TAKIM ELKLER

EL KTABI
Salam Metal tarafndan
takm elikleri kullanclar iin hazrlanmtr.
Tel: (0212) 671 23 31 (PBX) Faks: 549 59 75 www.saglammetal.com
VII. Bask
Eyll 2006
Yayn No.: 4
Bu kitabn yaym hakk Salam Metal'e aittir.
Kitabn hi bir blm elektronik, mekanik,
fotokopi vb. yollarla kopya edilip veya kullanlamaz.
izin alnmadan
deitirilip
Hakan KOAK
Metalurji Yk. Mhendisi
Grafik, bask : Yonca Ajans - Ofset Matbaaclk Ltd. ti.
Tel: : (0212) 544 82 17
Bu kitab
Hep daha iyi,
Hep daha verimli olan bulmada
ELK GB YRE OLANLARA THAF EDYORUZ ...
indekiler
nsz .........................................................................
Takm elikleri ile lgili Terimler
Kalbn Tasarm ve lenmesi
Souk elikleri
Plastik
Scak
Isl lem
Bilgi Sayfalar
...................................... 5
Drrenberg Edelstahl ....................................................................... 6
Salam Metal Sat Program ................................................. 9
................................................. 11
.................................................... 23
.................................................................................... 35
Kalp elikleri ........................................................................... 47
elikleri ..................................................................................... 55
.......................................................................................................... 71
............................................................................................. 83
00
00
00
0
0
0
0
0
0
0

Blm - 1
Blm - 2
Blm - 3
Blm - 4
Blm - 5
Blm - 6
Blm - 7
7. Baskya nsz
ve insan bir btnn ayrlmaz iki paras... olmadan insan, insan olmadan i
olmuyor. Teknoloji ne kadar gelise de insan faktr hep n planda, nemi hi azalmyor,
hatta artyor da... nsann teknoloji ile bulutuu gnden bu yana, her ey gibi malzeme de
geliiyor. Gelien koullarda insan, teknoloji ve malzemeye hkmederek olaanst iler
baaryor. Hepsi hayatmz daha da kaliteli ve kolay klmak iin...
Bu kadar teknoloji ile i ie olunca yaplan iin kalitesi, mr, salad fayda gibi
deerlendirmeler de belirginlemeye balyor. Malzemeyi doru kullanmak da ite bu
noktada nem kazanyor. Malzemenin doru ve yerinde kullanlmas baary da birlikte
getiriyor. Baarl ilerin arkasnda hep dorular grnmeye balyor.
Biz de Salam Metal olarak iinde bulunduumuz sektre bir nebze olsun hizmet
edebilmek, sektrde alanlara yol gstermek, onlarn baarlarna katkda bulunmak
amac ile bir bilgi kayna hazrlama zorunluluunu kendimizde hissettik ve bu amala bu
kitab hazrlayarak iini doru ve kaliteli yapanlarn saysn arttrmaya altk.
lk basksn 1998 ylnda yaptmz bu kitap olduka youn ilgi grd ve beeni
kazand. Bu bizi daha da cesaretlendirdi. Gelen olumlu tepkiler dorultusunda, son
dnemde sektrn ilgisini kazanan yeni nesil malzemelerin de ilavesini yaparak
gncelliini korumaya altk.
ngilizce, Almanca ve Romence dillerine de evrilmi olan kitabmzn gncellenmi 7.
basks ile sizlere hizmet etmenin gururunu yayoruz. Bir baka gururumuz da 2006 Mays
aynda baslan "Bakr Alamlar El Kitab" dr.
Baka yaynlarda grmek zere ...
7 Eyll 2006
Sayglarmla
Hakan KOAK
Metalurji Yk. Mhendisi
DRRENBERG EDELSTAHL
Drrenberg Edelstahl, Almanya Engelskirchen'de Agger nehri boyunca kurulu drt adet
fabrikadan olumaktadr. 300 yldan bu yana elik retimi yapan irketin fabrikalar :
1- Takm elikleri ve zel Alaml elikler Fabrikas: elik ergitme konusunda son
teknoloji olan DETEM teknolojisi ile retim yapar. rettii ingotlar, Alman elik imalatlar
bata olmak zere bir ok elik imalatsna satabilmektedir. Fabrikann rettii ingotlar hem
Alman piyasasnda hem de uluslararas piyasalarda ok tutulmaktadr.
2- Takm elikleri Dkm Fabrikas: Byk kalplar (rnein otomobil karoseri kalplar)
dkm yolu ile retir. Bu konuda Almanya'nn en nemli imalatsdr.
3- Isl lem ve Yzey Kaplama Fabrikas: Birok ilklere imza atlan tesiste sl ilem vakum
frnlarnda yaplmaktadr.
4- Hassas Dkm Fabrikas: ok kark ekilli paralar dkm yolu ile retir. Dnyaca
bilinen Alman savunma, gda ve otomotiv irketleri bu tesiste zel paralar dktrrler.
Drrenberg Edelstahl - elik ve hizmet bir arada ...
Mays 2006
temin eder.
Mays 2006
temin eder.
TAKIM ELKLER LE LGL TERMLER
Blm 1

TAKIM ELKLER LE LGL TERMLER
Mkemmel bir kalbn yapm iin takm elikleri ile ilgili btn ayrntlar bilmek gerekmez.
Fakat baz ok bilinen terimleri nemsememek de, bir toplant srasnda veya bir yaz okurken
insan g durumlarda brakabilir.
zellikle takm eliklerinin seiminden, satn alnmasndan veya bunun ilenmesinden
sorumlu kiiler iin bu terimler ok nemlidir. Bu kiiler srekli olarak teknik kelimelerle dolu bir
baraj ierisindedirler. Reklam veya ilan okurken, satclarla, metalurjistlerle ve dier mhendis-
lerle konuurken, srekli bu terimler karlarna kar.
Kalp, satn almadan sorumlu kiinin, eliin yannda daha bir ok rn de almas
gerektiini bildiinden bunlarn hepsinde bir uzman gibi davranmasn bekleyemez. Dk
fiyatlarn etkisiyle veya mamln ar derecede vlmesi karsnda satn almac kalphaneye
baml olur. Kalp da eliin kullanlmasyla elde edilen tecrbeyi satn almacya bildirmelidir.
Eer kalpnn takm elikleri konusunda yeterli bilgisi yoksa satn almac hem kalphaneyi hem
de retimi rahatlatabilecek yeni gelitirilen eliklerin zelliklerini anlayamayacak veya sadece
ucuz olduu iin baka bir elii alarak bal olduu irketi byk bir skntya sokacaktr.
Aada kalbn tasarmndan, imalinden, sl ileminden, takm eliklerinin seiminden ve
satn alnmasndan sorumlu kiilerin bilmesi gereken terimler sralanmtr.
ALAIM (Alloy) : En az bir tanesi metal olan iki veya daha fazla elementin meydana
getirdii, ayrlamayan bileiktir. rnein demir bir elementtir. Karbon ile bir araya geldiinde
elii oluturur. elik bir alamdr.
ALAIM ELEMENTLER (Alloying Elements) : Metallere baz zellikleri kazandrmak iin
ilave edilen elementlerdir.
13
Silisyum (Si)
Karbon (C)
Krom (Cr)
Mangan (Mn)
Molibden (Mo)
Nikel (Ni)
Wolfram (W)-(Tungsten)
Vanadyum (V)
Kobalt (Co)
% 0.3'e kadar tm eliklere ilave edilir. Oksijen uzaklatrc etkisi vardr.
Daha yksek oranlarda eliin esnekliini artrr.
Sertlii, anma dayanmn artrr, sneklii drr.
eliin sertleebilirliini, anma dayanmn ve scakla mukavemetini artrr.
%13'ten fazla oranlarda korozyon dayanm salar.(Paslanmaz elikler)
Sertleebilirlii artrr, kkrdn zararl etkisini azaltr. Anma dayanmn artrr.
Sertleebilirlii, anma dayanmn, scaa mukavemeti (scak i elikleri, yksek hz elikleri
gibi) artrr.
zellikle dk scaklklarda, eliin tokluunu artrr. Krom ile birlikte korozyon dayanmn artrr.
Molibden'e benzer etkisi vardr.
Baz oranlarda tane kltc grevi yaparak elii toklatrr. Daha yksek oranlarda
anma dayanmn artrr.
eliin scakla mukavemetini artrr. Bu yzden scak i eliklerinde ve
yksek hz eliklerinde kullanlr.
elik ierisinde karbon bir alam elementidir. Oranlarnn deimesi eliin zelliklerini
deitirir. Takm eliklerinde zellikleri etkileyen en nemli alam elementleri nceki sayfada
sralanmtr.
Baz elementlerin analiz ierisinde mmkn olduunca az olmas gerekir. Oksijen, hidrojen
ve azot gibi elementler elik ierisinde boluklar ve hatalar olutururlar. Fosfor, kkrt, selen ve
arsenik gibi dier elementler ise eliin iyi zelliklerini azaltrlar. eliin imalat srasnda bu gibi
elementlerin uzaklatrlmasna allr. Yeni imalat teknikleri ile bu ilem gittike
kolaylamaktadr.
ALEVLE SERTLETRME
(Flame Hardening) : Bir
kalbn sert olmas gereken
kenarlarnn veya yzeylerinin
alev tabancas (alamo) ile
belli bir hzda stldktan sonra,
su veya basnl hava ile
sertletirilmesidir. 1.2312 veya
1.2738 gibi plastik kalp
elikleri alevle stmay takiben,
havada soutma ile kendili-
inden 52-54 RC sertlik alrlar.
ANAL Z (Anal yze) :
el i i n bi l ei mi s k s k
kimyasal analiz yaplarak
kontrol edildiinden, analiz
terimi yllardr eliin kimyasal
bileimi anlamyla ayn tutulmutur. Yani bir elik % 1.00 C (karbon) ve % 1.50 Mn (mangan)
ierdiinde, bu eliin analizinin % 1.00 C ve % 1.50 Mn eklinde olduu sylenir. Demir miktar
ounlukla belirtilmez. Bu durumda analizin geri kalan ksmnn demir olduu anlalr. Karbon,
mangan ve demir kimya biliminde elementler olarak bilinir.
Baz elementlerin ok kk miktarlarnn eliin zellikleri zerine byk etkisi vardr. Bu
yzden analizin ok hassas llmesi ve bilinmesi gerekir. Analiz yzde olarak bildirilir.
Karbon % 1.00
Mangan % 1.50
Bu iki elementin ierikleri ok hafif bir ekilde deise bile; bunun da belirtilmesi gerekir.
rnein:
Karbon % 1.02
Mangan % 0.48
BASMA DAYANIMI (Compressive Strength) : Bir malzemenin belli bir basma yk altnda
ekil deitirmeye balad nokta, o malzemenin basma mukavemetidir. Basma deneyi ile
tespit edilir. Ar ykler altnda alan, darbenin sz konusu olmad kalplarda ve
merdanelerde eliin basma dayanmnn mmkn olduunca yksek seilmesi gerekir.
1
.
2
7
3
8

(
P
l
a
s
t
i
k

K
a
l

l
i

i
)
e
2-3 mm
RC 52-54
Scaklk
o
820 - 900 C
o
45
e

m
S
r
t
le
t
ir
e
Y

alamo
Sertletirilmi
blgenin alt
14
BEYNT (Bainit) : Sertletirilmi eliklerde
bulunan bir yap eididir. Krlgan olmas nedeniyle
oluumu istenmez. Olumasn nlemek iin eliin
soutma hz deitirilir.
EKME DAYANIMI (Tensile Strength) : Bir
malzeme her iki ucundan ekme gerilmeleri ile
ekildiinde, kalc ekil deiiminin balad
noktadaki ekme gerilmesi o malzemenin ekme
dayanmdr. ekme deneyi ile tespit edilir. Baz
elikler ekme dayanmlar ile bilinirler. rnein St 37
(ekme dayanm 37 kg/mm), St 52 (ekme daya-
nm 52 kg/mm).
Aadaki ekilde ekme deneyi srasnda
numune zerinde meydana gelen deiimler
gsterilmektedir. Boyun verme noktasnda numune
ekme gerilmesine dayanamayp herhangi bir
noktadan daralmaya balar. Krlma noktasnda bu
daralma kopma ile sona erer. Her malzemenin ekme
gerilmeleri karsnda seyri farkldr.
ekme dayanmnn takm elii kullancs
asndan nemi udur: ekme kuvvetlerinin olduu
baz kalplarda veya paralarda sadece sertlie bal
olarak gzlem yapmak yanltc olur. Bir malzemenin
analizinin ve sertliinin uygun olmas ekme
dayanmnn da uygun olaca anlamna gelmez.
nk ayn sertlie sahip olup da farkl ekme
dayanmlar olabilen bir ok elik cinsi vardr. Sertlik
deneyinden sonra en ok ba-
vurulmas gereken deney ekme
deneyidir.
EKME DENEY (Tensile Test) :
eliin ekme gerilmelerine kar
dayanmn belirlemek iin yaplan
deneydir. Yalnz ekme dayanmn
deil, ayn zamanda eliin uzama
orann dolaysyla snekliini, akma
dayanmn (eliin, kalc ekil dei-
tirmeye balad noktadaki geril-
me), krlma noktas gibi verilerin de
elde edilebildii bir deneydir.
55 RC sertlikteki bir elikte
Beynit yapsnn grnm
A
k
m
a

D
a
y
a
n

G
e
r
i
l
m
e
Boyun Verme Balar
Krlma
ekil Deiimi

e
k
m
e

D
a
y
a
n

Gerilme - ekil deiimi erisi
ekme deneyi aygt
ekme
ubuu
Hareketli kafa
Ykleyici
15
ELK (Steel): Her trl istenmeyen elementlerden ve bileimlerden arndrlm, % 1.5'den
daha az karbon (C) ieren demir alamdr. Farkl retimlerle, alamlama ile veya uygun sl
ilem sayesinde istenilen niteliklerde elik elde edilebilir. Yksek dayanma sahip olduundan
ve ucuza retilebildiinden imalat teknolojisinde genel kullanma sahip bir malzemedir. Su
verme ile sertletirilebilmesi zellii ok iyi bilinir.
elik ierdii karbon ve alam elementlerine gre 2 ana gruba ayrlr.
Karbon elikleri (Carbon Steels) : naat demirleri, profiller, teller, saclar daha ok St ile
anlrlar. Orta ve yksek karbonlu olanlarda kkrt daha dktr. Rahat ileme, temiz yzey,
belli llerde bulunabilme, sl ileme elverililik, eilme, bklme, derin ekilebilme gibi
zelliklere sahiptir.
Alaml elikler (Alloyed Steels) : Yksek nitelikli makina imalat ve takm elikleridir.
DARBE DAYANIMI (Impact Strength) : eliklerin ekme, basma ve burulma ykleri
altndaki davranlar, arpma veya darbe gibi ykler altndaki davranlarndan tamamyle
farkldr. Darbe dayanm, eliklerin darbe ykleri altnda krlmaya kar gsterdikleri direntir.
zod Testi veya Charpy Testi ile llr. Darbe altnda alan eliklerin darbe dayanmnn
yksek olmas istenir.
ELASTSTE (Elasticity) : Artan veya azalan ykler karsnda malzemenin doru orantl
olarak ekil deitirme kabiliyetidir. ekme deneyi ile tespit edilir. rnek olarak, scak i
eliklerinden yaplan kalplarda, srekli sl deiimden dolay meydana gelen gerilmelerin
krlma yaratmamas iin eliin elastisitesinin yksek olmasna dikkat edilir.
GERLM GDERME TAVLAMASI (Stress Relieving) : Kalplarn ilenmesi srasnda
oluan gerilimler, tavlama ilemi ile giderilmezse, bu gerilimler sertletirme esnasnda
arplmalara yol aar. zellikle kark ekilli kalplarda 600 - 650 C' de en az 2 saat sreyle sl
ilem ncesi gerilim giderme tavlamas mutlaka yaplr. Kalp frnda soutulur.
16
Dk Karbonlu elikler
% C 0 - 0.25
Orta Karbonlu elikler
% C 0.25 - 0.55
Yksek Karbonlu elikler
>% C 0.55
Sneklik, ekillendirilebilirlik
Kaynak kabiliyeti
Mekanik dayanm
Anma dayanm
Tokluk
Sementasyon ile serletirilebilme Direk sertletirilebilen elikler
Anma dayanm
Orta Karbonlu malat ve
Takm elikleri
Dk Karbonlu
% C 0.25
Yksek Karbonlu Takm
elikleri
Isl ilem sonras arplmalarn yaand
scak i ve souk i eliinden yaplan kalplarda
tavsiye edilir. Ayrca, belli bir bask saysna
ulam alminyum enjeksiyon kalplarnn
gerilim giderme tavlamas ile kalpta birikmi
gerilimlerin alnmas kalbn mrn artrr.
GERLME (Stress) : Birim alana den
"ekme" veya "basma" ykdr. eliklerde
genellikle 1 mm ye den yk (kg) olarak ifade
edilir. Birim, Kg/mm dir. ekme deneyinde
uygulanan kuvvetin, numunenin kesitine olan
oran gerilmeyi verir.
GEVREKLK (Brittleness) : Malzemenin kalc bir ekil deiimi almadan nce atlama
veya krlma zelliidir. 1.2080 souk i eliinin ok gevrek bir elik olduu kalplarca iyi
bilinir. Bu sebeple bu elie alternatif olarak daha esnek elikler gelitirilmitir.
NDKSYONLA SERTLETRME (Induction Hardening) :Yzeyin indksiyon ile hzla
stlmasn takiben su verilmesidir.
KADEMEL SOUTMA (Interrupted Quenching) : Kalbn ostenizasyon scaklnda bir
o
sre tutulduktan sonra, su verme iin daldrld scak banyodan (150-200 C) karlp havada
soutulmasdr. Bylelikle kalp ierisindeki s dengelenir ve gerilmeler azaltlr. Bu ilemde
scak banyo olarak tuz banyosu kullanlyorsa, ilem martemperleme olarak adlandrlr.
KALINTI OSTENT (Retained Austenite) : Ostenitin martensite dnmeyen ksmna
kalnt ostenit denir. stenmeyen bir yapdr. elii gevrekletirir. Su verme scakl oda
scaklnn altna drlrse, ostenitten martensite dnm devam eder. Bu ileme sfr alt
ilemi (Sub-Zero Treatment) denir. Kalnt ostenit kesme yapan kalplarda veya ezme
kalplarnda, talama srasnda klcal atlamalar oluturur. Gevrek dklmeler de kalnt
ostenitin habercisidir. Darbe mukavemetini drdnden krlmalara sebep olur.
KARBR (Carbide) : Metaller ve karbondan meydana gelen bileiklerdir. eliin
ierisindeki mevcudiyetleri, eliin anma dayanmn artrr. Cr, Mo, V ve W gibi elementler
elik ierisinde karbr yapc elementlerdir.
17
Zaman
Sertletirme

n

i

l
e
m
e

S
o
n

i

l
e
m
e
S

c
a
k
l

k
Yksek frekans
Trafo Istc
Sertletirilecek
para
MALZEME NUMARALARI : Malzeme
numaralar veri ilenmesine elverili olan
malzemeler iin bir dzenleme sistemini
ortaya koyar.
Yedi basamakl malzeme numaralar,
malzeme ana grubu iin say, zel iaretleme
iin drt basamakl cins numaras ve iki ilave
saydan meydana gelmitir.
Malzeme Ana Gruplar : Malzeme ana
gruplar 0 ila 9 tanma say ile gruplandrlr.
Cins numaralar 0 ve 1 ana gruplarna ait cins
numaralarnda, ilk iki basamak cins snfn
tantr. Cins numaralarnn her iki tarafa
genileyen basamaklar, saysal numaralardr.
Cins numaralar nemli lde malzemenin
kimyasal bileimine veya asl kaynana gre
dzenlenir.
Ergime ve dkm cinsi ve ayrca sl ilem
durumu gibi zel karakteristiklerin ifade
edilmesi iin, ekleme saylar ngrlmtr.
Ekleme saylarna ait ayrntl ifadeler,
uluslararas bir malzeme numaralama sistemi
zerinden yaplan ilemlerin sonucuna gre
belirlenmelidir.
elik ve elik Dkm in Cins Snflar
Cins
Snflar
Temel ve Kalite elikleri
00
01...02
03...07
08...09
90...99
Alamsz Yksek Vasfl elikler
10
11
12
15...18
elik Cinsleri
Cins
Snflar
Temel ve Kalite elikleri
20...28
32...33
34
35
36...39
40...45
47,48
49
50...84
85
elik Cinsleri
Ticari ve temel kalite
Genel yap elikleri
Alamsz kalite elikleri
Alaml kalite elikleri
zel cinsler
zel fiziksel nitelikleri olan elikler
Yap elikleri
Yap elikleri
Takm elikleri
Takm elikleri
Yksek hz elikleri
Anmaya dayankl elikler
Hadde elikleri
zel fiziksel nitelikleri olan demir malzemeler
Paslanmaz elikler
Yksek sya dayankl elikler
Yksek scaklk elikleri
Yap elikleri
Nitrrleme (Azotlu) elikleri
Malzeme numaralarnn dzenlenmesi
Malzeme
ana grubu
(1. basamak)
Cins numaras
(2 ila 5 basamakl)
Ekleme saylar
(6. Ve 7.
basamaklar)
Malzeme - ana gruplar
Tanma
Says
0
1
2
3
4 t-8
9
Ana Gruplar
Hamdemir, ferro alamlar, dkme demir
elik ve elik dkm
Demir dndaki ar metaller
Hafif metaller
Metal olmayan malzemeler
Dahili iletme iareti iin serbest say
rnek : St 52-3 Malzeme numaras
Cins snf Ana grup Saysal numaras
1.0570
Kalite elii
alamsz
elik St 52-3 iin
tesbit edilmi
18
eliklerin Gruplandrlmas Ve Kullanlmas :
elik dkm dahil btn elikler bu grup kapsamna girer.
MARTENST (Martensite) : eliin ostenizasyon
scaklndan su verilip, sertletirildiinde i yapsnda
elde edilen yap trlerinden biridir. Hacim merkezli
tetragonal yapl demir ierisinde hapsolmu karbon
atomlarna ar doymu kat ergiyiktir. stenilen bir
yapdr.
o
NTRASYON (Nitriding) : alma scaklklar 600 C'yi gemeyen kalp ve takmlarda
o
bavurulan, yzeye azot (N) emdirme yoluyla yaplan yzey sertletirme ilemidir. 450 C
civarnda yapldndan kalp veya takmlarda arplma olmaz.
NORMALZASYON (Normalizing) : eliin dvme veya haddeleme sonrasnda, kabaca
sertletirme scaklna stlmas ve bu scaklkta 10 - 20 dakika tutulmas ve sonra havada
soutulmas ilemidir. Takm elikleri, normalizasyonu yaplm olarak kullancya sevk edilir.
Ancak kullanc tarafndan yanllkla sl ilem grm veya taneleri kabalam eliklerin
tanelerini inceltmek iin de yaplabilir. Karbonlu elikliklere, az alaml eliklere ve nadiren
takm eliklerine uygulanr.
OSTENT (Austenite) : eliin sl ilem grmeden nceki
tavl halinin yapsdr. Su verme ile bu yap martensite dnr.
Yzey merkezli kbik demir kafesi iindeki karbon veya alam
elementlerinin meydana getirdii bir kat ergiyiktir.
PERLT (Pearlite) : Ostenitin beynit ile blgenin zerindeki
scaklklarda dnmnden oluan ferrit ve sementit'in lameler
tabakalarndan meydana gelen yapdr. Kt bir ileme kabiliyeti
vardr. Yumuak tavlama ile sementit lamelleri kresel hale gelir
ve ilenmeleri kolaylar.
SEMENTASYON (Carburizing) : erisinde karbon verici gazlarn veya tuzun olduu
frnda elik yzeyine (C) karbon emdirilmesi ilemidir. Karbrizasyon olarak da anlr.
Yzeysel sertlik kazandran yntemlerden biridir.
Perlit genellikle haddeleme
sonrasnda oluan bir yapdr.
Yzey Merkezli Ostenitte siyah atomlar karbon,
beyaz atomlar demir atomlardr.
Demirin atomik yaplar
a - Kbik Hacim Merkezli
b - Kbik Yzey Merkezli a b
3.57 2.87
19
SERTLEEBLRLK (Hardenability) : Btn elik
cinsleri iin fiziksel bir ldr. Bir kesitteki sertlik
derinliini ve yzey sertleebilirliini ifade eder. 50 mm
apl eitli souk i eliklerinin yzeyden merkeze
doru sertlik dalm yandaki ekilde gsterilmitir.
SERTLETRME - SU VERME (Hardening) : eliin
cinsine bal olarak, belli bir sertletirme scaklnda
yapy ostenite evirip; su, ya veya tuz banyosunda su
vererek daha gergin bir yap olan martensite gemek
sertletirmenin prensibidir. Yapsal deiim neticesinde
karbon atomu hcre ierisinde hapsolduundan sertlik
art olur.
SERTLK (Hardness) : Metallerin zellikle entik
etkisiyle kalc ekil deiimine kar direncidir. Takm
elii kullanclar tarafndan eliin mekanik zelliklerini
belirtmek iin kullanlan ilk ldr. Dier zellikler ile
birlikte deerlendirilmesi gerekir. rnein, iki farkl eliin
sertliklerinin 60 RC olmas, ayn mekanik zelliklere sahip
olduklar anlamna gelmez. Brinell, Rockwell, Vickers gibi
sertlik lme testleri ile llr. Bu testler arasnda evrim
mmkndr. Ancak her sertlik biriminin ayr ayr
uygulama alanlar olduu unutulmamaldr. rnein,
bakr ve alminyum alamlar iin HB veya HV, takm
elikleri iin RC idealdir. Her sertlik leinin bir geerlilik
aral vardr. rnein, 20 RC'nin altnda RC lei geersiz ve anlamszdr.
SNEKLK : Bir metalin yk altnda krlmadan ekil deitirme kabiliyetidir. rnein 1.2379
souk i eliinin sneklii, 1.2738 plastik kalp eliine gre daha dktr.
TANE BYKL (Grain Size) : Metalleri meydana getiren en kk hcre - birim yap
talarnn eitli dzenlerde birleerek meydana getirdikleri tanelerin bykl malzemenin
mekanik zelliklerine dorudan etki eder. ASTM standard ile anlr. ASTM'ye gre tane
bykl 5 olan malzemede in karedeki tane says 16, tane bykl 7 olan malzemede
in karedeki tane says 64'
tr.
Malzemenin tanelerinin
kk olmas, mekanik
zelliklerini artrr. Tanelerin
byk olmas malzemeyi
gevrekletirir, daha krlgan
yapar.
ASTM No. 5 ASTM No. 7 1/2
X 210 Cr 12
100 Cr 6
C 105 W 1
60
50
40
30
50
eitli eliklerin
sertleebilirlik erileri
S
e
r
t
l
i
k

H
R
C
20
TAVLAMA (Annealing) : Metalik malzemelerin sertliinin drlmesi iin, tavlama
scaklna kadar stlan malzemenin bir sre tutulmasn takiben, uygun bir hzla soutulmas
ilemidir. Bu ilem ile eliin daha iyi ilenebilmesi ve souk ilem grmesi hedeflenir.
nsertletirilmi takm elikleri dndaki elikler yumuak tavlanm olarak kullanma sunulur.
TOKLUK (Toughness) : eliin, ald darbe enerjisini krlmadan absorbe edebilme
kabiliyetidir. entikli darbe deneyi ad verilen, entik alan bir numuneye vurulan darbe ile
lm yaplr. Zor krlan, yani arpma dayanm yksek olan eliin tokluu yksek, kolay
krlan, yani arpma dayanm dk olan eliin tokluu ise dktr. eliin tokluu yksek;
ise snektir, arpma ykleri altnda kolay krlmaz. Tokluu dk elikler ise gevrektir.
UZAMA (Elongation) : Metalik numune her iki ucundan ekildiinde, krlmadan nce uzar.
Uzama oran her elik iin farkldr.
Uzama, orijinal uzunluun yzdesi olarak aadaki gibi ifade edilir. Genellikle % uzama ne
kadar yksek olursa, elik o kadar snektir; kopmakszn ekillendirilebilir. Tek haneli deerler-
de kalrsa eliin ekil deitirebilme zellii ok dk olur.
YORULMA (Fatigue) : Peryodik yklerin sebep olduu atlak oluumu anlamna gelir.
Yorulma atlamas, genellikle ya yzey dzgnln bozan entik, keskin ke girinti gibi
yzey kusurlarnda ya da i yapda inklzyon, klcal atlak gibi hatalarn ilerlemesi ile balar.
nce bir klcal atlak oluur. Klcal atlak hemen krlmaya yol amaz. Uygulanan her evrim ile
ok yava olarak ilerler. atlak yzeyi bir aa gvdesindeki byme halkalarna benzeyen
iaretler gsterir. Krlma genellikle ok az veya hi deformasyon olmadan, gevrek bir ekilde
oluur. Karbon kaybna uram, ar snm yzeylerin yksek miktarda kalnt ostenit ve iri
tanelerin oluumu sebebiyle yorulmaya kar direnleri azdr. Karbrizasyon yaplm,
nitrasyon olmu, alev veya indiksiyon ile sertletirilmi yzeyler ise, daha yksek yzey
mukavemeti ve basma mukavemeti saladndan, yorulmaya olan direnleri fazladr. Yzeyi
ne kadar dzgn olursa, yorulma dayanm o kadar yksek olur.
2
ekme dayanm 900 N/mm olan eliin, eitli yzey durumuna gre yorulma
dayanmlar:
2
Ayna gibi parlam yzey ise ekme dayanmnn % 50 si yorulma dayanmdr: 450 N/mm
2
Talanm yzeyde bu deer % 12 daha azdr. 450x0.88=396 N/mm
2
Haddelenmi ise bu deer % 53 daha azdr. 450x0.47=212 N/mm
2
Korozif bir ortamda allyorsa % 73 daha azdr. 450x0.27= 122 N/mm
L -L
f 0
L
0
X 100 % uzama=
L Deneyden sonraki uzunluk
f
L
0
Orjinal uzunluk

L
0
L
f
21
KALIBIN TASARIMI ve LENMES
Blm 2
TASARIM
Kalp ve takmlarn tasarm, ekonomik olarak retilmesi ve kullanlmas ok nemlidir.
retilecek parann eklinden balayarak, mmkn olduu kadar fazla retime imkan verecek
ekilde bir tasarm yaplmaldr. deal bir takm eliinden yaplm, uygun sl ilemden gemi
bir kalp, tasarm hatal ise sl ilem srasnda bile krlabilir. Zaman kaybn nlemek ve
maliyetleri dk tutmak iin iyi bir tasarm arttr.
Kalb oluturan paralar, alma koullar gz nnde bulundurularak ayr ayr deerlen-
dirilir. Tasarm yaplrken, aadaki sorularn yantlar nemlidir.
Hangi paralar esnek olmaldr ?
Korozyon dayanml olmas gereken paralar hangileridir ?
Parada anma m, yoksa darbe mi n plandadr ?
Keskin keler var m ? Nasl saknabiliriz ?
25
Kalp Dizaynnda Yksek Performans in Tavsiyeler :
Isl ilem veya kullanm srasndaki krlmalar nlemek iin aadaki tavsiyelere uyunuz.
Kalbn temel dayanm ve destekli olmas iin lleri yeterince byk tutunuz.
Keskin kelerden kannz. Yeterli radys her zaman dnnz.
Kalpta mmkn olduunca ar ve hafif kesitlerden kannz.
Kark kalplar, her zaman kenarlardan balayarak yaplr. Bylelikle sl ilemleri daha
emniyetli olur. Talanmalar ve deiimleri kolay olur.
Delikleri ve plaka kenarlar arasnda yeterli et kalnl braknz.
Gizli, gerilme ykseltici, izlerden kannz. rnein souk damga, kaba ileme izleri.
Isl lem Asndan Tasarm : Isl ilem srasnda, gerek eliin ierisindeki yapsal dn-
mlerden kaynaklanan gerilmeler, gerekse de eliin yzeyi ile merkezi arasndaki scaklk
farkllklar i gerilmeler oluturur. Bu gerilmeler eliin atlama veya krlma riskini artrr. Eer
"gerilim giderme tavlamas" yaplmad ise, bu risk daha da artar. Tasarmc mmkn olduunca
simetrik bir ekil karmaya zen gstermelidir. retilecek parann hacmi arttka, kalpta bir alt
para oluturmann gereklilii zerinde dnlmelidir. Byle bir tasarm anan veya hasar
gren paralarn hzl bir ekilde deitirebilme avantajn ortaya karr.
26
Tasarm srasnda sl ilem asndan dikkat edilecek ayrntlar
Yanl: Byk kesit
farkllklar
Yanl: Byk kesit
farkllklar ve
keskin keler
Doru: Uygun kesit
dalm ve radysl
keler
Doru: ki paral ve
uygun kesit dalm
Yanl: Byk kesit
farkllklar ve
keskin keler
Yanl: Kesitler ok ince
ve i keler ok keskin
Doru: Daha kaln kesit ve
radysl keler
Doru: Uygun kesit
dalm ve radysl
keler
Yanl: Tek tarafl ve keskin
keli kanal
Yanl: Di dibinde
kama kanal
Doru: Di altnda
kama kanal
Doru: Radysl keleri
olan ift tarafta kanal
Yanl: Byk kesit
farkllklar
Doru: ki paral ve
uygun kesit dalm
Yanl: Kr delik Doru: Tm boyda
delik
LEME
elikler tornalama, frezeleme, planyalama ve talama gibi tala kaldrma yntemleri ile
ilenirken; ileme yzeylerinde kesici ucun srtnmesi ve yksek scaklklara ulalmas
yznden gerilmeler meydana gelir. Kalbn ekline ve ilemenin miktarna bal olarak bu
gerilmelerin miktar deiir. Gerilim giderme tavlamasnn amac bu gerilmeleri yok etmek
iindir.
Kesme srasnda, mekanik olarak
uygulanan hemen hemen tm kesme
kuvvetleri sya dnr. Bu yzden
mekanik ileme srasnda aa kan s
yaynm ve kesici takmn ucundaki
scaklk ilemede ok nemli etkenlerdir.
Talal imalattan doan gerilmeler ve
sl ilem srasnda meydana gelen i
ger i l mel er mal zemeni n ekme
dayanmn aarsa, bklme veya ekil
deiiklii halinde arplmalar meydana
gelir.
Yukarda bahsedilen geleneksel ileme yntemlerinden baka, ska kullanlan yntemler
de vardr. Bunlardan biri erozyon ile ilemedir.
Erozyon ile leme :
Bu yntem, bir elektroddan ark etkisiyle kan kvlcmn, ilenecek olan parann yze-
yindeki metali yakarak uzaklatrmasdr. Erozyon ile ekillendirmenin avantaj, ok miktarda
ayn ekil verilecek takm veya kalplarda veya sertletirilmi eliklerin ekillendirilmesinde
ortaya kar.
Ancak erozyon ile ilemenin ekonomik avantajlarnn yansra, para yzeyindeki olumsuz
etkileri de gz nnde bulundurulmaldr. ekilde, erozyon sonras bir eliin yzey kesiti
grlmektedir. Grnd gibi yzeyden balayarak; scakln etkisiyle eitli tabakalar
meydana gelmitir. Bu tabakalarn toplam kalnl 30-50 arasndadr. zellikle stteki beyaz
tabaka ierisinde mevcut mikro
atlaklar ve boluklar takmn
veya kalbn erken krlmasna
yol aabilir. Akm younluu ve
dielektrik ortam, yzeydeki ge-
rilmelerin ve yeniden sertleen
tabakann derinliine dorudan
etki eder. Yzeydeki gerilmeler,
eliin orjinal menevileme s-
caklnn 30C altnda yaplan
bir gerilim giderme tavlamas ile
azaltlabilir.
400 600 800 1000 HV
Etkilenmemi ksm
Yeniden ergimi ve
katlam tabaka
Yeniden
s abaka ertlemi t
Yeniden
m abaka enevilenmi t
Erozyon sonras yzeyde oluan tabakalar ve sertlik deiimleri
ekme
Dayanm
leme srasnda meydana gelen gerilmeler
Su verilmi
elikteki i
gerilmeler A

n
d

T
a

l
a
m
a
1. Meneviten
sonraki
i gerilmeler
Akma
Dayanm
G
e
r
i
l
m
e
2. Meneviten
sonraki
i gerilmeler
eitli ilem kademelerine gre gerilmelerin dalm
27
Erozyonun zararl etkisini azaltmak iin, ilem mmkn olduunca dk akmla
bitirilmelidir.
Yzeydeki zararl tabakalar gaz ta veya ince taneli bir ta ile mutlaka alnmaldr. Aadaki
ekilde, erozyondan km yzeyin ta ile yetersiz alnmasndan kaynaklanan yzey boluklar
grlmektedir. Bunlarn, ou kez eliin yapsndan kaynaklanan boluklar olduu sanlr.
Oysa iyi bir talama ve parlatma ile bu boluklar giderilebilir.
Boluklar tm yzey boyunca yaylr, fakat parlatlmas g olan blgelerde grlr.
Erozyon elektrodu olarak elektrik iletkenlii yksek olan bakr elektrotlar seilmelidir.
Elektrolitik bakrlar tercih edilmemelidir. nk ierisinde herhangi bir alam elementi
olmadndan, mekanik zellikleri son derece dktr. Oysa Cupromax (zirkonyumlu bakr)
bakr alamnn hem sertlii yksektir, hem de elektrik iletkenlii yeterlidir. ok gzl kalplarda
tecrbeye bal olarak 4, 5, 6 adet elektrolitik bakrdan yaplan elektrodun yapt ii bir,
Cupromax'dan yaplm bir adet elektrot gerekletirebilmektedir.
Yeniden katlam ve yzeye yapm paracklar
Isdan etkilenmi tabaka
Ana tabaka
Boluklar (iyi talanmam veya
parlatlmam kraterlerin alt ksmlar)
28
Tel erozyondan sonra
atlama riskini azaltmak
iin neler yapmalyz?
1- 3 defa da kesmeliyiz.
Bu maliyeti arttracaktr
ama yzeydeki atlaklarn
daha kk ve daha az
olmasn salar.
2- Zmparalama veya
parl atma i l e. Yzeyde
oluan, zararl beyaz taba-
kay almalyz, 9 - 6 - 3
(parlatma kademeleri)
3- Gerilim giderme
yapmalyz. rnein 1.2379
O
elii iin 450 C'de, PMD
O
M4 iin 480 C'de.
O
Sre: 2 saat frnda souma veya baka bir kural olarak, menevi scaklklarnn 30 - 40 C
altnda gerilim giderme scakl tavsiye edilir.
2080, 2436 ve 2842 gibi dk
menevi scaklklar olan elikler, tel
erozyon kt kl eri nde t erci h
edilmemelidir. nk bu eliklerin
menevi scaklklar dktr. Tel
erozyon srasnda oluan sdan
daha ok etkilenirler. atlak
ol uumu ve eki l dei i mi
ihtimalleri ok yksektir.
Tel erozyonda kart l an
zmbalarn hadde ynne paralel
ynde karlmas ok nemlidir.
Tel Erozyon le Kesim : Kesme kalplarnda ok kullanlan bir ileme yntemidir.
"Sulu Ktk" olarak isimlendirilen ok sayda zmbann tel erozyon ile karlabilecei
ktklerde, yukardaki ekilde gsterilen kalnt gerilmeler atlak oluumuna neden olur. Bunun
sebebi sertletirmeden sonra ktn iinde ostenitten martensite dnmden kaynaklanan
kalnt gerilmelerin varldr. Tel erozyon ktnn sl ileminde menevilemenin yksek
scaklklarda ve uzun sreler yaplmas gerekir. Bir de ktn ii sertletirme ncesinde
ekilde gsterildii gibi bir kaba kesim ile ii boaltlabilirse bu durumda kalnt gerilmelerin
atlak oluturma eilimi en aza iner.
O
1.2379 elii tel erozyonda ktk olarak kullanlacaksa, 1050 - 1080 C'de
O
ostenizasyon, 550 - 570 C'de menevileme (en az 2 defa) yaplmaldr.
29
Sertletirmeden sonra kalnt
gerilmelerin dalm
Sertletirme ncesi kaba kesim
Kalnt gerilmelerin boaltlmas
sonucu ortaya kan atlak
Sertletirme sonras daha az kalnt gerilme
olduundan, atlama riski en aza iner.
Basma
gerilmesi
Tel erozyon sonras atlak oluumu riskini azaltmann bir yolu
Talama :
ok iyi bir yzey ve yksek l hassasiyetinin elde edilebildii bir yntemdir. Dikkatsizce
yaplan bir talama ilemi sertletirilmi kalp veya takmn atlamasna veya sertliinin
dmesine sebep olabilir. Talama atlaklar talama ynne dik olarak ortaya kar.
yi bir talama yapmak iin uygun ta seimi yaplmal, yal talar kullanlmamal, soutucu
sv yeterli miktarda ve kalitede olmaldr.
eliin sertlii yksek ise, daha yumuak talar seilmeli ve daha dk basnla talama
yaplmaldr. Bol soutucu sv ile talama yaplsa bile, tan yanl seimi veya yksek basnl
talama, talama atlaklarna yol aabilir. Yzeydeki ar snmadan dolay yumuak bir yzey
de ortaya kabilir. Talama sonunda, yzeyde menevi renkleri veya yanm tabakalar
bulunmamaldr. Yanmay engellemek iin ar basn uygulanmamaldr.
Genel kurallar :
Talanacak tabaka kaln ise : Kuru talamay takiben ya talama tavsiye edilir.
Talanacak tabaka ok hzl bir ekilde alnacaksa : Ak gzeli, kaba taneli talar tercih
edilmelidir.
Daha dzgn bir yzey isteniyorsa : Daha kk taneli fakat daha youn yapda talar
kullanlmaldr.
Geni alanlar talamak iin : Daha yumuak ve daha kaba taneli talar seilmelidir.
Kk alanlar talamak iin : Daha sert ve daha kk taneli talar seilmelidir.
Sertlii dk metalleri talamak iin : Daha sert ve kaba tane talar seilmelidir.
Sert metalleri talamak iin : Daha yumuak ve daha ince taneli talar seilmelidir.
Talamay takiben gerilim giderme menevii yaplmaldr.
30
Souk Sac Silindiri : Ta i yzn yemitir ve i yzeyini
hatvelemitir. Sebep : 1-Yatakta boluk var. 2-Makina dengesizdir.
Souk Sac Silindiri : Ta i yzn yemitir ve i yzeyini
hatvelemitir. Sebep 1-Yatakta boluk var. 2-Makina dengesizdir.
Hz elii Kesme Kalb : Ta i yzn yemitir.
Tel ekme Yz : Ta temas yzeyinin delik zerinden geerken
kar direncin azalmas nedeni ile tan dalmas artar, scaklk artar
bu da aniden souduundan atlar.
Dili ark Ama Tara :
HSS'ten yaplm, hatal talama nedeni ile atlamtr.
Makas Az :
12 kromlu elikten yaplmtr.
Talama Hatalarndan Kaynaklanan atlamalar
31
Daire Makas : yanl talama nedeni ile
atlamalar meydana gelmitir. yzeysel
Yksek Kromlu Takm elii : atlaklar yannda plaka halinde kabuklar
kalkmtr. Sebep : Talama hatas 1-Ta ok sert olabilir. 2-Paso
ok derin olabilir. 3-Ta kr olabilir. 4-Ta ince taneli olabilir.
5-Soutma maddesi kesintili verilmi (yetersiz hzda) olabilir.
Sertletirmeden doan gerilim atlaklar :
Nedeni : Ya hzl stlmtr veya
ok hzl soutulmutur.
Verilen sertletirme scaklnn st snrnn
zerinde sertletirilmitir.
NK 36 P 5 V
AINDIRICI TR
TANE RL SERTLK
DOKU BALAYICI TR
220
240
280
320
400
500
600
1200
70
80
90
100
120
150
180
E
F
G
-
H
I
J
K
L
M
N
O
P
Q
R
S
T
U
V
W
Seramik
Sentetik Reine
(Bakalit)
Magnezit
Kauuk
Sentetik Reine
(Elyaf takviyeli)
Kauuk
(Elyaf takviyeli)
ellak
Silikat
Normal Korund
(Gri)
Asil Korund
(Pembe)
Asil Korund
(Beyaz)
Yar Asil Korund
Silisyum Karbr
(Siyah)
Silisyum Karbr
(Yeil)
V NK
HK
EKW
EKR
SC
SCG
B
MG
R
BF
RF
E
S
D
o
k
u

S
a
y

l
a
r

0

.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

1
4
S

d
o
k
u
S
e
y
r
e
k

d
o
k
u
8
10
12
14
16
20
24
30
36
46
54
60
Orta Kaln nce .nce .Yum. Yum. Orta Sert .Sert
32