Professional Documents
Culture Documents
mOnCO-
na COn OOgO a Ar standrO dO 1OmOsO, sO rOlOrO tambn
a Os trOs brOs dO tratadO dO GmnO dO 1rO, a Os CnCO
brOs dO OmOtrO dO aOra, a Os vOntds brOs dO ArtO-
mn dO MOtO.
"
rgndOsOa dOdCatarOdO subrO, un ta LasOMX-
mO-guz MXmO dO 1rO, O supadrO, guO Ohabra aOn-
tadO a nO dO| ar CaOr suCOnCa On OOvdO-, ArtOmdOrO
alrma guO nO ha tOndO nnguna Otra aCtvdad snO OCu-
parsO snCOsar,nOChOyda,dOantOrprOtaCndOOssuO-
Os. ' AlrmaCn OnltCa, bastantO habtua On Osta CasO
dOprOsOntaCn1avOz. ArtOmdOrO,OntOdOCasO,hahOChO
agO muy dlOrOntO guO COmpar Os O|OmpOs ms CObrOs
dOOsprOsagOsOnrCOsCOnlrmadOspOrarOadad.HaOm-
prOnddO a tarOa dO OsCrbr una Obra dO mtOdO, y OstO On
dOs sOntdOs. dObOr sOr un manua utzabO On a prCtCa
COtdana, dObOr sOrtambn un tratadO dO aCanCO tOrCO
sObrO a vadOz dO Os prOCOdmOntOs ntOrprOtatvOs.
NO dObO OvdarsO guO O anss dO Os suOOs lOrmaba
partO dO as tCnCas dO OXstOnCa. uOstO guO as mgOnOs
guO vOmOs dOrmdOs Oran COnsdOradas, pOr O mOnOs agu-
nas dO Oas, COmO sgnOs dO rOadad O mOnsa|Os dO pOrvO-
nr, dOsClraras Ora COsa dO gran vaOr. una vda razOnabO
nOpOdaprOsCndrdO Osa tarOa. LraunavO|smatradCn
pOpuar, OratambnunhbtOaCOptadOOn OsmOdOsCutOs.
5 Ora nOCOsarO drgrsO a Os nnumOrabOs prOlOsOnaOs
dO as mgOnOs dO anOChO, OrabuOnO tambn pOdOr ntOr-
prOtar unO msmO Os sgnOs. 5On nnumOrabOs Os tOstmOnOs
dO a mpOrtanCa guO sO atrbuy a anss dO Os suOOs
COmO prCtCa dO vda, ndspOnsabO nO sO On as grandOs
C rCunstanCas, snO On O transCursO COtdanO dO as COsas.
Ls guO Os dOsOs, On suOOs, dan COnsO|Os, av sOs, y a vOCOs
rdOnOs OXprOsas. Ln tOdO CasO, nCusOCuandO O suOO nO
haCO ms guO anunCarun aCOntOCmOntO sn prOsCrb r na-
5. Ibid. , 11, 66.
6. Ibid. , I, 67; II, 9; II, 66.
7. Ibid. , I, 3 1 ; IV, 23; IV, 24.
8. Ibid. , l, 2; II, 44.
9. Cf. A. -J. Festugiere, "Introduction" a Ia trad. francesa de Artemidoro,
p. 9; y C.A. Behr, Aelius Aristides and the sacred tales, pp. 1 8 1 ss.
1 0. Artemidoro, Clave de los suefos, II, conclusion.
EL MTODO DE ARTEMIDORO
9
da, nCusO CuandO sO supOnO guO O OnCadOnamOntO dO lu-
turO Os nOvtabO, Os buOnO COnOCOr dO antOmanO O guO ha
dO suCOdOr,parapOdOrprOpararsO. Ladvndad-dCOAgu-
Os 1aCOOn Las aventuras de Leucipe y Cli tofonte- sO COm-
paCOamOnudOOnrOvOarOn suOOsOluturOaOshOmbrOs,
nO paraguOOvtOn as as dOsgraCas, puOsnadO puOdO sOr
msluOrtOguOOOstnO, snOparaguOsOpOrtOnmshOga-
damOntOsusulrmOntO. uOsOguOsObrOvOnOa avOzbrus-
CamOntOy snguOnOs OOspOrOmOstrastOrnaOOsprtuba-
|OabrutadaddOgOpOyOsubsumO,mOntrasguOaguOO
guO nOs OspOrbamOs dOsdO antOs dO sOpOrtarO ha pOddO,
pOr O aCOstumbramOntO gradua, suavzar a pOna. ' ' Ms
tardO, 5nOsO traduCr un puntO dO vsta OntOramOntO tra-
dCOnaCuandO rOCuOrdO guOnuOstrOs suOOs COnsttuyOnun
OrCuO guO habta cOn nOsOtrOs, guO nOs aCOmpaa On
nuOstrOsva|Os, OnaguOrra,OnaslunCOnOspbCas,OnOs
traba|OsagrCOas,OnasOmprOsasCOmOrCaOs,hayguOCOn-
sdOrara suOO COmO un prOlOta sOmprO stO, un COnsO|O-
rOnlatgabOy sOnCOsO, dObOmOspuOsdOdCarnOs tOdOs
antOrprOtarnuOstrOssuOOs, guOnguOraguOsOamOs, hOm-
brOs y mujOrOs,|vOnOs y vO|Os, rCOs y pObrOs,
CudadanOs
prvadOsymag stradOs, habtanIOsdOaCudadydOCampO,
artOsanOs y OradOrOs, sn prvOgO n dO sOXO n dO Odad,
n dO lOrtuna n dO prOlOsn.
'
LOn OstO Osprtu Os COmO
ArtOmdOrO OsCrbO a Clave de los sueios.
LO OsOnCa para Os ndcarOndOtaO a OCtOruna ma-
nOra dO Obrar. CmO haCOrparudOsCOmpOnOr un suOO On
OOmOntOsy OstabOCOrOsOnt dOdagnstCOdO suOO L-
mO haCOr tambn para ntOrprcIar O tOdO a partr dO OsOs
OOmOntOsytOnOrOnCuOntaOsOIOdOOnO dOsClramOntOdO
Cada una dO as partOs Ls sgnCatvOO paraOOguO Osta-
bOCOArtOmdOrOCOnatCncaadvnatOradOOssaCrlCa-
dOrOs. tambn OOs dO tOdOs O> sgnOs tOmadOs unO aunO
sabOnagu sOrOlOrOCadaunO,y snOmbargO nOdan mO-
nOsOXpCaCOnOssOgnOtOdOgUOsOgnCadaunadOaspar-
tOs.
'
' 5O trata puOs dO un trata0Opara interpretar. Las On-
tOramOntOCOntrada nO On tOrnO0O as maravas prOltCas
1 1 . Aquiles Tacio, Las aventuras de Leucipe y Clitofonte, r, 3.
1 2. Sinesio, De los sueios, 1 51 6.
1 3. Artemidoro, Clave de los sueios, I, 1 2 y III, conclusion.
'
SONAR CON LOS PROPIOS PLACERES
dO Os suOOs, snO dO a techne guO pOrmtOhaCOrOshabar
COrrOCtamOntO, aObrasOdrgOavarasCatOgOras dOOCtO-
rOs. ArtOmdOrOguOrOprOpOnOrun nstrumOntOa OstCn-
COsdOanssy aOsprOlOsOnaOs, OsaOspOranzaCOnguO
usOna a su h|O, dOstnatarO dO Os brOs IV y v. s COn-
sOrvaaObra sObrOsumOsay aguarda para s, sOCOnvOrt-
r On un ntrprOtO dO Os suOOs mO|Or guO tOdOs Os dO-
ms.
'
" rOtOndO ayudar guamOntO a tOdOs aguOOs guO,
dOCOpCOnadOs dO Os mtOdOs OrrnOOs guO hubOran Onsa-
yadO, sO vOran tOntadOs a apartarsOdOOsaprCtCa tan prO-
COsa. COntra OsOs OrrOrOs, OstO brO sOr COmO un mOdCa-
mOntO saudabO -therapeia soteriodes. 1 5 OrO ArtOmdOrO
pOnsa tambn On tOdO O guO sO prOsOntO dO Os OCtOrOs
guOnOCOstanuna nstruCCn rudmOntara.
'
LsOntOdOCa-
sO COmO manua dO vda COmO gusO prOsOntara, COmO ns-
trumOntOutzabOaCOrrOrdOaOXstOnCaydOsusCrCuns-
tanCas. a sus anssha nsstdO On mpOnOrOs O msmO
OrdOn y a msma sOCuOnCa guO On a vda msma.
LstO CarCtOr dO manua para a vda COtdana Os muy
sOnsbO CuandO sO COmpara O tOXtO dO ArtOmdOrO COn Os
Discursos dOArstdOs-vaOtudnarOansOsOguOpasaOs
a aOsCuCha dO dOs guO OOnvaba suOOs a O argO dO as
pOrpOCas OXtraOrdnaras dO su OnlOrmOdad y dO Os nnu-
mOrabOs tratamOntOsguOOmprOnda. 5OpuOdOsOaarguO
On ArtOmdOrO nOhay Cas ugarparaOmaravOsO rOgO-
sO,adlOrOnCadOmuChOsOtrOstOXtOsdOOstOgnOrO, aObra
dO ArtOmdOrO nO dOpOndO dO prCtCas dO tOrapa Cutura,
nCusO sOvOCa, OnunalrmuatradCOna, aApOOdOa-
ds, O dOs dO su patra guO O aOnt y guO, vnOndO a su
CabOCOra, O dO O pOCO mOnOs a OrdOn dO OsCrbr OstO -
brO. ' Or O dOms, tOnO CudadO dO marCar a dlOrOnCa
dO sutraba|OrOspOCtOdO dOOs OnrOCrtCOs COmOGmnO
dO1 rO, OmOtrO dO aOrayArtOmndOMOtOguOCOnsg-
narOnprOsCrpCOnOsy CurasCOnCOddas pOr 5Oraps.
' "
LsO-
adOr tpO a guO sO drgr ArtOmdOrO nO Os un dOvOtO
1 4. Ibid. , IV, prefacio.
1 5. Ibid. , dedicatoria.
1 6. Ibid. , III, conclusion.
1 7. Ibid. , conclusion.
1 8. Ibid. , II, 44.
EL MfTODO DE ARTEMIDORO
II
nguOtO guO sO prOOCupa dO as COnmnaCOnOs vOndas dO
arrba. Ls un ndvduO OrdnarO. un hOmbrO, amayOra
dOasvOCOs[Os suOOsdOasmu|OrOs sOnndCadOs agudO
manOraadyaCOntO, COmOvarantOspOsbOsdOndOOsOXOdO
su| OtO rOsutaguO mOdlCaO sOntdO dO suOO), un hOmbrO
guO tOnO una lama, unOs bOnOs, muy a mOnudO un OlCO
[OvaunCOmOrCO,tOnOunatOnda),guOtOnOamOnudOsOr-
vdOrOsyOsCavOs[pOrOsOCOnsdOraOCasOdOguOnOOstOn-
ga) . Y sus prOOCupaCOnOsprnCpaOs sOrOlOrOn, adOms dO
su saud, a avda y a muOrtO dO Os guO O rOdOan, a XtO
dOsus OmprOsas, asuOnrguOCmOntO, suOmpObrOCmOntO,
OmatrmOnOdOsush|Os, OsCargOsguOpuOdaO|OrCOrOvOn-
tuamOntOOnaCudad. Lnsuma, unaCOntOamOda. LtOX-
tOdOArtOmdOrOOsrOvOadOrdOunmOdOdOOXstOnCay dO
un tpO dO prOOCupaCOnOs prOpas dO as gOntOs Ordnaras.
OrOaObratOnOtam bnunaprOndatOrCaguOArtOm-
dOrOOvOCaOnadOdCatOraa LasO. guOrO rOlutara Os ad-
vOrsarOs dO aOnrOmanCa, guOrO COnvOnCOra Os OsCpt-
COs guO CrOOnpOCOOn tOdas Osas lOrmas dO advnaCnCOn
asguOsOntOntadOsClrarOssgnOsanunCadOrOsdOlutu-
rO. 5us COrtdumbrOs,ArtOmdOrO tratadOOstabOCOras mO-
nOspOraOXpOsCn dOsnuda dO Os rOsutadOs guO a travs
dO un prOCOdmOntO rOlOXvO dO OnCuOsta y un dObatO dO
mtOdO.
NOprOtOndO prOsCndr dOOs tOXtOs antOrOrOs, hatOndO
CudadO dO OOrOs, pOrO nO Os para COparOs, COmO sOhaCO
a mOnudO, O guO O ama aatOnCn On O ya dChO, ms
guO a autOrdad OstabOCda, Os a OXpOrOnCa On su amp-
tudy suvarOdad. Y Osa OXpOrOnCaha tOmadOa pOChOs ra
a busCar nO On agunOs grandOs autOrOs, snO a dOndO sO
lOrma. ArtOmdOrO Ost OrguOsO-OdCOOn a dOdCatOra
a LasO MXmO, O rOptOdOspus- dO aamptuddO sun-
vOstgaCn. NO sOha COmpu sadO nnumOrabOs Obras, s-
nOguOharOCOrrdO paCOntOmOntO Os OstabOCmOntOs guO
tOnan OnasOnCruC| adasdOmundOmOdtOrrnOOOsntr-
prOtOs dO suOOs y Os anunCadOrOs dO pOrvOnr. Ln Cuan-
tO a m, nO sO nO hay brO OnrCO guO nO haya adgurdO,
dOspOgandOa OstO lngrandOsbsguOdas, snOguO tambn,
aunguO Os advnOs dO a paza pbCa tOnOnmuy maa la-
ma, OsOs a guOnOs as gOntOs guO tOman arOs dO gravOdad
yguOlrunCOnOOntrOCO|OdOnOmnanCharatanOs, mpOstOrOs
'
'
L tcXtOdcArtcmdOrOOlrcCcavcnta|aCOnsdcrab
c dcprc-
scntar una rclcXn
cabOrada sObrc una
vasta dOCu
mcnta-
Cn tradCOna .
Ln scmc| antcdOCumcntO, nO sctratadc
busCar aslOrmu-
aCOncs
dc una mOra
austcra O a aparCn dc nucvas cX-
gcnCas cn
matcradcCOnduCta scXua,OlrcCcmsbcnnd-
CaCOncs sObrc mOdOs dc aprcCaCn COrr
cntc y
aCttudcs
gcncramcntc aCcptadas. La rclcXn lOslCa nO cst pOr
CcrtOauscntcdccstctcXtO, y sccnCucntrancnrclcrcnCas
bastantc
Caras a prObcmas y dcbatcs COntcmpOrncOs, pc-
rOCOnCcrncnaOsprOCcdmcntOsdcdcsClr
amcntOyam-
tOdO dc a
ns s, nO a O|uCOs dc vaOr y a Os COntcndOs
mOracs. L
__
tc
!
__
brc c guc sc c|crCcn as|crprcta-
COncs, as csCcnas OnrCas dc guc tratan, pOr COnCcptO dc
prcsagO, asstuaCOncsyOsaCOntcCmcntOsgucanunCan,
1 9. Ibid., dedicatoria.
20. Ibid. , II, conclusion.
2 1 . R. J.
White, en su introducci6n a Ia edici6n inglesa
de Artemidoro, sub
raya varios ra
stros de Ia influencia empirista y esceptica en Artemidoro. Sin
embargo, A. H.M Kessels ("Ancient systems of dream classification", Mne
mosyne, 1 969, p. 391 ) afirma que Artemidoro no era mas que un practicante
que interpretaba solamente el suefo que tenia que tratar cotidianamente.
EL METODO DE ARTEMIDORO 13
pOrtOnOCOnaunpasa| OCOmny tradCOna . 5OpuOdOpOdr
a OstO tOXtO dO ArtOmdOrO guO d tOstmOnO dO una trad-
CnmOrabastantOdlunddaysndudaarragadadOsdOmuy
antguO. OrOCOn tOdOhayguO tOnOrprOsOntOguO sOtOXtO
abundaOndOtaOs, sprOsOntaaprOpstOdOOssuOOsuna
pnturadOdlOrOntOsaCtOsyrOaCOnOssOXuaOspOsbOsms
sstOmtCa guO CuaguOr Otra Obra dO a m sma pOCa, nO
OsdOnngunamanOrauntratadOdOmOra,guOtuvOsOCOmO
mOta prmOra O lOrmuar|uCOs sObrO OsOs aCtOs y Osas rO-
aCOnOs. LOsprnCpOsdOunamOranOsOnprOpuOstOspOr
smsmOs, sO puOdO nCamOntO rOCOnOCOrOs a travs dO a
marCha msma dO ams s. ntOrprOtandO as ntOrprOtaCO-
nOs. LOCuasupOnOguOsOdOtOngaunOunnstantOOnOsprO-
COdmOntOsdOdOsClramOntOguOpOnOOnObraArtOmdOrO
dO!a manOraguOsOapOsbOdOspusdOsclraramOraguO
Ost subyaCOntO ba| O Os anss dO Os suOOs sOXuaOs.
1. ArtOmdOrOdstnguOdOslOrmasdOvsOnOsnOCturas. Ls-
tnOssuOOs. enypnia; traduCOnOsalOCtOsaCtuaOsdOsu-
|OtO, aguOOsguOaCOmpaanaamaOnsuCarrOra. sOOst
OnamOradO, sOdOsOaaprOsOnCadOOb| OtOamadO, sOsuOa
guO Ost a, Ost unO prvadO dO amOntO, OXpOrmOnta a
nOCOsdaddOCOmOr, suOaunOguOOstamOntndOsO,Otam-
bnaguOguO OstdOmasadO atbOrradOdObazOla suOa
guOvOmtaOguOsOahOga, O guO tOnO mOdO dO sus OnO-
mgOs suOaguOOrOdOan. Lsta lOrmadO suOOtOnOunva-
OrdagnstCOsmpO. sOOstabOCOOnaaCtuadad[dO prO-
sOntOaprOsOntO), manlOstaasu| OtOguOduOrmOsuprOpO
OstadO, traduCO O guO Os, On O OrdOn dO CuOrpO, CarOnCaO
OXCOsO, y O guO, On O OrdOn dO ama, Os mOdO O dOsOO.
lOrOntOssOnOsOnsuOOs. oneiroi. 5unaturaOzaysulun-
Cn, ArtOmdOrOasdOsCubrOlCmOntOOn as trOs OtmO-
Ogas guO prOpOnO. L oneiros OsOguO to on eirei, O guO
dCOOsOr, dCOOguOOstyaOnO OnCadOnamOntO dOtOm-
pO y sOprOduCr COmO aCOntOCmOntO On un pOrvOnr ms
O mOnOs COrCanO. Ls tambn O guO aCta sObrO Oamay a
OXCta. oreinei; a OnsOaCn mOdlCa O ama, a COnlOrma
yamOdOa,apOnOOnCOrtasdspOsCOnOsyprOvOCaOnOa
22. Artemidoro, Clave de los sueios, 1, 1 .
1 4
SO!i AR CON LOS PROPIOS PLACERES
mOvmOntOs guO COrrOspOndOn a O guO O Os mOstradO. 5O
rOCOnOCO lnamOntO On
Osta paabra
oneiros O nOmbrO dO
mOndgOdO
)taCa, rOs, guO OvabaOsmOnsa| OsguO sOOha-
ban OOnladO. ' 1rmnOa trmnO puOs enypnion y oneiros
sOOpOnOn, OprmOrO haba dO ndvduO, O sOgundO dO Os
aOOntOCmOntOs dO mundO, unO dOrva dO Os OstadOs dO
CuOrpOydOama,OOtrO
sOantCpaadOsarr
OOdOa
CadO-
na dO tOmpO, unO manlOsta O|uOgO dO OXCOsO O dO a Ca-
rOnCa OnOOrdOn dO Os apOttOsy dO as
avOrs
OnOs, O OtrO
haOO sOas a ama y, a msmO tOmpO,
a COnlgura. Or un
adO Os suOOs dO dOsOOdCOnOrOa dO ama
n suOstad
O
aCtua,pOrO OtrO, asOnsOaCOnOs dO sOrdC OpOrvOnr
dO aCOntOCmOntO On O OrdOn dO
mundO.
UnasOgundabrOCha n
trOduCO, OnCada
una dO as
dOs Ca-
tOgOrasdO vsnnOCtur
a, OtralOrmadOdstnOn. OguO
sO muOstra CaramOntO, dO manOra transpa
rOntO, sn
OXgr
dOsClramOntOOntOrprOtaCn, yOguOnO sO dasnOdOma-
nOra lgurada y On mgOn
OsguO dCOn Otra COsa guO suapa-
rOnCaprmOra. LnOssuOOsdOOstadO, O dOsOO puOdOguO-
dar manlOstadO pOr aprOsOnCalCmOntO rOCOnOCbO dO
suOb|OtO[sOvOOn suOOsa amu|OrguO sOdOsOa), pOrOpuO-
dOmanlOstarsOtambnpOrOtramagOnguOtOnOunparOn-
tOsOO ms O mOnOs O|anOCOn O Ob|OtOOnCuOstn. lOrOn-
Ca anOga On Os OnsuOOs dO aCOntOCmOntOs. agunOs dO
OOs dOsgnan drOOtamOntO, mOstrndOO COmO Os, O guO
OXstO ya On O mOdO luturO. sO vO On suOOs rsO a pguO O
barCOOnOguOprOntOnaulragarunO, sOvOunOhOrdO pOr
OarmaCOnguOsOrunOhO
rdOmaana,taOssOnOsOnsuO-
Os amadOs tOOrOmtCOs
OrOOnOtrOs
CasOs, arOa
Cn
dOamagOnCOnOaCOntOCm
OntOOsndrOCta. amagOndO
barOOguO sOdOspOdazaOnO arrOClO puOdO sgnlCarnOun
naulragO, n sguOraunadOsgraCa, snOparaOOsCavOguO
tOnO OsO suOO, su prXma bOraCn, sOn stOs Os suOOs
aOgrCOs.
AhOra bOn, O |uOgO OntrO
Ostas dOs dstnCOnOs pantOa
a ntrprOtO un
]
rObOma prCtCO. 5Oa una vsn dada du-
rantO O dOrmr. OmO rOCOnOCOr s tOnO unO guO vrsOas
OOnunsuOOdOOstadOOCOnunOnsuOOdOaCOntOCmOntO?
_LmOdOtOrmnars amagOn anunCad rOCtamOntO O guO
23. Ibid. , I, 1 . Cf. Odisea, XVIII, 7.
EL METODO DE ARTEMIDORO IS
muOstra, O s hay guO supOnOr guO Os a traduCCn dO agO
dlOrOntO ? LvOCandO Osta dlCutad Onas prmOras pgnas
dO brO IV [OsCrtO dOspus dO Os trOs prmOrOs), ArtOmdO-
rO haCO vaOrampOr!anCaprmOrdaguO tOnOO ntOrrO-
garsO sObrO O su| OtO sOadOr. Ls bOn sOgurO, OXpCa, guO
Os suOOsdOOstadOnOpOdranprOduCrsOOnas amasvr-
tuOsas, stas, OnOlOCtO, han sabdOdOmnarsusmOvmOn-
tOs rraCOnaOs, pOr COnsguOntO sus pasOnOs -dOsOO O
mOdO-, sabOntambnmantOnOr su CuOrpOOnOOgubrO
OntrOaCarOnCayOOXCOsO,paraOas,pOrtantO,nOhaypOr-
turbaCOnOs, uOgOnOhay dOOsOssuOOs(enypnia) guO dO-
bOnsOmprOCOmprOndOrsOCOmO manlOstaCOnOsdOalOCtOs.
LspOrOdOmsuntOmamuylrOCuOntOOntrOOsmOrastas
guOavrtudsOsOaapOradOsaparCndOOssuOOsguO
traduCOn On O dOrmr Os apOttOs O Os mOvmOntOs nvO-
untarOs dO ama y dO CuOrpO. LOs suOOs dO durmOntO
-dOCa 5nOCa- sOn tan tumutuOsOs COmO su |Ornada. "
utarCO sO apOyaba On ZOnn para rOCOrdar guO Os una sO-
a dO prOgrOsO nO sOar yaguO sOgOza COn aCCOnOs dOshO-
nOstas. Y OvOCaba a OsOs su|OtOs guO tOnOn bastantO luOrza
durantOavgaparaCOmbatrsuspasOnOsyrOsstrOs,pO-
rO guO, dO nOChO, bOrndOsO dO as OpnOnOs y dO as O-
yOs, yanO sOntOn vOrgOnza, sOdOspOrtaOntOnCOs OnOOs
O guO tOnOn dO nmOra y dO COnCOsO.
araArtOmdOrO,OntOdOCasO,CuandOsOprOduCOn,OssuO-
Os dOOstadOpuOdOn tOmardOslOrmas. OnamayOradOas
gOntOs, O dOsOOO aavOrsn sO manlOstan drOCtamOntO y
snOCutarsO, pOrO nOsO manlOstansnOpOr sgnOsOnaguO-
Os guO sabOn ntOrprOtar sus prOpOs suOOs, Os guO su a-
mahaCOtrOtas dO manOra ms artlCOsa. As, unhOmbrO
sn OXpOrOnCa On matOra dO OnrOCrtCa vOr On suOOs a
a mu|OrguO dOsOa O a muOrtO tan anhOada dO su amO. L
amadOsCOnladaOhbdOOXpOrtOrOChazarOnCOrtOmO-
dOmanlOstarOOOstadOdOdOsOOOnguO sO OnCuOntra, rOCu-
rrr a aastuCay pOrCOnsguOntO, On ugardOvOr smpO-
mOntOaamu|OrguOdOsOa,OsOadOrvOramagOndOagO
guO a dOsgna. un CabaO, un OspO|O, un barCO, O mar, a
hOm bra dO una lOra, una prOnda dO vOstr lOmOnna. ArtO
24. Seneca, Cartas a Lucilio, 56, 6.
25. Plutarco, Quomodo quis suos in virtus sentiat profectus, 1 2.
'
O anun-
Can CaramOntOunaCOntOCmOntOsOndOnmOdatO sanCO-
nadas pOr a rOadad. O aCOntOCmOntOOssguOsntardan-
za, O OnsuOO tOOrOmtCO sOabrO sObrO O guO anunCa, nO
dO| andO a antOrprOtaCnnasdOrO pOsbOnpazO nds-
pOnsabO. LOssuOOsaOgrCOssOrOCOnOCOnpuOs lCmOn-
tOpOrOhOChOdOguOnOvan sOgudOs dO rOazaCndrOCta.
OsOntOnCOsCuandOCOnvOnOCOmpOnOtrarsOdOOOsparan-
tOrprOtarOs. AadamOsadOmsguOasamasvrtuOsas-guO
nOtOnOnsuOOs snO sOOnsuOOs- nOCOnOCOnCas sOm-
prOsnOasCarasvsOnOsdOOsOnsuOOs 1 rOmtCOs. Ar-
tOmdOrO nO nOCOsta OXpCar OstO prvOgO. Ora una trad-
CnOadmtrguOaasamaspurasOs dOsOs Oshababan
drOCtamOntO. KOCOrdOmOsaatn, OnLa republica: LuandO
haapaCguadOOsasdOspartOsdO amaadOapOttOy a dO
aCOra| y OstmuadO atOrCOra dOndO rOsdO a sabdura,
y sO abandOnalnamOntOa rOpOsO, Os OnOstasCOndCOnOs,
bOnO sabOs,COmOOamaaCanzamO|OravOrdad.
Y On
a nOvOadOLartndOAlrOdsa,OnOmOmOntOOnguOLa-
rrOOvaaaCanzarpOrlnOtrmnOdOsuspruObas,y OnguO
su argO COmbatO pOrCOnsOrvaravrtudvaa sOr rOCOmpOn-
sadO, tOnO un suOO tOOrOmtCO guO sO antCpa a lna
dO anOvOay COnsttuyO dO partO dO a dOsa guO aprOtOgO
a avOz prOsagO y prOmOsa. 5O vO tOdava vrgOn On 5 ra-
Cusa, OntrandO OnO tOmpO dO AlrOdta, uOgO On O CamnO
dOrOtOrnO, dOsCubrOndOa QuOrOasy, dOspus dO OsO, O da
dOsubOda,aCudadOntOraadOrnadadOgurnadas,Oams
26. Artemidoro, Clave de los suenos, IV, prefacio.
27. Plat6n, La republica, IX, 572a-b.
EL METODO DE ARTEMIDORO 1 7
maaOOmpaadadOsupadrOy dOsumadrOhasta a OasadO
su prOmOtdO. "
5O puOdO OstabOOOr O CuadrO sguOntO dO as rOaOOnOs l-
| adaspOrArtOmdOrOOntrO Os tpOs dO suOOs, sus manOras
dO sgnlOar y Os mOdOs dO sOr dO su|OtO.
Los suefos Los ensuefos de
de estado acontecimientos
Por Teore- Aleg6-
Directos
signos maticos ricos
En las almas
Nunca
Lo mas a
virtuosas menudo
En las almas Expertas Lo mas
ordinarias a
menudo
lnexper- Lo mas a Lo mas a
tas menudo menudo
Ls atmaOasadOOuadrO -a dO Os OnsuOOs aOg-
rOOsdOaOOntOOmOntOstaOsOOmOsOprOduOOnOnasamas
Ordnaras-aguOdOlnOOOampOdOtraba|OdOaonirocri
tica. A Ost a ntOrprOtaOn pOsbO, puOstO guO nO hay
transparOnOadOavsn snOutzaCndOunamagOnpa-
ra dOOrOtra, a Ost antOrprOtaOn t, puOstO guO pOr-
mtOprOpararsOparaunaOOntOOmOntOguOnOOsnmOdatO.
2. L! dOsOlramOntOdOaaOgOra OnrCa sOhaOO pOrava
dOaanaOga. ArtOmdOrOvuOvOsObrO OstOvarasvOOOs. O
artOdOaOnrOOrtOadOsOansasObrOaOydOsOmO|anza,OpO-
ra pOr aOOmparaOndOOsOmO|antOOOnO sOmO| antO.
LsaanaOgaArtOmdOrOahaOOlunOOnarOn dOs panOs.
5O trata OnprmOr ugar dOa anaOga dO naturaOza OntrO
amagOndO suOOy Os OOmOntOs dO luturO guO anunCa.
aradOtOOtarOsa sOmO| anza, ArtOmdOrO sOvaO dO dlOrOn
28. Carit6n de Afrodisia, Aventuras de Quereas y Calirroe, v, 5.
29. Artemidoro, op. cit., 11, 25.
' "
SONAR CON LOS PROPIOS PLACERES
tOs mOdOs. dOntdadCuatatva[sOarCOn un maOstarpO-
dr sgnlCarO ma OstadO luturO dO a saudO dO alOr-
tuna, sOarCOnbarrOsgnlCaguOOCuOrpOOstaratOstadO
dO sustanCas nOCvas), dOntdad dO as paabras [O CarnOrO
sgnlCaO mandO, dObdO a|uOgO krios - kreion); 30 parOntOs-
CO smbCO [sOar COn un On Os sgnO dO vCtOra para O
atOta, sOarCOntOmpOstadOsOssgnOdOdOsgraCa),OXstOn-
Ca dOunaCrOOnCa, dOundChOpOpuar, dOuntOmamtO-
gCO [O OsO dOsgna a una mu|Or a Causa dO LastO a arCa-
dana), '
'
pOrtOnOnCa tambn a una msma CatOgOra
_
O a
OX stOnCa. asOsCOmOOmatrmOnOy amuOrtOpuOdOnsg-
nlCarsO O unO a OtrO On O suOO, puOstO guO Os dOs sOn
COnsdOradOs COmOun telos, unln [Ob| OtvO O trmnO) para
avda,' smtud dO prCtCas [dOspOsar a una vrgOn pa-
raunOnlOrmO sgnlCaamuOrtO, puOs tOdas as COrOmOnas
guO aCOmpaan a as bOdas aCOmpaan tambn a Os lu-
nOraOs). ''
HaytambnaanaOgaOnvaOr. Y Os stOunpuntOCap-
ta On a mOdda OnguO aOn rOCrtCa tOnO pOrlunCn dO-
tOrmnar s Os aCOntOCmOntOs guO tOndrn ugar sOn lavO-
rabOs O nO. 1OdO O CampO dO sgnlCadO dO OnsuOO Ost
OsCanddO, OnOtOXtOdOArtOmdOrO, pOradstrbuCn, On
OmOdObnarO, OntrO ObuOnOy OmaO, OlastOy OnOlas-
tO, OdChOsOy O dOsdChadO. La CuOstn OspuOs sta. i C-
mOpuOdOOaCtOguO Ost rOprOsOntadOOnOsuOOanunCar
COn suvaOrprOpOO aCOntOCmOntO guO sO prOduCr? L
prnCpOgOnOraOs smpO. UnOnsuOO Ovaun prOnstCO
lavOrabO s O aCtOguOrOprOsOnta OsbuOnO msmO. OrO
CmO mOdr OsO vaOr ? ArtOmdOrO prOpOnO sOs CrtOrOs.
i LsOaCtOrOprOsOntadOCOnlOrmOa anaturaOza? i LsCOn-
lOrmOa a Oy? Ls COnlOrmOa a COstumbrO ? Ls COnlOrmO
a a techne -Os dOCra as rOgas y prCtCas guO pOrmtOn
a una aCCn aCanzar sus mOtas ? Ls COnlOrmO a tOmpO?
[O Cua guOrO dOCr. sO CumpO OnO mOmOntOy On as Cr-
CunstanCasguOCOnvOnOn?}namOntO, i guhaydOsunOm-
brO[Ovaun nOmbrO guO Os m smOun buOn augurO) ? Ls
30. Ibid. , 11, 1 2 (cf. Ia nota de A. -J. Festugiere, p. 1 1 2 de I a ed. francesa).
3 1 . Ibid. , II, 1 2.
32. Ibid. , II, 49 y 65.
33. Ibid. , II, 65.
EL METODO DE ARTEMIDORO 1 9
unprnCpOgOnOraguOtOdasasvsOnOs dO suOOCOnlOr-
mOs a a naturaOza O a su Oy O a a COstumbrO O a artO, O
anOmbrC, O a tOmpO sOn dObuOnaugurO, guO tOdas asv-
sOnOs COntraras sOn lunOstas y sn prOvOChO. ' 5n duda
ArtOmdOrOaadO dO nmOdatO guO OstO prnCpO nOOsun-
vOrsa y guO COmprOndO OXCOpCOnOs. uOdO habOruna OspO-
CO dOnvOrsndOvaOr. LOrtOsOnsuOOsguO sOn buOnOs
pOr dOntrO puOdOn sOr maOs pOr luOra. O aCtOmagna-
dO On O OnsuOO Os lavOrabO [as sOar guO sO COna COn un
dOs Os On s msmO pOstvO), pOrO O aCOntOCmOntO prOsa-
gadOOsnOgatvO[pOrguOsOdOsOsLrOnOs,OnCadOnadOpOr
sush|Os, amagOn sgnlCaguOrunOa a CrCO). 'OtrOs
OnsuOOs, a anvOrsa, sOnmaOspOrluOray buOnOspOr
dOntrO. un OsCavOsuOaguOOstOn aguOrra, Os O anun-
CO dO subOraCn, puOs un sOdadO nOpuOdO sOr un OsCa-
vO. HaypuOs,arOdOdOrdO Os sgnOsy dOOssgnlCadOspO-
stvOs O nOgatvOs, tOdO un margOn dO varaCOnOs pOsbOs.
NO sOtratadOunanCOrtdumbrOguOnOpudOsO supOrarsO,
snOdOundOmnOCOmpO|OguOOXgOguOsOtOnganOnCuOn-
ta tOdOs Os aspOCtOs dO amagOn sOada, COmO dO astua-
Cn dO sOadOr.
AntOs dO abOrdar O anss dO Os OnsuOOs sOXuaOs ta
COmO O praCtCa ArtOmdOrO, OstO rOdOO un pOCO argO Ora
nOCOsarOparaCaptarOmOCan smO dO asntOrprOtaCOnOs,
y paradOtOrmnarCmOasaprOCaCOnOsmOraOsdOOsaC-
tOs sOXuaOs saOnalOtOOnamntCadO OssuOOsguO as
rOprOsOntan.5OramprudOntOOnOlOCtOutzarOstOtOXtOCO-
mO un dOCumOntO drOCtO sObrO O vaOr dO Os aCtOs sOXua-
Os y suOgtmdad. ArtOmdOrO nO dCO s Ost bOn O nO, s
OsmOraO nmOra COmOtOr taaCtO, snO s OsbuOnOO maO,
vOnta|OsOOtOmbOsOarguOsOOCOmOtO. LOsprnCpOsguO
sOpuOdOnOntrOsaCarnOsOrOlOrOnpuOsaOsaCtOsmsmOs,
snOa suautOr, O msbOn a aCtOrsOXuaOn CuantOguOrO-
prOsOnta,OnaOsCOnaOnrCa, aautOrdOOnsuOOyguOha-
COprOsagarCOnOOObOnO OmaguOvaa suCOdOrO. Las
dOs grandOs rOgasdO aoni rocritica -asabOr, guOO suOO
dCOO sOryguOOdCOOnalOrmadOaanaOga-| uOgan
agudOamanOrasguOntO. OsuOOdCOOaCOntOCmOntO,
34. Ibid. , IV, 2.
35. Ibid., I, 5.
20 SOrAR CON LOS PROPIOS PLACERES
alOrtuna O O nlOrtunO, a prOspOrdadO adOsgraCa guO
Van a CaraCtOrzar On O rOa a mOdO dO sOr dO su|OtO, y O
dCOa traVs dOuna rOaCndO anaOga COn O mOdO dO sOr
-buOnOO maO, laVOrabO O dOslaVOrabO- dO su|OtO COmO
aOtOrOnOOsCOnarO sOXua dO suOO. NObusguOmOsOnOs-
tc tOXtOun CdgO dO O guOhayguOhaCOrO nO haCOr, snO
OrOVOadOrdOunatCadOsu|OtO, guOOXstatOdaVadOma-
nOra COrrOntO On a pOCa dO ArtOmdOrO.
\
2. EL ANALISIS
ArtOmdOrO dOdCa CuatrO CaptuOs a Os suOOs sOXuaOs'
-aOCuahayguOaadrmuChasanOtaCOnOsdspOrsas. Or-
ganza su anssarOdOdOrdO a dstnCnOntrO trOs tpOs
dcaCtOs. OsguOsOnCOnlOrmOsaaOy(kata nomon), OsguO
O sOn COntrarOs (para nomon) y Os guO sOn COntrarOs a a
naturaOza (ara physin). strbuCn guO Ost O|Os dO sOr
Cara. nngunO dO OstOs trmnOs Os dOlndO, nO sO sabO C-
mO sO artCuan as CatOgOras ndCadas, O s hay guO COm-
prOndOr O COntra natura COmO una subdV sn dO COn-
tra a Oy, COrtOs aCtOs aparOCOn On Osas dOs rbrCas a a
VOz.NOsupOngamOsunaCaslCaCnrgurOsaguOrOpartOsO
tOdOaCtO sOXuapOsbOOnOCampOO dOOOga, O dOOHO-
ga,OdOOCOntranatura.OsOgurOsOndOtaO,OstOsagru-
pamOntOsdO|anaparOCOrsnOmbargOCOrtantOgbdad.
1. 5Oan prmOrO Os aCtOs COnlOrmOs a aOy. LstO Captu-
O, paranuOstra mrada rOtrOspOCtVa, parOCO mOzCarCOsas
muydlOrOntOs. OadutOrOyOmatrmOnO, alrOCuOntaCn
dOasprOsttutas,OrOCursOa Os OsCaVOsdOaCasa, a mas-
turbaCn dO un sOrVdOr. O| OmOs dO adO pOr O mOmOntO
a sgnlCaCnguO COnVOnO dara Osta nOCndOCOnlOrm-
dadCOnaOy. OhOChO, unpasa|OdO OstOCaptuOOsCarOCO
bastantO bOn O dOsarrOO dO anss. ArtOmdOrO OstabO-
COCOmOrOgagOnOraguOasmu| OrOssOnOnOOnsuOOas
mgOnOs dO as aCtVdadOs guO dObOn tOCarO a sOadOr.
36. Caps. 77-80 del libro 1.
EL ANALISIS 2 1
LuaguOraguOsOapuOs amu|OryaCOndCnOnguOsOOn-
CuOntrO, Os On OsaCOndCn On aguO su aCtvdad COOCar
a sOadOr. ' HayguOCOmprOndOrguOOguOdOtOrmnapa-
ra ArtOmdOrO O sOntdO prOnstCO dO OnsuOO, y pOrCOn-
sguOntO On COrtO mOdO O vaOr mOra dO aCtO sOadO, Os
a COndCn dO O dO a COpartCpO, y nO a lOrma dO aCtO
msmO. LstaCOndCn,hayguOOntOndOraOnsOntdOam pO.
OsOOstatutOsOCadOOOtrO, OsOhOChOdOguOOstCasa-
dO O nO, dO guO sOabrOO OsCavO, Os O hOChO dO guO sOa|O-
vOn O vO|O, rCO O pObrO, Os su prOlOsn, Os O ugar On guO
sO O OnCuOntra, Os apOsCn guO OCupa rOspOCtO dO sOa-
dOr[OspOsa, amantO,OsCavO,|OvOnprOtOgdO, OtC. ). LntOnCOs
puOdO COmprOndOrsO, ba|O su dOsOrdOn aparOntO, amanOra
On guO sO dOspOga O tOXtO. sguO O OrdOn dO Os COpartC-
pOs pOsbOs, sOgn suOstatutO, suazOCOnO sOadOr, O u-
gar dOndO stO Os OnCuOntra.
LOs trOs prmOrOspOrsOna|OsOvOCadOs pOrO tOXtO rOprO-
duCOn a sOrO tradCOna dO as trOs CatOgOras dO mu| OrOs
aasguO sOpuOdOtOnOraCCOsO. aOspOsa, aamantO, aprOs-
ttuta. 5Oar guO sO tOnO una rOaCn COn a prOpa mu|Or
OsunsgnOlavOrabO,puOsaOspOsaOstOnrOaCndOana-
Oga natura COn O OlCO y a prOlOsn, COmO On stOs, sO
O|OrCOsObrOOauna aCtvdad rOCOnOCday Ogtma, dOOa
sOsaCaprOvOChOCOmOdOunaOCupaCnprspOra, OpaCOr
guO sO ObtOnO On su COmOrCO anunCa O paCOrguO sO Ob-
tOndr On OsbOnOlCOs dOOlCO. Nnguna dlOrOnCaOntrO
amu|Ory aamantO. LCasOdO as prOst tutas OsdlOrOntO.
LanssprOpuOstOpOrArtOmdOrOOsbastantOCurOsO. On
smsmaamu|Or, COmOOb|OtO dO guO sOsaCapaCOr, tOnO
unvaOrpOstvO, ystas-guOOvOCabuarOpOpuarama
a vOCOs traba|adOras- Ostn ah para prOpOrCOnar OsOs
paCOrOs,y sO OntrOgan snrOhusarnada. 5nOmbargO, hay
agunavOrgOnzaOnlrOCuOntarOstaCasOdOmu|OrOs. vOr-
gOnza y tambn gastO, O Cua guta un pOCO dO vaOr, sn
duda, a aCOntOCmOntO anunCadO pOr O suOOguO as rO-
prOsOnta. OrO sObrO tOdO Os O ugar dO prOsttuCn O guO
ntrOduCOun vaOrnOgatvO, y pOrdOs razOnOs, unaOsdO Or-
dOn ngstCO. s O burdO sO dOsgna COn un trmnO guO
sgnlCa taOrO tOnda(ergasterion) -OCua mpCa sgn
37. Ibid. , 1, 78.
22
SO!AR CON LOS PROPIOS PLACERES
lCaCOnOs lavOrabOs- sOO ama tambn, COmO aCOmOn-
tOrO, O ugar para tOdO O mundO, O ugar COm. La
Otra sO rOaCOna COn unO dO Os puntOs OvOCadOs tambn a
mOnudO On a tCa sOXua dO Os lsOlOs y dO Os mdCOs.
OgastO vanOdOOspOrma, sudOspOrdCO, snOprOvOChOdO
a dOsCOndOnCa guO a OspOsapOrsu partO puOdO asOgurar.
ObOraznpOraCua rCOn as prOsttutaspuOd
nOOn
suOO prOnOstCar a muOrtO.
Ln COmpOmOntO dO a trOga CsCa, mu| OramantO-
prOsttuta, ArtOmdOrO OvOCa a as mu| OrOs OnCOntradas pa-
sa|OramOntO. LOnsuOOOntOnCOsvaOparaOpOrvOnrOguO
vaOsOCamOntOamu|OrguOrOprOsOnta. OsrCa,vabOn
vOstda, Ova|Oyas,OsabOrta LOnsuOOprOmOtOagOvOn-
ta|OsO. 5OsvO| a, lOa, pObrO, snO sOOlrOCOdOpOrs, O suO-
O Os dOslavOrabO.
LagOntO dO Casa OlrOCO Otra CatOgOra dO COpartCpOs sO-
XuaOs, Os sOrvdOrOs y Os OsCavOs. LstamOs agu On O Or-
dOn dOa pOsOsndrOCta. nOOs pOr anaOgaCOmO OsOsCa-
vOs rOmtOna arguOza, lOrmanpartOntOgrantOdOOa. LaO
puOs pOrsuprOpOpOsOguO OpaCOrguO sOtOnOOn suOOs
COn OstO tpO dO pOrsOna|Os ndCaguO sOva a saCarpaCOr
dO asprOpas pOsOsOnOsy guOvOrOsmmOntOvan ahaCOr-
sOms grandOs y magnlCas. L|OrCO unO un dOrOChO, aprO-
vOChaunOsusbOnOs. 5uOOslavOrabOspOrCOnsguOntO,guO
rOazan un OstatutO y una Ogtmdad. OCO mpOrta, natu-
ramOntO, O sOXO dO COpartCpO, muChaCha O muChaChO, O
OsOnCaOsguO sOtratO dOun OsCavO. LnCambO, ArtOmdO-
rO haCO vaOr una dstnCn mpOrtantO. a guO COnCOrnO a
a pOsCndO sOadOrOnO aCtOsOXua,Os aCtvOOpasvO
OnOrsO dOba|O dO un sOrvdOr, nvOrtr On O suOO a |O-
rarguasOCaOsdOmaaugurO,OssOadOguOsulrrunO,
dOpartO dO OsO nlOrOr, undaOOguO tOndr unOguOtragar
sudOsprOCO. Y, COnlrmandOguOsOtrataagundudabOmOn-
tO, nOdOunalataCOntranatura, snO dOunanlraCCnaas
|Orarguas sOCaOs y dO una amOnaza COntra una|usta rOa-
CndOluOrzas,ArtOmdOrOanOtaapasarOvaOrguamOntO
nOgatvOdOOsOnsuOOsOnguOO sOadOr Os pOsOdOpOrun
OnOmgO, O pOrsuprOpO hOrmanO, mayOrO mOnOr [a gua-
dad guOda rOta).
VOnOdOspus O grupO dO as rOaCOnOs. avOrabO O On-
suOOOn guO sO tOnO una rOaCn COn una mu|OrguO sOCO
EL ANALISIS
'
nOCO, s nOOstCasaday s Os rCa,puOsunamu|OrguO sO OlrO-
CO nO sO da su CuOrpO, snO COsas rOatvas a su CuOrpO.
as guO apOrta COn [rOpas, |Oyas, y dOmanOra gOnOra tO-
dOs Os bOnOs matOraOs guO pOsOO). LOnsuOOOs dOslavO-
rabO On CambO s sO trata dO una mu|Or Casada, puOs Ost
On pOdOrdO su OspOsO, a Oy prOhbO guO sO tOngaaCCOsO a
Oay Cas!gaa OsadtOrOs,y O sOadOr, OnOstOCasO, dObO
OspOrar para O pOrvOnr CastgOs dO m smO OrdOn. l 5uOa
unO guO tOnO una rOaCnCOn un hOmbrO ? 5O sOadOr Os
una mu|Or[Os stO unO dO Os rarOs pasa|Os dO tOXtO dOndO
sO tOmaOnCuOntaO suOO dO as mu|OrOs), O suOOOslavO-
rabO On tOdOs Os CasOs, puOs Os COnlOrmO a Os papOOs na-
!uraOsy sOCaOs dO amu|Or. 5 Os un hOmbrO On CambO O
guO suOa guO Os pOsOdO pOr OtrO, O OOmOntO dO dsCrm-
naCnguOpOrmtOdstngurOvaOrlavOrabOOdOslavOra-
bO dO OnsuOO dOpOndO dO OstatutO rOatvO dO Os dOs CO-
partCpOs. OOnsuOOOsbuOnOsOs unOpOsOdOpOraguOn
msvO|Oy ms rCOguOunO[OsunaprOmOsadO rOgaOs), Os
maO s O COpartCpO aCtvO Os ms |OvOn y ms pObrO -O
nCusO smpOmOntO ms pObrO. sOa dO gastOs, On OlOCtO.
UntmOCOn|untOdOOnsuOOsCOnlOrmOsa aOynCum-
bOaamasturbaCn. LsOsOnsuOOsOstnmuyOstrOChamOn-
tOasOCadOs COn O tOmadO aOsCavtud. pOrguO sOtrata dO
un sOrvCOguO sOhaCOunO a s msmO[as manOs sOn COmO
sOrvdOrOsguOObOdOCOnaOguOpdOOmOmbrOamO)ypOr-
guO a paabra guO guOrO dOCr atar a a pCOta para azO-
taraOsCavOguOrO dOCr guamOntO OntrarOnOrOCCn. Un
OsCavO guO haba sOadO guO masturbaba a su amO luO, On
arOadad, COndOnadO pOra rOCb razOtOs. 5OvO aOXtrO-
maamptuddOOguOOsCOnlOrmOa aOy. COmprOndOpOr
gua Os aCtOs COnyugaOs, as rOaCOnOs COn una amantO y
a rOaCn, aCtva y pasva, COn OtrO hOmbrO, O tambn a
masturbaCn.
2. LCampOguOArtOmdOrOCOnsdOraOnCambOCOmOCOn-
trarO a a Oy Os! OsOnCamOntO COnsttudO pOr O nCOs-
tO. '" Y aunas O nCOstOsOOntOndOOn O sOntdO muy OstrC-
tOdOas rOaCOnOsOntrO padrOs Oh|Os. LnCuantOanCOstO
COn OshOrmanOsy ashOrmanas, OsasmadO a a rOaCn
38. Ibid. , I, 78 y 79.
24 SOJAR CON LOS PROPIOS PLACERES
padrOh|a s sO prOduCO OntrO un hOrmanO y una hOrmana,
OntrO dOs hOrmanOs, On CambO, ArtOmdOrO parOCO vaCar
On COOCarO On OOrdOn dO kata nomon O On O OOpara no
mon. Ln tOdO CasO haba dO OsO ba|O as dOs rbrCas.
LuandO un padrO suOa guO tOnO rOaCOnOs COn suha O
su h|O, a sgnlCaCn Os dOslavOrabOprCtCamOntOsm-
prO. Ya sOa pOrrazOnOslsCas nmOdatas . s O nO Osmuy
pOguOO -mOnOs dO CnCO O dOz aOs-, O pOr| uCO lsCO
COnsOCutvO a ta aCtO dO|a prOvOr su muOrtO O su OnlOrmO-
dad. 5 O nO OsmayOr, O suOO sguO sOndO maO pOrguO
pOnOOn|uOgOrOaCOnOs mpOsbOsOlunOstas. GOzardOprO-
pO h|O, gastar On aprOpa smOntO, Os un aCtO nt.
vanOgastOdOguOnOpOdrasaCarsOnngnprOvOChO, y guO
anunCapOrCOnsguOntOunagranprddadOdnOrO.UnrsO
a , CuandOha OgadO a sOrmayOrpOnamOntO, sOndO as
guOOpadrOyOh|OnOpuOdOnCOOXstrsnCOnlCtOOnuna
CasadOndOOs dOsguOrranmandar, OslOrzOsamOntOdOma
augurO. Lnun sOOCasOOsbuOnO un OnsuOO dO Osta CasO.
CuandOOpadrOOmprOndOunva|OCOnsuh|OytOnOpOrCOn-
sguOntO un nOgOCO COmn guO O|OCutar COn , pOrO s On
!aOs suOOs O padrO Ost On pOsCn dO pasvdad [tantO s
O sOadOrOsOpadrOCOmOsOsOh|O}, as sgnlCaCOnOs
sOnlunOstas. OOrdOndOas|Orarguas, OspOOsdOadOm-
naCn y dO a aCtvdad Ostn nvOrtdOs. La pOsOsn sO-
XuadOpadrO pOrOh|OanunCahOstdady COnlCtO. '
5O-
arguOsOaCOpaunOa aprOpah|anO OsmuChOmO|Orpara
OpadrO. 0 bOn OsO gastO, OnOCuOrpO dOunah| aguO un
dasOCasar, OvndOsO as a a Casa dOOtrOasmOntOdO
padrO, prOsagaunampOrtantOprddadOdnOrO.0 bOnOsa
rOaCn, s a h|a Ost ya Casada, ndCa guO abandOnar a
su mardO, guO rOgrOsar a su Casa, guO habr guO subvOnr
a sus nOCOsdadOs, O suOOnOOslavOrabOmsguOOnOCa-
sOOnguOsOndOpObrOOpadrO, ah|apuOdOvOvOrrCa, pOr
tantO Capaz dO subvOnr a as nOCOsdadOs dO su padrO. "
ha-
CO lgurar ms guO dO adO dO sgnlCantO, y Cas nunCa
dO adO dO sgnlCadO, mgOnOs y nO sOntdO, rOprOsOn-
taCn y nO aCOntOCmOntO rOprOsOntadO. La ntOrprOtaCn
dOArtOmdOrOvaa stuarsOpuOsOnuna nOaguO Osttraza-
da OntrO O aCtOr dO aCtO sOXua y O sOadOr dO suOO, yOn-
dO as dO su|OtO a su| OtO, y, partOndO dO aCtO sOXua y dO
papOdOsu|OtOtaCOmOsCrOprOsOntaa smsmOOnsusuO-
O, Otraba|OdO antOrprOtaCn tOndr pOrOb|OtvO dOsC
lrar O guO va a suCOdOrO a sOadOr una vOz guO rOgrOsO a
a vda dOspOrta.
UOsdO aprmOramrada,aparOCOguO amntCadOArtO-
mdOrO dOsClra muy rOguarmOntO, On Os suOOs sOXuaOs,
una sgnlCaCn sOCa. 5n duda suCOdOguO OsOs OnsuOOs
anunCOnuna pOrpOCa On O OrdOn dO a saud. OnlOrmOdad
O CuraCn, suCOdO guO sOan sOaOs dO muOrtO. OrO On una
prOpOrCn muChOmsmpOrtantO, rOmtOnaaCOntOCmOn-
tOs COmO O XtO O O lraCasO On Os nOgOCOs, O OnrguOC-
mOntOOOOmpObrOCmOntO, aprOspOrdadOOsrOvOsOsdO
atama, una OmprOsavOnta|OsaO nO, matrmOnOs lavOra-
bOsOaanzasdOsdChadas, dsputas, rvadadOs, rOCOnCa-
COnOs, buOna O maa suOrtO On a CarrOra pOtCa, un OXO,
una COndOnaCn. L OnsuOO sOXua prOsaga O dOstnO dO
sOadOr On avda sOCa, O aCtOr guO Os On O OsCOnarO sO-
Xua dO suOO antCpa sObrO O papO guO OCOrrOspOndOr
OnO OsCOnarO dO a lama, dO OlCO, dO Os nOgOCOs y dO
a Cudad.
Haypara OOOnprmOrugardOs razOnOs. La prmOraOs
dOOrdOnCOmpOtamOntOgOnOra.COnsstOOnunrasgOdOOn-
gua guO ArtOmdOrO utza muChO. LXstO On OlOCtO On grO-
gO-COmOpOrOdOmsOn dvOrsOs gradOs OnmuChasOtras
Onguas-unaambgOdadmuymarCadaOntrO OsOntdOsO-
Xua y O sOntdOOCOnmCOdO COrtOs trmnOs. As apaa-
bra soma, guO dOsgnaa CuOrpO, sOrOlOrOtambn a as r-
guOzas y a Os bOnOs, dO ah a pOsbdad dO OguvaOnCa
43. Los elementos sexuales aparecen como el significado del sueio en cier
to nu mero de casos; asi en el libro IV, caps. 37, 4 1 , 46, 66, y en el libro v, 24,
44, 45, 62, 65, 67, 95.
EL
SUENO Y EL ACTO 29
OntrO a pOsOsn dOunCuOrpOy apOsOsn dO rguOzas. ""
Ousia Os a sustanCa, Os tambn a lOrtuna, pOrO Os asms-
mO asmOntOy OOspOrma. aprddadOstOsgnlCarO
gastO dO sta. " L trmnO blabe, O daO, puOdO rOlOrrsO a
Os rOvOsOsdOlOrtuna,aasprddasdOdnOrO,pOrOtambn
ahOChOdOguO sOaunOvCtmadOunavOOnCaydOguO sOa
unO Ob|OtOpasvO dOu aCtO sOXua ." ArtOmdOrO|uOga tam-
bn COn a pOsOma dO vOCabuarO dO a dOuda. as paa-
bras guO sgnlCan guO Ost unO ObgadO a pagar y guO n-
tOnta bOrarsO puOdOn QuOrOr dOCr guamOntO guO sO Ost
urgdOpOrunanOCOsdad sOXua, y guOadarOsatslaCCn
sOOstarbrOdOOa. OtrmnOanagkaion guOsOutzapa-
ra dOsgnarO mOmbtO vr Ost On a OnCruC| ada dO Ostas
sgnlCaC OnOs. "'
Otra razn COnsstOOn alOrmay OnO dOstnOpartCuar
dOaObradOArtOmdOrO.brOdOunhOmbrOguOhabaOsOn-
CamOntOaOshOmbrOsparadrgrsuvdadOhOmbrOs. Hay
guO rOCOrdarOnOlOCtOguO antOrprOtaCndOOssuOOsnO
sO COnsdOraCOmOasuntOdOpuray smpOCurOsdadpOrsO-
na, Os un traba|Ot para gObOrnar a prOpa OXstOnCa y
prOpararsOaOs aCOntOCmOntOsguOvanaprOduCrsO. uOstO
guO as nOChOs dCOn aguOO dOguOOstarn hOChOs Os das,
OsbuOnO, paraOvarCOmOOsdObdOaprOpaOXstOnCade
hOmbrO, dOduOOdO Casa, dO padrO dO lama, sabOrdOsO-
lrarOssuOOsguOsOprOduCOnOnOa. 1aOsapOrspOCtva
dOOsbrOsdOArtOmdOrO.unaguaparaguOOhOmbrOrOs-
pOnsabO,OduOOdOCasapuOdaCOnduCrsOOnOCOtdanO,
OnlunCndO Os sgnOs guOpuOdOnprOlgurarO. LspuOsO
tO|dOdOOsavdalamar,OCOnmCa,sOCa, OguOsOOsluOr-
za pOr dOsCubrr On as mgOnOs dO suOO.
OrOOsOnO OstOdO. aprCtCantOrprOtatva,taCOmOOs-
tOnObraOnO dsCursO dOArtOmdOrO, muOstra guO O suO
44. Ibid., 11, 77. Cf. tambien IV, 4, sobre Ia equivalencia entre poseer (pe
netrar) y poseer (haber adquirido).
45. Ibid., I, 78.
46. Ibid., I, 78. Cf. tambien IV, 68, donde sofar que se convierte uno en
un puente significa que se prostituini uno: "Si una mujer o un hermoso mu
chacho sofasen que se convierten en puentes, se prostituirian y muchas gentes
pasarian encima de ellos. " Un hombre rico que habia tenido ese mismo sue
fo se encontr6 en una situaci6n en que fue "despreciado y como pisoteado".
47. Ibid. , I, 79; cf. tambien I, 45.
30
SOJIAR CON LOS PROPIOS PLACERES
OsOXuamsmOOspOrCbdO, OabOradO, anazadOCOmOuna
OsCOna sOCa, s anunCa agO buOnO O maO On O tOrrOnO
dO OlCO, dO patrmOnO, dO alama, dO a CarrOra pOt-
Ca, dOOstatutO, dOasamstadOsy dOasprOtOCcOncs, OsguO
Os aCtOs sOXuaOs guO rOprOsOntanOstn COnsttudOs dO Os
msmOsOOmOntOsguO. AsOgurOsprOCOdmOntOsdOan-
ss dO ArtOmdOrO, sO vO CaramOntO guO a ntOrprOtaCn
dO Os suOOs dO aphrodisia On trmnOs dO XtO O dO lraCa-
sO, dOOgrOOdOnlOrtunO sOCa, supOnOunaOspOCOdOCOn-
sustanCadad OntrO Os dOs CampOs. Y OstO aparOCO On dOs
nvOOs. O dO Os OOmOntOs dO OnsuOO rOtOndOs COmO ma-
tOraOs para O anss, y O dO Os prnCpOs guO pOrmtOn
prOstarun sOntdO[un vaOr prOnstCO)a OsOs OOmOntOs.
1. i LuOs sOn Os aspOCtOs dO OnsuOO sOXua guO ArtOm-
dOrO rOtOnO y haCO pOrtnOntOs On su an ss ?
LOspOrsOna|OsOnprmOrugar. O sOadOrmsmO, ArtO-
mdOtOnOrOtOndrpOrO|OmpOnOpasadOprXmOO O|a-
nO, nOOstadOdOnmO, nOngOnOra as pasOnOs, snO Os
rasgOs sOCaOs. a CasO dO Odad a guO pOrtOnOCO, s haCO o
nO nOgOCOs, s tOnO rOspOnsabdadOs pOtCas, s trata dO
Casara sus h|Os, sOstamOnazadOpOrarunaO pOrahOs-
tdaddO sus aOgadOs, OtC. LsasmsmO On CuantO pOrsO-
na| OsCOmO sOOnlOCaaOsCOpartCpOs rOprOsOntadOsOnO
suOO, OmundOOnrCOdO sOadOrdOArtOmdOrO OstpO-
badO dO ndvduOs guO apOnas tOnOn rasgOs lsCOs, y guO
nO parOCOn tOnOr muChOs azOs alOCtvOs O pasOnaOs COn O
sOadOrmsmO, nOaparOCOn snO COmO pOrlOs sOCaOs. |-
vOnOs, vO|Os[sOn On tOdO CasOms|vOnOs 0 msvO|Os guO
O sOadOr), rCOs O pObrOs, sOn gOntOs guO apOrtan rguOzas
OpdOnrOgaOs, sOnrOaCOnOshaagadOrasOhumantOs,sOn
supOrOrOsantOguOnOsCOnvOnOCOdOr,OnlOrOrOsdOOsguO
puOdO unO aprOvOCharsO OgtmamOntO, sOn gOntOs dO Casa
O dOOXtOrOr, sOnhOmbrOs brOs, mu|OrOsOnpOdOrdOma-
rdO, OsCavOs O prOsttutas dO OlCO.
LnCuantOa OguO suCOdOOntrOOsOspOrsOna|Osy OsOa-
dOr, a sObrOdad dO ArtOmdOrO Os absOutamOntO nOtabO.
NadadOCarCas,nadadOCOmbnaOOnOsOOmpCadas,nada
dO tantasmagOra, snO agunas varaOOnOs muy smpOs On
tOrnOaunalOrmaOsOnCa,apOnOtraOn. LsstaaQuOpa
EL S
UENO Y EL ACTO 3 1
rOCOCOnsttur aOsOnCamsmadO aprCtCasOXua, an-
Ca On tOdO CasO guO mOrOCO rOtOnOrsOy guO tOnO sOntdO On
OanssdOOnsuOO.MuChOmsguOOCuOrpOmsmO, COn
susdlOrOntOspartOs, muChOmsguOOpaCOrCOnsus Cua-
dadOsOntOnsdadOs,OaCtOdOpOnOtraCnaparOCOCOmOCa-
lCadOrdOOsaCtOs sOXuaOs,COnsuspOCasvarantOsdOpO-
sCny sObrOtOdOsusdOspOOsdOaCtvdady dOpasvdad.
LaprOguntaguOArtOmdOrOpan tOasnCOsaraOsOnsuOOs
guO OstudaOssnduda sabOrgunpOnOtraa gun. Lsu|O-
tO guO suOa [Cas sOmprO un hOmbrO), Os aCtvO O pasvO?
Ls guOnpOnOtra, dOmna, saCapaCOr? Ls guOn sO sOmO-
tO O guOn Os pOsOdO? Ya sO tratO dO rOaCOnOs COn un h|O
OCOnunpadrO, COnunamadrOO COnunOsCavO, aprOgunta
rOgrOsa Cas nlabOmOntO [a mOnOs guO nO Ostya mpC-
tamOntO COntOstada). i CmO sO ha hOChO a pOnOtraCn? 0
msprOCsamOntO. CuOra a pOsCn dO su|OtOOnOsapO-
nOtraCn? N sguOra O suOO OsbanO dO|a dO sOr ntO-
rrOgadOdOsdOOsOpuntOdOvstaynCamOntOdOsdOOsOpun-
tO dO vsta.
AhOrabOn, OsOaCtOdO pOnOtraCn -mOOO dO a aCtv-
dadsOXua,matOraprmadOantOrprOtaCnylOCOdOsOn-
tdOparaO suOO- Os pOrCbdO nmOdatamOntOOn O ntO-
rOrdOunaOsCOnOgralasOCa . ArtOmdOrOvOOaCtO sOXua
OnprmOrugarCOmOun| uOgO dO supOrOrdady dO nlOrO-
rdad. apOnOtraCnCOOCaaOsdOsCOpartCpOsOnunarO-
aCn dO dOmnaCn y dO sumsn, OsvCtOrapOrun adO,
dOrrOta pOr OOtrO, Os dOrOChOguO sO O|OrCO para unO dO Os
COpartCpOs, nOCOsdadguOOs mpuOsta a OtrO, Os OstatutO
guO sOhaCOvaOrO COndCn guO sO sOpOrta, OsvOnta| aguO
sO aprOvOCha, O aCOptaCn dO una stuaCn CuyO bOnOlCO
sOdO| aa OsdOms. LOCuaCOnduCOaOtrO aspOCtO dOaCtO
sOXua . ArtOmdOrO O vO tambn COmO un|uOgO OCOnm-
CO dO gastO y prOvOChO, prOvOChO Os O paCOr guO sO saCa,
as sOnsaCOnOs agradabOs guO sO OXpOrmOntan, gastO, a
OnOrganOCOsaraaaCtO,OdOspOrdCOdOsmOntO,OsaprO-
COsa sustanCa vta, y a latga guO sguO. MuChO ms guO
tOdas asvarabOsguOpudOsOnvOn rdOtOdOsOsgOstOspO-
sbOs, O dO as dlOrOntOs sOnsaCOnOs guO Os aCOmpaan,
muChOmsQuOtOdOsOsCuadrOspOsbOsguOOOnsuOOpu-
dOscprOsOntar, sOnOstOsOOmOntOs rOtOrOntOsa apOnOtra-
Cn COmOjucgO 'OstratgCO dO dOmnOsumsn y OOmO
32 SONAR CON LOS PROPIOS PLACERES
|uOgOOCOnmCOdOgastObOnOlCOOs guOArtOmdOrOrO-
tOnO para dOsarrOar su anss.
LstOs OOmOntOs puOdOn COrtamOntO parOCOrnOs, sdO
nuOstrO puntO dO vsta, pObrOs, OsguOmtCOs, sOXuamOntO
dOsCOOrdOs, pOrO hay guOObsOrvarguO saturanpOradO-
antadO O anss dO Os OOmOntOs sOCamOntO marCadOs.
O anssdOArtOmdOrO haCO dOsaparOCOra Os pOrsOna|Os
OntrOsaCadOsdOunOsCOnarOsOOadOguOOvantOdavatO-
das as CaraCtOrstCas, y Os dstrbuyOarOdOdOrdOun aOtO
OsOnCaguO sOstaa avOzOnOpanO dO as COn| unCOnOs
lsCas,OnOdOasrOaCOnOssOCaOsdOsupOrOrdadOnlO-
rOrdad y OnO dO as aCtvdadOs OCOnmCas dO gastO y dO
prOvOChO.
2. LmO, apartrdOOstOs OOmOntOsassOOCCOnadOsyhO-
ChOs pOrtnOntOs paraOanss, vaaOstabOCOrArtOmdOrO
O vaOr dO suOO sOXua ? Y hayguO OntOndOr COnOstO nO
sOOtpOdOaCOntOCmOntOguO sOanunCadOmanOraaO-
grCa, snO sObrO tOdO -O Cua Os O aspOCtO OsOnCa para
un anss prtCO- su Cadad, Os dOC r su CarCtOrla-
vOrabOOdOslavOrabOparaOsu| OtO.KOCOrdOmOsunOdOOs
prnCpOs lundamOntaOs dO mtOdO. aCadad prOnstCa
dOOnsuOO[OCarCtOrlavOrabOOnOdOaCOntOCmOntOprO-
sagadO} dOpOndO dO vaOr dO a magOn prOsagantO [O Ca-
rCtOrbuOnOO maO dOaCtOrOprOsOntadOOnsuOOs}.AhOra
bOn, a lO dOanssy dO Os O|OmpOs dadOs, hOmOs pOd-
dOvOrguOun aCtO sOXua dO vaOrpOstvO dOsdO OpuntO
dOvstadOArtOmdOrOnOOssOmprOn OXaCtamOntOunaCtO
sOXua pOrmtdO pOr a Oy, hOnradOpOr a Opnn, aCOpta-
dOpOraCOstumbrO. HaypOrsupuOstO COnCdOnCas lunda-
mOntaOs. sOarguOtOnOunO rOaCOnOs COnaprOpaOspOsa
O aprOpaamantO OsbuOnO, pOrO hay dOslasOs, O mpOrtan-
tOs. O vaOr lavOrabO dO suOO dO nCOstO COn a madrO Os
O O|OmpO ms mprOsOnantO. HayguO ntOrrOgarsO. l Cu
OsOsaOtramanOradO CalCar Os aCtOs sOXuaOs, OsOs OtrOs
CrtOrOs guO pOrmtOn dOCr guO sOn buOnOs On suOOs y
para O sOadOr, CuandO sOran COndOnabOs On a rOadad?
UOn parOCO guO O guO COnsttuyO O vaOr dO un aCtO sO-
Xua sOadOOsarOaCnguO sOOstabOCOOntrOO papOsO-
Xua y O papO sOCa dO sOadOr. MsprOCsamcntc, puOdO
EL SU
E
NO Y
E
L ACTO
33
dOCrsOguOArtOmdOrOOnCuOntralavOrabOydObuOnprO-
nstCOun OnsuOOOnguO O sOadOrO| OrCO su aCtvdad sO-
xuaCOnsuCOpartCpOsOgnunOsguOmaCOnlOrmOaOguO
Os O dObO sOrsu rOaCnCOn OsOmsmO COpartCpOOnav-
da sOCa y nO sOxua, Os O a|ustamOntO a a rOaCn sOCa
dOspOrtaOguOOsCalCadOrdOarOaCnsOxuaOnrCa.
arasOrbuOnO,OaCtOsOxuaCOnguO sOsuOanOCOsta
ObOdOCOraunprnCpOgOnOradO sOmOrlsmO. YparasO-
gurhabandOOsguOmtCamOntO, pOdramOsaadrguOOsO
prnCpO tOmadOs lOrmas. a dO un prnCpO dO anaOga
dOpOsCnya dOunprnCpOdOadOCuaCnOCOnmCa.
5OgnOprmOrOdOOstOsprnCpOs,u aCtOsOxua sOrbuOnO
OnamOddaOnguOOsu|OtOguO suOa OCupO OnsuaCtvdad
sOxuaCOnsuCOpartCpOunapOsCnCOnlOrmOaaguOtO-
nOOnarOadadCOnOsOmsmOCOpartCpO[OunCOpartCpO
dOm smOtpO). as, sOraCtvOCOnOOsCavO dOunO[Cua-
guOraguO sOasu sOxO)OsbuOnO, O sOraCtvOCOnunaprOst-
tuta O unmuChaChOprOsttudO, O sOraCtvO COn un muCha-
ChO|OvOny pObrO, pOrO sOr buOnO sOr pasvO COn aguOn
msvO|OguOunOymsrCO, OtC. LnvrtuOdOOstOprnCpO
dO sOmOrl smOOsCOmOO suOOdO nCOstOCOnamadrOOs-
t CargadO dO tantOs vaOrOs pOstvOs. sO vO On On OlOCtO
a su| OtOOnpOsCndO aCtvdad rOspOCtO dOunamadrOguO
OhahOChO naCOr y guO O ha amOntadO, y guO dObO a su
vOzCutvar, hOnrar, sOrvr, mantOnOryOnrguOCOr,COmOuna
tOrra, una patra, una Cudad. OrO para guO O aCtO sOxua
tOnga On O suOO un vaOr pOstvO, Os prOCsO tambn guO
ObOdOzCaa un prnCpO dO adOCuaCn OCOnmCa, Os prO-
CsOguO O gastO y O bOnOlCO guO COmpOrta Osa aCtv-
dadOstnCOnvOnOntOmOntOdspuOstOs. On Cantdad[muChO
gastO para pOCO paCOr nO Os buOnO) y On d rOCCn tambn
[nO haCOr gastOs vanOs COn aguOOs O aguOas guO nO Ostn
On stuaCndOrOsttur, dOCOmpOnsarO dO sOr tOsaCam-
bO). LstOprnCpOOsOguOhaCOguO sOabuOnOsOarOnuna
rOaCnsOxuaCOnOsCavOs. sOaprOvOChaunOdO susprOpOs
bOnOs, O guO sO ha COmpradO para O bOnOlCO dO traba|O
da adOms O dO paCOr. Ls tambn O guO dasus sgnlCa-
COnOsmtpOsa Os OnsuOOsOn guO unpadrOtOnOuna rO-
aCnCOn suh|a. sOgnguOstaOst CasadaO nO, guOO pa-
drO msmO sOa vudO 0 nO, guO O yOrnO sOa ms rCO 0 ms
p
ObrOguOO suOgrO, O suOOsgnlCarObOnO gastOpara
34 SOJAR CON LOS PROPIOS PLACERES
adOtO, ObOn unaayudaprOvOnOntOdOah|a, ObOnaOb-
gaCn dO mantOnOra dOspus dO su dvOrCO.
5O puOdO rOsumr tOdO OstO dCOndO guO O hO drOCtOr
dO a ntOrprOtaCn dO ArtOmdOrO, On CuantO a vaOr prO-
nstCO dO Os suOOs sOXuaOs, mpCa adOsCOmpOsCny
O anss dO Os suOOs sOXuaOs On OOmOntOs [pOrsOna|Os
yaCtOs)guOsOn, pOrnaturaOza,OOmOntOssOCaOs, yguOn-
dCa COrta manOradO CalCarOs aCtOs sOXuaOs On lunCn
dO amanOraOnguOOsu|OtOsOadOrmantOnOCOmO su|OtO
dO aCtO sOadOsupOsCndOsu|OtOsOCa . LnaOsCOnadO
suOO, O aCtOr sOXua [guO Os sOmprO O sOadOr, y guO Os
prCtCamOntOsOmprOunhOmbrOadutO)dObOmantOnOr,pa-
ra guO su suOO sOa buOnO, su papO dO aCtOr sOCa [nCusO
s suCOdOguO O aCtO sOaCOndOnabO On arOadad). NOOv-
dOmOsguOtOdOsOssuOOssOXuaOsguOArtOmdOrOanaza
sOn COnsdOradOs pOr COmO dO a CatOgOra dO OnsuOO
(oneiros): dCOn puOs O guO va a sOr. y O guO va a sOr,
OnOstOCasO, y rOsutadChO OnO suOO, OsapOsCndO
sOadOrCOmOsu|OtOdO aCtvdad-aCtvOOpasvO, dOmnan-
tO O dOmnadO, vOnCOdOrO vOnCdO, pOr OnCma O pOr dO-
ba|O, saCandO prOvOChO O gastandO, ObtOnOndO bOnOlCOs
O sulrOndO daOs. L suOO sOXua dCO On a pOguOa dra-
maturgadO a pOnOtraCny dO a pasvdad, dO paCOry dO
gastO, OmOdOdOsOrdOsu|OtO, taCOmOOdOstnOOhaprO-
paradO.
OdramOs ta vOz, amOdOdOCOnl1maCn, Ctarunpasa-
|O dO a Clave de los sueios guO muOstra bOn a COmunCa-
Cn OntrO O guO COnsttuyO a ndvduO COmO su|OtO aCtvO
OnarOaCn sOXua, yOguOOstaOnOCampOdOasaCt-
vdadOs sOCaOs. 5Otrata, OnOtra sOCCn dO brO, dO tOXtO
dOdCadO a a sgnlCaCn dO as dlOrOntOs partOs dO CuOr-
pO On un OnsuOO. L rganO masCunO -a guO sO ama O
anagkaion [O OOmOntOnOCOsarO, aguO CuyasnOCOsdadOs
nOs COnstrOn y pOr Cuya luOrzaCOnstrOmOs a OtrOs)- Os
sgnlCantOdOtOdOunhazdO rOaCOnOsydOaCtvdadOsguO
l| an O OstatutO dO ndvduO On aCudady On O mundO, l-
guran OntrO Oas a lama, a rguOza, a aCtvdad dO paa-
bra, O OstatutO, a vda pOtCa, a bOrtad, y lnamOntO O
nOmbrO msmO dO ndvduO. L mOmbrO vr Ost asm-
adOaOspadrcs, puOsrOtOnOOprnCpOgOnOradOr, aamu-
Ory a a amantO pOrguO Os aprOpadO a as COsas dO amOr,
EL S
UEO Y EL ACTO 35
a
OshOrmanOsyatOdOsOsparOntOsCOnsangunOOspOrQuO
a
CausanCadOtOdaalamadOpOndOdOmOmbrOvr,
a
a
luOrzay a a vrdad COrpOraOs pOrQuO Os tambn
s
u Causa, a Os dsCursOs y a a OduCaCn, pOrQuO dO tOdas
as
COsasOmOmbrOvrOsOQuOtOnOms luOrzagOnOra-
trzguOOdsCursO. . . L mOmbrOvrOstadOmsasma-
dO a prOvOChO y a a gananCa, pOrQuO Ost Ora On tOnsn,
Ora rOa|adO, y puOdO prOpOrCOnar O sOCrOtar. . . LO Ost a a
]
ObrOza, a a OsCavtud, a as CadOnas, pOrQuO sO O ama
'COnstrOntO`y Os OsmbOOdO aCOnstrCCn. LO OstadO-
msarOspOtOQuOnspraunatOrangO.puOssOOama' rO-
vOrOnCa` y rOspOtO. . . 5 sOhavuOtOdObO, sgnlCaQuOtO-
das as COsas prOsOntOs sOrn dObOs, OXCOptO a mu|Or y a
amantO,OnOstOCasOOmOmbrOdObOprva,puOsnOsOpuO-
dOn utzaraavOzdOsmOmbrOsvrOs. LOnOzCOaunOQuO,
sOndOOsCavO, sOQuOtOnatrOs laOs. luObOradOy On u-
gar dOun nOmbrO tuvO trOs, puOs sOaad Os dOs nOmbrOs
dO aQuO guO OhababOradO. OrO OsOnO suCOdms QuO
una sOavOz. as nO hay QuO ntOrprOtar Os OnsuOOs sOgn
Os CasOs rarOs, snO sOgn aQuOOs QuO sO prOduCOn O ms
a mOnudO. "
"
L mOmbrOvr,COmOsO vO, aparOCOOn a OnCruC| adadO
tOdOs OsOs|uOgOs dO dOmnO. dOmnO dO s, puOstOQuO sus
OXgOnCaspOdrnsOmOtOrnOssnOsdO|amOsCOnstrOrpOr
, supOrOrdadsObrOOs COpartCpOs sOXuaOs, puOstOQuO
Os graCas a COmO sO OlOCta a pOnOtraCn, prvOgOs y
OstatutO, puOstO guO sgnlCa tOdO O CampO dO parOntOsCO
y dO a aCtvdad sOCa.
L
]
asa|OguOOvOCanOsCaptuOsdOArtOmdOrOdOdCadOs
a Os OnsuOOs sOXuaOs Os un pa sa|O lamar a aAntgO-
dad.LslCOnCOntrarOn rasgOsdOasCOstumbrOsyhbtOs
g
uO
]
Odran atOstguarmuChOs OtrOs tOstmOnOs, antOrOrOs
O COntOmpOrnOOs. LstamOs On un mundO muy luOrtOmOntO
marCadO pOr a
]
OsCn COntra dO pOrsOna|O masCunO y
pOr a m
]
OrtanCa OtOrgada a
]
apO vr On as rOaCOnOs
dO
sOXO. LstamOs Onun mundOdOndOOmatrmOnO sOvaO-
rzaObastantoCOmOparaCOnsdOrarsOCOmOO mO|Ormar
48. Ibid. , I, 45.
36 SOiiAR CON LOS PROPIOS PLACERES
COpOsbOparaOs paCOrOs sOXuaOs. Ln OsO mundOOhOm-
brO CasadO puOdO tambn tOnOr su amantO, dspOnOr dO sus
sOrvdOrOs,muChaChOsOmuChaChas,lrOCuOntaraasprOst-
tutas. LnOsOmundOlnamOntOasrOaCOnOsOntrOhOmbrOs
a parOCOr sO dan pOr sabdas, ba|O a rOsOrva sn OmbargO
dO COrtas dlOrOnCas dO Odad O dO pOsCn.
5O puOdO ObsOrvar guamOntO a prOsOnCa dO varOs OO-
mOntOs dO CdgO. OrO hay guO rOCOnOCOrguO sOn a a vOz
pOCOnumOrOsOsybastantObOrrOsOs. agunasgrandOsprOh-
bCOnOsguOsOmanlOstanOnalOrmadOv vasrOpu sOnOs.
lOaCn, rOaCOnOs OntrO mu| OrOs y sObrO tOdO usurpaCn
pOrunadOOasdOpapOmasCunO,unadOlnCnmuyrOs-
trCtvadOnCOstOCOnCObdOOsOnCamOntOCOmOarOaCn
OntrOOsasCOndOntOsy Osh|Os, una rOlOrOnCaaunalOrma
CannCaynaturadOaCtOsOXua.OrOnOhaynadaOnOtOXtO
dOArtOmdOrOguOsOrOlOraaunrOCOrtOpOrmanOntOyCOm-
pOtO dO as CaslCaCOnOs OntrO Os aCtOs pOrmtdOs y Os
guOOstnprOhbdOs,nadaguOtraCOOXaCtamOntOOntrOOguO
OsanaturaOzayOguOOsCOntranaturaunanOadvsOra
Caray dOlntva. Y sObrOtOdOnOsOnaparOCOrOsOs OOmOn-
tOs dO CdgO Os guO dOsOmpOan O papO ms mpOrtantO
y ms dOtOrmnantO para l| ar a Cadad -pOr O mOnOs
On suOOs y On su lunCn dO prOsagO- dO un aCtO sOXua .
Ln CambO, sO puOdOpOrCbratravsdOamarChamsma
dO antOrprOtaCnOtramanOradO OnlOCarOs aCtOs sOXua-
Osy OtrOsprnCpOsdOaprOCaCn. nOa partrdOaCtOCOn-
sdOradOOn sulOrmams O mOnOs rOguar, snOa partr dO
aCtOr, dOsumanOradOsOr, dOsustuaCnprOpa, dOsurOa-
Cn COn Os dOms y dO a pOsCn guO OCupa rOspOCtO dO
OOs. La CuOstn prnCpa parOCO rOlOrrsOmuChO mOnOs a
a cOnlOrmdaddO Os aCtOsa una OstruCturanaturaO auna
rOgamOn|aCnpOstva,guOaOguOpOdramOsHamarO Os-
tOdOaCtvdad dO su|OtO, y a arOaCnguOOstabOCOOn-
trO a aCtvdad sOXua y Os OtrOs aspOCtOs dO su OX stOnCa
lamar, sOCa, OCOnmCa. L mOvmOntO dO anssy Os
prOCOdmOntOs dO vaOrzaCn nO van dO aCtO a un CampO
COmO pOdra sOr O dO a sOXuadad, O O dO a CarnO, Cuyas
OyOs dvnas, CvOs O naturaOs dbu|aran as lOrmas pOr-
mtdas, vandO su|OtOCOmOaCtOrsOXuaa OsOtrOsCampOs
dO avdadOndOO|OrCOsuaCtvdad, y OsOn arOaCnOntrO
OsasdlOrOntOslOrmasdOaCtvdad dOndO sO stannOOXCu
EL SUE!O Y EL ACTO 37
s
vamOntO, pOrO OnOOsOnCa, Os prnCpOs dO aprOCaCn
dO
una COnduCta sOXua .
LnCOntramOs agu lCmOntO Os CaraCtOrOsprnCpaOs dO
a
OXpOrOnCamOra dOas aphrodisia, taCOmOhabaaparO-
CdO OnOstOXtOsdOapOCaCsCa. Y O brO dOArtOmdO-
rO,OnamOddamsmaOnguOnOlOrmuaunatCa, snOguO
utzapara ntOrprOtar Os suOOs una manOra dO pOrCb ry
dO| uzgarOspaCOrOs sOXuaOs guO O Os COntOmpOrnOa, da
lO dO a duraCn y a sOdOz dO Osa lOrma dO OXpOrOnCa.
5nOsvOvOmOs snOmbargOhaCaunOstOXtOsguOtOnOn
pOrOb|OtvOrOlOXOnarsObrOasprCtCassOXuaOsmsmas
y darsObrO OsOCOnsO|OsdOCOnduCtay prOCOptOs dOOX stOn-
Ca, pOdOmOsnOtarCOrtOnmOrOdOmOdlCaCOnOsOnrOa-
Cn COn as dOCtrnas dO austOrdad guO sO lOrmuaban On
alOsOladO sgOIV. Kupturas, CambOs radCaOs, apar-
CndOunanuOvalOrmadOOXpOrOnCadOOspaCOrOs LOr-
tamOntOnO. Y COn tOdO, sOn sOnsbOsCOrtasnlOXOnOs. una
atOnCn msvva, ms nguOtud aprOpstOdOaCOnduCta
sOXua, unampOrtanCamayOrCOnCOddaamatrmOnOy a
susOXgOnCas,ymOnOsvaOrprOstadOaamOrdOOsmuCha-
ChOs. un OstO ms rgurOsO, On suma. LstamOs On O OrdOn
dO as OvOuCOnOs Ontas. OrO a travs dO Os tOmas guO sO
dOsarrOan, sOaCOntany sOrOluOrzan, sOpuOdOpOrCbruna
mOdlCaCndOOtrOtpO.nCumbOa amanOraOnguOOpOn-
samOntOmOradOlnOarOaCndO su|OtOCOn suaCtvdad
sOXua.
CAPITULO II
LL LUL1VO L 5
OsCOnlanzalrOntOaOspaCOrOs, nsstOnCaOnOsOlOCtOsdO
suabusOparaOCuOrpOy paraOama, vaOrzaCn dO ma-
trmOnOy dO asObgaCOnOs COnyugaOs, dOsalOCtO rOspOC-
tO dO as sgnlCaCOnOs OsprtuaOs prOstadas a amOr dO
OsmuChaChOs. hayOnOpOnsamOntOdOOsl!sOlOsydOOs
mdCOsOnOtransCursOdOOsdOsprmOrOssgOstOdauna
sOvOrdaddOguOdantOstmOnOOstOXtOsdO5OranOydOKu-
lO dO LlOsO, dO MusOnO O dO 5nOCa, dO utarCO COmO dO
LpCtOtOO dOMarCOAurOO. Ls un hOChO pOr O dOms guO,
dO Osa mOra, Os autOrOs Crst anOs tOmarOn -OXpCtOs O
nO- prstamOsmasvOs,y amayOradOOs hstOradOrOsdO
hOy Ostn dO aCuOrdO On rOCOnOCOr a OXstOnCa, O vgOr y
O rOlOrzamOntO dO OsOs tOmas dO austOrdad sOXua On una
sOCOdaddOaguO OsCOntOmpOrnOOs dOsCrban, Cas sOm-
prOpararOprOChrsOas, anmOradady asCOstumbrOsd-
sOutas. O|OmOsdOadOaCuOstndO sabOrsOsaCOndOna-
CnOstaba|ustlCada. sCOnsdOramOsnCamOntOOstOXtOs
guO haban dO Oa y O ugarguO O dan, parOCO COrtamOntO
guO hay una mayOr nsstOnCa On a CuOstn dO Os paCO-
rOs, ymsprOCsamOntOOnanguOtudantOOspaCOrOssO-
XuaOs, a rOaCn guO puOdO tOnOrsO COn OOs y O usO guO
dO OOs dObO haCOrsO. rObOmatzaCn ms ntOnsa dO as
aphrodisia dO aguO hay guO ntOntarCaptara avOz aslOr-
mas partCuarOs y Os mOtvOs.
aradarCuOntadOOstaaCOntuaCnnuOva, puOdOrOCurrr-
sO a dvOrsasOXpCaCOnOs. uOdOpOnrsOaOn rOaCnCOn
COrtOsOsluOrzOsdO mOrazaCn OmprOnddOssOgnunmO-
dOmsO mOnOs autOrtarOpOrOpOdOrpOtCO, OsOs OsluOr-
zOsluOrOnpartCuarmOntOOXpCtOsyapOyadOsba|OOprn-
CpadO dO AugustO, y On OstO tmO CasO, Os COrtO guO unas
mOddasOgsatvasguOprOtOganOmatrmOnO,lavOrOCan
a alama, rOguabanOOOnCubnatOy COndOnabanOadu-
tOrOvnOrOnaCOmpaadaspor unmOvmOntOdOdOas-O
[
38]
EL CULTIVO DE St 39
CuanOOraguzOntOramOntOartlCa-guOOpOnaarOa-
amOntO dO tOmpO prOsOntO a nOCOsdad dO una vuOta a
rgOr dO as COstumbrOs antguas. Ls mpOsbO nO ObstantO
a
tOnOrsOaOsarOlOrOnCa,ysOrasndudanOXaCtOvOrOnOsas
m
Oddas y Osas dOas O COmOnzO dO una OvOuCn mutsO-
Cuar guO dOba Ovar a un rgmOn On O guO a bOrtad sO-
XuaguOdaramsOstrCtamOntO mtadapOras nsttuCO-
nOsy asOyOs-ya sOan CvOs O rOgOsas. Lstas tOntatvas
pOtCas, OnOlOCtO, luOrOndOmasadOOspOrdCas, tOnanOb-
|OtvOs dOmasadOmtadOs y tuvOrOn rOsutadOs gOnOraOs
ypOrmanOntOsdOmasadOOsCasOsparaguOpuOdandarCuOn-
ta dO una tOndOnCa a a austOrdad guO sO manlOst tan a
mOnudOOn a rOlOXnmOra a OargO dO Os dOs prmOrOs
sgOs. Or Otra partO, Os nOtabO guO, savO raras OXCOpCO-
nOs,
'
OsavOuntaddO rgOr OXprOsada pOr Os mOrastas tO-
mapOnasalOrmadOunadOmandadOntOrOnCnpOrpartO
dO pOdOr pbCO, sOra nt busCarOn Os lsOlOs O prO-
yOCtO dOunaOgsaCnCOnstrCtvaygOnOradO Os COmpOr-
tamOntOs sOXuaOs, nCtana una mayOraustOrdada Os n-
dvduOsguOguOranOvarOtravdaguOadOamayOra,
nO busCan CuOs sOn as mOddas O Os CastgOsguO pudO-
sOn Obgar a OO a tOdOs dO manOra unlOrmO. AdOms, s
puOdOhabarsOdOunaaustOrdadaCOntuada, nOOsOnOsOn-
tdOdOguOsOhayanprOpuOstOprOhbCOnOsmsrgurOsas.
dOspusdOtOdO, OsrOgmOnOsmdCOsdOOssgOsI y II nO
sOn, dOmanOragOnOra,muChOmsrOstrCtvOsguOOdOO-
COs, aldOdadCOnyugaOrgdapOrOs OstOCOsnO Os ms
rgurOsaguOa dONCOCOs,CuandOsO| aCtabadOnOtOnOrrO-
aCOnOs COn nnguna Otra mu|OrguO a suya, y utarCO, On
O Dialogo sobre el amor, ms bOn Os ms ndugOntO a prO-
pstOdOOsmuChaChOs guOOrgurOsOOgsadOrdOasLe
yes. LnCambO, OguOsOsOaaOnOstOXtOsdOOsprmOrOs
sgOs -ms guO nuOvas prOhbCOnOs sObrO Os aCtOs- Os
ansstOnCaOnaatOnCnguOCOnvOnOCOnCOdOraunOms-
mO, Os amOdadad, aamptud, apOrmanOnCa, aOXaCt-
tud dO avganCa guO sO pdO, Os a nguOtud a prOpstO
dOtOdas as pOrturbaCOnOsdOCuOrpOy dO ama guOhayguO
1 . Asi Di6n de Prusa (Discurso vn) considera ciertas medidas que habria
que tomar para hacer reinar Ia virtud, pero en el marco de los problemas
planteados por Ia pobreza.
40 EL CULTIVO DE Sl
Ovtar pOr mOdO dO un rgmOn austOrO, Os a mpOrtanCa
QuOtOnOrOspOtarsOa smsmOnOsmpOmOntOOnOOstatu-
tOprOpO, snOOnOprOpO sOr razOnabO, sOpOrtandOapr-
vaCn dO Os paCOrOs O mtandO su usO a matrmOnO O a
aprOCrOaCn.Lnunapaabra-y OnunaprmOraaprOXma-
Cn-, OsaprOmOCndOaaustOrdadsOXua OnarOlOXn
mOranOtOmaalOrmadOunOndurOCmOntOdOCdgOguO
dOlnOOs aCtOs prOhbdOs, snO adOunantOnslCaCn dO
a rOaCn COn unO m smO pOr O Cua sO COnsttuyO unO CO-
mO su|OtO dO sus aCtOs. Y tOnOndO On CuOnta ta lOrma Os
COmO hay guO ntOrrOgar a as mOtvaCOnOs dO Osta mOra
sOvOra.
5OpuOdOpOnsarOntOnCOsOn un lOnmOnO OvOCadO a mO-
nudO. O CrOCmOntO, On O mundOhOOnstCO y rOmanO, dO
un ndvduasmO guO dara Cada vOz ms ugar a Os as-
pOCtOsprvadOsdOaOXstOnCa,aOsvaOrOsdOaCOnduCta
pOrsOnaya ntOrs guOdOdCaunOasmsmO. NO sOrapuOs
O rOlOrzamOntOdO una autOrdadpbCa O guO pOdradar
CuOnta dO dOsarrOO dO Osa mOra rgurOsa, snO ms bOn
O dObtamOntO dO marCOpOtCOy sOCa On OguO sOdO-
sarrOabaOnOpasadOavdadOOsndvduOs. mOnOsluOr-
tOmOntO nsOrtadOs On as CudadOs, ms asadOs unOs dO
OtrOs y ms dOpOndOntOs dO s m smOs, habranbusCadO On
alOsOlarOgasdcCOnduCtamspOrsOnaOs. NOtOdOOsla-
sOOnsOmO| antOOsguOma.OrOpuOdOunOntOrrOgarsOsObrO
arOadaddOOsO mpu sOndvduastay dOprOCOsOsOCa
y pOtCO guO habra apartadO a Os ndvduOs dO sus adhO-
sOnOstradCOnaOs. LaaCtvdadCvCay pOtCapudO, has-
ta COrtO puntO, Cambar dO lOrma, sgu sOnCO una partO
mpOrtantOdOaOXstOnCa, paraasCasOssupOrOrOs. Oma-
nOragOnOra, as sOCOdadOsantguas sguOrOnsOndO sOCO-
dadOs dO prOmsCudad, dOndO a OXstOnCa sO dOsarrOaba
OnpbCO, sOCOdadOstambndOndOCadaunO sOstuaba
dOntrO dO unOs sstOmas luOrtOs dO rOaCOnOs OCaOs, dO a-
zOslamarOs, dOdOpOndOnCasOCOnmCas,dOrOaCOnOs dO
COntOay dOamstad. AdOms, hayguOObsOrvarguOasdOC-
trnasmspartdarasdOaaustOrdadOnaCOnduCta-y On
prmOra la pOdOmOs COOCar a Os OstOCOs- Oran tambn
2. A. J. Voelke, Les rapports avec autrui dans la philosophie grecque, d'ris
tote a Panetius, pp. 1 83- 1 89.
EL
CULTIVO DE Sl 41
as
guOmsnsstanOn anOCOsdaddOCumpr OsdObOrOs
para COnahumandad,OsCOnCudadanOsy1alama, y as
guO ms tOndan a dOnunCar On as prCtCas dO rOtrO una
aC
ttud dO rOa|amOntO y dO COmpaCOnCa OgO sta.
OrOaprOpstOdOOsOndvduasmOguO sOnvOCatan
amOnudOparaOxpCar, OnpOCasdlOrOntOs, lCnmOnOsmuy
d
vOrsOs, COnvOnO haCOr una prOgunta ms gOnOra . Ua|O sO-
mO| antOCatOgOra, sO mOzCan COn lrOCuCnCa rOadadOs On-
tOramOntOdlOrOntOs. LOnvOnOOnOlOCtOdstngurtrOsCOsas.
aaCttudndvdua sta, CaraCtOrzadapOrOvaOrabsOutO
guO sOatrbuyOa ndvduOOn susnguardad, y pOrOgra-
dO dO ndOpOndOnCaguO sOOCOnCOdO rOspOCtO dO grupO a
guO pOrtOnOCO O dO as nsttuCOnOs dO as guO dOpOndO, a
vaOrzaCn dOavdaprvada, OsdOCrampOrtanCarOCO-
nOCda a as rOaCOnOs lamarOs, a as lOrmas dO a aCtv-
dad dOmstCa y a CampO dO Os ntOrOsOs patrmOnaOs, l-
namOntO a ntOnsdad dO as rOaCOnOs COn unO msmO, Os
dOCr dO as lOrmas On as guO sOvO unO amadO a tOmarsO
a smsmO COmOOb|OtOdO COnOCmOntO y CampO dO aCCn,
alndOtranslOrmarsO, dOCOrrOgrsO, dOpurlCarsO, dOCOns-
trur a prOpa savaCn. Lstas aCttudOs, sn duda, puOdOn
Ostar gadas OntrOOas, aspuOdO suCOdOrguO O ndvdua-
smOamO a antOnslCaCn dO Os vaOrOs dO a vda pr-
vada,OtambnguOampOrtanCaCOnCOddaaasrOaCOnOs
COnunOmsmO Ost asOCada COnaOxataCndO asngua-
rdadndvdua . OrO OstOsazOsnO sOnn COnstantOs n nO-
COsarOs. 5OOnCOntraran sOCOdadOsOgrupOs sOCaOs-taOs
sOn sndudaasarstOCraCasmtarOs- On Os CuaOs O n-
dvduOOstamadOaal rmarsOOnsuvaOrprOpO, a travs
dO as aCCOnOs guO O snguarzan y O pOrmtOn sObrOsar
pOr OnCma dO Os dOms, sn guO tOnga guO COnCOdOr gran
mpOrtanCaa suvdaprvadaOa as rOaCOnOs COnsgOms-
mO. HaytambnsOCOdadOsOnasCuaOsavdaprvadaOs-
tprOvstadOgranvaOr, OnguOOsCudadOsamOntOprOtOg-
day Organzada, OnguOCOnsttuyOOCOntrOdO rOlOrOnCadO
as COnduCtasyunOdOOsprnCpOsdO suvaOrzaCn-Os,
a parOCOr, O CasOdO asCasOsburguOsasOn Os pasOs OCC-
dOntaOsOn O sgOXIX-, pOrO, pOrOsOm smO, O ndvdua-
smOOn Oas Osdby as rOaCOnOsdOunOCOnsgO msmO
apOnas sO dOsarrOan. Hay lnamOntO sOCOdadOs O grupOs
OnOsguOarOaCnCOnunO msmOOsntOnslCaday dOsa
EL CULTIVO DE St
rrOada sn guO pOr OO n dO manOra nOCOsara Os vaOrOs
dO ndvduasmOOdOavdaprvadasOOnCuOntrOn rOlOrza-
dOs, O mOvmOntO asCtCO CrstanO dO Os prmOrOs sgOs
sO prOsOnt COmO una aCOntuaCn OXtrOmadamOntO luOrtO
dOasrOaCOnOsdOunOCOnsgOmsmO, pOrOba|OalOrmadO
unadOsCalCaCn dO OsvaOrOs dO avda prvada, y Cuan-
dO tOm alOrma dO COnObtsmO, manlOstun rOChazO OX-
pCtO dO OguO pudOrahabOrdOndvdua smOOn aprC-
tCa dO a anaCOrOss.
LasOXgOnCas dO austOrdad sOXua guO sOOXprOsarOnOn
apOCampOranOparOCOnhabOrsdO amanlOstaCn dO
un ndvduasmO CrOCOntO. 5u COntOXtO Ost ms bOn Ca-
raCtOrzadO pOr un lOnmOnO dO aCanCO hstrCO bastantO
duradOrO, pOrOguO COnOC OnaguOmOmOntO suapOgOO. O
dOsarrOOdOOguOpOdramOsHamarun CutvOdO s, On
O guO sO ntOnslCarOn y vaOrzarOn as rOaCOnOs dO unO
COnsgO msmO.
5OpuOdOCaraCtOrzarbrOvOmOntOOsO CutvO dO s ' pOrO
hOChOdOguOOartOdOaOXstOnCa-atechne tou biou ba|O
sus dlOrOntOs lOrmas- sO OnCuOntra dOmnadO agu pOrO
prnCpO dOguOhayguOCudardO unO msmO, OsO prn-
CpO dO a nguOtud dO unO msmO O guO lunda su nOCOs-
dad, gObOrna sudOsarrOOyOrganzasuprCtCa. OrOhay
guO prOCsar, adOa dO guOhayguOapCarsO a unO msmO,
OCuparsO dO unO msmO (heautou epimeleisthai) Os On OlOCtO
un tOmamuyantguOOnaCuturagrOga.AparOCmuyprOn-
tO COmO un mpOratvO ampamOntO dlunddO. L LrO dO
guOJOnOlOntO pnta OrOtratOdOanOCOnsdOraguO suOXs-
tOnCa, a trmnOdO sus COngustas, Ost pOr OO aCabada,
O lata -y Os O ms prOCOsO- OCuparsO dO s msmO. NO
pOdOmOsrOprOCharaOsdOsOsnOhabOrrOazadOtOdOsnuOs-
trOs dOsOOs -dCOpOnsandOOn susvCtOras pasadas-, pOrO
s, pOrguO ha CumpdO unO grandOs COsas, nO puOdO unO ya
OCuparsOdO smsmO y rOgOC| arsOCOn un amgO, Os una d-
Cha a a guO dgO ads dO buOna gana. Un alOrsmO aCO-
dOmOnO, rOlOrdOpOrutarCO, alrmabaguOaraznpOra
3. Sobre estos temas, hay que remiti rse al libro de P. Harot, Exercices
spi rituels et philosophie antique.
4. Jenofonte, Ci ropedia, VII, 5.
EL C
ULTIVO DE S1 43
guO Os CudadOs dO a tOrra haban sdOCOnladOs a Os O-
tas
Os guO Os CudadanOs dO Lsparta guOran pOr su partO
OCuparsO dO smsmOs. sn duda OraO OntrOnamOntO l-
sCOy guOrrOrOOguOdOsgnabanCOnOsO. OrOOs Onun sOn-
t
dOmuy dlOrOntO COmOsOutzaaOXprOsnOnOAlcibia
des, dOndO COnsttuyOun tOma OsOnCa dOdOgO. 5CratOs
muOstraa|OvOnambCOsOguOOsbOnprOsuntuOsOdOsupar-
tOguOrOrtOmar a suCargOaCudad, darOCOnsO|Osy Ontrar
On rvadadCOnOs rOyOsdO LspartaO Os sObOranOs dOOr-
sa, s nO ha aprOnddO prOvamOntO O guO Os nOCOsarO sa-
bOrparagObOtnar. OOsprOC sOprmOrO OCuparsOdO sms-
mO -y On sOguda, mOntras Os tOdava |OvOn, puOs a Os
CnCuOntaaOs sOra dOmasadO tardO.
Y On aApologia, Os
COrtamOntOOnCuantOmaOstrOdOanguOtuddOs COmO5-
CratOs sO prOsOntaa sus|uOCOs. O dOs OhaCOmsOnadOpa-
ra rOCOrdaraOshOmbrOs guO Os Os prOCsOprOOCuparsO,nO
dO sus rguOzas, nO dO suhOnOr, snO dO smsmOs, y dO sus
amas.
EL CULTIVO DE Sl
tas, n ashstOrasantguas dO Os rOmanOsy dO Os grOgOs,
nOsOXtraCtOsguO rOsOrvabasparatuvO|Oz. AprOsratOpuOs
haCa a mOta, d ads a as vanas OspOranzas, aCudO On tu
ayuda stO aCuOrdas dO tmsmO (sautoi boethei ei ti soi me
lef sautou), mOntras tOdava Os pOsbO. "
LnLpCtOtOOsdOndO sO sOaasn dudaa ms ataOabOra-
CnlOslCadOOstO tOma. L sOrhumanOOsdOlndO,Onas
Conversaciones, COmOO sOrguOhasdOCOnladOa anguOtud
dO s . Ah rOsdO su dlOrOnCalundamOnta COn Os OtrOs sO-
rOs vvOs, Os anmaOs OnCuOntran pOrlOCtamOntO stO O
guOOsOsnOCOsarOparavvr,puOsanaturaOzahadspuOstO
guO puOdan Ostar a nuOstra dspOsCn sn guO tOngan guO
OCuparsOdOsmsmOs, y snguOnOsOtrOs tOngamOsguOOCu-
parnOs dOOOs. LhOmbrOOnCambO dObOvOarpOrsms-
mO, nO sn OmbargO a COnsOCuOnCa dO agn dOlOCtO guO O
pusOra On una stuaCn dO CarOnCa y O hCOsO dOsdO OsO
puntOdOvstanlOrOra OsanmaOs, snOpOrguOOdOsha
guOrdOdObOradamOntOguOpuOdausarbrOmOntOdOsms-
mO, y para OsOln Oha dOtadO dO razn, sta nOha dOCOm-
prOndOrsOCOmO susttutO dO as laCutadOs naturaOsausOn-
tOs,OspOrOCOntrarOalaCutadguOpOrmtOvaOrsO,CuandO
Os prOCsO y COmO Os prOCsO, dO as Otras laCutadOs, Os n-
CusO Osa laCutadabsOutamOntOsnguarguO Os CapazdOva-
OrsO dO s msma. puOs Os Capaz dO tOmarsO a s msmaCO-
mO a tOdO O dOms pOrOb|OtO dO OstudO. A COrOnar COn
Osa razn tOdO OguO nOs OsyadadO pOra naturaOza, ZOus
nOs ha dadO a a vOz a pOsbdad y O dObOr dO OCuparnOs
dO nOsOtrOs msmOs. La mOdda On guO Os brO y razOnabO
-y brO dO sOr razOnabO- Os amOdda On guO O hOmbrO
Os On a naturaOza O sOr guO ha sdO OnCOmOndadO a a n-
guOtud dO s. L dOs nO nOs ha COnlguradO COmO das su
AtOnOadOmrmO,guOtOndOparasOmprOamanOOnaguO
sOhapOsadOavCtOranmvdOaasdOspOgadas. ZOusnO
sO tO ha CrOadO, snOguO adOms tO ha COnladO y OntrOga-
dO a t sOO. La nguOtud dO s, para LpCtOtO, Os un prv-
OgO-dObOr, un dOnObgaCn guO nOs asOgura a bOrtad
24. Marco Aurelio, Pensamientos, III, 1 4.
25. Epicteto, Conversaciones, I, 1 6, 1 -3.
26. Ibid. , I, 1 , 4.
27. Ibid. , I I , 8, 1 8-23.
EL CULTIVO DE Sl 47
Ob
vO
pOr as CaOs larluandO as OCCOnOs guO nO dObO Ov-
dar,
Os sn OmbargO bastantO mayOr. dOsdO haCO ya vOntO
a
Os, hadOCddOnOCOnlundrmssuvdaCOnadOOsdOs-
dChadOs humanOs, y Ostma tOdava On dOz aOs argOs O
tOmpOguOnOCOstaparaOgara alOCdad. OrO[OndCa
el msmOunpOCOmsO|Os)haOmpOzadOalOsOlaraOsCua-
rOntaaOs. 5OnpuOs Os CuarOntatmOsaOs dOsuvdaOs
guO habr dOdCadO a vOar pOr s msmO, ba|O a drOCCn
dO un maOstrO. Y suntOrOCutOrLCnO, paradvOrtrsO, ln-
gO dOsCubrr guO tambn para ha OgadO O mOmOntO dO
aprOndOr a lOsOla, puOstO guO aCaba|ustamOntO dO Cu
V
-
prCuarOntaaOs. 5rvOmO dObCuO, dCO a HOrmtmO,
y vamOdO amanO. 'LOmOdCOI. HadOt aprOpstOdO
5nOCa, tOda Osa aCtvdad dO drOCCn dO COnCOnCa Os dO
OrdOn dO a OduCaCn dO Os adutOs -dO a Erwachsener
ziehung.
35
2. Hay guO COmprOndOr guO Osa apCaCn a unO msmO nO
rOguOrO smpOmOntO una aCttud gOnOra, una atOnCn d-
lusa. LtrmnOepimeleia nOdOsgnasmpOmOntOunaprOO-
CupaCn, snO tOdOunCOn|untOdOOCupaCOnOs,OsdOepime
leia dOOguOsOhabaparadOsgnarasaCtvdadOsdOamO
dO Casa, ' as tarOas dO prnCpOguO vOa pOrsus sbdtOs, '
Os CudadOs guO dObOn dOdCarsO a un OnlOrmO O a un hOr-
dO,'"
O tam bn Os dObOrOs guO sO COnsagran a Os dOsOs O
a Os muOrtOs. '
g
OspOCtO dO unO msmO, guamOntO, a epi
meleia mpCa un traba|O.
araOOsCnOCOstatOmpO. Y OsunOdOOsgrandOs prO-
bOmas dO OsO CutvO dO s O dO l| ar, On a |Ornada O On a
vda, a partO guO COnvOnO dOdCarO. 5O rOCurrO a muChas
lrmuas dvOrsas. 5O puOdO, pOr anOChO O pOr amaana,
rOsOrvaragunOsmOmOntOsa rOCOgmOntO, aOXamOndOO
guOtOnOunOguOhaCOr, a amOmOrzaCndOCOrtOsprnC
34. Luciano, Herm6timo, 1 -2.
35. I . Hadot, Seneca und die griechisch-romische Tradition der Seelenlei-
tung, 1 969, p. 1 60.
36. Jenofonte, Econ6mica, v, 1 .
37. Di6n de Prusa, Discursos, III, 55.
38. Plutarco, Regum et imperatorum apophthegmata, 1 97d.
39. , Plat6n, Leyes, 7 1 7e.
EL CULTIVO DE Sl
pOs tOs, a OXamOn dO a|Ornada transCurrda, O OXamOn
matna y vOspOra dO Os ptagrCOs vuOvO a OnCOntrarsO,
COnCOntOndOsdlOrOntOs snduda, OntrOOs OstOCOs, 5nO-
Ca,
LpCtOtO,
'
MarCOAurOO haCOn rOlOrOnCa a OsOsmO-
mOntOsguO dObOn dOdCarsO avOvOrsO sObrOunOmsmO. 5O
puOdOtambnntOrrumprdOvOzOnCuandOasaCtvdadOs
OrdnarasyhaCOrunOdOOsOsrOtrOs guOMusOnO,OntrOtan-
tOs OtrOs, rOCOmOndaba vvamOntO. ' pOrmtOn Ostar a sOas
COnunOm smO,rOCOgOrOprOpOpasadO,COOCarantOavs-
ta O COn| untO dO avda transCurrda, lamarzarsO, pOr a
OCtura,COnOsprOCOptOsyOsO|OmpOsdOguOdOsOamOsns-
p rarnOs, yvOvOraOnCOntrar, graCasaunavdadOspO|ada,
Os prnCpOs OsOnCaOs dO una COnduCta raCOna . Ls pOs-
bOtambn, OnamtadOa trmnOdOnuOstraCarrOra, dOs-
CargarnOsdOsusdvOrsasaCtvdadOsy,aprOvOChandOOsadO-
CnaCn dO a Odad On guO Os dOsOOs Ostan apaCguadOs,
dOdCarnOs OntOramOntO, COmO5nOCa On O traba|OlOsl-
CO, O LspurrnaOn a Cama dO una OXstOnCa agradabO, a
a pOsOsn dO nOsOtrOs msmOs.
LsO tOmpO nO Ost vaCO. Ost pObadO dO O|OrCCOs, dO
tarOas prCtCas, dO aCtvdadOs dvOrsas. OCuparsO dO unO
msmOnO OsunasnOCura. LstnOsCudadOsdOCuOrpO, Os
rOgmOnOs dO saud, Os O|OrCCOslsCOs sn OXCOsO, asats-
laCCn tan mOsurada COmO sOa pOsbO dO as nOCOsdadOs.
Lstn asmOdtaCOnOs, asOCturas, asnOtas guO sO tOman
dO brOs O dOasCOnvOrsaCOnOsOsCuChadas, y guO sOrOOOn
ms tardO, a rOmOmOraCn dO as vOrdadOs guO sOsabOnya
pOrOguOhayguOaprOparsOanmO|Or. MarCOAurOOdaas
unO| OmpOdOanaCOrOssOnunOmsmO. OsunargOtraba-
|O dO rOaCtvaCn dO Os prnCpOs gOnOraOs, y dO Os argu-
mOntOs raCOnaOsguOpOrsuadOndOnOdO|arsOrrtarnCOn-
tra Os dOms, n COntra Os aCCdOntOs, n COntra COsas.
LstntambnasCOnvOrsaCOnOsCOnunCOnldOntO,COnam-
gOs, COn un gua O drOCtOr, a O Cua sO aadO a COrrOspOn-
dOnCa On a Cua OXpOnO unO O OstadO dO su ama, sOCta
40. Seneca, De i ra, III.
4 1 . Epicteto, Conversaciones, II, 21 ss. ; III, 1 0, 1 - 5.
42. Marco Aurelio, Pensamientos, I V, 3; XI I , 1 9.
43. Musonio Rufo, Fragmentos, 60 {ed. Hense).
44. Plinio, Cartas, III, 1 .
45. Marco Aurel io, Pensamientos, IV, 3.
EL CULTIVO DE Sl 5 1
cOnsO|Os, OsdaaguOnOsnOCOsta-COsaguOpOrOdOms
cOnsttuyOunO|OrCCObOnlCOparaaguOmsmOguOsOama
O prOCOptOr, puOs Os rOaCtuaza as para s msmO-. arO-
dOdOrdOCudadOdOunOmsmO sOhadOsarrOadOtOdauna
a
ctvdad dO paabra y dO OsCrtura dOndO sO Onazan O tra-
ba|OdOunOsObrOsmsmOyaCOmunCaCnCOnOpr|mO.
1OCamOsaguunO dO OspuntOsmsmpOrtantOsdO Osta
a
ctvdadCOnsagradaa unOmsmO. COnsttuyO, nO un O|OrC-
cO dO a sOOdad, snO una vOrdadOra prCtCa sOCa. Y OsO
OnvarOssOntdOs. AmOnudOOnOlOCtOtOmlOrmaOnOstruC-
turas ms O mOnOs nsttuCOnazadas, as as COmun dadOs
nOOptagrCasOtambnaguOOsgrupOsOpCrOOssObrOCu-
yas prCtCas tOnOmOs aguna nlOrmaCn a travs dO O-
dOmO. una|Orargua rOCOnOCdadaba a Os msadOantadOs
a tarOa dO drgr a Os OtrOs [ya luOra ndvduamOntO, ya
dOmanOramsCOOCtva),pOrOOXstan tambnO|OrCCOsCO-
munOs guOpOrmtan,OnOCudadOguOtOmabaunOdOsms-
mO, rOCbraayudadO Os dOms. atarOadOlndaCOmO to
di ' allelOn sizesthai. 47 LpCtOtO,pOrsupartO,OnsOabaOnun
marCOguOsOparOCamuChOmsa dOunaOsCuOa, tOnava-
rasCatOgOrasdOaumnOs. unOs sOOstabandOpasO, OtrOs
sOguOdabanms tOmpOa ln dO prOpararsOparaaOXstOn-
CadOCudadanOOrdnarOO nCusOparaaCtvdadOsmpOr-
tantOs,yagunOsOtrOs, lnamOntO, dOstnndOsOaCOnvOrtrsO
OnlsOlOsdOprOlOsn,dObanlOrmarsOOnasrOgasyprC-
tCas dO adrOCCn dO COnCOnCa. "
5OOnCOntrabatambn
-y OnKOmaOnpartCuar,OnOs mOdOs arstOCrtCOs- a
prCtCa dO COnsutantO prvadO guO sOrva, On una lama
0 Onun grupO, dOCOnsO|OrO dOOXstOnCa, dOnspradOrpO-
tCO, dOntOrmOdarOOvOntuaOnunanOgOCaCn. habar-
cOs rOmanOs guO OnCOntraban t mantOnOr a un lsOlO, y
agunOshOmbrOsdOdstnCnnOOnCOntrabanhumantOOsa
p
OsCn, dObandarCOnsO|OsmOraOsynmOasuspatrO-
nOs y a sus lamas, mOntras guO stOs saCaban luOrzas dO
su aprObaCn. As OmOtrO Ora O gua dO ama dO 1ra
46. Cf. Seneca, Cartas a Lucilio, 7, 99 y 1 09.
47. Filodemo, Peri parrhesias, frag. 36, p. 1 7.
48. Sobre los ejercicios de I a escuela, cf. B. L. Hijmans, Askesis: Notes on
Epictetus ' educational system, pp. 41 -46.
49. F. H. Sandbach, The Stoics, p. 1 44; cf. tambien J. H. Liebeschitz, Con
ti
nui ty and change in Roman religion, pp. 1 1 2- 1 1 3.
z EL CULTIVO DE Sl
sOa dO adua, guO O h partCpar On a OsCOnlCaCpn dO
su suCdO, para guO OayudaraOn aguO tmOmOmOntO a
dara suOXstOnCasulOrmamsbOay mO|OraCabada. Or
O dOms Osas dlOrOntOs lunCOnOs dO prOlOsOr, dO gua, dO
COnsO| OrOy dOCOnldOntOpOrsOnanO
OransOmprOdstntas
nmuChOmOnOs. On aprCtCa dOCutvOdO s, Os papOs
Oran a mOnudO ntOrCambabOs, y atOrnatvamOntO pOdan
sOrdOsOmpOadOspOrOmsmOpOrsOna|O. MusOnOKulOha-
ba sdO O COnsO|OrO pOtCO dO KubOO autO, On O OXO
guO sgu a amuOrtOdO OstO tmO, atra|Oa su arOdOdOr
aVstantOsy lOOsy mantuvOunaOspOCO dOOsCuOa, uOgO,
haCa O lna dO su vda, dOspus dO un sOgundO OXO ba|O
VOspasanO, rOgrOsa KOma, mpart una OnsOanzapb-
Ca y lOrm partO dO CrCuO dO 1tO.
OrOtOdaOsaapCaCnaunOmsmOnOtOnaCOmOnCO
sOpOrtO sOCa a OXstOnCa dO as OsCuOas, dO a OnsOanza
y dO Os prOlOsOnaOs dO a drOCCn dO amas, OnCOntraba
lCmOntOsuapOyOOntOdOOhazdO as rOaCOnOs habtua-
Os dO parOntOsCO, dO amstadO dO ObgaCn. LuandO, OnO
O|OrCCO dO a nguOtud dO s, sOapOaa Otra pOrsOna On a
guO sOadvnaunaapttudpara drgry aCOnsO| ar, sOhaCO
usO dO un dOrOChO, y Os un dObOr O guO sO CumpO CuandO
sOprOdga aayudaa OtrO, O CuandO sO rOCbOnCOn grattud
as OCCOnOs guO puOda darnOs. L tOXtO dO GaOnO sObrO a
CuraCndO as pasOnOs Os sgnlCatvO dOsdO OsOpuntOdO
vsta. aCOnsO| a a guOn dOsOO Cudar dO s msmO busCar a
ayudadO OtrO, nO rOCOmOnda snOmbargO un tCnCOCOnO-
CdOpOrsuCOmpOtOnCaysusabOr, snOsmpOmOntOunhOm-
brO dObuOna rOputaCn CuyantransgOntOlranguOzapOda-
mOs tOnOr OCasn dO OXpOrmOntar.
EL CULTIVO DE St
paz dO arrastrara a su pOsar. A partr dO OstO COnCOptO CO-
mn,hapOddOCOnsttursOunmarCOdOanssvdOpara
Os maOs dO CuOrpO y dO ama. As O OsguOma nOsOgrl-
CO prOpuOstOpOr Os OstOCOs y guO l|
Os gradOs CrOCOn-
tOs dO dOsarrOO y dO CrOnCdad dO Os maOs. sO dstnguO
a On prmOr ugar a dspOsCn a Os maOs, aproclivi tas
guOOXpOnOaas OnlOrmOdadOs pOsbOs,vOnO dOspus aalOC-
Cn, a pOrturbaCn, guO On grOgO sO amapathos y On a-
tnaffectus; uOgO aOnlOrmOdad(nosema, morbus) guO sO Os-
tabOCOy dOCaraCuandOapOrturbaCn sOhaanCadOOnO
CuOrpO y OnO ama, ms gravO, ms duradOra, a aegrotatio
Oaarrhostema guOCOnsttuyOunOstadOdOOnlOrmOdadydO
dObdad, lnamOntO OstO ma nvOtOradO (kakia, aegrota
tio i nveterata, vitium malum) guOOsCapaa tOdaCuraCnpO-
sbO. LOs OstOCOs prOsOntarOn tambn OsguOmas guO sOa-
an Os dlOrOntOs OstadOs O as dlOrOntOs lOrmas pOsbOs
dO aCuraCn, as 5nOCadstnguO a Os OnlOrmOs CuradOs
dOtOdOOOnpartOdO susvCOs, aOsguOOstn brOs dO sus
OnlOrmOdadOspOrOnOtOdavadOsusalOCCOnOs,OstnOsguO
han rOCObradO a saud pOrO sOn tOdava lrgOs a Causa dO
as dspOsCOnOs guO nO Ostn COrrOgdas. ' Lstas nOCOnOs
y OstOs OsguOmas dObOn sOrvr dO gua COmn a a mOdCna
dOCuOrpOy a atOraputCadO ama. OrmtOnnO sOap-
CarOm smOtpO dO ansstOrCO a as pOrturbaCOnOs l-
sCas y a Os dOsrdOnOsmOraOs, snOtambnsOgurO ms-
mO gnOrO dO OnCamnamOntOpara ntOrvOnrOn Os unOs y
Os O|rOs, OCuparsO dO OOs, CudarOs y OvOntuamOntO Cu-
rarOs.
1OdaunasOrOdO mOtlOras mdCas sOnu1zadas rOgu-
armOntOparadOsgnaras OpOraCOnOs nOCOsaras a Os Cu-
dadOs dOama. apCarOOsCapOOaahOrda, abrrun abs-
COsO,amputar,OvaCuarassupOrludadOs, darmOdCamOntOs,
prOsCrbr pOCOnOs amargas, CamantOs O tOnlCantOs. L
mO|OramOntO, O pOrlOCCOnamOntO dO ama guO sO busCa
On alOsOla, apadOaguOstadObOasOgurar, sOtOms
y msdOCOOrOsmdCOs. OrmarsOy CudarsOsOnaC|vda-
53. Cf. Cicer6n, Tusculanas, IV, 1 0; Seneca, Cartas a Lucilio, 75, 9- 1 5. Vea
se sobre este punto I. Harot, Seneca und die griechisch-romische Tradition
der Seelenlei tung, Berlin, 1 969, parte 11, cap. 2.
54. Sobre Ia comparaci6n entre terapeutica del cuerpo y medicina del
alma, cf. por ejemplo Seneca, Cartas a Lucilio, 64, 8.
EL CU
LTIVO DE St
``
dOs
sOdaras. LpCtOtOnsstO OnOO. guOrOguO su OsCuOa
nO
sO COnsdOrO COmO un smpO ugar dO lOrmaCn dOndO
puOdOnadgurrsOCOnOCmOntOstOsparaaOarrOrahaCa
anOtOrOdad, antOs dO rOgrOsara Casa a ln dO saCarprOvO-
chOdOOa. HayguOtOmaraCOmOundspOnsarOdOama.
Ls un gabnOtO mdCO (iatreion) a OsCuOa dO un lsOlO,
nO
dObO unO, a sar, habOrgOzadO, snOhabOr sulrdO. `` n-
sstOmuChOantO sus dsCpuOs. guO tOmOn COnCOnCadO su
cOndCn COmO dO un OstadO patOgCO, guO nO sO COnsdO-
rOn antO tOdO y sObrO tOdO COmO OsCOarOsguO vOnOn a bus-
carCOnOCmOntOs|untOaguOnOs pOsOO, guOsOprOsOntOn
attuOdOOnlOrmOs, COmOsOunOtuvOraunhOmbrOdsO-
CadO, OOtrOunabsCOsO, OtOrCOrOunalstua,agudOOrOs
dOCabOza.LOs rOprOChaguOvOngananOparahaCOrsOCurar
(therapeuthesomenoi) snO para haCOr rOCtlCar sus|uCOsy
COrrOgrOs(epanorthosontes).
"
l QuOrsaprOndOrOs sOgs-
mOs Lurad prmOrO vuOstras hOrdas, dOtOnOd O lu|O dO
vuOstrOs humOrOs, Camad vuOstrO Osprtu.
As, OmprOndO
a curaCn dO un COmpaOrO dO va|OguO Ora dadO a a ra.
0 tambn aCOgO a dOmanda dO un |OvOn dO sus amstadOs
guOhabavOndOundaapOdrOCOnsuta. stOsOhabama-
gnadO OnOlOCtOguOOranaCCOsbOa apOrturbacndO as
pasOnOs, pOr pOguOas guO luOsn, pOrO sOhabavstO COr-
tamOntOObgadO a rOCOnOCOr guO sO sOnta ms pOrturbadO
pOrCOsassnmpOrtanCaguOsumaOstrOGaOnOpOrasgran-
dOs, vOna a pOdrO ayuda.
"
Ln O cutvOdO s, O aumOntO dO a prOOcupacn mdCa
parOCOsndudahabOrsOtraducdOpOrcOrtalOrma, a avOz
55. Epicteto, Conversaciones, III, 23, 30, y III, 2 1 , 20-24; cf. tambien Sene
ca a prop6sito de alguien que asistia a! curso de un fil6sofo: "Aut sanior do
mum redeal, aut sanabilior" (Cartas a Lucilio, 1 08, 4).
56. Epicteto, Conversaciones, II, 2 1 , 1 2-22; cf. tambien II, 1 5, 1 5-20.
57. Galeno, De Ia curaci6n de las pasiones del alma, I, 1 .
58.
/bid. , IV, 1 6 y I V, 28.
EL CULTIVO DE Sl
partCuarO ntOnsa, dO atOnCn a CuOrpO. LstaatOnCnOs
muydlOrOntOdOOguOpudOsOravaOrzaCndOvgOrl-
sCO On una pOCa On guO a gmnasa, O OntrOnamOntO dO-
pOrtvOy mtarlOrmaban partO ntOgradOalOrmaCn dO
unhOmbrObrO. OrOdOms, tOnOOn s msmaagO dOpa-
rad| CO, puOstO guO sO nsCrbO, pOr O mOnOs On partO, On
O ntOrOr dO una mOra guO OstabOCO guO a muOrtO, a On-
lOrmOdad, O nCusOO sulrmOntOl sCOnOCOnsttuyOnma-
Os vOrdadOrOsyguOvaOmsapCarsOa aprOpaamaguO
COnsagrar sus dOsvOOs a Cudar O prOpO CuOrpO.
Ls guO
O puntO a guO sO atOndO On Ostas prCtCas dO unO msmO
Os aguO On guO Os maOs dO CuOrpOy dO ama puOdOnCO-
munCarsOOntrOOOsOntOrCambarsusmaOstarOs. adOndO
Os maOshbtOs dO amapuOdOnaCarrOarmsOrasl sCas,
mOntrasguOOsOXCOsOsdOCuOrpOmanlOstany amOntan
OsdOlOCtOsdOama.LanguOtudsOdrgOsObrOtOdOapun-
tOdOpasOdO as agtaCOnOsy dO as pOrturbaCOnOs, tOnOn-
dO OnCuOntaO hOChO dO guO COnvOnO COrrOgr O ama s sO
guOrOguOOCuOrpOnOadOmnOy rOCtlCarOCuOrpO s sO
guOrO guO Oa COnsOrvO O COmpOtO dOmnO dO s msma.
LsaOsOpuntOdOCOntaCtO,COmOpun tOdOdObdaddOnd-
vduO,aguOsOdrgOaatOnCnguO sOvuOvOhaCaOsma-
Os, OnlOrmOdadOs y sulrmOntt s l sCOs. L CuOrpO dO guO
ha dO OCuparsO O adutO, CuJ..dO sO prOOCupa dO s m smO,
nOOsyaOCuOrpO|OvOngu sOtratabadO lOrmarpOrmOdO
dO a gmnasa, Os un CuOrpO lrg, amOnazadO, mnadO dO
pOguOas msOrasyguOa suvOzamOnazaa amamOnOspOr
sus OXgOnCas dOmasadO vgOrOsas guO pOr sus prOpas dO-
bdadOs. Las Cartas dO 5nOCa OlrOCOran muChOs O|OmpOs
dO Osa atOnCn dOdCada a a saud, a rgmOn, a Os maOs-
tarOsy a tOdas aspOrturbaCOnOsguOpuOdOnCrCuarOntrO
CuOrpOy ama.
pOguOas
prCtCas dO pObrOza lCtCa guO han dO rOazarsO tOdOs
Os mOsOs y On O transCursO dO as CuaOs, COOCndOsO vO-
untaramOntO durantOtrOsOCuatrO das OnOsCOnlnOs dO
amsOra, sO pasa pOraOXpOrOnCadO|Orgn, dO arOpa
grOsOra, dO pan dO nlma Cadad. nO Os unguOgO snO una
pruOba (non lusus, sed expenmentum). NO sO prva unO un
mOmOntO para sabOrOarmO|OrOs rOlnamOntOs luturOs, s-
nOparaCOnvOnCOrsOdOguOOpOOrnlOrtunOnOnOsprvar
dO O ndspOnsabO, y dO guO pOdrOmOs sOpOrtar sOmprO O
guO sOmOs CapaCOs dO sulrr agunas vOCOs.
"
5O lamarza
u
nO
COnO mnmO. LsOguOguOrO haCOr5nOCa sOgnuna
CartaOsCrta pOCOtOmpOantOs dO as 5aturnaOsdO aO62;
KOma Ost OntOnCOs sudOrOsa y a COnCa sO vO OlCa
65. Seneca cita este rasgo epicureo en las Cartas a Lucilio, 1 8, 9.
66. Seneca, op. cit. , 1 8, 6.
67. Ibid. , 20, 1 1 .
68. Vease tambien Seneca, Consolaci6n a Helvia, 1 2, 3.
EL CULTIVO DE Sl
mOntOaCrOdtada. 5nOCa sO prOgunta s sO dObOOnOpart-
CparOnaslOstvdadOs. OsdarunapruObadOrOtOnCnabs-
tOnOrsO y rOmpOr COn a aCttud gOnOra . OrO Os aCtuarCOn
unaluOrzamOraamayOrnOasarsO,OmO|OrOssnCOn-
lundrsOCOnamuChOdumbrO, haCOr as msmasCOsas, pOrO
dOOtramanOra. YOsaOtramanOraOs aguOaparaaCua
nOslOrmamOsdOantOmanO mOdantO O| OrCCOsvOuntarOs,
prCtCas dO abstnOnCay Curas dOpObrOza, stOspOrmtOn
COObrarCOmOtOdOOmundOalOsta,pOrOsnCaOrnunCaOn
a luxuria; graCas a OOs, puOdO unO mantOnOr un amadOs-
gadaOnmOdOdOaabundanCa, sOndOrCO,sOsOn trunO
ms tranguOCuandO sOpa CunpOCO pOnOsO Os sOr pObrO.
pOrO sOhabaOXtOn-
ddO muy ampamOntO. arOCO guO O OXamOn dO amaana
sOrvasObrOtOdOparaOnlrOntar as tarOas y ObgaCOnOsdO
a|Ornada, para Ostar sulCOntOmOntO prOparadOparaOas.
L OXamOn dO a tardO, pOr su partO, Ostaba dOdCadO dO ma-
nOramuChOmsunvOCaaamOmOrzaCn dOa|Ornadapa-
sada. OOstOO|OrCCOrOguarmOntOrOCOmOndadOpOrnumO-
rOsOs autOrOs, adOsCrpCn ms dOtaada nOs Os dada pOr
5nOCa On ODe i ra. 7 1 KOlOrO suprCtCa a 5OXtO, OsO OstO-
CO rOmanOCuyaOnsOanza OOraCOnOCdagraCas a aprO
abanOy a 5Otn. rOsOnta aprCtCadO 5OXtOCOmOCOn-
tradaOsOnCamOntOarOdOdOrdObaanCOdOunprOgrOsOa
lna dO a|Ornada,CuandOsOrOCOgaparaO rOpOsOnOCtur-
nO, 5OXtO ntOtrOgabaa su ama.
"
i OgudOlOCtOtOhasCu-
radO, gu vCO has COmbatdO, On gu tO has vuOtO mO-
|Or 5nOCa tambn prOCOdO tOdas asnOChOs a unOXamOn
dO OstO tpO. LaOsCurdad-apOnas sOha rOtradO auz-
yOsOnCO-CuandOsumu|OrsOhaCaadO-sOnsusCOn-
dCOnOs OXtOrOrOs. LaprOOCupaCndOunaprOparaCnaun
suOO dChOsOnOOstausOntO,pOrOdOms, On5nOCa. Qu
hay ms bOOguO Osa COstumbrO dOhaCOraOnCuOstadO tO
69. Seneca, Cartas a Lucilio, 1 8, 1 -8; cf. carta 1 7, 5: "EI estudio de Ia sabi
duria no desemboca en efectos saludables sin Ia pnictica de Ia sobriedad.
Ahora bien, I a sobriedad es una pobreza voluntaria. "
70. Cf. Di6genes Laercio, Vida de los fil6sofos, VIII, 1 , 27; Porfirio, Vida
de Pitdgoras, 40.
7 1 . Seneca, De i ra, III, 36.
EL CULTIVO DE St 6 1
da
nu
Ostra|Ornada QudOrmrOsO guOvOnOtrasOstarO-
v
sta
dO nuOstras aCCOnOs Qu tranguO(tranquillus), prO-
|undO (altus) y brO (liber) Os CuandO O ama ha rOCbdO su
p
OrCndOOOgOy dO rOprOChO. AprmOravsta, OOXamOn
a
guO sOsOmOtO5nOCamsmO COnsttuyOunaOspOCO dO pO-
guOa OsCOna|udCara guO OvOCan CaramOntO OXprOsOnOs
cO
mO COmparOCOr antO O|uOz, nstrur O prOCOsO dO as
prOpasCOstumbrOs, dOlOndOrOCtaraprOpaCausa. LstOs
OOmOntOsparOCOnndCaraCOsuradOsu|OtOOnunanstan-
caguO|uzgayunndvduOaCusadO. 5nOmbargOOCOn |untO
dO prOCOsO OvOCa tambn una OspOCO dO COntrO admns-
tratvO, dOndO sO trata dO tOmar as mOddas dO una aCtv-
dad Cumpda, para rOaCtvar sus prnCpOs y COrrOg r On O
pOrvOnrsuapCaCn. 1antOCOmOOpapO dOun|uOz, Osa
aCtvdaddOunnspOCtOrOguOOvOCa5nOCa, OadOunamO
dO Casa vOrlCandO sus CuOntas.
LOs trmnOs OmpOadOs sOn sgnlCatvOs. O a|Ornada
OntOraguOaCabadO transCurrr5nOCaguOrOhaCOrOOXa-
mOn [O vOrbO excutere, saCudr, gOpOarparahaCOr CaOrO
pOvO, sO utza para dOsgnar a vOrlCaCn guO pOrmtO
dOsCubrr Os OrrOrOs dO una CuOnta), guOrO nspOCCOnar-
a, dO as aCCOnOs O|OCutadas, dO as paabras prOlOrdas,
guOrO vOvOr a tOmar as mOddas (remeti ri, COmOpuOdO
haCOrsOdOspusdOun traba|OtOrmnadOparavOrsOsCOnlOr-
mOa OguO sOhabaprOvstO). LarOaCn dO su|OtOCOnsgO
msmOOnOstOOXamOnnOsOOstabOCOtantOba|OalOrmadO
una rOaCn|udCaraOn aguO O aCusadO sOOnCuOntra On
lrOntO dO |uOz, O trmnO speculator [dObO unO sOrspecula
tor sui) dOsgnaprOCsamOntO OsOpapO. Y adOmsOOXamOn
as praCtCadO nO sO apCa, COmO s sO tratara dO una mta-
<ndOprOCOdmOntO|udCarO, aunas nlraCCOnOs, y nO
Ovaa una sOntOnCadOCupabdad, O a dOCsOnOsdOautO-
CastgO. 5nOCa, On O O|OmpO guO da agu, sOaa aCCOnOs
COmOOhOChOdO dsCutrdOmasadOOnCOnddamOntOCOng-
nOrantOs guO, dO tOdas manOras, nO puOdO unO COnvOnCOr, O
dO vO|arCOn rOprOChOsa un amgOa guO hubOra unO guOr-
dOhaCOrprOgrOsar. OOstasCOnduCtas, 5nOCanOOstsats-
lO
ChO On amOddaOn guO, paraaCanzarOs lnOsguO dObO
unOOnOlOCtOprOpOnOrsO, OsmOdOs OmpOadOs nOhan sdO
Os guO sO nOCOs taban. Os buOnO guOrOr COrrOgr a Os am-
gOs CuandO Os nOCOsarO, pOrO a rOprmOnda, dO nO sOr mO-
EL CULTIVO DE Sl
surada,hOrOOnugardOmO|Orar, Os buOnOCOnvOnCOraaguO-
Os guO nO sabOn, pOrO COn tOdO OsprOC sOOsCOgOrOs dO ta
manOraguO sOanCapaCOsdO sOrnstrudOs. LaprOndadOOXa-
mOnnO OspuOs dOsCubrraprOpaCupabdad, hastaOnsus
mOnOrOslOrmasy susmstOnuOsraCOs. 5unOnOsOOCuta
nada a s msmO, n sO pOrdOna nada, Os para pOdOr mO-
mOrzar, paratOnOrOs dOspus prOsOntOs On O nmO, Os l-
nOs OgtmOs, pOrO tambn as rOgas dO COnduCta guO pOr-
mtOnaCanzarOsgraCasa aOOCCndOmOdOsadOCuadOs.
LalatanO OsrOaCtvadapOrmOdOdOOXamOnparal|aruna
Cupabdad O Ostmuar un sOntmOntO dO rOmOrdmOntO,
snOpararOlOrzar, apartrdOaCOnstataCnrOCOrdadaymO-
dtadadOunlraCasO, OsnstrumOntOs raCOnaOsguOasOgu-
rOn una COnduCta saba.
c. AOstO sOaadOanOCOsdaddOuntraba|OdOpOnsamOn-
tO sObrO smsmO, dObOr sOr msguOuna pruOba dOstnada
a tOmaramOdda dO aguOO dO guO sOmOs CapaCOs, dObOr
sOr tambnOtraCOsaguOaOstmaCndOunalataOnrOa-
Cn COn as rOgas dO COnduCta, dObO tOnOr a lOrma dO una
ltraCnpOrmanOntO dO as rOprOsOntaCOnOs. OXamnaras,
COntrOaras y sOOCCOnaras. Ms guOun O| OrCCO hOChO a
ntOrvaOsrOguarOs, Os una aCttudCOnstantOaguOhay guO
adOptar rOspOCtO dO unO msmO. ara CaraCtOrzar Osta aCt-
tud, LpCtOtO OmpOa unas mOtlOras guO tOndrn un argO
dOstnOOnaOsprtuadadCrstana,pOrOa tOmarnvaO-
rOsbOndlOrOntOs. dOguOadOptOunOparaCOnsgOmsmO
OpapOy apOsturadOun vgantOnOCturnO guOvOrlCa
as Ontradas a a puOrta dO as CudadOs O dO as Casas, ' O
tambnsugOrOguOO|OrzaunO sObrO s msmOaslunCOnOs
dO un vOrlCadOr dO a mOnOda, dO un arg rnOmO, dO
unOdO OsOs CambstasdOdnOrOguOnOaCOptannngunamO-
nOdasnhabOrsOasOguradOdOOguOvaO. MradCuandOsO
tratadOamOnOda. . . hOmOsnvOntadOunartO, iY gudOprO-
COdmOntOspOnOOnObraOargrnOmOpara haCOr avOrl-
CaCn dO a mOnOda! La vsta, O taCtO, O OlatO, lnamOntO
O OdO, tra a suOO O dOnarO y ObsOrva O sOndO guO prO-
duCO, nOsOCOntOntaCOnhaCOrO sOnaruna sOa vOz, snO guO
sOapCaa OO rOpOtdamOntO, hasta haCOrsOun OdO dO m-
sCO. OsgraCadamOntO, prOsguO LpCtOtO, Ostas prOCauCO
72. Epicteto, Conversaciones, III, 1 2, 1 5.
EL
CULTIVO DE St
6
3
_
Os
guOOstamOsd spuOstOsatOmarCuandOsO tratadO dnO-
r
O, as dOsCudamOs CuandO sOtrata dO nuOstra ama. AhOra
b
On
, atarOadOalOsOla-suergon prnCpayprmOrO-
sOr
prOCsamOntO O|OrCOr OsO COntrO (dokimazein). 73
aralOrmuarO guO Os aavOz prnCpOgOnOray OsguO-
pa
dOaCttud, LpCtOtOsOrOlOrOa 5CratOs as COmOaalO-
r
sm
O guO sO OnunCa On aApologia: Una vda sn OXamOn
(ane
xetastos bios) nO mOrOCO sOr vvda. O hOChO O OXa-
pOn dO guO hababa 5CratOs Ora aguO a guO prOtOnda sO-
pOtOr tantO a s msmO COmO a Os dOms a prOpstO dO a
gnOranCa, dOsabOry dOnOsabOrdOOsagnOranCa. LOXa-
pOn dO guO haba LpCtOtO Os muy dlOrOntO. Os un OXamOn
guO sOrOlOrOa arOprOsOntaCny guO apunta a pOnOra a
pruOba, a dstnguras (diakri nein) unas dO Otras y a Ov-
tar as guO sO aCOptO a prmOra guO vOnga. Lada rOprO-
sOntaCn sOr nOCOsarO pOdOr dOtOnOra y dOCrO. ' LspOra,
d| amOvOrgunOrOsydOdndOvOnOs` dOmsmOmOdOguO
Os guardasnOCturnOs dCOn. ' MustramO tus papOOs` . Has
rOCbdO dO a naturaOza a sOaguOdObO pOsOOr a rOprO-
sOntaCnpara sOraprObada
Hay guOprOCsarsnOmbar-
gO guO O puntO dO COntrO nO Os OCazabO On O OrgOn O
On O Ob|OtOmsmO dO rOprOsOntaCn, snO OnOasOntmOn-
tOguOCOnvOnOOnOCOnvOnO darO. LuandOunarOprOsOnta-
Cn surgO On O Osprtu, O traba|OdO a dsCrmnaCn, dO
a diakrisis, COns str On apCarO O lamOsO CanOn OstOCO
guO sOaa a dstrbuCn OntrO O guO nO dOpOndO dO nOsO-
trOs y O guO dOpOndO, as prmOras, puOstO guO Ostn luOra
dOnuOstrO aCanCO, nO as aCOgOrOmOs, as rOChazarOmOs CO-
mO rOprOsOntaCOnOsguO nO dObOn COnvOrtrsOOnOb|OtOs dO
dOsOO O dO avOrsn, dO prOpOnsn O dO rOpu sn.
L COntrOOsunapruObadOpOdOryunagarantadObOrtad.
una manOra dO asOgurar pOrmanOntOmOntO guO nO nOs ga-
rOmOs aOguOnOCaOba|OnuOstrOdOmnO. VOarpOrmanOn-
tOmOntO sObrO nuOstras rOprOsOntaCOnOs, O vOrlCar as sO-
aOs COmO sO autOntlCa una mOnOda, nO Os ntOrrOgarnOs
[COmOsOharmstardOOnaOsprtuadadCrstana) sObrO
O OrgOnprOlundOdOadOaguOvOnO,nOOstratardOdOsC
73. Ibid. , 1, 20, 7- 1 1 ; cf. tambien III, 3, 1 - 1 3 .
74. Plat6n, Apologia de Socrates, 38a.
75. Epicteto, Conversaciones, III, 1 2, 1 5.
64
EL CULTIVO DE Sl
lrarunsOntdOOCutOba|OarOprOsOntaCnaparOntO, Os Ca-
brar arOaCn OntrO unO m smOy OguO Os rOprOsOntadO,
paranOaCOptarOnarOaCnCOnunOmsmOsnOOguOpuO-
dO dOpOndOr dO a OOCCn brO y razOnabO dO su|OtO.
5. LOb|OtvOCOmn dO OstasprCtCas dOunOm smO, a tra-
vsdOasdlOrOnCasguOprOsOntan,puOdOCaraCtOrzarsOpOr
O prnCpO COmpOtamOntO gOnOra dO a COnvOrsn a unO
msmO -dO aepistrophe eis heauton.7
6
LalrmuatOnOarO
patnCO, pOrO rOCubrO amayOra dO as vOCOs sgnlCaCO-
nOs sOnsbOmOntOdlOrOntOs. ObOCOmprOndOrsOOnprmOr
ugarCOmOunamOdlCaCndOaCtvdad.nOOsguOhayaguO
abandOnar tOda Otra lOrma dO OCupaCn para COnsagrarsO
OntOra y OXCusvamOntO a unO msmO, pOrO On as aCtvda-
dOs guO hay guO tOnOr, COnvOnO COnsOrvar On O nmO guO
OlnprnCpaguO dObOmOs prOpOnOrnOs hadObusCarsOOn
nOsOtrOsmsmOs, OnarOaCndOunO COnsgO msmO. Lsta
COnvOrsn mpCaun dOspazamOntO dO a mrada. Os prO-
CsO guO sta nO sOdspOrsOOnunaCurOsdad OCOsa, ya sOa
adOasagtaCOnOsCOtdanasy dOavdadOOsdOms[u-
tarCO COnsagr tOdO un tratadO a Osa polyptagmosyne, O a
guOtratadO dOsCubrrOs sOCrOtOs dO anaturaOzamsaO-
| adOs dO aOXstOnCahumanay dO O guOmpOrtapara Oa
[OmOtrO, CtadOpOr5nOCa, aOgabaguOanaturaOza, guO
nOOCuta msguOOssOCrOtOsntOs, haba puOstO aaCan-
COdO sOrhumanOyba|Osumrada as COsasguOOOranOCO-
sarOCOnOCOr).OrOaconversio ad se OstambnunatrayOC-
tOra, unatrayOCtOragraCasaaCua,OsCapandOatOdasas
dOpOndOnCas y a tOdas as sOrvdumbrOs, aCaba unO pOr a-
CanzarsOa sm smO,COmOunpuOrtOaabrgOdOastOmpOs-
tadOsOCOmOunaCudadOaguOprOtOgOnsusmuraas. Una
pOsCn nOXpugnabO pOsOO OamaguO, dOsasda dO as CO-
sas dOluturO, sOdOlOndOOnalOrtaOzaguO sOhaCOnstru-
dO, Os dardOs guO apuntan a Oa CaOn sOmprO pOr dOba|O
dOOa. LaOrtunanOtOnOOsbrazOs argOs guO OatrbuyO
aOpnn, nOtOnO asdOrO sObrO nadO, OXCOptOsObrOaguO
76. Las expresiones epistrophe eis heauton, epistrephein eis heauton, se
encuentran en Epicteto, Conversaciones, 1, 4, 1 8; III, 1 6, 1 5; III, 22, 39; III, 23,
37; I I I , 24 1 06; Manual, 4 1 .
EL
CULTIVO DE St 65
g
Os
guO sO apOganaOa. OmOspuOs O satOguOOnamOd-
da
dO O pOsbO nOs anzar O|Os dO Oa.
5Otrataba, parausar
Os trmnOs dO J. UOswO, dO unmatrmOnOguO,paraas
CasOssupOrOrOs, OraOngranpartOdnstCO, pOtCOyOCO-
nmCO. Ln CuantO a as CasOs pObrOs, pOrpOCO nlOrma-
dOsguOOstOmOssObrO susprCtCasmatrmOnaOs,pOdOmOs
6upOnOr COn 5. U. OmOrOy guO dOs laCtOrOs COntradCtOrOs
Oran susCOptbOs dO ntOrvOnr, OsCuaOsrOmtanambOsa
as lunCOnOsOCOnmCas dO matrmOnO. aOspOsay Os h-
|OspOdanCOnstturunamanOdO ObratparaO hOmbrO
brOypObrO,pOrOpOrOtrOadOhayunnvOOCOnmCOpOr
dOba|OdOCuaunhOmbrOnOpuOdOOspOrarmantOnOrauna
mu|Or y unOs h|Os .
LOsmpOratvOsOCOnmCO-pOtCOsguOgObO
nabanOma-
trmOnO [haCndOO nOCOsarO On COrtOs CasOs y, On OtrOs,
nt) dObOrOn pOrdOr unapartOdO su mpOrtanCa CuandO
On as CasOs
prvOgadas O OstatutOy alOrtunaOgarOn a
dOpOndOrdOaprOXmdad dO prnCpO, dO a
CarrOra Cv
O
mtar, dO
XtOOn Os nOgOCOs, ms guOdO a aanza
OntrOgrupOslamarOsnCamOntO. MOnOs sObrOCargadOdO
OstatOgasdvOrsas, OmatrmOnO sOhaCOms brO. brO
On a OOCCn dO a OspOsa, brO tambn On a dOCsn dO
CasarsOy On as razOnOs pOrsOnaOsparahaCOrO. Odra sOr
tambnguOOn as CasOsmOnOslavOrOCdas O matrmOnO
sOhayaCOnvOrtdO-msadOOsmOtvOsOCOnmCOsguO
pOdan haCOrO parOCOr aprOCabO- On una lOrma dO azO
guO rOCba suvaOr dO hOChO dO guO OstabOCay mantOna
rOaCOnOs pOrsOnaOs luOrtOs, guO mpCaban O COmpartr
avda, aayudamutua,O apOyO mOra. LntOdO
CasO, OOs-
tudO dO as nsCrpCOnOs sOpuCraOs ha pOddO
mOstrar a
rOatvalrOCuOnCayaOstabdaddOasunOnOs, OnmOdOs
guOnOOran Os dO aarstOCraCa,9 y tOnOmOs tOstmOnOs sO-
brO O matrmOnO
dO Os OsCavOs.
' LuaguOra
guO sOa a
6. Loc. cit.
7. J. Boswel l , Christianity, social tolerance, and homosexuality, p. 62.
8. S. B. Pomeroy, Goddesses, whores, wives and slaves, 1 975, p. 1 33.
9. Ibid. , p. 209.
1 0. P. Veyne, op. cit. , p. 40; S. B. Pomeroy, op. cit. , p. 1 93.
EL PAPEL MATRIMONIAL 73
rOspuOstaguOsOdaaprOguntasObrOaOXIOnsndOaprC-
tCamatrmOna, parOCO guO sta sOhzO dOmslCaCCOsO,
OsumbraOsguO ahaCOn ntOrOsantOhan sdO rOba| adOs.
5O sguOguOOmatrmOnOaparOCOCadavOzms COmO una
unnbrOmOntO COnsOn|daOntrO dOs COpartCpOs Cuya dO-
sguadad sO atOnahastaCOrtOpuntO snpOr OOdOsaparO-
COr. arOCOCarO guO On O mundOhOOnstCO, y tOnOndO On
CuOntamuChasdlOrOnCasOCaOs, OOstatutOdOamu|Orga-
n On ndOpOndOnCa pOr rOaCn COn O guO Ora On a pOCa
CsCa-y sObrO tOdO pOr rOaCn COn a stuaCn atOnOn-
sO. Lsta mOdlCaCn rOatva dOpOndO On prmOr ugar dO
hOChO dO guO a pOsCn dO hOmbrO-CudadanO ha pOrddO
una partOdOsumpOrtanCapOtca,dOpOndOtambndOun
rOlOrzamOntO pOstvO dO papO dO a mu|Or -dO su papO
OCOnmCOydOsundOpOndOnCa|urdCa. 5Ogn COrtOs hs-
tOradOrOs, OsdOCumOntOsmuOstranguOantOrvOnCndO
padrO dOamu|OrsOhaCOCadavOzmOnOsdOCsvaOnO ma-
trmOnO. LraCOrrOntOguOun padrO, OnCuantOguardans-
ttuCOna, dOsO a su h|a On matrmOnO. OrO COrtOs COn-
tratOs sO OstabOCan smpOmOntO OntrO un hOmbrO y una
mu|OrguO sO pOnan dO aCuOrdO On COmpartr sus vdas. L
dOrOChOdOunah|aCasadaadOtOrmnarsOasmsmaCOntra
aautOrdadpatOrnaOmpOzaaalrmarsO. 5OgnasOyOsatO-
nOnsO, rOmanay OgpCa, O padrO OstabahabtadO para d-
sOvOrOmatrmOnOdO suh|a COntra suvOuntad. Ms tar-
dO, sn OmbargO, On O LgptO rOmanO ba|O a Oy OgpCa, a
autOrdaddOpadrOsObrOunah|aCasadaOrampugnadapOr
dOCsOnOs|udCaras guO OstabOCan guO a vOuntad dO a
mu|OrOra un laCtOr dOtOrmnantO. 5 guOra sOgur Casada,
pOda haCOrO.
' '
L matrmOnO sO COnCuyO Cada vOz ms
nOtamOntO COmO un COntratO guOrdO pOr Os dOs CnyugOs,
guO sO COmprOmOtOn pOrsOnamOntO. La ekdosis pOr a Cua
amuChaChaOraOntrOgada sOOmnOmOntOpOrsupadrO O tu-
tOra OspOsO tOndOa dOsaparOCOr, y O COntratO dO aspOC-
tO OsOnCamOntO lnanCOtO guO a aCOmpaaba dO manOra
tradCOna aCaba pOr sOrOnCO guO subsstOOn O CasOdO
Os matrmOnOs OsCrtOs, va COmpOtadO OntOnCOs COn Cu-
suasrOatvasa as pOrsOnas. NOsOas mu|OrOsrOCbOnsu
dOtO, dO a guO dspOnOn Cada vOz ms brOmOntO On O ma
I I . S. B. Pomeroy, op. cit. , p. 1 29.
74 UNO MISMO Y LOS DEMAS
trmOnO, y sObrOaguO agunOs COntratOsprOvnguO Os sO-
ni rOsttudaOn CasO dO dvOrCO, snO guO adOms rOCObran
su partO dO hOrOnCa.
Ln CuantO a as ObgaCOnOs guO Os COntratOs dO matr-
mOnOmpOnOnaOsOspOsOs, OOstudOdO L. VatnmuOstra
paraOLgptOhOOnstCOunaOvOuCnsgnlCatva. LndO-
CumOntOs guO datan dO lnOs dO sgO !V O dO sgO III a. L. ,
OsCOmprOmsOsdO amu|OrmpCabanaObOdOnCaa ma-
rdO, aprOhbCndOsar,dOnOChOOdOda, sn OpOrmsO
dO stO, a OXCusn dO tOda rOaCn sOXua COn OtrO hOm-
brO, a ObgaCn dO nO arrunar a Casa y dO nO dOshOnrar
a su mardO. LstO dOba a CambO mantOnOr a su mu| Or, nO
nstaaruna COnCubna On aCasa, nO matratar a su OspOsa
y nO tOnOrh|Os dO as rOaCOnOs guO pudOsO mantOnOr On
O OXtOrOr. Ms tardO, Os COntratOs OstudadOs OspOClCan
ObgaCOnOsmuChOmsOstrCtasdO adOdOmardO.LaOb-
gaCnpara,dOsubvOnraasnOCOsdadOsdOsumu|Or, guO-
daprOC sada,pOrOtambn sOOspOClCaaprOhbCndOtO-
nOr una amantO, O un guOrdO, y dO pOsOOr Otra Casa [On a
Cua pOdramantOnOr a una COnCubna). LOmO O ObsOrvaL.
Vatn, OnOstOtpOdOCOntratOOsabOrtad sOXua dO ma-
rdO aguO Ost On tOadO| uCO, amu|OrsOr ahOra tanOX-
Cusva COmO O hOmbrO. LOs COntratOs dO matrmOnO as
dOsarrOadOshaCOnOntrara mardOy a amu|OrOn un ss-
tOmadOdObOrOsOdOObgaCOnOsguOnO sOn pOr COrtOgua-
Os, pOrOguOsOnCOmpartdOs. Y OsO COmpartrsOhaCOnOOn
nOmbrO dO rOspOtO dObdOa alamadOaguOCadaunOdO
Os dOs CnyugOs OsOnCOrtOmOdOrOprOsOntantOOnO Osta-
dO dO matrmOnO, snO COn vstas a a parO|a, a su Ostab-
dad y a su rOgamOntaCn ntOrna.
'
MtpOssOranpuOsasparadO|asOna OvOuCndOOsta
prCtCamatrmOna.UusCasus avaOs dO adOdOaautOrdad
pbCa,y sOCOnvOrtOOnunasuntOCadavOzms mpOrtantO
Onavdaprvada. 5ObOradOOsOb|OtvOsOCOnmCOsy sO-
CaOs guO a vaOrzaban, y sO gOnOraza a msmO tOmpO.
5O haCO para Os OspOsOs ms y ms COnstrCtva, y susCta
a msmO tOmpO aCttudOs ms y ms lavOrabOs, COmO s
cuantO ms OXgOra ms atra|Ora. L matrmOnO parOCOra
vOvOrsOmsgOnOraCOmOprCtCa,mspbCOCOmOnst-
tuCn,msprvadOCOmOmOdOdOOXstOnCa,msluOrtOpara
gar a Os CnyugOs y pOr COnsguOntO ms OlCaz para as-
ar a aparO|a On O CampO dO as Otras rOaCOnOs sOCaOs.
Ls dlC OvdOntOmOntO mOdr COn prOCsn aamptud
dO OstOlOnmOnO.LadOCumOntaCnaCCOsbOsOrOlOrOaa-
gunas rOas gOOgrlCas prvOgadas, y nO umna COrtas
Capas dO apObaCn. 5OraOspOCuatvOhaCOrdO un mO-
vmOntO unvOrsa y masvO, aun CuandO, a travs dO su Ca-
rCtOr aCunary dspOrsO, as ndCaCOnOs sOnbastantOCOn-
vOrgOntOs. LntOdOCasO, shOmOs dO CrOOra OsOtrOs tOXtOs
dO OsprmOrOs sgOs dO nuOstra Ora, OmatrmOnOparOCO-
raCOnvOrtrsOparaOshOmbrOs-puOsguOOssOdO sutOs-
tmOnO dO O guO dspOnOmOs- On un lOCO dO OXpOrOnCas
msmpOrtantOs, ms ntOnsas, msdlCOs tambny ms
prObOmtCas. y pOr matrmOnO nO hay guO OntOndOr n-
OamOntO a nsttuCn t a a lama O a a Cudad, n a a
aCtvdaddOmstCaguOsOdOsarrOaOnOmarCOysOgnas
rOgasdOunabuOnaCasa, snOCOrtamOntOOOstadO dOma-
t
rmOnOCOmOlOrmadOvda, OXstOnCaCOmpartda, azOpOr
1 3. Ibid. , p. 274.
1 4.
P. Veyne, "L' amour a Rome", Annales E. S. C. , 1 978, 1 .
76
UNO MISMO Y LOS DEMAS
sOna ypOsCnrOspOCtvadO Os COpartCpOsOn Osa rOaCn
LOmO hOmOs vstO, nO Os guO a vda matrmOna sOun sU
OsguOma antguO haya OXCudO OntrO OspOsOs prOxmOaO
Y
sOntmOntO. OrO parOCOCarO guO, OnO dO8prOpuOstOpOI
JOnOlOntO, OstOs sOntmOntOs Ostaban drOCtamOntO aOO>
[OCuanO OXCua nasOrOdadnantOnsdad)aO|OrCCO
dO OstatutOdOmardOy aaautOrdadguOOOraCOnlOrOa'
un pOCO patOrna COn rOspOCtO a su|OvOn OspOsa, sCmaCO
OOnsOabaCOn paCOnCaOguOtOnaguO haCOr, yOn amO
dda On guO, On OlOCtO, Oa dOsOmpOaba bOn O papO nhO
rOntOasuslunCOnOsdO ama dOCasa, tOnapOr Oaun rO>
pOtOy un alOCtOguOnO dOban dOsmOntrsOhastaO lna OO
susvdas. LnatOraturadOapOCampOra,OnCOntramO>
tOstmOnOsdOunaOXpOrOnCamuChOms COmpO|aOOma
trmOnO.y asbsguOdasdOuna tCadO hOnOrCOnyua
sO muOstran sn duda a travs dO as rOlOXOnOs sObrO Opa
pO dO OspOsO, sObrO a naturaOzay a lOrma dO azOguO O
ata a sumu|Or, sObrOO|uOgOOntrO una supOrOrdadaavOz
naturayOstatutarayunalOCtOguOpuOdOrhastaanOCOs
dad y a dOpOndOnCa.
5OpOdraOvOCar as amagOnguO, OnCOrtasdO sus Car
tas, nOda dO s msmO COmO ndvduOCOnyuga , yCOm
parara COn O rOtratO dO aguO OtrO buOn mardO guO Ora s
CmaCO.As, On O lamOsObOtOguO drgOa suOspOsapara
Orar su ausOnCa, O guO aparOCO nO Os smpOmOntO, CO
mO
OntantasOtrasCartas,OhOmbrOguOtOmaa su OspOsaadm
ratva y dC pOr tOstgO dO sus traba|Os tOrarOs y dO sus
XtOs dO trbuna, Osun hOmbrOguO tOnO haCa sumu|Orun
apOgO ntOnsOy un dOsOOlsCOtan vvO guOnO puOdO Ovta
busCaranOChOydaCuandOyanOOsta. NOpOdrasCrOO
CuntOtOOChOalatar, araznOsmamOrOnprmOrugar,
uOgO O hOChO dO guO nO tOnOmOs a COstumbrO dO Ostar sO
paradOs. Or OsOuna granpartOdOmsnOChOsmOapasOtO
prOsOntndOmO dOspOrtO tu magOn, pOrOsOOn pOnO da, a
a hOra On guO aCOstumbraba r a vOrtO, ms pOs mO
Ova
n
pOr s m smOs a tu aO| amOntO, pOr OsO lnamOntO, trstO
Y
algdO COmO s mOhubOran COrradO a puOrta, rOgrOsO a tu
CuartOvaCO. Hay un sOOmOmOntOOn guO OsCapOa OstatO
tura. Os O guO pasO On O lOrO, absOrtO On O prOCOsO
dO m s
amgOs. KOprOsntatO puOs O guO Os m vda, CuandO tOngO
guO busCar O rOpOsO On O traba|O, y m COnsuOO On Os sn
EL PAPEL MATRIMONIAL
77
sa
bOrOsy as prOOCupaCOnOs.
'
Las lrmuas dO OstaCarta
mOrOCOnrOCOrdarsO. LaOspOClCdaddOunarOaCn
COnyu-
[
a
pOrsOna, ntOnsay alOCtva, ndOpOndOntOdOOstatutOy
dO a autOrdadmartaOs a a vOz guO dO as rOspOnsabda-
dOsdOa Casa, aparOCO CaramOntOOnOa, OamOr sOdstn-
[
uOCOnCudadOdOOguOOsOCOmpartrhabtuadOaOXs-
tO
nCa, nCusO s ambOs COntrbuyOn dO manOra
Ogtma a
ha
COrprOCOsaaprOsOnCadO a OspOsay dOOrOsasuausOn-
Ca. OrOtrapartO, nOaduCOvarOsdOOssgnOs tradCO-
n
aOsrOCOnOCdOsOnapasnamOrOsa. asmgOnOsguOOb-
sOsOnan as nOChOs, Os mOvmOntOs nvOuntarOs dO das
y vOndas, a bsguOda dO Ob|OtO pOrddO, ahOrabOn, OsOs
prOCOdOrOsguO pOrtOnOCOnaCuadrOCsCOynOgatvOdOa
pasn sOnprOsOntadOsagudOmanOrapOstva,OmsbOn,
O sulrmOntO dO OspOsO, O mOvmOntO apasOnadO pOr O
guO sOvO arrastradO, OhOChOdO guO Ost dOmnadO pOr su
dOsOOy supOnasO danCOmOasprOndaspOstvas dOalOCtO
COnyu
[
a.namOntO, OntrOvdamatrmOnayaCtvdadp-
bCa,nOOstabOCOnOunprnCpOCOmnguO unlguO O
gObOrnO dO a Casa y a autOrdad sObrO Os dOms, snO un
|uOgOCOmpO|OdO susttuCnydO COmpOnsaCn. alatadOOn-
COntrar On su Casa a dCha guO O prOpOrCOnaba su mu|Or,
sO sumOOn Os asuntOspbCOs, pOrO Cun vva tOnOguO sOr
su hOrda para guO OnCuOntrO On Os snsabOrOs dO Osa vda
On O OXtOrOr Os COnsuOOs dO sus pOnas prvadas.
LnmuChOsOtrOstOXtOsms,sO vOa arOaCnOntrOOspO-
sOs dOs
[
arsO dO as lunCOnOs matrmOnaOs, dO a autOr-
OadOstatutaradOOspOsOy dO gObOrnOrazOnabOdO aCa-
sa,paraprOsOntarsOCOmOunarOaCnsnguarguO tOnOsu
luOrza, susprObOmas, susdlCutadOs, susObgaCOnOs, sus
bOnOlCOs y suspaCOrOsprOpOs. OdranCtarsO Otras Car-
tas dO nO y sOaar ndCaCOnOs On LuCanO O 1CtO, pO-
OramOs tambn rOlOrrnOs a OsapOOsa dO amOr COnyu
[
a
OuyO O|OmpO nOs da LstaCO. O OstadO dO matrmOnO apa-
rOCO a COmO a lusn dO dOs dOstnOs On unapasn ndO-
lO
CtbOdOndOO mardO rOCOnOCO susum sn alOCtva. uO
YOnusguOnnOs un On alOrdO nuOstrOs aOs, VOnus nOs
OOnsOrvarOlavOrOn adOCnaCndOavda. 1us OyOs mO
OnCOntrarOn COntOntO y dC (libens et docilis); nO rOmpOr
1 5. Plinio, Cartas, VII, 5.
78 UNO MISMO Y LOS DEMAS
un azO guO sOntO ms luOrtOmOntO Cada da. . . Lsta tOrra
mc hzO naCOr para t (creavit me tibi): ha OnCadOnadO para
scmprO m dOstnO a tuyO.
'
NOOsOvdOntOmOntOOntOXtOsCOmOstOsdOndO habra guO
busCar una rOprOsOntaCn dO O guO pudO sOr rOamOntO a
vOa matrmOna On a pOCa dO mpOrO. La snCOrdad dO
quOhaCOngaanOvaO COmO tOstmOnO. 5On tOXtOs guO prO-
OamandOmanOravOuntaramOntOapCadaun dOa dOCOn-
yugadad. HayguOtOmarOsnOCOmOOrOlO|OdOunastua-
Cn, snO COmO a lOrmuaCn dO una OXgOnCa, y Os COmO
ta |ustamOntO COmO lOrman partO dO O rOa . MuOstran guO
cmatrmOnOOs. ntOrrOgadOCOmOunmOdOdOvdaCuyOva-
OrnOOstOXCusvamOntO,nsguOratavOzOsOnCamOntO,
gadO a lunCOnamOntO dO oikos, snO a un mOdO dO rOa-
Cn OntrO dOs COpartCpOs, muOstrantambnguO, OnOsOa-
zO, OhOmbrO tOnO guO rOguar suCOnduCtanO sO a partr
dOunOstatutO,dOprvOgOsydOlunCOnOsdOmstCas, snO
tambn a partr dO un papO raCOna rOspOCtO dO su mu-
|Or, muOstran lnamOntO guO OsO papO nO Os sO una lun-
Cn gubOrnamOnta dO lOrmaCn, dOOduCaCn, dO drOCCn,
snO guO sO nsCrbO On un |uOgO COmpO|O dO rOCprOCdad
alOCtvay dO dOpOndOnCa rOCprOCa. AhOrabOn, sOs COrtO
guO a rOlOXnmOra sObrO abuOnaCOnduCta dOmatrmO-
nO haba busCadO durantO muChO tOmpO sus prnCpOs On
un anss dO a Casay dO susnOCOsdadOs ntrnsOCas, sO
COmprOndOaaparCn dO unnuOvOtpO dO prObOmas dOn-
dO sOtrata dOdOlnramanOra OnguOOhOmbrOpOdrCOns-
ttursO COmO su|OtO mOra On a rOaCn dO COnyugadad.
2. EL JUEGO POLITICO
La dOCadOnCa dO as CudadOsOstadO COmO OntdadOs aut-
nOmas a partr dO sgO III a. L. Osun hOChOCOnOCdO. 5Oha
vstO On OO a mOnudO O mOtvO dO un rOtrOCOsO gOnOra dO
avdapOtCaa dOndOas aCtvdadOs CvCas habanCOns-
ttudOparaOsCudadanOsunvOrdadOrOOlCO, sOrOCOnOCO
aguarazndOunadOCadOnCadOasCasOs tradCOnamOntO
1 6. Estacio, Silvas, III, 3, vv. 23-26 y 1 06- 1 07.
EL JUEGO POLITICO
b asCudadOs-OstadO-adOndOOXstan-pOrdOrOnOn
OlOCtO, apartrdO sgOIII, una partOdO suautOnOma, sOra
OvdOntOmOntOdudOsOrOduCraOstOlOnmOnOOOsOnCadO
as translOrmaCOnOs guO pudOrOn tOnOr ugar, On a pOCa
hOOnstCay rOmana, On O CampO dO as OstruCturas pOt-
Cas, sOranadOCuadOtambnbusCarOnOprnCpOOXp-
CatvOOsOnCadOOsCambOsguOpudOrOnprOduCrsOOna
rOlOXnmOray OnaprCtCadOunOm smO. OhOChO-y
sObrOOstOpun tOhayguOrOlOrrsOaOshstOradOrOsguOhan
mOadObastantOagranlguranOstgCadOaCudad-OstadO
guOO sgO XIX habadbu|adOCOn CudadO-, aOrganzaCn
dO as mOnarguas hOOnstCas y uOgO dO mpOrO rOmanO
nO puOdO anazarsO smpOmOntO On Os trmnOs nOgatvOs
dOunadOCadOnCadOavdaCvCay dOunaCOnlsCaCndO
pOdOr pOrnstanCas OstataOs CadavOz ms O|anas. LOnvO-
nO subrayar pOr O COntrarO guO a aCtvdad pOtCa OCa
nOluOahOgadapOranstauraCnyOrOlOrzamOntOdOOsas
grandOsOstruCturasdOCOn |untO, avdadOasCudadOs, COn
sus rOgas nsttuCOnaOs, susrOsgOs, sus uChas, nOdOsapa-
rOCOaCOnsOCuOnCadOOnsanChamOntOdOmarCOOnguO sO
nsCrbO, nCOmOOlOCtO dO rObOtO dOdOsarrOOdOunpOdOr
dO tpO mOnrguCO. La angusta antO un unvOrsO dOmasa-
dOvastOguOhabrapOrddOsusCOmundadOspOtCasCOns-
ttuyOntOs pOdrasndudasOrun sOntmOntOguOprOstamOs
rOtrOspOCtvamOntOaOshOmbrOsdOmundOgrOCOrrOmanO.
lOs grOgOs dO a pOCa hOOnstCa nO tuvOrOn guO hur dO
`mundO sn CudaddOOsgrandOsmpOrOs, pOr aOXCOOn-
tO razn dO guO O hOOnsmO Ora un mundO dO CudadOs,
1 7. J. Ferguson, Moral values in t he ancient world, pp. 1 35- 1 37.
"
UNO MISMO Y LOS DEMAS
yCrtCandOadOadOguOalOsOlahabraCOnsttudO,dOs-
pus dO dOsmOrOnamOntO dO s stOma dO as CudadOs, un
abrgOCOntraatOmpOstad, . H. 5andbaChhaCOObsOrvarOn
prmOr ugar guO, On O pasadO, as CudadOsOstadO nunCa
haban dadO a sOgurdad, y On sOguda guO sguOrOn sOn-
dO a lOrma prmOra y nOrma dO aOrganzaCn sOCa n-
CusO dOspus dO guO O pOdOr mtar hubO pasadO a manOs
dO as grandOs mOnarguas.
' "
MsguO Onuna rOduCCnOOnunaanuaCndOasaCtv-
dadOs pOtCas pOr Os OlOCtOs dO un mpOrasmO COntra-
zadO, hay guO pOnsarOn aOrganzaCn dO un OspaCOCOm-
pO|O. muChO ms vastO, muChO mOnOs dsCOntnuO, muChO
mOnOs OnCOrradO dO O guO pOda sOrO O dO as pOguOas
CudadOsOstadO, Ostambnms lOXbO, ms dlOrOnCadO,
mOnOsOstrCtamOntO|OrarguzadOguOOguOsOrmstardO
OmpOrOautOrtarOyburOCrtCOguO sOntOntarOrgan-
zar dOspus dO agran Crss dO sgO III. LsunOspaCOdOn-
dO Os lOCOs dO pOdOr sOn mtpOs, dOndO as aCtvdadOs,
as tOnsOnOs, Os COnlCtOs sOnnumOrOsOs, dOndO sO dOsa-
rrOan sOgn varas dmOnsOnOs y dOndO Os OgubrOs sO
COnsguOnpOr mOdOdOtransaCCOnOsvaradas. Ls unhOChO,
On tOdO CasO, guO as mOnarguas hOOnstCas tratarOn mu-
ChOmOnOsdOsuprmr, rOlrOnarO nCusO rOOrganzardOCa-
bOa rabO Os pOdOrOs OCaOsguOdOapOyarsOOnOOsyut-
zarOs COmO ntOrmOdarOs y rOOvO para a COOCta dO Os
trbutOs rOguarOs, para a pOrCOpCn dO Os mpuOstOs OX-
traOrdnarOsyparaaprOvsndOOguOOranOCOsarOpara
Os O|rCtOs.
'
Ls u hOChOasmsmOguO, dO manOrabastantO
gOnOra, O mpOrasmO rOmanO sOOrOntahaCasOuCOnOs
dOOstOtpO ms guOhaCaO O| OrCCOdO una admnstraCn
drOCta, apOtCadOmunCpazaCnluOuna nOabastan-
tO COnstantOCuyO OlOCtOOraOstmuaravda pOtCadO as
CudadOs On O marCO ms ampO dO mpOrO.
Y s O ds-
CursOguOnLasOpOnOOnbOCadOMOCOnasprOsOntaana-
CrOnsmOsOnrOaCn COnapOtCaguOhubOra pOddOsOr
aCOnsO| adaaAugustOy OnvOrdad sOgudapOr, rOprOsOnta
1 8. F. H. Sandbach, The Stoics, p. 23.
1 9. M. Rostovtzeff, Social and economical histor of the Hellenistic world,
II, pp. 1 305- 1 306.
20. J. Gage, Les classes sociales a Rome, pp. 1 55 ss.
EL J
UEGO POLITICO 81
OlO
CtvamOntOCOrtasgrandOstOndOnCasdOgObOrnOmpO-
r
a durantOOsdOsprmOrOs sgOs. busCarsO ayudasy aa-
dOs, asOguraratrangudaddOOsprnCpaOsCudadanOs
OnOpOdOr,pOrsuadraaguOOsaguOnOssOmandadOguO
nO sO Os trata COmO a OsCavOs, snO guO sO Os haCO COm-
partrvOnta|asyautOrdad, OvarOsaCOnsdOrarguOnOlOr-
man snO una sOa gran Cudad.
'
uOdO habarsO OntOnCOs dO OCasO dO as arstOCraCas
tradCOnaOs, dO adOspOsOsnpOtCadOguOhabran sdO
Ob|OtOy dO rOpOguOsObrO s msmasguOhabrasdOsuCOn-
sOCuOnCa Haba pOr supuOstOlaCtOrOsOCOnmCOsy pOt-
COs dOtranslOrmaCn. aOmnaCndOOsOpOstOrOsy as
COnlsCaCOnOsdObOnOsdOsOmpOarOnOnOOssupapO. Haba
tambnlaCtOrOsdOOstabdad. ampOrtanCadOOs bOnOs
raCOsOnOspatrmOnOs, OtambnOhOChOdOguOOnsO-
COdadOsdOOstOtpO, lOrtunas, nluOnCas,prOstgO,autOrdad
ypOdOrOstabanCOnstantOmOntOOnazadOs. OrOOlOnmOnO
ms mpOrtantOy ms dOtOrmnantO para as aCOntuaCOnOs
nuOvas dO a rOlOXn mOra nO nCumbO a a dOsaparCn
dO asCasOstradCOnamOntOdrgOntOs, snOa OsCambOs
guOpuOdOnObsOrvarsOOnasCOndCOnOsdOO|OrCCOdOpO-
dOr. LstOsCambOsCOnCOrnOnarOCutamOntOOnprmOru-
gar, puOstOguO sOtratadO haCOr lrOntO a as nOCOsdadOs dO
una admnstraCn a a vOz COmpO| a y OXtOndda, MOCOnas
a parOCOrsOOd|O aAugustO. hayguOaumOntarO nmOrO
dO Os sOnadOrOs y dO Os CabaOrOs tantO COmO sOa nOCOsa-
rO para gObOrnar CuandO Os prOCsO y COmO Os prOCsO, ' y
Os sabdOguO dOhOChOOsOs grupOs sO amparOn On prOpOr-
COnOssOnsbOsdurantOOsprmOrOssgOs, nCusOs OnrO-
aCn COn O COn|untO dO as pObaCOnOs nO COnsttuyOrOn
unCa ms guO una nlma mnOra. HubO CambOs guO
alO
CtarOntambn OpapO guO sOvOan OvadOs a dOsOmpO-
aryO ugarguO OCupabanOnO|uOgOpOtCO. rOspOCtO dO
O
mpOradOr,dOsuCrCuO,dOsusCOnsO|OrOs, dOsusrOprOsOn-
tantOsdrOCtOs, OnOntOrOrdOuna|OrarguadOndOaCOm-
p
OtOnCa|uOga luOrtOmOntO pOrO ba|OOtrO mOdO guO O guO
2 1 . Di6n Casio, Historia romana, LII, 1 9.
22. R. MacMullen, Roman social relations, pp. 1 25- 1 26.
23. Di6n Casio, Historia romana, LII, 1 9.
24. C. G. Starr, The Roman Empire, p. 64.
"
UNO MISMO Y LOS DEMAS
puOdO OnCOntrarsOOn una sOCOdadagOnstCa,ba|OalOrma
dO CargOs rOvOCabcs guO dOpOndOn, y a mOnudO muy drOC-
tamOntO, dObuOnparOCOrdOprnCpO,yCassOmprOOnpO-
sCndO ntOrmOdarOOntrO un pOdOr supOrOr Cuyas rdO-
nOs hay guO transmtrO apCar y unOs ndvduOs y grupOs
CuyaObOdOnCahaygucCOnsOgu r. LO guOnOCOstaaadm-
nstraCnrOmanacsuna "manegerial aristocracy", COmOd-
CO5ymO, unaarstOCraCadO sOrvCOguO paraadmnstrar
O mundO prOpOrCOnar as dlOrOntOs CatOgOras dO agOn-
tOsnOCOsarOs-OlCacsOnOO|rCtO,prOCuradOrOs lnan-
COrOs y
gObOrnadOrOs dO prOvnCa.
YssOguOrOCOmprOndOrOntOrsguOsOCOnCOdOnOsas
tOs a a tCapOrsOna, a a mOra dO COmpOrtamOntOCO-
tdanO, dO a vda prvada y dO Os paCOtOs, nO Os tantO dO
dOCadOnCa,dOlrustraCnydO rOtrOmahumOradOdOOguO
hayguOhabar, hayguOvOrmsbOnOnOstO absguOdadO
una
nuOva manOra dc rOlOXOnar sObrO a rOaCn guO COn-
vOnO tOnOrCOnOprOpOOstatutO, asprOpaslunCOnOs, as
prOpas aCtvdadOs, as prOpas ObgaCOnOs. MOntras guO
atCa antguampCabaunaartCuaCnmuyaprOtadadO
pOdOr sObrOunOmsmOy dcpOdOrsObrO Os dOms, y dOba
puOs rOlOrrsO a una OsttCa dO avda On COnlOrmdad COn
OOstatutO, asnuOvas rOgasdO| uOgOpOtCOhaCOnmsd-
lC a dOlnCn dO as rOaCOnOs OntrO OguO sO Os, OguO
sOpuOdOhaCOry OguOsOOspOra guO CumpaunO, aCOnst-
tuCndOunOmsmOCOmOsu|OtOtCOdO susprOpasaCCO-
nOs sO haCO ms prObOmtCa.
K. MaCMuOnhansstdOOndOsCaraCtOrOsOsOnCaOsdO
a sOCOdad rOmana. a pubCdad dO a OXstOnCa y a muy
luOrtO vOrtCadad dO as dlOrOnCas On un mundO dOndO
abrOChaOntrOOpOguO smOnmOrOdOOs rCOsyagran-
dsma masa dO Os pObrOs nO COs dO ahOndarsO. Lna n-
tOrsOCCndO OstOs dOsrasgOs, sOCOmprOndOampOrtanCa
COnCOdda a as dlOrOnCas dO OstatutO, a su |OrarQua, a sus
sgnOs vsbOs, a suOsCOnlCaCnCudaday OstOntOsa. ' uO-
dOsupOnOrsOguOa partr dO mOmOntO OnguO as nuOvas COn-
25. R. Syme, Roman papers, 11, p. 1 576.
26. R. MacMullen, op. cit. , p. 93.
27.
Ibid. , p. 1 1 0, con referencias a Seneca, Cartas, 3 1 , 1 1 ; Epicteto, Con
versaciones, III, 1 4, 1 1 ; IV, 6, 4.
EL JUEGO POLITICO 83
dCOnOs dO avda pOtCa mOdlCaban as rOaCOnOs OntrO
OstatutO, CargOs, pOdOrOsy dObOrOs,pudOrOnprOduCrsOdOs
lOnmOnOsOpuOstOs. 5O Os vOrlCa On OlOCtO -y On suOpO-
sCnmsma-dOsdOOsCOmOnzOsdOapOCampOra . Or
unapartO, una aCOntuaCn dOtOdOOguO pOrmtO a ndv-
duOl| arsudOntdaddO adOdOsuOstatutOy dOOsOOmOn-
tOs guO O manlOstan dO a manOra ms vsbO, sO ntOnta
haCOrsOtanadOCuadOCOmOsOapOsbOaprOpOOstatutOpOr
mOdOdOtOdOunCOn | untOdOsgnOsy dOmarCasguOCOrrOs-
pOndOnaaaCttudCOrpOra, avOstdOy ahbtat,aOsgOs-
tOsdOgOnOrOsdady dOmagnlCOnCa,aasCOnduCtasdOgas-
tO, OtCtOra.
O OstOs COmpOrtamOntOs COn Os CuaOs sO alrma unO
On a supOrOrdad manlOstada sObrO Os dOms, MaCMu-
On ha mOstradO Cun lrOCuOntOs luOrOn On a arstOCraCa
rOmana y hastagupuntO dO OXaCOrbaCn pudOrOn Ovar-
sO. OrO, On O OXtrOmO OpuOstO, OnCOntramOs aaCttud guO
COnsstOpOrO COntrarO Onl|arOguO sOOsOnunapurarO-
aCn COnunOmsmO. sOtrataOntOnCOs dO COnsttursOy dc
rOCOnOCOrsOCOmOsu| OtOdOasprOpasaCCOnOs, nOatravs
dO un sstOma dO sgnOs guO marguO O pOdOr sObrO Os dO-
ms, snO a travs dO una rOaCn tan ndOpOndOntO COmO
sOa pOsbO dO OstatutO y dO sus lOrmas OXtOrOrOs, puOs sO
CumpOOnasObOrana guO O|OrCOunO sObrO smsmO. A as
nuOvas lOrmasdO|uOgOpOtCO, y a asdlCutadOs dOpOn-
sarsO a unO msmO COmO su| OtO dO aCtvdad OntrO un naC-
mOntOy unas lunCOnOs, unOs pOdOrOs y unas ObgaCOnOs,
unas tarOas y unOs dOrOChOs, unas prOrrOgatvas y unas su-
bOrdnaCOnOs, pudO rOspOndOrsOCOnunantOnslCaCndO
tOdas as sOaOs rOCOnOCbOs dOOstatutOO pOr absguOda
dO una rOaCn adOCuada COn unO msmO.
` LasdOs aCttudOs luOrOn pOrCbdasy dOsCrtas a mOnudO
On OstrCtaOpOsCn unaCOn Otra. As 5nOCa. UusguOmOs
agO guO nO sO dOtOrOrO da a day a O guO nada puOda sOr
ObstCuO. YguOstaCOsa LsOama, guOrOdOCrun a-
ma rOCta, buOna y grandO. NO sO pOdra nOmbrara snO d-
COndO.OsundOsguOsOhahOChOhuspOddOunCuOrpOmOr-
ta . LsaamapuOdOCaOrOnOCuOrpOdOunCabaOrOrOmanO,
COmO On O CuOrpO dO un bOrtO, dO un OsCavO. l Qu Os un
CabaOrOrOmanO, guOsunbcrtO, unOsCavONOmbrOsna-
CdOsdOOrguOy dOan|ustCa.OmshumdOaO|amcn
"
UNO MISMO Y LOS DEMAS
tO puOdO unO anzarsOhas1a O COO. LnpO puOs. " LsOsta
manOradOsOraguOrOvndCatambnLpCtOtOparasOpO-
nndOa a a dO un ntOrOCutOr lCtCO O rOa . 1u nOgOCO
Os vvr OnpaaCOs dO mrmO, vOas pOrguO tus OsCavOs y
COntOs tO s rvan, pOr OvarvOstdOs guO atragan as mra-
das, tOnOrnumOrOsOspOrrOsdOCazayCtarstasy pOOtas tr-
gCOs. _ ACasOtOdsputOOsO _ ACasOtOhas prOOCupadOt dO
Os | uCOs , _ dO tu prOpa razn
5O ntOrprOta a mOnudO a mpOrtanCa guO tOm O tOma
dO rOgrOsOa unO msmO O dO aatOnCn guO hay guO pOnOr
On unO msmO, On O pOnsamOntO hOOnstCO y rOmanO, CO-
mOaatOrnatvaguOsOprOpOnaaaaCtvdadCvCay aas
rOspOnsabdadOs pOtCas. Ls COrtO QuO sO OnCuOntra On
COrtas COrrOntOs lOstCas O COnsO|O dO apartarsO dO Os
nOgOCOs pbCOs, dO as turbaCOnOs y dO as pasOnOs guO
susCtan.OrOnO OsOnOstaOOCCnOntrOpartCpaCnyabs-
tOnCn dOndO rOsdO a prnCpa nOa dvsOra, y nO Os On
OpOsCnCOnavdaaCtvaCOmOOCutvOdOsprOpOnOsus
vaOrOs prOpOs y sus prCtCas. AntOs bOn trata dO dOlnr
OprnCpOdOunarOaCnCOnunOmsmOguOpOrmtal|ar
as lOrmas y as COndCOnOs On as guOuna aCCn pOtCa,
unapartCpaCnOnOsCargOsdOpOdOr, OO|OrCCOdOuna
tunCnsOrnpOsbOsOmpOsbOs, aCOptabOsOnOCOsaras.
Las transtOOaCOnOs pOtCas mpOrtantOs guO tuvOrOn ugar
On O mundO hOOnstCO y rOmanO pudOrOn nduCr COrtas
COnduCtas dO rOpOguO, pOrO sObrO tOdO, dO manOra muChO
msgOnOraymsOsOnCa,prOvOCarOnunaprObOmatzaCn
dOaaCtvdad pOtCa. 5OapuOdOCaraCtOrzarbrOvOmOntO.
1. UnarOatvzaCn. LnOnuOvO|uOgOpOtCO, O|OrCOrOpO-
dOr sO OnCuOntrarOatvzadOdOdOsmanOras. OrunapartO,
nCusOspOrnaCmOntOOstunO dOstnadO aOsCargOs, ya
nOsOdOntlCaunOCOnsuOstatutOObastantOparaCOnsdO-
rar guO Os COmpOtamOntO sOgurO guO sO Os aCOptar, O On
tOdO CasO, s muChas razOnOs, y as mO| OrOs, Ompu|an haCa
a vda pbCa y pOtCa, Os buOnO haCOrO |ustamOntO pOr
Osas razOnOsyCOmOCOnsOCuOnCadOunaCtOpOrsOnadOvO-
28. Seneca, Cartas a Lucilio, 3 1 , 1 1 ; 47, 1 6; De los dones, Ill, 1 8.
29. Epicteto, Conversaciones, Ill, 7, 37-39.
EL JUEGO POLlTICO
85
untad. LtratadOQuO utarCOdrgOa|OvOnMOnmaCOOs
ca
raCtOrstCO dOsdO OstOpuntO dOvsta. COndOna a aCttud
guOhCOsOdOapOtCaunaaCtvdadOCasOna,pOrOsOnO-
[
a a haCOrdO OaaCOnsOCuOnCa, OnCOrtOmOdO nOCcsara
y natura, dOunOstatutO. NOhayQuOCOnsdOraraaCtvdad
pOtCa, dCO, COmOuna OspOCO dOOCO(scholi) a QuO sOOn-
trOgara unO pOrQuO nO tOnO Otra COsa QuO haCOr y pOrQuO
as CrCunstanCas sOn lavOrabOs, a rOsOrva dO abandOnara
apOnas sOprOsOntOn as dlCutadOs. '
L ptCaOs unavda
y unaprtCa(bios kai praxis). 3 1 OrO a OanO puOdO unO
cntrOgarsO snO pOruna OOCCn brO y vOuntara. utarCO
cmpOaaQu aOXprOsntCnCadOOsOstOCOs-proairesis-,
y OsaOOCCn dObO Ostarlundada OnO|uCOy a razn ( kri
sis kai 1Cgos): 32 nCa manOra dO haCOr lrOntO, COn lrmOza,
aOsprObOmasQuOpuOdOnpantOarsO. LO|OrCCOdOaaC-
tvdad pOtCaOsOnOlOCtOuna vda, QuO;mpCa unCOm-
prOmsOpOrsOnayduradOrO,pOrOOlundamOntO,OnOXOOn-
trc unO msmO y a aCtvdad pOtCa, O QuO COnsttuyO a
ndvduOCOmO aCtOrpOtCO, nO Os-OnO OssO- suOsta-
tutO, Os, On O marCO gOnOra dOlndO pOrO naCmOntOy O
rangO, un aCtO pOrsOna .
OrO sO puOdO habartambndO rOatvzaCnOnOtrO sOn-
tdO. AmOnOsQuO sO sOaO prOpOprnCpO, sOO|OrCOO pOdOr
cnOntOrOrdOunarOddOndOsOOCupaunapOsCndOgOz-
nc. 5OOs sOmprO dOCOrta manOra gObOrnantOy gObOrnadO.
ArsttOOs On aPolitica33 OvOCabatambnOstO|uOgO, pOrO
ba|OalOrma dO una atOrnanCaO dOuna rOtaCn. sOmOs a
vcCOs gObOOantOs, avOCOs gObOOadOs. LnCambO, cnOhOChO
dc QuO sOamOsa a vOz OunOy OOtrO, pOr un|uOgOdOrdO-
ncs Onvadas y rOCbdas, dO COntrOOs, dO apOaCOnOs dO as
`
dcCsOnOstOmadas,ArstdOsvOO prnCpOmsmOdObuOn
[
ObOrnO. ' 5nOCa, OnO prOlaCO dO brO IV dO as Cuestio
nes
naturales, OvOCacsta stuaCnntOrmOdadOatOlun-
OOnarO rOmanO. rOCuOrda a LuCO QuO O pOdOr QuO tOnO
quOO|OrCOrOn5CanOOsunaautOrdadsObOrana,unimpe-
30.
Plutarco, Praecepta ge rendae reipublicae, 798c-d.
3 1 . Ibid,, 823c.
32. Ibid. , 798c-d.
33.
Arist6teles, Politica, 1, 1 2, 1 259b.
34. Aristides, Elogio de Roma, 29-39.
"
UNO MISMO Y LOS DEMAS
rium, snO O pOdOr dOOgadO dO una procuratio, CuyOs m-
tOs nO hay guO rObasar. guOOra, sOgn , aCOndCnpara
pOdOr saCar un paCOr (delectare) dO O| OrCCO dO sOmO|antO
CargOy aprOvOCharOs OCOsguOpuOdO dO|ar. ' utarCOprO-
sOnta On COrtO mOdO a rOCprOCa dO Osta stuaCn, O|OvOn
arstCrata a guOn drgO sus COnsO|Os, pOr muChO guO sOa
unOdOOsprmOrOsOntrOOs suyOs, dObOtOnOrtambnuna
rOaCnCOn Os drgOntOs-hegemones-, OsdOCrCOnOs
rOmanOs. utarCOCrtCaaaguOOsguO, paraasOntarmO|Or
supOdOrOn su prOpa Cudad, sO muOstran sOrvOs COn Os
rOprOsOntantOsdOaadmnstraCnmpOra, aCOnsO|aaMO-
nmaCOCumprantO OOs COn Os dObOrOsnOCOsarOsy anu-
dar amstadOs tOs, pOrO sn humarnunCa a su patra n
OslOrzarsOOn pOdr autOrzaCn a prOpstOdO tOdO. 'QuOn
O|OrCO O pOdOr ha dO COOCarsO On un CampO dO rOaCOnOs
COmpO| as dOndO OCupa un puntO dO transCn. '
5u Ostatu-
tOhapOddO COOCarO a, nOOs OsO OstatutO sn OmbargO O
guOl|a as rOgasguOhan dO sOgursO y Os mtOsguOhan
dO ObsOrvarsO.
2. ACtvdadpOtCayaCtOrmOra. LraunOdOOstOmasms
COnstantOsdOpOnsamOntOpOtCOgrOgOguOunaCudadnO
pOdrasOrlOzybOngObOrnadasnOaCOndCndOguO sus
|OlOs luOranvrtuOsOs, OnvOrsamOntO,guOabuOnaCOnsttu-
CndO aCudady unas OyOs sabas Oran laCtOrOs dOCsvOs
paraaCOnduCta|ustadOOsmagstradOsydOOsCudadanOs.
Lav rtuddO gObOrnantO,OntOdOunpOnsamOntOpOtCOdO
a pOCa mpOra, Os COnsdOrada sOmprO COmO nOCOsara,
pOrO pOr razOnOs un pOCO dlOrOntOs. NO Os COmO OXprOsn
O OlOCtO dO a armOna dO COn| untO COmO Osta vrtud Os n-
dspOnsabO, snOpOrguO,OnOartOdlCdOgObOrnar,OnmO-
dO dO tantas OmbOsCadas, O gObOrnantO tOndr guO guarsO
pOrsuraznpOrsOna. sabOndOCOnduCrsObOnOsCOmOsa-
br COnduCr a Os dOms COmO Os dObdO. Un hOmbrO, dCO
n dO rusa, guO ObsOrva a Oy y a Ogudad, guO Os ms
vaOntOguOOssmpOssOdadOs,guOOsmsasduOOnOtra-
35. Seneca, Cuestiones naturales, IV, prefacio.
36. Plutarco, Praecepta gerendae reipublicae, 8 1 4c.
37. Vease tambien el pasaje donde Plutarco replica como hay que saber
confiar a algunos subordinados ciertas tareas de detalle (8 1 1 a-8 1 3a).
EL
JUEGO POLITICO
"
ba|OguO aguOOs guO O haCOn pOr ObgaCn, guO sO nOga
a
tOdaCasO dOu|ura[ya sO vO. sOtrataagudOvrtudOsguO
sOn as dO tOdO O mundO, pOrO guO COnvOnO Ovar, CuandO
sO
guOrOgObOrnar, aungradOmsOOvadO), sOtOnOundai
mon, guOnOOssmpOmOntObuOnOparamsmO, snO para
Os Otr
Y O rg-
mOn dO vOranO nO Os mOnOs mnuCOsO.
LstaprOOCupaCnCOnOmOdOambOntO,OsugarOsyOs
mO
mOntOspdOunaCOnstantOatOnCnaunOmsmO, aOsta-
OO On O guO sO OnCuOntra unO y a Os gOstOs guO haCO. r-
nOOsO aOsaCatOgOradO pOrsOnas COnsdOradasCOmOpar-
tOuarmOntO lrgOs guO sOn Os C tadnOs y sObrO tOdO Os
6. Antilos, en Oribasio, op. cit. (11, p. 307).
7
.
Ateneo, en Oribasio, Livres i ncertains, xxm (t. Ill, pp. 182 ss. ).
98
EL CUERPO
guO sO dOdCan a OstudO (litterarum cupidi), LOsO Os prOs-
CrbOunavganCaaguda. ssOhadgOrdObOn, hayguOO-
vantarsO tOmpranO, s sOha dgOrdO ma, dOsCansar, y On O
CasOdOguO sOhubOraunOvstOObgadOa OvantarsOdOtO-
dasmanOras,vOvOradOrmrsO, snOsOhadgOrdOOnabsO-
utO, guardarun rOpOsOCOmpOtO, ynOOntrOgarsO na tra-
ba|O, naO|OrCCO,naOsnOgOCOs. 5OsabrpOramaana
guO sO Ost On buOn OstadO dO saud s a Orna Os prmOrO
Caray uOgOrO| za. OprmOrOndCaguO a dgOstn sO O-
vaaCabO, OOtrOguOyaOsthOCha. LuandOOstunOOCupa-
dOtOdOOdapOrOsnOgOCOs, hayguOrOsOrvarsnOmbargO
unpOCOdOtOmpOparaacuratio corporis. LOsO|OrCCOsguO
dObOrnpraCtCarsO sOn aOCturaOnvOzata, as armas, a
pOOta, aOarrOra, aCamnata, Ostatma Os ms vOnta|Osa
On un tOrrOnOguOnO sOaOntOramOntO sO, puOsas subdas
y ba| adas, a mprmr a CuOrpO mOvmOntOs varadOs, sOn
ms lavOrabOs, a mOnOs guO O OstadO dO dObdad sOa OX-
trOmO. La Camnata Os ms saudabO a arO brO guO ba|O
tOChadO, asO, s a CabOza puOdO sOpOrtarO, guO a a sOm-
bra, a asOmbradO OsmurOs y dO lOa|OguO a adO Os tO-
ChOs, OnnOarOCtaguOOnnOasnuOsa, OO|OrCCO rsO-
gudO dO una unCn ya sOa a sO, ya sOa |untO a luOgO, O
tambndOunbaO,pOrOOnunahabtaCnguO sOa OnOpO-
sbO ata, bOn umnada y OspaCOsa.
"
O manOra gOnOra, tOdOs OstOs tOmas dO a dOttCa ha-
ban sOgudO sOndO nOtabOmOntO COntnuOs dOsdO a pOCa
CsCa, Os prnCpOs gOnOraOs,yasOvO, sguOrOn sOndOOs
msmOs,CuandOmuChOluOrOndOsarrOadOs, dOtaadOsyal-
nadOs. rOpOnOnunOnmarCamOntOdOavdams aprOtadO
y sOCtandOpartOdOguOnOs guOranObsOrvarOsunaatOn-
Cn a CuOrpO ms COnstantOmOntO vgantO. Las OvOCaCO-
nOs dO su vda COtdana guO puOdOn OnCOntrarsO On as Car-
tas dO 5nOCa O On a COrrOspOndOnCa OntrO MarCO AurOO
y rOntn dan lO dO OsO mundO dO atOnCn a unO msmO y
aprOpOCuOrpO. ntOnslCaCn, muChO ms guOCambO ra-
dCa, CrOCmOntO dO a nguOtud y nO dOsCalCaCn dO
CuOrpO,mOdlCaCndOOsCaaOnOsOOmOntOssObrOOsguO
sOpOnOaatOnCn,ynOOtramanOradOpOrCbrsOaunOms-
mO COmO ndvduO lsCO.
8. Celso, Tratado de medicina (De medicina), 1, 2, p. 42.
GALENO 99
Ls OnOstOmarCOdOCOn |untOtanluOrtOmOntOmarCadOpOr
asOCtudhaCaOCuOrpO, a saud, OmOdOambOntOy as
CrCunstanCas dOndO a mOdCna pantOa a CuOstn dO Os
paCOrOs sOXuaOs. adO su naturaOza y dO sumOCansmO, a
dO suvaOrpOstvOynOgatvOparaOOrgansmO,adOrg-
mOn a guO COnvOnO sOmOtOrOs.
1 . GALENO
1 . LOs anss dO GaOnO a prOpstO dO as aphrodisia sO s-
tan On O ntOrOr dO a tOmtCa antgua dO as rOaCOnOs
OntrOmuOrtO,nmOrtadadyrOprOduCCn,para,COmOpa-
ra tOda una tradCn lOslCa, Os On a lata dO OtOrndad
dOndO sOarragananOCOsdaddO advsndO Os sOXOs, a
ntOnsdaddOsuatraCCnrOCprOCay apOsbdaddOagO-
nOraCn. 1a Os a OXpCaCn gOnOra guO da O tratadO De
la utilidad de las partes.
1 0
LanaturaOza, a haCOr su Obra, On-
COntrunObstCuOy COmO unanCOmpatbdadntrnsOCa
asutarOa. 5uprOOCupaCn, aguOOOnguOsOOslOrz(espou-
dase), Ora haCOr una Obra nmOrta, pOrO OsO, amatOraCOn
guO haCa Osa Obra nO O pOrmta, nO pOda COmpOnOr artO-
ras, nOrvOs, huOsOs, CarnOs,COnunmatOranCOrruptbO.
GaOnO sOaa On O COrazn msmO dO a Obra dOmrgCa
dOdemiourgema- unmtOntOrnOyCOmOunlraCasO,
dObdO a una nOvtabO nadOCuaCn OntrO a nmOrtadad
aguOapuntabaOprOyOCtOyaCOrruptbdaddOamatOra
utzada. El logos guOCOnstruyOOOrdOnnaturaOstunpOCO
OnamsmastuaCnguOOlundadOrdOCudadOs. stOpuOdO
OlOCtvamOntO rOunr a unOs hOmbrOs On una COmundad, a
Oua dOsaparOCOr-y pOr COnsguOntOr a suprdda- s
nO OnCuOntraamanOradO haCOrOX strOsaCudad ms a
dOamuOrtOdO susprmOrOsCudadanOs. LsnOCOsarOunmO-
dia para sObrOpasarOstadlCutadlundamOnta . LvOCabu-
arO dO LOsO Os a a vOz nsstOntO y sgnlCatvO. 5O trata
de OnCOntrarun auXO, dO dspOnOrun OXpOdOntO(boetheia),
9.
Sobre este tema, A. Rousselle acaba de publicar una importante obra,
Porneia. De [a maitrise du corps a Ia privation sensorielle.
1 0.
Galeno, De Ia utilidad de las partes, XIV, 2.
'
EL CUERPO
dO dOsCubrr un prOCOdmOntO (techni), dO utzar un CObO
(delear) paraasOgurara savaCny aprOtOCCndOaOspO-
CO. Lnuna paabra, sOnOCOstaagO ngOnOsO(sophisma). 1 1
A ln dO Ovar a buOn trmnO a COnsOCuOnCa gCa dO su
Obra, O dOmurgO, a COmpOnOr a Os sOrOsvvOsy darOsun
mOdO dO rOprOduCrsO, tuvO guO dspOnOr unaastuCa. una
astuCadO logos, guO prOsdO O mundO, para supOrar anO-
vtabOCOrruptbdaddOamatOradOaguO OsthOChOOsO
m smO mundO.
Lsa astuCa pOnO On| uOgO trOs OOmOntOs. UnOs rganOs,
On prmOr ugar, guO sOndadOs a tOdOs Os anmaOs y guO
srvOnparaalOCundaCn.UnaCapaCdaddO paCOrdOspus,
guOOsOXtraOrdnara ymuyvva. namOntO, On O ama,
OdOsOO(epi thymia) dOutzarOsOsrganOs-dOsOO sOrprOn-
dOntO O ndOCbO(arrheton). L sOlsma dO sOXO nO rOsdO
puOs smpOmOntO On una dspOsCn anatmCa sut y On
unOs mOCansmOsCudadOsamOntOdspuOstOs. COnsstO tam-
bn On suasOCaCn COn un paCOr y un dOsOO, Cuya luOrza
snguar Ost ms a nCusO dO as paabras. ara supO-
rar a nCOmpatbdad OntrO su prOyOCtO y as nOCOsdadOs
dO susmatOraOs, OsOprnCpOdOunaluOrza, dOunadyna
mis OXtraOrdnara, guO a naturaOza ha tOndO guO COOCar
On O CuOrpO y O ama dO sOr vvO.
5abdurapuOs dO prnCpO dOmrgCO guO, COnOCOndO
bOn a sustanCa dO su Obra y pOr COnsguOntO sus mtOs,
nvOntOstOmOCansmOdOOXCtaCn-OstOagu|ndOdO-
sOO. [GaOnO rOtOma agu a magOn tradCOna, aguOa COn
aguO sOmOtalOrzaavOOnCa nCOntrOada dO dOsOO.)
'
O
suOrtO guO, ba|O O OlOCtO dO OsO dardO, nCusO aguOOs On-
trO Os vvOs guO nO sOn CapaCOs dO COmprOndOr O guO Os O
Ob|OtvO dO anaturaOza On su sabdura-pOrguO sOn|vO-
nOs, pOrguO sOnpOCO razOnabOs(aphrona), pOrguO Ostn sn
razn (aloga)- suCOdO guO dO hOChO O rOazan.
'
' Or su v-
vaCdad, as aphrodisia srvOn a una razn guO aguOOs guO
a praCtCan nO tOnOn sguOra nOCOsdad dO COnOCOr.
2. La l sOOga dO Os aCtOs sOXuaOs On GaOnOOst tOdava
I I . Galeno, op. cit. , 2 y 3.
1 2 . Plat6n, Leyes, VI, 782e-783a.
1 3 . Galeno, op. cit. , XIV, 2.
GALENO
' '
marCadapOragunOs rasgOslundamOntaOsguOpOdamOsOn-
cOntrar On as tradCOnOs antOrOrOs.
Ln prmOr ugar O sOmOrl smO dOOsOsaCtOs OnO hOm-
brO y On amu|Or. GaOnO O apOya sObrO OprnCpO dO una
dOntdaddOaparatOanatmCOOnOsdOssOXOs.VOvOdhaCa
aluOraas partOs dOamu|Or, vOvOdy rOpOgadhaCa adOntrO
as dO hOmbrO, y as OnCOntrars OntOramOntO sOmO| antOs
unas y Otras.
'
5upOnO a Omsn dO OspOrma On a mu|Or
COmO On O hOmbrO, COna dlOrOnCa dO guO a OabOraCn
dOOsOhumOrOsmOnOspOrlOCtaOnamu|OrymOnOsaCabada.
OCuaOXpCa supapO mOnOrOn alOrmaCn dO Ombrn.
VOvOmOsaOnCOntrartambnOnGaOnOOmOdOO trad-
COna dO prOCOsOparOXstCO dO OXCrOCn guO atravOsaO
CuOrpO, OsaCudOy OagOta. 5nOmbargO, OamssguOha-
COdOOnOstrmnOsdO sulsOOgamOrOCOatOnCn. 1O-
nOOdObOOlOCtO dO gar, dO manOra muy aprOtada, Os mO-
CansmOsdOaCtO sOXuaCOnOCOn| untOdOOrgansmO, y a
msmOtOmpOdOhaCOrdOOOs un prOCOsO dOndO sOOnCuOn-
tra mpCada a saud dO ndvduO, On tma nstanCa su
vda msma. A avOzguOO nsOrtaOn una tramal sOgCa
COntnuay dOnsa, OCargadOunaatapOtOnCadaddOpOgrO.
LstO aparOCO muyCaramOntOOnOguOpOdramOsHamar
unalsOOgzaCn dOdOsOOydOpaCOr. LCaptuO9 dO
brOXIV De Ia utilidad de las partes pantOa aprOgunta. Or
gu un gOCO muy vvO OstgadO a usO dO as partOs gOnta-
Os OOntrada, GaOnO rOChaza a dOa dO guO avOOnCa
dO dOsOO y a ntOnsdad pudOsOn habOr sdO smpOmOntO
asOCadas pOravOuntad dO Os dOsOs CrOadOrOs a aCtO sO-
Xua, COmOun mOtvO sugOrdO a OshOmbrOsparaOmpu|ar-
Os aOsOaCtO.GaOnOnOnOgaguOOpOdOrdOmrgCOhaya
hOChOasCOsasdOtamanOraguOhayaOsavvaCdadguOnOs
arrastra. guOrO dOcr guO nO ha sdO aadda a ama COmO
unsupOmOntO, snOguO OstpOras buOnas nsCrtaamanO-
ra dO COnsOCuOnca On Os mOCansmOs dO CuOrpO. OsOO y
paCOr sOn d rOCtamOntO Os OlOCtOs dO dspOsCOnOs anat
mCasy dO Os prOCOsOslsCOs. La Causa lna -guOOsa sO-
CuOnCadOasgOnOraCOnOs-sOpOrsguOatravs dOunaCau-
samatOra y un arrOgO OrgnCO. 5 OsO dOsOO, s OsO gOCO
OXstOnOn Os anmaOs, nO Os sOpOrguO Os dOsOs CrOadO-
1 4. /bid. , XIV, 6.
'
EL CUERPO
rOs dO hOmbrOgu sOrOnnsprarOsunvOOntOdOsOOdOaC-
tOvOnrOO, O garaunCumpmOntOunvvOgOCO, snOpOr-
guO dspusOrOn a matOra y Os rganOs para ObtOnOr OsOs
rOsutadOs.
'
L dOsOOnO Osun smpOmOvmOntOdOama,
nOpaCOrunarOCOmpOnsaguOvOnOpOraaddura.5OnOs
OlOCtOs dO a prOsn y dO a sbta OXpusn. Ln OsO mOCa-
nsmOGaOnOvOvarOslaCtOrOsdOpaCOr. LstOnprmOru-
gar aaCumuaCn dO un humOr Cuya naturaOza Os ta guO
prOvOCa,adOndO sOamasa, sOnsaCOnOsvvas. OpOraagO
parOCdO a OguO suCOdO a mOnudO a COnsOCuOnCa dO ama-
samOntO subCutnOO dO un humOr mOrdCantO, CuyO mOv-
mOntOOXCtaun COsguOOy unaCOmOznagradabO.
'
Hay
guO tOnOr OnCuOnta tambnOCaOr guOOspartCuarmOntO
vvO On a partO nlOrOr, y snguarmOntO On a mtad dOrO-
Cha a Causa dO a prOXmdad dO hgadO y dO a mutpC-
dad dO Os vasOs guO saOn dO . Lsta dsmOtra On O CaOr
OXpCa guO Os nOs sOlOrmOnms bOn On a matrz dOrO-
Cha y as nas On a zguOrda. ' ' LXpCa tambn guO as
partOsdOrOChassOanmslCmOntOasOntOdOpaCOrn tOn-
sO. OtOdas manOras, anaturaOzahadadOaOsrganOs dO
Osa rOgnunasOnsbdadpartCuar-sOnsbdadmuChO
ms grandO guO a dO a pO, a pOsar dO a dOntdad dO as
lunCOnOs. namOntO,OhumOrmuChOmstOnuOguOvOnO
dO Os CuOrpOs ganduOsOs guO GaOnO ama parastatOs
COnsttuyOOtrOlaCtOrmatOradOpaCOr. OstO humOr, a m-
prOgnaraspartOs mpCadas OnOaCtOsOXua, ashaCOms
lOXbOs y atza O paCOr guO OXpOrmOntan. Hay puOs tOda
una d spOsCn anatmCay tOdO un arrOgOlsOgCOguO
nsCrbOn On O CuOrpO y On sus mOCansmOs prOpOs a pa-
COr COn su OXCOsvO vgOr (hyperoche tes hedones) COntra a
Cua nO pOdOmOs nada. Os amechanos. ' B
OrO s alOrmaCn dO paCOr guOda as bOn anCada y
bOnOCazada,nO pOr OOOs mOnOsCOrtOguOO aCtO sOXua
mpCa, pOrOsOOmOntOsguOpOnOOn| uOgOyasCOnsOCuOn-
Cas guO aCarrOa, a CuOrpO OntOrO. GaOnO nOCOnsdOra, CO-
mO O autOr hpOCrtCO dO De generatione, guO O OspOrma
1 5. Ibid. , XIV, 9.
1 6. Loc. cit.
1 7. Ibid. , XIV, 7.
1 8. Ibid. , XIV, 9.
GALENO
'
'
sO lOrmO pOr agtaCn a partr dO a sangrO, nO pOnsa tam-
pOCO, COmOAr sttOOs, guOCOnsttuyaO tmOOstadOdOa
dgOstn. KOCOnOCO On a rOunn dO dOs OOmOntOs. pOr
una partO O prOduCtO dO COrta COCCn dO a sangrO guO
sOOlOCtaOnassnuOsdadOsdOOsCanaOsOspOrmtCOs[Os
Osa Onta OabOraCn aguO O da prOgrOsvamOntO su COOr
y suCOnsstOnCa),y pOrOtrapartO, aprOsOnCadOpnOuma.
stOOsOguOhnChaOsrganOs sOXuaOs, OguOtratadOhur
vOOntamOntO luOra dO CuOrpO y O guO sO OsCapa On O Os-
pOrmaOnOmOmOntOdOaOyaCuaCn.AhOrabOn,OsOpneu
ma Os On O abOrntO COmpO|O dO COrObrO dOndO sO lOrma.
L aCtO sOXua, CuandO sO prOduCO y sustraO as OspOrma y
pnOuma, aCta sObrO a gran mOCnCa dO CuOrpO dOndO tO-
dOs OsOOmOntOsOstn gadOs COmOOnunCOrO. Y Cuan-
dO, a rOsutas dO OXCOsOs vOnrOOs, tOdO O OspOrma ha sdO
OvaCuadO, Os tOstCuOs atraOn dO as vOnas supOrpuOstastOdO
O guO COntOnOn dO gudO sOmna . ahOra bOn, OsO gudO
sOOnCuOntraOn Oas sOOnpOguOasCantdadOs, mOzCadO
a a sangrO ba|O lOrma dO rOCO. Osas vOnas prvadas vO-
OntamOntO dO OsO gudO pOr Os tOstCuOs guO tOnOn una
aCCn ms OnrgCa guO Oas OatraOna suvOz dO as vOnas
stuadas pOr OnCma dO Oas, stas dO nuOvO dO as guO vO-
nOndOspus, y stas tmasdOasguO Os sOnCOntguas, Os-
tO mOvmOntO dO atraCCn nO COsa antOs dO guO OsO trans-
pOrtOsOhayaprOpagadOa tOdas aspartOs dO CuOrpO. Y s
OsO gastO sO prOOnga, O CuOrpO nO guOda smpOmOntO pr-
vadOdO sugudO sOmna, sOn tOdas aspartOs dO anma
as guO sO OnCuOntran OspOadas dO su sOpO vta .
'
3. 5O puOdO COmprOndOr, a partrdO OstO, O haz dO as rOa-
COnOs guO sO OstabOCOn On O pOnsamOntO dO GaOnO OntrO
OaCtOsOXuayOslOnmOnOsdOaOpOpsaydOasCOnvu-
sOnOs. rOaCOnOs dOparOntOsCO,dOanaOgaydOCausadad.
LaCtO sOXua lOrmapartO, pOr sumOCansmO, dO agran
lamadOasCOnvusOnOsdOasguOOtratadODe los lugares
afectados da a tOOra.
ArO-
tOOadOsCrbOargamOntOOnOs Signos de las enfermedades
cr6nicas COmO O agOtamOntO dO Os prnCpOs vtaOs, COn
sustrOsOlOCtOsOnOdObtamOntOgOnOra,OOnvO|OCmOntO
prOCOz y a lOmnzaCn dO CuOrpO. LOs |vOnOs ataCadOs
dO OstaOnlOrmOdadOvanOntOdOOhbltOdOCuOrpOam-
prOntadOaCaduCdadydOavO|Oz, sOvuOvOnlO|Os,snluOr-
za, snvaOr, OntumOCdOs, OstpdOs, dOrrOngadOs, OnCOrva-
dOs, nCapaCOs dO haCOr nada, COn atOzpda, alOmnadOs,
snapOttO, snCaOr, COnOs mOmbrOspOsadOs, as pOrnas
Ordas, adObdadOXtrOma, OnunapaabraCastOtamOntO
CaduCOs. LstaOnlOrmOdadOs nCusOOnagunOs un OnCam-
namOntOhaCa a parss, CmO pOdra OnOlOCtOnO guO-
dar alOCtada apOtOnCanOrvOsa, s anaturaOzaOstdOb-
tada On O prnCpO rOgOnOratvO y On as luOntOs msmas
dO avda uOs Os una smOntOvvlCantO aguOnOs haCO
vrOs, vaOrOsOs, OnOs dO luOgO, pOudOs, rObustOs, a guO
da un tOnO gravO a nuOstra vOz y nOs haCO CapaCtadOs para
pOnsary aCtuarCOn vgOr. taOs sOn Os hOmbrOs guO han a-
CanzadO apubOrtad. AguOOs On CambO On guOnOs OsO hu-
mOr vvlCantO Ost ausOntO sOn arrugadOs, dbOs, dO vOz
dOgada, sn barba, sn pOOs y parOCdOs a mu|OrOs. '
'
LOn
a gOnOrrOa, Os avrdad, Os O prnCpO dO vda O guO sO
vaatravsdOsOXO. OdOndOOsrasgOsguOsOsubrayantra-
dCOnamOntOaprOpstOdOOa. Ls unaOnlOrmOdadvOrgOn-
zOsa. sn duda pOrguO Os nduCda a mOnudO pOr O OXCOsO
CuanttatvOdOasprCtCas sOXuaOs,pOrOtambnOn sms-
mapOrOaspOCtOdO dOsvrzaCnguOprOduCO. LsunaOn-
lOrmOdadguOCOnduCOlatamOntOaamuOrtO,LOsOdOCaguO
On pOCOtOmpOhaCOpOrOCOra OnlOrmO dO COnsunCn.' Ls
unaOnlOrmOdadlnamOntOguO OspOgrOsanOsmpOmOntO
paraO ndvduO, snO sOgn ArOtOOpara su dOsCOndOnCa. ''
30. Ibid. , VI, 7.
3 1 . Areteo, De los signos de las enfermedades cr6nicas, II, 5 (pp. 1 63- 1 65
de Ia trad. francesa).
32. Celso, De artibus, VI, 28.
33. Areteo, De Ia cura de las enfermedades cr6nicas, I I , 5 ( p. 408 de Ia trad.
francesa).
1 1 0
EL CUERPO
2. Mas aa dO a OslOra prOpa dO su patOOga, Os aCtOs sO-
XuaOs sOnCOOCadOspOramOdCnadO OsdOsprmOrOs s-
gOs On aOnCruC| ada dO unapatOgOnaCOmpO| a. Orun a-
dO OsaCtOssOXuaOs sOnsusCOptbOs dOvOrsOalOCtadOs, On
sudOsarrOOy suaCabamOntOCOnvOnOntO,pOrtOdaunaprO-
lusn dO laCtOrOs dvOrsOs. Ost O tOmpOramOntO dO Os n-
dvduOs, OstOCma, OmOmOntOdO da, Ostn Os amOn-
tOs guO sO han ngOrdO, su Cadad y su cantdad. 5On tan
lrgOs guO a mOnOr dOsvaCn, a mOnOr OnlOrmOdad CO-
rrO O rOsgO dO pOrturbarOs. LOmO dCO GaOnO, para usar
dOOspaCOrOssOXuaOshabraguOOnCOntrarsOOnunOstadO
OXaCtamOntOmOdO,OnOpuntOCOrOOnCOrtOmOdOdOtOdas
asvaraCOnOsOrganCas pOsbOs. guardarsOdOadOmasa
y dO a OXgdad, Ovtar alatga, a ndgOstn y tOdO O
guO, pOrOdOms,pOdrasOrsOspOChOsO paraOhOmbrO On
O guO haCO a su saud. '
OrOs asaphrodisia COnsttuyOnunaaCtvdadtanlrg
y prOCara, tOnOn On CambO una nluOnCa COnsdOrabO y
muy OXtOndda sObrO tOdO O OrgansmO. La sta dO Os ma-
Os, maOstarOsy OnlOrmOdadOsguO puOdOn sOr OngOndradOs
pOrOs paCOrOs sOXuaOs ssOCOmOtOuna dOsvaCn, yasOa
a prOpstO dO mOmOntO, ya sOaOn rOaCnCOn a mOsura,
Os prCtCamOntO abOrta. NO Os dlC -dCO GaOnO- rO-
COnOCOrguOasrOaCOnOssOXuaOssOnlatgantOsparaOpO-
ChO, O pumn, a CabOza y Os nOrvOs. '
KulO prOpOnOunataba dOndO sOyuXtapOnOn, COmO OlOC-
tOs dO un abusO dO as rOaCOnOs sOXuaOs, as pOrturbaCO-
nOs dO dgOstn, O dObtamOntO dO a vsta y dO OdO, a
dObdadgOnOra dO OsrganOsdOOs sOntdOsy aprdda
dO a mOmOra, Os tOmbOrOs COnvu svOs, Os dOOrOs On
as artCuaCOnOs, apunzadadO COstadO, as altas On abO-
Ca, Os dOOrOs dO muOas, a nlamaCn dO agarganta, Os
OsputOs dO sangrO, as OnlOrmOdadOs dO avO|gay dc rn.
LsaprOpstOdOah stOraCOmOGaOnOsOtOpaCOnaOb|O-
Cn dO Os guO nO puOdOn CrOOr guO unOs sntOmas tan nu-
mOrOsOs, tan OXtOnddOs y tan vOOntOs puOdan dObOrsOa a
rOtOnCn y a a atOraCn dO una pOguOa Cantdad dO hu-
34. Galeno, en Oribasio, Livres incertains, VIII (t. III, p. 1 1 0).
35. Ibid. , p. 1 09.
36. Rufo de Efeso, Fragmentos, extraidos de Aecio (Cuvres, p. 3 1 8).
, SON BUENOS, SON MALOS? 1 1 1
pOr, guO sOguOda OnOCuOrpO a COnsOCuOnCadO asuspOn-
sn dO as rOaCOnOs sOXuaOs. A O Cua GaOnO rOspOndO,
cOmparandOOspOdOrOsnOCvOsdOOspOrmaCOrrOmpdOCOn
Os dO OsOs vOnOnOs vOOntOs guO puOdOn ObsOrvarsO On a
naturaOza. a rOsutas dO una pCadura dO agunaaraavO-
nOnOsa, sOvO a tOdO O CuOrpO pOnOrsO OnlOrmO aunguO una
pOguOa Cantdad dOvOnOnOhaya pOnOtradO pOruna pOguO-
smaabOrtura. LOlOCtOprOduCdOpOrOaaCrnOstOda-
va ms asOmbrOsO, puOs Os sntOmas ms vOOntOs sO dO-
carandOnmOdatO, sn OmbargO, O guOanzaCuandOpCa
OsOmuypOCaCOsaOabsOutamOntOnada,puOsOagu|nnO
parOCO pOrlOradO, OtOrpOdOdOmar OstambnunO| OmpO
dOhOChO dO guO unapOguOaCantdaddO sustanCapuOdO
prOduCrgrandOsatOraCOnOspOrOOlOCtOdOsOOCOntaCtO.
Y GaOnO COnCuyO. 5sOCOnCOdOpuOs guOunas alOCCOnOs
taOsCOmOasguOrOsutandO aadmnstraCndOunvOnO-
nO sOapOdOrandO nOsOtrOstOmandOnaCmOntO On nuOstrO
prOpOCuOrpO, nO tOnOnada dO asOmbrOsO guO un OspOrma
vCadO, rOtOndO y COrrOmpdO prOduzCa sntOmas lastdO-
sOs OnCuOrpOs prOdspuOstOs a vOrsO ataCadOs pOr OnlOrmO-
dadOs. ' LOs rganOs, Os humOrOs y Os aCtOs sOXuaOs COns-
ttuyOn a a vOz una supOrlCO rOCOptOra y partCuarmOntO
sOnsbOatOdOOguOpuOdOpOrturbaraOrgansmO,y unlO-
cO muy pOdOrOsO, muy aCtvO para nduCr a travs dO tOdO
O CuOrpO una arga sOrO dO sntOmas pOmOrlOs.
3. LaaCtvdadsOXua sOOnCuOntraOnOprnCpOdOOlOCtOs
tOraputCOsOmsmO guO dO COnsOCuOnCas patOgCas. 5u
ambvaOnCahaCOguO sOaOnCOrtOsCasOssusCOptbOdOCu
, rar, OnOtrOs pOr O COntrarO Os dO ta
_
aturaOza COmO para
nduCr OnlOrmOdadOs, pOrO nO sOmprO Os lC dOtOrmnar
OudOOsdOsOlOCtOspOdrtOnOr. asuntOdOtOmpOramOntO
ndvdua, asuntO tambn dO CrCunstanCas partCuarOs y
dO OstadOtranstOrO dO CuOrpO. 5OadmtOOngOnOra aOC-
On hpOCrtCa dO guO O COtO Os OXCOOntO COntra as On-
lOrmOdadOsguOdOpOndOndOaptuta, KulOCOmOnta. Mu-
OhOs ndvduOs maCOntOs a rOsutas dO una OnlOrmOdad sO
rOstauranpOrmOdOdOOstaprCtCa. AgunOsgananCOnOa
37.
Galeno, De los lugares afectados, VI, 5.
1 1 2
EL CUERPO
una rOspraCn lC, dO dlCutOsa guO Ora, OtrOs O gustO
dOamOntOguOhabanpOrddO,OtrOsanaCOsaCndOas
pOuCOnOsnOCturnasCOntraras. '"
rOstatambna a Ova-
CuaCn dO OspOrma OlOCtOs pOstvOs sObrO O ama CuandO
sta Ost turbaday nOCOsta, a amanOradOCuOrpO, purgar-
sOdOguOOOstOrba. OCOtOdspaasdOas l|asy suavza
asrasvOOntas,pOrOsOnOOXstOrOmOdOtanOmnOntOmOn-
tO t COntra amOanCOay am santrOpa. GaOnO atrbu-
yO tambn a as rOaCOnOs sOXuaOs numOrOsOs OlOCtOs Cu-
ratvOs, tantOsObrOOamaCOmOsObrOOCuOrpO. OstO aCtO
prOdspOnO O amaa atrangudad, OvaOnOlOCtOahOm-
brO mOanCCO y lurOsO a un OstadO ms sOnsatO, y On un
ndvduOOnamOradOdObtaOardOrdOmasadOnmOdOra-
dO, nCusOCuandO OsO hOmbrO tOnO rOaCOnOsCOn Otra mu-
|Or, adOms, OsanmaOsguOsOnlOrOCOsCuandOhanpardO
sOsuavzandOspusdOCOtO, OnCuantOa suOlCaCasObrO
O CuOrpO, GaOnOvO una pruObadO su aCCnOn OhOChO dO
guO, unavOzaparOCdaaprCtCasOXua,OmuChaChO sOvuO-
vO vOudO, grandO, vr , mOntras guO antOs Ora COtrnO,
pOguOO y lOmOnnO. '
OrOGaOnOsubrayatambnOsOlOCtOsOpuOstOsguO as
rOaCOnOssOXuaOspuOdOntOnOrsOgnasCOndCOnOsOnguO
sOOnCuOntraOsu|OtO. OCOtOOvaaCOmOdOadObdad
aaguOOsCuyasluOrzas sOnpOCOCOnsdOrabOs,mOntrasguO
aguOOs Cuyas luOrzas Ostn ntaCtas y guO Ostn OnlOrmOs
pOrOOlOCtO dO a ptuta nO sOvOrn OnmOdO agunO abat-
dOs pOr, dO mOmOntO CaOntaa as gOntOs dbOs, pOrO
asOnlradOspus COnsdOrabOmOntO, O tambn, mOntras
guO agunOs dOsdO su|uvOntudguOdandbOs dOspus dO
COtO, OtrOs, s nOusan dO habtuamOntO, tOnOn aCabOza
pOsada, sOnprOsadO ansOdady dO lObrO, pOrdOnO apOttO
y dgOrOn mOnOs bOn.
L
aparcamcntOscXuanOpOdrapucstcncra susO|Osuna|us-
tlCaCn natura cn a saud dc Os ndvduOs, sOaOb-
gaCndcmantcncragncrOhumanOhaCcncCcsarasuprC-
tCa, cs a cyCOmndcanaturacza agucampOnc, ms
guc c rgmcn pcrsOna.
LarOgucaabstcnCnscXuanOscCOnsdcraCOmOundc-
bcr, n c aCtO scXua sc rcprcscntaCOmO un ma . crO scvc
bcn CmO, cn c dcsarrOOdc Os tcmas guc cranyacXpC-
tamcntc lOrmuadOs pOrc pcnsamcntO mdCOy lOslCO
dc sgO IV, sc ha prOduCdO Ccrta nlcXn. nsstcnCa cn
aambgcdaddc OsclcCtOsdcaaCtvdadscXua, cXtcnsn
dc as COrrcaCOncs guc sc c rcCOnOCcn a travs dc tOdO c
OrgansmO, aCcntuaCn dc su prOpa lragdad y dc su pO-
dcrpatOgnCO, vaOrzaCn dcasCOnduCtasdcabstncnCa,
y csO para Os dOs scXOs. LOs pcgrOs dc a prCtCa scXua
cran pcrCbdOs antguamcntc dc adO dc a vOcnCa nvO-
untaray dcdcsplarrOnCOnsdcradO, scOsdcsCrbcahO-
ra ms bcn COmO clcCtO dc una lragdad gcncra dc Cucr-
pO humanO y dc su lunCOnamcntO.
5c COmprcndc, cn cstas COndCOncs, a mpOrtanCa guc
pucdc tOmar c rgmcn dc as aphrodisia cn a gcrcnCa dc
avda pcrsOna . KulO tcnc sObrc cstc partCuaruna cXprc-
sn nOtabc, guc cnaza dc mancra muy cXpCta c pcgrO
dcaprCtCa scXuay cprnCpOlundamcntadcanguc-
tud dc unO msmO. AgucOs guc sc cntrcgan a as rcaCO-
ncs scXuacsy sObrc tOdO Osguc sccntrcgana cas snmu-
Cha COnsdcraCn dcbcn Cudarsc a s m smOs dc mancra
muChO ms rgurOsa guc Os dcms, a ln dc guc, pOncndO
suCucrpOcnamc|OrCOndCn pOsbc, rcscntanmcnOsOs
clcCtOs nOCvOs dc csas rcaCOncs (he ek ton aphrodision
blabe).
EL CUERO
as Cuestiones de mesa, 73 aCucstn dc mOmcntO cst ga-
daa adc Os c|crCCOs, dcas COmdas ydcadgcstn. Ms
vac nO haCcrprcCcdcr as rcaCOncs scXuacs dc c|crCCOs
dcmasadOvOcntOs, gucdcsvanhaCaOtraspartcsdcCucr-
pO Os rcCursOsgucncCcsta,nvcrsamcntc,dcspusdcamOr,
Os baOs y as lrCCOncsrcparadOrcsscrcCOmcndan. NOcs
bucnO usar dc as aphrodisia antcs dc aCOmda, CuandO sc
cst hambrcntO, pucs c aCtO cn csas COndCOncs nO Cansa
pcrOpcrdc lucrza. crO, pOrOtrapartc, hayguccvtaras
COmdas COpOsasy OscXCcsOs dcbcbda. LmOmcntO dc a
dgcstncsscmprcnOCvO. HcagupOrgucCOtOcnmc-
dO dc a nOChc cs cngaOsO, pOrguc cntOnCcs Os amcntOs
nOcstntOdavacabOradOs, OmsmOsuCcdcCOncCOtOguc
scc|crCcamcdamaana, pOrgucpOdrasuCcdcrguchubc-
ra tOdava amcntOs ma dgcrdOs cn c cstmagOy pOrguc
tOdas as supcrludadcs nO han sdO tOdava cvaCuadas pOr
a Orna y as hcCcs. c ta mOdO guc a ln dc Cucntas cs
dcspusdcunaCOmda mOdcradayantcsdcdOrmr-Ocvcn-
tuamcntc antcs dc a scsta- CuandO c mOmcntO dc as rc-
aCOncs scXuacs scr mslavOrabc,y, scgn KulO, anatu-
racza msma ha ndCadO su prclcrcnCa pOr cstc nstantc
dandOcntOnCcsaCucrpOsu mslucrtccXCtaCn. OrO dc-
ms, sscgucrctcncrnOs, COnvcncgucchOmbrcsc cn-
trcguc a Os cnaCcs scXuacs dcspus dc habcrCOmdO bcn
ybcbdObcn,mcntrasgucamu|crdcbcscgurunrgmcn
mcnOs lOrtlCantc, cs prcCsO cn clcCtO guc c unO d y a
Otra rcCba. GacnO cs dc a msma Opnn. rcCOmcnda
csc mOmcntO cn guc sc va unO a dOrmr, dcspus dc habcr
tOmadO una COmda sda pcrO guc nO nCOmOdc. as Os
amcntOs sOn sulCcntcsparaamcntar ylOrtacCcrcCucr-
pO, y c sucOpcrmtc rcparar a latga, adcms, cs c mc|Or
mOmcntOparatcncrnOspOrgucamu|crrctcncmc|Orc
cspcrma a dOrm r, lnamcntc, cs cn clcCtO haCa csahOra
haCa a guc anaturacza ndCa dc pOr s su prclcrcnCa a
susCtar cntOnCcs c dcscO.
ca
daunO dc Os dOs scXOsy atracrOhaCacOtrO.Nadascra
pucsmsCOntrarOaanaturacza,nadamsnOCvOgucguc-
r
cr haCcrcsCapar as aphrodisia dc a lucrza natura dc dc-
scO, nunCahaygucntcntar,pOrvOuntaddcdspaCnOpa-
racngaara agOtamcntOdcacdad, lOrzara anaturacza.
MO tcncrrcaCOncsscXuacs aneu epi thyrein, sn scntrdc-
scO. ta cscCOnsc|OdcKulOcnctratadODe la sati riasis. c-
rOcscdcscO tcnc dOs Caras. aparcCccnc CucrpO y aparcCc
cn c ama. Y cs cn su cXaCta COrrcaCn dOndc sc sta c
prObcmadc rgmcn. HayguchaCcrdctamancraguc,agu
y a, sus mOvmcntOs cstn COOrdcnadOs y a|ustadOs tan
cXaCtamcntcCOmO sca pOsbc. KulOtcncuna lrmua nOta-
bc. LOmc|OrcsgucchOmbrc scda as rcaCOncs scXua-
cs CuandO cst aprcmadOa msmO tcmpOpOrc dcscO dc
ama y pOr a ncCcsdad dc CucrpO.
" '
5uCcdc guc csaCOrrcaCn natura sc vca COmprOmctda
a Causa dc CucrpO msmO. Lstc sc arrcbata cn CcrtO mOdO
sOO. Nadacn c ama COrrcspOndc a sucXCtaCn. 5ccntrc-
ga a unacspcCcdc dcscnCadcnamcntOpurO. LaCtO scXua
scvucvccntOnCcscntcramcntc parOXstCO, COmOdCcKu-
lO.
"
A csa msma cXCtaCn puramcntc lsCa cs a a guc c
msmO KulOparcCcrclcrrscCuandOaudc a Oshorrai guc
aCOmpaana Os sgnOsanunCadOrcsdcamanaOdcacp-
cpsa.
"' Ls tambn ca a guc sc prOduCc, pcrO ba|O Otra
lOrma, cn asatrassO cnagOnOrrca. OsrganOs scXuacs
sc nlaman sOOs, cn aprmcradc csas cnlcrmcdadcs, y cn
a Otra, sn aCtO, sn magcn nOCturna, una prOlusn dc s-
mcntc sacCOn abundanCa, c cnlcrmO, arrastradO pOr a
mcCnCacnOgucCdadcsuCucrpO,scagOtaypcrcCcdcCOn-
sunCn a CabO dc agn tcmpO.
"
`
crO c ama, nvcrsamcntc, pucdc csCapar dc as lOrmas
y dc Os mtcs dc dcscO guc sc manlcsta cn c CucrpO. L
trmnO guc KulOy GacnO utzan para dcsgnar cstc cXCc-
sOOs sgnlCatvO. csdoxa. Lama, cnugardcnOdrgrsu
atcnCn snO a as ncCcsdadcs y aprcmOs dc su CucrpO, sc
dc| a arrastrarpOr rcprcscntaCOncs guccsOnprOpasyguc
8 1 . Rufo de Efeso, en Oribasio, VI (t. I, p. 549).
82. Rufo de Efeso (Cuvres, p. 75).
83. Rufo de Efeso, en Oribasio, VI (t. I, p. 549).
84. Cel so, Tratado de medicina, IV, 28.
1 28
EL CUERPO
nO tcncn nnguna COrrcspOndcnCa cn c OrgansmO. Kcprc-
scntaCOncsvanas yvaCas(kenai). As COmOc CucrpO nOdc-
bcabaanzarsc sn cCOrrcatvOdcun dcscO cnc ama, sta
nO dcbc rms adc OguccXgccCucrpOy dc OgucdC-
tan susncCcsdadcs. crO, cn c prmcrCasO, sctratadcuna
cnlcrmcdadgucCcrtOsrcmcdOspOdrntavczCOrrcgr,cn
c sCgundO, cs sObrc tOdOun rgmcn mOra O guc COnvcnc
apCarsc a unO msmO. KulO prOpOnc a lrmua. sOmctcr
c ama y haCcra ObcdcCcr a CucrpO.
EL CUERPO
bcn guc dc cspadas. . .
"
Lntrc as mgcncs guc han dc
cvtarsc,hayguc COOCar agucasguc sugcrcn a cCtura, c
CantO, amsCay adanzaygucvcncnanscrtarsccnccs-
prtu sn guc nada cs COrrcspOnda cn as ncCcsdadcs dc
CucrpO. GacnOpudOObscrvaraslcnmcnOsdcsatrasscn
su| ctOs guc nO apartan adca dc Os paCcrcs vcnrcOs, CO-
mOhaCcn as pcrsOnasnaturamcntcCastasyguchanpraCt-
CadO muChO tcmpO scmc| antc COntncnCa, snO guc cgan
pOr c COntrarO a rcprcscntarsc csOs paCcrcs a rcsutas dc
cspcCtCuOs CapaCcs dc cXCtarOs O pOrguc Os rcCucrdan.
La dtcss guc alcCta a pcnc cn csOs ndvduOs cs cntcra-
mcntcCOntraraa agucscdcCaracnasgcntcsCuyOcsprtu
n sgucrahaCOnCcbdO adca dc Os paCcrcs vcnrcOs.
Ls prcCsamcntccncsarcaCncntrca ObgaCndcCasar-
sc y a COyuntura dOndc sc scaaba a dlcrcnCa cntrc Os
cstOCOs y Os cpCrcOs, para stOs, a nadc pOda pcdrscc
guc scCasara,savOCrCunstanCasgucpudcscnhaCcrdcsca
1 0. Epicteto, Conversaciones, 111, 7, 1 9-20.
1 1 . Ibid. , 26.
1 2. Ibid. , 28.
1 3. Ibid. , 36.
14. Hierocles, en Estobeo, Florilegio, 22.
1 46 LA MUJER
bc csa lOrma dc unn, para Os prmcrOs, sO Ccrtas Cr-
CunstanCaspartCuarcspOdan suspcndcr una ObgaCn a
a guc cn prnCpO nO pOdra unO hurtarsc.
LntrccsasCrCunstanCas, hayunaguclucdurantcmuChO
tcmpO Ob|ctO dc dsCusn. cra a ccCCn dc a cXstcnCa
lOslCa.QuccmatrmOnOdclsOlOhayasdO, dcsdca
cdadCsCa, un tcmadc dcbatc pucdc cXpCarscpOrvaras
razOncs. ahctcrOgcncdaddccsctpOdcvdacnrcaCnCOn
asOtraslOrmasdccXstcnCa,OtambnanCOmpatbdad
cntrc c Ob|ctvO dc lsOlO [c CudadO dc su prOpa ama,
c dOmnO dc sus pasOncs, a bsgucda dc a trangudad
dccsprtu)y OgucscdcsCrbctradCOnamcntcCOmOaag-
taCny as Cutas dcavdamatrmOna. Lnrcsumcn, parc-
Ca dlCCOnCarccstOCaraCtcrstCO dc avda lOsl-
Cay ascXgcnCasdcunmatrmOnOdclndOsObrctOdOpOr
susCargas. OstcXtOsmpOrtantcs mucstransncmbargOuna
mancraCOmpctamcntc dlcrcntc nO sO dc rcsOvcradl-
Cutad, snO dc pantcar Os datOs msmOs dc prObcma.
MusOnOcscautOrdcmsantguO. Ln, c daavucta
a aCucstn dc una nCOmpatbdadprCtCacntrc avda
dcmatrmOnOy acXstcnCalOslCay csusttuycaalr-
maCn dc un azO dc pcrtcncnCa cscnCa cntrc a una y a
Otra.
'
QucngucrascrlsOlO, dCc, dcbcCasarsc. LO dcbc
pOrgucalunCnprmcradcalOsOlacspcrmtrvvradc-
CundOscaanaturaczay CumpcndO tOdOsOsdcbcrcs guc
scdcsprcndcndccsanaturacza, tOmapOrmacstrO y gua
OgucCOnvcncascrhumanOdcCOnlOrmdadCOnanatura-
cza. crO Odcbctambn ms an guc CuagucrOtrO, pucs
c papc dc lsOlO nO cs smpcmOntcvvr scgn a razn,
dcbc scr para tOdOs Os dcms un c|cmpO dc csavda razO-
nabcy un macstrO guc COnduCc a ca. L lsOlO nOpOdra
scr nlcrOr a agucOs a gucncs dcbc aCOnsc| ar y guar. 5
sccsCabucradcmatrmOnO, scmOstraranlcrOra tOdOs
agucOsguc,ObcdcCcndOaarazny sgucndOa anatura-
cza,praCtCan, pOrprcOCupaCndccOsmsmOsydc Os dc-
ms, avdamatrmOna . Lsta, c|OsdcscrnCOmpatbcCOn
a lOsOla, COnsttuyc para ca una ObgaCn rcdObada.
COnrcspcCtOaunOmsmO,cscdcbcrdcdara aprOpacXs
tcnCa una lOrma unvcrsamcntc vda, COn rcspcCtO a Os
1 5 . Musonio Rufo, Reliquiae, XIV (p. 70).
EL LAZO CONYUGAL
'
c matrmOnO
ydcsusnCOnvcncntcs, LpCtctOtrazapOrOtrapartcunCua-
drO lamar. LOnCucrda, cn suvcrbOsdadtrva COn Oguc
schabadChOdurantctantOtcmpOdcasCutasdcmatr-
mOnO guc pcrturban a amay apartan dc a rclcXn, Ca-
sadO, sc vc unO sOmctdO a dcbcrcs prvadOs. hay guc Ca-
cntarc agua dc a Oa, aCOmpaar a Os nOs a acsCuca,
haCcr lavOrcs a sucgrO, prOpOrCOnara a mu|cr a ana, c
aCctc,un|crgny unacsCuda. ' Aprmcravsta, nO sctra-
ta snO dc a arga sta dc as ObgaCOncs guc cstOrban a
sabO y c mpdcn OCuparsc dc s msmO. crO a raznpOr
aguccCnCOdcadcbc, scgnLpCtctO, rcnunCaraCasar-
sc, nO cs a vOuntad dc rcscrvar sus CudadOs a s msmO y
sO a s msmO, cs pOr c COntrarO dcbdO a guc tcnc pOr
msnOCuparscdcOshumanOs, vcarpOrcOs, scrsucvcr-
gcta, cs pOrguc a a mancra dc un mdCO, dcbc haCcr su
gray paparcpusOdc tOdO cmundO,
' "
rctcndOpOr as
Cargas dc una Casa[nCusOy aCasO sObrc tOdOdc cschOgar
pObrcgucdcsCrbcLpCtctO),nOtcndracOCOparadcdCarsc
a unatarcaguccngObaa ahumandad cntcra. 5urcnunCa
a tOdOs sus azOs prvadOs nO cs snO a COnscCucnCa dc Os
azOsguccstabcCc, cnCuantOlsOlO, COn cgncrOhuma-
nO, nO tcnc lama pOrguc su lama cs a humandad, nO
tcnch|OspOrguc, dc Ccrta mancra, hacngcndradO a tOdOs
Os hOmbrcsy a tOdas as mu|crcs. Hay guc cntcndcrsndu-
da. csaCargadc aunvcrsalam0aguc apartaa CnCO
dc COnsagrarsc a un hOgar partCuar.
crOLpCtctOnOscCOnlOrmaCOncsO. acsanCOmpatb
1 6. Epicteto, Conversaciones, III, 22, 47.
17. Ibid. , 70-7 1 .
1 8. Ibid. , 73.
1 48 LA MUJER
dad c l| a un mtc. c dc a stuaCn prcscntc, dc O guc
ama a aCtua Catstas s dc mundO. 5 cn clcCtO nOs cn-
COntrramOs cn una Cudad dc sabOs, nO habra ya ncCcs-
dad dc csOs hOmbrcs guc sOncnvadOspOrOs dOscs y guc,
dcspO| ndOsc dc tOdO cOs msmOs, sc azan para dcspcrtar
aOsOtrOsa avcrdad.1OdOcmundOscralsOlO. cCnCO
y su ruda prOlcsn scran ntcs. OrOtrapartc, c matr-
mOnO, cn csc cstadO dc COsas, nO pantcara c msmO tpO
dc dlCutadcs guc hOy, cn alOrma prcscntc dc a human-
dad, Cada lsOlO pOdra cnCOntrar cn su mu|cr, cn su suc-
grO, cnsush|Os, gcntcs dntCas a y Cradas COmO.
' La
rcaCn COnyuga pOndra as a sabO cn prcscnCa dc OtrO
. Hay guc COnsdcrar pucs guc c rcChazO dc matrmOnO
paraclsOlOmtantcnOscrclcrcaunaCOndcnaCncscn-
Ca, nO COrrcspOndc snO a una ncCcsdad dc CrCunstanCa,
aCcbatOdclsOlOnO cgucdara snOdcsaparcCcrstO-
dOsOshumanOscstuvcscnprcparadOsparacvarunacXs-
tcnCa COnlOrmc a su naturacza cscnCa.
3. Una relaci6n singular. LOs lsOlOs dc apOCa mpcra
nOnvcntarOncvdcntcmcntCa dmcnsn alcCtva dc a rc-
aCnCOnyuga,COmOtampOCObOrrarOnOsCOmpOncntcsdc
utdad, cn a vda ndvdua, lamar O CvCa. crO a csa
rcaCn y a a mancra cn guc sc cstabcCc un azO cntrc Os
cspOsOs,prctcndcndarcunalOrmayCuadadcspartCuarcs.
Arsttccs COnCcda muCha mpOrtanCa y muCha lucrza
a a rcaCn cntrc cspOsOs. crO CuandO anazaba Os azOs
guc gana OshumanOs cntrc s, craa as rcaCOncs dc san-
grc a as guc parcCa COnCcdcr c prvcgO. nngunO, scgn
, csms ntcnsOgucc dc Os padrcshaCaOs h|Os, cn Os
guc pucdcn rcCOnOCcrCOmOunapartc dc cOs msmOs.
La
|crarguagucprOpOncMusOnOcnc tratadOSabre el matri
monio como obstaculo a la filosofia csdlcrcntc. ctOdas as
COmundadcsgucpucdcncstabcCcrsccntrcOshumanOs,Mu-
sOnO dcsgna a a dc matrmOnO COmO a ms ata, a ms
mpOrtantcya msvcncrabc(resbytate. Orsulucrza, su-
pcraa agucpucdcunra un amgOCOn suamgO, a un hcr
1 9. Ibid. , 67-68.
20. Arist6teles, Etica nicomaquea, VIII, 1 2.
EL LAZO CONYUGAL |
5c COmprcndcgucc
vc|OprnCpOdcadcCcnCaCOnyugatOmctantOmsvaOr
CuantO guc c matrmOnO tcndc a COnstturc nCO ugar
CtO para Os paCcrcs dc scXO. Ls prcCsO guc AlrOdta y
LrOscstnprcscntcscncmatrmOnOy cnnngnOtrO stO,
pcrOCOnvcncpOrOtrapartcgucarcaCn COnyuga scad-
lcrcntcdcadcOsamantcs. LnCOntramOscstcprnCpOba|O
varaslOrmas. Yascaba|OalOrmadcunCOnsc|Odcprudcn-
Ca, sndudamuytradCOna . dc nCar aaprOpamu|crcn
paCcrcs dcmasadO ntcnsOs, sc COrrc c rcsgO dc darc cC-
COncsdcasgucharunmausOygucamcntarcmOshabcrc
cnscadO.
'
Ya sca ba|OalOrma dcCOnsc|OsdadOs a Os dOs
cspOsOs. guccnCucntrcnunava ntcrmcdacntrc unaaustc-
rdadcXCcsvayunaCOnduCtadcmasadOCcrCanadcadcOs
dcpravadOs, ygucc mardO rcCucrdc snCcsargucnOpucdc
tcncr rcaCn COn a msma mu|cra a vcz COmO cspOsa y
COmOamantc (hos gamete kai hos hetaira).52 Ya sca tambn
ba| Oa lOrma dc una tcss gcncra . cs tratar a a prOpa mu-
|crCOmO adtcra c COmpOrtarsc dcmasadO ardcntcmcntc
'
Ln tOrnO a csc prnCpO dc una rcscrva aCOgcdOra, dc un
pudOrgucsgnlCaacXCusvdaddcunapcgO, utarCOdc
59. Plutarco, Preceptos conyugales, 1 3, 1 39e.
60. Ibid. , 1 0, 1 39c.
6 1 . Ibid. , 46, 1 44e-f.
LOS PLACERES DEL MATRIMONIO
'
sarrOa CcrtO nmcrO dc COnsc|Os guc cXCuycn tantO una
austcrdad dcmasadO puntOsa COmO una laCdad sn rc-
tcnCn,y csOOmsmOdc adOdchOmbrc gucdcdcamu-
|cr. 5n duda, COmOa|OvcncspartanaCuyOc|cmpOCta, una
bucna cspOsa nO dcbc haCcr ca msma nsnuaCOncs a su
mardO, pcrO tampOCO dcbc mOstrarsc lastdada pOras dc
, aprmcra aCttud tcndra agO dc dcsCaradO guc hucc a
COrtcsana, pcrO habra tambn cn a scgunda una arrOgan-
Ca namstOsa. ' 1cncmOs agu, dc mancra tOdava muy bO-
rrOsa, c csbOzO dc csas rcgas guc l| an as lOrmas dc as
nCatvas rcspcCtvas y dc Os sgnOs guc han dc ntcrCam-
barsc, dc as guc apastOra Crstanaharms tardc tantO
CasO. utarCOCOnCcdcmuChampOrtanCaaOspcgrOsguc
pucdcnCOmprOmctcr,cnasprmcrasrcaCOncs scXuacs dc
unaparc|a, cbucncntcndmcntO utcrOry asOdcz dc a-
zOguc sclOrma cntOnCcs. Audc a rcsgO dc as maas cXpc-
rcnCasgucpucdc tcncr a|Ovcn rcCn Casada, aCOnsc|anO
dctcncrsc cn cas, pucs Os bcnclCOs dc matrmOnO puc-
dcnaparcCcrms tardc.nOhaCcr COmOagucOsguc,habcn-
dO sulrdO a pCadura dc as abc|as, rcnunCan a haCcr a
rcCOcCtadcamc. crOtcmctambngucun paCcrlsCO
dcmasadOvvO cXpcrmcntadO a COmcnzO dc matrmOnO
cXpOnga a alcCtOa dcsvancCcrsc CuandO cscpaCcr dcsapa-
rczCa, vac ms guc c amOrdcba suvtadad a CarCtcrdc
Os cspOsOs y a a dspOsCn dc su csprtu. 5cr prcCsO
tambna O argO dc a vda matrmOna nO vaCarcn pO-
ncr cn|ucgOOguc pucda habcr dc bcnlCO para aamstad
COnyugacnasrcaCOncs scXuacscntrccspOsOs. ccsalun-
Cn dc rcaCtvaCn alcCtva -a a guc sc rclcrc cXpCta-
mcntcunOdcOsntcrOCutOrcs dcDialogo sobre el amor-
66
Os Preceptos conyugales dan dOs c|cmpOs prcC sOs. cvtar,
cntrc tOdas, as dsputas guc pucdan tcncr ugar cn a aCO-
ba. csguc as d sCOrdasy as rcCrmnaCOncs guc prOvOCa
c cChOnO cs lC apaCguaras cnOtrO ugar, O tambn,
CuandOsctcncaCOstumbrcdcCOmpartraCama,nOtOmar
62. Cf. tambien Plutarco, De las vi rtudes de las mujeres, 242b.
63. Plutarco, Preceptos conyugales, 1 8, 1 40c.
64. Ibid. , 2, 1 38d-e.
65. Ibid. , 2, 1 38f.
66. Cf. infra. cap. VI.
67. Plutarco, Preceptos conyugales, 39, 1 43e.
1 70
LA MUJER
unCuartOscparadOpOrguc schadsputadO,hacgadOcmO-
mcntO pOrcCOntrarOdcnvOCaraAlrOdtaguccscmc|Or
mdCO cn cstc gncrO dc macs.
c a msma mancra, y n ms n
mcnOs guc atarca dc OnsOsnO cst cnc hcChO dc bcbcr
vnOcmbragantc, atarcadcAlrOdta(ergon Aphrodites) nO
cst cnasmpc rcaCn y COn|unCndcCucrpO(synousia,
meixis): cstcnc scntmcntO dcamstad(phi lophrosyne}, a
ncCcsdad (pothos}, as rcaCOncs (homilia) y c COmcrCO
(synetheia) rcCprOCOs. La rcaCn scXua, cn a vda COnyu-
ga, dcOc scrvrCOmOdc nstrumcntOpara alOrmaCny c
dcsarrOO dc rcaCOncs alcCtvas smtrCas y rcvcrsbcs.
AlrOdta-dCcutarCO-cscartcsanOgucCrcaaCOnCOr-
day aamstad(homophrosynes kai philias demiourgos) cntrc
hOmbrcsymu|crcs, pucsatravsdcsusCucrpOsyba|OcclcC-
tO dc paCcr ga y lundc a msmO tcmpO as amas.
LOS MUCHACHOS
unas, nava| asdc barbcrO, ltrOs y alctcscn as ms dcsvcr-
gOnzadas) a a naturadad dc Os muChaChOs guc cnCucntra
unO cn a pacstra.
'
crO O cscnCa dc su argumcntO COn-
tra c amOr pOr a mu|crcs cs guc nO cs nada ms guc una
nCnaCn natura . LsanaturaczacnclcCtO, dCcrOtgc-
ncs, aguc ha pucstO cn nOsOtrOs un apcttO (orexis) guc cm-
pu| a a Os dOs scXOs c unO haCa c OtrO, cra ncCcsarO cn
clcCtO gucnOsvcamOs cmpu|adOs a prOCrcar, COmO nOs vc-
mOscmpu| adOsaamcntarnOs. crOsc vcbcnguccstcms-
mOtpOdcapcttOOcnCOntramOs cnasmOsCaspOracChc,
cn asabc| aspOramc, O cnCOntraramOs asmsmOcnOs
COCncrOspOrOspOOsy pOras tcrncras. A tOdOs csOsapc-
ttOs rOtgcncs nO magna darcs c nOmbrc dc AmOr.
' La
naturadad dc mpusO haCa c OtrO scXO nO COndcna, cv-
dcntcmcntc, a nd spcnsabc prCtCa guc nOs haCc unrnOs
a as mu|crcs, pcrO mta suvaOra a dc unaCOnduCtaguc
pucdc cnCOntrarsc pOr tOdas partcs cn c mundO anma y
guc tcnc pOr razn dc scruna ncCcsdadccmcnta . L CarC-
tcrnatura dc as rcaCOncsCOn as mu|crcscsnvOCadOpOr
rOtgcncsparascaarsumpcrlcCCn,y paratrazarad-
lcrcnCaCOnunamOrdcOsmuChaChOsguc,pOrsupartc,dcs-
dca tacs ncCcsdadcs y apunta muChO ms atO. c hcChO,
nO dcsarrOaO guc cs para csc amOrms a dc anatu-
racza. scrutarCOgucnrctOmccsOstcmaspatnCOs,pcrO
parantcgrarOs, COntraOsdclcnsOrcsdcOsmuChaChOs, cn
una COnCcpCn untara dc amOr.
LaOtradlcrcnCagucdascaadapOrc papc dc paCcr.
La atraCCnhaCaasmu| crcsnOpucdcdcsprcndcrsc dc ,
c amOr a Os muChaChOs, pOr c COntrarO, nO cs vcrdadcra-
mcntc COnlOrmc asucscnCasnOCuandOscbcradc . ara
sOstcncr csta tcss, a argumcntaCn utzada pOr rOtgc-
ncs y sas cs ms bcn cstOCa. Acgan guc a rcaCn COn
asmu|crcsha sdOcnclcCtO dspucsta pOranaturaczapa-
raaCOnscrvaCndcacspcCc. pcrOasCOsashan sdO arrc-
gadas dc ta mancra guc c paCcr cst asOCadOa cstc aCtO.
Or csta razn, c apcttO, a pusn (orexis, hormi) guc nOs
cmpu| an haCa cstn scmprc stOs a haCcrsc vOcntOs y
sn lrcnO. cntOnCcs sc translOrman cn dcscO(epi thymia). As
1 5 . Plutarco, Didlogo sobre el amor, 75 1 a; 752b.
1 6. Ibid. , 750c-d.
PLUTARCO
' "
nOsvcmOsmpu sadOsdc dOs mancrashaCacscOb|ctOnatu-
ra gucCOnsttuyc amu|cr, pOrc apcttO, mOvmcntOdc a
naturaczagucscprOpOncCOmOlnrazOnabcasObrcvvcn-
Ca dc as gcncraCOncs, y guc utza COmO mcdO c paCcr,
y pOr c dcscO, mOvmcntO vOcntO y sn rcga ntcrna, guc
sc prOpOnc COmO ln c paCcr y c gOCc. 5c vc bcn guc
n unO n OtrO pucdcn scr c AmOr cn suvcrdad. c prmcrO,
pOrguccsnatura y COmna tOdOs Os anmacs, c scgundO,
pOrguc rcbasa Os mtcs razOnabcs y ata a ama a as vO-
uptuOsdadcs lsCas.
LOnvcnc pucs cXCurdc a rcaCncntrchOmbrcs y mu-
| crcs a pOsbdad msma dc LrOs. Nnguna parCca dc
amOr pucdc cntrar cn c gncCcO,
' "
dCc rOtgcncs cn una
lrmua a a guc Os partdarOs dc Os muChaChOs dan dOs
sgnlCaCOncs. anaturaczadcdcscO,gucataaunhOmbrc
a una mu|cr pOr c scXO, COmO un pcrrO a su hcmbra, cs
cXCuycntc dcamOr, y pOrOtrapartcnO scraCOnvcncntc,
paraunamu|crprudcntcy Casta, scntramOrpOrsumar-
dO yaCcptarscramada pOr(eran, erastai).
1
9 NOhaypucs
msgucunamOrvcrdadcrO,cdcOsmuChaChOs. pOrgucOs
paCcrcs ndgnOs cstn auscntcs dc y pOrguc mpCa nc-
Ccsaramcntc una amstad guc cs nd sOCabc dc a v rtud,
s pOrO dcms c crastO COmprucbaguc suamOrnO susCta
cncOtrO amstadyvrtud, cntOnCcsrcnunCaa susCuda-
dOs y a su ldcdad.
20
A cscargumcntarO tradCOna, rcspucstacspcrada. Lsa
dcn unCapOralncOdcahpOCrcsapcdcrasta.LOmOsAgu-
cs cn antO nO hubcsc cvOCadO Os musOs dc atrOCO, CO-
mOs 5On,aprOpstOdc Os muChaChOscn lOr, nOhubcsc
CantadO aduzuradc sus musOs y dc sus abOs, c ama-
dOrdcmuChaChOs gustadc darsc arcsdclsOlOydcsabO,
pcrOsndudanOcspcramsgucunaOCasn,ypOranOChc,
CuandO tOdO rcpOsa, duCc cs a rcCOcCta cn auscnCa dc
guardn. 5c vc c dcma. O bcn as aphrodisia sOn nCOm-
patbcs COn aamstady c amOr, y cn cscCasO Os alCOna-
dOs a Os muChaChOs guc cn scCrctO gOzan dc Os CucrpOs
1 7. Ibid. , 750d-e.
1 8. Ibid. , 750c.
1 9. Ibid. , 752b-c.
20. Ibid. , 750e.
1 86
LOS MUCHACHOS
dcscadOshanCadOdcadgndad dcamOr, O bcn scaCcpta
guc asvOuptuOsdadcslsCastOmansuugarcnaamstad
y cn c amOr, y cntOnCcs yanO hay razn paracXCur dc s-
tOs a rcaCn COn as mu|crcs. crO alncO nO sc mta a
csO, rcCucrdatambn a Otragranatcrnatvaguc scOb|cta-
baamcnudOa aCOnduCtadcOsamantcsyapaCcrguctra-
taban dc cnCOntrar. s c crmcnO cs vrtuOsO, nO sc pucdc
Obtcncr csc paCcr snO haCndOc vOcnCa, y s COnscntc,
nOhay ms rcmcdOgucrcCOnOCcrcntOnCcsgucnOs asha-
bcmOs COn un alcmnadO.
'
NO hay guc busCar pucs cn c
gustO pOr Os muChaChOs c mOdcO prmcrO dc tOdO amOr,
COnvcncmsbcnCOnsdcrarOCOmOun rctardatarO,naC-
dO dc padrcs dcmasadO vc|Os, un bastardO, un h|O dc as
tncbasguctratadccXpusaraAmOrcgtmO, suhcrmanO
mayOr, a mcnOs, COmO sugcrcalncO, guc c gustOdc Os
muChaChOsy c dc as mu|crcs nO scan cn clOndOsnO una
sOa y msma COsa.'
crOavcrdadcracabOraCndcatcOragcncradcamOr
sc haCc dcspus dc a partda dc Os prmcrOs advcrsarOs y
lucra dc su prcscnCa, COmO s lucra prcCsO, para aCanzar
cOb|ctOprnCpadcdcbatc, dcCradsacscCOnlrOntamcn-
tOlamar. HastacntOnCCs, Obscrvacmptdcs,c dcbatcha-
ba vcrsadO sObrc CucstOncs pcrsOnacs, hay guc OrcntarO
haCa tcmas gcncracs.
2. LapartcCcntradcdOgOcstCOnsttudapOruncOgO
dc AmOr cn c mOdO tradCOna dc a aabanza dc un dOs.
sc cstabcCc su CarCtcrvcrdadcramcntc dvnO[utarCO sc
OpOnc agu a a tcss, dc nspraCn cpCrca, csbOzada pOr
cmptdcs, a sabcrgucOsdOscsnOscranmsgucnucstras
pasOncs, y mucstraguccAmOrgucscapOdcradcnOsOtrOs
cs cclcCtOdc unapOtcnCancCcsaramcntc dvna), scCOm-
para su pOdcr COn c dc Os OtrOs dOscs [pasa|c mpOrtantc
pucs mucstra CmO LrOs cs un COmpcmcntO ncCcsarO dc
lrOdta. sn , aObradcAlrOdtanO scra nadams guc c
sOOpaCcrdcOs scntdOs, y scpOdraCOmprarpOrun draC
2 1 . Ibid. , 75 1 d-e.
22. Ibid. , 7S l f.
23. Ibid. , 75 l e.
PLUTARCO
1 87
ma, cs tambn, COntraramcntca Oguc sc dCc, msvacrO-
sOy vgOrOsOguc Arcs. cspOramOr rcCprOCOpOrOguc Os
amantcs, cn a gucrra, sc arrO|an sObrc c cncmgO, COmba-
tcnaudazmcntc hasta amucrtcCOn ta dcnOhu r cnavcr-
gcnza), sc dcsCrbc su aCCn sObrc c ama dc Os hOmbrcs
a a guc vucvc gcncrOsa, COmpadcCda, bcra, y a a guc
dc|a tOda |ransdaCOmOpOrunapOscsndvna. namcn-
tc,ccOgOtcrmnaCOnunarclcrcnCaa mtOs cgpCOsyuna
cXpOsCn dc a tcOra patnCa.
LOguccs nOtabc cn cstc cOgO csguctOdOs sus ccmcn-
tOsCOrrcspOndcnaaLrtCatradCOnadcapcdcrasta. La
mayOradc Os c|cmpOscstn tOmadOs dcamOrpOr Os mu-
ChaChOsOdcc|cmpOdc5alO[ACcstOyAdmctOlOrmanms
O mcnOs a nCa cXCcpCn) . Y cn clcCtO cs ba|O a cspcCc
dcdOsdcOsamOrcsCOnmuChaChOsCOmOdchcChOaparc-
CcLrOscn as aabanzasgucsccdrgcn. Y sncmbargO,csc
CantOcsprOnunCadO pOrutarCO, gucscdcCaraa msmO
tcmpOCOrcutadc amOrlcmcnnO, sc trataparadcus-
trar a tcss gcncra prOpucsta pOr alncO. s nO m ramOs
snOa a vcrdad, COmprObamOs guc aatraCCn pOr Os mu-
ChaChOs y a atraCCn pOr as mu|crcs prOCcdcn dc un sOO
y msmO AmOr. 2
4
Ln clcCtO, sta cs sn duda, a parcCcr, a prcnda cscnCa
dcdOgO.LapcgucaCOmcdadcraptOpcdcrastadcUa-
CnpOrsmcnOdOracsrvcsmpcmcntcdcmarCOy dcus-
traCn nmcdata. 1OdO Oguca LrtCa dc Os muChaChOs
hapOddO rcvndCarCOmO CarCtcrprOpO dc csa lOrma dc
amOr[ypOrOpOsCnaamOrla sOpOras mu|crcs)cs rcut-
zadOagu, sngucsccudanada,tOdOOCOntrarO,dcagran
tradCn pcdcrasta. crO sc trata dc utzara COmO lOrma
gcncra Capaz dc subsumrunO y OtrO amOr, y cn partCuar
dcapCarOnOsOaaatraCCn pOrasmu|crcs, snOa a-
zO COnyuga msmO.
cspusdcunantcrvcnCndcZcuXpO-guc Osmanus-
CrtOsnOnOshantransmtdOygucdcbaCrtCarcamOrCOn-
yuga, nOcnnOmbrcdcapcdcrasta, snOcntrmnOscpC-
rcOs-,utarCOvucvcatOmarapaabraparacstabcCcrtrcs
puntOscscnCacs. rmcrOsubrayagucscAmOrcscnclcCtO
O guc sc ha dChO, haCc scntr su prcscnCa, su pOdcr y sus
24. Ibid. , 7S l e-f.
1 88
LOS MUCHACHOS
clcCtOs Om smOcn as rcaCOncscntrcOs dOs scXOs guccn
as rcaCOncs COn Os muChaChOs. AdmtamOs un nstantc a
tcsscpCrca. asmgcncscmanadasdcCucrpOamadO, guc
sOn transpOrtadashastaOs O|Osdcagucguc ama, gucpcnc-
tran cn su CucrpO, O COnmucvcn y O agtan hasta a lOrma-
Cn dc cspcrma, nOhay razn paraguc cstc mcCansmO sca
prOvOCadOpOrOs muChaChOs ynOpucda scrO pOrasmu| c-
rcs. AdmtamOs cn CambO a tcss patnCa haCaaguc sc
nCnautarCO. satravsdclrcsCOryagraCadcunCucr-
pO sc pcrCbc a bccza dc un ama, y sta, rcCOrdandO c
cspcCtCuOdcOatO, daaasa nucstraama, pOrguad-
lcrcnCadcOsscXOshabradcaCtuaragu, dOndcnOsctrata
snO dc abccza y dc a cXCccnCacncstadOnatura
Lsc ccmcntOdc avrtud-arete- COncguc aLrtCatra-
dCOna dc Os muChaChOs scaaba una dc sus dlcrcnCas
mpOrtantcs COn a nCnaCn haCa as mu| crcs, utarCO
mucstragucrcbasatOdadlcrcnCadc scXO. 5chadChOguc
abccza cs a lOr dc avrtud. AhOra bcn, cs absurdO prc-
tcndcr guc as mu|crcs nO prOduCcn csa lOr y nO manlcs-
tannngunatcndcnCaaavrtud. . . LOsdOsscXOsprcscntan
cn COmn Os msmOs CaraCtcrcs.
LnCuantOa a amstadgucOspcdcrastasgucrcnrctcncr
sOparacamOraOsmuChaCOs, utarCOmucstragucpuc-
dc marCar asm smO a rcaCn dc un hOmbrc COn una mu-
|cr. 0 pOr O mcnOs [y csta cspcClCaCn cs cvdcntcmcntc
Capta) COn su mu|cr. Ls a COnyugadad y sO ca a guc
ascguraalOrmadcaamstadcnc azOcntrc scXOs. LsaCOn-
yugadad, utarCOacvOCaagubrcvcmcntc, cnagunOs ras-
gOs guc rcCucrdan Os Preceptos conyugales; mpCa c COm-
partracXstcnCaatOdOOargOdcunavdaCOmn[utarCO
|ucgaCOn as paabrasstergein, amar, ystegein, abrgar,guar-
darcnCasa), rcCama abcncvOcnCamutua(eunoia); supOnc
aCOmundadpcrlcCta, y a undad dc as amas, cn CucrpOs
dstntOs, undad tan lucrtc guc Os cspOsOs yanO gucrcn,
ya nO pcnsan scrdOs, "
lnamcntccXgc atcmpcranCa rc-
CprOCa, a sophrosyne guc haCc rcnunCar a tOdO OtrO azO.
25. Ibid. , 766e.
26. Ibid. , 766e-767a.
27. Ibid. , 767b-c.
28. Ibid. , 767d-e.
PLUTARCO
1 89
5Obrc cstc tmO puntO cs sObrc c guc a transpOsCn dc
atcOradc LrOs a aprCtCadc avda COnyuga cs ms n-
tcrcsantc,pucssugcrcdcatOvaOrdcmatrmOnOunadca
muydlcrcntcdcaguchcmOs pOddOcnCOntrarcnOs cstO-
COs.utarCO,cnclcCtO,OpOnca atcmpcraturagucvcncdc
cXtcrOr, guc nO cs snO ObcdcnCa a as cycs, y guc cs m-
pucstapOravcrgcnzayctcmOr,atcmpcranCaguccsclcC-
tO dc LrOs, cs cn clcCtO, CuandO nlamaa Os dOs cspOsOs
c unO pOr c OtrO, gucnapOrta c dOmnO dc unO msmO,
a rcscrva y a catad, cn c ama amOrOsa dc Os cspOsOs,
ntrOduCc cpudOr, c scnCO, a Cama, c COnlcrc una
COmpOsturarcscrvaday avucvcatcntaaunsOOscr. Ls
lC rcCOnOCcr agu Os CaraCtcrcs dc LrOs pcdcrasta, Opc-
radOr dcvrtudy dcmcsuracnc ama dc Os amantcs, prn-
CpO, cn Os ms pcrlcCtOs COmO 5Cratcs, dc csa rctcnCn
guc c haCa Caarsc y COnscrvar c dOmnO dc sus dcscOs
dcantcdcagucOsaOsgucamaba. utarCOtranspOnca a
duadadCOnyuga Os rasgOs guc durantc muChO tcmpO sc
haban rcscrvadO a aphilia dc Os amantcs dc msmOscXO.
5ncmbargOaCOnsttuCndcunatcOragcncradcamOr
vdaparaarcaCnCOnmu|crcsCOmOparaarcaCnCOn
muChaChOs cstscsgada. utarCOnOhapasadO, COmO cpc-
da alncOyCOmOprctcndahaCcr, dcunamOrpartCuar
a un amOr ms gcncra . Ha tOmadO dc a crtCa dc Os mu-
ChaChOs susrasgOs lundamcntacsy tradCOnacs, ycsOpara
mOstrar, nOgucpucdcapCarsca tOdasaslOrmasdcamOr,
snO a azO COnyuga cXCusvamcntc.
3. 1a cs cnclcCtO c Ob|ctvO lna dc dOgO. mOstrar guc
csaCadcnanCa dc amOr, guc pucdc cnCOntrarcn c matr-
mOnOsurcazaCnpcrlcCta,nOpOdratOmarunugar,pOr
OmcnOsba|OsulOrmaCOmpcta, cn a rcaCnCOn Osmu-
ChaChOs. 5csarcaCn, COn susvaOrcs tradCOnacs, pudO
scrvr dc sOpOrtc y dc mOdcO a a COnCcpCn gcncra dc
amOr, sc cnCucntra, a ln dc Cucntas, nvadada y CaduCa.
amOrmpcrlcCtOCuandOscOCOmparaCOncdcOscspOsOs.
ndchaCc rcsdrutarCOcsampcrlcCCn Mcntras
sctuvOunacrtCaduastagucdstnguccamOrvcrdadcrO
-pOr purO- dc amOr lasO, cngaadOr -pOr lsCO-, a
auscnCa dc as aphrodisia nO cra smpcmcntc pOsbc, cra
|
LOS MUCHACHOS
ncCcsarapara haCcrdcstaarcaCndcamOrpOrcXCccn-
Ca. crOaCOnsttuCndcunacrtCagcncra,gucgalucr-
tcmcntc a LrOs y a AlrOdta, Camba Os datOs dc prObcma,
acsnOcasaphrodisia dc| adcscrunaCOndCny scCOn-
vcrtccnunObstCuO.utarCOOdCccXpCtamcntc.sAlrO-
dta, snLrOs, nOOlrcCc ms guc un paCcr lugaz guc pucdc
COmprarsc pOrunas pOCas draCmas, LrOs sn AlrOdtanOcs
mcnOs mpcrlcCtO CuandO c lata c paCcr lsCO, un amOr
snAlrOdtacsCOmOunacmbraguczsnvnO,prOvOCadapOr
unabcbda saCada dc Os hgOs y dc a Ccbada, nO pucdc scr
msgucunaturbaCnsnlrutO(akaron) y snpcntud(ate
les), guc sc translOrma prOntO cn asCO y rcpugnanC a.
Lsta unn
dcbc suvaOry sucstabduda csgucma dc dObc amOr cn
guc Cada unO dc Os dOs cs, dcsdc c puntO dc vstadc LrOs,
y pcrmancntcmcntc, su|ctOaCtvO, pOrchcChOdc csta rcC-
prOCdad cn c aCtO dc amar, as rcaCOncs scXuacs pucdcn
tOmar ugarcn alOrma dc alcCtOy dc COnscntmcntOmu-
tuOs. OrCOmparaCn COn cstc mOdcO rcaCOna, aprCt-
CadcOsmuChaChOs, COnadstnCnlucrtcmcntcmarCada
dc crastO y c crmcnO, COn c dcma dc a pasvdad, COn
a ncCcsara lragdad dc a cdad, nO pucdc scr snO nadc-
Cuada. Lc lata adObcy smtrCaaCtvdaddc amar, c la-
tapOrCOnsgucntc a rcguaCn ntcrOry acstabdad dc
aparc|a. Lst dcsprOv stOdc csagraCagucpcrmtca as
37. Ibid. , 769e-f; cf. Preceptos conyugales, 1 42e- 1 43c.
38. Didlogo sabre el amor, 769d.
39. Ibid. , 769d-e.
1 94
LOS MUCHACHOS
aphrodisia ntOgrarsOOnaamstadparaCOnstturalOrma
COmpOtayaCabadadOLrOs. LapOdOrasta,pOdradOCru-
tarCO, Os un amOr a guO O lata a graCa.
LnsumaO tOXtOdOutarCOdalOdO aCOnsttuCndOuna
OrtCa guO, On COrtOs puntOs OsOnCaOs, Os dlOrOntO dO a
guO aCvzaCn grOgahaba COnOCdO y dOsarrOadO. NO
OntOramOntO dlOrOntO, puOstOguO, COmO OmuOstra O gran
pasa|OCOntradOdCadOaOOgOdO LrOs, sguOnsOndOsOm-
prO as nOCOnOs tradCOnaOs as guO dOsOmpOan un papO
OsOnCa . OrO Osta OrtCa patOnzantO Os utzada pOru-
tarCO para prOduCrOlOCtOs dlOrOntOs dO aguOOs a Os guO
ba asOCada habtuamOntO. urantO muChO tOmpO haba
sOrvdOparamarCaraOXstOnCa dO dOsamOrOsdstntOs y
OpuOstOs[unO ba|O, vugar,OrOntadOhaCaasaphrodisia, O
OtrO OOvadO, Osprtua, OrOntadO haCa a nguOtud dO as
amas], pOrOtambnpararOstabOCOrOntrOOOsunaOspOCO
dO undad, puOstO guO sO O sOgundO sO COnsdOraba COmO
vOrdadOrO, mOntras guO O OtrO nO Ora ms guO su sOmbra
tOrrOstrO y su smuaCrO. utarCO haCO| ugar Ostas msmas
nOCOnOs patnCas On una OrtCa guO apunta a COnsttur
unsOOLrOssusCOptbOdOdarCuOntadOOsamOrOslOmOn-
nOsy muChaChOrOs, ya ntOgrarasaphrodisia; pOrOOnnOm-
brOdOta undad, Osta OrtCa OXCuyO lnamOntO OamOrdO
Os muChaChOs, pOrlatadOcharis. ApartrdOaOrtCadua-
staatravOsadapOraCuOstndOOvOrdadOrOydO smua-
CrO, y dOstnada a lundar OsOnCamOntO O amOr dO Os mu-
ChaChOs, pOrO a prOCO dO a Osn dO as aphrodisia, sOvO
COnsttursOOnutarCOunaOststCanuOvadOamOr.OsmO-
nsta, On CuantO guO nCuyO as aphrodisia, pOrO haCO dO Osa
nCusn un CrtOrOguOO pOrmtO nOrOtOnOrsnO O amOr
COnyuga y OXCur as rOaCOnOs COn OsmuChaChOs a Causa
dO dOlOCtOguO as marCa. nO puOdOn tOnOr ya ugar On Osa
granCadOnanCaOntOgratvadOndOOamOrsOvvlCaCOn
a rOCprOCdad dO paCOr.
EL SEUDO- LUCIANO
1 95
2. EL SEUDO-LUCIANO
Los amores, atrbudOsaLuCanO, sOnuntOXtOnOtamOntOms
tardO.
CatOgOragOnOradO arOaCnOntrOndvduOsmasCunOs,
dOspuspOrguOutza,paraCOmprOmOtOrastO,OamOr, tra-
dCOnamOntO ms OsCandaOsO -da vOrgOnza hasta ha-
bar dO -, OntrO mu|OrOs, y pOrguO lnamOntO LarCOs, a
nvOrtrOsta|Orargua,daaOntOndOrguOOstOdavamsvOr-
gOnzOsOpara un hOmbrO sOr pasvO a a manOra dO una mu-
|Or, guO para una mu|Or tOmar O papO masCunO.
La partO dO dsCursO dO LaCrtdOs guO rOspOndO a Osta
CrtiCaOsCOnmuChOa msarga. MstOdavaguOOnOrOs-
tOdOdObatO,Os rasgOsprOpOsdOuntrOzOdOrOtrCa sOn
sOnsbOs On . AbOrdandO, a prOpstO dO paCOr sOXua,
OOOmOntOmsprObOmtCOdOamOrdOOsmuChaChOs, O
argumOntarOpOdOrastaOsdOspOgadOaguCOntOdOssusrO-
CursOs y sus ms nObOs rOlOrOnCas. OrO sO pOnOn On Obra
aprOpstOdOaCuOstnguOLarCOshapantOadOmuyCa-
ramOntO. arOCprOCdaddO Os paCOrOs. 5ObrOOstOpuntOCa-
daunOdO Os dOs advOrsarOs sO rOlOrOaunaCOnCOpCnsm-
pO y COhOrOntO. para LarCOs y Os partdarOs dO amOr
lOmOnnO, OsO hOChO dO pOdOrprOvOCar O paCOr dO OtrO,
dO pOnOr atOnCn On stO y dO OnCOntrar On unO msmO O
prOpOpaCOr, OsOsacharis, COmOdOCa utarCO, aguOO-
gtmaOpaCOrOnarOaCnOntrOhOmbrOymu| Or,yaguO
pOrmtOntOgrarOOnOLrOs, OsOnCambOsu ausOnCa aguO
marCaydOsCalCaa rOaCn COnOsmuChaChOs. LOmOguO-
rO atradCn dO OstO tmO amOr, LaCrtdOs O da COmO
CavOnO acharis, snO aarete -a vrtud. LaOs aguO dO-
bO, sOgn , OpOrar O azO OntrO O paCOry O amOr, Oa
OsaguOdObOasOgurarOntrOOsCOpartCpOsaavOzunpa-
COrhOnOrabOy sabamOntOmOsuradOy aCOmundad nds-
pOnsabO a a rOaCn dO dOs sOrOs. gamOs, para sOr brO-
vOs, guO a a 'rOCprOCdad graCOsa guO sO O paCOr COn
as mu|OrOs sOraCapaz dO prOpOrCOnar, sOgn sus partda-
rOs, sus advOrsarOs OpOnOn a COmundad v rtuOsa dO a
guOOamOrdOOsmuChaChOstOndraOprvOgOOXCusvO.
LadOmOstraCndOLaCrtdOsCOns stOOnprmOrugarOn
CrtCar,COmOusOra,OsarOCprOCdaddOpaCOrguOrOvn
54 . . No vale mas que una mujer desempeie el papel del hombre "que ver
a un hombre rebajarse hasta el punto de desempeiar el papel de una mu
jer" ? (Ibid. , 28. )
55. Caricles no util iza el mismo esta palabra.
LOS MUCHACHOS
dCa O amOr dO as mu| OrOs COmO su rasgO OspOClCO, y On
azarlrOntOa,COmOnCaCapazdOvOrdad, arOaCnvr-
tuOsaCOn OsmuChaChOs. AsdO una vOz, sO vOrmpugnadO
O prvOgO dO paCOr rOCprOCO atrbudO a as rOaCOnOs
lOmOnnas y vOtOadO O tOma dO guO O amOr dO Os muCha-
ChOs Os COntra natura.
LOntraasmu|OrOs, LaCrtdOsvuOCaCOnsaaunasOrO
dO ugarOsCOmunOs.
Ca OvdO,dOsOnamOrarOsdOunapasnMradunpOCOms
dO COrCa OCuOrpO dO vuOstra amantO. "
LngaO tambn sO-
brO as COstumbrOs, COn Osa vda OCuta guO Ovan as mu|O-
rOsy guO sO COrra sObrO nguOtantOs mstOrOs. Ln a argu-
mOntaCn guO O sOudOLuCanO prOsta a LaCrtdOs, OstOs
tOmastOnOnuna sgnlCaCnprOCsa, OpOrmtOnpOnOrOn
tOa dO| uCO O prnCpO dO a rOCprOCdad dO Os paCOrOs
On rOaCn COn as mu|OrOs. LmO pOdra habOrsOmO|antO
rOCprOCdadsasmu|OrOs sOnOmbustOras, stOnOnsupa-
COrprOpO, ssOOntrOgan, snguOOshOmbrOsOsOpan, asO-
CrOtOsdOsOnlrOnOs LmOpOdrahabOrntOrCambOvdO,
sOspaCOrOsguOsuaparOnCadO|asupOnOrnOsOnsnOprO-
mOsaslaslCadas Ota suOrtOguOaOb|OCnguO sO haCO
habtuamOntO a a rOaCn COn Os muChaChOs -guO nO Os
COnlOrmOaanaturaOza-puOdOapCarsOOXaCtamOntOgua
a as mu| OrOs, y ms gravOmOntO an, puOstO guO a guOrOr
OnsCararavOrdaddOOguOsOn,ntrOduCOnvOuntaramOntO
a mOntra. L argumOntO dO magua| ObOnpuOdOparOCOr-
nOsdOpOCOpOsOOnOstOdObatOdOOs dOs amOrOs, dOsCansa,
para Os antguOs, On dOs OOmOntOs sOrOs. aaprOnsn guO
prOvOnO dOCuOrpOlOmOnnO, y OprnCpOlOslCOy mOra
dOguOunpaCOrnOOs OgtmO snO aCOndCndOguOOOb-
| OtOdOguO OsusCtasOa rOa . LnaargumOntaCnpOdOras-
ta, O paCOrCOn amu|OrnO puOdO OnCOntraruna rOCprOC-
dad, puOs sO aCOmpaa dO dOmasada lasOdad.
LpaCOrCOnOsmuChaChOs sOCOOCapOrOCOntrarOba-
| OO sgnO dO avOrdad.
A as sOduCCOnOs Onga-
OsasdO tOCadOrlOmOnnO,LaCrtdOsOpOnOOCuadrOdO
muChaChO guO nO sOprOOCupa dO nngn aprOstO. tOmpranO
58. Cf. Ovidio, Los remedios del amor, vv. 345-348, o tam bien: "Te aconse
jo mandar abrir todas las ventanas y en Ia claridad del dia anotar todas las
imperfecciones de su forma. " Despues del amor, "anotar en tu espiritu cada
defecto de su cuerpo, y mantener tus ojos siempre fijos en sus imperfeccio
nes" (4 1 1 -41 8).
59. Seudo-Luciano, Los amores, 44-45.
60. Aquiles Tacio, Aventuras de Leucipe y Clitofonte, II, 37.
208
LOS MUCHACHOS
pOramaana satadO OChO, sOavaCOnaguapura,nOnOCO-
sta OspO|O, nO rOCurrO a pOnO, sOOCha aCmdO sObrO Os
hOmbrOs, sOaprOsurahaCaaOsCuOa,OnapaOstra, sOO|Or-
Cta COn vgOr, suda, tOma un baO rpdO, y una vOz guO ha
OsCuChadO as OCCOnOs dO sabdura guO O dan, sO duOrmO
rpdamOntOba|OOOlOCtOdOasbuOnaslatgasdOa|Ornada.
OOstOmuChaChO snOngaOsl CmOnOdOsOarCOmpartr
tOda suvda'
QusOraunOpasarsOOtOmpOsOntadOlrOn-
tOaOstOamgO, aprOvOChandOOOnCantOdOsuCOnvOrsaCn,
y COmpartOndOtOdasuaCtvdad. 5abOpaCOr guOnOdu-
rara smpOmOntOOtOmpOlugtvOdOa|uvOntud, dOsdOO
mOmOntOguOnOtOmaCOmOOb| OtOagraCalsCaguO sObO-
rra, puOdOdurartOdaavda. vO|Oz, OnlOrmOdad, muOrtO, n-
CusO a tumba, tOdO puOdO pOnOrsO On COmn, O pOvO dO
OshuOsOsnOOstarsOparadO. Lra,COnCOrtOza,untOmaha-
btua OdO as amstadOsguO sOanudan apartrdO Os amO-
rOs dO|uvOntudy guO sOstOnOn a vda hasta amuOrtO, COn
unargOalOCtOvr. LstOpasa|OdOsOudOLuCanOparOCOuna
varaCn sObrO unO dO Os tOmas guO sOdOsarrOaban On O
Banquete dO JOnOlOntO, as dOas sOn as msmas, prOsOnta-
das On un OrdOn anOgO, OXprOsadas COn paabras muy COr-
Canas. paCOr dOmrarsOOunO a OtrO, COnvOrsaCnalOCtuOsa,
COmundaddO sOntmOntOsOnOXtOOOlraCasO,CudadOs
prOdgadOs CuandOunO dO Os dOs CaO OnlOrmO. asO alOCtO
puOdO rOnar OntrO Os dOs amgOs hastaO mOmOntO On guO
vOnO ahOra dO a vO|Oz. L tOXtO dO sOudO-LuCanO nss-
tOsObrOtOdOOnunpuntOmpOrtantO. 5Otrata, OnOsOalOCtO
guOpOrsstO dOspus dOaadOOsCOnCa,dOaCOnsttuCndO
un azO dOndO O papO dO OrastO y dO OrmOnO nO puOdOn
yadstngursO, yaguO aguadadOspOrlOCtaO arOvOrsb-
dadtOta . As, dCO LaCrtdOs, habra suCOddO COn OrOs-
tOs y adOs, a prOpstO dO Os CuaOs Ora tradCOna prO-
guntarsO, COmOparaAguOsyatrOCO,gunOraO amantO
y gun O amadO. adOs habra sdO O amadO, pOrO COn a
Odad, ya OgarCOnOaOtOmpOdOapruOba-sOtratapa-
ra Os dOs amgOs dO dOCdr Cua dO Os dOs sO OXpOndr a
amuOrtO- O amadO sO COnduCOCOmO amantO. Hay guOvOr
OnOstO un mOdOO. As, dCOLaCtdOs,OsCOmOdObOtrans
6 1 . Seudo-Luciano, Los amores, 46.
62. Jenofonte, Banquete, VIII, 1 8.
EL SEUDO-LUCIANO
209
lOrmarsOO amOr abnOgadOy sOrOguO sOtOnO a un muCha-
ChO [O lamOsO spoudaios eros); Os prOCsO guO pasO a a lOr-
mavr(androusthai) CuandOOgaOmOmOntOdOa|uvOntud
pOr ln susCOptbO dO razOnar. Ln OstO alOCtO masCunO, O
guO haba sdO amadO dOvuOvO a suvOz Os amOrOs, y OsO
hasta O puntO dO guO sO haCO dlC sabOr Cu dO Os dOs
OsOOrastO, OalOCtOdOguOamaO OsdOvuOtOpOrOama-
dO COmO una magOn rOlO| ada On un OspO|O. '
La rOsttuCn pOrOamadOdO alOCtOguOhaba rOCbdO
lOrm sOmprOpartOdOa tCapOdOrasta,yasOaba|OalOr-
ma dO a ayuda On a dOsgraCa, dO Os CudadOs durantO a
vO| Oz, dOCOmpaOrsmO OnOtransCursOdOavdaO dO sa-
CrlCOmprOvstO. OrO ansstOnCadO sOudOLuCanO On
sOaar a guadad dO Os dOs amantOs y O usO guO haCO dO
aspaabrasguOCaraCtOrzanarOCprOCdadCOnyugaparO-
CO marCar aprOOCupaCn dO aCOmOdar O amOr masCunO
a mOdOO dO avda Ontrc dOs ta COmO Ora dOsCrta y prOs-
Crta pOrO matrmOnO. Ospus dOhabOrdOtaadOtOdO O
QuchaydO smpO, dOnatura,dOdOspO|adOdOtOdOartlCO,
On c CuOrpO dO un|OvOn, y pOr COnsguOntO dOspus dO ha-
bOrlundadO On a vOrdad O paCOr guO Os susCOptbO dO
prOpOrCOnar, Oau tOrdOtOXtOhaCOCOnsstrtOdOO azOOs-
prtua,nOOnaaCCnpOdaggCa,nOOnOOlOCtOlOrmadOr
dc csO OnaCO, snO OnaOXaCta rOCprOCdaddOunntOrCam-
bO gua . As COmO On OstO dsCursO dO LaCrdOs a dOs-
CrpCndOOsCuOrpOsmasCunOylOmOnnOOstluOrtOmOn-
tO COnstrastada, as a tCa dO a vda OntrO dOs parOCO On
CambO pOnOrOn paraOO OalOCtOvr COnO azOCOnyuga .
OrO hay sn OmbargO una dlOrOnCa OsOnCa . Ls guO s
OamOrdOOsmuChaChOs sOdOlnOCOmOOnCOdOndOpuO-
dOngarsOv rtudypaCOr, stOnOOs dOsgnadOnunCaCOmO
paCOr sOXua . LnCantO dO OsO CuOrpO |uvOn, sn alOtOs n
OngaOs, dO Osa vda rOguary prudOntO, dO as COnvOrsaCO-
nOsamstOsas, dOalOCtOdOvuOtO. COrtO.OrOOtOXtOOprO-
Csa CaramOntO. On su OChO, O muChaChO Ost sn COmpa-
OrO, nO mra a nadO CuandO va CamnO dO a OsCuOa, pOr
a nOChO, latgadO dO su traba|O, sO duOrmO On sOguda. Y a
Os amantOs dO taOs muChaChOs, LaCrtdOs Os da un COn-
sO|OlOrma . COnsOrvarsOtanCastOsCOmO5CratOsCuandOrc
63. Seudo-Luciano, Los amores, 48.
2 1 0
LOS MUCHACHOS
pOsaba|untOaACbadcs, aCcrCarsc a cOs COntcmpcranCa
(sophronos), nO magastar un argO alcCtO pOr un laCO pa-
Ccr. Y cs sndudasaacCCngucscsaCar,unavcztcrm-
nadOcdcbatc,CuandO,COnsOcmndadrnCa,LCnOsOtOr-
guc c prcmO. c COrrcspOndc a dsCursO guc ha CantadO c
amOrdcOsmuChaChOs, cnamcddacngucstccs praCtCa-
dO pOr lsOlOs y cn guc sc COmprOmctc a unOs azOs dc
amstad |ustOs y sn manCha.
LdcbatccntrcLarCcsyLaCrtdcstcrmnaas COnuna
vCtOra dc amOr dc Os muChaChOs. VCtOra COnlOrmc a
uncsgucmatradCOnaguc rcscrvaa OslsOlOs una pcdc-
rastadOndcsccsguvacpaCcrlsCO. VCtOra sncmbargO
guc dc|a a tOdOs nO sO c dcrcChO snO c dcbcr dc Casarsc
[scgn una lrmua guc hcmOs cnCOntradO cn Os cstOCOs.
pantapasi gameteon). Lssta, cn clcCtO, unaCOnCusn sn-
CrtCa, guc supcrpOnc a a unvcrsadad dc matrmOnO c
prvcgOdcunamOrdcOsmuChaChOs rcscrvadOaagucOs
guc, scndOlsOlOs, sOnsusCcptbcsdcuna vrtudaCaba-
da. crO nOhay guc Ovdar guc cstc dcbatc, CuyO CarCtcr
tradCOna y rctrCO cst marCadO cn c tcXtO msmO, cst
cngastadO cnOtrOdOgO. c dc LCnOsCOn 1cOmncstO guc
cntcrrOgasObrcCudcOsdOsamOrcsdcbccsCOgcr,CuandO
sc scntc guamcntc sOCtadO pOr c unO y c OtrO. LCnOs
aCaba pucs dc rclcrra 1cOmncstO c vcrcdCtO guc haba
dadO a LarCcs y a LaCrtdcs. crO1cOmncstO nmcdata-
mcntc rOnza sObrc O guc luc c puntO cscnCa dc dcbatc
y sObrc a COndCn dc a vCtOra dc amOr pcdcrasta. stc
vcnCcpOrgucvagadOaalOsOla, aavrtudypOrOtantO
a a cmnaCn dc paCcr lsCO. Hay guc Crccr guc ta cs
rcamcntcamancracngucscamaa OsmuChaChOs 1cOm-
ncstOnO sc ndgna, COmOhaCaLarCcs, dc ahpOCrcsadc
scmc| antcdsCursO. AdOndc, para cnazarpaCcry vrtud,
OspartdarOs dc Os muChaChOs acganaauscnCa dc tOdO
aCtO scXua, haCc rcsurgr COmO vcrdadcra razn dc scr dc
cscamOrOsCOntaCtOs lsCOs, Os bcsOs, as CarCasy c gO-
Cc. NO pucdcn haCcrnOs Crccr, dc tOdOs mOdOs, dCc, guc tO-
dO c paCcr dc csa rcaCn COnssta cn mrarsc a Os O|Os y
cnCantarsc COn COnvcrsaCOncs mutuas. Lavstasn duda cs
agradabc, pcrOnOcsmsgucunprmcrmOmcntO. cspus
vcncctaCtOgucnvtaatOdOcCucrpOagOCc.LucgOcbc-
sO, guc,tmdOaprnCpO, scvucvcprOntOcnOdcCOnscn
UNA NUEVA EROTICA 2 1 1
tmOntO. LamanOmOntras tantO, nOOstOCOsa, COrrO ba|O
asrOpas, aprOtaunpOCOOpOChO,ba|aaOargOdOvOntrO
lrmO, aCanza a lOrdO apubOrtad`, y lnamOntO pOgaOn
ObanCO. LstadOsCrpCn nO vaO para 1OOmnOstO, n sn
dudaparaOautOrdOtOXtO,COmOOrOChazOdOunaprCtCa
nadmsbO. Ls O rOCOrdatOrO dO guO Os mpOsbO mantO-
nOr-savOartlCOtOrCOnsOstOnbO- asaphrodisia luO-
ra dO dOmnO dO amOr y dO sus |ustlCaCOnOs. La rOna
dO sOudOLuCanOnO OsunamanOradO COndOnar OsO paCOr
guOpuOdOOnCOntrarsOOnOsmuChaChOsyguOOvOCasOnrOn-
dO, Os unaOb|OCnOsOnCaavO| smOargumOntO dO apO-
dOrastagrOga, guO, parapOdOrpOnsara,lOrmuara,pOnOra
OndsCursOy darrazndOOa, OsguvabaaprOsOnCaman-
lOsta dO paCOr l sCO. NO dCO guO O amOr dO as mu|OrOs
sOamO|Or, pOrO muOstraadObdadOsOnCadOundsCursO
sObrOOamOrguOnOdugaraasaphrdisia y aasrOaCO-
nOs guO sO anudan On Oas.
3. UNA NUEVA EROTICA
Ln a pOCa On guO sO COmpruOba guO a rOlOXn sObrO O
amOrdO Os muChaChOs manlOsta suOstOrdad, sOvO al r-
marsOagunOsdO Os OOmOntOsdOuna nuOvaLrtCa. NOtO-
nO su ugar prvOgadO On Os tOXtOs lOslCOs y nO Os On
O amOr dO Os muChaChOs dOndO busCa sus tOmas prnCpa-
Os, sO dOsarrOa a prOpstO dO a rOaCn OntrO hOmbrO y
mu|Ory sO OXprOsaOn OsOs rOatOs nOvOOsCOs dO Os guO as
avOnturasdOQuereas y Calirroe OsCrtaspOrLartndOAlrO-
dsa, as dOLeucipe y Cli tofonte rOatadas pOr AguOs1aCO
OasEti6picas dOHOOdOrOsOnOs prnCpaOs O|OmpOsguO
nOsguOdan. LsCOrtOguOsguOhabOndOmuChasnCOrtdum-
brOsaprOpstOdOOstatOratura. sOrOlOrOna as COndCO-
nOs dO su aparCn y dO su XtO, a a lOCha dO Os tOXtOs y
a su OvOntua sgnlCaCn aOgrCa y Osprtua . OrO dO
CuaguOrmanOrapuOdO sOaarsO a prOsOnCa, OnOstOsar-
64. Ibid. , 53.
65. Cf. sobre este tema, M. Grant, The climax of Rome,
pp. 1 1 7 ss. , y Th.
Higg, Narrative technique in ancient Greek romances.
2 1 2
LOS MUCHACHOS
gOs rOatOs dO numOrabOs pOrpcCas, dO agunOs dO Os tO-
mas guOmarCarn ms tardOaLrtCatantOrOgOsaCOmO
prOlana. aOX stOnCadOuna rOaCn hOtOrOsOXua y mar-
CadapOrun pOOmasCunOy un pOOlOmOnnO, aOXgOnCa
dO una abstOnCn guO sO amOda muChO ms a a ntcgr-
dad vrgna guO a dOmnO pOtCO y vr dO Os dOsOOs, l-
namOntOOCumpmOntOy arOCOmpOnsadOOsapurOzaOn
unaunnguO tOnOalOrmay OvaOr dOunmatrmOnOOs-
prtua. Ln OstO sOntdOy CuaguOra guOhayapOddO sOr a
nluOnCadcpatOnsmOOnOsaLrtCaOst, COmOsOvO, bOn
c|OsdOunaLrtCaguOsOrOlOraOsOnCamOntOaamOrtcm-
pOrantO pOr Os muChaChOs y a su aCabamOntO On a lOrma
duradOra dO a amstad.
5n duda O amOr dO Os muChaChOs nO Ost tOtamOntO
auscntO dO csta tOratura nOvOOsCa. NO sO, pOr supuOstO,
OCupaunugarmpOrtantOcnOsrOatOsdOOtrOnOOdOApu-
OyO, guOdanlO dOalrOCuOnCay aaCOptaCn muygOncra
dO aprCtCa. 5nOguO Ost prOsOntc tambnOnagunOs dO
Os rOatOs dOvrgndad, dOnOvazgOsy dOmatrmOnO. As,
On Leucipe y Cli tofonte, dOs pOrsOna|Os O rOprOsOntan, y dO
manOraOntOramOntO pOstva. Lnas, guOtrata dO apartar
a suprOpOamantOdOmatrmOnO, dasnOmbargOahrOO
dO rOatO OXCOOntOs COnsO|Ospara prOgrOsar cn O amOr dO
as muChaChas. LnCuantOa MOnOaO, prOpOnOunalOztOO-
ra dO bOsOdO Os muChaChOs-n rOlnadO, nbandO,npO-
CamnOsOCOmOOdO as mu|OrOs, unbOsOguOnOnaCOdOar-
tO snO dO a naturaOza. nCtar COngOadO y COnvOrtdO On
abO, OsO Os O bOsO smpO dO un muChaChO OnO gmnasO.
OrO nOsOnstOs snO tOmasOpsdCOsy margnaOs,nunCa
OsOamOrdO un muChaChOOb| OtO prnCpa dO rOatO. 1OdO
O lOCO dO aatOnCn Ost COntradOOn tOrnO a a rOaCndO
amuChaChaydOmuChaChO. Lsta rOaCn sOnaugurasOm-
prO COn un gOpO guO Os hOrO a Os dOs y Os dO| a OnamOra-
dOs O unO dO OtrO COn una vvaCdad smtrCa. 5avO On a
nOvCadO Lartn dO AlrOdsa, Quereas y Cali rroe, OscamOr
nOsOtraduCOnmOdatamOntOpOrsuunn. anOvOadOspO-
ga aarga sOrOdO as avOnturas guO sOparan a Os dOs|vc-
nOs O mpdOn hasta O tmO mOmOntO O matrmOnO y a
66. Aquiles Tacio, Aventuras de Leucipe y Clitofonte, 1 , 1 0.
67. Ibid. , II, 37.
UNA NUEVA EROTICA 2 1 3
COnsumaCn dO paCOr. " Lsas avOnturas sOn On OpOsbO
smtrCas, tOdO O guO suCOdO a unO tOnO su rpCaOn as
pOrpOCas aguOsO vOsOmOtdOOOtrO, COsaguO OspOrmtO
mOstrarun msmOvaOr, una msma rOsstOnCa, unamsma
ldOdaO. Ls guO a sgnlCaCnprnCpadOOsasavOnturas
y su vaOr para Ovar hasta O dOsOnaCO COnsstOn On O hO-
ChO dO guO Os dOs pOrsOna|OsCOnsOrvan On Oas dO manOra
rgurOsauna ldOdad sOXua rOCprOCa. dOdadOnOCasO
OnguO Os hrOOs Ostn CasadOs COmO OOstnQuOrOasy La-
rrOO, vrgndad On OtrOs rOatOs dOndO as avOnturas y as
dOsdChas ntOrvOnOn dOspus dO dOsCubrmOntO dO amOr
y antOs dO matrmOnO. AhOra bOn, Osa vrgndad hay guO
COmprOndOrbOnguOnOOsunasmpOabstOnCnCOnsOCut-
vaaunCOmprOmsO. LsunaOOCCndOvdaguO,OnasEti6-
picas, aparOCO nCusO COmO antOrOr a amOr. LarCOa, Cu-
dadOsamOntOOduCadapOrsupadrOadOptvOOnabsguOda
dO mO|OrdO OsmOdOsdOvda, sOnOgabaaOnlrOntarhas-
ta a dOa msma dO matrmOnO. L padrO pOr O dOms sO
habaguO|adOdOOO, puOsOhabaprOpuOstOunprOtOndOntO
hOnOrabO. NaluOrzadOtOrnura,nCOnprOmOsas, nrOCu-
rrOndO a razOnamOntOpuOdOpOrsuadra, pOrO OguO ms
mOapOnaOsguO utzaCOntra m ms prOpas pumas, rOCu-
rrO a a gran prCtCa dO razOnamOntO guO yO O OnsO,
. . . pOnOpOrOnCmadOtOdOavrgndadyaCOOCaOnOran-
gO dO as COsas dvnas. 5mtrCamOntO, 1OgOnOs nO ha-
batOndOnunCa|amsnngunarOaCnCOnunamu|Or. Las
haba rOChazadOatOdasCOnhOrrOr,asCOmOtOdOmatrmOnO
y tOda avOntura amOrOsa dO guO pudOsOn habarO, hasta O
da OnguOabOOzadOLarCOaOhabaprObadOguO nOOra
tan nsOnsbO COmOpOnsaba, snOguOhastaOntOnCOs nOha-
ba OnCOntradO a una mu|Or dgna dO sOr amada.