You are on page 1of 8

GEORG SMMEL:

Metropol ve Para Ekonomisinin Bireyler zerine Etkisi


Do. Dr. Hlya YALDIR
Pamukkale niversitesi, Felsefe Blm, Denizli, E-posta: hyaldir@pau.edu.tr
1. Para: Toplum An ren rmcek
Metropol terimi, geni anlamda bir blgenin en byk, en gl ve kltrel bakmdan
en etkin ehrine iaret eder. Tarihsel olarak metropol, (para) ticareti ve dier deiim
formlarn eken ve ayn zamanda daha kompleks yaam iin frsatlar sunan nispeten
ak bir ehirdir (Ritzer, 2007: 2989). Meterpolis kelimesinin ksaltlmasyla oluan ve
anakent (anne-ehir) anlamna gelen metropol, Yunanca meter (anne, ana) ve polis
(ehir, kent) kelimelerinin birleiminden olumutur. Metropol, iinde barndrd
insan gerek sosyal, gerekse doal evresiyle duygusal temele dayanan anne-ocuk
ilikisine deil, tpk bir matematikinin saylarla olan rasyonel ilikisine mahkm klmtr
Metropol koullar farkl duygusal ierik, psikolojik karakter ve entelektel niteliklere
sahip olan yepyeni bir birey tipinin oluumunu da beraberinde getirmitir.
Ekonomik ve kltrel canlln merkezi olan metropoller, doal olarak her zaman para
ekonomisinin merkezi olmulardr. Metropoldeki retim ve mbadele ilikileri doal
olarak kk yerleim birimlerinkinden olduka farkldr, bu nedenle metropol, iinde
barndrd bireyi hem yaam tarz hem de psikolojik olarak derinden etkilemektedir.
Yirminci yzyln balarnda nl Alman sosyolog ve filozof Georg Simmel, Parann
Felsefesi (1900) ile Metropol ve Tinsel Hayat (1903) gibi alannda r am almalarnda
metropoln karmak yaps ve para ekonomisinin bireyin yaam tarz ve
psikolojisi zerindeki etkilerini mercek altna almtr. Onun bu husustaki dnceleri
gnmzde de hl deer ve nemini korumaktadr. Simmelin sosyolojik teorisine
gre, toplumu oluturan en temel ey karlkl iliki formlardr. Para, ona gre, yalnzca
ekonomik hayatn deil, ayn zamanda insanlar arasndaki karlkl iliki formlarna,
btn yaam tarz ve grlere damgasn vuran en temel eydir. Simmel sosyolojisinin
nde gelen yorumcularndan biri olan David Frisby, parann modern dnyadaki
konum ve roln u cmlelerle ifade eder: Para sadece, bir labirent olarak tasavvur
edilen toplum ierisindeki hareketi simgelemekle kalmaz; mbadele ierisindeki ilevi,
tam da iktisad labirenti oluturan balantlar yaratr. Toplum an ren rmcektir
o (para) (Simmel, 2006: 35). te bu rmcek, yani para, an en youn olarak en
byk yerleim birimi olan metropol, ehir ya da kent yaamnda rmektedir. Modern
kentte para ekonomisi, tm hayat zerinde; yani kurumlar zerinde olduu kadar,
bireyler zerinde de egemenliini ilan eden bir fenomen haline dnmtr.
Simmele gre, btn toplumsal oluumlarn temelinde, bireyler arasndaki etkileim
vardr. Dier bir ifadeyle, toplum bireylerden bamsz olarak, onlarn dnda, orada
var olan bir gereklik deil, ancak bireysel bilinlerin etkinliine bal bir gerekliktir.
Toplumsal hayat, birbirleriyle eitli gdler, amalar ve karlarla etkileim iine giren
bilinli bireyler veya birey gruplar oluturur (Simmel, akt. Ritzer, 1992: 4). Para,
bireyler arasndaki iliki ve etkileimin en nemli simgesel nesnesidir. Para ya da para
ekonomisi toplumsal ilikilerdeki dnm de beraberinde getirmitir. O, bugn
dnyann dinamik karakterinin en arpc simgesi haline dnmtr. O, hareketsiz
olan her eyin karsnda yok olup gittii actus purus, yani katksz harekettir. ktisadi
deeri bakmndan, para pratik dnyada en ksa mrl, ancak genel z itibar ile en
dayankl eydir. O, salt nicelik olarak dnyadaki btn fenomenlere kar tarafszdr ve
belli bir denge noktasnda durur (Simmel, 2006: 34-35).
Simmele gre para, yalnzca bir deer biimi olarak grlmemelidir. O, ayn zamanda
mbadele, mlkiyet, hrs, israf, kinizm, bireysel zgrlk, hayat tarz, kltr ve kiiliin
deeri gibi hayatn dier bileenleriyle de ilikili bir olgu olarak dnlmelidir.
Btn bunlarn tesinde, para yaamn btnn anlama ve aydnlatmaya yardmc
olabilecek ok zel bir bileendir (Ritzer, 1992: 11). Dnrn Para Felsefesi adl almada
zerinde durduu noktalardan biri de para ve deer ilikisidir. Bilinli varlklar
olarak insanlar deerleri nesneler yaparak, sonra sz konusu nesnelerle aralarna
mesafe koyarak ve daha sonra da bu mesafeyi (uzakl, engelleri, glkleri) amak
iin aba gstererek yaratrlar (Ritzer, 1992: 12). Bir eyin elde edilme gl arttka,
buna paralel olarak o eyin deeri de artar. Ancak bunun bir lt (alt ve st)
vardr. Ne ok yakn ve elde edilmesi kolay olan eyler, ne de ok uzak ve elde edilmesi
hemen hemen imknsz olan eyler deerlidir. En deerli eyler bize ne ok uzak ne
de ok yakn olan eylerdir. Werner Jung, bu durumu yle yorumlar: Deerin nemi
ve bykl, esasnda ve daima znenin arzu ve itiyakna (isteine) bal kalr.
znenin arzulad ve kendisine ulama yolunda nne kan engelleri ne pahasna
olursa olsun amaya alt ey, zne iin deerlidir. Simmelin, alt izilmesi
gereken bir formlasyonuyla: Varlk dnyas nasl ki benim tasarladm bir ey ise,
deer dnyas da benim arzu ve itiyakmdr (1995: 60).
zel bir deer biimi olarak para, mal, hizmet ve kymeti satn alma gcne sahip bir
mbadele, yani deiim aracdr. Ekonomik alanda para bir taraftan nesnelerle insanlar
arasna mesafe koymaya, dier taraftan da bu mesafeyi amaya yarayacak imknlar
sunmaya alan bir aratr. Modern bir ekonomide nesnelere verilen parasal deer,
onlar insanlardan uzaa yerletirir. Paras olamayan kiilerin onlara ulamas mmkn
deildir. Hem parann kedisini, hem de bylece nesneleri elde etme abas onlar
insanlar iin deerli klar. Yeterince parann elde edilmesi durumunda insanlarn nesneler
le
olan mesafesi de ortadan kalkar (Ritzer, 1992: 12). Parada eylerin deeri salt
ifadesini bulur. Mbadele eylemlerinin gerekletii ortam ancak onunla mmkndr.
Mbadele edilebilir olan tm eyler deerlidir. Para kendi anlam ve deerini, dorudan
doruya geerli olmasndan, tz halinde sabitleen bir geerlilikten, eylerin
kendileri ortalkta olmakszn eyleri geerli klmasndan elde eder (Simmel,
akt. Jung, 1995: 60). Kendisi dndaki nesnelerin birbirleriyle olan deer ilikisi olmad
an
parann kendi bana herhangi bir nemi yoktur. Para, sahip olduu deeri,
bir mbadele deeri olarak elde eder. yle ki mbadele adna hibir eyin olmad
yerde, onun da hibir deeri yoktur (A.g.e., 61).
Simmel, toplumsal ilikilerdeki dnm, metropol hayatnn kendisine has zelliklerinin
ortaya kn para ekonomisinin rn olarak grmektedir. Para ekonomisinin
geliimi, karmak zihinsel ve matematiksel ilemleri zorunlu klmtr. Bu da modern
dnyada entelektelliin nemini arttrarak rasyonellemeye katk salamtr. Byk
hesaplamalar, byk lekli giriimler ve uzun vadeli krediler modern dnyada parann
imkn tand nemli eylerden sadece bazlardr. Para artk metropolde fiziksel
deerini yitirip, fonksiyonel bir deer kazanmtr. Bundan dolay o, toplumsal dzeni
arttrarak gveni koruyucu bir rol oynamtr. Para ekonomisinin hkim olduu metropolde
zek ya da hesap akl, zihinsel yetilerimizin belki de en nemlisi haline gelmitir
(Ritzer, 1992: 13).
Para ekonomisinin birey ve toplum asndan olumlu etkileri elbette vardr (Ritzer,
1992: 15; Turner, 2010: 308-9; Gn, 2011: 155). Parasal ilemler zerine kurulu bir
ekonominin, sonsuz sayda mbadele imknna ve bylece toplumsal dnyann rasyonellemesine
katkda bulunduu aktr. Ancak para ekonomisi, eylemi bir toplumsal
dzeni de beraberinde getirmitir. Byle bir dzende, nesnel kltrn znel
kltr zerindeki hkimiyeti artar ve birey nem ve deerini giderek kaybederek bir
eya konumuna der. nsan, bilinlilik, zgrlk ve irade gibi insan olma niteliklerini
kaybederek kendi insanlna yabanclar. Bireysel zgrl nemli lde etkileyen
unsurlardan biri de para ekonomisidir. Para ekonomisi bireysel tutsakl artrr. Modern
dnyada birey atomlar ve izole hale gelir. Artk bir grup iinde gml olmayan
birey srekli genileyen ve giderek daha zorlayc hale gelen nesnel kltr karsnda
yalnzdr. Modern dnyada birey bu yzden muazzam bir nesnel kltrn klesi haline
gelir (Ritzer, 1992: 13-14). Simmel, bu durumu bir kltr trajedisi olarak adlandrlr.
Para ekonomisinin etkisiyle birlikte modern dnyadaki hayat artk daha da hesap
karaktere brnmtr. Tm benliimizi, sadece evremizdeki nesneleri deil, ayn
zamanda btn insani deerleri nicel faktrlere indirgeme arzusu kaplamtr. Ayrca,
para ekonomisinin hkim olduu modern toplumda birey, duygusall bir tarafa brakarak,
her eyi nedensel balantlar zinciri iinde zihinsel olarak kavramaya alr. Akl,
Her etkinin veya olayn zorunlu olarak bir nedeni vardr mant ile iler. Matematiksel
dnme, para ekonomisinin zel bir entelektellik biimi olarak tm insanlarda
kendisini hissettirir. Artk, toplumsal dnyada hayatn tm alanlarnda niceliin nitelie
egemenlii vurgulanr hale gelir. ou metropol insann gnlk yaam, deerlendirme,
tartma, hesaplama ve nitel deerleri nicel deerlere indirgeme mesaisi ile
doldurur (Simmel, 2006: 89). Metropolde modern zihin, fenomenler ya da eyay para
cinsinden bir birimle ya da nicel bir faktrle ifade ederek onlar srekli olarak birb
irleri
ile karlatrma abas iindedir.
Para, balangta ve temelde, farkl amalarn bir arac veya en saf let biimi olarak
karmza kmaktadr (Simmel, 2004: 211). Ancak onun toplumda giderek neminin
artmasyla birlikte ara olmaktan kp, amacn kendisi haline dnmtr. Para ya
da para ekonomisi, zihinlerimizde her eyin bir bedelinin olduunu ya da her eyin
satlk olduu hissini dourmutur. Normal iliki srecimizde d dnyadaki eya ya da
nesneler her birimizde farkl tesirler oluturmasna ramen, para kendisi karsnda
farkl tavrlar veya psikolojiler gelitirmemize izin vermez. Saf nicelik olarak para,
bizi
kendisinin ne kadar nemli ve vazgeilmez bir ey olduu kabulne zorlar. Parann bir
ama haline dnt bir toplumda kinizm ve bkkn tutum da kanlmaz olur. Ritzer
bu durumu yle ifade eder:
Toplumsal hayatn en st ve en alt dzeyleri satlk olduunda, ortak bir gstergeye -paraya-
indirgendiinde toplum kinizme ynelir. Nitekim gzellii, hakikati veya zeky bir
msr gevrei veya koltukalt deodorant gibi kolayca satn alabiliriz. Her eyi ortak bir
gstergeye indirgeme her eyin bir bedeli olduu, her eyin piyasada alnp satlabilecei
anlamna gelen kinik bir tutuma yol aar. Para ekonomisi, ayrca, her eyin ayn lde
kasvetli ve gri bir tonda olmas, heyecan hissetmeye deer bir eyin bulunmamas anlamnda
bkkn bir tutuma da sebep olur. Bkknlk iindeki kii satn alnacak nesneler
arasnda deer ayrmlar yapma yeteneini tamamen kaybeder. Baka bir ifadeyle, para,
her eyi biimsizlie, salt nicel olgular dzeyine indirgedii iin, estetiin mutlak dmand
(1992: 13).
Takas ekonomisi ile karlatrldnda, para ekonomisinin ngrd modern iblmnde
farkl konumlardaki insanlara kar ekonomik bamllmz olduka yksektir.
Ancak sz konusu iblm, bizim iin paradoksal bir durum da iinde barndrmaktadr.
Varlmz devam ettirebilmek iin bir taraftan dier konumdaki insanlara
daha baml hale gelirken, dier taraftan bu konumlar igal edenler hakknda ok
az bilgiye sahip olmaktayz. Belirli bir konumu igal eden zel bir birey ya da kiilik
giderek nemini kaybeder. Kiilikler deta konumlar arkasnda kaybolur. Toplumdaki
dier bireyler ile kiisel olmayan ilikiler kurarz. nsanlar kiilikleri ile deil, ancak o
ar
rnein, retmen, renci, frnc, ayakkabc gibi konumlar ile deerlendirir ve
bu balamda onlarla iliki kurarz. Bu konumlar kimlerin igal ettii bizim iin nemli
deildir. rnein bir frnc, ayakkabc veya retmenin modern iblmnde birey ya
da kiilik olarak nemleri yoktur, bu nedenle onlar birey ya da kiilik olarak tanma iht
iyac
da hissetmeyiz. Bizi ilgilendiren onlarn igal ettikleri konum veya grdkleri itir.
Onlar, yerleri kalayca bakalar tarafndan doldurulabilir paralardr. Dolaysyla para
ekonomisinin ngrd iblm, insanlar kiisel ilikilerden uzaklatrarak onlar
toplumda kullanlabilir paralar haline dntrmtr (Ritzer, 1992: 13).
2. Metropoln Ezici Gcne Zihniyle Tepki Gsteren Birey
Simmele gre, kltr ve ekonomik canlln merkezi olan metropoller, doal olarak
her zaman para ekonomisinin merkezi konumunda olmutur. Hem yaam hem de ekonomik
ilikiler bakmndan karlatrldnda, metropol ile kasaba (ya da tara) hayat
arasnda derin bir kartlk vardr. Duygu ve duygusalln hkimiyeti altnda olan kasabalard
hayatn ritmi daha yava, daha alldk ve daha dzenlidir. Bireyin karlat
uyarclar her zaman belli ve snrldr. Birey bu uyarclara hesap akl ile deil,
yreiyle ya da duygular ile tepki verir. Oysa metropolde yaayan insan, metropoln
kalabalnda uyarc younluu ile kar karyadr. stelik bu i ve d uyarclar her
zaman ok hzl, kesintisiz ve bir o kadar da dzensizdirler. Birbiri ardnca gelen anlk
izlenimlerin farkll ile uyarlan zihin, onlar tm farkllklar ile birlikte kaydeden bir
yapya sahiptir. Metropole zg srekli deien durum ve uyarclara kar insan, kendi
varoluunu koruyabilme endiesi ile bir tr savunma aleti ya da organ gelitirir ki bu
da mantk ve akldr. Metropol tipi kiilik, tehdit edici seyri ve aykrlklaryla kendisini
kksz brakacak dsal evresine kar koruyucu bir organ gelitirir: Yreiyle deil,
zihniyle tepki gsterir. Burada, ruhun ayrcalkl konumuna, bilin uyankl sahip olur.
Metropol hayat, metropol insanndaki yksek bilincin ve zihin hkimiyetinin temelini
oluturur (Simmel, 2006: 87).
Tara hayatna zg ilikiler, kesintiye uramayan alkanlklarn dzenli ritmi zerine
kurulmutur. Duygusal temelde kurulan bu ilikiler, ruhun daha bilinsiz katmanlarna
kk salmtr (Simmel, 2006: 86). Dolaysyla, tarada yaam o kadar da yksek
bir bilinlilik durumunu zorunlu klmaz. Oysa metropol, srekli farkllklar kaydeden
bir varlk olan insandan, kasaba hayatna kyasla, ok daha baka, ok daha zel, ok
daha yksek bilinlilik durumunu talep eder. Dier bir ifadeyle, metropolde birey srekl
i
akan ve bir o kadar da eitli olan uyarclara kalbi ya da duygular ile deil, ruhun
ak, bilinli ve yksek katman olan zihin tepki verir. Simmelin ifadesiyle, Zihnin
yeri, ruhumuzun ak, bilinli ve yksek katmanlardr; zihin, isel glerimiz arasnda
uyum yetenei en yksek olandr. Fenomenler arasndaki kartla ve deiime
uyum salamak iin, sarsntlar ve i alkantlar geirmek zorunda deildir. Oysa daha
muhafazakr olan ruh, metropole zg ritme ancak bu sarsntlardan ve alkantlardan
getikten sonra ayak uydurabilir (Simmel, 2006: 87). Zihin, en az duyarl ve
kiiliin derinliklerine en uzak yaps ile metropoldeki fenomenlere tepki gsterme
grevini stlenir ve bylece metropoln ezici gcne kar zel hayat korumay he
defler.
Metropoldeki zihin egemenliinin nedeni sadece uyarc younluuna bal deildir.
Bunun dier bir nedeni, metropoln her zaman para ekonomisinin merkezi konumunda
olmasdr. Para ekonomisi ile zihin egemenlii birbirlerinin varln zorunlu
klarlar. Bunun yannda, her ikisi de, insanlar ve eyler karsnda tarafsz bir tutum
sergiler: Zihinsel adan gelimi bir kimse, gerek bireyselliin her trlsne kar
kaytszdr; nk bylesi bireysellikler, mantksal ilemlerle tketilmesi mmkn olmayan
ilikileri ve tepkileri beraberlerinde getirir. Ayn ekilde, fenomenlerin tikellii
de para ilkesiyle llemez. nk para yalnzca hepsinde ortak olanla, mbadele
deeriyle ilgilenir; btn nitelikleri ve tikellikleri u soruya indirger: Fiyat ne? (Simm
el,
2006: 87).
nsanlar arasndaki btn duygusal ilikilerin temelinde bireysellikler vardr.
Bireysellikleri dikkate almadan, dier insanlar ile duygusal adan iliki kurmak
mmkn deildir. Metropolde zihin ya da hesap akl, btn bireysellikleri gz
ard ederek her eyi sadece nesnel olarak llebilen bir ey (say) olarak grr. Bu
bakmdan, zihinsel adan olduka gelimi olan metropol insan, etrafndaki dier
insanlar sadece ve sadece alc, satc, mteri hizmeti, ksacas iliki kurmak zorunda
olduu kiiler olarak alglar ve bu balamda onlarla iletiime geer. Bylece
zihin egemenlii, bireysellikleri grmezden gelerek ilikilerdeki duygusal ba da
ortadan kaldrr. Hesap akl, yalnzca nesneleri deil, insanlar da nesnel olarak
llebilen bir konuma indirger. Bunun nemli nedenlerinden biri para ekonomisidir.
Metropoldeki ekonomik ilikiler ile taradaki arasnda byk fark vardr. Taradaki
ekonomik ilikiler hizmet ile denen bedel arasndaki nesnel dengenin ok
tesindedir (Simmel, 2006: 88). nk burada ekonomik ilikinin tesinde insanlar
arasnda samimi bir iliki ya da diyalog vardr, bunun sebebi, insanlarn birbirleri
hakknda az ya da ok bilgi sahibi olmalardr. retim, mal smarlayan mteri iin
yaplr ki bu da retici ile tketicinin birbirlerini tanmas demektir
Oysa metropolde retim, tm piyasa, yani tamamen yabanc alclar iin yaplr. Onlar
arasndaki bu mesafe, ekonomik mbadele ilikilerindeki bireysel iletiimi de ortadan
kaldrr. Artk kiisel ilikinin yerini, kar ilikisi almtr. Bu durumda her iki tarafn
karlar tam bir tarafszlk iindedir. Her iki taraf da matematiksel hesaplamalarla
iktisadi kar elde etme peindedir. Kiisel ilikiler tartya girmediinden, hesaplarn
bozulaca endiesi de ortadan kalkar. Her an iktisadi kar peinde olan modern akl,
her geen gn daha da hesap bir karaktere brnr. nk modern hayatn olmazsa
olmaz olan para bir deiim arac olarak, tm nitelikleri ve bireysellikleri ortadan
kaldrarak her eyi fiyata indirgeme tavr iindedir.
Parann hesaba dayal doas, hayatn eleri arasndaki ilikilere yeni bir kesinlik
kazandrm, zdeliklerin ve farkllklarn saptanmasna bir katiyet, anlamalara ve
szlemelere bir netlik getirmitir (Simmel, 2006: 89). Metropolde insan iliki ve ileri
hem ok eitli hem de ok karmaktr. ayet verilen sz ve hizmetlerde ok sk
bir kesinlik olmazsa, btn yap iinden klmaz bir kaosa dnebilir. Her eyden
nce, metropolde farkl karlara sahip pek ok insan bir araya gelmitir ve bu insanlar,
ilikilerini ve ilerini son derece karmak bir organizma ierisinde btnletirmek
zorundadr (Simmel, 2006: 89). Dolaysyla, metropol hayat koullar, zihin egemenliini
zorunlu klmaktadr.
3. Metropole zg Kiilik Tipi: Nevrastenik Kiilik
Modernite, toplumsal ve bireysel hayatn hemen hemen her aamasn hem derinden
hem de geni bir adan sarsm ve deitirmitir. Simmel, bilimsel teknolojik a
olarak grd modernitede bireyin i gvenliinin yerini, modern hayatn herc
mercinden, heyecanndan doan belirsiz bir gerilim, hafif bir zlem duygusu, gizli bir
huzursuzluk, aresizce bir tela aldn belirtmitir (Simmel, 2006: 23). te bu huzursuzlu
en belirgin ekilde kent ya da metropol yaamnda grlmektedir. Ruhun
merkezinde kesin bir eyin bulunmamas, bizleri anlk tatmin iin hep yeni uyarclar,
duyumlar ve di aktiviteler bulmaya zorlar Metropoln kargaas, seyahat dknl,
lgn rekabet hrs, bir beeniye, stile, dnceye ya da kiisel bir ilikiye bal
kalmama ynndeki tipik modern sadakatsizlik, istikrarszlk ve aresizliin tezahrleridir
(Simmel, 2004: 490). Gerilim, beklenti hissi, gl arzularn aa kmama duygusu
modern zamana damgasn vurmu bir olgudur. Bunlar, doadan giderek uzak
lama ve para ekonomisine dayanan kentsel yaamn bize dayatt soyut varoluun
neticeleridir (Simmel, 2004: 484).
Simmele gre, sinirler zerindeki uyarclarn younluu, metropol tipi kiiliin ruhsal
temelini oluturur. Metropol hayatnda her ynden akn eden i ve d uyarclar ve
bu uyarclarn hzl ve srekli deiimi, modern asabi kiilii yaratr (Gn, 2011: 156).
Metropolde kesintisiz gelen duyu bombardman srekli deien izlenimlere neden
olur ki bu da nevrasteni ad verilen hastal dourur. Nevrasteni, bir tr sinir zafiyeti
olarak da adlandrlr. Ar alma sonucu sinir sistemi fonksiyonunda meydana gelen
ruhsal ve bedensel gszlk ya da bitkinlik durumunu ifade eder. Her an ve srekli
olarak duygularna ynelik uyarc bombardman altnda kalan birey, artk belli bir sre
sonra bunlarla ba edemez hale gelir. Bu durumda birey, toplumsal ve fiziksel evres
iyle
kendisi arasna mesafe koyar. Ancak byle mesafenin konulmas agorafobi ya da
hiperestezi gibi ruhsal sorunlar da beraberinde getirir. Agorafobi durumunda bire
y,
kontroln elinde bulunduramad yerlerde, yani kalabalk veya kapal meknlarda
bulunmaktan korkar. Her an panik atak geirecei endiesi ile agorafobi hastas yalnz
bana sokaa kmaz, kalabala girmez, rnein sinema, tiyatro, asansr, tnel
gibi yerlerde bulunmaktan korku duyar ve byle bir endie ile kendisini tamamen d
dnyaya kapatr. Bu aslnda bir uyarma kar anormal ve ar derecede duyarl olma
durumu olarak bilinen hiperestezinin bir sonucudur. Her uyarm veya mdahale artk
bireyde bir acya neden olur.
Kentsel varolu, bireyin hem fiziksel hem de toplumsal evresi ile mesafe koymasn
zorunlu klar. nsanlar arasndaki isel bariyer, modern yaam biimi asndan vazgeilmezdir
Bu durumu Simmel yle ifade eder: nk byle bir psikolojik mesafe
olmadan, metropol iletiiminin karmakark dzensizlii ile itip kakan kalabal ekilmez
olurdu. Ticari, mesleki ve sosyal ilikisi ile ada kent kltr, bizleri ok sayda
insanla fiziksel yaknla zorlamaktadr. Eer sosyal ilikilerin nesnellemesi isel bir
snr getirmemi olsayd, duyarl ve sinirli modern insanlar tamamen umutsuzluun
iine gmlrlerdi ( 2004: 483).
Simmelin metropole zg ruhsal mesafe olarak adlandrd bu tutum, agorafobi ya
da hiperestezi gibi ruhsal sorunlarn yannda, genel bir bkknlk ya da kaytszlk durumuna
da yol amaktadr. Bkknlk, metropol tipi nevrastenik kiiliin en belirgin zelliidir.
Dnr, hayata kar bkknln temelinde iki neden olduunu ifade eder:
Bkknln birincil nedeni, sinirleri uyaran birbirine zt unsurlarn hzla deimesi, son
derece youn ve sktrlm halde olmasdr. Metropole zg zihinsellik hkimiyetinin
asl nedeni de bu olsa gerek. Bu nedenle, zihinsel bir gelime kaydetmemi, aptal insa
nlar,
genellikle tam anlamyla bkkn deildir. Snrsz zevk peinde geirilen bir hayat,
insan bkknlatrr. nk uyarlan sinirler ylesine uzun bir sre boyunca btn
gleriyle tepki vermeye zorlanrlar ki, artk hibir eye tepki veremez olurlar. Ayn
ekilde, ok daha zararsz izlenimler, birbirleriyle eliecek biimde ve byk bir hzla
deitiklerinden, son derece iddetli tepkiler vermeye ittikleri sinirleri amanszca
zorlayarak dayanma glerini sonuna kadar kullanmalarna neden olurlar. nsan bu
ortamda kalmakta srar ederse, g toplamaya zaman bulamayacaktr. Bylelikle, yeni
duyumlar karsnda uygun enerjiyle tepki verme noktasnda bir yetersizlik ortaya kar
(Simmel, 2006: 91).
Bu ifadelerden de anlalaca gibi, uyarc bombardman altnda kalan bireyin sinirleri
artk belli bir sre sonra tepki verememe noktasna gelir. Bu bkknln altnda
yatan fizyolojik bir nedendir. Ancak metropole zg bkknlk tavrnn ikinci
bir nedeni de vardr ki o da para ekonomisidir. Bilindii gibi metropol, para ekonom
isi
ve parann hkimiyet alandr. Burada parann her trl niteliksel fark, yani
eylerin zn, bireyselliini, zgl deerini, karlatrlmazln grmezden
gelen tavr, bireyleri psikolojik olarak etkisi altna almaktadr (Simmel, 2006: 92).
Parann her eyin deerini, fiyata (mbadele deerine) indirgeyen yaps yeni bir
kiilik tipini de beraberinde getirir. Dier bir ifadeyle, para imgesi altnda yaayan
birey, belli bir sre sonra nesneler arasnda deer ayrm yapma yeteneini
kaybeder. Onun gznde eylerin kendileri ya da onlarn tad anlam ve deer
artk bir ey ifade etmez. nsan ne kadar eyleri lye vurma yoluna gitmise,
eyler de onun gznde anlam ve deerini ayn lde kaybetmeye balar. Simmel,
bu durumu yle ifade eder:
Bkkn kimsenin gznde her ey ayn donuklukla, ayn griliktedir; hibir nesne dierinden
daha tercih edilir deildir. Bu ruh hali, btnyle iselletirilmi para ekonomisinin
znel yansmasdr. eylerin eitliliini edeer klan para, en korkun tesviyecidir;
nk para, her trl nitel fark Fiyat ne? sorusuyla ifade eder (Simmel, 2006: 91).
Dnr dier bir almasnda, bu hususta u cmlelere yer verir: Her kim,
hayatn sunduu btn imknlar ayn miktarda para ile elde edebilecei olgusunu
iselletirirse, mutlaka bkknlaacaktr. Bir kural olarak, bkknlk tutumu,
hakl olarak zevke doymu olana (insanlara) atfedilir; nk ok gl bir uyarc,
ona tepki vermek iin sinirsel yeteneini tahrip eder (Simmel, 2004: 257).
Her eyin ortak bir gstergeye, yani paraya indirgendii byk kentler bkknln
da mekn olmutur. Metropollerde para, Olanca renksizlii ve kaytszlyla,
btn deerlerin ortak paydas haline gelir: eylerin zn, bireyselliini, zgl
deerini, karlatrlmazln geri dnsz bir biimde andrr. Her ey, parann
durmak bilmeyen akntsnda, eit zgl arlkla yzer. Her ey ayn seviyede
durur ve yalnzca kapladklar alann hacmiyle birbirinden ayrlr (Simmel, 2006:
92).
Metropollerde eylerin para ile alnp satlabilir olma zellii, bireylere de her eyin
para ile kolayca elde edilebilecei hissini vermitir. Bunu iselletiren bir kimse
iin, artk hibir ey uruna savalacak kadar deerli deildir. Dolaysyla, para
ile kolayca elde edilen eylerin ekicilikleri de yava yava ortadan kalkar. eyleri
elde etmede kullanlan bylesi duygusuz bir yntem, onlarn zel deerini silip
atar. Bir ey ne kadar mekanik, ne kadar kaytsz bir ekilde elde edilirse, nesne
de o kadar renksiz ve skc grnr (Simmel, 2004: 258). nsan etrafndaki eyleri
ne kadar bu yolla elde ederse, her ey onun gznde ayn renk ve tondadr.
Dolaysyla eylerin anlam ya da ekicilii deil, onu elde etmede kullanlan yntem
de bkknln dier bir kaynadr. Ancak insan ya da bkkn kiilik her zaman
iinde bulunduu bu duruma tepki olarak kendisini bu bkknlktan kurtaracak
yeni uyarclar peindedir. Bkkn ruh hali iindeki birey, nesnelere olduu kadar etrafndaki
insanlara kar da kaytszdr. Simmel, kent sakinlerinin birbirlerine ynelik
bu tavrn ruhsal mesafe olarak adlandrd bir olgunun sonucu olarak grr. Ona
gre, aslnda bu ruhsal olgu, bireyin metropol yaam tarzna adapte oluunun bir
gstergesidir. Dnr bu durumu yle izah eder:
Kasaba sakini, karlat insanlarn hemen hemen hepsini tanr ve herkesle olumlu
bir iliki ierisindedir; ama bylesi bir durum byk kentte gerekleecek olsa, yani
kii saysz insanla srekli kurduu dsal temaslara isel olarak yant verecek olsa, isel
bakmdan parampara olur, tasavvur bile edilemeyecek bir ruhsal duruma derdi. Ksmen
bu ruhsal olgu, ksmen de metropol hayatnn stnkr temaslarla gelip geen
unsurlar karsnda insanlarn hakl olarak kapldklar gvensizlik, bizi mesafelilie zorla
(Simmel, 2006: 93).
Bu ifadelerden de anlald gibi, metropol yaamnda birey kendi varoluunu hem
nesnel dnyay, hem de dier insanlar deersizletirerek koruyabilir. Bireyin kendini
koruma talebinden doan metropole zg ruhsal mesafenin altnda yatan tek neden
kaytszlk deil, ayn zamanda honutsuzluk, karlkl bir yabanclk ve tiksinme
hissi de yatmaktadr. Metropol hayatnn isel dzeni, duygudalklar, kaytszlklar
ve honutsuzluklar arasndaki hiyerariye dayanr (Simmel, 2006: 93). Duygudalk,
kaytszlk, honutsuzluk, tiksinme hissi ve antipati, metropole zg ruhsal mesafeyi
oluturan temel unsurlardr. Birletirici unsurlarla birlikte, btn bunlar metropole
zg hayal tarznn kopmaz btnln oluturan temel elerdir. Metropole
zg hayat tarznda birbirinden uzaklama olarak grnen ey, gerekte onun temel
toplumlama formlarndan yalnzca biridir (Simmel, 2006: 94).
Metropole zg ruhsal mesafe baka bir fenomeni de beraberinde
getirir. Simmelin ifadesiyle, Bu mesafe, bireye, baka koullarda
benzeri olmayan bir trde ve miktarda kiisel zgrlk salar
(Simmel, 2006: 94). Gnmz insan hangi balamda zgrdr?
Dar kalplar ve nyarglarla snrlanm olan kasaba insann aksine,
gnmz metropol insan maneviyatnn ve beenilerinin
gelimi olmas anlamnda zgrdr (Simmel, 2006: 96). Mekn
genilii, insan says, geni etkinlik alan metropol zgrln
merkezi haline getirmitir. Kk evrelerle kyaslandnda, birey
metropoln karmak rgs iinde byk bir hareket serbestliine
sahip grnmektedir. Ancak bu zgrln dier bir yz de
vardr. Byk kentin kalabalnda birey yalnzln tutsaklna
der. Metropolden baka, insann kendini bylesine yalnz, bylesine
kaybolmu hissettii baka bir yer yoktur (Simmel, 2006:
96). Ksa temaslar srasnda kendini ifade etmek zorunda olan birey
arpc lde karakteristik grnme telana der. Metropole
zg yapmack tavrlar ve ani deikenlikler gibi tutumlara ynelerek,
etraftakilerin dikkatini ekmek iin farkl davranmaya balar
(Simmel, 2006: 99). te bu srete kii kendisi olmaktan karak
zne uzaklar ya da yabanclar.
4. Sonu
Simmele gre, modern metropol nesnel kltrn ar bymesi sonucu bireysel kltrn
krelmeye yz tuttuu gerek bir alandr. Metropolde para ya da para ekonomisi,
insan ilikilerinin doasn olduu kadar, kurumlarn yap ve ileyiini de byk
lde etkilemi ve bylece hayatn tm alanlarna bir hesaplk ve rasyonellik hkim
olmutur. Metropol insanlarnn gnlk yaamlar, niteliksel deerleri niceliksel terimlere
indirgeme faaliyeti ile doludur. Bu da insan kent yaamnda her zamankinden
daha fazla tek tarafl hale getirmitir. nk insanlar potansiyel olarak hayatlarn zenginle
irebilecek
dier etkinliklere kar duyarsz kalmaktadrlar. Dolaysyla, kentsel
yaam, gerekte herkesi duygudan mahrum brakarak, s bir hesapla mahkm
klmtr.
Her geen gn doadan giderek uzaklaan insan, evresine ve evresinde olup bitenlere
kanksam (duyarsz) baklar frlatmaya daha ok meyilli hale gelmektedir. Para
ve eyann hayatmz zerindeki hkimiyeti arttka, onlar kontrol etme kabiliyetimiz
de azalmaktadr. nsan, kendi yaratc kapasitesi ile kendisini aan nesneler retse de,
trajik bir ekilde kendi rettii bu rnlerin etkisi ve tehdidi altna girebilmektedir.
Bugn, objektif bir varlk haline gelen para ve eya, giderek insana hkmeden bir
g haline dnm olup, insann kendisini ynetmesine deta izin vermemektedir.
nsanlar borsada paray kontrol ettiklerini zannetseler de, aslnda borsadaki para
onlar kontrol etmektedir. Para, gnlk yaam sreci iinde grnmez bir el ya da g
haline dnmtr. nsanlar iradeleri ile hareket eden varlklar olduklarn dnseler
de, bu grnmez el ya da g byk bir irade haline gelerek insanlarn iradelerinin
ipini elinde tutarak onlar kolayca ynetebilmektedir.
Bize den grev, para ya da eyann bizi ynetmesine ya da hayatn tm kodlarn ele
geirmesine izin vermeden, insan olarak herkesi ve her eyi aziz bilmek ve aziz tutm
aktr.
Bakalarnn hassasiyet ve duygularyla kendimizi dorudan sorumlu grmek,
hem bireysel hem de toplumsal temelde pek ok problemin zmn de beraberinde
getirecektir. nemli olan bakalar iin yaama ruh ve idealini gelitirmektir. Toplumu
oluturan bireylerde bu duygu ve dnce gelitii srece, insann insanlara ve
yaratlm olan tm varla kanksam baklar frlatma arzusunun yerini daha duyarl
ve daha hassas davranma tutkusu alacaktr.
Kaynaklar
Coser, L.A. (2010) Sosyolojik Dncenin Ustalar: Tarihsel ve Toplumsal Balamlarnda
Fikirler, ev. Himmet Hlr, Serhat Toker ve brahim Mazman, Ankara: De Ki
Basm Yaym Ltd. ti.
Gn-avran, T. (2011). Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel.
inde: Serap Suur (der) Klasik Sosyoloji Tarihi. Anadolu niversitesi Yayn
Yayn No: 2284, s.136-162.
http://www.umittatlican.com/files/George%20Simmel%20%20(George%20
Ritzer-1991).pdf (Eriim: 16.08.2012).
Jung, W. (1995). Georg Simmel: Yaam, Sosyolojisi, Felsefesi, ev. Doan zlem, Ankara:
Ark Yaynevi.
zelce, G. (2006). Simmelin Gzyle Modernitenin Sosyolojisi, Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
Ritzer, G. (1992). Georg Simmel. inde: Sociological Theory, ev. mit Tatlcan,
3-basm, Mc-Graw Hill.
Ritzer, G. (ed.) (2007). The Blackwell Encyclopaedia of Sociology, Blackwell Pub
lishing
Ltd.
Simmel, G. (2004). The Philosophy of Money, ed. David Frisby, London: Routledge.
Simmel, G. (2006). Modern Kltrde atma, ev. Tanl Bora, Nazile Kalayc ve Elin
Gen, stanbul: letiim Yaynlar.
Simmel, G. (2009). Bireysellik ve Kltr, ev. Tuncay Birkan, stanbul: Metis Yaynlar.
Slattery, M. (2010). Sosyolojide Temel Fikirler, Yayna Hazrlayan: mit Tatlcan ve Glha
n
Demiriz, 3.bask. stanbul: Sentez Yaynlar.
Turner, J.H. (2010). Beeghley, L., Powers, C. H., Sosyolojik Teorinin Oluumu, ev. m
it
Tatlcan, Sentez Yaynclk.
Wolff, Kurt H. (ed.) (1965), Essays on Sociology, Philosophy, and Aesthetics, by
Georg
Simmel. New York: Harper Torchbooks.

kinci Uluslararas Felsefe Kongresi 11-13 Ekim 2012, Bursa, Trkiye
Second International Philosophy Congres, October 11-13 2012, Bursa, Turke

You might also like