ATATRKN SAMSUNA IKII

VE
VAHDETTN
BLM-18
M.SABR EFENDNN KTABI
Dikkat etmisinizdir, Msrolu da, onun verdii bilgiler
benimseyen teki yazarlar da, sz konusu kitabn sadece 1.
cildinin iki sayfasnda 468 ve 469. sayfalara) gnderme
yapyorlar.
Anlalyor ki N.F.Ksakrek'in vesika deposu sand kitapta,
M.Kemal ve Kurtulu Sava'na ilikin sadece iki dedikodu
sayfas bulunmaktadr. Hibir belgenin yer almad da belli.
inde die dokunur bilgi ve bir tek belge olsa, Msrolu
mutlaka aktarrd. Bu iki sayfadan yaplan aktarmalar unu
gsteriyor: Sarna kadar politikaya batm olan M.Sabri

efendi, kitabnn iki sayfasn bir takm belgesiz dayanaksz

iddia ve isnatlara ayrm.iirdikleri kitap bu. (Turgut zakman,
Age s. 285.)

BR VATAN HANNN PORTRES

H. Hseyin Ceylan'n "20. asrda yetimi, slam dnyasnn

en byk alimlerinden biri" olarak deerlendirdii ona gre
"Mehur Mevkuful Akl isimli eserinin sahibi" Mustafa Sabri
Efendi dir.
( Mustafa Sabri Efendi Tokat'ta doar, medrese eitimi grr,
stanbul'a gelir, eitimin ilerletir, ders vermeye balar, 19001904 arasnda, II. Abdlhamit'in kitaplk memurluunda
bulunur, politikaya merak salar, 1908'de Tokat milletvekili
olarak Meclis'e girer, nce ttihat ve Terakki'nin yannda, daha
sonra Ahali Partisi (1910) ile Trk siyasi hayatnn en karanlk
kurulu olan Hrriyet ve tilaf Partisinin (1911) kurucular
arasnda yer alr. Rza Nur diyor ki: "Maateessf (yazk ki)
abucak Sadk, M.Sabri ve Gmlcineli'den mrekkep bir klik
teekkl etmi, fenalk ve edepsizlik balamt." (Hayat ve
Hatratm,s.370)

Bu parti hakknda geni bir aratrma yapm olan Ali

Birinci, zetle yle diyor: "Bir toplantda, Gmlcineli
smail'in hkmet darbesi yapma nerisi zerine parti bakan
ve baz yeler istifa ettiler, parti ynetimi ihtilal komitesi halini
ald, parti Gmlcineli smail, Basri Bey ve M. Sabri'nin
hakimiyetine girdi. 25 Ocak 1913 gn Bab- Alinin baslp
hkmetin devrilmesine karar verildi ama ttihat ve Terakki
daha hzl davranp Bab- Ali'yi basarak iktidar ele geirdi."
(Hrriyet ve tilaf Frkas,s. 196,198, 217)

Bunun zerine Hrriyet ve tilaf Partisi yneticilerinin bir

ksm yurt dna kaarlar (M.Sabri de Romanya'ya kaacak,
sonra Yunanistan'a geecektir), bir ksmna ise hkmete yurt
dna gitmeleri tavsiye edilir (Mesela Ali Kemal ve Rza Nur'a)
Gmlcineli smail ise bir daha siyasetle uramaktan
kurtulur. Ama ok gemeden, yeni bir darbe giriimi
hazrlklarna katlacak ve Sadrazam M. evket Paa
ldrlecektir (11 Haziran 1913). Ali Birinci'(nin verdii
bilgilere gre Talat ve Cemal Paalarla Polis Mdr Azmi
Beyin de ldrlmesi dnlm fakat
gerekletirilememitir.
(Hrriyet ve tilaf Frkas s. 209)

Vahidettinciler 'byk din bilgini' 'allame', '20. asrda

yetimi, slam dnyasnn en byk alimlerindin biri' olarak
niteledikleri M. Sabri efendi, bu cinayetle de ilgilidir. Ali
Birinci diyor ki : "Hadise gn M. Sabri Efendi Pire'den
stanbul'a gelmi, ancak istenen neticenin alnamamas zerine
geri dnmtr. Bu arada suikastlarla da grmeler
yapmtr." (Hrriyet ve tilaf Frkas,s. 212)
M. Sabri Yunanistan'dan Msr'a geer. Msr'da bulunan
kaak tilaflardan 20-30 kadar, ngilizler hesabna casusluk
yapmay kabul ederler. Mesela "Gmlcineli smail savan
balamasndan (1914) birka ay sonra ngilizler tarafndan
Selanik'e gnderilir, burada Tk hkmeti aleyhinde bir

gazete karmas temin edilerek, Trk ordularnn ve halknn

zerine tayyarelerle atlr." (Hrriyet ve tilaf Frkas,s.219)
Bu arada M. Sabri de Msr'dan Romanya'ya dner, Trke
gazetelere yazlar yazar.Rza Nur, bu gazeteleri zetle yle
anlatyor. "Gazetelerde, ngilizlerin Trk dostu olduklar,
Trkleri ttihatlarn zulmnden kurtarmak istedikleri dile
getirilir. ngilizlere teslim olanlarn refah iinde yaadklar
belirtilir. Teslim olmak isteyen askerlerin, ellerini nasl havaya
kaldrmalar gerektii de resimle gsterilir." (Trk Tarihi,
11.C.,s.110'dan aktaran A. Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, s. 219.)

M.Sabri efendinin yazdklar da bu dorultuda myd? Bu

husus aka belirtilmemi ama Trk birlikleri Romanya'ya
(Galiya) gelince, M. Sabri'nin yakalanp Trkiye'ye
gnderilmesi, bu ihtimali glendiriyor.M. Sabri efendi,
Bilecik'te oturmaya mecbur edilir.Mtareke olur olmaz
stanbul'a dnp yeninde politikaya svanacaktr. Hrriyet ve
tilaf Partisini canlandrr ve ngiliz casusu Sadk Bey
grubunun nde gelen adlarndan biri ve partinin 2. bakan
olur.ngiliz Ataemiliteri General Deedes'in 27 ubat 1919
gnl raporuna gre, Hrriyet ve tilaf partisi, birka kere
Yksek Komiserlie bavurarak ngilizlerin desteini
istemitir.(Turgut zakman Age s. 300)
ngiliz Sevenler derneinin kurucusu, Trk ordusunun
zaferinden sonra, btn yoldalaryla birlikte ve sulularn
tela iinde ngiliz Eliliine snan. Bir daha geri dnmeye
yz olmadndan ailesini de yanna alarak, yine ngilizlerin
bulduu bir yk gemisi ile kapa Msr'a atan ( R.Tevfik Biraz da
Ben konuaym, s. 244-279; R.H.Karay, Minelbab lelmihrab,s.218 vd.) vatan
hainidir.
Trkiye drt bir yanndan igal edilir ya da igal tehlikesi
yaarken birka gn sonra babakan vekilliine de atanacak
olan eyhlislam Mustafa Sabri efendi, daha zmir'in igalinin
zerinden 15 gn gemiken yaymlanan bir demecinde bu

soruyu yle cevaplandryordu: "Ordu'nun vazifesi oru

tutmaktr!"
Gerek Damat Ferit Paa hkmetlerinde, gerekse ayn
grleri paylaan evrelerde bu anlay srp gitmitir.
Onlara gre, Ali Kemal'in yazlarnda sk sk tekrarlad gibi,
artk "harp ve darp ile" yaplacak bir ey yoktur. Nitekim,
eyhlislam'n yukardaki demecinden ay sonra
Alemdar'da yaymlanan bir yazda yle denmektedir:
"Ordu'nun be vakit namazda Padiah'a duadan gayri bir
ey bilmemesi lazmdr." (Zeki Sarhan, Kurtulu Sava'na kili ktidar,
Kaynak Yaynlar, s.72)

Btn Hrriyet ve tilaf Partisi yneticileri gibi onun da en

belirgin zellii, ngiliz ibirlikisi olmasdr. 8 Haziran
1919'da yani daha ilk admda, General Deedes'e 'M.Kemal'i
geri armak iin yaptklar giriimden dolay teekkr eder',
'hkmet ii tartmalarda, ngilizleri memnun etmeyecek
nerilere kar ktn' aklayarak gze girmeye alr ve
direniten yana olan Harbiye Nazr evket Turgut Paay
gambazlamay da ihmal etmez. (S.Akin, stanbul Hkmetleri, s. 343,
385, ilgili belge : FO 371/4158-94640 birka gn sonra :Turgut Paa istifa etmek
zorunda kalacaktr )

Kurucularndan ve yneticilerinden olduu Cemiyeti

Mderrisin, 25 Eyll 1919'da bir bildiri yaymlar. Bildiride,
Kuvay Milliyeciler "kudurmu haydutlar" diye anlmaktadr.
(Gkbilgin, M.M.Balarken, 2.C., .44)

Mevlanzade Rfat bile bu zat muhteremi yle

deerlendiriyor :
"M.Sabri Efendi, saraya hulul etmi (Sokulmu), Sultan
Vahideddin Hann indinde sz ve nfuz sahibi olmutu. .. Feci
vaziyette bulunan devlet hazinesinden on be bin lira srgn
tazminat almt Sultan Abdlhamit saraynn tatl
lokmalarnn lezzeti henz damandan kmayan M. Sabri
efendi, eyhlislam oldu." (Trkiye nklabnn yz,s. 231, 232. Akt

Turgut zakman, Vahidettin, M.Kemal ve Milli Mcadele, yalanlar, yanllar.. s. 300)

T.M.Gztepe de u bilgiyi veriyor:

M.Sabri Efendi, kendi frkasn iinden klmaz bir duruma
dren mzmin ve hasta bir zihniyetin adeta ncs idi. Dedii
dedikti, inat ve ihtiras iman haline gelmiti, "btn subaylar
ittihatdr' diyor da baka bir ey demiyordu. (K.Msrolu
imdi bile ayn fikirde diyor ki : "Milli mcadelenin ynetici
kadrosundaki subaylar tamamen ittihatyd. (Hilafet s. 232, 267)
demek ki koca Trkiye'de ttihatlardan baka vatansever yok,
ya da btn vatanseverler ittihat.)Btn milleti Hrriyet ve
tilaf Frkasndan uzaklatran ve bir gn de tiksindiren ana
sebeplerden biri, bu sakat zihniyetti." (V.M. Gayyasnda, s. 76)
Mustafa Sabri Anadolu'da emperyalist glere kar Mustafa
Kemal Paa nderliinde balayan milli harekete
katlmamtr.
Daha tesinde dmanca davranlar sergilemitir: yle ki,
ulusal harekat lehine alan din adamlarndan bata Denizli
Mfts Ahmet Hulusi (Mftler) Isparta Mfts Hseyin
Hsn (zdamar), Uak Mfts Ali Rza (Bodur), Burhaniye
Mfts Mehmet (Tahran), Antalya mfts Ahmet Hamdi ve
Sinop Mfts brahim Hilmi efendiler olmak zere pek ok
mfty grevlerinden azletmitir. (Bkz. Ad geenlerin Diyanet leri
Bakanl arivinde bulunan dosyalarna.)

Bu arada ulusal harekatn meru olduuna dair fetva ( Fetva hk.

Bilgi iin bkz. Sebahattin Selek, Milli Mcadele, stanbul, 1982, c.2, s.768-769; A.
Sarkoyuncu, age,s.150-153.) veren Ankara Mfts Mehmet Rifat

(Breki) Efendi'nin idama mahkum edilmesinde de (8

Haziran 1920'de, stanbul 1. dare-i rfiye Divan- Harbi (Bir
Numaral Skynetim Komutanl mahkemesi) Mehmet Rifat
Efendi'yi gyaben lme mahkum etmitir; (Bkz. A. Sarkoyuncu,
ages.167-169.)etkili olmas muhtemeldir.( Zira M. Sabri Efendinin
Padiah Vahdeddin zellikle Damat Ferit Paa zerinde nfuzu
vard (Bkz. Refik Halid Karay, Minelbab lelmihrab, Tan gazetesi yayn, stanbul,
1964, s. 57 vd.)

Yozgat Mutasarrf Vekili ve Boazlayan Kaymakam Kemal

Bey'in hkmetin emrini ve politikasn icra cmlesinden
olarak, kendi blgesinde Ermeni tehciri ile alkal aktif
hizmette bulunmas, bu zatn divan harpte yarglanmasna ve
idama mahkm edilmesine neden olmutur. Kemal Beyin
idamna fetva veren eyhlislam ise, Mustafa Sabri'dir.
te yandan Mustafa Sabri'yi, ulusal karlarmzla
badamayan, ulusal birlik ve beraberliimizi bozucu, igalci
devletlerin destek ve yardmlaryla kurulan derneklerden
Tealii slam (slami Ykseltme) Cemiyetinin yneticileri
arasnda gryoruz.
lk ad Cemiyeti Mderrisin (Medrese retmenleri
Dernei) olan Teali/i slam Cemiyeit, hrriyet ve tilaf
Frkasn destekleyen, Padiahlk dzenini savunan bir
cemiyettir. Kuvay Milie aleyhindeki ilk bildirisini 16 Eyll
1919 da ikdam gazetesinde yaynlanan bu cemiyetin ynetim
kurulunda, Mustafa Sabri (Bakan) skilipli Mehmet Atf
(kinci bakan) Saidi Krdi (tihat Muhammediye Cemiyeti
nderliinde) bulunuyordu.
( Genelkurmay Bakanl Askeri
Tarih ve Stratejik Ett Bakanl (ATASE) Arivi Kl:86, D:144(318) Fh:240.)

Anadolu'nun bir ok yerinde de ubeler aan Tealii slam

Cemiyeti zellikle Milli Mcadelenin ilk yllarnda Anadolu
hareketi aleyhindeki faaliyetlerini srdrd. Yaynlad
bildirilerle de halkn kafasn kartrd.( Ali Sarkoyuncu, eyhlislam
Mustafa Sabri'nin Tutumu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt, XIII, Kasm
1997, Say 39, s.796.)

Bilindii gibi Milli Mcadele'ye zarar veren olaylardan birisi

de " ayaklanmalar"dr. (Bu konuda bkz. Trk stiklal Harbi, Cilt : VI, (
Ayaklanmalar 1919-1921, Genelkurmay Bakanl yayn, Ankara 1964.)

Hi kukusuz Anadolu'nun deiik yrelerinde ba gsteren

bu ayaklanmalarn eitli nedenleri vardr. Biz burada bu

nedenlere girmeyecei. Ancak u kadarn belirtelim ki, milli

hareket aleyhindeki fetva ve bildiriler, ayaklanmalarn birden
bire yaylmasnda etkili olmutur. eitli aralarla (postayla,
Anadolu'ya geen kimseler araclyla, vs.) hatta Yunan ve
dier tilaf glerinin uaklaryla datlan fetva ve bildirilerle
zellikle Tealii slam cemiyetinin bildirileriyle aldatlan halk
yer yer vatan kurtarclarnn nne dikilmiti. yle ki, bu
tehlikeli isyan hareketleri Ankara'nn yaknlarna kadar
sirayet etmiti. (M. Kemal Atatrk, Nutuk, bugnk dille yayna hazrlayan
Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Atatrk'n Doumunun 100. yl kutlama koordinasyon
kurulu yayn cilt.II,s.303)

Gztepe, 'Anadolu'ya kar daha iddetli davranlmasn

isteyen M.Sabri efendinin, bu amala D. Ferit hkmetini
devirmek ve Sadrazam olmak iin evirdii oyunlar da (Eyll
1920) kitabnn 342-353. sayfalarnda ayrntl olarak
anlatmaktadr. (Gztepe diyor ki . "Banda M. Sabri efendi
bulunan bu muhalefet grubu Ali Kemal'in de fikrini elerek
kendi arasna alm, Bykdere'de Sait Molla'nn evinde
toplanp anlatktan sonra sratle faaliyete gemiti. Sadrazam
(D.Ferit), tilaf hoca efendilerden derin bir kin ve intikam
hissiyle yzn evirmi bulunuyordu." (V.M.Gayyasnda, s. 348, 359)
Ayrca, Y.Kemal, Siyasi ve Edebi Portreler, s.91.Akt Turgut zakman, Age s. 300.)

Celal Bayar yle yazyor:

M.Sabri Efendi, ngiliz himayesine girmekten baka kurtulu
yolu olmadn iddia edenlerdendir. Milli Mcadelenin iddetli
dmandr. Krdistan Cemiyeti adndaki siyasi bir kurul ile
mterek, vatann paralanmasna yol aan bir anlamay, reisi
olduu Hrriyet ve tilaf Partisi Umumi Merkezi adna
imzalamtr. Yakn tarihimizin gizli kalm bu byk ihanetine
ve onu hazrlayanlara 9. cildimizde belgeleriyle temas edeceim.
(Anlarn 8. ciltten sonras yaymlanmad) Sadrazam Vekili
olduu srada Ali Galip'i Sivas Kongresi zerine yrmeye tevik
edenler arasndadr. 'Kuvay Milliyecilerin katli vaciptir fetvasn
yazan odur, imza eden Drrizade'dir." (Ben de Yazdm 8.C.,s.2640; Avni

Doan, C.Bayar'n aklamaya frsat bulamad stanbul - Krt anlamasnn metnini

yaymlamtr: Kurtulu, Kurulu ve Sonras,s. 9)

A. Fuat Trkgeldi ise Trk ocuklarn Ermeni katili diyerek

idam eden Nemrut Krt Mustafa'nn Bursa Valisi yaplmas
ile ilgili unlar sylyor: M. Sabri, her ie her atamaya karr,
her yere kendi adamlarn yerletirmeye alr. Nemrut
Mustafa'nn Bursa valiliine getirilmesinin de onun eseri olduu
anlalyor. (A.F.Trkgeldi, Grp iittiklerim,s.242)
Trk ordularnn zmir'i kurtarp, stanbul'a ynelmesi
zerine de Padiah Vahdettin'den Sadrazamlk isteyen Mustafa
Sabri, Mslman ve Ermenilerden oluacak bir ordu kurarak,
Trk ordusuna kar savamak arzusunda bulunmutur.
Ancak bu amacn gerekletirememitir. (nal, Age, Cilt 4, s.2065,
2071. A. Altnnsu age,s. 258, A.Akbulut, agm, s. 32. Akt Ali Sarkoyuncu Age s.796.)

Mustafa Sabri, milli Mcadele'nin baarya ulamas zerine

ailesiyle (olu iki kz ve damatlar)stanbul'dan ayrlarak
Yunanistan'n Gmlcine kentine gitmitir. (Ali Sarkoyuncu, Age
s.797)

Bu hain talya'ya geerek Vahidettin'i ziyaret eder; bu srada

eyh Sait ayaklanmas bastrlm ve yakalanan sanklarn
muhakemeleri balamtr; eski Dahiliye Nazr Mehmet Ali ile
birlikte, talyan basnnda yer alan bir bildiri yaymlar,
Trkleri, 'Mslman Barbarlar' diye niteler, 'Musul zerinde
Trklerin hak iddia etmelerinin gln olduunu' ileri srer,
Trklerin, Ermeniler gibi Krtleri de imhaya altklarn'
iddia eder.
Kendisi ile birlikte 150'likler listesinde yer alacak olan olu
brahim ile birlikte Yunanistan'da, Yarn ve Peyam slam
gazetelerin kar, Ankara'ya ynelttii eletirilerde ly o
kadar karr ki sonunda Yunanllar bile ayln keserler;
tekrar Msr'a dner, 1954'te orada lr. (Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf
Frkas, s. 238.)

YALAN BALONLARI ATI SERBEST

Szde Atatrkler ile Atatrk dmanlar el ele olunca
Atatrk dmanlar aklna ne gelirse yazyor. tekilerde
susuyor. Skut ikrardan geldii iin vatandamzda Atatrk
dmanlarna inanyor.
nce asl olmayan bir belgeden sz ediliyor. Ne belge var ne
kitap ver ne gazete var. Ancak birisi ben grdm diyor.
Grdysen gster kardeim. Hepsinin gstere gstere
gsterdii ey bizim verildiini sylediimiz 1000 liralk
makbuz.. Bu verildiine gre her ey verilmitir gibi sama
sapan bir mantk. Bir dierini ise bir ncekini kaynak
gstererek Trk milletini aldatyorlar. Kitaplarn isimleri de
iddial.
simlere bakn siz: "Lozan zafer mi hezimet mi", "Sarkl
Mcahitler", "Son Bozgun", "Bu Vatan Terk Edenler" ne
kadar zel olarak seilmi ve ne kadar iddial isimler.. Bu
isimler bile kitabn satlmasna okunmasna yeter.
Ya iinde yazlan sama sapan eyler!!!
Onlar ne olacak?
Onlara cevap veren olmad iin geerli ake oluyor..
Atatrk'e kinini kusamayan yabanclarn veya yurt dna
srlm Trk ve Trkiye Cumhuriyeti Devleti dman vatan
hainlerinin beyanlarn delil gstererek yazlm bu kitaplar
yllarca zellikle Trk milliyetilerinin kitaplklarn ssledi.
Bu Kitaplar batan sona yalanlar dizisi olduu gibi bu
kitaplar ilk okuduumda bile bende brakt izlenim byle
kitap yazan kiilerin Vatana ihanetten yarglanmalar olmutu.
Bence Trk ocuklarn Trklk uurundan uzaklatracak
kitaplar yazanlar toprak bile kabul etmez.
Mehmet Akif stiklal marnda "heda fikracak heda
topraklarmz!" veya Orhan aik Gkay'n "Bu Vatan

topran kara barnda sra dalar gibi duranlarndr." Diyor.

Bu milletin ekmeini yiyenler bu topraklarda huzur iinde
yatmak istiyorsa nce bunu hak etmeliler bu vatana ve
toprana ihanet etmemeliler.
Evet Sayn Msrlolu'nun atmasyonlardan son biri ikisini
daha yazalm ve gerekleri anlatalm.
K.Msrolu:
"Kendisine klliyetli paralar verildi Cebine yz binlerce
altn konmutur." (Lozan, 1.C.s.185, 186, Hilafet,s.155, 157.)
A.Dilipak:
" M.Kemal, Anadolu'da halk ayaklanmasn rgtlemek
iin byk miktarda para ile Samsun'a gnderiliyordu
300.000 altn para verilerek, Anadolu'daki kurtulu hareketini
rgtlemek iin gnderilmiti. M.Kemal'in daha sonraki
mektuplar bunu dorulamaktadr. Bu mektuplar Babakanlk
Arivi'nce yaymlanmtr." (CG Yol,s.41, 164 Sz konusu kitap
Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanlnn 1982 de
yaymlad, Atatrk ile ilgili ariv belgeleri (1911-1921)( adl
kitaptr. 105 belgeyi ieriyor, bu dorultuda tek mektup yok,
Dilipak yine desteksiz atm.Turgut zakman Age s. 275)
V.Vakkasolu:
"M.Kemal Paaya verilen paralar milyonlarla ifade
edilmektedir." (Son Bozgun, 1.C.,s.143)
Farknda msnz para gittike ryor. Geldik bu hesapsz
kitapsz atlarn doruk noktasna. Para konusundaki hibir
iddialar, geerli salam mantkl, belgeli kantl deil. Hepsi
uydurma yaktrma!
ubat Nisan 1921 de, Kzlay tarafndan Anadolu gazileri iin
ba toplanrken, gazetelerin yazdna gre, ehzade Selim
Efendi, 50 lira, Vahidettin 10 bin lira vermi .
(KS Gnl,
3. C.,s.475, 481)

Sarayn ve sarayllarn destei bu kadar.

Kurtulu Sava, halkn can, kan, paras ve mal ile

kazanlmtr.
TANER NAL