ORTARETM

PSKOLOJ
DERS KTABI

Yazar
Prof. Dr. Sirel Karaka

DEVLET KTAPLARI
NC BASKI
., 2013

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI................................................................: 5641

DERS KTAPLARI DZS.....................................................................................: 1521
13.?.Y.0002.4167

Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleri
ksmen de olsa hibir surette alnp yaynlanamaz.

Editr
Yrd. Do. Dr. Rkzan ESK
Dil Uzman
Vildan Kaya ERBATuR
lme ve Deerlendirme Uzman
Gnay DuRuCAN
Program Gelitirme Uzman
Tuba Kukonmaz LDR
Rehberlik Uzman
Mustafa KARA
Grsel Tasarm Uzman
uU
S. Barn GM, Meryem NSEL

ISBN 978-975-11-3558-2

Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 17.12.2010 gn ve 243 sayl
karar ile ders kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 03.04.2013
gn ve 439650 sayl yazs ile nc defa 81.000 adet baslmtr.

MUSTAFA KEMAL ATATURK

NDEKLER
I. NTE : PSKOLOJ BLMN TANIYALIM ....................................... 1
PSKOLOJNN LG ALANLARI, KONULAR, RNEKLER ...................................... 1
PSKOLOJNN BLM DALI OLMA SREC ......................................................... 3

A. Bilimsel Psikolojinin Olumasna Katkda Bulunanlar ............................................................3

1. Bilim ncesi Psikoloji.........................................................................................................4
2. Bilimsel Psikolojiye Doru..................................................................................................4
B. Bilimsel Psikolojinin Kurulmas Ve Ekoller Dnemi .............................................................. 5
C. Bilimsel Psikolojinin lkemizdeki Geliimi ............................................................................ 6
1. Tanzimata Kadar Olan Dnem............................................................................................6
2. Tanzimat Sonras Gelimeler..............................................................................................7
3. lkemizde Bilimsel Psikolojinin Kurulmas.........................................................................7

LTLER VE AMALAR.................................................................................. 8
A. ltler .................................................................................................................................9
1. Gzlenebilirlik ...................................................................................................................9
2. llebilirlik ......................................................................................................................9
B. Amalar ...............................................................................................................................11

ARATIRMA YNTEMLER . ............................................................................ 13

A. Doal Gzlem ......................................................................................................................14

B. Vaka almas .....................................................................................................................15
C. Anket almas....................................................................................................................15
. likisel alma.....................................................................................................................15
D. Deneysel alma ................................................................................................................17

ETK KURALLAR . ............................................................................................ 19

PSKOLOJNN ALT DALLARI ............................................................................ 21

A. Temel Bilim Alt Dallar .........................................................................................................22

1. Deneysel Psikoloji.............................................................................................................22
2. Bilisel Psikoloji Ve Biliin Bedenle likisini nceleyen Alt Dallar......................................22
3. Geliim Psikolojisi, Sosyal Psikoloji, Kiilik Psikolojisi........................................................23
B. Uygulamal Bilim Alt Dallar .................................................................................................23
1. Klinik Psikoloji..................................................................................................................23
2. Endstri Psikolojisi (rgtsel Psikoloji / rgtsel Davran Psikolojisi) ............................24
3. Eitim Psikolojisi, Psikolojik Danma Ve Rehberlik..........................................................24
4. Dier Alt Dallar.................................................................................................................24

ALANLARI................................................................................................... 25

A. Eitim Kurumlar .................................................................................................................25

B. Salk Kurumlar ...................................................................................................................25
C. Adli Kurumlar.......................................................................................................................25
. Asker Kurumlar....................................................................................................................26
D. Aratrma Merkezleri ...........................................................................................................26
E. niversiteler ........................................................................................................................26

DER BLMLERLE LKLER.......................................................................... 26

A. Biyoloji Bilimleriyle likileri .................................................................................................27

B. Sosyal Bilimlerle likileri .....................................................................................................27
C. Teknik Bilimlerle likileri......................................................................................................27

LME VE DEERLENDRME........................................................................... 28

VII

II. NTE : PSKOLOJNN TEMEL SRELER................................... 29

DAVRANIIN OLUUMU.................................................................................. 29

A. Uyarclar, Davranlar Ve Ara Deikenler...........................................................................29

B. Beden Mi?, Zihin Mi? Beden / Zihin Sorunu .......................................................................31

PSKOLOJK SRELERLE BYOLOJK YAPI VE SRELERN LKS ................... 33

KALITIM VE EVRENN PSKOLOJK SRELER VE DAVRANIA ETKLER........... 36
YAAM BOYU GELM.................................................................................... 38
GELM DNEMLER ..................................................................................... 40

A. Yenidoan ............................................................................................................................40
B. Bebeklik Ve ocukluk ..........................................................................................................40

ERGENLK DNEMNDEK HIZLI DEM, DNEMN TEMEL ZELLKLER

VE DNEM ETKLEYEN ETKENLER . ................................................................ 42
C. Ergenlikte eitli Alanlardaki Geliimler ..............................................................................42
1. Ergenlik "Frtna Ve Stres" Dnemidir ...............................................................................44
2. Ergenlik Grevleri ............................................................................................................45
. Yetikinlik .............................................................................................................................47
D. leri Yetikinlik, Yallk .........................................................................................................47
E. Bilisel Ve Ahlaki Geliim Kuramlar......................................................................................49

DUYUM VE DUYUMUN ZELLKLER.............................................................. 50

A. Tanm...................................................................................................................................50
B. Duyu Organlar Ve Duyumlar................................................................................................51

UYARILMA VE UYARICI TEKRARININ ETKLER ................................................. 54

A. Ar Ve Yetersiz Uyarlma ...................................................................................................54

B. Alma Ve Duyarllama .......................................................................................................55

ALGILAMA: UYARICILARI ANLAMLANDIRMA SREC...................................... 56

A. Nesne Alglama ...................................................................................................................57

B. Algsal Deimezlikler ..........................................................................................................57
C. Derinlik Algs .......................................................................................................................58
. Alg Yanlsamalar .................................................................................................................59
D. ekil Zemin Algs .................................................................................................................60
E. rgtleme lkeleri ................................................................................................................60

ALGIYI ETKLEYEN ETKENLER........................................................................... 62

A. Dikkat ..................................................................................................................................62
B. renme / Gemi Yaantlar .............................................................................................62
C. Beklenti, Tutum Ve n Yarglar ............................................................................................62
. Drt Ve Gdler ...............................................................................................................62

DUYUM VE ALGI ARASINDAK FARKLAR ......................................................... 63

GDLENME ................................................................................................. 64

VIII

A. Tanm ..................................................................................................................................64
B. Pekitireler, dl, Ceza Ve Etkileri .....................................................................................65
C. Drtler ...............................................................................................................................67
. Uyarc Kaynakl Gdler .....................................................................................................69
D. renilmi / Sosyal Gdler Ve Gdler Hiyerarisi ............................................................69
E. Gdlenmi Davrann Gdlenmemi Davrantan Fark ..................................................72

DUYGULAR..................................................................................................... 73

A. Tanm ..................................................................................................................................73
B. Duygular Ve Genel Uyarlmlk Hli ....................................................................................74
C. Haz, Korku, Kayg Ve fke ....................................................................................................77
DUYGULARIN DAVRANIA ETKS ................................................................... 79
A. Saldrganlk ..........................................................................................................................79
B. Duygu Kontrol ...................................................................................................................81
C. Duygularn Szel Ve Szel Olmayan fadesi .........................................................................82

BLN, BLNALTI, DKKAT VE FRKLI BLN DURUMLARI.............................. 83

A. Bilin Ve Bilinaltnn Tanm ................................................................................................84

B. Bilinlilik Dzeyleri ...............................................................................................................85
C. Farkl Bilin Durumlar .........................................................................................................86
1. Dikkatlilik Hli ..................................................................................................................86
2. Uyanklk ..........................................................................................................................88
3. Uyku Ve Rya ..................................................................................................................88
4. Yapay Bilin Hlleri ..........................................................................................................89
. Bilin, Bili Ve Duygular Etkileyen Maddeler ......................................................................90
SOSYAL ETKLER.............................................................................................. 91
SOSYAL PSKOLOJNN TANIMI VE SOSYOLOJDEN FARKI.................................. 92

SOSYAL BL VE N YARGILAR ....................................................................... 92

SOSYAL VE KLTREL ETKLER ........................................................................ 96

A. Sosyal evrenin Davranlara Etkisi .....................................................................................97

B. Roller Ve Beklentiler ............................................................................................................99
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 100

III. NTE : RENME, BELLEK, DNME................................... 103

RENME.................................................................................................... 103

A. Tanm.................................................................................................................................103

RENME TRLER...................................................................................... 105

A. Koullama Yoluyla renme ..............................................................................................106

Klasik Koullama ............................................................................................................106
1.
2. Edimsel Koullama.........................................................................................................108
B. Bilisel renme.................................................................................................................110
1. rtk renme..............................................................................................................110
2. Model Alarak renme.................................................................................................112
3. Kavrayarak renme......................................................................................................112

RENMEY ETKLEYEN ETKENLER . ............................................................. 113

A. renenle lgili zellikler...................................................................................................113

B. renilen Malzeme le lgili zellikler................................................................................115
C. renme Yntemi le lgili zellikler: renme Stratejileri ...............................................116
BELLEK TRLER............................................................................................ 118
A. Duyusal Bellek ...................................................................................................................119
B. Ksa Sreli Bellek Ve alma Bellei...................................................................................120
C. Uzun Sreli Bellek...............................................................................................................122
. rtk Bellek........................................................................................................................124
RENME, BELLEK, HATIRLAMA LKS....................................................... 126
DNMENN YAPI TALARI......................................................................... 130
DL VE DNME......................................................................................... 132

RDELEME, KARAR VERME VE PROBLEM ZME........................................... 134

IX

A. rdeleme Ve Karar Verme...................................................................................................134

B. Problem zme..................................................................................................................136

ZEK VE YARATICILIK.................................................................................... 138

A. Zek Nedir?........................................................................................................................138
B. Zekda Kaltm Ve evrenin Rol........................................................................................139
C. Zeknn llmesi..............................................................................................................139
. Zeknn Dzeyleri...............................................................................................................140
D. Zek Trleri.........................................................................................................................140

ATATRK VE ZEK......................................................................................... 144

E. Yaratclk............................................................................................................................144

LME VE DEERLENDRME......................................................................... 146

IV. NTE: RUH SALIININ TEMELLER........................................ 148

KLK GELMN EKLLENDREN ETKENLER............................................... 148

A. Tanm.................................................................................................................................148
B. Kiiliin Gelimesi...............................................................................................................149
C. Kiiliin ekillenmesi..........................................................................................................149

KLK KURAMLARI...................................................................................... 152

A. Psikoanalitik Kuram............................................................................................................153
B. Sosyal Davran Kuram......................................................................................................154
C. Fenomenolojik Yaklam.....................................................................................................155

BREYSEL FARKLILIKLAR . .............................................................................. 155

KLK DEERLENDRMES ........................................................................... 158
STRES........................................................................................................... 159

A. Stres Nedir?........................................................................................................................159
B. Kaynaklar, Trleri ..............................................................................................................159
1. Engellenme Ve atma..................................................................................................159
2. Dier Ve D Etkenler..................................................................................................160
C. Stresin Gnlk Yaama Etkileri...........................................................................................162
1. Bedendeki Etkileri..........................................................................................................162
2. Psikolojik Etkileri............................................................................................................165
. Baa kma Davranlar.....................................................................................................166
D. Savunma Mekanizmalar....................................................................................................168

RUH SALII................................................................................................ 171

NORMAL VE NORMAL DII........................................................................... 176

A. Normal D Davran Trleri...............................................................................................176

1. Duygudurum Bozukluklar..............................................................................................178
2. Psikosomatik Bozukluklar...............................................................................................179
3. Kayg Bozukluklar..........................................................................................................179
4. Cinsel Bozukluklar..........................................................................................................180
5. Uyku Bozukluklar...........................................................................................................180
6. Kiilik Bozukluklar.........................................................................................................180
7. izofreni.........................................................................................................................180

PSKOLOJK DESTEK TRLER......................................................................... 181

LME VE DEERLENDRME......................................................................... 184
SZLK........................................................................................................ 186
KAYNAKA.................................................................................................... 188
CEVAP ANAHTARI......................................................................................... 190
X

ORGANZASYON EMASI

Bilgi Kutusu
Konu hakknda ek bilgi verilmesini amalar.
Cevaplayalm
Metnin geneline ynelik sorularn cevaplandrlmasn amalar.
Dikkat
Metin iindeki nemli noktalara odaklanlmasn amalar.
Dnelim
Konu zerinde eletirel ve yaratc biimde dnlmesini amalar.

Etkinlik
Yaplandrmac yaklam dorultusunda bilgiye ulalmasn, onun irdelenmesini ve
uygulanmasn amalar.
Hatrlayalm
ncelenmekte olan konunun daha nceki bilgilere zmsenmesini amalar.
Hazrlk
Konuya dnce ve eylem bakmndan giri yapmay, konuya ilgi ekmeyi amalar.
Okuma Metni
Konuyla ilgili metinlerin tantlmasn, metinlerin bilgiyle btnletirilmesini amalar.
lme ve Deerlendirme
Konuyla ilgili bilgilerin ve kazandrlm olan becerilerin snanmasn amalar.
rnekler Bulalm
Bilgilerin rneklerle daha iyi anlalmasn, rnek bulma giriimi srasnda gzlem yapma
ve bilgi teknolojilerini kullanma becerisinin kazandrlmasn amalar.
zetleyelim
Konunun temel noktalarnn belirlenmesini ve bylece de okunann anlalmasn ve
zmsenmesini amalar.

Proje
Bir konu hakknda bilgi toplanmasn, bunlarn sistematik olarak sentezlenmesini ve
bir sonuca ulalmasn amalar.
Tartalm
Sosyal katlm, iletiim ve empati becerileri kullanlarak konunun irdelenmesini
amalar.
Uygulayalm
Bilgilerin olaylar ve problemlere uygulanmasn, problem zme ve karar verme
becerilerinin gelitirilmesini amalar.
Yorumlayalm
Bilgiler zerinde analiz ve sentez yaplmasn, bilgilerin geni kapsaml irdelenmesini
amalar.

XI

I. NTE

PSKOLOJ BLMN TANIYALIM

PSKOLOJNN LG ALANLARI, KONULAR, RNEKLER

hazrlk
Yeryznn en karmak canls insandr. nsanolu dnyamz iin nemlidir; nk evresi
zerinde en byk etkiyi o yapar, kltr ve medeniyeti o oluturur, gelecei onun davranlar belirler.
Btn bunlar, canl trlerini, zellikle de insan anlamamz, onun davranlarn ve dnme biimini
aklayabilmemizi gerektirmektedir.
nsan davranlar ve nedenleri konusunda u gibi sorular zerinde dnyor olabilirsiniz: Arkadam baskn kiilikli bireyler karsnda niye suskun oluyor da kendinden kkler arasnda saldrganlayor? Ders alrken neden bir sayfa nce okuduklarm hatrlayamyorum? Kardeim doduundan beri ben niye ailemin ilgisini daha ok arar oldum? Bykannem dn bize gelen misafirin
adn unuttu. Hlbuki kklnde yan evde oturan komularn tek tek hatrlyor. Bu kadar eskiyi
hatrlarken yeni olanlar neden hemen unutuyor? evrenize uyum yapabilmeniz iin bu gibi sorular
cevaplayabilmeniz gerekir.
nsann nemli bir zellii de onun sosyal bir varlk olmasdr. Kltr ve medeniyet insann sosyal
bir yap iinde etkinlikte bulunmasyla oluur. nsanolunun ruh sal, onun bakalaryla bir arada
olma, onlarla yaama becerisiyle dorudan ilikilidir. Baarl sosyal etkileim ise bireyin hem kendisini
hem de etkileimde bulunduu bireyleri anlamasna, hangi koulda ne gibi davranlarn ortaya kacan doru tahmin etmesine, kendisinin ve dierlerinin davranlarn ynlendirebilmesine baldr.
rnekler: Anne ve babalar ocuklarn demokratik mi yoksa otoriter bir tutumla m yetitirmelidir?
kazalarn en aza indirebilmek iin fabrikadaki makine ve aletler nasl dzenlenmelidir? Bu ve bunun
gibi sorular her gn karmza kmakta, yazl ve grsel medyada tartlmakta, retmenler, anne ve
babalar, i adamlar bu tr sorularla yz yze gelmektedir.
imdi aadaki sorular cevaplaynz.
1. Psikoloji bilmek neden nemlidir?
2. Psikoloji bilmek ne gibi yararlar salar?

bilgi kutusu

ada bilimsel psikoloji canl davranlarn inceleyen bilim olarak tanmlanr. Bu tanmda
nemli ge vardr: Psikoloji bilimi asndan bu geleri inceleyelim:
1. Canl: Psikoloji, sadece insan davranlarnn bilimi deildir. Psikoloji biliminin kapsamna hayvan
davranlar da girmektedir.
2. Davran: ada psikoloji biliminin inceleme alanna tr davran girmektedir.

Dtan dorudan gzlenen davranlar: Bu davranlara rnek olarak dakikada okunan kelime
says, krete ocuun sergiledii sosyalleme tepkilerinin younluk ve says, a braklan deney
hayvannn deney kutusundaki hareketlilik miktar verilebilir.

Dtan dorudan gzlenemeyen davranlar: Bilgi ilemleme srelerinin, bili ve duygularn,

kiiliin dtan ve dorudan gzlenmesi mmkn deildir. Bu gibi sreler dolayl olarak gzlenir. rnein zek, onu lmek iin gelitirilmi olan standart psikolojik testlerle, dolayl olarak
gzlenir ve bu yolla llr. Zek Blm 100 olan bireyin normal zeknn zelliklerine, 135
olan bireyin ise ok stn zek dzeyinin zelliklerine sahip olduu anlalr. Kayg dtan dorudan gzlenemeyen bir duygu rneidir. Zek gibi, kayg da bunu lmek zere gelitirilmi olan
psikolojik test veya lekler araclyla llr. Kayg gibi duygusal zelliklerin dolayl olarak gzlenmesinin bir dier yolu, uygun deneysel koullar yaratmaktr. rnein, zmsz problemlerin
kayg dourduu bilinmektedir. Kolay, zor ve zmsz problemlerden oluan bir deney dzeni
yoluyla kayg, deiik derecelerde yaratlr. Deneye katlan bireylerin bu kouldaki davranlar,
kaygnn dolayl yoldan gzlenmesini salar.

Psikofizyolojik tepkiler: Canl varlklarn bir yn zihin ve bilisel srelerdir. nsanlar alglar, renir, hatrda tutar, davranlarn kontrol eder, soyutlar, geneller. Bunlarn bir ksmn insandan
daha az gelimi canllar da yapar. Bizim bir de bedenimiz var. Yediimiz yemekleri mide-barsak
sistemimiz ilemliyor, dolam sistemimiz besin maddelerini dokulara tayor, atk maddeleri de
boaltm sistemimiz bbreklerden szerek dar atyor. Fakat, kayglandmzda mide-barsak
sistemimiz gerei gibi almyor; tp ateimiz ktnda ders almakta, dikkatimizi toplamakta ve renmekte glk ekiyoruz; bir arkadamzn stres sonucu birdenbire kekelemeye
baladn fark ediyoruz. Bu rnekler bize zihin ile bedenin iliki iinde olduunu gstermektedir.

Zihin ve bedenin ilikisi, sinir sistemi, zellikle de beyin zerinden gerekleir. rnein, konuabilmemiz, beynimizin n tarafnda bulunan Broca (Broka) merkezinin doru ilevde bulunmasn
gerektirir. Yazarken kalemi doru bir ekilde tutabilmemiz, beyin kabuundaki duyusal-motor alann
ilevselliine baldr. Bu rnekler, psikoloji biliminin konusunu oluturan davranlar (artk bunlarn
dorudan ve dolayl olarak gzlenmekte olduunu biliyoruz) ile beynin iliki iinde olduunu, birbirini
etkilediini ortaya koymaktadr.
Bylece, psikoloji biliminin kapsamna giren nc tr davran, davranlara elik eden sinir sistemi ilevleri olmaktadr. Bili ve duygular sz konusu olduunda, bu ilevler beyinde yerine getirilmektedir. Bir yanda psikolojik bir yanda da fizyolojik sreleri iermesi nedeniyle bunlara psikofizyolojik tepkiler denmitir. Utanan bireyin yznn kzarmas, iddetli duygu srasnda gzbebeklerinin
bymesi, bir nesneye bakldnda beynin grme merkezlerinin almas psikofizyolojik tepkilere
rnektir.
3. Bilim / Psikolojinin Felsefeden Fark: Bilim evren olaylarn aklayan sistematik bilgiler btn
olarak tanmlanabilir. Psikoloji biliminde davranlar, bilimsel ltler uyarnca, bilimsel amalar dorultusunda ve bilimsel yntemler kullanlarak incelenir. rnein, varoluu psikoloji de davranlar
ve insan zihnini inceler, ancak bu dalda bilgi daha ok sezgi ve dnme yoluyla elde edilir. Felsefe
de insan zihnini anlamaya alr. Fakat bu dalda bilgiye, mantkl dnme sreleri yoluyla ulalr.
Psikolojiyi bu dallardan ayran zellik, davranlarn (dorudan gzlenen, dolayl olarak gzlenen, psikofizyolojik) bilimsel olarak incelenmesidir.

etkinlik
Hazrlk Blm'nde verilen rnekleri inceleyiniz. Siz de yeni rnekler dnnz. Bulduunuz
rnekleri snfta arkadalarnzla paylanz.
Bulduunuz rneklerde psikoloji biliminin temel gelerini belirleyiniz.
Psikoloji biliminin felsefeden hangi alardan farkl olduunu inceleyiniz. Bunun iin Kaynakada
belirtilen eserlere bavurunuz.

PSKOLOJNN BLM DALI OLMA SREC

Dnme tarihi ok perdeli bir tiyatro oyunu gibidir.

Jostein Gaarder (Justayn Garder), Sofinin Dnyas

A. Bilimsel Psikolojinin Olumasna Katkda Bulunanlar

etkinlik

Yukardaki tarihsel uzam bir kda iziniz. Aada aklanan kii ve ekolleri grsel ve meknsal
ilikileri dikkate alarak uzam zerine yerletiriniz.
Tahtaya u cmleyi yaznz: Psikoloji, gemii ok uzun ama tarihi olduka ksa bir bilim daldr.
Zaman ve kronolojiyi ifade eden bu cmleyi psikolojinin bir bilim dal hline gelmesiyle ilgili tarihsel geliim asndan yorumlaynz.

1. Bilim ncesi Psikoloji

Psikolojiyi temsil eden "psi" harfi

Yunan mitolojisinde Psie
nsanolu kendisinin ve birlikte yaad kiilerin tepkilerini tahmin etmek istemi, bunlar anlamaya almtr.
nk uyum ve varkalm bunu gerektirir. Antik ada, insan anlama abalar felsefe iinde yerini ald. Yunan mitolojisindeki Psienin adna ithafen bu dal psikoloji olarak adlandrld. Bu dal Yunan alfabesindeki psi harfiyle
() gsterilir. Felsefi psikolojinin inceleme konusu da ruh olarak belirtildi.
Rnesansla birlikte felsefi psikolojinin konusu zihin oldu. nsan zihni J. Locke ( Lak,1632-1704) ve D. Hume
(Huym, 1711-1776) gibi empirist dnrler tarafndan ele alnd. Bilginin kaynann duyum olduunu ileri sren
empirizme gre zihin doutan bo bir levha gibidir, deneyimlerle dolar. Karmak fikirler ve yksek zihinsel ilevler
basit fikirler arasnda kurulan armlardan meydana gelir. Bu felsefenin psikoloji bilimine etkileri yle olmutur:

Bilimsel psikoloji sadece gzlenebilen, grgl olaylar incelemelidir.

renmenin bir tr, olaylar arasnda armlar kurulmasn iermelidir.

2. Bilimsel Psikolojiye Doru

Bilimsel psikolojinin kuruluuna yn veren dier ncler arasnda G. W. Leibnitz (Laybniz, 1646-1716) ve I. Kant
(Kant, 1724-1804) gibi baz Alman dnrleri vardr. Bu
filozoflar zihnin dinamik bir varlk olduunu, zaman iinde
deiim gsterdiini ne srmtr. Onlara gre zihin sadece deneyimler sonucu olumamaktadr. Zihnin baz zellikleri doutandr. Psikolojinin bilim ncesi olan dneminin sonlarnda nl fizyolog/fiziki H. Von Helmholtz (Fon
Helmholtz, 1821-1894), bir zihinsel sre olan alglamann
fizyolojik temellerini deneylerle ortaya koymutur. Bylece,
zihinsel srelerin deneysel yani bilimsel yntemlerle incelenebileceini gstermitir.

H. Von Helmholtz
G. T. Fechner
Psikoloji biliminin ncleri

Bilimde, olaylarn llebilmesi gerekir. Matematiki ve ayn zamanda bir filozof olan G. T. Fechner (Fehner,
1801-1887) zihnin llmesinde kullanlacak psikofizik teknikleri gelitirmitir. Alman filozoflarn grlerinin psikoloji bilimindeki uzants yle olmutur:

Psikolojik olaylarn bir ksm doutandr.

Zihin, uyarclar rgtler; zihindeki bilgi uyarcnn ayns deil, onun yeniden dzenlenmi eklidir.
B. Bilimsel Psikolojinin Kurulmas ve Ekoller Dnemi

Yukardaki gelimeler, W. Wundt (Vundt, 1832-1920)un 1879da psikoloji bilimini kurmasna zemin hazrlamtr. Kurduu bu bilim daln, Wundt Yeni Psikoloji olarak adlandrmtr. Bylece, bilimsel psikolojiyi daha
nce felsefe iinde yer alan psikolojiden ayrmtr. Wundt Yeni Psikolojiyi, zihni bilimsel yntemler kullanarak ve
deneysel almalarla inceleyen bilim dal olarak tanmlamtr.
Bilimsel psikolojinin balangcn be ekol oluturmutur. Ekol; bir kurucusu veya lideri, belli bilim tanm ve aratrma yntemi olan, belirli bir corafi yrede gelitirilmi grlere verilen addr. Psikoloji ekollerinin her biri, dierlerinin grlerine kar grler ne srlerek kurulmutur. Psikoloji ekolleri ve kurucular aada verilmitir:

Yapsalc Ekol
Psikoloji ekollerinin ilkidir. Wundt tarafndan kurulmu ve etkinliini 1879 ile 1900ler
arasnda srdrmtr. Yapsalc ekole gre, psikoloji ne sorusunu cevaplamaldr. Bu
dorultuda Wundt psikolojiyi salkl insann bilincini gelerine analiz eden bilim dal
olarak tanmlamtr. Ekoln yeleri E. B. Tichener (Tinr, 1867-1927), H. Ebbinghaus
(Ebinghaus, 1850-1909), O. Klpe (Klpe, 1862-1915)'dir. ada psikolojiye etkisi: Bilisel
srelerin deneysel olarak incelenmesi.

W. Wundt

levselci Ekol
Bu ekole gre, psikoloji neden sorusuna cevap aramaldr. Etkinliini 1896-1930
arasnda srdren bu ekolde psikoloji canlnn amaca ynelik zihinsel srelerini inceleyen bilim dal olarak tanmlanmtr. Ekoln yeleri W. James (Ceyms, 1842-1910), J. Dewey (Dvi, 1859-1952), J. R. Angell (Angel, 1869-1949) ve R. S. Woodworth (Vudvrt, 18691962)'tr. ada psikolojiye etkisi: Davranlarn aklanmasnda gdlenmeye de yer
verilmesi, psikoloji almalarnn sadece insanlar deil hayvanlar zerinde de yaplmas.

W. James

Klasik Davran Ekol

Bu ekol psikolojinin zihin bilimi olarak grlmesine kar km ve bilimsel psikolojiyi,
canllarn uyarclara gsterdikleri davranlar ile kstlamtr. Ekol, etkinliini 1913-1950
arasnda srdrmtr. Bu ekoln kurucusu J. B. Watson (Vatsn, 1878-1958), ekolde yer
alan dier kiiler ise K. Lashley (Leli, 1890-1958), B. F. Skinner (Skinr, 1904-1990)'dr. ada psikolojiye etkisi: Psikoloji almalarnn sadece gzlenebilen uyarc ve davranlar
zerinde yaplmas.

J. B. Watson

Gestalt Ekol
Gestalt (Getalt) ekol yapsalc ekoln analitik yaklamna kar km ve "btnn
(zihin), paralarnn toplamndan ibaret olmadn" ne srmtr. Bu gr, zellikle alglama zerinde yaplan aratrmalarla desteklenmitir. Ekol 1913te kurulmutur. Bu ekoln kurucusu M. Wertheimer (Verthaymr, 1880-1843), ekolde yer alan dier kiiler ise K.
Koffka (Kofka, 1886-1941), K. Levin (Levin, 1890-1947), W. Khler (Khler, 1887-1967)'dir.
ada psikolojiye etkisi: Btnsel yaklam ve alglama ile ilgili ilkeler.

M. Wertheimer

Psikoanalitik Ekol
Bu ekol insan davranlarnn sadece bilinli srelerle aklanamayacan ne srm,
psikoloji biliminin bilinaltn da incelemesi gerektiini savunmutur. Ekol 1895te kurulmutur. Bu ekoln kurucusu S. Freud (Froyd, 1856-1939), ekolde yer alan dier kiiler ise
C. G. Jung (Yung, 1875-1961), A. Adler (Adler, 1870-1937), K. Horney (Horni, 1885-1952),
E. Fromm (From, 1900-1980), E. Erikson (Erikson, 1902-1994)'dur. ada psikolojiye etkisi: Bilinaltnn gdleyici kuvvetlerinin, bunlar arasndaki atmalarn ve bu atmalarn
davrana etkilerinin incelenmesi.

S. Freud

Klasik Davran psikologlarn reddettii zihin kavram, 1950li yllardan sonra psikolojinin tanmna bili
olarak geri gelmitir. Bunu salayan psikologlar, psikolojiyi dorudan gzlenebilen davranlarn yan sra, standart koullar altnda yaplan davranlardan dolayl olarak karlan bilisel sreleri inceleyen bilim dal olarak
tanmlamtr. E. C. Tolman (Tolmn, 1886-1959), E. R. Guthrie (Gatri, 1886-1959) ve C. L Hull (Hal, 1884-1952) gibi
Yeni Davranlar sayesinde, ada psikolojide incelenmekte olan davran trnden ikincisi de (dolayl olarak
gzlenen davranlar) psikolojinin tanmna girmitir.
Psikolojinin tarihsel geliiminin bu zeti, onun nceleri felsefe iinde olduunu gstermektedir. Bu dnemde
nemli ve yararl grler gelitirilmitir. Bilimsel psikolojinin kurulmasn izleyen ekollerin her biri psikolojiyi farkl
ekilde tanmlamtr. Bylece psikoloji biliminin kapsam giderek genilemitir. ada psikolojinin kaynaklarn
oluturan btn bu gelimelerin sonunda ok sayda alt dal olan bir bilim dal, toplumlarda nemli yeri olan bir
meslek ortaya kmtr.
C. Bilimsel Psikolojinin lkemizdeki Geliimi

etkinlik

Psikoloji biliminin geliimine corafyamzda katkda bulunmu olan insanlarn fotoraf veya resimlerini toplaynz.
Setiiniz bir kii (rnein bni Sina) veya psikolojiye ilikin uygulamalarn yapld bir kurum (rnein Gevher Nesibe ifahanesi) hakknda bilgi toplaynz. Bu bilgileri bir sonraki derste arkadalarnzla paylanz.

1. Tanzimata Kadar Olan Dnem

Batda baz felsefi gelimeler (Empirizm gibi) ve ekoller
(Yapsalclk gibi) bilimsel psikolojinin kurulmasn salamtr.
slam Medeniyeti'ndeki gelimeler veya ne srlen grler
ise psikoloji bilimini ancak dolayl olarak ilgilendirmitir. Dnrler ruh ve mutluluk gibi konularla ilgilenmilerdir. Mutluluun ruhsal olma yannda bedenle de ilikili olup olmad
zerinde durmulardr. Pek ok edebiyat eseri belirli bir duygu tr olan ak zerine younlamtr. Ancak ak, gnmz
teknolojisiyle dahi bilimsel kapsamda ele alnamamaktadr.
Grld gibi, uzak tarihimizde psikoloji olarak dnlebilecek etkinliklerde ele alnan konular, ada psikolojinin zerinde durduu konularn dnda olmutur.

bni Sina
6

2. Tanzimat Sonras Gelimeler

Tanzimatn ilan ile Batllama hareketleri balam, bu dnemde zellikle Fransa ile ilikiler artmtr. Fransz
etkisi; sosyal bak as, felsefe ve eitim alanlarnda hissedilmi, bu etkiler lkemizde psikolojinin eitim psikolojisi, geliim psikolojisi ve sosyal psikoloji gibi alt dallarnn olumasna zemin hazrlamtr. Bu dnemde yurt dna
eitim iin renci yollanm, tp eitimi Franszca verilmeye balamtr.
Bu dnemin psikolojiye katks, genelde, psikolojiyi ilgilendiren konulardaki eviri ve konferans etkinlikleri eklinde olmutur. Hoca Hasan Tahsin, 1870te stanbul niversitesinde psikoloji dersi vermi ve lmnden sonra
yaymlanan bir psikoloji kitab yazmtr. Mustafa Sati sosyal bilimler alannda konferanslar vermi, yetenek ve
zek konusunda eviriler yapmtr. Baha Tevfik maddeci felsefe ve pozitivizmi aktif olarak savunmu, arkadalaryla Felsefe dergisini karm, Zek dergisinde makaleler yazmtr. Ahmet Mithat yazlaryla psikolojinin popler
olmasn salayan bir gazetecidir; ayn zamanda, ocuk psikolojisi ve eitim konusunda eviriler yapmtr. Hseyin
Cahit Yaln ve Avni Baman modern toplumu oluturabilmek iin Avrupa sosyal bilimlerinin kullanlmas gerektiini savunmulardr.
3. lkemizde Bilimsel Psikolojinin Kurulmas
Osmanl mparatorluu'nun son dnemlerinde, Bat'nn ilim ve fen anlaynn lkeye getirilmesi zerinde
duruluyordu.Bunun iin niversitelerin kurulmas gerektii anlalmt. Bu dorultuda, Darlfnunda grev yapmak zere Almanyadan profesrler davet edilmitir. Gelen bilim insanlar fen bilimleri alanlarnda yeni kurulan
krslerde (botanik, kimya ve fizik) dersler vermitir. Sosyal bilimler alannda da krsler (iktisat, arkeoloji, ilka
tarihi, filoloji) kurulmutur. Bir krs de psikoloji alannda kurulmutur. Psikoloji biliminin lkemize girmesinin
balangc ite bu gelimelerdir.
stanbul niversitesi
lkemizde ilk psikoloji krss, Anschtz (Antz) tarafndan
stanbul niversitesinde (o dnemdeki adyla Darlfnun) 1915te
kurulmutur. Grld gibi lkemizde bilimsel psikoloji, Wundtun
bu dal Almanyada kurmasndan 36 yl sonra kurulabilmitir. Drt yl
sonra, 1919da M. ekip Tun tarafndan Umumi Psikoloji Krss
kurulmutur. Tun, eviriler ve zgn eserlerle psikolojiyi tantmaya
almtr. Fotorafta onun yazd ve liselerde okutulan psikoloji kitabn grmektesiniz. Daha sonra Tecrbi Psikoloji Krss kurulmu
ve 1937de Peters bu krsnn bakanlna getirilmitir. Mmtaz
Turhan, Tecrbi Psikoloji Krss'nde 1946dan sonra ilk psikoloji aratrmalarn yapmtr. Gen bilim insanlar yurt dna eitime
yollanmtr. Bunlardan biri olan Belan Torol, ada deneysel psikolojiye ilikin bilgilerle dnerek deneysel almalar yapmtr. stanbul niversitesi Pedagoji Enstits Psikoloji ve Pedagoji almalar
ad altnda bir dergi 1940ta karlmtr. stanbul niversitesinde
Psikoloji Blm, Umumi ve Tecrbi Psikoloji Krs'lerinin birletirilmesiyle 1983te kurulmutur.

Ankara niversitesi
Ankara niversitesinde psikoloji eitimi 1939da, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi (DTCF) Felsefe Blm
iinde verilmeye balamtr. ABD Harvard niversitesinden derece alan ilk Trk, DTCFden Muzaffer erif
olmutur. erif 1939-1945 yllar arasnda sosyal psikoloji alannda zgn yayn, deneme ve evirileriyle ve
gerekletirdii alan aratrmalaryla n kazanmtr. Ancak Ankara niversitesinde psikoloji eitimi, genelde
kesintilerle, yurt dndan retim eleman salanabildike srmtr. dari bakmdan felsefe ile balantl
olmann olumsuzluklarn uzun sre yaadktan sonra, 1982 ylnda Ankara niversitesi DTCFde Psikoloji
Blm kurulmutur.

Hacettepe niversitesi
lkemizde psikoloji blm bamsz bir akademik birim olarak 1964'te Hacettepe niversitesinde kurulmutur. lk kurulu yllarnda Psikoloji Blm'ne, ABDde doktora almalarn tamamlayarak lkeye dnen
bir grup eleman katlmtr. Bu gruptan ffet Din deneysel psikoloji, Hsn Arc psikometri, Necla ner de
psikolojinin okul ve klinik gibi uygulama alanlarndaki en son bilgi ve teknikleri getirmitir. Bylece Hacettepe
niversitesi Psikoloji Blm, psikolojideki en son gelimelerin aktarld bir kurum niteliini kazanmtr.
Hacettepe niversitesi Psikoloji Blm, gerek retim eleman gerek renci says asndan lkemizde her
kademede psikoloji eitiminin verildii en byk blmdr.
Ege niversitesi
Bu niversitede psikoloji eitimi balangta Davransal Bilimler Blm'nde verilmitir. Psikoloji Blm 1980 ylnda kurulmutur.
Orta Dou Teknik niversitesi
stanbul ve Ankara niversitelerinde psikoloji bamszlk mcadelesini felsefe ve pedagoji gibi dallara
kar vermitir. Orta Dou Teknik niversitesinde ise bu mcadele sosyolojiye kar verilmitir. niversitenin
ilk yllarnda kurulmu olan Sosyal Bilimler Blm'nde rencilere psikolojide ana dal, sosyolojide de yan
dal lisans verilmitir. Daha sonraki yllarda, renci psikoloji ve sosyolojiden hangisinde eitim aldysa kendisine o dalda lisans verilmitir. Bamsz Psikoloji Blm ancak 1980de kurulmutur.
Boazii niversitesi
Bu niversitede de psikoloji eitimi Sosyal Bilimler Blm ierisinde verilmi, Psikoloji Blm 1982
ylnda kurulmutur.
Yeni niversiteler
lkemizde psikoloji eitimi 1993 ylna kadar daha nce belirtilen alt niversitede verilmitir. Psikoloji
blm bulunan yksekretim kurumlarna 1993te Ko niversitesi, 1996da Bilgi niversitesi ile Dicle
niversitesi eklenmitir. Son yllarda, dier pek ok niversitede de psikoloji blmleri kurulmakta veya bunlarn kurulmasna ynelik hazrlklar yaplmaktadr.

LTLER VE AMALAR

hazrlk

Gzlenebilen
llebilen

letilebilen
Tekrarlanabilen
Salanabilen

Dier bilim dallar gibi, psikoloji biliminin de baz ltleri vardr. Bu ltler psikoloji biliminin
olmazsa olmazlardr. Bir daln bilimsel saylmas iin bu olmazsa olmazlarn, yani bilimsel
ltlerin yerine getirilmesi gerekir.
Yukardaki grseli inceleyiniz, ltleri ve bunlarn birbiriyle ilikilerini kavramaya alnz.

A. ltler
1. Gzlenebilirlik
Bir daln bilimsel saylabilmesi iin, o daln konusunun gzlenebilmesi gerekir. Eer bir olay dorudan biimde, dolayl olarak veya
psikofizyolojik tepkiler temelinde gzlenemiyorsa o olay psikoloji bilimi kapsamna girmez. Bu tr olaylar inceleyen dal da bilim olarak
kabul edilmez.
Duygularn yaammzda ok byk rol vardr. rnein, korku,
fke, haz duygular gzlenebilmekte, bilimsel olarak incelenmektedir. Yaammzda, efkat, imrenme, haset gibi olumlu ve olumsuz pek
ok duygunun da yeri vardr. Ancak bu duygular, henz psikolojideki
tr davrantan herhangi birine dntrlmemi, gzlenebilir
hle getirilememitir. Sonu olarak sz konusu trden duygular bilimsel psikolojinin konular arasna girmemektedir.

Gzlenebilirlik kavramn, sadece plak gzle gzlemek olarak da dnmemeliyiz. Bilim insan, gznn veya aratrmasnda kullanaca baka duyu organnn
yetersiz kald durumda baz aygtlardan
yararlanr. rnein ok uzaktaki yldzlar
grmek iin teleskop, ok kk nesneleri grmek iin mikroskop kullanr, zaman
srelerini belirlemek iin kronometreden
yararlanr, beynin rettii elektriksel dalgalar lmek iin amplifikatrler kullanr.

Gzlemevi
2. llebilirlik
Bilimsel sonulara, karlatrmalar yaparak varlr. rnein, bir retme tekniininin yararl olup olmadn
belirlemede, ayn konu bir gruba yeni teknikle, dier gruba eski teknikle retilir. Daha sonra konuyla ilgili bir
test uygulanr ve iki grubun testten ald puanlar karlatrlr. Yeni teknikle renen grubun puan daha yksek
olduu taktirde, bu tekniin daha baarl olduu sonucuna varlr. Bir olay (renme) saylarla (alnan puanlar)
betimlemek, onu lmek anlamna gelir. Verdiimiz rnekte,
renme dzeyi, testten alnan puanlarla llmtr. Alnan
puanlar aratrmadaki lmlerdir. Bu lmler aratrmann
verileridir. Bilim ite bu verileri kullanr. Bilim insan veriler
zerinde yrtt istatistik ilemlerden baz sonular karr. Bu sonulara bulgu denir.
Davranlar ne kadar gvenilir bir ekilde llmse bilim
insannn vard sonular da o oranda gvenilir olur. rnein,
zaman sresinden birine "uzun", dierine "ksa", arada kalana da "orta" denmesi, bunlarn birbirine gre olan durumlar hakknda bize bir fikir verir. Ancak bu sreleri 2 dakika, 4
dakika ve 6 dakika olarak betimlediimizde, onlar daha ileri
bir teknikle lm oluruz. Bu tr lmlere uygulanabilecek
ok daha fazla sayda istatistik teknik vardr. Bu ekilde analiz
edilen aratrma sonular da daha gvenilirdir.
Hassas lme Aleti (Kumpas)
9

okuma metni
Gzlenebilirlik ve llebilirlik bilime aadaki zellikleri kazandrr:
Gzlenebilen ve llebilen olaylar iletilebilir: Bilimde iletilebilirlik iki aamada gerekleir. Bunlardan ilki ve temel olan, bilim insan syledikleri ve yazdklarnda ne kastetmise bakalarnn da onlar ayn ekilde anlamasdr. Bilimde bunu salamann yolu, kavramlar, onlar elde etmede kullanlan
ilemler yoluyla tanmlamaktr. Bu tanmlar ievuruk olarak adlandrlr. Zek bir kavramdr ve bir
kavram herkes tarafndan farkl ekilde tanmlanabilir. Kimine gre zek irdeleme yetenei, kimine
gre yaratclk, kimine gre de bilgi ilemleme hz olabilir. Diyelim ki bir aratrmac zeky yaratclk
olarak dnyor ancak iletilerinde sadece zek terimini kullanyor. Bu iletiyi herkes farkl ekilde
anlayacaktr. Bilim insannn vard sonucu kimi irdeleme, kimi de yaratclk asndan dnecektir.
Sonuta ortaya tam bir kavram kargaas kacaktr.
Bir dier bilim insan ise zeky Wechsler Zek leinden alnan puan olarak tanmlyor. Bu durumda zek (bir kavram), zek puann elde etmede kullanlan ilemler (zek testinin uygulanmas ve
puanlanmas) yoluyla tanmlanmtr. Kendi kiisel zek tanm ne olursa olsun, bu bilim insannn zek
konusunda yazdklar ve sylediklerini herkes ayn ekilde anlayacaktr: Zek, zek testinden alnan
puann temsil ettii zelliktir.
Bilimde iletilebilirliin bir yn daha vardr. Bilimler sistematik bir ekilde toplanm bilgiler btndr. Bilimlerin ilerlemesi bilgilerin birikmesine kouttur. Bu da, bilim insannn, yapt aratrmay
ve bunun sonularn bakalarna da bildirmesi, onlara iletmesi ile mmkndr. Ne kadar nemli
olursa olsun, bakalarna duyurulmam olan bilginin bir bilimsel deeri yoktur. te bu da bilimsel
ltlerden iletilebilirliin bir baka trdr. Bilim insan bilimsel bilgilerini verdii bildiriler ve konferanslarla, yazd makalelerle, kitaplarla iletir.
Gzlenebilen ve llebilen olaylar tekrarlanabilir: Bilimsel almalar tekrarlanabilir nitelikte
olmal, yaplan gzlemler ve toplanan veriler, benzeri eitimden gemi, ayn ara gere ve teknik
imknlara sahip dier bilim insanlarnca da tekrar edilebilmelidir. Bilim insan bir bilimsel sonucu elde
etmek iin, nceki aratrmay aynen tekrarlayabilir.
Tekrarlanabilirlik niye bilimin ltlerindendir? Bilimsel gzlem ve lmler bakalarnca da tekrarlanabildiinde, sonular kiiye bal ve znel olmaktan kar. Tekrarlanan bir bilimsel almadaki
gzlemler ncekilerle tutarl olduu taktirde, bu gzlemlerin nesneye baml olduuna, onun zelliklerini yansttna duyulan gven de artar. Bilimde nesnellik ite budur. Bilimde nesnellik gzlem ve
lmlerin bakalarnca da tekrarlanabilmesinden kaynaklanr.
Bilim hep olaslklar ierdiinden, nispeten daha yksek gvenirlii olan sonulara varmak iin
de aratrmalarn tekrarlanmas gerekir. rnein En yksek baar orta derece kayg ile elde edilir.
yolundaki denenceyi test etmek iin, ok sayda aratrma, farkl ortamlarda ve farkl rneklemler
zerinde tekrarlanmtr. Sonular hep ayn km, bylece de Yerkes-Dodson (Yerkes Dodsn) Yasas
oluturulmutur.
Gzlenebilen ve llebilen olaylar salanabilir: Bilimde aratrma sonular salanabilmeli, yani
sonularn doruluu aratrlabilmelidir. Kesin olmayan denenceler salanamaz, byle ifadelerin bilimsel deeri de yoktur. Kayg baary artrabilir. denencesi salanamaz. Sonular olumlu karsa
aratrmac Artrabileceini sylemitim. der. Olumsuz karsa Ben zaten artrabilir demitim, artrmayabilir de. der.
Tekrarlanan aratrmalar salama grevini yerine getirir. Ayn konuyu farkl aratrma yaklamlar
ile inceleyen almalar da salama iine katkda bulunur. Kayg ile baar arasnda iliki olduu yolundaki denenceyi test eden ve byle bir iliki olduunu bulan aratrma, baka kiilerle, baka ortamlarda tekrarlandnda veya baka aratrma dzenleri altnda gerekletirildiinde ayn sonular elde
edilirse bulgular salanm olur.
Sirel Karaka, Bilimsel Psikoloji: Temel lkeler
(Derlenerek alnmtr.)

10

hazrlk
Bilimin temelinde gzlenebilen olaylarla ilgili lmler vardr.

stteki fotorafta davran dtan dorudan gzlenebiliyor. O fotoraftaki kii renkleri ieren bir el
becerisi sergiliyor.
Yandaki fotorafta ise davrann ne olduunu dorudan gzleyemiyoruz. Fotoraftaki kii dnyor,
karar vermeye alyor, uyuyor, hayal kuruyor ya da
resimleri inceliyor olabilir. Dtan dorudan gzlenemeyen davranlar test ve lekler kullanlarak llr.
B. Amalar

etkinlik
Gzlenebilir nitelikte olan ve llen davranlar inceleyen, sonularn baka
bilim insanlarna da iletilebildii, onlar tarafndan tekrarlanabildii ve bylece
de sonularn salanabildii psikoloji biliminde ne yapmaya allmaktadr?
Psikolojinin amalar nelerdir?
Bu soruyu cevaplayabilmek iin yazl ve grsel kaynaklarla elektronik kaynaklara bavurunuz.
Belirlediiniz amalar defterinize yaznz.
imdi de aadaki Bilgi Kutusu'nu okuyunuz. Doru tahminlerinizi, eksik ve
hatalarnz belirleyiniz. Yazdklarnzda gereken dzenlemeleri yapnz.

bilgi kutusu

Psikoloji Biliminin Amalar

Betimleme: Psikoloji biliminin ilk ve en temel amac davranlar betimlemektir. Betimleme, bilimsel
aratrmalarla gerekletirilir. Bilimde betimleme, olaylarn kefedilmesini ve benzer olaylarn snflanmasn ierir. Skinner canl davranlarndan birinin edimsel koullama olduunu kefetmitir. . Pavlov
(Pavlov, 1849-1936) klasik koullamay kefetmitir. Bir bilim dal yeni kurulduunda veya yeni bir alt
dal kurulduunda ilk yaplan, ite bu keif ilemidir. Daha sonraki betimleme ilemi, benzeri olaylarn
ayn snfta toplanmasn ierir. Klasik ve edimsel koullama, koullama tr renmenin eitleridir.

11

Susuzluk ve alk ise fizyolojik gereksinimler veya drtlerin eitleridir. Gvende olma, birlikte olma,
kendini deerli hissetme ve kendini gerekletirme ise gdler altnda yer alr.
Betimlemenin son ekli ise olaylar arasndaki ilikileri kefetmektir. nk bilim, olaylar arasndaki
ilikileri ortaya koyan bir bilgi edinme biimidir. Bilimin bulmaya alt, sebep ve sonu arasndaki
ilikidir. Olaylarn nedenlerini kefetme amac bilimsel aratrmalar yoluyla gerekletirilir.
Aklama: Bir bilim dalnda yeterince aratrma yapldnda, bilim insanlar bunlarn sonularn bir
araya getirir, onlar analiz eder, onlar zerinde dnr ve bu sonulardaki dzenlilikleri grmeye alr. Bu faaliyetler aklama amacna hizmet eder. Bilimde iki tr aklama vardr: Bunlardan ilki evren
gereklerini ifade eden yasa ve ilkelerdir. ok saydaki aratrmada gzlenmi olan ilikiler, yasa veya
ilke niteliini kazanr. Gestalt Alglama lkeleri grsel alglamada uyarclarn rgtlenme biimlerini
aklar. Pavlovun kefettii klasik koullama tr renme, ok sayda aratrmac tarafndan tekrarlandndan, bir davranm ilkesi niteliini kazanmtr.
kinci aklama tr kuramdr. Bilim insan, kuramnda yasa ve ilkelerde belirtilen veya ok saydaki
aratrmada tekrarlanm olan ilikilerin sebeplerini belirtir. rnein, alglamann uyarcy tanma ilemi olduu yeterli saydaki aratrma ile ortaya konmutur.
Yordama: Yordama, olaylarn nceden tahmin edilmesi demektir. Yordama aratrma sonularna
dayanarak yaplabilir. Yordama yasa ve ilkelerde, kuramlarda belirtilen ilikiler kullanlarak da yaplr.
Yerkes-Dodson Yasas'na gre, kayg ile baar arasnda ekilsel olarak ters U biiminde bir iliki vardr
(ekil 1.1). Bireyin baar dzeyi; kayg dzeyi lmn gsteren X eksenindeki noktadan grafie
dikey bir izgi izilip buradan da ayrt etme dzeyini gsteren Y eksenine iz dm alnarak yordanr.
Kontrol: Tm bilim dallarnn ulamak istedii ama kontroldr. Kontrol, yordama yaparken kullanlan yasa ve ilkelere, kuramlara, aratrmalarn sonularna dayanr. ekil 1.1'deki Yerkes-Dodson
Yasasndaki grafii kullanarak aratrmac, katlmclarda elde etmek istedii baar dzeyi ve onu
salayacak kayg dzeyini belirler. Katlmclarn kaygsnn bu dzeyde olmas iin gerekli koullar
gerekletirir ve onlarda istedii dzeyde baar yaratr. Aratrmac bylece davran kontrol etmi
olur. leride greceimiz kelime listesi renme deneyinde elde edilen sonulara dayanarak retmen, ulamak istedii renme dzeyini salayan tekrar saysn belirler ve rencilerin bu sayda
tekrar yapmalarn ister. Eitim-retim, renme ve belleme srelerini kontrol eden bir kurumsal
etkinliktir.

E
ekil 1.1i inceleyiniz. Kaygnn a, b
ve c dzeylerindeki
deiim ve sreklilii
gzlemleyiniz. Grafiin grsel meknda
dzenleniine gre
hangi kayg dzeyi en
yksek performansa
yol ayor. pucu: X
ekseninden grafie,
oradan da Y eksenine yaplan kmalar
inceleyiniz.

Ayrt Etme Dzeyi

etkinlik

b
Kayg

ekil 1. 1. Yerkes-Dodson Yasas

12

ARATIRMA YNTEMLER

renmek, aratrmak, zgr olmak yaamn amac olmaldr.

Richard Bach (Rirt Bak), Mart

zetleyelim
Psikoloji biliminde canl davranlarn belirli ltler (gzlenebilirlik, llebilirlik, iletilebilirlik,
tekrarlanabilirlik ve salanabilirlik) uyarnca incelendiini biliyoruz. Bu ltlerden gzlenebilirlik ve
llebilirlik incelenen olaylarn zellikleridir. letilebilirlik aratrma sonularnn bakalarna bildirilmesi ile ilgilidir. Tekrarlanabilirlik ve salanabilirlik ise yeni aratrmalarn yaplmas ile ilgilidir. Bu
ltlere uyulmas, psikolojide u amalara ulamak iin gereklidir: davranlar betimlemek (aratrmalar yaparak davran olaylarn kefetme, snflama, sebep-sonu ilikilerini kefetme), aklamak,
yordamak ve nihayet kontrol etmek.

Akln iyi kullanmak ve bilimlerde hakikati aramak iin...

Ren Descartes (Rne Dekart),
Metot zerine Konuma

13

etkinlik

Kendi aranzda be gruba ayrlnz. Grubunuzun ilgisine gre aratrma yntemlerinden (doal gzlem, vaka almas, anket almas, ilikisel alma, deneysel alma) birini seiniz.
Setiiniz aratrma yntemi konusunda bilgi toplaynz.
Topladnz bilgilerde eksiklik ve hata olup olmadn karara balaynz. Bunu yapmak iin
Konusunda verilen bilgileri kullannz.
Setiiniz yntemi kullanan bir aratrma oluturunuz. Aranzdan bir yeyi szc olarak seiniz.
Szcnn aratrmay snfa sunmasn salaynz. Sosyal katlm yoluyla almay deerlendiriniz.

A. Doal Gzlem
Bilimin gzlenebilir olaylar incelediini biliyoruz. Bu bakmdan, tm bilimsel aratrmalarda gzlem vardr.
Ancak bir aratrma yntemi olan gzlemde, bilgi sadece gzlenerek elde edilir. Gzlem ynteminin en tipik rnei
doal gzlemdir.
Bilim dallar yeni kurulduunda veya yeni alt dallar olutuunda, bunlarn kapsamna giren olaylarn pek ou
henz kefedilmemitir. Bilim insannn ilk grevi bu olaylar kefetmektir. Bunun, betimleme amacna hizmet
eden bir etkinlik olduunu artk biliyoruz. Bunun iin en uygun yntem, doal gzlemdir.

Doal gzlem canllarn kendi doal ortamlarnda, doal hlleriyle gzlenmesini ierir.
Doal gzlemde, nelerin gzleneceine ilikin bir seim yaplmaz; her davran gzlenir.
Doal gzlemde, canllarn davranlarna hibir mdahelede bulunulmaz, davranlara hibir ekilde etki yaplmaz.
Gzlemleri boyunca bilim insan ayrntl kaytlar tutar.

empanzelerin kendi doal evrelerinde gzlendii alan almas bir doal gzlemdir. Bir ocuun uyank
saatlerindeki btn davranlarnn, nbetlee alan 8 gzlemci tarafndan gzlenip not edilmesi de bir doal
gzlemdir. Byle almalarda yzlerce sayfalk not, ok sayda fotoraf, ema elde edilir.
Doal gzlemdekinin aksine, sistematik gzlemde aratrmac, seilen belirli bir davran zerinde, sistematik
olarak gzlem yapar. Diyelim ki empanzeler zerindeki doal gzlemin amac onlarn sosyal davranlarn belirlemektir. Doal gzlem sonucunda elde edilen btn belgeler incelenir. Tutulan notlarn ve dier belgelerin byk
ksmnn bu amaca hizmet etmedii grlebilir. Ancak imdi bilim insannn elinde, ilgilendii konuda ayrntl
bilgiler vardr. Bu bilgiler bilim insannn ilgilendii konu zerinde sistematik gzlem yapmasna olanak salar.
Aratrmac, sistematik gzlem yntemini uygulayarak rnein, empanze kolonisinde liderin hangi zelliklere
gre belirlendiini inceler. Bu zelliklere sahip olan ve olmayan empanzelerin lider seilme olasln inceler.

14

B. Vaka almas
Bir dier sistematik gzlem eidi vaka almasdr. Bu yntem bireyin psikolojik/psikiyatrik durumu hakknda
ayrntl bilgi elde etmek iin kullanlr. Bilgiler yaplan grmelerden, klinik psikolog ve psikiyatrn yapt deerlendirmelerden, uygulanan psikolojik ve nropsikolojik testler ve leklerin sonularndan, sosyal ve mesleki durum ile eitim durumu hakkndaki bilgilerden oluur. Bu bilgiler genelde hastalk tans koyma, hastann tedavisini
belirleme ve tedavinin etkililiini deerlendirmede kullanlr.
C. Anket almas
Anket yntemi de bir eit sistematik gzlemdir. Bu yntem belirli bir konu hakknda ok sayda bireyden bilgi
toplamak iin uygulanr. Bu bilgiler grme yaparak veya soru listeleri kullanarak elde edilir. Anket ynteminin
gvenilir sonular salamas iin, soru listesi amaca uygun olarak hazrlanr. Tarama, ilgilenilen topluluu iyi bir
ekilde temsil eden rneklem zerinde yaplr.
Anket yntemi, rnein politik tercihleri, rn tercihlerini, tedaviyle ilgili tercihleri belirlemek iin yaplabilir.
Bilinen en byk tarama almas, cinsel tercihlerin belirlenmesi iin ABDde binlerce kii zerinde yaplmtr. Bu
tarama almasnn sonular uzun yllar bu konudaki en ayrntl bilgi niteliinde olmutur.
. likisel alma
Grdnz gibi, bilimdeki temel ama sebep-sonu ilikilerini yani nedensellii kefetmektir. Nedensellik
kavram bilimde neyi ifade etmektedir?
Bilim dallarna gre doada; (1) Dzenlilik vardr, (2) Olaylarn kstl sayda, kefedilebilir sebepleri vardr. Buna
gre, sebepler gerekletiinde, sonucun (psikolojide davrann) ortaya kaca kabul edilir. Bilimin temelinde
yatan bu kabul yani sayltlar gerekircilik olarak bilinir.
Sebep-sonu veya nedensellik ne tr bir ilikidir? Bir ilikiye nedensellik diyebilmemiz iin u ltn yerine
gelmesi gerekir:

Zamanda birlikte deime: Bir olayn sebebi (X harfi ile gsterilir) ile sonucu (Y harfi ile gsterilir) zamanda
birlikte deimelidir. Yani, X deiirken Y sabit kalmamal, belirli bir ynde (artma veya azalma) deimelidir.
Bu lt gereklidir ama yeterli deildir. nk byle bir zamanda deiim, ilikinin yn hakknda bir fikir
veremez. X, Ynin sebebi olabilecei gibi, Y de Xin sebebi olabilir. O zaman, ikinci lt ie koulur.

Zamanda ncelik: Sebep (X) zamanda daima sonutan (Y) nce gelmelidir.
Kartrc deikenlerin kontrol: Sonu sadece sebepten kaynaklanmaldr. Sonucun sebebi, bir baka olay
olmamaldr. Bu baka olaylar Z harfi ile gsterilir. Z olaylar istenmeyen, kartrc olaylardr. Bu olaylar, aratrma sonularn etkiler. Kartrc olaylarn bulunduu byle aratrmalarn bilimsel deeri yoktur.

uygulayalm
imdi bu ltleri bir aratrmada rnekleyelim. Yaplan tekrar saysnn renmeye etkisi konusunda bir deney yapm olalm. Yeterli sayda tekrarn renmenin sebebi olduunu syleyebilmemiz
iin u ltlerin yerine gelmesi gerekir: (1) Tekrar says arttka hatrlanan kelime miktar da artmaldr. (2) Hatrlanan kelime miktar tekrarlardan sonra artmaldr. (3) Bu artn sebebi rnein katlmclarn farkl zek dzeyleri olmamaldr. Zek kontrol altna alnm olmaldr.
Bu deneyde 1-3. maddelerde belirtilenler nedenselliin hangi ltleriyle ilikilidir? Yaznz. Yazdklarnz, aada ba aa olarak yazlan doru cevaplarla karlatrnz.
1. ......................
2. ......................
3. ......................
Doru cevaplar: (1) Zamanda birlikte deime, (2) Zamanda ncelik, (3) Kartrc deikenlerin kontrol .
15

Psikolojide davranlarn sebepleri veya davran olaylar arasndaki ilikiler nasl ortaya karlmaktadr? Betimleme amac nasl gerekletirilmekte, davranlar nasl kefedilip snflanmaktadr? Bu amalar bilimsel aratrma yaparak yerine getirilmektedir.
likisel (korelatif) almalarda rnein, hastalk veya kaza nedeniyle beyin ksmlar farkl miktarlarda tahrip
olmu kiilerin renme yetenekleri llr. Daha sonra da tahrip miktar ile davran arasndaki iliki incelenir.
Bir baka rnekle, farkl zek dzeylerinden kiiler bulunup bunlarn okul baars saptanr. Daha sonra da zek
ile okul baars arasndaki iliki derecesi hesaplanr. Fabrika ortamnn az veya ok grltl olduu durumlarda
i randman deerlendirilir. likisel yntemde aratrmac kendiliinden deimekte olan deikenler arasndaki
ilikiyi inceler. Grld gibi ilikisel yntemde deikenler deneyci tarafndan oluturulmaz.
likisel yntem nedenselliin ltlerini ne lde gerekletirir? likisel almalar sebep-sonu ilikisi gsterebilir mi? Son yllarda ar imanlk yani obezite bir salk sorunu hline gelmitir. Baz almalar obezitenin
kayg ile ilikili olduunu gstermektedir. Bu konunun aratrlacan dnelim. Bu bir deneysel alma olamaz,
nk obezitenin deiimlenmesi etik adan mmkn deildir. Aratrmacmz bu konuyu ilikisel yntemle inceleyecektir. Katlmclarn arln ve bir lekle kayg dzeylerini ler. Daha sonra da uygun bir istatistiksel teknik
kullanarak iki deiken arasndaki iliki miktarn ve bunun ynn hesaplar (ekil 1.2). Bu aratrma nedenselliin
zamanda deiim ltn bylece karlar. Ancak bu, nedensellik iin gerekli ama yeterli olmayan bir durumdur.
nk bir zamanda deiim hlinde olas aklama vardr: Obezite kaygnn nedeni olabilir, kayg obezitenin
nedeni olabilir, kayg ile obezite arasnda ift ynl bir nedensellik ilikisi olabilir. Grld gibi ilikisel almalar
nedenselliin zamanda ncelik ltn karlayamamaktadr.
likisel almalarda nedenselliin nc lt de genellikle karlanamaz. nk aratrmac deikenleri
kendisi kontrol etmemi, onlar doada olduu biimiyle alm, gerekli lmeleri yapm ve deikenler arasndaki
ilikiyi hesaplamtr. Bu gibi bir durumda, kartrc Z deikenleri genellikle kontrol edilemez. Aratrmamzda
aratrcnn lmedii ve belki de farknda bile olmad Z deikenlerinin etkisi vardr. rnein, bir fizyolojik
yatknlk hem obezite hem de kaygdan sorumluysa kayg ve obezite sanki ilikiliymi gibi grnr. Bu ikisi arasnda
iliki olduunu sylemek, aratrma hatas yapmak demektir.

yorumlayalm
ekil 1.2de verilen A, B ve C grafiklerini inceleyiniz. Aada her grafikle ilgili cmleler yer almaktadr.
Cmlelerde bo braklan yerleri uygun szcklerle tamamlaynz.
1. Pozitif iliki (A Grafii): Bir deikendeki deerler ...................... dierindeki deerler de
...................... . Benzer ekilde, bir deikendeki deerler ...................... dierindekiler de
...................... .
2. Negatif iliki (B Grafii): Bir deikendeki deerler ...................... dierindekiler ...................... .
Benzer ekilde, bir deikendeki deerler ...................... dierindekiler ...................... .
3. liki yok (C Grafii): Bir deikendeki deerler ...................... ya da ...................... dierindeki
deimeler belirli bir yn ...................... .
Doru cevaplar cmlelerdeki sralar iinde yledir:
1. arttka, artar, azaldka, azalr
2. arttka, azalr, azaldka, artar
3. arttka, azaldka, izlemez
likisel yntem bilimin amalarn ne lde gerekletirir? likisel almalar incelenen deikenlerin birbirlerine gre ne miktarda artma ya da azalma gsterdiini ortaya karr. Bu aratrma yntemi acaba bilimin
amalarn (betimleme, aklama, yordama, kontrol) ne lde gerekletirebilmektedir (Tablo 1.1).
Bilimin amalarndan betimleme, olaylar arasndaki ilikilerin ortaya karlmasyla ilgiliydi. likisel almalar
betimleme amacn gerekletirebilir. Ancak unutulmamaldr ki bu iliki, betimleme kapsamnda yer alan nedensellik (sebep-sonu) ilikisi deildir. Bilimin aklama ve kontrol amacna hizmet edebilmesi iin ilikinin nedensellik trnden olmas beklenir. Bu durumda ilikisel almalar bilimin aklama ve kontrol amacna hizmet edemez.
likisel almalarda iki deiken arasnda yksek iliki bulunursa, bir deikenden dieri yordanabilir. Bu durumda ilikisel almalar bilimin yordama amacna hizmet eder.

16

ekil 1.2. likisel almalarda deikenler arasndaki olas iliki trleri. A: Beyindeki hasar oran arttka testteki
yanl cevap oran artyor. B: Hasar oran arttka testteki doru cevap oran azalyor. C: Boy uzunluu ile test
puan arasnda iliki yok.
rnein, zek ile okul baars arasnda yksek bir iliki bulunduunda, kiinin zek dzeyinden okul baarsn
yordamak (elbette bir olaslk deeriyle) mmkndr. Bilimin kontrol amac, deikenleri aratrcnn kendisinin
deiimlemesini ierir. likisel almalarda byle bir kontrol yaplmamaktadr. rnein zek ile okul baarsnn
ilikisi r = 0,75 dzeyinde bulunmu ise, belli bir okul baars elde etmek iin, zeknn belli bir dzeye getirilmesi
tamamen gerek d bir dnce tarzdr. (Aksi de, yani zeky belli bir dzeye getirmek iin okul baarsn belli bir
dzeyde tutmak da ayn ekilde gerek ddr.)
D. Deneysel alma
Bilimler sebep-sonu yani nedensellik ilikisini arar.
Nedensellik ilikisinin ltlerini tam olarak karlayan
bilimsel yntem ise deneydir. Her deney, deneyci tarafndan oluturulan ve kesin bir biimde ifade edilen bir denence ile balar. Bu denencede deneyci belirli bir sebeple
bir sonu arasnda iliki olduunu iddia eder. Denenceler
Eer X ise o zaman Ydir. kalbnda oluturulur.

GALLE DME HIZININ

AIRLIA GRE DEP
DEMEYECEN ARATIRIYOR.

Deneysel yntem nedenselliin ltlerini nasl

gerekletirmektedir? Zaman zaman, bilimsel yaznda
uykunun renmeye olumlu etki yapt yolunda aratrmalara rastlanr. Bu konuyu deneysel olarak incelemek
isteyen bir aratrmacnn ilk yapaca, aratrma denencesini kurmak olacaktr: Eer katlmclarn bir grubu kelime listesini rendikten sonra normal bir sre uyursa
(X), uyandklarnda, daha ksa sre uyuyan dier gruptan
daha fazla kelime hatrlarlar (Y). Deneysel almalarda
sebep niteliindeki deiken deneycinin tam kontrol altndadr. Deneyci bunu kendisi meydana getirir ve onun
deiik deerler almasn salar yani deiimler. Deneyci, kurduu deney deseni uyarnca, bir denek grubunun
saat 23:00te, dierinin ise sabaha kar 4:00te uyumasna izin verir. Grld gibi X deikeni, gerek ald de-

17

erler (ne kadar uyunaca) ve gerekse zamanlama (saat 23:00 ve saat 4:00) asndan deneycinin tam kontrol
altndadr. Deneycinin kontrolnde olan, kendiliinden meydana gelmemi olan bu deiken bamsz olarak
adlandrlr. Deneyci ertesi sabah iki gruptaki katlmclarn ka kelime hatrladn belirler. Hatrlanan kelime says
deneylerde baml deiken olarak adlandrlr. Baml deiken bamsz deikeninin deerlerine bamldr.
Baml deiken denencedeki sonu olaydr ve Y harfi ile belirtilir. Eer bamsz ve baml deiken arasnda bir
iliki olduu bulunursa nedenselliin birinci lt olan zamanda deiim yerine getirilmi olur.
Deneyimizde bamsz deiken (uyuma) zaman boyutunda, hatrlamadan nce meydana gelmitir. Bir iliki
bulunmas durumunda, hatrlanan kelime saysnn sebep olmas mmkn deildir. nk katlmclarn daha
fazla hatrladklar iin daha ok uyumu olmalar mmkn deildir. Sebep, hatrlamadan nce meydana gelmi
olan uyumadr. Katlmclar uyuduklar iin daha ok hatrlamlardr. Bylece nedenselliin ikinci lt olan zamanda nce meydana gelme de yerine getirilmitir.
Deneylerin nc ve en nemli ileminde, deneyci, baml deikeni etkileyebilecek mmkn olduunca
fazla deikeni tanmlar ve bunlar uygun tekniklerle etkisiz hle getirir. Deney sonularn kartran bu deikenler Z harfi ile gsterilir. Z deikenleri istenmeyen deikenlerdir. rnein deneyimizde ya, kartrc etki yapabilir.
Yala birlikte uyku gereksinimi azalr; saat 4:00te uyumak bile, ileri yataki katlmclara yeterli uyku salayabilir.
Bu etkiyi kontrol etmek iin, deneyci, katlmclar ayn geliim dneminden (rnein erken yetikinlik) seer. Kullanlan bu kontrol tekniine tek dzeyde sabit tutma denir.
Deneysel yntemde kullanlan ok sayda kontrol teknii vardr. Deneyci kartrc deikenin doasna en
uygun olan teknii seer ve kartrc deikeni kontrol eder. Bir an, kartrc deikenin kontrol edilmediini,
deneyimizde her yatan katlmcnn yer aldn dnelim. Bu durumda iki grup arasnda byk olaslkla fark kmayacaktr. Deneyci de uyku miktarnn hatrlanan kelime saysn etkilemedii sonucunu karacak, denencesinin
desteklenmediini belirtecektir. Bu durum, gerekli kontrollerin yaplmamasndan kaynaklanan aratrma hatasna
rnektir.
Deneysel yntem bilimin amalarn ne lde gerekletirir? Deneysel almalar bilimin amalarn en st
dzeyde gerekletirmektedir. Nedensellik ilikisini ortaya koyabilen deneysel almalar betimleme amacn gerekletirir. Gzlenen nedensellik ilikilerinin baka deneylerle de elde edilmesi sonucunda, yasa ve ilkeler, kuramlar oluturulur. Bylece bilimin aklama amac gerekletirilir. Belirlenen ilikiler, belirli bamsz deiken
deerlerinde baml deikenin ne deer alacann tahmin edilebilmesini salar. Bylece bilimin yordama amac
gerekleir. Belirlenen ilikiden hareketle, bamsz deikenin uygun deere getirilmesi sonucunda baml deiken de (davran) istenen deere getirilir. Bylece bilimin kontrol amac gerekleir.

zetleyelim
Tablo 1.1. Deneysel ve likisel Yntemlerin Nedensellii
ve Bilimin Amalarn Yerine Getirme Durumu.
Deneysel
Yntem
Nedensellik ltleri
Zamanda deiim
Zamanda ncelik
Kartrc etkilerin kontrol
Bilimin Amalar
Betimleme
Aklama
Yordama
Kontrol

18

likisel
Yntem

Deneysel ve ilikisel yntemin

nedensellik ltlerini karlama ve bilimin amalarn gerekletirme durumlarn Tablo
1.1i kullanarak zetleyiniz. lt veya ama gerekleiyorsa , gereklemiyorsa X
iareti koyunuz. Gerekleme
durumu bazen de koula bal olabilir. O zaman ? iareti
koyunuz.

Beyin elektriksel faaliyeti zerinde deneysel almalarn yapld laboratuvar ortamlar

Her konuda deney yaplabilir mi? Bilim nedensellik ilikilerini arar. Deneysel yntem, nedensellik ilikisinin
her ltn de karlar. Bu nedenle deney, bilimlerin temel aratrma yntemidir. Ancak her trl konuda
deney yaplamaz.
ncelikle, baz konularda deney yaplmas mmkn deildir. rnein, cinsiyetin szel becerilere etkisini belirlemek iin cinsiyetin deneyci tarafndan deiimlenmesi mmkn deildir. Deneyci cinsiyeti istedii miktarda ve istedii zaman deiimleyemez. Bir grup bireyi erkek, dierini kadn cinsiyetine sokamaz. Ayn ekilde,
ya veya zek da deneyci tarafndan deiimlenemez.

Baz konularda, deney dzenlenmesi mmkn olsa da, bu gibi deneylerin yaplmasn sosyal ve etik kurallar
nler. rnein, beynin aln loblarnn st dzey ynetici ilevlere etkisini belirlemek iin, bir grup katlmcda
bu loblarn ameliyatla karlmas sz konusu olamaz. Bu tr ilemlerin hayvanlara uygulanmas da koullara
balanmtr.

Baz konularda ise deney yaplmas mmkndr ve etik ilkeler asndan da bir sorun yoktur. Ancak aratrmac, deneyin uygun aratrma yntemi olmadn dnr. Psikolojinin rnein uygulamal alt dallarnda
deneysel aratrmalar uygun bir zm olmad gibi pratik de deildir. Belirli bir okulda iki farkl retme
tekniinin renmeye etkisinin aratrlacan dnelim. Pek ok deikenin ayn anda etkide bulunduu
okul ortam deneysel alma iin uygun deildir. Bireylerin snflara dalma biimi de, olaslkla, deneysel
kontroln gereklerini karlamamaktadr.
Yukardaki gibi durumlarda ilikisel ynteme bavurulur.

ETK KURALLAR

hazrlk
Psikoloji tm bilim dallar gibi baz etik kurallara uyar. Etik kurallar bilimsel aratrmalar ve uygulamalarda ahlaki, sosyal ve insani adan nelerin yaplabilir ve doru olduunu, nelerin yaplamaz yani
yanl olduunu syler.
Etik kurallar sadece insan katlmclardan yararlanlan bilimsel almalar iin mi geerlidir? Bu
soruyu aadaki bilgileri okuduktan sonra cevaplaynz.
lkemizde hayvanlar 5199 sayl Hayvanlar Koruma Yasas ile 24.06.2004 tarihinde koruma altna
alnmtr.
Bu yasann 9. Maddesinde Hayvanlar bilimsel olmayan tehis, tedavi ve deneylerde kullanlamazlar. denmektedir. Ayn maddede Hayvan deneyi yapan kurum ve kurulularda bu deneylerin yaplmasna, kendi bnyelerinde kurulmu ve kurulacak etik kurullar yoluyla karar verilir.
denmektedir.

19

bilgi kutusu

etkinlik

Aratrma etiinde zerinde durulan noktalar unlardr: (1)

aratrmann katlmc iin tad risk miktar (Kalc hasar brakabilecek bir kimyasal madde uygulanyor.), (2) aratrma koullarnn daha
nce denenmi olma durumu (Byle bir aratrma ilk kez yaplyor.), (3)
katlmcnn aratrmaya zgr iradesiyle katlma durumu (Aratrma
retmene ait ve o sizin almasna katlmanz istiyor.), (4) aratrmann yarar (Aratrmann bireye veya topluma yarar yok.).
Yukarda belirtilenler dorultusunda etik kurallar aratrmalarn,
katlmclarn en az risk altna girecekleri biimde dzenlenmesini, ilemlerin mmknse daha nce denenmi olmasn, bireylerin aratrmaya katlma kararn aratrma
hakknda bilgilendirildikten sonra zgrce vermelerini gerektirir. Gnll katlmclar istedikleri zaman
aratrmadan ekilebilmeli ve bu yzden bir zarar grmemelidir. Etik, katlmclarn gizlilik hakknn da
korunmasn gerektirir.
Etik ilkeler sadece insanlar zerinde yaplan aratrmalar iin geerli deildir. Hayvanlarn bakm
ve hayvan deneklerden yararlanma ile ilgili etik kurallar da vardr. Hayvan deneylerinde, aratrma
yntemleri konusunda eitim grm, laboratuvar hayvanlarnn bakm, korunmas ve elle tutulmas
konularnda deneyimli aratrmaclar yer almaldr. Ac, stres ve yalnzlk ieren ilemler hayvanlara
sadece bakaca bir zm olmadnda uygulanr. Aratrmac hayvan deneklerde rahatszlk, enfeksiyon, hastalk, ac ve ary en aza indirmek iin gayret eder. rnein cerrahi ilem srasnda ve sonrasnda enfeksiyon, ac ve ary azaltacak teknikler uygular. Hayvann yaamna son verilmesi gerektiinde,
bu ilem ac ve ary en aza indirme gayreti iinde ve hzla yerine getirir.
Etik ilkeler sadece katlmclarla olan ilikileri kapsamaz. Aratrmalar yeterli ve uygun yntem
bilgisi ile dzenlenmeli, yrtlmeli, analiz edilmeli, yorumlanmaldr. Bulgu ve sonularn bilim dnyasyla paylamak, aratrma yapan bilim insannn sorumluluklar arasndadr. Bilim insan bilimsel
almalarn, makale ve kitaplaryla, bilimsel toplantlarda sunduu bildirilerle paylamaldr. Bu etkinliklerde de uyulmas gereken etik kurallar vardr.

Aratrma etii konusunu yle bir aratrma rnei zerinden irdeleyelim: Tutum deiikliinin
aratrld bir almada gnll denekler torbadan ad ekme tekniiyle iki gruba ayrlm. Aratrmac gruplardan birine iddete kar tutumu belirleyen bir lek uygulam (n lm), ardndan
ayn gruba iddetin olumsuz ynlerini gsteren bir film izletmitir. Daha sonra bu gruba tutum
lei tekrar (son lm) uygulanmtr. Dier gruba tutum lei iki kez (n lm ve son lm)
uygulanm, ancak onlara film gsterilmemitir. Gerek lek gerekse film aratrmac tarafndan,
sz konusu aratrmaya zel olarak hazrlanmtr. almann sonular filmi izleyen grubun iddete kar tutumunda azalma meydana geldiini gstermitir. Film izlemeyen grubun iddete kar
tutumunda ise bir azalma olmamtr.
Bu aratrmay etikteki drt unsur (aratrmann tad risk, tekniklerin daha nce denenmi olmas, aratrmaya katlma zgrl, aratrmann yarar) asndan analiz ediniz.
Oturma dzenine gre ikiye ayrlnz. Aratrma yntemleri konusundaki bilgilerinizi kullanarak
aratrmadaki etik unsurlar deerlendireceiniz birer aratrma rnei oluturunuz. Gnll olan
renciler arasndan bir szc seiniz. Szc yenin sunumunun ardndan aratrmay etik adan
deerlendiriniz.

20

PSKOLOJNN ALT DALLARI

hazrlk
Psikoloji bilimi davranlar (dorudan veya dolayl olarak gzlenen davranlarla psikofizyolojik
tepkiler) inceler. W. Wundt tarafndan ilk kurulduunda, ortada sadece bir psikoloji vard. O da deneysel psikoloji idi. Psikolojinin deneysel olmas Wundt iin nemliydi. nk bilinci inceleyen bu daln,
zihni inceleyen bilim ncesi felsefi psikolojiden fark, deneysel yntemi kullanmasyd.

etkinlik

Bilgi teknolojilerinden ve eitli kaynaklardan yararlanarak psikolojinin alt dallar konusunda inceleme yapnz. lginizi eken bir alt dal seiniz. Ayn alt dal seen arkadalarnzla grup oluturunuz.
Alt dal tantan ifadelerin yazld kartlar hazrlaynz. Bu kartlar gruplara rastgele datnz ancak
kart, onu hazrlam olan gruba vermeyiniz. Ellerinizdeki kartlarda yazlanlar srayla okuyunuz. Dier
rencilerin ifadenin hangi alt dala ait olduuna karar vermesini isteyiniz.

Psikoloji gelitike, onun kapsamnda deneysel psikolojiden baka uzmanlk alanlar olutu. nsann biyo-psikososyal yaps, onun ok-ynl olarak aratrlmasn gerektiriyordu. Bylece, hepsi de davranla ilgilenmekle beraber, baz psikologlar rnein byme ve yalanmann davranlar nasl etkilendiini, dierleri sosyal balamdaki
davranlar, bakalar ise psikolojik bozukluklar inceledi.
Gnmzde psikoloji biliminde pek ok alt dal vardr. Bu alt dallarn bazlar temel bilim, dierleri ise uygulamal bilimdir.
Temel bilim dallarnda ama doann dzenini kefetmek, bu dzeni anlamak ve aklamak, ilke ve yasalar
bulmak, kuramlar oluturmaktr. Temel bilimci yapt aratrmalarn sonucunun neye yarayacayla ilgilenmez. Temel bilimi bilim iin bilim olarak dnebiliriz.
Uygulamal bilim, yararll n planda tutar. Bu bilimsel yaklamda ama elde edilmi olan bilgileri, teknikleri, yasa, ilke ve kuramlar toplumun yararna kullanmak, sorunlar zmek, toplumsal gnence ve toplumun
gelimesine katkda bulunmaktr. Uygulamal bilimi toplum iin bilim olarak dnebiliriz.
Temel bilim ve uygulamal bilim iin yaptmz aklamalar, ikisinin de gerekli olduunu gsteriyor. Bir an iin
sadece temel bilim almalarnn yapldn dnelim. Geliim psikolounun balanma konusunda derin bilgisi
var, bunun nemini, nelerden etkilendiini biliyor. Dier tarafta sorunlu anne-ocuk ilikileri var ve balanma
konusunda elde edilmi bilgiler bu sorunun giderilmesinde yararl olacak. Ancak temel bilimciyi bu konu ilgilen-

21

dirmiyor. te bu noktada uygulamal bilimci devreye giriyor. O, elde edilmi olan bilgileri anne-ocuk ilikisinin
dzeltilmesinde kullanyor, bu konuda aratrmalar yapyor.
Bir de bunun tersini dnelim. Herkes uygulamal bilimle ilgileniyor, herkes yararl olan yapmak istiyor. Temel
bilimci psikolog daha nce davranlar, onlarn nedenlerini, yasa ve ilkeleri, kuramlar ortaya koymam olsayd,
uygulamac neye dayanarak yararl uygulamalar yapacak, hangi bilimsel sonular kullanacakt? Temel bilimde ya
da uygulamal bilimde uzmanlamak, temel bilim ya da uygulamal bilim aratrmas yapmak bir kiisel tercihtir.
Ancak sonuta, toplumda bunlarn her ikisinin de olmas gerekir. nk temel bilim ve uygulamal bilim birbirini
destekler, birbirinin varlna gereksinim duyar.
Psikolojinin temel bilim ve uygulamal bilim dallar birer uzmanlk alandr. Bu uzmanlklarn byk blm,
niversitelerin psikoloji blmlerinde verilen lisansst eitim-retimle elde edilir. Lisansst eitim-retim
baaryla tamamlandnda, psikologlar nce yksek lisans derecesi alrlar. Daha uzun bir eitim sonunda da bilim
doktoru derecesi alrlar.

uygulayalm
Sadece temel bilim veya sadece uygulamal bilim almas yaplmasnn ne gibi sonular olacan siz de dnnz. Yaratc dncelerinizi sra arkadanzla paylanz.

A. Temel Bilim Alt Dallar

1. Deneysel Psikoloji
Psikolojinin uzmanlk alanlarndan deneysel psikoloji bir akademik daldr. Deneysel psikoloun ilevlerinin banda deneysel yaklam, bunun temelinde yatan felsefeyi, deneysel yntem ve teknikleri retmek
gelir. Deneysel psikoloun ikinci ilevi deneysel yntemin kullanlabilecei konularda aratrma yapmaktr.
Deneysel psikolojideki aratrma konularnn banda bilisel sreler gelir. Deneysel psikolog uyarclarn
nasl duyumsandn, alglandn, renilip hatrlandn, bellek ve irdeleme gibi bilisel sreleri inceler,
onlar aklamaya alr. Uyarc karmaklnn odaklanm dikkate etkisi, uyarclarn sunum hznn alma
belleine etkisi deneysel psikoloji alannda yaplabilecek deneylere rnektir.
Deneysel psikolojide hayvan davranlar bir dier temel konudur. Burada deneysel psikolog daha ok
dtan, dorudan gzlenen davranlar zerinde alr. Aln renk ayrt etme davranna etkisi, kaygnn
Ak Alan Testi'ndeki hareketlilie etkisi deneysel psikoloji alannda deney hayvanlarnda yaplabilecek almalara rnektir.

2. Bilisel Psikoloji ve Biliin Bedenle likisini nceleyen Alt Dallar

Bilisel psikoloji alglama, dikkat, dil, bellek, dnme gibi zihinsel sreleri inceleyen uzmanlk alandr.
Zihinsel sreleri dorudan gzlemek mmkn deildir. Bilisel psikolog zihinsel srelerin durumunu davranlardan tahminler yaparak belirler. Bunu yapabilmek iin de karmak deneysel teknikler kullanr, st dzey
istatistiksel tekniklere bavurur.
Ancak gncel psikolojide zihinsel sreleri dorudan gzlemenin yolu bulunmutur. Zihinsel sreler, bu
sreler srasnda ortaya kan biyolojik sreler ve bunlarla ilgili yaplar gzlenerek baarlmaktadr. Bu dallarda zihinsel srelerin biyolojik temelleri incelenmektedir. Aadaki uzmanlk alanlar psikolojik srelerle
bedensel yap ve srelerin ilikisini belirlemeye, bu konudaki ilke ve yasalar kefetmeye, kuramlar oluturmaya alr. Psikolojik sreler sz konusu olduunda kritik beden blm beyindir. Buna gre, rnein psikofizyoloji uzmanlk alan, bilisel sreler veya duygularla beyin yap ve sreleri arasndaki ilikiyi aratrr.

22

Bili ile beyin ilikisini, psikofizyoloji dndaki psikoloji alt dallar da rnein, fizyolojik psikoloji de inceler.
Bu dallar birbirinden nasl ayrlr?

Psikofizyolojide bamsz deiken psikolojik srelerdir. Deneyci rnein, bir bili trn veya duyguyu
deiimler ve bunun beyne etkisini gzler. renme grevini zorlatrr ve bunun beynin aln lobundaki
elektriksel faaliyete etkisini gzler.
Fizyolojik psikolojide ise, tam tersine, bamsz deiken beyinsel sreler, baml deiken psikolojik
srelerdir. Fizyolojik psikolog, rnein, beyni uyaran maddelerin deney hayvanlarnn dikkatini nasl
etkilediini inceler. Etik nedenlerle fizyolojik psikoloji almalar salkl insanlar zerinde yaplamaz.
nk etik, beyni etkileyen ilalarn insanlara verilmesine veya beyinde geici veya kalc deiiklikler
yaplmasna izin vermez. Bu tr almalar hasta insanlar zerinde, belirli etik koullarn yerine getirilmesi kouluyla, yaplabilir. Ancak bu aratrmalar da psikologlar deil tpta uzmanl olanlar tarafndan
yaplabilir. Btn bu nedenlerle, fizyolojik psikoloji deneyleri hayvanlar zerinde, hayvan aratrmalar
iin geerli etik kurallar uyarnca yaplr.
Biyopsikoloji (veya biyolojik psikoloji) bili/beyin ilikisini incelerken davranlar daha ok evrimsel boyutta ele alr. Filogenetik lekte davranlarn nasl deitiini inceler.
Nropsikoloji ise beyindeki hasar ve bozukluklarn bilisel srelere, duygulara etkisini inceler.

3. Geliim Psikolojisi, Sosyal Psikoloji, Kiilik Psikolojisi

Bu uzmanlk alanlarnn ilgi alanlar arasnda biniiklik vardr. Geliim psikolojisi, doumdan lme kadar
davranlarn hangi etkenler tarafndan biimlendiiyle ilgilenir. Geliimin kavram renmeye etkisi, yan
derinlik algsna etkisi, geliim psikolojisinde yaplabilecek aratrmalara rneklerdir.
Sosyal psikoloji dier insanlarla etkileimin ve sosyal ortamn bireyin tutum, dnce, duygu ve davranlarna etkisiyle ilgilenir. nsan sosyal bir canldr ve geliimin byk bir ksm da sosyal psikolojik olaylarda,
tutum ve davranlarda meydana gelir. Bu nedenle, geliim psikolojisi ve sosyal psikoloji almalar arasnda
biniiklik vardr. Tutumlarn sosyal uyuma etkisi, bilisel elikinin tutumlara etkisi, balant tarzlarnn sosyal
uyuma etkisi, sosyal psikoloji aratrmalarna verilebilecek rnekler arasndadr.
Kiilik psikolojisi insan kiiliini aratran uzmanlk alandr. Bu alt dal kiiliin geliimi, kendilik algs,
bireysel farkllklarla ilgilenir. Kiilik, geliim sreci iinde ekillenir ve sosyal faktrlerden de etkilenir. Bu
nedenle kiilik psikolojisi hem geliim psikolojisi hem de sosyal psikoloji ile biniiklik gsterir. Kiilik psikolojisinin konular arasnda, kiilik zelliklerini len psikometrik aralarn kullanm ve gelitirilmesi, kiilii oluturan bileenlerin kefi, evre ve kaltmn kiilik zelliklerine greli etkilerinin belirlenmesi bulunmaktadr.
B. Uygulamal Bilim Alt Dallar
1. Klinik Psikoloji
alan psikolog says bakmndan en geni uzmanlk alan klinik psikolojidir. Bu uygulamal alt dal, psikoloji biliminin temel bilim almalar sonucu elde edilmi olan bilgilerini, bilisel, duygusal ve davransal
bozukluklara uygular. Bu uygulamalar bozukluu lme aralaryla deerlendirme, tanya katkda bulunma,
psikolojik tedavi, tedavinin etkililiini deerlendirme ve izlemi ierir.
Klinik psikolog, bu temel ilevlerinin yannda, aratrma da yapabilir. Fobisi olan hastalarn gemiindeki
rktc olaylarn geriye dnk olarak aratrlmas, kknlk (depresyon) ile uyku bozukluunun iddeti
arasndaki iliki, izofreni alt gruplarnn bellek asndan incelenmesi, klinik psikoloji aratrmalarna verilebilecek rnekler arasndadr.
Klinik psikoloun yerine getirdii yukardaki ilevler psikiyatr tarafndan da gerekletirilebilir. Ancak bu
iki meslek grubu arasnda nemli bir fark vardr. Klinik psikolog bilim doktoru derecesine, psikiyatr ise tpta
uzmanlk derecesine sahiptir. Bu nedenle klinik psikolog tbbi tedavi uygulayamaz, ila yazamaz, cerrahi ilem uygulayamaz. Gerekli eitimi almad takdirde, psikiyatr da bozukluu tanlamada psikolojik testlerle
deerlendirme yapmamal, psikolojik tedavi uygulamamaldr.

23

2. Endstri Psikolojisi (rgtsel Psikoloji veya rgtsel Davran Psikolojisi)

lkemizde yeni gelimekte olan bu uygulamal alanlar i ortamndaki davranlarla ilgilenir. Bu dallarda,
psikoloji biliminin bilgileri i ortamlarnda kullanlr. Endstri psikolojisi ve rgtsel psikoloji uzmanlar personel seimi, personel eitimi, iveren deerlendirmesi, i analizi, kaza nleme, i doyumu gibi alanlarda alr
ve ayrca aratrma da yapabilir. Bu konuda yaplabilecek aratrma rnekleri arasnda arka planda alnan
mzik ve retilen para says arasndaki iliki, katlmc yaklamn kurumsal aidiyet duygusuna etkisi, i ortamnn retilen hatal rn saysn azaltacak ekilde nasl dzenlenecei bulunmaktadr.
3. Eitim Psikolojisi, Psikolojik Danma ve Rehberlik
Psikoloji bilgilerinin uyguland ok byk bir alan eitim-retim kurumlardr. Bunlar ilkretim ve
ortaretim kurumlar ile yksekretim kurumlarn yani niversiteleri ierir. Eitim-retimle ilgili psikoloji
alt dallar okul psikolojisi, eitim psikolojisi ve psikolojik danma ve rehberliktir. Bu dallarn uzmanlar okul
ortamndaki renme ve retme sre ve sorunlar, bilisel ve duygusal sreler ve sorunlarla ilgilenir.
Sorunu olan rencileri, gerektiinde, rehberlik ve aratrma merkezlerine ynlendirir. Gerekirse renci bu
kurumlardan da salk kurumlarna ynlendirilir. Sz edilen alt dallarla ilgili eitim, niversitelerin eitim
fakltelerinde verilmektedir.

4. Dier Alt Dallar

Yukarda belirtilen alt dallar, lkemizde kurumsallam olan uzmanlk alanlardr. Bu alt dallarn temel
ve uygulamal bilimler iindeki yerleri akca bellidir. lkemizde psikoloji iinde yeni gelien, ou daha ok
aratrma/inceleme alan niteliinde olan, lisansst eitim-retim programlar henz bulunmayan dallar
da vardr. Bunlardan bazlarna aada deinilmektedir.

evresel psikoloji: Fiziksel evrenin insan davranna ve zihinsel srelerine etkisini inceler. Aratrma
alanlarnn banda stres yaratc gelerin (grlt, hava kirlilii, kalabalk, scak ve souk) ve evre zelliklerinin (kat dzenleri, binalarn bykl ve yerleimi, doaya yaknlk) etkileri gelir. Bu uzmanlk alan evre dzenlemelerinde (rnein, klandrma) ve teknik ortamlarn (rnein fabrikalar) ergonomik
adan dzenlenmesinde de rol oynar.

Din psikolojisi: Dinsel yaant ve rgtl dinsel davranlar bilimsel olarak inceler. Din psikolojisi mistik
yaant gibi znel deneyim trlerini de bilimsel yntemlerle inceler, betimler ve analiz eder. Din inancn
insanlarn bilisel sreleri ve davranlaryla ilikilerini bilimsel olarak aratrr.

Salk psikolojisi: Hastalklar nleme, sal koruma, tedavi ncesi ve sonras psikolojik durum gibi
konular inceler.

Spor psikolojisi: Spor ortamlarndaki davranlarla ilgilenir. Spor psikolojisinin alma alanlarnn banda, sporcularn bilisel zelliklerinin, yaptklar spor dalna uygun olarak gelitirilmesi yer alr. Spor
psikolojisinin dier konular arasnda spor, toplum ve kltr etkileimi bulunmaktadr.

24

Adli psikoloji: Bu alt dal bilgi ve tekniklerinin yasal alanda uygulanmasn ierir. lkemizde adli psikoloji
deerlendirme, mdahale, danmanlk ve iyiletirici psikolojik hizmetlerin salanmas konularnda hizmet sunmaktadr. Bu alt daln uzmanlar sorgulama yntemleri, su tespiti, su ve sulu psikolojisi, tankln deerlendirilmesi, insan ilikilerini ieren adli yntemler, slah merkezlerinde tedavi, evlat edinme,
ocuk sulular, uyuturucu kullanm, gruplar aras atma ve benzeri konulardaki yasal dzenlemelerde
danmanlk yapar. Bu alt dalda psiko-yasal sreler konusunda aratrmalar da yaplr.

Trafik psikolojisi: Srclerin ara srme eylemi srasndaki alg, dikkat ve bili sreleri, src kiilii,
risk alma davran, tutumlar ve duygular trafik psikolojisinin alma alanlarndandr. Bu alt dal yaya ve
srclerin trafikteki davranlarnn altnda yatan psikolojik sreleri inceler. Balca amac trafik kazalarn ve bu kazalarn sonucu olan yaralanma ve lmleri azaltabilmektir.

 ALANLARI
hazrlk
Psikologlarn alabilecei kurumlar ve buralarda gerekletirilen etkinliklere rnekler

Ortaretim kurumu

Salk kurumu

Beyin aratrma laboratuvar

Adli kurum

Bir snf ortam

Grup psikoterapisi seans

etkinlik
Bilgi teknolojilerinden ve Kaynaka'da verilen eserlerden yararlanarak psikologlarn alt
i alanlar konusunda bilgi toplaynz. Bunlar not ediniz. alanlar konusu derste ilendikten
sonra, yazdnz bilgileri gzden geiriniz. Varsa eksiklerinizi tamamlaynz.

niversitelerin psikoloji blmlerinden lisans diplomas alarak mezun olan psikologlar aadaki i alanlarnda,
psikolojiye ilikin temel grevleri yerine getirirler. Uzman dzeyde hizmet, psikolojide yksek lisans veya bilim
doktoru unvan olanlar tarafndan salanr.
A. Eitim Kurumlar
Psikologlar ortaretim de dhil olmak zere her dzeydeki eitim-retim kurumunda grev alabilir. Geliim
psikolojisinde uzmanl olan psikologlar zellikle kre ve yuvalarda, zel eitim kurumlarnda almaktadrlar.
B. Salk Kurumlar
Salk kurumlar hastaneler, klinikler, tan ve tedavi merkezlerini ierir. Bu alanlarda ncelikle klinik psikologlar
alr. Son yllarda, aratrma konusundaki bilgileri nedeniyle deneysel psikologlar da salk kurumlarnda ie
alnmaya balanmtr. Nropsikoloji alannda yetimi az sayda psikoloa da bu kurumlarda byk talep vardr.
25

C. Adli Kurumlar
Psikologlar Adalet Bakanlnda ve cezaevlerinde alabilirler. Onlar mahkemelerde bilirkii olarak grev yaparlar. Bu alanlarda psikologlar zellikle lme ve deerlendirmede, hkmllerin psikolojik tedavisinde ve rehabilitasyonunda grev alrlar.
. Asker Kurumlar
Psikologlar asker kurumlarda da almaktadr. Bu kurumlarda onlar psikolojik deerlendirme ve psikolojik
tedavi yaparlar, rehabilitasyon ve tedavi hizmetlerine katkda bulunurlar. Bu gibi hizmetler zellikle klinik psikologlar tarafndan yerine getirilir. Psikologlar asker kurumlarda personel seme ve yerletirmede de grev alrlar.
Bu grevler deneysel psikologlar ve endstri psikologlar tarafndan da yerine getirilebilir.
D. Aratrma Merkezleri
ok az saydaki temel bilimci aratrma merkezlerinde alr. Bu merkezlerin banda, niversite ve sanayi i
birliinden doan teknokentler gelir. Sosyal psikologlar toplumsal aratrmalarn yapld merkezlerde alabilir.
E. niversiteler
Psikologlar niversitelerin psikoloji blmlerinde eitim-retim hizmetini yerine getirirler. Ayn zamanda da
uzmanlk alanlarnda aratrma yaparlar.
Esasen psikologlar, insan etkeninin bulunduu her yerde grev yaparlar. rnein i yerlerinde psikologlar personel seme ve yerletirmede, ykseltmede, personelin ruh sal ve gdlenmesinde grev alrlar. Psikologlar
personel morali ve gnenci ile retimin ayn zamanda artrlmasnda kullanlabilecek yntemleri belirler, bunlar
uygulamaya koyarlar.

DER BLMLERLE LKLER

nsan biyo-psiko-sosyal bir canldr. Bu dorultuda, psikoloji biliminin alt dallar biyolojik olandan sosyal olana
doru sralanr (ekil 1.3):

ekil 1.3. Psikoloji biliminin dier bilimlerle ilikileri

26

A. Biyoloji Bilimleriyle likileri

Psikolojinin alt dallarnn bir ucunda karlatrmal psikoloji, psikofizyoloji, fizyolojik psikoloji, biyopsikoloji,
nropsikoloji vardr. Bu alt dallar doa bilimleri yani biyolojik bilimlerle yakn iliki iindedir (ekil 1.3). Alt dallarn
yakn iliki iinde olduu biyolojik bilimlere rnekler aada verilmektedir:

Biyoloji: Yaayan canllar ve yaamsal sreleri inceler. Aadaki uzmanlk alanlar biyolojiden ayrmtr.
Ekoloji: Ekosistemin canllar blmn ele alr. Onlarn birbirleri ve evreleriyle ilikilerini inceler.
Etoloji: Hayvan davranlarn kendi doal ortamlarnda karlatrmal olarak inceler.
Zooloji: Hayvanlardaki embriyonik geliimi, beslenme, salk, davran, kaltm ve evrimi, dier canllarla etkileim ve iletiim konularn inceler.
Fizyoloji: Canl organizmalarn ilevlerini inceler. Bu ilevler fiziksel ve kimyasal sreleri, hcre ve dokularn
etkinliklerini ierir.
Nroanatomi: Sinir sistemini, omurilik ve beyni yapsal adan, makro ve mikro dzeyde inceler.
Genetik: Kaltmn temelinde yatan yaplar, fiziksel ve biyokimyasal sreleri inceler.
Biyofizik: Biyolojik olaylar fiziksel temelde inceler.
Biyokimya: Biyolojik olaylar kimyasal temelde inceler.
Molekler biyoloji: Canllardaki olaylar molekler dzeyde ve ounlukla biyokimyasal sreler asndan
inceler.
Bilisel nrobilim: ada bilimde insann bili ve beynini anlamada pek ok bilim dalnn birlikte almas
gerektii anlalmtr. Bilisel nrobilim, gereken btn bilim dallarn iinde toplayan bir st-bilimdir. Bu dal
sadece biyolojik bilimleri iermez. Bilisel nrobilim insann karmak bilgi ilemleme srecini modellemede
yardmc olabilecek bilgisayar ve elektrik-elektronik mhendisliini de ierir. Bu bilim dal ayrca bilgi ilemleme konusunda elde edilen verileri analiz eden istatistii ve bu dalla ilikili matematii de ierir.
B. Sosyal Bilimlerle likileri

Psikoloji alt dallarnn dier ucunda sosyal bilimler bulunmaktadr. Sosyal psikoloji ve benzeri alt dallarn yakn
iliki iinde olduu bilimler arasnda unlar bulunmaktadr:
Antropoloji: nsan gruplarndaki dil, estetik ifade, inan sistemleri, sosyal yaplar arasndaki farkllk ve benzerlikleri inceler.
Sosyoloji: nsan topluluklarnn kaynaklarn, geliimini, rgtlenmesini, ilevlerini inceler.
Tarih: Gemiteki insan topluluklarn, siyasi yaplar ve etkinliklerini, kltr ve medeniyetlerini inceler.
C. Teknik Bilimlerle likileri
Canllar ok ynl olarak ele alan psikolojide verilerin kayd ve analizi olduka karmaktr. Bu nedenle psikoloji
istatistik ve matematikle ayrca mhendislik dallaryla yakn iliki iinde alr.

dikkat
Psikolojide yaplan tm aratrmalarda veriler istatistiksel olarak analiz edilir. Bylece de deikenler arasndaki iliki miktar hesaplanr veya deikenlerin davran zerindeki etkisinin anlaml olup
olmad belirlenir. Sayfa 17 ekil 1.2deki grafiklerden soldakinde beyindeki hasar oran ile kiilerin
bir testteki yanl cevap oran, ortadakinde hasar oran ile doru cevap oran ve sadakinde ise boy ile
doru cevap oran arasndaki ilikiler grafik olarak gsterilmektedir. Bu grafikleri izmekte kullanlan
verilere korelasyon teknii uygulandnda, grafiklerde gsterilen ilikilerin miktarlar da hesaplanabilir. Elde edilen deerlere korelasyon katsays denir.
ekil 1.2de beyindeki hasar miktar ile yanl cevap says arasndaki korelasyon katsays +1.00dir.
Bu deer, hasar miktar arttka yanl cevap saysnn da dzenli olarak arttn gsterir. Hasar miktar
ile doru cevap says arasndaki korelasyon katsays -1.00dir. Bu deere gre hasar miktar arttka
doru cevap says dzenli olarak azalmaktadr. Boy uzunluu ile doru cevap says arasndaki korelasyon katsays ise 0.00dr. Bu deer sz konusu iki deiken arasnda hibir ilikinin olmadn
gsterir.

27

LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri uygun szcklerle tamamlaynz.
1. Psikoloji biliminin drt amac vardr: Bunlar __________, __________, __________ ve __________ olarak
adlandrlr.
2. Temel bilimlerde __________ iin bilim, uygulamal bilim dallarnda __________ iin bilim yaplr.
3. Bir deneyde etkisi incelenecek olan ve deneyci tarafndan yaratlan deikene __________ deiken denir.
4. Aadaki psikoloji tanmlar ile ekolleri eletiriniz.
Salkl insann bilincini gelerine analiz eden bilim dal.
Amaca ynelik, evreye uyum salayan canlnn zihinsel srelerini inceleyen
bilim dal.
A- levselci ekol
Bilinaltnn gdleyici kuvvetlerini, bunlar arasndaki atmalar ve bu
atmalarn davrana etkisini inceleyen bilim dal.
B -Klasik davran ekol
Canlnn uyarclara verdikleri dtan gzlenebilir davranlar inceleyen bilim
C- Yapsalc ekol
dal.
D- Yeni davranlk
Canlnn dorudan gzlenebilen davranlarnn yan sra standart koullar
altnda yapt davranlardan dolayl olarak karlan bilisel sreleri inceleyen E- Gestalt ekol
bilim dal.
F- Psikoanalitik ekol
Psikolojik sreleri btn hlinde ele alarak inceleyen bilim dal.
Psikolojiyi geliimsel adan inceleyen bilim dal.
Aadaki sorular cevaplaynz.
5. likisel aratrmalar doada kendiliinden oluan
olaylar zerinde gerekletirilir. Bu yaklam bilimin
kontrol amac bakmndan nasl bir olumsuzluk
tar?
6. Aadakilerden hangisi psikoloji biliminde cevap
aranan sorulardan biri olamaz?
A) Balklara klasik koullama yoluyla yeni
davranlar retilebilir mi?
B) Bir kii lnce ruhu baka bir canlda yeryzne
dner mi?
C) Kiinin kayg dzeyi ailenin kanc ocuu
olduuna gre farkllk gsterir mi?
D) Belirli besin maddelerinin bolca tketilmesi
bellei glendirir mi?
E) Saysal yetenek ile mzik yetenei arasndaki
iliki kltrden kltre farkllk gsterir mi?
7. Bilimsel aratrmada, etik ilkelerle ilgili olarak
aadakilerden hangisi dorudur?
A) Etik ilkeler sadece deneysel yntemin
uyguland aratrmalar iin geerlidir.
B) Katlmcnn aratrmaya kendi zgr iradesiyle
katlmas yeterlidir.
C) Etik ilkeler insan ve hayvan zerinde yaplan tm
bilimsel aratrmalarda gzetilmelidir.
D) Aratrma insanlar zerinde yaplmyorsa etik
ilkelere uyulmas gerekmez.
E) Katlmclardan veriler toplandnda etik ilkeleri
gzetme zorunluluu sona erer.

28

8. Bilim ncesi psikolojiden balayp psikoloji

ekollerine uzanan tarihsel sre iinde;
1-Davran
2-Ruh
3-Zihin 4- Bili
kavramlar hangi srayla psikolojinin konusunu
oluturmutur?
A) 1-2-3-4
B) 1-3-4-2
C) 2-3-1-4
D) 2-4-1-3
E) 4-3-2-1
9. Grubun birey zerindeki etkileri psikolojinin hangi
alt dalnn konusudur?
A) Geliim psikolojisi
B) Klinik psikoloji
C) Endstri psikoloji
D) Deneysel psikoloji
E) Sosyal psikoloji
10. Psikolojinin aadaki alt dallarndan hangisinin
biyoloji bilimleriyle ilikisi en fazladr?
A) Deneysel psikoloji
B) Geliim psikolojisi
C) Eitim psikolojisi
D) Nropsikoloji
E) Adli psikoloji

II. NTE

PSKOLOJNN TEMEL SRELER

DAVRANIIN OLUUMU

Psikoloji, davranlar inceleyen bilim daldr. Ekoller dneminde davranlar dtan gzlenen davranlar ve dolayl olarak gzlenen davranlar olmutur. Psikoloji bilimi bilinci (yapsalc ekol), sadece dtan dorudan gzlenen
davranlar (klasik davran ekol), bilinaltn (psikoanalitik ekol), btnsel zihni (gestalt ekol), dtan dolayl
olarak gzlenen davranlar (yeni davranlk) incelemitir. Bu tarihsel geliim boyunca psikoloji biliminin konusu
aadaki ekilde deimitir:

Ruh - Zihin - Bilin - Davran - Bili - Bili/Beyin

A. Uyarclar, Davranlar ve Ara Deikenler
Psikolojide, sebep her zaman bir uyarcdr. Bu uyarclar biz gz, kulak, deri gibi duyu organlarmzla fark
ederiz. Bu duyu organlarmzn bize salad duyumlar vardr: grsel duyum, iitsel duyum, derimizden gelen
dokunma duyumu gibi. Bilimsel aratrmalarda uyarclarn bamsz deiken, davranlarn da baml deiken
olarak adlandrldn grmtk. Bu nedenle aada uyarc terimi yerine deiken terimini kullanacaz. Deiken, deiik deerler alabilen uyarcdr.

1. ema

Nitelikleri bakmndan uyarclar aadaki gibi snflanr:

evresel deiken: Baz bilimsel aratrmalar ev
Uyarc (U)
Davran (D)
resel deiikliklerin davrana etkisini inceler. evresel
Bamsz Deiken
Baml Deiken
deikenler bizim i evremiz ile fiziksel d evremiz ve
sosyal d evremizde bulunur. evresel deikenlere
rnek olarak d evredeki scaklk, grlt, dl miktar, bakalarnn varl, karnmzda duyumsadmz ar
verilebilir.
Grev deikeni: Grev deikenleri katlmcnn aratrmada yapt iin zellikleriyle ilgilidir. Bunlara rnek
olarak grevin zorluu, renilecek kelime listesinin uzunluu, kelimelerin benzerlii, oktan semeli sorulardaki seenek says verilebilir.
Katlmc deikeni: Bilimsel aratrmalarda katlmc zelliklerinin davrana etkisi de incelenebilir. Katlmc
deikenlerine rnek olarak zek, cinsiyet, ie kapanklk, kayg verilebilir. Katlmc deikenleriyle deneysel
alma yaplamaz. nk genelde bunlar, deneyci tarafndan deiimlenemez.
Klasik davran ekol psikolojiyi anlamada sadece uyarcnn (U) ve davranmn (D) yeterli olduunu dnyordu. Psikoloun yapmas gereken canly (insan veya hayvan) bir uyarcyla uyarmak, ortaya kan davran
gzlemek ve lmek, sonra da U ile D arasndaki ilikiyi hesaplamakt. Daha sonraki Yeni Davranlk, U-D emasnn yeterli olmadn, dolayl davranlarn da incelenmesi gerektiini ne srmt. O zaman emaya bir de
ara deiken eklenmiti.
Ara deikenler dorudan
2. ema
gzlenemez. Bunlar uyarc ve
Sebep
Sonu
davran arasndaki ilikiden doAra Deiken
Uyarc (U)
Davran (D)
layl karlr yani karsanr. rne(O)
in, uzun sre yiyecekten yoksun
Bamsz Deiken
Baml Deiken
braklm deney hayvanlarnn
yiyecek elde etmeye ynelik davranlar arttnda, alk ara deikenini karsarz. Zek testinde bireyler farkl puanlar aldnda, zek ara deikenini karsarz. Psikoloji biliminde dolayl olarak gzlenip llen davranlarla ara deikenler arasndaki
benzerlie dikkat ediniz. Psikolojideki ara deikenlerin ok byk blm bu nitede inceleyeceimiz bilisel
srelerdir.
Sebep

Sonu

29

30

ekil 2.1. Davrann oluum emas ve insanda bilgi ilemleme (Karaka, 2010)

1. Davranlarn oluumunda U-D ve U-O-D emalarnn

kullanldn rendiniz.
2. imdi bir uygulama yapnz. Davranlarn oluumunu
aklarken ekollerin bu emalardan hangisini kullanm
olduunu irdeleyiniz. Cevabnz yandaki tabloda ""
eklinde iaretleyiniz.
3. Tablonuzu dier arkadalarnznkilerle karlatrnz.
Farkllklar varsa bunlar tartarak sonuca balaynz. Gerektiinde kitabnzda ekollerle ilgili blm tekrar gzden geiriniz veya Kaynakadaki eserlere bavurunuz.

etkinlik
Ekol

ema

1. ema

2. ema

Yapsalc
levselci
Klasik
Davran
Gestalt
Psikoanalitik
Yeni Davran

zetleyelim
Bu nitede ara deiken niteliindeki bilisel sreleri reneceiz. Aada listelenmi olan bilisel sreleri ve bunlarn ksa tanmlarn okuyunuz. Sreleri ekil 2.1'deki yerlerinde bulunuz. Oklar
izleyerek her bir srecin hangi baka srelerle ilikili olduunu grmeye alnz.
Duyumsama: Uyarc ve uyarc rntleri canllarn duyu organlarn etkiler. Bu etki duyumsama
srecine yol aar.
Alglama: Uyarclarn anlamlandrlma ve tannmas ile sonulanan sretir.
Dikkat: evrede bulunan ok sayda uyarcdan bazlarn semeyi ve onlara odaklanmay salayan sretir.
Ksa sreli bellek: renilen bilgilerin ksa sre bellekte tutulmasn salayan sretir.
Uzun sreli bellek: renilen bilgilerin uzun sre bellekte kalmasn salayan sretir.
ekil 2.1'de gsterilmemi olan dier baz ara deikenler unlardr:
Drt ve gdler: Gereksinimlerle (rnein alk, susuzluk, kendini gerekletirme) ilgili olan ve
amaca ynelik davranlarn yaplmasn salayan glerdir.
Duygular: Korku, fke, mutluluk, irenme gibi hislerdir.
Kiilik: Bireyin biricikliini oluturan davransal ve bilisel zelliklerin toplamdr.
Sosyal etkiler: Sosyal yapnn etkisini, bu yap iinde oluan tutum, n yarg, rol ve beklentileri
ierir.
B. Beden mi?, Zihin mi? Beden/Zihin Sorunu

hazrlk
Sra arkadanza baknz? Ne gryorsunuz? Yzn, bedenini, kol ve bacaklarn Ama arkadanza baktnzda bir de onun, rnein, ne kadar akll olduunu, herkese yardm ettiini, ok fedakr
olduunu dnebilirsiniz.
Canllar bedensel zelliklerle psikolojik zelliklerden oluur. I. nite'de nce dnrlerin, sonra
da psikoloji ekollerindeki bilim insanlarnn, psikolojik zellikleri anlamaya altklarn grmtk.
Ancak yzyllar boyunca, psikolojik zelliklerle bedenin nasl bir iliki iinde olduu da dnlmt.
Felsefe iinde buna beden/zihin sorunu denmiti. Bu ilikiyi aklamak zere ortaya farkl gr ve
kuramlar atld (ekil 2.2). Daha sonra, tp doktorlar, biyolog ve fizyologlar bu farkl grlerin hangisinin geerli olduunu belirlemek iin bilimsel almalar yapt.

31

ekil 2.2. Beden ve zihin arasndaki iliki trleri

dnelim
Beden ve zihin arasnda ka tr iliki olabilir? Cevabnz aadaki bilgilerle karlatrnz.

Beden/zihin sorunu zerinde alan dnr ve bilim insanlar, aadaki grleri ne srmlerdir:
1. Beden ve zihinden sadece biri vardr. Bu, teki grtr.
Teki gre sahip olup sadece bedenin var olduu dnlebilir. Bu gre maddecilik denir. Maddecilere gre, zihin bedenin bir rndr. Dnelim: Eer ortada sadece beden varsa, nasl oluyor
da birimiz bir davran tehdit olarak alglyor, dierimiz ayn davran olumlu eletiri olarak kabul
ediyoruz?
Teki gre sahip olup sadece zihnin var olduu dnlebilir. Bu gre panpsiizm denir.
Panpsiistlere gre gerek olan zihindir; gerei zihin yaratr. Panpsiizm metafizik bir aklamadr. Bu
grn karsnda olanlar, biraz da espriyle yle der: Sizi, nnzdeki duvar zihnen reddetmeye
ve onu geerek yandaki baheye ulamaya davet ediyoruz.
2. Beden ve zihnin ikisi de vardr: Bu, ikici grtr.
kici gre sahip olup beden ve zihnin birbirinden bamsz olduu dnlebilir. Bu gre psikofizik paralelcilik denir. Dnelim: Doktorlarn tedavi iin verdii ilalar bedenimizi etkiler. Ancak
zellikle psikiyatride kullanlan ilalar bilisel sreleri ve duygular da etkiler. Psikiyatrik bozukluklarn tedavisi ite bu ilalarla yaplr. Bedeni (rnein beyin biyokimyasn) etkileyen ilalar karamsarlk,
olaylara ilgisizlik, yaama sevincinin kayb (kknlk belirtileri) gibi zihinsel durumlar da etkiliyorsa
psikofizik paralelci grn doru olmas mmkn mdr?
kici gre sahip olup beden ve zihnin birbiriyle etkiletii dnlebilir. Bu gre psikofizik etkileimselcilik denir. Yaplan bilimsel almalar byk apta bu gr desteklemekte, ada bilimde
zihnin bedeni, bedenin de zihni etkiledii kabul edilmektedir.
nl bilim insan W. B. Weiskopf (Vayskopf) yle demektedir: Dnme ve bellek gibi karmak konulara
iki ayr ynden yaklalmaktadr. Bunlardan birinde sinir sisteminin fizii, kimyas ve biyolojisini inceleyen nrofizyoloji yntemleri kullanlmaktadr. Dierinde ise psikoloji yntemleri kullanlmaktadr. Bu durum, ayn noktaya
varmak iin iki ayr ynden tnel amaya benziyor.

cevaplayalm

32

Psikolojik srelerle bedensel olaylarn ilikisi psikolojinin hangi alt dallarnda incelenir?
Psikolojik olaylarn bedendeki etkileri, psikoloji biliminde tanmlanan tr davrantan
hangisine girer?

PSKOLOJK SRELERLE BYOLOJK YAPI VE SRELERN LKS

nsan beyni bizim anlayabileceimiz kadar basit olsayd,
bu defa da onu anlayamayacak kadar aptal olmamz gerekirdi.
Jostein Gaarder (Justayn Garder), Sofinin Dnyas

hazrlk
ada psikolojide, psikolojik srelerin, bili ve duygularn bir bedende olutuu bilinmektedir.
Bedenle zihnin iliki iinde olduu ve birbirini etkiledii de bilinmektedir. rnein, heyecanlandmz
zaman kas gcmz artar ve normal zamanda yapamadmz hareketleri yapabiliriz, bir dolab yerinden oynatabiliriz. O srada sinir sisteminin sempatik blm hareke gemitir ve kan, kaslara ve ayrca
daha fazla, beyine ynlendirilmitir.
Psikolojinin konusu felsefi psikolojide ruh, sonra zihin; bilimsel psikolojide bilin, bilinalt, bili
olarak deimi, gnmzde ise bili/beyin bileik terimi geerlik kazanmtr. Bili/beyin terimi, psikolojik srelerin sinir sistemine gnderme yaplarak incelenmesi anlamna gelmektedir. ada psikolojide, psikolojik olaylarn temelinde sinir sistemi yaplarnn ve onlarn etkinliklerinin yatt kabul
edilmektedir.

etkinlik

1. Grme ve iitmenin, dil ve konumann, hareketlerin beyindeki alanlarn gsteren fotoraf veya
izimler bulunuz. Bu gsterim aralarnda bilisel srelerle ilgili beyin alanlarn belirleyiniz.
Derste sz alarak beyin yaplar ve ilgili beyin alanlarn gsteriniz. Dier arkadalarnzn verdikleri benzeri bilgileri dikkatle dinleyiniz.
2. Sorumlu beyin alanlarnda bozukluk olduu zaman bilisel srelerin nasl etkilenecei konusunda beyin frtnas yapnz. Beyin frtnasnda, eletirel ve yaratc dnme becerinizi kullannz.

Tablo 2.1. nsan Dnya Ne Zaman Gryor?

Canl Tr

Fosil Bulgular

Australopithecus

3.6 3.8 milyon yl ncesine dayanyor.

empanze ve Goril

15 milyon yl nce imdiki haliyle mevcut.

Homo Habilis

1.75 milyon yl nce grlyor.

Homo Erectus

1.6 milyon yl 400 bin yl arasnda mevcut.

Homo Sapiens

Balangc 500 bin - 100 bin yl ncesine dayanyor.

Tablo 2.2. nsan Beyninin Arl
Beklenenin 6,30 Katdr.

Beynin gelimiliinin bir dier

lt de belirli bir arlktaki canlda gzlenen beyin arlnn beklenen beyin arlna orandr. Tablo
2.2'de en yksek orann insanda bulunduunu gryorsunuz.

Tr

Greli Arlk

Kedi

1,00

Deney hayvan

0,40

empanze

2,48

nsan

nsan doadaki en karmak

canldr. Bu karmaklk hem onun
psikolojik srelerinde hem de
beyninde gzlenir. nsan beyninde
180 milyar sinir hcresi vardr. Sinir
hcreleri birbirine sinapslarla baldr. Sinapslar 100 Angstrom (10-8
metre) geniliinde boluklardr;
sinir akm sinapslardan zel biyokimyasal ileticiler araclyla geer.
Bir sinir hcresi ile dierleri arasndaki sinaps says 1.000 15.000
arasnda deiir. Gelimi bir beyne sahip olan insann zamanda ne
kadar ge ortaya ktn Tablo
2.1'de grmektesiniz.

6,30

33

bilgi kutusu

Bedendeki her tr olaydan sorumlu olan, onlar oluturan ve denetleyen sistem, sinir sistemidir. Bilgi Kutusu'nda sinir sistemi ematik olarak gsterilmektedir. Bedendeki tm sistemler sinir
sisteminin etkisi altnda ilev grr. rnein, yemek yediimizde mide-barsak sistemimizde bir
dizi kaslma hareketinin (peristalsis) balamas, enerji harcadmzda kana inslin salglanmas sinir
sisteminin etkisi altnda gerekleir. Sinir sistemindeki omurilik, onun zerinde yer alan beyin sap
yaplar ile daha da stteki arabeyin yaplar, psikoloji biliminde incelenen trden davranlarla dorudan ilgili deildir. Sinir sisteminin bu blmlerinde, rnein, duyumsamann ilk ilemleri gerekleir, alk ve tokluk, vcut scakl dzenlenir. Sinir sisteminin psikolojide incelenen davranlarla
en yakndan ilgili olan yaplar beyin yarm krelerinde ve onlarn stn kaplayan beyin kabuunda
yer alr. imdi bu yaplar aadaki emada bulunuz. Yaplarn birbiriyle ilikisini inceleyiniz.

U Beyin
(beyin kabuu)
n
Beyin

Ara Beyin
(hipotalamus, hipofiz, hippokampus,
basal gangliyonlar, limbik sistem)

Beyin
Orta Beyin
(yksek tepecik, alak tepecik)
Merkezi
Sinir
Sistemi

Sinir Sistemi

Arka
Beyin

Omurilik soan
Beyincik

Omurilik

Somatik
(duyu organ

izgili kaslar)

evresel
Sinir
Sistemi
Otonom
(
dz kaslar ve i salg bezleri)

Sempatik
Parasempatik

34

Biyolojik olaylar, sinir sistemi faaliyetlerini, beyin ve zellikle de st beyin yaplarnn ilikili olduu temel
bilisel sreleri bylece renmi olduk. Bylece nsan biyo-psiko-sosyal bir varlktr. sznn anlamn daha
iyi kavradk.

KALITIM VE EVRENN PSKOLOJK SRELER VE DAVRANIA ETKLER

hazrlk
Bilim-ncesi felsefi psikolojide, empirist dnrler, douta zihnin bo olduunu ne srmlerdi. Bu
dnrler zihnin duyumlar, duyumlar yoluyla elde
edilen fikirler ve fikirler arasnda kurulan armlarn
oluturduu grn savunuyordu. Zihni, edinilmi
donanm rn olarak gryorlard. G. W. Leibnitz'e
gre, aktif zihin deneyimden nce de vard. Kavrama
evrenseldi. Bu grleriyle Leibnitz, doutan donanmn nemini vurgulamt.
Kanta gre bilginin temelinde deneyim vardr. DeG. W. Leibnitz
. Kant
neyim yoksa bilgi de yoktur. Ancak deneyimlerin olumasnda doutan gelen etkiler de nemlidir. Kanta
gre zihin deneyimleri (ve bunlar balatan uyarclar) doutan gelen bilme fakltesi ve onun kapsamndaki kategorileri kullanarak dzenler ve kavrar. Doutan gelen kategoriler arasnda btnlk,
gerek, varlk, sebep-sonu bulunmaktadr. Kategoriler deneyimlerin olumasnda rol oynayan bir
baka etkendir. Grld gibi Kant hem doutancl hem de edinilmilii savunmutu.

dnelim
Grler salt dnce dzeyinde savunulursa herkes kendi dncesinin doru olduuna inanr.
Yzyllarca tartlsa da yine bir sonuca varlamayabilir. Doutan ve edinilmi donanm konusunda da
byle olmutur. Bilimde ise sonulara, dnlerek varlmaz. Bilim insan, bilim kapsamna giren konuyla ilgili olarak sebep-sonu ilikisini gsteren bir denence ne srer; denenceyi, eer mmknse,
deney yntemini kullanarak test eder. statistiksel teknikler kullanarak denencesinin ne lde desteklendiini belirler. Sonularn yaymlar veya bilimsel toplantlarda sunar. Bylece sonularn iletmi,
bakalarnn da bu aratrmay tekrarlamasna ve salanabilirliini ortaya koymasna olanak yaratm
olur. ncelenen konuda eitli bulgularn birbirini desteklemesi durumunda yasa ve ilkeler oluturulur,
daha sonra da bunlar aklayan kuramlar gelitirilir.
Bilimde, neyin doru olduu tartma gcne gre veya gr ne sren kiinin nemine gre karara balanmaz. Neyin geerli olduunu, belirli kurallara gre yaplan aratrmalarn sonular ortaya koyar.
Canllar dnyaya bir genetik yapya sahip olarak gelirler. Bu genetik yap canlnn kaltmsal zelliklerini oluturur. Psikoloji biliminde kaltm yoluyla edinilen zelliklere doutan donanm denir. Ancak bu doutan kelimesi,
canlnn kaltmsal zelliklerin tmne doduunda sahip olduu anlamna gelmez. Bu zellikler olgunlama sreci iinde, yavru dnyaya geldikten ok sonra da ortaya kabilir. rnein, yrme kaltmsal yn ok ar basan
bir zelliktir. Ancak bebek yrmeye genelde bir ya civarnda balar. Yavru kedi doar domaz fare tutmaz, ku
da hemen yuva kuramaz. Bu davranlar belirli bir geliim dneminde ortaya kar.
Genetiin canllar zerindeki greli etkisi, filogenetik lekte aaya doru inildike artar. Bir solucann davranlarnn hemen hepsi, genetik olarak belirlenen tre zg kalplar eklindedir. Kularn kurduu yuva, rmcein
kurduu a mhendislik harikas olarak kabul edilir. Ancak bu davranlar genetik olarak programlanmtr. Karmak davranlar dizisi, bu davranlara neden olan kritik baz iaret uyarclar ile balar ve uyarc kontrolnde srer.
nsann, rnein gz ve sa rengi, sann dz veya kvrck olmas genetik olarak belirlenir. Ancak insan davranlarnda evrenin yani edinilmi donanmn da rol vardr. Baz davranlar ise hemen tmyle evresel etkiler
altnda belirlenir.
36

zetleyelim

Doutan donanm byk apta genlerden kaynaklanr.

Edinilmi donanm ise evresel koullardan kaynaklanr. evresel koullar fiziksel, sosyal ve kltrel olabilir.

etkinlik

Doutan ve Edinilmi Donanmn Etki Miktar Davrann Trne Gre Deiir.

1. Yrme, konuma, iir ezberleme, ark syleme ve basketbol oynama gibi be davran trnde
kaltm (doutan donanm) ve evrenin (edinilmi donanm) etkisini aadaki lek deerlerini
kullanarak derecelendiriniz. Sz konusu davran tmyle doutan donanm ile belirleniyorsa
onu 1, tmyle edinilmi donanm ile belirleniyorsa onu 5 olarak derecelendiriniz. Her iki
donanmn da etkisi varsa etkinin miktarna gre ona 2 ile 4 arasnda bir deer veriniz. Her davran (yrme, konuma, iir ezberleme, ark syleme ve basketbol oynama) iin belirlediiniz
deerleri, onun yanna yaznz.
1
Doutan Donanm

5
Edinilmi Donanm

2. Tm renciler derecelendirme ilemini tamamladnda, sz isteyerek deerlendirmelerinizi ve

bu konudaki dncelerinizi szl olarak aklaynz. Dier rencilerin grlerini dikkatle dinleyiniz. Arada uyumazlk varsa, bunun nedenlerini tartnz.
3. Bu etkinlik davranlarn tmyle doutan ya da tmyle edinilmi olmadn ortaya koyacaktr.
Bu iki u arasnda bir deiim ve sreklilik vardr.

bilgi kutusu

Davranlarda, doutan donanm ve edinilmi donanmn greli durumlarn zek asndan ele
alalm.
Dllenmi yumurta mitozun
erken blmlerinde ikiye ayrldnda Tek yumurta ikizleri
oluur (ekil 2.6 A). Tek yumurta
ikizleri ayn genetik yapya sahiptir. Bu ikizlerin zeklar arasnda
%88 dzeyinde iliki vardr. ift
yumurta ikizleri iki ayr spermle
dllenmi iki ayr yumurtadan
oluur (ekil 2.6 B). Zeknn benzerlii, ift yumurta ikizlerinde
ekil 2.6 A:
ekil 2.6 B:
%63'e, ikiz olmayan kardelerde
Tek yumurta
ift yumurta
ise %51-53'e dmektedir. Bu
ikizinin oluumu
ikizinin oluumu
bulgular zekda kaltmn byk
rol olduunu, ancak evrenin de rol oynadn gstermektedir. Bunun en gl kant, ayr bytlen tek yumurta ikizlerinin zeklar arasndaki benzerliin %72'ye dmesidir.

37

Bu rnek bize doutan donanm ve edinilmi donanmn greli etkilerinin ayklanmasnda kullanlm olan aratrma yaklam konusunda fikir vermektedir. Tek yumurta ikizlerinde kaltm ayn olduu
iin kaltmn etkisi sabittir. Dolaysyla, ayr bytlen tek yumurta ikizlerinin davranlarndaki fark,
evrenin etkisini gstermektedir. Zenginletirilmi evrelerde davran daha erken (motor geliim),
daha nitelikli ve youn (konuma) olarak ortaya kar. Kaltmsal olarak var olan bilisel potansiyeller
(zek) byle evrelerde tam olarak gerekleir. Fakirletirilmi evreler ise aksi ynde etki eder. Burada
zenginletirme ve fakirletirmenin ekonomik bakmdan deil, evredeki uyarclar bakmndan olduunu, bu uyarclarn da fiziksel, bilisel ve sosyokltrel alanlarda olduunu unutmayalm.

YAAM BOYU GELM

u noktalar zerinde dnnz:

u anda siz renciler ve retmeniniz ayn zaman diliminde yayorsunuz ama geliim dnemleriniz farkl.
Farkl geliim dnemlerindeki retmenleriniz, anneniz, babanz, kardeleriniz ve evrenizdeki dier kiiler
ayn olay farkl ekillerde deerlendirebiliyor. Btn bunlarn temelinde yatan geliimsel zellikler nelerdir?

hazrlk
Geliim yaam boyu devam eden bir sretir. Salkl ve uyumlu bir insann topluma kazandrlmas iin psikolojik (bilisel, duygusal), biyolojik (fiziksel) ve sosyal geliimin bir btnlk iinde olumas gerekir. Geliim yaamn ilk ksmnda genelde olumlu deiiklikler, ikinci ksmnda ise genelde
olumsuz deiiklikler biiminde olur. Ancak olumsuz deiikliklerin balama ya, psikolojik srece
gre farkllk gsterir.
Bu nitede psikolojik srelerde yaam boyu meydana gelen geliimi ve bu sre iinde ortaya
kan olumlu ve olumsuz deiiklikleri inceleyeceiz.

38

etkinlik
1. renciler bir hafta ncesinden snf mevcuduna gre be gruba ayrlr. steklerine gre her
grup bir geliim dnemini (ocukluk, ergenlik, genlik, yetikinlik, yallk) inceleme konusu
olarak seer.
2. Gruplar setikleri geliim dneminde meydana gelen olumlu ve olumsuz geliimleri konu
alan altar soru hazrlar. Bunlarn cevaplarn da not eder.
3. Gruplar inceledikleri geliim dnemlerinin sras iinde tahtaya gelir ve snfa sorularn yneltirler. Verilen cevaplar yeterli bulunmazsa soruyu hazrlayan grup sorunun cevabn kendisi
verir. Bu uygulama tm gruplarla yaplr.
4. Bu etkinliin sonunda geliimin yaam boyu sren bir deiim olduu vurgulanr.

etkinlik

Geliimin Bir Bilisel Srece Etkisi

Ksa sreli bellek ve dikkatin kstl kapasitesi vardr. Bunun yalar boyunca nasl deitiini gsteren ekil 2.7deki grafii grsel ve meknsal zellikleri asndan inceleyiniz. Daha sonra grafii
szel olarak ifade ediniz.
Kstl kapasitenin deiimini imdi de saysal olarak ifade ediniz. Y eksenindeki saysal deeri bulmak iin X eksenindeki her ya (snf) dzeyinden grafie, oradan da Y eksenine bir kma yapacanz biliyorsunuz.
Szel ve saysal tanmlamalardan hangisi daha kesin? Bu soruyu 1. nitenin C Konusundaki bilgileri hatrlayarak cevaplaynz.

ekil 2.7. Ksa sreli bellek ilemlerindeki kstl kapasitenin yaam boyu deiimi

Geliimin Beyne Etkisi

Beynin psikolojik srelerle ok yakndan ilgili olduunu biliyoruz. Ancak geliim
beyinde ne gibi deiikliklere
yol amaktadr? nsan beyni
gcn, sinapslar yoluyla sinir
hcrelerinin, sinir hcresi topluluklarnn, beyin yap ve sistemlerinin btnleik biimde
almasndan alr. ekil 2.8de
beyinde sinaps younluunun
yalar boyunca deitiini gryorsunuz. Be yaa kadar sinaps miktar artyor, 15-20 ya
civarnda ise kullanlmayan
sinapslar ilevselliini yitiriyor,
sinaps younluu azalyor. leri yalarda sinaps younluunda daha da fazla bir azalma
meydana geliyor. Ancak bu
defa neden, sinir hcrelerinin
tahrip olmas.

Sinaps Younluu (mm3 x 108)

hazrlk
20
15
10
5

YD

0.5

10

Ya

15

20

40

60

80

ekil 2.8. Sinaps younluunun yaam boyu deiimi.

YD: yenidoan

39

GELM DNEMLER
A. Yenidoan
Yenidoan terimi, doumdan sonraki ilk ay kapsar.
Yenidoann bilisel zellikleri konu balklar altnda aada zetlenmitir.
Duyular: nsan yavrusu doduunda tm duyusal sreleri etkindir. Grsel sistemin tam gelimemi olmas,
gzleri odaklamay ve grsel keskinlii olumsuz olarak etkiler. Yine de yenidoan evreye bakar ve evreyi izler. Yenidoann uyarclar arasnda tercih yapt belirlenmitir.
Yenidoan yze benzeyen bir ekle, benzemeyenlerden
daha uzun sre, krmz bir daireye baka renktekilerden
daha ksa sre bakar. Yenidoanda iitsel duyum olduka iyi gelimitir. Yenidoan ban iitsel uyarcya doru
dndrr, birbirine ok benzeyen sesleri, insan sesini,
dilde kullanlan en kk ses birimi olan fonemlerden bazlarn ayrt edebilir. Kadn sesini erkek sesine, annenin
sesini dier seslere tercih ettiini davranlaryla gsterir.
Tatlar birbirinden ayrt edebilir. Tatl olan tercih ettiini,
eki ve ac olan ise tercih etmediini mimikleriyle gsterir.
renme ve bellek: Deneysel almalar, yenidoanlarn renebildiklerini ve bunlar hatrlayabildiklerini
gstermitir. Doumdan birka saat sonra bile, yenidoan
baz karmak davranlar renebilmektedir. rnein
belli bir ses tonu iittiinde ban saa evirerek, zil sesi
iittiinde ise ban sola evirerek tatl svy elde etmeyi
renebilmitir.
Miza ve kiilik: Birka haftalk yenidoanlarda hareket miktar, uyarclara duyarllk ve evreye tepkililik bakmndan bireysel farklar vardr. Bu gibi farklar, ilerideki
miza ve kiilik zelliklerinin temelini oluturur.

Yenidoan
UYUSUN DA
BYSN NNN, SRNEREK
YRSN NNN...

B. Bebeklik ve ocukluk

Yenidoan dneminden sonra bebeklik ve ocukluk

dnemi gelir. Bu uzun dnem iinde meydana gelen gelimeler aada sunulmaktadr.
Fiziksel geliim: zellikle yaamn ilk ylnda boy uzunluu ve arlk dzenli bir ekilde artar. Bu artn normal
olmas, bebein salkl gelitiini gsterir. Bebeklik ve
ocukluk dnemleri boyunca vct oranlar da deiir. Yenidoanda kafa bedenin 1/4' kadardr; yetikinlikte bu
oran 1/8'dir. Bebekte bacaklar bedenin 1/3' kadardr;
yetikinlikte bu oran 1/2'dir.

40

Sinir sisteminin geliimi: Doduunda bebekte

sinir sisteminin btn blmleri ve sinir hcrelerinin
tm vardr. Bundan sonraki geliim sinir hcrelerinin zellikle alc ucundaki dallarn uzamas ve bunlar
zerindeki dikenlerin artmas eklinde olur. Btn
bunlar sinir lifleri arasndaki sinaps miktarn artrr
(ekil 2.8). Bylece, daha fazla sinir hcresi birbirine ilevsel olarak balanr. Sinir lifleri zerinde ya
dokusundan bir klf, miyelin klf, oluur. Bu klf yaltm salar. Bu yolla, lifler boyunca ilerleyen elektrik
akmnn ve tad bilginin etrafa tamas engellenir,
gitmesi gereken yere ulamas salanr. Sinir sistemi
ve zelde beyinde meydana gelen bu gelimeler, sinir
hcrelerinin ve beyin yaplarnn birbirine youn biimde balanmasn salar. Bylece, beyin btnleik
olarak alan bir organ hline gelir. nsan beyninin
gcn byk apta bu balantlar ve btnleik yap
salar. Sz konusu gelimelerde evrenin ve deneyimin byk rol vardr.
Dil ve konumann geliimi: Bu geliim dzenli bir
sra izler. Bebek nce, tanmlanamayan sesler karr,
ikinci aydan itibaren srasyla, agulama, belirli sesleri
karma (ma, da, ba), ayn sesi tekrarlama (mamama),
farkl sesleri bir araya getirme (mabagada) gerekleocuk ve Ata's
ir. Drt ile alt ay arasnda bebek konuma seslerini
vurgulamaya balar. Bir ya civarnda ilk kelimeleri syleme, bir buuk ya civarnda tek kelimeli cmle kurma balar. ocuk kendini evreden ayrt etmeye balad iki ya civarnda, iyelik ifade eden cmleler kurmaya balar. ki
ile ya arasnda 2-3 kelimeli cmleler kurar. Be ya civarnda ocuun 6-8 kelimeli cmleler kurmas beklenir.
Duygusal ve sosyal geliim: Bebek 0-2 ay arasnda nce evresindeki kiilerle gz temas kurar, cevap olarak
glmser. ki ile be ay arasnda erikinlerle sosyal etkileime girer, onlarla oyun oynar. Sosyal ilikilerdeki duygudurum ifadeleri eitlenir; yksek sesle gler, fkelenir, zlr. Be ile dokuz ay arasnda duygusal geliim hzlanr.
Bebek istek ve duygularn baka kiilerle paylamaya ve deneyimlerinin farkna varmaya balar. Bu dnemde annesini teki yetikinlerden ayrt etmeye balayan bebek, yabanclardan ekinir, annesine veya bakmn stlenen
kiiye balanma davran gsterir ve onlara baml hle gelir. Onlarn uzaklamas bebekte zntye yol aar. Onlarn tamamen ayrlmas durumunda ise bebekte kknlk belirtileri ortaya kabilir. Yabancy tanma ve ondan
ekinme, anne veya bakmn stlenene balanma ve bamllk, bu aylarn zelliidir. Bebein bu davranlarnn
iddeti, onun doutan getirdii mizacna baldr. Bu zelliklerin tm toplum ve kltrlerde gzlenmesi, bunlarn
biyolojik nedenlerden kaynaklandn gstermektedir. Ancak bu davranlarn iddeti, anne veya bakmn stlenenin bu konulardaki duyarllna da baldr. Bu da sz konusu davranlarda evrenin de etkili olduunu gsterir.
Dokuz ile 12 ay arasnda bebekte taklit etme davran grlr; bebek yeni deneyimler arar, kendine zg davran
rntleri gelitirir.
Bilisel geliim: Doumu izleyen ay ve yllarda meydana gelen bilisel geliimi J. Piaget (Piyaje, 1896-1980)
kapsaml bir biimde tanmlamtr. Piaget'nin Bilisel Geliim Kuramnda geliim, dnemler hlinde dzenlenmitir.
Duyusal-motor Dnem (doum ile 2 ya aras)
Bu dnemde bebekler evreyi duyu organlar ile renir. Bu balamda, bebek evredeki nesnelere isabetli bir ekilde uzanmay ve onlar tutmay, evirip evirmeyi renir. evreyi etkilediini fark eder. Btn bu
beceriler yoluyla bebek kendini evreden ayrt eder, kendinin bamsz bir varlk olduunun farkna varr. On
aydan sonra, nesneleri grmese de onlarn hl var olduunu kavrar. Buna nesne devamll denir. Nesne
devamll ilkesini kavramas, bebein nesnelere ilikin zihinsel temsiller oluturduunu gsterir.

41

lem-ncesi Dnem (2-7 ya)

ocukta dil ve konuma bu dnemde geliir. Nesneleri imge ve kelimelerle semboller. Dnme benmerkezcidir yani bakalarnn gr asn kavrayamaz. Nesneleri tek bir zelliine gre gruplayabilir.
rnein tahta bloklar sadece rengine gre veya sadece ekline gre gruplayabilir. Bu dnemde ocuk
nesnelerin algsal zelliklerinin etkisinde kalr. Bu dnemin balarnda ocuk ayn oyuncaklar kullanarak
baka ocuklarla oynar. Ancak bu, sosyal etkileimin bulunmad birlikteliktir. nk her ocuk kendi istei
dorultusunda ve kendi kurallar uyarnca oynar. Oyunda i birlii veya rekabet yoktur.
Bilisel geliim gibi, ahlaki geliim de dzenli bir sra izler. Piaget'nin kuramna gre, ilem-ncesi dnemde ocukta ahlaksal gerekilik gzlenir. Be ya ocuunda ise, ahlaki kurallar nceden belirlenmi,
srekli ve deitirilemezdir. Bunlara harfiyen uyar. Bu dnemde ocuk bilerek ve bir kar uruna sylenen
yalanlarla zararsz, abartl sylemler arasndaki fark ayrt edemez. L. Kohlberg'in (Kolberg, 1927-1987)
Ahlaki Dnceler Kuramna gre ise ocuk 10 yana kadar Dnem 1dedir. Bu dnemde ocuk cezadan
kanmak iin kurallara uyar.
Somut lemler Dnemi (7-11 ya)
Bu dnemde somut nesneler, burada ve imdi gibi anlk durumlar zerinde mantksal dnme balar. ocuk miktar, hacim ve ktlenin korunumu ilkesini kavrar. rnein, zde iki bardaa konmu
olan sv daha sonra biri dar ve uzun, dieri ksa ve geni iki ayr
kaba boaltldnda, ocuk, svnn bulunduu kabn ekli deise
de hacminin ayn kaldn kavrar. Ayn sayda misketten olumu
iki gruptan birinde misketler birbirine yakn, dierinde birbirinden
uzak olarak sralandnda, misket miktarnn ayn olduunu bilir.
Nesneleri birden fazla zelliine gre snflar. Benmerkezci dncenin yerini ilevsel dnce alr. ocuk kendi dndakilere giderek
genileyen bir a ile bakmaya, olaylar bakasnn gr asndan
da grmeye balar.
Piaget'ye gre, ocuk bu dnemde ahlaki kurallarn topluma zel
ortak kararlar olduunu ve istenirse deitirilebileceini kavrar. Cezann, bir insan karar olduunu fark eder. ocuk ahlaki kararlar verirken kiilerin niyetlerine bakmaya balar.

Geliim basamaklarn kmak

Soyut lemler Dnemi (12 ya ve ilerisi)

Bu bilisel geliim dnemi ergenlikle balar. Bu nedenle, dnemin zellikleri, Erin ve Ergen blmnde
aklanacaktr.

dnelim
Bebeklik dneminin geliimsel zelliklerini inceleyiniz. Yabancdan ekinme, anne veya bakmn stlenen kiiye balanma ve baml olma hangi zelliklerle aklanabilir?

ERGENLK DNEMNDEK HIZLI DEM, DNEMN TEMEL ZELLKLER

VE DNEM ETKLEYEN ETKENLER
C. Ergenlikte eitli Alanlardaki Geliimler

Genlik,yeni hayatlara ve yeni dnyalara umak iin kanat rpmaktr.

Buket Uzuner, Kumral Ada, Mavi Tuna
Ergenlik ocukluktan yetikinlie gei dnemidir. Blu ile balayan bu dnem yaklak 12-20 yalar arasn
kapsar. Blua ilikin deiikliklerin olduu dnemde gen, erin olarak da adlandrlabilmektedir. Erinlik dnemi
yaklak 12-15 yalar arasndadr. Ergenlik dnemi ise 16-19 yalar arasnda yer almaktadr. Ergenlik dneminde
gen, cinsel olgunlua eriir. Aileden farkllaan bir birey hline gelir.

42

etkinlik

Ergenlik dneminde meydana gelen hzl deiikliklere nasl uyum saladnz dnnz. Bunun iin kiiye dnk gzlem yapnz.
1. Ergenlikte yaadnz deiimleri ve bunlara nasl uyum saladnz yaznz. Ktlara ad ve soyadnz yazmaynz.
2. Ktlar toplaynz ve yazlanlar snfa paylanz. Verilen cevaplardaki eitliliin zerinde durunuz. Uyum yollarn yararllklar asndan tartnz. Bu konudaki deerlendirmelerinizi szl
olarak ifade ediniz.
3. Gnll bir renci arkadanzdan konuulanlar zetlemesini isteyiniz.

Fiziksel geliim: Kzlarda 10,5 yanda balayp 12 yanda zirve yapan, erkeklerde 12 yanda balayp 14
yanda zirve yapan hzl fiziksel geliim, boy ve arlk artn ierir. nce kol ve bacaklar uzar, gvde daha sonra
byr. Genelde, erkeklerde en son omuzla gs kafesi geniler. Kzlarda ise gsler byr, kalalar geniler.
Bymenin farkl beden blmlerinde ayn zamanda olmamas, orantsz bir grnme neden olur. Oranlardaki
bu deiiklik, uyum salamada zorluk ve sakarla yol aar. Ergenler genelde fiziksel deiikliklerinden memnun
deildirler. Bu da baz ergenlerde dk kendilik deerine yol aabilir.
Cinsel geliim: Bu geliimin kritik terimi bludur. Blu, ocuun cinsel retkenlik ve biyolojik olgunlua
eritii 3-4 yllk dneme verilen addr. Bu dnem hzl fiziksel geliimle balar, reme organlarnn gelimesi ve
ikincil cinsiyet zelliklerinin ortaya kmas ile srer.
Bilisel geliim: Ergenler soyut ilemler dnemindedir. Bu dnemde birey soyut dnme, nedensellii fark
etme ve kavramlar tanmlayabilme yeteneklerine kavuur ve bunlar gelitirir. Dnce soyut, sistemli ve mantkl
olmaya balar. Sembol kullanm gelierek artar. Erin ve zellikle ergenler kurduklar denenceleri test eder, soyut
dnr, genellemeler yapar, soyut kavramlar kullanarak bir durumdan dierine geebilir. Bu dnemdeki gen,
bir olay aklarken olaslklar ve olas ilikileri eldeki verilere gre kurgulayabilir. Dil kullanm ok gelimitir ve
mantk kurallarn ierir. Soyut dncenin gelimesinin dier kantlar, gencin bu dnemde felsefe, din, politika
ve etikle ilgilenmeye balamasdr.
Soyut ilemler dneminin banda, Piaget'nin drdnc ve son ahlaki geliim dnemi balar. Bu dnemde
ocuk ilk kez karlat durumlar iin kurallar retebilir. Ahlaki dnme bu dnemde ideolojik bir tarz kazanr;
kiisel ve kiiler aras durumlarn tesinde sosyal durumlar da kapsar. L. Kohlberg Kuram'na gre 11-13 yataki
ocuk Dnem 2'dedir. Bu dnemdeki ocuk dl ynelimlidir; kurallara, dllendirilmek iin uyar.
Sosyal geliim: Ergenin yaamndaki sosyal etkilerin banda akranlar ve akran gruplar gelir. Akran gruplar
nce, ayn cinsiyetten bireylerden oluan kk gruplar eklindedir. Daha sonra kark cinsiyetten oluan gruplar
ve nihayet iftlerden oluan gruplar ortaya kar. Balangta ksa sreli olan ilikiler, giderek daha uzun sreli,
romantik ilikilere dnr. Akranlar arasnda grup deerlerine kat bir uyma davran vardr.

Ayn cinsle arkadalk ilikileri

Kar cinsle yaknlamalar

43

Akranlar ergenin farkl kimliklerle, farkl rol ve deerlerle ilikiye gemesini salar. Bir yandan ergenin kendisini
tanmlamasna yardmc olur, dier yandan da ona sosyal ve duygusal destek salar. Ergen benimsemeyi dnd kimlikleri bu grupta test eder, kimliin akranlar tarafndan onaylanp onaylanmadn gzler. Btn bunlardan
dolay, akranlarla ilikiler ergenler iin ok nemlidir.

etkinlik

1. Ergenlik dneminin temel zelliklerini ve bu dnemi etkileyen etkenleri inceleyiniz. Daha sonra
snfta i ie iki ember oluturacak ekilde oturunuz. emberde tartma konusu hakknda
konumak isteyen renciler, d emberde ise dinleyici konumundaki renciler bulunacaktr.
emberde, sonradan d emberden tartmaya katlacak renciler iin bo yerler braknz.
2. emberdeki renciler olarak ergenin kimlik oluumu srecinde rol karmaas ve kuaklararas
atmalarn etkileri, dnemin temel grevleri, bu dnemde ergeni etkileyen etkenler ve nedenleri zerinde fikir retiniz. D emberden yeni fikirler reten siz renciler i embere giriniz ve
tartmaya dhil olunuz.
3. Bu etkinlik kiiye dnk ve kiiler aras yani sosyal gzlem yapmanz salamaldr.

1. Ergenlik Frtna ve Stres Dnemidir.

Ergenlik dneminin zelliklerini hzl miza deiiklikleri, psikolojik bakmdan deikenlik ve isyankrlk oluturur. Ergenin grevi bu dnemi sorunsuz atlatmaktr.
Blu beden imgesini, kendilik deerini, mizac, ebeveyn ve kar cinsiyetten bireylerle ilikileri olumsuz etkiler. Bu olumsuzluklarn temelinde unlar vardr: (1) Hormonal deiiklikler: Blula birlikte kzlarda estrojen grubu hormonlar (rnein estradiol), erkeklerde de androjen grubu hormonlar (rnein testosteron) salglanmaya
balar. Bu hormonlar her iki cinsiyette de ikincil cinsiyet zelliklerini balatr. (2) Cinsel olgunlamaya erken erien
erkekler fiziksel durumlarndan daha memnundurlar. nk meydana gelen deiiklikler onlara sporda ve sosyal
etkinliklerde avantaj salar.
te yandan, bilimsel almalar btn bunlarn her ergen iin geerli olmadn gstermektedir. Yaplan almalar ergenlerin sadece %15'inin iddetli sorunlar yaadn, %30'unun ara sra sorun yaadn, geri kalan
%55'inin ise ergenlik dnemini kolayca atlattn gstermektedir.

Genlik,yeni hayatlara ve yeni

dnyalara umak iin kanat rpmaktr.
Buket Uzuner, Kumral Ada, Mavi Tuna

BANA NE
TMYCEM
TE!..

44

Genlii iyiye ynelten,

insanl iyiye yneltir.
Gottfried Wilhelm Leibnitz

2. Ergenlik Grevleri
Kimlik geliimi: Ergenlik dneminin
bir dier grevi Ben kimim? Yaam
amacm ne? sorularn salkl bir
ekilde cevaplamaktr. E. Erikson bu
dnemi "kimlik bunalmn zmek"
olarak adlandrr ve psikososyal geliimin nemli bir blm olarak
deerlendirir. Kimlik bunalmn yani
atmay zerken ergen farkl kimlikleri deneyebilir, bunlar zerinde
yeni dzenlemeler yapabilir, onlardan vazgeip baka kimlikler zerinde durabilir. Kimliin oluumunda
anne, baba, retmen ve akranlarn
deer yarglarnn birbiriyle tutarl
olmas, kimlik bunalmnn zlmesini kolaylatrr.
Kimlik kargaas
Kimlik bunalm 20'li yalarla birlikte
zlm olmal, kimlik olumu bulunmaldr. Kimliin olumas mesleksel ynelim, ideolojik bak as ve cinsel bakmdan tutarl bir btnle eriilmesi anlamna gelir. Kimlik bunalmn zememi olan ergenler yaamn
temel alanlarndaki deerleri konusunda karara varamazlar.

Kimlik bunalmn zme yollar unlardr:

(1) Baarl kimlik stats: Bu ergenler kimlik bunalmn zm, kendini sorgulad
ve tanmlad dnemi baaryla bitirmitir. deolojik tercihlerini yapm, mesleini
belirlemi, ailesinin politik ve dinsel tercihlerini incelemi, kendi kimliiyle uyumayanlar elemitir. Bu ergenler kararlarndan
memnun ve mutludurlar.

(2) Erken balanm kimlik stats: Bu ergenler

de mesleki ve ideolojik kararlarn vermitir. Ancak
bunu kimlik bunalmndan gemeden yapmlar, ailelerinin seimlerini veya bakalarnn onlar iin belirledikleri seimleri kabullenmilerdir.

45

(3) Kararsz kimlik stats: Bu ergenler kimlik bunalmnn ortasndadr. Cevap aramakta, ancak ailesinin ve
toplumun seimleri ile kendininkiler arasndaki atmay zememektedirler. Deiik kimlikler arasnda bocalamaktadrlar. Bir bakarsnz duyarl, etik, ak grl; bir bakarsnz kaygl ve kararszdrlar. Bu durum bilimde
moratorium olarak adlandrlmaktadr.

(4) Kimlik kargaas: Bu ergenlerin bir ksm kimlik bunalm

yaam, bazlar yaamamtr. Ancak iki durumda da kendilerini
btnleik bir birey olarak alglayamamaktadrlar. Birbiriyle elien kararlar verirler, bunlarn herhangi birini eyleme geiremezler.

Ebeveynle ilikiler: Blula birlikte ebeveynle ilikilerde sorunlar balar. Ebeveynlerle yaknlk azalr ve atma artar. Neden? Ergen, soyut ilemler dnemindedir. Her eyi sorgulamakta, denenceler kurmakta ve
onlar test etmektedir. Ayn ilemleri anne ve babasna da uygulamaktadr. Ergen btn ocukluu boyunca
annesinin en gzel, babasnn da en gl olduunu dnrken annesinin hi de o kadar gzel, babasnn da
o kadar gl ve akll olmadn fark eder. Kuaklararas atmalar balar. Ergenin, anne ve babasn gl
ve zayf ynleriyle kabul etmesi zaman alr. Ancak btn bu sre iinde, ergenin, yine de, anne ve babasna
gereksinimi vardr. Bir kimlik stats oluturmaya alan, bunu henz baaramam olan ergenin hayatnda
tutarlla, deimezlie, yaplanmla gereksinimi vardr. Davranlarnn sonularn her zaman tahmin edemediinden, disiplin ve rehberlie de gereksinimi vardr. Ergen olmak kolay deildir. Ergenin ebeveyni olmak
da kolay deildir. Ergenlik grevlerinin baaryla tamamlanmas hem ergenin hem de ebeveynin saduyu ve
becerisine baldr.

Babanz olan o erkee ve anneniz olan o kadna gidip Sizi

btn kusurlarnzla seviyorum! diyebildiiniz gn, gerekten
bydnz demektir.
Leo Buscaglia (Liyo Buskagliya), Yaamak, Sevmek ve renmek

46

. Yetikinlik
Yetikinlik dnemi, erken yetikinlik ve ge yetikinlik olarak ikiye ayrlr. Erken yetikinlik 20-34 yalar arasnda, ge yetikinlik ise 35-54 yalar arasndadr. Baz snflamalarda yetikinliin sonu 65 yaa kadar uzatlabilmektedir.
Erken yetikinlik dneminin grevlerinden biri, kar cinsten biriyle sevgi
ieren, yakn ve uzun sreli iliki kurmak, evlenmek ve ocuk sahibi olmaktr.
E. Erikson (Eriksn)'un Psikososyal Geliim Kuramna gre, bu dnemdeki
baarszlk yalnz kalmay ierir. Yetikinliin dier grevi, baarl bir i yaamna sahip olmaktr. ekonomik bamszlk kazandrr, z sayg salar. Bu
grevde baarszlk psikiyatrik yardm almaya kadar giden skntlara yol
aabilir. Baarl bir ekilde yetikinlie gemi olan bireyler fiziksel, bilisel
ve cinsel geliimini gerei gibi tamamlam, kimlik bunalmn amtr.
Kohlberg'in Kuram'ndaki ahlaki dnme trlerinin son drd erken yetikinlik ve sonrasnda gzlenir. En ileri ahlak anlaynda birey, adalet, saygnlk ve eitlik zerine kurulu kendi ahlak ilkesini oluturur. Oluturduu bu
ilke dorultusunda davranr.
Ge yetikinlik dnemi retkenliin en yksek olduu yllar ierir. Bu yalarda bireyler i hayatlarndaki en st
noktaya gelmitir. Erken yetikinlik yllarn ailesine ve ocuklarna ayrm olan kadnlar mesleklerine geri dner
veya baka etkinlik alanlarnda alr. Erikson'un Kuram'nda ge yetikinlik dneminin grevi, verici olmaktr.
Verici olmak aile, toplum ve gelecek nesilleri dnmeyi, onlarla ilgilenmeyi ierir. Bu dnemde bireyler erin ve
ergen dnemindeki ocuklarnn yetikin olmasna yardmc olmaktan, gereksinimi olanlara yardm etmekten
doyum alrlar. Katklarnn toplum iin nemli olduunu dnrler.
Ge yetikinlik dneminde, ou insan emekli olur; bir iin salad ekonomik, sosyal ve psikolojik getirilerden
yoksun kalr. Bu nedenle baz kiiler "orta ya bunalm" yaarlar. Orta ya bunalmndaki kiiler planladklar amalara eriememi olduklarn, yaamlarnda nemli bir ey yapamam olduklarn dnrler. Kadnlar detten
kesilir. Cinsel retkenliklerinin sona ermesi ise onlarda kayg ve kknle yol aabilir. Baz ge yetikinler cinsel
konular, aile iindeki roller ve ileri ile ilgili bir duygusal kargaa iine girer. Ben kimim?, Nereye gidiyorum?
sorular tekrar gndeme gelir. Bu zellikleriyle ge yetikinlik, ergenlik gibi bir gei dnemidir. Ancak daha nceki
dnemlerde, zaman, doduumdan bu yana geen sre iken artk bu dnemde zaman geriye kalan sredir.
lmn kanlmaz olduunu fark ederler. Bazlar geri kalan zaman iin yaamlarn yeniden yaplandrr.
D. leri Yetikinlik, Yallk

Yallkta din kalmann en iyi yolu zihnen din kalabilmektir.

Bu da okumak ve zihni altrmakla olur.
Epiktetos (Epiktetos)

okuma metni
Merdiven
Ar ar kacaksn bu merdivenlerden,
Eteklerinde gne rengi bir yn yaprak,
Ve bir zaman bakacaksn semya alayarak...
Sular sarard... yzn perde perde solmakta,
Kzl havlar seyret ki akam olmakta...
Eilmi arza, kanar, muttasl kanar gller;
Durur alev gibi dallarda kanl blbller,
Sular m yand? Neden tunca benziyor mermer?
Bu bir lisn- hafdir ki ruha dolmakta,
Kzl havlar seyret ki akam olmakta...

Ahmet Haim

47

Yaamn son dnemleri yallk ve ileri yallktr. Yakn zamanlarn ayrntl snflamasnda yallk 6574, orta
yallk 7584 yalarn, ileri yallk ise 85 ya ve stn kapsamaktadr. Bu gibi snflamalarda 55-64 yalar ileri
yetikinlik olarak ele alnmaktadr.
Yalanmada da baz fiziksel deiiklikler meydana gelir. Refleksler ve duyu organlar zayflar, kas gc azalr.
Sinir sisteminde olumsuz deiiklikler meydana gelir. Sinir hcreleri tahrip olmaya balar, alan sinir hcrelerinin
says azalr, bu nedenle beyin arl azalr. Btn bunlarn bir sonucu olarak sinaps miktar azalr (ekil 2.6'ya
bakalm). Yalanma ile organlarn ilevsellii de azalr.
Yalnn bilisel srelerinde de baz deiiklikler oluur. rnein dikkatte seilik azalr, alma bellei etkilenir. Tanyarak hatrlama etkilenmez, ancak serbest hatrlama etkilenir (ekil 2.9). Szel zek etkilenmezken szel
olmayan (grsel-meknsal) zek etkilenir (ekil 2.10). Ancak btn bunlar yalanmadaki normal deiikliklerdir ve
bireyin normal yaamn srdrmesine engel deildir. Bu gibi kiiler salkl yalanm kabul edilir. Yallk olarak
snflanan 65-74 ya grubundaki kadn ve erkeklerin yksek sorumluluk gerektiren ve nemli kararlar verilmesini
ieren ilerde altn sklkla grmekteyiz.

ekil 2.9. Yalanmann hatrlama ve tanma tr

bellee etkisi

ekil 2.10. Yalanmann szel ve szel olmayan

zek puanlarna etkisi

etkinlik
Grev
Dnem

Geliim Grevleri

Bebeklik (0-2 ya)

Kendisini evreden ayrt eder.

Nesne devamlln kavrar.
Nesneler iin zihinsel temsiller oluturur.
Anneye balanr ve ona bamllk gelitirir.

ocukluk (2-7 ya)

..

ocukluk (7-11 ya)

Ergenlik (12-20 ya)

Yetikinlik (20-54 ya)

Yallk (55 veya 65 ya ve st)

Sizler geliim dnemlerini rendiniz. imdi bu dnemlerin zelliklerini dnnz. Her bir dnemin geliim grevlerinin neler olduunu irdeleyiniz.
Yukardaki tabloda bebeklik dneminin geliim grevleri aklanmakta. Siz dier dnemlerin geliim grevlerini tablodaki yerlerine yaznz.
Geliimin desteklenmemesinin veya engellenmesinin, bu grevleri nasl etkileyebileceini dnnz. evrenizde geliimi desteklenmemi veya engellenmi kiiler varsa empati becerinizi de
kullanarak onlarla konuunuz. Tahmin ettiiniz etkilenmelerin onlarda bulunup bulunmadn
gzlemleyiniz.

48

49

Duyusal-motor

lem-ncesi

Somut ilemler

Soyut ilemler

2-7 yl

7-11 yl

11 yl ve
st

PIAGET BLSEL
GELM DNEMLER

0-2 yl

YA

etkinlik

Geleneksel ahlak
(10-13 ya)

Geleneksel sonras ahlak

(14 ya ve st)

Mantkl dnme
Korunum
Nesneleri birka zellie gre snflandrma
Greli ahlak anlaynn balamas
Soyut nermelerle mantkl dnme
Sistematik olarak denence test etme
Olaylar, gelecek ve ideolojik kavramlarla ilgilenme
Ahlaksal konular zerinde akl yrtrken ideolojik yaklam

Dnem 6

Dnem 5

Dnem 4

Dnem 3

Dnem 2

Nesneleri temsil etmede kelime ve imge sembolleri kullanma

Nesneleri tek zellie gre snflandrma
Grdnn etkisinde kalma
Sosyal etkileim olmakszn birliktelik
Ahlaksal gerekilik

Geleneksel ncesi ahlak

(0-10 ya)

Dnem 1

Kendini dier nesnelerden ayrt etme

evreyi etkilediini fark etme
Nesne devamll algs

KOHLBERG AHLAKSAL GELM

DNEMLER

Etik ilkeler ynelimi

Sosyal kontrat ynelimi

Otorite ve grev ynelimi

Yasa ve dzen ynelimi

dl ynelimi

Ceza ynelimi

AHLAKSAL GELM
DNEMLERNN
ZELLKLER

Kiiler aras gzlem becerinizi kullanarak bu kiilerin, bilisel geliim dneminin tabloda belirtilen zelliklerini tayp tamadn belirleyiniz.
Ayn kiilerin bilisel geliim dnemine karlk gelen ahlaksal geliim dneminde olup olmadn belirlemeye alnz.
Vardnz sonular Piagetnin ve Kohlbergin kuramlarn destekliyor
mu? Bu sorunun cevabn eletirel ve yaratc dnme becerilerinizi kullanarak veriniz.

BLSEL GELM DNEMLERNN ZELLKLER

Tablo 2.4. Bilisel Geliim Dnemlerine Karlk Gelen Ahlaksal Geliim Dnemleri

Piaget bilisel geliim dnemlerini, Kohlberg ise ahlaksal geliim dnemlerini aklamtr. Tablo 2.4te bu dnemlerin birbiriyle nasl akt gsterilmektedir.
Tabloyu dikkatli inceleyiniz. Yakn evrenizde 0-20 ya grubunda kiiler
belirleyiniz.
Onlarn yalarn ve hangi bilisel geliim dneminde olduklarn belirleyiniz.

E. Bilisel ve Ahlaki Geliim Kuramlar

DUYUM VE DUYUMUN ZELLKLER

A. Tanm

Mutluluun gizi dnyann

btn harikalarn grmektir.
Paulo Coelho,
(Pavlu Cohelum) Simyac

hazrlk
nsan biyo-psiko-sosyal bir varlktr. nsann varkalm ve uyumu evresindeki (fiziksel ve sosyokltrel) olaylar fark etmesine, deerlendirmesine ve uygun davranlar yapabilmesine baldr. Bilgi
ilemlemede, evresel uyarclar sistem tarafndan alnr ve bunlar zerinde ok sayda ilem yaplr.
Memeliler deiik uzaklklarda gerekleen olaylar hakknda, deiik enerji trlerine duyarllklar sonucu bilgi sahibi olur. Bu sre bilgi ilemleme olarak bilinir. ekil 2.1'i imdi tekrar inceleyelim. Bilisel
ilemlerin duyumsama, alglama, dikkat odana getirme, ksa sreli bellee atma, uzun sreli bellee
atma aamalarndan getiini gryoruz. Aadaki blmlerde, bilgi ilemlemenin bu aamalar srayla aklanmaktadr.

Psikoloji biliminin temel emasn oluturan U-D bandaki U'yu canllar nasl fark eder? Canllarda, uyarc trlerine zel olan, belirli enerji trlerini fark etmek iin uzmanlam organlar vardr. Bunlara duyu organ denir. rnein, gz elektromanyetik nm, kulak ise havadaki paracklarn titreimini fark edecek ekilde uzmanlamtr.
Duyum konusuyla ilgili terimler ve bunlarn tanmlar yledir:
Duyu organ: Belirli uyarc trne duyarl olan, o uyarcya ilikin fiziksel enerjiyi zmleyen beden blm, rnein gz.
Alclar: Duyu organlarnda belirli uyarc trne duyarl olan birimler, rnein gzde ubukuk ve koniler.
Duyusal sistem: Duyu organlaryla balayan ve beyin kabuuna kadar uzanan yol zerindeki yaplar ve sinir
liflerinden oluan btnlk, rnein grsel sistem.
Duyum: Duyu organnn uyarlmas sonucu ortaya kan deneyim, rnein grme.
Duyumsama: Duyum deneyimini salayan ilemler btn, rnein grsel ilemleme.

50

Duyumda iki bilgi ilemleme sreci gerekleir:

Duyumsama: Belirli bir anda duyu organlarna ulaan tm uyarclarn duyumsand duyum sreci otomatik
olarak meydana gelir. Duyumsama dikkatli olmay gerektirmez. Bu nedenle duyumlar bilin ddr. En basit
dzeydeki bilisel sre olan duyum, uyarclarn fiziksel zellikleri konusunda bilgi salar.
Duyusal bellek: Duyum sonucu oluan duyusal iz duyusal bellekte yer alr. Bu bellein kalm sresi 100 milisaniye (1 saniye = 1000 milisaniye) ile 2 saniye arasndadr. Bu sre sonunda sinir sistemi duyusal izi (Grsel ize
ikon, iitsel ize eko denir.) siler. Ya da bir duyusal iz bir ncekini silerek onun yerine geer. Duyusal alanlardaki
bellek bilin ncesindedir. Kii bilin ncesi izlerin farknda deildir. Ancak belli bir gayretle bunlar bilinli
hle getirebilir. rnein, dikkatinizi kitaba vermi alyorsunuz, birisi de telefonla konuuyor. Bu konumalar
size uultu gibi geliyor, sylenenlerin farknda deilsiniz. O srada adnz geti, derhal dikkatiniz konumaya
dner ve adnz sylenmeden hemen nce konuulanlar hatrlarsnz. Bu bilince getirilme ilemine, duyusal
izin okunmas denir.

etkinlik

1. ekil 2.1i dikkatli bir e- Duyum

Organ
Uyarcs
kilde inceleyiniz. Bilginin balangcn duyumlar Grme
Gz
Elektromanyetik nm
oluturur. cmlesi ile ne
Kulak
Ses dalgalar
denmek istendiini ekle itme
bakarak dnnz. Du- Koku
yumlarn yaam iin nemini rnekler zerinden Tat
deerlendiriniz.
Denge
2. Grme veya iitme engelli
bir bireyin ne gibi zorluk- Basn, scaklk
larla
karlaabileceini,
engelini amak ve bu engele ramen baarl bir yaam srdrebilmek iin neler yaplabileceini
dnnz. Zorluklarn aarak baarl olmu engelli bireylere rnekler bulunuz ve bunu nasl
gerekletirdiklerini inceleyiniz.
3. nsanda ncelikli duyumlar grme ve iitmedir. Yukardaki alma kdn dier duyumlar iin
tamamlaynz. Bunun iin elektronik ortamdan, grsel ve yazl kaynaklardan yararlannz.

B. Duyu Organlar ve Duyumlar

Duyu organlar, eitli uzaklktaki evreler hakknda
bilgi verir. rnein; grme, iitme ve koku ile ilgili uyarclar uzak d evreden gelir. Scakla ilikin uyarclar,
dokunma, baz ac-ar uyarclar bedenin yzeyinden
gelir. Baz ac-arlar ile ba ve bedenin hareketlerine ilikin duyumlar ise bedenin iinden gelir.
Memelilerin evreyi geni apl olarak fark etmesini
salayan duyum eitlerini ve onlarla ilgili baz bilgileri
hatrlayalm.

BZM
KULAIMIZ YOK.
BRBRMZ NASIL
DUYUYORUZ?

BR EY M
DEDN?

51

Grme: Bu duyumla ilgili duyu organ gzdr.

Grme duyumu gzde bulunan ve elektromanyetik nma duyarl olan alclarda balar. Bu alclar
a tabakadaki ubukuk ve konilerdir. nsandaki
grme duyumu, dalga boyu mor tesinin stnde
ve kzl tesinin altnda kalan blgede gerekleir.
te yandan, rnein arlar mor tesi nm da
grr (ekil 2.11).
ekil 2.11. Ayn iei insan (sol) ve ar (sa) farkl
grr.
Grme duyumu parlaklk (nm dalgasnn genlii), renk (dalga boyu), ztlk,
byklk ve hareket konusunda bilgi salar. Grsel
alan ile nesnenin yansd
beyin kabuundaki grme
alan arasnda tam bir aprazlama vardr (ekil 2.12).

ekil 2.12. Grsel sistemde aprazlama. Grsel alann sol ksmnn sa beyin kabuundaki grme alanna, sa ksmnn ise
sol beyin kabuundaki grme alanna yansdna dikkat ediniz.

itme: Bu duyumla ilgili duyu organ kulaktr. itme duyumu ses dalgalarnn kulak zarn mekanik olarak
titretirmesiyle balar. Duyusal alclar i kulaktaki Corti (Korti) organnda bulunan kl hcreleridir. nsanda
iitme saniyede 20 titreim ile 20,000 titreim arasndaki blgede gerekleir. nsan kula saniyede 20.000
titreimin stndeki ultrasonik sesleri duyumsamaz (rnein, yarasalar bunu duyumsar.). itme duyumu
temelde sesin perdesi (tizlik ve peslii) ve sesin ykseklii (alak ve ykseklii) konusunda bilgi salar. Perde
dalgann skl, ses ykseklii ise dalgann genliinden kaynaklanr.
Dier Duyumlar
Koku: Koku duyumu burun boluundaki koku alclarnda balar. Koku duyumunu maddelerden yaylan,
gaz hlindeki kimyasal molekller ortaya karr. nsanlar 10.000 ile 40.000 arasnda farkl kokuyu ayrt edebilir.
Kadnlarn koku duyumu erkeklerden daha iyidir. Ancak koku duyumu insanlarda olduka zayftr. rnein, insanda koku duyumuyla ilgili duyusal alc says 10 milyon iken kpekte bu say 1 milyardr. nsanda beyin yarm
krelerinin 1/20'si, kpekte ise 1/3' kokuya ayrlmtr.
Tat: Bu duyumla ilgili duyusal alclar dil, damak ve boazda bulunur. Tat alclar tat tomurcuklardr. Tat
duyumunu tkrkte zlebilen kimyasal maddeler oluturur. Tat; ac, tatl, tuzlu ve eki duyumlarn ierir.
Denge: Bu duyumla ilgili duyusal alclar i kulaktaki otolit organ ve yarm daire kanallarndadr. Denge
(vestibler duyum) ban tm yn ve alardaki haraketlerine ve yerekimine gre ayarlanr.
Beden duyumu 1: Beden duyumuna ilikin alclarn bir blm deridedir. En byk organmzn deri olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Derideki alclarn salad duyumlar dokunma ya da basn, scaklk (souk
ve scak ) ile ac ve ardr.
Beden duyumu 2: Beden duyumunun dier alclar kas ve kirilerdedir. Bu alclarn salad kinestetik
duyum bedenin uzaydaki konumu, beden blmlerinin birbirine gre durumu ve hareketler konusunda
bilgi verir. Baz kaynaklar i organlardan gelen duyumlar da ayr bir snf olarak ele alr.

52

nsanlar gzlerinin gerek nemini ve grmenin mucizevi

gzelliini ancak bu yetiyi kaybettiklerinde anlayabilirler.
Emre Kongar, Kzlarma Mektuplar
Memelilerin duyu organlar farkl uyarclara duyarldr. Ancak hepsinin bir ortak
zellii vardr. Duyum iin uyarc iddetinin
belli bir eik deerinin stnde olmas gerekir.

KIRMIZIYA MI
YELE M
SALDIRACAKTIM?

Uyarclarn varln (veya yokluunu) ve

onlardaki deiiklikleri fark etme yeteneine "duyarlk" denir. Duyarlk derecesi eik
olarak llr. Bir bireydeki duyusal eikleri
belirlemek iin Fechner (Fehner) tarafndan
gelitirilmi olan psikofizik teknikler kullanlr. Bu teknikler uyarclarn belirli bir dzen
iinde tekrarlanarak verilmesini ierir. ki
tr eik vardr: Bunlar "mutlak eik" ve "fark
eii"dir.

Mutlak eik, tekrarlarn %50'sinde bireyin fark edebildii (Uyarcy duyumsuyorum. dedii) uyarc dzeyidir. Mutlak eik deeri ne kadar dkse duyarlk o kadar yksektir. rnein, yal bir bireyin ses iin mutlak
eii, bir gen yetikininkinden daha yksektir.
Fark eii iki uyarc arasnda ayrmsanabilen en dk farktr. Tekrarlarn %50'sinde bireyin ayrmsayabildii (Evet, bu iki uyarc farkl. dedii) en dk uyarc farkna fark eii denir. Fark eii ancak fark edilebilir
farklar olarak da anlmaktadr. Fark eii ne kadar dkse duyarlk o kadar yksektir. rnein bir kpein
koku uyarclarna ilikin fark eii insandan dk yani duyarl daha yksektir. Srtmzdaki alclarn dokunsal uyarclar iin fark eii yzmzdeki alclardan yksektir, yani srtmzda, dokunsal uyarclara duyarlk
daha dktr.

Duyusal eik ykseldiinde

bavurulan yollar: itme cihaz ve
gzlk
ekil 2.13. Uyarc iddetinin
duyumsamaya etkisi

53

nsann duyumsamasnda, uyarc iddeti arttka duyarlk onunla doru orantl olarak artmaz. Yani uyarc
iddeti ile duyarlk arasndaki iliki dorusal deildir (ekil 2.13). rnein, mutlak eii belirlemek iin yaplan psikofizik deneyinde uyarc iddeti arttka Evet, uyarcy duyumsuyorum. cevaplarnn oran nce artar. Ancak bir
noktadan sonra eri dzleir yani platoya eriir. Uyarc iddetini daha da fazla artrmak Evet, duyumsuyorum!
tepkilerinin orann artrmaz.

UYARILMA VE UYARICI TEKRARININ ETKLER

A. Ar ve Yetersiz Uyarlma

hazrlk
nsann bir hapishane hcresindeyken bile muazzam bir yaay olabileceini,
bunu dleyebileceini sonradan anladm.
Fyodor Mihaylovi Dostoyevski (Fiyodor Mihaylovis Dostoyevski), Budala

Dostoyevskinin bu dncesiyle duyusal yoksunluun yaratt olumsuz etkiler nasl badatrlabilir? Bu konuda ksa bir kompozisyon yaznz. Kompozisyonunuzu sunmak iin derste sz alnz.

etkinlik

Duyu organlarnz ve duyumlarnz konusunda dnmeniz iin sizlere birka soru soralm? Sorularn cevaplarn bulmak iin kendiniz zerinde, kiiye dnk gzlem veya kiiler aras sosyal gzlem
yapabilirsiniz. Ayrca Kaynakadaki eserlere veya baka grsel ve yazl kaynaklara bavurabilirsiniz.
Bir uyarcy daima ayn ekilde mi duyumsuyorsunuz? Duyu organlar uyarclara uyum salamakta mdr?
Uyarc azl veya ar uyarlma, duyumlar nasl etkiler? Bir ocua ayn zamanda ok sayda
oyuncak, kitap, bilgisayar oyunu almak, ufku alsn diye onu sk sk kltrel ve sportif etkinliklere gtrmek, bir mzik aleti almas iin ders aldrmak ve bir spor dalnda ilerlemesi iin
antremanlara katlmasn salamak salkl geliim asndan olumlu bir yaklam mdr?
Bu sorular ve olas cevaplarn geni grup katlm ile snfta tartnz. Gr bildirmeyen arkadalarnzn da katlmn salaynz.
Duyu organnn normal alabilmesi iin uyarcda deiiklik meydana gelmesi gerekir. Baz deney dzenekleri,
uyarclarn, a tabakada srekli ayn duyusal alclarn zerine dmesini salar. Bu durumda birey bir sre sonra
hibir ey grmemeye balar (ganzfeld etkisi). Duyum iin uyarc deiiklii arttr. rnein kolunuzda bir noktaya devaml bastrdnzda, oradaki basn ve temas hissi bir sre sonra kaybolur. Bu nedenle, sabit bir noktaya
baktmz dndmz zaman bile gzler ok kk hareketler yapar. Bu hareketler alclara den uyarclar
deitirdiinden, duyumsama sreci devam eder.
zetleyecek olursak duyumsama iin uyarc deiiklii zorunludur. Ancak bu deiiklik ne boyutta olmaldr?
Ne kadar ok, ne kadar azdr? ok nceleri yaplm olan ancak gnmzde etik nedenlerle tekrarlanamayacak duyusal yoksunluk deneyleri bu soruyu cevaplamtr. Deneye katlan kiiler uyarclarn en aza indirgendii odacklarda tutulmutur. Katlmclara yar-effaf gzlkler taklm, odack sesten ksmen yaltlm, kullanlan
dzeneklerle basn (dokunma) duyumu en aza indirilmitir. Bir sre sonra bu kiilerde alg bozukluklar ortaya
kmtr. Katlmclar hareket eden nesneler alglam, renk ve ekilde algsal arplmalar meydana gelmi, hatta,
var olmayan nesneler alglanmaya balamtr. Baz katlmclarda ruhsal ve davransal bozukluk belirtileri grlmtr. Btn bunlar uyarcdan yoksun kalmann psikolojik bakmdan sakncal olduunu gstermektedir. Uyarcnn az olduu fakirletirilmi evrede bytlen canllarn da gerei gibi gelimedii, bilisel bakmdan daha
geri olduu bilinmektedir.

54

Zenginletirilmi evrede bytlen canllarn fakirletirilmi evrede bytlenlere gre, bilisel bakmdan
daha stn olduu grlmtr. O zaman uyarc miktar mmkn olduu kadar artrlmal mdr? Bu sorunun
cevab hayrdr. Uyarcnn fazlas da zararldr. Fazla uyarlmann strese yol at bilinmektedir. Salk psikolojisi
ve klinik psikolojide ele alnan konulardan biri de, ar uyarlmann ruhsal ve davransal etkileridir.
B. Alma ve Duyarllama

yorumlayalm

Duyumsamada nemli rol oynayan, duyumlarmz etkileyen olay vardr: alma, duyarllama
ve duyarszlama. Bu terimin ne anlama geldiini aratrnz. Her birinin ilemler yoluyla nasl
tanmlanabileceini dnnz.

Duyarllama ve duyarszlama terimlerini kavram kargaas, bilimde iletilebilirlik ve ilemler

yoluyla tanmlama asndan irdeleyiniz.

etkinlik

Duyu organlar alr veya duyarllar. Aadaki rnekleri eletirel olarak inceleyiniz, alma ve
duyarllamann ne olduunu anlamaya alnz. Belirlediiniz zellikleri not ediniz. Alma ve duyarllama konular derste ilendikten sonra notlarnza geri dnnz. Doru yantlarnz belirleyiniz.
Varsa, eksikleriniz ve hatalarnz zerinde durunuz.
1. Balknn nnden geerken bizim balk kokusunu almamz, balknn ise bu kokuyu fark
etmemesi (alma).
2. Baharatya girdiimizde baharat kokularn belirgin ekilde alglamamz, baharatnn bu kokular fark etmemesi (alma) .
3. Balangta kiiyi rahatsz etmeyen iddetteki arnn zaman iinde giderek rahatsz edici olmas (duyarllama).
4. st dairede oturanlarn grlts balangta annenizi etkilemiyordu. imdi en kk bir ses
bile onu sinirlendiriyor (duyarllama).
5. Bebein kard sesler bata babasn uyandryordu. imdi bebein alamas bile babay
uyandrmyor (alma).
6. Annesi bata bebek alad zaman uyanyordu. imdi onun kard en kk ses bile anneyi uyandryor (duyarllama).

bilgi kutusu

Koullar duyu organlarmzn tepkilerini etkiler. Uyum, zorlanan (karanlk veya ar aydnlk)
duyu organnn kendini ayarlamasn ve duyum srecinin yeniden balamasn salar. Parlak gn
ndan karanlk bir sinema salonuna girdiinizde hibir ey gremezsiniz. Ancak duyu organlarnn uyum yetenei vardr. Karanla girdikten sonra duyusal alclarda uyum sreci balar. Koniler
giderek daha duyarsz, ubukuklar ise giderek daha duyarl hle gelir. Gz, karanla uyum salar
ve ortam grmeye balarsnz. Fakat, grme duyumu daha ok ubukuklarla yapldndan, ortam
siyah ve beyazn farkl parlaklktaki tonlar olarak grrsnz.

55

Alma ise bir uyarcnn tekrarlanmas sonucunda ortaya kar. Alma, uyarc etkisinin giderek
azalmasn ve bu uyarcya kar ortaya kan davrann giderek zayflamasn veya ortadan kalkmasn ierir. rnein, ders alyorsunuz, ieride de mzik alyor. Derse yeterince odaklanmsanz
bir sre sonra mzii duymamaya balarsnz. Duyu organ o sese almtr.
Alma terimi madde bamll iin de geerlidir. Bamllk yapan maddelerden bazlarna
alma oluur. Bunun sonucunda balangta etkili olan madde miktar (doz) etkisini kaybeder. Bu
durumda kii, balangtaki etkiyi elde etmek iin, ald madde miktarn artrr. Alma meydana
gelmi olan kiide maddeye tolerans gelimitir.
Duyarllama da uyarcnn tekrarlanmas sonucu geliir. Ancak bu defa, tekrarlanan uyarcnn
etkisi giderek artar, bu uyarcya kar ortaya kan davran giderek kuvvetlenir. rnein, alnnza den yamur damlalar normalde sizi etkilemez, hatta bunu ho bile bulabilirsiniz. Ancak bu
uyarmn srekli olmas hi de ho alglanmaz. Ho alglamann da tesinde, srekli tekrar edilen
uyarclar bir ikence yntemidir.
Madde bamllnda da duyarllama oluabilir. Bunun sonucunda balangta etkili olmayan
madde miktar (doz) etkili olmaya balar. Duyarllamada, balangtaki etkinin elde edilmesi iin
madde miktarnn azaltlmas gerekir. Buna tersine dndrlm tolerans denir. Grdnz gibi,
alma ve duyarllama birbirine zt srelerdir. Tolerans ve tersine dndrlm tolerans da yle.

dikkat

Duyarllama terimini klinik psikolojide kullanlan duyarszlatrma terimi ile bir arada dnmemeliyiz. Duyarszlama, kayg veya korku yaratan durum ve olaylarn, bu etkilerini kaybetmesi
anlamna gelir. Ar korkularn (fobi) tedavisinde sistematik duyarszlatrma teknii kullanlr.
Bunun iin uyarcnn iddeti adm adm artrlr. Kpek fobisi olan kiiye nce rnein bir kpek
resmi gsterilir. Hibir tehdit gesi tamayan bu resim kiide korkuya neden olmaz. Sonra kiiye, bulunduu binann dnda bir kpek gsterilir. Kii daha nce kpek resmine balanm
olan korkmama tepkisini bu grsel uyarcya da geneller. Kpek yanna getirildiinde bile kii
korku tepkisi gstermeyene kadar bu byle devam eder. Grdnz gibi, duyarszlatrma iin
kullanlan ilemlerin duyarllama iin kullanlanlarla ilgisi yoktur. Duyarszlatrma renme, duyarllama ise duyusal sistemin ileyii ile ilgilidir.
Unutmamamz gereken bir nokta, uyumun duyu organndaki alclar dzeyinde gelitiidir. Alma ve duyarllamada ise st beyin yaplar ve beyin sistemleri de alr.

ALGILAMA: UYARICILARI ANLAMLANDIRMA SREC

Yaadmz ou znt, sorunlarmzn deil bak amzn sonucudur.
Bizi asl zen, gerek olay deil onu nasl algladmzdr.
Allen Klein (Eln Klayn), Mizahn yiletirici Gc

hazrlk
Biz bilgi ilemlemenin ilk sreci olan duyumsamada ortaya kan deneyimin yani duyusal izin farknda olamayz. rnein grme duyumunda duyusal iz, nesnenin renk, biim ve hareketi hakknda bilgi tar. Ama henz ortada bir nesne; rnein kitabnz, arkadanz Aye, yoldaki araba yoktur. Bunun
iin alglama srecinin gereklemesi gerekir.

56

Bilgi ilemlemede duyusal sreler uyarcnn nce fiziksel zellikleri (dalga boyu, iddet, ztlk gibi), daha
sonra da temel baz zellikleri (renk, biim, hareket) konusunda bilgi salamt. Alglama ite bu zellikleri anlamlandrr ve nesnenin ne olduunu karara balar. Alglama duyusal izin psikoloji kitab , arkadam Aye, hzla
yaklamakta olan bir araba olduunu gsterir.
Alglamada, bir de nesnenin nerede olduu bilgisi vardr. Alglarmz belli bir yerdeki belli bir nesne eklinde oluur. Siz sadece retmeninizi deil, onun camn nnde durduunu da alglarsnz. Sadece arnn farkna
varmazsnz, onun sa kpek diinizden geldiini de alglarsnz. Algnzda sadece kardeinizin alamas yoktur, o
sesin geldii yerin bilgisi de vardr.
A. Nesne Alglama
Alglama, ekil 2.1'de gsterildii gibi, duyusal bellek ile uzun sreli bellek arasndaki bir dizi ilem sonucunda
meydana gelir. Bu ilemler aada verilmektedir:
Alglamayla ilgili ilemler, uyarcnn iinde bulunduu balamn analizi ile balar.
Balam beklentilere yol aar. Duyusal izin ierdii temel zellikler (grmede renk, biim, hareket), beklentiler
altnda analize tabi tutulur. Sk sk gittiiniz markette karlatnz alan spor salonunda grdnzde
hatrlayamamanz, balamn farkl olmasndandr. Spor salonu, o kiiyle ilgili bir beklenti yaratmaz; bu yzden,
alglamaya katkda bulunmaz. Ancak balam sadece fiziksel evre deildir. Bireyin zellikleri, duygu, drt ve
gdleri, sosyokltrel zellikleri de balam oluturur.
Belirli bir beklenti altnda yaplan analizin sonular uzun sreli bellekte bulunan bilgilerle karlatrlr.
Nesnenin ne olduu ve nerede olduu konusunda bir karara varlr.
Karlatrma neyle yaplmaktadr? Ne sorusu nasl karara balanmaktadr? Bu sorularn cevab psikoloji ve ilikili bilimlerde hl aratrlmaktadr. Bu konuda pek ok kuram vardr. Bunlardan en basiti olan ablon
Kuram'na gre nesnelerin zihinde birer ablonu vardr. Nesne kendi ablonuyla eleir ve bylece de tannr. Bu
kurama yle bir eletiri yneltilmektedir: Bir insann tm hayat boyunca karlat saysz nesne ve olayn ablonlar nerede saklanmaktadr? Ya ilk defa grlen nesneler nasl alglanacaktr? Sa rengini deitiren arkadanz
tanyamayacak msnz? Alglama ile ilgili bir baka aklama Yaplandrma Kuramnda yer almaktadr. Bu yaklam
alglamada sadece nesnelerin zelliklerinin deil beklentilerin, bilgilerin, drt ve gdlerle duygularn da nemli
olduunu ne srer. Bu yaklama gre algda anlam ykleme sreci, nesnenin zellikleri ve balam bilgilerinin bir
arada deerlendirilmesini ierir. Alglama, nesne ve balamsal zellikler kullanlarak oluturulan bir yaplandrmadr. Bunlar gibi daha pek ok alg kuram vardr.
Nerede sorusu nasl cevaplanmaktadr? Alglamada nce balamn analizinin yapldn biliyoruz. Bu balam elbette nce fizikseldir. Bu fiziksel balam, nerede sorusunun cevaplanmasna katkda bulunur.
Nerede sorusunun deiik bir cevabn da Gestalt psikologlar vermitir. Daha ok grsel alg zerinde alm
olan bu psikologlar uyarclarn alglama yoluyla nasl rgtlendiini aklamlardr.
B. Algsal Deimezlikler
Ahmet arkadanz size yaklatka onun gznzn a tabakasna den imgesi byr, sizden uzaklatka
klr. Odanzdaki pencereye tam kardan baktnzda a tabakaya den imge dikdrtgen (veya kare), yandan
baktnzda ise imge yamuk eklindedir. Ancak siz boyda duyumsadnz farkllklara karn o kiiyi arkadanz Ahmet, ekildeki farkllklara karn o pencereyi odanzn dikdrtgen (veya kare) penceresi olarak alglamaya devam
edersiniz. Ne sorusuna verdiiniz cevap ayn kalr.
Demek ki belirli nesneye ilikin duyum, duyu organ ve alclar dzeyinde ayn deildir. Duyumdaki bu farkllklara karn, nesneler alg dzeyinde deimez kalr. Bu olaya algnn deimezlii denir. Algsal deimezlik olay
Gestalt psikologlar tarafndan kefedilmi ve onlar tarafndan bir davran ilkesi olarak tanmlanmtr.
Byklk Deimezlii
Bu deimezlikte nesnenin daha nceden bilinmesi, tandk olmas rol oynar. Arkadanz Ahmet'in boyunu hep ayn alglarsnz. Nesne tandk deilse algda nesnelerin bykl, bu defa da uzaklk ipularnn
devreye girmesiyle deimez kalr. Uzaklk ipular derinliin yani hacimdeki nc boyutun da alglanmasn salar. Uzaklk ipular, derinlik algsyla ilgili blmde aklanmaktadr.

57

ekil Deimezlii
Ne olduunu bildiimiz bir nesnenin ekli, ne taraftan bakarsak bakalm hep ayn kalr. Odanzdaki pencereyi siz hep dikdrtgen (veya kare) olarak alglarsnz. Burada nemli olan nesneyi tanmanzdr veya onun
neye benzemesi gerektii konusunda bilgi sahibi olmanzdr. Herhangi bir nedenle nesneyi tanyamamanz
hlinde, ekil deimezlii ortadan kalkar.
Parlaklk ve Renk Deimezlii
Nesnelerin parlakl (beyaz-siyah boyutu zerindeki yeri) klandrma kouluna gre deiir. u anda
bir fotoraf stdyosunda olduunuzu farz edin. eride lo bir klandrma var. Kalem kutunuzdaki beyaz ve
siyah boya kalemlerini inceliyorsunuz. Sonra ayn kalemlere, darda, gne altnda bakyorsunuz. Bu
kta zellikle siyah kalem, stdyodakiyle ayn grnmeyecektir. Ancak algda o kalem hep siyah kalacaktr.
Neden? Parlaklk (veya renk) alglamada kritik olay, ekil ile zeminin parlaklnn birbirine orandr. Iklandrma deitiinde hem zeminin hem de eklin parlakl deitiinden, oran sabit kalr. Sonu olarak algda
parlaklk /renk deimez kalr.
C. Derinlik Algs
Derinlik algsnn nasl olutuu konusu psikologlar ok uzun sre megul etmitir. Onlar iki boyutlu bir dzlem
olan a tabakann nasl olup da nc boyut (yani derinlik) konusunda bilgi salayabildiini merak etmilerdir.
Bugn nc boyutun alglanmasnda uzaklk ipularnn nemli olduunu biliyoruz.

cevaplayalm
Sadece tek gzn kullanabilen grme zrl kii bir nesnenin uzakln deerlendirebilir mi?
Cevabnz not ediniz.
Tek gzle ve iki gzle elde edilen ipular ile ilgili aadaki Bilgi Kutusu'nu okuyunuz. Nesnenin
uzakln deerlendirme konusunda eksik ve hatalarnz olup olmadn belirleyiniz. Eer eksik ve
hatalar varsa bunlar dzeltiniz.

58

bilgi kutusu
Tek Gzle Elde Edilebilen pular
Uzaklk ipularnn bir ksmn alglamak iin tek gz yeterlidir. Bu ipular aada verilmektedir:
Nesneler uzaklatka birbirine yaklar: dorusal perspektif ipucu.
Nesneler uzaklatka daha bulank grnr: aklk/netlik ipucu.
Nesnelerden tam olarak grlen yaknda, bir ksm kapanm olan da arkasnda ve uzaktadr:
araya girme ipucu.
Glgeli ksmlar daha uzaktadr: glge ipucu.
Yakndaki nesnelerin znrl daha yksek, ayrntlar daha belirgindir. Nesne uzaklatka
znrlk azalr, ayrntlar yok olur yani alglanan doku deiir: doku ipucu.
Banz hareket ettirdiinizde veya hareket eden bir aracn iindeyken yakn nesneler size gre
zt ynde ve hzla hareket ediyor gibi grnr. Uzak nesneler ise sizinle ayn ynde ve yava
hareket ediyor gibi alglanr: hareket paralaks ipucu. rnek, arabada giderken yol kenarndaki
aalar ters ynde, gkteki ay ise ayn ynde hareket ediyor gibi grrsnz.

ki Gzle Elde Edilebilen pular

ki gzn birbirinden biraz uzak olmas nedeniyle, bunlarn a tabakalarna den imgeler birbirinden farkldr: a tabakalarda uymazlk ipucu.
A tabakalardaki uymazl u basit ilemle grmemiz mmkndr. Sa gznz elinizle kapatnz. Bir kalemi kendinizden yaklak 30 cm uzakta dikey olarak tutunuz. Bunu iki duvarn
kavutuu ke ile veya bir kapnn kenar ile uzayda st ste getiriniz. Kalemi hi oynatmaynz.
imdi sol gznz kapatp sa gznz anz. Kalem hl duvar kesi (veya kapnn kenar)
boyunca duruyor mu? Hayr, deil mi? Duvarn kesi ile kalemin durduu yer arasndaki fark
size sa ve sol gzdeki a tabakaya den imgelerin ne kadar farkl olduunu gsteriyor.
Nesne yaknlatka, gzler ieriye doru dner. Bu hareketi salayan kaslardan gelen bilgi de
nesnenin uzakl hakknda bilgi verir: kinestetik ipucu.
Yukarda anlatlanlar, derinliin (yani uzakln) nasl alglandn aklamaktadr. Ancak bu ipular algda byklklerin nasl sabit kaldn da aklamaktadr. rnein, uzaktan gelen treni kk
olarak alglayp yaklatka byk bir trenin geldiini dnmezsiniz. nk raylarn birbirine yakn
olmas, trenin uzakta olduu bilgisini verirken bir yandan da bykln o noktada azalaca bilgisini verir. Fakat btn bu bilgiler, baz zel koullarda da alg yanlsamalarna yol aar.

. Alg Yanlsamalar
Alglama bireyin gerek uyarclarda bulunmayan zellikleri oluturmasn da ieren bir bilisel sretir. Birey
uyarclar bildikleriyle karlatrmakta en iyi uyumu yakaladnda nesnenin bildii o ey olduuna karar vermekte ve nesneyi o olarak alglamaktadr. Alglama srecindeki bu karmak yorumlar baz zel durumlarda yanlsamalara (illzyon) yol aar. ekil 2.14'e baktnzda, keleri siyah yuvarlaklarn stnde bir gen gryorsunuz.
Hlbuki orada gen oluturan hibir izgi yok.
nsanda, grsel sistem iin tanmlanm olan ok sayda
alg yanlsamas vardr. ekil 2.15'de alg yanlsamalarna
baz rnekler verilmektedir. A'da, ortada bulunan emberler eit byklktedir. Oysa soldaki sadakinden daha
byk gibi alglanr. B'deki ekillerde yatay izgiler dz ve
paraleldir. Oysa soldakiler ibkey, sadakiler de dbkey
olarak alglanr. C'de stteki yatay izgi uzun olarak alglanr. Oysa iki izgi eit uzunluktadr.

ekil 2.14. Kanizsa geni

A

ekil 2.15. Alg yanlsamasna baz rnekler

59

ekil 2.16: Ponzo yanlsamas

ekil 2.17: Dorusal perspektif ipucu

Bu alg yanlsamalarnn temelinde derinlik ipularnn yanl yorumlanmas yatar. ekil 2.16 'da gsterilen
Ponzo yanlsamasnn temelinde dorusal perspektif ipucu (ekil 2.17) ile byklk deimezliinin birleik etkisi
yatar. Bu yanlsamada, birey iki yatay izginin uzunluunu deerlendirecektir. Byklk deimezlii ilkesi uyarnca
kendisine yakn da olsa uzak da olsa bir nesnenin hep ayn byklkte olduunu bilir. Birey fotoraftaki dorusal
perspektif ipularn, byklk deimezliine ilikin ipular olarak yorumlar. Daha uzakta olduu iin (Oysa ortada nc boyut yoktur.) stteki izginin daha uzun olmas gerektii sonucuna varr. Sonuta uzaktaki izgiyi
yakndakinden daha uzun olarak alglar.
D. ekil-Zemin Algs
Gestalt psikologlarna gre alglama bir zemin
zerinde ekil olarak rgtlenir. Biz artk eklin nesne, zeminin ise balam olduunu biliyoruz. ekil
zeminin stnde olan, zeminde gze arpan, orada sivriliyormu gibi grnen, zemine gre kk
olandr. rnein, sayfa zemin, kelimeler ekildir.
Gestalt psikologlar ekil (nesne) alglamada zeminin nemini, tersine dnebilen ekillerle rneklemitir.
ekil 2.18. Tersine dnebilen ekil rnei

etkinlik

ekil 2.18deki grnt zel bir alglamay ieriyor. Dikkatinizi grsel mekndaki beyaz alana odaklaynz. Bir vazo gryorsunuz, deil mi? imdi de siyah alana odaklannz. Birbirine bakan iki
yz profili greceksiniz. Bu ilemleri tekrarlaynz. Demek ki neyi algladmz dikkat odamzda
neyin bulunduuna, neyi anlamlandrdmza bal.
Siz de elektronik ortamda, grsel veya yazl kaynaklarda tersine dnebilir ekil rnekleri bulunuz. Dikkatinizi eklin deiik yerlerine odaklayarak algladnz eklin deimesini salaynz. Bu
uygulamalar evinizdeki dier kiilere de retiniz ve algnn neden deitiini onlara anlatnz.

E. rgtleme lkeleri
nsan zihni uyarclar bir mozaik gibi alglamaz. Alglama sreci duyusal izleri baz ilkeler uyarnca rgtler.
Bu ilkeler aada aklanmaktadr:

60

Yaknlk
Alglama birbirlerine yakn uyarclar gruplar, onlardan bir rnt oluturur. ekil 2.19'un st ksmnda noktalardan oluan 4 yatay, 4 de dikey izgi grrz.
Benzerlik
Alglama benzer uyarclardan bir rnt oluturur. ekil 2.19'un alt ksmnda yaknlk bir lt olamamaktadr.
nk uyarclar birbirine hep ayn uzaklktadr. Ancak bu defa, benzerlik ilkesi geerlidir. ekle baktnzda, ak
yuvarlaklardan oluan sralar ile kapal yuvarlaklardan oluan sralar grrsnz.
Devamllk
ekil 2.20'de yuvarlaklardan oluan bir dz izgi, bir yarm ember ve bir zikzak grmektesiniz.
Tamamlama
Alglama sreci uyarclardaki eksik ksmlar tamamlar. Sonuta birey kopukluklar olan, eksik ksmlar bulunan bir nesne deil, eksiklikleri tamamlanm bir nesne alglar. Sorulduunda, ekil 2.21'de bir kare ve bir ember
grdnz sylersiniz. Oysa ekilde kare ve ember yok, birtakm kesik izgiler vardr.

dikkat
Bu ilkeler alglamann nasl altn gsteriyor. Alglama uyarclar zerinde oynuyor, onlardan iyi
bir rnt oluturuyor. Gestalt teriminin anlam da Almancada "iyi form, btnlk"tr.

ekil 2.19. Yaknlk (st) ve

benzerlie (alt) gre gruplama

ekil 2.20. Devaml olua gre

gruplama

ekil 2.21. Eksik ksmlar

tamamlayarak grup
(rnt) oluturma

etkinlik

Alglama anlamlandrmadr.
Alg konusunda btn rendiklerinizi kullanarak bu cmleyi yorumlaynz. Bunun iin ekil 2.1i
dikkatlice inceleyiniz. Anlamlandrma ileminde hangi iki bellek deposu etkilidir?
Algda rgtlemeyi anlamlandrma asndan ele alnz. Bunu rnein tamamlama ilkesinin geerli olduu bir resim zerinden dnnz.
ekil 2.19 ve 2.20de bulunan grntlerdeki anlamlandrma boyutunun hangi ilkeler dorultusunda gerekletiini irdeleyiniz.
Bu etkinlikler sonucunda grsel-meknsal alglamann ve genelde tm alglamalarn anlamlandrma
sreci olduunu kavram olmalsnz.

61

ALGIYI ETKLEYEN DER ETKENLER

hazrlk
Biz her an uyarc bombardman altndayz. Bu uyarclarn hepsini duyumsarz, byk bir blmn de bilin ncesi olarak alglarz. Alglarmz yukarda belirtilenlerin dnda baka hangi olaylar
etkiler?

etkinlik

Snfta 4 - 6 kiilik vzlt gruplar oluturunuz. Grup yeleri olarak Kltrn, Yaantlarn ve Beklentilerin Alglamaya Etkisi konusunu rneklerle tartnz ve ulatnz sonular snfla paylanz.
Snfa meslei zellikle alglamaya dayanan uzmanlar davet ediniz. rnein: resim retmeni,
mzik retmeni ve eer mmknse mimar, mzisyen, fotoraf, reklamc. Davet ettiiniz uzmanlar mesleklerinde alglamann rol konusundaki konumasn bitirdikten sonra onlarla iletiime geiniz. Uzmanlara alglama ilkeleri, alg yanlsamalar, algy etkileyen etkenler konularnda
sorular sorunuz.
A. Dikkat
Kardan gelen birini, hi dnmeden yakn arkadanz Derin olarak alglarsnz. Byk, iddetli, aniden ortaya kan, yeni, tekrarlanan, hareket eden, birey veya tr iin nemli olan uyarclar dikkat eker. Buna "edilgen
dikkat" denir. Derin sizin yakn arkadanzdr bu nedenle ilgili bilgi bilince ncelikli olarak ular. Bir baka rnek:
Ders arasnda matematik retmeninizi bulmanz gerekiyor, baheye kp onu aryorsunuz. Gzleriniz kalabalk
zerinde dolayor, ou yzn kime ait olduunu fark etmiyorsunuz, ancak bir yz grnce "te retmenim!"
deyip onun yanna gidersiniz. Bu rnekte siz duyusal izlerden birini seerek algladnz ve onu bilince getirdiniz.
Buna "etken dikkat" denir. Ders alrken yaptnz alglamalar hemen her zaman etken dikkat altnda bilince getirilir. retmeninizi aramanzla ilgili yukardaki rnek, ayn zamanda, algda seicilii gstermektedir. Ancak tm
uyarclarn duyumsandn, otomatik olarak da alglandn unutmayalm. Psikologlar "algda seilik" derken baz
alglarn bilince ulamasn kastetmektedirler.
B. renme / Gemi Yaantlar
Bir botanik bahesinde geziyorsunuz. Yannzda bahe tasarm uzman var. Daha sonra ondan bahede grd bitki eitlerini sralamasn isteyiniz. Ulat sayy kendi ulatnz sayyla karlatrnz. Bu uzman, ii gerei
pek ok bitkiyi renmitir. Alg, duyusal iz ile uzun sreli bellekteki anlar karlatrma sonucu gerekleen bir
olaydr. Onun daha fazla sayda bitki eitini alglamas, sizin ise farkl trden olduklar hlde baz bitkileri ayn
olarak alglamanz, renme deneyimlerinin bir sonucudur.
C. Beklenti, Tutum ve n Yarglar
Kiinin beklentileri, tutum ve n yarglar, ilgileri de hangi alglarn bilince getirileceini belirler. Alveri merkezinde bir maazann vitrinine arkada grubunuzla baktktan sonra, kimin neyi fark etmi olduunu sorun. rnein kzlarn ve erkeklerin farkl eyler alglam olduklarn greceksiniz.
. Drt ve Gdler
Asanz yolda giderken simiti dikkatinizi eker. Bilince ulamas iin seilen alg simitiyle ilgilir. Bakalaryla
olma gds ok gl olan arkadanzn dikkatini ise tandklar eker. Onda algda seicilik, tandklar ve arkadalar ynnde iler.

62

DUYUM VE ALGI ARASINDAK FARKLAR

hazrlk

imdi grsel mekn nasl algladnz gsteren, duyum ve alg arasndaki fark ortaya koyan
bir uygulama yapacaz. Bu uygulama iin ynergelerde belirtilenleri yerine getirmeniz gerekmektedir.
Ynerge: Yatay eksendeki harfleri okuyunuz.
Ortadaki grseli B harfi olarak grdnz, deil mi?
Ynerge: imdi de dikey eksendeki saylar syleyiniz.
Ortadaki grseli 13 says olarak grdnz, deil mi?
Ortadaki grsel duyum dzeyinde daima ayn kald hlde siz onu iki ayr ey olarak alglyorsunuz. Bu eilim algy etkileyen hangi olaydan kaynaklanyor?
Doru cevap: Hazrlayc kurulum
Bu grseli evrenizdekilere bir de siz uygulaynz. Ynergeleri doru verdiiniz taktirde, aynen sizde olduu gibi, kiinin algs verdiiniz ynergeye gre deiecektir. Uygulama yaptnz kiinin dikkatini bu duruma ekiniz ve bunun niye byle olduunu ona aklaynz.

etkinlik
Alglama Uyarclar Anlamlandrma Srecidir.
Sreler
Konular

Duyum

Alg

Ayn anda ok sayda uyarc ilemlenir.

Bilin ncesidir.
Uyarcnn tam bir kopyasdr.
Uyarc gelerini rgtler.
Uyarcy anlamlandrr.
Ksa srede yok olur.
Uzun sreli bellekte yer alr.
Duyum ve alg konularn rendiniz. Bu bilisel srelerin her ikisi de U-D bandaki
U ile ilgilidir.
Tabloda yer alan konular duyum ve alg iin ele alnz ve eletirel olarak yaptnz
deerlendirmeleri (geerli) ve X (geersiz) olarak belirtiniz. Yantlarnz gzden
geiriniz ve duyum ve algnn fark konusunu bir kez daha dnnz. Daha sonra da
dncelerinizi birka cmle ile ifade ediniz.

63

GDLENME
Gdlenme istek, gereksinim, hedef, dilek, ama gibi terimlerle ifade edilen bir psikolojik sretir. Gdlenme
durumu canly harekete geiren, bir amaca ulamak iin ona birtakm davranlar yaptran gtr. Alk byle bir
gtr. Susuzluk, cinsellik, bakalaryla birlikte olma, kendini gerekletirme de yle.
A. Tanmlar

hazrlk
Fyodor Mihaylovi Dostoyevskinin, Budala adl eserinde u sz yer almaktadr: Emin olabilirsiniz
ki Kolomb Amerikay tam kefettii srada deil, onu kefetmeye giderken mutluydu.
Bu gre gre mutluluk, gdsel dngnn hangi blmnde yer almakta? ekil 2.22 zerinde
iaretleyiniz.
Doru cevap: Davranla hedef arasndaki blm.

okuma metni
Yavru balangta, bilinli bir hayat balamadan nce, daima maarann azna doru srnerek
yrmt. O dnemde ilerinden hibiri, arkadaki duvarn karanlk kelerine doru gitmemiti.
Ik onlar tpk birer bitkiymi gibi ekmi, onlar meydana getiren hayatn kimyasal yaps varoluun
bir gerei olarak a ihtiya duymutu. Kk, kuklaya benzeyen vcutlar asmann filizleri gibi kr
krne ve kimyasal bir etkiyle a doru ilerlemiti.
Gri renkli yavru annesinin yumuak, yattrc dilinden baka nitelikleri de olduunu ite byle
rendi. Ia doru bu devaml srnmeler srasnda, onu azarlar gibi burnuyla serte drttn
daha sonra kendisini itip dikkatli pene vurular ile abucak yuvarladn fark etti. ncinmeyi ite
byle rendi, bundan da nemlisi; tehlikeye hedef olunca kap kenara ekilerek saknmay rendi.
Bunlar bilinli hareketleri ve dnya hakkndaki ilk izlenimleri idi. Daha nce nasl a doru bilinsizce ilerlemise, bu darbeden de ayn ekilde kand. Bundan sonra, acnn ne olduunu rendii iin
ondan daima saknd.
Jack London, Beyaz Di
(Ksaltlarak alnmtr.)
Canllar iin temel olan varkalmdr. Varkalm iin, bedende bir homeostazisin olmas yani organ ve sistemlerde
nispeten duraan bir denge durumunun korunmas nemlidir. Varkalm iin yaamsal nemi olan gereksinimlerle
ilgili gdlere birincil gd, fizyolojik drt veya ksaca drt denmektedir. Bu gereksinimler doutandr. Baz gereksinimler ise renilmitir. Bunlar evreyi ve bir ekilde dier insanlar iine alr. Sosyokltrel balamda gelien
bu gdleyici durumlara sosyal gd, ikincil gd veya sadece gd denir.
Bir genelleme yapacak olursak drtlerin genelde doutan donanmn, gdlerin ise edinilmi donanmn bir
paras olduunu syleyebiliriz. Ancak bu snflamann, canlnn insan veya insann altnda olmasna gre deitiini aklda tutmamz gerekir. Analk ve cinsellik, insann altndaki canllarda drt snfna girer. nsanda ise bunlarda
evre ve renmenin gl etkileri vardr. Dolaysyla bunlar insanda gd snfna girer. Yani, doutan gelmekle
beraber drtler yaam iinde yaplan renmelerle deiime urar. te yandan sosyal gdlerin dahi biyolojik
bir temeli olduunu, genetik biliminin ileride ortaya koymas olasdr.

64

Doutan gelen drtler ve edinilmi olan gdler bir

dng iinde gerekleir (ekil 2.22). Bu dngnn geleri
aada verilmektedir:

2. Davran: Davranlar evrede bir etki yapar. Yaklama

davran canly hedefe ulatrr, uzaklama davran ise
hedefi ortadan kaldrr. rnein a san bir pedala basarak yiyecek elde eder (yaklama) ya da yine bir pedala
basarak ac veren oku keser (uzaklama).
3. Hedef: Pekitire, dl veya ceza deeri olan uyarc
veya durumdur. Hedefler olumlu veya olumsuz olabilir.
rnein, yiyecek ve sosyal onay olumlu hedef, ac veren
uyarc ise olumsuz hedeftir.
4. Haz duyma, rahatlama: Olumlu hedefi elde etme veya
olumsuz hedefi ortadan kaldrma sonucunda gdleyici
durum ortadan kalkar, canl doyuma ular, haz duygusu
ve rahatlama oluur.

Haz, Raha
tlam
a

1. Gdleyici durum: Kiiyi belli bir hedefe iten gereksinimleri ierir. rnein, alk, bakalaryla olma, acdan
kama.

1. Gdleyici
Durum

3. Hedef

2. Davran

ekil 2.22. Drt ve gdlerin dngsel yaps

Zaman iinde, gdleyici durum tekrar oluur (kii tekrar ackr) ve yukardaki dng tekrarlanr.
B. Pekitireler, dl, Ceza ve Etkileri

Korkudan gelen disiplin korku kayna yok olduu zaman bozulur. Ama
kiinin kendi iinden gelen disiplin hi kaybolmaz.
Doan Ccelolu, Sava

dikkat
Canllar harekete geiren ge drt ve gdlerdir. Drt ve gdlerin hedefleri vardr. Canllar
bunlara ulamaya (olumlu hedef) veya onlardan uzaklamaya (olumsuz hedef) alr. stenen davran
yerletirmede yani davran kontrol etmede en uygun yntem uygun hedefleri kullanmaktr. Hedef
uyarclara pekitire de denir.

etkinlik

Davran olasln etkileyen pekitire, hedef uyarclar ve bunlarla ilgili uygulamalar aadaki emann grsel meknnda zetlenmektedir.
emay dikkatle inceleyiniz, kitabnz kapatnz ve emay akldan iziniz. Bitirince kitabnz anz
ve izdiiniz emay kitaptaki ile karlatrnz. Eksik ve hatalarnz belirleyiniz ve emanzda gerekli dzeltmeleri yapnz.
emada pekitire ve hedef uyarclarn verilme durumu ile ilgili iki seenek sunulmutur. imdi de
bu seeneklerden hangisinin doru olduunu bulmaya alnz. Doru seenei yuvarlak iine alnz. Bilgi Kutusu'nu (Sayfa 66) okuyarak cevaplarnz kontrol ediniz. Hatal cevaplarnz dzeltiniz.

65

Olumlu pekitireci
VER / KES

Olumsuz pekitireci
VER / KES

Artar

PEKTRME

Olumlu pekitireci
KES / KESME

Olumsuz pekitireci
KES / KESME

r
rl
st

SNDRME

Ba

Az
al
r

DAVRANI SAYISI

CEZALANDIRMA

Olumlu hedef uyarcy Olumsuz hedef uyarcy

KES / VER
KES / VER

ekil 2.23. Pekitirme, sndrme ve cezalandrmann davran saysna etkisi

bilgi kutusu

ekil 2.22'ye tekrar bakalm. Yukardaki blmlerde gdlerin neler olduunu grdk. Gdlerin her birinin bir hedefi vardr. imdi gdsel dngdeki hedef ge ve hedefle ilgili davranlar
zerinde duralm:
ki eit hedef vardr: (1) Olumlu hedef: Aradmz, yaklatmz, ulamak istediimiz uyarclardr. rnein yiyecek, kar cins, dier insanlar. Olumlu hedef uyarclara "dl" de denir. (2) Olumsuz hedef: Uzaklatmz, katmz veya kandmz, ortadan kaldrmak istediimiz uyarclardr.
Olumsuz hedefler bireye zarar veren, onda acya ve olumsuz duygulara neden olan uyarclardan
oluur. Bunlara "ceza" da denir.
Bir hedef uyarcnn canl iin olumlu mu olumsuz mu olduu nereden anlalr? Onun davranlarndan. Eer canl bir hedefe yaklama/ulama davran gsteriyorsa, o hedefin elde edilmesini
salayan davranlar yapyorsa o hedef olumludur. Bu tr hedeflere olumlu pekitire denir. Olumlu
pekitireler "dl"dr. Yiyecek bir olumlu pekitiretir. Buna karllk, canl, hedeften uzaklamasn salayan davranlar yapyorsa o, olumsuz bir hedeftir. Bu tr hedeflere olumsuz pekitire denir.
Ac veren, znt ve kedere yol aan uyarclar olumsuz pekitiretir.
Pekitireler, her zaman, davran olasln artrr. Olumlu pekitireler, hedefi elde eden davranlarn yaplma olasln artrr. Olumsuz pekitireler ise hedefi ortadan kaldran davranlarn
yaplma olasln artrr. Her iki durumda da canl iin olumlu bir sonu ortaya kar: alk giderilmi
veya acdan kalm veya kanlmtr.

66

Davranlara yn vermede pekitirme ilemleri uygulanmaldr. rnein, anne ocuunun devini yapmasn istemektedir. Bunu salamak iin anne ocua olumlu pekitirme uygular. devini
tamamlaynca sevdii bir oyunu oynamasna (olumlu pekitire) izin verir. Bylece ocuun ders
alma davran olumlu olarak pekitirilmitir. ocuun ders almasn salamak iin anne olumsuz pekitirme de uygulayabilir. devini tamamlaynca bisikletinin patlak lastiini onun iin iirir. Bisikletin lastiinin patlak olmas ocuun houna gitmeyen, uzaklamak istedii bir durumdur
(olumsuz pekitire). ocuk bu ho olmayan durumu ortadan kaldracak davran yapar, devini
tamamlar. Bu durumda anne, ocuun dev yapma davranna olumsuz pekitirme uygulamtr.
Grdnz gibi, bir davrann pekitirilmesi olumlu pekitirecin verilmesi veya olumsuz pekitirecin kesilmesiyle olur.
Olumlu ve olumsuz pekitireler bir davrann yaplma olasln artryor. Peki bir davrann
yaplma olasln azaltmak da mmkn mdr? Davran olasln azaltmann veya onu ortadan
kaldrmann yollarndan biri yine pekitirelerden geer. Daha nce olumlu pekitireci elde eden
davran artk bu etkiyi salamaz. rnek: ocuk dersini yapt hlde onun sevdii oyunu oynamasna izin verilmez. Veya daha nce olumsuz pekitireci ortadan kaldran davran artk bu etkiyi
salamaz. rnek: ocuk ders alt hlde bisikletinin patlak lastii iirilmez. Her iki durumda
da davrann evre zerindeki etkisi kaybolmutur. levselliini yitirmi olan bu gibi davranlar
giderek zayflar ve en sonunda ortadan kalkar. Buna "snme" denir; snmeyi salayan ilemler
btnne de "sndrme" denir.
Davran azaltmann bir dier yolu da cezalandrmadr. Cezalandrmada istenmeyen bir davran vardr ve bu davran ortadan kaldrlmak istenmektedir. rnein ocuk ders almyor, snf
dzenini bozuyor, akranlaryla sosyal iliki kurmuyor, anne ve babasna kar geliyordur. Bu gibi istenmeyen davranlar yapldnda derhal olumsuz hedef uyarc uygulanr. rnek: Bisikletin lastii
patlatlr veya havas indirilir. Cezalandrmann bir dier yolu da olumlu hedef uyarcy ortadan kaldrmaktr. rnek: ocuun sevdii oyunu oynamas engellenir. Ancak davranlar kontrol etmede,
ceza uygun bir yntem deildir nk:
Ceza uygulanaca zaman istenmeyen davran zaten oktan yaplmtr. ocuk devini tamamlamamtr.
Ceza istenmeyen davran sadece bastrr, ortadan kaldrmaz. Pekitirme ise yerletirilmek istenen davrann renilmesini salar.
Cezalandrlan davran uygun koullarda tekrar ortaya kar. Pekitirilerek renilen davrann
ortadan kalkmas iin belirli koullarn yerine gelmesi gerekir.
C. Drtler

etkinlik

Bilgi teknolojilerinden yararlanarak gdlenme konusunda inceleme yapnz. Elde ettiiniz bilgileri sz isteyerek snfla paylanz. Aktarlan rneklerin fizyolojik drtler mi yoksa renilmi
sosyal gdler mi olduuna karar vermeye alnz. Gr ayrlklarn tartmaya anz, ortak bir
gr oluturmaya alnz. Gdlerin drt veya gd m olduuna karar vermede, bunlarn
bedensel hllerle ilikileri zerinde durunuz.
Sava, salgn hastalk, ekonomik bunalm dnemlerinde drtler n plandadr. cmlesini snfa
tartnz. Drt ve gdlerin hiyerarik bir yapda dzenlenip dzenlenmedii zerinde beyin frtnas yapnz.

Drtler bedenin fizyolojik koullarnda homeostazinin salanmasna katkda bulunur. Drtlerin her zaman
bir i uyarcs vardr (rnein acktmzda midemizde duyumsadklarmz). Canllar bu uyarclar ho bulmaz ve
sonlandrmaya alr. Yiyecee ulap onu yediinde, bu uyarclar ortadan kalkar. Canl rahatlar, haz duyar. Drt
eitleri aada verilmitir:

67

Susuzluk: Su bedenin yiyecekten yararlanmas iin ve ayrca, sindirim ile dier biyokimyasal ilemler iin
gereklidir. Canllarn susuzlua dayanabilme sresi ala gre ok daha ksadr. Biz susuzluu azda kuruluk
olarak hissederiz. Bedendeki sv eksiklii bir beyin yaps (hipotalamus), ozmotik basnca duyarl alclar ve
dolam sistemindeki alclar tarafndan fark edilir.
Alk: Alk ve susuzluk birbiriyle yakndan ilikilidir. Yiyecekten yoksun braklma, alnan su miktarn azaltr. Deney hayvanlarn belirli bir kiloya indirmede kullanlan teknik, verilen su
miktarn azaltmaktr. Alk temelde bir fizyolojik olaydr, doutan donanmn bir parasdr. Yenidoanda emme davran doduktan hemen sonra balar. Yenidoan belirli aralklarla emmek
yani aln gidermek ister. Genelde insanlar alk hissini midedeki alk kaslmalarndan, tokluk hissini ise midede dolgunluk
hissinden karr.
Canllarn tat tercihleri vardr. Genelde canllar ekerli maddeleri tercih eder, ac olanlar ise tercih etmezler. Hayvanlar ve
bebekler kendileri iin gerekli olan besin maddelerini seebilirler. Ancak bebekte bu akll seim ksa srede ortadan kalkar,
yerine alk ve tatlarla ilgili renilmi tercihlere geer. Toplumsal yaamda yeme ve ime, sadece fizyolojik gereksinimleri ortadan kaldrmak iin deil, psikolojik nedenlerle de yaplr. nsanlar
alklarn belirli maddelerle, belirli tatlarla gidermeyi isterler. Bir
fizyolojik olay olan alk ve onun doyuma ulatrlma biimi, artk
evre ve renmeyle ekillendirilmitir.
Cinsellik ve analk: Hayvanlarda bu iki drt kandaki hormonlar tarafndan kontrol edilir. Androjenler
erkein cinsel ynden faal olmasn salar. Estrojen ve projesteron salglar da diinin erkei kabul etmeye
hazr hle gelmesini salar. Bu dnem, yumurta rahme inerken veya indiinde balar. Bylece de sre hamile kalma ve yavrulama ile sonulanr. Hamileliin sonuna doru bir i salg bezi olan ve beyinde yer alan
hipofizden prolaktin homonu salglanr. Prolaktin yavruyu besleyecek st salglayan bezleri uyarr, analk
davranlarna neden olur. Prolaktin verilen deney hayvanlarnn, st andaki yavru deney hayvanlarna
analk davranlar gsterdii bilinmektedir.
nsanda blu ayla salglanmaya balanan cinsel hormonlar cinsellik drtsn balatr. Ancak, drtnn srmesi iin bu hormonlar gerekli deildir. nsan cinsellii bir
drt olmaktan ok bir gddr. Ebeveynle erken geliim dnemlerindeki sosyal ilikiler, ocuk ve erinlerin akranlarla ilikileri yetikin cinselliini etkiler. Tek bana bytlen hayvanlar yetikin
olduklarnda normal olmayan cinsel davranlar sergiler.
Cinsellik ve cinsel ilikiler konusundaki tutum ve davranlar
cinsiyet, sosyokltrel ortam ve kltrel normlar da etkiler. Sosyokltrel ortamn cinsellie ilikin tutum ve deerlendirmeleri yllar
iinde de deiebilmektedir. nsanda blu ayla salglanmaya
balanan cinsel hormonlar cinsellik drtsn balatr. Ancak,
drtnn srmesi iin bu hormonlar gerekli deildir. nsan cinsellii bir drt olmaktan ok bir gddr. Ebeveynle erken geliim
dnemlerindeki sosyal ilikiler, ocuk ve erinlerin akranlarla ilikileri yetikin cinselliini etkiler. Tek bana bytlen hayvanlar
yetikin olduklarnda normal olmayan cinsel davranlar sergiler.
Cinsellik ve cinsel ilikiler konusundaki tutum ve davranlar
cinsiyet, sosyokltrel ortam ve kltrel normlar da etkiler. Sosyokltrel ortamn cinsellie ilikin tutum ve deerlendirmeleri yllar
iinde de deiebilmektedir.

Anne ve ocuklar

68

. Uyarc Kaynakl Gdler

Alk ve susuzluk gereksinimi bireyin ho bulmad uyarclara yol aar (alkta, midedeki kaslma ve boluk
hissi). Birey bu uyarclar alglar ve onlar ortadan kaldran davranlar yapar. rnein az kurumutur, bunu susama olarak alglar, su ier, az kuruluu ortadan kalkar, birey rahatlar, haz duyar. Oysa merakla ilgili gdlenmede, canl, bir uyarcy ortadan kaldrmaya deil, tersine, uyarm salamaya alr. Canllar duyusal uyarm ararlar,
yenilie ynelirler, ksaca merak ederler.

Bebekte merak: Elleme, evirip evirme, kurcalama tr davranlar

Merak canllarn hareket etme, nesneleri elleme, kurcalama, evirip evirme isteiyle de yakndan ilikilidir.
ocuklarn nesneleri kurcalamas, iinde ne olduunu grmeye almas uyarm artrmak ve merak gdsn
doyuma ulatrmak iindir. Kedinin bir yn yumayla uzun sre oynamas, deney hayvanlarnn kafeslerindeki
oyuncak tekerlii dakikalarca dndrmesi de merak gdsyle ilgilidir.
Merak nereden kaynaklanmaktadr? Canllar deimeyen uyarclardan bkarlar, yeni uyarclar ise onlarn dikkatini eker. Duyusal uyarcdan yoksunluk deneyindeki katlmclarda psikolojik ve psikiyatrik bozukluklarn ortaya
ktn renmitik. Deimeyen uyarclarn bir sre sonra duyumsanamadn da renmitik. Grld gibi
deiim, insanlarn bilisel sreleri ve ruh sal bakmndan byk nem tamaktadr.
D. renilmi / Sosyal Gdler ve Gdler Hiyerarisi

YAPAMIYORUM,
KENDM
GEREKLETREMYORUM
B TRL...

Kazanlanlar, kendini gerekletirme gdsnn dlleridir.

69

etkinlik

Aada bir bilim insan, bir dnr ve bir edebiyatnn gdlenme konusunda ne srd
grler yer almaktadr. Sz konusu gr eletirel olarak inceleyiniz. Daha sonra da bunlar sentezleyen bir kompozisyon yaznz. Kelimelerin gc onlarn doru, gzel ve etkili bir ekilde kullanlmasnda yatar. Siz de kompozisyonunuzda Trkeyi doru, gzel ve etkili kullanmaya zen gsteriniz.
1. Her bir insann, her bir hayvann, her bir bitkinin doutan getirdii tek bir amac vardr: Kendini olduu gibi gerekletirmek (Doan Ccelolu, Sava).
2. Baarl insanlarn hayatn incelediinizde, unu kefedeceksiniz: Sradan insanlarn ne srd bahaneler baarl insanlar tarafndan da ileri srlebilecekken srlmemitir (David
Schwartz, Byk Dnmenin Bys).
3. Amacnz yeteneinize ve gereklerinize uygun olsun (Ernest Hemingway, htiyar Balk).

ekil 2.24. Gereksinimler hiyerarisi

Sosyal gdler dier insanlarla ilikilidir. Bunlarn tm evresel etkiler altnda biimlenir yani onlar edinilmi
donamnn bir parasdrlar. Sosyal psikologlar, insan davranlarnda gzlenen ok saydaki sosyal gdy tanmlamtr.
A. Maslow (Mazlov, 1908-1970) gdlenmenin deiik trlerini Gereksinimler Hiyerarisi Kuramnda biraraya
getirmitir. Bu kuramda gereksinimler fizyolojik drtlerden gdlere doru sralanmaktadr (ekil 2.24). Hiyerarinin alt ksmndaki drtlere ilikin gereksinimler insann altndaki canllarda da gzlenir. nk bu gereksinimlerin doyumu, varkalm iin gereklidir. Hiyeraride yukarya doru kldka gereksinimler duygusal, bilisel ve
sosyal ynleri de olan gdlere dnr ve sadece insanda gzlenmeye balar. Hiyerarinin tepesindeki gdler
stn insan zellikleriyle uyuur.
Snflamann hiyerarik yaps, bir gdnn doyuma ulatrlabilmesi iin alttaki gdlerin, ksmen de olsa,
doyurulmu olmasn gerektirir. Gvensiz koullarda yaayan birey, zaman ve enerjisini gvenli bir yer bulmaya
harcar. Daha stte yer alan rnein, estetik ve bilisel konulara ilikin gereksinimleri yoktur. Alk gibi fizyolojik
gereksinimleri giderilmemi olan kiilerin kendini gerekletirme gereksinimini duymas mmkn deildir. imdi
sosyal gereksinimleri gzden geirelim:

70

Gvende Olma Gereksinimi

Canllarn, fizyolojik gereksinimlerini doyuma ulatrmalar yannda, kendilerine gvenli bir ortam salamalar da gerekir. Varkalm iin zorunlu olan bu gereksinim,
tm canllarda mevcuttur.
Birlikte Olma ve Sevgi Gereksinimi
Sevgi, anneye balanma ve onu sevmeyle balar.
Daha sonra bu gereksinimler dier bireylere de duyulur.
Birlikte olma gereksinimi, yaanlan zorluklardan kaynaklanabilir. Nitekim, zor durumdaki insanlarn dier insanlarla olma eilimi artar. Bu gd topluluklar hlinde yaayan empanzelerde de vardr.
Kendilik Deeri ve Sosyal Onay
Bu gdler kiinin dier kiilere gre durumu, onlarn gzndeki deeri ile ilgilidir. Sosyal onay arama ayn
zamanda da bir kiilik zelliidir. Onay baml olarak
nitelendirilen bu kiiler kendilerinin setii ilerden ok
bakalarnn verdiklerini yapmay yeler. Sosyal isteklere
uymaya hazr, bakalar tarafndan ikna edilmeye aktr.
Sosyal bakmdan istenir davran yapmay tercih ederler,
bakalaryla olmay ararlar. Bu bireyler kendilik deerlerini verilen sosyal onaya bakarak belirlerler.

okuma metni
Sevgileri Yarnlara Braktnz
Sevgileri yarnlara braktnz
ekingen, tutuk, saygl.
Btn yaknlarnz
Sizi yanl tand
Bitmeyen iler yznden
Siz byle olsun istemezdiniz.
Bir bak bile yeterken anlatmaya her eyi
Kalbinizi dolduran duygular
Kalbinizde kald
Siz geni zamanlar umuyordunuz
irkindi dar vakitlerde bir sevgiyi sylemek.
Yllarn telalarda bu kadar abuk
Geecei aklnza gelmezdi.
Gizli bahenizde
Aan iekler vard,
Gecelerde ve yalnz.
Vermeye az buldunuz
Yahut vakit olmad.

Behet Necatigil

Bilisel Gereksinimler
Bu gereksinimlerin temel bilimle uraan bilim insanlar iin geerli olduunu dnebiliriz. Ancak Maslow tm insanlarn bilme ve anlama gereksinimi olduunu ne srer. nsanlar, kendilerini ilgilendirmeyen
konular hakknda da bilgi sahibi olmak isterler, olup biteni anlamaya alrlar, bunlar zerinde kafa yorarlar.
Gazetede yazlanlarn bir blm kiisel yaam iin nemli olabilir ve kii gazeteyi bu nedenle okuyor olabilir. Fakat ou kez, yalnzca bu yazlar deil gazetenin tm okunur. Bu, bilme ve anlama gereksiniminden
doan bir davrantr.
Estetik Gereksinimler
nsanlar simetri, dzen ve gzellik ararlar. rnein resim sergisine, konsere gitmekten niye zevk alrz?
Doann gzelliklerini seyretmeye niye zaman harcarz? nsanlar estetik gereksinimler nedeniyle resim sergisine, konsere gitmekten zevk alrlar, doann gzelliklerini seyretmek iin uzun gezilere karlar.
Kendini Gerekletirme
Hiyerarinin en stnde yer alan kendini gerekletirme gds, btn dier gereksinimler doyuma
ulatrlmsa ortaya kar. Bu gd, bireyin kendi potansiyellerini tanmas ve bunlar aa karmasyla
ilgilidir. Bu potansiyeller bireyin fiziksel yapsyla ilgili olabilir. Uzun boylu bir kii kendini basketbolda gelitirmeyi seer. Potansiyeller bilisel alanda olabilir. alma bellei ok gl bir kii bu potansiyelini mtercimtercman olarak gerekletirebilir. Potansiyeller duygusal alanda olabilir. stn empati yetenei nedeniyle,
kii kendini klinik psikolog olarak gerekletirir.
Kendini gerekletiren insanlar, kendini ve bakalarn olduu gibi kabul eder, gerekleri alglar, belirsizlie tahammlldr, benmerkezci deildir, probleme odaklanr, yaratc ve nktedandr, dnyaya nesnel adan bakar, insanln gnen ve esenliiyle ilgilenir, pek ok insan tanmay deil az sayda insanla doyurucu
iliki kurmay tercih eder.

71

etkinlik
Kendini Gerekletirmenin Gzel Bir rnei

Sakaryann Karasu ilesinde bulunan Acarlar Longozu, dnyann en byk longozlarndan biridir.
Longoz gl iinde meydana gelen ve birou son derece nadir bulunan binlerce cins bitki ve ku
barndran bir ormandr. Acarlar Longozu uzun yllar boyunca kimsenin ilgisini ekmemitir. Bu
doa harikas, onu basit bir gl zanneden kyller tarafndan bitkileri sklerek, ku ve balklar
avlanarak tahrip edilmitir.
Yurtdnda ii olarak alan Ylmaz Bey kesin dn yaptnda para kazanabilmek iin birikimleri ile longozda bir lokanta amtr. Ylmaz Bey, ilkokul mezunu olmasna karn bilgi eksikliini
longozu incelemeye gelen yabanc bilim insanlarndan rendii bilgilerle kapatmtr. Bu srada
kendisine yurtdnda rendii yabanc dilin byk yarar olmutur. Bilim insanlarndan rendiklerini turistlere elenceli ve herkesin anlayabilecei sadelikte aktaran Ylmaz Bey, sonralar daha
iyi para kazanabilmek iin lokantadan kazand paralarla motorlu bir gezi teknesi satn almtr.
Bu tekne ile binlerce doaseveri longozun derinliklerine gtrm ve onlara doa ile tanma, su
iinde dalgalanan rengarenk bitkileri ve uuan kular fotoraflama ans vermitir. Ylmaz Bey,
aalar yakacak elde etmek amacyla bilinsizce kesen ve ondan hibir ekonomik fayda salamayan hemehrilerinin aksine, longozu sevmi, korumu ayn zamanda da onu bir gelir kayna hline
getirmitir. yle ki, pek ok gazetede ve internet sitesinde kendisiyle ilgili haberler yaymlanmtr.
Bu olay aadaki maddeler dorultusunda tartnz:
Kendini gerekletirme
Giriimcilik
Eitimin giriimcilikteki rol
Giriimci etkinliklerin lkemize katks

Acarlar Longozu'ndan grntler ve misafirler

E. Gdlenmi Davrann Gdlenmemi Davrantan Fark

hazrlk
Bir an canllarda drt ve gdlerin olmadn dnnz. Beden sal iin zorunlu maddeleri
elde etmek amacyla harekete gemeyen bir canl tr varsa bile, bu tr ksa srede ortadan kalkm
olmaldr. Gdleri olmayan bir insan dnelim. Baarl olma hrs yok, bakalaryla birlikte olma
hedefi yok, kendilik deeri onun iin bir anlam tamyor, kendini gelitirme diye de bir amac yok.
Byle bir bireyin ne durumda olacan, yaamnn nasl olacan, onun nsan biyo-psiko-sosyal bir
canldr. tanmna uyup uymayacan dnnz.

72

etkinlik

Yksek gdlenme ile sonuca ulalan davran rnekleri, bir de isteksizlik nedeniyle sonuca ulalmayan, grevin yarm brakld davran rnekleri dnnz.
Kaynakada verilen eserlerle yazl, grsel ve elektronik kaynaklardan yararlanarak dncelerinizi gelitiriniz. Gdlenmenin nemi konusunda Trkeyi doru, gzel ve etkili kullandnz 10 dakikalk bir sunum hazrlaynz. Sunumunuzu multimedya aralar kullanarak zenginletiriniz. Snfta
sz isteyerek sunumunuzu arkadalarnzla paylanz.

okuma metni
Trkeyi Doru, Gzel ve Etkili Bir ekilde Kullanmalyz.
Padiahlk dneminde bir gn Mehmet Akif Halkal Ziraat Okulundaki retmenliine gitmek
iin Sirkeciden trene biner. Kompartmanda genlerin kendi aralarnda konumalarna kulak misafiri
olur.
Bu sabah ka trenini aldn? der biri.
Sekiz trenini aldm, ya sen?
Ben on trenini aldm.
Mehmet Akif Trkede kullanlan binmek yerine Franszcadan eviri almak fiilini kullanan
genlere ok sinirlenir ve konumaya mdahale eder;
ocuklar, der. O treni daha hkmetiniz bile alamad, siz nasl oldu da aldnz?
Deniz Ermi, En Gzel Seme Fkralar

DUYGULAR
A. Tanm

hazrlk
Canllardaki temel psikolojik srelerden bir dieri de duygulardr. Gnlk yaammzn byk bir
blm eitli duygularn etkisi altnda geer. Gn boyunca sevin, keder, kayg, fke ve benzeri duygular yaarz. Duygu dendiinde i dnyamzdaki baz deneyimleri anlarz. Ancak duygular bundan
ok daha fazlasn ierir.

okuma metni
Annesi av seferleri iin maaradan ayrlmaya baladnda kk yavru, kendisini giri ksmna
yaklamaktan alkoyan kanunu daha iyi rendi. Bu kanunu sadece birok kere annesinin burun ve pene vuruu ile zorla deil, ayn zamanda da iinde gelimeye balayan korku duygusuyla kabul etti. Ksa
maara hayatnda korkulacak hibir eyle karlamamt. Bununla birlikte, korku onun yaradlnda
vard. Ona bu duygu binlerce yl nceki bir atasndan gelmiti.
Gri yavru, onu belki de hayatn kurallarndan biri olarak kabul ediyordu. nk o, hayatta baz kurallarn varln oktan renmiti. Maara duvarnn sert bir engel oluu, annesinin burnu ile kzgn bir
ekilde drt, pene vuruu ile yuvarlay, birka seferinde bastramad al, dnyada her eyin
serbest olmadn, hayatta snr ve kurallar bulunduunu ona gstermiti. Bu snr ve kurallar birer kanundu. Onlara uymak, acdan kurtulup mutlulua yaklamak demekti.
Jack London, Beyaz Di, 2010
(Ksaltlarak alnmtr.)

73

etkinlik

zlediiniz televizyon dizilerine gre snfta gruplara ayrlnz. Size gre dizide duygu ieren olaylarn neler olduunu ve her birinde ne tr duygunun sergilendiini aklaynz.
Duygular fark etme ve snflama asndan bireyler arasnda farklar olup olmadn belirleyiniz.
Duygular tanmadaki bireysel farklarn nedenlerini irdeleyiniz. Duygular tanma farkllklarnn
iletiimi nasl etkileyebileceini irdeleyiniz. Bu etkinliin duygularn kiiye dnk ve kiiler aras
olarak irdelenmesine katkda bulunup bulunmadn deerlendiriniz.
Duygularn gdlenme ile ilikisini irdeleyiniz.

ok saydaki duygumuza birka rnek

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Duygu 6 bileenden oluur.

Duygu bir genel uyarlmlk hlidir. Duygulanm srasnda fizyolojik ve bedensel tepkiler oluur.
Duygu bir his, bir deneyimdir.
Duygu bir bilisel deerlendirmedir.
Baz duygular belirli davranlara yol aar.
Duygular nelere yaklap nelerden uzaklaacamz belirleyen gdleyici durumlardr.
Duygular szel olarak veya mimik (yzdeki hareketler) ve jestlerle (bedensel tepkiler) ifade edilir.
B. Duygular ve Genel Uyarlmlk Hli

nsann doas snrldr: sevince, kedere, aclara ancak belli bir dereceye kadar
dayanabilir ve o derece alrsa insan yok olur.
Johann Wolfgang von Goethe, (Yohan Volfgang fon Gte), Gen Wertherin Aclar

74

Duygular bir genel uyarlmlk hlidir (Bileen 1). Genel uyarlmlk hlinin en duyarl lmlerinden biri beynin elektriksel faaliyetidir. Beynin elektriksel faaliyeti, zel olarak retilmi elektrokepler araclyla llr (Resim
2.1). Beyin faaliyeti bir voltun milyonda biri (mikrovolt) byklndedir ve milisaniyeler (bir saniyenin binde biri)
iinde oluur. Bu ok kk ve ok hzl faaliyet ancak ok zel odalarda kaydedilebilir. Odalarn en nemli zellii,
elektrikli aletlerin (rnein bilgisayarlarn) yayd elektromanyetik nmn odaya girmesini engellemesidir. Bu
odalara yaltlm oda denir (Resim 2.2). Psikoloji deneylerinde katlmcya uyarclar verilir (rnein harfler) ve
katlmcnn tepkileri kaydedilir harf bir nceki ile aynysa katlmc dmeye basar. Bu deneysel ilemler kontrol
odalarnda yrtlr (Resim 2.3).

Resim 2.1. Beyin elektriksel faaliyeti, zerinde elektrotlar bulunan elektrokeplerle kaydedilir.

Resim 2.2. Beyin elektriksel faaliyeti elektromanyetik

dalgalardan yaltlm odalarda kaydedilir.

Resim. 2.3. Uyarclarn verildii (soldaki ekran) ve

tepkilerin kaydedildii (sadaki ekran) bilgisayar
sistemi kontrol odasnda yer alr.

Salkl bir insanda en dk genel uyarlmlk hli derin uyku, en yksek uyarlmlk hli ise dikkatli uyanklk
hlidir. Derin uyku gibi dk bir genel uyarlmlk hlindeki elektriksel faaliyette, saniyede 1-3 titreim gsteren
yava delta dalgalar vardr. Dikkatli uyanklk gibi bir yksek genel uyarlmlk hlinde ise, saniyede 12-35 titreim gsteren hzl beta dalgalar vardr (ekil 2.25).
Genel uyarlmlk hliyle ilgili fizyolojik deiiklikler, otonom sinir sisteminin etkisi altnda geliir. Bunlardan,
genel uyarlmlk hlinin artmasyla ilgili olanlar otonom sinir sisteminin sempatik blmnce oluturulur. Duygular ounlukla genel uyarlmlk hlinin ykselen blmnde yer alr ve artan sempatik sinir sistemi faaliyeti
ile gerekleir. Sempatik sinir sisteminin oluturduu deiiklikler, canlnn ivedi durumla baa kmasn salar.

75

ekil 2.25. Farkl genel uyarlmlk dzeylerindeki beyin elektriksel faaliyetleri

dikkat
Bir ivedi durumda ortaya kan sava veya ka tepkisinde aadaki durumlar oluur:
Kalp atm hz artar. Daha fazla kan kaslara (gl hareketler yapabilmek) ve beyne (olay fark
etmek, deerlendirmek, ne yaplmas gerektiine karar vermek) gider.
Bu srada mide-barsak sisteminin faaliyetleri ketlenir. rnein tkrk salgs azalr.
Solunum hzlanr. Dokulara ulatrlan oksijen miktar artar, karbondioksit daha hzl bir ekilde
dar atlr.
Gzbebekleri byr. Gze daha fazla k girer, grme alan geniler.
Kanda, bbrek st bezlerden salglanan hormonlarn (adrenalin ve noradrenalin) dzeyi ykselir. Bunun sonucunda, ivedi durumun yaratt stresle baa kmay salayan bir dizi biyokimyasal
deiiklik oluur.
Kan ekerinin dzeyi ykselir. Bylece, canl daha yksek enerjiye sahip olur.
Terleme oluur. Terleme, tutmay kolaylatrr. Oluan nem tabakas, derinin srtnme nedeniyle
rselenmesini ve yaralanmasn da zorlatrr.

hatrlayalm
Duygular bir kez daha hatrlayalm: korku, fke, sevin, ak, irenme... Bunlardan birinin sizde
olutuu zaman hatrlaynz. O srada bedeninizde ne gibi fizyolojik deiikliklerin olduunu dnnz.

bilgi kutusu

Uzun sreli sempatik sistem aktivasyonu: Sempatik sinir sistemi, canlnn ivedi bir durumla baa
kmas iin bedende birtakm deiiklikler meydana getirir. Bu deiiklikler canlnn durumla savamasn veya kaarak ondan kurtulmasn salar. vedi durumun ortadan kalkmasyla da sempatik
sistem yerini parasempatik sisteme brakr, beden homestazi durumuna girer.
Orta iddetteki duygulanm (yani orta dzeyde genel uyarlmlk hli) srasnda baar en yksek
dzeydedir. Duygu iddetlendike (genel uyarlmlk hli ykseldike) baar der, ok iddetli duygulanm srasnda ise kiinin zihinsel btnl bozulur. Buna kiinin dalmas denir.
Uzun sren sempatik sistem aktivasyonu organ ve sistemlerde hasarlara yol aar. Genel uyarlmlk hlini ve sempatik sistem faaliyetini artran iddetli, uzun sreli ve zellikle olumsuz nitelikteki
duygular (rnein fke, kayg) da organ ve sistemlerde hasar ve hastalklara yol aabilir. Bu gibi bozukluk veya hastalklar psikosomatik olarak nitelenir. Psikosomatik hastalklar fiziksel nedenlerle
deil de psikolojik sorunlar nedeniyle ortaya kar. rnein baml ve gvensiz kiilik yapsna sahip
kiilerde uzun sreli kayg ve dmanlk hisleri yksek tansiyona yol aar.

76

uygulayalm
ekil 2.26. Uyarlmlk
dzeyinin (duygu
iddetinin) baarya
etkisi. Erinin ekli,
yerine getirilen
grevin niteliine gre
deiebilir.

Baar Dzeyi

Sayfa 76'daki Bilgi Kutusunda

verilen bilgileri gz nne alnz.
Uyumann yeri sadaki grafik
zerinde belirtilmitir. Dikkatlilik, artan uyarlmlk hli, dalma ve uyanmann yerlerini siz
belirleyiniz. Genel uyarlmln
bu deiik dzeylerini grafikteki
yerlerine yaznz.

Uyuma

Dk

Orta

Yksek

Uyarlmlk Dzeyi
C. Haz, Korku, Kayg ve fke

hazrlk
Duygunun Trlerini Nasl Ayrt Ederiz?
Duygular konusundaki ilk bilimsel aklama James-Lange (Ceyms-Lang) Kuram'nda yaplmtr. Bu
kurama gre nesne, olay veya faaliyetler baz bedensel tepkilere yol aar. Duygu, bu tepkilere ilikin
farkndalktr. Dier bir deyile korkunun nedeni, kamay salayan bedensel tepkilerin ayrt edilmesi,
kamaya ilikin tepkilerin farkna varlmasdr. Basite sylenirse Korktuumuz iin kamayz. Katmz iin korkarz.
Eletiri: Korku kalp atm hzn artrr. Ak da yle. Peki, kii hzla zerine gelen aratan korktuu iin
mi yoksa kar kaldrmda ak olduu kz grd iin mi kalbinin attn nasl anlayacak? James-Lange Kuram bu soruya cevap verememektedir.
ok sayda duygu vardr. Ho olandan olmayana kadar deien (rnein coku, nee, hzn, keder)
bu duygularn hepsinin temelinde genel uyarlmlk ve onun da temelinde sempatik sinir sistemi faaliyetleri vardr. Bu durumda duygunun ne olduunu nasl anlarz?
Duygunun eitlerinin ayrt edilmesinde aadaki sreler nemlidir:
Duyguya zel fizyolojik tepki rnts: Genel uyarlmlk tepkileri duyguya gre deiir. fke,
korku ve kederde, kalp atm hzndaki art, mutluluk ve irenmede olduundan daha fazladr. fke
srasnda derideki scaklk art, korku ve kederdekinden daha yksektir. Ancak tm duygularn her biri
iin parmak izi niteliinde tepkiler ve tepki rntleri yoktur.
Fizyolojik tepkilerin deerlendirilmesi: Duygular genel uyarlmlkta arta ve sempatik sistem
tepkilerine yol aar. Duygunun ne olduunu, kii fizyolojik tepkilerini deerlendirerek karara balar.
Kalbim Sevin'in sylediine ok fkelendiim iin, deli gibi atyor. diyen kii, kalp atlarnn hzlanma nedeninin fke olduu eklinde bir deerlendirme yapmaktadr.
Durumun bilisel deerlendirmesi: Duygular durumun nasl algland ve deerlendirildii de belirler (Bileen 3). rnein, istenen bir olay gereklemise duygu sevin olmaldr; istenen bir olay gereklememise duygu keder olmaldr. stenmeyen bir olay gereklemise duygu keder; istenmeyen
bir olay gereklememise duygu ferahlama olmaldr.

yorumlayalm
Fizyolojik tepkilerin bilisel deerlendirilmesi ile James-Lange Kuram'ndaki Katmz iin
korkarz. sylemini karlatrnz. Bunlar birbirine zt olan grler mi?

77

Psikolojide ncelenebilen Duygu eitleri

Duygular bir his, bir deneyimdir (Bileen 2). Dilimizde, duygu ifade eden yzlerce kelime vardr. Ancak bunlarn
byk blm psikoloji biliminin kapsamnda ele alnamamtr (merhamet, kin, onur gibi). nk bunlar nesnel
olarak gzlenememitir (Bilimde gzlenebilirlik ltn hatrlaynz.), veya bunlar iin gvenilir lme aralar
henz gelitirilmemitir (Bilimin llebilirlik ltn hatrlaynz.). Psikoloji biliminin en fazla incelemi olduu
duygu eitleri aada aklanmaktadr:
Haz: Psikoloji biliminde tm olumlu duygular haz altnda incelenmektedir. Haz, bir drt veya gdyle
ilgili hedefe ulaldnda ve onun doyumu salandnda duyulan histir. Haz veren nesneler geliim boyunca
deiir. Yenidoanda haz karn tok, alt kuru olmaktan kaynaklanrken aylar iinde, haz veren durumlar arasna rnein, ayakta durmay baarm olma da girer. inde bulunduunuz geliim dneminde, haz veren durumlara sevdiiniz bir arkadanzla olmak, bir konuyu anlamak, bakalarnn vgsn kazanmak girebilir.
Korku: Olumsuz duygularn banda korku ve kayg gelir. Haz gibi, korkular da geliim iinde deiir. Yenidoanda korkuya fiziksel destein kaybolmas ve iddetli sesler yol aar. Aylar iinde korku veren durumlara
aniden ortaya kan yabanc nesneler ve tehdit edici nesneler eklenir. ocuk karanlktan, yalnz kalmaktan
korkar. inde bulunduunuz geliim dneminde, korkuyu arkadasz kalma (birlikte olma gds), bakalarnca aalanma (sosyal onay gds), niversitede istediiniz blme girememe (kendini gerekletirme
gds) yaratr.
Grdnz gibi baz korkular geliim dnemleri iinde kendiliinden ortaya kmaktadr. zellikle yaamn ilk aylar iinde ortaya kan bu korkularn byk lde doutan donanmn bir paras olduunu
dnebiliriz. Ancak baz korkular deneyimler sonucu edinilir. Bu korkular nasl oluur?

Travmatik yaant: rnein bir kpein srd ocuk tm kpeklerden korkar.

Klasik koullama: Buna bir rnek psikolojide yaplm olan bir deneyden verilebilir. Bu deneyde bebek
Albert balangta beyaz tavandan ve beyaz deney hayvanndan korkmamaktadr. Deneyci bebein
bulunduu yere beyaz bir deney hayvan getirir ve ellerini iddetli bir ekilde birbirine arpar. Albert
sesten korkar. Ancak Albert o srada ortamda bulunan deney hayvanndan da korkar. Bu deneyde korku
deney hayvanna koullanmtr.
Genelleme: Albert'in yanna balangtaki beyaz tavan getirilir. Albert beyaz tavandan da korkar. Burada korku, beyaz tavana genellenmitir. Albert'te korkunun beyaz sakal olan erkeklere de genellendii grlmtr.
Taklit: Bebek veya ocuk, annesinin veya kendisiyle yakndan ilgilenen kiileri model alr ve onun korkularn taklit eder. rnein, annesi rmcekten korkuyorsa ocuk da korkar.
Yaantlar: ocuk korkuyu dinlediklerinden, gerek veya sanal ortamlarda grdklerinden de renir.
Pek ok ocuun karanlktan korkmasnn nedeni, karanlkta ocuklar karan canavarlar konusunda
dinledii yklerdir. Bilgisayar oyunlar ve televizyonda seyredilen filmler de ocuklarn korku gelitirmesine neden olabilir.

zetleyelim
ekil 2.27'de
anlatlan korku koullamasn, olaylarn
zamandaki dizilimini
gz nne alarak bir
kavram haritas eklinde zetleyiniz.

78

ekil 2.27. Bir bebekte korkunun koullanmas ve genellenmesi

Kayg: Grld gibi, korkularn nesnesi vardr. Neden korkulduu bellidir. Kayg ise bir huzursuzluk
hissi, nedeni bilinmeyen bir korkudur. Kaygl kii, ne olduunu bilmedii bir tehlike, felaket veya talihsizliin
beklentisi iindedir. Korkuda olduu gibi, kaygda da sempatik sistem faaliyettedir. Kayg nasl oluur?
Bebeklik ve erken ocuklukta olan olaylar kolay hatrlanamaz. stelik insan zihni istenmeyen, tehdit
edici durum ve olaylar bilinaltna iter. Geliimin erken dnemlerinde gerekleen korku verici olaylar
veya durumlar ocuk tarafndan unutulmutur veya bunlar bilinaltndadr. Bu durum ve olaylarla karlatnda birey, nedenini bilmedii bir huzursuzluk, bir kayg duyar.

Kayg zihinde kendiinden oluur. Yukardaki deneyi hatrlayalm (ekil 2.27). Bebek Albert korkusunu
tavana ve beyaz sakall erkeklere de genellemiti. ocukluk yaantsn hatrlamayan yetikin Albert
beyaz sakall birini grdnde nedensiz bir huzursuzluk hissedecek, kayg duyacaktr. Bu gibi kayglarn
kolaylkla fobiye dnmesi iten bile deildir.

fke: fkeyi ortaya karan koullarn banda engellenme gelir. Ayrca bakalar tarafndan zarara uratlma veya uratldn zannetme, hakszla urama gibi durumlar da fkeye yol aar. Dier duygular gibi,
fkeye neden olan nesne ve olaylar yala deiir. A bebein elinden biberonun alnmas onu fkelendirir.
Bulunduunuz geliim dneminde, sizi gdlerinizin engellenmesi fkelendirir. Belirli bir sosyal etkinlik grubu gence byk deer vermekte, ancak gencin babas bu grubu onaylamamaktadr. Grubun etkinliklerine
katlmasna babasnn izin vermemesi gente fkeye neden olur. fke nasl oluur?
Amaca ynelik davranlarn nne fiziksel veya szel engel koyma. rnein, gen kz arkadalaryla sinemaya gitmek ister. Annesi ona sinemaya neden gidemeyeceini aklar. Gen kz isterse kapdan kp
gidebilir, ancak annesinin syledikleri onu engellemektedir. Her durumda gen kz fkelenir.
Bir kiiye duyulan fke dierlerine de genellenebilir. rnein, her istei babas tarafndan engellenmi
olan ocuk, bydnde, otorite konumundaki tm erkeklere fke duyar.
fke, deer verilen ve model alnan kiiler taklit edilerek de gelitirilebilir. fkenin taklit yoluyla renilmesinde, akran grubunun byk etkisi vardr.

uygulayalm
Kaygnn iki kaynan yaznz:
1. .....................

2. .....................

Doru cevaplar: 1. Bilinaltna itilmi korkular, 2. Genelleme

fkenin kaynan yaznz:
1. .....................
2. .....................

3. .....................

Doru cevaplar: (1) Engellenme, (2) Genelleme, (3) Taklit

DUYGULARIN DAVRANIA ETKS

A. Saldrganlk
Duygularn yol at davranlardan biri saldrganlktr. Saldrganlk bir duygu deildir. Ancak duygularn yol
at bir davrantr (Bileen 4). Saldrganlk dier canl trlerinde de gzlenen bir davrantr.
Saldrganln sebepleri nelerdir?
Engellenme: Bireyin amaca ynelik davranlarnn nlenmesi veya yavalatlmas sonucu oluur. Engel
fiziksel olabilir (rnein, lego kutusunu caml dolaba koyarak ocuun buna ulamasn engellemek) veya
szel olabilir (babasnn ocua legolar ellememesini sylemesi).

79

fke: Engellenme veya engellenme korkusu kiide fke duygusuna yol aar. fke de saldrganlk davranna neden olur.
Gdleyici durum: Saldrganlk bir gd gibi ilevde bulunur. Gd, engellemeyi yaratan kii veya nesneye zarar vermektir. Tm duygularda olduu gibi saldrganlk da nelere yaklap nelerden uzaklalacan belirleyen gdleyici durum olarak ilevde bulunur (Bileen 5). Saldrganlk gds, btn dier
gdlenme durumlar gibi, doyuma ulancaya kadar devam eder. Saldrganlk her zaman ak olarak
gsterilmez, iten ie srebilir. Bu tr saldrganla dmanlk denir.
Taklit: Bunun iin sklkla kullanlan rol modeli akranlardr veya ekirdek ailede anne veya babadr.
Yksek testosteron: Byle bir dzey de saldrganla yol aar. Ancak saldrganln daha ok renilmi
bir tepki olarak ortaya ktn bilmemiz gerekir.
Saldrganln pekitirilmesi: rnein, ergenin saldrgan davranlar akranlar ve aile yeleri tarafndan
onaylanyorsa bir olumlu pekitirme sreci iler. Ergen sosyal onay almaya devam etmek iin saldrgan
davranlarn srdrr.

uygulayalm
Saldrgan davranlarn seyredilmesi: Televizyonda iddet ieren filmlerin izlenmesi, saldrganlk
ieren bilgisayar oyunlarnn oynanmas ocuklarda saldrgan davranlara neden olur. ocuklukta iddet ieren bilgisayar oyunu oynamay tercih etme oran ile ergenlikteki saldrganlk arasnda yksek
iliki bulunmutur (ekil 2.28).
Saldrganln bir nedeni de saldrgan
davranlarn seyredilmesidir. Bu ilikiyi
gz nne alnz ve ekil 2.28deki grafiin X eksenine gerekli szckleri yaznz.
Doru cevaplar (soldan saa):
Dk, Orta, Yksek
ekil 2.28.
ocuklukta,
iddet ieren
bilgisayar oyunu
oynama skl
ile ergenlikteki saldrgan
davran
skl
arasndaki
iliki

80

atma: Saldrganln bir dier sebebi de atmadr. atma birbiriyle uyumayan hedeflerin, bunlarla ilgili gereksinimlerin ayn anda var olmasna verilen addr. tr atma vardr (ekil 2.29):
1. Yaklama-kanma atmas: zm en zor olan atma trdr. Ama birey iin ayn zamanda hem olumlu hem de olumsuzdur. Birey hem amaca yaklamak hem de ondan uzaklamak
ister. rnek: Birey girdii ite kendini gstermek iin (amacn olumlu yn) baz eyler yapmak
ister (baar gereksinimi). Ancak girdii i ok zor ve karmaktr, herhangi bir giriimin baarsz
olma olasl ok yksektir (amacn olumsuz yn). Bu nedenle bir trl yeni atlmlar yapmay
gze alamaz (baaramama korkusu). Bu atma, hedefin olumlu zellii artrlarak veya olumsuz
zellii azaltlarak zlr.

2. Yaklama-yaklama atmas: Birey iin her ikisi de ekici olan iki ama vardr. Birey ikisine de
ulamak ister; bu nedenle de bir atma iine girer. zm en kolay atma budur. Genellikle
atma her bir hedefe ilikin gereksinim bir lde doyuma ulatrlarak zlr. rnek: Hafta sonunda hem ailenizle piknie gitmek istiyorsunuz hem de arkadanzn evindeki toplantya. nce
birine sonra dierine gider, her birinde biraz kalrsnz. Bu durumda amalar ksmi gerekletirilmi, doyumlar da ksmi olmutur.
3. Kanma-kanma atmas: Ortada her ikisi de olumsuz iki ama (A ve B) vardr. Birey iin bunlarn ikisi de iticidir. Birey birinden (A) uzaklar; A'nn olumsuzluk deeri azalr, B'ninki artar. Geri
dner fakat bu, A'nn olumsuzluk deerini artrr, B'ninkini ise azaltr. Bylece birey iki hedef arasnda bocalar, ikisi arasnda gider gelir. rnek: Kii ya ailesinin istedii iin sevmedii bir blmde
okuyacak ya da yine ailesinin isteiyle almak istemedii bir ie girecektir. Bir zm yolu, bu iki
hedeften birini nispeten daha ekici hle getirmektir. Bir baka zm, iki hedeften de vazgeerek
ortamdan uzaklamaktr. rnein kii ailesinden ayrlr ve kendi bamsz yaamn srdrr.

uygulayalm
ekil 2.29da atma tr ematik olarak gsterilmektedir. Her gsterimin hangi tre ait olduunu yandaki
boluklara yaznz.

________________

________________

ekil 2.29. atma trleri.

Nokta iareti kiiyi, art ve
eksi iaretleri ise amacn
niteliini belirtmektedir.

________________

B. Duygu Kontrol

Hi kimse yumruklar sklyken net dnemez.

George J. Nuthar (Corc Nutr)

etkinlik

Duygu kontrolnn nemini aadaki etkinlikler yoluyla irdeleyelim.

1. Bir hafta boyunca yazl ve grsel basn izleyiniz. Dn, ma, trafik ve benzeri dier ortamlarda
duygu ve heyecanlar kontrol edememekten kaynaklanan olumsuz davranlar, fke ve saldrganlk rneklerini belirleyiniz. rnekleri snf ortamnda sununuz.
2. Sunulan rneklerde duygularn kontrol edilip edilmedii zerinde 5 dakika gibi bir sre dnnz. Bu srenin sonunda duygularn kontrol ile ilgili dncelerinizi sz alarak belirtiniz.
3. Kendiniz o durumda olsaydnz nasl davranacanz, duygu kontroln nasl baaracanz dnnz. Dilerseniz dncelerinizi aklaynz.
4. Olumsuz duygularn kontrol edilebilir olduunu vurgulaynz.
Duygular insanlarn insan alt canllarla paylat zellikler arasndadr. nsann bu canl trlerinden fark duygularn kontrol edebilmesidir. nsan duygularn zihinsel sreleri ile kontrol eder.

81

C. Duygularn Szel ve Szel Olmayan fadesi

etkinlik
Beden yalan sylemez.

Snfn sanda ve solunda oturanlar olarak birer grup oluturunuz. Gruplardan biri yukardaki
cmlede belirtilen gr, dieri ise aksi gr savunmay stlenir. Hangi grubun hangi gr
savunacan kura usulyle belirleyiniz.
Konuyla ilgili inceleme yapmak iin kendinize bir hafta sre tanynz. Bu sre sonunda grleri
snfta tartnz. Gnll rencilerden birinin bedenin yalan sylemediine dieri ise yalan sylediine ilikin bilgi ve kantlar not etmesini isteyiniz. Yirmi dakikann sonunda bilgi ve kantlar
zetleyiniz, hangi grn daha fazla desteklendii belirleyiniz.
Duygular, sadece znel deneyimler deildir. Duygular ifade ederiz, onlar bakalarna iletiriz (Bileen 6).
Szel ifade: Duygularmz ifadede yaygn olarak kullandmz kanal dildir. Ancak szel ifadeler gerek duygular yanstmayabilir.
Ses: lk, korku veya hayreti; inleme, ac ve mutsuzluu; i ekme znty, glme ise keyifli olmay gsterir.
Sesin titremesi veya kesikli oluu kederin; iddetli, keskin ve tiz oluu ise fkenin gstergesidir.
Mimik ve jestler: Mimik yzle yaplan, jestler bedenle yaplan hareketlerdir. Kiinin duygusu konusundaki
bilgiyi zellikle gz ve evresi ile az hareketleri verir. Baz mimik ve jestler tm kltrlerde ayndr. Yksek
dzeydeki memelilerde de benzer ifadeler gzlenir. Bu nedenle de sz konusu mimiklerin doutan donanmn bir paras olduu dnlr. Ancak mimik ve jestler, duygulara ilikin davran biimleri ayn zamanda
da kltre zgdr. Baz toplumlarda lm keder ifade eden mimik ve jestlere yol aar. Bu toplumlarda lenin
ardndan alamak, at yakmak beklenir. Bazlarnda ise lenin ardndan, yenilip iilen neeli toplantlar dzenlemek doaldr. Grdnz gibi baz mimik ve jestler evrensel, bazlar ise kltre zgdr. Beden dili ite
bu mimik ve jestlerdir. Bu dille yaplan iletiim sessiz olarak da nitelendirilir (Resim 2.4).

Resim 2.4. nsanda duygu belirten yz ifadeleri

82

etkinlik

Duygularn fadesinde Beden Dili

Resim 2.4'deki fotoraflarda kii tiksinme, korku, mutluluk, keder, arma ve kaygnn etkisi altndadr. Her bir fotorafta hangi duygunun ifade edildiini, fotorafn altndaki bolua yaznz.
Duygu konusunda kararszsanz bolua kararsz yaznz.
Tanmlamay bitirdikten sonra ba aa yazlm doru cevap anahtarn kullanarak kendinize 6
zerinden puan veriniz.
Doru cevaplar: st sra soldan saa: mutluluk, arma, tiksinme; alt sra soldan saa:
korku, kayg, keder

Aldnz puan sizin duygular ne derece isabetle tandnz gstermekte. Bu yetenek bedensel
ipularn isabetli olarak kullanmakla ve empati yetenei ile dorudan ilgilidir.
Sonularnz arkadalarnzla paylanz. En yksek puan alanlar belli bir grup mu oluturuyor?
Yksek puan almada rnein cinsiyet etkisi var m? Yoksa baar fotorafla m ilgili? Baz fotoraflardaki duyguyu ounluk doru olarak tanrken bazlarn ounluk tanyamyor mu?

dnelim

Gdlerle ilgili konuya tekrar gz atalm. Duygularla gdler niye ayn sistemden kontrol ediliyor?
Duygularn renmede nasl bir rol olabilir?
Parfmlerin duygular zerinde uyarc rol var m? Duygular kokularla neden ilgili? Dnelim ve
aratralm.

BLN, BLNALTI, DKKAT VE FARKLI BLN DURUMLARI

hazrlk
Bilin ve Dikkat konusunu rendiinizde, aadaki rneklerde anlatlanlarn nasl olutuunu anlayacaksnz. rnek (1) retmeninizin anlatt konuyu dikkatle dinliyorsunuz ve sorduu
sorular cevaplayabiliyorsunuz. O srada darda ku tyor, bunun farknda olur musunuz? rnek
(2) retmen ders anlatyor, hava ok scak, lenki yemek ok ard, dalmsnz, retmenin sesi
kulanza uultu hlinde geliyor. O srada retmen size Psikolojinin temel bilim alt dallar nelerdir,
Can? diye soruyor. Adnz duymak sizi kendinize getiriyor (nsanlarn dikkatini eken eylerin banda
ad gelir.). imdi geri saryorsunuz, adnz sylenmeden nceki kelimeleri hatrlyor ve soruyu cevaplyorsunuz. rnek (3) Birisinin adn hatrlayamyorsunuz, ad unutmusunuz. O srada ablanz lambay
yakyor ve Ik, ad Ik't! diyorsunuz. rnek (4) Bir yerin ad dilinizin ucunda ama hatrlayamyorsunuz. rnek (5) Hipnoz psikiyatride kullanlan tekniklerden biri. Hipnoz altnda, birey, uyankken
hatrlayamad bir ocukluk yaantsn hatrlyor ve anlatyor.
Yapsalclara gre psikoloji biliminin konusu sadece bilinli olan hllerdi. Psikoanalitik ekole gre
ise psikolojik olaylar byk apta bilinaltnda meydana geliyordu. Klasik davranlar bilinci psikoloji
biliminin dnda tuttu. Bilin, psikoloji bilimine Yeni davranlar tarafndan tekrar getirildi. Gnmz
psikoloji bilimi sadece bilinci deil, bilinaltn da kabul ediyor ve bunlar bilimsel olarak inceliyor.

83

dikkat
Psikoloji kitabnzda size verilen bilgiler birbiriyle ok yakndan ilikili; nceki bilgiler sonrakilerin zmsenmesinin n koulu. Sonraki konular anlamanz iin ncekileri bilmeniz gerekiyor. Baz ekil
ve tablolara sk sk deiniliyor, bilgiler onlara deinilerek aklanyor. Byle durumlarda mutlaka o tablo
veya ekle geri dnnz, onlar tekrar gzden geiriniz. Bunu yapmadnz taktirde konuyu anlamakta
zorlanabilirsiniz ve bu da sizde rahatsz edici duygulara yol aar. Ama bilgilere gerektike geri dnerseniz konular tam olarak anlarsnz. Her geri dnte, bilgileriniz daha fazla pekiir, kitabn sonuna geldiinizde de psikoloji hakknda rgn, sistemli, gnlk yaamnza tayabileceiniz bilgiler btnne
sahip olursunuz. Bu sizi mutlu eder nk Bilmek bir gd, bilgiye sahip olmak da, onun dldr..
A. Bilin ve Bilinaltnn Tanm

etkinlik
Snfn solunda ve sanda oturan renciler olarak iki ayr grup oluturunuz. Kura usulyle aadaki sorular gruplara datnz.
Sorularla ilgili okul dnda gzlem yapnz.
Gzlemlerden vardnz sonular grup yeleri olarak bir araya
getiriniz.
Sorularla ilgili olarak kendinizde (kiiye dnk) ve dierlerinde
(kiiler aras) gzlem yapnz.
Hazr olduunuzda vardnz sonular snftaki arkadalarnzla
paylanz.
Aadaki Bilgi Notunu okuyunuz. Dorularnz, eksik ve hatalarnz belirleyiniz.
pek Ongun Bu Hayat Sizin adl eserinde Hata yapmaktan korkmayn, yeni deneyimlerden korkmayn, korkmaktan korkmayn. demekte. Unutmayn, insanlar, en iyi, hatalarndan renirler. Yeter
ki hata yaptklarn farkna varm olsunlar.
Sorular:
1. ok nemli bir snava
alrken bakaca uyarclar bilin dzeyinde
alglanr m?
2. Uyuyan bir kii uyarclarn bilincinde midir?

bilgi kutusu

Bilin ve Bilinalt
Bilin ve bilinalt terimlerindeki anahtar kelime farkndalktr. Her ikisiyle ilgili bir baka sre
de "dikkat"tir. Bu blmdeki bilgileri rendiinizde, bu drt srecin nasl bir iliki iinde olduunu
anlayacaksnz.
Bilinlilik / Farkndalk: Bu sreler neyi ierir? (1) Bilin ve farkndalk izlemeyi ierir. Bilinli olan
birey evresinde olup biteni izler, duyumsad ve alglad uyarclardan bazlarn fark eder, onlarn
bilincinde olur, onlara dikkat eder. Birey ayn ekilde kendisini de izler: Bedenindeki uyarmlar fark
eder. Belleinin farkndadr. Belleinde neler olduunu, hatrlad bilgilerin ne derece doru olduunu bilir. Bunlara stbili ilemleri denir. Drt ve gdlerinin, duygularnn da farkndadr. (2) Bilin ve
farkndalk kontroldr. Bilinli ve farknda olan birey evresini ve kendisini kontrol eder. Birey bilisel
srelerini oluturur, ynlendirir. Davranlarn planlar, balatr ve bitirir.
rnein, ders ortamnda renci tm uyarclar duyumsar ve alglar (araba sesi, baheden gelen
sesler, srann bedende yapt basn, retmenin sesi ve grnts). Yapabilecei, balatabilecei
ok sayda davran vardr. Ama insann bilgi ilemleme sreci, kstl saydaki davrana izin verir. Snf
ortamnda yaplmas gereken davran ise dersle ilgili etkinlikleri izlemektir. Bu nedenle renci, duyumsayp alglad sesler arasnda retmeninkinin farkndadr, bilincinde onun sesi, onun davranlar vardr. retmenin sorduu soru asndan belleini yoklar, verecei cevabn ne derece doru olduunu deerlendirir, cevabnn doru olduundan eminse elini kaldrr, cevab verdikten sonra susar.

84

Farkndalk ve bilin snrldr: Bilincin en yksek hli insanda bulunur. Bireyin kendi i evresi de
dahil, tm evrelerin izlenmesi ve kontrol edilmesini salayan bilincin ok yararl bir sre olduu aktr.
Ancak gerek sayfa 80'deki Hazrlk gerekse Bilinlilik ve Farkndalk blmnde verilen rnekler bireyin
pek ok eyin farknda olmadn gsteriyor. renci baheden gelen sesleri fark etmiyor, bedeninden
gelenleri de yle. Neden? evrede (d veya i) ok sayda uyarc vardr. Bunlarn hepsinin duyumsadmz rendik. Olaslkla hepsi de alglanyor (yani anlamlandrlyor). Ancak bunlarn sadece bir ksm
bilince ulayor. nk farkndalk alan ve bilincinde olunabilecekler kstldr. nsanlar bu adan kstl
kapasiteye sahiptir. Esasen farkndalk ve bilin bir baka terimle birlikte dnlmelidir: dikkat. Kstl
kapasiteli olan dikkattir. Kstl kapasitenin yala nasl deitiini gsteren ekil 2.7'yi tekrar inceleyelim.
Dikkat, farkna varabileceklerimizi, bilincinde olabildiklerimizi kstlar. Dikkat bunu nasl yapmaktadr?
Bilin ncesi: Hazrlk blmndeki Can rneini hatrlayalm. Can, retmeni duyumsuyor ama
onun uultu halinde gelen sesine dikkat etmiyordu; uultudaki anlamn farknda deildi. Sonra adn
iitti ve duyusal bellekte depolanm olan kadar duyusal izi geri getirdi, soruyu cevaplad. Bunlarn yaplmasn salayan bilin ncesidir. Kii bilin ncesindeki bilgilerin farknda yani bilincinde deildir, nk
onlara dikkat etmemektedir. Ancak, gerektiinde bunlar bilince getirebilmektedir.
Bilinalt: nsanlarda bilgilerin byk blm bilinaltndadr. lemlerin byk ksm da bilinaltnda yrtlr. Duyumsamaya ilikin ilemlerin bilinaltnda yrtldn artk biliyoruz. Alglama da
(zellikle tannan nesnelerin alglanmas) bilinaltnda yaplmaktadr. Bir fiziksel zellikler btnn
elma olarak alglarken nesnenin hangi balamda bulunduu, neye en ok benzedii gibi kararlar nasl
verdiinizi yani bu ilemlemeyi bilinli olarak yaptnz hi hatrlyor musunuz? Ama, nesne bildiiniz
hibir eye benzemiyorsa belki o zaman alglama bilinli bir ilemlemeyi gerektirebilir.
leride greceimiz baz renme trleri de bilin dnda ilemlenir. Otomatik yaplan davranlar
(yrme), tm bedensel faaliyetler bilin dnda yrtlr. Uzun sreli bellee atlan anlar zerinde
birtakm ilemler yaplr. Bunlarn hepsi de bilin dnda yrtlr. rnein biriyle karlatnz ve bilmediiniz bir nedenle ondan hi holanmadnz. Belki sizin de Albert'inkine benzer bir deneyiminiz olmutu (ekil 2.27'ye tekrar bakalm.). Kklnzde, imdi karlatnz kiiye ok benzeyen biri sizi
ok korkutmutu. Siz bu olay hatrlamyorsunuz ancak olay bilinaltnzda varln srdryor. Kiiler
hakknda verdiiniz kararlar etkiliyor.
Bir bilinlilik hli vardr ki onda, bilinaltndaki olaylar ortaya kar. Bu, uykunun rya grlen blmdr. Rya grrken beynin aln lobunun faaliyetleri azalr. Yksek bilisel srelerle (irdeleme,
soyutlama, kavramsallatrma gibi) ilgili beyin yaplar aln lobundadr. Davranlar (rnein derste konumay, byklere saygszlk etmeyi, kardan karya geerken tehlikeye atlmay) ketleyen (engelleyen, durduran) merkezler de aln lobundadr. Bu ketlemeler rya srasnda ortadan kalktnda, bilinaltndaki drt ve gdler, duygular ortaya kar. rnein mdre ok byk saygs olan kii ryasnda
kendisini mdr tartaklarken grr. Ryalarn mantk d olmalarnn nedeni, yksek zihinsel sreleri
gerekletiren beyin yaplarnn (aln lobundakiler) devreden kmasdr.
Sra d bilililik hlini, oklu kiilik bozukluu olarak adlandrlan psikiyatrik rahatszlkta da grebiliriz. oklu kiilik bozukluu olan bireylerde birbirine zt iki kiilik, iki yaam ve iki ayr bilin vardr.
B. Bilinlilik Dzeyleri

hazrlk
Bilincin/farkndaln sadece iki deerli (var ya da yok) olmadn grdk. Bilin, bilin ncesi ve
bilinaltnn bir boyut zerine sralandn rendik. Bilin ve farkndalk dikkatle salanyordu. Dikkatin de eitleri vard.
Aada kullanlan renk tonlamas bilinlilik ve farkndaln odaklanm dikkatten rya hline doru giderek
azaldn gstermektedir. Bilimsel almalar ameliyat iin anestezi altnda olan baygn bireylerin baz uyarclar
duyumsadn, hatta algladn gstermitir. Salkl insanlar iin geerli olmayan koma hli, ok dk dzeyde
bir farkndal ierir. lm ise farkndalk da dahil, tm ilevlerin sona erdii durumdur.

85

etkinlik

Uyku bir lm hlidir. cmlesini tahtaya yaznz. Snfta, bu gre katlan ve katlmayanlar olarak
ikiye ayrlnz. ekil 2.25'i gz nne alarak bu gr snfta tartnz.
Konu derste ilendikten sonra varlan sonucu bir kere daha dnnz ve bunun geerliini irdeleyiniz.

uygulayalm

Bilinlilik dzeylerinin buzda analojisi

Psikoanalitik ekoln kurucusu Freud bilin

hllerini buz da analojisi ile aklamtr. Buz
dann ok kk bir ksm denizin stnde
grlr. ok byk ksm ise suyun altndadr,
dardan grlemez. Bilinlilik de byledir. Bilinte olanlar, buz dann deniz stnde kalan ksm gibi, bilincin ok kk bir blmn
oluturur. Psikolojik hllerin (duyum, alg, drt ve gdler, arzu ve dilekler, duygular, dnceler, bellekteki bilgiler ve bunlar gibi pek ok
baka ge) ok byk blmne ilikin ilemlemeler bilinaltnda gerekleir.
Buz dana kutular konmutur. Bilin, bilin ncesi ve bilinalt terimlerini yerlerine yaznz.

hazrlk
imdi farkndaln ve bilin dzeylerinin salkl yetikinin bir gn iinde nasl deitiine bakalm: Yirmi drt saatlik ritimlere sirkadiyen ritim denir. Duygularla ilgili olan E Konusu'nda, genel uyarlmlk dzeyinin gvenilir gstergelerinden birinin beynin elektriksel faaliyeti olduunu grmtk.
Ayn faaliyet dikkatlilik ve farkndaln da gstergesidir.
C. Farkl Bilin Durumlar
1. Dikkatlilik Hli

Yeryzndeki btn dillerde bir insan iin en gzel ve

nemli kelime kendi ismidir.
Dale Carnegie (Deyl Karnegi), Dost
Kazanmak ve nsanlar stnde Etki Brakmak Sanat

hazrlk
Dikkat, nelerin farkna varlacan ve bilinte yer alacan belirleyen sretir. Dikkat bunu nasl
yapar? Dikkati bir szge gibi dnebiliriz. Baz bilgileri geirir (rnein, snfta anlatlanlar), bazlarn geirmez (darda spor yapanlarn sesleri), bazlarn ise ksmen geirir (arka sradaki fsldamalar). Ksmen geirilenlerin bilin ncesinde olduunu biliyoruz. rnein, fsldamalarda adnz gese
duyusal bellekteki bilgileri geri saracanz ve konuulanlarn bir ksmn bilince getireceinizi artk
biliyorsunuz. Dikkat bir tek ey deildir. Dikkatin eitleri vardr.

86

etkinlik
Bir gn boyunca gerekleen dikkatlilik hllerinizi
dnnz. Bunlar analiz ettiinizde farkl dikkat trleri olduunu gryor musunuz?
Eitim-retimde sizce en fazla hangi tr dikkat
harekete geiriliyor?
Yandaki tabloda baz etkinlikler verilmitir. Bu
etkinliklerde hangi tr dikkatin kullanldn
iareti ile belirtiniz.
Yeni rneklerle tabloyu gelitiriniz. Verdiiniz rneklerin hangi tr dikkatle ilgili olduunu tablodaki yerinde iaretleyiniz.
Aadaki Bilgi Kutusu'nu okuduktan sonra tablodaki cevaplarnz kontrol ediniz.

rnek Olaylar

Edilgen Etkin

Matematik dersi
Resim dersi
Beden eitimi dersi
Yrme
Bisiklete binme
Arkadanzla
konuma
............

bilgi kutusu

Dikkatin deiik trleri vardr. Aadaki trleri incelediinizde, dikkatin sadece bilinli olarak
gerekletirilmediini, bilgi ilemlemenin her aamasnda dikkatin bir ekilde rol oynadn fark edeceksiniz.
Edilgen dikkat: Baz zelliklere sahip olan uyarclar dikkati eker. Bunlar byk, iddetli, ani, farkl,
hareket eden, tr ve birey iin nemli olan uyarclardr. Bu gibi uyarclar meydana geldiinde, dikkat
edilgen olarak ona ynlenir. ekil 2.1'de edilgen dikkatin bilgileri duyusal bellekten setiini ve bunlarn bilinli sisteme gemesini saladn gryoruz. ekil 2.1'de, edilgen dikkatle ilgili okun ynne
dikkat edin. rnek: Sizin iin ok nemli olan adnzn edilgen dikkati kendine ektiini biliyorsunuz.
alrken mzik sesini bir sre sonra duymamaya balarsnz (Bunun alma olduunu hatrlaynz.).
Ancak biri sesi aniden aarsa dikkatiniz edilgen olarak ona ekiliyor.
Etkin dikkat: Dikkat denince genellikle akla gelen tr budur. Etkin dikkatte, kii, kendisinden beklenenlere ilikin olan, yapmak istedikleriyle ilgili uyarclara dikkat eder. renciden dersi renmesi
beklenmektedir. renci, duyusal belleinde ok saydaki duyusal izden dersle ilgili olanlar seer ve
bunlar bilin alanna getirir. Bu duyusal iz, edilgen dikkat iin gereken zelliklerden hibirini tamyor
olabilir ama kiinin yapmas gereken grevle veya bu yndeki tercihleri ile ilgilidir. ekil 2.1'de etkin
dikkatle ilgili okun ynne dikkat edin. Etkin dikkatin trleri unlardr:
Seici dikkat: Uyarclar arasndan bazlarnn seilmesini salar. Siyah kalemde mrekkep bittii
iin retmen tahtaya yazmaya yeil kalemle devam ediyor. Sizin elbette renge deil, yazlanlara
dikkat etmeniz beklenmekte. Bu seici dikkattir.
Odaklanm dikkat: Dikkat, gereken uyarcy semi olabilir. Ancak, imdi de sizden beklenen, dikkatinizi ona odaklamanzdr. Dikkatiniz odak alana ynlenmeli, snr alann ise belli belirsiz farknda
olmalsnz. Ders ortamnda odakta tahtann nndeki retmen var. Tahtann etrafndaki duvar,
duvar zerindeki resimler, yandaki masa, arkadalarnz hep snr alandadr (Ta ki birisi kitabn
grltyle yere drene kadar, o zaman dikatiniz edilgen bir biimde sesin kaynana dner.).
Srdrlen dikkat: Gerekli uyarcy setiniz, dikkatinizi ona odakladnz, imdi de dikkatinizi o
uyarcda srdrmeniz gerekiyor. retmenin sylediklerine ders boyunca dikkat etmelisiniz, dikkatiniz dalmamal.
Blnm dikkat: Birden fazla uyarcya dikkat edilmesi durumu, blnm dikkattir. Mzik dersindesiniz ve solfej yapyorsunuz. Bir yandan notalarn portenin neresinde olduuna dikkat etmelisiniz (notay adlandrabilmek iin), bir yandan da notalarn ekline dikkat etmelisiniz (notann
sresini belirlemeniz iin). Bir matematik problemi zyorsunuz, kz kardeiniz de grd (sizin
de grmeyi ok istediiniz) bir filmi annenize anlatyor. Bir yandan problemi zerken bir yandan
da kz kardeinizi dinleyebilirsiniz. Bu rneklerin hepsi, blnm dikkati iermektedir. Ancak blnm dikkat ile elde edilen baar, dikkatinizi tek konuya odakladnzda elde ettiiniz baardan
genellikle daha dktr. Ayrca, insanlarn dikkati kaa blebileceinin de bir snr vardr. Bunun
nedenini biz biliyoruz: Dikkatin snrl kapasitesi vardr.

87

2. Uyanklk
Uyanklk iki deiik biimde gerekleebilir. Bunlardan ilki dikkatin odakland, kiinin tetikte olduu trden
dikkatli uyanklktr (ekil 2.25). Bu uyankln gstergesi, beynin elektriksel faaliyetinde saniyede 12-35 titreim
gsteren beta salnmdr. Ders srasndaki uyanklk durumunuzun, bu anlatlanlar iermesi beklenmektedir.
kinci uyanklk evresi ise gevek uyanklk (rlaks) olarak adlandrlr. Bu evrede kii uyanktr, ancak bir uyarc
veya duruma odaklanmamtr, tetikte olu hlinde deildir. Bu uyankln gstergesi, beyin elektriksel faaliyetinde saniyede 8-12 titreim gsteren alfa salnmdr. Babanz gnn yorgunluu iinde eve geldiinde en sevdii
koltuuna oturur, ayaklarn uzatr ve rahatlar. imdi o gevek uyanklk hlindedir ve beyin faaliyeti de saniyede
8-12 titreim gsteren alfa dalgalarndan olumaktadr. Etrafta olan bitenlerin farkndadr, ancak genel uyarlmlk
gstergeleri, baar iin en iyi olan dzeyde deildir (ekil 2.26'ya hemen bakalm.). Ablanz bir matematik problemi iin size yardm ediyor. Aslnda bu, her zaman babanzn yapt bir i, ama gevek uyanklk konumda iken
babanz olaslkla size yardmc olamayacaktr.
3. Uyku ve Rya
Salkl bir gen yetikin gnde bir kez,
ortalama 7,5-8 saat uyur. Buna gre, yaamnn te biri uykuda geer. Uyku tekdze
bir bilinlik hli deildir. Uyku 1. uyku, 2.
uyku, 3. uyku ve 4. uyku evrelerinden geer
ve hzl gz hareketleri (ksaca REM) evresine girer. Bu evreler gece boyunca tekrar
eder (ekil 2.31). Uykunun ilk te biri daha
ok derin uykuda, son te biri ise daha ok
rya evresinde geer.

KI
NASILDI?

UYKU TUTMADI.
SEKZBNYZONK
TANE KTAP
OKUDUM.

ekil 2.31. Uyku evrelerinin dngsel yaps

Evre 1 ve 2 hafif uykudur, evre 3 ve 4 derin uykunun iki hlidir. Derin uykuda, beyinde saniyede 1-3 titreim
gsteren delta dalgalar vardr (ekil 2.25). Delta dalgalarnn uyku sresine oran evre 4'te en fazladr. ekil 2.31
ayn zamanda uyku evrelerinin toplam uyku sresi iindeki dalmn da gstermektedir. Salk asndan btn
evreler nemlidir. zellikle derin uyku ve rya evrelerinin nemi, uyandrlarak bu evrelere girmesine izin verilmeyen insanlarda gsterilmitir. Ryadan yoksun braklan bu kiilerde eitli bilisel (rnein uyankken dikkat
etmede zorluk) ve duygusal (rnein kayg, hrnlk) bozukluklar ortaya kmtr. Bu kiiler normal uykuya getiklerinde rya sresi iki katna km, bylece, eksik kalan rya sresi telafi edilmitir.

88

Uyku derinletike kiide uyarclara olan farkndalk azalr, mutlak eik ykselir (Duyum konusunu hatrlaynz.). Ancak biz kiinin, rnein iitsel uyarclar duyumsadn beynin tepkilerinden anlyoruz. Beyin uyarclar
sadece duyumsamyor, uyarclardaki farkllklar (rnein titreim skl farkllklarn, yani sesin perdesini) ayrt
edebiliyor. REM evresinde uyandrlan kiiler rya grmekte olduunu bildirmilerdir. Bu evre bedendeki kaslarn
en gevek olduu, ancak beyin elektriksel faaliyetinin uyanklktakine en fazla benzedii dnemdir. Bu nedenle,
sz konusu evre paradoksal uyku olarak da adlandrlr. Rya evresi, farkndaln ve bilinliliin en dk, mutlak
eiin en yksek olduu evredir. Ancak bir rya trnden, bu evrede de kiinin uyarclar fark ettiini biliyoruz.
rnein akam yemek yemeden yatmtnz, dolaysyla asnz. Ryada kendinizi gzel yemeklerin sergilendii bir
lokantaya girerken grrsnz. Cam ak kalm ve oda soumu. Ryada kar yadn grrsnz.

dnelim
Farkndaln dk, uyarc iin mutlak eiin yksek olduu uyku evrelerinde bile, anne bebeinin en kk sesine uyanr. Bu durumu dikkat asndan dnnz. Annede bebein sesine kar
etkin dikkat mi olumu durumda?

4. Yapay Bilin Hlleri

Dikkatli uyanklktan ryaya kadar uzanan bilin hlleri, insanlarn ve baz canl trlerinin doal bilin hlleridir.
Ancak belirli teknikler kullanlarak bilincin ok farkl zellikteki bilin hlleri de oluturulabilir. Bunlara deitirilmi bilin hlleri denir.

Hipnoz
Hipnoz terimi uyku anlamna gelmekle beraber, hipnoz bir uyku hli deildir. Hipnoz durumu genellikle geveme
ve tm dikkati ufak bir grsel uyarcya
(rnein parmaa, kaleme, ubua) ynlendirme sonucu salanmaktadr. Hipnoz
altndaki kii, hipnozu yapann kontrol
altna girer. Kendisinin plan yapma, davran balatma istemi ortadan kalkar. Herkes
byle bir konuma girebilir mi? Hayr. Hipnoz durumuna sokulabilen kiiler, telkine
ak olanlardr. Onlar, hipnozu uygulayann
istei zerine, kendilerini kolayca bir baka zaman veya yerde hayal edebilir. Gereklik algs kaybolur, mantksal dnme
ortadan kalkar. Kii, hipnozu yapann istei
zerine gemiine dnebilir. Bilinliyken
hatrlayamadklarn hatrlayabilir. Bu zellikleri nedeniyle, hipnoz, psikiyatride bir
inceleme teknii olarak kullanlmaktadr.
Bu teknii psikiyatrlar, kiinin bilinaltna
ittii arzu ve istekleri, normalde hatrlayamad anlar, korku ve kayglara neden
olan olaylar ortaya karmada kullanr.

MD DERN BR
UYKUDASIN!

...........
UYANINCA EMRLERME
UYACAKSIN.
MD UYAN DYCEM VE SEN
DE UYANACAKSIN

...........

NEDEN K?

HAA!..

89

Meditasyon
Meditasyon derin bir dnme hlidir ve temelinde belli inan sistemleri vardr. Bu sistemler bilimin
konusu deildir. Bilimi ilgilendirebilecek olan, meditasyonun bilin hlini nasl deitirdiidir. Genelde tm
meditasyon tekniklerinde kendilik kontrol, bedensel duru ve solunum kontroln ieren altrma yaplarak salanr. Dikkat alan, bir sembole baklarak, bir sembol gz nne getirilerek veya bir szck (anlaml
veya anlamsz) tekrarlanarak daraltlr. Bylece duyusal uyarm olabildiince azaltlr, kii kendi i dnyasna
odaklanr, d dnyay hemen hemen hi fark etmedii bir bilin hline girer. Byle bir sknet ve mutluluk, daralm dikkat ve d uyaranlara tepkisizlik trans hli olarak tanmlanr.
Meditasyon kendini daha iyi hissetmek, gevemek ve stresten kurtulmak amacyla Bat toplumlarnda da kullanlmaya balanmtr. Uygulanan tekniklerden biri TM (transendental meditasyon)'dir. Bir dier
teknik biyogeribildirimdir. Bat toplumlarnda kullanlan bu teknikler, bilin deiikliklerini oluturmak iin
gereken eitim sresini greceli olarak ksaltmaktadr. Bu bakmdan, Dou kltrlerindeki uzun eitim gerektiren uygulamalardan farkllamaktadr.
Biyogeribildirim, canlnn (Biyogeribildirim yoluyla kontrol, nce sanlarda gsterilmitir.) bedensel etkinliklerini kontrol etmesini salar. Bu da ileride greceimiz edimsel koullama tr renmeyle gerekletirilir. Biyogeribildirimin bilin hlini deitirmeyle ilgili ekline alfa geribildirimi denir. Gevek uyanklk
srasnda beyinde alfa dalgalarnn olduunu biliyoruz. Biyogeribildirim iin belirli bir deney dzeni kurulur.
Kiinin beyin dalgalarn grmesi salanr ve beyindeki alfa orann artrmas istenir. Bu yolla, alfa faaliyetinin
grld gevek uyanklk eklindeki bilin hlinin elde edilmesi amalanr.

etkinlik
Alfa geribildirimi ve duygularla ilgili James-Lange Kuram konusundaki bilgilerinizi grsel ve
yazl kaynaklar kullanarak gelitiriniz.
Alfa geribildirimini James-Lange Kuram balamnda deerlendirdiiniz 10 dakikalk bir sunum hazrlaynz. Sunumunuzda Trkeyi gzel ve doru kullanmaya itina ediniz. Multimedya
aralarndan olanaklar elverdii lde yararlannz.
Hazrladnz sunumu snfa sunmak istediiniz taktirde sz isteyerek bunu gerekletiriniz.

. Bilin, Bili ve Duygular Etkileyen Maddeler

Gnlk yaammzda bizler eitli rahatszlklarmz iin ilalar alrz. la, canlnn ilevlerini deitiren, yaplarn etkileyen kimyasal maddelere verilen addr. la bir hastalk veya bir bozukluk olduunda, sadece tp doktorlar
tarafndan verilir ve onlarn kontrolnde kullanlr. la kullandrmann amac, kiiyi tedavi etmektir.
Baz ilalar bilii, duygudurumu, duygular, genel uyarlmlk dzeyini ve bilinlilik hlini etkiler. Bu gibi ilalar
psikiyatride ruhsal ve davransal hastalklarn tedavisinde kullanlr. Etkileri nedeniyle bu gibi ilalara psikoaktif
denir. Psikoaktif ilalarn etkileri sadece kimyasal zelliklerinden kaynaklanmaz. Bu etkiler, ilacn alnd ortama, onu kullanan kiinin zelliklerine, onun ilala nceki deneyim ve beklentilerine de baldr. la-evre-kii
etkileimi olarak adlandrlan bu durum, bir bireyde belirli psikoaktif ilacn etkilerinin ne olacan tahmin etmeyi
gletirir.
Psikoaktif ilalar ve bunlarn ierdii maddeler, yarattklar psikolojik hller nedeniyle yasa d olarak da kullanlabilmektedir. Buna maddenin ktye kullanm denir. Bu gibi maddeler uzun sre alndnda, kiide onlara
kar (bir) tolerans geliir. Kii maddeye alr ve ayn etkiyi elde etmek iin, ald miktar artrr. (2) Psikoaktif
maddelere bamllk da geliir. Fiziksel bamllkta, madde kesildiinde, ortaya rahatsz edici fizyolojik belirtiler
kar. Bunlara yoksunluk belirtileri denir. Hafif yoksunluk belirtileri arasnda mide bulants, kayg, hafif iddette
titreme, uyuyamama vardr. iddetli belirtiler arasnda kusma, ar iddette titreme, kramplar, sara hastalndaki
gibi kaslmalar vardr. Kii, balangta ho bulduu psikolojik etkileri nedeniyle maddeyi alrken artk yoksunluun
ac verici etkilerini yaamamak iin almaktadr. Psikolojik bamllkta ise madde iin dayanlmaz istek gelir. Bireyin
maddeyi pekitirici etkileri nedeniyle ald dnlmektedir.

90

bilgi kutusu

Psikoaktif maddeler yaptklar etkilere gre gruplanr. Aada bu gruplar verilmi her biri ksaca
aklanmtr:
Uyarclar: Bu gruptaki maddeler merkez sinir sistemini uyarr. Yasa d olarak kullanlan uyarclar
psikolojik ve fiziksel bamllk yapar. zellikle sigara kullanmnn salk zerindeki olumsuz sonular
artk ok iyi bilinmektedir. Uyarc maddelerin etkileri arasnda uyku gereksimi duymama, yorgunluk
hissinin olmamas, ar nee, bir yalanc mutluluk hli bulunmaktadr. Ar miktarlarda alnan amfetamin asl olmayan dncelere (sanrlar), olmayan nesneleri grmeye (varsan), sara hastalndaki
gibi iddetli kaslma ve gevemelere ve sonuta lme neden olur.
Ar kesiciler: Narkotikler olarak da adlandrlan bu gruptaki maddeler merkez sinir sistemini basklar. Tpta ary azaltma veya kesmede, anestetik olarak kullanlr Yasa d olarak ktye kullanlan
ar kesiciler olumlu duygular ve kendini iyi hissetme hline (fori), daha sonra dalgnlk, yar uykululuk hli ve dnme srelerinde yavalamaya neden olur. Ar miktarlar koma ve lme yol aar. Bu
maddelere hem fiziksel hem de psikolojik bamllk geliir.
Uyku verici ve sakinletiriciler: Bu gruptaki maddeler de merkez sinir sistemini basklar. Yasa d
olarak ktye kullanlan maddeler balangta konukanlk, ar nee, ani duygudurum deiikliklerine
yol aar. Birey kendini frenlemede zorluk eker. Bu evrede beynin dnce ve davranlar zerindeki ketleme ilevi ketlenmitir. Ketleme ketlenince ortaya uyarlma kar. Ancak madde almaya devam edildiinde, ketleme kendini gsterir; nce sakinleme, yar uykululuk ve uyku hli, daha ar dozlarda bilin
kayb, koma ve lm hli oluur. Bu gruptaki maddelere hem fiziksel hem de psikolojik bamlk geliir.
Algy arptan maddeler: Bu maddeler alglar arptarak duygudurum ve hislerde deiiklie yol
aar. Her ey olduundan daha farkl grnr. Zaman algs bozulur. Kiinin gerekle ba kopar. Bu
maddelerin psikolojik bamlla neden olduu dnlmektedir.

dikkat

Neelenmek ve mutlu olmak ou zaman insann elindedir. Koyduunuz bir amaca ulatnzda
duyduunuz sevincin yerini ne tutabilir? Spor yapp yorulduktan sonra gelen dinlendirici uykuyu
baka ne salayabilir?
Bunlar psikoaktif maddeleri ktye kullanarak elde etmenin ne kadar riskli olduunu grsel ve
yazl basnda her gn gryoruz.

SOSYAL ETKLER

hazrlk
nsanlarla ilgili izlenimleri nasl olutururuz? Onlarn davranlarn nasl yorumlarz? Sosyal inalar,
tutumlar, n yarglar nasl oluur ve nasl deiir? Bir insan sevmemize, tekini itici bulmamza yol
aan etkenler nelerdir? Birbirimizi nasl etkileriz?
nsanlar zamann nemli bir ksmn sosyal ortamlarda etkili ve baarl olmak iin ne yapmalar gerektiini dnerek, bakalarnn duygu ve dncelerini anlamaya alarak ve bakalarnn da onlar
hakknda ne dndn merak ederek geirir.

91

SOSYAL PSKOLOJNN TANIMI VE SOSYOLOJDEN FARKI

Dnme biiminiz hareket biiminizi, hareket biiminiz toplumun size nasl tepki gstereceini belirler.
David Schwartz (Deyvid uvartz), Byk Dnmenin Bys

Sosyal psikoloji bireylerin sosyal ortamdaki davranlarn ve sosyal grubun bu davranlara etkilerini inceleyen
bilim daldr. Psikolojinin bu alt dalnn amac, insanlarn sosyal evrelerini nasl algladklarn, bu evre konusundaki duygu ve dncelerinin nasl olutuunu, sosyal etkileimi ve insanlarn birbirini nasl etkilediini aratrmak, aklamaktr.
Sosyal psikoloji, psikolojinin sosyal bilimlere en yakn olan alt daldr (ekil 1.3). Peki, sosyal psikolojinin rnein sosyolojiden fark nedir? Sosyoloji kitabnzdan bildiiniz gibi, bu bilim dal, insan topluluklarn, bunlarn
yapsn ve bu yapda yer alan ilemlemeleri inceler. Sosyal psikoloji bireylerin davranlaryla ilgilenirken sosyoloji
grup yaamn, rgtleri, bunlarn ilevde bulunma biimlerini aklamay amalar.

etkinlik
Sosyoloji ile sosyal psikolojinin ne bakmlardan birbirine benzediini, ne bakmlardan birbirinden farkl olduunu inceleyiniz.
Aadaki tabloda sosyal psikolojide ve sosyolojide ele alnan baz konular belirtilmitir. Siz
de baka konular bularak bunlarn hangi bilim dalnda ele alndn tabloda iaretleyiniz.
Konular

Sosyal Psikoloji

Kresellemeye Kar Tutum

Kitle Davranlar

Sosyoloji

.....................
.....................
.....................
.....................
.....................

SOSYAL BL VE NYARGILAR
Bakas dt m "rk tahtaya basmasayd." deriz. Kendimiz dnce
bastmz tahtann rk kmasndan ikayet ederiz.

Cenap ahabettin
Sosyal yap iinde davranta bulunurken bu yapy oluturan bireyleri anlamamz, onlar hakknda fikir oluturmamz, sosyal etkileimde bulunurken duygu ve dncelerimizi dzenlememiz gerekir. Sosyal uyarclar alglama
ve onlar hakknda dnceler oluturmay ieren srece sosyal bili denir. Bu bili sosyal geler (dier bireyler,
gruplar, toplumlar) hakknda izlenim oluturmay ierir. Sosyal biliin iki gesi aada verilmektedir:
emalar: nsanlar sosyal evreyi emalar yoluyla alglar. emalar gereklerin bellekte tutulan basitletirilmi
ekilleridir, kiinin sosyal uyarclarn ne olduuna ilikin mini kuramlardr. Sosyal alglarn emalarla gereklemesi, yeni uyarclarn sadece zel ve belirgin ksmlarnn hatrlanmasn salar. Bu da sosyal bilginin hzlca
ilemlenmesine olanak verir. Her kuram gibi, emalar da deimeye direnlidir. lk oluturulan emalar deimeye
en direnli olanlar ise ilk oluturulanlardr. Buna ilklik etkisi denir. Kadnn toplumdaki rol asndan tutucu bir
ortamda yetimi olan birey, ne kadar st dzey eitim alsa da, rnein kadnn almas konusundaki olumsuz
dncelerini korur. Bu rnek ilklik etkisinin gcn gstermektedir.

92

Sosyal biliin temelinde yatan emalar kalp yarglar eklinde olabilir. Kalp yarg, bir grup veya bir snf konusunda oluturulmu olan basit ve duruk deerlendirmelerdir. Kalp yarglar, bir sosyal kategorinin btn yelerinde var olduuna inanlan zellikler topluluunu ierir. Kalp yarglarda ar genelleme vardr. Kalp yarglar, cinsiyet, rk, bir grup veya rgt, ulus, yerleim yerinde yaayanlar hakknda oluabilir. rnekler: Kadnlar duygusaldr,
yaramaz ocuk zeki olur.
Kalp yarglar nispeten kalcdr. nk bir kalp yarg dorultusunda hareket eden bireyin davranlar, karsndakinin de o kalp yarg uyarnca hareket etmesine neden olur. imanlar neeli olur. kalp yargs olan bir kii,
iman bir bireye neeli bir iletiim beklentisi iinde yaklar. iman birey bu yaklama biimine, benzer ekilde
karlk verir. Bylece kalp yarg dorulanm, sreklilii salanmtr. Grdnz gibi, kalp yarg kendini dorulayan kehanete temel oluturmaktadr.
Ykleme: Bakalarnn ve kendimizin davranlarn yorumlama ve aklama, yani davranlarn nedenlerini
bulma srecine ykleme denir. Davranlarn nedenlerini karsamada kullanlan kurallar Ykleme Kuramnda
aklanmtr. Bu kurama gre, yklemeler isel nedenlere yani kiinin zelliklerine (yetenekler, kiilik, drt ve
gdler, duygular) veya dsal yani durumsal nedenlere (sosyal gler ve dier d koullar) yaplr.
nsanlar yklemeyi doru nedenlere yaparlar m? Aratrmalar yklemelerin genelde yanl olduunu ortaya
koymaktadr. Bakalarnn davranlarn deerlendirirken yklemeleri daha ok onun kiisel zelliklerine yaparz.
Bu eilime "temel ykleme hatas" denir. Kk ocuuna Dikkat etseydin dmezdin. diyen anne sizce temel
ykleme hatas yapyor olabilir mi? nsanlar kendi davranlarna ilikin yklemeleri ise sonuca bakarak yapar.
Baarlarn isel nedenlere yani kiisel zelliklerine yklerler. Baarszlklarn ise dsal nedenlere yklerler. Buna
savunucu ykleme denir.

etkinlik

Bu etkinliin amac aile, arkada, toplum, moda, medya gibi sosyal evrelerin davranlara etkisini
irdelemektir.
Bu konuda dergi, gazete ve televizyonda yer alan haberler ve programlardan yararlanarak rnekler bulunuz. rnekleri sosyal uyarclarn nasl algland (sosyal bili) ve sosyal etkileimin nitelii
alarndan deerlendiriniz.
ncelemelerinizi bitirdiinizde rnekleri snfta sununuz. Sosyal bili ve etkileimin yaam nasl
etkiledii zerinde durunuz.

uygulayalm

Snavda ok iyi bir not aldnz. Size gre bunun nedeni zeki olmanz, sistemli almanz, konuyu
iyi renmi olmanz vb. Ykleme: kiisel zelliklerinize.
Snavda kt not aldnz. Size gre bunun nedeni, dn gece eve gelen misafirlerin alrken dikkatinizi datmas, en yakn arkadanzn snavdan nce moralinizi bozacak eyler sylemesi, retmenin notunun kt olmas vb. Ykleme: dsal yani durumsal etkenlere.
Olgun bir birey yklemelerini genellikle ne tr etkenlere yapmaldr?

ok sonra anlayacaktk ki maddi nesnelerden ve baz n yarglardan kurtulmak var olmaya doru
yapacamz o yryn gerekli ve vazgeilemez admyd.

Marlo Morgan (Marlo Morgn), Bir ift Yrek

93

rnekler bulalm

Kedeki bakkal hosohbet, babacan biri olarak deerlendiriyorsanz (bilisel bileen) onunla
konumaktan holanrsnz (duygusal bileen). Bakkalla ilgili bu olumlu tutumunuz davranlarnza da yansr. Dkknn nnden geerken durup ona selam verir, alverilerinizi ondan yapmay
tercih edersiniz (davransal bileen).
II. nite'nin B Konusu'nda akranlarla ilikiler ele alnmt. Tutumlarn gelimesinde akranlarn
etkisine rnekler veriniz.

Tutum bileenden (duygu, bili ve davran) oluan, ok ynl bir sosyal psikolojik kavramdr. Tutumun
duygusal bileeni bir kii, grup veya kuruma ilikin nispeten srekli, olumlu veya olumsuz duygular ierir. Tutumun nesnesi hakkndaki dnce ve inanlar ise bilisel bileeni oluturur. Davransal bileen, duygu ve inanlar
uyarnca gerekleen davranlar ierir.
Tutumlar nasl oluur? Tutumlar daha ok, bunlara sahip olan kiilerden renilir. Yaamn ilk dnemlerinde
ocuun tutumlar anne ve babann etkisi altnda ekillenir. Erin ve ergenlerde tutumlar, akranlarn, eitli kaynaklardan edinilmi bilgilerin ve eitim-retim srecinin etkisi altnda ekillenir. Genelde 30 yatan sonra tutumlarda fazla bir deiiklik olmaz. Hatta erken yetikinlik dneminden itibaren tutumlar tutuculua doru kayabilir.

dikkat
Tutumlar renme yoluyla edinilir. Tm renme sreleri gibi tutumlarn olumasnda da III.
nite'de greceimiz renme ilkeleri geerlidir.

94

bilgi kutusu
Tutumlar farkl karmaklk dzeylerinde olabilir. Baz tutumlar basit yapdadr. rnek: O ocuktan
ok holanyorum. Baz tutumlarn olumlu ve olumsuz birok geden oluan karmak bir yaps vardr. Fakat insanlar dier bireyleri ve toplumlar her zaman olumlu ve olumsuz ynleri ile,
ok-boyutlu olarak deerlendirmezler. Karmak tutumlarn geleri birbiriyle uyumlu da olabilir,
uyumsuz da. Ortalama Tutum Modeli, olumlu ve olumsuz gelere nasl bir ilem uygulandn
aklamaktadr. Bu modele gre, kiilerin deerlendirmeleri olumlu gelerle olumsuz gelerin ortalamasndan oluur. Ancak bu model baz durumlara uygulanamamaktadr. Bunlardan biri, olumlu ve olumsuz geler arasnda ok byk elikinin olduu durumdur. Bir dieri, kiinin kark
duygulara sahip olduu iki nesneden birini semeye zorland durumdur. Her iki durumda da,
ortaya bir bilisel eliki kar. Birey bu elikinin farkna varr. eliki kendisini rahatsz eder. Birey
tutumunu, bilisel elikiyi ortadan kaldracak ekilde deitirir ve bylece de verdii kararn yaratt bilisel elikiyi azaltr.
Tutumlarn eitli ilevleri vardr. (1) Tutumlar bilgilere bir dzen getirir, dnya hakknda bir fikir oluturmay salar. (2) Birey kendisini, ayn tutumu paylaan sosyal grubun paras hisseder.
Bunun, birlikte olma ve sevgi gds ile ilgili olduunu biliyorsunuz. (3) Tutumlar deer yarglarmz ve kendilik algmz yanstr. (4) Tutumlar, kayg yaratan durumun kendilik deerimize ynelttii tehditten bizi korur. Buna tutumlarn ego savunma ilevi denir. n yargnn Gnah Keisi
Kuram'na gre, olumsuzluk yaayan kiiler, olumsuzluun suunu masum bir kiiye veya gruba
ynlendirir. Gnah keisine kt muamale eder. Dmanlnn hedefi olan gnah keisi, bireyin
fkesinin boalmasn salar. fkenin boalmas ise rahatlama salar.

Bir grup ya da sosyal snfn btn bireyleri tarafndan paylald varsaylan zellikler kmesine
kalp yarg dendiini daha nce grmtk. Bir grup ve onun yelerine yneltilen adil olmayan
olumsuz tutumlara ise n yarg denir. Bunlar hakll kantlanmam tutumlardr. n yarglar rksal, dinsel, ekonomik gruplar hedef alabilir. n yarglara hedef olan insanlar kat bir ekilde deerlendirilir. Onlar sosyal bakmdan uzakta tutulur, bunun bir sonucu olarak bireyler arasndaki
sosyal uzaklk artar.
n yarglar gereksinimleri doyuma ulatrr. Ekonomik, politik veya sosyal adan engellenme yaayan, kendini gerekletirme gdsn tatmin edememi olan kii, saldrganlk ve fkesini uygun
bir nesneye yneltmek ister. En uygun nesne de hakknda n yarg oluturduu kii veya gruptur.
Bu durumda n yarglar saldrganl gnah keisine yneltilmitir.
n yarg seici alglamaya yol aar. n yarglara uygun bilgiler alglanr, ters den bilgiler ise grmezden gelinir. Bu da n yarg ile gerek arasndaki elikinin yaratabilecei rahatszlk duygularn
ortadan kaldrr.
n yargl kiiler ou kez, hedef aldklar gruplarn nne sosyal engeller koyarlar, bylece beklentilerine uyacak sonular yaratrlar. Bu, bir kendini dorulayan kehanet durumudur. Hedef kii ve
gruplar da kendilerini bask altnda tutan kii veya gruba olumsuz duygular besler. Btn bunlar,
sosyal psikolojik bakmdan pek ok olumsuz davrana zemin hazrlar.
n yarglar deitirilebilir mi? Hedef olan kiiyi veya grubu yakndan tanmak n yargnn deimesinde etkilidir. Ayn ekilde kiilerin ayn statde olmas, kiilik zelliklerinin uyumas, olumlu
temas da n yarglarn deimesinde etkilidir. Yeni davranlar, var olan n yarglarla eliirse
birey yeni davran uyarnca n yargsndan vazgeer. Ancak birey davrann n yargya uyacak
biimde yeniden de dzenleyebilir. Bu yaklam n yargnn srmesine neden olur.
n yarglar sonularndan ekinildii ya da frsat bulunamad iin davrana dnmeyebilir. n
yarg davrana dnyorsa buna ayrmclk denir. Ayrmclk, bir birey veya gruba n yarglar
dorultusunda yaplan olumsuz ve haksz davranlardr.

etkinlik

Aada baz tanmlayc ifadeler verilmektedir. Bunlar kalp yarg ve n yargdan hangisi ile ilgiliyse
o stuna iareti koyunuz. Siz de baka tanmlayc ifadeler bulunuz ve onlar deerlendiriniz.
Tablolarnz arkadalarnzn tablolaryla karlatrnz. En fazla tanmlayc zellik bulan arkadanz dllendiriniz. Kalp yarg ve n yarg konularnda stn bilgiye sahip bu arkadanza ne gibi bir
dl verirdiniz?
Tanmlayc fade

Kalp Yarg

n Yarg

Dierleri hakknda gelitirilen tutumdur.

Deimeye direnlidir.
Olumsuz niteliktedir.
...................
...................

dikkat
Sosyal psikolojideki alg kavram ile bir bilisel sre olan alglamann bire bir ayn ey
olmadna dikkat ediniz. Bunlarn hangi alardan farkl olduunu dnnz.

95

SOSYAL VE KLTREL ETKLER

En zor ey, bakalarnn olmanz istedii kii olmaktr.
Leo Buscaglia, Yaamak, Sevmek ve renmek

te garip bir tablo

Grse aar Anibal,
rdeklerden bir filo
Bir de kazdan amiral.
Fazl Ahmet Ayka

UYGU VE
KMLKSZLEME
HAKKINDA NE
DNYORSUN?
ARKADALARA
SORAYIM

96

A. Sosyal evrenin Davranlara Etkisi

etkinlik

evrenizi inceleyiniz ve sosyokltrel koullarn davrana etkilerini gsteren rnekler bulunuz. Bunun iin dergi, gazete ve televizyonda yer alan haber ve programlardan yararlanabilirsiniz.
Snfta sunulan rneklerden bir liste oluturunuz.
Her bir rnei sosyokltrel etkinin derecesi asndan deerlendiriniz. Bunun iin aadaki derecelendirme leinden yararlannz.
1
2
3
Orta Derecede Etkili
Etkili
Etkisiz
Bulduunuz sosyokltrel etkiler daha ok hangi etki derecesine
sahip? Bu durum size sosyokltrel etkilerin yaammzdaki yeri
konusunda ne sylyor?

Sosyal psikolojinin iki gesinden biri olan

bireyle ilgili konulara yukarda deindik. Bireyin ema ve kalp yarglar, tutum ve n
yarglar ile dier temel konular zerinde
durduk. Sosyal psikolojideki dier ge, bireyin toplumla ilikilerini ierir. Aile, arkada,
toplum ve medya gibi sosyal evreler birey
zerinde etki yapar. Bu etkiler bireyin sosyalleme srecinden gemesini salar.
Sosyalleme, aile yeleri ve toplumdaki dier etkili kiilerin, toplumun deer ve
normlarn, kltrn gelimekte olan bireye aktarmasn ierir. Sosyalleme, toplumsal kurallar ve kltrn ocua retilmesini;
ocuun da aile ve kltre uygun tutum ve
davranlar renmesini ierir. Her yeni kuan, baz zellikler bakmndan bir ncekinden farkl olmas doaldr. Teknolojideki gelimeler, sosyokltrel yaklamlar ve olaylar
buna neden olur. Ancak yine de toplumlar ve
kltrler baz temel zellikler asndan ayn
kalr. Bunu sosyalleme sreci salar. Sosyalleme, her yeni kuan; toplumun kltr,
deer ve normlar asndan bir ncekine
benzer zellikte olmasn salar.

Sosyallemede yalnz aile deil, kltrel etkiler de nemlidir.

dnelim
Bir an, sosyalleme sreci diye bir eyin olmadn dnelim. O zaman toplumlar, kltrler ve
hatta uluslar var olur muydu? Kresellemeyi sosyalleme asndan deerlendiriniz.

97

Sosyokltrel evre ve bu evrenin etkisiyle ortaya kan davran biimleri aada verilmitir:
Yardm etme: Karlksz olarak yaplan yardma zgeci davran denir. (1) Genelde, yardma gereksinimi olan
kiiyi izleyenlerin says arttka zgeci davran azalr. Tank etkisi olarak adlandrlan bu durumun nedeni, say arttka sorumluluun yaylmasdr. (2) Model alnan birinin zgeci davran, dierlerinin de zgeci davranmasna neden olur. (3) Kiinin kendisine benzeyen bireylere gsterdii zgeci davran, benzemeyenlere oranla daha fazladr.
ekicilik: Kiiler aras etkileimde ekicilik nemli bir etkendir. ekicilik bilisel ve duygusal bileenlerden oluur, holanmaya yol aar. Holanmann olumasnda fiziksel grnm, meknsal yaknlk, tandk olma ve birbirine
benzeme nemli rol oynar.
Uygu: Olgun bir insandan, kendi deerlendirmeleri uyarnca bamsz hareket etmesi beklenir. Ancak bunun
dnda iki durum daha vardr: uygu (itaat) ve kart-uygu. Uygu ynlendirici normlara ve sosyal beklentilere uyan
davranlar; kart-uygu ise bunlara kart olan davranlar ierir. Uygu ve kart-uygu bakalarnn davran ve
inanlarnn etkisi altnda ekillenir. Bu etkilenme kitle davranlar boyutunda daha kolay gerekleir. Kitle iinde
bireyler, kendi balarna yapmadklar, yapamadklar, hatta yapmay dnemedikleri uygu davranlar sergileyebilirler.
Kimliksizleme: Kitle iinde kiiler birey olarak deil, byk bir grubun adsz yeleri gibi yer alr. Kimliksizlemede bireysel sorumluluk duygusu kitle iinde kaybolur. Kitleler nasl oluur? Burada kartopu etkisi sz konusudur. nce, etkili bir kii birka kiiyi etkiler. Bu birka kiinin her birinin baka birka kiiyi etkilemesiyle etkilenen
birey says geometrik olarak artar.
Grup dnme: Bu, salkl olmayan karara varma biimlerinden biridir. Grup dnmede yeler, kendi gruplarnn yenilmez ve dokunulmaz olduu konusunda, gerek olmayan bir dnceye sahiptirler. Grup dnme kendi
iinde sargn fakat baka gruplardan yaltlm olan, kt liderlere sahip gruplarda gzlenir. Grupa varlan kararlar
bireyin tek bana verdiklerinden farkl mdr? Genelde kiiler tek bana verdikleri kararlarda daha temkinli davranrlar. Grup hlinde alnan kararlarda ise daha fazla risk alma eilimi gzlenir.
Sapknlk: Kabul edilen inan ve uygulamalardan sapma durumudur. Byle bir tavrn sonucunda birey, toplumun dna itilir. Sapkn davranlar kiinin reddilmesine, haksz muamele grmesine, ayrma neden olur. Toplum
sapkn kiiyi bu ekilde cezalandrrken bir yandan da, dierlerine sapkn olmann sonularn gstermi olur, toplumun snrlarn, norm ve deerlerini bir kez daha ortaya koyar.
Saldrganlk: Sosyal psikolojinin ele ald konular arasnda, saldrganla neden olan evresel koullarn incelenmesi de vardr. almalarda model alma ve taklit etmenin saldrganlk zerindeki rol vurgulanmakta, engellenmenin saldrganlk zerindeki etkileri aratrlmaktadr.

Kavga etmemek iin insanlarn anlamalar, el ele verip almalar, birbirlerini dinlemeleri yeterli.

98

John Steinbeck (Can Siteynbek), Gazap zmleri

B. Roller ve Beklentiler

retmen ve renci rol

Bykanne rol

dnelim
nsanlar mutlaka sosyal roller iinde bulunacaktr (1) ve sosyal roller iinde yaamn srdrecektir.
nemli olan bu rollerin ona dayatlm m olduu yoksa onlarn kendi istekleri ile mi bu sosyal rolleri
yklenmi olduudur. (2) Doan Ccelolu, Sava
Madde 1de hangi tr kimlik oluumundan sz ediliyor? Yaznz .....................
Madde 2de hangi tr kimlik oluumundan sz ediliyor? Yaznz .....................

etkinlik
Sosyokltrel Etkiler konusunda ksa bir kompozisyon yaznz.

Rol, belirli bir stat ya da ilevdeki kiiden beklenen davrantr. Sosyal yaamda insanlarn ok sayda stats
vardr (rnein ayn kii hem retmen hem mdr hem bir anne ve hem de evlat olabilir). Kiiden her statde, o
statye uygun biimde davranmas, uygun rol oynamas beklenir.
rnein anne ilgili ve sevecendir. Anne konumundaki bireyin bu zeliklere uygun ekilde davranmas, bu
zelliklere uygun rol oynamas beklenir. Meslek gruplaryla da ilgili rol beklentileri vardr. rnein mhendisin
dzenli ve titiz, doktorun insancl ve bilgili, hkimin adil ve drst olmasn bekleriz. Esasen bu beklentiler birer genelleme niteliindedir. nk toplumlarda dzenli olmayan mhendisler olabilecei gibi insancl olmayan
doktorlar da olabilir. Bir grup konusunda oluturulmu, basit ve duruk deerlendirmelerin kalp yarg olduunu
renmitik. Rollerle ilgili beklentilerin birer kalp yarg olduunu sylemek mmkndr.
nsanlar kendilerinden ne beklendiini yani nasl bir rol oynayacaklarn, ayn roldeki baka kiileri gzleyerek
renirler. Bu bir deneme iidir. Kii roln oynarken bakalarnn tepkilerini gzler ve rollerini bu tepkilere uygun
ekilde dzenler. Bireyler, bir de hatalarndan renirler. Beklentiye uygun davranmama sonucu yaplan hatalar,
bir dahaki sefer ne yaplmamas gerektii hakknda bilgi verir. Bylece hatalar, birey iin, roln nasl oynanmas
istendii konusunda ipucu grevi grr.

99

LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri uygun

szcklerle tamamlaynz.
1. Sadece bedenin veya sadece zihnin var olduunu
ne sren gr __________, ikisinin de var
olduunu ne sren gr ise __________ olarak
bilinir.

7. Bir gencin aadakilerin hangisini yapmasnda

kaltmn rol dierlerine gre en fazladr?
A) Dilini burnuna dedirmesi
B) Zeybek oynamas
C) Bilgisayar klavyesini kullanmas
D) Geometri problemini zmesi
E) Bisiklete binmesi

2. Uyarcnn canly etkilemesi ile onun bir davran

yapmas arasnda geen ilemler btnne
__________ denir.

8. ki yandaki bir ocuun aadakilerden

hangisini yapmas, nesne devamll ilkesini
kazanm olduunun bir gstergesi olamaz?
A) Yuvarlanan topunu almak iin kanepenin
arkasna girmeye almas
B) rtnn altna saklanan ekeri rty
kaldrarak almas
C) Mama iskemlesinden den ka, yere
bakarak aramas
D) Elma szcn duyunca mutfaa gidip
sepetten bir elma almas
E) Elindeki biberonu azna gtrerek emmesi

3. Toplumun kltrnn, deer ve normlarnn bir

sonraki kuaa aktarlmasn ieren ve toplumda
bunlar asndan bir sreklilik salayan srece
__________ denir.
4. __________ ve __________, insanda ncelikli
duyumlardr.
Aadaki sorular cevaplaynz.
5. Beyin yarm krelerinin n tarafnda bulunan
beyin alanna ne denir?
A) eper lobu
B) akak lobu
C) Aln lobu
D) Art kafa lobu
E) Beyincik
6. Geliim yaam boyu devam eden bir sretir.
szne dayanarak aadaki yarglardan hangisine
varlabilir?
A) Bir alandaki geliim tamamlanmadan dier
alanlardaki balamaz.
B) leri yalarda da geliimsel deiiklikler
ortaya kar.
C) Yalanma ve geliim birbiriyle ilikisiz
srelerdir.
D) Biyolojik geliim sona erdiinde bilisel
geliim de sona erer.
E) Geliim belirli bir yata tamamlansa da etkileri
yalla kadar srer

100

9. Ahmet ergenlik dnemini kriz yaamadan

geirmi, ailesinin ve akrabalarnn sahip olduu
deerleri benimseyerek onlarla uyuan bir kimlik
gelitirmitir.
Ahmetin kimlik bunalm aadakilerden
hangisiyle sonulanmtr?
A) Baarl kimlik stats
B) Kararsz kimlik stats
C) Kimlik kargaas
D) Erken balanm kimlik stats
E) Moratoryum
10. Genelde, anne ve babalar ergenlik dnemindeki
ocuklarnn arkada seimi konusunda titizlik
gsterirler. Aadakilerin hangisi bu durumun
bir nedeni olabilir?
A) Toplumda ergenlik dnemindeki birey
saysnn fazla olmas
B) ou bireyin, ergenlik dnemini sorun
yaamadan atlatmas
C) Akran gruplarnn ergen zerinde gl
etkilerinin olmas
D) Ergenliin, her bireyin doal gelime
srecindeki dnemlerden biri olmas
E) Ergenlik dneminde bireyin arkada saysnn
yetikinliktekinden az olmas

11. Aadaki ergenlerden hangisinin bu dnemde

ortaya kan hzl deiimlerin yol at
sorunlarla baa kmada dierlerine gre daha
baarl olmas beklenir?
A) Hzl deiimin doal gelime srecinin bir
paras olduunu bilen ergen
B) Fiziksel geliimi bilisel geliiminden daha
hzl olan ergen
C) Cinsel olgunlua akranlarndan daha erken
erien ergen
D) Gerek durumdan ok, kendi zihnindeki ideal
zelliklere uyan bir beden imgesi gelitirmi
ergen
E) Yaad sorunlar ebeveyni tarafndan
grmezden gelinen ergen
12. Aadakilerin hangisinde yetersiz uyarlmann
etkisi vardr?
A) nsanlarda koku alma duyumunun baz
hayvanlarnkinden daha gsz olmas
B) Kafeste, dier kpeklerden ayr, tek bana
bytlen kpeklerde normal d
davranlarn gzlenmesi
C) Grme engelli bireylerde, iitme ve dokunma
gibi teki duyumlarn grme engelli olmayan
bireylere gre daha gelimi olmas
D) Lo bir ortama girdikten bir sre sonra
nesnelerin ayrntlarnn seilmeye balanmas
E) Yenidoann insan yzne benzeyen ekle,
benzemeyenlere gre daha uzun sre
bakmas
13. Almann ve duyarllamann meydana
gelmesindeki temel etken aadakilerin
hangisidir?
A) Uyarcnn miktar
B) Uyarcy oluturan enerji tr
C) Uyarcyla ilk kez karlalmas
D) Uyarlan duyu organnn hangisi olduu
E) Uyarcnn tekrarlanmas
14. Aadakilerden hangisi alglama srecinin
gelerinden deildir?
A) Balamn analizi
B) eklentiler
B
C) Bilginin zmsenmesi
D) Karlatrma
E) Karar verme

15. Aadakilerden hangisi duyum ve algnn ortak

zelliklerinden biridir?
A) Uyarcnn tam bir kopyas olma
B) Uyarcy anlamlandrma
C) Bilgi ilemleme srecinin paras olma
D) Bellekten ksa srede silinme
E) Beklentilere gre deime
16. Farkl bireyler ayn uyarcy birbirlerinden
farkl alglayabilir. Belirli bir uyarc ayn birey
tarafndan da farkl koullarda farkl alglanabilir.
Bunun nedeni aadakilerin hangisindeki
farkllk olamaz?
A) Beklenti
B) Drt ve gdler
C) renme yaantlar
D) Uyarlan duyu organ
E) Sosyokltrel zellikler
17. Bir bireyin aadaki gereksinimlerinden
hangisini dierlerine gre en nce gidermeye
almas beklenir?
A) Fizyolojik gereksinimler
B) Gvende olma gereksinimi
C) Bilisel gereksinimler
D) Kendini gerekletirme gereksinimi
E) Birlikte olma gereksinimi
18. Aada, okullar aras bir kou yarmasna
katlan kouculardan beinin koarken kendi
kendilerine syledikleri verilmitir. Bu szler
dikkate alndnda, kouculardan hangisinin
koma davrannn en yksek dzeyde
gdlenmi olduu sylenebilir?
A) Nasl olsa kazanamam, kendimi ne diye
yoraym
B) Burkulan bileim ok acyor ama ne olursa
olsun bitirme izgisine varmalym
C) Yarmaya katlarak babamn arzusunu yerine
getirdim, hzl komasam da olur
D) Biraz hzlanaym bari, ayp olmasn
E) Yarmaclarn hi biri benim dzeyimde deil,
bunlar geip birinci olsam da nemi yok

101

19. Bireyin hangi gdlerinin gl olduunu bilmesi,

fiziksel, duygusal ve bilisel zelliklerini gereki
olarak deerlendirmesi, aadakilerin hangisinde
rol oynamaz?
A) Meslek seerken ileride pimanlk
duymayaca kararlar almasnda
B) Baarl olma olasl yksek uralar
edinmesinde
C) Kura sonucu, istedii grev yerine

atanmasnda

D) Mutluluk duyaca arkadalklar kurmasnda

E) Karlat sorunlarla yapc bir biimde baa
kmasnda
20. Bir duygunun psikoloji biliminde incelenebilmesi
iin,
I. Her kltrde ortaya kma
II. Her geliim dzeyinde ortaya kma
III. Gzlenebilir olma
IV. llebilir olma
zelliklerinden hangilerini tamas gerekir?
A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV
21. Be yandaki Ekremin titrer bir durumda bulduu
kedi yavrusunu kucana alarak eve getirmesi ve
annesinden zavallca ila vermesini istemesi,
aadakilerden hangisine rnektir?
A) Yz ifadesinden duygunun anlalmasna
B) Baz duygularn her toplumda ayn biimde
ifade edilmesine
C) Duygunun bastrlmasna
D) Duygunun davrana yansmasna
E) Farkl duygulanmlarda ayn fizyolojik
deiikliklerin ortaya kmasna
22. Bilinalt ve bilin aadakilerin hangisi
bakmndan birbirine benzer?
A) Bireyin kontrolnde olma
B) Farkndal ierme
C) Kstl kapasitede olma
D) Ya ilerledike glenme
E) Davran etkileme

102

23. Kiinin bilinlilik durumu, farkndalk dzeyine

bal olarak srasyla, odaklanm dikkat, gevek
uyanklk, yar uyanklk, hafif uyku, derin uyku,
rya grme gibi evrelere ayrlr. Bireyin bu
evrelerin hangisinde olduunun en duyarl ve
gvenilir gstergesi aadakilerden hangisidir?
A) Beynin elektriksel faaliyeti
B) Kalp atm hz
C) Nefes alp almama
D) Gzbebeklerinin bykl
E) Terlemenin olumas
24. Dersi dikkatle izleyen rencide hangi tr dikkat
gereklemektedir?
A) Blnm dikkat
B) Edilgen dikkat
C) Srdrlen dikkat
D) Seici dikkat
E) Ksa sreli dikkat
25. Aadakilerden hangisi sosyal bili trlerinden
biridir?
A) Sosyalleme
B) taat
C) Ykleme
D) Kimliksizleme E) Sapknlk
26. Aadakilerden hangisi sosyal evrenin
gelerinden biri olan medyann bireyin davrann
etkileme yollarndan biri olamaz?
A) Bireyi bilgilendirme
B) Bireyin yaptklarn denetleme
C) Bireye rnek alabilecei modeller sunma
D) Bireye kendininkiyle karlatrabilecei
grler sunma
E) Bireyin bilisel gereksinimlerinin karlanmasna
olanak salama
27. Aadakilerden hangisi sosyal psikolojide cevap
aranan sorulara bir rnek deildir?
A) Tutumlarn olumasnda ailenin rol var mdr?
B) Aile bykl ocuun okul baarsn
etkiler mi?
C) Otoriter ve demokratik aile tiplerinin ergenin
kimlik bunalmn zmesindeki etkileri
farkl mdr?
D) Sosyallemede ailenin nemi nedir?
E) Krsal blgeden kente g, ailede ne gibi
yapsal deiikliklere yol aar?

III. NTE

RENME, BELLEK, DNME

RENME
A. Tanm

nsanlar renme drtsyle doarlar.

renmeye kar merak ve bundan duyulan zevk insann doasnda vardr.
W. E. Deming (Deming)

RETMENM ETKN DKKAT

DYORLAR, O NEDR?
SAA SOLA
BAKACAINA
DERS DNLESEYDN...

hazrlk

lkretimden beri greviniz renme. Aylar ve yllar boyunca, her gn reniyorsunuz. lkretim,
ortaretim, yksekretim, ondan da sonra lisansst eitim-retim gryorsanz en az 22 ylnz
eitim-retim ile geiriyorsunuz. Tp gibi baz dallardaki eitim-retim ise en az 30 yl sryor. Askerlik grevi de farkl bir eitim. Sonu olarak bireyin yaam sresinin yarsna yaklaan blmndeki
temel grev renmek oluyor. Ancak i renmekle bitmiyor. renebiliriz ancak aklmzda kalmayabilir, unutabiliriz. Bu nedenle dier grevimiz, rendiklerimizi daha sonra bunlar hatrlayabilecek
ekilde bellekte tutmak.
renme sadece eitim-retim kurumlarnda m yaplyor? Bebek Albert tavandan ve beyaz sakall erkeklerden korkmay sizin derste rendiiniz gibi mi renmiti? Somut ilemler dneminde
ocuk miktar korunumunu annesi anlatt iin mi renmiti? Bir idareci, elemanlarn nasl yneteceini, kime nasl davranacan, i yerinden en iyi verimi almak iin ne yapmas gerektiini yalnzca
kitaplardan rendiklerine gre mi belirliyor?
Hemen hatrlayalm: Canllarn varkalm, uyarclar duyumsamalarna ve uygun davranlar yapmalarna bal. Bu U-D balar igdsel olarak saptanm olabilir (bebekte anne memesini emme
davrannda olduu gibi); igdsel olarak var olan potansiyel, evrenin etkisiyle biimlenmi olabilir
(yrme ve konumadaki gibi) veya renme rn olabilir (bu kitapta, doutan donanm ve edinilmi donanmn greli katklar hakknda rendikleriniz gibi). Canlnn karmaklk dzeyi ykseldike
doutan gelen zelliklerin greli katks azalr, renilenlerin katks artar. Bir kpek yavrusu yaklak
1,5 aylkken kendi bana yaayabilir. nsan yavrusunun kendine bakabilir hle gelmesi en az ilkretim
anda mmkn oluyor.
Sonu olarak btn bilgilerimizde, fiziksel ve sosyal uyarclar nasl algladmzda, tutumlarmzda, kiiliimizde, yaptklarmzda renmenin byk katks var. renme yaam boyu devam eden
bir sretir. Her yerde ve her zaman reniyoruz. Unutmayalm bilgi anda yayoruz ve amzn
sloganlarndan biri Bilgi gtr.

103

etkinlik

Aadaki tabloda verilen davran rneklerini inceleyiniz. Davran, renme sonucu ise renme
stununa, refleks sonucu ise Refleks/gd stununa "" iareti koyunuz. Aklnza gelen baka davran rneklerini yaznz ve onlar da ayn adan deerlendiriniz. Aadaki Bilgi Kutusunu okuduktan
sonra bu etkinlie geri dnnz. Snflama hatas yapp yapmadnz kontrol ediniz. Varsa hatalarnz
dzeltiniz.
Davran
Kpein, acknca yemek kabnn bana gitmesi
zgenin bcek grnce midesinin bulanmas
Yeni doan bebein eline bir nesne verilince onu skca tutmas
Gzne hava pskrtlen Edann gzn krpmas
Mertin karanlktan korkmas
.......................

renme

Refleks/gd

bilgi kutusu

renme, tekrar veya yaant sonucu davranlarda gzlenen olduka devaml bir deiikliktir.
imdi bu tanmdaki geleri, nceki rendiklerimizle btnletirerek (bylece onlarn belleimizde
kalcln artrarak) tek tek ele alalm.
renme bir ara deikendir: nsan yaamnda ok nemli yeri olan renme bir bilisel sretir.
Buna gre, renme, uyarc ile davran arasna giren bir ara deikendir. ekil 2.1'de uyarc ve
davran yazan kutular bulalm. imdi de ikisinin arasndaki kutu ve oklara bakalm. Bu emay
artk renmi ve bellemi, onu akl gznzle gryor olmalsnz. Buna psikolojide grselletirme denir.
Tekrar ya da yaant: Byme veya olgunlama sreci iinde ortaya kan davran deiiklikleri
renme deildir. rnein blu dnemindeki hormonal deiiklikler nedeniyle kar cinse ilgi
duymaya balama, renme deildir. Hastalk ve hasar sonucu meydana gelen deiiklikler de
yle. gdler renme deildir. Bebekte emme davran doutan vardr, kimsenin bunu retmesine gerek yoktur. Refleksler otomatik olarak yaptmz doutan tepkilerdir. Siz doutan
teriminin doduunda anlamna gelmediini artk biliyorsunuz. Doutan terimi, olgunlama
sreci iinde sonradan ortaya kan davranlar (konuma gibi) da ieriyordu.
Davran: Psikoloji biliminin davranlar incelediini artk ok iyi biliyorsunuz. Bir ara deiken
olan renmenin de mutlaka, psikolojideki tr davrantan herhangi birine yansmas gerekiyor. rnekler: (1) Gdlenmenin drt bileenini retmeninize anlatabilirsiniz renme dtan
gzlenen davrana yansmaktadr. (2) Bir markete daha nce farkl yollardan gitmitiniz. imdi de
markete gideceksiniz fakat aceleniz var. En ksa yolun hangisi olduuna karar vermeniz gerekiyor.
Zihninizdeki haritay buna psikolojide bilisel harita denir. grselletiriyorsunuz. En ksa yolu buluyorsunuz renme dorudan gzlenmiyor, bir davrantan dolayl olarak karsanyor. (3) Youn
dikkat gerektiren bir grevi yerine getirirken beyninizin elektriksel cevaplarnda dikkatle ilgili bir
dalga ortaya kyor (psikofizyolojik tepki). Tekrarlayalm: renme bir ara deikendir. Biz onun
davrana yansmasn gzlyoruz. Bu davrana icra veya "performans" da denebilmektedir.
Davranta deiiklik: renmenin ls, davrantaki deiikliktir. Okulda rendiimiz yararl
bilgilerden esinlenerek deiikliin daima iyi ynde olduunu dnebiliriz. Bu doru deildir. n
yarglarn, ayrmcln, madde ktye kullanmnn, korku ve kayglarn renilmesinde olduu
gibi, renme olumsuz veya yararsz ynde de olabilir. Hatal bellek stratejileri kullanma da olumlu olmayan bir renmedir. Ksacas, renme yararl ve uyumlu, olumlu davran deiikliini ierebilecei gibi yararsz ve uyumsuz, yani olumsuz deiiklikleri de ierebilir.

104

Olduka devaml deiiklik: Yalnzca bir kez grlp bir daha ortaya kmayan davran renme
deildir. Bir davran deiikliine renilmi deiiklik diyebilmek iin onun nispeten kalc olmas gerekir. renme genelde emek ve aba ister (istisna: aada aklanan rtk renme).
renme ne kadar iyi yaplmsa, (istisna: korku koullamas bir seferde gerekleir) davran deiikliinin kalcl da o kadar fazla olur.

Hatrlanan Ortalama Kelime Says

Zaman Aral (gn)

ekil 3.1. rendiklerinizin uzun sre hatrda kalmas

iin ar renme yapmalsnz.

renme srecini anlamak iin yaptklar deneylerde psikologlar basit grevler kullanrlar. Bu yaklam,
kartrc etkilerin daha iyi kontrol edilmesini salar (I.
nite'deki bu konuda verilen bilgilere bir kez daha baknz.). ekil 3.1'de renme dzeyinin hatrlanan kelime
saysna etkisini gryorsunuz. Siyah izilen eri %100
renme dzeyini gstermektedir. Bu dzey tam doru tekrar lt olarak da bilinir. Bu lt, renmenin, malzeme (rnein kelime listesi) hatasz olarak
tekrarlanana kadar srdrlmesini ierir. Kesik izgili
eri ar renmeyi gstermektedir. ekil 2.1'deki ar
renmede, %100 renme iin gereken tekrar saysnn iki kat tekrar yaplmtr (%200 renme dzeyi).
imdi %100 ve %200 koullarnda, 26. gnde hatrlanan
miktara baknz. ekil 3.1'deki grafik %200 dzeyinde
renmenin zamanda kalc olduunu, %100 renmeden geriye pek ey kalmadn ortaya koyuyor.

RENME TRLER

etkinlik

Aada gnlk yaamnzda yapm olabileceiniz davranlardan baz rnekler bulunmaktadr.

Bu davranlarn renme trlerinden (klasik koullama, edimsel koullama, model alarak renme, kavrayarak renme, rtk renme) hangisinde olduunu grsel ve yazl kaynaklardan
bulunuz ve bunu davrann yanndaki bolua yaznz.
Davran
1. Zil alnca dersten kmak

renme Tr
........

2. Elik ettiiniz arkadanz adres ararken bir sokan yerini renme

........

3. Matematik dersinde problemin zm iin gerekli ilikiyi grme/

fark etme

........

4. Dzenli olarak kitap okuyan annenizi grerek onun gibi kitap okuma
alkanl kazanma

........

III. nite'nin A Konusu derste ilendikten sonra tabloya geri dnnz ve cevaplarnz kontrol ediniz. Eer yanllarnz varsa, bunlarn nedenlerini irdeleyiniz.
imdi bir alma Kd hazrlaynz. Kdnz be alana ayrnz ve her birine renme tanmndaki gelerden birini yaznz. Tablodaki renme rneklerini bu be ge asndan analiz ediniz.
renme rneklerinin her bir ge bakmndan durumunu ilgili kutucua yaznz.
Bir davran deiiklii olan renmenin farkl trleri vardr. Ancak bunlarn hepsi renme tanmnda ifade
edilen gelere sahiptir. imdi ka tr renme olduunu grelim:

105

A. Koullama Yoluyla renme

hazrlk
Bilimsel psikolojide ilk olarak tanmlanan renme tr, koullama yoluyla renme olmutur. Koullama yoluyla renmelerde uyarclar ve davranlar bellidir. Deneyci kritik uyarclar istedii zaman ve
istedii miktarda deiimler, bunlarn davrana etkilerini gzler. Koullama yoluyla renmenin trleri vardr. Koullama trleri arasnda uyarclar ve renilen davranmlarn nitelii alarndan farklar olduunu
ilerleyen sayfalarda greceksiniz.

tartalm
Koullama yoluyla renme trleri Klasik Davran ekol dneminde tanmlanmtr. Bu ekol ile
koullanarak renme arasnda nasl bir uyum var? Soruyu aadakileri okuduktan sonra da cevaplayabilirsiniz.

1. Klasik Koullama
Bu koullama tr, Nobel dl sahibi
. Pavlov tarafndan, sindirimin fizyolojisi
zerindeki almalar srasnda tesadfen kefedilmitir. lk kefedilen tr olduu iin bilim dnyas onu klasik olarak
nitelemitir (ekil 3.2). Pavlovun bulduu
koullamann, daha sonra yaplan almalar sonucunda, bir davran ilkesi (yani
evrensel gereklerin tutarl ifadesi) hline
geldiini I. nitede renmitik.

ekil 3.2. Pavlov ve onun klasik koullama iin kulland

deney dzenei

uygulayalm
Pavlov bilim dnyasna klasik koullamay kpekte
salya koullamas olarak tantmtr. Klasik koullamay biz de Pavlovun deneyindeki ilem ve geler
yoluyla tanyalm.
Klasik koullamada drt ge vardr: koulsuz
uyarc (yiyecek), koulsuz tepki (yiyecek duyumsadnda salya salglama), koullama
uyarcs/koullu uyarc (zil sesi), koullu tepki (zil sesini duyunca salya salglama).
Yandaki grselde klasik koullamann gelerini bulunuz.
Klasik koullamada canl ilikisiz bir uyarcya
belirli davran balamay renir. Grselde
bunun nasl olduunu belirleyiniz.

106

Koullama ncesi lemler

Koulsuz uyarc
Koullama uyarcs

Koulsuz Tepki
Tepki yok

Koullama lemleri
Koulsuz uyarc .....
Koullama uyarcs

Koulsuz Tepki

Koullu uyarc

Koullu Tepki

ekil 3.3 Koullamann aamalar. Kazandrma (A), snme (B), kendiliinden geri gelme (C)

Klasik koullama birka ilem dnemini ierebilir. Bunlar aada aklanmaktadr:

Koullama ncesi ilemler: (1) Bir davran (salya salglama) ve onu doal olarak ortaya karan uyarc (yiyecek) belirlenir. (2) likisiz bir uyarc (zil) seilir ve onun salya salglamaya yol amad belirlenir.
Koullama ilemleri: Pavlovun deneyinde zil alnyor ve bundan birka saniye sonra kpee yiyecek veriliyor. Zil sesinin ardndan et verildike, yani koullama uyarcs ve koulsuz uyarc eletike, sadece zil sesinin yol
at salya miktar giderek artyor. Bu durumu ekil 3.3 Ada belirleyiniz. Bu sonu, salya salglamann zil sesine
koullandn, zil sesinin de koullu uyarc niteliini kazandn gsteriyor. Zil sesinden sonra ortaya kan salya
salglama ise bir koullandrlm tepkidir; buna ksaca koullu tepki denir.

dikkat
Pavlov'un deneyinde, kpein yiyecei almas onun yapt herhangi bir davrana bal deil yani
klasik koullamada canl edilgen konumda. renilen davran koullu uyarc tarafndan uyandrlyor (Zil alnca salya salglanyor.). Bu durumun, klasik koullamay aada anlatlan edimsel koullamadan ayran en nemli fark olduunu greceksiniz.

Genelleme: Pavlov daha sonra, yine bir iitsel uyarc olan an sesinin de salya salglamasna yol atn grmtr. Genelleme, daha nce
koullama ilemi hi uygulanmad (yani koullu
uyarcya benzeyen uyarc, koulsuz uyarc ile
hi eletirilmedii) hlde, bir uyarcnn koullu tepkiye yol amasna denir. Genellemeye yol
aan uyarclarn (zil sesi ile an sesi) benzer olmas gerekir. ekil 3.4 inceleyiniz. Uyarclarn
birbirine benzerlii azaldka koullama kuvvetinin de azaldn belirleyiniz.

ekil 3.4. Genelleme. Koullu uyarc belli perdede

(0 ile gsterilmekte) bir
ses. Art deerler giderek
tizleen (incelen) sesleri,
eksi deerler giderek pesleen (kalnlaan) sesleri
gsteriyor. Koullu uyarcya olan benzerlik azaldka koullu tepkinin kuvveti
azalyor.

Sndrme ilemleri: Koullama gerekletikten (ekil 3.3 A) sonra da kpee et vermeye devam edilmeli
mi? Artk rendiine gre, sadece zil sesini duyduka kpein salyas akmaya devam etmez mi? Bunun cevab
olumsuzdur. Koullu tepkinin srmesi iin, deneycinin koulsuz ve koullu uyarcy ara sra birlikte vermesi gerekir. Bu yaplmazsa ekil 3.3 Bde olduu gibi davran kuvveti giderek azalr. Deneycinin yapt ileme sndrme,
davrann azalmasna da snme denir.

107

Kendiliinden geri gelme: Sndrme ilemi koullu tepkinin tam olarak unutulmasn salyor mu? ekil 3.3
Cye bakalm. Araya bir dinlenme sresi verdikten sonra kpei deney dzeneine tekrar koyup zil alsak fakat
et vermesek ne olur? (ekil 3.3 Bye tekrar baknz: Snme sonucu davran ortadan kalkmt.). ekil 3.3 Cde ne
gryorsunuz? Hayvan tam iddette deilse bile, son sndrme ilemindekinin ok stnde bir koullama kuvveti
gsteriyor, deil mi? Demek ki snme, tam bir unutma salamyor, davran kendiliinden geri geliyor. Tam bir
unutma salamak iin ne yapmal? Bunun iin sndrme ilemlerinin tekrarlanmas gerekiyor.

rnekler bulalm

Klasik koullama elbette ki Pavlov'un yapm olduu bir deneyden ibaret deil. Gnlk yaamdaki
davranlarnzn bir ksm klasik koullama ile renilmitir.
Albert deneyi, korkularn nasl koullandn gsteriyor.
Gzel bir yiyecein grnts (yiyecei daha yemeye balamadan nce) aznz sulandrmyor mu (yani salya salgsna yol amyor mu?) Bu da bir klasik koullamadr.
Klasik koullama tutumlarda da etkili. Yoksulluun skntlarn yaam olan bir kii, yoksul olduu dnemle ilikili, onu artran tm uyarclara (rnein oturduu semte, yandaki komuya, yoksul evinin badanasnn rengine vb.) olumsuz tutumlar gelitirir.
imdi siz de baka rnekler dnnz. rnekleri kazanma (ekil 3.3 A), snme (ekil 3.3 B)
ve kendiliinden geri gelme (ekil 3.3 C) aamalar iin gelitiriniz.
2. Edimsel Koullama
Edimsel koullama B. F. Skinner adl psikolog tarafndan kefedilmitir. Skinnerin bulduu bu koullama trnn daha sonra yaplan almalar sonucunda bir davran ilkesi (yani evrensel gereklerin tutarl ifadesi) hline
geldiini I. nite'de renmitik. Skinner almalarnda nce gvercinleri kullanmtr. Ancak daha sonra, deney
hayvan olarak beyaz (albino) sanlar kullanmtr. Edimsel koullamann gerekletirildii ve Skinner kutusu olarak da bilinen deney dzenei Resim 3.1de gsterilmektedir.
HT!!! NSANI
KOULLADIM
SOLDAK DMEYE
BASINCA YYECEK
VERYO!..

Resim 3.1. Edimsel koullama kutusu

Klasik koullamada, uyarc davran tepkisel olarak ortaya karyordu: Zil sesi salya salglama tepkisini douruyordu. Edimsel koullamada ise canl, bir sonucu elde eden davran renir ve bunu ortaya koyar. Koullamada
canl etkin konumdadr. Yapt davran (yani edim) sonucunda bir amaca ular. Sz konusu koullama da bu
nedenle edimselolarak nitelendirilir.
Koullama ilemleri: Edimsel koullama kutusuna konulduunda, san eitli davranlar yapar: Kutunun
iinde dolar, nesnelere bakar, onlar koklar, kurcalar. Bu davranlar rastlantsal olarak yaplr, bu nedenle eitlilik
gsterir. Sann davranlarndan biri de yiyecek kutusunun bulunduu yere gelmek olur. San bu alan koklar,

108

kurcalar. Davranlardan biri pedaln itilmesini salar. Buna deneme yanlma tr renme denir. Pedal itme davran sonucunda yiyecek paras kutuya der. Yiyecek olumlu pekitiretir. San onu yer ve al azalr.
zleyen gn kutuya tekrar konulduunda san yine eitli davranlar yapar, yine bunlardan bir tanesi pedala
basmadr. Yiyeceini alr ve yer. San ksa srede, pedala bastnda yiyecek almakta olduunu renir. Rastlantsal davranlar ortadan kalkar. A san kutuya konulduunda hemen pedala basar ve yiyeceini alr. Bunun
neden byle olduunu artk biliyoruz: Yiyecee ulatrmayan davranlar snmekte, ulatran davrann kuvveti
ise artmakta.
Pekitirme ve trleri: Edimsel koullamada canlnn yaklamak ve elde etmek istedii bir olumlu uyarc olabilir, yiyecek gibi. Canl bu amaca ulatran davranlar yapar. Bu duruma olumlu pekitirme denir. Ya da canlnn
uzaklamak veya ortadan kaldrmak istedii bir olumsuz uyarc olabilir, ac verici uyarclar gibi. Canl bu uyarclar
ortadan kaldran davranlar yapar. Bu duruma da olumsuz pekitirme denir. Tablo 3.1de koullama trleri ve
etkileri ile ilgili konularn bir zeti yaplmtr.
Tablo 3.1. zet Tablo. Hedef Niteliindeki Uyarcnn Tr, Uygulanma Durumu ve Etkilerine likin
Sonular.
Uyarcnn Uygulanma
Durumu
Hedef Uyarcs

Uygulanyor
Uygulamann Etkisi

Kaldrlyor
Kaldrmann Etkisi

Olumlu

Olumlu pekitirme
Davran says artar

Sndrme
Davran says azalr

Olumsuz

Sndrme
Davran says azalr

Olumsuz pekitirme
Davran says artar

Edimsel koullamada canl olumsuz pekitireci ortadan kaldran davranlar yaparak onun olumsuz etkisinden
kurtulur. Buna kama denir. Deney dzeneinde okun verileceini bildiren bir ayrt edici uyarc mekanizmas
vardr. rnein n yanmas, bir ok verileceinin habercisidir. Hayvan bu ayrt edici uyarc verildiinde kar
blmeye geerse ok almaktan kurtulur. Buna da kanma denir.

dnelim
Edimsel davran klasik koullamadaki tepkisel davran ile karlatrnz. Dncelerinizi not ediniz. III. nite'nin A Konusu ilendikten sonra notlarnz gzden geiriniz.

etkinlik
Tablo 3.1i dikkatle inceleyiniz. II. nitenin D
Konusundaki bilgilerinizi hatrlaynz. Bu bilgileri yandaki alma
Kdnda bo braklan yerleri tamamlamada kullannz.

Davran Saysn Artran Koul

Tekniin Ad

Olumlu hedef uyarcnn .............

............. pekitirme

Olumsuz hedef uyarcnn ............

............. pekitirme

Davran Saysn Azaltan Koul

Tekniin Ad

Olumlu hedef uyarcnn .............

.............

Olumsuz hedef uyarcnn .............

.............

Davran Bastran Koul

Tekniin Ad

Olumlu hedef uyarcnn .............

.............

Olumsuz hedef uyarcnn .............

.............

109

uygulayalm

Edimsel koullama tr renme Skinner'in yapt deneyden ibaret deil. Gnlk yaamdaki
davranlarmzn ok byk bir ksm edimsel koullama rndr.
Hayvanlara beceriler edimsel koullama teknikleriyle retilir. At terbiyecilerinin elinde eker bulunur. stenen davran yapnca terbiyecisi ata ara sra eker verir.
Baz bebekler bir nedeni olmakszn srekli alar. Bu bebekler, aladklar zaman annesinin onun
yanna geldiini renmitir. (Edimsel davran: alama. Olumlu pekitire: Annenin yanna gelmesi.)
Trafikte krmz k bir ayrt edici uyarcdr. Bu kta durarak kazadan kanrsnz.
Aniden kan iddetli rzgrla gkyzn kara bulutlarn kaplamas bir saanak yamurun geleceini gsteriyor. Hemen bahedeki oyunu brakp ieri girersiniz. Bylece de ve slanmaktan
kanm olursunuz.

B. Bilisel renme

hazrlk
Bilisel renme, yaantlar sonucu bilgi ilemlemede
meydana gelen deime olarak tanmlanr. Bu renmede uyarclar, onlarn ortaya kard davranlar, pekitire ve cezalar yoktur. evre zerinde bir etki yaratan
edimler de yoktur. Bilisel renme zihinde oluur; zihinde yaplan ilemlemeleri, yaantlar ierir. rnein, bu
kitab okurken veya ders alrken yaptnz renmeler
bilisel renmedir. Deneyimler sonucu alglar geliir ve
eitlenir, daha fazla nesne ve olay fark edilir, sosyal psikolojik emalar ve daha ilerideki nitelerde anlatlacak
olan st dzey zihinsel temsiller geliir. Dier bir deyile,
bireyin davranlarn evrede olup bitenler deil, evrenin zihindeki temsilleri belirlemeye balar. Bu temsiller bilisel renmenin yap talardr.
renme denince genellikle aklmza, bilgi ilemleme sistemimizde dnerek yaptmz deiiklikler gelir. Bir matematik problemini deneme yanlma trnden davranlar yaparak zmezsiniz. Gemite babanzn Aferin diyerek olumlu pekitirme uygulad bir davran da aynen tekrarlamazsnz.
Dnrsnz, stratejiler kurarsnz, zihninizde ilemler yapar, ortaya kan rn deerlendirirsiniz.
KIZINCA
SYLENEN
"MEE" K
"E"YLE M TEK
"E"YLE M
YAZILIYORDU?

1. rtk renme
Bu renme trnde kii rendiinin farknda deildir. rnein, kiiye bir kelime listesi gsterilir ve her kelimedeki nsz harfleri saymas istenir. Daha sonra katlmcya kelimelerin ilk hecesi gsterilir ve bu heceleri aklna
gelen ilk kelimeye tamamlamas istenir. Bu deneylerde katlmclarn byk ounlukla, heceleri nsz harfleri
saydklar kelimelere tamamladklar grlmtr. Katlmclar kelimelerdeki nszleri sayarken bir yandan da bu
kelimeleri farkna varmadan renmitir.
rtk renme beynin yksek zihinsel ilevlerinden sorumlu olan aln lobunda deil, beyin kabuunun altndaki yaplarda gerekleir. Bu renme pek ok nrolojik hastaln son evrelerine kadar bozulmaz.
rtk renme, renmenin bilinaltnda deilse bile bilin ncesinde gerekleebildiini gstermektedir. Demek ki insan zihni, bilin olmadan da renme gibi bir bilisel etkinlii gerekletirebilmektedir. ok ilgi duyulan
bir aratrma alan, insanlarn uykuda renip renemedii olmutur. Aratrma sonular ok basit, kavramsal
olmayan baz bilgilerin uykuda renilebileceini; ancak rnein rencilerin, i adamlarnn ve retim yelerinin bilmek isteyecei trden bilgilerin uykuda renilmediini gstermitir.

110

ehrin hi bilmediiniz bir semtinde oturan arkadanzn evine ilk kez gideceksiniz. Evin yerini size telefonla
tarif ediyor. Bu tarife gre evi kolayca bulursunuz, nk zihninizde bir bilisel harita olutu. (Bu tr anlarn erkeklerde daha fazla olduunu grrseniz hi armayn. Genelde grsel mekn ieren bililer erkeklerde daha
yksektir.) Ancak yer renme sadece insanlara zg bir zellik deildir. Yeni davranlk grnn temsilcileri olan E.C. Tolman ve C.H. Honzik tarafndan yaplm olan deneyde hayvanlarda yer renmenin bir bilisel
renme olduu gsterilmitir. Baz kaynaklarda rtk renme olarak da ele alnan hayvanda yer renme
deneyinin sonular, deney hayvannn zihninde bir bilisel haritann gelimi olduu eklinde yorumlanmtr.
Hayvann davranlarn bu harita uyarnca yapt ne srlmtr. Zamannda bu deney ok nemliydi. nk o
srada psikolojiye klasik davranlk hkimdi ve psikolojinin konusu sadece gzlenebilen ve llebilen olaylard.
Hlbuki bu deneyde, bilisel harita gibi gzlenemeyen bir kavramdan, bir ara deikenden sz ediliyordu. Gnmzde psikoloji bilimi dolayl olarak gzlenen davranlar da incelemektedir.

etkinlik
tusu

Ama Ku

Engel 2
Yol 1

Yol 2

Engel 1
Yol 3

Bir an nce alk drtsn doyuma ulatrmak isteyecek olan ve bir bilisel harita gelitirme yeteneine de sahip olan deney hayvanlar Tolman-Honzik deneyinde nasl davranmtr?
Bu etkinlikte grsel meknn alglanmas, bedensel ve kinestetik duyumlarn ve becerilerin kullanmasn ve bir problemin zlmesini gerektirmekte.
ekil 3.5teki labirentte farkl uzunlukta
yol olduuna dikkat ediniz. Yollar belli noktalarda engellerle kesilebilmekte. Kullanlan deney
hayvanlar a braklarak normal kilolarnn altna indirilmi. Bu nedenle de hayvanlar labirente
konulduunda yiyecek bulmak ve bunu da bir an
nce yapmak isteyecektir.

utusu
Balang K

1. Deneyin ilk blmnde a deney hayvan

Balang Kutusu'na konuluyor ve herhangi bir
ekil 3.5. Sanda yer renme deneyinde kullan- engelin bulunmad labirentte serbeste dolamaya braklyor. Bu aamada Ama Kutusu'nda
lan labirentin emas
yiyecek yok.
2. zleyen aamada Ama Kutusu'na yiyecek konuluyor. Labirentteki btn yollar ak. imdi bir krmz kalem kullanarak deney hayvannn Balang Kutusu ile Ama Kutusu arasnda izlemi olaca
yolu iziniz.
3. Deneyde Yol 1 Engel 1 ile kapatlyor. imdi hayvann nnde iki seenek var: Daha ksa olan
Yol 2 ve en uzun olan Yol 3. Bir mavi kalem kullanarak deney hayvannn Balang ve Ama kutular
arasnda izlemi olaca yolu iziniz.
4. Yol 1 Engel 2 noktasnda da kesiliyor. Deney hayvannn Balang ve Ama kutular arasnda
seecei yolu kurun kalem kullanarak iziniz.
Doru cevap: Deney hayvan srasyla Yol 1, Yol 2 ve Yol 3 semitir.
Tolman-Honzik deneyindeki renmenin edimsel koullama olduu dnlebilir mi? Cevabnz
aklaynz.
Doru cevap: Hayr, dnlemez. Deney hayvan en ksa yolu semeyi, setii doru yollar pekitirildii iin renmemitir. Hayvan labirenti hibir yiyecek almad serbeste dolama aamasnda
renmitir.
111

2. Model Alarak renme

dnelim
Yeni doan kardeinizle nasl ilgileneceinizi edimsel koullama yoluyla m renirsiniz? Cevabnz
evetse, uygun pekitirme tarifelerini evde size kim uygulayacak? Yoksa kk kardeinize nasl
davranmanz gerektiini, byk kardeinizin size olan davranlarn dnerek mi belirlersiniz?
Yanl arkadalar edinip onlardan model alarak reneceimiz tutumlarn birer n yarg eklinde
geliebileceini grebiliyor musunuz? Anne ve babalar, kurduunuz arkadalklar konusunda ite
bu nedenle titizleniyorlar.
Hayvan trlerinde taklit davranlar vardr. Papaan insann kard sesleri taklit eder, gen kular melodileri
yetikin kular taklit ederek renir, empanzeler birbirinin hareket ve jestlerini taklit eder. Bebekler kimi sesleri
karmay annesini veya bakmn stlenen kiiyi taklit ederek renir.
Bakasnn davranlarn, jest ve mimiklerini tekrarlama insanlarda
bir taklitten ziyade model almayla aklanr. Kltrel norm ve deerlerin aktarld sosyalleme srecinin, byk apta ebeveynler, akranlar
ve etkili dier kiilerin davranlarnn model alnmasyla olutuunu
grmtk. Model almay iermeyen, ancak yine de bakalarnn davranlarn tekrarlamay ieren bir renme eidi de gzleyerek renmedir. Bu renme, bakalarnn renmelerinden, deneyimlerinden
ders karma eklinde olabilir. rnek: Zeynep, retmeni ok dikkatli
dinliyor, evde de o kadar ok almas gerekmiyor. Ben de yle yapmalym. Bylece sevdiim etkinliklere zaman ayrabilirim.
Tutumlar, kalp yarglar, n yarglar da ou kez birileri veya kitleler
model alnarak oluturulur. Babanz belli bir spor trnden hi holanmyor. Siz de ondan holanmazsnz. Bat kltrlerinin bir ksmnda
siyah rka kar oluan n yarg ve ayrmclk ebeveyn ve evre davraModel alarak renme
nlar model alnarak renilmitir. Cinsiyet rolleri de model alnarak
oluturulur. Kz ocuk annesini, erkek ocuk babasn model alr. Kendi cinsiyetinden bir yetikinin bulunmad
evlerde byyen ocuklarn cinsiyet rollerinde eitli sorunlar bulunabilmektedir.
3. Kavrayarak renme

BAK CEPTE
TAINABLEN
BR TELEFON
CAT ETTM.
CEPTE BUNA YER
OLMAYABLR. BZ
YNE MASADAKN
KULLANALIM

112

Gestalt ekol psikologlarndan W. Khler'in bir empanzeyle yapt

alma kavrayarak renmenin klasik rneidir. Bu almada Khler kafesin dna bir muz koyar. Kafeste biri dierinin iine geebilen iki sopa
bulunmaktadr. empanze muza ulamaya alr, sopalarn her birini bu
i iin ayr ayr kullanr, ama baarl olamaz. Bir sre sonra empanze iki
sopaya bakar, bunlar eline alp beklemeksizin birini dierlerinin iine geirir, bylece uzayan sopay kullanarak uzanr ve muzu alr.
Btn renme trlerinde renme tekrar ve yaant sonucunda yava yava oluur. Kavrayarak renmede ise davran aniden ortaya kar.
Kavrayarak yaplan renmede zm sanki aniden gelmektedir. Ancak
bu renmede dorudan gzlenemeyen youn bir bilgi ilemleme gereklemektedir. Problemdeki geler dzenlenmekte, yeniden yaplandrlmakta, problem zlmekte, zm bellekte depolanmaktadr. Oluan bilgi benzeri durumlarda derhal hatrlanmakta ve genellenmektedir.
Khler'in deneyinde empanze kafesin dndaki uzanamad nesneleri,
hep ayn yntemle elde etmitir. Kavrayarak renmede ou kez Tamam, buldum! (ngilizce buna aha tepkisi denir) gibi bir tepki oluur.
Bir matematik probleminin nasl zleceini bir trl karamadnz,
daha sonra da aniden Tamam, buldum! dediiniz bir annz var m?

RENMEY ETKLEYEN ETKENLER

etkinlik
renmeyi etkileyen etkenlerin balklar hlinde sraland yandaki zet
tabloyu inceleyiniz. Derslerinizdeki
baarlarnz ve baarszlklarnz not
ediniz. imdi de baarlarnzn ve baarszlklarnzn altnda tabloda gsterilen etkenlerden hangilerinin yattn dnnz. Bunlar da tek tek not
ediniz. Baarszlklarnz baarya dntrmek iin ne gibi renme stratejileri kullanabileceinizi irdeleyiniz.
renmeyi etkileyen etkenler konusu
derste ilendikten sonra notlarnza
geri dnnz ve gerekli dzeltme ve
eklemeleri yapnz.
imdi artk renme davrannz
kontrol etmeye, baarszlklarnz
ortadan kaldrmaya hazrsnz.

renmeyi Etkileyen Etkenler

renenle ilgili baz zellikler:
Gdlenme durumu
Ya
Zek
Sosyokltrel etkenler
Genel uyarlmlk hli ve kayg dzeyi
Biyolojik zellikler (genetik ve yapsal)
renilen malzemeyle ilgili baz zellikler:
Malzemenin zorluu
Aktarma
renme yntemiyle ilgili baz zellikler:
Aralkl veya toplu renme
Btn hlinde veya paralara blerek renme
Sonular hakknda bilgi
Sadece okuma, okuduktan sonra anlatma

Ne tr olursa olsun, renmenin oluabilmesi iin baz koullarn yerine getirilmesi gerekir. Bu koullar
balk altnda toplayabiliriz:
A. renenle lgili zellikler
renecek kiinin baz zellikleri, renmede nemli rol oynar. Bu zellikler aada sralanmaktadr.

Gdlenme durumu: Canllar herekete geiren kuvvetlerin drt ve gdler olduunu artk biliyoruz.
renme, insann byk aba harcayarak gerekletirdii bir bilisel sretir. Ancak canllarn renme davrann yapmas iin bir gereksiniminin, bir drtsnn olmas gerekir. Bu rnein alktr, susuzluktur, gvende
olmadr, meraktr, bilmektir, kendini gerekletirmektir.

113

renmeyi aklamaya ynelik hayvan aratrmalarnda yaratlan gereksinim genellikle alktr. Aratrmalarda genelde alk drtsnn kullanlma nedeni bunla ilgili kartrc etkilerin rahatlkla kontrol edilebilmesidir. Cinsellik veya merak drts, gvende olma ve bakalaryla olma gereksinimleri zerinde gerekli
deneysel kontroln yaplmas ise olduka zor, bazen de olanakszdr.
Sizler onlarca yl sren bir renme srecinden gemektesiniz. Btn bu bilgileri neden reniyorsunuz?
Herkes byle yapt iin. Annem babam yle istedii iin. diyebilirsiniz. Ancak bunlar bir tarafa brakp bir
an dnn. lkretim, ortaretim, yksekretime doru ulatka ;
Kendinize duyduunuz gven, verdiiniz deer artmyor mu?
Bilgiye hkim olmak, bilmek sizi heyecalandrmyor mu?
Potansiyellerinizi gerekletirmek sizi mutlu etmiyor mu?
te siz bu nedenlerle onlarca yl okul sralarnda oturuyorsunuz, bu yzden almalar yapyor, reniyor,
snavlara hazrlanyorsunuz.

uygulayalm
ekil 3.6da pekitirilen ve pekitirilmeyen iki grubun renme erileri
gsterilmektedir. Erileri dikkatle inceleyiniz ve daha sonra aadaki sorular cevaplaynz.
Her iki grup bata ka hatal
davran yapmtr?
Pekitirilmeyen grubun hata
says 17. gnn sonunda
kaa dmtr?
Pekitirilen grubun hata says
17. gn sonunda ka olmutur?
Bu gzlemlerden ne sonu ktn
bir cmle ile ifade ediniz.

Sre (gn)

ekil 3.6. renmede gereksinim ve gdlenmenin etkisi

Doru cevap: Pekitirme renmeyi

artrr.

Ya: imdi hemen Yaam Boyu Geliim konumuza bakalm. Yala bilisel zelliklerin deitiini, genelde
yaamn ilk 20 yln kapsayan blmnde olumlu deiikliklerin, son blmnde ise olumsuz deiikliklerin
meydana geldiini rendik. Dier bilisel srelerin ou gibi, renme yetenei 20 yaa kadar artar, yaklak
50 yaa kadar sabit kalr, ondan sonra dmeye balar. Yaamn son dneminde yeni eyler renmek zordur,
renmek iin ok daha fazla aba harcamak gerekir.
Zek: Pek ok bilisel sre gibi, zek renmeyi de etkiler. ok stn zekya sahip (Wechsler Zek Testindeki Zek Blm 130 ve stnde) ocuklarn renme yetenei, normal zekdaki (Zek Blm 90-119
arasnda) ocuklarnkinden yaklak %30 daha yksektir. Eitilebilir (Zek Blm 50-69) ve retilebilir (Zek
Blm 31-49) ocuklarda renme yetenei dktr. Bu gibi ocuklarn eitim-retimi farkl teknik ve
yaklamlarla yaplmaktadr.
Sosyokltrel etkenler: Sosyal Etkiler konusu altnda bireylerin emalar (Bunlar kimi kez kalp yarglar
eklinde oluyordu.), tutumlar (Bunlar da n yarglar eklinde olabiliyordu.) gelitirdiini grdk. nsann neyi
renebileceini btn bu sosyal renmeler de etkiler. Belirli bir etnik grup hakknda nyarglar olan bir
bireyin o grupla ilgili n yargsna zt bir davran renmesi mmkn mdr?
renmeyi olumsuz etkileyen ve baz kltrlerde daha fazla grlen bir davran rnts vardr: renilmi aresizlik. Bu rnt, canllarda (Bu ilk kez kpeklerde gsterilmitir.) zm olmayan sorunlar, kanlamayan fiziksel ve duygusal stres sonucu oluur. Byle bir eyi renmi olan birey Ne yaparsam yapaym
sonu deimiyor. inancndadr. renilmi aresizlik gelitirmi olanlar deneyimlerinden renemezler, sorunlarla ba etme istekleri azalr, onlarda kknlk belirtileri ortaya kar.

114

Genel uyarlmlk hli ve kayg: Genel uyarlmlk dzeyinin bilinlilik durumunun bir gstergesi olduunu biliyoruz. ekil 2.26'ya
tekrar bakalm. Sempatik sistem etkinliinde orta dzeyin, baar
iin en uygun dzey olduunu grmtk. Bu, renme iin de byledir. ok dk genel uyarlmlk dzeyi renme iin uygun deildir. Uyarlmlk dzeyiniz ok dkse bir an nce uyumanz daha
iyi olur. ok yksek genel uyarlmlk dzeyi de uygun deildir; byle bir dzeyde tm bedensel faaliyetleriniz renme iin deil, sava veya ka tepkileri verecek ekilde dzenlenmitir. renme iin
uygun olan, orta dzeyde genel uyarlmlk hlidir. Bu dorultuda
snava ne ok kaygl ne de ok rahat girmelisiniz. Ders alrken ne
ok uyarlm ne de ok gevek olmalsnz. ngilizcedeki bir deyime
gre, renmede ve ou yaam grevlerinde hedeflenmesi gereken dzey mutlu orta karar olmaldr.
ok dk genel uyarlmlk dzeyinde ders alrken uyuyabiliriz.
Biyolojik zellikler (genetik ve yapsal): II. nitenin A Konusunda psikolojik srelerin biyolojik yapyla
ve zelde beyinle yakndan ilgili olduunu, beyin ve psikolojik srelerin etkileim gsterdiini (psikofizik
etkileimselcilik) renmitiniz. Duyumdan dikkat ve bilince kadar tm temel psikolojik srelerin biyolojik
temellerini grm, genetiin katks konusunda bilgi elde etmitiniz. Hastalk ve kaza nedeniyle biyolojik
yaplarda hasar meydana geldiinde psikolojik srelerin etkilendiini fark etmitiniz.
Dier psikolojik srelerde olduu gibi renme (A Konusu), hatrlama ve bellek (B Konusu) ile dnme,
dil ve problem zmenin (C Konusu) de biyolojik temelleri vardr. Bu sreler genetik yapdan da etkilenir.
B. renilen Malzeme ile lgili zellikler

etkinlik

bilgi kutusu

Araba srmeyi bilen kii renmeyi bir baka model araba srmeye de kolaylkla aktarr. Neden?
Davranlar hemen hemen ayndr (aktarma olumlu). Her iki arabadaki gsterge panelleri ve kontrol
cihazlar, yani uyarclar da benzerdir (aktarma gl). rnekte gl olumlu aktarma oluacaktr.
imdi siz edimsel koullama ile ilgili yukardaki rnei gelitiriniz. Zayf olumlu aktarma, zayf
olumsuz aktarma, gl olumsuz aktarma koullar yaratnz.
Ablanz talyan filolojisine gidiyor, talyancay ok iyi biliyor. Ama bunu ok zor rendi. Dile yetenei olmadn sylyor. imdi de spanyolca kursuna balayacak ve yine ayn skntlar yaarsam
diye ok korkuyor. rendiiniz bilgileri kullanarak onu rahatlatnz. (Bu iki dilin ayn kkenden
geldiini hatrlaynz.)

renmeyi elbette renilen malzeme de etkiler. Malzemeyle ilgili nde gelen baz zellikler aada anlatlmaktadr.
Malzemenin zorluu: Baz malzemeler zor, bazlar kolaydr. Zorluu (veya kolayl) etkileyen etkenler nelerdir?
Ayrtedilebilirlik: Dierlerinden farkl olan, kolayca ayrt edilebilen malzemeler daha kolay renilir. Siz bunun nedeninin bilgi ilemleme biiminde yattn biliyorsunuz. Bu sistem ne kan, deiik olan ilemlemeye kurulmutur. Byle olunca da bir renme malzemesinde farkl
olan dikkat ekiyor ve bylece de daha kolay reniliyor.

115

 Anlamllk: Anlaml malzeme kukusuz ki daha kolay renilir. Anlamadnz bir malzemeyi
ezberlemekten baka seeneiniz pek yoktur.
armsal anlam: Bir malzeme kukusuz ki kiide ne kadar ok eyi artryorsa o kadar
kolay renilir. nk o zaman yeni bilgiler bellekte bulunanlarla btnleir, kiinin mevcut bilgi
topluluuna zmsenir. Bylece malzeme daha anlaml hle gelir. Yeni malzemenin znel bilgi
kmesine zmsenmesini salayan koullardan biri de bilgiyi kiinin kendi kelimeleriyle ifade
etmesidir. Bu yolla kii bilginin ifade edili biimiyle kendi znel ifadesini ilikilendirir, malzemeye armsal anlam kazandrr. Metni ezberlemek iyi bir yntem deildir. Metindeki kelimeler,
o cmle yaplar bakasnndr. Bakasnn sylemlerini ise zmseyemezsiniz.
Kavramsal benzerlikler: renilen malzemedeki kavramlarn benzerlie gre snflanmas, renmeyi kolaylatrr. rnein, siz bu nitedeki bilgileri renmeyi kolaylatran etkenler ve
zorlatran etkenler olarak ikiye ayrabilir ve bilgiyi byle anlamlandrabilirsiniz. Bu, size zel
bir snflamadr. Bu nedenle de onu unutmazsnz. Bazen de malzemedeki kavramlar basamaklar hlindedir. O zaman bilgileri bir aa hlinde dzenleyebilirsiniz. Bu aa size zeldir, onu
kolayca grselletirebilir, bylece daha kolay hatrlayabilirsiniz.
Aktarma: Hibir renmeye sfrdan balanmaz. Yeni renme eski renilenlerin stne kurulur. Buna renmenin aktarlmas denir. Ancak aktarlan bilgi yeni renmeyi her zaman kolaylatrmaz. Eer yeni renmeyi kolaylatryorsa buna olumlu aktarma, zorlatryorsa buna olumsuz
aktarma denir. Aktarmann olumlu mu, olumsuz mu olacan ve aktarmann miktarn ne belirler?
Anahtar kelime "benzerlik"tir.
Davrann benzerlii: Aktarmann olumlu mu, olumsuz mu olacan davrann benzerlii etkiler. renilen davranlar daha nce renilmi olana benziyorsa olumlu aktarma meydana
gelir. renilen davranlar farklysa olumsuz aktarma meydana gelir.
Uyarclarn benzerlii: Aktarmann ne kadar gl olacan uyarclarn benzerlii belirler.
Uyarclar birbirine ne kadar ok benzerse aktarma da (olumlu veya olumsuz) o kadar gl olur.
rnek: Edimsel koullama kutusunda deney hayvan olumlu pekitire almak iin krmz k yandnda pedal aa ynde bastrma davrann renmi olsun. imdi de bu deney hayvanna pedal
yukar iterek pekitirece ulama davran retilecek. Burada olumsuz aktarma olacak nk davranlar birbirine zt. rneimizdeki edimsel davran balatan ayrt edici uyarc krmz kt, imdi de
k turuncu. O zaman olumsuz aktarma ok gl olacak.
C. renme Yntemi le lgili zellikler: renme Stratejileri

hazrlk
renme etkin veya edilgen bir ekilde yaplabilir. Edilgen renmede kii renme yaantsnn edilgen bir alcs konumundadr. Etkin veya aktif renmede ise renen kii amalarn belirler, kullanaca
renme stratejilerini seer, renmi olduunun ve anladnn farkna varr, renme dzeyini artrmak
iin bakalaryla iletiim kurar. Btn bunlara gre etkili renme kendiliinden oluan bir sre deildir.
Etkili renmenin en nemli sreci renmeyi renmektir. renmeyi renmek ise bu sreci etkileyen etkenleri bilmek ve onlar kullanmakla salanr. Aadaki blmde renmeyi renme srecinin
en nemli aralarndan biri olan renme stratejileri hakknda bilgi verilmektedir.

116

Puan

Aralkl ve toplu renme: Aralkl tekrar, renme malzemesinin aralklar vererek renilmesini; toplu tekrar
ise malzemenin birbirine ok yakn zamanlarda veya bir oturumda renilmesini ierir. Bir matematik problemi
zmekte olan kiinin sonuca ulaana kadar almas uygun olabilir (toplu renme). renilecek malzeme birbirine balantl birimlerden oluuyorsa aralarnda olumlu aktarma varsa (Bunun benzer davranm ve benzer uyarc
koulunda gerekletiini artk biliyorsunuz.) toplu tekrar olumlu sonu verebilir.
Bunun dndaki renme durumlarnda, uygun bir renme yntemi aralkl tekrardr. Bir algsal-motor renme deneyinde (ekil 3.7) bir grup 1 dakika alm 3 dakika dinlenmitir (Grup A). Dier grup 3 dakika alp
1 dakika dinlenmitir (Grup B). Daha fazla sre alt halde Grup B'nin puan, daha ksa sre alan Grup A'nn
puanndan daha yksek olmamtr. Ayrca Grup B'nin puanlar alma sresi iinde dm, dinlenince eski dzeyine ykselmitir. Bu sonular, byle bir renme durumunda toplu tekrarn yararl olmadn gstermektedir.
Snavdan nce yaplan toplu tekrar yararl mdr? (1)
500
Snavdan hemen nceki youn alma, amaca yaklatka
artan gdnn etkisinden olumlu biimde yararlanabilir.
400
Ancak artan kaygdan da olumsuz olarak etkilenir. Bu ikisi
birbirini gtrr. (2) Her renmeden hemen sonra hzl
bir unutma meydana gelir. Snavdan hemen nce toplu
300
tekrar yaptnzda, snav srasnda bu hzl unutma henz tam olarak meydana gelmemitir. Ancak bu geici bir
200
avantajdr. nk toplu tekrar renilenlerin kalcl aGrup A
sndan kesinlikle iyi deildir.
Grup B
Biri toplu tekrar, dieri aralkl tekrar yapan ayn ye100
tenek dzeyinde iki arkadanzn bilgilerini snavdan bir
sre sonra yoklayn. Aralkl tekrar yapan arkadanzn
0
ok daha fazla hatrladn greceksiniz. Neden? nk
5
9
13 17 21
25 29 33 37 41
onun bilgileri daha nceki bilgilere zmsenmi ve saSre (dakika)
lamlatrlmtr. leride de greceiniz salamlatrma
ekil 3.7. Aralkl ve toplu tekrarn renmeye
terimi, bellein nasl olutuunu tanmlayan teknik bir
etkisi
ifadedir.

dnelim
lkretimle balayan eitim-retimin amac, kendilik deeri olan, bilme ve anlama gereksinimi ile
gdlenmi, kendini gerekletirmek isteyen bireyler yetitirmektir. Mfredat program uyarnca dersler bir sralama iinde sunulmaktadr. Her ders, nceki derslerin ve bunlarda verilen bilgilerin stne
kurulmutur. Toplu tekrar yaparak rendiklerinizi hzla unuttuunuzda bu birikim oluabilecek mi?
Btn hlinde veya paralara blerek renme: reneceimiz malzemenin tmn bir seferde mi yoksa
paralara blerek mi renelim? Burada renme malzemesinin doas nemlidir. Malzeme ok uzun deilse ve
kendi iinde anlaml paralara blnemiyorsa btn hlinde renmek daha uygundur. Baz renme malzemeleri ise paralarna ayrlabilir. rnekler: yabanc dilde kelime renme, ktalar hlinde dzenlenmi iiri ezberleme,
drama dersindeki rolnz. Paralara blmenin olumlu yanlarndan biri, her paradaki baarnn gdlenmeyi artrmasdr. Her paray renmi olma size haz verir ve bir sonraki renmeye sizi hazrlar. Bu renme stratejisinin olumsuz yan, paralar birletirmek iin ek renme yapmay gerektirmesidir. Bir dieri, paralarn srasn
kartrma tehlikesidir.
renmede yararl bir yaklam nce kolay konularla toplu tekrar yapmak, daha sonra zor konularla para
renmesi yapmak, en sonunda da paralar birletirmeye ynelik renme yapmaktr.
Sonular hakknda bilgi: Bu bilgi nemlidir, nk renme yapan kiiye neyi doru, neyi hatal yaptn, hatalarnn ne olduunu gsterir. Sonular hakknda bilgi vermek, kiiye renme davranlarn yeniden dzenleme,
hatal uygulamalar kaldrp yerine olumlu sonu verecek uygulamalar koyma frsat verir. retmenlerinizin sk
sk yapt snavlarn amac da budur. Aldnz not, size renme dzeyiniz haknda geribildirim verir. Ayrca hangi
konularda zayf olduunuzu gsterir.
Okuma, anlatma: Bilimsel almalar tek bana okumann renmeye ok az katks olduunu ortaya koymutur. Okumada birey nispeten edilgendir. imdi ekil 2.1'e bakalm. Ksa sreli bellekle uzun sreli bellek arasndaki

117

oklara bakalm. Esas olan, bilgilerin uzun sreli bellee gemesi. Bu ise kiinin bilgileri zmseyerek renmesi ile
mmkn. Dier bir deyile, bilgiler daha ncekilerle btnlemeli, anlamlandrlmaldr. Psikologlar bir malzemeyi
renmek iin GSOHT tekniinin kullanlmasn neriyor:

GZDEN GER, SORULAR RET, OKU, HATIRLA, TEKRARLA

etkinlik

etkinlik

1. Okumak belleimiz iinde kk bir bahe yaratmaktan baka bir ey deildir. Her gzel kitap
bu baheye yeni bir nesne, bir minik yol ve yorulduumuzda dinlenebileceimiz bir bank ekler. Susanna Tamaro, Sevgili Mathilda, nsann Yrmesini Drt Gzle Bekliyorum
2. Bir ey okurken yalnzca yazarlarn dncelerini dikkate almakla kalmayn. Bu konuda kendinizin de ne dndnz tartn. Nancy Kleinbaum (Nensi Klaynbaum), l Ozanlar Dernei
Yukarda okumann ilevi konusunda iki ayr gr yer alyor.
Snfn sa ve ve solunda oturanlar olarak iki grup oluturunuz. Grlerden birini bir grup, dierini dier grup savunacaktr. Hangi grubun hangi gr savunacan kura ile belirleyiniz. Ders
dnda savunmanz hazrlaynz. zleyen derste konuyu tartmaya anz. Yaplan tartmay lehte
ve aleyhte grler olmak zere not ediniz.
Tuttuunuz notlar kullanarak iki gr karlatran bir kompozisyon yaznz. Metinde sz konusu iki grn GSOHTla ne derece rtt zerinde durunuz. Bu iki grn sentezlenebilirlii
zerinde dnnz. Kendi zgn sentezlerinize ve yaratc dncelerinize kompozisyonunuzda
yer veriniz.
zleyen derste, kompozisyonunuzu snfta okumak iin sz isteyiniz.

Sosyal becerilerinizi ve kiiler aras ilikilerinizi kullanarak yaadnz evredeki yetikin ve yallarla, her yata renmenin nemi zerinde grme/rportaj yapnz.
Bu grmeleri ve vardnz sonular snfla paylanz.
Trk mill eitiminin temel ilkelerinden ikisi sreklilik ve her yerde eitimdir. Bu nitedeki bilgileri rendikten ve zmsedikten sonra, her yerde srekli eitim ilkesini deerlendiriniz. Bu
ilkenin neden nemli olduunu dnnz.

BELLEK TRLER

hazrlk
Baz renmeler bilinli olarak yaplr (kavrayarak renme gibi). Eitim-retim sreci iinde
yaplan renmelerin byk blm farknda olunarak ve bilinli biimde gerekleir. Ama farknda
olmadan yaplan renmeler de vardr (rtk renme gibi). Bir kiide klasik koullama tr renme, koullamay yapan uzman tarafndan bilerek oluturulabilir (sistematik duyarszlatrmada olduu gibi). Ama kii, klasik koullama tr renme yapmakta olduunu genellikle fark etmez. rnek:
zellikle aken gzel bir yemein grnts aznz sulandrr. Bu klasik koullamann ne zaman ve
nasl olutuunu hatrlyor musunuz? Ama dersinizi altnz zaman annenizin sevdiiniz bir oyunu
oynamanza izin verdiinin farkndasnz ve bunu salamak iin ders alyorsunuz deil mi? Bu son
rnein edimsel koullamayla ilgili olduunu hemen fark ettiniz.

118

renme ok nemli. nsan gibi bir canl trnde salkl ve baarl bir yaam iin gerekli olan davranlarn ok byk ksm renmeye dayanyor (Hemen doutan donanm ve edinilmi donanm
hatrlayalm.). Ama bu yeterli mi? Diyelim ki reniyoruz ama hemen unutuyoruz ya da unutmuyoruz ama hatrlamada glk ekiyoruz (dilimin ucunda dediiniz zamanlarda olduu gibi, ocukluk
anlarn ancak hipnoz altnda hatrlayan psikiyatri hastas gibi). Btn bunlardan, renmenin gerekli
ama yeterli olmadn anlyoruz.

etkinlik

renme trlerini III. nitenin A Konusunda renmitiniz. Bu renmelerden bazlar aada

verilmektedir. Bunlarn ne tr bellekle ilgili olabileceini irdeleyiniz. Bunun iin Kaynakada verilen
eserlere bavurabilir, bakaca bilgi teknolojilerinden yararlanabilirsiniz. Aadaki rnekler konusunda vardnz sonular not ediniz. Bellek trleri konusu derste ilendikten sonra notlarnza geri dnnz. Varsa, eksik ve hatalarnz belirleyiniz.
Derste rendiiniz bilgiler hangi bellek trnde depolanyor olabilir?
Bir telefon numarasn aklnzda tutmaya alrken ne yaparsnz? Bu durumda hangi tr bellek
kullanlmaktadr?
Klasik koullamada oluan koullu tepki hangi tr bellekte yer alr?
Geen yaz gittiiniz tatili hatrlamanz, geen sene okulda rendiklerinizi hatrlamanzdan daha
m zor oluyor? Sizce bunun sebebi nedir?

A. Duyusal Bellek
Duyusal bellek u bilisel srelerin gereklemesine olanak salar:
Duyusal izler kullanlarak alglama gerekleir. Bylece, rnein ikonun (grsel duyusal izler) veya ekonun
(iitsel duyusal izler) "ne" olduu (nesne algs) ve "nerede" olduu alglanr. Duyusal bellek alglamadaki
ilevini, USB'de depolanm olan bilgileri kullanarak gerekletirir (ekil 2.1).
Duyusal bellek, duyu organlarnn duyumsayabildii tm i ve d uyarclara ilikin bilgiyi ierir; kii o anda
kendini etkileyen uyarclarn tm hakknda bilgi sahibidir. Ancak bu bilgiler bilin dndadr. Bu sayede, bilgiler kstl kapasiteye sahip olan farkndalk alann (ki bunun KSB ve alma bellei alan olduunu biraz sonra
greceiz) megul etmez. (Bu noktada, Bilin ve Dikkat blmne hzlca gz atalm.)
Bu alglardan belli baz zelliklere (yeni, ani, iddetli, tr iin nemli vb.) sahip olanlar edilgen
dikkati tetikler ve bilgiler KSB'ye geer.
Baz bilgiler (birey iin nemli olanlar, yaplan grevle ilgili olanlar) etkin dikkat yoluyla duyusal
bellekten seilir ve KSB'ye getirilir.
Bilin ncesindeki baz bilgiler kiinin bir nedenle (rnein kendi ad olduu iin) dikkatini ekerse bunlar da KSB'ye girer.
Duyusal bellekteki bilgiler yaklak iki saniye iinde ya kendiliinden yok olur ya da yeni gelen benzeri bilgiler
ncekini siler. rnein, bir ses tonundan ksa sre sonra (rnein 40 milisaniye) bir baka ses tonu (maske uyarc) uygulanrsa katlmcnn ilk ses tonunu fark etme olasl, ikisi arasndaki sre ksaldka giderek
der. Bunun nedeni, ikinci gelen uyarcnn birinciyi maskelemesidir. kinci uyarc birinciye, alglanma iin
gereken sreyi tanmamtr.

yorumlayalm
Bilgilerin KSB'ye gemesini salayan koullar uyum ve varkalm asndan deerlendiriniz.

119

B. Ksa Sreli Bellek ve alma Bellei

Duyusal bellekte bulunan tm bilgiler arasndan dikkat edilenler KSB'ye geiyor. KSB dikkatin, dolaysyla farkndalk ve bilincin olduu yer. Dikkat etme, farknda olma, bilincinde olma; bunlar ok deerli sreler, nk
kapasiteleri ok snrl. Bilisel ilevleri en iyi durumda olan erken yetikinler KSB alannda 72 (yani en az 5, en
fazla 9) birim bilgi tutabiliyorlar. Doada ne kadar aklc dzenlemeler olduunu gryor musunuz? Her ey duyumsanyor ve her ey alglanyor; nemli, kritik, tehlikeli duyusal izler edilgen dikkat yoluyla seiliyor. Bilgiler
bilinlilik ve farkndaln olduu KSB alanna getiriliyor. Geri kalan duyum ve alglar ise bir sre sonra ortadan
kalkyor, bylece de yeni bilgilere yer alyor.
Tablo 3.2. Ksa Sreli Bellek ve zellikleri

ekil 2.1'deki KSB alanna bakalm. Daha sonra da KSB'nin Tablo 3.2'de zetlenen zelliklerine gz atalm.
nk KSB'nin ilevlerini aklamada bu tabloda verilen zellikleri kullanacaz. Bilgilerin depolanmasn KSB iki
ekilde salar.
(1) Bilgileri kendi kstl alannda depolayabilir. (2) Kalc olarak depolanmas iin bilgiler zmseyici temrin
yoluyla USB'ye aktarlr. imdi bu iki bellek ileminin ne gibi sreleri ierdiini grelim:
Yeniden ifreleme: KSB'de alglar, yani anlamlandrlm bilgiler vardr. rnekler: Bu kitapta ar renmeyle
ilgili cmlelerde belirtilenler, arkadanzn yeni kitap hakknda syledikleri, duvardaki manzara fotoraf, dinlediiniz enstrumental para. KSB'de tm alglar yeniden ifrelenir. nsanlar algladklarn ncelikle szel olarak ifrelerler. lk iki rnekte ifreleme szeldir. Eitim-retim sreci iinde bilgiler ok byk apta szel olarak ifrelenir.
rnein, psikoloji biliminin ltleri konusundaki bilgilerinizi hatrlaynz. Bilgiler aklnza kelimeler olarak geliyor,
deil mi? Ancak baz alglar szel olarak ifrelenemez. Manzara fotorafn veya enstrumental paray szel olarak
ifreleyemezsiniz. Szel ifreler bu gibi alglar tam olarak temsil edemez. Manzaray grsel imge, enstrumental
paray iitsel bir imge olarak ifrelersiniz; buna analojik ifreleme denir.
KSB'de depolama: KSB'de bilgilerin kalma sresi duyusal belleinkinden biraz daha uzundur. Bu sre 2 saniye
ile 20 dakika mertebesindedir. Ancak sre grevin trne gre deiebilir. Bilgiyi bu sre iinde KSB'de tutulabilmenin yolu bilgiyi tekrarlayarak temrin etmektir. rnek: nternetten belirlediiniz telefon numarasna, telefonunuzu bulana kadar ne gibi bir ilem uygularsnz? Numaray tekrarlarsnz deil mi? Bu bir eit ezbere tekrardr.
Tekrarlayc temrinle, bilgiler, tekrarland srece KSB'de kalr. Tekrara son verildiinde ise unutulur. rneimizde,
numaray tuladktan bir sre sonra unutursunuz. Hele yaptnz telefon konumasnda saylar geiyorsa daha
da abuk unutursunuz. nk bir sonra gelen saylarla ilgili benzeri bilgi, yine saylar ieren telefon numarasn
silmitir.

dnelim
Ders alrken malzemeyi sadece tekrarlamak, renmenin kalcl asndan uygun mudur?
Tekrarlayarak yani ezbere yaplan renmeye ne oluyor?

120

Merkezi Ynetici

Szel Dng

Grsel Meknsal
Yazboz Tahtas

Uzun sreli bellee aktarma: Bilgileri tekrarlayarak KSB'de tutabilirsiniz. Ancak bu aklc bir zm deildir,
nk o zaman siz bu ok deerli bilinlilik alann megul etmi, yeni bilgilerin buraya gelmesini engellemi olursunuz. KSB'yi boaltmak ve renilenleri nispeten kalc bir ekilde depolanmak iin onlar USB'ye aktarlmalsnz.
imdi ekil 2.1'de USB'den KSB'ye gelen iki oka bakn. Oklardan biri USB'den baz bilgilerin, dieri ise kural
ve stratejilerin KSB'ye getirildiini gsteriyor. Bu gibi bilgiler KSB'de tutulmuyor, gerektiinde USB'den alnyor.
Neden? nk KSB'de her eye yer yok, o kstl bir kapasiteye sahip. KSB'deki yeni bilgiler, daha nce renilmi
olup USB'de depolanm, imdi de KSB'ye aktarlm olan bilgilerle ilikilendiriliyor. Bylece de bilgiler USB'deki
bilgilere zmseniyor ve USB'ye aktarlyor. Buna zmseyici temrin denir.
rnek: Babanz ve onun marangozluk hobisini hatrlyorsunuz. Onun bir marangoz tezgh var. Arkasnda da
ara ve gerelerin durduu raflar. Babanz size bir dolap yapyor. in her aamas iin, gerekli olan malzemeyi raftan alyor, ilemi gerekletiriyor ve malzemeleri rafa geri brakyor. nk tezgh kk, her eyin onun zerinde
durmasna uygun deil. Birdenbire btn bunlarn KSB ve onun USB ile olan ilikisini anlamada kullanabileceini fark ediyorsunuz. Zihninizde her ey birden daha iyi yerine oturuyor. Marangoz tezghn KSB iin bir model
olarak kullanyorsunuz (Bilimde aklamalar kuramlarla yaplr. Ancak bir baka aklama eidi de modellerdir.).
Babanzn yapt eyalardan biliyorsunuz: Raflarda ile ilgili ne kadar ok ara ve gere varsa ortaya kan rn
de o kadar iyi oluyor. imdi bu marangozluk modelinden bir karsama yapabilirsiniz. USB'deki bilgiler ne kadar
fazla ise, renme ve bellemeye ilikin ne kadar fazla kural ve strateji biliniyorsa zmseme ii de o kadar baarl
olmaldr. Byle bir temrin sonucu USB'ye aktarlan bilgiler de o kadar kalc olmaldr. Her iki karsama dorudur.
zmseyici temrin ne kadar ok bilgiye dayanyorsa, uygun ve yeterli kural ve stratejiler kullanlyorsa, belleme de
o kadar baarl olur.
alma bellei: A. Baddeley (Bedly, 1934-) ksa sreli bellei alma Bellei Modeli'nde aklamtr (ekil 3.8). Bu modele gre szel bilgiler ve grsel meknsal bilgiler ayr ayr ilemlenir. Szel Dng ve Yaz Boz
Tahtas'nda bilgiler tekrarlanr ve depolanr. Btn bu ilemler adna Merkezi Ynetici denilen bir baka birimin
izlem ve denetimi altnda gerekleir.
alma bellei terimi zel bir bellek trn de vurgulamaktadr. Bu bellekte bilgiler bir taraftan depolanr, bir
taraftan da bilgiler zerinde ilemleme yaplr. rnein evirmenler bir yandan yabanc dilde sylenenleri depolar,
dier yandan da yabanc dildeki malzemeyi Trkeye evirirler.

ekil 3.8. alma bellei

yorumlayalm
KSB'yi engelleyen, yani bilgilerin depolanmas ve hatrlanmasn olumsuz olarak etkileyen bir ila
kullanldnda bireyin yaam nasl etkilenir? Bireyin bir gnlk yaamndan rnekler dnnz.

121

uygulayalm
Szel malzemeyi anlama alma belleini gerektirir. nk bir cmlede tam olarak ne denmek istendii, cmlenin tamam alglandktan sonra anlalr.
Bir cmledeki en nemli kelime, neyin yapldn ifade eden yklemdir. Dilimizde yklem cmlenin en sonundadr. ngilizcede ise yklem cmlenin banda, zneden hemen sonra gelir. Dilimiz
alma belleinin daha fazla m kullanlmasn gerektiriyor? Hele cmleler uzun kurulunca alma
belleine daha m fazla ykleniliyor? Bu yk konuulan dinlerken mi daha fazla yoksa yazlan
okurken mi?
Yalanma ile alma bellei zayflar. Bir yalyla konuurken nasl cmleler kurmalyz?
imdi de alma bellei ile KSB'deki ilemlemeleri eletiriniz. alma belleinde hemzaman olarak yaplan ilemleme KSB'deki hangi ilemlerle benzemektedir?
C. Uzun Sreli Bellek

etkinlik

Aada USB trleri ile ilgili bir kavram haritas verilmektedir.

rendiiniz USB trlerini ait olduklar kutulara yaznz. Konu ilendikten sonra bo braktnz
kutular da doldurunuz.
USB trlerini ifade eden terimleri hatrda tutmak iin bunlar bir arknn szleri olarak kullanmay
deneyiniz. arky tekrarladka terimler belleinize daha iyi yerleebilecektir. Neden?
Doru cevap: Terimler dilsel olarak kullanldnda sadece sol yarm kre, melodi iinde kullanldnda ise ayrca sa yarm kre faaliyete geer. Her iki yar krenin birden almas bellei
glendirir.

steyen renciler bellek trleri ile ilgili arklarn snfta sylerler. Baz rencilerin bilgiyi melodiye dndrme ynteminden daha fazla yararlanmalar doaldr. Bu gibi rencilerde yksek
mziksel-ritmik zek vardr. renme malzemesi buna uygun olduu taktirde, bu renciler renmede mzii kullanmay bir alkanlk hline getirmeyi dnebilirler.
UZUN SREL BELLEK

................

................

................

................

................

................

................

ekil 3.9. Uzun sreli bellek trleri

ekil 2.1'deki USB alanna bakalm ve sonra da USB'nin Tablo 3.3'te zetlenen zelliklerine gz atalm. USB'nin
ilevlerini bu tablodaki zellikleri kullanarak aklayacaz:

122

Tablo 3.3. Uzun Sreli Bellek ve zellikleri

GRDNN TR: itsel, szel, grsel
KODLAMA TR: Szel, nermesel, anlamsal, analojik (imgesel)
BLG LEMLEME: zmseyerek ifreleme, odaklanm dikkat altnda bilgiyi koruma
BLGNN SUNUMU: zmseyerek temrin, veri srclnde aadan yukarya ileme
ANALZ DZEY: Anlamsal, zmsenmi, zenginletirilmi, dzenlenmi
DKKAT DURUMU: zerinde durulmakta olan olaylar iin odaklanm dikkat, bilinen olaylar iin edilgen dikkat,
ar-renilmi olaylar iin otomatik sreler
DKKAT MODEL/KURAMI: Szge, ge seme, kapasite modelleri
BLN DURUMU: Bilin; bilin ncesi, bilin d
DENEYMN TR: kincil bellek, ansal bellek, imgesel bellek, anlamsal bellek
DENEYMN SRES: ok uzun, kuramsal olarak sonsuz
DENEYMN KALIMI: Derinlemesine analiz
DEPOLAMA KAPASTES: ok byk, bilinen snr yok
KAPASTENN ARTIRILMASI: Yeniden yaplandrma, yeniden dzenleme, zmseme, imgeleme
DENEYMN SONA ERMES: Yok olma, silinme, ipucuna bal unutma, bellek tesi ilemler
GER AIRMA: Otomatik, retme ve tanma
BELLEK MODEL/KURAMI: Evre modeli, dupleks, ayrdedilmilik, tek srece karn iki sre kuramlar
LEVLERN ZET: zmseyerek ifreleme, deneyimi koruma, deneyimi deitirme, nesne alglama

Depolanm olan bilgilerin nitelii: USBye bilgiler zmseyerek temrin yapld iin aktarlabilmiti. zmsenen bu bilgiler deneyimlerinizle ilikilendirilmi, anlamlandrlm, zenginletirilmi, yeniden yaplandrlm ve
dzenlenmitir. Bu zellikteki bilgiler ikincil bellektedir; onlar orijinal hllerinden hayli uzaklam durumdadr.

USB'deki bellek trleri: USB'de iki tr bellek

vardr. (1) Anlamsal bellek. Bu bellekte anlametkinlik
larn, kavramlarn olduunu biliyoruz. Anlamsal
bellek dnya hakkndaki bilgileri, evren gerekleGemi Yaz
rini ierir. imdiye kadarki eitiminiz boyunca R'y gibi bir yazd. Yarattn hevesinle,
rendiiniz bilgilerin byk ksm anlamsal bellekHer nn, her rengini, her i'rini hazdan.
tedir. rnekler: Cumhuriyetimizin kurulu tarihi,
peri bacalarnn hangi ilimizde olduu, Akdeniz
Hl doludur baheler en tatl sesinle!
Blgesi'nde klarn lk ve yal, yazlarn scak ve
Bir gn, bir uzak htra zlersen o yazdan
kurak getii bilgileri (2) Ansal bellek: Belirli yer
Krfezdeki dalgn suya bir bak, greceksin:
ve belirli zamandaki anlara ilikin bellektir. rnekGemi gecelerden biri durmakta derinde;
ler: Dn arkadanzla gittiiniz pop mzik konseMehtb... iri gller... ve senin en gzel aksin...
rinde solistin giydii kazak, geen gn retmenin
Velhasl o r'y duruyor yerli yerinde!
duygularn bileenleri konusunda sorduu soruyu
ok gzel cevaplaynca arkadanz Elvan'n yzn
Yahya Kemal Beyatl
deki gurur ifadesi, geen yaz tatilinizi geirdiiniz
Antalya'da havann ne kadar scak olduu ve sizin
Yahya Kemal Beyatl iirinde hangi tr
de bundan ok rahatsz olduunuz.
bellekten sz ediyor?
Verilen rneklerde grdnz gibi, anlamsal
ve ansal bellek, kiinin bilincinde olduu ve bakalarna da bildirebildii bilgileri ierir. Bilincinde
olunduu iin bu bellee ak bellek, bildirilebildii iin de bildirilen bellek denmektedir.
Doru cevap: Ansal bellek.

Bilinlilik/farkndalk durumu: USBde ilemlerin bir ksmn biz farknda yani bilinli olarak yaparz. Ancak
bazlar bilin ncesinde gerekleir, bazlar ise bilin dndadr. Bilinli USB ilemine rnek: Baz ynleriyle duygularn, daha nce rendiiniz drtlerle yakndan ilikili olduunu fark ettiniz. Duygularla ilgili bu yeni bilgilerin
farkndasnz ve bunlar bilinli olarak USBye aktaryorsunuz. Bilin ncesi USB ilemine rnek: Babanz araba
kullanyor, o srada da annenizle yeni gideceiniz dersanenin olumlu ve olumsuz ynlerini konuuyor. Trafik skk
ama yolda sorunsuz gidiyorsunuz; babanz herhangi bir trafik kural ihlali yapmyor. Birden yola bir kpek atlad.
Babanz hemen kendine geliyor, direksiyonu hafife aksi yne krp kpein yolu gemesine izin veriyor sonra da
arabay srmeye ve sohbete devam ediyor. Babanz araba srme becerisini, bir acil durum olmad srece, bilin
ncesinde gerekletiriyor.

123

Bilin d USB ilemlerine rnekler: (1) Bebek Albert byynce sakall erkeklerin yannda sebebini bilmedii
bir tedirginlik, kayg duyuyordu. Bu bize USBde bilinaltnda bilgilerin olduunu ve bunlarn davranlar ynlendirdiini gsteriyordu. (2) Bilgiler USBye zmseyici temrinle atlyordu. Bu yeni bilgiler, bir yandan da, USB
deposunda bulunan bilgileri deitirmekte; onlar gncelletirmekte, yeniden dzenlemekte, zenginletirmektedir. Btn bunlara gre bilgiler, bilindnda yrtlen ilemler yoluyla srekli deiiyor. (3) USBdeki bilgilerin
belirgin ynleri daha keskin hle geliyor, belirgin olmayan ksmlar daha dzgnleiyor ve bilgiler sistematik olarak
deiiyor. Btn bunlarn bir sonucu olarak, ou zaman hatrlanan bilgi, balangta renilmi olan bilgi deil,
bunun bellek tarafndan yeniden dzenlenmi ekli oluyor. (4) stelik USB, sadece dorudan depolanm olan
bilgilerden de olumuyor; USBnin daha byk ksm, karsanan bilgidir. nsan zihni depolanm olan bilgiden
nedensel, ilevsel, zamansal, yersel ve anlamsal karsamalar yapar. Btn bu ilemler de, yeniden yaplandrma
ilemlerinde olduu gibi, kiinin bilinci dnda yaplyor.

rnekler bulalm
USB'nin depolar srekli deiime urar. Bilgiler unutulabilir. Bilgiler deitirilir (gncelleme, keskinleme, dzgnleme, sistematik dnm) ve gelitirilir (yeni bilgilerin karsanmas). Bu srelere
rnekler bulalm.
Bellek kapasitesi: Duyusal bellein olduka geni bir kapasitesi vard. Belirli zamanda, duyu organlarnn duyumsayabildii tm bilgileri kapsyordu. Ancak ksa srede bunlar ortadan kaldrarak yenilerine yer amak zorundayd. KSB'nin snrl bir kapasitesi vard. USB'nin ise bilinen bir snr yoktur. Beynimizin ok az ksmn (%50, %20,
%5) kullandmza ilikin szler, bir yerde, USB'nin snrsz kapasitesine gnderme yapmaktadr.
USB'deki bilgiler unutulur mu? Dier bellek trlerinde olduu gibi, USB'deki bilgiler de zamanla ortadan kalkabilir veya bir baka bilgi tarafndan silinebilir. Dier yandan, unutuldu zannettiimiz bilgilerin kendiliinden geri
geldiini veya belirli teknikler kullanlarak bu bilgilere ulalabildiini gryoruz. Belki de bilgiler unutulmuyor,
sadece onlara artk ulaamyoruz yani onlar geriye getiremiyoruz.

dnelim
USB'deki depolardan yararlanan bir sre daha vard; alglama. II. nite'nin Konusu'nu hemen
gzden geirip bilgilerimizi tazeliyelim. ekil 2.1'e tekrar bakalm. Alglama ilemi duyusal bellek ve
USB'nin etkileimi sonucu ortaya kyordu. Yukarda USB ile ilgili alt balklar tek tek ele alnz ve
alglamay her madde balamnda aklaynz.
. rtk Bellek
USB'deki ansal ve anlamsal bellein, ak bellek olduu belirtilmiti. Ancak, bir de kiinin bilincinde olmad
rtk bellek vardr. rtk bellek kiinin farknda olmadan rendii bilgileri ierir. rtk bellekte kii renmi
olduunu bilmez. Bu nedenle, ona bildirilemeyen bellek de denir. Peki, kii rendiini bilmiyor, bu nedenle de
size bunu bildiremiyorsa biz onun rendiini nereden biliyoruz? Bunu biz onun davranlarndan karsyoruz.
Hemen psikolojinin inceledii ikinci tr davran aklnza geldi, deil mi? imdi hangi tr renmelerin rtk bellekte depolandn grelim.
n uygulama etkisiyle rtk renme: renme konusu altnda ele alnan rtk renme rtk bellek
trlerinden biridir. rtk renme konusunda verilmi olan rnekte kii, listedeki kelimeleri farkna varmadan
renmitir. Bu nedenle katlmclar heceleri n uygulamadaki listede bulunan kelimelere tamamlamt.
Klasik koullama: imdi rtk bellein tanmn bir kez daha okuyalm. Klasik koullama tr renme bu tanma uyuyor mu? Doutan gelen tepkiler (refleksler) uyarclarn otomatik olarak ortaya kard davranlardr.
Gznze bir hava esintisi gelirken gznz krparsnz. Bunu, dnmeden istemsiz olarak yaparsnz. stelik
de zorunlu olarak yaparsnz, nk bu tr tepkiler varkalm iin gerekli tepkilerdir. Bunlardan nce hep bir uya-

124

rc gelmektedir (koullama uyarcs). Ama siz bu izlerlii fark etmezsiniz. Bir sre sonra o uyarc sizde bir tepki
uyandrr; farkna varmadan bir koullu tepkiye sahip olursunuz. Ayn ekilde ilgisiz eylerden korkmay farkna
varmadan reniriz. Btn bu bilgiler klasik koullama tr renmelerin USB'nin rtk belleinde depolandn
gstermektedir.
Beceri ve alkanlklar: Bunlar balangta farkna vararak ve bilerek renilir. Ancak davranlar mkemmel hle
gelince, bunlar USB'nin rtk bellek depolarnda yer alr. Kii
beceri ve alkanlklar, dnmeden, davranlarn bilinli
olarak izlemeden yerine getirir. Baz beceriler U-D'lerin oluturduu zincirler halindedir. Uyarc bir davrana yol aar,
daha sonra o davran bir sonrakinin uyarcs hline gelir ve
balar zincirleme olarak devam eder. Zincirleme sren becerilere verilebilecek rnekler arasnda kayak yapma, bisiklete
binme, yrme vardr. Araba kullanma, bilgisayar klavyesini
kullanma, dans etme ise U-D zincirlerinden olumayan becerilere rnektir.
Alkanlklar da rtk bellektedir. Alkanlklar dnlmesine gerek olmadan, dikkati ve bilinli farkndal gerektirmeksizin yaplan davranlardr. Eitim-retimde ama,
neyi nasl renip bellee aktaracanz konusunda yararl
alkanlklar gelitirmektir. Bylece, yeni gelen bilgilerin ilemlenmesine ve USB'ye aktarlmasna zemin hazrlamaktr.
Grdz gibi, beceri ve alkanlklarda, davranlarn nasl
yaplaca yani bir sre renilmektedir. Sz konusu bellee, bu nedenle sre bellei de denmektedir.

etkinlik

imdi artk bellek trlerini biliyorsunuz. Aadaki emay inceleyiniz. Verilen rneklerde hangi bellek trnn sz konusu olduunu gerekeleriyle yaznz.

Duyusal
Bellek

Ksa Sreli
Bellek
ve
alma Bellei

Uzun Sreli Bellek

Ak Bellek

rnek

rtk Bellek

Bellek Tr

Bisiklete binme
Gzlerimizi krptmzda ksa sre iinde grntlerde kesinti olmamas
Fransa'nn bakentinin Paris olduunu bilme
Dn akam yediklerimizi hatrlama
Kesirli problem zme

125

dnelim

Ezbercilik bir renme ve belleme stratejisidir. Tekrarlana tekrarlana da bir alkanlk hline gelir,
kii malzemeleri kolayca ezberler. imdi dnelim. Bu beceri neyi ieriyor? Bir U-D'ler zincirini.
Yrmede byle bir zincir dzeni ok yararl. Bu faaliyette bir U bir D'ye balanyor. Daha sonra
bu D bir sonraki davran iin U hline geiyor ve zincir bylece son D'ye kadar sryor. Ama
renme ve etkili belleme iinin siz artk ne olduunu biliyorsunuz; anlamlandracaksnz, zmseyeceksiniz. Bunun sonucunda, bilginin kalcln salayacak, anlamsal bellek depolarn geniletecek, her yeni bilgiyi daha da gelimi bir bili yaps kapsamnda deerlendireceksiniz. Peki,
U'lar ve D'leri saptanm zincir btn bunlara izin veriyor mu?
Kii ezbere tekrarlarken retmen bir soru soracak olsa, zincir kopuyor. Kiinin tek yolu ilk U'ya
geri dnmek (Unutmaynz: zinciri balatan o ilk uyarcyd.). Oysa, yaamda kiiye byle frsatlar
verilmiyor.
Ezberlenen kelime ve cmleler de kiinin kendisine ait deil. USB'ye aktarlm olsa bile bilgi ok
zayf izler hlinde temsil ediliyor, bu nedenle de ok abuk unutuluyor.

RENME, BELLEK, HATIRLAMA LKS

dikkat
retmen size bir soru sordu, siz de gerekli bilgileri hatrlayarak soruyu cevapladnz. ok basit
gibi grnen bu davrannz ok nemli ilemlemeyi iermekte: renme (kazanm), bellek (depolama) ve hatrlama (geri arma). (ekil 3.10)

RENME

BELLEK

HATIRLAMA

KAZANIM

DEPOLAMA

GER AIRMA

ekil 3.10. renme, bellek ve hatrlama srelerinin ematik gsterimi

Daha nce renilmi ve bellekte yerini alm olan bilgilerin hatrlanmas iin aadaki srelerin gereklemesi gerekir.
Kodlama: renmenin balamas iin bilgilerin nce ksa sreli bellein daha sonra da uzun sreli bellein
kodlarna dntrlmesi gerekir. Bilgiler kodlanamad taktirde renme gerekleemez. renme gereklemezse bellek ve hatrlamadan sz edilemez. Ksa sreli bellein kodlar Tablo 3.2de, uzun sreli bellein kodlar
ise Tablo 3.3de gsterilmektedir.
Depolama: Bellein bir boyutu renilen bilgilerin depolanmasdr. rnein klasik koullamada bilginin depolanabilmesi iin, koullu ve koulsuz uyarclarn defalarca birlikte verilmesi gerekiyordu. Edimsel koullamada da davrann tercihen aralkl olarak pekitirilmesi gerekiyordu. Aksi durumda, renme kalc hle geemiyordu. Eitimretimde yaptmz renmeleri en etkili ekilde nasl depolayabiliriz? Bu konudaki bilgileri aada greceiz.
Hatrlama: Bilginin bellekte bulunduunu nasl anlarz? Hatrlaynca. Hatrlama bilginin geri arlmasdr.
Ancak bu geri arma ilemi her zaman baarl olmaz. Gnlk hayatmzda bunun rnekleriyle sk sk karlarz.
Bilgiye sahip olduumuzu bilir ama hatrlayamayz. Dilimizin ucundadr ama aklmza gelmez. nce hatrlayamayz
ama daha sonra bilgi birden gelir. Buna genellikle birtakm ipular neden olur. (Sayfa 83'deki Hazrlk Kutusu'ndaki Ik adnn nasl hatrlandna ilikin rnei hatrlaynz.). Psikiyatrik tedavi gren hastalarda, baz bilisel ve
duygusal geler varlklarn bilinaltnda srdrr. rnein, anne bebeinden nefret ettiinin bilincinde deildir.
Psikiyatr ve klinik psikolog, depoda olan bu gibi bilgileri kiinin hatrlamasn, zel baz teknikler kullanarak salar.
Bu ite hipnozun kullanlabileceini grmtk. Bir dier teknik ileride greceimiz serbest armdr. Sonu:
Hatrlayabilmek ve hatrlatmak iin zel baz tekniklerin kullanlmas gerekebiliyor.

126

imdi ekil 2.1'e bakalm. Orada bellek terimi drt kez geiyor; duyusal bellek, ksa sreli bellek (ksaca KSB),
alma bellei, uzun sreli bellek (ksaca USB). Bu bellek trleri, zaman boyutunda, verilen srada olumakta ve
bilginin her birinde kalma sresi bu sraya gre artmaktadr.

bilgi kutusu

1.
2.
3.
4.
5.

Neden Unuturuz?
Kullanlmayan bilgi zaman iinde unutulur.
renilen bilgiler daha nce renilmi olan benzeri bilgileri bozar. Buna geriye ket vurma
denir.
Daha nce renilen bilgiler, benzeri bilgileri ieren daha sonraki renmeyi bozar. Buna ileriye ket vurma denir.
Geriye ve ileriye ket vurma birbirine zt iler.
Rahatsz edici nitelikteki anlar, duygu ve dilekler unutulur. Buna gdlenmi unutma denir.

Yaamda btn rendiklerimizi hatrlayabilseydik ne kadar iyi olurdu deil mi? Ama byle olmuyor. renilenlerin bir ksm unutuluyor. Yapsalc ekoln yelerinden H. Ebbinghaus kendisi zerinde yapt deneylerde,
nce bir kelime listesi renmi, daha sonra farkl zamanlarda ne kadar kelime hatrlayabildiini belirlemitir.
Bylece, kelime listesi iin unutma erisini karmtr. ekil 3.11'de grdnz gibi, hatrlanan kelime oran ilk
bir saatte hzla, sonra da yavaa dyor.

H. Ebbinghaus
ekil. 3.11. Kelime listesi iin unutma erisi

etkinlik

Bir nceki psikoloji dersi snavndaki sorular, bir bakasndan yardm almadan hatrlaynz ve bir
kda yaznz.
retmeninizden yardm alarak ilk snavda sorulan sorular tahtaya yaznz. Bu sorulardan ka
tanesini hatrlayabilmi olduunuzu belirleyiniz. Hatrlayamadnz sorular zerinde dnnz.
Hatrlayamamann renme/ifreleme, depolama ve geri arma aamalarndan hangisi ile ilgili
olduunu tartnz.
Hatrlayamama nedenlerini not ediniz. Bu bilgileri gelecekteki renme ve belleme etkinliklerinde kullanmaya zen gsteriniz.

127

Belleimizi glendirmek, daha ok ey hatrlayabilmek iin ne yapabiliriz? renme ve bellein bir

metal parann iki yz gibi olduunu, renmenin bellein vazgeilemez n koulu olduunu renmitik.
Sorulan sorunun ilk cevab: ok iyi renmelisiniz. ekil 3.1'e baknz. Tam doru tekrar yeterli deil, ar
renmelisiniz. Bunu da nasl yaplabileceiniz, A Konusunda, renmeyi Etkileyen Etkenler bal altnda anlatlmt. renme srecini baarl bir ekilde tamamlamak iin orada yazlanlar uygulamalsnz.
Bellei gelitirmek iin konuyu anlamal, konuyla ilgili bilgi birikimine sahip olmalsnz. zmseyerek temrin yapmal, USB'de de bilgileri zmseyerek kodlamalsnz.
Bellei gelitirmede kendi bireysel durumunuz ve zellikleriniz de nemlidir. Bu zelliklerin balcalar unlardr: Odaklanm ve srekli dikkatiniz; anlamak, renmek ve bilmek iin gdlenme durumunuz; unutmamay istemeniz ve hatrlayabileceinize gven duymanz; genel uyarlmlk ve kayg dzeyiniz, ksaca
stres dzeyiniz. Fiziksel, sosyal ve kltrel ortamn uygun olmas da ok nemli. rnein, dikkat datc
fiziksel evrenin, sinemadaki yeni filme gitmek iin aklnz elmeye alan arkadanzn, eitime nem
vermeyen bir kltrel yapnn renme ve belleme iin gereken koullar salamad ortadadr.
Unutmaya yol aan etkenleri ortadan kaldrmalsnz. Tm bellek trlerinde, daha sonra gelen bilgilerin
ncekileri sildiini renmitiniz. Bu sonraki bilgiler, bellek zerinde bozucu etki yapar. Buna geriye doru
bozucu etki denir. imdi ekil 3.12'ye bakalm. Daha nce renilen liste says arttka son listeden hatrda
kalan miktar azalyor. Bu da ileriye doru bozucu etki. yleyse yaplmas gereken, birbiri zerinde bozucu
etki yapabilecek bilgileri art arda renmekten kanmaktr.
Hatrlama srecini kolaylatran koullar yaratmalsnz. Hatrlamay olumlu olarak etkileyen etkenler
unlardr: (1) Malzemenin rgtlenmi olmas. Bunun KSB ve USB ilemleri iin de ne kadar nemli
olduunu biliyorsunuz. (2) Hatrlamaya yardmc
ipularnn olmas. oktan semeli testlerde, bilgiler daha kolay hatrlanr. nk orada doru seenekle ilgili ipucu (doru cevabn kendisi) vardr. (3)
Bilginin renildii balam ile hatrlanmaya allan
bilginin ayn olmas. rnek: Kantindesiniz. Kantin
alannn adn hatrlamaya alyorsunuz. Bu kiinin adn byk olaslkla hatrlarsnz. Ama eer
bu kiiyi bir arkada toplantsnda grrseniz, adn
byk olaslkla hatrlayamazsnz. (4) Duygusal etkenler. Gdlenmi unutma diye bir kavram vardr.
Bireyler benliklerini tehdit eden duygu ve dncelerini, arzu ve isteklerini ve bunlara ilikin bilgileri
hatrlayamazlar. nk bu bilgiler bilinaltndadr.
ekil. 3.12. leriye doru bozucu etki

128

Hatrlamaya yardm eden teknikler kullanmalsnz. Mnemonik olarak adlandrlan bu tekniklerin tmnde, aadaki bilisel sreler kullanlr:
1. arm kurma: Bu ok etkili teknii olaslkla sk sk kullanyorsunuz. II. nite'nin F Konusu'nda bilin
hakknda rendiklerinizle KSB ve USB'deki bilin hakknda rendiklerinizi birbirine baladnzda,
bu ikisi arasnda arm kurar, bylece de bellekte her birinin kalcln artrrsnz. Belleinizde bulunmasn istediiniz bir numara ile sizin iin nemli saylar arasnda arm kurduunuzda, sayy
daha kolay hatrlarsnz. rnek: Psikoloji bilimi 1879'da kuruldu. 18 evinizin kap numaras, 79 ise arabanzn plakasnda var. Artk 1879'u unutmanz mmkn m?
2. rgtleme: renme malzemesini kavramsal benzerliklere gre rgtlediinizde, malzeme bellekte
daha kalc olur. Tablolar bu amala yaplr, yoksa ayn bilgi kelimelerle de anlatlabilir. Tablo 3.1'e
bakalm. Pekitireler ve bunlarn davransal sonularn sadece metni okuyarak m, yoksa metni bu
tablo eliinde okuyarak m daha iyi aklda tutarsnz? Ders alrken bilgileri mutlaka yeniden rgtlemeli, bunlar tablo ve ak diyagramlar hlinde zetlemelisiniz. Bunlar yaparken bir yandan renirsiniz, bir yandan da bilgileri kendinize zg kelime ve cmle yaplaryla dzenlemi olursunuz. Btn
bunlar zmsemenin n koullardr.

3. Zihinde canlandrma: nsanlar bilgilerin ok byk blmn KSB'de szel olarak ifreler ve USB'de
szel olarak saklar. Ancak szel malzemenin ayrca imgesel olarak da depolanmas, bellei glendirir.
renmede genellemeyi ilemi, bir de grafik (ekil 3.4) vermitik. Size Uyarclardaki benzerlik genellemeyi nasl etkiler? sorusu ynetildiinde, grafii gznzn nne getiriniz. Soruyu ne kadar rahat
cevapladnz greceksiniz.
4. Sesselletirme: renme ve bellemede esas olan, bilgiyi baka bilgilerle ilikilendirmektir. Yukarda
saylan stratejilerin hepsi bunu yapmaktadr. likilendirmeyi kendi sesinizle de yapabilirsiniz. Bilgiyi
kelimelerle sesli olarak tekrarladnzda, kendi sesinizi bilgiyle ilikilendirmi olursunuz. Bunu baz arkadalarnz dikkatlerinin dalmasn nlemek iin de yaparlar.

uygulayalm
Resim, ekil, tablo gibi gsterim aralarnn kullanlmasnn nedeni, zihinde canlandrma tekniini
kullanmanz salamaktr. ekil 3.9 ve ayrca ekil 3.13'e baknz. ekil 3.13'te sadece kavramsal benzerliklere gre snflama yaplmam, imgeler de kullanlm. Hangi gsterim daha kolay hatrda kalyor?
BELLEK

UZUN SREL BELLEK

KISA SREL BELLEK

AIK

ekil 3.13. Bellek trlerinin imgesel

gsterimi. Ksa sreli bellek (saniye
ve dakikalar uzunluunda), uzun sreli bellek (dakika, saat, ay ve yllar
uzunluunda), ansal bellek (anlarla
ilgili), anlamsal bellek (kavramlar ve
genel kltr bilgileri ile ilgili), rtk
bellek (klasik koullama, beceri ve
alkanlklarla ilgili).

ANISAL

RTK

ANLAMSAL

imdi, yukardaki srelerin kullanld mnemonik tekniklere iki rnek verelim.

Kmeleme: KSB'nin kapasitesinin 72 birim olduunu renmitik. Siz rnein 10 basamaktan oluan bir
saynn basamaklarn tek tek mi hatrda tutuyorsunuz, yoksa, yz on iki, alt yz seksen be, bin drt yz
be olarak m? O zaman siz belleinizde on birim (3, 1, 2, 6, 8, 5, 1, 4, 0, 5) deil, birim (312, 685, 1405)
tutmaktasnz. Bu tekniin ad kmelemedir. Kmeleme, grdnz gibi KSB'de tutulan bilgi miktarn artrr.
Kmeleme birbiriyle ilikisiz say, kelime ve nesnelerin hatrlanmasnda kullanlabilecek en etkili tekniktir.

129

ekil 3.14. Bellee yardmc teknik kullanmann bellee etkisi

Yerler teknii burada pek bir ie yarayacak

gibi grnmyor!

ekil 3.14'te mnemonik teknik kullanmann hatrlamaya etkisi gsterilmekte. Teknik kullananlar ve kullanmayanlar arasnda byk bir fark olduunu gryorsunuz.
Yerler: zellikle birbiriyle ilikisiz nesneleri hatrlamada yararldr. Bu teknikte, hatrlanacak olan nesneler
ok iyi bilinen yerlerle ilikilendirilir. Kii nce bu yerlerde zihinsel olarak dolar, onlar zihninde canlandrr.
Daha sonra da hatrlamak istedii nesneleri bu yerlere yerletirir. ardan ekmek, yumurta, defter ve bisikletinizin tamirdeki lastiini alacaksnz. Yerler odanzla sokak kaps arasnda. Zihinsel olarak karyolanzn
yanndaki dolabn stne bir dilim ekmek yerletiriyorsunuz, yerdeki halnn stne de yumurtalar. Kapnn
yanna geliyorsunuz. Kapnn stne bir defter iviliyorsunuz. Sokak kapsnn yanna geliyor ve kap koluna bir
bisiklet lastii asyorsunuz. Bunlar ok sama bulabilirsiniz. Ancak yle olmallar, yaptnz grselletirmeler
ne kadar farkl ve canlysa o kadar iyi hatrda kalr. Yukarda Bellei Gelitirme bal altnda baz ksmlar
byk harflerle ve ayrca krmz yazmann nedeni de buydu. Sayfay evirince o ksmlar derhal dikkatiniz ekti, deil mi? imdi ardasnz. Listeyi hatrlamak iin tek yapmanz gereken, yerleri zihinsel olarak dolamak
ve imgelemek.

etkinlik
Hatrlamaya yardm eden tekniklerden kmeleme ve yerlerin hangi biKMELEME
lisel srelerden yararlandn yandaki emada oklarla gsteriniz.
Zihinde
Birinci dereceden kullanlan bilisel
arm Kurma
rgtleme
Yerler
Canlandrma
sreleri gsterirken dz izgili oklar
(
), ikinci dereceden kullanlanlar gsterirken kesik izgili oklar
YERLER
) kullannz.
(
emanz arkadalarnznkilerle karlatrnz. Farkl ilikilendirmeler varsa, kitabnzdaki ilgili ksmlar tekrar gzden geiriniz. Hangi
ilikilendirmenin doru olduuna karar veriniz ve emalarnz bu dorultuda dzeltiniz.

DNMENN YAPI TALARI

hazrlk
evrede (i ve d) uyarclar var. Bunlara ilikin enerjiler canlnn duyu organlarn etkiliyor (bilgi). Bilgi ilemleme sreleri ile bilgiler farkl biimlerde ifrelenerek nce duyumsanyor (deifre),
sonra alglanyor, KSB'de bilin alanna getiriliyor (yeniden ifreleme), dikkatlilik altnda zmsenerek
tekrarlanyor ve USB'ye aktarlyor (zmseyerek ifreleme). Bu bilisel srelerin (ve beyne yaylm
ok saydaki yapnn ilevleri) sonucunda bilgiler, rtk (bildirilemeyen) bellek veya ak (bildirilen)
bellein anlamsal veya ansal bellek blmlerinde depolanyor.

130

"Zihninizde bu anlatlanlardan baka ne gibi etkinlikler olur? Bir matematik probleminin zmn dnrsnz, satran oynarken dnrsnz, insann varlk nedeni konusunda dnrsnz, renmenin canllar iin
nemini irdelersiniz, sosyal sorumluluk projenize destek salamak iin kiminle nasl konuacanzn plann yaparsnz, gazetede okuduunuz baz olaylarn insanlarn kalp yarg veya n yarglarndan kaynaklanp kaynaklanmadn dnrsnz, okul gezisine giderken yannza yamurluk alp almayacanza karar verirsiniz.
nsanlarn bilisel sreleri duyumla balayp USB'ye kadar uzanan srelerden ibaret deildir. rdeleme, problem zme, karar verme ve ayrca bilgi, inan ve grlere ilikin deerlendirmeler vardr. Bunlarn hepsinin temelinde dnmenin olduu sylenebilir. Dnmenin yap talar imge, sembol, kavram ve kategorilerdir.
Bilgi ilemleme srecinin aamalar iinde enerji ekil deitirir. Bu deiimin banda uyarclara ilikin fiziksel
enerji, en sonunda da davranlarn yaplmas srasndaki kassal enerji vardr. Arada ise deifre etme, yeniden
ifreleme ve nihayet zmseyerek ifreleme sonucu elde edilmi olan temsiller ve simgeler vardr. Dnme ite
bu simgesel temsiller zerinde yrtlen bir sretir. Dnmede kulanlan temsiller imge, sembol, kavram ve
kategorilerdir.

etkinlik
Yandaki kutularda belirtilen
yap talarnn temel zelliklerini her birinin altna yaznz.

mge

Sembol

Kavram

Kategori

imdi de aadaki Bilgi

Kutusunu okuyunuz. Yazm
olduunuz zellikleri kontrol
ediniz. Eksikleriniz varsa bunlar gideriniz.

bilgi kutusu

Dnmenin yap talar unlardr:

mgeler: Baz bilgilerin kelimelerle temsil edilemediini, bunlarn KSB ve USB'de ifrelenmesinde
analojik temsillerin kullanldn grmtk. Bir ressamn yapt tabloyu deerlendirirken, bir beste
zerinde dnrken, snf arkadalarnzdan Gl ve Yasemin'in hangisinin daha anlaml bir gzellie
sahip olduunu dnrken imgeler kullanrsnz. Bu imgeler genelde aslnn tam bir kopyas deildir.
(Alglamann znel bir sre olduunu, USB'ye aktarlrken bilgilerin o kiinin deneyimleri dorultusunda zmsendiini, dinamik bellein bilin dnda altn ve bellek izlerini deitirdiini hatrlaynz.)
Baz kiilerde ar ayrntl imgeleme yapma yetenei vardr. Buna fotorafs bellek denir. Byle bir
bellee sahip olmak, ders kitabnn sayfalarn zihninize yerletirmeyi, snav srasnda da ilgili sayfay
ap sayfadan sorunun cevabn zihin gzyle okuyup snav kdnza yazmanz salard. Ama biz
artk biliyoruz ki insan zmsemeli, anlamlandrmal. Fotorafs imge ksa vadede ok avantajl gibi grnse de zmseyen, anlamlandran, deerlendiren, ksaca dnen aydn insan ile uyumlu deildir.
Semboller: Nesne, olay ve sreleri, imgeler gibi analojik olarak yani kendileri benzer ekilde temsil her zaman mmkn olmaz. Bu durumda simgeler kullanlr. Simgeler nesne, olay veya sreleri temsil etmek iin seilen, onlarn yerine kullanlan temsillerdir. En bilinen simgesel temsil dildir. Kelimeler
ve onlarla kurulan cmleler nesne, olay, sre veya dncelerle konusunda bilgi verirler. Ancak simgelerin zellii nedeniyle, kelimenin kendisi veya cmle, grnm olarak temsil ettii eye benzemez.
Kavram ve kategoriler genelde dili kullanan simgesel temsillerdir.
Kavramlar: Yaammzn ve dncelerimizin bir ksm somut nesnelerle ilgilidir. Ancak pek ok dnme soyutlamalar ierir. Soyut dnmedeki simgeler, kavramlardr. Kavramlar (ve bunlara ilikin
simgesel yaplar) nesne ve olaylarn ortak ve genel zelliklerini temsil eder. Dolaysyla kavramlar, bir
uyarc durumunun belirli bir zelliinin (ya da birden fazla zelliinin) soyutlanmas sonucu oluur.

131

Bebek iin kpek, evlerinde yaayan, ad da Tarn olan belli bir kpektir. Daha sonra baka kpekleri
de grr. Bu kpeklerdeki ortak ve genel zellikleri belirler ve kpek kavram oluur. Kavramlarn
olumas ile kavramsal dnme olanakl hle gelir.
Kategoriler: Bir kavramn zellikleri bir snf, bir kategoriyi tanmlar. rnein KSB bir kategoriye,
Tablo 3.2'de yer alan zellikler kmesine verilen addr. USB baka bir kategoriye, Tablo 3.3'te yer alan
zellikler kmesine verilen addr. Kategoriler genelden zele doru sralanabilir. Bylece de birtakm
bamsz kategoriler deil, rgtlenmi yaplar ortaya kar. ekil 3.13 bellekle ilgili kategorilerin dzenlenmi olan durumudur. Orada nce genel bir bellek kavramyla balanyor. Bellek iki ayr kategoride
ele alnyor; KSB ve USB. USB'de aa yapsnda alt kategorilere ayrlyor.
Kategoriler ekonomi salar. rnein; bellein zelliklerini bildiinizde, onun altna giren tm kategorilerde de bu zelliin olduunu bilirsiniz. Geriye, kategorilerin her birine ait zellikleri renmek
kalr. Kavramlar ve kategoriler olaylara bir dzen getirir. Nesne ve olaylar bir kategorinin rnekleri olarak dnldnde, bamsz nesne ve olay says azalr, insann zihninde doann ileyii konusunda
bir dzen oluur.

yorumlayalm
Bilimin amalarndan betimleme kapsamnda yer alan snflama ile kategorileri ilikilendiriniz. Kategoriler ayn zamanda bilimin snflama amacn gerekletiriyor mu?

DL VE DNME
Szn en gzeli syleyenin doru olarak syledii,
dinleyenin de yararland szdr.

Aristoteles

MERKEZ, MERKEZ BEN

KMSE ANLAMIYOR!
YAAMAKTAN BIKTIM...

ANLAILDI
TAMAM!!

etkinlik

"nsanlar saylamayacak kadar ok sayda evresel, sosyal, psikolojik ve sosyokltrel uyarcnn bulunduu koullarda yaarlar. Varkalmlar, ruhen ve bedenen
salkl, uyumlu, kendini gelitiren ve potansiyellerini
gerekletiren bireyler olmalar, bu evreyi alglamalar
ve uygun tepkiler vermeleriyle mmkn olur.
Bu paragraf konuma dilini kullanmadan sra arkadanza anlatmaya alnz. Bunu bir eit sessiz sinema oyunu gibi dnnz ve paragrafta yazlanlar
aktarmak iin kendinize 10 dakika gibi bir sre ayrnz. letiyi aktarabildiniz mi?
Konuma dili olmasayd, zellikle kavramlarn sz konusu olduu dncelerimizi nasl iletebilirdik?

Uyarclarn bilgi hline dnmesinde ok karmak bir bilgi ilemlemenin gerekletiini biliyoruz. Uyarclar
bataki zel fiziksel ifrelerden zmsenmi bilgiler hline dnyor, anlamsal veya imgesel olarak ifreleniyordu. Bunlar uyarclarn insan zihnindeki temsilleriydi. nsan zihnindeki bu bilgileri tanmlamak, onlar temsil edebilmek iin ok karmak bir semboller sistemine gerek vardr. Bunu da dil salar. Dil olarak ok eitli sistemler
kullanlabilir. rnek: El hareketleri, mimikler, farkl anlamlar tayan slk sesleri, davul sesleri, iitme engellilerin
kulland iaret dili. Aratrmaclarn, empanzelerle iletiimde bulunmada kullandklar dilsel semboller, farkl
renk ve byklkteki geometrik ekillerden olumutur. Ancak sembollerle iletiimde en yaygn olarak kullanlan sistem, dil seslerinin (fonem) deiik birleimlerinden oluturulan kelimeleri ierir. Dil szl olabilir. Dil, ilgili

132

simgelerin harflerle ifrelenerek yazl olarak da ifade edilebilir. nsanlar nesneleri, olay, kavram ve kategorileri
belirtmekte byk apta dili kullanrlar.
Bilisel srelerin olumasnda dil kullanlr: Uyarclarn szel olarak ifrelendii tm bilisel sreler, nesne,
kavram ve kategoriler dil ile simgelenir. Buna gre KSB'deki tekrarlayc temrin, zmseyici temrin, KSB deposu,
USB depolar ve anlamsal bellekte bilgiler genelde kelimelerle temsil edilir.
Eitim-retimde genelde yaplan; kavramlar retmek, bunlarn adlarnn bilinmesini salamaktr. mgesel
ifreler zerinde yaplan zihinsel ilemler bile, eer ilemlerin sonular bakalarna iletilecekse kelimelere veya bir
eit dile dntrlr. Btn bunlara gre, ou zaman ve ou kii iin dnme szel bir ilevdir. Dnmenin
yannda irdeleme ve problem zme gibi yksek zihinsel sreler de ounlukla dili kullanr. Nitekim, baz bilim
kiileri, dnmeyi sessiz konuma olarak deerlendirmitir.

Konuma insann akln kullanma sanatdr.

Platon

Dile hkim olduumuz lde dnebiliriz. demek hatal

olmuyor. yle ya eer kavram iin bir kelimeniz yoksa o kavram
OTUZ
sizde yoktur, ondan oluan kategoriler de yle. Hatta kavramn
temsil ettii olaylarn farkndal da sizde yoktur. Eer alg yaYRM OLSUN
nlsamas diye bir kavram renmemi olsaydnz onun kapsaYRM
BE
d olaylar btn sizin iin olmayacakt. O zaman siz belki de
YRM
alglama srecinizin baz zel durumlarda size ne gibi oyunlar
K
YRM
oynadn bilmeyecektiniz. Fiziksel dnyay olduu gibi fark etDRT
tiinizi zannedecektiniz. Bir baka rnek: Koullama kavramn
YED
kazanmam olsaydnz koullama kelimesi sizde belki de saELL
dece koula bamllk fikrini uyandracak, bu koula baml
K
olmann klasik ve edimsel koullamadaki deiik biimlerini bilSATTIM
meyecektiniz. Albert olayn ve ocuun devini tamamlamasBU FYATA
ALMAM
n annesinin nasl salayabildiini anlayamayacaktnz.
Dille iletiim denince yalnzca kelimeler anlalmamaldr.
Konuulan dilde bilgi deeri olan dier zellikler unlardr: (1)
Vurgu. Cmlenin anlam, vurgunun nerede yapldna gre
deiir. Bugn hava ok gzel. cmlesinde vurgu "bugn"
zerinde ise, dier gnlerde havann o kadar gzel olmad
bilgisi de verilmektedir. Vurgu hava zerinde ise, konumac,
baz baka eylerin gzel olmad bilgisini vermektedir. (2) Ses
ykseklii, en hafif ve en yksek ses arasndaki fark (ses aral), sesin perdesi ve konumann hz, konuan kiinin bir duygunun etkisi altnda olup olmadna iaret eder. Yksek ses, geni ses aral ve hzl konuma kiinin heyecanl,
fkeli veya kzgn olduunu gsterir.
BSKLET N EN
SON NE DYON?

etkinlik
Konuma Dili
Avantajlar

Beden Dili

1. Kavramlar ifade etmede kullanlr.

2. ...
.
.
.

1. ...
.
.
.

Dezavantajlar 1. ...
2. ...
.
.
.

1. ...
2. ...
.
.
.

133

Konuma ve beden dilinin avantaj ve dezavantajlar alarndan karlatracanz bir uygulama yapnz. Bunun iin yukardaki tabloyu bir kda iziniz. Tabloda konuma dilinin avantajl ynlerinden
biri verilmektedir. ki dilin dier avantajlarn ve ayrca dezavantajlarn siz yaznz.
Bu etkinlikte ncelikle kendinize dnk gzlemler ve kiiler aras gzlemler yapnz, empati becerinizi kullanmaya alnz. Daha sonra da bilgi teknolojilerinden yararlannz. Tablonuzdaki bilgileri arkadalarnzla paylanz ve birleik bir liste oluturunuz.
Dil iletiimin "olmazsa olmaz", sosyal etkileimin temel aracdr. Sosyal etkileimde jest ve mimikler yoluyla
szel olmayan iletiim veya beden dili de kullanlabilir. Ancak bu yollardan aktarlan bilginin kapsam, zenginlii ve
bilginin aktarlmasndaki dakiklik (Sayfa 10'daki Bilgi Kutusu'nda yazlanlar bir kez daha gzden geiriniz.) hibir
zaman dilin saladklarna ulaamaz. nk kavramlar ve aralarndaki ince farklar iletmenin en kolay yolu konuma dilini kullanmaktr. Dier yandan, konuma diliyle kii, gerei istedii gibi aktarabilir, gerei saptrabilir,
olaylar istedii gibi deerlendirebilir. Beden dili ile bunlar pek mmkn deildir. Beden dili gerein aynas
olarak deerlendirilir. Heyecanlandnz zaman gzbebeklerinin bymesini engelleyemezsiniz. Yz ifadenizi de
etkileyemezsiniz nk ounlukla yznn ald ifadeyi bilmezsiniz.

RDELEME, KARAR VERME VE PROBLEM ZME

etkinlik

Kendi aranzda 35 kiilik alma gruplarna ayrlnz. Dnerek ve dnmeden yaptnz davranlarnz hatrlaynz ve bunlar sonular asndan deerlendiriniz. Karar vermede; yaant,
deneyim ve birikimleri dnce szgecinden geirmenin nemini snfta tartnz.
Bu paylamlardan hareketle karar verme stratejilerinizi gzden geiriniz. Doru karar vermede
dnmenin nemini grubunuzda deerlendiriniz. Ulatnz sonular grup temsilcinizin snfa
aktarmasn isteyiniz. Varlan sonular not ediniz.
Doru karar verme stratejileri konusunda tuttuunuz notlar bavuru kayna olarak kullannz.

Sonu: Genel ifade

B1

O zaman B1 bir olaslk deeri

ile dorudur

Tmevarm karm
Grgl kantlar

A1

A2

An

Eer A'lar doru ise

ekil 3.15. Tmevarm: Bilimin betimleme amacna ilikin olaslk karm

A. rdeleme ve Karar Verme

rdeleme szel simgeler yani konuulan dilin kullanld ve baz kurallarn uyguland bir dnme biimidir.
Bu dnmeyi dierlerinden ayran zellik, onun mantk kurallar uyarnca gereklemesidir. zetle, irdeleme, dil
kullanlarak yaplan mantkl bilisel ilemlemedir. Mantksal dnmede iki temel karm vardr: tmevarm ve
tmdengelim karmlar.

134

Tmevarm karmnda (ekil 3.15) ok sayda grgl veriden (kanttan) bir genel ifadeye varlr. Eer Alar
doru ise, o zaman B yani sonu da olaslkla dorudur. Sonucun olaslkla doru olmasnn nedeni genel ifadenin kapsamna giren olaylarn hepsinin gzlenmemi olmasdr. Bu nedenle tmevarm karmlarnda genel ifade
sadece desteklenir.
Bir kiiyle sadece bir kez birlikte oldunuz. Sohbet srasnda onun gelecei ve ileride olmak istedikleri hakkndaki dncelerini dinlediniz. Duyduklarnzdan, onun ok hrsl biri olduu sonucunu kardnz. Belki de bu kiiyi
ailesiyle birlikte grm olsaydnz fikriniz deiecekti. Onun ar hrsl olmadn, ailesinin onun iin yksek beklentileri olduunu grebilecektiniz. Onun da kimlik bunalmn erken balanm kimlik stats olarak zm
olduunun farkna varacaktnz.
Tmdengelim karmnda (ekil 3.16) bir genel ifade bir de zel durum veya koul vardr. Bu karmla zel
koul hakknda bir sonuca varlr. Klasik rnei verelim: Btn insanlar lmldr (genel ifade), Casius da bir
insandr (zel koul). O hlde Casius lmldr (sonu). Grdnz gibi, eer genel ifade (B1) doruysa ve eer
nkoul (B2) gereklemise, sonucun doru olmamas olasl yoktur. Tmdengelim karmnda kesin dorular
ve kesin yanllar vardr. Bu nedenle de tmdengelim karmlarnda genel ifade dorulanr. Oysa tmdengelim
karm Ann doruluunu garantilemez. nk Ann doruluu, Blerin doruluuna baldr. Casiusun lml
olduu karmnn doruluu, btn insanlarn lml olduunun doru olmasna ve Casiusun da insan olduunun doru olmasna baldr.

Yasayla ilgili genel ifade

B1

Eer genel ifade doru ise

ve

B2

n koul ile ilgili ifade

Eer n koul gereklemise

Tmdengelim karm
Sonu: Olayn tanm
(hipotez)

O zaman Bler zorunlu olarak Ay

gerektirir.

ekil 3.16. Tmdengelim: Bilimin aklama ve yordama amalarna ilikin karm

BTN KPEKLERN 4 AYAI,

KUYRUU VE TY VAR.
BENM DE 4 AYAIM,
KUYRUUM VE TYM VAR.
FFF GERS NEYD?

zetleyelim
Tmevarm karm ile tmdengelim karm,
bilimde yapld gibi, birlikte kullanlmaldr.
1. Tmevarm karm ok fazla sayda
grgl veriden (A1-An) yaplarak B1in
doruluk olasl artrlmaldr (ekil
3.15i inceleyelim.).
2. imdi ekil 3.16y inceleyelim. Uygun
aratrma teknikleri kullanlarak B2nin
geerlik olasl artrlmaldr.
3. Tmdengelim karm bu koullar altnda
yaplmal, A olay B1 ile aklanmal veya
B1den yordanmaldr.

135

Bir baka rnek: Fanatik taraftarlarn yasas, grubun inan sistemidir. Onlarn bu yasas dorudur. Dolaysyla, bundan yaplan her trl karm da dorudur. Bylece de ortaya bir kendini dorulayan kehanet kar ve bu
kehanet her karmla daha da desteklenir. Buradaki ksr dng biimindeki dnme tarzna dikkat ediniz.
Tmdengelim karmyla ilgili bu sylediklerimizden, onun iyi bir yaklam olmadn m karmalyz?

etkinlik

Ahmet Bey arabasyla krsal yerleim merkezinden geerken nne aniden bir tavuk kar. Aracn
yeterince hzl durduramayan Ahmet Bey tavuu ezer. Tavuk yamyass olur. Ahmet Bey sorumluluk
duygusu iinde hemen aracndan iner ve kahvede oturanlarn yanna gider. Tavuk kiminse, onun zararn karlamak istediini syler. Kahvedekiler ezilmi tavua bakmaya giderler. lerinden biri Bu
tavuk bizlere ait deil. der. Ahmet Bey steler: Ama nasl olur? Bu tavuk burada oturanlardan birinin
olmal. Szc, durumu aklar: Bu tavuk bizlerden birinin olamaz. nk bizim buralarda yass tavuk
yoktur.
Bu glmece bir irdeleme hatasna dayanyor. Yaplan hatal irdelemenin basaman yaznz.
pucu: rdeleme tmdengelim karmn ieriyor.

dnelim
renilmi aresizlik, kalp yarglar, n yarglar, inanlar ve duygular mantkl dnmemizi etkileyip salkl sonulara varmamz engeller mi? rnekler bulalm.

B. Problem zme

BR EYLER YANLI
YAPTIM.
AMA NEY?

136

Uzun bir tartma her iki tarafn da haksz olduunun kantdr.

Voltaire (Volter)

BAK BU DNYANIN EN
BYK TELESKOBU.
BUNUNLA DER
GALAKSLER
GREBLYOSUN...

BENM DE CEP TELEFONUM IIKLI !!! GECE

ONU FENER NYETNE KULLANABLYOSUN...

etkinlik

Bilim kiilerinin doay merak ettiklerini, onun gizlerini aa karmak amacyla aratrmalar yaptn biliyoruz. Onlar ve ayrca dnr, yazar ve sanatlarda problem zme bir alkanlk, onlarn mesleklerinin bir gerei, profesyonelce yerine getirdikleri bir ura.
Problem zmenin profesyonel bir ura olduu bilim kiilerinden bu davran iin rnekler bulunuz. rnekleri bulmada bilgi teknolojilerinden yararlannz. rneklerinizi snfla paylanz.
Dnerek problem zme, yalnzca bilim insanlarna zg bir etkinlik deildir. Bu stratejiyi kimlerin kullanacana ilikin hibir kstlama olamaz. Herkes btn uyank saatlerinde, hatta uyku ve
zellikle rya dneminde problem zme davran gsterir.
Gnlk yaamdan bir problem zme rnei belirleyiniz. Problem zme srecinin drt aamasn
bilgi teknolojileri kullanarak bulunuz. rnekleri sz konusu aamalar asndan analiz ediniz.
Yaam insanlarn nne her gn ok sayda problem karr. Bu problemleri uyumlu, salkl, kendimize ve
toplumumuza yararl sonular olacak ekilde zmemiz gerekiyor. nsanlar problemleri nasl zerler, bunun iin
ne gibi yaklamlar uygularlar?
fke ve saldrganlk: Problem zme davrannn bir eklini Drt ve Gdler blmnde grmtk. nsann drt ve gdleri, bunlarla ilgili amalar vardr. Bu amalara ulamas engellendiinde ortaya kiinin zmesi
gereken bir problem kar. Engellenmenin fkeye ve saldrganla yol atn rendik. Saldrganln, engeli yaratan kii veya nesneye zarar verme amacna ynelik olduunu da biliyoruz. Problem zmede kullanlan stratejilerden biri ite budur. Ancak bu strateji olgun ve uygar kiilerin problem zme ekli deildir, nk problemin
zlmesini salamad gibi baka problemlere de yol aar.

dnelim
Grsel ve yazl medyay inceleyelim. fke ve saldrganln hangi problemlerle ilgili olarak ortaya ktn analiz edelim. Bunlarn sonularn tartalm.
Deneme ve yanlma: Bu problem zme stratejisinde kii problemin nedenini ve kapsamn fazla incelemeden
nce bir zm yolunu, sonra bir bakasn dener. Bu deneme ve yanlmalar ie yarayan zm bulunana ya da
kii pes edene dek srer. Unutmayalm, deney hayvan da alk problemini zmek iin bu stratejiyi kullanyordu!
Mekanik zm: Buna ezberci zm de denir. Bu zmde kii daha nce ie yaram olan bir zm, fazla
dnmeden yeni problemin zmnde de kullanr. Eer yeni problem ncekine benziyorsa bu yaklam baarl
olabilir. Ama benzemiyorsa problemin zmsz kalmas olasdr.
Dnerek problem zme: Problem zmenin olgun ve uygar insana yakan ekli, bu ii dnerek, akl yrterek, irdeleyerek yapmaktr. Dnerek problem zmede kullanlan yaklamlar kiiye gre deiebilir; nk
herkesin kendine zg bir dnme tarz, deneyim ve alkanlklar vardr.
Baz meslek gruplarnda, yaplan i problem zmektir. Aratrma ve gelitirme uzmanlar (ksaca AR-GE uzmanlar), bilim kiileri ve dnrlerin ileri problem zmektir. Onlar iin problemler doann gizleridir. Sz konusu meslekteki kiiler problemleri zerek doann gizlerini ortadan kaldrmaya, doay anlamaya alrlar. Onlarn
problem zme davranlarnn genelde u aamalardan olutuu belirlenmitir:
(1) Hazrlk dnemi: Bu aamada problemin ne olduu ve nasl ortaya kt tanmlanr. Problemle ilgili
bilgi toplanr. Problem zerinde dnlr. Ancak bu aamada yaplan tekrarl giriimler problemi genellikle
zemez.
(2) Kuluka dnemi: Problem zerinde almaya bir sre ara verilir. Bu aamada zm engellemekte olan
dnceler ortadan kalkabilir, problemin zmnde yararlanlabilecek yeni deneyimler elde edilebilir, yeni
renme deneyimleri oluabilir. Biz artk bir bilin dnn olduunu, alglamalarn bilin d ilemler olarak
gerekletiini, her alglama ile USB'deki bilgilerin deitiini, bellek izlerinin yeniden dzenlendiini, gncellendiini, bilgilerin anlamlandrldn, yorumlandn, karsamalar yapldn biliyoruz. Btn bu bilin
d ilemler problemin zlmesini salayan dnceleri oluturabilir.

137

(3) Aydnlanma ya da kavray dnemi: Kuluka devresinde bilin dnda olup bitenler, henz zlememi
probleme aklk getirebilir. Onun nasl zlecei konusunda ipular salayabilir. Bylece aniden, tmyle
yeni bir fikir doar. Biz bunun bir rneini kavrayarak renmede grmtk. Aydnlanma ya da kavray
dnemi, problemi zen kiinin Tamam buldum! veya Eureka! (Arimet'i hatrlaynz.) dedii aamadr.
(4) Deerlendirme: Fikrin gerekten problemi zp zmedii, ie yarayp yaramad test edilir. Bazen fikir
problemi zmez ve kii yeniden baa dner. Bazen de fikir genel hatlaryla alr. Bu durumda fikirde gerekli
deiiklik ve dzenlemeler yaplr, ortaya kabilen ikincil problemler zlr.
Problem zme becerisinde bireysel etkenler rol oynar.
Zek: Birey ne kadar zekiyse problem zmedeki baars da o kadar stn olur. Esasnda problem zme yetenei, aada da greceimiz gibi, zeknn bileenlerinden biridir.
Gdlenme: Problemi zmek iin, srecin ilk aamasnda kiinin gdlenmi olmas gerekir. Ancak o zaman,
kii problemi tanmlama, zm iin gerekli bilgileri toplama etkinliklerini srdrebilir. Kuluka aamasnda ise
ar gdlenmi olmak bir dezavantajdr. Dnn, kii problemi zememi, bu nedenle problemi kulukaya
yatrmtr. Bu dnemde hl problemi zmeye almak, ie yaramad belli olan yaklamlarda srara ve bunlarn bir saplant hline gelmesine yol aar. Problem geici olarak bir tarafa brakldnda evredeki ipular, yeni
deneyimler ve kendiliinden meydana gelebilecek bilisel deiiklikler zme katkda bulunabilir. Problemi bir
tarafa brakamamak, bu olanaklar da ortadan kaldrr. Aydnlanma ve deerlendirme aamalarnda ise gdlenme yine byk nem kazanr.
Kurulum: Her kiinin alageldii problem zme yaklamlar olabilir. Kii yeni problemi de bu yaklamlar dorultusunda ele alr. Buna kurulum denir. Ancak kurulumlar, ayn zamanda, bireyin dncelerini belli dorultuda
ynlendirir. Bu ynlendirme o andaki problem iin uygun olmayabilir. Saplant ileve taklma eklinde de olabilir.
Kii iin nesnelerin, tekniklerin bir kullanl yeri ve ekli vardr. leve taklma, o nesnenin baka ilerde ya da baka
biimde de kullanlabileceini dnmeyi gletirir.

ZEK VE YARATICILIK
A. Zek Nedir?
Zek ok nemli bir zihinsel zelliktir. Zeknn ne olduu konusunda eitli grler vardr. D Konusu'nda
zeknn nemli boyutlar ele alnmaktadr.

etkinlik
narn altnda oturduunuzda kendiniz deil nar olun, ormanda orman,
krda kr, insanlar arasnda insan olun.

Susanna Tamaro, Yreinin Gtrd Yere Git

Tamaronun bu gr sizce gerek d, topik mi?
Gardnern ve Golemann kuramlarn inceleyiniz. Bu kuramlarda Tamaro'nun gr ne tr
zeklar olarak geiyor?

Doru cevap: Belirtilen dnce Gardnern Kuramnda kiiler aras/ sosyal zek, Golemann Kuramnda ise empati tr zeky ifade etmektedir.
138

etkinlik

nsanlk tarihinde yer alan, kltr ve medeniyetin gelimesine katkda bulunmu, tarihe yn vermi
olan zeki kiilerden birini belirleyiniz.
Bilgi teknolojilerinden yararlanarak bu kiilerin yaam ve eylemlerini inceleyiniz, onda zeknn
hangi bileenlerinin bulunduunu belirleyiniz.
Topladnz bilgileri ve analiz sonularn ieren bir sunum hazrlaynz. Sunumunuzda Trkeyi
doru, gzel ve etkili kullanmaya zen gsteriniz. Olanaklar elverdii lde multimedya aralarndan yararlannz.
Derste 10 dakikalk sunum yapmak iin sz isteyiniz.
B. Zekda Kaltm ve evrenin Rol
nsanlardaki zek farkllklar nereden kaynaklanr? II. nite'nin B Konusu'nda tek yumurta ikizlerinin zeklar
arasndaki benzerliin %88 olduunu, ayn rahim evresini paylaan ift yumurta ikizlerinin ve d evreleri benzer
olan kardelerin zeklarndaki benzeme orannn, srasyla, %63 ve %51 olduunu grmtk. Anne ve baba ile
ocuklar arasnda zek asndan benzerlik %49, torunlarla bykanne ve bykbaba arasndaki benzerlik %34,
yeen ile amca ve halalar arasndaki benzerlik ise %35 dolaylarndadr. Bu bilgiler zekda kaltmn rol oynadn
gstermektedir. Kaltmn zek geriliinde de etkisi vardr. rnek: Bir ekinik gen nedeniyle, amino asit gerektii
gibi metabolize olamaz. Bu durum ar zek geriliine yol aar.
Zeky evre de etkilemektedir. Bunun en gl kant, ayr yetitirilen tek yumurta ikizlerinin zeklar arasndaki benzerliin %72'ye dmesidir. Olanaklar kstl ailelerde doan fakat zenginletirilmi evrelere sahip
(Bu terimle ekonomik adan zenginliin kastedilmediini biliyoruz.) ailelerce evlat edinilen ocuklarn ZB'lerinin
gerek annelerininkinden 10-15 puan daha yksek olduu gzlenmektedir. Bu da kltrel evredeki zenginliin
zeky olumlu olarak etkilediine iaret etmektedir. Nitekim, stn zekl kiilerin byk orannn profesyonellerin
ve iadamlarnn ocuklar olduu grlmektedir. Bu sonular, kltrel dezavantajlar gidermeye almann nemini ortaya koymaktadr. Zek gerilii de evreden etkilenir. Doum srasnda bebekte oluan beyin hasar veya
annenin hamilelik srasnda baz hastalklar geirmesi zek geriliinin nedenleri arasndadr.
C. Zeknn llmesi

hazrlk
Zek ok karmak bir bilisel yetenektir. Dorudan gzlenemeyen davranlarn llmesinde test
ve leklerin kullanldn biliyoruz. Zek da bu dorudan gzlenemeyen bilisel zellikler snfna
girer. Btn bilisel yetenekler gibi zek da test ve leklerle llr.
Bilimde iletilebirlik konusunu I. nite'de renirken kavramlarn her bireyde farkl anlamlara gelebileceini grmtk. Zek da bir kavram. Yukarda ok saydaki kuramn her birinin zeky farkl
bir ekilde tanmladn, farkl biimde kavramsallatrdn grdk. Zeknn bu durumu, kavram
kargaasna ok uygun bir rnek. nk her bir kuramc ve onun izleyicileri zeknn kendi kuramlarnda tanmlanan zellik olduunu iddia edebilir ve bilimin iletilebilirlik ltnn gerekletirilmesi
olanaksz hle gelir. O zaman zeknn bilimler kapsamnda ele alnmas mmkn olamayacak m?
Ama biz bu sorunun nasl zleceini biliyoruz. Zeky ilemler yoluyla tanmlayacaz. Bunun iin
neyi kullanacaz? Standardizasyonu yaplm olan bir testi. Bir aratrmac belli bir zek testi kullandnda, zeky, o testin ilemleri sonucu oluan davranlarda gzlenir hle getirir. Testten hesaplanan
puan yoluyla da zeky ler. Aratrmacmz zeky bu belirli test ile gzlediini ve ltn belirttiinde, artk herkes onun zekdan neyi kastettiini bilir. Bylece aratrmacmz elde ettii bilgileri
gvenilir bir ekilde bilim topluluuna iletmi olur.
Btn dnyada zeky lmede en yaygn olarak kullanlan testler D. Wechsler (Veksler, 1896-1981) tarafndan
gelitirilmitir. Bu testlerin okul ncesi, ocuk ve yetikin formlar vardr. lkemizde sadece Wechsler ocuklar iin
Zek lei Gelitirilmi Formu'nun (ksaca WISC-R) standardizasyonu yaplmtr. WISC-R bu testin eitimini alm
olan uzmanlar tarafndan uygulanmaktadr ve uygulamalar teke tek yaplmaktadr.

139

WISC-R, 10 alt testten olumaktadr. Bu alt testlerin bir blm szel zeky, dier blm performans zeky
lmektedir. Szel Zek Genel Bilgi, Benzerlikler, Aritmetik ve Yarglama alt testleri ile KSB'deki kstl kapasiteyi
len Say Dizileri alt testinden hesaplanr. Grsel meknsal bilii len Performans Zek ise sosyal olaylar kavrama yetenei (Resim Dzenleme alt testi), grsel bellek ve grsel uyarclara kar tetikte olma (Resim Tamamlama alt testi), rntleri alglama ve analiz etme (Kplerle Desen alt testi), btn-para ilikilerini anlama (Para
Birletirme alt testi) ve renme hzndan (say-sembol elemeyi ieren ifre alt testi) hesaplanr.
. Zeknn Dzeyleri

ekil. 3.17. Wechsler

Zek Blm puanlar,
puan gruplarnn (rnein 55-70) oran.

WISC-R'dan alnan puanlar Tablo 3.4. Zek Blmleri ve Szel Tanmlar

standart puana dntrlerek
bir bileke hesaplanr. Bu bilekeye
Zek Blm (ZB; ngilizce ksaltmas: IQ) denir. Bu puanlama sisteminde ortalama zek 100 ZB'ye
karlk getirilir. ekil 3.17'yi incelediinizde, ZB puanlarnn % 99'dan
fazlasnn 55 ile 145 arasnda deitiini gryorsunuz.
Tablo 3.4'te farkl zek dzeylerinin nasl adlandrldn gryoruz. Normal zek 90 ile 109 ZB
arasndadr. nsanlarn yaklak
%50'sinin zek dzeyi bu arala
der. (ekil 3.17). Zeks 140 ve
stnde olan kiiler dhi olarak nitelenmektedir. Gemite yaam
baz sekin kiilerin biyografilerinden ZB tahminleri yaplmtr. J. W. Goethe (Gte, 1749-1832)'nin ZB'si 185,
W. A. Mozart (1756-1791)'n ZB'si 150 olarak tahmin edilmitir. C. Dickens (Dikns, 1812-1870)'n ve G. F. Handel
(Hendel, 1685-1759)'in ZB'si ise 145 olarak tahmin edilmitir.
ZB dalmnn bir de dier ucu vardr. Tablo 3.4 incelediinizde, zek dzeyinin giderek dtn gryorsunuz. Normal zeknn altndaki zek dzeylerinin ok ar derecede gerilie kadar deitiini gryorsunuz.
D. Zek Trleri

140

Zeknz ynlendiren dnme, zek gcnzn miktarndan

daha nemlidir.
D. Schwartz, Byk Dnmenin Bys

etkinlik

1. Zeknn, lme ve deerlendirme almalar sonucunda belirlenen kavramsal kategoriler ve

zeknn bilisel zelliklerinden gruplar oluturunuz.
2. Oluturduunuz gruplar bir kavram haritas eklinde dzenleyiniz.
3. Kavram haritanz dier arkadalarnznkilerle karlatrnz.
4. Tahtaya farkl kavram haritalarndan rnekler yaznz.
5. Zek trlerini en kapsaml bir ekilde ele alan kavram haritasn oylayarak belirleyiniz.
6. Seilen kavram haritasn kendinizinkinin yanna iziniz. Neleri eksik veya hatal yaptnz belirleyiniz. Benzeri durumlarda bu deneyiminizden yararlanmaya zen gsteriniz.
Bu alma ile siz bilimin betimleme amalarndan hangisini gerekletirdiniz?
Doru cevap: Snflama
Ka Tr Zek Vardr? Zeknn kavramsal zellikleri acaba kategoriler altnda snflanabilir mi? Zeky lme ve
deerlendirme balamnda ele alan kuramclar, bu yetenein u kavramsal kategorilerden olutuunu ne srmlerdir:
C. Spearman (Spirmen, 1863-1945): Genel yetenek ve zel yetenekler
E. Thorndike (Torndayk, 1874-1949): Soyut, sosyal ve mekanik yetenekler
L. L. Thurstone (Trston, 1887-1955): Szl malzemeyi anlama, szel akclk, saysal yetenek, grselletirme,
bellek, algsal hz ve genel irdeleme
J.P. Guilford (Gilford, 1897-1987): Girdi/ierik, ilem, kt/rnden oluan 120 farkl durum
P. E. Vernon (Vernn, 1905-1987): Hiyerarik olarak dzenlenmi genel yetenek, szel-eitimsel ve pratik-mekanik yetenekler, zel yetenekler
J. L. Horn (Horn, 1928-2006) ve R.B. Cattell (Katel, 1905-1998): Yaam iinde elde edilen bilgi ve uzmanlklarn
szel olarak ortaya konduu kristalize zek ve ilikileri alglayabilme yeteneinin szel olmayan durumlarda
(grsel meknsal uyarc rntleri) sergilendii akc zek
J.B. Carroll (Kerl, 1916-2003): Snrl yetenekler (akl yrtme, dinleme yetenei, yazma yetenei, mzikal
tonlar ayrt etme yetenei, anlamsal ilem hz vb. olmak zere toplam 60 yetenek), kapsaml yetenekler
(akc zek, kristalize zek, bellek ve renme, grsel alg, iitsel alg, geri-arma yetenei, bilisel hz, karar
verme) ve genel yetenek
Dier baz kuramclar zeky bir bilisel yetenek olarak ele almtr. Onlar zeknn trlerini bilisel zelliklere
arlk vererek tanmlamlardr.
Piaget'nin Bilisel Geliim Kuram'nda 5. Konu'da tanmlanan zek trlerinin bir blmnn (dnce kurallar oluturma, akl yrtme, hipotetik dnme, soyut dnme, genelleme vb.) Soyut lemler dneminde
ortaya ktn renmitik.
H. Gardner (1943)n oklu Zek Kuram zeknn mantksal-matematiksel, szel-dilsel, grsel-meknsal, mziksel-ritmik bedensel-kinestetik, kiiye dnk, kiiler aras (sosyal) ve doac-varolucu trlerini iermektedir.
R. J. Sternberg (Sternberg, 1949) zek trlerini bileensel davranm (st bileenler, ynetici sreler, bilgi
kazanm bileenleri, performans bileenleri), deneyimsel davranm (yeni durumlara uyum, yeni tepkilerin
otomatik bir sre iinde ortaya konmas) ve balamsal davranm (evreye uyum, seim, paylamlar, biimlendirmeler, deiimleme yetenei) olarak gruplamaktadr.
D. Goleman(1946)n Duygusal Zek Kuram duygularn farknda olma, duygularla baa kma, kendini gdlendirme, empati ve sosyal ilikileri iermektedir.
Acaba saylan btn bu kategorileri ve bilisel zellikleri daha az kavram altnda rgtleyebilir miyiz? Zeky
(1) dnmede eitlilik, esneklik, hz, (2) doru zm bilinmediinde doalama yapabilme yetenei, yaratclk,
geerli bir sonuca ulatran hayal kurma yetenei, (3) doru tahminlerde bulunabilme, ok aamal planlar yapabilme, (4) zaman iinde kavram, kategori ve dnceleri daha dakik ve dzenli hle getirme, (5) bir tartmann
temelinde yatan mant fark etme (6) doru olan yeni analojiler kurma, hoa giden armoniler (uyumlar) yakalama olarak dnebiliriz. Daha kapsaml snflara rgtleyecek olursak zeky amaca ynelik biimde eylemde
bulunma, mantksal dnme, evreyle etkili bir ekilde baa kma yetenei olarak da tanmlayabiliriz. Ar bir
genelleme ile zeky genel yetenek olarak kavramsallatrabiliriz.

141

dikkat

Zek ok ynldr ve kiiler zeknn bu deiik ynleri bakmndan farkllar.

Bir kii zeknn bileenlerinden bir veya birkana daha yksek derecede sahip olabilir. Kiinin
rnein szel zeks daha yksek olabilir; szel malzemelerde ok daha stn baar sergileyebilir. Byle olanlarnz, kararlarnz bu gl yannz bilerek verirsiniz. rnein yksekreniminizi
szel dallardan birinde yaparsnz.
Buna karlk bazlarnzn grsel meknsal becerileri daha stndr. Bu beceriler grsel bir uyarc
rntsndeki geleri dzenleme yeteneini ve meknda yn belirlemeyi (ynlenim yetenei),
iki ve boyutlu nesneleri zihinsel olarak dndrme ve bunlarn alaca ekilleri imgeleme yeteneini (grselletirme) ierir. Btn bunlar, alan rntleri ile saylar alglama yetenei ve dolaysyla da bu tr rntlerin saklanmasn ieren matematiksel yetenekle yakndan ilikilidir. Grsel
meknsal bilii ieren trden zekya daha fazla sahipseniz yksekreniminizi matematik puan
ile girilen dallardan birinde yaparsnz. Bu puann arlkta olduu fen dallarnda genelde erkek
oran daha fazladr. Bunun nedeni, genelde erkeklerin grsel meknsal yeteneinin kzlardan daha
stn olmasdr.
Zeknn bir bileeni de duygusal zekdr. Goleman'n Kuram'nda duygusal zek kendine ilikin
farkndalk, kendini kontrol edebilme, gdlenme, empati ve sosyal becerileri iermektedir. Bu
tr zekya sahip olanlarn psikoloji ve zellikle klinik psikolojide, psikolojik danma ve rehberlikte, sosyal alma ve psikiyatride baarl olacan yordayabiliriz. Ancak bu saptamalar, duygusal
zeknn sadece bu tr bilim ve meslek alanlarnda nemli olduunu dndrmemelidir. Duygusal zek kendimizi anlama ve kontrol edebilmede, her trl iletiimimizde, kardakinin duygu ve
dncelerini anlamada uyum ve baarnn olmazsa olmazdr.
Nihayet, bazlarnzn da zel alanlarda zeknz daha yksek olabilir. Bu tr yeteneklerin bir ksm Gardner'n Kuram'nda yer almakta. Belki bazlarnzn mzie, resme, ksaca sanat dallarna
yetenei vardr. Bazlarnz bedensel/kinestetik yeteneklere sahipsiniz. Sizleri yksekrenimde
bunlarla ilgili dallar bekliyor. Bu konular gelecekteki mesleiniz olarak semeseniz bile kendinizi
gerekletirmeniz (II. nite'nin D Konusu'nu hatrlaynz) adna, zel yaamnzda bu etkinliklere
amatr olarak yer verebilirsiniz.

ZEK

BESLENMEL, BYTLMEL,
KORUNMALIDIR

okuma metni

10 KASIM
Atatrkn lm gn...
stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi 9u 5 geenin ac haberini alr. Okulda grevli bir Alman profesr derse girip girmeme konusunda kararsz kalr. Aklna rektre danmak gelir. Rektrn odasna
kar ve; Efendim acaba ne yapsam? Derse girip girmeme konusunda bir trl karar veremedim. der.
Rektr; Sizin lkenizde byle nemli bir adam ldnde ne yapyorsanz, ltfen burada da aynsn yapnz. der.
Alman profesr ksa bir sre dnr ve; Benim lkemde imdiye kadar hi bu kadar nemli bir
insan lmedi ki! der.
Deniz Ermi, En Gzel Seme Fkralar

142

SON MEKTUP
Siz beni hl anlayamadnz,
Ve anlayamayacaksnz alarca da,
Hep tutturmu "yl 1919, Maysn 19'u" diyorsunuz,
Ve eskimi szlerle beni vyor, vnyorsunuz.
Mustafa Kemal'i anlamak bu deil,
Mustafa Kemal lks sadece sz deil.
Brakn o altn yapra artk,
Brakn rahat etsin anlarda ehitler.
Siz bana neler yaptnz ondan haber verin,
Hakkndan gelebildiniz mi yokluun, sefaletin?
Mustafa Kemal'i anlamak yerinde saymak deil,
Mustafa Kemal lks sadece sz deil.
Bana mutular getirin bir daha,
Uygar uluslara eit yeni bululardan;
Kuru sz deil i istiyorum sizden anladnz m?
Uzaya Trk adn Atatrk kapslyle yazdnz m?
Mustafa Kemal'i anlamak avunmak deil,
Mustafa Kemal lks sadece sz deil.

Hl o ackl atlar dudaklarnzda,

Hl oturmu 10 Kasmlarda bana alyorsunuz.
Uyann artk diyorum, uyann, uyann,
Uluslar, fethine kyor uzak dnyalarn.
Mustafa Kemal'i anlamak gz boyamak deil,
Mustafa Kemal lks sadece sz deil.
Beni seviyorsanz eer ve anlyorsanz,
Laboratuvarlarda sabahlayn, kahvelerde deil.
Bilim aartsn salarnz, kitaplar,
Ancak byle aydnlanr o sonsuz karanlklar.
Mustafa Kemal'i anlamak alamak deil,
Mustafa Kemal lks sadece sz deil.
.........
Halim Yacolu

143

Atatrk ve Zek
Bir yolcunun yolda yryebilmesi iin ufku grmesi
yeterli deil, ufkun tesini de grmesi gerekir.
Atatrk

Aada Atatrkn gerekletirdii eylemlere, onun baz bilisel zellik ve davranlarna rnekler verilmektedir. Bunlarn belirlenmesinde, Atatrk zerine yazlm olan eserlerden yararlanlmtr. Turgut zakmanla (1930-)
bu konuda yaplm olan sylei ise, Atatrk ve Zek konusuna nemli boyutlar kazandrmtr.
Atatrk, bir millet btn vastalarndan mahrum edilse dahi kendini kurtaracak vastalar yaratabileceini kantlamtr.
O, askerlik dehsyla insanlk idealini kiiliinde birletirmitir.
Atatrk yalnzca tm zamanlarn en iyi komutanlarndan biri deil, ayn zamanda siyaset kuramnn byk filozoflarndan biridir.
Atatrk sorunlar satran oynuyor gibi zerdi.
Atatrk, grne deer verdii baz kiiler kar durduu iin, harf devrimini yl bekletmitir.
svire Medeni Kanunu rnek alnarak Trk Medeni Kanunu'nun hazrlanmasn ve onun yrrle konmasn
salamtr.
Atatrk bir konu zerinde alrken onu bir sre kenara brakr, daha sonra ona tekrar dnerdi. Bu yaklam
bilim kiilerinde gzlenen problem zme davrannn hangi dnemini ieriyor?
Atatrk'n 3997 eseri zmseyerek okuduu bilinmektedir. Onun zeksnn temelinde ok geni bir bilgi birikimi var. Bu durum akc ve kristalize zeklardan hangisine iaret etmektedir?
Atatrk 1913'te Sofya'ya asker atae olarak giderken Bizi yeni idare kurtarr. Bu idare biimi de cumhuriyettir. demitir. Cumhuriyetin ilanndan ok nce sylenmi olan bu sz zeknn hangi bileenine iaret etmekte?
Hatt mdafaa deil sath mdafaa vardr. Atatrk'n sava tarihine hediye ettii ve Kurtulu Sava'nn kazanlmasnda byk katks olan bu savunma taktii zeknn hangi bileenini gsteriyor?

proje
Psikoloji dersinizin proje konusu u olacak: Atatrkn Yaam Olaylar ve Bunlarda Sergilenen
Zek Trleri.
Projenizde aadaki konulara eiliniz:
Atatrkn gerekletirdii eylemlere, onun bilisel zellikleri ve davranlarna rnekler yukarda
sunulmaktadr. Bunlarn her birinde hangi tr zek veya zeknn hangi bileenleri temsil edildiini
belirleyiniz.
Grsel ve yazl kaynaklar, eklektronik ortam ve Kaynakada verilen eserleri inceleyerek
Atatrkn bakaca zelliklerini de siz belirleyiniz. Bunlarn hangi tr zek yoluyla gerekletirildiini, analiz ediniz.
Projenizi giri, analiz ve sentez, sonu blmleri eklinde dzenleyiniz.
Atatrkn zeksn, zeknn bileenleri temelinde analiz ettiiniz projenizin yaamnzda kukusuz
ki mstesna bir yeri olacaktr.
E. Yaratclk
Yaratclk zeki insann zelliklerinden biridir. Yaratc kiiler orijinal fikirlerle doludur, imgelem yetenekleri ok
yksektir. Yaratc kiiler kefeder, yaratr. Onlar ilgilendikleri alanda yararl, anlaml ve doru olan yeni ve zgn
fikir, kuram, nesne veya teknikler gelitirirler, yeni sentezler ve dnceler ortaya koyarlar. Yaratc dnce daha
nce de bilinen nesne ve fikirleri kullanr, ancak geler arasnda yeni ilikiler kurar veya bunlarn farkna varr. Yeni
cihazlar, sosyal grler, bilimsel kuramlar, sanatsal yaratlar yaratc dnmenin rnlerindendir.

144

Yaratclk elbette ncelikle, en gelimi simgeler sistemi olan dili kullanr. Tm kavram ve kategorilerin dille oluturulduunu, st kategorilerin
de dil kullanlarak olutuunu biliyoruz. Btn
bunlarn anlama ve aklama alarndan neminin
de farkndayz. Peki yaratclk ve rnleri, sadece
szel sreler sonucunda m elde edilir? Bilim kiileri ve sanatlarn yaratc dnce sonucu ortaya
koyduklar rnlerinde grsel dnmenin byk
rol olduu bilinmektedir. A. Einstein (Ayntayn,
1879-1955) nadiren kelimelerle dndn, fikirlerini grsel imgelerle gelitirdiini sylemitir.
Bazen, bilinli dnmeye de gerek olmayabilir. F.
A. K. von Stradonitz (Stradonitz, 1829-1896). Ryasnda kvrlp bklen bir ylann aniden dnerek
kuyruunu srdn ve bir halka oluturduunu
grmtr. Uyandnda artk benzen halkasn bilmektedir. nl air S. Coleridge (Kolric, 1772-1834) de Kubilay Han adl iirini ryasnda grdn sylemitir.

etkinlik
Soldaki emay inceleyiniz. Dnme ile
ilgili kavramlar aada verilen terimler altnda
gruplaynz.
Dnmenin geleri:
1. ............................
2. ............................
3. ............................
Dnmenin gereklemesinde genellikle
kullanlan ara:
1. ............................
Dnme trleri:
1. ............................
2. ............................
Dnmenin dzeyini belirleyen sreler:
1. ............................
2. ............................

145

LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri uygun

szcklerle tamamlaynz.
1. Bilginin ksa sre depolandktan sonra
kendiliinden veya yerini bir baka bilginin
almas nedeniyle ortadan kalkt bellek trne
___________denir.
2. Pavlovun klasik deneyinde zil sesi nce
___________ iken daha sonra ___________ hlini
almtr.
3. Ortaya kard sonu nedeniyle bir davrann
gelecekte tekrarlanma olaslnn artmasn
salayan uygulamaya ___________ denir.
4. Koullamada kullanlan uyarcnn benzerine de
ayn koullu tepkinin verilmesine ___________
denir.
Aadaki sorular cevaplaynz.
5. Krlan aya alya alnan gencin bir yerden bir
yere tek aya zerinde zplayarak gitmesi bir
davran deiikliidir.
Bu deiikliin renme olarak nitelenmemesinin
nedeni aadakilerden hangisidir?
A) nceden planlanmam olmas
B) Olumsuz bir deiiklik olmas
C) Yaant deil hasar sonucu meydana gelmi
olmas
D) Dorudan gzlenen bir davran
deiiklii olmas
E) Hareketle ilgili bir davran deiiklii olmas
6. Cep telefonundan gelen uyar sinyalini duyunca
telefonu arja takan bir kiinin bu davran ne tr
bir renmenin sonucudur?
A) Klasik koullama
B) Edimsel koullama
C) rtk renme
D) Model alarak renme
E) Kavrayarak renme

146

7. nceden gereklemi olan renmelerin yeni

renmeyi kolaylatrmas bakmndan en uygun
koul aadakilerden hangisidir?
A) Uyarclarn da davranlarn da benzer olmas
B) Uyarclarn da davranlarn da farkl olmas
C) Uyarclarn ayn, davranlarn farkl olmas
D) Uyarclarn benzer, davranlarn farkl olmas
E) Uyarclarn farkl, davranlarn benzer olmas
8. renilecek malzemeyi paralara blp her
paray ayr ayr renmek, aadaki durumlarn
hangisinde uygun bir strateji deildir?
A) Malzeme anlaml paralara blnebiliyorsa
B) Malzemeyi bir seferde renmek ok zaman
alyorsa
C) Paralar kolayca bir araya getirilebiliyorsa
D) Paralarn srasn kartrma olasl yksekse
E) Bir parann renilmesi bir sonrakinin
renilmesini gdlyorsa
9. Aadaki grlerden hangisi hayat boyu
renme ilkesiyle uyumaz?
A) Kii beikten mezara kadar yeni eyler
renebilir.
B) Kii ocukken ne ise yallnda da odur.
C) Birey kendini gerekletirmi olsa da renmeyi

srdrmelidir.
D) renmenin ya yoktur.
E) Torununa retmek kii iin servettir;
torunundan renmeye ise paha biilemez.
10. Aadaki bellek trlerinden hangisi, tpk bir
ansiklopedi ya da szlk gibi, genel olgu ve
simgesel bilgileri iermekte, yer ve zaman bilgileri
tamamaktadr?
A) rtk bellek
B) alma bellei
C) Ansal bellek
D) Duyusal bellek
E) Anlamsal bellek

11. Bir problemi zebilmek iin gerekli temsilleri

geici olarak depolayan ve o srada bilgiler
zerinde ilem yapan bellek aadakilerden
hangisidir?
A) alma bellei
B) Ak bellek
C) Anlamsal bellek
D) Ansal bellek
E) Duyusal bellek
12. Bir arkada toplantsnda Glen adl hanmla
tantrlan be kii, bu ad iyi renip kolay
hatrlamak iin farkl yollardan yararlanmtr.
Glenin adnn aadaki kiilerden hangisinin
uzun sreli belleinde depolanma olasl en
dktr?
A) Bizim alt komuyla adam. diye aklndan

geirip toplantda Glene hep adyla

hitap edenin
B) Kendisi adnn dediini yapyor, en bir biimde

hep glyor. diye aklndan geirip Glen

diye mrldanann
C) Glen sznn getii bir arky iinden

syleyerek Gleni bu arkyla eleyenin
D) Glen adn bir iki kez iinden tekrarlayann
E) Glenle ada olann
13. I. Refleksler
II. Kategoriler
III. mgeler
IV. Kavramlar
Yukardakilerden hangileri dnmenin yap
talardr?
A) Yalnz I ve III
B) Yalnz II ve III
C) Yalnz II ve IV
D) I, II ve IV
E) II, III ve IV
14. Doutan iitme engelli kiiler konuamazlar, fakat
dnme rn olan eylemler ve eserler ortaya
koyabilirler.
Bu duruma dayanarak aadakilerden hangisi
sylenebilir?
A) Konumann vurgu, duraklama gibi
zelliklerinin sesten daha nemli olduu
B) itme engellilerin kavram kullanmadan
dnd
C) Dnmenin yalnzca sessiz konumadan
ibaret olmad
D) Bilginin ilemlenmesinde dilin hibir
trne gereksinim olmad
E) itme engellilerin sesli olmasa da sessiz olarak
konuabildii

15. I. Mantkl olma

II. Szel simgelerden yararlanma
III. Gnlk yaamda deil bilimde kullanlma
Yukardakilerden hangileri, bir dnme biimi
olan irdelemenin zelliklerindendir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
16. Aadakilerden hangisi zeknn tanmnda yer
almamaktadr?
A) Dnmede esnek olma
B) Ezber renmede ustalk
C) Bilgi ilemlemede hz
D) Gelecek iin ok aamal plan yapma
E) Yeni durumlara uyum

17. Duygusal zek aadaki kuramclardan hangisi

tarafndan ele alnmtr?
A) Sternberg
B) Piaget
C) Goleman
D) Gardner
E) Spearman
18. Atatrkn, sorunlar satran oynuyor gibi
zmesi, zeknn hangi boyutundaki stnlne
iaret eder?
A) Mekanik yetenek
B) Saysal yetenek
C) Algsal hz
D) Doru tahminlerde bulunma
E) Duygularn farknda olma
19. Aadakilerin hangisinde verilen aralktaki zek
blmne sahip kii says, toplumda en fazladr?
A) 145 ve st
B) 130-144
C) 115-129
D) 85-114
E) 55-84
20. Hangi beyin alan zeknn ynetici ilevler
blmnden sorumludur?
A) Aln lobu
B) eper lobu
C) akak lobu
D) Hippokampus
E) Beyincik

147

IV. NTE

RUH SALIININ TEMELLER

KLK GELMN EKLLENDREN ETKENLER
A. Tanm

Yaam kenarda izleyen bir seyirci deil de sahnede rol alan oyuncu olun.
pek Ongun, Bu Hayat Sizin

hazrlk
Psikoloji, isel ve dsal uyarclarn davrana etkisini inceleyen bilim daldr. Davranlarn bir blm
dtan gzlenebilir. Bir blm de ara deiken niteliindedir, gzlenen davranlardan dolayl olarak karsanr. Davranlarn nc tr ise psikofizyolojik tepkilerdir. imdiye kadarki blmlerde grdmz ara
deikenler, duyumdan yksek zihinsel srelere kadar uzanan bilisel srelerdi. Tutum ve n yarglar da
bilisel srelerin sosyal psikolojiye ait zel hlleriydi.
Ancak insanlarn davranlarn etkileyen bir ge daha
ekil 4.1. Persona
var. rnekler: Cem iyimser, Hakk konukan, bir filmi
Elvin dram olarak alglarken Nermin komedi olarak deerlendiriyor, Arzu ise onun hznl bir film
olduunu dnyor. Bu rnekler kiilik denen psikolojik zelliin eitli ynlerini gsteriyor.
Kiilik dorudan gzlenemez nk bilisel sreler gibi o da bir ara deikendir. Davranlara
yansmalarndan karlr. Kiiliin ngilizcedeki karl olan personality terimi, klasik tiyatroda
oyuncularn yzlerine taktklar maskelere verilen addr (Latince persona). Daha sonra terim, tiyatro
oyunundaki karakterleri ve sosyal rolleri ifade etmek iin kullanlmtr (ekil 4.1).

etkinlik

Kiilii Oluturan Etkenler konusuna ilgi duyan rencilerle bir grup oluturunuz. Konuyla ilgili
incelemeler yapnz, topladnz bilgileri bir araya getiriniz.
Setiiniz grup szcsnn bilgileri snfa sunmasn salaynz. Dinleyici konumundaki renciler
arasnda iseniz, gruba konuyla ilgili sorular yneltiniz.
Kiiliin bireye zg bir dn, duygu ve davran biimi olduunun belirleyiniz.

Kiilik aadaki gelerden oluan bir psikolojik kavramdr:

Bireye zel olan, onun biricik olmasn salayan zellikler kmesidir.
Bireyi dierlerinden farkl klan ayrc zellikler kmesidir.
Fiziksel ve sosyal evreyle etkileiminde bireye zel bir tarzdr.
Temel psikolojik srelerin tmn etkileyebilir. Bu sreler, duyumdan yksek zihinsel srelere kadar tm
bilisel sreleri, drt ve gdleri, duygular ve ayrca sosyal davranlar ierir.
Bir ara deikendir. Davranlardan dolayl olarak karsanr.

148

B. Kiiliin Gelimesi
II. nite'nin B Konusu'nda bilisel geliim konusundaki en nemli aklamalarn Piaget'nin Bilisel Geliim
Kuram'nda yer aldn renmitik. Yaam boyu ahlaksal geliim ile ilgili aklamalarn da Kohlberg'in Ahlaksal
Dnceler Kuram'nda bulunduunu grmtk. Kiiliin nasl gelitii ise Psikoanalitik Kuram'da aklanmtr.
Psikoanalitik Kuram'a gre kiiliin geliimi be psikoseksel dnemde tamamlanr. Her dnemde idin haz arayan
drtleri (psiik enerji) bedenin farkl bir ksmnda toplanr. Birey de bedenin o blmyle ilgili etkinliklere odaklanr, o etkinliklerden haz alr. Belli bir psikoseksel dnemde ho olmayan, yksek iddette travmatik bir olayla
karlaldnda, bebek/ocuk o dneme saplanr. Yetikinlikteki kiilii, sapland dnemin zelliklerini gsterir.
Yaamn ilk 12 ay: Bebek az ve dudaklaryla yapt etkinliklerden holanr. Bu nedenle her eyi azna
gtrmek ister. Psikoanalitik Kurama gre bu dneme saplanan bireylerde ar baml kiilik yaps vardr.
1-2 ya dnemi: Bu yalarda ocuun ilgisini tuvalet eitimi kapsamndaki etkinlikler eker. Psikoanalitik
Kurama gre, bu dneme saplanan bireyler temizlie, dzen ve tasarrufa ar nem verir.
3-6 ya dnemi: Bu dnemde ocuun anne ve babasyla ilikileri n plana geer. Dnemin baaryla tamamlanmas iin erkek ocuun babasyla zdeim kurmas (dipal atmann zm), kz ocuun da annesiyle
zdeim kurmas (Elektra atmasnn zm) gerekmektedir. Psikoanalitik Kurama gre bu dneme saplanan bireylerde ahlaksal sorunlar vardr. Onlar otorite konumundaki kiilerle sorunlar yaar.
7-12 ya dnemi: Bu dnemin etkinlikleri evreye uyum yapmada yararl olan davranlarn belirlenmesini
ve baa kma davranlarnn oluturulmasn ierir. Birey ayn cinsiyetten olanlarla arkada olmay tercih
eder.
12-19 ya dnemi: Erin ve ergenlik dnemini kapsayan bu dnemde, nceki dnemleri baaryla gemi ve
atmalar zm olan birey olgunlua adm atar.

Psikoanalitik Kuram'da kiilii oluturan bileenin geliim sreci aadaki gibidir:

d doutan itibaren vardr: Yenidoan ve bebek haz arar, acdan kaar, drtlerinin hemen doyumunu
ister. Aksi taktirde alayarak hemen honutsuzluunu gsterir. Karn tok ve alt temizse bebek mutludur.
Benlik (ego) zaman iinde geliir. Gereklik ilkesine gre alan benliin geliimini Piaget'nin bilisel
geliim evreleri iinde de izlememiz mmkndr. Bebein kendisini dierlerinden ayr bir varlk olarak
alglamas duyusal-motor dnemde, benmerkezci olmas ilem ncesi dnemde, korunum ilkesi gibi
gereklerin farkna varmas ise, somut ilemler dneminde oluur (II. nite'nin, B konusunu gzden
geiriniz.).
stbenlik (sper ego) zaman iinde geliir. ocuk, toplum kurallarn, sosyal bakmdan kabul gren ve
grmeyen davranlar ncelikle anne ve babasndan renir. Bu geliimin zelliklerini Piaget'nin ve
Kohlberg'in ahlaki geliim kuramlarn inceleyerek anlamak mmkndr (II. nite, B konusu).

C. Kiilliin ekillenmesi

dikkat
Bu blmde verilen bilgiler III. nite'de verilenlere dayanyor. Bu nedenle imdiki bilgileri daha
ncekilere zmsemelisiniz. Bunun iin, III. nite'deki bilgileri tekrar gzden geiriniz, onlarn aadaki blmlerdeki uzantlarn belirleyiniz. Bu birletirmeyi baardnzda bilgiler size ait olacak onlar
yaamnza uygulayabileceksiniz.

149

Glmecelerle kiiliin ekillenmesini etkileyen etkenler

Bu ocuk...

ocuk anneyle scak

bir iliki iinde.

Bu bir anne...

Bu da baba...

Onunla ok iyi vakit

geiriyor.

Babay ise byle

hayal ediyor.

etkinlik
nemli olan bakalarna irin gzkmek deildir. nemli olan kendini gelitirmektir.
pek Ongun, Bir Prltdr Yaamak

Bu gr eletirel olarak yorumlaynz.

Kiinin kendini gelitirmesinde hangi etkileri gz nne almas gerektiini dnnz.
Etkileri benzerliklerine gre gruplaynz. Gruplar adlandrnz.
Bir alma kd hazrlaynz. Kd bulduunuz etkilerin says kadar blme ayrnz.
Her grup iin rnekler bulunuz ve alma kdndaki yerine yaznz.
alma kdna yazdklarnz Sayfa 151'deki Bilgi Kutusu ile karlatrnz. Eksiklerinizi
gideriniz.

150

bilgi kutusu

Kiiliin ekillenmesindeki balca etkiler aada verilmektedir:

Koullama Yoluyla renme
Sosyal Davran Kuram'na gre kiilii oluturan alkanlklar renme yoluyla kazanlr. Bu renmelerin ne olduunu biz III. nite'nin A konusunda grmtk. imdi kiiliin ekillenmesinde
de etkili olan bu renmeleri zetleyelim (Ayrntlar iin ilgili niteye geri dnelim.):
Kiilii ekillendiren klasik koullama daha ok duygularla ilgilidir. (1) Ho ve ho olmayan duygular klasik koullama yoluyla eitli uyarclara balanr ve o uyarclarn benzerlerine genellenir.
Bunun bir rneini Albert deneyinde grmtk (ekil 2.27). (2) nsanlar, klasik koullamadaki koullu tepkileri dolayl olarak da kazanabilir. Dolayl kazanm dil yoluyla olabilir. Duygu ifade eden kelimeler (rnein pis, iren, ho) bir olayla eletiinde, kelimelerin ifade ettii duygu o olaya balanr. Annesi filmdeki bir karakteri iren olarak nitelendirdiinde, kelimenin ifade ettii duygu
(irenme) ocukta da film karakterine koullanr. Karakterin grnts bir koullu uyarc, irenme
duygusu da bir koullu tepki hlini alr. Grdnz gibi, koullamann gereklemesi iin klasik koullama ilemlerinin fiilen uygulanmasna gerek yoktur. (3) Koullu tepkiler gzleyerek de oluabilir.
Bunu model alma olarak da dnebiliriz. Bireyin kendisi kpekle ilgili bir klasik koullama yaants
geirmemi olabilir. ocukta bu koullu tepki, annesinin koullu tepkisini model alarak oluabilir.
Kiiliin ekillenmesinde edisel koullamada etkilidir. nsanlar pekitirilmi olan ve gelecekte de
pekitirilme olasl (aralkl pekitirmeyi hatrlayalm) bulunan davranlar yaparlar. rnek: fke
nbetleri sergileyerek istediini elde etmeyi renmi olan ocuk, ileride de isteklerini ayn ekilde
yerine getirme yolunu seecektir. Elbette bunu alayarak ve kendini yerlere atarak deil; rnein
kzarak, kzgn bir yz ifadesi taknarak yapacaktr.
Tpk klasik koullamada olduu gibi, edim oluturmak iin edimsel koullama ilemlerinin fiilen
uygulanmas gerekmez. Edimler sylenenlerden, bakalar gzlenerek veya onlar model alnarak
kazanlabir. rnekler: II. nite'nin A Konusu'nda renmeyi etkileyen etkenler anlatlmt, bunlar
hatrlaynz. Bu etkenler, renmek ve yksek not almak iin yaplmas gereken edimsel davranlar
tanmlamyor mu? Yani eitim-retimde, renmeniz gereken bilgilerin byk blm size szel
olarak anlatlyor ve siz de bu yolla reniyorsunuz. Arkadanz Halil'in alma alkanlklarn anneniz vdnde, siz de kendinizde bunlar gelitirmeye alrsnz. Annenizin vgsn kazanan
(olumlu pekitirme) edimsel davran (belirli bir ekilde alma) renmi olursunuz. stendik davranmlarn kazandrlmas asndan bu dolayl yntem, dorudan gerekletirilen koullamaya gre
elbette daha pratiktir.
Aile Etkileri
Kiiliin ekillenmesinde bata anne ile
baba ve varsa dier aile yelerinin byk byk etkisi vardr. Pekitirme, dllendirme ve
cezalandrma yoluyla davranlara yn veren
onlardr. Model alnan kiiler de onlardr. ocuk ne yapmas gerektiini, onlar gzleyerek
renir. abucak ksen ocuk, yetikinliinde
de gsterebilecei bu davran olaslkla, sk
sk tartan ve tartmay ilerinden birinin
ksmesiyle sonulandran aile yetikinlerinden renmitir. Kendisi iyi uyum yapm, ocuklarn seven ve sayan anne ve babalarn,
ocuklar kiilikli ve gvenlidir.

Salkl aile ii ilikiler kiiliin ekillenmesinde de

nemlidir.

151

Cinsiyete uygun rolleri de, ocuk, anne ve babann etkisi altnda kazanr. rnein erkek ocuklar
sert oyunlar oynamay, mekanik konularla ilgilenmeyi, duygularn gstermemeyi, bu davranlar
anne ve baba tarafndan dllendirildii iin yaparlar. ocuklar anne ve babann birok kiilik
zelliini taklit ederken ahlaksal ve kltrel deer ve standartlar da benimserler, yani sosyalleirler.
Bilisel Koullar
Kiiliin ekillenmesinde bilginin nasl ilemlendii de nemlidir. Kiiye zel olan bilgi ilemleme
biimi sonuta ortaya kan davran da belirler (ekil 2.1). rnek: Babas tarafndan hatal davranlar iin sk sk azarlanan ocukta bir sre sonra bu azarlarn hibir etkisi kalmaz. nk ocuk bu
uyarma almtr (II. nite'nin D Konusu'na hemen dnnz.). ocuk bunu babasnn ilgisi olarak
yorumlar ve azarlanmay arar hle de gelebilir.
Sosyal Etkiler
Her kltr ve alt kltrn kendine zg olan, onu dierlerinden ayran deerleri, ahlak anlay
ve davran biimleri vardr. ocuun anne ve baba tarafndan eitimi ve sosyalletirilmesi, bu kltrel zellikler dorultusunda yaplr. Sosyallemenin ilk uygulaycs anne ve baba, sonra da retmenlerdir. Erin ve ergen dneminde ise akranlar ve gencin nem verdii dier kiilerdir. ok nemli
bir etki kayna grsel ve yazl medyadr. Televizyonda izledikleri, ocuklarn kiilik geliimini etkiler.
Roman kahramanlar ve onlarn yaadklar da genlerin kiilik geliiminde etkilidir. Bu nedenle,
izleyeceiniz filmleri, okuyacanz eserleri ok dikkatli semelisiniz. Deerli eserleri deerli olmayanlardan ayrmaya zen gstermeli, deerli olanlara vakit ayrmalsnz.
Yetenekler
nsanlarn yetenekleri kiiliklerinin bir paras, kiiliin ekillenmesindeki nemli bir etkendir. Kiiler her trl seimini (setii ve almaktan zevk ald dersler, meslekler, i ortamlar, arkadalar,
e vb.) yetenekleri dorultusunda yapar. III. nite'nin C Konusu'nda zek ve trlerini grmtk.
Bireyin zek dzeyi ve zek tr onun davranlarnn nemli belirleyicisidir. rnein stn zekl bir
kii yaam problemlerini daha hzl bir ekilde kavrayp daha yaratc, aklc ve yeterli zmlere ular. Onlar yaam problemlerini ilgi ekici bulur. Byle durumlar arar, probleme pek ok farkl zm
yollar retir. Donuk zekya sahip bireyler tutarll sever, ayn gelerin tekrarland durumlarda
kendini daha rahat hisseder, bu gibi ortam ve ilikileri arar.

KLK KURAMLARI

etkinlik

Yandaki ekilde bilin dzeylerinin

deiim ve sreklilii gsterilmektedir. Psikoanalitik Kuramdaki kiilik
bileenlerinin yerleri ise oklarla gsterilmektedir.
Her okun hangi kiilik bileenini gsterdiini, ok izgisinde bo braklan
yere yaznz.

ekil 4.2. Psikoanalitik Kuram'da

kiiliin bileenleri ve bunlarla
ilgili bilinlilik durumlar

152

Kiilik, psikolojideki en karmak konularn banda gelir. nk bireye zg bir dn, duygu ve davran
biimidir. Kiiyi btn dier insanlardan ayran, tek ve biricik olmasn salayan zellikler kmesidir.
Psikoloji biliminin amalarndan biri de kiiliin zel ve ayrc ynlerini kefetmektir. Sonra da bu zel ve ayrc
ynlerin nedenlerini aklamaktr. Kiilikle ilgili aklamalar, kiilii oluturan zel ve ayrc ynlerin nasl btnletiini gsterir, bunlarn nasl sentezlendiini, kendi iinde btnl olan bir kiilik yapsna nasl dntn
ortaya koyar. Kiilikle ilgili kuramlar aada sunulmaktadr:
A. Psikoanalitik Kuram
Kiilik konusu sistemli olarak ilk kez Psikoanalitik Kuram'da ele alnmtr. Psikoanalitik Kuram bilinaltnn
gdleyici kuvvetlerini, bunlar arasndaki atmalar ve bu atmalarn davrana etkilerini ele alr. Bu kurama
gre, kiilik bilinalt srelerin etkisi altnda geliir. Kiilik geliimini iki etki belirler: (1) yaamn ilk be ylndaki
yaantlar, (2) saldrganlk ve cinsellik drtleri.
Psikoanalitik Kuram'a gre kiiliin bileeni vardr: d, benlik ve stbenlik (ekil 4.2). (1) d haz ilkesine gre
alr, acdan kaar. Drtlerin hemen doyuma ulatrlmasn ister. d kiiliin tmyle bilinaltnda olan bileenidir. dde yer alan istek ve drtler de bilinaltndadr. (2) Benlik, dnme ve irdelemeyi kontrol eder. Bilincin
her (bilin, bilin ncesi ve bilinalt) katmannda da ilevde bulunur. Gereklik ilkesine gre alr: Drt ve
gdlerin doyumunu, sosyal evrenin kabul ettii gvenli yollar bulunana kadar erteler. (3) stbenlik ise ahlaki
deerleri gzeten bileendir, bir anlamda kiinin vicdandr.
Psikolojik bakmdan salkl bireylerde id, benlik ve stbenlik bir denge iinde alr. Benlik idin isteklerini, stbenlik tarafndan onaylanacak bir ekilde, ahlaki kurallara uygun olarak ve toplumun kabul edecei biimde doyumunu salar. Bu ilemin amac, biriken psiik enerjiyi (libido) boaltmaktr. din drtleri bastrldnda veya bir
davran engellendiinde (yasaklandnda), o drt veya davrana ait enerji boaltlamaz. Bu durumda; (1) Psiik
enerji ryalarn gizil yaplar balamnda veya nevrotik tepkiler yoluyla boaltlr. (2) Yasaklanan bir eyi yapmay
isteme arzusu kayg dourur. Bu kayglar B Konusu'nda greceimiz savunma mekanizmalarnn kullanlmasna yol
aar. Daha da iddetli kayglar C Konusu'nda greceimiz ruhsal bozukluklara yol aar.

dnelim
Psikoanalitik Kurama yneltilen eletiriler neler olabilir? Dndnz eletirileri not ediniz. (Bu
soruyu cevaplarken I. nitede bilim konusunda rendiklerinizi hatrlamalsnz.)
Eletirilere ilikin notlarnz aadaki Bilgi Kutusu ile karlatrnz. Dorular, hatal ve eksik bilgileri belirleyiniz. Eksikleri tamamlaynz. Ayn trden bir baka grevle karlatnzda hata yapmamak
iin nasl bir yaklam uygulamanz gerektiini dnnz.

bilgi kutusu

Psikoanalitik kuram'a yneltilen eletiriler: Bu Kuram, kullanlan aratrma yaklam ve ayrca

kapsam asndan eletiriye uramtr:
Psikoanalitik Kuram ncelikle bilimsel adan eletirilmitir. Kuramdaki yapsal kiilik katmanlar (id, benlik, stbenlik) varsayma dayanmaktadr. Bu bileen nesnel olarak gsterilememekte, llememektedir. Bunlar ilemler yoluyla tanmlamak da mmkn olamamaktadr.
Bu bilgileri, I. nite, ... ltler, Amalar... konusunu bir kez daha gzden geirdikten sonra
deerlendiriniz.
Psikoanalitik Kuram ok az sayda ve hepsi de Freud tarafndan tedavi edilen psikiyatri hastalar
incelenerek gelitirilmitir. Bu durumu I. nite'nin, likisel Yntem konusunu gzden geirdikten sonra deerlendiriniz.

153

Psikoanalitik Kuram kiilerin farkl ortamlarda farkl davranmasn aklayamamaktadr. Oysa

insanlarn, rnein kayg dzeyi, bulunduklar ortama gre deiir. Persona terimi de kiinin
ok sayda rol olduuna, onun bir anlamda farkl ortamlarda farkl karakterleri canlandrdna iaret etmektedir.
Psikoanalitik Kuram belirli bir dnem ve kltrdeki kiiler incelenerek gelitirilmitir. Bu dorultuda, Psikoanalitik ekoln daha sonraki temsilcileri sosyal etkenleri de gz nne almtr.
Erikson'un Psikososyal Geliim Kuram bu etkenleri ele alan giriimlerden biridir. II. nite'de
yetikinlik ve yalla ilikin geliim dnemlerine gz atalm, bu konudaki bilgilerimizi tazeleyelim.
Ancak Psikoanalitik Kuram'n kayg ve salk psikolojisinde reneceiniz savunma mekanizmalar hakkndaki grleri, gnmzde de geerliini korumaktadr. Bu kavramlar klinik psikoloji ve psikiyatride, kiilik ve davran bozukluklarn aklamada kullanlmaktadr.

dnelim
Kendisine yneltilen btn eletirlere karn Psikoanalitik Kuram'n gnmzde hl baz alanlarda geerliini korumas sizce neye baldr? Bu soruyu, aadaki dier kuramlar rendikten sonra
da cevaplayabilirsiniz.
B. Sosyal Davran Kuram

En zor ey kendini dzeltmek, en kolay da bakalarn eletirmektir.

Ama bu zoru baaran insan ok ey reniyor.
pek Ongun, Bir Prltdr Yaamak

Kiilikte, edinilmi donanmn yani evrenin ok byk rol vardr. Buna gre, kiiliin ekillenmesinde fiziksel
ve zellikle de sosyal evre ok nemlidir. evre etkisini, byk apta renmeler yoluyla gsterir; insanlar sosyal
davranlar da tpk baka davranlar gibi renir. Dahas, deiik ortamlarda deiik ekillerde davranmay da
renirler. rnek: Kaan sosyal ortamlarda ok nkteci ve neelidir. Fakat, derslerde ar ciddidir, hibir hafiflie
tahamml yoktur. Sosyal Davran Kuram'na gre, kiilik, evresel etkiler altnda ve renme yaantlar yoluyla
ekillenir. Kiiliin nasl olutuunu anlamak iin renme yaantlar incelenmelidir.
Grdnz gibi, Psikoanalitik Kuram'n aksine, Sosyal Davran Kuram kiilii davran bir yaklamla ele almaktadr. Bu kuramn temel birimi U-D balardr. Psikolojinin konusunun ruh denen felsefi kavramdan davran,
bili ve bili/beyne doru deimi olduunu hatrlayalm (II. nite, A Konusu ). Bu deiime bal olarak Sosyal
Davran Kuram'nda da dzenlemeler yaplmtr. Kurama, bilisel srelerin oluturduu ara deikenler dhil
edilmitir (ekil 4.3). Bylece kuramda, uyarclarn hangi ara deikenler (rnein, bilisel sreler, yetenekler)
zerinden, kiilikle ilgili hangi davranlara yol at ele alnmtr. Bu yeni gr, Sosyal Bilisel Yaklam (Sosyal
renme Kuram) olarak adlandrlmtr. Sonuta kuram davrann hem dsal belirleyicilerini hem de isel belirleyicilerini kapsam, bunlarn arasndaki etkileimlere yer vermitir.

Uyarc (U)
Fiziksel evredekiler
Sosyal evredekiler

Ara Deikenler
renilmi bilgi ve stratejiler
Bilisel sreler
nan, tutum ve deerler
Yetenekler

ekil 4.3. Sosyal renme Kuram'nda incelenen deikenler

154

Davran (D)
Kiilie ilikin olanlar

C. Fenomenolojik Yaklam
Bu yaklam bireyin znel yaantlar zerinde durur. Fenomenolojik yaklam, insan drtlerinin esiri olarak
gren Psikoanalitik Kuram'a kardr. Fenomenolojik yaklam insan drt, gd ve bunlara ilikin renilmi davranlara indirgeyen Sosyal Davran Kuram'na da kardr. Fenomenolojik yaklamda insan yaamda seenekleri
olan, bunlar arasndan kendine uyanlar seebilen, yaratc, kendini gerekletirmek iin ura veren bir varlktr.
Bu yaklam rnekleyen bir bilgiyi sizler daha nce renmitiniz: Maslow'un Gereksinimler Hiyerarisi Kuram.
Bu kuram kendilik deeri olan, bilmek isteyen, estetie deer veren, kendini gerekletirmek isteyen insan aklanyordu.

dnelim
Fenomenolojik yaklama yneltilen eletiriler neler olabilir? Dndnz eletirileri not ediniz.
(Bu soruyu cevaplarken I. nitede rendiklerinizi hatrlamalsnz.)
Eletirilere ilikin notlarnz yine aadaki Bilgi Kutusu ile karlatrnz. Bu defa dorularnz daha
fazla, hata ve eksikleriniz daha m az?

bilgi kutusu

Fenomenolojik yaklama yneltilen eletiriler: Bu yaklam kullanlan aratrma yntemi ve

deer yarglar alarndan eletirilmektedir.
Fenomenolojik yaklam bilimsel deildir. Yaklamda nesnelliin yeri yoktur. Fenomenolojik
yaklam iin nemli olan bilimsellik deil, doru ve anlaml sorular sormaktr. Ama da davranlar yordamak ve kontrol etmek deil, onlar anlamaktr.
Freud Kuram'n psikiyatri olgularn inceleyerek gelitirmitir. Fenomenolojik yaklamda ise
tam tersi yaplmtr. Grler, bilisel ve fiziksel olarak en iyi durumda olmas beklenen gen
yetikin niversite rencileri zerinde gelitirilmitir. Ancak psikiyatri hastalar ne kadar yanl
bir rneklemi oluturuyorsa, saylan zellikleri nedeniyle niversite rencileri de bir o kadar
yanldr.
Bu yaklam bireyi ve bireysellii savunmakta, toplumun gnenci ile ok az ilgilenmektedir.

BREYSEL FARKLILIKLAR

etkinlik

"HER NSAN BR DNYADIR."

Yukardaki sz size neleri artryor. Dncelerinizi yaznz.

stediiniz taktirde yazdklarnz snfa okuyunuz.
"Her insan bir dnyadr." cmlesinin Bireyler fiziksel, duygusal, bilisel ve sosyal ynlerden
farkldr. cmlesiyle daha da somutlatrlabilir olup olmad zerinde durunuz. Bireysel farkllklarn bu drt gesi iin rnekler veriniz.

Her bireyin bir kiilii vardr. Bu kiilik ona zeldir ve onu dier kiilerden ayrr. Buna gre bireyler birbirinden
farkldr. Kiilii anlamak iin; (1) bireysel farkllklarn hangi zellikler bakmndan gerekletiini bilmek gerekir,
(2) bu zellikleri lebilmek gerekir.

155

Kiilik ve bireysel farkllklar oluturan

zellikler nelerdir? Psikoanalitik Kuram'a
gre bu zellikler drtler, arzu ve isteklerle ilgilidir. Sosyal Bilisel Yaklam'a
gre zellikler, renme yaantlar ve
bilisel srelerle ilgilidir. Fenomenolojik
yaklama gre zellikler, btnleik olma
ve kendini gerekletirme ile ilgilidir. Ama
kiilik denince akla bir de, rnein, alak
gnlllk, drstlk, samimiyet, da dnklk, ie dnklk gibi zellikler geliyor.
Sz edilen zellikler kiilik konusundaki ilk incelemelerle belirlenmitir. Bunun
iin ngilizce'deki kelimeler incelenmi,
davran biimlerini ifade eden 18.000
kelime bulunmutur. Bunlardan baka bir
kelimenin e anlamls olan veya anlam
belirsiz olan 4.500 tanesi elenmitir. Geriye kalan kelimeler kategorilere ayrlmtr.
Daha sonra bireyler bu kelimelerin temsil
ettii treytler (kiilik zellii) asndan
deerlendirilmitir. rnein, bireyler sorumlu-gvenilmez boyutu zerinde 5 (ok
sorumlu) ile 1 (hi gvenilmez) arasnda
puan verilerek derecelendirilmitir.

gaml
kaygl
kat
ciddi
ktmser
sakngan
sklgan
sessiz
EDNK
edilgen
dikkatli
dnceli
dingin
kontroll
gvenilir
tutarl mizal
sakin

DIADNK

156

DENGESZ

DENGEL

alngan
huzursuz
saldrgan
heyecanl
deiken
drtsel
iyimser
etkin
DIADNK
giriken
arkada canls
konukan
hevesli
rahat
canl
gamsz
liderlik

ekil 4.4. Eysenck'te kiilii oluturan treytler

EDNK

Treytlerle ilgili daha sonraki almalarda kiilere ok sayda lme arac uygulanm, elde edilen puanlara faktr analizi denen bir istatistiksel ilem uygulanmtr. Bu ilemler yoluyla, test puanlarnn ka faktr yani kategori
altnda topland bulunmutur. Bu giriimler, kiilik zelliklerini kefetmeye ve snflamaya almaktadr. Biz bu
tr giriimlerin bilimin betimleme amacn gerekletirdiini biliyoruz. Treytleri inceleyen kuramlarn banda H.
Eysenck (Ayzenk, 1916-1997)'inki gelir (ekil 4.4). Eysenck'in yapt hesaplamalar, insanlardaki tm kiilik zelliklerinin iki faktr altnda toplandn gstermitir: Dengeli-dengesiz faktr ile ie dnk-da dnk faktr.
Kiiliin temel eksenlerini bu iki faktr oluturmakta, ortaya dengeli-ie dnk, dengeli-da dnk, dengesiz-ie
dnk ve dengesiz-da dnk gibi drt olas durum kmaktadr. Eysenck treytleri bu drt zellie sahip olma
durumuna gre sralamtr (ekil 4.4).

etkinlik

Kiilik zelliklerini, yani treytleri belirleyen ve snflayan pek ok alma yaplmtr. Bunlardan gnmzde en fazla kabul greni Byk Be Kuram olarak adlandrlr.

Tablo 4.1in ikinci stununda Byk Be Kuramndaki kiilik zelliklerine rnekler verilmektedir.
Kiilik zelliklerinin kart geler hlinde olduuna dikkat ediniz.
Tablonun birinci stunu ise kiilik zelliklerinin genel adlar iin ayrlm, ancak bir tanesi dnda
bu adlar yazlmamtr. Sizden istenen, ikinci stundaki rnekleri incelemeniz, onlardan bir genelleme yapmanz ve daha sonra da bu genellemeyi tanmlayan bir ad bulmanz. Bulduunuz ad
tablodaki yerine yaznz.
Byk Be Kuramndaki grup adlar Etkinliin altndaki paragrafta verilmektedir. Bu adlar sizin
bulduklarnzla ne derece rtyor? Farkl olan adlar zerinde dnnz. Hata, rneklerden
yaptnz genellemelerde mi oldu? O zaman dnme srecinizi gzden geirmeniz gerekmekte.
Belki hata genelleme srecinde deil de uygun bir Trke ad bulamamanzdan kaynaklanmtr.
Bu durumda ise Trkeye hkimiyetiniz konusunda kendinizi daha fazla gelitirmeye almanz
gerekmekte.
Tablo 4.1. Be Byk Kuram'ndaki Kiilik zellikleri

Kiilik zellikleri/
Treytler

Her d bir renitir.

Trk Atasz

ANCAK

Deneyimden daha gl bir retmen

yoktur, ama renme istei bulunmadka
renilemez deneyimden...
Bernard Shaw

Deneyime
Ak Olma

llen zellikler
Allm - zgn
Macera sevmeyen - Atak
Tutucu - Ak grl
Dikkatli - Dikkatsiz
Gvenilmez - Gvenilir
Kaytsz - Vicdanl
Yalnz - Sosyal
Sessiz - Konukan
ekingen - ten
Sinirli - Sakin
Acmasz - yi kalpli
Bencil - zgeci
Kaygl - Sakin
Dayankl - Krlgan
Gvenli - Gvensiz

Byk Be Kuram'na gre kiilik treytleri u 5 kategoride toplanmaktadr: deneyime ak olma, z denetim/sorumluluk, da dnklk, yumuak ballk/uzlaabilirlik, duygusal tutarllk. rnein Ben yeni ve yabanc yemekleri sk sk denerim. maddesi deneyime ak olmay deerlendiren maddelerden biridir. Karlatm insanlarn
oundan holanrm. maddesi ise da dnklkle ilgili bir maddedir.

157

KLK DEERLENDRMES

etkinlik

Kiilik llebilir
Rehberlik ve danma uzmannzdan kiilii lmede kullanlan leklerden uygun grd bir
tanesini snfa tantmasn, lein nasl uygulanp puanlandn anlatmasn isteyiniz. Uzmannzdan baarl bir uygulama iin nelere dikkat edilmesi konusunda bilgi alnz.
Aranzdan gnll olan iki uygulamac seiniz. Uygulamaclarn lei bu konuda gnll birer
renciye snf ortamnda uygulamasn isteyiniz. Uygulamaclar uzman retmenin gzetiminde
lei puanlar ve bunu Kayt Formundaki yerlerine yazarlar.
Bu etkinlikte test uygulama srasnda empatinin nemini kavramanz nemli. Kiilik gibi znel bir
zelliin llebilir olduunu grmeniz de ayn ekilde nemli.
Kiilik bir ara deiken ve davranlardan dolayl olarak karsanyor. Bu tr davranlarn llmesinde test ve
leklerin kullanldn biliyoruz. Bunlarn bilimsel bir deere sahip olmalar iin standardizasyonlarnn yaplmas
gerekir. Standardizasyon ise bir dizi ilemi ierir ve bunlarn hepsi de ok sayda aratrmann yaplmasn gerektirir.
Kiiliin deerlendirilmesinde kullanlan aralar unlardr:
Envanterler: Bu lme aralarn gelitiren bilim insanlarnn, kiiliin hangi treytlerden olutuu konusunda
bir n hazrl veya bir kuram vardr. Envanterin maddelerinde bu treytlerle ilgili olaylar veya konular yer alr.
Maddeler cmle veya soru hlinde olabilir. Birey cmlelerde yazlanlar asndan kendini deerlendirir veya
oradaki sorular cevaplar. Verdii yantlardan bireyin kiilik zellikleri belirlenir. Minnesota ok Ynl Kiilik
Envanteri'nin (ksaca MMPI) lkemize standardizasyonu yaplmtr. MMPI'n amac kiide psikiyatrik bozukluun olup olmadn ve hastaln iddetini belirlemektir. Bu nedenle, MMPI'daki maddeler psikiyatrik hastalk
adlar altnda snflanmtr. MMPI klinik psikologlar ve psikiyatrlar tarafndan sklkla kullanlmaktadr.
Projektif testler: Bu kiilik testlerinde, belirli bir nesne resmi oluturmayan mrekkep lekeleri (Rorschach Mrekkep Lekesi Testi) veya yoruma ak resimler (Tematik Alg Testi) vardr. Kiiden mrekkep lekelerinin neye
benzediini sylemesi veya resimler hakknda yk anlatmas istenir. Grntler yoruma ak olduundan,
bireylerin bunlar deerlendirirken kendilerini anlatacaklar, bu srada da bilinaltndaki drt ve isteklerinin
aa kaca dnlr. Bu testlerin standardizasyonu yoktur. Onlarn uygulanmas ve zellikle deerlendirilmesi, bu konuda uzun bir eitim alm uzmanlar tarafndan yaplmaktadr. Bu kiilerin tercihen psikoanalitik
eitimden gemi olmas beklenmektedir.

Rorschach Testindeki mrekkep

lekelerinin bir benzeri

158

Tematik Alg Testindeki resimlerin benzeri bir izim

STRES
A. Stres Nedir?

etkinlik

Stresli olduunuz ve olmadnz dnemlerdeki baar dzeyinizi karlatrnz.

Bir hafta boyunca yazl ve grsel basn izleyiniz. Stres yaratc nitelikteki haberler toplaynz ve
bunlar snfla paylanz. Stresin yol at fizyolojik ve psikolojik sonular ve bunlarn kiinin
kendisine ve evresine zararlar zerinde beyin frtnas yapnz.
Stres konusunu, aadaki terimleri ele alarak anlamaya alalm:
Stres yaratan durum: Fizyolojik ve psikolojik bakmdan strese neden olan olay, koul veya kuvvet.
Travma: Kiinin tank olduu veya yaad, gvenliine ve yaamna tehdit olarak alglad olay.
Stres: D veya i uyarclara kar ortaya kan fizyolojik ve/veya psikolojik tepkiler btn.
Tkenme: iddetli ve uzun sreli fiziksel ve zihinsel etkinlik ve ar yklenme sonucu oluan stres. Kiide, gdlerin zayflamasna, baarnn dmesine, kendisi de dahil insanlar hakknda olumsuz tutumlar gelimesine
neden olur. Tkenme fiziksel, duygusal ve zihinsel bakmlardan olabilir.
Baa kma davranlar ve savunma mekanizmalar: Stres yaratan durumu ortadan kaldrmaya veya etkisini
azaltmaya ynelik yaklamlar.
Stres, psikolojinin bir alt dal olan salk psikolojisinin konularnn banda gelir. Bu alt dal, strese neden olan
her trl etkeni, stresin yol at psikolojik ve fizyolojik tepkileri, stresin sala etkilerini, stresle baa kmada
kullanlan stratejileridir.
B. Kaynaklar, Trleri
nsanlarda pek ok olay strese neden olur. Ancak btn bu olaylar, stresin isel ve dsal etkenleri altnda
snflamamz mmkndr. (Bunun, bilimin betimleme amac altnda yer alan snflamann bir rnei olduunu
hatrlaynz.)
1. Engellenme ve atma

etkinlik

Aadaki deyim ve ataszlerinde ne tr atmalara deinildiini atma konusundaki bilgilerimize dayanarak bulunuz.
Gl seven dikenine katlanr.
Ne yrdan geilir, ne serden.
Aa tkrsen sakal, yukar tkrsen byk.
Siz de atma trlerine rnek olabilecek baka deyim ve ataszleri bulunuz, bunlar yaznz. Sra
arkadanza bu szleri okuyunuz, size atmann trn sylemesini isteyiniz.

Stresin isel nedenleri engellenme ve atmalardr. Birbiriyle uyumayan hedefler ve bunun yaratt atmalar engellenmeye yol aar. Engellenme ise ayrca saldrganlk ve fkeye neden olur.
Engellenme ve atmann yaratt strese baz rnekler verelim. Bir profesyonel basketbol takmnda oynamay istemek ile derslerdeki yksek baar dzeyini korumak arasnda kalan kii, zemedii bir yaklama-yaklama
atmasn ve onun yol at stresi yaamaktadr. Bu atmay zmek nispeten kolaydr. Ne de olsa, her iki yanda
da olumlu hedefler vardr (ekil 2.29). Ancak hedeflerden biri tercih edilerek atma zldnde, insanlar bu

159

kez, seimin belki de o kadar doru olmadn, dier yndeki seimin ok daha iyi olabileceini dnp pimanlk duygular iinde kalabilir, strese girebilirler.
Belirli bir kiiyi ie almay istememek ile o kiinin ie alnmasn syleyen iverenin fkesine hedef olmay istememek arasnda kalan bir antiye yneticisi kanma-kanma atmasn (ekil 2.29), ona yol aan stresi yaamaktadr. Sevdii kzla hayatn birletirmek istei ile, itici bulduu baz davranlar nedeniyle ondan ayrlmak dncesi arasnda bocalayan gen, yaklama-kanma atmasn (ekil 2.29), onun yol at stresi yaamaktadr.
Strese neden olan birbirine zt baz istekler vardr. Karmak doalar nedeniyle bunlarn yol at atmalar
yukardaki atma trnden herhangi biri altna koyamyoruz.
Bamszlk ve bamllk ikilemi: rnek: Ergen bamsz olmay ister (kimlik bunalmnn baarl kimlik stats eklinde zlmesi). Ancak bir yandan da onun iin her eyi hazr eden, yaam kolay hle getiren ebeveynine
baml olmak fikri ona cazip gelir (kimlik bunalmnn erken balanm kimlik stats eklinde zlmesi). Bir
an bunun yaklama-yaklama atmas olduunu dnebiliriz. Ancak yetikinlie giden yolda tm ergenlerin
bamszlk istemesi gz nne alndnda, yukardaki rnek bir kanma-kanma atmas olarak da grlebilir
(bamsz olmay istememek, baml olmay da istememek). Grdnz gibi, zt isteklerle ilgili atmalarn herhangi bir atma tr altnda ele alnmas olanaksz. O nedenle, bunlar kendi balarna ele alyoruz.

dnelim
Anne ve babaya kar baz olumsuz davranlarn (aksilenme, kar gelme, etken veya edilgen saldrganlk vb.) temelinde ergenin zemedii, bu yzden de strese neden olan bamszlk-bamllk
ikilemi yatyor olabilir mi?
Yaknlama ve yalnzlk ikilemi: Bir yandan belirli bir kiiye (aileden birine, bir arkadaa, sevdii gence, ee)
ok yakn olmay, ona en derinde yatan dncelerimizi ve duygularmz amay isteriz. Bir yandan da, ok fazla
alrsak incineceimizden veya btn bunlar duyduktan sonra o kiinin bizi istemeyeceinden korkarz.
birlii ve rekabet ikilemi: Ahlaki kurallar insanlara yardm etmeyi, onlarla ortaklaa i grmeyi (koordinasyon) gerektirir. Ancak yaamn bir dier gerei de rekabettir. Rekabet kardeinizle Annem beni daha fazla sevsin., okul arkadalarnzla En yksek notu ben alaym., Yarmada benim resmim birinci olsun. biiminde gerekleebilir. alma yaamnzda, dier i arkadalarnzla rakipsinizdir: En iyi retici nvann ben kazanaym.,
En hzl ben ykseleyim., En fazla paray ben kazanaym. gibi arzular rekabetin bir sonucudur. Tm yaammz
boyunca bakalarna yardm etme, onlarla ortaklaa i grme ile onlardan stn olma istei arasnda kalrz. Hibir
zaman tam olarak zemediimiz bu atmann stresini yaarz.

uygulayalm
Grdnz filmleri aklnzdan geiriniz. Bunlarda yukarda anlatlan atma trne ve ikileme rnekler bulunuz.
2. Dier ve D Etkenler

En karanlk an, afak skmeden nceki andr.

. Paulo Coelho, Simyac

cevaplayalm

160

Olaylarn kontrol edilemez olmas, yordanamaz olmas, kiinin yeteneklerini zorluyor olmas mutlak mdr yoksa alglamaya m baldr? Farkl kiiler ayn olay bu zellik bakmndan farkl
deerlendirebilirler mi? Cevabnz rneklerle destekleyiniz.
Sayfa 161'deki Bilgi Kutusu'nu okuyunuz ve cevaplarnzn doruluunu deerlendiriniz.

etkinlik

Derin ve karanlk vadiler

olmasayd dalarn doruklar
o kadar gzel olmazd .
Jack Confield,
Tavuk Suyuna orba

Bu cmle stres hakknda nasl bir

deerlendirme sunuyor?
Strese neden olan etkenleri snfa tartnz. Bunlarla ilgili rnekler veriniz.
Stresin i ve d etkenleri, engellenme ve atma konularn irdeleyiniz.

bilgi kutusu

Adndan da anlald gibi, stresin dsal etkenleri bireyin d evresinde oluur. Dsal etkenleri
grup altnda toplamak mmkndr:
Travmaya neden olan olaylar: Bunlar gnlk yaamda rastlamadmz, srad olaylardr. Travmay, byk tehlikeler ieren olaylar yaratr. Bu trden olaylarn bir grubu deprem, sel, iddetli frtna gibi
doal afetlerdir. Travmaya neden olan olaylarn dier grubu insan eliyle oluur. rnekler: Sava, nkleer kaza, yangn, ulam aralaryla yaplan ve lmle sonulanan byk kazalar, tecavze urama,
ldrme niyetli fiziksel saldrya urama vb. lkemizdeki 1999 depremi ok sayda insan etkileyen
travma yaratc bir olay idi. Terr olaylar, grsel ve yazl medyada izlediimiz hunharca cinayetler de
travma yaratan olaylardandr.
Kiilerin doal afetlere veya insan eliyle yaratlan travma kayna olaylara verdii tepkiler belli bir
sra izler. Evre 1. Olayn hemen ardndan insanlar nce donup kalrlar. Srmekte olan tehlikenin ve
(varsa) yaralarnn farknda deildirler. Kendilerinde deildirler: Ortalkta amasz bir ekilde dolarlar, bu srada kendilerini tehlikeye attklarn fark etmezler. rnein, bir araba kazasndan sa olarak
kurtulan kii olas bir benzin szmas ve yangn dnmeden arabann yanna gider ve oralarda dolar.
Evre 2. Kazadan kurtulan kii bu evrede edilgen bir durumdadr. En temel etkinlikleri bile yapmay akl
edemez. Fakat baka kiilerin sylediklerini yerine getirir. rnein, bu evrede kiinin aklna, kazadan
gnler gemi olsa bile yiyecek bir eyler hazrlamak gelmez. Biri bunu yapmasn sylerse bu komuta
uyar. Evre 3. Bu evrede kazazede kayg iindedir. Dikkatini toplayamaz, bu yzden herhangi bir ie balayamaz. alyorsa ie gidemez. Durmadan herkese kazann ayrntlarn anlatr. Kazay anmsatan
nesneler onu huzursuz eder. rnein, bir araba kazasndan sa kurtulan kii, yanna bir araba yaklanca ok huzursuz olur. Bu size Albert deneyini hatrlatyor mu? Her iki rnekte de iddetli olumsuz
uyarclarla eleen koullama uyarclarna koullu tepki bir seferde olumaktadr.

161

Kontrol edilemeyen olaylar: Baz olaylarn (lm gibi) kontrol edilmesi olanakszdr. Baz olaylar
ise kontrol edilebilir. Olaylar kontrol etmek veya onlarn kontrol edilebilir olduunu dnmek stresi
engeller veya azaltr. nk kontrol edebilmek, olayn olumasn engelleyebilmek anlamna gelir. Sz
gelimi, iten karlmay birey kontrol edebilir. Bunu da iten karlmasna neden olan davranlarn
deitirerek yapar. te yandan birey iten karlmay kontrol edemeyeceini dnyorsa, rnein
verenin bana garazi var, ne yaparsam yapaym sonu deimeyecek, o beni iten atacak. (renilmi aresizlii anmsyor musunuz?) kansndaysa, iten atlma beklentisi strese neden olur.
Yordanamayan olaylar: Stres yaratc olayn olacan nceden bilmek, yani onu yordayabilmek,
stresin iddetini azaltr. Stres yaratc olayn yordanabilmesi stresi neden azaltr? nk kii yordad
olaya kendini hazrlar. Onun ac veren, zen etkilerini azaltabilecek yollar bulur. rnekler: ok sevilen,
ancak ok yal ve hasta olan bir yaknn lmesi iddetli strese neden olmaz. nk, ya ve salk durumu gz nne alndnda, bu ok sevilen yaknn lecei yordanabilir trden bir olaydr.
Bireyin snrlarn zorlayan d koullar: Her insann kendi yetenekleri, neleri yapp neleri yapamayaca, yeteneklerinin snrlar konusunda bir deerlendirmesi vardr. Kendilik deeri ve kendini
gerekletirme ynndeki gdleri, insanlar baarl olabilecekleri ilere girimeye ynlendirir. Kiiyi
yeteneklerinin snrna iten ve baarszl yksek bir olaslk hline getiren olaylar strese neden olur.
Snav niye strese yol aar? nk snavlarda yetenein zorlanmas, kiinin yetenek dzeyinin snav
iin yeterli olmamas tehlikesi her zaman vardr.
Strese sadece olumsuz durumlar neden olmaz. Kiinin ok saydaki davrann deitirmesini gerektiren her koul strese yol aar. Evlenme mutlu bir olaydr, evlilie nee ve mutlulukla balanr.
Ancak ortak yaamn gerektirdii yeni davranlar kiinin sabrn zorlayabilir (stnden kardklarn
yerlere savurma.), yeteneinin snrlarn zorlayabilir (Onardn musluk yine damlyor.), yaam grne ters debilir (Bir ie girmeni istemiyorum.), deer yarglarna aykr debilir (Artk bana
kar sorumluluun var, annene babana deil.). Kimi nemsiz, kimi nemlice, kimi de ok nemli
olaylar, nem dereceleri orannda strese neden olur. Olumsuz nitelikteki olaylarn yaratt stres ve
bunlarn psikolojik ve bedensel etkileri, olumlu nitelikteki olaylarn yarattndan ok daha fazladr.

C. Stresin Gnlk Yaama Etkileri

Stres yaratan olaylar bedeni ve psikolojik yapy etkiler. Stres ayrca olumsuz duygulara ve bilgi ilemleme bozukluklarna da yol aar.
1. Bedendeki Etkileri

hazrlk
Stres durumunda bedende ortaya kan olaylar, stres ve buna neden olan ivedilik durumuyla baa
klmasn salar. Strese neden olan tehdit edici durum sona erdiinde, ivedilik tepkileri de sona erer.
imdi II. nite'nin E konusuna bakalm. Orada iddetli duygular srasndaki genel uyarlmlk
hlinin ivedilik tepkilerine yol atn grmtk. Bunlara sava veya ka tepkileri deniyordu ve bu
tepkiler btnn sempatik sinir sistemi oluturuyordu. iddetli duygular srasnda ortaya kan bu
tepkilerle stres srasnda ortaya kan tepkiler ayndr. Her iki durumda da yksek genel uyarlmlk
hli vardr. Esasen, duygularn yaratt tepkiler, stres srasnda ortaya kanlarn zel bir hlidir.
ekil 4.5te sava veya ka tepkisini hazrlayan ivedilik sistemini gryoruz. nce stres yaratc bir olay var. Bu
olayn alglanmas ile arabeyindeki hipotalamus uyarlr. Hipotalamusun, otonom ilevlerin beyindeki st kontrol
merkezi olduunu renmitik. Hipotalamus sempatik sinir sistemini ve baz yaplar dorudan veya dolayl olarak
etkiliyor. Btn bu etkinlikler, bedenin enerji kaynaklarn sava veya ka tepkisini verecek ekilde harekete geiriyor.

162

STRES YARATAN DURUM

HPOTALAMUS
5

1
SEMPATK
SNR SSTEM

BBREKST
BEZ-DI KISIM

BBREKST
BEZ- KISIM

Sinir akmlar salg bezi

ve dz kaslar uyarr

ekil 4.5. Beyindeki ivedilik sistemi

HPOFZ BEZ

Stres hormonu organ

ve kaslar etkiler

SAVA VEYA KA
TEPKS

bilgi kutusu

vedilik sistemini biraz daha ayrntl olarak renmek isteyebilirsiniz. Aadakileri okuyunuz ve
okuduklarnz ekil 4.5 ile btnletiriniz. Stres yaratc durum olutuunda, hipotalamus iki sistemi
harekete geirmekte:
Hipotalamus sempatik sinir sistemini uyardnda (1) salg bezleri ve dz kaslara sinir akmlar gider, (2) bbrek st bezinin i ksm uyarlr. Bu uyarm sonucunda iki hormon (adrenalin, noradrenalin) salglanr. Bu etkinlikler organ ve kaslar etkiler. Daha fazla enerji aa kar. Karacierden glikoz aa kar, ya ve proteinler ekere dnr. Bylece metabolizma hzlanr, kalp atm
hz artar, tansiyon ykselir, solunum hzlanr. Gz bebekleri geniler. vedilik durumu iin gerekli
olmayan etkinlikler (rnein, sindirimle ilgili olanlar) ise basklanr. Stresin en erken iareti azn
kurumasdr. Daha fazla kan beden uzuvlarn hareket ettiren izgili kaslara ve her trl ilevden
sorumlu olan beyne ynlendirilir. Endorfinler salglanr. Bu maddeler ac-ar duyumunu basklar,
yzeydeki kan damarlarn daraltr. Bylece, olas yaralanma durumunda kanama azalr. Dalak
daha fazla alyuvar serbest brakr. Bu da dokulara daha fazla oksijen tanmasn salar. Kemik
ilii daha fazla akyuvar retir. Bu ise bedeni enfeksiyonla savamaya hazrlar.
Hipotalamus, hemen altnda bulunan hipofizi uyarr. Bu bezin dier i salg bezlerini kontrol ettiini renmitik. Hipotalamusun etkisi altnda, hipofizden stres hormonu (adreno-kortiko-tropik
hormon, ksaca, ACTH) salglanr. ACTH'ye stres hormonu denmesinin nedeni, kiideki stres dzeyinin gvenilir gstergesi olmasdr. ACTH bbrek st bezinin d ksmn uyarr ve onun hormonlarn (rnein kortizol) salglamasn salar. Bu hormonlar kandaki glikoz ve minerallerin dzeyini
dzenler; ivedilik durumuyla baa klmasn salar; 30 kadar baka hormonun salglanmasn
salar; organ ve kaslar etkiler.
Btn bu etkinliklerin iddetli genel uyarlmlk durumu ile ilgili olduunu biliyoruz. Bu etkinlikleri incelediinizde, onlarn bedenin kaynaklarn tketmeye ynelik olduunu greceksiniz. Bu tepkiler baz organ ve sistemlerin ar almasna (rnein kalp) dierlerinin ise basklanmasna (rnein
mide-barsak sistemi) yol ayor. Bu yzden, stres durumu sregenletiinde (kronik olduunda)
hastalklar ortaya kar.

163

zetleyelim

Stres durumunun sregenlik kazanmasna nelerin neden olduunu yukardaki blmde grdk.
Buna gre, eer (1) stres yaratan durum kontrol edilemiyorsa, (2) ne olaca yordanamyorsa, (3)
stres yaratan durum bireyin yeteneklerini zorluyorsa veya kii bunlarn byle olduunu dnyorsa, olaylar byle alglyorsa stres sregen bir hl almtr.
Sregen hle gelmi stres ise, sava veya ka tepkisinin (ekil 4.5) sregen olmasna yol aar.

etkinlik

ekil 4.5te ivedilik sisteminin yaplar ve bunlarn birbiriyle ilikileri bir aa yaps iinde gsterilmektedir.
vedilik sistemini imdi de siz bir grafik tasarm iinde, daireler ve oklar kullanarak gsteriniz. Bunun iin hipotalamusu ortadaki daireye, dier yaplar da onun etrafndaki dairelere yaznz. Etki
yollarn oklarla gsteriniz, oklarn stne etkinin sra numarasn yaznz. vedilik sisteminin btnleik yapsn numaralandrlm etki oklar ile birletirilen daireler mi daha iyi gsteriyor yoksa
ekil 4.5teki aa yaps m?
Bu konuda snfta bir oylama yapnz. ounluun oyunu alan gsterimi belirleyiniz. Seilen gsterim trnn neden daha iyi olduunu tartnz.
Bu etkinlik unu gstermekte: Ne tr bir gsterim kullanlacana karar vermede nemli lt, olayn kapsaml bir ekilde temsil edilmesi, olayn bileenlerinin ve bunlar arasndaki ilikilerin kolayca
grlebilmesi ve anlalabilmesi.

Stres azaltlmal

Doann yaratt mutluluk

dikkat
Sregen stres ve sregen ivedilik tepkilerinin olumsuz etkileri:
Psikosomatik hastalklar: Bu hastalklara psikosomatik denmesinin nedeni, bedensel rahatszlklara, psikolojik (duygusal, bilisel) etkenlerin yol amasdr. Bu hastalklar arasnda lser (basite,
midede yara), astm (basite, nefes darl), yksek tansiyon ve kolit (kaln barsak iltihaplanmas)
bulunmaktadr. Sz edilen bu psikosomatik hastalklarn fiziksel nedenlerle ortaya kanlardan,
kaynaklar dnda hibir fark yoktur.
Kalp ve damar hastalklar: Damarlar daralr, kalbe giden oksijen azalr, kalp beslenemez; btn
bunlar kalp krizine yol aar. Kalp rahatszlklar lmlerin balca nedenidir.
Baklk sisteminde olumsuz etkiler: Baklk sistemi vcdu hastalklardan ve bunlara neden
olan mikroorganizmalardan korur. Uzun sren stres, baklk sistemini de olumsuz olarak etkiler,
bu sistem gerei gibi ilevde bulunamaz, kii hastalklara daha ak hle gelir. rnein, kii daha
sk souk algnl geirir.

164

2. Psikolojik Etkileri
Sregen stres ve sregen ivedilik tepkileri psikolojik bakmdan da eitli olumsuzluklara yol aar:
Kayg: Stresin yol at balca duygu, daha nce de grm olduumuz kaygdr. Stresin yaratt kayg ok
iddetli olabilir: Adna travma sonras stres bozukluu denen psikiyatrik bozuklukta kii dier insanlara yabanclar, daha nce ilgisini eken etkinlikler artk onu ilgilendirmez. Bir uyuukluk iine girer. Uyankken srekli olarak
bu bozuklua yol aan olay veya uyarclar hatrlar. Ryasnda da srekli bu olayla ilikili eyler grr. Uyku bozukluklar ortaya kar. Bunun sonucunda, bata dikkat olmak zere dier bilisel ilevler bozulur. lkemizde 1999
depremi, ok sayda kiide travma sonras stres bozukluuna neden oldu. Klinik psikolog ve psikiyatrlar ok uzun
sreler boyunca bu hastalar iyiletirmek iin uratlar. Savaan askerlerde de bu bozuklua sk olarak rastlanr.
Yksek kayg ve travma sonras stres bozukluu olan kiilerden bazlar, skntlarndan kurtulmak iin psikoaktif
maddeleri ktye kullanmaya balarlar, saldrganlk ve iddete bavururlar, kiiler aras ilikileri bozulur. Btn
bunlar I. ve II. Dnya Sava ile ilgili filmlerde ve Vietnam'daki savatan geri dnen askerleri konu alan filmlerde
ayrntlaryla ilenmektedir.

hatrlayalm
Snav Kaygs
zellikle renim grmekte olan
kiiler iin nemli bir stres kayna
snavlardr. Snavn psikolojik etkilerinin banda kayg gelir. Snavn
bedendeki etkileri ise ekil 4.5teki
dzenek ve sreler yoluyla gereklemektedir.
Bir snava girerken veya snav srasnda aadakileri siz de hi yaadnz m?
Kalbin hzl hzl atmas, solunumun hzlanmas, nefes tkankl, boulacakm gibi hissetmek, gs ars, lokmalarn boaza taklmas, souk souk terleme, yzn sararmas, azn
kurumas, konumada zorluk.

Snav kaygsnz yenmede savunma mekanizmalarndan birini kullanyor olabilirsiniz. Ancak bu

kaygy siz . Konusu'nda aklanan baa kma davranlarn kullanarak yenmelisiniz.

fke ve saldrganlk: Yukarda, engellenme ve atmann stresin balca nedenleri arasnda olduunu grdk. Engellenmenin fke ve saldrganla yol atn daha nceki blmlerden biliyoruz. rnek: ocuun ders
almasn salamak iin baka hibir etkinliine izin verilmemesi veya tam annesiyle sinemaya gidecekken misafirin gelmesi fke ve saldrganla yol aar. Bu rnekleri ocuklardan verdik. nk bu gibi davranlar toplum
onaylamaz. Engellenen yetikinlerde ak fke ve saldrganlk, yerini dmanla brakr (Dmanln gizlenmi
saldrganlk olduunu hatrlayalm.). Bu kiilerde saldrganln yer deitirdii; engellenmeyle ilgisi olmayan bir
kii veya nesneye ynlendirildii de grlebilir. yerinde yneticiye kzan erkek hrsn karsndan, kocasna kzan
e hrsn ocuundan, annesine kzan ocuk da hrsn evdeki kediden veya odasndaki iskemleden alabilir.
Kaytszlk ve kknlk (depresyon): Saldrganln dier ucunda kaytszlk vardr. Birey dierlerine ve olaylara kaytszlar. Stres daha da devam ederse bir psikiyatrik rahatszlk olan kknlk (depresyon) ortaya kar.
Stresin sregen hle gelmesi neyi gsterir? Kiinin abalarnn yetersiz kaldn. Kii yle dnr: Ne yaparsam
yapaym sonu deimiyor. Bu durumun ad renilmi aresizlik idi, deil mi? imdi stres, renilmi aresizlik
ve kknlk arasndaki ilikiyi daha iyi gryor olmalsnz.
renilmi aresizlik nce kpekte gsterilmitir. Bu deneyde, kpee kamasnn olanaksz olduu ac verici
uyarclar (hafif elektrik oku) uygulanr. Kpek bu durumda stres davranlar gsterir. Daha sonra, bir baka zaman ve ortamda kpee yine ac verici uyarc uygulanr. Bu kez kpein uyarcdan kamas mmkndr, nk
okun verileceine iaret eden bir ayrt edici uyarc vardr. Bu uyarc verildiinde bir baka blmeye getii taktirde kpek oktan kanabilir. renilmilik aresizlik gelitirilmi olan kpeklerin byle bir kanma davrann
hibir zaman yapamadklar grlmtr.

165

Einden srekli iddet gren kadnlarn, baka olanaklar olduu hlde onlarla hl yaamaya devam ettiklerine
medyada tank oluyoruz. kinci Dnya Sava srasnda kurulmu olan esir kamplarnda, balarna ne geleceini
bildikleri hlde esirler her eye boyun emilerdir. Btn bunlar, renilmi aresizliin bir sonucudur.

okuma metni
Artk kendimden daha fazla kaamyordum, bunun iin ok fazla bymtm. Binlerce ekilde,
gnler getike ve ailem tek tek byyp bana kendi kendini geindirecek birer yabanc hlini aldka,
kendi varoluumun kstlamalarn, skcln ve korkun darln anladm ve grdm. Etrafmdaki her
ey canllk, aba, bymenin iareti gibiydi. Herkesin yapacak bir eyleri vard, onlar megul edecek,
zihinlerini ve ellerini canl tutacak bir eyler. Hayatlarn bir btn yapacak ilgi alanlar, aktiviteleri ve
amalar vard; tm bunlar enerjilerine doal bir kaynak ve doal bir ifade ortam salyordu. Benimse
sadece sol ayam vard.
Hayatm, yzm duvara doru dnk, dardaki byk dnyann seslerini ve hareketlerini duyan
kardelerim ve tandm dier insanlar gibi hareket edip dar kp kendi yerimi alamadm skc bir
keye benziyordu.
J. Christy Brown (Kristiy Braun), Sol Ayam

Bilisel bozukluk: Sregen stres bilgi ileme srelerini (ekil 2.1) dorudan etkiler. Ancak bu srelerin bozulmasnn bir dier nedeni, kiinin akln srekli olarak stres durumunun megul etmesidir (Hemen blnm
dikkati hatrlayalm.). Dikkati toplamak zorlar, sistemli dnlemez. Btn bu nedenlerle, zellikle karmak
grevlerdeki baar der.
Snav kaygs byle bir durumdur. Snav kaygs olan kiiler snav srasnda yetersiz olduklar ve baarsz olacaklar endiesi duyarlar. Bu dnce ve duygular onlarn dikkatlerini testteki sorulara vermesini engeller. Dikkatleri
daldndan, verilen ynergeleri izleyemezler, sorularda doru cevaba iaret eden ipularn fark edemezler. Btn bunlar kaygnn giderek artmasna neden olur, ok iyi bilinen bilgiler bile hatrlanamaz. Artk yksek kaygnn
baary neden olumsuz olarak etkilediini biliyorsunuz: Yksek kaygnn temelinde stres vardr.
III. nite'nin C Konusu'nda yksek zihinsel sreleri, yaratclk ve esneklii renmi, bunlarn ynetici ilevlerdeki yerini grmtnz. Sregen stres esnekliin azalmasna yol aar. Kii sorunun farkl ynlerini gremez,
zm iin farkl yaklamlar kullanamaz. Sonu vermeyen bir zme taklr kalr.

uygulayalm

Yazl ve grsel kaynaklarla elektronik kaynaklara bavurarak stresin psikolojik etkilerine rnekler
bulunuz.
ekil 4.4 ve Tablo 4.1de verilen kiilik zelliklerini inceleyiniz. Sizce stres durumunda kayg daha
ok hangi kiilik zelliine sahip bireylerin bir zelliidir?

. Baa kma Davranlar

Bir snavn stesinden gelmenin tek yolu onunla yz yze gelmektir.

Marlo Morgan, Bir ift Yrek

Bireyler stres yaratc durumlar ortadan kaldrmak, onlara uyum yapmak iin baz giriimlerde bulunurlar. Bu
giriimlerin bir blm baa kma davranlar olarak adlandrlr. Baa kmada kullanlan iki tr strateji vardr:

166

Probleme odakl baa kma: Bu yaklamda problem tanmlanr, olas zm yollar belirlenir, her birinin getirileri ve riskleri deerlendirilir, bunlardan biri seilir, gerekli admlar atlr. Stresin isel nedenlerin
yan sra, dsal nedenlerle de ortaya ktn grmtk. D evremizi deitirmek mmkndr; ancak bu,
her zaman ok kolay veya gereki olmayabilir. Snav stres yaratyor diye snavlarn kaldrlmasn istememiz
mmkn deildir. Doal afetleri engelleyemeyiz, lm geciktirebilir ancak tmyle ortadan kaldramayz.
Stresin olumasnda ve srmesinde kiinin olay nasl algladnn ok nemli olduunu grmtk.
Strese, sz konusu olay kontrol edemeyeceimiz dncesi neden olur. rnein Kamu Personeli Yabanc
Dil Snav'nda baarsz olan bir kii snavda sorulan sorular, sreyi vb. kontrol edemeyeceini dnerek
bu snav gemenin mmkn olmad kansna varr. Bu durumun ortaya karaca stresin kalc olmamas
iin kii ne yapabilir? Kamuda alma isteinden vazgeerek zel sektrde kendine i arayabilir. Grd
sosyoloji eitimi ile ilgili bilimsel almalarn bir yksekretim kurumunda deil, aratrma merkezlerinde
srdrmeye karar verebilir. Ancak probleme odakl bir baka baa kma davran ise dil snavna alrken
kullanlan stratejilerin gzden geirilmesi, yaplan hatalarn analiz edilmesidir. Probleme odakl baa kma
stratejileri kullanan kiilerde stresin psikolojik sorunlara daha az yol at veya bu kiilerin, sz konusu sorunlar daha abuk atlattklar bilinmektedir.
Duygulara odakl baa kma: Bu strateji problemlerin zmn zorlatran olumsuz duygularn azaltlmasn veya ortadan kaldrlmasn ierir.
Davransal stratejiler: Olumsuz duygularla baa kmada davransal stratejiler kullanlabilir. Bu stratejilerin banda fiziksel egzersiz yaparak zihni boaltmak, strese neden olan durumdan uzaklamak gelir.
Stres yaratan durumlar unutmak iin bazlarnn madde kullanmna bavurduunu grmtk. Ancak
biz bunun ne gibi baka problemlere yol atn, bu problemlerin mevcut problemden ok daha ciddi
sonular dourduunu II. nite'nin F Konusu'nda grmtk. ada ve kendine saygs olan kiinin
baa kma stratejisi madde kullanm olmamaldr.
Bilisel stratejiler: Olumsuz duygularla baa kmann bir yolu da biliseldir. Bilisel stratejiler durumun
yeniden deerlendirilmesini ierir. rnein, Bunun, zerinde durulmaya deer bir sorun olmadna
karar verdim. yolundaki karar problemi uzaklatrr, olayn anlamn deitirerek rahatlama salar. Ancak bu stratejiler kiinin kendisini aldatmas temeline kesinlikle dayanmamaldr. Bilisel stratejiler stres
yaratc durumun yol at duygularn farkna varlmasn salamaldr. Duygular irdelenmeli, yol at
olumsuz sonular deerlendirilmeli, yerlerine mmknse baka duygular getirilmelidir.
Destek gruplar: Olumsuz duygularla baa kmada kulanlabilecek bir strateji de destek aramaktr. Bu
destek akranlarda, arkadalarda, aile yelerinde aranabilir. Ancak yaknlarn destei, baz tr sorunlarda
(ar hastalklar, uzun ve zahmetli tedavi gerektiren hastalklar, sregen hastalklar) yetersiz kalabilir.
Bu gibi durumlarda, konuyu bilen profesyonellerin veya ayn sorunu yaayan kiilerin oluturduu destek gruplarnn (rnein otistik ocuklar, diyabetli ocuklar, madde bamllar, Alzheimer hastalar iin
olanlar) desteini aramak daha uygun olacaktr. Bu gibi kii veya kurumlardan salanan yapc destek,
sorunun srekli olarak dnlmesini engeller. Bu da olumsuz durumu srekli dnmenin yol at
kayg ve kknl ortadan kaldrr. Belli bir sre (10 dakika) boyunca problemini dnen kknlk
hastasnn bir grevdeki baars, ilikisiz bir etkinlikten sonra ayn grevi yerine getiren kknlk hastasnn baarsndan daha dktr. Srekli sorunu dnmek onu zmemekte, tam tersine sorunun
zmn engellemektedir.

etkinlik

Stres yaratan durum karsnda probleme odakl ve duygulara odakl baa kma davranlarndan
hangisini daha sk kullandnz dnnz. Setiiniz baa kma davran problemin niteliine
gre deiiyor mu?
Belki de siz stresle baa kmada yukarda (Sayfa 166-167) belirtilenlerin hibirini kullanmyorsunuz. Yoksa siz 5. Konu'da aklanan savunma mekanizmalarn m kullanyorsunuz? Savunma mekanizmalarn okuduktan sonra stresle baa kma stratejinizde deiiklik yapmanzn gerekli olup
olmadn dnnz.

167

D. Savunma Mekanizmalar

Tnelin ucunda k grnmese bile, k varm gibi

yrmek ve n grneceine inanmak gerekir.
Amin Maalouf (Amin Meylof), Dounun Limanlar

Glmecelerle savunma mekanizmalar

Bastrma

Gerileme

Fantazi kurma

zdeim kurma

Yer deitirme

Btn bunlar sorunlarla etkili

bir ekilde baa klamadn
gsteriyor.

Olumsuz duygularla ba etmenin bir yolu da savunma mekanizmalarn kullanmaktr. Freud tarafndan ne
srlm olan savunma mekanizmalar, bilinaltna bastrlan drt ve isteklerin yaratt kaygy azaltmada kullanlr. Bu aklamadan da anlayacanz gibi, savunma mekanizmalar stres yaratc durumu deitirmez, problemi
zmez. Baa kma stratejilerindeki gibi, aklc ve zme ynelik yaklamlar iermez. Savunma mekanizmalar
kiinin problemi alglama biimini deitirir. Bu alglama biimi ise temelde kiinin kendisini aldatmasn ierir.

168

Savunma mekanizmalarn zaman zaman hepimiz kullanrz. Bu, bir sre kendimizi iyi hissetmemizi salar. Ancak bu mekanizmalar kiinin kalc problem zme stratejileri hline gelmemelidir. Kendini aldatmay ieren bu
mekanizmalar, sorunlarn kalc ve aklc ekillerde zmn engeller. Aldatmaca zerine kurulan yalanc uyum
kiinin yaamn, sosyal ilikilerini, baarsn, ksaca her eyi olumsuz olarak etkiler. Savunma mekanizmalarnn
balcalar aada sunulmaktadr:

Bastrma: Savunma mekanizmalarnn en temel olan budur. Psikoanalitik Kuram'da idin drt ve istekleri doyum ister. Ancak bu drt ve istekler benlik ve stbenlik iin tehdit oluturur. Kii onlardan utan
duyar, onlara sahip olmak kiiyi ar ekilde kayglandrr, sululuk duygusuna yol aar. Bu durumda idin
drt ve istekleri bilinaltna bastrlr. Kii artk bu drt ve isteklerin bilincinde deildir, onlar unutmu
grnmektedir. ou davran bozukluklarnn temelinde ite bu bastrlm drt ve istekler yatar. Davran
bozukluuna yol aacak iddetteki drt ve isteklerle ilgili rnekler psikiyatri ve klinik psikoloji kapsam iinde ele alnmaldr. Bastrmann neye benzediini u rneklerle anlamaya alabilirsiniz: Kiinin bankadaki
hesabn altst edebilecek olan bir faturay demeyi unutmas, di hekimine gitmekten korkan birisinin di
hekimiyle olan randevusunu unutmas, kiinin sevmedii birisinin adn unutmas.
Bastrmay sadece Psikoanalitik Kuram kapsamnda dnmemiz gerekmemektedir. rktc nesne ve
olaylar, ac veren, utan duyulan anlar, sululuk duygular, kiinin kendisiyle ilgili deersizlik dnceleri
bilinaltna bastrlr. Bunlara ancak psikiyatrlar zel baz teknikler (serbest arm, rya analizi, hipnoz)
kullanarak ulaabilir. Freud'a gre bastrma ok ender olarak baarldr. Bastrlanlar kendini kayg olarak
gsterir. Kii bu kaygnn nedenini bilmez ama kaygl olduunun farkndadr. Kaygsn azaltmak iin de bakaca savunma mekanizmalarna bavurur.
Savunma mekanizmas olarak bastrmay kullanan kiilerin hastalklara daha yatkn olduklar, bu gibi
kiilerde kalp hastalklarna, kansere daha sk rastland belirtilmektedir. nk duygu ve dnceler bastrldka kayg dzeyi ykselmekte, gizli drt ve istekler giderek glenmekte stres daha da iddetli hle
gelmektedir. Yararl bir yaklam tehdit olarak alglananlarn aa karlmas ve sorunlarn aklc ve yapc
yntemlerle zlmesidir.

Gerileme: ocuksu davranlarda bulunmaktr. ocuk bamldr, bakalarnn desteine muhtatr. Stres
altnda gerileme gsteren birey ite bu destei istemekte birilerinin kendisi iin sorunlar zmesini beklemektedir.

Manta brme: Manta brme, mantkl olmak demek deildir. Bu savunma mekanizmasnda yaplan, mantkl veya kabul edilebilir mazeretler bulmak, bylece de mantkl hareket ediyormu gibi grnmektir. Manta brme bir yandan d krkln nler (Ben onu zaten istemiyordum.), bir yandan da
davranlarmz iin kabul edilebilir aklamalar salar. Gerek neden yerine iyi neden aray iinde, kii
mazeretler uydurur. Bunlar ounlukla kabul edilebilir mazeretlerdir, ancak yky btnyle anlatmamaktadr. rnek: Kii verilen bir grevi yerine getirmemitir: ok meguldm, yapacak baka ilerim vard. der.
Uyanamad iin nemli bir toplanty karmtr: Uykusuz gitseydim toplantda zaten baarl olamazdm. der. Oysa, o grevi yerine getirmek isteyen kii, zaman ayarlamasn doru yapar; toplantya gitmek
isteyen de saatinde alarm kurar, deil mi? Savunma mekanizmalar ata szlerimizde de yerini almtr. u
ata szmz manta brmeyi iermektedir: Tilki eriemedii zme koruk dermi.

Yanstma: Kiinin tehdit olarak alglad kendi drt, duygu ve dncelerini dierlerine atfetmesidir.
rnek: Bir arkadana dmanca hisler besleyen kii, o arkadann kendisine dmanca hisler beslediini
syler. Bylece de kendi dmanca tavrlar iin bir mazeret bulmu olur. Savunma mekanizmalar nl
kiilerin szlerinde de ele alnmtr. D. Schwartzn u sz yanstmay iermektedir: "Kr talihi sulamay
brakn. Byle yapmak kimseyi ulamak istedii noktaya gtrmez."

169

Entelektelletirme: Sorun soyut ve entelektel dzeyde ele alnr. Byle yaparak sorun insans duygu
ve dncelerin dna karlr, kayg ortadan kalkar. rnein, kii ok sevdii yaknn lmne neden olan
hastaln fizyolojik ve biyokimyasal temelleri konusunda ayrntl aklamalara girer. Geleneksel bir ailenin
ahlaki kurallar uyarnca yetitirilen olu, ahlaki olmayan yollardan edindii servetini, ekonomik kuramlar,
insanlk konusundaki felsefi tartmalar ve sosyal adalet konusundaki fikirlerle aklamaya alr.

Reddetme: Bu savunma mekanizmas, gereklerin reddedilmesini ierir. rnein, kii, lm deindeki

annesinin lecei fikrini reddeder. Bylece, lm gereinin onda yarataca acy uzakta tutar. Onun hasta
olmadna, hatta numara yaptna inanr. Bu mekanizmay kullanan kiiler, hibir eletiriyi kabul etmez,
bakalarnn ona fke duyduunu alglamaz. rnein, evlenmeyi dnd kiinin bir bakasyla ilikisi
olduunu gsteren ipularn yok sayar.

Ters tepki oluturma: Bazen de drt ve gdler, bunlarn tam tersi etkinlikler yaplarak gizlenir. rnein, ocuunu istemeyen anne ar korumac tavr iine girer. Baz insanlar alkol, kumar ve ahlak d davranlara kar durur, bunlar iddetle eletirir. Bu gibi kiilerin, ou zaman, gemilerinde bu gibi konularda
sorunlar olmutur.

zdeim kurma: Kii kendisinde olmasn istedii zellikleri (baar, d grn vb.), bunlara sahip kiilerle zdeim kurarak salamaya alr. zdeim yoluyla, onlardaki zellikleri stlenir ve paylar. rnein,
pop mzik sanatlarnn fanatik izleyicileri genellikle onlarla zdeim kurarlar. Herkesin hayran olduu bir
pop mzik sanats olma arzularn, bu sanatlarn sahip olduklarn paylaarak doyuma ulatrrlar. zdeim kurma bir savunma mekanizmasdr. Bunu sosyallemedeki model alma ile kartrmamalsnz.

Yer deitirme: Bu savunma mekanizmas kaygy azaltrken tehdit edici drtnn bir lde doyuma
ulamasn salar. Freud'a gre en yapc savunma mekanizmas budur. Kii drtlerini deitiremez ama
onun hedefini deitirebilir. Saldrganlk duygular dorudan doyuma ulatrlamaz ama kii bunu rnein
saldrganlk ieren sporlarda (boks, buz hokeyi) doyuma ulatrlabilir. Cinsel drtleri ulu orta doyuma ulatrlmaz. Oysa, sanat eserlerinde cinsellik sosyal onay grr. u ataszmzde yer deitirme vardr: Eeini
dvemeyen semeri dvermi.

E
Savunma mekanizmalarnn her
biri iin en az bir rnek bulunuz.
rneklerde savunma mekanizmasnn uzun sreli kullanmnn uyumu nasl etkileyeceini
dnnz. Grlerinizi szl
olarak snfla paylanz.

170

etkinlik
Savunma Mekanizmas
Bastrma
Gerileme
Manta brme
Yanstma
Entellektelletirme
Reddetme
Ters tepki oluturma
zdeim kurma
Yer deitirme

rnekler

etkinlik
Hafta iinde ve hafta sonunda birer gnnz dnnz.
Sabahtan yatncaya kadar sizi skan, strese sokan olaylar alt
alta yaznz.
Stres yaratan olaylarn yanna baa kma davranlarndan
veya savunma mekanizmalarndan hangilerini kullandnz
yaznz.
Savunma mekanizmalarn daha m ok kullanmsnz? Cevabnz Evet. ise yarndan tezi yok davranlarnz deitirmeye balayabilirsiniz.

RUH SALII
Acn sonsuz olduunda, dnyann kararmasn isteyecek olduunda,
yamurdan sonra parldayan yeillii, bir ocuun uykudan uyanmasn
dn.
Amin Maalouf, Semerkant

bilgi kutusu

Stres Sonucu Bozulan Ruhsal Denge Tekrar Nasl Kurulur?

Herkes kendini zaman zaman ok kaygl hissedebilir, belirli konular gece gndz aklndan kmaz,
bunlar ryalarna bile girer. Kiinin kendini ok kederli hissettii dnemler olabilir. zellikle yaamn
gittike hzland, insanlarn ok youn bir uyarc bombardman altnda olduu, rekabetin artt, iyi
bir yaam iin baarl olmann gittike nem kazand gnmzde insanlarn sadece yaad ehir
ve lkeye deil, btn dnyaya, teknolojiye, sosyokltrel yapya, fiziksel koullara uyum salamas
gerekmekte.

171

Bu olaylarn stres yaratc olduunu nceki nitelerde ve zellikle bu nitenin B Konusu'nda rendiniz. Susadnzda su iersiniz, evresel s ykseldiinde terlersiniz, ar soukta ciltteki klcal
damarlar daralr.. btn bunlar bozulan dengenin tekrar kurulmasn salayacak olan fizyolojik tepkilerdir. Ruhsal dengenin bozulmas durumunda da, dengenin tekrar kurulmasna ynelik faaliyetler
gerekleir.
ncelikle hemen ivedilik sistemi harekete geiyor. Fizyolojik dengenin geri kazanlmasnda, tm
bedeni ieren etkinlikler oluuyor (II. nite, F Konusu). Bu balamda hipotalamus, onun etkisi
altnda sempatik sinir sistemi ve hipofiz, onlarn da etkisi altnda beynin dier yaplar, kaslar ve
salg bezleri canlnn durumla savamasn veya kamasn salyor (IV. nite, B Konusu, ayrca ekil 4.5). Stres yaratan durum bu etkinlikler sonucunda ortadan kalkt takdirde, sempatik sistem
yerini, bedenin kaynaklarn koruyan ve yenileyen parasempatik sisteme brakyor. Bu etkinlikler
homeostazi durumunun, yani fizyolojik dengenin yeniden kurulmasn salyor.
Biz insanlarn stres yaratc durumlarla sadece fizyolojik olarak savamadklarn biliyoruz (IV. nite, B Konusu altnda Madde 4). nsanlarda stres, baa kma davranlarn ortaya karmakta. Bu
davranlarla, insan, stres yaratc durumlar ortadan kaldrmaya veya onlara uyum salamaya
alyor. Bunlarn sonucunda psikolojik denge tekrar kuruluyor.
nsanlar bir de savunma mekanizmalarn kullanyor (IV. nite, B Konusu altnda Madde 5). Ancak
bu mekanizmalar stres yaratc durumu deitirmiyor, problemi zmyor, sadece kiinin problemi alglama biimini deitiriyor. Bu yeni alglama biimi, temelde kiinin kendisini aldatmasn
ieriyor. Sonuta grnte bir denge kuruluyor.

Peki bu denge salanamazsa ne olur? Kiinin bilisel ve duygusal srelerinde nispeten devaml,
iddetli bozukluklar meydana gelebilir mi? Evet gelebilir. Ruhsal bozukluk, davran bozukluu,
normal d davran gibi terimler ite bu tr bozukluklar tanmlamada kullanlr.

dikkat

Yukarda geen ruh terimi mistik bir anlam tamamaktadr.

Ruh sal ve ruhsal bozukluk terimleri tbbn bir uzmanlk alan olan psikiyatride kullanlmaktadr.
Ruh sal terimi bili, duygulanm ve davranlar kapsayan ok ynl bir bilimsel kavramdr.

etkinlik

Snfa davet edilen uzmann ruh sal ve ruhsal bozukluk konularnda anlattklarndan yararlanarak yanda grdnz tabloyu doldurunuz.
Ruhsal bozukluklar konusu derste ilendikten sonra hazrlam olduunuz tabloyu gzden geiriniz,
doru saptamalar belirleyiniz. Eksik ve hatalarnz bulunuz, tabloda gerekli dzeltmeleri yapnz.
Ruhsal Bozukluk

172

Aklama

etkinlik
Ruh Salnn ltleri
Salkl olmann ltlerini nce tek banza dnerek yaznz. Yazdklarnz byk grup tartma ortamnda sununuz ve listelerinizi gelitiriniz.
kinci aamada ortak olan grleri belirleyiniz ve bunlar defterlerinine not ediniz.
Daha sonra tahtaya ruh salyla ilgili ltleri yaznz. Bu ltlerin geerliini tartnz. Gerekiyorsa kendi listenizi yeniden dzenleyiniz..
1. Kii kendisiyle uyumlu olmaldr.
2. Kii, yaad yakn ve uzak evreyle iliki kurup bu ilikiyi srdrebilmelidir.
3. nsanlarla geinme ve i birlii yapmann tesinde sevgiye ve saygya dayal balar kurabilmelidir.
4. Kiinin kendine gveni olmaldr.
5. Kii toplumda bir yeri ve grevi olduu duygusunu edinmi olmaldr.
6. Kiinin gelecee ynelik tasarlar olmal ve bunlara ulamak iin gereki abalarda bulunmaldr.
7. Kii karlat g durumlara uyma esneklii gsterebilmelidir.
8. Bamsz olarak giriimlerde bulunabilmelidir.
9. Yaad evre ve toplumla ters dmeyen deerleri ve inanlar olmaldr.
10. Meslei dnda elendirici, dinlendirici ve kiiyi gelitirici uralar olmaldr.
Gelitirdiiniz listedeki ltlerin aadaki Bilgi Kutusunda verilen hangi genel ltlerin altna girebilecei zerinde durunuz.

bilgi kutusu

Ruh salnn genel ltleri aada zetlenmektedir. Normal davranlar, normal bilisel sre
ve duygular bu ltler uyarnca gerekleir. Normal d davranlarda ise aadaki zellikler ya bulunmamakta ya da abartl bir ekilde bulunmaktadr:
Gereklik algs: Bu alglama d evreyi (fiziksel ve sosyokltrel), i evreyi, kiinin kendi yeteneklerini ve davranlarn ierir. rnein izofrenide gereklik algs bozulur, hastann aslsz dnceleri vardr, olmayan nesneleri alglar.
Davran kontrol: Bu kontrol drtsel davranlar (rnein cinsel drtler ve saldrganlkla ilikili
olanlar), sosyal norm ve kurallara aykr olan davranlar zerinde kurulur. rnein dikkat eksiklii
hiperaktivite bozukluunda davran kontrol azalr, kii drtsel olarak davranr.
Kendilik-deeri ve kendine gven, dierleri tarafndan kabul edildiini bilme, uyumlu olma:
rnein kkn kii kendini ok deersiz, narsistik kiilik bozukluu olan ise ok deerli grr.
Yetenek ve enerjiyi retken etkinliklere yneltme, gelecee ynelik planlar yapma, bamsz
hareket edebilme: rnein izofreni hastas btn bunlar gerekletiremez.
Topluma uyum: nsan sosyal bir canldr. Medeniyet ve kltr insanlarn ortak yaam iinde oluur. nsan sal bakalaryla yapc, uyumlu, duygu ieren ilikiler iinde olmayla dorudan balantldr. n yarg ve ayrmcln sosyal davranlara olumsuz etkilerini biliyoruz (II. nite, G Konusu). Sorunlarla psikolojik olarak baa kmadaki en etkili davranlardan birinin, destek gruplarnn
yardmn arama olduunu rendik (IV. nite, B Konusu). Bakalaryla uyumlu iliki kurmada,
onlarn duygu ve dncelerini anlamann yani empatinin nemini, empatinin de Duygusal Zek
bileeni olduunu biliyoruz. rnein izofrenide sosyal ilikiler hem nitelik, hem de nicelik asndan bozulur, topluma uyum zedelenir.

173

Ruh saln korumada iletiim becerileri ve hobilere sahip olmak ok nemlidir!

etkinlik
Ruh saln korumann isel ve toplumsal bar asndan nemi veya anne, baba, karde,
akraba, arkada veya destek gruplarnn bireyin ruh salna koruyucu etkileri konularndan
birini seiniz.
Setiiniz konuda bir kompozisyon yaznz.
En yksek not alan kompozisyonu snfta okuyunuz.

Ruh sal ve baar iin bireylerin kendilerini tanmas, kararlarn ve yaam olaylarn kendilerini gerekletirme ynnde dzenlemesi gerekir. Bireyler ayn zamanda da bakalaryla uyumlu ve yapc ilikiler
iinde bulunmaldr. nsan biyo-psiko-sosyal bir varlktr. cmlesinin baarl temsilcileri ite bu saylan zelliklere sahip olan bireylerdir.

Baz davran bozukluklarnn temelinde salksz iletiim yatar. ekingen kiilik bozukluunda iletiim
miktar azalm, izofrenide ise byk lde ortadan kalkmtr. Baml kiilik bozukluunda iletiim srekli
bakalarna dayanma, onlarsz bir ey yapamama ekline dnmtr.

etkinlik
Snftaki oturma dzenine gre ikiye ayrlnz. Gruplardan birinde olumlu iletiimin dierinde ise
olumsuz iletiimin n planda olduu oyun yaratnz.
Srayla oyunlar canlandrnz.
Olumlu iletiimin nemi vurgulaynz.
Olumlu iletiimin psikolojik tedavideki yeri zerinde durunuz.

Baarl ve uyumlu sosyal psikolojik davranlar ve iletiimin temelinde bakalarnn duygu ve dncelerini anlamak yatar. Bireyler bunlar yapabilmeli, gerektiinde olaylar bakalarnn gr asndan grebilmelidir. Bu zellikler kmesine empati denir. Empatinin nemi, onun "duygusal zek"nn bir bileeni olarak
ele alnm olmas ile de kantlanmtr. Baz davran bozukluklarnda empati yetenei bulunmamaktadr.
Narsist kiilik bozukluunda empati ortadan kalkmtr. Kii iin sadece mkemmel ben ve onun gereksinimleri vardr.

etkinlik
Snftaki oturma dzenine gre ikiye ayrlnz. Gruplardan birinde empatinin n planda olduunu, dierinde bencilliin n planda olduu oyun yaratnz.
Srayla oyunlar canlandrnz.
Empatinin nemini vurgulaynz.
Empatinin psikolojik tedavideki yeri zerinde durunuz.

174

Yaam sadece grev ve sorumluluklar, ciddiyetle zerinde durulmas gereken etkinliklerden olumaz.
alma alanlar dnda kalan, elenmek iin gerekletirilen etkinliklere de gerek vardr. Bunlara hobi
denir. Tm hobilerde ortak zellik kiilerin bunlar yapmaktan zevk almas, etkinliin onu elendirmesidir.
nsan yaamnda btn bunlar nemlidir nk zevk alma, elenme kiiyi gnn gerginliklerinden uzaklatrr, onun gevemesini salar. Nitekim, ou psikolojik tedavinin temelinde de geveme vardr. Sistematik
duyarszlatrma ve psikoanalizde ise geveme merkezi neme sahiptir. Btn bunlar gevemeyi salayan
hobilerin ruh sal asndan nemine iaret etmektedir.
Hemen her etkinlik hobiye konu olabilir. Sk rastlanan hobiler arasnda maket yapma, bulmaca zme,
dantel rme, tak tasarm, ahap boyama, balk tutma, koleksiyonculuk (pul, para, kitap vb.), sanatla ilgili etkinlikler (resim yapma, heykel yapma, seramikilik vb.) ve sporla ilgili etkinlikler (futbol oynama, yzme, dalglk vb.) bulunmaktadr. Ayn hobiye sahip kiiler bir araya gelip kulpler ve dernekler de kurabilmektedir.

etkinlik
Hobisi olan kiilerle grnz. Onlarn hobilerin salad yararlar konusundaki dncelerini
reniniz.
rendiiniz bilgileri snfta paylanz.
Hobi rnekleri ve bunlarn bireyin psikolojisine olumlu etkileri zerinde durunuz.

175

NORMAL VE NORMAL DII

Ruh salnn genel ltlerini, normal davranlar, bilisel sre ve duygular yukarda grdk. imdi de normal d ile ne kastedildiini anlamaya alalm:

dikkat

Genel uyarlmlkta mutlu orta karar terimini hatrlyorsunuz (III. nite, A Konusu). Normalliin tanmnda da orta karar kavram vardr.
Normal ve normal d greceli kavramlardr.

A. Normal D Davran Trleri

Normal d olan sapkndr: Bir an normal ve normal dnn birbirinden niteliksel olarak farkl olduunu dnebilirsiniz. Bunlar elmalar ve armutlar
gibidir. diyebilirsiniz. Sayfa 173'deki Bilgi Kutusu normal ve normal d arasndaki farkn daha ok niceliksel olduunu gsteriyor.

Normal d olan istatistiksel olarak seyrek rastlanandr: Ruh salyla

ilgili ltler bakmndan, ruh hastalar dalmn ularnda yer alr. zellikler ya (1) ok seyrek veya ok az ya da (2) ok sk veya ok fazla grlr.
rnek: Drt kontrolnn ok az olmas da (Dikkat eksiklii hiperaktivite
bozukluunda birey drtlerine gre hareket eder, bir etkinlikten dierine
atlar.) ok fazla olmas da (Obsesif kompulsif bozuklukta birey ilgisiz, hatta
sama gelen bir faaliyeti srekli yineler.) bir ruhsal bozuklua iaret eder.
Bu yaklamda, normal dlk istatistiksel normlara gre belirlenmektedir.

Normal d olan sosyal normlara uygunluk bakmndan seyrek rastlanandr: Neyin normal, neyin normal d olduu toplumdan topluma ve bir
toplum iinde farkl zamanlara ve farkl ortamlara gre deiir. Baz toplumlarda, gerekte var olmayan konumalar iitmek veya olmayan eyleri grmek olaan kabul edilmektedir. Bat toplumlarnda bu gibi davranlar
ruhsal bozukluun iaretidir. Bat toplumlarnda 40 yl ncesine kadar plaklk kendini tehir olarak alglanrken imdilerde bu gibi davranlar bir yaam tarz olarak kabul edilebilmektedir. Bir toplum iinde belirli
davranlarn belirli ortamlarda yaplmas normlara uygundur. rnein, evde pijama ile dolalmas normlara
uygundur ancak darya byle klmas uygun deildir. Btn bunlara gre, normal d olann bir tanm da
sosyal normlara dayanr. statistiksel bakmdan normal d olan anlamak kolay, normal dalm erisinin en
ularnda olan normal dnda olduundan zordur. Ama sosyal normlardan sapma dendiinde akla pek ok
soru geliyor. Normal olan hangi toplum? Normal olan hangi dnem? Bu sorular konunun uzmanlar ok karmak aklamalarla cevaplayabiliyor.

etkinlik
Normal d davranlarn derste ilenmesinden bir-iki hafta ncesinde psikiyatr, psikolog veya
psikolojik danmanla bir grme yapnz. Bu grmede uzmanlarn normal d davranlarn
ne anlama geldiini aklamasn isteyiniz.
Elde ettiiniz bilgileri snfta sununuz. Normal in greli bir kavram olup olmadn tartnz.
Konu derste incelendikten sonra Normal nedir? sorusu zerinde bir kez daha dnnz. Vardnz sonular ieren bir kompozisyon yaznz.

176

Normal d olan ruhsal bozukluklara tan koyma ve onlar tedavi

etme, dier btn hastalklarda olduu gibi tp doktorunun, tercihen psikiyatri uzmannn grevidir. Tan koymada btn dnyada
olduu gibi lkemizde de Zihinsel Bozukluklarn Tansal ve Saymsal El Kitab (ksaca DSM-IV-TR) kullanlr. Psikiyatr gerekirse ayrca
Hastalklarn Uluslararas Snflamasn (ksaca ICD-10) da kullanr.
Belirtilerin ruhsal bozukluk boyutunda olup olmadna psikiyatrlar karar verir. Bu tp uzman, hastann kendisinden veya yaknlarndan, bavuruya neden olan sorunlar renir, DSM-IV-TR'de
tanmlanm olan ltlere ilikin konularda bilgi toplar. Sz konusu ltler karland takdirde, hastaya tany koyar. Psikiyatr tan
koyarken klinik psikolog veya nropsikolog tarafndan uygulanan ve
deerlendirilen nropsikolojik testlerin, genel yetenek testinin, kiilik test ve envanterlerinin sonularn da gz nnde bulundurur.

dikkat
Bu blmde aklanan belirtiler her salkl insanda da zaman zaman grlebilir. rnek: Her insan
kendini zaman zaman kaygl hisseder, kt bir yaant sonucunda baz nesne ve etkinliklerden rkebilir, sevilen birinin kayb onu kedere boabilir. Salkl insanlar bu gibi streslere kar fizyolojik tepkiler
ve baa kma davranlar oluturur, en sonunda da denge durumuna tekrar kavuur. Belirtilerin ruhsal bozukluk saylabilmesi iin aadakilerin olmas gerekir:
Hastalkla ilgili lt zellikler btnyle gereklemelidir. rnek: Yaygn kayg bozukluu iin her
gn birok olay ve etkinlik hakknda yksek kayg duyulmaktadr.
Hastaln sreleri ile ilgili ltler gereklemelidir. rnek: Yaygn kayg bozukluu tans iin bozukluk en az 6 ay sreyle hemen her gn ortaya kmaldr.
Hastalk bir tbbi hastaln veya madde bamllnn sonucu olmamaldr.
Ruhsal bozukluk toplumsal, mesleki ve dier nemli alanlardaki ilevsellii etkileyen boyutta
olmaldr.

etkinlik
stek ve imkn arasndaki uyum ve bunlar arasndaki dengenin ruh sal asndan nemini
snfta tartnz.
Tartmalarnda kiiye dnk ve kiiler aras sosyal gzlemlerinizden yararlannz.
Bu konuda bir kompozisyon hazrlaynz. Gerek kapsam ve gerekse Trkeyi doru, gzel ve etkili
kullanma becerisi asndan en iyi kompozisyonu seiniz ve snfta okuyunuz. Bu kompozisyonu
yazan renciye snfa hazrlanan Takdir Belgesi'ni veriniz.

177

Psikiyatri alanna giren baz bozukluk trleri ve bunlarn belirtilerine aada ksaca deinilmektedir:
1. Duygudurum Bozukluklar
Duygudurum bozukluklar (Duygulanm bozukluklar da denir.) kendini iki ekilde gsterir: kknlk
(depresyon) ve taknlk (mani). Bu bozukluk kadnlarda, erkeklere gre, 2-3 kat daha fazla grlr .
kknlk (depresyon): En yaygn duygudurum bozukluu kknlktr. Bu hastalar karamsardr, isteksiz, zgn, umutsuz ve mutsuzdur. Onlar gdszdr; eskiden ilgilerini eken etkinliklerden (hobiler,
aile etkinlikleri, elence) artk zevk almazlar. kknlk bilisel sreleride etkiler. Hastalar dikkatlerini
bir konuya odaklayamazlar. Bu nedenle renemezler, bellek bozukluklar vardr. Kendilerini deersiz
ve yetersiz grrler, ar ya da uygun olmayan sululuk duygular iindedirler. kknln bedensel
etkileri de vardr. Hastalarn kilosu deiir (kimininki artar, kimininki azalr), uykular bozulur, enerjileri
azalr, kendilerini yorgun hatta bitkin hissederler.
Taknlk (mani): Bu hastalar, taknlk olarak nitelendirilen boyutlarda duygulanm ve etkinlik iindedir. Etkinlikleri (alma, konuma, dans etme, ark syleme vb.) normal insan gcnn stnde bir
enerjiyle gerekletirirler. Kendilerini ok deerli grrler, snrsz umut ve planlar vardr ancak bunlar
genellikle gerekletiremezler. Dikkatleri kolayca dalr. Kendilerine gvenleri arttka, bakalarna kar
saldrgan olabilirler, can ve mala ynelik tehlikeli davranlarda bulunabilirler. Taknlk belirtileri hasta
tkenene kadar devam eder.
kiulu bozukluk: Duygudurum bozukluklarnn %5-10'unda kknlk ve taknlk dnemleri dngsel
olarak birbirini izler. Genellikle kknln sresi taknlktan daha uzundur.

178

yorumlayalm
Gnlk yaamda isel ve dsal uyarclar insanlarda eitli duygulara yol aar. Salkl insanlarda
duygular, uyarcnnn anlam ve nemiyle orantl bir iddette ortaya kar ve bunlara orantl bir sre
iinde sona erer. rnek: renci snavdan ald notu duyunca sevinir. Arada arkadann annesinin
hasta olduunu duyar ve buna zlr. O srada baheye giren kpek onu korkutur. Eve gidince notunu
annesine sylemekten mutluluk duyar. Bunlar yukarda anlatlan duygudurum bozukluklarndan ne
bakmlardan fakl?
2. Psikosomatik Bozukluklar
Sregen stres ve sregen ivedilik tepkilerinin psikolojik bozukluklara yol atn IV. nite'nin B konusunda grmtk. Bu etkiler o derece gldr ki, bedende bozukluk ve hastalklara (lser, astm, yksek
tansiyon gibi) yol aar. Bunlar gerek organik yani tbbi hastalklardr ve psikosomatik bozukluklar olarak
adlandrlrlar.
Somatoform denilen bozuklukta da hastalk belirtileri vardr. Belirtiler kiide belirgin bir skntya, toplumsal ve mesleki alanda ya da nemli dier ilevsellik alanlarnda bozulmaya neden olur. Ancak bu belirtileri aklayan tbbi bir neden yoktur. te yandan kii bunlar amal olarak uydurmamakta, hastaym
gibi de yapmamaktadr. Gerekten hasta olduunu dnmekte ve kendini gerekten hasta hissetmektedir.
Aklanan trden belirtiler bir ruhsal bozua iaret eder.
Trleri: (1) Yaygn ikyetler: Bunlar yaygn ary, mide-barsak sistemi ve sinir sistemi ile ilgili ikyetleri
ve cinsel ikyetleri ierir (tan: somatizasyon bozukluu). (2) Duyusal sistemle ve hareketlerin yaplmasn
salayan motor sistemle ilgili belirtiler: krlk, sarlk, beden duyumlaryla ilgili kayplar, gszlk, denge
bozukluu (tan: konversiyon reaksiyonu). (3) Ufak ikayetleri byk bir hastalk olarak yorumlama, ciddi bir
hastal olduu korkusunu yaama veya byle dnme (tan: hipokondriazis/hastalk hastal). (4) Kiinin
grn konusunda yksek kayg duyma. Ancak grnle ilgili kusur tmyle hayalidir veya kk bir kusur orantsz olarak bytlmektedir (tan: dismorfik bozukluk/beden biimine takntl bozukluk).

3. Kayg Bozukluklar
KLOSTROFOB
Kayg, nedeni bilinmeyen korkudur (II. nite, E
Konusu). Bazen de korkunun nesnesi bellidir ama
hissedilen korku durumla orantsz ve uygunsuzdur.
Trleri: (1) Her gn birok olay ve etkinlik
hakknda yksek kayg duyma (tan: yaygn kayg
bozukluu). ok kt bir eyin olaca beklentisini yaama (tan: panik atak). (2) Belirli nesne ve
olay iin duyulan, mantksal olmayan ar korku
(tan: basit fobi/zgl fobi). Baz rnekler: Sosyal
ortamlarda duyulan korku; kiinin kk duruma
decei ya da utan duyaca biimde davranacandan korkmas (tan: sosyal fobi). Ak alanlardan korkma (tan: agorafobi). Kapal yerlerde kalmadan korkma (tan: klostrofobi). (3) stenmeyen,
yineleyici ve srekli dnce, drt ve hayaller
(obsesyon), kiinin kendini yapmaktan alkoyamad, yineleyici davranlar (kompulsiyon). Obsesif
kompulsif bozukluk rnei: Pencereleri kapatmadndan kuku duyup gece boyunca ok kez yataktan kalkp pencereleri kontrol etme, yataa yatt anda bir tanesini kontrol etmedii dncesine saplanma ve
tekrar kalkma; kirli olduu dncesiyle ellerini srekli ykama, fralama.

179

4. Cinsel Bozukluklar
Cinsel bozukluklar cinsel ilevin olaan fiziksel tepkilerinin kalc ve tekrarlayc bir ekilde bozulmasn
ierir. Bu bozukluklar cinsel istekte azalma, uyarlma bozukluu, cinsel gerilimin boaltlmasnda bozukluk
ve cinsel ar bozukluklarn ierir.
5. Uyku Bozukluklar
Uykunun belli bir dzene sahip olduunu, uykunun evreleri olduunu ve bunlarn gece boyunca belirli
oranlarda olumas gerektiini renmitik (ekil 2.31). Uyku bozukluklar uykunun nitelik ve niceliindeki
bozukluklar ierir.
Trleri: (1) Uykuya dalmakta veya uykuyu srdrmede glk (tan: insomnia). (2) Ar uykululuk; gndz uyuma, geceleri uyku sresinin uzamas (tan: hipersomnia). (3) Uykuda solunum bozukluu (tan: uyku
apnesi). (4) Uykuda korkutucu ryalar grme (kbus), uykuda gezme (uyurgezerlik).
6. Kiilik Bozukluklar
Kiiliin bireye zel ve onu ayrc zellikleri (treytleri) ierdiini rendik (IV. nite, A Konusu). Kiilik
bozukluu genellikle ergenlik dneminde balar ve yaam boyunca srer. Bu bozukluklar, kiinin kendisi
hakkndaki alg ve dncelerinde kendini gsterir. Esnek ve uyumsal olmayan zellikler kiiyi zorlar, dier
insanlarla atmasna yol aar. Kiilik bozukluu olanlarda stresle baa kma ve problem zme davranlar uyumsuz ve uygunsuzdur.
Trleri: (1) Kendisinin ok nemli olduunu dnme; snrsz baar, g, zek, gzellik ve kusursuz sevgi dleri zerinde kafa yorma; srekli dikkat ekmeye abalama, bakalarnn kendisine hayran olmasn
isteme, byk baarlar hayal etme, bakalarn kendi karlar iin kullanma, onlarn gereksinimlerine ise
aldr etmeme (tan: narsist kiilik bozukluu). (2) Gndelik yaamda ok byk lde bakalarna baml
olma, bamsz olarak seim yapamama, karar verememe, yalnz kalmaya dayanamama (tan: baml kiilik bozukluu). (3) Dierleri tarafndan reddedilme, eletirilme, beenilmeme, dlanma, sevilmeme gibi
korkular nedeniyle bakalaryla ilikiye gemekten ekinme (tan: ekingen kiilik bozukluu). (4) Yasalara
aykr davranta srar, drst olmayan tutumlar, yalan syleme, drtsellik, sinirlilik ve saldrganlk, gvenlii umursamama, parasal ve dier alanlarda sorumsuzluk, verdii zararlar umursamama (tan: antisosyal
kiilik bozukluu). (Toplumun psikopat olarak nitelendirdii kiiler vardr. Bilimsel snflamada psikopat
diye bir tan grubu yoktur. Bu gibi kiiler esasen, antisosyal kiilik bozukluuna sahiptir.) (5) Dierleri (tanlar: paranoid, izotipal, izoid kiilik bozukluklar).
7. izofreni
izofreni, bireyi ok ynl olarak etkileyen ar bir hastalktr. Dnme biimini etkiler: Dnceler
karmakark ve anlalmaz, kurulan armlar dank ve tutarszdr. Bozukluk dncenin kapsamn da
etkiler: Hastann gerekle ilgisi olmayan yanl inan ve dnceleri (rnein, bakalarnn kendisini izledii,
ona zarar vermek istedii) vardr. Bunlara sanr (delzyon, hezeyan) denir. Alglamay etkiler: Hastann dsal
uyarcs olmayan alglar vardr. rnein sesler iitir, nesneler grr. Bunlara varsan (hallsinasyon) denir.
Dier belirtiler arasnda acayip motor davranlar (rnein bir pozisyonda donup kalma), duygusal donukluk, ngr eksiklii, iine kapanma ve sosyal ilikilerin ortadan kalkmas vardr.
Toplumda deli olarak adlandrlan kiiler vardr. Bilimsel snflamada byle bir tan grubu yoktur. Bu
terimin bilimle ilgisi yoktur. Bunun da tesinde, terim, insan saygnlna aykrdr. Toplumda bu ekilde
nitelendirilenlerin ou izofreni hastasdr.
Yukardaki belirtilerin tm bir arada grlmez. izofreninin 10'u akn alt tipi vardr. Her alt tipteki
belirti rnts farkldr. rnein sanr ve varsanlar paranoid izofreninin zellikleri arasndadr. Dnme
ve konuma bozukluu ile donuk ya da uygunsuz duygulanm, dzensiz tipteki (dezorganize tip) izofreninin
zelliklerindendir. Ancak tm izofreni trlerinde dikkat, alglama, bellek ve ynetici ilevler gibi bilisel
ilevlerde bozukluk vardr.

180

dnelim

Yukarda tanmlanan ruhsal hastalklarda sizce psikolojinin hangi temel srelerinde (II. nite)
bozukluk var?
letiim bozukluklar hangi hastalklarn zelliini oluturuyor?
Bir tablo hazrlamaya hazr msnz? lk stuna hastalklarda grlen belirtileri yaznz. Yatay olarak da hastalklar yaznz. Sonra da her hastalkta grlen zelliklerin altna denk gelen kutuya
iareti koyunuz.
imdi tablonuzu dikkatle inceleyiniz ve hastalklarn hangi zellikler kmesiyle temsil edildiklerini belirleyiniz.

PSKOLOJK DESTEK TRLER

TEDAVNN LK ADIMI
HASTALIINIZI KABUL ETMENZ.
AMA BEN
HASTA
DELM K

ARTIK ARPA
TANES
OLMADIINI
BLYORSUN

BLYORUM
DOKTOR... AMA
TAVUKLAR DA
BLYOR MU?

Ruhsal hastalklarn ncelikli tedavisinde (terapi) ila kullanlr ve ilalar tp doktoru verir. Ancak DSM-IV-TR'de
hastalklarn byk apta psikolojik (bilisel, duygusal) ve sosyokltrel ltlerle tanmlandn grdnz. Bu
nedenle ruhsal bozukluklarda psikolojik destek de uygulanr. Bu destei klinik psikologlar ve bu konularda eitim
alm olan psikiyatrlar uygularlar. Aadaki anlatmlarda psikolojik destek trleri verilmitir:
Psikoanaliz: Adndan da anlayacanz gibi, psikoanaliz Psikoanalitik Kuram'a dayanr. Bu Kuram'a gre
hastaln nedeni, ocukluktaki bilinalt atmalarn (id ile benlik ve stbenlik arasnda) yol at bastrlm drt ve saldrganlk duygulardr. Psikoanaliz basite u aamalar ierir: (1) Hastada farkndalk gelitirme. Hasta, bastrm olduu ve savunma mekanizmalar ile ortadan kaldrmaya veya azaltmaya alt
duygu ve dncelerinin farkna varr. Bilinaltndakilerin bilince getirilmesini ieren farkndalk, serbest
arm teknii kullanlarak ve rya analizi ile salanr. Serbest armda hastann aklna gelen her ey
(duygular, dnceler, fanteziler) hakknda konumas salanr. Hibir bask ve kontrol olmayan bir ortamda
yaplan serbest arm sonucu bilinaltnn kendini aa karaca varsaylr. Ryalarn bilindna giden
kestirme yol olduu dnlr. Ryalarmzn, bir yandan anlattmz kapsam bir yandan da bu kapsamn
gizil bir anlam vardr. Bu anlam psikoanalist, belirli ilkeler dorultusunda yorumlar ve sorunun kaynan
belirlemeye alr. (2) Psikoanalist, artk bilince km olan duygu ve dnceleri zerinde hastann igr
kazanmasna yardmc olur. Hasta gemi yaantlarndaki duygu ve anlarn bugnk duygu ve davranlarn nasl etkilediinin farkna varr. Bunlarla aka yzletiinde travma azalr. Terapist bu aamada duygu,
an ve davranlar iin baka anlamlar nerir, mdahalelerde bulunur. Psikoanalizde hasta, ksaca, sorunlaryla yzleir, travmaya neden olan i atmalarn, drt ve duygularn gzden geirir, bunlarda gerekli
deiiklikleri yapar, atmalarn daha yapc olarak zer. Btn bunlardan tr, psikoanalize derinlemesine analiz ve ileme de igr tedavisi denir.

181

Davran yntemler: Bunlarda uyumsal olmayan davranlarn renilmi olduu savndan hareket
edilir. Bu nedenle de davranlarn, renme ilkeleri kullanlarak deitirilmesine allr. Davran yntemlerde davrana ekil verilir (III. nite, A Konusu).
Trleri: (1) Sistematik duyarszlatrma: Bu teknik zellikle korku ve fobilerin tedavisinde etkilidir. nce
korku/fobi nesnesi ile ilgili durumlar en az etkili olandan en etkili olana kadar sralanr (rnek: Fobi nesnesi kpekse, ok sevimli bir kpek resminden hastann yanna getirilen saldrgan tabiatl bir kpee kadar
bir dizi durum belirlenir). Hastaya kendini gevetme teknii retilir. Hasta gevek durumdayken korkulan
nesne en az etkili durumunda ona gsterilir. Bylece korkulan nesne ile geveme arasnda ba kurulur. Geveme ilemleri hastada korkuya neden olan nesneye doru srdrlr. Geveme her kademede korkuya
balanrken bir yandan da bir nceki kademedeki geveme bir sonraki duruma genellenir. Bu yntemde
hasta daha nce korku yaratan durumlarda kademeli olarak gevemeyi renmektedir. (2) Seici pekitirme. Bu teknik sigaray brakma, ders ortamnda dikkatli olma, baarl olma, sosyal iliki kurma gibi istendik
davranlarn oluturulmasnda kullanlr. Seici pekitirme edimsel koullamaya dayanr. Bu yntem yerletirilmek istenen davranlarda olumlu pekitirmenin, kaldrlmak istenen davranlarda ise sndrmenin
uygulanmasn ierir (III. nite, A Konusu, Tablo 3.1). (3) Model alma: Bu yntemde hasta sorunlar uyumsal
davranlarla zen birisini gzler. Bylece, uyumlu baa kma davranlarn renir. Model alma ile tedavide, grsel-iitsel sanal ortam iin hazrlanm kurgular da kullanlabilir.

uygulayalm

Sistematik duyarszlatrma teknii klasik koullamaya dayanmaktadr. Sizce sistematik duyarszlatrmada koullama m, sndrme mi yaplmaktadr?
Kpek fobisi rneini kullannz. Koulsuz uyarc, koulsuz tepki, koullu uyarc ve koullu tepkinin ne olduunu belirleyiniz.
Doktor kalp rahatszl olan hastasna sigaray brakmas gerektiini sylemi. Bu madde bamlln seici pekitirme ile ortadan kaldrmak iin nasl bir program uygulanabilir?

Bilisel davran yntemler: Davran yntemlerin amac uyumsal olmayan davran deitirmektir.
Bu yntemlerde, uyarc ile davran arasnda olup bitenler zerinde durulmaz. Bilisel davran yntemlerde ise hastann bilgi ilemleme bozukluklar da gz nne alnr. Hastann hatal dnce, inan ve duygular zerinde durulur. Hastann bunlar yeniden dnmesi, deerlendirmesi ve yorumlamas salanr.
rnek: kkn bireyler ktmserdir, kendilerini ar eletirirler. Baarszlklarn bytr, baarlarn ise
nemsemezler. Psikolojik destek srecinde terapist hastann bu arpklklar ve bunlarn hangi bilisel veya
duygusal zelliklerden kaynaklandn fark etmesine yardmc olur.

Hmanistik yntemler: Bu yntemler bireyin byme, gelime ve kendini gerekletirme ynnde doal bir eilimi olduu varsaymndan hareket eder. Hmanistik yaklama gre psikolojik bozukluklar kiinin potansiyellerini gerekletirmesi engellendiinde; kiinin geliimi, sahip olduu potansiyellerden farkl
ynlere ekildiinde ortaya kar. Humanistik desteklerde bireyin zellik ve yeteneklerinin farkna varmas
salanr, bireyin bymesi ve gelimesi, onun kendini anlamas salanr.
Ruhsal hastalklara uygulanan destek yntemleri incelendiinde; (1) her terapistin destek yntemlerinden birini (rnein, psikoanaliz ya da davran yntemler) dierlerinden daha ok kulland grlmektedir.
(2) Baz terapistler ise uygulayaca yntemi hastaln trne ve/veya hastaya gre belirler. rnek: zellikle ocukluunda ar travma yaam olanlar iin psikoanaliz, ortadan kaldrlmak istenen belirli bir davran
var ise davran yntemlerden biri uygulanr. (3) Bir dier yaklam, terapistin belirli bir hastalk (rnein,
duygulanm bozukluu), hatta belirli ya gruplarnda (rnein, 6-12 ya grubu) uzmanlamasn ierir.

182

Glmecelerle bitiriyoruz

Psikolojik destek
almaya gidiyoruz.

Destek veriliyor.

Destein dndrdkleri

Derinlemesine analiz

gr kazanma

O artk zgr.

Ve tek bana.

183

LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri

uygun szcklerle tamamlaynz.
1. Kiilik bireyin ___________ olmasn salayan
zellikler kmesidir.
2. Freuda gre, ___________ gereklik ilkesine
gre alr. ___________ ise toplumun deer
yarglar ve ahlaksal ilkelerinin gzeticisidir.
3. Stresi azaltmada uyumsal olan yaklam
_________ olarak adlandrlr.
4. Kiilii lmede kullanlan projektif testlerde,
bireylerin kendilerini yanstmasna olanak
salamak iin ___________ grsel uyarclar
kullanlr.
Aadaki sorular cevaplaynz.
5. Kiilii aklamak zere ne srlen balca
yaklamlar unlardr:
I. Psikoanalitik Kuram
II. Sosyal Davran Kuram
III. Fenomenolojik Yaklam
Bunlardan hangileri, gelitirilmesinde kullanlan
rneklemlerin yanl oluu bakmndan
eletirilmektedir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve III
E) II ve III
6. Meslei ile ilgili emellerini gerekletirememi
olan bir baba, olunun mesleki baarlarn kendi
zaferi gibi grmektedir.
Bu baba hangi savunma mekanizmasn
kullanmaktadr?
A) Yanstma
B) Ters tepki oluturma
C) Yer deitirme
D) Manta brme
E) zdeim kurma

184

7. Kiiliin ekillenmesinde rol oynayan aadaki

etkenlerden hangisinin kapsamnda model alma
da vardr?
A) Sosyal etkenler
B) Klasik koullama
C) Bilgi ilemleme biimi
D) Yetenekler
E) Drtler
8. Ailesinin her bakmdan salkl bir ergen olan
Ahmet iin ok byk emelleri var. Derslerde ok
baarl olmasn ve onun iin uygun grdkleri
meslein eitimini veren ve olduka yksek
puanla girilen blmlerden birini kazanmasn
istiyorlar. Ancak Ahmet, kendi zek trne,
yeteneklerine ve ilgilerine uygun baka bir
meslee ynelmek istiyor. Bu iki seim arasnda
bocalamas Ahmeti strese sokuyor. Son
zamanlarda Ahmet eitli arlardan ikayeti.
Ancak doktorlar bu arlar aklayan bir
bedensel bozukluk bulamyor.
Ahmette stres yaratan durum, stresin
etkenlerindenhangisine rnektir?
A) Travma
B) Engellenme ve atma
C) Yordanamayan olaylar
D) Yaknlama ve yalnzlk ikilemi
E) Bireyi zorlayan d koullar
9. Yukarda 7. soruda verilen rnek olayda,
Ahmetin bedensel rahatszlkla aklanamayan
arlarnn temelinde aadakilerin hangisinin
bulunma olasl en yksektir?
A) izofreni
B) kknlk
C) Psikosomatik bozukluk
D) Baml kiilik bozukluu
E) Panik atak
10. Aadakilerden hangisi stresin yol at ivedilik
tepkilerinin zelliklerinden biri deildir?
A) Sava veya ka tepkileri
B) empatik sinir sisteminin etkinlikleri
S
C) Yksek genel uyarlmlk hli
D) Olaylarn bireyin kontrolnde olmas
E) Metabolizmann hzlanmas

11. Snavlarda ar strese giren Reyhann birka gn

sonra belirli bir dersten nemli bir snav vardr.
Bu snavda stresi yznden baarsz olacandan
korkmas onun stresini daha da artrmaktadr.
Reyhann stresle baa kmada aadaki
yollardan hangisini izlemesi en uygundur?
A) Snav gnne kadar okula gitmeyip srekli sz

konusu derse almas
B) Okulundaki rehber retmenle konuarak

stresini kontrol etmek iin neler

yapabileceini renmesi
C) Snav gn okula gitmemek iin kendini hakl

gsterecek bir gereke yaratmaya almas
D) Snava girecei ana kadar, snav

olmayacakm gibi davranarak onu unutmaya
almas
E) Psikiyatrn babasna vermi olduu yattrc
haplardan kullanmas
12. Ruh sal alannda aadakilerin hangisiyle
ilgilenilmez?
A) Davransal zellikler
B) Duygulanm durumu
C) Mistik gler
D) Bili
E) letiim becerileri
13. Aadakilerden hangisi bireyin gereklik
algsnn bozulduunu gsterir?
A) Limon resmi grnce aznn sulanmas
B) Bitiik odadaki televizyondan gelen sesleri

duyunca odada birilerinin olduunu

dnmesi
C) Tam snav salonuna girecekken karnnn

armas
D) ki nesneden ayrntlar belli olan, grnts

bulank olandan daha yaknda olarak

alglamas
E) Cama konan sinei bir canavar gibi alglamas
14. Ac paylatka azalr. sz aadakilerden
hangisinin ruh sal asndan nemini
vurgulamaktadr?
A) Duygusal zeknn
B) Kendine gvenin
C) Destek gruplarnn
D) evreye uyumun
E) Davransal stratejilerin

15. Bir davrann normal ya da normal d olarak

deerlendirilmesi aadakilerden hangisine
bal deildir?
A) Yaplma sklna
B) Hangi koulda yapldna
C) Hangi toplumda yapldna
D) Ka kiiyi etkilediine
E) Miktar ya da iddetine
16. Aadakilerden hangisi bir kayg bozukluu
deildir?
A) izofreni
B) Fobi
C) Panik atak
D) Obsesyon
E) Kompulsiyon
17. Yakn arkada ailesiyle baka bir kente tand
iin ok zlen oluna aadakilerden hangisini
syleyen baba, ona empati gstermektedir?
A) Duruma iyi tarafndan bak, tatilde gidecein

bir yerin oldu.
B) En sevdiin arkadandan ayrlmak sana zor

geliyor deil mi?
C) Baka arkada edinemeyeceinden
emin misin?
D) Senin yerinde olsam hi zlmezdim.
E) Bir sr arkadan var; bir tane eksilse ne
olur?
18. Salksz iletiim aadakilerden hangisinin
belirgin zelliklerinden biridir?
A) Psikosomatik bozukluklar
B) Uyku bozukluklar
C) Kayg bozukluklar
D) izofreni
E) kknlk
19. Hobilerin ruh sal bakmndan en nemli
yarar aadakilerden hangisidir?
A) Kiinin gerginliini azaltp gevemesini

salamas
B) Kiiye ek gelir elde etme olana sunmas
C) Kiinin bakalaryla bir araya gelip iletiim

kurmasn salamas
D) Kiinin el becerilerini gelitirmesi
E) Kiiye bo zamanlarn deerlendirme olana
vermesi

185

SZLK
alg: Duyu organlarn uyaran nesnelerin, niteliklerin
veya olaylara ilikin rntlerin tannmas.
alg yanlsamas: Tm insanlarda ayn ekilde gzlenen, gereklerle uyumayan alglama biimleri; illzyon.
algsal deimezlik: Duyusal alclar dzeyindeki farkllklara ramen nesnelerin parlaklk, renk, byklk ve
ekil bakmlarndan deimez olarak alglanmas.
aln lobu: Beyin yarm krelerinde merkez oluun
nnde bulunan beyin alan. levleri arasnda yksek
zihinsel sreler ve ynetici ilevler vardr.
alkanlk: yice renilmi, dnmeden yerine getirilen renmeler. Bir rtk bellek tr.
alma: Bir uyarcnn tekrar tekrar sunulmas sonucu
davranta grlen zayflama eilimi, tolerans gelitirme.
ama: Gdlenmi davrann elde etmek istedii
sonu. Ama olumlu hedefe ulamay (olumlu pekitirme) veya olumsuz hedeften uzaklamay (olumsuz
pekitirme) ierir.
aralkl pekitirme: Yaplan davranlarn belli bir orannn pekitirilmesi.
aralkl tekrar: Tekrarlarn arasna dinlenme srelerinin serpitirildii ve genellikle srekli tekrara oranla
daha baarl renme salayan bir alma tarz.
art kafa lobu: Beyin yarm krelerinin arkasnda bulunan beyin alan. Grmeye ilikin ilevleri yerine getirir.
ayrt etmeyi renme: Bireyin bir uyarcy seip dierini sememeyi renmesi. Genellikle, uyarclardan
olumlu kabul edilene yaplan davran pekitirilip dier uyarclara yaplanlar sndrlerek gerekletirilir.
baml deiken: Deneysel almalarda, bamsz
deikendeki deiimlere bal olarak deiik deerler
alan deiken, sonu.
bamsz deiken: Deneysel almalarda, nitelik ve
zamanlama bakmndan deneycinin kontrol altnda
olan deiken, sebep.
bastrma: Anlar ve gdlerin bilince kmalarna izin
verilmedii, ancak bilinalt dzeyde etkin olduklar bir
psikolojik sre. Kayg ve engellemeye tepkilerden bir
tanesi de bastrmadr.
beyin dalgalar: Sal deri stnden kaydedilen beyin
faaliyetindeki elektriksel dalgalanmalar.
beyin kabuu: Beynin d yzeyini kaplayan gri cevher,
serebral korteks.
bilinalt sreler: Kiinin farknda olmad psikolojik
sre ya da olaylar.
bilisel eliki: Ayn anda sahip olunan bililerin ya da
bir bili ile bir davran arasndaki tutarszln ortaya
kard duygusal durum. kknln nedenlerinden biridir.
birincil duyusal alan: Belirli bir duyuya ilikin alclardan gelen sinir akmlarnn ulat beyin kabuu alan.
ceza: Bir davrantan sonra verildiinde o davran
bastran, ho olmayan/itici uyarc.
186

eper lobu: Merkez oluun arkasnda bulunan beyin

alan. levleri arasnda beden duyumlar ve grsel
meknsal bili bulunmaktadr.
deiken: Gzlemden gzleme farkl deerler alabilen
uyarc veya davran.
denence: Aratrmacnn sebep ve sonu ilikisi hakkndaki sav. Bu sav deneyin bulgular ile desteklenir
veya desteklenmez.
deneysel yntem: Sebep (bamsz deiken) ile sonu (baml deiken) arasndaki ilikiyi, bamsz
deikeni deiimleyerek ve mmkn olduunca fazla
sayda kartrc deikeni kontrol ederek inceleyen
aratrma yntemi.
dil: letiim ve dnmede kullanlan semboller dizisi.
doutan donanm: Davrana genetik etkenlerin katkda bulunmas.
drt: Fizyolojik olan ve tm canllarda grlen gdlenme durumlar. rnekler; alk ve susuzluk.
edimsel koullama: Bir olumlu pekitirecin elde edilmesini ya da itici olaylardan kama ve kanmay salayan davran renme.
edinilmi donanm: Davrana, yaantlara dayanan
renilmi etkenlerin katkda bulunmas.
elektroensefalogram: Beyinde kendiliinden meydana gelen elektriksel dalgalanmalar. Sal deri stne
yerletirilen elektrotlar araclyla llr.
engellenme: Canlnn amaca ynelik gdlenmi davrannn durdurulmas.
eik: Kiinin uyarclarda fark etttii en dk enerji
dzeyi.
filogenetik: Trn evrimi ile ilgili.
genel uyarlmlk hli: Hipotalamusun sempatik sinir
sistemini etkilemesi sonucunda oluan ve sava veya
ka tepkisini hazrlayan bedensel etkinlikler btn.
genelleme: Bir organizmann, koulland durumlara
benzer durumlarda da ayn davran gstermesi.
gereksinim: Fizyolojik veya sonradan edinilmi herhangi bir eksiklik ya da yetmezlik; genellikle drt
veya gdyle e anlamda kullanlr.
geriye ket vurma: Daha sonra renilenlerin, daha
nce renilenlerin hatrda tutulmas zerindeki
olumsuz etkisi.
gd: Bir gereksinimi ve hedefe ynelik olan davran
ifade eden terim; zelde, edinilmi sosyal gereksinimler iin kullanlr.
igdsel davran: Uyarclarn tetikledii renilmemi davran rnts; bunlar ok karmak da olabilir.
ileriye ket vurma: Daha nce renilenlerin, daha
sonra renilenlerin hatrda tutulmas zerindeki
olumsuz etkisi.
ilke: Evrenin ileyi biimi yani evren gerekleri ile ilgili
ifade.
kanma-kanma atmas: Kiinin iki olumsuz hedef
arasnda kalmasndan doan atma. Kii bir olumsuz
hedeften uzaklatka dierine yaklar; ikinci olumsuz

hedeften uzaklanca da ilkine yaklar. Bylece iki hedef arasnda bocalar.

kanma: Bir ayrt edici uyarcya kar uygun davran
gstererek, itici ya da ho olmayan bir uyarcdan saknmay renme.
kama: Uygun davran yaparak itici ya da ho olmayan durumdan uzaklamay renme.
kademeli yaklama: Canlnn karmak bir davran
renmesini salamaya alrken o davrana gtren
davranlar srayla pekitirmek.
kalpyarg: Bir grup veya snf hakknda oluturulmu
olan basit ve duruk genelleme.
kavram: Nesne ya da olaylarn ortak zelliini temsil
eden, genellikle bir kelime ya da adla belirtilen isel
temsil.
kayg: Ne olduu bilinmeyen tehlike, felaket veya talihsizlik beklentisinin dourduu huzursuzluk, nedeni
bilinmeyen korku ve bunlarn yol at bedensel etkiler.
kiilik: Bireye zel olup onu dierlerinden ayran zellikler kmesi. Bunlar bireyin ve onun evresindekilerle ilikisinin zelliini oluturan geler (treytler), uyum
stratejileri, baa kma davranlar ve savunma mekanizmalarn kapsar.
klasik koullama: Koullu bir uyarcnn koulsuz bir
uyarcyla eletirilmesi sonucu meydana gelen tepkisel renme.
kontrol: (1) Bir deneyde baml deikeni etkileyebilecek kartrc deikenlerin eitli tekniklerle kontrol edilmesi. (2) Deneyde bamsz deikenin uygulanmad, ancak baml deikene ilikin davrann
gzlendii grup. (3) Aratrmalarda kullanlan aralarn
ilevsellik ve doruluunun belirlenmesi.
kuram: Bilimde bir olguyu aklayan yani onun sebeplerini belirten, gelecek olaylar ve deney sonularn
yordayan ifade.
kltr: Bir birey ya da sosyal grubun zelliini oluturan gelenek, det ve alkanlklar. Grubun, hayatn
nemli ynleri hakkndaki tutum ve inanlar da kltrn bir parasn oluturur.
limbik sistem: Beynin i ksmnda yer alan; duygu,
heyecanlar ve gdsel hllerden sorumlu, birbiriyle
ilikili yaplar grubu. Limbik sistemdeki nemli yaplar
arasnda septal alan ve amigdala bulunmaktadr.
miza: Kiiliin duygudurum, genel enerji dzeyi ve
tempoyla ilgili ynleri. Mizacn doutan ve edinilmi
ynleri vardr.
olumlu aktarma: Daha nce yaplm bir renmenin,
baka bir durumdaki renmeyi kolaylatrmas. ki
durumdaki davranlar benzer olduunda ortaya kar.
olumlu pekitire: Bir davran izlediinde onu kuvvetlendiren uyarc ya da olay. Bu gibi uyarclara dl
de denir.
olumsuz aktarma: Daha nce yaplm bir renmenin baka bir durumdaki renmeyi zorlatrmas. ki
durumdaki davranlar farkl olduunda ortaya kar.
olumsuz pekitire: Bir davrann sonucunda ya da
olay ortadan kalktnda o davran kuvvetlendiren

uyarc. Bu tr uyarclara itici uyarc da denir.

perde: itsel uyarclardaki frekanslarn tizlik-peslik
boyutunda alglanmas.
refleks: Belirli bir uyarcya gsterilen olduka hzl, tutarl ve renilmemi davran, tepki. Normal olarak
bilinli olmayp istemli kontrole tabi deildir.
rol: Belirli bir sosyal statdeki kiinin gstermesi beklenen davran rnts.
saldrganlk: fke ve dmanlk hisleriyle ilgili genel
bir terim. Saldrganlk; tehdit edilme, aalanma ve
engellenme durumlarna tepki olarak ortaya kar ve
bir gd olarak ilevde bulunur.
sanr: Genellikle byklk ve izlenme, zarar grme
gelerini tayan yersiz, mantk d inan veya dnce. Paranoid izofrenide grlr.
sembol: liki, balant, arm, grenek, alkanlk vb. nedenlerle, baka bir eyi temsil eden uyarc.
Sembol bir d uyarc (rnein bir kelime), olabilecei
gibi, bir isel sre (rnein dnmede kullanlan bir
imge) de olabilir. Bu sonuncusuna sembolik sre ad
da verilebilir.
sinir akm: Sinir lifinde meydana gelen, sinir hcresinin gnderici blm zerinden ve sinaptik boluktan
dier sinir hcresine (veya hcrelerine) geen akm.
Sinir sisteminde bilgiler sinir akmlar ile iletilir.
snme: Pekitirilmeyen tekrarlar sonucunda, koullanm davrann zayflayarak ortadan kalkmas.
akak lobu: Ban yan tarafnda, yan yarn altnda
bulunan beyin alan. levleri arasnda iitme, dilin alglanmas ve anlalmas, hatrlama bulunmaktadr.
ekil deimezlii: A tabakadaki imge arpk olduu
hlde, nesnenin gerek eklini alglama eilimi.
ekil-zemin algs: Nesne ve olaylarn ardalana gre
gze arpar ekilde veya zeminden doru sivriliyor gibi
alglanmas.
ekillendirme: Canlya bir davran, o davrana gittike yaklaan basamaklar hlinde retme. Bu sonu,
son basamaa kadar olan tm admlar pekitirilerek
salanr.
temrin: Tekrarlamak. Ksa sreli bellekte kalmn salamak zere, bilgiler tekrarlayarak temrin edilir. Uzun
sreli bellee aktarmak iin, bilgiler zmseyerek
temrin edilir.
uyarc: D veya i evrede bulunan, duyu organn
uyaran enerji, nesne veya olay.
uyarc genellemesi: Koullamada kullanlan uyarcya
benzer uyarclara da ayn davran gsterme eilimi.
varkalm: Trn varln, bireyin yaamn srdrmesi
ve bunun iin verilen mcadele.
X-ekseni: Bir grafiin yatay ekseni. Bamsz deikenin deerleri bu eksen zerinde gsterilir.
Y-ekseni: Bir grafiin dikey ekseni. Baml deikenin
deerleri bu eksen zerinde gsterilir.
yaklama-kanma atmas: Kii iin hedefin hem
ekici hem itici olmasndan doan atma.
yaklama-yaklama atmas: Kiinin, doyumu ayn
anda salanmas mmkn olmayan iki farkl hedefe
yaklamak istemesi sonucu doan atma.
187

KAYNAKA
ALICI Tevfik, renmenin Bilimsel Temelleri, Palme Yaynclk, Ankara, 2010.
ARKONA Sibel, Psikoloji: Zihin Sreleri Bilimi (geniletilmi 2. bask), Alfa Yaynevi, stanbul, 1998.
BACH Richard, Mart (1. Bask), Epsilon Yaynevi / Edebiyat Dizisi, eviren: Kader Ay Demireen, stanbul, 1999.
BAYKUL Yaar ve dierleri, Eitimde lme ve Deerlendirme, Devlet Kitaplar, Ankara, 2001.
BLGN Mehmet, YAZGAN NAN Banu, KILI ATICI Meral, Geliim Psikolojisi ocuk ve Ergen Geliimi, Pegem
Akademi Yaynclk, 2008.
BLGN Nuri, Sosyal Psikoloji, Ege niversitesi Yaynlar, zmir, 2009.
BROWN, Christy, Sol Ayam, Nemesis Kitap, stanbul, 2009.
BUSCAGLA Leo, Yaamak, Sevmek ve renmek, nklp Kitabevi / Felsefe - Psikoloji Dizisi, eviren: Nesrin Kasap,
stanbul, 1997.
CARNEGE Dale, Dost Kazanmak ve nsanlar stnde Etki Brakmak Sanat (2. Bask), Epsilon Yaynlar / Dale Carnegie Dizisi, eviren: Nazl Uzunali, stanbul, 2009.
COELHO Paulo, Simyac (2. Bask), Can Yaynlar / ada Dnya Yazarlar Dizisi, eviren: zdemir nce, stanbul,
2010.
CONFELD Jack, Tavuk Suyuna orba (3. Bask), HYB Yaynclk, eviren: erife Kkal Dalbudak, Ankara, 1999.
CCELOLU Doan, nsan ve Davran, Remzi Kitabevi, stanbul, 1997.
CCELOLU Doan, Sava (1. Bask), Sistem Yaynclk / Tekrar Baslmayacak Kitaplar, stanbul, 1999.
CCELOLU Doan, Yeniden nsan nsana, Remzi Kitabevi, stanbul, 1993.
DEMREL zcan, Genel retim Yntemleri, Usem Yaynlar, Ankara, 1994.
DN ffet, Edimsel (Operant) artlamaya Giri, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 1977.
DOSTOYEVSK, Budala, Can Yaynlar / Dnya Klasikleri Dizisi, eviren: Nihal Yalaz Taluy, stanbul, 2002.
DKMEN stn, letiim atmalar ve Empati, Sistem Yaynclk, stanbul, 1998.
ERM Deniz, En Gzel Seme Fkralar, Gn Yaynclk, stanbul.
GAARDER Jostein, Sofinin Dnyas (1. Bask), Pan Yaynlar / Gri Yayn Dizisi, eviren: Sabir Ycesoy, stanbul,
2002.
GOETHE J. Wolfgang van, Gen Wertherin Aclar, Can Yaynlar / Dnya Klasikleri Dizisi, eviren: Nihat nler,
stanbul, 2007.
GORK Maxim, Benim niversitelerim (3. Bask), Engin Yaynclk / Dnya Klasikleri Dizisi, eviren: Hasan Ali Ediz,
stanbul, 1995.
GKE Birsen, Toplumsal Bilimlerde Aratrma (geniletilmi 5. bask), Sava Yaynevi, Ankara, 2007.
HEMNGWAY Ernest, htiyar Balk (1. Bask), Bilgi Yaynevi / Ernest Hemingway Btn Eserleri Dizisi, eviren:
Orhan Azizolu, Ankara, 1995.
KAITIBAI idem, nsan ve nsanlar, Evrim Yaynlar, stanbul, 1999.
KARAKA H. Muammer, Beynin Genel Yaps ve levsel Birimleri, Sirel Karaka (Editr), Kognitif Nrobilimler (3.
Bask), Nobel Tp Kitabevleri, Ankara, 2010.
KARAKA Sirel, Psikoloji Biliminde Yntem Sorunu. Psikoloji Dergisi zel Says, 6 (21), 45-54, 1987.
KARAKA Sirel, Bilimsel Psikoloji: Temel lkeler, TBMM Vakf Tes, Ankara, 1988.
KARAKA Sirel, Nedensellik likisi ve Pozitif Bilimin Amalar Asndan Deneysel ve Korelatif Yaklamlar, Klinik
Psikiyatri Dergisi, 5(2), 72-81, 2002.
KARAKA Sirel, Beden Zihin Sorunundan Beyin Bili likisine: Felsefeden Pozitif Bilimlere, S. Karaka, C. rke, N.
Yksel (Ed.), Beyin ve Nropsikoloji: Temel ve Klinik Bilimler (s. 3-30), izgi Tp Yaynevi, Ankara, 2003.
KARAKA Sirel, BLNOT Bataryas El Kitab: Nropsikolojik Testler iin Aratrma ve Gelitirme almalar (2. bask), Erylmaz Offset, Ankara, 2006.
KARAKA Sirel, Kognitif Nrobilimde Aklamalar: Kuram ve Modeller (Blm 1). Sirel Karaka (Editr), Kognitif
Nrobilimler (3. bask), Nobel Tp Kitabevleri, stanbul, 2010.
KARAKA Sirel, DOUTEPE DNER Elvin, BLNOT Bataryas El Kitab: Nropsikolojik Testlerin ocuklar iin Aratrma ve Gelitirme almalar: BLNOT- ocuk (Cilt I), Nobel Tp Kitabevleri, stanbul, 2010.
KARAKA Sirel, DOUTEPE DNER Elvin, BLNOT-ocuk: Ekler (Cilt II), Nobel Tp Kitabevleri, stanbul, 2010.
KARAKA Sirel, ESK Rkzan, (Editrler), Psikolojiye Giri: Ders Kitab (18. bask) (ev.: H. Arc ve di.), Eitim
Kitabevi Yaynlar, Konya, 2009.
KARAKA Sirel, DOUTEPE DNER Elvin, (Editrler), Nropsikolojik Testlerin ocuklar iin Aratrma ve Gelitirme almalar: BLNOT-ocuk, Nobel Tp Kitabevleri, baskda.
KARAKA Sirel, RKE Ceyla, YKSEL Nevzat, (Editrler), Beyin ve Nropsikoloji: Temel ve Klinik Bilimler (s. 3153), izgi Tp Yaynevi, Ankara, 2003.
KARANCI Nuray, A. (Editr), Farkllkla Yaamak, Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, Ankara, 1997.
KLEIN Allen, Mizahn yiletirici Gc (1. Bask), Epsilon Yaynlar / Geliim Dizisi, eviren: Sibel Karayusuf, stanbul,
1999.
188

KLEINBAUM Nancy, l Ozanlar Dernei (7. Bask), Nokta Yaynlar / Bestseller Dizisi, stanbul, 2005.
KONGAR Emre, Kzlarma Mektuplar (45. Bask), Remzi Kitabevi / Trk Yazarlar Dizisi, stanbul, 2008.
KROLU Erturul, DSM-IV-TR Tan ltleri Bavuru El Kitab, Hekimler Yayn Birlii, Ankara, 2001.
LONDON Jack, Beyaz Di, Dnya Klasikleri, stanbul, 2010.
MAALOUF Amin, Dounun Limanlar (1. Bask), Yap Kredi Yaynlar / Edebiyat Roman, eviren: Esin Talu elikkan, stanbul, 1996.
MAALOUF Amin, Semerkant (56. Bask), eviren: Ali Berktay, stanbul, 2010.
MORGAN Marlo, Bir ift Yrek (17. Bask), Klan Yaynlar / Edebiyat Dizisi, eviren: Eren Ycesan Cendey, stanbul,
2003.
NECATGL Behet, Sevgilerde, Can Yaynlar, stanbul, 2009.
ONGUN pek, Bu Hayat Sizin (7. Bask), Altn Kitaplar / Altn Genlik Dizisi, stanbul, 1997.
ONGUN pek, Bir Prltdr Yaamak (10. Bask), Altn Kitaplar / Altn Genlik Dizisi, stanbul, 1997.
ONUR Bekir, Geliim Psikolojisi (4. bask), mge Kitapevi Yaynlar, Ankara, 1997.
ZAKMAN Turgut, Dersimiz: Atatrk, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2010.
ZAKPINAR Ylmaz, Psikolojinin Kavramsal Yaps, tken Yaynlar, 2000.
ZAKPINAR Ylmaz, renme: Verimli Zihinsel almann Psikolojik Koullar, tken Yaynlar, 2010.
ZELK Durmu Ali, lme ve Deerlendirme (3. bask), SYM Yaynlar, Ankara, 2004.
ZTRK M. Orhan, ULUAHN Aylin, Ruh Sal ve Hastalklar (11. bask), Tuna Matbaaclk, Ankara, 2008.
SCHWARTZ David J, Byk Dnmenin Bys (28. Bask), Sistem Yaynclk / Baar Kitapl, eviren: Tanol
Trkolu, stanbul, 2010.
SOMER Oya, KORKMAZ Mediha, ARKUN Tatar, Kuramdan Uygulamaya Be Faktr Kiilik Modeli ve Be Faktr
Kiilik Envanteri, Ege niversitesi Basmevi, zmir, 2004.
SOYSEV A. Ayla, IIK TANER Yasemen, ocuk ve Ergen Ruh Sal ve Hastalklar, Golden Print, stanbul, 2007.
STEINBECK John, Gazap zmleri (1. Bask), Remzi Kitabevi / Dnya Klasikleri Dizisi, eviren: Glen Fndkl,
stanbul, 2005.
EHABETTN Cenap, Tiryaki Szler, Yuva Yaynlar, stanbul, 2005.
TAMARO Susanna, Sevgili Mathilda, nsann Yrmesini Drt Gzle Bekliyorum (4. Bask), Genda Kltr / Dnya
Edebiyat Dizisi, eviren: Eren Ycesan Cendey, stanbul, 1998.
TAMARO Susanna, Yreinin Gtrd Yere Git (2. Bask), Can Yaynlar / ada Dnya Yazarlar Dizisi, eviren:
Eren Ycesan Cendey, stanbul, 2009.
UZUNER Buket, Kumral Ada, Mavi Tuna (85. Basm), eviren: Nesrin Kasap, Remzi Kitabevi / Gnmz Trk Yazarlar Dizisi, stanbul, 1997.
YACIOLU, Halim, Atatrkten Son Mektup, Trkiye Kemalist Yazarlar ve Sanatlar Dernei, Ankara, 1985.
YILDIRIM Cemal, Eitimde lme ve Deerlendirme (4. bask), SYM Yaynlar, Ankara, 1999.
YRKOLU Atalay, ocuk Ruh Sal (28. bask), zgr Yaynlar, stanbul, 2006.
YRKOLU Atalay, Genlik a, Ruh Sal Ve Ruhsal Sorunlar, zgr Yaynlar, Ankara, 1998.
YKSEL Nevzat, Psikofarmakoloji (2. bask), izgi Tp Yaynevi, Ankara, 2003.
NTERNET STELER: http://www.meb.gov.tr, http://www.ogm.gov.tr, http://sirelkarakas.com,
http://www.pnd.org.tr, http://psikolog.org.tr, http://www.sxc.hu/

189

NTE II

190
1. teki, ikici
2. ara deiken
3. sosyalleme
4. Grme, iitme
5. C
6. B
7. A
8. E
9. D
10. C
11. A
12. B
13. E
14. C
15. C
16. D
17. A
18. B
19. C
20. E
21. D
22. E
23. A
24. C
25. C
26. B
27. E

NTE I

1. betimleme, aklama, yordama, kontrol

2. bilim, toplum
3. bamsz
4. C, A, F, B, D, E
5. Kartrc etkiler kontrol edilemedii
iin bu amaca ulalmas gleir.
6. B
7. C
8. C
9. E
10. D

1. duyusal bellek
2. koullama uyarcs,
koullu uyarc
3. pekitirme
4. genelleme
5. C
6. B
7. A
8. D
9. B
10. E
11. A
12. D
13. E
14. C
15. D
16. B
17. C
18. D
19. D
20. A

NTE III
1. biricik
2. benlik, stbenlik
3.baa kma davranlar
4. yoruma ak
5. D
6. E
7. A
8. B
9. C
10. D
11. B
12. C
13. E
14. C
15. D
16. A
17. B
18. D
19. A

NTE IV

CEVAP ANAHTARI