1

2. HAFTA

OSMANLI DEVLETNN TEMEL ZELLKLER

NERLEN OKUMALAR:

- Yurdusev, A. Nuri, The Ottoman Attitude toward Diplomacy, Ottoman Diplomacy:
Conventional or Unconventional?, A. Nuri Yurdusev(ed.), Basingstoke, Palgrave
Macmillan, 2004, s. 5-35.
- Pitcher, Donald Edgar, Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas, stanbul,
Yap Kredi Yaynlar, 1999.
- Cahen, Claude, Osmanllardan nce Anadolu, 3. B., stanbul, Tarih Vakf
Yaynlar, 2008, s. 333-342.

BU HAFTA RENECEKLERMZ:

-Osmanl kavram anlatlmaya devam edilecek, Osmanllarn kim olduu zerinde
durulacaktr.
-Osmanl Devletinin kuruluuyla ilgili olarak dile getirilen farkl grler anlatlacaktr.
-Osmanlda iktidarn merulatrlmas ve saltanatn el deitirme yollar hakknda bilgi
verilecektir.
-Osmanl Devletinin ynetim ilkeleri, genel olarak ele alnacaktr.
-Osmanl lkesi kavram zerinde durularak, Osmanl corafyas tantlacaktr.

OSMANLI SECERES

Osmanllarn soyuyla ilgili olan kaynaklarn ou efsaneler ierir. nk ilk dneme
ilikin yazl kaynaklar gnmze ulamamtr. Genellikle bu tr kaynaklarn ilk rnekleri II.
Murad zamannda grnr. Bu trden efsaneerin ounda, Osmanl hanedannn Nuh-
Yafes-Trk-Ouz Hana dayandrld grlebilir.
Buna gre Osmanllar, Ouz Hann 6 olundan Gn Hana ve onun soyundan gelen
Kaylara dayanyordu. Fakat baz kaynaklar Gn Han yerine Gk Han kullanr.
Trk geleneine gre bir merulatrma araynn yan sra, slami kklere
referanslar gnderildii de grlmektedir. Mesela, Enver, Ouz Kaann, bir Ouz reisinin
kzyla, bir sahabenin olu olduunu ifade eder.
Gerekte, btn bunlar efsanelerden ibarettir. Tarihsel kantlarla bildiimiz Osman
Gazinin babasnn Erturul Gazi olduudur. Ama Erturul Gazinin babasnn Sleyman ah
olup olmad dahi tam olarak bilinmemektedir. Nehri geerken boulduu (mezar Caber
Kalesindedir) doru mudur? Kesin kantlarmz yok. Mesela, 1450-80 yllarna ait krllah,
2
Akpaazade, Bayat ve Oru Bey gibi tarihiler Sleyman ah hikayesini anlatrlar. Ama
Ahmed gibi kaynaklarda Erturulun babas Gndz Alp olarak anlr. Ner tarihinde ise bu
iki versiyonun birden varlndan sz edilmektedir.

Bu kroniklerde ayrca Osmanllarn ilk gnden itibaren Snni Mslman olduklarna vurgu
yaplr. Mesela Bayatnin 1481 tarihli kitabnda bir yandan Osmanllarn Ouz Hann torunu
olduunu belirtirken, bir yandan da Hz. brahim zamanndan beri doru yolu takip etmi,
tek tanrya inanan Snni Mslmanlar olduklarn vurgular.


RYA MOTFLER
Bu meruiyet kazandrma abalar iinde ryalarla ilgili hikayelerin nemli bir yeri
vardr. Baz kaynaklarn Erturul Gaziye bazlarnn ise Osman Gaziye atfettii bir
hikayeye gre; Kay airetinin lideri, bir eyhin (eyh Edebali) evinde Kurana duyduu
saygdan dolay uyuyamam, ama uykuya dalnca da ryasnda hilalin eyhin gsnden
kendi gsne girdiini, daha sonra gsnden byk bir nar aacnn ktn grmtr.
Ryay eyhe anlatnca, Edebali, onu kzyla evlendirmitir.

OSMANLI DEVLET DARESNDE SNN SLAMIN ROL
Osmanllar darya kar siyaset izlerken kullandklar dinsel kavramlarn byk
blmn, dnemin uluslararas konjonktrn dikkate alarak yapmaktaydlar. Temel
kavramlar (Gaza, cihat, gazilik) bu artlar gz nnde bulundurarak yorumladlar.
Mesela, XVI. yzyln banda randa ii Safevi hanedan iktidara geldiinde (1502)
ve Osmanl topraklarnda propaganda faaliyetlerini artrdnda, Osmanllar da kar
propagandaya getiler. Bu erevede, zaman zaman Safevilerin kafir olduunu syleyenler
bile okt. Bu yaplrken Gaza nn kapsam Safevileri de iine alacak biimde geniletildi.
1549da eyhlislam Ebu Suud Efendinin bir fetvasyla Safevilere kar sava gazalarn en
by ve bu yolda lenlerin ehitliin en yksek mertebesine ulat tescil edildi.
Tabii, Osmanlnn Snni slamn savunuculuunu stlenmesinde bir nemli etken de,
Msrn fethiyle birlikte, kutsal emanetlerin stanbula getirilmesi ve yaygn bir inana gre,
son Halifenin, hilafet makamn Osmanl sultanna devretmesidir. Bunun bir devirle
olmadn, hatta XVIII. yzyl sonuna kadar Osmanl hkmdarlarnn halife unvann
kullanmadklarn syleyenler olsa da, daha XVI. yzyldan itibaren, Osmanl sultanlar iin
eitli kaynaklarda halife unvannn kullanld gzlenebilir. Fakat, hilafetin bir politika,
3
zellikle de d politika arac haline getirilmesi ise Osmanl Devletinin son yzylnda sz
konusu olacaktr.
slama verilen referanslar Osmanl hanedann ve devletine, dier devletler ve tebaa
zerindeki meruiyetini artrmak, iin devletin en gl olduu XVI. yzylda da sklkla
kullanlmtr. Ancak XIV. ve XV. yzyllardan farkl olarak artk avami saylan ryalara
atflar yaplmyor, dnemin tarihileri, ulemann gayretleriyle daha bilimsel temellere
ulalyordu. Mesela Ltf Paa 1540larda yazd Tevarih-i l-i Osmanda, Ktb-
Sitteden (Alt Hadis kitab) Ebu Davudun Hadis kitabnda yer alan bir hadise yer
vermektedir. Buna gre, Her yzyln banda Yce Allah, cemaate iman ve hkmranl
yenileyecek bir mceddid (yenileyici) gnderecektir. Ltf Paa bu hadisten hareketle,
putperest Moollarn 1200lerde Anadoluyu istilasndan sonra Osmanllarn slam ihya
ettiini, Hicri IX. yzylda elebi Mehmedin Timur istilasndan sonra ayn eyi yaptn,
XVI. yzylda da Yavuz Sultan Selimin Safevilere kar dini koruduunu ifade etmitir.
Dolaysyla hadiste geen mcedditlerin Osmanl sultanlar olduunu belirterek, Osmanllara
bir kutsiyet atfetmitir.
Benzer eyleri XVI. yzyl sonu ve XVII. yzyln banda Hoca Sadettin Efendi de
Tacitt Tevarihde belirtmitir.

MERULATIRMADA LAKAPLARIN (ELKAP) KULLANILMASI
Osmanl hkmdar iin kullanlan lakaplarda (elkab), onun genel olarak Trk ve
slam tarihindeki yeri ve meruiyeti ile yabanc devletlerle ilikilerde neden stn bir
konumda olduu vurgulanmaktadr.

- Halife-i Rabblalemin (kialemin rabbinin halifesi)
- Varis-i Hilafetl Kbra (Hz. Muhammedin haleflerinin varisi)
- Zillullah- zelil-i al kaffetil mem (Btn insanlar koruyan Allahn glgesi)
- Mahzar- Kelimetullah- lya (lahi iradenin tecelli arac)
- Mcahidin-i Fisebilillah (Allah yolunda cihad eden)
- Kahirl Kurum-u Sultanul-Arab vel-Acem ver-Rum (Romallarn, Acemlerin,
Araplarn Sultan, Hkmdarlarn fatihi)

Cihan hakimiyeti iddiasnda bulunmak iin bu tr lakablarn kullanlmasnn gerekliliine
inanld gibi, Avrupa devletlerinin hkmdarlar iin de, yazmalarda, bunlara benzer
4
tabirler kullanld grlmektedir. Elkab kullanm, Klasik diplomatik yazma tekniinin
nemli bir paras haline gelmitir.

SALTANATIN EL DETRME YOLLARI
Osmanllarda saltanat ve verasetin nasl olacana dair bir kanun 1876ya kadar yoktu.
1876 kanunuyla hanedann en yal kiisinin hakanl kabul edildi.
Ancak tabii ki, bu konuda baz teamller olumutu. Eski Trk hkmdarlk anlayna
gre hakimiyetin kkeni Tanryd. Osmanlnn ilk dneminde de bu anlay gryoruz.
Hakaniyet Allahn ltuf ve inayetiyle bir ahsa verilir. Ancak uygulamada, fiilen
hakimiyeti eline geiren bu ltuf ve inayete ulam saylyordu.
Fatih (I. Mehmet) Kanunnamesinde evladmdan her kimse saltanat myesser ola
deniyordu. Yani kimin sultan olaca, hangi srann takip edilecei belirtilmiyordu. Bu
durumda genellikle, ehzadeler arasnda bir mcadele kanlmaz olmaktayd.
Yine de, teaml en byk oulun padiah olmasyd. Bazen, padiah henz saken en
byk oula snr kuvvetlerinin komutas verilirdi. (nk en byk asker kuvvet ilk
devirlerde snr boylarndayd). Bu durumu, en byk oulun babasn tahttan indirmesini
engellemek iin mmkn olduunca bakentten uzak tutulmasyla izah edenler de vardr.
Daha sonraki yllarda Kapkulu sistemi gelitike, en byk oulun bakente yakn bir yere
atanmas usulne geildi. XVI. yzyl sonlarnda ehzadelerin vali veya sancak beyi olarak
ehirlere gnderilmesinden vazgeildi. nk bu taht mcadelelerine, i savaa yol ayordu.
Tm ehzadeler sarayda tutulmaya baland. Bu ise kadnlarn ve yenierilerin de, zaman
zaman taraf olduklar, saray entrikalarnn domasna yol at.

KARDE KATL
Yldrm Beyazid zamanndan itibaren, Sultann bir i sava nlemek iin
kardelerini ortadan kaldrmas bir teaml haline geldi. I. Mehmet bunu Kanunnamesine
koydu ve nizam- alem iin ulema da bunu tecviz etti (onay verdi).
Eski Trk devletlerinde olduu gibi lkenin kardeler arasnda paylalmas (leme)
adeti Osmanlda yoktur. 1422de II. Murad ve kardei Mustafa, 1481de II. Beyazid ve
kardei Cem arasnda bu tr bir paylama gndeme geldiyse de, asker brokrasi tarafndan
iddetle reddedildi.
1617ye kadar saltanat babadan oula geti. (tahta geen sultan kardelerini bir ekilde
bertaraf ediyor. Kendi oullarnn nn ayordu) 1617den sonra ise Sultan Mustafann
tahta geirilmesiyle, hanedann en yal erkek yesinin tahta gemesi adeti yerleti
5

PADAH VE TEBAASI
Osmanl Devleti, Trk adetlerini ve Bat, zellikle Roma ve Bizans usullerini ynetim
tarznda zaman zaman benimsemise de devletin ana ekseni slam hukuku etrafnda
dnmektedir. Son derece sade bir biimde padiah ve tebaann durumu, slam topluluu
(mmet) ve onun banda eriat uygulamakla grevli imam biiminde aklanabilir.
Teoride, Osmanl toplumunda Mslmanlar eittir. eriat, rk ve snf ayrlklar
yoktur. Tm tebaa Mslmanlar Allah yoluna sevk eden sultana mutlak itaat etmek
zorundadr.
Sultann temel grevi tebaas arasnda adaleti tesis etmektir. Padiah kimsenin
zulm yapmasna izin vermemelidir.
Osmanl sultannn, zellikle XIX. yzyla kadar (Tanzimat) otoritesi mutlaktr.
Padiah istedii gibi yksektekileri alaltr; alaktakileri ykseltir. Tanrnn zatna mahsus
mutlak otorite sfat onda tezahr eder.

Tebaa ynetenler (Asker) ve ynetilenler (Reaya) olarak ikiye ayrlr.

Asker;
-Padiah
-Tmar sahipleri (seyfiyye)
-Ulema (ilmiyye)
-Brokrasi (kalemiyye)
Reaya;
vergi verenler
-ifti
-Kyl
-Zanaatkar
-Esnaf

Seyfiyye snf kuldur. Padiahn ahsna baldr

YNETM LKELER
Osmanl Devlet ynetimi iki grn karma biimde birletirilmesinden olumutur.

6
1- Yneten-ynetilen ayrm ve adaletin salanmas devletin li menfaati iindir.
Padiah mlkn sahibidir. Hazine, asker, reaya onundur. stedii gibi tasarruf eder.
Gaye devletin bekasdr.
2- Gaye hukukun / eriatn uygulamas, adaletin salanmasdr. Siyasi otorite ancak
Allahn emirlerini uygulamak iin vardr.

Dnemsel olarak bunlardan biri veya teki n plana kmtr. Ama genellikle devletin
mutlak otoritesi ile eriatn hakimiyet ilkeleri uzlatrlmtr. Dolaysyla eriat temsil eden
ulema ile devleti temsil eden mera (komutanlar) padiahn ahsnda birlemitir. Bu nedenle
Osmanlda, ran benzeri bir mollalar snf (Hristiyanlktaki ruhban gibi) yoktur. Snni
slamn resmi olarak benimsenmi olmas da, siyasi gc de olan bir dini snfn varln
engellemitir.
Osmanl devlet sisteminin temelinde, ulema, umera ve brokrasinin ibirlii yatar. Bu
ibirlii aksadka, ynetim de bozulacaktr. Veziriazam hem ulemann hem merann badr.
Halbuki Osmanlda nceleri askeri otoriteyi beylerbeyi, sivil otoriteyi vezir temsil ediyordu.


NEDEN RF HUKUK?
Osmanl Devletinin d ilikilerinde de sklkla greceiniz gibi, Padiah bazen (ve
baz padiahlar dneminde sklkla) eriat dna kmtr. Bu sayede, dmanla (Kafirler)
srekli snrda olan devletin mutlak otoritesini glendirmeye almtr.
rf, hkmdarn toplumun genel iyilii iin, eriatn dnda srf kendi iradesine
dayanarak kard kanunlar ifade eder. Buna Latincede principis denir. Bunu, halkn
kulland anlamda rf ve adetle kartrmamak gerekir. Sultan isterse halkn rf ve adetlerini
kanun dzeyine karabilir, ama isterse kendi rfn (rf-i Sultani) koyar.

slam hukuku iinde rfin yeri tartmaldr. bn-i Haldn dahil bir ksm nemli isim,
rfi hukuku gayrimeru sayarlar. Her ey eriat iinde halledilmelidir. Bir ksm ulemaya
greyse, eriatn dnda kalan meselelerde, eriatn cevaz verdii lde rf tatbik edilebilir.
Trk-Mool geleneinde rfn yeri ok eskiye dayanr. Eski Trk hakanlar Tre
koyarlard. Cengiz Han mehur Yasay hazrlatmtr. Cengizin Mslman olan halefleri bile
Yasaya uymulardr. Ama bu durum Yasay savunan umera ile eriat savunan ulema
arasnda Seluklu dneminde rekabete yol amtr.

7
lhanllarda, Akkoyunlularda, Osmanllarn ilk dneminde hkmdarn dorudan
kendi iradesiyle koyduu ok sayda yasa ve yasakname vard.

Tabii rfi hukuk ve eri hukuk birlikte yer alnca Osmanlda (Seluklu ve ran
geleneinden intikal eden) devlete (ynetenlere) mensup snflar yarglayan kad askerlik
(kazaskerlik) messesesi kuruldu. Sradan halk ise eri hukuku uygulayan kadlara
gidiyordu.

Osmanl devletinin balangcndan itibaren, devlet ynetiminde rfi hukukun
varlnna aadaki rnekler verilebilir:

- Osman Gazinin pazarda bac vergisi almasnn dayana eriat deil, tredir.
- Orhan Gazinin eriata deil treye dayandn yazan kaynaklar vardr.
- Yldrm Bayezidin pek ok konuda kendi bana kanun koymas ve bu nedenle
ulemadan Molla Fenari ile tartmalar; yine Bayezidin tamamen rfi yntemlerle kul
sistemini, topraklarnn kaytlarnn tutulmas yntemini uygulamaya koymasdr.
Ancak, 1416 eyh Bedrettin hareketi srasnda, Osmanl ynetimi, hukukun rfi
karakterini ilk kez youn biimde eri unsurlarla glendirmitir.
- I. Mehmet stanbulu fethinden sonra elde ettii snrsz otoriteyle merkezi bir
imparatorluu kesin olarak kurmutur. Devlet tekilatnda yapt yeniliklerle rfi
hukuku yine ne karmtr. Padiahlarn yapt kanunlar, verdii beratlar ancak
kendi dnemlerinde geerliyken, Fatih kanunnamesinde bu maddelerin atalardan
geldii ve ebediyete kadar uygulanaca ifade edilmekteydi. Yani Fatih kendisini
kanun koyucu yerine koyarak tm varislerini ve haleflerini balamaktayd.

Son olarak, rfi hukuk gayrimslimlerden intikal eden baz kanunlar da iermektedir.
Osmanl Devleti fethettii yerlerdeki halk hem eri hem de alageldikleri usullere gre
ynetmitir. Bu durum en arpc biimde Hristiyanlardan alnan vergilerde grlmektedir.

Mesela, sadece Hristiyan tebaann deyecei vergiler vardr. Bunlar eri deildir ama kanun
haline gelmitir:

8
spence: Hristiyanlardan alnan ift resmi. arap ve Domuz vergileri. Gerdek Resmi:
Evlenirken verilen vergi (feodal adetlerden miras kalm). Cerime : Kanuna gre bir su
karl olmadan verilen ceza (para cezas). Bac/Bac- bzrk : Yol vergisi

Osmanl ceza hukukunda da, ksas, diyet gibi eri esaslar yannda, eriata tayin ve tespit
edilmeyen tazir cezalar vardr. Bunlar Sultan rfi hukukla tayin ederdi bu cezalar
fermanlarla halka ilan edilirdi. Mesela para cezalar, diyetin miktar gibi. (sahte para basmann
cezas, sakal kesmenin cezas, vs.)



GENEL OLARAK OSMANLI CORAFYASI

Osmanl Devleti 623 yl boyunca varln srdrmtr. lk 400 yl boyunca
genilemi ve en geni snrlarna ulam, son 200 yl iinde ise toprak kayb yaamtr.Yine
de Osmanl Devleti, ykld dnemde bile, Avrupa, Asya ve Afrika ktalarnda ok geni bir
alana yaylmt.

Osmanl lkesine Memalik-i Osmaniye denirdi. (Osmanl memleketleri/mlkleri /
Osmanl lkesi).
Memalik-i Osmaniyenin genilemesi aadaki ekilde oldu:
- Erturul Gazinin lmnde Kay topraklar 5.631 km2
- Osman Gazinin lmnde (1324) 16.000 km2
- Orhan Gazi 95.000 km2
- Yldrm Bayezid (1402) 430.407 km2
- II. Murad (1451) 880.000 km2
- Fatih Sultan Mehmed (1481) 2.214.000 km2
- Yavuz Sultan Selim (1520) 6.557.000 km2
- Kanuni Sultan Sleyman (1566) 14.983.000 km2
- III. Selim (1574) 15.162.000 km2
- III. Murad (1595) 19.902.000 km2
- Karlofa Antlamas (1699) srasnda 20 milyon km2nin zerinde

9
Dalma Dnemi
- 1913 4.980.000 km2..... Bunun ktalara gre dalm: 180.000 km2 (Avrupa)
1.800.000 km2 (Asya)
3.000.000 km2 (Afrika)






En Geni Haliyle Osmanl Topraklar Bugnk Hangi lkeleri / Blgeleri Kapsyordu?
Arnavutluk
Bosna Hersek
Bulgaristan
Hrvatistann bir blm
Macaristan
Makedonya Avrupada
Moldova, Ukrayna (ksmen)
Romanya
Yunanistan
Slovenyann bir blm
Karada, Kosova
Srbistan
Rusya Federasyonunun Kafkasyadaki topraklarnn bir blm
Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan (ksmen)


Cezayir
Fas (ok ksa bir dnem)
Libya Afrikada
Msr
Tunus
Sudan ve Etiyopya (ksmen)


10
Bahreyn
Birleik Arap Emirlikleri
Filistin
Irak
Lbnan
Kuveyt
Suriye
Katar
srail Asyada
Kbrs Adas (KKTC-GKRY)
Suudi Arabistan
Trkiye
rdn
Yemen