TARH- CEVDETE GRE NAPOLYON

Kamuran MEK
*
zet
Tarih-i Cevdet, Ahmet Cevdet Paann tarihilii asndan en nemli eseridir. 1774 1826 yllar arasnda
Osmanl Devletinde yaanan siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel olaylarn anlatld bu eserde devrin ne
km devlet adamlarna da zel bir nem verilmitir. Ancak Cevdet Paann Napolyona kar ilgisi hibir
devlet adamyla karlatrlamayacak kadar zeldir. Dolaysyla bu makalede, Napolyona ilikin Tarih-i
Cevdette geen bilgiler zerinden Paann Napolyonu kiisel ve siyasi bir aktr olarak nasl anlatt analiz
edilmeye allmtr.
Anahtar Kelimeler: Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, Napolyon.
NAPOLEON ACCORDING TO TARIH-I CEVDET
Abstract
Tarih-i Cevdet is the historian Ahmet Cevdet Paas most important book. The historical, social, economic,
and cultural events that took place in the Ottoman State from 1774 to 1826 were depicted in this book
with a particular interest given to the leading figures of this era. Cevdet Paas interest towards Napoleon is
very unique in itself that cannot be compared to any statesmen. Therefore, this article attempts to analyse
how Cevdet Paa portrays Napoleon as a personal and political figure with the information stated in Tarih-i
Cevdet.
Key Words: Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, Napoleon.
Pamukkale niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi
Say 17, 2014, Sayfa 85-93
*
Ar. Gr. , Pamukkale niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm , DENZL.
e- posta: ksimsek@pau.edu.tr
GR
Ahmet Cevdet Paa (1823-1895), 19. yzylda
yaam Tanzimat dnemi ulemasnn sekin
kiilerinden birisidir.
1
Byk bir devlet
adam olmasnn yan sra tarihi, hukuku,
mtefekkir, edip, eitimci ve sosyolog olan
1
Bugne kadar Ahmet Cevdet Paa ve eserleri
hakknda eitli almalar yaplmtr. Ali lmezolu,
Cevdet Paa, slam Ansiklopedisi, C. III, 114 - 123;
Ahmet Cevdet Paa (1967), Tezakir, Yay. Haz. M. Cavid
Baysun, Ankara; Fatma Aliye Hanm (1995), Ahmet
Cevdet Paa ve Zaman, stanbul; Ahmet Cevdet Paa
(1980), Maruzat, Yay. Haz. Yusuf Halaolu, stanbul;
Ahmet Cevdet Paa (1982), Mecellle, Yay. Haz. Ali
Himmet Berki, stanbul; Ebulula Mardin (1996),
Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa,
Ankara; Sempozyum (1997), Ahmet Cevdet Paa
(1823 1895)Vefatnn 100. Ylna Armaan, Ankara;
Christoph K. Neumann (2000), Ara Tarih Ama
Tanzimat Tarih-i Cevdetin Siyasi Anlam, stanbul;
mit Meri (1975), Cevdet Paann Cemiyet ve Devlet
Gr, stanbul; Richard L. Chambers (1973), The
Education of a Nineteenth Century Ottoman Alim,
Ahmet Cevdet Paa, nternational Journal of Middle
East Studies, Vol. 4, No. 4, pp. 440 - 464 ve bunlarda
bahsedilen dier kaynaklardr.
Cevdet Paa,
2
Sultan Abdlmecit, Abdlaziz, V.
Murat ve II. Abdlhamit dnemlerine tanklk
etmitir. Tanzimat Fermannn mimar olan
Mustafa Reit Paann dairesine girerek ok
nemli meselelerin i yzn grme frsatn
elde etmitir. Yine devrin nde gelen devlet
adamlarndan li, Fuat, Rza, Damat Mehmet
Ali, Yusuf Kamil, Mtercim Rdi, Mahmut
Nedim, irvanizade Rdi, Hseyin Avni ve
Mithat Paalarla tanmtr. Anadolu ve Rumeli
slahat heyetlerinde bulunarak devletin siyasi,
sosyal ve ekonomik vaziyetini grm, valilik ve
nazrlk gibi makamlarda bulunmutur.
3
Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, Maruzat, Tezakir,
Ksas- Enbiya, Krm ve Kafkas Tarihesi
gibi eserleri kaleme almtr. Paann tarih
alannda ortaya koyduu eserler ierisinde en
byk deeri Tarih-i Cevdet (Tarih-i vekayi-i
devlet-i aliye)e vermek hi de yanl bir tutum
olmayacaktr. Eser, Kk Kaynarca Anlamas
(1774)ndan Yenieri Ocann kaldrlmasna
2
Kemal Szen (1998), Ahmed Cevdet Paann Felsefi
Dncesi, stanbul, s. 17.
3
Cevdet Paa (1991), Tezakir, c. I, yay. Cavid Baysun,
Ankara, s. XIV.
86
Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 17, 2014
K. imek
(1826) kadar geen elli iki yllk dnemde
Osmanl Devletinin siyasi, toplumsal ve
ekonomik hayatna k tutmutur. Bu deerli
fikir adam, tarihiliimizin eski devresiyle
yenisi arasnda kpr kurmutur. Klasik Osmanl
tarihiliine yeni bir bak as kazandrm
ve tarihilik, tarih felsefesi ve metodolojisi
asndan eski vakanvis tarihlerinden farkl
yeni bir anlayn yolunu amtr (Szen,
1998: 41) Trkiyede olduu kadar uluslararas
bilim evresinde de nemli bir ilgiye mazhar
olan eser, Osmanl tarih yazmnda zgn bir
yere sahiptir. Bu zgnlk, Cevdet Paann
Avrupa tarihine ait meselelere yaklam
ve bunlar Osmanl aydnlarna tantmas
alannda olmutur (Ortayl, 2008: 269). Baty
kendi abasyla tanmann tesinde Bat tarz
akademi rgtlenmesinin tarihilik asndan
ilk neticesi Tarih-i Cevdettir. Paann eseri
Osmanl Devletinin Batllama anlamnda en
kritik dnemini tekil etmektedir (zcan, 2011:
38). Paann Tarihini zgn klan bir dier
nemli nokta ise devlet adamlarna, topluma,
kurumlara ve olaylara eletirel bak asdr.
Zikrettiimiz nemine binaen biz bu almada
Cevdet Paann gznden Avrupann nemli
siyaset ve devlet adamlarndan Napolyon
Bonapart tantacaz. Paann onun
faaliyetlerini nasl deerlendirdiini, dnya ve
Osmanl tarihi ierisinde onu hangi konuma
yerletirdiini anlamaya alacaz.
19. yzyln ilk yarsna damgasna vuran nemli
bir siyaseti, devlet adam olan Napolyon,
Fransz htilalinin dnya siyasetine armaan
ettii ve ksa bir zaman ierisinde kazand
askeri zaferlerle Avrupa haritasn batanbaa
deitiren, veya deitirmeye alan, nemli
bir generaldir. Dnya siyaseti zerinde bu
kadar etki brakm olan birisi, elbette Cevdet
Paann da dikkatinden kamam ve eserde
kendisiyle ilgili geni bir malumat verilmitir.
Neumann, Cevdet Tarihi hakknda yazd
eserinde Napolyon iin Tarih-i Cevdetin
en nemli adam baln kullanmtr.
4

Gerekten de Napolyon iin Tarih-i Cevdetin
ba aktrlerinden biri tabirini kullanmak
yanl olmaz. nk Cevdet Paa, 12 ciltlik
eserinin 6. cildinden itibaren srekli bir ekilde
Napolyondan bahsetmitir (11. cilde kadar).
Bu durum ise akllara acaba Cevdet Paa,
4
Christoph K. Neumann (2000), Ara Tarih Ama
Tanzimat Tarih-i Cevdetin Siyasi Anlam, ev.
Meltem Arun, stanbul, s.133.
Napolyona eserinde neden bu kadar yer verdi?
Baka hibir Avrupa liderine eserinde bu kadar
yer ayrmamasna karn Napolyon ile niin bu
kadar ilgilendi? Napolyonu ada olan devlet
adamlarndan hangi ynyle ayr tuttu? gibi
sorular getirmektedir. Bu ve benzeri sorulara
cevap aramak makalenin de ieriini tekil
edecektir. Cevdet Paann Napolyona ilikin
paragraflarnda, Napolyonun nlenemez
ykseliini anlama ve izah etme aray ak
bir ekilde hissedilmektedir. Bununla birlikte
Napolyonun Avrupada tahakkm kurmasnda
etkili olan siyasi ve sosyolojik unsurlar zerine
de odaklanlmtr.
Cevdet Paann Napolyon Bonapart nasl
anlatt meselesine girmeden nce, eserin
Osmanl tarih yazmndaki nemine vurgu
yapmamz gerekir. Avrupa tarihine ve zelde
Napolyon meselesine yaklam, Osmanl
tarih yazcl asndan da nemli yenilikleri
beraberinde getirmitir. Paa, olaylarn
zamanlamasn ve birbirleriyle olan ilgilerini
iyi bir ekilde tahlil eder ve bunlar kendi bilgi
szgecinden geirir. nceledii dnemde hem
Osmanl Devleti hem de Avrupa tarihinde
meydana gelen olaylar i ie anlatr. Bylece
tekdze yazlan bir Osmanl tarihinden veya
Avrupa kronolojisinden ayrlr. Getirdii bu yeni
sistemle Osmanl tarih yazmnda kullanlan
metot modernlemitir (Ortayl, 2008: 269).
Cevdet Paadan nce Avrupa tarihiyle ilgilenen
birok Osmanl tarihisi mevcuttur. Bilinen ilk
tercme eser, Feridun Bey tarafndan Hasan
bin Hamza ve Ali bin Sinana yaptrlan Fransa
tarihidir. Yine 1650lerde, brahim Mlhemi,
konusu Romallar ve Franklar olan bir eser
evirmitir. Ktip elebi ise, Johann Carionun
Frank Kronii (1548 tarihli) ve Chalcondylesi
Trkeye kazandrmtr. Hezarfen Hseyin
Efendi de yazd tarihinde Eski Yunan,
Roma ve Bizanstan bahseder (Ortayl, 2008:
277). Ancak bu tarihiler ya yalnzca Avrupa
tarihini ya da Avrupal tarihilerden yaptklar
tercmeleri anlatmlardr. O ise, farkl
kaynaklardan yararlanmasna ramen Avrupa
ve Osmanl tarihini bir terkip haline getirmeyi
baarmtr.
TARH- CEVDETE GRE NAPOLYON
Eserde, Napolyonun ocukluu ve genliiyle
ilgili neredeyse hi bilgi bulunmamaktadr.
Paa, baz devlet adamlarnn (rnein Cezzar
Ahmet Paa) genlik yllarndaki faaliyetlerine
Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 17, 2014
Tarih-i Cevdete Gre Napolyon
87
yer ayrmtr. Ancak Napolyonun ocukluu
hakknda bilgi verme ihtiyac hissetmemi
veya gerekli grmemitir. Zaten genel
olarak kendisinin ilgilendii temel konular,
Napolyonun siyasi ve askeri faaliyetleridir.
Nitekim eserinde ilk kez Napolyon ismine
Pariste kan bir isyann bastrlmas srasnda
yer verir (Cevdet, VI, 1309: 198). Napolyonun,
talya ve Avusturya devletlerine kar stnlk
kurarak ynn Osmanl Devletine evirmesi
ve Msr igali, Paann houna gitmemi ve
bu honutsuzluu da cmlelerine yansmtr.
Napolyon, skenderiye nlerine varmadan
nce ngilizlerin buraya geldiklerini ve blge
halkna yardm etme talebinde bulunduklarn
anlatr. Ancak bu yardm teklifinin ehir
eraf tarafndan kabul edilmemesi zerine
ngilizlerin ekip gittiklerinden sz etmitir
(Cevdet, VI, 1309: 324). Paa, teklifin kabul
edilmemi olmasn taktik bir hata olarak
deerlendirir, konuyla ilgili deerlendirmeleri
Paay Franszlara kar ngilizlere daha
yaknm gibi gstermektedir. Ona gre, olas
bir ngiliz yardm Fransz gcn krabilecek
ve belki de Napolyonun Msr igalini
engelleyebilecekti.
Muhafazakr bir kimlie sahip olan Cevdet
Paa, Napolyonun Msra gelir gelmez
hemen o gece skenderiyeye asker sevkiyat
yaptrmasn dinsel bir balamda deerlendirir.
Napolyonun acele etmesindeki en nemli
sebep, Ahl-i slma frsat vermemekti.
Bu yaklamyla Msr galini, 19. yzylda
hassasiyet kazanm olan siyasi ve zihniyet
alanndaki slam ve Hristiyan atmasnn bir
paras olarak deerlendirmitir.
Cevdet Paa, skenderiyenin Franszlarn
eline gemesiyle, Napolyonun blgedeki
stratejisine zel nem vermektedir.
Napolyon, bir yandan Msrda olduka etkili
olan Klemenlerin gcn krarak Osmanl
Devletine faydal olduunu gstermeye
alyor, dier yandan ise Msrdaki bey ve
eyhlerin nfuzunu artrarak onlara umut
verip aldatmay planlyordu. Napolyonun,
Fransz askerlerine hitaben yapt nutka yer
veren Paa, Napolyonun belirttii -halkn
malna ve canna taarruz edilmeyeceini
ayrca mezhep ve adetlere hogr ile
yaklalacan- taahhtlerini bir aldatmaca
olarak grmektedir. Napolyonun Arapa
bir ilan bastrp btn Msra datmas ve
ilanda slam dinine riyetinden bahsetmesini
rnek olarak gstermektedir. Hatta kendisinin
Osmanl Devleti tarafndan grevlendirilerek
Msrdaki karklklara son vermeye geldii
iddiasn bir oyundan ibaret olduunu beyan
etmitir (Cevdet, VI, 1309: 327). Napolyonun
Msra gelmeden nce Maltay ele geirdikten
sonra Mslman esirleri serbest brakmasn
da bu balamda deerlendirmitir (Cevdet, VI,
1309: 289).
Cevdet Paa, Napolyonun skenderiyeyi
aldktan sonra Kahire zerine ynelmesini canl
bir ekilde anlatr. Napolyon, donanmasnda
bulunan sandallar birletirip askeri arlklarn
bu sandallar vastasyla tamtr. Fransz
tarafnn taarruz haberi alnnca Msr Valisi
Ebubekir Paa, blgenin bey, mera, ayan,
ulema ve eyhlerin bulunduu byk bir divan
oluturmutur (Cevdet, VI, 1309: 328). Msr
beylerinin Fransa donanmasn durdurmak
iin ald tedbirleri
5
anlamsz bulan Cevdet
Paa, eserinin baz paragraflarnda yapt gibi
Fransz ordusunu vmtr
6
. Buna karlk,
Suriye Seferini anlatt ksmda Napolyonun
ordusunu Cengiz Hann ordusuna benzetir.
zellikle Yafay ele geirdikten sonra kendisine
direnen Yafallar kuruna dizdirmesini
milel-i mtemeddinede iitilmemi bir tavr-
Cengizne olarak niteler (Cevdet, VII, 1309:
18). Napolyon ordusunun ne kadar vahi bir
tutum ierisinde olduklarn okuyucusuna
anlatrken tm dnyada belleklerde yer alm
olan Cengiz Han imajna gnderme yapmas
nemlidir. Bununla da yetinmeyerek 19.
yzylda Avrupa merkezli yeni bir tarih ina
edilirken ortaya konulan Bat imgesini de
tartmaya amaktadr. Bilindii gibi Amerika,
Afrika gibi lkelerde hkimiyetlerini yerletiren
Avrupa devletleri bu yzylda Osmanl
5
Trabluslu Ali Paann teklif ettii ve divanda
kabul edilen plana gre, Fransz donanmasnn
geiini engellemek amacyla Maanzel Burcunun
dousundan batsna kadar Reid Boazna
ekilmek zere 130 arn uzunluunda gayet kaln
bir demir zincir imal edildi. Ufak kayklar birbirine
balanp kpr dzenlendikten sonra zerlerine
top ve cephane konuldu. Cevdet, VI, 1309: 333.
6
Halbuki ol asrda Bonaparte ordusu en muallem
ve muntazam olup Msrda ise henz talim-i asker
bahsi meydana kmam ve Avrupada ihtir olunan
sanayi-i tebz meselesi mevz-i bahs olmam
olduundan Franszlara kar Ali Paann edecei
tedbr-i harbiyenin tesiri olamayaca derkrdr.
Cevdet, VI, 1309: 333.
88
Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 17, 2014
hilafetine bal blgeleri ve Akdenizin
etrafndaki lkeleri smrgeletirme savana
girimilerdi. Ekonomik adan geri kalm ve
siyasi istikrarn kaybetmi blgelerde smr
ve igalin yrtlmesinde askeri imknlarn
yan sra blge halk zerinde psikolojik
bir bask oluturmak ve direnci ykmak iin
daha farkl yntemler de kullanmlardr.
Bunlarn banda hi phesiz bilimi ve
aydnl temsil eden Avrupallarn dnyay
medeniletirdii iddias yer alr. Konferanslar,
kitaplar ve aydnlar aracl ile srdrlen bu
propagandalar olduka etkili olmutur. Ahmet
Cevdet Paa, detaylara girmeden Napolyonun
Msr ve Suriye igalleri zerinden Avrupallarn
kendilerine ykledikleri bu misyonu ve
Avrupal imgesini eletirmitir. Cengiz Hann
bir metaforu ile yetinmeyen Cevdet Paa,
Avrupallar Arnavutlarla karlatrarak
grlerini glendirmeye alr. Avrupallara
nazaran Arnavutlarn vahi bir kavim olarak
bilinmelerine ramen, silahsz olan bir
kimsenin zerine asla silah ekmediklerini
belirterek Napolyon gibi gya hrriyet ve
medeniyet davas ile ortaya kan terbiyeli ve
malmtl bir ztn eli kolu bal savunmasz
insanlar kuruna dizdirmesini hareket-i
vahiyyne olarak kabul edilemez bulur.
Paa, Napolyonun Yafada yapt katliam
anlatrken yalnzca Avrupa medeniyetini
yarglamakla kalmaz ayn zamanda Fransz
htilalini de sert bir slupla eletirir. Ona gre
yalnzca bu katliam bile Fransz htillinin
ne mertebe ahlk ihll eylemi olduuna bir
delldir (Cevdet, VII, 1309: 18). htilali ar bir
dille eletirmesine ramen, bu hareketin
etkisini kavram ve Avrupa sosyo-kltrel
hayatnda meydana getirdii deiiklikleri
fark etmitir. Aslnda onun tavr oluan yeni
sistemde Osmanl Devletinin konumunu tayin
etme abasdr (Ortayl, 2008: 270).
Cevdet Paa, Napolyonun ilk yenilgisini ald
Akka Savunmasn anlatrken iki nemli noktaya
dikkat eker. Bu hususlarn ilki Akkadaki
glerin ciddi anlamda glendirilmesi
ve Akka Mslmanlarnn baarl ehir
savunmas, ikincisi ise Mslmanlarn ald
tedbirlere ramen Napolyonun kendisinden
beklenmeyecek askeri adan yanl bir
taktik uygulamas ve beceriksizliidir. Cezzar
Ahmet Paa iin muhfaza-i namus ile din
devlet urunda can vermeyi tercih ettiinden
Franszlarn iddetli aknlarna kar gs
gererek fedlik yolunda nemli bir mcadele
rnei gsterdiini dile getirmitir (Cevdet,
VII, 1309: 22). Akka kuatma altnda iken birka
batl mhendis savunma alanlarnn inasnda
ve askerlerin sevk edilmesi hususunda
nemli katklar salamlardr. Ancak
Fransz askerleri, ilim ve sanat ile icr olunan
tedbri hie sayarak Akkaya girmilerdi.
slam askerlerinin fevkalde mukavemet
ierisinde mcadele etmeleri neticesinde
Franszlar pskrtlmtr. Buna gre harbin
kazanlmasnda asl sebep millet-i slmiyenin
mesbk- misli olmayan mukavemet-i
fedkrneleri idi diyerek Akka savunmasnn
baarl olmasnn nedenleri hakknda bilgi
vermitir (Cevdet, VII, 1309: 26). Nizam- Cedit
askerlerinin katklarna da deinen yazar, bir
kez daha din vurgusu yapmtr. zellikle
ngiliz mhendislerin desteini gz ard
etmemekle beraber, ona gre kuatmann
kazanlmasnda kilit rol oynayanlar, slam
milleti yani Mslmanlardr.
Mverrih, Akkadaki Mslman direniini
anlatrken, bir kez daha Napolyonun
yre halkn aldatmaya ynelik taktiine
deinir. Cezzar Ahmet Paann faaliyetlerini
etkisizletirmek, Mslmanlar arasndaki
dayanmay krmak iin, aka yalana
tevessl ettiini Fransal Devlet-i Osmniyye ile
mttefiktir dey ahl-i slma ifal edegelmi
ise de onun bu szleri hep yalan olduu cmlenin
malumu olup ifadesiyle belirtir (Cevdet, VII,
1309: 12).
Akka Savunmasnn baarsz olmasnn
ardndan Napolyon, Msrda g bir konumda
kalmtr. Her ne kadar Franszlar Msrda
hakim konumda olsalar da denizler ngilizlerin
ablukas altndayd ve bu durumdan Napolyon
hi honut deildi. Paa, bu duruma zel vurgu
yapm ve Napolyonu Msrda mahsr olarak
gstermitir. Msrda mahsr hkmnde
olan Bonaparte, Avrupa politikasndan ve
stanbulun ahvlinden haber alamyor olmas,
Msr seferinin de sonunu getirmitir (Cevdet,
VII, 1309: 12). Franszlarn, ngiliz Amiral
Smithten kk geminin Fransaya gitmesi
iin izin istemeleri eserde, Napolyonun bir tr
ka plan gibi anlatlmtr (Cevdet, VII, 1309:
57). Ancak, amiralin neden bu gemiye izin
verdii hakknda bilgi vermemitir.
K. imek
Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 17, 2014
89
Eserinde, Napolyonun kafesten firr eden
ku gibi uup Msr terk etmesini anlattktan
sonra
7
, istila hakknda bir deerlendirme
yapmtr. Msr istilasn hem Napolyon hem
de Fransa asndan ayr ayr izah etmitir.
Ona gre Napolyon, bu seferle byk bir
itibar kaybetmi ve kendisine gsterilen
tevecch boa karmtr: talyada elde
ettii an u hretini tezyd ve kendisini
meydana getiren mdrnn hkmn imhya
medr olabilecek derecede teyd eyledi.
Vatan u milleti iin ne kazand hi, ne ziyn
etti pek ok. Fransann kaybnda, btn
sorumluluun Napolyona ait olduuna vurgu
yaparak anlatmtr. Korsanlkla sulad
Napolyonun bu giriiminin lkesine etkisini,
ondan sonra Franszlarn memlik-i arkiyede
nfuzlar silahlarnn kuvveti kadar geer oldu.
ngilizler ise bilakis evvelkinden ziyde emniyet
ve itimda mazhar oldu. Yani Franszlarn
kaybettii nfuzu dmanlar olan ngilizler
kazand ifadeleriyle anlatmaktadr (Cevdet,
VII, 1309: 58). Franszlarn o vakte kadar btn
lemi hrriyet ve medeniyete davet eden bir
medeni millet olarak bilinmelerine karn Msr
igali sonras Arap corafyasnda hn-rzne
8

ile hret bulduklarn ifade etmitir.
Fransann dou milletlerinde byk bir imaj
kaybna uradn belirttii cmlelerde
Paann, hem Fransa hem de Napolyonu
aalamaya alt aka grlmektedir.
Napolyonun Yafada Arnavutlar kuruna
dizdirmesini kasaplk olarak deerlendiren
Paa, Napolyonun vahiliini yalnzca
Mslmanlara kar deil kendi askerine kar
da gsterdiini ifade eder. Otuz binden ziyde
Franszn ldrlmesini ve Akka dn
7
Cevdet Paa, Napolyonun Msrda ngilizlerin
elinden kap kurtulmasn Fransz halknn
gznden de deerlendirmitir. Napolyonun
ngiliz ablukasn yararak Fransaya kmas,
halk nezdinde fevkalade bir dirayet ve cesarete
delil olarak grlmtr. Paaya gre o srada
Fransadaki ynetim pek fena bir haldeydi.
Ynetimdeki sorunlarn dzeltilmesi iin kurulan
gizli cemiyetler de Napolyona byk nem
vermi ve Onun gibi gl birisinden istifade
etmeye almlardr. Paa, Bonaparte Parise
vardnda tebrike gelenlerden ve kendisi iin tertib
olunan ziyafetlerden gz aamazd. diyerek Fransz
halknn kendisine verdii nemi izah etmitir.
Cevdet, VII, 1309: 57 -58.
8
Kan dkerek, zalimce, insafszca. Bkz. Parlatr,
Osmanl Trkesi Szl, 2011: 651.
kendi urunda can veren askerinin hastalarn
afyon ruhuyla zehirletmesini, alnndaki kara
bir leke olarak eserine kaydetmitir. (Cevdet,
VII, 1309: 58 59).
Napolyon ve Fransz milleti ile ilgili Cevdet
Paay artan ve hayrete dren dier bir
olay ise, Napolyonun imparator seilmesidir.
Bu yzden Onun Msrdan Fransaya geri
dnne yer ayrd ksmda bu olay
vurgulu bir ekilde ifade etmitir. Bu
husustaki mparatorluk keyfiyeti ulemya
hayret vermiti. Zira Franszlar hrriyet ve
cumhuriyet diyesi ile kym ederek bunca
devirlerden beri Fransada saltanat sren
Burbon Hanedann imh ve kraliyet usuln
ilga iin bu kadar kanlar dkm iken ehad-
nsdan birini imparator kabul etmeleri
alemin en garip vaka-y tarihiyesinden biridir
cmleleri onun hayretini ak bir ekilde
ortaya koymaktadr (Cevdet, VIII, 1309: 6).
Aslnda bu aknlk yalnzca Paaya ait deil,
kendi ifadesiyle mparatorluk keyfiyeti
devrin tm aydnlarnn ve ulema snfnn
anlamakta zorluk ektii bir mevzudur. Bu
cmlelerle Paa, monarik sisteme olan
balln ortaya koyarken imparatorluk
makamna oturan Napolyonu sradan bir
insan olarak grmesi dikkat ekmektedir.
Fransz halknn hrriyet ve cumhuriyet
iddiasyla ayaklanarak Fransada uzun sredir
hakimiyet sren Burbon hanedann ortadan
kaldrp krallk rejimine son vermelerine ve bu
uurda ok kan dklmesine ramen sradan
birisini imparator olarak kabul etmelerini en
garip tarihi vaka olarak nitelendirirken ayn
zamanda Fransz halknn travmatik bir tutum
sergilediine vurgu yapar.
mparatorluk keyfiyeti hususunda Fransz
halknn bu anlalmaz tutumuna karn
Napolyonun planl bir strateji takip ettiine
inanmaktadr. nk Paa, Napolyonun
kendisini imparator ilan ettirirken dvel-i
muazzamann efkrn yokladn
belirtmektedir (Cevdet, IX, 1309: 2). Fransz
halkyla Napolyonu karlatrd bu
aklamalarnda bir nevi Napolyonun stn
zekas, ynetim kabiliyeti ve gcne zmni
bir atf yapmaktadr. yle ki Fransz halknn
bir taraftan yzyllardan beri krallar olan
Burbonlar devirerek Cumhuriyet konusunda
tarihi bir irade sergilemeleri, dier taraftan
Napolyona boyun emeleri ve kaderlerini
Tarih-i Cevdete Gre Napolyon
90
Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 17, 2014
onun eline teslim etmelerini byk bir
handikap olarak deerlendirir ve bu konudaki
esas baary Napolyona verir. Eserde,
Napolyon ile Dvel-i Avrupann mcadelesi
bal ise, dorudan olmasa da Napolyonun
bykl konusunda bilinaltndaki yargsn
ortaya koymaktadr. Paann Fransa ile dier
Avrupa devletleri arasndaki mcadeleyi
anlatt ksmda, dorudan Fransa devletini
taraf olarak deil de Napolyon ismini kullanm
olmas nemlidir ve yazarn zihnindeki
Napolyon imgesini gsterir. mparatorluk
keyfiyeti bahsinde Fransa halk ve devletinin
pasif konumuna yapt vurgu ile Napolyonu
tek bana Fransann yerine geirmitir.
CEVDET PAAYA GRE SONUN
BALANGICI: MOSKOVA MUHAREBES
Cevdet Paaya gre Napolyonun kariyerinin
krlma noktas, Rusya Seferidir. 10. cildin
yaklak elli sayfasn bu sefere ayrmtr.
Sefer iin hl dillerde destan olan Moskova
melhame-i azmesi ve Napolyonun bana gelen
felaketlerin dbcesidir. tabirini kullanmtr.
Meydana gelen savata Napolyonun urad
byk yenilgi onun sonunu getirmitir. Paa,
Byk Moskova Muharebesi adn verdii
bu sava canl bir ekilde tasvir etmitir:
Franszlar ne kadar srat ile hareket ederler
ise Rusyallar da o kadar srat ve muntazam
sret ile ricat ediyorlard. Geri dnerken
getikleri yerlerdeki zahiri yakarak ve frn
ve deirmen ve kprleri ykarlar idi. Bunun
zerine Franszlar yorulmaya baladlar ve
ulatklar yerlerde yiyecek bir ey bulamayp
tuzsuz et ile geinmeye mecbur oldular.
Fransz askerlerinin birou geride kalp yolu
armlardr. Rusa bilmedikleri iin nereye
gideceklerini ve ne yapacaklarn kimseye
sorup renemezlerdi. (Cevdet, X, 1309: 56)
diyerek Napolyon Bonapart ve askerlerinin
dt durumu gzler nne sermitir.
Ruslar srekli mcadeleden kanmalarnn
yan sra, getikleri yerlerde bulunan ve
Franszlarn iine yarayabilecek her trl
malzemeyi atee veriyorlard. Napolyon bu
durumdan haberdar olduu halde asla yeis
ve ftr getirmeyip hemen frn, deirmen
ve kprlerin inasna balad. Geride kalan
asker ve arabalarn toplanmas iin bekledi. Bu
hazrlklarn kendisine on be gn kadar vakit
kaybettireceini anlamt. Yine de eer hzl
bir ekilde saldrya geerse, Rusyann askeri
kuvvetini ikiye blebilecei dncesindeydi.
Ancak hibir ey Napolyonun istedii gibi
olmad. Geri kalm olan krk bin askerden
ancak iki bini toplanabilmiti. Geriye
kalanlar ise Rusya ilerine dalmlard. Bu
askerler iinde Almanyal olanlarn eksersi
Niemenn Nehrini geip memleketlerine
dnmlerdi (Cevdet, X, 1309: 65). Bunun
zerine Franszlar, Kremlin Sarayn ve kadm
Rusya arlarnn mdfii olan kilisa-i mahssu
ve mmeye mahss olan yerleri barut atp
imh ettikten sonra Moskovay terk etmeye
baladlar (Cevdet, X, 1309: 69), Rus generaller,
Franszlar takip ile ordunun zerine hcum
ederek byk zayiat verdirmilerdir. Napolyon,
geriye dndnde drt yz binden fazla
askerini kaybetmiti (Cevdet, X, 1309: 70).
Siyasi ve askeri alanda Avrupann en nemli
lideri konumunda olan Napolyonun bu
sefere kma sebebi, kitabn yazarn olduka
dndrmtr. Paa, onun Moskova
Seferine neden kt hakknda tam olarak
bir karara varamamtr: Bu vakte kadar
Napolyonun irz eyledii bunca tedbr
zerine yle izmihllini mntec olan bir
muhrebeye teebbs umr- garbedendir.
Acaba Napolyon kazr bir hatada m bulundu
yahut geri gururu hasebiyle baa kmayacak
efkra m sapland yoksa ahvl-i ummiyye-i
politikiyesi mi onu byle kmaz yola sevk
etti? diyerek bu harektn altnda yatan
nedenleri anlamaya almtr (Cevdet, X,
1309: 32). Bununla birlikte, Rusya seferini izah
etmeye abalarken daha ok Napolyonun
karakteri zerinde durmutur. Paa, Rusya
seferinin baarszlkla sonulanmasnda en
nemli etkenin Napolyonun gurur ve kibri
olduu konusunda tereddt gstermez.
Sefer ncesinde kardeinin kendisine yapt
uyarlara yer verdii ksmda, bu hususu ak
bir ekilde vurgulamtr: velhasl Napolyon
Avrupa haritasn istedii gibi bozup izerdi. Bu
cihetle kimsede emniyet kalmad ve mertebe
mtehakimne ve mtecebrne malmt ve
tediyta dvel ve milel tahamml edemez
ve byle det-i tabiiyyet hari ikbl-i azmeti
artk dnya ekemez oldu. Vestfalya Kral
ve Napolyon biraderi olan Jerom efkr-
ummiyyenin o mertebe heyecann pek l
anlam olduundan o hengmede Napolyona
yazm olduu mektubunda buralara dair pek
ok ihtarakt- akilne ve nesayih-i hakimne
K. imek
Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 17, 2014
91
vermi ise de Napolyon kulaklar gurur ve gaflet
ile kapanm olduundan biraderinin szlerine
asla havale-i sem ve itibar etmekten baka bir
byk ordu ile canib-i imale gitmek ve az ok
kendisine dayanabilecek Rusya devletini iyice
ezip de dnyay delirtmek isterdi (Cevdet, IX,
1309: 168).
Yenilmez denilen Napolyonun Rusyada
perian olmas ve askerlerinin byk
ounluunu bu savata kaybetmesi, Avrupa
devletlerinin Fransaya kar yeni ittifaklar
kurmasna yol amtr. zellikle Napolyonun
Madridi igal ederek kardeini tahta geirmesi
sebebiyle spanyadaki gerginlik
9
yeniden
Avrupal devletlerin gndemine girmitir.
syan halindeki spanyollara ngilizler destek
vererek Napolyonun buradaki siyasi projesinin
kmesini salamlardr. Napolyonun kral
olarak ispanyaya tayin ettii kardei de
spanyadan kamtr (Cevdet, X, 1309: 80).
Yazar, Napolyonun son dnemlerini de canl
bir tasvirle okuyucuya yanstmtr. zellikle
Napolyonun Mart 1814te Fontenbl tarafna
ekilmesi, Rusya ve Prusya krallarnn Parise
girmesi ve meclis-i ayann toplanarak
geici bir hkmet kurulmas eserde yer
bulmu ve ardndan bu olaylarla balantl
olarak Napolyonun akbeti anlatlmtr
(Cevdet, X, 1309: 139 - 140). Napolyonun
gelimelere direnmesine karn yapaca bir
eyin kalmamas zerine tahttan ekilmesi,
buna mukabil Rus mparatoru Aleksandrn
desteiyle imparatorluk unvannn uhdesinde
braklarak Elbe Adasna
10
gnderilmesi,
kendi ve ailesinin durumlar bu ksmda
ksaca izah edilmitir (Cevdet, X, 1309:
140). Ancak, bu olaylar anlatlrken Paa,
Napolyonun tutumu zerine odaklanarak
9
Cevdet Paa, spanyollarn Franszlara kar
direniini anlatrken Napolyona o kadar zahmet
vermidi ki mukaddema Avusturya, Rusya ve Prusya
devletlerinin mkemmel ve muntazam ordularn
perian etmek iin ektii zahmetler bu nispetle hi
hkmnde idi. Bu hale nazaran vatan ve hrriyetini
muhafaza hakknda can u gnlden mdafaaya
kyam eden milletin nne durmak mkil olduu
enzar- umumide ayan olarak btn milel-i Avrupa
spanya meselesine itibar etmekte idi. szlerine
yer vermesi Franszlarn spanyada dtkleri zor
durumu aklamas asndan olduka nemlidir.
Cevdet, IX, 1309: 67.
10
Elbe Adas iin Ahmet Cevdet Paa, Korsika
adasna yakn kk bir adadr ki hala talyann
tasarrufundadr. demitir. Cevdet 1309, X, 141.
metnini zenginletirmitir. Fransa tahtndan
indirilmesinin ardndan yaadklarn
anlatrken bunca vakitten beri kuvve-yi
kahresiyle cihn lerzn eden bir cihngre gre
bir cezre-i sagrede mahsr kalmak pek ac bir
keyfiyet olduu ifadeleriyle bir tr empati
kurmu ve Napolyonun iinde bulunduu ruh
haline tercman olmaya almtr. Bir taraftan
Napolyonun intihara kalkmasn, dramatik
bir olay gibi anlatrken dier taraftan kibirli,
hrsl, a gzl, hukuka saygsz ve kendini
tanr gibi gren bir insann dt zavall
ve ibretlik durumu okuyucularna tasvir eder.
Ayrca, kendi gznde kan dkc ve acmasz
bir katil olan Napolyonun Elbe adasna gidiini
de manidar bulur. nk dnyaya meydan
okuyan Napolyon, Elbeye giderken en byk
dman olan ngilizlerin bir gemisine binmek
durumunda kalarak aalanmtr (Cevdet, X,
1309: 141).
Yazar, Napolyon Bonapartn Elbe Adasndan
kamas ve Fransann bana gemesini ksa bir
ekilde anlatr. Fransann bana geen XVIII.
Luisnin, bazlar Napolyonun silah arkadalar
olan, askerlerine gvenmemesi ve o srada
devam eden Viyana Kongresinde bulunan
Fransz grevliler araclyla, Napolyonun
daha uzak bir adaya gnderilmesini teklif
etmesi ve kongredeki btn devletlerin
bu teklifi yerinde bulmalar Paaya gre,
Napolyonun srgn edildii adadan
kamasna neden olmutur (Cevdet, X, 1309:
176). Eserinin son ciltlerinde hicri ay ve yllarn
yan sra miladi ay ve yllara da yer veren Paa,
Napolyonun srgn yerinden kap hibir
engelle karlamadan 20 Mart 1815te Paris
yaknnda bulunan Fontenblye vardn ve
akamzeri Parise lenle girdiini anlatr.
nk kral onun geldiini haber alnca
kamt. Ardndan Napolyonun yirmi gn gibi
bir sre ierisinde bir katre kan dklmeksizin
Fransada devlet dzenini kurduunu,
okuyucularyla paylamtr (Cevdet, X, 1309:
177). Napolyonun ksa sre iinde Fransada
tekrar hakimiyet kurmasn Cevdet Paann
bir damla kann bile akmad eklinde eserine
yanstmas dikkat ekmitir.
Viyana Kongresi iin bir araya gelen mttefik
devletlerin, Napolyon ile anlamalarnn artk
mmkn olmadn ileri srerek harekete
getiklerinde, Napolyonun taknd tavr
ve cesaretini btn leme kar mukabele ve
mdfaa etmek zere ifadeleriyle ne karr
Tarih-i Cevdete Gre Napolyon
92
Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 17, 2014
(Cevdet, X, 1309: 178). Napolyonun 1815
senesinde Waterlooda mttefik kuvvetlere
kar ar bir malubiyet almasna ramen,
Cevdet Paann bu ksmdaki ifadeleri,
Napolyonun askeri ve siyasi dehasna yapt
bir gnderme olarak deerlendirilebilir.
Paa, Napolyonun bu bozgunun izlerini
silmek iin Parise dnmesini ve buradaki
faaliyetlerini ise beyhude grmtr. Kendi
adna bir ey elde edememesine ramen
olunu hi deilse tahta geirme teklifinin
de kabul grmemesini ve Saint Helene
Adasna srlmesini dramatik bir ifadeyle
anlatr. Napolyonun son teebbsn ve yz
gnlk imparatorluunu ise, muhtemelen o
gnlerde btn dnyada hret bulmu olan
Yz Gnlk Devlet eklindeki ironiyle anlatr
(Cevdet, X, 1309: 179).
Paa, Napolyonun bundan sonraki
hayat hakknda ise bilgi verme ihtiyac
hissetmemitir. Sondan bir nceki ciltte
Bu esnada Napolyon Bonapartenin vefat
haberi Avrupa gazetelerinde grlm ve
onun vefatyla Avrupa hkmdrn bir
byk endieden kurtulmutur. ifadeleriyle,
Avrupadaki Napolyon korkusu ve imgesine bir
kez daha vurgu yaparak eserindeki Napolyon
faslna son vermitir (Cevdet XI, 1309: 210).
SONU
Osmanl Devletinin en nemli tarihileri
ierisinde yer alan Ahmet Cevdet Paa,
Tarihinde 19. yzylda yetimi ve ksa bir sre
zarfnda kazand askeri ve siyasi baarlarla
gerek Osmanl ve gerekse Avrupa tarihi
asndan nemli bir karakter olan Napolyonun,
faaliyetleri hakknda ayrntl bilgiler vermitir.
Cevdet Paa, Napolyonu eserinde yer yer
vmesine karlk kendisi hakknda genel
anlamda olumsuz bir bak asna sahiptir. Bu
olumsuz bak asnn nedeni, Napolyonun
Osmanl Devletine kar izledii siyasettir.
Paa, Napolyonun dnya tarihindeki rolnn
farkndadr ve anlatt olaylarda onun askeri
ve siyasi dehas hakknda kendisine hakkn
teslim eder. Avrupa tarihini ilgilendiren
olaylarda ayrntl bir deerlendirme yapmaz.
Ancak konu Napolyonun Osmanl Devleti
hakkndaki siyasetine gelince, derin bir
kiilik tahlili ve yarglama sz konusudur.
Paaya gre Napolyonun Osmanl
topraklarnda yapmaya alt devleti ve
milleti aldatmaktr. Osmanl Devletine
yapt ilk ihanet, Msr igal etmektir. gal
ettii topraklarda halkn balln salamak
amacyla, kendisinin de Mslman olduunu
iddia etmesi bir kandrmacadan ibarettir.
Cevdet Paa, Napolyonun Msr ve evresinde
hem Mslmanlara hem de kendi askerlerine
yaptklarn da uygun bulmaz.
Cevdet Paa, Napolyonun karakteri zerinden
Fransz htilaline de yklenmitir. htilalin
dnya siyasetine getirdii yeniliklerin
farknda ve ihtilal fikirlerinin Osmanl Devleti
iin ne kadar tehlikeli olduunu kavramtr.
Paa, Fransz htilalinden Napolyon gibi hi
hazzetmez. Napolyonun kiilii zerinden
ihtilali yarglamas ve onu, ahlak ihlal eden
garip bir olay olarak nitelemesi, yazarn
hem Napolyon hem de Fransa htilaline
yaklamnn en arpc gstergesidir.
Otuz yl sren bir almann neticesinde ortaya
kan ve 19. yzyln en nemli kaynaklarndan
biri olarak kabul edilen eserde, ba rolde yer
alan kii, Napolyondur. Ancak yazar, onun
nlenemez ykseliini aklamakta
11
olduka
zorlanmtr. Kendisinin ksa bir sre zarfnda
bu kadar nemli ilere imza atm olmas,
Paay olduka dndrmtr. Paa,
baz durumlarda ise bu ykseliin nedenini
Napolyonun askeri ve siyasi dehasndan ok
onun ansl oluuna ve talihinin ona yardm
etmesine balamtr.
11
Benzer bir ekilde, Napolyonun baarlarnn
altnda yatan nedenleri aratranlardan birisi
de Eduard Driaulttur. Yazar, Napolyonun Srr
balnda ksa bir sre zarfnda hzl bir ykseli
gsteren bu kii hakknda ayrntl bir tahlil
yapmtr. Bkz, Eduard Driault (2013), Napolonun
ark Siyseti, Ankara, s. 351 - 379.
K. imek
Pamukkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 17, 2014
93
AHMET CEVDET PAA. (1309), Tarih-i Cevdet, (12 Cilt), Tertib-i Cedid, kinci Tab, Matbaa-y
Osmaniye, Dersaadet.
AHMET CEVDET PAA. (1991), Tezakir (1 40), (4 Cilt), Yay. Cavit Baysun, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara.
AHMET CEVDET PAA. (1980), Maruzat, Yay. Haz. Yusuf Halaolu, ar Yaynlar, stanbul.
Aliye, F. (1995), Ahmet Cevdet Paa ve Zaman, Bedir Yaynevi, stanbul.
Armaolu, F. (1997), 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789 1914), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
Aulard, A. (2011), Fransa nklabnn Siyasi Tarihi Demokrasinin ve Cumhuriyetin Kaynaklar
ve Gelimesi 1789-1804, C. III, Trk. ev. Nazm Poroy, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara.
Bayrak, M. F. (2002), Osmanl Tarihi Yazarlar, Milenyum Yaynlar, stanbul.
Chambers, R. L. (1973), The Education of a Nineteenth-Century Ottoman Alim, Ahmet Cevdet
Paa, International Journal of Middle East Studies, s. 440 464.
Develliolu, F. (2002), Osmanlca Trke Ansiklopedik Lugat, Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara.
Driault, E. (2013), Napolonun ark Siyseti, Selm-i Slis, Napolon, Sbastiani ve Gardane,
Tercme: Kprlzde M. Fuad, eviriyaz: Selma Gnaydn, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara.
Halaolu, Y. ve Aydn, M. A. (1993), Cevdet Paa, C. VII, Diyanet slam Ansiklopedisi, Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul, s. 443 450.
Karal, E. Z. (2007), Osmanl Tarihi Nizam- Cedid ve Tanzimat Devirleri 1789 1856, C. V, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Mardin, E. (1996), Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, Trkiye Diyanet Vakf
Yaynlar, Ankara.
Meri, . (1975), Cevdet Paann Cemiyet ve Devlet Gr, tken Neriyat, stanbul.
Neumann, C. (1999), Ara Tarih Ama Tanzimat Tarih-i Cevdetin Siyasi Anlam, ev. Meltem
Arun, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.
Ortayl, . (2008), Osmanlda Milletler ve Diplomasi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul.
lmezolu, A. (1997), Cevdet Paa, C. III, MEB slam Ansiklopedisi, Eskiehir, s. 114 123.
zcan, A. (2011), Trkiyede Popler Tarihilik 1908 1960, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara.
Pakaln, M. Z. (1983), Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, (3 cilt), Milli Eitim Basmevi,
stanbul.
Parlatr, . (2011), Osmanl Trkesi Szl, Yarg Yaynevi, Ankara.
Sertolu, M. (2011), Mufassal Osmanl Tarihi, C. V, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
Sezen, T. (2006), Osmanl Yer Adlar, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Yay. Nu.
21, Ankara.
Shaw, S. J. (2008), Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. II, ev. Mehmet Harmanc, E
Yaynlar, stanbul.
Soysal, . (1999), Fransz htilali ve Trk Fransz Diplomasi Mnasebetleri 1789-1802, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
Uarol, R. (2008), Siyasi Tarih 1789 2001, Der Yaynlar, stanbul.
KAYNAKA
Tarih-i Cevdete Gre Napolyon