1

10. HAFTA
YUNANSTANIN BAIMSILII VE MEHMED AL PAA SYANI

NERLEN OKUMALAR:
- Aacan, brahim ., Paann Adamlar ve Kavalal Mehmet Ali Paa, Ordu ve Modern
Msr, stanbul, Bilgi niversitesi Yaynlar, 2010.
-Pamuk, evket, 19. Yzylda Osmanl D Ticareti, TCTA, C.3,, s. 653.
-Grsel, Seyfettin, Osmanl D Borlar ve 1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas
TCTA, C.3, s. 672-690.

BU HAFTA RENECEKLERMZ:
-Yunan syan srasnda Avrupa devletlerinin tutumu anlatlacak, isyann Yunanistann
bamszlyla nasl sonuland tartlacaktr.
-Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paann neden isyan ettii, Osmanl Devletine nasl
bakt, isyan srasnda Avrupa devletlerinin tutumu konular anlatlacaktr.



Yunanistann Bamszln Kazanmas
Aralk 1825te ar I. Alexander ld ve yerine genilemeci fikirleriyle bilinen kardei I.
Nikola (Nikolay Pavlovi) geti. I. Nikola Osmanl Devletini tamamen ortadan kaldrmak
veya Rusyaya balamak istiyordu. Yeni ar Msr ordusunun Osmanlya yardma gelmesini
de yakndan izliyordu. Mehmed Ali Paa nderliinde hzla modernleen Msr ordusunun
Mora ve Girite yerlemesine izin verilmemesi gerektiini dnyordu. nk Msr
slahatnda Franszlarn byk yardm olmutu. Msrla birlikte hi hesapta olmayan baka
bir aktr, Fransa da Dou Akdenizdeki etkinliini artrabilirdi. I. Nikola daha fazla
beklememeye karar verdi.
17 Mart 1826da stanbuldaki Rus Maslahatgzar araclyla Osmanl devletine bir
ultimatom verildi. Bu kapsamda Rusya, 1812 Bkre Antlamasna gre Srbistanda
yaplmas gereken reformlarn derhal yaplmasn; tutuklu Srp prenslerinin susuz saylarak
tahliye edilmesini; Eflak ve Bodandaki Osmanl askerlerinin ekilmesini ve Bkre
Antlamasnn dier maddelerinin de gzden geirilmesini istedi.

Grld gibi Ruslar ultimatomda Yunan isyanna bir atfta bulunmamaktaydlar. Ama
stanbul zerinde bask kurmaya alyorlard. Bu arada ngiltere de Osmanl Devletini
2
masaya oturmaya ikna etmeye alyordu. ngiltere Bykelisi Stratford Canning (daha
sonra Viscount Stratford de Redcliffe) 12 Mart 1826da Babaliye bir nota vererek, eer
Rusya Osmanl Devletine saldrrsa ngilterenin yardma gelmeyeceini belirtti. Ama
Osmanl Devletinin Rus isteklerini reddetmesi ve sava tehlikesinin belirmesi zerine
ngiltere Rusyann etkinliinin artabileceini dnerek Babaliye arabuluculuk teklif etti.
Ancak Babali bunu ret etti. Ayn arabuluculuk teklifini Rusyaya da yapan ngiltere yine ret
cevabn ald.

Bu durumda, gelimelerin tamamen kontrolnden kmakta olduunu hisseden ngiltere, Dk
Wellingtoni St. Petersburga yollad ve 4 Nisan 1826da ngiltere ve Rusya arasnda
Petersburg Protokol imzaland. Buna gre, ngiltere Kral, Rusyann onay ile Osmanl
Devleti ve isyanclar arasnda arabuluculuk yapacakt. Yunanistan Osmanl Devletine senelik
vergi ile bal, iilerinde zerk bir devlet olacakt. Yunanistandaki Mslmanlar buradan
g edecek ve mallar Yunanllara satlacakt. Petersburg Protokolyle, Mora isyann
Osmanl Devletinin bir i ii sayan Verona kararlar ihlal edilmi oldu.

Babali Rus tehdidinin giderek bydn grerek ultimatomda belirtilen grleri ele
almaya karar verdi. 7 Ekim 1826da Rusya ile Osmanl Devleti arasnda imzalanan Akkerman
Antlamas ile Srbistana ile Eflak ve Bodana yeni ayrcalklar verildi. Ancak Mora konusu
hibir biimde ele alnmad. te yandan, ngiltere Petersburg Protokol hkmlerini dier
Avrupa devletlerine gndererek onlarn da desteini istedi. Avusturya ve Prusya bunu i ii
olduu gerekesiyle protokole katlmay ret ederken, Fransa 1815de kendisine kar kurulan
Kutsal ttifak paralamak ve Dou Akdenizde etkin olabilmek amacyla 8 Aralk 1826da
Petersburg Protokolne katld.

ngiltere Bykelisi Canning 23 Ocak 1827de Petersburg Protokolnn hkmlerini
Babaliye bildirdi ve taraflar arasnda arabuluculuk yapmak istediini bildirdi. ngiltere kendi
ticaretinin zarar grmesini bahane olarak ileri srmt. Babali bu arabuluculuk teklifini geri
evirdi. Bir gn sonra, 24 Ocakta, Rusya Babaliye bir nota vererek atmalarn uzamasnn
Rusyann karlarna zarar verdiini ve derhal durdurulmasn istedi. Ardndan ngilterenin
ret edilen arabuluculuk nerisinin Rusya tarafndan yerine getirilmesini istedi. Ancak Babali
bunu da reddetti. Babali, ne Rusyann ne de ngilterenin, Osmanl topraklar ve tebaas
hakknda karar verme hakkna sahip olduunu aka belirtti. Rusyann ardndan Fransa
3
elisi de Osmanl Devletinin Petersburg Protokoln kabul etmesini istedi ama bu da geri
evrildi.

ngiltere, Rusya ve Fransa temsilcileri 6 Temmuz 1827de Londrada bir araya geldiler ve
Petersburg Protokoln teyid eden yeni bir szleme imzaladlar. Buna gre eer Osmanl
devleti Petersburg kararlarn kabul etmezse Fransa-ngiltere ve Rusya donanmalar
Akdenize alarak, Osmanl Devletinin isyanclara ynelik askeri operasyonlarna engel
olacakt. Bu lke Rumlarn zerk durumunu kabul edecek ve Rumlarn elindeki kentlerde
konsolosluklar aacaklard. Bu kararlar 4 Austos 1827de Babaliye bildirildi. Babaliye bu
devletin arabulucuunu kabul etmesi iin 25 gn sre verildi. Bizzat Sultan II. Mahmudun
isteiyle bu szleme hkmleri geri evrildi. Ardndan da, Kaptan Paaya (donanma
komutan) bir saldrya kar hazrlkl olmas talimat verildi.

Bu tedbirlerin ne lde alndn bilmiyoruz. Ama Osmanl-Msr ortak donanmas
mttefiklerin ani bir saldrsyla 20 Ekim 1827de Navarinde yakld. Babali bu eylemi sert
bir biimde protesto etti. Ancak sava ilanndan kand. ngiltere-Fransa ve Rusya
temsilcileri ise isteklerinin kabul edilmesini bir kez daha istediler. Bu kabul edilmeyince 29
Kasm 1827de stanbuldan ayrldlar. 26 Nisan 1828de Rusya, Bkre ve Akkerman
anlamalarn ihlal ettii gerekesiyle Osmanl Devletine sava ilan etti.

Sava devam ederken ngiltere, Fransa ve Rusya 22 Mart 1829da Londrada bir protokol
daha imzalad. Buna gre, Yunanistan Krall kurulacak, bana Hristiyan bir prens
getirilecek ve bu devlet sadece 500.000 kuruluk bir vergiyle Osmanl Devletine bal
olacakt. devlet, Yunanistan kralnn, ngiltere, Fransa veya Rusya ailelerinden olmamas
konusunda da mutabakata vardlar.

Rusya ile yapt sava kaybeden Osmanl Devleti, Londra Protokol kararlarn kabul etmek
zorunda kald. Osmanl-Rus sava 14 Eyll 1829da Edirne Antlamas ile sona erdi.
Osmanl Devleti, Yunanistan Krallnn kurulmasn kabul etti.

Mttefikler arasnda 3 ubat 1830da yine Londrada yaplan grmelerde Yunanistan
Krall kuruldu. Osmanl Devleti Yunanistan 24 Nisan 1830da tand. Bylece Osmanl
Devletinden ayrlma suretiyle, ilk kez bamsz bir devlet kurulmu oluyordu.

4

Mehmed Ali Paa syan ve Boazlar Sorunu

Yunan isyan ve arkasndan Yunanistann bamszln kazanma sreci, Osmanl Devletini
baka bir sorunla da kar karya getirmi, Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paann isyan,
hem Osmanl Devletinin en nemli eyaletlerinden birini neredeyse kaybetmenin eiine
gelmesine yol am, hem de Boazlar konusunun, uluslararas bir soruna dnmesine giden
yolu hazrlamtr.

Kavalal Mehmed Ali Paa 1805de Msra Osmanl valisi olarak atanmt. Napolyonun
Msr igalinden sonra bu blgeye youn ilgi duyan Fransann gnderdii uzman ve
danmanlarn desteiyle Msrda byk idari ve mali reformlar yapmt.. Mesela, Osmanl
devletinde ilk Trke gazete Msrda karld, modern silahlarla donatlm bir ordu kurdu.
Amac byk, gl ve Osmanldan byk lde zerk bir Msr meydana getirmekti.

Mehmed Ali Paa, Yunan isyannn bastrlmas iin ordusu ve donanmasyla Osmanl
Devletinin yardmna gelmiti. Fakat Osmanl-Msr ortak donanmasnn Navarinde
yaklmas (1827) yeni bir anlamazln ortaya kmasna yol at. Mehmed Ali Paa yaklan
donanmasn yeniden yapmak zere, Suriye-Lbnan ormanlarndan yararlanabilmek iin
Suriye valiliini Sultan II. Mahmuttan istedi.

Ama donanmay yeniden ina etmek sadece grnteki sebepti. Mehmed Ali Paa, Msr
blgenin en etkin gc haline getirmek istiyordu. Nitekim 1821de olu smail, tm Sudan
ele geirerek Msra balamt. Mehmed Ali Paann Osmanl Devletinden bamsz
hareket etmesinin yan sra, Msr valiliini bir hanedan biimine (babadan oula geecek
ekilde) dntrmek ve hatta stanbulu ele geirerek Osmanl Hanedan yerine kendi ailesini
tahta geirmek gibi emelleri olduu da bilinmektedir.

Bu amalarn gerekletirebilmek iin nce idari ve ekonomik adan gl bir Msr
oluturmann gerekli olduu bilinciyle hareket eden Mehmed Ali Paa, Msrdaki tm
topraklar kamulatrd. Msrn bata pamuk olmak zere tm ana rnlerini devlet tekeli
altna ald. Nil deltasnda pamuk, eker pancar ve zeytin retimini gelitirdi. Yeni atlyeler
kurdu ve yurtdna renci yollad. Mehmed Ali Paann tm bu hamleleri bandan itibaren
5
Fransa tarafndan desteklendi. nk Fransa Hindistana giden yol zerinde kendisine yakn
bir ynetim olmasndan yararlanarak, ngiltere karlarna zarar vermek arzusundayd.

Mehmed Ali Paa, nce Yunan syan srasnda ordusunu, Osmanl Devletinin yardmna
gndermi ama Navarinden sonra kara ordusunu geri ekmi ve 1828-29 Osmanl-Rus
savana katlmamt. Bu eylemiyle II. Mahmudun tepkisini eken Mehmed Ali Paann
Suriye valilii istei stanbul tarafndan geri evrildi. Bunun zerine Mehmed Ali Paann
olu brahim Paa komutasndaki Msr ordusu 1831de Yafa, Gazze ve Kuds, 1832de de
Akka ve am ele geirdi. Bu eylemler zerine Osmanl Devleti Mehmed Ali Paay asi
(devlete kar isyan eden) ilan etti ve yakalanmas iin ordu gnderdi. Ancak Msr ordusu
1832de Konya ve Belende Osmanl ordusunu yenerek ilerlemeye devam etti. Ktahyaya
kadar geldi.

stanbulun ok yakn bir tehditle kar karya olduunu gren II. Mahmud Avrupal
devletlerden yardm istemek zorunda kald. Avrupa devletleri Osmanlnn bu yardm talebi
karsnda birbirlerinden farkl tutumlar sergilediler. Fransa zaten Mehmed Ali Paann
baarl olmasn istediinden Osmanl Devletine herhangi bir yardm veremezdi. ngiltere
bir yandan Akdenizde Fransa ile kar karya gelmek istemediinden, dier yandan da
Belika-Hollanda sorunuyla megul olduundan, II. Mahmudun destek talebini geri evirdi.
Buna ramen ngiltere Babakan Palmerston, destek vermemesine ramen, Osmanl
Devletinin paralanmas sonucu Rusya ve Fransann blgede glenmesine yol aabilecek
bu isyan souk karladn vurgulad. Bu tarihten itibaren ngilterenin, Rusya karsnda
Osmanl Devletini korumaya dnk politikas daha da belirgin hale gelecektir.

Avrupa Uyumunun geriye kalan neredeyse son temsilcileri olan Avusturya ve Prusya bunu
bir i isyan hareketi olarak nitelendirmiler ve Osmanl Devletine siyasi adan destek olmay
kabul etmilerdi. Rusya ise bu durumu kendisi iin byk bir frsat olarak deerlendirdi. D
politikasnn nemli ncelikleri olarak, Karadenizde tam egemenlik kurmay, Osmanl
Devletini etkisi altna almay, Boazlarn denetimini ele geirmeyi ve Akdenize ulamay
belirlemi olan Rusya, zayf Osmanl Devleti yerine gl ve Fransann desteine sahip bir
Msrn gemesini istemiyordu.

Son are olarak Rusyadan yardm isteyen stanbul, bu yardm ald. Rus donanmas 5 Nisan
1833de stanbul Boazna girdi. 5000 kiilik Rus ordusu Osmanl Devletinin Asya
6
sahillerine kt. Boazlara doru ilerlemekte olan Msr ordusu bu durum karsnda durmak
zorunda kald. 14 Mays 1833de Osmanl Devleti ile Msr arasnda Ktahya Antlamas
imzaland. Bu antlamaya gre Mehmed Ali Paaya Msr ve Girit valiliine ek olarak, am
valilii, olu brahim Paaya ise Cidde valiliine ek olarak Adana valilii verildi.
Antlamadan sonra Msr ordusu Anadoludan ekildi.

Aslnda Ktahya Antlamasnn imzalanmasnda, Rus ordusunun Anadoludaki varlndan
daha fazla etkili olan ey ngiltere ve Fransann Mehmed Ali Paa zerinde kurduu
baskyd. nk iki devlet de, Rusyann bu ekilde blgede nemli bir aktr haline gelebilme
ihtimalinden byk rahatszlk duymulard. Fakat Rusya ortaya kan frsattan sonuna kadar
yararlanmak istiyordu. Rusyann isteiyle Osmanl Devletiyle Rusya arasnda 8 Temmuz
1833de Hnkar skelesi Antlamas imzaland.

Antlama olas bir Msr tehdidine kar ittifak antlamas niteliindeydi. Rus donanmas ve
ordusu geri ekilecekti. Ancak, antlamaya Rusya tarafndan bir gizli madde konulmutu.
Buna gre, eer Rusya bir Avrupa devletiyle savaa girerse Boazlar Rus sava gemilerine
ak olacak ama Rusyann savat devletin ve onun mttefiklerinin sava gemilerine kapal
tutulacakt.

Gizli olmasna ramen, ok ksa bir sre iinde stanbuldaki ngiltere Bykeliliinin bu
dzenlemeden haberi oldu. ngiltere Boazlarn kapall ilkesine ters olan bu eylemden
byk rahatszlk duyarak, 26 Austos 1833de Babaliye bir protesto notas verdi. Notaya
gre, Hnkar skelesi Antlamasnn bu gizli maddesi nedeniyle Osmanl-Rus ilikileri dier
devletlerin itirazna ak hale gelmekteydi. ngiltere sz konusu antlama maddelerinin
kendisini balamadn ifade ediyordu. Eer Rusya, ittifak antlamasna dayanarak Osmanl
Devletinin bir i iine silahl g gndererek karrsa, ngiltere kendi karlarnn
gerektirdii biimde hareket edecekti.

ngiltere ve Fransa bu tarihten sonra Hnkar skelesi Antlamasnn feshi ve onun yerine
Boazlarn her zaman ve tm devletlerin sava gemilerine kapalln dzenleyen yeni bir
antlamann yaplmas iin aba gsterecektir. stelik ngilterenin endiesini artran bir
gelime daha yaanmt. 18 Eyll 1833de Rusya ile Avusturya Mnchengraetz
Szlemesini imzaladlar. Buna gre, Rusya Avusturya ile birlikte hareket etmeyi kabul etti.
Yeni Hnkar skelesine dayanarak Rusyann Osmanl Devletinin bir i iine mdahalesine
7
Avusturya destek verecekti. Avusturya Babakan Metternich, bu anlama sayesinde
Rusyann Avusturyann karlarna aykr olarak tek bana hareket etmesini engellemi
oldu. Bu da ngiltereyi rahatsz etti. Lord Palmerston Avusturyann Rusyann klesi
haline geldiini iddia ediyordu. Halbuki, Avrupay kasp kavuran 1830 devrimlerinden sonra,
bu iki ok uluslu imparatorluun, ortak hassasiyetler erevesinde, dayanma iinde
olmasndan daha doal bir ey olamazd.

Msr Sorununun Boazlar Sorununa Dnmesi
ngilterenin, Hnkar skelesinden kaynaklanan kendisini rahatsz edici durumu deitirmek
iin bekledii frsat 1839da ortaya kt. II. Mahmud Suriyeyi tekrar ele geirmek ve
1833de verdii dnleri kaldrmak iin Kavalal Mehmed Ali Paa zerine bir Osmanl
ordusu gnderdi. 24 Haziran 1839da, Suriye giriindeki Nizipte brahim Paa Osmanl
ordusunu bir kez daha yenilgiye uratt. Bu malubiyetten sadece bir hafta sonra, 30 Haziran
1839da II. Mahmud ld. Yerine 16 yandaki Sultan Abdlmecid Osmanl tahtna geti.

Tahta kar kmaz bylesine nemli bir d sorunla kar karya kalan Sultan Abdlmecid,
Mehmed Ali Paa ile arasndaki ihtilaf diplomatik grmeler yoluyla halledebileceini
dnyordu. ki tarafn temsilcileri bir araya geldiler. Mehmed Ali Paa, Msr ve Suriye
valiliklerinin babadan-oula geecek biimde kendisine verilmesini istiyordu. Osmanl
Devleti bu istekleri kabul etmek zereyken, mevcut anlamazln zmne bir ekilde
katkda bulunmak ve zellikle Boazlar konusunda istedii rejimi kabul ettirmek isteyen
ngiltere, 27 Temmuz 1839da Babaliye bir nota vererek grmeleri durdurmasn istedi.
ngilterenin kararl tutumu karsnda Rusya, Hnkar skelesiyle salad avantajl durumu
daha fazla koruyamayacan dnerek bu notaya katld.

Bu arada Fransada iktidarda bulunan Louis Phillippe, Akdeniz blgesinde Fransann gcn
artrmak ve eski itibarn canlandrmak iin Mehmed Ali Paayla bir ittifak antlamas
imzalamt. Fransann bu ekilde soruna dahil olmasnn karlarna aykr olduunu
dnen ngiltere ve Rusya arasnda, Fransa kartl zerinden bir yaknlama olmutu. ar
Nikola, dileri bakan Baron Brunnowu Lord Palmerstonla grmek zere Londraya
yollad. ar, Msr sorununun, Mehmed Ali Paaya, Msr valiliinin, valilik Kavalal
ailesinin en yal ferdinde kalacak ekilde, zlmesini, Boazlarn da tm devletlerin sava
gemilerine kapatlmasn nerdi. ngiltere ve Rusyann bu yaknlamas karsnda Fransa
8
Msrn yannda durmak politikassndan vazgemek zorunda kald. zmn kendi lehine de
olmasn salayabilmek iin, ngiltere ve Rusyayla birlikte hareket etmeye balad.

ngiltere, Rusya, Avusturya, Prusya ve Osmanl Devleti arasnda 15 Temmuz 1840da
Londrada bir szleme imzaland. Buna gre, Msrn ynetimi Kavalal ailesinde kalacakt.
Ayrca Akka valilii ve Suriyenin ynetimi de lmne kadar Mehmed Ali Paaya brakld.
Bu szlemeye ayrca Msra ynelik bir ultimatom da eklendi. Eer Mehmed Ali Paa, bu
teklifi 10 gn iinde kabul etmezse nerinin ikinci ksm, 20 gn iinde kabul etmezse de
nerinin tamam geri ekilecekti. 1840 Londra Szlemesiyle ayrca, ngiltere, Avusturya,
Prusya, bu szlemede nerilen zm kabul etmesi iin Msra baskda bulunmay; Msr-
Suriye deniz yolu ulamn engellemeyi; Osmanl Devletinin btnln gvence altna
almay ve gerekirse stanbulu ortaklaa savunmay stlendiler. Bylece Hnkar skelesi
Antlamasyla Rusyann sahip olduu Osmanl Devletine destek olma ykmll, bu
devletlerce stlenildi.

Fransa ise bu antlamada darda braklmaktan tr rahatszlk duymaktayd. Lord
Palmerston ak biimde, Msr konusunda, daha nce tek bana hareket eden Fransay
cezalandrmt.

Msr bu karar kabul etmek zorunda kald. Sultan Abdlmecid 1 Haziran 1841de bir ferman
yaynlayarak, Msr, Nbye, Kardofon, Darfur ve Sanaa valiliklerini babadan oula geecek
biimde Mehmed Ali Paaya verdi. Bunun ardndan 13 Temmuzda bu kez Fransann da
dahil olduu yeni bir szleme Londrada imzaland. (Rusya, Avusturya, Fransa, Prusya,
Osmanl Devleti arasnda) Osmanl Devleti Suriye ve Giriti geri ald. Drt Avrupa devleti
Msrn yeni statsn tandklarn akladlar.

Ancak Londra szlemesinin Msr konusu dnda nemli hkmleri de vard. Bunlar
Boazlarla ilgiliydi. Bu nedenle szleme Londra Boazlar Szlemesi olarak anlr.

Szlemeyle, Osmanl Devleti bar zaman Boazlar tm devletlerin sava gemilerine kapal
tutmay kabul etti. Sadece eliliklerin hizmetindeki kk gemilerin giri-kna izin
verilecekti. Ancak Kapallk ilkesi sadece bar zaman geerliydi. Osmanl Devleti bir
savaa girdiinde, Boazlar istedii gibi kullanma yetkisine sahipti. Nitekim 12 yl sonra
9
patlayacak Krm Sava srasnda, Osmanl Boazlar ngiltere ve Fransa donanmalarna
alacaktr.

Londra Boazlar Szlemesiyle, Osmanl Boazlarnn stats ilk kez uluslararas
nitelikteki bir szlemeyle belirlenmi oluyor, Boazlar konusu uluslararas bir nitelik
alyordu.

Btn bu gelimelerden en krl kan devlet ngiltere oldu. Osmanl zerindeki Rus
denetimi ortadan kaldrld. ngiltere bu tarihten itibaren Babali zerindeki etkisini giderek
artracak, Osmanl Devleti de, Rus tehdidine kar ngiltereyi bir dengeleyici g olarak
kullanmaya alacaktr.

Bu arada, ngilterenin Osmanl Devleti nezdinde ayrcalkl bir stat kazanmasnda etkili olan
bir dier gelimenin, 1838de Osmanl Devletiyle imzalad Balta Liman Ticaret
Szlemesi olduu unutulmamaldr. Bu szlemeyle nce, ngiltere daha sonra da tm Batl
devletlere yeni ticari ayrcalklar verildi. Osmanl Devletinde tekeller kaldrld. Gmrk
duvarlar indirildi. Osmanl Devleti bir anlamda, sanayi devrimi sonrasnda pazar bulma
arayna giren kapitalizmin kazan alanlarndan biri haline geldi. Hemen ayn tarihlerde, in
pazarn amak iin, Afyon savan yapan ngilterenin ve bir sre sonra Japonya
limanlarn, donanma zoruyla aacak olan ABDnin politikalar gz nnde
bulundurulduunda, Osmanl Devletinin, pazarlatrlan tek alan olmad grlebilir.
Balta Liman Ticaret Szlemesini, Osmanl Devletinin kresel ekonomiye eklemlenmesi
olarak grenler kadar, devletin yar smrgelemesinin balang noktas deerlendirmesini
yapanlar da vardr.