Metropol ve Para Ekonomisinin Bireyler zerine Etkisi
Do. Dr. Hlya YALDIR Pamukkale niversitesi, Felsefe Blm, Denizli, E-posta: hyaldir@pau.edu.tr 1. Para: Toplum An ren rmcek Metropol terimi, geni anlamda bir blgenin en byk, en gl ve kltrel bakmdan en etkin ehrine iaret eder. Tarihsel olarak metropol, (para) ticareti ve dier deiim formlarn eken ve ayn zamanda daha kompleks yaam iin frsatlar sunan nispeten ak bir ehirdir (Ritzer, 2007: 2989). Meterpolis kelimesinin ksaltlmasyla oluan ve anakent (anne-ehir) anlamna gelen metropol, Yunanca meter (anne, ana) ve polis (ehir, kent) kelimelerinin birleiminden olumutur. Metropol, iinde barndrd insan gerek sosyal, gerekse doal evresiyle duygusal temele dayanan anne-ocuk ilikisine deil, tpk bir matematikinin saylarla olan rasyonel ilikisine mahkm klmtr Metropol koullar farkl duygusal ierik, psikolojik karakter ve entelektel niteliklere sahip olan yepyeni bir birey tipinin oluumunu da beraberinde getirmitir. Ekonomik ve kltrel canlln merkezi olan metropoller, doal olarak her zaman para ekonomisinin merkezi olmulardr. Metropoldeki retim ve mbadele ilikileri doal olarak kk yerleim birimlerinkinden olduka farkldr, bu nedenle metropol, iinde barndrd bireyi hem yaam tarz hem de psikolojik olarak derinden etkilemektedir. Yirminci yzyln balarnda nl Alman sosyolog ve filozof Georg Simmel, Parann Felsefesi (1900) ile Metropol ve Tinsel Hayat (1903) gibi alannda r am almalarnda metropoln karmak yaps ve para ekonomisinin bireyin yaam tarz ve psikolojisi zerindeki etkilerini mercek altna almtr. Onun bu husustaki dnceleri gnmzde de hl deer ve nemini korumaktadr. Simmelin sosyolojik teorisine gre, toplumu oluturan en temel ey karlkl iliki formlardr. Para, ona gre, yalnzca ekonomik hayatn deil, ayn zamanda insanlar arasndaki karlkl iliki formlarna, btn yaam tarz ve grlere damgasn vuran en temel eydir. Simmel sosyolojisinin nde gelen yorumcularndan biri olan David Frisby, parann modern dnyadaki konum ve roln u cmlelerle ifade eder: Para sadece, bir labirent olarak tasavvur edilen toplum ierisindeki hareketi simgelemekle kalmaz; mbadele ierisindeki ilevi, tam da iktisad labirenti oluturan balantlar yaratr. Toplum an ren rmcektir o (para) (Simmel, 2006: 35). te bu rmcek, yani para, an en youn olarak en byk yerleim birimi olan metropol, ehir ya da kent yaamnda rmektedir. Modern kentte para ekonomisi, tm hayat zerinde; yani kurumlar zerinde olduu kadar, bireyler zerinde de egemenliini ilan eden bir fenomen haline dnmtr. Simmele gre, btn toplumsal oluumlarn temelinde, bireyler arasndaki etkileim vardr. Dier bir ifadeyle, toplum bireylerden bamsz olarak, onlarn dnda, orada var olan bir gereklik deil, ancak bireysel bilinlerin etkinliine bal bir gerekliktir. Toplumsal hayat, birbirleriyle eitli gdler, amalar ve karlarla etkileim iine giren bilinli bireyler veya birey gruplar oluturur (Simmel, akt. Ritzer, 1992: 4). Para, bireyler arasndaki iliki ve etkileimin en nemli simgesel nesnesidir. Para ya da para ekonomisi toplumsal ilikilerdeki dnm de beraberinde getirmitir. O, bugn dnyann dinamik karakterinin en arpc simgesi haline dnmtr. O, hareketsiz olan her eyin karsnda yok olup gittii actus purus, yani katksz harekettir. ktisadi deeri bakmndan, para pratik dnyada en ksa mrl, ancak genel z itibar ile en dayankl eydir. O, salt nicelik olarak dnyadaki btn fenomenlere kar tarafszdr ve belli bir denge noktasnda durur (Simmel, 2006: 34-35). Simmele gre para, yalnzca bir deer biimi olarak grlmemelidir. O, ayn zamanda mbadele, mlkiyet, hrs, israf, kinizm, bireysel zgrlk, hayat tarz, kltr ve kiiliin deeri gibi hayatn dier bileenleriyle de ilikili bir olgu olarak dnlmelidir. Btn bunlarn tesinde, para yaamn btnn anlama ve aydnlatmaya yardmc olabilecek ok zel bir bileendir (Ritzer, 1992: 11). Dnrn Para Felsefesi adl almada zerinde durduu noktalardan biri de para ve deer ilikisidir. Bilinli varlklar olarak insanlar deerleri nesneler yaparak, sonra sz konusu nesnelerle aralarna mesafe koyarak ve daha sonra da bu mesafeyi (uzakl, engelleri, glkleri) amak iin aba gstererek yaratrlar (Ritzer, 1992: 12). Bir eyin elde edilme gl arttka, buna paralel olarak o eyin deeri de artar. Ancak bunun bir lt (alt ve st) vardr. Ne ok yakn ve elde edilmesi kolay olan eyler, ne de ok uzak ve elde edilmesi hemen hemen imknsz olan eyler deerlidir. En deerli eyler bize ne ok uzak ne de ok yakn olan eylerdir. Werner Jung, bu durumu yle yorumlar: Deerin nemi ve bykl, esasnda ve daima znenin arzu ve itiyakna (isteine) bal kalr. znenin arzulad ve kendisine ulama yolunda nne kan engelleri ne pahasna olursa olsun amaya alt ey, zne iin deerlidir. Simmelin, alt izilmesi gereken bir formlasyonuyla: Varlk dnyas nasl ki benim tasarladm bir ey ise, deer dnyas da benim arzu ve itiyakmdr (1995: 60). zel bir deer biimi olarak para, mal, hizmet ve kymeti satn alma gcne sahip bir mbadele, yani deiim aracdr. Ekonomik alanda para bir taraftan nesnelerle insanlar arasna mesafe koymaya, dier taraftan da bu mesafeyi amaya yarayacak imknlar sunmaya alan bir aratr. Modern bir ekonomide nesnelere verilen parasal deer, onlar insanlardan uzaa yerletirir. Paras olamayan kiilerin onlara ulamas mmkn deildir. Hem parann kedisini, hem de bylece nesneleri elde etme abas onlar insanlar iin deerli klar. Yeterince parann elde edilmesi durumunda insanlarn nesneler le olan mesafesi de ortadan kalkar (Ritzer, 1992: 12). Parada eylerin deeri salt ifadesini bulur. Mbadele eylemlerinin gerekletii ortam ancak onunla mmkndr. Mbadele edilebilir olan tm eyler deerlidir. Para kendi anlam ve deerini, dorudan doruya geerli olmasndan, tz halinde sabitleen bir geerlilikten, eylerin kendileri ortalkta olmakszn eyleri geerli klmasndan elde eder (Simmel, akt. Jung, 1995: 60). Kendisi dndaki nesnelerin birbirleriyle olan deer ilikisi olmad an parann kendi bana herhangi bir nemi yoktur. Para, sahip olduu deeri, bir mbadele deeri olarak elde eder. yle ki mbadele adna hibir eyin olmad yerde, onun da hibir deeri yoktur (A.g.e., 61). Simmel, toplumsal ilikilerdeki dnm, metropol hayatnn kendisine has zelliklerinin ortaya kn para ekonomisinin rn olarak grmektedir. Para ekonomisinin geliimi, karmak zihinsel ve matematiksel ilemleri zorunlu klmtr. Bu da modern dnyada entelektelliin nemini arttrarak rasyonellemeye katk salamtr. Byk hesaplamalar, byk lekli giriimler ve uzun vadeli krediler modern dnyada parann imkn tand nemli eylerden sadece bazlardr. Para artk metropolde fiziksel deerini yitirip, fonksiyonel bir deer kazanmtr. Bundan dolay o, toplumsal dzeni arttrarak gveni koruyucu bir rol oynamtr. Para ekonomisinin hkim olduu metropolde zek ya da hesap akl, zihinsel yetilerimizin belki de en nemlisi haline gelmitir (Ritzer, 1992: 13). Para ekonomisinin birey ve toplum asndan olumlu etkileri elbette vardr (Ritzer, 1992: 15; Turner, 2010: 308-9; Gn, 2011: 155). Parasal ilemler zerine kurulu bir ekonominin, sonsuz sayda mbadele imknna ve bylece toplumsal dnyann rasyonellemesine katkda bulunduu aktr. Ancak para ekonomisi, eylemi bir toplumsal dzeni de beraberinde getirmitir. Byle bir dzende, nesnel kltrn znel kltr zerindeki hkimiyeti artar ve birey nem ve deerini giderek kaybederek bir eya konumuna der. nsan, bilinlilik, zgrlk ve irade gibi insan olma niteliklerini kaybederek kendi insanlna yabanclar. Bireysel zgrl nemli lde etkileyen unsurlardan biri de para ekonomisidir. Para ekonomisi bireysel tutsakl artrr. Modern dnyada birey atomlar ve izole hale gelir. Artk bir grup iinde gml olmayan birey srekli genileyen ve giderek daha zorlayc hale gelen nesnel kltr karsnda yalnzdr. Modern dnyada birey bu yzden muazzam bir nesnel kltrn klesi haline gelir (Ritzer, 1992: 13-14). Simmel, bu durumu bir kltr trajedisi olarak adlandrlr. Para ekonomisinin etkisiyle birlikte modern dnyadaki hayat artk daha da hesap karaktere brnmtr. Tm benliimizi, sadece evremizdeki nesneleri deil, ayn zamanda btn insani deerleri nicel faktrlere indirgeme arzusu kaplamtr. Ayrca, para ekonomisinin hkim olduu modern toplumda birey, duygusall bir tarafa brakarak, her eyi nedensel balantlar zinciri iinde zihinsel olarak kavramaya alr. Akl, Her etkinin veya olayn zorunlu olarak bir nedeni vardr mant ile iler. Matematiksel dnme, para ekonomisinin zel bir entelektellik biimi olarak tm insanlarda kendisini hissettirir. Artk, toplumsal dnyada hayatn tm alanlarnda niceliin nitelie egemenlii vurgulanr hale gelir. ou metropol insann gnlk yaam, deerlendirme, tartma, hesaplama ve nitel deerleri nicel deerlere indirgeme mesaisi ile doldurur (Simmel, 2006: 89). Metropolde modern zihin, fenomenler ya da eyay para cinsinden bir birimle ya da nicel bir faktrle ifade ederek onlar srekli olarak birb irleri ile karlatrma abas iindedir. Para, balangta ve temelde, farkl amalarn bir arac veya en saf let biimi olarak karmza kmaktadr (Simmel, 2004: 211). Ancak onun toplumda giderek neminin artmasyla birlikte ara olmaktan kp, amacn kendisi haline dnmtr. Para ya da para ekonomisi, zihinlerimizde her eyin bir bedelinin olduunu ya da her eyin satlk olduu hissini dourmutur. Normal iliki srecimizde d dnyadaki eya ya da nesneler her birimizde farkl tesirler oluturmasna ramen, para kendisi karsnda farkl tavrlar veya psikolojiler gelitirmemize izin vermez. Saf nicelik olarak para, bizi kendisinin ne kadar nemli ve vazgeilmez bir ey olduu kabulne zorlar. Parann bir ama haline dnt bir toplumda kinizm ve bkkn tutum da kanlmaz olur. Ritzer bu durumu yle ifade eder: Toplumsal hayatn en st ve en alt dzeyleri satlk olduunda, ortak bir gstergeye -paraya- indirgendiinde toplum kinizme ynelir. Nitekim gzellii, hakikati veya zeky bir msr gevrei veya koltukalt deodorant gibi kolayca satn alabiliriz. Her eyi ortak bir gstergeye indirgeme her eyin bir bedeli olduu, her eyin piyasada alnp satlabilecei anlamna gelen kinik bir tutuma yol aar. Para ekonomisi, ayrca, her eyin ayn lde kasvetli ve gri bir tonda olmas, heyecan hissetmeye deer bir eyin bulunmamas anlamnda bkkn bir tutuma da sebep olur. Bkknlk iindeki kii satn alnacak nesneler arasnda deer ayrmlar yapma yeteneini tamamen kaybeder. Baka bir ifadeyle, para, her eyi biimsizlie, salt nicel olgular dzeyine indirgedii iin, estetiin mutlak dmand (1992: 13). Takas ekonomisi ile karlatrldnda, para ekonomisinin ngrd modern iblmnde farkl konumlardaki insanlara kar ekonomik bamllmz olduka yksektir. Ancak sz konusu iblm, bizim iin paradoksal bir durum da iinde barndrmaktadr. Varlmz devam ettirebilmek iin bir taraftan dier konumdaki insanlara daha baml hale gelirken, dier taraftan bu konumlar igal edenler hakknda ok az bilgiye sahip olmaktayz. Belirli bir konumu igal eden zel bir birey ya da kiilik giderek nemini kaybeder. Kiilikler deta konumlar arkasnda kaybolur. Toplumdaki dier bireyler ile kiisel olmayan ilikiler kurarz. nsanlar kiilikleri ile deil, ancak o ar rnein, retmen, renci, frnc, ayakkabc gibi konumlar ile deerlendirir ve bu balamda onlarla iliki kurarz. Bu konumlar kimlerin igal ettii bizim iin nemli deildir. rnein bir frnc, ayakkabc veya retmenin modern iblmnde birey ya da kiilik olarak nemleri yoktur, bu nedenle onlar birey ya da kiilik olarak tanma iht iyac da hissetmeyiz. Bizi ilgilendiren onlarn igal ettikleri konum veya grdkleri itir. Onlar, yerleri kalayca bakalar tarafndan doldurulabilir paralardr. Dolaysyla para ekonomisinin ngrd iblm, insanlar kiisel ilikilerden uzaklatrarak onlar toplumda kullanlabilir paralar haline dntrmtr (Ritzer, 1992: 13). 2. Metropoln Ezici Gcne Zihniyle Tepki Gsteren Birey Simmele gre, kltr ve ekonomik canlln merkezi olan metropoller, doal olarak her zaman para ekonomisinin merkezi konumunda olmutur. Hem yaam hem de ekonomik ilikiler bakmndan karlatrldnda, metropol ile kasaba (ya da tara) hayat arasnda derin bir kartlk vardr. Duygu ve duygusalln hkimiyeti altnda olan kasabalard hayatn ritmi daha yava, daha alldk ve daha dzenlidir. Bireyin karlat uyarclar her zaman belli ve snrldr. Birey bu uyarclara hesap akl ile deil, yreiyle ya da duygular ile tepki verir. Oysa metropolde yaayan insan, metropoln kalabalnda uyarc younluu ile kar karyadr. stelik bu i ve d uyarclar her zaman ok hzl, kesintisiz ve bir o kadar da dzensizdirler. Birbiri ardnca gelen anlk izlenimlerin farkll ile uyarlan zihin, onlar tm farkllklar ile birlikte kaydeden bir yapya sahiptir. Metropole zg srekli deien durum ve uyarclara kar insan, kendi varoluunu koruyabilme endiesi ile bir tr savunma aleti ya da organ gelitirir ki bu da mantk ve akldr. Metropol tipi kiilik, tehdit edici seyri ve aykrlklaryla kendisini kksz brakacak dsal evresine kar koruyucu bir organ gelitirir: Yreiyle deil, zihniyle tepki gsterir. Burada, ruhun ayrcalkl konumuna, bilin uyankl sahip olur. Metropol hayat, metropol insanndaki yksek bilincin ve zihin hkimiyetinin temelini oluturur (Simmel, 2006: 87). Tara hayatna zg ilikiler, kesintiye uramayan alkanlklarn dzenli ritmi zerine kurulmutur. Duygusal temelde kurulan bu ilikiler, ruhun daha bilinsiz katmanlarna kk salmtr (Simmel, 2006: 86). Dolaysyla, tarada yaam o kadar da yksek bir bilinlilik durumunu zorunlu klmaz. Oysa metropol, srekli farkllklar kaydeden bir varlk olan insandan, kasaba hayatna kyasla, ok daha baka, ok daha zel, ok daha yksek bilinlilik durumunu talep eder. Dier bir ifadeyle, metropolde birey srekl i akan ve bir o kadar da eitli olan uyarclara kalbi ya da duygular ile deil, ruhun ak, bilinli ve yksek katman olan zihin tepki verir. Simmelin ifadesiyle, Zihnin yeri, ruhumuzun ak, bilinli ve yksek katmanlardr; zihin, isel glerimiz arasnda uyum yetenei en yksek olandr. Fenomenler arasndaki kartla ve deiime uyum salamak iin, sarsntlar ve i alkantlar geirmek zorunda deildir. Oysa daha muhafazakr olan ruh, metropole zg ritme ancak bu sarsntlardan ve alkantlardan getikten sonra ayak uydurabilir (Simmel, 2006: 87). Zihin, en az duyarl ve kiiliin derinliklerine en uzak yaps ile metropoldeki fenomenlere tepki gsterme grevini stlenir ve bylece metropoln ezici gcne kar zel hayat korumay he defler. Metropoldeki zihin egemenliinin nedeni sadece uyarc younluuna bal deildir. Bunun dier bir nedeni, metropoln her zaman para ekonomisinin merkezi konumunda olmasdr. Para ekonomisi ile zihin egemenlii birbirlerinin varln zorunlu klarlar. Bunun yannda, her ikisi de, insanlar ve eyler karsnda tarafsz bir tutum sergiler: Zihinsel adan gelimi bir kimse, gerek bireyselliin her trlsne kar kaytszdr; nk bylesi bireysellikler, mantksal ilemlerle tketilmesi mmkn olmayan ilikileri ve tepkileri beraberlerinde getirir. Ayn ekilde, fenomenlerin tikellii de para ilkesiyle llemez. nk para yalnzca hepsinde ortak olanla, mbadele deeriyle ilgilenir; btn nitelikleri ve tikellikleri u soruya indirger: Fiyat ne? (Simm el, 2006: 87). nsanlar arasndaki btn duygusal ilikilerin temelinde bireysellikler vardr. Bireysellikleri dikkate almadan, dier insanlar ile duygusal adan iliki kurmak mmkn deildir. Metropolde zihin ya da hesap akl, btn bireysellikleri gz ard ederek her eyi sadece nesnel olarak llebilen bir ey (say) olarak grr. Bu bakmdan, zihinsel adan olduka gelimi olan metropol insan, etrafndaki dier insanlar sadece ve sadece alc, satc, mteri hizmeti, ksacas iliki kurmak zorunda olduu kiiler olarak alglar ve bu balamda onlarla iletiime geer. Bylece zihin egemenlii, bireysellikleri grmezden gelerek ilikilerdeki duygusal ba da ortadan kaldrr. Hesap akl, yalnzca nesneleri deil, insanlar da nesnel olarak llebilen bir konuma indirger. Bunun nemli nedenlerinden biri para ekonomisidir. Metropoldeki ekonomik ilikiler ile taradaki arasnda byk fark vardr. Taradaki ekonomik ilikiler hizmet ile denen bedel arasndaki nesnel dengenin ok tesindedir (Simmel, 2006: 88). nk burada ekonomik ilikinin tesinde insanlar arasnda samimi bir iliki ya da diyalog vardr, bunun sebebi, insanlarn birbirleri hakknda az ya da ok bilgi sahibi olmalardr. retim, mal smarlayan mteri iin yaplr ki bu da retici ile tketicinin birbirlerini tanmas demektir Oysa metropolde retim, tm piyasa, yani tamamen yabanc alclar iin yaplr. Onlar arasndaki bu mesafe, ekonomik mbadele ilikilerindeki bireysel iletiimi de ortadan kaldrr. Artk kiisel ilikinin yerini, kar ilikisi almtr. Bu durumda her iki tarafn karlar tam bir tarafszlk iindedir. Her iki taraf da matematiksel hesaplamalarla iktisadi kar elde etme peindedir. Kiisel ilikiler tartya girmediinden, hesaplarn bozulaca endiesi de ortadan kalkar. Her an iktisadi kar peinde olan modern akl, her geen gn daha da hesap bir karaktere brnr. nk modern hayatn olmazsa olmaz olan para bir deiim arac olarak, tm nitelikleri ve bireysellikleri ortadan kaldrarak her eyi fiyata indirgeme tavr iindedir. Parann hesaba dayal doas, hayatn eleri arasndaki ilikilere yeni bir kesinlik kazandrm, zdeliklerin ve farkllklarn saptanmasna bir katiyet, anlamalara ve szlemelere bir netlik getirmitir (Simmel, 2006: 89). Metropolde insan iliki ve ileri hem ok eitli hem de ok karmaktr. ayet verilen sz ve hizmetlerde ok sk bir kesinlik olmazsa, btn yap iinden klmaz bir kaosa dnebilir. Her eyden nce, metropolde farkl karlara sahip pek ok insan bir araya gelmitir ve bu insanlar, ilikilerini ve ilerini son derece karmak bir organizma ierisinde btnletirmek zorundadr (Simmel, 2006: 89). Dolaysyla, metropol hayat koullar, zihin egemenliini zorunlu klmaktadr. 3. Metropole zg Kiilik Tipi: Nevrastenik Kiilik Modernite, toplumsal ve bireysel hayatn hemen hemen her aamasn hem derinden hem de geni bir adan sarsm ve deitirmitir. Simmel, bilimsel teknolojik a olarak grd modernitede bireyin i gvenliinin yerini, modern hayatn herc mercinden, heyecanndan doan belirsiz bir gerilim, hafif bir zlem duygusu, gizli bir huzursuzluk, aresizce bir tela aldn belirtmitir (Simmel, 2006: 23). te bu huzursuzlu en belirgin ekilde kent ya da metropol yaamnda grlmektedir. Ruhun merkezinde kesin bir eyin bulunmamas, bizleri anlk tatmin iin hep yeni uyarclar, duyumlar ve di aktiviteler bulmaya zorlar Metropoln kargaas, seyahat dknl, lgn rekabet hrs, bir beeniye, stile, dnceye ya da kiisel bir ilikiye bal kalmama ynndeki tipik modern sadakatsizlik, istikrarszlk ve aresizliin tezahrleridir (Simmel, 2004: 490). Gerilim, beklenti hissi, gl arzularn aa kmama duygusu modern zamana damgasn vurmu bir olgudur. Bunlar, doadan giderek uzak lama ve para ekonomisine dayanan kentsel yaamn bize dayatt soyut varoluun neticeleridir (Simmel, 2004: 484). Simmele gre, sinirler zerindeki uyarclarn younluu, metropol tipi kiiliin ruhsal temelini oluturur. Metropol hayatnda her ynden akn eden i ve d uyarclar ve bu uyarclarn hzl ve srekli deiimi, modern asabi kiilii yaratr (Gn, 2011: 156). Metropolde kesintisiz gelen duyu bombardman srekli deien izlenimlere neden olur ki bu da nevrasteni ad verilen hastal dourur. Nevrasteni, bir tr sinir zafiyeti olarak da adlandrlr. Ar alma sonucu sinir sistemi fonksiyonunda meydana gelen ruhsal ve bedensel gszlk ya da bitkinlik durumunu ifade eder. Her an ve srekli olarak duygularna ynelik uyarc bombardman altnda kalan birey, artk belli bir sre sonra bunlarla ba edemez hale gelir. Bu durumda birey, toplumsal ve fiziksel evres iyle kendisi arasna mesafe koyar. Ancak byle mesafenin konulmas agorafobi ya da hiperestezi gibi ruhsal sorunlar da beraberinde getirir. Agorafobi durumunda bire y, kontroln elinde bulunduramad yerlerde, yani kalabalk veya kapal meknlarda bulunmaktan korkar. Her an panik atak geirecei endiesi ile agorafobi hastas yalnz bana sokaa kmaz, kalabala girmez, rnein sinema, tiyatro, asansr, tnel gibi yerlerde bulunmaktan korku duyar ve byle bir endie ile kendisini tamamen d dnyaya kapatr. Bu aslnda bir uyarma kar anormal ve ar derecede duyarl olma durumu olarak bilinen hiperestezinin bir sonucudur. Her uyarm veya mdahale artk bireyde bir acya neden olur. Kentsel varolu, bireyin hem fiziksel hem de toplumsal evresi ile mesafe koymasn zorunlu klar. nsanlar arasndaki isel bariyer, modern yaam biimi asndan vazgeilmezdir Bu durumu Simmel yle ifade eder: nk byle bir psikolojik mesafe olmadan, metropol iletiiminin karmakark dzensizlii ile itip kakan kalabal ekilmez olurdu. Ticari, mesleki ve sosyal ilikisi ile ada kent kltr, bizleri ok sayda insanla fiziksel yaknla zorlamaktadr. Eer sosyal ilikilerin nesnellemesi isel bir snr getirmemi olsayd, duyarl ve sinirli modern insanlar tamamen umutsuzluun iine gmlrlerdi ( 2004: 483). Simmelin metropole zg ruhsal mesafe olarak adlandrd bu tutum, agorafobi ya da hiperestezi gibi ruhsal sorunlarn yannda, genel bir bkknlk ya da kaytszlk durumuna da yol amaktadr. Bkknlk, metropol tipi nevrastenik kiiliin en belirgin zelliidir. Dnr, hayata kar bkknln temelinde iki neden olduunu ifade eder: Bkknln birincil nedeni, sinirleri uyaran birbirine zt unsurlarn hzla deimesi, son derece youn ve sktrlm halde olmasdr. Metropole zg zihinsellik hkimiyetinin asl nedeni de bu olsa gerek. Bu nedenle, zihinsel bir gelime kaydetmemi, aptal insa nlar, genellikle tam anlamyla bkkn deildir. Snrsz zevk peinde geirilen bir hayat, insan bkknlatrr. nk uyarlan sinirler ylesine uzun bir sre boyunca btn gleriyle tepki vermeye zorlanrlar ki, artk hibir eye tepki veremez olurlar. Ayn ekilde, ok daha zararsz izlenimler, birbirleriyle eliecek biimde ve byk bir hzla deitiklerinden, son derece iddetli tepkiler vermeye ittikleri sinirleri amanszca zorlayarak dayanma glerini sonuna kadar kullanmalarna neden olurlar. nsan bu ortamda kalmakta srar ederse, g toplamaya zaman bulamayacaktr. Bylelikle, yeni duyumlar karsnda uygun enerjiyle tepki verme noktasnda bir yetersizlik ortaya kar (Simmel, 2006: 91). Bu ifadelerden de anlalaca gibi, uyarc bombardman altnda kalan bireyin sinirleri artk belli bir sre sonra tepki verememe noktasna gelir. Bu bkknln altnda yatan fizyolojik bir nedendir. Ancak metropole zg bkknlk tavrnn ikinci bir nedeni de vardr ki o da para ekonomisidir. Bilindii gibi metropol, para ekonom isi ve parann hkimiyet alandr. Burada parann her trl niteliksel fark, yani eylerin zn, bireyselliini, zgl deerini, karlatrlmazln grmezden gelen tavr, bireyleri psikolojik olarak etkisi altna almaktadr (Simmel, 2006: 92). Parann her eyin deerini, fiyata (mbadele deerine) indirgeyen yaps yeni bir kiilik tipini de beraberinde getirir. Dier bir ifadeyle, para imgesi altnda yaayan birey, belli bir sre sonra nesneler arasnda deer ayrm yapma yeteneini kaybeder. Onun gznde eylerin kendileri ya da onlarn tad anlam ve deer artk bir ey ifade etmez. nsan ne kadar eyleri lye vurma yoluna gitmise, eyler de onun gznde anlam ve deerini ayn lde kaybetmeye balar. Simmel, bu durumu yle ifade eder: Bkkn kimsenin gznde her ey ayn donuklukla, ayn griliktedir; hibir nesne dierinden daha tercih edilir deildir. Bu ruh hali, btnyle iselletirilmi para ekonomisinin znel yansmasdr. eylerin eitliliini edeer klan para, en korkun tesviyecidir; nk para, her trl nitel fark Fiyat ne? sorusuyla ifade eder (Simmel, 2006: 91). Dnr dier bir almasnda, bu hususta u cmlelere yer verir: Her kim, hayatn sunduu btn imknlar ayn miktarda para ile elde edebilecei olgusunu iselletirirse, mutlaka bkknlaacaktr. Bir kural olarak, bkknlk tutumu, hakl olarak zevke doymu olana (insanlara) atfedilir; nk ok gl bir uyarc, ona tepki vermek iin sinirsel yeteneini tahrip eder (Simmel, 2004: 257). Her eyin ortak bir gstergeye, yani paraya indirgendii byk kentler bkknln da mekn olmutur. Metropollerde para, Olanca renksizlii ve kaytszlyla, btn deerlerin ortak paydas haline gelir: eylerin zn, bireyselliini, zgl deerini, karlatrlmazln geri dnsz bir biimde andrr. Her ey, parann durmak bilmeyen akntsnda, eit zgl arlkla yzer. Her ey ayn seviyede durur ve yalnzca kapladklar alann hacmiyle birbirinden ayrlr (Simmel, 2006: 92). Metropollerde eylerin para ile alnp satlabilir olma zellii, bireylere de her eyin para ile kolayca elde edilebilecei hissini vermitir. Bunu iselletiren bir kimse iin, artk hibir ey uruna savalacak kadar deerli deildir. Dolaysyla, para ile kolayca elde edilen eylerin ekicilikleri de yava yava ortadan kalkar. eyleri elde etmede kullanlan bylesi duygusuz bir yntem, onlarn zel deerini silip atar. Bir ey ne kadar mekanik, ne kadar kaytsz bir ekilde elde edilirse, nesne de o kadar renksiz ve skc grnr (Simmel, 2004: 258). nsan etrafndaki eyleri ne kadar bu yolla elde ederse, her ey onun gznde ayn renk ve tondadr. Dolaysyla eylerin anlam ya da ekicilii deil, onu elde etmede kullanlan yntem de bkknln dier bir kaynadr. Ancak insan ya da bkkn kiilik her zaman iinde bulunduu bu duruma tepki olarak kendisini bu bkknlktan kurtaracak yeni uyarclar peindedir. Bkkn ruh hali iindeki birey, nesnelere olduu kadar etrafndaki insanlara kar da kaytszdr. Simmel, kent sakinlerinin birbirlerine ynelik bu tavrn ruhsal mesafe olarak adlandrd bir olgunun sonucu olarak grr. Ona gre, aslnda bu ruhsal olgu, bireyin metropol yaam tarzna adapte oluunun bir gstergesidir. Dnr bu durumu yle izah eder: Kasaba sakini, karlat insanlarn hemen hemen hepsini tanr ve herkesle olumlu bir iliki ierisindedir; ama bylesi bir durum byk kentte gerekleecek olsa, yani kii saysz insanla srekli kurduu dsal temaslara isel olarak yant verecek olsa, isel bakmdan parampara olur, tasavvur bile edilemeyecek bir ruhsal duruma derdi. Ksmen bu ruhsal olgu, ksmen de metropol hayatnn stnkr temaslarla gelip geen unsurlar karsnda insanlarn hakl olarak kapldklar gvensizlik, bizi mesafelilie zorla (Simmel, 2006: 93). Bu ifadelerden de anlald gibi, metropol yaamnda birey kendi varoluunu hem nesnel dnyay, hem de dier insanlar deersizletirerek koruyabilir. Bireyin kendini koruma talebinden doan metropole zg ruhsal mesafenin altnda yatan tek neden kaytszlk deil, ayn zamanda honutsuzluk, karlkl bir yabanclk ve tiksinme hissi de yatmaktadr. Metropol hayatnn isel dzeni, duygudalklar, kaytszlklar ve honutsuzluklar arasndaki hiyerariye dayanr (Simmel, 2006: 93). Duygudalk, kaytszlk, honutsuzluk, tiksinme hissi ve antipati, metropole zg ruhsal mesafeyi oluturan temel unsurlardr. Birletirici unsurlarla birlikte, btn bunlar metropole zg hayal tarznn kopmaz btnln oluturan temel elerdir. Metropole zg hayat tarznda birbirinden uzaklama olarak grnen ey, gerekte onun temel toplumlama formlarndan yalnzca biridir (Simmel, 2006: 94). Metropole zg ruhsal mesafe baka bir fenomeni de beraberinde getirir. Simmelin ifadesiyle, Bu mesafe, bireye, baka koullarda benzeri olmayan bir trde ve miktarda kiisel zgrlk salar (Simmel, 2006: 94). Gnmz insan hangi balamda zgrdr? Dar kalplar ve nyarglarla snrlanm olan kasaba insann aksine, gnmz metropol insan maneviyatnn ve beenilerinin gelimi olmas anlamnda zgrdr (Simmel, 2006: 96). Mekn genilii, insan says, geni etkinlik alan metropol zgrln merkezi haline getirmitir. Kk evrelerle kyaslandnda, birey metropoln karmak rgs iinde byk bir hareket serbestliine sahip grnmektedir. Ancak bu zgrln dier bir yz de vardr. Byk kentin kalabalnda birey yalnzln tutsaklna der. Metropolden baka, insann kendini bylesine yalnz, bylesine kaybolmu hissettii baka bir yer yoktur (Simmel, 2006: 96). Ksa temaslar srasnda kendini ifade etmek zorunda olan birey arpc lde karakteristik grnme telana der. Metropole zg yapmack tavrlar ve ani deikenlikler gibi tutumlara ynelerek, etraftakilerin dikkatini ekmek iin farkl davranmaya balar (Simmel, 2006: 99). te bu srete kii kendisi olmaktan karak zne uzaklar ya da yabanclar. 4. Sonu Simmele gre, modern metropol nesnel kltrn ar bymesi sonucu bireysel kltrn krelmeye yz tuttuu gerek bir alandr. Metropolde para ya da para ekonomisi, insan ilikilerinin doasn olduu kadar, kurumlarn yap ve ileyiini de byk lde etkilemi ve bylece hayatn tm alanlarna bir hesaplk ve rasyonellik hkim olmutur. Metropol insanlarnn gnlk yaamlar, niteliksel deerleri niceliksel terimlere indirgeme faaliyeti ile doludur. Bu da insan kent yaamnda her zamankinden daha fazla tek tarafl hale getirmitir. nk insanlar potansiyel olarak hayatlarn zenginle irebilecek dier etkinliklere kar duyarsz kalmaktadrlar. Dolaysyla, kentsel yaam, gerekte herkesi duygudan mahrum brakarak, s bir hesapla mahkm klmtr. Her geen gn doadan giderek uzaklaan insan, evresine ve evresinde olup bitenlere kanksam (duyarsz) baklar frlatmaya daha ok meyilli hale gelmektedir. Para ve eyann hayatmz zerindeki hkimiyeti arttka, onlar kontrol etme kabiliyetimiz de azalmaktadr. nsan, kendi yaratc kapasitesi ile kendisini aan nesneler retse de, trajik bir ekilde kendi rettii bu rnlerin etkisi ve tehdidi altna girebilmektedir. Bugn, objektif bir varlk haline gelen para ve eya, giderek insana hkmeden bir g haline dnm olup, insann kendisini ynetmesine deta izin vermemektedir. nsanlar borsada paray kontrol ettiklerini zannetseler de, aslnda borsadaki para onlar kontrol etmektedir. Para, gnlk yaam sreci iinde grnmez bir el ya da g haline dnmtr. nsanlar iradeleri ile hareket eden varlklar olduklarn dnseler de, bu grnmez el ya da g byk bir irade haline gelerek insanlarn iradelerinin ipini elinde tutarak onlar kolayca ynetebilmektedir. Bize den grev, para ya da eyann bizi ynetmesine ya da hayatn tm kodlarn ele geirmesine izin vermeden, insan olarak herkesi ve her eyi aziz bilmek ve aziz tutm aktr. Bakalarnn hassasiyet ve duygularyla kendimizi dorudan sorumlu grmek, hem bireysel hem de toplumsal temelde pek ok problemin zmn de beraberinde getirecektir. nemli olan bakalar iin yaama ruh ve idealini gelitirmektir. Toplumu oluturan bireylerde bu duygu ve dnce gelitii srece, insann insanlara ve yaratlm olan tm varla kanksam baklar frlatma arzusunun yerini daha duyarl ve daha hassas davranma tutkusu alacaktr. Kaynaklar Coser, L.A. (2010) Sosyolojik Dncenin Ustalar: Tarihsel ve Toplumsal Balamlarnda Fikirler, ev. Himmet Hlr, Serhat Toker ve brahim Mazman, Ankara: De Ki Basm Yaym Ltd. ti. Gn-avran, T. (2011). Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel. inde: Serap Suur (der) Klasik Sosyoloji Tarihi. Anadolu niversitesi Yayn Yayn No: 2284, s.136-162. http://www.umittatlican.com/files/George%20Simmel%20%20(George%20 Ritzer-1991).pdf (Eriim: 16.08.2012). Jung, W. (1995). Georg Simmel: Yaam, Sosyolojisi, Felsefesi, ev. Doan zlem, Ankara: Ark Yaynevi. zelce, G. (2006). Simmelin Gzyle Modernitenin Sosyolojisi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Ritzer, G. (1992). Georg Simmel. inde: Sociological Theory, ev. mit Tatlcan, 3-basm, Mc-Graw Hill. Ritzer, G. (ed.) (2007). The Blackwell Encyclopaedia of Sociology, Blackwell Pub lishing Ltd. Simmel, G. (2004). The Philosophy of Money, ed. David Frisby, London: Routledge. Simmel, G. (2006). Modern Kltrde atma, ev. Tanl Bora, Nazile Kalayc ve Elin Gen, stanbul: letiim Yaynlar. Simmel, G. (2009). Bireysellik ve Kltr, ev. Tuncay Birkan, stanbul: Metis Yaynlar. Slattery, M. (2010). Sosyolojide Temel Fikirler, Yayna Hazrlayan: mit Tatlcan ve Glha n Demiriz, 3.bask. stanbul: Sentez Yaynlar. Turner, J.H. (2010). Beeghley, L., Powers, C. H., Sosyolojik Teorinin Oluumu, ev. m it Tatlcan, Sentez Yaynclk. Wolff, Kurt H. (ed.) (1965), Essays on Sociology, Philosophy, and Aesthetics, by Georg Simmel. New York: Harper Torchbooks.
kinci Uluslararas Felsefe Kongresi 11-13 Ekim 2012, Bursa, Trkiye Second International Philosophy Congres, October 11-13 2012, Bursa, Turke