nsan Olmann

Psikolojisi
insan kurallara smaz!
insan Olmann
Psikolojisi
Abraham Maslow
Trkesi
Okhan Gndz
KURALDII
P EGA S U S A J A N S
N S A N O L M A N I N P S K O L O J S
Abraham Maslow
K T A B I N Z G N A D I
T o w a r d A P s y c h o l o g y o f B e i n g
TRKES
Okhan Gndz
YAYI N YN ETM EN
Nil Gn
YA YI NA HAZI RLAYANLAR
Seda Toksoy - Uur Alkapar
KAPAK
Uur Alkapar
ISBN 975-6744-18-9
stanbul, Mart 2001
BASKI
Kitap Matbaaclk
Tel: 0212. 567 48 84
C LT
Fatih Mcellit
Tel: 0212. 501 28 23
KURALDI I YAYI NCI LI K
Sinan Ercan Cad. No: 34/33 81080 Erenky-stanbul
Tel: 0216. 445 22 14 - 380 29 24 Faks: 0216. 410 52 99
email: kuraldisi@kuraldisi.com
www.kuraldisi.com
i i n d e k i l e r
I. Blm: Psikolojide Daha Engin Bir Yaklam
1. Giri: Salk Psikolojisine Doru.................................8
2. Psikolojinin Varoluulardan renebilecekleri . .15
II. Blm: Geliim ve Gdlenme
3. Eksiklik Gdlenmesi ve Geliim Gdlenmesi . .26
4. Savunma ve Geliim...................................................... 52
5. Bilmeye Gereksinim Duymak ve
Bilmekten K orkmak...................................................... 66
III. Blm: Geliim ve Biliim
6. Varln Doruk Deneyimlerde K avranmas 76
7. iddetli Kimlik Deneyimi Olarak
Doruk Deneyimler .......................................................111
8. Varlk Biliinin Baz T ehl i kel eri .............................. 124
9. Blmlenmeye Diren ................................................136
IV. Blm: Yaratcdk
10. Kendini Gerekletiren nsanlarda Y aratclk . .144
V. Blm: Deerler
11. Psikolojik Veriler nsani Deerl er..........................158
12. Deerler Geliim ve Sal k......................................178
13. evreyi Aknlk Olark Salk ............................191
VI. Blm: Gelecekteki Grevlerimiz
14. Geliim ve Kendini Gerekletirme
Psikolojisinin Baz Temel nermeleri ............... 200
Ek B
Dipnotlar
I. Bl m
PS KOLOJ DE DAHA ENG N
BR YAKLAI M
1
Gi ri
Sal k Psi k ol oj i si ne Dor u
nsan sal ve hastal zerine yeni bir anlay douyor.
Bu anlay ylesine heyecan verici ve olaanst olaslklara ge
be ki, henz snanmam ve onaylanmam, yani bilimsel bilgi
olarak benimsenmemi de olsa kamuoyunun nne bu konu ile
kma isteime kar koyamyorum.
Bu anlayn temel varsaymlar:
1. Her birimizin biyolojik bir temele dayanan, bir dereceye
kadar doal, esas, verili ve szcn dar anlamyla deitiri
lemez ya da deimez bir isel doas vardr.
2. Her birey, bir blm kendine zg, bir blm de tm in
sanlkla ortak bir isel doaya sahiptir.
3. sel doann bilimsel adan incelenmesi ve -yaratlmas
deil- kefedilmesi mmkndr.
4. Elimizdeki bilgilerin nda bu isel doann temelde ya
da zorunlu olarak kt olmadn syleyebiliriz. Temel gerek
sinimler (yaamaya; gvenlie; ait olmaya ve efkate; saygya
ve zsaygya; kendini gerekletirmeye duyulan) ile temel insa
ni duygu ve yetenekler ilk bakta ya ntr, pre-moral ya da ya
8
pc nitelikleri ile iyidirler. Y kclk, sadizm, gaddarlk, kin,
nefret, vb. insann temel zellikleri olmayp, gereksinim, duygu
ve yeteneklerin engellenmesine kar duyulan iddet eilimli
tepkilerdir. fke kendi iinde kt deildir; korku, tembellik
hatta bilgisizlik de... Bunlar elbette kt davranlara yol aabi
lirler ama bu da zorunlu deildir. nsan doas asla dnld
kadar kt deildir. Aslnda insan doasna ait olaslklar tipik
bir yaklamla kmsenmitir.
5. sel doamz kt deil, tersine iyi ya da ntr olduun
dan aa karlmasnn desteklenmesi seilecek en iyi yoldur.
Kendi yaamlarmz ynetebilme ansna sahip olduumuz tak
dirde daha salkl, retken ve mutlu oluruz.
6. Bu temel yaps reddedildii ya da bask altna alnd za
man insan sal grlr ekilde ya da gizliden gizliye, hemen
ya da neden sonra bozulacaktr.
7. nsann isel doas hayvanlarn igdlerinin tersine g
l, egemen ve yanlmaz deildir. Zayf ve hassastr. Alkanlk
lara, kltrel baskya ve olumsuz tavrlara kolaylkla boyun
eer.
8. Zayf olmasna karn bu doa, normal bir insanda -hatta
hasta bir kiilikte bile- ender olarak tamamyla yok olur. Redde
dilmesine karn kendini gerekletirmek zere iten ie direnir.
9. Bu yarglar disiplin, yoksunluk, engellenme, ac ve traje
dinin gereklilii iinde aka tartlmaldr. Bunlar isel doa
mz aa karan, besleyen ve gerekletiren; yaamak isteni
len deneyimlerdir. Bu deneyimlerin baar ve ben gc, dolay
syla zsayg ve zgven ile yakndan balantl olduklar gittik
e daha iyi anlalmaktadr. Utkular kazanmayan, direnmeyen
ve stesinden gelmeyen insan bunu yapabileceinden kukulan
maktan da kurtulamaz. Bu yalnzca d tehlikeler iin geerli de
ildir. Kiinin kendi itkilerini kontrol edebilme ve erteleyebil
mesi, yani korkusunu yenebilmesiyle de ilikilidir.
9
Bu varsaymlarn doruluunun kantlanmas, bilimsel bir
etik, doal bir deerler sistemi, iyi ve ktnn, doru ve yanl
n belirlenecei son bir karar dzenei oluturacaktr. nsann
doal eilimleri hakknda daha ok bilgi sahibi olduka nasl
iyi, mutlu, retken olacam; zsaygsn nasl gelitirebilecei
ni ve yeteneklerini nasl en iyi ekilde kullanabileceini syle
mek de kolaylaacaktr. Bu, gelecekte birok kiilik sorununun
kendiliinden zlecek olmas anlamna geliyor. Asl sorun,
kiinin insanlk ailesinin bir yesi ve ayn zamanda tekil bir bi
rey olarak gerekte nasl birisi olduunu ortaya kartabilmekte.
Kendisini gerekletirebilmi insanlar incelemek bize kendi
yanllarmz, eksiklerimizi ve ne yne doru gelitiimizi gr
me olana verecektir. Bizim amz dnda her an kendi
idealleri vard. Tm bu idealler, azizler, kahramanlar, beyefendi
ler, valyeler ve gizemciler kltrmz tarafndan saf d bra
kld. Geride ise sadece iyi ayarlanm, sorunsuz, olabildiince
silik ve belirsiz bir insanlk kald. Buna karn belki de pek ya
knda tam anlam ile gelien, gizilglerini deerlendiren ve
kendini gerekletiren; isel doasna kendisini dile getirme z
grl veren, onu kstlamayan, bastrmayan, yadsmayan in
san rneini tanyabiliriz.
Her birimizin kavramas gereken yaamsal ve dokunakl bir
gerek var: Trmze zg erdemlerden her uzak dmz,
kiinin kendi doasna kar iledii her su, ayrcalksz herkes
bilinaltmzda bir iz brakr ve kendimizi kk grmemize ne
den olur. Karen Horney bu bilind alglama ve anmsama ey
lemini ok yerinde bir anlatm ile kaydetme olarak tanmlar.
Bizi utandran bir davranmz hanemize kara bir leke olarak
kaydedilir; drst, gzel ve iyi davranlarmz ise olumlu bi
rer puan olarak. Sonuta terazinin kefesi bir taraf gsterir. Ya
zsaygmz artar ve kendimizi benimseriz ya da kk grr,
aa, deersiz ve sevgiden yoksun hissederiz. Tanrbilimciler
10
insann gc yetmesine karn bir eyi bile bile bolamas gna
hna miskinlik adn vermilerdi.
Bu bak as Freudcu anlay yadsmaz. Ksa ve z bir e
kilde aklamak gerekirse, Freud bize psikolojinin sayrl (hasta
lkl) ynn gsterdi ama artk salkl yann da aa kar
mamz gerekiyor. Belki de bu salk psikolojisi yaamlarmz
denetleme ve gelitirmemizde, daha iyi insanlar olmamzda biz-
lere daha ok yardmc olacaktr. Bu yntem belki de, hastalk-
lan nasl kurtuluruz diye sormaktan ok daha fazla yarar sala
yacaktr bizlere.
zgr geliimi nasl zendirebiliriz? Bunun iin en uygun
eitim koullan nelerdir? Cinsel mi? Ekonomik mi? Politik mi?
Bu tip insanlarn yaamlarna uygun bir dnya nasl olabilir?
Bu tip insanlar nasl bir dnya yaratacaklardr? Hasta insanlar,
hasta bir kltrn rnleridir. Salkl insanlar ise ancak salk
l bir kltrde yetiebilir. Bununla birlikte, hasta insanlarn ya
adklar kltr daha da bozduu, salkl insanlarn ise daha
salkl bir kltr yaratt da bir gerektir. Birey saln ge
litirmek daha iyi bir dnya yaratmann yollarndan biridir. Di
er bir deyile, kiisel geliimin zendirilme olasl yksektir;
var olan nevrotik belirtilerin yardm olmadan saaltlabilme
olasl ise daha dktr. Bir insann daha drst olmay se
mesi, kendi taknt ve saplantlarn saaltmaya almasndan
ok daha kolaydr.
Allagelmi bak as ile kiilik sorunlar istenmeyen so
runlar olarak deerlendirilmilerdir. atma, kargaa, vicdan
azab, kayg, depresyon, d krkl, gerilim, utan; kendini ce
zalandrma, aalk ya da deersiz duyumsama her durumda
ruhsal aclara neden olurlar. Eylemlerin verimliliini drrler.
Denetlenemezler. Bu durumda da kendiliinden hastalkl ve k
t olarak alglanr ve olabildiince abuk iyiletirilirler.
Gel gr ki tm bu belirtilere salkl ya da salkl olma yo
11
lunda ilerleyen insanlarda da rastlanr. Acaba sululuk duygu
muzu yenmemiz gerekiyor mu? Varsayalm ki glerinizi den
gelediniz ve artk uyumlusunuz. Evet denge ve uyumluluk acy
azaltt iin iyi olabilir; ama belki de daha yce bir ideale do
ru ilerlemenizi engelledii iin ktdr.
Erich Fromm nemli bir kitabnda (Man f or Himself) klasik
Freudcu stben (sper-ego) kavramn otoriter ve greceli ieri
i nedeniyle yerer. Freud stben ya da vicdan, anne babann di
lek, istek ve ideallerinin iselletirilmesi olarak dnmt. Bu
bak as anne babann kiiliklerini gz ard ediyor. Peki anne
babanz kanun kaa ise ne tr bir vicdana sahip olursunuz?
Belki de babanz elenceden nefret eden kat ahlak anlayna
sahip birisidir. Ya da bir psikopat. Freud, bir vicdana sahip oldu
umuz konusunda haklyd. deallerimizi hayatmzn erken d
nemlerindeki figrler belirler, sonradan okuduumuz Hafta So
nunda Kendinizi Gelitirin kitaplar deil. Ama, vicdann ki
minde daha etkili kiminde daha zayf ekilde varln srdren
deiik bir yan, baka bir deyile deiik trde bir vicdan var
dr. Bu, temel vicdandr. Bu vicdan kendi doamzn, yazg
mzn, kapasitemizin; kendi yaam armzn bilind ve bi
lin tesi alglanndan kaynaklanr. Bu vicdan kendi isel do
amza kar drst olmamz; onu kendi zayflklarmz, kar
larmz ya da dier nedenlerle yadsmamamz ister bizden. Ye
teneklerini krelten, doutan ressam olup da hisse senetleriyle
bouan, akll olan ama aptalca bir yaam srdren, doruyu
grp de azn amayan, yrekliliini ldrp korkaklaan tm
insanlar iten ie kendilerini aldattklarn ve bu nedenle de ken
dilerini aa grdklerini hissederler. Sonuta, yaanan kendini
cezalandrma durumu yalnzca nevroza da yol aabilir; doru
olan yapmaya balamann sonucunda yenilenmi bir yreklili
e, hakl bir fke ve artan bir zsaygya da. Ksacas, geliim ve
ilerleme ac ve atma ile salanabilir.
12
Geerli olan salkl ya da hasta olma ayrmna, en azndan
yzeysel belirtiler gz nne alndnda, kesinlikle kar k
yorum. Hastalk, belirtilerin varolmas m demektir? Ben hasta
ln, var olmas gereken belirtilerin ortaya kmamas durumu
olduunu savunuyorum. Salkl olmak hibir belirti tamamak
m demektir? Sanmyorum. Auschwitz ya da Dachaudaki Nazi-
ler arasnda hangileri salklyd? Vicdan azab ekenler mi yok
sa vicdan rahat, temiz, mutlu olanlar m? Tam anlamyla insan
olan bir kiinin o durumda atma, azap, depresyon, fke yaa
mamas mmkn mdr?
Dorusunu isterseniz bana gelip kiilik problemleriniz oldu
unu syleseniz, sizi daha iyi tanmadan ne yant vereceime
karar vermezdim: yi! mi, yoksa Gemi olsun! mu? Ne
denlerini bilmem gerekir nce. Bu durumun istenmeyen neden
lerden kaynaklanabilecei gibi olumlu nedenlerden de kaynak
lanabildii grlyor.
Bunun bir rnei de psikologlarn benimsenme, uyum, hatta
su ileme konularna olan yaklamlarndaki deiikliktir. Ki
min tarafndan benimsenmek? Belki de bir gen iin zppe tan
dklar, demekler tarafndan kabul edilmemek daha iyidir. Neye
uyum gstermek? Kokumu bir kltre mi? Baskn bir anne ba
baya m? Olabildiine uyumlu alan bir kle iin ne sylene
bilir ki? Ya da uyumlu davranan bir tutsak iin? Davran sorun
lar yaayan ocuklara bile yeni bir gzle baklmaya baland.
Neden yaramazdr? Bu durumun patolojik nedenleri olabilir.
Ama genellikle bunun iin gayet iyi nedenleri vardr ocuun;
smrlmeye, baskya, holanmaya, aalanmaya, ezilmeye
1ar direnmektedir.
Aslnda, neyin kiilik sorunu olarak adlandrlaca bu adlan
drmay kimin yaptna baldr. Klenin efendisi mi? Bir dik
ililer m? Ataerkil bir baba m? Karsnn ocuk kalmasn iste
yen bir koca m? Aka grlmektedir ki kiilik sorunlar ou
13
zaman insann ald psikolojik yaralara, gerek isel doasnn
urad saldrlara kar bir bakaldrdr. Bu durumda hastalk
l olan, bylesi bir saldrya bakaldrmamaktr. Ne yazk ki in
sanlarn ounun karlatklar kt davranlara tepki verme
dii kansndaym. Kendilerine yaplan sineye eker, tepki ver
meye yllar sonra balarlar. Bu tepki de nevroz ya da psikoz ola
rak kendini gsterir. Baz durumlarda kii hasta olduunu, ger
ek mutluluu, doyumu, zengin bir duygusal yaam ve huzur
lu, retken bir yall kardn fark edemez bile. Y aam he
yecan verici bulmann, yaratc olmann ve estetik tepkiler ver
menin gzelliini hibir zaman tadamazlar.
Olumlu znt ve ac sorusu ya da bunun gereklilii konusu
ile yzlemek kanlmazdr. Geliim ve kendini gerekletirme
ac, znt, keder ve kargaa olmadan olabilir mi? Tm bunlar
bir noktaya kadar kanlmaz ve engellenemez ise snrlar izen
nedir? znt ve ac insanlarn geliimi iin gerekli ise insanla
r ac ve zntden srekli olarak korumaya almaktan kan
malyz. Ac ve znt bazen yapc olabilir ve nihai olumlu so
nulan gz nne alnrsa arzu edilebilir. nsanlar aclarn ya
amaktan alkoymak sonuta ar korumaya dayanan bir iliki
yaratabilir. Bu da kiinin kendi isel doasnn btnlne olan
saygsnn azalmas ve geliiminin engellenmesi anlamna gelir.
14
2
Psi kol oj i ni n
Var ol uul ar dan
r enebi l ecek l er i
Psikologun varoluuluktan renebilecekleri nelerdir? Bi
limsel bak as ile bu sorunun yantn bulma abas fazlasy
la zor ve karmak bir biim alacaktr. Bununla birlikte, byle
bir aba birok adan yararl olacaktr. Bu tip bir bak as, bu
yaklamn aslnda nc G psikolojisinde zaten geerli
olan eilimlere benzer bir aray olduunu gsterecektir.
Ben varoluu psikolojiyi temelde ele ald iki nemli konu
balamnda tanmlyorum. Birincisi, kimlik ve kimlik deneyimi
nin insan doas ve insan doasn inceleyen herhangi bir felse-
I e ya da bilim dal iin sine qua non (olmazsa olmaz) olduunu
.avunan yaklamdr. Bu terimi temel almam bir bakma z, va
rolu, varlkbilim gibi kavramlarla aramn iyi olmamasndan; bi
raz da bunun, imdi olmasa bile yaknda, deneysel bir alma
nn konusu olabileceine olan inancmdan kaynaklanyor.
Ama bunun sonucunda bir ikilem ortaya kyor. Amerikal
psikologlar da kimlik aray konusundan bir hayli etkilenmi-
I rdi. (Allport, Rogers, Goldstein, Fromm, Wheelis, Erikson,
Murray, Murphy, Homey, May ve dierleri.) Hemen belirtmeli-
15
yim ki bu yazarlar Almanlardan, Heidegger ve J aspersdan ok
daha anlalabilir bir dille yazmaktaydlar. Yaln olgulara daha
yakndlar.
kinci olarak, varoluuluk deneysel bilgiye kavramlar ya da
soyut kategori sistemlerinden daha ok nem vermektedir. Varo
luuluk grngbilimi (fenomenoloji) temel alr. Yani kiisel,
znel deneyimi soyut bilginin temeli olarak kabul eder.
Bununla birlikte, psikanalizin eitli dallar bir yana, birok
psikolog da zaten ayn gr ilke edinmitir.
1. Bu durumda ilk olarak Avrupal felsefeciler ile Amerikal
psikologlarn sanld kadar birbirinden uzak olmadn kabul
edebiliriz. Doal olarak deiik lkelerdeki bu ezamanl geliim
de bir bakma, birbirinden bamsz insanlarn d dnyaya ait bir
gereklie verdikleri benzer tepkilerden kaynaklanmaktadr.
2. Bu gerek de, kanmca, deerlerin birey dndaki kaynak
larnn btnsel kdr. Varoluularn byk bir blm
Nietzschenin Tanr ld! karmna tepki vermektedir. Belki
ayn ekilde Marxn da lm olmasna... Amerikallar, ne siya
si demokrasinin ne de iktisadi refahn tek bana deer sorunu
nu zdn fark etti. Deerlerin gerek kaynana ulamak
iin tek yol i benlie ynelik bir arayn balamasdr. Para
doksal bir ekilde kimi dinsel varoluular da yaklamlarnn
bir blmnde bu yargy paylaacaktr.
3. Varoluuluk, psikolojideki temel felsefe eksikliinin ye
rini doldurabilecek yapda. Bu konu psikologlar iin byk
nem tayor. Mantksal olguculuk, zellikle klinik psikoloji ve
kiilik sorunlar uzmanlar asndan bir fiyasko olmutur. Te
mel felsefi sorunlar mutlaka yeniden tartmaya alacak ve psi
kologlar belki de yapay zmleri ya da ocukluklarnda edin
dikleri bilinsiz, snanmam felsefeleri bir yana brakacaktr.
4. Biz Amerikallar iin Avrupa varoluuluk okulunun
16
nemli bir yan daha var; insanlarn, zlemlerinin ve snrlarnn
(insanlarn gerekte ne olduklar, ne olmak istedikleri ve ne ola
bilecekleri) yaratt bir kmaz yaamakta olduklar vurgusu.
Bu konu kimlik sorunundan o kadar da bamsz deil. nsan
belirleyen hem edimsellii hem de gizilgiileridir.
Bu eliki zerinde ciddi bir ekilde durulmas psikolojide
yeni bir r aacaktr. Bundan hi kukum yok. eitli yazn
lar da bu karm destekler nitelikte; ynelimsel testler, kendini
gerekletirme, (bu snrn ald) eitli doruk deneyimler,
J ungcu yaklamlar, kimi tanrbilimi dnrleri, vb.
Bunun yan sra insann, hem tanrsal hem de kula zg bu
ikili doasn btnselletirecek yntem ve sorunlar da dile ge
tirilmitir. Hem Dou hem de Bat felsefelerinin birou, insan
yapsn bu ikili yapy temel alarak dnm ve daha yce ola
na erimenin tek yolu olarak daha alak olandan yz evirmeyi
benimsemitir. Varoluular ise her iki paray da insann yap
snn tanmlayclar olarak benimsemitir. Bu paralar yadsn
mamak, btnletirilmelidir.
Bu btnletirme yntemleri; igr, geni anlam ile zihin,
sevgi, yaratclk, glmece ve trajedi, oyun ve sanat hakknda
zaten az ok bilgimiz var. Bu tip btnletirici teknikler zerin
de gemite olduundan daha ok duracamz dnyorum.
nsan doasnn ikili yapsna ilikin vardm bir dier so
nu da asla zlemeyecek sorunlarn da varolduunu
grmemek gerektiidir.
5. Tm bunlardan u sonuca varlabilir: deal, zgn (authen
tic) ya da kusursuz, tanrsal insan; insann gizilgleri u anda
varolan, imdiye ait bilinebilir bir gerekliktir. Bu dnce ede
bi bir lakrd gibi geliyor olabilir kulaa. Fakat aslnda o eski,
cevaplanamam sorunun deiik bir tarzla yinelenmesinden
baka bir ey deildir: Terapi, eitim ve ocuk yetitirmenin
amalar nelerdir?
17
Bu, ayn zamanda, ivedilikle zerinde durulmas gereken bir
gerei ve sorunu gsteriyor. zgn insan zerine dikkate de
er tanmlamalarn hepsi, uygulamada, bu insan geirdii dei
im erevesinde ele alr ve yaad toplum -aslnda genel an
lam ile toplum- ile yeni bir iliki kurduunu varsayar. Bu insan
kendisini eitli alardan amakla kalmaz, kltrn de aar.
Kltrn belirleyiciliine direnir. Kltrnden ve toplumundan
gittike ayr dmeye balar. nsanlk ailesinin bir bireyi olmaya
balar, yerel grubundan ise uzaklar. Sosyolog ve antropologla
rn bunu pek de kolay benimsemeyeceklerinin farkndaym. Bu
konudaki her trl tartmaya am. Ama evrenselcilikin te
meli kesinlikle burada yatmaktadr.
6. Avrupal dnrlerin felsefi antropoloji alanndaki a
lmalar bize yol gsterecek niteliktedir. Felsefi antropolojinin
amac insan tanmlamak, insan ile dier trler, nesneler, robot
lar arasndaki fark aklamaktr. nsann tipik ve belirleyici
zellikleri nedir? nsann znde olan ve yokluunda insan ola
rak tanmlanamayaca zellik nedir?
Bu, Amerikal psikologlarn tmden gz ard ettii bir konu
dur. Davranlk okulu bu tip bir tanmlama abasna girimez.
En azndan tanmlamalarndan hibirinin ciddiye alnacak denli
nemli olmad sylenebilir. Freud ise insan tanmlamada k
sr bir yaklama sahiptir. nsann isteklerini, gerekletirilebilir
umutlarn, tanrsal zelliklerini gz ard etmitir. Freudun bize
geerli en geni psikopatoloji ve psikoterapi sistemini salam
olmas, ada ego-psikologlarnn da yava yava ayrdna var
d gibi, bu durumu deitirmiyor.
7. Baz varoluu dnrler kiinin kendi benliini yaratma
s konusuna gereinden fazla nem vermektedir. Sartre ve dier
leri bir tasar olarak benliki, kiinin -kendi karar verdii her
ey olabilirmi gibi- sreklilik gsteren (ve keyfi) seimleri ola
rak ele alrlar. Doal olarak bu derece u bir anlay genetik bi
18
limi ve yapsal psikolojinin olgular ile elien savlar iermekte
dir. Ak szl olmak gerekirse abartl bir yaklamdr.
Freudcular, varoluu terapistler, Roger okulu ve bireysel ge
liim psikologlar ise benlii kefetme ve aa karc terapi
konusuna daha fazla eildiler ve belki de isten, karar verme ve
kendi seimlerimize gre kendimizi gerekletirme konusuna
gereken nemi vermediler.
(Her iki grubun da fazlasyla psikolojiye daldklar ve top
lumbilimi ihmal ettikleri de sylenebilir doal olarak. Yani, sis
tematik dnlerinde sefalet, smr, milliyetilik, sava,
toplumsal kltr gibi gl ve zerk toplumsal ve evresel be
lirleyiciler zerinde yeterince durmazlar. Aslnda hibir psiko
log bu tip etkenler karsnda kiinin aresiz kalabilecei gere
ini yadsmaz. Ama eninde sonunda en nemli mesleki sorum
luluu, toplumsal belirleyiciler gibi tinsellik d (extra-psychic)
etkenleri deil tekil kiinin incelenmesini gerektirmektedir. Ay
n ekilde psikologlar da toplumbilimcilerin yalnzca toplumsal
etkenler zerinde kafa yorduklarn, kiilik, isten, sorumluluk
gibi etkenlerin zerkliini gz ard ettiklerini dnmektedir. Bu
iki ayr grubu, aptallar ya da krler takm olarak deil de, ayr
uzmanlk alanlar olarak kabul etmek daha doru olacaktr.)
Sonuta, hem kendimizi kefettiimiz ve aa kardmz
hem de ne olacamza karar verdiimiz ortaya kyor. Bu fikir
uyumazl deneysel bir yaklamla zlebilecek bir sorun
oluturmaktadr.
8. Gz ard edilen sadece sorumluluk ve isten deildir. Bun
larn doal sonular olan g ve yreklilik de gzden karl
mtr. Son zamanlarda psikanalizci ego psikologlar bu insani
niteliin nemini kavram ve ego gc konusuna eilmeye
balamlardr. Davranlar ise hala bu konunun uzandalar.
9. Amerikal psikologlar Allportun idiografik psikoloji (idi-
ografik: Bir olguyu genel bir trn yasas balamnda yalnzca
19
rnek olarak inceleyen nomotetik'e karlk her olay kendi
iinde ele alma, vaka almas -n.) hakkndaki olumlu dn
celerini biliyorlar; ancak bu konuya gerekli nemi vermediler.
Klinik psikologlar bile bu konu zerinde yeterince durmad.
imdi grngbilimciler ve varoluular da bu konuyu srarla
vurguluyorlar. Artk bu arya direnmenin ok zor, aslnda ku
ramsal adan olanaksz olduunu dnyorum. Eer kiinin
zgnl bilim hakknda bildiklerimizle rtmyorsa, sorun
geerli bilim kavramnn kendisindedir. Bu kavramn da batan
ele alnmas gerekecektir
10. Amerikadaki psikolojik dnce tarihinde grngbili-
min etkileri olmutur, ancak bu etkilerin zamanla silinip gittiini
dnyorum. Avrupal grngbilimciler gayretli ve titiz al
malar ile bize, bakalarn anlamann yolunun -ya da en azndan
belirli bir amaca ulamak iin gerekli olan yolun- onun Weltansc-
haaung'una (dnya grne) girmek ve onun dnyasn onun
gzleri ile grmekten getiini yeniden retebilirler. Bu yarg
doal olarak, olgucu bilim felsefesi anlay ile elimektedir.
11. Varoluuluun bireyin nihai yalnzlna yapt vurgu
dikkatimizi karar verme, sorumluluk, seim, kendini yaratma,
zerklik ve kimlik kavramlarna ekmekle kalmaz; yalnzlkla
rn arasnda sezgi ve empati, sevgi ve zgecilik, bakalar ile z
deleme ve genelde eerklik (homonomy) yolu ile kurulan ile
tiimin gizemini daha sorunsal ve byleyici bir biime sokar.
Tm bunlar verili kabul etmek yerine aklanmas gereken mu
cizeler olarak grmemiz gerekir.
12. Varoluularn zerinde durduu dier bir konunun da
yaln bir ekilde aklanabileceini dnyorum. Y aamda kar
lalan sorunlara kar bir savunma mekanizmas olarak geli
tirilen ve bir eit gdk yaam olan yzeysellik ve sla kar
lk, yaamn derin ve ciddi bir boyutu (ya da belki de trajik
bir anlam) var. Bu yalnzca edebi bir gr deil. Bu yakla-
20
mm, rnein psikoterapide, ilevsel bir nemi var. Trajedi za
man zaman saaltc olabilir. Terapiye ac iinde srklenen in
sanlar daha byk ilerlemeler kaydedebiliyor. Y zeysel yaam
doyurucu olmad zaman sorgulanr ve ancak o zaman temel il
kelere ynelik bir aray balar. Varoluular, yzeyselliin psi
kolojide hibir ie yaramadn kesin bir ekilde gsterdi.
13. Dier birok okul gibi varoluuluk da szel, zmle-
meci, kavramsal usa uygunluun snrlarn renmemizde bize
yardmc olmaktadr. Bu tavr, yaln deneyimin her trl kavram
ve soyutlamadan nce geldii grn benimseyen geerli
yaklamn bir parasdr. Bu anlayn, enikonu elden geiril
mesi gereken Ortodoks olgucu bilim ve felsefeyi de kapsayan
btn bir 20. yzyl Bat dncesinin geerli bir eletirisi oldu
una inanyorum.
14. Grngbilimcilerin ve varoluularn almalarnn bir
dier sonucu da bilim kuramnda gerekleen gecikmeli bir dev
rimdir. Aslnda, almalarnn yardm ile gerekleen, demeli
idim, nk resmi bilim felsefesi ya da bilimselcilik anlay
nn yklmasnda ok eitli etmenin rol olmutur. stesinden
gelinmesi gereken yalnzca zne ile nesne arasndaki Kartezyen
ayrm deildir. nsan tininin (psyche) ve yaln deneyimin ele
alnmas gereklik anlaynda birok kkl deiiklii gerekli
klmtr. Deiim yalnzca psikolojiyi deil dier btn bilim
alanlarn da etkileyecektir. Tutumculuk, basitlik, kesinlik, d
zen, mantk, ayrntclk, tanm, vb. deneyimin deil soyutlama
nn sonulardr.
15. Son olarak, varoluu yaznn beni en derinden etkileyen
izlei, psikolojide gelecek zaman sorunu zerinde duracam.
Bu ve yukarda szn ettiim sorun ve etkiler bana zaten ya
banc deillerdi. Bunun, kiilik kuram zerinde ciddi bir al
ma yrten herkes iin geerli olduunu dnyorum. Charlot-
te Buhler, Gordon Allport ve Kurt Goldsteinn yazlar da gele
21
cein u an varolan kiilik zerindeki devingen etkileri konusu
nu ele almaya ve dizgeletirmeye ynelik birer aryd. rne
in geliim, dnm ve olaslk zorunlu olarak gelecei gster
mektedir; gizilg ve umut, dilemek ve dlemek kavramlar
da... Somuta indirgeme gelecein yitirilmesidir; tehlike ve kay
g gelecei gsterir (gelecek diye bir ey olmasayd nevroz da
olmazd). u anda etkin olan bir gelecein yokluunda kendini
gerekletirme de anlamsz olurdu. Yaam zamanda bir Getalt
olabilir, vb.
Varoluularn bak asyla temel ve birincil neme sahip
olan bu sorunun bizlere de retecei pek ok ey var. nsan u
anda devingen bir ekilde etkin olan gelecei balamnda d
nmeyen hibir psikoloji kuramnn eksiksiz olamayacana
inanyorum. Bu anlamda gelecek, Kurt Lewinin yaklamnda
olduu gibi, tarihsel deiim srecinden bamsz olarak ele al
nabilir. Ayn zamanda, ilkesel olarak yalnzca gelecein biline
mez olduunu da kavramamz gerekiyor. Bu da tm alkanlk
larn, savunma ve baa kma mekanizmalarnn gemi dene
yimlerden kaynaklanmas nedeniyle bulank ve gvenilmez ol
duu anlamna gelmektedir. Y alnzca esnek bir yaratcla sahip
olan, yenilikleri gvenle ve korkusuzca karlayabilen insan ge
lecein stesinden gelebilir. Geerli olan psikoloji yaklamnn
ise, kaygy nlemek amacyla, gelecein gemie benzeyecei
ne ilikin bir takm sz oyunlar retmekten baka bir ey olma
d inancndaym.
SONU
zerinde durduumuz dnceler psikolojinin bir alm s
recinde olduuna ilikin umudumu artryor. Bu, psikoloji ya
da bilim kart bir yaklama dnecek yeni bir ...izm ya
ratma sreci deildir.
Byk olaslkla, varoluuluk psikolojiyi zenginletirmekle
22
kalmayacak, yeni bir psikoloji dalmn olumasnda etkili ola
caktr. Sutichin varlk psikolojisi (ontopsikoloji) denilmesini
nerdii bu yeni dal, btnyle gelimi ve zgn bir Benlik ve
onun varolu biimleri zerinde duracaktr.
Aka grlyor ki, bizim psikolojide normal olarak ta
nmladmz aslnda ortalama insanm psikopatolojisidir. Bu du
rum o derece yaygn ve sradan bir duruma gelmi ki olaan bi
iminde alglanamaz olmu. zgn insan ve yaayn varolu
u adan incelenmesi bu yaygn dlzmeceyi, yanlsamalar ve
korkular dnyasn keskin ve przsz bir k altnda grebil
memize yardmc olacaktr. Bu k bize bu yapay yaamn, her
ne kadar yaygn da olsa, hastalkl o Iduunu gsterecektir.
Avrupal varoluularn srarla vurguladklar korku, strap,
umutsuzluk gibi konular zerinde ok fazla durmann gerekli ol
madn dnyorum. Bu, durumu daha da gletirmekten
baka bir ie yaramayacaktr. Bu tip evrensel dzeydeki felsefi
yaknmalar deerlerin dsal kaynaklar ktnde ortaya
kar. Felsefecilerin psikoterapistlerden, yanlsamalarn sona er
mesinin ve kimliin yeniden kefedilmesinin balangta ac ve
rici olmasna karn sonuta yaam verici ve glendirici oldu
unu renmeleri gerekiyor. Ayrca bu dnrlerin yazlarnda
doruk deneyimlerden, coku ve esriklik, hatta normal bir mutlu
luktan bile sz etmiyor olmalar insana bu kiilerin dorua ula
amadklarn, cokuyu tadamadklarn dndryor. Sanki
yalnzca tek gzleriyle grebiliyorlar ve bu gzleri de kem ba
kl. ou insan cokuyu da trajediyi de eitli dzeylerde ya
ar. Bunlardan herhangi birini gz ard eden bir felsefenin kap
sayc olduu dnlemez. Colin Wilson varoluular Evet di
yenler ve Hayr diyenler olarak ikiye ayryor. Bu konuda ken
disiyle btnyle hemfikirim.
23
nsan kurallara smaz
II. Bl m
GEL M VE GDLENME
3
Ek si k l i k Gdl enmesi
ve Gel i i m Gdl enmesi
Temel gereksinim kavram yantlad sorular ve onu a
a kartan ilemler balamnda tanmlanabilir. zerinde durdu
um ilk soru psikopatolojinin kaynaklarnn ne olduuydu. n
sanlarn nevrotik olmasna neden olan nedir? Yantm, (analitik
yantn deiik ve bence gelitirilmi bir uyarlamas) zetle nev
rozun znde ve balangcnda bir eksiklik rahatszl olarak
ortaya kt ynndeydi. Su, amino asitler, kalsiyum gibi ge
reksinimlerle bir tuttuum belirli doyumlara ulaamamaktan
kaynaklanyordu. Birok nevrozda, dier karmak belirleyicile
rin yan sra gvenlie, ait olmaya ve zdelemeye, youn sev
gi ilikilerine, saygnlk ve itibara duyulan ve doyurulmam bir
zlem yatmaktayd. Verileri, psikoterapi zerine yrttm
on iki yllk alma ve aratrmalardan ve yirmi yl boyunca y
rttm kiilik almalarndan elde etmitim. nemli bir de
netim aratrmam da (ayn zamanda ve ayn ilem iinde gerek
letirilmiti) dier tm karmak etkenlerin yan sra, bu eksik
likler ortadan kaldrld zaman hastaln da yok olmaya yz
tuttuunu gsteren yerine koyma terapisi zerineydi.
26
Bugn birok klinik psikolog, terapist ve ocuk psikologu ta
rafndan da onaylanan bu sonular (birou sonular benim ka
dar olumlu bulmamt) gereksinimin doal, kolay, kendiliin
den ve deneysel verilerin bir genellemesi olarak tanmlanmasn
olanakl klyor. (Oldu bittiye getiren, keyfi, olgunlamam,
bilgi birikimin gerisinde kalan yntemlerin tersine.)
Uzun vadeli eksiklik zellikleri aadakiler gibidir. Temel
ya da igdsel bir gereksinim(in);
1. yokluu hastala neden olur,
2. varl hastal engeller,
3. yerine konmas hastal iyiletirir,
4. belirli (ok karmak) zgr seim durumlarnda, yoksun
kalan kii tarafndan dier doyumlara yelenir,
5. salkl kiide edilgen, geri ekilmi ya da ilevsel olarak
etkisizdir.
ki ayr znel zellikten daha sz edilebilir. Bilinli ya da bi-
lind zlem, arzu, noksanlk ya da eksiklik duygusu bir yan
dan yoksunluk olarak grlrken dier yandan haz verici de ge
lebilir. (Houma gidiyor.)
Tanm zerine son bir ey daha. Bu alanda alan ve gd-
lenmeyi tanmlamaya ve snrlandrmaya alan uzmanlarn o
u dardan gzlemlenebilir, davransal ve deneysel lt ara
yna gereinden fazla nem verdikleri iin birok sorunla kar
karya kalmtr. Gdlenmenin davranlar dnda tm in
sanlar tarafndan kullanlan gerek lt zneldir. Arzu, istek
ya da zlem duyduum ya da eksiklik hissettiim zaman gd
lenirim. Bu znel syleme uygun bir karlk olabilecek nesnel,
gzlemlenebilir bir koul, yani uygun davransal tanm ve g
dlenme henz bulunamamtr.
27
Doal olarak znel durumlarn nesnel karlklarn ve belir
tilerini aramay srdrmemiz gerekiyor. Haz, tasa ya da arzunun
toplumsal ve dsal belirtilerini kefettiimiz anda psikoloji bili
mi a atlam olacaktr. Ama bu keif gerekleene dein eli
mizde byle bir bilginin varolduuna inanmamalyz. Haliyle,
elimizdeki znel verileri de yok sayamayz. Ne yazk ki bir fa
reden znel raporlar vermesini isteyemiyoruz. Buna karlk
neyse ki bunu bir insandan isteyebiliyoruz ve daha iyi bir veri
kayna bulana dein buna ayak diremenin hibir nedeni yok.
Bunlar temelde bnyenin eksikliini duyumsad ve kiinin
sal iin doyurulmas gereken gereksinimlerdir. Dahas bu
gereksinimler kiinin kendisi dndaki insanlar tarafndan do-
yurulmaldr. Burada ele alnan aklama dorultusunda ve dier
ok farkl bir gdlenme tipi ile arasndaki ayrm belirginletir
mek iin bu gereksinimleri eksikler ya da eksiklik gereksinimle
ri olarak adlandracam.
Hi kimse iyodin ya da C vitaminine gereksinim duyduu
muz gereini yadsmayacaktr. Sevgiye duyduumuz gerek
sinimin de ayn snfa girdiini anmsatmak isterim.
Denge, duraanlk, gerilimi azaltma, savunma ya da dier
koruyucu gdlenmeleri amalayan bir geliim ya da kendini
kusursuzlatrma eiliminin var olduunu her geen gn daha
ok psikolog benimsemek zorunda kalyor. Bunun eitli neden
leri var.
1. Psikoterapi. Saaltm olanakl klan salkl olma itkisi
dir. Bu, terapinin olmazsa olmaz kouludur. Byle bir eilim ol
masayd terapinin ac ve kaygya kar savunma gelitirmenin
tesindeki zellikleri aklanamaz olurdu.
2. Beyin hasarl askerler. Goldsteinn almalarn hepi
miz ok iyi biliyoruz. Goldstein, insan kapasitesinin zedelen
melerden sonra yeniden yaplannm aklanmasnda kendini
28
gerekletirme kavramn ortaya koymann gerekli olduunu
kefetmiti.
3. Psikanaliz. Kimi psikanalistler, zellikle de Fromm ve
Homey, nevrozun bile aslnda geliime, geliimi kusursuzlatr-
maya, kapasitelerini gerekletirmeye ynelik eilimin bozul
mu bir uyarlamas olduunu ve bunu grmeden nevrozun anla
lmayacan ortaya koymulardr.
4. Yaratclk. Salkl bir ekilde gelimi ve gelimekte olan
insanlar zerinde almak, zellikle de hasta insanlarla kar
latrldnda, genel anlamyla yaratclk hakknda pek ok ey
renmemizi salyor. zellikle de sanat kuram ve sanat eiti
minde geliim ve doallk kavramlarnn zerinde durulmas ge
rekiyor.
5. ocuk Psikolojisi. ocuklarn incelenmesi salkl ocu
un geliimden, ilerlemekten, yeni beceriler, gler ve kapasite
ler edinmekten haz duyduunu her geen gn daha kesin bir e
kilde gsteriyor. Bu, zellikle de ocuun ulat her uyum du
rumuna, denge ve duraanla umutsuzca sarldn ne sren
Freudcu kuramla ters dmektedir. Bu kurama gre isteksiz ve
tutucu ocuk srekli olarak o gvenli, yelenen konumundan
ileriye, korkutucu yeni bir koula doru ittirilmelidir.
Klinikiler bu Freudcu bak asnn gvensiz ve korkak o
cuklar iin byk oranda ve btn insanlar iin de ksmen do
ru olduunu sylyor. Bununla birlikte, temelde salkl, mutlu,
gvenli olan ocuk iin bu durum geerli deildir. Bu ocukla
rn gelimeye, olgunlamaya ve gemiteki uyum durumlarn
eski bir ift ayakkab gibi bir yana atmaya istekli olduklarn g
rrz. Onlarda yalnzca yeni beceriye duyulan bir heves deil,
Kari Buhlerin Funktionslust deyimiyle aklad, bu yeni be
ceriyi defalarca tekrarlamaktan byk haz alma durumunu da
gzlemleriz.
eitli gruplardaki yazarlarda, zellikle de Fromm, Homey,
29
J ung, C. Buhler, Angyal, Rogers ve G. Allport, Schachtel, Lynd
ve son zamanlarda kimi katolik psikologlarda geliim, bireyle
me, zerklik, kendini gerekletirme, zgeliim, retkenlik kav
ramlar kabaca eanlaml ve keskin izgilerle tanmlanm ola
rak deil, belirsiz bir alana ait kavramlar biiminde ele almyor.
Ben, bu alan kesin izgilerle tanmlamann bugn iin olanak
sz olduuna inanyorum. Bunun arzu edilir bir ey olduunu da
dnmyorum, nk iyi bilinen olgulardan doal ve kolaylk
la ortaya kmayan tanmlar ncesel (a priori) temellere dayana
cak ve yardmc olmak bir yana engelleyici ve yanltc olacak
tr. Geliimi, tam bir tanmn verebilecek denli iyi tanmyoruz
u an iin.
Geliimin anlam, tanmlanmaktan ok ksmen olumlu anla
tmla, ksmen de olumsuz kartlk oluturmayla belirtilebilir. r
nein geliimin denge, gerilimin azaltlmas olmad sylenebilir.
Gereklilii ise ksmen (ayrdna yeni yeni varlan olgular ge
erli kuramlarn iermemesinden kaynaklanan) bir yetersizlik
ten, ksmen de eski deer sistemlerinin kmesi sonucunda ye
ni insancl deer sistemleri arayna girien kuram ve kavram
larn iine daha ok yaramasndan kaynaklanmaktadr.
Buna karlk bu yeni tavr dorudan salkl insanlar zerin
de yaplan almalarn bir sonucudur. Bu ura yalnzca isel
ve kiisel bir ilgiyle deil terapi, patoloji ve dolaysyla dee
kuramlar iin daha geerli bir temel salama amac ile ilgilidir
Eitimin, aile eitiminin, psikoterapinin ve kendini gelitirme
nin gerek hedefleri bence yalnzca bylesi dorudan bir yakla
mla kefedilebilir. Geliimin verdii rn bize geliim sre
ile ilgili pek ok ey syler. Son kitaplarmdan birinde bu al
madan renilebileceklerimiz ve bununla birlikte kt durum
daki insanlarn yerine iyi drmdakilerin, olumsuz yerine olum
lunun dorudan incelenmesinin genel psikolojiye olas katkla
zerinde durmutum. (Sizi bu almann bir bakas tarafnda
30
yinelenmedike verilerin tam anlamyla gvenilir olmad ko
nusunda uyarmalym. Bu tip almalarda yanstma olma olas
l ok yksektir ve doal olarak aratrmacnn kendisi bu du
rumu tmyle ayrt edemez.) imdi salkl insanlar ile dier in
sanlarn yaamlarnda gzlemlediim gdlenme farklar, yani
insanlardaki geliim gereksinimleri ile temel gereksinimler ze
rinde durmak istiyorum.
Gdlenme konumu sz konusu olduunda salkl insanla
rn gvenlik, ait olma, sevgi, sayg ve zsayg gereksinimlerini
giderdikleri ve ncelikli olarak kendini gerekletirmeye (gizil-
glerin, kapasite ve yeteneklerin srekli olarak ortaya kartl
masna, grevlerin -ya da arlarn, yazgnn, alnyazsnn- ye
rine getirilmesine, kiinin kendi isel doasn daha iyi tanmas
ve benimsemesine, kiinin iinde birlik, btnlk ve sinerjiye
ynelik srekli bir eilime) gdlendikleri grlr.
Daha nce yaynlam olduum aklayc ve ilevsel bir ta
nmda salkl insanlar zelliklerinin klinik incelenmesi bala
mnda tanmlamtm.
Bunlar:
1. Gerekliin alglanmasnda stnlk
2. Kendini, bakalarn ve doay benimsemede gelimilik
3. Gelimi bir kendiliindenlik
4. Soruna odaklanmada gelimilik
5. zel yaama ve balantszla daha dkn olmak
6. Daha fazla zerklik ve kltrel biimlemeye direnme
7. Deerlendirmelerde yenilik ve duygusal tepkilerde
zenginlik
8. Doruk deneyimlerin daha ok yaanmas
9. Kendini insan ailesi ile daha zde hissetme
10. Deiik (klinikilerin deyiiyle gelimi) insan ilikileri
11. Daha demokratik bir kiilik yaps
31
12. ok gelimi yaratclk
13. Deer sisteminde eitli deiiklikler
Bu kitapta rnekleme ve veriye ulamada yaanan kanl
maz zorluklarn tanma dayatt kstlamalar zerinde de durul
maktadr.
Bu kavramn en nemli zorluklarndan biri daha nce de be
lirttiim gibi duraan yapsndan kaynaklanmaktadr. Daha ok
yal insanlar zerinde almalar yaptm iin kendini gerek
letirme kavram, yaam boyunca etkin olan devingen bir sre
olmaktan ok uzak bir hedef, ilikilerde bir nihai ya da son aa
ma, Olutan ok Varlk (yani olu ve yok oluun, deiimin kar
t olarak kalc olan, gelip geici olmayan -Becoming/Being -
n.) olarak anlalma eilimindedir.
Geliimin, insan son kendini gerekletirme aamasna g
tren eitli sreler eklinde tanmlanmas, yaam boyunca her
zaman iin geerli olduunu ortaya koyan gzlem sonularna
daha uygun olacaktr. Bylelikle, nce temel gereksinimlerin bi
rer birer ve aamal olarak tmyle gerekletirilmesini ng
ren, ya hep ya hii, basamaklaym geliim kavramnn da n
ne gemi oluruz. Bu bak asyla geliim, yalnzca temel ge
reksinimlerin tamamyla ortadan kalkana dein doyurulmas
balamnda deil, bu gereksinimlerin dnda ve zerinde yer
alan belirli geliim gdlenmeleri, yetenek, kapasite, yaratc
eilimler, yapsal gizilgler olarak anlalacaktr. Bu yaklam,
temel gereksinimler ile kendini gelitirmenin, ocukluk ile ol
gunluun elitiinden daha fazla elimediini grmemize de
yardmc olacaktr. Biri dierine aktarlmaktadr ve bir dierinin
gerekli nkouludur.
Geliim gereksinimleri ile temel gereksinimler arasnda bu
kitapta kefetmeye alacamz farkllklar ise kendini gerek
letiren insanlar ile dierlerinin yaamlarndaki gdlenmeler
32
arasndaki niteliksel farkllklarn klinik bir bak asyla ele
alnmasnn rndr. Aada belirtilen bu farkllklar, kusur
suz olmasa da uygun bir ekilde, eksiklik gereksinimleri ve ge
liim gereksinimleri olarak adlandrldlar. Tm psikolojik ge
reksinimlerin rnein cinsellik, eleme, uyku ve dinlenmenin ek
siklikten kaynakland sylenemez.
Her insann psikolojik yaam birok ynyle, temel gereksi
nimlerin doyurulmas eiliminde olmas ya da geliime ynelik
olmas, gdlenme tesi olmas ya da geliime-gdlenmi,
kendini-gerekletiriyor olmas anlamnda farkl yaanr. Aa
daki ayrmlar bunu daha ak bir ekilde ortaya koyacaktr.
1. GDY E Y NEL K TAVIR: GDL ER N
Y ADSI NMASI VE BEN MSENMES
Gdlenmeyi konu alan eski ve ada hemen tm kuramlar
gereksinim, drt ve gdlenmenin rahatsz edici, istenmeyen
ve atlatlmas gereken durumlar olduu konusunda gr birlii
iindedir. Gdlenmi davranlar, amalarn peinden komak,
tamamlayc tepkiler tmyle rahatszlklarn azaltlmasna y
nelik yntemlerdir. Gdlenmeyi gereksinimlerin, gerilimin,
drtlerin ve kayglarn azaltlmas olarak tanmlayan ok yay
gn bir yaklam bu tutumu tm aklyla gzler nne serer.
Hayvan psikolojisi ve ounlukla hayvanlar zerinde yaplan
almalara dayanan davranlk gz nne alndnda bu yak
lam mantkl geliyor. Belki de hayvanlarn yalnzca eksiklii
gidermeye ynelik gereksinimleri vardr. Bu byle olsa da olma
sa da, nesnellik uruna hayvanlar bu ekilde ele aldk. Bununla
birlikte, hedef konu hayvan bnyesi dnda bir ey olmal ki
hayvann bu hedefe ulamak iin harcad abay lebilelim.
Freudcu psikolojinin de gdlenme ile ilgili olarak gdlerin
tehlikeli olduu ve bunlarla savalmas gerektiini dnen ay
n tutumu benimsemi olmas da anlalabilir bir durum. Sonu -
33
ta bu psikoloji tamamyla hasta insanlar, gereksinimleri, gerek
sinimlerinin doyurulmas ve engellenmesi ile ilgili kt dene
yimler yaam olanlar zerine kurulmutur. Doal olarak bu in
sanlar ynetmekte bunca zorlandklar ve balarna bunca dert
aan gdlerinden korkacak, hatta irenecektir. Bastrma bu g
dlerle baa kmada en sk bavurulan yntem olacaktr.
Arzu ve gereksinimlerin aalanmas felsefe, tanrbilim ve
psikoloji tarihinde srekli yinelenen bir konu olmutur. Stoik ve
hazc felsefecilerin ou, hemen tm tanrbilimciler, birok si
yaset felsefecisi ve ekonomi kuramcs iyinin, mutluluun ya da
haz duymann temelde isteme, arzulama ve gereksinim duyma
nn yaratt naho ilikiler ann dzenlenmesinin bir sonucu
olduunda birleirler.
zl bir anlatmla bu insanlarn tm arzu ya da gdleri bir
sknt kayna, hatta tehdit olarak grm ve bylece batan atl
mas, yadsnmas ya da engellenmesi gerektiini dnmtr.
Bu gr belirli durumlar gz nne alndnda geerli bi
yaklam olabilir. Psikolojik gereksinimler, gvenlie, sevgiye,
saygya, bilgiye duyulan gereksinim gerekten de ou insar
iin, zellikle de bu gereksinimlerin giderilmesinde sorunlu de
neyimler yaam olup bu doyuma ulama konusunda gvenin
yitirmi olanlar iin ruhsal adan sorun karan, ba belas vt
can skc etkenler olmutur.
Tm bu eksikliklere karn durum ok kt resmedilmitir
kii gereksinimlerini (a) gemi deneyimlerin sonucunda dl
lendirilmise (b) imdiki ve gelecekteki doyuma gvenilebilirs
onaylayp ho karlayabilir. rnein kii yemekten holanyor
sa ve elinde iyi yemek yeme olana varsa ackma duygusunu
bilinli duruma gelmesinden korkmaz, holanr. (Yemek yeme
n U'k kt yan itahm dindirmesi.) Ayn ey susama, uyku
m rllik, giivcn ve sevgi gereksinimleri iin de geerlidir. Bu
unn mlikle gereksinimler sorun yaratr kuramnn daha g
34
l bir ekilde yadsnmas son zamanlarda geliim (kendini ger
ekletirme) gdlenmesinin anlalmaya balanmas ve zerin
de durulmas ile ortaya kmtr.
Kendini gerekletirme ad altnda toplanan kiiye zg g
dlerin bir listesini karmak ok zor, nk her insann yetenek
leri, gizilgleri, kapasiteleri ayrdr. Bununla birlikte kimi zel
likler herkeste ortak bir ekilde bulunur. Bunlardan biri de bu it
kilerin arzulanmas ve ho karlanmas, haz verici ve gzel bu
lunmas, kiinin bunlar daha az deil daha ok istemesidir. Bir
gerilime neden olurlarsa bu gerilim de hoa giden bir ey olur.
Yaratc insan kendi yaratc itkilerini ho karlar, yetenekli in
san bu yeteneklerini kullanmaktan ve gelitirmekten haz duyar.
Bu gibi rneklerde gerilimin drlmesi sz konusu ola
maz, nk bu rahatsz edici bir durumdan kurtulmaya almak
anlamna gelecektir. Oysa bu durum can skc deildir.
2. DOYUMUN AYIRT EDC ETKLER
Gereksinimi olumsuz anlamda ele alan yaklamlarda bnye
nin temel amacnn can skc gereksinimden kurtulmak ve by-
lece gerilimin drlmesi, bir dengeye, devinimsizlie, acdan
arnm atl bir duruma ulamak olduu grlr.
Drt ya da gereksinim kendi kendisinin elenmesine yol
aar. Tek ura duraksama, kendisinden kurtulma, istein olma
d bir duruma ulamaktr. Mantksal u noktas olarak karm
za Freudun lm igds kar.
Angyal, Goldstein, G. Allport, C. Buhler, Schachtel ve dier
leri bu dngsel gr kyasya yermilerdir. Eer gdsel ya
am can skc gerilimlerden kurtulmaktan baka bir ey deilse
ve son rn olarak karmza beklenen olas skntlar yeniden
defetmek zere edilgen bir ekilde beklemekten baka bir ey
kmyorsa deiim ya da geliim, devinim ya da bir ynlenme
nasl gerekleiyor? nsanlar neden geliiyorlar? Neden daha
bilgeleiyorlar? Y aamdan alnacak tat nedir?
35
Charlotte Buhler dengeleim (homeostasis) kuramnn din
lenme kuramndan farkl olduuna dikkat ekmitir. Dinlenme
kuram gerilimi ortadan kaldrmaktan sz eder, yani en iyisi ge-
rilimsizliktir demeye getirir. Denge ise gerilimin hi olmamas
nn deil en uygun dzeyde olmasnn zerinde durur. Bu da ge
rilimin bazen drlmesi bazen arttrlmas gerektii anlamna
gelir, rnein kan basnc bazen ok dk bazen de ok yksek
olabilir.
Her ikisinde de yaamda kararl bir ynn eksik olduu ak
a grlyor. Her iki durumda da kiinin geliimi, bilgeliin art
mas, kendini gerekletirme, kiiliin glendirilmesi ve kii
nin kendi yaamn planlamas aklanamyor. Y aam sresince
geliimden sz edilebilmesi iin uzun zamana yaylm bir yn
lenme ya da bir yne doru eilimin sz konusu olmas gerekir.
Bu kuramn eksiklik gdsnn tanmlanmasnda bile yeter
siz olduunu belirtmek gerekiyor. Bu kuramda eksik olan, tm
bu farkl gdleri birbirine balayan ve ilikilendiren dinamik
bir ilkenin ayrmnda olmamasdr. Deiik temel gereksinimler
birbirleri ile hiyerarik bir iliki ierisindedir. Bir gereksinimin
giderilmesi ve sonuta merkezi nemini yitirmesi duraan bir
durum ya da Stoik bir hissizlik yaratmamal, daha yksek bir
gereksinimin bilin dzeyine kmasn salamaldr. steme ve
arzulama daha yksek bir dzeyde srecektir. Bu nedenle, du-
raan-duruma-gelme kuramnn eksiklik gdlenmesinin tan
mnda da yetersiz kald grlyor.
Oysa, arlkl olarak geliime gdlenmi kiileri ele ald
mzda duraanlama kuram tam anlamyla ie yaramaz oluyor.
Bu tip insanlarda gereksinimin giderilmesi gdlenmenin ve he
yecann azalmasna deil artmasna yol aacaktr. Arzular yo
unlaacak ve ykselecektir. Bu tip insanlar kendi zerlerinde
geliirler ve gittike daha az deil, eitimde olduu gibi, daha
ounu isterler. Duraanlamak bir yana, kii daha da etkinleir.
36
Gereksinimin giderilmesi geliim isteini kreltmez, keskinle
tirir. Geliimin dl ve heyecan kendi iindedir. yi bir doktor
olmak, keman almak ya da marangozluk gibi hayranlk duyu
lan becerilere sahip olmak, evreni ve insanl ya da kendini git
tike daha youn anlamak, hangi alanda olursa olsun yaratcl
n gelitirmek ve en nemlisi iyi bir insan olmay istemekte ol
duu gibi.
Wertheimer uzun zaman nce ayn ayrmn deiik bir yn
zerinde durmutu. Amaca ynelik gerekletirilen etkinlikler
zamannn yzde ondan daha az bir ksmn oluturmaktayd. Et
kinliin yalnzca kendi iinde, kendine ynelik olduu zaman
haz verici olabilmesi gibi, arzu edilen bir doyuma ulalmasn
salad iin de deerli olabilir. kinci durumda artk baarl ya
da etkili olmad zaman deerini kaybeder ve haz yitirilir. Ge
nellikle bundan hibir zaman holanlmaz, hoa giden, varlan
hedeftir. Bu yaam kendi iin deil de sonunda vaat edilen cen
net iin sevmeye benzer bir tavrdr. Bu gzlemin dayand ge
nellemeye gre geliime gdlenmi insanlar yaam genelde ve
hemen tm yanlaryla severken, dier pek ou yalnzca utku ve
baar anlarn ya da en st, doruk deneyimleri sevmektedir.
Y aamn bu kendi iindeki deeri ksmen geliimin ve geli
mi olmann haz verici olmasndan kaynaklanmaktadr. Ancak
ayn zamanda salkl insanlarn ara-etkinlikleri erek-deneyim-
lere dntrebilme yetenei de buna katk salar. Bu sayede
ara etkinliklerden erekler kadar haz duyabilirler. Geliim gd
s karakteristik olarak uzun vadeli olabilir. Y aamn byk bir
blm iyi bir psikolog ya da sanat olmaya almakla geebi
lir. Denge-duraanlk kuramlar ise birbirleri ile hibir ilikisi
olmayan ksa sreli dnemler zerinde dururlar. Allpo t bu ko
nunun zerinde zellikle durmutur. Tasarlamak ve gelecee
bakmak ona gre salkl insann belirleyici zellikleridir. Ek
siklik gdleri gerekten de gerilimin drlmesini ve denge
37
nin yeniden salanmasn ister. te yandan geliim gdleri ge
rilimi gelecekteki ve hatta ou zaman iin ulalamayacak he
defleri elde etmek iin canl tutar. Bu da bir insan hayvandan,
bir yetikini bebekten ayran zelliktir.
3. DOYGUNLUUN KLNK VE K
DZEYNDEK ZELLKLER
Eksiklik gereksinimlerinin ve geliim gereksinimlerinin doy
gunlua (gratification) ulamasnn kiilik zerinde ayrt edici
nesnel ve znel etkileri olur. Burada ele almaya altm konu
yu birka szckle zetlemem gerekirse: Eksikliklerin gideril
mesi hastal nler; geliim gereksiniminin doyurulmas ise
sal besler. u an iin aratrma amal olacak denli derine
inemeyeceimizi sylemek isterim. Y ine de tehdit ya da saldr
lar savuturmakla olumlu utku ve baarlar arasnda, kiinin
kendini savunmas, korumas, saklamasyla gelime, kendini ta
mamlama, heyecan aray arasnda klinik farklar olduunu sy
leyebiliriz. Bunu btnyle yaamak ve btnyle yaamaya
hazrlanmann gelimekte olmak ile gelimi olmak arasndaki
farka benzediini aklamaya almtm. Ayrca savunma me
kanizmalar (acy dindirmeye ynelik) ile baa kma mekaniz
malar (baarl olmak ve dier glkleri amak) arasnda da bir
kartlk bulunduunu ortaya koymutum.
4. FARKLI HAZ TRLER
Kendinden nceki pek ok kii gibi Erich Fromm da yksek
hazlarla baya hazlar arasnda ilgin ve nemli bir ayrm yap
mtr. Bu, znel etik greceliini amak iin nemli bir zorun
luluk ve bilimsel bir deer kuram iin de bir nkouldur.
Fromm ktlk hazzn bolluk hazzndan, bir gereksinimi do
yurmak olan baya hazz, retime, yaratmaya ve igrnn
gelitirilmesine ynelen yksek hazdan ayrr. (Man For
38
Himself) Eksikliin doyurulmasyla yaanan doymuluk, rahatla
ma ve gerilimin azalmas durumu olan ferahlamaya karlk, ki
inin gcnn doruunda, taknlk iinde kusursuzca ve kolay
lkla eyleme geebilmesi sonucunda yaad dinginlik ve esrime
deneyimine Functionslust (ilevsellik hazz) ad verilmektedir.
Temelde bir eyin yok olmasyla ortaya kan ferahla-
mann kendisi de silinip gitme eilimindedir. Sonsuza dek s
rebilen geliimin verdii hazzn yannda kalc deil sreksiz ve
dayanksz olacaktr.
5. ULAILABLR (BLMSEL) VE
ULAILAMAZ HEDEF DURUMLARI
Eksiklik gereksiniminin doyurulmas blmsel (episodic) ve
doruksal olma eilimindedir. En sk rastlanlan betimlemesi,
amalanan bir duruma ulamak zere gdlenmi davranlar
kkrtan, gdlendiren bir durumun ortaya kmasdr. Arzu ve
heyecanda aamal ve kararl bir trman gerekleir, baar ve
tamamlanma annda dorua ular. Arzu, heyecan ve hazzn do
rua ulat bte noktadan gerilimin azald ve gdlenmenin
bittii bir vadiye dlr.
Her ne kadar evrensel olarak benimsenmekten uzaksa da bu
betimlemedeki dorua ulama, tamamlanma ya da orgazma
ulama durumu, hatta doruk balamnda bir erein bile sz ko
nusu olmamas geliim gds ile derin bir ztlk sergilemekte
dir. Geliim srekli, az ya da ok ilerleyen ve ykselen bir devi
nim iindedir. Kii elde ettike daha ok ister, bu nedenle bu tarz
bir istek sonsuzdur ve asla doyuma ulamaz.
Bu nedenle de tevik, amaca ynelik davran, hedeflenen
nesne ve buna elik eden etkiler arasndaki genel ayrm da bu e
kilde tamamen ortadan kalkm olur. Davrann kendisi hedef
durumundadr ve geliimin hedefi ile geliimi tevik edeni bir
birinden ayrmak olanakszdr. kisi de birbirinin ayndr.
39
6. GENEL (TRE ZG) HEDEFLER
VE KYE ZG HEDEFLER
Eksiklik gereksinimleri tm insanlarda, hatta bir dereceye
kadar dier canllarda da ortaktr. Kendini gerekletirmek kii
ye zgdr, nk her insan farkldr. Eksiklikler, yani tre z
g gerekler gerek kiilik tam anlamyla gelimeden nce gere
ince karlanmaldr.
Nasl tm aalarn gnee, suya ve evreden edinecekleri
besinlere gereksinimi varsa tm insanlar da kendi evrelerinden
edinecekleri gvenlie, sevgiye ve statye gereksinim duyarlar.
Bununla birlikte gerek kiiliin gelimesi bu yaygn gereksi
nimlerin giderilmesiyle balar ve her aa, her insan bu gerekli
likleri kendi amalar dorultusunda, kendi tarznda, kendine
zg bir ekilde kullanmaya balar. Bu durumda geliim dsal
olmaktan ok isel koullarla belirlenir.
7. EVREYE BAIMLILIK YA DA
EVREDEN BAIMSIZLIK
Gvenlik, ait olma, sevgi ilikileri ve saygya duyulan gerek
sinim yalnzca dier insanlar tarafndan, yani yalnzca kiinin
dnda giderilebilir. Bu da evreye olduka baml olmak anla
mna gelir. Bylesi baml bir durumda bulunan kiinin kendi
kendini ynettii ya da kendi alnyazsn yaratt sylenemez.
Gereksinimlerinin giderilmesinde belirli kaynaklara baml
kalmak zorundadr. Bakalarnn isteklerine, kaprislerine, kural
larna gre ynetilir ve bu kaynaklar tehlikeye atmak istemiyor
sa bunlara ba emek zorundadr. Bir bakma bakalar tarafn
dan ynlendirilmesi ve onlarn onayna, sevecenliine ve iyi
niyetine duyarl olmas gerekir. Bu da, esnek bir ekilde kendini
uydurmas, ayarlamas, tepkilere yant vermesi ve d koullara
tleierek uyum salamas gerektii anlamna gelir. Kendisi ba
ml deikendir, evresi ise bamsz, deimez olandr.
40
Bu nedenle eksiklie gre gdlenmi olan kii evresine
kar daha korkak olur, ne de olsa her an baarsz olup hayal
krklna urayabilecektir. Artk, bu tip kaygl bir bamll
n dmanl beslediini de biliyoruz. Sonuta tm bunlar ki
inin talih derecesine bal olarak zgrln yitirilmesine ne
den olacaktr.
Buna karlk kendini gerekletiren, temel gereksinimleri
doal olarak doyurulmu insan, evresine ok daha az baml
ve ok daha fazla zerktir. Kendi kendini ynlendirmektedir. Di
er insanlara gereksinim duymak bir yana, onlar tarafndan en
gellenmesi bile olasdr. Bu tip insanlarn zel yaamdan, ayr
olmaktan ve derin dncelere dalmaktan zel bir haz aldklar
zerinde durmutum (ayrca baknz 13. blm).
Bu tip insanlar kendine yetmeye ve kendi iine kapanmaya
ok daha fazla eilimlidir. Onlar yneten belirleyiciler evresel
ve toplumsal belirleyicilerden ok isel olanlardr. Kendini ger
ekletiren insann alnyazs ya da yazgs aslnda kendi i do
asnn yasalardr. Kendi potansiyel ve kapasitesine, yetenekle
rine, gizli kaynaklarna, yaratc itkilerine uyar. Kendini tanma
ya ve gittike daha tam bir btnle, birlie, zbilgiye ulama
ya gereksinim duyar ve istedii gerekten de budur.
Dier insanlara daha az baml olduklar iin onlar hakknda
daha az kararszlk yaar. Onlara kar daha az kaygl, daha az
dmanca davranr, vg ve sevecenliklerine daha az gereksinim
duyar. Onur, itibar ve dller konusunda daha az kayglanr.
zerklii ya da evreden grece daha bamsz olmas ayn
zamanda kt ans, sknt, trajedi, stres, yoksunluk gibi evre
sel olumsuz koullardan da grece daha bamsz olmas anla
mna gelir. Allportun da vurgulad gibi, evresel etkilerle ha
rekete geen tepkisel insan, kendini gerekletiren insann bak
asyla aptalca ve anlamsz bir ekilde davranmaktadr. Kendi
ni gerekletiren insann eylemlerinin kayna tepkisel deil i
41
seldir. D dnyadan, bu dnyann isteklerinden ve basklarn
dan grece daha bamsz olmak, doal olarak, onunla hibir
iliki kurmamak ya da aba-ilgi gerektiren yapsna sayg duy
mamak anlamna gelmez. Bu bamszlk, kendini gerekleti
ren kii iin bu tip ilikilerde evrenin yaratt gerilimin deil
kendi istek ve tasarmlarnn birincil belirleyici olduu anlam
na gelir. Buna psikolojik zgrlk adm veriyorum ve bunu co
rafi zgrlkten ayryorum.
Allportun davrann belirleyicilerini yerine gre uygun
ve kendinde uygun (opportunistic ve propriate szcklerini
latince ve ngilizce kkenleri ve metindeki anlamlar balamn
da frsat ve uygun yerine byle evirmenin daha doru olaca
n dnyorum -n.) olmak zere ikiye ayrarak aklamas
bizim isel-belirlenim dsal-belirlenim ayrmmz ile yakn ko
utluk iindedir. Ayn zamanda, biyoloji kuramclarnn artan
zerklik ve evreden bamszln, tam bireyselliin, gerek
zgrln ve tm evrim srecinin belirleyici zellikleri olduu
konusunda gr birlii iinde olmalarn da akla getiriyor.
8. NSAN LKLERNDE
DKNLK VE LGSZLK
Eksiklie gdlenmi insan, gl bir ekilde geliime gd
lenmi insana gre, dier insanlara ok daha fazla bamldr.
Daha dkn, muhta, daha baml ve daha tutkuludur.
Bu bamllk insanlar aras ilikileri etkiler ve kstlar. n
sanlar gereksinimlerin doyurulmasna yarayan kaynaklar olarak
grmek soyutlaym bir yaklamdr. nsanlar bir btn, karmak
ve kendine zg bireyler olarak deil kullanlabilirlikleri bala
mnda deerlendirilir. Alglayann gereksinimlerine seslenme
yen zellikleri ya btnyle es geilir ya da skc, rahatsz edi
ci, sakncal bulunur. neklerle, atlarla, koyunlarla ya da taksi s
rcleriyle, polisler ve garsonlarla, kullandmz tm insanlar
la olan ilikilerimizde bu durum geerlidir.
42
Dier bir insann rahat, tutkusuz, nesnel ve btnsel bir e
kilde alglanabilmesi ancak ondan bir ey istemediimiz, ona
gereksinim duymadmz zaman olanakldr. Kiinin btnsel
olarak estetik bir bak asyla alglanabilmesi kendini gerek
letiren insan iin (ya da kendini gerekletirme anlarnda) ola
nakldr. Dahas onay, beenme ve sevgi kullanlabilirlik zel
liklerinden ok alglanan kiinin isel nesnel zelliklerine daya
nr. Dalkavukluk ettii ya da yaranmaya alt iin deil ger
ekten takdir edilen zellikleri nedeniyle beenilir. Sevilmeye
deer olduu iin sevilir, sevgi verdii iin deil. Bunu aada,
Abraham Lincoln rneinde olduu gibi, gereksinimden bam
sz sevgi ad altnda inceleyeceiz.
Dkn ve gereksinimlerini doyurmaya eilimli insanla
rn dier insanlarla kurduklar ilikilerin belirleyici zelliklerin
den biri de bu gereksinimlerini gidermekte kullandklar insan
larn bir dierinin yerini alabilmesidir. rnein ergenlik an
daki gen bir kz beenilmeye her ekilde gereksinim duyduu
iin bu beeninin kayna olan kiinin kim olduu onun iin
fark etmeyecektir. Kendisini beenen herhangi bir kii bir die
ri kadar iyidir. Bu durum sevgi ya da gvenlik veren kiiler iin
de ayndr.
Kii eksikliklerini doyurmaya ne kadar eilimliyse karsn
daki insan bir ara olarak deil zgn ve kendi iinde bir ama
olarak alglamas, onu dknlkten, dlden, kullanlabilirlik
ten bamsz bir ekilde alglayabilmesi de o denli zorlaacaktr.
Y ksek dzeyli insan ilikileri psikolojisi, yani insan ilikile
rinde en yksek geliim olasl, eksiklie gdlenme kuram
temel alnarak anlalamaz.
9. BEN-MERKEZLLK YE BENN AILMASI
Geliime odaklanm, kendini gerekletirmi insann egosu
na ya da kendisine ynelik tutumunu tanmlamaya alrken
43
zorlu bir elikiyle yzlemek zorunda kalrz. Byle bir kiide
ego gc, egosunu unutabilme ya da aabilme, soruna odaklan
ma, eylemlerinde doal olma yetenei, Angyaln deyiiyle ho
monom olma zellii en st dzeydedir. Bu tip insanlarda alg
lar, eylemler, haz duyma ve yaratm tam, btnsel ve katksz bir
ekilde iselletirilebilir.
Kiinin gereksinim eksiklii ne denli fazlaysa dnyaya odak
lanmak yerine kendi bilincinde, ben-merkezli ve doyum odakl
olmas da o denli zorlaacaktr. Kii geliime ne kadar eilimliy-
se sorun odakl olmaya o denli yatkndr ve nesnel dnya ile il
gilenirken kendi bilincini ardnda brakabilir.
10. LKLER, PSKOTERAP
VE BREY PSKOLOJS
Psikoterapiye gereksinim duyan insanlarn nemli bir zelli
i de temel gereksinimlerinin doyurulmasnda gemite ya da u
anda bir eksiklik yaam-yayor olmalardr. Nevroza bir ek
siklik hastal gzyle baklabilir. Bu nedenle, saaltm iin
hastann eksikliini duyduu eyin salanmas ya da bunu ken
di bana salayabilmesinin olanakl klnmas gerekir. Bunu
salayabilecek olan da dier insanlar olduundan terapinin in
san ilikilerine odaklanmas gerekir.
Ancak bu gerek yanl bir ekilde ar genelletirilmitir.
Temel gereksinimlerini giderebilmi ve arlkla geliime gd
lenmi insanlarn atmaya, mutsuzluk, kayg ve kararszla
kar bak olduklar hibir ekilde sylenemez. Byle zaman
larda onlar da yardm aramaya eilimli olurlar ve insan ilikile
ri terapisine bavurabilirler. Bununla birlikte, geliime gdlen
mi insann bu sorunlar ve atmalar ounlukla kendine d
nerek yani bakasndan yardm ummaktansa z araya ynele
rek zdn unutmamak gerekir. lkesel balamda bile olsa
tasarlama, kendini kefetme, gelitirilecek gizilgleri (potansi
44
yel) seme, yaama ynelik bir bak as edinme gibi kendini
gerekletirme yntemlerinin birou byk oranda iseldir.
Kiilik geliimi kuramnda kendini gelitirmeye ve kendini
aramaya, i gzlem ve meditasyona yer verilmesi gerekir. Geli
imin ileri aamalarnda kii temelde yalnzdr ve kendinden
destek almas gerekir. yi durumda olan bir insann bu ekilde
daha da gelimesine Oswald Schwarz psychogogy adn verir.
Psikoterapi hastay hasta-olmayan bir kii haline getirip belirti
lerin ortadan kalkmasn salarken psychogogy terapinin bit
tii yerde devreye girer ve hasta-olmayan kiiyi salkl klma
ya alr. Rogersn baarl bir terapinin kiiyi Willoughby Ol
gunluk Tablosunda ortalama yzde yirmi belerden ellilere ge
tirdiini vurgulamas zellikle dikkatimi ekmitir. Peki onlar
yzde yetmi belere kim karacak? Ya da yzde yze? Ve bu
nu salamak iin de yeni ilke ve tekniklere gereksinimiz var m?
11. ARASAL RENM VE KLK DEM
Bu lkede geerli olan szde eitim kuram, genellikle orga
nizmann dnda var olan hedef nesnelere ynelik bir eksiklik
gdlenmesini, yani bir gereksinimin en uygun yoldan doyurul
masn kendine temel almtr. Bu nedenle renme psikoloji
miz, yaamn ok kk bir blmne seslenen snrl bir bilgi
birikiminden olumaktadr ve ancak dier renme kuramcla
rnn ilgisini ekebilecek niteliktedir.
Bunun da geliim ve kendini gerekletirme sorununun
zmne pek katks olmaz. Bu balamda gdsel eksikliklerin
doyumu iin srekli d dnyaya ynelme tekniklerinin pek faz
la bir nemi yok. Birletirici renim ve ynlenim algsal re
nime, igrnn ve anlayn artmasna, zbilgiye ve kiiliin
srekli gelimesine, yani sinerjinin, btnselliin ve isel tutar
lln artmasna katkda bulunur. Deiim, alkanlklarn ve
armlarn birer birer edinilmesinden ok kiinin tmyle b
45
tnsel bir deiim geirmesi anlamna gelir. Dier bir deyile,
alkanlklar gibi yeni d edinimleri olann ayn insan deil ye
ni bir insan olmas sz konusudur.
Bu tip bir karakter-deiim-renimi hayli karmak, kay
nam ve btnsel bir bnyenin deitirilmesi anlamna gelir.
Sonu olarak da bu kii daha glendike ve zerkletike daha
az etki altnda kalacaktr.
zerinde altm kiiler tarafndan bana bildirilen en
nemli renim deneyimleri trajediler, lmler, travmalar, din
deitirme ve anszn gerekleen igrler gibi kiinin dnya
ya bakn ve sonuta da yapt her eyi deitiren kiiye zg
yaam deneyimleriydi. (Doal olarak trajedinin ya da igrnn
sindirilmesi uzun zamana yaylan bir olaydr, ancak bu birleti
rici renimin ana konularndan biri deil.)
Geliim, engelleme ve kstlamalarn almas ve kiinin
kendisi olmas, eylemlerini yinelemektense geni bir alana
yaymas, isel doasnn kendini ortaya koyabilmesi anlamna
gelir. Kendini gerekletiren insanlarn davranlar dardan
edinilmemi, renilmemi, tersine yaratlm ve zgr brakl
mtr. Baa kmaya almaktan ok kendini ortaya koyar.
12. EKSKLE GDLENM
YE GELME GDLENM ALGILAMA
ki durum arasnda gze arpan en byk fark, eksikliklerini
doyurmu insanlarn Varlk alanna daha yakn olmasdr. Psiko
loglar henz felsefecilerin bu karmak yargsn benimseyeme
di, ancak bu yargnn gerek bir temeli olduu da ak. Bunun
yan sra, kendilerini gerekletiren insanlar zerinde yaplacak
almalar, felsefecilerin tandk olduu bu temel igrlere bi
zim de gzlerimizin almasn salayacaktr.
rnein, gereksinim arlkl ile gereksinimlerden bamsz,
tutkusuz alglama arasndaki ayrm dikkatlice ele alrsak algla
46
ma ve dolaysyla alglanan dnya zerine anlaymz da dei
ecektir. kincisi daha salam ve daha az seici ve soyutlayc ol
duu iin algnn isel doasn anlamak byle bir kii iin daha
kolay olacaktr. Ayrca byle bir kii ikilemleri, ztlar, kutupla
r, eliki ve uyumsuzluklar da annda alglayabilir. Daha az ge
limi insanlar snflarn ve kavramlarn kesin snrlarla ayrld
ve erkek-dii, bencil-zgeci, yetikin-ocuk, kibar-acmasz,
iyi-kt vb.de olduu gibi karlkl dlayc ve uyumsuz oldu
u Aristocu bir dnyada yaarlar. Aristocu mantkta A Adr ve
onun dndaki her ey A olmayandr ve ikilemler asla bada
maz. Ancak kendini gerekletiren insan iin A ve A olmayan
birbirinin iinde erimi ve bir olmutur. Bir insan ayn zamanda
hem iyi hem de ktdr, hem erkek hem dii, hem yetikin hem
de ocuktur. Tek bir dorultuda ele alnamaz. Bir insan soyut
lanm herhangi bir yn hari sreklilik iinde ele alnamaz.
Btnlkler arasnda karlatrma yaplamaz.
Alglarmzn gereksinim tarafndan belirlenmi olduunu
fark edemeyebiliriz. Ama biz kendimiz bu ekilde algland
mzda, yani bir para kayna, yemek, gven kayna olarak, yas-
lanlabilecek biri ya da bir garson ya da buna benzer bir hizmet
i ya da ara olarak alglandmzda bunu fark ederiz. Byle bir
durumdan da holanmayz. Kendimiz olarak eksiksiz ve btn
bir ekilde grlmek isteriz. Kullanlmak houmuza gitmez.
Kendini gerekletiren insanlar genellikle gereksinim gide
ren zellikleri soyutlama ya da karsndakini bir ara olarak
grme eiliminde olmadklarndan deer bimeyen, yarglama
yan, mdahaleci ve knayc olmayan bir tutum sergilerler. Tut-
kusuz, seimsiz bir farkndalk iindedirler. Bu da daha ak
ve igrl bir algya ve kardakinin daha iyi anlalmasna ola
nak verir. Bu, cerrahlarn ve terapistlerin edinmeye altklar
,kendini gerekletiren insanlarnsa edinmek iin ayr bir aba
gstermeye gerek duymadklar bamsz, yaln ve ak alglama
tarzdr.
47
Alglama biimleri arasndaki bu farkllk zellikle kardaki
insann ya da nesnenin zor, karmak ve kapal olmas durumun
da byk nem kazanr. zellikle byle durumlarda alglayan
kiinin karsndaki nesnenin doasna sayg gstermesi gerek
mektedir. Alglama esnek ve duyarl olmal, rahatsz edici, ta-
lepkar olmamaldr. Su atlaklara nasl szarsa alglama da kar
sndakinin doasna edilgen bir ekilde uyum gstermelidir.
Gereksinime gdlenmi alglamada olduu gibi nesneleri bi-
imlendirmemeli, onlar nemsemeyen, smren, kendi amala
rna gre kesip bien bir tutum sergilememelidir.
Dnyann isel doasn alglamann en etkili yolu etkin ol
maktan ok alc olmaktan geer. Elden geldiince alglanann
isel rgtlenmesine kar ak, alglayann kendi doasndan
ise bamsz olmak gerekir. Btnn tm ynlerinin bamsz.
Taoist, edilgen olan ve mdahaleci olmayan bir tarzla alglan
mas estetik deneyim ve mistik deneyimin kimi tanmlaryla dr
ortak zellikler sergiler. Vurgulanan konu ayndr. Dnyay ger
ek, somut biimiyle mi gryoruz, yoksa dnyaya yanstt
mz kendi snflamalarmz, drtlerimiz, beklentilerimiz ve so
yutlamalarmz dorultusunda m? Ya da dobra dobra sorma!
gerekirse, gryor muyuz yoksa kr myz?
SEVGYE GEREKSNM DUYMAK VE DUYMAMAK
Sevgi Bowlby, Spitz ve L evyde olduu gibi allm ekliy
le ele alndnda bir eksikliin doyurulmas gereksinimidir.
sevgi ile doldurulan bir boluktur. Eer bu iyiletirici gereksi
nim elde edilemiyorsa gl bir sayrlk (patoloji) ba gsteril
Doru zamanda, doru oranda ve gerektii ekilde elde edilebi
liyorsa sayrln ortaya kmas engellenir. Sayrlk ve sal
ortalama dzeyleri de orta dzeyli engellenme ya da doyumlar
sonucudur. Hastalkl durum ok ar deilse ve erken ele alnu
sa yerine koyma terapisi iyiletirici olabilir. Yani hastalk, sev
48
gi al, belirli durumlarda sayrl eksikliin giderilmesi ile
iyiletirilebilir. Sevgi al tuz eksiklii ya da vitamin eksiklii
gibi bir eksiklik hastaldr.
Byle bir eksiklik duymayan salkl kii sevgiyi yalnzca
belirli kk destekleyici dozlarda alr ve kimi dnemlerde bun
lar olmadan da yaayabilir. Ama eer gdlenme eksiklerin gi
derilmesine ve dolaysyla bu gereksinimden kurtulmaya yne
likse bir eliki doar. Gereksinimin doyuma ulama yolu ile gi
derilmesi gereksinmenin ortadan kalkmasn salamaldr. Bu
da, sevgi ilikilerinde doyuma ulam insanlarn sevgi almaya
ve vermeye daha az gereksinim duyduu anlamna gelir. Bunun
la birlikte, sevgi-gereksinimini-doyurmu daha salkl insanlar
zerinde yaplan klinik almalar bu insanlarn sevgi almaya
daha az gereksinim duymalarna karn, daha ok sevgi verebil
diklerini ortaya koymutur. Bu adan baklnca, daha salkl
insanlarn daha sevgi dolu olduklar sylenebilir.
Bu kendi iinde bulma durumu allagelmi (eksiklik gerek
sinimi merkezli) kuramlarn snrlarn ve yeni bir st-giidlen-
me (metamotivation) (geliim gdlenmesi ya da kendini ger
ekletirme) kuramnn gerekliliini de ortaya koymaktadr.
V-sevgisi (bir baka kiinin Varlna duyulan, gereksinimsiz
ve bencil olmayan sevgi) ile E-sevgisi (eksiklik-sevgisi, gerek
sinim sevgisi, bencil sevgi) arasndaki kart dinamikler zerin
de biraz durmutuk. imdi, nceden yaptmz genellemeleri
rneklendirmek ve aklamak iin bu iki kart grup zerinde
durmak istiyorum.
1. V-sevgisi bilin dzeyinde rahatlkla kabul edilir ve bun
dan tmyle haz duyulur. Sahiplenici olmad ve gereksinim
den ok deer vermeyi ne kard iin bir soruna neden ol
maz ve uygulama her zaman iin haz vericidir.
2. Hibir zaman tmyle doyurulamaz. Alnan haz sonsuz
49
dur. Genellikle yok olmaz, geliir. sel olarak haz vericidir ve
ara olmaktan ok bir erektir.
3. V-sevgisi deneyimi sklkla estetik ya da mistik deneyim
le ayn ekilde ve ayn etkiler balamnda tanmlanr. (Baknz
Doruk Deneyimler kitabnn 6. ve 7. blmleri.)
4. V-sevgisinin saaltc ve ruh saln arttran (psikogogic)
etkileri ok derin ve yaygndr. Annenin bebeine duyduu g
rece saf sevgi ya da kimi mistiklerin Tanrlar iin duyduklar
kusursuz sevgi de benzer ekilde betimlenmitir.
5. V-sevgisi kukunun glgesinden arnmtr. Daha zengin,
daha yce ve (tm V-sevenlerin nceden yaam olduu) E-
sevgisinden daha deerli znel bir deneyimdir. Bu stnlk her
iki tip sevgiyi de eitli ekillerde ezamanl olarak yaayan da
ha yal kiiler tarafndan da onaylanmtr.
6. E-sevgisi doygunlua ulaabilir. Bir insann sevilmeye ve
deer verilmeye ne derece yarar olduu dnlrse doygun
luk kavramnn deer veren-sevgi ile badamad da grle
cektir.
7. V-sevgi sinde kayg, kin gtme en alt dzeydedir. Tm uy
gulamal insani erekler gz nne alnrsa, bunlara hi yer olma
d bile dnlebilir. Doal olarak, teki-iin-kayglanmak
sz konusu olabilir. E-sevgisinde ise her zaman iin bir derece
kayg, kin sz konusudur.
8. V-sevgisine sahip insanlar daha bamsz, daha zerk ve
daha az kskantr. Kendini tehdit altnda hissetmez. Daha kii
sel ve ilgisizdir. Bununla birlikte ayn zamanda karsndakinin
de kendini gerekletiren bir insan olabilmesi iin yardma her
zaman aktr. Utkularyla gurur duyar. Daha dnceli, verici
ve yreklendiricidir.
9. Kardaki insann en derin ve doru ekilde alglanmas V-
sevgisi ile olanakldr. Bu, daha nce de vurguladm gibi, duy-
gusal-istemsel (emotional-conative) olduu kadar bilisel (cog-
50
nitive) bir tepkidir. Bu o denli etkileyici bir durum ki, insanlarn
yaadklar deneyimlerle de ortaya koyduu gibi, insann gz
n kr eden sevgiden dem vuran o basmakalp sze karlk asl
kr edicinin sevgisizlik olduuna her geen gn daha ok inan
yorum.
10. Son olarak, V-sevgisinin sevilen kiiyi yarattn syle
yebiliriz. Bu sz etkileyici olmasnn yan sra aratrlmaya da
aktr. Bir ak ilikisi kiiye bir zimge, kendini benimseme,
sevgiye deer olma duygusu verir ve bunlar da onu geliiminde
zgrletirir. nsann byle bir sevgi olmadan gerek anlamyla
geliip geliemeyecei konusu gerek anlamda sorgulanmaldr.
51
4
Savunma ve Gel i i m
Bu blmde geliim kuramn daha sistemli bir ekilde ele al
maya alacan. Geliim dncesini bir kere benimsedikten
sonra ayrntlar zerine pek ok soru ortaya kacaktr. Geliim
nasl gerekleir? ocuklarn gelimeleri ya da gel iememeleri
nelere baldr? Ne ynde gelieceklerini nereden bilebilirler?
Nasl olup da sayrla giden bir yola saparlar?
Her eyden nce, kendini gerekletirme, geliim ve benlik
kavramlar st-dzeyde soyutlamalardr. Geerli srelere, ham
verilere, somut, yaayan olaylara daha yakn olmamz gerekiyor.
Bunlar uzak hedefler. Salkl gelien bebek ve ocuklar
uzak hedefler ya da gelecek uruna yaamazlar. Kendilerim ho
tutmak ve an yaamayla fazlasyla meguldrler. Yaarlar, yaa
maya hazrlanmazlar. Nasl olup da gelimeye almadan, yal
nzca var olarak ve nlerindeki etkinlikten holanarak ileri do
ru adm adm ilerlemeyi, rnein salkl bir ekilde gelimeyi,
gerek benliklerini kefetmeyi baarabilirler? Varoluun gerek
lerini deiimin gerekleriyle nasl badatrabiliriz? Ne geliim
ne de kendini gerekletirme ya da Benliin kefedilmesi da
rda ar bir ekilde var olan bir ama deildir. ocukta zellikle
ama edinilen eyler deildir bunlar, yalnzca gerekleir. o
cuk bulur ama o denli aray ierisinde de olmamtr. Eksiklik
52
gdlenmesi ya da amaca ynelik ba etme geliim, doallk ve
yaratclkta etkili olmaz.
Katksz bir Varlk psikolojisinin sakncas duraan olmaya
eilim gsterebilmesidir. Devinim, ynelme ve geliimi gz ar
d edebilir. Varl, kendini gerekletirmeyi Nirvanaya benzer
kusursuz bir durum gibi tanmlyoruz. Oysa insann bir kere bu
nu baarmas artk tamamlanm olduu ve kusursuzluktan ho
nut bir ekilde kendini duraanla brakabilecei anlamna
gelmez.
Bu sorunun benim doyurucu bulduum yaln bir yant var:
Bir sonraki basamak, tandmz ve hatta artk skldmz bir
ncekinden znel olarak daha haz ve mutluluk verici, isel ola
rak daha doyurucu bulunuyorsa geliim sz konusudur. Bir e
yin bizim iin doru olup olmadn anlamann yegane yolu,
bunun herhangi bir seenee kyasla znel olarak daha iyi olma
sdr. Yeni deneyim d bir ltten bamsz bir ekilde kendi
kendini dorular. Kendi kendini hakl klar ve onaylar.
Bunu bizim iin daha iyi olduundan, psikologlar onaylad
ya da birisi bize bunu yapmamz sylediinden, daha ok yaa
mamz salayaca, insan rk iin daha iyi olduundan ya da
dller uruna ya da mantkl olduu iin yapmayz. Bir tatly
bir dierine yelememizin nedeni neyse bunu yapmamzn nede
ni de ayndr. Bunun ak olma ya da bir kii ile dost olmada da
temel bir ileyi olduunu aklamtm. Yani birisi ile pmek
bir dierine gre bize daha ok doyum vermektedir ya da a ile
dost olmak b ile dost olmaktan daha ok doyurucu geliyordur.
Bu ekilde hangi konuda iyi olduumuzu, neden holand
mz ya da holanmadmz, zevklerimiz, yarglarmz ve kapa
sitemizin ne olduunu reniriz. Ksacas, bu ekilde Kendimi
zi kefederiz ve o byk Ben kimim? Ben neyim? sorular
nn yant buluruz.
Admlar ve seimler iten da doru doallkla ortaya kar.
53
Rasgele ve doallkla merakl, kefetmeye eilimli, ilgili ve
hayret dolu olmak salkl bir bebek ya da ocuun Varlnn
bir paras, Varlk biimidir. Amaca ynelmedii, ba etmesi ge
rekmedii, davurumcu ve kendiliinden olduu, herhangi bir
eksikliin doyurulmasna gdlenmedii zamanlarda bile gc
n snamak, ulamak, iine girmek, armak, ilgilenmek, oyna
mak, hayrete dmek, dnyay etkilemek ister. Kefetmek, etki
lemek, deneyim yaamak, ilgilenmek, semek, haz duymak, ne
elenmek saf Varln nitelikleri olarak grlebilir, bununla bir
likte rastlantsal, tasarlanmam ve beklenmedik bir ekilde de
olsa Olua yol aarlar. (Being-Becoming: Varlk-Olu -n.) Do
al, yaratc deneyim beklentiler, tasanlar, ngrler hedef ya da
amalar olmadan da gerekleebilir ve gerekleir1. Ne zaman ki
bir ocuk kendini doyurur, sklm hisseder, ite o zaman yeni
ve belki de daha yce hazlara ynelecektir.
Bu noktada kanlmaz sorular ba gsteriyor. Onu alkoyan
nedir? Geliimi nleyen nedir? eliki nerededir? leriye yne
lik geliimin alternatifi nedir? Neden bazlar iin ileri doru ge
limek bu denli zor ve sancldr? Bu noktada doyurulmam ge
reksinimler, gvenlik ve gvence, acya kar savunma ve ko
runma mekanizmalar, korku, yitirme, tehlike ve geliim iin ge
rekli olan yrekliliin durdurucu ve geriletici etkileri zerinde
durmamz gerekiyor.
Her insann iinde her iki tr g de bulunur. Gcn bir tr
onu korkuya kar savunmada kalmaya ve gvenceye ynelme
ye zorlar. Ana rahminden ve memesinden uzaklamaktan, risk
almaktan, elinde olan brakmaktan, bamszlktan, zgrlkten
ve kendibanalktan korkmasna, gemie bal kalmasna ne
den olur. Dier tr g onu Benliin btnlne ve zgnl
ne, kapasitesinin btnyle kullanlmasna, derinde, gerek ve
bilid Benliini kabullenirken d dnyaya gvenle alma
ma ynlendirir.
54
Tm bunlar basit olmasna karn anlamsal ve kuramsal
ynden gl bir taslak ile gsterebilirim. Savunma ve geliim
gleri arasndaki bu atmann varolusal olduunu ve insann
en derin doasnda sakl bulunduunu, sonsuza dek tanacan
dnyorum. Eer tasla aadaki gibi kabul edersek;
Gvenlik < <K> >Geliim
Geliimin eitli mekanizmalarn da kolayca aadaki snf
lara ayrabiliriz:
a. Geliime ynelik etmenlerin oaltlmas; rnein gelii
min daha ekici ve haz verici klnmas
b. Geliime ynelik korkularn en aza indirgenmesi
c. Gvenlie ynelik etmenlerin en aza indirgenmesi; rne
in daha az ekici klnmas
d. Gvenlik, savunma, hastalk ve gerilemeye ynelik kor
kularn en st dzeye karlmas
Bu durumda taslamza bu drt bantl deeri de katabiliriz:
Tehlikenin artmas ekiciliin artmas
Gvenlik < <K> >Geliim
ekiciliin en aza indirgenmesi Tehlikelerin en aza indirgenmesi
Bu nedenle, salkl geliim srecini kiinin tm yaam bo
yunca yaad sonsuz zgr seim koullar olarak dnebili
riz. Kii gvenlik ile geliim, bamllk ve bamszlk, gerile
me ve ilerleme, olgun olmamak ile olgunluk ve bunlarn getiri
leri arasnda bir seim yapmak zorundadr. Gvenlik kaygy da
55
hazz da birlikte getirir. Geliim de yle. Geliimden duyulan
haz ve gvenliin yaratt kayglar gvenlikten duyulan hazz
ve geliimin yaratt kayglar at zaman biz de gelimeye
balarz.
Bunlar kulaa su gtrmez gerekler gibi geliyor. Ancak
olaylara en nesnel, genel, davransal adan bakmaya alan
psikologlar iin hi de yle deil. Hayvan gdlenmesi zerine
ynla deney yapan uzmanlarn, zgr seim koullar altnda
yaplan deneylerden edinilen verileri, gereksinim gideriminden
farkl ve daha stn bir ekilde, hazcl etmen balamnda ak
layan P. T. Y ounga dua etmeleri gerekiyor. rnein sakarin bir
gereksinim maddesi olmamasna karn fareler onu katksz su
ya yeleyeceklerdir. (Y ararsz) tadn bu ile kesinlikle bir ilgisi
olmal.
Dahas, deneyimden alnan znel hazzn her organizmaya
balanabilecei grlyor. rnein bu bir yetikin iin olduu
kadar bir bebek iin de, bir insan iin olduu kadar bir hayvan
iin de geerlidir.
Bu noktada kuramclar iin hayli ayartc bir olaslkla kar
layoruz. Benlik, Geliim, Kendini Gerekletirme ve Psikolo
jik Salk gibi tm o yksek kavramlar, hayvanlar zerine yap
lan itah deneyleri ya da bebeklerin beslenme alkanlklarnda
ki zgr seim aratrmalar ve dengeleim zerine yaplan zen
gin almalar iin geerli olan aklamalar ile ayn kapya k
yor olabilir.
Ayn zamanda doal olarak, haz-yoluyla-geliim forml ho
umuza gidenin, geliim balamnda, bizim iin iyi olduu so
nucunu da dayatyor. Tm bunlar zgr seim ortamnn ger
ekten zgr olduu ve seimi yapann da seim yapamayacak
denli korkak ya da hasta olmad, seimini bilgece, salkl ve
geliime ynelik yapaca olasln dnerek sylyoruz.
Bu varsaymlar deneysel olarak da destekleniyor. Ancak bu
56
daha ok hayvanlar zerine yaplan deneylere dayanyor ve z
gr seim ortamnda insanlar zerine daha ok alma yaplma
s gerekiyor. Yapsal dzlemde ve psikolojik dinamikler dzle
minde kt ya da aklszca yaplan seimlerden ok bu tip se
imler hakknda bilgi edinmemiz gerekiyor.
Y ntemsel adan, bu haz-yoluyla-geliim kavramnn hou
ma gitmesinin bir nedeni daha var. Freudun, Adler, J ung,
Schachtel, Homey, Fromm, Burrow, Reich ve Rankin olduu
kadar Rogers, Buhler, Combs, Angyal, Allport, Goldstein, Mur
ray, Moustakas, Peris, Bugental, Assagioli, Frankl, J ourard,
May, White ve dierlerinin dinamik kuramlar ile daha iyi ba
lant kurabilmemi salyor.
Freudun izinden gidenleri, her eyi (ar bir ekilde) patolo
jik bak asyla grmeye eilimli olduklar ve insann salkl
olanaklarn yeterince deerlendirmedikleri iin eletiriyorum.
Her eyi kahverengi gzlkler ardndan gryorlar. Ancak geli
im okulu da her eyi pembe gzlkler ardndan gryor. Pato
lojiye, zayfla, geliimi baaramamaya gerekli nemi verme
dii iin de yetersiz kalyor. Birincisi yalnzca gnah ve ktl
e eilen bir tanrbilim grnm izerken dieri bunlarn sz
n bile etmiyor ve sonuta ikisi de eit derece yanl ve gerek
ten uzak kalyor.
Gvenlik ve geliim arasnda zerinde durmamz gereken bir
iliki daha var. lerleme kk admlar halinde gerekleir. leri
doru atlan her adm olas klan ise gvende olunduu, gven
li bir yuvadan bilinmeze doru hareket edildii duygusu ve geri
dnn mmkn olduunu bilmektir. Emekleyen bebein an
nesinin dizlerinin dibinden bilinmeyen bir evreye ynelmesini
bir rnek olarak alabiliriz. Bebek, oday nce gzleriyle kefe
derken annesine bal kalacaktr. Daha sonra annesinin verdii
gvenin tam olduuna inanarak kk gezintilere kmaya ba
layacaktr. Bu gezintilerin ap gitgide byyecektir. Bu ekilde
57
bebek bilinmeyen ve tehlikeli bir dnyay kefedebilecektir. An
nesi birdenbire ortadan kaybolursa dnyay kefetmekle daha
fazla ilgilenmeyecek, kayglanmaya balayacak, yalnzca eski
gvenliini geri isteyecek ve hatta yeteneklerini yitirmeye ba
layacaktr. rnein yrmeyi gze alamayacak, emeklemeyi
srdrecektir.
Bu rnei rahatlkla genelletirebileceimizi dnyorum.
Tam bir gven daha yce gereksinimlerin ve itkilerin ortaya k
masna ve ustala doru geliimin gereklemesine olanak sa
layacaktr. Gvenliin tehlikeye dmesi, gerileme ve daha ba
sit temellere dn anlamna gelecektir. Bu da gvenlik ile geli
im arasnda yaplacak bir seimde normalde gvenliin baskn
kaca anlamna gelmektedir. Gvenlik gereksinimleri geliim
gereksinimlerine gre daha gldr. Bu da ana formlmzn
genilemesi anlamna geliyor. Genelde ancak kendini gvende
hisseden bir bebek salkl bir ilerlemeye ak olacaktr. Gven
lik gereksiniminin giderilmesi gerekmektedir. Giderilmeyen g
venlik gereksinimleri her zaman iten ie doyurulmak iin dire
tecek ve ilerlemeye engel olacaklardr. Bu gereksinim ne kadar
ok doyurulursa o denli az ayak ba olacaktr. Bu doyum ne
denli az olursa cesaret de o denli azalacaktr.
Peki bir ocuun ileri atlacak yreklilii kendinde bulabile
cek kadar gvenlie doymu olduunu nasl anlayacaz? Te
melde bunu onun kendi seimleri ortaya koyacaktr. Yani ileri
iten glerin alkoyan glere, cesaretin korkuya ne zaman ar
bastn ancak o bilebilir.
Sonuta kii, hatta bir ocuk kendi seimini kendi yapmal
dr. Onun yerine hi kimse sk seim yapamaz. Y oksa bu durum
onu zayf drecek, kendine olan gvenini azaltacak ve dene
yimden ald hazzn nne geecektir. Kendi itkileri, yarglar,
duygular ile iselletirdii dierlerininki arasnda ayrm yapa
mayacaktr2.
58
Eer ocuk geliecei yn kendisi seiyorsa, bu deneyim
den edinecei znel hazz yalnz kendisi tanyabiliyorsa, isel
kiiliinde arad zorunlu gven ile evreden yine zorunlu ola
rak bekledii yardm nasl badaabilir? Sonuta byle bir yar
dma gereksinim duymaktadr. Y ardm olmadan ileri atlmay
gze alamayacaktr. Gelimesine nasl yardmc olabiliriz? Bir o
kadar nemlisi, ne yaparsak geliimini tehlikeye atarz?
Sz konusu olan bir ocuksa, znel haz deneyiminin (kendi
ne gven) kart bakalarnn grleridir (sevgi, sayg, onay,
beeni, dllendirilme, kendinden ok bakalarna gvenme).
Dier insanlar bebek ve ocuk iin yaamsal adan ok nemli
olduundan onlar (gvenliin, besinin, sevgi ve saygnn kay
naklarn) yitirme tehlikesi dehetli bir korku olacaktr. Bu du
rumda, kendi haz verici deneyimleri ile dierleri tarafndan
onaylanmas arasnda zorlu bir seim yapmas sz konusu oldu
unda onaylanmay yeleyecektir. Hazlarn basklayacak ya da
yok olmaya brakacak, nemsemeyecek ve irade gc ile denet
lemeye alacaktr. Genelde bununla birlikte haz deneyimine
kar bir honutsuzluk, utan ya da huzursuzluk ba gsterecek
ve sonuta bu deneyimi yaayamamaya balayacaktr3.
Bu nedenle, yapaca en nemli seim kendine ait olan ile
bakalarna ait olan arasndaki seimdir. Eer kendi isteini yap
mann tek yolu dierlerini yitirmekse ocuk olaslkla kendi is
teklerinden cayacaktr. Bunun nedeni, az nce szn ettiimiz
gibi, gvenliin ocuk iin bamszlk ve kendini gerekletir
meye gre ok daha temel, gl ve gerekli bir gereksinim ol
masdr. Eer yetikinler ocuu bir yaamsal sorumluluu (da
ha sradan ve gl olan) bir dierine (daha yce ve zayf ola
nna) yelemeye zorlarsa ocuk kendini ve geliimini yadsma
pahasna gvenlii seecektir.
(Temelde ocuu byle bir seim yapmak iin zorlamann bir
nedeni yoktur. nsanlarn bunu sk sk yapmas kendi zayflkla
59
rndan ve bilgisizliklerinden kaynaklanr. Byle bir zorlamann
gereksiz olduunu biliyoruz, nk gvenlie, sevgi ve saygya
sahip olup tm bu iyiliklerden herhangi yaamsal bir bedel de
meksizin yararlanan yeterince rnek ocuk var.)
Bu konuda terapi ortamlarndan, yaratc eitim ortamndan,
yaratc sanat eitiminden ve hatta yaratc dans eitiminden ala
bileceimiz nemli dersler var. Hogrl, onaylayc, destekle
yici, gvenli, doyurucu, deer bimeyen ve karlatrma yap
mayan bir ortamda kii kendini gvende hissedecek' ve kin, nev-
rotik bamllk gibi daha dk hazlarn davurma olana ya
kalayacaktr. Bu duygulan yeterince da vurduu zaman da d
ardan daha yce geliime ynelik olarak alglanan sevgi, yara
tclk gibi deneyimlere ynelecektir. (Terapistin, retmenin ya
da yardmcnn hangi kurama gre hareket ettii pek de fark et
meyecektir. En ktmser Freudcu bir terapist bile geliim ola
naklym gibi davranacaktr. nsan doas hakknda pespembe
bir bak asna sahip bir retmen de geriletici ve savunmaya
ynelik mekanizmalara kar anlayl ve saygl bir tutum be
nimseyecektir. Kusursuz derecede gereki ve kapsayc bir fel
sefe bilgisine sahip bir kii ise bir retmen, terapist ya da anne
baba olarak bilgisini yaama geiremeyebilir. Y alnzca savunma
ve korkuya sayg duyan bir kii retici olabilir. Y alnzca sal
a sayg duyan bir kii terapiyi gerekletirebilir.)
Sz konusu ikilemlerden biri de, yanl bir seimin bile
kendi dinamii iinde nevrotik bir kii iin iyi ya da en azn
dan anlalabilir olmasdr. levsel nevrotik bir belirtiyi zorla ya
da fazla dorudan bir yzleme ve yorumla alt etmeye alma
nn ya da kiinin savunma mekanizmalarna kar ok sancl bir
gerilim yaratmann kiiyi btnyle paralayabileceim biliyo
ruz. Bu da geliimin hznn ne olmas gerektii sorusunu akla
getiriyor. yi bir anne baba, terapist ya da eitimci, geliimin haz
verici bir sre deil de ok byk bir tehlike gibi grlmemesi
60
iin korkuya ve savunma mekanizmalarna kar anlayl, has
sas, candan ve saygl bir yaklam sergiler. Geliimin ancak g
venle gerekleebileceini anladn sezdirir. Kiinin savunma
snn ok kat olmas durumunda bunun iyi bir nedeni olduunu
duyumsar ve ocuun gitmesi gereken yolu bilse bile sabrl
ve anlayl olmaya alr.
Dinamik bir bak asyla tm seimlerin aslnda bilgece ol
duunu syleyebiliriz. Sonuta iki tr bilgelik olduu benimse-
nebilir: Savunma bilgelii ve geliim bilgelii. (nc bir bil
gelik tr iin baknz 12. blm, salkl gerileme.) Savunma
bilgece olduu kadar yrekli de olabilir. Bu durum kiiye, ken
dine has statsne, seim yaparken iinde bulunduu koullara
baldr. Kiinin o an iin dayanabileceinden daha ar olan bir
acya karlk gvenlii semesi bilgece bir davrantr. Geli
mesine yardmc olmak istiyorsak yapmamz gereken tek ey
bizden yardm istediinde yardm etmek ya da yeni deneyimler
yaamay gze alabilmesi iin onun kendini gvende hissetme
sini salamak, yrmeye tevik etmek iin bebeine kollarn
aan bir anne gibi, ileriyi gstermektir. (nk biliyoruz ki s
rekli gven uzun vadede onun iin bir ykm olacak ve kendi se
imleri ile tadna varabilecei hazlar yaama olasln dre
cektir.) Onu gelimeye zorlayamayz. Y alnzca tatllkla ikna
edebiliriz. Y alnzca yeni deneyimi yaamann bile bu deneyimi
yelemesine yetecei konusunda ona gven verebiliriz. Bu sei
mi yalnzca kendisi yapabilir. Onun yerine bakas deil. Seim
onun bir paras olacaksa bundan onun holanmas gerekir. Eer
holanmazsa bunun u an iin ona gre olmadn hogryle
kabullenmeliyiz.
Bu yaklam, geliim sreci sz konusu olunca hasta ocu
un da en az salkl olan kadar sayg grmesi gerektiini orta
ya koyuyor. Ancak korkular saygyla kabul edildii zaman y
rekli olmay gze alabilecektir. Karanlk glerin de en az geli
im gc kadar normal olduunu kabul etmeliyiz.
61
Bu hassas bir konu. Ayn zamanda hem onun iin iyi olan
bildiimiz (onu kendi setiimiz bir yne doru iteriz) hem de
uzun vadede kendisi iin iyi olan ancak kendisinin bilecei an
lamna geliyor. Yani yalnzca nereceiz ve ok az zorlayacaz.
Y alnzca ileri ynlendirmeye almamak, yaralarn sarmas,
gcn toplamas, durumu gzden geirmesi iin geri ekilme
sine, hatta ilkel becerilerine ve daha alak hazlara dnmesine
de sayg duymaya hazr olmalyz. Bu ekilde geliim iin cesa
retini yeniden toparlayabilme ansn yakalayacaktr.
te bu noktada yardmc gereklidir. Y alnzca salkl ocuu
geliime tevik etmek ve sonrasnda yolundan ekilmek deil,
geliimin nn kesecek ekilde bir noktaya, yani gvenlik l
tlerine saplanp kalm kiiye de yardm etmek gerekir. Hem
de ivedilikle. Karakter yaps gibi nevroz da kendini korur ve
srdrr. Bu yntemin ie yaramadn yaayarak renmesi
iin beklemeyi de seebiliriz. Yani, ya nevrotik sanclar iinde
yava yava yklmasn bekleriz ya da eksiklik gereksinimlerini
de geliim gereksinimlerini de anlay ve saygyla karlayp ge
limesine yardmc oluruz.
Bu, gelien ocuk yardma gereksinim duyduu iin oun
lukla ie yaramayan Taoist oluruna-brak yaklamnn deiik
bir trdr. Y ardmseverce oluruna-brak eklinde de tanmla
yabiliriz bu yaklam. Bu sevgi dolu ve anlayl bir Taoizm t
rdr. Y alnzca geliimi ve geliimin doru ynde gerekleme
sini salayan dzenlenileri anlamakla kalmaz, g;eliimden du
yulan korkuya, yava gelimeye, engellere, bozukluklara, geli-
ememenin nedenlerine de saygyla yaklar. D evrenin yeri
nin, gerekliliinin ve yardmc ynlerinin farkndadr ama dene
timi bu evrenin ellerine brakmaz. sel geliimini, ileyiinir
farknda olarak tamamlar. Sradan bir umuda ya da edilgen bi
ktmserlie kaplmadan bu geliime yardm eder.
Yukarda szn ettiklerimin hepsi Motivation and Personalit
62
(Gdlenme ve Kiilik) adl kitabmda ortaya koyduum genel
gdlenme kuram ile ve bence zellikle salkl insan geliimi
konusundaki en nemli ilke olan gereksinimin doyurulmas ku
ram ile ilikilendirilebilir. eitli insani gdleri birbirine bala
yan temel ilke, daha ilkel bir gereksinimin doyurulmasndan son
ra daha yce bir gereksinimin ortaya kmasdr. Salkl ve iyi
bir ekilde byme ansna sahip olan bir ocuk yeterince tatt
hazlara doymutur, hatta bunlardan sklmaya balayacaktr. Teh
like ya da bir saknca kokusu almad zamanlarda, hibir bask
olmadan, daha yksek ve karmak hazlara ynelecektir.
Bu ilke ocukta, yalnzca en derindeki gdsel dinamiklerde
deil, okuma-yazmay, paten kaymay, resim yapmay ya da
dans etmeyi renme gibi en yaln geliimlerinde de gzlenebi
lir. Kolay szckleri renen bir ocuk bundan youn bir haz
alacak ama bununla yetinmeyecektir. Uygun bir ortamda yeni,
daha uzun, karmak daha ok szck ve tmce renmeye is
tekli olacaktr. Basit bir dzeyde kalmaya zorland zaman, da
ha nce haz duyduu eyden sklmaya, rahatsz olmaya bala
yacaktr. lerlemek, yol almak, gelimek isteyecektir. Ancak bir
sonraki admnda engellenme, baarszlk, onaylanmama, alaya
alnma gibi durumlarla karlarsa duracak ya da geri ekilecek
tir. Byle durumlarda da gdlerin canl kald ama doyurula-
mad, hatta gdlerin ve kapasitenin yitirildii hastalkl dina
mikler ve nevrotik rahatszlklarla karlarz4.
Bu durumda, eitli gereksinimlere ait dzen ilkesine znel
bir ara eklememiz gerekir. Bu ara bireyi salkl geliime
doru ynlendirecek ve ona yol gsterecektir. Bu ilke tm ya
gruplar iin geerlidir. Y etikinlik anda bile, kiinin hazlar-
n yeniden alglayabilmeye balamas bastrd benliini yeni
den kefetmesinin en iyi yoludur. Terapi sreci, ocuksu (bask
lanm) bir ekilde bakalarnn onayn beklemenin artk ayn
biimde ve oranda gerekli olmadn anlamasnda yetikin bi
63
reylere yardmc olacaktr. Bakalarn yitirmenin ocuklukta ol
duu denli korkutucu olmad, byle durumlarda kendisini za
yf, aresiz ve terk edilmi hissetmenin gereki ve doru olma
d anlatlr. Bir yetikine gre dier insanlar, bir ocuk iin ol
duundan daha az nemli olabilir ve olmaldr da.
Bu durumda ulatmz son tanm aadaki gibidir:
1. Kendiliindenlii salkl olan bir ocuk d dnyaya, ken-
diliindenlii iinde, isel Varlna tepki olarak ve iinden ge
lerek merak ve ilgi ile uzanr ve sahip olduu yetenekleri da-
vurur.
2. Bunu, korku tarafndan engellenmedii, cesaretini koruya
bilecek denli gvende olduu srece yapabilir.
3. Bu srete haz-deneyimi ya rastlantsal olarak yaanr ya
da yardmclar tarafndan ona sunulur.
4. Kendini, bu hazlardan korkmayp seim yapabilecek ve
bunlar yeleyecek denli gvende hissetmeli ve benimsemelidir.
5. Haz deneyimleri tarafndan onaylanan bu deneyimleri se-
ebiliyorsa deneyime geri dnp yineleyebilir, doyuma ulaana
ya da sklana dek bunlarn tadn karabilir.
6. Bu noktada ayn biimde ama daha karmak deneyim ve
zengin baarlara ynelme eilimi gsterir (yine kendini bunu
gze alabilecek denli gvende duymas gerekir.)
7. Bu tip deneyimler yalnzca ilerlemek anlamna gelmez. Ay
n zamanda Benlik, kesinlik duygusu (bundan holanyorum,
bundan kesinlikle holanmyorum), yeterlik, ustalk, kendine g
ven ve saygda bir geri besleme (feedback) etkisi de yaratrlar.
8. Y aam oluturan bu sonu gelmeyen seimler dizisinde g
venlik (ya da daha geni anlamyla savunma) ve geliim arasn
da bir seim yaplr. Y alnzca kendini gvende duyan ocuk, da
ha fazla gvenlik istemeyeceinden ve bu gereksinimini doyur
64
mu olduundan doal olarak geliime eilimli olacaktr. Yal
nzca byle bir ocuk gz pek davranabilecektir.
9. ocuun seimlerini kendi doasna gre yapabilmesi ve
geliebilmesi iin seimlerinin doru lt olarak kendi znel
deneyimlerinden ald hazz ve sknty benimsemesine izin
verilmelidir. Dier bir lt seenei de seimin bir baka kii
nin dileine gre yaplmasdr. Byle bir durumda Benlik kay
bolur. Ayrca bu durum seimi salt gvenlie indirger. ocuk
duyduu korku (korunmay, sevgiyi, vb. yitirme korkusu) y
znden kendi haz-ltne olan gvenini de yitirecektir.
10. Seim koullan gerekten zgrse ve engellenmiyorsa
ocuktan ounlukla ileriye doru gelimesini bekleyebiliriz5.
11. Gzlemcinin bak asyla uzak hedefler ele alndnda,
haz ald, houna giden eylerin salkl ocuk iin ounlukla
doru seim olduu elde edilen verilerce de desteklenmektedir.
12. Her ne kadar kesin seim ocuk tarafndan yaplacaksa
da evre (anne babalar, terapistler, retmenler) de bu srete
eitli alardan nemlidir:
a. ocuun gvenlik, ait olma, sevgi ve sayg gibi temel ge
reksinimlerini karlarlar. Bu sayede ocuk kendini tehli
keden uzak, zerk, ilgili ve doal hissedebilir; bylece de
bilinmeyene ynelmeyi gze alabilir.
b. evre geliimi semeyi olumlu bir ekicilik ve gvenlik
iinde sunarken gerilemeyi de daha az ekici ve daha s
kntl olarak gsterebilir.
13. Bu ekilde Varlk psikolojisi Olu psikolojisi ile bada-
trlabilir ve ocuk yalnzca kendisi olarak ilerlemeyi ve geli
meyi srdrebilir.
65
5
Bi l meye Ger ek si ni m Duymak
ve Bi l mek t en Kor k mak
BLMEKTEN KORKMAK; BLMEKTEN KAMAK:
BLMEKTEN KAYNAKLANAN ACI VE TEHLKELER
Bizim bak amzla Freudun en byk kefi, kiinin ken
dini, gizilglerini, duygu, itki, an, kapasite ve yazgsn tan
maktan duyduu korkunun birok psikolojik rahatszln en b
yk nedeni olduunu ortaya koymasdr. Kiinin kendini tan
maktan korkmasnn, evresini tanmaktan korkmas ile ebi-
imli ve kout olduu zerinde durmutuk. Yani, isel sorunlar
ve d sorunlar temelde birbirine benzer ve baldr. Demek ki,
i ve d korkular arasnda kesin bir ayrm yapmadan, genel an
lamyla bilgiden korkmaktan sz ediyoruz.
Genelde bu tip bir korku savunma amaldr. Kendimize duy
duumuz gveni, sevgi ve saygy korumaya alrz. Kendimi
zi kmsememize ve aa, zayf, deersiz, kt, utan verici
hissetmemize neden olacak bilgilerden korkmaya eilim duya
rz. Kendimizi ve kendimize ait ideal imgemizi, hoa gitmeyen
ya da tehlikeli gereklerin bilincine varmamz engelleyen bas
trma gibi savunma mekanizmalar ile koruruz. Ac veren ger
eklerin bilin dzeyine kmasn engelleyen ve terapistin bun-
66
lar grmemize yardmc olma abalarna kar koymay sala
yan tekniklere psikoterapide diren ad verilir. Terapistin kul
land tm teknikler ise, u veya bu ekilde gerekleri ortaya
karmaya ya da hastann gereklerle yzleebilecek denli glen
mesine yneliktir. (Bir insann yapabilecei en iyi ey kendine
kar tmyle drst olmaya almasdr. S. Freud.)
Bununla birlikte kanmaya altmz bir gerek daha var.
Psikolojik bozukluklarmza saplanmakla kalmayz, kiisel geli
imden de kanrz; nk geliim de baka trl bir korkuya,
dehete, zayflk ve yetersizlik duygularna yol aabilir. Bu ne
denle en iyi ynlerimize, yeteneklerimize, itkilerimize, yksek
potansiyelimize, yaratclmza kar da direnir, onlar yads
rz. Ksacas kendi byklmze kar bir savam veririz, ki
birden korkarz.
Adem ve Havva ile dokunulmamas gereken, tehlikeli bilgi
aac miti bilgiyi tanrlara zg gren birok kltrde kouttur.
Birok dinde (dier zelliklerin yan sra) bir entelektalizm
kartlna rastlanr. nan ve dindarlk bilgiye ye tutulur ya da
baz bilgi trleri ok sakncal grlerek yasaklanr veya yalnz
ca bir grup insana zg grlr. Birok kltrde, tanrlarn sr
larnn peine derek bakaldran Adem ve Havva, Promethe-
us, Oeidipus gibileri ar bir ekilde cezalandrlm ve tanrya
yknmeye kalkabilecek dier insanlara ders olsun diye sergi
lenmilerdir.
Bizi elikiye dren, byleyen ve korkutan, gdleyen ve
savunmaya gememize neden olann da bu tanrsal ynmz ol
duunu syleyebiliriz. nsann iinde bulunduu en byk k
mazlardan biri de budur: Hem korkaz hem de tanrsal. Y arat
c, tanrsal atalarmzn hepsi yaratcln o yalnzlk iindeki
annda, eskiye kar kp yeni bir eyler bildirerek yrekli ol
duklarn kantlamlardr. Bu gz pek olmaktr. En nde ve ya
payalnz yrmek, meydan okumaktr. Korku an da anlayla
67
karlanmaldr ama yaratclk annn gerekleebilmesi iin
korkunun almas gerekir. inde bir yetenek kefetmek insana
byk bir canllk verir. Bununla birlikte tehlikelerin ve sorum
luluklarn, nder ve yalnz olmann korkusu da buna elik eder.
Sorumluluk ar bir yk olarak grlebilir ve insan bir sre iin
bundan kanabilir. rnein Birleik Devletler Bakanlna se
ilen insanlarn anlatt o karmak duygular, deheti, alakg
nlll, hatta korkuyu aklnza getirin.
Belirli birka klinik rnek bize pek ok ey retebilir. Ka
dnlarla yrtlen terapilerde sk rastlanan bir olaya deinelim
ncelikle. Birok akll kadn zeka ile erkeksilik arasnda kurdu
u bilind bir zdeletirmenin yaratt sorunlarla bouur.
Aratrmak, incelemek, ilgi duymak, kantlamak, kefetmek...
Bunlarn hepsini, zellikle de kocas bilindnda bunu saknca
l buluyorsa, kadnslktan uzaklatrc eyler olarak alglar. Bir
ok kltr ve din kadnlar renmekten ve almaktan uzak
tutmaya alr. Bunun kadnlar (sado-mazoist bir anlamda)
kadns tutma isteinden kaynaklandm dnyorum. rne
in kadnlar rahip ya da haham olamazlar.
ekingen erkekler de aratrmaya ilgi duymann gz kara
bir tavr olduunu dnr. Akll olmay ve gerei aramay id
diac ve gz pek olmakla bir tutar, byle bir tutumun da ken
dinden daha yal, daha gl insanlarn gazabn kendi zerine
ekmek anlamna geleceini dnrler. ocuk da merakl ve
aratrmac olmay gl anne baba ya da tanrnn alanna izin
siz girmek olarak alglayabilir. Y etikinlerin bunu besleyen ta
vrlar sergilemesi de sk rastlanan bir durumdur. ocuklarnn
zellikle de cinsellie ynelik heyecanl, ilgili tavrlarn sklk
la can skc hatta sakncal bulacaklardr. ocuklarnn ilgisin
den holanan ve bunu onaylayan ailelere ise az rastlanr. Buna
benzer bir durum smrlen, ezilmi, gsz aznlklarda ya da
klelerde de karmza kar. Bu insanlar ok fazla ey bilmeyi
68
ve zgrce kefetmeyi sakncal bulacaklardr. Ne de olsa efen
dilerinin fkelerini krkleyebilir byle bir ey. Byle topluluk
larda savunmaya ynelik yapmack bir aptallk tavr sk grlr.
Bu tip durumlarda efendi ya da despot da egemenlii altndaki
insanlarn renme merakn kamlamaya pek niyetli deildir.
ok fazla ey bilen insanlar bakaldrmaya eilimli olacaktr.
Smren de smrlen de bilgiyi iyi, uyumlu bir kleye uygun
olmayan bir ey olarak grecektir. Bu tip bir durumda bilgi ok
sakncaldr. Gsz, boyun emi bir konumda olmak ya da z
saygnn yitimi bilme gereksinimini dizginler. Maymunlar ara
snda da gzn rakibinin gzlerine dikmek ve hi ekinmeden
bakmak stnlk kurmann bir yoludur. Boyun een maymun ti
pik bir ekilde baklarn karacaktr.
Ne yazk ki bu gibi durumlara okullarda da rastlanr. Sorusu
nu saknmayan, srekli aratran, akll bir renci, zellikle de
retmeninden daha akllysa ukala ocuk olarak adlandrla
cak, disipline ve retmenin otoritesine ynelik bir tehdit olarak
alglanacaktr.
"Bilme nin bilindnda egemenlik, stnlk, denetim, hat
ta aalama olarak alglanmas rntgencilerde de (scoptophili-
ac) grlr. Rntgenci, baklarn rza gemek iin bir ara ola
rak kullanarak gzetledii plak kadn zerinde egemenlik kur
duunu hisseder. Bu anlamda pek ok erkek rntgencidir. Ka
dnlar gzleriyle soyarak arszca izlerler. ncilde bilmenin cin
sel anlamda bilmekle eanlaml olarak kullanlmas da bu
antrmann bir rneidir.
Bilind bir dzeyde saldrgan, iine giren bir tr erkeksi
cinsellikle eanlaml kullanlan bilme eitli duygu atmalar
nn ilksel (arkaik) kompleksini anlamamza yardm edebilir. o
cuun srlar, bilinmeyeni gizlice izlemesi, kadnn kadnslk ile
renme yreklilii arasnda bir eliki duyumsamas, ezilenin
bilmeyi efendiye zg grmesi, dindar insann bilmekle tanrla
69
rn sahasna tecavz etmeyi bir tutmas... Tm bu insanlar bil
meyi sakncal, hn duyulacak bir ey olarak alglarlar. Bil
mek gibi bilmek insann kendini onaylama eylemi olabilir.
KAYGIYI AZALTMAK, GELM VE BLG
Buraya kadar hep salt haz ve ilkel doyum balamnda bilmek
ve anlamaktan, bilmek iin bilmekten sz ettik. Bilmek insan
daha byk, bilge, zengin, gl, gelimi ve daha olgun klar.
nsann potansiyelini gerekletirmesini, olanaklarnn mjdele
dii yazgsna uymasn simgeler. Bylece bir iein engel ta
nmadan serpilmesine, kularn akmasna kout bir tablo iz
mi oluyoruz. Elma aalar da tpk bu ekilde, ayrca bir aba
sarf etmeye gerek duymadan, yalnzca kendi doalarnn gerek
tirdii gibi meyve verirler.
Bununla birlikte, ilgi ve kefetme isteinin gvenlikten, yani
gvende, kaygsz, korkusuz olmay istemekten daha yce bir
gereksinim olduunu da biliyoruz. Maymunlarda ve ocuklarda
bu durum aka gzlenebilir. Y abanc bir ortamda ocuk nce
annesine snacak, neden sonra kendini gvende duyduunda
bilinmeyen dnyay adm adm kefetmeye balayabilecektir.
Anne ortalktan kaybolduunda ve ocuk da korkmaya balad
nda gvenlik aray kefetme aknn nne geer. Yalnz g
venli bir limandayken kefetmeye istekli olacaktr. Ayn ey
Harlowun yavru maymunlarnda da gzlemlenmitir. Korktuk
lar anda annelerinin kucana kotururlar. Bir kere ana kuca
na sndktan sonra nce inceler, daha sonra bilinmeyen sulara
alrlar. Geri dndklerinde annelerini braktklar yerde bula
mazlarsa kvranp inlemeye balarlar. Bunlar Harlowun ekti
i filmde aka grebiliriz.
nsanolu kayg ve korkularn gizlemeye ve fark ettirmeme-
ye ok daha fazla eilimlidir. Korku ve kayglarnn hepsini bir
den yenemedii zaman bunlar bastrmaya, kendisinden bile giz
70
lemeye, yadsmaya alacaktr. Sklkla korktuunun farknda
bile olmayacaktr.
Bu tip kayglarla baa kmann pek ok yolu var ve bunlarn
bazlar da biliseldir (cognitive). Belirli tip bir kii iin yabanc
olan, tam anlamyla alglanamayan, gizemli, beklenmedik her
ey sakncaldr. Bunlar tandk, ngrlebilir, baa klabilir,
yani zararsz klmann bir yolu da tanmak ve anlamaktr. By-
lece bilginin geliime yol aan ilevinin yan sra kaygy azal
tan, dengeyi koruyan bir ilevi olduu da ortaya kyor. Sergi
lenen davran benzer olsa da gdler ok farkl olabilir. Bu du
rumda znel sonular da ok farkldr. Bir yanda rahat bir nefes
alma ve gerilimin dmesi bulunuyor. Tpk alt kattan garip ses
ler duyan birisinin bunun eli silahl bir soyguncu olmadn an
lamasndan sonra yaadklar gibi. Bu, mikroskoptan bakarak
bbrein dokusunu ilk kez kefeden ya da bir senfoninin, iirin,
siyasal bir kuramn yapsn, anlamm birdenbire kavrayan bir
rencinin duyduu aydnlanma, honutluk hatta coku duygu
sundan olduka farkl bir durum. kincisinde insan kendisinin,
kapasitesinin gelimi, glenmi, bym, baarya ulam
olduunu duyumsar. Duyu organlarmzn birden ok daha g
l, gzlerimizin daha keskin, kulaklarmzn daha hassas bir ha
le geldiini dnn. te buna benzer bir duygudur. Eitimde
ve psikoterapide bununla sklkla karlalr.
Bu gdsel diyalektik insann yaratt en byk tablolarda,
felsefe ve dinlerde, politik ve yasal sistemlerde, eitli bilimler
de, hatta btn olarak bir kltrde grlebilir. Y alnlatrarak,
fazlaca yalnlatrarak sylemek gerekirse bilgi, deiik oranlar
da, hem anlama gereksinimini hem de gvenlik arayn simge
leyebilir. Baz durumlarda gvenlik gereksinimi, kaygy azalt
mak iin tm bilisel gereksinimleri egemenlii altna alabilir.
Kaygdan kurtulmu kii ise daha yrekli ve atlgan davranp
yalnzca bilgi uruna kefe kabilir, kuramlar yaratabilir. Ger
71
ee, eylerin gerek dnyasna yaklama olaslnn kincisin
de daha yksek olduunu sylemek kesinlikle daha doru ola
caktr. Bir gvenlik-felsefesi, dini ya da bilimi gelime-felsefe-
sinin, dininin ya da biliminin yannda kr kalacaktr.
SORUML UL UK TAN K AMAK N
B L G DEN UZAK DURMAK
Kayg ve cesaretsizlik ilgilenme, renme ve kavray ken
di erekleri dorultusunda ynetebilir, dier bir deyile kaygy
azaltmak iin bunlar birer ara olarak kullanr. Bununla birlikte
ilgi, renme ve kavrayn olmamas, kayg ve korkunun etkin
ya da edilgen bir davurumu da olabilir. (Bu, ilginin kullanlma
d iin krelmesiyle ayn ey deildir.) Yani, bilginin peine
kaygy azaltmak iin debildiimiz gibi kaygy azaltmak iin
bilgiden kayor da olabiliriz. Freudcu yaklamla aklamak ge
rekirse, ilgisizlik, renme zorluklar, yapmack aptallk bir sa
vunma yntemi olabilir. Bilgi ve eylemin birbirine sk skya
bal olduunu dnyorum. Dahas, bilgi ve eylemin oun
lukla Sokrat tarznda eanlaml, hatta ayn olduuna da inanyo
rum. Tam anlamyla ve btnyle bilgi sahibi olduumuzda uy
gun eylem bu bilgiyi kendiliinden izleyecektir. Bylece seim
ler elikiye dmeden ve doallkla yaplabilir.
yi ve kty, doru ve yanl biliyor gibi grnen, bunu ra
hat ve uygun davranlaryla da gsteren salkl bir insanda by
le bir yaklam st dzeyde grebiliriz. Bununla birlikte, deiil
bir dzeyde de olsa, ayn eyi gen bir ocukta da (ya da yetiki
nin iinde gizli ocukta) gzlemleyebiliriz. Eylemin eyleme ge
mi olmakla ayn ey olduunu dnecektir bu ocuk (psikana
stlerin deyii ile dncenin mutlak gc). rnein, babas
mn lmesini diledii zaman, bilindnda sanki onu gerekte
ldrm gibi bir tepki ortaya kacaktr. Gerekten de yetikin
lere uygulanan psikoterapinin amalarndan biri bu ocuksu kim
72
ligi zmek ve kiiyi bu dnceleri eyleme geirilmi gibi alg
layan ocuksu duygularndan kurtarmaya almaktr.
Bilmek ile yapmak arasndaki bu yakn iliki, bilmekten
korkmann derinlerde yatan bir nedeninin de eyleme gemekten
ve bilmenin neden olduu sonulardan, getirdii sorumluluklar
dan korkmak olduunu anlamamz salyor. ounlukla bilme
mek daha iyidir, nk bildiiniz zaman eyleme gemeniz, yu
vadan dar kmanz gerekecektir. Bu da az ok iyi ki istirid
ye sevmiyorum, nk sevseydim o iren eyleri yemek zorun
da kalrdm diyen adamn durumuna benziyor.
Dachau yaknlarnda yaayan Almanlarn olan biteni bilme
meleri, yapmack bir aptallk taknmalar kesinlikle yararlarna
olmutur. nk bilselerdi ya bu konuda bir eyler yapmalar
gerekecekti ya da dleke davrandklar iin kendilerini sulu
hissedeceklerdi.
Bir ocuk da ayn hileye bavurabilir. Herkesin aka grd
eyi o grmezden gelecek, yadsyacaktr. Oysa babas ala
n tekidir ya da annesi onu sevmiyordun Bu tip bilgi olanaksz
bir eylemi de gerekli klacaktr. O halde bilmemek daha iyidir.
Sonuta kayg ve bili hakknda bugn daha ok ey biliyo
ruz. Birok felsefecinin ve psikoloji kuramcsnn yzyllar bo
yunca savunduu gibi, tm bilisel gereksinimlerin kayg k
l ve yalnzca kaygy gidermeye ynelik olmadn biliyoruz.
Y llar boyunca bunun akla yakn olduu dnld, ancak bu
gn hayvanlar ve ocuklar zerinde yaplan deneyler bu kuram
temelden rtyor. Bu deneylerin hepsi, kaygnn ilgi ve ke
fetme isteini ldrdn ve zellikle ar kayg sz konusu
olduu zaman bu iki enin taban tabana zt olduunu ortaya
koyuyor. Bilisel gereksinimler kendilerini en ak ekilde g
venli ve kaygsz ortamlarda gsterir.
Rokeach bu durumu olduka iyi aklyor:
nan sistemlerinin gzel yan, her iki efendiye de ayn anda
73
hizmet edecek ekilde kurulmu olmalardr; dnyay olabildi
ince anlamak ve ondan gerektiince korunmak. nsanlarn bi
lisel ileyilerini grmek, anmsamak ve dnmek istedikleri
dorultusunda arpttklarn savunanlara katlmyoruz. Bunun
yerine, insanlarn bunu gerekli olduu kadar, ama daha fazla de
il, yaptna inanyoruz. nk hepimiz ac verici olsa bile ger
ei aslnda olduu gibi grmek iin bazen gl bazen de zayf
olan arzularmz tarafndan gdleniyoruz. (Rokeach, M. The
Open and Closed Mind, Basic Books, 1959, sf. 400)
ZET
Bilme gereksinimini laykyla anlayabilmek iin bilme kor
kusu, kayg, gvenlik ve korunma gereksinimleri ile birlikte ele
alnmas gerektii aka grlyor. Korku ve yreklilik arasn
daki atmann yaratt bir ileri bir geri giden diyalektik bir
ilikide savrulup duruyoruz. Korkuyu arttran tm bu sosyal ve
psikolojik etkenler bilme itkimizi dizginlemektedir. Cesarete,
zgrle ve gz peklie izin veren etkenler ise bilme gereksi
nimimizi zgr klacaklardr.
III. Bl m
GEL M VE B L M
6
Var l n Dor uk
Deneyi ml er de Kavr anmas
Bu ve bunu izleyen blmde varlan sonular, seksene yakn
kii ile yaplan grme ve yz doksana yakn niversite ren
cisinin aada belirtilen ynergelere verdikleri yazl tepkilerin
bir dzenlenmesi ya da bunlara ynelik bir ilk yaklam, izle
nimsek ideal bir bireim fotoraf niteliindedir:
Yaadnz en olaanst deneyim ya da deneyimleri dn
menizi istiyorum. Belki ak olduunuz belki de mzik dinlerken,
bir kitap ya da bir resmin sizi derinden etkiledii ya da yaratc
bir annzda yaadnz o en mutlu, coku dolu, esrik an. nce
bunlarn bir dkmn karn. Daha sonra, bana bu gl an
da neler yaadnz, dier zamanlarda yaadklarnzdan dei
ik olarak neler duyumsadnz, byle bir anda kendinizi nasl
(deiik) bir insan gibi hissettiinizi anlatn. (Dier grmeci
lere dnyay nasl daha farkl algladklar sorulmaktadr.)
Grlenler arasnda belirtileri tmyle anlatabilen kma
d. Bireimsel bir belirti tablosu oluturabilmek iin verilen tep
kilere dayanarak paralar bir araya getirmeye altm. Ayrca
76
doruk deneyimler zerine yazlarm okuyan elliye yakn kii
den de kendi doruk deneyimlerini anlatan, beklemediim mek
tuplar aldm. Son olarak da usuz bucaksz gizemcilik, din, sa
nat, yaratclk ve ak yaznn inceledim.
Y ksek bir olgunluk, salk ve kendini gerekletirme dze
yine erien insanlardan renebileceimiz pek ok ey var. Bu
nunla birlikte insan doasnn, gizilglerinin ve zlemlerinin
ulat en yksek dzeyin incelenmesi henz ok yeni bir konu
ve zorlu bir alma gerektiriyor. Bu nedenle pek ok eyin ste
sinden gelmem gerekti. zerine titrenen aksiyomlar, grnrde
ki ikilemler, elikiler ve belirsizlikler, psikolojinin uzun bir s
rete oluturulan ve benimsenen, grnte kar konulamaz ya
salarnn yerle bir olurken kard grlt... ou durumda
bunlar, dier pek ok insan da bizim gibi ayn hastal tad
iin dikkatten kaan, hafif ve yerleik psikolojik rahatszlk ve
korkular, engelleme, dizginleme ve olgunlamamtk durumlar
nn kurallarna dnm, hibir ekilde yasalarn kuramamtr.
Bilim kuram tarihinde sk sk grld gibi, bilinmeyen
sulara almak iin nce eldekinin yetersiz grlmesi gerekir.
rnein, kendini gerekletiren insanlar zerinde yaptm a
lmalarda karlatm ilk sorun bu insanlarn davransal g
dlerinin benim rendiklerimden btnyle farkl olmasyd.
ncelikle bu davranlar ba edici olmaktan ok davurumcu
olarak niteledim, ancak genel bir yaklam olarak bunun yeteri
kadar kapsayc olmadn grdm. Daha sonra da aslnda g
dlenmediklerini ya da gdlenme-tesi bir yaklamla eyleme
getiklerini dndm. Bu gr de byk oranda benimsedi
im gdlenme kuramna dayanmaktayd ve bu da almalar
ma destekten ok kstek oluyordu. nc blmde geliim g
dlemesini eksiklik-gereksinim gdlenmesi ile karlatrdm.
Bu yaklam daha olumluydu, ancak yeterince aklayc deil
di; nk Olu-Varlk ayrmn tam anlamyla ortaya koyam
77
yordu. Bu blmde Varlk psikolojisinde izlenecek yeni bir yol
neriyorum. Tam anlamyla gelimi bir insan ile dier oun
luun gdsel ve bilisel yaamlarnda grlen farkllklar ze
rinde duran ayr yaklam ele alacak ve genelletireceim.
Varln durumlar (geici, gdlenme-tesi, atmayan,
ben-merkezli-olmayan, amasz, kendini-dorulayan erek-dene-
yimler, kusursuzluk anlar ve hedefe ulamak) zerine yaplan
bu zmleme ilk olarak kendini gerekletiren insanlarn ve di
erlerinin sevgi ilikileri zerinde yaplan almalarn sonucu
dur. kinci olarak da tanrbilim, estetik ve felsefe yazn incelen
mitir. nce iki ayr sevgi tipini ortaya koymak gerekmitir
(nc blmde akland gibi E-sevgisi ve V-sevgisi).
(Dier bir insann ya da nesnenin Varlk olarak sz konusu
olduu) V-sevgisinde psikoloji birikimimin yetersiz kald, an
cak birok din, estetik ve felsefe yazarnn gayet iyi aklad
zel bir bili tr ile karlatm. Bunu Varlk Bilii, ksaca V-bi-
lii olarak adlandracam. Bu, kiinin eksiklik-gereksinimleri-
nin belirledii E-biliinin kart oluyor. V-sevgisine sahip olan
kii sevdii varlkta dierlerinin gremedii zellikler grr.
Yani alglay daha duyarl ve gldr.
Bu blmde V-sevgisi, anne babalk deneyimi, mistik, engin
ya da doal deneyim ve estetik alglama, yaratc anlar, saalt
c ya da dnsel igr, orgazmik deneyim ve eitli atletik ba
arlarda vb. yaanan temel bilisel olaylar tek bir tanmda ge
nellenmeye allacak. En yksek dzeyde mutluluk ve doyu
mun yaand bu anlara doruk deneyim adn veriyorum.
Bu nedenle, bu blmde yalnzca hasta insanlar deil, ilev
lerini btnyle kullanabilen salkl insanlar da ele alan
olumlu-psikoloji ya da ortho-psikoloji (Y unancada dzgn,
doru, salam anlamlarn ieren orthos szc balamnda,
salkl insanlar inceleyen psikoloji dal -n.) zerinde durula
cak. Bu adan baklnca bu yaklam ortalama insann psiko
78
patolojisi ile elimeyip bunu amaktadr. Kuramsal olarak,
hem salkl hem hasta insanlar, hem eksiklik hem de Varlk ve
Oluu ieren bulgular birletiren yaps ile daha kapsayc ve
ok ynl bir yaklam olacaktr. Bunu Varlk-psikolojisi olarak
adlandryorum, nk bu yaklam insanlar ara olarak deil
kendi iinde birer erek olarak ele almaktadr. Yani erek dene
yimler, erek deerler, erek bililer zerinde durmaktadr. Mo
dern psikoloji sahip olmaktan ok olmamak, gerekletirmekten
ok abalamak, doygunluktan ok engellenme, haz duymaktan
ok hazz aramak, orada olmaktan ok ulamaya almak ze
rinde durmutur. Tm eylemleri gdlenme balamnda ele alan
tanmn, yanl da olsa, ncesel bir belit (a priori bir aksiyom)
olarak evrensel bir kabul grmesi bu yaklamn bir sonucudur.
DORUK DENEYMLERDE V-BL
Aada, genelletirilmi doruk deneyimlerde grlen bili
zelliklerini adm adm zetleyeceim. Bu tanmlarda bili te
rimi en geni anlam ile kullanlacaktr.
1. V-biliinde kii deneyimi ya da nesneyi yarar, kar ve
erek ilikilerinden bamsz bir btn, eksiksiz bir birim olarak
grme eilimindedir. Nesne ya da deneyim evrendeki tek varlk
oymu gibi, evrenle eanlaml olarak alglanr.
V-bilii insanlarn bilisel deneyimlerinin ounu iine alan
E-biliine karttr. Bu deneyimler, aada aklanaca gibi,
blmsel ve eksiktir.
Bu balamda aklmza tm evreni tek bir birim olarak ele
alan 19. yzyl idealizmi geliyor. Snrl insan bu birlii asla b
tnyle kuatamayaca, alglayamayaca ya da bilemeyecei
iin tm gerek insani bilgiler Varln zorunlu olarak ancak bir
parasn oluturmaktayd, tmn oluturmas olanakszd.
2. V-bilii sz konusu olduunda tm dikkat yalnzca ve b
79
tnyle alglanana ynelir. Bu, Schachtelde olduu gibi top
yekun dikkat olarak da adlandrlabilir. Burada anlatlan, by
lenme ya da tmyle sourulmaya ok yakndr. Dikkatin bir
nesne zerine bu younlukta toplanmasyla figr her eyin yeri
ni alr ve uzam kaybolur ya da ok az alglanr. Figr sanki bu
zaman sresince her eyden soyutlanm, dnya unutulmu, al
glanan Varln btn olmutur.
Varlk btnyle alglandna gre, evrenin tmyle kapsa-
nabilmesi durumunda geerli olacak yasalar salanm olur.
Bu tip alglama normal alglama ile taban tabana zttr. Bura
da dikkat ayn anda ilgili tm olaylara ynelir. Alglanan tm
ilikileri balamnda ve dnyann bir paras olarak alglanr.
Normal figr-zemin ilikisinde dikkat, farkl ekillerde de olsa,
hem uzama hem de figre ynelir. Dahas, sradan bilite nesne
kendi iinde deil daha ok bir snfn yesi, daha geni bir ka
tegorinin rnei olarak alglanr. Bu tip alglamay blmleme
(rubricizing) (bkz. 14. blm) olarak tanmladm. Bu durumda,
alglanan nesne ya da kiilerin tm ynleri ile alglanmas deil,
snflandrlmas, dizgeletirilmesi, eitli ynlerinin ayr dosya
lar eklinde dzenlenip etiketlenmesi sz konusudur.
Bili, allm kavraya gre ok daha byk oranda srek
lilik gerektirir. Bir tr kendinden karlatrma, yarglama ya da
deerlendirme, daha yksek, daha az, daha iyi, daha uzun gibi
anlamlar ierir.
V-Bilii karlatrma, yarglama ya da deerlendirme yap
mayan bili olarak adlandrlabilir. Dorothy L eenin ilkel insan
larn alglamalarnda bizden ne ekilde ayrldklarn aklama
ekli benim burada sylemek istediklerimle uyuuyor.
Bir insan per se, yani kendi iinde ve kendinden gelerek g
rlebilir. Kendi snfnn biricik yesiymi gibi esiz ve kendine
has olarak grlebilir. Esiz bireyin alglanmas ile anlatmak is
tediimiz budur ve btn klinisyenler de, doal olarak, bunu ba
80
armaya alr. Oysa, bu genellikle kabullendiimizden ok da
ha zor bir itir. Bununla birlikte geici bir sre iin de olsa ger
ekleebilir ve dahas doruk deneyimlerde karakteristik bir e
kilde gerekleir. Y avrusunu sevgi ile alglayan salkl bir anne
kiinin esiz grld alglay biimine yakndr. Bebei dn
yadaki hi kimseye benzemez. Olaanst, kusursuz ve byle
yicidir. (En azndan Gesellin normlarndan ve komunun ocu
u karlatrmalarndan kanabildii zaman...)
Nesnenin btnnn somut bir ekilde alglanmas, ayn za
manda, zenle grld anlamna gelir. Tersinden baklrsa,
nesneye zen gstermek nesnenin tm ynleri ile alglanma
snda gerekli olan dikkatin artmasn, incelemenin yinelenmesi
ni douracaktr. Annenin yavrusunu tekrar tekrar titiz bir zenle
gzlemesi ya da bir uzmann bir resmi dikkatle gzden geirme
sinin haksz bir ekilde alglama olarak nitelendirilen rastlantsal
snflandrmadan ok daha eksiksiz olduu su gtrmez gerek
tir. Bu ekilde kendini veren, sorumlu bir bilite ayrntda zen
ginlik ve nesnenin ok ynl alglannn gereklemesi bekle
nebilir. Deneyimin yalnzca kaba hatlarn ieren, nesneyi seici
bir ekilde, nemli ve nemsiz olmasna gre, yalnzca be
lirli ynleri ile veren rasgele incelemenin tam tersidir burada sz
konusu olan. (Bir resmin, bir bebein ya da sevgilinin nem
siz ynleri olabilir mi?)
3. Her ne kadar, insan alglaynn bir yere kadar insan rn
ve yarats olduu doruysa da, d nesnenin insana zg kayg
lar ile ilgili bir balamda alglanmas ve bu tip kayglarla ilgisiz
bir balamda alglanmas arasnda bir ayrm yapabiliriz. Kendi
ni gerekletiren insanlar d dnyay yalnzca kendilerinden de
il genelde insanlardan da bamsz bir ekilde alglamay daha
ok baarrlar. Bu, yaad yce anlarda, yani doruk deneyimle
ri srasnda ortalama insan iin de geerlidir. Byle zamanlarda
doann orada kendi iinde ve kendisi iin varolduu, insanlarn
81
amalarna ynelik oraya konulmu bir oyun alan olmad da
ha kolay grlebilir. nsani erekleri doaya yanstmaktan daha
rahat kanlabilir. Ksacas, doa kullanlacak, korkulacak ya da
daha baka bir ekilde insani tepkiler verilecek bir ey olarak de
il kendi Varl (ereklilii) iinde grlebilir.
Gzle grlemeyen dokular, kendi iinde gzel olan bir
dnya olarak ya da sayrsal bir tehlike olarak gsteren mikros
kobu ele alalm. Kanserli bir doku kesiti, kanser oluu unutula
bilirse, insana gzel, karmak ve ilgi ekici gelecektir. Kendi
iinde bir erek olarak grldnde bir sivrisinek benzersiz bir
nesnedir. Elektron mikroskobunda virsler byleyici nesneler
olarak grlrler (ya da en azndan insanlarla ilgili yn unutu
labilirse yle grlebilirler).
V-bilii insanla-ilgisizlii daha olanakl kldndan kendi-
iinde-nesnenin doasn daha doru bir ekilde grmemizi
salar.
4. V-bilii ile ortalama bili arasndaki bir dier fark da yine
lenen V-biliinin algy zenginletirmesidir. Bu, almalarmn
sonucunda beliren, ancak henz tmyle ekincesiz olmadm
bir ayrm. Sevdiimizin yzn ya da hayran olduumuz bi
resmi yinelenen, etkilenen bir ekilde izleme deneyimini yaa
mamz ondan daha ok holanmamz, eitli ynlerini daha ok
grmemizi salar. Bunu nesnenin i zenginlii olarak adlandra
biliriz.
Bununla birlikte, yinelenen deneyimin sklma, alma, ilg
yitimi gibi daha sradan etkileri ile bu etkileim arasnda dala
kadar fark var. Kantlamaya almasam da beni hakl kard
m dndm bir sonuca ulatm: Kavrayl ve duyarl insan
lar arasndan seilmi kiilere iyi olarak nitelendirebilecek bi
resmi tekrar tekrar gstermek resmin onlara daha gzel gelme
sini salyor. Kt bir resim ise gittike daha az gzel olarak al
glanyor. Ayn ey iyi ve acmasz, baya, kt insanlar iin d(
82
geerli. yi insanlar ok kez grmek daha da iyi olarak grl
melerini salyor. Kt insanlar yeniden grmek ise daha da
kt grlmelerine yol ayor.
lk algnn yalnzca yararl-yararsz, sakmcal-sakncasz s
nflandrmasna hizmet ettii daha sradan bir alglamada, yine
lenen bak alglanann anlamn daha da ok yitirmesine yol
aar. Genellikle kayg kaynakl ya da eksiklik gdlenmesi ile
belirlenmi normal algnn grevi ilk karlamada sona erer. Al
glama gereksinimi de ortadan kalkar. Bylece snflandrlm
olan nesne ya da kii artk alglanmaz. Y oksulluk da varsllk da
yinelenen deneyimde kendini gsterir. Dahas, yinelenen bak
ta ortaya kan yalnzca algnn deil ayn zamanda alglayann
yoksulluudur.
Sevgi-d bakla karlatrldnda, sevgi, sevgi-nesnesi-
nin gerek niteliklerinin daha derin bir ekilde alglanmasn
salar. Sevgi, sevgi-nesnesinden derin bir ekilde etkilenmeyi
ierir, bu da sevginin temel ileyilerinden biridir. Bylece yine
lenen, istekli, aratran bir bak, yani zenle grme ortaya
kar. Sevgililer birbirlerinde bakalarnn gremedii gizilgler
grebilirler. Akn gz krdr deyii sk sk kullanlr ama
belirli durumlarda sevgi alglay daha gl klmaktadr. Bu
da, bir anlamda, henz gereklememi potansiyeli alglamann
olanakl olduu anlamna geliyor. Bunun aratrmalarla ortaya
konulmas hi de byk bir sorun deil. Bir uzman tarafndan
uygulanan Rorschach testi de aslnda gereklememi potansi
yelin alglanmasdr. zerinde durduumuz hipotez ilke olarak
snanabilir niteliktedir.
5. Benim etnosantrik olarak nitelediim Amerika kkenli,
daha da geniletirsek Bat kkenli psikoloji anlay insani ge
reksinimlerin, korkularn ve karlarn her zaman iin algnn
belirleyicileri olduunu varsayar. Algda Yeni Bak biliin
her zaman gdlenmi olmas gerektii varsaymna dayanr. Bu
83
ayn zamanda klasik Freudculuun bak asdr. Dier bir var
saym da biliin baa kmaya ynelik aasal bir mekanizma ol
duu ve bir dereceye kadar bcnmerkezli olmas gerektiidir. Bu
varsayma gre dnya yalnzca alglayann karlar uyarnca al
glanr ve deneyim de merkezleyici ve belirleyici bir konumda
ki benin evresinde rgtlenir. Bu psikoloji anlaynn Ameri
kada gemie dayandn eklemem gerekiyor. Bu szde ilev
sel psikoloji, kapasiteleri yararllklar ve yaamda kalma de
erlerine gre ele alma eiliminde olan Darwincilikten byk
oranda etkilenmitir.
Bu yaklam etnosantrik olarak nitelememin nedenlerinden
biri de, ak bir ekilde Batl bak asnn bilind bir da
vurumu olmasnn yan sra, Goldstein, Murphy, C. Buhler,
Huxley, Sorokin, Watts, Northrop, Angyal ve dier birou bir
yana, zellikle Dou dnyas, zellikle in, J apon ve Hindu fel
sefecilerin almalarn srarla ve srekli olarak yok saymasdr.
Elde ettiim bulgular, kendini gerekletiren insanlarn nor
mal alglarnda ve ortalama insann daha ok arada srada ger
ekleen doruk deneyimlerinde, algnn ben-akn, kendini-unu-
tan, ben-siz bir nitelie brndn ortaya koyuyor. Yani, g
dlenmemi, kiisel olmayan, arzusuz, bencil olmayan, gereksi
nim duymayan, balantsz bir alg sz konusu. Ben-merkezli
deil nesne-merkezli bir alg olabilir. Dier bir deyile, algsal
deneyim beni temel almadan nesnenin evresinde rgtlenebilir.
Bu da, nesnenin kendi iinde bamsz bir gereklie sahipmi,
grenden bamszm gibi alglanmas anlamna gelir. Benliin
nesnenin iine akp gerek anlamda ortadan kalkt estetik
deneyimde ya da sevgi deneyiminde de olanakldr bu tip bir al
glay. Sorokin gibi estetik, gizemcilik, annelik, ak gibi dene
yimler zerinde alan kimi yazarlar, doruk deneyimde algla
yan ile alglanann zdeletiinin, yeni ve daha byk bir b
tnde, st dzeyde bir ede birletiinin bile sylenebilecei
84
zerinde duruyor. Bu yaklam, zmseme ve zdeleme ile il
gili tanmlar akla getirebilir ve doal olarak bu ynde bir ara
trmay olanakl klar.
6. Doruk deneyim, kendi i deerini tayan bir kendini-
onaylama, kendini dorulama olarak duyumsanr. Yani, ara-de-
neyimi olarak deil erek-deneyimi olarak adlandrabileceimiz
bir kendi-iinde-eekliliktir. ylesine deerli bir deneyim, bir
aa vurma olarak duyumsanr ki, bu deneyimi geerli klmaya
almak bile saygnlndan ve deerinden bir eyler alp gt
rr. zerinde altm insanlarn sevgi, mistik, estetik, yarat
clk deneyim ve igrleri ile dolup tamas bu durumu evren
sel bir ekilde ortaya koymutur. zellikle de saaltc ortamlar
daki igr anlarnda bu durum apak ortaya kar. Kiinin ken
di igrsne kar savunmada olmas nedeniyle bu igrnn
kendi iinde benimsenmesi sancl olacaktr. Bilin dzeyine
kmas kimi zaman kiide karmaaya neden olur. Buna karn
genellikle, uzun vadede bu acya dedii, igrnn hoa giden
ve istenen bir ey olduu ortaya konmutur. Zaman zaman ac
da verse, grmek kr olmaktan iyidir. Bu acy katlanlmaya de
er klan ey de deneyimin kendi kendini onaylayan ve geerli
klan deeridir. Estetik, din, yaratclk ve sevgi zerinde duran
birok yazar zaman zaman gerekleen bu deneyimlerin yalnz
ca kendi ilerinde deerli olmakla kalmad, yaam yaanma
ya deer klacak denli deerli olduu konusunda gr birlii
iindedir. Gizemciler byk mistik deneyimlerin yaam boyun
ca ancak iki kez yaanabileceini ortaya koyarak bu dene
yimlerin deerini dorulamlardr.
Bu deneyimler ile Batda, zellikle de Amerika kkenli psi
kolojide ele alman yaamn sradan deneyimleri arasndaki ay
rm ok byktr. Davran, aralar ve erekler konusu ile o den
li zdeletirilmitir ki ou zaman davran ile arasal dav
ran eanlaml olarak ele alnr. Her ey ilerdeki bir hedef u
85
runa, baka bir eye ulamak iin yaplmaktadr. Bu tavr J ohn
Deweyin, erekleri deil yalnzca ereklere ynelik aralar ieren
deer kuram ile dorua erimitir. Bu sav bile tam deildir, n
k yine de ereklerin varolduu anlamna gelir. Dewey yaklam
n salamlatrmak iin aralarn yalnzca kendileri de bir aracn
arac olan dier aralara ynelik olduunu ekler szlerine.
Katksz hazzn yaand doruk deneyim, zerinde alt
m insanlarda yaamn kendi kendini onaylayan ve geerli k
lan nihai ereklerinden biriydi. yle ise, bu deneyimlerin bir psi
kolog tarafndan yok saylmas hatta ayrt edilememesi ya da da
ha da kts, nesnelcilik psikolojisinde olduu gibi, bilimsel a
lmann nesnesi olmalar olasln yadsmalar dnlemez.
7. Sk yaanan doruk deneyimler zerine yaptm alma
larda uzay ve zamann karakteristik bir ekilde kargaaya ura
mas sz konusuydu. Byle anlarda kiinin znel olarak uzay ve
zamann dnda olduunu sylemek doru olacaktr. Y aratcl
n tat anlarda air ya da ressam evresinden ve geen za
mandan habersizdir. Kendine geldiinde ne kadar zamann ge
tiini syleyemez. Genellikle bir afallama anndan sonra olduu
gibi, nerede olduunu hatrlamak iin silkelenmesi gerekir.
Daha da tesi, zamanda uzamn tmyle yitirildiini bildiren
sevgililerin durumudur. Esriklik annda zamann rktc bir
hzla gemesi, bir gnn bir dakika gibi yaanmas deildir yal
nzca sz konusu olan. Bazen bir dakika ylesine youn yaanr
ki bir gn ya da bir yl gemi gibi gelir insana. Sanki bir ekil
de zamann ayn anda hem duraan hem de ok akc olduu ay
r bir dnyada yaanmaktadr. Allm kategorilerimiz sz ko
nusu olduunda elbette bu aykr ve eliik bir durumdur. Bu
nunla birlikte ok sk bildirilen bir durumdur ve kesinlikle gz
nne alnmas gerekir. Bu tip bir deneyimin deneysel aratr
maya uygun olmamas iin bir neden gremiyorum. Zamann
ak zerine doruk deneyimlerde varlan yarglar fazlasyla ha-
86
tali olmal. yle ise, ayn zamanda, normal yaamdaki evre bi
lincinin de ok daha az kesinlik ierdii sylenebilir.
8. Ulatm veriler deerler psikolojisi iin olduka karma
k, ancak ayn zamanda ylesine tek biimli anlamlar var ki bu
verilerin yalnzca sunulmas yetmiyor, anlalmas da gerekiyor.
Eninde sonunda ilk olarak diyebiliriz ki, doruk deneyim yalnzca
iyi ve honut edicidir, hibir zaman ktcl ya da sakncal ola
rak alglanmaz. Deneyim kendi iinde geerlidir; kusursuz ve
tamdr, baka bir eye gereksinim duymaz. Kendi kendine yeter.
Kendi iinde gerekli ve kanlmaz olduu duyumsanr. Olmas
gerektii kadar iyidir. Bu deneyime aknlkla, hayret ve ilgi do
lu, alakgnll ve hatta saygl, coku dolu, inanl bir tepki ve
rilir. Bu tepkiyi tanmlamak iin zaman zaman kutsal szc de
kullanlr. Varl ieren bir anlamda haz verici ve zevklidir.
Bu yaklam olaanst felsefi anlamlar ieriyor. Doruk de
neyimde gerekliin doasnn daha ak bir ekilde grlebile
ceinin ve bu doann zne daha derin bir ekilde girilebilece
inin benimsenmesi, birok felsefeci ve tanrbilimcinin de do
rulad gibi, en iyi durumunda ve Olimpusvari bir bak as
ile Varln yalnzca ntr ya da iyi olduu anlamna geliyor. K
tlk, ac ya da tehlikenin de tikel bir olgu, dnyann btn ve
birlik iinde grlememesinin ve benmerkezli ya da ok alt d
zeyde bir bak as ile grlmesinin bir sonucu olduu ortaya
kyor. (Bu kesinlikle ktcl olann, acnn ya da lmn yad
snmas anlamna gelmiyor. Daha ok bir uzlama ve zorunlulu
unun anlalmas sz konusu burada.)
Bu yaklam dile getirmenin dier bir yolu da tanr kavra
mnn eitli dinlerdeki ele aln biimiyle karlatrlmasdr.
Varln tmn dnebilen ve kapsayabilen ve bu ekilde onu
anlayabilen tanrlar onu iyi, adil ve kanlmaz olarak gryor
olmal. Ktcl ise kstl ya da bencil bir bak ve anlayn
rn olarak gryor olmallar. Biz de tanrsal olabilseydik,
87
edindiimiz evrensel anlay sayesinde asla sulamaz, knamaz,
d krklna uramaz ya da sarslmazdk. Olas duygularmz
arasnda ancak acma, sevgi, incelik ve belki de dierlerinin ek
siklerinden kaynaklanan bir hzn ya da V-honutluu olurdu.
Bu da, kendini gerekletiren insanlarn eitli zamanlarda ve
hepimizin doruk deneyim srasnda verdii tepki ile tmyle ay
ndr. Btn terapistler hastalarna bu ekilde yaklamaya alr.
Bununla birlikte bu tanrsal, evrensel bir hogr ieren, V-ho-
nut ve V-benimseyen tutumu benimsemenin son derece zor ol
duunu, katksz biimi ile benimsemenin ise neredeyse olanak
sz olduunu kabul etmek gerekiyor. Y ine de bunun grece bir
durum olduunu biliyoruz. Byle bir tutuma daha yakn ya da
daha az yakn olabiliriz; bununla birlikte seyrek gereklemesi,
geici olmas ve ar olmamasndan dolay bu olay yadsmak da
ahmakadr. Bu anlamda tam anlamyla bir tanr olmayabiliriz
ama daha sk ya da daha seyrek bir ekilde tanrsal ya da daha
az tanrsal olabiliriz.
Sonuta, sradan bili ve tepkilerimizden ok farkl olduu
kesin. ounlukla yararllk, istenirlik, kt olma ya da iyi ol
ma, amalara uygunluk gibi ara-deerlerimizin kalkan altnda
yaarz. Deer bier, denetler, yarglar, knar ya da onaylarz.
Karmzdakine gleriz ama birlikte glmeyiz. Deneyime kiisel
koullarmza gre tepki verir, dnyay kendimiz ve ereklerimiz
dorultusunda alglarz. Bylece dnyay ereklerimize ynelik
bir araca dntrrz. Bu durum dnyadan bamsz olmann
tam zdddr. Sonu olarak bu da aslnda dnyay alglayamad
mz, onun iinde kendimizi ya da kendimizin iinde onu alg
ladmz anlamna gelir. Bu ekilde eksiklik-gdlenmesi ile
alglarz ve bunun sonucunda da ancak E-deerlerini alglayabi
liriz. Bu, btn dnyay ya da doruk deneyimlerde olduu gibi
dnyann btnnn yerini tutan bir parasn alglamaktan
farkldr. Oysa ancak bu ekilde, kendimizin deil, onun deer
lerini anlayabilirdik. Ben bunlara Varln deerleri, ya da ksa
ca V-deerleri adn veriyorum. Bunlar Robert Hartmann i
deerlerine benzer. (Hartman, R. The Science of Value in
Maslow, A. H. New Knowledge in Human Values. Harper 1959)
Bu noktada grebildiim kadar ile V-deerleri aadaki
gibidir:
1. btnlk; (birlik; btnlemilik; bir-lik eilimi; balla-
klk; yalnlk; rgtlenme; yap; ikilii aknlk; dzen);
2. kusursuzluk; (gereklilik; yalnzca-doru-luk; yalnzca-y-
le-lik; kanlmazlk; uygunluk; adalet; eksiksizlik; zo
runluluk);
3. tamamlama-tamamlanma; (bitim; son-kesinlik; adalet;
bitti; yerine getirme; finis ve telos (son ve erek -n.);
yazg; almyazs);
4. adalet; (haka olma; dzenlilik; yasallk; zorunluluk);
5. dirimlilik; (sre; l olmama; kendiliindenlik; z-d-
zenleme; tam-ilevlilik);
6. zenginlik; (ayrt etme; karmaklk; anlalmazlk);
7. yalnlk; (drstlk; plaklk; zsellik; soyut, z; iskelet
yap);
8. gzellik; (doruluk; biim; canllk; yalnlk; varsllk; b
tnlk; kusursuzluk; tamamlama; esizlik; drstlk);
9. iyilik; (doruluk; istenilirlik; zorunluluk; adalet; iyi y
reklilik; drstlk);
10. esizlik; (kendine has olma; bireysellik; karlatrlamaz-
lk; yenilik);
11. abaszlk; (rahatlk; zorlamann, ekimenin ya da zor
lanmann olmamas; incelik; kusursuz, gzel ileyi);
12. en olma; (elence; nee; elenme; mizah; glmece; co
kunluk; abaszlk);
13. doruluk; drstlk; gereklik; (plaklk; yalnlk; varsl
89
lk; zorunluluk; gzellik; saf, temiz ve katksz olma; ta
mamlk; zsellik);
14. kendine yeterlik; (zerklik; bamszlk; kendi-olmak-iin-
kendinden-bakasn-gereksinmeme; z-belirlenim; evre
yi aknlk; ayr olma; kendi yasalarna gre yaama).
Bunlar kesinlikle birbirini dlayan bir yapda deildir. Birbi
rinden uzak ya da ayr deildirler; tersine birbirlerini kapsar ya
da birbirleri ile birleirler. Bunlar Varln paralan deil eitli
ynleridir. Kendini ortaya karan, gzel bir insan ya da resim
grmek, kusursuz bir cinsellik ve/veya ak yaamak, igr, ya
ratclk, dourmak gibi ilemlere bal olarak bilite n plana
karlar.
Sz konusu olan yalnzca doru, iyi, gzel, vb. eski leme
lerin birlemesi ve birliktelii deildir. Bundan tesi de var. Ba
ka bir yerde yaynlanan bir yazmda doruluk, iyilik ve gzelli
in kltrmzde ortalama bir insanda yalnzca yle byle ili-
kilendirildiini, nevrotik bir insanda bunun daha da az olduu
nu ortaya koymutum. Y alnzca gelimi ve olgun bir insanda,
kendini gerekletiren ve ilevlerini btnyle yerine getiren ki
ilerde bu iliki tm uygulamal amalar ile bir birlik iinde eri
yecek ekilde kurulabilir. Buna imdi de, ayn eyin dier insan
lar iin doruk deneyimleri srasnda geerli olduunu ekliyorum.
Eer doru ise, bu sonu, tm bilimsel dnceyi ynlendi
ren temel belitlerden (axiom) biriyle, algnn nesnel ve genel ol
masnn deerden bamszlamas anlamna geldii gryle
elimektedir. Entelekteller olgu ve deerleri hemen her zaman
kart ve birbirini dlayc olarak ele almtr. Ama belki de bu
nun tam tersi dorudur. Egodan en ileri derecede bamsz, nes
nel, gdlenmemi, edilgen bili incelendiinde deerleri do
rudan alglamann savland grlecektir. Yani deerlerin ger
eklikten koparlamaz olmas ve olgular en etkin ekilde alg
landnda olan ile olmas gerekenin birbiri iinde erimesi
90
sz konusudur. Byle anlarda aknlk, hayranlk, hayret ve
onay, yani deer ile gereklik birbirine karr6.
9. Normal deneyim insann deien ve grece gereksinimle
rinin olduu kadar tarih ve kltrn de bir parasdr. Zaman ve
uzay iinde rgtlenir. Daha byk btnlerin parasdr ve bu
nedenle de sz konusu btn ve yaplara bantldr. Gereklik
insana bal olarak duyumsandna gre, insann yok olmas
durumunda o da yok olacaktr. rgtleme yaplar kiinin kar
larndan durumun gerektirdiklerine, zamanda imdiki andan
gemie ve gelecee, bu noktadan oraya doru bir deiim gs
terir. Deneyim ve davran bu anlamda grecedir.
Bu bak as ile bakldnda, doruk deneyimler mutlaa
daha yakn, greli olmaktan daha uzaktr. Y ukarda belirttiim
nedenlere bal olarak zamansz ve uzaysz olmakla, temelden
bamsz olup kendi iinde alglanmakla, grece gdlenmemi
ve insan karlarndan bamsz olmakla kalmaz, ayn zamanda
kendi iinde, orada, insandan bamsz bir gereklik ve onun
yaamnn tesinde bir gereklik gibi alglanr ve tepki grrler.
Hem mutlak hem de greli olan zerinde durmak bilimsel a
dan zor ve sakncal; bunun anlambilimsel bir bataklk olduu
nun farkndaym. Bununla birlikte, zerinde altm insanla
rn iebaka dayanan aklamalar biz psikologlarn bu ayrmla
eninde sonunda uzlamak zorunda olduunu ortaya koyuyor.
Bunlar, zerinde altm insanlarn aslnda anlatlamaz olan
anlatmak iin kullandklar szcklerdir. Mutlaktan da onlar
sz ediyor, greliden de.
Biz de pek ok kez bu daarc kullanyoruz. rnein, sanat
alannda bir in vazosu kendi iinde kusursuz olabilir. Hem iki
bin yllktr hem de yeni. ine ait olmaktan ok evrenseldir. En
azndan bu anlamda mutlakken, ayn anda zaman, kkeni olan
kltrle ve alglayann estetik lleri ile bantldr. Mistik de
neyimin btn dinlerde, dnemlerde ve kltrlerde ayn ekilde
91
tanmlanmas anlaml deil mi? Aldous Huxleynin bunu Uzun
Soluklu Felsefe (The Perennial Philosophy) olarak adlandr
masna amamal. Szgelimi Brewster Ghiselinin sekisindeki
byk yaratclar, ki bunlarn arasnda air, kimyager, heykelt
ra, felsefeci ve matematikiler bulunmaktadr, yaratclk anla
rn neredeyse ayn terimlerle tanmlamlardr.
Mutlak kavramnn ele alnmasndaki zorluun bir blm
de her zaman iin bir duraanlk lekesi tamasndan kaynaklan
maktadr. zerinde altm insanlarn deneyimleri, bunun zo
runlu ya da kanlmaz olmadn aka gsteriyor. Estetik bir
nesnenin, sevgilinin yznn ya da gzel bir kuramn alglan
mas inili kl, deiken bir sretir. Bununla birlikte dikkat
teki bu ini k deimez bir ekilde algnn iinde yer alr.
Zenginlii sonsuz olabilir ve baktaki sreklilik kusursuzluun
bir ynnden dier bir ynne, imdi birinde neden sonra bir di
erinde younlaarak gider gelir. yi bir resmin birok rgtle
nii vardr. Bu resmi grnce yaanan estetik deneyimden alnan
haz, ini kl da olsa, kendi iinde bir bu ynde bir dier yn
de sreklidir. Ayn ekilde bir an greli dier bir an mutlak ola
bilir. Greli mi yoksa mutlak m olduunu tartmamz gereksiz.
Her ikisi de olabilir.
10. Olaan bili ok etkin bir sretir. Tipik bir ekilde, alg
layann ekillendirmesi ve seim yapmas sz konusudur. Neyi
alglayacan neyi alglamayacan seer. Bunu gereksinimle
ri, korku ve karlar ile ilikilendirir. rgtler, dzenler ve ye
niden dzenler. Ksacas zerinde alr. Bili enerji harcanan
bir sretir. Tetikte ve uyank olmay, gerilimi gerektirir. Bu ne
denle zihinde yorgunlua yol aar.
V-bilii etkin olmaktan ok edilgen ve alcdr. Doal olarak
yine de btnyle byle olduu sylenemez. Biliin bu edil
gen tr zerinde en uygun tanmlamalara doulu felsefeciler
de, zellikle de Lao-Tsede ve Taoist felsefecilerde rastladm.
92
Krishnamurtinin elimdeki verileri eksiksiz bir ekilde akla
yan bir anlatm var. O buna seimsiz farkndalk adn veri
yor. Ayn ekilde arzusuz farkndalk da diyebiliriz. Taoist
oluruna brakma kavram da anlatmaya altm eyi akl
yor. Alg, talepkar olmaktan ok talepsiz, zorlayc olmaktan
ok izleyici olabilir. Deneyimin nnde alakgnll, mdaha
lesiz olabilir. ekip alc olmaktan ok ak olabilir. Alglanan
oluruna brakabilir. Burada aklma hemen Freudun zgrce
szlen dikkat tanm geliyor. Bu da etkin, benmerkezli, tetik
te, sabrsz olmaktan ok edilgen, benliksiz, dalgn ve sabrl bir
dikkattir. Bakmaktan ok szmektedir. Kendini deneyime bra
kr, boyun eer.
J ohn Shlienin edilgen ve etkin-zorlayc dinleme zerine ya
kn gemite yaynlanan yazsn da yararl buluyorum. yi bir
terapist duymay beklediini ya da istediini deil gerekte ne
sylendiini duymak iin, alan deil aklk ieren bir yaklam
la dinleyebilmelidir. Kendisini dayatmamak, alc olmal, sz
cklerin akp gelmesine izin vermelidir. Ancak bu ekilde ger
ek ekilleri ve yaplarn zmseyebilir. Tersi durumda ancak
kendi kuramlarna ve beklentilerine kulak veriyor demektir.
Aslnda alc ve edilgen olmann, hangi okuldan olursa olsun,
iyi bir terapisti dierlerinden ayran lt olduunu syleyebili
riz. yi bir terapist her bir kiiyi kendi iinde yeni bir ekilde ele
alr. nsanlar dizgiler, blmlemeler, snflandrmalar, dar ta
nmlamalar iine sokmaya almaz. Y etersiz bir terapist edindi
i klinik deneyim yzlerce yllk bir birikime de dayansa, bun
larda kariyerinin banda rendii kuramlarn dorulanmasn
dan baka bir ey bulamayabilir. te bu ekilde bir terapist ayn
hatalar krk yl boyunca yineleyip sonunda bunu zengin klinik
deneyim olarak adlandrabilir.
V-biliinin bu zelliini aklamann eski yollarndan biri de,
D. H. Lawrence ve dier romantiklerde olduu gibi, bu duygu
93
yu istemli deil istem d olarak nitelemektir. Sradan bili b
yk oranda istemlidir ve bu nedenle de aba, nceden tasarlama
ve zerine dnme ile ilgilidir. Doruk deneyimdeki bilite ise
istencin etkisi yoktur. Etkin durumda deildir. Alc durumdadr,
aba gstermez. Doruk deneyime komuta edemeyiz. O bize ge
lir ve gerekleir.
11. Doruk deneyimde insan, byk bir eyin karsndaym
gibi aknlk, hayret, derin sayg, uysallk, alakgnlllk, tes
limiyet gibi duygular ieren bir tepki verir. Bu duyguya zaman
zaman byk bir eyin karsnda ezilip gitme korkusu da kar
r. (Bununla birlikte, bu korku honutluk vericidir.) zerinde
altm insanlar bu duyguyu eitli ekillerde dile getirdiler.
Bu benim iin ok fazla. Beni ayor. O kadar kusursuz
ki... Deneyim dokunakldr ve insann iine iler: Bazen gz-
yalaryla, bazen kahkahalarla, bazen de ikisiyle birden karla-
mr. eliik bir ekilde acya yakn bir duygu verir. Bununla bir
likte tatl olarak nitelendirilen, istenen bir acdr bu. Hatta
farkl bir lm dncesi bile iin iine girebilir. Y alnzca bu in
sanlar deil, birok yazar da eitli doruk deneyimler ile isteni
len bir lm arasnda kout bir iliki kurmutur. Bu durum tipik
bir ekilde yle dile getirilir: Bu ok fazla kusursuz. Buna na
sl dayanacam bilemiyorum. u anda lebilirim ve bu hi so
run deil. Bu, belki de, insann deneyimi yaamay srdrme
isteinden, doruktan vadiye, sradan dnyaya inmeyi gnlnn
istememesinden kaynaklanmaktadr. Belki de, ayn zamanda,
deneyimin bykl karsnda duyulan derin uysallk, kk
lk, deersizlik duygusundan kaynaklanmaktadr.
12. Zor da olsa zerinde durmamz geren bir dier paradoks
da dnyann alglanmas ile ilgili birbirine zt aklamalardr.
zellikle mistik, dinsel ya da felsefi aklamalarda btn dnya
nn tek bir varsl canl varlk gibi bir birlik iinde grld
aklanmaktadr. Dier doruk deneyimlerde, zellikle de ak de
94
neyiminde ve estetik deneyimde, dnyann kk bir blm o
an iin btn dnyaym gibi alglanmaktadr. Her iki durumda
da sz konusu olan bir birliin alglanmasdr. Byk olaslkla,
bir resmin, bir kiinin ya da kuramn V-bilii yolu ile tannmas
Varln btnne ait zellikleri iinde barndrmaktadr. Yani,
V deerleri o an iin tek varolan olarak onun alglanmasndan
kaynaklanr.
13. Soyutlayan ve kategorize eden bili ile somutun, ham ve
kendine has olann yeni bir ekilde bilinmesi arasnda nemli
farklar bulunmaktadr. Soyut ve somut kavramlarn bu ayrm
balamnda kullanacam. Bunlar Goldsteinn terimlerinden
ok da farkl deildir. Biliimiz byk oranda (dikkat, alglama,
anmsama, dnme ve renme) somut deil soyuttur. Dier
bir deyile bilisel yaammzda ounlukla kategorize eder, be
timler, snflandrr ve soyutlarz. sel dnyamzn grnm
nn rgtlenmesinde olduu gibi, dnyann doasn pek de ger
ekte olduu ekli ile kavramayz. Schachtelin, ocukluk Bel
leinin Y itimi ve Bellek Sorunu adl nl yazsnda ortaya koy
duu gibi, deneyimlerimizin byk bir blm kategorilerimi
zin, kurgularmzn ve kurallarmzn szgecinden geirilir. Ken
dini gerekletiren insanlar zerinde yaptm almalar beni de
bu tip bir ayrm yapmaya yneltti. Bu insanlarda somutu brak
madan soyutlayabilme yetenei ile soyuttan vazgemeden so-
mutlama yetenei bir arada ezamanl olarak bulunuyordu. Bu
Goldsteinm tanmna yeni bir eyler ekliyor, nk burada sz
konusu olan yalnzca somuta indirgeme deil, ayn zamanda, so
yuta indirgeme diyebileceimiz, dier bir deyile somutu kavra-
yabilme yeteneinin yitimi sz konusuydu. Daha sonra bu sra-
d somutu-alglama yeteneinin kendini-gerekletiriyor ol
masa da iyi ressam ve klinisyenlerde de bulunduunu grdm.
Son olarak da sradan insanlarda bu yetenein doruk deneyim
yaarken ortaya ktn grdm. Byle zamanlarda alglanann
somut, kendine has doasn daha iyi kavrayabiliyorlard.
95
Bu alg tipi, Northropda olduu gibi, aldm bir ekilde es
tetik algnn ekirdei olarak tanmlandndan, estetik alg ile
hemen hemen eanlaml olarak ele alnyordu. Bir ok felsefeci
ve sanat, kiinin kendi i doasnda, kendine has ekliyle alg
lanmasnn estetik alg olduunu benimser. Ben, yukarda da be
lirttiim gibi, nesnenin esiz doasnn alglanmasn yalnzca
estetik deneyimin deil tm doruk deneyimlerin bir nitelii ola
rak ele alan daha geni kullanm yeliyorum.
V-biliinde nesnenin tm niteliklerinin ve ynlerinin, eza
manl olarak ya da hzl bir ardllk iinde alglanmas ile ortaya
kan somut alglamay anlamak yararl olacaktr. Soyutlama
znde nesnenin tm ynlerinin iinden yalnzca iimize yarar
olanlarn, sakncal olanlarn, bize tandk gelenlerin ya da dil
kategorilerimize uyanlarn seilmesidir. Vivantiden beri pek
ok felsefecide olduu gibi, bu durum Whitehead ve Bergson ta
rafndan yeterince ak bir ekilde ortaya konmutur. Soyutla
malar yararl olduklar kadar yanltr da. Ksacas, bir nesneyi
soyut bir ekilde alglamak kimi ynlerini alglayamamak anla
mna gelir. Kimi niteliklerinin seilmesi, dierlerinin yadsnma
s ve yine bazlarnn yaratlmas ya da arptlmas sz konusu
dur. Nesneye dilediimiz biimi veririz. Onu yaratr, tretiriz.
Bunun yan sra, ok nemli bir nokta da nesnenin niteliklerini
dilsel dizgemiz ile ilikilendirmek amacyla soyutlamaya oka
yatkn olmamzdr. Bu da belirli sorunlar yaratr, nk Fruedcu
balamda dil birincil deil ikincil sretir. Tinsel gereklikle ve
bilind ile deil d gereklikle ve bilinle ilikilidir. Bu ek
sikliin iirsel ya da cokulu bir dil ile bir dereceye kadar gide
rilebilecei dorudur, ancak son zmlemede deneyimlerin o
u anlatlamaz ve ounun dilde hibir yeri yoktur.
Bir resmin ya da bir kimsenin alglann rnek alalm. Bun
lar tam olarak alglayabilmek iin snflandrma, karlatrma,
deer bime, gereksinme ve kullanma eilimlerimizle savama
96
mz gerekir. rnein bir kimsenin yabanc olduuna syledii
miz anda onu snflandrm, soyutlayc bir eylemde bulunmu,
bir dereceye kadar onu esiz ve tm dnyadaki dier insanlardan
ayr bir btn olarak grme olaslnn nn kesmi oluruz.
Duvardaki bir resme altndaki imzay okuma amacyla yaklat
mz anda onu kendi iinde esizlii ile yeni bir ekilde grme
olasln yok etmi oluruz. yle ise, bir deneyimi kavramlar,
szckler ya da ilikiler dizgesi iine yerletirmek olan bilme
(knowing, bilgi: knowledge), bir yere kadar, btnyle bili
(cognizing, cognition) olasln ortadan kaldrr. Herbert Read
bir ocuun ar gzl olduu, yani ilk kez gryormu gibi
grme yeteneine sahip olduu zerinde durur (zaten ounluk
la ilk kez gryordur). Bylece ona aknlkla bakar, her yn
n inceler, btn niteliklerini benimser; nk ocuk iin bu du
rumda yabanc nesnenin hibir nitelii bir dierinden daha
nemli deildir. Onu dzenlemez, yalnzca bakar. Cantril ve
Murphynin betimledii gibi, deneyimin niteliklerinin tadn
karr. Ayn ekilde, bir yetikin de kendini soyutlamaktan, adlan
drmaktan, yerletirmekten, karlatrmaktan, ilikilendirmek-
ten alkoyabildii oranda bir kimseyi ya da resmi birok nitelii
ile ok ynl bir ekilde grebilme olanana sahiptir. zellikle
de betimlenemez, szcklerle anlatlamaz olan alglayabilme
yeteneinin altn izmem gerekiyor. Szcklere uymaya zorla
mak onu deitirecek ve olduundan baka bir ey, onun gibi,
ona benzer ama yine de kendinden farkl bir ey yapacaktr.
eitli doruk deneyimlerdeki biliin ayrc zellii ite bu
btn alglayabilme ve paralarn tesine geebilme yetenei
dir. Ancak bu ekilde bir kimseyi szcn en geni anlamyla
btn olarak tanyabileceimizden, kendini gerekletiren in
sanlarn dier insanlar alglamada, onun temeline ya da zne
girebilmede daha kavrayl olmalar da artc deildir. te bu
nedenle ideal bir terapistin, uzmanlnn gerei olarak karsn
97
daki insan esizlii ve btnl iinde anlayabilmek iin, en
azndan olduka salkl bir insan olmas gerektiine inanyo
rum. Bu grmn arkasnda durmakla birlikte, bu tip algla
mada ortaya konulamayan kimi kiisel farkllklarn olduunu
da yadsmyorum. Teraptik deneyim, bir dier insann Varl
nn kavranlmasnda bir eit altrma yerini de tutabilir. Bu da
estetik alglama ve yarat altrmalarnn klinik altrmalarn
yararl bir paras olabilecei inancm aklyor.
14. nsan olgunlamasnn st dzeylerinde pek ok ikilik,
ift kutupluluk ve atma birbirinin iinde erir, alr ya da
zlr. Kendini gerekletiren insanlar ayn zamanda hem bencil
dir hem de deildir. Hem Dionysos hem de Apollo gibidir. Bi
reyseldir ve toplumsaldr, ussal ve usddr, dierleri ile birle
mitir ve onlardan ayrdr, vb... U noktalar birbirinden olabil
diine uzak zt kutuplar olan dz bir izgide sreklilik sergili
yor olarak dndm ey, u kutuplarn birbiri iinde eridii
ember ya da sarmallar eklini almt. Bunun, nesneye dair b
tnsel bilite de gerekletiini ayrt ettim. Varl bir btn ola
rak anladmz zaman tutarszlk, ztlk ve deimez elikile
rin alglanmasn ve ezamanl olarak varolmalarn da ho gre
biliriz. yle grlyor ki bunlar blmsel biliin rnleridir ve
btnsel bili ile ortadan kalkarlar. Tanrsal bir bak as ile
nevrotik bir insan olaanst, karmak, hatta gzel bir sre,
birlii iinde grlebilir. Bizim normalde atma, eliki, ayr
lk olarak grdmz kanlmaz, gerekli ve hatta yazgsal ola
rak alglanabilir. Dier bir deyile, tam anlamyla anlalabildi
zaman her ey yerli yerine oturur ve estetik adan alglanp de
erlendirilebilir. Tm atmalar ve blnmeler bir anlam ve bil
gelik kazanr. Belirtiler salkl olmak iin diretmek olarak g
rldnde ya da nevrozu kiinin sorunlarnn, o an iin, olas
en salkl zm olarak ele aldmzda salk ve hastalk kav
ramlar bile birbirinin iinde eriyip belirginliklerini yitirir.
98
15. Doruktaki kii zerinde durduklarmdan daha farkl an
lamlarda da tanrsaldr. zellikle de daha normal anlarda ne ka
dar kt grnrse grnsn dnya ve kii btn olarak, sevgi
ile, knamadan, sevecenlikle ve belki de honutlukla benimsenir.
Tanrbilimciler tarih boyunca dnyadaki gnah, ktcllk ve
aclar her eye gc yeten, her eyi bilen ve seven bir tanr kav
ram ile badatrmak gibi amacna ulamas olanaksz bir aba
verdiler. kinci bir zorluk da bu her eyi seven ve balayan tan
r ile iyi ve ktnn dllendirilmesi ve cezalandrlmas zorun
luluunun badatrlmasyd. Bir ekilde hem cezalandrmas
hem de cezalandrmamas, hem balamas hem de sulu bul
mas gerekiyordu.
Kendini gerekletiren insanlar zerinde yaplan almalar
ve tmyle farkl iki alg trnn, yani V-algs ile E-alglarnn
karlatrlmas bu ikilemin doalc bir zme kavuturulma
snda bize bir eyler retebilir. V-algs ounlukla anlktr. Bir
doruk, yksek bir nokta, zaman zaman ulalan bir baardr.
yle grlyor ki insanlarn alglar ou zaman eksiklikleri
balamnda gereklemektedir. Yani karlatrma, yarglama,
onaylama, ilikilendirme, kullanma sz konusudur. Bu da dier
bir insan iki ayr ekilde alglama seeneimiz olduu anlam
na geliyor. Kimi zaman geerli zaman iin btn evren oymu
gibi kendi Varl iinde, te yandan ounlukla evrenin bir par
as olarak ve geri kalanla karmak ekillerde ilikilendirerek.
Onu Varlnda algladmz zaman snrszca seven, bala
yan, onaylayan, deer veren, anlayan, V-honut, sevgi dolu,
zevk alan bir kii olabiliriz. Ancak bunlar da tam anlamyla bir
tanr kavramna atfedilen niteliklerdir (zevk almak dnda -il
gin bir ekilde birok tanr bundan yoksundur). Byle anlarda,
bu niteliklerle tanrsal olabiliriz. rnein, terapi ortamnda ken
dimizi normalde korktuumuz, yargladmz hatta nefret etti
imiz her trl insanla -katiller, sbyanclar, tecavzcler, s
99
mrc ve dleklerle, bu sevgi dolu, anlayan, benimseyen, ba
layan yolla ilikilendiririz.
Tm insanlarn kimi zaman Varlklar ile bilinmek istemele
ri bana son derece ilgin gelir (baknz 9. blm). Snflandrl
maya, kategorize edilmeye, kalplara sokulmaya ierlerler. Bir
kiiyi birey olarak deil de bir garson, polis ya da hanm ola
rak etiketlemek krcdr. Hepimiz kendi btnlmzde, i
zenginliimizde ve karmaklmzda tannmak ve benimsen
mek isteriz. nsanlar arasnda bizi byle benimseyecek birisini
bulamazsak gl bir ekilde bir insan ya da doast bir varlk
biiminde tanrsal bir figr tasarlama ve yaratma eilimi belirir.
Ktcl sorununa dier bir yant da zerinde altmz
insanlarn gereklii kendi iinde, kendi doruluunda be-
nimsemeleridir. Bu yaklam ne insan iindir ne de insana kar
dr. Kiiden bamsz olarak ne ise yalnzca odur. nsanlarn
lmne yol aan bir deprem, yalnzca hem snrsz bir ekilde
seven hem de glmeceden yoksun olan, her eye gc yeten ve
dnyay yaratan kiisel bir tanrya gereksinim duyanlar iin bir
badatrma sorunu oluturur. Depremi kiiselletirmeden, do
alc bir yaklamla, yaratlmam olarak alglayan bir kii iin
bu durum etik ya da deerler felsefesinin alanna girecek bir so
run oluturmaz, nk srf onu skntya sokmak iin kastl
olarak gerekletirilmemitir. Omuzlarn silker ve -ktcl in
san merkezli olarak tanmlanabilirse- mevsimleri ve frtnalar
benimsedii gibi kty de benimser. Bir sel ya da bir kaplann
gzelliine, lme neden olmadan nce, hayran olabiliriz. Bun
dan haz almak bile olanakldr. Doal olarak, insann bu tutumu
benimseyebilmesi kendine zarar veren insan eylemleri karsn
da ok daha zordur. Y ine de zaman zaman olabilir ve insan ol
gunlatka bu olaslk da artar.
16. Doruk anlarnda alglar gl bir ekilde idiografik olma,
snflandrc olmama eilimindedir. Alglanan bir insan da olsa,
100
dnya da olsa, bir aa ya da bir sanat eseri de olsa onu esiz bir
rnek, snfnn tek yesi olarak grme eilimi ar basar. Bu da,
dnyay ele almzda nesnenin bir rnek oluturacak ekilde
genellenmesine, dnyann Aristocu bir anlayla eitli trlere
blmlenmesine dayanan normal yasa kurucu yaklammzla
taban tabana zttr. Snflandrma kavram tmyle genel snfla
ra dayanr. Snflar olmasayd yaknlk, eitlik, benzerlik ve ay
rm kavramlar tmden ie yaramaz olurdu. Ortak ynleri olma
yan iki nesne karlatrlamaz. Bunun yan sra, iki nesnenin or
tak yanlar olduunu sylemek zorunlu olarak krmzlk, yuvar
laklk, arlk gibi bir soyutlamay getirir. Ancak bir kimseyi so
yutlama olmadan algladmz, tm niteliklerini ayn anda ve
birbirini gerektirir biimde alglamakta direttiimiz zaman artk
snflandrmamz olanakszdr. Her bir insan, resim, ku ya da
iek, bu adan bakldnda, bir snfn tek yesi olur ve bu ne
denle de kendine has izgesi iinde (idiographical) alglanr.
Nesnenin tm ynlerinin bu ekilde grlmek istenmesi algnn
daha geerli olduu anlamna gelir.
17. Doruk deneyimin bir yn de korku, kayg, basklama,
savunma ve denetimin anlk da olsa tmyle ortadan kalkmas,
cayma, erteleme ve kstlamann bir yana braklmasdr. Bln
me ve bozulma korkusu, igdler tarafndan ezilme korkusu,
lm ve delilik korkusu, kendini dizginlenmemi haz ve coku
lara brakma korkusu o an iin tmyle yok olur ya da etkinlii
ni yitirir. Korku arptc olduu iin de bu durum algnn daha
ak olmas anlamna gelir.
Bu durum ar doyum, davurum, sevin ya da nee olarak
dnlebilir. Bununla birlikte dnyada olduu iin Freudcu
haz ilkesi ile gereklik ilkesinin bir ekilde birbirinin iin
de erimesi sz konusudur. Bu nedenle, allm ikilikli kavram
larn psikolojik ileyiin st dzeylerinde zlmesine rnek
oluturur.
Bu yzden, bu tip deneyimleri sklkla yaayan insanlarn be
lirli bir geirgenlii, yani bilindna aklk ve yaknlk zel
liine sahip olduu ve bundan grece daha az korktuu grlr
18. eitli doruk deneyimlerde kiinin btnleme, bireyle
me, kendiliinden olma, davurma, rahat olma ve oluruna brak
ma, gz pek ve gl olma, vb. eilimlerinin arttn grdk.
Oysa bunlar nceki sayfalarda tanmlanan V-deerlerine
benziyor, hatta neredeyse bunlarn ayn. Bu noktada isel olar
ile dsal olan arasnda bir eit devingen koutluk ya da ebi-
imlilik bulunduu grlyor. Bu da dnyann temel Varl al
glandka kiinin o an iin kendi Varlna da (kusursuzluuna
daha kusursuz bir ekilde kendi olmasna) daha yakn olduu
anlamna geliyor. Bu etkileimin her iki ynde de geerli oldu
u grlmektedir, nk kiinin kendi Varlna yaknlamas
dnyadaki V-deerlerini de daha kolay grebilmesini salamak
tadr. V-en olmaya baladka dnyann V-enliini de daha ko
lay grebilmektedir. Glendike dnyadaki g ve erki de da
ha iyi grebilmektedir. kknln dnyann daha az iyi g
rlmesine neden olmas ve dnyann daha kt grlmcsinir
kknle neden olmas gibi her biri bir dierini daha olanak
l klmaktadr. Her ikisi de kusursuzlua (ya da kusursuzluur
yitimine) doru ilerledike kii ile dnya birbirlerine daha ol
benzemeye balayacaktr.
Aklarn birbiri iinde erimesi, evrensel deneyim srasnd
dnya ile bir olmak, byk felsefi bir igrde alglanan birli
in bir paras olmak ile anlatlmak istenenin bir blm belk
de budur. Ayrca, yine ayn konu ile ilgili olarak, iyi bir res
min yapsn tanmlayan baz niteliklerin iyi insan, btnln
esizliin, dirimliliin V-deerlerini de tanmladn ortaya ko
yan (yetersiz de olsa) veriler bulunmakta. Doal olarak bu di
snanmaldr.
19. zerinde durduklarmz biroklarna daha tandk gele
102
cek olan psikanalitik bak as ile ksaca yeniden ele almaya
alacam. Bunun kimi okurlara yardm olacaktr. kincil s
reler, bilind ve nbilin dnda kalan gerek dnya ile ilgi
lidir. Mantk, bilim, saduyu, iyi uyum, kltrn benimsenmesi,
sorumluluk, tasarlamak, usuluk hep ikincil sre teknikleridir.
Birincil sreler nce nevrotik ve psikotiklerde ortaya karl
mtr. Daha sonra ocuklarda ve -daha yeni yeni- salkl insan
larda da bulunduu kefedilmitir. Bilind ileyiler en ak
ekliyle dlerde grlr. stek ve korkular Freudcu mekaniz
malar eyleme geiren birincil etkenlerdir. ounlukla, gerek
dnyadaki durumundan honut olan iyi uyumlu, sorumlu, sa
duyulu bir kii bu honutluu biraz da bilindna ve nbilinci-
ne srtn dnmesine, bunlar yadsmasna ve basklamasna
borludur.
Bunu ak bir ekilde yllarca nce, zerinde altm ve
son derece olgun kiiler arasndan seilen insanlarn ayn za
manda ocuksu olduklar gereinin ayrmna vardm za
man kavradm. Bu insanlarn iinde bulunduklar durumu sa
lkl ocuksuluk, ikinci saflk olarak adlandrdm. Ayn eyi
Kris ve ego psikologlar egonun hizmetindeki gerileme olarak
adlandrm ve bu durumun salkl insanlarda da gzlendiini
ortaya koymakla kalmam, ayn zamanda psikolojik saln
olmazsa olmaz paras olduunu da kabul etmilerdir. Sevginin
de bir gerileme olduu gerei benimsenmitir (gerileyemeyen
sevemez de denilebilir, o halde). Son olarak, analistler esin ve
byk (birincil) yaratcln da ksmen bilindndan kaynak
land, yani salkl bir gerileme ve gerek dnyaya geici ola
rak yz evirme olduu konusunda ayn grtedir.
Bu durumda, ortaya koyduum yaklam ego, id, sper-ego
ve ego-idealin (ben, o, st-ben ve ideal-ben), bilin, nbilin ve
bilindnn, birincil ve ikincil srelerin birbirinin iinde eri
mesi, haz ilkesi ile gereklik ilkesinin birleimi, en st dzeyde
103
ki olgunluun hizmetinde korkusuzca ve salkl bir ekilde ge
rileme, kiinin tm dzeylerde gerek anlamda btnlemesi
olarak da ele alnabilir.
KENDN GEREKLETRMENN
YENDEN TANIMLANMASI
Dier bir deyile, doruk deneyim yaayan herhangi bir kim
se kendini gerekletiren insanlarda izlediim niteliklerin biro
unu geici olarak edinir. Yani, byle zamanlarda kendini ger
ekletiren biri olur. Bunu yalnzca duygusal-bilisel-davu-
rumsal bir durum olarak deil, geici bir kategorik deiim ola
rak da dnebiliriz. Bunlar yaad en mutlu ve heyecan veri
ci anlar olmakla kalmaz, ayn zamanda en st dzeyde olgunlu
a eritii, bireyselletii, btnlendii, uzun szn ksas, en
salkl anlardr.
Bu da kendini gerekletirmeyi duraan ve tipolojik eksik
lerden arnm bir ekilde yeniden tanmlamamza ve ok az sa
yda insann ancak altmndan sonra eriebildii ya-hep-ya-hi-
i bir ulvi mertebe olmaktan karmamza olanak vermektedir.
Kendini gerekletirmeyi, insann glerinin, zellikle verimli
ve youn bir hazla, bir araya geldii bir dnem ya da atlm ola
rak da tanmlayabiliriz. Kii daha ok btnlemitir ve bln
me azalmtr. Deneyime daha aktr. Daha kendine zg, ku
sursuz bir ekilde davurumcu ve kendiliindendir. Dier bir
deyile ilerlii, yaratcl, glmece duygusu, ben-aknl, alt
dzeydeki gereksinimlerinden bamszl vb. gelimitir. By
le dnemlerde tamamen kendi olmaya, gizilglerini kusursuz
ca gerekletirmeye, Varlnn zne, tmyle insan olmaya
daha yakn bir durumdadr.
Bylesi durumlar ya da dnemler, kuramsal olarak, her insa
nn yaamnda bir zaman gerekleebilir. Benim kendini ger
ekletiren olarak tanmladm insanlarn ayrt edici yan ise
104
bu dnemleri ortalama insanlara gre ok daha sk, youn ve
kusursuz bir ekilde yaamalardr. Bu, kendini gerekletirme
yi ya-hep-ya-hii bir sorun olmaktan ok, bir derece ve sklk
konusu olarak ele almak anlamna gelir. Bylece aratrma s
relerinin konusu olmaya daha uygun ve ak bir duruma gelir.
Kendilerini ou zaman gerekletirdikleri sylenen az bulunur
insanlar aramakla kendimizi snrlamamza artk gerek yok.
Kuramsal olarak, artk en azndan her yaam yksnde bulu
nan kendini gerekletirme dnemlerini aratrabiliriz. zellik
le de sanatlarn, entelektellerin ve dier yaratc insanlarn,
derinden dindar olanlarn ve psikoterapi ya da dier nemli ge
liim deneyimleri srasnda byk igrler yaayan insanlarn
yaam yklerinde...
DI GEERLK SORUNU
Buraya kadar znel deneyimi hep deneyimsel bir tarzda ele
aldm. D dnya ile olan ilikisi ise apayr bir konudur. Algla
yann daha doru ve btnsel algladna inanmas, bunun ger
ekten byle olduunu gstermez. Bu inancn geerliinin yar
glanmasnda lt, ounlukla, alglanan nesne ya da kiilerde
ya da yaratlan rnlerde bulunur. Bu durumda da, ilkesel ola
rak, bant aratrmalarnda kolayca ortaya konulabilir.
Peki, sanat hangi anlamda bilgi olarak ele alnabilir? Estetik
alg kesinlikle kendi kendini dorular. Deerli ve olaanst bir
deneyim olarak duyumsanr. Bununla birlikte baz yanlsama ve
sanrlar da sz konusudur. Dahas, beni hibir ekilde etkileme
yen bir resim sizin estetik bir deneyim yaamanza neden olabi
lir. zelin tesine gemeyi hedefliyorsak, tm dier alglarda ol
duu gibi d geerlik sorunuyla yzlememiz gerekecektir.
Ayn ey sevgi dolu alg, mistik deneyim, yaratc anlar ve i-
gr parltlar iin de geerlidir.
Seven, sevdiinde bakalarnn gremedii eyi alglar. sel
deneyiminin kendi deeri ve bunun kiinin kendisi, sevdii in
san ve dnya iin iyi olan birok sonucu da yadsnamaz. rnek
olarak bebeini seven bir anneyi ele alacak olursak durum daha
da aklk kazanacaktr. Sevgi, gizilgleri alglamakla kalmaz,
ayn zamanda bunlar gerekletirir de. Sevginin yokluu potan
siyeli kesinlikle bastracak, hatta ldrecektir. Kiisel geliim
yreklilik, zgven, hatta gz peklik gerektirir. Anneden ya da
eten sevgi grmemek ise kendine gvensizlik, kayg, deersiz
lik duygusu ve hafife alnma beklentisi gibi geliimi ve kendini
gerekletirmeyi engelleyen tam tersi etkiler yaratr.
Tm kiisel ve teraptik deneyimler, hak edilmi olsun olma
sn, sevginin neler gerekletirdiini ve sevgisizliin neleri en
gellediini ortaya koymutur.
Burada karmak ve dngse! bir soru kyor karmza.
Mentonn szleriyle, Bu olgu ne lde bir kendini gerekle
tirme kehanetidir? Bir kocann einin gzel olduunu dn
mesi ya da einin onun yrekli olduuna inanmas, gzellik ve
yreklilii bir anlamda yaratmaktadr. Bu, zaten varolan bir e
yin alglanmasndan ok, inanma yolu ile var olmasn sala
maktr. Peki, her insann gzel ve yrekli olma olasl bulun
duuna gre, bunu da gizilgcn alglanmasna bir rnek olarak
m ele alacaz? Eer yle ise, bu birisinin byk bir viyolonist
olma olasln alglamaktan ayr bir eydir, ki bu evrensel bir
olaslk da deildir.
Tm bu karmaklktan da te, sorunlarn hepsini en sonun
da popler bilim alanna ekmeyi umanlarn gizli kukular da
varln srdryor. Bir bakasna duyulan sevginin yanlsama
lara, varolmayan ve bu nedenle aslnda gerekten alglanmayan
ama alglayann zihninde yaratlan ve bu durumda bir gereksi
nimler, bastrmalar, yadsmalar, yanstmalar ve usavurumlar diz
gesine dayanan niteliklerin ve potansiyelin alglanmasna yol
amas yeterince sk rastlanan bir durum. Sevgi sevgisizlikten
106
daha alglayc olabilmekle birlikte daha kr de olabilir. Bu du
rumda aratrma sorunu bamzn etini yemeyi srdrecektir:
Hangisi ne zaman geerli? Gerek dnyaya dair alglarn daha
gl olduu rnekleri nasl ayrt edeceiz? Kii dzeyindeki
aratrmalarmn, sevgi ilikisinin iinde olsun ya da olmasn, al
glayann psikolojik salk deikenini bu sorunu yantlayacak
etkenlerden biri olarak gsterdiini daha nce de belirtmitim.
Kii ne denli salkl ise dnyann ve tm dier denk eylerin al
glanmas da o denli gl ve iten olacaktr. Bu sonu denetim
siz aratrmann rn olduundan denetimli bir aratrma ile s
nanmas gereken bir hipotez olarak ele alnmaldr.
Estetik ve entelektel yaratclk patlamalar ile igr dene
yimlerinde karmza kan sorunlar genellikle benzerdir. Her
iki rnekte de, deneyimin dtan dorulanmas grngbilimsel
(fenomenolojik) kendini dorulama ile birebir bantl deil
dir. Byk igr yanlm olabilir ve byk bir ak da sona
erebilir. Kendini doruk deneyim srasnda yaratan bir iir son
radan doyurucu bulunmayp bir keye atlabilir. Nesnel eleti
rel incelemeler sonunda darmadan olacak bir rnn yaratl
ile ayakta kalacak bir rnn yaratlnn verdii duygu z
nel adan ayndr. Y aratcla alkn kii bunu ok iyi bilir.
Ayrca byk igr anlarnn yarsnn ie yaramayacan da
bilir. Tm doruk deneyimler V-bilii gibi gelir insana, oysa bu
doru deildir. Bununla birlikte, en azndan zaman zaman, sa
lkl insanlarda ve salkl anlarda biliin daha ak ve verimli
olduunu gsteren belirtileri de yadsyamayz. Bu da baz do
ruk deneyimlerin V-bilii olduu anlamna gelir. Kendini ger
ekletiren insanlar gereklii bizden daha verimli bir ekilde,
tmyle ve gdlenmelerden daha az etkilenerek alglayabilir
ler ve alglarlar. Bu nedenle, bu insanlar kendimize biyolojik
rnekler olarak alma nerisinde bulundum. Madenlere gaza da
ha az duyarl canllardan nce daha duyarl olan kanaryalarn
107
indirilmesi gibi, nce onlarn daha etkili duyarllklar ve alg
laylar, daha sonra kendi gzlerimiz aracl ile gereklik
hakknda daha iyi bilgi edinebiliriz. kinci bir seenek de alg
ya en ak olduumuz anlarda, geici olarak kendimizi gerek
letirdiimiz zamanlarda, kendimizi devreye sokabiliriz. Byle
anlarda gereklik hakknda allm olandan daha doru bilgi
edinebiliriz.
Son olarak, yle grlyor ki, tanmlamakta olduum bili
sel deneyimler allagelmi kukucu ve titiz bilimsel srelerin
yerini tutamaz. Bu bili ne kadar verimli ve titiz olursa olsun,
her ne kadar kimi gerekleri kefetmenin en iyi ya da tek yolu
olarak ortaya km olursa olsun denetleme, seme, yadsma,
onaylama ve (dtan) dorulama sorunlar igr patlamasnn
sonrasnda geerliini srdrr. Bununla birlikte, bunlar atan
ve dlayc bir iliki iinde deerlendirmek de akllca olmaz
nclerle yerleimcilerde olduu gibi, her ikisinin de bir dieri
ne gereksinim duyduu ve destek olduu bu noktada aka or
taya km oluyor.
DORUK DENEYMLERN SONU ETKLER
eitli doruk deneyimlerde gerekleen biliin dardar
dorulanmas sorunundan tmyle ayr bir dier konu, bu dene
yimlerin sonradan ortaya kan ve yine bu deneyimleri bir an
lamda dorulayan etkileridir. Denetimli aratrmalardan eldi
edilmi veriler yok elimde. Yalnz, zerinde altm insanlar
da byle etkilerin varl konusunda bir gr birlii olduum
syleyebilirim. Buna ben de inanyorum. Ayrca yaratclk, sev
gi, igr, mistik deneyim ve estetik deneyim zerine ala
tm insanlar da bu konuda tam bir gr birlii iindeler. B
balamda ben de, hi olmazsa tm test edilebilir olan aada
ki olumlamalar ya da savlar ortaya koymakta hakl olduum
dnyorum.
108
1. Doruk deneyimlerin, belirtileri ortadan kaldrma anlamn
da, saaltc etkileri bulunmaktadr. Elimde, biri bir psikiyatrist-
ten, dieri de bir antropologdan olmak zere en azndan iki ra
por var. Bu bildiriler, mistik ya da engin deneyimlerin belirli
nevrotik belirtileri sonsuza dek ortadan kaldracak denli etkili
olduunu ortaya koyuyor. Doal olarak, insanlk tarihinde bu tip
dntrc deneyimlerden sk sk sz ediliyor. Bununla birlik
te, bildiim kadar ile bu durum psikologlarn ya da psikiyatrist-
lerin ilgisini bugne kadar hi ekmemi.
2. Bu deneyimler, kiinin kendine ilikin grn salkl
bir ynde deitirebilir.
3. Bu deneyimler, kiinin bakalarna ilikin grlerini ve
onlarla olan ilikilerini birok adan deitirebilir.
4. Bu deneyimler, kiinin dnya ya da dnyann kimi ynle
ri ya da blmleri zerine grn, az ya da ok kalc olacak
bir ekilde deitirebilir.
5. Bu deneyimler kiiyi daha yaratc, kendiliinden, davu
rumcu, kendine zg olma yolunda zgrletirebilir.
6. Kii deneyimi ok nemli ve arzu edilir bir olay olarak
anmsar ve yinelemeye alr.
7. Yaam genelde tekdze, renksiz, ac verici ve yetersiz de
olsa, gzellik, heyecan, drstlk, elence, iyilik, doruluk ve
anlamllk gibi eylerin de varolduu kantland iin kii yaa
m daha yaanmaya deer bulmaya balar.
Dier bir deyile, yaamn kendisi dorulanmtr, zkym
ve lm isteme daha az gerekleir.
Belirli bir kiinin, yaad deneyimin bir sonucu olarak,
kendine zel sorunlarn yeni bir kta grmeye ve yeni zm
ler zerinde durmaya balamas balamnda zgl ve kendine
has etkiler zerinde de durulabilir.
Tm bu sonu etkilerinin genelletirilebileceini dnyo
109
rum. Ayrca bu deneyim, kiinin kendisi tarafndan betimlenen
bir cennete gitmesine ve sonra yeniden dnyaya dnmesine ben-
zetilirse, bu etkilerin dier insanlarla da paylalabilecei kan
sndaym. O halde, byle bir deneyimin, kimi evrensel kimi de
bireysel nitelikteki arzu edilir sonu etkilerinin gereklemesi
olasl da yksektir7.
Estetik deneyimin, yaratc deneyimin, mistik deneyimin,
sevgi deneyiminin, igrii deneyiminin ve dier doruk deneyim
lerin sanatlar, sanat eitmenleri, yaratc retmenler, din ve
felsefe kuramclar, seven eler, anneler, terapistler ve dier bir
ok kii tarafndan nbilin dzeyinde gvenle benimsendiini
ve ounlukla beklendiini de belirtmem gerekiyor.
Btnnde ele alndnda bu olumlu sonu etkilerin anlal
mas olduka kolaydr. Aklamas zor olan aslnda kiide bu et
kinin eksikliinin grlmesidir.
110
7
i ddet l i Ki ml i k Deneyi mi
Ol ar ak Dor uk Deneyi ml er
Kimlii tanmlamaya alrken bu tanm ve kavramlar, giz
li bir yerlerde bizim kendilerini bulup ortaya karmamz sabr
la bekleyen varlklar eklinde dnmekten kanmalyz. Bun
larn ancak bir blmn kefederiz. Bir blmn de yaratrz.
Kimlik ksmen bizim tanmlamamza baldr. Doal olarak,
szcn nceden sahip olduu anlamlara duyarlmz ve ak
lmz tm bunlardan nce gelir. Ayn zamanda, eitli yazar
larn szc farkl yapda veri ve ilemler iin kullandn da
grrz. Doal olarak, daha sonra da yazarn szc kullanr
ken ne demek istediini anlamak iin bu ilemlerden bir eyler
karabilmemiz gerekir. eitli terapistler, toplumbilimciler,
benlik psikologlar, ocuk psikologlar vb. bir szc farkl an
lamlarda ele alsalar bile, anlamda bir benzerlik ve rtme hep
sinde sz konusudur. (Belki de bu benzerlik kimliin gnmz
deki anlamdr.)
Bir dier almamda da, doruk deneyimlerde kimliin bir
den ok gerek, mantkl ve yararl anlam ierdiini gstermi
tim. Ancak bunlar hibir zaman kimliin doru anlam olarak
ortaya atlmam, yalnzca deiik bir bak as olarak ne s
rlmtr. Doruk deneyim srasnda kiinin en gerek kimliine
111
brndne, gerek benliine en yakn durumda olduuna ve
kendine zg yapsn ortaya koyduuna inanyorum. Bu da do
ruk deneyimlerin katksz ve bozulmam verilere ulamada
ok nemli bir kaynak olduunu gsteriyor. Dier bir deyile,
katk en aza indirgenmi, keif ise en st dzeye kmtr.
Aada ayr ayr belirtilen niteliklerin aslnda birbirlerin
den ayr olmadn, tersine rttklerini, yani birbirini kapsa
dn, ayn eyi deiik yollardan anlattn, eretilemeli bir
ekilde ayn anlama geldiklerini okur hemen grecektir. (Bl-
nemezci, indirgemeci zmlemenin kart btnc zmle
me kuram ile ilgilenen okuyucular iin, baknz 3. blm.)
Kimlii, birbirini dlayan tmyle ayr bileenlerine blmek
yerine, btnc bir yaklamla ele alacak, evirip evirip deiik
yzlerini grmeye alacam. Ya da bir uzmann iyi bir resmi
incelemesi gibi (bir btn olarak) bir bu dzen iinde bir die
rinde greceim. zerinde durulan her bir yn dier ynle
rin her birinin blmsel bir aklamas olarak dnlebilir.
1. Doruk deneyimlerde kii kendini dier zamanlara gre da
ha btnlemi (birlemi, tam, tek para) duyumsar. Ayrca
(gzlemciye de, aada akland gibi) daha btnlemi gr
nr. rnein blnme ve ayrlma, kendine kar savam verme
azalmtr. Kendisi ile daha barktr. Deneyimi yaayan benlik
ile gzlemleyen benlik arasndaki ayrm siliklemitir. Tm par
alar birbiri ile daha uyumlu ve verimli bir dzen ierisinde i
lemektedir8. srtme azalm, sinerji fazlalamtr. Btnle
menin ve koullarnn zellikleri aada ele alnmaktadr.
2. Kii daha ar ve ayr bir ekilde kendisi olduka nceden
benlik d olan dnya ile birleebilme yetenei de artar9. rne
in sevgililer daha ok yaknlaarak iki kii olmaktan kp bir
birlik oluturur; yaratc, yaratlan eserle bir olur; anne kendini
ocuu ile bir duyumsar; duyarl kii mzik, resim, dans olur (ya
112
da mzik o olur); gkbilimci orada yldzlarla birliktedir, te
leskopun deliinden derinliklerdeki kendinden ayr bir varla
bakan baka bir varlk deildir.
Dier bir deyile, kimlie, zerklie ya da benlie ulamann
en iyi yolu ayn zamanda kendini amaktan, benliin tesine ve
stne ulamaktan geer. Bylece kii grece bensizleebilir10.
3. Doruk deneyim srasnda kii genellikle tm kapasitesini
en iyi ekilde kullandn ve gcnn doruunda olduunu du
yumsar. Rogersn ok iyi bir ekilde anlatt gibi tm ilevle
rini yerine getirdiini hisseder. Kendini dier zamanlara gre
daha akll, kavrayl, kvrak zekal, daha gl ya da ekici bu
lur. En iyi durumundadr, gz kamatrcdr, formunun zirvesin-
dedir. Bu yalnzca znel bir duygu olmakla kalmaz, gzlemci ta
rafndan da fark edilir. Artk gcn kendisiyle savamaya, ken
disini kstlamaya harcamaz; kaslar sava veren kaslar deildir
artk. Normal durumda kapasitemizin bir blmn eyleme, di
er blmn de ayn kapasitenin kstlanmasna harcarz. Artk
savurganlk yoktur; kapasite btnyle eylem iin harcanabilir.
Bu durumda kii engel tanmayan bir rmaa dnr.
4. Tam ilerliin bir dier yn de kiinin en iyi durumun
dayken aba harcamamas, rahat olmasdr. Dier zamanlarda
aba, zorlanma ve savamla yaplan eyler artk ura, alma
ya da emek gerektirmez; kendiliinden gelir. Bununla bala
k bir duygu da ounlukla dzgn, kolay, aba istemeyen, her
eyin tk diye olduu, tkrnda gittii, saat gibi iledii
bir tam ilerlikle gelen mutluluk duygusu ve grnmdr.
Byle durumlarda kii ne yaptn kesin olarak biliyormu
ve bunu tm kalbiyle ve kukuya, kaamaa, duraksamaya ya da
geri ekilmeye metelik vermeden yapyormu gibi, kendinden
ve doruyu yaptndan emindir. Hedefi gzden geirmenin ya
da yle bir yoklamann zaman gemi, tam on ikiden vurma
nn zaman gelmitir. Byk atletler, sanatlar, yaratclar, lider
113
ler ve yneticiler grevlerini en iyi ekilde yerine getirdii sra
da bu davran zelliini sergiler.
(Bunun kimlik kavram ile ne derece ilgili olduu, ncekiler
le karlatrldnda, o kadar da ak deil. Yine de kiinin
gerek kendi olmasfnn kimliin ikincil bir zellii olduunu
dnyorum, nk aratrma konusu olabilecek denli dsal
bir yapda, gz nnde. Ayrca, kiiliin en yksek V-deerle-
rinden olduunu dndm tanrsal neenin (mizah, elence,
budalalk, glnlk, oyun ve kahkahann) anlalmas iin de
gerekli olduuna inanyorum.)
5. Doruk deneyim srasnda kii, dier zamanlara gre daha
gl bir ekilde, kendini kendi etkinliklerinin ve alglarnn so
rumlu, etkin, yaratc merkezi olarak duyumsar. Kendini ba gi
riimci gibi hisseder. zbelirlenimi (ynlendirilmi olmaya, be
lirlenmeye, aresiz kalmaya, baml, edilgen, zayf, ynetilen
olmaya oranla) daha gldr. Kendi kendinin patronu olduu
nu duyumsar. Tm sorumluluu eline alr. Tmyle istemlidir.
Dier zamanlara oranla zgr istencini daha ok kullanmak
tadr. Kendi yazgsnn efendisidir, bir etmendir.
Gzlemcinin izlenimleri de bu yndedir. rnein onun daha
kararl, daha gl, daha azimli biri olduunu grr. Kartlkla
r kmseme ya da alt etme eilimi belirginlemitir. Kendine
gveni tamdr. Onu durdurmaya almann ie yaramayaca
izlenimini uyandrr. Artk kendi deerinden ya da karar verdii
her eyi yapabileceinden kuku duymaz. Gzlemci onu daha
gvenilir, emin biri olarak, gvenle tutunabilecei bir dal gibi
alglar. Bu byk an -sorumluluk stlenme- genellikle terapide,
byme srasnda, eitimde, evlilikte vb. grlebilir.
6. Artk engellerden, dizginlenmelerden, saknmalardan, kor
kulardan, kukulardan, denetimlerden, koullardan, zeletiri
lerden, frenlenmelerden kurtulmutur. Bunlar deer duygusu
nun, zbenimsemenin ve zsevgi-saygnn olumsuz ynleri ola
114
bilir. Hem nesnel hem de znel bir olgudur ve her iki yolla da
daha geni bir ekilde aklanabilir. Doal olarak bu da belirti
len ve aada belirtilecek olan zelliklerin yalnzca deiik bir
yndr.
Byk olaslkla bu olaylar ilkesel olarak snanabilir nitelik
tedir. Sonuta sz konusu olan kaslarn birbiri ile sinerjik bir
yardmlama iinde olmas deil, birbiri ile atmasdr.
7. Bu nedenle kii daha kendiliinden, daha davurumcu,
daha masum (aldatmacasz, ar, drst, iten, becerikli, ocuksu,
yapaylktan uzak korumasz, savunmasz), daha doaldr (yaln,
rahat, kararl, ak, candan, yapmacksz, belirli bir anlamda il
kel, dosdoru). Daha denetimsiz ve zgr bir ekilde dar y
nelir (zdevinimli, atlgan, refleksli, igdsel, alkonulamaz,
ego tesi bilinli, dnmeden ve farknda olmadan)11.
8. Bu nedenle de belirli bir anlamda daha yaratcdr (bak
nz 10. blm). zgveninin artmas ve kukularnn azalmas
ile, Taocu bir yaklamla oluruna brakarak ya da Getalt psiko
loglarnn tanmlad gibi esnek bir tavrla, bili ve davranla
rn sorunsal olan ya da olmayan durumlara, kendi i, orada
olan koullarna ya da isteklerine gre biimlendirir. (Ben-mer-
kezli ya da zbilinli koullara gre deil.) Bu koullar, iin ken
di i doas ya da grev duygusu (Frankl) ya da isteklilik tara
fndan saptanr. Bu nedenle de daha doalama, hazrlksz, an
lk, daha ok hiten yaratlm, yeni, iei burnunda, bayatla
mam, yapmack olmayan, renilmemi, alkanlk haline gel
memi bir yapdadr. Ayrca, bu szcklerin ncel zaman ve bir
ekilde tasarlama anlamna geldii dnlrse, zerinde daha
az allm, daha az planlanm ve tasarlanm, nceden kurgu
lanmam, n almas yaplmam, nceden dnlmemitir.
yle ise, gelimekte olduu, henz yaratld ve ncel bir za
mandan kaynaklanmad iin de bu deneyim aranmam, arzu
lanmam, gereksinim duyulmam, ereksiz, uruna aba har
canmam, gdlenmemi ya da ynlendirilmemitir.
115
9. Tm bunlar esizliin, bireyselliin ya da kendine zgl
n doruu olarak da nitelendirilebilir. lkesel olarak tm insan
larn birbirinden farkl olduu benimseniyorsa, doruk deneyim
lerde daha ar bir ekilde farkl olduklar grlr. Birok adan
insanlar (insanlarn rolleri) birbirinin yerine geebilirse de, do
ruk deneyimlerde roller ortadan kalkar ve yerini alabilme en alt
dzeye iner. Doruk deneyim srasnda insanlar temelde ne iseler,
esiz benlik szcnn anlam her ne ise o olurlar.
10. Doruk deneyim srasnda birey burada ve imdi olma
ya, gemiten ve gelecekten eitli anlamlarda bamsz ol
maya, deneyimde tmyle orada olmaya en yakn duru
mundadr. rnein, byle bir anda her zamankinden daha
iyi dinleyebilmektedir. Alkanlklarndan ve beklentilerin
den olabildiine syrlm olduu iin (u an iin geerli ola
na benzemeyen) gemi durumlara bal beklentilerine ya
da (u an kendi iinde bir erek olarak deil gelecee yne
lik bir ara olarak dnmek anlamna gelen) gelecekle il
gili tasarlarn dourduu umut ya da endielere saplanp
kalmadan dinleyebilir. Arzularn da tesine getiinden
korku, nefret ya da dilekleri dorultusunda kurallar koy
maktan kanr. Burada olan burada olmayanla karlat
rarak deerlendirmek zorunda kalmaz.
11. Kii artk dnyann yasalarna bal dnyaya-ait-ey ol
maktan km, ar tin olmutur (baknz 13. blm). Dier bir
deyile, tin-d gerekliin yasalarna gre deil, bunlardan fark
l olduu oranda, kendi i-tinsel yasalar tarafndan belirlenir. Bu
kulaa bir aykrlk ya da eliki gibi gelebilir, ancak hi de yle
deildir. yle olsa bile belirli bir anlam olduu dnlerek be
nimsenmesi gerekir. tekinin V-bilii en ok, kendini ve tekini
ayn zamanda oluruna brakmakla; benlii sevip sayarken kar
lkl izin verme, destekleme ve glendirme ilikisi iinde olan
116
tekini de sevip saymakla olanakldr. Ancak kendimi benim d
mda olandan zgrletirdiim, bana egemen olmasna, onun
yasalarna gre yaamaya kar koyduum ve ancak kendi i ya
sa ve kurallarma gre yaamakta direttiim zaman en ar ekliy
le kendim olabilirim. te ayn ekilde benlik d olan en iyi e
kilde kavramak iin onu kavramamam, yani onu kendi haline,
oluruna brakmam, benim deil kendi yasalarna gre yaamas
na izin vermem gerekir. Bu gerekletii zaman i-tinsel (ben) ile
d-tinsel (teki) arasnda o denli korkun bir ayrm olmad ve
bu ikisinin aslnda hibir ekilde dman olmad anlalr. Her
iki yasalar kmesinin de ok ilgin ve ho olduu, hatta btnle
ip birbirinin iinde eriyebilecei ortaya kar.
Okuyucunun bu szckler labirentini en iyi ekilde anlamas
na, dier doruk deneyimlerin yan sra, iki kiinin arasndaki V-
sevgisi ilikisini rnek vererek yardmc olabiliriz. Aka gr
lyor ki ideal sylemin bu dzeyinde (ben buna V-alan diyorum)
zgrlk, bamszlk, kavrama, oluruna brakma, gven, isten,
bamllk, gereklik, teki kii, ayr olma vb. szckler gnde
lik yaamn, eksikliklerin, isteklerin, gereksinimlerin, kendini
korumann ve ikiliklerin, kutuplarn ve blnmelerin E-alannda
geerli olmayan ok karmak ve zengin anlamlar kazanrlar.
12. Bu noktada, abalamama ya da gereksinim duymama
zelliini vurgulamann ve bunu zerinde durduumuz konunun
merkezlenme noktas (ya da rgtlenme merkezi) olarak ele al
mann kuramsal adan belirli yararlar olacaktr. Y ukarda eit
li ekillerde anlatld gibi ve belirli anlamlarda tanmland
zere, doruk deneyim srasnda kii, zellikle de eksiklik gerek
sinimleri balamnda, gdlenmemitir (ya da ynlenmemitir).
Ayn sylem alannda en yksek, zgn kimliin de abalama
yan, gereksinim ve istek duymayan, yani sradan gereksinim ve
drtleri am bir ekilde betimlenmesi de benzer bir anlam
iermektedir. Kii sadece vardr. Mutluluu yakalam olmak,
117
mutluluk uruna abalamann geici bir sre iin sona ermesi
anlamna gelir.
Buna yakn bir durumun kendini gerekletiren insanlar iin
de geerli olduu zerinde durmutuk. Artk her ey isten, a
ba, erek olmadan kendiliinden gelmekte, ortaya kmaktadr.
Kii tmyle ve eksiklik duymadan, duraanln koruma ya da
gereksinimlere indirgeme eilimi sergilemeden, ac, honutsuz
luk ya da lmden kanmaya almadan hareket eder. Gele
cekteki bir hedef ya da kendi iinde erek olmayan bir ey sz
konusu deildir. Davran ve deneyimleri kendinden gelir ve
kendilerini dorularlar. Sz konusu olan erek-davran ve erek-
deneyimdir, ara-davran ya da ara-deneyim deil.
Bu dzeydeki insan tanrsal olarak nitelendirdim, nk tan
rlarn ounun gereksinimleri ya da istekleri, eksiklikleri, nok
sanlar, doyurulacak bir eyleri olmad dnlr. En yk
sek, en iyi tanrlarn nitelik ve zellikle de eylemlerinin te
meli eksiksiz olmak olarak dnlmtr. Bu dncenin, in
sanlarn eksiksiz olmaktan kaynaklanan eylemlerinin anlalma
snda ok etkili olduunu grdm. rnein, tanrsal glmece ve
elence kuramnda, sknt kuramnda ve yaratclk kuramnda
vb. bu dncenin ok aydnlatc bir temel ilevi grdn
kefettim. nsan dletinin gereksinimlerinin olmamas gerei
de, on birinci blmde ele alnd ekli ile, yksek Nirvanamn
alak Nirvana ile karmas dncesine dourgan bir kaynak
oluturmaktadr.
13. Doruk deneyimlerde davurum ve iletiim genelde iir
sel, dsel ve cokusal olma eilimindedir. Bu anlatm, varln
bu durumunun doal diliymiesine ortaya kar. Bu eilimin
ayrdna kendimde ve zerinde altm insanlarda henz var
dm, bu nedenle de bu konuda ok fazla bir ey sylemeyece
im. On beinci blmde bu konu ile ilgili eitli dnceler ne
srlyor. Kimlik kuram asndan baklnca bu durum, daha
118
zgn insanlarn air, sanat, mzisyen, nc olmaya daha ei
limli olduklar anlamna geliyor12.
14. Doruk deneyimler, David M. L evynin dncesinde ol
duu gibi eylemin tamamlan, Getalt psikolojisinde olduu
gibi kapan, Reich yaklamdaki tam orgazm tipi ya da t
myle boalma, katarsis, dorua erime, zirve, tamamlama, bo
altma ya da bitirme olarak da elverili bir ekilde tanmlanabi
lir. Bunun kart ise sonulandrlmam sorunlarn srmesi, ta
mamyla boalmam meme ya da prostat bezleri, tamamlanma
m barsak etkinlii, kederin alayarak savuturulamamas,
rejim yapan kiinin duyumsad yar alk durumu, asla terte
miz yaplamayan bir mutfak, cinselliin kstlanmas, da vuru-
lamayan fke, egzersiz yapamayan atlet, duvarda eik duran
ama dzeltilemeyen resim, ahmakl sineye ekmek, yetersiz
lik ya da hakszlk vb.dir. Bu rneklerle, tamamlamann grn-
gbilimsel (fenomenolojik) adan ne denli nemli olduu da
ortaya kyor. Y ukarda anlatlan abalamama, btnsellik, ra
hatlama gibi kavramlarn anlalmasnda bu bak asnn zen
ginletirici bir etkisi bulunmaktadr. Tamamlamann dnyada al
d ekil kusursuzluk, adalet, gzellik ve aralara karlk erek
lerdir. D ve i dnyalar bir yere kadar ebiimli olduklar ve
diyalektik bir iliki iinde bulunduklar ^birbirlerine neden ol
duklar) iin iyi dnya ile iyi insann birbirlerini oluturmas so
rununa gelip dayanm oluyoruz.
Bunlarn kimlie katks nedir? Byk olaslkla, zgn kii
nin kendisi bir anlamda tamamlanm ya da sonuca ulamtr.
Zaman zaman kendi iinde znel bir kesinlii, tamamlanmay
ya da kusursuzluu yaamaktadr ve bunu dnyada da alglar.
Buradan yalnzca dorua ulaanlarn tam bir kimlik edinebile
cekleri sonucu kabilir. Bu da, dorua ulaamayanlarn her za
man iin eksik, abalayan, tamamlanmam olma, erekler deil
aralarn arasnda yaama ya da bunlarn arasndaki bantnn
kusursuz olmamas durumunda kalacaklar anlamna geliyor.
119
Bunun, en azndan, zgnlk ve doruk deneyim ilikilerinde ge
erli olduundan kukum yok.
Tamamlanmamln, yaratt fiziksel ve psikolojik gerilim
ve diretmeler gz nne alndnda, yalnzca dinginlik, huzur
ve psikolojik gnenle deil fiziksel gnenle de badamaz bir
yap sergiledii grlecektir. Doruk deneyimler yaayan pek
ok kiinin kendini (gzel) lme yakn hissettiini sylemesi,
en duyarl yaamn lm arzulayan ya da lme raz olan e
likin bir yn de ierdiini bildirmesi elimizdeki artc bulgu
lar asndan bir ipucu olabilir. Rankn da zerinde durduu gi
bi, kusursuz bir biti ya da son eretilemeli (metaforik), mitolo
jik ya da arkaik bir lm olabilir.
15. Belirli bir ekilde en olmann V-deerlerinden biri oldu
unu dnyorum. Bu dncenin baz nedenleri zerinde da
ha nce de durduk. En nemlilerinden biri, en olma durumunun
doruk deneyim srasnda hem kiinin iinde hem de dnyada al
glandnn bildirilmesidir. Bu durum kiinin dnda kalan
aratrmac tarafndan da gzlenebilmektedir.
V-en-olma kavramn betimlemek, ngiliz dilinin bu adan
( genelde tm daha yce znel deneyimleri betimlemekte ol
duu gibi) yetersiz kalmas nedeniyle olduka zor. V-en olma
nn her trl dmanl aan evrensel ya da tanrsal, iyi huylu
bir nitelii vardr. Mutluluk, sevin, nee, cokunluk ya da haz
olarak da adlandrlabilir. Zenginlik ya da fazlalk gibi, tama
eilimindedir (eksiklik duygusu ile gdlenmemitir). nsann
hem kklnden (zayflndan) hem de byklnden
(gcnden) haz ve sevin duymasn ierdii iin varolusaldr.
Egemenlik-bamllk ikiliine akndr. Belirli bir utku ve za
man zaman da kurtulu niteliindedir. Ayn zamanda hem olgun
hem de ocuksudur.
Marcuse ve Brownin kullanmnda sonusal, topik, Eupsi-
ik (yunanca gerek, iyi, iyi olmak anlamlarn veren eu- neki
ile tinsel anlamna gelen psikhe szcnn birleimi ile tinin
120
iyi-gerek durumu anlamnda -n.)>akn bir anlamdadr. Ayn
zamanda Nietzschevari bir kavram olduu da sylenebilir.
Rahatlk, abaszlk, incelik, zenginlik, dizginlerden, kstla
malardan ve kukulardan kurtulma V-bilii ile zevk alabilme,
ben-merkezlilie ve ara-merkezlilie aknlk, zaman ve uzaya,
tarihe ve yerelcilie aknlk da bu tanmn doal paralardr.
Son olarak, ikiliklerin ve zli-meyen birok sorunun z
lebilmesini salamas balamnda, gzellik, sevgi ya da yaratc
zihin gibi kendi iinde bir btnletiricidir. nsanlk durumuna,
sorunu zmenin yollarndan birinin de bundan zevk almak ol
duunu reterek, bir zm suna!-- Ayn anda hem E-alannda
hem de V-alannda yaamamz olanakl klar. Cervantes gibi,
ayn anda hem Sano Pana hem d Don Kiot olmamz salar.
16. Doruk deneyim srasnda ve sonrasnda insanlar kendile
rini ansl, talihli, kutsanm hissedirler. Bunu hak etmiyorum
szleri hi de az rastlanan bir tepki deildir. Dorua tasarlayarak
ya da niyetlenerek ulalmaz, o kendiliinden gerekleir. a
rtc bir nee yaanr. Sarsc ama hoa giden bir gnl borcu
duygusu, aknlk, beklenmediklik sk rastlanan tepkilerdir.
Dindar kiilerde Tanrya, dierlerinde Y azgya, Doaya, in
sanlara, gemie, anne babaya, dnyaya, her eye, bu olaans
t olayn gereklemesinde neyin yardm olmusa ona gnl
borcu duyulur. Bu duygu dinsel yaplarda rastlanan tapnma, te
ekkrlerini sunma, yceltme, kn'tme, adak gibi tepkilere d
nebilir. Kukusuz doal ya da ddast dinleri ele alan tm
psikolojik yaklamlar ve dinin kkenlerini inceleyen her doal
c kuram bu olaylar gz nne almaldr.
Bu gnl borcu duygusu sklkla herkesi ve her eyi kucak
layan bir sevgi duygusu ile da vurulur. Dnyann gzel, iyi
olarak alglanmasna ve genellikle dnya iin iyi bir eyler yap
ma itkisine yol aar. Tm bunlarn karln vermek ister insan,
hatta kendini bunu yapmakla yknd hisseder.
121
Kendini gerekletiren zgn insanlardaki alakgnlllk
ve gururu betimlemitik. Byk olaslkla bu noktada bu tanm
ile kuramsal bir ba kurmu oluyoruz. ansl insan her eyi an
sna balamaz. Ayn ey korku ile kark bir hayret duygusu du
yan insan iin de, gnl borcu duyan insan iin de geerlidir. Ki
i kendine u soruyu sormaldr: Bunu hak ediyor muyum? Bu
tip insanlar gurur ile alakgnlllk arasndaki ikilii bunlar
tek, karmak, ikincil bir birlik iinde eriterek, yani (belirli bir
anlamda) gururlu olarak ve (yine belirli bir anlamda) alakg
nlllk gstererek zerler. Alakgnllln tonlarn da
ieren gurur iinme ya da paranoya ile ayn ey deildir. Gurur
dan payn alm alakgnlllk de mazoizm deildir. Aslnda
bunlar sayrl klan ey ayr tutulmalardr. V-minnettarl, kah
raman ile gsterisiz ua tek bir bedende birletirmemizi ola
nakl klar.
SON SZ
Y ukarda, 2 numaral aklamada, zerinde durduumuz ve
anlayamasak bile yzlemek zorunda olduumuz nemli bir pa
radoksun altn izmek istiyorum. yle grlyor ki, kimliin
hedefi (kendini gerekletirme, zerklik, bireyselleme, Hor-
neynin gerek benlii, zgnlk vb) ayn zamanda hem kendi
iinde bir nihai hedef, hem de geici bir hedef, bir gei treni,
kimlie akmlk yolunda atlm bir admdr. Bu da ilevinin
kendi kendini silmek olduunu sylemekle ayn kapya kyor.
Dier bir deyile, amacmz Dou dncesinde olduu gibi, be
ni amak ve ortadan kaldrmak, zbilin ve z-incelemeyi geri
de brakmak, dnyann iinde erimek ve onunla zdelemek
(Bucke), eyasal olmak (Angyal) ise, ounluk iin bu amaca
giden en iyi yol bir kimlik, gl bir benlik edinmekten geer.
Bu yolda sz konusu olan ilecilik deil temel-gereksinimlerin-
doyurulmasdr.
122
zerinde altm gen insanlar doruk deneyimlere iki tip
fiziksel tepki verdiklerini belirtiyorlar ki bunlar zerinde dur
duumuz kuramla ilgili olabilir. lk tepki heyecan ve yksek
gerilimdir (Aztyorum, atlayp zplamak, barp armak is
tiyorum). Dier tepki ise rahatlama, huzur, dinginlik, duraan
lk duygusudur. rnein, gzel bir cinsel deneyimden, estetik
deneyimden ya da yaratclk taknlndan sonra her iki tepki
nin de yaanmas olasdr. Srp giden bir ar heyecanllk,
uyuyamama durumu, istein ortadan kalkmas, hatta arzunun
yitimi ve peklik sz konusu olabilir. Ya da tmyle rahatlama,
eylemsizlik, derin bir uyku da yaanabilir. Bunun ne anlama
geldiini bilmiyorum.
123
8
Var l k Bi l i i ni n Baz Tehl i kel er i
Bu blmn amac kendini gerekletirmek ile ilgili yaygn
bir yanl anlamay dzeltmek. Kendini gerekletirilmek tm in
sani sorunlarn ald duraan, gerek olmayan, kusursuz bir
duygu; insanlarn insanst bir dinginlik ya da esriklik iinde
sonsuza dek mutlu yaayaca bir durum olarak dnlyor.
Daha nce de belirttiim gibi, bunun deneysel bir dayana yok.
Bu gerei daha iyi aklayabilmek iin kendini gerekletir
mek, insann genlikte yaanan eksiklik duygusu sorunlarndan
ve yaamn nevrotik (ya da ocuka, dsel, gereksiz, gerekd
) sorunlarndan bamszlamas ve bu yolla yaamn gerek
(insann i ve nihai sorunlar, kusursuz bir zmn olmad ka
nlmaz, varolusak sorunlar) sorunlar ile yzlemesi, bu so
runlara katlanmas ve boumas balamnda tanmlanabilir. Di
er bir deyile kendini gerekletirmek sorun olmamas anlam
na deil; geici ya da gerekd sorunlardan gerek sorunlara
eilmek anlamna gelir. Tanm biraz daha arpc klmak iin,
kendini gerekletiren insan kendini benimseyen ve igrl bir
nevrotik olarak bile tanmlayabiliriz. Ne de olsa bu terim nere
deyse insann i durumunu anlamas ve benimsemesi eklinde,
yani insan doasnn eksikliklerinin yadsnmadan yrekli, hat
ta holanan, en bir yaklamla grlmesi ve benimsenmesi ile
eanlaml olabilecek bir ekilde de tanmlanabiliyor,
124
Gelecekte, en olgun insanlarn bile (belki de zellikle onla
rn) karlat gerek sululuk duygusu, gerek znt, gerek
yalnzlk, salkl bencillik, yreklilik, sorumluluk sahibi olmak,
bakalar iin kendini sorumlu duyumsamak gibi gerek sorun
lar zerinde durmak istiyorum.
Kiiliin st dzeyde gelimesi doal olarak, kiinin kendini
kandrmayp gerei grmesinin getirdii bir i doyumdan da
te, (niteliksel olduu kadar) niceliksel ilerlemeye yol aar. s-
tatiklere gre ou insann duyumsad sululuk duygusu ger
ek deil nevrotiktir. Her ne kadar gerek sululuk olasl de
vam etse de, nrotik sululuk duygusundan kurtulmak bu duy
guyu azaltacaktr.
Bunun yan sra, st dzeyde gelimi kiilikler doruk dene
yimleri daha ok ve (her ne kadar bu kendini gerekletirmenin
takntl ya da Apollonvari tipleri iin daha az geerli olsa da)
daha derinden yaarlar. Dier bir deyile, daha tam bir insan ol
mak (daha yce bir biimde olsa da) hala sorunlar ve aclar
yayor olmakla birlikte bu sorun ve aclarn niceliksel olarak
az, hazlarn ise niteliksel ve niceliksel olarak daha ok olmas
anlamna gelir. Ksacas, birey kiisel geliiminde daha yksek
bir dzeye ulaarak znel olarak da daha iyi bir duruma gelir.
Kendini gerekletiren insanlar benim Varlk-bilii olarak
adlandrdm zel bili biimine ortalama insandan daha yat
kndr. Bu bili trn altnc blmde zn, ol-mann (is-
ness), i yap ve dinamiklerin kavranmas ve bir eyin, bir kim
senin ya da her eyin geerli zaman iinde varolan gizilgleri
ile bilinmesi olarak tanmladm. V-bilii (V = varlk) E-biliine
(E = eksiklik-gereksinim-gdlenmesi) ya da insan merkezli ve
benlik merkezli bilie karttr. Nasl ki kendini gerekletirmek
sorun olmamas anlamna gelmiyorsa, V-biliinin bir yn de
belirli tehlikeler iermesidir.
V-BLNN TEHLKELER
1. V-biliinin balca tehlikesi eylemi olanaksz ya da en
azndan kararsz klmasdr. V-biliinde yarglama, karlatr
ma, knama ya da deer bime yoktur. Ayn zamanda karar ver
meyi de iermez, nk karar eyleme hazr olmak anlamna ge
lir. V-biliinde ise edilgen dnme, deerini anlama ve mda
hale etmeme, yani oluruna brakma sz konusudur. Kii kan
ser ya da bakterileri merakl, hayret dolu, edilgen bir ekilde d
np iinde zengin bir anlay duyumsarken hibir ey yapmaz.
fke, korku, durumu iyletirme, yok etme ya da ldrme arzu
su, knama, insan merkezli sonulara varma (Bu benim iin k
t ya da Bu benim dmanm ve bana zarar verecek) etkinli
ini yitirmitir. Doru ya da yanl, iyi ya da kt, gemi ya da
gelecek, hibiri V-bilii ile ilgili deildir ve ayn zamanda ile
vini de yitirmitir. Varolusal bak as ile, dnyada deildir.
Allm anlam ile insani bile deildir; tanrsal, sevecen, etkin-
olmayan, yapmayandr. nsan merkezli anlam ile dostlar ya da
dmanlarla da ilgisi yoktur. Karar, yarg, knama, gelecek iin
tasarlar ancak bili E-biliine kaydnda olanakldr.
Bu durumda balca tehlike V-biliinin geerli olduu ann
eylem ile badamamasdr13. Ancak, ounlukla dnyada yaa
dmz iin, (savunma ya da saldrya ynelik ya da alglanan
deil alglayan balamnda bencilce merkezlenmi) eylem ge
reklidir. Kendi varlklar balamnda ele alndnda kaplanla
rn (ya da sineklerin, sivrisineklerin ya da bakterilerin) yaama
ya hakk vardr. Ancak ayn zamanda insanlar da bu hakka sa
hiptir. Ve orada kanlmaz bir atma ortaya kar. Kaplann V-
bilii bir kaplann ldrlmesine kar da olsa, kendini gerek
letirmek iin bir kaplann ldrlmesi gerekebilir. Yani, bencil
lik ve z-koruyuculuk, belirli bir iddet hatta acmaszlk belir
tisi, varolusal balamda kendini gerekletirme kavramnn ka
nlmaz gerekleridir. Bu nedenle de kendini gerekletirmek
yalnzca V-biliini deil, kanlmaz bir paras olan E-biliii
126
de gerektirir. Bu da kendini gerekletirme kavramnn atma,
uygulamada kararllk ve seimi de kanlmaz bir ekilde ier
dii anlamna geliyor. yle ise, kavga, atma, ekime, belir
sizlik, sululuk ve pimanlk da kendini gerekletirmenin ge
rekli ikincil olgular (epiphenomena) oluyor. Bu da kendini
gerekletirmenin hem izleyici dnmeyi (derinliine dn
me, dnceye dalma, inceleme ve yorumlamayla yetinme anla
mna gelen contemplationa karlk kullanlmaktadr -n.)
hem de eylemi gerektirdii anlamna geliyor.
Bir toplumda almann blmlenmesi (division of labour)
sz konusu olabilir. Eylemi bakalarnn gerekletirmesi duru
munda dnenler eylemden bak tutulmu olabilir. Biftek yi
yebilmek iin kasap olmamz gerekmez. Goldstein bunu geni
bir genelleme ile ortaya koymutu. Beyni zayflam hastalarn
onlar koruyan ve yapamadklarn onlarn yerine yapan insanla
rn yardmyla soyutlama ve ykmsal kayg olmadan da yaaya
bilmesi gibi, kendini gerekletirme de, en azndan uzmanlat
oranda, dier insanlarn izni ve yardm ile olanakl olabilir.
(Meslektam Walter Tornan, uzmanlam bir toplumda drt ba
mahmur bir kendini gerekletirmenin ok daha az olanakl
olduunu da vurgulamtr.) Einsteinn yaamnn son yllarn
da st dzeyde uzmanlamasn da ei, Princeton, dostlar vb.
olanakl klmtr. nsanlar onunla ilgilendikleri, gereksinimleri
ni giderdikleri iin ok ynl olmaktan vaz geip kendini ger
ekletirebilmitir. Issz bir adada tek bana kalsayd, Goldste-
inn dedii anlamda kendini gerekletirebilirdi (dnyann
izin verdii lde, kapasitesi ile yapabileceinin en iyisini ya
pard). Ancak ne olursa olsun bu da uzmanlam bir kendini
gerekletirme olmazd. Belki de kendini gerekletirmesi t
myle olanaksz olurdu, yani belki de lrd ya da elinden gel
meyenlerin arl onda kayg ve aalk duygusu yaratabilir
di. Belki de E-gereksinimi dzeyinde bir yaama doru kayard.
127
2. V-biliinin ve izleyici-dnsel anlayn (contemplative
understanding) dier bir tehlikesi de, zellikle dier insanlar
yardm etmek sz konusu olduunda, kendimizi daha az sorum
lu duymamza yol aabilecek olmasdr. Bunun en u rnei be
beklerdir. Oluruna brakma, bir bebek sz konusu olduunda,
onun geliimini engellemek, hatta lmne neden olmak anla
mna gelecektir. Y alnzca kk ocuklardan deil, yetikinler
den, hayvanlardan, topraktan, aalardan, ieklerden de so
rumluyuz. Gzel bir uru, doruk aknl ile inceleyen bir cer
rah hastasnn lmne neden olabilir. Aka hayran kalrsak ba
raj yapamayz. Bu yalnzca eylem-sizlik nedeniyle ac ekenler
iin deil, seyredenin kendisi iin de geerlidir. zleyiciliinin
ve eylemsizliinin insanlar kt bir ekilde etkilediini grd
zaman sululuk duyacaktr hi kukusuz. (Sululuk duymas
gerekir, nk bu insanlar u veya bu ekilde sever; karde
leri ile sevgi zdelemesi iindedir, bu da onlarn da kendile
rini gerekletirmesini nemsedii anlamna gelir ki lmleri ya
da ac ekmeleri bunu olanaksz klacaktr.)
Bu ikilemin en iyi rnei retmenin rencisine, anne baba
nn ocuuna ve terapistin hastasna kar taknd tutumdur.
Burada ilikinin kendine-zg-trde bir iliki olduu aka g
rlyor. Bu noktada retmenin (anne babann, terapistin) gelii
mi besleme sorumluluu ya da dier bir deyile snrlar koyma,
disiplin, cezalandrma, gereksinimlerini gidermeme, kastl ola
rak engelleyici olma, dmanlk yaratma ve bu dmanl sr
drmede etkili olma gibi sorunlarla da yzlememiz gerekiyor.
3. Eylemin dizginlenmesi ve sorumluluk duygusunun yitiril
mesi yazgcla yol aar. Olacaklarn n alnamaz. Dnya ol
duu gibidir. Belirlenmitir. Benim bu konuda yapabileceim
bir ey yok. Bu istemediin, zgr istencin yitirilmesi anlam
na gelir, yanl bir belirlenimcilik kuramdr ve insanlarn gelii
mini ve kendini gerekletirmesini olumsuz etkiler.
128
4. Etkin olmayan izleyici-dnrln bundan zarar g
renler tarafndan yanl anlalmas kanlmazdr. Bunu sevgi,
ilgi ve sevecenlik eksiklii olarak dneceklerdir. Bu insan
larda kendini gerekletirme yolunda geliimi durdurmakla
kalmaz, onlara dnyann ve insanlarn kt olduunu rete
ceinden geliimde gerilemeye de neden olabilir. Bunun so
nucu olarak da insanlara duyduklar sevgi, sayg ve gven de
gerileyecektir. Bu da zellikle ocuklar, ergenler ve zayf yeti
kinler iin dnyann daha kt bir yer olmas anlamna gelir.
Oluruna brakmay savsaklama, sevgisizlik ya da aalama
olarak yorumlayacaklardr.
5. Salt izleyici-dnme, bunlarn yan sra, yazmamay, yar
dm etmemeyi ve retmemeyi de getirir. Budistler yalnzca
kendisi iin aydnlanan Pratyekabuda ile yine aydnlanm olan
ama dierleri de aydnlanmadan kurtuluunun olanaksz olduu
nu dnen Bodhisattvay birbirinden ayrrlar. Bodhisattvann
kendini gerekletirebilmek amacyla bakalarna da yardm et
tiini ve yol gsterdiini, bunun iin de V-biliinin cokusuna
srtn dnmek zorunda kaldn syleyebiliriz.
Budann aydnlanmas tmyle kiisel, kendine zg bir ey
miydi? Yoksa ayn zamanda dierlerine, dnyaya da m aitti?
Y azmann ve retmenin ou zaman (her zaman deil) coku
ya da esrimeden admn ekmek olduu dorudur. Bu, bakala
rnn cennete girmesine yardmc olmak iin cennetten vazge
mektir. Acaba, zerine konumaya baladn zaman, o artk
varolmuyordur, artk doru deildir (yani, onu yaamann tek
yolu onu yaamaktr, ne olursa olsun szcklerle betimlenemez,
nk anlatlamazdr) diyen Zen Budist ya da Taoist hakl mdr?
Doal olarak, her iki ynde de doruluk pay var. (te bu
yzden varolusal, sonsuz, zmsz bir ikilem oluturuyor.)
lde bir vaha bulsam yalnz kendim mi yararlanrdm bundan,
yoksa dierlerine de yol gsterip onlarn yaamn da kurtarr
129
mydm? Biraz da ssz, insansz, zel olduu iin gzel olan
Y osemiteyi (Califomiada bir vadi -n.) ben kefetseydim onu
gizler miydim, yoksa eski gzelliini azaltacak ve belki de yok
edecek milyonlarca insanla paylamak iin bir Ulusal Parka m
dntrrdm? Artk zel olmayacan bile bile zel kumsal
m onlarla paylar mydm? Y aama sayg duyan ve etkin ldr
meden nefret eden bir Hintli, bebekleri lrken ineklerin ya
balamasna izin verirken ne derece doru bir ey yapyor? Yok
sul bir lkede a ocuklar beni izlerken yediim yemekten zevk
alabilir miyim? Ben de mi alktan lmeliyim? Bunun iyi, ak,
kuramsal, ncesel bir yant yok. Hangi yant verilirse verilsin
sonuta en azndan bir para hayflanma olacaktr. Kendini ger
ekletirme bencil olmak zorundadr. yle ise seim, atma ve
hayflanma olasl da sz konusudur.
almann blmlenmesi ilkesi (bireysel yap farkllklar
ilkesi ile balantl olarak) belki de buna iyi bir yant bulmam
za yardmc olabilir. eitli dinsel dzenlerde olduu gibi kimi
leri bencil kendini gerekletirmenin kimileri de iyilik yapan
kendini gerekletirmenin arsna uyacaktr. Belki de toplum
kimi insanlarn bencilce kendini gerekletirmelerini, salt iz
leyici olmalarn isteyecek ve onaylayacaktr (ve bylece sulu
luk duygusunu ortadan kaldracaktr). Toplum, bu tip insanlarn
ar, dnya-d seyretmenin olanakl olduunu dier insanlara da
kantlamasnn ve esin kayna olmasnn nemli olduunu d
nebilir. Bunu az sayda bilim insan, sanat, yazar ve felsefe
ci iin yapyoruz. Onlar retmekten, yazmaktan ve toplumsal
sorumluluklardan bak klyoruz. Bunu da yalnzca ar ne
denler uruna deil, ayn zamanda karln fazlasyla almay
umduumuz bir kumar olarak yapyoruz.
Bu ikilem, nevrotik sululuk duygusundan ayrmak iin
gerek sululuk duygusu olarak adlandrdm (Frommun
deyiiyle insancl sululuk duygusu) sorununu da karmak-
130
tatryor. Gerek sululuk duygusu kiinin kendine, kendi yaa
mnn yazgsna, kendi i doasna kar drst olmamasndan
kaynaklanr. (Ayrca baknz Mowrer, The Crisis in Psychiatry
and Religion ve Lynd, On Shame and Search For Identity.)
Burada da karmza Kendine deil de bakalarna kar d
rst olmamaktan kaynaklanan sululuk duygusu nedir yle ise?
sorusu kyor. Kendine kar drst olmann, bakalarna kar
drst olmakla zaman zaman ters dtn, bunun doal ve
zorunlu olduunu grdk. Burada bir seim yapmak hem ola
nakl hem de gereklidir. Bu seim de ancak zaman zaman t
myle doyurucu olacaktr. Goldsteinm rettii gibi kendine
kar drst olmak iin bakalarna kar da drst olmak gere
kiyorsa ve Adlerin de belirttii gibi toplumsal karlar gzet
mek ruh salnn isel ve tanmlayc zellii ise, kendini ger
ekletiren insann bir bakasn korumak iin kendinden zve
ride bulunmas dnya iin zc bir ey olacaktr. te yandan,
insann nce kendine kar drst olmas gerekiyorsa, o zaman
da dnya, bize yardm etmeyi akllarndan bile geirmeyen ar
(ve bencil) izleyici-dnrlerin (contemplators) yazlmayan
metinlerine, atlan tablolarna, onlardan renemedikleri dersle
re zlecektir.
6. V-bilii ayrmsz benimsemeye, gnlk deerlerin belirsiz-
lemesine, beeninin yitirilmesine ve gereinden fazla hogr
ye yol aabilir. Bunun nedeni, her bir insann yalnzca Varl
balamnda grlmesi, kendi erevesinde kusursuz olarak alg
lanmasdr. Deer bime, knama, yarglama, onaylamama, kar
latrma hepten uygulanamaz olur ve konu d kalr. Koulsuz
benimseme terapist, ya da diyelim ki sevgili, retmen, anne ba
ba, dost iin olmazsa olmaz bir nitelikse de bir yarg, polis ya
da ynetici iin yeterli olamayaca da aktr.
Sz edilen iki ayr ilikisel (interpersonal) tutum biimin
de bir badamazlk olduu grlyor. Psikoterapistler disipli
131
ne edici ya da cezalandrc bir ilev stlenmeye kar kacak
tr. Birok ynetici, idareci ya da general de komuta ettikleri ve
grevden almak ya da cezalandrmak zorunda olduklar insan
lara kar teraptik ya da kiisel bir sorumluluk stlenmeye kar
kacaktr.
Birok insann iine dt ikilem eitli zamanlarda hem
terapist hem de polis olmak zorunda kalmalarndan kaynak
lanr. Tam anlamyla insan olmaya yakn kiilerin her iki rol de
ciddiyetle stlenecekleri ve bu nedenle de ikilemin skntsn,
genelde byle bir ikilemin varlndan bile habersiz olan ortala
ma insandan daha ok duyacaklar dnlebilir.
Bugne dek, kendini gerekletiren insanlarn bu iki ilevi,
u ya da bu nedenle daha iyi bir ekilde birletirebildii gzlen
mitir. ou zaman sevecen ve anlayl olmakla birlikte, hakl
kzgnlklarn gstermekte de ortalama insana gre daha baar
ldrlar. Kendini gerekletiren insanlar ve daha salkl niver
site rencileri zerinde yaplan almalar bu insanlarn hakl
kzgnlklarn ve honutsuzluklarn ortalama insana gre daha
iten ve kesin bir ekilde ortaya dkebildiklerini gsteriyor.
fke ve kzgnlk duyma, onaylamama kapasitelerinin anla-
y-yoluyla-sevecenlik yeteneine eklemlenmemesi, duygula
nmlarn dzlemesine, insanlara verilen tepkilerde yumuak
balla, kzma yeteneksizliine ve gerek yetenek, beceri, s
tnlk ve yetkinlik beenisinin ve ayrmnn yitimine yol aabi
lir. Birok psikoterapistin toplumsal ilikilerinde fazlasyla yan
sz ve tepkisiz, dz, tarafsz, przsz, fazla tutku-suz olduu
kans gz nne alnrsa bu durum da ii V-bilii olan kiilerin
bana gelen bir i kazas olarak dnlebilir.
7. Dier insanlara ynelen V-bilii onu bir anlamda kusur
suz olarak alglamaktr ve bu da kolaylkla yanl yorumlanabi
lir. Koulsuzca benimsenmenin, tam anlamyla sevilmenin, b
tnyle onaylanmann olaanst glendirici ve geliime y-
132
neltici, st dzeyde saaltc etkileri olabileceini biliyoruz. Bu
nunla birlikte, bu tavrn gerekd ve mkemmeliyeti beklen
tiler dorultusunda yaamaya ynelik ekilmez bir istek olarak
yanl alglanabileceini de bilmemiz gerekiyor. Kii kendini
deersiz ve kusurlu duymaya balaynca kusursuz ve onay
szcklerini de daha yanl bir ekilde yorumlamaya balaya
cak, bu tutum ona ar bir yk gibi gelecektir.
Aslnda kusursuz szcnn de, doal olarak, biri Varlk
alannda, dieri Eksiklik, abalama ve olu alannda olmak ze
re iki ayr anlam vardr. V-biliinde kusursuzluk, kiinin tm
zellikleri ile tmyle geree uygun ve onaylayan bir ekilde
alglanmas anlamna gelir. E-biliinde kusursuzluk, kesinlik
le yanl alglamay ve yanlsamay gsterir. lk anlamyla, tm
insanlar kusursuzdur; ikinci anlamyla, kimse kusursuz deildir
ve olamaz da. Dier bir deyile, biz bir kimseyi V-kusursuz ola
rak gryorken o, bizim kendisini E-kusursuz olarak alglad
mz dnebilir. Bu da sonuta bizi kandrmaya altn d
nerek kendini rahatsz, deersiz ve sulu duymasna neden
olabilir.
Buradan u sonuca varabiliriz: Kii V-biliine ne denli ei-
limliyse V-bilii yolu ile tannmay da ayn derecede onaylaya
cak ve honutlukla karlayacaktr. Ayrca, yukarda szn etti
imiz yanl anlama olasl, V-bilii benimseyen ve karsnda
kini tmyle anlayabilen ve onaylayabilen kii iin hassas bir
taktik sorunu ortaya koyacaktr.
8. Son olarak, V-bilii ile ortaya kan son taktiksel sorun
olan ar-estetikilik olasl zerinde duracam. Y aama y
nelik estetik tepkiler yaama ynelik pratik ve trel tepkilerle
genelde uyumaz (biem ile ierik arasndaki bildik uyumaz
lk). irkin eyleri gzel betimlemek de olaslklardan biridir.
Dier olaslk da gerek, iyi ve hatta gzel eylerin beceriksiz
ce, estetik olmayan bir ekilde sunulmasdr. (Gerek-iyi-gze-
133
lin gerek-iyi-gzel sunumunu, bir sorun oluturmadn d
nerek, bir yana brakyoruz.) Tarih boyunca bu konuda saysz
tartma yapld. Burada, V-benimseme ile E-onaylamay birbi
rine kartrabilecek daha az olgun insanlara kar, daha olgun
kiilerin toplumsal sorumluluklar olduuna deinmekle yetine
ceim. Bu konu da ikilemin bir paras. rnein, ecinselliin
ya da suun, sorumsuzluun derin anlay yolu ile dokunakl ve
gzel bir ekilde sunulmas, yknmeyi krkledii dncesi
gibi yanl anlamalara yol aabilir. Bu durum, korkmu ve ko
layca yanl yollara sapabilecek insanlarn bulunduu bir dnya
da yaayan V-biliine eilimli insanlarn omuzlarna ek bir so
rumluluk yk bindirir.
DENEYSEL BULGULAR
zerinde altm insanlarda V-bilii ile E-bilii arasndaki
iliki neydi? zleyici-dnce ile eylemi nasl ilikilendiriyorlar-
d? Bu sorular o zamanlar zihnimde bu ekilde belirmemilerdi
ama gemiteki deneyimlerimi de gz nne alnca u izlenim
leri edindiimi syleyebilirim: lk olarak, balangta da belirtil
dii gibi, bu insanlar ortalama ounlua gre V-biliine, ar iz-
leyici-dnme ve anlaya (pure contemplation and understan
ding) daha yatkndlar. Bunda da eitli dereceler sz konusu
dur, ne de olsa herkes zaman zaman V-biliine, ar izleyici-d-
nceye, doruk deneyime vb. yatknlk sergileyebilir. kinci ola
rak, bu insanlar dzenli bir ekilde etkin eyleme ve E-biliine de
yatknlk sergiliyordu. Deneklerin Birleik Devletlerde yaayan
insanlardan seilmesinin bunda etkili olduu ak. Bunun, de
nekleri seen kiinin Amerikal olmasnn bir yan rn olduu
nu bile syleyebiliriz. Sonuta, aratrmalarmda Budist rahiple
rine benzer insanlara rastlamadm belirtmeliyim. nc ola
rak, aratrmalarm yeniden dndmde u sonuca varyo
rum: Tmyle insan olmaya en yakn kiiler de zamanlarnn o
134
unu sradan yaam diyebileceimiz bir ekilde geirir -alve
rie kar, yemek yer, insanlara kibar davranr, diiye gider, pa
rasn hesaplar, siyah ayakkablar m yoksa kahverengileri mi
seecei konusunda derin dncelere dalar, sama filmler sey
reder, hafif kitaplar okurlar. Onlar da, alld gibi, usandrc
eylere sinirlenir, ters davranlar karsnda sarslrlar; ama tep
kileri daha az youn ve daha ok sevecenlikle bezenmi olur.
Doruk deneyimler, V-bilii, an izleyici dnce, grece sklkla
r ne olursa olsun mutlak saylar bakmndan, kendini gerek
letiren insanlar iin bile srad deneyimlerdir. Buraya kadar
sylediklerimiz doru olmakla birlikte, daha olgun insanlar za
manlarnn tmn ya da ounu, dier alardan daha st d
zeyde yaar diyebiliriz. rnein aralar ereklerden, derini y
zeyselden daha kesin bir ekilde ayrt edebilirler; kavraylar
genelde daha gelimitir, daha kendiliinden ve davurumcu
durlar, sevdikleri ile daha derin ilikiler kurarlar vb.
Bu nedenle, burada ortaya konulan anlk ve uygulamal deil
nihai ve kuramsa! bir sorundur. Bununla birlikte bu ikilemlerin
nemi insan doasnn olanaklar ve snrlarn tanmlamaya y
nelik kuramsal abalarn da tesine geer; nk gerek sulu
luk duygusuna, gerek uyumazlklara ve gerek varolusal
psikopatoloji diyebileceimiz sorunlara da bu ikilemler neden
olur. Bu ikilemleri ayn zamanda kiisel sorunlar olarak ele al
mamz ve bunlara kar savam vermemiz gerekiyor.
135
9
Bl ml enmeye Di r en
Freudcu kavramsal sistemde diren bastrmalarn srd
rlmesi anlamna gelir. Schachtel ise, dncelerin bilin dze
yine gelmesinde karlalan glklerin basklamadan baka
kaynaklar olduunu da gstermitir. ocuklukta olanakl baz
farkndalk trlerinin byme srasnda unutulduu sylene
bilir. Ben de, bilind ve nbilin dzeyindeki birincil-sre-
biliine gsterilen daha zayf diren ile yasak itkilere, drt ve
isteklere gsterilen ok daha gl diren tr arasnda bir ay
rm yapmaya altm. Bu ve bunun gibi gelimeler diren
kavramnn, aa yukar, her ne nedenle olursa olsun igr-
ye ulamada karlalan glkler anlamna gelecek ekilde
geniletilmesinin yararl olacan gsteriyor. (Doal olarak, bu
tanm geri zekallk, somuta indirgeme, cinsel farkllklar ve
belki de Sheldon tipi yapsal belirleyiciler gibi yapsal yetersiz
likleri kapsamyor.)
Burada sz konusu olan tez udur: Teraptik ortamlarda has
tann blmlenmekten ya da rastlantsal bir ekilde snflandrl
maktan, yani bireyselliinden, esizliinden, bakalarndan
farkl olan yanlarndan, zel kimliinden yoksun braklmaktan
salkl bir honutsuzluk duymas direncin dier bir kayna
olabilir.
136
Daha nce blmlemeyi biliin baya bir tr, dier bir de
yile aslnda bir bil-meme tr; daha dikkatli, idiografik algla
ma ya da dnmenin gerektirdii abay gereksiz klan hzl ve
kolay bir listeleme tr olarak tanmlamtm. Kiiyi bir dizge
ye, sisteme yerletirmek onu hakkn vererek tanmaktan daha
az enerji gerektirir. Ne de olsa birincisinde alglanmas gereken
tek ey kiinin bir snfa ait olduunu gsterir soyutlanm bir
niteliktir; bebekler, garsonlar, sveliler, izofrenler, diiler, ge
neraller, hemireler gibi... Blmlemede nemli olan kiinin ait
olduu, rnei olduu kategoridir -kiinin kendisi deil. Vurgu
lanan, farkllklar deil benzerliklerdir.
Ayn kitapta blmlemenin, blmlenen kiinin bireysellii
ni yadsd ya da kiiliine, farkl ve esiz kimliine hibir e
kilde nem vermedii iin genelde rahatsz edici bulunduuna
da deinmitim. Bu ok nemli bir olgu. William J amesin 1902
ylndaki saptamas konuya daha bir aklk getiriyor:
ntelekt, ilk i olarak bir nesneyi baka bir eyle birlikte s
nflandrr. Ancak bizim iin sonsuz nemi olan ve bizde d
knlk uyandran bir nesne kendi trne zg ve esiz olmaly
m gibi gelir bize. Bir yenge kendisini, hi tnmadan ve zr
bile dilemeden, kabuklu olarak snflandrdmz ve bylece
ileri yoluna koyuverdiimizi bilse her halde kiisel bir fke
duygusuyla dolup taard. Ben byle bir ey deilim derdi;
ben kendimim, yalnzca kendim.
Meksika ve Birleik Devletlerde erkeksilik ve kadnslk
kavramlar zerine yaplan bir alma blmlemenin neden ol
duu kzgnlk duygusuna aklayc bir rnek olarak ele alna
bilir. Meksikaya ilk gidiinde kendisine kadn olarak yksek bir
deer biilmesi, her yerde bir slk ve i geirme tufanna tutul
mas, her yatan erkein arzulu bir ekilde peinden gelmesi, g
zel ve deerli olarak grlmesi ou Amerikal kadnn houna
137
gider. Kadnsl konusunda eliik duygular tayan pek ok
Amerikal kadn iin, kendini daha kadns duyumsamasn, ka-
dnslnn tadn karmaya daha hazr olmasn ve sonuta da
ha kadns grnmesini salayan bu deneyimin doyurucu ve sa
altc etkileri olabilir.
Bununla birlikte, insanlar (en azndan bazlar) zamanla bu
nu eskisi kadar elenceli bulmamaya balar. Meksilcal erkein
gznde her kadnn deerli olduunu kefeder. Kadn yal ol
sun gen olsun, gzel ve akll olsun ya da olmasn, MeksikalI
erkek pek de nemsemiyordur bunlar. Dahas, (bir gen kzn
deyimiyle, geri evrildiinde psikiyatristine gitmek zorunda
kalacak denli sarslan) Amerikal erkeklerin tersine Meksikal
erkek geri evrilmeyi ok rahat, fazlasyla rahat karlamaktadr.
Pek de umursuyormu gibi grnmez ve hemen bir baka kad
na ynelir. Bu da sz konusu kadnn kendisinin, onun gznde
zel bir kii olarak deer tamad anlamna gelir. Tm aba
lar bir kadna ynelmitir, ona deil, bu da her kadnn bir die
ri kadar iyi olduu ve yerine bakalarnn konabilecei anlam
na gelir. Amerikal kadn deer verilenin kendisi olmadn,
kadn snf olduunu kefeder. Sonuta, kendisine cinsiyeti
iin deil, kii olarak, kendisi olduu iin deer verilmesini is
tediinden kendini pohpohlanm gibi deil, aalanm hisse
der. Doal olarak kadnlk duygusu kii olma duygusuna gre
nceliklidir, yani ncelikle doyurulmak ister. Ama bunun doyu
rulmas da kii olma isteinin gdsel dzenin g alanna k
masna neden olur. Kadnn romantik ak, tek elilii ve kendi
ni gerekletirmeyi srdrmesi ancak belirli kii balamnda
olanakldr, kadn snf balamnda deil.
Blmlenmenin neden olduu kzgnlk duygusunun sk rast
lanlan bir dier rnei de ergenlerin u szleri iitmesi ile orta
ya kar: Ah, bu yalnzca bir dnem. Sonunda bunu da atlata
caksn. Milyonlarcas ayn eyi yaam ve yayor olsa da bir
ocua trajik, gerek ve esiz gelen bir olaya glnmemelidir.
138
Son bir rnek: Bir psikiyatrisi olas hastas ile ksa sreli ve
aceleye getirilen bir ilk grmeyi u szlerle bitirmiti. Y aa
dnz sorunlar aa yukar tm yatlarnzn yaad trden.
Olas hasta ok sinirlenmiti ve sonradan utantan kzardn
ve kendisini aalanm hissettiini syleyecekti. Kendine bir
ocuk gibi davranldn dnyordu: Ben bir rnek deilim.
Ben benim, bakas deil.
Bu gibi dnceler klasik psikanalizdeki diren anlayn
geniletmemize de yardmc olacaktr. Diren genelde yalnzca
nevrozun, iyileme ya da ho olmayan gerekleri grmeye kar
kulland bir savunma yntemi olarak ele alnm, bu nedenle
de sakncal olduu, stesinden gelinmesi ve zmleme ile or
tadan kaldrlmas gerektii dnlmtr. Ancak yukardaki
rneklerde de grld gibi, hastalk olarak dnlen baz du
rumlarda diren aslnda salkl ya da en azndan hastalkl ol
mayan bir tepki olabilmektedir. Terapistlerin karlatklar zor
luklar, yani hastalarn bir yorumu benimsemeye kar kmalar,
fkeleri ve kar koymalar, diren gstermeleri, baz durumlar
da, neredeyse kesinlikle blmlenmeye kar koymalarndan
kaynaklanmaktadr. Bu nedenle, bu tip diren kiisel esizliin,
kimlik ve benliin saldrlara ya da bolamaya kar ortaya ko
nulmas ya da korunmas olarak dnlebilir. Bu tepkiler yal
nzca bireyin saygnln kollamakla kalmaz, kiiyi kt psiko-
terapiye, ders kitab yorumlarna, kaba zmlemeye, ar
entelektel ya da ham yorum ve aklamalara, anlamsz soyutla
ma ve kavramsallatrmalara, hastaya saygszlk gibi gelen her
eye kar korur. (Bkz. OConnell V., On Brain Washing by
Psychotherapists. Mimeographed, 1960)
Saaltm hemen gerekletirmek iin can atan toy terapist
ler, kavramsal bir sistemi belleyip terapiyi yalnzca kavramlara
yknmek sanan ders kitab ocuklar, klinik deneyimi olma
yan kuramclar, Fenicheli renir renmez renci yurdunda-
139
kilere hangi kategoriye uyduklarn sylemeye hevesli niversi
te ve master rencileri., bunlar hastann kendini saknmas ge
reken blmleyicilerdir. Bu tip insanlar, belki daha ilk karla
mada, hi duraksamadan Anal kiilie sahipsiniz, Herkese
egemen olmak istiyorsunuz, Seninle yatmam istiyorsun,
Aslnda babann sana bir ocuk vermesini istiyorsun gibi ey
ler sylerler14. Byle blmlemelere kar gsterilen hakl bir
kendini koruma tepkisini klasik anlamda diren olarak adlan
drmak da bir kavramn yanl kullanlmasnn rneidir.
Neyse ki, terapi sorumluluunu stlenen insanlar arasnda
blmlemeye kar tepki gsterenlerin bulunduu da grlyor.
Aydnlanm psikiyatristlerin snflandran (taxonomical), Kra-
epel tarz ya da devlet hastanesi psikiyatrisine yz evirme
leri bunu gsteriyor. Genelde asl aba, bazen de tek aba bir ta
n koymak, yani bireyi bir snfa uydurmaya almak iin gs
terilir. Fakat deneyimlerimiz tannn saaltc olmaktan ok ya
sal ve ynetsel olduunu gsterdi. Artk, psikiyatri hastanelerin
de bile, ders kitabnda anlatlan hastann aynsyla karlamann
olanaksz olduu gr benimseniyor. Ekip toplantlarndaki
tamsal anlatmlar uzuyor, zenginleiyor, karmaklayor ve ba
ya etiketlendirmelere yer vermiyor.
Hastaya bir snfn yesi olarak deil tekil, esiz bir kii ola
rak yaklamann gerekli olduu gr benimseniyor -elbette
amalanan psikolojik tedavi ise. Snflandrmak ve blmlemek
kiiyi anlamak demek deildir. Kiiyi anlamak da terapinin ol
mazsa olmaz kuraldr.
ZET
nsanlar, bireyselliklerinin (benliklerinin, kimliklerinin)
yadsnmas gibi gelen blmlemeye ya da snflandrmaya ge
nelde ierlerler. Bu durumda, ellerindeki olanaklarla kimlikle
rini eitli yollarla yeniden ortaya koyarak tepki vermeleri ola
140
andr. Zaten baz terapi biimleri tarafndan iddetli saldrya
urayan kiisel saygnln yeniden ortaya konulmas olan bu
tip tepkilere psikoloterapi srasnda duygudalk ile yaklalma-
ldr. Kendini korumaya ynelik bu tip tepkiler ya diren
(hastal koruyucu bir manevra) olarak adlandrlmamak, ya
da diren kavram, farkndala ulamada karlalan zorluk
lar da ierecek ekilde geniletilmelidir. Bunun yan sra, bu
tr direncin kt psikoterapiye kar ok deerli bir koruyucu
olduu da vurgulanmaktadr15.
141
insan kurallara smaz!
IV. Bl m
YARATI CI LI K
10
Kendi ni Ger ek l et i r en
nsanl ar da Yar at cl k
Y aratclk zerine dncelerimi, ilk olarak, salkl, st d
zeyde gelimi ve olgunlam, kendini gerekletiren insanlar
zerinde almaya baladm zaman deitirmek zorunda kal
dm, ncelikle, salk, deha, yetenek ve retkenlii eanlaml
gren basmakalp dnceyi bir yana brakmam gerekti. zerin
de altm insanlarn yarya yakn, szn edeceim zel an
lamda salkl ve yaratc olmakla birlikte allagelmi anlamda
retken deildi. Ne byk bir yetenekleri ve dehalar vard ne de
air, besteci, mucit, sanat ya da entelekteldiler. Ayrca, ak
a grlyordu ki insan rknn en byk dehalarndan Wagner,
Van Gogh ya da Lord Byron gibileri psikolojik adan salkl
insanlar deildi. Bazlar salklyd, bazlar deil. Ksa bir s
re sonra, stn yetenein karakter iyilii ya da salndan ba
msz olduu ve bu konu zerine ok az ey bildiimiz sonucu
na vardm. rnein, mzik ya da matematik yeteneinin edinil
mi olmaktan ok kaltsal olduunu gsteren veriler var elimiz
de. Bylece, salk ile zel yetenein iki ayr deiken olduu
ortaya kyordu. Aralarnda kk bir bant olabilirdi belki,
belki de byle bir bant hi yoktu. Psikolojinin deha tipi zel
yetenekler zerine ok az ey bildiini de syleyebiliriz. Bu ko-
144
nu zerinde daha fazla durmayacak, dnyaya gelen her insann
evrensel kalt olan ve psikolojik salk ile ilikili gzken daha
geni bir yaratclk tipi zerinde younlaacam.
Bundan baka, dier pek ok kii gibi, yaratcl salt ret
kenlik balamnda ele aldm grdm. Ayrca btn ressam,
air ve bestecilerin yaratc bir yaam srdn varsayyor
dum. Y aratcl, bilincinde olmadan, insan emeinin zerinde
uzlalm belirli alanlar ile snrlandryordum. Y alnzca ku
ramclar, sanatlar, bilim adamlar, mucitler, yazarlar yaratc
olabilirdi. Baka hi kimse deil. Bilinsizce, yaratcl belirli
uzmanlara zg bir ayrcalk olarak dnmtm.
zerinde altm insanlar bu inancn yanl olduunu gs
terdi bana. rnein, eitim almam, yoksul ve btn gnn ev
kadnl ve annelik yaparak geiren bir kadn bu, yaratc oldu
u konusunda uzlalm ilerden hibirisini yapmyordu, ama
yine de kusursuz bir a, anne, e ve ev kadnyd. Az bir gelir
le evinin bir ekilde her zaman gzel olmasn salayabiliyordu.
Kusursuz bir ev sahibiydi. Yemekleri bir ziyafete dntrmeyi
biliyordu. Kumalar, gm ve cam takmlar, mobilyalar ve ye
mek takmlar konusunda stn bir beenisi vard. Tm bu alan
larda yeniliki, kendine zg, iten, artc, yaratc olabiliyor
du. Onu yaratc olarak betimlemem gerekiyordu. O ve onun gi
bi insanlardan birinci snf bir orbann ikinci snf bir resimden
daha yaratc olabileceini renecektim. Bir iirin yaratc ol
madndan sz edilebilecei gibi anneliin ya da ev kadnl
nn yaratclk ierebileceini de kabul etmem gerekiyordu.
Dier bir kii ise kendini en geni anlam ile toplumsal hizmet
diyebileceimiz bir ie adamt. Ezilmi insanlara yardm edi
yor, onlarn yaralarn saryordu. Bunu yalnzca kiisel olarak de
il bir rgt erevesi iinde yapyordu ve bylece kendi bana
ulaabileceinden ok daha fazla insana yardm edebiliyordu.
altm kiilerden biri de hibir kuram ya da aratrma
145
zerinde almam, katksz klinisyen diyebileceimiz bir
psikiyatristti. i her gn insanlarn kendilerini yaratmalarna
yardmc olmakt ve bundan byk bir haz alyordu. Her hasta
sna jargona, beklentilere ya da ngrlere saplanmadan, Ta-
oizm anlayna uygun bir ekilde yalnlkla ve olduu gibi ama
byk bir bilgelikle, tek hastas oymu gibi yaklayordu. Her
hasta zel bir insan ve bu nedenle yeni bir sorundu ve yeni bir
anlayla ele alnmalyd. En zor vakalarda bile elde ettii baa
rl sonular onun olaylara (basmakalp ya da geleneksel deil)
yaratc bir yaklam sergilediini ortaya koyuyordu. Baka
bir kiiden, bir i rgtnn kurulmasnn da yaratc bir etkin
lik olabileceini rendim. Gen bir atletten kusursuz bir hare
ketin bir sone gibi estetik bir rn olabileceini ve ayn yarat
clk ruhu ile ele alnabileceini rendim.
Belki de yaratc mzii ya da yaratc bestecileri artr
d iin hi duraksamadan yaratc olduunu dndm
baarl bir viyolonselistin, aslnda bir bakasnn yaratt bir
besteyi iyi aldn fark ettim. Nasl ki ortalama bir oyuncu ya
da komedyen bir aktarc ise, aslnda o da yalnzca bir aktarcy
d. yi bir bahvan ya da terzi gerek anlamda ondan daha ya
ratc olabilirdi. Her rnek iin tekil bir yarg gelitirmem gere
kiyordu, nk hemen her rol ya da i dal yaratc olabilir ya
da olmayabilirdi.
Dier bir deyile, yaratc (ve ayn zamanda estetik) sz
cn salt rnlere deil, niteliksel bir yaklamla insanlara ve
etkinliklere, srelere ve tavrlara da uygulamaya baladm. Ay
rca, yaratc szcn zerinde uzlalm tekbiim iir, ku
ram, roman, deney ya da resimlerden baka birok rne de uy
gulamam gerektiini anladm.
Sonu olarak, zel yetenek yaratcl ile daha dorudan
bir biimde kiilikten kaynaklanan ve kendini, belirli bir glme-
cede olduu gibi, yaamn daha sradan olaylarnda ortaya ko
146
yan kendini gerekletiren (KG) yaratclk arasnda bir ay
rm yapmay gerekli grdm. Bu, bir evin dzenlenmesi, ret
mek ve bunun gibi herhangi bir eyi yaratc bir ekilde yapma
eilimi olarak ortaya kyordu. Masalda ocuun kral gerek
te olduu gibi, plak olarak grmesi ile rneklendirilen bu zel
kavray yetenei, KG yaratcln temel bir zellii olarak or
taya kyordu (ki bu durum da yaratcl rnler balamnda
ele alan anlayla elimektedir). Bu tip insanlar yeni, ilenme
mi, somut, kendine zg bir izgede olan genel, soyut, kurala
bal, niteliklerine gre ayrlm ve snflandrlm olanlar ka
dar iyi grebilmektedir. Sonu olarak bu insanlar, birok insann
gerek dnya ile kartrd dilselletirilmi kavramlar, soyutla
malar, beklentiler, inan ve basmakalp dnceler dnyasndan
ok doann dnyasnda yaarlar (14. blm). Bu durumu Ro-
gersn deneyime ak olma deyii ok iyi aklamaktadr.
zerinde altm insanlarn tm, ortalama insana gre,
daha kendiliinden ve davurumcu bir yapya sahipti. Davra
nlarnda daha doal ve daha az denetimli, daha az dizginle-
yiciydiler. Kendilerini daha kolay ve zgr bir ekilde ortaya
koyabiliyor, engelleme ve zeletiriye daha az bavuruyorlard.
tki ve dncelerini kstlamaya bavurmadan, alay konusu ol
ma korkusuna kaplmaksztn davurabilme yeteneinin KG ya
ratcln temel zelliklerinden biri olduu grlyordu. Ro-
gers, saln bu ynn tanmlamak iin ok uygun olan ilev
lerini tam olarak kullanabilen kii deyimini kullanmtr.
Dier bir inceleme de KG yaratcln kendini tmyle mut
lu ve gvende hisseden ocuklarn yaratcl ile pek ok adan
benzetiini ortaya koymutur. Bu yaratclk kendiliinden, ek
bir abay gerektirmeden, saf ve kolay bir ekilde ortaya kar.
Basmakalp ve sradan deildir. Byk oranda saf bir kavray
zgrl ve saf, dizginlenmemi bir kendiliindenlik ile anla
tm gc iermektedir. Hemen her ocuk, orada olmas gereken,
147
olmas zorunlu olan ya da her zaman orada olan ncesel (a pri-
ori) beklentilerden bamsz bir ekilde kavrayabilir. Yine hemen
her ocuk bir anlk bir drt ile, nceden tasarlanmam, ama
lanmam bir ark, iir, resim ya da bir oyun, dans yaratabilir.
zerinde altm insanlar da ite bu ocuksuluk anlamn
da yaratcydlar. Yanl bir anlamaya yer vermemek iin altn
iziyorum. Bu insanlarn hibiri ocuk deildi (hepsi de elli ya
n gekindi). Hepsinin ocuksuluun bir iki ynn koruduu
ya da yeniden edindii sylenebilir. Yani, biimlere bal deil
diler. Dier bir deyile, deneyimlere aktlar, rahata kendili
inden olabiliyor ve kendilerini da vurabiliyorlard. Eer o
cuklar safsa, Santayanann da dedii gibi, bu insanlar ikinci
bir saflka ulamt. Kavray ve kendini davurmadaki saflk
gelimi zihinlerle birlemiti.
Sonuta, zerinde durduumuz tm bu zelliklerin insan do
asna zg, hemen tm insanlarn douta edindii ve kltre
uyum salama sreci iinde bastrd, gmd ya da yitirdii
bir gizilg, temel bir nitelik olduu grlyor.
zerinde altm insanlarda yaratcl daha olanakl k
lan ve onlar ortalama insandan ayran bir zellik daha var. KG
insanlar bilinmeyenden, gizemden ve karmaadan grece daha
az korkar. ounlukla, byle durumlar onlara olumlu bir ekil
de ekici gelir. Karmak durumlar seici bir yaklamla ele
alr, dnr ve zmserler. Bu durumu yle tanmlamtm:
Bilinmeyeni yadsmaya, grmezden gelmeye almyor, on
dan kamyorlar. Ne bilinmezi aslnda bildiklerine inanmaya
alyor ne de onu zamanndan nce rgtlemeye, ayrmaya,
blmlemeye alyorlar. Tamdk olana taklp kalmyorlar.
Goldsteinin zerinde durduu beyin hasarl ya da obsesif
kompulsif nevrotik u kiilik rnekleri gibi, gerein peinde
bir kesinlik, gven, belirlilik ya da dzen aray iinde umut
suzca komuyorlar. Nesnel koullarn btn gerekli kldn
148
da (bilimde, sanatta ya da genel anlam ile yaamda, arzu edi
lir bir ekilde ve belirli zamanlarda) rahatlkla dzensiz, da
nk, erksiz, karmakark, kukulu, deiken, belirsiz ya da ha
tal olabiliyorlar.
Bylece, kararlarn askya alnmas gerektiinde ortaya
kan kukular, yenilik ve belirsizlikler ou insan iin sanc veri
ci olurken, dierleri iin uyarc bir arya, yaamn snk de
il yce bir anma dnebiliyor. (Motivation and Personality)
Bir alma uzun yllar boyunca kafam kartrmt. imdi
o da yerine oturmaya balyor. Bunu, kendini gerekletiren in
sanlarda ikilemlerin zlmesi (resolution of dichotomies) ola
rak tanmlamtm. zetle, ou psikologun dzenli ve
dorusal bir ilerleyi olarak alglad bir durumun aslnda bir
ok kartl ve ok kutupluluu ierdiini grmem gerektii
ni fark etmitim. Karlatm ikilemlere bir rnek de, kendini
gerekletiren insanlarn bencil olup olmadklar konusuydu. (
Y a-ya da yaklamnn ne kadar doal benimsendiine dikkat
edin. Benim yaklamm ise konuyu birinin daha fazla dierinin
daha az olmas balamnda ele alyor). Gerekler beni bu Aris
tocu mantk biimini bir yana brakmaya zorlad. zerinde a
ltm insanlar bir anlamda ok bencildiler. Dier bir bak
as ise bunun tam tersini ortaya koyuyordu. Bu ikisi bada
maz nitelikler deildi. Frommun nl yazsndaki salkl ben
cillik tanmna ok benzer bir ekilde anlaml, dinamik bir b
tnlk ya da bireim iinde birbirini tamamlyorlard. Bu insan
lar ztlar yle bir ekilde birletiriyordu ki, aslnda bencillii
ve bencil olmamay eliik ve birbirini dlayan bir yap iinde
dnmenin az gelimi bir kiiliin belirtisi olduu ortaya
kyordu. Bu ekilde, zerinde altm insanlarda pek ok iki
liin bir btn iinde eridiini gzlemledim. Bili-istem (cog-
nition-conation), (kafaya kar yrek, olguya kar irade) kart
l, igdler ile usun ayn sonuca varmasyla istem ile yap
149
lanan bilie dnyordu. Grev hazza dnyor, haz grev
le birleiyor, i ve elence arasndaki ayrm belirginliini yitiri
yordu. zgecilik bencil bir hazzn kayna olunca, bencil haz
clk da zgeciliin kart olmaktan kyordu. En olgun insan
lar en ocuksu olanlard. ok gl bir ben ve kesin bir birey
sellikle tanmlanan bir kii, ayn zamanda, rahatlkla ve bt
nyle egosunu, kendini ap sorunlara odaklanabiliyordu.
Byk bir ressam, bir sanat da aslnda tam anlamyla bunu
yapmaktadr. O, atan renkleri, biimleri, her tr badamazl
bir btne dntrebilir. Ayn yetenei karmaalar ve tutar
szlklar btnletiren, bu yolla onlarn aslnda birbirine ait ol
duunu gsteren kuramcda da grrz. Byk devlet adamlar,
terapistler, felsefeciler, anne baba ve mucitler de ayn zellii
sergiler. Onlar btnletiricidir. Aykrlar, hatta ztlar bir birlik
te bulutururlar.
Burada zerinde durduumuz, kiinin btnletirme ve ken
di iinde bir btnden bir dierine atlayabilme, yaam boyunca
yaplan her eyde bir btnle ulaabilme yeteneidir. Y arat
cln yapc, bireimsel, birletirici ve btnletirici olmas,
ayn oranda, kiinin isel btnlnden kaynakland anlam
na gelmektedir.
Bu durumun nedenlerini ortaya koymaya alrken, zerin
de altm insanlarda korkunun grece azlnn en nemli et
ken olduunu grdm. Kendilerine sunulan kltre kesinlikle
daha az bamlydlar. Dier bir deyile, bakalarnn szlerin
den, isteklerinden ve kendisini alaya almalarndan daha az kor
kuyorlard. Dier insanlara daha az gereksinim duyuyorlard.
Bu nedenle de onlara daha az baml oluyor, daha korkusuzca
ve daha az dmanca davranyorlard. Belki de daha nemlisi,
kendi ilerinden, itkilerinden, duygu ve dncelerinden daha
az korkuyorlard. Ortalama insana gre, kendilerini daha ok be
nimsiyorlard. Kendi derin benliklerine ynelik bu onay ve be
150
nimseme de dnyann gerek doasn daha yrekli bir ekilde
kavramalarn ve davranlarnda daha kendiliinden (daha az
denetimci ve kuralc; tasarlara daha az bal, daha az istemli
ve tasarlayc) olmalarn salyordu. apalca, gln ya da
lgnca davrandklarnda bile kendi dncelerinden korkmu
yorlard. Kendilerine glnmesinden ya da onaylanmamaktan
daha az korkuyorlard. Kendilerini duygularn akna brakabi
liyorlard. Oysa, zellikle ie dnk, ortalama ve nevrotik insan
lardaki korku kiinin nne duvar rer. Byle insanlar denetim
ci, kuralc davranr, benliini bastrr ve engeller. Kendi derin
benliini onaylamaz ve bakalarnn da ayn tutumu sergileme
sini bekler.
Bu da, zerinde altm insanlarda gzlediim yaratcl
n, aslnda, kendini benimsemenin ortaya koyduu daha yk
sek bir birlik ve btnln gereklemesi olduu anlamna ge
liyor. Ortalama insann isel derinliklerindeki gler ile denetim
ve savunma gleri arasndaki sava bu insanlarda zmlenmi
ve bu durum da ilerindeki blnml azaltmtr. Sonu
olarak, benliklerini haz verici ve yaratc amalar dorultusunda
daha ok kullanabilirler. Kendilerini kendilerine kar korumak
iin daha fazla zaman ve enerji yitirmezler.
nceki blmlerde de grdmz gibi, doruk deneyimler
hakknda bildiklerimiz bu sonular destekliyor ve zenginletiri
yor. Bir dereceye kadar, bu deneyimler de alglanan dnyann
btnsellii ile ebiimsel bir btnlemilik ve btnletiricilik
sergiler. Bu deneyimlerde de karmza deneyime daha ak ol
ma, daha byk bir kendiliindenlik ve kendini ortaya koyabil
me gc kar. Bunun yan sra, kiinin isel btnlnn zel
liklerinden biri de derin benliin daha ok benimsenmesi ve ula
labilirlii olduundan, yaratcln derinlerdeki kklerini kul
lanabilme olana da artacaktr.
151
BRNCL, KNCL
VE BTNLEM YARATICILIK
Klasik Fruedcu kuram bizim amalarmza katkda bulunmu
yor. Dahas, elimizdeki verilerle yer yer elitii de sylenebilir.
Bu kuram temelde, gdsel itkilerin ve geirdikleri deiimlerin
ele alnmasna, yani id psikolojisine dayanmaktadr (ya da da
yanmaktayd). Freudcu kurama gre temel diyalektik, gdler ve
bunlarn kart olan savunma mekanizmalar arasndadr. Ancak,
yaratcln (ve bununla birlikte elencenin, akn, heveslerin,
glmece duygusunun, imgelemin ve dlemin) kaynaklarnn
aratrlmasnda, temelde istemsel deil bilisel olan birincil s
reler, bastrlm gdlerden daha byk nem kazanmaktadr.
Dikkatimizi ksann derin psikolojisinin bu ynne evirdiimiz
anda psikanalitik ego psikolojisi -Kris, Milner, Ehrenzvveig,
J ungcu psikoloji- ile Amerika kkenli benlik-ve-geliim psikolo
jisi arasnda bir dnce birlii olduunu gryoruz.
Ortalama, uyumlu, genel geer dncelere gre davranan
kiinin normal uyumu, insan derinliklerinin, hem istemsel hem
de bilisel adan, her zaman iin ve baarl bir ekilde yadsn
mas anlamna gelir. Gereklik dnyas ile iyi bir uyum iinde
olmak kiinin blnmln ortaya koyar. Kii sakncal bul
duu iin benliine srtn dnmektedir. Artk aka grlyor
ki, bu tutum da onu pek ok eyden yoksun brakmaktadr, n
k bu derinlikler ayn zamanda kiinin tm hazlarnn ve elen
me, sevme, glme, hepsinden nemlisi yaratma yeteneklerinin
kaynadr. Kendi iindeki cehennemden kurtulmaya alrken
yine iinde var olan cennetin nimetlerinden yoksun kalr. Bunun
en u rnei de glemeyen, elenemeyen, ak olamayan ya da
kendine gvenli bir ekilde apalca, ocuka davranamayan ka
t, kuralc, sakngan insandr. mgelemi, sezgileri, yumuakl,
duygusall gdklemi ya da bozulmutur.
Psikanalitik terapinin amalar temelde btnletiricidir. -
152
gr yolu ile isel temel blnme saaltlmaya, bylece bastrl
m olan bilin ya da nbilin dzeyine karlmaya allr.
Ancak, bu noktada da yaratcln derinlerdeki kaynaklar ze
rine yaptmz almalara dayanarak eitli deiiklikler yapa
biliriz. Birincil srelerimiz ile aramzdaki iliki benimsenemez
isteklerimizle olan ilikimizden farkldr. Benim grebildiim
kadar ile bu farklarn en nemlisi, birincil srelerimizin yasak
itkilerimiz denli sakncal olmamasdr. Bu sreler, bizden ha
yaller, iirler, oyunlar deil kararllk ve yararc hedefler isteyen
yaamn kat gereklerine uyum salama srecinde sansrlen-
mekten ok unutulmu ya da gz ard edilmitir. Dier bir de
yile, zengin bir toplumda birincil dnce srecine ok daha az
diren gsterilir. Bastrlan gdlerin zgr braklmas konu
sunda pek de bir ey yapmamasyla tannan eitim srecinin as
lnda birincil srecin bilin ve nbilin yaamlarnda benimsen
mesi ve btnselletirilmesi konusunda yapabilecei ok ey ol
duuna inanyorum. Sanat, iir, dans eitimi, ilke olarak bu yn
de pek ok ey baarabilir. Ayn ekilde, dinamik psikoloji de
mit verici. rnein, Deutsch ve Murphynin birincil sre di
linde konuan Clinical Interview' u (Klinik Grme) da bir tr
iir olarak grlebilir. Marion Milnern srad kitab On Not
Being Able to Paint (Resim Y apamama zerine) de zerinde
durduum konuya bire bir uyuyor.
Caz mziindeki doalamalar ya da ocuksu resimler be
timlemeye altm yaratclk tipine, byk olarak benimse
nen sanatsal almalardan ok daha iyi birer rnek oluturuyor.
lk olarak, byk sanat eserleri byk yetenekler gerektir
mektedir ki bu da bizim zerinde durduumuz konunun dnda
kalyor, ikinci olarak, byk eserler iin parldamalar, esin, do
ruk deneyimler yeterli olmaz. Bu eserler, bunlarn yan sra, ok
sk bir almann, uzun altrmalarn, zorlu eletirilerin, m-
kemmelci ltlerin rndr. Dier bir deyile titizlik kendili-
153
indenlii, eletiri btnsel benimsemeyi, gerekliin snanma
s imgelem ve dlemleri izler. Daha sonra, Bu doru mu?,
Bakalar tarafndan anlalacak m?, Yaps salam m?,
Mantn snamasn baaryla atlatabilecek mi?, Dnyada
nasl bir yeri olacak?, Bunu kantlayabilir miyim? sorular
gelecektir. En sonunda da karlatrmalar, yarglar, deerlendir
meler, souk, kurnaz sorular, sekiler ve kar kmalar birbirini
kovalayacaktr.
Deyim yerindeyse ikincil sre birincilin, Apollo Diyoni-
sosun, eril diilin yerini alacaktr. Derinlere doru yaplan g
nll iniler artk sona ermitir. Zorunlu edilgenlik, doruk de
neyimlere ve esinlere aklk yerini eyleme, denetim ve sk a
lmaya brakr. Kii doruk deneyimi yaar ama byk rn
oluturur.
Gzlediim kadaryla, bir aba gerektirmeden ve rahatlkla
yaanan bu ilk aamann btnlemi insanda kendiliinden
gerekletiini ya da kiinin iinde geici bir birletirici etki ya
rattn syleyebilirim. Bu, ancak kiinin derinlikleri kendisi
ne aksa ve ancak birincil dnce srecinden korkmuyorsa
gerekleebilir.
Birincil srece ikincil srelerden ok daha fazla dayanan ve
bunu kullanan yaratcl birincil yaratclk olarak ele alaca
m. kincil dnce srecine daha ok dayanan yaratcla ise
ikincil yaratclk diyeceim. Dnyadaki retimlerin pek o
u, kprler, evler, yeni otomobiller hatta bilimsel deneyler ve
sanatsal eserler bu ikinci tipin rndr. Tm bunlar, temelde
dier insanlarn dncelerinin birletirilmesine ve gelitirilme
sine dayanr. Bu ayrm, bir komando ile hatlarn gerisinde ko
nulanan askeri polis ya da bir nc ile yerleimci arasndaki ay
rma kouttur. Her iki tip sreci de rahatlkla, iyi bir ekilde, iyi
bir kaynatrma ve sra ile kullanan yaratcl btnlemi ya
ratclk ad altnda ele alacam. Sanat, felsefe ya da bilirr
alanlarndaki byk eserler bu tip bir yaratcln rndr.
154
SONU
Tm bu gelimelerin sonucunu, yaratclk kuramnda btn
lemenin (ya da ztutarlln, birlik ve tamln) rolnn daha da
nem kazanmas olarak zetleyebileceimi dnyorum. kili
in daha yksek, kapsayc bir btnlkte zlmesi kiinin iin
deki blnmenin saaltlmas ve btnlemesi anlamna gelir.
zerinde durduum blnme kiinin iinde gerekletii iin bu
durum kiinin bir yannn dier yanna kar cephe ald bir i
savaa benzetilebilir. KG yaratcln sz konusu olduu her du
rumda, yasaklanm itki ve isteklerin bastrlmasnn deil birin
cil ve ikincil srelerin birlikteliinin sz konusu olduu hemen
grlecektir. Doal olarak, yasaklanm itkilerin yaratt korku
larn eyleme geirdii savunma mekanizmalar, byk olaslkla,
birincil sreleri de tm derinliklerde topyekn, ayrm tanmayan
bir savan iine itecektir. Bununla birlikte, byle bir ayrm tan
mazlk ilkesel olarak zorunlu gibi gzkmyor.
zetlemek gerekirse, baarlar kiiliin somutlam gster
geleri olarak yani kiilie gre ikincil konumda ele alnrsa, KG
yaratcl birinci aamada kiiliin baarlarndan ok kendisi
ni vurgulamaktadr. KG yaratcl, zellikle yaratc bir yaam,
tavr ya da kiide anlatm bulan genel KG yaratclk tipini ola
nakl klan atlganlk, gz peklik, zgrlk, kendiliindenlik,
kavray gc, btnsellik, kendini kabul gibi karakteristik zel
likler sergiler. KG yaratcln sorun zc ya da rn verici
zelliinden ok anlaml ya da Varlksal nitelii zerinde dur
dum. KG yaratclk yaylma eilimindedir. Neeli bir insann
zel bir amac, tasars olmadan hatta bilinsizce evresine nee
samas gibi, yaamn tm ynlerine sorunlardan bamsz bir
ekilde gn gibi yaylr. Her yne etki eder, geliime ak
her eyin gelimesini salar. Geliime kapal yerlerde ise boa
gider.
Son olarak, yaygn bir kabul grm yaratclk kavramlar
155
m, yerine aklkla tanmlanm, kesin snrlar olan bir kavram
koymadan ykmaya altmn farkndaym. KG yaratcln
tanmlanmas, bu kavram kimi zaman, Moustakasda olduu gi
bi, salkla eanlaml grld iin zor bir dev. Ayrca, ken
dini gerekletirme ya da salk znde, insanln ya da kiinin
Varlnn tamamlanmas eklinde tanmlanmaldr. Bu neden
le, KG yaratclk insanln z ile e anlaml ya da bunun ol
mazsa olmaz bir yn, bu z tanmlayan bir nitelik olarak or
taya kmaktadr.
156
V. Bl m
DEERLER
11
Psi kol oj i k Ver i l er
ve nsani Deer l er
Hmanistler binlerce yl boyunca, insann kendisi dnda bir
otoriteye bavurma zorunluluu olmakszn kurulabilecek do
al, psikolojik bir deerler dizgesi aray iinde oldular. Tarih
boyunca bu dorultuda pek ok kuram ne srld. Kitlelerin
pratik hedeflerine toslayan tm kuramlar gibi bunlar da baar
sz oldular. Her zaman olduu gibi bugn de dnyada pek ok
nevrotik ve kt eilimli insan yayor.
Bu yetersiz kuramlarn pek ou eitli psikolojik varsaym
lara dayanyordu. Bugn, en son edinilen bilgilerin nda bun
larn yanl, yetersiz, tamamlanmam ve u ya da bu ekilde ek
sik olduklar gsterilebiliyor. Bununla birlikte, inanyorum ki,
bilimde ve psikoloji sanatnda son yirmi otuz yl iinde salanan
ilerlemeler bu asrlk umudun daha sk bir alma ile gerek
letirilebilecei konusunda bize gven vermeye balamtr. Es
ki kuramlar nasl eletireceimizi biliyoruz. Henz clz da ol
sa, domakta olan kuramlarn eklini de biliyoruz. yi yaam
nedir? yi insan nedir? nsanlara iyi bir yaam arzulamak ve
semek nasl retilebilir? ocuklar salkl yetikinler olma
yolunda nasl eitilmelidir? gibi eski sorular yantlayabilme-
mizi salayacak bilgiye ulamak iin nereye bakmamz, ne yap-
158
mamz gerektiim biliyoruz. Bilimsel etiin olanakl olduunu
biliyoruz ve bunu kurmak iin ne yapmamz gerektiini bildii
mizi dnyoruz.
Bu blmde umut verici veriler, aratrmalar, gemiteki ve
gelecekteki deer kuramlar zerinde duracaz. Bunu yaparken
yakn gelecekte kaydetmemiz gereken kuramsal ve olgusal iler
lemeleri tartacaz. Bu konular kesin olarak deil, olaslklar
balamnda ele alacaz.
ZGR SEM DENEYLER:
DENGELEM (HOMEOSTATIS)
Yaplan yzlerce deneyde, yeterli seenek olmas ve zgr
seim koulu salanmas durumunda, hayvanlarda bnyelerine
yararl olacak yiyecekleri semelerini salayan evrensel ve do
utan gelen bir yetenek olduu saptanmtr. Bedenin bu bilge
lii daha az rastlanan durumlarda da etkisini srdrmektedir.
rnein, bnyelerindeki adrenalin dzeylerine mdahale edilen
hayvanlar yine bu duruma uygun bir diyet seerek hayatta kal
may baarabilmektedir. Gebe hayvanlar da gelien dltlerinin
gereksinimleri dorultusunda doru diyeti seebilmektedir.
Bunun tam anlamyla kusursuz bir bilgelik olmadn artk
biliyoruz. Bu beslenme biimi, rnein vitamin gereksinimi sz
konusu olduunda verimliliini yitirebilmektedir. Daha alt d
zeydeki hayvanlarn daha st dzeydekiler ve insanlarla kar
latrldnda zehire kar daha duyarl olduklar grlr. nce
den oluturulmu gereksinim alkanlklar metabolizmann
gncel gereksinimlerini gizleyebilir. Daha sk rastlanan bir du
rum da insanlarda, zellikle de nevrotik kiilerde, bedenin bu
bilgeliinin tamam ile ortadan kalkmasa da bozulmu olduu
nun gzlenmesidir.
Bu genel ilkenin yalnzca yemek seiminde deil, bedenin
her trl gereksiniminde geerli olduu ses getiren dengeleim
(homeostatis) deneyleri ile kantlanmtr.
159
imdi olduka ak bir ekilde grlyor ki tm canl varlk
lar, yirmi be yl nce dndmzn tersine, ok daha zerk,
kendini ynetebilen ve dzenleyebilen bir yapya sahiptir. Orga
nizma byk bir gveni hak etmektedir. rnein, bebeklerin uy
ku sresi, beslenme alkanlklar, stten kesilme, tuvalet eiti
mi gibi konulardaki seimlerine gvenmemiz gerektii konu
sunda her geen gn yeni eyler reniyoruz.
Bununla birlikte son zamanlarda, zellikle fiziksel ve psiko
lojik rahatszlklar olan kiilerin incelenmesi sonucunda, iyi se
imler ve kt seimler yapan iki ayr insan tipi olduunu ayrt
ettik. zellikle psikanalistlerden bu tip davranlarn gizli ne
denleri olduunu ve bu nedenlere sayg gstermemiz gerektii
ni rendik.
Bu balamda, deerler kuram asndan etkileyici sonular
ortaya koyan bir deney zerinde durabiliriz. Beslenme alkan
lklarn seme konusunda zgr braklan tavuklarn kendileri
iin iyi olan seme yetenekleri olduka geni farkllklar sergile
mitir. Daha iyi seim yapan tip yapamayana gre daha gl,
csseli ve baskn olmaya balam, yani her eyden en iyi ekil
de yararlanmtr. yi seim yapan tipin beslenme alkanlklar
zayf olan tipe uygulandnda onlarn da daha gl, csseli ve
baskn olmaya baladklar, ancak asla iyi seim yapabilen tipin
dzeyine ulaamadklar gzlenmitir. Bu, kt seim yapan tip
iin neyin yararl olduu konusunda, iyi seim yapan tipin daha
doru bir seim yapt anlamna geliyor. nsanlar zerinde yap
lan almalarda da, dndm gibi, benzer sonulara ulalr
sa (ki bunu destekleyici pek ok klinik veri bulunuyor) her trl
kuramn yeniden yaplandrlmas gerektii de gzler nne seri
lecektir. nsani deer kuram sz konusu olduunda, seilmemi
insanlarn seimlerinin istatistiksel adan tanmlanabilmesine
dayanan her trl kuram geersiz olacaktr. yi ve kt seim ya
pan tiplerin, salkl ve hastalkl insanlarn seimlerinin ortala
160
maya vurulmas bir anlam tamaz. Uzun vadede insan iin neyin
iyi olacan bize yalnzca salkl insanlarn seimleri, hazlar ve
yarglan syleyebilir. Tpk, nevrotik insanlarn seimlerinin yal
nzca nevrozun dengede tutulabilmesi iin ne yaplmas gerekti
ini gstermesi ya da beyinsel zedelenme yaam bir insann se
imlerinin ancak korkun bir ykmn nlenmesi iin neler yap
labileceini gstermesi gibi. Adrenalin dzeyi ile oynanm bir
hayvann seimleri lmemesini salayabilir, ancak ayn seimler
salkl bir hayvann lmne yol aacaktr.
Hazc deer kuramlarnn ve aktre (etik) kuramlarnn baa
rsz olmasnn temelde bu nedene bal olduunu dnyo
rum. Sayrl bir gdlenmeye bal hazlarn salkl gdlenmi
hazlarla ayn kefeye konulamayaca inancndaym.
Dahas, Sheldon ve Morrisin de belirttii gibi, trel kurallar,
yalnzca tavuk ve sanlar deil, insanlar arasndaki yapsal
farklar da gz nne almak zorundadr. Baz deerler tm (sa
lkl) insanlar iin geerlidir. Bununla birlikte baz deerler tm
insanlk iin deil belirli tipteki insanlar ya da zgn bireyler
iin geerlidir. Temel gereksinimler olarak adlandrdm gerek
sinimler tm insanlar iin geerlidir ve bu nedenle de paylalan
deerlerdir. Kiiye zel gereksinimler ise kiiye zel deerler
dourur.
Bireyler arasndaki yapsal farkllklar, kiinin kendisi, klt
r ve dnya ile ilikiye geme yollar arasnda seim farkllkla
r, yani deerler yaratr. Bu konudaki aratrmalar ve klinisyen-
lerin bireyler zerindeki evrensel deneyimleri birbirini destekler
niteliktedir. Ayn ey insann yapsal potansiyelinin tm kltr
ler tarafndan ancak kk bir oranda kullanld ya da gizlen
diini, onaylandn ya da yadsndn varsayarak kltrel
farkllklar ortaya koyan etnolojik veriler iin de geerlidir.
Tm organizmalarn kendini davurmak, yani ilevselliini kul
lanmak iin direttiini gsteren biyolojik veri ve kuramlar ile
161
kendini gerekletirme kuramlar iin de ayn veriler sz konu
sudur. Kasl bir kii kaslarn kullanmaktan holanr. Gerekten
de, psikolojik salk asndan ok nemli olan znel uyum iin
de, dizginlenmemi, doyurucu ileyi duygusunu tadabilmek ve
kendini gerekletirebilmek iin tm bunlar yapmak zorunda-
dr.Akll insanlar akllarn, gzleri olan insanlar gzlerini kul
lanmaldr. Sevme, ak olma yeteneine sahip insanlarn sevme,
ak olma itkileri vardr. Salkl olabilmek iin bunlar gerek
letirmeyi gereksinirler. Kapasiteler kullanlmak iin diretirler.
Bu direti ancak yeterli ekilde kullanldklarnda azalacaktr.
Yani, kapasiteler gereksinimlerdir. Bu nedenle de, ayn zaman
da, isel deerlerdir. Kapasiteler farkllaabildii oranda deer
ler de farkllaacaktr.
TEMEL GEREK S N ML ER
VE H Y ERA R K DZENL ER
nsann, salt fizyolojik deil gerek psikolojik gereksinimle
rinin de isel yapsnn bir paras olduu bu noktaya kadar ye
terince ak bir ekilde gsterildi. Bunlar, sayrln ve znel
hastalk durumunun engellenmesi iin evre tarafndan en uy
gun ekilde doyurulmas gereken eksiklikler olarak dnlebi
lir. Bu durum, bnyenin tuza, kalsiyum ya da D vitaminine vb.
gereksinim duymasna benzetilebilir ve bu gereksinimlere temel
ya da biyolojik gereksinimler ad verilebilir. nk;
a) Y oksun kalan kii srekli olarak doygunluun (gratificati
on) peinde koacaktr;
b) Doygunluktan yoksun kalmak kiiyi sayrl ve zayf kla
caktr;
c) Gereksinimin doyurulmas saaltc bir etki yaratacak, ek-
siklik-sayrlm iyiletirecektir;
d) Srekli beslenme sayrl nleyecektir;
162
e) Salkl (gereksinimini doyurmu) kiide bu eksiklikler
ba gstermeyecektir.
Bununla birlikte, bu gereksinim ve deerler birbirleri ile, g
ve ncelik bakmndan, hiyerarik ve geliimsel bir iliki ieri
sindedir. Gvenlik sevgiye gre daha ncelikli ya da gl, bas
kc ve yaamsal bir gereksinimdir. Y iyecek gereksinimi ise her
ikisinden de gldr. Dahas, bu temel gereksinimler, dier
tm temel gereksinimler gibi, genel anlamda kendini gerekle
tirme yolunda atlan admlardr.
Bu veriler gz nne alndnda, felsefecilerin yzyllardr
etkisiz bir ekilde zmeye alt deerler sorununun stesin
den gelinebilir. nsan iin, tm insanlarn ulamaya abalad
tek bir nihai deer var gibi grnyor. eitli uzmanlar bunu
kendini gerekletirme, kendini tamamlama, btnsellik, psiko
lojik salk, bireyleme, zerklik, yaratclk, retkenlik gibi de
iik ekillerde adlandryor. Bununla birlikte, hepsi de bunun,
gizilglerin gerekletirilmesi, yani kiinin tam anlamyla in
sanlamas, insann tm olaslklar anlamna geldii konusunda
birleiyor.
Ancak, bir gerek var ki, insann kendisi bundan habersiz.
Biz psikologlar, gzlemlerimiz ve almalarmz yolu ile da
nk verileri bir araya getirmek ve aklamak amacyla bu kavra
m ortaya attk. Kiinin kendisi gz nne alndnda tek bildi
i ey vazgeilmez bir sevgi araynda olduudur ve bunu elde
ettii zaman sonsuza dek mutlu ve honut kalacan dnmek
tedir. Bu gereksinimini giderdikten sonra araynn sreceini,
daha yolun bandayken bilemez. Temel bir gereksinimin gide
rilmesi, daha yksek bir dierinin glenmesine yol aacaktr.
Oysa kiinin, iinde bulunduu dnemde kendine egemen olan
ve hiyerarinin herhangi bir noktasnda bulunan gereksinimi
mutlak grd, bu gereksinime yaamla eanlaml bir deer
163
verdii grlecektir. Bu durumda, bu temel gereksinim ve de
erler hem kendi iinde bir erek, hem de tek bir nihai hedefe y
nelik admlar olarak ele alnabilirler. Gerekten de, yaamn tek
ve nihai bir deeri ya da erei var. Ayrca, insann karmak bir
ilikiler a ile rl hiyerarik ve geliimsel bir deerler siste
mine sahip olduu da bir gerek .
Bu yaklam, Varlk ve Olu arasndaki kartln yaratt
grnrdeki elikiyi zmemize de yardmc olacaktr. nsann
nihai insanlk yolunda srekli bir aray iinde olduu doru.
Bu, deiik bir Olu ve gelime anlamna gelebilir ve asla ula
lamayacak bir konuma ulamaya abalamakla sonsuza dek la
netlenmi olmaya benzer. Neyse ki artk bunun doru olmad
n ya da tek dorunun bu olmadn biliyoruz. Bununla birleen
bir doru daha var. Mutlak Varln geici durumlar, yerinde bir
Olu iin bizi doruk deneyimlerle tekrar tekrar dllendirir. Te
mel gereksinimlerimizin doyumunu salamak, bize kendi ile
rinde kusursuz ve mutlak hazlar olan ve yaam iin kendilerin
den baka onaya gereksinim duymayan pek ok doruk deneyim
yaatr. Bu, yaamn sonunda bir yerlerde bir Cennet olduu d
ncesinin yadsnmasna benzer. Diyebiliriz ki cennet yaam
boyunca, biz yaamn sradan uralarna yeniden kaplmadan
nce, hazlarm bir sreliine de olsa yaamamz iin bizi bekle
mektedir. Ve cenneti bir kere bile tatmak yaam boyu unutama
yacamz, anlarmzda yaatacamz ve gergin durumlarda bi
ze g veren bir deneyime dnecektir.
Dahas, an be an geliim de, belirli bir anlamda, kendi iinde
dllendirici ve haz verici bir sretir. Her ne kadar dan do
ruklarndaki bir deneyim olmasa da eteklerindeki bir doruktur.
Mutlan, kendi kendini onaylayan hazlarn parldaylar, Var
ln kk anlardr. Varlk ve Olu eliik ya da birbirini dla
yan bir yapda deildir. Y aklama da ulama da kendi iinde
dllendiricidir.
164
Burada, ilerideki Cennet (geliim ve aknln cenneti) ile
gerideki Cennet (gerilemenin cenneti) arasnda bir ayrm yap
mak istediimi vurgulamak istiyorum. Y ksek Nirvana ile
alak Nirvana arasnda, birok klinisyenin birbirine kartrd
bir ayrm bulunmaktadr.
KENDN GEREKLETRME: GELM
Bizleri salkl geliim ya da kendini gerekletirme eilim
leri kavramn ortaya atmaya iten aratrma sonularn daha n
ce yaynlamtm. Bu ksmen tmdengelimli bir kavramdr, n
k bu kavramn gerek olduu varsaylmad takdirde insan ey
lemlerinin birou anlamlandrlamaz. Bu sonu, varl nce
den bilinmeyen, ancak gzlem verilerinin bir anlam kazanabil
mesi iin orada olmas gereken bir gezegenin kefedilmesini
salayan bilimsel ilke ile ayn temele dayanmaktadr.
Bu inanc destekleyen klinik ve kiisel kantlarn yan sra
gittike artan sayda test verileri var elimizde. nsanda, genel an
lam ile kendini gerekletirme ad altnda zetleyebileceimiz,
bir ileriye dnk olma ya da geliim eiliminin var olduunu ke
sinlikle ne srebilecek denli ok sayda anlaml, kuramsal ve
deneysel veriye sahibiz. Psikolojik salk ya da zellikle kendi
ni gerekletirmenin tm alt aamalarna ynelik bir geliim ola
rak da tanmlayabileceimiz bu eilim, isel bir kiilik btnle
mesi, doal bir davurum, tam bir bireysellik ve kimlik, yarat
c olma, kr deil grebiliyor olma vb. istencine iaret eder. Ya
ni, insan yle bir yapdr ki srekli olarak varln daha ok ta
mamlanmasna ynelir. Bu, genel olarak anlald ekli ile, iyi
deerlere, dinginlik, incelik, yreklilik, drstlk, sevgi, bencil
olmama ve iyi olmaya ynelik bir istentir.
Bu noktada ne sreceklerimiz konusunda hassas snrlar iz
memiz gerekiyor. Benim almalarm genellikle, deyim yerin
deyse, baarya ulam yetikinler zerineydi. Baarszlar ya
165
da tkezlemiler zerine elimde ok az veri var. Olimpiyatlarda
madalya kazanm atletler zerinde alp her insan iin hzl ko-
abilme ya da yksee atlayabilme ya da u u arlklar kald
rabilmenin olanakl olduunu sylemek ve her yeni doan bebe
in bunu baarabileceini karsamak tm ynleriyle benimsene-
bilecek bir yntem. Bununla birlikte bu olanan gereklii bize
istatistikler, olaslklar ve olabilirlikler hakknda hibir ey syle
miyor. Buhlerin de hakl bir ekilde ortaya koyduu gibi, bu du
rum kendini gerekletiren insanlar iin de geerlidir.
Dahas, tam insanla ve sala ynelik geliimin insandaki
tek eilim olmad gereinin de altn dikkatle izmek gereki
yor. Drdnc blmde de grdmz gibi, ayn insanda lme
isteine ya da korku, savunma ve gerileme gibi eilimlere de
rastlayabiliriz.
Y ine de, her ne kadar saylar az da olsa, en olgun, en geli
mi, psikolojik adan en salkl bireyler ile ortalama bireylerin
yaad doruk deneyimler ve geici de olsa kendilerini gerek
letirdikleri dnemler zerinde yaplan almalar, bize deerler
hakknda pek ok ey retebilir. Bu da, bu insanlarn durumla
rnn hem kuramsal hem de deneysel adan ak olmasndan
kaynaklanyor. rnein, bu insanlar insan olarak tanmlanmala
rn salayan ve kendilerini, szgelimi, maymundan ayran ka
pasitelerini en iyi ekilde korumu ve kullanmlardr. (Bu yak
lam, Hartmanin iyi insan, insan trn tanmlayan nitelikle
rin daha ounu sergileyen kii olarak tanmlayan deerbilim-
sel gr ile uyumaktadr.) Y ine, geliimsel bak asna g
re, bu insanlar evrimde daha st basamaklardadr, nk gelii
min olgunlamam ya da tamamlanmam aamalarnda taklp
kalmamlardr. Bu, bir bcekbilimcinin rnek olarak bir kele
bei ya da bir hekimin salkl gen bir kiiyi semesinden da
ha gizemli, ncesel ya da zorlayc bir yaklam deildir. Her iki
bilimci de, benim yaptm gibi, rnek olarak trn kusursuz,
166
olgun ya da parlak bir rneini aramaktadr. Bu sre, her iki
yaklamda da yinelenebilen bir zellie sahiptir.
Tam insanlk, yalnzca insan kavramnn, yani trn norm
larnn gereklerinin ne derece yerine getirildiine baklarak ta
nmlanamaz. Betimleyici, listeleyici, llebilir, psikolojik bir
tanm da verilebilir. Balang aamasndaki sayl aratrma ve
ok sayda klinik deneyim yolu ile hem evrimini tam anlamyla
tamamlam, hem de iyi bir ekilde gelimekte olan insann ka
rakteristikleri hakknda genel bir kan edinme olanamz oldu.
Bu karakteristikler yansz bir tanmlama salamakla kalmyor,
ayn zamanda znel olarak dllendirici, haz verici ve zendiri
ci olduklar da grlyor.
nsan trnn salkl rneklerinin nesnel bir ekilde betim
lenebilir ve llebilir karakteristikleri aadaki gibidir:
1. Gerekliin daha ak ve etkili alglanmas.
2. Deneyime daha ak olma.
3. Kiinin daha yksek bir btnsellik, tamlk ve birlik iin
de olmas.
4. Kendiliindenlik, kendini ortaya koyabilme, ilevlerini
tam anlamyla kullanabilme, yaam dolu olmada art.
5. Gerek bir benlik, salam bir kimlik, zerklik, zgnlk.
6. Nesnellik, bamszlk, benliin aknlmda art.
7. Y aratcln yenilenmesi.
8. Soyut ve somutu bir potada eritebilme.
9. Demokratik karakter yaps.
10. Sevme yetenei, vb.
Tm bu zellikler aratrmalarda titizlikle incelenmeli ve bu
aratrmalar tarafndan dorulanabilmelidir. Aka grlyor
ki, bu konuda bir aratrma yrtmek olanakldr.
Ayrca, kendini gerekletirme ya da bu ynde bir geliimi
167
zendiren ya da dorulayan znel durumlar da bulunmaktadr.
Y aamaktan tat alma, mutluluk ya da coku, dinginlik, nee, hu
zur ya da kiinin skntlarla, endie ve sorunlarla baa kabil
me yeteneine gvenmesi bu duygular arasnda yer alr. Kendi
ni aldatma ya da salksz tutku, gerileme ve gelierek deil kor
ku ile yaamak gibi durumlarn znel belirtileri ise youn endi
e, umutsuzluk, sklma, tat alamama, isel sululuk, utan,
amaszlk, boluk ve kimliksizlik gibi duygulardr.
Bu znel tepkiler de aratrma konusu olabilir. Bunlar zerin
de almay olanakl klan klinik tekniklere sahibiz.
Kendini gerekletiren insanlarn zgr seimlerinin (eitli
olaslklar arasndan gerek bir seim yaplabilen koullarda),
doal bir deer sistemi olarak, tanmlayc adan ve gzlemci
nin beklentilerinden bamsz bir ekilde, yani bilimsel olarak
incelenebileceini savunuyorum. Bunu ya da bir dierini se
melidir demiyorum. zgr bir seim yapmasna izin verilen
salkl insanlarn u ya da bir dierini setikleri gzlenmekte
dir sav zerinde duruyorum. Bu yaklam, Salkl insanlarn
deerleri ne olmaldr? sorusunu deil, Deerleri gerekte ne
lerdir? sorusunu ortaya koymaktadr. (Bunu, Aristonun ger
ekten iyi ve deerli olan, iyi insana deerli ve gzel gelendir
dncesi ile karlatrabilirsiniz.)
Dahas, bu bulgularn birok insana genellenebileceini d
nyorum, nk yle gzkyor ki insanlarn ounda (belki de
hepsinde) kendini gerekletirme eilimi bulunmaktadr. Bu du
rum, zellikle aa karc psikoterapide belirgin bir ekilde g
rlmektedir. Ayrca, en azndan ilkesel olarak, insanlarn ou
nun kendini gerekletirmeye yatkn olduu gzlemlenmektedir.
Y aayan eitli dinler, insanlarn isteklerinin, yani insanlarn
olmak istediklerinin bir davurumu olarak ele alndnda da in
sanlarn kendilerini gerekletirmek iin abalad ya da buna
eilimli olduu ortaya kacaktr. Gerekten de, kendini gerek
168
letiren insanlarn karakteristik zellikleri olarak verdiimiz ta
nmlama, dinler tarafndan ortaya konulan ideallerle ayn do
rultudadr. Benliin aknl, gerek, iyi ve gzelin bir potada
eritilmesi, dier insanlara katk, bilgelik, drstlk ve doallk,
bencil ve kiisel gdleri aknlk, daha alt dzeydeki tutkula
rn daha yce olan iin terk edilmesi, arkadallk ve incelik,
amalar (dinginlik, huzur ve bar) ile aralarn (para, g, sta
t) rahatlkla ayrt edilebilmesi, dmanlk ve acmaszlk gibi
duygularn azalmas gibi (bununla birlikte kararllk, hakl fke,
kzgnlk ve kendini ortaya koyma da artabilir)...
1. Tm bu zgr seim deneylerinden, dinamik gdlenme
kuramndan ve psikoterapinin snamalarndan karlabilecek
sonulardan biri olduka devrimci bir niteliktedir. En derin ge
reksinmelerimiz kendi ilerinde sakncal, kt ya da ktcl
deildir. Bu yaklam, kiinin iindeki Apollo-Diyonisos, kla-
sik-romantik, bilimsel-iirsel, us-itki, i-oyun, dilsel-dilncesi,
olgunluk-ocuksuluk, erillik-diilik, geliim-gerileme blnme
sinin ortadan kaldrlmasnda yeni ufuklar amaktadr.
2. nsan doas felsefesindeki bu deiimin toplumsal adan
temel karl ise kltrn, gereksinimlerimizin doyurulmasn
da olduu kadar engellenmesi ve denetlenmesinde de bir ara
olduunun grlmeye balanmasdr. Artk, neredeyse evrensel
bir kimlie brnen yanl, birey ile toplumun karlarnn zo
runlu bir atma iinde olduu ve birbirini dlad varsaym
ya da uygarln insann gdsel itkilerine polislik yapt gr
de yadsnabilir. Bu asrlk belitlerin (aksiyom) tm, evrensel
nitelikte bir kendini gerekletirmeyi besleyen salkl bir kltr
olasl ile geerliini yitirmektedir.
3. Y alnzca salkl insan, deneyimden alman znel haz, de
neyime ynelik itki ya da istek ile deneyime duyulan temel ge
reksinim (kendisine gelecekte salayaca yarar) arasnda olum
169
lu bir balant kurabilir. Y alnzca bu tip insanlar dzenli bir e
kilde kendileri ve bakalar iin iyi olann peinde koarlar. Da
ha sonra da bunun tadn, tm yreklerini vererek karabilirler.
Bu tip insanlar iin kendi iinde haz verici olan erdem bir dl
niteliindedir. Doal olarak iyiye ynelirler, nk yapmak iste
dikleri, yapmaktan holandklar ve holanmay srdrecekleri,
yapmay onayladklar ey budur.
Bu btnsellik, olumlu i balant a kii psikolojik sal
n yitirmeye balaynca zarar grr. O zaman, yapmak istedii
eyler kendisi iin kt olabilir. Y aptklarndan haz duymamaya
balar. Duysa bile, bir yandan da bunlar onaylamamaktadr. Bu
durumda hazzn kendisi zehirlenmi bir durumdadr ya da ok
ksa srelidir. Balangta holandklarndan daha sonra haz
duymamaya balar. tki, arzu ve hazlarmn yaam aydnlatan
zayflar. Bylece, kendini doru yoldan saptran itki ve
hazlarna gvenmemeye, bunlardan korkmaya balar. Bu du
rumda da atma, blnme, kararszlk durumu ile, yani bir i
savala kar karya kalacaktr.
Konu felsefi kuram balamnda ele alndnda, birok tarihi
ikilem ve elikilerin bu bulgularn altnda ald grl
yor. Hazc kuram salkl insanlar iin geerlidir, salksz in
sanlar iin deil. Kimi insanlar gerek, iyi ve gzel arasndaki
balanty grebilir, bununla birlikte bu balant yalnzca salk
l insanlar tarafndan gl bir ekilde kurulabilir.
4. Kendini gerekletirme az sayda insan tarafndan grece
baarlm bir ilikiler btndr. Birok insan iin bu bir ara
y, zlem, drt, istenilen, ancak henz elde edilmemi bir
eydir. Klinik bak asyla btnl, salk ve geliime y
nelik bir drty ortaya koyar. Y anstma testleri de, tpk X n
larnn henz yzeye kmam bir olaandl saptayabilme
si gibi, bu eilimin ak eylemler olarak deil potansiyel olarak
varolduunu ortaya karabilir.
170
Bu da, bir psikologun bak as ile, kiinin u anda olduu
ile gelecekte olabileceklerinin ayn anda varolabileceini gste
ren, bu ekilde de Varlk ile Olu arasndaki ikilemi ortadan kal
dran bir yaklamdr. Gizilg yalnzca gelecekte olacak ve ola
bilecekler deildir. Ayn zamanda, olandr da. Kendini gerek
letirme deerleri birer erek olarak varolur ve yaama geirilme
mi olsalar da gerektirler. nsan, ayn anda hem olduu hem de
olmak istediidir.
GELM VE EVRE
nsan doasnda, daha btnlemi bir Varla, insanlnn
daha kusursuz bir biimde gerekletirilmesine ynelik bir itki
sergiler her zaman. Bu gr, mee palamudunun mee aac ol
maya, kaplann kaplanla ya da atn atla ynelik bir eilimi
olduunu sylemekle ayn bilimsel, doalc anlam tamakta
dr. nsana insanlk retilmez. Dier bir deyile, ona bu yolla
nihai bir biim verilemez. nsanlk, insann iine dkld bir
kalp deildir. evrenin en byk rol, evrenin deil kendi po
tansiyelini gerekletirmesinde kiiye yardmc olmak ve onu bu
yolda zgr brakmaktr. evre insana potansiyel ya da yetenek
ler vermez. nsann henz dlt durumunda iken bacak ve kol
larnn olmas gibi, bu gizilg ve yetenekleri de vardr. Y arat
clk, kendiliindenlik, kiisellik, zgnlk, bakalarn nemse
me, sevme, gerein peinde koma gibi potansiyeli, kollar, ba
caklar, beyni gibi trne zgdr.
Bu yaklam elimizdeki verilerle, bir aile ve kltr iinde ya
amann insanl tanmlayan bu psikolojik gizilglerin gerek
letirilebilmesi iin gerekli olduunu ortaya koyan verilerle e
limemektedir. Bu karmaaya bir son verelim. Bir retmen ya
da kltr insan yaratmaz. Onun iine sevme, bilgiyi arama, fel
sefe yapma, simgeselletirme ya da yaratma tohumlar ekmez.
Bunun yerine, dltte bulunanlarn geree dnmesi yolunda
171
onu yreklendirir, besler, zendirir. Bir kedi ya da kpek yavru
suna belirli bir ekilde davranan anne ya da kltr onu bir insa
na dntremez. Kltr gne, besin ve sudur; tohumun kendi
si deil.
GD KURAMI
Kendini gerekletirme, benlik, zgn insanlk vb. zerine
alan kimi dnrler, insann kendini tamamlama eiliminde
olduunu olduka etkin bir ekilde ortaya koymulardr. Bu
gnderme ile, kendi doasna kar drst olmas, kendine g
cenmesi, zgn ve doal olmas, kendini drstlkle ortaya
koymas ve eylemlerin kaynan kendi i doasnda aramas
tenmektedir kiiye.
Doal olarak bu da ideal bir neridir. Y etikinlerin ounun
nasl zgn olunacan bilmedii ve kendini ortaya koymasnn
yalnz kendisi deil bakalar zerinde de bir ykm etkisi yara
tabilecei konusunu gerektii kadar irdelemezler. Neden ben
de kendime gvenmeyeyim ya da kendimi ortaya koymaya
ym? diye soran bir tecavzcye ya da sadiste hangi yant ve
rilmelidir?
Bu dnrler baz konular gzden karm, zgn bir dav
rann iyi bir davran olacan, iten gelen bir eylemin iyi ve
doru olacan yeterince ak bir ekilde ortaya koyamam,
yalnzca bir gndermeyle yetinmilerdir. Burada aka ima edi
len, gerek benliin, isel zn iyi, gvenilir, trel olduudur.
Bu onaylama, inSann kendini gerekletirdii ve ayr bir varlk
olarak kantlanma gereksinimi duyduu onaylamasndan aka
ayrlabilmektedir. Bunun olanakl olduunu dnyorum. Da
has, bu dnrler isel zn bir dereceye kadar kaltsal olma
s gerektiini belirtmekten kanmlardr. Bu nerme aklkla
benimsenmezse sylenilen her ey arapsana dnecektir.
Dier bir deyile, bu igd ya da benim deyimimle, temel
172
gereksinim kuram zerinde; yani, ksmen kaltsal olarak belir
lenmi asl, gerek gereksinimlerimiz, zlem ve araylarmz ya
da insani deerlerimiz zerinde ok daha fazla almamz gere
kiyor. Hem biyoloji oyununu hem de toplumbilim oyununu ay
n anda oynayamayz. Hem her eyin kltrn eseri olduunu
syleyip hem de insana kendine zg bir doa atfedemeyiz. Bu
iki sav birbiri ile badamaz.
gdler alanndaki sorunlarn iinde, zerinde en ok bilgi
sahibi olmamz gerektiren, buna karn hakknda en az bilgili ol
duumuz konu saldrganlk, dmanlk, nefret ve ykclktr.
Freudcular bunun igdsel olduunu ne srmektedir. Dinamik
psikolojiyi benimseyenlerin byk blm bunun dorudan i
gdsel olmad, igdsel ya da temel gereksinimlerin doyu
munun engellenmesine tepki olarak srekli varolduklar gr
ndedir. Daha doru bir yaklam sunduuna inandm dier
bir veri ise fkenin niteliindeki farkllklarn, psikolojik saln
iyiye mi yoksa ktye mi gittiini ortaya koyduu yolundadr.
Daha salkl insanlarda fke, yaanan duruma bir tepki olarak
ortaya kar. Gemiten edinilmi bir karakteristik deildir. Bir
hakszlk, ktye kullanma ya da saldr olarak gerek ve u an
da olana kar gereki ve etkin bir tepkidir. Gemite ilenen g
nahlarn acsn o anda yannda bulunan susuz insanlardan
karmak biiminde ortaya kan, etkisiz ve hedefini arm bir
boalm deildir. fke, psikolojik adan salkl olmakla orta
dan kalkmaz. Kararllk, z-onaylama ve kendini savunma hakl
kzgnlk ve ktye kar savama biimini alr. Byle bir insan
hakszlklara kar, ortalama insana gre daha etkili savaabilir.
Ksacas, salkl fke kiisel g ve kendini onaylama bii
mini alr. Salksz ya da talihsiz, ktye kullanlm kiinin sal
drganl ise kin, gaddarlk, kr bir yok edicilik, zorbalk ve ac
maszla dnme eilimindedir.
Bu ekilde ortaya konulduunda sorunun, yukarda ad ge
173
en aratrmada olduu gibi, bir inceleme konusu olabilecei
grlmektedir.
DENETM VE SINIRLAR SORUNU
ten-kaynaklanan-aktre kuramclarnn karlat bir di
er sorun da ortalama insanda grlmeyen ve kendini gerekle
tiren, zgn insanda rahatlkla ortaya kan kendini disipline
edebilme konusudur
Salkl insanlarda, elence ve iin, z-karlar ve zgecili
in, bireysellik ve kendini amann olduu gibi grev ve hazzn
da ayn anlama geldiini grrz. Onlarn byle olduklarn bi
liriz, ama bunu nasl baarabildiklerini bilmeyiz. Sezgilerim,
gl bir ekilde, bu tmyle insan olan zgn kiilerin, pek ok
kiinin olabileceklerinin gereklemi biimi olduunu syl
yor. Bununla birlikte, ancak ok az sayda, belki yz belki de iki
yzde bir insann bunu baarabildii gereiyle kar karyayz.
Y ine de, insan iin umudumuzun tkendiini syleyemeyiz,
nk ilkesel anlamda herkesin iyi ve salkl bir insan olabile
ceini biliyoruz. zc olan ise ancak ok az sayda insann ger
ekten iyi insan olmasdr. Neden bazlarnn bunu baarabilir
ken dierlerinin baaramadn ortaya koymak istiyorsak, bu
sorunu insanlk tarihinde kendini gerekletiren insanlarn ince
lenmesi balamnda ele almamz gerekmektedir.
Salkl bir geliimin nkoulunun temel gereksinimlerin gi
derilmesi olduunu artk biliyoruz. (Nevroz, vitamin eksiklii
gibi, yoksun kalma nedeniyle ortaya kan bir hastalktr). Bu
nunla birlikte, dizginlenmemi bir hogr ve doyumun patolo
jik bir kiilie, (oral kiilik), sorumsuzluk, olgunlaamama, s
kntlarla ba edememe gibi karakter bozukluklarna yol aabi
lecek sakncalar olduunu da biliyoruz. Aratrmalardan elde
edilen bulgularn azlna karn, geni klinik ve eitsel dene
yimlerimizden edindiimiz bilgi araclyla, bir ocuun gerek
sinim duyduu tek eyin doyum olmadn biliyoruz. ocuk, fi
174
ziksel dnyann doyumlara snrlamalar getirdiini ve doyuma
yalnz kendisinin deil bakalarnn da, rnein anne babasnn
da gereksinim duyduunu renmelidir. Onlar, amalara giden
yolda yalnzca birer ara olarak grmemelidir. Bu da denetim,
gecikme, snrlar, geri ekilme, d krklklarna dayanabilme
ve disiplin anlamna gelir. Ancak kendini disiplin altna alabil
mi ve sorumluluk sahibi bir kiiye stediini yap, byk ola
slkla doru olan yapacaksn, diyebiliriz.
GERLETC ETKLER: PSKOPATOLOJ
Geliimin nndeki engeller zerinde de ciddi bir ekilde
durmamz gerekiyor. Geliimi duraksatan ya da ikinci plana
iten, ilerleyememeye, gerilemeye ve savunmaya ekilmeye yol
aan nedenler nedir? Ksacas patoloji ya da kimilerinin yele
dii deyile ktlk sorunu nasl olup da insan kendine ekebil
mektedir?
Neden bunca insan gerek bir kimlik edinememi, kendi ka
rarlarn vermede ve seimlerini yapmada bu derece gsz
kalmtr?
1. tki ve kendini tamamlamaya ynelik eilimler igdsel
de olsa hayvanlarn igdleri ile karlatrldnda olduka
gsz kalmakta ve alkanlklarn, yanl kltrel tutumlarn,
travmatik dnemlerin ve yanl eitimin etkisiyle kolaylkla
bastrlabilmektedir. Bu nedenle, insanlarn seim ve sorumlu
luklar dier trlerinkinden ok daha nemli bir sorun olutur
maktadr.
2. Bat kltr tarihinde insann bu igdsel, szde hayvan
sal doasnn kt ya da gnahkar olduu inanc egemendir. Bu
nun sonucunda da, insann bu zgn doasnn denetlenmesi,
dizginlenmesi, bastrlmas ve sindirilmesi amac ile birok kl
trel kurum oluturulmutur.
3. Birey zerinde yalnzca bir deil, iki ayr g etki eder.
175
Sala ynelik glerin yan sra, sayrla ve zayfla iten yl-
drc-geriletici gler de etkilidir insan zerinde. leriye doru,
yksek Nirvanaya ynelebileceimiz gibi geriye, alak Nir-
vanaya da ynelebiliriz.
Kanmca gemiteki ve gnmzdeki deer ve tre kuramla
rnn temel eksii, psikopatoloji ve psikoterapi zerine yeterli
bilgiye sahip olmamalardr. Bilge insanlar tarih boyunca erde
min, iyiliin gzelliklerinden, tin sal ve kendini gerekle
tirmenin i gzelliinden sz etmi, ancak ou insan ters bir tu
tum sergileyerek mutluluk ve zsaygya giden bu yolu yadsm-
tr. reticilerin eline ise, sinirlenmek, sabrszlanmak, hayal k
rklna uramak, azarlamak, ar isteklendirme ve umutsuzluk
arasnda gidip gelmekten baka bir ey gememitir. Birou el
lerini kavuturup ilk gnahtan ya da insanlarn isel ktln
den dem vurmaya balam, insann ancak insan tesi gler ta
rafndan kurtarlabilecei sonucuna varmtr.
Bu srada, insanlarn zayflklar ve korkular zerine alan
dinamik psikoloji ve psikopatoloji devasa, zengin ve aydnlatc
bilgi daarc oluturmutur. nsanlarn neden yanl eyler
yapt, neden kendi mutsuzluk ve ykmlarn yaratt, neden
sapk ve sayr insanlarn olduu konusunda artk pek ok ey bi
liyoruz. Bunun sonucunda da insandaki ktlklerin (tmyle
olmasa da) byk oranda zayflk ve bilgisizlikten kaynakland
n, balanabilir, anlalabilir ve ayn zamanda saaltlabilir
olduunu kavradk.
nsani deerler ve iyi-kt zerine gr bildiren bunca bil
gili insann, bilim insannn, felsefeci ve tanrbilimcinin insan
doasn gelitiren ve deitiren, insanlarn daha gl, erdemli,
yaratc, ince, sevgi dolu, dnceli ve huzurlu olmalarn sala
yan psikiyatristleri btnyle yadsmas beni hem hayrete d
ryor hem de zyor. Bunlar kendini tanma ve kabln sonu
larndan sadece birkadr. Bunlarn yan sra daha st ya da d
k dzeylerde pek ok sonular var psikoterapinin.
176
yle grlyor ki bu konu burada ele alnamayacak denli
karmak. Tek yapabileceim, deer kuram balamnda birka
sonucun taslan izmek olacaktr.
1. Kendini tanma, kendini gelitirmenin, tek olmasa da, en
nemli yoludur.
2. Kendini tanma ve gelitirme pek ok insan iin ok zor
dur. Bunun iin oka yrekli olmak ve uzun savamlar gze
alabilmek gerekir.
3. Y etenekli uzman bir terapistin yardm bu sreci kolayla-
trabilse de, bu hibir ekilde tek yol deildir. Terapiden reni
len pek ok ey eitime, aile yaamna ve kiinin kendi yaam
n kurmasna aktarlabilir.
4. Kiinin korku, gerileme, savunma, gvenlik gibi gleri
anlamay ve bunlara deer vermeyi renmeye balamas, yal
nzca bu tip bir psikopatoloji almas ve terapi aracl ile ola
nakldr. Bu glerin anlalmas ve onlara deer verilmesi yolu
ile kii kendisinin ve bakalarnn esenlie doru gelimesine
yardmc olabilir. Ar iyimserlik eninde sonunda d krkl,
fke ve umutsuzluk ile sonulanacaktr.
5. Sonu olarak, insanlarn salkl eilimlerini anlamadan
zayflklarn da gerekten anlayamayz. Y oksa her eye patolo
jinin gzlklerinden bakmaya balarz. Bununla birlikte, insann
glerini de, ayn zamanda zayflklarn da tanyarak kavraya
bilir ve gelitirebiliriz. Tersini yaparsak an iyimser bir yakla
mla salt usulua dayanm oluruz.
nsanlarn tmyle insan olmaya daha ok yaklamalarn is
tiyorsak yalnzca kendilerini gerekletirmeye altklarn de
il, ayn zamanda bundan ekindiklerini, korktuklarn ya da
bunda etkisiz kaldklarn da kavramamz gerekiyor. Ancak has
talk ile salk arasndaki bu diyalektik ilikiyi tam anlamyla
anlayabilirsek dengeyi salk ynnde deitirebiliriz.
177
12
Deer l er , Gel i i m ve Sal k
lkesel olarak, betimleyici ve doalc bir insan deerleri bili
minin olanakl olduunu savunuyorum. Olan ile olmas gere
keni n birbirini dladna inanan eski gr ksmen yanltr.
nsanlarn en yksek deerleri ya da hedefleri zerinde de, ka
rncalarn, mee aalarnn, atlarn ya da, sz konusu olursa,
Marsllarn deerleri zerinde altmz gibi alabiliriz. n
sanlarn kendilerini gelitirdiklerinde hangi deerlere eilim
gsterdii, hangi deerlerin peinde kotuu ve saln yitirdi
inde hangi deerleri yitirdiini (yaratmak ya da icat etmekten
ok) kefedebiliriz.
Bunun, etkili bir ekilde (en azndan tarihin bu aamasnda
ve elimizdeki snrl teknikler elverdiince) yalnzca salkl r
neklerin dier insanlardan ayrlmas yolu ile yaplabileceini de
grdk. Nevrotik istekleri salkl olanlarla ortalamaya vurup
ie yarar bir sonu elde edemeyiz. (Bir biyologun yakn bir za
manda nsans maymunlarla uygar insan arasnda bir trl ku
ramadmz balanty buldum: Biz dediini duymutum.)
Bu deerlerin yaratldklar ya da retildikleri kadar ortaya
karldklarn da dnyorum. nsan doasnn yapsnda bu
lunurlar, biyolojik ve kaltsal kkenleri vardr, ayn zamanda
kltr tarafndan da gelitirilirler. Benim yaptm, bu deerleri
178
icat etmek, tasarlamak ya da istemek deil, tanmlamaktr (bu
lunanlardan ynetim sorumlu tutulamaz). Bu yaklam, rne
in, Sartren grleriyle elimektedir.
Bunu, daha ar biiminde, u an iin salkl ya da salksz,
gen ya da yal eitli insanlarn eitli durumlardaki seim ve
ncelikleri zerinde altm syleyerek de ortaya koyabili
rim. Nasl aratrmaclarn sanlar, maymunlar ya da nevrotik-
ler zerinde zgr seim almalar yapmaya hakk varsa, bi
zim de bu tip bir alma yapmaya hakkmz var. Deerler ze
rine srp gitmekte olan pek ok ilgisiz ve geciktirici tartma
nn nne bu ekilde geilebilir. Ayrca bu yaklam bilimsel a
lmann doasn da ncel olann (a pirori) sahasndan ekip
alacaktr. (Deer kavramnn da yakn zamanda kullanm d
kalacana inanyorum. Bu kavramn ierii ok geni. Dier bir
deyile, ok fazla deiik gnderme ieriyor ve ok eski bir ge
mie dayanyor. Dahas, bu eitli kullanmlarn ou bilinsiz
ce yaplmakta. Kavramn yaratt bu karmaa beni szcn
kullanmndan tamamyla vazgemeye itiyor. Genellikle, daha
kesin ve dolaysyla daha az karmak bir eanlaml kavram bul
mak olanakldr.)
Bu da daha doalc ve betimleyici (daha bilimsel) bir yak
lam ortaya koymakta ve sorularn biimini dolayl ve snanma
m deerlerle ykl dev ve zorunluluklardan, deneysel
adan snanabilir nitelikteki Ne zaman? Nerede? Kime?
Ne kadar? Hangi koullarda? vb. sorulara kaydrmaktadr16.
Bir sonraki hipotezim de, grece salkl (olgun, gelimi,
kendini gerekletirmi, bireysellemi vb.) olarak nitelendir
diimiz insanlarn, uygun koullarda, en iyi ve gl durumla-
rndayken yapt zgr seimlerin yksek deerler, ebedi er
demler vb. olarak adlandrlan erdemlerle hemen hemen ayn
olduudur.
Daha tanmlayc bir ekilde ortaya koymak gerekirse, bu tip
179
insanlar kendilerini gl hissettiklerinde, gerekten zgr se
im olanakl ise, yanl, kt, irkin, blnm, zc, cansz,
sradan olan deil benim V-deerleri olarak adlandrdm do
ru, iyi, gzel, btnlemi, nee verici, canl ve zgn olan se
me eiliminde olacaklardr.
kincil bir hipotez olarak tm bu V-deerlerine ynelme ei
liminin, zayf ve belirsiz de olsa, hemen tm insanlarda grld
ortaya konulabilir. Dier bir deyile, bu deerler insana zg
deerlerdir ve en ak ve doru, gl biimde salkl insanlar
da gzlenebilirler. Bu deerler, salkl insanlarda savunma
amal (kayg kaynakl) ya da aada salkl-geriletici olarak
anacam deerlerle, aa kayma deerleri ile ok az karr
lar17.
Dier bir olas hipotez ise yledir: Salkl insanlarn seim
leri biyolojik adan kesinlikle kendileri iin iyi olandr, bunun
la birlikte dier anlamlarda da kendileri iin en iyi olan setik
leri varsaylabilir. (Burada kendileri iin iyi olan deyii, ken
dilerinin ve bakalarnn kendilerini gerekletirmelerinde kat
ks olan anlamna gelmektedir.) Dahas, salkl insanlar iin
(kendi seimlerine gre) iyi olann daha az salkl insanlar iin
de iyi olabileceini dnyorum. Daha iyi seim yapabilseler
di onlar da ayn seimi yaparlard. Dier bir deyile, salkl in
sanlarn seicilikleri daha az salkl insanlarnkinden daha iyi
dir. Bu varsaymn sonularndan biri de, trn en iyi rnekleri
nin seimlerinin incelenmesi ile insanln en yce deerlerinin
kefedilebileceinin ortaya konulmasdr. Yani bu insanlar biyo
lojik adan st rnekler olarak ele alnabilir. Bizim iin iyi ola
na bizden daha duyarl ve bu konuda daha bilinlidirler. Burada,
bize de yeterli zaman tannmas durumunda, en sonunda, onla
rn hemen setiklerini seeceimiz varsaydmaktadr. Dier bi
deyile, eninde sonunda onlarn seimlerindeki bilgelii grece
imiz ve ayn seimleri yapmaya balayacamz ne srlmek-
180
tedir. Bizim karalt halinde grebildiklerimizi onlar aka ve
tm hatlaryla alglayabilmektedir.
Bir dier varsaymm da doruk deneyimlerde alglanan de
erlerin yukarda ad geen seim deerleri ile hemen hemen ay
n olduudur. Bunu seim deerlerinin deerlerin yalnzca bir
trn oluturduunu gstermek iin sylyorum.
Son hipotezim de, trmzn en iyi rneklerinde ncelik ya
da gdlenme eklinde varolan V-deerlerinin, bir dereceye ka
dar, iyi sanat eseri, Doa ya da iyi bir d dnya olarak tanm
ladmz deerlerle ayn olduudur. Dier bir deyile, kiide
varolan V-deerlerinin dnyada alglanan deerlerle ebiimli
olduunu ve isel deerler ile dsal olanlar arasnda karlkl
glendirici ve zenginletirici dinamik bir iliki olduunu d
nyorum.
En yce deerlerin insan doasnda varolduu ve bu deer
lerin insann doasnda kefedilebilecei varsaym, bu hipote
zin savlarndan yalnzca biridir. Bu gr, en yce deerlerin an
cak, Tanr gibi, insann tesinde ve insan doasnn dnda va
rolan bir kaynaktan gelebileceini ne sren eski ve geleneksel
grlerle elimektedir.
NSAN-LIK TANIMI
Bu tip savlarn doasnda olan temel kuramsal ve mantksal
glkleri drstlkle benimsememiz ve ele almamz gerekiyor.
Bu tr tanmlarn iinde bulunan her bir enin ayrca tanmlan
mas gerekmektedir. Bu alma srasnda insan kolaylkla bir
ksrdng iine debilir. u an iin kimi ksrdngleri kabul
lenmemiz gerekiyor.
yi insan, ancak bir insanlk ltne karlk gelecek e
kilde tanmlanabilir. Ayrca, bu lt kesinlikle bir derecelendir
me ile ilikili olmaldr. Kimi insanlarn dierlerine gre daha
insan olduunu ve iyi insanlarn, trn iyi rneklerinin da
181
ha ok insan olduunu ortaya koymaldr. Bu gereklidir, nk
insanl tanmlayan pek ok olmazsa olmaz nitelik var ve bun
larn hibiri insanl belirleyebilecek denli yeterli deil. Daha
s, bu tanmlayc niteliklerin ou da derecelendirmeye tabidir
ve insan hayvandan ayran nitelikleri tam ve kesin bir ekilde
ortaya koyamamaktadr.
Bu noktada Robert Hartmann tanmlamasnn olduka kul
lanl olduu grlyor. yi bir insan (ya da bir kaplan, bir elma
aac), insan (ya da kaplan, elma aac) kavramnn iini dol
durabildii oranda iyidir.
Bir adan baklnca, bu gerekten de ok yaln bir zm ve
biz bu tanm bilinsizce de olsa her zaman kullanrz. Yeni an
ne olmu bir kadn doktora Bebeim normal mi? diye soracak
ve doktor da kadnn ne demek istediini gereksiz usavurumlara
bavurmadan anlayacaktr. Bir hayvanat bahesinin sorumlusu
kaplan alm srasnda trn iyi rneklerini bulmaya alacaktr.
Tanmlanm ve tam anlamyla gelimi tm kaplanca zellikle
ri arayacaktr almak istedii kaplanlarda. Laboratuvarm iin
maymun alrken trn iyi rneklerini ararm. Garip ya da sra d
maymunlar deil, tam anlamyla maymun olan maymunlar
bulmaya alrm. Kuyruu gerektii ekilde deilse, rnein
maymunlar iin deil de bir kaplan iin kusursuzsa, aradm
bulduum sylenemez. Bcek koleksiyoncusu bir mze iin ke
lebek ararken trnn en iyi rneini, en olgun, en salam ola
nn bulmaya alr. Arad, trnn zelliklerini en iyi ekil
de sergileyen bir rnektir. Ayn ilke iyi bir Renoir ya da en
iyi Rubens rnei araynda da geerlidir.
Ayn ilke insan trnn en iyi rneklerini bulma araynda da
tmyle geerlidir. Tm kapasiteleri tam anlamyla gelimi, tm
ilevleri yerinde, zellikle de karakterinin temel, olmazsa olmaz
belirli zelliklerini etkileyen hastalklar tamayan, insan trn
en iyi ekilde simgeleyen bir rnek bulabiliriz. Bu insanlar, t
myle insan olmaya en yakn rnekler olarak tanmlanabilir.
182
Sonu olarak bu o kadar da byk bir sorun deil. Ama bir
de bir gzellik yarmasnda seici kurul yesi olduunuzda, bir
koyun srs ya da beslemek iin evcil bir kpek almak istedi
inizde ortaya kan sorunlar aklnza getirin. Bu tip durumlar
da, ilk olarak, biyo-psikolojik belirleyicileri bastran ve etkisiz
letiren kltrel standartlar sorunuyla karlarz. kinci olarak
evcilletirme, yani yapay ve korunmal bir yaam sorusu kar
mza kar. Bu noktada insanlarn eitli anlamlarda evcilletiril
mi olduklarn anmsamamz gerekiyor, zellikle de beyin ze
delenmesi yaam olanlarn ya da daha ok korunan kiilerin,
rnein ocuklarn. nc olarak da, iftinin deerleri ile
ineklerin deerlerini birbirinden ayrt edebilme sorunu ile yz
lememiz gerekiyor.
nsanlarn igdsel eilimleri, kltrel etkilere oranla ok
daha gsz olduundan, psiko-biyolojik deerlerini ayrt edile
bilmesi olduka zorlu bir itir. Fakat her ne kadar zor da olsa
olanakldr, ayn zamanda ok nemli ve gereklidir.
O halde, ana aratrma konumuz salkl seiciyi semek
oluyor. Nasl ki hekimler salkl canl varlklar dierlerinden
ayrt edebiliyorsa, uygulanabilir amalar dorultusunda bu ere
e de uygun bir ekilde ulalabilir. Burada asl sorun kuramsal
dr, yani saln tanmlanmas ve kavramsallatrlmasdr.
GELM DEERLER, SAVUNMAYA
YNELK DEERLER (SALIKSIZ GERLEME)
VE SALIKLI GERLEME DEERLER
(AAI KAYMA DEERLER)
Gerek zgr seim ortamlarnda, olgun ya da daha salkl
insanlarn yalnzca doruluk, iyilik ve gzellie deil ayn za
manda gerileme, hayatta kalma ya da bar ve dinginlik ile den
geyi koruma, teslim olma, bamllk ve gvenlik, gereklikten
korunma ya da kurtulma, Shakespeareden dedektiflik ykleri
183
ne geme, d gcne ekilme, hatta lm isteme (huzur) gibi
eylemlere de deer verdiklerini grrz. Bunlara kabaca, geli
im deerleri ve salkl gerileme ya da aa kayma deerle
ri adn verebiliriz. Bu noktada, kiinin daha da olgun, gl ve
salkl olmasnn geliim deerlerine aa kayma deerle
rinden daha ok gereksinim duyaca anlamna geleceinin alt
n izelim. Y ine de her iki deerler grubuna da gereksinim du
yacaktr. Bu iki ayr deerler grubu diyalektik bir iliki ierisin
dedir ve ak eylem demek olan dinamik dengenin kurulmasn
salarlar.
Temel gdlenmelerin, yksek ve dk dzeyli, daha gl
ve daha zayf, daha yaamsal ve daha vazgeilebilir ilikisi iin
de bulunan bir deerler hiyerarisini hazr elden sunduu unu
tulmamal.
Bu gereksinimler ikilik yaratan bir iliki iinde deil btn
sel bir hiyerari iinde varolurlar. Dier bir deyile birbirlerinde
dayanak bulurlar. rnein, zel yeteneklerin gerekletirilmesi
iin gerekli olan yksek dzeyli gereksinimlerin, etkin olmad
zaman bile ortadan kalkmayan gvenlik gereksiniminin kar
lanmasna bal olduu sylenebilir. (Etkin olmamakla aln
besleyici bir yemekten sonra ald durumu kastediyorum.)
Bu da dk dzeyli gereksinimlere gerileme srecinin her
zaman iin olas olduu anlamna gelmektedir. Sre bu ba
lamda yalnzca patolojik ya da sayrl olarak grlmemelidir. Or
ganizmann btnl iin mutlak bir gereksinim ve daha yk
sek dzeyli gereksinimlerin varlnn ve ilerliinin nkoulu
olduu da gz nne alnmaldr. Gvenlik sevginin olmazsa ol
maz kouludur, sevgi ise kendini gerekletirmenin.
yle ise, salkl gerileme deerlerinin seilmesi de, yk
sek deerlerde olduu gibi, normal, doal, salkl, igdsel
vb. olarak dnlmelidir. Bunlarn birbirleri ile diyalektik ve
dinamik bir iliki ierisinde olduu da aktr. (Ben bunu, ikilik
184
deil hiyerarik bir btnsellik iinde olmak eklinde tanmla
may yeliyorum.) Son olarak, ak ve betimsel bir olgu zerin
de durmak gerekiyor. Daha dk dzeydeki gereksinim ve de
erler ounlukla, insanlarn byk blmnde, daha yksek
gereksinim ve deerlerin belirleyicisidir. Dier bir deyile, g
l bir gerileme etkisi yaratrlar. Y alnzca en gelimi, en olgun
ve en salkl insanlar (o da iyi ve olduka iyi yaam koullar
altnda) daha sk ve tutarl bir ekilde yce deerleri seer ve
yelerler. Bu da, byk olaslkla, daha dk dzeydeki gerek
sinimlerin doyurulmas ve bu nedenle de uykuda ve edilgen ol
malar, geriletici bir etki gstermiyor olmalarndan kaynaklan
maktadr. (Gereksinimlerin giderilmesi varsaymnn ok iyi bir
dnyay ngrd ak.)
Bunu aklamann klasik yollarndan biri de, insann yce
doasnn daha alak olann zerinde ykseldiini, ona bir temel
olarak gereksinim duyduunu ve onsuz yklacan belirtmek
tir. Dier bir deyile, insann yksek doas ounlukla, daha
dk dzeyde bir temel oluturan doasnn doyumu sz konu
su olmadan kavranlamaz. Daha yksek dzeyli doay gelitir
menin en iyi yolu daha dk dzeydekinin gerekletirilmesi
ve doyurulmasdr. Dahas, insann yksek doas iyi ve olduk
a iyi bir evrenin imdi ve gemite varolmasna da baldr.
Bu, insann yksek doasnn, ideallerinin, zlem ve yete
neklerinin igdlerin yadsnmasna deil doyurulmasna bal
olduu anlamna geliyor. (Doal olarak, burada szn ettiim
temel gereksinimler klasik Freudcularn igd tanm ile
ayn deildir.) Bununla birlikte, konunun burada ele aln ekli,
Freudun igd kuramnn yeniden deerlendirilmesi gerekti
ini ortaya koyuyor. Bu yaklam geerliini uzun zaman nce
yitirmi. Y ine de, bu anlatm, Freudun temel yaam ve lm i
gdleri ikilii eretilemesi ile eitli alardan ebiimlilik ser
giliyor. Belki de anlatmn zn deitirirken onun bu temel
185
eretilemesini de kullanabiliriz. lerleme ile gerileme, daha yk
sek ve daha dk dzeyler arasndaki bu diyalektik iliki, varo
luular tarafndan artk daha farkl bir biimde dile getiriliyor.
Bu anlatmlar arasnda ok da byk bir fark gremiyorum, yal
nz ben kendi aklamam deneysel ve klinik olgulara, onaylana
bilir ya da yadsnabilir olana daha yakn tutmaya alyorum.
NSANIN VAROLUSAL KLEM
Tmyle insan olmaya en yakn insanlar bile temel insani
kmazdan yakalarn syramazlar. nsan, ayn anda, hem yal
nzca bir yaratk hem de tanrsal bir varlktr. Gl ve zayf, s
nrl ve snrsz, yetikin ve ocuk, korku dolu ve yreklidir. ler
ler, geriler, kusursuzluu arar ama ayn zamanda korkar kusur
suzluktan. Hem dlektir hem de kahramans. Varoluularn bi
ze srekli olarak anlatmaya alt da budur. Elimizdeki veri
lerden hareketle, bu ikilem ve sergiledii diyalektiin en iyi psi-
kodinamik ve psikoterapi sistemlerine temel oluturduunu ve
bu nedenle bu konuda varoluulara katlmamz gerektiini d
nyorum. Dahas, bu yaklamn her trl doalc deerler ku
ram iin temel olduu inancndaym.
Bu noktada, bin yllk Aristocu mantk tarz ile ikiletir
me, blmleme ve ayrma alkanlmz bir yana brakmamz
byk nem tayor, (A ve A olmayan birbirinden tamam ile
farkldr ve birbirlerini karlkl olarak dlarlar. Seiminizi ya
pn, ya bu ya da dieri. Ama ikisini birden seemezsiniz) her
ne kadar zor da olsa btnsel dnmeyi atomistik dnceye
yelememiz gerekiyor. Tm bu ztlar aslnda, zellikle de da
ha salkl kiilerde, hiyerarik bir btnsellik iindedir. Terapi
nin balca ereklerinden biri de grnrde uyumaz ekilde zt
olup kutuplatrlanlarn btnletirilmesine ynelmektir. Tanr
sal zelliklerimiz hayvansal zelliklerimizin zerinde ykselir
ve onlara gereksinim duyar. Y etikinlik yalnzca ocukluun
186
terk edilmesi anlamna gelmemelidir. ocukluun iyi deerleri
ni de iermeli ve onlarn zerine kurulmaldr. Daha yce deer
ler daha dk dzeydekiler ile hiyerarik bir btnsellik iinde
dir. Sonu olarak ikiletirmenin hastala yol atn syleyebi
liriz. Hastalk da ikiletirmeyi yaratr.
OLANAK OLARAK SEL DEERLER
Daha nce de sylediim gibi deerlerin bir blmn ken
di iimizde kefederiz. Bununla birlikte, bu deerler ayn za
manda kii tarafndan seilir ve yaratlrlar. Kefetmek, yaam
mzda bal olacamz deerleri ortaya karmann tek yolu de
ildir. z arayn tam olarak tek anlaml, tek bir yn gsteren,
yalnzca tek bir ekilde giderilebilecek gereksinimleri ortaya
karmas ok az grlr. Hemen tm gereksinimler, kapasite ve
yetenekler eitli ekillerde doyuma ulatrlabilir. Bu eitlilik,
snrl da olsa bir eitliliktir. Doutan atlet olan bir kii pek ok
spor dal arasndan seim yapabilir. Sevgi gereksinimi pek ok
kii arasndan biri ile ve eitli ekillerde giderilebilir. Y etenek
li bir mzisyen fltten de klarnetten ald hazz alabilir. Byk
bir entelektel biyolog da olsa, bir kimyager ya da psikolog da
olsa eit derecede mutlu olabilir. yi niyetli bir kii kendini ada
yabilecei eitli grevler ve bunun iin birok neden bulabilir.
Bunlarn hepsi onda bir doyum salayabilir. nsan doasnn i
yapsnn kemiksi deil de kkrdaks olduu ya da eitilip yn
lendirilebilecei sylenebilir.
yi bir test uzman ya da terapist kiinin yetenek ve kapasite
sini, gereksinimlerini ve yapabileceklerini genel bir ekilde g
rebilir. Dier bir deyile, ona i konusunda olduka uygun bir
yol gsterici olabilir; ama seme ve vazgeme sorunu varln
srdrecektir.
Dahas, gelimekte olan kii seecei yazgy olanaklar, kl
trel onaylama ve knama vb. dorultusunda az ok grmeye
balaynca ve kendini yava yava, rnein, bir hekim olmaya
187
adaynca da (seim mi? seilmek mi?) kcndini-kurmak, kendini-
yaratmak sorunlar ksa zaman ierisinde yine ba gsterecektir.
Disiplin, sk alma, hazzn ertelenmesi, kendini zorlama, ken
dini bir kalba sokma ve eitme doutan hekim olan bir kii
iin bile bir zorunluluk halini alacaktr. ini ne denli severse
sevsin, uruna sineye ekmesi gereken angaryalar olacaktr.
Dier bir deyile, bir hekim olarak kendini gerekletirmek
iyi bir hekim olmak anlamna gelir, sradan bir hekim deil. Bu
idealin bir blmn kendisi yaratm, bir blmn kltrn
den alm, bir blmn de kefetmitir. yi bir hekimin nasl ol
mas gerektii zerine dnceleri de kendi yetenekleri, kapasi
te ve gereksinimleri denli belirleyici olacaktr.
AIA IKARICI TERAPLER DEERLER
ARAYIINDA YARDIMCI OLABLR M?
Hartmann, ahlaki gereklerin psikanalitik bulgulardan kar
labilecei grne kardr18. Burada karmak ne anlama
gelmektedir? Ben, psikanaliz ve dier aa karc terapilerin
insann daha ok biyolojik ve igdsel temellere dayanan isel
zn ortaya kardn ya da gzler nne serdiini ne sr
yorum. Bu zn bir blmn, zayf da olsa, igdsel, biyolo
jik temelli olarak dnebileceimiz belirli ncelikler ve istek
ler oluturmaktadr. Tm temel gereksinimler ve bireyin dou
tan gelen kapasite ve yetenekleri bu snflandrmann iindedir.
Bunlarn, en azndan eski, dsal anlam ile dev ya da ahla
ki gerekler olduunu sylemiyorum. Y alnzca, bunlarn insan
doasnn znde olduunu ve ayrca bunlarn yadsnmas ve
engellenmesinin psikopatolojiyi ve dolaysyla ktl hareke
te geireceini sylyorum. Bu ikisi eanlaml olmasalar da ke
sinlikle rtmcktedir.
Benzer ekilde Redlich de terapi aray bir ideoloji aray
na dntnde Wheelisin de belirttii gibi, d krkl ka
188
nlmaz olur. Psikanaliz bir ideoloji vermez grn savunur.
deoloji szc gerek anlam ile ele alnrsa doal olarak bu
da dorudur.
Y ine de, burada ok nemli bir ey gz ard ediliyor. Aa
karc terapiler bir ideoloji salamasa da, en azndan arla-
genin (geliimin temeli, temel ilkesi -n.) ya da zsel deerle
rin ilkelerinin aa karlmasna, yaln bir ekilde ortaya ko
nulmasna kesinlikle yardmc olduklarn syleyebiliriz.
Yani, aa karc, derinlik terapisti bir hastann gizli bir e
kilde peinde olduu, arzulad, gereksinim duyduu en derin
deki, en gerek deerleri kefetmesine yardmc olabilir. Bu ne
denle, Wheelisin savnn tersine, deerler araynn doru tera
pi tarz ile balantl olduunu savunuyorum. Gerekten de, ya
kn bir zamanda, terapinin de bir deer aray olarak tanmlan
masnn olas olduunu dnyorum. Sonuta, kimlik aray
ne de olsa, znde kiinin kendi gerek, zgn deerlerini ara
masdr. Bu durum, zellikle gelimi bir z-bilgi ile (kiinin de
erlerinin kendisine ak olmas) dierlerine dair gelimi bilgi
nin (ve onlarn deerlerini kavramann) uyutuu gz nne
alndnda aklkla grlecektir.
Son olarak, bence z-bilgi ile trel edimler (ve deerlere
ballk) arasndaki (varsaymsal) derin boluun zerinde bu
denli durulmas da dnce ile eylem arasndaki, dier karakter
tiplerinde bu denli yaygn olmayan, saplantl bir boluun be
lirtisi olabilir. Bu, felsefecilerin ok eskiden beri olan ile ol
mas gereken, olgu ile lt arasnda bulunduunu varsaydk
lar ikilie de genellenebilir. Salkl, doruk deneyimler yaayan
ve iyi saplantsal niteliklerini iyi isterik zellikleri ile btnle-
tirebilmeyi baaran insanlarda, genelde, bylesi alamaz bir
uurum ya da boluun olmadn gzlemledim. Bu insanlarda
ak bilgi genellikle dorudan doal eylem ya da trel sorumlu
lua dnmekteydi. Yani, yaplmasnn doru olacan bildik
189
leri eyi yapyorlard. Salkl insanlarda bilgi ile eylem arasn
daki bu boluun yerini ne almtr? Y alnzca gereklik ve varo
luun doasnda olan, yalnzca gerek sorunlar; yapay sorunlar
deil.
Bu kan doru ise, aa karc derinlik terapileri, yalnzca
hastal ortadan kaldrc nitelii ile deil, ayn zamanda, do
ru deerleri aa karan teknikler olarak da onaylanacaktr.
190
13
evr eyi Ak nl k Ol ar ak Sal k
Amacm, geerli zihinsel salk tartmalar arasnda gzden
kaabilecek bir noktann altn izmek. Psikolojik sal ger
eklie, topluma, dier insanlara uyum salama ile zdeleti
ren eski yaklamn yeni ve daha gelimi biimlerde dirilme
tehlikesi olduunu gryorum. Bu yaklam zgn ya da salk
l kiiyi kendi gerekliinde, zgnlnde, kendi i-tinsel ve
evresel olmayan yasalarnda, evresinden farkl, bamsz ya
da evresine kar olmas balamnda tanmlamaktan ok evre
merkezli bir tanm benimsemektedir. Yani kii, evresine ege
men olma yetenei, onunla olan ilikisinde becerili, yeterli, et
kili, yetkeli olmas, iyi bir i yapmas, evresini iyi alglamas,
onunla iyi ilikiler ierisinde olmas, onun koullarnda baarl
olmas ile tanmlanmaktadr. analizi ve bir grevin gerekleri
bireyin deerinin ya da salnn temel lt olmamal. Yal
nzca da dnk deil, ayn zamanda isel bir ynlenme de sz
konusudur. D-tinsel merkezleme noktas, salkl tinin kuram
sal tanmlamasnda kullanlamaz. yi bir organizmay kendi
iinde deil, yalnzca dsal bir amaca ynelik bir ara gibi ne
iin uygundur kouluna gre tanmlamaktan kanmalyz.
(Anladm kadaryla Marksist psikoloji, tinin gerekliin ayna
s olduu grnn ok kaba ve ak bir anlatmdr.)
191
zellikle, Robert Whiten Psychological Review'da yayn
lanan Gdlenmenin Yeniden Ele Alnmas balkl yazs ve
Robert Woodworthn kitab Dynamics o f Behavior (Davrann
Dinamikleri) adl kitaplar zerinde duruyorum. Bunlar seme
min nedeni ok gelimi, esiz almalar olmalarnn yan sra
gdlenme kuramnn ileri doru byk bir yol almasn da sa
lam olmalardr. Son noktasna kadar onlarla ayn grteyim.
Bununla birlikte, yeterince ileri noktalara ulaamadklarn d-
nyrum. almalar, zerinde durduum sakncay bnye
sinde gizliyor. Egemen, etkin olma ve gereklie uyumun edil
gen olmaktan ok etkin tarzlar da olsa, yine de uyum kuramnn
bir eitlemesidir. Her ne kadar vgye deer olsalar da, bu an
latmlarn yerine evreyi aknl19, ondan bamsz olmay, ona
kar durabilmeyi, onunla savaabilmeyi ve onu bolayabilmeyi,
ona uydurulmaya kar durmay koyabilmeliyiz. (Bu terimlerin
eril, Batl ya da Amerikan tarz nitelemeler olduu tartmas
nn ekiciliine kaplmayacam. Bir kadn, bir Hindu hatta bir
Fransz da temelde egemen olma ve yetke terimleri balamnda
m dnrd?) Bir zihinsel salk kuramnda d-tinsel baar
yeterli grlemez. -tinsel saln da ele alnmas gereklidir.
Dierleri bu denli nemsemese benim de pek zerinde dur
mayacam bir rnek daha var. Harry Stack Sullivann yakla
mnda olduu gibi, benlik salt dier insanlarn onun hakknda
dndkleri balamnda, salkl insann ar bir kltrel gre
celik iinde kaybolduu bir ekilde tanmlanmaya allyor.
Bunun olgunlamam bir kiilik iin doru olmadn sylemi
yorum. Tersine, olgunlamam kiilik iin tam da bu durum ge-
erlidir. Fakat biz salkl, btnyle gelimi kii zerinde du
ruyoruz. Ve onun ayrt edici zellii, hi kuku yok ki, dier in
sanlarn kamlarn aknldr.
Tam olarak olgunlam (zgn, kendini gerekletiren, bi-
reylemi, retken, salkl) kiinin anlalabilmesi iin benlik
192
ile benlik-olmayan arasndaki ayrmn korunmas gerektiini
dnyorum. Bu grm kantlamak amacyla, aada ksa
ca zetlenmi noktalara dikkatinizi ekeceim:
1. lk olarak, 1951 ylnda yaynlanan Kltre Direnme
balkl bir yaz zerinde duracam. Bu yazda, zerinde al
tm salkl insanlarn gelenekleri yzeysel bir ekilde benim
sediini, ancak zelde bunlara kar nemsemez, rahat ve mesa
feli bir tavr sergilediklerini ortaya koymutum. Yani, bu gele
nekleri ya benimsiyor ya da yadsyorlard. Uygulamada hepsi,
kltrn aptallklarn ve kusurlarn, daha az ya da ok gelitir
me abas ile, serinkanl, esnek bir yaklamla geri eviriyordu.
Gerekli grdklerinde bunlara kar din bir savam verebile
cek yetenekteydiler. Y azdan alnt yaparsak: eitli oranlarda
ki dknlk ya da onay ve kartlk ile eletiri, Amerikan kl
trnden, kendi bak alarna gre iyi olan setiklerini ve k
t olan da geri evirdiklerini ortaya koyuyor. Ksacas, bu in
sanlar kendi isel ltlerine gre tartar, yarglar ve kendi karar
larn kendileri verirler.
Ayrca, genelde insanlardan ayr olmaya ve zel yaama a
rtc derecede gl bir dknlk sergiliyor, hatta gereksinim
duyuyorlard.
Bu ve bunun gibi nedenlerden dolay, bu insanlar zerk ola
rak tanmlanabilir. Dier bir deyile, (farkl olmalar durumun
da) toplumun kurallarna deil, kendi kiiliklerinin kurallarna
uymay yelerler. te bu anlamda bu insanlarn yalnzca Ame
rikal olmakla kalmayp insan rknn da yesi olduklarn syl
yoruz. Bir dier savm da, bu insanlarn ulusal karakterlerinin
arka planda kalddr. Kendi kltrlerinin az gelimi yelerin
den ok, kltrel snrlarn tesinde, birbirlerine daha ok ben
zemektedirler0.
Burada, bu insanlarn ayr, bamsz, kendini yneten bir ya
pya sahip olduklarn ve yaamlarnda kendilerine yol gstere
193
cek deer ve kurallar iin kendi ilerine bakma eilimi sergile
diklerini vurgulamak istiyorum.
2. Dahas, ancak byle bir ayrm ile Benlie ulamann, i
seslere kulak verebilmek amacyla d dnyaya srt evirmenin
meditasyon, izleyici dnme (contemplation, tefekkr) gibi bi
imlerine kuramsal bir yer aabiliriz. Bu durum, salkl olma
nn dleme, ilksel srelere ynelme, dier bir deyile, genelde
itinselin (intrapsychic) iyiletirilmesi yolu ile saland, dn
yadan yz evirmenin olmazsa olmaz kural olduu igr tera
pilerinin tm sreleri iin de geerlidir. Psikanalitik divan, kl
trn olabildiince dna yerletirilmelidir. (Daha geni bir tar
tmada, bilincin ve deneyim deerlerinin verdii haz zerinde
mutlaka duracam.)
3. Salk, yaratclk, sanat, oyun ve sevginin son zamanlar
da ilgi konusu olmas bize genel psikoloji hakknda pek ok ey
retti. Bu keiflerin eitli sonularndan birini, amacmz do
rultusunda zellikle ele alacam: nsan doasnn derinlikleri
ne, bilindna, ilksel srelere, arkaik, mitolojik ve iirsel ola
na kar deien tavrmz. Sayrln kklerine ilk olarak bilin-
dmda rastlandndan, bilindnn kt, ktcl, deli, kirli ya
da sakncal olduunu ve ilksel srelerin de gerein biimini
bozduunu dnme eiliminde olduk hep. Ancak, bu derinlik
lerin ayn zamanda yaratcln, sanatn, sevgi, mizah ve elen
cenin, hatta belirli bir biimde gerein ve bilginin kayna ol
duunu da artk rendik. Bu durumda, salkl bilindmdan,
salkl gerilemelerden sz edebiliriz. zellikle birincil sre bi
liini ve arkaik ya da mitolojik dnmeyi patolojik grmek ye
rine deerlendirmeye balayabiliriz. Birincil sre biliine, yal
nzca benlik ile ilgili deil dnyay da kapsayan ve ikincil sre
lerin gremedii belirli trdeki bilgilere ulamak iin bavurabi
liriz. Bu ilksel sreler normal ya da salkl insan doasnn bir
parasdr ve kapsaml her trl salkl insan doas kuram bu
konunun zerinde durmaldr.
194
Bu yaklam benimsersek, bunlarn itinsel (intra-psychic)
olduklarn da benimsememiz gerekecektir. Kendi zerk yasa ve
kurallar tarafndan ynetilirler. Aslnda, d gereklie uyum
gstermez, bu gereklik tarafndan ekillendirilmezler. D ger
eklikle baa kmak amacyla donatlmam]ardr. Bu adan
baklnca, tm bu savlarn doru olduu gerei ile yzleme
miz gerekiyor. Bu sorunlarn stesinden kiiliin daha yzeysel
katmanlar gelir. Tm insan tininin evre ile baa kma arala
r ile zdeletirilmesi, artk gze alamayacamz bir yitimi de
birlikte getirir. Uygunluk, uyum, uydurma, yetke (competence),
sulta (mastery), baa kma szcklerinin tm evre odakldr
ve bu nedenle de bu szckler, bir yanyla evre ile hibir iliki
si olmayan tinin tmnn tanmlanmasnda yetersiz kalrlar.
4. Davrann baa kma yn ile davurumsal yn arasn
daki ayrm da bu noktada nem kazanyor. Tm davranlarn
gdlenmi olduu belitine (axiom), eitli dayanak noktalar
ile kar ktm. Burada da (gdlenmi olmak ile ne denmek
istendiine de bal olarak) kendini ortaya koyan davrann ya
gdlenmemi ya da, her ekilde, baa kmaya ynelik davra
ntan daha az gdlenmi olduu zerinde duracam. Daha ar
biimlerinde, davurumsal davranlarn evre ile bir ilikisi
yoktur. evreyi deitirmeye ya da ona uyum salamaya al
maz. Uyum salama, uyumluluk, yetke ya da erk gibi szckler
yalnzca baa kmaya ynelik davranlara uygulanabilir. Ger
eklik merkezli bir insan doas kuram, davurum kavramn
byk glklerle karlamadan ele alamaz ve kapsayamaz.
Davurumsal davrann anlalmasnn kolay ve doal yolu, i-
tinsellii (intrapsychic) kstas almaktan geer.
5. Bir greve odaklanmak hem canl varlk iinde hem de
evrede etkin bir rgtlenmeyi dourur. lgisiz olan, alg alan
dna itilir. lgili eitli kapasite ve bilgiler kendilerini bir ere
in, amacn egemenlii altnda toplar. Bu da, nem sralamas-
195
nm sorunun zlmesine katk, dier bir deyile ie yarar olma
balamnda oluturulduu anlamna gelir. Sorunun zlmesin
de yardmc olmayan nemsizleir. Seim ve bunun yan sra,
baz eylere kar kr, dikkatsiz, dlayc olma anlamna gelen
soyutlama da zorunlu olur.
Oysa etkili olma ve yetke balamnda ele alnan gdlenmi
alg, grev odakllk ve ie yararlk biliinin (Whiten tanm ile
bir organizmann evresi ile gerek bir etkileim iine girme
si) eksik olduunu rendik. Biliin tam olabilmesi iin, ze
rinde durduum gibi, ayr, ilgisiz, arzusuz olmas ve gdlenmi
olmamas gerekir. Nesneyi gerek nitelikleri ile ancak bu ekil
de, onu ie yarar olana, sakncal olana vb. soyutlamadan,
kendi doasnda ve kendi nesnellii iinde alglayabiliriz.
evreye egemen olmaya ya da bu alanda etkileyici olmaya
altmz lde mdahaleci olmayan, tam, bamsz bir bili
olasln da azaltm oluruz. Ancak oluruna braktmzda tam
anlamyla alglayabiliriz. Psikoterapiden edindiimiz deneyim
lerden rnek vermek gerekirse, tan koymaya ve bir eylem pla
n oluturmaya ne denli hevesli olursak yardmc olma olasl
mz da o denli azalacaktr. yiletirmek iin can atarsak iyileme
sreci de uzayacaktr. Psikiyatri aratrmaclarnn iyiletirmeye
almamay, sabrsz olmamay renmesi gerekir. Bunun gibi
birok durumda teslim olmak ve alttan almak, stesinden gel
mek ve baarya ulamak anlamna gelecektir. Bu yolda yryen
Taoistler ve Zen Budistleri biz psikologlarn yeni yeni farkna
varmaya balad bu gerei binlerce yl nce grmt.
Bu noktada, salkl insanlarda dnyann Varlnn bu ekil
de idrak edilmesinin (V-Bilii) daha sk grlen bir olay olduu
nu, hatta bunun saln tanmlayc zelliklerinden biri olabil'
ceini ortaya koyan bulgum byk nem tayor. Bu durunm
doruk deneyimlerde de (geici kendini gerekletirme) gec l
olduunu kefettim. Bu da, evreyle kurulan salkl ilikil>
196
balamnda bile olsa erk, yetke, etkili olma szcklerinin bir
salk ya da aknlk kavramn aklamaktan ok, etkin bir ama
ca ynelik olma durumunu ortaya koyduu anlamna geliyor.
Bilind srelere ynelik bu tavr deiikliinin sonular
na bir rnek de, yalnzca korkutma yerine duyumsal yoksunlu
un da salkl insan iin hoa giden bir durum olaca varsay
mdr. Yani, yle grnyor ki, d dnyann kesip koparlmas
i dnyann bilin dzeyine kmasna izin vermektedir. Daha
salkl insanlar i dnyay daha ok benimseyip bu dnyadan
daha ok haz duyduklar iin de duyumsal yoksunluktan haz
duyma eiliminde olacaktr.
6. Son olarak, gzden kamadndan emin olmak iin bir
noktann altn izmek istiyorum. Gerek Benlik iin ie bak
mak bir tr znel biyolojidir; nk bu aba, kiinin kendi ya
psal, yaradlsa!, anatomik, fizyolojik ve biyokimyasal gerek
sinim, kapasite ve tepkilerinin, yani, biyolojik bireyselliinin bi
lincine varmay amalar. Ayn zamanda, her ne kadar eliik gi
bi grnse de, kiinin tre-zgln, yani insan rknn tm
yeleri ile ortak olan ynlerini yaamasnn yolu da budur. Yani,
d koullar ne olursa olsun, tm insanlk ile olan biyolojik kar
deliini yaayaca yoldur bu.
ZET
Bu dncelerin salk kuram hakknda bize retebilecekleri:
1. zerk benlik ya da ar insan tinini gz ard etmemeliyiz.
Hu benlik yalnzca bir ara olarak ele alnmamaldr.
2. evre ile olan ilikilerimiz sz konusu olduunda bile, ege
men olduu kadar ak bir ilikiye de kuramsal alan amalyz.
3. Psikoloji, ksmen biyolojinin ksmen de toplumbilimin bir
daldr. Ancak, yalnzca bu deildir. nsan tininin d dnyann
bir yansmas ya da rn olmayan blm ile ilgili kendine z-
(i,(i bir yaklama sahiptir.
197
nsan kurallara smaz!
VI. Bl m
GELECEKTEK GREVLER M Z
14
Gel i i m ve Kendi ni
Ger ek l et i r me Psi kol oj i si ni n
Baz Temel ner mel er i
nsan (doasnn, ereklerinin, gizilglerinin, gerekletir
diklerinin) felsefesi deiince her ey deiir. Y alnzca politika,
ekonomi, aktre (etik) ve deerler felsefesi, insan ilikileri ve ta
rihin kendisi deimekle kalmaz; eitim, psikoterapi, kiisel ge
liim felsefeleri ve insanlara olabilecekleri ve derinliklerinde ol
maya gereksinim duyduklar hakknda nasl yardmc olunabile
cei zerinde duran kuramlar da deiir.
nsann kapasite, gizilg ve hedeflerinin kavramsallatrl
masnda byle bir deiimi yayoruz. nsann olanaklar ve yaz
gs zerine yeni bir ufuk douyor. Bu durum yalnzca eitimin
kavramsallatrlmasnda deil bilim, politika, edebiyat, ekono
mi ve dinin, hatta insan dndaki dnyann kavramsallatrlma
snda da pek ok yeni anlam ieriyor.
nsan doas zerinde duran bu yaklam, her ne kadar geer
li durumdaki en kapsaml iki psikoloji okulunun, -davranlk
(ya da armclk) ve klasik Freudcu psikanalizin- (insan do
as felsefelerinin) snrl yapsna tepki olarak domusa da,
imdi artk btn, tek ve kapsayc bir psikoloji dizgesi olarak
200
tanmlanabilir. Bunu tek bir ad altnda toplamak u an iin ok
zor, belki de zamansz olacaktr. Gemite, temel yaps zerine
dncemi ortaya koymak amac ile btnc-dinamik psiko
loji adn kullanmtm. Kimileri de, Goldsteinn izinden gide
rek, rgensek (organismic) adn yelediler. Sutich ve dierle
ri ise Benlik psikolojisi ya da nsanc Psikoloji adn kullanyor.
Greceiz. Ben, on yirmi yl ierisinde, semeci ve kapsayc
yapsn korumas durumunda yalnzca psikoloji olarak adlan
drlacan ngryorum.
Her ne kadar geni bir dnce birliinin sz konusu olduu
nu dnsem de, bu byk dnr topluluunun resmi bir
temsilcisi olarak konumaktansa kendi adma ve kendi almala
rmdan yola karak konumann daha yararl olaca inancnda
ym. Yerimin kstl olmas nedeniyle nc g yaklamn
ancak baz ana savlarna yer verebileceim burada. Birok nokta
da eldeki verilerin ok tesine geeceim konusunda sizi uyar
mam gerek. Bu savlarn bazlar topluluk nnde kantlanm ol
maktan ok kiisel kan niteliindedir. Bununla birlikte hepsi de
ilkesel olarak dorulanabilir ya da yadsnabilir niteliktedir.
1. Her birimiz igdsel, isel, verili, doal vb. nitelikte te
mel bir i doaya sahibiz. Bu doa, nemli oranda kaltmsal ola
rak belirlenmitir ve gl bir ekilde kalc olma eilimindedir.
Her ne kadar bu biyolojik belirlenim blmsel ve basite be-
timlenemeyecek denli karmak da olsa, bireysel benliin kalt
sal, yapsal ve ok erken edinilmi kkleri zerinde durmak ge
rekiyor. ncelikle, bu doa kiinin kendisinden, kii iin nem
li olan dier insanlardan ve evreden tepki bekler. Tamamlanm
bir rn deil, ham maddedir.
Bu temel isel doaya igdsel temel gereksinimleri, kapa
site, yetenek, anatomik donanm, psikolojik ya da yaradlsal
dengeyi, doum ncesi ya da doumda gerekleen hasarlar ve
201
doum sonras yaanan travmalar da katyorum. Bu i ekirdek
kendini doal eilimler ya da yatknlklar olarak gsterir. Sa
vunma ve baa kma mekanizmalarnn, yaam tarznm ve
yaamn ilk birka ylnda ekillenen kiilie ait dier tm zel
liklerin bu doann iinde benimsenip benimsenemeyecei ise
hala tartma konusudur. Bu ham madde d dnya ile karla
t anda ok abuk bir ekilde benliin iinde bymeye ve bu
dnya ile etkileim iine girmeye balar.
2. Bunlar gizilglerdir, nihai gerekletirme deil. Bundan
tr bir yaam ykleri vardr ve geliimsel olarak ele alnma
lar gerekir. ounlukla (ama tmyle deil) d tinsel belirleyi
ciler (kltr, aile, evre, renme, vb.) tarafndan gerekletiri
lir, biimlenir ya da boulurlar. Bu hedefsiz drtleri yaamn
ok erken aamalarnda aktarma yolu ile nesnelerle (duygular
la) balantlandrmaya balarz. Bunda rasgele renilmi a
rmlarn da etkisi vardr.
3. Temelde biyolojik ve igdsel de olsa bu i ekirdek,
belli alardan, gl olmaktan ok zayftr. Kolaylkla stesin
den gelinir, bastrlr ya da gemlenir. Sonsuza dek yok edilmele
ri bile olasdr. nsanlarn igdleri artk hayvanlardaki gibi ke
sin bir ekilde ne zaman, nerede, nasl ve kiminle ne yapmas
gerektiini syleyen gl, yanlmaz bir i ses deildir. Bize ka
lan igd kalntlardr. Dahas bunlar zayf, belirsiz ve krl
gandr. renme, kltrel beklentiler, korku, onaylamama sonu
cunda kolaylkla saf d kalabilirler. Onlar tanmak kolay deil,
zordur. zgn benlik ksmen, kiinin iinden gelen bu itki-ses-
lerini duyabilmesi, yani gerekten ne isteyip ne istemediini, ne
ye uygun olup neye olmadn vb. bilmesi olarak tanmlanabi
lir. Grnen o ki, bu itkisel seslerin gc kiiden kiiye byk
oranda deimektedir.
4. Her insann isel doas, hem dier benliklerin de sahip ol
duu (tre zg) hem de esiz (kiiye zg) zellikler ierir.
202
Sevgi gereksinimi her insan doutan tanmlayan bir zelliktir.
(Bununla birlikte bu gereksinim belirli koullar altnda yok ola
bilir.) Mzik dehas ise ok az kiiye verilmitir. Mozart ve De-
bussy gibi... Onlarn da tarzlar birbirinden farkldr.
5. Bu isel doa bilimsel ve nesnel (daha dorusu, doru bir
bilim anlay ile yaplan) almann konusu olabilir ve bu i
doann nasl bir ey olduu kefedilebilir (kefetmek- icat et
mek ya da yapmak deil). Ayn ey, i-aray ya da psikoterapi
yolu ile znel bir ekilde de yaplabilir. Bu iki giriim de birbi
rini tamamlar ve destekler. Bu deneysel teknikler geniletilmi
bir insanc bilim felsefesinin konusu olmaldr.
6. Bu isel, derin doann birok yn, (a) Freudun belirtti
i gibi, korku ve onaylamama nedeniyle ya da egoya yabanc ol
duu iin etkin bir ekilde itilmeye uratlmtr ya da (b)
Schachtelin belirttii gibi, unutulmutur (bolanm, kullanl
mam, gz ard edilmi, dile getirilmemi ya da bastrlmtr).
O halde, isel, derin doann byk bir blm bilinddr. Bu
yalnzca, Freudun vurgulad itepiler (drt, igd, gereksi
nimler) iin deil, kapasite, duygu, yarg, tavr, tanm, alglar vb.
iin de geerli olabilir. Etkin bastrma aba gerektirir ve enerji
harcanmasna neden olur. Etkin bilindn srdrmenin yads
ma, yanstma, tepki oluturma gibi pek ok belirli teknii vardr.
Bununla birlikte bastrma bastrlan ortadan kaldrmaz. Bastr
lan, dnce ve davrann etkin bir belirleyicisi olarak varln
srdrr.
Hem etkin hem de edilgen bastrma, byk olaslkla, yaa
mn erken aamalarnda anne baba ya da kltrn onay verme
mesine bir tepki olarak ortaya kmaktadr.
Bununla birlikte, ocuk ya da ergende bastrmann i-tinsel,
kltr-d kaynaklardan, kendi itkileri tarafndan ezilme, par
alanma, bu itkiler yznden ayr dme, yok olma korkula
r ile balantl olarak ortaya kabildiini gsteren klinik veri
203
ler de bulunmaktadr. Kuramsal olarak, ocuun kendi itkileri
ne kar korku ve onaylamama tavrlar gelitirirken bunlara
kar kendini korumak iin eitli yollara bavurmas da olas
dr. Eer bu doru ise, tek baskc gcn toplum olmad, i-
tinsel bastrma ve denetim glerinin de etken olduu sylene
bilir. Bunlar i kar-duygu yatrm (intrinsic counter-cathe-
xes) olarak adlandrabiliriz.
Bilind gd ve gereksinimleri bilind biliten ayrmak
yerinde olacaktr, nk kincisinin bilince getirilmesi ve bu du
rumda da deitirilmesi genellikle daha kolaydr. Birincil sre
biliinin (Freud) ya da arkaik dncenin (J ung) yaratc sanat
eitimi, dans eitimi gibi szl olmayan eitim teknikleri ile ye
niden elde edilmesi daha kolaydr.
7. Zayf olmasna karn, ortalama Birleik Devletler vatan
danda bu isel doann tamamyla yok olmas ya da ortadan
kalkmas pek sk rastlanlan bir durum deildir. (Bununla birlik
te byle bir yok olma ya da ortadan kalkma yaamn erken aa
malarnda olasdr). Y adsnm ve bastrlm da olsa iten ie,
bilindnda varln srdrr. Paras olduu zihnin sesi gibi
yumuak bir sesle konuur ve yaps bozulmu da olsa iitilecek-
tir. zgr kalmak iin srekli direten kendine has dinamik bir
gce, dizginlenemez bir davuruma sahiptir. Onu ortadan kal
drmak ya da bastrmak iin harcanan aba sonunda bitkinlie
yol aabilir. Bu g sal istemenin, gelime drtsnn,
kendini gerekletirme basksnn, kiinin kendi kimliini bulma
isteinin temel ynlerinden biridir. Psikoterapi, eitim ve kendi
ni gelitirmeyi ilkesel olarak olanakl klan da budur.
8. Bununla birlikte, bu i ekirdek ya da benliin, orada
nceden olann (nesnel ya da znel) kefi, ortaya karlmas ve
benimsenmesi yolu ile olgunlamas iin yalnzca bir blm
dr. Ayn zamanda ksmen kiinin kendi yaratsdr. Yaam sre
en bir seimler dizisidir ve bu seimlerin temel belirleyicisi ki-
204
inin kendisidir (kendine dair hedefleri, yreklilii ya da korku
lar, sorumluluk duygusu, ego gc ya da isten gc vb.).
Salt dsal gler tarafndan belirlenmesi anlamnda kiinin
tmyle belirlenmi olduunu dnemeyiz. Kii, gerek bir
kii olduu srece, kendisinin temel belirleyicisidir. Her insan,
ksmen kendi tasarsdr ve kendini kurar.
9. Kiinin bu zsel ekirdei (isel doas) engellenir, yads
nr ya da bastrlrsa bu bazen apak biimlerde, bazen gizli ve
dolambal biimlerde, bazen hemen, bazen de bir sre sonra
hastalkla sonulanr. Bu psikolojik hastalklar Amerika Psiki
yatri Birliinin yaynlad dizelgedekilerden ok daha fazladr.
rnein, artk kiilik bozukluklar ve rahatszlklarnn dnya
nn yazgsnda klasik nevroz hatta psikozlardan ok daha nem
li bir yere sahip olduu dnlyor. Bu yeni bak as ile g
dklemi ya da engellenmi kiilik, yani insanln, kiiliin
belirleyici zelliklerinin yitirilmesi, kiinin kendi gizilgleri
dorultusunda geliememesi, deersizlik gibi yeni tr hastalk
larn ok daha tehlikeli olduu gr benimsenmektedir.
Dier bir deyile, kiiliin genel hastalnn, geliimi, ken
dini gerekletirmeyi, tmyle insanlamay tamamlayamama
durumu olduu dnlmektedir. Hastaln tek olmasa da ana
kayna, zellikle yaamn erken dnemlerinde yaanan, (temel
gereksinimlerde, V-deerlerinde, kiiye zg gizilglerde, d
avurumda ve kiinin kendi tarznda ve yolunda gelime eili
minde karlat) engellenmelerdir. Dier bir deyile, temel
gereksinimlerin engellenmeye uramas hastalklarn ya da insa
ni erimenin tek kayna deildir.
10. Bu isel doa, bildiimiz kadar ile, aslnda ktcl de
il, kltrmzde biz yetikinlerin kulland anlam ile iyi ya
da ntrdr. Buna en uygun anlatm iyi ya da ktclden nce
olduunu sylemek olacaktr. Yeni domu bir bebein ya da bir
ocuun isel doas sz konusu olduunda fazla bir tartmaya
205
gerek kalmyor. te yandan, bebein yetikinde varolmas sz
konusu olduunda sorun karmaklaacakt^Bireye E-psikoloji-
si ile deil V-psikolojisi ile bakldnda ise konu bir kat daha
karmak bir duruma gelecektir.
Psikoterapi, nesnel bilim, znel bilim, eitim ve sanat gibi
insan doas ile ilgilenen her trl doruyu ortaya koyma ve a
a karma teknii bu sonucu destekler niteliktedir. rnein,
aa karc terapi uzun vadede kin, korku, agzllk vb.
duygular azaltmakta, sevgi, yreklilik, yaratclk, incelik ve
zgecilii artrmaktadr. Bu da bizi sonradan saydklarmzn
ncekilere gre daha derin, daha doal ve insanda daha isel
olduu sonucuna gtrmektedir. Aa karma kt dedii
miz davranlar azaltr ya da ortadan kaldrrken iyi dedii
miz davranlar giilendirmekte ve beslemektedir.
11. Freudcu st ben tipini isel gerek vicdandan ve isel
gerek sululuk duygusundan ayrmamz gerekiyor. lki, ilkesel
olarak, bireyin kendi dndaki kiilerin anne babalarn, ret
menlerin vb. onayladklarm ve onaylamadklarn benliinde
iselletirmesi anlamna gelmektedir. Bu durumda sululuk duy
gusu da onaylanmamann tannmas anlamna geliyor.
sel gerek sululuk duygusu kiinin kendi i doasn ya da
benliini aldatmasnn, kendini gerekletirme yolunun kapan
masnn bir sonucudur ve znde dorulanm bir kendini onay
lamama durumudur. O halde Freudun sululuk duygusu kavra
m gibi kltrel grecelik iermemektedir. Gerek, hak edil
mi, hakl ve adil ya da dorudur; nk kii iinde rasge
le ya da tmyle grece ve yerellik sergileyen bir durumla deil,
tam anlam ile gerek bir eyle elikiye dmektir. Bu adan
bakldnda insann isel bir sululuk duygusu tamas, hak
edildii dnlrse iyi, hatta gereklidir. Ne olursa olsun batan
savlmas gereken bir bulgu deil, gerek benliin ve gizilgle-
rin gereklemesi ynnde geliime ynelik bir yol gstericidir.
206
12. Ktcl davran en ok yersiz kin, acmaszlk, yk
clk, baya saldrganlk ile ilikilendirilmitir. Bu konuda ye
terli bilgimiz yok. Bu dmanlk niteliinin igdsel olmas in
sana bir gelecek atfeder. Tepkisel (kt davrana karlk) ol
mas ok deiik trde bir gelecei ortaya koyar. Benim dn
ceme gre eldeki veriler ayrm yapmayan ykc kinin tepkisel
olduunu ortaya koymaktadr. Nitekim, aa karc tedavi bu
kini azaltmakta, niteliini salkl bir ekilde kendini ortaya
koymaya, glle, seici dmanla, z savunmaya, hakl
kzgnla vb. evirmektedir. Saldrgan ve kzgn olabilme yete
nei durumun gerekli kld zamanlarda onu zgr brakabi-
len tm kendini gerekletiren insanlarda bulunur.
Durum ocuklarda ok daha karmaktr. En azndan biliyo
ruz ki salkl ocuk da hakl kzgnlk, z koruma ve kendini d-
avurma, yani tepkisel saldrganlk sergileyebilir. Bu durumda,
belki de ocuk yalnzca kzgnln nasl denetlemesi gerektii
ni deil, nasl ve ne zaman ortaya koyacan da renmelidir.
Kltrmzn kt dedii davran, bilgisizlik ve ocuka
(gerek ocukluktaki gerekse yetikindeki unutulmu ocukta
ki) yanl yorum ve inanlardan kaynaklanyor olabilir. rnein
karde rekabetinin nedenleri ocuun anne babadan paylalma
yan bir sevgi istemesinde bulunabilir. lkesel olarak, annesinin
kardeine duyduu sevginin kendisini de srekli sevmesi ile
badaabilir olduunu ancak olgunlatka renebilecektir.
Bylece, kendi iinde sulanabilir bir durum olmasa da, sevgi
nin bu ocuksu yorumu sevgisiz davran dourabilir.
Sonuta, bu kitapta ana hatlar izilen evrensel, tre zg ba
k asna gre bizim kltrmzn ya da dier bir kltrn k
tcl olarak niteledii bir davran gerekte ktcl olmayabilir.
nsanlk benimsendii ve sevildii zaman pek ok yerel, etno-
santrik sorun da kolayca ortadan kalkacaktr. Tek bir rnek ver
mek gerekirse, insanc bir bak asna gre, cinsellii znde
ktcl olarak grmek tam anlamyla bir samalktr.
207
yilik, doruluk, gzellik, salk ya da akla kar sklkla gs
terilen nefret, hn ya da kskanlk duygular da (tmyle olma
sa da) genellikle yalancnn drst bir insan, gsterisiz bir kzn
gzel bir kz ya da dlein kahraman karsnda duyumsad
zsayg yitimi tehlikesi tarafndan belirlenir. Daha stn durum
daki her insan eksiklerimizle yzlememize neden olur.
Bununla birlikte daha da derinde varolusal bir soru, yazg
nn adillii ve eitlii sorusu bulunur. Sayrl bir kimse, kendi
sinden daha ok hak etmedii halde ondan daha salkl olan bir
dierini kskanabilir.
Bu rneklerde de grld gibi, ou psikolog ktcl dav
ranlarn igdsel olmaktan ok tepkisel olduunu dnyor.
Bu da, her ne kadar insan doasnn ok derinlerinde yer etmi
olsa ve btnyle ortadan kaldrlamasa da, kiilik olgunlap
toplum gelitike kt davrann da azalmasnn beklenebile
cei anlamna gelmektedir.
13. Birok insan hala bilindnn, gerilemenin ya da ilk
sel sre biliinin her koulda salksz, sakncal ya da kt ol
duunu dnyor. Psikoterapide edindiimiz deneyim ise bu
nun tam tersinin geerli olduunu gsteriyor. Derinliklerimiz
ayn zamanda iyi, gzel ya da arzu edilir olabilir. Bu durum, sev
gi, yaratclk, elence, aka, sanat vb. kavramlarn kaynaklar
nn incelenmesinden elde edilen bulgularla da akla kavuu
yor. Bunlarn kkleri isel, derin benliin, yani bilindnn de
rinliklerinde bulunmaktadr. Derinliklerimizi yeniden elde ede
bilmek, kullanmak ve ondan haz duyabilmek iin de gerileye-
bilmemiz gerekmektedir.
14. Bu zsel ekirdek dierleri ve kiinin kendisi tarafndan
temelde benimsenmez, sevilmez ve sayg grmezse psikolojik
salk da olanakl olamaz. (Bu, tersini, yani ekirdek varlk z
sayg, vb. grd zaman zorunlu olarak psikolojik saln ger
ekletiini sylemekle ayn ey deildir. Bunun iin dier n
koullarn da yerine getirilmesi gerekmektedir.)
208
Kronolojik olarak olgun olmayann psikolojik adan salk
l olmas salkl geliim olarak adlandrlr. Y etikinin psikolo
jik sal ise eitli ekillerde, kendini yerine getirme, duygusal
olgunluk, bireyleme, retkenlik, kendini gerekletirme, z
gnlk, tam insanlk vb. olarak adlandrlr.
Salkl geliim kavramsal olarak bundan sonra gelir, nk
artk kendini gerekletirmeye ynelik geliim gibi biimler
de tanmlanmaktadr. Kimi psikologlar yalnzca en yksek d
zeydeki tek bir hedef, ama ya da insann biricik geliim eilimi
zerinde durmakta ve tm olgunlamam geliim olgusunu
kendini gerekletirme yolunda atlan admlar olarak ele almak
tadr (Goldstein, Rogers).
Kendini gerekletirme eitli ekillerde tanmlanmtr. Bu
nunla birlikte temelde bir gr birlii de grlebilir. Tm ta
nmlarda benimsenen ya da gnderme yaplan grler yledir:
(a) sel zn ya da benliin, yani atl (latent) kapasite ve gizil-
glerin gerekletirilmesinin, tam ilerliin, insani ve kiisel
zn varlnn benimsenmesi ya da ortaya konmas, (b) Tm
tanmlarda hastalk, nevroz, psikoz, temel insani ve kiisel kapa
sitelerin yitimi ya da azalmas en alt dzeyde ele alnmtr.
15.Tm bu nedenlerle, u an iin en doru eylem, ortadan
kaldrmak ya da bastrmaktansa bu isel doann ortaya karl
mas ya da yreklendirilmesi ya da en azndan tannmasnn sa
lanmas olacaktr. Ar kendiliindenlik, benliin, yani tinsel erk
lerin zgr, dizginlenmemi, denetlenmeyen, gvenli ve nce
den tasarlanmam bir ekilde ve bilincin asgari mdahalesi ile
ortaya konulmasdr. Denetim, isten, saknm, zeletiri, l,
saknganlk ise znde, tinsel dnyann dndaki toplumsal ve
doal dnyann yasalar, ikincil olarak ise tinin kendisinden du
yulan korku (isel kar-duygu yatrm) nedeniyle davurumun
engellenmesidir. ok genel bir tanmlama ile denilebilir ki tine
uygulanan tin korkusu kaynakl denetimler byk oranda nev-
209
rotik ya da psikotiktir. znde ya da kuramsal olarak zorunlu
deildir. (Salkl tin korkun ya da iren deildir, bu nedenle
binlerce yldr sregelen korku gereksizdir. Tabii, salksz tir
ayr bir konu.) Bu tip bir denetim genellikle psikolojik salk,
derin psikoterapi ya da daha derin bir z bilgi ve z onay ile aza
lr. Bununla birlikte, tinin zerinde korku kaynakl deil btn
selliini, dzenini, birliini koruma zorunluluuna (isel kar-
duygu yatrmlar) dayanan denetimler de bulunmaktadr. Kapa
sitenin gerekletirilmesinde ve kendini ortaya koymann daha
yce biimlerinin aranmasnda, sanatnn, entelektelin ya da
sporcunun zorlu almalar ile beceriler edinmesi gibi, zorunlu
olan, olaslkla baka anlamda denetimler de bulunmaktadr.
Ancak bu denetimler sonuta alr ve benlikte iselletike ken-
diliindenliin eitlilii durumuna gelir. Bu arzu edilir ve zo
runlu denetimlerin Apollolatrc denetimler olarak adland
rlmasn neriyorum, nk burada sz konusu olan doyumun
arzu edilirlii deil, doyumun cinsellikte, yeme ime vb. de ol
duu gibi dzenlenmesi, estetize edilmesi, gelitirilmesi, biim
lendirilmesi ve tadnn karlmas ile hazzn arttrlmasdr. Kar
t basklayc ya da ketleyici denetimlerdir.
O halde, kendiliindenlik ile denetim arasndaki denge tinin
sal ile dnyann salnda olduu gibi bir eitlilik sergiler.
Saf kendiliindenlik uzun bir sre iin olanakl deildir, nk
kendi tin d yasalar olan bir dnyada yayoruz. Bu, dlerde,
dlemlerde, ak, imgelem ve cinsellikte, yaratcln ilk aa
malarnda, sanatsal almada, entelektel oyunda, serbest a
rm, vb. eylerde olanakldr. Ar denetim de kalc olamaz,
yoksa tin de lrd. O halde eitim hem denetimlerin hem de
kendiliindenlik ve davurumun ilenmesine ynelmelidir. Bi
zim kltrmzde ve tarihin bu aamasnda bu dengenin kendi
liindenlik, davurumcu, edilgen, istend olma yetenei, is
ten ve denetim d srelere gven, nceden tasarlamama ve
210
yaratclk tarafna kaydrlmas gerekmektedir. Ancak bu den
genin dier ynde olduu baka toplum ve blgelerin olduu ya
da olaca da dnlmelidir.
16. Artk salkl ocuun normal geliiminde, gerekten z
gr seim olana salandnda, kendi geliimi iin iyi olan se
eceine inanlyor. Bunu houna gittii, iyi hissettirdii, ho
nutluk ya da haz verici olduu iin yapacaktr. Bu da onun ken
disi iin iyi olan herkesten ok kendisinin bildii anlamna
gelmektedir. zgr brakan bir yaklam tarz, yetikinlerin o
cuun gereksinimlerini dorudan doyurmas deil, onun kendi
gereksinimlerini doyurmasn ve kendi seimlerini yapmasn
olanakl klmas, yani oluruna brakmasdr. ocuklarn iyi bir
ekilde geliebilmesi iin yetikinler onlara ve doal geliim s
relerine yeterince gvenmeli, yani ok fazla mdahaleci olma
mal, onlar geliir klmamal ya da nceden belirlenmi tasa
rmlara zorlamamal, fakat gelimeye brakmal ve otoriter bir
tavr benimsemekten ok Taocu bir ekilde gelimelerine yar
dm etmelidir.
(Bu anlatm kulaa ok basit geliyor olabilir, bununla birlik
te gerekte alacak derecede yanl bir ekilde yorumlanmak
tadr. ocukla ilikilerde Taocu oluruna brakma ve sayg yakla
m, bunu toptan bir msamahakarlk, gz yumma ve ar ko
ruma, ona her eyi verme, onun iin haz veren etkinlikleri d
zenleme, onu her trl tehlikeye kar koruma, tehlikeyi gze al
maktan alkoyma olarak yorumlama eiliminde olan ou insan
iin ok zordur. Saygdan yoksun bir sevgi, ocuu isel uyar
larna duyulan bir sayg ile sevmekten olduka farkldr.)
17. Benliin, yazgnn, kiinin yolunun benimsenmesi an
lay, insan topluluklar iin salk ve kendini gerekletirmeye
giden gerek yolun engelleme deil, temel gereksinimlerin gide
rilmesi olduu sonucunu dourur. Bu da baskc yaklam bii
mi, gvensizlik, denetim ve insann derinliklerinde temel, ig
211
I
dsel bir ktcllk bulunduu inancnn dourduu polisi
yaklam ile ters der. Rahim ii yaam tmyle doyurucudur
ve engelleyici deildir. Genelde yaamn ilk bir yla yakn bl
mnn de temelde doyurucu olmas ve engelleyici olmamas ge
rektii benimseniyor artk. ilecilik, kendini yadsma, organiz
mann taleplerinin bilerek geri evrilmesi, en azndan Bat dn
yasnda, dizginlenmi, engellenmi ya da ktrm organizmalar
ortaya karyor ve Dou dnyasnda bile, kendini gerekletir
me ancak ok az sayda ve olaanst gl insanlar iin ola
nakl olabiliyor.
Bu anlatm da sklkla yanl anlalmaktadr. Temel gereksi
nimlerin giderilmesi genellikle nesneleri, mal mlk, para, giysi,
otomobil gibi eyleri akla getirmektedir. Oysa bunlar, bedensel
gereksinimler giderildikten sonra, (1) korunma, gvenlik, g
vence, (2) bir aileye, toplulua, ekibe, arkada grubuna, arka
dalk ilikisine, sevecenlik ve ak ilikilerine ait olma, (3) say
g, saygnlk, onay, deer verme, zsayg ve 4) kiinin yetenel
ve kapasitelerini tam olarak gelitirme zgrl, benliin ger
ekletirilmesi anlamna gelen temel gereksinimleri kendi bala
rina gideremez. Bu olduka ak gzkmesine karn dnyad;
pek az sayda insan bunun anlamn zmseyebilmitir. Yemek
barnak, giysi vb. en alt dzeydeki ve en ivedi gereksinimleri
maddesel olmas materyalist gdlenme psikolojisi anlay il
bir genelleme eilimi dourmu ve yine temel nemde ola
ancak daha yksek, maddi olmayan gereksinimlerin varoldu
unutulmutur.
18. Bununla birlikte, engellenme, ac ya da tehlikenin hib
ekilde olmamasnn da sakncal olduunu biliyoruz. Gl o
mak iin kiinin bir engellenme dayankllna, fiziksel gerel
liin insanlarn arzularna kaytsz olduunu kavrama ve bak
larn sevme, kendisinin olduu kadar onlarn da gereksinimler
ni doyurmalarndan honut olabilme (dier insanlar bir ar;
212
olarak kullanmama) yeteneine sahip olmas gerekir. yi bir g
ven, sevgi ve sayg-gereksinim-doyumu temeline sahip bir o
cuk belli ldeki engellenmelerden yararlanmay bilir ve by-
lece daha da glenir. Engellenmeler katlanabileceinden daha
arsa ve onu ezerse bunlar travmatik olarak deerlendirilir ve
yararl olmaktan ok tehlikelidirler.
Fiziksel gerekliin, hayvanlarn ve dier insanlarn doas
n katlklar, boyun emezlikleri ile tanr, bu ekilde dilekleri
olgulardan ayrmay renir (neler dilediimiz ekilde gerek
leebilir, neler dileklerimize kar btnyle kaytszdr) ve
bylece dnyada yaamay, ona gerektii gibi uyum gsterme
yi baarabiliriz.
Kendi gcmz ve snrlarmz da renir, zorluklarn s
tesinden gelerek, daha ok aba gstererek, zorluk ve skntlar
la yzleerek, hatta baarszla urayarak bunlar gelitiririz.
Byk savam byk hazlar dourabilir ve bu da korkuyu alt
edebilir. Dahas bu, yalnzca bakalarnn onayna deil ayn za
manda gerekte ulalan ve baarlanlara ve bunu izleyen ger
eki bir zgvene dayanan salkl bir zsaygya giden en iyi
yoldur.
Ar korumaclk ocuun gereksinimlerinin onun yerine ve
onun abas olmakszn anne baba tarafndan karlanmas de
mektir. Bu onu ocuksul atracak, kendi gcnn, istencinin ve
davurum yeteneinin gelimesini ketleyecektir. Bu onun dier
insanlara sayg duymayp onlar kullanmay renmesi biimin
de de ortaya kabilir. Dier bir olas sonucu ise kendi gcne ve
seimlerine duyduu gven ve saygdan yoksun kalmasdr. So
nu olarak temelde aalayc bir biim alacak ve ocuun ken
dini deersiz hissetmesine neden olacaktr.
19. Geliim ve kendini gerekletirmeyi olanakl klabilmek
iin kapasite, organ ve organ sistemlerinin ilevlerini yerini ge
lilmek ve kendilerini davurmak, kullanlmak ve uygulanmak
213
iin direttikleri kavranmaldr. Bu kullanm doyurucudur. Kul
lanmamak ise rahatszlk yaratr. Gl insan kaslarn kullan
maktan holanr. Kendisini iyi hissetmek iin onlar kullanma
s, bu znel uyumlu, baarl, engellenmemi ilerlie (kendili-
indenlie) ulaabilmesi gerekir. Bu olumlu bir geliimin ve psi
kolojik saln byk nem tayan bir boyutudur. Bu durum
us, rahim, gzler, sevme yetenei iin de geerlidir. Kapasiteler
kullanlmak iin haykrrlar ve bu haykr ancak iyi kullanlma
lar kouluyla kesilecektir. Dier bir deyile, kapasiteler de birer
gereksinimdir. Bu yalnzca kullanlmalar elenceli olduu iin
deil geliim iin gerekli olduundan byledir. Kullanlmayan
beceri, kapasite ya da organlar bir sayrln merkezi olabilir ya
da ilevini yitirerek ortadan kalkar ki bu da kiiyi kstlar.
20. Psikolog, amac dorultusunda iki tr dnya, iki tr ger
eklik olduu varsaym zerinden ilerler. Doal dnya ve tinsel
dnya. Kat olgularn dnyas ve dileklerin, mitlerin, korkula
rn, duygularn dnyas. Tin d yasalara gre ileyen ve tinsel
yasalarla ileyen iki dnya. Bu ayrm u rnekler dnda ok da
belirgin deildir. Aldanmalarn, dlerin ve serbest armla
rn uyduklar yasalar vardr, ancak bu, mantn ve insan tr
yok olsa bile varln srdrecek olan dnyann yasalarndan
btnyle farkldr. Bu varsaym iki ayr dnyann ilikili oldu
unu, hatta birbiri iinde eriyebileceini yadsmaz.
Birok ya da ou psikologun bu varsayma katkda bulun
duunu syleyebilirim. Bununla birlikte, bunun zlemez fel
sefi bir sorun olduu grn benimsemeye hazrlar. Bu varsa
ymdan yola kmayan bir terapist ilevini yerine getiremez. Bu
tavr, psikologlarn felsefi zorluklar atlayp, evrensel sorumlu
luk, isten gc gibi baz varsaymlar kamtlanamasa da do
ru olabilirmi gibi davranmalarnn tipik bir rneidir. Saln
bir yn de her iki dnyada da yaayabilme yeteneidir.
21. Gdsellik anlay erevesinde, olgunlamam olmak,
214
eksiklik-gereksinimlerinin uygun bir dzende giderilmesi sreci
balamnda, olgunlukla karlatrlabilir. Bu anlaya gre ol
gunluk ya da kendini gerekletirme, eksiklik-gereksinimlerini
amak anlamna gelir. O halde, bu durum (gdlenme yalnzca
eksiklikler balamnda dnlrse) gdlenme tesi ya da g-
dlenmemilik olarak tanmlanabilir. Ayn zamanda, baa kma
olarak deil de, kendini gerekletirme, Varlk, davurma ola
rak da tanmlanabilir. Bu abalama deil Varolma durumunun
benlik, zgn olma, bir kii olma, tam anlamyla insan olma
ile eanlaml olduu dnlmektedir. Geliim sreci kii olu
srecidir. nsan Olmak farkldr. (Becoming-Being)
22. Olgunlamam olmak ile olgunluk arasndaki ayrm bi
lisel kapasiteler (ve ayn zamanda duygusal kapasiteler) bala
mnda da ortaya konulabilir. Olgunlamam bili ile olgun bili
arasndaki ayrm en iyi ekli ile Werner ve Piaget tarafndan or
taya konulmutur. imdi bu ayrma E-bilii ile V-bilii (E=Ek-
siklik, V=Varlk) arasndaki ayrm da ekleyebiliriz. E-bilii, te
mel gereksinimler ya da eksiklik-gereksinimleri, bunlarn gide
rilmesi ve engellenmesi balamnda dzenlenen bililerdir. Yani
E-bilii, dier nitelikleri yadsyarak ya da gz ard ederek, dn
yann kendi gereksinimlerimizi gideren ya da engelleyen eyler
balamnda dzenlendii bencil bili olarak adlandrlabilir.
Nesnenin gereksinim giderici ya da engelleyici nitelikleri gz
nne alnmadan, yani birincil olarak gzlemci iin deeri ya da
zerindeki etkileri dnlmeden, kendi durumunda ve kendi
Varlnda kavranmas V-bilii (ya da kendini-aan, bencil olma
yan, nesnel bili) olarak tanmlanabilir. Olgunluk ile kusursuz
bir koutluk sergiledii sylenemez (ne de olsa ocuklarn da
benlikten bamsz bir bilii olabilir), ancak genelde, benciliin
ve kiisel kimliin deimezlii (ya da kiinin kendi isel doa
sn benimsemesi) arttka V-biliinin daha kolaylaaca ve sk
laaca da byk oranda dorudur. (Her ne kadar E-bilii olgun
215
bireyleri de kapsayacak ekilde tm insanlar iin dnyada yaa
mann ana arac olsa da, bu tanm geerlidir.)
Nesnenin gerek, z ya da isel doasn btnnde alglama
(soyutlama ile blnmemesi) anlamnda, alglama ne denli arzu-
suz ve korku-suz olursa nesnenin aslna da o denli bal kalacak
tr. O halde, psikolojik salk her trl gerekliin nesnel ve
doru tanmlanmas amacn destekler. Bu anlaya gre nevroz,
psikoz, geliimin ketlenmesi, bunlarn hepsi, ayn zamanda, al
glamay, renmeyi, anmsamay, katlm ve dnmeyi bozan
bilisel rahatszlklardr,
23. Bu kavrayn dier bir sonucu da daha yksek ve dk
dzeylerdeki sevginin daha iyi anlalmasdr. E-sevgisi ile V-
sevgisi arasndaki ayrm, E-bilii ve V-bilii ya da E-gdlen-
mesi ve V-gdlenmesi arasndaki ayrm ile ayn temellere da
yanmaktadr. Dier bir insanla, zellikle de bir ocukla V-sevgi-
si olmadan ideal bir iliki kurulamaz. Bu zellikle de, ortaya
koyduu Taocu, gven dolu bir eitim tarz iin gereklidir. Bu
durum, doal dnya ile olan ilikilerimizde, yani onu olduu gi
bi ya da yalnzca kendi amalarmz dorultusunda ele almamz
da da geerlidir.
tinsel (intrapsychic) olan ile ilikisel (interpersonal) olann
nemli farklar sergiledii gz nnde bulundurulmaldr. Bura
ya kadar ounlukla insanlar arasndaki ilikilerden ve kk ya
da geni gruplarn i ilikilerinden ok Benlik zerinde durduk
Genel ait olma gereksinimi olarak akladm insani gereksi
nim bir toplulua, birbirine bal olmaya, aile, arkadalk vc
kardelie duyulan gereksinimi de ierir. Synanondan, Esale
tipi eitimden, Alkolikler Demeinden, alma gruplarndan
temel karlkl grme gruplarndan ve dier kardelik-yolu
ile-kendine-yardm gruplarndan temelde toplumsal yaratkla
olduumuzu yeniden reniyoruz. Gl insan gerektiinde kc
sinlikle grubu ama gereksinimi duyacaktr. Bununla birlikle
216
iindeki gcn ait olduu topluluk tarafndan gelitirildiini de
benimsemesi gerekir.
24. Kendini gerekletirmek prensipte kolay olsa da uygula
mada ok seyrek baarlr (benim ltlerimle, yetikin oun
luun yzde birden daha aznda). Bunun, u an iin bildiimiz
tm psikopatolojik belirleyicileri de iermek zere, eitli dz
lemlerde ok eitli nedenleri bulunmaktadr. Balca kltrel
nedenlerden birinin insan doasnn ktcl ya da tehlikeli oldu
u inanc olduundan sz ettik. Ayrca, olgun bir benlie ula
may zorlatran biyolojik bir belirleyici, yani insanlarn artk
kendilerine kesin bir ekilde neyi ne zaman, nerede ve nasl yap
malar gerektiini syleyecek denli gl igdleri olmad
zerinde de durduk.
Psikopatolojinin kendini gerekletirme yolunda geliimin
ketlenmesi ya da bundan kanlmas, korkulmas olarak ele
alnmas ile tbbi bir yaklamla, insann kiilii ile bir ilikisi
olmayan ur, zehir ya da bakterilerin dtan gelen saldrlar gibi
ele almak arasnda belirsiz, ancak ok nemli bir fark bulun
maktadr. nsann kstlanmas (insana zg potansiyel ve kapa
sitenin yitimi) kuramsal amalarmz dorultusunda hasta-
lktan daha kullanl bir kavramdr.
25. Geliim yalnzca dllendirici ve haz verici olmakla kal
maz, pek ok acy da beraberinde getirir. leri doru atlan her
adm bilinmeze ynelir ve olaslkla tehlikelidir. Tandk, iyi ve
doyurucu bir eyi brakmak anlamna da gelir. Genellikle gemi
e zlem, korku, yalnzlk ve yasla ykl bir ayrl ve uzakla
ma, hatta yeniden doutan nceki bir tr lmdr. Daha ok a
ba, sorumluluk gerektiren zor bir yaam iin daha sradan ve ko
lay, az aba gerektiren bir yaam brakmak eklinde de tanm
lanabilir. leriye ynelik geliim bu kayplara karn yaanr ve
bu nedenle de, zellikle ocukta, evrenin salayaca koruma,
onay ve yreklendirme kadar bireyde yreklilik, isten, seim
ve g de gerektirir.
217
26. O halde geliimi ya da bu geliimin olmamasn, gelii-
mi-besleyen ve geliimden-yldran (gerileme, korku, geliimin
dourduu aclar, bilgisizlik, vb.) gler arasndaki diyalektik
ilikinin bir sonucu olarak dnmek yararl olacaktr. Geliimin
hem yararlar hem de zararlar bulunmaktadr. Gelecein ar
s olduu kadar gemiin de bir ars vardr. Y alnzca yrekli
lik deil, korku da etkindir. Salkl geliimin btnyle ideal
yolu geliimin yararlar ile gelimemenin zararlarn artrrken
geliimin zararlar ve gelimemenin yararlarn da azaltmaktr.
Dengeleim (homeostatic) eilimleri, gereksinim-azaltma
eilimleri ve Freudcu savunma mekanizmalar geliime ynelik
eilimler olmaktan ok organizmann savunmaya, acy azalt
maya ynelik tutumlardr. Bununla birlikte olduka gereklidir
ler ve her zaman iin patolojik olduklar sylenemez. Genelde
gelime eilimlerinden daha gldrler.
27. Tm bu bulgular, insann ve belirli bireylerin en derin
eilimlerinin deneysel tanmnn bir yan rn olan doalc bir
deerler dizgesi ortaya koyar. nsann bilim ya da z aratrma
yolu ile incelenmesi sonucunda nereye yneldii, yaamdaki
amalarnn ne olduu, kendisi iin neyin iyi neyin kt olduu,
neyin kendisini erdemli hissettirecei neyin sululuk duygusu
verecei, neden iyiyi semenin oka zor geldii, ktcln e
kici ynlerinin ne olduu sorularnn yant kefedilebilir. (Bura
da zorunda olmak szcnn kullanlmasnn gerekli olma
d gzlenebilir. Ayrca, insan hakknda bylesi bir bilgi kiiye
grecedir ve mutlak bir anlam iermez.)
28. Nevroz isel zn bir paras deil, ona kar bir savun
ma ya da ondan kanmadr. Ayrca, bu zn (korkunun kalka
nnn ardnda) bozulmu bir biimde davurulmasdr. oun
lukla, temel gereksinimlerin giderilmesine ynelik gizli, maske
lenmi, kendini kandran bir aba ile bu gereksinimler, doyum
lar ve gdlenmi davranlar arasnda bir uzlamadr. Nevrotik
218
gereksinim, duygu, tutum, tanmlama, eylem vb. eylerin da-
vurulmas isel zn ya da gerek benliin btnyle davuru-
lamamas anlamna gelir. Sadist, smrc ya da sapk Neden
ben de kendimi davurmayaym? (rnein, ldrerek) ya da
Neden ben kendimi gerekletirmeyeyim? diye sorar. Onlara
verilecek yant yaptklarnn igdsel eilimlerinin (ya da isel
zlerinin) davurulmas deil, aslnda yadsnmas olduudur.
Nevrotik gereksinim, duygu ya da eylem kiinin, sinsi ya da
doyumsuz olmad srece, yapamayaca ya da yapmaya kalk-
amayaca bir eydir. Kapasitelerin yitirilmesidir. Kii genellik
le, znel salkl-varlm, istencini ve zdenetim duygusunu, haz
alma kapasitesini, zsaygsn da yitirmitir. Eksik bir insandr.
29. Bir deerler dizgesine sahip olmamann psikolojik olarak
sayrlatrc (psychopathogenic) olduunu gryoruz. nsan na
sl gn na, kalsiyuma ya da sevgiye gereksinim duyuyorsa,
ayn ekilde, anlayaca ve o dorultuda yaayaca bir deerler
dzenine, yaam felsefesine, dine ya da onun yerini tutan bir
baka eye gereksinim duyar. Bunu anlamaya duyulan bilisel
gereksinim olarak adlandryorum. Deerlerden yoksun olmak
tan kaynaklanan deer-sayrlklarna haz alamama (anhedonia),
ilkesizlik-yasaszlk (anomie), duyarszlk-ilgisizlik (apathy),
tresizlik (amorality), mitsizlik, kiniklik (ar kukuculuk) gi
bi eitli adlar verilmektedir ve bu bedensel bir rahatszla da
dnebilir. Tarihsel olarak, bize dardan sunulan (politik, eko
nomik, dinsel, vb.) deer dizgelerinin baarsz, yetersiz olduu
nun kantland bir gei dneminde yayoruz. Artk hibir ey
uruna can vermeye demiyor. nsan ise buna gereksinim duyu
yor, ancak bundan yoksun kalm durumda. Srekli olarak bu
nun peinde ve tehlikeli bir ekilde, iyi ya da kt her trl umu
dun zerine atlmaya hazr bir ekilde bekliyor. Bu hastaln
umar ise ok ak: nanabileceimiz, inanlmas ve sadk olun
mas tlendii iin deil, doru olduu iin inanabileceimiz
219
ve kendimizi adayabileceimiz (uruna lmek isteyeceimiz),
geerlii olan, gerek bir insani deerler dizgesine gereksinim
duyuyoruz. Deneysel temellere dayanan bylesi bir Weltanscha
uung (dnya gr-grs -n.), en azndan kuramsal adan,
artk gerek bir olaslk olarak karmzda duruyor.
ocuk ve ergenlerde rastlanlan rahatszlklarn birounun,
yetikinlerin kendi deerleri konusunda kararsz davranmalarn
dan kaynakland sylenebilir. Bunun sonucu olarak da Birle
ik Devletlerdeki birok gen, yetikin deerleri ile deil; ol
gunlamam, kaba ve karmaa iindeki ergene zg gereksi
nimler tarafndan belirlenen ergen deerleri ile yayor. Bu er
gen deerlerinin kusursuz bir yansmas western tarz kovboy
filmleri ve su eteleridir.
30. Kendini gerekletirme dzeyinde pek ok ikilik zlr,
ztlar birlik iinde grlmeye balanr ve ikilik iinde dnme
biimi olgunlamamlk olarak alglanr. Kendini gerekletiren
insanlarda bencillik ve bencil olmamak daha yksek, st bir d
zeyde birleir. almay elence, ii yan uralar ile bir tutma
eilimi belirir. Grev haz verici olduunda, haz duymak da g
revlerin yerine getirilmesi anlamna geldiinde bu ikisi arasnda
ki ayrlk ve ztlk kaybolur. En st dzeydeki olgunluun da o
cuksu bir nitelik tad grlr. Salkl ocuklarn da olgun
kendini gerekletirmenin baz zelliklerini sergilediini kefe
deriz. Benlik ile tm dierleri arasndaki isel-dsal ayrm silik
lemeye, belirginliini yitirmeye balar. Kiilik geliiminin en
st dzeylerinde bu ikisinin birletii grlr. Artk ikiletirme
kiilik geliiminin ve psikolojik ilerliin alt dzeylerine ait bir
zellik olarak grlmeye balanr. Psikopatalojinin bir sonucu ol
makla birlikte, ayn zamanda bunun bir nedeni niteliindedir.
31. Kendini gerekletiren insanlar zerine ok nemli bir
bulgu da bu insanlarn Freudcu ikilem ve lemleri, dier bir de
yile bilin, nbilin ve bilindn (ayn zamanda id, ego ve s
220
per-ego) btnletirme eiliminde olduklardr. Freudcu ig
d ve savunmalar arasndaki kartlk daha az belirgindir. tki
ler daha ok davurulur ve daha az denetlenir. Denetimin kat
l, deimezlii, kayg belirlenimli olmas azalmtr. Sper-
ego eskisi kadar kat bir cezalandrc deildir. Ego ile arasnda
ki kartlk azalmtr. Birincil ve ikincil bilisel srelerin ula
labilirlii ve deerlendirilmesi daha eit bir zeminde yaplr
(birincil sreler artk patolojik olarak damgalanmaz). Gerek
ten de, doruk deneyimlerde, bu duvarlar hep birlikte alaa
olma eilimindedir.
Bu yaklam da, erken Freudculuun bu eitli gleri (a)
karlkl dlayc, (b) atan karlar ieren, yani tamamlayc
ve ibirlii iindeki gler olarak deil, atan gler olarak ve
(c) birinin dierinden daha iyi olduunu benimseyerek ikile
tiren yaklam ile kesin bir kartlk iindedir.
Burada, yine (zaman zaman), salkl bir bilind ve arzu
edilir bir gerileme zerinde duruyoruz. Dahas, ussallk ile usd-
ln btnlemesi de sz konusudur ki bu da usdln da
salkl, arzu edilir, hatta gerekli olarak ele alnabilecei sonu
cunu dourmaktadr.
32. Salkl insanlar baka bir adan da daha btnlemi bir
durumdadr. Bu insanlarda iradi (conative), bilisel (cognitive),
duygusal (affective) ve devimsel (motor) ilevler birbirinden da
ha az ayrlmtr ve daha ok ibirlii iindedir. Birbirleri ile a
tmadan ortak bir ama uruna birlikte alrlar. Ussal, zenli
dnceler bilin tesi isteklerle ayn sonulara ulama eili
mindedir. Byle bir insann istedii ve holand eyler tam da
kendisi iin iyi olana uygundur. ten gelen tepkileri nceden
zerinde dnlm gibi becerili, etkili ve dorudur. Duyumsal
ve motor tepkileri daha yakn bir iliki iindedir. Duyumsal ka
lplar birbirine daha baldr (fizyonomik alg). Ayrca, kapasi
telerin bir btnlk iinde deil de, ussallk en stte olmak ze
221
re ikilikli bir hiyerari iinde dnld eski rasyonalist sis
temlerin zorluklarn ve sakncalarn da artk grebiliyoruz.
33. Salkl bilindna ve salkl bir usdla ynelik b
tip bir geliim tmyle soyut, szel ve analitik dncenin ek
siklerini de daha iyi kavramamz salyor. Dnyay btnyle
tanmlamak istiyorsak biliin dilncesi ve anlatlamaz olan, e
retilemelere, birincil srelere, somut deneyimlere, sezgilere da
yanan estetik biimlerine de yer amamz gerekiyor, nk ger
ekliin baka ekilde bilinemeyecek ynleri de bulunmaktadr
Bu durum bilimde bile geerlidir. (1) Y aratcln usd kken
leri olduunu, (2) dilin btn gereklii betimlemede yetersij
kaldn ve yetersiz kalmak zorunda olduunu, (3) her soyu
kavramn gerekliin byk bir blmn dladn ve (4^
bilgi olarak adlandrdmz (ve genellikle oka soyut, sze
olan ve kesin tanmlara dayanan) eyin soyutlamann tmyle
kapsamad gerekliin byk bir blmn bizim iin kavra
nlamaz kldn artk biliyoruz. Dier bir deyile, bu baz ey
leri daha iyi grebilmemizi salarken, dierlerini daha az gr
memize yol ayor. Soyut bilginin yararlar olduu kadar, sakn
alar da var.
Fazlasyla soyut, szel ve kitaba dayal olan bilim ve eitin
ham, somut, estetik deneyime, zellikle de kiinin iindeki z
nel olaylara yeterince yer vermez. rnein, organik psikoloj
uzmanlan sanatsal kavray ve yaratclk, dans (Yunan tarz)
atletizm ve fenomenolojik (grngbilimsel) incelemede yarat
c bir eitimin yararlar konusunda gr birlii iindedirler.
Soyut, analitik dncenin erei yalnlatrmadr; rnek ola
rak, forml, diyagram, harita, ema, karikatr ve baz soyut re
sim trleri gsterilebilir. Bylece yaama becerimiz artm olu
Buna karlk deyeceimiz bedel de, deneyimi yoksullatrma
yan, tersine zenginletiren V-bilii, yani sevgi-ve-ilgi-ile-kavra
ma yolu ile deerlendirmeyi renemediimiz srece dnyam
222
zenginliinden yoksul kalacak olmamzdr. Bilimin her iki
bilme trn de kapsayacak ekilde genilememesi iin hibir
neden yok.
34. Salkl insanlarda gzlemlenen, bilind ve nbilincin
derinliklerine inip kma, birincil srelerinden korkmayp onla
r deerlendirme ve kullanma, itkilerini srekli denetim altnda
tutmaktansa benimseme, korkmadan gnll bir ekilde gerile-
yebilme yetenekleri yaratcln ana koullardr. Bylece, psi
kolojik salk ile yaratcln (zel yetenek bir yana) evrensel
biimlerinin neden bu denli, kimi yazarlarn bu ikisini neredey
se eanlaml kabul etmelerine yol aacak kadar sk bir iliki
iinde olduu da anlalyor.
Salk ile ussal ve usd gleri (bilin ile bilind, birincil
ve ikincil sreler) birbirine balayan ayn ba, haz alma, sev
me, glme ve elenme, gln, sra d ve artc olma, gl
mece duygusuna sahip olma, hoa giden lgnlklar yapabil
me gibi yeteneklerin neden psikolojik adan salkl olan insan
larda daha gelimi olduunu da anlamamz salyor. Bu insan
lar, genelde duygusal deneyimlerin ve zelde doruk deneyimle
rin yaanmasna izin ve deer verir, bunlardan haz duyar, bu tip
deneyimleri daha sk yaarlar. Bu da, ocuun tm bunlar ken
diliinden yapabileceini renmesinin onu salkl olmaya
ynlendirecei konusundaki inancmzn glenmesini salyor.
35. Estetik kavray ve yaratclk, estetik doruk deneyimler
insan yaamnn, psikolojinin ve eitimin ikincil deil, temel
esidir. Bunun birka nedeni var: (1) Tm doruk deneyimler
(dier niteliklerinin yan sra) kiinin iinde, ilikilerde, dnya
da ve insan ile dnya arasnda yer alan blnmeleri birletirici
niteliktedir. Saln zelliklerinden biri de birletirme olduun
dan, doruk deneyimler de sal getirirler ve kendileri de sa
lkl anlardr. (2) Bu deneyimler yaam onaylaycdr. Dier bir
deyile yaam yaanmaya deer klarlar. Bunlar Neden hepi
223
miz zkyma kalkmyoruz? sorusuna verilen yantn nemli
bir blmdr. (3) Kendi ilerinde de yaanmaya deer dene
yimlerdir, vb.
36. Kendini gerekletirmek tm insani sorunlar am ol
mak anlamna gelmez. Btn salkl insanlarda ayn zamanda
atma, i sknts, engellenme, znt, incinme ve sululuk
duygusu da bulunur. Devinim, genelde artan bir olgunlukla, nev-
rotik yapay sorunlardan kayp (en iyi durumunda olsa bile) zel
bir dnyada yaayan insann doasnda var olan gerek, kanl
maz, varolusal sorunlara ynelir. Kii nevrotik de olsa (arzu edi
lir ya da gerekli olmayan) nevrotik bir sululuk duygusu deil;
gerek, arzu edilir ve gerekli bir sululuk duygusu duyuyor ola
bilir. Bunun kayna da (Freudcu sper-ego deil) isel bir vic
dandr (intrinsic consciousness: i trel-sorumluluk duygusu -
n.) Kii Oluun getirdii sorunlar am da olsa, Varlk bala
mndaki sorunlar geerliini srdrr. Kiinin sorun yaamas
gerekiyorken yaamyor olmas bir hastalk belirtisi olabilir.
37. Kendini gerekletirmek genel deildir. Genel insanlk
tan nce gelen diilik ya da erillik yolu ile ortaya kar. Dier bi
deyile, genel insani kendini gerekletirmenin olanak dahilinde
olmas iin kii ncelikle salkl ve diiliini gerekletirmi:
bir kadn ya da erilliini gerekletirmi bir erkek olmaldr.
Deiik yapsal tiplerin kendilerini olduka farkl yollarda
gerekletirdiini (nk gerekletirecek farkl isel benlikleri
sahiptirler) gsteren veriler, az da olsa, var elimizde.
38. Benliin salkl geliiminin ve tmyle insan olmann bi
dier nemli zellii de ocuun kendini gsz ve kk d
yumsad zamanlarda gl, byk, her eye gc yeten, her c
yi bilen, tanrsal yetikinlere uyum salamak iin kulland tek
niklerin ilevini yitirmesidir. Bunlarn yerine gl, bamsz v
kendisinin anne-baba olmasn salayacak teknikleri koyacakt
Bunu da, zellikle anne babasnn tm sevgisini kendine adam;
224
sim umutsuzca beklemeyi bir yana brakp bakalarn da sevme
yi renerek baarabilir. Anne babann isteklerini deil, kendi
gereksinim ve isteklerini gerekletirmeyi renmeli ve bunu da
kendi bana baarabilmeli, anne babann bunlar onun yerine
yapmasn beklememelidir. Korktuu iin ve onlarn sevgisini
kazanmak iin deil, kendi istedii iin iyi olabilmelidir. Kendi
vicdann kefetmeli, iselletirdii anne babay trel yol gsteri
ci olarak grmekten vazgemelidir. Baml olmamal, sorumlu
luk almal ve bu sorumluluktan haz alabilir duruma gelmelidir.
Gszln kendini gce uyarlad teknikler ocuklukta ge
reklidir, ancak yetikin iin olgunluu ve geliimi ketleyici nite
liklerdir. Y etikinde korkularn yerini yreklilik almaldr.
39. Bu bak asna gre, bir toplum ya da kltr geliimi
besleyici veya geliimi ketleyici olabilir. Geliim ve insanln
kaynaklar insann iindedir. Bunlarn, geliime yardmc oldu
u kadar kstek de olabilen toplum tarafndan yaratlmas ya da
icat edilmesi sz konusu deildir. Bahvan bir gl fidann bes
leyebilir de kurutabilir de ama onun gl fidan deil de bir me
e palamudu olmasna karar veremez. Kltr, insanln gerek
lemesinin, yani dilin, soyut dncenin, sevme yeteneinin te
mel kouludur; ancak tm bunlar insann ilk yapsnda, birer gi-
zilg olarak kltrden nce yer alr.
Bu da kltrel grecelii aan ve ieren bir karlatrmal
toplumbilimi olanakl klmaktadr. Daha iyi bir kltr tm te
mel insani gereksinimleri doyurur ve kendini gerekletirmeye
olanak tanr. Daha yoksul kltrler bunu yapamaz. Ayn du
rum eitim iin de geerlidir. Eitim, geliimi kendini gerek
letirme ynnde besledii oranda iyi olarak nitelenebilir.
yi ya da kt kltrden sz etmeye ve bu kltrleri
ama olarak deil aralar olarak ele almaya baladmz anda
uyum (adjustment: uyum salama, uydurma, uydurulma -n.)
kavram da iin iine girer. yi uyumlu bir kii ne eit bir kl
225
tr ya da alt-kltre uyumludur? Uyum ile psikolojik salk
arasnda zorunlu bir eanlamllk ilikisi olmad ok ak.
40. Kendini gerekletirmenin (zerklik anlamnda) baarl
mas, eliik bir ekilde, benlii, benlik bilinci ve bencillii a-
knl da daha olanakl klar. Kiinin e-erkli (homonomous) ol
mas, yani kendini kendinden daha byk bir btnn iine kat
mas kolaylar. Tam e-erklie (homonomy) ulamann koulu
tam zerkliktir (autonomy). Bunun tersi de bir dereceye kadar
geerlidir. Kii zerkleebilmek iin baarl e-erkli deneyimler
yaamaldr (ocukluktaki ballk, V-sevgisi, bakalar iin
kayglanma vb.). E-erkliin (daha olguna doru ykselen) d
zeyleri de gz nne alnmal ve dk e-erklik (korku, za
yflk ve gerileme) ile yksek e-erklik (yreklilik ve tam, z
gvenli bir zerklik), dk Nirvana ile yksek Nirvana,
aa ynelen birlik ile yukar ynelen birlik ayrmlar ortaya
konulmaldr.
41. ounlukla d dnyada yaamak zorunda kalsalar bile,
kendini gerekletiren insanlar (ve doruk deneyim srasnda tm
insanlar) arada srada zamann ve dnyann dnda (zaman-
uzay d) yaarlar. Bu da nemli bir varolusal sorun ortaya ko
yuyor. (D dnyann gerekliine gre deil tinsel yasalara g
re ynetilen) i tinsel dnyada, yani deneyim, duygu, istek, kor
ku, mit, sevgi, iirsellik, sanat ve dlemin dnyasnda yaa
mak, kendi koymad ve doasna zg olmayan, ama uymak
zorunda olduu yasalarla ynetilen tinsellik d gereklie
uyum salamaktan farkldr. (Bilim kurgu severlerin bildii gi
bi, insan deiik bir dnyada da yayor olabilirdi.) Bu isel, tin
sel dnya kendinden korkmayan kii iin o derece haz verici
olabilir ki, daha fazla aba gerektiren ve insan bitkin dren
gerekliin d sorumluluk dnyas ile, yani abalama ve ba
a kmann, iyi ve ktnn, doru ve yanln dnyas ile kar
latrldnda bu dnya Cennet olarak adlandrlabilir. Salkl
226
insan gerek dnyaya, hem de daha kolay ve haz duyan bir e
kilde, uyum salayabilir ve daha iyi bir gereklik snamasna
sahiptir, yani d dnyay i tinsel dnyadan ayrabilir. Buna kar
n sylediklerimiz geerliini koruyor.
ve d gerekliklerin birbirine kartrlmas ya da deneyi
me kapal olma durumunun byk oranda patolojik olduu artk
aka grlyor. Salkl insan her ikisini de kendi yaamnda
birletirebilir ve bylece ne birinden ne de dierinden vazge
mek zorunda kalr. kisi arasnda istemli bir ekilde gidip gelir.
Aradaki fark aklamak iin, kenar mahallelere gidebilen bir ki
i ile hep orada yaamak zorunda kalan bir insan arasndaki ay
rm rnek gsterilebilir. (nsan istedii zaman ayrlamyorsa her
iki dnya da bir kenar mahalledir.) Bylece, insann hasta, pato
lojik ve en dk olarak tanmlanan bu yn, eliik bir ekil
de, insan doasnn en salkl ve en yce niteliklerinin bir
paras olur. Delilie kaymaktan korkanlar, akl salna b
tnyle gvenemeyenlerdir. Eitim insana her iki dnyada da
yaamay renmesinde yardmc olmaldr.
42. zerinde durduumuz tezler, eylemin psikolojideki ilevi
zerine yeni bir anlayn domasn salyor. Hedef ynelimli,
gdlenmi, baa kan, abalayan, amal eylemler tin ile tinsel
olmayan dnya arasndaki zorunlu ileyilerin bir zellii ya da
yan rndr.
(a) E-gereksinimlerinin doyurulmasn olanakl klan kiinin
i dnyas deil, d dnyadr. Bu nedenle, bu dnyaya
uyum salamak, yani gerekliin snanmas, bu dnyann
doasn tanmak, bu dnyay i dnyadan ayrt etmeyi
renmek, insanlarn ve toplumun doasn tanmak,
doyumlar ertelemeyi renmek, sakncal olan giz
lemeyi renmek, dnyann hangi blmnn doyurucu
hangi blmnn tehlikeli ya da gereksinimlerin doyurul
227
masnda ie yaramaz olduunu renmek, doyuma giden
ve kltr tarafndan onaylanm ya da zgr braklm
yollar ve doyum tekniklerini renmek zorunludur.
(b) Dnya kendi iinde ilgin, gzel ve etkileyicidir. Bu dn
yay kefetmek, beceriyle kullanmak, onunla oynamak,
zerine dnmek ve ondan haz almak eylemin gdlen
mi trleridir (bilisel, devimsel -motor- ve estetik gerek
sinimler).
Bununla birlikte, en azndan birincil olarak, bu dnya ile il
gisi olmayan bir eylem tr daha var. Organizmann doasnn,
durumunun ya da gcnn (Funtionslust) yaln bir ekilde
davurulmas, abadan ok Varln davurulmasdr. yaam
zerine derinlemesine dnmek ya da ondan haz almak yalnz
ca kendi iinde bir eylem olmakla kalmaz. Bu eylem, ayn
zamanda, dnyadaki eylemin antitezi niteliindedir. Kas etkin
liinin duraanlamas, sekteye uramasdr. Bekleyebilme
yetenei eylemi askya alabilmenin zel bir rneidir.
43. Freuddan, gemiin kiinin iinde u anda varolduunu
rendik. imdi de geliim ve kendini gerekletirme kuramn
dan, gelecein de kiinin iinde u anda, idealler, umutlar,
grevler, devler, tasarlar, hedefler, gerekletirilmemi gizil-
gler, misyonlar, yazg ve alnyazs biiminde varolduunu
renmemiz gerekiyor. Gelecei olmayan kii somuta, umut
suzlua ve bolua indirgenmitir. Onun iin zaman sonu gel
meyen bir ekilde doldurulmaldr. ou etkinliin dzen
leyicisi olan aba yitirildiinde kii de dzenini ve btnln
yitirecektir.
Doal olarak, Varlk durumunda olmak bir gelecei gerektir
mez, ne de olsa Varlk zaten oradadr. Bu durumda Olu da o a
iin kesintiye urar. Beklentileri en deerli dllerle, zaman
ortadan kalkt ve umutlarn gerekletii doruk deneyimleri
karlanmtr.
228
EK A
Topl ant ve Yaynl ar mz
Ki i sel Psi k ol oj i l er i n El ver i l i m 2'?
Birka hafta nce, birdenbire, Getalt psikolojisinin kimi
yanlarn benim salk-ve-geliim psikolojim ile nasl
btnletirebileceimi grdm. Y llar boyunca zihnimi kur
calayan sorunlar birbiri ardna zld. Bu, doruk deneyimin
tipik rneklerinden biriydi ve ou zamankinden daha uzun
srd. lk igrlerin anlamlar birbiri ardna zihnimde top
landka frtnadan sonraki gmbrtler de (bu igrler zerine
almalarm) gnler boyunca srd. Kat zerinde dnmeyi
alkanlk edindiimden her eyi yazmtm. Bu toplant iin
hazrladm yazy pe atmaya drtyordu eytan beni. te
edimsel, yaayan bir doruk deneyimi kanatlarndan
yakalamtm. Y azdklarm, iddetli ya da keskin kimlik deney
imi ile ilgili ne sreceim eitli noktalar ok iyi bir biimde
betimliyordu.
Bununla birlikte, ok zel ve allmadk olduu iin bunu
toplum iinde okuma konusunda kendimi isteksiz hissettim ve
okumayacam da.
Y ine de bu isteksizliin analizi, zerine konumak istediim
baz eyler olduunun ayrmna varmam salad. Bu tip bir
yaznn yaymlanmak ya da toplantlarda ve konferanslarda
sunulmak im uygun olmamas beni Neden uygun deil?
sorusunu sormaya yneltti. Entelektel toplantlarn ve bilimsel
229
dergilerin kimi kiisel gerekler ve belirli davurum tarzlar iin
elverili ya da mnasip olmamasnn nedeni neydi?
Sonuta ulatm yant burada tartlmaya olduka uygun.
Bu toplantda grngbilimsel (fenomenolojik), deneyimsel,
varolusal, idiografik, bilind, zel, tmyle kiisel olan el
yordamyla aryoruz; ama bunu miras alnm ve aksi denilebile
cek denli elverisiz ve antipatik bir entelektel ortam ya da
yapda yapmaya alyoruz.
Dergilerimiz, kitaplarmz ve konferanslarmz her eyden
nce ussal, soyut, mantksal, kamusal, kiisel olmayan,
nomotetik, yinelenebilir, nesnel, duygusuz olann iletiimine ve
tartlmasna elverili. Bu nedenle de biz kiisel psikolojici-
lerin deitirmeye alt eyleri verili sayyoruz. Dier bir
deyile, soruyu sormadan yant doru sayyoruz. Bunun
sonularndan biri de, terapistler ve z-gzlemciler olarak hala
geleneksel akademik konumann etkisi altnda kaldmzdan,
kendi deneyimlerimizden ve hastalarmzn deneyimlerinden
sanki bakteriler ya da ay ya da kobay fareleri hakknda
konuuyor gibi sz edebilmemizdir. zne-nesne arasnda bir
boluk olduunu, ayr, mesafeli ve darda olduumuzu, bizim
(ve algnn nesnelerinin) gzlem ediminden etkilenmediimizi
ve deimediimizi, Beni Senden ayrabileceimizi, tm
gzlem, dnme, davurum ve iletiimin soukkanl olmas
gerektiini ve asla scak olamayacan, duygunun bilii
yalnzca bozacan ya da arptacan vb., varsayyoruz.
Ksacas, kiisel olmayan bilimin ilkelerini ve yordamlarn
kullanmaya almay srdryoruz, ama bunun ie yaramaya
cana inanyorum artk. Artk aka gryorum ki kimilerim
izin (deneyimsel bilgiyi de ierecek denli geni bir bilim felse
fesi kurmaya alarak) gerekletirmeye alt devrim
entelektel iletiimin yordamlarn da iine alacak denli
genilemelidir.
Hepimizin rtk kabul ettiini, bizim iimizin ounlukla
230
derin bir ekilde duyumsandn ve derindeki kiisel temeller
den ktn, zaman zaman incelemenin nesnesi ile ayrlmaktan
ok birletiimizi, genellikle tam anlamyla dahil olduumuzu
ve yaptmz iin sahte olmamas iin byle olmamz
gerektiini aka ortaya koymalyz. Ayrca, nesnel
almalarmzn ounun ayn zamanda znel olduunu, d
dnyamzn sk sk i dnyamzla eyapl olduunu, bilimsel
bir ekilde ele aldmz dsal sorunlarn genellikle ayn
zamanda bizim isel sorunlarmz olduunu ve bu sorunlara
bulduumuz zmlerin ayn zamanda, ilkesel olarak, en geni
anlam ile z-saaltm olduunu drste ve itenlikle kabul
etmeliyiz.
Bu, biz kiisel bilim insanlar iin daha iddetli bir gerektir,
ancak ayn ey ilkesel olarak tm kii tesi bilim yapan kiilerde
de geerlidir. Y ldzlarda ve bitkilerde dzen, yasa, denetim,
ngrlebilirlik, kavranabilirlik aramak isel dzen, denetim,
vb., aray ile eyapldr. Kii tesi bilim kimi zaman isel
dzensizlik ve kaostan bir ka ya da denetimin yitirilmesine
kar bir savunma olabilir. Daha genel bir ekilde ifade etmek
gerekirse, kii tesi bilim kiinin kendi iindeki ve dierlerinin
iindeki kiisellikten bir ka, duygu ve itkilerden holanmama,
hatta insanlktan irenme ya da korkma da olabilir (bunun
sklkla byle olduunu kefettim).
Kefettiklerimizi deilleme zerine kurulu bir yap iinde
kiisel bir bilim almas yapmann sama olduu ok ak.
Aristocu bir yap kullanarak Aristocu olmayan bir almaya
doru ilerlemeyi bekleyemeyiz. Y alnzca soyutlamay kulla
narak deneyimsel bir bilgiye ulaamayz. Benzer ekilde, zne-
nesne ayrl kaynam engeller. kilikler btnlemenin nne
geer. Ussal, szel ve mantksal doruluun tek dili olarak
almak iirsel, sylensel, st kapal, birincil sre, dsel olan
zerine alma zorunluluumuzun yolunu kapar22. Kimi sorun
231
larda gerekten ie yarayan klasik, kiisel olmayan ve nesnel
yntemler bu daha yeni, bilimsel sorunlarda ie yaramaz.
Bilimsel psikologlara bilimin felsefesini deil, bir bilim
felsefesini temel alarak altklarnn ve birincil olarak dlayan
bir ileve hizmet eden her bilim felsefesinin yardmc olmaktan
ok krletiren bir engel olduunun ayrmna varmalarnda
yardmc olmalyz. Tm dnya, deneyimlerin tm almaya
ak olmaldr. Hibir eyin, kiisel sorunlarn bile insanlk
aratrmasna kapatlmas gerekmez. Y oksa kendimizi marango
zlarn, gerekten dokunup dokunmadklar bir yana, yalnzca
ahaba dokunabildii ve yalnzca marangozlarn ahaba dokun
abildii ve ahabn, szn gelii onursal ve ipso facto (kendin
den kma) olduu kimi i sendikalarnn tutsak olduklar
ahmaka duruma itmi oluruz. Bu durumda, yeni donatm ve
yntemler can skc, hatta tehditkar bulunacak, olanak deil de
ykm olarak grlecektir. Ayrca herkese akrabalk dizgesinde
bir yer verilen ilkel kabileleri de anmsamanz istiyorum.
Kendisine bir yer verilemeyen yeni biri kageldiinde onu
ldrmekten baka are kalmayacaktr.
Bu grlerin kolaylkla bilime ynelik bir saldr olarak
anlalabileceini biliyorum. Oysa bu doru deil. Daha
dorusu, ben bilimin yaklamnn kiisel ve deneyimsel
psikolojinin de verilerini ierecek ekilde geniletilmesini ner
iyorum. Birok biliminsan bilimd olduunu dndkleri
bu sorunlardan el ekmitir. Oysa bu konular biliminsan
olmayanlara brakmak bilim dnyasnn insan bilimleri
dnyasndan ayrlmasn destekler ki bu u anda her ikisini de
ktrm brakmaktadr.
Yeni iletiim trleri gibi, gelmesi gerekeni tam olarak tahmin
etmek zor. Zaman zaman psikanalitik yaznda hazr
bulduumuzdan, yani aktarm ve kar-aktarmdan ok daha
fazlasna ulamamz gerektii ok ak. Dergilerimize hem
yaamyksel hem de zyaamyksel daha ok idiografik yaz
232
kabul etmeliyiz. J ohn Dollard uzun zaman nce Gney zerine
yazd bir kitabn nsznde kendi nyarglarndan sz etmiti.
Bunu yapmay biz de renmeliyiz. Psikoloterapinin
saaltlm insanlardan rendii dersleri ieren daha ok
aklama olmas gerekir elimizde. Marion Milnern yazd On
Not Being Able To Paint gibi z-zmlemeler daha ok
yaymlanmal. Eugenia Hanfmannn yazdklar gibi vaka tari
heleri, her eit insanlar aras ilikilerin tpk anlatmlarn
ieren raporlar artmal.
Bununla birlikte, kendi ekingenliim dorultusunda belirt
mem gerekirse, en zoru dergilerimizi cokulu, iirsel ya da
serbest arm tarzyla yazlm yazlara amak olacaktr.
Kimi doruluk trlerinin iletiimi en iyi bu ekilde bu yolla
salanabilmektedir; rnein dorukdeneyimler. Bilimsel adan
kullanl olan yazlar, bu yol alr almaz akmaya balayacak
samalklardan ayrmak gibi korkun bir ii stlenecek son
derece akll editrlere gereksinim duyulacaktr. Benim nere
bileceim tek ey sakngan bir deneme yaplmasdr.
233
Ek B
Nor mat i f Bi r
To pl um Psi k ol oj i si Ol anak l mdr 23?
Aka grlyor ki bu kitap bir toplum psikolojisidir. Yani,
deerlerin aratrlmasn toplum biliminin temel ve olanakl
grevlerinden biri olarak benimsemektedir. Dolaysyla
deerleri bilimin yaklamndan dlayan, znde deerlerin
kefedilemeyeceini, aa karlamayacan, ancak rasgele,
buyurgan bir ekilde, biliminsan olmayanlar tarafndan ifade
edilebileceini ne sren Ortodoksluk ile dorudan elikilidir.
Bu durum kitabn klasik deerlerden bamsz bilime ya da
tmyle betimsel toplumsal bilime dman olduu anlamna
gelmez. Aslnda, bu ikisini daha geni, daha kapsayc bir
insancl bilim ve teknoloji kavram altnda, bilimin insan
doasnn bir yan rn olduunu ve insan doasnn btnlen-
mesini besleyebileceini benimseyen bir kavram altnda bir
araya getirmeye alr. Bu adan baklnca, herhangi bir
toplum ya da bu toplum iindeki bir kurum bireylerin kendini
gerekletirmesi yolunda besleyici ya da engelleyici olmas
balamnda karakterize edilebilir.
Bu kitabn ana konusu, insan doasnn hangi alma
koullan ve tipleri, ne tip bir ynetim ve dllendirme ya da
deme ekli ile her geen gn daha tam ve salkl bir ekilde
geliebileceidir. Dier bir deyile, kiisel gerekletirme iin
en iyi alma koullar nelerdir? Bu soruyu u ekilde deitire
234
biliriz: Olduka salkl ya da normal insanlarn yaad -ve
temel gereksinimlerinin, yani beslenme, barnma, giyim, vb. nin
giderildii- refah dzeyi yksek bir toplumda yaayan insanlar,
kendi karlar dorultusunda, bir rgtn hedef ve deerlerini
beslemeyi nasl isteyebilirler? Bu insanlara nasl en iyi ekilde
davranlmtr? Hangi koullar altnda en iyi ekilde alrlar?
Parasal olduu kadar parasal olmayan ne tip dller iin en iyi
ekilde alacaklardr? Bunun onlarn rgt olduunu ne
zaman duyumsarlar?
Gelien bir aratrma yaznnn belirli sinerjik koullar
altnda bu iki iyi kmesinin, yani birey iin iyi olan ile toplum
iin iyi olann atan deil, eanlaml olacak denli yaklaabil
diini gstermesi pek ok insan hayrete dryor. Eupsychian
(yu-say-ki-an olarak okunur) alma koullar genellikle kiisel
gerekletirme iin deil, rgtn (fabrika, hastane, okul, vb.)
sal ve gnenci ve rgtn ortaya koyduu rn ya da
hizmetlerin nitelik ve nicelii iin de iyidir.
Bu durumda (herhangi bir rgt ya da toplumdaki) ynetim
sorunu yeni bir yaklamla ele alnabilir: Bir rgtte toplumsal
koullar bireylerin hedefleri ile rgtn hedeflerini birletirecek
ekilde nasl yaratlabilir? Bu ne zaman olanakldr? Ne zaman
olanakszdr? Ya da zararldr? Toplumsal ve bireysel sinerjiyi
besleyen gler nedir? te yandan, hangi gler toplum ile
birey arasndaki kartl arttrr?
Bu tip sorularn kiisel ve toplumsal yaamn, toplumsal,
politik ve ekonomik kuramlarn ve hatta genelde felsefenin en
nemli noktalarna parmak bst ok ak. rnein, son
yaynlanan Psychology o f Science (Bilim Psikolojisi) almam
deerlerden bamsz, mekanik yapl bilimin kendini zorla ben
imseten snrlarn am, insancl bir bilime duyulan gereksini
mi ve bu bilimin olanaklln tantlamaktadr.
Ayn zamanda, biyolojik bir gerek olan ve kendini gerek
letirme itkisi ile daha yksek dzeyli deerlere duyulan sevgiyi
235
de ieren daha yksek dzeyli insan gereksinimlerinin benim
senmesi ile olduu gibi yetersiz insan gdlenmesi kuram zer
ine kurulu klasik ekonomi kuramnda da bir devrim
yaplabilecei de varsaylabilir. Benzer bir durumun politika bil
imi, toplumbilim ve dier tm insan ve toplum bilim ve
uralar iin geerli olduundan da eminim.
Tm bunlar sylememin nedeni bu kitabn yeni ynetim
taktikleri, hileleri ya da insanlar kendilerinin olmayan erekler
dorultusunda beceriyle daha etkili bir ekilde kullanmaya
ynelik yzeysel teknikler zerine olmadnn altn izmektir.
Bu kitap bir smr klavuzu deildir.
Hayr, dorusu bu kitabn amac, ortodoks deerleri, yalnzca
daha etkili olduunu deil, daha gerek olduunu da ne dier
yeni bir deerler dizgesi ile aka yzletirmektir. nsan
doasnn hafife alndn ortaya koyan devrimsel varglara
iaret eder. nsann daha dk dzeydeki doas kadar
igdsel olan daha yksek bir doas olduunu ve bu
doann anlaml almay, sorumluluu, yaratcl, drst ve
haka olmay, uruna deecek olan yapmay ve bunu da iyi bir
ekilde yapmaya hazrlanmay ierdiini de ortaya koyar.
Bu tip bir yap iin demenin yalnzca para balamnda
dnlmesi gemite kalmtr. Daha alt dzeydeki gereksin
imlerin para ile satn alnabilecei dorudur; ama bunlar doyu
rulduktan sonra insan ancak daha yce deme trlerine-ait
olma, duygulanm, saygnlk, sayg, takdir edilme, onur ve ken
dini gerekletirme ve daha yksek dzeydeki deerlerin -
doruluk, gzellik, etkinlik, stnlk, adalet, yetkinlik, dzen,
yasaldk, vb.- beslenmesine gdlenir.
Bu noktada yalnzca Marks ya da Freudcular iin deil,
politik ya da askeri yetkeci ya da buyurgan patron ya da lib
eral iin de zerine dnlecek daha ok ey olduu gn gibi
ortada.
236
Di pnot l ar

Ancak, elikin bir ekilde, sanat deneyimi bu ya da bir baka ama iin
etkili bir ekilde kullanlamaz. Ama belirli bir ekilde anladmz
kadaryla, sanat amasz bir etkinlik olmaldr. Ancak varlkta yaanan bir
deneyim olmaldr -yapmas gerekeni ve yapmakta ayrcalkl olduunu yapan
bir insan organizmas olmak -yaam youn ve btnsel bir ekilde yaamak,
enerjisini harcamak ve kendi tarznda gzellikler yaratmak -ve duyarlk,
btnsellik, etkinlik ve iyi olmann duyumsanmasndaki art bunun yan rn
leridir. (Wilson F., Human Nature and Esthetic Growth, in Moustakas, C. The
Self. Harper, 1956, sf. 213)
2
Paketi eline ald andan itibaren kendini onunla istediini yapmakta
zgr hisseder. Paketi aar, ne olduu zerine tahminlerde bulunur, ne
olduunun ayrmna varr, mutluluunu ya da dkrkln davurur, iin
dekilerin dzenlenilerini gzler, bir kullanm klavuzu bulur, eliin
dokunuunu, paralarn farkl arlklarn, saylarn vb. duyumsar. Tm bun
lar bu setle henz bir ey yapmaya kalkmadan yapar. Daha sonra setle bir
ey yapma heyecan ortaya kar. Bu yalnzca bir paray bir dierine uydur
mak da olabilir. Bylece tek bana bir ey yapm olduu, yapabilecei ve bu
belirli konuda umarsz olmad duygusu ortaya kar. Bundan sonra hangi
davran modeli izlenirse izlensin; ister ilgisi daha geni bir baar duygusu
ynnde geliecek ekilde setten btnyle yarannmak ynnde genilesin
ya da bir keye itip braksn, kurma setiyle ilk temas anlaml olmutur.
Etkin deneyim yaamann sonular aa yukar yle aklanabilir;
Kendini verme fiziksel, duygusal ya da anlksaldr, kii kendi yeteneklerini
tanr ve daha geni bir ekilde kefeder; kii kendi yolunu, ritmini ve belirli bir
zamanda, yeteneklerine gre, belli byklkte bir i stlenebileceini fark eder.
Bu, kiinin ok fazla ey stlenmekten kanmasn da ierir; becerilerde dier
giriimlerde de uygulanabilecek ekilde bir gelime olmutur ve ne kadar kk
olursa olsun bir eyde etkin bir rol almasyla birlikte kiinin her seferinde nel
erle ilgilendiini daha iyi bir ekilde kefetme frsat bulunmaktadr.
237
Y ukardaki durum kiinin kurma setini eve getirmesi ve Bak bir kurma
seti, dur da senin iin aaym demesi ile karlatrlabilir. Paketi aar ve iin
deki her eyi, kullanm klavuzunu, paralar vb., ocua gsterir, hepsinden
te, en karmak modellerden birini, rnein bir vin yapmaya koyulur. ocuk
karsnda yaplmakta olan eylerle daha da ok ilgilenmi olabilir, ama imdi
gerekte olann bir ynne odaklanalm. ocuun kurma setine kendini
bedeni, akl ve duygularyla verme, kendi iin yeni olan bir eyle urama,
neleri yapabileceini bulma ya da ilgilendii eyler iin daha ok ynlenim
kazanma frsat olmamtr. Vincin onun iin kurulmas baka bir etkeni daha
getirir. ocukta bu tip karmak ileri ayn ekilde kendini hazrlama frsat
olmadan da yapma talebinin olumasna neden olabilir. Erek, amaca ulama
srecinde yaanan deneyim olmaktan km, nesnenin kendisi olmutur.
Ayrca, daha sonra kendi yaptklar, onun yerine bakasnn yaptklaryla
karlatrlnca, gzne nemsiz ve baya grnecektir. Deneyimlerinin
toplamna gelecek sefer yeni bir eyle yzleme deneyimini ekleyememitir.
Dier bir deyile, kendi iinde gelimemi, dardan bir st-benimsetme yolu
ile bir ey edinmitir. Her bir etkin deneyim krnts, neden holandn ya da
holanmadn ve kendini nasl birisi olarak oluturacan kefetmesi iin bir
frsattr. Olgunluk ve z-ynelime giden srecin temel bir parasdr. (Zuger,
B., Growth of the I ndividuals Concept of Self. A.M.A. Amer. J . Diseased
Children, 1952, 83, 719, sf. 179)
3
Bir benliin yitirilmesi nasl olanakl olabilir? hanet, bilinmez ve
dnlemez, ocukluktaki gizli psiik lmle balar -sevilmediimiz takdirde
ve sevilmediimiz ve iten gelen dileklerimizden koparldmz zaman.
(Dnn: geriye ne kald?) Ama bekleyin, -sz konusu olan yalnzca bu psie
katli deildir. Bunun etkisi silinebilir, hatta kk kurban bunu aabilir bile- o
da yava yava ve bilmeyerek bunun bir paras olduu zaman ortaya kusursuz
bir ifte cinayet kar. Olduu gibi, kendisi olarak kabul edilmez Ah, onu
severler sevmesine ama farkl olmasn ister, onu farkl olmaya zorlar ya da
ondan bunu beklerler! Bu nedenle, kabul edilemez olmaldr. Kendisi de buna
inanmay ve hatta en sonunda verili grmeyi renir. Kendini gerek anlamda
terk etmitir. Artk onlara ba eiyor, sk skya tutunuyor ya da ba kaldryor
da olsa, kendini geri ekiyor da olsa nemli olan davranlar, yaptklardr.
Arlk noktas onlardadr, kendi iinde deil. Grd kadaryla bunun da
gayet doal olduunu dnecektir. Her ey tmyle akla yakndr; tamamen
grnmez, otomatik ve anonim.!
K usursuz paradoks ite budur. Her ey normal grnr; ortada cinayet,
238
ceset, su falan yoktur. Tek grdmz gnein alld zere doduu ve
battdr. Ama (gerekte) ne olmutur? ocuk, yalnzca onlar tarafndan deil,
kendisi tarafndan da reddedilmitir. (Aslnda bir benlie de sahip deildir.)
Y itirdii nedir? K endisinin biricik gerek ve yaamsal paras: Gelime kapa
sitesi olan kendi olumlama duygusu, kk dizgesi. Ama ne yazk, lmedi.
Y aam devam etmektedir ve o da yola devam etmelidir. Kendisini terk ettii
andan itibaren ve terk ettii lde, hi bilmeden kendine bir sahte benlik
yaratmaya ve bunu srdrmeye balar. Fakat bu (karlarna uygun) bir aratr
-istekleri olmayan bir benlik. Onun hor grld yerde bu (sahte-benlik)
sevilecek (ya da korkulacak), zayf olduu yerde o gl olacaktr; devimler
(ah, oysa bunlar devimin karikatrleridir!) elence ya da nee iinde deil,
hayatta kalmak iin yaanacaktr; gerekten istedii iin deil itaat etmek
zorunda olduu iin hareket edecektir. Bu zorunluluk yaam -kendi yaam-
deil, lme kar bir savunma mekanizmasdr. Ayn zamanda, lm makine
sidir. Artk varlndan gelen tm devimler, tm anlk fesihler btnl kom-
pulsif (bilind) gereksinimleri tarafndan paralanacak ya da (bilind)
atmalar tarafndan fel edilecektir ve tm bunlar olurken o normal bir insan
gibi grnecek, davranacaktr!
K sacas, bir sahte benlik, bir benlik dizgesi arayan ve bunu koruyan
nevrotikler oluruz. Benlik-siz olduumuz lde de nevrotiizdir.
(Anonymous, Finding the Real Self. A letter With a Foreword by Karen
Horney, Amer. J . Psychoanal., 1949, 9, 3)
4
Bu genel ilkenin Freudcu libidinal aamalarn ilerleyii kuramna uygula
mann olanakl olduunu dnyorum. Oral aamadaki bebek ounlukla
az yoluyla haz alr. Ve zellikle gz ard edilen hazlardan biri de yetkedir
(mastery). Bir bebein iyi ve etkili bir ekilde yapabildii tek eyin emmek
olduunu hatrlamamz gerekiyor. Dier th alardan etkisiz, gszdr ve
eer, dndm gibi, bu z-saygnm (yetke duygusu) en erken habercisi ise,
o halde bu, bebein yetkenin (mastery / etkinlik, denetim, kendini davurma,
istem) hazzn yaayabilecei tek yoldur.
Bununla birlikte ksa zaman iinde yetke ve denetime ynelik dier
yetenekleri geliecektir. Burada, her ne kadar doru da olsa, bence, abartlm
olan dkl (anal) aamadan sz etmiyorum. Szde dkl aama srasnda
devimsel ve duyusal yetenekler de haz ve yetke vermeye yetecek kadar
geliirler. Ancak, burada bizim iin nemli olan, oral dnemindeki bebein,
yalnzca st imekten skld gibi, az yetkesinden de (oral mastery) yorul
ma ve sklma eiliminde olmasdr. Bir zgr seim ortamnda, memeyi ve
239
st daha karmak etkinlik ve tatlar iin brakma ya da her koulda memeye
bu daha yksek gelimeleri ekleme eilimindedir. Doygunluu, zgr seim
ortam ve tehlikesizlik yeterince saland takdirde az aamasndan ileriye
doru geliecek ve bu aamay kendisi terk edecektir. Olgunlamaya zorlan
mas gerekmez. Daha yksek tatlara doru gelimeyi, eskilerden sklmay
kendisi seer. Y alnzca tehlike, saknca, baarszlk, engellenme ya da geril
imin etkisi altnda iken gerileme ya da sabitlenme eiliminde olacaktr; ancak
bu durumda gvenlii geliime yeleyecektir. Admn geri alma, doygun
luun ertelenmesi ve engellenmeye gs germek de doal olarak gllk
iin gereklidir, denetimsiz doygunluun tehlikeli olduunu da biliyoruz.
Bununla birlikte bu nitelendirmelerin temel gereksinimlerin olmazsa olmaz
olduu ilkesine gre ikincil olduu da gerekliini korur.
5
Kiinin kendini (bastrma, yadsma, tepki oluturma vb. ile) doyurulmam
bir temel gereksinimin gerekten doyurulduuna ya da varolmadna
inandrmaya almas sahte geliimin ok sk rastlanan trlerindendir.
Bylece kii kendine daha-yksek-gereksinim-dzeylerine ilerleme izni vere
cektir ki doal olarak bu dzeyin temeli her zaman iin sallantda olacaktr.
Ben bunu doyurulmam gereksinimi atlama yoluyla sahte geliim olarak
adlandryorum. Bylesi bir gereksinim bilind bir g olarak (yineleme
komplsiyonu) sonsuza dek kalacaktr.
6
Y alanma ve lmn kanlmazl, bireyin nihai yalnzlk ve sorumlu
luu, doann belirsizlii vb. ac dolu ve ezici igrler gibi dip deneyimler
olarak adlandrabileceimiz deneyimleri kefetme abasna girimedim,
zerinde altm insanlar da bu konu zerinde kendiliinden konumadlar.
7
Coleridge: Bir insan dnde Cennet Bahesine gidebilse ve ruhunun
gerekten orada olduunu gsterir bir gl sunulsa ona ve uyandnda gl
elinde bulmu olsa -Ee, ya sonra? E.Schneider (ed.) Samuel Taylor
Coleridge: Selected Poetry & Prose, Reinehart, 1951, sf. 477)
8
Bu, yalnzca btnsellik terapinin ana hedeflerinden biri olduu iin deil,
ayn zamanda saaltmsal ayrma (therapeutic dissociation) olarak adland
rabileceimiz durumda karlalan etkileyici sorunlar nedeniyle, terapistleri
240
zellikle ilgilendirir. Terapide igrnn ortaya kmas iin ezamanl dene
yim ve gzlem gerekir. rnein, btnyle deneyim yaayan, ancak bu dene
yimi gzlemleyemeyen bir psikotikte, nevrotiklerde olduka gizli duran bilin-
dnn tam ortasnda bile olsa, geliim kaydedildii sylenemez. Bununla bir
likte, terapistin de ayn paradoksal blnmeyi yaamas gerektii de bir ger
ektir, nk hastasn ezamanl olarak hem kabullenmek hem de kabullen
memek zorundadr; yani bir yandan koulsuz olumlu bakla yaklamal
(Rogers C.R., Psychology: A Study of a Science Vol.Ill, McGraw-Hill, 1959),
hastay anlamak iin onunla zdelemeli, tm eletiri ve deerlendirmeleri bir
yana brakmal, hastann Weltsanshaaungunu (dnya grs -n.) yaamal,
bir Ben-Sen yzlemesinde onun iinde erimeli, Agape (Platoda tinsel sevgi
-n.) tarz bir yaklamla onu sevmelidir, vb. te yandan, ayn zamanda rtk
bir ekilde, onaylamayan, kabul-etmeyen, zdelemeyen vb. olmaldr, nk
onu gelitirmeye, olduundan daha iyi klmaya almaktadr ki bu da imdi
olduundan baka olmas anlamna gelir. Bu saaltmsal blnmeler Deutsch
ve Murphyde olduka ak bir ekilde saaltma bir temel oluturur. (Deutsch,
F., and Murphy, W. Tje Clinical I nterview (2 vols.), Int. Univs. Press, 1955)
Bununla birlikte, terapinin burada da hedefi, oul kiiliklerde olduu gi
bi, bunlar, hem hastada hem de terapistte blnmemi, uyumlu bir birlik iin
de eritmektir. Bu, z gzlemin her zaman iin olanak dahilinde olmasyla, bel
ki de nbilinsel olarak bulunabilir olmasyla egonun her seferinde daha ar bir
ekilde yaanmas olarak da betimlenebilir. Doruk deneyimlerde egolarmz
ok daha ar bir ekilde yaarz.
9
Deneyimi gsteren, yani yalnzca kendi doruk deneyimini bastrmam,
yadsmam ya da bundan korkmam insanlara anlam ileten bir dil kul
landmn ayrmndaym. Doruk-deneyim-yaamamlarla anlaml
iletiimin de olanakl olduuna inanyorum, ancak bu ok zahmetli ve uzun
olacaktr.
10
Bunu -normalde bizimle olan; ama sourma, ilgi, konsantrasyon, dikkatin
datlmas ile; doruk deneyimlerin yksek dzeyinde kendinin dna kma
ile ya da bir film, roman ya da futbol manda kendini, kk aclarn,
grnn, kayglarn vb. unutma ile azaldn duyumsadmz- z-bilin,
z-farkndalk ya da z-gzlemin tmyle yitimi olarak adlandrrsak anlamn
yeterince kolay bir ekilde iletilebileceini dnyorum. Bu, uygulamada her
zaman haz verici bir durum olarak duyumsanr.
241
11
Otantik (zgn, asl, asli) kimliin bu yn ok nemli ve birok gnder
meye sahip, betimlenmesi ve iletilmesi ok zor olduundan anlamlar bir para
kaplayc olan aadaki tikel eanlamllar ekliyorum. K asti olmayan,
kendiliinden, zgr, zorlanmam, usavurmayan, cokun, kaytsz, saklayc
olmayan, kendini amlayan, drst, kendini gizlemeyen, ak, taklit etmeyen,
-mi gibi yapmayan, bahane uydurmayan, dobra, pikinlik taslamayan, yapay
olmayan, kaygsz, gvenli. Bu noktada, saf bili, sezgileyen, V-bilii
sorusunu bir yana brakyorum.
12
iir en mutlu ve en iyi zihinlerin en iyi ve en mutlu anlarnn kaydedilme
sidir. P. B. Shelley
13
nl Olds deneylerinde benzer koutluklar bulunabilir belki de (Olds, J .,
Physiological Mechanisms of Reward, in J ones, M.R. (ed.). Nebraska
Symposium on Motivation, 1955. Univ of Nebr., 1955). Beyninin doyum
merkezi uyarlan bir fare deneyimin tadn karmak iin l gibi durur.
Uyuturucunun etkisi altndaki insanlar da kutsanm deneyimler yaarken
durgun olma, etkin olmama eilimindedir. Bir dn silinip giden ansn
yakalamak iin en iyisi hi hareket etmemektir (Huxley A., Heaven and Hell,
Harper, 1955).
14
Bu (somut, idiografik, hasta merkezli deneyim dili yerine) blmleme
eilimi, en iyi terapistlerde bile, hasta, yorgun, zihni megul, kaygl, ilgisiz,
hastaya kar saygsz, aceleci olduklar zaman, neredeyse kesin bir biimde
gittike glenme eilimindedir. Bu nedenle, psikanalistin srmekte olan kar
aktarm z zmlemesinde de yardmc grevi grebilir.
15
Bu tez, terapist ile hasta arasndaki genel iletiim sorununa bir katk olarak
da okunabilir. yi terapist nomotetik (yasa koyucu -n.) bilgisini idiografik
amalarla kullanma greviyle yzleir. almalarnda kulland ve deneysel
adan zengin ve onun iin anlaml olan kavramsal yap kavramsal biimi ile
hasta iin yararszdr. gr saaltm yalnzca aa karma, deneyim
yaama ve bilind malzemenin kategorize edilmesinden olumaz. Ayn
zamanda, btnyle bilind ve adlandrlmam ve bu nedenle de birbirine
242
balanmam znel deneyimleri bir kavram altnda bir araya getirmeyi ieren
geni kapsaml bir itir. Daha yaln bir ekilde sylemek gerekirse,
adlandrlmam deneyime bir ad vermektir. Hasta gerek igr yolu ile bir
te! deneyimi yaabilir; rnein; Tanrm! Hep sevdiimi dnrdm ama
aslnda annemden nefret ediyormuum! Bununla birlikte bunu bilind
malzemeye bavurmadan da yaayabilir; rnein (midedeki, boazdaki,
bacaklardaki, kalpteki tmyle ayrmnda olduu ama hibir zaman
adlandrmad u ve u deneyimleri kastederek) Demek kaygdan sz
ederken bunu anlatmak istiyordunuz! diyebilir. Bu tip etmenler terapistlerin
eitilmesinde de yardmc olacaktr.
16
Bu ayn zamanda deerler zerine kuramsal ve anlambilimsel tartmalarn
tipik zellii olan dngsellikten kmann da bir yoludur. Bir izgi filmde
dendii gibi: yi ktden daha iyidir, nk daha hotur.
Bu Nietzschenin Ne isen o ol ya da K ierkegaardn Benliin, kii
gerekte ne ise o olmas ya da Rogersn nsann semede zgr olduunda
ulamaya abalad (ey) yarglarnn test edilebilir bir anlatmdr.
17
Bu szck Dr. Richard Farson tarafndan nerilmiti.
18 '
Buradaki dncenin ne derece gerekten farkl olduundan emin deilim.
rnein, Hartmanndan bir pasaj, zellikle de otantik deerler zerine vur
gusu, benim yukardaki tezimle uyuuyor gibi geliyor bana.
Feuerden yaplan aadaki alntyla karlatrnz (Feuer, L.,
Psychoanalysis and Ethics. Thomas, 1955, sf. 13-14): Otantik ve otantik-
olmayan deerler arasndaki ayrm organizmann birincil itkilerini davuran
deerler ile kayg kaynakl deerler arasndaki ayrmdr. Bu, zgr kiiliin
davurumu olan deerler ile korku ve tabu yolu ile bastrlan deerlerin
kartldr. Etik kuramnn ve insanlarn mutluluunu salamaya alan
uygulamal bir toplum biliminin temelinde bu ayrm bulunur.
19
Aknlk szc, yerine daha iyisi konulamad iin kullanlyor. -
den bamsz olma benlik ile evre arasnda ok basit bir ikili bly akla
getiriyor ve dolaysyla yanl. Aknlk ise ne yazk ki daha alaa burun
243
kvran ve yadsyan bir eit daha ykseki akla getiriyor ki bu da yanl bir
ikili blii. Dier balamlarda ikiye blen dnme ekline karlk daha
yksein stne kurulduu daha dk dzeyliyi de ierdii hiyerarik-
btnselletirici dnme eklini kullandm. rnein merkezi sinir sistemi ya
da temel gereksinimlerin hiyerarisi veya bir ordu hiyerarik bir ekilde btn
lemitir. Burada aknlk szcn ikili bl anlamnda deil, hiyerarik-
btnselletirici anlamnda kullanyorum.
20
Tam anlamyla birer Amerikal olan ama ayn zamanda insan ailesinin
kltrler-st, uluslararas yesi Walt Whitman ya da William J ames bu tip
akmln bir rneidir. Amerikal olmasna karn evrenseldi demiyorum,
evrenseldi nk byle bir Amerikalyd, diyorum. Y ahudi bir felsefeci olan
Martin Buber de ayn zamanda bir Y ahudiden fazlas olduu iin byle bir
insand. Tam anlamyla bir J apon olan Hokusai evrensel bir sanatyd. Byk
olaslkla evrensel olan hibir sanat kksz olamaz. Y alnzca blgesel olan bir
sanat, blgesel kkleri olan ve engin bir ekilde insanla mal olan sanattan
farkldr. Burada Piagetnin, ayn anda hem Cenevreli hem de svireli
olmann ne demek olduunu ezamanl olarak her ikisini de hiyerarik-btn-
lemi bir ekilde ve birini dierinin iine katabilecek denli olgunlaana dein
kavrayamayan ocuklarn kendimize anmsatabiliriz. Bu ve dier rnekler
Allport tarafndan verilmitir (Allport G., The Nature of Personality. Addison-
Wesley, 1950).

21
Bu resmi olmayan grler 5 Ekim 1960 tarihinde Association for the
Advancement of Psychoanalysisin dzenledii bir Karen Homey anma
toplantsnda, resmi bir yaz okunmadan nce sunuldu. Gelecekteki
Grevlerimiz blmne uygun olduklar iin buraya aynen okunduu ekliyle
alnyor.
22
rnein, burada anlatmak istediim her eyin Saul Steinbergin New
Y orkerda geen yl yaynlanan mthi skelerinde ok daha iyi ortaya
koyduunu dnyorum. Bu varolusal karikatrlerde bu parlak sanat tek
bir szck bile kullanmamt. Ama bir de ciddi bir dergide yaynlanan
ciddi bir makalesinde ya da burada, konular ayn bile olsa (K imlik ve
Y abanclama) bu konferansn programnda nasl duracan bir dnn.
244
1967 ylnda, 1962de yazlan ve 1965de yaymlanan Eupsychian
Management adl kitabmn J aponca evirisine bir nsz yazmam istenmiti
benden. K itabn ilk versiyonunda laf biraz eveleyip gevelediimi ama artk
normatif bir toplumbiliminin olanakl olduunu ve bunu sylemekten daha az
korktuumu hissediyordum.
23
245