You are on page 1of 233

NLL

I. SONAR CON LOS PROPIOS PLACERES


1. El metodo de Artemidoro, 7; 2. El amilisis, 20;
3. El suefo y el acto, 27
II. EL CULTIVO DE Si
III. UNO MISMO Y LOS DEMAS
1. El papel matrimonial, 69; 2. El juego politico, 78
IV. EL CUERPO
1. Galeno, 99; 2. (Son buenos, son malos?, 105; 3. El regi
men de los placeres, 117; 4. El trabajo del alma, 125
V.LA MUJER
1. El lazo conyugal, 139; 2. La cuesti6n del monopolio, 153;
3. Los placeres del matrimonio, 164
VI. LOS MUCHACHOS
1. Plutarco, 177; 2. El seudo-Luciano, 195; 3. Una nueva ero
tica, 211
CONCLUSION
1NDICE DE OBRAS CITADAS
Autores antiguos, 221; Autores modernos, 227
[5]
7
38
69
94
137
174
216
221
CAPITULO I
5OIAK LON LO5 KOO5 LALLKL5
LmpOzarpOrOanssdOuntOXtObastantOsnguar. Lsuna
Obra dO prCtCa y dO vda COtdana, nO Os un tOXtO dO rO-
lOXn O dO prOsCrpCn mOra . Ls O nCO tOXtO, OntrO Os
guO nOs guOdan dO aguOa pOCa, guO prOsOnta una OXpOs-
CnunpOCOsstOmtCadOasdlOrOntOslOrmaspOsbOsdO
aCtOs sOXuaOs, a prOpstO dO OstOs aCtOs, nOOXprOsaOn gO-
nOra dOmanOra drOCta y OXpCta| uCOsmOraOs, pOrO dO-
|a vOr OsguOmas dO aprOCaCn gOnOramOntO aCOptadOs. Y
sO puOdOCOmprObarguO stOsOstn muy COrCadOOsprnC-
pOsgOnOraOsguOOrganzabanya,OnapOCaCsCa, aOX-
pOrOnCa mOra dO as aphrodisia. L brO dO ArtOmdOrO
COnsttuyOpuOsunpuntOdOrOlOrOnCa. atOstmOnOdOuna
pOrOnndad. AtOstgua una manOra COrrOntO dO pOnsar. Or
OstO msmO hOChO, pOrmtrmOdr OguOpudOtOnOrdO sn-
guary dO parCamOntOnuOvO, OnamsmapOCa, Otraba|O
dO rOlOXnlOslCaO mdCasObrOOspaCOrOsy sObrO a
COnduCta sOXua .
1. EL METODO DE ARTEMIDORO
La Clave de los sueios dO ArtOmdOrO Os O nCO tOXtO guO
nOs guOda, On suntOgrdad, dO una tOraturaguO luO abun-
dantOOnaAntgOdad.adOaOnrOCrtCa. ArtOmdOrO,guO
OsCrbOOnO sgOn dOspus dOL. , Cta msmO varas Obras
[agunas ya antguas) guO Ostaban On usO On su pOCa. a dO
NCstratO dO LlOsO
'
y a dO anass dO HaCarnasO, a dO
ApOOdOrO dO 1OmOsO,' as dO ObOdO AntOgua," dO OnsO
1 . Artemidoro, Clave de los suenos, 1, 2.
2. Ibid. , I, 2; I, 64; II, 35.
3. Ibid. , I , 79.
4. Ibid. , I , 2; II, 9; IV, 48; IV, 66.
[7)
8
SONAR CON LOS PROPIOS PLACERES
dc HOpOs,
dO naturasta AO|andrO dO MndOs,

mOnCO-
na COn OOgO a Ar standrO dO 1OmOsO, sO rOlOrO tambn
a Os trOs brOs dO tratadO dO GmnO dO 1rO, a Os CnCO
brOs dO OmOtrO dO aOra, a Os vOntds brOs dO ArtO-
mn dO MOtO.
"
rgndOsOa dOdCatarOdO subrO, un ta LasOMX-
mO-guz MXmO dO 1rO, O supadrO, guO Ohabra aOn-
tadO a nO dO| ar CaOr suCOnCa On OOvdO-, ArtOmdOrO
alrma guO nO ha tOndO nnguna Otra aCtvdad snO OCu-
parsO snCOsar,nOChOyda,dOantOrprOtaCndOOssuO-
Os. ' AlrmaCn OnltCa, bastantO habtua On Osta CasO
dOprOsOntaCn1avOz. ArtOmdOrO,OntOdOCasO,hahOChO
agO muy dlOrOntO guO COmpar Os O|OmpOs ms CObrOs
dOOsprOsagOsOnrCOsCOnlrmadOspOrarOadad.HaOm-
prOnddO a tarOa dO OsCrbr una Obra dO mtOdO, y OstO On
dOs sOntdOs. dObOr sOr un manua utzabO On a prCtCa
COtdana, dObOr sOrtambn un tratadO dO aCanCO tOrCO
sObrO a vadOz dO Os prOCOdmOntOs ntOrprOtatvOs.
NO dObO OvdarsO guO O anss dO Os suOOs lOrmaba
partO dO as tCnCas dO OXstOnCa. uOstO guO as mgOnOs
guO vOmOs dOrmdOs Oran COnsdOradas, pOr O mOnOs agu-
nas dO Oas, COmO sgnOs dO rOadad O mOnsa|Os dO pOrvO-
nr, dOsClraras Ora COsa dO gran vaOr. una vda razOnabO
nOpOdaprOsCndrdO Osa tarOa. LraunavO|smatradCn
pOpuar, OratambnunhbtOaCOptadOOn OsmOdOsCutOs.
5 Ora nOCOsarO drgrsO a Os nnumOrabOs prOlOsOnaOs
dO as mgOnOs dO anOChO, OrabuOnO tambn pOdOr ntOr-
prOtar unO msmO Os sgnOs. 5On nnumOrabOs Os tOstmOnOs
dO a mpOrtanCa guO sO atrbuy a anss dO Os suOOs
COmO prCtCa dO vda, ndspOnsabO nO sO On as grandOs
C rCunstanCas, snO On O transCursO COtdanO dO as COsas.
Ls guO Os dOsOs, On suOOs, dan COnsO|Os, av sOs, y a vOCOs
rdOnOs OXprOsas. Ln tOdO CasO, nCusOCuandO O suOO nO
haCO ms guO anunCarun aCOntOCmOntO sn prOsCrb r na-
5. Ibid. , 11, 66.
6. Ibid. , I, 67; II, 9; II, 66.
7. Ibid. , I, 3 1 ; IV, 23; IV, 24.
8. Ibid. , l, 2; II, 44.
9. Cf. A. -J. Festugiere, "Introduction" a Ia trad. francesa de Artemidoro,
p. 9; y C.A. Behr, Aelius Aristides and the sacred tales, pp. 1 8 1 ss.
1 0. Artemidoro, Clave de los suefos, II, conclusion.
EL MTODO DE ARTEMIDORO
9
da, nCusO CuandO sO supOnO guO O OnCadOnamOntO dO lu-
turO Os nOvtabO, Os buOnO COnOCOr dO antOmanO O guO ha
dO suCOdOr,parapOdOrprOpararsO. Ladvndad-dCOAgu-
Os 1aCOOn Las aventuras de Leucipe y Cli tofonte- sO COm-
paCOamOnudOOnrOvOarOn suOOsOluturOaOshOmbrOs,
nO paraguOOvtOn as as dOsgraCas, puOsnadO puOdO sOr
msluOrtOguOOOstnO, snOparaguOsOpOrtOnmshOga-
damOntOsusulrmOntO. uOsOguOsObrOvOnOa avOzbrus-
CamOntOy snguOnOs OOspOrOmOstrastOrnaOOsprtuba-
|OabrutadaddOgOpOyOsubsumO,mOntrasguOaguOO
guO nOs OspOrbamOs dOsdO antOs dO sOpOrtarO ha pOddO,
pOr O aCOstumbramOntO gradua, suavzar a pOna. ' ' Ms
tardO, 5nOsO traduCr un puntO dO vsta OntOramOntO tra-
dCOnaCuandO rOCuOrdO guOnuOstrOs suOOs COnsttuyOnun
OrCuO guO habta cOn nOsOtrOs, guO nOs aCOmpaa On
nuOstrOsva|Os, OnaguOrra,OnaslunCOnOspbCas,OnOs
traba|OsagrCOas,OnasOmprOsasCOmOrCaOs,hayguOCOn-
sdOrara suOO COmO un prOlOta sOmprO stO, un COnsO|O-
rOnlatgabOy sOnCOsO, dObOmOspuOsdOdCarnOs tOdOs
antOrprOtarnuOstrOssuOOs, guOnguOraguOsOamOs, hOm-
brOs y mujOrOs,|vOnOs y vO|Os, rCOs y pObrOs,
CudadanOs
prvadOsymag stradOs, habtanIOsdOaCudadydOCampO,
artOsanOs y OradOrOs, sn prvOgO n dO sOXO n dO Odad,
n dO lOrtuna n dO prOlOsn.
'
LOn OstO Osprtu Os COmO
ArtOmdOrO OsCrbO a Clave de los sueios.
LO OsOnCa para Os ndcarOndOtaO a OCtOruna ma-
nOra dO Obrar. CmO haCOrparudOsCOmpOnOr un suOO On
OOmOntOsy OstabOCOrOsOnt dOdagnstCOdO suOO L-
mO haCOr tambn para ntOrprcIar O tOdO a partr dO OsOs
OOmOntOsytOnOrOnCuOntaOsOIOdOOnO dOsClramOntOdO
Cada una dO as partOs Ls sgnCatvOO paraOOguO Osta-
bOCOArtOmdOrOCOnatCncaadvnatOradOOssaCrlCa-
dOrOs. tambn OOs dO tOdOs O> sgnOs tOmadOs unO aunO
sabOnagu sOrOlOrOCadaunO,y snOmbargO nOdan mO-
nOsOXpCaCOnOssOgnOtOdOgUOsOgnCadaunadOaspar-
tOs.
'
' 5O trata puOs dO un trata0Opara interpretar. Las On-
tOramOntOCOntrada nO On tOrnO0O as maravas prOltCas
1 1 . Aquiles Tacio, Las aventuras de Leucipe y Clitofonte, r, 3.
1 2. Sinesio, De los sueios, 1 51 6.
1 3. Artemidoro, Clave de los sueios, I, 1 2 y III, conclusion.
'
SONAR CON LOS PROPIOS PLACERES
dO Os suOOs, snO dO a techne guO pOrmtOhaCOrOshabar
COrrOCtamOntO, aObrasOdrgOavarasCatOgOras dOOCtO-
rOs. ArtOmdOrOguOrOprOpOnOrun nstrumOntOa OstCn-
COsdOanssy aOsprOlOsOnaOs, OsaOspOranzaCOnguO
usOna a su h|O, dOstnatarO dO Os brOs IV y v. s COn-
sOrvaaObra sObrOsumOsay aguarda para s, sOCOnvOrt-
r On un ntrprOtO dO Os suOOs mO|Or guO tOdOs Os dO-
ms.
'
" rOtOndO ayudar guamOntO a tOdOs aguOOs guO,
dOCOpCOnadOs dO Os mtOdOs OrrnOOs guO hubOran Onsa-
yadO, sO vOran tOntadOs a apartarsOdOOsaprCtCa tan prO-
COsa. COntra OsOs OrrOrOs, OstO brO sOr COmO un mOdCa-
mOntO saudabO -therapeia soteriodes. 1 5 OrO ArtOmdOrO
pOnsa tambn On tOdO O guO sO prOsOntO dO Os OCtOrOs
guOnOCOstanuna nstruCCn rudmOntara.
'
LsOntOdOCa-
sO COmO manua dO vda COmO gusO prOsOntara, COmO ns-
trumOntOutzabOaCOrrOrdOaOXstOnCaydOsusCrCuns-
tanCas. a sus anssha nsstdO On mpOnOrOs O msmO
OrdOn y a msma sOCuOnCa guO On a vda msma.
LstO CarCtOr dO manua para a vda COtdana Os muy
sOnsbO CuandO sO COmpara O tOXtO dO ArtOmdOrO COn Os
Discursos dOArstdOs-vaOtudnarOansOsOguOpasaOs
a aOsCuCha dO dOs guO OOnvaba suOOs a O argO dO as
pOrpOCas OXtraOrdnaras dO su OnlOrmOdad y dO Os nnu-
mOrabOs tratamOntOsguOOmprOnda. 5OpuOdOsOaarguO
On ArtOmdOrO nOhay Cas ugarparaOmaravOsO rOgO-
sO,adlOrOnCadOmuChOsOtrOstOXtOsdOOstOgnOrO, aObra
dO ArtOmdOrO nO dOpOndO dO prCtCas dO tOrapa Cutura,
nCusO sOvOCa, OnunalrmuatradCOna, aApOOdOa-
ds, O dOs dO su patra guO O aOnt y guO, vnOndO a su
CabOCOra, O dO O pOCO mOnOs a OrdOn dO OsCrbr OstO -
brO. ' Or O dOms, tOnO CudadO dO marCar a dlOrOnCa
dO sutraba|OrOspOCtOdO dOOs OnrOCrtCOs COmOGmnO
dO1 rO, OmOtrO dO aOrayArtOmndOMOtOguOCOnsg-
narOnprOsCrpCOnOsy CurasCOnCOddas pOr 5Oraps.
' "
LsO-
adOr tpO a guO sO drgr ArtOmdOrO nO Os un dOvOtO
1 4. Ibid. , IV, prefacio.
1 5. Ibid. , dedicatoria.
1 6. Ibid. , III, conclusion.
1 7. Ibid. , conclusion.
1 8. Ibid. , II, 44.
EL MfTODO DE ARTEMIDORO
II
nguOtO guO sO prOOCupa dO as COnmnaCOnOs vOndas dO
arrba. Ls un ndvduO OrdnarO. un hOmbrO, amayOra
dOasvOCOs[Os suOOsdOasmu|OrOs sOnndCadOs agudO
manOraadyaCOntO, COmOvarantOspOsbOsdOndOOsOXOdO
su| OtO rOsutaguO mOdlCaO sOntdO dO suOO), un hOmbrO
guO tOnO una lama, unOs bOnOs, muy a mOnudO un OlCO
[OvaunCOmOrCO,tOnOunatOnda),guOtOnOamOnudOsOr-
vdOrOsyOsCavOs[pOrOsOCOnsdOraOCasOdOguOnOOstOn-
ga) . Y sus prOOCupaCOnOsprnCpaOs sOrOlOrOn, adOms dO
su saud, a avda y a muOrtO dO Os guO O rOdOan, a XtO
dOsus OmprOsas, asuOnrguOCmOntO, suOmpObrOCmOntO,
OmatrmOnOdOsush|Os, OsCargOsguOpuOdaO|OrCOrOvOn-
tuamOntOOnaCudad. Lnsuma, unaCOntOamOda. LtOX-
tOdOArtOmdOrOOsrOvOadOrdOunmOdOdOOXstOnCay dO
un tpO dO prOOCupaCOnOs prOpas dO as gOntOs Ordnaras.
OrOaObratOnOtam bnunaprOndatOrCaguOArtOm-
dOrOOvOCaOnadOdCatOraa LasO. guOrO rOlutara Os ad-
vOrsarOs dO aOnrOmanCa, guOrO COnvOnCOra Os OsCpt-
COs guO CrOOnpOCOOn tOdas Osas lOrmas dO advnaCnCOn
asguOsOntOntadOsClrarOssgnOsanunCadOrOsdOlutu-
rO. 5us COrtdumbrOs,ArtOmdOrO tratadOOstabOCOras mO-
nOspOraOXpOsCn dOsnuda dO Os rOsutadOs guO a travs
dO un prOCOdmOntO rOlOXvO dO OnCuOsta y un dObatO dO
mtOdO.
NOprOtOndO prOsCndr dOOs tOXtOs antOrOrOs, hatOndO
CudadO dO OOrOs, pOrO nO Os para COparOs, COmO sOhaCO
a mOnudO, O guO O ama aatOnCn On O ya dChO, ms
guO a autOrdad OstabOCda, Os a OXpOrOnCa On su amp-
tudy suvarOdad. Y Osa OXpOrOnCaha tOmadOa pOChOs ra
a busCar nO On agunOs grandOs autOrOs, snO a dOndO sO
lOrma. ArtOmdOrO Ost OrguOsO-OdCOOn a dOdCatOra
a LasO MXmO, O rOptOdOspus- dO aamptuddO sun-
vOstgaCn. NO sOha COmpu sadO nnumOrabOs Obras, s-
nOguOharOCOrrdO paCOntOmOntO Os OstabOCmOntOs guO
tOnan OnasOnCruC| adasdOmundOmOdtOrrnOOOsntr-
prOtOs dO suOOs y Os anunCadOrOs dO pOrvOnr. Ln Cuan-
tO a m, nO sO nO hay brO OnrCO guO nO haya adgurdO,
dOspOgandOa OstO lngrandOsbsguOdas, snOguO tambn,
aunguO Os advnOs dO a paza pbCa tOnOnmuy maa la-
ma, OsOs a guOnOs as gOntOs guO tOman arOs dO gravOdad
yguOlrunCOnOOntrOCO|OdOnOmnanCharatanOs, mpOstOrOs
'

SONAR CON LOS PROPIOS PLACERES


y bulOn
cs, dcsprcCandO csa maa lama, hc tcndO COmcrCO
COn cOs gran nmcrO dc aOs, aguantandO csCuCharvc| Os
sucOsy susCumpmcntOs tantOcnGrcCacn as
Cudadcs
y cn as
pancgras COmOcnAsa, y cn
taa, y cn asms m-
pOrtantc
s y mspO
puOsas sas. nOhabacnclcCtOOtrO mc-
dOdccs
tarbcn
avczadO cn csta dsCpna.
'
5ncmbargO,
tOdOOg
uc rclcrc,ArtcmdOrOcstbcn
dspucstOanO
trans-
mtrOta
Cua, snOa sOmctcrOa a cXpcrcnCa(eira) guc
cs para
c CanOn y c tcstgO dc tOdO O guc dCc.
y
hay guc
cntcndcr COn cO guc COntrOar as nlOrmaCOncs
aguc sc
rclcrcpOr
mcdOdcaCOmparaC
n COnOtras
lucn-
tcs, pOr a
COnlrOntaCn COn su prOpaprCtCay pOr c tra-
ba| O dc
razOnamcntO y dc a dcmOstraCn. as, nO sc dr
nada cn
carcn pOr smpcCOn| ctura. 5cr
cCOnOCcn Os
prOCcdmcntOs dccnCucsta, as nOCOncs -COmO as dc his
tora, asdcpeira-, aslOrmasdcCOntrOy dc
.
'vcrlCaCn
guc CaraCtcrzanacsapOCa, ba| Oa nlucnCamsOmcnOs
drcCtadcpcnsamcntOcsCptCO, asCOcCtasdc sabcrclcC-
tuadas cn
c Ordcn dc ahstOranatura O dc amcdCna.

'
L tcXtOdcArtcmdOrOOlrcCcavcnta|aCOnsdcrab
c dcprc-
scntar una rclcXn
cabOrada sObrc una
vasta dOCu
mcnta-
Cn tradCOna .
Ln scmc| antcdOCumcntO, nO sctratadc
busCar aslOrmu-
aCOncs
dc una mOra
austcra O a aparCn dc nucvas cX-
gcnCas cn
matcradcCOnduCta scXua,OlrcCcmsbcnnd-
CaCOncs sObrc mOdOs dc aprcCaCn COrr
cntc y
aCttudcs
gcncramcntc aCcptadas. La rclcXn lOslCa nO cst pOr
CcrtOauscntcdccstctcXtO, y sccnCucntrancnrclcrcnCas
bastantc
Caras a prObcmas y dcbatcs COntcmpOrncOs, pc-
rOCOnCcrncnaOsprOCcdmcntOsdcdcsClr
amcntOyam-
tOdO dc a
ns s, nO a O|uCOs dc vaOr y a Os COntcndOs
mOracs. L
__
tc

!
__
brc c guc sc c|crCcn as|crprcta-
COncs, as csCcnas OnrCas dc guc tratan, pOr COnCcptO dc
prcsagO, asstuaCOncsyOsaCOntcCmcntOsgucanunCan,
1 9. Ibid., dedicatoria.
20. Ibid. , II, conclusion.
2 1 . R. J.
White, en su introducci6n a Ia edici6n inglesa
de Artemidoro, sub
raya varios ra
stros de Ia influencia empirista y esceptica en Artemidoro. Sin
embargo, A. H.M Kessels ("Ancient systems of dream classification", Mne
mosyne, 1 969, p. 391 ) afirma que Artemidoro no era mas que un practicante
que interpretaba solamente el suefo que tenia que tratar cotidianamente.
EL METODO DE ARTEMIDORO 13
pOrtOnOCOnaunpasa| OCOmny tradCOna . 5OpuOdOpOdr
a OstO tOXtO dO ArtOmdOrO guO d tOstmOnO dO una trad-
CnmOrabastantOdlunddaysndudaarragadadOsdOmuy
antguO. OrOCOn tOdOhayguO tOnOrprOsOntOguO sOtOXtO
abundaOndOtaOs, sprOsOntaaprOpstOdOOssuOOsuna
pnturadOdlOrOntOsaCtOsyrOaCOnOssOXuaOspOsbOsms
sstOmtCa guO CuaguOr Otra Obra dO a m sma pOCa, nO
OsdOnngunamanOrauntratadOdOmOra,guOtuvOsOCOmO
mOta prmOra O lOrmuar|uCOs sObrO OsOs aCtOs y Osas rO-
aCOnOs. LOsprnCpOsdOunamOranOsOnprOpuOstOspOr
smsmOs, sO puOdO nCamOntO rOCOnOCOrOs a travs dO a
marCha msma dO ams s. ntOrprOtandO as ntOrprOtaCO-
nOs. LOCuasupOnOguOsOdOtOngaunOunnstantOOnOsprO-
COdmOntOsdOdOsClramOntOguOpOnOOnObraArtOmdOrO
dO!a manOraguOsOapOsbOdOspusdOsclraramOraguO
Ost subyaCOntO ba| O Os anss dO Os suOOs sOXuaOs.
1. ArtOmdOrOdstnguOdOslOrmasdOvsOnOsnOCturas. Ls-
tnOssuOOs. enypnia; traduCOnOsalOCtOsaCtuaOsdOsu-
|OtO, aguOOsguOaCOmpaanaamaOnsuCarrOra. sOOst
OnamOradO, sOdOsOaaprOsOnCadOOb| OtOamadO, sOsuOa
guO Ost a, Ost unO prvadO dO amOntO, OXpOrmOnta a
nOCOsdaddOCOmOr, suOaunOguOOstamOntndOsO,Otam-
bnaguOguO OstdOmasadO atbOrradOdObazOla suOa
guOvOmtaOguOsOahOga, O guO tOnO mOdO dO sus OnO-
mgOs suOaguOOrOdOan. Lsta lOrmadO suOOtOnOunva-
OrdagnstCOsmpO. sOOstabOCOOnaaCtuadad[dO prO-
sOntOaprOsOntO), manlOstaasu| OtOguOduOrmOsuprOpO
OstadO, traduCO O guO Os, On O OrdOn dO CuOrpO, CarOnCaO
OXCOsO, y O guO, On O OrdOn dO ama, Os mOdO O dOsOO.
lOrOntOssOnOsOnsuOOs. oneiroi. 5unaturaOzaysulun-
Cn, ArtOmdOrOasdOsCubrOlCmOntOOn as trOs OtmO-
Ogas guO prOpOnO. L oneiros OsOguO to on eirei, O guO
dCOOsOr, dCOOguOOstyaOnO OnCadOnamOntO dOtOm-
pO y sOprOduCr COmO aCOntOCmOntO On un pOrvOnr ms
O mOnOs COrCanO. Ls tambn O guO aCta sObrO Oamay a
OXCta. oreinei; a OnsOaCn mOdlCa O ama, a COnlOrma
yamOdOa,apOnOOnCOrtasdspOsCOnOsyprOvOCaOnOa
22. Artemidoro, Clave de los sueios, 1, 1 .
1 4
SO!i AR CON LOS PROPIOS PLACERES
mOvmOntOs guO COrrOspOndOn a O guO O Os mOstradO. 5O
rOCOnOCO lnamOntO On
Osta paabra
oneiros O nOmbrO dO
mOndgOdO
)taCa, rOs, guO OvabaOsmOnsa| OsguO sOOha-
ban OOnladO. ' 1rmnOa trmnO puOs enypnion y oneiros
sOOpOnOn, OprmOrO haba dO ndvduO, O sOgundO dO Os
aOOntOCmOntOs dO mundO, unO dOrva dO Os OstadOs dO
CuOrpOydOama,OOtrO
sOantCpaadOsarr
OOdOa
CadO-
na dO tOmpO, unO manlOsta O|uOgO dO OXCOsO O dO a Ca-
rOnCa OnOOrdOn dO Os apOttOsy dO as
avOrs
OnOs, O OtrO
haOO sOas a ama y, a msmO tOmpO,
a COnlgura. Or un
adO Os suOOs dO dOsOOdCOnOrOa dO ama

n suOstad
O
aCtua,pOrO OtrO, asOnsOaCOnOs dO sOrdC OpOrvOnr
dO aCOntOCmOntO On O OrdOn dO
mundO.
UnasOgundabrOCha n
trOduCO, OnCada
una dO as
dOs Ca-
tOgOrasdO vsnnOCtur
a, OtralOrmadOdstnOn. OguO
sO muOstra CaramOntO, dO manOra transpa
rOntO, sn
OXgr
dOsClramOntOOntOrprOtaCn, yOguOnO sO dasnOdOma-
nOra lgurada y On mgOn
OsguO dCOn Otra COsa guO suapa-
rOnCaprmOra. LnOssuOOsdOOstadO, O dOsOO puOdOguO-
dar manlOstadO pOr aprOsOnCalCmOntO rOCOnOCbO dO
suOb|OtO[sOvOOn suOOsa amu|OrguO sOdOsOa), pOrOpuO-
dOmanlOstarsOtambnpOrOtramagOnguOtOnOunparOn-
tOsOO ms O mOnOs O|anOCOn O Ob|OtOOnCuOstn. lOrOn-
Ca anOga On Os OnsuOOs dO aCOntOCmOntOs. agunOs dO
OOs dOsgnan drOOtamOntO, mOstrndOO COmO Os, O guO
OXstO ya On O mOdO luturO. sO vO On suOOs rsO a pguO O
barCOOnOguOprOntOnaulragarunO, sOvOunOhOrdO pOr
OarmaCOnguOsOrunOhO
rdOmaana,taOssOnOsOnsuO-
Os amadOs tOOrOmtCOs
OrOOnOtrOs
CasOs, arOa
Cn
dOamagOnCOnOaCOntOCm
OntOOsndrOCta. amagOndO
barOOguO sOdOspOdazaOnO arrOClO puOdO sgnlCarnOun
naulragO, n sguOraunadOsgraCa, snOparaOOsCavOguO
tOnO OsO suOO, su prXma bOraCn, sOn stOs Os suOOs
aOgrCOs.
AhOra bOn, O |uOgO OntrO
Ostas dOs dstnCOnOs pantOa
a ntrprOtO un
]
rObOma prCtCO. 5Oa una vsn dada du-
rantO O dOrmr. OmO rOCOnOCOr s tOnO unO guO vrsOas
OOnunsuOOdOOstadOOCOnunOnsuOOdOaCOntOCmOntO?
_LmOdOtOrmnars amagOn anunCad rOCtamOntO O guO
23. Ibid. , I, 1 . Cf. Odisea, XVIII, 7.
EL METODO DE ARTEMIDORO IS
muOstra, O s hay guO supOnOr guO Os a traduCCn dO agO
dlOrOntO ? LvOCandO Osta dlCutad Onas prmOras pgnas
dO brO IV [OsCrtO dOspus dO Os trOs prmOrOs), ArtOmdO-
rO haCO vaOrampOr!anCaprmOrdaguO tOnOO ntOrrO-
garsO sObrO O su| OtO sOadOr. Ls bOn sOgurO, OXpCa, guO
Os suOOsdOOstadOnOpOdranprOduCrsOOnas amasvr-
tuOsas, stas, OnOlOCtO, han sabdOdOmnarsusmOvmOn-
tOs rraCOnaOs, pOr COnsguOntO sus pasOnOs -dOsOO O
mOdO-, sabOntambnmantOnOr su CuOrpOOnOOgubrO
OntrOaCarOnCayOOXCOsO,paraOas,pOrtantO,nOhaypOr-
turbaCOnOs, uOgOnOhay dOOsOssuOOs(enypnia) guO dO-
bOnsOmprOCOmprOndOrsOCOmO manlOstaCOnOsdOalOCtOs.
LspOrOdOmsuntOmamuylrOCuOntOOntrOOsmOrastas
guOavrtudsOsOaapOradOsaparCndOOssuOOsguO
traduCOn On O dOrmr Os apOttOs O Os mOvmOntOs nvO-
untarOs dO ama y dO CuOrpO. LOs suOOs dO durmOntO
-dOCa 5nOCa- sOn tan tumutuOsOs COmO su |Ornada. "
utarCO sO apOyaba On ZOnn para rOCOrdar guO Os una sO-
a dO prOgrOsO nO sOar yaguO sOgOza COn aCCOnOs dOshO-
nOstas. Y OvOCaba a OsOs su|OtOs guO tOnOn bastantO luOrza
durantOavgaparaCOmbatrsuspasOnOsyrOsstrOs,pO-
rO guO, dO nOChO, bOrndOsO dO as OpnOnOs y dO as O-
yOs, yanO sOntOn vOrgOnza, sOdOspOrtaOntOnCOs OnOOs
O guO tOnOn dO nmOra y dO COnCOsO.
araArtOmdOrO,OntOdOCasO,CuandOsOprOduCOn,OssuO-
Os dOOstadOpuOdOn tOmardOslOrmas. OnamayOradOas
gOntOs, O dOsOOO aavOrsn sO manlOstan drOCtamOntO y
snOCutarsO, pOrO nOsO manlOstansnOpOr sgnOsOnaguO-
Os guO sabOn ntOrprOtar sus prOpOs suOOs, Os guO su a-
mahaCOtrOtas dO manOra ms artlCOsa. As, unhOmbrO
sn OXpOrOnCa On matOra dO OnrOCrtCa vOr On suOOs a
a mu|OrguO dOsOa O a muOrtO tan anhOada dO su amO. L
amadOsCOnladaOhbdOOXpOrtOrOChazarOnCOrtOmO-
dOmanlOstarOOOstadOdOdOsOOOnguO sO OnCuOntra, rOCu-
rrr a aastuCay pOrCOnsguOntO, On ugardOvOr smpO-
mOntOaamu|OrguOdOsOa,OsOadOrvOramagOndOagO
guO a dOsgna. un CabaO, un OspO|O, un barCO, O mar, a
hOm bra dO una lOra, una prOnda dO vOstr lOmOnna. ArtO
24. Seneca, Cartas a Lucilio, 56, 6.
25. Plutarco, Quomodo quis suos in virtus sentiat profectus, 1 2.
'

SO&AR CON LOS PROPIOS PLACERES


mdOrO Cta a aguO pntOr dO LOrntO, ama sn duda OXpOr-
ta, guO vOaOn suOOs O dOrrumbO dO tOChO dO suCasay su
prOpadOCaptaCn, hubOra pOddO magnarsOguOOrasO
O sgnO dO un aCOntOCmOntO luturO, pOrO Ora un suOO dO
OstadO,OhOmbrOdOsOabaamuOrtOdOsuamO-OCuavvO
tOdava, anOta ArtOmdOrO dO pasO.

Ln CuantOa Os OnsuOOsontrt|, CmO rOCOnOCOrOs guO


sOn transparOntOsy tOOrOm!COs dO Os guO anunCanpOr
avadOaaOgOraunaCOntOCmOntOdstntOdOaguOOguO
muOstran 5 sO pOnOn apartO as mgOnOs OXtraOrnaras
guO pdOn OvdOntOmOntO una ntOrprOtaCn, as

O anun-
Can CaramOntOunaCOntOCmOntOsOndOnmOdatO sanCO-
nadas pOr a rOadad. O aCOntOCmOntOOssguOsntardan-
za, O OnsuOO tOOrOmtCO sOabrO sObrO O guO anunCa, nO
dO| andO a antOrprOtaCnnasdOrO pOsbOnpazO nds-
pOnsabO. LOssuOOsaOgrCOssOrOCOnOCOnpuOs lCmOn-
tOpOrOhOChOdOguOnOvan sOgudOs dO rOazaCndrOCta.
OsOntOnCOsCuandOCOnvOnOCOmpOnOtrarsOdOOOsparan-
tOrprOtarOs. AadamOsadOmsguOasamasvrtuOsas-guO
nOtOnOnsuOOs snO sOOnsuOOs- nOCOnOCOnCas sOm-
prOsnOasCarasvsOnOsdOOsOnsuOOs 1 rOmtCOs. Ar-
tOmdOrO nO nOCOsta OXpCar OstO prvOgO. Ora una trad-
CnOadmtrguOaasamaspurasOs dOsOs Oshababan
drOCtamOntO. KOCOrdOmOsaatn, OnLa republica: LuandO
haapaCguadOOsasdOspartOsdO amaadOapOttOy a dO
aCOra| y OstmuadO atOrCOra dOndO rOsdO a sabdura,
y sO abandOnalnamOntOa rOpOsO, Os OnOstasCOndCOnOs,
bOnO sabOs,COmOOamaaCanzamO|OravOrdad.

Y On
a nOvOadOLartndOAlrOdsa,OnOmOmOntOOnguOLa-
rrOOvaaaCanzarpOrlnOtrmnOdOsuspruObas,y OnguO
su argO COmbatO pOrCOnsOrvaravrtudvaa sOr rOCOmpOn-
sadO, tOnO un suOO tOOrOmtCO guO sO antCpa a lna
dO anOvOay COnsttuyO dO partO dO a dOsa guO aprOtOgO
a avOz prOsagO y prOmOsa. 5O vO tOdava vrgOn On 5 ra-
Cusa, OntrandO OnO tOmpO dO AlrOdta, uOgO On O CamnO
dOrOtOrnO, dOsCubrOndOa QuOrOasy, dOspus dO OsO, O da
dOsubOda,aCudadOntOraadOrnadadOgurnadas,Oams
26. Artemidoro, Clave de los suenos, IV, prefacio.
27. Plat6n, La republica, IX, 572a-b.
EL METODO DE ARTEMIDORO 1 7
maaOOmpaadadOsupadrOy dOsumadrOhasta a OasadO
su prOmOtdO. "
5O puOdO OstabOOOr O CuadrO sguOntO dO as rOaOOnOs l-
| adaspOrArtOmdOrOOntrO Os tpOs dO suOOs, sus manOras
dO sgnlOar y Os mOdOs dO sOr dO su|OtO.
Los suefos Los ensuefos de
de estado acontecimientos
Por Teore- Aleg6-
Directos
signos maticos ricos
En las almas
Nunca
Lo mas a
virtuosas menudo
En las almas Expertas Lo mas
ordinarias a
menudo
lnexper- Lo mas a Lo mas a
tas menudo menudo
Ls atmaOasadOOuadrO -a dO Os OnsuOOs aOg-
rOOsdOaOOntOOmOntOstaOsOOmOsOprOduOOnOnasamas
Ordnaras-aguOdOlnOOOampOdOtraba|OdOaonirocri
tica. A Ost a ntOrprOtaOn pOsbO, puOstO guO nO hay
transparOnOadOavsn snOutzaCndOunamagOnpa-
ra dOOrOtra, a Ost antOrprOtaOn t, puOstO guO pOr-
mtOprOpararsOparaunaOOntOOmOntOguOnOOsnmOdatO.
2. L! dOsOlramOntOdOaaOgOra OnrCa sOhaOO pOrava
dOaanaOga. ArtOmdOrOvuOvOsObrO OstOvarasvOOOs. O
artOdOaOnrOOrtOadOsOansasObrOaOydOsOmO|anza,OpO-
ra pOr aOOmparaOndOOsOmO|antOOOnO sOmO| antO.
LsaanaOgaArtOmdOrOahaOOlunOOnarOn dOs panOs.
5O trata OnprmOr ugar dOa anaOga dO naturaOza OntrO
amagOndO suOOy Os OOmOntOs dO luturO guO anunCa.
aradOtOOtarOsa sOmO| anza, ArtOmdOrO sOvaO dO dlOrOn
28. Carit6n de Afrodisia, Aventuras de Quereas y Calirroe, v, 5.
29. Artemidoro, op. cit., 11, 25.
' "
SONAR CON LOS PROPIOS PLACERES
tOs mOdOs. dOntdadCuatatva[sOarCOn un maOstarpO-
dr sgnlCarO ma OstadO luturO dO a saudO dO alOr-
tuna, sOarCOnbarrOsgnlCaguOOCuOrpOOstaratOstadO
dO sustanCas nOCvas), dOntdad dO as paabras [O CarnOrO
sgnlCaO mandO, dObdO a|uOgO krios - kreion); 30 parOntOs-
CO smbCO [sOar COn un On Os sgnO dO vCtOra para O
atOta, sOarCOntOmpOstadOsOssgnOdOdOsgraCa),OXstOn-
Ca dOunaCrOOnCa, dOundChOpOpuar, dOuntOmamtO-
gCO [O OsO dOsgna a una mu|Or a Causa dO LastO a arCa-
dana), '
'
pOrtOnOnCa tambn a una msma CatOgOra
_
O a
OX stOnCa. asOsCOmOOmatrmOnOy amuOrtOpuOdOnsg-
nlCarsO O unO a OtrO On O suOO, puOstO guO Os dOs sOn
COnsdOradOs COmOun telos, unln [Ob| OtvO O trmnO) para
avda,' smtud dO prCtCas [dOspOsar a una vrgOn pa-
raunOnlOrmO sgnlCaamuOrtO, puOs tOdas as COrOmOnas
guO aCOmpaan a as bOdas aCOmpaan tambn a Os lu-
nOraOs). ''
HaytambnaanaOgaOnvaOr. Y Os stOunpuntOCap-
ta On a mOdda OnguO aOn rOCrtCa tOnO pOrlunCn dO-
tOrmnar s Os aCOntOCmOntOs guO tOndrn ugar sOn lavO-
rabOs O nO. 1OdO O CampO dO sgnlCadO dO OnsuOO Ost
OsCanddO, OnOtOXtOdOArtOmdOrO, pOradstrbuCn, On
OmOdObnarO, OntrO ObuOnOy OmaO, OlastOy OnOlas-
tO, OdChOsOy O dOsdChadO. La CuOstn OspuOs sta. i C-
mOpuOdOOaCtOguO Ost rOprOsOntadOOnOsuOOanunCar
COn suvaOrprOpOO aCOntOCmOntO guO sO prOduCr? L
prnCpOgOnOraOs smpO. UnOnsuOO Ovaun prOnstCO
lavOrabO s O aCtOguOrOprOsOnta OsbuOnO msmO. OrO
CmO mOdr OsO vaOr ? ArtOmdOrO prOpOnO sOs CrtOrOs.
i LsOaCtOrOprOsOntadOCOnlOrmOa anaturaOza? i LsCOn-
lOrmOa a Oy? Ls COnlOrmOa a COstumbrO ? Ls COnlOrmO
a a techne -Os dOCra as rOgas y prCtCas guO pOrmtOn
a una aCCn aCanzar sus mOtas ? Ls COnlOrmO a tOmpO?
[O Cua guOrO dOCr. sO CumpO OnO mOmOntOy On as Cr-
CunstanCasguOCOnvOnOn?}namOntO, i guhaydOsunOm-
brO[Ovaun nOmbrO guO Os m smOun buOn augurO) ? Ls
30. Ibid. , 11, 1 2 (cf. Ia nota de A. -J. Festugiere, p. 1 1 2 de I a ed. francesa).
3 1 . Ibid. , II, 1 2.
32. Ibid. , II, 49 y 65.
33. Ibid. , II, 65.
EL METODO DE ARTEMIDORO 1 9
unprnCpOgOnOraguOtOdasasvsOnOs dO suOOCOnlOr-
mOs a a naturaOza O a su Oy O a a COstumbrO O a artO, O
anOmbrC, O a tOmpO sOn dObuOnaugurO, guO tOdas asv-
sOnOs COntraras sOn lunOstas y sn prOvOChO. ' 5n duda
ArtOmdOrOaadO dO nmOdatO guO OstO prnCpO nOOsun-
vOrsa y guO COmprOndO OXCOpCOnOs. uOdO habOruna OspO-
CO dOnvOrsndOvaOr. LOrtOsOnsuOOsguO sOn buOnOs
pOr dOntrO puOdOn sOr maOs pOr luOra. O aCtOmagna-
dO On O OnsuOO Os lavOrabO [as sOar guO sO COna COn un
dOs Os On s msmO pOstvO), pOrO O aCOntOCmOntO prOsa-
gadOOsnOgatvO[pOrguOsOdOsOsLrOnOs,OnCadOnadOpOr
sush|Os, amagOn sgnlCaguOrunOa a CrCO). 'OtrOs
OnsuOOs, a anvOrsa, sOnmaOspOrluOray buOnOspOr
dOntrO. un OsCavOsuOaguOOstOn aguOrra, Os O anun-
CO dO subOraCn, puOs un sOdadO nOpuOdO sOr un OsCa-
vO. HaypuOs,arOdOdOrdO Os sgnOsy dOOssgnlCadOspO-
stvOs O nOgatvOs, tOdO un margOn dO varaCOnOs pOsbOs.
NO sOtratadOunanCOrtdumbrOguOnOpudOsO supOrarsO,
snOdOundOmnOCOmpO|OguOOXgOguOsOtOnganOnCuOn-
ta tOdOs Os aspOCtOs dO amagOn sOada, COmO dO astua-
Cn dO sOadOr.
AntOs dO abOrdar O anss dO Os OnsuOOs sOXuaOs ta
COmO O praCtCa ArtOmdOrO, OstO rOdOO un pOCO argO Ora
nOCOsarOparaCaptarOmOCan smO dO asntOrprOtaCOnOs,
y paradOtOrmnarCmOasaprOCaCOnOsmOraOsdOOsaC-
tOs sOXuaOs saOnalOtOOnamntCadO OssuOOsguO as
rOprOsOntan.5OramprudOntOOnOlOCtOutzarOstOtOXtOCO-
mO un dOCumOntO drOCtO sObrO O vaOr dO Os aCtOs sOXua-
Os y suOgtmdad. ArtOmdOrO nO dCO s Ost bOn O nO, s
OsmOraO nmOra COmOtOr taaCtO, snO s OsbuOnOO maO,
vOnta|OsOOtOmbOsOarguOsOOCOmOtO. LOsprnCpOsguO
sOpuOdOnOntrOsaCarnOsOrOlOrOnpuOsaOsaCtOsmsmOs,
snOa suautOr, O msbOn a aCtOrsOXuaOn CuantOguOrO-
prOsOnta,OnaOsCOnaOnrCa, aautOrdOOnsuOOyguOha-
COprOsagarCOnOOObOnO OmaguOvaa suCOdOrO. Las
dOs grandOs rOgasdO aoni rocritica -asabOr, guOO suOO
dCOO sOryguOOdCOOnalOrmadOaanaOga-| uOgan
agudOamanOrasguOntO. OsuOOdCOOaCOntOCmOntO,
34. Ibid. , IV, 2.
35. Ibid., I, 5.
20 SOrAR CON LOS PROPIOS PLACERES
alOrtuna O O nlOrtunO, a prOspOrdadO adOsgraCa guO
Van a CaraCtOrzar On O rOa a mOdO dO sOr dO su|OtO, y O
dCOa traVs dOuna rOaCndO anaOga COn O mOdO dO sOr
-buOnOO maO, laVOrabO O dOslaVOrabO- dO su|OtO COmO
aOtOrOnOOsCOnarO sOXua dO suOO. NObusguOmOsOnOs-
tc tOXtOun CdgO dO O guOhayguOhaCOrO nO haCOr, snO
OrOVOadOrdOunatCadOsu|OtO, guOOXstatOdaVadOma-
nOra COrrOntO On a pOCa dO ArtOmdOrO.
\
2. EL ANALISIS
ArtOmdOrO dOdCa CuatrO CaptuOs a Os suOOs sOXuaOs'
-aOCuahayguOaadrmuChasanOtaCOnOsdspOrsas. Or-
ganza su anssarOdOdOrdO a dstnCnOntrO trOs tpOs
dcaCtOs. OsguOsOnCOnlOrmOsaaOy(kata nomon), OsguO
O sOn COntrarOs (para nomon) y Os guO sOn COntrarOs a a
naturaOza (ara physin). strbuCn guO Ost O|Os dO sOr
Cara. nngunO dO OstOs trmnOs Os dOlndO, nO sO sabO C-
mO sO artCuan as CatOgOras ndCadas, O s hay guO COm-
prOndOr O COntra natura COmO una subdV sn dO COn-
tra a Oy, COrtOs aCtOs aparOCOn On Osas dOs rbrCas a a
VOz.NOsupOngamOsunaCaslCaCnrgurOsaguOrOpartOsO
tOdOaCtO sOXuapOsbOOnOCampOO dOOOga, O dOOHO-
ga,OdOOCOntranatura.OsOgurOsOndOtaO,OstOsagru-
pamOntOsdO|anaparOCOrsnOmbargOCOrtantOgbdad.
1. 5Oan prmOrO Os aCtOs COnlOrmOs a aOy. LstO Captu-
O, paranuOstra mrada rOtrOspOCtVa, parOCO mOzCarCOsas
muydlOrOntOs. OadutOrOyOmatrmOnO, alrOCuOntaCn
dOasprOsttutas,OrOCursOa Os OsCaVOsdOaCasa, a mas-
turbaCn dO un sOrVdOr. O| OmOs dO adO pOr O mOmOntO
a sgnlCaCnguO COnVOnO dara Osta nOCndOCOnlOrm-
dadCOnaOy. OhOChO, unpasa|OdO OstOCaptuOOsCarOCO
bastantO bOn O dOsarrOO dO anss. ArtOmdOrO OstabO-
COCOmOrOgagOnOraguOasmu| OrOssOnOnOOnsuOOas
mgOnOs dO as aCtVdadOs guO dObOn tOCarO a sOadOr.
36. Caps. 77-80 del libro 1.
EL ANALISIS 2 1
LuaguOraguOsOapuOs amu|OryaCOndCnOnguOsOOn-
CuOntrO, Os On OsaCOndCn On aguO su aCtvdad COOCar
a sOadOr. ' HayguOCOmprOndOrguOOguOdOtOrmnapa-
ra ArtOmdOrO O sOntdO prOnstCO dO OnsuOO, y pOrCOn-
sguOntO On COrtO mOdO O vaOr mOra dO aCtO sOadO, Os
a COndCn dO O dO a COpartCpO, y nO a lOrma dO aCtO
msmO. LstaCOndCn,hayguOOntOndOraOnsOntdOam pO.
OsOOstatutOsOCadOOOtrO, OsOhOChOdOguOOstCasa-
dO O nO, dO guO sOabrOO OsCavO, Os O hOChO dO guO sOa|O-
vOn O vO|O, rCO O pObrO, Os su prOlOsn, Os O ugar On guO
sO O OnCuOntra, Os apOsCn guO OCupa rOspOCtO dO sOa-
dOr[OspOsa, amantO,OsCavO,|OvOnprOtOgdO, OtC. ). LntOnCOs
puOdO COmprOndOrsO, ba|O su dOsOrdOn aparOntO, amanOra
On guO sO dOspOga O tOXtO. sguO O OrdOn dO Os COpartC-
pOs pOsbOs, sOgn suOstatutO, suazOCOnO sOadOr, O u-
gar dOndO stO Os OnCuOntra.
LOs trOs prmOrOspOrsOna|OsOvOCadOs pOrO tOXtO rOprO-
duCOn a sOrO tradCOna dO as trOs CatOgOras dO mu| OrOs
aasguO sOpuOdOtOnOraCCOsO. aOspOsa, aamantO, aprOs-
ttuta. 5Oar guO sO tOnO una rOaCn COn a prOpa mu|Or
OsunsgnOlavOrabO,puOsaOspOsaOstOnrOaCndOana-
Oga natura COn O OlCO y a prOlOsn, COmO On stOs, sO
O|OrCOsObrOOauna aCtvdad rOCOnOCday Ogtma, dOOa
sOsaCaprOvOChOCOmOdOunaOCupaCnprspOra, OpaCOr
guO sO ObtOnO On su COmOrCO anunCa O paCOrguO sO Ob-
tOndr On OsbOnOlCOs dOOlCO. Nnguna dlOrOnCaOntrO
amu|Ory aamantO. LCasOdO as prOst tutas OsdlOrOntO.
LanssprOpuOstOpOrArtOmdOrOOsbastantOCurOsO. On
smsmaamu|Or, COmOOb|OtO dO guO sOsaCapaCOr, tOnO
unvaOrpOstvO, ystas-guOOvOCabuarOpOpuarama
a vOCOs traba|adOras- Ostn ah para prOpOrCOnar OsOs
paCOrOs,y sO OntrOgan snrOhusarnada. 5nOmbargO, hay
agunavOrgOnzaOnlrOCuOntarOstaCasOdOmu|OrOs. vOr-
gOnza y tambn gastO, O Cua guta un pOCO dO vaOr, sn
duda, a aCOntOCmOntO anunCadO pOr O suOOguO as rO-
prOsOnta. OrO sObrO tOdO Os O ugar dO prOsttuCn O guO
ntrOduCOun vaOrnOgatvO, y pOrdOs razOnOs, unaOsdO Or-
dOn ngstCO. s O burdO sO dOsgna COn un trmnO guO
sgnlCa taOrO tOnda(ergasterion) -OCua mpCa sgn
37. Ibid. , 1, 78.
22
SO!AR CON LOS PROPIOS PLACERES
lCaCOnOs lavOrabOs- sOO ama tambn, COmO aCOmOn-
tOrO, O ugar para tOdO O mundO, O ugar COm. La
Otra sO rOaCOna COn unO dO Os puntOs OvOCadOs tambn a
mOnudO On a tCa sOXua dO Os lsOlOs y dO Os mdCOs.
OgastO vanOdOOspOrma, sudOspOrdCO, snOprOvOChOdO
a dOsCOndOnCa guO a OspOsapOrsu partO puOdO asOgurar.
ObOraznpOraCua rCOn as prOsttutaspuOd

nOOn
suOO prOnOstCar a muOrtO.
Ln COmpOmOntO dO a trOga CsCa, mu| OramantO-
prOsttuta, ArtOmdOrO OvOCa a as mu| OrOs OnCOntradas pa-
sa|OramOntO. LOnsuOOOntOnCOsvaOparaOpOrvOnrOguO
vaOsOCamOntOamu|OrguOrOprOsOnta. OsrCa,vabOn
vOstda, Ova|Oyas,OsabOrta LOnsuOOprOmOtOagOvOn-
ta|OsO. 5OsvO| a, lOa, pObrO, snO sOOlrOCOdOpOrs, O suO-
O Os dOslavOrabO.
LagOntO dO Casa OlrOCO Otra CatOgOra dO COpartCpOs sO-
XuaOs, Os sOrvdOrOs y Os OsCavOs. LstamOs agu On O Or-
dOn dOa pOsOsndrOCta. nOOs pOr anaOgaCOmO OsOsCa-
vOs rOmtOna arguOza, lOrmanpartOntOgrantOdOOa. LaO
puOs pOrsuprOpOpOsOguO OpaCOrguO sOtOnOOn suOOs
COn OstO tpO dO pOrsOna|Os ndCaguO sOva a saCarpaCOr
dO asprOpas pOsOsOnOsy guOvOrOsmmOntOvan ahaCOr-
sOms grandOs y magnlCas. L|OrCO unO un dOrOChO, aprO-
vOChaunOsusbOnOs. 5uOOslavOrabOspOrCOnsguOntO,guO
rOazan un OstatutO y una Ogtmdad. OCO mpOrta, natu-
ramOntO, O sOXO dO COpartCpO, muChaCha O muChaChO, O
OsOnCaOsguO sOtratO dOun OsCavO. LnCambO, ArtOmdO-
rO haCO vaOr una dstnCn mpOrtantO. a guO COnCOrnO a
a pOsCndO sOadOrOnO aCtOsOXua,Os aCtvOOpasvO
OnOrsO dOba|O dO un sOrvdOr, nvOrtr On O suOO a |O-
rarguasOCaOsdOmaaugurO,OssOadOguOsulrrunO,
dOpartO dO OsO nlOrOr, undaOOguO tOndr unOguOtragar
sudOsprOCO. Y, COnlrmandOguOsOtrataagundudabOmOn-
tO, nOdOunalataCOntranatura, snO dOunanlraCCnaas
|Orarguas sOCaOs y dO una amOnaza COntra una|usta rOa-
CndOluOrzas,ArtOmdOrOanOtaapasarOvaOrguamOntO
nOgatvOdOOsOnsuOOsOnguOO sOadOr Os pOsOdOpOrun
OnOmgO, O pOrsuprOpO hOrmanO, mayOrO mOnOr [a gua-
dad guOda rOta).
VOnOdOspus O grupO dO as rOaCOnOs. avOrabO O On-
suOOOn guO sO tOnO una rOaCn COn una mu|OrguO sOCO
EL ANALISIS

'
nOCO, s nOOstCasaday s Os rCa,puOsunamu|OrguO sO OlrO-
CO nO sO da su CuOrpO, snO COsas rOatvas a su CuOrpO.
as guO apOrta COn [rOpas, |Oyas, y dOmanOra gOnOra tO-
dOs Os bOnOs matOraOs guO pOsOO). LOnsuOOOs dOslavO-
rabO On CambO s sO trata dO una mu|Or Casada, puOs Ost
On pOdOrdO su OspOsO, a Oy prOhbO guO sO tOngaaCCOsO a
Oay Cas!gaa OsadtOrOs,y O sOadOr, OnOstOCasO, dObO
OspOrar para O pOrvOnr CastgOs dO m smO OrdOn. l 5uOa
unO guO tOnO una rOaCnCOn un hOmbrO ? 5O sOadOr Os
una mu|Or[Os stO unO dO Os rarOs pasa|Os dO tOXtO dOndO
sO tOmaOnCuOntaO suOO dO as mu|OrOs), O suOOOslavO-
rabO On tOdOs Os CasOs, puOs Os COnlOrmO a Os papOOs na-
!uraOsy sOCaOs dO amu|Or. 5 Os un hOmbrO On CambO O
guO suOa guO Os pOsOdO pOr OtrO, O OOmOntO dO dsCrm-
naCnguOpOrmtOdstngurOvaOrlavOrabOOdOslavOra-
bO dO OnsuOO dOpOndO dO OstatutO rOatvO dO Os dOs CO-
partCpOs. OOnsuOOOsbuOnOsOs unOpOsOdOpOraguOn
msvO|Oy ms rCOguOunO[OsunaprOmOsadO rOgaOs), Os
maO s O COpartCpO aCtvO Os ms |OvOn y ms pObrO -O
nCusO smpOmOntO ms pObrO. sOa dO gastOs, On OlOCtO.
UntmOCOn|untOdOOnsuOOsCOnlOrmOsa aOynCum-
bOaamasturbaCn. LsOsOnsuOOsOstnmuyOstrOChamOn-
tOasOCadOs COn O tOmadO aOsCavtud. pOrguO sOtrata dO
un sOrvCOguO sOhaCOunO a s msmO[as manOs sOn COmO
sOrvdOrOsguOObOdOCOnaOguOpdOOmOmbrOamO)ypOr-
guO a paabra guO guOrO dOCr atar a a pCOta para azO-
taraOsCavOguOrO dOCr guamOntO OntrarOnOrOCCn. Un
OsCavO guO haba sOadO guO masturbaba a su amO luO, On
arOadad, COndOnadO pOra rOCb razOtOs. 5OvO aOXtrO-
maamptuddOOguOOsCOnlOrmOa aOy. COmprOndOpOr
gua Os aCtOs COnyugaOs, as rOaCOnOs COn una amantO y
a rOaCn, aCtva y pasva, COn OtrO hOmbrO, O tambn a
masturbaCn.
2. LCampOguOArtOmdOrOCOnsdOraOnCambOCOmOCOn-
trarO a a Oy Os! OsOnCamOntO COnsttudO pOr O nCOs-
tO. '" Y aunas O nCOstOsOOntOndOOn O sOntdO muy OstrC-
tOdOas rOaCOnOsOntrO padrOs Oh|Os. LnCuantOanCOstO
COn OshOrmanOsy ashOrmanas, OsasmadO a a rOaCn
38. Ibid. , I, 78 y 79.
24 SOJAR CON LOS PROPIOS PLACERES
padrOh|a s sO prOduCO OntrO un hOrmanO y una hOrmana,
OntrO dOs hOrmanOs, On CambO, ArtOmdOrO parOCO vaCar
On COOCarO On OOrdOn dO kata nomon O On O OOpara no
mon. Ln tOdO CasO haba dO OsO ba|O as dOs rbrCas.
LuandO un padrO suOa guO tOnO rOaCOnOs COn suha O
su h|O, a sgnlCaCn Os dOslavOrabOprCtCamOntOsm-
prO. Ya sOa pOrrazOnOslsCas nmOdatas . s O nO Osmuy
pOguOO -mOnOs dO CnCO O dOz aOs-, O pOr| uCO lsCO
COnsOCutvO a ta aCtO dO|a prOvOr su muOrtO O su OnlOrmO-
dad. 5 O nO OsmayOr, O suOO sguO sOndO maO pOrguO
pOnOOn|uOgOrOaCOnOs mpOsbOsOlunOstas. GOzardOprO-
pO h|O, gastar On aprOpa smOntO, Os un aCtO nt.
vanOgastOdOguOnOpOdrasaCarsOnngnprOvOChO, y guO
anunCapOrCOnsguOntOunagranprddadOdnOrO.UnrsO
a , CuandOha OgadO a sOrmayOrpOnamOntO, sOndO as
guOOpadrOyOh|OnOpuOdOnCOOXstrsnCOnlCtOOnuna
CasadOndOOs dOsguOrranmandar, OslOrzOsamOntOdOma
augurO. Lnun sOOCasOOsbuOnO un OnsuOO dO Osta CasO.
CuandOOpadrOOmprOndOunva|OCOnsuh|OytOnOpOrCOn-
sguOntO un nOgOCO COmn guO O|OCutar COn , pOrO s On
!aOs suOOs O padrO Ost On pOsCn dO pasvdad [tantO s
O sOadOrOsOpadrOCOmOsOsOh|O}, as sgnlCaCOnOs
sOnlunOstas. OOrdOndOas|Orarguas, OspOOsdOadOm-
naCn y dO a aCtvdad Ostn nvOrtdOs. La pOsOsn sO-
XuadOpadrO pOrOh|OanunCahOstdady COnlCtO. '
5O-
arguOsOaCOpaunOa aprOpah|anO OsmuChOmO|Orpara
OpadrO. 0 bOn OsO gastO, OnOCuOrpO dOunah| aguO un
dasOCasar, OvndOsO as a a Casa dOOtrOasmOntOdO
padrO, prOsagaunampOrtantOprddadOdnOrO.0 bOnOsa
rOaCn, s a h|a Ost ya Casada, ndCa guO abandOnar a
su mardO, guO rOgrOsar a su Casa, guO habr guO subvOnr
a sus nOCOsdadOs, O suOOnOOslavOrabOmsguOOnOCa-
sOOnguOsOndOpObrOOpadrO, ah|apuOdOvOvOrrCa, pOr
tantO Capaz dO subvOnr a as nOCOsdadOs dO su padrO. "

O una manOra guO puOdO parOCOrOXtraa, O nCOstO COn


amadrO[m radOsOmprO pOr ArtOmdOrOCOmOnCOstOh|O
39. N6tese sin embargo que, en una interpretacion dada en el libro IV,
4, penetrar al propio hijo con una sensaci6n de placer es seial de que vivini;
con una sensaci6n de sufrimiento, de que morini. Artemidoro anota que, en
este caso, es el detalle del placer lo que determina el sentido.
40. Artemidoro, op. cit. , I, 78.
EL
ANALISIS 25
ma
drO y nunCa madrOh| a) Os a mOnudOpOrtadOr dO prOsa-
gOslavOrabOs. HayguOCOnCurdOOO, sOgnOprnCpO
artOmdOranO dO aCOrrOaCn OntrOvaOrprOnstCOy va-
OrmOra,guOOnCOstO madrOh|O nOOsCOnsdOradOCOmO
lundamOntamOntO rOprOChabO? 0 hay guO vOrOnOOuna
dOasOXCOpCOnOs,prOvstaspOrArtOmdOrO, aprnCpOgO-
nOra guO On unCa? NOCabOdudaguO ArtOmdOrO COnsdOra
O nCOstO madrOh|O COmOmOramOntOCOndOnabO. OrOOs
nOtabO guO O prOstOvaOrOs prOnstCOs a mOnudO lavOra-
bOs,haCOndOdOamadrO unaOspOCOdO mOdOO y COmOdO
matrz dO gran nmOrO dO rOaCOnOs sOCaOs, y dO lOrmas
dO aCtvdad.LamadrOOsOOlCO,unrsOaOasgnlCapuOs
XtO y prOspOrdad On a prOlOsn. La madrO Os a patra.
guOnsuOOunarOaCnCOnOapuOdOprOvOrguOrOgrOsar
a su Casas OstOXadO, OguOOnCOntrarO XtO Onavda
pOtCa. La madrO Ostambn atOrralOCundadO dOndOha
sadOunO. sOst unO Onun prOCOsOCuandO tOnOun OnsuO-
O dO nCOstO, Os guO sO COnsOgur a pOsOsn On tgO, s
OsunOCutvadOr, OsguOtOndrunarCaCOsOCha.OgrO sn
OmbargO para Os OnlOrmOs. hundrsO On Osa madrOtOrra
guOrO dOCr guO mOrr unO.
3. LOs aCtOs COntra natura dan ugar On ArtOmdOrO a dOs
dOsarrOOs suCOsvOs. unOCOnCOrnOa OguO sOaparta dO a
pOsCn l| ada pOr a naturaOza [y OsO dOsarrOO vOnO CO-
mO anO|OdO antOrprOtaCn dO Os OnsuOOs dO nCOstO), O
OtrO COnCOrnO a as rOaCOnOs On as guO Os O COpartCpO
guOn pOr su naturaOza prOpa dOlnO O CartOr COntra
natura dO aCtO. "
'
ArtOmdOrOOstabOCOCOmO prnCpOguO anaturaOzaha
l| adO una lOrma dO aCtO sOXua bOn dOlnda para Cada Os-
pOCO. unapOsCnnaturayunasOa, dOaguOOsanmaOs
nO sOapartan. UnOs CubrOn a as hOmbras pOrdOtrsCOmO
O CabaO, O burrO, a Cabra, O buOy, O COrvO y O rOstO dO
Os CuadrpOdOs. OtrOsunOnprmOrO sus bOCas COmO as v-
bOras, as paOmas y as COmadrO|as, as hOmbras dO Os pO-
COs rOCOgOnOOspOrmaOXpu sadOpOrOmaChO. O msmO
mOdO, Os humanOs han rOCbdO dO a naturaOza un mOdO
muy prOCsO dO COn| unCn. lrOntO a lrOntO, COn O hOmbrO
4 1 . Ibid., I, 79-90.
26
SO!AR CON LOS PROPIOS PLACERES
OChadO OnCmadO amu|Or. Ua|OOsta lOrma, O COmOrCO sO-
Xua Os un aCtO dO pOsOsn pOna. COn ta dO guO Oa ObO-
dOzCa y guO COnsOnta, OsunOduOOOntOnCOs dO tOdOO
CuOrpOdOaCOmpaOra. 1OdasasOtraspOsCOnOs sOnn-
vOnCOnOs dO a dOsmOsura, dO a ntOmpOranCa y dO Os OX-
COsOs naturaOs a guO Ova a OmbraguOz. Hay sOmprO On
Osas rOaCOnOs nO naturaOs O prOsagO dO rOaCOnOs sOCa-
OsdOlOCtuOsas[maas rOaCOnOs, hOstdad), OOanunCOdO
un ma pasO dOsdO OpuntO dOvstaOCOnmCO [Ost unO sn
hOgura, Ost unO On apurOs).
LntrOOstas varantOsdO aCtO sOXua , ArtOmdOrO COn-
COdOunaatOnCnpartCuaraOrOtsmOOra . 5urOprObaCn
-y Os sta una aCttud muyamOnudOatOstguadaOnaAnt-
gOdad- Os vOOnta. aCtOhOrrOndO, latamOra Cuya
rOprOsOntaCn On suOOs nO puOdO tOmar un vaOr pOstvO
savO s rOmtO a a aCtvdad prOlOsOna dO sOadOr [s Os
OradOr, tOCadOr dO lauta O prOlOsOr dO rOtrCa), vana Ova-
CuaCndOsmOntO, OsaprCtCaanunCaOnsuOOsungastO
nt. UsOnOCOnlOrmOaanaturaOza, yguO mpdO dOspus
O bOsO O aCOmdaOn COmn, prOsaga aruptura, as hOst-
dadOs, a vOCOs a muOrtO.
OrOhayOtrasmanOrasdOCOOCarsOluOra dO anaturaO-
zaOnas rOaCOnOs sOXuaOs. pOranaturaOzamsma dO Os
COpartCpOs. ArtOmdOrO OnumOraCnCOpOsbdadOs. rOa-
COnOsCOnOsdOsOs, COnOsanmaOs, COnOsCadvOrOs, rO-
aCOnOsCOnunOmsmO,OlnamOntOrOaCOnOsOntrOdOsmu-
|OrOs. LaprOsOnCa dO Ostas dOs tmas CatOgOras OntrO Os
aCtOs guO OsCapan a anaturaOzaOs ms OngmtCaguOa
dOasOtras. LarOaCnCOnsgOmsmOnOdObOCOmprOndOrsO
COmO amasturbaCn, dO sta sOhaCOmOnCn OntrOOs aC-
tOs COnlOrmOsa aOy. OOguOsOtrata,OnarOaCnluO-
radOOnatura COnsgO msmO, OsdOapOnOtraCndO sOXO
On O prOpO CuOrpO, dO bOsO dadO pOr unO msmO a su prO-
pO sOXO, dO aabsOrCn dO sOXO On abOCa. L prmOr tpO
dO OnsuOOanunCapObrOza, ndgOnCay sulrmOntO, O sO-
gundO prOmOtO aOgada dO h|Os, s nO sOtOnOn tOdava, O
surOgrOsO, s OstnausOntOs, OtmO sgnlCaguO Os h|Os
mOr rn,guOsOvOrunOprvadOdOmu| OrOsydOmOrOtrCOs
42. P. Veyne, "L' homosexualite a Rome", en L'Histoire, enero de 1 98 1 ,
p. 78.
EL SUENO Y EL ACTO 27
[puOs nO sO nOCOstan mu|OrOs CuandO puOdO unO vaOrsO dO
s msmO)OguO sO vOrunO rOduCdOa una OXtrOmapObrOza.
LnCuantO a as rOaCOnOs OntrO mu|OrOs, puOdO unO prO-
guntarsOpOrgu aparOCOnOnaCatOgOradO Os aCtOs COn-
tranatura, mOntras guOas rOaCOnOs OntrOhOmbrOssOds-
trbuyOnOntrOasOtras rbrCas[yOsOnCamOntOOna dOOs
aCtOs COnlOrmOs a aOy) . La raznrOsdO sndudaOn alOr-
ma dO rOaCn guO ArtOmdOrO COnsdOra, a dO a pOnOtra-
Cn. pOr un artlCOCuaguOra, una mu|Orusurpa O papO
dOhOmbrO, tOmaabusvamOntOsupOsCn,ypOsOOaaOtra
mu|Or. LntrOdOshOmbrOs, OaCtOvr pOrOXCOOnCa, apO-
nOtraCn,nO OsOnsmsmOunatransgrOsndOanaturaO-
za[nC!usO spuOdO COnsdOrrsOO COmOvOrgOnzOsO, nCOn-
vOnOntOparaunOdOOsdOsO sOpOrtarO) . LnCambO,OntrO
dOsmu|OrOssOmO| antO aCtO, guO sOOlOCtaa dOspOChOdO O
guOsOnunayOtra, y rOCurrOndOasubtOrlugOs,OsttanluO-
ra dO O natura COmO arOaCn dO un humanO COn un dOs
O un anma . 5OrCOn OstOs aCtOs sgnlCaguO sO tOndrn
aCtvdadOs vanas, guO sO vOr una sOparada dO su mardO,
o guO Onvudar. La rOaCn OntrO as dOs puOdO sgnlCar
tambnaCOmunCaCnOOCOnOCmOntOdOOssOCrOtOs
lOmOnnOs.
3. EL SUENO Y EL ACTO
Os rasgOs sOndO nOtarsO, pOrguOmarCantOdOOanssdO
OnsuOO sOXua On ArtOmdOrO. Ln prmOr ugar, O sOadOr
OstsOmprOprOsOntOOnsuprOpOsuOO,asmgOnOssOXua-
Os guO dOsClra ArtOmdOrO nO COnsttuyOn nunCa una pura
y smpO lantasmagOra dO a guO O sOadOr luOsO OspOCta-
dOr y guO sO dOsarrOasO ba|O sus O|Os pOrO ndOpOndOntO-
mOntOdO. 1OmasOmprOpartOcn Oas, y COmOaCtOrprn-
Cpa, O guO vO Os a msmO On su aCtvdad sOXua . hay
supOrpOsCn OXaCta OntrO O su|OtO guO suOa un aCtO y O
su| OtO dO aCtO ta COmOOsvstOOnO OnsuOO. OrOtrapar-
tO, sO puOdO ObsOrvarguO On O COn|untO dO su Obra, ArtOm-
dOrOhaCOntOrvOnrraravOzOsaCtOsypaCOrOssOXuaOsCO-
mO OOmOntOs sgnlCadOs O prOsagadOs, sO dO manOra
rOatvamOntOOXCOpCOnaunamagOnCuaguOradadaOnO
28
S01AR CON LOS PROPIOS PLACERES
OnsuOO anunCa a Ogada dO un aCtO sOXua O aprvaCn
dOunpaCOr. "' LnCambO, stOs sOnanazadOsy agrupadOs,
OnOstrOsCaptuOsOstudadOsagu,COmOCOmpOnOntOdO
OnsuOOyOOmOntOsprOsagantOs. ArtOmdOrOCasnOOs

ha-
CO lgurar ms guO dO adO dO sgnlCantO, y Cas nunCa
dO adO dO sgnlCadO, mgOnOs y nO sOntdO, rOprOsOn-
taCn y nO aCOntOCmOntO rOprOsOntadO. La ntOrprOtaCn
dOArtOmdOrOvaa stuarsOpuOsOnuna nOaguO Osttraza-
da OntrO O aCtOr dO aCtO sOXua y O sOadOr dO suOO, yOn-
dO as dO su|OtO a su| OtO, y, partOndO dO aCtO sOXua y dO
papOdOsu|OtOtaCOmOsCrOprOsOntaa smsmOOnsusuO-
O, Otraba|OdO antOrprOtaCn tOndr pOrOb|OtvO dOsC
lrar O guO va a suCOdOrO a sOadOr una vOz guO rOgrOsO a
a vda dOspOrta.
UOsdO aprmOramrada,aparOCOguO amntCadOArtO-
mdOrO dOsClra muy rOguarmOntO, On Os suOOs sOXuaOs,
una sgnlCaCn sOCa. 5n duda suCOdOguO OsOs OnsuOOs
anunCOnuna pOrpOCa On O OrdOn dO a saud. OnlOrmOdad
O CuraCn, suCOdO guO sOan sOaOs dO muOrtO. OrO On una
prOpOrCn muChOmsmpOrtantO, rOmtOnaaCOntOCmOn-
tOs COmO O XtO O O lraCasO On Os nOgOCOs, O OnrguOC-
mOntOOOOmpObrOCmOntO, aprOspOrdadOOsrOvOsOsdO
atama, una OmprOsavOnta|OsaO nO, matrmOnOs lavOra-
bOsOaanzasdOsdChadas, dsputas, rvadadOs, rOCOnCa-
COnOs, buOna O maa suOrtO On a CarrOra pOtCa, un OXO,
una COndOnaCn. L OnsuOO sOXua prOsaga O dOstnO dO
sOadOr On avda sOCa, O aCtOr guO Os On O OsCOnarO sO-
Xua dO suOO antCpa sObrO O papO guO OCOrrOspOndOr
OnO OsCOnarO dO a lama, dO OlCO, dO Os nOgOCOs y dO
a Cudad.
Haypara OOOnprmOrugardOs razOnOs. La prmOraOs
dOOrdOnCOmpOtamOntOgOnOra.COnsstOOnunrasgOdOOn-
gua guO ArtOmdOrO utza muChO. LXstO On OlOCtO On grO-
gO-COmOpOrOdOmsOn dvOrsOs gradOs OnmuChasOtras
Onguas-unaambgOdadmuymarCadaOntrO OsOntdOsO-
Xua y O sOntdOOCOnmCOdO COrtOs trmnOs. As apaa-
bra soma, guO dOsgnaa CuOrpO, sOrOlOrOtambn a as r-
guOzas y a Os bOnOs, dO ah a pOsbdad dO OguvaOnCa
43. Los elementos sexuales aparecen como el significado del sueio en cier
to nu mero de casos; asi en el libro IV, caps. 37, 4 1 , 46, 66, y en el libro v, 24,
44, 45, 62, 65, 67, 95.
EL
SUENO Y EL ACTO 29
OntrO a pOsOsn dOunCuOrpOy apOsOsn dO rguOzas. ""
Ousia Os a sustanCa, Os tambn a lOrtuna, pOrO Os asms-
mO asmOntOy OOspOrma. aprddadOstOsgnlCarO
gastO dO sta. " L trmnO blabe, O daO, puOdO rOlOrrsO a
Os rOvOsOsdOlOrtuna,aasprddasdOdnOrO,pOrOtambn
ahOChOdOguO sOaunOvCtmadOunavOOnCaydOguO sOa
unO Ob|OtOpasvO dOu aCtO sOXua ." ArtOmdOrO|uOga tam-
bn COn a pOsOma dO vOCabuarO dO a dOuda. as paa-
bras guO sgnlCan guO Ost unO ObgadO a pagar y guO n-
tOnta bOrarsO puOdOn QuOrOr dOCr guamOntO guO sO Ost
urgdOpOrunanOCOsdad sOXua, y guOadarOsatslaCCn
sOOstarbrOdOOa. OtrmnOanagkaion guOsOutzapa-
ra dOsgnarO mOmbtO vr Ost On a OnCruC| ada dO Ostas
sgnlCaC OnOs. "'
Otra razn COnsstOOn alOrmay OnO dOstnOpartCuar
dOaObradOArtOmdOrO.brOdOunhOmbrOguOhabaOsOn-
CamOntOaOshOmbrOsparadrgrsuvdadOhOmbrOs. Hay
guO rOCOrdarOnOlOCtOguO antOrprOtaCndOOssuOOsnO
sO COnsdOraCOmOasuntOdOpuray smpOCurOsdadpOrsO-
na, Os un traba|Ot para gObOrnar a prOpa OXstOnCa y
prOpararsOaOs aCOntOCmOntOsguOvanaprOduCrsO. uOstO
guO as nOChOs dCOn aguOO dOguOOstarn hOChOs Os das,
OsbuOnO, paraOvarCOmOOsdObdOaprOpaOXstOnCade
hOmbrO, dOduOOdO Casa, dO padrO dO lama, sabOrdOsO-
lrarOssuOOsguOsOprOduCOnOnOa. 1aOsapOrspOCtva
dOOsbrOsdOArtOmdOrO.unaguaparaguOOhOmbrOrOs-
pOnsabO,OduOOdOCasapuOdaCOnduCrsOOnOCOtdanO,
OnlunCndO Os sgnOs guOpuOdOnprOlgurarO. LspuOsO
tO|dOdOOsavdalamar,OCOnmCa,sOCa, OguOsOOsluOr-
za pOr dOsCubrr On as mgOnOs dO suOO.
OrOOsOnO OstOdO. aprCtCantOrprOtatva,taCOmOOs-
tOnObraOnO dsCursO dOArtOmdOrO, muOstra guO O suO
44. Ibid., 11, 77. Cf. tambien IV, 4, sobre Ia equivalencia entre poseer (pe
netrar) y poseer (haber adquirido).
45. Ibid., I, 78.
46. Ibid., I, 78. Cf. tambien IV, 68, donde sofar que se convierte uno en
un puente significa que se prostituini uno: "Si una mujer o un hermoso mu
chacho sofasen que se convierten en puentes, se prostituirian y muchas gentes
pasarian encima de ellos. " Un hombre rico que habia tenido ese mismo sue
fo se encontr6 en una situaci6n en que fue "despreciado y como pisoteado".
47. Ibid. , I, 79; cf. tambien I, 45.
30
SOJIAR CON LOS PROPIOS PLACERES
OsOXuamsmOOspOrCbdO, OabOradO, anazadOCOmOuna
OsCOna sOCa, s anunCa agO buOnO O maO On O tOrrOnO
dO OlCO, dO patrmOnO, dO alama, dO a CarrOra pOt-
Ca, dOOstatutO, dOasamstadOsy dOasprOtOCcOncs, OsguO
Os aCtOs sOXuaOs guO rOprOsOntanOstn COnsttudOs dO Os
msmOsOOmOntOsguO. AsOgurOsprOCOdmOntOsdOan-
ss dO ArtOmdOrO, sO vO CaramOntO guO a ntOrprOtaCn
dO Os suOOs dO aphrodisia On trmnOs dO XtO O dO lraCa-
sO, dOOgrOOdOnlOrtunO sOCa, supOnOunaOspOCOdOCOn-
sustanCadad OntrO Os dOs CampOs. Y OstO aparOCO On dOs
nvOOs. O dO Os OOmOntOs dO OnsuOO rOtOndOs COmO ma-
tOraOs para O anss, y O dO Os prnCpOs guO pOrmtOn
prOstarun sOntdO[un vaOr prOnstCO)a OsOs OOmOntOs.
1. i LuOs sOn Os aspOCtOs dO OnsuOO sOXua guO ArtOm-
dOrO rOtOnO y haCO pOrtnOntOs On su an ss ?
LOspOrsOna|OsOnprmOrugar. O sOadOrmsmO, ArtO-
mdOtOnOrOtOndrpOrO|OmpOnOpasadOprXmOO O|a-
nO, nOOstadOdOnmO, nOngOnOra as pasOnOs, snO Os
rasgOs sOCaOs. a CasO dO Odad a guO pOrtOnOCO, s haCO o
nO nOgOCOs, s tOnO rOspOnsabdadOs pOtCas, s trata dO
Casara sus h|Os, sOstamOnazadOpOrarunaO pOrahOs-
tdaddO sus aOgadOs, OtC. LsasmsmO On CuantO pOrsO-
na| OsCOmO sOOnlOCaaOsCOpartCpOs rOprOsOntadOsOnO
suOO, OmundOOnrCOdO sOadOrdOArtOmdOrO OstpO-
badO dO ndvduOs guO apOnas tOnOn rasgOs lsCOs, y guO
nO parOCOn tOnOr muChOs azOs alOCtvOs O pasOnaOs COn O
sOadOrmsmO, nOaparOCOn snO COmO pOrlOs sOCaOs. |-
vOnOs, vO|Os[sOn On tOdO CasOms|vOnOs 0 msvO|Os guO
O sOadOr), rCOs O pObrOs, sOn gOntOs guO apOrtan rguOzas
OpdOnrOgaOs, sOnrOaCOnOshaagadOrasOhumantOs,sOn
supOrOrOsantOguOnOsCOnvOnOCOdOr,OnlOrOrOsdOOsguO
puOdO unO aprOvOCharsO OgtmamOntO, sOn gOntOs dO Casa
O dOOXtOrOr, sOnhOmbrOs brOs, mu|OrOsOnpOdOrdOma-
rdO, OsCavOs O prOsttutas dO OlCO.
LnCuantOa OguO suCOdOOntrOOsOspOrsOna|Osy OsOa-
dOr, a sObrOdad dO ArtOmdOrO Os absOutamOntO nOtabO.
NadadOCarCas,nadadOCOmbnaOOnOsOOmpCadas,nada
dO tantasmagOra, snO agunas varaOOnOs muy smpOs On
tOrnOaunalOrmaOsOnCa,apOnOtraOn. LsstaaQuOpa
EL S
UENO Y EL ACTO 3 1
rOCOCOnsttur aOsOnCamsmadO aprCtCasOXua, an-
Ca On tOdO CasO guO mOrOCO rOtOnOrsOy guO tOnO sOntdO On
OanssdOOnsuOO.MuChOmsguOOCuOrpOmsmO, COn
susdlOrOntOspartOs, muChOmsguOOpaCOrCOnsus Cua-
dadOsOntOnsdadOs,OaCtOdOpOnOtraCnaparOCOCOmOCa-
lCadOrdOOsaCtOs sOXuaOs,COnsuspOCasvarantOsdOpO-
sCny sObrOtOdOsusdOspOOsdOaCtvdady dOpasvdad.
LaprOguntaguOArtOmdOrOpan tOasnCOsaraOsOnsuOOs
guO OstudaOssnduda sabOrgunpOnOtraa gun. Lsu|O-
tO guO suOa [Cas sOmprO un hOmbrO), Os aCtvO O pasvO?
Ls guOnpOnOtra, dOmna, saCapaCOr? Ls guOn sO sOmO-
tO O guOn Os pOsOdO? Ya sO tratO dO rOaCOnOs COn un h|O
OCOnunpadrO, COnunamadrOO COnunOsCavO, aprOgunta
rOgrOsa Cas nlabOmOntO [a mOnOs guO nO Ostya mpC-
tamOntO COntOstada). i CmO sO ha hOChO a pOnOtraCn? 0
msprOCsamOntO. CuOra a pOsCn dO su|OtOOnOsapO-
nOtraCn? N sguOra O suOO OsbanO dO|a dO sOr ntO-
rrOgadOdOsdOOsOpuntOdOvstaynCamOntOdOsdOOsOpun-
tO dO vsta.
AhOrabOn, OsOaCtOdO pOnOtraCn -mOOO dO a aCtv-
dadsOXua,matOraprmadOantOrprOtaCnylOCOdOsOn-
tdOparaO suOO- Os pOrCbdO nmOdatamOntOOn O ntO-
rOrdOunaOsCOnOgralasOCa . ArtOmdOrOvOOaCtO sOXua
OnprmOrugarCOmOun| uOgO dO supOrOrdady dO nlOrO-
rdad. apOnOtraCnCOOCaaOsdOsCOpartCpOsOnunarO-
aCn dO dOmnaCn y dO sumsn, OsvCtOrapOrun adO,
dOrrOta pOr OOtrO, Os dOrOChOguO sO O|OrCO para unO dO Os
COpartCpOs, nOCOsdadguOOs mpuOsta a OtrO, Os OstatutO
guO sOhaCOvaOrO COndCn guO sO sOpOrta, OsvOnta| aguO
sO aprOvOCha, O aCOptaCn dO una stuaCn CuyO bOnOlCO
sOdO| aa OsdOms. LOCuaCOnduCOaOtrO aspOCtO dOaCtO
sOXua . ArtOmdOrO O vO tambn COmO un|uOgO OCOnm-
CO dO gastO y prOvOChO, prOvOChO Os O paCOr guO sO saCa,
as sOnsaCOnOs agradabOs guO sO OXpOrmOntan, gastO, a
OnOrganOCOsaraaaCtO,OdOspOrdCOdOsmOntO,OsaprO-
COsa sustanCa vta, y a latga guO sguO. MuChO ms guO
tOdas asvarabOsguOpudOsOnvOn rdOtOdOsOsgOstOspO-
sbOs, O dO as dlOrOntOs sOnsaCOnOs guO Os aCOmpaan,
muChOmsQuOtOdOsOsCuadrOspOsbOsguOOOnsuOOpu-
dOscprOsOntar, sOnOstOsOOmOntOs rOtOrOntOsa apOnOtra-
Cn COmOjucgO 'OstratgCO dO dOmnOsumsn y OOmO
32 SONAR CON LOS PROPIOS PLACERES
|uOgOOCOnmCOdOgastObOnOlCOOs guOArtOmdOrOrO-
tOnO para dOsarrOar su anss.
LstOs OOmOntOs puOdOn COrtamOntO parOCOrnOs, sdO
nuOstrO puntO dO vsta, pObrOs, OsguOmtCOs, sOXuamOntO
dOsCOOrdOs, pOrO hay guOObsOrvarguO saturanpOradO-
antadO O anss dO Os OOmOntOs sOCamOntO marCadOs.
O anssdOArtOmdOrO haCO dOsaparOCOra Os pOrsOna|Os
OntrOsaCadOsdOunOsCOnarOsOOadOguOOvantOdavatO-
das as CaraCtOrstCas, y Os dstrbuyOarOdOdOrdOun aOtO
OsOnCaguO sOstaa avOzOnOpanO dO as COn| unCOnOs
lsCas,OnOdOasrOaCOnOssOCaOsdOsupOrOrdadOnlO-
rOrdad y OnO dO as aCtvdadOs OCOnmCas dO gastO y dO
prOvOChO.
2. LmO, apartrdOOstOs OOmOntOsassOOCCOnadOsyhO-
ChOs pOrtnOntOs paraOanss, vaaOstabOCOrArtOmdOrO
O vaOr dO suOO sOXua ? Y hayguO OntOndOr COnOstO nO
sOOtpOdOaCOntOCmOntOguO sOanunCadOmanOraaO-
grCa, snO sObrO tOdO -O Cua Os O aspOCtO OsOnCa para
un anss prtCO- su Cadad, Os dOC r su CarCtOrla-
vOrabOOdOslavOrabOparaOsu| OtO.KOCOrdOmOsunOdOOs
prnCpOs lundamOntaOs dO mtOdO. aCadad prOnstCa
dOOnsuOO[OCarCtOrlavOrabOOnOdOaCOntOCmOntOprO-
sagadO} dOpOndO dO vaOr dO a magOn prOsagantO [O Ca-
rCtOrbuOnOO maO dOaCtOrOprOsOntadOOnsuOOs}.AhOra
bOn, a lO dOanssy dO Os O|OmpOs dadOs, hOmOs pOd-
dOvOrguOun aCtO sOXua dO vaOrpOstvO dOsdO OpuntO
dOvstadOArtOmdOrOnOOssOmprOn OXaCtamOntOunaCtO
sOXua pOrmtdO pOr a Oy, hOnradOpOr a Opnn, aCOpta-
dOpOraCOstumbrO. HaypOrsupuOstO COnCdOnCas lunda-
mOntaOs. sOarguOtOnOunO rOaCOnOs COnaprOpaOspOsa
O aprOpaamantO OsbuOnO, pOrO hay dOslasOs, O mpOrtan-
tOs. O vaOr lavOrabO dO suOO dO nCOstO COn a madrO Os
O O|OmpO ms mprOsOnantO. HayguO ntOrrOgarsO. l Cu
OsOsaOtramanOradO CalCar Os aCtOs sOXuaOs, OsOs OtrOs
CrtOrOs guO pOrmtOn dOCr guO sOn buOnOs On suOOs y
para O sOadOr, CuandO sOran COndOnabOs On a rOadad?
UOn parOCO guO O guO COnsttuyO O vaOr dO un aCtO sO-
Xua sOadOOsarOaCnguO sOOstabOCOOntrOO papOsO-
Xua y O papO sOCa dO sOadOr. MsprOCsamcntc, puOdO
EL SU
E
NO Y
E
L ACTO
33
dOCrsOguOArtOmdOrOOnCuOntralavOrabOydObuOnprO-
nstCOun OnsuOOOnguO O sOadOrO| OrCO su aCtvdad sO-
xuaCOnsuCOpartCpOsOgnunOsguOmaCOnlOrmOaOguO
Os O dObO sOrsu rOaCnCOn OsOmsmO COpartCpOOnav-
da sOCa y nO sOxua, Os O a|ustamOntO a a rOaCn sOCa
dOspOrtaOguOOsCalCadOrdOarOaCnsOxuaOnrCa.
arasOrbuOnO,OaCtOsOxuaCOnguO sOsuOanOCOsta
ObOdOCOraunprnCpOgOnOradO sOmOrlsmO. YparasO-
gurhabandOOsguOmtCamOntO, pOdramOsaadrguOOsO
prnCpO tOmadOs lOrmas. a dO un prnCpO dO anaOga
dOpOsCnya dOunprnCpOdOadOCuaCnOCOnmCa.
5OgnOprmOrOdOOstOsprnCpOs,u aCtOsOxua sOrbuOnO
OnamOddaOnguOOsu|OtOguO suOa OCupO OnsuaCtvdad
sOxuaCOnsuCOpartCpOunapOsCnCOnlOrmOaaguOtO-
nOOnarOadadCOnOsOmsmOCOpartCpO[OunCOpartCpO
dOm smOtpO). as, sOraCtvOCOnOOsCavO dOunO[Cua-
guOraguO sOasu sOxO)OsbuOnO, O sOraCtvOCOnunaprOst-
tuta O unmuChaChOprOsttudO, O sOraCtvO COn un muCha-
ChO|OvOny pObrO, pOrO sOr buOnO sOr pasvO COn aguOn
msvO|OguOunOymsrCO, OtC. LnvrtuOdOOstOprnCpO
dO sOmOrl smOOsCOmOO suOOdO nCOstOCOnamadrOOs-
t CargadO dO tantOs vaOrOs pOstvOs. sO vO On On OlOCtO
a su| OtOOnpOsCndO aCtvdad rOspOCtO dOunamadrOguO
OhahOChO naCOr y guO O ha amOntadO, y guO dObO a su
vOzCutvar, hOnrar, sOrvr, mantOnOryOnrguOCOr,COmOuna
tOrra, una patra, una Cudad. OrO para guO O aCtO sOxua
tOnga On O suOO un vaOr pOstvO, Os prOCsO tambn guO
ObOdOzCaa un prnCpO dO adOCuaCn OCOnmCa, Os prO-
CsOguO O gastO y O bOnOlCO guO COmpOrta Osa aCtv-
dadOstnCOnvOnOntOmOntOdspuOstOs. On Cantdad[muChO
gastO para pOCO paCOr nO Os buOnO) y On d rOCCn tambn
[nO haCOr gastOs vanOs COn aguOOs O aguOas guO nO Ostn
On stuaCndOrOsttur, dOCOmpOnsarO dO sOr tOsaCam-
bO). LstOprnCpOOsOguOhaCOguO sOabuOnOsOarOnuna
rOaCnsOxuaCOnOsCavOs. sOaprOvOChaunOdO susprOpOs
bOnOs, O guO sO ha COmpradO para O bOnOlCO dO traba|O
da adOms O dO paCOr. Ls tambn O guO dasus sgnlCa-
COnOsmtpOsa Os OnsuOOsOn guO unpadrOtOnOuna rO-
aCnCOn suh|a. sOgnguOstaOst CasadaO nO, guOO pa-
drO msmO sOa vudO 0 nO, guO O yOrnO sOa ms rCO 0 ms
p
ObrOguOO suOgrO, O suOOsgnlCarObOnO gastOpara
34 SOJAR CON LOS PROPIOS PLACERES
adOtO, ObOn unaayudaprOvOnOntOdOah|a, ObOnaOb-
gaCn dO mantOnOra dOspus dO su dvOrCO.
5O puOdO rOsumr tOdO OstO dCOndO guO O hO drOCtOr
dO a ntOrprOtaCn dO ArtOmdOrO, On CuantO a vaOr prO-
nstCO dO Os suOOs sOXuaOs, mpCa adOsCOmpOsCny
O anss dO Os suOOs sOXuaOs On OOmOntOs [pOrsOna|Os
yaCtOs)guOsOn, pOrnaturaOza,OOmOntOssOCaOs, yguOn-
dCa COrta manOradO CalCarOs aCtOs sOXuaOs On lunCn
dO amanOraOnguOOsu|OtOsOadOrmantOnOCOmO su|OtO
dO aCtO sOadOsupOsCndOsu|OtOsOCa . LnaOsCOnadO
suOO, O aCtOr sOXua [guO Os sOmprO O sOadOr, y guO Os
prCtCamOntOsOmprOunhOmbrOadutO)dObOmantOnOr,pa-
ra guO su suOO sOa buOnO, su papO dO aCtOr sOCa [nCusO
s suCOdOguO O aCtO sOaCOndOnabO On arOadad). NOOv-
dOmOsguOtOdOsOssuOOssOXuaOsguOArtOmdOrOanaza
sOn COnsdOradOs pOr COmO dO a CatOgOra dO OnsuOO
(oneiros): dCOn puOs O guO va a sOr. y O guO va a sOr,
OnOstOCasO, y rOsutadChO OnO suOO, OsapOsCndO
sOadOrCOmOsu|OtOdO aCtvdad-aCtvOOpasvO, dOmnan-
tO O dOmnadO, vOnCOdOrO vOnCdO, pOr OnCma O pOr dO-
ba|O, saCandO prOvOChO O gastandO, ObtOnOndO bOnOlCOs
O sulrOndO daOs. L suOO sOXua dCO On a pOguOa dra-
maturgadO a pOnOtraCny dO a pasvdad, dO paCOry dO
gastO, OmOdOdOsOrdOsu|OtO, taCOmOOdOstnOOhaprO-
paradO.
OdramOs ta vOz, amOdOdOCOnl1maCn, Ctarunpasa-
|O dO a Clave de los sueios guO muOstra bOn a COmunCa-
Cn OntrO O guO COnsttuyO a ndvduO COmO su|OtO aCtvO
OnarOaCn sOXua, yOguOOstaOnOCampOdOasaCt-
vdadOs sOCaOs. 5Otrata, OnOtra sOCCn dO brO, dO tOXtO
dOdCadO a a sgnlCaCn dO as dlOrOntOs partOs dO CuOr-
pO On un OnsuOO. L rganO masCunO -a guO sO ama O
anagkaion [O OOmOntOnOCOsarO, aguO CuyasnOCOsdadOs
nOs COnstrOn y pOr Cuya luOrzaCOnstrOmOs a OtrOs)- Os
sgnlCantOdOtOdOunhazdO rOaCOnOsydOaCtvdadOsguO
l| an O OstatutO dO ndvduO On aCudady On O mundO, l-
guran OntrO Oas a lama, a rguOza, a aCtvdad dO paa-
bra, O OstatutO, a vda pOtCa, a bOrtad, y lnamOntO O
nOmbrO msmO dO ndvduO. L mOmbrO vr Ost asm-
adOaOspadrcs, puOsrOtOnOOprnCpOgOnOradOr, aamu-
Ory a a amantO pOrguO Os aprOpadO a as COsas dO amOr,
EL S
UEO Y EL ACTO 35
a
OshOrmanOsyatOdOsOsparOntOsCOnsangunOOspOrQuO
a
CausanCadOtOdaalamadOpOndOdOmOmbrOvr,
a
a
luOrzay a a vrdad COrpOraOs pOrQuO Os tambn
s
u Causa, a Os dsCursOs y a a OduCaCn, pOrQuO dO tOdas
as
COsasOmOmbrOvrOsOQuOtOnOms luOrzagOnOra-
trzguOOdsCursO. . . L mOmbrOvrOstadOmsasma-
dO a prOvOChO y a a gananCa, pOrQuO Ost Ora On tOnsn,
Ora rOa|adO, y puOdO prOpOrCOnar O sOCrOtar. . . LO Ost a a
]
ObrOza, a a OsCavtud, a as CadOnas, pOrQuO sO O ama
'COnstrOntO`y Os OsmbOOdO aCOnstrCCn. LO OstadO-
msarOspOtOQuOnspraunatOrangO.puOssOOama' rO-
vOrOnCa` y rOspOtO. . . 5 sOhavuOtOdObO, sgnlCaQuOtO-
das as COsas prOsOntOs sOrn dObOs, OXCOptO a mu|Or y a
amantO,OnOstOCasOOmOmbrOdObOprva,puOsnOsOpuO-
dOn utzaraavOzdOsmOmbrOsvrOs. LOnOzCOaunOQuO,
sOndOOsCavO, sOQuOtOnatrOs laOs. luObOradOy On u-
gar dOun nOmbrO tuvO trOs, puOs sOaad Os dOs nOmbrOs
dO aQuO guO OhababOradO. OrO OsOnO suCOdms QuO
una sOavOz. as nO hay QuO ntOrprOtar Os OnsuOOs sOgn
Os CasOs rarOs, snO sOgn aQuOOs QuO sO prOduCOn O ms
a mOnudO. "
"
L mOmbrOvr,COmOsO vO, aparOCOOn a OnCruC| adadO
tOdOs OsOs|uOgOs dO dOmnO. dOmnO dO s, puOstOQuO sus
OXgOnCaspOdrnsOmOtOrnOssnOsdO|amOsCOnstrOrpOr
, supOrOrdadsObrOOs COpartCpOs sOXuaOs, puOstOQuO
Os graCas a COmO sO OlOCta a pOnOtraCn, prvOgOs y
OstatutO, puOstO guO sgnlCa tOdO O CampO dO parOntOsCO
y dO a aCtvdad sOCa.

L
]
asa|OguOOvOCanOsCaptuOsdOArtOmdOrOdOdCadOs
a Os OnsuOOs sOXuaOs Os un pa sa|O lamar a aAntgO-
dad.LslCOnCOntrarOn rasgOsdOasCOstumbrOsyhbtOs
g
uO
]
Odran atOstguarmuChOs OtrOs tOstmOnOs, antOrOrOs
O COntOmpOrnOOs. LstamOs On un mundO muy luOrtOmOntO
marCadO pOr a
]
OsCn COntra dO pOrsOna|O masCunO y
pOr a m
]
OrtanCa OtOrgada a
]
apO vr On as rOaCOnOs
dO
sOXO. LstamOs Onun mundOdOndOOmatrmOnO sOvaO-
rzaObastantoCOmOparaCOnsdOrarsOCOmOO mO|Ormar
48. Ibid. , I, 45.
36 SOiiAR CON LOS PROPIOS PLACERES
COpOsbOparaOs paCOrOs sOXuaOs. Ln OsO mundOOhOm-
brO CasadO puOdO tambn tOnOr su amantO, dspOnOr dO sus
sOrvdOrOs,muChaChOsOmuChaChas,lrOCuOntaraasprOst-
tutas. LnOsOmundOlnamOntOasrOaCOnOsOntrOhOmbrOs
a parOCOr sO dan pOr sabdas, ba|O a rOsOrva sn OmbargO
dO COrtas dlOrOnCas dO Odad O dO pOsCn.
5O puOdO ObsOrvar guamOntO a prOsOnCa dO varOs OO-
mOntOs dO CdgO. OrO hay guO rOCOnOCOrguO sOn a a vOz
pOCOnumOrOsOsybastantObOrrOsOs. agunasgrandOsprOh-
bCOnOsguOsOmanlOstanOnalOrmadOv vasrOpu sOnOs.
lOaCn, rOaCOnOs OntrO mu| OrOs y sObrO tOdO usurpaCn
pOrunadOOasdOpapOmasCunO,unadOlnCnmuyrOs-
trCtvadOnCOstOCOnCObdOOsOnCamOntOCOmOarOaCn
OntrOOsasCOndOntOsy Osh|Os, una rOlOrOnCaaunalOrma
CannCaynaturadOaCtOsOXua.OrOnOhaynadaOnOtOXtO
dOArtOmdOrOguOsOrOlOraaunrOCOrtOpOrmanOntOyCOm-
pOtO dO as CaslCaCOnOs OntrO Os aCtOs pOrmtdOs y Os
guOOstnprOhbdOs,nadaguOtraCOOXaCtamOntOOntrOOguO
OsanaturaOzayOguOOsCOntranaturaunanOadvsOra
Caray dOlntva. Y sObrOtOdOnOsOnaparOCOrOsOs OOmOn-
tOs dO CdgO Os guO dOsOmpOan O papO ms mpOrtantO
y ms dOtOrmnantO para l| ar a Cadad -pOr O mOnOs
On suOOs y On su lunCn dO prOsagO- dO un aCtO sOXua .
Ln CambO, sO puOdOpOrCbratravsdOamarChamsma
dO antOrprOtaCnOtramanOradO OnlOCarOs aCtOs sOXua-
Osy OtrOsprnCpOsdOaprOCaCn. nOa partrdOaCtOCOn-
sdOradOOn sulOrmams O mOnOs rOguar, snOa partr dO
aCtOr, dOsumanOradOsOr, dOsustuaCnprOpa, dOsurOa-
Cn COn Os dOms y dO a pOsCn guO OCupa rOspOCtO dO
OOs. La CuOstn prnCpa parOCO rOlOrrsOmuChO mOnOs a
a cOnlOrmdaddO Os aCtOsa una OstruCturanaturaO auna
rOgamOn|aCnpOstva,guOaOguOpOdramOsHamarO Os-
tOdOaCtvdad dO su|OtO, y a arOaCnguOOstabOCOOn-
trO a aCtvdad sOXua y Os OtrOs aspOCtOs dO su OX stOnCa
lamar, sOCa, OCOnmCa. L mOvmOntO dO anssy Os
prOCOdmOntOs dO vaOrzaCn nO van dO aCtO a un CampO
COmO pOdra sOr O dO a sOXuadad, O O dO a CarnO, Cuyas
OyOs dvnas, CvOs O naturaOs dbu|aran as lOrmas pOr-
mtdas, vandO su|OtOCOmOaCtOrsOXuaa OsOtrOsCampOs
dO avdadOndOO|OrCOsuaCtvdad, y OsOn arOaCnOntrO
OsasdlOrOntOslOrmasdOaCtvdad dOndO sO stannOOXCu
EL SUE!O Y EL ACTO 37
s
vamOntO, pOrO OnOOsOnCa, Os prnCpOs dO aprOCaCn
dO
una COnduCta sOXua .
LnCOntramOs agu lCmOntO Os CaraCtOrOsprnCpaOs dO
a
OXpOrOnCamOra dOas aphrodisia, taCOmOhabaaparO-
CdO OnOstOXtOsdOapOCaCsCa. Y O brO dOArtOmdO-
rO,OnamOddamsmaOnguOnOlOrmuaunatCa, snOguO
utzapara ntOrprOtar Os suOOs una manOra dO pOrCb ry
dO| uzgarOspaCOrOs sOXuaOs guO O Os COntOmpOrnOa, da
lO dO a duraCn y a sOdOz dO Osa lOrma dO OXpOrOnCa.
5nOsvOvOmOs snOmbargOhaCaunOstOXtOsguOtOnOn
pOrOb|OtvOrOlOXOnarsObrOasprCtCassOXuaOsmsmas
y darsObrO OsOCOnsO|OsdOCOnduCtay prOCOptOs dOOX stOn-
Ca, pOdOmOsnOtarCOrtOnmOrOdOmOdlCaCOnOsOnrOa-
Cn COn as dOCtrnas dO austOrdad guO sO lOrmuaban On
alOsOladO sgOIV. Kupturas, CambOs radCaOs, apar-
CndOunanuOvalOrmadOOXpOrOnCadOOspaCOrOs LOr-
tamOntOnO. Y COn tOdO, sOn sOnsbOsCOrtasnlOXOnOs. una
atOnCn msvva, ms nguOtud aprOpstOdOaCOnduCta
sOXua, unampOrtanCamayOrCOnCOddaamatrmOnOy a
susOXgOnCas,ymOnOsvaOrprOstadOaamOrdOOsmuCha-
ChOs. un OstO ms rgurOsO, On suma. LstamOs On O OrdOn
dO as OvOuCOnOs Ontas. OrO a travs dO Os tOmas guO sO
dOsarrOan, sOaCOntany sOrOluOrzan, sOpuOdOpOrCbruna
mOdlCaCndOOtrOtpO.nCumbOa amanOraOnguOOpOn-
samOntOmOradOlnOarOaCndO su|OtOCOn suaCtvdad
sOXua.
CAPITULO II
LL LUL1VO L 5
OsCOnlanzalrOntOaOspaCOrOs, nsstOnCaOnOsOlOCtOsdO
suabusOparaOCuOrpOy paraOama, vaOrzaCn dO ma-
trmOnOy dO asObgaCOnOs COnyugaOs, dOsalOCtO rOspOC-
tO dO as sgnlCaCOnOs OsprtuaOs prOstadas a amOr dO
OsmuChaChOs. hayOnOpOnsamOntOdOOsl!sOlOsydOOs
mdCOsOnOtransCursOdOOsdOsprmOrOssgOstOdauna
sOvOrdaddOguOdantOstmOnOOstOXtOsdO5OranOydOKu-
lO dO LlOsO, dO MusOnO O dO 5nOCa, dO utarCO COmO dO
LpCtOtOO dOMarCOAurOO. Ls un hOChO pOr O dOms guO,
dO Osa mOra, Os autOrOs Crst anOs tOmarOn -OXpCtOs O
nO- prstamOsmasvOs,y amayOradOOs hstOradOrOsdO
hOy Ostn dO aCuOrdO On rOCOnOCOr a OXstOnCa, O vgOr y
O rOlOrzamOntO dO OsOs tOmas dO austOrdad sOXua On una
sOCOdaddOaguO OsCOntOmpOrnOOs dOsCrban, Cas sOm-
prOpararOprOChrsOas, anmOradady asCOstumbrOsd-
sOutas. O|OmOsdOadOaCuOstndO sabOrsOsaCOndOna-
CnOstaba|ustlCada. sCOnsdOramOsnCamOntOOstOXtOs
guO haban dO Oa y O ugarguO O dan, parOCO COrtamOntO
guO hay una mayOr nsstOnCa On a CuOstn dO Os paCO-
rOs, ymsprOCsamOntOOnanguOtudantOOspaCOrOssO-
XuaOs, a rOaCn guO puOdO tOnOrsO COn OOs y O usO guO
dO OOs dObO haCOrsO. rObOmatzaCn ms ntOnsa dO as
aphrodisia dO aguO hay guO ntOntarCaptara avOz aslOr-
mas partCuarOs y Os mOtvOs.
aradarCuOntadOOstaaCOntuaCnnuOva, puOdOrOCurrr-
sO a dvOrsasOXpCaCOnOs. uOdOpOnrsOaOn rOaCnCOn
COrtOsOsluOrzOsdO mOrazaCn OmprOnddOssOgnunmO-
dOmsO mOnOs autOrtarOpOrOpOdOrpOtCO, OsOs OsluOr-
zOsluOrOnpartCuarmOntOOXpCtOsyapOyadOsba|OOprn-
CpadO dO AugustO, y On OstO tmO CasO, Os COrtO guO unas
mOddasOgsatvasguOprOtOganOmatrmOnO,lavOrOCan
a alama, rOguabanOOOnCubnatOy COndOnabanOadu-
tOrOvnOrOnaCOmpaadaspor unmOvmOntOdOdOas-O
[
38]
EL CULTIVO DE St 39
CuanOOraguzOntOramOntOartlCa-guOOpOnaarOa-
amOntO dO tOmpO prOsOntO a nOCOsdad dO una vuOta a
rgOr dO as COstumbrOs antguas. Ls mpOsbO nO ObstantO
a
tOnOrsOaOsarOlOrOnCa,ysOrasndudanOXaCtOvOrOnOsas
m
Oddas y Osas dOas O COmOnzO dO una OvOuCn mutsO-
Cuar guO dOba Ovar a un rgmOn On O guO a bOrtad sO-
XuaguOdaramsOstrCtamOntO mtadapOras nsttuCO-
nOsy asOyOs-ya sOan CvOs O rOgOsas. Lstas tOntatvas
pOtCas, OnOlOCtO, luOrOndOmasadOOspOrdCas, tOnanOb-
|OtvOs dOmasadOmtadOs y tuvOrOn rOsutadOs gOnOraOs
ypOrmanOntOsdOmasadOOsCasOsparaguOpuOdandarCuOn-
ta dO una tOndOnCa a a austOrdad guO sO manlOst tan a
mOnudOOn a rOlOXnmOra a OargO dO Os dOs prmOrOs
sgOs. Or Otra partO, Os nOtabO guO, savO raras OXCOpCO-
nOs,
'
OsavOuntaddO rgOr OXprOsada pOr Os mOrastas tO-
mapOnasalOrmadOunadOmandadOntOrOnCnpOrpartO
dO pOdOr pbCO, sOra nt busCarOn Os lsOlOs O prO-
yOCtO dOunaOgsaCnCOnstrCtvaygOnOradO Os COmpOr-
tamOntOs sOXuaOs, nCtana una mayOraustOrdada Os n-
dvduOsguOguOranOvarOtravdaguOadOamayOra,
nO busCan CuOs sOn as mOddas O Os CastgOsguO pudO-
sOn Obgar a OO a tOdOs dO manOra unlOrmO. AdOms, s
puOdOhabarsOdOunaaustOrdadaCOntuada, nOOsOnOsOn-
tdOdOguOsOhayanprOpuOstOprOhbCOnOsmsrgurOsas.
dOspusdOtOdO, OsrOgmOnOsmdCOsdOOssgOsI y II nO
sOn, dOmanOragOnOra,muChOmsrOstrCtvOsguOOdOO-
COs, aldOdadCOnyugaOrgdapOrOs OstOCOsnO Os ms
rgurOsaguOa dONCOCOs,CuandOsO| aCtabadOnOtOnOrrO-
aCOnOs COn nnguna Otra mu|OrguO a suya, y utarCO, On
O Dialogo sobre el amor, ms bOn Os ms ndugOntO a prO-
pstOdOOsmuChaChOs guOOrgurOsOOgsadOrdOasLe
yes. LnCambO, OguOsOsOaaOnOstOXtOsdOOsprmOrOs
sgOs -ms guO nuOvas prOhbCOnOs sObrO Os aCtOs- Os
ansstOnCaOnaatOnCnguOCOnvOnOCOnCOdOraunOms-
mO, Os amOdadad, aamptud, apOrmanOnCa, aOXaCt-
tud dO avganCa guO sO pdO, Os a nguOtud a prOpstO
dOtOdas as pOrturbaCOnOsdOCuOrpOy dO ama guOhayguO
1 . Asi Di6n de Prusa (Discurso vn) considera ciertas medidas que habria
que tomar para hacer reinar Ia virtud, pero en el marco de los problemas
planteados por Ia pobreza.
40 EL CULTIVO DE Sl
Ovtar pOr mOdO dO un rgmOn austOrO, Os a mpOrtanCa
QuOtOnOrOspOtarsOa smsmOnOsmpOmOntOOnOOstatu-
tOprOpO, snOOnOprOpO sOr razOnabO, sOpOrtandOapr-
vaCn dO Os paCOrOs O mtandO su usO a matrmOnO O a
aprOCrOaCn.Lnunapaabra-y OnunaprmOraaprOXma-
Cn-, OsaprOmOCndOaaustOrdadsOXua OnarOlOXn
mOranOtOmaalOrmadOunOndurOCmOntOdOCdgOguO
dOlnOOs aCtOs prOhbdOs, snO adOunantOnslCaCn dO
a rOaCn COn unO m smO pOr O Cua sO COnsttuyO unO CO-
mO su|OtO dO sus aCtOs. Y tOnOndO On CuOnta ta lOrma Os
COmO hay guO ntOrrOgar a as mOtvaCOnOs dO Osta mOra
sOvOra.
5OpuOdOpOnsarOntOnCOsOn un lOnmOnO OvOCadO a mO-
nudO. O CrOCmOntO, On O mundOhOOnstCO y rOmanO, dO
un ndvduasmO guO dara Cada vOz ms ugar a Os as-
pOCtOsprvadOsdOaOXstOnCa,aOsvaOrOsdOaCOnduCta
pOrsOnaya ntOrs guOdOdCaunOasmsmO. NO sOrapuOs
O rOlOrzamOntOdO una autOrdadpbCa O guO pOdradar
CuOnta dO dOsarrOO dO Osa mOra rgurOsa, snO ms bOn
O dObtamOntO dO marCOpOtCOy sOCa On OguO sOdO-
sarrOabaOnOpasadOavdadOOsndvduOs. mOnOsluOr-
tOmOntO nsOrtadOs On as CudadOs, ms asadOs unOs dO
OtrOs y ms dOpOndOntOs dO s m smOs, habranbusCadO On
alOsOlarOgasdcCOnduCtamspOrsOnaOs. NOtOdOOsla-
sOOnsOmO| antOOsguOma.OrOpuOdOunOntOrrOgarsOsObrO
arOadaddOOsO mpu sOndvduastay dOprOCOsOsOCa
y pOtCO guO habra apartadO a Os ndvduOs dO sus adhO-
sOnOstradCOnaOs. LaaCtvdadCvCay pOtCapudO, has-
ta COrtO puntO, Cambar dO lOrma, sgu sOnCO una partO
mpOrtantOdOaOXstOnCa, paraasCasOssupOrOrOs. Oma-
nOragOnOra, as sOCOdadOsantguas sguOrOnsOndO sOCO-
dadOs dO prOmsCudad, dOndO a OXstOnCa sO dOsarrOaba
OnpbCO, sOCOdadOstambndOndOCadaunO sOstuaba
dOntrO dO unOs sstOmas luOrtOs dO rOaCOnOs OCaOs, dO a-
zOslamarOs, dOdOpOndOnCasOCOnmCas,dOrOaCOnOs dO
COntOay dOamstad. AdOms, hayguOObsOrvarguOasdOC-
trnasmspartdarasdOaaustOrdadOnaCOnduCta-y On
prmOra la pOdOmOs COOCar a Os OstOCOs- Oran tambn
2. A. J. Voelke, Les rapports avec autrui dans la philosophie grecque, d'ris
tote a Panetius, pp. 1 83- 1 89.
EL
CULTIVO DE Sl 41
as
guOmsnsstanOn anOCOsdaddOCumpr OsdObOrOs
para COnahumandad,OsCOnCudadanOsy1alama, y as
guO ms tOndan a dOnunCar On as prCtCas dO rOtrO una
aC
ttud dO rOa|amOntO y dO COmpaCOnCa OgO sta.
OrOaprOpstOdOOsOndvduasmOguO sOnvOCatan
amOnudOparaOxpCar, OnpOCasdlOrOntOs, lCnmOnOsmuy
d
vOrsOs, COnvOnO haCOr una prOgunta ms gOnOra . Ua|O sO-
mO| antOCatOgOra, sO mOzCan COn lrOCuCnCa rOadadOs On-
tOramOntOdlOrOntOs. LOnvOnOOnOlOCtOdstngurtrOsCOsas.
aaCttudndvdua sta, CaraCtOrzadapOrOvaOrabsOutO
guO sOatrbuyOa ndvduOOn susnguardad, y pOrOgra-
dO dO ndOpOndOnCaguO sOOCOnCOdO rOspOCtO dO grupO a
guO pOrtOnOCO O dO as nsttuCOnOs dO as guO dOpOndO, a
vaOrzaCn dOavdaprvada, OsdOCrampOrtanCarOCO-
nOCda a as rOaCOnOs lamarOs, a as lOrmas dO a aCtv-
dad dOmstCa y a CampO dO Os ntOrOsOs patrmOnaOs, l-
namOntO a ntOnsdad dO as rOaCOnOs COn unO msmO, Os
dOCr dO as lOrmas On as guO sOvO unO amadO a tOmarsO
a smsmO COmOOb|OtOdO COnOCmOntO y CampO dO aCCn,
alndOtranslOrmarsO, dOCOrrOgrsO, dOpurlCarsO, dOCOns-
trur a prOpa savaCn. Lstas aCttudOs, sn duda, puOdOn
Ostar gadas OntrOOas, aspuOdO suCOdOrguO O ndvdua-
smOamO a antOnslCaCn dO Os vaOrOs dO a vda pr-
vada,OtambnguOampOrtanCaCOnCOddaaasrOaCOnOs
COnunOmsmO Ost asOCada COnaOxataCndO asngua-
rdadndvdua . OrO OstOsazOsnO sOnn COnstantOs n nO-
COsarOs. 5OOnCOntraran sOCOdadOsOgrupOs sOCaOs-taOs
sOn sndudaasarstOCraCasmtarOs- On Os CuaOs O n-
dvduOOstamadOaal rmarsOOnsuvaOrprOpO, a travs
dO as aCCOnOs guO O snguarzan y O pOrmtOn sObrOsar
pOr OnCma dO Os dOms, sn guO tOnga guO COnCOdOr gran
mpOrtanCaa suvdaprvadaOa as rOaCOnOs COnsgOms-
mO. HaytambnsOCOdadOsOnasCuaOsavdaprvadaOs-
tprOvstadOgranvaOr, OnguOOsCudadOsamOntOprOtOg-
day Organzada, OnguOCOnsttuyOOCOntrOdO rOlOrOnCadO
as COnduCtasyunOdOOsprnCpOsdO suvaOrzaCn-Os,
a parOCOr, O CasOdO asCasOsburguOsasOn Os pasOs OCC-
dOntaOsOn O sgOXIX-, pOrO, pOrOsOm smO, O ndvdua-
smOOn Oas Osdby as rOaCOnOsdOunOCOnsgO msmO
apOnas sO dOsarrOan. Hay lnamOntO sOCOdadOs O grupOs
OnOsguOarOaCnCOnunO msmOOsntOnslCaday dOsa

EL CULTIVO DE St
rrOada sn guO pOr OO n dO manOra nOCOsara Os vaOrOs
dO ndvduasmOOdOavdaprvadasOOnCuOntrOn rOlOrza-
dOs, O mOvmOntO asCtCO CrstanO dO Os prmOrOs sgOs
sO prOsOnt COmO una aCOntuaCn OXtrOmadamOntO luOrtO
dOasrOaCOnOsdOunOCOnsgOmsmO, pOrOba|OalOrmadO
unadOsCalCaCn dO OsvaOrOs dO avda prvada, y Cuan-
dO tOm alOrma dO COnObtsmO, manlOstun rOChazO OX-
pCtO dO OguO pudOrahabOrdOndvdua smOOn aprC-
tCa dO a anaCOrOss.
LasOXgOnCas dO austOrdad sOXua guO sOOXprOsarOnOn
apOCampOranOparOCOnhabOrsdO amanlOstaCn dO
un ndvduasmO CrOCOntO. 5u COntOXtO Ost ms bOn Ca-
raCtOrzadO pOr un lOnmOnO dO aCanCO hstrCO bastantO
duradOrO, pOrOguO COnOC OnaguOmOmOntO suapOgOO. O
dOsarrOOdOOguOpOdramOsHamarun CutvOdO s, On
O guO sO ntOnslCarOn y vaOrzarOn as rOaCOnOs dO unO
COnsgO msmO.
5OpuOdOCaraCtOrzarbrOvOmOntOOsO CutvO dO s ' pOrO
hOChOdOguOOartOdOaOXstOnCa-atechne tou biou ba|O
sus dlOrOntOs lOrmas- sO OnCuOntra dOmnadO agu pOrO
prnCpO dOguOhayguOCudardO unO msmO, OsO prn-
CpO dO a nguOtud dO unO msmO O guO lunda su nOCOs-
dad, gObOrna sudOsarrOOyOrganzasuprCtCa. OrOhay
guO prOCsar, adOa dO guOhayguOapCarsO a unO msmO,
OCuparsO dO unO msmO (heautou epimeleisthai) Os On OlOCtO
un tOmamuyantguOOnaCuturagrOga.AparOCmuyprOn-
tO COmO un mpOratvO ampamOntO dlunddO. L LrO dO
guOJOnOlOntO pnta OrOtratOdOanOCOnsdOraguO suOXs-
tOnCa, a trmnOdO sus COngustas, Ost pOr OO aCabada,
O lata -y Os O ms prOCOsO- OCuparsO dO s msmO. NO
pOdOmOsrOprOCharaOsdOsOsnOhabOrrOazadOtOdOsnuOs-
trOs dOsOOs -dCOpOnsandOOn susvCtOras pasadas-, pOrO
s, pOrguO ha CumpdO unO grandOs COsas, nO puOdO unO ya
OCuparsOdO smsmO y rOgOC| arsOCOn un amgO, Os una d-
Cha a a guO dgO ads dO buOna gana. Un alOrsmO aCO-
dOmOnO, rOlOrdOpOrutarCO, alrmabaguOaraznpOra
3. Sobre estos temas, hay que remiti rse al libro de P. Harot, Exercices
spi rituels et philosophie antique.
4. Jenofonte, Ci ropedia, VII, 5.
EL C
ULTIVO DE S1 43
guO Os CudadOs dO a tOrra haban sdOCOnladOs a Os O-
tas
Os guO Os CudadanOs dO Lsparta guOran pOr su partO
OCuparsO dO smsmOs. sn duda OraO OntrOnamOntO l-
sCOy guOrrOrOOguOdOsgnabanCOnOsO. OrOOs Onun sOn-
t
dOmuy dlOrOntO COmOsOutzaaOXprOsnOnOAlcibia
des, dOndO COnsttuyOun tOma OsOnCa dOdOgO. 5CratOs
muOstraa|OvOnambCOsOguOOsbOnprOsuntuOsOdOsupar-
tOguOrOrtOmar a suCargOaCudad, darOCOnsO|Osy Ontrar
On rvadadCOnOs rOyOsdO LspartaO Os sObOranOs dOOr-
sa, s nO ha aprOnddO prOvamOntO O guO Os nOCOsarO sa-
bOrparagObOtnar. OOsprOC sOprmOrO OCuparsOdO sms-
mO -y On sOguda, mOntras Os tOdava |OvOn, puOs a Os
CnCuOntaaOs sOra dOmasadO tardO.

Y On aApologia, Os
COrtamOntOOnCuantOmaOstrOdOanguOtuddOs COmO5-
CratOs sO prOsOntaa sus|uOCOs. O dOs OhaCOmsOnadOpa-
ra rOCOrdaraOshOmbrOs guO Os Os prOCsOprOOCuparsO,nO
dO sus rguOzas, nO dO suhOnOr, snO dO smsmOs, y dO sus
amas.

AhOrabOn, Os OsO tOma dO a nguOtud dO s, COnsagradO


pOr5CratOs,OguOalOsOlautOrOrrOanudytOrmnpOr
.
COOCarOn O COrazn dO OsO artO dO a OXstOnCa guO prO
tOndO sOr. LsOstO tOmaOguO, dOsbOrdandOsumarCOdOOr-
gOn y sOparndOsO dO sus sgnlCaCOnOs lOslCas prmO-
ras, adgurprOgrOsvamOntO as dmOnsOnOs y as lOrmas
I
dO un vOrdadOrO CutvO dO s . LOn Osta lrasO hay guO On
tOndOr guOOprnCpOdOa nguOtud dO shaadgurdOun
aCanCObastantOgOnOra . OprOCOptOdOguOhayguOOCupar-
sO dO unO msmO Os On tOdO CasO un mpOratvO guO CrCua
OntrObuOn nmOrO dO dOCtrnas dlOrOntOs, hatOmadOtam-
bn alOrmadO una aCttud, dO una manOra dO COmpOrtar-
sO, ha mprOgnadOaslOrmas dOvvr, sO hadOsarrOadOOn
prOCOdmOntOs, OnprCtCasy On rOCOtasguO sO mOdtan, sO
dOsarrOan, sOpOrlOCCOnany sOOnsOan,haCOnsttudOas
unaprCtCasOCa,dandOugara rOaCOnOsntOrndvdua-
Os, a ntOrCambOsy COmunCaCOnOsy a vOCOs nCusOa ns-
ttuCOnOs, ha dadO ugarlnamOntO a COrtO mOdOdO COnO-
CmOntO y a a OabOraCn dO un sabOr.
5. Plutarco, Apophthegmata laconica, 2 1 7a.
6. Plat6n, Alcibiades, 1 27d-e.
7. Plat6n, Apologia de Socrates, 29d-e.
44 EL CULTIVO DE St
LnO OntO dOsarrOO dO artO dO vvrba|OO sgnO dO a
nguOtuddO s, Os dOsprmOrOs sgOs dO apOCa mpOra
puOdOn COnsdOrarsO COmO a CspdO dO una Curva. una Os-
pOCO dO OdaddOOrOOnOCutvOdO s, guOdandOOntOnddO
pOr supuOstO guO OstO lOnmOnOnCumbO sO a Os grupOs
sOCaOs, muy mtadOs On nmOrO, guO Oran pOrtadOrOs dO
CuturayparaguOncuna techne tau biou pOdatOnOrun sOn-
tdO y una rOadad.
1. Laepimeleia heautou, acura sui OsunaCOnmnaOnguO
vOvOmOsaOnCOntrarOnmuChasdOCtrnaslOslCas. LaOn-
COntramOs OntrO Os patnCOs. AbnOguOrOguO sOabOrdO
OOstudOdOalOsOlapOraOCturadOAlcibiades COnvs-
tasavOtOarsOyvOvOrsOhaCaunOmsmO,y dOtamanOra
guO sO sOpa gu hay guO haCOr Ob|OtO dO Os prOpOs Cuda-
dOs. ApuOyO, a lna dO Del dios de Socrates, OXprOsa su
asOmbrO antOa nOggOnCa dO sus COntOmpOrnOOs rOspOC-
tO dO s msmOs. LOs hOmbrOs tOnOn tOdOs O dOsOO dO O-
var a mO|Orvda, sabOn tOdOs guO nO hay OtrO rganO dO a
vda snO O ama. . . , sn OmbargO nO a Cutvan (animum
suum non colunt). YnOObstantOguOnguOratOnOrunavsta
pOnOtrantOdObOCudarOsO|OsguO srOnparavOr, ssOguOrO
sOrg OnaCarrOra, hayguOCudarOs pOsguOsrvOnpara
aCarrOra. . . LOm smO suCOdOCOntOdas as partOs dOCuOr-
pO dO as guO Cada unO dObO Cudar sOgn sus prOlOrOnCas.
LsOtOdOsOshOmbrOs OvOnCaramOntOy sndlCutad, dO
mOdOguOnO mOCansOdO prOguntarCOnun asOmbIO Ogt-
mO pOr gu nO pOrlOCCOnan tambn su ama COn a ayuda
dO a razn (cur non etiam animum suum ratione excolant) . "9
Ln CuantO a Os OpCrOOs, a Carta a Meneceo sO abra a
prnCpOdOguO a lOsOladObaCOnsdOtarsC COmO O|OrC-
COpOrmanOntOdOCudadOdOunO msmO. QuOnadO, sOn-
dO|OvOn,tardOOnlOsOlar,nsOndOvO|OsOCansCdOalO-
sOla.uOsnO OsparanadOndOmasadOprOntOndOmasadO
tardO para asOgurarasaud dO ama. ` `
'
Ls OsOtOma OpC-
rOOdOguOhayguOCudardOunOmsmOOguO transmtO 5
8. Albino, cit. por A. -J. Festugiere, Etudes de philosophie grecque, 1 971 ,
p. 536.
9. Apuleyo, Del dios de Socrat es, XXI, 1 67- 1 68.
1 0. Epicuro, Carta a Meneceo, 1 22.
EL CU
LTIVO DE Sl 45
nOCa On una dO sus Cartas. As COmO un COO sOrOnO nO Os
susCOptbO dO una Cardad ms vva aun CuandO, a luOrza
dO sOrbarrdO, rOvstOunOspOndOrguOnadaOmpaa, asO
hOmbrO guO vOa pOr su CuOrpO y pOr su ama (hominis cor
pus animumque curantis), para COnstrur pOr mOdO dO unO
y a Otra a trama dO sulOCdad, sOOnCuOntra On un OstadO
pOrlOCtO y On O COmO dO sus dOsOOs, dOsdO O mOmOntO On
guO suamaOstsnagtaCny suCuOrpO sn sulrmOntO. '
Ludar dO ama prOpa Ora un prOCOptO guO ZOnn haba
dadOdOsdOOsOrgOnOsasusdsCpuOsyguOMusOnO,OnO
sgOI, rOpOtrOnunasOntOnCaCtadapOrutarCO. AguO-
Os guOguOran savarsO dObOnvvrCudndOsO snCOsar.
'

Ls sabdaa amptudguO tOmaOn5nOCaO tOmadO a ap-


CaCn a unO msmO. Os para COnsagrarsO a Oa para O guO
Os prOCsO sOgnrOnunCaraasOtrasOCupaCOnOs. aspO-
dra unO guOdar vaCantO para s msmO (sibi vacare).
1 3 OrO
OstavaCanCatOmaa lOrmadOuna aCtvdadmtpOguO
OXgO guO sOpOrda tOmpO y guO nO sOOsCatmOOsluOrzOpa-
ra haCOrsO a unO msmO. Se formare,
1 4
sibi vindicare,
15
se
facere,
1 6
se ad studia revocare,
1
7 sibi applicare,
1 8
suum fieri, 1 9
in se recedere, 20 ad se recurrere, 2
1
secum morari, 22 5nOCads-
pOnO dO tOdO un vOCabuarO para dOsgnar as lOrmas dlO-
rOntOs guO dObOn tOmara nguOtud dO sy aprsaCOn guO
trataunO dO aCanzarsO a s msmO (ad se properare). 23 1am-
bn MarCOAurOOOXpOrmOntaamsmaprsapOrOCupar-
sO dO s msmO. n a OCtura n a OsCrtura dObOn dOmOrar
msOCudadO drOCtOguOdObOunO tOmardO suprOpO sOr.
NOvagabundOOsms. NOOstsyadOstnadOarOOOrtusnO
1 1 . Seneca, Cartas a Lucilio, 66, 45.
12. Musonio Rufo, Fragmentos, 36 ( ed. Hense); ci t. por Plutarco, De i ra,
453d.
1 3. Seneca, Cart as a Lucilio, 17, 5; De Ia breve dad de Ia vida, 7, 5.
14. Seneca, De Ia brevedad de Ia vida, 24, l .
1 5 . Seneca, Cartas a Lucilio, 1, l .
1 6 . Ibid. , 1 3- 1 ; De Ia vida bienaventurada, 24, 4.
17. Seneca, De I a tranquilidad del alma, 3, 6.
1 8. Ibid. , 24, 2.
1 9. Seneca, Cartas a Lucilio, 75, 1 1 8.
20. Seneca, De I a tranquilidad del alma, 1 7, 3; Cartas a Lucilio, 74, 29.
2 1 . Seneca, De I a brevedad de I a vida, 1 8, l .
22. Seneca, Cartas a Lucilio, 2 , 1 .
23. Ibid. , 35, 4.

EL CULTIVO DE Sl
tas, n ashstOrasantguas dO Os rOmanOsy dO Os grOgOs,
nOsOXtraCtOsguO rOsOrvabasparatuvO|Oz. AprOsratOpuOs
haCa a mOta, d ads a as vanas OspOranzas, aCudO On tu
ayuda stO aCuOrdas dO tmsmO (sautoi boethei ei ti soi me
lef sautou), mOntras tOdava Os pOsbO. "
LnLpCtOtOOsdOndO sO sOaasn dudaa ms ataOabOra-
CnlOslCadOOstO tOma. L sOrhumanOOsdOlndO,Onas
Conversaciones, COmOO sOrguOhasdOCOnladOa anguOtud
dO s . Ah rOsdO su dlOrOnCalundamOnta COn Os OtrOs sO-
rOs vvOs, Os anmaOs OnCuOntran pOrlOCtamOntO stO O
guOOsOsnOCOsarOparavvr,puOsanaturaOzahadspuOstO
guO puOdan Ostar a nuOstra dspOsCn sn guO tOngan guO
OCuparsOdOsmsmOs, y snguOnOsOtrOs tOngamOsguOOCu-
parnOs dOOOs. LhOmbrOOnCambO dObOvOarpOrsms-
mO, nO sn OmbargO a COnsOCuOnCa dO agn dOlOCtO guO O
pusOra On una stuaCn dO CarOnCa y O hCOsO dOsdO OsO
puntOdOvstanlOrOra OsanmaOs, snOpOrguOOdOsha
guOrdOdObOradamOntOguOpuOdausarbrOmOntOdOsms-
mO, y para OsOln Oha dOtadO dO razn, sta nOha dOCOm-
prOndOrsOCOmO susttutO dO as laCutadOs naturaOsausOn-
tOs,OspOrOCOntrarOalaCutadguOpOrmtOvaOrsO,CuandO
Os prOCsO y COmO Os prOCsO, dO as Otras laCutadOs, Os n-
CusO Osa laCutadabsOutamOntOsnguarguO Os CapazdOva-
OrsO dO s msma. puOs Os Capaz dO tOmarsO a s msmaCO-
mO a tOdO O dOms pOrOb|OtO dO OstudO. A COrOnar COn
Osa razn tOdO OguO nOs OsyadadO pOra naturaOza, ZOus
nOs ha dadO a a vOz a pOsbdad y O dObOr dO OCuparnOs
dO nOsOtrOs msmOs. La mOdda On guO Os brO y razOnabO
-y brO dO sOr razOnabO- Os amOdda On guO O hOmbrO
Os On a naturaOza O sOr guO ha sdO OnCOmOndadO a a n-
guOtud dO s. L dOs nO nOs ha COnlguradO COmO das su
AtOnOadOmrmO,guOtOndOparasOmprOamanOOnaguO
sOhapOsadOavCtOranmvdOaasdOspOgadas. ZOusnO
sO tO ha CrOadO, snOguO adOms tO ha COnladO y OntrOga-
dO a t sOO. La nguOtud dO s, para LpCtOtO, Os un prv-
OgO-dObOr, un dOnObgaCn guO nOs asOgura a bOrtad
24. Marco Aurelio, Pensamientos, III, 1 4.
25. Epicteto, Conversaciones, I, 1 6, 1 -3.
26. Ibid. , I, 1 , 4.
27. Ibid. , I I , 8, 1 8-23.
EL CULTIVO DE Sl 47
Ob

gndOnOs a tOmarnOs a nOsOtrOs msmOsCOmOOb| OtOdO


tO
da nuOstra apCaCn. "
OrOguO Os lsOlOsrOCOmOndOnprOOCuparsOdOunOms-
pOnOguOrOdOCrguOOsOCOOOstrOsOrvadOaaguOOsguO
OsCO
gOnunavdasOmO| antOa adOOOs, OguO sOmO|antOaC-
ttu
d nO sOa ndspOnsabO snO durantO O tOmpO guO sOpa-
sa|untOaOOs. LsunprnCpOvdOparatOdOs, tOdOOtOm-
p
Oy durantO tOdaavda. ApuOyOOhaOOObsOrvar. sOpuOdO
snvOrgOnzandOshOnragnOrarasrOgasguOpOrmtOnpn-
tary tOCar aCtara,pOrO sabOr pOrlOCCOnaraprOpaama
COn ayuda dO a razn Os una rOga guamOntO nOCOsara
para tOdOs Os hOmbrOs. L CasO dO nO puOdO sOrvr dO
O| OmpO COnCrOtO. aO|adO dO tOda pOrtOnCnCa dOCtrna Os-
trCta, rOCOrrOndOaCarrOrarOguardOOshOnOrOs, prOOCu-
padO dO sus aCtvdadOs dO abOgadO y dO sus traba|Os tOra-
rOs, nO sOOnCuOntraOnabsOutOOnnstanCadO rupturaCOn
OmundO. Y snOmbargOnOCOsadOmanlOstara tOdO Oar-
gO dO su vda O CudadO guO sO prOpOnO tOmar dO s msmO
COmO dO Ob|OtO ms mpOrtantO, guz, dO guO haya dO OCu-
parsO. Muy|OvOn an, CuandO Os OnvadO a 5raCOn lunCO-
nOs mtarOs, suprmOrCudadO Os prOsOntarsO antO Lulra-
tOs nO sO para sOgur su OnsOanza, snO para Ontrar pOCO
a pOCO On su ntmdad, haCOrsO amar dO y bOnOlCarsO
COn as amOnOstaCOnOs dO un maOstrO guO sabO COmbatr
Os dOlOCtOs sn ataCar a Os ndvduOs.
y CuandO ms
tardO, On KOma, O tOCa r a dOsCansar On su va dO Lau-
rOntOs, Os para pOdOr OCuparsO dc s msmO, OntrOgndOsO
a a OCtura, a a COmpOsCn, a CudadO dO a saud, y On-
trandO On COnvOrsaCn COnsgO msmO y COn sus prOpOs
OsCrtOs. 30
NOhaypuOsOdadparaOCuparsOdOunOmsmO. NO Osnun-
CandOmasadOprOntOndOmasadOtardOparaOCuparsOdO
aprOpa ama, dOCayaLpCurO. AguOguOdCOguOOtOm-
pO dO lOsOlar nO ha OgadO tOdava O guO ha pasadO ya Os
sOmO|antO a aguO guOdCOguO O tOmpO dO a lOCdad nO
haOgadOtOdavaOguOjanOOXstO. Ota suOrtOguOdObOn
28. Cf. M. Spanneut, "Epiktet", en Reallexikon fir Antike und Chris
tentum.
29. Plinio, Cartas, 1, 1 0.
30. Ibid. , 1 , 9.
48 EL CULTIVO DE Sl
lOsOlarO |OvOny O vO|O, stO paraguO aOnvO|OCOrsOa|O-
vOn On bOnOs pOr a grattud dO as COsas guO luOrOn, agu
paraguO, sOndO|OvOn, sOaa m smO tOmpOun anCanO pOr
suausOnCadO tOmOrapOrvOnr. '
'
AQrOndOravvrtOda a
vda prOpa Ora un alOrsmO guO Cta 5nOCa y guO nvta a
translOrmara OXstOnCaOn una OspOCOdOO|OrCCOpOrma-
nOntO,yaunCuandOOsbuOnOOmpOzar prOntO, OsmpOrtantO
nO rOa| arsO nunCa. ' AguOOs a guOnOs 5nOCa O utarCO
prOpOnOn sus COnsO|Os nO sOn ya On OlOCtO Os adOOsCOntOs
vdOsO tmdOsaguOnOsO5CratOsdOatnOOdOJOnO-
lOntO nCtaba a OcuparsO dO smsmOs. 5On hOmbrOs. 5OrO-
nO, a guOn va drgda aCOnsutadO De tranquillitate [adO-
msdODe constantia ytavOzODe otio), Osun|OvOnparOntO
prOtOgdO dO 5nOCa. pOrO nada parOCdO a un muChaChO On
CursOdOOstudOs, Os, OnapOCadODe tranquilli tate, unprO-
vnCanOguOaCabadO Ogar aKOma,yguOvaCatOdavasO-
brOsuCarrOraa avOzguO sObrOsumOdOdOvda, pOrOtOnO
yatrassCOrtOtnOrarOlOslCO. suazOrOsOrOlOrOOsOn-
CamOntOa amanOra dOOvaraa trmnO. LnCuantOa Lu-
CO, sO tOna a parOCOr unOs aOs mOnOs guO 5nOCa. Ls
prOCuradOr On 5Ca CuandO ntOrCamban, a partr dO 62,
a COrrOspOndOnCa aprOtada On a guO 5nOCa O OXpOnO Os
prnCpOs y as prCtCas dO susabdura, OCuOntasus prO-
pas dObdadOs y sus COmbatOs tOdava naCabadOs, y O p-
dO nCusOavOCOsayuda. Or OdOms, nO sOrubOrzadO dO-
CrO guOaOs sOsOntaaOs pasadOs hadOm smOa sOgur
a OnsOanza dO MOtrnaX.'' LOs COrrOspOnsaOs a guOnOs
utarCOdrgOunOs tratadOsguOnO sOn smpOmOntOCOns-
dOraCOnOsgOnOraOssObrOasv rtudOs y Os dOOCtOs, sObrO
alOCdaddO ama O Os nlOrtunOs dO avda, snOCOnsO-
|Os dO COnduCta y a mOnudO On lunCn dO stuaCOnOs bOn
dOtOrmnadas, sOn tambn hOmbrOs madurOs.
LstO OmpOOdO OsadutOsOnOCuparsOdOsuama, suCO-
OdOOsCOarOsOnvO| OCdOs a rabusCara OslsOlOs para
guO Os OnsOOnOCamnOdO alOCdad, rrtabaaLuCanO,
y a muChOs OtrOs COn . 5O bura dO HOrmtmO, a guO sO
3 1 . Epicuro, Carta a Meneceo, 1 22.
32. Sobre este tema, vease por ejemplo Seneca, Cartas a Lucilio, 82, 76;
90, 44-45; De constantia, IX, 1 3.
33. Seneca, Cartas a Lucilio, 76, 1 -4. Cf. A. Gri l l i, ll problema della vita
contemplativa nello mondo greco-romano, pp. 2 1 7-280.
EL CULTIVO DE St

vO
pOr as CaOs larluandO as OCCOnOs guO nO dObO Ov-
dar,
Os sn OmbargO bastantO mayOr. dOsdO haCO ya vOntO
a
Os, hadOCddOnOCOnlundrmssuvdaCOnadOOsdOs-
dChadOs humanOs, y Ostma tOdava On dOz aOs argOs O
tOmpOguOnOCOstaparaOgara alOCdad. OrO[OndCa
el msmOunpOCOmsO|Os)haOmpOzadOalOsOlaraOsCua-
rOntaaOs. 5OnpuOs Os CuarOntatmOsaOs dOsuvdaOs
guO habr dOdCadO a vOar pOr s msmO, ba|O a drOCCn
dO un maOstrO. Y suntOrOCutOrLCnO, paradvOrtrsO, ln-
gO dOsCubrr guO tambn para ha OgadO O mOmOntO dO
aprOndOr a lOsOla, puOstO guO aCaba|ustamOntO dO Cu
V
-
prCuarOntaaOs. 5rvOmO dObCuO, dCO a HOrmtmO,
y vamOdO amanO. 'LOmOdCOI. HadOt aprOpstOdO
5nOCa, tOda Osa aCtvdad dO drOCCn dO COnCOnCa Os dO
OrdOn dO a OduCaCn dO Os adutOs -dO a Erwachsener
ziehung.
35
2. Hay guO COmprOndOr guO Osa apCaCn a unO msmO nO
rOguOrO smpOmOntO una aCttud gOnOra, una atOnCn d-
lusa. LtrmnOepimeleia nOdOsgnasmpOmOntOunaprOO-
CupaCn, snO tOdOunCOn|untOdOOCupaCOnOs,OsdOepime
leia dOOguOsOhabaparadOsgnarasaCtvdadOsdOamO
dO Casa, ' as tarOas dO prnCpOguO vOa pOrsus sbdtOs, '
Os CudadOs guO dObOn dOdCarsO a un OnlOrmO O a un hOr-
dO,'"
O tam bn Os dObOrOs guO sO COnsagran a Os dOsOs O
a Os muOrtOs. '
g
OspOCtO dO unO msmO, guamOntO, a epi
meleia mpCa un traba|O.
araOOsCnOCOstatOmpO. Y OsunOdOOsgrandOs prO-
bOmas dO OsO CutvO dO s O dO l| ar, On a |Ornada O On a
vda, a partO guO COnvOnO dOdCarO. 5O rOCurrO a muChas
lrmuas dvOrsas. 5O puOdO, pOr anOChO O pOr amaana,
rOsOrvaragunOsmOmOntOsa rOCOgmOntO, aOXamOndOO
guOtOnOunOguOhaCOr, a amOmOrzaCndOCOrtOsprnC
34. Luciano, Herm6timo, 1 -2.
35. I . Hadot, Seneca und die griechisch-romische Tradition der Seelenlei-
tung, 1 969, p. 1 60.
36. Jenofonte, Econ6mica, v, 1 .
37. Di6n de Prusa, Discursos, III, 55.
38. Plutarco, Regum et imperatorum apophthegmata, 1 97d.
39. , Plat6n, Leyes, 7 1 7e.

EL CULTIVO DE Sl
pOs tOs, a OXamOn dO a|Ornada transCurrda, O OXamOn
matna y vOspOra dO Os ptagrCOs vuOvO a OnCOntrarsO,
COnCOntOndOsdlOrOntOs snduda, OntrOOs OstOCOs, 5nO-
Ca,

LpCtOtO,
'
MarCOAurOO haCOn rOlOrOnCa a OsOsmO-
mOntOsguO dObOn dOdCarsO avOvOrsO sObrOunOmsmO. 5O
puOdOtambnntOrrumprdOvOzOnCuandOasaCtvdadOs
OrdnarasyhaCOrunOdOOsOsrOtrOs guOMusOnO,OntrOtan-
tOs OtrOs, rOCOmOndaba vvamOntO. ' pOrmtOn Ostar a sOas
COnunOm smO,rOCOgOrOprOpOpasadO,COOCarantOavs-
ta O COn| untO dO avda transCurrda, lamarzarsO, pOr a
OCtura,COnOsprOCOptOsyOsO|OmpOsdOguOdOsOamOsns-
p rarnOs, yvOvOraOnCOntrar, graCasaunavdadOspO|ada,
Os prnCpOs OsOnCaOs dO una COnduCta raCOna . Ls pOs-
bOtambn, OnamtadOa trmnOdOnuOstraCarrOra, dOs-
CargarnOsdOsusdvOrsasaCtvdadOsy,aprOvOChandOOsadO-
CnaCn dO a Odad On guO Os dOsOOs Ostan apaCguadOs,
dOdCarnOs OntOramOntO, COmO5nOCa On O traba|OlOsl-
CO, O LspurrnaOn a Cama dO una OXstOnCa agradabO, a
a pOsOsn dO nOsOtrOs msmOs.
LsO tOmpO nO Ost vaCO. Ost pObadO dO O|OrCCOs, dO
tarOas prCtCas, dO aCtvdadOs dvOrsas. OCuparsO dO unO
msmOnO OsunasnOCura. LstnOsCudadOsdOCuOrpO, Os
rOgmOnOs dO saud, Os O|OrCCOslsCOs sn OXCOsO, asats-
laCCn tan mOsurada COmO sOa pOsbO dO as nOCOsdadOs.
Lstn asmOdtaCOnOs, asOCturas, asnOtas guO sO tOman
dO brOs O dOasCOnvOrsaCOnOsOsCuChadas, y guO sOrOOOn
ms tardO, a rOmOmOraCn dO as vOrdadOs guO sOsabOnya
pOrOguOhayguOaprOparsOanmO|Or. MarCOAurOOdaas
unO| OmpOdOanaCOrOssOnunOmsmO. OsunargOtraba-
|O dO rOaCtvaCn dO Os prnCpOs gOnOraOs, y dO Os argu-
mOntOs raCOnaOsguOpOrsuadOndOnOdO|arsOrrtarnCOn-
tra Os dOms, n COntra Os aCCdOntOs, n COntra COsas.
LstntambnasCOnvOrsaCOnOsCOnunCOnldOntO,COnam-
gOs, COn un gua O drOCtOr, a O Cua sO aadO a COrrOspOn-
dOnCa On a Cua OXpOnO unO O OstadO dO su ama, sOCta
40. Seneca, De i ra, III.
4 1 . Epicteto, Conversaciones, II, 21 ss. ; III, 1 0, 1 - 5.
42. Marco Aurelio, Pensamientos, I V, 3; XI I , 1 9.
43. Musonio Rufo, Fragmentos, 60 {ed. Hense).
44. Plinio, Cartas, III, 1 .
45. Marco Aurel io, Pensamientos, IV, 3.
EL CULTIVO DE Sl 5 1
cOnsO|Os, OsdaaguOnOsnOCOsta-COsaguOpOrOdOms
cOnsttuyOunO|OrCCObOnlCOparaaguOmsmOguOsOama
O prOCOptOr, puOs Os rOaCtuaza as para s msmO-. arO-
dOdOrdOCudadOdOunOmsmO sOhadOsarrOadOtOdauna
a
ctvdad dO paabra y dO OsCrtura dOndO sO Onazan O tra-
ba|OdOunOsObrOsmsmOyaCOmunCaCnCOnOpr|mO.
1OCamOsaguunO dO OspuntOsmsmpOrtantOsdO Osta
a
ctvdadCOnsagradaa unOmsmO. COnsttuyO, nO un O|OrC-
cO dO a sOOdad, snO una vOrdadOra prCtCa sOCa. Y OsO
OnvarOssOntdOs. AmOnudOOnOlOCtOtOmlOrmaOnOstruC-
turas ms O mOnOs nsttuCOnazadas, as as COmun dadOs
nOOptagrCasOtambnaguOOsgrupOsOpCrOOssObrOCu-
yas prCtCas tOnOmOs aguna nlOrmaCn a travs dO O-
dOmO. una|Orargua rOCOnOCdadaba a Os msadOantadOs
a tarOa dO drgr a Os OtrOs [ya luOra ndvduamOntO, ya
dOmanOramsCOOCtva),pOrOOXstan tambnO|OrCCOsCO-
munOs guOpOrmtan,OnOCudadOguOtOmabaunOdOsms-
mO, rOCbraayudadO Os dOms. atarOadOlndaCOmO to
di ' allelOn sizesthai. 47 LpCtOtO,pOrsupartO,OnsOabaOnun
marCOguOsOparOCamuChOmsa dOunaOsCuOa, tOnava-
rasCatOgOrasdOaumnOs. unOs sOOstabandOpasO, OtrOs
sOguOdabanms tOmpOa ln dO prOpararsOparaaOXstOn-
CadOCudadanOOrdnarOO nCusOparaaCtvdadOsmpOr-
tantOs,yagunOsOtrOs, lnamOntO, dOstnndOsOaCOnvOrtrsO
OnlsOlOsdOprOlOsn,dObanlOrmarsOOnasrOgasyprC-
tCas dO adrOCCn dO COnCOnCa. "
5OOnCOntrabatambn
-y OnKOmaOnpartCuar,OnOs mOdOs arstOCrtCOs- a
prCtCa dO COnsutantO prvadO guO sOrva, On una lama
0 Onun grupO, dOCOnsO|OrO dOOXstOnCa, dOnspradOrpO-
tCO, dOntOrmOdarOOvOntuaOnunanOgOCaCn. habar-
cOs rOmanOs guO OnCOntraban t mantOnOr a un lsOlO, y
agunOshOmbrOsdOdstnCnnOOnCOntrabanhumantOOsa
p
OsCn, dObandarCOnsO|OsmOraOsynmOasuspatrO-
nOs y a sus lamas, mOntras guO stOs saCaban luOrzas dO
su aprObaCn. As OmOtrO Ora O gua dO ama dO 1ra
46. Cf. Seneca, Cartas a Lucilio, 7, 99 y 1 09.
47. Filodemo, Peri parrhesias, frag. 36, p. 1 7.
48. Sobre los ejercicios de I a escuela, cf. B. L. Hijmans, Askesis: Notes on
Epictetus ' educational system, pp. 41 -46.
49. F. H. Sandbach, The Stoics, p. 1 44; cf. tambien J. H. Liebeschitz, Con
ti
nui ty and change in Roman religion, pp. 1 1 2- 1 1 3.

z EL CULTIVO DE Sl
sOa dO adua, guO O h partCpar On a OsCOnlCaCpn dO
su suCdO, para guO OayudaraOn aguO tmOmOmOntO a
dara suOXstOnCasulOrmamsbOay mO|OraCabada. Or
O dOms Osas dlOrOntOs lunCOnOs dO prOlOsOr, dO gua, dO
COnsO| OrOy dOCOnldOntOpOrsOnanO

OransOmprOdstntas
nmuChOmOnOs. On aprCtCa dOCutvOdO s, Os papOs
Oran a mOnudO ntOrCambabOs, y atOrnatvamOntO pOdan
sOrdOsOmpOadOspOrOmsmOpOrsOna|O. MusOnOKulOha-
ba sdO O COnsO|OrO pOtCO dO KubOO autO, On O OXO
guO sgu a amuOrtOdO OstO tmO, atra|Oa su arOdOdOr
aVstantOsy lOOsy mantuvOunaOspOCO dOOsCuOa, uOgO,
haCa O lna dO su vda, dOspus dO un sOgundO OXO ba|O
VOspasanO, rOgrOsa KOma, mpart una OnsOanzapb-
Ca y lOrm partO dO CrCuO dO 1tO.
OrOtOdaOsaapCaCnaunOmsmOnOtOnaCOmOnCO
sOpOrtO sOCa a OXstOnCa dO as OsCuOas, dO a OnsOanza
y dO Os prOlOsOnaOs dO a drOCCn dO amas, OnCOntraba
lCmOntOsuapOyOOntOdOOhazdO as rOaCOnOs habtua-
Os dO parOntOsCO, dO amstadO dO ObgaCn. LuandO, OnO
O|OrCCO dO a nguOtud dO s, sOapOaa Otra pOrsOna On a
guO sOadvnaunaapttudpara drgry aCOnsO| ar, sOhaCO
usO dO un dOrOChO, y Os un dObOr O guO sO CumpO CuandO
sOprOdga aayudaa OtrO, O CuandO sO rOCbOnCOn grattud
as OCCOnOs guO puOda darnOs. L tOXtO dO GaOnO sObrO a
CuraCndO as pasOnOs Os sgnlCatvO dOsdO OsOpuntOdO
vsta. aCOnsO| a a guOn dOsOO Cudar dO s msmO busCar a
ayudadO OtrO, nO rOCOmOnda snOmbargO un tCnCOCOnO-
CdOpOrsuCOmpOtOnCaysusabOr, snOsmpOmOntOunhOm-
brO dObuOna rOputaCn CuyantransgOntOlranguOzapOda-
mOs tOnOr OCasn dO OXpOrmOntar.

OrO suCOdO tambn


guOO| uOgOOntrOOCudadOdOunOmsmOy aayudaapr
| mO sO nsOrtO dOntrO dO rOaCOnOs prOOXstOntOs a as guO
daunaCOOraCnnuOvayunCaOrmsgrandO. LanguOtud
dO s -O O CudadO guO sO dOdCa a a nguOtud guO Os dO-
ms dObOn tOnOr dO smsmOs- aparOCO OntOnCOs COmOuna
ntOnslCaCn dO as rOaCOnOs sOCaOs. 5nOCa d rgO un
COnsumOa sumadrO, OnOmOmOntOOnguOmsmOOstOn
O OXO, para ayudara a sOpOrtar hOy Osa dOsgraCa, y ms
tardO ta vOzTayOrOs nlOrtunOs. L 5OrOnO a guOn drgO
50. Galeno, Tratado de las pasiones del alma y de sus errores, m, 6 1 0.
EL CULTIVO DE Sl
'
a
argaCOnsutasObrO a trangudad dO amaOs un|OvOn
pa
rOntOdOprOvnCaaguOntOnOba|OsuprOtOCCn. 5uCO-
rrO
spOndOnCaCOnLuCOprOlundza,OntrOdOshOmbrOsguO
nO tOnOngran dlOrOnCadO Odad, una rOaCn prOOXstOntO
y tOndOa haCOrpOCOa pOCO dO Osa guaOsprtuaunaOXpO-
rOnCaCOmndOaguOCadaunOpuOdOsaCarprOvOChOpara
smsmO. LnaCartatrOntay CuatrO 5nOCa, guOpuOdO dO-
Cr a LuCO. 1O rOvndCO, OrOs m Obra, aadO On sOgu-
da. LXhOrtOaaguOnguOhapartdOyarOtundamOntOyguO
mO OXhOrta a suvOz, y dOsdO aCarta sguOntO OvOCa a rO-
COmpOnsadO apOrlOCtaamstadOnguOCadaunO dO3Os dOs
sOrparaOOtrOOsOCOrrOpOrmanOntOdOguOsOhabarOn
a CartaCOntOnuOvO. LahabdaddO uChadOr sOmantO-
nOmOdantOOO| OrCCOdOauCha,unaCOmpaantOOstmu-
a a O|OCuCn dO Os msCOs. L sabO nOCOsta dO msmO
mOdOsOstOnOrOaOntOdO susvrtudOs. as, OstmuandO
msmO, rOCbO tambn dO OtrO sabO un OstmuantO.
'
La
Cura dO s aparOCO puOs ntrnsOCamOntO gada a un sOrv-
CO dO amas guO COmprOndO a pOsbdad dO un |uOgO dO
ntOrCambOs COn O OtrO y dO un s stOma dO ObgaCOnOs rO-
CprOCas.
3. 5OgnunatradCnguO sOrOmOntamuy O|OsOnaCutu-
ra grOga, anguOtud dO sOstOnCOrrOaCnOstrOChaCOn
OpOnsamOntOyaprCtCadOamOdCna. LstaCOrrOaCn
antgua tOm CadavOz ms amptud. Hasta O puntO dOguO
utarCO pOdr dOCr, a prnCpO dO Os Preceptos de salud,
guO lOsOlay mOdCnatratan dO un sOOy msmO CampO
(mia chora).
5
2 spOnOn On OlOCtO dO un | uOgO naCOna CO-
mnCuyOOOmOntOCOntraOsOCOnCOptOdO pathOs, sOap-
Ca O m smO a apasn guO a a OnlOrmOdad lsCa, a apOr-
turbaCn dO CuOrpO guO a mOvmOntO nvOuntarO dO
ama, y Onun CasOCOmO On OOtrO, sO rOlOrO a un OstadO dO
pasvdadguO para O CuOrpO tOma alOrma dO una alOCCn
guO pOrturba O OgubrO dO sus humOrOs O dO sus Cuada-
dOs, y guO para O ama tOma a lOrma dO un mOvmOntOCa-
5 1 . Seneca, Cartas a Lucilio, 1 09, 2. Sobre Seneca, sus relaciones y su ac
tividad de director, cf. P. Grimal, Seneque ou Ia conscience de / 'Empi re, pa
ginas 393-4 1 0.
52. Plutarco, De tuenda sanitate praecepta, 1 22e.

EL CULTIVO DE St
paz dO arrastrara a su pOsar. A partr dO OstO COnCOptO CO-
mn,hapOddOCOnsttursOunmarCOdOanssvdOpara
Os maOs dO CuOrpO y dO ama. As O OsguOma nOsOgrl-
CO prOpuOstOpOr Os OstOCOs y guO l|

Os gradOs CrOCOn-
tOs dO dOsarrOO y dO CrOnCdad dO Os maOs. sO dstnguO
a On prmOr ugar a dspOsCn a Os maOs, aproclivi tas
guOOXpOnOaas OnlOrmOdadOs pOsbOs,vOnO dOspus aalOC-
Cn, a pOrturbaCn, guO On grOgO sO amapathos y On a-
tnaffectus; uOgO aOnlOrmOdad(nosema, morbus) guO sO Os-
tabOCOy dOCaraCuandOapOrturbaCn sOhaanCadOOnO
CuOrpO y OnO ama, ms gravO, ms duradOra, a aegrotatio
Oaarrhostema guOCOnsttuyOunOstadOdOOnlOrmOdadydO
dObdad, lnamOntO OstO ma nvOtOradO (kakia, aegrota
tio i nveterata, vitium malum) guOOsCapaa tOdaCuraCnpO-
sbO. LOs OstOCOs prOsOntarOn tambn OsguOmas guO sOa-
an Os dlOrOntOs OstadOs O as dlOrOntOs lOrmas pOsbOs
dO aCuraCn, as 5nOCadstnguO a Os OnlOrmOs CuradOs
dOtOdOOOnpartOdO susvCOs, aOsguOOstn brOs dO sus
OnlOrmOdadOspOrOnOtOdavadOsusalOCCOnOs,OstnOsguO
han rOCObradO a saud pOrO sOn tOdava lrgOs a Causa dO
as dspOsCOnOs guO nO Ostn COrrOgdas. ' Lstas nOCOnOs
y OstOs OsguOmas dObOn sOrvr dO gua COmn a a mOdCna
dOCuOrpOy a atOraputCadO ama. OrmtOnnO sOap-
CarOm smOtpO dO ansstOrCO a as pOrturbaCOnOs l-
sCas y a Os dOsrdOnOsmOraOs, snOtambnsOgurO ms-
mO gnOrO dO OnCamnamOntOpara ntOrvOnrOn Os unOs y
Os O|rOs, OCuparsO dO OOs, CudarOs y OvOntuamOntO Cu-
rarOs.
1OdaunasOrOdO mOtlOras mdCas sOnu1zadas rOgu-
armOntOparadOsgnaras OpOraCOnOs nOCOsaras a Os Cu-
dadOs dOama. apCarOOsCapOOaahOrda, abrrun abs-
COsO,amputar,OvaCuarassupOrludadOs, darmOdCamOntOs,
prOsCrbr pOCOnOs amargas, CamantOs O tOnlCantOs. L
mO|OramOntO, O pOrlOCCOnamOntO dO ama guO sO busCa
On alOsOla, apadOaguOstadObOasOgurar, sOtOms
y msdOCOOrOsmdCOs. OrmarsOy CudarsOsOnaC|vda-
53. Cf. Cicer6n, Tusculanas, IV, 1 0; Seneca, Cartas a Lucilio, 75, 9- 1 5. Vea
se sobre este punto I. Harot, Seneca und die griechisch-romische Tradition
der Seelenlei tung, Berlin, 1 969, parte 11, cap. 2.
54. Sobre Ia comparaci6n entre terapeutica del cuerpo y medicina del
alma, cf. por ejemplo Seneca, Cartas a Lucilio, 64, 8.
EL CU
LTIVO DE St
``
dOs
sOdaras. LpCtOtOnsstO OnOO. guOrOguO su OsCuOa
nO
sO COnsdOrO COmO un smpO ugar dO lOrmaCn dOndO
puOdOnadgurrsOCOnOCmOntOstOsparaaOarrOrahaCa
anOtOrOdad, antOs dO rOgrOsara Casa a ln dO saCarprOvO-
chOdOOa. HayguOtOmaraCOmOundspOnsarOdOama.
Ls un gabnOtO mdCO (iatreion) a OsCuOa dO un lsOlO,
nO
dObO unO, a sar, habOrgOzadO, snOhabOr sulrdO. `` n-
sstOmuChOantO sus dsCpuOs. guO tOmOn COnCOnCadO su
cOndCn COmO dO un OstadO patOgCO, guO nO sO COnsdO-
rOn antO tOdO y sObrO tOdO COmO OsCOarOsguO vOnOn a bus-
carCOnOCmOntOs|untOaguOnOs pOsOO, guOsOprOsOntOn
attuOdOOnlOrmOs, COmOsOunOtuvOraunhOmbrOdsO-
CadO, OOtrOunabsCOsO, OtOrCOrOunalstua,agudOOrOs
dOCabOza.LOs rOprOChaguOvOngananOparahaCOrsOCurar
(therapeuthesomenoi) snO para haCOr rOCtlCar sus|uCOsy
COrrOgrOs(epanorthosontes).
"
l QuOrsaprOndOrOs sOgs-
mOs Lurad prmOrO vuOstras hOrdas, dOtOnOd O lu|O dO
vuOstrOs humOrOs, Camad vuOstrO Osprtu.

KOCprOCamOntO, unmdcOCOmO GaOnOcOnsdOraguOOs


dO suCOmpOtOncanOsOCurarOsgrandOsOXtravOsdOOs-
prtu[aOCuraamOrOsapOrtOnOCatradCOnamOntOa Cam-
pO dO a mOdCna), snO Curar as pasOnOs [OnOrga dOsbO-
Cada, rObOdO a a razn) y Os OrrOrOs [guO nacOn dO una
Opnn la sa), pOr O dOms, gObamOntO y On un sOntdO
gOnOra , unas y Otras sOHaman OrrOrOs.

As, OmprOndO
a curaCn dO un COmpaOrO dO va|OguO Ora dadO a a ra.
0 tambn aCOgO a dOmanda dO un |OvOn dO sus amstadOs
guOhabavOndOundaapOdrOCOnsuta. stOsOhabama-
gnadO OnOlOCtOguOOranaCCOsbOa apOrturbacndO as
pasOnOs, pOr pOguOas guO luOsn, pOrO sOhabavstO COr-
tamOntOObgadO a rOCOnOCOr guO sO sOnta ms pOrturbadO
pOrCOsassnmpOrtanCaguOsumaOstrOGaOnOpOrasgran-
dOs, vOna a pOdrO ayuda.
"
Ln O cutvOdO s, O aumOntO dO a prOOcupacn mdCa
parOCOsndudahabOrsOtraducdOpOrcOrtalOrma, a avOz
55. Epicteto, Conversaciones, III, 23, 30, y III, 2 1 , 20-24; cf. tambien Sene
ca a prop6sito de alguien que asistia a! curso de un fil6sofo: "Aut sanior do
mum redeal, aut sanabilior" (Cartas a Lucilio, 1 08, 4).
56. Epicteto, Conversaciones, II, 2 1 , 1 2-22; cf. tambien II, 1 5, 1 5-20.
57. Galeno, De Ia curaci6n de las pasiones del alma, I, 1 .
58.
/bid. , IV, 1 6 y I V, 28.

EL CULTIVO DE Sl
partCuarO ntOnsa, dO atOnCn a CuOrpO. LstaatOnCnOs
muydlOrOntOdOOguOpudOsOravaOrzaCndOvgOrl-
sCO On una pOCa On guO a gmnasa, O OntrOnamOntO dO-
pOrtvOy mtarlOrmaban partO ntOgradOalOrmaCn dO
unhOmbrObrO. OrOdOms, tOnOOn s msmaagO dOpa-
rad| CO, puOstO guO sO nsCrbO, pOr O mOnOs On partO, On
O ntOrOr dO una mOra guO OstabOCO guO a muOrtO, a On-
lOrmOdad, O nCusOO sulrmOntOl sCOnOCOnsttuyOnma-
Os vOrdadOrOsyguOvaOmsapCarsOa aprOpaamaguO
COnsagrar sus dOsvOOs a Cudar O prOpO CuOrpO.
Ls guO
O puntO a guO sO atOndO On Ostas prCtCas dO unO msmO
Os aguO On guO Os maOs dO CuOrpOy dO ama puOdOnCO-
munCarsOOntrOOOsOntOrCambarsusmaOstarOs. adOndO
Os maOshbtOs dO amapuOdOnaCarrOarmsOrasl sCas,
mOntrasguOOsOXCOsOsdOCuOrpOmanlOstany amOntan
OsdOlOCtOsdOama.LanguOtudsOdrgOsObrOtOdOapun-
tOdOpasOdO as agtaCOnOsy dO as pOrturbaCOnOs, tOnOn-
dO OnCuOntaO hOChO dO guO COnvOnO COrrOgr O ama s sO
guOrOguOOCuOrpOnOadOmnOy rOCtlCarOCuOrpO s sO
guOrO guO Oa COnsOrvO O COmpOtO dOmnO dO s msma.
LsaOsOpuntOdOCOntaCtO,COmOpun tOdOdObdaddOnd-
vduO,aguOsOdrgOaatOnCnguO sOvuOvOhaCaOsma-
Os, OnlOrmOdadOs y sulrmOntt s l sCOs. L CuOrpO dO guO
ha dO OCuparsO O adutO, CuJ..dO sO prOOCupa dO s m smO,
nOOsyaOCuOrpO|OvOngu sOtratabadO lOrmarpOrmOdO
dO a gmnasa, Os un CuOrpO lrg, amOnazadO, mnadO dO
pOguOas msOrasyguOa suvOzamOnazaa amamOnOspOr
sus OXgOnCas dOmasadO vgOrOsas guO pOr sus prOpas dO-
bdadOs. Las Cartas dO 5nOCa OlrOCOran muChOs O|OmpOs
dO Osa atOnCn dOdCada a a saud, a rgmOn, a Os maOs-
tarOsy a tOdas aspOrturbaCOnOsguOpuOdOnCrCuarOntrO
CuOrpOy ama.

La COrrOspOndOnCaOntrO rOntny MarCO


AurOO
'
-para nO habar, pOr supuOstO, dO Os Discursos sa
grados dO LO ArstdOs guO dan muy Otras dmOnsOnOs a
rOatOdO aOnlOrmOdady muy OtrO vaOr a suOXpOrOnOa-
muOstra bOn O ugar guO OCupa a nguOtud dO CuOrpOOn
Osas prCtCas dO unO m smO, pOrO tambn O OstO dO Osa
/
59. Epicteto, Conversaciones, I, 9, 1 2- 1 7; 1, 22, 1 0- 1 2; Manual, 4 1 .
60. Seneca, Cartas a Lucilio, 55, 57, 78.
6 1 . Marco Aurelio, Cartas, VI, 6.
EL CULTIVO DE Sl 57
p
rOOCupaCn. OtOmOraOXCOsO, aOCOnOmadOrgmOn,a
OsCuCha dO as pOrturbaCOnOs, a atOnCn dOtaada a ds-
l
un
COnamOntO, aCOnsdOraCndO tOdOs OsOOmOntOs[Os-
taC
n, Cma, amOntaCn, mOdO dO vda) guO puOdOn pOr-
t
urbar a CuOrpO y a travs dO a ama.
OrOhayagOaCasOmsmpOrtantO. Os, apartrdOOsOpa-
raOO [prCtCO y tOrCO) OntrO mOdCna y mOra, a nvta-
Cn guO sO haCO a rOCOnOCOrsO COmO OnlOrmO O amOnazadO
pOraOnlOrmOdad. LaprCtCadOunOmsmO mpCa guO sO
COnsttuyaunOaOsprOpOsO|OsnO smpOmOntOCOmOnd-
vduOmpOrlOCtO, gnOrantOyguOnOCOstasOrCOrrOgdO,lOr-
p
adO O nstrudO, snO COmO ndvduO guO sulrO dO COrtOs
p
aOsyguOdObOhaCOrOsCudaryasOapOrsmsmO, yasOa
pOraguOnguOtOngaCOmpOtOnCaparaOO. LadaunOdObO
dOsCubrrguOOstOnOstadOdOnOCOsdad,guOOOsnOCOsarO
rOCbrmOdCaCn y asstOnCa. HO agu lnamOntO -dCO
LpCtOtO- O puntO dO partda dO a lOsOla. darsO cuOnta
dO OstadO On guO sO OnCuOntra nuOstra partO prnCpa (ais
thesis tou idiou hegemonikou pos echei). OspusdOhabOrrO-
COnOCdO su dObdad, ya nO guOrr unO pOnOra a sOrvCO
dO usOs ms mpOrtantOs. OrO hOy COrtas gOntOs guO sOn
nCapaCOs dO tragar O mOnOr bOCadO COmpran un tratadO y
OmprOndOnatarOadOdOvOrarO. AspuOsvOmtanO sO nd-
gOstan.LuOgOvOnOnOsCCOs, OsCatarrOs, aslObrOs, hu-
bOran dObdO rOlOXOnar antOs sObrO su CapaCdad. . . "
6
2 Y
a nstauraCn dO Osta rOaCn COn unO msmO COmO OnlOr-
mO Os tantO ms nOCOsaraCuantO guO as OnlOrmOdadOs dO
ama -a dlOrOnCa dO as dO CuOrpO- nO sO anunCan COn
sulrmOntOsguO sOpOrCban, nO sOpuOdOnpOrmanOCOrmu-
ChO tOmpO nsOnsbOs, snO guO COgan a aguOOs a guOnOs
aguO|an.utarCOrOCuOrdaguOOsdOsrdOnOsdOCuOrpOpuO-
dOn dOtOCtarsOOngOnOra pOr OpusO, abs, atOmpOratu-
ra, Os dOOrOs, y guO adOms as pOOrOs OnlOrmOdadOs l s-
Cas sOn aguOas On as guOO su|OtO, COmOOn a Otarga, a
OpOpsa, aapOpO| a, nO sO da CuOnta dO su OstadO. LO gra-
vO, OnasOnlOrmOdadOsdOama, Os guOpasannadvOrtdas,
O nCusOguO sO aspuOdOtOmarpOrv rtudOs [a ra pOrva-
Onta, apasn amOrOsapOramstad, aOnvda pOrOmua-
Cn, aCObarda pOr prudOnCa). AhOra bOn, O guO guOrOn
62. Epicteto, Conversaciones; cf. tambien II, 1 1 , I .
58 EL CULTIVO DE Sl
Os mdCOsOsguOnOOst unOOnlOrmO, pCrO, s OOst,guO
nO O gnOrO. '
4. LnOsaprCtCa, aavOzpOrsOnay sOCa, OCOnOCmOntO
dO sOCupa OvdOntOmOntO un ugar COnsdOrabO. L prnC-
pO dlCO Os rOCOrdadO a mOnudO, pOrO nO sOra sulCOntO
rOCOnOCOrapuray smpOnluOnCa dO tOma sOCrtCO. O
hOChO, tOdOun artOdOCOnOCmOntO dO ssOdOsarrO, COn
rOCOtasmuyprOCsas, COnlOrmas OspOClCadasdOOXamOny
O| OrCCOs COdlCadOs.
a. OdOmOs as, dO manOra muy OsguOmatzada y ba|O rO-
sOrva dO un OstudO ms COmpOtO y ms sstOmtCO, asar
On prmOrugarO guOpOdramOs amar Os prOCOdmOn-
tOs dO pruOba. 1OnOn pOr dObO lunCn haCOr avanzar On
aadgu sCn dOunav rtudy mOdrOpuntO a guO sOhaO-
gadO. dO ah su prOgrOsvdad, sObrOaguOutarCOy LpC-
tOtO nsstOrOn ambOs. OrO sObrOtOdO alnadaddO Osas
pruObas nO OspraCtCararOnunCaCnpOr smsma, Osha-
COrsOCapazdO prOsCndrdO O supOrluO, COnsttuyOndO sO-
brO unOmsmOunasObOranaguOnOdOpOndaOnmOdOagu-
nO dO su prOsOnCa O dO su ausOnCa. Las pruObas a as guO
sO sOmOtOunOnO sOnOstadOs suCOsvOs On aprvaCn, sOn
unamanOra dO mOdrydOCOnl rmarandOpOndOnCadOguO
sOOs Capaz rOspOCtO dOtOdOOguOnOOsndspOnsabOyOsOn-
Ca. NOs dOvuOvOn pOrun tOmpO a zCaO dO as nOCOsda-
dOsOOmOntaOs, haCOndOaparOCOras OnOshOChOsaavOz
tOdOOguOOssupOrluOyapOsbdaddOprOsCnd rdOOO.
Ln El demonio de Socrates, utarCO rOlOrO una pruOba dO
OstO tpOCuyOvaOrguOdaalrmadOpOraguOguO,OnOd-
OgO, rOprOsOntaOs tOmas dO nOOptagOrsmO, sO OmpOzaba
abrOndO O apOttO mOdantO a prCtCa ntOnsva dO agn
dOpOrtO, sOCOOCabaunO dOspus antOmOsas CargadasdOOs
man| arOs ms suCuOntOs, y uOgO, dOspus dO habOrOs COn-
tOmpadO, sOOs dO|aba a Os sOrvdOrOsy sO COntOntaba unO
COn a COmda dO Os OsCavOs.
LOs O|OrCCOsdOabstnOnCaOranCOmunOsa Os OpCrOOs
y a Os OstOCOs, pOrO OstO OntrOnamOntO nO tOna O msmO
63. Plutarco, Animine an cororis affectiones sint peiores, SOl a.
64. Plutarco, El demonio de Socrates, 585a.
EL CULTIVO DE Sf

sOntdO para unOsy OtrOs. LnatradCndO LpCurO, sO tra-


ta
badOmOstrarCmO,On Osa satslaCCndO as nOCOsdadOs
ps OOmOntaOs, sO pOdraOnCOntrarun paCOr ms pOnO,
pspurO,msOstabOguOOnasvOuptuOsdadOssaCadasdO
tOdO O guO Os supOrluO y a pruOba sOrva para sOaar O
u
p
bra apartrdOCua aprvaCnpOdahaCOrsulrr. Lp-
curO, CuyO rgmOn snOmbargOOra dO una OXtrOma sObrO-
dad, nO tOmabaCOrtOs das ms guO unaraCndsmnuda
para vOrCuntO guOdabaamputadO dO su paCOr. ara Os
OstOCOs, sOtratabasObrOtOdOdOprOpararsOpara as prva-
cOnOsOvOntuaOs, dOsCubrOndOCunlCOraaln dOCuOn-
tas prOsCndrdOtOdOaguOOaguOaCOstumbrO, aOp
_
n,
a OduCaCn, O CudadO dO a rOputaCn, O gustO dO a Os-
tOntaCn nOs hanhOChOapOgadOs, OnOsaspruObas rOduCtO-
ras guOran mOstrar guO O ndspOnsabO pOdOmOs tOnOrO
sOmprOanuOstradspOsCn,yguOOsprOCsOguardarsOdO
tOda aprOnsn antO a dOa dO as prvaCOnOs pOsbOs. Ln
pOna paz -ObsOrva 5nOCa- OI sOdadO manObra, sn OnO-
mgO antO s, OstabOCOun rOduCtO, sO Cansa COn traba|Os su-
pOrluOs, OnCamnadOs a prOvOOr as tarOas nOCOsaras. NO
guOrOsguOOnOlragOrdO aaCCnOsOhOmbrO pOrdaaCa-
bOza. LntrnaO antOs dO a aCCn. Y 5nOCa OvOCa una
prCtCa dO guO haba asmsmO On Otra Carta.

pOguOas
prCtCas dO pObrOza lCtCa guO han dO rOazarsO tOdOs
Os mOsOs y On O transCursO dO as CuaOs, COOCndOsO vO-
untaramOntO durantOtrOsOCuatrO das OnOsCOnlnOs dO
amsOra, sO pasa pOraOXpOrOnCadO|Orgn, dO arOpa
grOsOra, dO pan dO nlma Cadad. nO Os unguOgO snO una
pruOba (non lusus, sed expenmentum). NO sO prva unO un
mOmOntO para sabOrOarmO|OrOs rOlnamOntOs luturOs, s-
nOparaCOnvOnCOrsOdOguOOpOOrnlOrtunOnOnOsprvar
dO O ndspOnsabO, y dO guO pOdrOmOs sOpOrtar sOmprO O
guO sOmOs CapaCOs dO sulrr agunas vOCOs.
"
5O lamarza
u
nO
COnO mnmO. LsOguOguOrO haCOr5nOCa sOgnuna
CartaOsCrta pOCOtOmpOantOs dO as 5aturnaOsdO aO62;
KOma Ost OntOnCOs sudOrOsa y a COnCa sO vO OlCa
65. Seneca cita este rasgo epicureo en las Cartas a Lucilio, 1 8, 9.
66. Seneca, op. cit. , 1 8, 6.
67. Ibid. , 20, 1 1 .
68. Vease tambien Seneca, Consolaci6n a Helvia, 1 2, 3.

EL CULTIVO DE Sl
mOntOaCrOdtada. 5nOCa sO prOgunta s sO dObOOnOpart-
CparOnaslOstvdadOs. OsdarunapruObadOrOtOnCnabs-
tOnOrsO y rOmpOr COn a aCttud gOnOra . OrO Os aCtuarCOn
unaluOrzamOraamayOrnOasarsO,OmO|OrOssnCOn-
lundrsOCOnamuChOdumbrO, haCOr as msmasCOsas, pOrO
dOOtramanOra. YOsaOtramanOraOs aguOaparaaCua
nOslOrmamOsdOantOmanO mOdantO O| OrCCOsvOuntarOs,
prCtCas dO abstnOnCay Curas dOpObrOza, stOspOrmtOn
COObrarCOmOtOdOOmundOalOsta,pOrOsnCaOrnunCaOn
a luxuria; graCas a OOs, puOdO unO mantOnOr un amadOs-
gadaOnmOdOdOaabundanCa, sOndOrCO,sOsOn trunO
ms tranguOCuandO sOpa CunpOCO pOnOsO Os sOr pObrO.

b. A adO dO Ostas pruObas prCtCas, sO COnsdOrara m-


pOrtantOsOmOtOrsOaOXamOndOCOnCOnCa. LstOhbtOlOr-
maba partO dO aOnsOanzaptagrCa,

pOrO sOhabaOXtOn-
ddO muy ampamOntO. arOCO guO O OXamOn dO amaana
sOrvasObrOtOdOparaOnlrOntar as tarOas y ObgaCOnOsdO
a|Ornada, para Ostar sulCOntOmOntO prOparadOparaOas.
L OXamOn dO a tardO, pOr su partO, Ostaba dOdCadO dO ma-
nOramuChOmsunvOCaaamOmOrzaCn dOa|Ornadapa-
sada. OOstOO|OrCCOrOguarmOntOrOCOmOndadOpOrnumO-
rOsOs autOrOs, adOsCrpCn ms dOtaada nOs Os dada pOr
5nOCa On ODe i ra. 7 1 KOlOrO suprCtCa a 5OXtO, OsO OstO-
CO rOmanOCuyaOnsOanza OOraCOnOCdagraCas a aprO
abanOy a 5Otn. rOsOnta aprCtCadO 5OXtOCOmOCOn-
tradaOsOnCamOntOarOdOdOrdObaanCOdOunprOgrOsOa
lna dO a|Ornada,CuandOsOrOCOgaparaO rOpOsOnOCtur-
nO, 5OXtO ntOtrOgabaa su ama.
"
i OgudOlOCtOtOhasCu-
radO, gu vCO has COmbatdO, On gu tO has vuOtO mO-
|Or 5nOCa tambn prOCOdO tOdas asnOChOs a unOXamOn
dO OstO tpO. LaOsCurdad-apOnas sOha rOtradO auz-
yOsOnCO-CuandOsumu|OrsOhaCaadO-sOnsusCOn-
dCOnOs OXtOrOrOs. LaprOOCupaCndOunaprOparaCnaun
suOO dChOsOnOOstausOntO,pOrOdOms, On5nOCa. Qu
hay ms bOOguO Osa COstumbrO dOhaCOraOnCuOstadO tO
69. Seneca, Cartas a Lucilio, 1 8, 1 -8; cf. carta 1 7, 5: "EI estudio de Ia sabi
duria no desemboca en efectos saludables sin Ia pnictica de Ia sobriedad.
Ahora bien, I a sobriedad es una pobreza voluntaria. "
70. Cf. Di6genes Laercio, Vida de los fil6sofos, VIII, 1 , 27; Porfirio, Vida
de Pitdgoras, 40.
7 1 . Seneca, De i ra, III, 36.
EL CULTIVO DE St 6 1
da
nu
Ostra|Ornada QudOrmrOsO guOvOnOtrasOstarO-
v
sta
dO nuOstras aCCOnOs Qu tranguO(tranquillus), prO-
|undO (altus) y brO (liber) Os CuandO O ama ha rOCbdO su
p
OrCndOOOgOy dO rOprOChO. AprmOravsta, OOXamOn
a
guO sOsOmOtO5nOCamsmO COnsttuyOunaOspOCO dO pO-
guOa OsCOna|udCara guO OvOCan CaramOntO OXprOsOnOs
cO
mO COmparOCOr antO O|uOz, nstrur O prOCOsO dO as
prOpasCOstumbrOs, dOlOndOrOCtaraprOpaCausa. LstOs
OOmOntOsparOCOnndCaraCOsuradOsu|OtOOnunanstan-
caguO|uzgayunndvduOaCusadO. 5nOmbargOOCOn |untO
dO prOCOsO OvOCa tambn una OspOCO dO COntrO admns-
tratvO, dOndO sO trata dO tOmar as mOddas dO una aCtv-
dad Cumpda, para rOaCtvar sus prnCpOs y COrrOg r On O
pOrvOnrsuapCaCn. 1antOCOmOOpapO dOun|uOz, Osa
aCtvdaddOunnspOCtOrOguOOvOCa5nOCa, OadOunamO
dO Casa vOrlCandO sus CuOntas.
LOs trmnOs OmpOadOs sOn sgnlCatvOs. O a|Ornada
OntOraguOaCabadO transCurrr5nOCaguOrOhaCOrOOXa-
mOn [O vOrbO excutere, saCudr, gOpOarparahaCOr CaOrO
pOvO, sO utza para dOsgnar a vOrlCaCn guO pOrmtO
dOsCubrr Os OrrOrOs dO una CuOnta), guOrO nspOCCOnar-
a, dO as aCCOnOs O|OCutadas, dO as paabras prOlOrdas,
guOrO vOvOr a tOmar as mOddas (remeti ri, COmOpuOdO
haCOrsOdOspusdOun traba|OtOrmnadOparavOrsOsCOnlOr-
mOa OguO sOhabaprOvstO). LarOaCn dO su|OtOCOnsgO
msmOOnOstOOXamOnnOsOOstabOCOtantOba|OalOrmadO
una rOaCn|udCaraOn aguO O aCusadO sOOnCuOntra On
lrOntO dO |uOz, O trmnO speculator [dObO unO sOrspecula
tor sui) dOsgnaprOCsamOntO OsOpapO. Y adOmsOOXamOn
as praCtCadO nO sO apCa, COmO s sO tratara dO una mta-
<ndOprOCOdmOntO|udCarO, aunas nlraCCOnOs, y nO
Ovaa una sOntOnCadOCupabdad, O a dOCsOnOsdOautO-
CastgO. 5nOCa, On O O|OmpO guO da agu, sOaa aCCOnOs
COmOOhOChOdO dsCutrdOmasadOOnCOnddamOntOCOng-
nOrantOs guO, dO tOdas manOras, nO puOdO unO COnvOnCOr, O
dO vO|arCOn rOprOChOsa un amgOa guO hubOra unO guOr-
dOhaCOrprOgrOsar. OOstasCOnduCtas, 5nOCanOOstsats-
lO
ChO On amOddaOn guO, paraaCanzarOs lnOsguO dObO
unOOnOlOCtOprOpOnOrsO, OsmOdOs OmpOadOs nOhan sdO
Os guO sO nOCOs taban. Os buOnO guOrOr COrrOgr a Os am-
gOs CuandO Os nOCOsarO, pOrO a rOprmOnda, dO nO sOr mO-

EL CULTIVO DE Sl
surada,hOrOOnugardOmO|Orar, Os buOnOCOnvOnCOraaguO-
Os guO nO sabOn, pOrO COn tOdO OsprOC sOOsCOgOrOs dO ta
manOraguO sOanCapaCOsdO sOrnstrudOs. LaprOndadOOXa-
mOnnO OspuOs dOsCubrraprOpaCupabdad, hastaOnsus
mOnOrOslOrmasy susmstOnuOsraCOs. 5unOnOsOOCuta
nada a s msmO, n sO pOrdOna nada, Os para pOdOr mO-
mOrzar, paratOnOrOs dOspus prOsOntOs On O nmO, Os l-
nOs OgtmOs, pOrO tambn as rOgas dO COnduCta guO pOr-
mtOnaCanzarOsgraCasa aOOCCndOmOdOsadOCuadOs.
LalatanO OsrOaCtvadapOrmOdOdOOXamOnparal|aruna
Cupabdad O Ostmuar un sOntmOntO dO rOmOrdmOntO,
snOpararOlOrzar, apartrdOaCOnstataCnrOCOrdadaymO-
dtadadOunlraCasO, OsnstrumOntOs raCOnaOsguOasOgu-
rOn una COnduCta saba.
c. AOstO sOaadOanOCOsdaddOuntraba|OdOpOnsamOn-
tO sObrO smsmO, dObOr sOr msguOuna pruOba dOstnada
a tOmaramOdda dO aguOO dO guO sOmOs CapaCOs, dObOr
sOr tambnOtraCOsaguOaOstmaCndOunalataOnrOa-
Cn COn as rOgas dO COnduCta, dObO tOnOr a lOrma dO una
ltraCnpOrmanOntO dO as rOprOsOntaCOnOs. OXamnaras,
COntrOaras y sOOCCOnaras. Ms guOun O| OrCCO hOChO a
ntOrvaOsrOguarOs, Os una aCttudCOnstantOaguOhay guO
adOptar rOspOCtO dO unO msmO. ara CaraCtOrzar Osta aCt-
tud, LpCtOtO OmpOa unas mOtlOras guO tOndrn un argO
dOstnOOnaOsprtuadadCrstana,pOrOa tOmarnvaO-
rOsbOndlOrOntOs. dOguOadOptOunOparaCOnsgOmsmO
OpapOy apOsturadOun vgantOnOCturnO guOvOrlCa
as Ontradas a a puOrta dO as CudadOs O dO as Casas, ' O
tambnsugOrOguOO|OrzaunO sObrO s msmOaslunCOnOs
dO un vOrlCadOr dO a mOnOda, dO un arg rnOmO, dO
unOdO OsOs CambstasdOdnOrOguOnOaCOptannngunamO-
nOdasnhabOrsOasOguradOdOOguOvaO. MradCuandOsO
tratadOamOnOda. . . hOmOsnvOntadOunartO, iY gudOprO-
COdmOntOspOnOOnObraOargrnOmOpara haCOr avOrl-
CaCn dO a mOnOda! La vsta, O taCtO, O OlatO, lnamOntO
O OdO, tra a suOO O dOnarO y ObsOrva O sOndO guO prO-
duCO, nOsOCOntOntaCOnhaCOrO sOnaruna sOa vOz, snO guO
sOapCaa OO rOpOtdamOntO, hasta haCOrsOun OdO dO m-
sCO. OsgraCadamOntO, prOsguO LpCtOtO, Ostas prOCauCO
72. Epicteto, Conversaciones, III, 1 2, 1 5.
EL
CULTIVO DE St
6
3
_
Os
guOOstamOsd spuOstOsatOmarCuandOsO tratadO dnO-
r
O, as dOsCudamOs CuandO sOtrata dO nuOstra ama. AhOra
b
On
, atarOadOalOsOla-suergon prnCpayprmOrO-
sOr
prOCsamOntO O|OrCOr OsO COntrO (dokimazein). 73
aralOrmuarO guO Os aavOz prnCpOgOnOray OsguO-
pa
dOaCttud, LpCtOtOsOrOlOrOa 5CratOs as COmOaalO-
r
sm
O guO sO OnunCa On aApologia: Una vda sn OXamOn
(ane
xetastos bios) nO mOrOCO sOr vvda. O hOChO O OXa-
pOn dO guO hababa 5CratOs Ora aguO a guO prOtOnda sO-
pOtOr tantO a s msmO COmO a Os dOms a prOpstO dO a
gnOranCa, dOsabOry dOnOsabOrdOOsagnOranCa. LOXa-
pOn dO guO haba LpCtOtO Os muy dlOrOntO. Os un OXamOn
guO sOrOlOrOa arOprOsOntaCny guO apunta a pOnOra a
pruOba, a dstnguras (diakri nein) unas dO Otras y a Ov-
tar as guO sO aCOptO a prmOra guO vOnga. Lada rOprO-
sOntaCn sOr nOCOsarO pOdOr dOtOnOra y dOCrO. ' LspOra,
d| amOvOrgunOrOsydOdndOvOnOs` dOmsmOmOdOguO
Os guardasnOCturnOs dCOn. ' MustramO tus papOOs` . Has
rOCbdO dO a naturaOza a sOaguOdObO pOsOOr a rOprO-
sOntaCnpara sOraprObada
Hay guOprOCsarsnOmbar-
gO guO O puntO dO COntrO nO Os OCazabO On O OrgOn O
On O Ob|OtOmsmO dO rOprOsOntaCn, snO OnOasOntmOn-
tOguOCOnvOnOOnOCOnvOnO darO. LuandOunarOprOsOnta-
Cn surgO On O Osprtu, O traba|OdO a dsCrmnaCn, dO
a diakrisis, COns str On apCarO O lamOsO CanOn OstOCO
guO sOaa a dstrbuCn OntrO O guO nO dOpOndO dO nOsO-
trOs y O guO dOpOndO, as prmOras, puOstO guO Ostn luOra
dOnuOstrO aCanCO, nO as aCOgOrOmOs, as rOChazarOmOs CO-
mO rOprOsOntaCOnOsguO nO dObOn COnvOrtrsOOnOb|OtOs dO
dOsOO O dO avOrsn, dO prOpOnsn O dO rOpu sn.
L COntrOOsunapruObadOpOdOryunagarantadObOrtad.
una manOra dO asOgurar pOrmanOntOmOntO guO nO nOs ga-
rOmOs aOguOnOCaOba|OnuOstrOdOmnO. VOarpOrmanOn-
tOmOntO sObrO nuOstras rOprOsOntaCOnOs, O vOrlCar as sO-
aOs COmO sO autOntlCa una mOnOda, nO Os ntOrrOgarnOs
[COmOsOharmstardOOnaOsprtuadadCrstana) sObrO
O OrgOnprOlundOdOadOaguOvOnO,nOOstratardOdOsC
73. Ibid. , 1, 20, 7- 1 1 ; cf. tambien III, 3, 1 - 1 3 .
74. Plat6n, Apologia de Socrates, 38a.
75. Epicteto, Conversaciones, III, 1 2, 1 5.
64
EL CULTIVO DE Sl
lrarunsOntdOOCutOba|OarOprOsOntaCnaparOntO, Os Ca-
brar arOaCn OntrO unO m smOy OguO Os rOprOsOntadO,
paranOaCOptarOnarOaCnCOnunOmsmOsnOOguOpuO-
dO dOpOndOr dO a OOCCn brO y razOnabO dO su|OtO.
5. LOb|OtvOCOmn dO OstasprCtCas dOunOm smO, a tra-
vsdOasdlOrOnCasguOprOsOntan,puOdOCaraCtOrzarsOpOr
O prnCpO COmpOtamOntO gOnOra dO a COnvOrsn a unO
msmO -dO aepistrophe eis heauton.7
6
LalrmuatOnOarO
patnCO, pOrO rOCubrO amayOra dO as vOCOs sgnlCaCO-
nOs sOnsbOmOntOdlOrOntOs. ObOCOmprOndOrsOOnprmOr
ugarCOmOunamOdlCaCndOaCtvdad.nOOsguOhayaguO
abandOnar tOda Otra lOrma dO OCupaCn para COnsagrarsO
OntOra y OXCusvamOntO a unO msmO, pOrO On as aCtvda-
dOs guO hay guO tOnOr, COnvOnO COnsOrvar On O nmO guO
OlnprnCpaguO dObOmOs prOpOnOrnOs hadObusCarsOOn
nOsOtrOsmsmOs, OnarOaCndOunO COnsgO msmO. Lsta
COnvOrsn mpCaun dOspazamOntO dO a mrada. Os prO-
CsO guO sta nO sOdspOrsOOnunaCurOsdad OCOsa, ya sOa
adOasagtaCOnOsCOtdanasy dOavdadOOsdOms[u-
tarCO COnsagr tOdO un tratadO a Osa polyptagmosyne, O a
guOtratadO dOsCubrrOs sOCrOtOs dO anaturaOzamsaO-
| adOs dO aOXstOnCahumanay dO O guOmpOrtapara Oa
[OmOtrO, CtadOpOr5nOCa, aOgabaguOanaturaOza, guO
nOOCuta msguOOssOCrOtOsntOs, haba puOstO aaCan-
COdO sOrhumanOyba|Osumrada as COsasguOOOranOCO-
sarOCOnOCOr).OrOaconversio ad se OstambnunatrayOC-
tOra, unatrayOCtOragraCasaaCua,OsCapandOatOdasas
dOpOndOnCas y a tOdas as sOrvdumbrOs, aCaba unO pOr a-
CanzarsOa sm smO,COmOunpuOrtOaabrgOdOastOmpOs-
tadOsOCOmOunaCudadOaguOprOtOgOnsusmuraas. Una
pOsCn nOXpugnabO pOsOO OamaguO, dOsasda dO as CO-
sas dOluturO, sOdOlOndOOnalOrtaOzaguO sOhaCOnstru-
dO, Os dardOs guO apuntan a Oa CaOn sOmprO pOr dOba|O
dOOa. LaOrtunanOtOnOOsbrazOs argOs guO OatrbuyO
aOpnn, nOtOnO asdOrO sObrO nadO, OXCOptOsObrOaguO
76. Las expresiones epistrophe eis heauton, epistrephein eis heauton, se
encuentran en Epicteto, Conversaciones, 1, 4, 1 8; III, 1 6, 1 5; III, 22, 39; III, 23,
37; I I I , 24 1 06; Manual, 4 1 .
EL
CULTIVO DE St 65
g
Os
guO sO apOganaOa. OmOspuOs O satOguOOnamOd-
da
dO O pOsbO nOs anzar O|Os dO Oa.

Lsa rOaCnCOnunOmsmOCOnsttuyOOtrmnOdOa COn-


vOr
sny OOb|OtvO lna dO tOdas as prCtCas dO unO ms-
pOpOrtOnOCOtambnaunatCadOdOmnO. 5nOmbargO,
paraCaraCtOrzarO,nOsOrOCurrOsOanvOCaralOrmaagO-
nstCadOunavCtOra sObrO luOrzas dlCOs dO dOmOstCar
y dO una dOmnaCnCapaz dO O|OrCOrsO sObrOOas snpOs-
bO mpugnaCn. LsarOaCn sO pOnsa a mOnudO sObrO O
pOdOO|urdCOdOapOsOsn. OsunOdO smsmO, OsunO
'suyO (suum fieri, suum esse sOn OXprOsOnOs guO rOgrOsan
a mOnudO On 5nOCa),
"
unO nO dOpOndO snO dO smsmO, Os
unO sui iuris; O|OrCO unO sObrO s un pOdOrguOnada mta
n amOnaza, dOtOnta unO apotestas sui. 79 OrO a travs dO Os-
talOrmamsbOnpOtCay|urdCa,arOaCnCOnunOms-
mO sOdOlnOtambn COmOuna rOaCnCOnCrOta, guO pOr-
mtOgOzardOunOmsmOCOmOdO unaCOsaguOOsta avOz
OnpOsOsndOunOy antO susO|Os. 5COnvOrtrsOaunOms-
mO OsapartarsOdO as prOOCupaCOnOs dO O OXtOrOr, dO as
nguOtudOsdO aambCn, dO tOmOrantO O pOrvOnr, puO-
dO unO OntOnCOs vOvOrsO haCa su prOpO pasadO, haCOr dO
a rOCOOCta, dOspOgarO a CaprChO antO Os prOpOs O|Os
y tOnOrCOnunarOaCnguOnadavOndrapOrturbar. Ls
anCapartOdOnuOstravdaguOOssagradaOnvOabO,guO
ha OsCapadO a tOdOs Os azarOs humanOs, guO Ost sustrada
a mpOrO dO a lOrtuna, guO a pObrOza nO trastOrna, n O
tOmOr, nanCursndOasOnlOrmOdadOs, stanO puOdOsOr
pOrturbadan arrObatada, pOrpOtuay sOrOnaOs su pOsOsn.
"
Y a OXpOriOnCadO unO msmOguO sO lOrmaOnOstapOsOsn
nO Os smpOmOntO a dO una luOrza dOmOada, O dO una sO-
bOranaO|OrCdasObrOunpOdOrstO a rObOarsO, OsadOun
paCOrguO tOmaunO On s msmO. AguO guO ha OgadO a tO-
nOrlnamOntO aCCOsO a s msmOOspara s msmOunOb|OtO
dO paCOr. NO sOsOCOntOntaCOn OguOOsy aCOpta mtar-
77. Seneca, Cartas a Lucilio, 82, 5.
78. Seneca, De Ia brevedad de Ia vida, 11, 4; De Ia tranquilidad del alma,
XI, 2; Cartas a Lucilio, 62, I; 75, 1 8.
79. Seneca, De Ia brevedad de Ia vida, v, 3 (sui iuris); Cartas a Luci/io, 75,
8 (in se habere potestatem); 32, 5 (facultas sui).
80. Seneca, De Ia brevedad de Ia vida, x, 4, y xv, 5.
66
EL CULTIVO DE Sl
sO a OO, snO guO sO COmpaCO On s msmO. ' LsO paCOr
paraOguO 5nOCaOmpOaOngOnOraOs trmnOsgaudium
O laeti tia Os un OstadO guO nO va n aCOmpaadO n sOgudO
dO nngunalOrmadO turbaCn On O CuOrpO y OnO ama, sO
dOlnOpOrO hOChOdOnO sOrprOvOCadOpOrnadaguO sOan
dOpOndOntOdOnOsOtrOsyguOOsCapOpOrCOnsguOntOanuOs-
trO pOdOr, naCO dO nOsOtrOs m smOsy On nOsOtrOsmsmOs. "
5OCaraCtOrzaasmsmOpOrOhOChO dOguOnOCOnOCOngra-
dOs nCambOs, snO guO sOda dO una sOa pOza, y dOguO,
unavOzdadO, nngnaCOntOCmOntOOXtOrOrpOdra mOar-
O. ' Ln OstO, Osta CasO dO paCOrpuOdO OpOnOrsO rasgO pOr
rasgOa OguO sOdOsgnaCOnOtrmnOvoluptas; stOdOsg-
na un paCOr CuyO OrgOn ha dO COOCarsO luOra dO nOsOtrOs
yOnOsOb| OtOsCuyaprOsOnCanOnOsOstasOgurada.paCOr
pOrCOnsguOntOprOCarOOn smsmO, mnadO pOrO tOmOr
qO aprvaCnyaguOtOndOmOspOraluOrzadOdOsOOguO
puOdOOnOOnCOntrarCmOsatslaCOrsO. AOstOgnOrOdOpa-
COrOsvOOntOs,nCOrtOsyprOvsOnaOs, OaCCOsOaunOms-
mOpuOdOsustturunalOrmadOpaCOrguO, OnasOrOndad
yparasOmprO,tOmaunOOnsmsmO. "Disce gaudere, aprOn-
dO aaOgra -dCO 5nOCa a LuCO-. QuOrO guO nunCa tO
haya latadO a aOgra. QuOrO guO sO d a prOlusn On tu
mOrada. 5OdaraprOlusnaCOndCndOguOOstsdOntrO
dOtmsmO. . . NOCOsarnunCaCuandOhayasOnCOntradOuna
vOz dndO sOaOnCuOntra. . . VuOvO tu mrada haCa O bOn
vOrdadOrO, s lOz dO tu prOpOlOndO(de tuo). OrO OsO lOn-
dO, Cu Os 1 msmO y a mO|Or partO dO t msmO. "
uO On O marCO dO OstO CutvO dO s, dO sus tOmas y dO sus
prCtCas, dOndOsO dOsarrOarOn, On Os prmOrOs sgOs dO
nuOstraOra, asrOlOXOnOssObrOamOradOOspaCOrOs, pOr
OsOadOOsdOndOhayguObusCarparaCOmprOndOrastrans-
lOrmaCOnOsguOpudOrOnalOCtaraOsamOra. LOguOaprmO-
ra vsta puOdO COnsdOrarsO COmO sOvOrdad ms marCada,
8 1 . Seneca, Carras a Lucilio, 1 3, I ; cf. tambien 23, 2-3; Epicteto, Conver-
saciones, 11, 1 8; Marco Aurelio, Pensamientos, VI, 1 6.
82. Seneca, Carras a Lucilio, 72, 4.
83. Ibid. , 72. Cf. tambien De Ia vida bienaventurada, III, 4.
84. Cartas a Lucilio, 23, 3-6; cf. tambien 1 24, 24. Sobre I a critica de I a vo
luptuosidad: De Ia vida bienaventurada, XI, 1 -2.
EL
CULTIVO DE Sl 67
_
us
tOrdadaCrOCOntada, OXgOnCamsOstrCta,nOdObOntOr-
p
rOtarsO, On OlOCtO, COmOu OndurOCmOntOdO as prOhbCO
_
Os,
OCampOdO OguO pOda prOhbrsOapOnas sOOnsanCh
y
_
O sOntOnt Organzar sstOmas dO prOhbCn ms autO-
rtarOs y ms OlCaCOs. L CambO nCumbO muChO ms a a
panOraOnguOOindvduOdObO COnsttursOCOmOsu|OtOmO-
ra . L dOsarrOO dO CutvOdO s prOdu|OsuOlOCtO nO On O
rOlOrzamOntOdOOguOpuOdOsuprmrOdOsOO,snOOnCOr-
tas mOdlCaCOnOsguO tOCan a Os OOmOntOsCOnsttutvOsdO
a sub|Otvdad mOra . Kuptura COn a tCa tradCOna dO
dOmnOdO s LOrtamOntOnO, snOdOspazamOntO, nlOXn
y dlOrOnCa dO aCOntuaCn.
L paCOr sOXua COmO sustanCatCa sguO sOndO dO Or-
dOn dO a luOrza -dO a luOrza COntra a guO hay guO uChar
y sObrOaCuaOsu|OtOdObOasOgurarsudOmnO-, pOrOOn
OstO|uOgOdOavOOnCa,dO OXCOsO, dOarObOdaydOCOm-
batO, sO pOnO Cada vOz ms prOlOrbOmOntO O aCOntO On a
dObdad dO ndvduO, On a lragdad, On a nOCOsdad On
guOsOOnCuOntradOhur, dOOsCapar, dOprOtOgOrsOydOman-
tOnOrsO a abrgO. La mOra sOXua OXgO an y sOmprO guO
OndvduOsO sOmOta aCOrtOartOdOvvr guOdOlnOOsCr-
tOrOsOsttCOsy tCOs dO aOX stOnCa, pOrO OstO artO sOrO-
lOrO Cada vOz ms a prnCpOs unvOrsaOs dO a naturaOza
OdOarazn,aOsguOtOdOsdObOnpOgarsOdOamsmama-
nOra, CuaguOra guO sOa su OstatutO. Ln CuantO a a dOln-
cndOtraba|OguOhayguO rOazarsObrOunOmsmO, sulrO
tambn,atravs dOCutvOdO s, COrtamOdlCaCn. atra-
vs dO Os O|OrCCOs dO abstnOnCay dO dOmnO guO COnst-
tuyOn aaskesis nOCOsara, O ugarguOsOCOnCOdO a COnOC-
mOntO dO unO msmO sO haCO ms mpOrtantO. a tarOa dO
pOnOrsO a pruOba, dO OXamnarsO, dO COntrOarsO On una sO-
rO dO O|OrCCOs bOn dOlndOs COOCa a CuOstn dO a vOr-
dad -dO a vOrdad dO O guO unO Os, dO O guO unO haCO y dO
OguO unO Os CapazdOhaCOr-OnOCOntrOdOaCOnsttuCn
dO su| OtOmOra . namOntO, OpuntOOn guO dOsOmbOCaOs-
taOabOraCnsguOsOndOCOrtamOntO, any sOmprO, dOl-
ndOpOrasObOranadOndvduOsObrOsmsmO, pOrOOsta
sObOranasOampaOnunaOXpOrOnCadOndOarOaCnCOn
unO msmOtOma alOrma nO sO dO un dOmnO snO dO un
gOCO sn dOsOO y sn turbaCn.
LstamOs O|Os tOdava dO una OXpOrOnCa dO Os paCOrOs
68 EL CULTIVO DE Sl
sOXuaOsOnaguOstOssOrnasOCadOsCOnOma, OnaguO
OCOmpOrtamOntOdObOr sOmOtOrsOaalOrmaunvOrsadO
aOyy On aguOOdOsClramOntOdO dOsOO sOrunaCOnd-
CnndspOnsabOparatOnOraCCOsOa unaOXstOnCapurl-
Cada. 5n OmbargO puOdO vOrsO ya CmO a CuOstn dO ma
COmOnzaatraba|arOtOmaantguOdOaluOrza,CmOaCuOs-
tn dO aOyCOmOnza a nlOXOnarO tOmadO ar|Oy dO a
techne, CmOaCuOstndOavOrdady OprnCpOdOCOnO-
CmOntOdOunOmsmO sOdOsarrOan On as prCtCas dO a
asCOss. OrO COnvOnO prOvamOntO busCar On gu COntOXtO
ypOrgu razOnOs OCutvOdO s sOdOsarrOdO OstamanO-
ra, y prOCsamOntO ba|O a lOrma guO aCabamOs dO vOr.
CA
PITULO III
[MO M5MO Y LO5 LM5
A
OsOdOsarrOOdOCutvOdO sy a anlOXnguOsOOpOra
OntOnCOsOnatCadOOspaCOrOs, Ostraba|OsdO OshstO-
radOrOspuOdOnOnCOntrarOs varOs mOtvOs. Os sObrO tOdO
parOCOn mpOrtantOs. CambOs On aprCtCa matrmOna y
mOdlCaCOnOs On as rOgas dO | uOgO pOtCO. MO mtar,
OnOstObrOvOCaptuO,arOtOmarsObrOOstOsdOstOmasagu-
nOs OOmOntOs saCadOsdOnvOstgaCOnOshstrCasantOrO-
rOs y a OsbOzaraprOpOsCn dO una hptOss dO COn|untO.
La nuOvampOrtanCa dO matrmOnO y dO a parO|a, COrta
rOdstrbuCnOnOspapOOspOtCOs, nOprOvOCarOnOnOsa
mOraguOOraOsOnCamOntOunamOradOhOmbrOsunanuO-
vaprObOmatzaCndOarOaCnCOnunOmsmO UOnpO-
dran habOr susCtadO nO un rOpOguO sObrO unO msmO, s-
nO una manOra nuOva dO rOlOXOnar sObrO unO msmO On a
rOaCnguOtOnO unO COn a mu|Or, COn Os dOms, COn Os
aCOntOCmOntOs y as aCtvdadOs CvCas y pOtCas, y Otra
manOradOCOnsdOrarsOCOmOsu| OtOdOOsprOpOspaCOrOs.
LCutvOdOs nOsOraaCOnsOCuOnCanOCOsaradOOstas
mOdlCaCOnOs, nO sOrasuOXprOsnOnO OrdOn dO adOO-
Oga. LOnstturaOn rOaCn COn Oas una rOspuOstaOrg-
na ba|O a lOrma dO una nuOva OststCa dO a OXstOnCa.
1 . EL PAPEL MATRIMONIAL
LsdlCdOCrCuOraOnaCvzaCnhOOnstCaOrOmana
sOgn as dlOrOntOs rOgOnOsy as dlOrOntOs Capas sOCaOs,
a OXtOnsn rOa dOaprCtCamatrmOna . LOs hstOradO-
rOshanpOddOOCazarsnOmbargO-dOndOadOCumOnta-
On OpOrmtO-COrtastranslOrmaCOnOsrOlOrOntOsya sOa
a as lOrmas nsttuCOnaOs, ya sOa a a OrganzaCn dO as
[69]
70 UNO MISMO Y LOS DEMAS
rOaCOnOsCOnyugaOs, yasOaaasgnlCaCnyOvaOrmO-
ra guO pOdan atrbursOOs.
LpuntOdOvstansttuCOnaprmOrO. ACtOprvadO, dOpOn-
dOntOdOalama, dOsuautOrdad, dOasrOgasguOpraCt-
Cabay guO rOCOnOCaCOmOprOpas, O matrmOnOnOOXga
nOnGrOCanOnKOmaantOrvOnCndOOspOdOrOspb-
COs. LraOnGrOCaunaprtCadOstnadaaasOgurarapOr-
manOnCadOoikos" CuyOsdOsaCtOslundamOntaOsyvtaOs
sOaaban, OunO,atranslOrOnCaamardOdOatutOaO|Or-
CdahastaOntOnCOs pOr O padrO, O OtrO, a OntrOgaOlOCtva
dO aOspOsa a suCnyugO.
'
LOnsttuapuOs una transaCCn
prvada, un asuntO COnCudO OntrO dOs|OlOs dO lama, unO
rOa, OpadrO dOamuChaCha, OOtrOvrtua, OluturOmar-
dO, OsO asuntOprvadO sOprOsOntaba snnOXOCOnaOrga-
nzaCnpOtCay sOCa .

O msmOmOdO, sObrOO matr-


mOnO rOmanO, J. A. LrOOK y . VOynO rOCuOrdan guO nO Ora
OrgnaramOntO snOun OstadO dOhOChO dOpOndOntO dO a
ntOnCn dO as partOs y sOaadO pOr una COrOmOna y
guO aCarrOabaOlOCtOs dO dOrOChO snsOrpOr OOun aCtO
|urdCO. 3
rOgrOsvamOntO O matrmOnO, On O mundO hOOnstCO,
vatOmandOugarOnOntOrOrdOaOslOrapbCa. OsbOr-
da as O marCO dO a lama COn O OlOCtO parad| CO dO guO
aautOrdad dO sta sOOnCuOntra pbCamOntO sanCOna-
da, pOrO tambn rOatvamOntO mtada. LnO mundO hOO-
nstCO, L. VatnvOa Osta OvOuCnapOyarsO sObrOO rOCur-
sO a as COrOmOnas rOgOsas, guO srvOnOn COrtO mOdO dO
ntOrmOdarO OntrO O aCtO prvadO y a nsttuCn pbCa,
rOsumOndOOstatranslOrmaCn, dOaguOpuOdOnvOrlCar-
sO Os rOsutadOs OnO sgO II y OnO sgOI antOs dO nuOstra
Ora,OsCrbO. Ls CarOguOOmatrmOnOhasadOdOsdOOsO
mOmOntO dO marCO dO as nsttuCOnOs lamarOs y O ma-
trmOnO rOgOsO aO|andrnO guO Os ta vOz un vOstgO dO
l . J.-P. Broudehoux, Mariage et famille chez Clement d'iexandrie, pa
ginas 1 6- 1 7.
2. C. Vatin, Recherches sur l e mariage et Ia condition de I a femme mariee
a l 'epoque hellenistique, p. 4.
3. J. A. Crook, Law and life in Rome, pp. 99 ss. ; P. Veyne, "L' amour a Ro
me", Annales E. S. C. , 1 978, 1 , pp. 39-40.
EL PAPEL MATRMONIAL 7 1
g
at
rmOnOprvadOantguOO s tambnunansttuCnCvCa.
y
a
s
OapOrmOdOdOunlunCOnarOO pOrmOdOdOun saCOr-
dOtO, Os sOmprO a Cudad OntOra a guO sanCOna O matr-
pOnO. Y COnlrOntandOOsdatOsguOCOnCOrnOna aCudad
dOAO| andraCOnOsguOsOrOlOrOnaa sOCOdad rura, aa-
dO. LOn agunas varantOs, asstmOs Onachora y On aCa-
ptaaunlOnmOnOdOOvOuCnrpdadOnsttuCnprva-
da
a nsttuCn pbCa.
Ln KOma, sO puOdOCOnstataruna OvOuCnguO Os gOba-
pOntO dOmsmO tpO, nCusO stOma CamnOs dlOrOntOs, O
n
CusO s, hastabastantOtardO, O matrmOnOsguO sOndO,
On OOsOnCa, unaCOrOmOnaprvada,unalOsta. UnCOn-
|untO dO mOddas Ogsatvas sOaa pOCO a pOCO O mpOrO
dO aautOrdadpbCasObrOansttuCnmatrmOna. La
lamOsaOyde adulteriis OsunadO asmanlOstaCOnOs dOOs-
tOlOnmOnO. ManlOstaCntantOmsntOrOsantOCuantOguO
aCOndOnarpOradutOrOa amu|OrCasadaguOtOnOCOmOr-
COCOn OtrOhOmbrO,yahOmbrOguO tOnOCOmOrCOCOn una
mu|OrCasada[y nO a hOmbrO CasadO guO tuvOsO rOaCOnOs
COnunamu|OrguOnOOOst),OsaOynOprOpOnOnadanuOvO
sObrO aCalCaCn dO Os hOChOs. KOtOmaOXaCtamOntO Os
OsguOmas tradCOnaOs dO a aprOCaCn tCa, sO mta a
translOrrapOdOrpbCOunasanCnguOCOrrOspOndahas-
ta OntOnCOs a a autOrdad lamar.
Lsta pubCzaCn prOgrOsva dO matrmOnO aCOmpa-
a a muChas Otras translOrmaCOnOs, dO as guO Os a a vOz
OlOCtO, rOOvOO nstrumOntO. arOCO, OnamOddaOnguO Os
dOCumOntOs pOrmtOn| uzgardO OO, guO aprCtCadO ma-
trmOnO,OdOCOnCubnatOrOguar,sOgOnOrazOpOrOmO-
nOs sOOXtOnda Capas ms mpOrtantOsdOapObaCn. Ln
` su lOrma antgua, OmatrmOnOnO tOna ntOrs n razndO
sOr snO On a mOdda On guO, a a vOz guO sOgua sOndO un
aCtOprvadO,aCarrOabaOlOCtOsdOdOrOChOOpOrOmOnOsdO
OstatutO. transm sndOun nOmbrO, COnsttuCndOhOrOdO-
rOs, OrganzaCn dO un sstOma dO aanzas, rOunn dO lOr-
tunas. LO Cua sO tOna sOntdO para aguOOs guO pOdran
dOsarrOar as OstratOgas dO taOs CampOs. LOmO dCO una
vOzms. VOynO. Ln a sOCOdad pagana, nOtOdOO mundO
4. C. Vatin, op. cit. , pp. 1 77- 1 78.
5. P. Veyne, loc. cit.

UNO MISMO Y LOS DEMAS


sOCasaba, n muChO mOnOs. . . L matrmOnO, CuandOsO Ca-
saba unO, rOspOnda a un Ob|OtvOprvadO. transmtrO pa-
trmOnOaOsdOsCOndOntOsmsbOnguOaOtrOsmOmbrOs
dO alamaO a h|Os dO amgOs, y aunapOtCa dO Castas.
pOrpOtuaraCastadOOs CudadanOs.

5Otrataba, parausar
Os trmnOs dO J. UOswO, dO unmatrmOnOguO,paraas
CasOssupOrOrOs, OraOngranpartOdnstCO, pOtCOyOCO-
nmCO. Ln CuantO a as CasOs pObrOs, pOrpOCO nlOrma-
dOsguOOstOmOssObrO susprCtCasmatrmOnaOs,pOdOmOs
6upOnOr COn 5. U. OmOrOy guO dOs laCtOrOs COntradCtOrOs
Oran susCOptbOs dO ntOrvOnr, OsCuaOsrOmtanambOsa
as lunCOnOsOCOnmCas dO matrmOnO. aOspOsay Os h-
|OspOdanCOnstturunamanOdO ObratparaO hOmbrO
brOypObrO,pOrOpOrOtrOadOhayunnvOOCOnmCOpOr
dOba|OdOCuaunhOmbrOnOpuOdOOspOrarmantOnOrauna
mu|Or y unOs h|Os .

LOsmpOratvOsOCOnmCO-pOtCOsguOgObO
nabanOma-
trmOnO [haCndOO nOCOsarO On COrtOs CasOs y, On OtrOs,
nt) dObOrOn pOrdOr unapartOdO su mpOrtanCa CuandO
On as CasOs
prvOgadas O OstatutOy alOrtunaOgarOn a
dOpOndOrdOaprOXmdad dO prnCpO, dO a
CarrOra Cv
O
mtar, dO
XtOOn Os nOgOCOs, ms guOdO a aanza
OntrOgrupOslamarOsnCamOntO. MOnOs sObrOCargadOdO
OstatOgasdvOrsas, OmatrmOnO sOhaCOms brO. brO
On a OOCCn dO a OspOsa, brO tambn On a dOCsn dO
CasarsOy On as razOnOs pOrsOnaOsparahaCOrO. Odra sOr
tambnguOOn as CasOsmOnOslavOrOCdas O matrmOnO
sOhayaCOnvOrtdO-msadOOsmOtvOsOCOnmCOsguO
pOdan haCOrO parOCOr aprOCabO- On una lOrma dO azO
guO rOCba suvaOr dO hOChO dO guO OstabOCay mantOna
rOaCOnOs pOrsOnaOs luOrtOs, guO mpCaban O COmpartr
avda, aayudamutua,O apOyO mOra. LntOdO
CasO, OOs-
tudO dO as nsCrpCOnOs sOpuCraOs ha pOddO
mOstrar a
rOatvalrOCuOnCayaOstabdaddOasunOnOs, OnmOdOs
guOnOOran Os dO aarstOCraCa,9 y tOnOmOs tOstmOnOs sO-
brO O matrmOnO
dO Os OsCavOs.
' LuaguOra
guO sOa a
6. Loc. cit.
7. J. Boswel l , Christianity, social tolerance, and homosexuality, p. 62.
8. S. B. Pomeroy, Goddesses, whores, wives and slaves, 1 975, p. 1 33.
9. Ibid. , p. 209.
1 0. P. Veyne, op. cit. , p. 40; S. B. Pomeroy, op. cit. , p. 1 93.
EL PAPEL MATRIMONIAL 73
rOspuOstaguOsOdaaprOguntasObrOaOXIOnsndOaprC-
tCamatrmOna, parOCO guO sta sOhzO dOmslCaCCOsO,
OsumbraOsguO ahaCOn ntOrOsantOhan sdO rOba| adOs.
5O sguOguOOmatrmOnOaparOCOCadavOzms COmO una
unnbrOmOntO COnsOn|daOntrO dOs COpartCpOs Cuya dO-
sguadad sO atOnahastaCOrtOpuntO snpOr OOdOsaparO-
COr. arOCOCarO guO On O mundOhOOnstCO, y tOnOndO On
CuOntamuChasdlOrOnCasOCaOs, OOstatutOdOamu|Orga-
n On ndOpOndOnCa pOr rOaCn COn O guO Ora On a pOCa
CsCa-y sObrO tOdO pOr rOaCn COn a stuaCn atOnOn-
sO. Lsta mOdlCaCn rOatva dOpOndO On prmOr ugar dO
hOChO dO guO a pOsCn dO hOmbrO-CudadanO ha pOrddO
una partOdOsumpOrtanCapOtca,dOpOndOtambndOun
rOlOrzamOntO pOstvO dO papO dO a mu|Or -dO su papO
OCOnmCOydOsundOpOndOnCa|urdCa. 5Ogn COrtOs hs-
tOradOrOs, OsdOCumOntOsmuOstranguOantOrvOnCndO
padrO dOamu|OrsOhaCOCadavOzmOnOsdOCsvaOnO ma-
trmOnO. LraCOrrOntOguOun padrO, OnCuantOguardans-
ttuCOna, dOsO a su h|a On matrmOnO. OrO COrtOs COn-
tratOs sO OstabOCan smpOmOntO OntrO un hOmbrO y una
mu|OrguO sO pOnan dO aCuOrdO On COmpartr sus vdas. L
dOrOChOdOunah|aCasadaadOtOrmnarsOasmsmaCOntra
aautOrdadpatOrnaOmpOzaaalrmarsO. 5OgnasOyOsatO-
nOnsO, rOmanay OgpCa, O padrO OstabahabtadO para d-
sOvOrOmatrmOnOdO suh|a COntra suvOuntad. Ms tar-
dO, sn OmbargO, On O LgptO rOmanO ba|O a Oy OgpCa, a
autOrdaddOpadrOsObrOunah|aCasadaOrampugnadapOr
dOCsOnOs|udCaras guO OstabOCan guO a vOuntad dO a
mu|OrOra un laCtOr dOtOrmnantO. 5 guOra sOgur Casada,
pOda haCOrO.
' '
L matrmOnO sO COnCuyO Cada vOz ms
nOtamOntO COmO un COntratO guOrdO pOr Os dOs CnyugOs,
guO sO COmprOmOtOn pOrsOnamOntO. La ekdosis pOr a Cua
amuChaChaOraOntrOgada sOOmnOmOntOpOrsupadrO O tu-
tOra OspOsO tOndOa dOsaparOCOr, y O COntratO dO aspOC-
tO OsOnCamOntO lnanCOtO guO a aCOmpaaba dO manOra
tradCOna aCaba pOr sOrOnCO guO subsstOOn O CasOdO
Os matrmOnOs OsCrtOs, va COmpOtadO OntOnCOs COn Cu-
suasrOatvasa as pOrsOnas. NOsOas mu|OrOsrOCbOnsu
dOtO, dO a guO dspOnOn Cada vOz ms brOmOntO On O ma
I I . S. B. Pomeroy, op. cit. , p. 1 29.
74 UNO MISMO Y LOS DEMAS
trmOnO, y sObrOaguO agunOs COntratOsprOvnguO Os sO-
ni rOsttudaOn CasO dO dvOrCO, snO guO adOms rOCObran
su partO dO hOrOnCa.
Ln CuantO a as ObgaCOnOs guO Os COntratOs dO matr-
mOnOmpOnOnaOsOspOsOs, OOstudOdO L. VatnmuOstra
paraOLgptOhOOnstCOunaOvOuCnsgnlCatva. LndO-
CumOntOs guO datan dO lnOs dO sgO !V O dO sgO III a. L. ,
OsCOmprOmsOsdO amu|OrmpCabanaObOdOnCaa ma-
rdO, aprOhbCndOsar,dOnOChOOdOda, sn OpOrmsO
dO stO, a OXCusn dO tOda rOaCn sOXua COn OtrO hOm-
brO, a ObgaCn dO nO arrunar a Casa y dO nO dOshOnrar
a su mardO. LstO dOba a CambO mantOnOr a su mu| Or, nO
nstaaruna COnCubna On aCasa, nO matratar a su OspOsa
y nO tOnOrh|Os dO as rOaCOnOs guO pudOsO mantOnOr On
O OXtOrOr. Ms tardO, Os COntratOs OstudadOs OspOClCan
ObgaCOnOsmuChOmsOstrCtasdO adOdOmardO.LaOb-
gaCnpara,dOsubvOnraasnOCOsdadOsdOsumu|Or, guO-
daprOC sada,pOrOtambn sOOspOClCaaprOhbCndOtO-
nOr una amantO, O un guOrdO, y dO pOsOOr Otra Casa [On a
Cua pOdramantOnOr a una COnCubna). LOmO O ObsOrvaL.
Vatn, OnOstOtpOdOCOntratOOsabOrtad sOXua dO ma-
rdO aguO Ost On tOadO| uCO, amu|OrsOr ahOra tanOX-
Cusva COmO O hOmbrO. LOs COntratOs dO matrmOnO as
dOsarrOadOshaCOnOntrara mardOy a amu|OrOn un ss-
tOmadOdObOrOsOdOObgaCOnOsguOnO sOn pOr COrtOgua-
Os, pOrOguOsOnCOmpartdOs. Y OsO COmpartrsOhaCOnOOn
nOmbrO dO rOspOtO dObdOa alamadOaguOCadaunOdO
Os dOs CnyugOs OsOnCOrtOmOdOrOprOsOntantOOnO Osta-
dO dO matrmOnO, snO COn vstas a a parO|a, a su Ostab-
dad y a su rOgamOntaCn ntOrna.
'

5OmO| antOs ObgaCOnOs, OXpCtamOntO alrmadas, pdOn


y rOvOan, OntrO Os OspOsOs, lOrmas dO vda COnyuga ms
aprOtadas guO On O pasadO. Las prOsCrpCOnOs nO pOdran
OnCOntrarsOlOrmuadasOnOsCOntratOs snOCOrrOspOndO-
sOn ya a una aCttud nuOva, y a msmO tOmpO dObOrOn pO-
sar sOOrO CadaunOdO OsCnyugOsdOta manOraguOnsCr-
ban On su vda, muChO ms nOtamOntO guO On O pasadO, a
rOadaddOaparO| a. LansttuCOnazaCndOmatrmOnO
pOr COnsOntmOntO mutuO, OsCrbO L. Vatn, haCO naCOr a
1 2. C. Vatin, op. cit. , pp. 203-206.
EL
PAPEL MATRIMONIAL 75
dOadOguOOXstaunaCOmundadCOnyugayguOOstarOadad,
cOnsttudapOr a parO| a, tOnO unvaOrsupOrOra adO sus
cOmpOnOntOs.
'
' UnaOvOuCnunpOCOanOgaOs aguO.
VOynOhasOaadOOnasOCOdadrOmana.Ua|OaKOpbCa,
ca
da unO dO Os OspOsOs tOna un papO dOlndO guO dOsOm-
p
Oary, unavOzCumpdO OsO papO, as rO aCOnOsalOCtvas
OntrO OspOsOs Oran O guO pOdan sOr. . . Ua|O O mpOrO. . .
O lunCOnamOntO msmO dO matrmOnO sO supOnO guO rO-
pOsasObrOObuOnOntOndmOntOyaOydOCOrazn.AsnaCO
una dOa nuOva. a parO|a dO amO y O ama dO Casa.
'

MtpOssOranpuOsasparadO|asOna OvOuCndOOsta
prCtCamatrmOna.UusCasus avaOs dO adOdOaautOrdad
pbCa,y sOCOnvOrtOOnunasuntOCadavOzms mpOrtantO
Onavdaprvada. 5ObOradOOsOb|OtvOsOCOnmCOsy sO-
CaOs guO a vaOrzaban, y sO gOnOraza a msmO tOmpO.
5O haCO para Os OspOsOs ms y ms COnstrCtva, y susCta
a msmO tOmpO aCttudOs ms y ms lavOrabOs, COmO s
cuantO ms OXgOra ms atra|Ora. L matrmOnO parOCOra
vOvOrsOmsgOnOraCOmOprCtCa,mspbCOCOmOnst-
tuCn,msprvadOCOmOmOdOdOOXstOnCa,msluOrtOpara
gar a Os CnyugOs y pOr COnsguOntO ms OlCaz para as-
ar a aparO|a On O CampO dO as Otras rOaCOnOs sOCaOs.
Ls dlC OvdOntOmOntO mOdr COn prOCsn aamptud
dO OstOlOnmOnO.LadOCumOntaCnaCCOsbOsOrOlOrOaa-
gunas rOas gOOgrlCas prvOgadas, y nO umna COrtas
Capas dO apObaCn. 5OraOspOCuatvOhaCOrdO un mO-
vmOntO unvOrsa y masvO, aun CuandO, a travs dO su Ca-
rCtOr aCunary dspOrsO, as ndCaCOnOs sOnbastantOCOn-
vOrgOntOs. LntOdOCasO, shOmOs dO CrOOra OsOtrOs tOXtOs
dO OsprmOrOs sgOs dO nuOstra Ora, OmatrmOnOparOCO-
raCOnvOrtrsOparaOshOmbrOs-puOsguOOssOdO sutOs-
tmOnO dO O guO dspOnOmOs- On un lOCO dO OXpOrOnCas
msmpOrtantOs, ms ntOnsas, msdlCOs tambny ms
prObOmtCas. y pOr matrmOnO nO hay guO OntOndOr n-
OamOntO a nsttuCn t a a lama O a a Cudad, n a a
aCtvdaddOmstCaguOsOdOsarrOaOnOmarCOysOgnas
rOgasdOunabuOnaCasa, snOCOrtamOntOOOstadO dOma-
t
rmOnOCOmOlOrmadOvda, OXstOnCaCOmpartda, azOpOr
1 3. Ibid. , p. 274.
1 4.
P. Veyne, "L' amour a Rome", Annales E. S. C. , 1 978, 1 .
76
UNO MISMO Y LOS DEMAS
sOna ypOsCnrOspOCtvadO Os COpartCpOsOn Osa rOaCn
LOmO hOmOs vstO, nO Os guO a vda matrmOna sOun sU
OsguOma antguO haya OXCudO OntrO OspOsOs prOxmOaO
Y
sOntmOntO. OrO parOCOCarO guO, OnO dO8prOpuOstOpOI
JOnOlOntO, OstOs sOntmOntOs Ostaban drOCtamOntO aOO>
[OCuanO OXCua nasOrOdadnantOnsdad)aO|OrCCO
dO OstatutOdOmardOy aaautOrdadguOOOraCOnlOrOa'
un pOCO patOrna COn rOspOCtO a su|OvOn OspOsa, sCmaCO
OOnsOabaCOn paCOnCaOguOtOnaguO haCOr, yOn amO
dda On guO, On OlOCtO, Oa dOsOmpOaba bOn O papO nhO
rOntOasuslunCOnOsdO ama dOCasa, tOnapOr Oaun rO>
pOtOy un alOCtOguOnO dOban dOsmOntrsOhastaO lna OO
susvdas. LnatOraturadOapOCampOra,OnCOntramO>
tOstmOnOsdOunaOXpOrOnCamuChOms COmpO|aOOma
trmOnO.y asbsguOdasdOuna tCadO hOnOrCOnyua
sO muOstran sn duda a travs dO as rOlOXOnOs sObrO Opa
pO dO OspOsO, sObrO a naturaOzay a lOrma dO azOguO O
ata a sumu|Or, sObrOO|uOgOOntrO una supOrOrdadaavOz
naturayOstatutarayunalOCtOguOpuOdOrhastaanOCOs
dad y a dOpOndOnCa.
5OpOdraOvOCar as amagOnguO, OnCOrtasdO sus Car
tas, nOda dO s msmO COmO ndvduOCOnyuga , yCOm
parara COn O rOtratO dO aguO OtrO buOn mardO guO Ora s
CmaCO.As, On O lamOsObOtOguO drgOa suOspOsapara
Orar su ausOnCa, O guO aparOCO nO Os smpOmOntO, CO
mO
OntantasOtrasCartas,OhOmbrOguOtOmaa su OspOsaadm
ratva y dC pOr tOstgO dO sus traba|Os tOrarOs y dO sus
XtOs dO trbuna, Osun hOmbrOguO tOnO haCa sumu|Orun
apOgO ntOnsOy un dOsOOlsCOtan vvO guOnO puOdO Ovta
busCaranOChOydaCuandOyanOOsta. NOpOdrasCrOO
CuntOtOOChOalatar, araznOsmamOrOnprmOrugar,
uOgO O hOChO dO guO nO tOnOmOs a COstumbrO dO Ostar sO
paradOs. Or OsOuna granpartOdOmsnOChOsmOapasOtO
prOsOntndOmO dOspOrtO tu magOn, pOrOsOOn pOnO da, a
a hOra On guO aCOstumbraba r a vOrtO, ms pOs mO
Ova
n
pOr s m smOs a tu aO| amOntO, pOr OsO lnamOntO, trstO
Y
algdO COmO s mOhubOran COrradO a puOrta, rOgrOsO a tu
CuartOvaCO. Hay un sOOmOmOntOOn guO OsCapOa OstatO
tura. Os O guO pasO On O lOrO, absOrtO On O prOCOsO
dO m s
amgOs. KOprOsntatO puOs O guO Os m vda, CuandO tOngO
guO busCar O rOpOsO On O traba|O, y m COnsuOO On Os sn
EL PAPEL MATRIMONIAL
77
sa
bOrOsy as prOOCupaCOnOs.
'
Las lrmuas dO OstaCarta
mOrOCOnrOCOrdarsO. LaOspOClCdaddOunarOaCn
COnyu-
[
a
pOrsOna, ntOnsay alOCtva, ndOpOndOntOdOOstatutOy
dO a autOrdadmartaOs a a vOz guO dO as rOspOnsabda-
dOsdOa Casa, aparOCO CaramOntOOnOa, OamOr sOdstn-
[
uOCOnCudadOdOOguOOsOCOmpartrhabtuadOaOXs-
tO
nCa, nCusO s ambOs COntrbuyOn dO manOra
Ogtma a
ha
COrprOCOsaaprOsOnCadO a OspOsay dOOrOsasuausOn-
Ca. OrOtrapartO, nOaduCOvarOsdOOssgnOs tradCO-
n
aOsrOCOnOCdOsOnapasnamOrOsa. asmgOnOsguOOb-
sOsOnan as nOChOs, Os mOvmOntOs nvOuntarOs dO das
y vOndas, a bsguOda dO Ob|OtO pOrddO, ahOrabOn, OsOs
prOCOdOrOsguO pOrtOnOCOnaCuadrOCsCOynOgatvOdOa
pasn sOnprOsOntadOsagudOmanOrapOstva,OmsbOn,
O sulrmOntO dO OspOsO, O mOvmOntO apasOnadO pOr O
guO sOvO arrastradO, OhOChOdO guO Ost dOmnadO pOr su
dOsOOy supOnasO danCOmOasprOndaspOstvas dOalOCtO
COnyu
[
a.namOntO, OntrOvdamatrmOnayaCtvdadp-
bCa,nOOstabOCOnOunprnCpOCOmnguO unlguO O
gObOrnO dO a Casa y a autOrdad sObrO Os dOms, snO un
|uOgOCOmpO|OdO susttuCnydO COmpOnsaCn. alatadOOn-
COntrar On su Casa a dCha guO O prOpOrCOnaba su mu|Or,
sO sumOOn Os asuntOspbCOs, pOrO Cun vva tOnOguO sOr
su hOrda para guO OnCuOntrO On Os snsabOrOs dO Osa vda
On O OXtOrOr Os COnsuOOs dO sus pOnas prvadas.
LnmuChOsOtrOstOXtOsms,sO vOa arOaCnOntrOOspO-
sOs dOs
[
arsO dO as lunCOnOs matrmOnaOs, dO a autOr-
OadOstatutaradOOspOsOy dO gObOrnOrazOnabOdO aCa-
sa,paraprOsOntarsOCOmOunarOaCnsnguarguO tOnOsu
luOrza, susprObOmas, susdlCutadOs, susObgaCOnOs, sus
bOnOlCOs y suspaCOrOsprOpOs. OdranCtarsO Otras Car-
tas dO nO y sOaar ndCaCOnOs On LuCanO O 1CtO, pO-
OramOs tambn rOlOrrnOs a OsapOOsa dO amOr COnyu
[
a
OuyO O|OmpO nOs da LstaCO. O OstadO dO matrmOnO apa-
rOCO a COmO a lusn dO dOs dOstnOs On unapasn ndO-
lO
CtbOdOndOO mardO rOCOnOCO susum sn alOCtva. uO
YOnusguOnnOs un On alOrdO nuOstrOs aOs, VOnus nOs
OOnsOrvarOlavOrOn adOCnaCndOavda. 1us OyOs mO
OnCOntrarOn COntOntO y dC (libens et docilis); nO rOmpOr
1 5. Plinio, Cartas, VII, 5.
78 UNO MISMO Y LOS DEMAS
un azO guO sOntO ms luOrtOmOntO Cada da. . . Lsta tOrra
mc hzO naCOr para t (creavit me tibi): ha OnCadOnadO para
scmprO m dOstnO a tuyO.
'
NOOsOvdOntOmOntOOntOXtOsCOmOstOsdOndO habra guO
busCar una rOprOsOntaCn dO O guO pudO sOr rOamOntO a
vOa matrmOna On a pOCa dO mpOrO. La snCOrdad dO
quOhaCOngaanOvaO COmO tOstmOnO. 5On tOXtOs guO prO-
OamandOmanOravOuntaramOntOapCadaun dOa dOCOn-
yugadad. HayguOtOmarOsnOCOmOOrOlO|OdOunastua-
Cn, snO COmO a lOrmuaCn dO una OXgOnCa, y Os COmO
ta |ustamOntO COmO lOrman partO dO O rOa . MuOstran guO
cmatrmOnOOs. ntOrrOgadOCOmOunmOdOdOvdaCuyOva-
OrnOOstOXCusvamOntO,nsguOratavOzOsOnCamOntO,
gadO a lunCOnamOntO dO oikos, snO a un mOdO dO rOa-
Cn OntrO dOs COpartCpOs, muOstrantambnguO, OnOsOa-
zO, OhOmbrO tOnO guO rOguar suCOnduCtanO sO a partr
dOunOstatutO,dOprvOgOsydOlunCOnOsdOmstCas, snO
tambn a partr dO un papO raCOna rOspOCtO dO su mu-
|Or, muOstran lnamOntO guO OsO papO nO Os sO una lun-
Cn gubOrnamOnta dO lOrmaCn, dOOduCaCn, dO drOCCn,
snO guO sO nsCrbO On un |uOgO COmpO|O dO rOCprOCdad
alOCtvay dO dOpOndOnCa rOCprOCa. AhOrabOn, sOs COrtO
guO a rOlOXnmOra sObrO abuOnaCOnduCta dOmatrmO-
nO haba busCadO durantO muChO tOmpO sus prnCpOs On
un anss dO a Casay dO susnOCOsdadOs ntrnsOCas, sO
COmprOndOaaparCn dO unnuOvOtpO dO prObOmas dOn-
dO sOtrata dOdOlnramanOra OnguOOhOmbrOpOdrCOns-
ttursO COmO su|OtO mOra On a rOaCn dO COnyugadad.
2. EL JUEGO POLITICO
La dOCadOnCa dO as CudadOsOstadO COmO OntdadOs aut-
nOmas a partr dO sgO III a. L. Osun hOChOCOnOCdO. 5Oha
vstO On OO a mOnudO O mOtvO dO un rOtrOCOsO gOnOra dO
avdapOtCaa dOndOas aCtvdadOs CvCas habanCOns-
ttudOparaOsCudadanOsunvOrdadOrOOlCO, sOrOCOnOCO
aguarazndOunadOCadOnCadOasCasOs tradCOnamOntO
1 6. Estacio, Silvas, III, 3, vv. 23-26 y 1 06- 1 07.
EL JUEGO POLITICO

dOmnantOs, y sObusCan sus COnsOCuOnCasOnunmOvmOn-


tOdOrOpOguOpOrOCua Os rOprOsOntantOsdO OsOs grupOs
prvOgadOs habran translOrmadO Osa prdda OlOCtva dO
autOrdadOnuna rOtradavOuntara, dandO asCadavOzms
vaOra aOXstOnCapOrsOnay a avda prvada. L dOsmO-
rOnamOntOdOaCudad-OstadOOranOvtabO. OmanOragO-
nOra, a gOntO sO sOnta ba|O O pOsO dO pOdOrOs mundaOs
guO yanO pOdan COntrOarn sguOramOdlCar . . . L azar
rOnaba. . . LaslOsOlasdOaOdadhOOnstCaOranOsOnCa-
mOntO lOsOlas dOaOvasnyOmOdOprnCpa dO OsaOva-
sn Ora Cutvar a autOnOma. ` ` '

b asCudadOs-OstadO-adOndOOXstan-pOrdOrOnOn
OlOCtO, apartrdO sgOIII, una partOdO suautOnOma, sOra
OvdOntOmOntOdudOsOrOduCraOstOlOnmOnOOOsOnCadO
as translOrmaCOnOs guO pudOrOn tOnOr ugar, On a pOCa
hOOnstCay rOmana, On O CampO dO as OstruCturas pOt-
Cas, sOranadOCuadOtambnbusCarOnOprnCpOOXp-
CatvOOsOnCadOOsCambOsguOpudOrOnprOduCrsOOna
rOlOXnmOray OnaprCtCadOunOm smO. OhOChO-y
sObrOOstOpun tOhayguOrOlOrrsOaOshstOradOrOsguOhan
mOadObastantOagranlguranOstgCadOaCudad-OstadO
guOO sgO XIX habadbu|adOCOn CudadO-, aOrganzaCn
dO as mOnarguas hOOnstCas y uOgO dO mpOrO rOmanO
nO puOdO anazarsO smpOmOntO On Os trmnOs nOgatvOs
dOunadOCadOnCadOavdaCvCay dOunaCOnlsCaCndO
pOdOr pOrnstanCas OstataOs CadavOz ms O|anas. LOnvO-
nO subrayar pOr O COntrarO guO a aCtvdad pOtCa OCa
nOluOahOgadapOranstauraCnyOrOlOrzamOntOdOOsas
grandOsOstruCturasdOCOn |untO, avdadOasCudadOs, COn
sus rOgas nsttuCOnaOs, susrOsgOs, sus uChas, nOdOsapa-
rOCOaCOnsOCuOnCadOOnsanChamOntOdOmarCOOnguO sO
nsCrbO, nCOmOOlOCtO dO rObOtO dOdOsarrOOdOunpOdOr
dO tpO mOnrguCO. La angusta antO un unvOrsO dOmasa-
dOvastOguOhabrapOrddOsusCOmundadOspOtCasCOns-
ttuyOntOs pOdrasndudasOrun sOntmOntOguOprOstamOs
rOtrOspOCtvamOntOaOshOmbrOsdOmundOgrOCOrrOmanO.
lOs grOgOs dO a pOCa hOOnstCa nO tuvOrOn guO hur dO
`mundO sn CudaddOOsgrandOsmpOrOs, pOr aOXCOOn-
tO razn dO guO O hOOnsmO Ora un mundO dO CudadOs,
1 7. J. Ferguson, Moral values in t he ancient world, pp. 1 35- 1 37.
"
UNO MISMO Y LOS DEMAS
yCrtCandOadOadOguOalOsOlahabraCOnsttudO,dOs-
pus dO dOsmOrOnamOntO dO s stOma dO as CudadOs, un
abrgOCOntraatOmpOstad, . H. 5andbaChhaCOObsOrvarOn
prmOr ugar guO, On O pasadO, as CudadOsOstadO nunCa
haban dadO a sOgurdad, y On sOguda guO sguOrOn sOn-
dO a lOrma prmOra y nOrma dO aOrganzaCn sOCa n-
CusO dOspus dO guO O pOdOr mtar hubO pasadO a manOs
dO as grandOs mOnarguas.
' "
MsguO Onuna rOduCCnOOnunaanuaCndOasaCtv-
dadOs pOtCas pOr Os OlOCtOs dO un mpOrasmO COntra-
zadO, hay guO pOnsarOn aOrganzaCn dO un OspaCOCOm-
pO|O. muChO ms vastO, muChO mOnOs dsCOntnuO, muChO
mOnOs OnCOrradO dO O guO pOda sOrO O dO as pOguOas
CudadOsOstadO, Ostambnms lOXbO, ms dlOrOnCadO,
mOnOsOstrCtamOntO|OrarguzadOguOOguOsOrmstardO
OmpOrOautOrtarOyburOCrtCOguO sOntOntarOrgan-
zar dOspus dO agran Crss dO sgO III. LsunOspaCOdOn-
dO Os lOCOs dO pOdOr sOn mtpOs, dOndO as aCtvdadOs,
as tOnsOnOs, Os COnlCtOs sOnnumOrOsOs, dOndO sO dOsa-
rrOan sOgn varas dmOnsOnOs y dOndO Os OgubrOs sO
COnsguOnpOr mOdOdOtransaCCOnOsvaradas. Ls unhOChO,
On tOdO CasO, guO as mOnarguas hOOnstCas tratarOn mu-
ChOmOnOsdOsuprmr, rOlrOnarO nCusO rOOrganzardOCa-
bOa rabO Os pOdOrOs OCaOsguOdOapOyarsOOnOOsyut-
zarOs COmO ntOrmOdarOs y rOOvO para a COOCta dO Os
trbutOs rOguarOs, para a pOrCOpCn dO Os mpuOstOs OX-
traOrdnarOsyparaaprOvsndOOguOOranOCOsarOpara
Os O|rCtOs.
'
Ls u hOChOasmsmOguO, dO manOrabastantO
gOnOra, O mpOrasmO rOmanO sOOrOntahaCasOuCOnOs
dOOstOtpO ms guOhaCaO O| OrCCOdO una admnstraCn
drOCta, apOtCadOmunCpazaCnluOuna nOabastan-
tO COnstantOCuyO OlOCtOOraOstmuaravda pOtCadO as
CudadOs On O marCO ms ampO dO mpOrO.

Y s O ds-
CursOguOnLasOpOnOOnbOCadOMOCOnasprOsOntaana-
CrOnsmOsOnrOaCn COnapOtCaguOhubOra pOddOsOr
aCOnsO| adaaAugustOy OnvOrdad sOgudapOr, rOprOsOnta
1 8. F. H. Sandbach, The Stoics, p. 23.
1 9. M. Rostovtzeff, Social and economical histor of the Hellenistic world,
II, pp. 1 305- 1 306.
20. J. Gage, Les classes sociales a Rome, pp. 1 55 ss.
EL J
UEGO POLITICO 81
OlO
CtvamOntOCOrtasgrandOstOndOnCasdOgObOrnOmpO-
r
a durantOOsdOsprmOrOs sgOs. busCarsO ayudasy aa-
dOs, asOguraratrangudaddOOsprnCpaOsCudadanOs
OnOpOdOr,pOrsuadraaguOOsaguOnOssOmandadOguO
nO sO Os trata COmO a OsCavOs, snO guO sO Os haCO COm-
partrvOnta|asyautOrdad, OvarOsaCOnsdOrarguOnOlOr-
man snO una sOa gran Cudad.
'
uOdO habarsO OntOnCOs dO OCasO dO as arstOCraCas
tradCOnaOs, dO adOspOsOsnpOtCadOguOhabran sdO
Ob|OtOy dO rOpOguOsObrO s msmasguOhabrasdOsuCOn-
sOCuOnCa Haba pOr supuOstOlaCtOrOsOCOnmCOsy pOt-
COs dOtranslOrmaCn. aOmnaCndOOsOpOstOrOsy as
COnlsCaCOnOsdObOnOsdOsOmpOarOnOnOOssupapO. Haba
tambnlaCtOrOsdOOstabdad. ampOrtanCadOOs bOnOs
raCOsOnOspatrmOnOs, OtambnOhOChOdOguOOnsO-
COdadOsdOOstOtpO, lOrtunas, nluOnCas,prOstgO,autOrdad
ypOdOrOstabanCOnstantOmOntOOnazadOs. OrOOlOnmOnO
ms mpOrtantOy ms dOtOrmnantO para as aCOntuaCOnOs
nuOvas dO a rOlOXn mOra nO nCumbO a a dOsaparCn
dO asCasOstradCOnamOntOdrgOntOs, snOa OsCambOs
guOpuOdOnObsOrvarsOOnasCOndCOnOsdOO|OrCCOdOpO-
dOr. LstOsCambOsCOnCOrnOnarOCutamOntOOnprmOru-
gar, puOstOguO sOtratadO haCOr lrOntO a as nOCOsdadOs dO
una admnstraCn a a vOz COmpO| a y OXtOndda, MOCOnas
a parOCOrsOOd|O aAugustO. hayguOaumOntarO nmOrO
dO Os sOnadOrOs y dO Os CabaOrOs tantO COmO sOa nOCOsa-
rO para gObOrnar CuandO Os prOCsO y COmO Os prOCsO, ' y
Os sabdOguO dOhOChOOsOs grupOs sO amparOn On prOpOr-
COnOssOnsbOsdurantOOsprmOrOssgOs, nCusOs OnrO-
aCn COn O COn|untO dO as pObaCOnOs nO COnsttuyOrOn
unCa ms guO una nlma mnOra. HubO CambOs guO
alO
CtarOntambn OpapO guO sOvOan OvadOs a dOsOmpO-
aryO ugarguO OCupabanOnO|uOgOpOtCO. rOspOCtO dO
O
mpOradOr,dOsuCrCuO,dOsusCOnsO|OrOs, dOsusrOprOsOn-
tantOsdrOCtOs, OnOntOrOrdOuna|OrarguadOndOaCOm-
p
OtOnCa|uOga luOrtOmOntO pOrO ba|OOtrO mOdO guO O guO
2 1 . Di6n Casio, Historia romana, LII, 1 9.
22. R. MacMullen, Roman social relations, pp. 1 25- 1 26.
23. Di6n Casio, Historia romana, LII, 1 9.
24. C. G. Starr, The Roman Empire, p. 64.
"
UNO MISMO Y LOS DEMAS
puOdO OnCOntrarsOOn una sOCOdadagOnstCa,ba|OalOrma
dO CargOs rOvOCabcs guO dOpOndOn, y a mOnudO muy drOC-
tamOntO, dObuOnparOCOrdOprnCpO,yCassOmprOOnpO-
sCndO ntOrmOdarOOntrO un pOdOr supOrOr Cuyas rdO-
nOs hay guO transmtrO apCar y unOs ndvduOs y grupOs
CuyaObOdOnCahaygucCOnsOgu r. LO guOnOCOstaaadm-
nstraCnrOmanacsuna "manegerial aristocracy", COmOd-
CO5ymO, unaarstOCraCadO sOrvCOguO paraadmnstrar
O mundO prOpOrCOnar as dlOrOntOs CatOgOras dO agOn-
tOsnOCOsarOs-OlCacsOnOO|rCtO,prOCuradOrOs lnan-
COrOs y
gObOrnadOrOs dO prOvnCa.
YssOguOrOCOmprOndOrOntOrsguOsOCOnCOdOnOsas
tOs a a tCapOrsOna, a a mOra dO COmpOrtamOntOCO-
tdanO, dO a vda prvada y dO Os paCOtOs, nO Os tantO dO
dOCadOnCa,dOlrustraCnydO rOtrOmahumOradOdOOguO
hayguOhabar, hayguOvOrmsbOnOnOstO absguOdadO
una
nuOva manOra dc rOlOXOnar sObrO a rOaCn guO COn-
vOnO tOnOrCOnOprOpOOstatutO, asprOpaslunCOnOs, as
prOpas aCtvdadOs, as prOpas ObgaCOnOs. MOntras guO
atCa antguampCabaunaartCuaCnmuyaprOtadadO
pOdOr sObrOunOmsmOy dcpOdOrsObrO Os dOms, y dOba
puOs rOlOrrsO a una OsttCa dO avda On COnlOrmdad COn
OOstatutO, asnuOvas rOgasdO| uOgOpOtCOhaCOnmsd-
lC a dOlnCn dO as rOaCOnOs OntrO OguO sO Os, OguO
sOpuOdOhaCOry OguOsOOspOra guO CumpaunO, aCOnst-
tuCndOunOmsmOCOmOsu|OtOtCOdO susprOpasaCCO-
nOs sO haCO ms prObOmtCa.
K. MaCMuOnhansstdOOndOsCaraCtOrOsOsOnCaOsdO
a sOCOdad rOmana. a pubCdad dO a OXstOnCa y a muy
luOrtO vOrtCadad dO as dlOrOnCas On un mundO dOndO
abrOChaOntrOOpOguO smOnmOrOdOOs rCOsyagran-
dsma masa dO Os pObrOs nO COs dO ahOndarsO. Lna n-
tOrsOCCndO OstOs dOsrasgOs, sOCOmprOndOampOrtanCa
COnCOdda a as dlOrOnCas dO OstatutO, a su |OrarQua, a sus
sgnOs vsbOs, a suOsCOnlCaCnCudaday OstOntOsa. ' uO-
dOsupOnOrsOguOa partr dO mOmOntO OnguO as nuOvas COn-
25. R. Syme, Roman papers, 11, p. 1 576.
26. R. MacMullen, op. cit. , p. 93.
27.
Ibid. , p. 1 1 0, con referencias a Seneca, Cartas, 3 1 , 1 1 ; Epicteto, Con
versaciones, III, 1 4, 1 1 ; IV, 6, 4.
EL JUEGO POLITICO 83
dCOnOs dO avda pOtCa mOdlCaban as rOaCOnOs OntrO
OstatutO, CargOs, pOdOrOsy dObOrOs,pudOrOnprOduCrsOdOs
lOnmOnOsOpuOstOs. 5O Os vOrlCa On OlOCtO -y On suOpO-
sCnmsma-dOsdOOsCOmOnzOsdOapOCampOra . Or
unapartO, una aCOntuaCn dOtOdOOguO pOrmtO a ndv-
duOl| arsudOntdaddO adOdOsuOstatutOy dOOsOOmOn-
tOs guO O manlOstan dO a manOra ms vsbO, sO ntOnta
haCOrsOtanadOCuadOCOmOsOapOsbOaprOpOOstatutOpOr
mOdOdOtOdOunCOn | untOdOsgnOsy dOmarCasguOCOrrOs-
pOndOnaaaCttudCOrpOra, avOstdOy ahbtat,aOsgOs-
tOsdOgOnOrOsdady dOmagnlCOnCa,aasCOnduCtasdOgas-
tO, OtCtOra.
O OstOs COmpOrtamOntOs COn Os CuaOs sO alrma unO
On a supOrOrdad manlOstada sObrO Os dOms, MaCMu-
On ha mOstradO Cun lrOCuOntOs luOrOn On a arstOCraCa
rOmana y hastagupuntO dO OXaCOrbaCn pudOrOn Ovar-
sO. OrO, On O OXtrOmO OpuOstO, OnCOntramOs aaCttud guO
COnsstOpOrO COntrarO Onl|arOguO sOOsOnunapurarO-
aCn COnunOmsmO. sOtrataOntOnCOs dO COnsttursOy dc
rOCOnOCOrsOCOmOsu| OtOdOasprOpasaCCOnOs, nOatravs
dO un sstOma dO sgnOs guO marguO O pOdOr sObrO Os dO-
ms, snO a travs dO una rOaCn tan ndOpOndOntO COmO
sOa pOsbO dO OstatutO y dO sus lOrmas OXtOrOrOs, puOs sO
CumpOOnasObOrana guO O|OrCOunO sObrO smsmO. A as
nuOvas lOrmasdO|uOgOpOtCO, y a asdlCutadOs dOpOn-
sarsO a unO msmO COmO su| OtO dO aCtvdad OntrO un naC-
mOntOy unas lunCOnOs, unOs pOdOrOs y unas ObgaCOnOs,
unas tarOas y unOs dOrOChOs, unas prOrrOgatvas y unas su-
bOrdnaCOnOs, pudO rOspOndOrsOCOnunantOnslCaCndO
tOdas as sOaOs rOCOnOCbOs dOOstatutOO pOr absguOda
dO una rOaCn adOCuada COn unO msmO.
` LasdOs aCttudOs luOrOn pOrCbdasy dOsCrtas a mOnudO
On OstrCtaOpOsCn unaCOn Otra. As 5nOCa. UusguOmOs
agO guO nO sO dOtOrOrO da a day a O guO nada puOda sOr
ObstCuO. YguOstaCOsa LsOama, guOrOdOCrun a-
ma rOCta, buOna y grandO. NO sO pOdra nOmbrara snO d-
COndO.OsundOsguOsOhahOChOhuspOddOunCuOrpOmOr-
ta . LsaamapuOdOCaOrOnOCuOrpOdOunCabaOrOrOmanO,
COmO On O CuOrpO dO un bOrtO, dO un OsCavO. l Qu Os un
CabaOrOrOmanO, guOsunbcrtO, unOsCavONOmbrOsna-
CdOsdOOrguOy dOan|ustCa.OmshumdOaO|amcn
"
UNO MISMO Y LOS DEMAS
tO puOdO unO anzarsOhas1a O COO. LnpO puOs. " LsOsta
manOradOsOraguOrOvndCatambnLpCtOtOparasOpO-
nndOa a a dO un ntOrOCutOr lCtCO O rOa . 1u nOgOCO
Os vvr OnpaaCOs dO mrmO, vOas pOrguO tus OsCavOs y
COntOs tO s rvan, pOr OvarvOstdOs guO atragan as mra-
das, tOnOrnumOrOsOspOrrOsdOCazayCtarstasy pOOtas tr-
gCOs. _ ACasOtOdsputOOsO _ ACasOtOhas prOOCupadOt dO
Os | uCOs , _ dO tu prOpa razn
5O ntOrprOta a mOnudO a mpOrtanCa guO tOm O tOma
dO rOgrOsOa unO msmO O dO aatOnCn guO hay guO pOnOr
On unO msmO, On O pOnsamOntO hOOnstCO y rOmanO, CO-
mOaatOrnatvaguOsOprOpOnaaaaCtvdadCvCay aas
rOspOnsabdadOs pOtCas. Ls COrtO QuO sO OnCuOntra On
COrtas COrrOntOs lOstCas O COnsO|O dO apartarsO dO Os
nOgOCOs pbCOs, dO as turbaCOnOs y dO as pasOnOs guO
susCtan.OrOnO OsOnOstaOOCCnOntrOpartCpaCnyabs-
tOnCn dOndO rOsdO a prnCpa nOa dvsOra, y nO Os On
OpOsCnCOnavdaaCtvaCOmOOCutvOdOsprOpOnOsus
vaOrOs prOpOs y sus prCtCas. AntOs bOn trata dO dOlnr
OprnCpOdOunarOaCnCOnunOmsmOguOpOrmtal|ar
as lOrmas y as COndCOnOs On as guOuna aCCn pOtCa,
unapartCpaCnOnOsCargOsdOpOdOr, OO|OrCCOdOuna
tunCnsOrnpOsbOsOmpOsbOs, aCOptabOsOnOCOsaras.
Las transtOOaCOnOs pOtCas mpOrtantOs guO tuvOrOn ugar
On O mundO hOOnstCO y rOmanO pudOrOn nduCr COrtas
COnduCtas dO rOpOguO, pOrO sObrO tOdO, dO manOra muChO
msgOnOraymsOsOnCa,prOvOCarOnunaprObOmatzaCn
dOaaCtvdad pOtCa. 5OapuOdOCaraCtOrzarbrOvOmOntO.
1. UnarOatvzaCn. LnOnuOvO|uOgOpOtCO, O|OrCOrOpO-
dOr sO OnCuOntrarOatvzadOdOdOsmanOras. OrunapartO,
nCusOspOrnaCmOntOOstunO dOstnadO aOsCargOs, ya
nOsOdOntlCaunOCOnsuOstatutOObastantOparaCOnsdO-
rar guO Os COmpOtamOntO sOgurO guO sO Os aCOptar, O On
tOdO CasO, s muChas razOnOs, y as mO| OrOs, Ompu|an haCa
a vda pbCa y pOtCa, Os buOnO haCOrO |ustamOntO pOr
Osas razOnOsyCOmOCOnsOCuOnCadOunaCtOpOrsOnadOvO-
28. Seneca, Cartas a Lucilio, 3 1 , 1 1 ; 47, 1 6; De los dones, Ill, 1 8.
29. Epicteto, Conversaciones, Ill, 7, 37-39.
EL JUEGO POLlTICO
85
untad. LtratadOQuO utarCOdrgOa|OvOnMOnmaCOOs
ca
raCtOrstCO dOsdO OstOpuntO dOvsta. COndOna a aCttud
guOhCOsOdOapOtCaunaaCtvdadOCasOna,pOrOsOnO-
[
a a haCOrdO OaaCOnsOCuOnCa, OnCOrtOmOdO nOCcsara
y natura, dOunOstatutO. NOhayQuOCOnsdOraraaCtvdad
pOtCa, dCO, COmOuna OspOCO dOOCO(scholi) a QuO sOOn-
trOgara unO pOrQuO nO tOnO Otra COsa QuO haCOr y pOrQuO
as CrCunstanCas sOn lavOrabOs, a rOsOrva dO abandOnara
apOnas sOprOsOntOn as dlCutadOs. '

L ptCaOs unavda
y unaprtCa(bios kai praxis). 3 1 OrO a OanO puOdO unO
cntrOgarsO snO pOruna OOCCn brO y vOuntara. utarCO
cmpOaaQu aOXprOsntCnCadOOsOstOCOs-proairesis-,
y OsaOOCCn dObO Ostarlundada OnO|uCOy a razn ( kri
sis kai 1Cgos): 32 nCa manOra dO haCOr lrOntO, COn lrmOza,
aOsprObOmasQuOpuOdOnpantOarsO. LO|OrCCOdOaaC-
tvdad pOtCaOsOnOlOCtOuna vda, QuO;mpCa unCOm-
prOmsOpOrsOnayduradOrO,pOrOOlundamOntO,OnOXOOn-
trc unO msmO y a aCtvdad pOtCa, O QuO COnsttuyO a
ndvduOCOmO aCtOrpOtCO, nO Os-OnO OssO- suOsta-
tutO, Os, On O marCO gOnOra dOlndO pOrO naCmOntOy O
rangO, un aCtO pOrsOna .
OrO sO puOdO habartambndO rOatvzaCnOnOtrO sOn-
tdO. AmOnOsQuO sO sOaO prOpOprnCpO, sOO|OrCOO pOdOr
cnOntOrOrdOunarOddOndOsOOCupaunapOsCndOgOz-
nc. 5OOs sOmprO dOCOrta manOra gObOrnantOy gObOrnadO.
ArsttOOs On aPolitica33 OvOCabatambnOstO|uOgO, pOrO
ba|OalOrma dO una atOrnanCaO dOuna rOtaCn. sOmOs a
vcCOs gObOOantOs, avOCOs gObOOadOs. LnCambO, cnOhOChO
dc QuO sOamOsa a vOz OunOy OOtrO, pOr un|uOgOdOrdO-
ncs Onvadas y rOCbdas, dO COntrOOs, dO apOaCOnOs dO as
`
dcCsOnOstOmadas,ArstdOsvOO prnCpOmsmOdObuOn
[
ObOrnO. ' 5nOCa, OnO prOlaCO dO brO IV dO as Cuestio
nes
naturales, OvOCacsta stuaCnntOrmOdadOatOlun-
OOnarO rOmanO. rOCuOrda a LuCO QuO O pOdOr QuO tOnO
quOO|OrCOrOn5CanOOsunaautOrdadsObOrana,unimpe-
30.
Plutarco, Praecepta ge rendae reipublicae, 798c-d.
3 1 . Ibid,, 823c.
32. Ibid. , 798c-d.
33.
Arist6teles, Politica, 1, 1 2, 1 259b.
34. Aristides, Elogio de Roma, 29-39.
"
UNO MISMO Y LOS DEMAS
rium, snO O pOdOr dOOgadO dO una procuratio, CuyOs m-
tOs nO hay guO rObasar. guOOra, sOgn , aCOndCnpara
pOdOr saCar un paCOr (delectare) dO O| OrCCO dO sOmO|antO
CargOy aprOvOCharOs OCOsguOpuOdO dO|ar. ' utarCOprO-
sOnta On COrtO mOdO a rOCprOCa dO Osta stuaCn, O|OvOn
arstCrata a guOn drgO sus COnsO|Os, pOr muChO guO sOa
unOdOOsprmOrOsOntrOOs suyOs, dObOtOnOrtambnuna
rOaCnCOn Os drgOntOs-hegemones-, OsdOCrCOnOs
rOmanOs. utarCOCrtCaaaguOOsguO, paraasOntarmO|Or
supOdOrOn su prOpa Cudad, sO muOstran sOrvOs COn Os
rOprOsOntantOsdOaadmnstraCnmpOra, aCOnsO|aaMO-
nmaCOCumprantO OOs COn Os dObOrOsnOCOsarOsy anu-
dar amstadOs tOs, pOrO sn humarnunCa a su patra n
OslOrzarsOOn pOdr autOrzaCn a prOpstOdO tOdO. 'QuOn
O|OrCO O pOdOr ha dO COOCarsO On un CampO dO rOaCOnOs
COmpO| as dOndO OCupa un puntO dO transCn. '
5u Ostatu-
tOhapOddO COOCarO a, nOOs OsO OstatutO sn OmbargO O
guOl|a as rOgasguOhan dO sOgursO y Os mtOsguOhan
dO ObsOrvarsO.
2. ACtvdadpOtCayaCtOrmOra. LraunOdOOstOmasms
COnstantOsdOpOnsamOntOpOtCOgrOgOguOunaCudadnO
pOdrasOrlOzybOngObOrnadasnOaCOndCndOguO sus
|OlOs luOranvrtuOsOs, OnvOrsamOntO,guOabuOnaCOnsttu-
CndO aCudady unas OyOs sabas Oran laCtOrOs dOCsvOs
paraaCOnduCta|ustadOOsmagstradOsydOOsCudadanOs.
Lav rtuddO gObOrnantO,OntOdOunpOnsamOntOpOtCOdO
a pOCa mpOra, Os COnsdOrada sOmprO COmO nOCOsara,
pOrO pOr razOnOs un pOCO dlOrOntOs. NO Os COmO OXprOsn
O OlOCtO dO a armOna dO COn| untO COmO Osta vrtud Os n-
dspOnsabO, snOpOrguO,OnOartOdlCdOgObOrnar,OnmO-
dO dO tantas OmbOsCadas, O gObOrnantO tOndr guO guarsO
pOrsuraznpOrsOna. sabOndOCOnduCrsObOnOsCOmOsa-
br COnduCr a Os dOms COmO Os dObdO. Un hOmbrO, dCO
n dO rusa, guO ObsOrva a Oy y a Ogudad, guO Os ms
vaOntOguOOssmpOssOdadOs,guOOsmsasduOOnOtra-
35. Seneca, Cuestiones naturales, IV, prefacio.
36. Plutarco, Praecepta gerendae reipublicae, 8 1 4c.
37. Vease tambien el pasaje donde Plutarco replica como hay que saber
confiar a algunos subordinados ciertas tareas de detalle (8 1 1 a-8 1 3a).
EL
JUEGO POLITICO
"
ba|OguO aguOOs guO O haCOn pOr ObgaCn, guO sO nOga
a
tOdaCasO dOu|ura[ya sO vO. sOtrataagudOvrtudOsguO
sOn as dO tOdO O mundO, pOrO guO COnvOnO Ovar, CuandO
sO
guOrOgObOrnar, aungradOmsOOvadO), sOtOnOundai
mon, guOnOOssmpOmOntObuOnOparamsmO, snO para
Os Otr

s tambn. '" La raCOnadad dO gObOrnO dO OsOtrOs


Os am smaguO a raCOnadad dO gObOrnO dO unO msmO.
Ls OguOOXpCautarCOOn O Tratado al prlncipe sin expe
riencia: nO sO pOdra gObOrnar s nO Os gObOrnadO unO ms-
mO. OrO gun dObO puOs drtgr a gObOrnantO La Oy, sO-
gurO, snOmbargOnOhayguOOntOndOraCOmOaOyOsCrta,
snOmsbOnCOmOarazn,el logos, guOvvOOnOamadO
gObOrnantO y |ams dObO abandOnarO. '
Ln un OspaCO pOtCO dOndO a OstruCtura pOtCa dO a
Cudady as OyOs dO guOsOha dOtadOhan pOrddO snduda
agO dO su mpOrtanCa, aun CuandO nO pOr OsO hayan dOsa-
parOCdO, y dOndO Os OOmOntOs dOCsvOs COrrOspOndOn Ca-
da vOz ms a Os hOmbrOs, a sus dOCsOnOs, a a manOra On
guOhaCOn|ugarsuautOrdad, aasabduraguOmanlOstan
OnO| uOgOdO Os OgubrOsy dO as transaCCOnOs, OsCarO
guOO artOmsmOdOgObOrnarsO COnvOrtOOnunlaCtOrpO-
tCOdOtOrmnantO. LssabdaampOrtanCaguOtOmaOprO-
bOmadO avrtud dO Os OmpOradOrOs, dO su vda prvaday
dO amanOraOnguOsabOndOmnarsuspasOnOs. sOvOOnOO
a garanta dO guO sabrn pOnOr pOr s msmOs un mtO a
O|OrCCO dO su pOdOr pOtCO. OrO OstO prnCpO vaO para
guOnguOra guO dObagObOrnar. dObO OCuparsO dO smsmO,
guar su prOpa ama, OstabOCOr su prOpO ethos.
Ls On MarCOAurOOdOndO OnCOntramOs a lOrmuaCn
msCaradOuna OXpOrOnCa dOpOdOrpOtCOguO, pOruna
partO, tOmaalOrmadOun OlCO dstntOdO OstatutOy, pOr
`
Otra, rOguOrO
j
a prCtCa atOnta dO as vrtudOs pOrsOnaOs.
OOmpOradOrAntOnnO, OnOmsbrOvOdOOsdOsrOtratOs
guO trazadO , rOCuOrda guO rOCbtrOs OCCOnOs. adO nO
tdOntlCarsOCOnOpapO pOtCOguOO|OrCOunO[CudatOdO
OOsarzartO, dO mprOgnartO), adO praCtCar asvrtudOsba|O
suslOrmasms gOnOraOs[COnsOrvarsOsmpO, purO,hOnOs-
tO, gravO,natura, amgOdOa|ustCa, padOsO, bOnOvOOntO,
38. Di6n de Prusa, Discursos, III.
39. Plutarco, Ad pri ncipem ineruditum, 780c-d.
88
UNO MISMO Y LOS DEMAS
alOCtuOsO, lrmO On O CumpmOntO dO Os dObOrOs), lna-
mOntOadOrOCOrdarOsprOCOptOsdO alOsOla,COmOOdO
rOspOtaraOs dOsOs, sOCOrrOraOshOmbrOsy sabOrCunbrO-
vO Os a vda.

Y CuandO, a COmOnzO dO Os Pensamientos,


MarCOAurOO dbu|aCOn ms dOtaOs OtrO rOtratO dO AntO-
nnOguO tOnOvaOrdO rOgadOvdaparamsmO, muOstra
CmO OstOs msmOsprnCpOs rOguaban sumanOra dO O|Or-
COrO pOdOr. LvtandO Os brOs ntOs, as satslaCCOnOs
dO avandad, Os arrObatOs y asvOOnCas, apartndOsOdO
tOdOOguOpudOsO sOr vOnganza y sOspOCha, dstanCandOa
Os aduadOrOs para nO dar aCCOsO snO a Os COnsO|OrOs sa-
bOs y lranCOs, AntOnnOmOstrabaCmO rOpudaba O mOdO
dO sOr COsrOO. OrsusO|OrCCOsdO tOmpanza[yasOtratO
dO aCOmda, dO arOpa, dO dOrmr, dO Os muChaChOs), pOr
O usO sOmprO mOdOradO guO haCa dO as COmOddadOs dO
a vda, pOr a ausOnCa dO agtaCn y a guadad dO ama,
pOr O CutvO dO as rOaCOnOs dO am stad sn nCOnstanCa
n pasn, sO lOrmaba para O artO dO bastarsO a s msmO
sn pOrdOr su sOrOndad. Y On Osas COndCOnOs Os COmO O
O|OrCCOdOas rOspOnsabdadOsmpOraOspuOdOaparOCOr
COmOaprCtCadOunOlCO sOrO, yguOOXgOmuChOtraba-
|O. OXamnardOCOrCaOsasuntOs,nOabandOnarnunCaunOX-
pOdOntO naCabadO, nO OmprOndOr gastOs ntOs, CaCuar
bOn as OmprOsas y atOnOrsO a Oas. 1Oda una OabOraCn
dOunOmsmO pOrunOmsmO OsnOCOsarapara Ostas tarOas
guOsOCumprntantOmO|OrCuantOmOnOssOdOntlguOunO
dO manOra OstOntOsa COn as sOaOs dO pOdOr.
LpCtOtOhabadadOpOrsuadOOsprnCpOsguO dOban
guar a un rOspOnsabO -dO rangO rOatvamOntO OOvadO-
OnOO|OrCCOdOsus tarOas. OrunapartO, OOsprOCsOCum-
prCOn susObgaCOnOs, sntOnOrOnCuOntaOguOpudOsOn
sOr su vda O sus ntOrOsOs pOrsOnaOs. 1O han asgnadO un
puOstOOnunaCudad mpOra,ynOOstsOnun ugarmOdO-
CrO,pOrO OrOs sOnadOrvtaCO. NO sabOsguOunhOmbrOdO
Osa CasO dObO COnCOdOr pOCO tOmpO a Os asuntOs dO suCa-
sa, snO OstarCas sOmprO ausOntO dO suhOgarparamandar
u ObOdOCOr, O para Cumpr aguna mag stratura O para ha-
COr Campaa O para O|OrCOr a|ustCa' OrO s O mag s
40. Marco Aurelio, Pensamientos, VI, 30.
4 1 . Epicteto, Conversaciones, III, 24, 3.
EL JUEGO POLITICO 89
tradOdObOdO| ardOadOsuvdaprvadayOguOOgaaOa,
sOn susvrtudOspOrsOnaOsdOhOmbrOrazOnabOasguOdO-
bOrnsOrvrOdOguay dOprnCpOrOguadOrOnamanOra
On guO gObOrna a Os dOms. ar dO bastOnazOs a un asnO
-OXpCa LpCtOtO a un nspOCtOr dO as CudadOs-, OsO nO
Os gObOrnar a Os hOmbrOs. GObrnanOs COmO a sOrOs razO-
nabOsmOstrndOnOs OguOOsty tOsOgurOmOs. Mustra-
nOs O guO Os nOCvOy nOs apartarOmOs dO OO. 1rata dO ha-
cOrnOs mtadOrOs lOrvOntOs dO tu pOrsOna. . . Haz OstO, nO
hagas aguOO, O tO mandO a a CrCO . nO Os as COmO sO gO-
bOrna a unOs sOrOs razOnabOs. 5nO ms bOn. haz OstO CO-
mO ZOus Oha OrdOnadO, O sulrrs una pOna, un daO. l Qu
daO NOOtrO snO OdOnOhabOrCumpdOCOn tu dObOr.
Ls amOdadaddO sOr razOnabOynOaCalCaCnOstatu-
tara O guO lunda y dObO dOtOrmnar On su lOrma COnCrOta
as rOaCOnOs OntrO gObOrnantOs y gObOrnadOs.
5OmO|antO mOdOzaCn dOa abOr pOtCa -ya sO tratO
dO OmpOradOrO dO un hOmbrO guO O|OrCO una rOspOnsab-
dadCuaguOra-muOstrabOnamanOraOnguOOsaslOrmas
dO aCtvdadsOdOsOmbarazandOOstatutOparaaparOCOrCO-
mO unalunCnguO Onar, pOrO, y nO Os OmOnOs mpOrtan-
tO, Osa lunCnnOOsdOlndaa partr dOasOyOsprOpas dO
unartOdOgObOOaraOsOtrOs,COmOssOtratasOdOunaprO-
lOsn guO mpCasO sus COmpOtOnCas y sus tCnCas prO-
pas. Ha dOO|OrCOrsOapartrdOarOCOsnOn s msmO dO
ndvduO, OsdOCrdOarOaCnguOOstabOCOCOnsgOms-
mO OnO traba|OOtCOdO smsmO sObrO smsmO. utarCO
sOOdCOaprnCpOguOnO OsttOdavalOrmadO. dOsdOguO
tOmaOpOdOr, aguO guO gObOrnadObO dara suamaad-
rOCCn rOCta y rOguar COnvOnOntOmOntO su c/hos. '
3. ACtvdadpOtCay dOstnOpOrsOna . LaprOCarOdaddOa
lOrtuna -ya sOa guO un OXCOsO dO XtO atraga Os COOs dO
Os dOsOs, ya sOaguO Os puObOs gustOn dO rOtrar Os lavO-
rOs guO han OtOrgadO un mOmOntO- Ora OvdOntOmOntO un
tOma tradCOnadOmOdtaCn. LnarOlOXn sObrO aact-
vdad pOtCa, OnOs prmOrOs sgOsdOmpOrO, OstaprOCa
42. Ibid. , III, 7, 33-36.
43. Plutarco, Ad principem ineruditum, 780b.
90 UNO MISMO Y LOS DEMAS
rOdadnhOrOntOaO|OrCCOdOpOdOrOstasOCadaadOstO-
mas. Orun adO, sOapOrCbOCOmOgadaa adOpOndOnCa
OnguOnOsOnCOntramOsOnrOaCnCOnOpr|mO. NOOstan-
tOOCCOprOpO dOabuOnay amaa lOrtuna OguOOXpCa
Ostalragdad, snOOhOChOdO guO OstamOs COOCadOsba|O
O guO 5nOCa ama apotentia aliena O a vis potentioris.
44
LnarOdCOmpO|adOpOdOr,nOOstamOs nunCa lrOntO aunOs
OnOmgOs, OstamOs OXpuOstOs pOr tOdOs adOs a as nluOn-
Cas, a as ntrgas, a Os COmpOts, a Os dOslavOrOs. ara Os-
tarOn sOgurdad, habraguOtOnOrCudadO dOnO OlOndOra
nadO. A vOCOs, Os a puObO a guO dObOmOs tOmOr. A vOCOs,
Os a aguOOs guO tOnOn CrdtO On O sOnadO. . . A vOCOs, Os
a Os partCuarOs guO han rOCbdOa autOrdad dO puObO
para O|OrCOrsO sObrO O puObO msmO. Ls muy dlC tOncr
atOdasOsasgOntOspOramgOs, yaOsbastantOnOtOnOrOspOr
cnOmgOs. LntrO O prnCpO, O sOnadO y O pOpuaChO guO
dany rOtransuslavOrOssOgnOsmOmOntOs, OO|OrCCOdO
pOdOrdOpOndOdOunaCOyunturanOstabO. Has O|OrCdOas
ms atas lunCOnOs. luOrOn tan grandOs, tan nOspOradas,
tan mtadasCOmOasdO 5O|anO LdaguOaCababadOtO-
nOra sOnadOpOrCOrtO|O, OpuObOOdOspOdaz. OOsOpr-
vOgadO a guOn Os dOsOs y Os hOmbrOs haban COmadO
dO tOdOs Os lavOrOs pOsbOs, nO guOd un guapO para O
dOntO dO un vOrdugO.
A OsOs rOvOsOs y a a nguOtud guO puOdOn susCtar, hay
guO prOpararsOOnprmOrugarl| andOunOmsmO pOrant-
CpadOun mtOaasambCOnOsguOamOnta. 5nOspOrar
guOalOrtunanOs ntOrrumpaa sugusa, OsprOCsOdOtcnOr
nOsOtrOsmsmOsnuOstrOsprOgrOsOsmuChOtOmpOantOsdO
nstantOlata . Y saOCasn sOprOsOnta,COnvOnOdOsOm-
barazarsOdO Osas aC|vdadOs, dOsdOO mOmOntOOnguO nOs
pOrturban y nOs mpdOnOCuparnOs dO nOsOtrOs msmOs. 5
dO prOntO sO abatO a dOsgraCa, s Os unO dOpuOstO y OXa-
dO, dObO unO dOCrsO-Os O COnsO|O guO drgO utarCO, sn
duda, a msmO MOnmaCO a guO, varOs aOs antOs, haba
aOntadO a haCOr pOtCa On brO OOCCn- guO pOr ln
44. Seneca, Cartas a Lucilio, 14, 4, 3.
45. Seneca, De l a tranquilidad del alma, xr, 1 1 .
46. Ibid. , X, 7.
47. Se admite que el tratado sobre el exilio va di rigido a! mismo perso
naje que los Praecepta gerendae reipublicae.
EL JUEGO POLITICO
'
O
st unO brO dO a ObOdOnCa a Os gObOrnadOrOs, dO as -
t
urgas dOmasadO COstOsas, dO Os lavOrOsguOCOnCOdOr, dc
as Omba| adas guO Cumpr, dO Os mpuOstOs guO pagar. "
"
Y
a
LuCO, guO snOmbargO nO Ost amOnazadO, 5nOCa O da
O
COnsO|OdO brarsO dO Osas tarOas, prOgrOsvamOntO, On O
buOn mOmOntO, COmO O pOda LpCurO, dO manOra guO puO-
da pOnOrsO a dspOsCn dO s msmO.
LO OsOnCa dO a aCttudguO hay guO tOnOrrOspOCtO dO a
a
CtvdadpOtCadObO rOlOrrsO a prnCpOgOnOradO guO
O guO unO Os, nO O Os pOr O rangO guO OCupa, O CargO guO
O|OrCO,O ugardOndO sOOnCuOntra -pOr OnCmaOpOrdOba-
|OdOOsdOms. LOguOunOOs,ydOOguOOsprOCsOOCuparsO
COmO dOun ln tmO, Osun prnCpOguO Os snguarOn su
manlOstaCn On CadaunO, pOrO unvOrsa pOr alOrma guO
rOvstOOntOdOsyCOOCtvOtambnpOrO azOdOCOmundad
guO OstabOCO OntrO Os ndvduOs, ta Os, pOrOmOnOs para
OsOstOCOs,araznhumanaCOmOprnCpOdvnOprOsOntO
On nOsOtrOs. OrO OsO dOs, huspOd dO un CuOrpO mOrta ,
sOOOnCOntrarguamOntOba|O asOspOCOsdOunCabaOrO
rOmanOguOOnO CuOrpOdOunbOrtOOdOunOsCavO. OsdO
O puntOdO vsta dO a rOaCn COn unOmsmO, as dOntl-
CaCOnOs sOCaOs y pOtCas nO lunCOnan COmO as marCas
autntCas dO un mOdO dO sOr, sOn sgnOs OXtrnsOCOs, artl-
CaOs y nO lundadOs, l sOrun CabaOrO rOmanO, un bOrtO,
unOsCavO LsdspOnOrdOnOmbrOsnaCdOsdOOrguOy dO
a n|ustCa. ' O a prOpa mOradad Cada unO Os O artO-
sanO, OnCuantO a Os OmpOOs, asuOrtO dspOnO dO OOs.
'
Ls puOs OnlunCndO Osta Oy COmOhabrn dO O| OrCOrsOOs
OmpOOs O COmO dObOr unO dOshaCOrsO dO OOs.
YasO vO. nOsOraadOCuadOdOCrguOaaCtvdadpOtCa,
On a rOlOXn mOra, Ora mrada OsOnCamOntO ba| Oa lOr-
madOunaatOrnatvasmpO.abstOnOrsOOpartCpar. LsCOr-
tO guO a CuOstn sO pantOababastantO a mOnudO On trm-
nOs sOmO|antOs. OrO Osta atOrnatva msma COrrOspOnda a
unaprObOmatzaCn ms gOnOra . stanCumbaa a manO-
raOnguOdObaunOCOnsttursOCOmOsu|OtOmOraOnOCOn-
48. Plutarco, Del exilio, 602c-e.
49. Seneca, Cartas a Lucilio, 22, 1 - 1 2.
50. Ibid. , 31 , 1 1 .
5 1 . Ibid. , 47, 1 5.
92 UNO MISMO Y LOS DEMAS
|untO dO as aCtvdadOs sOCaOs, CvCas y pOtCas, nCum-
ba a a dOtOrmnaCn dO aguOas dO Ostas aCtvdadOs guO
OranObgatOras O laCutatvas, naturaOsO COnvOnCOnaOs,
pOrmanOntOsOprOvsOnaOs,nCOndCOnaOsOrOCOmOndadas
nCamOntO ba|OCOrtasCOndCOnOs, nCumbatambn aas
rOgasguOhabaguOpOnOr OnObraCuandO sO as O|OrCa, y
a a manOra On guO COnvOna gObOrnarsO a unO m smO para
pOdOr tOmar O ugar prOpO OntrO Os dOms, haCOrvaOr a
partOOgtmadOautOrdady OngOnOra stuarsOOnO|uOgO
COmpO|OymvdOasrOaCOnOsdOmandOy dOsubOrdna-
Cn.LaCuOstndOaOOCCnOntrOrOtrOyaCtvdadsOpan-
tOaba COrtamOntO dO manOra rOCurrOntO. OrO Os trmnOs
On Os guO sOapantOabay asOuCn guO tan a mOnudOsO
OdabamuOstranbOnguOnOsOtratabapuray smpOmOntO
dOtraduCrOnunamOradO rOpOguOunadOCadOnCagOnO-
ra dO aaCtvdad pOtCa. 5Otrataba dO OabOraruna tCa
guO pOrmtOsOCOnsttursOa unOmsmOCOmO su|OtOmOra
OnrOaCnCOnOsasaCtvdadOssOCaOs,CvCasypOtCas,On
asdlOrOntOslOrmasguOpOdantOmaryCuaguOraguOluOsO
a dstanCa a guO sO mantuvOsO unO dO Oas.
A travOs dO OstOsCambOsOnaprCtCamatrmOnaO OnO
|uOgO pOtCO, sOpuOdOvOrCmO luOrOn translOrmadas as
COndCOnOs OnguOsOalrmabaatCatradCOnadOdOm-
nOdO s. Lsta mpCabaunazOOstrOChOOntrO asupOrOr-
dadguOsOO|OrCOsObrOunOmsmO,aguOsOO|OrCOOnOmar-
COdOaCasa, lnamOntOaguO sOO|OrCOOnOCampOdOuna
sOCOdad agOnstCa, y Ora aprCtCa dO a supOrOrdad sO-
brOunOmsmOaguOgarantzabaOusOmOdOradOyrazOna-
bO guO pOda y dOba haCOrsO dO as Otras dOs.
AhOrabOn, nOs OnCOntramOsOnunmundO dOndOOsas rO-
aCOnOs nO puOdOn ya|ugardOamsmamanOra. arOaCn
dO supOrOrdad O|OrCda On a Casa y sObrO a OspOsa dObO
COmpagnarsOCOnCOrtaslOrmasdO rOCprOCdady dO gua-
dad,OnCuantOa|uOgOagOnstCOpOrOguOsOntOntaman-
lOstaryasOguraraprOpa supOrOrdad sObrOOs dOms, dO-
bOntOgrarsOaunCampOdOrOaCOnOsdO pOdOr muChO ms
vastO y COmpO|O. O suOrtO guO O prnCpO dO a supOrOr-
dad sObrO unO m smO COmO nCOO tCO OsOnCa, a lOrma
gOnOra dO hOautOCratsmO, Ost pOr rOOstruCturarsO. NO
EL JUEGO POLITICO 93
guO dOsaparOzCa, pOrO ha dO dO|ar ugar a COrtO OgubrO
On
trO dOsguadad y rOCprOCdad On a vda matrmOna, y
On a vda sOCa, CvCa y pOtCa, O Os prOC sO haCOr |ugar
c
OrtadsOCaCn OntrO pOdOr sObrO sy pOdOr sObrO Os dO-
ps. LampOrtanCaCOnCOddaaprObOmadOunOmsmO,
OdOsarrOOdOCutvOdOsOnOtransCursOdOpOrOdOhO-
OnstCOyOapOgOOguOCOnOCaprnCpOdOmpOrOma-
nlOstan OsO OsluOrzO dO rOOabOraCn dO una tCa dO dO-
pnO dO s . La rOlOXn sObrO O usO dO Os paCOrOs guO
OstaDa tan drOCtamOntO gadaa aOstrOChaCOrrOaCn On-
trOOs trOs dOmnOs [sObrOunOmsmO, sObrOaCasay sObrO
OsdOms)sOOnCOntrarmOdlCadaOnOtransCursOmsmO
dO OsaOabOraCn. i LrOCmOntOdO as COnstrCCOnOspbCas
y dO as prOhbCOnOs ROpOguO ndvduasta guO aCOm-
paaaavaOrzaCndOavdaprvadaHayguOpOnsarms
bOn On una Crss dO su|OtO O ms bOn dO a sub|OtvaCn.
On una dlCutadOnamanOra OnguOOndvduOpuOdOCOns-
ttursO COmO su|OtO mOra dO sus COnduCtas, y On unOs Os-
luOrzOspOrOnCOntrarOnaapCaCna smsmOOguOpuO-
da pOrmtrO sOmOtOrsO a unas rOgas y dar una lnadad a
su OXstOnCa.
CAPITULO IV
LL LULKO
5OhasOaadO a mOnudOhastagupuntOOgustOpOraCO-
sa mdCa Ora ntOnsO y Ostaba OXtOnddO On a pOCa dO Os
avOsy dO OsAntOnnOs. LamOdCnaOraampamOntOrO-
COnOCda COmO prCtCa dO ntOrs pbCO.
'
Lra rOCOnOCda
tambnCOmOunaatalOrmadOCutura,vOCnadOarOtr-
Cay dOalOsOla.UOwOrsOCKhaCOObsOrvarguOamOdam-
dCaaCOmpaOdOsarrOOdOasOgundasOlstCayguOgran
nmOrOdO rOtrCOs mpOrtantOshaban rOCbdOunalOrma-
CnmdCaOmlOstadO ntOrOsOs On OsOtOrrOnO. LnCuantO
a a lOsOla, Ostaba OstabOCdO dOsdO haCa muChO tOmpO
QuO a mOdCna O Ora muy prXma, nCusO s a dOmarCa-
CndOaslrOntOraspantOabaprObOmasdOdOCtrnay sus-
CtabarvadadOsdOCOmpOtOnCa. LnasprmOrasnOasdO
OsPreceptos de salud, utarCOsOhaCOOCOdOOstOsdObatOs.
sO OguvOCa, dCO, O mdCO guO prOtOndO pOdOr prOsCndr
dOtOdalOsOlay sOraungranOrrOrrOprOChara OslsO-
lOs guO rObasOn sus prOpas lrOntOras CuandO vOnOn a OCu-
parsO dO a saud y dO su rgmOn. Hay guO COnsdOrar, COn-
CuyOutarCO,guOamOdCnanOOstparanadapOrdOba|O
dO as artOs bOraOs (eleutherai technai) On CuantO a a OO-
ganCa, a dstnCn, a satslaCCn guO prOpOrCOna, a Os
guOaOstudanOsdaaCCOsOaun sabOrdOgranmpOrtanCa
puOstO guO nCumbO a a savaCn y a a saud. '
OrOstOCOnCOptOa mOdCnanOsO COnCObasmpOmOntO
COmO una tCnCa dO ntOrvOnCnguO apOa, On Os CasOs dO
OnlOrmOdad, a Os rOmOdOs y a as OpOraCOnOs. Oba tam
1 . G.W. Bowersock, Greek sophists; cf. tambien C. Al lbut, Greek medici
ne in Rome y J. Scarborough, Roman medicine.
2. G. W. Bowerstock, op. cit. , p. 67. Cel so, en el prefacio de su Tratado de
medicina (tr. francesa de Vedrenes, pp. 2 1 -23), explica el nacimiento de Ia
medicina por el desarrollo de Ia literarum disciplina.
3. Plutarco, De tuenda sanitate, 1 22d-e.
[94]
EL CUERPO 95
bn,ba|OalOrmadOunCOrpusdO sabOry dO rOgas, dOlnr
unamanOra dOvvr, unmOdOdO rOaCnmOdtadaCOnunO
m smO,COnOprOpOCuOrpO,COnOs amOntOs, COnavga
y O suOO, COnas dlOrOntOsaCtvdadOsy COnO mOdOam-
bOntO. La mOdCna dOba prOpOnOr, ba|Oa lOrma dO rg-
mOn, unaOstruCturavOuntara y raCOna dO COnduCta. UnO
dOOspuntOsdOdsCusntOnaguOvOrCOnOgradOy alOr-
madO dOpOndOnCaguO Ostavda, mdCamOntO armada, dO-
ba manlOstar rOspOCtO dO a autOrdad dO Os mdCOs. La
manOra On guO stOs sO apOdOraban a vOCOs dO a OXstOnCa
dO susCOntOspararOgraOnsusmOnOrOs dOtaOsOraOb|O-
tO dO CrtCas, pOrOmsmO COnCOptO guO adrOCCn dO a-
mas O|OrCdapOrOs lsOlOs. Y LOsO, pOrmuy COnvOnCdO
guO OstuvOsO dO atOvaOr raCOna dO a mOdCna dO rg-
mOn, nO guOra guO sO sOmOtOsO unO a un mdCO s Ostaba
unO bOn dO saud. La tOratura dO rgmOn Ost dOstnada
a asOgurarOsta autOnOma. Ls paraOvtaraCOnsutadOma-
sadO lrOCuOntO -pOrguO nO sOmprO Os pOsbO y pOrguO a
mOnudOnO Os dOsOabO- pOr O guO dObOOguparsOunO ms-
mO COn un sabOr mdCO dO guOpOdrunO vaOrsO pOrma-
nOntOmOntO. 1a Os O COnsO|OguO da AtOnOO. adgurrCuan-
dO Os unO |OvOn COnOCmOntOs sulCOntOs para pOdOr sOr,
durantOtOdaavdayOnasCrCunstanCasOrdnaras,OprO-
pOCOnsO|OrOdOsaud. Lst O ms bOnnOCOsarOpara tO-
dO O mundO COmprOndOr OntrO Os Ob|OtOs dO OnsOanza nO
sO as Otras COnCas snO tambn a mOdCna y OsCuChar
Os prOCOptOsdO OstO artO, alndO guO sOamOs a mOnudOpa-
ranOsOtrOsmsmOsCOnsO|OrOsCumpdOsOnCuantOa asCO-
sas tOsparaasaud, puOsCas nOhaynstantOdOanOChO
O dO daOnguOnOOXpOrmOntOmOs anOCOsdaddOamOd-
Cna, as, yanOspasOOmOs,yaOstOmOssOntadOs, yanOshaga-
mOsunCOnOsOtOmOmOsunbaO,yaCOmamOs,bObamOs,dur-
mamOsOvOOmOs, Onuna paabra,hagamOsOguOhagamOs,
durantOtOdOOtransCursOdOavdayOnmOdOdOasdvOr
4. Celso, en el prefacio de su tratado de medicina, distingue una medici
na por el regimen (victu), otra por los medicamentos (medicamentis), Ia ter
cera por las operaciones (manu). Quienes profesan Ia primera, "con mucho
los mas ilustres, queriendo a cualquier precio profundizar en ciertos temas,
se
po
nen a examinar Ia naturaleza misma de las cosas" (p. 23). Lo cual no
i
m
pide que un hombre en buen estado de salud no tiene por que someterse
a
los
medicos (1, 1 , p. 40).
96 EL CUERPO
sasOCupaCOnOsguO sO rOaCOnanCOnOa, nOCOstamOsCOn-
sO|Os para un usO dO OsavdaguO sOa t y sn nCOnvOnOn-
tO. ahOra bOn, Os latgOsO O mpOsbO drgrsO sOmprO a
mdCO para tOdOs OstOs dOtaOs. 5O rOCOnOCO agu lC-
mOntOunOdO Os prnCpOs OsOnCaOs dO aprCtCadOunO
msmO. OstararmadO, paratOnOrO sOmprO a manO, COn un
dsCursO auXadOr guO sOhaaprOnddO muy prOntO, guO
sO rOptO unO a mOnudO y guO mOdta unO rOguarmOntO. L
logos mdCO OsdOsOs, dCtandOa Cada nstantO ObuOn r-
gmOn dO a vda.
Una OXstOnCa razOnabO nO guOrO dOsOnvOvOrsO sn una
prCtCa dO saud -hygieine pragmateia O techne-, guO
COnsttuyaOnCOrtOmOdOaarmaznpOrmanOntOdOavda
COtdana,guOpOrmtaaCadanstantOsabOrguhaCOryCmO
haCOrO. mpCa una pOrCOpCn On COrtO mOdO mdCa dO
mundO, OpOrOmOnOs dOOspaCOy dO as CrCunstanCasOn
guO sOvvO. LOs OOmOntOs dO mOdO sOpOrCbOn COmO pOr-
tadOrOs dOOlOCtOs pOstvOs O nOgatvOs para a saud, OntrO
O ndvduO y O guO O rOdOa, sO supOnO tOda una trama dO
ntOrlOrOnCasguOhaCOnguOtadspOsCn,taaCOntOCmOn-
tO, ta CambOOnas COsasvananduCrOlOCtOsmrbdOsOn
OCuOrpO,yguO,nvOrsamOntO,taCOnsttuCnlrgdOCuOr-
pO va a vOrsO lavOrOCdaO dOslavOrOCda pOr ta CrCunstan-
Ca.rObOmatzaCnCOnstantOydOtaadadOmOdOambOn-
tO, vaOrzaCn dlOrOnCa dO OsO mOdO pOr rOaCn COn O
CuOrpO, y lragzaCndO CuOrpO pOr rOaCn COn O guO O
rOdOa. 5OpuOdOCtarCOmOO|OmpOOanssprOpuOstOpOr
AntOsdOas dlOrOntOsvarabOsmdCasdOunaCasa, dO
suargutOCtura,dOsuOrOntaCnydOsusdOpOndOnCas. La-
daOOmOntOsOOnCuOntraalOCtadOdOunvaOrdOttCOO tO-
raputCO, unaCasaOsunasOrOdOCOmpartmOntOs, nOCvOs
ObOnlCOs,parapOsbOsOnlOrmOdadOs. LashabtaCOnOsdO
apanta ba|asOn buOnas para as OnlOrmOdadOs agudas, as
hOmOptssy Os dOOrOs dOCabOza, asdOarrbasOn lavOra-
bOs para as OnlOrmOdadOs dO ptuta, as OrOntadas a sur,
sOn buOnas, savO paraguOnOs nOCOstan OnlrarsO, aOOstO,
5. Ateneo, en Oribasio, Collection des medecins grecs et latins. Livres in
certains, XXI (ed. Bussemaker y Daremberg, III, p. 1 64).
EL CUERPO

sOnmaas,pOramaanapOrguO sOntrstOs,pOratardO pOr-


guO prOvOCan dOOrOs dO CabOza, OnCaadas, sOn dOmasadO
dOsumbrantOs, pntadas,Ompu|ana apOsadaa Os guOtO-
nOn un dOrO lObr, as parOdOs dO pOdra sOn dOmasadO
lras, as dO adrO sOn mO|OrOs.
LOs dlOrOntOsmOmOntOs dO tOmpO-|Ornadas, OstaCOnOs
y OdadOs- sOntambn, OnamsmapOrspOCtva, pOrtadOrOs
dOvaOrOs mdCOsvaradOs. UnrgmOnCudadOsOdObOpO-
dOrdOtOrmnarCOnprOCsnas rOaCOnOs OntrOOCaOnda-
rOy Os CudadOsguO dObOndOdCarsOaunOmsmO. HOagu
Os COnsO|OsguOprOpOnOAtOnOOparaalrOntaraOstaCnn-
vOrna. On a CaO COmO On a Casa, sO busCaran Os ugarOs
CubOrtOsy CaOntOs, sOOvarn vOstdOs gruOsOs, sO rOsp-
rarpOnndOsOdOantOdOabOCaunapartOdOvOstdO. Ln
CuantOaaamOntaCn, sOOsCOgOr aguO puOdOCaOntar
aspartOs dOCuOrpOy dsOvOrOs gudOsCua|adOsy OspO-
sadOs pOrOlrO. LasbObdas COnsstrnOnhdrOmO,Onv-
nO OnmOadO, On vnObanCO, vO|Oy OOrOsO, On gOnOra On
sustanCas CapaCOs dO atraOr tOda a humOdad, pOrO sO ds-
mnur aCantdaddObObda, O amOntOsOCO sOrlCdO
OabOrar, bOn lOrmOntadO, bOn COCdO, purO, y sO mOzCar
COn hnO|Oy COn vznaga. Ln O guO haCO a as hOrtazas, sO
COmOrCO, OsprragOs, puOrrOs, CObOatOrnahOrvday r-
banObanCOhOrvdO,OnCuantOapOsCadO,pOCOsdO rOCa, guO
sO dstrbuyOn lCmOntO On O CuOrpO, On CuantO a CarnOs,
avOs dO COrra, y OntrO as OtrasOspOCOs, CabrtO y OChn,
On CuantOa sasas, asguO sOprOparanCOnpmOnta, mOsta-
za, |aramagO, garO yvnagrO. 5OabOrdarn Os O|OrCCOsbas-
tantOvOOntOs,arOtOnCndOaOn tO,aslrCCOnOsbastantO
vgOrOsas y sObrO tOdO as guO sO da unO a smsmO|untO a
luOgO. Ls buOnO tambn rOCurr r a baO CaOntO, ya sO O
tOmOOn apsCnaO Onuna pOguOa baOra, OtC.

Y O rg-
mOn dO vOranO nO Os mOnOs mnuCOsO.
LstaprOOCupaCnCOnOmOdOambOntO,OsugarOsyOs
mO
mOntOspdOunaCOnstantOatOnCnaunOmsmO, aOsta-
OO On O guO sO OnCuOntra unO y a Os gOstOs guO haCO. r-
nOOsO aOsaCatOgOradO pOrsOnas COnsdOradasCOmOpar-
tOuarmOntO lrgOs guO sOn Os C tadnOs y sObrO tOdO Os
6. Antilos, en Oribasio, op. cit. (11, p. 307).
7
.
Ateneo, en Oribasio, Livres i ncertains, xxm (t. Ill, pp. 182 ss. ).
98
EL CUERPO
guO sO dOdCan a OstudO (litterarum cupidi), LOsO Os prOs-
CrbOunavganCaaguda. ssOhadgOrdObOn, hayguOO-
vantarsO tOmpranO, s sOha dgOrdO ma, dOsCansar, y On O
CasOdOguO sOhubOraunOvstOObgadOa OvantarsOdOtO-
dasmanOras,vOvOradOrmrsO, snOsOhadgOrdOOnabsO-
utO, guardarun rOpOsOCOmpOtO, ynOOntrOgarsO na tra-
ba|O, naO|OrCCO,naOsnOgOCOs. 5OsabrpOramaana
guO sO Ost On buOn OstadO dO saud s a Orna Os prmOrO
Caray uOgOrO| za. OprmOrOndCaguO a dgOstn sO O-
vaaCabO, OOtrOguOyaOsthOCha. LuandOOstunOOCupa-
dOtOdOOdapOrOsnOgOCOs, hayguOrOsOrvarsnOmbargO
unpOCOdOtOmpOparaacuratio corporis. LOsO|OrCCOsguO
dObOrnpraCtCarsO sOn aOCturaOnvOzata, as armas, a
pOOta, aOarrOra, aCamnata, Ostatma Os ms vOnta|Osa
On un tOrrOnOguOnO sOaOntOramOntO sO, puOsas subdas
y ba| adas, a mprmr a CuOrpO mOvmOntOs varadOs, sOn
ms lavOrabOs, a mOnOs guO O OstadO dO dObdad sOa OX-
trOmO. La Camnata Os ms saudabO a arO brO guO ba|O
tOChadO, asO, s a CabOza puOdO sOpOrtarO, guO a a sOm-
bra, a asOmbradO OsmurOs y dO lOa|OguO a adO Os tO-
ChOs, OnnOarOCtaguOOnnOasnuOsa, OO|OrCCO rsO-
gudO dO una unCn ya sOa a sO, ya sOa |untO a luOgO, O
tambndOunbaO,pOrOOnunahabtaCnguO sOa OnOpO-
sbO ata, bOn umnada y OspaCOsa.
"
O manOra gOnOra, tOdOs OstOs tOmas dO a dOttCa ha-
ban sOgudO sOndO nOtabOmOntO COntnuOs dOsdO a pOCa
CsCa, Os prnCpOs gOnOraOs,yasOvO, sguOrOn sOndOOs
msmOs,CuandOmuChOluOrOndOsarrOadOs, dOtaadOsyal-
nadOs. rOpOnOnunOnmarCamOntOdOavdams aprOtadO
y sOCtandOpartOdOguOnOs guOranObsOrvarOsunaatOn-
Cn a CuOrpO ms COnstantOmOntO vgantO. Las OvOCaCO-
nOs dO su vda COtdana guO puOdOn OnCOntrarsO On as Car-
tas dO 5nOCa O On a COrrOspOndOnCa OntrO MarCO AurOO
y rOntn dan lO dO OsO mundO dO atOnCn a unO msmO y
aprOpOCuOrpO. ntOnslCaCn, muChO ms guOCambO ra-
dCa, CrOCmOntO dO a nguOtud y nO dOsCalCaCn dO
CuOrpO,mOdlCaCndOOsCaaOnOsOOmOntOssObrOOsguO
sOpOnOaatOnCn,ynOOtramanOradOpOrCbrsOaunOms-
mO COmO ndvduO lsCO.
8. Celso, Tratado de medicina (De medicina), 1, 2, p. 42.
GALENO 99
Ls OnOstOmarCOdOCOn |untOtanluOrtOmOntOmarCadOpOr
asOCtudhaCaOCuOrpO, a saud, OmOdOambOntOy as
CrCunstanCas dOndO a mOdCna pantOa a CuOstn dO Os
paCOrOs sOXuaOs. adO su naturaOza y dO sumOCansmO, a
dO suvaOrpOstvOynOgatvOparaOOrgansmO,adOrg-
mOn a guO COnvOnO sOmOtOrOs.

1 . GALENO
1 . LOs anss dO GaOnO a prOpstO dO as aphrodisia sO s-
tan On O ntOrOr dO a tOmtCa antgua dO as rOaCOnOs
OntrOmuOrtO,nmOrtadadyrOprOduCCn,para,COmOpa-
ra tOda una tradCn lOslCa, Os On a lata dO OtOrndad
dOndO sOarragananOCOsdaddO advsndO Os sOXOs, a
ntOnsdaddOsuatraCCnrOCprOCay apOsbdaddOagO-
nOraCn. 1a Os a OXpCaCn gOnOra guO da O tratadO De
la utilidad de las partes.
1 0
LanaturaOza, a haCOr su Obra, On-
COntrunObstCuOy COmO unanCOmpatbdadntrnsOCa
asutarOa. 5uprOOCupaCn, aguOOOnguOsOOslOrz(espou-
dase), Ora haCOr una Obra nmOrta, pOrO OsO, amatOraCOn
guO haCa Osa Obra nO O pOrmta, nO pOda COmpOnOr artO-
ras, nOrvOs, huOsOs, CarnOs,COnunmatOranCOrruptbO.
GaOnO sOaa On O COrazn msmO dO a Obra dOmrgCa
dOdemiourgema- unmtOntOrnOyCOmOunlraCasO,
dObdO a una nOvtabO nadOCuaCn OntrO a nmOrtadad
aguOapuntabaOprOyOCtOyaCOrruptbdaddOamatOra
utzada. El logos guOCOnstruyOOOrdOnnaturaOstunpOCO
OnamsmastuaCnguOOlundadOrdOCudadOs. stOpuOdO
OlOCtvamOntO rOunr a unOs hOmbrOs On una COmundad, a
Oua dOsaparOCOr-y pOr COnsguOntOr a suprdda- s
nO OnCuOntraamanOradO haCOrOX strOsaCudad ms a
dOamuOrtOdO susprmOrOsCudadanOs. LsnOCOsarOunmO-
dia para sObrOpasarOstadlCutadlundamOnta . LvOCabu-
arO dO LOsO Os a a vOz nsstOntO y sgnlCatvO. 5O trata
de OnCOntrarun auXO, dO dspOnOrun OXpOdOntO(boetheia),
9.
Sobre este tema, A. Rousselle acaba de publicar una importante obra,
Porneia. De [a maitrise du corps a Ia privation sensorielle.
1 0.
Galeno, De Ia utilidad de las partes, XIV, 2.
'
EL CUERPO
dO dOsCubrr un prOCOdmOntO (techni), dO utzar un CObO
(delear) paraasOgurara savaCny aprOtOCCndOaOspO-
CO. Lnuna paabra, sOnOCOstaagO ngOnOsO(sophisma). 1 1
A ln dO Ovar a buOn trmnO a COnsOCuOnCa gCa dO su
Obra, O dOmurgO, a COmpOnOr a Os sOrOsvvOsy darOsun
mOdO dO rOprOduCrsO, tuvO guO dspOnOr unaastuCa. una
astuCadO logos, guO prOsdO O mundO, para supOrar anO-
vtabOCOrruptbdaddOamatOradOaguO OsthOChOOsO
m smO mundO.
Lsa astuCa pOnO On| uOgO trOs OOmOntOs. UnOs rganOs,
On prmOr ugar, guO sOndadOs a tOdOs Os anmaOs y guO
srvOnparaalOCundaCn.UnaCapaCdaddO paCOrdOspus,
guOOsOXtraOrdnara ymuyvva. namOntO, On O ama,
OdOsOO(epi thymia) dOutzarOsOsrganOs-dOsOO sOrprOn-
dOntO O ndOCbO(arrheton). L sOlsma dO sOXO nO rOsdO
puOs smpOmOntO On una dspOsCn anatmCa sut y On
unOs mOCansmOsCudadOsamOntOdspuOstOs. COnsstO tam-
bn On suasOCaCn COn un paCOr y un dOsOO, Cuya luOrza
snguar Ost ms a nCusO dO as paabras. ara supO-
rar a nCOmpatbdad OntrO su prOyOCtO y as nOCOsdadOs
dO susmatOraOs, OsOprnCpOdOunaluOrza, dOunadyna
mis OXtraOrdnara, guO a naturaOza ha tOndO guO COOCar
On O CuOrpO y O ama dO sOr vvO.
5abdurapuOs dO prnCpO dOmrgCO guO, COnOCOndO
bOn a sustanCa dO su Obra y pOr COnsguOntO sus mtOs,
nvOntOstOmOCansmOdOOXCtaCn-OstOagu|ndOdO-
sOO. [GaOnO rOtOma agu a magOn tradCOna, aguOa COn
aguO sOmOtalOrzaavOOnCa nCOntrOada dO dOsOO.)
'
O
suOrtO guO, ba|O O OlOCtO dO OsO dardO, nCusO aguOOs On-
trO Os vvOs guO nO sOn CapaCOs dO COmprOndOr O guO Os O
Ob|OtvO dO anaturaOza On su sabdura-pOrguO sOn|vO-
nOs, pOrguO sOnpOCO razOnabOs(aphrona), pOrguO Ostn sn
razn (aloga)- suCOdO guO dO hOChO O rOazan.
'
' Or su v-
vaCdad, as aphrodisia srvOn a una razn guO aguOOs guO
a praCtCan nO tOnOn sguOra nOCOsdad dO COnOCOr.
2. La l sOOga dO Os aCtOs sOXuaOs On GaOnOOst tOdava
I I . Galeno, op. cit. , 2 y 3.
1 2 . Plat6n, Leyes, VI, 782e-783a.
1 3 . Galeno, op. cit. , XIV, 2.
GALENO
' '
marCadapOragunOs rasgOslundamOntaOsguOpOdamOsOn-
cOntrar On as tradCOnOs antOrOrOs.
Ln prmOr ugar O sOmOrl smO dOOsOsaCtOs OnO hOm-
brO y On amu|Or. GaOnO O apOya sObrO OprnCpO dO una
dOntdaddOaparatOanatmCOOnOsdOssOXOs.VOvOdhaCa
aluOraas partOs dOamu|Or, vOvOdy rOpOgadhaCa adOntrO
as dO hOmbrO, y as OnCOntrars OntOramOntO sOmO| antOs
unas y Otras.
'
5upOnO a Omsn dO OspOrma On a mu|Or
COmO On O hOmbrO, COna dlOrOnCa dO guO a OabOraCn
dOOsOhumOrOsmOnOspOrlOCtaOnamu|OrymOnOsaCabada.
OCuaOXpCa supapO mOnOrOn alOrmaCn dO Ombrn.
VOvOmOsaOnCOntrartambnOnGaOnOOmOdOO trad-
COna dO prOCOsOparOXstCO dO OXCrOCn guO atravOsaO
CuOrpO, OsaCudOy OagOta. 5nOmbargO, OamssguOha-
COdOOnOstrmnOsdO sulsOOgamOrOCOatOnCn. 1O-
nOOdObOOlOCtO dO gar, dO manOra muy aprOtada, Os mO-
CansmOsdOaCtO sOXuaCOnOCOn| untOdOOrgansmO, y a
msmOtOmpOdOhaCOrdOOOs un prOCOsO dOndO sOOnCuOn-
tra mpCada a saud dO ndvduO, On tma nstanCa su
vda msma. A avOzguOO nsOrtaOn una tramal sOgCa
COntnuay dOnsa, OCargadOunaatapOtOnCadaddOpOgrO.
LstO aparOCO muyCaramOntOOnOguOpOdramOsHamar
unalsOOgzaCn dOdOsOOydOpaCOr. LCaptuO9 dO
brOXIV De Ia utilidad de las partes pantOa aprOgunta. Or
gu un gOCO muy vvO OstgadO a usO dO as partOs gOnta-
Os OOntrada, GaOnO rOChaza a dOa dO guO avOOnCa
dO dOsOO y a ntOnsdad pudOsOn habOr sdO smpOmOntO
asOCadas pOravOuntad dO Os dOsOs CrOadOrOs a aCtO sO-
Xua, COmOun mOtvO sugOrdO a OshOmbrOsparaOmpu|ar-
Os aOsOaCtO.GaOnOnOnOgaguOOpOdOrdOmrgCOhaya
hOChOasCOsasdOtamanOraguOhayaOsavvaCdadguOnOs
arrastra. guOrO dOcr guO nO ha sdO aadda a ama COmO
unsupOmOntO, snOguO OstpOras buOnas nsCrtaamanO-
ra dO COnsOCuOnca On Os mOCansmOs dO CuOrpO. OsOO y
paCOr sOn d rOCtamOntO Os OlOCtOs dO dspOsCOnOs anat
mCasy dO Os prOCOsOslsCOs. La Causa lna -guOOsa sO-
CuOnCadOasgOnOraCOnOs-sOpOrsguOatravs dOunaCau-
samatOra y un arrOgO OrgnCO. 5 OsO dOsOO, s OsO gOCO
OXstOnOn Os anmaOs, nO Os sOpOrguO Os dOsOs CrOadO-
1 4. /bid. , XIV, 6.
'

EL CUERPO
rOs dO hOmbrOgu sOrOnnsprarOsunvOOntOdOsOOdOaC-
tOvOnrOO, O garaunCumpmOntOunvvOgOCO, snOpOr-
guO dspusOrOn a matOra y Os rganOs para ObtOnOr OsOs
rOsutadOs.
'
L dOsOOnO Osun smpOmOvmOntOdOama,
nOpaCOrunarOCOmpOnsaguOvOnOpOraaddura.5OnOs
OlOCtOs dO a prOsn y dO a sbta OXpusn. Ln OsO mOCa-
nsmOGaOnOvOvarOslaCtOrOsdOpaCOr. LstOnprmOru-
gar aaCumuaCn dO un humOr Cuya naturaOza Os ta guO
prOvOCa,adOndO sOamasa, sOnsaCOnOsvvas. OpOraagO
parOCdO a OguO suCOdO a mOnudO a COnsOCuOnCa dO ama-
samOntO subCutnOO dO un humOr mOrdCantO, CuyO mOv-
mOntOOXCtaun COsguOOy unaCOmOznagradabO.
'
Hay
guO tOnOr OnCuOnta tambnOCaOr guOOspartCuarmOntO
vvO On a partO nlOrOr, y snguarmOntO On a mtad dOrO-
Cha a Causa dO a prOXmdad dO hgadO y dO a mutpC-
dad dO Os vasOs guO saOn dO . Lsta dsmOtra On O CaOr
OXpCa guO Os nOs sOlOrmOnms bOn On a matrz dOrO-
Cha y as nas On a zguOrda. ' ' LXpCa tambn guO as
partOsdOrOChassOanmslCmOntOasOntOdOpaCOrn tOn-
sO. OtOdas manOras, anaturaOzahadadOaOsrganOs dO
Osa rOgnunasOnsbdadpartCuar-sOnsbdadmuChO
ms grandO guO a dO a pO, a pOsar dO a dOntdad dO as
lunCOnOs. namOntO,OhumOrmuChOmstOnuOguOvOnO
dO Os CuOrpOs ganduOsOs guO GaOnO ama parastatOs
COnsttuyOOtrOlaCtOrmatOradOpaCOr. OstO humOr, a m-
prOgnaraspartOs mpCadas OnOaCtOsOXua, ashaCOms
lOXbOs y atza O paCOr guO OXpOrmOntan. Hay puOs tOda
una d spOsCn anatmCay tOdO un arrOgOlsOgCOguO
nsCrbOn On O CuOrpO y On sus mOCansmOs prOpOs a pa-
COr COn su OXCOsvO vgOr (hyperoche tes hedones) COntra a
Cua nO pOdOmOs nada. Os amechanos. ' B
OrO s alOrmaCn dO paCOr guOda as bOn anCada y
bOnOCazada,nO pOr OOOs mOnOsCOrtOguOO aCtO sOXua
mpCa, pOrOsOOmOntOsguOpOnOOn| uOgOyasCOnsOCuOn-
Cas guO aCarrOa, a CuOrpO OntOrO. GaOnO nOCOnsdOra, CO-
mO O autOr hpOCrtCO dO De generatione, guO O OspOrma
1 5. Ibid. , XIV, 9.
1 6. Loc. cit.
1 7. Ibid. , XIV, 7.
1 8. Ibid. , XIV, 9.
GALENO
'
'
sO lOrmO pOr agtaCn a partr dO a sangrO, nO pOnsa tam-
pOCO, COmOAr sttOOs, guOCOnsttuyaO tmOOstadOdOa
dgOstn. KOCOnOCO On a rOunn dO dOs OOmOntOs. pOr
una partO O prOduCtO dO COrta COCCn dO a sangrO guO
sOOlOCtaOnassnuOsdadOsdOOsCanaOsOspOrmtCOs[Os
Osa Onta OabOraCn aguO O da prOgrOsvamOntO su COOr
y suCOnsstOnCa),y pOrOtrapartO, aprOsOnCadOpnOuma.
stOOsOguOhnChaOsrganOs sOXuaOs, OguOtratadOhur
vOOntamOntO luOra dO CuOrpO y O guO sO OsCapa On O Os-
pOrmaOnOmOmOntOdOaOyaCuaCn.AhOrabOn,OsOpneu
ma Os On O abOrntO COmpO|O dO COrObrO dOndO sO lOrma.
L aCtO sOXua, CuandO sO prOduCO y sustraO as OspOrma y
pnOuma, aCta sObrO a gran mOCnCa dO CuOrpO dOndO tO-
dOs OsOOmOntOsOstn gadOs COmOOnunCOrO. Y Cuan-
dO, a rOsutas dO OXCOsOs vOnrOOs, tOdO O OspOrma ha sdO
OvaCuadO, Os tOstCuOs atraOn dO as vOnas supOrpuOstastOdO
O guO COntOnOn dO gudO sOmna . ahOra bOn, OsO gudO
sOOnCuOntraOn Oas sOOnpOguOasCantdadOs, mOzCadO
a a sangrO ba|O lOrma dO rOCO. Osas vOnas prvadas vO-
OntamOntO dO OsO gudO pOr Os tOstCuOs guO tOnOn una
aCCn ms OnrgCa guO Oas OatraOna suvOz dO as vOnas
stuadas pOr OnCma dO Oas, stas dO nuOvO dO as guO vO-
nOndOspus, y stas tmasdOasguO Os sOnCOntguas, Os-
tO mOvmOntO dO atraCCn nO COsa antOs dO guO OsO trans-
pOrtOsOhayaprOpagadOa tOdas aspartOs dO CuOrpO. Y s
OsO gastO sO prOOnga, O CuOrpO nO guOda smpOmOntO pr-
vadOdO sugudO sOmna, sOn tOdas aspartOs dO anma
as guO sO OnCuOntran OspOadas dO su sOpO vta .
'
3. 5O puOdO COmprOndOr, a partrdO OstO, O haz dO as rOa-
COnOs guO sO OstabOCOn On O pOnsamOntO dO GaOnO OntrO
OaCtOsOXuayOslOnmOnOsdOaOpOpsaydOasCOnvu-
sOnOs. rOaCOnOs dOparOntOsCO,dOanaOgaydOCausadad.
LaCtO sOXua lOrmapartO, pOr sumOCansmO, dO agran
lamadOasCOnvusOnOsdOasguOOtratadODe los lugares
afectados da a tOOra.

GaOnO anaza a COnvu sn COmO


dO a msma naturaOza On su prOCOsO guO CuaguOr mOv
1 9. Galeno, en Oribasio, xxn (t. III, pp. 46-47).
20. Galeno, De los lugares afectados, III, 8.
'
EL CUERPO
mOntO vOuntarO, a dlOrOnCa rOsdO On OstO. guO a traC-
CnO|OrCdapOrOnOrvOsObrO OmsCuOnOtOnOsuprn-
CpO On avOuntad, snO On COrtO OstadO dO sOguOdad [guO
tOndO Os nOrvOs COmO una CuOrda guO sO dO| a a sO) O dO
rOpOCn [guO a hnChar Os nOrvOs Os aCOrtay traOXagO-
radamOntO dO Os msCuOs). Ls a OstO tmO tpO dO mOCa-
nsmOaguOsOOmparOntaOOspasmOprOpOdOaCtOsOXua.
LnOsa granlamadOas COnvusOnOs, GaOnOOCazauna
anaOga partCuar OntrO OpOpsa y aCtO sOXua . La OpOp-
sa, para , Ost prOvOCada pOr una COngOstn dO COrObrO
guOsOOnCuOntratOdOOnOdOunhumOrOspOsO. dOahaObs-
truCCn dO Os CanaOs guO partOn dO Os vOntrCuOs dOndO
dOsCansa O pnOuma. LstO guOda puOs apr sOnadO pOr OsO
amOntOnamOntO,ytratadOOsCapar,OXaCtamOntOdOmsmO
mOdO guO sO OsluOrza pOr sarCuandO sO ha aCumuadOCOn
OOspOrmaOnOstOstCuOs. Ls OsatOntatvaaguO OstOnO
OrgOn dO a agtaCn dO Os nOrvOs y dO Os msCuOs guO
puOdO vOrlCarsO, On prOpOrCOnOs dvOrsas, On as Crss dO
OpOpsa O On O CumpmOntO dO as aphrodisia.
namOntO, hayOntrOstOsy asCrssCOnvusvasuna rO-
aCndOCausadadguOpuOdOOstabOCOrsOOnunadrOCCn
O On a Otra. La COnvusn OpptCa puOdO aCarrOar un Os-
pasmOOnOsrganOs sOXuaOs. as OpOpsasgravOs -dCO
GaOnO On O tratadO De la utilidad de las partes- y a alOC-
Cn Hamada gOnOrrOa puOdOn nstrurOs sObrO CuntO COn-
trbuyOaaOmsndOOspOrmaOsaOspOCOdOOspasmOguO
COntrbuyO a aCtO vOnrOO. Ln OlOCtO, On as OpOpsas gra-
vOs, COmOOCuOrpO OntOrO, y COn as partOs gOntaOs, sOn
prOsadO unOspasmOvOOntO, hay Omsn dO OspOrma.
'
n-
vOrsamOntO, O rOCursO a Os paCOrOs sOXuaOs luOra dO mO-
mOntOOpOrtunO, aprOvOCarunsOCamOntOprOgrOsvOyuna
tOnsn Cada vOz mayOr dO Os nOrvOs, puOdO nduCrOnlOr-
mOdadOs dO tpO dO a COnvusn.
LnOgranOdlCOdOatOOraganCa,asaphrodisia aparO-
COn stuadas suCOsvamOntO On trOs panOs. Lstn On prmOr
ugarluOrtOmOntOanCadasOnOOrdOndOaprOvdOnCadO-
mrgCa.luOrOnCOnCObdasy dspuOstasOnaguOpun tOprO
2 1 . Galeno, De Ia utilidad de las partes, XIV, 1 0.
i SON BUENOS, SON MALOS?
105
C
sOdOndOasabduraCrOadOravnOOnauXOdO supOdOr,
para rObasarOs mtOs guO OnCOntraba On amuOrtO. Lstn
COOCadOs pOr Otra partO On un |uOgO dO COrrOaCOnOs COm-
pO|asy COnstantOs COnOCuOrpO, a avOzpOraOCazaCn
anatmCaprOCsadOsusprOCOsOsy pOrOs OlOCtOs guOaCa-
rrOanOnaOCOnOmagOba dO pnOuma, guO asOguraaun-
daddOCuOrpO. namOntO, sOOnCuOntranstuadOsOnunvas-
tOCampOdOparOntOsCOCOnunCOn|untOdOOnlOrmOdadOsOn
O ntOrOrdOCuamantOnOn rOaCOnOsdO anaOgay dO rO-
aCndOCausa aOlOCtO. UnhO pOrlOCtamOntOvsbOva, On
OsanssdOGaOnO,dOunaCOsmOOgadOarOprOduCCn
a una patOOga dO as OXCrOCOnOs OspasmdCas, y dO lun-
damOntO On a naturaOza dO as aphrodisia, Ova a anss
dOOsmOCansmOspOgrOsOsguO COnsttuyOn sunaturaOza
ntrnsOCayguOOsaCOrCanaCOrtasOnlOrmOdadOstOmbOs.
2. ( SON BUENOS, SON MALOS?
LstaambgOdaddOpOnsamOntOmdCOaprOpstOdOOs
paCOrOs sOXuaOs nO OsprOpadO GaOnO, nCusO s Os ms
OgbOOnguOOnOtrOsugarOs. MarCaOOsOnCadOOguO
guOda dO Os tOXtOs mdCOs dO Os sgOs I y II. AmbvaOn-
Ca,pOrOtrapartO,msguOambgOdad. puOs sOtrataOnOlOC-
tO dO OntrOCruzamOntO dO dOs vaOrzaCOnOs antttCas.
O adO dO as vaOrzaCOnOs pOstvas, On prmOr ugar
a dO a smOntO, dO OspOrma -prOCOsa sustanCa paraCu-
ya lOrmaCn anaturaOzahatOmadO, On O arrOgO O CuOr-
p
O humanO, tantas prOCauCOnOs. rOCOgO O ms pOtOntO guO
`hay On a vda, O transmtO, pOrmtOOsCapara a muOrtO, Os
OnOmaChOdOndOOnCuOntratOdasuluOrzaysumsatapOr-
lO
CCn. Y Os Oa aguO Oda susupOrOrdad. LOntrbuyO a
a
saud, a vgOr dO CuOrpO y dO ama, a a gOnOraCn.
la prOOmnOnCa dO maChO COns stO On sOr O anma OspOr-
mtCO pOr OXCOOnCa. VaOrzaCn tambn dO aCtO pOr O
Oua Os rganOs han sdO, On Os dOs sOXOs, dspuOstOs COn
ta
ntOCudadO. LaCOn|unCnsOXuaOsCOsadOanaturaOza,
22. Areteo, De los signos de las enfermedades agudas, II, 5 (trad. L. Re
naud, p. 1 65).
1 06 EL CUERPO
nO puOdO COnsdOrarsOCOmOmaa. KulO dO LlOsO traduCOuna
Opnn gOnOra CuandO dCO guO arOaCn sOXua Os un aC-
tO natura, y guO pOr COnsguOntO nO puOdO sOrnOCva On s
msma. '
OrOOsOnCOrtOmOdOsupOsbdad, suprnCpOOsguO
sOnvaOrzadOsas. uOs dOsdOO mOmOntO OnguO sOprOdu-
CO, Os COnsdOrada, On sudOspOguO y dO manOra ntrnsOCa,
COmOpOgrOsa. OgrOsapOrguOOsOdOspOrdCOdOOsasus-
tanCaprOCOsaCuyaaCumuaCnsnOmbargOnCtaaCOmO-
tOrO. dO| a OsCapartOdaaluOrzadO vda guO asmOntOha-
ba COnCOntradO. OgrOsa tambn pOrguO su dOspOguO
msmOaOmparOntaCOnaOnlOrmOdad.ArOtOOtOnaunaOX-
prOsn sgnlCatva. O aCtO sOXua, dOCa, Ova Ossymbo
la" dO ma CaduCO. LOO AurOanO COmparaba trmnO a
trmnO O dOsOnvOvmOntO dO aCtO sOXua y O dOsarrOO
dOuna Crss OpptCa, OnCOntrabaOnOasOXaCtamOntOas
msmas lasOs. agtaCn dO Os msCuOs, | adOO, transpra-
Cn, rOvusn dO Os O|Os, rO|Oz dO rOstrO, uOgO padOz y
lnamOntO dObdad dO CuOrpO OntOrO. 1a Os a paradO-
|a dO Os paCOrOs sOXuaOs. aatalunCn guO anaturaOza
OshaCOnladO, OvaOrdOasustanCaguOtOnOnguO trans-
mtr y pOr COnsguOntO guO pOrdOr -OsO msmO Os O guO
OsOmparOntaCOnOma . LOs mdCOs dO Os sgOsI y 11 nO
luOrOnnOsprmOrOsnOsnCOsguOlOrmuarOn Ostaam-
b vaOnCa. OrO arOdOdOr dO Oa, dOsCrbOrOntOdaunapa-
tOOga, ms dOsarrOada, ms COmpO| ay ms sstOmtCa
guO a guO Ost atOstguada On O pasadO.
1. LapatOOgadOaaCtvdad sOXua msmaOstCOnstruda
arOdOdOrdOdOsOOmOntOspOrOsCuaOssOCaraCtOrzanOr-
dnaramOntOOs pOgrOs dO aCtO sOXua. vOOnCa nvOun-
tara dO a tOnsn, gastO ndOlndO guO agOta.
OrunadO, OstaOnlOrmOdaddOaOXCtaCnpOrmanOn-
tO guO rOtOnO O aCtO prOOngandO ndOlndamOntO O mOCa-
nsmO dO aOXCtaCn. Ln avOrsn masCuna dO OstO tpO
23. Rufo de Efeso, Fragmentos, extraidos de Aecio (Cuvres, ed. Darem
berg, p. 320).
24. Areteo, De Ia cur de las enfermedades cr6nicas, 1, 4 (p. 388 de Ia trad.
francesa).
25. Celio Aureliano, Enfermedades cr6nicas, 1, 4.
( SON BUENOS, SON MALOS?
'
dO alOCCn -guO sO dOsgna COmO satrass O prap smO-,
tOdOsOsmOCansmOsguOprOparanOaCtOsOXuayaOyaCu-
aCn[tOnsOnOs, agtaCOnOs, CaOntamOntOs)Ostn rOundOs
y sOmantOnOndOmanOraCOntnua,hayaOnOOvaCuaCndO
OspOrma. Os un OrOtsmO sOXua guO nO sO rOsOvOra nunCa.
LOnlOrmOOstOnunOstadOdOCOnvusnpOrmanOntO, atra-
vOsadO dO atas Crss, guO sO aCOrCan muChO a a OpOpsa.
La dOsCrpCn dO ArOtOOpuOdO sOrvr dO O| OmpO para dar
lOdO amanOraOnguOsOpOrCbaOsta OXtraa OnlOrmOdad
On aguO OaCtO sOXua OstOnCOrtO mOdO abandOnadOa s
msmO sntOmpOnmOdda, sunaturaOzaCOnvusvay Op-
ptCa sO rOvOa a COmO a dOsnudO. Ls una OnlOrmOdad
guO pOnO On OrOCCn avOrga. . . Lsta alOCCn Os un dOsOO
nsaCabO dO COtO guO a satslaCCn m sma dO a pasn
nO puOdOmOdOrar,puOs aOrOCCnCOntnadOspus dO Os
gOCOsmsmutpCadOs, hayCOnvusndOtOdOsOsnOrvOs
y dstOnsndOOs tOndOnOs y dO asngOsy dOpOrnOO, as
partOs sOXuaOs Ostn nlamadas y dOOrOsas. LstO OstadO
pOrmanOntO Ost puntuadOpOrCr s s. OsOnlOrmOs OntOnCOs
nOObsOrvan npudOrn rOtOnCnOnsus dsCursOs y Onsus
aCCOnOs, . . . vOmtan, sus abOs Ostn CubOrtOs dO Ospuma,
COmO Os dO maChO CabrO On COO, tOnOn tambn suOOr,
suOsprtuCaOOn aOCura, y sO rOCObran subuOn sOntdO
OrdnarO unavOz guO O parOXsmO hatOrmnadO. O asa-
trass, GaOnO, OnOtratadODe los lugares afectados, dauna
dOsCrpCn muChO ms sObra. LprapsmO Os un aumOn-
tOdOavOrgaOntOra, OnOngtudy On OguOhaCOa aCrCun-
lOrOnCa, snOXCtaCnvOnrOa, naumOntOdOCaOrnatura,
COmO suCOdO On as pOrsOnas aCOstadas dO Ospadas. uOdO
dOCrsO, msbrOvOmOntO, guO Osun aumOntO pOrmanOntO dO
a vOrga. La Causa dO Osta OnlOrmOdad dObO COmprOndOr-
sO, sOgn GaOnO, a partr dO Os mOCansmOs dO aOrOCCn,
hayguObusCarapuOsOn Os OrlCOs datadOs dOas artO-
rasOOn a prOduCCn dOunpnOumaOnOnOrvO. OhO-
ChOGaOnO admtO asdOs Causas y suCOn|unCnOnagnO-
ss dO Os sntOmas, pOrO sO nCna a nCrmnar a mayOra
dO as vOCOs a a dataCn dO as artOras, guO Os, sOgn ,
26. Areteo, De los signos de las enfermedades agudas, 11, 12 (pp. 7 1 -72 de
I a trad. francesa) .
27. Galeno, De los lugares afectados, VI, 6.
108 EL CUERPO
unlOnmOnOguO sOprOduCOmuChOmsamOnudOguOadO
pnOuma On O nOrvO CavOrnOsO. LstO gnOrO dO OnlOrmO-
dadsOOnCuOntrayasOaOntrOaguOOsguO tOnOnmuChOOs-
pOrma y guO, COntra suCOstumbrO, sO abstOnOndOCOtO
[amOnOsguOOnCuOntrOnamanOradO dsparOnOCupaCO-
nOs numOrOsas O supOrluO dO su sangrO), ya sOa OntrO Os
guO, aun praCtCandO aCOntnOnCa, sO rOprOsOntan Os pa-
COrOssOXuaOsarOsutasdOCOrtOsOspOCtCuOsOpOrOOlOC-
tO dO rOCuOrdOs guO Os asatan.
5uCOdOguOsOmOnCOnOasatrassOnasmu| OrOs. 5Ora-
nO OnCuOntraOn Oas sntOmasdOmsmO tpO, tOmanalOr-
madOunprurtOdOas partOs gOntaOs. Lasmu|OrOsalOC-
tadas pOr OstO ma sO vOn Ompu|adas haCa O aCtO vOnrOO
pOrunlOrtsmOmpusO, y tOdadOadOpudOrsOha dOs-
vanOCdOOnOas. "
OrO OssndudaahstOraaguOrOprO-
sOntamO|Or, dO adO lOmOnnO, aasOnlOrmOdadOsprOvOCa-
das pOratOnsn OXCOsva dO Os rganOs sOXuaOs. GaOnO,
OntOdOCasO, dOsCrbO dO OsamanOraunaalOCCn OnaguO
sOnOga a vOrun dOspazamOntO dO a matrz, as mOdlCa-
COnOsguOpudOrOnhaCOrpOnsaraagunOsguOOrganOdO-
masadO sOCO busCaahumOdad guO O lata sO dObOn, sOgn
, ya sOa a a rOtOnCn dO lu|O mOnstrua, ya sOa a a dO
OspOrma. O atasCamOntO dO Os vasOs sangunOOs prOvOCa-
ra su OnsanChamOntO y pOr COnsguOntO su aCOrtamOntO,
sOOpOrara as una traCCn sObrO a matrz, pOrO nO OsOstO
prOCOsOOn smsmOOguOprOvOCaraOCOn|untOdO Os dO-
ms sntOmas, dOrvaran tOdOs dO arOtOnCndO OshumO-
rOsguOsOprOduCO, yasOaCuandOarOgaguOdasuspOndda,
ya sOaCuandO a mu|OrntOrrumpO sus rOaCOnOs sOXuaOs.
dOdOndOahstOraguOpuOdOvOrlCarsOOnasmu|OrOsvu-
das, sObrOtOdO CuandO,habOndOmOnstruadObOnantOsdO
avudOz, sOndOlOCundasy bOn dspuOstasa usar Os avan-
COs dO hOmbrO, sO vOn prvadas dO tOdO OsO.
L OtrO pOO dO a patOOga Ost COnsttudO pOr O gastO
mtadO. LsOguOOsgrOgOs Hamangonorrea y Os atnOs
aseminis effusio. GaOnO adOlnO as. unaOXCrOCn nvO-
untara dO OspOrma, 0 para habar ms CaramOntO, una
OXCrOCnlrOCuOntOdOOspOrmadOaguOnOsOtOnOCOnCOn-
28. Sorano, De las enfermedades de las mujeres, I, 5 1 .
29. Galeno, De los lugares afectados, VI, 5.
c SON BUENOS, SON MALOS?
'
Ca y guO sO CumpO sn OrOCCn dO a vOrga. MOntras guO
a satrass ataCa a pOnO, a gOnOrrOa alOCta a Os vasOs Os-
pOrmtCOsOn OsguOparaza alaCutad rOtOntva. '

ArO-
tOOadOsCrbOargamOntOOnOs Signos de las enfermedades
cr6nicas COmO O agOtamOntO dO Os prnCpOs vtaOs, COn
sustrOsOlOCtOsOnOdObtamOntOgOnOra,OOnvO|OCmOntO
prOCOz y a lOmnzaCn dO CuOrpO. LOs |vOnOs ataCadOs
dO OstaOnlOrmOdadOvanOntOdOOhbltOdOCuOrpOam-
prOntadOaCaduCdadydOavO|Oz, sOvuOvOnlO|Os,snluOr-
za, snvaOr, OntumOCdOs, OstpdOs, dOrrOngadOs, OnCOrva-
dOs, nCapaCOs dO haCOr nada, COn atOzpda, alOmnadOs,
snapOttO, snCaOr, COnOs mOmbrOspOsadOs, as pOrnas
Ordas, adObdadOXtrOma, OnunapaabraCastOtamOntO
CaduCOs. LstaOnlOrmOdadOs nCusOOnagunOs un OnCam-
namOntOhaCa a parss, CmO pOdra OnOlOCtOnO guO-
dar alOCtada apOtOnCanOrvOsa, s anaturaOzaOstdOb-
tada On O prnCpO rOgOnOratvO y On as luOntOs msmas
dO avda uOs Os una smOntOvvlCantO aguOnOs haCO
vrOs, vaOrOsOs, OnOs dO luOgO, pOudOs, rObustOs, a guO
da un tOnO gravO a nuOstra vOz y nOs haCO CapaCtadOs para
pOnsary aCtuarCOn vgOr. taOs sOn Os hOmbrOs guO han a-
CanzadO apubOrtad. AguOOs On CambO On guOnOs OsO hu-
mOr vvlCantO Ost ausOntO sOn arrugadOs, dbOs, dO vOz
dOgada, sn barba, sn pOOs y parOCdOs a mu|OrOs. '
'
LOn
a gOnOrrOa, Os avrdad, Os O prnCpO dO vda O guO sO
vaatravsdOsOXO. OdOndOOsrasgOsguOsOsubrayantra-
dCOnamOntOaprOpstOdOOa. Ls unaOnlOrmOdadvOrgOn-
zOsa. sn duda pOrguO Os nduCda a mOnudO pOr O OXCOsO
CuanttatvOdOasprCtCas sOXuaOs,pOrOtambnOn sms-
mapOrOaspOCtOdO dOsvrzaCnguOprOduCO. LsunaOn-
lOrmOdadguOCOnduCOlatamOntOaamuOrtO,LOsOdOCaguO
On pOCOtOmpOhaCOpOrOCOra OnlOrmO dO COnsunCn.' Ls
unaOnlOrmOdadlnamOntOguO OspOgrOsanOsmpOmOntO
paraO ndvduO, snO sOgn ArOtOOpara su dOsCOndOnCa. ''
30. Ibid. , VI, 7.
3 1 . Areteo, De los signos de las enfermedades cr6nicas, II, 5 (pp. 1 63- 1 65
de Ia trad. francesa).
32. Celso, De artibus, VI, 28.
33. Areteo, De Ia cura de las enfermedades cr6nicas, I I , 5 ( p. 408 de Ia trad.
francesa).
1 1 0
EL CUERPO
2. Mas aa dO a OslOra prOpa dO su patOOga, Os aCtOs sO-
XuaOs sOnCOOCadOspOramOdCnadO OsdOsprmOrOs s-
gOs On aOnCruC| ada dO unapatOgOnaCOmpO| a. Orun a-
dO OsaCtOssOXuaOs sOnsusCOptbOs dOvOrsOalOCtadOs, On
sudOsarrOOy suaCabamOntOCOnvOnOntO,pOrtOdaunaprO-
lusn dO laCtOrOs dvOrsOs. Ost O tOmpOramOntO dO Os n-
dvduOs, OstOCma, OmOmOntOdO da, Ostn Os amOn-
tOs guO sO han ngOrdO, su Cadad y su cantdad. 5On tan
lrgOs guO a mOnOr dOsvaCn, a mOnOr OnlOrmOdad CO-
rrO O rOsgO dO pOrturbarOs. LOmO dCO GaOnO, para usar
dOOspaCOrOssOXuaOshabraguOOnCOntrarsOOnunOstadO
OXaCtamOntOmOdO,OnOpuntOCOrOOnCOrtOmOdOdOtOdas
asvaraCOnOsOrganCas pOsbOs. guardarsOdOadOmasa
y dO a OXgdad, Ovtar alatga, a ndgOstn y tOdO O
guO, pOrOdOms,pOdrasOrsOspOChOsO paraOhOmbrO On
O guO haCO a su saud. '
OrOs asaphrodisia COnsttuyOnunaaCtvdadtanlrg
y prOCara, tOnOn On CambO una nluOnCa COnsdOrabO y
muy OXtOndda sObrO tOdO O OrgansmO. La sta dO Os ma-
Os, maOstarOsy OnlOrmOdadOsguO puOdOn sOr OngOndradOs
pOrOs paCOrOs sOXuaOs ssOCOmOtOuna dOsvaCn, yasOa
a prOpstO dO mOmOntO, ya sOaOn rOaCnCOn a mOsura,
Os prCtCamOntO abOrta. NO Os dlC -dCO GaOnO- rO-
COnOCOrguOasrOaCOnOssOXuaOssOnlatgantOsparaOpO-
ChO, O pumn, a CabOza y Os nOrvOs. '
KulO prOpOnOunataba dOndO sOyuXtapOnOn, COmO OlOC-
tOs dO un abusO dO as rOaCOnOs sOXuaOs, as pOrturbaCO-
nOs dO dgOstn, O dObtamOntO dO a vsta y dO OdO, a
dObdadgOnOra dO OsrganOsdOOs sOntdOsy aprdda
dO a mOmOra, Os tOmbOrOs COnvu svOs, Os dOOrOs On
as artCuaCOnOs, apunzadadO COstadO, as altas On abO-
Ca, Os dOOrOs dO muOas, a nlamaCn dO agarganta, Os
OsputOs dO sangrO, as OnlOrmOdadOs dO avO|gay dc rn.

LsaprOpstOdOah stOraCOmOGaOnOsOtOpaCOnaOb|O-
Cn dO Os guO nO puOdOn CrOOr guO unOs sntOmas tan nu-
mOrOsOs, tan OXtOnddOs y tan vOOntOs puOdan dObOrsOa a
rOtOnCn y a a atOraCn dO una pOguOa Cantdad dO hu-
34. Galeno, en Oribasio, Livres incertains, VIII (t. III, p. 1 1 0).
35. Ibid. , p. 1 09.
36. Rufo de Efeso, Fragmentos, extraidos de Aecio (Cuvres, p. 3 1 8).
, SON BUENOS, SON MALOS? 1 1 1
pOr, guO sOguOda OnOCuOrpO a COnsOCuOnCadO asuspOn-
sn dO as rOaCOnOs sOXuaOs. A O Cua GaOnO rOspOndO,
cOmparandOOspOdOrOsnOCvOsdOOspOrmaCOrrOmpdOCOn
Os dO OsOs vOnOnOs vOOntOs guO puOdOn ObsOrvarsO On a
naturaOza. a rOsutas dO una pCadura dO agunaaraavO-
nOnOsa, sOvO a tOdO O CuOrpO pOnOrsO OnlOrmO aunguO una
pOguOa Cantdad dOvOnOnOhaya pOnOtradO pOruna pOguO-
smaabOrtura. LOlOCtOprOduCdOpOrOaaCrnOstOda-
va ms asOmbrOsO, puOs Os sntOmas ms vOOntOs sO dO-
carandOnmOdatO, sn OmbargO, O guOanzaCuandOpCa
OsOmuypOCaCOsaOabsOutamOntOnada,puOsOagu|nnO
parOCO pOrlOradO, OtOrpOdOdOmar OstambnunO| OmpO
dOhOChO dO guO unapOguOaCantdaddO sustanCapuOdO
prOduCrgrandOsatOraCOnOspOrOOlOCtOdOsOOCOntaCtO.
Y GaOnO COnCuyO. 5sOCOnCOdOpuOs guOunas alOCCOnOs
taOsCOmOasguOrOsutandO aadmnstraCndOunvOnO-
nO sOapOdOrandO nOsOtrOstOmandOnaCmOntO On nuOstrO
prOpOCuOrpO, nO tOnOnada dO asOmbrOsO guO un OspOrma
vCadO, rOtOndO y COrrOmpdO prOduzCa sntOmas lastdO-
sOs OnCuOrpOs prOdspuOstOs a vOrsO ataCadOs pOr OnlOrmO-
dadOs. ' LOs rganOs, Os humOrOs y Os aCtOs sOXuaOs COns-
ttuyOn a a vOz una supOrlCO rOCOptOra y partCuarmOntO
sOnsbOatOdOOguOpuOdOpOrturbaraOrgansmO,y unlO-
cO muy pOdOrOsO, muy aCtvO para nduCr a travs dO tOdO
O CuOrpO una arga sOrO dO sntOmas pOmOrlOs.
3. LaaCtvdadsOXua sOOnCuOntraOnOprnCpOdOOlOCtOs
tOraputCOsOmsmO guO dO COnsOCuOnCas patOgCas. 5u
ambvaOnCahaCOguO sOaOnCOrtOsCasOssusCOptbOdOCu
, rar, OnOtrOs pOr O COntrarO Os dO ta
_
aturaOza COmO para
nduCr OnlOrmOdadOs, pOrO nO sOmprO Os lC dOtOrmnar
OudOOsdOsOlOCtOspOdrtOnOr. asuntOdOtOmpOramOntO
ndvdua, asuntO tambn dO CrCunstanCas partCuarOs y
dO OstadOtranstOrO dO CuOrpO. 5OadmtOOngOnOra aOC-
On hpOCrtCa dO guO O COtO Os OXCOOntO COntra as On-
lOrmOdadOsguOdOpOndOndOaptuta, KulOCOmOnta. Mu-
OhOs ndvduOs maCOntOs a rOsutas dO una OnlOrmOdad sO
rOstauranpOrmOdOdOOstaprCtCa. AgunOsgananCOnOa
37.
Galeno, De los lugares afectados, VI, 5.
1 1 2
EL CUERPO
una rOspraCn lC, dO dlCutOsa guO Ora, OtrOs O gustO
dOamOntOguOhabanpOrddO,OtrOsanaCOsaCndOas
pOuCOnOsnOCturnasCOntraras. '"
rOstatambna a Ova-
CuaCn dO OspOrma OlOCtOs pOstvOs sObrO O ama CuandO
sta Ost turbaday nOCOsta, a amanOradOCuOrpO, purgar-
sOdOguOOOstOrba. OCOtOdspaasdOas l|asy suavza
asrasvOOntas,pOrOsOnOOXstOrOmOdOtanOmnOntOmOn-
tO t COntra amOanCOay am santrOpa. GaOnO atrbu-
yO tambn a as rOaCOnOs sOXuaOs numOrOsOs OlOCtOs Cu-
ratvOs, tantOsObrOOamaCOmOsObrOOCuOrpO. OstO aCtO
prOdspOnO O amaa atrangudad, OvaOnOlOCtOahOm-
brO mOanCCO y lurOsO a un OstadO ms sOnsatO, y On un
ndvduOOnamOradOdObtaOardOrdOmasadOnmOdOra-
dO, nCusOCuandO OsO hOmbrO tOnO rOaCOnOsCOn Otra mu-
|Or, adOms, OsanmaOsguOsOnlOrOCOsCuandOhanpardO
sOsuavzandOspusdOCOtO, OnCuantOa suOlCaCasObrO
O CuOrpO, GaOnOvO una pruObadO su aCCnOn OhOChO dO
guO, unavOzaparOCdaaprCtCasOXua,OmuChaChO sOvuO-
vO vOudO, grandO, vr , mOntras guO antOs Ora COtrnO,
pOguOO y lOmOnnO. '
OrOGaOnOsubrayatambnOsOlOCtOsOpuOstOsguO as
rOaCOnOssOXuaOspuOdOntOnOrsOgnasCOndCOnOsOnguO
sOOnCuOntraOsu|OtO. OCOtOOvaaCOmOdOadObdad
aaguOOsCuyasluOrzas sOnpOCOCOnsdOrabOs,mOntrasguO
aguOOs Cuyas luOrzas Ostn ntaCtas y guO Ostn OnlOrmOs
pOrOOlOCtO dO a ptuta nO sOvOrn OnmOdO agunO abat-
dOs pOr, dO mOmOntO CaOntaa as gOntOs dbOs, pOrO
asOnlradOspus COnsdOrabOmOntO, O tambn, mOntras
guO agunOs dOsdO su|uvOntudguOdandbOs dOspus dO
COtO, OtrOs, s nOusan dO habtuamOntO, tOnOn aCabOza
pOsada, sOnprOsadO ansOdady dO lObrO, pOrdOnO apOttO
y dgOrOn mOnOs bOn.

Y GaOnO OvOCa nCusO O CasO dO


COrtOs tOmpOramOntOs para Os CuaOs aOvaCuaCn dO Os-
pOrmaprOvOCaOnlOrmOdadOsOmaOstarOs, sOndOasguOsu
rOtOnCnOsnOCva. LOrtasgOntOstOnOnunOspOrmaabun-
dantOy CdO, guOdOspOrtanCOsantOmOntOanOCOsdad dO
38. Rufo de Efeso, Fragmentos, extraidos de Aecio (Cuvres, pp. 320-32 1 ).
Cf. tambien texto en Oribasio, VI (t. I, 54 1 ) .
39. Galeno en Oribasio, Livres incertains, VIII (t. III, p. 1 09).
40. /bid. , VI, 37 (t. I, p. 537) .
( SON BUENOS, SON MALOS?
' '
'
a OXCrOCn, sn OmbargO, dOspus dO su OXpu sn, as gOn-
tOs guO Ostn On OsO OstadO OXpOrmOntan una angudOz On
O OrlCO dO OstmagO, agOtamOntO, dObdad y sOguOdad
On tOdOOCuOrpO, adOgazan, susO|OssOhundOny s, pOrha-
bOr CadO On OstOs aCCdOntOs a rOsutas dO COtO, sO abstO-
nOndOas rOaCOnOs sOXuaOs, sOntOnmaOstarOn aCabOza
y OnOOrlCOdOOstmagOCOnnusOas, ynOsaCannnguna
vOnta|a mpOrtantO dO su COntnOnCa.
'
ArOdOdOr dO OstOs OlOCtOs pOstvOs O nOgatvOs sO dOsa-
rrOarOnvarOsdObatOsaprOpstOdOCOrtasCuOstOnOsprO-
Csas. OrO|OmpOadOaspOuCOnOsnOCturnas.KulOrOlOrO
aOpnndOaguOOsparaguOnOs OsasprddasdOsmOntO
durantO O suOO sOn mOnOs pOnOsas, pOrO pOr su adO sO
OpOnOa Osta COnCOpCn, OstmandO guO as pOuCOnOs rO-
a|anan ms OCuOrpO guO Ostya rOa|adO durantO O suO-
O. Y GaOnO nO vO nngn avO On aguOOs guO, abstO-
nndOsOdO COtO aCausadO sus OlOCtOsnOCvOs, sulrOn pOr
OOpOuCOnOs nOCturnas. ' Ms mpOrtantO sn duda luO O
dObatOaprOpstOdOas COnvusOnOs dOnOy dO sudOsa-
parCnOn O mOmOntO dO apubOrtad. 5OhabaadmtdOa
mOnudO, pOr razn dO parOntOsCO OntrO a OyaCuaCn y O
OspasmO,guO Os muChaChOsataCadOsdOCOnvusOnOspOdan
CurarsO pOr a prmOra prCtCa sOXua, Os a tOss dO KulO,
para guOnOaCtOsOXuahaCOCOsaraOpOpsay Os dOOrOs
dO CabOzaCuandO sOOntraOn apubOrtad. A mOdO dO tOra-
putCaCOntraOstOsOspasmOs, COrtOsmdCOsaCOnsO| aban
adOantarparaOsOsnOsaOdad dO as prmOras rOaCOnOs
sOXuaOs. ArOtOOCrtCaOstOmtOdOpOrguOvOaasdspOs-
COnOs dOanaturaOzaguOhal| adO OamsmaOs tOmpOs
OpOrtunOs, y pOrguO prOduCO O prOOnga aOnlOrmOdadguO
guOrO Ovtar. OsmdCOsguOdan taOs COnsO|OsgnOransn
duda guO anaturaOza tOnO un tOmpOdOtOrmnadOOn guO
apCaOamsmasusrOmOdOsOpOrandO Os Cam bOsCOnvO-
n
OntOs, as OsCOmOparaCada Odad prOpara as sOCrOCOnOs
nOCOsaras paraa smOntO, abarbay OsCabOOs. Lu Os
O mdCO guO pOdra as, dOsdOO prnCpO, prOduCr taOs
4 1 . Ibid. , X (t. Ill, p. 1 1 3).
42. Rufo de Efeso, en Oribasio, VI, 38 (t. I, p. 542).
43. Galeno, en Oribasio, Livres incertains, x (t. III, p. 1 1 3).
44. Rufo de Efeso, Fragmentos, extraidos de Aecio (Cuvres, p. 320).
1 1 4
EL CUERPO
CambOs c csa mancra, sc Cac ms bcn cn c csCOO guc
sc gu scracvtar, pucs sc han vstO gcntcs guc pOrhabcrsc
cntrcgadOdcmasadO tcmpranOaCOtO,han sdO Castgadas
COncatagucdc cscma . 5 dchcChO, asCOnvusOncsdc-
saparcCcn cn c mOmcntO dc a pubcrtad, nO cs c c|crCCO
dc Os paCcrcs scXuacs arazndc cO, snO una mOdlCa-
Cn gcncra cn c cgubrO y c papc dc Os humOrcs.
4. crO OmsmpOrtantccssndudaatcndcnCaa armOn-
zar Os clcCtOs pOstvOs COn aabstcnCn scXua . Ls CcrtO,
COmO hcmOs vstO, guc Os mdCOs scaan as pcrturbaCO-
ncsgucpucdcnscrCOnscCutvasaaprCtCadcaCOntncn-
Ca,pcrOasObscrvancngcncracnsu|ctOsguctcnanaCOs-
tumbrc dc unas rcaCOncs scXuacs lrcCucntcs y cn Os guc
antcrrupCn prOvOCaCOmOun CambObruta dc rgmcn.
cscCasOrclcrdOpOrGacnOcnctratadODe los lug ares a fee
t ados, a prOpstO dc un hOmbrc guc, rOmpcndO COn tOdOs
sus hbtOs antcrOrcs, haba rcnunCadO a a aCtvdad sc-
Xua, scOs cnCucntratambncn ndvduOsCuyOcspcrma
cst alcCtadO pOr Cuadadcs guc haCcn sucvaCuaCn ncCc-
sara. GacnOpudOvcrhOmbrcsgucpOrcclcCtOdccstapr-
vaCn sc haban vuctO cntumcCdOs y pcrczOsOs y OtrOs
hOsCOssnraznydcsacntadOs, cstasObscrvaCOncsc pcr-
mtcrOn cstabcCcrCOmOprnCpOguc a rctcnCn dc cs-
pcrmadaaCOnsdcrabcmcntca Os ndvduOslucrtcsy|-
vcncs, cn gucncs c cspcrma cs naturamcntc abundantc y
lOrmadOdchumOrcsnOcntcramcntcrrcprOChabcs, guc Hc-
vanunavda mnmamcntcOCOsa, gucusabanantcrOrmcn-
tc muy a mcnudO dc COtO y guc, dc rcpcntc, Obscrvan dcs-
pus a COntncnCa.
Quc a abstcnCn dc tOda rcaCn
scXua scanOCvaaOrgansmOnOscCOnsdcrapucsCOmOun
hcChO gcncra guc pudcscObscrvarsccnCuagucra, snOms
bcn COmO a COnscCucnCa dc CcrtOs datOs partCuarcs CO-
rrcspOndcntcs ya sca a cstadO dc OrgansmO, ya sca a un
hbtO dcvda. Ln smsma, y sn OtraCOnsdcraCn, aabs
45. Areteo, De la cura de las enfermedades cr6nicas, I , 4 (p. 388 de Ia trad.
francesa).
46. Galeno, De los lugares afectados, VI, 5 (trad. Daremberg, 11, p. 688).
47. Galeno, op. cit. , pp. 687-689.
l SON BUENOS, SON MALOS? 1 1 5
tncnCagucrctcnccncCucrpOa sustanCacspcrmtCanO
tcnc mOtvO para scr COnsdcrada COmO un ma.
LnCuantOa Os hOmbrcs, c atOvaOrvta rcCOnOCdO a
humOrcspcrmtCOhabapcrmtdOdcsdchaCamuChOtcm-
pO atrburclcCtOs pOstvOs, cn Os atctas, a suCOntncnCa
rgurOsa. Lc|cmpOsgucCtndOscrcguarmcntc,ycraprc-
Csamcntcpara scgurcsc mOdcO para OgucuncnlcrmOdc
GacnO haba dcCddO abstcncrsc dc tOda aCtvdad scXua,
snpcnsarguchabacvadOhastacntOnCcsunavdamuyd-
lcrcntc y guc Os clcCtOs dc csa abstcnCn nO pOdran pucs
scrCOm parabcs. ArctcO,gucdcsCrbcOsclcCtOsbcnhcChO-
rcs dccsc humOrvvlCantc guc csccspcrma-nOshaCc
vrcs, vacntcs, cnOs dclucgO, rObustOs, dauntOnOgravc
anucstravOzy nOs haCc CapaCcs dcaCtuarCOnvgOr-, csta-
bcCcCOmOprnCpOgucunhOmbrctcmpcrantcygucguar-
da susmcntc scvucvc pOrcO msmOrOOustO, vacntc,
audaz hasta c puntO dc nO tcmcr mcdr sus lucrzas COn a
dc Os anmacs ms lcrOCcs. KcCucrda c c|cmpO dc Os
atctas O dc Os anmacs, gucsOntantOmsvgOrOsOs Cuan-
tOms COnscrvan susmcntc, as aspcrsOnasnaturamcn-
tcmslucrtcs scvucvcnpOrantcmpcranCa(ak rasia) ms
dbcsgucOs ms dbcs, y Osms dbcs scvucvcnpOr
a tcmpcranCa (enkrateia) ms lucrtcs guc Os ms lucrtcs
(kreittones)" .
"
Ln CambO, OsvaOrcsdc aabstncnCacran rcCOnOCdOs
muChOmcnOs lCmcntc para as mu| crcs, cn a mcdda cn
guc scas COnsdcrabaCOmO sOOa y l sOgCamcntc dcst-
nadasamatrmOnOy a aprOCrcaCn.5ncmbargO5OranO,
cn su Tratado de las enfermedades de las mujeres, cvOCa Os
argumcntOs dc una dsCusn, guc parcCchabcr sdO mpOr-
tantccn supOCa, sObrcasvcnta|asy Os nCOnvcncntcs dc
avrgndad.LOs gucaCrtCanacgan as cnlcrmcdadcsguc
sc dcbcna Os humOrcsgucnOsccVaCuan,y Os dcscOsguca
abstncnCanOsOlOCa. LOs partdarOsdcavrgndadsubra-
yan pOr c COntrarO guc as mu|crcs cvtan as Os pcgrOs
dc amatcrndad,gnOranc dcscOpucstOgucnOCOnOCcnc
paCcryCOnscCancn smsmasahcragucpOsccasmcntc.
5OranO,pOrsu partc, rcCOnOCc gucavrgndadpucdc tcncr
48. Areteo, De los signos de las enfermedades cr6nicas, 11, 5 (p. 165 de Ia
trad. francesa).
1 1 6
EL CUERPO
nCOnvcncntcs, pcrO Os COmprucba sObrc tOdO cn as mu|c-
rcsgucvvcn cnCcrradascn OstcmpOsy guccstnprva-
das dcOs c|crCCOstcs. Lstma, pOr rcga gcncra, guc
a vrgndad pcrpctua cs saudabc para Os dOs scXOs.

L
aparcamcntOscXuanOpOdrapucstcncra susO|Osuna|us-
tlCaCn natura cn a saud dc Os ndvduOs, sOaOb-
gaCndcmantcncragncrOhumanOhaCcncCcsarasuprC-
tCa, cs a cyCOmndcanaturacza agucampOnc, ms
guc c rgmcn pcrsOna.
LarOgucaabstcnCnscXuanOscCOnsdcraCOmOundc-
bcr, n c aCtO scXua sc rcprcscntaCOmO un ma . crO scvc
bcn CmO, cn c dcsarrOOdc Os tcmas guc cranyacXpC-
tamcntc lOrmuadOs pOrc pcnsamcntO mdCOy lOslCO
dc sgO IV, sc ha prOduCdO Ccrta nlcXn. nsstcnCa cn
aambgcdaddc OsclcCtOsdcaaCtvdadscXua, cXtcnsn
dc as COrrcaCOncs guc sc c rcCOnOCcn a travs dc tOdO c
OrgansmO, aCcntuaCn dc su prOpa lragdad y dc su pO-
dcrpatOgnCO, vaOrzaCn dcasCOnduCtasdcabstncnCa,
y csO para Os dOs scXOs. LOs pcgrOs dc a prCtCa scXua
cran pcrCbdOs antguamcntc dc adO dc a vOcnCa nvO-
untaray dcdcsplarrOnCOnsdcradO, scOsdcsCrbcahO-
ra ms bcn COmO clcCtO dc una lragdad gcncra dc Cucr-
pO humanO y dc su lunCOnamcntO.
5c COmprcndc, cn cstas COndCOncs, a mpOrtanCa guc
pucdc tOmar c rgmcn dc as aphrodisia cn a gcrcnCa dc
avda pcrsOna . KulO tcnc sObrc cstc partCuaruna cXprc-
sn nOtabc, guc cnaza dc mancra muy cXpCta c pcgrO
dcaprCtCa scXuay cprnCpOlundamcntadcanguc-
tud dc unO msmO. AgucOs guc sc cntrcgan a as rcaCO-
ncs scXuacsy sObrc tOdO Osguc sccntrcgana cas snmu-
Cha COnsdcraCn dcbcn Cudarsc a s m smOs dc mancra
muChO ms rgurOsa guc Os dcms, a ln dc guc, pOncndO
suCucrpOcnamc|OrCOndCn pOsbc, rcscntanmcnOsOs
clcCtOs nOCvOs dc csas rcaCOncs (he ek ton aphrodision
blabe).

49. Sorano, Tratado de las enfermedades


-
de las mujeres, 1, 7.
50. Rufo de Efeso, en Oribasio, Livres incertains (III, p. 1 1 2).
1 1 7
3. EL REGIMEN DE LOS PLACERES
LOsaCtOsscXuacsdcbcnsOmctcrscpucsaunrgmcncXtrc-
madamcntcprcCavdO. crO csc rgmcncsmuydlcrcntcdc
OgucpOdra scrunsstcmaprcsCrptvOguctratascdcdcl-
nr una lOrma natura , cgtma y aCcptabc dc as prt-
Cas. Ls nOtabc guc nO sc dga Cas nada cn csOs rcgmcncs
sObrc c tpO dc aCtOs scXuacs guc pucdcn COmctcrsc, y sO-
brc agucOs guc a naturacza dcsaCOnsc|a. KulO, pOr c|cm-
pO, cvOCa a pasar as rcaCOncs COn Os muChaChOs, audc
tambn a as pOsCOncsgucpucdcntOmarOsCOpartCpcs.
pcrOcsparatraduCrdcnmcdatOsuspcgrOs cn trmnOs
CuanttatvOs, cXgranungastOdclucrzamsgrandcgucOs
OtrOs.
'
NOtabc tambn c CarCtcr ms COnCcsvO guc
nOrmatvO dc csOs rcgmcncs. cspus dchabcrauddO a
Os clcCtOs patgcnOs dc a aCtvdad scXua -s cs cXagcra-
daypraCtCadalucra dcprOpstO-cs CuandOKulOvaaprO-
pOncrsurgmcn, trasdccstabcCcrCOmO prnCpOguccsOs
aCtOs nO sOn absOutamcntc nOCvOs, ba|OtOdOs Os rcspcC-
tOs, pOrpOCOgucscCOnsdcrcaOpOrtundaddcaCtO,a mc-
sura guc ha dc pOncrsc cn y a COnsttuCn santara dc
apcrsOnaguc Orcaza. Ls tambndc mancra rcstrCt-
va COmO GacnO dcscagucnO sc prOhbaCOmpctamcntca
a gcntc praCtCar as rcaCOncs scXuacs. ' namcntc, sOn
rcgmcncs CrCunstanCacs guc cXgcnmuChas prcCauCOncs
para dctcrmnar as COndCOncs guc pcrturbarn mcnOs c
aCtOscXua,y agucascnasgucalcCtarmcnOscCOn|untO
dcOscgubrOs. 5ctOmancnCucntaCuatrOvarabcs. adc
mOmcntO t para a prOCrcaCn, a dc a cdad dc su|ctO,
adc mOmcntO[cstaCnuhOradc da), adc tcmpcramcn-
tO ndvdua .
1 . El regimen de las aphrOd say la procreaci6n. Lra un tcma
5 1 . Rufo de Efeso, en Oribasio, VI, 38 (t. III, pp. 540-541 ) . Rufo observa
asimi smo que Ia posicion de pie es fatigosa.
52. Ibid. , p. 54 1 .
53. Galena, en Oribasio, Livres incertains, VIII (t. III, p . 1 1 0). Observese sin
embargo en Celso un juicio intermedio. "No hay ni que buscar demasiado
el
coito ni que ser demasiado aprensivo con el " ( Tratado de medicina, I, 1
[p. 4 1 de Ia trad. francesa]).
1 1 8
EL CUERPO
cntcramcntctradCOnagucunahcrmOsadcsCcndcnCa-eu
teknia- nOpOdaOgrarsc snO sctOmabaCcrtOnmcrOdc
prcCauCOncs. LOsdcsrdcncsdcaCOnCcpCnscmarCancn
a prOgcnc. NO sO pOrguc Os dcsCcndcntcs sc parcCcn a
sus padrcs, snO pOrguc cvan cn s Os CaraCtcrcs dc aCtO
guc Os hzO naCcr. 5c rcCOrdarn as rcCOmcndaCOncs dc
Arsttccs y dc atn. Quc c aCtO scXua, cn sulnadad
prOCrcadOra, cXgc muChOs CudadOs y una prcparaCn mc-
tCuOsa, cs un prnCpO guc sc cnCucntra rcguarmcntc cn
OsrcgmcncsmdCOsdcapOCampcra . rcsCrbcncnpr-
mcrugarunaprcparaCn aargOpazO, sctratadcunaCOn-
dCOnamcntOgcncradcCucrpOy dcamadcstnadO aprO-
duC rO a COnscrvarcn c ndvduO as Cuadadcs dc guc a
smcntc dcbcr cstarmprcgnaday c cmbrn dcbcr guc-
darmarCadO,haygucCOnstturscaunOmsmOCOmOama-
gcn prcva dcnOguCscgucrc tcncr. Unpasa|cdcAtcncO,
CtadOpOrOrbasO, csmuy cXpCtO sObrccstcpuntO.aguc-
Os guc sc prOpOncn cngcndrarnOs dcbcn tcncrc amay
c CucrpO cn a mc|Or COndCn pOsbc, cn OtrOs trmnOs,
camadcbccstartranguay COmpctamcntc cXcntadcdO-
Or, ya sca dc prcOCupaCOncsaCOmpaadas dc latga, ya sca
dcCuagucrOtraalcCCn,csprcCsOguccCucrpO cst sanO
y guc nO cst dctcrOradOba|Onngn rcspcCtO. LsncCcsa-
ra tambnuna prcparaCnparaca.CcrtaCOntncnCadu-
rantca Cuaccspcrma sc aCumua, scrcCOgc, tOmasulucr-
za, mcntras guc a pusn adgucrc a vvaCdad ncCcsara
[unas rcaCOncs scXuacs dcmasadO lrcCucntcs mpdcn a
cspcrma aCanzarc gradO dc cabOraCn cn guc tcnc tOda
supOtcnCa), scrcCOmcndaunadctaamcntCabastantccs-
trCta. nngn amcntO dcmasadOCacntc O dcmasadOh-
mcdO, un smpc amucrzO gcrO guc prcparar a cXCta-
CnncCcsaraaaCtOvcnrcO,ygucnOdcbcrrtrabadOpOr
ccmcntOs abundantcs, nada dc maas dgcstOncs, nada dc
cmbragucz,cn suma, unapurlCaCngcncradcCucrpOguc
aCanzar a guctudncCcsaraa alunCn scXua, ascs CO-
mO c abradOr scmbra su CampO dcspus dc habcrO m-
padO dc tOda panta parsta. 5OranO, guc da cstOs COn
54. Cf. El uso de los placeres, cap. III.
55. Ateneo, en Oribasio, Livres incertains, VII (t. III, p. 1 07).
56. Sorano, Tratado de las enfermedades de las mujeres, I , 1 0.
EL REGIMEN DE LOS PLACERES
' '
sc|Os, nO Crcc cn Os guc prcsCrbcn, para una bucna
prOCrcaCn, cspcrarcmOmcntOdcaunacna, OcscnCa
cs csCOgcr cmOmcntOcngucc ndvduOgOzadc apcn-
tud dc su saud, y cstOa avcz pOr razOncs lsOgCas [Os
humOrcsnOCvOsgucscccvancncCucrpOpOdranmpcdra
asmcntcadhcrrsca aparcddcamatrz)ypOr razOncs mO-
racs[ccmbrnscmprcgnadccstadOdc Os prOCrcadOrcs).
HaypOrsupucstOunmOmcntOmslavOrabcgucOsOtrOs
cn c CCO dc a mu|cr. 5cgn a mctlOra ya muy antguay
guc tcndr tOdava una tan arga lOrtunacn c Crstan smO,
nO tOda cstaCn cs prOpapara haCcr CrcCcr as scmbras,
dcmsmOmOdOguc tampOCOCuagucrmOmcntOcslavOrabc
a a smcntc prOycCtada cn c tcrO pOr Os cnaCcs scXua-
cs. Lsc mOmcntO lavOrabc 5OranO O sta nmcdata-
mcntcdcspusdcamcnstruaCn. 5uargumcntaCndcsCan-
sa sObrc amctlOra, guc pOr O dcms nO cs pcrsOna dc ,
dc apcttO. "
amatrzcstvda, COnsumc, scCargadc a-
mcntO, Ora dc sangrc[cntcmpO nOrma), Ora dc smcntc[y
csalcCundaCn). LaCtOscXua, para scrprOCrcadOr, dcbc
tcncrugarcnun mOmcntO lavOrabccncstc rtmOamcnt-
CO. NO antcs dc a rcga, pucs as COmO c cstmagO cnO
dc amcntOs cstdspucstOa rcChazarOguc O sObrcCarga,
a vOmtar y a rcChazar tOdO amcntO, as tambn c tcrO
ahtOdc sangrc. NOdurantcas cvaCuaCOncs mcnstruacs,
gucCOnsttuycn unacspcCc dc vmtOnatura, cngucccs-
pcrmaCOrrcracrcsgOdcvcrscarrastradOtambn.Ntam-
pOCO CuandO c lu|O ha CcsadO dc tOdO. c tcrO cntOnCcs,
scCadOycnlradO,nOcstyacncstadOdcrcCbrasmcntc.
LmOmcntOlavOrabccsCuandOclu|OcstCcsandO, Cuan-
dO c tcrO cst tOdava sangunOcntO, pcnctradO dc CaOr,
y pOr csta razn turgcntc dc apcttO para aCOgcr c cspcr-
ma.
LscapcttO guc rcnaCc cn cCucrpO dcspus dc apur-
ga sc manlcsta cn a mu|cr pOr un dcscO guc a cmpu|a a
as rcaCOncs scXuacs.

crO an nO cs tOdO. L aCtO scXua m smO, paraguc a lc-


CundaCn suCcda cn bucnas COndCOncs y guc a prOgcnc
57. Ibid.
58. Cf. por ejemplo el texto de Galena citado por Oribasio, XXII, 3 (t. III,
p. 53) .
59. Ci tado en Oribasio, XXII, 7 (t. III, p. 70).
60. Sorano, Tratado de las enfermedades de las mujeres, I, 1 0.
! 20
EL CUERPO
tcngatOdas as Cuadadcs pOsbcs, dcbcclcCtuarscOscrvan-
dOCcrtasprcCauCOncs. 5OranOnOdaprcCsOncs sObrc cstc
tcma. ndCasmpcmcntcancCcsdaddcunaCOnduCtapru-
dcntcy trangua, cvtandO tOdOsOsdcsrdcncs, tOdas as cm-
bragucCcsdcgucpOdramprcgnarscccmbrn, pucstO guc
scra cn CcrtO mOdO su cspc|O y su tcstgO. A ln dc guc c
lctOnOtcngaccsprtudcsagradabcmcntcmprcsOnadOpOr
a vstadcacmbragucza|cna, COnvcnc gucamu|crcst
sObra durantc Os abrazOs. A mcnudO, Os nOs tcncn un
granparcCdOCOnOspadrcsnOsOpOrcCucrpO, snOtam-
bn pOr c csprtu. una trangudad pcrlcCta cs ncCcsara
paraguc c lctOnOscparczCa a u hOmbrc cbrO cn dcrO. '
namcntc, durantc c cmbarazO as rcaCOncs scXuacs dc-
bcn scrcXtrcmadamcntcmcsuradas. cntcramcntcsuprmdas
durantc Os prmcrOs tcmpOs, pucs c COtO mprmcmOv-
mcntO a tOdO c CucrpO, y nnguna rcgn tcnc ms ncCcs-
dad dc rcpOsO guc c tcrO y tOdO O guc O rOdca. COmO c
cstmagO, rcChazaO guc COntcncCuandOcs saCuddO. A-
gunOs sncmbargO, COmOGacnO, cstmanguccsprcCsOrcs-
tabcCcras y praCtCaras COn mcsura durantc a gcstaCn.
NOCOnvcncaasmu| crcscmbarazadasnabstcncrscCOm-
pctamcntc dc casnvOvcra casCOntnuamcntc.pucs cn
as mu| crcsgucvvcncnaCOntncnCa, cpartO schaCcms
dlC, mcntras guccn asguc sc cntrcgan COnstantcmcntc
a COtO, c nO cs db, pucdc nCusO habcr abOrtO. '
Hay pucs tOdO un gObcrnO dc as aphrodisia CuyO prnC-
pO y Cuyas razOncs dc scr sc stan cn aprcparaCndc a
dcsCcndcnCa. NOguchayaObgaCndcnOpraCtCarasrc-
aCOncs scXuacssnOparatcncrnOs. sasCOndCOncsdc
alcCunddadprObabcsOndctcrmnadasCOnCudadO, nOcs
para l| arpOr mcdO dc cas Os mtcs dc aCtO cgtmO, s-
nO COmO un COnsc|Ot paragucnCuda dc su prOgcnc. Y
s staCOnsttuycunaprcOCupaCnmpOrtantc, csba|OalOr-
ma dc un dcbcrguc Os prOgcntOrcs pOdran tcncr para COn
ca, cstambnunaObgaCnpara COnsgO msmOs, pucstO
guc cscst tcncrunadcsCcndcnCadOtada dc as mc|Orcs
Cuadadcs. LsasObgaCOncsgucrOdcan aaprOCrcaCndc-
6 1 . Ibid.
62. Ibid. , I, 1 4.
63. Galeno, en Oribasio, Livres incertains, VI ( t . III, p. 1 02).
E
L REGIMEN DE LOS PLACERES 1 2 1
|ncntOdOunCOn|untOdc crrOrcspOsbcsguc sOna msmO
tcmpOlatas. 5OntannumcrOsOs, haCcn ntcrvcnrtantOslaC-
tO
rcsdvcrsOs,guc pOCas prOCrcaCOncsscOgrarans nOluc-
ra pOr ahabdaddca naturaczacnCOmpcnsarcsaslaas
y
cn cvtar Os dcsastrcs. As cs pOr O mcnOs COmO GacnO
ustlCa a avcz a ncCcsdad dc tOmar numcrOssmas prc-
CauCOncsychcChOdcgucapcsardctOdOmuChOsnaCmcn-
tOs sCcvcnabcn. LOs padrcs gucnOscngcndrany as ma-
drcs guc nOs amcntan cn su scnO aCtan pOCas vcCcs bcn,
y
COmctcnamcnudOlatascncaCtOdcgcncraCn,OshOm-
brcs y as mu|crcs sc uncn cn ta cstadO dc cmbragucz y dc
harturagucyanO sabcnnsgucracngurcgndcatcrra
sccnCucntran. AscsCOmO,cnsunaCmcntOmsmO, clrutO
dc a COnCcpCn cstvCadO. Habr guc Ctar dcspus Os
crrOrcs dcamu|crcnCntaguc,pOrpcrcza, dcsCudaunc|cr-
CCO mOdcradO, guc sc harta dc COmda, guc sc abandOna a
a ra y a vnO, guc abusa dc Os baOs, haCc un usO ntcm-
pcstvOdcOsaCtOs scXuacs(akairion aphrodision) ? NOObs-
tantc, anaturacza rcsstc a tantOs dcsrdcncs y rcmcdaa
mayOra. LOs CampcsnOs sOnCudadOsOsCuandO scmbran
sus CampOs, pcrO, Obscrva GacnO rctOmandO Os tcmas sO-
CrtCOs dc anguctud dc unO m smO, Os humanOs guc ha-
Ccn pOCO CasO dc smsmOscn suprOpavda nO scnguc-
tan tampOCO dc su prOgcnc.
2. La edad del sujeto. LusO dc as aphrodisia nOdcbcnprO-
OngarscdcmasadO tardcn cmpczardcmasadOprOntO. c-
grOsas sOn asrcaCOncs scXuacsCumpdasCuandOcs unO
anCanO.agOtanunCucrpOnCapazdc rcCOnstturOsprnC-
pOs guc c han sdO sustradOs.
crO sOn nOCvas tambn
CuandOsccsdcmasadO|Ovcn. ctcncncCrcCmcntOypcr-
turban c dcsarrOO dc Os sgnOs dc a pubcrtad -guc sOn
rcsutadO dc dcsarrOOcn c CucrpO dc Os prnCpOs scm-
nacs. NadatrabatantOOsprOgrcsOsdc amay dcCucrpO
COmO un usO prcmaturO y cXCcsvO dc as rcaCOncs scXua-
cs. Y GacnO. MuChOs|vcncs sOnataCadOspOr cnlcrmc-
64. Galeno, De Ia utilidad de las partes, XI, 1 0.
65. Galeno, en Oribasio, Livres incertains, vm (t. III, p. 1 1 0).
66. Ateneo, en Oribasio, Livres incertains, XXI (t. III, p. 1 65).
1 22
EL CUERPO
dadcs nCurabcs a Causa dc as rcaCOncs scXuacs pOr ha-
bcr gucrdO a a lucrza vOcntar c tcmpO prcsCrtO pOr a
naturacza.

Lu cs csc tcmpO prcsCrtO Ls a apa-


rCnO aCOnlrmaCndcOs sgnOs dc apubcrtad 1OdOs
OsmdCOscstndcaCucrdOcnadmtrgucstascstapa-
ra Os muChaChOs arcdcdOr dc Os CatOrCc aOs. crO tOdOs
cstn guamcntc dc aCucrdO cn admtr guc c aCCcsO a as
aphrodisia nOdcbctcncrugartanprOntO. ApcnassccnCucn-
tran ndCaCOncs prcCsas sObrc acdad cn guc pucdcn cm-
pczarsc as rcaCOncs scXuacs. VarOsaOscntOdOCasOdc-
bcntransCurrr,durantcOsCuacscCucrpOlOrmaOsCOrcs
scmnacs snguc scarcCOmcndabccvaCuarOs. caha nc-
Ccsdaddcun rgmcncspcClCOdcstnadOaascguraraCOn-
tncnCadc OsadOcsCcntcs. LOs mdCOs prcsCrbcn, COnlOr-
mc a atradCn, una vda dcc|crCCOs lsCOs ntcnsOs. As
AtcncO. ucstOgucaprOduCCndccspcrmaCOmcnzaacsa
cdad [OsCatOrCcaOs)y Os|vcncs tcncnapcttOsmuyar-
dcntcsgucOscXCtanaasrcaCOncs scXuacs, Osc|crCCOs
COrpOracs dcbcn scr muy numcrOsOs, a ln dc guc, latgn-
dOsc cn scgudac amay c CucrpO, pucdan dcsdc c prnC-
pO rcprmr sus dcscOs.
"
L prObcmaparaasChCas cs un pOCO dlcrcntc. LaprC-
tCadcmatrmOnOprcCOzcmpu|aba sndudaaadmtrguc
as prmcras rcaCOncs scXuacs y a matcrndad pOdan tc-
ncrugarcnCuantOamcnstruaCncstuvcsccstabcCdarc-
guarmcntc.

Ls a Opnn dc 5OranO, guc aCOnsc|a larsc


para a cdad dc matrmOnO dc CrtcrOs OrgnCOs y nO dc
scntmcntOdc asmuChaChasmsmas,stc, sncmbargO,pOr
chcChOdcacduCaCn, pucdcdcspcrtarscantcsguccCucr-
pO, pucstOguc a smcntcdcbcCOnvcrtrsccncgcrmcndc
un scr nucvO, hay pcgrO CuandO c CucrpO dc a mu|crnO
ha aCanzadO a madurcz ncCcsara a csta lunCn, cs bucnO
pOrCOnsgucntcguc scmantcngav rgcn hasta guc amcns-
truaCn sc haya cstabcCdO cspOntncamcntc. ' OtrOs m-
dCOs pcnsan cn una lcChamuChO ms tarda. As KulO dc
LlcsO cstma guc un cmbarazO antcs dc Os dcCOChO aOs
67. Galeno, en Oribasio, Livres incertains, VIII (t. III, p. I l l ) .
68. Ateneo, en Oribasio, Livres incertains, XXI (t. III, pp. 1 64- 1 65).
69. Sobre estas relaciones entre Ia edad del matrimonio y las problema
tizaciones de Ia salud de I a mujer, cf. A. Rousselle, Porneia, pp. 49-52.
70. Sorano, Tratado de las enfermedades de las mujeres, 1 , 8.
EL
REGIMEN DE LOS PLACERES
'
'
cOrrc c rcsgO dc nO scr lavOrabc n a a madrc n a nO.
KcCucrdaguccsacdadcsaguchabasdOrcCOmcndada,dcs-
dcmuyantguO, pOrHcsOdO, rcCucrdatambnguccsacdad
-a Os O|Os dc agunOs, bcn tarda- nO tcna, cn una pOCa
antgua, Os nCOnvcncntcs gucpudOtcncrms tardc. cntOn-
ccs as mu|crcs cvaban una vda tan aCtva COmO Os hOm-
brcs, sOnOscXCcsOscnaCOmda, cscOCOOsgucaCarrcan
as pcrturbaCOncs dc as muChaChas guc nO cstn Casadas,
haCcndOdcscabcsunasrcaCOncsscXuacs susCcptbcsdc
laCtar a cvaCuaCn dc a rcga. La sOuCnguc prOpOnc
KulO cs pucs a dc un matrmOnO rcatvamcntc tardO [ha-
ca Os dcCOChO aOs), pcrO prcparadO pOrtOdO un rgmcn
guc dcbc aCOmpaara a vda dc amuChaCha aun antcs dc
apubcrtad, durantc anlanCa, guc as muChaChas sc mcz-
ccn COnOs muChaChOs, ucgO, CuandO vcnc acdaddc scpa-
raras dccOs, guc sc as sOmcta aun rgmcn muyCudadO-
sO. nada dc Carnc, nada dc patOs dcmasadO amcntCOs,
nadaO muypOCOvnO, argOs pascOs, c|crCCOs. Hayguctc-
ncrprcscntcguccOCOcsparacasO msnOCvOguchay,
y guccs vcnta|OsOhaCcrgucOs c|crCCOs srvan parapO-
ncrcnmOvmcntOcCaOryCadcarchbtOdcCucrpO,pc-
rO dctamancraguc sgan scndOmu|crcsy nO tOmcnunCa-
rCtcr vr . La partCpaCn cn COrOs dOndc sc Canta y sc
baacparcCcaKulOCOrrcspOndcraamc|OrlOrmadcc|cr-
CCO. LOsCOrOsnOlucrOnnvcntadOsnCamcntcparahOn-
rar a a dvndad, snO tambn COn vstas a a saud.
'
3. El "momento favorable ". L kairos dc aCtO scXua cstsu-
|ctOamuChasdsCusOncs. LnOguchaCcaaCrOnOOgaam-
pa, scadmtcbastantclCmcntcc CacndarO tradCOna .
c nvcrnOy a prmavcra sOn as mc|Orcs cstaCOncs, cOtO-
O csaCcptadOpOragunOs, rcChazadOpOr OtrOs, dc mancra
gcncra, sc pcnsa guc hay guc abstcncrsc, cn a mcdda dc
O pOsbc, durantc c vcranO. La dctcrmnaCn dc a hOra
dc da COrrcspOndc cn CambO a dvcrsas COnsdcraCOncs.
ucradcOsmOtvOs rcgOsOsgucutarCOcvOCacnunadc
7 1 . Rufo de Efeso, en Oribasio, Livres incertains, II (t. I I I , pp. 82-85).
72. Celso, Tratado de medicina, I, 3; Rufo de Efeso, en Oribasio, VI, 38
(t . I,
p. 543). Galeno, en Oribasio, Livres incertains, VI I I (I I I , p. 1 1 0) . Sobre es
ta
distribuci6n estacional de los placeres, cf. El uso de los placeres, cap. 11.
t

EL CUERO
as Cuestiones de mesa, 73 aCucstn dc mOmcntO cst ga-
daa adc Os c|crCCOs, dcas COmdas ydcadgcstn. Ms
vac nO haCcrprcCcdcr as rcaCOncs scXuacs dc c|crCCOs
dcmasadOvOcntOs, gucdcsvanhaCaOtraspartcsdcCucr-
pO Os rcCursOsgucncCcsta,nvcrsamcntc,dcspusdcamOr,
Os baOs y as lrCCOncsrcparadOrcsscrcCOmcndan. NOcs
bucnO usar dc as aphrodisia antcs dc aCOmda, CuandO sc
cst hambrcntO, pucs c aCtO cn csas COndCOncs nO Cansa
pcrOpcrdc lucrza. crO, pOrOtrapartc, hayguccvtaras
COmdas COpOsasy OscXCcsOs dcbcbda. LmOmcntO dc a
dgcstncsscmprcnOCvO. HcagupOrgucCOtOcnmc-
dO dc a nOChc cs cngaOsO, pOrguc cntOnCcs Os amcntOs
nOcstntOdavacabOradOs, OmsmOsuCcdcCOncCOtOguc
scc|crCcamcdamaana, pOrgucpOdrasuCcdcrguchubc-
ra tOdava amcntOs ma dgcrdOs cn c cstmagOy pOrguc
tOdas as supcrludadcs nO han sdO tOdava cvaCuadas pOr
a Orna y as hcCcs. c ta mOdO guc a ln dc Cucntas cs
dcspusdcunaCOmda mOdcradayantcsdcdOrmr-Ocvcn-
tuamcntc antcs dc a scsta- CuandO c mOmcntO dc as rc-
aCOncs scXuacs scr mslavOrabc,y, scgn KulO, anatu-
racza msma ha ndCadO su prclcrcnCa pOr cstc nstantc
dandOcntOnCcsaCucrpOsu mslucrtccXCtaCn. OrO dc-
ms, sscgucrctcncrnOs, COnvcncgucchOmbrcsc cn-
trcguc a Os cnaCcs scXuacs dcspus dc habcrCOmdO bcn
ybcbdObcn,mcntrasgucamu|crdcbcscgurunrgmcn
mcnOs lOrtlCantc, cs prcCsO cn clcCtO guc c unO d y a
Otra rcCba. GacnO cs dc a msma Opnn. rcCOmcnda
csc mOmcntO cn guc sc va unO a dOrmr, dcspus dc habcr
tOmadO una COmda sda pcrO guc nO nCOmOdc. as Os
amcntOs sOn sulCcntcsparaamcntar ylOrtacCcrcCucr-
pO, y c sucOpcrmtc rcparar a latga, adcms, cs c mc|Or
mOmcntOparatcncrnOspOrgucamu|crrctcncmc|Orc
cspcrma a dOrm r, lnamcntc, cs cn clcCtO haCa csahOra
haCa a guc anaturacza ndCa dc pOr s su prclcrcnCa a
susCtar cntOnCcs c dcscO.

73. Plutarco, Cuestiones de mesa, III, 6, 1 089a.


74. Rufo de Efeso, en Oribasio, VI, 38 (t. I, pp. 540 ss. ).
75. Ibid. , p. 547.
76. Ibid. , p. 549.
77. Galeno, en Oribasio, Livres incertains, VIII (t. III, p. 1 1 1 ) . Se puede aia
dir que para Celso Ia noche es preferible "a condici6n de no tomar alimen-
EL TRABAJO DEL ALMA 1 25
4. Los temperamentos individuales. KulOcstabcCcCOmOprn-
CpOgcncragucasnaturaczasaptasparacCOtOsOnaguc-
as guc sOn ms O mcnOs Cdas y hmcdas, a aCtvdad
scXuacscnCambOmsbcndcslavOrabcaasCOnsttuCO-
ncslras y scCas. Y csparamantcncrO rcstabcCcrahumc-
dadCacntcgucscncCcstacnasaphrodisia paraOgucCOn-
vcnc sOmctcrsc a tOdO un rgmcn, a a vcz COmpc|O y
COntnuO, dcc|crCCOsadcCuadOsy dcamcntOsaprOpadOs.
ArcdcdOr dc a aCtvdad scXua y para guc sc COnscrc c
cgubrOguccapOdraCOmprOmctcr,dcbcunOsOmctcrsc
atOdOunmOdOdcvda. LstbcbcrvnOCarctc,COmcrpan
dc savadO COCdO a hOrnO [suhumcdad cs t a mancra dc
prcparaCnO rcguaCn),COnsumr,cnCuantOaCarncs, ma-
ChOCabrO, COrdcrO, ganas, gaO dc CampO, pcrdCcs, OCas,
patO, cn CuantO a pcsCadO, pupOs y mOusCOs, y adcms na-
bOs, habas, habChucasygarbanzO[aCausadcsuCaOr),uvas
tambn [a Causa dc suhumcdad) . OrOguc haCc a as aCt-
vdadcs a as guc hay guc rcCurrr, sOn Os pascOs a pc O a
CabaO, a Oarrcra, pcrO n dcmasadO rpda n dcmasadO
cnta, pcrOnadadcc|crCCOsvOcntOs, nadadcgcstCuaCn
COmOc anzamcntOdca|abana[gucdcsvahaCaOtraspar-
tcs dc CucrpO amatcranutrtva), nada dcbaOs dcmasa-
dO Cacntcs, n dc CacntamcntOs y cnlramcntOs, nada dc
traba|OsntcnsOs, cvtartambntOdOOguc COntrbuyc ala-
tgarc CucrpO -a ra, aacgra dcmasadO vva, c dOOr. "
4. EL TRABAJO DEL ALMA
L rgmcn prOpucstO para Os paCcrcs scXuacs parcCc cs-
tartOdOCcntradOsObrccCucrpO. sucstadO, suscgubrOs,
susalcCCOncs, asdspOsCOncsgcncracsOpasa|crascnguc
sccnCucntraaparcCcnCOmO as varabcsprnCpacsgucdc-
bcn dctcrmnar as COnduCtas. Ls c CucrpO cn CcrtO mOdO
c
gucdasucyaCucrpO.YsncmbargOcamatcncsupapc
guc dcscmpcar y Os mdCOs a haCcn ntcrvcnr. pucs cs
caagucCOrrcsnCcsarcrcsgOdc arrastraraCucrpOms
adcsumcCnCaprOpaydc sus ncCcsdadcsccmcntacs,
tos y de no vel ar para trabajar inmediatamente despues" ( Tratado de
medicina, 1, 1 [p. 41 ]) .
78. Rufo de Efeso, en Oribasio, VI, 38 (t. I, pp. 543-546).
1 26
EL CUERPO
cs ca a guc nCtaacsCOgcrmOmcntOs gucnO sOn aprOpa-
dOs, a aCtuarcn CrCunstanCas sOspcChOsas, a COntrapOncr-
sca as dspOsCOncsnaturacs. 5 OshumanOsncCcstanun
rgmcnguctcngacnCucnta,COntantamnuCa, tOdOsOscc-
mcntOs dc a l sOOga, a razn cs guc tcndcn sn Ccsar a
apartarsc dc ca pOr c clcCtO dc sus magnaCOncs, dc sus
pasOncs y dc sus amOrcs. Hasta a cdad dcscabc para ns-
tauraras rcaCOncs scXuacs sccnCucntracmbOrrOnadacn
as ChCas COmOcn OsChCOs. acduCaCny asCOstumbrcs
pucdcn haCcr aparcCcr c dcscO a COntratcmpO.
LamarazOnabctcncpucsunpapcdObcgucdcscmpc-
ar.ctOCarl|araCucrpOunrgmcnguccstclcCtvamcn-
tcdctcrmnadOpOrsunaturaczaprOpa, sus tcnsOncs, ccs-
tadOy asCrCunstanCascngucsccnCucntra, pcrOnOpOdr
l| rscO COrrcCtamcntc snO a COndCn dc habcr OpcradO
sObrc smsmatOdOun traba|O. cmnadOOscrrOrcs, rcdu-
CdOasmagnaCOncs, dOmnadOOsdcscOsgucchaCcndcs-
COnOCcrasObracydcCucrpO.AtcncO-cngucnanlucnCa
cstOCacs scnsbc- dclncdcmancramuy Caracsctraba|O
dcamasObrcsmsmaCOmOCOndCndcunbucnrgmcn
sOmtCO. LOgucCOnvcncaOsadutOscsunrgmcnCOm-
pctO a avcz dc ama y dc CucrpO. . . tratar dc Camar as
prOpaspusOncs(hormai) y dchaCcrdcsucrtcgucnucstrOs
dcscOs (prothymiai) nO rcbascn nucstras prOpas lucrzas.
"

NO sc tratapucs cn cstc rgmcn dc nstaurar una uCha dc


ama COntra c CucrpO, n sgucra dc cstabcCcr mcdOs COn
Osgucpudcscdclcndcrsclrcntca, sctratamsbcnpara
c amadcCOrrcgrscasmsmaparapOdcrCOnduCraCucr-
pO scgn una cy guc cs a dc CucrpO msmO.
Lstc traba|OcsdcsCrtOpOrOsmdCOsaprOpstOdctrcs
ccmcntOspOrOsCuacscsu|ctOpOdravcrscarrastradOms
a dcasncCcsdadcsaCtuacsdcOrgansmO. c mOvmcn-
tOdc dcscO, aprcscnCa dc asmgcncs, capcgOapaCcr.
1. N sgucra sc pantca, cn c rgmcn mdCO, a cmna-
Cn dc dcscO. La naturacza O ha COOCadO ca msma cn
tOdas as cspcCcs anmacs, COmO un agu|n para cXCtar a
79. Sorano, Tratado de las enfermedades de las mujeres, I, 8.
80. Ateneo, en Oribasio, Livres incertains, 2 1 ( t . III, p. 1 65).
EL TRABAJO DEL ALMA
'

ca
daunO dc Os dOs scXOsy atracrOhaCacOtrO.Nadascra
pucsmsCOntrarOaanaturacza,nadamsnOCvOgucguc-
r
cr haCcrcsCapar as aphrodisia dc a lucrza natura dc dc-
scO, nunCahaygucntcntar,pOrvOuntaddcdspaCnOpa-
racngaara agOtamcntOdcacdad, lOrzara anaturacza.
MO tcncrrcaCOncsscXuacs aneu epi thyrein, sn scntrdc-
scO. ta cscCOnsc|OdcKulOcnctratadODe la sati riasis. c-
rOcscdcscO tcnc dOs Caras. aparcCccnc CucrpO y aparcCc
cn c ama. Y cs cn su cXaCta COrrcaCn dOndc sc sta c
prObcmadc rgmcn. HayguchaCcrdctamancraguc,agu
y a, sus mOvmcntOs cstn COOrdcnadOs y a|ustadOs tan
cXaCtamcntcCOmO sca pOsbc. KulOtcncuna lrmua nOta-
bc. LOmc|OrcsgucchOmbrc scda as rcaCOncs scXua-
cs CuandO cst aprcmadOa msmO tcmpOpOrc dcscO dc
ama y pOr a ncCcsdad dc CucrpO.
" '
5uCcdc guc csaCOrrcaCn natura sc vca COmprOmctda
a Causa dc CucrpO msmO. Lstc sc arrcbata cn CcrtO mOdO
sOO. Nadacn c ama COrrcspOndc a sucXCtaCn. 5ccntrc-
ga a unacspcCcdc dcscnCadcnamcntOpurO. LaCtO scXua
scvucvccntOnCcscntcramcntc parOXstCO, COmOdCcKu-
lO.
"
A csa msma cXCtaCn puramcntc lsCa cs a a guc c
msmO KulOparcCcrclcrrscCuandOaudc a Oshorrai guc
aCOmpaana Os sgnOsanunCadOrcsdcamanaOdcacp-
cpsa.
"' Ls tambn ca a guc sc prOduCc, pcrO ba|O Otra
lOrma, cn asatrassO cnagOnOrrca. OsrganOs scXuacs
sc nlaman sOOs, cn aprmcradc csas cnlcrmcdadcs, y cn
a Otra, sn aCtO, sn magcn nOCturna, una prOlusn dc s-
mcntc sacCOn abundanCa, c cnlcrmO, arrastradO pOr a
mcCnCacnOgucCdadcsuCucrpO,scagOtaypcrcCcdcCOn-
sunCn a CabO dc agn tcmpO.
"
`
crO c ama, nvcrsamcntc, pucdc csCapar dc as lOrmas
y dc Os mtcs dc dcscO guc sc manlcsta cn c CucrpO. L
trmnO guc KulOy GacnO utzan para dcsgnar cstc cXCc-
sOOs sgnlCatvO. csdoxa. Lama, cnugardcnOdrgrsu
atcnCn snO a as ncCcsdadcs y aprcmOs dc su CucrpO, sc
dc| a arrastrarpOr rcprcscntaCOncs guccsOnprOpasyguc
8 1 . Rufo de Efeso, en Oribasio, VI (t. I, p. 549).
82. Rufo de Efeso (Cuvres, p. 75).
83. Rufo de Efeso, en Oribasio, VI (t. I, p. 549).
84. Cel so, Tratado de medicina, IV, 28.
1 28
EL CUERPO
nO tcncn nnguna COrrcspOndcnCa cn c OrgansmO. Kcprc-
scntaCOncsvanas yvaCas(kenai). As COmOc CucrpO nOdc-
bcabaanzarsc sn cCOrrcatvOdcun dcscO cnc ama, sta
nO dcbc rms adc OguccXgccCucrpOy dc OgucdC-
tan susncCcsdadcs. crO, cn c prmcrCasO, sctratadcuna
cnlcrmcdadgucCcrtOsrcmcdOspOdrntavczCOrrcgr,cn
c sCgundO, cs sObrc tOdOun rgmcn mOra O guc COnvcnc
apCarsc a unO msmO. KulO prOpOnc a lrmua. sOmctcr
c ama y haCcra ObcdcCcr a CucrpO.

rOpOsCn parad| Ca, s sc pcnsa cn c tcma tan trad-


COnadcguccamanOdcbcdc|arscarrastrarpOrassOC-
taCOncs dcCucrpO. crOhaygucCOmprcndcra cn su COntcX-
tO tcrCOymdCOprcCsO,nspradOtavczpOrccstOCsmO.
LasumsnvOuntaraaCucrpOdcbccntcndcrscCOmOacs-
CuCha dc una raznguc haprcsddO c Ordcnnatura y ds-
pucstOparasuslncsamcCnCadcCucrpO. Lsdc csta ra-
znnatura dcaguc Os doxai COrrcnc rcsgOdc dcsvara
ama,ydcsusCtardcscOscXCcdcntcs, haCacacshaCadOn-
dc c rgmcn mdCO, razOnabc y lundadO cn vcrdad cn c
COnOCmcntOdc Os scrcsvvOs, dcbc vOvcr aatcnCn. Or
cstc COnCcptO, cc|cmpOanmaguctanamcnudOhabascr-
vdO para dcsCalCar Os apcttOs dc hOmbrc pucdc pOr c
COntrarOCOnstturunmOdcOdcCOnduCta. Ls guccn su r-
gmcn scXua Os anmacs sgucn as cXgcnCas dc CucrpO,
pcrO nunCa nada ms n nada dlcrcntc, O guc Os cva, cX-
pCa KulO, y pOr COnsgucntc dcbc guar tambn a Os hu-
manOs, nO sOnOsdoxai, snO Os prcudOsdcanaturacza
guc ncCcstacvaCuaCn. araGacnO, dcmsmO mOdO, Os
anmacs nO scvcn cmpu| adOs a aunn scXuapOr aOp-
nn -doxa- dc guc cgOCccsCOsabucna, nO tcndcn a
asrcaCOncsscXuacssnOCOnvstasacXpusarccspcrma
guc Os latga, para cOs nO hay dlcrcnCacntrc O guc Os
nCtaa as rcaCOncs scXuacsy Oguc Os cmpu|aacXpu-
sarnaturamcntc ya sca Os cXCrcmcntOs ya sca a Orna.
"
L rgmcn mdCO prOpOnc pucs una cspcCc dc anma-
zaCndc aepi thymia; hay guc cntcndcr pOr csO una subOr-
dnaCn tan cstrCta COmO sca pOsbc dc dcscO dc ama a
85. Rufo de Efeso, en Oribasio, VI (t. I, p. 550).
86. Galeno, De los lugares afectados, VI, 5 (trad. Daremberg, t . II,
pp. 688-689).
EL TRAJO DEL ALMA 1 29
as ncCcsdadcs dc CucrpO,unatCadcdcscOguc sgacmO-
dcOdcunalsCadcascXCrcCOncs, y atcndcnCahaCaun
puntOdca,cnguccama,purlCadadctOdas susrcprcscn-
taCOncs vanas, nO drgc ya a atcnCn snO a a cCOnOma
austcra dc as cvaCuaCOncs OrgnCas.
2. cahadcsCOnlanzagcncradc Os mdCOsantc as m-
gcncs(hantasiai). L tcmarctOrnarcguarmcntccnOstra-
tamcntOs guc prOpOncn. As KulO a prOpstO dc a satra-
s s. a Cura guc sugcrc tcnc dOs aspcCtOs, unO COnCcrnc a
a amcntaCn, dc a guc dcbcn cXCu rsc tOdOs Os amcn-
tOs guc aCaOran, aOtraCOnCcrnca Os cstmuOs dc ama.
5ccvtarnOsdsCursOs,OspcnsamcntOs,asCOnCupsCcn-
Cas vcnrcas, y pOr cnCma dc tOdO sc dclcndcr unO dc O
guc Os O|Osvcn, sabcndObcnguc tOdas csas COsas, nCusO
cn sucOs. . . cXCtan a aCOpuaCn, s scha abstcndOunO
dc COtO, dcspus dc habcr COmdO patOs suCucntOs y cn
abundanCa.
"
GacnO, cn c msmO csp rtu, prOpusO una
Cura dObcmcntc CatrtCa a unO dc sus amgOs, stc haba
rcnunCadO a su aCtvdad scXua, pcrO sc cnCOntraba cn cs-
tadOdcpcrpctuacXCtaCn. GacnOcaCOnsc|acnprmcru-
garbcrarsclsCamcntc, cXCrctandOd cspcrmaaCumuadO,
dcspus-unavcz purlCadO c CucrpO-, nO dc| arpcnctrar
cnccsprtunadagucpucdadcpOstarmgcncs cn. abs-
tcncrsc COmpctamcntc dc cspcCtCuOs, dc pcnsamcntOs y
dc rcCucrdOs CapaCcs dc cXCtar Os dcscOs vcnrcOs.
""
Lsas mgcncstcmbcs, y gucsusCtan cn c ama dcscOs
vaCuOs, snCOrrcaCnCOnasncCcsdadcsdcCucrpO,sOn
dc varOs tpOs. Lstn pOr supucstO as mgcncs dc sucO,
dcasgucOsmdOOsparcCcnprcOCuparscsObrctOdOCuan-
dO van aCOmpaadas dc pOuCOncs. dc ah c COnsc|O tan a
mcnudO rcpctdO dc nO dOrmr dc cspadas, dc nO bcbcr n
OOmcrdcmasadOantcs dc sucO, dcCOnscrvarccsprtucn
rcpOsOCuandOvaunOadOrmrsc. KulOdcLlcsOhaCcdccstO
cn tOdOCasOun artOuOmpOrtantccnc rgmcndcOsguc
cstnataCadOsdc satrass. ACOstarscsObrccCOstadOmas
87. Rufo de Efeso (Cuvres, pp. 74-75).
88. Galeno, De los lugares afectados, VI, 6 (trad. Daremberg, t. II,
pp
. 704-705).
'
'

EL CUERPO
bcn guc dc cspadas. . .
"
Lntrc as mgcncs guc han dc
cvtarsc,hayguc COOCar agucasguc sugcrcn a cCtura, c
CantO, amsCay adanzaygucvcncnanscrtarsccnccs-
prtu sn guc nada cs COrrcspOnda cn as ncCcsdadcs dc
CucrpO. GacnOpudOObscrvaraslcnmcnOsdcsatrasscn
su| ctOs guc nO apartan adca dc Os paCcrcs vcnrcOs, CO-
mOhaCcn as pcrsOnasnaturamcntcCastasyguchanpraCt-
CadO muChO tcmpO scmc| antc COntncnCa, snO guc cgan
pOr c COntrarO a rcprcscntarsc csOs paCcrcs a rcsutas dc
cspcCtCuOs CapaCcs dc cXCtarOs O pOrguc Os rcCucrdan.
La dtcss guc alcCta a pcnc cn csOs ndvduOs cs cntcra-
mcntcCOntraraa agucscdcCaracnasgcntcsCuyOcsprtu
n sgucrahaCOnCcbdO adca dc Os paCcrcs vcnrcOs.

crO hay guc COmprcndcr tambn, ba|O cstc trmnO dc


phantasia, y COnlOrmc a un usO lOslCO, as pcrCcpCOncs
v suacs. NOsOhaypcgrOcnmagnarOcnrcmcmOraras
aphrodisia, snOtambncnpcrCbras. Lsun tcmamuyvc-
|O dc pudOr tradCOna guc as aphrodisia dcban dcsarrO-
arscms bcn dcnOChc y cnaOsCurdadgucnOcnapcna
uz dc da. crO a cstc msmO prcCcptO sc c da tambn un
vaOr dc rgmcn. a nO vcr, nOs prcCavcmOs COntra as m-
gcncs guc pOdran grabarsc cn c ama, pcrmancCcr cn ca
y rcgrcsardcmancranOpOrtuna. utarCOcvOCacstcprObc-
ma a prOpstO dc kairos, dc mOmcntO dc Os aCtOs scXua-
cs, cntrc as razOncs para hur dc a uz cst, para , a n-
guctud dc cvtar as mgcncs dc paCcr guc rcnucvan
COnstantcmcntcnucstrOdcscO, anOChc, pOr cCOntrarO, a
hurtara a vstaOguc nucstrOs aCtOs pucdcn COmpOrtar dc
dcscO nsaCabc y dc mpusO lrcntCO, dcsva y adOrmcCc
a anaturaczaycmpdcdc|arscarrastrarpOrccspcCtCuO
haCa c csCOO dc a u| ura. '
OdcmOs rcCOrdar agu guc aCucstndc as mgcncs
cramuydcbatdacn atcraturaamOrOsa. LamradacraCOn-
sdcrada COmO c vchCuO ms scgurO dc a pasn, pOr ca
sccntrabacn cCOrazn,atravsdc ca scCOnvcrsaba. rO
89. Rufo de Efeso (Cuvres, p. 74). Se encuentra muy a menudo Ia idea
de que dormir de espaldas acalora las partes sexuales y provoca poluciones
nocturnas. Cf. Galeno, De los lugares afectados, VI, 6; Diodes, en Oribasio
(III, 1 77).
90. Galeno, De los lugares afectados, VI, 6.
9 1 . Plutarco, Cuestiones de mesa, III, 6, 1 089a.
EL TRBAJO DEL ALMA
'
'
'
pcrCO cstma guc Os csCarCcOs dc Vcnus pcrdcn agO dc
suscnCantOscn as tncbas, a nOChc csacncmgadcVc-
nus. . . csnudO luc COmO Lndmn dc| prcndada a ahcr-
mana dcApOO, dcsnudaluctambnCOmOadOsadcsCans
On susbrazOs.
OrcOmsmO, mrada, uz, magcn scCOn-
sdcrabanpcgrOsas. cgrOsas para c rgOr dc as COstum-
brcs. c msmO rOpcrCO pcnsa guc c mpudOr sc prOpag
CuandO lucrOn ntrOduCdas as mgcncs cn as Casas. ' c-
grOsas tambn para c amOr msmOguc pucdc gucdarhc-
rdOpOralatadc graCa dc as mgcncs. OvdO rcCOmcn-
daaprudcnCaa gucngucraCOnscrvarc amOr. NO dc|cs
aauzpcnctrarpOrtOdasasvcntanasdcaaCOba,muChas
partcs dc nucstrO CucrpO ganan pOrnO scr vstas a a pcna
uz.
Y pOrcstchcChOmsmOamagcnCruc pucdc scrun
OXCccntc mcdOdc dclcndcrsc COntra a pasn O nCusO dc
dcscmbarazarsc dc ca. Nada mc|Or, dCc OvdO cn Os Re
media amoris, CuandOgucrcunO bcrarsc dc un amOr, guc
OnCcndcrauzcncmOmcntO dcarcaCn scXua. dclcCtOs
dc CucrpO, suCcdadcsy mCuas scmprmcncn ccsprtu
y haCcn naCcr c asCO. Ln amaanadc dcspcrtar, cs gua-
mcntcbucnO sOrprcndcrc dcsOrdcn dc ascOCuandObusCa
unO apartarsc dc su amantc.
Hay tOda una tCnCa dc a
magcn guc Organzar pOr y COntra c amOr. Or Otra partc,
unO dc Os aspcCtOs ms COnstantcs dc atCa scXua dcsdc
lncs dc aAntgcdad scr a uCha COntra as mgcncs n-
tOrnas O cXtcrnas COmO COndCn y prcndadc abucna COn-
duCta scXua.
3. Qucda c paCcr dO guc sc sabc guc ha sdO nsCrtO pOr
a naturacza On c prOCcsO dc as aphrodisia. ucdc cm-
narscO, O haCcr dO ta sucrtc guc nO sc c scnta Nada dc
csO, pucstO guccst gadO drOCtamcntc a Os mOvmcntOs
dc CucrpOyaOsmcCan smOsdc rctcnCncrcCCn. 5ncm-
bargO GaOnO cstma guO pucdO mpcdrsc guc cscpaCcr sc
92. Propercio, Elegias, II, 1 5.
93. Ibid. , II, 6.
94.
Ovidio, Arte de amar, I I I , 808.
95. Ovidio, Los remedios del amor, vv. 399 ss. ; vv. 345348. Cf. en el Arte
de
amar, m, 209, el consejo dado a las mujeres de no mostrarse durante el
aseo.
1 32 EL CUERPO
COnvcrtacnprnCpO dccXCcsOscnacCOnOmadcasaphro
disia. L prOCcdmcntO guc prOpOnc cs Caramcntc cstOCO.
sc trata dc COnsdcrar guc c paCcr nO cs nada ms guc c
aCOmpaamcntOdc aCtOygucnOhayguctOmarOnunCapOr
una razn dc CumprO. Quc c paCcr sca agO bucnO cs,
COmOhcmOs vstO, paraGacnO, unadoxa guc Os anmacs
nO tcncn[OCua ascgura a suCOmpOrtamcntO unamcsura
natura), cn CambO, agucOs cntrc Os humanOs guc tcncn
scmc| antcOpnnsccXpOncnabusCarasaphrodisia pOrc
paCcrgucprOpOrCOnan, aapcgarscpOrCOnsgucntcacas
y a dcscar rcnOvaras scmprc.
ara un rgmcn razOnabc, atarcacs pucsbOrrarc dc-
scO COmO lnbusOadO. darsc a as aphrodisia ndcpcndcntc-
mcntcdcaatraCCndcpaCcryCOmOs nOcXstcra. Ln-
COlngucarazndcbcprOpOncrsccscgucndCaccstadO
dc CucrpO, cnlunCn dc sus ncCcsdadcs prOpas dcpurga-
Cn. Ls cvdcntc guc Os hOmbrcs CastOs (tous sophronas)
nO utzan Os paCcrcs vcnrcOs pOr c gOCc guc va gadO a
cOs, snO para Curar una nCOmOddad COmO s cn rcadad
nO hubcsc nngn gOCc. 1a cs clcCtvamcntc a cCCn
guc GacnO saCa dc gcstO Ccbrc dc gcncs. sn cspcrar
sgucra a a prOsttuta a a guc habapcddOguc vncsc, c
lsOlO sc haba bcradO msmO dc humOrguc c cstOr-
baba, ahaCcrO as, gucra, scgn GacnO, cvaCuar sucspcr-
ma sn busCar c paCcr guc aCOmpaa a csa cmsn.
5cpucdcObscrvardcpasadac ugarmuydsCrctOgucOCu-
pan a masturbaCny Os paCcrcs sOtarOscncsOsrcgmc-
ncs mdCOs -COmO dc mancra gcncra cn tOda a rclcXn
mOradcOsgrcgOsydcOsatnOssObrcaaCtvdadscXua .
LuandO aparcCc, O Cua cs bastantc rarO, cs ba|O una lOrma
pOstva. ungcstOdcdcspO|OnaturaguctcncvaOraavczdc
cCCnlOslCay dc rcmcdOncCcsarO. cnscmOs cn n
dc rusa rcl rcndO amancra cn guc gcncs, rcndO, Can-
tabaOs OOrcs dc gcstOguc haCacn pbCO. gcstO guc, hc-
ChOa sudcbdOtcmpO,hubcrahcChO nt agucrra dc1rO-
ya, gcstO guc a naturacza m sma nOs ndCa cn c c|cmpO
dc Os pcCcs, gcstO razOnabc, pucs nO dcpcndc ms guc dc
nOsOtrOsmsmOsynOncCcstamOs anadc para rasCarnOs a
96. Galeno, De los lugares afectados, Vl, 5 (trad. Daremberg, t. 11, p. 688).
97. Loc. cit.
EL TRBAJO DEL ALMA 1 33
pcrna, gcstO lnamcntc Cuya cnscanza dcbcmOs a OsdO-
scs -a Hcrmcs prcCsamcn!c, guc dO su rcCcta a an, cna-
mOradOsncspcranzadcanaCCcsbcLCO,dcanahabran
aprcnddOms tardc OspastOrcs.
"
Ls cgcstOdc anatura-
czam sma,guc rcspOndc, lucradcaspasOncsOdcOsart-
lCOs y cn tOta ndcpcndcnCa, a acstrCtancCcsdad. Ln a
tcraturaOCCdcnta -apartrdcmOnargusmOCrstanO-
amasturbaCn gucda asOCada a as gumcras dc amag-
naCn y a sus pcgrOs, cs a lOrma msma dc paCcrlucra
dc anaturacza guc Os humanOs han nvcntadO para rcba-
sar Os mtcsguc cshansdOasgnadOs. LnunatCa md-
CaprcOCupada,COmOadcOs prmcrOs sgOs dcnucstracra,
dca|ustaraaCtvdadsObrcasncCcsdadcsccmcntacsdc
CucrpO,cgcstOdcapurga sOtaraCOnsttuycalOrmams
cstrCtamcntcdcspO|adadcanutdaddcdcscO,dcasm-
gcncs y dc paCcr.
*
1 . Or mctCuOsOsyCOmpc|OsgucscancsOsrcgmcncsdca
aCtvdadscXua, nOhayguccXagcrarsumpOrtanCarcatva.
L ugar guc cs cs asgnadO cs rcstrngdO cn COmparaCn
COn OsOtrOs rcgmcncs-cn partCuarcgucCOnCcrncaa
amcntaCn y a rgmcn amcntCO. LuandO OrbasO rc-
daCtc cn c sgO v su gran rcCOpaCn dc tcXtOs mdCOs,
COnsagrar CuatrO brOs cntcrOs a as Cuadadcs, nCOnvc-
ncntcs, pcgrOs y v rtudcs dc Os dlcrcntcs amcntOs pOs-
bcs y a as COndCOncs cn guc hay O nO hay guc tOmarOs.
NOCOnCcdcrmsguc dOs pargralOsa rgmcn scXua, C-
tandOuntcXtOdcKulOyOtrOdcGacnO. 5cpucdcpcnsarguc
csta rcstrCCn traduCc sObrc tOdO una aCttudCaraCtcrst-
Ca dc OrbasO y dc supOCa, pcrOcsun rasgOCOmn a tOda
a mcdCna grcga y rOmana c COnCcdcr muChO ms ugar
a a dcttCa dc a amcntaCn guc a a dc scXO. ara ca
c granasuntOcsCOmcry bcbcr. 5cncCcstartOdaunacvO-
u
CngucscrscnsbccncmOnagusmOCrstanOparaguc
a nguctuddc scXO cmpcCc a cgubraradc aamcnta
98. Di6n de Prusa, Discursos, VI, 1 9-20.
1 34
EL CUERPO
Cn, pcrO as abstcnCOncs amcntCas y Os ayunOs scgu-
rn scndOpOrmuChOtcmpOlundamcntacs. Y scrunmO-
mcntOmpOrtantcparaahstOradcatCacnassOCcdadcs
curOpcas c dacn guc a nguctud dc scXOy dc surgmcn
prcvaczCadcmancrasgnlCatvasObrccrgOrdcasprcs-
CrpCOncsamcntCas. LnapOCarOmana, cntOdOCasO,c
rgmcn dc Os paCcrcs scXuacs cs adyaCcntc, cn un ugar
rcatvamcntc rcstrngdO, a gran rgmcn amcntCO, dc
msmO mOdO, pOr O dcms, guc csOs paCcrcs msmOs ban
asOCadOscncpcnsamcntOmOraycnOsrtOs sOCacsCOn
avOuptuOsdaddcbcbcry dcCOmcr. Lbanguctc, ugarCO-
mn a a gOOsna, a acmbragucz y a amOr, cs tcstmOnO
drcCtOdccO,OatcstguadcmancrandrcCtacrtOnvcr-
sOdcbanguctclOslCO, dOndcc amcntOcs scmprcmc-
suradO, a cmbragucz tOdava Capaz dc vcrdad, y dOndc c
amOr cs Ob|ctO dc razOnabcs dsCursOs.
2. LncstOsrcgmcncsmdCOsscvcprOduCrscCcrtapatO-
OgzaCn dc aCtO scXua . crO cntcndmOnOs. nO sc trata
cnmOdOagunOdcagucscprOOu|OmuChOmstardccnas
sOCcdadcsOCCdcntacs,CuandOcCOmpOrtamcntOscXualuc
rcCOnOCdOCOmOpOrtadOrdcdcsvaCOncscnlcrmzas. LntOn-
Ccs scr OrganzadO COmO un CampO guc tcndr sus lOrmas
nOrmacsy suslOrmas mrbdas, supatOOgacspcClCa, su
nOsOgralay suctOOga-cvcntuamcntcsutcraputCa. La
mcdCnagrcCOrrOmanaOpcradcOtramancra,nsCrbccaCtO
scXua cnunCampOdOndccst cXpucstOaCadanstantcavcr-
sc alcCtadO y pcrturbadO pOr atcraCOncs dc Organ smO, y
dOndcnvcrsamcntcCOrrcscmprcc rcsgOdcnduCrcnlcr-
mcdadcs dvcrsas, CcrCanas y c|anas.
5cpucdchabardcpatOOgzaCncndOsscntdOs. Lnpr-
mcrugarpOrgucnOcssOaOsgrandcscXCcsOscncusOdc
scXO, snO a a naturacza msmadc prOCcsO-a Os dcsgas-
tcs, saCuddas, COnmOCOncs guc prOvOCa cn c OrgansmO-
a a guc sc atrbuycn Os clcCtOs pcrturbadOrcs, pcrO sObrc
tOdO pOrguc cstOs anssmdCOs tcndcn a nvcrtras rc
prcscntaCOncsdc aCtOscXua COmO aCtvdad, COmO cncrga
CuyavOcnCacsOnCOtcmbc. LOdcsCrbcnmsbcnCO
mOunprOCcsOdOndccsu|ctOcsarrastradOpasvamcntcpOr
mcCan smOsdcCucrpO,pOrmOvmcntOs dcamacnOsguc
EL TRABAJO DEL ALMA
1 35
c cs prcCsO rcstabcCcr su dOmnO pOr mcdO dc un a| ustc
prcCsOaaspurasncCcsdadcsdcanaturacza.HaygucCOm-
prcndcrguccstamcdCnadc achresis aphrodision nOtrat
dc prOCcdcr a una dcmtaCn dc as lOrmas patOgCas
dcCOmpOrtamcntOscXua,hzOmsbcnaparcCcrcnaraz
dc Os aCtOs scXuacs un ccmcntO dc pasvdad guc cs tam-
bn un prnCpO dccnlcrmcdadscgnadObc sgnlCaCn
dc trmnO pathos. L aCtO scXua nO cs un ma, manlcsta
un lOCOpcrmancntc dc macs pOsbcs.
3. UnamcdCnata cXgcunacXtrcmadavganCadc aaC-
tvdadscXua . crOcstaatcnCnnOcvaaundcsClramcn-
tO dc csta aCtvdad cn su Orgcn y su dcscnvOvmcntO, nO
sc trata para c su| ctO dc sabcr prcCsamcntc O guc suCcdc
COn susdcscOsprOpOs, COnOsmOvmcntOspartCuarcsguc
O cmpu|an a aCtO scXua, COn as ccCCOncs guc haCc, COn
aslOrmasdcaCtOsgucCOmctcOCOnOsmOdOsdcpaCcrguc
cXpcrmcnta.LaatcnCngucsccXgccsagucmantcncCOns-
tantcmcntc prcscntcs cn su nmO as rcgas a as guc dcbc
sOmctcrsuaCtvdadscXua . NOtcncguc dcsCubrrc OsCu-
rO cnCamnamcntO dc dcscO cn , tcnc guc rcCOnOCcr as
COndCOncs numcrOsas, COmpc| as guc dcbcn rcunrsc para
Cumpr dc mancra COnvcncntc, sn pcgrO n daO, Os aC-
tOs dcpaCcr. cbcdrgrsca smsmO undsCursOdc vcr-
dad, pcrOcscdsCursOnOtcnc a lunCndcdcCra su|ctO
a vcrdad sObrc m smO, ha dc cnscarc, cn lunCn dc O
guc sOn pOr naturacza Os aCtOs scXuacs, CmO rcCurrr a
cOs para adcCuarscOms cXaCtamcntc, Oms cstrCtamcn-
tcpOsbca csanaturacza. G. LanguhcmdcCa guc a Cau-
sa dc a CuraCn para Arsttccs cs a lOrma dc a saud
cn a aCtvdad mdCa, guc nO cs c mdCO, snO a saud
agucCuraacnlcrmO, ygucdcmancragcncra arcspOn-
sabdad dc unaprOduCCn tCnCanO COrrcspOndc a artc-
sanO, snOaartc. . . , cArtc, csdcCralnadadnOdcbcrat-
va dcun OgOs natura .

Odra dcCrsc dc a msma mancra


guc c rgmcn dc as aphrodisia, c rgmcn dc su dstrbu-
Cn prOpucstO pOra mcdCna nO dcbc scr nada ms n na-
99. G. Canguilhem, Etudes d'histoi re et de philosophie des sciences,
pp. 337-338.
1 36 EL CUERPO
damcnOsgucalOrma dcsunaturaczaprcscntcantc cpcn-
samcntO,suvcrdadhabtandOaCOnduCtaCOmOsuCOnstantc
prcsCrpCn.
4. Lntrc csasrcCOmcndaCOncsdcttCasy OsprcCcptOsguc
pOdrn cnCOntrarsc ms tardc cn a mOra Crstana y cn c
pcnsamcntOmdCO,asanaOgassOnnumcrOsas. prnCpO
dcunacCOnOmacstrCtagucapuntaaacsCascz,Obscsndc
as dcsgraCas ndvduacs OdcOsmacs COOCtvOs gucpuc-
dcn scr susCtadOs pOrun dcsarrcgO dc a COnduCta scXua,
ncCcsdad dc un dOmnO rgurOsO dc Os dcscOs, dc una u-
ChaCOntraas mgcncsy dc unaanuaCn dc paCcrCOmO
lnadad dc as rcaCOncs scXuacs. Lstas anaOgas nO sOn
parcCdOsc|anOs. ucdcnOCazarscCOntnudadcs. Agunas
sOnndrcCtasy pasanpOrcrccvOdcas dOCtrnaslOsl-
Cas. arcgadc paCcrgucnOdcbc scrunalnadadtranst
sndudacn cCrstansmO ms a travs dc Os lsOlOs guc
a travs dc Os mdCOs. crO hay tambn COntnudadcs d-
rcCtas, c tratadO dc UasO dc AnCra sObrc a vrgndad
-suautOr,pOrOdcms, pasapOrhabcrsdOmdCO- sc rc-
lcrc a COnsdcraCOncsmanlcstamcntcmdCas. 5anAgus-
tnscvacdc5OranOcnsupOmCaCOntraJuanOLCancn-
sc. NOhay guc Ovdar tampOCO Os rcCOrdatOrOs cXpCtOs
dc amcdCnaatnay grcgagucschCcrOn cn c sgOXvH
y a prmcra mtad dc XIX, cn apOCadc un gran dcsarrO-
O dc a patOOga dc scXO.
cnOrctcncrmsguccstOsrasgOsCOmuncs, scpucdctc-
ncr a mprcsn dc guc a tCa scXua atrbuda a Crsta-
nsmOOnCusOaOCCdcntcmOdcrnOcstabayacstabcCda,
amcnOsparaagunOsdcsusprnCpOscscnCacs, cnapO-
CacngucCumnabaaCuturagrcCOrrOmana.crO scra dcs-
COnOCcrunasdlcrcnCaslundamcntacsgucCOnCcrncnat-
pOdcrcaCnCOnunOmsmO, ypOrCOnsgucntcaalOrma
dc ntcgraCndc csOsprcCcptOs cn acXpcrcnCaguc c su-
|ctO tcnc dc s msmO. ' ''
1 00. Para este capitulo, he utilizado tambien Ia obra de Jackie Pigeaud
La maladie de l 'ame. Etude sur la relation de l 'ame et du cors dans la tradi
tion medico-philosophique antique, Paris, Les Belles Lettres, 1 98 1 .
CAPITULO V
LA MUJER
LOsgrandcstcXtOsCsCOsdOndc scabOrdabaaCucstndc
matrmOnO -a Econ6mica dcJcnOlOntc, aRepublica O as
Leyes dc atn, aPolftica y aEtica nicomaquea dc Arst
tccs, aEcon6mica dc scudO-Arsttccs- nsCrban a rc-
lcXn sObrc as rcaCOncsCOnyugacscnun marCO ampO.
a Cudad COn as cycs O as COstumbrcs ncCcsaras para su
sObrcvvcnCayparasuprOspcrdad,aCasaCOnaOrganza-
CngucpcrmtcsumantcnmcntOO sucnrgucCmcntO.c
cstasubOrdnaCn dc matrmOnO a utdadcs CvCas O la-
marcsnOhabragucCOnCurguccmatrmOnO sc COnCc-
bacnsmsmOCOmOunazO sn mpOrtanCaygucnO tuvc-
sc ms vaOr guc c dc prOpOrCOnar a Os LstadOs y a as
lamasunadcsCcndcnCaprOvcChOsa. HcmOsvstOguprc-
CcptOs cXgcntcs mpOnanJcnOlOntc, sCratcs, atnOArs-
ttccs a OscspOsOsparaCOnduCrscbcncnc matrmOnO,
c prvcgO a guc tcna dcrcChO a cspOsa, a|ustCaguc c
cra dcbda, c CudadO COn guc sc c daba c c|cmpO y sc a
lOrmaba,tOdOcsOsugcraunmOdOdcrcaCOncsgucbamu-
ChOmsadcaspuraslunCOncsgcncradOras. crOcma-
trmOnO cXga un cstO partCuar dc COnduCtacn a mcd-
dasObrctOdOcngucchOmbrcCasadOcraun|clc dclama,
un CudadanOhOnOrabc O unhOmbrcgucprctcndac|crCcr
sObrcOs dcms un pOdcra avcz pOtCOy mOra, y cn cstc
artcdccstarCasadO, cracncCcsarOdOmnOdc unOm smO
Oguc dcba dar sulOrmapartCuar a COmpOrtamcntO dc
hOmbrc prudcntc, mOdcradO y |ustO.
LatCadcCOmpOrtamcntOmatrmOnaaparcCcba|Ouna
uz bastantc dlcrcntc cn una scrc dc tcXtOs guc sc csCaO-
nan dcsdc OsdOs prmcrOs sgOsantcs dcLrstO hasta c s-
gO n dc nucstra cra, a tOdO O argO dc csc pcrOdO cn guc
ha pOddO vcrlCarsc CcrtO CambOcn aprCtCadc matr-
mOnO,tcncmOsascPerigamou
q
cAntpatrO, atraduCCn
atna dc un tcXtO grcgO guc luc prcscntadO muChO tcmpO
[ 1 37]
1 38
LA MUJER
COmO atmapartc dc aEcon6mica dc scudOAr sttccs,
Os dlcrcntcs pasa|cs dc MusOnOdcdCadOsa matrmOnO,
Os Preceptos conyugales dc utarCO y su Dialogo sobre el
amor, c tratadO dc matrmOnOdcHcrOCcs, s nCOntaras
ndCaCOncsgucpucdcncnCOntrarsccn5ncCaO LpCtctOy
cn CcrtOs tcXtOs ptagrCOs.
'
Habr guc dcCrguc c matrmOnO sc ha COnvcrtdO cn-
tOnCcs cnunaCucstnmsns stcntcy ms amcnudOdcba-
tda guc cncpasadO cbcmOs supOncrguc accCCn dc
a vda matrmOna y a mancra dc COnduCrsccn ca COmO
cs dcbdO susCtarOn cn aguca pOCa ms nguctud, y guc
sc as prObcmatzCOn ms CudadO Apcnas cspOsbc, sn
duda, daruna rcspucstacntDnOsCuanttatvOs. arcCcCarO
cnCambOguc c artc dccvaravda matrmOnaluc Cav-
adO y dclndOcn varOs tcXtOs mpOrtantcs scgn unmOdO
rcatvamcntcnucvO. UnaprmcranOvcdadparcCc COnsstr
cncstO. guccartcdcacXstcnCamatrmOna, aavczguc
sguc nCumbcndO a a Casa, su gcstn, c naCmcntO y a
prOCrcaCndch|Os, vaOrzaCadavczms unccmcntOpar-
tCuar cnmcdOdc cstc COn|untO. arcaCnpcrsOnacntrc
OsdOs cspOsOs, c azOgucpucdcunrOs, suCOmpOrtamcn-
tOcunO rcspcCtOdcOtrO, y csa rcaCn, msguc tOmar su
mpOrtanCa dc as Otras cXgcnCas dc avdadc un amO dc
Casa, parcCc COnsdcrarsc COmO ccmcntO prmcrO y lunda-
mcnta arcdcdOrdc Cua scOrganzan Os OtrOs, dc guc dc
rvany agucdcbcnsulucrza. Lnsuma, cartcdcCOnduCr-
sc cn c matrmOnO sc dclnra mcnOs pOr una tCnCa dc
gObcrnOy ms pOrunacststCadc azOndvdua . La sc-
gunda nOvcdad rcsdra cn c hcChO dc guc c prnCpO dc
mOdcraCn dcaCOnduCtacnunhOmbrcCasadOsc stadcn-
trO dc Os dcbcrcs dc a rcCprOCdad mc|Orguc cn c dOm-
nOsObrcOsdcms,OmsbcncnchcChOdcgucasObcra-
na dc unO sObrc s m smO sc manlcsta Cadavcz ms cn a
prCtCa dc Os dcbcrcs para COn Os dcms y sObrctOdOdc
CcrtOrcspctOparaCOn acspOsa, antcnslCaCn dc an-
guctuddc s COrrcparc|asagu COn avaOrzaCn dc OtrO,
a mancranucva cn guc sc lOrmua a vcCcs a Cucstn dc a
ldcdadscXuadalcdccstcCambO. namcntc, y csOcs
1. H. Thesleff, An i ntroduction to the Pythagorean writings of the Helle
nistic period, y The Pythagorean texts of the Hellenistic period.
EL LAZO CONYUGAL 1 39
O ms mpOrtantc agu, cstc artc dc matrmOnO cn a lOr-
ma dc azO y dc a smctra da un ugar rcatvamcntc ms
mpOrtantc a Os prObcmas dc as rcaCOncs scXuacscntrc
cspOsOs,cstOsprObcmas sOntratadOs scmprcdcmancrads-
Crctaybastantcausva,nOpOrcOdc| adc scrCcrtOguccn-
COntramOs, cnautOrcsCOmOutarCO,aprcOCupaCndcdc-
lnrparaOscspOsOsCcrta mancradcaCtuarydcCOnduCrsc
cn as rcaCOncs dc paCcr, c ntcrs pOr a prOCrcaCn sc
COmbnaaguCOnasOtrassgnlCaCOncsyOtrOsvaOrcsguc
nCumbcnaamOr, a alcCtO, abucncntcndmcntOy asm-
pata mutua.
Unavcz ms, nO prctcndcmOs guc tacs COmpOrtamcntOs
O tacs scntmcntOs lucscndcsCOnOCdOscn apOCaCsCa
y guc hayan aparcCdO dcspus. cstabcCcr CambOs dc cstc
OrdcncXgra muy Otra dOCumcntaCn y anss muy dlc-
rcntcs. crO parcCcCarO -s hcmOs dc Crccra Os tcXtOs dc
guc dspOncmOs- guc csas aCttudcs, csasmancras dc COm-
pOrtarsc,csasmancrasdcaCtuar y dc scntrscvOvcrOncn-
tOnCcs tcmas dc prObcmatzaCn, Ob| ctOs dc dcbatc lOs-
lCO y ccmcntOs dc un artc mcdtadOdc COnduCrsc. Una cs-
tstCadcacXstcnCacntrc dOsscdcsprcndcdc OsprcCcp-
tOs tradCOnacs dc a gcstn matrmOna . sc a OCaza
bastantc bcn cn un artc dc azO COnyuga, cn una dOCtrna
dc mOnOpOO scXua , cn una csttCalnamcntc dc Os pa-
Ccrcs COmpartdOs.
1. EL LAZO CONYUGAL
A travs dc varas dc csas rclcXOncs sObrc c matrmOnO,
y snguarmcntcatravsdcOstcXtOscstOCOsdcOsdOspr-
mcrOs sgOs, scvc cabOrarsc CcrtO mOdcO dc rcaCn cn-
trc cspOsOs. NO cs guc sc tcnga c prOpstO dc mpOncr a
matrmOnOunaslOrmasnsttuCOnacsndtas,Ogucscsu-
gcragucscOnsCrbacnunmarCOcga dlcrcntc. crO, sn
pOncrcncntrcdChOascstruCturas tradCOnacs, scntcnta
dclnr un mOdO dc COcXstcnCa cntrc mardO y mu|cr, una
2. M. Meslin, L'homme romain, des origines au r' siecle de notre ere,
pp. 1 43- 1 63.
1 40
LA MUJER
mOdadaddcrcaCOncscntrccOsyunamancradcvvr|un-
tOs guc sOn bastantc dlcrcntcs dc Oguc scprOpOna cn Os
tcXtOsCsCOs. A rcsgO dc csgucmatzarmuChO y cmpcan-
dOunvOCabuarOunpOCOanaCrnCO, pOdramOs dcCr guc
c matrmOnO ya nO sc pcnsa sOamcntc COmO una lOrma
matrmOna guc l| a a COmpcmcntarcdad dc Os papccs
cnagcrcnCadcaCasa, snOtam bny sObrctOdOCOmOa-
zOCOnyuga y rcaCnpcrsOnacntrcc hOmbrcy a mu|cr.
Lstc artc dcvvrCasadO dclncunarcaCndual cn sulOr-
ma, universal cn su vaOr y especifica cn su ntcnsdad y cn
su lucrza.
1. Una relaci6n dual. 5hayagOCOnlOrmcaanaturacza(ka
la physin), csCcrtamcntcCasarsc, dCcMusOnOKulO. ' Y pa-
ra cXpCarguc c dsCursOguc cmprcndc sObrc c matrmO-
nOcs aCOsamsncCcsaragucpucdamagnarsc,HcrOCcs
prOpOnc guc cs a naturacza a guc cva a nucstra cspcCc
a una lOrma ta dc COmundad.
LstOsprnCpOsnOhaCan ms gucprOscguruna cCCn
cntcramcntc tradCOna . La naturadad dc matrmOnO, s
bcncrampugnadapOrCcrtascsCucaslOslCas,ycnpar-
tCuar cntrc Os CnCOs, sc haba lundadO gcncramcntc cn
una scrc dc razOncs. c cnCucntrO ndspcnsabc dc maChO
y Ocahcmbra para a prOCrcaCn, a ncCcsdad dc prOOn-
garcsaunnCOnunazOcstabcparaascguraracduCaCn
dc a prOgcnc, c COn| untO dc as asstcnCas, COmOddadcs
y aCcntcs gucpucdcapOrtaravdacntrcdOs, COn sus scr-
vCOsy susObgaCOncs, lnamcntcalOrmaCndcalam-
a COmO ccmcntO dc basc para aCudad. Oraprmcra dc
cstaslunCOncs, aunndchOmbrcydcamu|crCOrrcspOn-
da a un prnCpOguc cs COmn a tOdOs Os anmacs, y, pOr
as Otras,marCabaas lOrmasdcunacX stcnCaguc scCOns-
dcraba cn gcncra COmO prOpamcntc humana y razOnabc.
LsctcmaCsCOdcguccmatrmOnOcsCOsanaturapOr
sudObc apOrtaCn a a prOCrcaCn y a aCOmundaddcv-
da, OscstOCOs dc apOCampcravucvcna tOmarO, pcrO
translOrmndOO dc mancra sgnlCatva.
3. Musonio Rufo, Reliquiae (ed. Hense, XIV, p. 7 1 ). Cf. C. Lutz, "Musonius
Rufus", Yale Classical Studies, t. x, 1 947, pp. 87- 1 00.
4. Hierocles, Peri gamou, en Estobeo, Florilegio, 2 1 , 1 7.
EL LAZO CONYUGAL 1 41
MusOnOcnprmcrugar.ucdcscaarsccnsuslOrmua-
COncsCcrtOdcspazamcntOdcaCcntOdcOb|ctvOprOCrca-
dOr a a lnadad COmuntara. Unpasa|cdc tratadO So
bre Ia finalidad del matrimonio cs rcvcadOr. 5c abrc COn a
duadaddc as mctasdcmatrmOnO.unadcsCcndcnCaguc
COnscgur, una vda guc COmpartr. crO MusOnO aadc cn
scgudaguc aprOCrcaCn pucdc scr sn duda una COsa m-
pOrtantc, pcrO nO pOdrapOrsmsma|ustlCarc matrmO-
nO. AudcndO a una Ob|cCn hcCha a mcnudO pOr Os Cn-
COs, rcCucrdagucOshumanOs, ssOsctrataradctcncruna
prOgcnc,bcnpOdranhaCcrCOmOOsanmacs. unrscy sc-
pararscnmcdatamcntc. 5nOOhaCcn, csgucOcscnCapa-
ra cOs cs a COmundad. una Camaradcradcvdacn aguc
sc ntcrCamban CudadOs rcCprOCOs, dOndc sc rvaza dc
atcnCny dcbcncvOcnCadcunO haCa cOtrO, y dOndcOs
dOs Cnyugcs pucdcn COmpararsc a Os dOs anmacs dc un
trO guc nO avanza s mran Cada unO pOr su adO. 5cra nc-
XaCtOdcCrgucMusOnOdaaprclcrcnCaaas rcaCOncs dc
ayuda y dc asstcnCa pOr sObrc c Ob| ctvO dc a dcsCcndcn-
Ca. crO csOs Ob|ctvOs ncCcstan nsCrbrsc cn una lOrma
nCa guc cs a dc a vda COmn, a sOCtud dc guc sc da
mutuamcntctcstmOnOyaprOgcncgucsccduCaCOn|unta-
mcntc sOn dOs aspcCtOs dc csa lOrma cscnCa.
MusOnO ndCa cn OtrO pasa|cCmOcsalOrmadc undad
luc nsCrta pOr a naturacza cn Cada ndvduO. L tratadO
Sobre el matrimonio como obstaculo a Ia filosofia6 audc a a
dvsnOrgnaraOpcradacn c gncrOhumanOcntrc hOm-
brcs y mu|crcs. MusOnO sc ntcrrOga sObrc c hcChO dc guc
dcspusdc habcr scparadO Os dOsscXOs,cCrcadOrhayaguc-
rdOaCcrCarOs. AhOrabcn, Os haaCcrCadO,ObscrvaMusOnO,
mpantandOcnCadaunOdccOsunvOcntOdcscO, undc-
scO guc cs a avczdc COn|unCny dc unn -homilia y
koinonia. ccstOsdOs trmnOscprmcrO parcCc Ccrtamcntc
rclcrrsc a a rcaCn scXua, c scgundO a aCOmundad dc
vda. Hay guc COmprcndcr pucs guc hay CcrtO dcscOlunda-
mcnta yOrgnarOcnc scr humanO, yguc csc dcscOnCum-
bc O msmO a a unn l sCa guc a hcChO dc COmpartr a
cXstcnCa. 1css guc tcnc cstadObcCOnscCucnCa. guc acX-
5. Musonio Rufo, Reliquiae, XIIIA (pp. 67-68 de Ia ed. de Hense).
6. /bid. , XIV (pp. 70-7 1 ).
! 42
LA MUJER
trcmavvaCdaddc dcscOnO CaraCtcrza nCamcntc a mO-
vmcntO guc cmpu|a a a unn dc Os scXOs, snO tambn
a guc tcndc a COmpartr as vdas, nvcrsamcntc, guc a rc-
aCn cntrc scXOs lOrma partc dc msmO pan raCOna guc
as rcaCOncs guc gan pOr mcdO dc ntcrs, c alcCtOy a
COmundad dc as amas a dOs ndvduOs cntrc s. Lsa ms-
manCnaCnnatura aguc cmpu|aCOn gua ntcnsdady
cmsmOtpOdcraCOnadadacmparc| amcntOdcascXs-
tcnCas y a a unn dc Os CucrpOs.
LmatrmOnOparaMusOnOnOcstpucslundadOpOrguc
sc cnCOntrasc cn c puntO dc ntcrscCCn dc dOs nCnaCO-
ncshctcrOgncas. una lsCa y scXua, aOtra razOnabcy sO-
Ca . Lst arragadO cn una tcndcnCa prmtva y nCaguc
cmpu| ad rcCtamcntchaCa, COmOlncscnCaypOrOtan-
tO, a travsdc, haCadOsclcCtOs ntrnscCOs. lOrmaCndc
una dcsCcndcnCa COmn y COmpacrsmO dc as vdas. 5c
COmprcndcgucMusOnOpucdadcCrgucnadacsmsdcsca-
bc(prosphilesteron) guccmatrmOnO.Lanaturadaddcstc
nO scdcbc a as puras COnscCucnCas guc pucdcn saCarsc dc
suprCtCa, scanunCadcsdc acX stcnCadcunanCnaCn
guc Orgnaramcntc O COnsttuyc COmO Ob|ctvO dcscabc.
HcrOCcs, dcmancrabastantc scmc|antc, lundacmatrmO
nOcnanaturaczacn CcrtOmOdO bnara dc hOmbrc. ara
, Os humanOs sOn anmacs COnyugacs (syndyastikoi). 7
LanOCnsccnCOntrabacn Osnaturastas. stOsdstnguan
Os anmacs guc vvcn cn rcbaOs [sOn synagelastikoi) y Os
gucvvcncnparc| as[sOnsyndyastikoi). atnadcms scha-
ba rclcrdO, cn un pasa|c dc asLeyes, a csta dstnCn. rc-
COmcndaba a Os humanOs c c|cmpO dc csOs anmacs guc
sOnCastOsmcntrasvvcn cnbandaspcrOscaCOmOdan cnpa-
rc| asy scCOnvcrtcncnanmacsCOnyugacsCuandOvcnc
a pOCa dc Os amOrcs. Arsttccs asmsmO haba auddO
cn a Politica a CarCtcr sndstCO dc hOmbrc, para dc-
sgnar as rcaCOncs dc amO COn c csCavO tantO COmO as
dc Os cspOsOs.
HcrOCcs utzaanOCn COn lncs dlcrcntcs. La rclcrc
cXCusvamcntcaarcaCnCOnyuga , guc tcndra cnca su
7. Hierocles, en Estobeo, Florilegio, 22.
8. Arist6teles, Politica, 1, 2, 1 252a. Emplea tambien esa palabra a prop6-
sito de I a relaci6n del marido y Ia mujer en Ia Etica nicomaquea, VIII, 1 2.
EL LAZO CONYUGAL
1 43
prnCpOy cnCOntraraasclundamcntOdc sunaturadad.
L scrhumanO, scgn, csbnarOpOrCOnsttuCn, csthc-
ChO para vvr cn parc| a, cn una rcaCn guc a a vcz c da
una dcsCcndcnCa y c pcrmtc pasar suvda COn un COmpa-
crO. araHcrOCcsCOmOpara MusOnO, anaturaczanOsc
COntcnta COndarun ugar a matrmOnO. nCta a a Os n-
dvduOs graCas a unanCnaCnprmOrda, cmpu| a a a
CadaunO COmO cmpu| aaprOpOsabO. Lanaturaczay a ra-
zn COnCdcn cn c mOvmcntO guc cmpu|aa matrmOnO.
crO hay guc Obscrvar adcms guc HcrOCcs nO OpOnc, CO-
mO s sc tratasc dc dOs pOsbdadcs nCOmpatbcsuna COn
Otra, cCarCtcrsndstCOdc scrhumanO,gucchaCcvvr
cn parc|a, y c CarCtcr snagcstCO, guc chaCcvvrcn
rcbaO. LOs humanOs cstn hcChOs para vvr dc dOs cn dOs
yparavvrtambncnunamutpCdad. LhOmbrccsCOn-
yuga y sOCa a a vcz, a rcaCn dua y a rcaCn pura
cstn gadas. HcrOCcs cXpCa guc una Cudad cst hcCha
dcCasasgucCOnsttuycnsusccmcntOs,pcrOguc,cnCadauna,
csaparc|aaguc COnsttuyc a avczcprnCpOy c aCaba-
mcntO, dc ta mancra guc una Casa nO cst COmpcta s nO
cst Organzada arcdcdOr dc una parc|a. 5c cnCucntra pucs
aduadadCOnyugaatOdOOargOdcacXstcnCahumana
y cn tOdOs sus aspcCtOs. cn a COnsttuCn Orgnara guc c
hadadOanaturacza,cnOsdcbcrcsgucscmpOncnahOm-
brc cn CuantO guc cs una Cratura dc razn, cn a lOrma dc
vda sOCa guc O ga a aCOmundad humana dc guc lOrma
partc. LOmO anma, COmO scr vvO razOnabcy COmO ndv-
duO a gucn su razn ga a gncrO humanO, c hOmbrc cs,
dc tOdas as lOrmas, un scr COnyuga .
2. Una relaci6n universal. urantcmuChOtcmpO, aCucstn
dc sabcrshabagucCasarscOnO, haba sdO, cn arclcXn
sObrc as mancras dc vvr, Ob| ctO dc dsCusn. Vcnta|as c
tnCOnvcncntcs dc matrmOnO, utdaddc tcncruna cspOsa
c
gtma y dc prOvccrsc graCas a ca dc una dcsCcndcnCa
OnOrabc, prcOCupaCOncsy pcrturbaCOncs cn CambOCuan-
dO tcncunOgucsOpOrtarasumu|cr, vgara sus h|Os, sub-
vc
nra sus ncCcsdadcs y alrOntaravcCcs suscnlcrmcdadcs
Y
su
mucrtc-stOs cran Ostcmas ngastabcs dc undcatc
a vc
Ccs muy scrO, a vcCcs rnCO, y scmprc rcpctt
vO. 5us
1 44
LA MUJER
cCOs sc dc|aran Or muy tardc cn a Antgcdad. LpCtctO y
LcmcntcdcAc| andra, cautOr dc OsAmores atrbudOs a
scudOLuCanO, O LbanO cnc tratadOEi gameteon, bcbcrn dc
cscargumcntarOgucapcnas schabarcnOvadOcnctransCursO
dc Os sgOs. LOs cpCrcOs y Os CnCOs cran cn prnCpO
OpucstOsamatrmOnO. csdccOrgcn,parcCcCcrtamcntc
guc Os cstOCOs c cran cn CambO lavOrabcs. Ln tOdO Ca-
sO,atcssdcgucCOnvcncCasarscparcCchabcrscvuctOmuy
COrrcntccnccstOCsmOyCOmpctamcntcCaraCtcrstCadc
sumOra ndvdua y sOCa. crOOgucCOnsttuycampOr-
tanCa,paraa hstOradc a mOra, dc a pOsCncstOCa, cs
gucnOsclOrmuaCOmOunasmpcprclcrcnCapOrcmatr-
mOnOdcbdOasusvcnta|asyadcspcChOdcsusnCOnvcncn-
tcs, Casarsc, para MusOnO, LpCtctO O HcrOCcs nO COrrcs-
pOndca un vacrms, csundcbcr. L azOmatrmOna cs
rcga unvcrsa. Lsc prnCpOgcncra scapOyacn dOs tpOs
dc rclOXn. LaObgaCndc Casarsccscnprmcrugarpa-
ra Os cstOCOs a COnscCucnCa drcCta dc prnCpO dc guc
c matrmOnOlucgucrdOpOr anaturaczay dc guc c scr
humanOscvcCOnduCdOhaCapOrunmpusOguc, scndO
a avcznatura y razOnabc, cs c msmO cn tOdOs. crO cst
tambnmpCadacn Cadaddc ccmcntO cn c COn| untOdc
astarcasy dcbcrcs a Osgucc scrhumanOnO dcbchurtar-
sc, dcsdc c mOmcntO cn guc sc rcCOnOCc COmO mcmbrO dc
una COmundadypartcdc gncrOhumanO. cmatrmOnOcs
unOdccsOsdcbcrcspOrOsCuacsacXstcnCapartCuartO-
ma vaOr para tOdOs.
La dsCusn dc LpCtctO COn uncpCrcO mucstra Cara-
mcntc cstc rcCOnOCmcntO dc matrmOnO COmO dcbcrun-
vcrsa para tOdO scrhumanO guc gucra vvrCOnlOrmc a a
naturaczayCOmOlunCnparacndvduOgucprctcndcc-
varunavdadc utdad paragucncs c rOdcany paraahu-
mandadcngcncra . LcpCrcOa guc rcluta LpCtctOcn a
COnvcrsaCn 7 dc brO III cs un nOtabc, c|crCc CargOs, cs
nspcCtOrdc as Cudadcs, pcrO, pOrldcdada sus prnC-
pOslOslCOs, scncgaaCasarsc. AOCua LpCtctOrcpCa
COn trcs argumcntOs. L prmcrO sc rclcrc a a utdad n-
mcdata y a a mpOsbdad dc unvcrsazara rcnunCa a
matrmOnO. sCada unO sc ncga aCasarsc, gu scscgur
9. Cf. Di6genes Laercio, Vida de los fil6sofos, VII, 1, 1 2 1 .
EL LAZO CONYUGAL |

dc cO c dndc prOvcndrn Os CudadanOs Qun Os


cduCari QunvgaraOsclcbOs i Qunscrgmnasar-
Ca Y tambn, Cu scr sucduCaCn' L scgundOargu-
mcntO sc rclcrc a as ObgaCOncs sOCacs a as guc nngn
hOmbrcdcbchurtarscydcasguccmatrmOnOlOrmapar-
tc a adO dc Os dcbcrcs guc COnCcrncn a a vda pOtCa, a
a rcgnya alama. LumprCOncprOpOpapcdcCu-
dadanO, Casarsc, tcncrh|Os, hOnrara Os, Cudar a OsprO-
pOs padrcs.
' '
namcntc, c tcrCcrO sc rclcrc a a natura-
dad dc una COnduCta a a guc a razn prcsCrbc guc nOs
sOmctamOs. Quc c paCcrcst subOrdnadO a csOs dcbcrcs
COmO un mn strO, una Crada, a ln dc prOvOCarnucstrO ar-
dOr, a ln dcCOntcncrnOscnunOs aCtOs COnlOrmcs a anatu-
racza.
'

Ya sc vc. c prnCpO dc guc hay guc Casarsc cst scpara-


dOdc|ucgOCOmparatvOcntrcasvcnta|asyOslastdOs dc
matrmOnO, sccXprcsaCOmOa cXgcnCaparatOdOs dc una
ccCCn dc vda guc adOpta alOrma dc OunvcrsapOrguc
csCOnlOrmc a anaturaczay tpara tOdOs. LmatrmOnO
ga a hOmbrc COnsgO msmO cn CuantO guc cs scrnatura
ymcmbrOdcgncrOhumanO. LpCtctOscOdCca suntcr-
OCutOr cpCrcO, cn c mOmcntO dc dcspcdrsc dc . dc nO
haCcr O guc Zcus prcsCrbc, sulrrs una pcna, un daO.
- QudaO -NOOtrO snOcdcnOhabcrCumpdOCOntu
dcbcr. cstruycs cn t a hOmbrc lc, dgnO, mOdcradO. NO
busgucs daOs ms mpOrtantcs guc sOs.
'
'
LOn tOdO, suCcdc COn c matrmOnO COmO COn tOdas as
OtrasCOnduCtasgucOs cstOCOs CaslCaban cntrc Ospre-
goumena, as COsas prclcrbcs. ucdcn prOduCrsc CrCuns-
tanCascnasgucnO csObgatOrO. LsOgucdCcHcrOCcs.
Lasarsccsprclcrbc(roegoumenon); cspucsparanOsOtrOs
un mpcratvO snngunaCrCunstanCavcnc a OpOnrscc.
'

Ls prcCsamcntccncsarcaCncntrca ObgaCndcCasar-
sc y a COyuntura dOndc sc scaaba a dlcrcnCa cntrc Os
cstOCOs y Os cpCrcOs, para stOs, a nadc pOda pcdrscc
guc scCasara,savOCrCunstanCasgucpudcscnhaCcrdcsca
1 0. Epicteto, Conversaciones, 111, 7, 1 9-20.
1 1 . Ibid. , 26.
1 2. Ibid. , 28.
1 3. Ibid. , 36.
14. Hierocles, en Estobeo, Florilegio, 22.
1 46 LA MUJER
bc csa lOrma dc unn, para Os prmcrOs, sO Ccrtas Cr-
CunstanCaspartCuarcspOdan suspcndcr una ObgaCn a
a guc cn prnCpO nO pOdra unO hurtarsc.
LntrccsasCrCunstanCas, hayunaguclucdurantcmuChO
tcmpO Ob|ctO dc dsCusn. cra a ccCCn dc a cXstcnCa
lOslCa.QuccmatrmOnOdclsOlOhayasdO, dcsdca
cdadCsCa, un tcmadc dcbatc pucdc cXpCarscpOrvaras
razOncs. ahctcrOgcncdaddccsctpOdcvdacnrcaCnCOn
asOtraslOrmasdccXstcnCa,OtambnanCOmpatbdad
cntrc c Ob|ctvO dc lsOlO [c CudadO dc su prOpa ama,
c dOmnO dc sus pasOncs, a bsgucda dc a trangudad
dccsprtu)y OgucscdcsCrbctradCOnamcntcCOmOaag-
taCny as Cutas dcavdamatrmOna. Lnrcsumcn, parc-
Ca dlCCOnCarccstOCaraCtcrstCO dc avda lOsl-
Cay ascXgcnCasdcunmatrmOnOdclndOsObrctOdOpOr
susCargas. OstcXtOsmpOrtantcs mucstransncmbargOuna
mancraCOmpctamcntc dlcrcntc nO sO dc rcsOvcradl-
Cutad, snO dc pantcar Os datOs msmOs dc prObcma.
MusOnOcscautOrdcmsantguO. Ln, c daavucta
a aCucstn dc una nCOmpatbdadprCtCacntrc avda
dcmatrmOnOy acXstcnCalOslCay csusttuycaalr-
maCn dc un azO dc pcrtcncnCa cscnCa cntrc a una y a
Otra.
'
QucngucrascrlsOlO, dCc, dcbcCasarsc. LO dcbc
pOrgucalunCnprmcradcalOsOlacspcrmtrvvradc-
CundOscaanaturaczay CumpcndO tOdOsOsdcbcrcs guc
scdcsprcndcndccsanaturacza, tOmapOrmacstrO y gua
OgucCOnvcncascrhumanOdcCOnlOrmdadCOnanatura-
cza. crO Odcbctambn ms an guc CuagucrOtrO, pucs
c papc dc lsOlO nO cs smpcmOntcvvr scgn a razn,
dcbc scr para tOdOs Os dcms un c|cmpO dc csavda razO-
nabcy un macstrO guc COnduCc a ca. L lsOlO nOpOdra
scr nlcrOr a agucOs a gucncs dcbc aCOnsc| ar y guar. 5
sccsCabucradcmatrmOnO, scmOstraranlcrOra tOdOs
agucOsguc,ObcdcCcndOaarazny sgucndOa anatura-
cza,praCtCan, pOrprcOCupaCndccOsmsmOsydc Os dc-
ms, avdamatrmOna . Lsta, c|OsdcscrnCOmpatbcCOn
a lOsOla, COnsttuyc para ca una ObgaCn rcdObada.
COnrcspcCtOaunOmsmO,cscdcbcrdcdara aprOpacXs
tcnCa una lOrma unvcrsamcntc vda, COn rcspcCtO a Os
1 5 . Musonio Rufo, Reliquiae, XIV (p. 70).
EL LAZO CONYUGAL
'

dcms cs a ncCcsdad dc OlrcCcrcs un mOdcO dc vda.


OdramOs scntrOs tcntadOs a OpOncr a cstc anss c
gucprOpOncLpCtctOCuandOhaCccrctratOdcadcCnCO,
dc guchaCc prOlcsn dc lOsOlar, y guc dcbc scrc pcda-
gOgO COmn, c hcradO dc a vcrdad, c mcnsa| crO dc Zcus
antcOshumanOs, subcndOacsCcnarOparantcrpcaraOs
hOmbrcsy rcprOCharcs sumancradcvvr. LscnOpOdratc-
ncrn rOpas, nabrgO,nhOgar, n csCavOnpatra, n
rcCursOs. NO tcnc tampOCO n mu|cr n h|Os, snO tan
sO a tcrra y c CcO y un vc| O mantO.
'

c matrmOnO
ydcsusnCOnvcncntcs, LpCtctOtrazapOrOtrapartcunCua-
drO lamar. LOnCucrda, cn suvcrbOsdadtrva COn Oguc
schabadChOdurantctantOtcmpOdcasCutasdcmatr-
mOnO guc pcrturban a amay apartan dc a rclcXn, Ca-
sadO, sc vc unO sOmctdO a dcbcrcs prvadOs. hay guc Ca-
cntarc agua dc a Oa, aCOmpaar a Os nOs a acsCuca,
haCcr lavOrcs a sucgrO, prOpOrCOnara a mu|cr a ana, c
aCctc,un|crgny unacsCuda. ' Aprmcravsta, nO sctra-
ta snO dc a arga sta dc as ObgaCOncs guc cstOrban a
sabO y c mpdcn OCuparsc dc s msmO. crO a raznpOr
aguccCnCOdcadcbc, scgnLpCtctO, rcnunCaraCasar-
sc, nO cs a vOuntad dc rcscrvar sus CudadOs a s msmO y
sO a s msmO, cs pOr c COntrarO dcbdO a guc tcnc pOr
msnOCuparscdcOshumanOs, vcarpOrcOs, scrsucvcr-
gcta, cs pOrguc a a mancra dc un mdCO, dcbc haCcr su
gray paparcpusOdc tOdO cmundO,
' "
rctcndOpOr as
Cargas dc una Casa[nCusOy aCasO sObrc tOdOdc cschOgar
pObrcgucdcsCrbcLpCtctO),nOtcndracOCOparadcdCarsc
a unatarcaguccngObaa ahumandad cntcra. 5urcnunCa
a tOdOs sus azOs prvadOs nO cs snO a COnscCucnCa dc Os
azOsguccstabcCc, cnCuantOlsOlO, COn cgncrOhuma-
nO, nO tcnc lama pOrguc su lama cs a humandad, nO
tcnch|OspOrguc, dc Ccrta mancra, hacngcndradO a tOdOs
Os hOmbrcsy a tOdas as mu|crcs. Hay guc cntcndcrsndu-
da. csaCargadc aunvcrsalam0aguc apartaa CnCO
dc COnsagrarsc a un hOgar partCuar.
crOLpCtctOnOscCOnlOrmaCOncsO. acsanCOmpatb
1 6. Epicteto, Conversaciones, III, 22, 47.
17. Ibid. , 70-7 1 .
1 8. Ibid. , 73.
1 48 LA MUJER
dad c l| a un mtc. c dc a stuaCn prcscntc, dc O guc
ama a aCtua Catstas s dc mundO. 5 cn clcCtO nOs cn-
COntrramOs cn una Cudad dc sabOs, nO habra ya ncCcs-
dad dc csOs hOmbrcs guc sOncnvadOspOrOs dOscs y guc,
dcspO| ndOsc dc tOdO cOs msmOs, sc azan para dcspcrtar
aOsOtrOsa avcrdad.1OdOcmundOscralsOlO. cCnCO
y su ruda prOlcsn scran ntcs. OrOtrapartc, c matr-
mOnO, cn csc cstadO dc COsas, nO pantcara c msmO tpO
dc dlCutadcs guc hOy, cn alOrma prcscntc dc a human-
dad, Cada lsOlO pOdra cnCOntrar cn su mu|cr, cn su suc-
grO, cnsush|Os, gcntcs dntCas a y Cradas COmO.
' La
rcaCn COnyuga pOndra as a sabO cn prcscnCa dc OtrO
. Hay guc COnsdcrar pucs guc c rcChazO dc matrmOnO
paraclsOlOmtantcnOscrclcrcaunaCOndcnaCncscn-
Ca, nO COrrcspOndc snO a una ncCcsdad dc CrCunstanCa,
aCcbatOdclsOlOnO cgucdara snOdcsaparcCcrstO-
dOsOshumanOscstuvcscnprcparadOsparacvarunacXs-
tcnCa COnlOrmc a su naturacza cscnCa.
3. Una relaci6n singular. LOs lsOlOs dc apOCa mpcra
nOnvcntarOncvdcntcmcntCa dmcnsn alcCtva dc a rc-
aCnCOnyuga,COmOtampOCObOrrarOnOsCOmpOncntcsdc
utdad, cn a vda ndvdua, lamar O CvCa. crO a csa
rcaCn y a a mancra cn guc sc cstabcCc un azO cntrc Os
cspOsOs,prctcndcndarcunalOrmayCuadadcspartCuarcs.
Arsttccs COnCcda muCha mpOrtanCa y muCha lucrza
a a rcaCn cntrc cspOsOs. crO CuandO anazaba Os azOs
guc gana OshumanOs cntrc s, craa as rcaCOncs dc san-
grc a as guc parcCa COnCcdcr c prvcgO. nngunO, scgn
, csms ntcnsOgucc dc Os padrcshaCaOs h|Os, cn Os
guc pucdcn rcCOnOCcrCOmOunapartc dc cOs msmOs.

La
|crarguagucprOpOncMusOnOcnc tratadOSabre el matri
monio como obstaculo a la filosofia csdlcrcntc. ctOdas as
COmundadcsgucpucdcncstabcCcrsccntrcOshumanOs,Mu-
sOnO dcsgna a a dc matrmOnO COmO a ms ata, a ms
mpOrtantcya msvcncrabc(resbytate. Orsulucrza, su-
pcraa agucpucdcunra un amgOCOn suamgO, a un hcr
1 9. Ibid. , 67-68.
20. Arist6teles, Etica nicomaquea, VIII, 1 2.
EL LAZO CONYUGAL |

manO COn su hcrmanO, a un h|O COn sus padrcs. 5upcra n-


CusO -ah cst c puntO dcCsvO- a azO guc ga a Os
padrcsCOn suprOgcnc. Nngnpadrc,nngunamadrc, csCr-
bcMusOnO, tcndrms amstadpOrsuh|O guc pOr suCn-
yugc, y Cta c c|cmpOdcAdmctO. gun aCcpt pucs mOrr
pOr NO susvc|Ospadrcs, snO sucspOsaACcstc, guccra
|Ovcn sn cmbargO.
|
cnsadOas COmO rcaCnms lundamcntay ms cstrcCha
guc Cuagucr Otra, c azO COnyuga srvc para dclnr tOdO
unmOdOdccXstcnCa. LavdamatrmOnahabasdOCaraC-
tcrzadapOrun rcpartO dc as tarcas y dcOsCOmpOrtamcn-
tOscnalOrmadcaCOmpcmcntarcdad,chOmbrctcnaguc
haCcr O guc a mu|crnO pOda Cumpr, y ca, pOr su adO,
clcCtuaba a tarca guc nO cra dc aCOmpctcnCa dc sumar-
dO, cra a dcntdad dc Ob|ctvO [a prOspcrdad dc a Casa)
O guc daba una undad a csas aCtvdadcs y a unOs mOdOs
dc vda pOr dclnCn dlcrcntcs. Lsc a|ustc dc Os papccs
cspcClCOs nO dcsaparcCc dc Os prcCcptOs dc vda guc puc-
dcndarscaaspcrsOnasCasadas. HcrOCcsaudc,cnsuEco
n6mica,22 a unas ngas dntCas a asgucsccnCOntrabancn
JcnOlOntc. crO dctrs dc csc rcpartO dc Os COmpOrtamcn-
tOsguc nCumbcn a a Casa, Os bcncs y c patrmOnO, scvc
al rmarscacXgcnCadcunavda COmpartday dcunacXs-
tcnCaCOmn. Lartc dccstarCasadOnOcssmpcmcntcpa-
ra Os cspOsOsunamancra razOnada dcaCtuar, Cada unOpOr
su adO, COn vstas a un ln guc Os dOs COpartCpcs rcCOnO-
Ccn y cn c guc sc uncn, c matrmOnO rcCama CcrtO cstO
dc COnduCta cn c gucunO y OtrO dc Os dOs Cnyugcs cvan
suvdaCOmOunavdacntrcdOsycnguc,|untOs, lOrmanuna
cXstcnCa COmn.
LsccstOdccXstcnCascscaa antc tOdO pOr CcrtOartc
dccstar|untOs. arasusncgOCOschOmbrcdcbcsardcCa-
samcntrasgucamu|crdcbcgucdarsccn ca. crOOsbuc-
nOs cspOsOs dcscarn rcunrscy sO cstar scparadOs O mc-
nOspOsbc. LaprcscnCadc OtrO, c cstarCaraaCara, avda
adO a adO sOn prcscntadOs nO smpcmcntc COmO dcbcrcs,
snOCOmOunaaspraCnCaraCtcrstCadc azOgucdcbcrcu-
nr a Os cspOsOs. ucdcn pcrlcCtamcntc tcncr Cada unO su
2 1 . Musonio Rufo, Reliquiae, XIV (pp. 74-75).
22. Hierocles, en Estobeo, Florilegio, 2 1 .
1 50
LA MUJER
papc,nOpOdranprcsCndrcunOdcOtrO.MusOnOsubraya
a ncCcsdad guc cXpcrmcntan Os cspOsOs cn un bucn ma-
trmOnOdcpcrmancCcr|untOs. HaCcnCusOdcadlCutad
para scpararsc c CrtcrO dc su amstad snguar. nnguna
auscnCa, dCc, cs tan dlC dc sOpOrtar COmO a dc mardO
para amu|cry a dc a mu|crpara c mardO, nnguna prc-
scnCatcnctapOdcrdc avarapcna, aumcntaraacgra,
dar rcmcdO a nlOrtunO. ' La prcscnCa dc OtrO cst cn c
COrazn dc avdadc matrmOnO. KcCOrdcmOsa nO dcs-
CrbcndO a su mu| crauscntc as nOChcs y Os das gucpasa
busCndOacnvanO,y cvOCandO su rOstrOparasusCtar|un-
tO a s una CasprcscnCa.
Artcdccstar|untOs, artctambndchabar. LcrtO, aEco
n6mica dcJcnOlOntc dcsCrbaCcrtO mOdcO dcntcrCambO
cntrc Os dOs cspOsOs. c mardO tcna sObrc tOdO guc guar,
prOdgarCOnsc|Os, darcCCOncs, drgrcn tma nstanCa
a su cspOsa cn suaCtvdaddc ama dc Casa, amu|cr, pOr su
adO,tcnagucntcrrOgarsObrcOgucnOsabay darCucnta
dc O guc hubcra pOddO haCcr. LOs tcXtOs ms tardOs su-
gcrcnOtrOmOdOdcdOgOCOnyuga, COnOtraslnadadcs.
Lada unO dcOs dOs cspOsOs, scgn HcrOCcs, dcbc rclcrr
a OtrOOguchahcChO, amu|crdr a sumardOOguc su-
CcdccnaCasa, pcrOdcbcrtambnnlOrmarscCOndc O
guc suCcdc lucra. A nO c gusta guc Lapurna cst a CO-
rrcntc dc su aCtvdad pbCa, guc O acntc y sc rcgOC| c
dcsusXtOs-COsaguccra dcsdchaCamuChOtcmpOtrad-
COnacnasgrandcs lamas rOmanas. crO aasOCadrcC-
tamcntc a su traba|Oy, a CambO, c gustO guc ca tcnc pOr
atcraturachasdO nspradOpOratcrnuraguc scntcha-
Ca sumardO. LhaCcdc ca c tcstgOyc|uczdc sus traba-
|Os tcrarOs. cacc susObras, csCuChaOs dsCursOsy rcCO-
gc COn paCcr Os CumpdOs guc pucdc csCuChar. As, csO cs
O guc nO cspcra, c alcCtOrcCprOCO, a concordia, scr
pcrpctua y da a da sc har ms lucrtc.
c ah a dca dc guc avda dcmatrmOnOdcbcscrtam-
bn cartcdcCOnstturcntrc dOsuna undadnucva. KcCOr-
darcmOs CmOJcnOlOntchabadstngudOasCuadadcs d-
23. Musonio Rufo, Reliquiae, XIV (pp. 73-74).
24. Plinio, Cartas, VII, 5.
25. Plinio, Cartas, IV, 1 9.
EL LAZO CONYUGAL 1 5 1
lcrcntcsCOnguc anaturacz3habadOtadOa hOmbrcy aa
mu|cr, paragucpucdan c|crCcr cn a Casa sus rcspOnsab-
dadcs rcspcCtvas, O tambn CmO Arsttccs COnCcda a
hOmbrc a pOsbdad dc rcazar, hasta a pcrlcCCn, unas
v rtudcs guc cn a mu|cr scguan scndO scmprc nlcrOrcs
y|ustlCaban su subOrdnaCn. A Os dOs scXOs, cnCambO,
OscstOCOscsCOnCcdan, s nOapttudcsdntCas,pOrO mc-
nOs unaCapaCdad gua para av rtud. Lbucn matrmOnO,
scgnMusOnO,dcsCansacnahomonoia; pcrOCOncsOnOhay
guc cntcndcr nCamcntc una smtud dc pcnsamcntO cn-
trc Os dOs COpartCpcs, sc trata ms bcn dc una dcntdad
cn a mancra dc scr razOnabcs, cn a aCttud mOra y cn a
vrtud. Ls unavcrdadcra undad tCa O guc aparc|a dcbc
COnsttur cn avdadc matrmOnO. Lsaundad MusOnO a
dcsCrbc COmOrcsutadO dc a|ustc dc dOs pczas cn una ar-
mazn, tcncn guc scr una y Otra pcrlcCtamcntc rcCtas para
COnstturun COn|untO sdO. crOparaCaraCtcrzaraun-
dadsustanCagucdcbclOrmaraparc| a, suCcdc a vcCcs guc
sc rcCurra a Otra mctlOra, muChO ms lucrtc guc a dc as
pczasa|ustadasunaaOtra.Ladcunalusnntcgra, adi 'ho
ZOn krasis, scgn una nOCn tOmada dc a lsCa cstOCa.
L tratadO dc AntpatrO haba rcCurrdO ya a csc mOdcO
para OpOncr c alcCtO COnyuga a as Otras lOrmas dc ams-
tad. csCrba stas COmOCOmbnaCOncsdOndcOs ccmcn-
tOsgucdanndcpcndcntcsunOsdcOtrOs, COmOOsgranOsguc
sc mczCany guc pucdcn scpararsc dc nucvO. c trmnO mi
xis dcsgna cstc tpO dc mczCa pOr yuXtapOsCn. Ln Cam-
bO, c matrmOnO dcbc scr dc Ordcn dc a lusn tOta, CO-
mOagucpucdcObscrvarsccntrccvnOycagua,guclOrman
pOr su mczCa un nucvO gudO. LsamsmanOCn dc Cra-
s smatrmOnavucvc a cnCOntrarsccn utarCO, cn c tr-
gsmO CuartO dc Os Preceptos conyugales: cs utzada a
paradstngurtrcstpOs dc matrmOnOsypara|crarguzar-
Os unOs rcspcCtO a Os OtrOs. Hay Os matrmOnOs guc sO
sc COntracn pOr Os paCcrcs dc cChO. pcrtcncCcn a a Catc-
gOra dc csas mczCas guc yuXtapOncn ccmcntOs scparadOs
dc Osguc CadaunOCOnscrva sundvduadad. Hay Osma-
trmOnOsgucscCOnCuycnpOrrazOncsdcntcrs, sOnCOmO
26. Musonio Rufo, Reliquiae, XIII B (pp. 69-70).
27. Antipatro, en Estobeo, Florilegio, 25.
! 52
LA MUJER
csas COmbnaCOncsdOndcOsccmcntOslOrmanunaundad
nucvay sda,pcrOpucdcnscmprcdsOCarscunOsdcOtrOs.
as a guc sc COnsttuyc COn as pczas dc una armazn. Ln
CuantOa a lusntOta -a Cras s guc ascgura a lOrma-
CndcunaundadnucvagucnadapucdcyadcshaCcr- sO
OsmatrmOnOspOramOr,dOndccscamOrOgucgaaOs
cspOsOs, pucdcn rcazara.
Or s sOOs cstOs pOCOs tcXtOs nO pOdran rcprcscntar O
guc luc a prtCadc matrmOnOcn OsprmcrOs sgOs dc
nucstra cra, n sgucra rcsumr Os dcbatcs tcrCOs a guc
pudO dar ugar. Hay guc tOmarOs cn O guc tcncn dc par-
Ca, dc prOpO dc Ccrtas dOCtrnas y dc partCuar sn duda
dc agunOs mcdOsbastantcrcstrngdOs. crO scvcpOrCcr-
tOcncOs, aunguc scapOr lragmcntOs, c csbOzOdcun mO-
dcO lucrtcdcacXstcnCaCOnyuga . Lncsc mOdcOarca-
Cn COn cOtrO gucaparcCcCOmOa ms lundamcntanOcs
narcaCndc sangrcnadcamstad, cs arcaCncntrc
unhOmbrcy una mu|crCuandOsc Organzacna lOrmanst-
tuCOna dc matrmOnOy cn avdaCOmn guc sc supcrpO-
nc a ca. L sstcma lamar O a rcd dc as am stadcs COn-
scrvarOn sn dudagran partc dc sumpOrtanCasOCa,pcrO,
cncartcdcacXstcnCa, pcrdcnpOCOapOCOagOdc suva-
Orcn rcaCnCOnc azOgucgaa dOspcrsOnasdc scXO d-
lcrcntc. 5cCOnCcdcunprvcgO natura, a avczOntOgCO
y tCO, a cXpcnsas dc tOdOs Os dcms, a csa rcaCn dua
y hctcrOscXua .
5c COmprcndccncstasCOndCOncsOguclucsnduda unO
dc Os rasgOs ms partCuarcs cn csc artc dc cstar CasadO,
csguc aatcnCn a unO msmO y c CudadO dc avdacntrc
dOs hayan pOddOasOCarsccstrcChamcntc. 5 a rcaCnCOn
una mu|cr guc cs a mu|cr, a cspOsa, cs cscnCa para
acXstcnCa, s c scr humanO csunndvduOCOnyugaCuya
naturacza sc Cumpc cn a prCtCa dc a vda COmpartda,
nO pOdra habcr nCOmpatbdad cscnCa y prmcra cntrc
arcaCnguccstabcCcunOCOnsgOmsmOyarcaCnguc
nstaura COn c OtrO. L artc dc a COnyugadad lOrma partc
ntcgra dc CutvO dc s .
28. Plutarco, Preceptos conyugales, 34, 1 42e 1 43a. El precepto 20 ( 1 40e- 1 4l a)
compara tambien el buen matrimonio con una cuerda que se ve reforzada
por el entrecruzamiento de los hilos.
LA CUESTION DEL MONOPOLIO
! 53
crO aguc guc sc prcOCupa dcsmsmOnOdcbc sO Ca-
sarsc, dcbcdarasuvda dcmatrmOnOunalOrmamcdtada
yun cstOpartCuar. Lstc cstO, COnamOdcraCnguccX-
gc, nO sc dclnc sO pOr c dOmnO dc s O pOr c prnCpO
dc guc hay guc gObcrnarsc a unO msmO para pOdcr drgr
a Os dcms, sc dclnctambn pOr acabOraCn dc Ccrta
lOrmadcrcCprOCdad,cnc azOCOnyugagucmarCatanlucr-
tcmcntc acXstcnCadc Cada unO, c Cnyugc, cn CuantO CO-
partCpcprvcgadO, dcbc scrtratadOCOmO unscrdntCO
a unO y COmO un ccmcntO COn c guc sc lOrma una undad
sustanCa . 1a cs a paradO| a dc csta tcmtCa dc matrmO-
nO cnc CutvO dc s, taCOmOadcsarrOtOdaunalOsO-
la. a mu|crcspOsa csvaOrada cn caCOmO c OtrO pOrcX-
CccnCa, pcrO c mardO dcbc rcCOnOCcra tambn COmO
lOrmandO undad COn msmO. Or rclcrcnCa a as lOrmas
tradCOnacsdc as rcaCOncsmatrmOnacs, cCambOcra
COnsdcrabc.
2. LA CUESTION DEL MONOPOLIO
OdramOscspcrargucOstratadOsdcvdamatrmOnaCOn-
CcdcscnunpapcmpOrtantca rgmcndcasrcaCOncs sc-
Xuacs guc dcbcn cstabcCcrsc cntrc Os cspOsOs. c hcChO,
c ugarguccscsrcscrvadOcncOscsrcatvamcntc rcstrn-
gdO. COmOsaOb| ctvaCndc a rcaCn COnyuga hubcsc
prcCcddO, y dc c|Os, a a Ob|ctvaCn dc as rcaCOncs sc-
Xuacsgucsc dcsarrOan cn ca, COmOstOdaa apCaCn
gcCOnvcncapOrtara avdacntrcdOsdc| asctOdavacnuna
rcgn dc sOmbra a Cucstn dc scXO COnyuga.
sCrcCn sndudatradCOna . atn, cnc mOmcntOcn
guc sncmbargO va a cgsarsObrccsc asuntO -l| andO as
prcCauCOncsguchan dc tOmarscparaprOCrcarh|OsbcOs,
prcsCrbcndOc cstadOlsCOymOradc Os luturOs padrcs,
nstaurandO nCusO nspcCtOras guchabrn dc nm sCursc
cn avda dc as|vcncs parc|as- subraya a dlCutadguc
pucdchabcrcn aCcptarunacgsaCnguc scOCupascdccsas
COsas.
AcsadsCrcCngrcga scOpOndraatcnta mctCu-
29. Cf. El uso de los placeres, cap. m; Plat6n, Leyes, VI, 779e-780a.
! 54
LA MUJER
Osdad dc a pastOra Crstana, a partr dc a Ldad Mcda.
cntOnCcs sccmprcndcratarcadc rcguarOtOdO-pOsCO-
ncs, lrcCucnCa, gcstOs, cstadOdcnmOdcCadaunO,COnOC-
mcntOpOrcunOdcasntcnCOncs dcOtrO, sgnOsdcdcscO
pOr un adO, scacs dc aCcptaCn pOr c OtrO, ctCtcra. La
mOrahccnstCay rOmana, pOrsupartc, dCcpOCOsObrccsO.
LOntOdO,varOsprnCpOsmpOrtantcsaprOpstOdcas
rcaCOncscntrcc usOdc OspaCcrcsy avda dD matrmO-
nO sc cnCucntran lOrmuadOs cn agunOs dc csOs tcXtOs.
HcmOsvstOguc, tradCOnamcntc, c azOcntrccaCtOsc-
Xua y c matrmOnO sc cstabcCa a partr y cn lunCn dc
a ncCcsdad dc tcncr una dcsCcndcnCa. Lsta lnadad prO-
CrcadOralgurabacntrc as razOncs paraCasarsc, cra ca a
guc haCa ncCcsaras as rcaCOncs scXuacs cn c matrmO-
nO, cra su auscnCa, pOr O dcms, a guc pOda dsOvcr a
unn COnyuga, crapara tcncrcn Cucnta as mc|Orcs COnd-
COncs pOsbcs dc prOCrcaCn pOrO guc schaCaa as pcr-
sOnas Casadas Ccrtas rcCOmcndaCOncs sObrc a mancra dc
Cumpr c aCtO COnyuga [c mOmcntO guc dcba csCOgcrsc,
crgmcngucdcbaprcCcdcrO). LratambnparacvtarOs
nCOnvcncntcsdc as dcsCcndcnCas cgtmas pOrOgucsc
Ob|ctabanas rcaCOncscXtramatrmOnacs[nOsOparaas
mu| crcs, pOr supucstO, snO tambn para Os hOmbrcs). -
gamOs csgucmtCamcntcguccn Os tcXtOs CsCOs asntc-
ss dc azOmatrmOnaydcarcaCnscXua scadmtapOr
araznlundamcntadcaprOCrcaCn,yguc-paraOshOm-
brcs pOrOmcnOs- nOcran a naturacza msma dc Os aC-
tOs scXuacsn acscnCadc matrmOnO cn sasguc mp-
CabangucnO hubcsc paCcr snO cn aCOnyugadad. ucra
dc a Cucstn dc Os naCmcntOs cgtmOs, y tcncndO cn
Cucnta a cXgcnCa tCa dc dOmnO dc unO msmO, nO ha-
ba raznagunaparapcdraunhOmbrc, nCusO CasadO, guc
rcscrvasctOdOssus paCcrcs scXuacs asumu|cryaca sOa.
AhOrabcn,cn amOradcmatrmOnOrgurOsOgucscvc
lOrmuarsccn Os prmcrOs sgOs dcnucstracra, cslCvc-
rlCarOgucpOdramOsHamarunaCOnyugazaCn dcas
rcaCOncsscXuacs-una COnyugazaCn a avczdrcCtay
rcCprOCa. rcCta. cs a naturacza dc a rcaCn scXua a
guc dcbc cXCurguc scrcCurraa calucradc matrmOnO.
KcCprOCa, pucs cs a naturacza dc matrmOnO y dc azO
guc sc lOrma cn cntrc Os cspOsOs a guc dcbc cXCur Os
LA CUESTION DEL MONOPOLIO ISS
paCcrcsscXuacsguc pudcscncnCOntrarsccnOtrOstO. Ls-
tadO dc matrmOnO y aCtvdad scXua dcbcn pucs cgar a
COnCdr. y csOdc pcnO dcrcChO ms guc pOr c sOO Ob|ct-
vO dc una dcsCcndcnCa cgtma. LstaCOnCdcnCa-O ms
bcncmOvmcntOguctcndcahaCcrOsCOnCdr,nOsnCcr-
tO nmcrO dc dcsa|ustcs y dc pOsbcs mrgcncs- sc man-
lcsta cn a cabOraCn dc dOs prnCpOs. pOruna partc, cn
lunCndcOguccs, cpaCcrscXuanOpOdraadmtrsclucra
dc matrmOnO, O Cua mpCa prCtCamcntc guc nO dcbc-
ran sgucra tOcrarsccn un ndvduO nO CasadO, pOrOtra
partc, aCOnyugadad ga dc una mancra ta, guc acspOsa
:Orrc c rcsgO dc scrhcrdanO smpcmcntc pOr aprdda
dc sucstatutO, snOasmsmO pOrchcChOdcguc sumardO
pucda cnCOntrar su paCcr COn Otras guc ca.
1 . 5ndudaagunacs rarOvcr lOrmuar c prnCpO dc guc
tOda rcaCn scXua cs COndcnabc s nO cnCucntra su ugar
cn una rcaCn dc matrmOnO guc cs a nCa guc a haCc
cgtma. Ua|O a rcscrva dc guc guardc a mcdda pcrsOna
y c rcspctO dc as COstumbrcs, dc as cycs y dc dcrcChO dc
Os OtrOs, unhOmbrc sOtcrObcnpucdc busCar supaCcrCO-
mOsccOCurra,y scramuydlC, nCusOcncstamOraaus-
tcra, mpOncrc guc sc abstcnga dc absOutamcntc cn tan-
tO guc nO haya COntradO matrmOnO. Ls pOr clcCtO dc una
gran vrtud pcrsOna COmO c h|O dc MarCa, scgn dCc 5-
ncCa, rcChaz OsavanCcsdcasmu|crcsguccdcscaban, c-
gandOnCusOaavcrgOnzarscdchabcrcspOddOgustarCOmO
dc una lata (quasi peccasset).
30
ucdc Obscrvarsc guc n
dc rusa sc mucstra muy scvcrO rcspcCtO dc aprOsttuCn
y dcamancracnguccstOrganzada, prmcrOpOrgucvccn
cO unalOrma nOamOrOsadcamOryunacspcCcdcunn
a| cna a AlrOdta, dcspus pOrguc sus vCtmas sOn scrcs hu-
manOs guc nO COnscntcn, pcrO, a avcz guc anhca guc una
Cudad rcamcntc bcn gObcrnada dcCda abOrcsas nsttu-
COncs, nO magna sn cmbargO suprmras dc nmcdatO y
cmnar un ma tan nvctcradO. '
'
MarCO AurcO sc lcCta
dc suprOpa sObrcdad cn matcra dc paCcr scXua. ha sa-
30. Seneca, Consolaci6n a Marcia, 24.
3 1 . Di6n de Prusa, Discursos, VII.
! 56
LA MUJER
vaguardadO a lOr dc su|uvcntud, nO ha hcChO prcmatu-
ramcntcaCtOdcvrdad, nCusO harcbasadOc tcmpO,
ahOra bcn, cstas lOrmuaCOncs Omucstran Caramcntc. c
puntOdcavrtudnO cst cnchcChOdcguchaya rcscrvadO
sus paCcrcs sOparac matrmOnO, snO cnguchaya sab-
dO asmsmO dOmnarsc a s m smO paracspcrar, ms tcm-
pOdcOgucsucchaCcrsc, cmOmcntOdcpaadcarOspaCc-
rcs dc scXO. ' LpCtctOtambncvOCasndudac dca dc as
rcaCOncs scXuacs guc nOtuvcscn ugarantcs dc azOma-
trmOna,pcrOhaCcdcOb| ctOdcunCOnsc|Ogucscda, csc
COnsc|Ohadc scgurscsscpucdc, pcrOnOtcncguchaCcrsc
dc scmc| antc Castdad un prcCcptO arrOgantc. LnCuantOa
OspaCcrcs dc amOr, cs prcCsO, cn amcddadc OpOsbc,
COnscrvarscpurOantcs dc matrmOnO, s sc cntrcga unO a
cOs dcbc dcCdrsc pOr O guc cstpcrmtdO. NO mpOrtu-
ncsaagucOsgucOsusan,nOcsdcscCCOncs, nOpubgucs
pOr tOdas partcs guc t msmO nO haCcs usO dc cOs. '' La
cXtrcmada rcscrva guc cXgc cn a rcaCn scXua, LpCtctO
nO a|ustlCa pOr a lOrma dc matrmOnO, Os dcrcChOs y
dcbcrcs guc nstaura y as ObgaCOncs guc hay guc Obscr-
var paraCOnacspOsa,acXpCapOrguc sc dcbc unOa s ms-
mO, pucstOguccs unO un lragmcntO dc Os, pOrguc csprc-
CsO haCcr hOnOr a csc prnCpO guc habta durantc agn
tcmpOcn c CucrpO, y pOrguc dcbc unO rcspctarO a tOdO O
argO dc avda COtdana. L rcCOrdatOrO dc O guc unO cs,
ms guca COnCcnCa dc Os azOs COnc pr|mO, dcbc scr-
vr dc prnCpO pcrmancntc a a austcrdad. NO gucrrs
aCOrdartc, CuandO COmcs, dc gun crcs, t guc COmcs y tc
amcntas Lnas rcaCOncs scXuacs, i guncrcs,t gucha-
Ccs usO dc csas rcaCOncs Ln tu vda sOCa, cn tus c|crC-
COslsCOs, cntusCOnvcrsaCOncs, nO sabcsguccsaundOs
a gucn amcntas, un dOs a gucn c|crCtas . . . Y antc Os
msmOprcscntccntygucO vcyOOyctOdO,nOtcavcrgcn-
zas dcpcnsarasy dc Cumpras, hOmbrc nCOnsCcntc dc tu
prOpa naturacza, Ob|ctO dc a ra dvna. '
LnCambO, parcCcCarOguc MusOnO KulOprOCcdca una
COnyugazaCn ntcgra dc a aCtvdad scXua, pucstO guc
32. Marco Aurelio, Pensamientos, I, 1 7.
33. Epicteto, Manual, XXXIII, 8.
34. Epicteto, Conversaciones, II, 8 ( 1 2- 1 4).
LA CUESTION DEL MONOPOLIO ! 57
COndcna tOda rcaCnscXuadcsdccmOmcntOcngucnO sc
dcsarrOccn c marCO dc aCOnyugadady COn vstas a sus
Ob|ctvOsprOpOs. Lpasa|cdc tratadO sObrc as aphrodisia
guc scha COnscrvadO cn LstObcO scabrc COnunaCrtCaha-
btuadcavdadcdcscnlrcnO. unavdaguc,nOscndOCapaz
dcc|crCcrsObrcsmsmacdOmnOncCcsarO, scvcarrastra-
da a a pcrscCuCn ndclnda dc paCcrcs rarOs y rcbusCa-
dOs y dc rcaCOncs vcrgOnzOsas. AhOra bcn, a csaCOndc-
naCntrvaMusOnOaadcamOdOdcprcsCrpCnpOstva
unadclnCndcOguchaygucCOnsdcrarCOmOaphrodisia
dikaia, paCcrcs cgtmOs. sOn, dCc, Osguc OsCOpartCpcs
Cumpcn|untOscncmatrmOnOyparacnaCmcntOdc Os
h|Os(ta en gamoi kai epi genesei paidon synteloumena). YMu-
sOnO,cntOnCcs,prcCsacnclcCtOasdOshptcssgucpucdcn
prcscntarsc. Obcnas rcaCOncscXtraCOnyugacsscbusCancn
cadutcrO(moicheia), y sOnO msCOntrarOguc pucda darsc
a acy(paranomotatai); Obcn asCOnsgucunOlucradctOdO
adutcrO. pcrOdcsdccmOmcntOcnguccstnprvadasdcO
gucashaCcCOnlOrmcsaacysOncnsmsmasvcrgOnzOsas
y tcncn suOrgcncn adcpravaCn. ' L COnyugadadcs para
a aCtvdad scXua a COndCn dc su c|crCCO cgtmO.
LntrcctcmaantguOdcgucapcrscCuCndcmasadOn-
tcnsa dc paCcr COntradCc a ncCcsarO dOmnO dc s, y c
prnCpOdcgucnOpucdchabcrpaCcr cgtmO snOsOcn
c marCO dc a nsttuCn matrmOna, hay un pasO mpOr-
tantc guc MusOnO KulO transpOnc. Y saCa a COnscCucnCa
guc scmpOncnCusOspucdcparcCcrparad| CaamuChOs
dcsusCOntcmpOrncOs. Lm smO, pOrOdcms, aprcscnta
a prOpstOdc unaOb|cCn pOsbc. habragucCOnsdcrar
COmOCOndcnabcunarcaCnscXuaguc scprOdu|csccntrc
dOs pcrsOnas brcs y nO gadas pOr Os azOs dc matrmO-
nO? UnhOmbrcguctcncrcaCnCOnuna COrtcsana Ouna
mu|crnO Casada nO csOna nngn dcrcChO, y nO rOba a na-
dc acspcranza dc una dcsCcndcnCa. nCusO cn csas COn-
dCOncs, sc COmctc una lata -dc msmO mOdO guc scpuc-
dc COmctcruna lata y una n|ustCa sn haCcr daO a nadc
arcdcdOrdcunO. scmanChaunOy, a amancradcOspucr-
OOs, tOmaunOpaCcrcn su prOpa suCcdad. ' Lntrc as m-
35. Musonio Rufo, Reliquiae, xn (pp. 63-64).
36. /bid.
1
58
LA MUJER
pCaCOncsdccstaCOnCcpCndcasrcaCOncscscnCacscn-
trc matrmOnO y aCtvdad scXua, hay guc COOCar tambn
crcChazOOpucstOpOrMusOnOKulOa aCOntraCcpCn. Lsas
prCtCas, dCc, cn un tcXtO dcdCadO a a Cucstn dc sabcr
s tOdOs Os nOs dcbcn Crarsc, scOpOncna as cycs dc as
CudadcsgucvcanpOr mantcncr su pObaCn, sOn nOCvas
tambnparaOs ndvduOspucstOguccstanttcncruna
dcsCcndcnCa, pcrO sOntambnun atcntadOCOntracOrdcn
unvcrsaguclucgucrdOpOrOsdOscs. LmOnOpcCara-
mOsCOntranucstrOs dOscs anCcstracsyCOntraJptcr,prO-
tcCtOrdcalama, CuandOhaCcmOsscmc| antcsCOsas ucs
cXaCtamcntc dc a msma mancra guc aguc guc matrata a
un huspcd pcCa COntra Zcus, prOtcCtOr dc Os dcrcChOs dc
ahOsptadad, dc msmO mOdO guc aguc guc aCta n|us-
tamcntcparaCOnunamgOpcCaCOntraZcus, dOsdcaams-
tad, as aguc guc aCta n|ustamcntc COntra su dcsCcndcn-
CapcCaCOntrasusdOscsanCcstracsyCOntraZcus,prOtcCtOr
dc a lama. "37
OdramOs scntrOs tcntadOs a rcCOnOCcr agu a antC-
paCndcadcaCrstanadcguccpaCcrscXuacscnsms-
mOunamanCha,guc sOalOrmacgtmadc matrmOnO,
COn a prOCrcaCn cvcntua, pOdra haCcr aCcptabc. Ls un
hcChOguc cstcpasa|cdcMusOnOlucutzadOpOrLcmcntc
dc Ac|andracn c scgundO brO dc Pedagogo. 3
8
5ncmbar-
gO, s MusOnO-COmOamayOradc Os mOrastasantguOs,
COncXCcpCndcOsCnCOs-COnsdcracnclcCtOgucaprC-
tCa pbCa dc csta Casc dc rcaCOncs cs vcrgOnzOsa, scra
COn scgurdadlascarsudOCtrnaprcstarc adcadc guc c
paCcr scXua csun ma, y guc c matrmOnOha sdO nstau-
radO para rchabtar y rcguar cn un marCO cstrCtO su usO
ncCcsarO.5MusOnOcstmavcrgOnzOsatOdarcaCn scXua
lucradcmatrmOnO,nO csguccscgundOhayasdOsObrcm-
pucstOsObrc aprmcrapara gutarc suCarCtcrntrnscCO
dc lata, csguc, para c scr humanO, razOnabc y sOCa, pcr-
tcncCc a a naturacza msma dc aCtO scXua c nsCrbrsc
cn arcaCnmatrmOna yprOduCrcncaunadcsCcndcnCa
cgtma. ACtO scXua , azO COnyuga, prOgcnc, lama, Cu
37. Musonio Rufo, Reliquiae, xv (p. 78). Este texto es citado y comenta
do por J. T. Noonan, Contraception et mariage, pp. 66-67.
38. Clemente de Alejandria, El pedagogo, 1 1 , 1 0.
LA CUESTION DEL MONOPOLIO 1 59
dady hasta ms a, COmundadhumana, tOdO csOCOnsttu-
yc una scrc CuyOs ccmcntOs cstn gadOs y dOndc a cXs-
tcnCa dchOmbrccnCucntrasulOrmaraCOna. 5ustracrdc
caOspaCcrcsparascpararOsdcarcaCnCOnyugaypara
prOpOncrcs OtrOs lncs csCaramcntc cn clcCtO atcntarCOn-
tra Oguc COnsttuyc O cscnCa dc scr humanO. La manCha
nOcstcncaCtOscXua msmO, snOcnadcpravaCnguc
OdsOCaradcmatrmOnOcncguctcncsulOrmanatura
y sulnadad razOnabc. Ln csta pcrspcCtva, cmatrmOnO
COnsttuyc parac scrhumanOc nCOmarCO cgtmO dc a
unn scXua y dc usO dc as aphrodisia.
2. ApartrdccstapcrtcncnCacscnCadc as rcaCOncsydc
paCcrscXuacsa aCOnyugadadcgtma, scpucdcCOmprcn-
dcraprObcmatzaCnnucvadcadutcrOyccsbOzOdcuna
cXgcnCa dc dObc ldcdad scXua.
Ls sabdOguccadutcrOcra| urdCamcntcCOndcnadOy
mOramcntctaChadO pOr COnCcptO dc a n|ustCaguc haCa
unhOmbrc a aguc Cuyamu|cr scduCa. LO guc OCOnsttua
crapucs, cnunarcaCnscXualucradcmatrmOnO,chc-
ChO dcgucamu|crcstuvcraCasaday sOcschcChO, c cs-
tadO cvcntua dc matrmOnO, dc adO dc hOmbrc, nO tcna
pOrgu tOmarsccnCucnta,guccsCOmO dcCrgucc cngaO
ycdaOcranasuntOcntrcOsdOshOmbrcs-cgucschaba
apOdcradOdcamu|crycguc tcna sObrc cadcrcChOscg-
tmOs. 39 Lsta dclnCndc adutcrO, sOpOrc pcr|uCOa
dcrcChOdc mardO, craObastantcCOrrcntc paragucacn-
COntrcmOshastacnunamOra tancXgcntcCOmO adc LpC-
tctO.

Ln mcdO dc una COnvcrsaCn sObrc c tcma dc guc


c scrhumanOhanaCdOpara aldcdad (istis), aparcCc
un hOmbrc -unhOmbrc dc ctras (hilologos)- guc ha sdO
sOrprcnddOcnlagrantcdctOdcadutcrOygucacgaadOC-
trna dcArgudamO sObrc aCOmundad dc as mu|crcs. LOs
rcgaOs guc LpCtctO c drgc sc rclcrcn a dOs puntOs. Or
aprCtCadcadutcrO,cnprmcrugar,chOmbrchatrans-
grcddO c prnCpO dc ldcdad pOrc guchcmOs naCdO.
pcrO csa ldcdad LpCtctO nO a OCaza cnc marCO dc
39. Cf. El uso de los placeres, cap. III.
40. Epicteto, Conversaciones, 11, 4, 2-3.
1 60
LA MUJER
a nsttuCn matrmOna, ms an, n sgucra Cta c azO
COnyuga COmO una dc sus lOrmas cscnCacs, aCaraCtcrza
pOrOsazOsgucuncnaunhOmbrcCOnsusvcCnOs, susam-
gOs, suCudad, y Oguc COnsttuyc a susO|OscadutcrOCO-
mOlatacsc dcsgarrnguchaCccn csc tc| dO dc rcaCOncs
cntrchOmbrcs, dOndcCadagucncst amadOnO sOa rcs-
pctara Os dcms snOa rcCOnOCcrsc a s msmO. 5, rcCha-
zandOcsaldcdadpOr a guchcmOsnaCdO, pOncmOs tram-
pasa amu|crdcnucstrOvcCnO, l guhaCcmOs NOOtraCOsa,
nO csCcrtO, gucdcstrury suprmr. AgunAhOmbrc
lc, a hOmbrc dgnO, a hOmbrc rcgOsO. l Ls csO tOdO Y
as rcaCOncs dc bucnavcCndad, l nO as suprmmOs Y a
amstad y a Cudad, nO as suprmmOs tambn
'
Ls a
unO msmOya Os dcmshOmbrCs, cnCuantOscrcshumanOs,
a gucncs c adutcrO haCc pcr|uCO.
LOntOdO, a dcspcChOy a adOdccstaCaraCtcrzaCntra-
dCOna dc adutcrO, sc cnCucntran, cn Ccrtas rclcXOncs
sObrc avda dc matrmOnO, cXgcnCas muChOms rgurO-
sas, cnc dObc scntdOdcguctcndcna pOncr cn|ucgOCada
vczmsunprnCpOdcsmctracntrc chOmbrcy amu|cr,
y dcgucrcmtcn su|ustlCaCna rcspctOguccsdcbdOa
azOpcrsOnacntrcOsdOscspOsOs. AprOpstOdccsasvcr-
dadcs saudabcs guc COnOCcmOs dc c|Os pcrO guc, a lata
dchabcrsdO sulCcntcmcntcmaChaCadas,nOcstncnCOn-
dCOncsdc rcgrrcamcntcaCOnduCta, 5ncCaaudcaavcz
a Os dcbcrcs dc aamstady a Os dcunaldcdadCOnyuga
rgurOsamcntc smtrCa. 1 sabcs guc as ObgaCOncs dc
a amstad dcbcn Obscrvarsc rcgOsamcntc, pcrO nO haCcs
nada dc cO. 5abcs guc cs dcshOncstOagucguccXgc dc su
mu|craCastdadCuandO msmO scduCc a adc Os OtrOs,
tsabcsguc, asCOmOacaccstprOhbdOtcncrunamantc,
dc msmO mOdO a t tc cst prOhbdO tcncruna COnCubna.
Ls cnMusOnOdOndc sc cnCucntraartCuadOCOn ms dc-
tacc prnCpOdcunaldcdadCOnyuga smtrCa.' Lra-
zOnamcntO tcnc ugar cn c argO pasa| cdc tratadO Sobre
las aphrdisia dOndc sc dcmucstra guc sO c matrmOnO
pucdcCOnstturc azOnaturamcntccgtmOdcasrcaCO
4 1 . Ibid. , II, 4, 2-3.
42. Seneca, Cartas a Lucilio, 94, 26.
43. Musonio Rufo, Reliquiae, XII (p. 66).
LA CUESTION DEL MONOPOLIO 1 61
ncsscXuacs. MusOnOsccnlrcntaa OgucpOdramOsHamar
cprObcmadcaCrada. LacsCavacraaCcptadahastata
puntOCOmOOb| ctO scXuapcrtcncCcntca marCOdc aCasa,
gucpOdaparcCcrmpOsbcprOhbrsuusOaunhOmbrcCa-
sadO, cs sn cmbargO csOmsmO OgucMusOnOgucrcprO-
hbr,nCusO,anOta, scsacsCavanOcstCasada[COsaguc
dc| a supOncrguc unmatrmOnOdc csCavOs cn una Casatc-
na dcrcChOaCcrtOrcspctO). Y para lunOar csaprOhbCn,
MusOnOacgaunprnCpOdc smctra, Omsbcnun|ucgO
rcatvamcntcCOmpc|OcntrcunasmctracncOrdcndcdc-
rcChOyunasupcrOrdadcncdcOs dcbcrcs. Orunapartc,
CmO pOdra aCcptarscgucc mardO tcnga rcaCOncs COn
una Crada, mcntras gucnO scrcCOnOCca una cspOsa c dc-
rcChO dc tcncr rcaCOncs COn su srvcntc L dcrcChO guc
cs mpugnadO pOr un adO nOpucdc scr OtOrgadO pOr cOtrO.
Y s MusOnOcnCucntraa avcz cgtmOynaturagucchOm-
brc, cn a drcCCn dc alama, tcnga ms dcrcChOs guc a
mu| cr, cn c Ordcn dc as rcaCOncs y dc Os paCcrcs scXua-
cs cXgc una cXaCta smctra. crO pOr Otra partc csa smc-
tradc Os dcrcChOs scCOmpctaCOn ancCcsdad dc scaar
bcn,cncOrdcndcdOmnOmOra,asupcrOrdaddchOm-
brc. 5cn clcctO scpcrmtcsca mardO haCcr COnuna Cra-
da O guc sc pdc a una mu|cr guc nO haga COn un csCavO,
scra supOncr guc a mu|cr cs ms Capaz guc c hOmbrc dc
dOmnarsca smsmay dc gObcrnar sus dcscOs, aguCaguc
dcbc scr drgdacn aCasa scra pucs ms lucrtc guc aguc
gucadrgc. aragucchOmbrc scaclcCtvamcntcagucguc
tcnc a prmaCa, cs prcCsO guc rcnunCc a haCcr O guc sc
prOhbcaunamu|cr. Lncstc artc cstOCOdc matr mOnO, pa-
racgucMusOnOprOpusOun mOdcOtancstrCtO, scrcguc-
rcunalOrmadcldcdad. Obga dc msmOmOdOahOmbrc
y a amu|cr,nO scCOntcntaCOnprOhbrtOdO Ogucpudcsc
OOmprOmctcr c dcrcChO dc Os dcms hOmbrcs, nO sc COn-
tcnta n sgucraCOn prOtcgcra acspOsa OOntra as amcna-
zas gucpOdranCOmprOmctcrsucstatutOprvcgadOOOmO
ama dc Casa y COmO madrc, haCc aparcOcr c azO OOnyuga
OOmOun sstcmaguccgubracXaCtamcntc as ObgaOOncs
cn c usO dc Os paCcrcs.
Lsta OOnyugazaOnntcgra dcapraOtOa scXua guc sc
cnOucntracnMusOnO,ycprnOpOdcunmOnOpOOcstrO-
tOdc as aphrdisia rcscrvadOa matrmOnOsOn snduda cX-
1 62
LA MUJER
CcpCOnacs. cstamOs agu cn un puntO cn guc c artc dc a
vdadcmatrmOnOparcCcOrganzarscarcdcdOrdcprnC-
pOlOrmadcunacydcdObcprOhbCn. crOcnOtrOsguc
sc Cudan dc lOrmuar rcgas tan rgdas, pucdc vcrsc dbu-
|arsctambnuna cXgcnCa dc ldcdadguc rcCamamOda-
dadcs dc COnduCta y mancras dc haCcrun pOCO dlcrcntcs.
LsOs autOrcsnOacgan unaprOhbCn cXpCta, snO an-
guctuddcprcscrvarc azOCOnyugaCOnOgucpucdcsupO-
ncr dc rcaCn ndvdua, dc apcgO, dc alcCtO y dc rcspctO
pcrsOna cntrc Os Cnyugcs. Lsa ldcdad sc dclnc mcnOs
pOr una cy guc pOr c cstO dc rcaCn COn a cspOsa, pOr
unamancradc scry dcCOmpOrtarscparaCOnca. Larcnun-
CatanCOmpctaCOmO scapOsbc a as rcaCOncs cXtraCOn-
yugacsdcbcCOrrcspOndcr, dc adOdcmardO,aabsgucda
dc una dcCadcza cn csas rcaCOncs, dcbc scr clcCtO dc una
COnduCta a avcz hby alcCtuOsa, a avcz guc scpdc a a
mu|crCcrta sutcza cn a tOcranCa dc hcChO guc nO tcnc
ms rcmcdOguc COnCcdcryguc scramprudcntcnOObscrvar.
L tcXtO atnObastantctardOguclucCOnsdcradOmuChO
tcmpOCOmOunatraduCCndcaEcon6mica dc scudO-Ar s-
ttccs yuXtapOnc as a una pcrspcCtva tradCOna sObrc a
dgndad dc a cspOsa unas advcrtcnCas dc prudcnCa y dc
aCOmOdO. OrunadOcautOrprcsCrbcamardOgucCudc
tOdOOncCcsarOaunacspOsagucdcbcCOnvcrtrsccnama-
drcdcOsh|Osguccspcra,cprcsCrbrtambngucnOpr-
vc a a mu|crguchadcspOsadO dc hOnOrgucc cs dcbdO.
crO pdc guamcntc guc Os dOs cspOsOs sc mpdan c unO
a OtrO haCcr nada v y dcshOncstO, rcCOmcnda a hOmbrc
guc nO sc aCcrguc a su cspOsa snO COn mOdacs hOncstOs,
muChOCOmcdmcntOy rcspctO(cum hones tate, et cum multa
modestia et timore); dcscaguccmardOnO sca n ncggcn-
tc n rgurOsO(nee neglegens nee severus) : tacs scntmcn-
tOs sOn Os guc CaraCtcrzan as rcaCOncs dc una COrtcsana
y dc suamantc, COn sumu|cr, pOrc COntrarO, cbucnma-
rdOdcbcrmOstrarunaatcnCn,pcrO tambnunarcscrva
a a guc a cspOsa rcspOndcr COn pudOr y dcCadcza, mOs-
trandO apartcs guacs alcCtOy tcmOr. Y a avczgucac-
ga c vaOr dc csa ldcdad, c autOr dc tcXtO da Caramcntc
44. Seudo-Arist6teles, Econ6mica, III, 2.
45. Ibid. , III, 3.
LA CUESTION DEL MONOPOLIO
'
'
a cntcndcra amu|crguc dcbcrtcncrcnOguc scrclcrca
aslatasdc sumardOuna aCttudrcatvamcntcaCOmOdat-
Ca, guc Ovdc tambn as Cupas guc su mardO, cn c dc-
sOrdcndcsuama, hayapOddO tcncrCOntraca(si quid vir
ani mae passione ad ipsam peccaveri t); gucnOccvcnnguna
guc| ay nO ctcngarcnCOrpOrOguchahcChO, snO guc atr-
buyatOdOcsOaacnlcrmcdad, aancXpcrcnCaO acrrOrcs
aCCdcntacs. asrcCprOCamcntcstccstardspucstOa mOs-
trarc su agradcCmcntO dcspus dc su CuraCn.
c msmO mOdO, Os Preceptos conyugales cstabcCcn c
prnCpOdc una ldcdadrcCprOCa. NO OlOrmuan sncm-
bargO COmO una cXgcnCa rgurOsa y lOrmamcntc smtr-
Ca, sc tcXtO supOnc, sntcncr sgucraguc rcCOrdarO, guc
amu|crdcbcldcdadasumardO,daacntcndcrgucabs-
gucdadcOtrOspaCcrcscsparacmardOunalataaCasObas-
tantc lrcCucntc, pcrO tambn bastantc nma. LOn tOdO, cs
cn c ntcrOr dc azOdc matrmOnO, cn lunCn dc O guc
sOn as rcaCOncs alcCtvas cntrc Os dOs cspOsOs -y nO cn
lunCn dc Os dcrcChOs y dc as prcrrOgatvas- COmO dcbc
rcsOvcrscaCucstn. AmardO, utarCOcpdcgucnOtcn-
garcaCOncs scXuacs COn Otras mu| crcs. nO sO pOrguc sc-
ra una amcnaza para c rangO dc a cspOsa cgtma, snO
pOrgucscraunahcrda-unahcrdanaturay guchaCc su-
lrr. KcCucrdaOguc suCcdccntrcOsgatOs, a OsguccOOr
dc un pcrlumc pOnc lurOsOs, dc msmO mOdO, as mu|crcs
scpOncnlurOsasCuandO sumardO tcncrcaCnCOnOtras
mu|crcs, cspucsn|ustO(adikon) haCcrcssulrrunapcnatan
vOcntapOrunpaCcrguccs pOCaCOsa, y aCOnsc|ascgur,
COnaprOpacspOsa, cc| cmpOdcapCutOrgucnO scaCcr-
Ca a sus abc| as s ha tcndO rcaCn COn mu|crcs. crO n-
vcrsamcntc, utarCO da a as cspOsas c COnsc|O dc mOstrar
CcrtatOcranCa, nO sOvac msgucCcrrcn Os O|Os-un
pOCOCOmOas cspOsas dc Os rcycs dc crsagucpartCpan
cn Os banguctcs COn sus mardOs pcrO rcgrcsan a sus Casas
CuandO, a cgar a cmbragucz, sc ama a Os msCOs y a
as COrtcsanas-, dcbcran dcCrsc guc, s sus cspOsOs van
a busCar sus paCcrcs COn una hctara O una Crada, cs pOr
rcspctOhaCacas, ypOrgucnO gucrran haCcrcs COmpartr
46. Ibid. , III, 1 .
47. Plutarco, Preceptos conyugales, 44, 1 44c-d.
1 64
LA MUJER
su dcscnlrcnO, su CcnCay sus cXCcsOs. As c matrmOnO,
COmOazOdcalcCtOy rcaCndcrcspctO,muChOmsgucCO-
mO cstruCturacstatutara, rcCama tOdas as aCtvdadcs sc-
Xuacs y COndcna tOdas as guc tuvcscn ugarlucra dc . Y
s tcndcacXgrunaldcdadsmtrCacnOs dOs COpartC-
pcs, COnsttuyctambnunugardctransaCCndOndccapc-
gO dc mardO a a mu|cry a prudcnCa dc a cspOsa haCa
c mardO cnCOntrarn CmO COmpagnarsc. Os paCcrcs cX-
tcrOrcs dc hOmbrc nO scrn ya cn clcCtO rcCOnOcdO dc
su supcrOrdad cstatutara, snO dc Ccrta dcbdad guc c
hOmbrcdcbcmtartantOmc|OrCuantOgucamu|cratOc-
ra pOrunaCOnCcsnguc, a avczgucaCasO savaguarda su
hOnOr, prucba tambn su alcCtO.
3. LOS PLACERES DEL MATRIMONIO
La dclnCn dc matrmOnO COmO azO tan cXCusvO COmO
sca pOsbc para c c|crCCO dc as aphrodisia sc abrc [O pO-
draabrrsc) sObrc unCOn|untOdcCucstOncs rclcrcntcsa a
ntcgraCn, c papO, a lOrma y a lnadad dc Os aCtOs dc
paCcr cn c |ucgO dc as rcaCOncs alcCtvas O cstatutaras
cntrc c hOmbrc y a mu|cr.
Uc hcChO, dcbc rcCOnOCcrsc guc nCusO cn as lOrmas dc
rclcXndOndccmatrmOnOOCupaunugarmpOrtantc, a
cCOnOma dc Os paCcrcs cn a rcaCnCOnyuga cs tratada
COn cXtrcma rcscrva. L matrmOnO, cn csa mOra rgurOsa
gucprOlcsanagunOs,cXgccmOnOpOOdcpaCcr,pcrOapc-
nas sc mcnCOnagupaCcrcsscrnadmtdOscn , yCucs
OtrOs cXCudOs.
5ncmbargO scaudcadOsprnCpOsmuygcncracs. Or
un adO, scacgaguca rcaCnCOnyuga nO dcbc scra|cna
a LrOs, a cscamOrguc agunOs dc Os lsOlOs gu scrOn rC-
scrvar a Os muChaChOs, pcrO guc nO dcbc tampOCO gnOrar
O cXCuraAlrOdta. MusOnO, cnctcXtOdOndcmucstraguc
c matrmOnO, c|Os dc scr un ObstCuO, cs una ObgaCn
paraclsOlO, acgaagrandczaycvaOrdccstadOmatr-
mOna,y rcCucrdaCucssOnastrcsgrandcsdvndadcsguc
vcansObrc. Hcra,a agucnOsdrgmOsCOmO a apatrO-
nadchmcncO, AlrOdta, pucstOguc schaamadO"Aphro-
LOS PLACERES DEL MATRIMONIO
'

dision erg on a COmcrCO dc cspOsO COn a cspOsa, y LrOs


[ agupOdraclcCtvamcntcapCarscmc|Orguca aunn
cgtmadchOmbrcy dcamu|cr ). Juntas, cstastrcspOtcn-
Cas tcncnpOrlunCnunraOsdOs cspOsOs paraaprOCrca-
Cn dc Os h|Os. "
c a msma mancra scr COmO utarCO
alrmccpapcdcAlrOdtaydcLrOscnOgucCOnsttuycprO-
pamcntc c azO COnyuga .
LOrrcatvamcntca cstaprcscnCadc a pasnamOrOsay
dc as vOuptuOsdadcs lsCas cn c matrmOnO, sc pOnc cn
|ucgOOtrO prnCpO, nvcrsOdcprmcrOpcrOtambnmuy
gcncra . a sabcr, gucnOhayguc tratara aprOpacspOsaCO-
mOauna amantc yguccncmatrmOnOhaygucCOnduCrsc
COmOmardOmsgucCOmOamantc.

5c COmprcndcgucc
vc|OprnCpOdcadcCcnCaCOnyugatOmctantOmsvaOr
CuantO guc c matrmOnO tcndc a COnstturc nCO ugar
CtO para Os paCcrcs dc scXO. Ls prcCsO guc AlrOdta y
LrOscstnprcscntcscncmatrmOnOy cnnngnOtrO stO,
pcrOCOnvcncpOrOtrapartcgucarcaCn COnyuga scad-
lcrcntcdcadcOsamantcs. LnCOntramOscstcprnCpOba|O
varaslOrmas. Yascaba|OalOrmadcunCOnsc|Odcprudcn-
Ca, sndudamuytradCOna . dc nCar aaprOpamu|crcn
paCcrcs dcmasadO ntcnsOs, sc COrrc c rcsgO dc darc cC-
COncsdcasgucharunmausOygucamcntarcmOshabcrc
cnscadO.
'
Ya sca ba|OalOrma dcCOnsc|OsdadOs a Os dOs
cspOsOs. guccnCucntrcnunava ntcrmcdacntrc unaaustc-
rdadcXCcsvayunaCOnduCtadcmasadOCcrCanadcadcOs
dcpravadOs, ygucc mardO rcCucrdc snCcsargucnOpucdc
tcncr rcaCn COn a msma mu|cra a vcz COmO cspOsa y
COmOamantc (hos gamete kai hos hetaira).52 Ya sca tambn
ba| Oa lOrma dc una tcss gcncra . cs tratar a a prOpa mu-
|crCOmO adtcra c COmpOrtarsc dcmasadO ardcntcmcntc

COn ca. ' L tcma cs mpOrtantc, pucs vOvcrcmOs a cnCOn-


trarO cn a tradCn Crstana, dOndc aparcCc muy prOntO
[Lcmcntc dc Ac|andra sc rclcrc a cn Os Stromates), y
48. Musonio Rufo, Reliquiae, XIV.
49. Plutarco, Dialogo sobre el amor, 759e-f.
50. Seneca, Fragmentos, 85 (ed. Haase).
5 1 . Plutarco, Preceptos conyugales, 47, 1 44f- 1 45a; cf. tambien 1 7, 1 40c.
52. Ibid. , 29, 1 42a-c.
53. Seneca, Fragmentos, 85.
54. Clemente de Alejandria, Stromates, II, 1 43, 1 .
1 66
LA MUJER
dOndcsubs str muChOtcmpO[ranCsCOdc 5acs dcsarrO-
a sus mpCaCOncs cn a Introducci6n a la vida devota);
SS
paraCOmprcndcrsuscntdOcnOscstOCOsgucOlOrmuan,
haygucrcCOrdarsndudagucparacOscprnCpOnatura
y raCOna dc matrmOnO O dcstna a gar dOs cXstcnCas,
aprOduCrunadcsCcndcnCa, scrtaaCudadyprOvcChO-
sOparacgncrOhumanO cntcrO, busCarcnantctOdO scn-
saCOncs dc paCcr scra nlrngr a cy, atrOpcar c Ordcn
dC Os lncs y transgrcdrc prnCpO guc dcbc unr, cn una
parc| a, a un hOmbrc y una mu| cr.
crO dc unamancramsCOnCrctascpantcac prObcma
dcsabOrgucstatutOyCucslOrmasdcbctOmarcnasrca-
COncs dcmatrmOnOaprCtCadcOspaCcrcs, y sObrcgu
prnCpOs van a pOdcr apOyarsc Os prcCcptOs dc su mta-
Cn ntcrna. csdc c mOmcntO cn guc c matrmOnO pdc
unazOCOnyugagucdcbc scra avczunarcaCnpcrsOna
atamcntcvaOrzaday c ugarcXCusvOdcasrcaCOncsdc
paOcr, pcrmtdOhastacntOnCcsbastantcbrcmcntcahOm-
brccnOs mrgcncsdcsumatrmOnO, l CmOvacstacstruO-
turaadcscmpcarahOrasupapcdcprnCpOdcrcguaCn?
l Qu austcrdadscrcgucrrcncscmatrmOnO, s dcbc scr
a avcz cms lucrtc dc Os azOsndvduacsy c nCOu-
gardcOspaCcrcscgtmOs ? LaslOrmuaCOncs, amayO ra
dcasvcCcs, sOnbastantcvagas, unpOCOCOmOasguc sc cn-
CucntrancnctcXtOatnOgucpasapOrscrctcrCcrbrO dc
aEcon6mica atrbudaaArsttccs, cautOrpdca ama-
rdOgucscaCcrgucasumu|crCOnmOdacs hOncstOs(cum
honestate), muOha rcscrvay rcspctO (cum multa modestia
et timore); c prcsCrbc guc c habc COn c cngua|c dc un
hOmbrc dcbucnacduCaCngucnOscpcrmtc snO aCCOncs
cgtmas y hOnOrabcs. c aCOnsc| a tratara su cspOsa COn
rcscrva y dcCadcza (verecundia et pudore).
S
6
cmancrams prcCsa, aaustcrdadntraCOnyuga sc|us-
tlCarpOras dOs grandcslnadadcsnaturacsy raCOna-
cs guc sc rcCOnOCcn a matrmOnO. Ln prmcr ugar, pOr
supucstO,aprOCrcaCn. LsprcCsO-5ncCaOsubraya,pcrO
hcmOsvstOtambnguchabamdCOs gucOrcCOrdaban-
gucnOscdcpaCcrCOmOlnadadaunaCtOgucanatura
55. Francisco de Sales, lntroduccion a Ia vida devota, Ill, 39.
56. Seudo-Aristoteles, Economica, m, 3.
LOS PLACERES DEL MATRIMONIO 1 67
czadspusOparaaprOCrcaCn,y s Os dcscOsdc amOrhan
sdOdadOs a Os hOmbrcs, nO cs paraguc paadccn a vOup-
tuOsdad, cs para guc prOpagucn su cspcCc (non voluptatis
causa, sed propagandi generis). s1 c csc prnCpO gcncra,
MusOnOsaCabaaCOnCusndcgucasrcaCOncs scXuacs
nOpOdrantcncrugarcgtmamcntcsnOaCOndCndctcncr
pOr mcta csa prOCrcaCn, cnCuantOaagucOsgucnOpcrs-
gucnCOmOlnadadsnOcpaCcr,sOnn|ustOsyCOntrarOs
a a cy, aun CuandO tcngan ugarcn c matrmOnO. " Lsta
rcga,gucsccnCucntratambncnOsptagrCOs, parcCcha-
bcr scrdOpara|ustlCarCcrtOnmcrOdcprOhbCOncstra-
dCOnacs. agucscrclcrc a as rcaCOncsscXuacsdurantc
arcga[guc, scgnOs mdCOs, pucdc cvarsc asmcntc),
yagucasvcdadurantcctcmpOdccmbarazO[nOsOpOr-
gucscrancstrcs, snOsObrctOdOpOrgucpOdranCOmprO-
mctcr a sObrcvvcnCa dc cmbrn). crO, lucra dc cstas
rcCOmcndaCOncsgcncracs, nOparcCcguchayatcndOugar,
a pcsar dc adcntdad dc prnCpO, c gncrO dc ntcrrOga-
COncs guc cnCOntrarcmOs cn a pastOra Crstana sObrc a
cgtmdaddc as rcaCOncs scXuacs cn CasO dc cstcrdad
rcCOnOCdaO dcspus dc a cdad dc a mcnOpausa, y sObrc
as ntcnCOncs gucpucdcntcncr, antcs O nCusOdurantcc
aCtO,unOyOtrOdcOsdOsCOpartCpcs. LacXCusndcpa-
Ccr COmO lnadad parcCc cn clcCtO habcr sdO, cn Os ms
rgurOsOs dc Os mOrastas, una cXgcnCa, pcrO csa cXgcn-
Ca cra ms una pOsCn dc prnCpO guc un csgucma guc
pcrmtcscrcguarOs COmpOrtamcntOsy COdlCarprcCsa-
mcntc sus lOrmas pcrmtdas O prOhbdas.
La scgundagranlnadad dc matrmOnO -c arrcgOdc
una vda COmn y cntcramcntc COmpartda- COnsttuyc c
OtrOprnCpOgucrcCamaaaustcrdadcnc ntcrOrdcas
rcaCOncsCOnyugacs . AguagucalnadadprOCrcadOra,
cstc prnCpO nOtrazauna rcpartCn Caracntrc Oguc cs-
tpcrmtdOyOguccstprOhbdO. crOCcrtOsautOrcs-y
muy cn prmcrugar utarCO- c haCcn dcscmpcar, cn a
artCuaCndc as rcaCOncs dcpaCcrsObrc arcaCnCOn-
yuga, un papc ms sut y ms COmpc|O. Ls guc, pOr una
partc, a ObgaCn dc haCcr dc a cspOsa una COmpacra a
57. Seneca, Consolaci6n a Helvia, 1 3, 4.
58. Musonio Rufo, Reliquiae, XII (p. 64).
'
s LA MUJER
a guc abrc unO su ama mpOnc guc sc tcnga para COn ca
un rcspctO guc nO sc drgc smpcmcntc a su rangO y a su
cstatutO, snOasudgndadpcrsOna,crgmcndcasaphro
disia dcbc cnCOntrar ah un prnCpO dc mtaCn ntcrna.
crO, pOrOtrapartc, savdadcmatrmOnOdcbc tcncrCO-
mOlnaCOnsttuCndcunaCOmundadpcrlcCta-unavcr-
dadcralusndccXstcnCa-, sc vcCaramcntctambnguc
as rcaCOncs scXuacs y Os paCcrcs, s han sdO COmpart-
dOs y tOmadOs cn COmn, COnsttuycn un laCtOr dc aCcrCa-
mcntO cntrc Os cspOsOs. La lOrmaCn dc un azO sdO y
surclOrzamcntO sOn cncusOdcasaphrodisia nO sOuna
garanta, snOunccmcntOgucaslavOrcCc. cahunavaO-
rzaCn dc Os paCcrcs scXuacs [COn ta dc guc cstn ntc-
gradOs cnarcaCn matrmOna y bcn nscrtadOs cnca],
unda a a rcCOmcndaCn dc unaaustcrdad cn su prCtCa
guccspcrmta|ustamcntcdcscmpcarcscpapcpOstvOcn
a unn COnyuga.
Lstc prOCcsOcn cspra dc aaustcrdadncCcsaray dc a
ntcnsdaddcscabcaparcCcCaramcntccnOsPreceptos con
yugales. LOnsttuyc nCusOunO dc sus hOs COnduCtOrcs. L
tcXtOrctOma agunOs dc Os vc|Os prnCpOs COnOCdOs sO-
brccpudOrycscCrctOgucdc bcnrOdcarnOsOaaCtOprO-
CrcadOr snO a Os smpcs gcstOs dc paCcr, COmO c bcsO y
as CarCas,

rcCucrda tambn, translOrmandO una lrasc


COnOCda dc HcrdOtO, guc c pudOr dc una cspOsa nO dcbc
Cacr COn c vcstdO guc sc guta,' n a OsCurdad cnCubrr
CuagucrCcnCa, CtandO a unamu|crguctratabadc csCa-
par dc pOhaCndOc Obscrvarguc tOdas as mu|crcs va-
cngua unavczgucam paracst apagada, utarCOhaCc
nOtargucacspOsa|ustamcntcnOtcncpOrgu scrCOmOas
Otras, snOgucOCutapOranOChcy sngucscpucdavcrsu
CucrpO, dcbc haCcrbrar Oguchay dc vrtuOsO cn ca (to
sophron autes). crO Oguchay dcvrtuOsOcncacsasms-
mO Ogucaapcga cXCusvamcntc a sumardOy a dcstna
prOpamcntc a . su COnstanCa y su alcCtO

'
Ln tOrnO a csc prnCpO dc una rcscrva aCOgcdOra, dc un
pudOrgucsgnlCaacXCusvdaddcunapcgO, utarCOdc
59. Plutarco, Preceptos conyugales, 1 3, 1 39e.
60. Ibid. , 1 0, 1 39c.
6 1 . Ibid. , 46, 1 44e-f.
LOS PLACERES DEL MATRIMONIO
'
sarrOa CcrtO nmcrO dc COnsc|Os guc cXCuycn tantO una
austcrdad dcmasadO puntOsa COmO una laCdad sn rc-
tcnCn,y csOOmsmOdc adOdchOmbrc gucdcdcamu-
|cr. 5n duda, COmOa|OvcncspartanaCuyOc|cmpOCta, una
bucna cspOsa nO dcbc haCcr ca msma nsnuaCOncs a su
mardO, pcrO tampOCO dcbc mOstrarsc lastdada pOras dc
, aprmcra aCttud tcndra agO dc dcsCaradO guc hucc a
COrtcsana, pcrO habra tambn cn a scgunda una arrOgan-
Ca namstOsa. ' 1cncmOs agu, dc mancra tOdava muy bO-
rrOsa, c csbOzO dc csas rcgas guc l| an as lOrmas dc as
nCatvas rcspcCtvas y dc Os sgnOs guc han dc ntcrCam-
barsc, dc as guc apastOra Crstanaharms tardc tantO
CasO. utarCOCOnCcdcmuChampOrtanCaaOspcgrOsguc
pucdcnCOmprOmctcr,cnasprmcrasrcaCOncs scXuacs dc
unaparc|a, cbucncntcndmcntO utcrOry asOdcz dc a-
zOguc sclOrma cntOnCcs. Audc a rcsgO dc as maas cXpc-
rcnCasgucpucdc tcncr a|Ovcn rcCn Casada, aCOnsc|anO
dctcncrsc cn cas, pucs Os bcnclCOs dc matrmOnO puc-
dcnaparcCcrms tardc.nOhaCcr COmOagucOsguc,habcn-
dO sulrdO a pCadura dc as abc|as, rcnunCan a haCcr a
rcCOcCtadcamc. crOtcmctambngucun paCcrlsCO
dcmasadOvvO cXpcrmcntadO a COmcnzO dc matrmOnO
cXpOnga a alcCtOa dcsvancCcrsc CuandO cscpaCcr dcsapa-
rczCa, vac ms guc c amOrdcba suvtadad a CarCtcrdc
Os cspOsOs y a a dspOsCn dc su csprtu. 5cr prcCsO
tambna O argO dc a vda matrmOna nO vaCarcn pO-
ncr cn|ucgOOguc pucda habcr dc bcnlCO para aamstad
COnyugacnasrcaCOncs scXuacscntrccspOsOs. ccsalun-
Cn dc rcaCtvaCn alcCtva -a a guc sc rclcrc cXpCta-
mcntcunOdcOsntcrOCutOrcs dcDialogo sobre el amor-
66
Os Preceptos conyugales dan dOs c|cmpOs prcC sOs. cvtar,
cntrc tOdas, as dsputas guc pucdan tcncr ugar cn a aCO-
ba. csguc as d sCOrdasy as rcCrmnaCOncs guc prOvOCa
c cChOnO cs lC apaCguaras cnOtrO ugar, O tambn,
CuandOsctcncaCOstumbrcdcCOmpartraCama,nOtOmar
62. Cf. tambien Plutarco, De las vi rtudes de las mujeres, 242b.
63. Plutarco, Preceptos conyugales, 1 8, 1 40c.
64. Ibid. , 2, 1 38d-e.
65. Ibid. , 2, 1 38f.
66. Cf. infra. cap. VI.
67. Plutarco, Preceptos conyugales, 39, 1 43e.
1 70
LA MUJER
unCuartOscparadOpOrguc schadsputadO,hacgadOcmO-
mcntO pOrcCOntrarOdcnvOCaraAlrOdtaguccscmc|Or
mdCO cn cstc gncrO dc macs.

L tcma OCupa unugarrcatvamcntcmpOrtantccncprO-


pO utarCO. VamOsacnCOntrarOcncDidJogo sobre el amor,
dOndc scrvrdc dsCrmnantccscnCacntrc camOrdc as
mu| crcscnguccpaCcrcsntcgrabca unpapcpOstvOcn
a rcaCn csprtua, y c amOr dc Os muChaChOs dOndc c
paCcr lsCO[guc scsupOncgucnO cs rcCprOCO)nOpucdcl-
gurarCOmOlaCtOrlavOrabccncntcrOrdcarcaCn. Lstc
tcmacsauddOguamcntccncBanquete de los siete sabios,
dOndc sc trata dc as vOuptuOsdadcs scXuacs cn COncXn
COn Os OtrOs paCcrcslsCOsa as gucvana mcnudOasOCa-
das. abraguczyamsCa. L ntcrOCutOr-MncslO-
haCc Obscrvar guc, cn tOdO artc O prCtCa, a Obra nO cst
cn a manpuaCn dc as hcrramcntas O dc Os matcracs,
snOcnOgucscgucrchaCcr. cergon dcargutcCtOnOCOn-
sstc cn c mOrtcrO guc mczCa, snO cn c tcmpO guc COns-
truyc, as Musas, CuandO scOCupandc ara O dc alauta,
nOtcncnOtratarca snO alOrmaCnmOra y c apaC:gua-
mcntO dc as pasOncs.

c a msma mancra, y n ms n
mcnOs guc atarca dc OnsOsnO cst cnc hcChO dc bcbcr
vnOcmbragantc, atarcadcAlrOdta(ergon Aphrodites) nO
cst cnasmpc rcaCn y COn|unCndcCucrpO(synousia,
meixis): cstcnc scntmcntO dcamstad(phi lophrosyne}, a
ncCcsdad (pothos}, as rcaCOncs (homilia) y c COmcrCO
(synetheia) rcCprOCOs. La rcaCn scXua, cn a vda COnyu-
ga, dcOc scrvrCOmOdc nstrumcntOpara alOrmaCny c
dcsarrOO dc rcaCOncs alcCtvas smtrCas y rcvcrsbcs.
AlrOdta-dCcutarCO-cscartcsanOgucCrcaaCOnCOr-
day aamstad(homophrosynes kai philias demiourgos) cntrc
hOmbrcsymu|crcs, pucsatravsdcsusCucrpOsyba|OcclcC-
tO dc paCcr ga y lundc a msmO tcmpO as amas.

68. Ibid. , 38, 1 43d.


69. Plutarco, Banquete de los siete sabios, 1 56c.
70. Ibid. , 1 56d. En Plutarque et le stoi'cisme (p. 1 09), Babut hace observar
que Antipatro, Musonio y Hierocles "se interesan mas bien en el matrimo
nio que en el amor; su meta parece ser sobre todo establecer que el matri
monio no impide l levar una vida filos6fica; finalmente no se encuentra rastro
en ellos de una de las ideas importantes del Amatorius, a saber, que Ia mu
jer es tan capaz como el hombre de inspirar Ia pasi6n amorosa".
LOS PLACERES DEL MATRIMONIO 1 7 1
LstOsCOnsc|OspucdcnparcCcrbastantcpcdcstrcs. NOpOr
cO dc| andclgurarcntrcOs prcmnarcs dc una argahs-
tOra. a dcaCOdlCaCndcasrcaCOncsmOracscntrccs-
pOsOs, ba|O c dObc aspcCtO dc una rcCOmcndaCn gcncra
dcrcscrvaydcunacCCnCOmpc| adcCOmunCaCnalcCt-
va a travs dc Os paCcrcs scXuacs.
*
Un prnCpO mOnOpOstCO. nada dc rcaCOncs scXuacs
lucradcmatrmOnO. UnacXgcnCadc dcshcdOnzaCn.
guc asCOn|unCOncs scXuacs cntrccspOsOsnOObcdczCan a
una cCOnOma dc paCcr. Una lnazaCn prOCrcadOra. guc
tcngan pOrOb|ctvOcnaCmcntOdcuna prOgcnc. 5On stOs
trcs dc Os rasgOs lundamcntacs guc marCan a tCa dc a
cXstcnCa COnyuga guc CcrtOs mOrastas dcsarrOarOn a
prnCpOsdcapOCampcra,y CuyacabOraCndcbcmu-
OhO a cstOCsmOtardO. crO nO sOn COn tOdO rasgOs guc c
scanprOpOs. hcmOspOddOcnCOntrarcXgcnCas scmc|antcs
cnas rcgasmpucstaspOratnaOsCudadanOsdcsuKc-
pbCa, pOdrcmOsvOvcrOsacnCOntrarms tardccn Oguca
gcsapudOrcgucrrdcunbucnmatrmOnOCrstanO.MuChO
ms guc una mOvaCn dc rgOr cstOCO, muChO ms guc un
prOycCtO prOpO dc amOra dc csa pOCa, cstOs trcs prnCpOs
nOCcsarOn, durantcsgOs,dcmarCarcpapcdclOCOdcaaus-
tcrdad scXuaguc scgusO haCcr dcscmpcar a matrmOnO.
crO aCOnstanCadc cstOs trcs prnCpOs nO dcbc haCcr-
nOs Crccrcn una puray smpc dcntdad. Lcrta mOra ms
OmcnOscstOCzantcdcapOCampcranOscCOntcntCOn
transmtr, dcsdc a utOpa patnCa hasta c CrstansmO,
c CdgO dc un matrmOnO mOnOpOstCO, dcstnadO a a
prOrcaCnydcsCOmadOrcspcCtOdcpaCcr. L aprtadcms
OcrtOnmcrO dcnlcXOncspartCuarcs guc COrrcspOndcn
aaslOrmasguctOmcntOnCcscdcsarrOOdcCutvOdcs.
LOnvcnc Obscrvarantc tOdO guc, cnatn, aObgaCn
dc nscrtar tOdOs Os paCcrcs scXuacs cn acstruCtura ma-
trmOna tcna una dc sus |ustlCaCOncs prnCpacs cn a
ncOcsdaddc prOpOrCOnara a Cudad Os h|Osdcguc ncCc-
stabapara subsstry COnscrvarsulucrza. Lnc Crstans-
mO, cnCambO,cncXOdcarclaCnscXuaCOncmatrmOnO
1 72
LA MUJER
sc|ustlCar pOrchcChO dc guc a prmcra cva cn sms-
ma asmarCasdcpcCadO, dc aCaday dcma, y dc gucc
scgundO pucdc darc una cgtmdad sObrc a guc dcbcmOs
nCusOprcguntarnOssaabsucvccntcramcntc. AhOrabcn,
cn MusOnO, 5ncCa, utarCOO HcrOCcs, nCusO saut-
dadtcncunpapcgucdcscmpcar, nCusOsadcsCOnlan-
za rcspcCtO dc Os arrcbatOs dc paCcr cs muy vva, c ncXO
cntrcmatrmOnOyaphrodisia nOsccstabcCc,cnOcscnCa,
npantcandOaprmaCadcOsOb|ctvOs sOCacsypOtCOs
dcmatrmOnO,npOstuandOunmaOrgnarOc ntrnscCO
a Os paCcrcs, snO gndOOs cntrc s pOr una pcrtcncnCa
dcnaturacza, dcrazny dccscnCa. gamOs, paratcncrcn
Cucnta as dlcrcnCas dc pOsCn y as varantcs dOCtrna-
cs, guccmOnOpOOscXuaguc sctcndca rcvndCarpara
c matrmOnO cn csa lOrma dc tCagravtamcnOs cn tOrnO
a as utdadcscXtcrnas dc matrmOnOOa ancgatvdad
ntcrna dc paCcr guc cn tOrnO a una tcntatva dc cvar
a aCOnCdcnCaCcrtOnmcrO dc rcaCOncs. aCOn|unCn
dcdOsCOpartCpcs scXuacs, c azOdua dcOsCnyugcs, c
papc sOCa dc a lama -y cstO cn a adcCuaCn tan pcr-
lcCta COmO sca pOsbc dc a rcaCn COn unO msmO.
1OCamOsaguunascgundadlcrcnCampOrtantc. LaOb-
gaCndcmantcncrcusOdcOsprOpOspaCcrcsdcntrOdc
marCO dc matrmOnO cra tambn para c guardn dc a-
tn,c| clcdcI sCratcsOcCudadanOdcArsttccsunama-
ncradcc|crCcrsObrc smsmOundOmnO,undOmnOhcChO
ObgatOrOpOrcprOpOcstatutOOpOraautOrdadgucdcbc
unO c|crCcr cn a Cudad. L prnCpO dc una ldcdad COn-
yugapcrlcCtascrcnapastOraCrstanaundcbcrnCOnd-
COnaparagucnscprcOCupcdcsusavaCn.LnCambO, cn
csa mOra nspradapOrc cstOCsmO, cs para satslaCcras
cXgcnCasprOpasdcarcaCnCOnunOm smO, paranOc-
sOnarOgucsccspOrnaturaczaypOrcscnCa,parahOnrarsc
aunOmsmOCOmOscrrazOnabcpOrOgucCOnvcnchaCcrdc
OspaCcrcs scXuacsunusOntcrnOamatrmOnOyCOnlOrmc
a sus lncs. 5n dudacscprnCpOguctcndcacXCur, nCu-
sO para Os hOmbrcs, a rcaCn scXua lucra dc matrmO-
nO, y a nO autOrzara snO para CcrtOs lncs dctcrmnadOs,
scrunOdc OspuntOs dc anCa|cparauna|urdlCaCn
utcrOrdcasrcaCOnOsCOnyugacsy dc aprCtCascXua,
COmO adc a mu| cr, aaCtvdadscXua dc hOmbrcCasadO
LOS PLACERES DEL MATRIMONIO 1 73
COrrcr c rcsgO dc Cacr, pOr O mcnOs cn prnCpO, ba|O c
pcsOdc acy, y cn c prOpO ntcrOr dc matrmOnO, un C-
dO prcCsOdr OguccstpcrmtdOOprOhbdOhaCcr,guc-
rcr O nCusO pcnsar. crO csa|urdlCaCn -guc scr tan
scnsbc ms tardc- cst gada a a pastOra Crst ana y a
su cstruCtura prOpa. AhOra bcn, nCusO cn Os tcXtOs ms
dctaadOs sObrc avda dc a parc| a, COmO Os dc utarCO,
nO csunarcgamcntaCnOguc scprOpOnc para dstngur
OpcrmtdOy OvcdadO, cs una mancra dc scr, un cstO dc
rcaCOncs, a mOra dc matrmOnO y Os COnsc|Os sObrc a
vdaCOnyugasOna avczprnCpOsgucvacnunvcrsamcntc
y rcgas paragucncs gucran dar a sucXstcnCauna lOrma
hOnOrabcybca. Ls aunvcrsadad sn cydcunacsttCa
dc a cXstcnCaguc dc tOdas mancras nO cs praCtCada ms
guc pOr unOs pOCOs.
LaCOnyugazaCndcas aCtvdadcs scXuacs guc tcndc
a OCazaracgtmdadsOcncmatrmOnOtcnccvdcn-
tcmcntc pOr COnscCucnCa su rcstrCCn manlcsta [pOr O
mcnOs cnOguc scrclcrc a hOmbrc, pucstO guc dcsdc haCc
muChO tcmpO scarcgucrc paraamu|crCasada). Adcms
acXgcnCadc una dsOCaCn cntrc c usO dc csOs paCcrcs
y alnadadhcdnCatcndcraunadcsCalCaCnntcrna
dc csa aCtvdad msma. crO hay guc COmprcndcr tambn
guc csas rcstrCCOncs y csa dcsCalCaCn van aCOmpaa-
dasdc OtrO prOCcsO. una ntcnslCaCndc vaOry dc scnt-
dO dc as rcaCOncs scXuacs cn c ntcrOr dc matrmOnO.
Orun adO, cn clcCtO, as rcaCOncs scXuacs ntcrCOnyuga-
cs nOsOnya a smpcmcntcCOnscCucnCay manlcstaCn
dc un dcrcChO, cs prcCsO guc tcngan ugar cn c ntcrOr dc
un haz dc rcaCOncs guc sOn as dc alcCtO, dc apcgOy dc a
rcCprOCdad. Y, pOr Otra partc, s c paCcr COmO lnadad
dcbc cmnarsc, ha dc utzrscc, pOr O mcnOs cn agunas
dcaslOrmuaCOncsms sutcs dccsatCa,COmOccmcntO
[a avcz nstrumcntO y garanta) cn c|ucgO dc as cXprcsO-
ncs alcCtvas cntrc Os cspOsOs.
Y csprcCsamcntccnnOmbrcdccsantcnslCaCndcva-
Or dc as aphrodisia cn as rcaCOncs COnyugacs, dcbdO a
papc guc sc c atrbuyc cn a COmunCaCn cntrc cspOsOs,
COmO sccmpczaa ntcrrOgardcmancraCadavcz ms dub-
tatvaaOsprvcgOsguchabanpOddOrcCOnOCcrsOaamOr
dc Os muChaChOs.
CAPiTULO VI
LOS MUCHACHOS
LOmparadaCOnsus atas lOrmuaCOncs dc apOCaCsCa,
a rclcXn sObrc c amOr dc Os muChaChOs pcrd, cn Os
prmcrOs sgOs dc nucstra cra, s nO aCtuadad, pOr O mc-
nOsntcnsdad, scrcdadyOguctcnadcvvO. 1Oma, adOn-
dcscmanlcsta,unaandaduralCmcntcrcpcttva.|ugandO
sObrc tcmas antguOs -a mcnudO Os dc patOnsmO-, par-
tCpa,pcrO dc mancra dcsvada, cn arcaCtvaCndcaCu-
turaCsCa. nCusOCuandOalOsOlatratadcvOvcra dar
aalguradc 5Cratcs suprcstgOdcantaO, camOrdcOs
muChaChOs, COnOsprObcmasgucpantca,nOCOnsttuycun
lOCOaCtvOyvvOdc rclcXn. asCuatrOdsCusOncs dcM-
XmO dc 1rO sObrc c amOr sOCrtCOnO pOdran prOpOrCO-
nar un argumcntO COntrarO.
LOCuanOgucrcdcCrguc aprCtCahayadcsaparcCdO
O guc sc haya vuctO Ob|ctO dc una dcsCalCaCn. Y tOdOs
Os tcXtOs mucstran Caramcntc guc cra tOdava COrrcntc y
guc scguascndOCOnsdcradaCOmOuna COsanatura. LOguc
parcCchabcrCambadOnO cs cgustO pOr OsmuChaChOs, n
c| uCO dc vaOrguc sc haCc sObrc gucncs tcncn csa nC-
naCn, snO a mancra guc sc prcgunta sObrc . csusO nO
dcaCOsamsma, snOdcprObcma,rctrOCcsOdcntcrsguc
sc c COnCcdc, dcsvancCmcntO dc a mpOrtanCa guc sc c
rcCOnOCccncdcbatclOslCOy mOra . LstadcsprObcma-
tzaCn tcncsndudamuChOs mOtvOs. AgunOs nCumbcn
a a nlucnCa dc aCutura rOmana, nO cs guc Os rOmanOs
lucscnmsnscnsbcsguc Os grcgOs a csa Casc dcpaCcr.
crO a dlC Cucstn dc Os muChaChOs COmO Ob|ctOs dc
paCcrscpantcaba,cncmarCOdcsusnsttuCOncs, COnmc-
nOs agudcza guc cn c dc una Cudad grcga. Or una partc
Os h|Os dc bucnas lamas cstaban bcn prOtcgdOs pOr
c dcrcChOlamary pOrascycspbCas, Ospadrcs dcla-
maprctcndanhaCcr rcspctarc pOdcr guc c|crCan sObrc
sush|Os, yalamOsacyScantinia, guc-UOswc OhamOs
[ 1 74]
LOS MUCHACHOS
'
tradO bcn-
'
nO prOhba a hOmOscXuadad, dclcnda a
adOcsCcntc brc dc abusO y dc avOcnCa. Or Otra partc,
y sn duda tambn a mOdO dc COnscCucnCa, c amOr dc Os
muChaChOsscpraCtCabasObrctOdOCOnOs|vcncscsCavOs,
sObrc CuyOcstatutOnOhabaguc prcOCuparsc. Ln KOmac
clcbOdcnaCmcntObrccrasusttudOpOrccsCavO, dCc
. Veyne. 2 nCusOhccnzada, nCusOmprcgnadadc lOsO-
la, KOma, CuyOs pOctas gustaban dc Cantara Os adOcsCcn-
tcs, apcnasdOcCOaagrancspcCuaCngrcgasObrccamOr
dc Os muChaChOs.
Adcms, aslOrmasguctOmarOnaprCtCapcdaggCay
sus mOdOs dc nsttuCOnazaCnhaCan muChO ms dlC
dc vaOrzara rcaCn COn Os adOcsCcntcs cn trmnOs dc
clCaCa cduCatva. LuandOQuntanOaudcamOmcntOcn
guc c muChaChO dcbc scr COnladO a macstrO dc rctrCa,
nsstccnancCcsdaddc ascgurarsc dcasCOstumbrcsdc
stc. cnclcCtO, Os nOs cstn Cas lOrmadOsCuandO pasan
a as manOs dc csOs prOlcsOrcs, y COnvcrtdOs cn mOzOs, tO-
dava sgucn|untO a cOs, hay guc vcar pucs COn c mayOr
CudadOpOrguc sucdadtOdavatcracnCucntrccnapurcza
dc macstrO una prOtcCCn COntra tOda Olcnsay pOr guc c
cXCcsOdc sus arrcbatOs scamantcndOa margcn dcaCcn-
CapOrsugravcdad, csprcCsOpucsguccmacstrO adOptc
rcspcCtOdc sus aumnOs Os scntmcntOs dc un padrcy guc
sc COnsdcrc COmO c rcprcscntantc dc gucncs c COnlan a
sush|Os. ' cmancra ms gcncra, CcrtadsmnuCndca
mpOrtanCadc as rcaCOncspcrsOnacs dcphilia, asCOmO
avaOrzaCndcmatrmOnOy dc azOalcCtvOcntrccspO-
sOs, COntrbuycrOnmuChOsn dudaagucarcaCndcamOr
cntrc hOmbrcs dc| ara dc COnsttur a prcnda dc una dsCu-
sn tcrCa y mOra ntcnsa.
QucdansncmbargOtrcstcXtOsmpOrtantcs. cdOgOdc
utarCO sObrccamOr, OtrO, mstardO, atrbudO a LuCa-
nO,yasCuatrOdscrtaCOncsdcMXmOdc1rOsObrccamOr
sOCrtCO. OdcmOsdc| ardcadOcstctmOtcXtO. nOpOrsu
CarCtcrrctrCOy artlCa -OsAmores dc scudOLuCanO
apcnas O sOn mcnOs, y arcaCtvaCn dc tcmas antguOs cn
l . Boswell, Christiani ty, social tolerance, and homosexuali ty, pp. 61 ss.
2. P. Veyne, "L' amour a Rome". p. 77.
3. Quintil iano, lnstituci6n oratoria, II, 2.
1 76 LOS MUCHACHOS
c|crCCOs aCadmCOs cs un rasgO dc pOCa. crO c tcXtO dc
MaXmO dc 1rO cst dcdCadO cscnCamcntc -cn csO COn-
sstc su tradCOnadad- a a dstnCn y a COmparaCn,
cn unas rcaCOncs masCunas, cntrc dOs Cascs dc amOr. c
guc cs bcO y |ustO y c guc nO O cs. Lsta dstnCn MX-
mO dc1rOahaCcCOnCdr, scgna tradCn patnCa, COn
a OpOsCn cntrc c amOrvcrdadcrO y c guc nO cs ms su
lasaaparcnCa. Y apartrdca,dcsarrOaaCOmparaCn
sstcmtCay tradCOna dc Os dOs amOrcs. 5cgn as Cua-
dadcs guc cs pcrtcncCcn prOpamcntc. unO mpCa v rtud,
amstad, pudOr, lrangucza, cstabdad, cOtrO mpCacXCc-
sO, OdO, mpudOr, nldcdad. 5cgn as mancras dc scrguc
Os CaraCtcrzan.unO cs hcnCOyvr, cOtrO cs alcmnadO
y barbarO. 5cgn as COnduCtas lnamcntc cn guc sc man-
lcstan. unO Cuda a amadO, O aCOmpaa a gmnasO, a a
Caza, aCOmbatc, Osguccnamucrtc,ynOcsncnanOChc
ncn asOcdad dOndcbusCasuCOmpaa, cOtrOcnCambO
huyc dc sO, busCa anOChcy a sOcdady cvta scrvstOCOn
ag
uc a guc ama.s
LOs daOgOsdcutarCOy dc scudO-LuCanOsObrcc amOr
cstan COnstrudOs dc mancra muy dlcrcntc. 5u LrtCa cs
tambnbnaray COmparatva. sctrataunavcz ms dc ds-
tngurdOslOrmasdcamOr ydcCOnlrOntarsuvaOr.crOcn
ugardcguccsaCOmparaCnsuCcdacncntcrOrdcunLrOs
dOmnadO, scsgucnOcntcramcntcrcprcscntadO,pOrcamOr
masCunO, para haCcraparcCcrcn dOs lOrmas mOramcn-
tcdcsguacs, partcdcdOslOrmasdc rcaCOncs naturamcn-
tc dstntas. a rcaCn COn Os muChaChOs y a rcaCn COn
as mu| crcs[y mas prcCsamcntcaguc scpucdc tcncrCOna
cspOsacgtmacn c marCO dc matrmOnO), y cs a csas dOs
lOrmas prcscntadas COmO dstntas a as guc sc cs har a
prcgunta dc vaOr, dc a bccza y dc a supcrOrdad mOra-
cs. LOn cstas dvcrsasCOnscCucnCasgucmOdlCanCOnsdc-
rabcmcntc a Cucstn dc a crtCa. guc c amOr pOr as
mu| crcsy snguarmcntccmatrmOnOlOrmanpartcdcpc-
nOdcrcChOdctcrrcnOdcLrOsydcsuprObcmatzaCn,guc
statOma apOyO cnaOpOsCnnaturacntrccamOr aprO-
pO scXO y c amOr a OtrO, y lnamcntc guc a vaOrzaCn
4. Maximo de Tiro, Disertaciones, 24, 1 ; 25, 1 .
5 .
Ibid. , 25, 2-4.
PLUTARCO
1 77
tCa dc amOrnOpOdryaclcCtuarscCOncsndcpaCcr
lsCO.
1a cs aparadO| a. luc cn tOrnO a cstaCucstn dc paCcr
COmO scdcsarrOarclcXn sObrc apcdcrastacn aAn-
tgucdadgrcga,cs cn tOrnOdc csamsmaCucstnCOmOva
a cntrar cn rcCcsO. Ls c matrmOnO, COmO azO ndvdua
susCcptbc dc ntcgrar as rcaCOncs dc paCcr y dc darcs
unvaOrpOstvO,cgucvaaCOnstturclOCOmsaCtvOpa-
ra a dclnCn dc una cststCa dc avda mOra. L amOr
dcOsmuChaChOsnOscCOnvcrtrpOrcOcnunalguraCOn-
dcnada. LnCOntrar Ccrtamcntc tOdava mancras dc cXprc-
sarsc cn a pOcsa y cn c artc. crO sulrr una cspcCc dc
COntraCatcX slOslCa. LuandO sccntcrrOguc, cnugar
dcbusCarcnunadcaslOrmasmsataspOsbcsdcamOr,
sccOb|ctar,COmOunansulCcnCaradCa, sunCapaCdad
dc dar un ugar a as rcaCOncs dc paCcr. La dlCutad dc
pcnsar as rcaCOncscntrc csa lOrmadcamOr y c usO dcas
aphrodisia habasdO durantcmuChOtcmpOcmOtvOdc su
vaOrzaCnlOslCa, scCOnvcrtc ahOracn arazn dcvcr
cn un gustO, un hbtO, unaprclcrcnCagucpucdcn tcncr
su tradCn, pcrO guc nO pOdran dclnr un cstO dc vda,
unacsttCadcaCOnduCtaytOdaunamOdadaddcrcaCn
COn unO m smO, COn Os OtrOs y COn a vcrdad.
L dOgO dc utarCO y c dc scudOLuCanO dan lc a a
vczdccsacgtmdadtOdavarcCOnOCdaaamOrdcOsmu-
ChaChOsydcsudcCnaCnCrcCcntcCOmOtcmavvO dcuna
cststCa dc a cXstcnCa.
1 . PLUTARCO
LDiaZo go sobre el amor dc utarCO scabrc y scCcrraba|O
c sgnO dcmatrmOnO. cspus dc su bOda, utarCO, COn
sumu|cr, ha dOcnpcrcgrnaCna 1cspas. gucrcn saCrl-
CaradOsypcdrcguclavOrczCacsaunngucunadcsavc-
ncnCacntrc sus lamas COOCababa|OOs pcOrcs auspCOs.
LacncnCasadcsusanltrOncscnmcdOdcunapcgucaag-
taCn. c |Ovcn UaCn, clcbO COdCadO, dcbc O nO Casarsc
COnamu|crguccpcrsguccbatc,pcrpcCa, raptO. Ld-
OgO tcrmna CuandO tOdO c mundO sc prcpara a lOrmar c
' "
LOS MUCHACHOS
COrtc|OdccsOs nucvOscspOsOsy saCrlCar adOsbcncvOcn-
tc. L dOgO sc dcsarrOa dc un matrmOnO a OtrO.

5c dcsarrOatambnba|Oc sgnOdc LrOs, cncmOmcn-


tO dc asErotidia, csas lcstas guc sc Cccbraban cn 1cspas
Cada CuatrO aOs, cn hOnOr dc AmOr y dc as Musas. Ls
a cscdOsa guc utarCOha tOmadO a pcChOs pcdrprOtcC-
CnparasumatrmOnO, csacscdOsaguc scnvOCarpa-
ra as bOdas dudOsasdcUaCnCOnsmcnOdOra. pucs parcCc
pOrCcrtO guc aprucbay lavOrcCcCOn subcncvOcnCaO
guc cst rcazndOsc. Lntrc tantO, utarCOhabrtcndO
guc vagarpara Cantarun argO cOgO dc LrOs, dc su dvn-
dad, dc su antgcdad, dc su pOdcr, dc sus bcnclCOs, dc a
lucrzaCOnaguc ccvay atraca as amas, as habrCOntr-
budO pOr su partc a CutO dc dOs guc Cccbran a msmO
tcmpO pOr tOda a Cudadcnlcsta. LrOsy GamOs, a lucrza
dc amOry c azO COnyuga cn sus rcaCOncs mutuas. ta cs
c tcma dc dOgO. La lnadad dc Os rtOs rcgOsOs guc
c s rvcn dc marCO cs Cara. guc c pOdcr dc LrOs, amadO a
a prOtcCCn dc a parc|a, trunlc dc a dcsavcncnCa dc as
lamas, apaCgccntrcOsamgOsadscnsn y ascgurc a
lcCdaddcasvdasCOnyugacs. LamctatcrCadcdcbatc
cs COnlOrmc a csta prCtCa dc pcdad, alunda cn a razn.
mOstrar guc c azO COnyuga, ms guc Cuagucr Otra rca-
Cn, cs Capaz dc aCOgcr a lucrza dc AmOr, y guc sta cn-
Cucntra,cntrcOshumanOs,suugarprvcgadOcnaparc|a.
LprctcXtO dc aCOnvcrsaCny aspcrpcCascXtcrOrcs
guc susCtan sus dcsarrOOs suCcsvOs sOn rcatadOs dc ma-
ncrasOcmnccrnCa. csunaCOntcCmcntOpattCO, guc
tcnc tOdOs Os rasgOs dc undrama, pararcprcscntarO, sc
ncCcstara un COrO y hara lata un csCcnarO. " c hc-
ChO, sc trata dc un pcgucO cpsOdO CmCO. UaCn, c adO-
csCcntcdcscabc-cs hcrmOsO,csvrtuOsO-,cspcrscgudO
pOruncrastO,sas, pcrOtambnpOrunavuda,muChOma
6. H. Martin (Plutarch 's ethical writings and early Christian literature, ed.
por H. D. Betz) observa que el dialogo no seiala ninguna diferencia explicita
entre amor hetersexual y matrimonio. Comparando el Didlogo sobre el amor
con los Preceptos conyugales, L. Goessler insiste en el nexo bien marcado por
Plutarco entre gamos y eros, y en lo que hay al i i de nuevo en Ia cuesti6n tra
dicional del matrimonio.
7. Plutarco, Didlogo sobre el amor, 771 e.
8. Ibid. , 749a.
PLUTARCO
'
yOrguc. Lsta tmahabasdOcnCargadadcbusCarcuna
cspOsaCOnvcncntc,nOhabacnCOntradOnada,nanadc,mc-
|Orguc ca msma, ascdaa muChaChO, O pcrsguc, O rap-
ta, Organza ya a bOda cn as barbas dc amantc, lurOsO y
ucgO rcsgnadO. L daOgOCOmcnzaCuandOscsabcnyaOs
prOycCtOsdc atcmbcvuda, pcrO antcs dc guchayacva-
dOaCabOsugOpcautOrtarO. LChCOpOrCOnsgucntccst
tOdavacntrcsusdOspcrscgudOrcs. nO sabcguCamnOcs-
COgcr,COmOharcmtdOadcCsna susmayOrcs, stOsvan
a dcbcrar dc cO. La dsCusn tcnc pucs ugarcntrc dOs
partdarOs dc amOrdcOsmuChaChOs, rOtgcncsy sas,
y dOs partdarOs dc dc as mu| crcs, Antcmny alncO. 5c
dcsarrOadcantcdcutarCOguc,muyprOntO,abandOnac
papc dCtcstgO, pOnc cn susmanOs cdcbatc, O cvahaCa
una tcOra gcncra dc amOr. habcndO dcsaparcCdO cntOn-
Ccs Os prmcrOs CampcOncs dc Os dOsamOrcs, tcndr COmO
ntcrOCutOrcs, y advcrsarOs, acmptdcsy sObrctOdOaZcu-
XpO, guc tcncn dc amOruna COnCcpCn matcrastay dc
matrmOnOunadcaagrcsvamcntcCrtCaaagucutarCO
tcndr guc rcpCar.
1OCamOs agu unO dc Os rasgOs nOtabcs dc dOgO.
artcdccsgucmatradCOna-yascacnaslgurasmtCas
O cn aCasustCa mOra- dc acnCruC|ada dc Os CamnOs.
haydOsvas, Cu csCOgcr?, a dcamOr a Os muChaChOs
O adc amOr a as mu|crcs ? AhOra bcn, dc hcChO c dcbatc
nO pantca cXaCtamcntc cstc prObcma. mcntras guc cn Os
tcXtOs patnCOs cLrOsmasCunOynObcscOpOncalC,
mtpc, l sCO, pandcmanO [guc, manlcstamcntc, cs c
gucpucdcpraCtCarscCOnmuChaChOsymuChaChaslucradc
matrmOnO), accCCncnutarCOcscntrcOsmuChaChOs
pOrunapartc,ycmatrmOnOpOr aOtra,COmOslucscclcC-
tvamcntc dOndc sc Cumpc a rcaCn COn as mu| crcs.
OtrOccmcntOdstntvOcnc dOgOdcutarCOcsc pcr-
sOna|c dc a mu|crcn pcrscCuCn dc muChaChO. 1OdOs Os
rasgOsgucamarCansOnsgnlCatvOs. LsmayOrguccmu-
ChaChO, aunguc csttOdava cn su| uVcntud, csms rCa guc
l, tcncuncstatutOsOCa ms mpOrtantc, aVda pasadac
ha dadOyacXpcrcnCa.

Lstc tpOdc stuaCn nO cscXtraOr-


dnarO cn GrcCa -a a vcz dcbdO a a csCascz dc mu|crcs
9. Ibid. , 754c.
1 80
LOS MUCHACHOS
y a a cstratcga dc Os matrmOnOs. crO sc scnta sn cm-
bargO Ccrta rctCcnCa antc csta Casc dc unn, y c mardO
ms|OvOnymspObrcsccnCOntrabapOrrcaCnCOnsumu-
|cr cnuna stuaCnunpOCOcmbarazOsa, dcsdc cmOmcntO
cnguc aprccmncnCadc mardOcracstatutaracn as rc-
aCOncs matrmOnacs. 5ccnCucntran pOr O dcms, cn Os
tcXtOsCOnsagradOsaavdaCOnyuga,muChasObscrvaCOncs
sObrccstOsnCOnvcncntcs, utarCO,cnaVida de Solon, rc-
COmcndaamagstradOguccnCucntraa|Ovcnguc scalana
cntOrnOaunavc| a, COmOunmaChOcntOrnOaunapcrdz,
gucO hagapasara a Casa dcunamuChaCha ncCcstada dc
cspOsO.
'
sas pOr O dcms nO dc|ar dc rcCOrdar csOs tc-
mOrcshabtuacs a OspartdarOsdc matrmOnOdcUaCn. ' '
5nscrcntcramcntccXCcpCOna, crastaunaunnparad-
| Cay pcgrOsa, dOndc sc scaaban dcmasadOOs ntcrcscs
dcunOy OsapcttOsdc OtrOparagucdc|ascprcsagaruna
cXstcnCadChOsay scnsata. LOgucccsprOpucstOaUaCn
-COntracamOrpcdcrasta-cspucsnO cmc|Or, snOcmc-
nOs bucnO dc Os matrmOnOs pOsbcs. La dsCusn guc O
|ustlCarycdcscnaCcgucOhartrunlarnOtcndrnpOr
cO snO ms vaOr an.
crO haygucscaartOdavaOtrO rasgOparad| CO. smc-
nOdOra, avudaardcntc, cs una mu|cr cna dc Cuadadcs.
csVrtuOsa, cva una vda rcCatada, cstrOdcadadc rcs-
pctO dcaOpnn, nunCa haCOrrdO sObrccauna macd-
CcnCa, nunCa ha rOzadO su Casa a sOspcCha dc un aCtO
vcrgOnzOsO.
'
NO Obstantc sc ha anzadO sn vcrgcnza cn
pcrscCuCndcmuChaChO, scOhabanCOnladOparagucpu-
dcsclavOrcCcrsumatrmOnO, pcrOacsCuChartantOcOgO
dc , avcrCOn susprOpOsO|Ossubccza y susCuadadcs,
a COmprObarguc crapcrscgudO pOrtantOs vaOsOs aman-
tcs, Oama a suvcz. Ms an, Opcrsguc, O aCcCha CuandO
rcgrcsadcgmnasO, alatadcpOdcraCOmpaarca,yCOn
aCOmpCdaddc agunOs amgOs, O rapta. Ls sabdO guc
csOs raptOs-cnpartcrcacs,cnpartctambnarrcgadOs-
cran un ccmcntO lrcCucntc s nO cn a rcadad msma, pOr
OmcnOs, COn scgurdad, cn atcraturapcdcras|a. MuChOs
1 0. Plutarco, Vida de Solon, 20, 8.
1 1 . Plutarco, Didlogo sabre el amor, 752ef.
1 2. Ibid., 749d y 75Sd-e.
PLUTARCO
' " '
rcatOsmtCOs c h strCOsgran cn tOrnO a unO dc csOscp-
sOdOs dc vOcnCa. Las Historias de amor atrbudas a u-
tarCO, agucOsdcOsDiscursos dcMXmOdc1rOguccstn
dcdCadOs a amOr sOCrtCO, sc rclcrcn a cOs.
'
' Y s una
pcrsOnadctantavrtudCOmOsmcnOdOrasccntrcga a scmc-
|antcasatO,csguccsprcsa dcunmpu sOdvnO, ms lucr-
tc guc a razn humana. AhOra bcn, tOdOs cstOs rasgOs [a
dlcrcnCadc cdad, cmrtOrcCOnOCdO, cntcrs dcdCadO
a as CuadadcsmOracsy aabucna lamadc amadO, an-
Catva dc apcrscCuCn, avOcnCa dc anspraCn dv-
na) sOn lCmcntc rcCOnOCbcs. sOn Os guc CaraCtcrzan a
amantcdcOsmuChaChOscncmOdcOpcdcrastatradCOna .
smcnOdOra,cn a dcsCrpCndcutarCO,cstcXaCtamcntc
cn a pOsCn dc crastO. c sucrtcguccnclOndOUaCnnO
tcnc guc csCOgcr rcamcntc cntrc dOs lOrmas dc amOr prO-
lundamcntc dlcrcntcs -c guc pucdc anudarsccntrcun|O-
vcn bcn dOtadO y un hOmbrc mayOr guc sc ntcrcsa cn a
bcczadc su amgO, y cgucsc cstabcCc cntrc un mardOy
una mu|crpara admn strarun patrmOnO y cduCar a unOs
h|Os-, snO cntrc as dOs lOrmas dc un msmO amOr COn a
nCadlcrcnCadcguccn unCasOcsc amOrdcunhOmbrc,
cncOtrO dcunamu|cr. Quc sctratadc msmO tpOdc rca-
Cn cs Oguc scaamuy cXpCtamcntcutarCOcn una dc
sus ntcrvcnCOncscnlavOrdcmatrmOnOCOnsmcnOdOra.
nadc, dCc, pucdcprcsCndrdcunaautOrdadn scrpcrlcC-
tO pOr s msmO, c clcbO cst sOmctdO a gmnasarCa, c
adOcsCcntcacrastO,c adutO a acy, y acstratcga. . . Ls
cntOnCcscsCandaOsOguc una mu|crcnadcbucn scntdOy
yaavanzadacncdad gObcrncavda dcsu|Ovcn mardO,mOs-
trndOsc a avcz t pOr a supcrOrdad dc su cXpcrcnCa
(toi phronein mallon) y agradabc pOr su alcCtO(toi philein)
y su tcrnura
'

5c vc guc c dOgO dc utarCO cst subtcnddO pOr dOs


mOvmcntOs. pOrunapartccdcszamcntOdcbdOa ads-
Cusn msma, aCucstn dc accCCn gucc amadOdcbc
haCcr cntrc sus dOs amantcs sc COnvcrtc subrcptCamcntc
cn a Cucstn dc amOr ba|O sus dOs lOrmas pOsbcs -pOr
Os muChaChOs O pOr as muChaChas-, y pOr Otra partc a
1 3 . Plutarco, Historias de amor, 2, 772e; 3, 773f.
14. Plutarco, Didlogo sobre el amor, 754d.
1 82
LOS MUCHACHOS
trslcrcnCapcrmtdapOrastuaCnparad|Cadcantr-
ga,QucCargaarcaCnCOnunamu|crdcas msmas vrtua-
dadcs tCasQuc a rcaCn COn unhOmbrc. Ln apcguca
dramaturga Quc subtcndc as pcrpcCas dc dOgO, c Ob-
| ctvO dc tOdO c dcbatc aparcCc Caramcntc. sc trata dc lOr-
mar una COnCcpCn dc amOr nCO, sta nO rcChazar Os
vaOrcs prOpOs dc amOr pcdcrasta, Os nCur pOr c COn-
trarO cn una lOrma ms ampa, ms COmpc| a y ta guc l-
namcntc sOarcaCnCOnasmu|crcsymsprcCsamcntc
COn a cspOsa pOdr pOncra cn Obra.
5cscntcunOtcntadOa vcrcncstcdOgOdcutarCOunO
dc Os numcrOsOsCOnCursOs rctrCOs Quc haCan cnlrcntar-
sc, para dcsgnara un vcnCcdOr, c amOrdc as mu| crcs y c
amOrdc OsmuChaChOs . MradO as, pucdc pasar pOrunO dc
Os mas ardcntcs acgatOs cnlavOrdcalcCtOy dc Os paCc-
rcsCOnyugacs, y cs cgtmOCOOCarOa adOdcOstratadOs
cstOCOssObrccmatrmOnO,COncOstcnccnCOmnCant-
dad dc tcmas y Cantdad dc lOrmuaCOncs. crO sc trata cn
cstc tcXtOdcmuyOtraCOsaQucdcunaargumcntaCncnla-
vOrdcmatrmOnOy COntraapcdcrasta. ucdcvcrsccn
ccsbOzOdcunCambOmpOrtantccnaLrtCaantgua. Ls-
tatranslOrmaCnpucdcrcsumrscbrcvcmcntc. mcntrasQuc
apcnas sc aCcptabanngunadsCOntnudad, nngunalrOntc-
ra nsavabc, nnguna dcsvaCn mpOrtantc dc vaOrcs cn
aprCtCadc as aphrodisia, cn CambO a cabOraCn dc a
LrtCacranctamcntcduasta. duasmOdObcadcms, ypOr
s msmO bastantc COmpc|O, pucstOguc pOr unapartcOpO-
na c amOr vugar [aQuc dOndc Os aCtOs scXuacs sOn prc-
pOndcrantcs)ycamOrnObc, purO, ccvadO, Cccsta[dOndc
aprcscnCadc csOs msmOsaCtOs gucda, snO anuada, pOr
OmcnOs vcada), y pucstOguc pOrOtrapartc schaCa rcsa-
taracspcClCdaddcamOrpOrOsmuChaChOsCuyaaspra-
Cn, lOrma, mctas, clcCtOs sc supOna, pOr O mcnOs s sc
adcCuabaunObcn a suvcrdadcranaturacza, guc cran dlc-
rcntcs dc O Quc pOda cnCOntrarsc cn Os OtrOs amOrcs. Ls-
tOs dOs duasmOs tcndanpOrOdcmsa rcCubrrsc, pucstO
Quc sc admtagucc amOr vcrdadcrO pOr Os muChaChOs
nO pOda scrsnO un amOrpurOy dcsprcnddO dc absguc-
davugardcasaphrodisia [aQucanmaadcscOpOrasmu-
|crcs O a apcttO dcsvadO pOr Os muChaChOs). Un CampO
COntnuOdcasaphrodisia, yunaLrtCadccstruCturabna-
PLUTARCO 1 83
ra. cs csta COnlguraCn a guc cmpcza a nvcrtrsc agu.
LDialogo dcutarCOpucdcdartcstmOnOdccscmOvmcn-
tOgucdchcChOnO tcrmnar snOmuChOms tardc, CuandO
sccdlgucunaCOnCcpCnabsOutamcntcuntaradcamOr,
mcntrasgucaprCtCadcOs paCcrcs, pOrsupartc, gucda-
r dvdda pOr una lrOntcra cstrCta. a guc scpara as COn-
| unCOncs dc un scXO COn c OtrO y as rcaCOncs ntcrOrcs
aunmsmOscXO.LscscrgmcncguccnCOn |untOsgucscn-
dOcnucstrOhOy, sOdlCadOCOmOcstpOrunaCOnCcpCn
untara dc a scXua dadguc pcrmtc scaarcstrCtamcntc
c dmOrl smO dc as rcaCOncs, y a cstruCtura dlcrcnCa
dc Os dcscOs.
Lnc Dialogo dcutarCO scvcc cslucrzOpOrCOnsttur
unaLrtCauntara,muynctamcntcOrganzadasObrccmO-
dcO dcarcaCnhOmbrc-mu|crcnCusOmardO-mu|cr,pOr
rcaCnCOn cstc amOr nCO [sc supOnc guc cs c msmO, ya
scdr| aamu| crcsO amuChaChOs),c apcgOpcdcrastasc cn-
COntrar dchcChOdcsCalCadO, pcrO sn gucpOrcOsctra-
CcunmtcscvcrO, COmOsctrazarmstardc,cntrcOsaCtOs
hOmOO hctcrOscXuacs. 1OdO O guc sc|ucgacn c tcXtO
gra cn tOrnO a csta unlCaCn dc a LrtCa. 5c Opcra pOr
mcdO dc una dsCusn CrtCa [ adc duasmO), pOr mc-
dO dc a cabOraCn dc una tcOra untara [a dc amOr) y
pOrmcdOdc a cntrada cn|ucgO dc un COnCcptO lundamcn-
ta [c dc Charis, a GraCa).
1. LacXpOsCnyaCrtCa Cc duasmOtradCOnapucdcn
rcsumrsc rpdamcntc. Lstc duasmO cs dclcnddO Obva-
mcntc pOr Os partdarOs dc amOr a Os muChaChOs. rOt-
gcncs y sas, pOr O dcms, abandOnarn muy prOntO c
csCcnarO -cn CuantO sc COnOzCa c raptO dc UaCn. han cs-
tadOac tcmpO ncCcsarO paraCccbraruna tmavcz a
LrtCadlcrcnCa . 5cgnsta, c amOrdc OsmuChaChOs cs
a avcz dlcrcntc dc anCnaCnhaCa as mu|crcsy supc-
rOr a ca pOr dOs razOncs. una guc nCumbc a su pOsCn
rcspcCtvacn rcaCnCOnanaturacza-yaOtragucCOnCcr-
nc a papc dcscmpcadO cn Cada unO dc cOs pOr c paCcr.
LOspartdarOsdcamOrdcOsmuChaChOshaCcnpOrCcrtO
una brcvc ausna argumcntO lrcCuOntcguc OpOnc tOdO O
guc dc artlCa hay cn as mu|crcs [adOrnOs y pcrlumcs cn
'
s

LOS MUCHACHOS
unas, nava| asdc barbcrO, ltrOs y alctcscn as ms dcsvcr-
gOnzadas) a a naturadad dc Os muChaChOs guc cnCucntra
unO cn a pacstra.
'
crO O cscnCa dc su argumcntO COn-
tra c amOr pOr a mu|crcs cs guc nO cs nada ms guc una
nCnaCn natura . LsanaturaczacnclcCtO, dCcrOtgc-
ncs, aguc ha pucstO cn nOsOtrOs un apcttO (orexis) guc cm-
pu| a a Os dOs scXOs c unO haCa c OtrO, cra ncCcsarO cn
clcCtO gucnOsvcamOs cmpu|adOs a prOCrcar, COmO nOs vc-
mOscmpu| adOsaamcntarnOs. crOsc vcbcnguccstcms-
mOtpOdcapcttOOcnCOntramOs cnasmOsCaspOracChc,
cn asabc| aspOramc, O cnCOntraramOs asmsmOcnOs
COCncrOspOrOspOOsy pOras tcrncras. A tOdOs csOsapc-
ttOs rOtgcncs nO magna darcs c nOmbrc dc AmOr.
' La
naturadad dc mpusO haCa c OtrO scXO nO COndcna, cv-
dcntcmcntc, a nd spcnsabc prCtCa guc nOs haCc unrnOs
a as mu|crcs, pcrO mta suvaOra a dc unaCOnduCtaguc
pucdc cnCOntrarsc pOr tOdas partcs cn c mundO anma y
guc tcnc pOr razn dc scruna ncCcsdadccmcnta . L CarC-
tcrnatura dc as rcaCOncsCOn as mu|crcscsnvOCadOpOr
rOtgcncsparascaarsumpcrlcCCn,y paratrazarad-
lcrcnCaCOnunamOrdcOsmuChaChOsguc,pOrsupartc,dcs-
dca tacs ncCcsdadcs y apunta muChO ms atO. c hcChO,
nO dcsarrOaO guc cs para csc amOrms a dc anatu-
racza. scrutarCOgucnrctOmccsOstcmaspatnCOs,pcrO
parantcgrarOs, COntraOsdclcnsOrcsdcOsmuChaChOs, cn
una COnCcpCn untara dc amOr.
LaOtradlcrcnCagucdascaadapOrc papc dc paCcr.
La atraCCnhaCaasmu| crcsnOpucdcdcsprcndcrsc dc ,
c amOr a Os muChaChOs, pOr c COntrarO, nO cs vcrdadcra-
mcntc COnlOrmc asucscnCasnOCuandOscbcradc . ara
sOstcncr csta tcss, a argumcntaCn utzada pOr rOtgc-
ncs y sas cs ms bcn cstOCa. Acgan guc a rcaCn COn
asmu|crcsha sdOcnclcCtO dspucsta pOranaturaczapa-
raaCOnscrvaCndcacspcCc. pcrOasCOsashan sdO arrc-
gadas dc ta mancra guc c paCcr cst asOCadOa cstc aCtO.
Or csta razn, c apcttO, a pusn (orexis, hormi) guc nOs
cmpu| an haCa cstn scmprc stOs a haCcrsc vOcntOs y
sn lrcnO. cntOnCcs sc translOrman cn dcscO(epi thymia). As
1 5 . Plutarco, Didlogo sobre el amor, 75 1 a; 752b.
1 6. Ibid. , 750c-d.
PLUTARCO
' "
nOsvcmOsmpu sadOsdc dOs mancrashaCacscOb|ctOnatu-
ra gucCOnsttuyc amu|cr, pOrc apcttO, mOvmcntOdc a
naturaczagucscprOpOncCOmOlnrazOnabcasObrcvvcn-
Ca dc as gcncraCOncs, y guc utza COmO mcdO c paCcr,
y pOr c dcscO, mOvmcntO vOcntO y sn rcga ntcrna, guc
sc prOpOnc COmO ln c paCcr y c gOCc. 5c vc bcn guc
n unO n OtrO pucdcn scr c AmOr cn suvcrdad. c prmcrO,
pOrguccsnatura y COmna tOdOs Os anmacs, c scgundO,
pOrguc rcbasa Os mtcs razOnabcs y ata a ama a as vO-
uptuOsdadcs lsCas.
LOnvcnc pucs cXCurdc a rcaCncntrchOmbrcs y mu-
| crcs a pOsbdad msma dc LrOs. Nnguna parCca dc
amOr pucdc cntrar cn c gncCcO,
' "
dCc rOtgcncs cn una
lrmua a a guc Os partdarOs dc Os muChaChOs dan dOs
sgnlCaCOncs. anaturaczadcdcscO,gucataaunhOmbrc
a una mu|cr pOr c scXO, COmO un pcrrO a su hcmbra, cs
cXCuycntc dcamOr, y pOrOtrapartcnO scraCOnvcncntc,
paraunamu|crprudcntcy Casta, scntramOrpOrsumar-
dO yaCcptarscramada pOr(eran, erastai).
1
9 NOhaypucs
msgucunamOrvcrdadcrO,cdcOsmuChaChOs. pOrgucOs
paCcrcs ndgnOs cstn auscntcs dc y pOrguc mpCa nc-
Ccsaramcntc una amstad guc cs nd sOCabc dc a v rtud,
s pOrO dcms c crastO COmprucbaguc suamOrnO susCta
cncOtrO amstadyvrtud, cntOnCcsrcnunCaa susCuda-
dOs y a su ldcdad.
20
A cscargumcntarO tradCOna, rcspucstacspcrada. Lsa
dcn unCapOralncOdcahpOCrcsapcdcrasta.LOmOsAgu-
cs cn antO nO hubcsc cvOCadO Os musOs dc atrOCO, CO-
mOs 5On,aprOpstOdc Os muChaChOscn lOr, nOhubcsc
CantadO aduzuradc sus musOs y dc sus abOs, c ama-
dOrdcmuChaChOs gustadc darsc arcsdclsOlOydcsabO,
pcrOsndudanOcspcramsgucunaOCasn,ypOranOChc,
CuandO tOdO rcpOsa, duCc cs a rcCOcCta cn auscnCa dc
guardn. 5c vc c dcma. O bcn as aphrodisia sOn nCOm-
patbcs COn aamstady c amOr, y cn cscCasO Os alCOna-
dOs a Os muChaChOs guc cn scCrctO gOzan dc Os CucrpOs
1 7. Ibid. , 750d-e.
1 8. Ibid. , 750c.
1 9. Ibid. , 752b-c.
20. Ibid. , 750e.
1 86
LOS MUCHACHOS
dcscadOshanCadOdcadgndad dcamOr, O bcn scaCcpta
guc asvOuptuOsdadcslsCastOmansuugarcnaamstad
y cn c amOr, y cntOnCcs yanO hay razn paracXCur dc s-
tOs a rcaCn COn as mu|crcs. crO alncO nO sc mta a
csO, rcCucrdatambn a Otragranatcrnatvaguc scOb|cta-
baamcnudOa aCOnduCtadcOsamantcsyapaCcrguctra-
taban dc cnCOntrar. s c crmcnO cs vrtuOsO, nO sc pucdc
Obtcncr csc paCcr snO haCndOc vOcnCa, y s COnscntc,
nOhay ms rcmcdOgucrcCOnOCcrcntOnCcsgucnOs asha-
bcmOs COn un alcmnadO.
'
NO hay guc busCar pucs cn c
gustO pOr Os muChaChOs c mOdcO prmcrO dc tOdO amOr,
COnvcncmsbcnCOnsdcrarOCOmOun rctardatarO,naC-
dO dc padrcs dcmasadO vc|Os, un bastardO, un h|O dc as
tncbasguctratadccXpusaraAmOrcgtmO, suhcrmanO
mayOr, a mcnOs, COmO sugcrcalncO, guc c gustOdc Os
muChaChOsy c dc as mu|crcs nO scan cn clOndOsnO una
sOa y msma COsa.'
crOavcrdadcracabOraCndcatcOragcncradcamOr
sc haCc dcspus dc a partda dc Os prmcrOs advcrsarOs y
lucra dc su prcscnCa, COmO s lucra prcCsO, para aCanzar
cOb|ctOprnCpadcdcbatc, dcCradsacscCOnlrOntamcn-
tOlamar. HastacntOnCCs, Obscrvacmptdcs,c dcbatcha-
ba vcrsadO sObrc CucstOncs pcrsOnacs, hay guc OrcntarO
haCa tcmas gcncracs.
2. LapartcCcntradcdOgOcstCOnsttudapOruncOgO
dc AmOr cn c mOdO tradCOna dc a aabanza dc un dOs.
sc cstabcCc su CarCtcrvcrdadcramcntc dvnO[utarCO sc
OpOnc agu a a tcss, dc nspraCn cpCrca, csbOzada pOr
cmptdcs, a sabcrgucOsdOscsnOscranmsgucnucstras
pasOncs, y mucstraguccAmOrgucscapOdcradcnOsOtrOs
cs cclcCtOdc unapOtcnCancCcsaramcntc dvna), scCOm-
para su pOdcr COn c dc Os OtrOs dOscs [pasa|c mpOrtantc
pucs mucstra CmO LrOs cs un COmpcmcntO ncCcsarO dc
lrOdta. sn , aObradcAlrOdtanO scra nadams guc c
sOOpaCcrdcOs scntdOs, y scpOdraCOmprarpOrun draC
2 1 . Ibid. , 75 1 d-e.
22. Ibid. , 7S l f.
23. Ibid. , 75 l e.
PLUTARCO
1 87
ma, cs tambn, COntraramcntca Oguc sc dCc, msvacrO-
sOy vgOrOsOguc Arcs. cspOramOr rcCprOCOpOrOguc Os
amantcs, cn a gucrra, sc arrO|an sObrc c cncmgO, COmba-
tcnaudazmcntc hasta amucrtcCOn ta dcnOhu r cnavcr-
gcnza), sc dcsCrbc su aCCn sObrc c ama dc Os hOmbrcs
a a guc vucvc gcncrOsa, COmpadcCda, bcra, y a a guc
dc|a tOda |ransdaCOmOpOrunapOscsndvna. namcn-
tc,ccOgOtcrmnaCOnunarclcrcnCaa mtOs cgpCOsyuna
cXpOsCn dc a tcOra patnCa.
LOguccs nOtabc cn cstc cOgO csguctOdOs sus ccmcn-
tOsCOrrcspOndcnaaLrtCatradCOnadcapcdcrasta. La
mayOradc Os c|cmpOscstn tOmadOs dcamOrpOr Os mu-
ChaChOsOdcc|cmpOdc5alO[ACcstOyAdmctOlOrmanms
O mcnOs a nCa cXCcpCn) . Y cn clcCtO cs ba|O a cspcCc
dcdOsdcOsamOrcsCOnmuChaChOsCOmOdchcChOaparc-
CcLrOscn as aabanzasgucsccdrgcn. Y sncmbargO,csc
CantOcsprOnunCadO pOrutarCO, gucscdcCaraa msmO
tcmpOCOrcutadc amOrlcmcnnO, sc trataparadcus-
trar a tcss gcncra prOpucsta pOr alncO. s nO m ramOs
snOa a vcrdad, COmprObamOs guc aatraCCn pOr Os mu-
ChaChOs y a atraCCn pOr as mu|crcs prOCcdcn dc un sOO
y msmO AmOr. 2
4
Ln clcCtO, sta cs sn duda, a parcCcr, a prcnda cscnCa
dcdOgO.LapcgucaCOmcdadcraptOpcdcrastadcUa-
CnpOrsmcnOdOracsrvcsmpcmcntcdcmarCOy dcus-
traCn nmcdata. 1OdO Oguca LrtCa dc Os muChaChOs
hapOddO rcvndCarCOmO CarCtcrprOpO dc csa lOrma dc
amOr[ypOrOpOsCnaamOrla sOpOras mu|crcs)cs rcut-
zadOagu, sngucsccudanada,tOdOOCOntrarO,dcagran
tradCn pcdcrasta. crO sc trata dc utzara COmO lOrma
gcncra Capaz dc subsumrunO y OtrO amOr, y cn partCuar
dcapCarOnOsOaaatraCCn pOrasmu|crcs, snOa a-
zO COnyuga msmO.
cspusdcunantcrvcnCndcZcuXpO-guc Osmanus-
CrtOsnOnOshantransmtdOygucdcbaCrtCarcamOrCOn-
yuga, nOcnnOmbrcdcapcdcrasta, snOcntrmnOscpC-
rcOs-,utarCOvucvcatOmarapaabraparacstabcCcrtrcs
puntOscscnCacs. rmcrOsubrayagucscAmOrcscnclcCtO
O guc sc ha dChO, haCc scntr su prcscnCa, su pOdcr y sus
24. Ibid. , 7S l e-f.
1 88
LOS MUCHACHOS
clcCtOs Om smOcn as rcaCOncscntrcOs dOs scXOs guccn
as rcaCOncs COn Os muChaChOs. AdmtamOs un nstantc a
tcsscpCrca. asmgcncscmanadasdcCucrpOamadO, guc
sOn transpOrtadashastaOs O|Osdcagucguc ama, gucpcnc-
tran cn su CucrpO, O COnmucvcn y O agtan hasta a lOrma-
Cn dc cspcrma, nOhay razn paraguc cstc mcCansmO sca
prOvOCadOpOrOs muChaChOs ynOpucda scrO pOrasmu| c-
rcs. AdmtamOs cn CambO a tcss patnCa haCaaguc sc
nCnautarCO. satravsdclrcsCOryagraCadcunCucr-
pO sc pcrCbc a bccza dc un ama, y sta, rcCOrdandO c
cspcCtCuOdcOatO, daaasa nucstraama, pOrguad-
lcrcnCadcOsscXOshabradcaCtuaragu, dOndcnOsctrata
snO dc abccza y dc a cXCccnCacncstadOnatura
Lsc ccmcntOdc avrtud-arete- COncguc aLrtCatra-
dCOna dc Os muChaChOs scaaba una dc sus dlcrcnCas
mpOrtantcs COn a nCnaCn haCa as mu| crcs, utarCO
mucstragucrcbasatOdadlcrcnCadc scXO. 5chadChOguc
abccza cs a lOr dc avrtud. AhOra bcn, cs absurdO prc-
tcndcr guc as mu|crcs nO prOduCcn csa lOr y nO manlcs-
tannngunatcndcnCaaavrtud. . . LOsdOsscXOsprcscntan
cn COmn Os msmOs CaraCtcrcs.
LnCuantOa a amstadgucOspcdcrastasgucrcnrctcncr
sOparacamOraOsmuChaCOs, utarCOmucstragucpuc-
dc marCar asm smO a rcaCn dc un hOmbrc COn una mu-
|cr. 0 pOr O mcnOs [y csta cspcClCaCn cs cvdcntcmcntc
Capta) COn su mu|cr. Ls a COnyugadad y sO ca a guc
ascguraalOrmadcaamstadcnc azOcntrc scXOs. LsaCOn-
yugadad, utarCOacvOCaagubrcvcmcntc, cnagunOs ras-
gOs guc rcCucrdan Os Preceptos conyugales; mpCa c COm-
partracXstcnCaatOdOOargOdcunavdaCOmn[utarCO
|ucgaCOn as paabrasstergein, amar, ystegein, abrgar,guar-
darcnCasa), rcCama abcncvOcnCamutua(eunoia); supOnc
aCOmundadpcrlcCta, y a undad dc as amas, cn CucrpOs
dstntOs, undad tan lucrtc guc Os cspOsOs yanO gucrcn,
ya nO pcnsan scrdOs, "
lnamcntccXgc atcmpcranCa rc-
CprOCa, a sophrosyne guc haCc rcnunCar a tOdO OtrO azO.
25. Ibid. , 766e.
26. Ibid. , 766e-767a.
27. Ibid. , 767b-c.
28. Ibid. , 767d-e.
PLUTARCO
1 89
5Obrc cstc tmO puntO cs sObrc c guc a transpOsCn dc
atcOradc LrOs a aprCtCadc avda COnyuga cs ms n-
tcrcsantc,pucssugcrcdcatOvaOrdcmatrmOnOunadca
muydlcrcntcdcaguchcmOs pOddOcnCOntrarcnOs cstO-
COs.utarCO,cnclcCtO,OpOnca atcmpcraturagucvcncdc
cXtcrOr, guc nO cs snO ObcdcnCa a as cycs, y guc cs m-
pucstapOravcrgcnzayctcmOr,atcmpcranCaguccsclcC-
tO dc LrOs, cs cn clcCtO, CuandO nlamaa Os dOs cspOsOs
c unO pOr c OtrO, gucnapOrta c dOmnO dc unO msmO,
a rcscrva y a catad, cn c ama amOrOsa dc Os cspOsOs,
ntrOduCc cpudOr, c scnCO, a Cama, c COnlcrc una
COmpOsturarcscrvaday avucvcatcntaaunsOOscr. Ls
lC rcCOnOCcr agu Os CaraCtcrcs dc LrOs pcdcrasta, Opc-
radOr dcvrtudy dcmcsuracnc ama dc Os amantcs, prn-
CpO, cn Os ms pcrlcCtOs COmO 5Cratcs, dc csa rctcnCn
guc c haCa Caarsc y COnscrvar c dOmnO dc sus dcscOs
dcantcdcagucOsaOsgucamaba. utarCOtranspOnca a
duadadCOnyuga Os rasgOs guc durantc muChO tcmpO sc
haban rcscrvadO a aphilia dc Os amantcs dc msmOscXO.
5ncmbargOaCOnsttuCndcunatcOragcncradcamOr
vdaparaarcaCnCOnmu|crcsCOmOparaarcaCnCOn
muChaChOs cstscsgada. utarCOnOhapasadO, COmO cpc-
da alncOyCOmOprctcndahaCcr, dcunamOrpartCuar
a un amOr ms gcncra . Ha tOmadO dc a crtCa dc Os mu-
ChaChOs susrasgOs lundamcntacsy tradCOnacs, ycsOpara
mOstrar, nOgucpucdcapCarsca tOdasaslOrmasdcamOr,
snO a azO COnyuga cXCusvamcntc.
3. 1a cs cnclcCtO c Ob|ctvO lna dc dOgO. mOstrar guc
csaCadcnanCa dc amOr, guc pucdc cnCOntrarcn c matr-
mOnOsurcazaCnpcrlcCta,nOpOdratOmarunugar,pOr
OmcnOsba|OsulOrmaCOmpcta, cn a rcaCnCOn Osmu-
ChaChOs. 5csarcaCn, COn susvaOrcs tradCOnacs, pudO
scrvr dc sOpOrtc y dc mOdcO a a COnCcpCn gcncra dc
amOr, sc cnCucntra, a ln dc Cucntas, nvadada y CaduCa.
amOrmpcrlcCtOCuandOscOCOmparaCOncdcOscspOsOs.
ndchaCc rcsdrutarCOcsampcrlcCCn Mcntras
sctuvOunacrtCaduastagucdstnguccamOrvcrdadcrO
-pOr purO- dc amOr lasO, cngaadOr -pOr lsCO-, a
auscnCa dc as aphrodisia nO cra smpcmcntc pOsbc, cra
|

LOS MUCHACHOS
ncCcsarapara haCcrdcstaarcaCndcamOrpOrcXCccn-
Ca. crOaCOnsttuCndcunacrtCagcncra,gucgalucr-
tcmcntc a LrOs y a AlrOdta, Camba Os datOs dc prObcma,
acsnOcasaphrodisia dc| adcscrunaCOndCny scCOn-
vcrtccnunObstCuO.utarCOOdCccXpCtamcntc.sAlrO-
dta, snLrOs, nOOlrcCc ms guc un paCcr lugaz guc pucdc
COmprarsc pOrunas pOCas draCmas, LrOs sn AlrOdtanOcs
mcnOs mpcrlcCtO CuandO c lata c paCcr lsCO, un amOr
snAlrOdtacsCOmOunacmbraguczsnvnO,prOvOCadapOr
unabcbda saCada dc Os hgOs y dc a Ccbada, nO pucdc scr
msgucunaturbaCnsnlrutO(akaron) y snpcntud(ate
les), guc sc translOrma prOntO cn asCO y rcpugnanC a.

crOpucdcc amOr dcunmuChaChOdar ugaraasaphro


disia? L argumcntO cs COnOCdO. '

O bcn as rcaCOncs sc-


Xuacs sOn a mpucstas pOr avOcnCa y c guc as sulrc
nOpucdc scntrsnO ra, OdOy dcscO dcvcnganza,O bcn sOn
COnscntdaspOragucguc, dcbdO a su bandura, a sulc-
mndad, cnCucntra paCcr cn scr pasvO (hedomenos toi
paschein), COsavcrgOnzOsa, COntranatura, ygucOrcba-
|a a rangO ms ba|O. '
|
utarCO vucvc agu a dcma dc
crmcnO. vOcntadO, scntcOdO, y COnsntcndO, susCtac
dcsprcCO. LOs advcrsarOs tradCOnacs dc apcdcrasta sc
atcncn a csO. crO c anss dc utarCO va ms c|Os, tra-
tandO dc dclnr O guc c lata a amOr dc Os muChaChOs y
c mpdc scr, COmO c amOr COnyuga, una COmpOsCn ar-
mOnOsa dc LrOsy dcAlrOdta, dOndcc azOcntrc as amas
vaasOCadOapaCcrlsCO. Lstalata,utarCOadcsgnaCOn
una paabra. c amOr dc Os muChaChOs cs acharistos.
L trmnO charis, guc aparcCc cn varas OCasOncs cn c
transCursOdc dOgO,parcCcscrcnclcCtOuna dcasCavcs
dc a rclcXn dc utarCO. LsntrOduCdO cn tOdO CasOCOn
muCha sOcmndad a prnCpO dc tcXtO, antcs dc aCOnst-
tuCndc agrantcOradcAmOr nCO. LsalncOc prmc-
rO guc O utza COmO argumcntO tOdOpOdcrOsO cn lavOr
dc su tcss. ' c amOr pOr as mu| crcs tcnc a pcCuardad,
29. Ibid. , 752b.
30. Plutarco vuelve a tomar aqui el argumento desarrol lado por Dafneo,
75 l d-e.
3 1 . Ibid. , 768d.
32. Ibid. , 75 l c.
PLUTARCO 1 91
dCc, dcgu
_
a praCtCar asrcaCOncs scXuacs tacs COmO
anaturaczaashanstauradO,pucdcCOnduCrhaCaaams-
tad(eis phi lian), pasandOpOracharis. YalncOdatantam-
pOrtanCa a cstc trmnO guc sc dcdCa dc nmcdatO a
dclnrOya darc agunOsgrandcspadrnazgOspOtCOs,cha
ris cs c COnscntmcntO guc, dc bucn gradO, amu|crCOnCc-
dcahOmbrc,COnscntmcntOgucnOpucdcaparcCcrsnOCOn
a nubdad, scgn 5alO, y Cuya auscnCa cn a rcaCn sc-
Xua pucdcdar, scgnndarO,naCmcntOspOCOagraCadOs.
asHclcstOhabasdO COnCcbdOpOrHcra "aneu chariton". 33
5cvc Caramcntc c papc guc sc asgna a csa agucsCcnCa.
ntcgrararcaCnscXua, COn sus dOs pOOs dc aCtvdad y
dcpasvdaddclndOs pOr anaturacza,cnasrcaCOncs rc-
CprOCas dc bcncvOcnCa c nsCrbr c paCcr lsCO cn a
amstad.
cspus dc cstaprcscntaCnprcmnar, y unavcz cstabc-
Cda a dOCtrna untara dc amOr, a Cucstn dc a charis
sc haCc prcpOndcrantc a lna dc dOgO, cs ca a guc va
a scrvr dc dsCrmnantc cntrc c amOr dc as mu|crcs y c
amOr dc Os muChaChOs, dc Os guc sO c prmcrO csCapaz
dc dar ugar a csta lOrma COmpcta, cn a guc sc uncn, gra-
Cas a a duzura dc COnscntmcntO, c paCcr dc AlrOdtay
avrtuddca am stad. crOcstaunn,utarCOnOa COnC-
bcsmpcmcntcCOmOunatOcranCagucCOnCcdcsc, cnc a-
zOCOnyuga,unugarmsOmcnOsuttarO[paraaprOCrca-
Cn pOr c|cmpO) a Os aCtOs scXuacs. HaCc dc stOs pOr c
COntrarOcpuntOdcpartdadctOdaarcaCndcalcCtOguc
dcbc anmarc azO COnyuga. L paCcr lsCO, cn a mcdda
|ustamcntccnguc aduzuradc COnscntmcntOcXCuyctO-
dOOgucpudcscscrvOcnCa, cngaOy ba|aCOmpaCcnCa,
pucdc cstar cn c Orgcn m smO dc as rcCprOCdadcs alcC-
tuOsasguc c matrmOnOncCcsta. La unn lsCaCOn una
cspOsa cs lucntc dc amstad, COmO una partCpaCn cn CO-
mn cn grandcs mstcrOs. La vOuptuOsdad cs pOCa COsa
[csstaunacXprcsntradCOnacnOscncmgOsdcpaCcr
lsCO), pcrO,aadccn scgudautarCO, csCOmOc gcrmcn
a partrdcCuaCrcCcndaa dacntrcOscspOsOsc rcspctO
33. Ibid. , 7S i d.
1 92
LOS MUCHACHOS
mutuO (time), a COmpaCcnCa (charis), c alcCtO (agapesis) y
a COnlanza (pis tis) ". '
A csc papc lundamcnta y a csa lunCn gcrmnatva dc
paCcr lsCOutarCOcsdaun avahstrCO sOcmnc, Ocn-
Cucntra cn a cgsaCn dc 5On guc prcsCrba a Os cspO-
sOs guc scaCcrCascn a su mu|crpOrO mcnOs trcs vcCcs a
mcs. Lna Vida de Solon cvOCabatambncsacy, ndCan-
dO guc nO vaa snO para c matrmOnO dc as muChaChas
cpCaras. ancCcsdaddcunadcsCcndcnCaagucntransm-
tr unpatrmOnOcra sumOtvO, pcrO, aada utarCO, hay
agO ms. pucs cncscaCcrCamcntOrcguar, nCusO CuandO
dc nO rcsutan h|Os, sc trata dc un hOmcna| c rcnddO
a unamu|crhOncs |a, dc una sca dc alcCtO guc dspacn
Cada OCasn c CmuO dc as COntrarcdadcs c mpdc prO-
vOCarunaavcrsnCOmpcta. 'A csc papc dcarcaCnsc-
Xua COmO prnCpO dc aCcrCamcntO rcguar y garanta dc
bucn cntcndmcntO,utarCO,cncDitlogo sobre el amor, c
prcstaunalOrmuaCnanmssOcmnc. HaCcdcunama-
ncra dc vOvcr a dar lucrza a csc azO COnyuga, un pOCO CO-
mOscrcaCtvaunaCOnvcnCn. AsCOmOOscstadOsrcnuc-
vandcvczcnCuandOOs tratadOs gucOsgan, 5Ongucra
gucc matrmOnO lucsccnCcrtOmOdOrcnOvadO, tcmpadO
dcnucvOpOrcclcCtOdc csa sca dctcrnura, a pcsardc tO-
dOs Os agravOs mutuOs guc pucdcn aCumuarsc cn a vda
COmn dc Cada da. ' L paCcr scXua cst pucs cn O Ccn-
trO dc a rcaCn matrmOna COmO prnCpOy COmO prcn-
da dc a rcaCn dc amOry dc amstad. La lunda O, cn tOdO
CasO, c rcnucva c vgOr COmO a un paCtO dc cXstcnCa. Y s
utarCOaudcaOgucpucdchabcrdchrcntc paraamu-
|crcn as rcaCOncs scXuacs guc tcncn ugarcn Os prmc-
rOs tcmpOs dc matrmOnO, mucstra tambnOguc hay dc
ncCcsarO, cn csa msma mOrdcdura, para a COnsttuCn
dc una undad COnyuga vva, sda y duradcra. KcCurrc a
trcsmctlOras. a dc a pantaguc sc n|crtay guc cs ncCcsa-
rO ra| arparaguclOrmc COn c n|crtOun rbO Capaz dc dar
Os lrutOs guc sc dcscan, a dc nO O c |Ovcn a gucn hay
guc nCuCar, nO sn pcnadadcs para , Os prmcrOs rud
34. Ibid. , 769a.
35. Plutarco, Vida de Solon, 20.
36. Plutarco, Ditlogo sobre el amor, 769a-b.
PLUTARCO
' '
mcntOs dc un sabcr dc guc saCarvcnta|asy prOvcChO ms
tardc,lnamcntcadc gudOgucscvcrtccnOtrO. dcspus
dc un prmcr tcmpO dc pcrturbaCn y dc clcrvcsCcnCa, a
mczCascprOduCc,yasscrcazacsadi 'holfm krasis a aguc
sc rclcran guamcntc Os Preceptos conyugales; 31 y |untOs
lOrmanunnuOvOgudOdc guc nadcpOdryadsOCarOs
dOs COmpOncntcs. LcrtO sulrmcntO, Ccrta agtaCn y dc-
sOrdcn sOn ncvtabcs a prnCpO dc as rcaCOncs COnyu-
gacs, pcrO sa cs a COndCn para guc sc lOrmc a undad
nucva y cstabc.
Y utarCOcgaas a alOrmuaCn cscnCa. Ln c ma-
trmOnO, amar cs un mayOr bcn guc scr amadO. '" La lr-
mua csmpOrtantccnamcddacn guc, cn tOda rcaCn dc
amOr, a crtCa tradCOna marCaba lucrtcmcntc a pOar-
dad dc amantc y dc amadO y a ncCcsara dsmctra cntrc
cunOycOtrO. Agu,csadObcaCtvdaddcamar,prcscntc
cn Os dOs Cnyugcs, a guc COnsttuyc c ccmcntO cscnCa.
YpOrrazOncsguccslCdcsbrOzar. LstadObcaCtvdaddc
amarcsprnCpOdc rcCprOCdad.cspOrgucCadaunOdc Os
dOsamaaOtrOpOrOgucaCcptasuamOr,COnscntccnrcC-
br sus scacs y amaas scramadO. LspucstambnprnC-
pOdc ldcdad pucstOguc CadaunO dc OsdOspucdc tOmar
COmO rcga dc su COnduCta y razn para mtar sus dcscOs
c umOrguc scntc pOr c OtrO. LuandO sc ama, sc csCapa a
tOdO Oguc cstrOpca y atcra a unn COnyuga . '

Lsta unn
dcbc suvaOry sucstabduda csgucma dc dObc amOr cn
guc Cada unO dc Os dOs cs, dcsdc c puntO dc vstadc LrOs,
y pcrmancntcmcntc, su|ctOaCtvO, pOrchcChOdc csta rcC-
prOCdad cn c aCtO dc amar, as rcaCOncs scXuacs pucdcn
tOmar ugarcn alOrma dc alcCtOy dc COnscntmcntOmu-
tuOs. OrCOmparaCn COn cstc mOdcO rcaCOna, aprCt-
CadcOsmuChaChOs, COnadstnCnlucrtcmcntcmarCada
dc crastO y c crmcnO, COn c dcma dc a pasvdad, COn
a ncCcsara lragdad dc a cdad, nO pucdc scr snO nadc-
Cuada. Lc lata adObcy smtrCaaCtvdaddc amar, c la-
tapOrCOnsgucntc a rcguaCn ntcrOry acstabdad dc
aparc|a. Lst dcsprOv stOdc csagraCagucpcrmtca as
37. Ibid. , 769e-f; cf. Preceptos conyugales, 1 42e- 1 43c.
38. Didlogo sabre el amor, 769d.
39. Ibid. , 769d-e.
1 94
LOS MUCHACHOS
aphrodisia ntOgrarsOOnaamstadparaCOnstturalOrma
COmpOtayaCabadadOLrOs. LapOdOrasta,pOdradOCru-
tarCO, Os un amOr a guO O lata a graCa.
LnsumaO tOXtOdOutarCOdalOdO aCOnsttuCndOuna
OrtCa guO, On COrtOs puntOs OsOnCaOs, Os dlOrOntO dO a
guO aCvzaCn grOgahaba COnOCdO y dOsarrOadO. NO
OntOramOntO dlOrOntO, puOstOguO, COmO OmuOstra O gran
pasa|OCOntradOdCadOaOOgOdO LrOs, sguOnsOndOsOm-
prO as nOCOnOs tradCOnaOs as guO dOsOmpOan un papO
OsOnCa . OrO Osta OrtCa patOnzantO Os utzada pOru-
tarCO para prOduCrOlOCtOs dlOrOntOs dO aguOOs a Os guO
ba asOCada habtuamOntO. urantO muChO tOmpO haba
sOrvdOparamarCaraOXstOnCa dO dOsamOrOsdstntOs y
OpuOstOs[unO ba|O, vugar,OrOntadOhaCaasaphrodisia, O
OtrO OOvadO, Osprtua, OrOntadO haCa a nguOtud dO as
amas], pOrOtambnpararOstabOCOrOntrOOOsunaOspOCO
dO undad, puOstO guO sO O sOgundO sO COnsdOraba COmO
vOrdadOrO, mOntras guO O OtrO nO Ora ms guO su sOmbra
tOrrOstrO y su smuaCrO. utarCO haCO| ugar Ostas msmas
nOCOnOs patnCas On una OrtCa guO apunta a COnsttur
unsOOLrOssusCOptbOdOdarCuOntadOOsamOrOslOmOn-
nOsy muChaChOrOs, ya ntOgrarasaphrodisia; pOrOOnnOm-
brOdOta undad, Osta OrtCa OXCuyO lnamOntO OamOrdO
Os muChaChOs, pOrlatadOcharis. ApartrdOaOrtCadua-
staatravOsadapOraCuOstndOOvOrdadOrOydO smua-
CrO, y dOstnada a lundar OsOnCamOntO O amOr dO Os mu-
ChaChOs, pOrO a prOCO dO a Osn dO as aphrodisia, sOvO
COnsttursOOnutarCOunaOststCanuOvadOamOr.OsmO-
nsta, On CuantO guO nCuyO as aphrodisia, pOrO haCO dO Osa
nCusn un CrtOrOguOO pOrmtO nOrOtOnOrsnO O amOr
COnyuga y OXCur as rOaCOnOs COn OsmuChaChOs a Causa
dO dOlOCtOguO as marCa. nO puOdOn tOnOr ya ugar On Osa
granCadOnanCaOntOgratvadOndOOamOrsOvvlCaCOn
a rOCprOCdad dO paCOr.
EL SEUDO- LUCIANO
1 95
2. EL SEUDO-LUCIANO
Los amores, atrbudOsaLuCanO, sOnuntOXtOnOtamOntOms
tardO.

5O prOsOnta ba|O a lOrma, muy aCOstumbrada, dO


unOnCa|amOntOsuCOsvOdOdOgOs. 1OOmnOstO,CuyOsamO-
rOs lOmOnnOs O dO muChaChOs rOnaCOn, apOnas dOsaparOC-
dOs, msnumOrOsOsguO asCabOzas dO aHdra, sOguO|a dO
AlrOdta. dOsdO a Odad On guO O nO sOCOnvrt On OlObO,
a COra dO a dOsa O pOrsguO, nO Os sn OmbargO dOsCOn-
dOntOdO sO,nOtOnOsnOmbargOahOsCatOsguOdaddOH-
ptO. 5OsOntOguamOntOnCnadOhaCaunOyOtrOamOr,
snOgrarsabOrhaCaCudOOsdOsvaOmsdrgrsO. dO
a LCnOs -guO, pOr su partO, nO sO sOntO mpusadO haCa
nnguna dO Osas dOs pasOnOs- guO srva dO rbtrO mpar-
Cay guO O dgaCu Os a mO|OrOOCCn. LCnOs, lOzmOn-
tO, ha COnsOrvadO, COmO grabadO On su mOmOra, O dOgO
dOdOshOmbrOs sObrOOsOmsmO tOma, unOamabaOXCusva-
mOntO a Os muChaChOs, |uzgandO guO a AlrOdta lOmOnna
nO Ora ms guO un absmO, O OtrO sO sOnta lurOsamOntO
arrastradOhaCaasmu|OrOs. Vaa rOatarpuOssud sCusn,
pOrO nO sO OngaO 1OOmnOstO, hapOddO pOr su partO pan-
tOar aprOguntarOndO,LarCOsy LaCrtdOs, Cuyas OXprO-
sOnOs vamOs a Or ahOra, sOstOnan dsCursOs muy sOrOs.
ntdOCrguOOstatmandCaCndObOtOmarsOOnsO-
gundOgradO. 5OrOs nOCabO dudaguO OsdOsadvOrsarOs O
sOn, pOrO O sOudOLuCanO rOnza a OsCrbr as dOmOstra-
COnOsOnltCasypOsadasguO Os prOsta. HayagOdOpastiche
On OsOs pasa|Os tan bOrdadOs, Cada unO dO OOs COnsttuyO
O dsCursO tpCO dO artdarO dO as mu|OrOs y dO AlCO-
nadO a Os muChaChOs. ArgumOntOs tradCOnaOs, Ctas Ob-
gadas, rOlOrOnCa a grandOs dCas lOslCas, OrnamOntaCO-
nOsrOtrCas. OautOrsOnrOa rOlOrrasOXprOsOnOsdOOsOs
mpOrturbabOs aOgadOrOs. Y, dOsdOOsOpuntOdO vsta, hay
guO anOtarguO O dsCursOpOdOrastaOstmuChO ms rOCar-
gadO, Os ms prOtOnsOsOy barrOCO guO O OtrO, ms OstO-
CzantO,msdOspO|adO,guO sOprOnunCaOnlavOrdOasmu-
|OrOs. LarOnalna -1OOmnOstOrOCOrdarguO, dOspus dO
40. Sobre este texto, cf. R. Bloch, De pseudo-Luciani Amoribus, 1 907; Mac
Leod, en Ia introducci6n a Ia edici6n Loeb, lo situa muy a principios del si
glo IV; F. Buffiere (Eros adolescent, p. 48 1 ) lo cree del siglo 1 1 .
1 96 LOS MUCHACHOS
tOdO, dO OguO sO trata OntOdO OsO OsdO OsbOsOs, dO as Ca-
rCas, dOasmanOsguOsOOXtravanba|OastnCas- sOOn-
Carnzar OsOnCamOntO sObrO O OOgO dO amOr dO Os mu-
ChaChOs. OrOOsa rOnamsmandCaOprObOmasOrOguO
sOpantOa. YpOrmuChOguOsOdvOrtaOsOudOLuCanOtra-
zandO O rOtratO tOrCOdsCursvO dO OsOs dOs OtantOs
-CargandO a manO On O pOrl rOtrCO-, puOdO dOsCu-
brrscOn OguOluO, OnaguOapOCayba|OsusrasgOsms
vsbcs, OsOargumOntarOOrtCOguOtuvOunaCarrOratan
arga On a Cutura hOnCa.
UnaCOsapuOdOsOrprOndOrdOsdOOCOmOnzOdO dOgO
rclOrdOpOr LCnOs paraumnara suamgOazOradO OntrO
Os dOs amOrOs. OsO dOgO guO COnCur -nO sn COrta
ambgOdad- On lavOr dO amOr dO Os muChaChOs nO Ost
COOCadOba|OO sgnOdO rOs, guOsOCOnsdOraCOmOOpO-
dOrtutOardOOsalOrmadOatraCCn, snOba|OO dOAlrOd-
ta. aOsCOnaguO sOsupOnOguO LCnOs rOCuOrdaOnsusmn-
mOs dOtaOs sO sta On LndO, COrCa dO tOmpO dO a dOsa,
a dOndO sO OnCuOntra a Ostatua tan lamOsa guO haba Os-
CupdOraXtOOs. LO CuanOmpdO, pOr O dOms, COnlOr-
mO a a tradCn, guO On O transCursO dO dOgO O abOga-
dO dO Os muChaChOs y dO sus amantOs nvOguO a rOs, O
gOnOCOOstO, OhOrOlantO dO Os mstOrOs dO AmOr, On
CuantOaaguOguOhaOaOnlavOrdO asvOuptuOsdadOslO-
mOnnas, Os aAlrOdtaaguOn, dOmOdOms natura, pOdr
suapOyO. QuO adOsadO LndO prOsda On COrtOmOdO OstO
dObatOdOndOOsamsmOtOmpOCOnlrOntadaarOs, sutra-
dCOna COmpaOrOadvOrsarO, sOOXpCalCmOntO. s guO
OprObOmadOpaCOrlsCOatravOsatOdO OdOgO. s dO
OsO, dO as aphrdisia, dO O guO sO trata On a nguOtudguO
OXprOsa1OOmnOstO, sOCtadO guamOntO pOr O OnCantO dO
as muChaChas y abOOzadO Os muChaChOs. s OpaCOrl-
sCOOguOtOndratma paabraymandarapasOOOnuna
CarCa| ada a Os dsCursOs pudbundOs. s tambn O guO
srvOdOprOtOXtOaadsCusndOLarCOsy dOLaCrtdOs,
y OsO ba|O a lOrma dOunaanCdOta sgnlCatva. un|OvOn,
OnamOradO dO mrmO dO raXtOOs, sO haba dO|adO OnCO-
rrardOnOChOOnOtOmpO,yhabamanCadOaOstatua, pO-
rO COmO s sOtratasO dO un muChaChO.
'
rOatO dO Osta hs-
4 1 . Seudo-Luciano, Los amores, 1 6.
EL SEUDO-LUCIANO
1 97
tOra-muy tradCOna- susCtaOdObatO. O aCtO saCrOgO,
puOstOguO sOdrgOaAlrOdta, OsunhOmOna|OaaguOprOsdO
OspaCOrOs lOmOnnOs OrOCumpdOOnunalOrmata, nOOs
untOstmOnOCOntraOsaAlrOd taACtOambguO. LsampO-
dad-hOmOna|O, OsarOvOranCaprOlanatOra hayguOpOnOra
On a CuOnta dO AmOr dO as mu| OrOs, O dO Os muChaChOs
Y aCuOstn guO rOCOrrO tOdO O daOgO, aunguO parOzCa
OvdadaOnunas OXprOsOnOs msOtrOas, sOrsta. guu-
gar, gu lOrma dar a paCOr sOXua On unO y OtrO amOr Ls
a rOspuOsta a Osa prOpuOsta a guO srvO dO dsCrmnantO,
OlrOCOndOun nstantOa amOrdO OsmuChaChOs, OnOCOO
dOalOsOla,unavCtOraguOa rOnadOOrOanOtardar
On COmprOmOtOr.
L dObatO tOnO una COmpOsCn rgda. LadaunO dO Os
dOsOradOrOstOmaatOrnatvamOntOapaabray sOstOnOOn
un dsCursO COntnuOaCausadO amOrguO prOlOrO. un tOs-
tgOmudO[Os LCnOs)| uzgarOsOCOnCursOy dOCdr gun
OsO vOnCOdOr. nCusO sO dsCursO muChaChOrO dO La-
CrtdOsOstmsadOrnadOyOsmsargOguOOdOLarCOs,
OsdOsaOgatOs tOnOnamsmaOstruCtura, OsargumOntOs
vandspuOstOsOnOmsmOOrdOny dOtamanOraguOOs sO-
gundOs, OXaCtamOntO, rOspOndanaOsprmOrOs. LadaunOdO
Os dOs dsCursOs COmprOndO dOs partOs, aprmOra rOspOn-
dO a a prOgunta. gu hay dO anaturaOzadO amOr dO guO
sOhaba,dOsuOrgOnydO sulundamOntOOnOOrdOndOmun-
dO La sOgunda rOspOndO a aprOgunta. l gu hay dO paCOr
guO sO ObtOnO On OsO amOr O On O OtrO Lu dObO sOr su
lOrma,yCupuOdOsOrsuvaOr MO|OrguOsOgurOnsuCOn-
tnudadCadaunO dOOsdOs dOsarrOOs, sOrnOsasdOsprO-
guntasasguOOXamnarOmOs suCOsvamOntOaguparahaCOr
rOsatar a manOra On guO rOspOndOn a Oas, Cada unO a su
manOra, O partdarO dO amOr dO as mu|OrOs y O abOgadO
dO dO Os muChaChOs.
1. L dsCursOpOr as mu|OrOs dO LarCOs sO apOyaOnuna
COnCOpCn dOmundOCuya tOnadadgOnOraOssndudaOs-
tOCa. a naturaOza sO dOlnO On COmO O pOdOr guO, pOr
42. Ese discurso se encuentra en los pangrafos 1 9-28. Praechter, en su
estudio sobre Hierocles (p. 1 48), insiste en el cancter estoico del pasaje. R.
Bloch ve en el Ia presencia de temas neopitag6ricos.
1 98
LOS MUCHACHOS
mOdO dO a mOzCa dO Os OOmOntOs, ha hOChO vvO O tOdO
dndOO un ama. uO tambn Oa, prOsguO LarCOs, rOp-
tOndO unaOCCnlamary sOgnpaabrasbOn COnOCdas,
a guO dspusO asOCuOnCadO as gOnOraCOnOs. ' 5abOndO
bOn guOOsvvOsOstabanhOChOs dOunamatOrapOrOCOdO-
ra, y guO O tOmpO dOtOrmnadO para Cada sOr Ora brOvO,
arrOg(emechanesato) asCOsasdOtamanOraguOadOstruC-
Cn dO unO sOa O naCmOntO dO OtrO. as, pOr O |uOgO dO
as suCOsOnOs, pOdOmOs vvr hasta a OtOrndad. ara OO,
dspusO adOmsadvsndO Os sOXOs, dO Os guO unO Ost
dOstnadO a dlundr a smOntO, O OtrO a rOCbra, y pusO
On Cada unO dO OOs O apOttO (pothos) haCa O OtrO. O a
rOaCnOntrO OsOsdOs sOXOsdlOrOntOspuOdOnaCOrasOrO
dOasgOnOraCOnOs-pcrOnunCadOarOaCnOntrOdOsn-
dvduOs dO msmO sOXO. As LarCOs anCa sdamOntO On
O OrdOn gcnOra dO mundO, a dOndO Ostn gadas unas a
Otras a muOrtO, a gOnOraCn y a OtOrndad, a naturaOza
prOpa dO Cada sOXO y O paCOr guO COnvOnO a Cada unO dO
cOs. Ls prOOsO guO O tcmOnnO nO aCtc, COntranatura,
OOmOmaChO, n OmasOunO, ndOCOntOmOntO, sOrObandOz-
Oa. O guOrOr OsCapar a Osta dOtOrmnaCn, nO sO trans-
grcdcramOs OsCaraCtOrOs prOpOs dO ndvduO, atOntara-
mOs a OnCadOnamOntO dO a nOCOsdad unvOrsa.
LsOgundOCrtOrOdOnaturadadutzadOOnOdsCursO
dOLarCOsOsOOstadOdOahumandadOn sunaCmOntO."
rOXmdad dO Os dOsOs pOr a vrtud, nguOtud dO COndu-
CrsOCOmOhrOOs, bOdasbOnprOpOrCOnadasy prOgOnOnO-
bO. taOs Oran Os CuatrO rasgOs guO marCaban Osa OOvada
OXstOnCa y asOguraban su COnlOrmdad COn a naturaOza.
VnOaCada,tuOprOgrOsva. arOCO guO LarCOs dstnguO,
OOmOctapasOnOsadOCadOnCa, OmOmOntOOnguO, aarras-
trarOpaCOra Os humanOs haCa Os absmOs, sObusCarOn
para Os gOCOs CamnOs nuOvOs y dOsvadOs [ hay guO On-
tOndOr COn OsO lOrmas dO rOaCOnOs sOXuaOs nO prOCrOadO-
ras O paCOrOs a|OnOs a matrmOnO?), uOgO O mOmOntO On
guO sOOga transgrOdranaturaOzamsma. audaCaCu-
ya tOrma OsOnCa -a nCa On tOdO CasO a guO sO audO On
OstOtOXtO- COnsstOOntrataraunmaChOCOmOaunamu|Or.
43. Seudo-Luciano, Los amores, 1 9.
44. Ibid. , 20-2 1 .
EL SEUDO-LUCIANO 1 99
OrOparaguO sOmO| antOaCtO sOapOsbO, a| OnOCOmO Os a a
naturaOza, luO prOCsO guO sO ntrOdu| Ora, On as rOaCOnOs
OntrOhOmbrOs, OguO pOrmtOvOOntary OguOpOrmtOOn-
gaar. O pOdOr tranCO y O artO dO pOrsuadr.
LatOrCOramarCadOnaturadadLarCOs sOapdOamun-
dO anma . a Og saCn dO a naturaOza rOna sObrO
OOs sn rOstrCCnn dvsn. n Os OOnOs, n Os tOrOs, n
Os CarOrOs, nOs| abaOs, nOs ObOs, nOs p| arOs, nOs
pOCOs busCan a su prOpO sOXO, para OOs, Os dOCrOtOs dO
arOvdOnCa sOnnmutabOs. A Osa anmadad sOnsataO
OradOrdOsOudOLuCanOOpOnOabOstadadpOrvOrsadO
Os hOmbrOs, guOOs COOCapOrdOba| OdOOs dOms sOrOsv-
vOs sOndO as guO OstabandOstnadOsa supOrara Os prmO-
rOs. VarOs trmnOs sgnlCatvOs sOaanOnOdsCursOdO
LarCOs Osta bOstadad dO hOmbrO. arrObatO, pOrO tam-
bn OnlOrmOdadOXtraa, nsOnsbdadCOga(anaisthe
sia), nCapaCdadpara aCanzaramOta, dOtamOdOguOdOs-
Cuda O guO habraguO pOrscgury guO pOrsguO O guO nO
dObcra. OrOpOsCnaaCOnduCtadOOs anmaOs guOObO-
dOCOna aOyybusCanamOtaguOOshasdOl|ada,OshOm-
brOs guO tOnOn rOaCOnOs COn hOmbrOs muOstran tOdas as
sOaOsguOtradCOnamOntOsOatrbuyOnaOstadOpasOna .
vOcnCanCOntrOada, OstadOOnlOrmzO, OnCOguOCmOntO sO-
brOa rOadaddOasCOsas, napttudparaaCanzarOsOb|O-
tvOs l| adOs a a naturaOza humana.
Lnsuma,OamOrdOOsmuChaChOssOCOOCasuCOsvamOn-
tOsObrOOs trOs O|OsdOanaturaOzaCOmOOrdOn gOnOra dO
mundO, COmOOstadOprmtvOdOahumandady COmOCOn-
duCta razOnabOmOntOa|ustadaa sus lnOs, pOrturbaOOrdO-
namOntO dO mundO, da ugar a COnduCtas dO vOOnCay dO
OngaO, lnamOntO Os nOlastO para Os Ob|OtvOs dO sOr hu-
manO. LOsmOgCamOntO, pOtCamOntO, mOramOntO,OsO
tpO dO rOaCOnOs transgrOdO a naturaOza.
Lna partO dO su dsCursO guO rOspOndO a sta, LaCrt-
dOs, ms guO unOs argumOntOs guO rOlutOn a su advOrsarO,
aOga una COnCOpCn OntOramOntO dlOrOntO dO mundO, dO
aOspOCOhumana, dOsuh stOraydOOs ms atOs azOs guO
puOdOngara Os hOmbrcs OntrO s. A a dOa dO unanatura-
OzaprOvsOray mOCnCa guOarrOgasO, pOr mOdO dO sO
45. Ibid. , 22.
200
LOS MUCHACHOS
xO, a prOCrOaCn y a sOCuOnCa dO as gOnOraCOnOs dO ta
manOraguOaOspOCO humanadspOngadOuna OtOrndaddO
a guO Ostn prvadOs Os ndvduOs, OpOnO a vsn dO un
mundO lOrmadOa partrdO CaOs. uO LrOsguOn vOnC OsO
dOsOrdOn prmtvO labrCandO On su dOmurgatOdOO guO
tOnO un ama y tOdO OguO nO atOnO, vOrtOndO On O CuOr-
pO dO Os hOmbrOs O prnCpO dO a COnCOrda y gndOOs
aOtrOspOrOsalOCtOs sagradOsdOaamstad. LarCOsvOa
On as rOaCOnOs OntrO hOmbrOy mu|Oruna naturaOzahb
guOOstabOCOsOrOsatravsdOtOmpOparasOsayaramuOr-
tO. LaCrtdOs, On O amOr dO Os muChaChOs, rOCOnOCO a
luOrza azO guO, atandOy COmbnandO, trunla dOCaOs.
Ln Osta pOrspOCtva, ah stOra dO mundO nO dObO OOrsO
COmOunOvdOaprOsuradOdOasOyOsdOanaturaOzayuna
zambudaOn Os absmOs dO paCOr, snO ms bOnCOmO
un alO|amOntO prOgrOsvO dO as nOCOsdadOs prmOras, O
hOmbrOOnOOrgOnOstabaaCuCadOpOr aCarOnCa, as tC-
nCasy Os sabOrOs(technai y epistemai) O dOrOnapOsb-
dad dO OsCapar dO Osas urgOnCas y dO rOspOndOrmO|Or. sO
aprOndatO|OrvOstdOs,aCOnstrurCasas. OrOOguOOtra-
ba| OdO tO|OdOr Os a usOdO as pOOs dO anmaOs, O guO O
artO dO a argutOCtura Os a as CavOrnas para prOtOgOrsO, O
amOr dO Os muChaChOs O Os a as rOaCOnOs COn as mu|O-
rOs. Lstas, a prnCpO, OranndspOnsabOsparaguOnO dO-
saparOCOsOaOspOCO. LstOOnCambO tOmnaCmOntOmuy
tardO, nO, COmOprOtOndaLarCOs, pOrunadOCadOnCa, snO
pOr aOOvaCn, COntraramOntO, dO Os humanOs haCa una
mayOrCurOsdadyunmayOrsabOr. LuandOOs hOmbrOs, On
OlOCtO, dOspus dOhabOraprOnddOtantashabdadOstOs,
sOpusOrOnanOdOsCudarnadaOnsubsguOda, aparOC a
lOsOlayCOnOaapOdOrasta. LOradOrdO sOudOLuCanO
nOdamuChasOxpCaCOnOssObrOOsOnaCmOntOgOmOO,pOrO
su dsCursO Ost O bastantO OnO dO rOlOrOnCas lamarOs
paraguOhayasdOlCmOntOCOmprOnsbOatOdOOCtOr.Os-
CansampCtamOntOsObrOaOpOsCnOntrO atransmsn
dO a vda pOr a rOaCn COn O OtrO sOxO y a transmsn
dOastCnCasydO OssabOrOspOraOnsOanza, OaprOn-
dza|Oy arOaCndOdsCpuOCOnOmaOs!rO. LuandO, dOs
46. Ibid. , 32.
47. Ibid. , 33-35.
EL SEUDO-LUCIANO
201
prOndndOsO dO as artOspartCuarOs, alOsOlaOmpOza
ntOrrOgarsO sObrO tOdas as COsas, OnCOntr, para transm-
tr a sabdura guO prOpOrCOna, O amOr dO Os muChaChOs
-guOOstambnOamOrdOasbOasamas, susCOptbOsdO
vrtud. 5O COmprOndO On Ostas COndCOnOs guO LaCrtdOs
puOdarOlutarCOnunaCarCa| adaaOCCnanmaguOOprO-
sOntaba su advOrsarO.
"
i gu pruOba puOs O hOChO dO guO
OsOOnOsnOamOna OsmaChOsdOsuOspOCO, y guOOsOsOs
nOOstn OnamOradOs dO Os OsOs NO guO OhOmbrOs hayan
COrrOmpdOunanaturaOzaguOguOdarantaCtaOntrOOsan-
maOs, snO guO as bOstas, pOr su partO, nO sabOn n O guO
Os lOsOlarn as bOOzas guO aamstad puOdO prOduCr.
LOs argumOntOs dO LaCrtdOsnO sOn, ObvamOntO, ms
OrgnaOs guO Os dO LarCOs. LugarOs COmunOs dO un Os-
tOCsmO trvazadOpOrunadO, mOzCa, pOrOOtrO, dOOO-
mOntOs patnCOs O OpCrOOs
5n duda. NO habra guO
dOsCOnOCOrtOdO OguO puOdOhabOr, On Osa COmparaCn dO
Os dOsamOrOs, dO prOtOXtO paravaraCOnOsOratOras sObrO
a trama dO argumOntOs tradCOnaOs. La banadad [pOr O
dOms, ndamOntOOrnamOntadaaratOs)dOasOXpCaCOnOs
dO LarCOs y dO LaCrtdOs muOstra bastantO bOn guO dO-
ban lunCOnar un pOCO COmO basOnOs lOslCOs. O gusta-
dOrdOmuChaChOs, msbOn patOnzantO,ba|OOs COOrOs dO
LrOs, y O dOlOnsOrdO as mu| OrOs, ms bOn OstOCO, ba|OO
sgnO OXgOntO dO anaturaOza. LO Cua nO guOrO dOCr, Ov-
dOntOmOntO,guOOsOstOCOsCOndOnasOnapOdOrastaguOO
patOnsmO|ustlCararOChazandOOmatrmOnO. LssabdO
guO, dOsdOOpuntOdOvstadOasdOCtrnas,nOOraas-OguO
On tOdOCasO as COsasOstaban O|Os dO sOr tan smpOs. OrO
nOhaymsrOmOdOguOCOmprObar, atravs dOOsdOCumOn-
tOs dO guO dspOnOmOs, O guO pOdramOs Hamar una asO-
CaCnprvOgada. LOhOmOsvstOOnOCaptuOprOCOdOn-
tO. OartOdOavdaCOnyugasOOabOrOngranpartOatravs
dOunmOdOOstOCOdOrOlOXn,yCOnrOlOrOnCaa COrtaCOn-
COpCndO anaturaOza, dO susnOCOsdadOslundamOntaOs,
dO ugary dOalunCnprOv staspOrOaparatOdOs Os sO
48. Ibid. , 36.
49. Praechter, op. cit. , insiste en l os aspectos epicureos de Ia intervenci6n
de Calicratides. Pero R. Bloch alega que Ia cosmogonia que abre el discurso
no es especificamente epicurea. Por otra parte, las referencias a Plat6n son
a veces evidentes. Asi en el paragrafo 49.
202
LOS MUCHACHOS
rOs, dO un pan gOnOra dO as prOCrOaCOnOs suCOsvas y dO
un OstadO dO pOrlOCCn prmtva dO a guO una dOCadOnCa
pOrvOrsa aO| a a gnOrO humanO, pOr O dOms, Os On una
COnCOpCnCOmOstadOndOOCrstansmOsOabrOvarar-
gamOntOCuandOguOraOdlCar una tCa dO a rOaCn ma-
trmOna. OmsmOmOdO,OamOrdOOsmuChaChOs, praC-
tCadO COmO mOdO dO vda, COnsOd y rOprOdu|O durantO
sgOs un pasa|O tOrCO bastantO dlOrOntO. luOrza CsmCa
O ndvdua dO amOr, mOvmOntO asCOndOntO guO pOrmtO
ahOmbrOOsCapardOasnOCOsdadOsnmOdatas,adgusCn
y transmsn dO un sabOr a travs dO as lOrmas ntOnsas y
Os azOssOCrOtOsdO a amstad. L dObatOdO amOr dOasmu-
|OrOsCOn OamOrdOOsmuChaChOsOs msguO una|ustatO-
rara, nO pOr OO Os O COnlCtO dO as dOs lOrmas dO dOsOO
sOXua uChandOpOra suprOmaCaO pOr sudOrOChO rOspOC-
tvO a a OXprOsn, Os a COnlrOntaCn dO dOs lOrmas dO v-
da, dOdOsmanOrasdOOstzarOprOpOpaCOr, y dOOs ds-
CursOs lOslCOs guO aCOmpaan a Osa OOCCn.
2. Lada unO dO Os dOs dsCursOs -O dO LarCOs y O dO
LaCrtdOs- dOsarrOa, dOspus dO tOma dO a naturaO-
za, a CuOstn dO paCOr. LuOstn guO, COmO hOmOs vs-
tO, COnsttuyO sOmprOunpuntOdlCparaunaprCtCapO-
dcrstCaguOsOpOnsaOnalOrmadOaamstad, dO alOCtO
ydOaaCCnbOnlCadOunamasObrOOtra.HabardOpa-
COr a alCOnadO a Os muChaChOs Os ya pOnOrO una Ob|O-
Cn. LarCOs OOntOndO COrtamOntO as. AbOrda O dsCur-
sOsObrOOstOtOmaCOnunadOn unCa,pOrOdOmstradCOna,
dO ahpOCrOCapOdOrasta. tOmsarOs dO dsCpuOs dO 5-
CratOs, guOnOsOOnamOrandOOsCuOrpOs, snOdOasamas.
LmO Os OntOnCOsguOpOrsOgusnO a anCanOs OnOs dO sa-
bdura, snO a nOs guO nO sabOn razOnar? Or gu, s Os
dO vi rtud dO O guO sO trata, amar, COmO haCa atn, a un
cdrO guO traCOn a Lsas, O, COmOhzO 5CratOs, a un A-
Cbadcs mpO, OnOmgOdOsupatra, vdOdOCOnvOrtrsOcn
tranO? Ls prOCsO puOs, a dOspOChO dO as prOtOnsOnOs dO
OsO amOrdO as amas, ba|ar, COmO LarCOs, a a CuOstn
dO paCOr, y COmparar a prCtCa dO Os muChaChOs COn
a prCtCa dO as mu|OrOs.
LntrO OsargumOntOsgucLarOOsutzaparadlOrOnCar
EL SEUDO-LUCIANO 203
Ostas dOs prtCasy O ugar guO O paCOr OCupa On Cada
una dO Oas, O prmOrO OsO dO aOdady alugaCdadso Has-
ta O umbra dO a vO|Oz, una mu|Or COnsOrva sus OnCantOs
-aunCuandOOssOstOngaCOnsuargaOXpOrOnCa.LmuCha-
ChO, pOrsupartO,nO OsagradabOsnOdurantOunmOmOntO.
Y LarCOs OpOnOaCuOrpO dO amu|OrguO, COn susCabOOs
OnduadOs, supOsOmprO say snvOO, sguO sOndOun
Ob|OtO dO dOsOO, OCuOrpO dOmuChaChOguO muy prOntO sO
vuOvOvOudOy musCuOsO. OrO dO OsadlOrOnCa, LarCOs
nO COnCuyO, COmO sOhaCOa mOnudO, guOnO sOpuOdO amar
a un muChaChO snO pOr un tOmpO muy brOvO, y guO muy
prOntO sOvO unO OvadO a abandOnarO, OvdandO as tOdas
asprOmOsasdOalOCtOndOlOCtbOguOpudOunOhaCOrO,OvO-
Ca pOr OCOntrarOa aguO guOsguOamandOaunmuChaChO
dOmsdOvOntOaOs, OguOpOrsguOOntOnCOsOsunaAlrO-
dta ambgua, On aguO tOma O papO pasvO. La mOdlCa-
Cn lsCa dO Os muChaChOs Os nvOCada agu COmO prnC-
pOnOdOlugaCdaddOOssOntmOntOssnOdO nvOrsn CO
papO sOXua .
5cgundaraznOnlavOrdOa prCtCalOmOnna. a rOC-
prOCdad. ' Ls sta sn dudaapartOms ntOrOsantOdO ds-
CursO dO LarCOs. 5O rOlOrO On prmOr ugara prnCpO dO
guO OhOmbrO, sOr razOnabO, nO OsthOChO para vvr sOO.
OOsO, snOmbargO,nOdOduCOanOCOsdaddO tOnOrunala-
maO dO pOrtOnOCOra una Cudad, snO a mpOsbdad dO
pasarsOO tOmpO sOO, y anOCOsdaddO una COmundad
dO alOCtO (philetai ros koinonia) guO hagan ms agradabOs
as COsas buOnas, y ms gOras as guO sOn pOnOsas. QuO a
vdaOnCOmntOnOOsOpapOOsuna dOaguOhOmOs OnCOn-
tradO rOguarmOntO OnOstratadOsOstOCOsdOmatrmOnO.
AgusOaapCaatOrrOnOpartCuardOOspaCOrOslsCOs.
LarCOsaudOOnprmOrugaraasCOmdasybanguOtOsguO
sO tOmanOnCOmn, sOgnpOr arazn dOguO Os paCOrOs
COmpartdOssOvuOvOnmsntOnsOs. LuOgOOvOCaOspaCO-
rOs sOXuaOs. 5Ogn a alrmaCn tradCOna, O muChaChO
pasvO, pOrCOnsguOntO ms O mOnOs vOOntadO (hybrisme
nos), nOpuOdO sOntrpaCOr,nadOsOraObastantOdO ran-
tO paradOCr OCOntrarO, CuandOyanO Ora n sulrO, OOtrO
SO. Seudo-Luciano, Los amores, 25-26.
5 1 . Ibid. , 27.
204
LOS MUCHACHOS
O rOsutanOpOrtunO.LamantOdOunmuChaChOtOmasupa-
COr y sO va, nO da paCOr. LOn as mu|OrOs Os muy dlOrOntO.
LarCOsOstabOCOsuCOsvamOntOOhOChOyarOga. LnarO-
aCn sOXua COn una mu| Or hay, alrma, un ntOrCambO
gua dO gOCO, y Os dOs COpartCpOs sO sOparan dOspus dO
habOrsO dadO O unO a OtrO a msma Cantdad dO paCOr. A
OstOhOChOdO a naturaOzaCOrrOspOndOunprnCpOdOCOn-
duCta. OstbOn nObusCarun gOCOOgO sta(hilautos apolau
sai), nOguOrOrtOmarparaunOmsmOtOdOOpaCOr,snOCOm-
partrOdandO aOtrOtantOCOmOOguOsOntOunO. 5n duda
Osta rOCprOCdad dOpaCOrOsuntOmayamuyCOnOCdOguO
a tOratura amOrOsa O OrtCa ha utzadO muy a mOnudO.
OrOOsntOrOsantOvOrOutzadOaguaavOzparaCaraCtOr-
zar naturamOntO arOaCnCOn as mu|OrOs, para dOlnr
unarOgadOCOmpOrtamOntOOnasaphrdisia, paradOsgnar
lnamOntOOguOpuOdOhabOrdOnOnatura, dOvOOntO,pOr
O tantO dO n|ustO y maO On a rOaCn dO un hOmbrO COn
un muChaChO. La rOCprOCdaddO paCOr Onun ntOrCambO
dOndO sOpOnO atOnCn On O gOCO dO OtrO, vOandO pOruna
guadad tan rgurOsaCOmO sOapOsbO On Os dOs COpartC-
pOs, nsCrbO On a prCtCa sOXua una tCaguO prOOnga a
dO a vda COmn.
A OstO razOnamOntO gravO, LarCOs aadO dOs argumOn-
tOs guO O sOn mOnOs pOrO guO sO rOaCOnan Os dOs COn O
ntOrCambOdOOspaCOrOs. UnOrOmtOa untOmaCOrrOntO
On a tOratura OrtCa. as mu|OrOs, a guOn sabO usar dO
Oas, sOn CapaCOs dO OlrOCOr tOdOs Os paCOrOs guO Os mu-
ChaChOs puOdOn dar, stOsnOpuOdOnprOpOrCOnarOguOrO-
sOrvaO sOXOlOmOnnO. Lasmu|OrOssOnpuOs CapaCOsdO dar
tOdas as lOrmas dO vOuptuOsdad, nCusO as guO ms Os
gustan a Os amantOs dO Os muChaChOs. 5Ogn O OtrO argu-
mOntO,' s sO aCOptasO O amOr OntrO hOmbrOs, habra guO
aCOptar tambn a rOaCn OntrO mu| OrOs. LstasmOttapO-
mCamOntO nvOCada OntrO as rOaCOnOs ntOrmasCunas
y as rOaCOnOsntOrlOmOnnasOsntOrOsantO. On prmOru-
garpOrguOnOga,COmOpOrOdOmsasOgundapartOdOds-
CursO dO LarCOs, a OspOClCdad Cutura, mOra, alOCtva,
sOXua dO amOrdO Os muChaChOs, parahaCOrOOntrarOna
52. Ibid. , 27.
53. Ibid. , 28.
EL SEUDO-LUCIANO

CatOgOragOnOradO arOaCnOntrOndvduOsmasCunOs,
dOspuspOrguOutza,paraCOmprOmOtOrastO,OamOr, tra-
dCOnamOntO ms OsCandaOsO -da vOrgOnza hasta ha-
bar dO -, OntrO mu|OrOs, y pOrguO lnamOntO LarCOs, a
nvOrtrOsta|Orargua,daaOntOndOrguOOstOdavamsvOr-
gOnzOsOpara un hOmbrO sOr pasvO a a manOra dO una mu-
|Or, guO para una mu|Or tOmar O papO masCunO.
La partO dO dsCursO dO LaCrtdOs guO rOspOndO a Osta
CrtiCaOsCOnmuChOa msarga. MstOdavaguOOnOrOs-
tOdOdObatO,Os rasgOsprOpOsdOuntrOzOdOrOtrCa sOn
sOnsbOs On . AbOrdandO, a prOpstO dO paCOr sOXua,
OOOmOntOmsprObOmtCOdOamOrdOOsmuChaChOs, O
argumOntarOpOdOrastaOsdOspOgadOaguCOntOdOssusrO-
CursOs y sus ms nObOs rOlOrOnCas. OrO sO pOnOn On Obra
aprOpstOdOaCuOstnguOLarCOshapantOadOmuyCa-
ramOntO. arOCprOCdaddO Os paCOrOs. 5ObrOOstOpuntOCa-
daunOdO Os dOs advOrsarOs sO rOlOrOaunaCOnCOpCnsm-
pO y COhOrOntO. para LarCOs y Os partdarOs dO amOr
lOmOnnO, OsO hOChO dO pOdOrprOvOCar O paCOr dO OtrO,
dO pOnOr atOnCn On stO y dO OnCOntrar On unO msmO O
prOpOpaCOr, OsOsacharis, COmOdOCa utarCO, aguOO-
gtmaOpaCOrOnarOaCnOntrOhOmbrOymu| Or,yaguO
pOrmtOntOgrarOOnOLrOs, OsOnCambOsu ausOnCa aguO
marCaydOsCalCaa rOaCn COnOsmuChaChOs. LOmOguO-
rO atradCn dO OstO tmO amOr, LaCrtdOs O da COmO
CavOnO acharis, snO aarete -a vrtud. LaOs aguO dO-
bO, sOgn , OpOrar O azO OntrO O paCOry O amOr, Oa
OsaguOdObOasOgurarOntrOOsCOpartCpOsaavOzunpa-
COrhOnOrabOy sabamOntOmOsuradOy aCOmundad nds-
pOnsabO a a rOaCn dO dOs sOrOs. gamOs, para sOr brO-
vOs, guO a a 'rOCprOCdad graCOsa guO sO O paCOr COn
as mu|OrOs sOraCapaz dO prOpOrCOnar, sOgn sus partda-
rOs, sus advOrsarOs OpOnOn a COmundad v rtuOsa dO a
guOOamOrdOOsmuChaChOstOndraOprvOgOOXCusvO.
LadOmOstraCndOLaCrtdOsCOns stOOnprmOrugarOn
CrtCar,COmOusOra,OsarOCprOCdaddOpaCOrguOrOvn
54 . . No vale mas que una mujer desempeie el papel del hombre "que ver
a un hombre rebajarse hasta el punto de desempeiar el papel de una mu
jer" ? (Ibid. , 28. )
55. Caricles no util iza el mismo esta palabra.

LOS MUCHACHOS
dCa O amOr dO as mu| OrOs COmO su rasgO OspOClCO, y On
azarlrOntOa,COmOnCaCapazdOvOrdad, arOaCnvr-
tuOsaCOn OsmuChaChOs. AsdO una vOz, sO vOrmpugnadO
O prvOgO dO paCOr rOCprOCO atrbudO a as rOaCOnOs
lOmOnnas y vOtOadO O tOma dO guO O amOr dO Os muCha-
ChOs Os COntra natura.
LOntraasmu|OrOs, LaCrtdOsvuOCaCOnsaaunasOrO
dO ugarOsCOmunOs.

Las mu|OrOs, bastamraras dO COrCa,


sOn lOas ntrnsOCamOntO, vOrdadOramOntO (alethos) : su
CuOrpOOspOCOgraCOsOy surOstrOngratOCOmOOdOOs
mOnOs. araOnmasCararOstarOadad, nOCOstantOmarsOmu-
ChOtraba|O. magua| O, asOO,pOnadO,|Oyas, adOrnOs, sO dan
a s msmas, para Os OspOCtadOrOs, una bOOza dO aparOn-
CaguO una mrada atOnta basta para dspar. Y adOms tO-
nOn un gustO pOr Os CutOs sOCrOtOs guO Os pOrmtO rOdOar
dO mstOrO sus dOpravaCOnOs. nt rOCOrdar tOdOs Os tO-
massatrCOsdOOsguO OstOpasa|O, bastantOChatamOntO, sO
haCO OCO. LnCOntraramOs muChOs OtrOsO|OmpOs, COnargu-
mOntOs vOCnOs, On Os OOgOs dO a pOdOrasta. As AguOs
1aCO, OnLeucipe y Cli tofonte, haCOdOCraunOdOsuspOrsO-
na|Os, alCOnadOaOsmuChaChOs. Lnunamu|OrtOdOOsar-
tlCa, paabras yaCttudOs. 5unadOOasparOCOhOrmOsa,
OsOrOsutadO abOrOssmOdOOsungOntOs. 5ubOOzaOs-
thOCha dO m rra, dO tntOs para O pOO y dO alOtOs. 5 gu-
tas a a mu|Orsus artlCOs, sO parOCO a arrOnda|OdO a l-
bua a guO O han gutadO sus pumas.
L mundOdOa mu|OrOs OngaOsOpOrguOOs unmundOsO-
CrOtO. La sOparaCn sOCa OntrO O grupO dO Os hOmbrOs y
OdOasmu|OrOs, sumOdOdOvdadstntO, a rOpartCnCu-
dadOsaOntrOaCtvdadOslOmOnnasyaCtvdadOsmasCunas,
tOdO OsO hzO muChO, vOrOsmmOntO, para marCarOn aOX-
pCrOnCa dO hOmbrO hOnCO Osa aprOnsn dO a mu|Or
COmOunOb|OtOmstOrOsOyOngaOsO. LngaOpOsbOsObrO
O CuOrpO, guO OCutan Os adOrOzOs y guO COrrO O rOsgO dO
dOCOpCOnarCuandO sOOdOsCubrO, sOsOspOChadOprOntOm-
pOrlOCCOnOs hbmOntO dslrazadas, sO tOmO agn dOlOCtO
rOpugnantO, O sOCrOtO y as partCuardadOs dO CuOrpO lO-
mOnnO Ostn CargadOs dO pOdOrOs ambguOs. QuOrs, dO
56. Ibid. , 39-42.
57. Aquiles Tacio, Aventuras de Leucipe y Clitofonte, 11, 37.
EL SEUDO-LUCIANO

Ca OvdO,dOsOnamOrarOsdOunapasnMradunpOCOms
dO COrCa OCuOrpO dO vuOstra amantO. "
LngaO tambn sO-
brO as COstumbrOs, COn Osa vda OCuta guO Ovan as mu|O-
rOsy guO sO COrra sObrO nguOtantOs mstOrOs. Ln a argu-
mOntaCn guO O sOudOLuCanO prOsta a LaCrtdOs, OstOs
tOmastOnOnuna sgnlCaCnprOCsa, OpOrmtOnpOnOrOn
tOa dO| uCO O prnCpO dO a rOCprOCdad dO Os paCOrOs
On rOaCn COn as mu|OrOs. LmO pOdra habOrsOmO|antO
rOCprOCdadsasmu|OrOs sOnOmbustOras, stOnOnsupa-
COrprOpO, ssOOntrOgan, snguOOshOmbrOsOsOpan, asO-
CrOtOsdOsOnlrOnOs LmOpOdrahabOrntOrCambOvdO,
sOspaCOrOsguOsuaparOnCadO|asupOnOrnOsOnsnOprO-
mOsaslaslCadas Ota suOrtOguOaOb|OCnguO sO haCO
habtuamOntO a a rOaCn COn Os muChaChOs -guO nO Os
COnlOrmOaanaturaOza-puOdOapCarsOOXaCtamOntOgua
a as mu| OrOs, y ms gravOmOntO an, puOstO guO a guOrOr
OnsCararavOrdaddOOguOsOn,ntrOduCOnvOuntaramOntO
a mOntra. L argumOntO dO magua| ObOnpuOdOparOCOr-
nOsdOpOCOpOsOOnOstOdObatOdOOs dOs amOrOs, dOsCansa,
para Os antguOs, On dOs OOmOntOs sOrOs. aaprOnsn guO
prOvOnO dOCuOrpOlOmOnnO, y OprnCpOlOslCOy mOra
dOguOunpaCOrnOOs OgtmO snO aCOndCndOguOOOb-
| OtOdOguO OsusCtasOa rOa . LnaargumOntaCnpOdOras-
ta, O paCOrCOn amu|OrnO puOdO OnCOntraruna rOCprOC-
dad, puOs sO aCOmpaa dO dOmasada lasOdad.
LpaCOrCOnOsmuChaChOs sOCOOCapOrOCOntrarOba-
| OO sgnO dO avOrdad.

La bOOza dO mOzO Os rOa, puOs


Os sn aprOstO. LOmOhaCO dOC rAguOs 1aCO a unO dO sus
pOrsOna| Os. La bOOzadO Os muChaChOs nO Ost mprOgna-
dadOOs pOrlumOs dOamrra ndO OOrOs OngaOsOsy prOs-
tadOs, y O sudOr dO Os muChaChOs huOO mO|OrguO tOda a
Ca| adO ungOntOs dO una mu|Or.

A as sOduCCOnOs Onga-
OsasdO tOCadOrlOmOnnO,LaCrtdOsOpOnOOCuadrOdO
muChaChO guO nO sOprOOCupa dO nngn aprOstO. tOmpranO
58. Cf. Ovidio, Los remedios del amor, vv. 345-348, o tam bien: "Te aconse
jo mandar abrir todas las ventanas y en Ia claridad del dia anotar todas las
imperfecciones de su forma. " Despues del amor, "anotar en tu espiritu cada
defecto de su cuerpo, y mantener tus ojos siempre fijos en sus imperfeccio
nes" (4 1 1 -41 8).
59. Seudo-Luciano, Los amores, 44-45.
60. Aquiles Tacio, Aventuras de Leucipe y Clitofonte, II, 37.
208
LOS MUCHACHOS
pOramaana satadO OChO, sOavaCOnaguapura,nOnOCO-
sta OspO|O, nO rOCurrO a pOnO, sOOCha aCmdO sObrO Os
hOmbrOs, sOaprOsurahaCaaOsCuOa,OnapaOstra, sOO|Or-
Cta COn vgOr, suda, tOma un baO rpdO, y una vOz guO ha
OsCuChadO as OCCOnOs dO sabdura guO O dan, sO duOrmO
rpdamOntOba|OOOlOCtOdOasbuOnaslatgasdOa|Ornada.
OOstOmuChaChO snOngaOsl CmOnOdOsOarCOmpartr
tOda suvda'
QusOraunOpasarsOOtOmpOsOntadOlrOn-
tOaOstOamgO, aprOvOChandOOOnCantOdOsuCOnvOrsaCn,
y COmpartOndOtOdasuaCtvdad. 5abOpaCOr guOnOdu-
rara smpOmOntOOtOmpOlugtvOdOa|uvOntud, dOsdOO
mOmOntOguOnOtOmaCOmOOb| OtOagraCalsCaguO sObO-
rra, puOdOdurartOdaavda. vO|Oz, OnlOrmOdad, muOrtO, n-
CusO a tumba, tOdO puOdO pOnOrsO On COmn, O pOvO dO
OshuOsOsnOOstarsOparadO. Lra,COnCOrtOza,untOmaha-
btua OdO as amstadOsguO sOanudan apartrdO Os amO-
rOs dO|uvOntudy guO sOstOnOn a vda hasta amuOrtO, COn
unargOalOCtOvr. LstOpasa|OdOsOudOLuCanOparOCOuna
varaCn sObrO unO dO Os tOmas guO sOdOsarrOaban On O
Banquete dO JOnOlOntO, as dOas sOn as msmas, prOsOnta-
das On un OrdOn anOgO, OXprOsadas COn paabras muy COr-
Canas. paCOr dOmrarsOOunO a OtrO, COnvOrsaCnalOCtuOsa,
COmundaddO sOntmOntOsOnOXtOOOlraCasO,CudadOs
prOdgadOs CuandOunO dO Os dOs CaO OnlOrmO. asO alOCtO
puOdO rOnar OntrO Os dOs amgOs hastaO mOmOntO On guO
vOnO ahOra dO a vO|Oz. L tOXtO dO sOudO-LuCanO nss-
tOsObrOtOdOOnunpuntOmpOrtantO. 5Otrata, OnOsOalOCtO
guOpOrsstO dOspus dOaadOOsCOnCa,dOaCOnsttuCndO
un azO dOndO O papO dO OrastO y dO OrmOnO nO puOdOn
yadstngursO, yaguO aguadadOspOrlOCtaO arOvOrsb-
dadtOta . As, dCO LaCrtdOs, habra suCOddO COn OrOs-
tOs y adOs, a prOpstO dO Os CuaOs Ora tradCOna prO-
guntarsO, COmOparaAguOsyatrOCO,gunOraO amantO
y gun O amadO. adOs habra sdO O amadO, pOrO COn a
Odad, ya OgarCOnOaOtOmpOdOapruOba-sOtratapa-
ra Os dOs amgOs dO dOCdr Cua dO Os dOs sO OXpOndr a
amuOrtO- O amadO sO COnduCOCOmO amantO. Hay guOvOr
OnOstO un mOdOO. As, dCOLaCtdOs,OsCOmOdObOtrans
6 1 . Seudo-Luciano, Los amores, 46.
62. Jenofonte, Banquete, VIII, 1 8.
EL SEUDO-LUCIANO
209
lOrmarsOO amOr abnOgadOy sOrOguO sOtOnO a un muCha-
ChO [O lamOsO spoudaios eros); Os prOCsO guO pasO a a lOr-
mavr(androusthai) CuandOOgaOmOmOntOdOa|uvOntud
pOr ln susCOptbO dO razOnar. Ln OstO alOCtO masCunO, O
guO haba sdO amadO dOvuOvO a suvOz Os amOrOs, y OsO
hasta O puntO dO guO sO haCO dlC sabOr Cu dO Os dOs
OsOOrastO, OalOCtOdOguOamaO OsdOvuOtOpOrOama-
dO COmO una magOn rOlO| ada On un OspO|O. '
La rOsttuCn pOrOamadOdO alOCtOguOhaba rOCbdO
lOrm sOmprOpartOdOa tCapOdOrasta,yasOaba|OalOr-
ma dO a ayuda On a dOsgraCa, dO Os CudadOs durantO a
vO| Oz, dOCOmpaOrsmO OnOtransCursOdOavdaO dO sa-
CrlCOmprOvstO. OrO ansstOnCadO sOudOLuCanO On
sOaar a guadad dO Os dOs amantOs y O usO guO haCO dO
aspaabrasguOCaraCtOrzanarOCprOCdadCOnyugaparO-
CO marCar aprOOCupaCn dO aCOmOdar O amOr masCunO
a mOdOO dO avda Ontrc dOs ta COmO Ora dOsCrta y prOs-
Crta pOrO matrmOnO. Ospus dOhabOrdOtaadOtOdO O
QuchaydO smpO, dOnatura,dOdOspO|adOdOtOdOartlCO,
On c CuOrpO dO un|OvOn, y pOr COnsguOntO dOspus dO ha-
bOrlundadO On a vOrdad O paCOr guO Os susCOptbO dO
prOpOrCOnar, Oau tOrdOtOXtOhaCOCOnsstrtOdOO azOOs-
prtua,nOOnaaCCnpOdaggCa,nOOnOOlOCtOlOrmadOr
dc csO OnaCO, snO OnaOXaCta rOCprOCdaddOunntOrCam-
bO gua . As COmO On OstO dsCursO dO LaCrdOs a dOs-
CrpCndOOsCuOrpOsmasCunOylOmOnnOOstluOrtOmOn-
tO COnstrastada, as a tCa dO a vda OntrO dOs parOCO On
CambO pOnOrOn paraOO OalOCtOvr COnO azOCOnyuga .
OrO hay sn OmbargO una dlOrOnCa OsOnCa . Ls guO s
OamOrdOOsmuChaChOs sOdOlnOCOmOOnCOdOndOpuO-
dOngarsOv rtudypaCOr, stOnOOs dOsgnadOnunCaCOmO
paCOr sOXua . LnCantO dO OsO CuOrpO |uvOn, sn alOtOs n
OngaOs, dO Osa vda rOguary prudOntO, dO as COnvOrsaCO-
nOsamstOsas, dOalOCtOdOvuOtO. COrtO.OrOOtOXtOOprO-
Csa CaramOntO. On su OChO, O muChaChO Ost sn COmpa-
OrO, nO mra a nadO CuandO va CamnO dO a OsCuOa, pOr
a nOChO, latgadO dO su traba|O, sO duOrmO On sOguda. Y a
Os amantOs dO taOs muChaChOs, LaCrtdOs Os da un COn-
sO|OlOrma . COnsOrvarsOtanCastOsCOmO5CratOsCuandOrc
63. Seudo-Luciano, Los amores, 48.
2 1 0
LOS MUCHACHOS
pOsaba|untOaACbadcs, aCcrCarsc a cOs COntcmpcranCa
(sophronos), nO magastar un argO alcCtO pOr un laCO pa-
Ccr. Y cs sndudasaacCCngucscsaCar,unavcztcrm-
nadOcdcbatc,CuandO,COnsOcmndadrnCa,LCnOsOtOr-
guc c prcmO. c COrrcspOndc a dsCursO guc ha CantadO c
amOrdcOsmuChaChOs, cnamcddacngucstccs praCtCa-
dO pOr lsOlOs y cn guc sc COmprOmctc a unOs azOs dc
amstad |ustOs y sn manCha.
LdcbatccntrcLarCcsyLaCrtdcstcrmnaas COnuna
vCtOra dc amOr dc Os muChaChOs. VCtOra COnlOrmc a
uncsgucmatradCOnaguc rcscrvaa OslsOlOs una pcdc-
rastadOndcsccsguvacpaCcrlsCO. VCtOra sncmbargO
guc dc|a a tOdOs nO sO c dcrcChO snO c dcbcr dc Casarsc
[scgn una lrmua guc hcmOs cnCOntradO cn Os cstOCOs.
pantapasi gameteon). Lssta, cn clcCtO, unaCOnCusn sn-
CrtCa, guc supcrpOnc a a unvcrsadad dc matrmOnO c
prvcgOdcunamOrdcOsmuChaChOs rcscrvadOaagucOs
guc, scndOlsOlOs, sOnsusCcptbcsdcuna vrtudaCaba-
da. crO nOhay guc Ovdar guc cstc dcbatc, CuyO CarCtcr
tradCOna y rctrCO cst marCadO cn c tcXtO msmO, cst
cngastadO cnOtrOdOgO. c dc LCnOsCOn 1cOmncstO guc
cntcrrOgasObrcCudcOsdOsamOrcsdcbccsCOgcr,CuandO
sc scntc guamcntc sOCtadO pOr c unO y c OtrO. LCnOs
aCaba pucs dc rclcrra 1cOmncstO c vcrcdCtO guc haba
dadO a LarCcs y a LaCrtdcs. crO1cOmncstO nmcdata-
mcntc rOnza sObrc O guc luc c puntO cscnCa dc dcbatc
y sObrc a COndCn dc a vCtOra dc amOr pcdcrasta. stc
vcnCcpOrgucvagadOaalOsOla, aavrtudypOrOtantO
a a cmnaCn dc paCcr lsCO. Hay guc Crccr guc ta cs
rcamcntcamancracngucscamaa OsmuChaChOs 1cOm-
ncstOnO sc ndgna, COmOhaCaLarCcs, dc ahpOCrcsadc
scmc| antcdsCursO. AdOndc, para cnazarpaCcry vrtud,
OspartdarOs dc Os muChaChOs acganaauscnCa dc tOdO
aCtO scXua, haCc rcsurgr COmO vcrdadcra razn dc scr dc
cscamOrOsCOntaCtOs lsCOs, Os bcsOs, as CarCasy c gO-
Cc. NO pucdcn haCcrnOs Crccr, dc tOdOs mOdOs, dCc, guc tO-
dO c paCcr dc csa rcaCn COnssta cn mrarsc a Os O|Os y
cnCantarsc COn COnvcrsaCOncs mutuas. Lavstasn duda cs
agradabc, pcrOnOcsmsgucunprmcrmOmcntO. cspus
vcncctaCtOgucnvtaatOdOcCucrpOagOCc.LucgOcbc-
sO, guc,tmdOaprnCpO, scvucvcprOntOcnOdcCOnscn
UNA NUEVA EROTICA 2 1 1
tmOntO. LamanOmOntras tantO, nOOstOCOsa, COrrO ba|O
asrOpas, aprOtaunpOCOOpOChO,ba|aaOargOdOvOntrO
lrmO, aCanza a lOrdO apubOrtad`, y lnamOntO pOgaOn
ObanCO. LstadOsCrpCn nO vaO para 1OOmnOstO, n sn
dudaparaOautOrdOtOXtO,COmOOrOChazOdOunaprCtCa
nadmsbO. Ls O rOCOrdatOrO dO guO Os mpOsbO mantO-
nOr-savOartlCOtOrCOnsOstOnbO- asaphrodisia luO-
ra dO dOmnO dO amOr y dO sus |ustlCaCOnOs. La rOna
dO sOudOLuCanOnO OsunamanOradO COndOnar OsO paCOr
guOpuOdOOnCOntrarsOOnOsmuChaChOsyguOOvOCasOnrOn-
dO, Os unaOb|OCnOsOnCaavO| smOargumOntO dO apO-
dOrastagrOga, guO, parapOdOrpOnsara,lOrmuara,pOnOra
OndsCursOy darrazndOOa, OsguvabaaprOsOnCaman-
lOsta dO paCOr l sCO. NO dCO guO O amOr dO as mu|OrOs
sOamO|Or, pOrO muOstraadObdadOsOnCadOundsCursO
sObrOOamOrguOnOdugaraasaphrdisia y aasrOaCO-
nOs guO sO anudan On Oas.
3. UNA NUEVA EROTICA
Ln a pOCa On guO sO COmpruOba guO a rOlOXn sObrO O
amOrdO Os muChaChOs manlOsta suOstOrdad, sOvO al r-
marsOagunOsdO Os OOmOntOsdOuna nuOvaLrtCa. NOtO-
nO su ugar prvOgadO On Os tOXtOs lOslCOs y nO Os On
O amOr dO Os muChaChOs dOndO busCa sus tOmas prnCpa-
Os, sO dOsarrOa a prOpstO dO a rOaCn OntrO hOmbrO y
mu|Ory sO OXprOsaOn OsOs rOatOs nOvOOsCOs dO Os guO as
avOnturasdOQuereas y Calirroe OsCrtaspOrLartndOAlrO-
dsa, as dOLeucipe y Cli tofonte rOatadas pOr AguOs1aCO
OasEti6picas dOHOOdOrOsOnOs prnCpaOs O|OmpOsguO
nOsguOdan. LsCOrtOguOsguOhabOndOmuChasnCOrtdum-
brOsaprOpstOdOOstatOratura. sOrOlOrOna as COndCO-
nOs dO su aparCn y dO su XtO, a a lOCha dO Os tOXtOs y
a su OvOntua sgnlCaCn aOgrCa y Osprtua . OrO dO
CuaguOrmanOrapuOdO sOaarsO a prOsOnCa, OnOstOsar-
64. Ibid. , 53.
65. Cf. sobre este tema, M. Grant, The climax of Rome,
pp. 1 1 7 ss. , y Th.
Higg, Narrative technique in ancient Greek romances.
2 1 2
LOS MUCHACHOS
gOs rOatOs dO numOrabOs pOrpcCas, dO agunOs dO Os tO-
mas guOmarCarn ms tardOaLrtCatantOrOgOsaCOmO
prOlana. aOX stOnCadOuna rOaCn hOtOrOsOXua y mar-
CadapOrun pOOmasCunOy un pOOlOmOnnO, aOXgOnCa
dO una abstOnCn guO sO amOda muChO ms a a ntcgr-
dad vrgna guO a dOmnO pOtCO y vr dO Os dOsOOs, l-
namOntOOCumpmOntOy arOCOmpOnsadOOsapurOzaOn
unaunnguO tOnOalOrmay OvaOr dOunmatrmOnOOs-
prtua. Ln OstO sOntdOy CuaguOra guOhayapOddO sOr a
nluOnCadcpatOnsmOOnOsaLrtCaOst, COmOsOvO, bOn
c|OsdOunaLrtCaguOsOrOlOraOsOnCamOntOaamOrtcm-
pOrantO pOr Os muChaChOs y a su aCabamOntO On a lOrma
duradOra dO a amstad.
5n duda O amOr dO Os muChaChOs nO Ost tOtamOntO
auscntO dO csta tOratura nOvOOsCa. NO sO, pOr supuOstO,
OCupaunugarmpOrtantOcnOsrOatOsdOOtrOnOOdOApu-
OyO, guOdanlO dOalrOCuOnCay aaCOptaCn muygOncra
dO aprCtCa. 5nOguO Ost prOsOntc tambnOnagunOs dO
Os rOatOs dOvrgndad, dOnOvazgOsy dOmatrmOnO. As,
On Leucipe y Cli tofonte, dOs pOrsOna|Os O rOprOsOntan, y dO
manOraOntOramOntO pOstva. Lnas, guOtrata dO apartar
a suprOpOamantOdOmatrmOnO, dasnOmbargOahrOO
dO rOatO OXCOOntOs COnsO|Ospara prOgrOsar cn O amOr dO
as muChaChas. LnCuantOa MOnOaO, prOpOnOunalOztOO-
ra dO bOsOdO Os muChaChOs-n rOlnadO, nbandO,npO-
CamnOsOCOmOOdO as mu|OrOs, unbOsOguOnOnaCOdOar-
tO snO dO a naturaOza. nCtar COngOadO y COnvOrtdO On
abO, OsO Os O bOsO smpO dO un muChaChO OnO gmnasO.
OrO nOsOnstOs snO tOmasOpsdCOsy margnaOs,nunCa
OsOamOrdO un muChaChOOb| OtO prnCpa dO rOatO. 1OdO
O lOCO dO aatOnCn Ost COntradOOn tOrnO a a rOaCndO
amuChaChaydOmuChaChO. Lsta rOaCn sOnaugurasOm-
prO COn un gOpO guO Os hOrO a Os dOs y Os dO| a OnamOra-
dOs O unO dO OtrO COn una vvaCdad smtrCa. 5avO On a
nOvCadO Lartn dO AlrOdsa, Quereas y Cali rroe, OscamOr
nOsOtraduCOnmOdatamOntOpOrsuunn. anOvOadOspO-
ga aarga sOrOdO as avOnturas guO sOparan a Os dOs|vc-
nOs O mpdOn hasta O tmO mOmOntO O matrmOnO y a
66. Aquiles Tacio, Aventuras de Leucipe y Clitofonte, 1 , 1 0.
67. Ibid. , II, 37.
UNA NUEVA EROTICA 2 1 3
COnsumaCn dO paCOr. " Lsas avOnturas sOn On OpOsbO
smtrCas, tOdO O guO suCOdO a unO tOnO su rpCaOn as
pOrpOCas aguOsO vOsOmOtdOOOtrO, COsaguO OspOrmtO
mOstrarun msmOvaOr, una msma rOsstOnCa, unamsma
ldOdaO. Ls guO a sgnlCaCnprnCpadOOsasavOnturas
y su vaOr para Ovar hasta O dOsOnaCO COnsstOn On O hO-
ChO dO guO Os dOs pOrsOna|OsCOnsOrvan On Oas dO manOra
rgurOsauna ldOdad sOXua rOCprOCa. dOdadOnOCasO
OnguO Os hrOOs Ostn CasadOs COmO OOstnQuOrOasy La-
rrOO, vrgndad On OtrOs rOatOs dOndO as avOnturas y as
dOsdChas ntOrvOnOn dOspus dO dOsCubrmOntO dO amOr
y antOs dO matrmOnO. AhOra bOn, Osa vrgndad hay guO
COmprOndOrbOnguOnOOsunasmpOabstOnCnCOnsOCut-
vaaunCOmprOmsO. LsunaOOCCndOvdaguO,OnasEti6-
picas, aparOCO nCusO COmO antOrOr a amOr. LarCOa, Cu-
dadOsamOntOOduCadapOrsupadrOadOptvOOnabsguOda
dO mO|OrdO OsmOdOsdOvda, sOnOgabaaOnlrOntarhas-
ta a dOa msma dO matrmOnO. L padrO pOr O dOms sO
habaguO|adOdOOO, puOsOhabaprOpuOstOunprOtOndOntO
hOnOrabO. NaluOrzadOtOrnura,nCOnprOmOsas, nrOCu-
rrOndO a razOnamOntOpuOdOpOrsuadra, pOrO OguO ms
mOapOnaOsguO utzaCOntra m ms prOpas pumas, rOCu-
rrO a a gran prCtCa dO razOnamOntO guO yO O OnsO,
. . . pOnOpOrOnCmadOtOdOavrgndadyaCOOCaOnOran-
gO dO as COsas dvnas. 5mtrCamOntO, 1OgOnOs nO ha-
batOndOnunCa|amsnngunarOaCnCOnunamu|Or. Las
haba rOChazadOatOdasCOnhOrrOr,asCOmOtOdOmatrmOnO
y tOda avOntura amOrOsa dO guO pudOsOn habarO, hasta O
da OnguOabOOzadOLarCOaOhabaprObadOguO nOOra
tan nsOnsbO COmOpOnsaba, snOguOhastaOntOnCOs nOha-
ba OnCOntradO a una mu|Or dgna dO sOr amada.

Ya sO vO. a vrgndadnO Os smpOmOntO una abstOnCn


prOvaa aprCtCasOXua . LsunaOOCCn, unOstOdOvda,
unalOrmaOOvadadOOXstOnCaguOOhrOOOsCOgO,Onan-
guOtudguO tOnOdOsmsmO. LuandOaspOrpOCasmsOX-
traOrdnaras sOparOn a Os dOs hrOOs y Os OXpOngan a Os
68. En Aventuras de Quereas y Cali rroe I a separaci6n se produce inme
diatamente despues del matrimonio, pero los dos esposos, a traves de sus
aventuras, conservan su amor, su pureza y su fidelidad.
69. Hel iodoro, Eti6picas, 11, 33.
70. Ibid. , III, 1 7.
2 1 4
LOS MUCHACHOS
pOOrOs pOgrOs, O ms gravO sOr pOr supuOstO tOparsOCOn
O apOttO sOXua dO Os dOms, y apruOba ms atadO prO-
pOvaOrydOsuamOrrOCprOCOsOrrOsstraCuaguOrprO-
COy savarOsa OsOnCavrgndad. LsOnCaparaarOaCn
COnsgO msmO, OsOnCa para a rOaCn COn O OtrO. As sO
dOsarrOaanOvOadOAguOs1aCO-unaOspOCOdOOdsOa
dOadObOvrgndad. VrgndadOXpuOsta, asOdada, sOspO-
Chada,Caumnada, savaguardada-savOunpOguOOtrOpO-
zO hOnOrabO guO sO ha pOrmtdO LtOlOntO- |ustlCada y
autOntlCadalnamOntOOnunaOspOCOdOOrdaadvnaguO
pOrmtO prOCamar a prOpstO dO a muChaCha. sO ha COn-
sOrvadO hasta OstO da ta COmO Ora CuandO dO| su Cudad
nata,OsunmrtOsuyOhabOrpOrmanOCdOvrgOnOnmOdO
dO Os pratas y habOr rOsstdO COntra O pOOr.
'
Y haban-
dO dO sm smO, LtOlOntOpuOdOdOCrdOmanOra smtrCa.
5 OXstO una vrgndad masCuna, yO tambn a hO COn-
sOrvadO.

OrO s O amOr y a abstOnCn sOXua vOnOn a COnCdr


as a tOdO O argO dO aavOntura, hay guOCOmprOndOrbOn
guO nO sO trata smpOmOntO dO dOlOndOrsO COntratOrCOras
pOrsOnas. LsaprOsOrvaCndO avrgndadvaOtambnOn
OntOrOrdOarOaCndOamOr.5OrOsOrvaunOparaOOtrO
hastaO mOmOntOOn guO O amOry a vrgndadOnCuOntrOn
suCumpmOntOOnOmatrmOnO. OsuOrtOguOaCastdad
prOCOnyuga, guOaCOrCaOnOsprtuaOsdOsnOvOsmOntras
OstnsOparadOsy sOmOtdOsaapruObadOOsdOms, OsrO-
tOnOCOntraOOsmsmOsyOshaCOabstOnOrsOCuandOsOOn-
CuOntranpOrlnrOundOsdOspusdOCantdaddOpOrpOCas.
KOundOs a sOas On una CavOrna, abandOnadOs a OOs ms-
mOs, 1agOnOsy LarCOa sOhartandO abrazOsy bOsOs sn
COnstrCCnnmOsura. OvdandOtOdOOdOms,sOOstrOCha-
rOn muChO tOmpO COmO s nO luOsOn ms guO una pOrsOna,
abandOnndOsOhasta a saCOdad a su amOr sOmprO purO y
vrgOn, mOzCandOO tbOCOrrOrdO susgrmasy snntOr-
Cambarms guOCastOsbOsOs. LarCOa,OnOlOCtO, CuandO sOn-
ta a 1OgOnOs un pOCO dOmasadO OmOCOnadO y vr, O rO-
tOnarOCOrdndOO sus|uramOntOs, yanOOCOstabanngn
traba|OdOmnarsOy sOCOnstrOalCmOntOaaprudOnCa,
7 1 . Aquiles Tacio, Aventuras de Leucipe y Clitofonte, VIII, 5.
72. Ibid. , v, 20; cf. asimismo VI, 1 6.
UNA NUEVA EROTICA 2 1 5
pucs scraprcsa dc amOr, nOpOrcO dOmnaba mcnOs sus
scntdOs. ' Lsa vrgndad nO dcbc pucs COmprcndOrsc CO-
mOunaaCttudguc scOpuscraa tOdas as rcaCOnOs scXua-
cs, nCusO s tOncn ugar cn c matrmOnO. Ls muChO ms
a prucba prcparatOra a csa unn, c mOvmcntO guc COn-
duCcaOay cncguccacnCOntrarsuCumpmcntO.AmOr,
v rgndady matrmOnOlOrman un COn|untO. Os dOs aman-
tcs tOncn guc prcscrvar su ntcgrdad lsCa, pcrO tambn
supurczadcCOraznhastac mOmcntO dc suunn, guc dc-
bcCOmprcndcrsccnOscntdOlsCOpcrOtambncsprtua .
As cmpczaadcsarrOarscuna LrtCadlcrcntcdcaguc
haba tOmadO supuntO dc partdacn c amOr dc Os muCha-
ChOs, nCusO s tantO cn una COmO cn Otra a abstcnCn dc
OspaCcrcs scXuacs dcscmpcaunpapcmpOrtantc. scOrga-
nzaarcdcdOrdcarcaCnsmtrCay rcCprOCadchOmbrc
ydcamu|cr, arcdcdOrdcatOvaOratrbudOa avrgndad
y dcaunn COmpctacnguccnCucntracmOdO dcOgrarsO.
73. Hel iodoro, Eti6picas, v, 4.
LONLLL5N
1OdaunarOlOXnmOrasObrOaaCtvdadsOXuay suspa-
COrOs parOCO sOaar, On Os dOs prmOrOs sgOs dO nuOstra
Ora, COrtO rOlOrzamOntO dO Os tOmas dO austOrdad. Agu-
nOs mdCOs sOnguOtan dOOsOlOCtOs dOaprCtCa sOXua,
tOndOna rOCOmOndaraabstOnCny dOCaranprOlOrravr-
gndada usO dO Os paCOrOs. AgunOslsOlOsCOndOnantO-
da rOaCn guO pudOsO tOnOr ugar luOra dO matrmOnO y
prOsCrbOnOntrO Os OspOsOs una ldOdadrgurOsay snOX-
COpCn. namOntO, COrta dOsCalCaCn dOCtrna parOCO
CaOr sObrO O amOr pOr Os muChaChOs.
HayguO rOCOnOCOrpOrOO,OnO OsguOmaguO sOCOnst-
tuyO as, O OsbOzO dO una mOra lutura, a guO OnCOntrarO-
mOsOnOCrstansmO, CuandOOaCtO sOXuamsmO sOaCOn-
sdOradO COmO un ma, CuandO nO sO O COnCOda Ogtmdad
snOOnOntOrOrdO azOCOnyuga, y CuandOO amOr dOOs
muChaChOs sOa COndOnadO COmO COsa COntra natura Hay
guO supOnOrguOagunOs, OnOmundOgrOCOrrOmanO,prOsn-
tOrOn ya OstO mOdOO dO a austOrdad sOXua a guO On as
sOCOdadOs Crstanas sOOdarmstardOuna armadura O-
gayun sOpOrtOnsttuCOna LnCOntraramOsas, lOrmua-
dO pOr agunOs lsOlOs austOrOs, asadOs On mOdO dO un
mundO guO parOCa nO sOrO, O OsbOzO dO Otra mOra, dOst-
nada, OnOs sgOs sguOntOs, atOmarlOrmasmsCOnstrCt-
vas y una vadOz ms gOnOra .
LaCuOstnOs mpOrtantOy sO nsCrbOOnuna argatrad-
Cn. OsdOOKOnaCmOntO,hatrazadO, Om smOOnOCatO-
CsmO guO On O prOtOstantsmO, nOas dvsOras rOatva-
mOntO smarOs. pOrunadO,OsguOOstabanalavOrdOCOrta
mOraantguaCOrCanaaCrstansmO[Os atOssdOaManu
ductio ad stoicam philosophiam dOJustOLpsOguO L. Uarth
ha radCazadO haCOndO dO LpCtOtO un CrstanO vOrdadO-
rO, Os, mstardamOntO, dO adOCatCO, atOssdOJ. -. La-
mus y sObrOtOdO dO Epicteto cristiano dOJOan-MarOdOUOr-
dcauX}, pOr OOtrO,aguOOsparaguOnOsOOstOCsmOnOOra
OtraCOsaguO una lOsOlavrtuOsa, snduda, pOrO mbOrra
[2 1 6]
CONCLUSION 2 1 7
b!cmcntcpagana[as5aumasccntrc OsprOtcstantcs, COmO
ArnaudO 1cmOnt dc adO dc Os CatCOs). La prcnda nO
cra sn cmbargOsmpcmcntchaCcrpasaraCcrtOslsOlOs
antguOs dccstc adO dc alc CrstanaO prcscrvara sta dc
tOda COntamnaCn pagana, c prObcma cra tambn dctcr-
mnar gu lundamcntOs dar a una mOra CuyOs ccmcntOs
prcsCrptvOsparcCan,hastaCcrtOpuntO,COmuncsaalO-
sOla grcCOrrOmana y a a rcgn Crstana. L dcbatc guc
scsusCt alncsdc sgOXIX nO cstampOCOa|cnOacstaprO
bcmtCa, aun CuandO ntcrlcrc COn prObcmas dc mtOdO
hstrCO. Zahn, cn su Ccbrc Comunicado' , nO trataba dc
haCcr dc LpCtctO un CrstanO, snO dc scaar cn un pcnsa-
mcntOguc scCOnsdcrabacngcncra COmOcstOCOas mar-
Cas dc un COnOCmcntO dc CrstansmO y Os rastrOs dc su
nlucnCa. LaObra dc UOnhllcr, guc c rcspOnda,
2
trataba
dc cstabcCcraundaddcun pcnsamcntO sn guc lucscnc-
CcsarOapcar, para cXpCar ta O Cua dc sus aspcCtOs, a a
dspardad dc una aCCn cXtcrOr. crO sc trataba tambn
dc sabcr dndc busCar Os lundamcntOs dc mpcratvO mO-
ra,y scrapOsbcscparardcCrstansmOCcrtOtpOdc mO-
ragucdurantcmuChO tcmpOhabadOasOCadaa. AhOra
bcn,cntOdOcstcdcbatc, parcCcCarOgucscadmtcrOn, ms
OmcnOsCOnlusamcntc, trcsprcsupucstOs. scgn cprmcrO,
O cscnCa dc unamOradcbcrabusCarsccn Os ccmcntOs
dcCdgOgucpucdcCOmprcndcr, scgncscgundO,amOra
lOslCadcaAntgcdadtardaschabraaCcrCadOaCrs-
tansmOpOrsusprcCcptOsscvcrOs, cn rupturamsOmcnOs
COmpctaCOn a tradCn antcrOr, lnamcntc, scgn c tcr-
CcrO, cs cntrmnOsdcccvaCny dcpurczaCOmOCOnvcnc
COmparar amOra CrstanaCOnaguc, cnagunOs lsOlOs
dc a Antgcdad, a habra prcparadO.
Apcnas cs pOsbc sn cmbargO atcncrsc a cstO. Antc tOdO
hayguc tcncrprcscntcguc Os prnCpOsdcaaustcrdadsc-
Xua nO lucrOn dclndOs pOr prmcra vcz cn a lOsOla dc
apOCampcra . HcmOs pOddO cnCOntrarcncpcnsamcn-
tO grcgO dc sgO IV lOrmuaCOncs guc cran apcnas mcnOs
cXgcntcs. cspus dctOdO, yaOhcmOs vstO, c aCtO scXua
parcCchabcrscCOnsdcradO dcsdchaCcmuChOtcmpOCOmO
l. Th. Zah, Der stoiker Epiktet und sein Verhiltnis zum Christentum, 1 894.
2. A. Bonhoffer, Epiktet und das Neue Testament, 1 9 1 1 .
2 1 8 CONCLUSION
pcgrOsO, dlC dc dOmnar y COstOsO, a mcdda cXaCta dc
suprCtCa pOsbcy sunscrCncnunrgmcnatcntOhaban
sdO rcgucrdasdcsdchaCamuChOtcmpO. atn, sCratcs,
Arsttccs, CadaunOa sumancraypOrrazOncsdvcrsas, rc-
COmcndaban pOr O mcnOs Ccrtas lOrmas dc ldcdad COn-
yuga. Y aamOrdc Os muChaChOs pOda atrburscccms
atO vaOr, pcrO scc pcda tambngucpraCtCascaabstcn-
Cnparaguc pudcsc COnscrvarcvaOrcsprtuagucsccs-
pcrabadc. HaCapucs muChOtcmpOgucanguctuddc
CucrpOy dcasaud, arcaCnCOnamu|cry COncmatr-
mOnO, arcaCnCOnOsmuChaChOshaban sdOmOtvOspa-
ra a cabOraCn dc una mOra rgurOsa. Y cn CcrtO mOdO,
aaustcrdadscXuaguc cnCOntramOs cnOs lsOlOs dc Os
prmcrOs sgOsdcnucstracraarragacncstatradCnant-
gua pOr O mcnOs tantO COmO anunCa una mOra lutura.
LOntOdO, scrancXaCtOnOvcrcn cstas rclcXOncs sObrc
c paCcr scXua ms guc c mantcnmcntO dc una vc|atra-
dCnmdCaylOslCa.LsCcrtOgucnOdcbcdcsCOnOCcr-
sc O guc pudO habcr dc COntnudad, CudadOsamcntc man-
tcnda,dcrcaCtvaCnvOuntaratambncncscpcnsamcntO
dc Os prmcrOssgOs, tanmanlcstamcntcObscsOnadOpOr
la Cutura CsCa. La lOsOla y a mOra hccnstCas COnO-
CCrOn O guc MarrOu amaba un argO vcranO. crO cstO
nO guta guc scan scnsbcs varas mOdlCaCOncs. mpdcn
COnsdcraramOradcMusOnOOadcutarCOCOmOasm-
pc aCcntuaCn dc as cCCOncs dc JcnOlOntc, dc atn, dc
sCratcs O dc Arsttccs, mpdcn tambn COnsdcrar Os
COnsc|Osdc 5OranOO dcKulOdc LlcsOCOmOvaraCOncs sO-
brc Os prnCpOs dc HpCratcs O dc OCcs.
c adOdcacttCay dcaprObcmatzaCndca sa-
ud, c CambO sc sca pOr una nguctudCadavcz ms n-
tcnsa, una dclnCnmscXtcnsay ms dctaadadc asCO-
rrcaCOncscntrccaCtOscXuaycCucrpO,unaatcnCnms
vva a a ambvacnCa dc sus clcCtOs y a sus COnscCucnCas
pcrturbadOras. YnOcssmpcmcntcunamayOrprcOCupaCn
pOr c CucrpO, cs tambn Otra mancra dc cnlOCar a aCtv-
dad scXua, y dc tcmcrapOr c COn|untO dc sus parcntcsCOs
COn as cnlcrmcdadcs y c ma. c adO dc a mu|cry dc a
prObcmatzaCndcmatrmOnO, amOdlCaCnCOnsstcsO-
brc tOdO cnavaOrzaCndc azOCOnyugay dcarcaCn
dua guc O COnsttuyc, la justa COnduCta dc mardO, a mO
CONCLUSION 21 9
dcraCnQucdcbcmpOncrscnOsc|ustlCansmpcmcntcpr
COnsdcraCOncs dO OstatutO, snOpOr anaturacza dc azO,
sulOrmaunvcrsa y as ObgaCOncs rcCprOCas Quc sc dcs-
prcndcn dc cO. namcntc, dc adO dc Os muChaChOs, a
ncCcsdaddcaabstncnCascpcrCbcCadavczmcnOsCOmO
unamancradcdaraunaslOrmasdcamOrOsmsatOsvaO-
rcs csprtuacs y Cadavcz ms COmO c sgnO dc una mpcr-
lcCCn Quc cs a suya prOpa.
AhOrabcn,atravsdccstasmOdlCaCOncsdctcmasprc-
cXstcntcs pucdc rcCOnOCcrsc c dcsarrOO dc un artc dc a
cXstcnCadOmnadOpOranQuctuddcunOmsmO. Lstcar-
tcdc unO msmO nO nsstcya tantO cn Os cXCcsOs a Os Quc
unOpucdccntrcgarscyQucCOnvcndrasOmctcrparac|crCcr
cdOmnOsObrcOsdcms, subrayaCadavczmsalrag-
dad dc ndvduO antc macs dvcrsOsQucpucdc susCtara
aCtvdad scXua, subraya tambn a ncCcsdad dc sOmctcr
sta a unalOrma unvcrsa pOraQuc nOs cnCOntramOs ga-
dOs y Quc cst lundada para tOdOs Os humanOs a a vcz cn
a naturacza y cn a razn. Acga asmsmO a mpOrtanCa
QuctcnccdcsarrOartOdasasprCtCasy tOdOsOsc|crC-
COs pOr mcdO dc Os Cuacs pOdcmOs COnscrvar c COntrO
sObrcnOsOtrOsmsmOsycgaralndcCucntasaunpurOgO-
CcdcunOmsmO. NOOsaaCcntuaCndcaslOrmas dc prO-
hbCn O Quc cst cn c Orgcn dc cstas mOdlCaCOncs cn
a mOra scXua, cs c dOsarrOO dc un artc dc a cXstcnCa
Quc gravta cn tOrnO dc a Cucstn dc unO msmO, dc su
dcpcndcnCay dc sundcpcndcnCa, dc sulOrmaunvcrsay
dc azO Quc pucdO y dcbc cstabcCcr COn Os dcms, dc Os
prOCcdmcntOspOrOsCuacsc|crCcsuCOntrOsObrcsms-
mO y dc a mancra cnQucpucdccstabcCcrapcna sObcra-
na sObrO s.
Y Os OncstcCOntcXtO dOndc sc prOduCc undObc lcnmc-
nO, CaraCtOrstCOdc Osa tCa dc Os paCcrcs. Orunapartc,
scrcQuOrOOnOaunaatcnCnmsaCtvaaaprCtCascXua,
asusOlcCtOssObrOOOrgan smO, a suugarcnOmatrmOnO
y a papc QuO O|crCO On, a suvaOry a sus dlCutadcs cn
a rOaCnCOn Os muChaChOs. crO a msmO tcmpO Quc sc
a mra COn ms atOnCn, Quc sc ntOnslCa O ntOrs QuO
sc c COnCOdO, aparOCO ms lCmcntc COmO pOgrOsa y CO-
mO susCOptbO dO COmprOmctcr a rcaCn COn unO msmO
Quc sc ntOntanstaurar, parcCcCadavcz msncCOsarOdcs
220 CONCLUSION
COnlardcca, COntrOara, OCazara, cnamcddadcOpO-
sbc, cn as puras rcaCOncs dc matrmOnO -a rcscrva dc
Cargara,cncsa rcaCnCOnyuga, dcsgnlCaCOncsms n-
tcnsas. rObcmatzaCnc nguctud COrrcnparc|as, CucstO-
namcntO y vganCa. LcrtO cstO dc COnduCta scXua guc-
da prOpucstO as pOr tOdO cstc mOvmcntO dc a rclcXn
mOramdCay lOslCa, csdlcrcntcdcguc schabadbu-
| adO cn c sgO IV; pcrO cs dlcrcntc tambn dc guc cnCOn-
trarcmOs ms tardc cn c CrstansmO. La aCtvdad scXua
cn sc cmparcnta COn c ma pOr su lOrma y sus clcCtOs,
pcrOnOcscnsmsmay sustanCamcntcunma. LnCucntra
suCumpmcntOnaturayraCOnacncmatrmOnOpcrOstc
nO cs, savO cXCcpCn, a COndCn lOrma c ndspcnsabc
paragucdc|cdcscrunma . LnCucntradlCmcntcsuugar
cn c amOr pOrOs muChaChOs, pcrO stc nO gucda COndcna-
dO pOr cO a COnCcptO dc O COntra natura.
As, cnc rclnamcntO dc asartcs dcvvry dc anguc-
tuddcunOmsmOscdbu|anagunOsprcCcptOsgucparcCcn
bastantc CcrCanOs a agucOs Cuya lOrmuaCn cnCOntrarc-
mOscnasmOracsutcrOrcs. crO csta anaOganOdcbccn-
gaarnOs. Lsas mOracs dclnrnOtrasmOdadadcs dcarc-
aCn COn unO msmO. una CaraCtcrzaCn dc a sustanCa
tCaa partrdcalntud, dcaCaday dcma, un mOdOdc
sOmctmcntOcn alOrmadc aObcdcnCaa unacy gcncra
guc cs a msmO tcmpO vOuntad dc un dOs pcrsOna, un t-
pO dc traba|O sObrc unO msmO guc mpCa dcsClramcntO
dc amay hcrmcnutCapurlCadOra dc Os dcscOs, un mO-
dOdcCumpmcntOtCOguctcndcaarcnunCaaunOms-
mO. LOs ccmcntOs dc CdgO gucCOnCcrncn a a cCOnOma
dc Os paCcrcs, a ldcdad COnyuga, as rcaCOncs cntrc
hOmbrcs pOdrn pcrlcCtamcntc scgur scndO anOgOs. LO-
rrcspOndcrncntOnCcs a unatCaprOlundamcntc rctOCada
y a Otramancra dc COnstturscunOmsmO COmO su| ctOmO-
ra dc as prOpas COnduCtas scXuacs.

You might also like