KATALONYA'YA

SELAM
ngilizce'den eviren
Jlide JErgder

ALAN YAYINCILIK
: 40
ada Edebiyat Dizisi : 13
KATALONYA'YA SELAM
HOMAGE TO CATALONIA
1938
ngilizce'den eviren :
Jlide Ergder
Birinci Bask : Nisan 1985
Dizgi/Bask: Can Matbaa Kapak
Dzeni : PANO GRAFK

George OrwelI

BLAR den ORWELLe*

''spanya'da den gnlller,

bu savan anlarn yreklerinde kt bir yara
gibi tamlardr. nk, insan, hakl olduu halde
yenilebileceini, zorbaln gayrete boyun edireceini,
bazen cesaretin kendi kendisinin dl olmadn
spanya'da renmitir.'''
Albert Camus

Eric Arthur Blair, 1903 ylnda, ngilizler'in hkimiyeti altndaki

Bengal'de (Hindistan) Motihari de dodu. Richard Walmes-ley Blair
ile da Mabel Limouzin'in ikinci ocuklaryd. Orwell doduunda 46
yanda olan babas, Hindistan Sivil Servisi'nin Uyuturucu Blm
nde vazifeliydi.
Eric Blair drt yanda iken aile ngiltere'ye dnerek Hen-ley'e
yerleti. Babas ksa srede Hindistan'a geri gitti ve 1912'de emekli
oluncaya kadar orada almaya devam etti. Dolaysyla Orwell, daha
sonralar kaydettii gibi, babasn sekiz yandan nce ok az
grebildi. Kocasndan sekiz ya gen olan annesi, 1908'de nc
ocuklarn dnyaya getirdi. Bylece Blair ailesi, 5'er yl arayla iki kz
ve bir erkek ocua sahip oluyordu.
Eric Blair sekiz yanda iken, Sussex'deki zel bir hazrlk
okuluna balad. Orwell, be sene mddetle tatiller dnda tm
zamann geirdii bu okulun, ngiliz snf sistemine ilikin fikirlerini
belirlediini ne srmtr. Daha sonra burslu olarak, bir dnem
Wellington ve drt buuk yl Eton olmak zere, iki zel ortaokula
gitti. Tatil gnleri dnda yine hep okuldayd. Eton'dan ayrld
srada ailesi Oxfordshire'den Suffolk'a tand.
Hindistan mparatorluk Polisi'ne katlan Eric Blair, 1922 il 1927
yllar arasnda hizmet ettii Birmanya'da polis eitimi grd. zinli
olarak evine geldii srada, Birmanya'ya dnmemeye karar verdi.
Hindistan mparatorluk Polisi'nden istifas 1928 ylbanda yrrle
girdi. Bul andan beri yazar olmay dleyen Orwell,
mparatorluk Polis Tekilt'nn bylesi bir meslek iin hi de uygun
olmadn dnmt. Daha sonra cereyan eden hadiseler, Orwell'in
bu dnemde emperyalizme hizmet ettiini (kavradn ve bu sisteme
kar ktn gstermitir.
Blair'in yirmi drt yana kadarki hayatn, balca, emper5

yalist Britanya'nn ynetici orta snfnda bir yer edinmesi iin elzem
eitim belirlemitir. Ana ve baba tarafndan ailesi, Hindistan ve
Birmanya'da uzun seneler yaam, lasker, idar ve ticar alanda
hizmet vermiti. Yetikin yllarndaki yaants ta-mamiyle bu ereve
iinde geti. Bir anayurt ss ve ynetici yetitiren okullar andan
oluan ngiltere'deki hayat ise, olaan bir aile yaamndan mahrum
yllar anlamna geliyordu. 1927'de bu ereveyi krdnda, kendini
hayatnn te ikisini geirdii ngiltere'de buldu. Ancak tm bu
zaman, belirli trden ilikiler btnnn, pek,.seyrek, olarak da aile
durumunun, ta-iimlad kurumlar iinde gemiti. Britanya'da
yirminci yzyln ilk yarsnda, benzer', bir birikim ve maziye sahip
erkeklerin siyasi ve kltrel eemenlii ylesine belirgindi ki,
Orwell'in yeyetimesi genellikle olaan ve usulne uygun olarak vasflandrlabilir. Bir baka ifadeyle, Britanya'daki' ou insann hayat da dahil bir
ok nemli ynden bu garip hatt yabanc idi. Or-well'in bundan
sonraki dokuz yln incelerken, bu noktann ha-trlanmas ve
vurgulanmas gerekir. nk, tm bu unsurlar bali olduu ey, yeni
bir toplumsal ilikiler ann kurulmas ve nemli bir balamda, yeni
bir toplum kimliinin yaratlmas dr. bu Blair'in Orwell'e evriminde
dnm noktasdr.
lk lk kopuun nedenlerii kukusuz hayli karmak olmakla birlikte, iki unsur ok aikrdr. Byme anda yazar olma arzu-su
nekadar berrak berrak idiyse, yapt iin uygunsuz bir meslek olduu
fikride zamanla olumutu. Deiiminin sonunda, emper-yalizmin
kt bir ey olduunu yazyordu; iinden ne kadar a-buk ayrlrsa o
kadar iyi bir ey yapm! olacakt (CEJL, I, 236). Henz
emperyalizmin hizmetinde iken tepkisi daha karmakt. daha
sonralar
gzlemledii zere, hizmetinde olduu imparatorlua
duyduu nefret ile imparatorlua kar olan yerli halka ka duyduu
fke arasnda skp kalyor; ve bu, ivedi iini zorla-tryordu. Teorik
olarak, tamamiyle Birmanyallar'dan yana ve tamamiyle onlar ezen
ngilizlere kar olduunu sylyordu. fiiliyatta ise, hem
emperyalizmin kirli ilerini reddediyor hem de onun iinde yer
alyordu.
Hayatnn geri kalan ksm incelendiinde, bu karmak tep-kinin
baz blmleri anlalabilir. Kopu annda hl can alc olan bir
husus da, onun ngiltere ile, yani tand ve ait olduu ancak,
soyutlama hari, baka ynlerden hi bilmedii bir toplumla olan
kararsz ve bulank ilikisidir. Bu yzden, mparator6

luk Polisi'nden ayrlmas ve ayn snf a iinde yaamak zere

ngiltere'ye yerlemesi mmknd. Sadece emperyalizmin ak
tezahrlerine tepki gsteriyor olsayd, byle davranmas olaan da
saylrd. Lkin, ngiltere ile olan iliki meselesi daha da na-ziktl
Serbest kalnn ilk alt. aynda Blair'ln fiilen yapt ey, Londra'nn
Dou Ucu'nu keif seferine kmak, ngiliz yoksul snfn tanmak
oldu. Notting Hill'de bir oday hareket ss olarak tuttu. Sonra, 1928
ilkbaharnda, Paris'in ii mahallesinde bir oda kiralad. Notting
Holl'de ayn caddede ikamet etmi olan sevgili teyzesi Nellie
Limouzin, Orwell'in on sekiz aylk kal sresi boyunca Paris'te
bulunuyordu. Dou Ucu'na yapt sefer, sonralar onun sk sk
yenileyecei bir tr oldu: sradan ngiliz'i kefetme yolculuu. Yeni
hayatnn iki buuk senesi bir btn olarak alnrsa, onun yazar olanak
kendini tantmasndaki ana drty anlama imkn doar. Bu adan,
Paris'in seilmesi dneminin tipik bir zelliidir. On yl sonra,
1920'lerin Parisi'nin sanatlar, yazarlar, renciler, sanat
merakllar, seyyahlar, ayyalar ve benzeri grlmedik basit vreler
tarafndan istil edilmiti..., ehrin baz semtlerinde szde sanat
says, fiilen, alan nfustan daha ok idi; sonra bu tabaka yeni bir
Buz a misali zlverdi, kozmopolit sanat kalabal da yok
oluverdi diye yazd (OEJL, I, 493). Bir zamanlar bir parasn oluturduu bir olgunun horlayc ve yozlaan artlarnda yazma tutkusuna, deneyiminin pek ok evresinde karakteristik olan bu
alkanla, dikkat etmemiz gerekir. Paris'te iken, sonradan kaybolan,
iki roman yazd; Franszca ve ngilizce baz makaleler yaynlad.
Zatrre oldu, on hafta kadar bulak ve mutfak hizmetlisi olarak
alt, sonra da 1929 ylnn sonunda ngiltere'ye dnd.
zleyen iki buuk yl boyunca, kendisini farkl temelde bir yazar
olarak kabul ettirmeye alt. Yazmak iin ebeveyninin Suffolktaki
evini kulland; ara sra makale yazarak ve retmenlik yaparak para
kazand. Kendi seimi olmakszn Down and Out in Paris and
London (Paris ve Londra'da Perperian) ad verilen ilk kitabnn
eitli uyarlamalarn hazrlad. Perperian yerine bulak'y tercih
ederdim. diyor. (CEJL, I, 107). Kitap tecrbelerinin yazya
dklmesiydi, ama herkes iin ayn ey geerliyse, mster adla
yaynlanmasn yeleyeceini belirtti. Kitabn neri srasnda
hayatm retmenlik ederek kazand iin, bir yerde bu tercihi
anlamak mmkn. Ancak, isim sorunu,

daha nemlisi kimlik meselesi, ok daha nceden domutu. ngiltere'de keifler olarak dnd ileri hl srdryor, serserilerle, afyonkelerle ii mahallelerinde yayordu. 1932 sonlarnda, Down and Out in Paris and London'un yaynlanmasna ilikin
meseleleri tartrlarken, temsilcisine unlar yazmt: Bir takma
isim bulmam istiyorsan, serserilik ederken hep kullandm P.S.
Burton var. Ama, eer uygun grmezsen,
unlara ne dersin?
Kenneth
Miles
George Orwell H.
Lewis Allways
Ben George Orwell'i tercih ederim. (CEJL, I, 106). Orwell,
ebeveyninin Suffolk'taki evinin gneyine den bir nehrin addr.
Orvvell'in ilk kitab 1933'te neredildi. Bunu izleyen ylda
kendisini bir yazar olarak tantt. retmenlik yaparak, bir kitap
dkknnda alarak ve eletirmenlikle para kazand. Giderek daha
uzun dnemler baba evinden uzakta yaamaya balad. Down and Out
in Paris and London'u Burmese Days (Birmanya Gnleri) adl roman
takip etti. Bu roman ngiliz yayncnn anavatanda kzgnla yol
aabileceinden korkmas nedeniyle, ilk olarak ABD'de yaynland.
Ondan sonra iki roman, Clergyman's Douggter (Papazn Kz)
1935'te, Keep the Aspidistra Flying (Umut iei) ise 1936'da
piyasaya kt. Ayn yln ilkbaharnda, Wellington'daki
(Hertfordshire) bir ky dkknna tand. ki ay sonra, bir vergi
tahsildarnn kz, Oxford ngiliz edebiyat blm mezunu (1927)
daha sonra psikoloji dalnda Londra'da doktora renimi yapacak olan
(1934) retmen ve gazeteci Eileen O'Shaughnessy ile evlendi. Artk
Eric ve Eileen Blair idiler ama, itibar gren George Orvrell kimlii,
zorluklarla dolu bir gei devrinden sonra, kesin olarak olumutu.
Onvell'in yazar ve gazeteci olarak bu yllarda kazand hreti,
esas olarak yoksulluk ve buhran dnemi yklerine dayanyordu.
Keif seferleri ve inandrc haberleri ona, edebiyat dnyasnda, snrl
da olsa, zel bir kimlik kazandrmt. nce ortodoks ilikilerini
kopard; sonra da, arz dnemlerde de olsa, bilinli olarak ve tekrar
tekrar onlarn dna kt. Snf-bilinli bir kltre, onun, genel bir
yoksulluk ve buhran annda geri getirdii ey, tecrb olarak
Birmanya gibi ok uzak bir dnyadan tad haberlerdi. Sradaki
kitab bu kesin kimlikle stlen8

dii bir grevdi. Sol Kitap Klb adna, yoksul ve isizlerin dnyasnda aratrma.
Ne var ki, onun bu vazifeyi kabul ettii 1936 yl, buhran ve
olduka deiik boyutlarda yaanan bir deiim ylyd. Grev
esnasnda bir yazar olarak eski kimliini srdrrken, grevini yerine
getiri biimi, The Road to Wigan Pier'de (Wigan Rhtmna Giden
Yol) yeni bir tasarya giriini, bayatnn geri kalan ksmnda devam
edecek siyas yazarlm iaret ediyordu. nk, kitabn ilk
blmnde ondan talep edilen zaten ok iyi yapabildii rapor trnde
iken, ikinci blm Orwell'in siyas konumunun ilk etkin anlatm olan,
snf ve sosyalizm zerine bir makale olarak dzenlenmitir. Burada,
emperyalizme ve snf sistemine muhalefetini yineleyerek, artk
zgrlk ve eitlie ilikin sosyalist tanmlara balln ilve
ederken, ayn zamanda da, rgtl sosyalizmin ou biimlerine ve
bilhassa da ngiliz ortca-snf sosyalistlerinin eitli trlerine
saldrmaktadr.
Wellington'da leden sonralar at dkknna yerlemez-den
nce. ubat ve Mart aylarnda, Lancashire ve Yorkshire'a bir gezi
yapmt. Haziran'da evlendi, btn yaz ve sonbahar boyunca kitabn
yazd. Fakat Temmuz'da spanyol Sava patlak verdi; sonbaharn
sonuna doru, Orwell, [makaleleri iin malzeme toplamak, ve belki
de, savamak iin spanya'ya gitmeye hazrland. Barselona'ya
vardktan hemen sonra P.O.U.M. (Par-tido Obrero de Unification
Marxista) milisine katld, 1937 ylnn Ocak aynda onlarla birlikte
arpt. Daha sonra, POUM ile saf tutan Bamsz i Partisi'ne
geti; onba, sonra temen oldu, Mays ortalarnda yaraland. Nisan
aynda, Madrid'deki Uluslararas Tugay'a katlmaya almt. Ne var
ki, Cumhuriyeti yetkililer ile POUM -arasndaki atmaya bulat ve
neka-hat dneminden sonra POUM kanun d iln edildiinde, atmalara bizzat kart. Haziran'da Fransa'ya kat.
Sava ve devrimci siyaset stne edindii tecrbeler, onun
konumunu bir ok ynden pekitirdi. Bu tecrbe birikimi onu antikomnist yapmad, nk balanabilecei Sovyet izgisindeki
komnizmi uzun seneler nce reddetmiti. spanya buhrannda yine de
Uluslararas Tugay'a katlmaya gayret etti. Onun antikomnizmini
olumlu ynde bileyen ey, esas olarak, Kom-nist-POUM rekabetini
dorudan yaamasdr. Ayn zamanda, izleyen ilki veya yl iin,
devrimci sosyalist oldu. Marxizm olarak bildikleri dahil, ou
ortodoks ngiliz sosyalist mevzilere hcum

ettii The Road to Wigan Pier, 1937 Mart'nda, daha o cephede iken
yaynlanmt. spanya'dan avdet eder etmez, ortodoks sol ile kesin
kopuunu tamamlayan Homage to Catalonia'y (Kata-lonya'ya
Selm) yazmaya balad. Kitap, 1938 Nisan'nda yaynland.
Haziran'da Orwell Bamsz i Partisi'ne katld, ve savan ilk
aylarna kadar partide kald. Yeni bir 'kitap yazmak iin Hindistan'a
gitmek istiyordu. Ancak, 1938 knn sonunda yeniden veremi
depreti ve yaz sonuna kadar senatoryumda kald. L.H. Myers'dan
(The Near and the Farn yazar) ald borla, k geirmek zere
Fas'a gitti; 1939 ilkbaharnda ngiltere'ye geri dnd.
Fas'ta geirdii k boyunca drdnc roman Corning Up f'or
Air'i yazd. ngiltere'ye dnnden sonra, en ok tannan bir ka
denemesini kaleme ald: Dickens zerine, Haftalk ocuk Dergileri
zerine, ve tam sava balarken tamamlad nside the Whale.
Fas'ta iken, Britanya'da giderek faizme kaya kar tek etkili nlem
olmak zere, sava muhalifi bir sol yeralt hareketinin ana hatlarn
izdii mektuplar yazyordu. Lkin sava baladnda grlerini,
u anda, kazanmak mecburiyetinde olduumuz kanl bir savan
iindeyiz; ve ben de buna yardm etmek isterim.. szleriyle aa
vurdu. Bnyesi elvermedii iin (CEJL, I, 410) re karld.
Arada srada yaz yazma imknlar ok azaldndan, yeniden be
parasz kald. 1940 Mays'nda, gerisin geriye Londra'ya tand. Ayn
yln sonbaharnda, alt bal Socialism and the English Genius
(Sosyalizm ve ngiliz Dehas) olan The Lion and The Unicorn (Arslan ve Tek Boynuzlu At) adl bir deneme] yazd. 1941'in ilk gnlerinden itibaren, Amerikan Partisan Review iin London Let-tersi
(Londra Mektuplar) kaleme almaya balad. Sonra Austos aynda,
1943'n sonlarna kadar kald, BBC'nin Dou Ser-visi'nin Hindistan
blmne, sohbet programlar yapmcs olarak girdi. Bir sre Sivil
Koruma Servisi'nde ve yangn gzcs olarak hizmet etti.
1943 senesi Orwell iin, bir ok bakmdan bir dnm noktas
oldu. Mart aynda Orwell'in annesi ld. Hastaland iin Sivil
Koruma Servisi'nden ayrlmak zorunda kald. BBC'den ayrlarak,
Aneurin Bevan'n ynetimindeki Tribune'a edebiyat editr oldu.
Kitap eletirmenlii gibi daha dzenli olan bir ii stne ald. Fakat,
en kesin ve nemli olay, yl sonunda Animal Farm' (Hayvan iftlii)
yazmaya balamasyd. 1944 ubat'nda kitab

tarnamladysa da, siyas gerekelerle 'yaynclar tarafndan reddedildi.

Ve, bu yzden, Animal Farm 1945 Austosu'na kadar piyasaya
kamad.
Avrupa'da sava nihayete ererken, Orwell muhabir olarak
Fransa'ya, ondan sonra da Almanya ve Avusturya'ya gitti. 1944'te
karsyla birlikte bir erkek ocuk evlat edindiyseler de, Eileen 1945
Mart'nda bir ameliyat esnasnda ld. Orwell ocuu yannda
alakoydu ve ayn yl skoya sahilleri andaki Jura adasna ilk
seyahatini yapt. Klar Londra'ya dnmekle birlikte, 1946'da,
yannda kendisine bakan ablas olduu halde, buraya yerleti. Ablas
1946 da ld, kendi shhati ise her geen gn biraz daha
ktlemekteydi. 1947'de yeniden azan vereminin ilk aylarnda
Nineteen Eighty-Four'un (Bindokuzyzseksendrt) ilk taslan;
1948'de ise, baz saldrlar arasnda, ikinci taslan yazd. O yln
sonunda artk cidden hastayd ve baka bir ey yazamyordu.
Animal Farm'n kazand olaanst ticar baar yaklak yirmi
sene noe, mparatorluk Polis Tekilt'ndan ayrlma kararn verdii
andan bu yana, bir yazar olarak ektii mal skntlara bir son
verecekti. Ne var ki, bu gerekletiinde, hastalk ve ztrap iinde
geecek son yllarn yayordu. 1949 Ey-ll'nde Londra'da
hastahaneye yatt, Ekim'de Sonia Brownell ile'evlendi. 1950 ylnn
Ocak aynda ld.

(*) Orwell'in hayat hikyesini aktaran yukardaki blm, Ray-mond

'Williams'm Onvell. (Fontana Modern Masters, (4 th ed. 1979)
adl kitabnn ilk blmnden evrilmitir. Ufak eklemeler iin,
Encyclopedia of World Biography'nin (The Mc Graw-Hill)
Orwell maddesinden yararlanlmtr.
(.N.)

10

11

ORWELL'N KTAPLARI :

CYRIL CONNOLLY1'e MEKTUP...

DOPL :

Dow and Out in Paris in London

Londra'da Perperian); Londra, 1938.

BD

: Burmese Days (Birmanya Gnleri); New York,

1934.

CD
KAF

(Paris

: A Clergyman's Daughter (Papazn Kz); Londra,

1935.
:

Keep the Aspidistra

Londra, 1936.

Flying

(Umut

iei) ;

RWP : The Road to Wigan Pier (Wigan Rhtm'na Giden Yol);

Londra, 1937.
HC : Homage to Catalonia (Katalonya'ya Selm); Londra,
1938.
CUA

: Coning Up for Air; Londra, 1939.

IW : inside the Whale (Balinann. inde); Londra, 1940.

AF

: Animal Farm (Hayvan iftlii); Londra, 1945.

NEF : Nineteen Eighty-Four (Bin dokuz yz seksen drt);

Londra, 1949.
CEJL : The Collected Essays, Journalism and Letters of
George Oroell (George Orvvell'in Btn Denemeleri, Gazete Yazlar ve Mektuplar), 4 Cilt;
(Sonia Orwell ile lan Angus tarafndan basma
hazrland), Londra, 1968.
12

Sanatori Maurin
Sama, Barselona
8 Haziran 1937

ve

Sevgili Cyril,

Terhis ktlarm alabilirsem, iki hafta iinde evde

olacam demektir. ren bir ekilde yaralandm. Aslnda pek
kt bir yara deil: boynumu delip geen bir kurun, dpedz
beni ldrebilecekken, sa kolumdaki sinirlerimi haat etti ve
bu arada sesimi de ald gtrd. Buradaki doktorlar sesime
tekrardan kavuup kavumayacam konusunda kesin bir ey
sylemiyorlar. ahsen ben, sesimin geri gelecei
kanaatindeyim. nk, sesim baz gnler eskiye kyasla baya
iyi oluyor. Her halkrda, hemen eve dnmek ve doru drst
bir tedavi grmek istiyorum. New Statesman'n ubat
saysnda. spanya stne yazdn makalelerden birini okuyordum. Ne w Leader gibi bir ka mtevazi yayn organnn
(i) Cyril Connolly (do. 1903), yazar ve eletirmen, Horizon'un
editr (1940-1950). Orwell ile ayn tarihlerde St. Cyprian ile
Eton'da renci olan Connolly, Orwell'in lmne kadar onun
en yakn arkadalarndan biri olarak kald. Orwell, Denys King Farlow ile bir sohbetinde, Connolly yardm etmeseydi,
Birmanya'dan dndnde, her eye bir yazar olarpk yeniden
balayamazdm sanrm. demitir. (The Collected Essays,
Journaligm and Letters of George Orwell, Cilt 1. "An Ase Like
This", 1920 - 1940, s. 186'daki dipnotu.

13

haricinde, Komnist versiyonun dna kan grlere

yer verii, New Statesman asndan taktire yn bir
durum. Liston Oak'n geenlerde yaynlanan Barselona
arpmalar stne makalesi ok iyi ve ok dengeliydi 2.
Ben bandan sonuna kadar olan bitenin iindeydim ve
gazetelerin uydurduu yalanlardan haberdarm. spanya
stne bir kitap yazmam gerektiini ifade eden son
aklaman iin de teekkr ederim. u lanet olas kolum
iyileir iyilemez, kukusuz, bu kitab yazacam 3 spanya'da harikulade eyler grdm; ve daha nce hi inanmadm halde, nihayet sosyalizme inandm- Btn
itibariyle, Madrid'i gremediim iin ok zgnm. Burada L.P. (ngiltere i Partisi) yerine CP'nin (Komnist
Parti) tavsiyesi ile gelmi olsaydm katlmak zorunda
kalacam Uluslararas Tugay'da deil de Anaristler ve
POUM'dakiler ile birlikte, ksmen az bilinen bir cephede
bulunduum iin de ok memnunum. Ara-gon'da iken,
bizim mevziye gelmemen ne yazk. Bir siperde sana ay
ikram, etmek beni ok sevindirirdi.
Sevgiler,
Eric Blair4

(2) Liston M. Oak, Belind Barcelona's Barricades (Barselona

Barikatlarnn Gerisinde, New Statesman and Nation, 15
Mays 1937.
(3) Homage to Catalonia (Katalonya'ya Selm), Londra'da 25
Nisan 1938'de; New York'da ise 1952'de Harcourt, Brace
tarafndan neredildi.
(4) The Collected Essays, Journalism and Letters of George
Orwell, Ed. Sona Brownell ve lan Angus, Cilt 1 An Age
Like This 1920 - 1940, Penguin Books, Secker, Warburs,
1970, ss. 300-301.

14

1
Milise katlmdan bir gn nce, Barselona'daki
Lenin Klas'nda subaylarn (masasnn nnde ayakta
duran bir talyan milis grdm.
Kzla kaan sar salar ve kuvvetli omuzlaryla
klhanbeyi grnl, yirmi be ya da yirmi alt yalarnda gen bir adamd. Ezik bzk deri kasketi hrsla tek
gznn stne ekilmiti. Kendisini yandan gryordum : enesini gsne doru emiti; atk kaslaryla,
subaylardan birinin masann zerine yayd haritay
inceliyordu. Yznde yakaladm bir ey derinden arpt
beni. Bu, dostu iin gzn krpmadan adam
ldrebilecek ve hayatm tehlikeye atabilecek bir adamn
yzyd. Bylesi bir ehre olsa olsa bir Anariste ait
olabilirdi; halbuki, byk bir ihtimalle adam Komnist
deildi. Hem drst ve vahi bir ifadeydi bu, hem de cahil
insanlarn stleri olarak kabullendikleri kiilere
besledikleri dokunakl hrmet hissini de tayordu.
Haritadan hi bir ey anlamad, harita okumay harikulade entellektel bir i sayd besbelliydi. Nedendir
bilmem, annda bu derece ilgimi eken birine - yani, bir
erkee - ok seyrek rastlammdr. Onlar masann etrafnda konuurlarken, arada geen bir lf benim- bir
yabanc olduumu ortaya kard. talyan ban kaldrd
ve abucak sordu :
taliano?
Berbat spanyolcamla cevap verdim: No, Ingles. You
tu?
taliano.
Biz dar karken, oday batan baa katetti ve
hararetle elimi skt. Bir yabancya kar bylesine mu15

habbet duymak ne tuhaf! Sanki, ikimizin de ruhu, aramzdaki dil ve gelenek uurumunu lhzada amay ve
byk bir samimiyetle (bulumay baarmt. Onun da
beni, benim onu sevdiim kadar sevdiini mit ederim.
Ama zerimde brakt izlenimi muhafaza edebilmem
iin, onu bir daha hi (grmemem gerektiini de biliyordum. Ve sylemek (bile gereksiz, onu bir daha asla gremedim. spanya'da bu tr temaslar hep kuruluyordu.
Hafzama ok canl bir ekilde nakolduu iin bu
talyan'dan sz ettim. Pejmrde niformas ve hain ama
dokunakl yz, (bana gre, o dnemin zel havasn
temsil eder. Onun ans, savan o dnemine ait hatralarmla i iedir- Barselona'daki kzl (bayraklar; niformalar srtlarndan dklen askerlerle dolu halde cepheye
doru emekleyen kasvetli trenler; cephe hattnn
ilerisindeki gri suratl, savan hmna uram kasabalar;
dalardaki amurlu ve donmu siperler.
Bu olay, 1936 Aralk aynn sonunda, u satrlar
yazdm gnmzden yaklak yedi ay nce vuku buldu.
Halbuki, daha imdiden mthi uzakta kalm bir zaman
dilimi gibi. Daha sonra meydana gelen hadiseler, bu
zaman parasn, 1935 yahut 1905'i olduundan ok daha
tamamiyle unutturdu. spanya'ya gazete makaleleri yazma
fikriyle gelmitim. Fakat, aniden milise katldm. nk o
srada ve o atmosferde, yaplabilecek tek makul i buymu
gibi gelmiti. Anaristler Katalon-ya'da hl fiil denetimi
ellerinde tutuyorlard ve devrim henz en canl safhasn
yayordu. in bandan beri orada bulunan birisine,
Aralk'ta hatt Ocak'ta bile, devrim dnemi nihayete
eriyormu gibi grnebilirdi. Ama, dosdoru ngiltere'den
gelen biri iin Barselona'nn grnm artc ve
kuatcyd. i snfnn eyer stnde oturduu bir ehri
ilk kez gryordum. Kkl bykl btn binalar fiilen
iiler tarafndan zapte-dilmi ve kzl (bayraklarla ya da
Anaristler'm krmz -siyah bayraklaryla donatlmt.
Her duvara orak - eki ve devrimci partilerin isimlerinin
ba harfleri iziktiril16

mti. Hemen hemen btn kiliseler kundaklanm, tasvirleri de yaklmt. urada buradaki kiliseler ii eteleri
tarafndan sistemli olarak tahrip ediliyordu. Her dkkn
veya kahvehanede, devletletirildiini belirten bir yaz
aslyd. Hatta ayakkab boyaclar bile devletletirilmiti,
sandklar da krmz ile siyaha 'boyanmt. Garsonlar ve
dkkn hizmetkrlar dosdoru gznzn iine bakyor
ve size onlarn eitiymisiniz gibi davranyorlard. Kle
emei ve hatt atafatl hitap ekilleri giderek yok
oluyordu. Kimse senr, Don veya Usted dahi
demiyor; herkes birbirine Comrade (Yolda) ya da
Thou (Sen) diye hitap ediyordu. Buenos Dias (yi
Gnler) yerine Salud! (Selm) kullanlyordu. Bahi
kanunla yasaklanmt. ehirde edindiimiz ilk tecrbe,
asansrc ocua (bahi vermeye kalktm iin, otel
yneticisinden dinlediim nutuk oldu. Hi zel binek
otomobili yoktu, nk hepsi msadere edilmiti. Btn
tramvaylar ve taksilerle br vastalarn ou krmz ve
siyaha (boyanmt. Her yerde devrimci posterler aslyd :
ak krmz ve mavi duvarlarda dalgalanan bu posterler
yznden br reklm afileri (birer amur lekesi gibi
grnyordu. Kalabaln mtemadiyen oradan oraya
akt, ehrin ana caddesi Ramfblas'dan aa doru,
hoparlrlerden gn boyunca ve gecenin ge saatlerine
kadar, (bangr bangr devrimci arklar yaynlanyordu.
Hereyin en garibi, kalabaln arzettii manzarayd. yle
stnkr bakldnda Barselona, zengin snfla-rn fiilen
ortadan kalkt bir ehir grnmndeydi. Az saydaki
kadnlarn ve ecnebilerin dnda, k-giyimli bir
Allah'n kulu yoktu. Herkesin stnde kaba saba ii
kyafetleri ile mavi tulumlar veya milis niformasn
andran giysiler vard. Btn (bunlar tuhaf ve arpcyd.
Bu manzara, benim anlamadn, hatt baz ynlerden
holanmadm, ama urunda arpmaya deer bir eyler
yaandn hemen farkettiim, fazladan bir anlam
tayordu. Ayn zamanda, grnenin gerekten olup
bittiine, (bunun hakiki bir ii devleti olduuna, ve
17

burjuvazinin ya katna, ya ldrldne ya da gnll

olarak emekilerin saflarna getiine inanmtm. Hali
vakti yerinde burjuvalarn byk blmnn dpedz
sindiini, ve imdilik proleter grnerek kendilerini
maskelediklerini idrak edememitim.
Btn bu saydklarmn yansra savan keder verici
atmosferi hkm srmekteydi. ehir kasvetli ve derbeder
(grnyordu, sokaklar ve binalar bakmszd, hava
hcumlarndan korkulduu iin geceleri caddeler ok
snk kla aydmlatlabiliyordu, dkknlarn ou perian
durumdayd ve yar yarya yok satyordu. Et ender
bulunuyordu, st bulmann ise mmkint yoktu. Kmr,
eker ve akaryakt sknts ekiliyordu; ve ekmek
(gerekten ktt. Bu dnemde bile, ekmek kuyruklar sk
sk yzlerce yarday buluyordu. Yine de insan, halkn
mutlu ve mit dolu olduuna hkmedebilirdi. sizlik
yoktu, hayat pahall ise hl fevkalde dkt; fukaral bariz ekilde grlen pek az insan vard. ingeneler hari, ortalkta hi dilenci yoktu. Herey bir yana,
devrime ve gelecee imn sz konusuydu; aniden bir
eitlik ve zgrlk ann doduuna inanlyordu. nsanlar, kapitalist makinann dili arklar gibi deil de,
insan gibi davranmaya alyorlard. Berber dkknlarnda, Anaristler'in -berberlerin ou Anarist idi- vakur
bir dille, berberlerin artk kle olmadklarn bildiren
ilnlar aslyd. Sokaklarda, orospulara fahielikten vaz
gemeleri
arsnda
bulunan
renkli
posterlere
rastlanyordu. ngilizce konuan rklarn kl yutmaz,
mstehzi uygarlndan gelen herhangi biri iin, bu idealist
spanyollar'n harclem devrimci sloganlara nasl da harfi
harfine uyduklarn grmenin dokunakl bir yan vard. O
gnlerde hep devrimci kardelik ve Musso-lini'nin
gnahkrlndan dem vuran, en sfyne trden devrimci
trkler, sokakta tanesi birka kurua sa-tlmaktayd.
Okuma yazmas olmayan bir milisin bu trklerden bir
tane satn alp zahmetle kelimeleri hecelediine ve sonra
szlerin mnsn kavrar kavramaz, uy18

gun bir nameyle sylemeye baladna ok sk ahit

oldum.
O gnlerde ben hep Lenin Klas'ndaydm; gya
cephe iin eitim gryordum. Milise katldmda, ertesi
gn cepheye gnderileceim sylenmiti. Gelin grn ki,
yeni bir centuria'nn (blk) hazrlanmasn beklemek
zorunda kaldm. Savan banda sendikalar tarafndan
alelacele kurulan ii milisleri, henz dzenli ordu
temeline gre rgtlenmemiti. Komuta birimleri, otuz
kiilik mfrezeden, yaklak yz kiilik blk ten
(centuria) ve fiilen ok sayda askerden oluan herhangi
bir birlii ifade eden koldan ibaretti. Lenin Klas, bir
binicilik okulu ve kaldrm talar deli muazzam
avlularla tamamlanan debdebeli bir ta binalar topluluuydu. Aslnda, bir svari klas olan bu binalar
Temmuz arpmalar esnasnda igal edilmiti. Benim
centuria'm ahrlarn birinde, zerlerinde svarilerin
isimlerinin hl kaytl olduu ta yemliklerin altnda
uyuyordu. Atlarn hepsi gasbedilmi ve cepheye gnderilmiti, ama her yer hl at sidii ve rm yulaf kokuyordu. Klada yaklak bir hafta kaldm. Balca at
kokusunu, kalk-borusunun titrek sesini (bizim borazanclarn hepsi amatrd -doru drst spanyol boru
sedalarn, ilk kez, Faist hatlarnn tesinde dinledim),
kabaral izmelerin kla avlusunda yanklanan tok sesini,
k gneinin altnda uzun sabah tlimlerini, akl ta
deli binicilik okulunda, ellier kiilik takmlarla yaplan
sert futbol malarn hatrlyorum. Klada muh-temelen
bin erkek ile, milislerin karlarndan ayr olarak, yemek
piiren yirmi ksur de kadn bulunuyordu. Saylar ok
olmamakla birlikte hl miliste hizmet veren kadnlar
vard. Daha nceki arpmalarda, doal olarak, kadnlar
da erkeklerle omuz omuza savamt. Devrim zamannda
pek tabii karlanan bir ey bu. Ne var ki, insanlarn
fikirleri deimeye balamt bile. Kadnlar talim
yaparken erkekleri binicilik okulundan uzak tutmak
gerekiyordu. nk, kadnlara glyor ve
19

ilerini geciktiriyorlard. Halbuki bir ka ay evvel, silh

tutan bir kadna glmek kimsenin aklna gelmezdi.
Klann tamamnda, daha dorusu milisin igal ettii
her binada, pislik kol geziyor ve byk bir karmaa hkm
sryordu. Anlalan hu, devrimin yan rnlerinden
biriydi. Her kede, paralanm mobilya, krk eyer pirin
svari miferleri, bo kl knlar ve ryen yiyecek
ynlarna rastlanyordu- Yiyecek, zellikle de ekmek,
israf rktc boyutlardayd. Sadece klann benim
kaldm blmnden, her n bir sepet dolusu ekmek
atlyordu- bilhassa siviller ekmek saknts ekerken
bylesine bir ziyan utan verici. Sehpalar zerine kurulu
uzun masalarda, ebediyyen yal teneke tavalarda yemek
yiyor, porrn denen iren bir nesneden de iiyorduk. Bu
porron, zerine her basldnda ince bir arap huzmesi
fkrtan sivri ulu bir musluu bulunan bir tr cam
ieydi. Bu musluk sayesinde, dudaklar ieye
dedirilmeden arap iilebiliyor ve porrn elden ele
dolaabiliyordu. Porrn'un kullanldn ilk grdm an,
hemen greve gittim ve bir iki kab talep ettim. Bana
sorarsanz bu nesne, zellikle beyaz arapla doluysa, daha
ok bir idrar iesine benziyordu. Acemi askerlere
kademeli olarak niforma datlmaya balanmt; ama
buras spanya olduundan, her ey para blk veriliyor,
dolaysyla da kimin ne aldn kesinkes bilmek mmkn
olmuyordu. Bel kay ve fiek kutusu gibi en ziyade
ihtiya duyduumuz eitli eyalar, trenin bizi cepheye
gtrmek iin bekledii en son ana kadar verilmiyordu.
Bir milis niformasndan bahsettim ama bu muhtemelen
yanl fikir veriyor. Tam mansyla tek tip bir kyafet ya da
niforma deildi nk. ok tipli (multiform) demek,
muhtemelen, daha mnasip olurdu. Herkesin giysileri ayn
genel plan izliyordu ama kyafeti birbirinin tpatp ayns
olan iki kii bulmak mmkn deildi. Orduda herkes fitilli
kadifeden ksa pantolon giyiyordu ama btn tek - tiplik
de burada bitiyordu. Kimisi dolak takyor, brleri fitilli
kadi20

feden tozluk kullanyor, daha bakalar ise deri tozluklar

ya da yksek izmeler giyiyordu. Herkesin fermuarl bir
ceketi vard, ama bazsnnki deri, bir bakasnnki ise
ynlyd, stelik bu ceketler akla hayale gelebilecek her
renkte olabiliyordu. Kasketler neredeyse kasket giyen
adam says kadar eitliydi. Kasketin n ksmna parti
rozetini takmak detti, buna ilveten herkes boynunda kzl
veya krmz - siyah renkli earp takyordu. O tarihte milis
kolu denen ey, olaanst dzensiz grnl bir
gruhtu. Ama, u veya bu fabrika imal ettike, elbiselerin
datlmas gerekiyordu; ayet artlar dikkate alnrsa, hi
de kt saylmazlard. Beri yandan, gmlekler ve oraplar
ise pek di eylerdi ve souk havada hi bir ie
yaramyorlard. Henz hibir eyin doru drst
rgtlenemedii o ilk aylar zarfnda, milislerin balarna
gelenleri hatrladka nefret ediyorum. ki ay ncesinin
tarihini tayan bir gazetede, cepheyi teftiten dnen bir
P.O.U.M. liderinin her milisin bir battaniyeye
kavumas iin uraacaklan eklindeki bir beyantna
rastladm hatrlyorum. Hayatnzda eer bir defa
siperde uyuduysanz, bylesi bir ifade tylerinizi diken
diken etmeye yeter.
Kladaki ikinci gnmde, ok komik bir ekilde
talim adn verdikleri ey balad. Balangta dehet
uyandrc karmaa sahneleri cereyan etti. Acemi askerlerin ou, Barselona'nn arka sokaklarndan gelmi on-be
onalt yanda delikanllard. Hepsi devrimci evkle
doluydu ama savan neyin nesi olduu konusunda tamamen cahildiler.- Bu ocuklar dzgn bir sraya sokmak
bile mmkn deildi. Disiplin diye bir ey yoktu; eer
askerin biri verilen emri beenmezse, hemen sradan kp
subayla hareretli bir mnakaaya balyordu. Bizi talim
ettiren temen, nceden Nizam Ordu'da muvazzaf
subaylk yapm, salam yapl, temiz yzl, yiit bir
genti. k tavrlar ve gcr gcr niformasyla hl parlak
bir subay gibi grnyordu. Ve gariptir, sammi ve ateli
bir Sosyalist idi. Btn rtbeler arasnda ka21

tksz bir toplumsal eitliin salanmas hususunda askerlerden daha bile srarlyd. Chil acemilerden biri bo
bulunup kendisine Senr diye hitap ettiinde, yzn de
beliren acl hayreti hatrlyorum. Ne Senr mu? Bana
Senor diyen de kim? Hepimiz yolda deil miyiz? Bu
tutumunun iini kolaylatrdndan kukuluyum. Bu
arada, acemi askerler 'kendilerine faydas dokunacak en
ufak bir askeri eitim dahi grmemekteydiler. Bana ecnebilerin talimlere katlmak mecburiyetinde olmadklar
sylenmiti. (Dikkat ettiim kadaryla spanyollar, btn
ecnebilerin asker konularda kendilerinden daha bilgili
olduuna inanyorlard.) Ama, gayet tabii ben br-leriyle
birlikte talimlere katldm. Makineli tfein nasl
kullanldn renmeye pek hevesliydim; bu silh hi
elime alma frsat bulamamtm. Asker eitim diye bir
eyin mevcut olmadn kefedince, tarifsiz kederlere
garkoldum. Szm ona eitim dedikleri, nuh-i nebiden
kalma, budalaca bir yry talimiydi: saa dn, sola
dn, tam dn; l sralar halinde resmi geit
yry, ve geri kalan da, daha onbe yandayken rendiim bir alay sama sapan ey. Bir gerilla ordusu iin
pek fevkaldeden bir eitimdi bu. Aktr ki, bir askeri
yetitirmek iin yalnzca bir ka gnn varsa, en ok
ihtiya duyaca noktalan retmen gerekir: nasl siper
alnr, ak arazide nasl ilerlenir, nasl nbet tutulur ve
nasl istihkam siperi ina edilir - ve hepsinden nemlisi,
silhlar nasl kullanlr. Gelin grn ki, birka gne kadar
cepheye yollanacak bu hevesli ocuklar gruhuna bir
tfei nasl ateleyecekleri, hatt bir bombann pimini
nasl ekecekleri bile retilmemiti. O srada, bunun,
klada eitim amacyla kullanlacak silh
bulunmayndan ileri geldiini kavramamtm.
P.O.U.M.'da silh ktl ylesine had safhadayd ki, cepheye varan taze birlikler, silhlarn cephe hattnda nbeti
devraldklar birliklerden temin etmek mecburiyetinde
kalyorlard. yle zannediyorum ki, koca Lenin Klas'nda, nbetilerin kullandnn dnda bir tek tfek
yoktu. 22

Bir ka gn sonra, (herhangi bir kstasla dklyor

saylmamz lzmken), insan iine kacak hale geldiimize kanaat getirmi olmaldr ki, bizi, Plaza de Espana'nm tesindeki tepede bulunan parklarda sabah yryne karmaya baladlar. Buras, parti milislerinin,
CaraJbinerolar'n ve yeni oluturulan Halk Ordusu'-na ilk
kaydolan askerlerin ortak tlim sahasyd. Parktaki
manzara tuhaf ve yreklendiriciydi. Her patika ve geitte,
iek tarhlarnn arasnda, blk blk askerler dimdik
halde bir aa bir yukar yryp duruyorlar; gslerini
kabartarak umutsuzca askere benzemeye abalyorlard.
Hepsi de silhszd, hi birinin niformas tamam deildi;
stelik ounun stndeki niformalar orasndan
burasndan paralanyordu. Her seferinde hep ayn eyi
yapyorduk. saat ileri geri taban teptikten (spanyol
yry nizam kk adml ve ok hzlyd) sonra
duruyor, sralar bozuyor ve susuzluktan lm bir halde,
tepeden inen yolun yarsndaki ortal nlatarak ucuz
arap satan dkkna kouyorduk- Herkes bana ok dosta
davranyordu. Bir ngiliz olarak dehet merak
uyandryordum, bu nedenle Carabinero subaylar benden
azam derecede istifade etmeye gayret sarfedi-yorlar ve
bana iki smarlyorlard. Bu meyanda, bizim temeni ne
zaman bir kede sktrmaya muvaffak olsam, makineli
tfein nasl kullanldnn bendenize retilmesi iin
feryat figan ricada bulunuyordum. Hemen cebimden
Hugo'nun szln karp dnya kts s-panyolcamla
anlatmaya, balyordum :
Yo se manejar fusil. No se manejar atmetralladora,
Qviero apprender ametralladora uando vamos apprender ametralladora?
Temenin cevab her zaman tedirgin bir tebessm ile
manana makineli tfek eitimi yaplaca vaadi oluyordu.
Sylemek bile gereksiz, manana asla gelmedi. ok gnler
geti ve acemi askerler uygun adm yrmeyi, annda ak
gibi hazrola gemeyi rendiler ama, merminin tfein
hangi ucundan ktn biliyor idiyseler,
23

tm (bildikleri de bundan ibaretti. Bir gn silhl bir Carabinero yanmza geldi ve tfeini incelememize izin
verdi. in sonunda, dahil olduum takmda, bir tfein
nasl doldurulduunu benden baka bilen olmad meydana kt. Nasl nian alnacan bilen daha da azd. Bu
sre zarfnda, spanyolca ile olaan boumam devam
ediyordu. Ben hari, koca klada sadece bir ngiliz vard;
subaylar dahil tek kelime Franszca bilen yoktu.
Yoldalarn kendi aralarnda sohbet ettiklerinde Katalan
lisann tercih ettiklerinden, iim daha da zordu. Bu
mkl amann tek yolu, buhran anlarmda cebimden
karverdiim kk bir szl her yere tamakt. Fakat
spanya'da, ou lkelerden ok daha ksa sre yabanc
kalnr. spanya'da insanlarla ahbap olu-vermek ne
kolaydr! Bir iki gn iinde beni vaftiz ismimle aran
yirmi ksur adam oluvermiti; bana yol yordam gsterdiler
ve beni byk bir dostlukla kuattlar. Bir propaganda
kitab yazmyorum ve P.O.U.M. milisini yceltmek gibi
bir arzum da yok. Tm milis sisteminde cidd hatalar
yaplyordu. Milislerin kendileri de karma bir gruptu. Daha
o tarihte gnll asker yazlanlarn saysnda d
balamt; stelik en iyi adamlarn ou da ya cephedeydi
ya da lmt. Aramzda her zaman belli bir nisbetle hi
bir ie yaramaz adam bulunuyordu. Onbe yandaki
delikanllar milise kaydettirmek zere ana babalar
getiriyordu. Besbelli milislerin creti olan gnde on pesata
ile milislere mebzul miktarda datlan ve ihtimal, arada
srada eve de karabilecekleri ekmein hatrnayd bu.
Ancak, benim olduum gibi, spanyol ii snfnn-belki
de Katalan ii snf demem daha uygun olur; nk, bir
ka Aragonlu ve Endlsl hari, Katalanlar ile bir
aradaydm- arasna karp da, onlarn kkl
namusluluundan etkilenmeyecek ve hereyden ziyade
drstlkleri ve cmertliklerinden arplmayacak insan
dnemiyorum. spanyollar'-n cmertlii, kelimenin
alelade anlamyla, kimi zaman neredeyse tedirgin edici
olabiliyordu. Adamdan bir siga24

ra isteseniz, btn paketi almanz iin skboaz ederdi.

Bunun tesinde, en mitsiz artlarda tekrar tekrar yz yze
geldiim, daha derinlere inen bir cmertlie, gerek bir ruh
zenginliine sahiptiler. Sava srasnda spanya'ya giden
baz gazeteciler ye br ecnebiler, spanyollarn yabanc
yardm gizliden gizliye fena halde kskandklarn
akladlar- Btn syleyebileceim, bu tr bir duyguyla
hi karlamadmdr. Kladan ayrlm-dan birka (gn
nce, izinle cepheden dnen bir grup milisi hatrlyorum.
Byk bir heyecan iinde cephe hattnda edindikleri
tecrbeleri anlatyorlard; ve, Huesca'-da yanbalarnda
savaan
Fransz
askerlerinden
mu
-habbetle
bahsediyorlard. Franszlar'm ok cesur olduunu
syledikten sonra evkle ilve ettiler: Ms valien-tes gue
nosotros (Bizden daha cesurlar!) Bittabi hemen itiraz
ettim; bunun zerine Franszlar'n harp sanatn daha iyi
bildiini, bombalar, makineli tfekler ve benzeri konularda
uzman olduunu izah ettiler. Lkin, dile getirdikleri ey
ok anlamlyd. Bir ngiliz byle bir eyi itiraf etmektense
parman kesip atmay tercih ederdi.
Milise katlan her yabanc ilk birka haftasn spanyollar' sevmeyi renmekle ve kendilerine has zellikleri yznden fkelenmekle geiriyordu. Benim duyduum fke, cephe hattndayken bazan hiddet mertebesine
eriiyordu. spanyollar bir ok ynden harika insanlar, ama
savarken asla. Savataki ehliyetsizlikleri, ve hereyden
nce ldrtc gayri dakiklikleri, 'btn, ecnebileri, eit
lde dehete dryordu. Bir ecnebinin renmekten
kanamayaca spanyolca kelime mnana "yarn"
(szlk mns sabah) idi. Her mmkn olduunda,
bugnn ii manana'ya, braklyordu. Bu huylar ylesine
kt bir hret kazanmt ki, spanyollar hile kendi
kendileriyle alay ediyorlard. spanya'da yemekten savaa
kadar hibir ey kararlatrlan saatinde gereklemez.
Kural olarak daha ge vuku bulur; krk ylda bir de erken
oluverir. Bu yzden hibir eye nasl
25

olsa ge olur diye gvenemezsiniz. Mesel, normal olarak

sekizde hareket etmesi (gereken bir tren, dokuzla on arasnda
herhangi bir zaman kalkabilir. Fakat, ihtimal haftada bir de,
makinistin aklna yle estii iin, yedi buukta kalkaca tutar.
Bu tr hadiseler yorucu olabiliyor. Teorik olarak, bizim kuzeyli
zaman
nevrozumuzdan
nasiplerini
almadklar
iin,
spanyollar'a hayranlk duyuyorum. Ancak, maateessff, ben de
zaman nevrozu yaayanlardan biriyim.
Ard arkas kesilmeyen rivayetlerden, manana'-lardan ve
tehirlerden sonra daha tehizatmzn byk blm
datlmamken, iki saat iinde cepheye hareket etmemiz
emredildi. ae subaynn ambarnda dehetli bir patrtdr
gidiyordu; iin sonunda, ok sayda milis tehizatn
tamamlamadan kladan ayrlmak mecburiyetinde kald. Kla
birdenbire yerden bitmi gibi, erkeklerinin battaniyelerini
drmesine ve avadanlklarn yerletirmesine yardm eden bir
alay kadnla doluverdi. Yeni mein fiek kutumu nasl
taknacam spanyol bir gen kzn (br ngiliz milis
"Williams'n kars) gstermesi biraz gurur krcyd dorusu.
Bu kara gzl, zayf nahif, fazlasyla kadns mahlk, hayat
boyu hep beik sallam gibi grnyor idiyse de, Temmuz'daki sokak atmalarnda yiite arpmt. O srada,
savan patlak veriinden tam on ay sonra doacak ve belki de
bir barikatn gerisinde peydahlad ocuuna hamileydi.
Trenin sekizde kalkmas lzmd. Lkin, skntdan kan ter
iinde kalm subaylar bizi kla avlusunda bir hizaya dizmeye
muvaffak olduklarnda, saat sekizi on geiyordu. Meale
tututurma sahnesini gayet canl hatrlyorum. O amatay ve
heyecan; mealenin aydnlnda dalgalanan kzl bayraklar;
srt antalarn omuzlarna atm, drlm battaniyelerini
omuz kay gibi gslerine apraz takm milis kmelerini; o
velveleci barmay ve izmelerle teneke tavalarn kartt
takrty; ve en nihayet sessizlii salayan o dehetli ve ba-

26

arl sl; tepesinde dalgalanan muazzam bir kzl bayran

altnda duran siyas komiserin Katalan dilinde syledii nutku.
Sonunda, istasyona doru yrye getik, ama bizi ehir
halkna gsterebilmek maksadyla ya da drt mil tutan en
uzun gzergh seilmiti. dn alnma bir bando bir iki
devrimci ark alarken, Ramb-las'da biraz durakladk. Fetih ve
kahramanlk edebiyat al batan yenilendi- barmalar,
alabildiine iyimserlik, her bir yanda uurulan kzl ve krmz siyah bayraklar, bizi grebilmek iin kaldrmlara ylan dost
kalabalklar, pencerelerden el sallayan kadnlar. O gn btn
bunlar bana ne kadar doal grnmt; bugnse ne kadar uzak
ve ihtimal d geliyor! Tren milislerle ylesine tka basa
doluydu ki, brakn koltuklar, zeminde bile oturacak yer yoktu.
Son anda, Williams'm kars perondan koarak geldi ve bize bir
ie arap ile tad sabunu andran ve insan ishal yapan o parlak
krmz sosislerden verdi. Tren, harp zamannn saatte yirmi
kilometreyi bulmayan sratiyle, Katalonya'dan Aragon vadisine
doru, emeklemeye talad.

2
Cepheden hayli uzak olmasna ramen, Barbastro rpertici
ve budanm grnd. Pejmrde niformalar iinde ynla
milis, snmaya alarak sokaklarda bir aa bir yukar
kaynayordu. Yklm bir duvarda sekiz yakkl boanm
arenada falanca gn ldrleceini iln eden, savan bir nceki
ylna ait bir afie tesadf ettim. Solmu renkleriyle nasl da
terkedilmi bir hali vard! O mehur yakkl boalarla
yakkl boa greileri acaba imdi neredeydiler? Anlald
kada-ryla.bu aralar Barselona'da bile hemen hi boa grei
27

yaplmyordu; nk, nedendir bilinmez lkenin en iyi

matadorlar Faist idi.
Benim de dahil olduum bl kamyonlar nce
Sietamo'ya, sonra batya doru Zaragoza nlerindeki
cephenin tam gerisine den Alculbierre'ye gnderdiler.
Sietam iin, kesinlikle Anaristler'in eline getii Ekim'e
kadar defa savalmt. ehrin baz ksmlar arapnelle
parampara olmu, evlerin ou da youn tfek atei
yznden iek bozuuna dnmt. imdi deniz
seviyesinden 1.500 ayak irtifada idik. Berbat bir souk
vard, nereden geldii anlalmayan youn bir sis her yan
saryordu. Kamyon ofr Sietamo ile Aleubi-erre
arasnda bir yerde yolunu kaybetti (bu savan vak'a-i
diyyelerinden biriydi), bu yzden siste saatlerce dolatk
durduk. Gece ge saatlerde Alcubierre'ye vardk. Birisi
amur bataklarnn arasndan, ufalanm saman
kmelerinde eelenip sratle uykuya daldmz bir katr
ahrna gtrd bizi. Temiz olduu takdirde, ufalanm
saman, iinde uyumak iin hayli iyi; ama biilmi kuru ot
kadar deil, samandan ise daha iyi. inde uyuduumuz
kmenin ekmek kabuklar, yrtlm gazeteler, kemikler,
san leleri ve kertikli st tenekeleriyle dolu olduunu
kefettiimde afak skmt.
Artk cephe hattnn yaknna gelmitik -savan
karakteristik kokusunu alacak kadar yakn. Bence bu,
kazurat ve tefessh eden yiyeceklerin kard pis kokuydu. Alcubierre hi isabet almadndan cephenin hemen gerisindeki ou kasabadan daha iyi durumdayd.
Yine de spanya'nn bu blgesinde, bar zamannda bile,
Aragon kylerinin allmadk sefilne yoksulluundan
etkilenmeden gezmenin mmkn olmadna inanyorum.
Biribirine sokulmu amur evler ve kiliseyi evreleyen ta
ynlaryla bir kale gibi ina edilmi bu kylerde, bahar
aylarnda bile bir tek iee rastlayamazdnz. Evlerin
hibirinin bahesi yoktu, yalnzca arka avluda katr
gbresi birikintilerinin stnde kmes hayvanlar seke
seke dolamaktayd. Yamur ve sisin bir28

birini takip ettii iren bir hava hkm sryordu. Dar

toprak yollar kimi yerde iki ayak derinliinde birer amur
deryasna dnmt. Bu yollarda tekerlekleri patinaj
yapan kamyonlar glkle ilerliyor; kyller ise, birbiri
ardna dizilmi, kimi yerde saylar alty bulan katrlarn
ektii hantal yk arabalarn sryorlard. Birliklerin
daim geli - gidileri ky tarifi imknsz derecede pis bir
hale sokmutu. Umum hela veya lm tr birey
bulmak sz konusu deildi, zaten hi olmamt.
Bastnz yere dikkat etmeden yryebileceiniz bir
yardalk toprak paras bile bulunmuyordu. Kilise ve
etrafndaki eyrek millik saha uzun zamandan beri hela
olarak kullanlmaktayd. Ne zaman savataki ilk iki aym
dnsem, keleri gbreyle kabuk balam biilmi
souk tarlalar hatrlamadan edemiyorum.
ki gn getii halde, bize hl tfek tevziat yaplmamt. Comite de Guerra'ya gidip duvardaki sra sra
kurun deliklerinden -delikler tfek salvolarnn marifetiydi, nk burada ok sayda Faist kuruna dizilmekteydi- baktnzda, Alcubierre'nin sahip olduu tm
manzaray grebiliyordunuz. Aa pek az yaral tandna gre, yukarda cephe hattnda iler hayli sakindi
anlalan. Balca heyecan kayna, cepheden kye muhafz refaketinde getirilen Faist asker kaaklaryd.
Cephenin kar tarafndaki birlikler aslnda Faist falan
deildi: sava patlak verdiinde silh altnda bulunan ve
kamaya dnden raz, bezgin askerlerdi. Arada srada
birka birleip cephenin bizim tarafmza kayma tehlikesini gze alyorlard. Eer akrabalar Faistler'in elinde
bulunan blgelerde yaamasa, asker kaaklarnn artaca
kukusuzdu. Bu asker kaaklar hayatmda grdm ilk
gerek Faistler idi. Haki renkli tulumlar dnda,
bizden ayrdedilecek hibir yanlarnn olmay beni ok
artmt. Kye vardklarnda genellikle kurt gibi ackm
oluyorlard. Askerden arnm blgede bir iki gn oradan
oraya katklar iin a olmalar pek doald ama hep
mzafferne bir edayla Faist birlikleri29

nin alktan krldnn kant olarak (gsteriliyordu. Kaaklardan birini, bir kylnn evinde karnn doyururken
seyrettim. Hayli merhamet uyandrc (bir sahneydi.
Ondokuz yanda, uzun boylu, fena halde rzgr yan,
elbiseleri yrtk prtk bir delikanl, atein yanna melmi, bir tava dolusu gveci umutsuz bir sratle gvdeye
indirirken, gzleri fldr fldr, etrafndan ember olmu
kendisini seyreden milisleri asab nazarlarla inceliyorduSanrm, ;bu kana susam Kzllar m yemeini bitirir
bitirmez kendisini kuruna dizeceklerinden pheleniyordu. Onu kye getiren silhl adam durmakszn omuzunu okuyor ve emniyet telkin edici sesler karyordu.
Unutulmaz bir gn, onbe asker kaa birden kageldi.
Bu kafile, balarnda beyaz ata binmi (bir muhafz olduu
halde, bir zafer nianesi gibi kyde dolatrld. Bu
sahnenin, daha sonra aldrdm, bulank bir fotorafn
ekmeyi becermitim.
Alcubierre'deki nc sabahmzda tfekler geldi.
Kaba koyu sar ehreli bir avu, katr ahrnda tfekleri
datt. Bana verdikleri nesneyi grr grmez resmen oke
oldum. malat tarihi 1896 olan bir Alman mavzeriydi bu
-yani ya krktan fazlayd! Kir pas iindeydi, srgs
skmt, tahta namlu mafhazas atlakt; stelik, tfek
azndan ieri yle bir gz atmak tfein paslandn ve
asla iflah olmayacan kefetmeye yeterliydi. Tfeklerin
ou eit lde ktyd, bazs daha bile beter haldeydi.
Ayrca, en ok bilgi sahibi olana en iyi tfekleri vermek
gibi bir aba da gzlenmiyordu. On yllk olan en iyi tfek,
herkesin marcon (ibne) diye tand on be yanda, geri
zekl bir ufakla verilmiti. avu 'bize, tfein nasl
doldurulaca
ve
sngnn
nasl
paralarna
ayrlacandan ibaret, be dakikalk bir eitim yapt.
Milislerin ou, hayatlar boyunca ellerine hi silh
almamlard ve yle zannediyorum ki pek az nianghn
ne ie yaradndan haberdard. Adam bana elli adet
olmak zere, elden ele fiekler datld; sonra saflar
halinde dizildik, avadanlmz srtmza
30

baladk ve yaklak mil tedeki cephe hattna doru

yola dzldk.
Seksen kii ve ok. sayda kpekten mteekkil
centuria dzensiz bir halde yoldan yukar kvrld. Her
milis kolunun kendisine maskot setii en az bir kpei
oluyordu. Bizimle birlikte gelen biare hayvann stne
kocaman harflerle P.O.U.M. damgalanmt ve sanki grnnde bir tuhaflk olduunun farkmdaymcasma
garip yryordu. Kolun banda kzl bayran yannda,
yrekli Belikal yolda Georges Kopp siyah bir atn stnde ilerliyordu. Onun biraz tesinde, ekiya kolunu
andran milis svarisinden bir delikanl tepede yerden
klliyetli miktarda toz kaldrarak atn ileri geri zplatyor,
kendisine pitoresk pozlar taknyordu. Devrim esnasnda
spanyol svari alaylarnn, muhteem atlarndan ok
sayda ele geirilmiti ve hepsi, onlar, hi kukusuz
atlatana kadar srp helak etmekte olan milis gcne
devredilmiti.
Yol geen ylki hasattan beri hi dokunulmam sar
ve kra tarlalarn arasndan bklm bklm kvrlyordu.
nmzde ise Alcubierre ile Zaragoza arasnda uzanan
alak da silsilesi grlyordu. Artk cephe hattna,
bombalara, makineli tfeklere ve amura yaklayorduk.
ten ie korkuyordum. u anda cephe hattnn hayli sakin
olduunu biliyordum ama evremdeki adamlardan,
muharebelere itirak edecek kadar deilse bile, Byk
Sava hatrlayacak kadar yalydm- Bana gre harp,
gmbrdeyen top glleleri ve srayan elik paralar;
hereyden nce de amur, bit. alk ve souk demekti.
Tuhaf grnecek ama, souk beni dmandan daha ok
korkutuyordu. Souk korkusu Barselona'da geirdiim
gnler boyunca, hi aklmdan kmamt; hatt
siperlerdeki souu, tan yeri aarrken dondurucu soukta
tetikte durular, buz tutmu bir tfekle saatlerce nbet
bekleyileri, izmemin konlarndan ieri dolan yar
donmu amuru dnmekten ka gece gzme uyku
girmemiti. Aralarnda yrdm insanlara bir ka
31

nazar atfettike de, bir tr dehete kapldm itiraf etmeliyim. Ne menem bir gruha benzediimizi imkn yok
tasavvur edemezsiniz. Bir koyun srsnden ok daha
gayri nizam srkleniyorduk; iki mil kadar bir mesafe
katettiimizde, kolun bir ucu grnmez olmutu. Ve,
adam dediklerimizin yardan fazlas ocuktu - basbaya
ocuk demek istiyorum, nk en by on-alt
yandayd. Gelin grn ki, en nihayet cepheye gidiyor
olmaktan tr, son derece mutlu ve heyecanlydlar.
Cepheye yaknlatka, en nde kzl bayran yanndaki
genler, Visca P.O.U.M!, Fascistas maricones ve
benzeri sloganlar haykrmaya baladlar. Bu barlarn
sava ve korkutucu olmas kastedilmiti ama ocuk
hanerelerinden ka ka kedi enciklerinin viyaklamas
gibi dokunakl sesler duyuldu. Cumhuriyeti savunacak
kiilerin, nasl kullanacaklarn bilmedikleri eski psk
tfekler tayan bu pejmrde ocuklar olduunu
dnmek, insan rktyordu. Tepemizden o anda bir
Faist ua gese, ne olurdu diye merak ettiimi hatrlyorum. Acaba pilot, zahmet edip, pike yapar ve makineli tfeini ateler miydi? nk, bizim gerek birer
asker olmadmz o irtifadan bile grlebilirdi.
Da silsilesine vardmzda, sola kvrldk ve dan
yamacndan dolanan dar bir katr yolunu trmandk. Atnal
eklindeki yass tepeleri ve derin rmaklara inen ok sarp
yamalaryla. spanya'nn bu blgesindeki dalarn
teekkl bir garipti. Yksek yamalarnda bodur allar
ile sprge otundan baka bir ey yetimez; her yerde
kire ta grlrd. Cephe hattnn bu ksm, bylesi bir
dalk lkede imknsz olduundan, mtemad bir siperler
dizisinden olumuyordu; bu dpedz, her bayrn tepesine
oturtulan ve hep mevzi denen, tahkim edilmi mevziler
zinciriydi. Tepesinde dalgalanan kzl bayra ve siper
oyuklarndan tten dumanyla, kum torbalarndan
yaplm sefil bir barikattan oluan mevziinizi, uzaktan, at
nalnn stnde bir balk gibi grebilirdiniz. Daha yakma
geldiinizde ise, burun delikle32

rimden haftalar sonra dahi bir trl kmak bilmeyen,

tiksinti verici tatlmtrak kokuyu duyabilirdiniz. Mevzinin hemen gerisindeki yarkta aylarn sprnts birikmiti - ekmek paralan, kazurat ve pasl tenekelerden
olumu derin bir p yn.
Bizim varmzdan sonra cepheyi terkedecek olan
blk avadanlklarn topluyordu. aydr cephe hatundaydlar; niformalar amur kaplyd, izmeleri lime
lmeydi; ounun sakal uzamt. Asl ad Levinski olduu halde herkesin Benjamin diye ard; Polonya
doumlu bir Yahudi iken anadili olarak Franszca konuan
mevzi komutan yzba, snandan kp bizi selmlad. Ksa boylu, gr siyah sal, savan bu dneminde daima ok pis olan solgun ve heves dolu yzl,
yirmi be yalarnda bir delikanlyd. Bamzn stnde
bir ka mermi atrdayp duruyordu. Mevzi yaklak elli
yarda geniliinde yarm daire biimindeydi; istihkm
siperi ise ksmen kum torbalar, ksmen de kireta
topaklarndan yaplmt. San delikleri misali topraa
oyulmu otuz ya da krk snak vard. Wiliiams, ben ve
Williams'n spanyol kaynbiraderi, iinde barnlabilir
intiban veren en yaknmzdaki ilk ve bo smaa daldk. nmzde bir yerlerdej kayalk tepeler arasnda garip
bir akis yapan tek tk tfek atei, duyuluyordu. Biz tam
avadanlmz srtmzdan atm, smaktan dar
emekliyorduk ki, bir bang sesi daha iitildi; bizim blkteki ocuklardan birinin, yz kan revn iinde istihkm siperinden gerisin geriye kotuunu grdk. Tfeini atelemi ve, nasl becerdiyse, srgy patlatmt.
Kafatas derisi, patlayan hartu sandnn kymklar
yznden erit erit yrtlmt. Bu bizim, pek tipik bir
ekilde, kendi kendimize verdirdiimiz ilk zayiat idi.
Akamst ilk nbetimizi tuttuk ve Benjamin bize
mevziyi gezdirdi. stihkm siperinin nnde kayalara
oyulmu dar bir siper dzeni oluturulmutu; son derece
ilkel mazgal delikleriyse kireta kmelerinden yaplmt. Siperlerin ve i siperin arkasnda eitli noktalara
33

serpitirilmi oniki nbeti noktas vard. Siperin nnde

dikenli tel uzanyordu; sonra, tepenin yamac dibi grnmeyen dereye doru kayp kayboluyordu. Tam karmzda tek tk sarp kayalklarn grld plak tepeler
vard; her ey gri ve souktu, hi bir yerde hayat
belirtisine, bir tek kua bile rastlanmyordu. Faist siperini
bulmaya alarak, mazgal deliinden darsn
dikizledim.
Dman nerede?
Benjamin elini cokuyla dalgalandrd. Oada.
(Benjamin ngilizce dnya kts bir ngilizce konuuyordu.)
yide, nerede?
Benim siper savandan anladma gre, Faistler' in
elli veya yz yarda tede olmas gerekiyordu. Ama hibir
ey gremiyordum anlalan, siperleri ok iyi gizlenmiti sonra, Benjamin'in iaret ettii noktay hayretler iinde farkettim: en az yediyz metre ileride, derenin br tarafnda tam karmza den tepede hayal
meyal seilen istihkm siperini ve krmz - yeil bayra
Faist mevzii gsteriyordu. Tarif edilemez bir sukut-i
hayale uramtm. Adamlara hi de yakn deildik! Bu
menzilde tfeklerimiz kesinlikle hi bir ie yaramazd.
Fakat tam bu esnada, heyecan dolu bir feryat duyuldu.
Uzaktan grimsi iki kk heykelcik gibi grnen iki
Faist, tam kardaki plak tepede, yukarya
trmanyorlard. Benjamin en yaknndaki adamn tfeini
kapp hemen nian ald ve tetii ekti. Klik! Mermi
patlamad; bunun hi de hayr a almet olmadn
dndm.
Yeni gelen askerler, siperlere girer girmez, hedef gzetmeksizin dehetli bir tfek ateine baladlar. Karnca
kadar minnack Faistler'i grebiliyordum, istihkam
siperinin gerisinde, bir taraftan br tarafa sekip duruyor;
bazen de, bir askerin siyah bir nokta gibi grnen ba, bir
an iin, kstaha duralayp bakyordu. Ate etmenin hi
bir yarar olmayaca aikrd. Ne var ki, so34

lumdaki asker siperinden kp pek spanyolvar bir edayla

yanma sokuldu ve ate amam iin beni kkrtmaya
balad. Kaza eseri olmad taktirde, bylesine zak bir
menzilden ve elimizdeki trden tfeklerle bir adama isabet
ettirmenin imknsz olduunu izah etmeye abaladm.
Ama asker daha ocuktu, tfeiyle siyah noktalar iaret
edip duruyor, bir ta atlmasn bekleyen bir kpek gibi,
hevesle srtyordu. Sonunda, nianghm yediyz
metreye ayarladm ve ate ettim gitti. Nokta gzden
kayboldu. Kurunun adam sratacak kadar yaknna
dtn umarm. Hayatmda bir insana ilk defa ate
ediyordum.
Cephede grdklerim bende byk bir bezginlik yaratmt. Buna sava m diyorlard?! Dmanla herhangi
bir temasmz bile yoktu. Zahmet edip bam siper
seviyesinden aada bile tutmuyordum. Ksa bir sre
sonra, kurunun biri eytan bir atrtyla kulam syrp
geti ve gerideki arka siperine sapland. Heyhat! Bam
eiverdim. Tm hayatm boyunca, zerimden ilk kurun
getiinde bam emeyeceime dair kendi kendime sz
vermitim; ama galiba insan insiyak hareket ediyor ve
hemen herkes en az bir kez byle bir ey yapyor.

3
Siper arpmalarnda be unsur nemlidir: yakacak
odun, yiyecek, ttn, mum ve de dman. Kn Za-agoza
cephesinde bunlar, dman en sonuncusu olmak zere,
nemlerine gre byle sralanyorlard. Beklenmedik bir
basknn her an olabilecei geceler dnda, hi kimsenin
dmana aldrd yoktu. Dman, uzakta, arasra oraya
buraya sradklar grlen, kara bcekler35

di dpedz. ki ordunun da asl uras snmaya almakt.

Sras gelmiken, spanya'da geirdiim tm o zaman
boyunca ok az arpma grdm sylemeliyim,
Ocak'tan Mays'a kadar Aragon cephesindeydim; ve bu
cephede, Teruel'deki arpma bir yana, Ocak ile Mart'n
sonlarna kadar hemen hemen hibir ey olmad. Mart
aynda Huesca evresinde youn arpmalar balad, ama
bana pek az i dt. Bir sre sonra, Haziran'da,
Huesca'ya kar bir tek gn iinde binlerce insann ld
feci bir saldr yapld; ama ben bu olaydan nce
yaralanm ve saf d olmutum. Normal olarak savan
dehet verici yanlar diye dnlebilecek eylerin ok az
bama geldi. Hibir uak yaknlarmda bir yere bomba
atmad, bana elli yardalk bir uzakln iinde hibir top
mermisi patlamad ve gs gse arpmaya da yalnz
bir kere katldm. (Bir keresi yetti de, artt bile).
Kukusuz, ok sk ar makinal tfek atei altnda
kalyordum, ama bu ate hep uzaka menzillerden
oluyordu. Huesca'da bile_ insan bir para ihtiyatl
davranrsa, genellikle gvenli saylrd.
Burada, Zaragoza'nn evresindeki tepelerde nemli
olan, durgun sava halinin kark can sknts ve rahatszlyd. Bir ehir ktibinin hayat kadar olaysz ve
neredeyse bir o kadar dzenli bir hayat. Nbet tutmak,
devriye gezmek, siper kazmak; siper kazmak, devriye
gezmek, nbet tutmak... Her tepede, Faist ya da Cumhuriyeti, pejmrde ve pis adamlardan bir kme, souktan
titreyerek bayraklarnn evresinde dnyor ve snmaya
alyordu. Btn gn ve gece boyunca gayesiz kurunlar
bo vadilerde vzr vzr geziyor ve yalnz pek kk bir
olaslkla bir insan vcudunda yerini buluyordu.
Sk sk, evredeki k manzarasna sabit gzlerle bakar, beyhudeliine aardm. Bylesine bir savan sonunun gelmeyii! Daha nce, Ekim balarnda, tm bu tepeler iin vahi arpmalar yaplmt. Ne var ki, asker,
36

silh ve zellikle toplarn yokluu, geni apl bir harekt

olanaksz klm, her ordu siper kazp kendi zaptettii
tepeye yerlemiti. Samzda, o da yine P.O.U.M.' lu olan
kk bir ileri karakol; solumuzda, saatin akrebinin yediyi
gsterdii ynde, sivri noktalarnn stnde birok kk
Faist karakollarnn benek benek yayld mahmuz gibi
bir tepenin karsnda da bir P.S. U.C. mevzii vard. Bir
ileri, bir geri zikzak biiminde uzanan, szde cephe hatt
denilen ey, eer her mevzide bir bayrak sallanmasa, hi
de kolay anlalr birey olmayacakt. P.O.U.M. ve
P.S.U.C. krmz, Anaristler krnz ve siyah, Faistler
genellikle kralc bayra (krmz sar - krmz), bazen de
Cumhuriyeti bayra (krnz - sar - mor)
kullanyorlard. Her da tepesinin birlikler tarafndan igal
edildiini, bu yzden evreye bo konserve kutularnn
karmakark saldn ve here-yin bokla kaplandn
unutabilseydiniz, grn harikuladeydi. Samzda, da
silsilesi gneydouya doru kvrlyor ve geni ebrul bir
vadi brakarak Huesca'ya doru uzanyordu. Ovann
ortasna zarlar atlm gibi birka kp serpilmiti; bu,
Cumhuriyet'e sdk kalanlarn elindeki Robres ehriydi.
Sabahlar vadi sk sk bir bulut denizinin arasndan dz ve
mavi olarak ykselir ve grn, tuhaf bir biimde, bir
fotoraf negatifine benzerdi. Huesca'nn daha ilerisinde
bizimkilerle ayn dzende, biimleri kar yznden gnden
gne deien daha baka tepeler vard. ok uzakta, karn
hibir zaman erimedii heybetli doruklaryla Pireneler
havada yzer gibi grnyordu. Aadaki ovada bile
herey l ve oraa benziyordu. Tam karmzdaki tepeler
fil derisi gibi kr kr ve griydi. Gkyznde hemen
hibir zaman ku olmuyordu. Hayatmda kularn bu kadar
az olduu baka bir lke grdm sanmyorum. Arasra
grlebilen kular, bir eit saksaanla, ni kanat sesleri
geceleyin insan rkten keklik srlerinden ibaretti. Pek
seyrek olarak da, aldr etmek tenezzln gstermedikleri tfek atlarnn izledii, yavaa havada szlen
kartal srleri grlyordu.
37

Geceleri ve sisli havalarda vadiye, bizimle Faistler'

in arasna, devriyeler gnderiliyordu. Devriyelik hi
makbul bir i deildi, dars ok souk ve kaybolmak
ok kolayd; az bir zaman sonra, ne kadar istersem o kadar sk devriye kmak iin izin alabileceimi kefettim.
Kocaman przl uurumlarda patika ya da da yolu
cinsinden hibir ey yoktu; yolun girdisini ktsn, ancak
birbirini izleyen seyahatler yaparak ve her keresinde yeni
iaretlere dikkat ederek bulabilirdiniz. Ku uuu ile en
yakn Faist karakolu bizimkinden yediyz metre
uzaklktayd, ama tek geilebilir yoldan giderseniz bir
buuk mil tutuyordu. Tepenizde serseri kurunlar kular
gibi terek uuurken, karanlk vadilerde babo
dolamak olduka elenceliydi. Bazen btn gn boyunca
devam eden ve tepelerin doruuna yapp vadileri akta
brakan youn sis geceden daha iyiydi. Faist hatlarnn
yaknlarnda kaplumbaa gibi srnmek zorunda idiniz.
Bu tepelerin yamalarnda, atrdayan allar ve
takrdayan kiretalar arasnda grltsz ilerlemek ok
gt. Faist hatlarna giden yolu ancak nc yada
drdnc giriimde bulabildim. ok youn bir sis vard,
seslerini dinlemek iin dikenli telin oraya doru
srndm. Faistler'in ieride konutuklarn ve ark
sylediklerini iitebiliyordum. Sonra, beni fena halde
tellandrarak birounun tepeden aa, bana doru
geldiklerini duydum. Korkudan, birdenbire ok kk
grnveren bir fidann arkasna sindim, grltszce
tfeimi kurmaya altm. Her nedense baka yne
gittiler ve benim gr alanma girmediler. Saklandm
fidann arkasnda nceki arpmalarn bir sr yadigr
ile karlatm bir yn bo fiek kovan, stnde
mermi delii olan bir deri kasket ve besbelli bizimkilerden
kalma bir krmz bayrak. Bayra alp mev-ziye gtrdm
insafszca yrtp temizlik bezi olarak kullandlar.
Cepheye varr varmaz onba, onlarn deyiiyle
cobo olmutum - n iki kiilik bir muhafz mangasnn
38

komutan. Cobo'luk, zellikle ilk bata, ense yaplacak bir

e hi benzemiyordu. Centuria, ou yirmisinin altnda
olan ocuklarndan oluan, eitilmemi bir gruhtu. Milis
gcnde sk sk, hemen hep Faistler'in blgesinden
gmen olarak gelen ve baklsnlar diye en kolayndan
milis kaydedilen onbir oniki yalarnda ocuklara
rastlyordunuz. Kural olarak, bu ocuklar cephe gerisinde
hafif ilerde kullanlyorlard, ama bazen cephe hattna
kaymay becererek hepimiz iin ortak bir tehlike
oluturuyorlard. Kk bir canavarn, aka diye snan ateine bir el bombas attn hatrlarm. Monte
Pocero'da onbe yandan kk kimsenin bulunduunu
sanmyorum ama ya ortalamas kesinlikle yirmiden
aayd. Bu yataki ocuklar asla cephe hattnda kullanlmamalydlar. nk, siper savann ayrlmaz bir
paras olan uykusuzlua dayanamyorlard. Balangta,
geceleri mevzide gerei gibi nbet tutturmak hemen
neredeyse olanakszd. Benim kesimin frlama olanlar
ancak ayaklarndan ekip srklenerek smaktan kartabiliyorlar ve daha srtmz dner dnmez, karakolu
brakp snaa szlyorlard; Dahas var, korkun
soua ramen siperin duvarna dayanp derin bir uykuya
bile dalyorlard. Bereket, dman fazla atlgan deildi.
Aslna bakarsanz, baz geceler, hava tabancalar kuanm
yirmi erkek izci ya da oyun labutlar ile silhlanm yirmi
kz izci, mevzimizi halla pamuu gibi ata-bilirlermi gibi
geliyordu bana.
Bu dnemde, Katalonya milis gleri hl savan
bandaki esaslar zerindeydiler. Ve ok uzun bir sre
byle kaldlar, milis gleri, Franco'nun bakaldrsnn
ilk gnlerinde, aslnda hepsi birer siyas rgt olan eitli
sendikalar ve siyas partiler tarafndan toplanmlard.
Milisler merkez hkmete olduu kadar kendi partilerine
de balydlar. 1937 balarnda, siyas almayan ve aa
yukar olaan kurallara gre rgtlenen, Halk 'Ordusu
kurulduunda, parti milis gleri ilkece bununla
birletirilmilerdi. Fakat uzun zaman, tm
39

deiiklikler yalnz kt stnde kald; Aragon cephesine, ta Haziran'a kadar, nemsiz sayda yeni Halk Ordusu
birlikleri ulaabildi; stelik, bu arada milis sistemi de
deimeden kald. Bu sistemin temel noktas, subay ve
erler arasnda sosyal eitlikti. Generalden ere kadar herkes
ayn paray alyor, ayn yemei yiyor, ayn elbiseleri
giyiyordu, ve herkes tam bir eitlikle kaynamt. Tmen
komutanndan, ensesine tokat atp bir sigara almak
isteseniz, byle birey yapabiliyordunuz ve hi kimse
bunu tuhaf bulmuyordu. Teorik olarak bir milis birlii, en
azndan, hiyerari deil, demokrasiydi. Emirlere itaat
gerei anlalmt ama, bunun yansra anlalan ikinci
ey de uydu; bir emir verdiiniz zaman, bunu stten asta
deil, bir yoldatan bir baka yoldaa veriyordunuz.
Subay ve astsubay ayrm vard, ama olaan anlamnda
asker rtbe hi yoktu: ne unvan, ne rozet, ne topuk
arpma, ne de selm verme. Milis glerinde, geici
olarak ileyecek, bir eit snfsz toplum modeli
oluturmaya kalkmlard. Tabiatyla katksz bir eitlik
sz konusu deildi; ama imdiye kadar grdmden ya
da sava zamannda olabileceini dndmden ok
fazla eitlik vard.
Fakat itiraf etmeliyim, cephe hattnda ilerin ne halde
olduunu ilk grmde dehet iinde kaldm. Dnya
yznde byle bir tip ordu ile nasl sava kazanl abilirdi
ki? O srada zaten herkesin syledii de buydu; ama,
doru olmakla birlikte, akla da aykryd bu. nk, halihazrdaki artlar altnda milis gleri olduklarndan daha
iyi olamazlard. Modern, mekanize bir ordu yerden bitmez
ve Hkmet, yetitirilmi birlikler emrine hazr olana
kadar beklemi olsayd, Franco'ya kar hibir zaman
direnilemezdi. Sonralar, milis glerini yermek,
dolaysyla da yetime ve silh yetersizliinden ileri gelen
hatalarn eitliki sistemin sonucu olduunu iddia etmek
moda oldu. Gerekten, yeni toplanm bir milis birlii
disiplinsiz bir gruhtu; subaylar erlere Yolda dedii
iin deil, acemi birlikler her zaman disiplinsiz
40

gruhtur da ondan. Uygulamada, demokratik devrimci tipi

disiplin umulabileceinden daha gvenlidir. i ordusunda disiplin, teorik olarak, gnlldr. Snf sadkati
esasna dayanr; halbuki, burjuvalarn askerlii zorunlu
olan ordularnda disiplin, dner dolar gelir korkuya
dayanr. (Milis glerinin yerini alan Halk Ordusu, bu iki
tip arasnda bir yerdeydi.) Olaan ordularda srp giden
zorbalk ve horlama, milis glerinde bir an bile ho
grlemezdi. Normal asker cezalar vard ama ancak ok
cidd durumlarda uygulanyordu. Eer erin biri emre
uymay reddederse ona hemen ceza verilmez, ilk nce
yoldalk adna srar edilirdi. nsan ynetmekte hi
tecrbesi olmayan kukucu kiiler hemencecik bu usuln
yrmeyeceini sylerler, ama gerekte uzun vadede, bal
gibi de yryor. En kt milis ktalarndaki disiplin bile
zaman ilerledike gzle grlr bir biimde dzeldi. Ocak
aynda bir dzine acemi askeri eiteyim derken az kalsn
salarm aaryordu. Mays'ta ise, ksa bir sre, ngilizspanyol kark otuz kadar adama temen vekili olarak
kumanda ediyordum. Ate altna gireli daha be ay
olmutu ki, emre itaat konusunda ya da tehlikeli bir grev
iin gnll bulmakta en ufak bir gle uramadm.
Devrimci disiplin siyasal bilince clayanr -neden
emirlere uyulmas gerektiinin anlalmasna: bu anlay
yaymak zaman ald gibi, bir adam kla avlusunda talim
ettire ettire robota evirmek de zaman alr. Milis gcsistemini aalayan gazeteciler, Halk Ordusu geride
yetitirilirken, milis glerinin cephe hattn tutmak
zorunda kaldklarn pek hatrlamazlar. Milis glerinin
sava alannda kalmas bile devrimci disiplinin
kuvvetinin bir kantdr. nk, 1 937 Haziran'na kadar,
milisleri olduklar yerde tutacak s nf sadkatindan baka
hibir g yoktu. Tek tek asker kaaklar kuruna
dizilebilirdi ara sra kuruna diziliyordu da ama, bin
kii biraraya gelip cepheyi brakmaya karar vermi
olsalard, onlar hibir g durduramazd. Ayn artlar
altnda, zorunlu askerlie dayanan
41

bir ordu sava polisi uzaklatrlma oktan eriyip

kaybolurdu. Halbuki milisler, tanr bilir, pek az zafer kazandlar, ama cephe hattn da tuttular; tek tk asker
kaaklar bile grlmyordu. P.O.U.M. milisinde drt be
ay iinde sadece drt kiinin katn duydum; bunlardan
ikisi de hayli kesin bir olaslkla, milise bilgi edinmek iin
kaydolmu casuslard. nceleri ortalkta grnen
karklk, genel eitim noksanl, bir emre uyulmasn
salamak iin be dakika tartmak zorunda olmak beni
hem fkeden kudurttu hem de dehet iinde brakt.
Kafamda ngiliz Ordusu'nun ilkeleri vard, spanyol
milisleriyse kesinlikle ngiliz Ordusu'na uymuyordu.
Fakat artlar gz nnde tutulursa, insann beklemeye
hakk olabileceinden, daha iyi idiler.
Bu arada, yakacak odun sorunu devam ediyordu -hep
yakacak odun. Btn bu dnem boyunca gnceme ne
zaman birey yazmsam, yakacak odun sorunundan veya
daha dorusu yakacak odun yokluundan sz etmediim
yer olmam. Deniz seviyesinden iki bin ayak yksekte
ve, k ortasndaydk, anlatlmaz bir souk vard. Is
olaanst denecek kadar dk deildi, birok geceler
hava dona bile ekmiyordu. ou kez k gnei, gn
ortasnda bir saatliine parlyordu da; fakat, hava
gerekten ok souk deil idiyse bile, inann bana, insana
ok soukmu gibi geliyordu. Bazen insan tir tir titreten
rzgrlar kasketinizi banzdan ekip alyor ve sanz
her ynde kartryordu; bazen de sis, siperin iine sv
gibi doluyor ve insann kemiklerine iliyormu hissini
veriyordu. Sk sk yamur yayor ve eyrek saatlik
yamur bile artlan bsbtn dayanlmaz bir hale
getirmeye yetiyordu. Kiretann stndeki ok ince
toprak tabakas hemen ya gibi kayganlayor, hep
yamata yrdnz iin de, dengenizi korumanz imknsz oluyordu. Karanlk gecelerde, ou kez yirmi yardalk bir yerde alt kere dmmdr; stelik dmek,
tfek tetiinin amurdan tkanp skmasna yol at
iin tehlikeliydi de. Gnler boyu, elbiseler, postallar, bat42

taniyeler ve tfekler hemen batan aa amura bulanyordu. Ben tayabildiim kadar bir sr kaln elbise
getirmitim, ama adamlarn ou korkun giyimsizdi. Yz
kiilik btn garnizonda, sadece oniki tane kaput vard,
onlar da nbetiden nbetiye devredilmek zorundaydlar;
yine milislerin ounda ancak bir tane battaniye
bulunuyordu. Buzlu bir gece, zerimdeki giyeceklerin bir
listesini yaptm. Bir insan bedeninin tayabilecei
giyecek miktarn gstermesi bakmndan hayli ilgin.
stmde kaln bir i fanils ve don, bir fanila gmlek, iki
kazak bir ynl ceket, bir domuz derisi ceket, pamuklu
kadifeden golf pantolon, dolaklar, kaln oraplar,
postallar, salam bir trenkot, bir boyun atks, mflonlu
deri eldivenler ve yn balk vard. Buna ramen
souktan tir tir titriyordum. Fakat itiraf etmeliyim ki, ben
soua kar olaanst hassasmdr.
Yakacak odun gerekten nemli bir sorundu - iin en
can alc noktas da, yakacak odunun resmen hibir yerde
bulunmamasyd. Bizim sefil damz en iyi zamannda
bile aa ve ottan yoksundu; kald ki, aylardr souktan
donan milisler tarafndan talan edilmiti, dola-ysiyle
insan parmandan biraz kaln ne varsa oktan yaklmt.
Yemek yemediimiz, uyumadmz, nbet tutmadmz
ya da angarya i grmediimiz zamanlar, mevzinin
gerisinde, vadide yakacak topluyorduk. Bu zamana ilikin
tm anlarm; neredeyse dimdik yamalarda insann
postallarn param para eden entikli ki-retann
stnde bir aa bir yukar inip kmak ve minik bir dal
grnce, cokunlukla stne atlmaktr, iki saat durmadan
yakacak arayan kii, snan ateini ancak bir saat
yanar tutmaya yetecek kadar vr zvr toplayabiliyorlard.
Yakacak arama hevesi sonunda hepimizi botanist yapt.
Dan yamacnda yetien her bitkiyi yanma niteliklerine
gre snfladk; eitli al ve otlar ate yakmak iin ok
iyiydi ama birka dakikada, snp gidiyordu, vahi
biberiye ve karaal dallar ate iyice tutuunca yanarlard,
bektai zmnden da43

ha kk olan bodur mee aac ise hi yanmyordu. Bir eit

kurumu kam ilk bata atei yakarken ok iyiydi, ama gelin
grn ki, bunlar, yalnzca mevzinin solundaki tepenin
doruunda yetiiyordu; oraya gitmek iin de ate hattndan
gemek gerekti. Faist makineli tfekiler sizi grrlerse
hemen koca bir arjr dolusu fiei stnze boaltrlard.
Genellikle yksee nian alyorlard ve mermiler insann
bann stnde kular gibi akyordu. Ama kurunlar bazen
ok rahatsz edici bir yaknlkta kiretan atlatr ve
yontarlard, ite o zaman kendinizi hemen yzst yere
atardnz. Byle olmasna ramen yine kam toplamaya
giderdiniz, nk hibir ey yakacaktan daha nemli deildi.
Souun yannda br rahatszlklar ok nemsiz
grnyordu. phesiz hepimiz devaml olarak pistik.
Yiyeceimiz gibi suyumuz da katr srtnda Alcubierre' den
geliyor, adam bana gnde bir eyrek galon dyordu. Bu su,
stten biraz daha berraka berbat bir-eydi ve teorik olarak
yalnz imek iindi. Ne var ki, ben sabahlar ykanmak iin hep
bir matra dolusu aryor-dum. Zaten bir gn ykanp bir gn
tra oluyordum, ikisine birden yetecek kadar su hibir zaman
olmazd. Mevzi iren bir ekilde pis kokuyordu, barikatn
kk kapal arazisinin dnda heryer kazurat doluydu. Milislerin bazs siperde abdest bozmay det edinmilerdi, insan
karanlkta yrmek zorunda kalnca iren eyler oluyordu.
Ama pislik beni asla tasalandrmad. Pislik halkn zerinde
lzumsuz yere grlt kopardklar bir-eydir. nsann
mendilsizlie ve iinde ykand teneke tavadan yemek
yemee ne kadar abuk altna aarsnz. Bir iki gn iinde,
hi zorluk ekmeden elbise ile uyumaya da. Kukusuz, insann
gece elbiselerini ve postallarn karmas olanakszd; herkes
bir saldr annda hemen ortaya kabilecek biimde hazr
olmak zorundayd. Seksen gecenin ancak nde soyunup
yattm, ama arasra gndzleri elbiselerimi karmay
beceriyordum. Etrafta bit olabilmesi iin hava henz ok
souk44

tu, ama san da fare de bol bol bulunuyordu. Hep. san ve

farenin ayn yerde olmayaca seylenir; yeteri kadar yiyecek
olursa, bal gibi bulunuyor.
Baka ihtiyalar bakmndan ok kt durumda saylmazdk. Yetecek kadar yiyecek ve bol arap vard. Sigara
hl gnde bir paket datlyor, gn ar kibrit, hatt mum bile
veriliyordu. Herkesin kiliselerden yama edildiini tahmin
ettii bu mumlar, Noel pastasnn stndekiler gibi, gayet
inceydi. Her snaa gnde parmak uzunluunda mum
veriliyordu bu da ancak yirmi dakika yanyordu. O srada
henz mum satn alnabiliyordu, ben de beraberimde birka
libre mum getirmitim. Sonradan kibrit ve mum ktl hayat
ekilmez hale getirdi. nsan byle eylerin yokluunu hissetmeden nemini kavryamyor. rnein, bir gece - alarmnda,
smakta herkes tfeini kapr ve tella bakalarnn suratna
basarken, bir k yakabilmek hayatla lm kadar byk fark
yapabiliyordu. Her milis kav akma ve birka yarda sar fitil
sahibiydi. Bunlar, tfeinden sonra bir milisin en nemli
malyd. Kav akmann en byk avantaj rzgrda
aklabilmesiydi, yalnz alevsiz yanyordu, dolaysyle ate
yakmaya hibir faydas yoktu. Kibrit ktl had safhaya
vardnda, alev elde etmek iin tek kar yolumuz, merminin
ekirdeini karmak ve kav akma ile barutu tututurmak
oldu.
Bizim yaadmz olaanst bir hayatt; savata oluun
da olaanst bir tarzyd, eer buna sava diyebilirseniz tabii.
Btn milisler hareketsizlie sinirleniyor, durmadan neden
hcum etmemize izin verilmediini renmek iin grlt
patrd ediyorlard. Fakat besbelli, dman balatmadka, daha
uzunca bir sre arpma olmayacakt. Belli aralklarla
tekrarlanan tefti turlarnda Georges Kopp bizimle ok ak
konuuyor, Bu sava deil, ara sra bir insann lverdii bir
komik opera. diyordu. Aslnda, Aragon cephesindeki
durgunluun o srada benim hi bilmediim siyas sebepleri
vard; ama yedek birliklerin yokluunun bs45

btn dndaki salt asker glklerin herkes farkndayd.

Bir kere. en bata lkenin doal durumu geliyordu.
Bizim ve Faistler'in cephe hatt, kural olarak yalnz tek
yandan yaklalabilen, usuz bucaksz doal bir salamlk
iinde uzanyordu. Birka siperin kazlm olmas artyla
bu gibi yerler, ezici sayda olmadka, piyade askeri ile ele
geirilemezdi. Bizim mevzimizde ve etrafmzdaki
mevzilerin ounda, iki makineli tfek ve bir dzine
adam, bir taburu asla yaklatrmayabilirdi. Tepelerin
doruunda tneklemi halimizle nefis topu hedefleri
olabilirdik - ama topu yoktu. Bazen evredeki manzaraya
dikkatle bakar, birka top bataryas olmasn oh, hem de
ne byk bir itiyakla isterdim. nsan ekile fndk
krar gibi kolaylkla dman mevzilerini birbiri arkasna
yok edebilirdi. Fakat bizim tarafta, top falan yoktu. Arada
srada Faistler Zaragoza'dan bir iki top getirmeyi
beceriyor ve birka mermi atyorlard -bunlar da ylesine
azd ki, hibiri hedefini bulmuyor ve glleler bir ie
yaramadan bo uurumlara dalyordu. Makineli tfee
kar top olmadan ancak ey yapabilirsiniz: kendinizi
gvenceli bir uzaklkta, diyelim drt yz yarda tede
sipere gmmek; aklkta ilerlemek ve kalbura dnmek ya
da genel durumu deitirmeyecek kk lde gece
hcumlar yapmak, Almaklar hemen hemen, ya
hareketsizlik ya da intihardan ibarettir.
Dahas var, her cinsten sava malzemesi noksand.
Milislerin o srada ne kadar kt silhlanm olduklarn
kavrayabilmek byk bir aba ister. ngiltere'de herhangi
bir zel okulun askerlik kampndaki yedek subay taburu
bile, bir modern orduya bizden daha ok benzerdi.
Silhlarmzn ktl ayrntlarn kaydetmeye deecek
kadar artcyd.
Cephe hattnn bu kesiminde btn topu gc, herbir silh iin onbe atm mermisi bulunan drt havan
topundan olumutu. Tabii bu mermiler atelenemeye46

cek kadar ok kymetli idiler ve havan toplar Alcubierre'de tutuluyordu. Aa yukar elli kiiye bir makineli
tfek dyordu, geri bunlar eskiydi, ama yz drt
yz yardalk bir uzaklkta olduka isabetliydiler. Bunlarn
tesinde, yalnzca tfeklerimiz vard, ou da hurda
demirdi. tip tfek kullanlyordu - birincisi uzun
Mauser'i. Bunlar ok ender olarak yirmi yandan gen
kyordu, gezle arpac krk bir srat lme aleti ne
kadar ie yararsa o kadar ie yaryordu ve ounun yiviseti mitsizce paslanmt; her naslsa, on tfekte biri fena
saylmazd. Sonra bir de ksa Mauser veya mousueton
vard ki, bu gerekte bir svari silhyd. Bu bahsettiim
silhlar, kolay tandklar ve siperde daha az rahatszlk
verdikleri iin beeniliyordu; stelik, nispeten daha
yeniydiler ve ie yarar grnyorlard. Gerekte, hemen
tm hi bir ie yaramazd. Ayr ayr silhlardan karlp
yeniden birletirilen paralardan yaplmlard, hibir
srg stndeki tfee ait deildi ve tfek en iyi cinsten
bile olsa, drtte be attan sonra tutukluk yapyordu.
Bir de, Winchester tfekleri vard. Bunlar kullanmak
zevkliydi, ama dehet isabetsiz atlar yapyorlard,
arjrleri olmad iin tek seferde ancak bir atm ate
edilebiliyordu. Cephane o kadar azd ki, cepheye her yeni
gelene ancak, ou son derece kt, elli atmlk fiek
veriliyordu. spanyol fieklerinin hepsi yeniden
doldurmayd, en iyi tfeklerde bile skklk yapyordu.
Meksika fiekleri daha iyiydi, bu yzden makineli tfek
iin saklanyordu. En iyisi tabi Alman yaps cephane idi,
ama bu yalnz esirlerden ve bizim tarafa kaanlardan elde
edildii iin pek bulunmuyordu. Acil zamanlarda
kullanmak iin hep cebimde Alman ya da Meksika
mermisi dolu bir arjr saklardm. Fakat uygulamada, o
an tehlike geldiinde tfeimi pek ateleyemedim; berbat
eyin skmasndan ok korkardm ve ie yarayabilecek
bir atmlk fiei saklamaya da fazlasyla meraklydm.
Ne maden miferimiz, ne sngmz vard, taban47

camz da pek azd; be ya da on kiiye de bir el bombas

dyordu. O srada kullanlan elbombas, F.A.I. bombas diye bilinen korkun bir nesneydi - savan ilk yllarnda Anaristler tarafndan imal edilmiti. Mills
bombas ilkesine gre yaplmt, ama emniyet dzeni bir
pimle deil bir para eritle tutturulmutu. eriti
kopardnzda bombadan mmkn olan en yksek hzla
kurtuluyordunuz. Bu bombalar iin tarafsz deniyordu,
nk hem bombay atan hem de kendisine bomba atlan
ldryordu. Daha baka eitler de vard; belki daha
ilkel ama daha az tehlikeli olanlar bombay atan iin
demek istiyorum. Atlmaya deecek bir bomba
grdmde Mays ayn bulmutuk.
Silhlar bir yana, bir sr ufak tefek zorunlu sava
gereleri ok zor bulunuyordu. rnein, hi haritamz ya
da krokimiz yoktu. spanya'nn bu zamana kadar tmyle
haritas karlmamt, bizim bulunduumuz araziyi
gsterenler eski asker haritalard onlarn da hemen
hepsi Faistlerin elindeydi. Ayrca, uzaklk l aleti,
teleskop, periskop, baz milislerin elindeki bir iki tane
dnda iftli drbn, iaret fiei, tel kesici, silh tamir
takmlarndan hibiri yoktu temizlik malzemesi bile zor
bulunuyordu. spanyollar temizleme tkac denen eyin
adn hi duymama benziyorlard, ben bir tane yapnca
pek ardlar. Tfeinizi temizlemek istediiniz zaman
avua gtryordunuz, onun uzun bir pirinten harbisi
vard, ama bu harbi her zaman eri br olduu iin,
namlunun iindeki set ve yivi ka-zrd. Tfek ya bile
yoktu. Tfeinizi zeytinya ile temizliyordunuz, bir
yerden ele geirebilirseniz tabii; birok kez tfeimi
vazelin, yal krem, hatt domuz ya ile yalamak
zorunda kaldm. Dahas var; fener ya da cep feneri de
yoktu sanyorum bu srada, cephenin bizim btn
kesimimiz boyunca cep feneri diye bir nesne yoktu, almak
isteseniz
Barselona'dan
yaknda
bulamazdnz,
Barcelona'da bile binbir glkle, bulunabilirdi.
48

Zaman getike ve dzensiz tfek atei tepeler arasnda atrdadka, acaba herhangi bir ey, u a gzl
savaa bir canllk ya da olay getirecek mi diye, gittike
artan bir kukuyla, merak etmeye baladm. Bizim
karsnda savatmz dman deil, zatrre idi. Siperler
birbirinden beyz yardadan fazla uzaktaysa, kaza hari,
hi kimse vurulmaz. Kukusuz, arada baz kayplar
oluyordu, ama bunlarn byk ounluu durduklar yerde
kendi
kendilerine
zarar
veriyorlard.
Yanl
hatrlamyorsam, spanya'da grdm ilk be yaral,
kendi silhlar ile yaralanmlard - kasten demiyorum,
ama muhtemelen, kaza ya da dikkatsizlik yznden. Bizim anm tfeklerimiz kendi balarna birer tehlike
idiler. Bazlarnn, dipik hafife topraa vurulduunda
ate almak gibi iren bir huyu vard; bu yzden kendi
elini yaralayan bir adam grdm. Ayrca acemi askerler
karanlkta durmadan birbirlerine ate ediyorlard. Bir
gece, akam karanl daha yeni kmken, nbetinin
biri yirmi yarda uzaktan bana ate etti; ama bir yarda ile
kard - spanyol nianclnn bu dzeyde olmas tanr
bilir, ka kere hayatm kurtarmtr. Baka bir keresinde,
siste devriye km ve mevziden ayrlmadan nce
muhafz komutanna tenbih etmitim. Fakat, geri dnerken
bir alya taklp tkezledim; rken nbeti, Faistler
geliyor diye barmaya balad. Ben de muhafz
komutannn benden tarafa hepbirden abucak ate
almas iin emir verdiini duymak zevkini tattm. Tabii
derhal yere yattm, mermiler zarar vermeden zerimden
utular. Hibir ey bir spanyol'u, hi deilse gen bir
spanyol'u,
ateli
silhlarn
tehlikeli
olduuna
inandramaz. Bir keresinde, bu sonuncudan hayli zaman
sonra, birka makineli tfekinin silhlarn bana
dorultmu bir ekilde resimlerini ekiyordum.
Makineyi ayarlarken, yar aka yollu, Ate etmeyin,
ha! dedim.
Oh hayr, ate etmeyiz.
Hemen akabinde korkun bir grleme oldu ve bir
49

kurun yamuru o kadar yakndan yzm syrp geti

ki, yanam dumansz barut krntlaryla kavruldu. Bu
nceden tasarlanm birey deildi, ama makineli tfekiler muazzam bir aka olarak almlard. Oysa, bu
arkadalar bir katr srcsnn kaza kurunu ile vurulduunu greli daha birka gn olmutu: otomatik tabanca ile oyun oynayan bir siyas delege, sonunda katr
srcsnn cierine tam be kurun yerletirmiti.
Ordunun bu dnemde kulland etrefil parolalar
ikinci dereceden tehlike kayna oluyordu. Bunlar, u, biri
sylendi mi teki ile karlk verilmesi gereken usandrc
ifte parolalard. Genellikle, Cultura-progreso ya da
Seremos-invencibles gibi coturucu ve devrimci nitelikteydiler; ve cahil nbetilerin sk sk bu tumturakl
szleri hatrlamalar imknsz oluyordu. Hatrlyorum bir
gece, parola Cataluna-eroica idi, ablak yzl bir kyl
delikanls, Jaime Domenech, bana yaklat, apm bir
halde bu sz aklamam istedi.
Eroica - eroica ne demek?
Ona, bunun valiente ile ayn anlama geldiini syledim. Biraz sonra, Jaime karanlkta siperin stnde
tkezliyordu ki, nbeti bararak parola sordu :
Alto! Cataluna!
Valiente! diye bard Jaime, doru eyi sylediinden ok emindi.
Gm!
Nasl oldu ise, nbeti isabet ettiremedi. Bu savata,
insan snrlar iinde mmkn olduka, herkes herkesi
skalyordu.

4
Cepheye geleli yaklak hafta olmutu, ngiltere'den I.L.P.'nin (Bamsz i Partisi'nin) gnderdii
50

yirmi ya da otuz kii Alcubierre'ye vardlar; ngilizler'i bu

cephede birarada tutabilmek iin Williams ve ben o gruba
gnderildik. Yeni mevzimiz birka mil daha batda,
Monte Oseuro'da ve Zaragoza'dan grlebilecek bir
yerdeydi.
Bir eit usturann tersine benzeyen, kum krlangc
yuvalar gibi yarn iinde dikeyine oyulmu snaklaryla,
mevzi, kiretann stne tneklemiti. Bunlar topran
altnda alacak kadar uzaklara gidiyordu, ileri zifir
karanlkt, ylesine alaktlar ki ayakta durmak bir yana,
dizst bile gidemezdiniz. Sol tarafta, tepelerin
doruklarnda iki tane daha P.O.U.M. mevzii vard;
bunlardan biri, yemek piiren hatun kii yznden her
milis askeri iin son derece ekiciydi. Bu hanmlar yle
pek aman aman gzel deildiler; yine de, bu mevzii br
birliklerin askerlerinin gitmelerine izin verilen snrlarn
tesine karmak gerekmiti. Be-yz yarda samzda,
Alcubierre yolunun kvrmnda bir P.S.U.C. karakolu
vard. Buras tam yolun el deitirdii yerdi. Geceleyin,
hem bizim Alcubierre'den gelen erzak kamyonlarnn
klarn ve hem de Zaragoza'dan gelen Faistler'inkini
seyredebilirdiniz. Oniki mil gneybatda ise, bir geminin
aydnlatlm lombozlar gibi, ince bir k izgisi halinde
Zaragoza'nn kendisi seilebi-lyordu. Hkmet birlikleri,
1936 Austosu'ndan beri ehri bu uzaklktan
gzlemilerdi, hl da gzlyorlar-d.
Burada, bir spanyol (Ramn, Williams'n kaynbiraderi) dahil olmak zere hepimiz otuz kii kadardk, bir
dzine de spanyol makineli tfeki vard. Bir iki kanlmaz babelsmn dnda nk herkesin bildii
gibi, sava abur cubur kimseleri cezbeder ngilizler,
hem fizik hem zihin ynnden olaanst iyi bir gruptu.
Muhtemelen takmn en iyisi, maden iileri sendikalarnn mehur liderinin torunu, Bob Smillie idi; sonradan
kt ve anlamsz bir biimde Valencia'da ld. Dil
glne ramen, ngiliz ve spanyollar'n devaml
51

birarada ok iyi geindiklerini sylemek, ispanyol insannn

karakteri iin ok ey ifade eder. Btn spanyol-lar'n yalnzca
iki sz bildiklerini kefetmitik. Biri O. K. baby, br ise
Barselona'daki orospulann ngiliz denizcileriyle pazarlk
ederken kullandklar bir kelimeydi korkarm matbaaclar
bunu basmazlar.
Cephe hatt boyunca hl hibir ey olmuyordu; sadece
mermilerin rasgele atrdlar ile, ok seyrek olarak da,
arapnellerin hangi tepelerde patladm grmek iin herkesi
tepedeki sipere koturan Faist havan topunun tarrakas vard.
Dman bize burada bir dereceye kadar daha yakn,
muhtemelen drt yz yarda ilerdeydi. En yakn mevzileri
tam bizim karmza dyor, mazgall makineli tfek yuvas
insan batan karyor, durmakszn fiek israf etmemize yol
ayordu. Fasistler'in tfek atei amak pek umurlarnda deildi
ama azck kendini gsterene makineli tfekle gayet isabetli
atlar yapyorlard. Mamafih, ilk kazamz on, on be gn sonra
oldu. Karmzdaki birlikler spanyol'du, ama asker
kaaklarndan rendiimize gre, aralarnda birka Alman
astsubay vard. Daha nceleri bir zamanlar orada Fasllar da
bulunmutu fukaracklar, kimbilir souktan neler
ekmilerdi! nk, silhtan arnm blgede o evrenin en
grlecek eylerinden biri, l bir Fasl'nn cesediydi. Bir iki
mil solumuzda cephe hatt artk dz bir izgi biiminde
uzanmyordu, Faist-ler'e de bize de ait olmayan, alak uzanan
ve sk aalkl, krlk bir saha uzanyordu. Hem biz hem de
Faistler gn nda buraya devriyeler karrdk. zcilik oynamaya benzeyen bu i hi de fena elence deildi, ama birka
yz yarda daha yakn bir mesafede hi Faist devriyesi
grmedim. Gbeinizin stnde srnerek Faist hatlar
arasnda ksmen yolunuzu bulabilir, hatt Faistlerin karargh
olarak kullandklar, tepesinde monarist bayrak dalgalanan
iftlik evini bile grebilirdiniz. Arada srada, onlara tfekle bir
salvo ap makineli tfekiler yerimizi bulmadan siper
tmseinin al52

tna kayyorduk, ama uzaklk salam sekiz yz metreydi ve

bizim tfeklerle bu menzilden koca bir evi bile vuracanzdan
emin olamazdnz.
Hava ounlukla ak ve souktu, bazen le zeri gneli
oluyor, ama souk yine devam ediyordu. Etrafta topran
arasndan ban uzatm susam ieklerini ya da yaban
idemlerin yeil gagalarn bulabilirdiniz. Besbelli bahar
geliyordu, ama pek yavat bu geli. Geceler her zamankinden
daha souktu. Sabahn ilk saatlerinde nbetten dndmzde,
mutfak ateinden arta kalan bir araya toplar, sonra kpkzl
korlarn iinde ayakta dururduk. Bu, postallar iin ok fena,
ayaklar iinse ok iyiydi. Fakat yle sabahlar oluyordu ki,
dalarn doruklarndan doan gnei seyretmek iin sabahn
krnde yataktan kalkmaya deerdi. Dalardan nefret ederim,
pek gsterili olsalar bile. Fakat bazen, seher vakti arkamzdaki
dalarda, karanl yaran kllar gibi ilk beliren incecik altn
nlar, sonra byyen aydnlk ve insan aklnn alamayaca
uzaklklara yaylan ll rengi bulutlar denizi oluuyordu. Btn
gece yatmam olsanz, bacaklarnzn dizden aas uyumu
olsa, ve en azndan saat daha yemek bulamamann umutsuzluu ile irkilip somurttuunuzda bile, bu manzara seyredilmeye
deerdi. Bu sefer srasnda seyrettiim afaklar, mrmde daha
nce seyrettiklerim bir araya konsa, yine onlardan daha skt ya da, mrmn geri kalan boyunca greceim afaklardan da
daha ok olacaktr, umarm.
Burada ilerin hepsine yetiemiyorduk, bu da daha uzun
nbetler ve daha fazla yorgunluk demekti. En durgun bir
savata dahi kanlmaz olan uykusuzluu ekmeye
balamtm biraz biraz. Nbet tutma ve devriyelerden ayr
olarak, aralksz gece alarmlar veriliyor, hazr-ola geiliyordu.
Btn bunlar olmasa bile her halkrda, topraa oyulmu
felket bir delikte ayaklarnz souktan titrerken adam gibi
uyuyamazdnz. Cephe hattndaki ilk drt aymda, yirmidrt
saat stste hi
53

uykusuz kaldm, bir dzineden fazla olmad sanrm.

te yandan, adam gibi uyuduum geceler de kesinlikle bir
dzineyi gemez. Haftada yirmi otuz saat uyku olduka
normaldi. Bunun etkileri sanld kadar kt deildi;
insan gittike aptallayor, tepelerde aa yukar
trmanmak kolaylaacana zorlayor; ama insan kendini
gayet iyi ve devaml a hissediyordu - aman yarab-bi,
hem de ne a! Btn yiyecekler iyi grnyordu, spanya'da herkesin en sonunda grnnden nefret etmeyi
rendii demirba kuru fasulye bile. Suyumuz, o su
denilen ey her ne idiyse, millerce teden katr srtnda ya
da ok eziyet edilen kk eeklerle geliyordu. Her
nedense, Aragon kylleri katrlarna ok iyi, eeklerine
ise ok kt davranyorlard. Bir eek yrmemekte
direnince, hayvann husyelerini tekmelemek son derece
olaand. Mum datm durmutu, kibritler de gittike
azalyordu. spanyollar bize, kk bir konserve tenekesi,
bo bir mermi arjr ve bir aput parasndan nasl
zeytinya lmbas yaplacan rettiler. Biraz
zeytinyamz olduu zaman, pek sk olmuyordu ya, bu
lmbalar dumanl bir alevle, bir mumun drtte biri
kuvvetinde k veriyordu, ancak yannzda tfeinizi
arayp bulmaya yetecek kadar.
Ortalkta gerek bir arpma umudu grnmyordu.
Monte Pocero'dan ayrldmzda fieklerimi saymtm;
ve baktm ki, neredeyse hafta iinde dmana sadece
kere ate etmiim. Bir adam ldrmek iin bin mermi
gerek derler; bu hesaba gre benim ilk Faist'imi
ldrmem yirmi sene alacak demekti. Monte Oscuro'da
hatlar daha yakn ve ate daha skt, ama birisini vurmu
olabileceime kesinlikle aklm yatmyor. Aslnda, bu
cephede ve savan bu dneminde, gerek silh, tfek
deil, megafondu. Dman ldremeyince, onun yerine
karnzdakine baryordunuz. Bu sava biimi o kadar
olaan d ki, aklamak gerek.
Hatlar nerede karlkl seslenecek kadar yaknsa,
devaml bir siperden sipere barma dalgasdr gidiyor54

du. Bizim taraftan; Fascistasmaricanesf, Faistlerin

tarafndan: Viva Espana! Viva Franco! ya da karlarnda ngizler'in de olduunu rendiklerinde, Evine
dn ngiliz! Burada yabanclar istemiyoruz! Hkmet
tarafndan, parti milislerinde ise, dmann moralini
temelinden rtmek iin bararak propaganda yapma ii
dzenli bir teknik olarak gelitirilmiti. Tm uygun
mevzilerde askerlere, (ou kere makineli tfekiler
seiliyordu bu i iin), megafonla haykrma nbeti veriliyordu. Genellikle, Faist askerlere dpedz milletleraras
kapitalizmin satn alnm adamlar olduklarn, kendi
snflarna ihanet ettiklerini v.s., v.s., anlatan devrimci
szlerle dolu nceden hazrlanm paralar haykryorlard. Bu haykr, hababam tekrarlanyor; bazen de
btn gece devam ediyordu. Btn bunlarn etkili
olduuna hemen hi phe yoktu; damla damla artan
Faist asker kaaklarnn, ksmen de olsa haykrma
propagandalarnn sonucu olduunda herkes hemfikirdi.
Bir dnn, ok muhtemelen kendi istei dnda askere
alnm bir Sosyalist ya da Anarist sendika yesi olan
zavall nbeti, kulbesinde donarken, kulaklarnda tekrar
tekrar nlayan Kendi snfna ihanet etme! slogan,
herhalde onun zerinde erge bir etki yapar. Belki de bu,
bizim tarafa kamakla kamamak arasndaki fark
yaratacak bir etkiydi. Kukusuz, byle bir hareket tarz
ngiliz sava kavramna smazd. tiraf edeyim, bu iin
yapldn ilk grdmde ok arm ve utanmtm.
Dman vurmak yerine kandrmak fikri, ne demek
efendim! imdi ise, hangi adan baklrsa baklsn, bu
yaplan, hakl bir dzendi diye dnyorum. Topu gc
olmad zaman, olaan siper savanda, insann,
kendisine ayn oranda zarar vermeden, dman vurmas
son derece g bir iti. Belirli sayda askeri kartarak
hareketten alkoyabilirdiniz, bu ne kadar ok olursa o
kadar iyidir. Gerekten asker kaaklar size cesetten daha
ok faydal olur, nk bol bilgi verebilirler. Fakat
balangta bu durum hepimizin cesa55

retini krd; spanyollar bu sava yeterince ciddiye almyorlar sandk. Bizden aaya doru, samzdaki P.S.
U.C. karakolunda, haykrma iini gren arkada olaanst sanatkrd. Bazen, devrimci sloganlar yerine, Faistler'e bizim nasl onlardan daha iyi beslendiimizi anlatyordu. Hkmet'in kard tayn anlat azck hayal
mahsul olmaya yatknd: Tereyal kzarm ekmek! ssz vadide batan baa yanklanan sesini duyabilirdiniz.
imdi burada kzarm tereyal ekmein bana
oturuyoruz! Kzarm tereyal ekmein nefis dilimleri!
Bu arkadan tpk brkler gibi haftalar ve aylardr
tereya grmediinden hi kukum yoktu, ama buzlu
gecelerde kzarm tereyal ekmein haberi pek ok
Faist'in azn sulandrmtr. Yalan sylediini bildiim
halde, benim bile azmn suyu aktktan sonra.
ubat aynda bir gn, yaklaan bir Faist ua grdk. Olaan olarak makineli tfek akla ekilmi,
namlusu dikilmiti, herkes iyi nian alabilmek iin srtst
yatt. Bizim tecrit edilmi mevzilerimiz bombalanmaya
demezdi, kural olarak, yolu den birka Faist ua,
makineli tfek ateinden korunmak iin daireler yaparak
uarlard. Bu sefer uak dmdz stmze geldi, ate
etmek iin ok yksekteydi; stelik, uaktan bomba,
yerine havada dnen beyaz parltl bireyler kt. Birka
tanesi mevzinin iine dt. Bunlar bir Faist gazetenin,
Herade de Aragon'un, saylaryd; Malaa 'nn dtn
bildiriyorlard.
O akam Faistler baarsz bir saldr yaptlar. Bamzn stnde youn bir kurun nehri akmaya balad
ve birisi snaktan ieriye Saldrya getiler! diye
bardnda, ben tam deime giriyordum. Tfeimi
kaptm ve kayarak mevzinin tepesinde makineli tfein
yanndaki yerime gittim. ok koyu bir karanlk ve eytan
bir grlt vard. Sanrm be makineli tfek stmze
kurun yadryordu ve Faistler'in en budalaca bir
biimde kendi koruyucu duvarlar zerine hzla attklar
bombalarn marifetiyle bir seri youn yklmalar
56

oluyordu. Ortalk alabildiine karanlkt. Vadinin aasnda solumuzda, muhtemelen bir devriye kolunun
topra kazd yerde, kk bir grup Faist'in tfeklerinin
yeilimsi alevlerinin aydnln grebiliyordum. Mermiler
karanlkta,
evrenizde
atrdayarak
vnlayarak
uuuyordu. Birka fiek slk alarak geldi, ama
evremizde bir yere isabet etmedi; ve (bu savata olaan
olduu zere) ou da patlamad. Bizim kesimde, dan
tepesinin n tarafnda bir baka makineli tfek atee
baladnda bir an fenalk geirdim - aslnda bu bize
destek olsun diye getirilmiti ama, o anda bana arkadan
kuatlmz gibi geldi. O srada, bu iren fieklerle hep
bama geldii gibi, bizim makineli tfein mekanizmas
skt ve mili gzgz grmez karanlkta kayboldu.
Besbelli, ayakta durup vurulmaktan baka yapacak hibir
ey kalmamt. spanyol makineli tfekiler siper almaya
bile tenezzl etmediler, bir de stelik kasten kendilerini
tehir ettiler; ne yapaym, ben de aynsn yapmak zorunda
kaldm. nemsiz olmasna ramen, tecrbe btnyle
hayli ilgi ekiciydi. Bu, benim doru drst ate altnda ilk
bulunuumdu, dehet korktuumu utanarak kefettim.
Dikkat ettim, insan ate altnda iken hep ayn eyi
hissediyor o dehet korku insana vurulacandan deil,
neresinden vurulacan bileme-yiinden ileri geliyor.
Btn olan bitenler arasnda acaba kurun neremi yakacak
diye merak ediyorsunuz ve bu vcuda hi de hoa
gitmeyecek bir hassaslk veriyor. Bir iki saat sonra ate
yavalad ve giderek snd. Btn bunlar olup biterken
sadece bir kayp vermitik. Faistler askerden arnm
blgeye bir ift makineli tfek sokmulard; ama gvenli
bir uzakl muhafaza etmi, bizim koruyucu duvarmz
halla pamuu gibi atmaya kalkmamlard. Gerekte
Faistler saldrmyor, yalnz fiek harcyor ve Malaga'nm
dn kutluyor, en akrak grlt ediyorlard. Bu
olayn en nemli taraf, bana, gazetelerdeki sava
haberlerini daha bir inanmaz gzle okumay retmesiydi.
Bir iki gn sonra, gazete57

ler ve radyo, (dimdik bir tepenin yamacnda) kahraman

ngilizler'in pskrtt, svari ve tankla takviyeli korkun saldrnn raporlarn nerediyorlard.
Faistler bize Malaga'nn dtn haber verdiklerinde bunu bir yalan olarak kabul ettik, ama ertesi gn
ortalkta daha inandrc sylentiler dolayordu: Bir iki
gn iinde, Malaga'nn dt resmen akland. Bu
dn yz kzartc yks, derece derece szyordu:
ehrin nasl bir tek kurun bile atlmadan boaltld,
talyanlar'n gazabnn, nasl ehri terkeden birlikler stne
deil de, biare sivil halk stne yad, bazlarnn yz
mil boyunca kovalanp makineli tfek ateine tutulduu.
Bu haberler, cephe boyunca bir eit serin hava estirdi;
nk, gerek ne olursa olsun, milis gcnde herkes
Malaga'nn kaybnn ihanetten ileri geldiine inanyordu.
lk kez, ihanetten ve blnm gayelerden sz edildiini
iitiyordum. imdiye kadar dorularn ve yanllarn ok
gzel bir biimde basit grndkleri bir savaa ilikin,
belli belirsiz kukular, ilk defa, zihnimde yer ediyordu.
ubat aynn ortasnda Monte Oscuro'dan ayrldk. Bu
kesimdeki btn P.O.U.M. birlikleri topluca, Huesca' yi
kuatan orduya katlmak zere gnderiliyordu. Donuk
ovay kamyonla gei elli millik bir yolculuktu. Ovada
budanm asmalar yeni tomurcuklanmt, k arpalarnn
ince yapraklar yumru topraktan henz balarn
uzatyorlard. Yeni siperlerimizden drt kilometre tede,
Huesca, kukla evlerden yaplm bir ehir gibi kk ve
aydnlk, parldyordu. Aylarca nce Sietamo alndnda,
Hkmet birliklerine komuta eden general neeyle yle
demiti: Kahvemizi yarn Huesca'da ieceiz! Nasl
olduysa, general yanlmt. ok kanl bir saldr yaplm
ama ehir dmemiti. O gnden sonra Kahvemizi yarn
Huesca'da ieceiz! sz btn orduda en ok tutulan
aka oluverdi. Eer bir daha spanya' ya dnersem,
Huesca'da bir fincan kahve imeyi ihmal etmeyeceim.
58

5
Mart sonlarna gelinceye kadar Huesca'nm dou tarafnda hibir ey olmad hemen hemen hibir ey.
Dmandan bin ikiyz metre uzaklktaydk. Faistler
Huesca'ya geri pskrtldkleri gnlerde, cephenin bu
ksmn elinde tutan Cumhuriyeti Ordu ilerlemekte ar
bir heves gstermemiti; bu yzden, cephe cebe benzer bir
biim ald. Daha sonralar ordu ilerlemek zorunda
kalacakt ate altnda gayet nazik bir i ama imdiki
durumda ortalkta dman falan yok gibiydi; zihnimizi tek
igal eden ey, snmak ve yeterince yiyecek bulmakt.
Aslnda, bu dnemde hayli ilgimi eken eyler oldu,
bunlardan bazlarn ilerde anlatacam. Ancak, Hkmet
tarafndaki i politika durumundan burada biraz sz
edersem, olaylarn birbirini izleyi srasna daha sdk
kalm olurum.
Bata savan siyas yann nemsememitim, ancak
bu sralarda dikkatimi zorlamaya balad. Parti siyasetinin
dehet verici ynleri sizi ilgilendirmiyorsa, ltfen buralar
hemen atlayn; bu hikyenin siyas ksmlarn ayr ayr
blmlerde anlatmaya alyorum. te yandan, spanyol
Sava'n tmyle asker adan yazmak olanakszdr.
Herey bir yana, spanyol Sava siyas bir savat.
Savan ilk ylndaki hibir olay, en azndan, Hkmet
hatlarnn gerisinde olup biten parti - ii atmalar
hakknda bir miktar fikre sahip olmadka anlalamaz.
spanya'ya geldiim zaman ve ondan bir sre sonra,
siyas duruma kar yalnzca ilgisiz deil, stelik habersizdim de. Srp giden bir sava olduunu biliyordum,
ama ne biim bir sava olduuna dair en ufak bir fik-im
yoktu. Bana milis gcne neden katldm sorsay-dmz,
Faizme kar dmek iin diye cevap verirdim. Ve
neyin uruna savatm sorsaydmz, Drstlk uruna
derdim. News Chronicle gazetesiyle New
59

Statesman dergisinin savan, Hitler tarafndan parayla

tutulmu Albay Blimpler ordusunun manyaka bakaldrmasna kar uygarln savunmas olduu yolundaki
yorumunu kabul etmitim. Barselona'nn devrimci havas
beni ok derinden ekmiti, ama bunun neyin nesi
olduunu anlamak iin hibir aba gstermedim. Siyasal
parti ve sendikalarn renkler dizisine gelince P.S.U.C.,
P.O.U.M., F.A.I., C.N.T., J.C.I., J.S.U., A.I.T. bunlar
yorucu isimleriyle, yalnzca, sabrm tketiyorlard. lk
bakta insana, Ispanyollar'n musibet bir ba harfler
hastal varm gibi geliyordu. Adna P.O.U.M. denilen
bireyde grev aldm biliyordum (bir bakasna deil
de, P.O.U.M. milisine giriim, srf Barselona'ya
vardmda elimde Bamsz i Partisi'nin ktlar
olduu iindi), ama siyas partiler arasnda belli birtakm
farklar bulunduunu anlayamamtm. Monte Pocero'da
solumuzdaki mevziyi gstererek Bunlar Sosyalistler
(P.S.U.C. anlamna) dedikleri zaman, bu bana bilmece
gibi gelmi, Hepimiz Sosyalist deil miyiz? diye
sormutum. Canlar pahasna arpan insanlarn ayr
siyas partilerden olmasn ok budalaca bulmutum;
benim tavrm her zaman Neden btn bu siyas
samalklardan vazgeip savan stne gitmiyoruz?
ynndeydi. Bu kukusuz, halkn mcadelenin gerek
niteliini kavramasn nlemek iin ngiliz gazetelerinin
dikkatle yaydklar, doru anti-Faist tutumdu. Fakat
spanya'da, zellikle Katalonya'da, hi kimsenin tutmad
ya da koruyamad bir tutumdu. Eninde sonunda herkes,
istemese de, bir taraf tutuyordu. nk, insan siyas
partileri ve onlarn atan izgi lerini hi takmasa bile,
besbelli ki, iin iine kiinin kendi kaderi karyordu. Bir
milis olarak, Franco'ya kar savaan bir askerdiniz, ama
ayn zamanda iki siyas teoriden kan byk bir
mcadelenin arac oluyordunuz. Da yamalarnda
yakacak odun arr ve bir yandan da, acaba bu gerek bir
sava m yoksa News Chronicle'n uydurmas m diye
merak ederken; Barselona'daki ayaklanma60

da Komnist makineli tfeklerinin ateinden saknmak

iin yerlere yatarken ve en sonunda, bir adm geriden
polisin admlann duyarak spanya'dan kaarken btn
bunlar, bu biimiyle, bama hep P.S.U.C.'da deil de,
P.O.U.M.'de grev aldm iin geldi. ki takm ba harf
arasndaki fark, bu kadar bykt ite!
Hkmet safndaki dizilmeyi anlayabilmek iin,
savan nasl baladn hatrlamak zorunludur. Temmuzun 18'inde atma patlak verdiinde, muhtemelen
Avrupa'da faizme kar olan herkes yreinde bir umut
kprts hissetmiti. nk bu noktada demokrasi, en
sonunda, faizmin karsna dikiliyordu. nceki yllarda
szm ona demokratik lkeler her admda faizme teslim
olagelmilerdi. Japonlar'n Manurya'da canlarnn
istediini yapmalarna izin verilmiti. Hitler iktidara
gelmi ve bunu, her dzeydeki siyas muhaliflerini katletmesi izlemiti, Mussolini, elli devlet (sanrm ellit) off diye sofu sesler karrken, Habeler'i bombalamt. Fakat, Franco lml bir sol kanat hkmeti
drmeye abalaynca, spanyol halk, tm beklenilenin
aksine, ona kar kt. Bu bana, talihin dn
muhtemelen yleydi gibi grnd.
Fakat herkesin dikkatinden kaan birok nokta vard.
Bir kere,' Franco, Hitler ya da Mussolini ile bire bir
oranlanabilecek biri deildi. Onun yapt, aristokrasi ve
Kilise'nin destekledii bir asker isyand ve iin aslnda,
zellikle banda, faizmi zorlamaktan ok feodalizmi
yeniden canlandrmaya ynelik bir giriimdi. Bu,
Franco'nun karsnda yalnzca ii snfn deil, modern
biimi ile ortaya ktnda faizmin en byk destekleyicileri olan liberal burjuvazinin eitli kesimlerini de
bulmas anlamna geliyordu. Bundan daha nemlisi,
spanyol ii snf, ayn ey bamza gelseydi muhtemelen bizim ngiltere'de yapabileceimiz gibi, demokrasi ve status quo adna Franco'ya kar direnmemiti;
onarn direnii, mutlak,. devrimci bir patlay ile bir-likte
gelmiti hatt neredeyse bu patlaytan ibaretti
61

bile denilebilir. Toprak kyllerce, birok fabrika ve tama aralarnn ou da sendikalarca ele geirilmiti;
kiliseler yklm, papazlar ya kovulmu ya da ldrlmt. Daily Mail, Franco'yu Katolik rahiplerin alklar
arasnda, lkesini zlim Kzl srlerinden kurtaran bir
yurtsever olarak gsterebiliyordu.
Savan ilk birka aynda Franco'nun asl dman
Hkmet deil, sendikalard. Ayaklanma balar balamaz,
rgtlenmi ehir iileri buna, bir genel grev ars
yaparak, devlet depolarndan silh talep ederek ve ksa bir
mcadeleden sonra da bunlar elde ederek cevap verdiler.
Kendiliinden ve bir miktar da bamsz hareket etmemi
olsalard, byk bir olaslkla Franco'ya kar hi
direnilmeyecekti. Kukusuz, bu konuda kesin olan bir ey
yoktur, ama hi olmazsa byle dnmek iin nedenler
var. Hkmet, ok nceden sezilegeldii halde
ayaklanmann nne gemek iin ok az aba gsterdi ya
da hi gstermedi. Bel baladnda Hk-met'in tutumu
ok zayf ve ekingendi, o kadar ki, gerekten, bir tek gn
iinde spanya'nn bana tane babakan geldi geti. (*)
Dahas var, durumu ksa vadede kurtarabilecek olan tek
adm, yani iilerin silahlandrlmas, srf iddetli halk
yaygarasna cevap olsun diye ve isteksizce
gerekletirilmiti. Hernehl ise, silhlar datlmt,
dou spanya'nn byk ehirlerinde Faistler, Hkmet'e
sadk kalan baz silhl kuvvetlerin (Hcum Taburlar v.b.)
yardm ile balca ii snfnn muazzam abalar sonunda
bozguna uratlmlard. Bu ancak, gerek devrimci
niyetiyle -yani. kurulu dzenden daha iyi birey iin
arptklarna inanarak arpan insanlarn
gsterebilecei bir abayd. syann eitli merkezlerinde
bir tek gnde, sokaklarda bin kiinin ld sanlyordu.
Erkekler ve kadnlar ellerinde yalnzca dinamit ubuklar
ile ak meydanlar geip ma(*)

62

Quiroga, Barrios ve Giral. lk ikisi, sendikalara silh datlmasn

reddettiler.

kineli tfeklerle donanm eitimli askerlerin elinde bulunan ta binalara saldrmlard. Faistler'in stratejik
noktalara yerletirdikleri makineli tfek yuvalar, zerlerinden saatte altm mil hzla taksiler geirilerek ezilmiti. Topra iilerin igal ettiine, yerel Sovyetlerin
kurulduuna v.b. dair hibir ey bilinmese bile, bunlarn,
tm direniin belkemii olan Anaristler ve Sosyalistlerce hele Anaristler'in gznde merkezilemi bir
madrabazlk makinasndan baka birey olmayan, kapitalist demokrasinin savunmas iin yapldna
inanmak zor olurdu.
Bu arada, iilerin ellerinde silh vard, bu aamada
onlar teslim etmediler. (Bir yl sonra bile, Katalonya'daki Anarist - Sendikalistler'in 30.000 tfei olduu
hesaplanmt.) Faizm yanls byk toprak aalarnn
pek ok yerde arazileri ele geirilmiti. Endstri ve ulamn kollektifletirilmesinin yansra, yerel komiteler,
eski kapitalizm yanls polis kuvvetinin yerini alacak ii
devriyeleri, sendikalara dayal ii milisleri gibi yollarla
kurulacak bir ii hkmetinin ilkel balangcn yaratmak
iin aba harcanyordu. Kukusuz, bu sre tek biimli
deildi ve Katalonya'da heryerden daha ok ileri gitti.
Yerel hkmetin kurumlarna hemen hi dokunulmadan
kald yerler vard; br blgelerde ise bu kurumlar,
devrimci komitelerle omuz omuza yayorlard. Birka
yerde bamsz Anarist komnler kurulmutu; bunlarn
bazlar, Hkmet bir yl sonra zorla ortadan kaldrana
kadar devam ettiler. Katalonya'da ilk birka ay, iktidarn
ou, btn kilit endstriyi denetimleri altnda tutan
Anarist - Sendikalistler'in ellerindeydi. Aslnda
spanya'da olan ey, yalnzca bir i sava deil, bir devrim
balangcyd. te, spanya dndaki anti-Faist basn,
zellikle bu durumu rtbas etmeyi kendine i edinmiti.
Dava, giderek Demokrasiye kar Faizm e indirgendi
ve devrimci yn olabildiince gizlendi. Basnn daha ok
merkezletii ve halkn baka herhangi bir yerden ok
daha kolay aldatld ngiltere'de, spanyol
63

savann kamuoyunda geerlik kazanan yalnz iki trl

yorumu vard: bunu, ellerinden kan damlayan Bolevikler'e kar Hristiyan yurtseverlerin sava olarak gsteren
Sa-kanat yorum ve asker bir ayaklanmay bastran
efendi Cumhuriyetiler'in mcadelesi olarak gsteren Solkanat yorum, Asl merkez sorun baaryla gizlenmiti.
Bunun pek ok nedenleri vard. Bir kere, Faizm
yanls gazeteler dehet verici zulmlere ilikin yalanlar
yayyorlard; iyi niyetli propogandaclar da spanya'nn
kzllatn inkr ederek, kukusuz, spanyol
Hkmeti'ne yardm ettiklerini sanyorlard. Fakat, bunun
asl nedeni, her lkede grlen kk devrimci gruplar
dnda, btn dnyann spanya'daki devrimi nlemeye
azimli olmasyd. zellikle, arkasnda Sovyet Rusya
olmak zere, Komnist Partisi, tm arln devrime
kar koymutu. Devrimin bu aamada lme mahkm
olduu dolaysyla spanya'da ii snf egemenliini
deil, bir burjuva demokrasisini hedef almak gerektii
Komnist teziydi. Liberal kapitalist bakn da neden
ayn izgide olduuna ayrca iaret etmeye hemen hi
gerek yok. spanya'da ok fazla yabanc sermaye yatrm
vard. rnein, Barselona Demiryolu Tama ir-keti'nde
on milyon sterlin ngiliz sermayesi yatyordu; bu arada,
sendikalar Katalonya'daki tm ulatrma ilerini ellerine
geirmilerdi. Devrim ilerlemi olsayd, hibir tazminat
alma olana kalmayacak ya da ok az olacakt; halbuki
kapitalist cumhuriyet hkm srseydi yabanc yatrmlar
gvence altnda kalacakt. Devrim nasl olsa
bastrlacana gre, hi devrim mevrim olmam gibi
davranmak birok eyi basitletiriyordu. Bu yolla, her
olayn gerek anlam rtlebilir, sendikalardan merkez
Hkmet'e her g kaymas, yeniden bir asker
rgtlenme iin gerekli bir adm olarak gsterilebilirdi.
Ortaya kan durum, adamakll tuhaf grnyordu.
spanya'nn dnda ok az insan bu lkede bir devrim
olduundan haberdard; spanya'nn iinde
64

ise bundan kuku duyan yoktu. Komnist denetiminde

bulunan ve devrimci olmayan bir politikaya bir hayli
balanan P.S.U.C. gazeteleri bile, anl devrimimizden
sz ediyorlard. Bu arada, yabanc lkelerdeki Komnist
gazeteler hibir yerde herhangi bir devrim belirtisi grlmediini haykryorlard; fabrikalarn igal edilmesi,
ii komitelerinin kurulmas, v.b. hi olmamt ya da
olmutu, ama bunlarn herhangi bir siyas nemi yoktu.
6 Austos 1936 tarihli Daily Worker'a gre, spanyol
Halk'nn bir toplumsal devrim, ya da burjuva demokrasisinden baka birey uruna dtn syleyenler
dpedz yabanc hainlerdi. te yandan, Valensiya
Hkmeti yelerinden Juan Lopez, 1937 ubat'nda spanyol halknn kann, demokratik Cumhuriyet ya da
onun kt stnde kalan Anayasa's iin deil, bir devrim
iin dktn iln etti. Grlyor ki, dpedz tmden
yabanc hainlere, urunda savamamz istenilen
Hkmet'in yeleri de dahildi. Yabanc anti-Faist
gazetelerin bazlar, kiliselere yalnzca Faist mstahkemi
olarak kullanldklar zaman saldrlmtr diye yalan
uyduracak kadar bile alaldlar. Gerekte, kiliseler heryerde yama edilmi ve zaten spanyol Kilisesi'nin kapitalist dolandrclnn bir paras olduu gayet iyi anlalmt. spanya'da geirdiim alt ay iinde tahrip
edilmemi yalnzca iki kilise grdm; 1937 Temmuzu'na
kadar Madrit'teki bir ya da iki protestan kilisesi dnda,
hibir kilisenin yeniden almasna ve yn yaplmasna
izin verilmemiti.
Fakat herey bir yana, olan biten yalnzca bir devrimin balangcyd, tamam deildi. iler, Katalonya'-da
kesinlikle ve muhtemelen baka yerlerde de, istediklerini
yapabilecek gce sahip olduklar zaman bile Hk-met'i
devirmediler ya da tmyle deitirmediler. Fran-co'nun
kaplar yumruklamaya balad ve orta snfn baz
kesimleri kendi taraflannda olduunda, bunu yapamayacaklar apaktr. lke tam bir gei dnemindeydi; durum ya sosyalist ynde geliebilir ya da eskisi
65

gibi olaan bir kapitalist cumhuriyete dnebilirdi. Topran ou kylnn elindeydi ve Franco kazanmad
srece, bunu ellerinde tutmaya niyetli grnyorlard.
Btn byk endstri kollar kollektifletirilmiti; ama,
kollektifletirilmi kalsalar ve kapitalizm yeniden sokul-sa
da, eninde sonunda denetimi kazanan gruba bal olacaklard. Balangta, Merkez Hkmet ile Generalite de
Cataluna'nm. (yar zerk Katalan Hkmeti) her ikisinin
de ii snfn temsil ettii sylenebilirdi. Hk-met'in
ba, sol-kanat bir Sosyalist olan Caballero idi; kabine
yeleri U.G.T. (Sosyalist sendikalar) ve C.N.T.
(Anaristlerin denetimi altndaki sendikalist ii birlikleri)
temsilcisi bakanlard. Yerel Katalan Hkme-ti'nin yerine
bir sre sonra, fiilen sendikalardan gelen delegelerin
oluturduu Anti-Faist Savunma Komitesi (*) geti.
Sonradan Savunma Komitesi feshedildi ve Generalite, ii
sendikalarn ve eitli sol kanat partileri temsil etmek
zere yeniden kuruldu. Fakat ondan sonraki her hkmet
deiiklii saa doru bir kayma oldu. lk nce P.O.U.M.
Generalite'den karld, alt ay iinde Cabellero'nun yerine
sa kanat Sosyalist Negrin getirildi; ksa bir sre sonra
C.N.T. Hkmet'ten atld. Sonra U.G.T., arkasndan
C.N.T. Generalite'den kap dar edildi; en sonunda,
savan ve devrimin patlak veriinden bir yl sonra, ortada,
tmyle
sa-kanat
Sosyalistler,
Liberaller
ve
Komnistler'den olumu bir Hkmet kald.
Saa doru genel kayma, S.S.C.B.'nin Hkmet'e
silh yardmna girimesiyle iktidarn Anaristler'den
Komnistler'e gemesine, 1936'nn Ekim-Kasm aylar(*)

66

Comite Central de Milicias Antifascistas. Bu komitenin

delegeleri, kendi rgtlerinin yelik paylarna gre seilmiti.
Dokuz delege sendikalar, 3 delege Kata-lan liberal partilerini
ve 2 delege de, P.O.U.M., Kon nistler ve brleri gibi, eitli
Marksist partileri temsil ediyordu.

na rastlar. Rusya ve Meksika hari, hibir lke Hkmetin

yardmna koacak kadar namuskrlk gstermedi.
Meksika, apak ortada olan nedenlerle, ok sayda silh
yardm yapamad iin, Ruslar istedikleri artlar kabul
ettirmek durumuna geldiler. Bu artlarn, zetle,
Devrimin nn aln, yoksa size silh yok olduundan
pek az kuku duyuluyordu; devrimci unsurlara kar ilk
hareket olarak P.O.U.M.'un Katalan Genera-lite'sinden
karlmas, S.S.C.B.'nin emirleriyle yaplmt. Rus
Hkmeti'nce
dorudan
bask
yapld
inkr
edilegelmitir, ama bu nokta yle ok nemli deildir.
nk, tm Komnist lkelerin partileri ayn politikann
izleyicileri diye dnlebilir. spanyol Komnist
Partisi'nin de P.O.U.M.'a, sonra ayn biimde Anaristler'e ve Sosyalistlerin Caballero kesimine ve giderek,
genellikle devrimci bir politikaya kar, ba eylemci olduu inkr edilmemektedir. Bir kere, S.S.C.B. ie karnca Komnist Partisi'nin zaferi garanti edilmiti. Bunun
yansra, Rusya'ya duyulan kran ve zellikle
Enternasyonal Tugaylar'm geliinden sonra Komnist
Partisi'nin sava kazanacak yetenekte grnmesi Komnistlerin prestijini dehet ykseltti. kincisi, Rus silhlar
Komnist Partisi ve onunla anlam partiler araclyla
salanyordu, onlar da siyas kartlarnn ellerine
olabildiince az silh gemesine alyorlard (*).
ncs, devrimci olmayan bir politika isteyerek, daha
nceleri arlarn dn kopard unsurlar kendi
evrelerinde toplamay becermilerdi. rnein, Anaristlerin kolektifletirme politikasna kar, zengince
kylleri kendilerine ekmeleri baya kolay oldu. Partinin ye saysnda muazzam bir art vard ve bu akn
(*) ounlukla Anarist birliklerin arpt Aragon cephesinde ok
az Rus silh olmasnn nedeni de buydu. 1937 Nisan'na dek,
birka Rus uann (belki bunlar bile Rus ua deildi)
dnda, cephede grdm tek silh, bir hafif makinal tfekti.
67

geni lde orta snftan kaynaklanyordu bakkallar,

memurlar, subaylar, hali vakti yerinde kyller, vb. Esasnda sava, keli bir mcadeleydi. Franco'ya kar
yrtlen sava srmeliydi, bununla beraber Hkmet'in
ayn anda nian ald bir baka hedef de, sendikalarn
elinde kalan iktidar yeniden ele geirmekti. Bu hedef, bir
dizi ufak hamlelerle birisinin dedii gibi, bir ine
-batrma (pin-pricks) politikasyla- gerekletirildi. Bu
eylemler tmyle hayli kurnazcayd. Ortada genel ve
apak devrimcilie kar bir eylem yoktu, 1937 Maysna
kadar da kuvvet kullanmak pek gerekmedi. Bunlar,
unlar ya da tekileri yapamazsanz sava kaybederiz
demeye bile gerek kalmakszn, iileri her zaman yola
getirmek olanaklyd. Grnd kadaryla, asker zorunluluk olarak ihtiya duyulan ey her durumda, iilerin
1936'da kendileri iin kazandklar her ne ise onun teslimiydi besbelli, fakat bu iddiann etkisiz kalmas zordu,
nk savan kaybedilmesi partilerin en son istedikleri
eydi; eer sava kaybedilirse, demokrasi ve devrim,
Sosyalizm ve Anarizm anlamsz szler olacaklard. Etkili
olabilecek lde byk tek devrimci parti, Anaristler,
derece derece gerilemek zorunda kaldlar. Kolektifletirme
sreci durdurulmutu, yerel komiteler datlm, ii
devriyeleri lvedilmi, geni lde takviye edilen ve ok
iyi silhlandrlan sava-ncesi polis gc yeniden
kurulmutu, eskiden sendikalarn denetimi altnda olan
eitli kilit endstri kollar Hkmet'e devralnmt.
(Mays ayndaki arpmalara yol aan Barselona Telefon
Santrali'nin zorla alnmas, bu sre iindeki olaylardan
biriydi! En sonuncu ve en nemlisi, sendikalara dayal
ii milisleri giderek paralanm ve yeleri,
farkllatrlm maa, ayrcalkl subay kast, vb. ile yanburjuva izgisinde bir siyaset d bir ordu olan yeni Halk
Ordusu arasna datlmt. inde bulunduumuz zel
durumda bu, gerekten, kesin sonucu belirleyen adm
oluyordu; ama bu adm Katalonya'da herhangi bir baka
yerdekinden daha ge atld, nk buradaki dev68

rimci partiler en glleriydi. Apak grlyordu ki,

iilerin kazandklarn elden karmamak iin sahip olabilecekleri tek gvence, kendi denetimleri altnda bir
miktar silhl kuvvet tutmakt. Her zaman olduu gibi,
milis glerinin paralanmas da asker etkililik adna
yaplmt; hi kimse esasl bir yeniden asker rgtlenmeye ihtiya olduunu inkr etmiyordu. Ne var ki, bir
yandan milis glerini yeniden rgtlemek ve daha etkili
duruma getirmek, te yandan da milis glerini sendikalarn dorudan denetimi altnda tutmak pekl
mmknd; deiikliin temel nedeni, Anaristlerin
kendilerine zg bir orduya sahip olmamalarn gvenceye
almakt. Dahas var, milis glerinin demokratik ruhu
onlar devrimci fikirlerin doum yeri yapmt. Komnistler bu durumun gayet iyi farkndaydlar, dur durak
bilmeden, ac bir dille P.O.U.M.'a ve tm rtbelere eit
maa denmesini isteyen Anarist ilkesine svdler.
Ortalkta olup biten, genel bir burjuvalatrma hareketi
ve ilk birka aylk devrimin eitliki ruhunun bile bile
yklmasyd/Herey o kadar abuk oluyordu ki, spanya'y
birka ay arayla ziyaret edenler, her keresinde kendilerini
sanki baka baka lkelere gelmi gibi hissettiklerini
belirtmilerdi; yzeyde ve ok ksa bir an iin bir ii
hkmeti gibi grnen ey, insann gznn nnde
olaan fakir-zengin ayrm ile sradan bir burjuva
cumhuriyetine dnyordu. * Sosyalist Negrin 1937
sonbaharnda yapt resm konumalarda zel mlkiyeti
tandmz iln ediyor ,ve savan banda faizme
sempati duyduklarndan kukulanld iin kamak
zorunda kalan Cortes yeleri spanya'ya dnyorlard.
Bu gelimelerin faizmin belli kalplarda burjuvazi ve
ii snf stne bask yaparak kurduu geici bir
ittifaktan ileri geldii hatrlanrsa, tm sreci anlamak
kolaylar. Halk Cephesi diye bilinen bu ittifak temelinde
bir dmanlar ittifakyd ve yle grnyordu ki,
bir ortan teki69

ni yutmasyla her an sona erebilirdi. spanya'nn

durumunda beklenilmeyen tek nokta bu, spanya dnda
korkun yanl anlamalara yol amt Hkmet yanls
partiler arasnda, Komnistler'in, ar solun ilerisinde deil
de ar san ilerisinde durmasyd. Aslnda, bu hi hayret
uyandrmamak, nk baka yerlerdeki, zellikle
Fransa'daki Komnist Partisi'nin taktii, hi deilse
imdilik, resm komnizmin devrime-kar bir g olarak
gz nne alnmas gerektiini apak ortaya koymutu.
imdi Komintern politikasnn tm, dnyann durumu
gznne alnrsa mazur grlecei zere bir asker
ittifaklar sistemine dayanan S.S.C.B.'-nin savunmasnn
gerekleriyle balantldr. zellikle S. S.C.B., kapitalist emperyalist bir lke olan Fransa ile ittifak halindedir.
Fransz kapitalizmi gl olmadka, bu ittifakn Rusya'ya
ok az faydas olacakt; bu nedenle, Fransa'daki Komnist
politikas devrimci olmayan bir izgi izlemek zorundayd.
Bu yalnzca, Fransz Komnistleri artk renkli bayran
arkasnda geit resmi yapp Marseillaise syleyecekler
anlamna gelmeyip, daha da nemlisi, Fransz
kolonilerindeki btn etkin kkrtmalarn da yzst
brakacaklar demekti. Fransz Komnist Partisi Sekreteri
Thorez, (*) Fransz iilerinin hibir zaman kanp da
Alman yoldalarna kar savaa sokulmayacaklarn iln
edeli yldan az oldu; imdi ise kendisi Fransa'daki
cierleri en gl vatanseverlerden biri. Herhangi bir lke
Komnist Partisi'nin tutumunu aklayan anahtar, o
lkenin S.S.C.B.'yle gerek ya da gizli asker ilikilerinde
sakldr. rnein, ngiltere'de ngiliz Komnist Partisi hl
Mill Hk-roet'e dman ve grnte, yeniden
silahlanmaya kar. Ve onun iin de, durum belirsiz. Byk
Britanya, her naslsa, S.S.C.B. ile ittifak ya da asker
anlamaya girerse, Fransz Komnist Partisi gibi ngiliz
Komnist Partisi'nin de iyi bir vatansever ya da
emperyalist olmak(*) Millet Meclisi, Mart 1935. 70

tan baka kar yolu yoktur. Nitekim imdiden bunu haber

veren belirtiler grlyor. Rusya'nn mttefiki Fransa'nn
devrimci bir komuya iddetle kar olaca ve spanyol
Fas'nn bamszln nlemek iin dnyann altn
stne getirecei gerei, Ispanya'daki Komnist parti
izgisini kukusuz ok etkilemiti. Daily Mail,
Moskova'nn paraca destekledii kzl devrim masallaryla
her zamankinden bile daha lgnca gerek-dyd.
Gerekse, spanya'da devrimi nleyenler, herkesten nce
Komnistler'di. Sonradan, sa-kanat gleri tm denetime
sahip olduklarnda Komnistler, devrimci nderleri
avlamakta Liberaller'den ok daha ileri gitmeye istek
gsterdiler (*).
lk yl boyunca spanyol devriminin genel gidiini
kabataslak vermee altm; nk bunu bilmek, herhangi bir andaki durumu daha kolay anlalr hale getiriyor. Fakat, daha ubat aynda yukarda deindiim
btn kanlara ulamtm, demek istemiyorum. Bir kere,
beni en ok aydnlatan eyler henz ortada yoktu; yaknlk
duyduum eyler de imdikilerden bir bakma farklyd.
Bu ksmen savan siyasal ynnn beni skmasndan ileri
geliyordu; en ok iittiim gre de yani P.O.U.M. I.L.P. grne doal olarak tepki gsteriyordum.
Aralarnda olduum ngilizler'in ou I.L.P. yesiydi,
birka da Komnist idi ve bunlarn ou siyaset alannda
benden ok daha bilgiliydiler. Huesca dolaylarnda hibir
eyin olmad kasvetli dnem de, kendimi haftalar boyu
hi bitmeyen bir siyasal tartmann tam ortasnda
buldum. Konakladmz iftlik evinin kt-kokan
rzgrl ahrnda, smaklarn havasz kfl karanlnda
gece yarsnn dondurucu souunda koruyucu duvarn
arkasnda, atan parti izgi
(*) Hkmet'i oluturan partiler arasndaki etkileimi en iyi Franz
Borkneau'nun The Spanish Cockpit adl yaptnda anlatlmtr.
Bu, spanyol Sava zerine uzun bir sredir yaynlanm en
yetkili kitaptr.

71

leri durmadan tartyorlard. spanyollar arasnda da

durum hep aynyd ve alabildiimiz gazetelerin ou
partileraras atmay konularnn en nne almlard.
nsann eitli partilerin neyi savunduklarn bir nebze
anlamamas iin, sar ya da budala olmas gerekirdi.
Siyasal teori asndan nemli olan yalnzca partiydi; P.S.U.C. - P.O.U.M. ve kabataslak Anaristler diye
tanmlanan C.N.T. - P.A.I. Ben, en nemlisi olduundan
P.S.U.C.'yi ilk nce anlatmalym - bu parti en sonunda
zafere ulat, o srada bile gzle grlr bir biimde ykselme yolundayd.
P.S.U.C. izgisinden sz edildiinde, gerekte bunun Komnist Parti izgi si anlamna geldiini aklamak gerekir. P.S.U.C. (Partito Socialista Unificada de
Cataluna) Katalonya'nn (Birlemi) Sosyalist Partisi idi.
P.S.U.C. Savan banda Katalan Komnist Partisi de
dahil olmak zere eitli marksist partilerin birlemesiyle
kurulmutu, ama imdi tmyle, komnist denetimi
altndayd ve nc Enternasyonal'e balyd. spanya'nn bir baka yerinde Sosyalistlerle Komnistler
arasnda hi byle resm bir birleme olmamt, ama
komnist gr ile sa-kanat Sosyalist gr her yerde
ayn saylabilirdi. Kabaca sylendikte, P.S.U.C, U.G. T.
(Union General de Trabajadores)'in, yani sosyalist
sendikalarn, siyasal organyd. imdi, bu ii birliklerinin
bir batan bir baa spanya'daki yeliklerinin says
birbuuk milyon kadard. Bunlar, beden iilerinin birok
kesimlerini ilerine almlar, ancak savan patlamasndan
beri geni orta snf yelerinin ak ile de imilerdi;
nk ilk devrimci gnlerde her eit insan U.G.T. ya
da C.N.T.'ye katlmay faydal bulmulard. Sendikalarn
iki blou iie gemiti ama bu ikisinden C.N.T.,
kesinlikle bir ii snf rgtyd. Bundan tr,
P.S.U.C. ksmen iilerin ksmen de kk burjuvazinin
bakkallarn, memurlarn ve zengince kyllerin
partisiydi.
72

Komnist ve komnist yanls basnn btn dnyaya

yayd P.S.U.C. izgisi aa yukar uydu :
imdiki halde sava kazanmaktan baka hibir ey
nemli deildir; savata zafer olmaynca herey anlamszdr. Bundan tr bu an, devrimi ileri gtrmekten
sz etmenin zaman deildir. Kolektifletirmeyi zorla
uygulamaya kalkarak kyllerin yabanclamasna gz
yumamayz ve bizim safmzda arpan orta snflar
rktmenin sonulanna da. katlanamayz. Herey bir
yana, etkili olabilmek iin, devrimci kargaal datmak
zorundayz. Yerel komiteler yerine, gl bir merkez
hkmetimiz, gerei gibi yetitirilmi ve birleik komuta
altnda batan aa silhlandrlm bir ordumuz
olmaldr. ilerin denetimi edebiyatna ve papaan gibi
tekrarlanan devrimci szlere sk skya balanmak
faydaszda deil, dpedz ktdr; yalnzca ilerlemeye
engel olmakla kalmayp, kar-devrimci bile olabilir,
nk Faistler'ce bize kar kullanlabilecek blnmelere
yol aar. Bu aamada biz, proletarya diktatrl iin
deil, parlamenter demokrasi iin arpyoruz. Her kim i
sava toplumsal devrime dndrmeye abalyorsa
Faistler'in ekmeine ya sryordur, niyeti bu olmasa
bile, gerekte ihanet halindedir.
P.O.U.M. izgisi, yukardaki aklamalardan, kukusuz savan nemi dnda, btn noktalarda ayrlyordu. P.O.U.M. (Partido Obrero de Unificacion Marxista), son birka yl iinde birok lkede Stalinizme,
yani komnist politikasndaki grnr ya da gerek deimeye kar muhalefet sonucunda ortaya km, esas
izgiden ayrlan komnist partilerden biriydi. Ksmen
sabk komnistler, ksmen de iler ve Kyller Bloku
denen daha eski bir partinin yelerinden kurulmutu. ye
says asndan kk bir partiydi (*). Katalonya
(*) P.O.U.M.'un eitli tarihlerdeki ye says yleydi: Haziran
1936'da 10.000; Aralk 1936'da 70.000; Haziran 1937'de
40.000. Ancak, bu saylar P.O.U.M.'un verileri73

dnda fazla etkili deildi ve balca nemi yelerinin

siyasal bilincinin olaanst yksek olmasndan ileri
geliyordu. Katalonya'daki kalesi Lerida'yd. Hibir sendika blounu temsil etmiyordu. P.O.U.M. milisleri ounlukla C.N.T. yeleriydi, ama fiil parti yeleri genellikle U.G.T.'ye balydlar. Ne var ki, P.O.U.M.'un bir
miktar etkili olabildii rgt yalnzca C.N.T. idi. P.O.U.
M. izgisi de aa yukar uydu :
Faizme burjuva demokrasi si yoluyla kar koymaktan szetmek samadr. Burjuva demokrasisi yalnzca, kapitalizme verilmi baka bir addr; Faizm de
yledir; demokrasi adna faizme kar savamak, kapitalizmin bir biimine kar, yine onun her an birincisine
dnvermeye yatkn olan baka bir biimi adna savamak
demektir. Faizme kar tek gerek seenek ii
denetimidir. Bundan daha aa bir amaca raz olmanz
halinde, ya zaferi Franco'ya kaptrrsnz, ya da, olsa olsa
faizmi arka kapdan ieri alm olursunuz. Bu arada
iiler, kazandklar her hakka sk skya yapmal-dr,
herhangi bir eyi yar-burjuva Hkmet'e teslim ederlerse,
kandrlacaklarna emin olabilirler. i milisleri ve polis
gleri imdiki durumlarnda tutulmal ve bunlar
burjuvalatracak her abaya kar direnilme-lidir.
iler silhl kuvvetleri denetimleri altnda tutmazlarsa,
silhl kuvvetler iileri denetimleri altna alr. Sava ve
devrim birbirinden ayrlamaz.
Anarist gr tanmlamak daha da zordur. Gevek
bir terim alarak Anarist sz, herhalde, ok eitli
kanlara sahip bir sr kiiyi kapsayan bir biimde
kullanlyordu. C.N.T.'yi (Confederation Nacional de
Trabajodores) oluturan, toplam iki milyon yesiyle mudir. Kart bir tahmin yukardaki saylarn, muhtemelen, drtte
birini doru kabul ederdi. spanya'daki siyasal partilerin ye
saylarna ilikin olarak kesinlikle sylenebilecek tek ey, her
partinin ye saysn ok abarttdr.

74

azzam sendikalar blokunun siyasal organ F.A.I. (Federation Anarquista Iberica) idi ki, bu gerek bir anarist
rgtt. F.A.I. yeleri bile, muhtemelen tm spanyollar'n olduu gibi, her zaman bir para Anarist felsefeye
bulanm olmakla birlikte, katksz anlamnda, zorunlu
olarak, anarist deildiler. zellikle, savan bandan
beri olaan Sosyalizm ynnde hareket etmilerdi, koullar
onlar merkez idarede grev almaya zorlam, Hkmet'e
girmekle de tm ilkelerine kar gelmilerdi. Yine de
P.O.U.M. gibi, parlamenter demokrasi yerine ii
denetimini hedef aldklar iin, Komnistler'den temelli
olarak ayrlyorlard. Anaristler daha az dogmatike
olmakla birlikte, P.O.U.M.'un slogann kabul etmilerdi.
C.N.T. - F.A.I. ana hatlaryla unlar savunuyordu: O
Ulatrma, tekstil fabrikalar ...vb. gibi endstri kollarnda
alan iilerin btn endstri stnde denetim sahibi
olmas. (2) Yerel komitelerle idare ve her trl merkez
otoritecilie kar direnme, (3) Burjuvazi ve Kilise'ye kar
taviz kabul etmez bir dmanlk. En son nokta, en az
belirgin olmasna karn, en nemli olanyd. Anaristler,
szm ona devrimcilerin ouna ters dyorlard, o
kadar ki, ilkeleri hayli belir-siz olmakla birlikte, ayrcala
ve adaletsizlie olan nefretleri tmden gerekti. Felsefece,
komnizm ve anarizm iki kutup gibi ayr eylerdir.
Uygulamaya ilikin olarak, yani toplumun hedef ald
biim bakmndan bu ayrlk, bir vurgu davasdr, ama
badatrlacak gibi de deildir. Komnist vurgusu daima
merkeziyetilik ve etkililik; anarist vurgusu ise zgrlk
ve eitlik zerindedir. Anarizm spanya'da derinlere kk
salmtr. Ve, Rus nfuzu ekildiinde komnizmi
sndrecee benzer. Savan ilk iki ay boyunca durumu
kurtaranlar, herkesten ok, Anaristler'di. Bundan ok
sonra da Anarist milis gc, disiplinsizliklerine ramen,
adlar dillere destan olarak, btn spanyol kuvvetleri
arasnda en iyi savalard. 1937 ubat'ndan itibaren,
Anaristler ve P.O.U.M., bir kerteye kadar biraraya
gelebiliyorlard.
75

Anaristle^ P.O.U.M. ve Sosyalistlerin sol kanad, iin

banda birleecek ve gereki bir politikay direnle
yrtecek saduyuya, sahip olmu olsalard, savan tarihi
baka trl olabilirdi. Fakat, devrimci partilerin oyunu
ellerine alm grndkleri ilk dnemde bu olanakszd.
Anaristlerle Sosyalistler arasnda nuh-u nebiden kalma
kskanlklar vard; P.O.U.M. marksist olduundan,
anarizme kuku ile bakyordu; ayn zamanda katksz
anarist gr asndan P.O.U.M.'un Tro-kizmi de,
Stalinizme pek yeinlenecek birey deildi. Maamafih,
komnist taktii iki taraf biraraya getirmeye eilim
gsteriyordu. P.O.U.M. Mays'ta Barselona' daki
arpmaya katld zaman, C.N.T.'yi desteklemeleri bir
i gdden ileri gelmi ve sonradan P.O.U.M. tepelendiinde, onu savunmak iin seslerini ykseltmeye cesaret edenler yalnzca Anaristler olmutu.
Ksacas, kabaca sylendikte, glerin sralanmas
yleydi: Bir yanda, ii denetimini savunan C.N.T.
-F.A.I., P.O.U.M. ve Sosyalistlerin bir kesimi; te yanda
merkeziyeti hkmet ile silhl orduyu savunan sa
-kanat Sosyalistler, Liberaller ve Komnistler.
Bu srada benim komnist gr neden P.O.U.M.'
unkine yeinlediimi anlamak ok kolaydr. Komnistlerin kesin pratik bir politikalar vard ki, bu besbelli,
birka ay ilerisini gren saduyu asndan daha iyiydi.
stelik, P.O.U.M.'un gn birliine kararlatrlan politikas, propagandas vb. sz edilemeyecek kadar ktyd; bundan nce de byle olmu olmalyd, aksi takdirde daha byk bir kitleyi pelerinden srkleyebilirlerdi. Hereyi bastran, Anaristler ve biz i yapmazken
bana yle geliyordu Komnistlerin sava srdrmeleri
oldu. O srada, bu sylediim eyler herkeste ortak bir
duyguydu. Komnistler g kazanmlard ve ye says,
ksmen devrimcilere kar orta snflara bavurarak, fakat
ksmen de yalnz bu insanlar sava ka zanmaya yetenekli
grndklerinden ok genilemiti. Rus silhlar ve
balca komnist denetimi altndaki
76

birliklerin yapt muhteem Madrit savunmas, Komnistleri spanya'nn kahramanlar haline getirmiti.
Birisinin syledii gibi, tepemizde uan her Rus ua bir
Komnist propogandasyd. P.O.U.M.'un devrimci
arkl, mantn anlamama ramen, bana hayli abes
grnyordu. Ne de olsa, asl nemli olan sava kazanmakt.
Bu arada, gazetelerde, brorlerde, afilerde, kitaplarda, heryerde menhus bir partileraras dmanlk srp
gidiyordu. Bu srada, benim sk sk grdklerim, La
Batalla ve Adelante adl P.O.U.M. gazeteleriydi, bunlarn
kar-devrimci P.S.U.C.'ye durmadan kusur bulmalar,
bana ukalca ve usandrc geliyordu. Sonradan, P.S.U.C.
ve komnist basn yakndan incelediimde, kartlarna
oranla P.O.U.M.'un neredeyse kusursuz olduunu anladm.
Herbirey bir yana, onlarn olanaklar ok daha dard.
Komnistlerin tersine, kendi lkelerinin dndaki basnda
hibir destekleyicileri yoktu, spanya iinde de ok zarar
gren bir durumdaydlar, nk basn sansr balca
komnist denetimi altndayd; bu da, P.O.U.M.
gazetelerinin,
ykc
saylan
her-hangibir
ey
yazdklarnda, kapatlmak ya da para cezasna arptrlmak
tehdidiyle kar karya bulunmalar demekti. P.O.U.M.'un
hakkn yememek iin, bunlarn devrim stne sonsuz
sylevler ekmelerine ve Le-nin'den ad nauseam
(uyutuncaya kadar) paralar vermelerine ramen,
genellikle kiisel iftiralara girimediklerini sylemek
gerekir. Hem, polemiklerini balca gazete makalelerine
saklyorlard. Daha geni halk kitlelerine ynelik byk
renkli afileri (okuma yazma bilmeyenler ok olduu iin
spanya'da duvar ilnlar nemlidir) partilere saldrmyor,
ancak dpedz anti-faist ya da soyut dzeyde devrimci
oluyordu, Milislerin syledikleri arklar da byleydi.
Komnistlerin saldrlar ise ok farklyd. Bunlardan
bazlarna bu kitapta daha sonra deinmek zorunda
kalacam. Burada yalnzca, komnist saldr izgisi
hakknda ksa bir fikir verebilirim.
77

Yzeyde, Komnistler'le P.O.U.M. arasndaki kavga

taktik konusundayd. P.O.U.M., hemen devrim taraftaryd, Komnistler ise deildi. Buraya kadar iyiydi ve her
iki taraf iin de sylenecek ok ey vard. stelik,
Komnistler P.O.U.M. propagandasnn Hkmet kuvvetlerini bldn ve zayflattn, bylece sava tehlikeye soktuunu iddia ediyorlard. Ben nihai olarak ayn
kanda olmamama ramen, bundan Komnistler'i hakl
gsteren kantlar karlabilirdi. Fakat, iin iine komnist
taktiklerinin nitelii girdi. lk nce yava yava deneyerek, sonra daha yksek sesle, P.O.U.M.'un Hkmet
kuvvetlerini yalnz yanl dnmekten tr deil, bile
bile bldklerini iddia etmeye baladlar. P.O.U.M.'un,
Franco ve Hitler'den para alan, faist davaya yardm olsun
diye sahte-devrimci bir politikada direnen, Faist-ler'in
klk deitirmi bir etesinden baka birey olmad iln
edildi. P.O.U.M. Trokist bir rgtt ve Fran-co'nun
Beinci Koluydu. Demek ki, n cephe siperlerinde
donmakta olan sekiz on bin asker, faizme kar
arpmak iin spanya'ya gelip hayatlarn ve milliyetlerini feda eden yzlerce yabanc da dahil, ii snfndan
yirmi bin kadar kii dpedz dmandan para alan
hainlerdi. Bu masal, duvar ilnlar, vb. yoluyla btn spanya'ya yaylmt ve tm dnyann komnist ve komnist taraftar basnnda da durmakszn tekrarland.
Toplamaya kalksam, bu trl alntlarla bir dzine kitap
doldurabilirdim.
te bizim iin hep bunlar syleniyordu; biz, Trokist,
Faist hain, kaatil, korkak, casus ve byle eylerdik.
Bunun pek ho birey olmadn itiraf etmeliyim,
zellikle insan baz kiilerin bundan sorumlu olduunu
dnrse... Onbe yanda yaral bir spanyol ocuunun
tezkere stnde cephe gerisine tann, gerilmi
bembeyaz bir yzle battaniyeler arasndan bakn grmek, sonra Londra ile Paris'te gayet inandrc birtakm
kiilerin, bu ocuun klk deitirmi bir Faist olduunu
ispatlamak iin risaleler yazp durduunu dn78

mek hi de gzel deildi. Savan insan en ok dehete

dren zelliklerinden biri, bangr bangr ten yalanlar
ve nefretten oluan tm sava propagandasnn, hi
deimez bir biimde dorudan doruya savamayanlardan gelmesidir. Cephede tandm P.S.U.C. milisleri, Enternasyonel Tugay'dan zaman zaman karlatm Komnistler bana hibir vakit Trokist yahut hain demediler;
bu gibi eyleri gerideki gazetecilere brakyorlard. Bize
kar risaleler yazan ve gazetelerde bize kara alanlar,
kendi vatanlarnda gvenlik iindeydiler; haydi
bilemediniz, mermilerden ve amurdan yzlerce mil
uzakta, Valencia'daki gazete idarehanelerindeydiler. Partiler-aras atmann iftiralar bir yana, btn o bilinen
sava-edebiyat, amatalar, cart curtlar, kahramanlk iirmeleri, dmann ktlenmesi - btn bunlar hep dmeyen ve ou kez savamaktansa yz mil komaya
raz olacak kimseler tarafndan yaplyordu. Bu savan
benim stmdeki en mthi etkilerinden biri, batan aa
sol basnn da sa basn kadar sahteci ve drstlkten
uzak olduunu renmek oldu. (*)
Btn itenliimle bizim tarafmzda yani Hkmet tarafnda savan olaan, emperyalist savalardan
farkl olduunu hissediyordum, ama sava propagandasnn nitelii yznden bunu hibir zaman anlayamazdnz. arpma daha balar balamaz, Sa ve Sol
gazeteleri ayn anda ayn ktlemelerin bok ukuruna
dahverdiler. Daily Mail'in duvar ilnn hepimiz hatrlarz:
Kzllar Rahibeleri Haa Geriyor, te yanda Daily
Warker de Franco'nun Yabanclar Lejyonunun her Avrupa
lkesinin katil, beyaz kadn taciri, esrarke ve sp-rnt
srlerinden olutuunu sylyordu. 1937 Ekim'(*) Manchester Guardian'n bir istisna olduunu belirtmeliyim. Bu
kitaba ilikin olarak, dosyalar dolusu ngiliz gazetesini
incelemek zorunda kaldm. Bizim byk gazetelerimiz iinde
Manchester Guardian, drstl ile, bende byk bir sayg
uyandrd.

79

inde bile hl New Statesmen bize Faistlerin canl ocuk

gvdeleriyle yaptklar barikat hikyelerini (barikat
yapmaya en yaramayacak ey) anlatyordu, Mr. Arthur
Bryant Muhafazakr bir tccarn bacaklarn testereyle
kesip atmann Hkmeti spanya'da olaan bir ey
olduunu iln ediyordu. Bunlar yazanlar asla savaa
gitmezler; muhtemelen, bunu yazmann savamak yerine
getiine inanrlar. Bu, btn savalarda byledir; askerler
arpr, gazeteciler barr ve palavrac yurtseverlerin
hibiri ksack propaganda gezilerinin dnda, cephedeki
siperlere yanamaz bile. Bazen, uan sava koullarn
deitirdiini dnerek rahatlyorum. Belki de, bundan
sonraki ilk byk savata, tarihte daha nce eine
rastlanmam bir manzara grebiliriz: gvdesinde kurun
deliiyle bir sava taraftar.
Gazetecilerin ilgilendii kadaryla bu sava btn
br savalar gibi bir ktlktan ibaretti. Fakat ortada
u fark vard: gazeteciler en ldrc szlerini, olaan
olarak, dman iin sylerler; oysa bu olayda, za-man
getike Komnistler ve P.O.U.M., biribirleri hakknda
Faistler iin kullandklarndan daha ac szler yazmaya
baladlar. Mamaafih, zamannda bunu fazla ciddiye
almamtm. Partileraras dmanlk herkesin cann
skyordu, ama bana bir i az kavgas gibi grnmt.
Bu husumetin bireyleri deitireceine ya da gerekten
badatrlamayacak bir politika farkll olduuna
inanmyordum. Komnistler'in ve Liberallerin, devrimin
ilerlemesine kar direndiklerini kavramtm; ama devrimi
geri itmeye yetenekli olabileceklerini kavrayamamtm.
Bunun iin iyi bir nedenim vard. Btn bu zaman
sresince cephedeydim; cephede toplumsal ve siyasal
hava deimiyordu. Barselona'dan Ocak balarnda ayrlm ve Nisan'a kadar izine kmamtm; btn bu
zaman gerekten, daha sonralarna kadar da Anaristler ve P.O.U.M. denetimi altndaki Aragon cephe eridinde, hi olmazsa d grn bakmndan, ayn ko80

ullar srd gitti. Devrimci atmosfer, onu ilk tandm

zamanki gibi kald. General ile er, kyl ile milis hl eit
olarak biraradaydlar; herkes ayn paray alyor, ayn
elbiseleri giyiyor, ayn yemei yiyor ve herkese sen ve
yolda diye hitap ediyordu; patron-smf, uak takm,
dilenci, orospu, avukat, rahip, izme yalama, topuk vurup
selm verme hi yoktu. Eitlik havasn teneffs
ediyordum, bunun btn spanya'da da varolduunu hayal
edecek kadar safdildim daha spanyol ii snfnn aa
yukar en devrimci kesimi arasnda, bir lde bir rastlant
sonucu, baka kesimlerde olup bitenlerden soyutlanm
olduumu idrak etmemitim.
Siyas ynden benden daha bilgili arkadalarm bana,
sava karsnda salt asker bir tavr alnamayacan,
seimin devrimle faizm arasnda yattn sylediklerinde,
iimden yzlerine glmek gelmiti. Btn olarak ele
alndkta, leri gitmek zorundayz yoksa gerileriz diyen
P.O.U.M. grn deil, sava kazanana dek devrimin
szn edemeyiz demee gelen komnist grn kabul
etmitim. Sonradan P.O.U.M.'un hakl, daha dorusu
Komnistler'den daha hakl olduuna karar verdiimde, bu
kanya teorik bir noktadan gelmemitim. Kt zerinde
Komnistler'in gr iyi bireye benziyordu; ancak,
gerekteki davranlar, bunu iyi niyetle nerdiklerine
inanmay gletiriyordu. Sk sk tekrarlanan nce sava,
sonra devrim slogan; sava kazanldnda devrimin
devam edeceine drste inanan ortalama P.S.U.C.
milisleri tarafndan sofuca kabul edilmesine ramen, bir
gz boyamadan baka bir-ey deildi. Komnistler'in
urat ey, spanya'da devrimi uygun bir zaman kadar
ertelemek deil, tersine byle bir eyin hibir zaman
olmamasn gvenceye almakt. Zaman ilerleyip iktidar
ii snfnn elinden giderek daha ok syrldka ve her
renkten devrimciler daha ok kodese tkldka, bu tutum
gitgide belir-ginleiyordu. Her eylem asker gereklilik
adna yaplyordu, bu bahane hep hazrd, ama etkisi,
iileri stn bir
81

durumdan geriye almak ve sava sona erdiinde kapitalizmin yeniden sahneye girmesine kar direnemeyecekleri bir duruma itmek oluyordu. Ltfen, sradan Komnistlerin, hele hele Madrit dolaylarnda kahramanca can
veren binlerce Komnistin aleyhinde hibir ey sylemediime dikkat ediniz. Fakat parti politikasna yn verenler bu adamlar deildi. Daha yukardakilere gelince,
gzleri ak hareket etmediklerine inanlamaz.
Fakat, devrim kaybedilse bile sava kazanlmaya deerdi. Ne var ki, iin sonunda, komnist politikasnn uzun
vadede zafere yneldiinden de kukulanmaya baladm.
ok az kii, savan deiik dnemlerinde farkl
politikalarn uygun deceini dnm gibidir.
Anaristler, muhtemelen, ilk iki ayda durumu kurtardlar,
ama belirli bir noktann tesinde direnii rgtlemeye
yetenekleri yoktu. Komnistler, muhtemelen, Ekim-Aralk
aylarnda durumu kurtardlar, ama sava kazanmak ayr
bir davayd. ngiltere'de komnist sava politikas hi
kukusuz kabul edilmiti, nk bununla ilgili eletirilerin
basnda yaynlanmasna pek izin verilmemiti, ayrca,
devrimci kargaaya son vermek, retimi hzlandrmak,
orduyu etkinletirmek diye zetlenen genel izgisi,
gereki ve yetenekli bir izlenim yaratmt. Bu
politikann i zayflklarna iaret etmek yerinde olur.
Her devrimci eilimi denetim altna almak, sava
imknlar elverdii lde olaan bir sava yapmak iin,
fiilen var olan birtakm stratejik frsatlar frlatp atmak
gerekli hale gelmiti. Aragon cephesinde nasl silhlandmz, ya da silhtan yoksun olduumuzu anlatmtm.
Silhlarn, bunlar sonradan devrimci amalarla
kullanacak olan Anaristlerin eline gemesinler diye
kasten alkonulduunda ok az kuku vardr. Bu yzden,
Franco'yu Bilbao ve muhtemelen Madrit'ten geri ekilmek
zorunda brakacak byk Aragon hcumu hibir zaman
gereklemedi. Fakat bu nisbeten kk bir davayd. Daha
nemlisi, bir kere savan amac demok82

rasi iin sava olarak daraltlnca denizar ii snflarnn

yardm iin geni lde arda bulunmak imkanszlamt. Eer gereklerle yzyze geleceksek itiraf
etmek zorundayz ki, dnya ii snf spanyol Sava-'na
benimsemeden bakyordu. Bunlarn onbinlercesi
dmek iin geldi, ama milyonlarcas da duyarsz kald.
Savan ilk yl boyunca tm ngiliz halknn eitli
spanya'ya yardm fonlar na eyrek milyon sterlin kadar
bata bulunduu hesaplanmtr muhtemelen, bir tek
haftada sinemaya giderek harcadklar parann yarsndan
azn. Demokratik lkelerde ii snfnn gerekten
spanyol yoldalarna yardm edebilecekleri yol,
endstriyel eylemlerdi grev ve boykotlar. Bunun gibi
eyler hi olmad deil, balamad bile. i ve komnist
nderleri her yanda, bunun dnlemeyecek birey olduunu iln ettiler. Kukusuz haklydlar, unun iin ki,
seslerinin en yksek perdesiyle kzl spanya'nn
kzl olmadn haykryorlard. 1914-18'den beri demokrasi iin sava kt bir sz olagelmiti. Yllardr
Komnistlerin bizzat kendileri militan iilere demokrasi
nin kapitalizme verilmi kibar bir isimden baka birey
olmadn retmilerdi. nce demokrasi ktlktr
demek, sonra da demokrasi iin arpn demek iyi bir
taktik saylmaz. Arkalarnda Sovyet Rusya'nn byk
prestijiyle, dnya iilerine demokratik spanya adna
deil de, devrimci spanya adna seslenmi olsalar da,
karlk bulamayacaklarna inanmak gtr. Fakat hepsinin
en nemlisi, devrimci olmayan bir politikayla Franco'yu
arkadan vurmak olanaksz deilse bile, zordu. 1937 yaznda
Franco, aa yukar ayn sayda birliklerle, Hkmetin
tuttuundan daha geni bir nfusu denetim altnda
tutuyordu. kolonileri de sayarsak bu nfus ok daha
fazlayd. Herkesin bildii gibi, geride dman bir nfus
varsa, haberlemeyi korumak, sabotajlar nlemek v.s. iin
eit sayda asker olmadan, sava alannda orduyu ayakta
tutmak olanakszdr. Onun iindir ki, besbelli Franco'nun
gerisinde hibir
83

gerek halk hareketi olmuyordu. Blgesindeki halkn, en

azndan ehir iileri ve fakir kyllerin, Franco'yu sevmeleri ya da istemeleri akl almayacak bireydi, ama saa
doru her kaymada Hkmet'in stnl daha az
belirgin hale geliyordu. Hereyi apak ortaya koyan, Fas
rneidir. Fas'ta neden hi ayaklanma olmuyordu? Franco
kepaze bir diktatrlk kurmaya alyordu ve Fasllar,
onu, Halk Cephesi Hkmeti'ne tercih ettiler. Kolay
anlalacak gerek udur ki. Fas'ta bir ayaklanmay
yreklendirecek hibir atlm yaplmamt; nk byle
bir hareket, savaa devrimci bir nitelik vermek demek
olacakt.
Fasllar', Hkmet'in iyi niyetine inandrmak iin ilk
yaplmas gereken ey, Fas'n bamszln iln etmek
olurdu. Franszlar'n bundan nasl honut olacaklarn
tasavvur edebilirsiniz! Savan en iyi stratejik frsat,
Fransz ve ngiliz kapitalizminin gnln etmek gibi bo
bir umutla frlatlp atlmt. Komnist politikasnn tm
eilimi, sava, Hkmet'in youn bir biimde
engellendii olaan ve devrimci olmayan bir duruma
indirgemekti. Byle bir tr sava ise, mekanik unsurlarla
kazanlmak zorundadr, yani snrsz bir silh stokuyla!
Hkmet'e silh verenlerin banda gelen S.S.C.B., talya
ve Almanya ile karlatrldnda coraf ynden ok
elverisiz bir konumda bulunuyordu. Belki, P.O. U.M.'un
ve Anaristler'in sava ve devrim biribirinden ayrlamaz
slogan, ilk bakta sanldndan daha az hayalciydi.
Komnistler'in devrim aleyhtar politikasn yanl
saymakta hangi nedenlere dayandm gsterdim, ama
sava stndeki etkisine gelince, yargmn doru olmadn umuyorum. Bu savan, ne gibi aralar kullanlrsa
kullanlsn kazanldn grmek isterim. Kukusuz, henz
neler olacan syleyemeyiz. Hkmet yeniden sola
kayabilir. Fasllar kendiliklerinden ayaklanabilirler,
ngiltere talya'y rvetle buradan uzaklatrmaya karar
verebilir, sava ie hile karmadan asker aralarla ka84

zanlabilir, bilinmez ki... Yukandaki fikirleri olduu gibi

brakyorum, nereye kadar hakl ya da haksz olduumu
zaman gsterecek.
Fakat 1937 ylnn ubat aynda olaylar bu k altnda grmyordum. Aragon cephesindeki eylemsizlikten
hasta olmutum, henz arpmada kendi payma deni
yapmadmn belirgin bilinci iindeyim. Baz baz
Barselona'da asker toplamak iin yoldan geenleri
sulayarak Sen demokrasi iin ne yaptn? diye soran
aslm duvar afiini hatrlar ve yalnzca Ben taynlarm
yedim diye cevaplayabileceimi dnrdm. Milise
katldmda, kendi kendime bir Faist ldreceime sz
vermitim ne de olsa, hepimiz bir tane hakla-sak ksa
srede tkenirlerdi oysa daha kimseyi ldrmemitim,
hemen hi bir frsat elime gememiti. Ve kukusuz,
Madrit'e gitmek istiyordum. Orduda, siyas fikirleri ne
olursa olsun, herkes, hep Madrit'e gitmek isterdi. Bu da,
Uluslararas Tugay'a gemek demekti; nk imdi
P.O.U.M.un Madrit'te pek az birlii vard, Anaristler'in
birlikleri de eskiden olduu kadar ok deildi.
imdilik, cephe hattnda kalmak zorunluydu kukusuz; ama herkese izne ktmzda Uluslararas Tugay'a geeceimi sylyordum bu da, kendimi komnist denetimi altna sokmak istiyorum demekti. Biroklar
beni caydrmay denedi, ama hi kimse iime karmaya
kalkmad. Hakas, P.O.U.M. da pek az sapk dnce
avcl vard, iinde bulunduu zel koullar dnrsek,
yeteri kadar yoktu bile; faizm taraftar olmadka hi
kimse
yanl
siyas
fikirlerinden
tr
kovuturulamyordu. Milisdeki zamanmn ounu
P.O.U.M. izgisini ac bir dille eletirmekle geirdim,
ama bu yzden hi bam belya girmedi. Milislerin
ounun byle olduunu sanmama ramen, partiye siyas
ye olsunlar diye hi kimseye bask bile yaplmyordu.
Ben, kendim hibir zaman partiye katlmadm sonradan,
P.O.U.M. lvedildiinde buna hayli zlmtm.
85

6
Bu arada, gnlk daha dorusu gecelik devriye ortak
grevimizdi. Nbet, devriye, siper kazma, amur, yamur, ac
ac ten rzgrlar, ve arada srada kar. Gecelerin fark edilecek
kadar snmas Nisan aynn ortalarn bulmutu. Burada vadide,
Mart gnleri, parlak mavi gkyz ve durmadan uuldayan
rzgrlaryla ngiltere'deki Mart aylarna ok benziyordu. K
arpas bir ayak ykselmi, kiraz aalarnda kzl tomurcuklar
amaya balamt. Cephe hatt burada, oraklam meyve
aalar ve sebze baheleri arasndan geiyordu, eer
hendekleri aratrrsanz menekeler ve zavall mostralk bir
smble benzeyen bir eit iek bulabilirdiniz. Hattn hemen
berisinde, fevkalde yeil kpkl bir rmak akyordu bu,
cepheye geldiimden beri grdm ilk effaf su idi. Bir gn,
alt haftadr ilk banyomu almak iin diimi skp rmaa daldm.
Sizin ksa banyo diyeceiniz cinsten bir banyo idi bu, nk su
esasnda kar suyuydu ve donma noktasndan da pek yukarda
deildi.
Bu dnemde hi bir ey olmad, zaten olup biten hi bir
ey yoktu. ngilizler bunun bir sava olmadn, kanl bir
pandomim olduunu sylemeyi huy edinmilerdi. Faistler'den
gelecek dorudan bir ate altnda hemen hi kalmyorduk. Tek
tehlike, her iki tarafta da hatlar ileriye doru kvrld iin her
ynden gelen serseri mermilerdi. Bu arada verdiimiz tm
kayplar bu serseri kurunlarn marifetiydi. Arthur Clinton'a sol
omuzunu paralayan ve kolunu hareket edemez hale

86

getiren esrarengiz bir kurun isabet etmiti. Korkarm, hi bir

zaman iyi olmayacakt. ok az top atei vard, ama fevkalde
tesirsizdi. arapnel paralarnn l ve arp gerekten
vahi bir elence gibi grnyordu. Faistler gllelerini bizim
koruyucu duvar zerine hi bir zaman atmadlar. Bizim bir ka
yz yarda arkamzda, evresindeki byk iftlik mtemelt,
cephenin bu kesimi iin dkkn, genel kurmay ve mutfak,
olarak kullanlan, La Granja isimli bir kr evi vard. Faistler'in
asl vurmaya abaladklar yer buras idi, ama be alt kilometre
uzaktaydlar ve iyi nian alamadklarndan pencereleri atr atr
paralamaktan ve duvarlar yontmaktan baka bir ey
yapamyorlard. Yalnzca, ate balad ve arapnel paralar
her bir yannzda yere saplandnda, tesadfen yoldan yukar
geliyor iseniz, tehlikede saylrdnz. nsan gllenin sesine kulak
vererek, aa yukar ne yakna deceini karmann esrarengiz sanatn hemencecik renirdi. Faistler'in bu srada
ateledikleri glleler felket kt eylerdi. 150 mmlik
olmalarna ramen yalnzca alt ayak geniliinde ve drt ayak
derinliinde bir krater ayor ve hi olmazsa drt tanesinden bir
tanesi patlamyordu. Faist fabrikalarmdaki sabotajlar ve iinde
barut yerine 'Kzl Cephe' yazl kt paralar tayan
patlamam mermilerle ilgili her yerde anlatlan hikyeler
vardr, ben byle bir ey hi grmedim. Gerek udur ki top
mermileri artk hi mit kalmamasma eskiydi; birisi, zerine
tarih damgalanm pirin bir demir balk buldu, tarihi 1917 idi.
Faist tfekleri bizimkilerle ayn apta ve ayn deerdeydi;
patlamam mermiler sk sk tamir edilip yenileniyor ve yeniden
ateleniyordu. Kendi kendine zel bir takma ad edinen eski bir
gllenin, her gn bir o yana bir bu yana seyahat ettii ve bir trl patlamad anlatlyordu.
Geceleri, silhtan arnm blgeye, Faist hatlarnn
yaknlarndaki hendeklere yatp Huesca'daki faaliyetlerini
gsteren sesleri dinlemek iin (ddk sesleri,
87

otomobil kornalar ve bunun gibileri) devriyeler gnderiliyordu. Faist birlikleri devaml olarak gidip geliyordu ve
bunlarn saylar dinleyicilerin raporlaryla belli bir
uzaklktan kontrol edilebiliyordu. Her zaman kilise anlarn haber vermemiz emredilmiti. Anlalan Faistler
arpmaya girmeden nce hep ayin yapyorlard. Tarlalarn ve yemi bahelerinin arasnda amur duvarl kulbeler, pencereleri yumruklayp atnzda ierisi yaklm bir kibritle aratrlmaya elveriliydiler. Bazen
kk bir balta ya da bir Faist mataras (bunlar bizimkilerden iyiydi ve hararetle aranyordu) gibi deerli
ganimet parasna rastgelirdiniz. Gndz vakti de ayn
ekilde aratrma yapabilirdiniz, ama bu aratrma drt
ayak zerine yerde srnerek yaplmak zorunluun-dayd.
Her eyin tam harman zaman durdurulduu bu bombo
verimli tarlalarda srnerek ilerlemek ok tuhaf oluyordu.
Geen senenin rnne hi dokunulmamt. Budanmam
asmalar topran zerinde ylan gibi uzanyordu, msr
koanlar ta gibi olmu, hayvan pancar ve eker
pancarlar ar byyerek muazzam odun ynlar haline
gelmilerdi. Bazen bir takm adamlar parti parti silhtan
arnm blgeye patates toplamaya gidiyordu. Samzda,
bir mil tede, hatlarn bir birine daha yakn olduu yerde
hem Faistler'in hem de bizim dadandmz kk bir
patates tarlas vard. Biz oraya gndzleri giderdik; tarla
bizim makinal tfeklerin hkimiyeti altnda olduundan
Faistler yalnz gece gelebiliyorlard. Bir gece, Faistler
bizi dehet kzdran bir biimde topluca gelip btn tarlay
temizlediler. Daha ilerde bir tarla daha bulduk, ortalkta
siper alnacak hi bir ey olmadndan patatesleri
gbeinizin stnde almak zorundaydnz yorucu bir
i. Eer Faist makinal tfekiler sizi farkederse bir ka
tarla berinizde kurunlar topra keserken kendinizi bir
kapnn altnda solucan misali kvrlan san gibi,
yamyass etmek zorundaydnz. Srasnda btn bunlara
deecek bir i gibi grnyordu, nk patatesler gittike
azal88

yordu. Bir uval dolusu bulursanz, aa mutfaa gtrebilir ve bir ie dolusu kahveye trampa edebilirdiniz.
Ve, hl hi bir ey olmuyordu, bir ey oluyormu
gibi bile grnmyordu. Ne zaman saldracaz? Niin
saldrmyoruz? sorular, spanyollar ve Ingilizler'den
gece gndz iitilen sorulard. arpmann ne demek olduunu dnrseniz askerlerin dmek istemesi tuhaftr, ama yine de hi kukuya yer vermiyecek biimde
dmek istiyorlard. Durgun sava halinde askerlerin
istedikleri ey vardr: atma ,daha ok sigara, ve bir
haftalk izin. Biz imdi, her naslsa, daha nce olduundan
daha iyi silhlanmtk. Her askerin elli atmlk cephanesi
vard; derece derece sngler, elik miferler ve az
miktarda bomba datlyordu. Benim srf birliklerin
arpma ruhunu ayakta tutmak iin nceden tasarlanarak
yayldn dndm gelecek atma sylentileri
ortalkta dolayordu. Huesca'nn bu tarafnda, hi
olmazsa imdilik, herhangi bir esasl eylemin olmayacan grebilmek iin fazlaca bir asker bilgiye ihtiyacm yoktu. Stratejik nokta, Jaca'ya giden yoldu. Sonradan, Anaristler Jaca yoluna saldrya getiklerinde
bizim grevimiz tutma saldrlar yapmak ve Faistleri
birliklerini teki taraftan bo yere evirmeye zorlamak
olmutu.
Btn bu alt haftalk sre boyunca, cephe hattnn
bizim kesimimizde yalnz bir tek hareket grld. Bu,
Baskn Birlikleri'miz Monicomio'ya Faistler'in tahkim
ettii metruk bir tmarhaneye saldrd srada oldu.
P.O.U.M.'da grevli bir ka yz Alman mltecisi vard.
Batallion de Choque ad verilen zel bir tabur halinde
rgtlenmilerdi. Asker gr asndan, milis gcnn
geri kalan ksmndan ok farkl bir dzeyde idiler
gerekten, spanya'da grdm herhangi bir kimseden
daha ok askere benziyorlard, Hcum Birlikleri ve
Enternasyonal Tabur'un bir ksm hari. Her zaman
olduu gibi saldr berbat olmutu. Merak ediyorum,
acaba bu savata Hkmet tarafndaki harektn
89

ka tanesi berbat olmamt? Baskn Birlikleri Manicomio'yu

iddetle hcum ederek zaptettiler, ama hangi milisten olduunu
unuttum, Manicomio'ya komu hkim tepeleri ele geirerek
Baskn Birliklerini desteklemekle grevlendirilmi birlikler ok
kt oyuna gelmilerdi. Bunlar idare eden yzba, muvazzaf
ordu subaylarndan biriydisadakatlerinin derecesi kuku
gtrr olduu halde Hkmet bu subaylar hizmete almakta
srar etmiti. Yzba, ani bir korku ya da hiyanet yznden, iki
yz yarda uzaktayken bir bomba frlatarak Faistler'i uyard.
Askerlerin onu hemen orackta ldrdklerini sylemekten ok
honudum. Fakat, baskn hareketi artk baskn olmaktan
kmt; milisler youn atele biildiler, tepeden
pskrtldler ve gece inerken Baskn Birlikleri Manicomio'yu
brakmak zorunda kaldlar. Btn gece boyunca ,sra sra
cankurtaranlar Sietamo yoluna dizildiler; ar yarallar da
sarsntdan ldrdler.
Bu srada hepimiz bitliydik, hl souk olmasna ramen
hava bitli olmaya yetecek kadar snmt. eitli vcut
haereleri stne byk bir tecrbe edindim, namussuzlukta hi
birisi bitin eline su dkemezdi. teki bcekler, rnein
sivrisinekler insana daha ok sknt ektirir, ama hi olmazsa
onlar vcutta yerlemi haereler deildir. nsan biti bir bakma
kk bir stakoza benzer ve balca mekn pantolonlardr.
Btn giydiklerimizi yakmann dnda bilinen bir baka
kurtulu yolu da yoktur. Pantolonunuzun ek yerlerine, yumurtadan knca korkun bir hzla kendi ailesini reten, parltl
minik pirin tanelerine benzeyen beyaz yumurtalarn
brakrlar. Pasifistler sava aleyhtar bildirilerini bytlm bit
fotoraflaryla sslemeyi hayli yararl bulabilirler sanrm.
Savan Grkemi, gerekten!... Savata btn askerler bitlidir,
hi olmazsa hava yeterince snd zaman. Verdun, Waterloo,
Flodden, Senlac ve Thermopylae'de dm insanlardan
herbirinin husyelerinde ar ar gezinen bitler vard. Biz
yumurtalarn yakmak ve katlanabildiimiz kadar sk ykan90

mak yoluyla, bu alak hayvanlar en aa bir kertede tutmay

becerdik. Bitten baka hi tr ey beni o buz gibi souk rmaa
girmeye zorlayamazd.
Herey gittike azalyordu postallar, giyim eyalar,
ttn, sabun, mum, kibrit, zeytinya. niformalarmz lime
lime olmutu, adamlarn ounun postallar yoktu, yalnzca
tabanlar ip rgl sandallar giyiyorlard Her yerde hurda,
postal ynlarna rastgeliyordunuz. Bir keresinde, bir ocak
ateini iki gn aralksz yalnzca ve yalnzca postallarla yaktk
hi de fena yakt deildi. Bu srada karm Barselona'dayd
ve bana, ortalkta bulunabildii zaman, ay, ikolata, hatt puro
gnderirdi; ama Barselona'da bile herey, zellikle ttn, azalyordu. Hi stmz olmamasna, eker ok seyrek bulunmasna ramen, ay bir tanr nimetiydi. ngiltere'den
buradaki ngiliz askerlerine devaml olarak paketler
gnderiliyor, ama hi bir zaman yerlerine ulamyorlard;
yiyecek, giyecek, sigara, her ey ya oradaki pcstahanede
reddediliyor ya da bunlara Fransa'da el konuluyordu. lgin
olan u ki, karma ay paketleri unutulmayacak bir
keresinde de bir teneke biskvi gndermeyi baaran tek
firma, Army and Navy Stores'-du. Hey gidi Army and Navy
Stores!. Grevlerini soyluca yerine getirdiler, ama belki de,
ttn barikadn Franco tarafna gidiyor olsayd, kendilerini
daha mutlu hissederlerdi. Ttn ktl hepsinden ktyd.
Balangta, gnde bir paket sigara veriliyordu, sonra gnde
sekiz taneye, sonradan da be taneye dt. Nihayet hi ttn
datlmad on lmcl gn geirdik. Londra'da her-gn
grdmz bir eyi hayatmda ilk defa, spanya'da grdm
yerden izmarit toplayan insanlar.
Mart sonlarna doru elim iltihaplad ve yarlp boynuma
aslmas gerekti. Hastaneye gitmek zorundaydm, ama' byle
ufak tefek bir yara iin beni Sietemo'ya gndermeye demezdi,
bundan tr Monflorite'deki szm ona hastaneye gittim. Bir
ksmn yatakta geirmek zere orada on gn kaldm. Hastane
hademeleri
91

(practicates), fotoraf makinem ve btn resimlerim de

dahil, sahip olduum her trl kymetli nesneyi aldlar.
Cephede herkes alyordu, bu da ktln kanlmaz bir
sonucuydu; ama hastanedekiler her zaman hepsinin en
ktsyd. Sonradan Barselona'daki hastanede, bir talyan
denizaltsmn batrd bir gemiyle Enternasyonal Tabur'a
katlmaya gelen bir Amerikal bana, yaral olarak kyya
nasl tandn anlatt cankurtarana tarken bile,
teskereciler kol saatini armlar.
Kolum askdayken krlarda gezip dolaarak bir sr
mutlu gn geirdim. Monflorite, o allagelmi amur ve
ta evler karmas kasabalardan biriydi; kamyonlar dar
dolambal yollarn ayn kriterlerine d-nnceye kadar
andrp durmutu. Kilise ok kt harap olmutu ama
asker depo olarak kullanlyordu. Btn evrede yalnzca
iki tane yle byle durumda iftlik -Torre Lorenzo ve
Torre Fabin- besbelli bir zamanlar bu araziye hkmetmi
toprak sahiplerinin evleri, olan iki tane byk bina vard;
bunlarn, kyllerin sefil kulbelerine yansyan
zenginliklerini grebilirdiniz. Nehrin hemen berisinde,
cephe hattnn yaknnda, kendisine bitiik bir iftlik
eviyle kocaman un deirmeni vardi; byk ve pahal
makinenin bir ie yaramadan paslanm ylece
durduunu, tahtadan un oluklarnn yakacak odun diye
kopartlp alndn grmek ok ha-yflandrcyd.
Sonradan, daha gerilerdeki birliklere yakacak bulmak
iin, burasn sistematik olarak tahrip etmek zere,
kamyonlarla parti parti adamlar gnderilmiti. Odalarn
demelerini ierde el bombas patlatarak paralyorlard.
Bizim depo ve mutfak olarak kullandmz La Granja,
muhtemelen, bir zamanlar manastr idi. inde otuz krk
kadar at barndran bir ya da daha fazla dnmlk
kocaman avlulara ve mte-melta sahipti. spanya'nn bu
blgesindeki kr evleri mimar ynden hi de ilgin
deildir, ama kirele badanalanm tadan yuvarlak
kemerli ve muhteem at

kirileri olan iftlik binalar muhtemelen yzyllar

boyunca deimemi bir pln zerine ina edilmitir
soylu eylerdir. Bazan, milislerin ellerine geirdikleri
evleri nasl kullandklarn grmek, insana, bu evlerin eski
Faist sahiplerine kar sinsi bir sempati duygusu
veriyordu. La Granja'da kullanlmayan her oda apteshaneye dnmt korkun bir paralanm mobilya
mezbahas ve kazurat. Ona bitiik kk kilisenin duvarlar arapnel oyuklaryla elee dnmt, demesi de
birka kar kalnlnda bokla kapl idi. Ahlarm kepe
ile karavana dattklar byk avluda pasl teneke, amur,
katr gbresi ve ryen yiyecek dkntsnn dnya
kts bir grn vard. Bu durum, eski bir ordu
arksn doruluyordu :
Fareler var, fareler, Kediler
kadar fareler, Levazmcnn
deposunda...
La Granja'daki fareler hani neredeyse kedi kadar byktler gerekten; pislik ynlar arasnda badi badi
gezinen gbei ya balam koca koca canavarlar, zerlerine ate etmedike kamyacak kadar arszdlar.
Nihayet, bahar gerekten gelmiti. Gkyznn
mavisi daha yumuak, hava aniden daha bir huzur verici
olmutu. Hendeklerin iinde kurbaalar grltyle
iftleiyorlard. Kydeki katrlarn yararland su birikintisinin evresinde bir peni byklnde gayet ho
yeil kurbaalar buldum, ylesine parlaktlar ki berilerindeki taze imen donuk grnyordu. Kyl delikanllar canl canl sa levhalar zerinde kzartacaklar
salyangozlar avlamak iin kovalarla araziye kyorlard.
Hava dzelir dzelmez, kyller ilk bahar iin ift
srmeye ktlar. spanyol toprak reformunun brn-d
ar belirsizliin tipik bir rnei uydu ki, buradaki
toprak kollektifletirilmi mi yoksa dpedz kyller
topra kendi aralarnda m paylamlar, doru drst
kefedemedim bile. Buras P.O.U.M., yani Anar93

92

ist blgesi olduuna gre, teorik olarak kollektiletiril-diini

sanrm. Hi olmazsa toprak aalar ortadan kalkmt; tarlalar
ileniyor ve halk honut grnyordu. Kyllerin bize
gsterdikleri dostluk beni srekli artyordu. Sava,
aralarndaki baz yallara mutlaka anlamsz grnyordu;
nk gzle grlr bir biimde her eyde ktlk ve herkes iin
kasvetli i karartc bir yaam demekti ve en iyi zamanlarda
bile
kyller
asker
birliklerin
kendi
srtlarna
yerletirilmesinden hi hazet-mezler. Yine de bize, deimez
bir biimde dosta davranyorlard sanyorum, dndke
baka bakmlardan ne kadar ekilmez olsak da, biz, kyllerle
onlarn eski toprak aalar arasnda yer alyorduk. Toprak aalarnn geri gelmesini biz nlyorduk. sava tuhaf bir eydir.
Huesca be milden daha yaknd, oras bu insanlarn pazar yeri
idi, hepsinin akrabalar vard, hayatlar boyunca her hafta tavuk
ve sebze satmaya gitmilerdi. Ve imdi sekiz aydr, arada
dikenli tel ve makineli tfekten yaplm geilmez bir engel
uzanyordu. Bu engel arada srada belleklerinden uup
gidiyordu. Bir keresinde, elinde, spanyollar'n iinde
zeytinya yaktklar ufak kandillerden tayan yal bir kadnla
konuuyordum. Bunun gibi bir kandili nereden satn alabilirim? dedim. Dnmeden, Huesca'dan diye cevap verdi,
sonra ikimiz birden gldk. Kyl kzlar kmr gibi kapkara
sal, salna salna yryen, herhalde devrimin bir yan rn
olan, drst, erkeksi tavrl mkemmel canl yaratklard.
Partal mavi gmlekli, siyah fitilli kadifeden ksa
pantolonlu, geni kenarl hasr apkal adamlar, kulaklar
ahenkle inip kalkan katr srlerinin gerisinde, ift
sryorlard. Sabanlar pek zavall eylerdi, topra yalnzca
kartryor, ama saban izi diyebileceimiz bir biimde
yarmyordu. Btn tarm aralar Nh nebiden kalma idi;
madenlerin pahall hereye hkimdi. rnein, krk bir
sabann u demiri yamalyd ve kimi yerde, batan ayaa
yamal olana dek tekrar tekrar yaman94

mt. Trmk ve atallar tahtadan yaplmt. Beller nadiren

postal sahibi olan bir halk arasnda bilinmiyordu; topra,
Hindistan'da yaptklar gibi kartal apalarla kazyorlard. Ta
Devri'nin sonlarndan kalma benziyen bir eit dven de
kullanlyordu. Bu ara bir mutfak masas byklnde
levhalardan yaplmt, zerine yzlerce delik alm ve her
delie de insanlarn onbin yl nce yonttuklarnn tpks
yontulmu ta paralar sokulmutu. lk defa, bunlardan birini
askerden arnm blgede terk edilmi kulbede grdmde,
neredeyse dehete benzer duygulara kapldm hatrlyorum.
Dven olduunu kavrayana dek uzun bir sre bunun zerinde
kafa yormak zorunda kalmtm. Byle bir nesne ortaya
karmak iin yaplmas zorunlu almay ve elik yerine
akmak ta kullanmay gerektiren yoksulluu dnmek beni
hasta etti. O zamandan beri sanayilemeye kar daha yumuak
hislerle doluyum. Fakat kyde, hi kukusuz byk toprak
sahiplerinden kaldrlm, iki tane zamana uygun iftlik traktr
de vard.
Bir iki kere, kyden bir mil kadar uzaktaki, evresi alak
bir duvarla evrilmi mezarla doru gezintiye ktm. Normal
olarak cepheden gelen ller Sietamo'ya gnderilirdi; bunlar
kyn lleriydi. Buras bir ngiliz mezarlndan tuhaf
denecek kadar farklyd. llere sayg diye birey yok burada!.
Hereyi dallar ve d ayr otu rtm, insan kemikleri her yere
dalmt. Fakat gerekten artc olan ey; hepsinin tarihi
devrimden nce olmasna ramen, hemen tm mezar talarnn
her trl din yazdan yoksun olmasyd. Yalnz bir kere
Bilmem kimin ruhu iin dua ediniz diye Katolik mezarlar
iin olaan saylan bir yaz grdm sanyorum. Merhumun
erdemlerine dair gln iirlerle dolu kitabelerin ou
hlishne bir biimde dnyev idi. Belki, drt be mezardan
birinde kk bir ha ya da Tanr'ya ilikin batan savma bir
iarete rastlanyordu, ancak bu da oucas gayretke bir
dinsizin elik keskisiyle yontulup kartlm olurdu.
95

spanya'nn bu blgesindeki halkn kesinlikle dinsel

duygulardan dinsel duygu deyince, genellikle kabul
edilen fikirleri kastediyorum yoksun olmalar beni ok
arpt. spanya'da olduum srece, bir kere bile ha
karan birini grmedim; devrim olsun ya da olmasn,
bylesine bir hareketin igdlemi olaca dnlebilir. spanyol kilisesi geri gelecek besbelli, (mehur
deyimiyle, gece ve Cizvitler her zaman geri dnerler),
ama devrimin patlaynn onu kerttiine ve bir dereceye kadar benzer artlar altnda Anglikan Kilisesi iin
dahi dnlemiyecek lde paraladna hi kuku
yok. spanyol halknn gznde, hi olmazsa Ka-talonya
ve Aragon'da, Kilise gerekten, dpedz bir dolandrclk
ebekesiydi. Ve muhtemelen, Hrstiyan inan bir
dereceye kadar, etkisi ok yaygn ve hi kukusuz bir ala
dinsellik kokan anarizm tarafndan yerinden edilmiti.
Hastahaneden geri geldiim gn, cephe hattn gerekten uygun bir yere getirmilerdi. u anda cephe hattmz, bin yarda kadar ilerideki bir kk rmak boyunca
uzanyordu ve, faist hattmnda da bir ka yz yarda
ilerisiydi. Bu hareket aylarca nce yaplm olmalyd.
imdi yaplmasnn amac Jaca yoluna doru hcuma
geen Anaristler'in bu tarafa ilerleyebilmek iin birlikleri
bizimle kar karya getirmi olmalaryd.
Altm yetmi saat sren uykusuzluk anlarm bir
eit mavilitiriyor ya da daha ok bir seri resim arasnda
yutuluyordu. Faist cephe hattnn bir paras olan Casa
Francesa adl tahkim edilmi iftlik evinden yz yarda
uzakta, silhtan arndrlm blgede dinleme nbetindeydik. Korkun bir bataklkta yedi saat yat, insann
vcudunun giderek daha derine indii sazlk kokan su:
sazlk kokusu, uyuturucu souk, kapkara gkyznde hi
kmldamayan yldzlar, kurbaalarn kulaklar trmalayan
vyaklaylar. Nisan ay olmasna ramen bu, spanya'da
hatrladm en souk geceydi. Yalnzca yz yarda
berimizde bir i bl sk skya alyordu,
96

ama kurbaalarn korosunun dnda tam bir sessizlik

vard. Tm gece boyunca yalnzca bir tek ses krekle
dzlenen bir kum torbasnn tandk sesini duydum.
spanyollar'm nasl olup da arasra parlak bir rgtlk
baars gsterebildikleri tuhaftr. Btn harekt gayet
gzel planlanmt. Yedi saat iinde altyz adam faist
hatlarndan yz ya da yzelli il yz yarda uzaklkta
binikiyz metre uzunluunda siper ve korunma duvar
ina ettiler; bu ilerin hepsi yle bir sessizlik iinde oldu
ki Faistler hi bir ey iitmediler. Btn gece boyunca
yalnzca bir tek kayp verdik. Kukusuz, ertesi gn daha
fazla kayplar oldu. Herkese grev datm yaplmt, i
tamamlandnda iine brendi katlm kovalar dolusu
arapla aniden geliveren mutfak hizmetlilerine bile.
Ve sonra, afan skyle birlikte Faistler'in bir.
den bizim orada olduumuzu farkedileri. Casa Francesa'nm kare biimindeki beyaz bloku, ikiyz yarda tede
olmasna ramen, tepemizde kule gibi ykseliyormu;
kum torbalar konulmu yukar pencerelerindeki makineli
tfekler dorudan doruya siperin iini hedef alm gibi
grnyordu. Hepimiz, Faistler'in bizi neden gremediklerini merak ederek, hayretten azmz alm, alk
alk orada durup makineli tfeklere bakyorduk. Sonra,
felket bir kurun yamuru balad; herkes kendini hzla
dizlerinin stne atmt, siperi lgnca kazyor, daha
derinletiriyor ve yanlarda kk smaklar oyuyordu.
Kolum hl sargl olduundan ben siper kazamadm ve o
gnn byk bir blmn bir dedektif hikyesi okuyarak
geirdim ad Kaybolan Alacakl-idi. Konusunu
hatrlamyorum, ama orada oturup kitap okurken neler
hissettiimi ok iyi hatrlyorum; altmda siper zemininin
nemli kili, adamlar aceleyle gelip gittike devaml olarak
bacaklarmn yerini deitiriim, bir iki kar yukarda
mermilerin atrts. Thomas Parker kalasnn st ksmna
bir kurun yedi; dediine gre, bu yara onu madalya
almaya kendi istediinden da97

ha fazla yaklatrmt. Btn cephe hatt boyunca kayplar oluyordu ama bu, bizi gece harekt esnasnda yakalam olsalard vereceimiz kaybn yannda hi bir
eydi. Bir asker kaann sonradan bize sylediine gre,
be Faist nbetisi grevi ihmal nedeniyle kuruna
dizilmiti. imdi bile, birka havan topu getirecek kadar
giriken olsaydlar, bizi toptan imha etmeleri iten deildi.
Yarallar dar ve kalabalk siper boyunca tamak skntl
bir iti. Dizleri kanla kararm bir zavally sedyesinden
frlam, heyecandan nefes nefese grdm. Yarallarn bir
iki mil tanmas gerekiyordu, nk yol olsa bile
cankurtaranlar hibir zaman cephe hattnn ok yaknma
gelemiyorlard. Cankurtaranlar ok yakna gelse bile,
Faistler bunlara ate amay adet edinmilerdi hakl
olarak, nk modern savalarda cankurtaranlar cephane
tamak amacyla kullanmaktan kimse ekinmez.
Ve sonra, ertesi gece, Torre Fabian'da bir hcum
beklerken, son anda telsizle iptal edilmesi. inde beklediimiz ahrn taban, insan ve sr kemikleri karm
kemik tabakalarnn zerini rten bir saman katndan
olumutu ve frl frl sanlarla doluydu. Toprak zeminin
her yanndan pis hayvan kokular kaynyordu. Hayatta en
nefret ettiim ey, bir sann karanlkta, zerimde
dolamasdr. Her neyse, birine bir yumruk yaptrmak ve
havada uurmak mutluluuna erdim.
Ve sonra, Faistlerin koruma duvarndan elli altm
yarda tede saldr emrini bekleyi... Tarlalar sulamak
iin alm bir hendein iine, uzun bir sra halinde
dolumu bir sr adam, sngleri dar km, karanlkta gzlerinin aklar parlyor...
Kopp ve Benjamin arkamzda, omuzlarna kayla bir
telsiz alcs bal bir adamla melmi oturuyorlar. Bat
ufkunda muazzam patlamalar saniye aralklaryla ardnca
gl rengi top alevlerinin aydnlklarn izledi. Sonra
telsizden gelen pip-pip-pip sesi ve her ey iyi giderken
bulunduumuz yerden kmamz gerektiini bil98

diren fsitl emir. yle de yaptk, ama yeterince abuk

kvramadk. J.C.I. yesi bir dzine zavall ocuk (P.O.
U.M.'un genlik kolu, P.S.U.C.'nin J.C.U.'na karlk), fa,
ist koruma duvarndan yalnzca krk yarda tede iken,
anszn afak bastrverdi kamalarna olanak yoktu.
Btn gn orada, zerlerini doru drst rtmeyen krtipil ot tutamlaryla yerde yatmak zorunda kaldlar; her-bir
kmldaylarnda Faistler ate ayordu. Gece indiinde
yedisi lmt, br bei ise karanlkta srnerek kamay
becerdiler.
Ve sonra, bunu izleyen gnler boyunca Huesca tarafnda Anarist saldrlarnn grltleri duyuldu. Hep ayn
ses. Anszn, ksa srelerle, baz zamanlar ayn anda
patlayan yirmi librelik bombalarnn, millerce uzaktan bile
kulaa eytan ve yrtc gelen, sesleri duyulurdu Bunu,
tfek ve makineli tfeklerin aralksz grleyii izledi.
Tuhaftr, bu grleme, srekli trampet almna benzeyen
youn, yuvarlanan bir sesti. Ate alan Huesca'-y
evreleyen cephe hatlarna derece derece yaylacak ve biz,
dzensiz ve anlamsz bir ate yamuru tepemizi syrp
geerken, koruma duvarna uyuuk uyuuk yaslanmak iin
kendimizi sipere atacaktk.
Toplar gndzleri ahenkle grlyordu. Yeni mutfamz Torre Fabian, bombardman edilmi ve ksmen yklmt. Tuhaftr, topu ateini gvenceli bir uzaklktan
seyrettiiniz zaman, topunun hedefine, hedefte akam
yemeiniz ve baz yoldalarnz da olsa, isabet ettirmesini
istersiniz. O sabah Faistler ok iyi ate ediyorlard, belki
de i grenler Alman topularyd. Faistler Torre Fabian'
gzelce makasa ldlar. Bir glle arkaya, bir glle ne,
sonra bir vzlt ve boru! atnn paralanm tahtalar
ykseliyor ve bir uralit levhas, salm bir dizi iskambil
kd gibi, havadan szle szle iniyor. Bundan sonraki
glle bir binann kesini, ancak bir devin bakla
yapabilecei kadar dzgn bir biimde, ald gtrd.
Fakat ahclar akam yemeini zamannda yetitirdiler
hayranlk uyandrc, unutulmaz bir baar.
99

Gnler getike, gzle grmediimiz fakat seslerini

iittiimiz toplar farkl bir kiilik kazanmaya baladlar.
Hemen berimizde ok yakndan ate eden ve her nedense
belleimde golf topuna vuran iko bir adam artran
iki tane 75 mm. lik Rus bataryas vard. Bunlar grdm
ya da daha dorusu seslerini iittiim ilk Rus
toplaryd. Alak bir mahrekleri ve ok yksek bir ivmeleri
vard ,onun iin fiein infilkini, vzlty ve gllenin
patlamasn neredeyse ayn anda duyuyordunuz.
Monflorite'nin arkasnda, gnde birka kez zincire vurulmu ejderhalarn ulumas gibi bouk bir grlemeyle
atelenen iki top bulunuyordu. Daha yukarda Mount
Aragon'da (sylendiine gre tarihinde ilk defa olarak)
Hkmet birliklerinin geen yl ele geirdii orta adan
kalma bir kalede (bu kale, Huesca'ya giden yollardan birini
koruyordu,) gemii mutlaka ondokuzuncu asra uzanan
byk bir top vard. Bu topun kocaman glleleri slk
alarak ylesine yava giderdi ki, birlikte koup
yetieceinize emin olabilirdiniz. Glleler, bisikletine
binmi slk alarak giden bir adam gibi ses karyordu.
Kk olmalarna ramen, siper havanlarnn sesi hepsinin
en ktsyd. Mermileri gerekten kanatl bir eit
torpidoydu. Barlarda elle hedefe atlan ucu ineli arkas
tyl oklar gibi, ufak bir ie byk!ndey-diler. eytan
bir maden patlamayla, tpk kocaman bir elik bilya bir
rsn stnde dalyormu gibi infilk ederlerdi. Bazan
bizim uaklarmz tepemizde uar ve dman
hedeflerine hava torpidolar atard, bunlarn yanklanan
gmbrtleri iki mil uzaktan bile topra titretirdi. Faist
uaksavar toplarnn att mermiler, kt bir sulu-boya
tablosunun bulutuklar gibi g noktalard, ama ben
bunlardan birinin bir uaa bin yardadan fazla
yaklatn hi grmedim. Bir uak pike yapp makinal
tfeklerini kullanmaya balaynca mermilerin tkrds,
aadan kularn kanat sesleri gibi
gelir.
Cephenin bizim tarafmzda kalan ksmnda fazla
100

bir ey olmuyordu. ki yz yarda samzda, Faistler'in

daha yukarda kald yerden ate eden gizli nianclar
birka yoldamz vurdular. kiyz yarda solumuzda, rman stndeki kprde, faist havan toplaryla, kpr
stnde bir beton barikat kuranlar arasnda bir eit dello
srp gidiyordu. Felket saan ufak glleler tepede
vzldyordu asfalt yola konduklar zaman iki kat eytan bir ses kararak znk edip patlamalar, znk edip
patlamalar! Yz yarda tede, gvenceli bir uzaklktan,
sihirli aalar gibi havaya ykselen toprak stunlarn ve
kara dumanlar seyredebilirdiniz. Kprnn evresindeki
zavalllar gnn byk bir ksmn siper tarafnda oyulan
kk insan ukurlarnda saklanarak geiliyorlard. Fakat
kayplar beklendii kadar ok olmad; iki makineli tfek
ve bir sahra topu mazgalyla barikat, ykseldi; betondan
yaplm iki kadem kalnlnda salam bir duvard, bu.
Beton eski karyola kirileriyle pekitiriliyordu bu ama
iin bulunabilecek tek demir oydu besbelli.

7
Bir akamst Benjamin onbe gnll istediini
syledi. Geen kere iptal edilen faist palankasna yaplacak saldr bu gece gerekletirilecekti. Meksika yaps
on fieimi yaladm, sngm kirlettim (fazla parlak
olursa derhal yerinizi belli eder) ve iri bir ekmek paras,
parmak kalnlnda sucuk ve uzun zamandan beri
sakladm, karmn Barselona'dan gnderdii, bir puroyu
paket ettim. Her birimize er tane bomba datld.
spanyol Hkmeti nihayet adama benzer bir bomba
imalinde baarya ulamt. Bu, milis bombas
101

esasna gre yaplmt, ama bir yerine iki pimi vard.

Pimleri' ektikten sonra bomba patlayana dek, yedi saniyelik bir sre geiyordu. En byk ktl, pimlerden
birinin ok sert, brnn ok gevek olmasyd. Bu yzden iki eyden birini yapabilirdiniz: ya her iki pimi de
yerde brakmak ve acil bir durumda skk olan karamamak ya da skk olan karmak ve cebinizde ha
patlad ha patlayacak diye ecel terleri dke dke dolamak. Fakat yine de atmaya elverili, ele yatkn kk bir
bombayd.
Gece yarsndan az nce Benjamin topumuzu alp
Torre Fabian'a gtrd. Akamdan beri bardaktan boanrcasma yamur yayordu. Sulama hendekleri tamt; hendeklere her dnzde, belinize kadar su
iinde kalyordunuz. Zifir karanlk ve ortal araf gibi
rten yamurun altnda, hayl meya' seilen bir insan
topluluu iftlik avlusunda bekliyordu. Kopp bize nce
spanyolca sonra ngilizce hitap ederek saldr plann
aklad. Faistler'in buradaki cephe hatt L biiminde bir
kvrm yapyor, bizim saldrmamz gereken korunma
duvar ise, L kvrmnn kesinde ykselen arazi zerinde
uzanyordu. Tabur komutanmz (milis gcnde tabur
aa yukar drt yz kii kadard). Jorge Roca ve
Benjamin'in komutas altnda, yars ngiliz yans spanyol
otuz kadarmz yukar doru trmanacak ve Faistler'in
telgraf tellerini kesecektik. lk iaret bombasn, Jorga
atacak, geri kalanmz Faistler'i bomba yamuruna
tutarak koruma duvarnn dna srecek ve yeniden
toparlanmalarna frsat vermeden koruma duvarn ele
geirecektik. Biz bu ileri kvrrken, ayn zamanda yetmi
Baskn Birlikisi, ikiyz yarda tede uzanan ve brne
bir haberleme siperiyle kenetlenmi bir sonraki faist
mevzii ne aniden saldya geeceklerdi. Bizim karanlkta
birbirimizi vurmamz nlemek iin beyaz pazubent
taklacakt. Tam bu srada, bir haberci hi beyaz pazubent
bulunmadn bildirmeye geldi. Karanln iinden
yrtnrcasna bir ses ykseldi: Bizim
102

yerimize Faistler'in beyaz pazubent takmalarn salayamaz myz?

Bu ie daha bir iki saat vard. Katr ahrnn zerindeki zahire anbar arapnel ateiyle ylesine harap
olmutu ki, k olmadan ieride hareket etmek olanakszd. Buraya den bir glle zeminin yarsn koparm,
aadaki talara kadar yirmi ayak bir boluk oluturmutu. Birisi sivri bir kazma buldu ve kaldra gibi kullanarak yerden paralanm bir kalas skt; birka dakika
iinde ateimiz tutumutu, srlsklam olmu elbiselerimizden buharlar kyordu. Bir bakas bir iskambil
destesi karverdi. Konyakl scak kahve datlacana
dair bir sylenti sava srasnda devaml salgn halinde
olan o esrarl sylentilerden biri aramzda do-laverdi.
Sraya girip kmek zere olan merdivenden dolanarak
hevesle aaya indik; karanlk avluda kahvenin nerede
olduunu aratrdk durduk. Heyhat! Kahve falan yoktu.
Kahve verecek yerde bizi biraraya ardlar, tek sraya
dizdiler; sonra Jorge ve Benjamin karanla dald, geri
kalanmz da onlar izledik.
Yamur hl yayordu, etraf koyu karanlkt ama
rzgr durmutu. amur, sz edilemiyecek kadar berbatt. Pancar tarlalar arasndan geen patikalar yal bir
direk gibi kaygan bir dizi batakla dnmt. Her
yerde kocaman havuzlar olumutu. Bulunduumuz yere
gelmeden ok nce, herkes daha koruma duvarmzdan
ayrlrken birok kereler dm, tfeklerimiz amurla
kaplanmt. Koruma duvarnda arac olarak kk bir
kme adam, doktor ve bir dizi sedyeci bekliyordu.
Korunma duvarndaki gedikten srayla ktk ve baka bir
sulama hendeinde yrmee baladk. Fo!? Yeniden
yar belimize kadar suya girmitik; postallarmzn
tepesinden pis, balk amur szyordu. Jorge, d-arda
otlarn stnde hepimiz kana kadar bekledi. Sonra,
ileriye doru iki bklm emeklemeye balad. Faist
korunma duvar yzelli yarda kadar tedeydi. Oraya
varabilmemiz sessiz hareket etmemize balyd.
103

Ben, Jorge ve Benjamin ile nde gidiyordum ki

bklm ama kafalarmz kalkk, zifiri karanlkta hani
nerdeyse her admda daha yavalayarak drt ayak zerinde emekliyorduk. Yamur inceden inceye yzmz
dvyordu. Geriye baktmda, bana en yakndan emekleyen adamlar, ileriye doru kayan kocaman siyah mantarlar gibi bir takm kambur ekiller halinde grebiliyordum. Her bam kaldrmda, ok yaknmdan gelen
Benjamin kt bir ngilizceyle bana, Ban aada tut!
Ban aada tut! diye fsldyordu. Ona, tasalanmasna
gerek olmadn syleyebilirdim. Karanlk bir gecede,
yirmi admdan daha yaknda olmadka hi kimsenin
grlemiyeceini tecrbelerimle biliyordum. Sessiz
ilerlemek ok daha nemliydi. Bir kere bizi duyarlarsa
iimiz bitikti. Btn yapacaklar, makineli tfekleriyle
karanl taramaktan ibaretti, byle bir durumda kamak
ya da vurulmaktan baka yaplacak bir-ey yoktu.
Fakat vck vck amur olmu toprakta ses karmadan hareket etmek nerdeyse olanakszd. Ayaklarnz amura saplanm, her adm atnzda ap ap sesler knca
ne yapabilirdiniz ki... in kt taraf, rzgr durmutu ve
yaan yamura ramen gece ok sakindi; herhangi bir ses
ok uzaklara gidebilirdi. Bir teneke kutuya arptm;
millerce uzaktaki Faistler'in bu sesi mutlaka
duyacaklarn dnerek lmcl anlar yaadm. Fakat
hayr, bir ses, cevap veren bir at, faist hatlarnda bir
hareket yoktu. Gitgide yavalyarak durmadan ileriye
doru ilerliyorduk. Oraya varmak iin nasl derin bir arzu
duyduumu size ifade edemem. Onlar sizi duymadan bir
bomba atlabilecek kadar yakna gelebilmek!! Byle
zamanlarda korku duymazsnz bile, yalnzca araya giren
uzakl amak ister, haddi hesab olmayan umutsuz bir
zleyi duyarsnz. Bir vahi hayvan sinsi sinsi izlerken
de tam tamna ayn eyi hissetmitim. Menzile girebilmek
iin ayn ikenceden kvrand-ran arzu, bunun olanaksz
olduunu bildiren ayn r104

yams kesinlik!! Uzaklk nasl da byyordu! Araziyi ok

iyi tanyordum, ancak yzelli yarda kadard ama bana bir
milmi gibi geliyordu. Drtayak stnde srndnz
zaman, bir karnca gibi, arazideki eri br-lklerin ne
kadar byk olduunun farkna varrsnz. Orada burada
yumuak otlarn parlak tarhlar, dnya kts yapkan
kk amur glckleri, kanmanz gerekli hrdayan
uzun sazlar, grlt etmeden zerinden almas olanaksz
grnen, nerdeyse insana umudunu kaybettirecek ta
ynlar.
Asrlar kadar uzun gelen bir zamandr srnp duruyorduk, artk yanl yola girdiimizi dnmeye balamtm. Sonra karanlkta, iyice kapkara bireyden belli
belirsiz paralel izgiler grnd. Ddaki tel rg olacakt
(Faistler iki sra tel kullanyordu). Jorge dizlerinin stne
kerek beceriksiz bir tavrla cebini arad. Tek tel
makasmz ondayd. Krt krt! Uzanan nesne itinayla bir
yana kaldrld. Jorge geridekiler yaklasnlar diye
bekledi. Gelenler korkun grltler karyorlar gibiydi.
imdi herhalde faist korunma duvarna elli yarda
uzaklktaydk. Durmadan ileriye, hem de iki bklm!
Hrszlama sinsi bir adm, bir fare yuvasna yaklaan
kedinin becerebilecei kadar nazikne ayanz alaltacak, sonra dinlemek iin duracak ve bir adm daha atacaksnz. Bir keresinde bam kaldrdm, sessizlik. Benjamin elini enseme koyarak bam aa ekti. teki telin
koruma duvarndan ancak yirmi yarda uzakta olduunu
biliyordum. Otuz adamn duyulmadan oraya kadar
gidebilmesi bana akl almaz grnyordu. Nefes
allarmz bile bizi ele vermeye yeterliydi. Yine de, nasl
olduysa hedefe vardk. Faist koruma duvar artk
seilebiliyordu tepemizde bir karaltya benzeyen silik
siyah bir tmsek. Jorge bir kere daha dizlerinin stnde
eildi ve beceriksizce teli kesti. Krt, krt! Bu nesneyi ses
karmadan kesmenin yolu yoktu.
Demek iteki tele varmtk. Biraz daha abuk hareket ederek drt ayak stnde getik. imdi yaylacak
105

zamanmz olursa, herey iyi gidiyordu. Jorge ve Benjamin srne srne saa doru gittiler. Fakat geride
yaylm olanlar, teldeki kk gedikten geebilmek iin
tek bir sra olmak zorundaydlar; tam bu anda faist koruma duvarndan bir imek akt ve bir patlama oldu.
Nbeti, en sonunda bizi duymutu. Jorge dizlerinin stnde pozunu ald, krikette top atan oyuncu gibi kolunu
kvrd. Bir patlama! Att bomba koruma duvar zerinde bir yerlerde patlad. Birden, dnlemiyecek kadar
byk bir hzla, faist koruma duvarndan on yirmi tfek
grlemesi geldi. Demek ki Faistler bizim yolumuzu
gzlyorlard. Patlamalarn kzl nda kum torbalar
teker teker grlyordu. ok gerideki adamlar bombalarn frlatyor, bunlarn bazlar koruma duvarna kadar
yetiemiyordu. Her mazgal, oluktan fkran bir alev
fskiyesi gibi grnyordu. Karanlkta stnze ate
almas her zaman Allahm bels bir eydir her tfek
alevi dosdoru size nian alyormu gibi gelir. Ama en
kts bombalard. Bir bombann ok yaknnzda patlayn grmeden bunlarn ne dehet verici eyler olduunu kavrayamazsnz. Gndz vakti yalnzca infilkin
patlama sesi duyulur, karanlkta ise bir de insan kr eden
kamatrc kzl k vardr. lk atete kendimi yere
atmtm. Bu iler olur biterken yap yap amurun
iinde yan yatyor, bombann birinin pimiyle yrtnrcasna greiyordum. Lanet ey, bir trl dar ekilmiyordu. En sonunda pimi yanl yne ekitirdiim
kafama dank ediverdi. Pimi dar ekerek dizlerimin stnde doruldum, bombay frlattm, kendimi tekrar yere
attm. Bomba koruma duvarnn dnda sada bir yerde
patlad; korku hedefimi artmt. Tam bu anda, baka
bir bomba nmde patlayverdi, ylesine ya-kmmdayd
ki infilkin scakln duyabiliyordum. Kendimi yere
yaptrdm, yzm amura hzla arpnca boynumu
incittim ve yaralandm sandm. O amatann arasndan
usul usul vuruldum diye ngilizce konuan birinin sesini
duydum. Gerekten, bana dokun106

mayan bomba, evremdeki pek ok insan yaralamt.

Dizlerimin stnde doruldum ve ikinci bombay frlattm. Nereye gittiini hatrlamyorum.
Faistler ate ediyordu, geride bizimkiler ate ediyordu ve ben, tam aralarnda kaldmn bilincindey-dim.
Bir atn ani patlayn duyunca hemen arkamda bir
adamn ate etmekte olduunu farkettim. Ayaa kalkp
adama bardm: Bana ate etmesene aptal herif! O
anda on onbe yarda samda Benjamin'in kolunun, bana
doru kmldadn grdm. Ona doru kotum. Bu, alev
pskrten mazgal eridini bir batan bir baa gemek
demekti; koarken sol elimi yanama yaptrdm sanki
bir insan eli kurunu durdurabilirmi gibi. Budalaca bir
hareket, ama yaralandm diye dehet duyuyordum.
Benjamin yznde honut, eytan bir ifadeyle tek dizinin
stnde eilmi, otomatik tabancasyla tfek alevlerine
dikkatle ate ediyordu. Jorge ilk atta yaral dm,
ortalkta grnmyordu bir yerlerde olmalyd.
Benjamin'nin arkasnda diz ktm ve nc bombay
frlattm. Ah! Bu kere kukusuz yerini bulmutu. Bomba,
koruma duvarnn iinde, kede, tam makineli tfek
yuvasnn yannda patlad.
Aniden Faistler'in atei durgunlam gibi grnyordu. Benjamin ayaa srad, leri! Hcum! diye
bard. Koruma duvarnn ykseldii alak yamaca doru
atldk. Atldk diyorum; hantal hantal yrdk
demek daha doru olurdu; gerek u ki, srlsklam
slandnz ve batan ayaa amur iinde olduunuzda
ar bir tfek, bir sng ve yzelli fiekle aa cloru
ekilirken hzl hareket edemezsiniz. Tepede mutlaka bir
Faist beni bekliyordu. Adam bu menzilden ate ederse,
mmkn yok, beni skalayamazd, yine de, her
nedense ,onun bana ate edeceini hi beklemiyor, yalnzca sngyle stme geleceini dnyordum. Bir
yerde, peinen snglerimizin arptn hissediyor ve
onun kollarnn benimkinden gl olup olmayacan
merak ediyordum. Her nedense, bizi bekleyen hibir Fa107

ist yoktu. Belli belirsiz bir rahatlama duygusuyla koruma

duvarnn alak olduunu ve kum torbalarnn ayak
basacak iyi bir destek verdiini kefettim. Kural olarak,
bunlarn stnden amak pek zordur. erde herey parampara olmu, kiriler ortala dalm, byk uralit
paralar her yere ylmt. Bombalarmz btn kulbeleri ve smaklar tahrip etmiti. Ve, hl ortalkta in
cin top oynuyordu. Toprak altnda bir yerde gizlenmi
olduklarn sanyordum, ngilizce olarak (o anda tek
kelime bile spanyolca dnecek halde deildim) Dar
kn! Teslim olun! diye bardm. Cevap yok. Sonra
yar k altnda glgeli bir siluet, bir adam, harap olmu
kulbelerden birinin tepesinden aa zplad ve sola
doru atld. Sngm karanln iine gelii gzel
sallayarak peinden komaya baladm. Kulbenin
kesini dnnce bir adam grdm nceden grdm
adam myd bilmiyorum ulam siperinden br faist
mevziine kayordu. Herhalde pek yakn olacam ki,
adam ak seik grebiliyordum. Ba akt, omuzlarna
sard battaniyeden baka stnde bir eyi yok gibiydi.
Ate etsem adam biivermem iten bile deildi. Fakat
birbirimizi vururuz korkusuyla koruma duvarna
girdiimizde yalnzca sng kullanmamz emredilmiti.
Zaten ate etmeyi aklma bile getirmedim. Aklm yirmi yl
geriye dnerek, bana anakkale Boaz'nda bir Trk'
nasl snglediini canlandrarak gsteri yapan, okuldaki
boks retmenine gitti. Tfeimi dipiinden tutup
adamn srtna doru salladm. Kl pay farkla kurtuldu.
Baka bir hamle daha yaptm, yine kurtuldu. Kk
aralarla ayni eyi yapmaya devam ediyorduk; o sipere
doru kayor, ben de peinden kovalyordum; hibir
zaman tam olarak yetiemiyor, adamn krek kemiklerini
ancak drttryordum. imdi geriye baktmda, bu
olay benim iin olduka komik bir an, ama onun iin
daha az komiktir, sanyorum.
Kukusuz, adam araziyi benden daha iyi biliyordu,
ksa zamanda elimden kap kurtuldu. Mevziye dnd108

mde ortalk bir sr banan adamla dolmutu. Atein

grlts, her naslsa, daha azalmt. Faistler hl
yandan bize ate yadryorlard, ama bu ok uzaktan
geliyordu. imdilik onlar geri pskrtmtk. Kehanette
bulunurmu gibi Burasn bir buuk saat elimizde
tutabiliriz, daha fazla deil. dediimi hatrlyorum.
Neden bir buuk saati uygun grdm bilmiyorum. Sa
koldaki koruma duvarnn stnden baktnzda karanl
delen yeilimsi saysz tfek alevlerini grebilirdiniz; ama
bunlar yz ikiyz yarda kadar gerilerde kalmlard. Bizim
iimiz mevziyi aratrmak ve yamalanmaya deer
hereyi yrtmekti. Benjamin ve birka kii daha,
mevzinin ortasndaki byk kulbe smaklarn
eelemeye balamlard bile. Benjamin, bir cephane
sandnn ipten sapn ekerek heyecanla seslendi.
Yoldalar! Cephane! Burada ok cephane var!
Cephane istemiyoruz dedi birisi, Biz tfek istiyoruz.
Doruydu bu. Tfeklerimizin yars amurla dolmutu ve kullanlmaz haldeydi. Tfekler temizlenebilirdi,
ama karanlkta tfein mekanizmasn ekip karmak
tehlikelidir; mekanizmay tutar bir yerlere koyar, sonra da
kaybedersiniz. Karmn Barselona'dan becerip ald bir
ufak elektrik feneri de olmasa, iimizde hi kimsenin buna
benzer bir olmayacakt. yi tfekli birka kii uzaktan
rasgele atee baladlar. Hi kimse ok sratli ate etmeye
cret edemiyordu; en iyi tfek bile ok snnca skmaya
yatkn olurdu. Koruma duvarnn iinde, bir ikisi de yaral
olmak zere, onalt kiiydik. ngiliz ve spanyol kark
birka yaral darda yatyordu. lk yardm konusunda bir
miktar eitim grm Belfastl bir rlandal, Patrick
O'Hara, elinde sarg bezleriyle gidip geliyor ve tabiatyla,
koruma duvarna her geri geliinde, POUM diye feryat
etmesine ramen stne ate alyordu.
Mevziyi aratrmaya baladk. Yerde bir sr l
109

yatyordu, ama durup incelemedim. Ben asl, makinal

tfein peindeydim. Darda yattmz srece, belirsiz
bir biimde, makinal tfein neden atelenmediini
merak etmitim. Makinal tfek yuvasnda elektrik fenerini yaktm. Ac bir d krkl! Makinal tfek falan
yoktu! Sehpas, bir sr cephane sandklar ve yedek
paralar oradayd, ama makinal tfek yoktu. lk alarmda
skp gtrm olmalydlar. Emir zerine hareket
ettikleri kukusuzdu, ama makinaly gtrmek budalaca
ve korkaka bireydi, nk makinaly yerinde tutsalar
topumuzu bimeleri iten bile deildi. Korkun
fkelendik. Bir makinal tfek ele geirmeyi itenlikle
istemitik.
Oray buray aratrdk, ama die dokunur fazla birey
bulamadk. Yerde bir sr faist elbombalar vard
bunlar, bir ipi ekince emniyet tertibatlar alan, hayli d,
ikinci derecede bombalard bir ikisini hatra eya diye
alp cebime koydum. Faist smaklarnn ak sefaleti
karsnda arplmamak olanakszd. Bizim snaklarda
grlen yedek elbise, kitap, yiyecek, zel eya gibi pl prt
ynlar hi yoktu; bu zavall maasz kur'a askerlerinin
battaniye ve slak birka ekmek parasndan baka
bireyleri yoktu anlalan. En uta, ksmen topran
zerinde kalan, kk pencereli ufack bir snak vard.
Feneri pencereden ieri doru tuttuk, lhzada bir yaa sesi
ykseldi. Drt ayak uzunluunda, alt parmak apnda,
silindir biimde bir nesne, deri bir klf iinde duvara dayal
duruyordu. Bu besbelli bir makineli tfek namlusuydu.
Hzla sman evresini dolap kapsndan ieri girdik,
girdik ama bulduumuz nesne makinal tfek deil,
silhszlktan can km ordumuzda ondan bile daha
kymetli bireydi. En azndan altm yetmi byteli,
katlanr sehpas olan kocaman bir sahra drbnyd. Bu
cins teleskoplar cephenin bizim tarafnda yoktu ve bunlara
iddetle ihtiyacmz vard. Teleskopu bir zafer alayyla
getirdik ve sonradan tanmak zere koruma duvarna
dayadk.
110

Bu srada birisi bararak Faistlerin yaklatklarn

haber verdi. Kukusuz, atein grlts daha da artmt.
Fakat Faistler'in sadan kar saldrya gemeyecekleri
besbelliydi; nk bu, silhtan arnm blgeyi gemek ve
kendi koruma duvarlarna saldrmak demekti. Eer az
buuk akllar varsa, cephe hattnn iinden stmze
gelirlerdi. Smaklarn te tarafna gittim. Mevzi,
smaklar ortada olmak zere, kabaca atnal biimindeydi,
bylelikle bizi soldan ate altna alabilecek baka bir
koruma duvar vard. Bu ynden youn bir ate geliyordu,
ama gerekte pek byk bir dert deildi. Tehlikeli nokta,
dorudan hibir siperin olmad n cephedeydi.
Tepemizden bir kurun yamuru akyordu. Hattn
yukarsmdaki br faist mevziinden geliyor olmalyd;
Baskn Birlikleri burasn ele geirmemilerdi. Fakat bu
kere grlt sar ediciydi. Bu seferki, ksa mesafeden
duymaa altm kesintisiz, davul grle-mesini andran
bir tfekler ynnn grlemesiydi; byle bir eyin ilk
olarak tam ortasnda kalyordum. imdi ate, kukusuz,
birka millik evreye yaylyordu. Yanmda, bir ie
yaramadan sarkan yaral koluyla Douglas Thompson
koruma duvarna dayanyor ve tek eliyle alevlere ate
ediyordu. Tfei skan bir bakas da onun tfeini
dolduruyordu.
Bu tarafta drt be kii kadardk. Ne yapmamz gerektii apak ortadayd. Cephedeki duvardan kum torbalarn srkleyerek savunmasz tarafa ymal ve orada
bir barikat kurmalydk. Ve bu ileri ok abuk yapmak
zorundaydk. Hl-i hzrda ate geliyordu, ama her an
atei indirebilirlerdi; her tarafta grlen alevlere bakarak,
bize kar yz ikiyz kii kadar olduklarn anlyabiliyordum. Kum torbalarn yerinden kaldrmaya
baladk, yirmi yarda ileriye tayor ve kabaca stste
yyorduk. Berbat bir iti bu. Kum torbalar pek bykt,
her biri elli kilo arlmdayd ve bunlar kaldrmak
gcnzn her dirhemini alp gtryordu. Ve sonra,
rm uval yrtlyor, stnzden banz111

dan ensenizden knza kadar nemli topraklar dklyordu. Hereye kar derin bir dehet duyduumu
hatrlyorum; kaos, karanlk, korkutucu amata, amur
iinde kayarak gidi geliler, patlayan kum torbalaryla
bouma btn bu zaman sresinde tfeimi tayordum, nk kaybederim korkusuyla bir yere brakamyordum. Arada bir torba, birisiyle sendeleye sendeleye
yrrken Buna sava diyorlar!, Ne Allann bels ey
deil mi? diye bardm bile. Birden bire koruma duvarnn cephesinden ardarda bir takm uzun boylu ekiller
atlad. Daha yakma geldike, Baskn Birlikileri-nin
niformalarn giymi olduklarn grdk ve destek
kuvvetleri diye dnerek tezahrat yaptk. Ne var ki,
gelenler yalnzca drt kiiydi; Alman ve bir de spanyol. Baskn Birlikleri'nin bana gelenleri sonradan duyduk. Araziyi iyi bilmiyorlarm ve karanlkta yanl yere
ynelip faist tel rglere yapmlar ,biroklar vurulmu, bu gelenler ise bir ans eseri kaybolan drt tanesiydi. Almanlar tek kelime ngilizce, Franszca ya da
spanyolca konumuyordu. Glkle ve bir sr el kol
iaretleriyle ne yaptmz akladk da, bize yardm etmelerini salayabildik.
Faistler imdi bir makinai tfek getirmilerdi. Yz
ikiyz yarda teden, kestane fiei gibi tkrn grebilirdiniz -mermileri stnze devaml ve ayaz bir
atrdamayla geliyordu. ok gemeden, mevzinin bu tarafndaki birka adam yere yatarak ate edebilsinler diye,
alak bir siper kurmak iin yeterince kum torbas ektik.
Onlarn arkasnda dizlerimin stne kmtm. Bir
havan mermisi tepemizde vzldadktan sonra silhtan
arnm blgede bir yerlerde patlad. Bu da hayli
tehlikeliydi ama onlar bizim menzili bulana kadar epeyi
zaman kaybedeceklerdi. imdi, o dnya kts kum torbalaryla grei bitirmitik. Bir yerde fena elence deildi
hani; grlt, karanlk, yaklaan alevler, alevlere ate aan
adamlarmz. Azck dnecek kadar bile zaman
bulunuyordu. Acaba korkuyor muyum diye merak
112

ettiimi ve korkmadma karar verdiimi hatrlyorum.

Darda, muhtemelen daha az tehlikede iken, korkudan
yar yarya hasta olmutum. Aniden, bir bar Faistler'in
yeniden bastrd haberini verdi. Bu kere kukuya hi yer
yoktu, nk tfek alevleri ok yakndayd. Topu topu
yirmi yarda tede bir alev grdm. Besbelli ulam
siperinden yol bulup geliyorlard. Uzaklk yirmi yarda
olunca bomba atacak kadar yakna gelmi olacaklard;
sekiz dokuz kii biraraya toplanmtk ve bir tek, adam
gibi atlm bomba topumuzu parampara edebilirdi.
Yzndeki kk bir yaradan boylu boyunca kan akan Bop
Smillie, dizlerinin stne kalkarak bir bomba frlatt.
Patlamay beklerken hepimiz siper aldk. Bombann fitili
havada uarken krmz krmz fs diye ate ald ama
bomba patlamad. (Bu bombalarn en azndan drtte biri ie
yaramazd.) Elimde faist bombalarndan bakas
kalmamt ve bunlarn nasl ilediini iyice bilemiyordum.
tekilere fazla bombanz var m diye bardm. Douglas
Moyle cebini yoklad ve elden ele geirerek bir bomba
yollad. Bombay frlatp kendilini yzst yere attm. Hani
u insana senede bir kere rastlayan talih vardr ya, onun
sayesinde bombay tamtamna tfein atelendii yere
drmeyi becerdim. Bir infilk gmbrts, ve hemen
sonra eytani lklar ve iniltiler duyuldu. Birini
yakalamtk; ld m lmedi mi bilmiyorum, ama hi
kukusuz ok kt yaralanmt. Zavall adam, zavall!
ln duyunca belirsiz bir hzn duydum. Fakat ayn
anda, tfein daha nce ate ald yerde, ayakta duran bir
ekil grdm. Tfeimi dorulttum ve ate ettim. Baka
bir lk daha, ama hal bombann etkisi devam ediyordu
sanyorum. Daha baka bir sr bombalar atlmt. Ondan
sonra grdmz tfek alevleri yz yarda hatt daha da
tedeydi. Yani sonunda, geici bir sre iin onlar geri
pskrtmtk.
Herkes lanet okumaya ve neden destek kuvvetleri
ndermediler diye sylenmeye balad. Bir hafif maki113

nal tfekle ya da temiz tfekli yirmi adamla burasn bir tabura

kar tutabilirdik. Bu srada Benjamin'in muavini ve emir
vermek iin geriye gnderilmi olan Paddy Donovan cephe
duvarndan atlad.
Merhaba! Haydi kn buradan! Herkes hemen geri
ekilsin!
Ne?
Geri ekilin! kn buradan!
Neden?
Emir byle. Kendi hattmza koar adm geri ekilin.
Millet cephe duvarnn n tarafna trmanmaya balamt
bile. Bir ka ar bir cephane sandyla bouuyordu. Birden
belleim mevzinin te tarafnda, korunma duvarna yasl
braktm teleskoba utu gitti. Fakat bu srada, nceden
aldklar bir takm esrarl emirlere gre hareket ettiklerini
sandm drt Baskn Birlikisi'nin haberleme siperinden
yukar doru komaya baladklarn grdm. Bu yol teki
faist mev-zine- eer oraya varrlarsa tabii-kukusuz lme _
gidiyordu. Karanln iinde kaybolmak zereydiler. spanyolca ricat nasl denilir diye dnrken arkalarndan
kotum, en sonunda Atrs!, Atrs! diye bardm; her halde
dndm anlama geliyordu. spanyol olan dediimi anlad,
brlerini de geri getirdi. Paddy korunma duvarnda
bekliyordu.
Haydi abuk olun.
Ama teleskop!
Bover teleskoba. Benjamin darda bekliyor.
Duvarn dna ktk. Paddy geebilmem iin teli yana
ekti. Faist korunma duvarnn barnandan uzaklar
uzaklamaz, her ynden geliyormu gibi grnen, eytan bir
ate altnda kalyorduk. Kukusuz bunun br ksm, btn cephe
boyunca herkes ate ettii iin, bizimkilerden geliyordu. Hangi
yana dnsek yeni bir mermi akn tozumuzu alp geiyordu;
koyun srs gibi karanlkta bir o yne bir bu yne
srkleniyorduk.
114

stne stlk, ele geirilen bir cephane sandyla hani u

1750 atmlk, 112 librelik kutulardan biri bir bomba kutusu
ve bir ok faist tfeini de srklemek hi kolay olmuyordu.
Bir ka dakika iinde, bir koruyucu duvar ile teki arasmdaki
uzaklk ikiyz yardadan az olmasna ve de oumuzun araziyi
tanmasna ramen, hepimiz yolumuzu kaybetmitik.
Mermilerin her iki yandan yandan baka birey dnemez
halde, kendimizi amurlu tarlada ylan gibi srnr bulduk.
Bize yol gsterecek ay da yoktu, ama gkyz azck
aydnlkt. Bizim hatlarmz Huesca'nm dousunda uzanyordu;
ben afan ilk klar bize nerenin dou nerenin bat olduunu
gsterinceye kadar olduumuz yerde kalmak istedim, ama
tekiler buna kar ktlar. Bir ok kereler ynmz
deitirerek ve cephane sandn srayla yedekte ekerek daha
ilerilere doru srndk. En sonunda, koruyucu duvarn
karanlkta nmzde hayl meyal, seilen alak izgisini
grdk. Bizimki de olabilirdi, Faistler'inki de; kimsenin ne
yne gittiimiz konusunda en ufak bir fikri yoktu. Benjamin
gbeinin stnde ,otlarm arasndan koruyucu duvara yirmi
yarda kalana kadar srnd ve parolay denedi. P.O.U.M.
diye bir haykr cevap verdi, ayaa frladk. Koruyucu duvarn
yolunu bulduk, bir kere daha sulama hendeine daldk ap
ve artk emniyetteydik.
Kopp koruyucu duvarn iinde bir ka spanyol ile bizi
bekliyordu. Doktor ve sedyeciler gitmiti. Jorge ile Hiddlestone
adnda bir adammz hari btn yarallar gtrlme
benziyordu. Kopp bir aa bir yukar admlyor, ok solgun
grnyordu; alak koruyucu duvarn stnde uuan ve
bann ok yaknnda atrdayan mermilere hi aldr ettii
yoktu. oumuz snmak iin koruyucu duvarn gerisinde
melmi oturuyorduk. Kopp mrldanyordu. Jorge! Cagno!
Jorge! sonra ii ngilizceye dkyor: Jorge gittiyse felket.
Mthi birey bu! Mthi! Jorge onun yakn arkada ve en iyi
subaylarndan biriydi. Aniden bize dnerek kaybolan115

lan aramak iin be gnll istedi - iki ngiliz spanyol.

spanyolla birlikte Moyle ve ben talip olduk.
Biz dar karken, spanyollar ortalk tehlikeli olacak
kadar aydnlanyor diye mrldanyorlard, Doruydu bu
gkyz bulank maviydi. Faist palankasndan gelen heyecanl
seslerin muazzam grlts duyuluyordu. Apak ortada olan
ey u ki, bulunduklar yeri eskisinden daha byk bir gle
yeniden ele geirmilerdi. Koruyucu duvardan altm yetmi
yarda tedeydik, mutlaka bizi grm ya da duymu olacaklar
ki, stmze youn bir ate atlar. Hepimiz yz koyun yere
kapandk. Biri koruyucu duvar zerinden bir bomba frlatt
panie kapldnn ak bir iareti, Faist seslerinin daha
yakndan geldiini duyduumuz ya da duyduumuzu
sandmzda (dpedz hayl gc olduuna hi kukum yok,
ama zamannda gerek grnyordu), ilerlemek iin frsat
kollayarak otlarn stnde yatyorduk. Koruyucu duvar
brakm stmze geliyorlard. Moyle'a Koun! diye barp
ayaa frladm. Ve Tanr iin, nasl da kotum! Gecenin daha
nceki saatlerinde insan tepeden trnaa kadar srlsklamken
ve fieklerle tfek arlk yaparken nasl koar diye dsunmutum. imdi, arkadan kovalayan silhl elli yz adam
dnnce her ahval ve erait altnda, nasl her zaman
koulduunu iyice renmi oluyordum. Fakat, ben hzl
koabildiysem, bakalar benden daha hzl kouyordu. Olsa
olsa bir gk ta saanana denk olabilecek gibi bir eyler
hzla beni geip gitti. nde gidenler spanyol'du. Hi
durmadan bizim koruyucu duvara geldiler, ben de onlara
yetiebildim. Gerek u ki, sinirlerimiz laka olmutu. Her
neyse, yar aydnlk kta be kii grlebilir ama tek kiinin
grnmeyeceini biliyordum, bylece gerisin geriye dndm.
Tel rgye kadar gelmeyi becerdim ve elimden geldiince iyi
bir biimde araziyi aratrdm gbeimin stnde yatmak
zorunda kaldm iin, bu ii ok da iyi yapamadm. Jcrge ve
Middlestone'dan hibir iz yoktu, emekliyerek
116

geri dndm. Sonra rendik ki, Jorge ve Middlestone daha

nceden sarg yerine gtrlmlerdi. Jorge omu-zundan hafif
yaralanmt. Middlestone ise korkun bir yara almt bir
kurun kemiini bir ok yerden krarak sol kolunda ta tepeye
kadar trmanmt; topran stnde hi yardmsz yatarken
bombann biri yannda patlam ve vcudunun eitli
ksmlarn halla pamuu gibi atmt. Sevinerek syleyeyim,
sonradan iyileti. Aradan zaman geince bana, yolun bir
ksmn srt st giderek katettiini; sonra da yaral bir
spanyol'a abanarak, birbirlerine destek ola ola koruyucu
duvara geldiklerini anlatt.
Artk ortalk aydnlanyordu. Bir ka millik evrede, hat
boyunca dzensiz ve anlamsz ate sesi frtnadan sonra hl
devam eden yamur gibi grldyordu. Hereyin meyus ve
perian grnn hatrlyorum; amur bataklar, zerinden
sular damlayan salkm stler, siperlerin dibindeki kirli sar
su ve insanlarn trasz, amur ve dumanla gzlerine kadar
kapkara kesilmi haat suratlar... snaa dndmde
burasn paylatm arkada derin bir uykuya dalm bulunuyordu. zerlerinde btn techizatlaryla, amurlu tfeklerine
smsk sarlm bir halde kendilerini yere atvermilerdi.
Sman ii de d gibi rl sklamd. Uzun sren
aratrmalardan sonra ufak bir ate yakmaya yetecek kadar
kuru odun paralar toplamay becerdim. Sonra ne zamandr bir
yerimde sakladm puroyu itim - alacak ey: btn gece
boyunca stmde olduu halde krlmamt.
Sonradan rendik ki harekt baarl olmu bu gibi
harektlarda baar her ne demek oluyorsa. Zaten, basknn
amac Faist birlikleri, Anaristler'in yeniden saldrya
getikleri Huesca'nn teki tarafndan bu yana kaydrmaktan
baka bir ey deildi. Faistler'in kar saldrya yz ya da iki
yz adam srdklerine hkmetmitim, ama bir asker kaa
bize altyz olduunu syledi. Yalan sylediini sanyorum
asker kaaklar bes117

belli nedenlerden tr kar tarafa yaranmaya alrlar.

Sahra drbnne yazk olmutu; bu gzel ganimeti
aramadmz dnmek imdi bile beni kederlendiriyor.

8
Gn getike hava snyor, geceler bile hayli lnyordu. Bizim koruyucu duvarn nndeki kurunlarla
delik deik olmu aata itlenbikler biimleniyordu. Irmakta ykanmak bir ikence olmaktan kp nerdeyse bir
zevk olmutu. Torre Fabian evresindeki glle oyuklarnda koca koca yaban pembe gller amt. Cephe
hattnn gerisinde, kulaklarna yaban gller takm kyllere rastlyordunuz. Akamlan yeil alar ile bldrcn
avlamaya dar kyorlard. A otlarn stne yayar,
sonra yere yatp dii bldrcn gibi ses karrdnz. Bu sesi
duyacak kadar yaknda olan her erkek bldrcn koarak
stnze doru gelirdi; an altna girince rktmek iin
ta atardnz, bldrcn havaya srar aa dolard.
Anlalan, yalnzca erkek bldrcnlar yakalanyordu, bu
da bana byk bir hakszlkm gibi geldi.
imdi artk cephe hattnda, bize komu bir Endlsl
taburu vard. Bu cepheye nasl geldiklerini kesin olarak
bilmiyorum. O sra yaplan aklamaya gre, Ma-laga'dan
ylesine hzl kamlard ki, Valencia'da durmay
unutmulard. Kukusuz, bu sylenti, Endlsl-ler'e yarvahi bir rk diye yukardan bakmay adet edinmi
Katalanlar'dan kyordu. Gerekten Endlsller ok
childiler. Aralarnda pek az okuma biliyordu; dahas,
spanya'da herkesin mutlaka bildii eyden bile haberleri
olmad grlyordu kendilerinin hangi
118

partiden olduklarn bilmiyorlard. Anarist olduklarn

sanyorlard, ama ok emin deildiler, belki de Komnist
idiler. arpk urpuk, kyl gibi adamlard! Gneyin
yrtc gnei yznden koyu koyu lekelenmi yzleriyle
ya obanlk yapyorlar ya da zeytinliklerde ii olarak
alyorlard. Kurutulmu spanyol ttnnden sigara
sarmakta olaan st bir beceriye sahip olduklarndan
bize ok yararl oluyorlard. Sigara datm sona ermiti,
ama arada srada Monflorite'de grn ve dokusu
krplm samana benzeyen en ucuzundan ttn paketleri satn alma olana vard. Tad ok kt deildi,
ama o kadar kuruydu ki, sigaray sarmay baardnzda
hemencecik dklyor ve geriye bo bir kt silindir
brakyordu. Endlsllerin sigara sarlar hayranlk
uyandrcyd. Sigaralarn ularn ilerine tkmak iin
zel bir teknikleri vard.
ki ngiliz gne arpmasndan serilmi yatyordu. Bu
zamana ilikin anlarm unlar; le gneinin scakl;
yar plak bir halde, zaten gneten derisi soyulmu
omuzlarmzn iflahn kesen kum torbalaryla uramak;
tam anlamyla lime lime olmu dklen elbise ve
pantollanmzn sefillii; taynmz getiren ve tfek sesine
aldrmayan, fakat arapnel havada patlaynca korkup
kaan katrla boumalar; yeni yeni eyleme geen
sivrisinekler ve herkesin bana bel olan, deri kemerlerle
fiek torbalarn bile kemiren fareler. Arada srada bir
gizli niancnn kurunuyla verilen kayp, tek tk topu
atei ve Huesca'ya yaplan hava basknlarndan baka bir
ey olmuyordu. Aalar imdi batan ayaa yapraklarla
dolmutu. Nianclarn yuvalarn cephe kenarndaki
kavak aalarnn ardna kurduk. Huesca'-nm te
yanndaki saldrlar yava yava azalyordu. Anaristler
ar kayplar vermiler ve Jaca yolunu kesmeyi
baaramamlard. Her iki yandan da yeterince yanap
Jaca yolunu devaml makineli tfek atei altna alarak
gidi gelii imknsz klmay becermilerdi. Fakat aradaki
uzaklk bir kilometreyi buluyordu ve
119

Faistler iinden belli sayda kamyonun gidip gelecei bir

eit uzun siper gibi bir yol kurmulard. Kar tarafn
asker kaaklar Huesca'da bir sr cephane ve ok az
yiyecek olduunu rapor etmilerdi. Fakat anlalan ehir
dmeyecekti.
Elimizdeki
doru
drst
silhlandrlmam onbe bin adamla bu ehri almak,
muhtemelen imknszd. Sonradan, Haziran aynda,
Hkmet Madrit cephesinden birlikler gnderdi ve
Huesca'ya muazzam miktarda uakla birlikte otuz bin
asker yld, ama ehir hl dmyordu.
zne ktmda yz onbe gndr cephedeydim; bu
devre o zaman bana tm hayatmn en bo yere geen
ksm gibi grnmt. Faizme kar savamak iin milise girmitim, henz hemen hi arpmadm gibi, ald taynn karlnda souk ve uykusuzluktan ekmedii kalmayan bir eit pasif nesne olarak yaamaktan
baka bir ey yapmamtm. Belki de bylesi, ou
savalarda pek ok askerin kaderidir. Fakat imdi, bu
dneme yle bir uzaktan bakyorum da, tmne birden
piman olamyorum. Gerekten, spanyol Hkmeti'ne
daha etkili bir biimde hizmet edebilmi olmay isterdim;
ama kiisel bir adan benim kendi gelimem asndan
bakldnda, u cephede geirdiim drt ay
dndmden daha az beyhude gemiti. Bu aylar yaammda, daha nce olmu ve belki daha sonra olacak her
eyden ok farkl bir ara dnemi oldu; ve bana baka bir
yolla renemeyeceim eyler retti.
Canalc nokta u ki, btn bu zaman iinde, kabaca
ama ok yanl olmayan bir biimde, devrimci diye tanmlanabilecek insanlar arasnda yaltlp kalmtm
nk, cephede insan her zaman d dnyadan yaltlr:
Barselona'da bile ne olup bittiine dair yalnzca bulank
bir fikrimiz olurdu. Bu, Aragon cephesinde 1937
Haziran'na kadar temelden bir deiiklik geirmeden
kalan milis sisteminin sonucuydu. Her biri aa yukar
ayn siyas fikirlere sahip insanlarn oluturduu
sendikalarna dayanan ii milisleri, lkedeki en dev120

rimci duygular bir araya topluyordu. Bat Avrupa'daki,

siyas bilinle kapitalizme inanmazln kartlarndan
daha olaan olduu biricik toplulua, ben aa yukar bir
rastlantyla dmtm. Aragon'da insan hepsi ayn
dzeyde yaayan ve birbiriyle eit ilikiler kuran, tm
deilse bile ou ii kkenli onbinlerce kii arasndayd.
Kuramsal planda bu eitlik mutlakt ve uygulamada dahi
bundan ok uzaklalmyordu. Bir anlamda SOSYALZM'in gelecekteki mutluluu imdiden tadlyordu
demek doru olur byle sylemekle, hkm sren manev havann Sosyaliste bir hava olduunu anlatmak
istiyorum. Uygar yaamn bir ok normal etkenleri
zppelik, para peinde komak, patrondan korkmak
v.b. dpedz sona ermiti. Toplumun olaan snf ayrm, ngiltere'nin para kokan havasnda neredeyse dnlemiyecek bir dereceye inmiti; bizden ve kyllerden
baka kimse yoktu ve kimse kimsenin efendisi deildi.
Kukusuz, byle bir durum devam edemezdi. Bu, dpedz
tm yeryznde oynanmakta olan bir oyunun iinde,
geici ve yerel bir aamayd. Fakat onu yaayan bir kimse
zerinde etkisini brakmaya yetecek kadar uzun srd
yine de. Her neyse, insan zamannda ne kadar svp saysa
da, garip ve deerli bireylere dokunmu olduu
sonradan kafasna dank ediyordu. Umudun, uyuukluk
ya da hereyde ktlk grmekten, daha normal sayld,
Yolda sznn ou lkelerde olduu gibi zprlk iin
deil, gerekten yoldalk anlamnda kullanld bir
toplulukta bulunulmutu. Sahiden eitlik havas teneffs
edilmiti. u sralar, sosyalizmin eitlik ile uzaktan
yakndan bir ilikisi olduunu inkr etmenin moda haline
geldiini pekl biliyorum. Dnyann her lkesinde,
kocaman bir kiralk kalemler ve besili kk profesrler
gruhu, sosyalizmin mal edinme drtsne hi
dokunulmam plnl bir devlet kapitalizminden baka
bir ey olmadn harl harl kantlamakla urayorlar.
Neyse ki, bundan ok farkl bir baka sosyalizm gr
de yayor. Sradan
121

insan sosyalizme eken ve hayatn bu yolda tehlikeye atmaya

hazr klan sosyalizmin mistii -eitlik fikri-halkn byk
ounluu iin sosyalizm snfsz bir toplum demektir; eer bu
deilse baka hi bir anlam yoktur. Bu bakmdan, milis
gcnde geirdiim bir ka ay benim iin ok deerliydi.
nk varlklarn devam ettirdikleri srece spanyol milisleri
snfsz toplumun bir eit kltlm rneiydiler. Hi
kimsenin ne yapp yapp zengin olmaya almad, her eyin
kt olmasna ramen hi bir ayrcalk ve ayak yalayclmn
bulunmad bu toplulukta, belki de insan, sosyalizmin balang devrelerinin nasl eyler olacaklarna dair kabataslak bir n
fikir ediniyordu. Ve, her ey bir yana, bu deney beni hayl
krklna uratacak yerde ok derinden ekmiti. stmdeki
etkisi, sosyalizmin imdiye kadar olduundan ok daha elle
tutulabilir bir biimde kurulduunu grmeyi istemek oldu.
Belki de, bu duygum ksmen, spanyollar arasnda olmak
ansndan ileri geliyordu. Onlarn yaratltan drstlkleri ve
her zamanki anarist eilimleri, eer frsatn bulurlarsa,
sosyalizmin balang devrelerini bile dayanlabilir bir dnem
yapacakt.
Kukusuz, o srada kendi zihnimdeki deiikliklerin hi
farknda deildim. evremdeki herkes gibi, ben de balca
sknt, scak, souk, pislik, bit, yoksunluk ve arada srada
gelen tehlikenin bilincindeydim. imdi ise durum ok farkl O
zaman pek bo ve olaysz grnen bu dnemin imdi benim
iin ok byk bir nemi var. Bu dnem, yaammn geri kalan
ksmndan ok farkl, kural olarak ancak iyice yllanm
anlarn brnd sihirli nitelii imdiden kazand. Olaylar
olup biterken ok berbat grnyordu. Ama bunlar bugn,
belleimde dnp dolap stnde durulacak aydnlk bir blm oluturuyor. Size o zamann havasn olduu gibi
aktarabilmeyi ok isterdim. imdiye kadar anlattklarmla
kitabn ilk blmlerinde bunu birazck baarabil-diimi
umarm. Tm bunlar kn souu, milislerin li122

me lime olmu niformalar, beyz spanyol yzleri, telsiz

telgraf gibi fkrdayan makinal tfekler, sidik ve ryen
ekmek kokusu, alelacele temizlenmi sa tabaklarda a kurtlar
gibi yutulan fasulye plkisinin teneke tad olarak belleimde
akldr.
Tm bu dnem benliimde tuhaf bir canllkla yayor.
Belleimde hatrlamaya demeyecek kadar ufak tefek olaylar
yayorum. Monte Pocero'da bir siperde yatak diye kullanlan
kiretann raf gibi yerinde yatyorum, yine Gen Ramon
krek kemiklerime dayad yamyass olmu burnuyla
durmadan horluyor. evremde bir anafor gibi dolanan sis,
souk bir buhara benzemesine ramen, amurlu bir sipere
doru srnyorum. Dan yamacnda bir tmsein yarsna
kadar trmanm, bir yandan dengemi bulmaya bir yandan da
topraktan yaban biberiye kkn skmeye alyorum. Bamn stnde bir yerlerde anlamsz mermiler akyp duruyor.
Monte Oscur'nun bat tarafndaki alak arazide Kopp, Bop
Edvards ve spanyol ile kk kknar aalarnn arasnda
saklanm yatyorum. Samzdaki gri orak tepenin stnde
bir sra halinde Faistler karnca misali trmanyorlar. Cephe
yakn, faist hatlarndan bir boru sesi ortal nlatyor. Kopp'a
gzm iliiyor, ne greyim okul ocuklar gibi nanik yapmyor
mu? La Granja'da yahni kazannn evresinde teneke tavalaryla
bouan adamlarn arasnda, amurlu bir avludaym. Milletin
sktrd iko ah herkesi kepeyle kovalyor. Yandaki
masada, kemerine kayla koca bir otomatik tabanca balanm
sakall bir adam ekmek somunlarn be paraya blyor.
Arkamda Cockney lehesiyle, birisi ark sylyor. Bili
Chambers bu, onunla kavga ettim ve sonradan Huesca'nm
dnda vuruldu.
Fareler var, fareler
Kediler kadar fareler
Levazmcnn... Gllenin biri haykrarak geliyor,
onbe yanda ocuklar kendilerini yzst yerlere atyorlar.
Ah kazann ar123

kasma kayor. Glle yz yarda tede bir yere saplanp

grlerken, yznde sklm pklm ifadeyle yatt yerlerden doruluyor. Nbeti eridi boyunca kavaklarn
karanlk gvdeleri altnda bir aa bir yukar yryorum.
Darda tam hendeklerin suyunda sanlar hani su
samurlar gibi byk bir grltyle oynuyorlar. Tanyeri
arkamzda aarrken, harmaniyesine sarlp sarmalanm
Endlsl nbeti ark sylemeye balyor. Silhtan
arnm blgede yz ya da iki yz yarda tede, Faist
nbetinin de ark sylediini iitebilirsiniz. Nisann
yirmibeinde, olaan manana'lardan sonra, bir baka tabur
yerimizi ald, tfeklerimizi onlara devrettik, eya
torbalarmz topladk ve gerisin geriye, Monflorite'ye
doru yrye getik. Cephe hattndan ayrldm iin
zgn deildim. Pantalonumdaki bitler, benim onlar
katletmemden ok daha byk bir hzla ryorlard; bir
aydan fazla bir zamandr ayamda orap yoktu,
postallarmn tabanndan geriye pek bir ey kalmamt,
bu yzden hemen hemen yalnayak yryor gibiydim.
Scak bir banyoda ykanmay, temiz elbiseler gimeyi ve
araflar arasnda bir gece geirmeyi yle ok istiyordum
ki! Normal, uygar bir yaam srerken hi bir eyi bu
kadar tutkuyla isteyemezsiniz. Monflorite'de bir ambarda
bir ka saat uyuduk, sabaha kar bir kamyona dolmutuk
bile, Barbastro'da saat be trenini yakaladk, Lerida'da iyi
bir ans eseri bir eksprese aktarma yapmamz sayesinde,
Nisan'n yirmialtsnda leden sonra te Barselona'ya
vardk. Asl dertler ondan sonra balad.

9
Yukar Birmanya'da Mandalay'dan, Shan yaylasnn
kenarndaki, eyaletin tek da istasyonu, Maymyo'124

ya trenle gidilebilir. Hayli tuhaf bir tecrbedir bu. Yolunuz tipik bir dou kentinin havasyle balar, kavurucu
gnei, tozlu hurma aalar, balk, baharat ve sarmsak
kokusu, yumuak ve sulu tropikal meyvalar, her yanda
vcr vcr kara tenli insanlar bu grne ok alk
olduunuz iin havasn da ylece olduu gibi vagonunuzda tarsnz. Tren deniz seviyesinden bin drtyz metre ykseklikte, Maymyo'da durduunda aklnz
hl Mandalay'da kalr. Fakat vagondan dar admnz
attnz anda, baka bir yar kreye inmi olursunuz.
Birden bire ngiltere'de olabilecek kadar serin, tatl bir
havay teneffs eder ve evrenizde yeil imen, byk
serhas ve kknar aalar, sepetlerle ilek satan pembe
yanakl dal kadnlar grrsnz.
Cephede geen buuk aydan sonra Barselona'ya
dn bana hep bunlar hatrlatt. Yine o ayn, n ve
arpc atmosfer deiikliini yaadm. Barselona'ya kadar
yol boyunca, trende, cephenin havas srd gitti kir,
pas. grlt, rahatszlk, lime lime olmu elbiseler,
yoksunluk duygusu yoldalk ve eitlik. Barbastro'-dan
ayrldmzda tren milislerle zten tklm tklm
dolmutu. Bir de, her yeni istasyonda durmadan binen
kyilerce igal ediliyordu; sebze knlar, baaa
devrilip taman dehete uram tavuklar, yere yaylm
sonradan canl tavanlarla dolu olduunu kefettiimiz
kpr kpr oynayan uvallar son olarak, hatr saylr
byklkte bir koyun srsnn kompartmanlara
sokulmasyla geriye kalan en ufak boluk ta doldurulmu
oldu. Milisler haykr arak trenin takrtsn bastran
devrimci arklar sylyor, hat boyunca grdkleri her
gzel kza krmz - siyah mendillerini sallyor ya da
elleriyle pck gnderiyorlard. Anason katlm ieler
dolu pis bir Aragon ikisi elden ele dolayordu. spanyollar'n kei derisinden su matralaryla, ince bir izgi
halinde, vagonun kar kesinde oturan arkadanzn
azna arab fkrtabiliyordunuz, bu da insan bir sr
zahmetten kurtaryordu. Hemen yanmda, onbe ya125

larnda kara gzl bir ocuk, kendisine ait heyecan verici

ve hi kukum yok, tamamyle gerek d kahramanlk
hikyelerini, onu azlar bir kar ak dinleyen mein
suratl iki kylye anlatyordu. Bize ikram olsun diye,
kyller knlarn atlar ve koyu krmz yapkan
araplarndan verdiler. Herkes son derece mutluydu,
ylesine mutluydu ki size anlatamam. Fakat tren Sabadell'den geerek Barselona'ya girdiinde, bize ve bizim
soyumuza Paris ya da Londra'dan daha az yabanc ve
daha az dman olmayan bir ortama admmz attk.
Barselona'ya kar srasnda, bir ka aylk aralklarla
giden herkes burada olup biten olaanst deiikliklere
dikkat etmitir, Tuhaf olan ey u ki, ilkin Austos'ta,
ikincisinde Ocak'ta ya da benim yaptm gibi ilk kere
Aralk'ta ve sonra Nisan'da gitmi olsunlar, syledikleri
hep aynyd: devrimci hava kaybolmutu. Sokaklarda kan
lekelerinin yeni kuruduu ve milis askerlerinin k
otellere yerletirildii Austos aynda orada olan bir
kimseye, Barselona hi kuskusuz, Aralkta burjuva
grnrd; ngiltere'den yeni gelmi olan bana ise,
mmkn olduunu dnebileceim herhangi-bir eyden
ok daha fazla bir ii ehri gibi grnmt. imdi, iler
tersine dnmt. Barcelona yeniden, sava yznden
biraz ypranm ve sknt ekmi, ama ii snf
egemenliinin hibir belirtisi kalmayan alelade bir ehire
dnmt.
nsanlarn grnndeki deime rktcyd. Milis niformas ve tulumlar neredeyse bsbtn ortadan
kalkmt, herkes spanyol terzilerinin zellikle ustas
olduu k yaz takmlar giyiyordu. Her yerde gbekli zengin adamlar; zarif hanmlar ve prl prl arabalar grlyordu. (zel otomobiller yok gibiydi, yine de adam
olan herkes bir arabadan yararlanmam frsatn elde
ediyordu.) Yeni Halk Ordusu'nun subaylar ben
Barselona'dan ayrldmda ortalkta hi byle tipler
grnmyordu alacak sayda oalmlard. Halk
126

Ordusu, her on askere bir subay decek biimde donatlmt. Bu subaylarn bir ksm miliste grev alm ve
teknik eitim iin cepheden alnp getirilmilerdi, ama
ounluu milise katlmak yerine Harp Okulu'na gitmeyi
yelemi genlerdi. Bu subaylarn emrindeki adamlarla
ilikileri bir burjuva ordusundakinin ayn olmamakla
birlikte, aldklar para ve giydikleri niformalarn
belirledii kesin bir toplumsal farkllk grlyordu. Erler
bir eit kaba kahverengi tulum, subaylar ise zarif,
Britanya Ordusu'nun subaylar gibi beli oturan, yalnz
onlardan biraz daha sk oturan, haki niforma giyiyorlard. lerinde her yirmi kiide birinin bile cephenin
yle kenarna dahi gittiini sanmyorum. Ama gelin
grn ki, hepsinin kemerlerine kayla balanm otomatik tabancalar vard; oysa biz cephede bir tek tabancay ne para ne de hatr iin bulamyorduk. Caddenin
yukarsna doru yrdmzde dikkat ettim, millet bizim kirli grnmze dik dik bakyordu. Kukusuz,
aylarca cephede bulunmu btn insanlar gibi korkun bir
manzara arzediyorduk. Bostan korkuluuna benzediimin
bilincindeydim. Deri ceketim lime lime olmutu; ynl
kepim eklini emalini kaybetmi, hi durmadan bir
gzmn stne kayyordu; postallarmdan geriye, ii
dna km yz dnda pek az ey kalmt. Hepimiz
aa yukar ayn durumdaydk; bir de stelik kirli ve
traszdk, dolaysyla milletin bize dik dik bakmasnda
pek alacak birey yoktu. Fakat bu baklar iime azck
korku drmedi deil, son aydr tuhaf eylerin
olageldiini anlamama yardm etti.
Sonraki birka gn boyunca, saysz belirtiler sayesinde ilk izlenimimin yanl olmadn kefettim. ehrin
stne derinliine bir deiiklik kmt. Btn deiikliklerin temelinde iki gerek yatyordu. Biri: halk,
sivil nfus, artk sava takmyordu. br: toplumun
zengin-fakir ya da yukar snf-aa snf biimindeki
normal ayrm yeniden kendisini gsteriyordu.
Savaa kar genel ilgisizlik, artc ve hayli tik127

sindiririydi. Barselona'ya Madrit'ten, htt Valenila'-dan,

gelenleri dehete dryordu. Bu, ksmen Barselo-na'nn fiil
savatan uzakta olmasndan ileri geliyordu; ayn ey bir ay
sonra, her zamanki k sahil ehri yaantsnn hemen hi
bozulmadan devam ettii Tarragona'-da da dikkatimi ekti.
Fakat, Ocak ayndan beri spanya'nn her yannda gnll asker
kaytlarnn giderek azalmas olduka anlamlyd. ubat aynda,
Katalonya'-da, Halk Ordusu'na asker yazlrken, ilk atlmda bir
cokunluk dalgas olmutu, ama asker toplama asndan bu,
ok byk bir arta yol amad. spanyol Hkmeti, bir d
savata doal karlanabilecek, ama bir i savata ok kurald
kaan, zorunlu asker almaya bavurmak gereini duyduunda,
sava daha alt ayn ancak doldurmutu. Savala birlikte
balayan devrimci fikirlerde herkesin hayl krklna
uramas ,muhakkak ki, bunda byk rol oynamt. Milis gc
olarak rgtlenen ve savan ilk bir ka haftasnda Faistler'i
Zarago-za'ya kadar kovalayan sendika yeleri, geni lde ii
snfnn egemenlii urunda arptklarna inandklar iin bu
ileri baarmlard. Oysa imdi, ii snf egemenliinin gme
gitmi bir ama olduu gittike daha belirginleiyordu. D ya
da i sava olsun her savata saflar doldurmak durumunda olan
sokaktaki adam, zellikle de proletarya, belli bir uyuukluk
iinde diye ayplanamazd dorusu. Savan kaybedilmesini
kimse istemiyordu, ounluk bir an nce bitmesine taraftard.
Nereye gitseniz, bu hava dikkatinizi ekiyordu. Her
karlatnz kii, det yerini bulsun kabilinden bir ifadeyle
soruyordu: u sava korkun birey deil mi? Ne zaman
bitecek dersiniz? Siyas bilince sahip kiiler, Franco'ya kar
yrtlen mcadeleden ok, Anaristler ile Komnistler
arasnda sren ldrc boumann bllincindeydiler. Yiyecek
ktl byk halk kitlesi iin nemli sorundu. Cephe, gen
adamlarn kaybolduklar, dnmedikleri ya da drt ay sonra
ceplerinde byk miktarda paralarla geri geldikleri, uzak,
128

efsanev bir yerdi. (Milisllere paralan izne ktklar zaman

denirdi.) Yarallar koltuk denekleriyle tek ayak stnde seke
seke dolasalar bile zel bir ilgi grmyorlard. Milis gcne
katlmann modas gemiti. Halk zevkinin herdaim
barometresi olan dkknlar bunu aka gsteriyordu.
Barselona'ya ilk geliimde, yoksun ve klstr eyler
olmalarna ramen, dkknlar zellikle milis donanmnda
uzmanlamlard.Her vitrinde yumuak asker kasketleri,
fermuarl ceketler, Som Browne kemerleri, av-baklar,
matralar, tabanca klflar tehir ediliyordu. Dkknlar imdi
besbelli daha kt, ama sava anszn arka plna itilivermiti.
Sonradan, cepheye dnmeme birka gn kala avadanlm
satn alrken kefettiim gibi, cephede iddetle ihtiya duyulan
belirli baz eyalar bulmak hayli zordu.
Btn bu deiimlerin yansra parti milislerine kar ve
Halk Ordusun'dan yana sistemli bir propaganda yrtlyordu.
Burada durum hayli tuhaft. ubat ayndan itibaren btn
silhl kuvvetler teorik olarak Halk Ordusu ile birletirilmi ve
milis gleri kt stnde bozularak farkl deme dereceleri,
resm rtbe v.b. ile Halk Ordusu dzeni iinde yeniden
kurulmutu. Tmenler yar yarya Halk Ordusu birlikleriyle
milis gcnden oluan karma-tugay lardan yaplmt. Fakat
fiil tek deiiklik isimlerde olmutu. rnein, nceleri Lenin
Tmeni'nden P.O.U.M. birlikleri imdi 29. Tmen diye
biliniyordu. Haziran ayma kadar pek az Halk Ordusu birlii
Aragon cephesine gnderilmiti; bundan tr, milisler
kendilerine zg yaplarn ve zel karakterlerini korumaya
olanak buldular. Fakat Hkmet ajanlar her bulduklar duvara
Halk Ordusu isteriz diye iziktiriyorlard, milislere kar
radyo ve komnist basnda kesintisiz ve bazan ok menhus bir
ktleme kampanyas amt. Milisler kt eitilmi,
disiplinsiz, v.b., v.b. diye gsteriliyordu; Halk Ordusu her
zaman kahramandi. Btn bu propagandadan, cepheye gnll gitmenin hoa gitmeyecek bir yan varm da as129

kere alnmay beklemek takdir edilmesi gereken bir eymi gibi bir izlenim karabilirdiniz. Ne var ki, imdilik
Halk Ordusu geride eitilirken milisler cepheyi ellerinde
tutuyorlard, bu gerek ise olabildiince az duyuluyordu.
Cepheye dnen milis askerleri artk caddelerde trampet
alarak, bayraklar dalgalandrarak resmi geit yapmyorlard. Sabahn beinde tren ya da kamyonla uzaklara
karlveriliyorlard. Halk Ordusu'nun baz askerleri
cepheye gitmeye balamlard. Bu askerler, nceden olduu gibi caddelerden trenlerle geiyorlard. Ne var ki,
bu geit trenleri bile, savaa duyulan genel ilgisizlik
yznden grece daha az bir cokuyla karlandlar. Milis
birliklerinin de artk kt zerinde Halk Ordusu birliklerine dnmesi Basn Propagandasnda beceriyle
kullanlyordu. Yerilecek ne olsa milislerin stne yklrken vlecek herey hemen Halk Ordusu'na yaktrlyordu. Bazan, ayn birliklerin bu sfatlardan biriyle
vld, bir bakasyla ise yerildii oluyordu.
Fakat btn bunlarn yansra toplumun havasnda
rknt veren bir deiim vard insan bizzat kendi
yaamadka kavranmas g bireydir bu. Barselona'ya
ilk vardmda burasn, snf ayrlklar ile byk farkllklarn varolmad bir ehir olarak dnmtm. Kesinlikle, herey byle gzkyordu. k elbiseler anormal grlyor, herkes bahi vermekten saknyor ya da
hi kimse bahi almyor, garsonlar, ieki kadnlar ve
ayakkab boyaclar gzlerinizin iine bakarak size
yolda diyorlard. Bunun daha ok bir umut ve gizleme
karm olduunu kavrayamamtm. i snf balam,
ama asla pekitirilmemi bir devrime inanyor, burjuvazi
ise korkuyor ve geici bir sre iin ii klnda
dolayordu. Devrimin ilk aylarnda binlerce insan, hi
kukusuz, srf postu kurtarmak iin srtlarna ii tulumlar giyerek devrimci sloganlar haykrmlard. imdi
her ey normale dnyordu. Yiyecek fiatlar, alan
nfusun, cretlerinde herhangibir parelel ykselme olmakszn, korkun frlarken, k oteller ve lokantalar pa130

hal yemekleri a kurtlar gibi yutan zengin insanlarla

doluydu. Hereyin parlaklndan baka, baz maddelerin
ktl da ekiliyordu; ama tabiatyla, byle skntlar her
zaman zenginden ok yoksulu vurur. Grne baklrsa
lokantalar ve oteller neye ihtiyalar varsa glk
ekmeden buluyorlard; fakat ii snfnn oturduu
mahallelerde ekmek, zeytin ya ve br ihtiya maddeleri
iin oluan kuyruklar yzlerce metre uzayp gidiyordu.
nceleri Barselona'da dilenci bulunmay ok arpc
gelmiti, imdiyse sr ile dilenci vard. Ram-las'nn
tepesindeki ince zarif dkknlarn dnda bir yaln ayakl
ocuklar gruhu devaml olarak her kann evresinde
kmelenmek iin bekliyor, yaygaralar kopararak yiyecek
artklar istiyorlard. Devrimci tarzda konumalar artk
kullanlmyordu. Bu dnemde yabanclar size pek seyrek
olarak t ve oamarada diye hitap ediyorlard;
bunlarn yerini her zamanki senor ve ustet almt.
Buenos dias da salut un yerini almt. Garsonlar
yeniden
kolal
gmleklerini
giyiyorlar,
byk
maazalardaki tezghtarlar yine alk olduumuz
kpekleen tavrlarn taknyorlard. Karm ve ben birka
orap almak iin Ramblas'da bir orapya girdik.
Dkkndaki adam yirmi otuz yl nceden kalma, imdi
ngiltere'de bile yaplmayan bir biimde ban edi ve
ellerini outurdu. Bahi verme usul el altndan, kaamakl bir yolla geri geliyordu. i devriyelerinin datlmas emredilmiti, caddelerde polis kuvvetleri yeniden
arz-i endam ediyordu. Bunun sonucunda, ou ii
devriyelerince kapatlm kabareler ve yukar snf genelevleri abucak alverdi (*). Hereyin imdi daha
zengin olan snfn yararna nasl yerletiinin kk,
fakat anlaml bir rnei ttn ktldr. Geni halk
kitleleri iin ttn ktl ylesine umutsuz bireydi ki,
caddelerde kylm meyankkyle sarlm sigaralar sa(*) i devriyelerinin, genelevlerin % 75'ini kapatt syleniyordu.

131

thyordu. Bunlar denedim bir kere. (Pek ok kimse bir kere

denemitir.) spanya'nn tm ttnnn yetitii Kanarya
Adalar Franco'nun elindeydi; dolaysyla H-kmet'in elindeki
btn ttn stoklar sava ncesinden kalanlard. Bunlar haftada
yalnz bir kere alan ttnc dkknlarnda azar azar
satlyordu; kuyrukta saatlerce bekledikten sonra, yalnzca
drtte onsluk bir ttn paketi, o da ansnz varsa,
alabiliyordunuz. Teorik olarak Hkmet, dardan ttn satn
alnmasna izin vermezdi, nk bu altn rezervlerinin azalmas
demek olurdu, altn rezervleri silh ve br ihtiyalar iin
saklanmalyd. Lucky Strikes ve bunun gibi daha pahal cins
sigaralar kaaklk yoluyla devaml elde ediliyor bu da tatl
krlara frsat yaratyordu. Kaak sigaralar k otellerde aktan
aa, cadde stnde ise pek ak etmeden, paket bana on
pesetay toslaymca (bir milisin gnlk creti) alabilirdiniz.
Kaakla zengin halkn yararna olduu iin gz
yumuluyordu. Yeterince paranz olduktan sonra, cannzn
istedii kadarn bulamyacanz hi bir ey yoktu adam
bana den miktar sk skya karneye baland iin,
muhtemelen, ekmek hari olmak zere. Zenginlik ve fakirlik
arasndaki bu ak kartl, ii snfnn hl iktidarda olduu
ya da yle gzkt birka ay nce grmek olanakszd. Fakat
bu deiiklii yalnzca iktidarn el deitirmesine atfetmek
hakbilirlie smaz. Ksmen de, seyrek hava aknlar dnda
insana sava hatrlatacak pek az eyin olduu Barselona'da
hayatn gvenlik iinde oluunun bir sonucuydu bu. Madrit'te
bulunan herkes, durumun orada tamamyla farkl olduunu
sylyordu. Madrit'te, ortak tehlike her cinsten insan bir eit
yoldalk duygusuna itmiti. ocuklar bir dilim ekmek iin
dilenirken iko bir herifin bldrcn tknmas tiksindirici bir
manzaradr, ama silh sesleri arasnda byle bir eyi grme
olasl daha azdr.
Sokak arpmalarnda bir ya da iki gn sonra, sosyetik
caddelerin birinden geerken, vitrini, insan afalla132

tacak derecede pahal ve en nefis cinsinden pasta ve bombomlarla dolu bir ekerci dkknna raslamtm. Bu ancak
Bond Street ya da Rue de la Paix'de greceiniz cinsten bir
dkknd. Alktan kvranan, savan darbesini yemi bir
lkede bu gibi eylere para harcandm grnce, belli belirsiz
bir dehet duygusuna kapldm ve azmn hayretten ak
kaldn hatrlyorum. Ama h, herhangi bir kiisel stnlk
iddiasnda bulunmuyorum. Aylarca sren rahatszlktan sonra
doru drst ekmek, arap, kokteyl, Amerikan sigaras ve
bunun gibi eylere kar doymak bilmez bir arzu duyuyordum;
paramn yettii her eit lks maddeyi satn almaktan geri
durmadm. Sokak arpmalar balamadan nceki bu ilk hafta
boyunca tuhaf bir biimde birbiri zerinde etki yapan eitli
uralarm vard. lk nce, daha evvel de sylediim gibi,
kendimi olabildiince rahat ettirmek derdindeydim. kinci
olarak, haddinden fazla yemek imek yznden, btn o hafta
boyunca salm biraz bozulmutu. Kendimi biraz kt
hissedince gnn yarsn yatakta geirir, sonra kalkar yeniden
yemek yer ve yeniden hasta olurdum. Ayni zamanda bir
tabanca satn almak iin gizli grmeler yapyordum. Tabanca
almay iddetle arzu ediyordum siper arpmalarnda, tfekten ok daha yararl oluyordu bulmas da hayli gt.
Hkmet bunlar polislere ve Halk Ordusu'na datm fakat
milislere vermeyi reddetmiti; tabancalar Anaristler'in gizli
dkknlarndan kanunsuz yollardan satn almak zorundaydmz.
Bir sr tel ve skntdan sonra bir Anarist arkada bana,
ufack 26 mm.lik otomatik bir tabanca bulmay becerdi be
yardadan teye ie yaramyordu, ama hi yoktan iyiydi. Btn
bunlarn yansra P.O.U.M. milislerinden ayrlarak, Madrit
cephesine gnderilmemi salyacak baka bir birlie katlabilmek iin de hazrlk temaslar yapyordum.
P.O.U.M.'dan ayrlacam ok nceden herkese sylemitim. En katksz kiisel tercihlerim gz nne alnrsa,
Anaristler'e katlmak istiyordum. C.N.T.'ye ye
133

olunursa F.A.I. milisine girmek olana vard, ama

F.A.I.'nn beni Madrid'ten ok Teruel'e gnderme ihtimali
olduunu sylemilerdi. Madrid'e gitmek istiyorsam
Enternasyonal Kol'a katlmalydm; bu da bir Komnist
Parti yesinden tavsiye mektubu almam demek oluyordu.
spanyol Salk Yardm Orgt'ne bal bir Komnist
arkada arayarak derdimi ona atm. Beni kaydetmee
pek hevesli grnd, mmknse I.L.P.'li br ngilizleri
de benimle birlikte gelmeye ikna edip edemeyeceimi
sordu. Salm azck iyi olsayd, hemen orada
anlaacaktm herhalde. Bunun neleri deitireceini
sylemek imdi hayli g. ok muhtemelen Barselona
arpmalar balamadan nce Albacate'ye gnderilmi
olacak, bylece arpmalar yakn bir blgeden
izleyemeyecek, olaylar iin yaynlanan resm bildiriyi
batan aa doru diye kabullenecektim. te yandan,
arpmalar
srasnda Barselona'da bulunsay-dm,
Komnist disiplini altnda olacam, ama P.O.U. M.'deki
yoldalarma da bir eit kiisel ballk duyacam iin
durumum iyice iinden klmaz bir hl alacakt. Fakat
iznimin bitmesine daha bir hafta vard, cepheye dnmeden
salm dzeltmeyi ok istiyordum. Hem stelik her
zaman kiilerin geleceine yn veren bir ufak ayrnt
ayakkabcnn bana bir ift yeni postal yapmasn
beklemek zorundaydm. (Btn spanyol ordusunda
ayama gelecek kadar byk bir ift postal
bulunamamt.) Komnist arkadama kesin anlamay
daha sonra yapacam syledim. Bu arada dinlenmek
istiyordum. Karmla ben, iki gnlne deniz kenarna
bile gidebiliriz sanmtm. Aman ne fikir! Siyas atmosfer,
bu sra byle eyler yaplamyacam bana anlatm
olmalyd.
ehrin yzeydeki grnnn, lks ve byyen
fakirliin, iek sergileri, ok renkli bayraklar, propaganda ilnlar, dolup dolup taan kalabal ile caddelerin
grnteki neesinin altnda, gzden kamayacak
korkun bir siyas rekabet ve nefret vard. Her trl fi134

kirden bir sr insan, bir khin edasyla, ok gemeden

bir grlt kopacak! demekte birleiyorlard. Tehlikenin
varlnn anlalmas ok basit ve kolayd. Btn dava,
devrimi daha ileri gtrmek isteyenlerle durdurmak ya da
nlemek isteyenler, yani dnp dolap, Komnistlerle
Anaristler arasndaki kartlkt. Siyas adan,
Katalonya'da P.S.U.C. ve onun liberal mttefikleri dnda
hibir iktidar yoktu. Fakat buna karlk, daha az iyi
silhlanm, dmanlarna gre ne istediklerinden daha az
emin,
ama
saylar
ve
kilit
endstriler-deki
stnlklerinden tr, gl olan C.N.T.'nin belirsiz
kuvveti vard. Gler byle konulunca aralarnda bir
atma kmas zorunluydu. P.S.U.C. denetimi altndaki
Generalite'nin gr asndan, durumlarn gvenli
klmak iin ilk yaplmas gereken, C.N.T. iilerinin
silhlarn ellerinden almakt. Daha nce de deindiim
gibi, parti milislerini blmek temelde bu amaca ynelmi
bir manevrayd. Ayn zamanda ,sava ncesinin silhl
polis kuvvetleri olan Gvenlik Askerleri ve benzeri
rgtler
yeniden
kullanlmaya
balanm,
ok
glendirilmi ve silahlandrlmt. Bu ancak bir anlama
gelirdi. zellikle yz yla yakn bir sredir, mlk sahipleri
snfnn zel muhafzlar olarak i gren Gvenlik
Askerleri, Avrupa tipi olaan bir jandarma rgtyd. Bu
arada, zel kiilerin ellerinde bulunan tm silhlarn
teslim edilmesi gerektii yolunda bir kararname
yaynland. Tabiatyla, bu emre uyulmamt. Anaristlerin
ellerinden silhlarnn ancak zor kullanlarak alnabilecei
akt. Btn bu dnem! boyunca Katolon-ya'mn her
yerinde grlen ufak tefek atmalara dair, her zaman
belirsiz ve gazete sansr yznden biri tekiyle elien,
sylentiler dolayordu. Bir ok yerlerde silhl polis
kuvvetleri Anarist slerine saldrlarda bulunmulard.
Fransa snrndaki Puigcerda'da bir Cara-bineros birlii,
Anaristlerin denetimi altndaki Gmrk Dairesi'ni ele
geirmek iin gnderilmi ve tannm bir Anarist olan
Antonio Martin ldrlmt. Ben135

zeri olaylar Figueras'da ve sanyorum, Tarragona'da da

olmutu. Barselona'daki ii-smf banliylerinde de aa
yukar gayri resm nitelikte bir atma olagelmiti, C.N.T. ve
U.G.T. yeleri bir sredir u ya da bu biimde ldrlyorlard;
pek ok keresinde katil olaylarndan sonra siyas husumeti
kkrtmak amacyla muazzam cenaze trenleri dzenlenmiti.
Ksa bir sre nce bir C.N.T. yesi ldrlmt, C.N.T.'den
cenaze alayn izleyenler binleri buldu. Barselona'ya
varmdan az sonra. Nisan sonlarnda, U.G.T.'nin ileri gelen
yelerinden Roldan, her halde C.N.T. li biri tarafndan,
ldrld. Hkmet btn dkknlarn kapatlmasn buyurdu;
ounluu Halk Ordusu birliklerinden oluan muazzam cenaze
kortejinin belirli bir noktadan gemesi iki saat sryordu. Bir
otel penceresinden olan biteni hi heyecan duymadan
seyrettim. Bu szm ona cenaze treninin aslnda bir kuvvet
gsterisinden baka bir ey olmad apakt; blye bir olayda
azck daha ileri gidilse iin sonunda kan dklebilirdi. Ayn
gece karm ve ben, bir iki yz metre tede, Plaza de
Cataluna'dan gelen ardarda silh sesleriyle uyandk. Ertesi gn,
muhtemelen U.G.T.'li biri tarafndan, bir C.N.T.'linin vurulmu
olduunu rendik. Kukusuz, btn bu cinayetlerin ajan
provokatrlerce ilenmi olmas pekl mmknd. D
kapitalist basnn Komnist-Anarist dmanl karsndaki
tutumu; Roldan'm katline geni yer verirken kar katil olayn
hi zerinde durmadan geitirmesinden belirlenebilir.
Mays'in biri yaklayordu, ve C.N.T. ile U.G.T.'nin
birlikte katlacaklar devs bir gsteriden sz ediliyordu.
zleyicilerinin oundan daha lml olan C.N.T. nderleri,
uzun zamandan beri, U.G.T. ile uzlamak iin urayorlard.
Gerekten de politikalarnn kilit noktas, iki sendika blokunu
byk bir koalisyonda birletirmekti. Dnlen, C.N.T. ve
U.G.T.'nin
birlikte
yrmesi
ve
dayanmalarnn
gsterilmesiydi. Fakat son dakikada bu gsteri yry iptal
edildi. Byle bir
136

yryn sonunda bir ayaklanmaya yol aaca gn gibi

ortadayd. Bylece, Maysn birinde hi bir olay kmad. Her
eyin tuhaf olduu bir durumdu bu. Szm ona devrimci ehir
Barselona, o gn, faist olmayan Avrupa ehirleri iinde,
muhtemelen, hi bir kutlama treni yaplmayan tek ehirdi.
Fakat ben bir hayli rahatlam olduumu itiraf etmeliyim.
I.LP.'den gelen iilerin yrye P.O.U.M. kesiminde
katlmas gerekiyordu; ve herkes bir patrt kmasn da
bekliyordu. Anlamsz bir sokak arpmasna katlmak kadar
istemediim bir ey yoktu. nsann heyecann kabartc
sloganlar izilmi krmz bayraklarn ardndan sokaklarda
resmi geit yapmak ve de elindeki hafif-makineli tfeiyle
sanki bana tmyle yabanc biri tarafndan vurulmak benim
yararl bir yolda lmekten anladm bu deildi.

10
Mays'm nde le zeri otelin holnden geerken bir
afkadam rastgele teklifsiz bir tavrla: Duyduuma gre
Telefon Santral'nda karklklar km dedi. Bunu
duyduumda, nedense, hi nem vermemitim.
O gnn akam st, le drt arasnda, Ramblas'-nn yar
yolunu inmitim ki, arkamda birok tfek atlar iittim.
Dnp baktmda ellerinde tfekler, boyunlarna dolanm
krmz siyah Anarist fularla. ryla baz genlerin yan
sokaklardan birinin kesini dndklerini ve Ramblas'nn
kuzeyine doru koarak gezden kaybolduklarn grdm.
Besbelli, yan sokaa hakim sekiz keli yksek kuledekilerle
bir kiliseydi
137

sanyorum biribirlerine karlkl ate ediyorlard. Hemen Balad! diye dndm. Fakat bunu dnrken
ok byk bir hayrete kaplmadm ok uzun
zamandan beri herkes bunun her an balamasn bekliyordu. Otele gidip karma birey olup olmadna bakmam gerektiini dnverdim. Fakat yan sokan caddeye ald yerde, ufak Anarist topluluu halk geriye
itiyor, ate hattn gememeleri iin haykryorlard.
stste gelen silh atlar ortal nlatt. Kulenin tepesinden gelen mermiler caddeyi uarak geiyor, dehete
dm halk panik iinde Ramblas'dan aaya, atein
uzana doru akn ediyordu. Btn cadde boyunca
dkkn sahiplerinin at!, at! kepenklerini indirdikleri
duyuluyordu. Halk Ordusu'ndan iki subayn elleri tetikte,
ihtiyatla aatan aaca gerilediklerini grdm nmdeki
kalabalk snak olsun diye dalga dalga Ramblas'nn orta
yerindeki metro istasyonuna doru atlyordu. Hemen
orada, kalabal izlememeye karar verdim. Saatlerce
yeraltnda kapana kstrlm kalmak gerekebilirdi.
Tam bu anda, bizimle birlikte cephede bulunmu bir
Amerikal doktor yanma kotu, elimden yakalad.
Haydi gel, Hotel Falcn'a gitmeliyiz. (Hotel Falcon
P.O.U.M.'un ilettii bir eit pansiyondu, balca, izindeki milisler tarafndan kullanlrd.) P.O.U.M.'lu arkadalar orada toplanyorlar. Kargaalk balyor. Anca
beraber kanca beraber olmak zorundayz.
Bu Allann bels ey de ne demek oluyor? dedim.
Doktor beni kolumdan tutmu biryerlere srklyordu. Meramn ak seik anlatamyacak kadar heyecanlyd. Anlalan; silhl Gvenlik Askeri dolu bir sr
kamyon balca C.N.T.'li iilerin alt Telefon
Santral'na n bir baskn yapmak iin Plaza de Cata
luna'dan geerken, orada imi. Sonra baz Anaristler
yetimi, genel bir arbede olmu. Kargaaln daha erken
saatlerde, Hkmet'in Telefon Santral'nn kendisi138

ne devredilmesi talebi yznden ktn anlayverdik;

bu istek, tabi reddedilmiti.
Biz caddeden aaya yrrken kar ynden bir
kamyon hzla gelip geti. Kamyon, ellerinde tfeklerle tka
basa Anarist doluydu. nde bir hafif makinal tfein
arkasnda, bir uval ynnn stne pejmrde klkl bir
delikanl uzanmt. Ramblas'nn sonundaki Hotel Falcn'a
geldiimizde, giri holnde bir kalabalk kaynayordu,
korkun bir kargaalk vard, hi kimsede ne yapmas
gerektiini bilirmi gibi bir hal yoktu. stelik, devaml
binay korumakla grevli Hcum Muhafzlarndan baka
kimsede silh yoktu. Tam binann karsna den
P.O.U.M.'un Comite Local'ine gittim. Yukarda, normal
olarak milislerin cretlerini almaya gittikleri odada, baka
bir kalabalk kaynayordu. Otuz yalarnda ,uzun boylu,
sivil elbiseli, hayli yakkl bir adam dzeni korumaya
abalyor ve kedeki yndan kemerler, fiek kutular
datyordu. Daha ortalkta tfek falan yoktu. Doktor
gzden kaybolmutu yle sanyorum ki baz
yaralananlar olmu ve doktorlar arlmt bile ama
baka bir ngiliz geldi. imdi, ierdeki brodan, kucak
dolusu tfekler getirilmeye ve datlmaya balanmt.
br ngiliz'le ben, yabanc olarak azck kuku altnda
olduumuz iin nceleri kimse bize tfek vermeye hevesli
grnmyordu. Sonra, cephede arkada olduum bir milis
geldi ve beni tand bize ondan sonra biraz da
istemiyerek tfek ve birka fiek verdiler.
Uzaktan silh sesleri geliyordu ve caddeler tamamiyle botu. Herkes Ramblas'ya gitmenin imknsz olduunu sylyordu. Gvenlik Askerleri hkim noktalardaki binalar ele geirmiler, her geene ate ediyorlard.
Bunu gze alp otele gidecektim, ama Comite Local'e her
an bir baskn olabilir, iyisi mi biz buralarda olalm diye
belirsiz bir fikir kafamda dolayordu. Binann her yannda, merdivenlerde ve darda kaldrmda halk ufak
ufak kmelenmi, heyecanla konuuyordu. Hi kimse
139

olan biten hakknda ak seik bir fikre sahip grnmyordu.

Btn kavrayabildiim ey; Gvenlik Askerleri', nin Telefon
Santral'na saldrd, iilere ait eitli binalara hkim olan br
binalar ellerine geirdikleriydi. Genel izlenim, Gvenlik
Askerleri'nin C.N.T. ve genel olarak ii snfnn peinde
olduuydu. Bu aamada hi kimsenin Hkmet'i sulamad
dikkati ekiyordu. Barselona'daki yoksul snf Gvenlik
Askerleri'ne rlanda Polisleri gibi bir ey gzyle bakyordu. Bu
saldry daha ok kendi giriimleriyle balattklarn veri olarak
kabul ediyorlard. Her eyin nasl yrdn bir kere
rendikten sonra zihnim daha bir ferahlad. Mesele yeterince
akt. Bir yanda C.N.T., te yanda polis vard. Burjuva
komnistlerinin kafasnda belirdii biimiyle idealletirilmi
ii tipine zel bir sevgim yoktu; ama etiyle ve kanyla somut
iileri doal dmanlaryla, yani polisle, gerek bir atmada
grnce, kendi kendime hangi yanda olduumu sormam
gerekmiyordu. Uzun bir zaman geti, kentin bizim tarafnda
hibir ey olduu yoktu. Otele telefon ederek karmn iyi olup
olmadn sormak hi aklma gelmedi; artk Telefon
Santral'nn almadndan kesinlikle emindim ama iin
asln ararsanz, almay yalnzca birka saat iin
durdurmutu. ki binada toplanm yz kii vard, herhalde.
Hkim ounluk rhtmn yanndaki ehrin arka sokaklarnda
oturan en yoksul snftan gelmeydi; aralarnda birka kadn
vard, bazs kucanda bebeklerini tayordu, bir de pejmrde
kk olan ocuklar kalabal. ounun ne olup bittiinden
haberi olmadn ve P.O.U.M. binasna srf snmak iin geldiklerini tahmin ediyordum. zne km birka milis ve bir
yabanclar serpintisi de vard. Tahmin edebildiim kadaryla
hepimizde topu topu altm kadar tfek bulunuyordu. Yukardaki
ofis, dur durak bilmeden tfek isteyen kalabalk tarafndan
kuatlmt; kendilerine hi tfek kalmad syleniyordu.
Btn bu olanlara sanki piknikmi gibi bakan gen milis
delikanllar sinsi sinsi
140

ortalkta geziyor ve kimde tfek varsa dil dkerek kandrmaya

ya da armaya abalyorlard. ok gemeden akgz bir
madrabaz benim de tfeimi yrtt ve ortalktan toz oluverdi.
Bylece, minicik tabancam saymazsam, yine silhsz
kalmtm. Onun da bir tek arjr vard.
Hava kararyordu, ben ackmaya balamtm, grnd
kadaryla da Falcon'da hi yiyecek yoktu. Ben ve arkadam
azck yiyecek bulmak umuduyla onun pek uzakta olmayan
oteline svtk. Caddeler ar karanlk ve sessizdi, ortalkta, bir
tek canl yoktu. Btn dkknlarn vitrinlerindeki elik
kepenkler indirilmi, ama henz barikatlar kurulmamt. Bizi,
kaplar kilitlenmi ve kol demiri vurulmu otele almadan nce
bir sr grlt patrd ettiler. Geri dndmzde Telefon
Santral'nm altn rendim ve yukar ofise karak karma
telefon ettim. Karakteristik olan ey, binada hi telefon rehberi
bulunmamasyd. Continental Oteli'nin telefon numarasn
bilmiyordum, bir saat boyunca o da senin bu oda benim
arandktan sonra numaray veren bir rehber bulabildim. Karmla
balant kuramadm, ama Barselona'daki I.L.P. temsilcisi John
Mc Nair'i yakalamay becerdim. Bana her eyin yolunda
olduunu, hi kimsenin vurulmadn syledi; Comite Local'de
nasl olduumuzu sordu. Ben azck sigaramz olsa daha iyi
olacaz diye cevap verdim. Bunu aka niyetine sylemitim,
ne var ki yarm saat sonra Mc Nair, elinde iki Lucky Strikes
paketiyle boy gsterdi. Zifir karanlk caddeleri cesaretle
gemi, Anarist devriyeleri kendisini iki kere durdurarak
tabancalar burnuna dayal bir halde ktlarn incelemilerdi.
Bu kk ama yiite hareketini hibir zaman unutmayacam.
Sigaralar bizi ok honut etmiti.
Pencerelerin ouna silhl nbetiler yerletirilmiti,
aada caddede Hcum Muhafzlarndan bir grup gelip geen
birka kiiyi durduruyor, kimlik soruyorlard. Silhlarla
donanm bir Anarist devriye arabas cad141

deden yukar geldi. ofrn yannda, dizlerinin stnde

bir hafif makinal tfek tutan onsekiz yalarnda koyu-renk
sal gzel bir gen kz oturuyordu. Girdisini ktsn
renmek olana bulunmayan bu dzensiz binada
dolaarak hayli zaman geirdim. Her yerde, devrinin kanlmaz rnleri gibi grnen, olaan karmakarktk;
krk mobilya paralar ve yrtk ktlara rastlanyordu.
Millet her yana uzanm uyuyordu; holde krk bir kanepenin zerinde ehrin kenar mahallelerinden iki fukara
kadn bar iinde horluyorlard. Buras P.O.U.M.'-un eline
gemeden nce bir kabare tiyatrosuydu. Odalarn ounda
ykseltilmi sahneler, bunlardan birinde de krk dkk bir
kuyruklu piyano vard. Nihayet, aradm buldum silh
deposunu. Bu olayn nasl bir yol tutturacan
bilemediim iin silh bulmay dehet istiyordum. Btn
rakip partilerin P.S.U.C.'nin, P.O.U. M.'un, C.N.T. F.A.I.'nin hepsinin Barselona'da silah istif ettiklerine dair
sylentiler duymutum; merkez iki P.O.U.M. binasnda
topu topu elli altm silh grp de btn silhlar bunlar
dedikleri zaman inanamamtm. Silh deposu yerine
kullanlan odada nbeti yoktu, kaps da pek
entepftdendi, br ngiliz ile ben amakta hi glk
ekmedik.
eriye girince bize sylenenin doru olduunu kefettik daha baka silh yoktu. Btn bulabildiimiz,
modeli nuhnebiden kalma, ufak sapl iki dzine tfekle
birka ifteden ibaretti; ne bunlarn ne de berikilerin fiei
vard. Yukar ofise karak yedek tabanca mermisi olup
olmadn sordum hi kalmamt. Her naslsa,
Anaristlerin devriye arabalarndan birinin bize getirdii
birka kutu bomba bulunuyordu. Bir iki tanesini fiekliklerime yerletirdim. Bunlar ilkel bombalard, tepelerine bir eit kibrit srlerek tututuruluyordu; kendi
keyiflerine gre patlamalar da pek muhtemeldi.
Millet batan baa yerlere serilmi uyuyordu, odalardan birinde bir bebek alyor, durmadan alyordu. Aylardan Mays olmasna ramen gece gitgide serinliyor142

du. Kabare sahnelerinden birinin perdesi hl yukar ekilmi duruyordu; bamla skp indirdim, ona sarndm
ve birka saat uyudum. stlerine serte abanrsam beni
havaya uurabilecek bombalar dnmekten hayli rahatsz
uyuduumu hatrlyorum. Sabahn nde, herkese emir
verir grnen uzun boylu yakkl bir adam beni
uyandrd, elime bir tfek verdi, pencerelerden birine
nbeti olarak dikti. Telefon Santral'na yaplan basknn
sorumlusu olan Polis efi Salas'n tutuklandn syledi.
(Gerekte, sonradan rendiimize gre, grevinden
alnmt o kadar. Mamaafih, haberler Gvenlik
Askerleri'nin emir almadan kendiliklerinden eyleme
getikleri yolundaki genel izlenimi doruluyordu.)
Barselona caddeleri barikat rmeye elverili arnavut
kaldrm talaryla denmitir, kaldrmlarn altnda da
kum-torbalarnn doldurulduu bir eit akl ta vardr.
Barikatlarn kurulma ameliyesi tuhaf, fevkalde bir
grnm arzediyordu. Bunun bir resmini ekebilmek iin
ok eyler verebilirdim. spanyollar herhangi bir ie
balamaya kesinlikle karar verdiklerinde tutkulu bir
enerjiyle erkek, kadn ve minnack ocuklar uzun sralar
halinde arnavut kaldrm talarn skp, biryerler-den
bulunmu bir el arabasna dolduruyor ve kum torbalar
altnda iki bklm, bir ileri bir geri gidip geliyorlard.
Comite Local'in kap aznda bir Alman Yahudisi (Yidi)
kz, ayana diz dmeleri bileklerine gelen bir milis
pantolonu geirmi, glmseyerek evreyi seyrediyordu.
Bir iki saat iinde barikat bir adam boyu ykselmi,
gzetleme deliklerine tfekiler yerletirilmiti;
barikatlardan birinin gerisinde ate yanyor, erkekler
yada yumurta piiriyorlard.
Yine tfeimi elimden almlard, yaplacak yararl
bir i de yok gibiydi. br ngiliz arkadamla birlikte
Continental Oteli'ne dnmeye karar verdik. Uzaklardan
youn ate sesleri geliyordu, ama grnd kadaryla
Ramblas'da birey olmuyordu. Yukarya doru yrrken
yiyecek pazarna bir gz attk. Tezghlardan pek az
143

almt, bunlar da Ramblas'nm gneyine den iilerin

oturduu mahallelerden skn eden bir halk kalabal
tarafndan kuatlmt. Tam oraya vardmzda, dardan
youn bir tfek ateinin atrts duyuldu, atdaki baz camlar
angrdad, kalabalk uar gibi k kapsna seirtti. Her
naslsa, birka tezgh ak kalmt. Kendimize birer fincan
kahve bulabildik ve bombalarn yanna tktrdm kei
stnden yaplm biraz da peynir satn almay becerdik.
Aradan birka gn geince bu peynirden ok honut kalmtm.
nceki gn Anaristlerim atee baladklarn grdm
caddenin kesinde imdi bir barikat ykseliyordu. Arkamdaki
adam, (ben caddenin teki tarafnda duruyordum) bana dikkatli
ol diye bard. Gvenlik Askerleri hi adam ayrm yapmadan
caddeden geen herkese ate ediyorlard. Bir an durdum ve
akl bir kouda getim, bir kurun rahatsz edecek kadar
yakndan vnlad. P.O.U.M.'un Yrtme Kurulu Binas'na
yaklatmda hl caddenin teki yanndaydm, kap aznda
duran Hcum Muhafzlarnn bazlarndan o anda ne
olduunu hi anlamadm uyarc bar-malar geliyordu.
Bina ile aramda aalar ve bir gazete kulbesi duruyordu,
(spanya'da bu tip caddelerin ortasnda hep geni bir refj
uzanr.) o yzden neyi gsterdiklerini anlayamyordum.
Continental Oteli'ne gittim, hereyin yolunda olduuna kanaat
getirdim, yzm ykadm ve yeni emirler almak iin gerisin
geriye P.O.U. M.'un Yrtme Kurulu Binas'na dndm.
(Otelden yz metre tedeydi.) Bu srada, eitli ynlerden gelen
tfek ve makineli tfek sesleri nerdeyse bir muharebenin
gmbrtsyle kyaslanabilir hale gelmiti. Tam Kopp'u
bulmu ne yapmamz gerektiini soruyordum, aalardan
rktc bir seri patlama sesleri geldi. Gmbrt ylesine
kuvvetliydi ki, garanti biri bize sahra topuyla ate ediyor,
dedim. Gerekte bunlar yalnzca, ta binalar arasnda patlaynca
olaann iki kat grlt karan el bombalaryd.
144

Kopp pencereden darya bir gz att, sopasn srtna

dikti, Haydi, bir aratralm bakalm dedi. Her zamanki
umursamaz tavryla merdivenlerden ferah fahur indi, ben de
onu izledim. Tam kap aznn i tarafnda, Hcum
Muhafzlarndan bir grup, kaydrak oynar gibi aalara doru
bombalar yuvarlyorlard. Bunlar yirmi yarda tede, tfeklerin
sesine karan korkutucu ,kulaklar sar edici bir gmbrtyle
patlyorlard. Caddenin ortasnda bir yerde, gazete kulbesinin
gerisinde, bir ba kp duruyordu, gayet iyi tandm
Amerikal bir milisin bayd bu tpk bir panayrda nian
hedefi diye dikilen Hindistan cevizlerine benziyordu. Gerekten
neler olup bittiini neden sonra renebildim. P.O.U.M.
binasnn yannda, st otel olarak iletilen Cafe Moka diye bir
kahve vard. nceki gn yirmi otuz kadar silhl Gvenlik
Askeri kahveye gelmiler, arpmalar balaynca hemen binay
ele geirmi ve tahkim edivermilerdi. Muhtemelen, sonradan
P.O.U.M.'a yaplacak baskna hazrlk olarak kahveyi igal
etmeleri kendilerine emredilmiti. Sabahn erken saatlerinde
kahveden kmaya teebbs etmiler, karlkl ate alm, bir
Hcum Muhafz ar yaralanm, Gvenlik Asker. leri'nden
biri de lmt. Gvenlik Askerleri gerisin geriye kahveye
kamlar, ama Amerikal snmak iin kendisini gazete
kulbesinin arkasna atmt, Hcum Muhafzlar da Gvenlik
Askerler'ini yeniden binann iine sokmak iin stlerine bomba
frlatyorlard.
Kopp olan biteni bir bakta kavrad , ileri doru atld ve
o srada dilerinin ucuyla elindeki bir bombann inesini eken,
kzl sal bir Alman Hcum Muha-fz'n geriye itti. Herkesin
kap azndan ekilmesini haykrd; bize birka dilde, kan
dklmesine engel olmak zorunda olduumuzu syledi. Sonra,
Gvenlik As. kerleri'nin gz nnde kaldrma kt ve
herkesin grebilecei bir biimde tabancasn kararak yere
brakt, iki spanyol milis subay da ayn eyi yaptlar; ar
ar Gvenlik Askerleri'nin sndklar kap azna do145

ru yrdler. Bu, yirmi sterlin verseler bile benim yapmayacam bireydi. Silhsz olarak, korkudan dleri
patlam, ellerindeki tfekleri dolu adamlarn stne
yryorlard. Ksa kollu gmlek giymi bir Gvenlik Askeri, korkudan titriyordu. Heyecan iinde, kaldrmn
stndeki hl patlamam iki bombay iaret edip duruyordu. Kopp geri gelerek bombalar patlatmamzn iyi
olacam syledi. Bombalarn yle yerde durmas herkes
iin tehlikeliydi. Hcum Muhafzlarndan biri tfeini
ateleyerek bombalardan birini patlatt, sonra tekine ate
etti ama tutturamad. Tfeini bana vermesini syledim,
dizlerimin stne ktm, ikinci bombaya ate ettim.
zgnm, ama ben de tutturamadm.
Bu. btn karklklar boyunca benim yaptm tek
att. Kaldrmn st Cafe Moka'nn tabelsndan yaylan
krk camlarla kaplanmt; darda park etmi biri
Kopp'un resm arac olan iki araba, mermilerle delik
deikti, camlar ise patlayan bombalar yznden paralanmt.
Kopp beni yine yukar kard ve durumu aklad.
Saldrya geerlerse P.O.U.M. binalarn savunmak zorundaydk, ama P.O.U.M.'un nderleri savunmada kalmamz, eer nlemek olanamz olursa, ate amamz
yolunda talimat gndermilerdi. Hemen karmzda Poliorama denilen bir sinema, zerinde bir mze, damlarn
genel dzeyinin ok stnde de ikiz kubbeleri ykselen
kk bir rasatevi vard. Kubbeler caddeye hkimdi, ellerinde tfeklerle oraya yerleecek birka adam P.O.U.M.
binalarna yaplacak herhangibir saldry nleyebilirdi.
Sinemadaki hademeler C.N.T. yeleriydi, bizim geli gidilerimize izin veriyorlard. Cafe Moka'daki Gvenlik
Askerleri'ne gelince, onlarla bamz artk belya girmeyecekti; arpmak istemiyorlard, yaamaktan ve bizi
yaatmaktan pek honut olacaklard. Kopp, verilen emirlerin, bize ate edilmedike ve binalarmza saldrlmadka ate amamak olduunu tekrarlad. Onun sylememesine ramen, P.O.U.M. nderlerinin bu olaya srk146

lenmi olmaktan dolay son derece fkelendiklerini ama

C.N.T.'yi desteklemek zorunluluunu duyduklarn kavrayabildim.
Rasatevine gzcler yerletirmiti bile. Bunu izleyen
gn geceyi ,ksa srelerle kardaki otele yemek
yemee svmak dnda, devaml olarak Poliorama'nn
damnda geirdim. Tehlikede deildim, alk ve can skntsndan baka ekilecek ile yoktu, yine de btn
yaammn en dayanlmaz dnemlerinden biri oldu, bu
gn. Sokak arpmalarnn u kt gnlerinden daha
hasta edici, daha hayal krc ya da en sonunda daha sinir
bozucu ok az tecrbe olabilir sanyorum.
Damda oturur, btn bu ilerin anlamszlna aar
dururdum. Rasatevinin kk pencerelerinden kilometrelerce evreyi grebilirdiniz ardarda tabaka tabaka
gelen yksek ince binalar, cam kubbeler ve parltl yeil bakr renkli kiremitleriyle fantastik ssl damlar; dou
ynnde ldayan mavi deniz spanya'ya geldiimden
beri grdm ilk deniz grnts. Ve, iki milyonluk
koca ehir vahi bir uyuukluk iinde kapal kalmt
hareketsiz bir grlt kbusu gibi. Gne altnda prl prl
caddeler bombotu. Barikatlardan ve kum torbalar
yerletirilmi pencereler arasndan gelen kurun yamuru
dnda hibirey olmuyordu. Caddelerde bir tek motorlu
ara kmldamyor, Ramblas boyunca orada burada,
arpmalar balaynca vatmanlarn brakp katklar
tramvaylar hareketsiz duruyordu. Btn bu zaman
boyunca, binlerce ta binaya arparak yanklanan eytan
grlt, tropik bir kasrga gibi sryor, sryor,
sryordu. atr-atr, takr-takr, gm bazan tek tk
atlara kadar snyor, bazan de kulaklar sar edici bir
ate yamuru gibi hzlanyor, ama gn devam ettii
srece hi dinmiyor ve ertesi gn tam zamannda afakla
birlikte gene balyordu.
Olan biten ne Allann bels ise, kim kiminle
arpyorsa ve kim kazanyorsa, bunu batan kefetmek
pek zordu. Barselona halk sokak arpmalarna ve ma.
147

hall corafyaya ylesine alknd ki, bir eit igd ile

hangi siyas partilerin hangi caddeleri ve hangi binalar
tutacan biliyordu. Bir yabanc ise, onlara oranla
umutsuz bir durumdadr. Rasatevinden dar bakarken,
ehrin ana caddelerinden biri olan Ramblas'nn ayrc bir
hat oluturduunu anlayabiliyordum. Ramblas'nn
sandaki ii mahalleleri koyu Anarist'ti; solundaki dolambal sokak aralarnda kark bir arpma devam
ediyordu, ama bu yanda P.S.U.C. ve Gvenlik Askerleri
aa yukar kontrol ellerine almlard. Ramblas'nm
yukar ucunda, Plaza de Cataluna evresinde durum ylesine karmakarkt ki, her binada ait olduu partinin
bayra dalgalanmasa ne olduunu kavramak hayli g
olacakt. Buradaki asl nirengi noktas, P.S.U.C.'nin Plaza
de Cataluna'ya hkim olan karargh binas, Hotel Caln
idi. Otelin n cephesini boylu boyunca kaplayan kocaman
Hotel Caln yazsnn son o'suna yakn bir pencerede,
meydan ldrc bir etkiyle silip sprebi-lecek bir
makineli tfekleri vard. Bizim yz metre samzda,
Ramblas'dan aa doru, J.S.U., (P.S.U.C.'nin
ingiltere'deki Komnist Genlik Birlii'nin muadili
Genlik Dernei) kum torbalaryla kaplanm yan pencereleri bizim rasatevinin nne gelen byk maazalardan birini elinde tutuyordu. Krmz bayraklarn direkten
indirmi, Katalan ulusal bayran ekmilerdi. Btn bu
bellarn balad yer olan Telefon Santral'nda Katalan
ulusal bayrayla Anarist bayra omuz omuza
dalgalanyorlard. Orada bir eit uzlamaya varlmt;
santral kesintisiz alyor ve binadan hi ate almyordu.
Bizim mevzi tuhaf bir biimde sessizdi. Cafe Moka'daki Gvenlik Askerleri elik kepenkleri indirmiler,
kahvedeki eyalar yp barikat yapmlard. Biraz sonra
yarm dzine kadar tam karmzda dama ktlar, torbalarla bir baka barikat daha kurdular, stne de Katalan
ulusal bayran diktiler. Fakat bir atma balatmaya
hevesli olmadklar apakt. Kopp onlarla kesin
148

bir anlama yapmt; bize ate amazlarsa ,biz de onlara

ate etmeyecektik. Bu arada Kopp Gvenlik Askerleriyle
ahbapl ilerletiyordu, pek ok kereler Cafe Moka'da
ziyaretlerine gitmiti. Tabiatyla, kahvehanede iecek
cinsinden ne varsa tmn yama etmiler ve Kopp'a
onbe ie bira hediye etmilerdi. Karlk olarak, Kopp'da
onlara, nceki gn her nasl olduysa kaybettikleri tfein
yerine, bizim tfeklerden birini verdi. Mamaafih, o damda
pineklemek insana tuhaf bir duygu veriyordu. Bazan,
btn bu dava beni skyor, saatlerimi, cehennemi
grltye metelik vermeden, bir talih eseri birka gn
nce satn aldm Penguin dizisi kitaplaryla
geiriyordum; bazan, beni elli metre teden gzetleyen bir
takm adamlarn olduu bilincine varveri-yordum.
Kendimi biraz da yeniden siperdeymiim gibi
hissediyordum, birok kereler kendimi alkanln etkisiyle Gvenlik Askerleri'nden Faistler diye sz ederken yakaladm. Genellikle yukarda alt kadar adammz
oluyordu. Rasatevinin her kulesine bir adam yerletiriyor,
geri kalanlarmz ta bir kntdan baka sman
olmad alttaki kurun damda oturuyorduk. Gvenlik
Askerleri'nin her an telefonla alacaklar bir emir zerine
atee balayabileceklerini pekl biliyordum. Byle bir ie
girimeden nce bizi uyarmay kabul etmilerdi, ama
szlerine sdk kalacaklar kesin deildi ki.. Yalnzca bir
keresinde, bel balyormu gibi oldu. Gvenlik
Askerleri'nden biri eilerek barikatn br tarafna ate
etmeye balad. Bu srada ben rasatevinde nbette idim.
Tfeimi ona doru kaldrarak bardm:
Hey, oradaki! Bize mi ate ediyorsun?
Ne?
Bize ate ediyorsan, karlk veririz!
Hayr, hayr. Size ate etmiyordum. Baksana aadakine!
Tfeiyle bizim binann dibinden geen yan sokaa
doru iaret etti. Gerekten de, elinde tfeiyle mavi
tulum giymi gen bir ocuk keden svyordu. Besbelli, damdaki Gvenlik Askerleri'ne ate etmiti
149

Ben ona ate ediyordum, ilk nce o ate at.

(Syledikleri doruydu sanrm.) Biz sizi vurmak istemiyoruz. Biz de sizler gibi iiyiz.
Bana anti-faist selm yapt, ben de karlk verdim.
Binadan binaya bardm:
Daha biranz var m?
Hayr, hepsi bitti.
Ayn gn, ortada hi belli bir neden yokken, J.S.U.
binasndan bir adam, caddenin hayli aasmdaki evinden
tfeini dorultarak, bana ate etti. Belki de tahrik edici
bir hedef tekil ediyordum. Atee karlk vermedim.
Adam yalnzca yz yarda tede olmasna ramen, kurun
yle aktan geti ki rasatevinin damna bile isabet
etmedi. Herzaman olduu gibi, spanyollar'n nianclktaki ustalklar hayatm kurtarmt. Bu bina-dan
bana pek ok kereler ate edildi.
Tfek ateinin eytan cmb devam ediyordu.
Duyduum ve grdm kadaryla, arpma her iki
yanda da savunma halindeydi. Millet dpedz binalarn
iinde ya da barikatlarn arkasnda pinekliyor, karsndakilere alev sayordu. Bizden yarm mil kadar uzakta,
G.N.T. ve U.G.T.'nin merkez binalarnn neredeyse tam
kar karya olduklar bir cadde vard, bu ynden gelen
grlt dehet vericiydi. arpmalar sona erdikten bir
gn sonra bu caddeden getim; vitrinlerin camlar kalbura
dnmt. (Barselona'daki dkknclarn ou, camlarna
kurun arptnda para para olmasn diye vitrinlerine
aprazlama kt yaptryorlard. Bazan, tfek at ve
makineli tfek seslerini el bombalarnn patlamas
noktalyordu. Ve uzun aralarla, belki hepsi on, on iki kere,
infilk annda ne olduunu anlayamadm muazzam
youn patlamalar oluyordu. Havadan atlan bombalar gibi
ses karyorlard, ama bu olanakszd, nk ortalkta
uak yoktu. Sonradan bana sylendiine gre, ok
muhtemelen dorudur agents provoca. teur'ler
ynlarla patlayc maddeyi, genel grlt ve panii
oaltmak iin kasten infilk ettirmilerdi Ma150

maafih, hi top sesi yoktu. Acaba duyar mym diye kulak

kabartyordum, nk toplar atee balarsa, bu, iin
giderek ciddiyet kazanmas demekti topu sokak arpmalarnda sonucu etkileyen unsurdur. Sonradan gazetelerde, cadde ortasnda atelenen bataryalara dair vah
hikyeler kt; ama birisi kp da arapnelle tahrip olmu
bir bina gsteremiyordu. Her halkrda, kula alkn
olan biri topu ateinin sesini hi yanlgsz tanr.
Hemen iin bandan beri yiyecek azd. Byk zorluklarla ve karanlktan yararlanarak (Gvenlik Askerleri
Ramblas'a devaml ate ediyorlard), P.O.U.M. Ynetim
Binas'ndaki onbe yirmi milis iin Hotel Falcon'-dan
yiyecek getiriliyordu, ama bu yiyecek hepimize yetimiyordu pek. Ve, mmkn olduu kadar oumuz
yemek iin Hotel Continental'e gidiyorduk. Hotel Continental, br otellerin ou gibi C.N.T. ya da U.G.T. tarafndan deil, dorudan doruya Generalite'ce kollektifletirilmiti ve tarafsz blge saylyordu. Daha arpma balar balamaz, otel misli grlmemi bir insan
kolleksiyonuyla azna kadar dolmutu. Yabanc gazeteciler; her eidinden siyas zanl kiiler; Cumhuriyet
Hkmeti'nin hizmetinde bir Amerikal havac; takma ad
Charlie Clan olup, Ogpu'nun ajan olduu sylenen,
iman, uursuz grnl bir Rus da dahil (bu herifin
kemerine bir tabanca ile zarif bir bomba balyd) eitli
komnist ajanlar; Faist sempatizan grnen baz iyi
halli spanyol aileleri; Uluslararas Tugay'dan yaral iki
adam; Fransa'ya portakal gtrrken arpmalar
yznden burada bal kalan kocaman Fransz kamyonlarnn bir sr ofr; birka da Halk Ordusu subay.
Halk Ordusu bir btn olarak, birka askerin kladan
tymesine, birey olarak taraf tutmalarna karn, arpma
boyunca tarafsz kalmt; sal sabah bunlardan bir
ikisinin P.O.U.M. barikatlarnda grmtm. in banda,
yiyecek ktl henz vahim bir hal almadan ve gazeteler
nefret kkrtclna balamadan nce, btn
151

bu olanlara aka diye bakmak eilimi vard. Halkn sylediine gre, byle eyler Barselona'da her yl olurdu.
Bizim iyi arkadamz olan bir talyan gazetecisi, George
Tioli, pantalonu kana bulanm bir halde ieri girdi.
Darda neler olup bitiyor diye baknmaya gitmiti, kaldrmda yatan yaral bir adama yardm ederken, biri oyun
olsun der gibi stne bir elbombas atvermi, neyse ki
bomba ocuu ciddi biimde yaralamam ti. Onun,
Barselona'daki kaldrm talarn numaralamak gerekir
dediini hatrlyorum: barikatlar kurar ve ykarken bu
bizi bir sr skntdan kurtarrd. Ve Uluslararas
Tugay'dan bir iki adam da bir nbet gecesinin ertesinde,
yorgun, a bil ve kir pas iinde ieriye girdiimde
odamda yangelmi oturur bulduumu hatrlyorum. Hl ve
tavrlar tamamiyle tarafszd. Eer sk partili olsalard,
sanyorum, beni taraf deitirmeye zorlarlar ya da en
azndan, ceplerimdeki bir dolu bombalar almaya
kalkrlard; oysa izin gnlerimi damda nbet tutarak
geirmeme benimle birlikte zldler. Genel tutum uydu: Bunun, Anaristlerle polis arasndaki bir toz-alma
hikyesinden baka bir anlam yoktur. arpmalarn
geni bir alana yaylmasna ve kayp saysna ramen, bu
dncemin, resm bildirinin olay plnlanm bir
ayaklanma olarak gstermesinden daha ok geree
yaklatna inanyorum.
aramba (5 Mays) gnyd sanrm, hereyi bir
deiiklik sarmaya balad. Kepenkleri rtk caddeler
korkun gzkyordu. u ya da bu nedenle sokaa kmak zorunda kalm bir iki yaya, beyaz mendiller sallyarak srne srne o yana bu yana gidiyor ve Ramblas'-nn
ortasndaki mermilerden korunmu bir yerde, birtakm
adamlar da bo caddelere avaz avaz bararak gazete
satyorlard. Sal gn, Anarist gazetesi Solidari-dad
Obrera, Telefon Santral'na yaplan saldry canavarca
kkrtma diye (ya da buna yakn kelimelerle) tasvir
ediyordu, ama aramba gn havasn deitirerek
herkesin iine dnmesini istemeye balad. Anarist
152

nderleri de, radyodan ayn izgide arlar yaynlyorlard. P.O.U.M.'un gazetesi La Batalla'nn savunmasz
alma yeri Gvenlik Askerleri tarafndan Telefon Santral ile ayn gnde ele geirilmiti; fakat gazete baka bir
adreste yine baslyor ve birtakm saylar datlyordu.
Ben herkesi barikatlarn gerisinde kalmaya tevik
ediyordum. Halk fikir olarak blnm, kendilerini
rahatsz hissediyor ve bu Allann bels eyin nasl sonulanacan merak ediyordu. Henz hi kimsenin barikatlarn terkettiini sanmyorum, ama doru drst bir
sonuca varamayaca besbelli olan bu anlamsz arpma
herkesi hasta ediyordu; nk hi kimse, bu arpmalarn Franco'ya kar sava kaybetmek anlamna
gelebilecek tam bir i sava biiminde gelimesini istemiyordu. Bu korkunun ifade edildiini btn taraflardan
iitiyordum. O srada evremdekilerin sylediklerinden
toparlanabildii kadaryla, C.N.T. yelerinin istedii, ve
bandanberi istedii, yalnzca iki ey vard: Telefon
Santral'nn geri verilmesi ve nefret edilen Gvenlik
Askerleri'nin silahszlandrlmas. Generalite bu iki eyi
yerine getireceine ve yiyecek vurgunculuunun nn
alacana bir sz verse, barikatlarn iki saat gibi ksa bir
srede kaldrlacandan hi kuku yoktu. Fakat
Generalite'nin taviz vermeyecei de apakt. Ortalkta
irkin sylentiler dolayordu. Valencia Hkme-ti'nin
Barcelona'y igal etmek iin altbin asker gnderdii,
bunlara kar durmak iin de bebin Anarist ve P.O.U.M.
askerinin Aragon cephesinden ayrld syleniyordu. Bu
sylentilerin yalnz ilki doruydu. Rasat-evinin
kulesinden evreyi seyrederken limana yanaan sava
gemilerinin gri ekillerini grdk. Daha nce denizcilik
yapm Douglas Moyle bunlarn ngiliz destroyerlerine
benzediini syledi. Gerekten de ngiliz destroyerleriymi, ama biz bunu ok sonra rendik.
O gnn akam, Plaza de Cataluna'da Gvenlik
Askerleri'nden drtyznn Anaristler'e teslim olduunu, silhlarn verdiklerini duyduk; bir de, banliy153

lerde (zellikle emeki snf mahallelerinde) C.N.T.'nin

denetimi elinde tuttuuna dair belirsiz haberler szyordu.
Grne baklrsa, biz kazanyorduk. Fakat ayn akam
Kopp beni artt ve ok cidd bir yzle, hemen imdi
ald haberlere gre, Hkmet'in P.O.U.M.'u lavetmek
ve ona kar sava amak zere olduunu syledi.
Sonradan meseleye nasl bir yorum getirilecei konusunda, bana ilk k tutan bilgi bu olmutu. arpmalar
sona erdiinde, olaylarn tm sorumluluunun, partilerin
iinde en zayf, dolaysyla en uygun gnah keisi olan
P.O.U.M.'un stne atlacan imdiden belli belirsiz
seziyordum. Bu arada, bizim yerel tarafszlmz da
sonuna gelmiti. Hkmet bize kar sava at takdirde,
kendimizi savunmaktan baka bir seeneimiz
olmayacakt, buradaki dare Binas'nda komumuz Gvenlik Askerleri'nin bize saldrmak yolunda emir alacaklar muhakkakt. Tek kar yol, ilk nce bizim onlara
saldrmamzd. Kopp telefonda emir bekliyordu; P.O.U.
M.'un kesinlikle yasa-d brakldn duyarsak, hemen
Cafe Moka'y ele geirmek iin hazrlk yapmalydk.
Binay tahkim etmekle geirdiimiz uzun kbslu
geceyi hatrlyorum. elik kepenkleri ndeki giri ksmna
aprazlama taktk, arkasna binada baz deiiklikler
yapmakta olan iilerin geride braktklar talardan bir
barikat kurduk. Silh stokumuzu gzden geirdik. Karda
Poliorama'nm damndaki alt tfei de sayarsak, biri
bozuk yirmi bir tfeimiz; her tfek iin elli atmlk
cephanemiz, birka dzine de bombamz vard; bunlarn
dnda bir iki tabancadan baka birey yoktu. ou
Alman bir dzine kadar adam, gerekirse, Cafe Moka'-ya
baskn yapmak iin gnll ktlar. Hi kukusuz, gece
yarsndan sonra damdan saldrarak onlar gafil
avlayacaktk; sayca bizden fazlaydlar, ama bizim moralimiz daha iyiydi ve kahvehaneyi halla pamuu gibi
atacamza emindik. Ama, arada birtakm insanlar ister
istemez lecekti. Binada birka ikolata diliminden baka
hi yiyecek kalmamt; onlarn suyumuzu da
154

kesecekleri yolunda bir sylenti dolayordu. (Hi kimse

onlar n kim olduunu bilmiyordu. Su ilerini idare
eden Hkmet ya da C.N.T. olabilirdi - kimse bilmiyordu.) Teker teker tuvaletlerdeki ykanma yerlerini, elimize
geirdiimiz her kovay ve son olarak da, Gvenlik
Askerleri'nin Kopp'a verdikleri, imdi boalm olan,
onbe bira iesini doldurmak iin hayli zaman harcadk.
Uykusuz geen altm saat yznden korkun bir ruh
hli iinde ve kpekler gibi yorgundum. imdi artk gece
ilerlemiti. Aadaki barikatlarn gerisinde, millet yerlere
serilmi uyuyordu. Yukarda, sarg yeri olarak kullanmay
dndmz sedirli kk bir oda vard. Ama.
sylemesi gereksiz, ne tentrdiyot ne de sarg bezi
bulunmadn kefettik. Belki hemireye ihtiya duyulur
diye karm otelden kalkp buraya gelmiti. Moka'ya
saldrmadan nce. yarm saatcik dinlenmek iin sedire
uzandm, saldrda pekl ldrlebilirdim. Kemerime
kayla balanm, bo brme batan tabancann verdii
felket rahatszl hatrlyorum. Ondan sonra hatrladm
ey ise, birdenbire sarslarak uyandmda karm bamda
dikilmi bulduumdu. Ortalk iyice aydnlanmt, hibir
ey olmam, Hkmet P.O.U.M.'a sava iln etmemi, su
kesilmemi, caddelerdeki tek tk ate dnda herey
normale
dnmt.
Karm,
beni
uyandrmaya
kyamadn, n odalardan birinde bir koltuk stnde
uyuduunu syledi.
O gnn akamst bir eit atekes anlamas yapld. Ate sesleri yava yava snd ve artc bir hzla
halk caddeleri dolduruverdi. Birka dkkn kepenkleri-ni
kaldrmaya balad, sergiler neredeyse bombo olmasna
ramen, yaygara ile yiyecek isteyen muazzam bir
kalabalk pazara toplanmt. Ancak, tramvaylarn almaya balamad dikkati ekiyordu. Gvenlik Askerleri
hl Moka'daki barikatlarnn gerisindeydiler; iki tarafn
da tahkim edilen binalar daha boaltlmamt. Herkes
tella oraya buraya kouturuyor ve yiyecek satn
155

almaya urayordu. Her yerde ayn sorular duyuyordunuz: Durdu mu dersin? Yeniden balar m acaba?
arpma, imdi hepimizin bana gelen ve durdurmaya
gcmzn yetmedii bir eit doal fet, bir kasrga ya
da deprem gibi dnlyordu. Gerekten de, hemen
arkasndan aslnda brakma birka saat srd sanyorum, ama saatten ok dakika gibi gelmiti Haziran
aynda gn grleyii gibi ni tfek sesleri zerine herkes bir yerlere kat; elik kepenkler hemen indirildi;
caddeler sihirli bir denein ucuyla dokunulmu gibi boalverdi; barikatlarn gerisi adamlarla doldu ve arpma
yeniden balad.
Younlam bir tiksinti ve fkeyle damdaki mevziime dndm. Bu gibi olaylara kartmz zaman, yle
sanyorum ki, kk apta da olsa tarih yapyorsunuz-dur;
hesapa kendinizi tarih bir karakter gibi hissetmeniz
gerekir. Fakat hi byle yapmazsnz, nk bu
zamanlarda madd ayrntlar baka hereye ar basar.
arpmalar boyunca, yzlerce mil uzaktaki gazeteciler
bu ii parlak bir biimde yaptklar halde, ben durumun
doru drst bir tahlil ini yapamadm. Balca
dndm, bu her iki taraf iin de ldrc rezil kavgann doru ve yanl ynleri deil, u Allann bels
damda gece gndz oturmann verdii rahatszlk ve sknt, gittike ktleyen alkt pazartesi gnnden-beri
hibirimiz adam gibi yemek yememitik. Btn bu sre
iinde, kafamda, bu i biter bitmez cepheye dnmem
gerekecei fikri dolap duruyordu. Bu dnce beni
ileden karyordu. Yzelli gn cephede bulunmu,
Barselona'ya azck dinlenebilmek ve rahat etmek iin
hevesle gelmitim, ama bunun yerine, en azndan benim
kadar canlar sklan ve zaman zaman bana el sallayarak
kendilerinin de birer ii olduunu syleyen, (onlara ate
etmeyeceimi mit ettiklerinden yapyorlard bunu) ama
emir geldiinde kesinlikle ate aacak olan Gvenlik
Askerleri'nin karsnda, damda oturarak vakit
geiriyordum. Eer tarih dedikleri buysa, hi de yle bir
156

duygu vermiyordu. Daha ok cephede az adam olduu, bu

yzden anormal uzunlukta srelerle nbet tutmanz
gerektii, kahramanlk etmek yerine, sknt iinde, hazan
uykudan ba nne derek, ne olup bittiiyle hi
ilgilenmeyerek yalnzca olduunuz yerde oturmanz gereken, ok kt bir dneme benziyordu.
Otelde, arpmalar boyunca burunlarn kap ucundan uzatmaya korkan karmakark kalabaln arasnda
korkun bir kuku havas domutu. ou kimse casus
grme deliliine tutulmu, milletin kulana baka
herkesin Komnistler'in, Trokistler'in, Anaristlerin ya
da bilmem kimin casusu olduunu fsldayarak ortalkta
dolanyordu. iko Rus ajan, srayla btn yabanclar bir
yana sktryor, inandrc bir biimde, btn bu oyunu
Anaristler'in dzenlediini zh ediyordu. Adam biraz
ilgiyle seyrettim; nk, gazetecileri saymazsanz,
hayatmda ilk defa, meslei yalan sylemek olan birini
gryordum. Tfek takrtlarnn ortasnda ve kepenkleri
kapal pencerelerin berisinde srp giden bu kk otel
hayatnda iren bireyler vard. ndeki yemek salonu,
pencereden gelen bir kurun stunlardan birini yonttuktan
sonra terkedilmi, konuklar, hibir zaman herkese yetecek
kadar masa bulunmayan arkadaki le odaya
dolumulard. Garsonlar geni lde azaltlmt,
bazlar C.N.T. yesi olduklar iin genel greve katlmlar
ve imdilik beyaz kolal gmleklerini karmlard, ama
yemek servisleri hl yapmack bir tren grntsyle
devam ediyordu. Aslnda, ortalkta yenecek pek birey
yoktu. O perembe akam, yemek olarak adam bana bir
tek sardalya dyordu. Otelde gnlerdir ekmek
bulunmuyordu, arap ylesine azalmt ki, gitgide daha
eski araplar daha yksek fiatlara iiyorduk. Yiyecek
ktl, arpmalar sona erdikten birka gn sonra da
devam etti. gn boyunca karm ve ben bir para kei
peyniriyle kahvalt ettik, ekmek ve iecek birey yoktu.
Bol miktarda bulunan tek ey portakald. Fransz kamyon
srcleri otele bir sr por157

takal getirmilerdi. Bu ofrler kaba grnl bir gruhtu, yanlarnda birtakm ok boyal, takm taktrm
spanyol kzlar ve siyah gmlekli pek iri bir hamal vard.
Baka zaman olsa, zppe otel mdr bunlar rahatsz
etmek iin elinden geleni ardna komaz, hatt daha
bandan otele kabul etmezdi, ama u anda pek itibr
gryorlard. bizim hi yokken, onlarn herkesin
otlanmaya abalad zel bir ekmek stoklar vard.
O son geceyi damda geirdim, ertesi gn arpma
sona erecek gibi grnyordu. O gn Cuma gn
ok ate aldn sanmyorum. Hi kimsenin, Valencia'
dan birliklerin gerekten gelip gelmediinden haberi
yoktu aslnda, o gece birlikler geldiler. Hkmet radyodan yar yattrc, yar tehdit edici bildirilerle herkesin
eve gitmesini isteyen, belli bir saatten sonra zerinde
silhla yakalananlarn tutuklanacan syleyen yaynlar
yapyordu. Hkmet yaynlarn kimsenin takt yoktu,
ama millet heryerde barikatlardan yavaa toz oluyordu.
Bu durumun belli bal sorumlusunun yiyecek ktl
olduuna eminim. Her yanda ayn szler iitiliyordu: Hi
yiyeceimiz kalmad, yeniden dnp almak
zorundayz. te yandan, ehirlerde yiyecek olduu
srece taynlarn alacaklarn bilen Gvenlik Askerleri
yerlerinde kalabiliyorlard. Akamst olduunda,
terkedilmi barikatlar hl yerlerinde durduu halde,
caddeler hemen hemen normale dnm, Ramblas halkla
dolmutu; dkknlarn hemen hepsi akt ve hepsinin
en gven vericisi uzun sre donmu kalplar halinde
duran tramvaylar harekete getiler. Gvenlik Askerleri
hl Cafe Moka'y ellerinde tutuyorlard, barikatlarn
ykmamlard ama bazs kaldrma sandalye karp
dizlerinin stnde tfeklerini yatrm oturuyorlard.
Birinin yanndan geerken gz krptm; dmanlktan
hayli uzak bir srtmayla karlk verdi hi kukusuz,
beni tanmt. Telefon Santral'ndan Anarist bayra
indirilmiti, yalnz Katalan bayra dalgalanyordu. Bu,
iilerin kesinlikle yenildikleri anlamna ge158

liyordu siyas bilinsizliim yznden kafamda yeterince aklk olmamasna ramen Hkmet'in, kendini
daha gvenli hissettii zaman hesap sormaya kalkacan
anlamtm. Fakat o srada, olaylarn bu ynleriyle
ilgilenmiyordum. Btn bildiim, eytan silh seslerinin
sona ermesinden derin bir rahatlama duyduum ve
cepheye dnmeden nce, biraz yiyecek satn alarak, azck
dinlenip huzur bulabileceimdi.
Valencia'dan gelen birlikler, o akam caddelerde ilk
kez grndklerinde vakit hayli ilerlemi olmalyd.
Bunlar. Gvenlik Askerleri'ne ve Carabineros'a benzer
(yani, balca polis grevlisi) bir baka snf olan Hcum
Muhafzlar ve Cumhuriyet'in seme birlikleriydi. ok
anden, adeta yerden bitercesine ortaya kmlard;
nereye baksanz, onar kiilik gruplar halinde caddelerde
devriye gezdikleri grlyordu kocaman tfekleri
omuzlarndan aa sarkan, uzun boylu, gri ya da mavi
niformal adamlar, grup bana da bir makineli tfek.
Bunlar olurken bizim yaplacak gayet nzik bir iimiz
vard.
Rasatevinin
kulelerinde
nbet
tutarken
kullandmz alt tfek hl olduklar yerde duruyordu ve
ne yapp yapp onlar P.O.U.M. binasna geri gtrmek
zorundaydk. Tek sorun, bu tfekleri caddenin bir
yanndan br yanma geirmekti. Bunlar, binadaki silh
deposuna aittiler, ama caddeye karmak Hkmet emrine
kar gelmek demekti; ellerimizde bunlarla yakalanrsak
tutuklanacamz kesindi daha kts, tfeklere de el
konurdu. Binada yalnzca yirmibir tfek varken, altsn
kaybetmeyi gze alamazdk. En uygun yolu bulmak iin,
uzun tartmalar yapldktan sonra, kzl sal bir spanyol
ocukla ben tfekleri dar karmaya baladk. Hcum
Muhafzlar'm uyutmak ok kolayd; asl tehlike,
rasatevinde tfeklerimiz olduunu gayet iyi bilen
Moka'daki Gvenlik Askerleri'nin bizim caddeden karya
tfek tadmz grnce ii bozmalaryd. Yar yarya
soyunduk, sol omuzumuza birer tfek astk, dipikleri
koltuk altmza sktrdk, namlular da
159

paalarmzdan aa sarkttk. Bu Mavzerlerin uzun olmas

ayr bir talihsizlikti. Benim gibi uzun boylu bir adam bile uzun
bir Mavzeri rahatszlk duymadan pantolonunun paasnda
tayamazd. Rasatevinin kvrm kvrm merdivenlerinden aa
ktk gibi bir bacakla inmek dayanlmaz bir iti. Bir kere
caddeye knca, hareket etmek iin tutulacak tek yolun,
dizlerimizi bkmeyecek kadar yava yrmek olduunu
kefettik. Sinemann nnde bir grup adamn, kaplumbaa
hzyla cadde boyunca yrym byk bir ilgiyle
seyrettiklerini grdm. Acaba ne derdim olduunu dndler
diye merak eder dururum. Savata yaralanmtr demilerdi
belki de. Her neyse, btn tfekler kazasz belsz karya
geirildi.
Ertesi gn, Hcum Muhafzlar her yan kaplamt,
caddelerde ftih edasyla yryorlard. Hkmet'in, direnme
gstermeyeceini nceden bildii halk dehette brakmak iin
kuvvet gsterisi yaptna hi kuku yoktu; baz patlamalar
olacandan herhangibir korkular olsa, Hcum Muhafzlar
kk mangalar halinde caddelere datlmaz, barikatlarda
tutulurdu. Bunlar pek mkemmel birliklerdi, spanya'da
grdklerimin en iyisiydiler ve bir anlamda dman
olmalarna ramen, grnlerinden holanmaktan kendimi
alamyordum. Fakat, onlarn ileri geri gezinmelerine bir eit
aknlkla bakyordum. Ben, Aragon cephesindeki pejmrde,
pek kt silhlanm milislere almtm; Cumhuriyetin byle
birlikleri olduunu bilmiyordum. Beni asl artan, bunlarn
seilmi adamlar olmalar deil, ellerindeki silhlard. Hepsi,
Rus tfei denilen (bu tfekler spanya'ya S.S.C.B.
tarafndan gnderilmiti, ama sanyorum, Amerika'da iml
ediliyorlard) yeni bir cins tfekle donatlmlard. Bir tanesini
inceledim. Mkemmel bir tfek olmaktan pek uzakt ama bizim
cephedeki eski psk, az yayvan korkun karabinalardan kat
kat iyiydi. Hcum Muhafzlarnn on adamna bir hafif makineli tfek, herbirine de bir otomatik tabanca d160

yordu; bizimse cephede aa yukar elli adammza bir

makeneli tfek dyordu, tabancalara gelince; bunlar yalnzca
kanunsuz yollardan elde edebilirdiniz. imdiye kadar
farketmemi olmama ramen, gerek uydu ki, bu heryerde
byleydi, hi de cepheye gnderilmek niyetiyle yetitirilmemi
olan Gvenlik Askerleri ve Cara-binero'lar daha iyi
silhlandrlm, bizden ok daha iyi giydirilmilerdi. Bunun
her savata byle olduunu sanyordum gerideki besili polis
ile cephe hattndaki pejmrde askerler arasndaki tezd! Tm
olarak alndkta, bir iki gn sonra Hcum Muhafzlar halkla
gayet iyi geinmeye baladlar. lk gn, bazlar herhalde,
emir aldklar iin kkrtc bir tavrla davranlarda
bulunmaya kalknca birka yerde kargaalk kt. Bazs
gruplar halinde tramvaylar basm, yolcular aram, cebinden
C.N.T. yelik kart kanlarn kartlarn para para etmilerdi.
Bu, silhl Anaristler'le kavgalamaya yol at; bir iki kii
ld. Ama ok ksa bir sre sonra, Hcum Muhafzlar
muzaffer istilc havalarn braktlar ve ilikiler daha dostne
bir hale geldi. ounun bir iki gn iinde kendilerine birer kz
arkada buluverdikleri dikkati ekiyordu.
Barselona arpmalar, Valencia Hkmeti'ne Kata. lonya
blgesinin tm denetimini eline almak iin uzun zamandr
arad bahaneyi vermiti. i milisleri datlacak ve Halk
Ordusu birlikleri arasnda yeniden paylatrlacakt. Barselona
zerinde Cumhuriyeti bayra dalgalanyordu Cumhuriyeti
'bayran faist siperlerinin dnda, sanrm, ilk burada
grm oluyordum. i mahallelerinde barikatlar yklyor,
ama bu i pek yava oluyordu; nk barikat kurmak talar
gerisin geri yerine koymaktan ok daha kolaydr. P.S.U.C.
binalarnn nndeki barikatlarn yerlerinde kalmasna izin
verilmiti; gerekten Haziran sonu geldiinde pek ou hl
duruyordu. Gvenlik Askerleri stratejik noktalan ellerinde
tutmaya
devam ediyorlard. Esasl bir miktarnn
karldndan hi kukum yok, ama C.N.T. mer161

kezlerinde muazzam saylarda silha el konuyordu. La

Batalla hl ortalkta gzkyordu, ama ilk sayfas hemen
neredeyse bombo kalacak derecede sansr edilmiti.
P.S.U.C. gazeteleri sansre uramyor, P.O.U.M.'un lavedilmesini talep eden, ortal alevlendirici makaleler
yaynlyorlard. P.O.U.M.'un gizli bir faist rgt olduu
iln edilmi, P.O.U.M.'n, orak ve eki iaretli bir maskeden syrlarak ortaya kan iren, gamal ha iaretli
manyak bir yz olarak gsteren bir karikatr, P.S. U.C.
ajanlar tarafndan kentin drt bir yanma yaylmt.
Besbelli, Barselona arpmalarnn resm ifadesi, yalnz
P.O.U.M. tarafndan ustaca dzenlenen bir faist beinci
kol ayaklanmasndan baka bir ey deil, diye
kararlatrlmt.
arpmalarn bittii u srada, oteldeki korkun
kuku ve dmanlk havas daha da ktlemiti. Durmadan ortaya atlan sulamalar karsnda tarafsz kalmak
olanakszd. Postahaneler yeniden alyordu, yabanc
komnist gazeteleri elimize gemeye balamt;
arpmalara ilikin haberleri yalnzca azl partizanca
deil, fakat hi kukusuz, gereklere de aykryd. Neyin
nasl olduunu gerekten gren Komnistler'in bazlar,
sanrm, olaylar iin uydurulan yorumlar karsnda
hayretten dona kalyorlard; ama, tabiatyla kendi taraflarna skca bal kalmak durumundaydlar. Komnist
arkadamz bana bir kere daha yanat ve Uluslararas
Tugay'a transfer olmay isteyip istemediimi sordu. Hayli
armtm. Sizin gazeteleriniz benim faist olduumu
yazyor. dedim. P.O.U.M.'a bal olduum iin, mutlaka
siyas bir zanl olmalym.
Oh, bu mesele deil canm, Ne de olsa siz yalnzca
verilen emri yerine getiriyordunuz.
Ona, bu olaydan sonra Komnistler'in denetimi altndaki hibir birlie katlamayacam sylemek zorunda
kaldm. Eninde sonunda, bu, spanyol emeki snfna
kar kullanlabilirdi. Byle bir patlamann bir daha ne
zaman olaca bilinemezdi ve ben bir daha byle bir
162

davada tfeimi elime almak durumunda kalrsam, onu

emeki snfa kar deil, emeki snfn yararna kullanacaktm. Adam bu konuda ok drstt. Fakat btn
hava deimiti. Artk, nceden olduu gibi, farkl kalmakta anlap aslnda siyas hasmmz olmas gereken
birisiyle iki iemiyordunuz. Otelin holnde baz irkin
az dalamalar yaplyordu. Bunlar olurken, hapishaneler dolup tayordu. arpmalar sona erdikten sonra,
hi kukusuz, Anaristler esirlerini salvermi, ama Gvenlik Askerleri kendi esirlerini brakmam ve bunlarn
ou hapse atlm, biroklar muhakeme edilmeksizin,
aylarca hapiste tutulmulard. Her zaman olduu gibi,
polisin beceriksizlii yznden tamamen susuz zavalllar
tutuklanyordu. Daha nceden, Douglas Thompson'-un
Nisan banda yaralandndan sz etmitim. Sonra
onunla temasmz kaybettik; biri yaraland m zaten hep
byle olurdu, nk yarallar sk sk bir hastaneden
brne yer deitirirlerdi. Aslnda Tarragona hastanesindeydi, arpmalar balad sralarda gerisin geriye
Barselona'ya gnderilmiti. Sal sabah ona sokakta
rastladm, her yanda uuldayan tfek ateinden hayli
tedirgindi; o da herkesin azndaki soruyu sordu :
Nedir bu Allahm bels ey?
Elimden geldii kadaryla anlattm hereyi. Tompson hemen, Ben bu iin dnda kalacam. Kolum hl
kt. Otelime dnp orada oturacam. dedi.
Oteline dnd, ama ne yazk ki kald otel ehrin
Gvenlik Askerleri'nce denetim altnda tutulan kesimindeydi sokak arpmalarnda yerel corafyay bilmek
ne kadar nemli! Otel baslm, Thompson yakalanm,
hapse tklm ve sekiz gn sreyle, hi kimse iin uzanacak bir yer bulunmayacak derecede azna kadar dolu
bir hcrede tutulmutu. Buna benzeyen daha bir sr olay
oluyordu. ok sayda siyas zanl yabanc, pelerinde
polis ve devaml ele verilme korkusuyla saklanyordu.
Pasaportsuz olan ve genellikle kendi lkelerinde gizli polise aranan talyan ve Almanlar'n durumu en ktsy163

d. Yakalandklar takdirde, snrdi edilerek Fransa'ya

gnderileceklerdi ki, bu, Tanr bilir onlar ne korkun
olaylarn bekledii, talya ya da Almanya'ya geri yollanmalar demekti. Bir iki yabanc kadn spanyollar'la evlenerek durumlarn abucak usulne uydurdular. Hi
kimlik belgesi olmayan bir Alman kz gnlerce bir adamn metresi pozuna girerek polisi uyutmutu. Adamn
yatak odasndan karken kazr arptmzda, zavall
kzn yzndeki utan ve sefalet ifadesini hatrlyorum.
Kukusuz, kz adamn metresi falan deildi, ama benim
onu yle sandm dnmt. Btn bu zaman boyunca, iinizde, bir arkadanzn imdiye kadar sizi polise
gammazlam olabilecei gibi nefret uyandran bir duygu
tayordunuz. arpmann uzun sren kbusu, grlts,
yiyecek ve uykudan yoksunluk, damda oturup acaba bir
dakika sonra vurulacak mym, yoksa bir bakasn m
vurmak zorunda kalacam diye lesiye sklmak,
karmakark gerginlik sinirlerimi sonuna kadar zorlamt.
yle bir noktaya gelmitim ki, her kap arpnda
tabancama sarlyordum. Cumartesi sabah caddeden bir
silh gmbrts koptu; herkes yine balad diye
baryordu, caddeye kotuumda birka Gvenlik
Askeri'nin kudurmu bir kpei vurduklarn rendim. O
zaman, hatt aradan aylar getikten sonra Barselona'da
bulunmu bir kimse, korku, kuku, nefret, sansrl
gazeteler, tka basa doldurulmu hapishaneler, muazzam
yiyecek kuyruklar ve sinsi sinsi gezinen silhl adamlarn
yaratt korkun havay hi unutamayacaktr.
Barselona arpmalarnn ortasnda olan bitenlerin
neye benzediine dair bir fikir vermeye abaladm, ama
zamann tuhaflklarndan birounu aktarmakta baarl
olduumu sanmyorum. Geriye baktmda belleime
taklan eyler o srada rastgele yaplan gzlemler, btn
davann kendilerine anlamsz bir grlt gibi geldii
savan dnda kalanlarn bir anlk grntleri. Bir iki
sokak tede tfeklerin atrt ve gmbrts duyu164

lurken, modaya uygun giyinmi bir kadn koluna alveri

sepetini takm, nnde kvrck tyl beyaz bir kpekle,
Ramblas'dan aa doru yry yaparken grdm
hatrlyorum. Tek akla gelen, kadnn sar olabileceiydi.
Bir de, tamamen bo Plaza de Cataluna'da aceleyle
kardan karya koarken her iki elinde beyaz mendiller
sallayan bir adam. Batan aa siyahlar giyinmi byk
bir kalabaln da bir saat boyunca Palaza de Cataluna'dan
gemeye altklarn ve hep baarszla uradklarn
hatrlyorum. Ne zaman yan sokaktan balarn uzatsalar,
kedeki Hotel Colon'dan P.S.U.C. makineli tfekleri ate
ayor ve onlar geri pskrtyordu neden bilmiyorum,
nk silhsz olduklar aka grlyordu.
Sonradan, bunlarn bir cenaze alay olduunu dndm. Poliorama'nm stndeki mzede kapc olarak
alan ve btn bu olanlara toplumsal yaayn gerei
olan eyler diye bakan kk adam. ngilizler'in kendisini
ziyarete gelmesinden ok honut olmutu. ngilizler'i ok
simpatico bulduunu syledi. Bu bel sona erdiinde
hepimizin yeniden onu grmeye geleceimizi umuyordu
gerekten de onu grmeye gittim. Bayla Plaza de
Catuluna'daki cehennemi atee doru iaret ederek (sanki
bu sabahn ok gzel olduunu sylyormu gibi) Eh,
Temmuz'un 19'u geldi yine diyen br kk adam.
Ayakkab dkknnda postallarm yapan adamlar. Oraya,
arpmadan nce, arpma sona erdikten sonra ve birka
dakika iin 5 Mays'dakine ksa sreli atekes srasnda
gittim. Pahal bir dkknd, alanlar da U.G. T.'nin
adamlaryd, P.S.U.C. yesi de olabilirdiler her_ neyse,
siyas adan kar tarafn adamlaryd ve benim
P.O.U.M.'lu olduumu biliyorlard. Yine de davranlar
tmyle tarafszd. Byle eylerin olmas ok kt deil
mi? iin de ok kt. Bir trl sona ermemesi ne yazk!
Cephede olanlar yetmiyormu gibi vb. vb. Halk arasnda
bir sr insan, belki de Barselona'da oturanlarn ou
btn arpmaya, bir ilgi kaymas olmadan,
165

ya da bir hava basknnda duyacaklarndan zrnk fazla

olmayan bir ilgi ile bakyorlard.
Bu blmde yalnz kendi kiisel gzlemlerimi anlattm. Bundan sonraki blmde, elimden geldiince iyi bir
biimde daha kapsaml konular tartmam gerekiyor
gerekte olan nedir, ve ne gibi sonular dourmutur,
olayn doru ve yanl ynleri nelerdi, eer sorumlusu var
ise bu sorumlu kimdi? Barselona arpmalar pek ok
siyas tartmaya sermaye edildii iin, bunun dengeli bir
grnmn vermeye almak nemli birey-dir.
imdiden bu konu stne bir ok kitab doldurmaya
yetecek miktarda yaz yazlmtr, bunlarn onda dokuzunun gerek d olduunu sylersem abartmaya kam
olmam sanyorum. O srada yaynlanan gazete haberlerinin hemen hepsi savatan uzaktaki gazeteciler
tarafndan uydurulmutu; yalnzca yanl haber vermekle
kalmayp, okuyucular maksatl olarak da yanl yne
ekiyorlard. Her zaman olduu gibi, sorunun tek bir
ynnn, halka geni olarak yanstlmasna izin veriliyordu. O srada, Barselona'daki herkes gibi, ben de
yalnzca kendi mahallemde neler olup bittiini grdm,
ama ortala yaylan yalanlarn pek ounun tersini kantlayacak kadar ok ey duydum ve olaylara tank oldum.
nceden olduu gibi, siyas atmalarla (tpk bir in
savandaki generallerin adlar gibi) insann akln
kartran partiler ve alt-partilerin isim kalabalyla ilgilenmiyorsanz, ltfen bu blm atlayn. Partiler ii
polemiin ayrntlarna girmek korkun bir i, lm ukuruna dalmaya benziyor Fakat gerei olabildiince ortaya karmaya abalamak ve kurmak gereklidir. Uzak bir
ehirdeki bu sefil dalama, ilk bakta sanldndan daha
byk bir nem tamaktadr.

166

11
Gerekli kaytlarn olmamas yznden, Barselona
arpmalarnn tmyle doru ve tarafsz bir yks
hibir zaman yazlamayacaktr. Gelecekteki tarihiler,
zerinde almak iin bir yn sulama ve parti propagandasndan baka birey bulamayacaklar. Ben bile,
gzlerimle grdklerimin ve szlerini gvenilir saydm
baka grg tanklarndan rendiklerimin tesinde pek az
malzemeye sahibim. Byle olmakla birlikte, baz sunturlu
yalanlarn aksini kantlayabilir ve bu olayn belirli bir
perspektife sokulmasna yardmc olabilirim.
Her eyden nce, gerekten olan neydi?
Uzun bir sreden beri Katalonya'nn her yannda
gerilim ykseliyordu. Bu kitabn daha nceki blmlerinde Komnistler'le Anaristler arasndaki atmalar
bazlarna anlatmtm. 1937 Mays'nda herey yle bir
noktaya ulat ki, artk byk bir patlaya kanlmaz
gzyle baklyordu. Srtmenin barda taran nedeni,
btn zel silhlarn teslim edilmesine ilikin Hkmet
emri idi; bunun yansra, iyi silhlarla donanm gayr
siyas bir polis kuvveti kurulmasna da karar verilmiti.
Bu rgte sendika yeleri alnmayacakt. Bundan sonraki
admn, C.N.T. denetimindeki kimi kilit endstrilerin ele
geirilmesi olaca herkese apak biliniyordu. Ayrca,
ii snf saflarnda servetle sefalet arasndaki kartln
gittike artmasndan ileri gelen belli bir krgnlk ve
devrimin sabote edildii yolunda genel ve mulak bir
duygu da vard.
1 Mays'ta hibir ba kaldrma hareketinin olmay
herkesi sevindirmi ve artmt. 3 Mays'ta Hkmet,
savan bandan beri ounlukla C.N.T.'li iilerin altrd Telefon Santral'n, kt ynetildii, ayrca resm
grmelerin dinlendii ve banda alnd gibi gereke167

ier ne srerek devralmaya karar verdi. Sivil giyinmi silhl

polisler caddelerde yol alrken, Polis efi Sala, (kendisine
verilen emirlerin snrn ayor muydu amyor muydu
bilinmez) binay ele geirmeleri iin kamyon dolusu silhl
Gvenlik Askeri gnderdi. Aa yukar ayn saatlerde, takm
takm Gvenlik Askerleri stratejik noktalardaki baka birok
binalar da zaptetti-ler. Asl niyetleri her ne idiyse, herkes
bunun C.N.T.'ye kar Gvenlik Askerleri ve P.S.U.C.
(Komnistler ve Sosyalistler) tarafndan yaplacak bir
saldrnn iareti olduuna inanyordu. ilerin binalarna bir
saldr olacak diye bir sylenti ehri dolat; caddelerde silhl
Anaristler belirdi; iler durdu ve hemen ardndan arpma
patlak verdi. O gece ve ertesi gn, ehrin her yannda barikatlar
kurulmutu ve arpmalar 6 Mays sabahna dek aralksz
srd. Ne var ki, arpma, her iki tarafta da savunma
niteliindeydi. Bildiim kadaryla, binalar kuatlm ama
hibiri zapdedilmemi ve hi topu da kullanlmamt. Durum
kabataslak yleydi: C.N.T. - F.A.I. - P.O.U.M. kuvvetleri
emeki banliylerini, silhl polis kuvvetleri ve P.S.U.C. de
ehrin merkez ve resm kesimlerini tuttular. 6 Maysta ate
kesildi, ama, muhtemelen Gvenlik Askerleri'nin silhsz
C.N.T. iileri stne, ani saldrs yznden yeniden bozuldu.
Bununla birlikte, ertesi sabah millet kendiliinden barikatlar
farketmeye balad. 5 Mays gecesine kadar C.N.T. daha iyi
durumdayd saylr; ayrca ok sayda Gvenlik Askeri teslim
olmutu. Fakat genel olarak kabul edilmi bir nderlik ve
belirli bir pln yoktu gerekten, Gvenlik Askerleri'ne kar
direnmeyi ngren belirsiz bir kararn dnda, anlald
kadaryla, hibir pln yaplmamt. C.N.T.'nin resm nderleri
U.G.T. nderleri ile birlikte herkesi ilerinin bana dnmeye
aryorlard. Herey bir yana, yiyecek gitgide azalyordu. Bu
koullar iinde hi kimse arpmaya devam etmeyi gze
alacak kadar davaya gvenemiyordu 7 Mays leden sonra
artlar hemen hemen normale dnmt. O akam deniz
168

yoluyla Valencia'dan gnderilen alt bin Hcum Muhafz

Barselona'ya vard ve ehrin denetimini eline ald. Hkmet,
muvazzaf kuvvetlerin elindekiler dnda btn silhlarn
teslim edilmesine ilikin bir emir yaynlad ve ertesi birka gn
iinde ok sayda silh ele geirildi. arpmalar srasndaki
kayplar, resm bildirilere gre, drt yz l ve bin kadar yaral
idi. l says abartmal verilmi olabilir, ama bu rakam
rtecek delillerden yoksun olduumuz iin, doru kabul
etmek zorundayz.
kinci olarak, arpma sonrasnn etkilerini herhangi bir
kesinlikle sylemek de imknszdr. Bu patlamann savaa
dorudan bir etkisi olup olmad konusunda bir delil yok, ama
biraz daha uzasayd etkisi olaca kukusuzdu. Bu patlama,
Katalonya'nn Valencia denetimi altna girmesine, milis
glerinin datlmasna, P.O.U.M.'un ilgasna bahane
edilirken,
hi
kukusuz,
Cabellero
Hkmeti'nin
drlmesinde de etkili oldu. Fakat, kesinlikle, bunlar zaten
olacakt diye dnebiliriz. Asl dava, sokaklara dklen
C.N.T. emekilerinin bu arpmada pes dememekle birey
kaybedip kaybetmedikleridir. Barselona Telefon Santral'nn
ele geirilii, dpedz uzun bir sre iindeki tek bir olayd.
Dorudan iktidar geen yldan beri, manevrayla sendikaclarn
ellerinden kaydrlmt. Genel eylemin yn, emeki snfn
denetiminden ok uzakta, merkez denetime, devlet
kapitalizmine ve muhtemelen, zel kapitalizmin yeniden
sunuluuna doruydu. Gerek udur ki; bu noktada direnmenin
varl, srecin hzn herhalde azaltmtr. Savan patlak
vermesinden bir yl sonra Kata-lonya emekileri iktidarlarn
byk lde yitirmilerdi, ama nispeten hl iyi
durumdaydlar. Ne trl kkrtma olursa olsun yan gelip
yatacaklarn aka belirtmi olsalard, daha da byk kayba
uram olabilirlerdi. arpp da yenilmenin, hi
savamamaktan daha iyi sonu verdii rnekler vardr.
169

nc olarak, bu patlamann gerisinde ne gibi bir

gaye herhangi bir gaye var idiyse tabii vard? Bu bir
eit coup d'etat ya da ihtill giriimi miydi? Gerekten
Hkmet'i drmeyi mi hedef almt? nceden
tasarlanp zerinde karar verilmi miydi?
Benim fikrimce, arpma yalnzca herkesin onu
beklemesi anlamnda, nceden dnlm ve tasarlanmt. Her iki tarafta da hibir belirli pln iareti yoktu.
Anaristlerin safnda eylem nerdeyse kesinlikle kendiliinden olumutu, nk bu balbama sradan adamlarn
kard bir olayd. Herkes sokaa frlam, siyas
nderleri de onlar istemiyerek izlemiler ya da hi izlememilerdi. Devrimci bir izgide konuanlar, yalnzca
Durruti Dostlar F.A.I. ve P.O.U.M.'un iinde kk bir
ar grup idi. Bunlar da yine, nderlik etmiyor,
izliyorlard. Durruti Dostlar bir eit devrimci bildiri
dattlar, ama bu bildiri 5 Mays'tan nce kmad; dolaysyla, daha iki gn nce kendiliinden balam olan
arpmay onlarn balatt sylenemez. C.N.T.'nin resm
liderleri daha bandan olayla ilgileri olmadn
akladlar. Bunun birok nedeni vard En bata, C.N.
T.'nin hl Hkmet'te ve Generalite'de temsil edilmesi,
nderlerin izleyicilerinden daha tutucu olmalarn salyordu. kinci olarak, C.N.T. nderlerinin asl gayesi
U.G.T. ile ittifak kurmakt; arpma ise hi deilse imdilik, C.N.T. ile U.G.T. arasndaki ayrl zorunlu olarak
geniletecekti. nc olarak, Anarist nderleri o
srada herkese bilinmemekle birlikte olaylar belli bir
noktann tesine srar da, belki 5 Mays'ta yaklatklar
gibi, emekilerin ehre egemen olmas halinde, yabanc
bir mdahale yaplmasndan korkuyorlard. Bir ngiliz
kruvazr ve iki ngiz destroyeri limana girmilerdi,
kukusuz yaknlarda daha baka sava gemileri de vard.
ngiliz gazeteleri bu gemilerin Barselona'ya ngiliz
karlarn korumak iin gittiini iln etti. Ama gerek
uydu ki, gemiler bunu gerekletirmek iin hibir
eylemde bulunmadlar; yani, karaya hi
170

asker karmadlar ya da hibir mlteci kabul etmediler.

Bu noktada kesin bir ey sylenemez, ama hi deilse
iten ie muhtemeldir ki, spanyol Hkmeti'ni
Franco'dan kurtarmak iin parman kprdatmayan
ngiliz Hkmeti, ayn hkmeti kendi emeki snfndan
kurtarmak iin yeterince abuk mdahale edecekti.
P.O.U.M.'un nderleri bu olayda mesuliyet tamadklarn sylemediler, hatt izleyicilerini barikatlarda
kalmaya tevik ettiler ve Durriti Dostlar'nn yaynlad
arlk yanls bildiriyi bile onayladlar (6 Mays, La
Batalla). Grnd kadaryla hi kimsenin elinde bir
kopyas bulunmayan bu bildiri hakknda byk belirsizlikler vardr. Kimi yabanc gazetelerde bu bildiri, ehrin
her yanma yaptrlm ortal alevlendirici bir afi
olarak tanmlanmt. Kesinlikle byle bir afi falan yoktu.
eitli kaynaklar karlatrdktan sonra, bu bildirinin (1)
htillci bir konseyin (cunta) kurulmas, (2) Telefon
Santral'na yaplan saldrnn sorumlularnn bulunmas,
(3) Gvenlik Askerleri'nin silahszlandrlmas iin
arda bulunduunu syleyebilirim. La Batalla'nn
bildiriyi nereye kadar kabul ettiine gelince, oras da
mehuldr. Ben kendim ne bildiriyi ne de o tarihli La
Batalla'y grdm. arpmalar srasnda grdm tek el
iln, kk bir grup Trokist'in (Bolevik - Leninist-ler)
4 Mays'ta kardklar bildiriydi. Bunun da balca
syledii ey, Herkes barikatlara gitsin sava sanayii
dndaki btn sanayi kollarnda genel grev yaplsn idi.
Bir baka deyile, zaten olan eylerin yerine getirilmesini
istiyordu.) Fakat gerekte P.O.U.M. nderlerinin
tutumlar tereddtlyd. Franco'ya kar srdrlen sava
kazanlmadan nce asla ayaklanmaktan yana deildiler.
Ne var ki, emekiler sokaa dklmlerdi; P. O.U.M.
nderleri de, emekiler sokaa dkld m, onlarla
birlikte olmak devrimci partilerin grevidir diyen, hayli
ukalca, bir marksist izgiyi tutarak hareket ettiler. Bu
nedenle 19 Temmuz'un ruhunu yeniden uyan171

drmak ve benzeri sloganlara ramen, emekilerin eylemlerini savunma ile snrlamak iin ellerinden geleni
yaptlar. Mesel, herhangibir bina zerine saldr emri asla
vermediler; yalnzca taraftarlarnn uyank kalmasna ve
son blmde deindiim gibi, nlemek imkn olduka
ate almamasn emrettiler. La Batalla ayrca hibir
birliin cepheden aynlmamas yolunda talimatlar da
yaynland (*). Kestirilebilecei kadaryla P.O.U.M.' un
sorumluluunun, herkesi tevik etmekten ve muhtemelen
bir ksm ahaliyi orada kalacaklarndan daha uzun sre
kalmaya ikna etmi olmaktan ibaret bulunduunu
syleyebilirim. O srada P.O.U.M. nderleri ile kiisel
ilikileri olanlar (benim ilikim yoktu) bana gerekte bu
iten tmyle hi holanmadklarn, ama katlmak
zorunluluunu da duyduklarn sylediler. Sonradan hi
kukusuz, bu da, hep yapld gibi, siyas bir sermaye
haline getirilmiti. P.O.U.M. nderlerinden biri olan
Gorkin, sonradan Mays'n grkemli gnleri nden bile
dem vurdu. Propaganda asndan, hakl izgi bu
olabilirdi; kukusuz P.O.U.M.'un yasaklanmadan nceki
ksa dnemde ye says bir dereceye kadar artmt.
Taktik asndan, ok kk bir rgt ve genellikle P.O.
U.M.'un dman olan Durriti Dostlar'nn bildirisini
destelkemek, muhtemelen, bir hata olur.
Genel heyecan ve her iki tarafta da sylenen eyler
dnlecek olursa, bildirinin Barikatlarda kalnz demekten fazla bir tesiri olmad. Ama Anarist gazetesi
Solidaridad Obrera buna kar karken, P.O.U.M. nderlerini benimser gibi grnmekle, bu arpmann yalnzca P.O.U.M. tarafndan yrtlm bir eit ayak(*) Inprecor'un (International Press Correspondence'n ksaltlm ad
Komnist Enternasyonalin gazetesi.) son saylarndan tam
tersini, yani La Batalla'nn P.O.U.M. birliklerinin cepheden
ayrlmasn emrettiini sylyor. Bu nokta, ad geen tarihli La
Batalla'ya baklarak kolaylkla tespit edilebilir.

172

lanma olduunu yazmalarn kolaylatrdlar. Ne var ki,

zten Komnist basnn her halkrda byle syleyeceine kesinlikle inanabiliriz. stelik bu, daha az delille
gerek nceden gerek sonradan yaplan sulamalarla
oranlanrsa hibir ey deildi. C.N.T. nderleri tedbirli
tutumlarndan fazla birey kazanamadlar; ballklarndan tr vndler, ama frsat kar kmaz hem Hkmet'ten hem Generalite'den atldlar.
O zaman insanlarn sylediklerinden anlalabilecei
kadaryla, herhangi bir yerde gerek bir ihtillci niyet
yoktu. Barikatlarn gerisindekiler muhtemelen, aralarnda
bir tutam da U.G.T. iileri olan, alelade C.N. T.
iileriydi; kalktklar ey, Hkmet'i devirmek deildi,
doru ya da yanl olarak polisten gelen bir saldr diye
grdkleri harekete kar direnmekti. Eylemleri temelde
savunma niteliindeydi ve hemen neredeyse btn
yabanc gazetelerde yapld gibi, bir ayaklanma diye
tanmlanmas gerektiinden kukuluyum. Ayaklanma,
saldrgan eylem ve belirli bir pln demektir. Daha
dorusu buna bir kalkma denebilirdi ok kanl bir
kalkma; nk, her iki tarafnda ellerinde ateli silhlar
vard ve bunlar kullanmaya istekliydiler.
Fakat, kar tarafn niyetleri neydi? Eer bir Anarist
Coup d'etat s deil idiyse, acaba bir Komnist Coup
d'etat's olmasn bir vuruta C.N.T.'nin gcn yerle
bir etmek iin plnl bir aba?
Byle olduunu sanmyorum, ama baz eyler insan
kukuya dryor. Buna ok benzer bir olayn (Barselona'dan gelen emirlerle hareket eden silhl polislerin
Telefon Santral'n ele geirmelerine ok benzeyen) iki
gn sonra Tarragona'da da cereyan etmesi ok manidardr. Zaten Barselona'da da Telefon Santral'na yaplan
baskn tek bana soyutlanm bir eylem deildi. ehrin
eitli kesimlerinde takmlarla Gvenlik Askerleri ve
C.N.T. taraftarlar, eer gerekten arpma balamadan
nce deilse bile, insan artan bir abuklukla stratejik
noktalardaki binalar igal ettiler. Fakat hatr173

lamak gerekir ki, btn bunlar ngiltere'de deil spanya'da oluyordu. Barselona sokak arpmalar konusunda
uzun tarihi olan bir ehirdir. Byle yerlerde herey
abucak oluverir, hizipler hazrdr, herkes yerel corafyay bilir; silhlar atelenmeye baladnda, bir yangn
alarmnda olduu gibi herkes yerini alverir. Anlaldna
gre, Telefon Santral'nm igalinden sorumlu olanlar
(belki bu lde deil, ama) bel kacan beklemiler
ve ona gre hazrlanmlard. Fakat, bundan C.N. T.
stne genel bir saldr plnladklar anlam kmaz. Her
iki tarafn da geni ldeki bir arpma plnladna
inanmaymn iki nedeni var:
(1) Her iki taraf da Barselona'ya nceden birlik
gndermedi. arpma yalnzca hlihazrda Barselona'da
olanlar arasnda, balca da sivil halkla polis arasnda
geti (2) arabucak yiyecek ktl ba gsterdi. spanya'da orduda hizmet grm olan herkes bilir ki, spanyollarn yzlerini ak kardklar tek sava harekt,
birliklerinin beslenmesidir. Her iki tarafn, bir iki haftalk
sokak arpmas ve genel grevi uzun uzun dnp de
nceden yiyecek stok etmemi olmalar akla ok aykr
geliyor.
Son olarak, olayn doru ve yanllarna gelelim.
Anti-Faist yabanc basnda bu konu mthi bir mesele yapld ama her zaman olduu gibi davann sadece
tek yn duyurulabildi. Sonu olarak, Barselona arpmas, spanya Hkmeti'ni arkadan baklayan vb.
sadakatsiz Anaristler ve Trokistler tarafndan yaplm
bir ayaklanma olarak gsteriliyordu. bu kadar basit
deildi. Kukusuz, amansz bir dmanla savarken kendi
aramzda atmaya balamamak ok iyi olur. Fakat,
kavgann en az iki kiiyle yapldn ve ahalinin
kkrtma diye bakacaklar bir eye hedef olmadan barikat
kurmaya balamayacaklar da hatrlanmaya deerKargaalk, doal olarak, Hkmet'in Anaristlerin
ellerindeki silhlarn teslim etmelerini emretmesinden

domutur. ngiliz basnnda bu, ngiliz terimlerine evrilmi ve ortaya u ifade kmt: Aragon cephesinde silha iddetle ihtiya vard ve vatanseverlikten yoksun
Anaristler silhlarn alakoyduklarndan, oraya silh
sevkedilemiyordu. Bunu byle koymak spanya'da gerekten mevcut artlar dikkate almamak olur. Hem
Anaristler hem de P.S.U.C.'nin silh istif ettiini herkes
biliyordu, ve Barselona'da atma patlak verdiinde, bu
daha da aa kavumutu; her iki taraf bol bol silh
kardlar. Anaristler kendi silhlarn teslim etseler bile,
Katalonya'nn en byk gc olan P.S.U.C.'nin silhlarn
elinden brakmayacan gayet iyi biliyorlard; nitekim
arpmalar nihayete erdikten sonra, aynen byle olmutu.
Bunlar olurken, cephede pek makbule geecek bir sr
silh caddelerde aka grlyordu, ama bunlar gerideki
siyas-olmayan polis gleri iin alkonuyordu. Bunun
altnda da, Komnistler'le Anaristler arasndaki, er ge
bir eit boumaya varacak ayrlk vard. Savan
bandan beri spanya Komnist Partisi ye says
bakmndan muazzam bym ve siyas iktidarn ounu
ele geirmiti; ou Franco'ya kar sava kazanlr
kazanlmaz Anarizm'i tasfiye etmek niyetlerini aka
ifade eden binlerce yabanc Komnist de spanya'ya
gelmiti. Bu koullar altnda Anaristler'in 1936 yaznda
elde ettikleri silhlar teslim etmesi pek beklenemezdi
,dorusu.
Telefon Santral'nm igali, dpedz, zten mevcut
olan bombay ateleyen kibrit oldu. Belki de, bu iin sorumlularnn bir bel kacan dnmemi olmalar
akla yakndr. Katalonya Cumhurbakan Companys,
birka gn nce glerek, Anaristler'in ne olursa katlanacaklarn sylemiti (*). Fakat bu kesinlikle akllca bir
davran deildi. Aylardan beri spanya'nn eitli kesimlerinde Komnistler'le Anaristler arasnda uzun silhl atmalar olageliyordu. Katalonya ve Barselona,
(*) New Statesman (14 Mays).

174

175

imdiden sokak arbedeleri, suikastler ve bunun gibi olaylara yol aan bir gerilim yayordu. Anden ehirde, iilerin temmuz arpmasnda ele geirdikleri ve ok
byk duygusal nem atfettikleri binalara silhl adamlarn saldrmakta olduu haberi dolat. Gvenlik Askerleri'nin emeki kitle tarafndan sevilmediini hatrlamak gerekir. Kuaklar boyunca la guardia aa ya da
patronun dpedz kuyruu olagelmiti; Faistler'e kar
hkmete sadakatsizliklerinden hayli hakl olarak kuku
duyulduu iin, Gvenlik Askerleri'nden iki kat nefret
edilirdi (*). lk saatlerde milleti sokaa dken heyecan,
savan banda halk isyanc generallere kar direnmeye
gtren heyecana herhalde ok benziyordu. Hi kukusuz,
C.N.T. emekilerinin Telefon Santrali'ni hi kar
koymadan devretmeleri gerektii de tartlabilir. Bu
noktada bir kimsenin fikri, merkez hkmet ij snf
denetimi sorununa ilikin tutumuyla belirlenecektir. Daha
dorusu yle sylenebilir; Evet, muhtemelen, C.N.T.
davasnda haklyd. Fakat, herey bir yana, srp giden bir
sava
vard
ve
cephe
gerisinde
atma
kartmamalydlar.)) Buna batan sona tmyle
katlyorum. imizdeki herhangi bir kargaalk, Franco'ya yardm olurdu. Fakat, gerekten arpmay kim karmt? Hkmet'in Telefon Santrali'ni ele geirmeye
hakk vard ya da yoktu; bu bir yana, nemli olan uras
ki, byle bir davran o zamanki koullarda zorunlu olarak
bir atmaya gtrecekti. Bu, kkrtc bir eylemdi; sizin
iktidarnz sona erdi, artk biz devralyoruz anlamna
gelen bir hareketti; zten, herhalde, bu anlama gelsin diye
yaplmt. Direnmeden baka birey beklemek saduyuya
smazd. Eer bir oran duygusu muhafaza edilirse,
hatann tek bir yanda olmad, byle
(*) Sava balad zaman, Gvenlik Askerleri heryerde gl olan
tarafa katlmlard. Daha sonra, sava srasnda da birok
kereler, mesel Santander'de, yerel Gvenlik Askerleri topluca
Faistler'den yana gemilerdi.

176

bir meselede olamayaca kavranabilir. Tek ynl bir

aklamann kabul grmesinin nedeni, dpedz spanyol
devrimci partilerinin yabanc basnla herhangi bir temas
olmamasyd. zellikle ngiliz basnnda, savan
herhangi bir dneminde spanyol Anaristleri lehinde bir
sz bulabilmek iin ok uzun zaman aratrma yapmak
zorunda kalrsnz. Bunlar sistematik olarak ktleniyorlard ve kendi tecrbemden bildiime gre,
Anaristleri savunan bir yaznz basacak birini bulmak
neredeyse olanakszd.
Objektif adan Barselona arpmalarn yazmaya
altm; buna ramen, byle bir sorun zerinde hi kimse
tmyle objektif olamayaca apaktr. nsan taraf
tutmak zorunda kalr, benim hangi yandan olduum
yeterince ak olmaldr. Tekrar sylyorum, yalnz burada deil, ykmn br ksmlarnda da gerei iletirken kanlmaz olarak hatalar yapmmdr. Propaganda
nitelii tamayan belgelerin eksiklii yznden, spanya
savan doru olarak anlatmak ok g. Herkesi, kendi
n yarglarma ve yanlglarma kar uyaryorum. Gene
de drst olmak iin elimden geleni yaptm. Fakat benim
anlattklarmn, yabanc ve zellikle Komnist basnda
kan haberlerden tmyle farkl olduu grlecektir.
Hikyenin, Komnist basn organlarnda verilen biimini
ayrca incelemek gereklidir, nk dnyann herbir
yannda yaynlanm, o zamandan bu zamana ksa
aralklarla eklemeler yaplm ve muhtemelen en fazla
kabul grm olan tarihi budur.
Komnist ve komnist tarafls basnda, Barselona
arpmalarnn btn suu P.O.U.M.'un stne yklmtr. Olay, kendiliinden oluan bir patlama deil de,
Hkmet'e kar yanl yola yneltilmi birka ele avuca smazn yardmyla, btn btn P.O.U.M. tarafndan nceden ustaca dnlp plnlanm ve uygulanm
bir isyan alarak gsterilmiti. Dahas var. bu isyan,
kesinlikle, Faist buyruklar altnda yrtlm, geride bir
i sava balatarak Hkmet'in felce uratlmasi177

n amalayan bir Faist dmeniydi. P.O.U.M., Franco'-nun

beinci kol uydu Faistler'le birlik olup alan bir
Trokist rgtt. 11 Mays tarihli (ngiliz Komnist
Partisi'nin yayn organ) Daily Worker'a gre :
Sret [ Trokist ] Drdnc Enternasyonel'in
Kongresini hazrlamak iin Barselona'ya akn eden Alman
ve talyan ajanlarnn byk bir grevi vard. Bu grev uydu :
Yerel Trokistler'le ibirlii yaparak kargaal ve kanl
bir ortam hazrlayacaklar, Alman ve talyanlar da
Barselona'da hkm sren karklklar yznden Katalonya
kylarn deniz egemenlii altnda tutmaya olanaklar
kalmadn ve bu yzden Barselona'ya asker kartmaktan
baka areleri olmadn iln edivere-ceklerdi.
Baka trl sylendikte, Alman ve talyan Hkmetlerinin
Katalonya kylarna aktan aa kuvvet karabilecei ve
bunu dzeni korumak iin yaptn iln edebilecei bir
ortam hazrlanyordu.
Btn dalaverenin arac, Trokist bir rgt grnmndeki P.O.U.M. olarak Alman ve talyanlar iin ha. zrd.
yi bilinen cani unsurlarla ve Anarist rgtlerdeki belli
br kandrlm kiilerle ibirlii iinde hareket eden
P.O.U.M., cephe gerisinde, cephede Bilbao'ya yap. lan
hcumla ayn zamana getirilen bir saldr plnlam ve
rgtlemitir vb., vb.
Makalenin sonlarna doru Barselona arpmas
P.O.U.M. saldrs haline geliyor ve ayn saydaki bir baka
makalede Katalonya'da kan dklm olmasnn sorumluluu
P.O.U.M.'a aittir deniliyordu. 29 Mays tarihli Inprecor
[Komnist Enternasyonal Haber Blteni) Barselona'da barikat
kuranlarn Parti iinden srf bu amala rgtlenmi P.O.U.M.
yeleri olduunu sylyordu.
Daha bir sr ayrnt verebilirm, ama bu kadar da
yeterince ak sanyorum. P.O.U.M. tm olanlarn so178

rumlusuydu ve Faist buyruklaryla hareket ediyordu. imdi

Komnist basnda grlen haberlerden daha baka bir takm
alntlar vereceim bunlarn toptan deersiz saylacak kadar
kendi ilerinden elikili olduu grlecektir. Fakat buna
girimeden nce, Mays arpmalarnn Faistler'ce dnlp
P.O.U.M. tarafndan uyguland yolundaki yorumun niin
inanlmaza yakn bir iddia olduunun eitli a priori
nedenlerine deinmekte yarar vardr.
(I) P.O.U.M.'un bu byklkte bir kargaalk k
krtabilecek sayda adam ve etkisi yoktu. Hele genel bir
grev balatacak gc hi yoktu. Sendikalarda hibir be
lirgin taban olmayan bir siyas rgtt; diyelim, ngi
liz Komnist Partisi'nin Glasgow'da bir genel grev ba
latmas ne kadar zor bir ise, o da btn Barselona'da
bir grev karmaya o lde yeteneksizdi. nceden sy
lediim gibi, P.O.U.M. nderlerinin tutumu kapmala
rn uzamasna bir dereceye kadar yardm etmi olabilir
di, ama isteselerdi bile bu karkl kendileri olutura
mazlard.
(II) Bu iin bir Faist oyunu olduu ise, desteksiz
bir iddiadan ibarettir ve btn kantlar tam tersini gs
termektedir. Plnn, Alman ve talyan Hkmetleri
nin Barselona'ya asker kartmas olduu syleniyor,
ama hibir Alman ya da talyan kartma gemisi kyya
yanamad. Drdnc Enternasyonal Kongresi ve
Alman - talyan ajanlarna gelince bunlarn hepsi
hlis muhlis efsneydi. Bildiim kadaryla Drdnc
Enternasyonalin Kongresi diye bir eyin lf bile edil
memiti. P.O.U.M. ve onun karde partileri (ngiliz I.L.
P., Alman S.A.P., vb., vb.) iin bir kongre toplanmas yo
lunda belli belirsiz plnlar vard; bu tasarnn tarihi
Temmuz ayna iki ay sonraya konmu ve daha bir
tek delege gelmemiti. Alman ve talyan ajanlar Daily
Wcrker'in sayfalar dnda hibir yerde varolmamlar
d. spanya'ya akn etmeye gelince, o zamanlar snr
geen herkes bunun (aslna bakarsanz, girmek kadar
kmann da) ne denli kolay (!) bir i olduunu bilir.
179

(III) P.O.U.M.'un balca ss olan Lerida'da da, cephede

de hibir ey olmad. Eer P.O.U.M. Faistler'e yardm etmek
isteseydi, besbelli ki, kendi milislerine cepheyi terketmelerini
emredip Faistler'i ieri salverirdi. Fakat byle birey ne oldu,
ne de dnld. Ve ne de, diyelim, bin ikibin adam eitli
bahanelerle
Barselona'da
toplamak
ok
kolaylkla
yaplabilecei halde, nceden fazla sayda asker cepheden
ekildi. Cephede dolayl bir sabotaj giriimi bile olmad.
Yiyecek, cephane ve bunun gibi eylerin sevkiyat her zamanki
gibi devam ediyordu, bunun doruluunu sonradan aratrmalar
yaparak saptadm. Hereyden nce, bu eit plnl bir
ayaklanmann aylarca sren bir hazrl, milis gc arasnda
ykc bir propaganday ve daha bilmem neleri gerektirecei
dnlrd. Fakat byle bireyin ne herhangi bir belirtisi ne
de sylentisi vard. Cephedeki milisin ayaklanma da hi rol
olmad kesindir. P.O.U.M. gerekten bir coup d'etat plnlyor
olsayd, ellerindeki tek vurucu g olan onbin kadar adam
kullanamamalar dnlemez.
Bu olgulara bakarak, P.O.U.M.'un Faist buyruuyla
nayakland yolundaki Komnist tezinin delilsizllkten de
daha kt durumda bulunduu, yeterince ak olarak
anlalmak gerekir. Komnist basndan birka alnt daha
ekliyeceim. Balang olayna, yani Telefon Sant-ral'na
yaplan baskna ilikin Komnist haberleri bu bakmdan
aydnlatcdr; nk olan bitenin sorumluluunu kar tarafa
yklemekten baka hibir konuda uyumuyorlar. ngiliz
basnnda suun nce Anaristler' in. ancak sonradan
P.O.U.M.'un zerine yklmas dikkati ekicidir. Bunun olduka
bariz nedenleri vardr. "Trokizm"in adn ngiltere'de herkes
duymamken, Anarist sznden her ngiliz rperir. lk nce
Anaristler in bu ile ilgili olduklar belirtilsin, n yarglar
iin uygun bir hava yaratlsn, bundan sonra su kolaylkla
Trokistlere aktarlabilir. 6 Mays tarihli Daily Worker yle
balyor:
180

Ufak bir Anarist grubu pazartesi, sah gnleri telefon ve

telgraf binalarm igal ettiler ve ellerinde tutmaya kalktlar,
caddeye atee baladlar.
Bir hikyeyi rolleri tersine evirerek anlatmak gibisi
yoktur. Gvenlik Askerleri C.N.T.'nin elinde bulunan bir
binaya saldryor; bylece C.N.T. kendi binalarna yani
gerekte kendilerine saldrm olarak gsteriliyordu. te
yandan 11 Mays tarihli Daily Worker yle diyor :
Solcu Katalan Kamu Gvenlii Bakan Aiguade ve
Birleik Sosyalist Kamu Dzeni Genel Komiseri Rod-rigue
Salas, ounluu C.N.T. sendikalar yesi olan grevlilerin
silhlarn almak zere, Telefonica binasna silhl devlet
polisi gnderdiler.
Bu, ilk ifade ile fazla uyuur gibi grnmyor; maamafih
Daily Worker'da ilk ifadenin yanl olduunu kabul eden birey
de yok. 11 Mays tarihli Daily Worker, C.N.T. tarafndan
benimsenmeyen Durruti Dostlar bildirisinin, arpma
srasnda Mays'm 4'nde ve 5'inde meydana ktn sylyor.
22 Mays tarihli Inprecor, bildirilerin arpmadan nce
Mays'n 3'nde meydana ktn belirtiyor ve bu gereklerin
(eitli bildirilerin ortaya kmas) nda diye ekliyor :
Bizzat Polis Mdr'nn nderliinde polis kuvvetleri 3
Mays leden sonra merkez Telefon Santraln igal ettiler.
Grevini ifa ederken polise ate ald. Bu, provakatrlerin
btn ehirde sokak arbedelerini balatmalar iin bir iaretti.
Ve ite 29 Mays tarihli Inprecor:
leden sonra saat 3'te Kamu Gvenlii Komiseri Yolda
Salas, bir gece nce P.O.U.M.'un elli yesi ve birka ipini
koparm kimse tarafndan igal edilen Telefon Santralna
gitti.
Bu hayli tuhaf grnyor. Telefon Santral'nn elli
P.O.U.M. yesince igali, dikkat ekecek bir eydir, o srada
birisinin bunu farketmesi beklenirdi. Lkin bu, drt hafta
sonra kefedildi. Inprecor'un baka bir sayi181

snda, elli P.O.U.M. yesi, elli P.O.U.M. milisi olmutur. Bu

birka ksa paradaki kadar ok elikiyi bir araya toparlamak
hayli gtr. Bir anda, C.N.T. Telefon San-tral'na saldryor;
ikinci anda yle deil, C.N.T.'ye Telefon Santral'nda
saldrlyor; Telefon Santral'nn ele geirilmesinden nce bir
bildiri kyor ve bu, olayn nedeni oluyor ya da mmkn olan
ikinci k olarak, bildiri sonradan ortaya kyor ve bu, olayn
sonucu oluyor; Telefon Santral'ndakiler bir C.N.T. yesi
oluyorlar, bir P.O.U.M. yesi oluyorlar ve daha neler. Daily
Worker'n daha sonraki (3 Haziran) saysnda da, Mr. J.R.
Campbell, bize Hkmet'in yalnzca barikatlar oktan kurulmu olduu iin Telefon Santral'n ele geirdiini haber
veriyordu!
ok yer tutmamas iin, ben yalnz bir tek olayn stnde
durdum, ama ayn tutarszlklar baka olaylar hakknda da
btn Komnist basnda kol geziyordu. Ayrca, baz yle
ifadeler vard ki, dpedz uydurmayd. rnein; ite Daily
Worker'n 7 Mays tarihli saysndan alnm, Paris'teki
spanyol Bykelilii'nce yaynland rivayet edilen yaz:
Ayaklanmann nemli bir zellii Barselona'daki birok
evin
balkonlarnda
eski
Monarist
bayraklarn
dalgalanmasyd; bu, kukusuz, ayaklanmaya katlanlarn
duruma hkim olduklar inancndan ileri geliyordu.
Daily Worker bu ifadeyi, muhtemelen, iyi niyetle yeniden
basmt, ama bu iin spanyol bykeliliindeki sorumlular
kastl olarak adamakll yalan sylyorlard. Hangi spanyol
olsa lkenin i durumunu bundan iyi anlard. Barselona'da bir
Monarist bayrak! Karlkl savaan gleri bir anda biraraya
toplayacak tek eydi, bu. Oradaki Komnistler bile bunu
okuduklarnda g-lmsemek zorunda kalmlard P.O.U.M.'un
ayaklanma srasnda kulland farzedilen silhlar konusunda
da Komnist basnn hikyelerinde ayn ey oluyor. Btn
bunlara, ancak gereklerden hibir haberiniz yoksa,
182

inanabilirdiniz. 17 Mays tarihli Daily Worker'da Mr. Frank

Pitcairn yle sylyor :
Gerekte saldn srasnda her eit silh kullanl, mt.
Bu silhlar, aylarca nce alnan, saklanan silhlard; bunlar
arasnda ayaklanmann banda kladan aldklar tanklar da
vard. Yzlerce makineli tfekle binlerce tfein hl onlarn
ellerinde olduu aka bellidir.
29 Mays tarihli Inprecor da diyor ki:
Mayshn 3'nde P.O.UM.'un emrinde yzlerce ma. kineli
tfek ve binlerce tfek vard... Plaza de Espana'-da Trokistler
Aragon cephesi iin ayrlm olan milis gcnn kendi
klalarnda byk gizlilikle saklad 75lik top
bataryalarn harekta soktular.
Mr. Pitcarin nasl ve ne zaman P.O.U.M.'un yzlerce
makineli tfek ve binlerce tfek sahibi olduunu sylemiyor
bize. P.O.U.M.'un ana binasnda ne kadar silh olduunu
belirtmitim tahminen 80 tfek, birka bomba vard ve hi
makineli tfek yoktu; yani demek ki, o srada, tm siyas
partilerin kendi binalarna yerletikleri muhafzlara ancak
yetecek kadar silhlar bulunuyordu. Aradan zaman geince,
P.O.U.M. lavedildii ve btn binalar ele geirildii zaman,
bu sz edilen binlerce silhn zellikle bacaya saklanabilecek
cinsten eyler olmayan tanklarn ve saha toplarnn gn na
kmamas ok tuhaf grnyor. Yukardaki iki ifadenin ortaya
koyduu gerek, adamlarn mahall koullar hi
bilmedikleridir. Mr. Pitcairn'in dediine baklrsa P.O. U.M.
kla dan tanklar alm? Hangi kla olduunu sylemiyor.
Parti milislerine dorudan doruya asker kaydedilmesi sona
erdiinden, saylar imdi daha bile az olan, P.O.U.M. milisleri
Barselona'daki Lenin klasn hatr saylr sayda Halk Ordusu
birlikleriyle paylayorlard. Dolaysyla, Mr. Pitcairn bizim,
P.O.U.M.'un Halk Ordusu'nun gz yummasyla tanklar
aldna inanmamz istiyor. 75 mm'lik toplarn kendi
klalarnda saklanmasyla ilgili hikye de, yle. Bu kendi k183

lalar nn nerede olduuna dair hibir ey syledii yok. Plaza

de Espana'da atelenen u mehur top bataryalarndan pek ok
gazete haberinde sz edildi, ama byle bir eyin kesinlikle
mevcut olmadn syleyebiliriz sanrm. Daha nce
deindiim gibi, Plaza de Espana benim bulunduum yerden
yalnzca bir mil kadar tede olduu halde, arpma srasnda
hi top atei duymadm. Birka gn sonra Plaza de Espana,y
incelediimde de, arapnel izlerini gsteren hibir bina
bulamadm. arpmann bandan sonuna kadar oralarda
bulunan bir grg tan, hibir topun grnmediini belirtti.
(alnm toplar hikyesi, Rus Ba-konsolosu Antonov
-Ovseenko'dan km olabilir. En azndan, bu hikyeyi
tannm bir ngiliz gazetecisine o anlatm; gazeteci de
sonradan bunu bir haftalk gazetede iyi niyetle yazmt.
Antonov-Ovseenko o zamandan bu yana tasfiye edildi. Bu
olayn onun gvenilirliini ne lde etkiliyebilece-ini
bilmiyorum.) Kukusuz gerek udur ki, tanklar, sahra toplar
v.b. ile ilgili masallar, yalnzca, P.O.U.M.' un az sayda
oluuyla Barselona arpmalarn badatrmak g olaca
iin bulunup buluturulmutu. Hem P.O.U.M.'un arpmadan
bal bana sorumlu olduunu, hem de Inprecor'a gre,
yalnzca birka bin kaytl yesi olan taraftarsz ve nemsiz
bir parti olduunu iddia etmek gerekliydi. Her iki iddiay birden
inanlr hle getirecek tek are, P.O.U.M.'un mekanize bir
modern ordunun tm silhlarna sahip olduunu uydurmak idi.
Komnist basnn haberlerini, kamuoyunun gereklerden
habersiz brakmay bilinli olarak, hedef aldn ve nyarglar
oluturmaktan baka bir amalar olmadn farketmeden
okumak olanakszdr. Mr. Pitcairn'-in 11 Mays tarihli Daily
Worker'da ayaklanmann Halk Ordusu tarafndan
bastrldm yazmas, buna bir rnektir. Burada ama,
yabanclara, Katalonya'nn Trokistler'e tmden kar olduu
izlenimini verebilmekti. Fakat Halk Ordusu arpmalar
srasnda tarafsz kald; Barselona'daki
herkes
bunu
biliyordu, Mr.
184

Pitcaim'in bunu bilmediine inanmak da hayli gtr. Yine,

karklklarn nemini abartmak iin Komnist basnda l ve
yaral saylaryla oynanmt. Demelerine Komnist basnda
geni yer verilen, spanyol Komnist Partisi genel sekreteri
Diaz, kayplar 900 l ve 2500 yaral olarak aklad. Dk
tahmin yapmas hi beklenemeyecek olan Katalonya
Propaganda Bakam ise kayplar 400 l, 1000 yaral olarak
verdi. Komnist Partisi, tahminleri ikiyle arpt gibi, i olsun
diye birka yz de ekliyordu.
Yabanc kapitalist gazeteler genellikle arpmann
kabahatini Anaristler'in stne ykyorlard, fakat Komnist
izgiyi izleyen birka da vard. Bunlardan biri, o srada
muhabiri Mr. John Langdon-Davies Barselona' da bulunan
ngiliz News Chronicle gazetesi idi. Onun makalesinden bir
blmn burada alnt olarak veriyorum :
TROKST BR AYAKLANMA
Bu bandanberi bir Anarist ayaklanmas deildi.
Trokist P.O.U.M.'un, kendi denetimi altndaki "Du-ruti
Dostlarn ve zgrlk Genlik araclyla giritii baarsz
bir putsch'te (darbe teebbsyd). ...Trajedi, pazartesi sabah
Hkmet'in, ou C.N.T. yesi olan iilerin silhlarn almak
iin Telefon Santral'na silhl polisler gndermesiyle balad.
Servisteki baz vahim dzensizlikler bir sredir skandal
yaratyordu. C.N.T.'nin yeleri binann tepesine kadar bir
kattan br kata ge. riliyerek kar dururken, darda, Plaza
de Cataluna'da, byk bir kalabalk toplanmt. Olay olduka
bulank bir durumdayd, ama Hkmet'in Anaristler'e kar
harekete getii biiminde bir sylenti dolat. Caddeler silhl
adamlarla doldu... Hava kararrken her ii mer. kezinin ve
Hkmet binasnn nne barikatlar kurulmutu; saat onda ilk
ate ald ve ilk cankurtaranlar siren sesleriyle caddelerde
kendilerine yol amaya baladlar. afakla birlikte btn
Barselona ate altndayd...
185

Gn ilerleyip l says yzn stne knca, insan ne olup

bittii hakknda bir tahmin yapabiliyordu. Anarist C.N.T. ile
Sosyalist U.G.T., gerek anlamnda sokaa dklm
deillerdi. Barikatlarn gerisinde kaldklar sre. ce evreyi
gzetleyerek bekliyorlard. Caddelerde boy gsteren silhl
herkese ate etme hakkn da ieren bir tavrd bu... genel
patlamalar, deimez bir biimde bina. larn damlarndan
rastgele ate eden, ama genel panie bireyler eklemek iin
ellerinden geleni aralarna koyma, yan, gizlenmi tek tek
adamlar (paeos) tarafndan daha vahim hale getiriliyordu;
bunlar genellikle Faistler'di. Byle olmakla birlikte aramba
akam ayaklanmann gerisinde kimin olduu akla
kavumaya balad. Btn duvarlara hemen devrime geilmesi
ile Cumhuriyeti ve Sosyalist liderlerinin vurulmas yolunda
arda bulunan, ortal alevlendirici duvar ilnlar yaptrlmt. Bunlar Durruti Dostlar nn imzalarn tayordu.
Perembe sabah Anaristler'in gnlk gazetesi bu bildiriden
hi haberi olmadn ve kesinlikle bunu desteklemediini
aklad; ama P.O.U.M.'un gazetesi La Batalla, bildiriyi en
yksek vgyle yaynlad. spanya'nn birinci ehri olan
Barselona, bu ykc rgtleri kullanan agents provocateur'ter
tarafndan kana bulanmt.
Bu, yukarda verdiim Komnist yorumlu alntlarla pek
ayn izgide deil, ama kendi bana bile i.eliki-lerle dolu
olduunu farketmisinizdir. Bir kere olay Bir Trokist
Ayaklanmas olarak niteleniyor, sonra Telefon Santral'na
yaplan baskn ve Hkmet'in Anaristler'e kar harekete
getii yolundaki genel kandan domu gibi gsteriliyor.
ehirde barikatlar kurulmu ve C.N.T. ve U.G.T.'nin her ikisi
de barikatlarn gerisindeymiler; iki gn sonra bunun tm
davay balatt im ediliyor, yani, sonu nedenden nde
gidiyor. Fakat burada cidd olarak yanl gsterilen bir nokta
var. Mr. Langdon-Davies, Durruti Dostlarn ve zgrlk
Genlii, P.O. U.M.'un denetimindeki rgtler
olarak
anmaktadr.
186

Bunlarn ikisi de Anarist rgtlerdi ve P.O.U.M. ile hibir

balantlar yoktu. zgrlk Genlik, P.S.U.C.'nin J.S.U.'us
gibi Anaristler'in genlik birliiydi. Durruti Dostlar, F.A.I.'nin
iinde kk bir rgtt, ve genellikle P.O.U.M.'un azl
dmanyd. Kefedebildiim kadaryla, her ikisine birden ye
olan hi kimse yoktu. Sosyalistliin ngiliz Liberal Partisi'nin
denetimli rgt olduunu sylemek, aa yukar ayn
dorulukta bir sz olurdu. Mr. Langdon-Davies bunun farknda
deil miydi? Haberi yok idiyse, bu karmak konuyu daha bir
ihtiyatla yazm olmas gerekirdi.
Mr. Langdon-Davies'in iyi niyetine saldrdm falan yok,
ama uras bir gerektir ki, arpma biter bitmez, yani, tam
cidd birtakm aratrmalara giriebilecei bir anda Barselona'y
terketti, haberlerini batan sona okuyunca yeterli bir
dorulamaya bavurmadan resm Trokist ayaklanma
yorumunu kabullendii grlyor. Aktardm parada, bu
besbellidir. Hava kararrken barikatlar kurulmu ve saat
onda ilk ate alm. Bunlar bir grg tannn szleri
olamaz. Bu ifadeden atee balamadan nce dmann barikat
kurmasn beklemenin olaan birey olduu kartlabilir. Verilen izlenim sanki barikatlarn kuruluu ile alan ilk ate
arasnda birka saat zaman gemi gibidir; Oysa, tabiatyla,
olan biten, bunun tam tersineydi. Ben ve daha biroklar ilk
yaylm ateinin hemen leden sonra baladn grdk Sonra,
damlarn tepesinden ate eden genellilke Faist, tek tek
adamlar var. Mr. Langdon-Davies bu adamlarn Faist
olduunu nereden bildiini aklanmamaktadr. Herhalde
damlara trmanp da sormamtr. Dpedz, kendisine
sylenenleri tekrar ediyor ve resm aklamaya uyduu iin
doruluundan hi kukulanmyordu. Zaten, makalesinin
banda Propaganda Bakan'na bir imda bulunmakla, elde
ettii bilginin ounun muhtemel bir kaynan ortaya koymu
oluyor. Bu bakanln isminin etkili bir uyarma iin birebir
olaca dnlebilirse de, spanya'daki yabanc
187

gazeteciler amansz bir biimde propaganda bakanlnn

merhametine kalmlard. Diyelim, mtevaffa Lord Carson
1916'daki Dublin Ayaklanmas'n ne kadar objektif olarak
anlatabilecek idiyse, hi kukusuz, Propaganda Bakanl da
Barselona belsn o lde objektif verebilir.
Barselona arpmasnn Komnist yorumunun neden
ciddiye alnamayacann nedenlerini gsterdim. Buna ek
olarak, P.O.U.M.'un Franco ve Hitler'den para alan gizli bir
Faist rgt olduu yolundaki genel sulama hakknda da
bireyler sylemem gerekir.
Bu sulama, Komnist basnda, zellikle 1937'nin
bandan bu yana defalarca tekrar edilmitir. Bu, resm
Komnist Partisi'nin Trokizm e kar dnya apnda at
kampanyann bir parasyd; P.O.U.M. da Trokizm in
temsilcisi saylyordu. Valencia Komnist gazetesi Frente
Rojo'ya gre, Trokizm bir siyas doktrin deildi. Trokizm,
resm kapitalist bir rgt, halka kar sabotaj ve cinayet ile
uraan bir Faist terrc eteydi. P.O.U.M., Faistler ve
Franco'nun Beinci Kolu-nun bir ksm ile birlik kurmu
Trokist bir rgtt. Bandan beri dikkati eken ey, bu
sulamay destekleyen hibir kantn ortaya karlmam
olmasyd; dpedz, kesin bir otorite havasyla ne srlyordu.
Saldr, en ar bir kiisel iftira ve, sava zerindeki etkileri sz
konusu olduunda, tmden sorumsuzlukla yaplmt. P.O.U.M.
aleyhinde iftirada 'bulunma kampanyasnda, birok Komnist
yazarn asker srlarn aa vurulmasn nemsiz diye
dndkleri grlr. rnein, Daily Worker'in ubat'ta kan
bir saysnda bir yazarn (Winifred Bates), P.O.U.M.'un
cephedeki kendi kesiminde, sylenenin yalnzca yars kadar
birlik bulundurduunu bildirmesine izin verilmiti. Bu doru
deildi, ama muhtemelen bayan yazar doru olduuna
inanmt. Bu yzden Winifred Bates ve Daily Worker,
dmana, bir gazetenin stunlarnda verilebilecek, en nemli
bilgileri teslim etmeye dnden razydlar. New Republic'de Mr.
188

Ralph Bates, P.O.U.M. birlikleri ok ar kayplara urar ve

'benim baz yakn arkadalarm lr ya da yaralanrken,
P.O.U.M. askerlerinin silhtan arnm blgede Faistler'le
futbol oynadklarn yazd. Yine, nce Mad-rid'te, sonra
Barselona'da datlan habs bir karikatr P.O.U.M.'u,
yznden orak eki iaretli bir maske derken, bunun
altndan gamal ha belirmi alarak gsteriyordu. Hkmet
gerekten Komnist denetimi altnda olmasayd, bu cinsten bir
nesnenin sava zamannda ortalkta dolamasna izin vermezdi.
Bu, yalnzca P.O. U.M. milislerinin deil, tesadfen onlarn
yaknnda olan, br birliklerin de moraline (nk komu
birliklerin hain olduunun sylenmesi fazla tevik edici bir. ey
olmaz) kasd bir darbe indirmiti. Gerekte, cephe gerisinden
gelen bu iftira ynnn P.O.U.M. milisinin moralini
bozduundan pheliyim. Fakat bu, byle bir etki douraca
hesaplanarak yaplmt; bunun sorumlular siyas nefreti,
faizme kar birleik cepheye yelemi olmaktan suludurlar.
P.O.U.M.'a kar yneltilen onbinlerce sulama zetle una
geldi dayand: hemen tm emeki snftan onbinlerce kii,
bunun yannda, ounluunu Faist lkelerden gelmi
mltecilerin tekil ettii bir sr yabanc yardmc ve
sempatizanlar, ve binlerce milis, dpedz Faistler'den para
alan geni bir casus rgtyd. Bu saduyuya aykr olduu
gibi, P.O.U.M.'un gemi tarihi bu iddiay inanlmaz klmaya
yeterdi. Btn P.O.U.M. nderlerinin gerisinde devrimci bir
gemi uzanyordu. Bazs 1934 ayaklanmasna karmt ve
ou sosyalist eylemlerinden tr Lerrout Hkmeti ya da
Monari idaresi altnda hapis yatmlard. 1936'dan bu yana
nderlik yapan, Joaquin Maurin, Cortes'de Franco'nun yaknda
gerekleecek isyan iin uyanda bulunan milletvekillerinden
biriydi. Savan patlak vermesinden biraz sonra, Franco'nun
gerisinde direnme hareketleri rgtlemeye abalarken
Faistler'ce hapse atlmt, isyan patladnda,
189

P.O.U.M. buna kar direnite sekin bir rol oynamt,

zellikle Madrid'de, sokak arpmalarnda pek ok yesi
ldrld. Katalonya ve Madrid'de milis kollar kurulmas iin
alan ilk rgtlerden biriydi. Bunlar, Faist-ler'den para alan
bir partinin eylemleri olarak aklamak bana neredeyse
olanaksz grnyor. Faistler'den para alan bir parti olsayd,
dpedz kar tarafa katlrd.
Sava iinde faizm tarafls eylemlere gelince, byle bir
belirti de yoktu. P.O.U.M.'un daha devrimci bir politika
yrtlmesi konusunda bask yapmasnn Hkmet glerini
bld ve dolaysyla Faistler'e yardm ettii konusu
sonunda ayn kanda olmamama ramen tartmalyd;
reformist nitelikte herhangi bir Hkmet P.O.U.M. gibi bir
partiyi ba bels gibi grmekte haklyd sanyorum. Fakat bu,
hiyanetten tmyle farkl bir mevzudur. P.O.U.M. gerekten
bir Faist rgt ise, birliklerinin neden sdk kaldklarn
aklamann bir yolu yoktur. Burada, sekiz on bin adam 193637 knn dayanlmaz artlar altnda cephede nemli yerler
tutuyordu. Pek ou hi aralksz drt be ay siperde
kalmlard. Bu adamlarn neden doruca cepheden
ayrlmadklarn ya da dman tarafna gemediklerini anlamak
hayli gtr. Her zaman byle bir-eyi yapmak ellerindeydi;
baz anlarda da etkisi sonucu kesinlikle balayabilirdi. Buna
ramen dmeye devam ettiler, P.O.U.M. siyas parti olarak
lvedildikten ksa bir sre sonra, P.O.U.M. milisi henz
Halk Ordusu saflar arasnda datlmadan olay herkesin
belleinde hl taze iken, binlerce insann bir iki gn iinde
ld, Huesca'nn dousuna yaplan ldrc saldrya
katld. En azndan, dmanla birlemeleri ya da devaml asker
kaaklar olmas beklenirdi. Fakat, daha nde belirttiim gibi,
askerden kamalar zellikle ok azd. Yine, insan faist yanls
propaganda yaplmasn bozgunculuk ve bunun gibi birey
olmasn beklerdi. Gelin grn ki, byle bir nesneye dir
hibir belirti yoktu.

190

Besbelli, sol eilimli her partide olduklar gibi P.O.U.M.' un

iinde de Faist casuslar ve agents provocateur'leri vard;
fakat burada baka yerlerde olduundan daha fazlasnn
bulunduuna dir hibir kant gsterilemez.
Komnist basnda yer alan baz saldrlarn, hayli zoraki
de olsa, Faistler'den para alanlar sradan P.O. U.M. yeleri
deil, P.O.U.M. nderleridir. dedii dorudur. Fakat bu, srf
yeleri nderlerinden koparmak iin bavurulmu bir
teebbst. Sulamann nitelii, sradan yelerin, milislerin vb.,
hepsinin bu entrikaya dahil olduklarn ieriyordu. nk Nin,
Gorkin ve brleri gerekten Faistler'den para alyor idiyseler,
bunu bilmek Londra, Paris ve New York'daki gazetecilerden
ok, onlarla balant halinde bulunan kendi izleyicilerine derdi. Her halkrda, P.O.U.M. lavedildiinde Komnist
ynetimindeki gizli polis, hepsinin benzer biimde sulu
olduu varsaymna dayanarak P.O.U.M.'la ilikisi olan, ellerini
atabilecekleri herkesi, yarallar, hastanedeki hastabakclar,
P.O.U.M. yelerinin karlarn ve baz durumlarda ocuklar
bile tevkif ettiler.
En son olarak, Haziran'm 15-16'snda, P.O.U.M. lavedilmi ve yasa d bir rgt iln edilmiti. Bu, Mays aynda
ibana gelen Negrin Hkmeti'nin ilk eylemlerinden biriydi.
P.O.U M.'un Yrtme Kurulu hapse atldnda, Komnist
basn ok byk bir Faist entrikas masal yaratt. Bir sre
btn dnya Komnist basn bu eit eylerle alevlendi, (21
Haziran tarihli Daily Worker eitli spanyol Komnist
gazetelerini zetliyor):
SPANYOL TROKSTLER'NN FRANCO LE
EVRDKLER ENTRKA
Barselona ve baka yerlerdeki birka ileri gelen
Trokist'in yakalanmasn isleyen... sava tarihinde imdiye
kadar grlmemi bir casusluk olaynn en korkun paralar
ve Trokist ihanetinin bugne kadarki en irkin ifaatnn
ayrntlar hafta sonunda ortaya kt...
191

Polisin elinde bulunan belgeler tutuklu bulunan 200'den fazla

kiinin tam itiraflar kantlamaktadr ki...
Bu ifaatn kantlad, P.O.U.M. nderlerinin telsizle
Franco'ya asker srlar aktard, Berlin ile ilikide bulunduu,
Madrid'deki gizli Faist rgtyle ibirlii yapt idi. lve
olarak, grnmez mrekkep ile iletilen gizli mesajlar, N harfi
ile (Nin anlamna) imzalanm esrarl bir belge ve bunun gibi
eylere dir heyecan verici ayrntlar vard.
Fakat son olarak iin zeti uydu: olaydan alt ay sonra,
yazdm gibi, P.O.U.M. nderlerinin ou hl hapisteydi,
ama asla mahkemeye karlmamlar ve Franco ile radyo
araclyla haberleme iddialar ak ve kesin bir biimde ifade
bile edilmemiti. Bu adamlar gerekten hyanet sulusu
olsalard, nceden bir sr Faist casusunda olduu gibi, bir
haftada muhakeme edilir ve kuruna dizilirlerdi. Fakat
Komnist basndaki dayanksz ifadeler dnda bir kant
krnts bile ortaya karlamamt. kiyz tam itiraf a
gelince, byle birey var idiyse, herhangi bir kiiyi sulamaya
yeterli idi, ama onun da bir daha ad san duyulmad. Bunlar,
gerekte hayalgc kuvvetli 'birinin uydurmalaryd.
Dahas var, spanyol Hkmeti'nin yelerinin ou,
P.O.U.M.'a ileri srlen btn sulamalara inanmadklarn
akladlar. Son gnlerde, bee kar iki oyla, kabine, faizme
kar olan siyas tutuklular serbest brakmaya karar verdi iki
aznlk oyunun sahipleri Komnist bakanlard. Austos aynda,
ngiliz Milletvekili James Maxton'm bakanlndaki
uluslararas bir delegasyon, P.O.U.M.'a kar ileri srlen
iddialar ve Andres Nin'in ortadan kayboluunu aratrmak
zere spanya'ya gitti. Savunma Bakan Prieto, Adalet Bakan
Irujo, ileri Bakan Zugazagoitia, Ba Savc Ortega y Gasset,
Prat Garcia ve tekiler, P.O.U.M. nderlerinin casusluk sulusu
olduu kansn hep reddettiler. Irujo, olayn dosyalarn
incelediini, gy adna kant denen eylerin hibirinin salam
olmadn ve Nin tarafndan imza192

land sylenen belgenin deersiz, yani uydurma olduunu

szlerine ekledi. Prieto, P.O.U.M. nderlerini Earselona'daki
Mays arpmalarndan sorumlu saydn belirtti, ama onlann
Faist casusu olduklar fikrini benimsemedi. Ve ekledi, iin en
vahim yan u ki P.O. U.M. nderlerinin tutuklanmas kararn
Hkmet vermemiti; bu tutuklamalar polisin kendi otoritesini
kullanmas ile yaplmt. Bunun sorumlular polisin banda
olan kiiler deil, olaan gelenekleri uyarnca Komnistler
tarafndan gizlice yanlarna sokulan, onlarn evresindeki
adamlard. Prieto polisin teki kanunsuz tutuklama
olaylarndan da sz etti. Benzer biimde Irujo polisin yar
bamsz bir hl aldn ve gerekte yabanc Komnist
unsurlarn denetimi altnda bulunduunu bildirdi. Prieto
delegasyondakilere hayli geni bir biimde, Ruslar silh
verirken Hkmet'in Komnist Partisi 'ni gcendirmeye
kalkamayacan bildirdi. John Mc Govern bakanlnda
baka bir delegasyon Aralk aynda spanya'ya gittiinde
ncekilerin hemen hemen ayn cevaplar aldlar. ileri Bakan
Zugazagoitia bu durumu daha da yakn terimlerle dile getirdi:
Rusya'dan yardm aldk ve beenmediimiz baz eylemlere
gz yummak zorunda kaldk. Polisin bamsz hareketlerini
gzler nne sermek iin, Hapishaneler Mdr ve Adalet
Bakan'ndan imzal bir emir geldii halde bile Mc Govern ve
brlerinin Barselona'daki Komnist Parti-si'nin elindeki gizli
hapishanelerden birine girmek iin izin elde edemediklerini
bilmek hayli ilgintir (*). Bu kadar sorunu aydnlatmaya
yeterlidir, sanrm. P.O.U.M.'a yneltilen hiyanet sulamas
yalnzca Komnist basnda yaynlanan makalelere ve Komnist
denetimindeki gizli polisin eylemlerine dayanyordu. P.O.U.M.
(*) ki heyetin raporlar iin Le Populaire'e (7 Eyll), La Fleche'e (18
Eyll); baknz. Maxton heyetinin raporu, Independent Nevos'da
(219 Rue Saint-Denis, Paris) ve Mc Govrn'n Terror in Spain adl
kitapnda yaynland.

193

nderleri ve onlarn yzlerce binlerce izleyicileri hl

hapisteydiler, ve Komnist basn hainleri sulamada amata
yapmaya devam edeliberi alt ay gemiti. Fakat Negrin ve
brleri balarn dik tutarak Trokisf-lerin toptan katlini
tezghlamay reddettiler. zerlerindeki bask dnlecek
olursa, byle yapm olmalar takdire deer. Bu arada, yukarda
sylediklerimin karsnda, P.O.U.M.'un gerekten Faistler'e
casusluk eden bir rgt olduuna inanmak ok gleiyordu
meer ki, Maxton, Mc Govern, Prieto, Irujo, Zugazagoitia ve
geri kalanlarn hepsinin birlikte Faistler'den para aldklarna
inanlsn.
Nihayet, P.O.U.M.'un Trokist ald hikyesine
gelince... Bu sz gittike daha byk bir serbestlikle ortalkta
dolayor ve ar derecede yanltc bir yolda kullanlyor ve
sk sk byle olmas isteniyor. Bunu tanmlamak iin azck
duraklamaya deer. Trokist sz ayr anlamda
gelmektedir:
(I) Troki gibi tek lkede sosyalizm e kar
"dnya devrimi"ni savunan, daha serbest bir terimle,
devrimci bir arlk taraftar olan kimse.
(II) Troki'nin bakanln yapt gerek bir r
gtn bir yesi.
(III) Genellikle Sol kanat glerini ayran ve giz
li entrikalarla zarar veren ama zellikle S.S.C.B.'de sa
botaj yapan devrimci pozunda gizli bir Faist.
Birinci anlamnda P.O.U.M. muhtemelen Faist diye
tasvir edilebilir. ngiliz Bamsz i Partisi'nin, Alman
S.A.P.'nin, Fransa'daki Sol Sosyalistlerin ve daha biroklarnn
Faist saylabilecei gibi. Fakat P.O.U.M.' un Troki veya
Trokist (Bolevik-Leninist) rgtle hibir ilikisi yoktu. Sava
patlak verdiinde, spanya'ya gelen yabanc Trokistler (onbe
yirmi kadarlard) kendi fikirlerine en yakn gelen parti
olduundan nce P.O.U. M.'da altlar, ama hi biri partiye
ye olmad, sonradan Troki kendi izleyicilerine P.O.U.M.'un
politikasna saldrmalarn emretti. Bunlarn birka milis
gcnde
194

kaldysa da Trokistler parti brolarndan tasfiye edildiler.

Maurin'in Faistler'in eline gemesinden sonra, P.O. U.M.'un
nderi olan Nin, o srada Troki'nin sekreteriydi, ama onu ok
seneler nce brakm ve eitli muhalif komnistleri daha eski
bir parti, i ve Kyl Bloku ile kartrp birletirerek
P.O.U.M.'u kurmutu. Nin'in bir zamanlar Troki ile ibirlii
etmi olmas Komnist basnda P.O.U.M.'un gerekten
Trokist olduunu gstermek iin kullanlmt. Baka bir
tartma izgisiyle Mr. John Strachey'in bir zamanlar (ngiliz
Nazi Partisi nderi) Sir OswaId Mosley ile ibirlii yapm
olmasndan hareketle ngiliz Ko'mnist Partisi'nin gerekten bir
Faist rgt olduu da gsterilebilir.
kinci anlamda, yani kelimenin tek ve biricik tanmlanm
anlamnda, P.O.U.M. kesinlikle Trokist deildi. Bu ayrm
yapmak nemlidir, nk Komnistler' in ounluu tarafndan
ikinci ktaki Trokizm ile nc ktaki Trokizm, hi
kukusuz, ayrlmaz olarak kabul edilmektedir yani, tm
Trokist rgt dpedz Faistler'in casusluk aygtdr.
Trokizm yalnzca Ruslar'n sabotaj mahkemeleri srasnda
halkn gzne arpmt, bir adama Trokist demek ona fiilen
katil, agent provocateur demek oluyordu. Fakat ayn zamanda,
her kim Komnist Politikas'n Sol-kanat asndan eletirmeye
kalkarsa Trokist diye nitelenebilirdi. Hal byle olunca,
devrimci arl savunan herkesin Faistler'den para aldn
m ileri srmek gerekiyor?
Uygulamada, yerine gre yle olabilirdi de olmayabilirdi
de. Maxton yukarda deindiim delegasyonla birlikte
spanya'ya gittiinde, Verdad, Frente Rojo ve teki syanyol
Komnist gazeteleri ona hemen Trokist-Fa-ist, Gestapo
ajan, vb. diye iddetle saldrdlar. Buna ramen, ngiliz
Komnistleri bu sulamay tekrarlamaktan dikkatle sakndlar.
ngiliz Komnist basnnda Maxton emeki snfnn
reaksiyoner dman haline geldi bu szn, elverili bir
belirsizlii vard. Bunun nedeni hi kukusuz, birok sivri
denemelerle ngiliz Ko195

mnist basnnn dpedz iftira kanunundan boylarnn

lsn alm olmalaryd. Gerek udur ki, bu sulamann
doruluunun yalan olduunun ispat edilmesinin gerekli
olabilecei bir lkede tekrarlanmamas, yeterli bir itirazyd.
Size, P.O.U M.'a yneltilen sulamalar gereinden fazla
tartyorum gibi gelebilir. Bir i savan muazzam sefaleti ile
oranlandnda
kanlmaz
hakszlklar
ve
yanl
sulamalaryla, partiler arasnda her iki taraf iin de bu tr
ldrc dalamalar, ok nemsiz grnebilir. Kazn aya
yle deil aslnda. Bu cinsten iftira ve ba-sm-kampanyalar ve
gsterdikleri kafa yapsnn, anti -faizm davasna en ldrc
zarar verdii kansndaym.
Meseleye bir gz atan herkes, Komnistler'in siyas
muhalifleriyle dzmece sulamalarda bulunarak uramasnn
hi de yeni birey olmadn bilir. Bugnn modas TrokistFaist demekse; dnk de Sosyal-Faist idi. Rus Devlet
Mahkemeleri'nde, mesel Leon Blum ve ngiliz i Partisi'nin
belli bal yeleri de dahil olmak zere, kinci Enternasyonel
nderlerinin, S. S.C.B.'nin asker igali iin devs bir kumpas
kurduklarnn ispatlanmasndan bu yana yalnzca alt yedi yl
geti. Buna ramen, bugn Fransz Komnistleri Blum'u nder
olarak kabul etmekten yeterince memnun grnyorlar, ve
ngiliz Komnistleri i Partisi'ne girebilmek iin dnyann
altn stne getiriyorlar. Bu cinsten bireyin, tarikat gr
asndan bile olsa, ie yarayabileceini sanmyorum. Ve bu
arada, Trokist-Faist sulamasnn nefret ve anlamazlk dourduu kesindir. Komnist partilerinin yeleri her yerde
Trokistlere kar anlamsz bir cad avnn etkisine kapldlar,
ve P.O.U.M. niteliindeki partiler ise yalnzca anti Komnist
olmak gibi korkun bir duruma itildiler. Hlihazrda, dnya
emeki hareketinde tehlikeli bir atlamann balangc var. Bir
mr boyu kendilerini bu davaya vermi olan, Sosyalistler'e
P.O.U.M.'a kar ileri srlenler gibi birka iftira daha derken
bu atlama

uzlatrlamaz hale gelebilir. Tek umut, siyas kartl sonuna

kadar tartmann mmkn olaca bir dzeyde tutmaktr.
Komnistler'le, daha Sol'u tutan ya da tuttuklarn iddia edenler
arasnda gerek bir fark vardr. Komnistler, faizmin kapitalist
snfn kesimleriyle ittifak yaparak alt edilebileceine inanrlar
(Halk Cephesi) ; bunlarn kartlar, bu manevrann dpedz
Faistler'e yeni reme alanlar verdiini sylerler. Bu sorun bir
zme balanmak zorundadr; yanl bir karara varmak belki
de bizi yzyllar boyu yari-klelie koymak demek olabilir.
Fakat, Troki-Faist lndan baka bir iddia ortaya
konmadka, tartma balayamaz bile. rnein, bir Komnist
Partisi yesi ile Barselona ar-pma'armn doru ve yanl
ynlerini tartmak benim iin imknszdr; nk hibir
Komnist yani, hibir iyi Komnist demek istiyorum
benim olaylar doru anlattm kabul etmeyecektir. Eer parti
izgisi ni izlerse, ya grev nedeniyle, yalan sylediimi ya
da, en iyi ihtimalle, benim umutsuz bir biimde yanl yola
itildiimi ve Daily Worker'in balklarna bir gz atan herkesin,
olaylarn getii yerlerden binlerce mil tede Barselona'da neler
olup bittiini benden iyi bildiini belirtmek zorunda kalacaktr.
Bu artlar iinde, hibir tartma olamaz; asgar bir mteree
bile ulalamaz. Maxton gibi adamlarn Faistler'den para
aldn sylemekten ne gibi bir ama gdlebilir? Byle bir
iddiann ciddi tartmay olanaksz klmaktan baka bir amac
olamaz. Bu tpk satran oyununun ortasnda yarmaclardan
birinin anden karsndaki iin bu herif kundakdr ya da iki
karldr diye barmasna benzer. Gerek tartma konusu olan
nokta deinilmeden kalyor. ftira hibir eyi halletmiyor.

196

197

12
Cepheye dnmz Barselona arpmalar sona erdikten
gn sonra olmal. arpmadan hele gazetelerdeki
kfrleme mandan sonra, bu sava daha nceleri olduu
gibi, safdil bir idealist adan grmek glemiti. spanya'da
birka hafta geirip de hayal krklna uramayan kimse
yoktur sanrm. Zihnim, Barselona'daki ilk gnmde tantm,
bana Bu sava da tpk brleri gibi ktlktan ibaret
diyen gazete muhabirine gidiverdi. Bu sz beni derinden sarsmt ve o srada doru olduuna inanmyordum, imdi Mays
aynda bile doru deildi, ama gittike daha doru hle
geliyordu. Gerek udur ki, her sava devam ettii her ay
gittike artan bir eit yozlamaya urar, nk kiisel
zgrlk ve doru haber veren bir basn gibi unsurlar asker
etkinlikle dpedz badamaz.
imdi artk insan neler olacana dir bir tahminde
bulunmaya balayabiliyordu. Caballero Hkmeti'nin decei
ve yerine daha ok Komnist etkisinde kalacak, daha sac bir
hkmetin geecei (bu, bir iki hafta sonra oldu), bu
hkmetin sendikalarn gcn hemen ve temelli olarak
krmaya ynelecei apak grlyordu. Ve sonra, Franco
tepelense bile, spanya'nn yeniden rgtlenmesinden doacak
muazzam sorunlar bir yana, gelime olanaklar hi de
glpembe deildi. Gazetelerin Demokrasi in Sava tan
bahsetmeleri basbaya gz boyamaclkt. Sava bitince
spanya yle blnm ve ypranm olacakt ki, byle bir
lkede, bizim ngiltere ya da Fransa'da dndmz
anlamyla bile demokrasinin yaayabileceini akl banda hi
kimse umamaz-d. Diktatrlk olmas zorunluydu ve bunun bir
emeki snf diktatrl olma ans gemiti. Bu da genel hareket, bir eit faizm ynnde olacak demekti. Hi kukusuz,
bu faizme daha kibar bir ad taklacak ve bu,
198

buras spanya olduundan Almanya'da talyan trlerinden

daha ok insancl ve daha az etkin olacakt. Topu topu iki
imkn vard: Franco'nun idaresi altnda ok daha kt bir
diktatrlk ya da savan spanya'nn gerek snrlarla veya
ekonomik blgeler biiminde blnmesi ile sonulanmas bu
her zaman dnlebilecek bir ihtimaldi.
Nasl bakarsanz bakn, gelecein grn can skcyd.
Fakat Franco ve Hitler'in daha plak ve daha gelimi
faizmine kar artk bu Hkmet iin arpmaya demeyecei
sonucu karlamazd. Savatan nceki Hkmet'in hatalar her
ne olursa olsun, Franco'nun rejimi kesinlikle bundan daha kt
olacakt. iler yani, ehir proletaryas iin en sonunda
kimin kazand belki pek farketmeyecekti ama spanya en
bata bir tarm lkesiydi; Hkmet'in zaferinde kyllerin
kesinlikle byk yararlar olacakt. Hi olmazsa, igal ettikleri
topraklarn en azndan bir ksm ellerinde kalacakt; bu takdirde
Franco'nun blgesindeki topraklar da datlacak ve spanya'nn
baz ksmlarnda yaayan fiil serflik kolay kolay yeniden
kurulamayacakt. Savan sonunda ipleri ellerinde tutacak olan
Hkmet herhalde kiliseye ve feodaliteye kar olacakt. Kiliseyi en azndan bir sre denetim altnda tutacak ve lkeyi
modernletirecekti. Mesel, yollar yapacak, eitim ve halk
saln ykseltecekti; zten sava srasnda bile bu ynde
birtakm eyler yaplmt. br yanda Franco srf talya'nn ve
Almanya'nn kuklas olmad lde byk feodal toprak
aalarna balyd ve kafas kfl bir din-asker tepkiye
dayanyordu. Halk cephesi bir sahtekrlk olabilirdi, ama
Franco bir anokronizmayd. Yalnzca milyonerler ve
romantikler onun kazanmasn isteyebilirdi. Dahas, bir iki
yldr kbus gibi peini brakmayan, faizmin uluslararas
prestiji sorunu vard. 1930' dan beri Faistler btn zaferleri
kazanmlard; imdi tepelenmelerinin zamanyd, kimden
dayak yiyecekleri pek nemli deildi Franco ve yabanc paral
askerlerini
199

denize dkebilsek, dnya ahvlinde, kat bir diktatrlk ile

ynetilen ve en iyi adamlar hapiste olan bir spanya iin bile
ok byk bir gelime salanabilirdi. Yalnz bunun iin dahi
sava kazanlmaya deerdi.
O srada olaylardan anladklarm bunlard. imdi Negrin
Hkmeti hakknda ilk baa getii zamankinden daha iyi
dndm sylemeliyim. stn bir cesaretle arpmay
srdrm ve herhangi bir kimsenin beklediinden daha ok
siyas msamaha gstermiti. Fakat ben hl spanya
blnmedike ki, byle bir durumda ne gibi sonular ortaya
kaca nceden kestirilemez sava-sonras hkmetinin
faist eilimli olma zorunluluuna inanyorum. Bir kez daha
kanm sylyorum; artk, zamann ou khinlere gsterdiini
bana da gstermesini rastlantya brakacam.
Tam cepheye vardmz srada, Bob Smillie'nin ngiltere'ye dnerken snrda tutuklandn, Valencia'ya
getirildiini ve hapse atldn duyduk. Smil'ie geen Ekim
ayndan beri spanya'dayd. Aylarca P.O.U.M ofisinde alm,
ngiltere'ye yaplacak bir propaganda turuna katlmadan nce
ay cephede bulunmas gerektiini dnerek, br Bamsz
i Partisi yeleri geldiinde milis gcne girmiti. Neden
tutuklandn, biz kefedinceye kadar hayli zaman geti,
Kendisini bir avukat bile gremesin diye incommunicada
olarak tutuluyordu (ihtilttan men edilmiti). spanya'da en
azndan, uygulamada habea cor-pus diye bir ey yoktu,
muhakeme edilmek bir yana, ifadeniz bile alnmadan aylarca
hapis yatabilirdiniz. Nihayet, serbest braklan bir mahkmdan
Smillie'nin silh tamak suuyla tutuklandn rendik.
Silh dedikleri eyin ne olduunu biliyordum: arapnel ve
daha baka bir takm hatra eyayla birlikte, derslerinde
gstermek iin eve gtrd, savan banda kullanlan
trnden ilkel tipli iki el bombas patlayc maddeleri ve
patlama
mekanizmalar
karlmt
sdece
elik
silindirlerden ibaret kalmlard ve tmyle zararszdlar.
Bunun sadece bir
200

bahane olduu, P.O.U.M. ile ilikisi bilindii iin tutukland

besbelliydi. Barselona arpmas daha yeni sona ermiti,
yetkili makamlar o srada resmi bildirilerin tersini syleyecek
durumdaki hi kimseyi spanya dna brakmamaya ar bir
dikkat sarfediyorlard. Bunun sonucunda millet her an olur
olmaz bahanelerle tutuklanabiliyordu. in banda adamlarn
niyeti, ok muhtemelen, Smillie'yi birka gn alakoymakt.
Fakat belya baknca spanya'da bir kere hapse girdiniz mi,
muhakeme olsun olmasn orada kahverirdiniz. Hl
Huesca'day-dk, ama bu kere bizi daha saa. birka hafta nce
geici olarak ele geirdiimiz Faist mevzilerinin tam karsna
yerletirmilerdi. imdi ngiliz ve spanyol otuz kadar adamn
komutan olarak teniente grevi yapyordum bu rtbe
astemene tekabl eder sanyorum. Beni resmen subay olmam
iin aday gstermilerdi, ama a canip atanmayacam belli
deildi. Daha nceleri, milis subaylar, fazladan deme
yaplmas anlamna gelen ve milis gcnn eitlii fikirleriyle
atan resm subay tayinlerine kar kmlard, ama imdi
kabul etmek zorundaydlar. Benjamin imdiden yzba
olmutu, Kopp da binba olma yolundayd. Kukusuz,
Hkmet milis subaylar olmadan yapamyordu; ama,
muhtemelen Ordu subaylarna ve Harp Okulu'ndan yeni
kanlara ayrmak iin, hibirisine de binbadan yksek rtbeleri vermiyorlard. Sonu olarak, bizim 29 uncu tmende
(baka milis birliklerinde de yle olduuna hi phe yok),
tabur, tugay ve tmen komutanlarnn hepsinin binba olmas
gibi, tuhaf bir geici durum vard.
Cephede fazla birey olmuyordu. Jaca yolu dolaylarndaki
arpma snp gitmiti, Haziran'n ortasna kadar da yeniden
balamad. Faist siperleri yzelli yarda temizdeydi, ama
onlar iki yanmzda daha yksek bir arazideydiler, bizim cephe
hatt kntl bir dik a oluturuyordu. Ann kesi tehlikeli
bir noktayd, kar tarafn nianclar bize orada devaml
kayplar verdiriyorlard. Zaman zaman Faistler stmze
tfek-bom201

basyla yada buna benzer bir silhla ate ayordu. Bu korkun

bir patlama sesi karyordu geldiini duymadmz iin
sinir bozucuydu ama gerekte tehlikeli deildi nk yerde
at ukur ancak bir amar leeni kadard. Geceler ho bir
lklkta geiyordu, gndzleriy-se cehennem gibi scakt;
sivrisinekler can skmaya
balamt, Barselona'dan
getirdiimiz temiz giyeceklere ramen hemen bitlenivermitik.
Silhtan arnm blgedeki meyva bahelerinde kiraz iekleri
aalar bembeyaz donatmaya balamt. ki gndr saanak
halinde yamur yayordu, siperlerimiz suyla dolup tat, koruyucu duvar bir ayak kadar suya batt: bundan sonra gnlerce
hi sap olmayan ve teneke kaklar gibi bk-lveren spanyol
krekleriyle yapkan amuru etik durduk.
Bizim ble bir havantopu vaad etmilerdi. Drt gzle
bunu bekliyordum. Geceleri herzamanki gibi devriye
geziyorduk bu i, eskiden olduundan daha tehlikeli bir hle
gelmiti. nk Faist siperlerinde daha ok adam vard ve
artk daha uyank olmulard; dikenli telin hemen dna teneke
kutular serpitirmiler, bir atrd duyduklarnda makineli
tfekleriyle veryansn ediyorlard. Gndzleri silhtan arnm
blgedeki gizli bir yerden ate ediyorduk. Yzlerce yarda
srnerek, uzun otlarla saklanm, Faistler'in koruyucu
duvarndaki bir yara hakim bir hendee geliniyordu. Hendekte bir tfek dayana yapmtk. Yeterince beklerseniz
genellikle haki giyimli bir eklin abuk abuk yarn bir
yanndan br yanma kotuunu grrdnz. Birok kereler
ate ettim. Birini vurup vurmadm bilmiyorum ok
muhtemelen vurmammdr;tfek konusunda ok kt bir
atcym. Fakat Faistler atein ne yandan geldiini
kestiremedikleri iin bu oyun hayli elenceli oluyordu ve
erge birini yakalayacama kesin kanaat getirmitim. Gelin
grn ki, ava giden avland bir Faist nianc vurdu beni.
Vurulduum zaman cepheye geleli on gn kadar olmutu. Bir
mermiy202

le zmbalanma tecrbesi hayli ilgin olduundan, bunu

ayrntlaryla anlatmaya deer sanrm.
Bu i, sabahn beinde, koruyucu duvarn kesinde oldu.
afak arkamzdan geldii iin, o saatler her zaman tehlikelidir;
banz koruyucu duvardan karnca d izgileriyle olduu
gibi gkyznde belirleniyordu. Nbet deitirmeye hazrlanan
askerlerle konuuyordum. Aniden, szmn ortasnda bireyler
hissettim ne hissettiimi aktarabilmek ok g olmasna
ramen, onu en ar bir canllkla hatrlyorum.
Kabaca, bir patlamann tam ortasnda olmaya benzer bir
duyguydu bu. Grltl bir bangrt ve btn evremde
gzkamatrc bir k parlts oldu gibi geldi. Muazzam bir
ok hissettim ac falan yoktu, yalnz elektrik arpm gibi
iddetli bir ok; sonra onunla birlikte ar bir zayflk, hilie
doru bir itilme duygusu. nmdeki kum torbalar benden taa
uzaklara doru ekildi gitti. Buna ok benzer bir hissi yldrm
arpmasnda duyabileceinizi tahmin ediyorum. Vurulduumu
hemen anladm, ama bangrt ve patlama yznden yanbamda bir tfein kazayla ate alarak beni yaraladn
sandm. Btn bunlar bir saniyeden daha az bir zaman
aralnda oldu. Hemen arkasndan dizlerim bkld,
dyordum, bam yere vurdum, ama neyse ki canm
acmad. Kendimi uyuuk ve sersemlemi hissediyordum, ar
yaralandmn bilincindeydim ama olaan anlamnda hibir
arm szm olmad.
Vurulmadan nce konumakta olduum Amerikal nbeti
ileri doru atlarak Hay Allah! Vuruldun mu? diye sordu.
Millet evremde topland. Byle durumlarda hep olduu gibi
tel iindeydiler Kaldrn! Neresinden yaralanm
Gmleini an! vb. vb. Amerikal gmleimi kesip amak
iin bir bak istedi. Cebimde bir bak olduunu biliyordum,
karmaya abaladm, ama sa kolumun felce uradn
kefettim. Arl szl olmadm iin belli belirsiz bir tatmin
duydum. Karmn sevinmesi gerekir diye dndm byk
muha203

rebe geldiinde lmekten kurtulaym diye hep yaralanmam

isterdi. Ancak bundan sonra neremden ve ne derecede
yaralandm merak etmek aklma geldi: hibir ey
duymuyordum ama merminin vcudumun n tarafnda bir yere
saplandnn bilincindeydim. Konumaya abalaynca sesimin
olmadn farkettim, azmdan yalnzca zayf bir mrlt kt;
ama ikinci bir denemeden yaralandm sormay becerdim.
Boazndan, dediler. Sedye taycmz Hanry Webb, sarg
beziyle, ilk yardm ilerinde kullanlsn diye bize verdikleri
kk alkol ielerinden birini getirmiti. Beni kaldrdklarnda
azmdan bir dolu kan boand, arkamda bir spanyol'un
kurun boazndan girip ensesinden km dediini iittim.
Normal zamanda domuzuna can yakan alkoln yaraya su gibi
gelen ho serinliini duyuyordum.
Sedye getirilirken beni tekrar yere yatrdlar. Merminin
boazm delip getiini renir renmez iim bitik diye
dnmeye balamtm. Boazmn ortasna kuun yiyip de
canl kalan bir insan ya da hayvan hi iitmemitim. Kan
azmn kenarndan szyordu, Aortum paralanm olmal
diye dndm. nsann bana kan gtren iki ana damardan
biri kesildiinda daha ne kadar yaayacan merak ettim,
muhtemelen birka dakikadan fazla deil. Herey gzme
bulank grnyordu. Kesinlikle leceimi dnmem iki
dakika kadar drm olmal Bu da ok ilgin oluyor -yani
byle bir durumda insann aklna neler geldiini bilmek hayli
ilginti demek istiyorum. Anlayla karlanacak ey: ilk aklma
gelen karm oldu. kinci dncem; her ne denirse densin, bana
ok iyi uyan bu dnyadan ayrlyor olmann iddetli
zntsyd. Bunu btn canllyla duyacak kadar zamanm
vard. Bu budalaca talihsizlik beni fkeden deliye evirdi. Nasl
da anlamszd! Siperlerin kesinde, bir saniyelik dikkatsizlik
yznden vurulmak, stelik arpmada bile deildik! Beni
vurann ne biim bir adam olduunu da dndm, spanyol
mu yoksa yabanc myd, beni zmbaladn biliyor muydu
204

ve daha bunun gibi sorular aklma geldi. Adama kar hibir

kzgnlk duyamyordum. Faist olduuna gre ben de cnu
vurabilirdim diye dndm, ama onu esir alp u anda kama
getirseler yalnzca iyi niancln kutlardm, herhalde. Ne var
ki, gerekten lmekte olan birinin aklndan geenler daha farkl
olabilir.
Felce urayan kolum yeniden canlanp acmaya baladnda beni sedyeye daha yeni yatrmlard. O srada
kolumu derken krm olabileceim aklma geldi, ama
sancnn varl iime gven getirdi, nk insann lrken
duyularnn daha keskinlemediini biliyordum. Gitgide
kendimi daha iyi hissetmeye, sedyeyi ter dkerek omuzlarnda
tayan zavall drt arkada iin znt duymaya baladm.
Cankurtaran arabasna kadar eri br kaygan kei
yollarndan birbuuk mil ile dnya kts bir yry yapmak
gerekiyordu. Bir iki gn nce bir yaral aa tanrken yardm
ettiim iin o zahmetin nasl birey olduunu biliyordum. Baz
yerlerde siperlerimizi saak gibi kaplayan kavaklarn yapraklar
yzme srtnyordu; gm kavaklarn yetitii bir dnyada
yaamann ne iyi bir ey olduunu dndm. Fakat bir yandan
da kolumdaki sanc eytan bir strap halini almt, kfrediyor,
sonra kfretmemeye abalyordum, nk her sk nefes
almda azmdan kpk kpk kan geliyordu.
Doktor yaray yeniden sard, bir morfin inesi yapt ve
beni Sietamo'ya gnderdi. Sietamo'daki hastaneler kural olarak
yarallarn Barbastro ve Lerida'ya gnderilmeden nce, birka
saat alakonulduklar alelacele ina edilmi tahta kulbelerdi.
Morfinin etkisiyle sersemlemi bir haldeydim, ama hl
korkun canm acyordu hareket etmekten cizdim ve
durmadan kan yutuyordum. Ben bu durumdayken, eitim
grmemi hemirelerin nizam hastane yemeini orba
,yumurta, yal yahni ve bunun gibi eylerden oluan
muazzam bir yemei boazmdan aa zorlayarak yedirmee
kalkmalar ve ben yutamaynca da pek armalar, tam
spanyollar'a
205

gre bir davrant. Bir sigara istedim, ama sigarann kt

olduu bir dnemdi ve oralarda hi sigara yoktu. ok
gemeden, birka saat iin cepheden ayrlma izni alm
iki arkada yanbamda belirdi.
Merhaba! Hayattasn ha? yi. Biz, senin saatini,
tabancan ve elektrik fenerini istiyoruz. Bir de, varsa,
ban.
Btn tanabilir mallarm alarak ekip gittiler. Biri
yaralandnda hep byle oluyordu zerindeki btn
eyalar hemen bltrlrd; bu doru bir eydi de:
nk kol saatleri, tabancalar ve bunun gibi eyler
cephede ok ender bulunuyordu, yaralnn avadanl
iinde elden ele gnderilirse yar yolda bir yerde alnaca da garantiydi.
Akam olurken, birka cankurtaran arabasn dolduracak sayda yaral ve hasta adam toplannca bizi
Barbastro'ya yolladlar. O ne seyahatti! Bu savata, in-san
el ayak gibi bir yerinden yaralana iyileir, ama karndan
vurulursa hep, kurtulamaz lr denirdi. Neden byle
olduu imdi kafama dank etti. kanama geiren hi
kimse, ar kamyonlar tarafndan delik deik edilmi ve
savan bandanberi hi tamir grmemi millerce yol
boyunca alkalandktan sonra bu iten sa kamazd.
Bam, gm, dan! Bu yolculuk, beni ilk ocukluk yollarmn Beyaz ehir Sergisi Lunapark'ndaki bugi-vugi denen
korku verici eye geri gtrd. Bizi sedyelerimize
balamay unutmulard. Sk sk tutunmak iin benim
sol kolumda yeterince kuvvet vard; ama teki biare asker yerde oradan oraya savruluyordu, Tanr bilir nasl
strap ekti. Cankurtarann kesinde oturan bir baka
yaral her tarafa kustu. Barbastro'daki hastane ok kalabalkt, yarallar biribirine deecek kadar yaknd. Ertesi
sabah, bir ksmmz bir trene doldurdular ve Lerida'-ya
gnderdiler.
Lerida'da be alt gn kaldm. Hasta, yaral ve normal
sivil hastalar karmakark byk bir hastaneydi. Benim
kouumdaki yarallardan bazsnn varalar in206

sana korku veriyordu. Yanmdaki yatakta siyah sal gen

bir ocuk, bilmediim bir hastalktan yatyordu; verilen
il idrarn zmrt gibi yemyeil yapmt. Onun sidikiesi kouun grlecek eylerinden biriydi. ngilizce
konuan Hollandal bir Komnist, hastanede bir ngiliz
olduunu duymu, gelip benimle arkadalk etti ve bana
ingiliz gazeteleri getirdi. Ekim arpmalarnda korkun
yaralanm, bir yolunu bulup Lerida'daki hastaneye
yerlemeyi becermi ve hemirelerden biriyle evlenmiti.
Yaras yznden, bzlen bacaklarndan biri benim
koluma kadar incelmiti. Cepheye geliimin haftasna
tantm iki milis ,yaral bir arkadalarn grmeye
geldiklerinde beni tandlar. kisi de onsekiz yalarnda
birer ocuktu. Ne yapacan bilmez bir tavrla yatan
yannda ayakta durarak bireyler sylemeye abaladlar,
yaralanma ok zldklerini gstermenin bir yolu olsun
diye anden, ceplerindeki btn ttn karp verdiler ve
ben daha geri vermeye frsat bulamadan da kap gittiler.
Tam spanyollar'a yarar bir davran! ehrin hibir
yerinde ttn bulunmadn ve bana verdikleri ttnn
bir haftalk istihkaklar olduunu sonradan rendim.
Birka gn sonra, bir kolum askda olduu halde,
yatamdan kalkabiliyor ve ortalkta dolaabiliyordum.
Her nedense kolum aa sarkk olduunda daha ok canm yanyordu. Bir zaman, derken kendi kendime verdiim hasardan tr i arlar duydum; sesim neredeyse
tmyle kaybolmutu ama asl merminin at yara
yznden bir an bile ac duymadm. Anlalan mermi
yaralar hep byle oluyor. Merminin yaratt byk ok,
duyuyu yerel olarak yok ediyor; her zaman daha yava bir
hzla arpan, entikli arapnel ya da bomba kymklar
muhtemelen insann cann domuzuna yakar. Hastane
alan iinde bir bahe ve bu sevimli bahede, iinde kk
krmz ve gri renkli balklar bulunan bir havuz vard.
Saatlerce orada oturur, balklar seyrederdim. Lerida'da
ilerin nasl yapld, bana Aragon cep207

hesindeki hastane sistemini kavramak olana verdi teki

cephelerde de durum ayn myd bilmiyorum. Baz ynlerden
hastaneler ok iyiydi. Doktorlar becerikliydiler, il ve ara
ktl da pek yoktu. Fakat iki kt hata vard ki, imdi hayatta
olabilecek yzlerce ya da binlerce insann bunlarn yznden
ldne hi kukum yok.
Birisi, cephe hattna yakn olan btn hastanelerin aa
yukar sevkyat merkezi gibi kullanlmasyd. Bunun
sonucunda, bir kimse yerinden oynatlamayacak kadar kt
yaralanmadka hi bir bakm yaplmyordu. Teorik olarak,
yarallarn ou hi durmadan doruca Barselona ya da
Tarragona'ya gnderilirdi, ama ulam zorluklar yznden
oraya varana kadar bir hafta on gn geiyordu. Sietamo,
Barbastro Monzon, Lerida ve taka yerlerde srnyorlar ve
btn bu zaman boyunca sarg bezi yenilemek dnda hibir
tedavi grmyorlard; o da arada srada yaplyor, hatt bazen
hi olmuyordu. Korkun arapnel yaralar alm kemikleri yamyass olmu kimseler ve benzerleri alyla sarglanyor, yarann
bir tarifi de dna kurun kalemle yazlyordu. Kural olarak
yaral ongn sonra Barselona ya da Tarragona'ya varncaya
kadar al yerinden oynatlmyordu. Birinin yolda yaray
muayene etmesi hemen hemen olanakszd Birka doktor ile
baa kamyordu; Evet, evet, size Barselona'da bakacaklar
diye sylenerek hzla yatanzn yanndan geip gidiyorlard.
Her zaman ortalkta, hastane treninin manana (yarn)
Barselona'ya hareket edeceine dir sylentiler dolayordu.
teki hata ise, yeterli hemire noksanyd. Besbelli, spanya'da
eitim grm hemire yoktu; belki de bu, savatan nce
hemirelik iini balca rahibelerin grmesinden ileri geliyordu.
spanyol hemirelerinden ikyeti deilim, bana her zaman
byk bir efkat gsterdiler, ama korkun chil olduklarna hi
kuku yok. Hepsi nasl dereceye baklacan, bazs da sarg
sarmay biliyordu, ama btn bildikleri hemen hemen bu
kadard. Bunun sonu.
208

cunda, kendi bann aresine bakamayacak derecede hasta

olanlar sk sk utan verici bir biimde ihmal ediliyorlard.
Yarallar haftalarca abdeste kamadan braklyor, kendi
kendine ykanamayacak kadar zayf olanlar pek seyrek
ykanyorlard. Kolu ezilmi bre bir ocuun bana,
haftadr yznn ykanmadn sylediini hatrlyorum.
Hastanelerde yiyecek ok iyiydi gerekten fazla iyiydi.
spanya'da, baka bir yerde olduundan daha ok, hastay tka
basa ar yiyeceklerle doldurma gelenei vard. Lerida'da
yemekler mthiti. Kahvalt sabah alt sularnda veriliyor,
orba, omlet, yahni, ekmek, beyaz arap ve kahveden meydana
geliyordu; le yemei daha da oktu bu, sivil halkn ounun kfi derecede beslenemedii bir zamanda oluyordu.
spanyollar'm hafif yemek (perhiz) denen eyden haberleri
yoktu anlalan. Salam insanlara verdikleri yemein aynsn,
hep zeytinyayla vck vck ayn ar, yal brekleri,
hastalara da veriyorlard.
Bir sabah, benim kouumdaki yarallarn Barselona'ya
gnderilecei duyuruldu. Karma, geleceimi bildiren bir
telgraf ekmeyi becerdim. Bizi toparlayp otobslere
doldurdular ve istasyona gtrdler. Tam tren hareket ederken
bizimle birlikte yolculuk eden hastane emireri Barselona'ya
deil de Tarragona'ya gideceimizi lf arasnda sylemez mi!
Makinist fikrini deitirmiti, zannederim. Kendi kendime Tam
spanyollar'n yapaca bir i! dedim. Fakat, srf ben durumu
aklamak iin ikinci bir telgraf ekeyim diye, bu kere de treni
bekletmeleri yine spnya'nn anna lykt; asl spanyollar'a
en yakan, ekilen telgrafn hibir zaman yerine ulamamas
oldu.
Bizi, oturacak yerleri tahtadan, alelade nc snf
vagonlara bindirmiler di; adamlarn ou ar yaralyd,
yataklarndan ilk bu sabah kmlard. Yars ok gemeden,
scak ve sarsntnn etkisiyle haat oldular, birou yerlere
kustu, Hastane emireri elinde kei derisinden yaplm su dolu
byk bir tulumla unun bu209

nun azna su fkrtarak, heryere yaylm cesede benzer

ekiller arasndan kendine yol ayordu. Dnya kts bir
suydu bu, tadn hl hatrlarm. Tarragona'ya gne alalrken
vardk. Cephe, denizden bir ta atm uzaklkta kyya paralel
uzanyordu. Bizim tren istasyona girerken Uluslararas
Tugay'dan adamlarla dolu bir asker treni ayrlyor, kprnn
zerinde halk da onlara el sallyordu. Bu ok uzun bir trendi
,tklm tklm da doluydu; ak yk vagonlar stne sahra
toplar sk skya balanm ve bek bek bir sr adam
bunlarn evresinde toplanmt. Sar akam klar altnda geip giden trenin manzarasn hafzamda zel bir canllkla
saklyorum; pencerelerde birbiri ardnca esmer, glmseyen
yzler, silhlarn uzun namlular eilmi, uuan kzl
boyunbalar btn bunlar masmavi deniin nnden
yavaa kayd gitti.
Birisi, Extranjeros - Yabanclar, dedi. talyan bunlar.
talyan olduklar besbelliydi. Baka hibir milletin insanlar
kendi aralarnda byle gzel gruplaa-maz, kalabaln
selmlarna bylesine zarif bir biimde karlk veremezdi
trendeki adamlarn yars arap ielerini kafalarna dikmi
olmalarna ramen, yine de zariftiler. Sonradan bunlarn Mart
aynda Guadalajara'-daki byk zaferi kazanan birlikler
olduunu duyduk; bir sredir izindeydiler ve imdi Aragon
cephesine transfer oluyorlard. Bu adamlarn ou topu topu
birka hafta sonra Huesca'da ld, korkarm. Bizim katardan
ayakta duracak kadar iyi olanlar, talyanlar geerken tezahratta bulunmak iin vagonun br yanma yneldiler.
Pencereden bir koltuk denei salland, sargl kollar kzl
selm verdiler. Bu, allegorik sava tablosu gibiydi; gururla
cepheye giden bir tren dolusu taze adam, yavaa gzmzn
nnden kayan sakat adamlar ve btn bunlar olurken, ak yk
vagonlar stnde her zamanki gibi insann yreini yerinden
oynatan toplar, kurtulmas ok g olan bir duygunun yeniden
yaanmas, ne de olsa sava grkemli bir eydir.
210

Tarragona'daki hastane ok byk ve btn cephelerden

gelmi bir sr yaralyla doluydu. nsan orada ne yaralar grr!
Belli bir takm yaralarn tedavisinde en son tb bulularna
uygun olduunu sandm bir yol kullanyorlard, ama byle
yaralara bakmak zellikle dehet vericiydi. Yaray tmyle
ak ve sarglanmam brakyor, ancak teller zerine gerilmi
tlbentten bir ala sineklerden koruyorlard. Tlbentin altndan
yar iyilemi yarann krmz pelte gibi etini gryordunuz.
Yznden ve boazndan yaralanm bir adam vard, ba
tlbentten yaplm bir eit kremsi mifer iindeydi, az
kapalyd, dudaklarnn arasna yerletirilmi kk bir tbn
arasndan nefes alyordu. Bre ok yalnz grnyor,
gzlerini bir saa bir sola oynatarak tlbentin arasndan bakyor
ve hi konumuyordu. Tarragona'da drt gn kaldm.
Gcm yerine geliyordu, birgn yava yava hareket ederek
kumsala kadar yrmeyi becerdim. Deniz kysndaki hayatn
neredeyse eskiden olduu gibi ayn biimde srp gittiini
grmek tuhafma gitti: k kahvehaneler boyunca piyasaya
kmalar, sanki birka mil tede insanlar savam-yorlarm
gibi denize giren ve alr kapanr sandalyelerinde gnelenen o
yrenin tombul burjuvazisi. Mamafih, bu s ve lk denizde
imknsz diye dnlse de, deniz banyosu yapanlardan birinin
boulduunu grdm.
Nihayet, cepheden ayrlmdan sekiz dokuz gn sonra
yaram muayene ettiler. Yeni gelen yarallarn muayene
edildii ameliyathanede ellerinde kocaman makaslarla
doktorlar, kaburgalar, kprck kemikleri ve daha bilmem
nereleri paralanm adamlarn cephe gerisindeki sarg
yerlerinde yaplm aldan zrhlarn kesip atyorlard; byle
soyunmadan, koskoca bir gs zrhnn boyun deliinden
evresine endieli gzlerle bakan, bir haftalk sakal uzam,
kirli suratl bir kafann ktn gryordunuz. Otuz yalarnda
canl ve yakkl bir doktor beni iskemleye oturttu, dilimi kaba
bir
211

bez parasyla yakalad, kabilecei kadar dar ekti,

grtlama bir dii aynas soktu ve Ee! dememi buyurdu.
Dilim kanayp gzlerim yaarncaya kadar boazmdan ieri
bakmaya devam ettikten sonra bir ses telimin felce uradn
syledi.
Ne zaman yeniden sesime kavuacam? diye sordum.
Neeli bir tavrla, Sesin mi? dedi. Sesin hibir zaman
geri gelmeyecek!.
Neyse ki, zaman doktorun yanldn gsterdi. ki ay
kadar bir sre sesim fsltdan teye gidemedi, ama sonradan
br ses teli durumu telfi edince, sesim hzla normale
dnd. Kolumdaki ar, merminin ensem-deki bir sinir
demetini delip gemesinden ileri geliyordu. Nevralji gibi feci
bir aryd, bir ay boyunca devam etti. Bilhassa geceleri
canmn acsndan bir trl uyuyamadm. Sa elimin
parmaklar da yar yarya felce uramt. imdi bile, aradan
be ay gemi olmasna ramen, ba parmam hl uyuuk
bir boyun yaras iin hayli tuhaf bir etki.
Yaram hafiften merak konusu olmu, eitli doktorlar
dillerini aklatarak, Que sette! Que suerte! diyerek
incelemilerdi. Bir tanesi byk bir otorite havasyla bana,
merminin krmz kan damarnn bir milimetre kadar
tesinden getiini syledi. Bunu nasl anladn bilemem. O
srada rastladm herkes, doktorlar, hemireler, Practicantes,
hastalar bana, boynundan yaralanp da hayatta kalan birinin
dnyann en talihli yarat olduunu temin etmekten geri
durmadlar. Ama ben hi yaralanmam olmann daha bir
talihlilik saylabileceini dnmekten kendimi alamyordum.

212

13
Barselona'da bu son haftalar geirdiim srada, ehrin
havasnda kt bir duygu dolayordu bir kuku, korku,
belirsizlik ve st kapal nefret havas. Mays arpmalar,
geride, acs sonradan kan, silinmez etkiler brakmt.
Caballero Hkumeti'nin dmesiyle Komnistler mutlak olarak
iktidara gelmiler, i dzeni salama grevi Komnist
bakanlarna verilmiti, ellerine frsat gese siys hasmlarn
ezeceklerinden hi kimsenin kukusu yoktu. Henz birey
olmuyordu, ben de neler olabileceini henz kafamda bile
canlandramyor-dum; ama, yine de, belli belirsiz bir tehlike
duygusu, kt bireyler olaca bilinci vard. Gerekte byle
eylere hi karmam olsanz da, ortam sizi, sanki gizli bir rgte dahilmisiniz gibi hissetmeye zorluyordu. deta, btn
zamannz kahvehane kelerinde fsl fsl konuarak ve yan
masada oturan adamn polis ajan olup olmadn merak ederek
geiriyordunuz.
Basn sansr yznden, her eit habis sylentiler
ortalkta dolap duruyordu. Bunlardan biri Negrin -Prieto
Hkumeti'nin sava uzlama yoluyla bitirecei yolundayd. O
srada bu fikre inanma eilimindeydim, nk Faistler
Bilbao'ya yaklayorlard, Hkmet ise durumu kurtarmak iin
gzle grlr bir aba harcamyordu. ehrin her yannda Bask
bayraklar dalgalanyor, kzlar kahvehanelerde ba toplama
kutularn angr-datyor, radyoda her zamanki kahraman
koruyucular yayn yaplyordu, ama Baskllar elle tutulur
hibir yardm almyorlard. Bu durum insan Hkmetin
ikiyzl
213

bir oyun oynadna inandnyordu. Sonraki olaylar benim bu

noktada ok yanldm ortaya koydu, ama azck daha aba
harcanm
olsayd.
Bilbao'nun
kurtarlmas
olana
yitirilmeyecekti. Aragon cephesinde saldrya geil-seydi,
saldr baarsz olsa bile Franco, ordusunun bir ksmn oraya
aktarmak zorunda kalacakt. Gelin grn ki Hkmet, i iten
geene hatt Bilbao'nun dne kadar hibir savunma
eylemine girimedi C.N. T. Hazr olun diye bildiriler
datyor ve belirli bir partinin (Komnistler kastediliyor) bir
coup d'etat hazrlad m ediliyordu. Katalonya'nn igal
edilecei yolunda yaygn bir korku da vard. Daha nceden,
cepheye dndmzde, cephe hattnn millerce gerisinden
itibaren kuvvetli savunma dzenleri alndn ve Barselona'nn
heryerinde bombadan koruyucu snaklar kazlmakta olduunu
grmtm. Sk sk hava ve deniz basknlar olacandan
korkuluyordu, ama her siren dd ttnde ou zaman
bunlar yanl verilen alarmlard klar saatlerce karartlyor,
ekingen kimseler bodrumlara dalyordu. Polis casuslar
heryer-de kol geziyordu. Hapishaneler, Mays arpmalarndan
kalan mahpuslarla doluydu, brleri de kukusuz hep
Anarist ve P.O.U.M. taraftarlar birer ikier hapse atlnca
ortadan yok oluyorlard. Grld kadaryla, ne bir kimse
yarglanm ne de itham edilmiti; hatt Tro-kizm gibi
mutlak bir sulama bile yaplmamt; sizi dpedz hapsediyor
ve genellikle orada inccmnunucado olarak tutuyorlard. Bob
Smillie hl Valencia'da hapisteydi. I.L.P. temsilcisinin olsun,
tutulan
avukatn
olsun
Kendisini
grmesine
izin
verilmeyiinden baka birey renemedik. Uluslararas Tugay
ve teki milislerdeki yabanclar gitgide daha byk saylarda
hapse atlyorlard. Bunlar, genellikle, asker kaa diye
tutukluyor-lard. Kimsenin, acaba milisler gnll asker mi
yoksa muvazzaf m olduklar konusunda kesinlikle birey bilmemesi, genel durumun karakteristik bir ynyd. Birka ay
nce milis gcne gelip kaydolan herkes gnll
214

diye bilinir ve izin zaman geldiinde, isterse terhis katlarn

alp gidebilirdi. Anlalan Hkmet imdi fikir deitirmiti,
milise kaydolan herkes muvazzaf asker oluyor, evine gitmeye
kalkarsa asker kaa saylyordu. Fakat bu noktadan bile, hi
kimse emin deildi. Cephenin baz ksmlarnda resm
makamlar hl isteyenleri terhis ediyorlard. Bunlar snrda
bazan geerli oluyor, bazan olmuyordu; geerli saymazlarsa
hemen sizi hapse atyorlard. Bir sre sonra, hapisteki yabanc
asker kaaklarmn says yzleri bulmutu; ama ou kendi
lkelerinde bir amata yaplr yaplmaz vatanlarna gnderiliyordu.
Silhl Hcum Birlikleri gruplar hlinde caddelerde
devriye geziyor, Gvenlik Askerleri hl kahvehaneleri ve
stratejik noktalar ellerinde tutuyorlard: P.S.U.C. binalarnn
ou da hl kum torbalaryla tahkim edilmi, nlerine barikat
kurulmu
duruyordu.
ehrin
eitli
noktalarnda,
Carabinero'larn Gvenlik Askerleri yoldan geenleri
durduruyor ve belgelerini soruyorlard. Herkes, bana P.O.U.M.
milis kartm kesinlikle gstermememi, yalnzca pasaportumu
ve hastane belgemi kartmam ihtar ediyordu. P.O.U.M.
milisinde bulunduumun bilinmesi bile tehlikeli olabiliyordu.
Yaral ya da izindeki P.O.U.M. milisleri ufak ufak vesilelerle
cezalandrlyordu rnein, paralarn alrken kendilerine
glk karyorlard. La Batalla hl kyor, ama ylesine
sansr ediliyordu ki neredeyse var olmaktan kmt;
Solidaridad ve teki Anarist gazeteleri de ar bir biimde
sansr ediliyordu. Gazetenin, sansr edilen ksmnn bo
braklmayp yerinin baka haberlerle doldurulmas yolunda
yeni bir kural karlmt bunun sonucunda neyin kesilip
atldn kestirmek olana da kalmyordu.
Sava boyunca dalgalanp duran yiyecek ktl ok kt
devrelerinden birindeydi. Ekmek ok azd ve ucuz eitlerine
pirin kartrlyordu; klada askerlere verilen ekmek tayn
dnya kts bir nesneydi. St ve
215

eker ok enderdi, pahal kaak sigaralarn dnda, ttn

neredeyse yok olmutu. Zeytinya ktl had safhadayd, oysa
spanyollar zeytinyan ayr ayr, yarm dzine deiik amala
kullanrlar. Zeytinya almak iin kuyruklarda aa olan
kadnlara gzclk etsinler diye dikilen atl Gvenlik Askerleri
bazan atlarn gerileterek, kadnlarn ayaklarna basmaya
alarak eleniyorlard. Can skan kk bir nokta bozuk para
bulunma-masyd. Gm piyasadan kaldrlm ve henz yeni
para baslmamt. Bu yzden, on-santimlik maden para ile
ikibuuk pesatalk banknot arasnda hibir para birimi
kalmamt, on pesatadan kk btn banknotlar da ok ender
bulunuyordu (*). En yoksullar iin bu, yiyecek ktlnn daha
da artmas demekti. Elinde on pesata ile bir kadn, bakkaln
nnde kuyrukta saatlerce bekleyebilir ve sonunda da hibir
ey alamyabilirdi bakkaln parann stn verecek bozuu
olmayabilir, kadnn mal durumu ise btn banknotu
harcamaya el-vermeyebilirdi.
O zamann kbuslu atmosferini aktarmak kolay i deil
devaml olarak deien sylentilerin, sansr edilen gazetelerin
yaratt tuhaf huzursuzluk ve ortalkta hep silhl adamlarn
bulunuu. Bunu aksettirmek zor i, nk u srada, byle bir
atmosferin temeli ngiltere'de yok. Siyas hogrszlk henz
ngiltere'de veri olarak kabul edilmiyor. eitli yollardan ufak
tefek siys basklar yaplyor bir maden kmr iisi olsaydm, patronun beni komnist bellemesine aldrmazdm; ama
iyi bir parti adam denilen ey, yani Kt'a Avrupas
siyasetindeki o gaugster-gramafon tipi, burada hl ender
grlen eyler. Sizinle ayn fikirde olmayanlar tasfiye ya da
bertaraf etmek ngiltere'de henz tabi karlanmyor. Byle
eyler Barselona'da ise ok doal grlyordu. Stalinciler
batayd, bu yzden, her Trokistin tehlikede olmas eyann
tabiat gere(*) Pesatann satn alma gc 4 peni kadard.

216

giydi. Btn bunlar bir yana herkesin korktuu bam za

gelmedi yeni bir sokak arpmas kmad byle bir
gelime olsayd, hi kukusuz su yine nceki gibi P.O.U.M.'un
ve Anaristler'in stne yklacakt. Kendi kendimi, ilk tfek
atlarn beklerken yakaladm zamanlar oluyordu. Sanki ok
kt bir ruh btn ehrin stne yaylm gibiydi. Herkesin
bunu ayn szlerle ifade etmesi ok tuhafma gidiyordu:
Burann havas -korkun. Tmarhaneye benziyor. Fakat,
belki de herkes dememem gerekir. Otelden otele spanya'y
ksa srede gezen baz ngiliz ziyaretiler, genel havada
yolunda gitmeyen bireyler olduunu fark etmemi
grnyorlard. Gzme arpan bir yazda, Atholl Desi (17
Ekim 1937 tarihli Sunday Express'de) yle yazyor :
Valencia, Madrid ve Barselona'daydm... Her ehirde
de hibir biimde zora bavurulmadan mkemmel bir dzen
hkm sryordu. Kaldm btn oteller, tereya ve kahve
ktlna ramen yalnz normal ve nezih deil, ar derecede
rahatt da.
k otellerin dnda baka hibir eye dikkat etmemek
ngiliz seyyahlarna mahsus birey. Atholl Desi iin tereya
bulabildiklerini mit ederim.
P.O.U.M.'un sanatoryumlarndan biri olan Maurin
Sanatoryumumda
kalyordum.
Tibidabo
yaknndaki
banliydeydi: Barselona'nn gerisinde birdenbire ykselen,
eytan'n tepesinden sa'ya yeryz lkelerini gsterdii
sylenen garip ekilli da (ad da buradan geliyor). Bina
nceleri zengin bir burjuvannm, devrim srasnda el konmu.
Bu sanatoryumda kalanlarn ou ya cepheden re
karlm ya da kol-bacak kesilmesi gibi onlar sonuna kadar
sakat brakan bir yara almlard. Bir sr baka ngiliz vard;
paralanm bacayla Williams; tberkloz phesiyle cephe
gerisine gnderilmi 18 yandaki Stafford Cotman ve
yamyass olmu kolu, hl spanyol hastahanelerinde
kullanlan, milletin uak diye takma isim uydurduu o kocaman
telden garip ereveye balanm Arthur Clinton. Ka217

rm hl Continental Hotel'de kalyordu, ben de genellikle

Barselona'ya gndzleri gidiyordum. Sabahlar kolumun
elektrik tedavisi iin hastaneye bavuruyordum. Tuhaf bir iti bu
eitli kaslarm n sarsntlarla yukar aa hareket ettiren
bir dizi dikenli elektrik oku yapyorlard ama iyi geliyordu
galiba; yeniden parmaklarm kullanabiliyordum, arm szm da
biraz azalmt. ikimiz de yaplacak en iyi eyin, ngiltere'ye
mmkn olabildiince abuk dnmek olduuna karar verdik.
Ben an derecede zayf dmtm, sesim o zaman sandmza
gre, bir daha hi geri gelmemek zere kaybolmutu; doktorlar
en iyi ihtimalle, yeniden savaabilecek hle ulamama kadar
aylar gemesi gerektiini sylemilerdi. Er ge biraz para
kazanmann yolunu bulmalydm, spanya'da kalp bakalarnn
ihtiyac olan yiyecekleri gvdeye indirmek bize fazla anlaml
gelmiyordu. Aslnda byle dnmenin belli bal nedenleri
bencilce eylerdi. Btn bu olanlardan uzaklamak iin gitgide
kabaran bir arzu duyuyordum; siyas kuku ve nefretin dehet
verici atmosferinden, silhl adamlarla dolup taan sokaklardan,
hava basknlarndan, siperlerden, makineli tfeklerden,
gcrdayan tramvaylardan, stsz aydan, yal breklerden
ve sigara ktlndan spanya denince aklma gelen hemen
hereyden uzaklamak istiyordum.
Genel Hastane'deki doktorlar bana, tbb ynden rk
raporu vermilerdi; ama terhis olabilmek iin cephe
yaknlarndaki hastanelerden birinde bir salk heyetine
grnmem ve Sietamo'ya giderek P.O.U.M. milisi komutanlnda belgelerimi damgalatmam gerekiyordu. Kopp
byk bir neeyle cepheden daha yeni dnmt. Tam
arpmalarn iinden kp gelmiti ve artk Hues-ca'nm
yaknda alnacan sylyordu Hkmet Madrid cephesinden
birlikler getirtmiti, ok sayda uakla birlikte buraya otuz bin
asker yyordu. Tarragona'da cepheye gidiini grdm
talyanlar Joca yoluna hcum etmiler, ama byk kayplar
vererek iki tank yitirmi218

ierdi. Yine de, Kopp'un dediine gre ehir dmeye

mahkmdu. (Heyhat! Dmedi! Hcum, korkun bir arap
sama dnm, gazetelerde yalan dolan curcunas yaratmaktan
baka hibir ie yaramamt.) Bunlar olurken, Kopp Sava
Bakan ile konumak iin Valencia'ya gitmek zorunda kald.
Elinde Dou Ordusu Komutan General Pocas'tan ald bir
mektup vard Kopp'un gvenilir bir kimse diye tanmlayan
bu olaan mektup, ona istihkm ksmnda zel bir grev
verilmesini tavsiye ediyordu. (Sivil hayatnda Kopp
mhendisti.) Benim Sietamo'ya hareket ettiim 15 Haziran
gn, o da Valencia'ya gitmek zere ayrlmt.
Barselona'ya geri gelmem be gn srd. Bizi bir
kamyona doldurmulard, Sietamo'ya gece yars vardk:
P.O.U.M. merkezine gelir gelmez bizi bir sraya dizdiler,
isimlerimizi bile sormadan elimize tfek ve fiekler vermeye
baladlar. Bu bir saldr balangcna benziyordu, her an
yedekteki adamlar aracak durumdaydlar. Cebimde hastane
raporum duruyordu, ama tekilerle gitmeyi pek yle
reddedemezdim. Fiek kutusunu yastk yerine bamn altna
koydum, derin bir huzursuzlukla yere uzandm; Yaral oluum
zten sinirlerimi bozmutu -hep byle olur sanyorum ate
altna gnderilmek ihtimali beni korkun derecede
kayglandrd. Ne var ki, her zaman olduu gibi yine biraz
manana falan denildi, ama bizi hibir yere armadlar; ertesi
sabah hastane raporumu meydana kardm ve terhis ilemimi
yaptrmaya koyuldum. Bu, bir dizi kark ve yorucu yolculuk
mnsna geliyordu. Olaan yntemleriyle, insan bir
hastaneden
brne
dolatryorlard
Sietamo'ya,
Barbastro'ya, Monzon'a sonra terhis kdm damgalatmak iin
gerisin geriye tekrar Sietamo'ya, sonra gneyde bir izgi
boyunca Barbastro yoluyla tekrar Lerida'ya gittim; Huesca'ya
s'evkedilen birlikler btn ulam ebekesini tekellerine alm
ve hereyi altst etmilerdi. ok garip yerlerde uyuduumu
hatrlyorum bir keresinde hastane yatanda, bir baka kere
hendekte, sonra
219

gecenin yarsnda aa dtm ok dar bir bankta, birinde

de, Barbastro'da belediyeye ait bir eit handa. Tren yolundan
uzaklanca gelip geen kamyonlara atlamaktan baka bir
seyahat olana kalmyordu. Yol boyunda saatlerce, bazan
aralksz drt saat, azna kadar rdek ve tavan dolu knlar
tayan kederli kyl kmeleriyle beraber geen her kamyona el
sallayarak beklemek zorundaydnz Nihayet, insanlarla, ekmek
so-munlaryla ya da cephane sandklaryla tam tka basa
dolmam bir kamyon denk dnce, felket kt yollarda
sarsla sarsla gitmeye balyordunuz. Hibir at, bu kamyonlarn
beni hoplatt gibi bylesine yksee frlatmamt. Kamyonun
tepesinde yolculuk etmenin tek yolu, bir araya toplanp sk
skya biribirine tutunmakt. Hl bir kamyona yardmsz
trmanamayacak kadar zayf olduumu kefedince kendimi
hayli klm hissettim. Geceyi, Salk Heyeti'ni grmek iin
gittiim Monzon hastanesinde geirdim. Bana komu olan
yatakta sol gznden yaral bir Hcum Muhafz yatyordu.
Dosta davranarak bana sigara ikram etti. Ben, Barselona'da
olsak, biribirimizi vuruyor olacaktk deyince ikimiz de gldk.
Cepheye yaklaldka genel havann nasl deitiini grmek
ok tuhaf oluyordu. Siys partilerin btn ya da neredeyse
btn fena nefret duygular buharlap gidiyordu. Cephede
bulunduum srece, bir kere bile, hibir P.S.U.C. taraftarnn
srf P.O. U.M.'luyum diye bana dmanlk gsterdiini hatrlamyorum. Bu eit eyler Barselona'da ya da savatan daha bile
uzak yerlerde oluyordu. Sietamo'da bir sr Hcum Muhafz
vard. Bunlar zel olarak cephe iin ye-titirilmemilerdi; ou
daha nceden ate altnda bile bulunmamt. Barselona'da
caddelerin kralydlar, ama burada ancak acemi asker quintos
olabiliyor, aylarca cephede kalm onbe yandaki milis
ocuklarla karnca bozuluyorlard.
Monzon hastanesindeki doktor her zamanki dil-ekitirme ve ayna-sokma iini yapt ve ayn neeli tavrla
220

sesimin suret-i kafiyede geri gelmeyeceini temin ederek

damgal belgeyi imzalad. Muayene olmak iin beklerken
ameliyathanede hi uyuturucu madde kullanlmayan korkun
ameliyatlar yaplyordu neden uyuturucu kullanmadklarn
bilmiyorum. Ameliyatlar srd gitti, lk ardna lk
geliyordu, ben ieri girdiimde iskemleler evreye frlatlm,
yerde kan ve idrar glckleri olumutu.
En son yolculuumun ayrntlar belleimde tuhaf bir
aklkla duruyor. Geen birka ay iinde olduumdan daha
ok gzleme ynelen deiik bir hava iindeydim. Yirmi
dokuzuncu tmenin mhryle damgalanm terhis kdm ve
ie yaramaz iln edildiim doktor raporunu almtm.
ngiltere'ye dnmekte serbestim artk; bunun sonucunda, ilk
olarak, kendimi spanya'ya gz atmaya yetenekli hissettim.
Barbastro'da bir gn geirmek zorundaydm, nk gnde
yalnz bir tren kalkyordu. Daha nceleri Barbastro'ya ksa
kaamakl gzlerle bakmtm ehir bana dpedz savan bir
paras olarak grnmt gri, amurlu, motoru g-rldeyen
kamyonlar ve klksz askerlerle dolu, souk bir yer. Bu kere
ehir, tuhaf bir biimde, gzme farkl grnd. Yollarda
babo gezinirken dolambal ho caddelerin, eski ta
kprlerin, adam boyunda flarla arap dkknlarnn, araba
tekerlekleri, hanerler, tahta kaklar, kei derisinden su
tulumlar yapan yar yarya yer altndaki dkknlarn farkna
vardm. Deriden tulum yapan bir adam seyrederken, byk bir
ilgiyle, daha nce bilmediim bireyi kefettim: bu tulumlar
postu ilerinde olarak yaplyor ve kllar kaznmyordu, demek
gerekte su kei klndan szlerek damtlyor-mu.
Aylardanberi bunu iiyormuum da, farknda de-ilmiim.
ehrin gerisinde yeim ta yeili s bir rmak akyordu. te
yakada dimdik bir kayalk yar ykseliyordu, meydana getirdii
duvarn iine evler oyulmutu, yle ki yatak odanzn
penceresinden doruca otuz metre aadaki suya
tkrebilirdiniz. Uurumun oyukla221

rnda saylamayacak kadar ok gvercin yayordu. Lerida'da

da eskilikten ufalanan evler vard; at kirilerine binlerce ve
binlerce sere yuva yapmt. Biraz uzaktan baknca, yuvalarla
kapl durular rokoko andan kalma ssl pervazlar
andryordu. Neredeyse alt aya varan bir sre boyunca byle
eylerin gzme hi arpmam olmas garipti. Cebimde terhis
belgelerimle, kendimi yine bir insan, hatt biraz da turist gibi
hissetmeye balyordum. Hemen hemen ilk kez gerekten
btn mrmce gitmeyi zlediim spanya'da olduumu
anladm. Lerida'nn ve Barbastro'nun sakin arka sokaklarnda,
herkesin hayalinde yer eden spanya'nn gelip geici anlk
grntlerini yakalar gibiydim. Beyaz sierra'lar (dalar), kei
obanlar, engizisyon zindanlar, Arap saraylar, bklm
bklm kvrlan kara kara katr kervanlar, gri zeytin aalar
ve limon koruluklar, siyah all kzlar, Malaa ve Alicante
araplar, katedraller, kardinaller, boa greleri, ingeneler,
serenadlar ksacas, spanya. Btn Avrupa'da hayallerimi en
ok eken lke buydu. Nihayet buraya geldiim zaman da
yalnz bu kuzeydou kesini grm olmam hayflanacak bir
ey: o da karmakark bir savan ortasnda ve ou ka
rastgelmek zere.
Barselona'ya dndmde ge olmu ve ortalkta hi taksi
kalmamt. Tamamen ehrin dnda kalan Maurin
Senatoryumu'na gitmeye uramann hibir yarar yoktu, bu
nedenle akam yemei iin bir lokantaya girdikten sonra
Continental Oteli'ne gittim. Babacan tavrl bir garsonla, iinde
arap datlan meeden yaplm bakr emberli kk testiler
hakknda konutuumu hatrlyorum. ngiltere'ye gtrmek iin
bunlardan bir takm almak istediimi syledim Garson pek sevimliydi. Evet, gzel bunlar, deil mi? Fakat bugnlerde
byle eyler satn almak olanaksz. Kimse yapmyor artk
kimse hibir ey imal etmiyor. Bu sava yazk! Savan
znt duyulacak birey olduunda anlatk. Bir kere daha
kendimi turist gibi hissettim. Gar222

son bana nzike, spanya'y sevip sevmediimi, bir daha gelip

gelmeyeceimi sordu. Oh evet, spanya'ya yeniden gelecektim.
Bu konumann bar nitelii, hemen arkasndan olanlar
yznden belleimde aklp kalmtr.
Otele geldiimde karm holde oturuyordu. Ayaa
kalkarak, beni arpan hayli ilgilenmez bir tavrla bana doru
geldi; sonra boynuma bir kolunu dolad, holdeki-lere gsteri
olsun diye yznde bir glmsemeyle kulama fsldad :
k git!
Ne?
Buradan bir an nce kp git!
Ne?
Burada dikilip durma! abucak dar kmalsn!
Ne? Neden? Ne demek istiyorsun?
Beni kolumdan yakalam ve merdivenlere doru
ilerlemeye balamt bile. Aa inerken yar yolda bir
Fransz'a ismini burada veremeyeceim rastladk. P
O.U.M.'la hibir ilikisi olmad halde bu felketli dnemde
bize ok dostluk gstermiti. Bana endieli bir yzle bakt.
Dinle! Buraya gelmemeliydin. abuk buray terket ve
birisi polise telefon etmeden biryerlere saklan.
Bak sen u ie! Merdivenin sonuna geldiimizde otel
mstahdeminden P.O.U.M. yesi olan biri de (sanyorum
mdrn bundan haberi yoktu), asansrde aktrmadan,
dklen bir ngilizceyle hemen kp gitmemi syledi. Hl
neler dndn kavrayamamtm.
Kaldrma kar kmaz Ne oluyor yahu? diye sordum.
Duymadn m?
Hayr. Neyi duymadm m? Ben hibir ey duymadm !
P.O.U.M. lavediliyor. Btn binalar ele geirdiler.
Hemen herkes hapiste. imdiden baz kimseleri vurduklar
syleniyor.

223

Demek buydu bamza gelenler. Konumak iin

biryerlere gitmeliydik. Ramblas yolundaki btn kah-vehane'er
polisle tka basa doluydu, ama yan sokakta sakin bir kahve
bulduk. Karm, ben uzaktayken neler olduunu anlatt.
Haziran'n 15'inde polis Andrees Nin'i alt yerde
anden tevkif etmi ve ayn akam Hotel Falen'a baskn
yaparak, ou izne gelmi milis olan, orada bulunan herkesi
tutuklamlard. Otel hemen bir mahpushaneye dnm ve ok
ksa bir zamanda azna kadar her eitten tutuklu ile dolmutu.
Ertesi gn P.O.U.M. kanun-d iln edilmi ve btn
dairelerine, kitaplklarna, senatoryumlarma, Kzl Ha
merkezlerine vb. el konulmutu. Bu arada polis ensesine el
atabildii P.O. U.M.'la herhangi bir ilikisi olduu bilinen
herkesi tu-tukluyordu. Bir iki gn iinde, Yrtme Kurulu'nun
krk yesinin hemen hepsi hapse atlmlard bile. Muhtemelen
bir ikisi kap sakland, ama polis (bu savata her iki tarafn
geni bir biimde uygulad) bir hile kullanyor, ortadan toz
olan adamn karsn rehine alyordu. Ka kiinin tutuklandn
anlamann hibir yolu yoktu. Karm yalnz Barselona'da
drtyz kiinin tutuklandn duymutu. O gnden beri, tutuklu
saysnn hatt o srada bile daha kabark olduunu dnrm.
stelik, en garip tipler tevkif edilmiti. Baz hallerde, polis,
hastanelerden yaral milisleri toplayacak kadar ileri gitmiti.
Olanlar insann kafasn bozuyordu. Bu allahn be-ls. olay
ne demekti? P.O.UM.'u lavetmelerini anlyorum, ama neden
milleti tutukluyorlard. Kefedebildiim kadaryla bunun makul
bir nedeni yoktu. Grne gre, P.O.U.M.'un lavedilmesinin
gemie yryen (makabline mil) bir etkisi vard; P.O.U.M.
imdi kanun-d olmutu, bylelikle nceden ye olanlar da
kanunu ihll etmi saylyorlard. Her zaman olduu gibi,
tutuklananlarn hibirine bir sulamada bulunulmad. Ama bu
arada, Valencia'nm Komnist gazeteleri byk
224

bir Faist oyunu, dmanla radyo haberlemesi, grnmez

mrekkeple imzalanm belgeler vb. hikayeleriyle yanp yanp
tutuuyordu. Bunlara daha nce deinmitim. Gze arpan ey
uydu ki, bu hikyeler yalnzca Valencia gazetelerinde
kyordu; Barselona Komnist, Anarist ya da Cumhuriyeti
gazetelerinde P.O. U.M.'un ilgasna dair tek kelime yoktu
demekle bir yanllk yapmadm sanyorum. P.O.U.M.
nderlerine yneltilen sulamalarn kesin zelliini ilk defa,
spanyol gazetelerinden deil, bir iki gn sonra Barselona'ya varan ingiliz gazetelerinden rendik. O srada, Hkmet' in
ihanet ve casusluk sulamasndan sorumlu olmadn, sonradan
Hkmet yelerinin bu sulamay yalanlayacaklarn
bilemezdik. Biz yalnzca, belli belirsiz olarak, P.O.U.M.
nderlerinin ve muhtemelen geride kalan hepimizin Faistlerin
paral adam olmakla itham edildiimizi biliyorduk.
Hapishanelerde insanlar gizlice vurduklarna dair sylentiler
dolayordu. Bununla ilgili bir sr abartma yaplyordu, ama
baz eyler kesinlikle olmutur, Nin olaynn byle olduuna hi
phe yok. Nin tutuklandktan sonra Valencia'ya, oradan da
Madrid'e yollanmt, vurulduu sylentileri Haziran'm 21'inde
Barselona'ya vard. Sonradan sylentiler daha da belirli bir
biim ald: Nin gizli polis tarafndan hapiste vurulmu ve cesedi
sokaa atlmt. Bu haber, Hkmet'in eski yelerinden
Federico Montsenys de dahil olmak zere eitli kaynaklardan
alnmt. O gnden bugne Nin'i bir daha canl olarak gren
olmad. Sonradan Hkmet eitli lkelerin delegelerince soru
yamuruna tutulduu zaman kemkm ettiler ve Nin'in ortadan
kaybolduunu, nerede olduunu hi bilmediklerini sylediler.
Baz gazeteler, Nin'in Faist blgeye kat yolunda hikyeler
uydurdular. Bunu kantlayacak hibir delil gsterilmemiti ve
sonradan, Adalet Bakan Jrujo, Espagne Haber Ajans'nn kendi
resm communique(*)'
(*)

Blm 11'de szn ettiim, Maxton heyetinin raporlarna

baknz.

225

sini tahrif ettiini aklad. Hernehl ise, Nin kadar mhim bir
siys mahpusun kamasna izin verileceini dnmek, son
derece zayf bir ihtimaldir. leride bir zaman canl olarak ortaya
kmadka, hapiste katledildiini kabullenmek zorundayz,
sanyorum.
Tutuklama haberleri srd gitti, siys tutuklularn says,
Faistler'i katmazsak, binleri buluncaya kadar, aylar boyu
uzad. Dikkati eken bir nokta, polisin alt rtbelerinde grlen
bamsz eylemlerdi. Tutuklamalarn ou kanunsuz yaplyor,
Polis efi'nin verdii emirlerle serbest braklanlarn ou
hapishane kapsnda yeniden tutuklanyor ve gizli hapishane
lere tanyordu. Bunun tipik rnei Kurt Landan ile karsnn
bana gelen olayd. Haziran'm 17'sinde falan tutuklanmlar ve
hemen arkasndan Landan srra kadem basmt. Aradan
be ay getii halde, kars muhakeme edilmemi ve
kocasndan hibir haber alamam bir durumda hl hapisteydi.
Alk grevine balad, bundan sonra Adalet Bakan kocasnn
lm olduunu bildirdi, ksa bir sre sonra kadncaz serbest
brakld ve hemen arkasndan yeniden tutuklanarak hapse
tkld. Polisin en azndan balangta bu eylemlerin sava
zerinde yapabilecei etkilere hi aldr etmedii
anlalyordu. nceden izin almakszn nemli mevkilerdeki
subaylar tutuklamaya pek hevesliydiler. Haziran aynn
sonlarnda 29. Tmen Komutan General Jose Rovira
Barselona'dan gnderilen bir grup polis tarafndan cephe
yaknlarnda tutuklanmt. Adamlar protesto iin Sava
Bakan'na bir heyet gnderdiler. Sonradan ne Sava Bakan ne
de Polis efi Ortega'nn, Rovira'nm tutuklanmasndan haberi
olmad anlald. Btn bu olanlarn arasnda, belki ok
nemli deildir, ama gelip boazma dmlenen bir ayrnt
var; o da, neler olduuna dir btn haberlerin cepheden uzak
tutulmasyd. Sizin de grdnz gibi, cephede ben ya da bir
bakas P.O.U.M.'un lave-diliiyle ilgili hibir ey
duymamtk. Btn P.O.U.M. milis komutanlklar, Kzl Ha
merkezleri ve benzer r226

gtleri her zamanki gibi grevlerini yerine getiriyorlard,

Haziran'm 20'sinde, gneyde, Barselona'dan yalnzca yz mil
uzaktaki Lerida'da kimse neler cereyan ettiini duymamt.
Olaylarla ilgili hibir ey Barselona gazetelerinde kmyordu
(habire casusluk hikyeleri uyduran Valencia gazeteleri Aragon
cephesine ulamyordu), Barselona'ya izne gelmi btn
P.O.U.M. milislerinin tutuklanmasnn bir nedeni de. hi
kukusuz, onlarn cepheye dndklerinde haber gtrmelerine
engel olmakt. Haziran'n 15'inde benim birlikte cepheye
gittiim grup, bunlarn en sonuncusu olmalyd. Olayn nasl
gizli tutulduunu dndke hl ayorum; nk levazm
kamyonlar bir aa bir yukar gelip geiyordu, ama olayn
gizli tutulduuna hi kuku yoktur. Bakalarndan rendiime
gre. cephedekiler aradan bir hayli zaman geene kadar hibir
ey duymamlard. Bu sakl tutmann nedeni yeterince aktr.
Huesca'ya saldr balyordu, P.O.U.M. milisi hl ayr bir
birimdi; milislerin neler cereyan ettiini renmeleri hlinde ise
dmeyi reddetmelerinden korkuluyordu. Aslnda, haberler
cepheye ulatnda byle birey olmad. Arada geen gnler
boyunca bir sr insan, cephe gerisindeki gazetelerin
kendilerine Faist diye hakaret ettiini bilmeden ldler.
Bylesi bir ey biraz zor affedilir. Kt haberleri askerlerden
saklamann olaan bir politika olduunu biliyorum,
muhtemelen bir kural olarak kendi iinde hakldrlar da. Fakat,
birtakm insanlar, gizlice partilerinin kapatldn, nderlerinin
ihanetle sulandn, arkada ve akrabalarnn hapse atldn
bile sylemeden savaa srmek apayr bir meseledir.
Karm, bir ok arkadamzn bana neler geldiini
anlatmaya balad. Baz ngilizler ve daha baka yabanclar
snr gemilerdi. Williams ve Stafford Coltman Maurin
Senatoryumu'na baskn yapldnda tutuklanmamlard, bir
yerlerde saklanyorlard. Fransa'da iken, P.O.U.M. kanund
iln edildikten sonra tekrar spanya'ya gelen John Mc Nair de
yleydi. lgnca birey,
227

ama kendi yoldalar tehlikedeyken kendisinin gvenlik iinde

olmasn istememiti. Geri kalanlar iin, hep ayn Falan filn
gtrdler, Filn falan gtrdler lflar srp gidiyordu.
Hemen herkesi kaldrp gtrme benziyorlard. George
Kopp'u da tutukladklarn duyunca, afalladm :
Nee? Kopp mu? Ben onu Valencia'da sanyordum.
anlalan Kopp Barselona'ya geri gelmiti: dou cephesindeki
istihkm almalarna komuta eden albaya Sava Bakan'ndan
bir mektup getirmiti. Kukusuz P.O. U.M.'un lavedildiini
biliyordu, ama cil bir asker grevle cephenin yolunu tutmu
giderken, polisin kendisini tutuklayacak kadar budala
olabilecei herhalde aklna gelmemiti. Eyalarn almak iin
Hotel Continen-tal'e gelmi, o srada karm aadaym,
oteldekiler bir yandan polise telefon ederken, ocuu yalan
yanl bir hikyeyle oyalamay becermiler. Kopp'un
tutuklandn duyduumda ok fkelendiimi itiraf etmeliyim.
Samim bir arkadam olmas bir yana, aylarca onun emri
altnda hizmet grm, ate altna girmitim; gemiini de
biliyordum. Dpedz spanya'ya gelerek faizme kar
dmek iin hereyini ailesini, milliyetini, iini feda
etmiti. Belika'dan izinsiz ayrld ve Belika Or-dusu'nda
yedek subay olduu halde yabanc bir orduya katld ve daha
nceleri kanunsuz olarak spanya H-kmeti'ne cephane imal
ettii iin kendisinin bilmem ne kadar yllk hapis cezas
birikmiti; memleketine dnmeye karkrsa hap yutmu
demekti. 1936 Ekimi'nden beri cephedeydi, alelade milis
erliinden binbala ykselmiti, bilmem ka kere arpmaya
katlm ve bir keresinde yaralanmt. Mays arpmalar
srasnda, kendi gzlerimle grdm gibi, mahall arpmay
nlemi ve muhtemelen onbe yirmi can kurtarmt. Btn
bunlara karlk yaptklar, adam kolundan tutup zindana
atmak oluyordu. fkelenmekle zaman kaybediyordum, ama bu
cinsten bireyin budalaca habaseti insann sabrn taryor.
228

Bu arada karm yakalamadlar. Hotel Continen-tal'de

kalmaya devam ettii halde, polis onu tutuklamak iin hibir
harekette bulunmad. Karm yem olarak kullandklar ok
aka grlyordu. Mamaafih, birka gece nce, sabahn
krnde sivil giyinmi alt polis, oteldeki odamz igal ederek
arama yapmt: pasaport ve ek defterimiz dnda (o da bir
talih eseri olarak), sahip olduumuz her bir vesikay, gnlk not
defterimi, btn kitaplarmz, aylardr biriken btn gazete
kuprlerini (gazete kuprlerinin ne ie yaradn sk sk merak
eder dururum), savaa it btn hatra eyalarm ve btn
mektuplarmz alp gtrdler. Bu arada, okuyucularmdan
bana gelen bir miktar mektubu da gtrdler. Bazlarna daha
cevap verilmemiti, tabi adresleri de yanmda yok. Bana, son
kitabmla ilgili mektup yazm ve daha cevap alamam olanlar
bir rastgelir de bu satrlar okurlarsa, ltfedip bu aklamam bir
zr dileme olarak kabul etsinler. Sonradan polisin Maurin
Senatoryumu'nda braktm bir ksm eyalarma da el
koyduunu rendim. Bir boha dolusu kirli amarlarm bile
alp gtrmlerdi. Belki de, zerlerine grnmez mrekkeple
yazlm mesajlar olduunu dnmlerdir.
Karmn otelde kalmasnn, hi olmazsa imdilik, daha
emin olaca besbelliydi. Ortadan kaybolmaya alt anda
hemen arkasna deceklerdi. Bana gelince hemen saklanmann
bir yolunu bulmalydm. Bu durum beni irendiriyordu. Saysz
tutuklamalara ramen, kendimin tehlikede olduuna inanmam
neredeyse olanakszd. Tm olanlar bana anlamsz
grnyordu. Ama Kopp'u hapse gtren de bu budalaca
saldry ciddiye almamak olmutu. Hep syleyip duruyorum :
neden beni tutuklamak istesinlerdi? Ne yapmtm ki?
P.O.U.M.'un parti yesi bile deildim. Tabiatyla Mays
arpmalarnda silh tamtm, ama (tahminen) krk elli bin
kii de yle yapmt. stelik, yle adam gibi bir gece uyku suna da fena halde ihtiyacm vard. Bu tehlikeyi gze
229

almak ve otele gitmek istedim. Karm bunu dnyada kabul

etmedi. Sabrla bana ilerin ne durumda olduunu aklad. Ne
yapp ne yapmadm fazla birey farkettir-miyordu. Bu,
sulularn toplanmas deil, dpedz bir terr dnemiydi.
Belirli bir eylemin sulusu deil, Tro-kizm sulusuydum.
P.O.U.M. milisinde -grev alm olduum gerei, hapse
atlmam iin yeterli bir nedendi. Kanuna bal kaldka
emniyettesin demektir, biimindeki ngiliz anlayna
sarlmann bir yarar kalmamt. Fiilen, kanun polisin seip
belirledii ey olup kmt. Yaplacak tek ey sesimi ksmak
ve P.O.U.M.'la bir ilgim olduunu gizlemekti. Ceplerimdeki
evraklar kartrdk. Karm, zerinde byk harflerle P.O.U.M.
yazan milis kartm; bir de geride dalgalanan P.O.U.M. bayrayla bir grup milisin fotorafn yrtp atmaya zorlad beni,
bunlar u gnlerde insann tutuklanmasna neden olan eylerdi.
Fakat terhis ktlarm, herhalde saklamak zorundaydm.
zerlerinde 29'uncu tmenin damgasn tadklarndan, bu bile
tehlikeliydi; nk muhtemelen polis 29'uncu tmenin
P.O.U.M.'a bal olduunu biliyordu, ama bunlar olmazsa, bu
kere de asker kaa diye yakalanabilirdim.
imdi dnmemiz gereken ey, spanya'dan kmann bir
yolunu bulmakt. Er ge hapse atlmak gn gibi aikr iken,
daha fazla spanya'da kalmann hibir mns yoktu. Aslnda
ikimiz de, srf ne olacan grebilmek iin burada kalmay ok
isterdik. Fakat spanyol hapishanelerinin dnya kts yerler
olacan nceden sezmitim (aslnda benim tahayyl
ettiimden ok ok daha ktydler), bir kere ieriye girince
bir daha ne zaman kacanz asla bilemezdiniz, stelik
kolumdaki szdan ayr olarak salm acnacak bir haldeydi.
Ertesi gn ngiliz Konsolosluu'nda bulumay kararlatrdk,
Cottman ve Mc Nair de oraya geleceklerdi. Pasaportlarmz
yoluna koymak muhtemelen birka gnmz alacakt.
spanya'dan ayrlmadan nce pasaportumuzun ayr yerde
Polis eflii'nde, Fransz Konso230

losluu'nda, Katalon Gmen Dairesi'nde damgalanmas

gerekiyordu. Kukusuz, tehlikeli olan Polis efli-i'ydi. Fakat,
ngiliz Konsolosluu belki de, bizim P.O. U.M.'la ilikimiz
olduunu sezdirmeden ileri yoluna koyabilirdi. Besbelli,
yabanc Trokist zanllarnn bir listesi vard ve ok
muhtemeldir ki, bizim isimlerimiz de bu listedeydi. Ama bir
ans eseri, belki de, snra listeden nce varmay baarabilirdik.
Mutlaka bir sr karklk ve manana'lar olacakt. Allahtan
buras Almanya deil de spanya'yd. spanyol gizli polisinde
ksmen Ges-tapo ruhundan bireyler vard, ama becerisinden
fazla birey almamt.
te bylece karmla ayrldk. Karm otele dnd, ben de
kendime yatacak bir yer arayarak karanlkta babo dolatm
durdum. Somurtkan ve can skkn olduumu hatrlyorum.
Geceyi yatakta geirmeyi ok arzuluyordum. Gidebileceim
hibir yer, snabileceim hibir ev yoktu. P.O.U.M.'un hemen
hi yeralt rgt kurulmamt. Kukusuz nderleri erge
partinin lavedileceinin farkndaydlar, ama bunun byle bir
toptan cad av lsne vardrlacam asla beklememilerdi.
Gerekten, bunu o kadar az tahmin ediyorlard ki, P.O. U.M.'un
lavediliine dek hergn P.O.U.M. binalarnda-ki deiiklik
ilerine devam ettiler (teki ilerin yansra, nceleri banka olan
Yrtme Kurulu Binas'nda bir sinema ina ettiriyorlard).
Sonu olarak, aslnda her devrimci rgtn sahip olmas
gereken buluma ve saklanma yerleri yoktu. Tanr bilir
evleri polis basknna uram ka kii bu gece sokaklarda
uyuyordu. Be gndr yollarda bitkin dm, en olmayacak
yerlerde uyumutum, kolum felket aryordu ve imdi de bu
aptal herifler orada burada peimda kouyorlard bunlarn
yznden sokakta yatmak mecburiyetindeydim. Btn
dnebildiklerim bu kadard. Kafamda hibir doru drst
siys dnce kurmuyordum. ler olurken hi byle eyler
dnmem zaten. Sava ya da politikaya boazma kadar
battmda hep byle olur fizik ra231

hatszlm dnda hibir eyin bilincinde deildim ve u

Allann bels samaln bir an nce sona ermesi iin derin bir
arzu
duyuyordum.
Sonradan,
olaylarn
nemini
kavrayabiliyorum, ama tam iler kark iken yalnzca olayn
dnda kalmak istiyorum pespaye bir zellik belki de bu.
Bir sr yol yrdm. Merkez Hastanesi dolaylarnda bir
yerlere vardm. Hereye burnunu sokan birtakm polislerin
gelip de evraklarm aramayacaklar bir yer bulup uzanmak
istiyordum. Hava basknlarna kar yaplm bir sna
denedim, ama daha yeni kazldndan her yanndan su
szyordu. Sonra, devrim srasnda ii dna km ve yaklm
bir kilise harabesine rastladm. Bir kabuktan ibaret kalmt;
moloz ynlarn evreleyen atsz drt duvar. Yar karanlkta
etraf kartrdm ve uzanabileceim bir ukur buldum. Ykk
duvar ynlar yan gelip yatmak iin hi uygun olmuyor, neyse
ki lk bir geceydi de birka saat uyuyabildim.

14
Barselona gibi bir ehirde polis tarafndan aranlan bir
kimse olmann en kt yan, heryerin ok ge almasdr.
Darda uyuyunca insan hep gnein ilk klaryla uyanr, ama
Barselona'daki kahvehanelerin hibirisi dokuzdan nce
almaz. Bir fincan kahve iebilmek ya da berbere girip tra
olabilmek iin saatlerce bekliyordum. Berber dkknnda
bahi vermenin yasaklandn aklayan Anarist ilnnn hl
duvarda asl olduunu grmek tuhafma gidiyordu. lnda
devrim zincirlerimizi paralad diyordu. imden, berberlere,
gz232

lerini drt amazlarsa, ok yakn bir gelecekte zincirlerinin

yerine taklacan sylemek geldi.
Gerisin geriye ehrin merkezine doru yrmeye baladm.
P.O.U.M. binalarndaki krmz bayraklar indirilmiti,
yerlerinde Cumhuriyeti bayraklar dalgalanyordu, kme kme
Gvenlik Askerleri kaplara birikmiti. Plaza de Cataluna'nn
kesindeki Kzl Yardm Mer-kezi'nde polisler pencerelerin
ounu krarak kendilerini elendirmilerdi. P.O.U.M.'un kitap
raflar boaltlm, Ramblas'nn aasndaki iln tahtasna da
P.O.U.M."a kar bir karikatr gerisindeki faist bir yzle
maskeli birisi yaptrlmt. Ramblas'nn en dibinde, iskelenin yannda, tuhaf bir grnt ile karlatm: bir sra milis, hl
cephenin amuru ve pejmrdelii iinde, ayakkab boyaclar
iin konulmu sandalyalara bitkin bir halde yaylmlard.
Bunlarn kim olduklarn biliyordum hatt, ilerinden birini
tanmtm. nceki gn cepheden dndklerinde P.O.U.M.'un
lavedildii haberi ile karlaan ve evlerine baskn yapld
iin geceyi sokaklarda geirmek zorunda kalan P.O.U.M. milisleriydi. Bu gnlerde Barselona'ya dnen her P.O.U.M. milisi
saklanmak ya da hapse girmekten birini semek zoiundayd
cephe hattnda drt be ay geirdikten sonra hi de sevimli bir
karlama deil, dorusu.
inde bulunduumuz durum hayli tuhaft. Geceleri
avlanmaya allan kaaklar olmamza karn gndzleri
neredeyse normal bir yaam srdryorduk. P. O.U. M.
zanllarna kucak aan ya da hi deilse yataklk etmesi
muhtemel her ev gzetleme altndayd; herhangi bir
yabancnn gelmesi hlinde otel idaresinin hemen polise haber
vermesi emredilmi olduu iin bir otele ya da pansiyona
gitmek olanakszd, Bu da dpedz, geceyi darda geirmek
anlamna geliyordu. br yandan gndz vakti Barselona gibi
byk bir ehirde hayli emin saylrdnz. Caddeler Gvenlik
Askerleri, Hcum Muhafzlar, Carabineros'lar, alelade polis
ve saylarn artk Tanr bilir sivil giyimli casusla az233

na kadar doluydu; ama yine de, bunlar yle her geeni

durduramyorlard, normal grnmeyi becerirseniz dikkati
ekmekten kurtulurdunuz. nsan, P.O.U.M. binalar
yaknlarnda dolamaktan, kahvehane ve lokantalara gitmekten
alakoyan ey, garsonlarn sizi tanmalaryd. O gn ve ertesi
gn umum hamamlardan birinde ykanarak bir hayli vakit
geirdim. Bu banyo hikyesi, vakit ldrmek ve gzden uzak
olmann iyi bir yolu olarak pek houma gitti. Maalesef ayn
fikir birok kiinin aklna gelmi olacak ki, ben
Barselona'dan ayrldktan birka gn sonra polis umum
hamamlardan birine baskn yaparak bir sr Trokisti
anadan doma bir halde yakalam.
Ramblas'a kan yolun yarsnda Maurin Senatoryumu'ndan tandm yaral adamlardan birine rastladm O
zamanlar herkesin dei toku ettii gibi grlmez bir biimde
gz krptk ve aktrmadan caddenin daha yukarsndaki bir
kahvehanede bulumak iin anlatk. Maurin baskna
uradnda tutuklanmadan kurtulmay baarm, ama o da
tekiler gibi sokaa atlmt. stnde bir gmlekle dolayordu
ceketsiz kamak zorunda kalmt ve hi paras yoktu.
Gvenlik Askerleri'nin duvarda asl duran kocaman renkli
Maurin portresini nasl alaa ederek tekmeyle paraladklarn
anlatt. Maurin (P.O.U.M.'un kurucularndan biri) Faistler'in
elinde mahpustu ve o srada kuruna dizildiine inanlyordu.
Karmla ngiliz Konsolosluu'nda saat onda bulutum. Mc
Nair ve Cottman de az sonra geldiler. Syledik,. leri ilk ey
Bob Smillie'nin ld oldu. Valencia'da bir hapishanede
lmt nedenini kimse bilmiyordu. Ce-cedi hemen
gmlm ve oradaki I.L.P. temsilcisi David Murray'n cesedi
grmek istei reddedilmiti.
Kukusuz, ilk aklma gelen Bob Smillie'nin vurulduu
oldu. Bu, o sralar herkesin inand eydi, ama o zamandan bu
yana geen zamanda yanlm olabileceimi dnyorum.
Sonradan lm nedeninin apandisit ol234

duu bildirildi, daha sonra serbest braklan bir mahpustan da

Smillie'nin hapisteyken hasta olduunu kesinlikle rendik.
Demek ki, apandisit hikyesi belki de doruydu. Murray'a
cesedini gstermemeleri, salt igzarlktan olmu olabilir.
Ancak, unu sylemem gerekiyor. Bob Smillie yalnzca 22
yandayd ve benim hayatmda rastladm bedence en salam
insanlardan biriydi. ngiliz olsun, spanyol olsun siperlerde bir
tek gn bile hasta olmadan ay geirebilen tek kiiydi, sanyorum. Bylesine salam insanlar iyi bakldklar takdirde
genellikle apandisitten lmezler. Fakat spanyol hapishanelerin
ne mene eyler olduunu -siys sulular iin hapishane haline
getirilmi yerleri grdkten sonra hasta adamlarn, ne
dereceye kadar iyi baklmak ansna
sahip olduunu kavrayabilirsiniz..........Bu hapishanelere, en
iyisi zindan denebilirdi. ngiltere'de bununla oranlanabilecek bir
ey bulabilmek iin, ta 18. yzyla gitmek zorunda kalrsnz.
nsanlar uzanmak iin bile yer olmayan odalara ala
sokarcasma tktrlyor ve ounlukla bodrumlarda ve bunun
gibi karanlk yerlerde tutuluyorlard. Bu, geici bir tedbir de
deildi bazan mahpuslarn drt be ay gn grmeden
kapatldklar da oluyordu. Gnde iki tas berbat bir orba ve iki
para ekmek gibi yetersiz yiyeceklerle besleniyorlard. (Aradan aylar geince, her naslsa, yiyecekler azck dzelir gibi
olmutu). Asla abartmyorum, spanya'da kodese tklm
herhangi bir siys sana sorun isterseniz. Bu hapishanelere it
hikyeleri ben ok eitli kaynaklardan duydum. Anlatlanlar
inanmazlk edemeyeceiniz derecede birbirine uyuyor, hem
stelik spanyol hapishanelerine ben de birka kere gz attm.
Sonradan ha-pise giren bir baka ngiliz arkadam da hapiste
edindii tecrbelerin Bob Smillie olayn daha kolay anlalr
bir hle getirdiini yazyordu. Smillie'nin lm yle kolayca
affedebileceim birey deildir. Cesur ve yetenekli bir genti.
Faizme kar dmek iin Glasgow niversite'sini brakp
gelmiti ve kendi gre235

bildiim kadaryla, cephedeki grevini kusursuz bir cesaret ve

evkle yerine getirmiti; btn bunlara karlk yaptklar ey,
olan hapse atmak ve sahipsiz hayvanlar gibi lmesine gz
yummakt. Kocaman ve kanl bir savan ortasnda bir tek
bireyin lm stnde fazla amata etmenin faydasz olduunu
biliyorum. Kalabalk bir caddenin ortasna den uak bombas,
bir sr siys zulm ve ikenceden daha ok ac dourur.
Byle bir lm olaynda ise insan hiddetlendiren ey, ar anlamszl oluyor. Bir arpmada lmeye evet byle bir ey
normal karlanr; ama hayal bir sulama nedeni bile olmadan
srf igzarlk olsun diye kodese atlmak ve yalnz bana
lme terkedilmek, bu bambaka bir mesele. Byle bir eyin
Smillie'nin olay istisna olmu olsa bile nasl olup da zaferi
yaknlatrabileceini gremiyorum bir trl.
O akamst karmla ben Kopp'u ziyaret ettik
Iniommunicado olmayan mahpuslar ziyaret edebiliyordunuz,
yine de bir iki kereden fazla gitmek gvenceli deildi. Polis
gelen gideni gzlyordu, hapishaneye ok ziyaret yapnca
Trokistlerin arkada diye damgala-nrdnz ve muhtemelen
sizin sonunuz da hapis olurdu. Bu, imdiden bir ok kiinin
basma gelmiti.
Kopp incommunicade deildi; grme iznini glk
karmadan verdiler. Bizi elik kaplardan ieri gtrr-lreken
cepheden tandm bir spanyol milisi iki Gvenlik Askeri
arasnda dar karlyordu. Gzleri benimkilerle karlat,
yine ayn biimde gz krptk. erde ilk grdmz kii,
birka gn nce vatanna dnmek zere yola kan Amerikal
bir milisti; evraklarnn hepsi usulne uygundu, ama onu
snrda yine de tutuklamlard; muhtemelen, hl izgili
kadifeden pantolon giydii ve bundan tr milis olduu
anlald iin. Birbirimizin yanndan sanki tmyle yabanc
iki insan imiiz gibi geip gittik. Korkun bireydi bu. Bu
adam aylarca tanm, onunla ayn sma paylamtm;
yaralandmda benim cephe gerisine tanma236

ma yardm etmiti, ama imdi yaplabilecek baka bir-ey de

yoktu. Mavi niformal muhafzlar vzr vzr dolayorlard.
Fazla adam tanmak, benim iin felket olacakt.
Szm ona hapishane denilen yer, bir dkknn bodrum
katyd. Herbiri krkar metre karelik iki odaya yze yakn adam
tika basa doldurulmutu. Buras, gerekten, 18. yzyln naml
ngiliz zindanlarna benziyordu: buram buram pis kokular, insan
vcudu ynlar, tamtakr eyaszlk yalnzca ta bir zemin,
bir sra ve yrtk prtk birka battaniye ve pencerelere taklm
pasl demir kepenklerden szan bulank bir k. Duvarlara Visca
POUM! Viva la Revolucion! ve benzeri devrimci sloganlar
karalanmt. Buras aylardr siys tutuklular hapsetmek iin
kullanlagelmiti. Barp armalar kulaklar sar ediyordu.
imdi ziyaret saati olduundan ortalk kmldanamayacak kadar
insanla dolmutu. Hemen hepsi emeki snfn en
fukaralarndand. Hapisteki erkekleri iin getirdikleri zavall
knlarndan yiyecekler karan kadnlar gryordunuz.
Mahpuslar arasnda Maurn Senatoryumu'ndan getirilmi
yarallar da vard. kisinin bacaklar kesikti, birini koltuk
deneklerini almadan hapishaneye getirmilerdi, tek ayak stnde sekip duruyordu. Ya onikiyi gemeyen bir olan ocuu
da gze arpyordu, anlalan artk ocuklar da tutukluyorlard.
nsanlarn uygun salk tertibat olmadan biraraya tktrldklar
zaman kan iren kokular burnunuzun direini kryordu.
Kopp dirseiyle kalabal drterek yanmza ulat. Tazerenkli tombul yz her zamanki gibi grnyordu, bu pis yerde
niformasn temiz tertipli tutmu, hatt tra olmay bile
becermiti. Mahpuslar arasnda Halk Ordusu niformas tayan
bir baka subay daha vard. Bouarak birbirlerinin yanndan
geerken karlkl se-lmlatlar, bu jest hayli ackl oldu.
Kopp'un morali mkemmel grnyordu. Neeyle, Eh,
hepimizi kuruna dizecekler sanyorum dedi. Kurun
kelimesi iime
237

bir eit rperti verdi. Daha yenilerde vcuduma bir kurun

girmiti, neler hissettirdii belleimde canl olarak duruyordu.
yi tandnz bir insann bana byle bir-ey gelmesini
dnmek hi sevimli olmuyor. O srada, P.O.U.M.'un belli bal
adamlarnn bu arada Kopp'un da vurulacana kesin
gzyle bakyordum. Nin'in lmyle ilgili sylentiler daha
yeni szmt; P.O.U.M.' un ihanet ve casusluk ile sulandn
hepimiz biliyorduk. Herey, muazzam bir dzmece muhakeme
yaplacan ve arkasndan nder Trokistlerin katledileceini
haber ediyordu. Yardm edemeyeceimizi bile bile
arkadalarnz hapiste grmek ok korkun birey. nk
yaplabilecek hibir ey yoktu; buraya gelirken Kopp kendi
lkesinin yasalarn inediinden Belika makamlarna
bavurmann bile bir yarar olmayacakt. Konumann byk
arln karma braktm, titreyen sesimle sylediklerimi
grltden kendim bile duymuyordum. Kopp br mahpuslar
arasndan edindii arkadalar ve muhafzlar anlatt bize:
bazlar iyi adam-larm, bazlar ise rkek mahpuslar dverek
eleniyor-larm. Sonra domuz yemine benzeyen
yiyeceklerinden sz etti. Neyse ki, biz bir yiyecek paketiyle
sigara getirmeyi akl etmitik. Daha sonra, Kopp
tutuklandnda elinden alnan evraklardan bahsetmeye balad.
Sava Bakan'nn dou istihkm komutan olan albaya yazlm
mektubu da bunlarn arasndaym. Polis bunu ele geirmi ve
geri vermeyi reddetmiti; mektubun hl Polis efi'nin
brosunda olduu syleniyormu. Geri ali-nabilse herey ok
farkl olabilirdi.
Byle bireyin ne kadar mhim olabileceini hemen
anladm. Sava Bakan ve General Pozas'n tavsiyesini tayan,
byle resm bir mektup Kopp'un iyiniyetini (bo-na fides)
kantlard. Fakat i, mektubun varln ispatlamakt, zarf Polis
efi'nin brosunda ald taktirde alan biri tarafndan imha
edileceine muhakkak gzyle baklabilirdi. Onu bir ihtimal
geri alabilecek bir tek kii vard, o da mektubun kendisine
yazld su238

bayd. Kopp bunu dnm ve hapishaneden kararak

postalamam istedii bir mektup yazmt. Fakat, besbelli ki,
ahsen gidip o adam grmek daha abuk ve daha emin olurdu.
Karm Kopp'la brakp dar frladm, uzun bir aramadan sonra
bir taksi buldum. Zamann herey olduunu biliyordum. imdi
saat be buuk sularyd, muhtemelen albay brosundan altda
ayrlrd; yarna kadar Tanr bilir mektup nerede olacakt
imha edilmi ya da sanklar birbiri arkasndan tutuklannca
ortaya ylan evraklarn kargaasnda bir yerlerde kayp
edilmi olabilirdi. Albayn brosu, iskelenin aasnda Sava
Bakanl'nda idi. Merdivenlerden acele acele karken
kapdaki Hcum Muhafz uzun sngsyle yolumu engelledi
ve evraklarm grmek istedi. Terhis kdm suratna doru
salladm, okuyamad tabii, ama kt larn anlalmayan sihri
ile bylenerek gememe izin verdi. eride, merkez bir
avlunun evresinde, her katta yzlerce ofis odasyla kocaman
tavan kmesi gibiydi, ve tabi buras spanya olduu iin,
aradm ofisin bunlardan hangisi olabileceine dir kimsenin
en ufak bir fikri yoktu. Durmadan tekrar ediyordum: El
Coronel - jefe de ingenieurs, Ejercito de Este! Millet
glmsyor ve zarif bir tavrla omuzlarn silkiyordu. Aklna
esen beni ayr bir yne gnderiyordu; bu merdivenden yukar
kan, u merdivenden aa inen sonu hibir yere kmayan
koridorlar boyunca dndrdler beni. Zaman akp gidiyordu.
Kbus geiriyormuum gibi tuhaf bir duygunun iindeydim;
merdivenlerin basamaklarnda bir aa bir yukar koup
duruum, gelip giden esrarl adamlar, her yere dalm
ktlaryla karmakark ofislerin ak kaplarndan ieri gz
atmalar ve trkrdayan daktilolar; zaman akp gidiyordu ve
muhtemelen bir insan iin lm kalm meselesiydi, bu.
Her neyse, oraya vaktinde vardm, buna biraz da atm
ama lf anlatacak birini bulabildim. Albayn kendisini
grmedim, fakat onun yardmcs ya da sekreteri olan k
niformas iinde byk ve a gzl bir subay
239

bekleme odasnda benimle grmek iin dar kt. Hikyemi

hzla anlatmaya baladm. Buraya subaymnnamna gelmitim
Bnb. Kopp, cepheye acele bir grevle giderken yolda bir
yanllk sonucu tutuklanmt. Albaya yazlan mektup mahrem
bir nitelikteydi ve gecikmeden bulunmalyd. Kopp'la birlikte
aylarca hizmet grmtm, yksek karakterli bir subayd,
besbelli ki tutuklanmas bir hata sonucunda olmutu, polis onu
bir bakasyla kartrm olmalyd, vb., vb., vb... Bunun en
gl nokta olduunu bildiimden, olay Kopp'un cepheye
gitmesiyle ilgili grevinin ok cil olduu fikri etrafnda
younlatrp duruyordum. Fakat her tutuluumda Franszcaya
kaan spanyolcamla anlattm hikye mutlaka pek tuhaf
kamtr. En kts, sesim neredeyse tmyle ksld, sonunda
yalnzca bir eit vahi hrlt karabildim. Bsbtn
kaybolacak diye dm kopuyordu; ufaklk subay beni
dinlemeye almaktan halsiz decekti. Acaba sesimin neden
bozuk olduunu dnmtr diye sk sk merak ederim
sarho olduumu mu yoksa yalnzca vicdan huzursuzluu
duyduumu mu sanmt.
Her neyse .beni sabrla dinledi, birok kereler ban
sallad ve sylediklerimi st kapal bir biimde onaylad. Evet,
gerekten bir yanllk olmua benziyordu. Akas bu davaya
bir bakmak gerekiyordu. Manana dedi hemen itiraz ettim:
Manana olmaz! Durum ok cildi; Kopp'un u srada cephede
olmas gerekiyordu. Subayn buna da akl yatm grnd.
Ama arkasndan korktuum soruyu sordu :
Bu Binba Kopp hangi birlikte grevliydi?
Mthi kelime kt azmdan: P.O.U.M. milisinde.
P.O.U.M.!
Sesindeki arplm deheti size aktarabilmeyi ok
isterdim. O sralarda P.O.U.M.'a ne gzle bakldn hatrlamanz gerekir. Casus umacl doruundayd; muhtemelen
btn iyi Cumhuriyetiler P.O.U.M.'un Alman240

ar'dan para alan bir casus rgt olduuna bir iki gn iin
olsun inanmlard. Halk Ordusu'ndan bir subaya byle birey
sylemek, ngiltere'deki Zinovyef'in Kzl
Mektubu uydurmacasnn hemen arkasndan Svari Kulb'ne giderek Komnist olduumuzu iln etmeye benzerdi.
Koyu siyah gzlerini batan baa yzmde dolatrd. Baka bir
uzun duru, sonra yavaa:
Onunla cephede birlikte olduunuzu sylediniz deil mi?
Yani siz kendiniz de P.O.U.M. milisinde grev almtnz?
Evet
Adam dnd ve Albay'm odasna dald. erde giderek
daha grltl hale gelen bir konuma duyuyordum. Herey
mahvoldu, diye dndm. Kopp'un mektubunu hibir zaman
geri alamayacaktk. Daha da kts, kendimin de P.O.U.M.
yesi olduunu itiraf etmek zorunda kalmtm, hi kukusuz
hemen polise telefon ederek beni yakalattracaklard antada
bir Trokist daha! Bu korkularma karn, subay yeniden
gzkt, apkasn bana geirerek sert bir tavrla kendisini
izlememi iaret etti. Polis efi'nin brosuna gidiyorduk.
Yryerek yirmi dakika eken uzun bir yol gittik. Kk subay
nmde asker admlaryla sert sert yryordu. Yol boyunca tek
kelime konumadk. Polis efi'nin alma odasna
geldiimizde, en ktsnden korkutucu grnl bir hainler
kalabal, besbelli polis ajanlar, muhbirler ve her cinsinden
casus takm kapnn dnda gezinip duruyorlard. Kk
subay ieri girdi; uzun, gitgide kzan bir konuma oldu
ieride. Seslerin fkeyle ykseldii duyuluyordu: sert sert hareketleri gzmn nnde canlandryordum, omuz silkmeler,
masann stne yumruklarn inii. Polisin mektubu vermeyi
reddettii aka anlalyordu. En sonunda, her nasl olduysa,
subay grnebildi, yz kpkrmz bir haldeydi ama elinde
kocaman bir resm zarf tayordu. Ufak bir zafer kazanmtk,
bu, sonradan durumda en ufak birey farkettirmedi. Mektup
yerine ile241

tilmiti, ama Kopp'un asker stleri onu hapisten kartacak

durumda deillerdi.
Subay bana mektubun mutlaka yerine ulatrlacan vaad
etti. yi, ama Kopp ne olacak diye sordum. Serbest
braklmasn salayamaz mydk? Omuzlarn silkti. Baka bir
davayd bu. Kopp'un neden tutuklandn bilmiyorlard. Bana
yalnzca, gereken soruturmann yaplacan syleyebilirdi.
Daha baka sylenecek birey yoktu, ayrlma zaman gelmiti.
kimiz de belli belirsiz bamz edik. Ve ite o anda, tuhaf ve
hznl birey oldu. Kk subay bir an tereddt ettikten
sonra, bana doru geldi ve elimi skt.
Bu hareketin bana ne kadar derinden dokunduunu size
olabildiince yakndan anlatabilir miyim bilmiyorum. Kk
birey gibi grnyor, ama o kadar kk deildi. Bunun iin,
o srada hkim olan duyguyu anlamak gerekir kuku ve
nefretin oluturduu korkun hava, her yerde dolanan yalan ve
sylentiler, benim ve benim gibi olan herkes iin bir Faist
casusudur diye afi tahtalarndan bangr bangr ten duvar
ilnlar. Ve stelik, bizim tam Polis efi'nin kapsnda,
muhbirlerin ev kkrtc ajanlarn (agents provocateurs)
oluturduu pis kalabaln nnde durduumuzu, bunlardan
herhangibirinin her an kp da benim polise aranan birisi
olduumu syleyebilecei hatrlamal. Bu, ancak, Birinci
Dnya Sava srasnda bir Alman ile herkesin ortasnda el
skmaya benzerdi. Adamcazn, benim pek de yle Faist
casusu olmadma hkmettiini sanyorum, ama herey bir
yana, elimi skmakla bana kar iyi bir davran gstermi
oluyordu.
Bunu, biraz nemsiz grnse de, spanya'nn tipik
zelliklerinden biri olduu iin kaydediyorum en kt
artlar altnda spanyollar'n gsterdii imek gibi parlayan,
licenaplk rneklerinden biri olduu iin, spanya ile ilgili ok
kt anlarm var, ama spanyollar'a ilikin kt anlarm ok
ok az. Gerekten ok fkelendiim bir iki olay hatrlyorum
her birinde de, geriye
242

baktmda, haksz olann kendim olduunu gryorum. Hi

kukusuz, ok cmert, pek yle yirminci yzyla yakmayan bir eit soylu insanlar. te zten buna dayanarak, insan spanya'da Faizmin bile, greli olarak,
gevek ve dayanlr bir biim alabileceini umuyor. Pek
az spanyol'da ada totaliter devletin gerektirdii lanet olas
etkinlik ve tutarllk vardr. Bunun tuhaf, ama ufak bir rnei,
birka gece nce, polis karmn otel odasn aratrd srada
oldu. Aslnda, bu aratrma ii pek ilginti, grebilmeyi pek
isterdim, ama grmemi olmam daha da iyi, nk sinirlerime
hkim olamayabi-lirdim.
Polis, aratrmay malm Ogpu ve Gestapo slbunda
yrtm. Sabahn erken saatlerinde kapya vurulmu, alt
adam ieri girmi, yakmlar, hemen odann eitli
yerlerinde vaziyet almlar besbelli bunlar nceden grp
anlamlar. nanlmaz bir biimde hereyi didik didik ederek
iki oday da (odaya bitiik bir banyo vard) aramlar.
Duvarlara vurarak iinde birey var m diye bakmlar, hallar
kaldrmlar, yeri incelemiler, perdeleri bir elden geirmi,
banyo kvetinin ve radyatrn altna eilip bakmlar, btn
ekmece ve bavullar boaltm, tek tek her giysiyi yoklam ve
a tutmular. p sepetindekiler de dahil olmak zere btn
ktlar, kitaplarmzn hepsi de cabas, msadere etmiler.
Hitler'in Mein Kampf'nn bizde Franszca evirisini bulunca
azgn bir kukuya kaplmlar. Eer bu, bulduklar tek kitap
olsayd kaderimizin mhrlenecei garantiydi. Mein Kampf
okuyan birinin Faist casusu olmas apak bir gerekti. Her
nasl olduysa, hemen arkasndan Stalin'in Trokistleri ve Baka
ki -Yzlleri Tasfiye Etmenin Yollan brorn bulmular da,
bir dereceye kadar gven duymular. ekmecelerinden birinde
birka paket sigara kd grmler. Her paketi paralayp, her
kd teker teker incelemiler, yle ya zerlerinde birtakm
mesajlar yazl olabilirdi. Btn bu ilerin hepsi iki saat srm.
Gelin grn ki,
243

btn bu zaman boyunca yataa hi ilimemiler. O srada

karm yatakta yatyormu; besbelli, dek somyann arasnda
yarm dzine hafif makineli tfek bulunabilirdi yastn
altna saklanabilecek bir ktphane dolusu Trokist belgelerini
saymasak da olur. Buna ramen dedektifler yataa ellememi,
altna bile bakmamlar. Bunun Ogpu ynteminin olaan bir
zellii olduuna dnyada inanmam. Polisin hemen tamamyla
Komnist denetimi altnda bulunduunu hatrlamak gerekir,
muhtemelen bu adamlarn kendileri Komnist Parti yesiydiler. Fakat ayn zamanda spanyol'dular ve bir kadn
yataktan kaldrmak onlar iin yaplmas biraz g birey
oluyordu. in bu ksm hi ses edilmeden atlanm, bylece
btn operasyonun anlam da hie iniver-miti.
O gece Mc Nair, Cottman ve ben, terkedilmi bir yapnn
kenarndaki uzun otlarn iinde yattk. Mevsime gre souk bir
geceydi, hi kimse fazla uyuyamad. Bir fincan kahve
bulabilmek iin ortalkta srttmz kasvetli saatleri
hatrlyorum. Barselona'ya geldiimden beri ilk kez katedrale
bir bakmaya gittim modern bir katedral ve dnyann en
biimsiz binalarndan biriydi. Tam tamamna beyaz Alman
arab ielerine benzeyen drt tane mazgall kulesi vard.
Barselona'daki ou Kiliselerden farkl bir yan, devrim
srasnda hasar grmemi olmasyd denildiine gre, sanat
deerinden tr buna dokunulmamt. Anaristle hazr frsat
ele gemiken havaya uurmamakla bir zevksizlik rnei
vemiler ama an kulelerinin arasna krmz-siyah bir
bayrak asvermilerdi. O akam st karmla ben Kopp'u son
kere grmeye gittik. Allahasmarladk demek ve baz spanyol
arkadalara, ona yiyecek ve sigara gtrmeleri iin para
brakmaktan baka onun iin yapabileceimiz, hi birey,
kesinlikle hi birey, yoktu. stelik, biz Barselona'dan
ayrldktan ksa bir sre sonra, tutukluluu incommunicoda hale
getirilmi, ona yiyecek gndermek bile olanak d kalmt. O
gece, Ram-

244

yorduk. mrmde ilk kez duvarlara yaz yazmaya baladm.

ou zengin lokantalarn koridorlarna elimden geldii kadar
byk harflerle Visca P.O.U.M-! yazdm. Btn bunlar
olurken ben gy gizleniyordum, ama bir trl kendimi
tehlikede hissedemiyordum. Btn bu dava bana pek sama
sapan grnyordu. Kafamdan silemediim ngiliz anlayyla,
kanunu ihll etmedike kim-blas'dan aa yrrken, Cafe
Moka'nn nnden getik
(
Gvenlik Askerleri hl burada kuvvet bulunduruyorlard) .
imden birey beni drtt, kahveye daldm ve tfekleri
omuzlarna asl olarak tezgha yaslananlardan birkayla
konutum. Kendi arkadalarndan hangileri Mays arpmalar
srasnda burada grevliydi, biliyorlar m acaba diye sordum.
Bilmiyorlard, stelik Ispanyollar'a zg bir belirsizlikle bunun
nasl renilebileceini de bilmiyorlard. Arkadam Jorge
Kopp'un hapiste clduunu, muhtemelen Mays arpmalaryla
ilgili bir nedenle yarglanacan syledim; o srada bulada
vazife grm olanlar Kopp'un atmay nasl nlediini ve
bazlarnn hayatlarn kurtardn bilebilirlerdi; mutlaka ortaya
kp bu konuda tanklk etmeliydiler. Konutuum adamlardan
biri bn, hantal grnl bir adamd, konuma srasnda ban
sallad durdu, trafiin grltsnden sesimi duyamyordu.
Fakat tekisi bakayd. Kopp'un yaptklarn baz
yoldalarndan duyduunu syledi: Kopp iyi adamm dedi,
biten chico. Fakat o srada bile btn bunlarn bir yarar
olmayacan biliyordum. Kopp yarglanrsa, btn br muhakemelerde olduu gibi, sulama uydurma kantlar zerine
kurulacakt. Kuruna dizildiyse (ki korkarm yle oldu) mezar
tana yle yazmalyd: bu bozuk dzenin bir paras olan,
ama drst bir hareket grdnde bunu takdir edebilecek
kadar insanln koruyan zavall Gvenlik Askeri'nin buen
chico'su!
Srdmz hayat, olaan st, lgn bir varolutu. Gece
vakti aranlan sulular, gndz gelince hli vakti yerinde
ngiliz turistleri oluyorduk en asndan,
245

takndmz poz byleydi. Akta geirilen bir geceden

bile sonra, bir tra olmak, bir banyo yapmak, bir ayakkab
boyatmak grnnzde hrika deiiklikler yaratr.
imdiki halde en gvenceli yol, olabildiince burjuva
grnebilmekti. ehrin zengin mahallelerini arnlar
olmutuk, buralarda bizi tanyan yoktu, pahal lokantalara
gidiyor, garsonlara pek ngilizvr davran-se seni
tutuklayamaz inanc iindeydim. Siys bir zulm tufan
(pogrom) srasnda sahip olunacak en tehlikeli fikirdi bu.
Mc Nair'in tutuklanmas iin bir tevkif mzekkeresi vard,
geri kalanmz da srada olmalydk. Tutuklamalar,
basknlar, aramalar hi dur durak bilmeden devam
ediyordu; hl cephede olanlarn dnda hemen hemen
btn tandklarmz hapse atlmt. Polis, belirli
zamanlarda mltecileri alan Fransz gemilerine bile karak zanl o.Trokistleri topluyordu.
O hafta boyunca bizim yzmzden herhalde hayli
yorucu gnler geiren ngiliz Konsolusu'nun sayesinde,
pasaportlarmz yoluna koymay becerdik. Ne kadar abuk ekip gidersek o kadar iyi olacakt. Akam saat yedi
buukta Poi't Bou'ya bir tren vard, normal olarak sekiz
buukta falan kalkard herhalde. Karmn nceden bir
taksi armasn, sonra antalarn toplamasn, hesabn
grmesini ve olabildiince en son na denk getirerek
otelden ayrlmasn kararlatrmtk. Oteldekilerin ok
dikkatini ekerse, hemen polise haber salacaklar garantiydi. Saat yedi sularnda istasyona gittiimde trenin
gitmi olduunu kefettim yediye on kala kalkmt.
Her zaman olduu gibi makinist fikir deitirmiti. Neyse
ki karma zamannda haber verebildik. Ertesi sabah
erkenden kalkan baka bir tren vard. Mc Nair, Cottman
ve ben istasyonun kenarnda kk lokantada akam
yemei yedik, ihtiyatl sorularla lokantacnn C.N.T. yesi
ve dost bir adam olduunu anladk. Bize yatakl bir
oda verirken polise haber vermeyi de unu-tuverdi. Be
gecedir ilk defa elbiselerimi kararak uyuyabiliyordum.
246

Ertesi sabah karm otelden baaryla svt. Tren bir

saat kadar ge kalkt. Bu zaman Sava Bakan'na Kopp
olayyla ilgili uzun bir mektup yazarak doldurdum
Kopp'un hi kukusuz bir hata sonucunda tutuklandn,
ok cil olarak cepheye gitmesi gerektiini, herhangi bir
suu olmadna pek ok kimsenin ahitlik edebileceini,
vb., vb., vb., yazdm. Bir defterden koparlm yapraklara
titrek bir elyazsyla yazlm (parmaklarm hl ksmen
felliydi), spanyolcas ise daha da dklen bu mektubu
okuyan oldu mu acaba, merak ediyorum. En azndan, bu
mektup ya da herhangi bir baka ey etkili olmad. Olayn
zerinden alt ay getikten sonra ben bunlar yazarken,
Kopp (eer kuruna di-zilmediyse) hl kodeste, ne
muhakeme edildi ve ne de bir sulamaya maruz kalmad.
lk balarda, Kopp'tan, serbest braklan bir takm
mahpuslarn Fransa'da postaya verdikleri bir iki mektup
aldk. Hepsi ayn eylerden bahsediyordu karanlk, pis
maarams yerlerde hapislik, kt ve yetersiz yiyecek,
mahpusluk artlarnn dourduu cidd hastalklar ve tbb
bakm salanmamas. Btn bunlar ngiliz ve Fransz bir
sr baka kaynaktan da doruladm. En son olarak,
Kopp'un izi, herhangi bir biimde haberleme olana
bulunmayan gizli hapishanelerden birinde ortadan
silindi. Onun bana gelenler, yzlerce yabanc ve kimbilir
ka bin tane spanyol'un bana gelenlerin ayndr.
Sonunda, biz snr kazasz belsz getik. Trenin
(spanya'da byle bireyi ilk defa gryorum), birinci snf ve yemek vagonlar vard. ok yakn zamanlara kadar
Katalonya trenlerinde tek tip vagon olurdu. ki dedektif
kompartmanlara gelip yabanclarn isimlerini almaya
baladlar, ama bizi yemek vagonunda grnce saygdeer
kiiler olduumuza karar vererek tatmin buldular.
Hereyin deiivermi olmas ne tuhaft. Topu topu alt ay
nce, Anaristler'in hl iktidarda olduklar sralarda,
insann saygdeer bulunmas iin proleter grnmesi
gerekiyordu. Perpignan'dan Cerberes'e gider247

ken benimle ayn vagonda yolculuk eden bir Fransz tccar

byk bir ciddiyetle bana unlar sylemiti: spanya'ya bu
klkla gitmemelisiniz. Yakanz ve kravatnz karn.
Barselona'ya gidince onlar boynunuzdan kopartr alrlar.
Adam mbala ediyordu, kukusuz; ama Katalonya'ya ne
gzle bakldn gsteriyordu bu. Snra geldiimizde Anarist
muhafzlar k giyimli bir Fransz'la karsn srf fazla burjuva
grndkleri iin geri evirmilerdi sanyorum neden buydu.
imdi iler tersine iliyordu, burjuva grnmek tek kurtulu yoluydu. Pasaport brosunda, adlarmz kaytl m diye zanllar
listesine baktlar, ama polisin yetersiz almas sayesinde
isimlerimiz (Mc Nair'inki bile) listeye geirilmemiti. Batan
aa her tarafmz aradlar, ama zerimizde, benim terhis
ktlarmdan baka su unsuru saylabilecek herhangi bir ey
yoktu ve beni arayan Ca-rabineroslar 29 uncu tmenin
P.O.U.M. demek olduunu anlamadlar. Bylece engellerden
syrldk, alt ay sonra yine Fransz topraklarndaydm.
spanya'dan alabildiim, htra eyalar, kei derisinden bir su
tulumuyla Ara-gon kyllerinin iinde zeytin ya yaktklar
minik bir demir lmbadan ibaretti bunlar Rmallar'n iki bin
yl nce kullandklar piirilmi topraktan kandillerin biimine
ok benziyordu bunu harap kulbenin birinde bulup
almtm, her nasl olduysa eyalarmn arasna skm kalm.
Neticede spanya'dan tam ucu ucuna svabildiimiz
ortaya kt. Elimize geen ilk gazetede Mc Nair'in casusluktan
tr tutukland haberini grdk. spanyol makamlar bunu
iln etmekle azck erken davranmlard. Neyse ki,
Trokizm geri verilmeyi gerektiren bir su deil,
Sava iinde bir lkeden gelip bar iinde topraklara ayak
basldnda yaplmas uygun olacak ilk hareket ne olmaldr,
bilmiyorum. Benim ilk yaptm ey. bir ttncye komak ve
ceplerime doldurabildiim kadar puro ve sigara satn almak
oldu. Sonra hep birlikte
248

bir bfeye gittik, bir fincan ay itik aylardr taze stle

itiimiz ilk ayd bu. nsan ne zaman isterse can ektii
kadar sigara alabilecei fikrine almama dek aradan hayli
zaman geti. Her keresinde, ttnclerin kaplarn
demirlenmi ve vitrinlerinde rktc No hay tabaco
yazsn grmeyi az buuk bekliyordum.
Mc Nair ile Cottman Paris'e gideceklerdi. Karmla ben, bir
sre dinlenmeye ihtiyacmz olduunu dnerek Banyuls'a
trene bindik. Barselona'dan geldiimiz anlalnca Banyuls'da
pek fazla hsn kabul grmedik. Bir ok kereler kendimi hep
ayn konumann iinde buluveriyor dum: spanya'dan m
geliyorsunuz? Hangi tarafta arpyordunuz? Hkmet
tarafnda m? Oh! - ve arkasndan insana batan bir sessizlik
geliyordu. Bu kk ehir koyu Franco taraftan grnyordu
hi kukusuz bu durum, zaman zaman snr geen Faist
spanyol mltecilerinden ileri geliyordu. Devam ettiim
Caf'deki garson Franco taraftar bir spanyol'du, bana aperatif
verirken pek kmseyici baklar frlatp duruyordu.
Perpignan'da ise durum tam tersiney-di ehir, btn farkl
hiziplerin neredeyse Barselona' da olduu gibi biribirlerini
yedii Hkmet tarafls partizanlarla tka basa doluydu. Hele
kahvehanelerden birinde, P.O.U.M. der demez evreniz
Fransz dostlarla doluyor ve garsondan glckler geliyordu.
Sanyorum Banyuls'da gn kaldk. Bu zaman tuhaf bir
biimde huzursuz geti. Bu sakin, balk kasabasnda;
bombalar, makineli tfekler, yiyecek kuyruk-lar, propaganda ve
entrikadan uzakta kendimizi derinlemesine rahatlam
hissetmeli ve hlimize kretme-liydik. Gelin grn ki, hi de
byle bireyler duymuyorduk. spanya'da grdklerimizi,
onlardan uzaktayz diye hemencecik unutamadk; tersine
yaadmz eyler yeniden stnze geliyor, nce olduundan
daha canl bir hl alyordu. Gitgide oalan bir biimde
spanya'y dnyor, konuuyor, ve hayl ediyorduk. Aylardr
kendi kendimize, spanya'dan ayrlnca Akdeniz kysnda
249

bir yere gitmeyi, belki biraz balk tutmay kurmutuk; ama

imdi burada can sknts ve hayl krkl iindeydik.
Serin bir havas, denizden esen devaml bir rzgr vard, su
donuk ve dalgalyd: rhtm boyunca yzen pler, mantar
paralar ve balk barsaklan talara arpp duruyordu.
nsana delilik gibi grnyor, ama ikimizin de istedii ey,
yeniden spanya'da olmakt. Hi kimseye bir yarar
dokunmayacan, hatt ok cidd zararlar verebileceini
bildiimiz halde, keke ikimiz de brleriyle birlikte, hapis
olup kalsaydk diyorduk. spanya'da geirdiim aylarn
benim iin neler ifade ettiini aktarmakta pek baarl
olamadm sanyorum. Dmda cereyan eden olaylarn
bazlarn kaydettim, ama bu olaylarn bende braktklar
duygular anlatamam ki. Bu duygular, grntler,
glmsemeler ve yazyla akta-rlamayacak seslerle
karmakark bir hlde; siperlerin kokusu, inanlmaz
uzaklklara kadar yaylan dalarda gnein douu,
mermilerin insann kann donduran atrts, bombalarn
grldeyii ve parlaylar, Barselona sabahlarnn souk ve
parlak klar, ta Aralk aynda millet hl devrim iin
inanla doluyken kla avlusunda postallarn kard
sesler ve yiyecek kuyruklar, krmz siyah bayraklar,
spanyol milislerinin yzleri; hepsinin stnde, cephede
tandm ve imdi Tanr bilir nerelere dalm, kimi
savata lm, kimi sakat kalm, kimisi kodese tklm
olan milislerin yzleri inallah ou yine gvenlik
iinde, sa ve esendir. Hepsinin talihi ak olsun, sava
kazanmalarn ve btn yabanclar Almanlar', Ruslar',
talyanlar' span- ' ya'dan srp atmalarn dilerim.
inde ok etkisiz bir rol oynadm bu sava, bende hayli
kt anlar brakt, yine de btn bunlar karm olmak
istemezdim. Bunun gibi bir felkete yle bir gz atnca
spanyol i sava nasl sona ererse ersin, aktlan kan ve
insanlarn madd zdraplarndan tamamiyle ayr olarak,
mthi bir felket olarak ortaya kt sonucun mutlaka
hayl krkl ve kukuculuk olmas zorunlu deildir. Belki
ga250

riptir, ama btn bu tecrbeler insanlarn drstlne

duyduum inanc azaltmak yle dursun, oaltt bile.
Yazdklarmn bunlar okuyanlar ok yanl ynlere ekmeyeceini umarm. Byle bir davada hi kimsenin tamamiyle dorucu olamayacana inanyorum. Gzlerimizle grmedike eylerin kesinliini bilebilmek ok zordur; bilinli ya da bilinsiz olarak herkes taraf tutarak
yazar. Bunu, kitabmn daha nce bir yerinde sylememisem, imdi sylyorum, benim taraf tutuuma, yaptm madd hatalara ve olaylarn yalnz bir kesini grm olmamdan doan kanlmaz saptrmaya dikkat edin.
spanyol savann bu dnemine it herhangi bir baka
kitap okuduunuz zaman da yine ayn eylere dikkat edin.
Aslnda yapabileceimiz hibir ey olmamasna karn, srf bireyler yapmamz gerekir duygusuyla Banyuls'dan niyet ettiimizden daha nce ayrldk. Fransa' nn
kuzeyine doru getiimiz her kilometrede evre daha
ok yeil ve yumuak oluyordu. Dadan ve zm ktklerinden, ayra ve karaaaca dn. spanya'ya giderken Paris'ten getiimde ehir bana yozlam ve kederli, sekiz yl nce tandm, yaamann ucuz olduu ve
Hitler'in adnn duyulmad Paris'ten ok farkl grnmt. Bildiim kahvelerin yars vergi deyememekten tr kapatlm, herkeste hayat pahall ve
savan korkusu sabit fikir haline gelmiti. imdi, fukara
spanya'dan sonra Paris bile neeli ve refah iinde
grnyordu. Paris Sergisi de olanca hzyla sryordu,
neyse ki Sergi'yi ziyaret etmemeyi becerdik.
Ve sonra ngiltere ngiltere'nin gneyinde muhtemelen dnyann en yumuak manzaras vardr. Man'
aarken, hele getikten sonra trene binip de, knzn altnda yumuak minderlerle tatl tatl, deniz tutmas duygunuzdan kurtulurken, gerekten bir yerlerde bir eyler
olduuna inanmak gtr. Japonya'da depremler mi
oluyor, in'de ktlk m var, Meksika'da ihtill mi? Hi
tasalanmayn, stnz yarn sabah kapnzn eiinde
251

bulacaksnz, New Statesmen Cuma'ya kacak. Sanayi ehirleri

ok uzakta, birer duman ve sefalet lekesi olarak yeryz
kvrmnn tesinde kalmlar. Burada ngiltere, benim
ocukluumda tandm ngiltere'ydi: kr i-ekleriyle karm
demiryolu makaslar, tyleri prl prl atlarn otlayp
dncelere daldklar yksek ayrlar, evreleri stlerle
kapl usul usul akan rmaklar, karaaalarn yeil kucaklar, ev
bahelerinde hezaren iekleri, sonra Londra'nn d
mahallelerinin koskoca bar yabanl, amurlu nehrin
stnde yzen tekneler, kriket malarn ve kraliyet ailesinin
dnlerini bildiren duvar ilnlar, epeevre kenarlar kalkk
apkal iadamlar, Trafalgar, Meydan'ndaki gvercinler,
krmz otobsler, mavi polisler hepsi, ngiltere'nin o derin
ama ok derin uykusunda, korkarm ki, bu uykudan bombalarn
grldemesini duyarak yatamzdan frla-madka bir trl
uyanmayacaz.

EKLER

SPANYOL MLSLER ZERNE NOTLAR1

George Orvell
P.O.U.M milisine 1936 yl sonunda katldm. Bir
bakasna deil de bu milise intisap ediimin balca nedenleri
unlard: spanya'ya gitmeye gazete makalelerim iin malzeme
toplayabilmek amacyla niyetlenmitim. Bunun yansra, eer
arpmaya deer gibi grnrse, belki de savarm diye
mulk bir dnce de vard kafamda. Ne var ki hastalkl
bnyem ve nisbeten az saylabilecek asker tecrbem hesaba
katldnda, savamak hususunda pek bir kukuluydum. e
girimeden hemen nce, birisi bana, eer solcu bir rgtten
tavsiye mektuplar edinemezsem, hududu geemeyeceimi syledi parti kartlar hereyi ok kolaylatrd halde, o
gnlerde bu sylenen doru deildi aslnda. John Stra-chey'e
bavurdum: o da ald beni Pollitt'e gtrd. Pollitt beni sorguya
ektikten sonra, siyas adan gvenilmez biri olduuma karar
verdi ve herhangi bir yardmda bulunmay reddetti Bir de
bunlara ilveten Anarist tedhii zerine bir alay ey anlatarak
gzm korkutmaya abalad. En nihayet, Uluslararas Tugay'a
girip girmeyeceimi sordu. Ben de neler olup bittiini
grmeden hibir eye katlamayacam beyn ettim. Bunun
zerine, bana yardm etmeyi yeniden reddetti, ama Paris'teki s1) Bu notlar, lmnden sonra Orwell'in evrak arasnda bulundu.
Orwell hayatta iken bu notlardan hi. sz etmemiti. Yazldklar
tarihi kesinlikle saptamak son derece gse de, spanya'dan
ayrlndan sonra kaleme alndklar aktr. 1939'dan, yani
Fas'a gidiinden nce yazlmadklar sylenebi-lirse de, bu
blm, Katalonya'ya Selam' tamamlayc bir metin
niteliindedir.

panya Sefareti'nden bir gei - belgesi temin etmemi tledi,

ki yle yaptm. ngiltere'den ayrlmadan hemen nce pek
kuvvetli olmamakla birlikte kiisel baz balantlarm olan
Bamsz i Partisi'ne de telefon ettim ve bana bir nevi tavsiye
mektubu vermelerini istedim. Barselona'daki John McNair'e
hitaben kaleme alnm bir mektubu Paris'e gnderdiler. Snr,
pasaport grevlilerini ve hereyi getiimde, Anaristler gei belgeme pek dikkat etmediler de, nnda tehis ettikleri I.L.P.
antetli mektuptan hayli etkilenmi grndler. Ben de tam bu
srada, hi tanmadm. McNair'in mektubunu meydana
karmaya ve P.O.U.M. milisine katlmaya karar verdim,
spanya'daki asker birliklere yle bir gz atnca, bir asker
olarak nisbeten esasl bir eitimden gemi olduumu grdm
ve milise girdim. O gnlerde, siys partiler arasndaki
farkllklarn, ancak ngiliz sol basnnda ilenegeldii lde ve
pek az farkn-daydm. Eer ne olup bittiine dir doru drst
bir fikir sahibi olsaydm, muhtemelen, C.N.T. milisini seerdim.
Milisler, bu dnemde, olaan ordu esasna gre yeniden bir
nizama sokulmakla birlikte, hl milis kollar, milis blkleri ve
milis mfrezeleri dzeninde rgtlenmilerdi. Milis bl
(centuria) yaklak yz adamdan oluan ve ou kez birinin
etrafnda kmelenen ve bilmem kimin bandera s diye anlan
bir birimdi. Blk komutannn rtbesi aa yukar yzbaya
denk dyordu, ama onba ve er hari, bunun altnda doru
drst tanmlanm bir rtbe yoktu. Barselona'da milisler rtbe
eritleri v.b. eyler takyorlard, ancak bu nesneler cephede
taklmak zere "yaplmamt". Teorik olarak seimle terfi
ediliyordu ama subay ve astsubaylarn tyini dpedz tepeden
yaplyordu. Daha sonra da iaret edeceim gibi, bu durum,
fiiliyatta pek bir ey farkettir-miyordu. Milisin kendine has bir
zellii de insann hangi ble gireceine kendisinin karar
verebilmesi ve istedii anda bandera'sn deitirebilmesiydi.
O srada

254

milisler ancak birka gnlk, o da byk lde resmi geit

temrininden ibaret bir eitimden sonra, ou zaman tfekle
doru drst bir kez bile ate etmeksizin cepheye
gnderiliyorlard. spanya'ya, kafam ngiliz ordusunun
kurallaryla dopdolu olarak geldiimden, milislerin
disiplinsizlii beni akna evirmiti. Acem erlerin disipline
riayet etmelerini salamak, phesiz her zaman zor bir i
olmutur; hele, siperlerin iine tklm ve souk gibi hi de
in olmadklar eylerle baetmek mecburiyetinde iseler...
Eer silh atlarna alma frsat bulamamlarsa, mermiler
onlar fena hlde korkutuyor ve bu panik de, disiplinsizliin
daha da artmasna katkda bulunuyordu. (Sras gelmiken,
Faistler'in patlayc mermi kullandklarna dir, sol eilimli
gazetelerde yaynlanan haberlerin ok zarar verdiini
sylemeliyim. Benim bilebildiim kadaryla, patlayc mermi
diye bir-ey yoktu ve Faistler de bu tr bir mermi kesinlikle
kullanmyordu.) in bidayetinde insanlar emirlere, a) Par-ti'ye
sadkatin cazibesiyle, b) kiilik gcyle itaat ediyorlard ve
bendeniz ilk bir iki haftada kendimi adamakll sevimsiz hle
getirmitim. Bir hafta kadar sonra, adamn biri ate altnda
olduu gerekesiyle, belli bir yerde durmay dpedz
reddediverdi. Kuvvet kullanarak emrime uymasn saladm
bu phesiz yaplmamas gereken bir hatadr, hele bir spanyol
sz konusuysa, iki misli byk hatadr Bir anda etrafm, beni
Faistlik ile sulayan adamlar sarverdi. Muazzam bir tartma
ktysa da, milislerin ekseriyeti benden yana kt. stelik, milislerin benim takma katlabilmek iin kendi aralarnda
yartklarn kefettim. Bu olaydan sonra, birka hafta ya da
ay, hem spanyollar hem de cephenin bu kesiminde bulunan
birka ngiliz arasnda, bu trden mnakaalar tekrar tekrar
patlak verdi: yani, disiplinsizlik stne, neyin nereye kadar
hakl grlebileceine ve neyin devrimci tavr olduuna dir
mnakaalar. Fakat, genelde, milislerin toplumsal eitlik ile
btnlemi bir disiplin fikrine sahip olmalar gerei zerinde
mutaba.
255

kata varld. Bir asker kaan ve itaatsiz bir milisi vurmann

savunulabilir olup olmad durmakszn tartlyordu; bazs
asla cevaz vermese de, genelde, ounluk bunun doru
olduuna kani oldu. ok sonralar, Mart'ta filn, Huesca
yaknlarnda 200 kadar C.N.T. milisi anden cepheyi terketmeye
karar verdi. Tam be aydr, cephe hattnda bulunduklar iin, bu
adamlar ayplamak son derece zordu. Ama, ok aktr ki,
byle bir eye msaade edilemezdi; P.O.U.M. milislerine bu
askerlerin stlerine gitme ve onlar durdurma emri verildi. Pek
houma gitmemekle birlikte ben de gnll oldum. Allahtan,
kendi siys komiserleri ya da baka birileri onlar tekrar
cepheye dnmeye ikna etti de, i iddete dklmedi. Bu vak'a
da uzun boylu mnakaa konusu edildi; ama ounluk, eer
gerekiyorsa, bir askerin tfeini ayn ekilde davranan bir baka
askere evirmeye hakk olduuna karar verdi. Bu dnem
boyunca, yani 1937'nin Ocak - Nisan aylar arasnda, disiplin
meselesi hemen tamamiyle devrimci bilincin yaylmas ile
birlikte tedric bir iyileme gsterdi; u ya da bu hareketin niin
lzumlu olduuna ilikin bitmek tkenmek bilmeyen tartmalar
yoluyla. Subaylarla milislerin eitlii konusunda herkes ifrat
lsnde titizleniyordu hibir asker unvan, taynlarda
farkllk vb. eyler ho karlanmyordu. Ve bu tavr, rahata
ilikin nemsiz deiikliklerin ok eyi farkettirdii cephede
daha az gln grnmekle birlikte bazen gln olacak
derecede ileri gtrlyordu. Milisler teorik olarak Halk Ordusu
saflarna katldklarnda btn subaylarn ek deneklerini (yani,
gnde 10 pesatann stne kan here}) Parti fonuna geri
demeleri beklendi, ve herkes de bunu onaylad. Ne var k, bu
iin fiilen gerekleip gereklemediini bilmiyorum. Zira,
P.O.U.M. milisi yeniden tanzim edilmeden, herhangi bir
kimsenin resmen ek denek almaya baladndan emin
deilim. Cephe hattna ilk geldiimde, emirlere itaat
etmeyenlere ceza veriliyordu. Zten cephede bulunan adamlar
cezalandrmak ok g bir itir: n256

k, eer onlar ldrmeyecekseniz hl-i hzrda olduklarndan

daha da rahatsz etmek zordur. Olaan ceza iki saatlik nbet
idi; ki bu da, herkes ar derecede uykusuz kaldndan hibir
anlam ifade etmiyordu. Arada srada vurulanlar oluyordu Faist
hatlarn gemeye teebbs eden ve casusluk yapt yn
beyn belli olan bir adam vuruldu. Hrszlk ederken yakalanan
bir milis, kuruna izilecei dnlerek, geriye gnderildiyse
de, ben vurulduunu pek sanmyorum. Asker mahkemelerin
bir subay, bir astsubay ve bir milisten olutuu farzediliyor. du.
Ama, faaliyet hlinde bir tek asker mahkeme grmedim.
Askerleri ziyaret etmek ve mmkn olduunda bir tr
siys mkleme yapmak zere, Parti'den gnderilen siys
delegeler, muayyen zamanlarda cephe hattna geliyorlard.
Buna ilveten, her centuria'nn kendi saflarnda siys temsilci
ad verilen bir ya da birka adam oluyordu. Bu adamlarn
balangta ne gibi bir ilev grdklerini asla kavrayamadm
anlalan, iin bidayetinde yklendikleri ileve daha sonra hi
ihtiya kalmamt. I.L.P.'nin gnderdii ngilizler tarafndan,
ben de kendi centuria'mn siys temsilcisi seildim. Ama, o
srada siys temsilcilerin btn yapt i, taynlardan ve
benzeri eylerden ikyet iin komutanla gitmek, bir tr
arabuluculuktu, ve bu nedenle, ngilizler iin mesele,
spanyolca konuan birka kii arasndan birini semekti.
ngilizler subay seme mevzuunda spanyollar'-dan daha titizdi
ve bir iki olayda, bir astsubay seimle deitirdiler. Hatt
mfrezenin tm ilerini intizama sokmak zere, 5 kiilik bir
komite de tayn ettiler. Komiteye seilmeme ramen, u anda,
be aa be yukar olaan usllerle idare edilen bir ordunun
bir parasn tekil ettiimizi ve bu nedenle de bu tr bir
komitenin hibir ilevi olamayacan gereke gstererek,
muhalefet ettim. Komitenin fiilen hibir nemli ilevi yoktu,
ama arada srada baz ufak tefek meselelerin yoluna
koyulmasna yarad da oluyordu. Genellikle zannedilenin
aksine, P.O.
257

U.M. un siys liderleri bu komite fikrine iddetle karsydlar

ve bu anlayn ngilizler'den spanyollar'a sirayet etmesini
engellemek istiyorlard.
ngilizler'e katlmadan evvel, bir spanyol bandera' da
birkahafta geirdim. Bandera'aki toplam 80 adamdan 60'
acemi askerdi. Bu haftalar boyunca disiplin meselesi byk
terakki kaydetti ve o tarihten Nisan aynn sonuna kadar, milis
rgtnn btnnde disiplin, ar ama hayii istikrarl bir
ekilde iyileti. Nisan ay geldiinde herhangibir yerde resm-i
geit yapmas gereken bir milis birimi, hl, Moskova'dan ricat
eden askerler gibi grnyordu; ama bunun sebebi ksmen,
milislerin sdece siper muharebelerinde tecrbe sahibi
olmalaryd. Bu dnemde, emirlere itaati salamakta glk ekilmiyordu artk, ve kimsenin daha arkasn dner dnmez
emrinin bir tarafa braklaca gibi bir kaygusu kalmamt.
Dardan bakldnda, milise has devrimci zellikler Mays
aynn sonlarna kadar deimeden kald, ama aslnda belirli
bz farkllklar kendilerini belli etmeye balamlard. Mays'ta
bir mfrezeye [imdi asker takm anlamna geliyordu) komuta
ettiim srada, gen spanyollar bana usted diye hitap
ediyorlard. Bu hitab kullanmalarn menettiim halde, kelime
her seferinde dnp dolap geri geliyordu; savan ilk aylarnda istisnasz herkesin kulland t. kukusuz, fazla
samim bir kelimeydi ve Latin kkenli bir halka pek gayr tabi
geliyordu. Mart aynda bak gibi kesiliveren birey, Faistler'e
barlan devrimci sloganlard. Siperler ou yerde Faistler'in
siperlerine pek yakn olmasna ramen, Huesca'da devrimci
sloganlar atlmyordu. Zaragoza cephesinde dzenli olarak
sloganlar barli-yordu ve muhtemelen bu sloganlar o cephe
hattnda saylar gn getike artan (cephenin 1.000 askerin
tuttuu bir kesiminde, bir ara haftada 15 kaaa kadar ykselmiti) asker kaaklarnn da nedeniydi. Fakat, en genel hitap
ekli olan Camcmda ve hepimizin eit olduu anlay, milisin
yeniden dzenleniine kadar muhafaza
258

edildi2. Halk Ordusu saflarna katlan ilk askerlerin de hemen

camarada demeye balamalar dikkat ekiciydi. P.O.U.M. ve
P.S.U.C. milisleri arasnda, Mart ay balarnda ikincisini son
grdm tarihe kadar, disiplin ve insan ilikileri asndan
hibir fark yoktu.
Genel bir rgtlenme pek ok derde deva olsa da, kimi
zaman hi gerekmedii lde kifayetsiz kalabiliyordu. Bu
savan arpc zelliklerinden biri. askerlere iyi yiyecek temin
edilmesiydi. Bz eylerin tkenmeye balad 1937 Mays'na
kadar, yiyecek her zaman iyiydi ve muntazam datlyordu,
ok duraan bir savata dahi, dzenlenmesi zor bireydir bu.
Kimi zaman youn ate altnda yiyecek tayan ahlar,
askerlerin tayn iine kendilerini fena hlde adamlard. Cephe
gerisindeki yiyecek tekilt ile kyllerin bu ie nasl katkda
bulunduklarn grmek, beni cidden etkilemiti. Milislerin
kyafetleri zaman zaman ykanyordu ama amar ii pek iyi ve
muntazam yaplmyordu. Posta servisleri iyiydi ve spanya'ya
gnderilen muazzam saylardaki mektuplar Barselona yolunda
biryerlerde yollarn armakla birlikte, Barselona'dan postaya
verilen mektuplar hemen cepheye ulayordu. Salk artlarna
riayet gibi bir fikir fiilen mevcut olmasa da, kuru iklim salgn
hastalklar nlyordu. Cephe hattnn 10 mil kadar gerisine
gitmedike, lfn etmeye deer bir tbb hizmet bulmak
mmkn deildi. Ufak tefek yaralanma vak'alarn-da bunun pek
bir ehemmiyeti yoktu ama yine de bir sr insan yok yere ld.
lk balarda siperler olaanst iptida idi, ama Mart aynda bir
ii taburu rgtlendi. Bu tabur ok etkin alt ve cephe
hattnn hayli uzun kesimlerini sratle ve grlt karmadan
ina etmeyi becerdi. Mamafih, Mays ay geldiinde, cephe
hattnn dmann pek yaknnda kurulduu yerlerde bile irti2) 18 Haziran'da (cephenin ok gerisinde) Monzon'da bir doktorun
imzalad tbb terhis kdmda, benden Yolda Blair diye
bahsediliyordu. [Yazarn dipnotu.].

259

batl - siper denen eyin neyin nesi olduunu bilen yoktu; ve,
mesel, yarallar ate altnda kalmakszn geriye tamak
mmkn olmuyordu. Hi kukusuz, bu ii yapacak emek gc
elde hazr olduu halde, cephe gerisindeki yollar tamir etmek
iin en ufak bir aba gsteril-miyordu. P.O.U.M. Kzl Yardm
kolu ki buna kaydolmak hem ihtiyar hem de mecbur idi
yarallara, hastana ne ve benzeri yerlerde ok iyi bakyordu.
Levazm anbarlarna gelince... Muhtemelen, zimmete biraz mal
geiriliyor ve adam kayrlyordu, ama ok ufak boyutlarda idi
zannederim. Sigara ktl bagsterdiinde, ngilizler'e
hakettiklerinden daha fazla sigara verilmeye baland
ispanyol karakterinin ho bir tezahr. Bu savata, en azndan
Aragon cephesinde, yaplan en byk ve mazur grlemez hata,
milislerin hi gerekmedii kadar uzun mddet cephe hattnda
tutulmalaryd. 1936 Noeli'nde sava hemen tmyle
duraanlamt ve bunu takibeden alt ay boyunca ok az
atma meydana geldi. Dolaysyla, askerlerin drt gn
cephede drt gn izinde (hatt, drt gn cephede iki gn izinde)
olmalar yntemi pekl uygulanabilirdi. Bu dzenlemede,
askerler fiilen daha uzun srelerle dinlenme olana bul-masalar
bile, birka gece elbiselerini karma frsat yakalayarak, adam
gibi bir yatakta uyuyabilirlerdi. Nitekim, milislerin bazen be ay
gibi ok uzun bir mddet cephede tutulduklar oluyordu. Bu
yntem, siperlerin dman hatlarndan hayli uzakta (diyelim,
1.000 yarda mesafede) oluturulduu yerlerde de geerliydi.
Ama, dmandan bylesine uzakta bulunmak, ok daha can
skcyd ve moral asndan, dmana 50 il 100 yarda yakn
olmaktan daha olumsuz etki yapyordu. Bu meyan-da, milisler
genellikle bitlerin kol gezdii, iren ve Nisana kadar dehetli
souk olan siperlerde dayanlmaz bir rahatszlk iinde
uyumaya abalyorlard. Dahas, insan dmandan 1.000 yarda
uzaklkta ise, tfek ve arada srada alan top atei altnda
kalrd ve bu da, ufak tefek zayiat ve zamanla artan korku
getiriyordu. Bu artlar
260

altndayken, fazla birey yapmak, srdrmeye devam etmekten

daha zordu. Huesca evresinde ok az arpmann vuku
bulduu ubat-Mart dneminde, makineli tfek kullanm,
parola vermek, ak sahra eitimi gibi konularda milislerin
eitilmesi iin giriimlerde bulunuldu. Bunlar esas olarak
baarszlkla sonuland, zira herkes uykusuzluktan lyordu
ve herhangi birey renemeyecek derecede bitmi tkenmiti.
Bu gnlerde Hotchkiss marka makineli tfein nasl
kullanldn ve mekanizmasn iyice bellemeye abaladysam
da, uykusuzluun yeni birey renme yeteneimi dpedz yok
ettiini farkettim. Buna ilveten, ksa aralklarla askerlere izin
vermek, kukusuz, mnasip olurdu fakat bunun yaplmaynn,
muhtemelen ehliyetsizlikten baka bir nedeni vard Yine de,
daha evvel belirttiim zere, milisleri aralklarla siperlerden
karmak ve cephe hattnda bulunmayan askerlerin gnln
okayacak yollar yaratmak ok kolayd. Barbastro gibi gerideki
bir noktada dahi, askerlerin hayat hi de gerekmedii kadar
kasvet vericiydi. Ufak bir rgtleme ile, cephe hatlarnn gerisindeki askerlere scak banyolar, bitlerden ayklanma, baz tr
elenceler, kahvehaneler (aslnda bu konularda baz clz
teebbsler olmutu) ve hatt kadnlar temin edilebilirdi. Cephe
hattnda ya da yaknnda el atlabilecek birka kadn vard, ama
askerler arasnda kskanla yol ayorlard Gen spanyollar
arasnda bir lde olanclk geerliydi. Askerlerin bir yandan
siper sava yaparken, br yandan da seferi sava hli iin eitilip eitilemeyecei noktasnda kukuluyum fakat milislerin
rahat iin biraz daha itin gsterilmi olsayd, mutlaka daha
fazla talm yapmalar mmkn olacakt. Savan iyice
duraanlat dnemde, askerler hibir ey yapmamaktan
bitkindiler. Geriye baknca, baya iyi dayandklarn
anlyorum; bylesine elverisiz koullar altnda zlmemeleri
ve isyanc eilimler gstermemeleri beni (bir dereceye kadar)
devrimci disiplin grne ikna etti. Byle olmakla birlikte,
milislere uygulanan
261

bask ksmen, gereksizdi.

Farkl milis rgtleri arasndaki kskanla gelince...
1937 Mays'na gelinceye kadar, milis askerleri arasnda byle
bir kskanla dellet edebilecek hibir ciddi iarete tesadf
etmedim. Aragon cephesinin siys gdlerden ne lde zarar
grdn de erge reneceiz nasl olsa. Huesca'nm ele
geirilmesi ne derecede nemli olurdu bilemiyorum, ancak,
yeterli miktarda topu destei salanm olsayd, ubat ya da
Mart aynda zaptedilebilecei noktasnda pek az kuku vardr.
Bir kilcmetre geniliindeki bir gedik hari, tamamiyle kuatma altna alnm ehre kar bylesine cz'i bir topu
ateiyle ancak hazrlk mahiyetinde, genel bir hcumun ikaz
gibi atlar yaplabiliyordu. Bu da, Huesca'ya kar, azam
birka
yz
milisin
katlaca
srpriz
saldrlar
gerekletirilebilirdi anlamna geliyor. Nisan ay sonlarnda
Huesca'nn talihi dnyor gibi grnd, ama gedik bir trl
kapanmyordu. Saldrlar giderek tavsamaya balad ve Faist
siperlerin ok iyi tahkim edildii, savunma hatlarnn da slah
edildii apak ortaya kt. Haziran ay sonlarnda Huesca'ya
kar, besbelli siys gdlerle, yani kazanlacak bir zafer
vesilesiyle Halk Ordusu'na itibar kazandrmak, C.N.T milisini
de gzden drmek amacyla, byk bir hcum balatld.
Sonu, nceden grlebilecei biimde tecelli etti ok ar
kayplar ve mevzinin daha da ktlemesi. Fakat askerlerin
kendi aralarndaki parti duygusu, onlarn genellikle
kastedilen P.S.U.C. idi tfek vb. eyleri aldklar eklindeki
mulk sylentilerin bizler iin ifade ettiinin tesine tamazd
pek. P.O.U.M. ve P.S.U.C. milisinin mnavebeli olarak
bulunduu Zaragoza cephesinde milislerin ilikileri ok iyiydi.
Huesca'da, P.O.U.M. bir asker mntkay P.S.U.C.'den
devraldnda tamamiyle asker bir kskanlk havas dodu
P.S.U.C. birliklerinin Huesca'y alamayna karlk, P.O.U.M.
milisleri ehri dreceklerini syleyerek bbrleniyorlard.
u-bat'ta Guadalajara'da kazanlan zafer bir Komnist ba-

262

sars olarak kabul edilebilirdi ki, hakikaten de yleydi; ama

herkes bu zafere samim olarak sevinmiti ve ortada bir
iyimserlik havas hkm sryordu. Bundan ksa bir sre
sonra, uaklarmzdan biri, muhtemelen bir Rus ua, yanl
bir noktaya bomba att ve ok sayda P.O.U.M. milisinin
lmne yol at. Daha sonra, kukusuz bunun mahsus
yapld sylenecekti, ama o srada kimseye mahsusmu gibi
grnmemiti. Mays aynda patlak veren Barselona
hdiselerinde ilikiler ok ktleti. ok sayda Halk Ordusu
tertibinin eitim grd Lerida'da, Halk Ordusu
mfrezelerinin bir geit resminde, hangi rgte mensup
olduklarn bilmediim milislerin bu askerlere yuha ektiklerini
ve koyun gibi melediklerini grdm. P.O.U.M.'da grev
alanlarn aldatlmasna gelince... Szm ona Casusluk
hikyelerinin meydana karlmasndan nce balayp
balamad noktasnda kukuluyum. Bu olaylardan hemen
sonra, bir iki cidd hdise grld. Haziran aynn sonlarnda,
P.S.U.C. milisinden bir mfrenin, P.O.U.M.'un Huesca
nlerindeki mevzilerine saldrmak zere gnderildii ya da bu
mfrezenin kendi arzusuyla hcuma getii ve P.O.U.M.
milislerinin makineli tfekleriyle kendilerini mdafaa etmek
zorunda kaldklar anlalyor. Bu hdisenin ne kesin tarihini
biliyorum ne de genel olgulardan fazla malmat sahibiyim, ama
eitli kaynaklardan rendiklerim, bende gerekten ne olup
bittii konusunda hibir phe brakmad. Daha nceki
vak'alarda sorun karan ey, hi kukusuz, casusluk, asker
kaaklar gibi konularda basnda yer alan sorumsuz haberler
idi.
Milis rgtlerinin farkl partiler tarafndan kurulmas ve
onlara sadkat borcu olmas, belli bir tarihten sonra kt
tesirler gstermeye balad. Balangta, herkesin had safhada
iyimser olduu sralarda, parti-ii rekabet kt birey deildi
belki Sietamo alnd zamanki arpmalara katlanlarn
sylediklerinden kardm bir izlenimdi bu. Fakat, milisler
Halk Ordusu karsnda eski arlklarn kaybetmeye
baladklarnda, bu
263

rekabet, her partinin ne pahasna olursa olsun, gcn koruma

mcadelesine dnt Ve bu mcadele izinlerin, yukarda
deindiim gibi, bal gibi mmkn olduu halde, ok sk
verilmeyiinin nedeniydi sanrm. Haziran ayna gelinceye
kadar, izne giden bir milisin tekrar eski birliine dnmesini
salamann yolu yoktu; Halk Ordu-su'na kaydolma usl
yasalatnda tam tarihini hatrlayamyorum] da tamamiyle
tesirsiz kald. Bu nedenle, izne kan bir milis rahatlkla evine
gidebilirdi; ki izne iKarken birikmi maalarna karlk bir
tomar para aldndan bu ekilde davranmak iin pek ok
sebebi de vard. O dnemde sk sk grld zere, bir baka
rgte de katlabilirdi. Aslnda izne kanlarn ou geri
dndler, ama bzs da dnmedi ve bu yzden her izin dnemi
milis saysnda bir miktar azalma anlamna geliyordu. Buna
ilveten, milis saysn kabark tutma arzusuyla, mahall
komutanlar, i rezalet noktasna varmadka, bu tr kayplar
rtbas etmeye abalyorlard. Zaragoza cephesinde bz ufak
apta frsatlar gazetelerde boy gstermeyecek ama yine de
belli bireyleri fark-ettirecek frsatlard bunlar srf bu yzden
yitirildi. Btn asker yaplarda rastlanan ve acmaszca hakkndan gelinmesi gereken ie yaramaz sprnt askerlerin (ki
bunlarn nisbeti yzde be il on arasnda deiiyordu) ya ok
az milisten atlmt ya da hibiri atlma mt. Ocak aynda
disiplin meselesinden ikyet ettiimde, yksek rtbeli bir
subay bana, br milislerin askerlerini kendi taraflarna
ekebilmek amacyla, tm milis rgtlerinin disiplinsizlikte
biribirleriyle yar hlinde olduklarn syledi. Bu iddiann
doru olup olmadn veya o anki bezginlikten kaynaklanp
kaynaklanmadn bilmiyorum.
P.O.U.M. milisinin askerlerine gelince... Burada da
durumunun br milislerden farkl olduu noktasnda
kukuluyum. Kaba bir l olan fizik yap bakmndan
P.S.U.C. milislerine denk saylrlard. P.O.U.M., kk bir parti
olarak askerleri kendisine ekmesi hayli g ol264

duundan, milis askerlerinin partiye kaytl olmalarn art

komuyordu. Askerler cephede iken, partiye kaydolmalarn
salamak iin gayret sarfediliyordu, ama hibir basknn sz
konusu olmadn sylemek drstlk gereidir. Her zaman
rastlanan dkntlere ek olarak belli sayda ok chil kyller
ile P.O.U.M.'a pek muhtemeldir ki kaza eseri girmi, hibir zel
siys ball olmayan kimseler vard. Ayrca, askerlerin bir
ksm, milise srf bir i sahibi olmak amacyla katlmt. 1936
Aral'nda bile Barselona'da ekmek ktl ekiliyordu ama
milislere kyamet kadar tayn veriliyordu ve bu bolluk milislerin
iine yaryordu. Hl byle iken, bu ne olduu belirsizlerin bzs
sonradan ok iyi birer asker oldu kt. Saylar bir hayli kabark
Alman mltecilerden ayr olarak, eitli milletlerden tek tk
yabanclar, hatt birka Portekizli bile, vard. Almanlar' bir
kenara koyarsak, en iyi askerler, alt kiilik ekipler oluturan ve
umumiyetle br milislerden ayr tutulan makineli tfekilerdi.
Bu konumdaki adamlarn silhlarna kar, evlerindeki bir puta
tapmay hatrlatan tapnmavr tavrlar ok ilginti ve
incelenmeye deer. Makinal tfekilerin birka, s-panyollar'n
ihtiyat usul sayesinde tekrar tekrar askerlik yapm eski
askerlerdi, ama ou iyi birer partili idi. Aralarnda bzlar
yksek karakterli ve ok akll insanlard. Kendi arzum hilafna
da olsa, en iyi askerlerin, uzun vadede, iyi partililer arasndan
kt sonucuna vardm I.L.P.'nin gnderdii 30 ngiliz ve
Amerikal'dan oluan mfrezeler, hibir siys ball olmayan
eski askerler bir yanda, hibir asker tecrbesi olmayan iyi
partililer br yanda olmak zere keskin bir biimde ikiye
blnmt Kendimi ilk gruba yakn hissetsem de, ikincilerin
stn olduunu syleyerek, pein hkml davranm olmam,
herhalde. Savan ilk gnlerinde, hi phesiz, eski askerlerin
ok yarar dokunur; ve bir-eyler cereyan ederken hrikadrlar.
Fakat, hibir arpma olmuyorsa, hareketsizlik ve fizik tkeni
karsnda dalmaya mtemayildirler. Kendisini bir siys par265

tiyle tamamiyle btnletiren adamlara her ahvl erait

altnda itimat edilebilir. nsan bu tr eyler sylediinde, sol
evrelerde bana olmadk iler gelebilir ama ou Sosyalist'in
partilerine gsterdii ballk, zel okul mezunlarnn stne
stlk kaln kafal olanlarnn eski okullarna duyduklar
yaknl ok andrr. Hibir siys eilimi olmayan bireyler
tamamiyle gvenilir kiilerdir ama ounlukla burjuva
ailelerden gelirler. P.O.U.M. milisinde, burjuva kkenli olan
kiileri subay semek gibi, pek belli belirsiz ama yine de
kendisini hissettiren bir eilim vard. Toplumun snfl yaps
veri alndnda, ben bu eilimi kanlmaz kabul edivorum.
Orta ve daha yksek snflara mensup kiiler, allmadk artlar
altnda kendilerine daha ok gvenirler, ve zorunlu askerliin
yrrlkte olmad lkelerde, ii snfna kyasla, daha fazla
asker tecrbeye sahiptirler. ngiltere'de byledir Ya unsuruna
gelince; cephe hattnda savaacak askerler iin 20 il 35. uygun
yalar gibi grnyor. Cephe hattnda, 35'in stne kar
kmaz, siys ynden gvenilirlii herkese bilinmedike sra
neferi ya da astsubay olan hi kimseye itimat etmem. En gen
ya snr olarak, en az 14 yandaki delikanllar ok cesur ve
emin askerlerdir ama uykusuzlua asla dayanamazlar. Avakta
dururken dahi uyuya kalrlar.
hanet, kardelik gibi duygulara gelince... Bu tr eylerin
zaman zaman vuku bulduunu dndrtmeye yetecek lde
sylentiler kulamza geliyordu zten, bir i savata
bunlarn nne geilemez. Bir zaman, askerden arndrlm
blgede gazete dei tokuu amacyla nceden ayarlanm
atekesler yapld rivayet olundu. Byle bir eyin cereyan
ettiini bilmiyorum ama bu yoldan tedarik edilmi olabilecek
bz Faist gazeteleri grdm. Komnist basnda, saldrmazlk
anlamalar yapldna ve insanlarn bizim hatlarmzla
Faistler'in elindeki arazi arasnda serbeste gidip geldiklerini
iddia eden hikyeler boy gsteriyordu. Kyller arasnda ihanet
vak'alar kukusuz oluyordu. Bu cephede, bir hcu266

mun nceden belirlenmi tarihinde gerekletirilemeyii-nin

nedeni ksmen ehliyetsizlikti ama saldr zaman birka saat
nceden belirlense dahi, Faistler'in bunu hi sektirmeden,
nnda haber aldklar da syleniyordu. Biz sdece devriyelerin
raporlarndan blk prk bilgi edinmeye abalarken, Faistler
her zaman karlarnda hangi birliklerin mevzilendiinden
haberdar grnyordu. Casuslarn mesajlar Huesca'ya
ulatrabilmek amacyla ne gibi yntemler kullandklarn
bilmiyorum, ama dar haber gndermenin yolu, lmbayla
sinyal vermekti. Her gece belli saatlerde Mors alfabesiyle iaret
veriliyordu. Bunlar mtemadiyen kaydediliyordu ama Viva
Franco gibi sloganlarn dndakiler hep ifreliydi. Bu
mesajlarn ifreleri doru drst zlyor muydu
bilemiyorum. Ka defa teebbste bulunulduu halde cephe
hatlarnn gerisindeki casuslar hi yakalanamyor-clu. Asker
kaaklar enderdi; halbuki 1937 Mays'na kadar cepheyi brakp
gitmek ya da ok az bir tehlikeyi gze alarak Faist hatlarna
gemek son derece kolayd. Bizim milis ile P.S.U.C.'de tek tk
asker kaa olduunu hatrlyorum ama toplam say pek kk
olmalyd. Bu tr bir kuvvette askerlerin karlarndaki
dmana, olaan ordularda hi de grlmeyen, bir siys
husmet beslemeleri dikkat ekicidir. Cepheye ilk geldiimde,
bizim yakaladmz esir subaylarn hi tartmasz kuruna
dizilmeleri gerektiine inanlyor ve Faistler'in btn tutsaklar
ldrdkleri hi phesiz, yaland bu syleniyordu. Bu ite
hayreti mucip olan, herkesin bu sylentilere inanmasyd. 1937
Mart'nda, gvenilir kaynaklardan, milislerin ele geirdii bir
esir subay kuruna dizdiini duydum yine, hi kimsenin bu
ite yanl bir taraf olduunu dnmeyii anlamldr.
P.O.U.M. milisinin fiil performansna gelince... Savan
eylemsiz dneminin byk bir blmnde cephede
bulunduum iin, br rgtlere nazaran bunu ok iyi
biliyorum. Sietamo'nun zaptnda ve Huesca'ya doru ilerleyite
rol aldlar; tmen blndkten sonra ise, bir
267

ksm Huesca'da, br ksm Zaragoza cephesinde, pek az da

Teruel'de arpt. Madrid cephesinde de bir avu P.O.U.M
milisi bulunduuna inanyorum. ubat sonlarnda btn tmen
Huesca'nm dousunda mevzilenmi-ti. Taktik olarak, bu en az
nemli ksmd ve Mart-Nisan aylarnda P.O.U.M.'un stlendii
eylemler, sdece, azam ikiyz adamla gerekletirilen ve ok
az kayp verdirten basknlar ve engelleme hcumlaryd. Bu
eylemlerin bir blmn ok iyi baardlar, bilhassa Alman
mltecileri. Huesca'ya Haziran ay sonunda dzenlenen hcumda, 400 il 600 adam yitiren tmen ok ar zyit verdi.
Ben bu gsteriye katlmadm ama orada bulunan bakalarndan
duyduum kadaryla P.O.U.M. iyi i becermiti. Tam bu
gnlerde, basn kampanyalar bir miktar naho duygular
yaymaya balamt Nisan'da siyasete ilgisizler bile, kendi basn
organlar ve Anaristler'in dnda (gerekten baardklar ne
olursa olsun) kendilerine ilikin hibir iyi eyi yer
verilmeyeceini kavramlard. O srada bu tutum pek az fke
yaratt, ama daha sonra tmen yeniden dzenlendiinde,
yeniden kaydolmaktan sarf- nazar edebilecek bz adamlarn
gerekten kaytardklarn ve kendilerine iftira edilmeye alldn gereke gstererek sivil iler edindiklerini biliyorum.
Huesca saldrsna katlan birka milis, General Pozas'm
mmkn olabildiince ok sayda P.O.U.M. milisinin lmesini
temin iin, topu ateim kasden snrl tuttuu konusunda bana
temint verdiler. Hi phesiz, doru deildi bu, ama Komnist
basnn ynlendirdii saldr kampanyalarnn yaratt tesiri
gsteriyor. Yenimden dzenlenme ertesinde tmene ne
olduunu bilmiyorum, ama ekseriyetin 26. tmene gittiklerini
sanyorum. artlar ve frsatlar gz nne alndnda, pek
parlak saylmasa da P.O.U.M. milisinin saygdeer iler baardn sylemem gerekir.

Barselona'da faizme kar dzenlenen bir gsteri

Bilbao yolunda yryen faist birlikler

1939 (?) ubat'nda yazld.

268

269

WLLAMS'IN GZYLE ORWELL VE SPANYOL

SAVAI
nceli stne en sk bavurulan inceleme kitaplarndan birini kaleme alan Raymond Williams, kitabnn
(Orwell) Politics (Siyaset) balkl blmnde,
Katalonya'ya Selm, 1984 ve Komnist Enternasyonal
balamnda Orwell'in fikirlerini irdeliyor. Blmn ilk
ksmnda, Orwell'in Barselona'ya gelir gelmez neden hemen milise katldn, o dnemde ehre hkim olan ge.
nel havay ve son demlerini yakalayabildii devrimin siys fikirlerinde meydana getirdii deiiklikleri, Katalonya'ya Selm ile editrne yazd 8 Haziran 1937 tarihl mektubundan alntlar vererek, Orvoell'in kendi azndan aktaryor.
Williams, Orwell'in Katalonya'ya Selm'da da uzun
uzadya tartt Komnist ve Anarist grler arasn.
daki tartmaya ve Orwell'in ngiliz toplumunun snf
farklar kesin izgilerle ayrlm yapsna duyduu nefrete
dikkati ektikten sonra, szlerine yle devam ediyor :
Katalonya'ya Selm baz bakmlardan Orwell'in en
nemli ve etkili kitabdr. O, bir devrimin ve bir i savan
unutulmaz derecede capcanl ve kiisel hikyesidir. kili
bir siys nedenle, onun, daha nce ve daha sonra
yazdklarndan daha az ehemmiyetle deerlendirilmitir.
mcadeleleri ok ftursuzca aktar, o gnden buyana
kitab, Sol'daki bir ok okurdan koparmtr. Fakat ayn
zamanda da, daha az sz edilmekle birlikte, devrimci
sosyalizme duyduu ak ve hararetli ballk, Orwell'in
siyas d krkl ile devrimin ve sosyalizmin

272

kanlmaz baarszlnn sesi olduu gibi bir fikri sabite

saplanan, farkl ve ok daha geni bir okur kitlesinden
uzaklatrmtr. Bu adan bakldkta, Katalonya'ya
Selm'da aktardan devrimci ruhun kayboluu ve ezilmesi,
byle dnenleri hakl karacak malzeme niteliindedir:
o, tm yeryznde oynanmakta olan muazzam bir
oyunun sdece geici ve mahall bir safhasy-d.
Byle olmakla birlikte, Orwell spanya stne yazdklarnn hi birinde, bilhare sa-kanadn dnceleri
olduuna hkmedilebilecek bir tablo izmez. Baland
devrimci hareket ezildii halde, spanya'dan inanm bir
devrimci sosyalist olarak dnmtr: gerek iileri,
doal dmanlar olan polisle atma halinde grdm
zaman, kendi kendime hangi tarafta yer alacam
sormama gerek yok. Yceltilmi ii fikrine sahip
burjuva komnizmin dedii eyden, spanya'ya gitmezden nce olduu gibi, yine kuku duyuyordu. Ancak, gerek atmada seimini yapmt. D basnda yer alan,
Ispanya'daki resm komnist siyseti ve i mcadeleler
stne yazlara byk bir fke duymaktayd. Daha o tarihte Stalinizm diye adlandrd bu siys tavra duyduu nefret yakasn hi brakmad. Fakat, spanyol tecrbesinden sonra benimsedii tavr devrimci bir sosyalistin konumudur: gnmzde, dardan ar dye
adlandrlabilecek tavr. spanyol mcadelesini ele al
tarz, daha sonralar Budapete ya da Paris'teki atmalar deerlendiriini ok andrr: devrimci sosyalist bir
konumda yazlm olan bu deerlendirmeler, hem kapitalist dzene hem de ortodoks komnizme lesiye hasmnedir. Orwell'in siys geliiminin bu safhasna zel
bir nem verilmelidir.
Orwell'in szn edegeldiimiz bu tavrndan, son
senelerindeki konumuna nasl ve ne zaman geldii daha
da ilgi ekicidir. Mesel, 1942'de "spanyol Sava'na
Geri Bak" yazd srada, ve Komnist basnn resm
yalanlar olarak nitelendirdii metinlerle mnakaala273

rndan ok sonra, hl faizmi totaliter tehlike olarak

kabul ediyordu. Onu, nesnel hakikat kavramnn z
dnyadan uup gidiyor diye dnmeye sevkeden ey,
faist propoganda ile, Daily Mail ve Catholic Herald gibi,
Franco taraftar propagandayd. Nitekim, Lider veya bir
ynetici zmrenin sadece gelecei deil gemii de
denetledii bir kbus dnyasnda, eer Lider, falanca
filnca olay hi bir zaman vuku bulmamtm derse, tabi
ki o olay hi olmamtr; Lider iki kere iki be eder derse,
bittabi iki kere iki be eder. anlayn da Nazi
teorisinden karmt. Bin Dokuzyz Seksen Drt'te yer
alan bu dolaysz sezileri, faizme ve Nazi kamplarnda
uygulandn grd kleliin yeniden kurumlatrlmasna duyduu ilk tepkilerdir. Orwell'in spanya'
dan hayl krklna uram bir sosyalist olarak dn.
d ve bundan sonra tm gayretini totaliter bir sosyalist
gelecek ihtimaline kar uyarlara harcad eklindeki,
ok yaygn biimde kabul edilen, grten daha yanltc
bir ey olamaz.

ORWELL VE SPANYOL SAVAI

Raymond Carr*
spanyol Sava bir kt edebiyat saana yaratt.
Katalonya'ya Selm bunun bir ka istisnasndan biridir, ve nedeni de
ok basittir. Orwell, gerei grd gibi kaydetmeye azimliydi.
1936-39 dneminde Sol'a mensup ou yazarn gze alamad bir
eydi bu.
spanya stne kaleme ald yazlarnda Onwell. sz tekrar
tekrar entellekte) sahtekrl besleyen, 1930'larn sonlarndaki
siys artlara, yani, Avrupa Solu'na mensup entelektellerin
Komnist izgiye klevr itaatine getirir. Onun grne gre, bu
boyun ei zellikle, drst herhangi bir insann parti siyasetini
desteklemesinin mmkn olmad, spanya' daki Halk Cephesi
meselesinde de geerliydi.
Komintern asndan Halk Cepheleri, Sovyet diplomasisinin
vastalar, Fransa ve ngiltere'nin Paizm'e kar demokrasi nin
mdafaas iin, belki de, Almanya karsnda ortak bir savunma
cephesi kurmasn salayacak birer arat. Bu yzden, burjuva
demokratlarndan uzaklarken, Sosyalistlere ve Ko-mnistler'e
yaknlamak durumunda kalmt. Gnmzde apak bildiimiz
zere, Komnist gaye, cephelerin Sovyetler Bir. lii'nin diplomatik
karlar dorultusunda ustalkla idaresini mazur grlebilir bir
strateji ve bylesi bir yneltilmeye kar direnmeye kalkacak
herkesi sapkn (heretik) diye damgalayp vurmay ngrmekteydiBu hedef ilk nce spanya'da aa kt. Cumhuriyeti, gayr
sosyalist hkmete kar olan ve Sa'da ve Sol'daki ar kesimlerce
tedirgin edilen, Halk Cephesi'ne dahil partiler 1936 u-bat'ndaki
seimlerde ounluu elde ettiler; ve sonunda, ordu
*) Raymond Carr, Orwell and the Spanish Civil War, ss. 64-73,
The World of George Orwell, ed. Miriam Gross, Weidenfeld and
Nicolson, Londra, 1971.

274

275

iindeki entrikac unsurlar 1936 Temmuzu'nda, dzen adna,

ayaklandlar. Askeri ayaklanmann hezimete uratlmasnda ii
rgtlerinin, zellikle Madrid ve Barselona'da, nemli rol oynamasyla birlikte, Sosyalistler, Komnistler ile anarko-sendikalist-lerle
CNT Hkmet'e girdi (Eyll-Kasm 1936) ve Hkmet'in savataki
gerek kuvveti olarak kald.
Cumhuriyet Hkmeti'ni burjuva demokrat bir mesele olarak
sunmak, Komnistler'in siyaseti ve Komintern'in yrtt
propogandann balca amacyd. Kzl Bir spanya evvel-emir-de
Fransa ile Byk Britanya'y ortak bir anti - Faist siyasetten rktp
karabilirdi. Halbuki imdi, ii rgtleri bilhassa Katalonya'da
kendiliinden gelien bir toplumsal devrim yaratmlard : fabrikalar
ve iftlikler devletletirilmi, yani eitli ekillerde ii denetimi
altna alnmlard. Bu itibarla, Komnist siyaset bu devrimin, eer
tersine dndrlmeyecekse, sindirilmesini buyuruyordu.
Bu tepki, savan etkin biimde srdrlmesi ynnde bir aba,
ii olmayan halkn Cumhuriyet'e sdk kalmasn temin edecek bir
esas sre ve silhszlktan krlan Cumhuriyet'e Ba-t'nn saygdeer
burjuva devletlerinin silh yardm yapmasnn art olarak
sunulabilirdi. Byle olmakla birlikte, Cumhuriyet'te, bilhassa CNT ve
POUM (Trokist olmayan bir devrimci Marksist parti) militanlar
gibi, burjuva demokrat bir hkmeti oluturan Halk Cephesi'nde
temsil edilen Komnistler'de ikin olan, ii devriminin tahribi
meselesinden rahatszlk duyan unsurlar vard.
Otuzlarn sonlarndaki edeb itaat, dolayl ya da dolaysz nitelikteydi ve ikincisi, edeb kuruluun kendine has ve geici ballklarndan ileri geliyordu. Koestler, Komnist bir yazarn Komnist
izgiye dolaysz itaatinin sonularn yle tarif ediyordu :
propoganda gayesiyle sunturlu yalanlar anlatmak. Kzl milis bir
peseta deerinde vesika datyor ve her vesika bir rza tecavze
yaryordu. Yksek rtbeli bir memurun dul kars evinde l bulundu.
Kadnn yatann yanbamda bu vesikalardan altm alt tanesi
duruyordu. te bu, Arturo, propoganda-dr.2 *
Orwell ve Victor Serge'e daha da iren grnen ey, Ko') Propogandac Willi Mnzenberg idi. Bu hikye, Arthur Koestler'in
The Invisible Writing adl eserinde (Londra, 1954)
anlatlmaktadr (s. 334).
276

mnist olmayan Solcularn da Komnistler'in slbunu izleyerek

hakikatten yz evirmesiydi. Parti yeleri, en azndan gerei ki bu
bile snf temeline oturtulmutu ve bir burjuva erdemi olan nesnel
gerek, yerini tarih adan doru olan proleter geree brakacakt
nasl tahrif ettiklerini izah edecek bir teori gelitirmilerdi ve Parti
hayatnn hiss adan ne pahasna olursa olsun desteklenmesine
psikolojik ihtiya duyuyorlard.
Orwell, sol entelektellerin gerekten kalarnn gcn yani,
Sovyetler Birlii'nin cazibesinden kaynaklandn sylerken,
sanrm, haksz ve muvazenesiz bir srar srdryor. Halk
Cephesi'nin neredeyse hipnotize edici zelliklerini yeterince dikkate
almyor. Kukusuz, spanyol Sava'na ilikin, fikirleri Stalin'e
uygun dmeyen kendinden emin anti-Faist-ler'in kasden tahribini
ki, nitekim yle oldu icap ettiren Komnist versiyonu hazrlop
yutmak, ahlk adan knanacak hyk bir hatayd. Fakat, kolayd
bu. Sadece spanya'da Faizm'e mukavemet edildi ve bu direnii
yalnzca Sovyetler Birlii hangi maksatla hareket ederse etsin
silh yardm yaparak destekliyordu. Komnistler'in Halk
Cephesi'rideki roln eletirmek, onlarn konumlarn zayflatyor ve
dolaysyla da Faizm'in zaferine yardmc oluyordu- Halk
Cephesi'ne, onu yce gsteren muazzam nitelikler atfediliyordu. Bu
eilim, Sovyet gazeteci Koetsov'un yazlarnda bile grlebilir.
Stalin'in amalar hakknda sol - kanat mttefiklerinden daha fazla
bilgi sahibi olan ve aralarnda Koestler, Regler ve Mnzenberg'in de
bulunduu ou Komnist entellekteller, Parti'yi terketme
noktasmdayd-lar. spanya'da Faizm'e kar zafer kazanma midi, bu
adamlar ikinci bir balay iin geri getirdi. Hem Stalin, Hitler'den daha
az menhus idi. pheye den Komnistler ve genel olarak Sol iin
Moskova Muhakemeleri'nden sonra dahi bylesi bir hesap,
1930'lar sonlarnn temel siys denklemini oluturuyordu.
Sadece, Victor Serge ile Orwell'in de aralarnda yer ald bir ka
gl soluk, mevcut yazlara nfuz etmi Komnist tesirin tm
kuvvetliliine kar mcadele edecek cesareti kendilerinde
bulabildiler. Dolaysyla da boykot edildiler. Orwell'in spanya
hakkndaki makalelerini Neo Statesman reddetti; Victor Serge'in
GPU'Iu Ignacio Reiss'in katlini nakleden yazlar Paris basnnn
sansrne urad. Orwell ve Serge'in neredeyse ikrah getirmesine yol
aan ey, solcu edebiyatn naho gereklerle yz
277

yze gelmeyi ve insan vakar ile namusunu mdafaa etmeyi reddedileriydi. Koestler, Komnist sempatizanlarn hazr bulunduu bir
toplantda, Thomas Mann'n sarfettii, Uzun vadede zararl bir
gerek, faydal bir yalandan daha iyidir. szlerini naklediyor.
Komnist olmayanlar alkladlar; Komnistler ile sempatizanlarnn
saflarnda ise buz gibi bir skt oldu.
Onvell'in Sava'ta arpmas neredeyse bir kaza eseridir.
Barselona'ya, Temmuz'da bakaldran generalleri hezimete uratan
kendiliinden gerekleen devrim in, sokaklarda henz canlln
koruduu bir srada vard. Anarko - sendikalist CNT ile devrimci
Marksist POUM hl toplumsal ve siys Komnist kar - devrime
mukavemet ediyorlard. 1936'nn Aralk aynda Barselona, ii
snfnn eyer stnde oturduu bir ehir idi Bahi verme usul
kalkmt ki bu Orwell'i neredeyse teshir etli; sokaklarda hi k
giyimli kiiler grlmyordu. i milisi, devletletirilmi fabrikalar
ve iilerin denetimi hl ilevlerini srdryordu. Snf ayrmlarnn
toplumu kesin izgilerle bld ngiltere'den sonra bu manzara hayli
byleyiciydi-Gazete makaleleri yazmak dncesiyle geldii halde,
milise katld, nk, o gnlerde ve o havada yaplacak tek akla yakn i olarak grnmt. Benim anlamadm, hatt baz ynlerden
holanmadm ama urunda savamaya deecek olaylarn cereyan
ettiini hemen kavradm fazladan bir ey vard.
Katalonya'ya Selm'n ilk ksmlarn tarihi asndan deerli
klan ey de, tam tamna Onvell'in tepkisinin dorudan-ldr.
Kaminski, Borkenau, Koestler spanya'ya nceden belirlenmi bir
ereveyle geldiler, gazeteci entellektellerin hazr balantlarn
kullandlar- Orvvell yalnzca gzleriyle gelmiti. milisin iinde
yaayarak onun hakknda anlattklar, sadece unutulmaz deil, tarih
adan paha biilmez deerdedir. Yine de, dorudan gzlemle siys
tahlilin snr komusu olduu tehlikeli hudutta bu gzler ne lde
gvenilir idiler?
Keza Orwell'in POUM milisine katl da kaza eseriydi; nk
onu spanya'ya hasb-el-kader ILP (ngiliz i Partisi) gndermiti.
stelik, kendisinin de teslim ve itiraf ettii zere, (tarih yazmnda
kimse daha kuvvetli bir znel unsura sahip olmamtr) eer baka bir
milis grubuna katlsayd, spanyol Sava stne yazdklar farkl
olacakt. Mesel, milis sistemini ve devrimci disiplini savunduu
her iki makale de, POUM taburlarna duyduu katksz imn aa
vuruyor.
278

rgtl cesareti gerektiren savata ferd yiitlik faydaszdr, ve

tarihin en hzn verici ynlerinden biri, iten gelenin disiplin
tarafndan ypratldn ve malubiyete uradn grmektir. Orwell
milis eitiminin ahmaklklarn ve amatr askercilii grd
grmesine, lkin harbi kazanmaya dair her eyi gerekten bilen
generallere, 1914-18 dneminin kaln kafallarna da hi bir zaman
gvenemedi. Keza, Komnist tavsiyesi zerine kurulan rgtl Halk
Ordusu'nun, yerini ald milis kuvvetinden daha iyi olduuna da
inanamad. Bu yanlt- Onun da vurgulad gibi, Halk Ordusu, tm
Orwell'in nefret ettii eyler olan subaylar, selmlar, farkl maa
dzeyleri ve fiyakal niformalaryla tesis edilirken, milis kuvvetinin
cephe hatlarn tuttuu dorudur. Fakat, Teruel veya Ebru gibi
muharebelerin stesinden de yalnzca Halk Ordusu gelebilirdi. Onun
hal yolu olarak nerdii, milis kuvvetinin sendikalarn dorudan
denetimi altnda etkin bir biimde yeniden rgtlenmesi, Halk Ordusu'nun bir dereceye kadar tedavi ettii, birliklerin asker ihtiyalara
cevap verecek ekilde bir yerden bir baka yere sevk-edilememesi, kt
kaynaklarn azam verimle kullanlamamas gibi mahut asker
kusurlarn il-nihye srmesine neden olabilirdi. Muharip
kuvvetlerini lojistik ihtiyaca gre databilmesi, Franco'nun sahip
olduu en byk avantajd. Siys kstaslarn hakimiyeti ile mahall
meselelerin yaratt sknt da, Cumhu. riyet'in stratejisinin mukadder
zayfln dourdu.
Orvvell'in Anarist milise ilikin saf spanyol kuvvetleri
iindeki, adlar ktye km ama en iyi savalar hkmn
dnn bir. Buradaki adlar ktye km szckleri ilgin;
aikr bir gerekten kaynaklanan bir konumun hiss yargsn aa
vuruyor.
Orwell'in milise duyduu hayranlk, devrimci disiplinin as
ker deerinden deil de, imtiyaza duyduu nefretten ileri geli
yor. Milis kuvvetinde selm akmak, rtbe apoletli niformalar,
subaylara yksek maa, ste yaltaklanma yoktu; milis kuvvet
leri .......umudun kaytszlk veya istihzadan daha olaan..................
siys bilin ile kapitalizme duyulan itimatszln kartlarndan daha
normal olduu snfsz bir toplumun bir tr nveleriydi. Bu nedenle
kasvetli siper savalarnn fizik glklerine zorlukla katlanabildii
halde, Aragon Cephesi'nde (Ocak - Mays 1937) miliste geirdii
dnemin kendisi iin byk nem tad n belirtiyor. Burada,
parann yozlatrd ngiltere'de

279

akla hayale gelmeyecek eitliki bir toplum sz konusuydu. Bunun

bendeki etkisi, sosyalizmin evvelce olduundan ok daha ileri bir
aamada, fiilen gerekletiini grmeyi arzulamak oldu. Orwell
sosyalizmin insan terimlerle kurulduunu grmt. Nihayet, daha
nce hi gereklemeyen bir ekilde, sosyalizme inanyorum. (Cyril
Connolly'e mektup, 8 Haziran 1937).
Victor Serge gibi mevsimlik anti-Stalinistler Komnistler'in nasl
davranacan bildii halde, OrweIl hayretlere garkolmu-tu. Bu
kardevrimi destekleyen siys deiiklikleri kavrayn-caya kadar bir
hayli zaman geti. Hatt, savan siys vehesinin kendisini
sktn itiraf etti. Kendisine has bir ekilde, evresinde iittii
grlere tepki gsterdi: bunlarn balcas, POUM'un milis kuvveti
ve devletletirme gibi Temmuz'da kazand baarlar, Franco'ya
kar zaferin bir n art olarak elde tutmakta srar etmesiydi. Bu
yzden, Komnistler'in CNT ve POUM'a ynelttikleri, savaa arlk
verilmeli ve Faizm'e kar sava rgtlerken devrim ikinci derecede
dnlmelidir eklindeki eletirilerini msbet karlamaya meyletti3 Mays 1937'de, Komnist izginin hakimiyetindeki Kata-lan
Hkmet ile POUM ve CNT'deki destekleyicileri arasnda sokak
arpmalar patlak verdiinde Orwell, hizipler arasndaki mcadeleyi
tahlil etmeye mecbur oldu. Onun fikrince yanl yola sevkedilmi
olmakla birlikte, Komnist gr ksmen saygdeerdi; nk, milis
kuvvetinin disiplinsizlii ile iilerin nezareti altndaki sanayi
kesiminde hkm sren kargaann, sosyalizmin sava zamannda
deyemeyecei kadar yksek bir fiyat olduu ne srlebilirdi.
Msamaha edemedii ey, P.O.U.M.'a kar srdrlen Komnist
kan davasndaki ahmaka ve kr krne garez; srf Sovyetler
Birlii'nin silh yardmnn (o yardmlar ki, siys bakmdan uygun
olup olmaylarna gre musluun alp kapanabilecei tehditleri
savurulabiliyordu) devamn emniyete almann karlnda, ii
devrimini gerisin geriye dndrme azmi idi. Komnist davasnn
muteber olabileceini hi bir noktada kabul etmedi ou tarihiler
de onu izlediler. P.O.U.M-, nce kaln kafal terristler ve brokratlar
tarafndan paralanp ezilen ve sonra da denetimli bir basnn
iftiralarna maruz kalan bir siys masumlar grubu olarak beliriyor.
Bununla birlikte, mnakaaya gelir bir mesele vard. Komnistler, Halk Cephesi'nin sava srdrebilmek iin gerekli
280

siys temeli salayabilecek tek yol olduuna inanyorlard : burjuvazi, ii devrimini ertelemek, aslnda dpedz ezmek, pahasna
Cumhuriyetin safnda tutulmalyd; yalnzca saygdeer bir
cumhuriyet kapitalist Bat'dan silh yardm mit edebilirdi. Parti
ittifakn zen tek tk vak'alar grld. 28 Mart 1938 tarihli Mundo
Obvers'de Madridli bir Komnist, ne sosyalist ne de kapitalist
olmayan bir spanya'nn, zaferi garantilemek iin tek art olduu
fikrine itiraz etti. Bu adamcaz parti sekreteri Jose Diaz tarafndan
annda alaa edildi; zira, Faizm'e kar mukavemetin tek yolu
demokratik birlik idi vs. Sloganlar nce sava, sonra devrim idi.
PO.U.M. ncelikleri ters yz etti. P.O.U-M.'un gazetesi La Batalla
Faizm iin uydurulmu farkl bir isimden baka bir ey olmayan,
Halk Cephesi'nin burjuva demokrasisiyle Faizm'e kar
direnilemeyeceini savunuyordu. Faizm'e tek alternatif, iilerin
denetimidir ve bu da ancak ii milisleriyle teminat altna alnabilir.
P.O.U.M. izgisi, eer tatbik edilseydi, bir fel:kete yol aacakt
kald ki, kck bir parti her hangi bir eyi uygulamaya koymay
nasl umabilirdi- P.O.U-M.'un iln edilmi hedefi olan burjuvalarla
reformistlere bir nihayet vermek fikri, Halk Cephesi'nin ve her hangi
bir direni umudunun da sonu olabilirdi. nce devrim anlaynn
bu neticesiyl'e yz yze gelmeyi Orwell reddetti; ve ona gre Halk
Cephesi iki bal bir domuz, sosyalistlerle kapitalist-demokratlarn.
Barnum ve Bailey ucu-besininki kadar, hayat hakkna sahip olacaklar
bir terkip idi.
Orvrell, C.N.T.'nin kopuunu hazrlayan kmaz anlayan bir ka
yorumcudan biriydi. C.N.T-, P.O.U-M.'un tahlilini kabur edemezdi,
zira bu tahlil siys iktidarn ele geirilmesini icap ettiriyordu. C.N.T.
nderlerinin, hkmete katlmay ve karlnda Temmuz'da elde
edilen devrimci kazanmlardan milis kuvveti gibi bazlarn feda
etmek eklindeki dncelerini dikkate almayan militanlar, liderlerin
yanl pazarlk yaptn dndler ve bu itibarla iilerin tek
gvenceleri olan milis kuvvetinin elde tutulmas noktasndaki
srarlarn hakl buldular. Orwell P.O.U.M. ile C.N.T. arasndaki,
Komnist hakimiyete kar besledikleri ortak korkudan kaynaklanan,
ittifakn, aslnda teferruata mteallik olduunu grd. Bu ittifak ilke
dzeyinde deildi.*
*) P.O.U.M. ile C.N.T.'nin siys iktidara ilikin tavrlar ara.

281

Orwell, Komnistler'in P.O.U.M. izgisine ynelik salam

itirazlar ne srmelerine ramen, hlihazr hareket tarzlarnn baka
sebeplerden kaynaklandn biliyordu. Sovyetler Birlii' ndeki sol
muhalefet iinde faal rol oynayan Andres Nin bata olmak zere,
P.O.U-M. liderleri, Komnistler'in dzmece Halk Cephesi
Hkmeti'ndeki her ilerleyilerine mukavemet etmeye hzr tek
spanyol siyasetileriydi. spanya'daki Komnist siyaseti. Sava'm
Moskova Muhakemeleri ile st ste geldii ve Halk Cephesi'nin
Sovyet diplomasisi iin lzumlu bir para olduu hatrlanmadan tahlil
edilemez. Moskova Muhakemeleri'nin zerinde durmak, burjuva
zgrlklerini savunan Liberal-Sos yalist-Komnist ittifak
grnmn tahrip edebilirdi. P.O.U.M. liderleri, Stalin'in lke
iindeki tiranln La Batala'da yaynladklar sayfalar dolusu
yazlarda tel'in etmekte bir an bile tereddt etmediler. Susturulmalar
zorunluydu. Beklenen . frsat 1937 Mays'nda zuhur etti.
Komnistler ile P.O.U.M. arasndaki Mays ayndaki gerilim
ylesine patlama noktasndayd ki, ananevi ii bayram resmi
geitleri mecburen iptal edildi. Barselona, Avrupa'nn kutlama
trenlerinin gereklemedii tek Faist olmayan ehri haline
geliverdi. 3 Mays 1937'de, Katalan gvenlik kuvvetlerinin Temmuz'dan beri C-N.T.'nin elinde bulunan Telefon Santral'n igale
teebbs etmesiyle arpmalar patlak verdi.
Bu arpmalar mteakiben spanyol Sava'nn iinde
balayan dahil harp, Katalonya'ya Selm'n nvesini oluturur:
Orwell'in grg tanklna dayanarak naklettikleri, bu konudaki
bilgimizin balca kaynadr. Orwell'in grg ahitlii, onu izleyen
her tarih kitabna nfuz etmitir.
ki nokta istisna ehemmiyeti hizdir. P.O.U.M. bylesi bir
ekime iin had safhada hazrlkszd, bu itibarla bunu istemi
olmakla sulanamazd. kinci nokta, hdiselerin cereyan esnasnda
kimse ne olup bittiini anlayamamt. P.O.U.M.'un harekt
merkezinde topu topu 60 tfek vard, ve P.OU.M. liderleri, C.N.T.'nin
Telefon Santrali'ndeki direnii yznden balarna geldiini
dndkleri bylesi bir meseleye bulatrldktan iin fke
iindeydiler- arpma ilk nazarda C.N.T. ile polis arasnsndaki farkllklar anlamak iin, Julin Gorkin'in 1940'da
yaynlanan Canibales politikos adl eserine baknz (s. 87 ve
sonras).
282

da bir mcadele gibi grnyordu. Orwell, her iki tarafn da

mdafaada olduu bir atmada skp kalmt; insanlar dpedz
binalardan kmyor ve kardaki dman szmekle iktifa ediyordu.
Tepkisi ok tipikti. Gerek bir iiyi doal dman ile, yani polisle,
atmada grdmde, kendi kendime hangi safta olduumu
sormama gerek yoktur. Yine, milise katlmasna neden olan sikleri
aklaynda olduu gibi, tepkisinin sezgisel yn insan rktyor.
Orwell'e gre, generaller ve Manchester Guardian'da, alanlar
hari, gazeteciler gibi, polisler ele haksz tarafta olmalydlar.
ou ngiliz, en azndan 1930'larda, polisleri sevimsiz bulur ve
Anaristler'e zaaf duyard. Hakikaten de, spanyol Sava-'n
aktaran Anglo-Sakson tarih yazmnn en belirgin zelliklerinden biri
C.N.T.'nin lehinde olmasdr. nsann akln kartran sempatiler
deil, stlerine ina edilen hkmlerdir. Nitekim Orwell, Mays
ayaklanmalarna yarm-gnll katlmakla, C.N.T.'nin Komnistler
ile olan mcadelede ilerlediini ne sryor. Bunu tamamiyle
tahmine dayandrdn sylyor, doru. Ama. kt bir tahmindi bu.
Maystan sonra C.N.T. hkmetten ihra ve gc de yok edildi;
savan geri kalan ksmn yaralarn sararak ve siys iktidar iin
umut besleyerek geirdi -anarko-sendikalistler iin tuhaf bir akbet.
Hareketin g kazanmas iin uzlamaya hzr bekleyen liderleri ile
hi tviz vermeyen ve savaa gitmeyi tercih eden militanlar
arasndaki ayrlklar yznden fena halde blnen C.N.T.'yi, sava
fenersiz yakalamt. Nitekim, militanlar savamaya gittiler de.
Orwell'i Mays arpmalarndan ok, Komnistler'in, dmanlarn mahvetmek amacyla siys bir otopsiden nasl acmaszca
istifade ettiklerini grmek etkiledi.
Onun grne gre, P.O.U.M 'u bastrmak iin kullanlan
Robespierrevr usulleri hi bir ey mazur gsteremezdi. izgi
parti sekreteri Jose Diaz tarafndan 3 Mays'ta aaland. Esas
dmanlarmz Faistler'dir. Ancak, bu dmanlara yalnzca Faistler
deil, onlar iin alan ajanlar da dahildir... Bunlarn bazlar
kendilerine Trokist diyor... Eer bunu herkes biliyorsa, Hkmet
biliyorsa, neden onlara Faist muamelesi yapmyor ve merhametsizce
kklerini kazmyor?* P.O.U.M. lider.
*) Burnett Bolloten'in, editrln Raymond Carr'n yapt, The
Republic and Civil War in Spain (1970) adl kitabnda
283

leri bu sulama uyarnca Trokist ve Faist ajan provokatrler

masyla birlikte, Sosyalistler, Komnistler ile anarko-sendikalist
uyumazlklarn dourduu gerilimlerin iddet dolu bir rn olarak
deil de, lke dahilinde kargaa yaratarak Franco'ya yardm
amalayan P.O.U.M.'un idaresinde Hkmet'e kar balatlan
soukkanl bir ayaklanma olarak sunuldu.
Komnist Cumhuriyeti bakan Jesus Hernandez o gnlerde,
gnlsz Largo Caballero'yu, P.O.U.M.'u bir isyan balatt sulamasyla tasfiyeye zorlamak amacyla, Barselona arpmalarnn
Komnist ajanlar (Antonov-Ovseenko ve Ern Ser) tarafndan
kkrtldn iddia etti. Babakan srf Komnistler buyurdu diye, bir
ii partisini bastrmay reddettiinde, daha sz dinler Negrin'in
greve getirilebilmesi iin azledildi. Her. nandez'e gre,
Moskova'ya sdk olmakla beraber, spanyol Ko-mnistleri'nin ou
P.O.U.M.'un tasfiyesini nefretle karladlar-hepsinin iinde en mut
oyuncak olan La Pasionaria hari.*
Orwell, tamamiyle hazrlksz yakalandklarn tekrar tekrar
sylyor: gerekten de, planl bir ayaklanma veya bir kanl isyan
hazrl yaplmamt. Her ey bir yana, sahici bir ii snf partisine
Faist yaftasn yaptrmak canavarca bir davrant. Komnist
izginin grlerini hi eletirmeden hazrlop alp tekrarlayan News
Chronicle gibi gazetelerin. Mays gnlerini Trokist syan olarak
aksettirmeleri, ya da Ralp Bates'in New Republic'de yaynlanan
yazsndaki P-O.U.M. milislerinin Faist askerlerle futbol oynad
iddias, onu dehete drd. Kendi grlerine bir geit
salayamamak ve Sol'un Komnist versiyonu kabul etmeye bu derece
hazr oluu onu derinden sarsmt. New Statesman onu makale ve
yorumlarn reddetti; Katalonya'ya Selm, Andres Nin'in Komnistler
tarafndan katledildiine dair haberler szmadan evvel, byk bir
tutkuyla ve sratle yazld. Gollancz, Katalonya'ya Selm' okumakszm geri evirdi. O gnlerin havasnda kitap hi rabet grmedi.
lgili taraflarn hakikati rt bas etmekteki (supresio veri)
yer alan The Parti es of the Lef t and the Civil War adl
makalesinden alnmtr (s. 144).
*)

284

Hernandez'in grlerinin bir zeti iin, Robert Conquest'in The

Great Terror (1968) adl kitabna baknz (ss, 438-440).

bu gayretkelii ortadayken, hdisenin gerek tarihi nasl yazlabilirdi? Propoganda hakikatin yerini alacak, olgular ustalkla
kullanlacakt. Haberleme tekellerine sahip olanlar, hdise olup
bittikten sonra kendi hikyelerini kaleme alacaklard Bin
Dokuzyz Seksendrt'n kbusu.
Orwel'lin Stepnen Spender'e 1938'de yazd bir mektubunda dile
getirdii Komnist Partisi'ne 1935'den beri hayli muarz olduu
eklindeki gr, spanyol tecrbesinden sonra salt dmanlktan
kp nefrete dnt. spanya'daki son gnlerini takip edilen bir firari
olarak, yakalanma korkusuyla ak havada uyuyup karsnn odas
gizli polise aranarak, ve siys phe ve nefretten oluan korkun
bir havay teneffs ederek geirdi. Btn bunlarn bana, P.OU.M.'un peindeki Komnist polisin yznden geldiini biliyordu.
Kendisine ifte miras kalmt. Miliste sosyalizmin nasl bir ey
olabileceini hissetmiti. Beri yandan, Sosyalizm'in resm mdafileri
olan Sol'daki entellekteller ile partiler onu derin bir d krklna
uratmlard. Onun nesli Byk Sava'n fazlasyla tesiri altndayd
ve aslnda sol gazetecilere teklif ettii rnek, bir anlamda sava
muhabirliinin ansn tayordu. Feryat fign tekrarlanan yalanlar
ve nefret cephe hattnda savaanlara vz geldi; Komnist milisler
ona Trokist ya da hain demediler. Bu i, fkeyle bir silhn
atelendiini hayatnda hi grmemi, ve bebeklerin barikat diye
kullanld eklinde uyduruk hikyeler tertipleyen gazeteciye
kalmt.
ilere duyduu gveni muhafaza etti. spanya'daki almas
boyunca, ii devriminin ve devrimci milisin Fasizm'e kar sava
iin, siyasetilerin Halk Cephesi veya Komnist asker danmanlarn
nezaretindeki Halk Ordusu'ndan, daha iyi bir vasta olduu yolundaki
inancn korudu. Ksa dnemli bir kehanet sahibi olarak Orwell'in,
artk gnmzde yanll grlmesi gereken, bir dizi siys
hkmleri, kendine has hususiyetlerinden kaynaklanmaktadr. Onun
ne srd gibi, gerek devrimci br spanyol, Avrupa'nn ii
snflarna grev ve boykotlar ilham edebilir ve bylece, diyelim,
Chamberlain'in siyasetini deitirebilir miydi? i imaj, Franco
cephesinde gerek bir halk hareketi balatabilir miydi? Halk
Cephesi'nin kapitalist burjuva kesimi Franco ile uzlamaya varr
myd? Saa doru her yalpann Cumhuriyet'i zaafa drdn
sylemek doru muydu? Orwell, P.O.U.M. ve Anaristler'in 'Sava
ve devrim bir285

birinden ayrlamaz' slogan, belki de sanldndan daha az gzle grlr idi

diyerek sonuca varyor. Bu ihtiyatl bir yarg, ama gariptir ki, bunu hep
korudu. The Lion and the Unicorn'da (Arslan ve Tek Boynuzlu At) dile
getirdii 1940'l yllarda Sosyalist bir ngiltere'nin mmkn olmad ama
yalnzca sava kazanabilecei ana fikri, eski P.O.U.M- slogannn bir
yanksdr.
Zamanla spanya'ya bak belirginsizleti? Katalonya'ya Selm'da,
1937'de imtiyazlar ve snf farkllklarnn avdetiyle hemzaman olan savaa
kaytszlk ve donukluu aktarrken, 1940'da Orwell, Cumhuriyetin iki buuk
sene dayanabilmesinn balca nedeninin spanya'da byk servet farkllklar
bulunmaydr diye yazyordu (The Lion and the Unicorn)-" ngiltere'nin
sava kazanabilmesi iin mutlaka eitliki bir toplum haline gelmesi
gerektiini, Faizm'in. ngiltere'yi kapitalist demokrasi adna dzle
karacak bir ngiliz Halk Cephesi tarafndan bozguna uratlamayacan
ispatlama ihtiyac, Orwell'i, bir baka zaman olsa, entellektel bir habaset
diye damgalayaca yle bir karara srkledi: tarihin, o gnn taleplerine
uyacak tarzda yeniden yazlmas.
Bu ok insafsz bir hkm; farkl bir ekilde de ifade edilebilir.
Orwell'in spanya'ya bakn, romantizm, siys bir safdillie kayabilecek
derecede, mulak hle getirmiti. O, burada, durmu-oturmu bir gelenein
iinden yetimi bir kii, gezgin bir edebiyat adam olarak, spanyol'lar'n
farzedilen samimiyeti ve sadelii ile anavatanndaki karmak uzlalar ve
hayatn maddeci yan arasndaki ztlktan tr akna dnmt. spanya
sanki, Batl insana, modern hayatn mkemmellikten uzak ynlerini
mahade etmesi iin bir ayna tutuyordu; tpk, hezimet ya da. ihtilfn
karanlk gnlerinden evvel, spanyol'lar-n doasnda bulunan demokrasinin
gl etkisi demokrasinin mdafaas olarak yceltildii zaman, Cumhuriyeti
spanya'y ziyaret eden anti-Faistler'e gsterdii gibi-

*) Owell'in 1936'da hkm sren iyimserliin aksine, 1937'de tarif ettii

donukluk ve kaytszlk, Milliyeti davaya yaknlk duyan tarihiler
tarafndan dikkate alnmamtr. Ramn Sala Larrazbal'm
Aproximacion historica a la Guerra Espafiola (Madrid, 1970), s. 247.

ORWELL STNE BAZI KTAPLAR :

ALDRTH, Keith The Making of George
Orwell
(Orwell'in
Oluumu), Londra, Edward Arnold 1969.

ATKNS, John, George Orwell, Londra, Calder, 1954.

BRANDER, Lawrence, George Orwell, Londra, Longman, 1954.

CALDER, Jennie, Chronicles of Conscience
(part),
(Vicdan
Dkmleri), Londra, Secker Warburg, 1968.
GREENBLET, S.J., Three Modern Satirists (part),
( Mo
dern Hicivci), New Hawen, Yale, 1965.
GROSS, M. (ed.), The World of George Orwell (George
Orwell'in Dnyas), Londra, Weidenfeld & Nicolson, 1971.
HOLLS, Christopher, A Study of George Orwell (George
Orwell stne Bir nceleme), Londra, Hollis & Carter, 1958.
LEE, Robert A., Orwell's Fiction (Orwell'in Edeb Eserleri),
Ntre Dame, Indiana, 1969.
LEF, Ruth A., Homage to Occania
(Okyanusya'ya
Selm),
Ohio Devlet niversitesi, 1969.
REES, Richard, George Orwell, Fugitive from the Camp of
Victory (George Orwell Zafer Kamp Firarisi), Londra,
Secker & Warburg 1961.
STANSKY, P. ve ABRAHAMS, W., The Unknown Orwell
(Bilinmeyen Orwell), Londra, Constable, 1972.
THOMAS, Edward M., Orwell, Edinburgh, Oliver & Boyd,
1953.
VORHEES, Richard J., The Paradoz of George Orwell (Ge
orge Orwell Paradoksu), Lafayette, ndiana, Purdue ni
versitesi, 1961.
WLLAMS, R., (editr), Tventieth Century Views; George
Ormell (Yirminci Yzyl Fikirleri Dizisi: George Orwell),
New Jersey, Prentice - Hall, 1974.
WLLSON, J-R., George Orwell; Some materials for a Bibliography (George Orwell; Bir Bibliyografya in Baz Malzemeler) Ktphanecilik ve Ariv Okul Londra niversitesi.
WOODCOCK, George, The Crystal Spirit
Londra, Cape, 1967.

286

(Billur

Ruh),

287

NDEKLER

Blair'den Orwell'e

...............................................................

Orwell'n Kitaplar

.............................................................

12

Cyril Connolly'e Mektup

....................................................

KATALONYA'YA SELAM

13

...............................................

15

spanyol Milisleri zerine Notlar, G. Orwell........................

253

Williams'm Gzyle Orwell ve spanyol Sava ...

272

EKLER

Orwell ve spanyol Sava, Raymond Carr ...........................275

Orwell stne Baz Kitaplar ...................................................

288

287