ATATRKN SAMSUNA IKIININ GEREK HKAYES

MUSTAFA KEMALN TAYN EMRN KMLER HAZIRLADI

MUSTAFA KEMALE KMLER YARDIM ETT.
NGLZLER NEDEN ENDELENDLER
MUSTAFA KEMAL NEDEN ARILDI VE BU ARIYA NASIL
CEVAP VERD

ATATRK'N SAMSUNA IKII

BLM 8
M. KEMAL'N GREV VE YETK YAZISINI GENELKURMAY
KNC BAKANI ALBAY KAZIM (NAN) DZENLED. M.
KEMAL, KAZIM BEY ETKLEYEREK YETKLERNN GEN
TUTULMASINI SALADI.
AYNI GN HARBYE NAZIRI AKR PAA TARAFINDAN
SADARET MAKAMINA, YAPILAN BU ATAMA HAKKINDA BLG
VERLD. AKR PAA DA TAYN EMRNE YALNIZCA
MHRN BASMI, MZADAN EKNMT.
DAHLYE NAZIRI MEHMET AL BEY'N BU KONUDA K
GAYRETLER KMSENMEYECEK KADAR NEMLDR.
MUSTAFA KEMAL PAANIN STED GB HAZIRLATMAA
MUVAFFAK OLDUU VAZFE TALMATNAMESN KABNECE
MZAKERE VE TASVB GLK DOURABLR, MESELA
AZALARDAN BRNN "ANADOLU'NUN YARISI KADAR BR

MINTAKANIN DARESNN BR KUMANDANA TEVD NE

DERECE MNASPTR?" DYE ORTAYA BR SUAL ATMASI
HATIRA GELEBLRD.
BUNUNDA BR ARES BULUNMUTU. SERKLORYANDA
YEMEK YEME VE OYUN OYNAMAI ZEVK EDNM OLAN
DAMAT FERT PAA'I EN AZ VEHML BR ANINDA
YAKALAYAN MEHMET AL BEY, KARARNAMEY MZALATMI,
SADRAZAMIN MZASINI GREN DER NAZIRLAR TRAZ
ETMEMLER VEYAHUT BU CESARET GSTEREMEMLERD
HARBYE NAZIRI AKR PAA, MUSTAFA KEMAL'
BAKANLIA AIRIP KARADENZ BLGES LERYLE
LGL KOCAMAN BR DOSYAYI ONA VERR, YENEN
DEVLETLERN TEHDTLERN SYLER VE KENDSNN
ORAYA BU LER NCELEMEK ZERE GNDERLMESNE
BABAKANLA BRLKTE KARAR VERLM OLDUUNU
BLDRR.
AKR PAA KONUMASINDA RUMLARIN ZULM
GRDKLER YOLUNDAK SIZLANMALARA NANIYORMU
GB KONUMUTU. MUSTAFA KEMAL, TEK GREVNN BU
ZULM NN GEREK OLUP OLMADIINI RENMEK M
OLDUUNU SORUNCA SAVA BAKANI : 'EVET' DER. BUNUN
ZERNE MUSTAFA KEMAL GREVN BMN
BELRLEMEK N GENELKURMAY BAKANIYLA GRMEK
ZNN STER, AKR PAA DA : 'PEK' DER.
MUSTAFA KEMAL MFETTLK EMRNE VERLECEK
BLGELER TRABZON, ERZURUM,SVAS VAN VLAYETLERN
KAPSIYORDU. MUSTAFA KEMAL KONUNUN ZM N
DYARBAKIR,BTLS,ANKARA, KASTAMONU GB LLER
KAPSAMASINI GREV EMRNE YAZDIRIRKEN, MFETTLK,
HARBYE NEZARETEN LGLENDREN KONULAR DIINDA
MAKAMATI ALY ADESYLE HABERLEEBLECEKT.
ST KAPALI BU MADDE LE ZATEN MFETTLK EMRNE
VERLM BULUNAN VLAYET MAKAMLARI ZERNDE YETK
ELDE EDLM OLUYOR VE MUSTAFA KEMAL'N YETKS
BTN YURT SATHINI KAPSAMI OLUYORDU. TALMATIN BU

MAHYET HARBYE NAZIRI AKR PAA'YI RAHATSIZ ETM

OLACAK K TALMATI MZALAMAKTAN EKNEREK SADECE
MHR BASMAKLA YETNMTR.
ATATRK MAKSADININ STANBUL'DAKLER TARAFINDAN
PEK ANLAILMADIINI, HATA MFETTLK TALMATININ
DAH MLL SAVUNMA BAKANI AKR PAA TARAFINDAN
ANLAILIR, ANLAILMAZ BR EKLDE MHRLENDN
FADE EDER.
PROF. G. JAESCHKE'NN DE DORULADII GB,
ATATRK'N BU YETKLER KOPARMAK N GSTERD
ABA KMSENEMEZ. TN BR BAARIYLA
SONULANMITIR. ATATRK'N KOPARDII 6.5.1919 TARHL
TAYN EMR STN DEERDE BR DPLOMAS RNEYD.
M. KEMAL'N ASIL AMACINI GZLEYEREK, KENDSNE VE
DNCESNE KARI OLAN BR HKMETTE BYLES BR
YETK BELGESN ALABLMES ONUN BR SYASAL KL
LE OLGUN VE YETKN DPLOMATLIINI ORTAYA
KOYMAKTADIR.
MUSTAFA KEML, SAMSUN'A 9. ORDU MFETT OLARAK
TAYN LE LGL VAZFE TALMATININ KENDSNE
VERLD ANK DUYGULARINI HATIRALARINDA YLE
AIKLAR: "NE L EY. TALH BANA YLE MSAT ARTLAR
HAZIRLAMITI K KENDM, ONLARIN KUCAINDA
HSSETM ZAMAN NE KADAR BAHTYARLIK DUYDUUMU
TARF EDEMEM. NAZIRLIKTAN IKARKEN HEYECANDAN
DUDAKLARIMI ISIRDIIMI HATIRLIYORUM. KAFES AILMI,
NMDE GEN BR ALEM VARDI. KANATLARINI IRPARAK
UMAYA HAZIRLANAN BR KU GBYDM."

MUSTAFA KEMAL'E KMLER YARDIM ETT

M. Kemal'in grev ve yetki yazsn Genelkurmay kinci
Bakan Albay Kazm (nan) dzenledi. M. Kemal, Kazm
Beyi etkileyerek yetkilerinin geni tutulmasn salad.
( Kinross, s. 243 v.d., Aydemir (1969), I/394; Ulu, s. 4 4 v.d.;
Bayur, I/294.) Samsun'dan te btn il vali ve komutanlarna
buyurabilme ve bildiriler yaynlayabilme yetkisini
koydurabilmiti.
M. Kemal'in Albay Kzm Beyle hazrladklar yaz, Kzm
Beyin Bakanla kararlatrdklarn amt. Kzm Bey dahi
ekindiinden bu msveddeye imzasn koymamt. Oysa bu
talimatn Hkmetin onayndan gemesi gerekiyordu.
Ayn gn Harbiye Nazr akir Paa tarafndan sadaret
makamna, yaplan bu atama hakknda bilgi verildi. ( Gn.Kur.
Atase Arivi: 1-1 Kls: 11, Ds: 164, F.1; BOA. Harbiye Terfiat,
Tevcihat nr: 67/5.) akir Paa da tayin emrine yalnzca
mhrn basm, imzadan ekinmiti.
5 Mays'ta Mustafa Kemal iin tannmak istenen yetkiler
Meclis'i vkelada kabul edildi.( Harb Vesikas dergisi Say1.
Belge 4) Ayn gn durum Mustafa Kemal'e bildirilerek greve

balamas iin acele etmesi istendi. Mustafa Kemal'in Ordu

Mfettiliine tayini btn yurda duyuruldu.( 16.Harb
Vesikas dergisi Say1. Belge 6)
Tayin ve talimat emri Bakanlar Kurulunda (Meclisi Vkela)
geitirilerek grld. 5 mays tarihli Takvimi Vekayi'de
yaynlanan kararnamenin altnda Sadrazam Damat Ferid ve
Harbiye Nazr akir Paa'nn imzalar grnmektedir.( Harp
tarihi vesikalar dergisi1 sika1.Belgelerle Trk tarihi dergisi.2
s.6)
Tabii ki Dahiliye nazr Mehmet Ali Bey'in bu konuda ki
gayretleri kmsenmeyecek kadar nemlidir. Mustafa Kemal
Paann istedii gibi hazrlatmaa muvaffak olduu vazife
talimatnamesin kabinece mzakere ve tasvibi glk
dourabilir, Mesela azalardan birinin "Anadolu'nun yars
kadar bir mntakann idaresinin bir kumandana tevdii ne
derece mnasiptir?" diye ortaya bir sual atmas hatra
gelebilirdi. Bununda bir aresi bulunmutu.
Serkloryanda yemek yemei ve oyun oynama zevk edinmi
olan Damat Ferit Paa' en az vehimli bir annda yakalayan
Mehmet Ali Bey, kararnameyi imzalatm, Sadrazamn
imzasn gren dier nazrlar itiraz etmemiler veyahut bu
cesareti gsterememilerdi.( General Ali Fuat Cebesoy, Mili
Mcadele Hatralar, Vatan Neriyat stanbul, 1953, s. 62-63)
akir Paa, 6 Mays 1919 tarihinde Mustafa Kemal Paa'ya
hitaben resmi bir yaz gnderdi. Bu yazya Osmanl
Genelkurmay Bakanl tarafndan kaleme alnan bir
talimatname de eklendi. (Gn.Kur. Atase Arivi: 1-1 Kls: 11, Ds:
164, F.1; BOA. Harbiye Terfiat, Tevcihat nr: lef. 1-2.) Bu
talimatnameye gre, (Talimatnamenin tam metni iin bk.
HTVD., Sy. 1 (1952), vesika nr. 3; Bu srada Genelkurmay
Bakan Fevzi Paa'ya vekalet eden Kazm (nan) Paa,
yetkilerin geni tutulmasnda rol oynamtr.

akir Paa, Mustafa Kemal Paann grevlerini maddede

toplamt. Bk. BOA. BEO., Harbiye Giden nr. 342984;
Gn.Kur.ATASE Arivindeki bir belgeye gre, Mustafa Kemal
Paa'ya verilecek olan talimatnamenin msvedde nshasnn
tarihi 4 Nisan 1335 olarak gsterilmesi ise olduka ilgintir. Bk.
Kls: 11, Ds: 164; F: 1-1, 1-2.) ileri Bakanl birimlerinden
de gerekli grlenlere haber verilmesi isteniyordu. (BOA.
BEO., Harbiye Giden Nr: 342984; Ayrca bk. Mnir Sirel, "19
Mays ve Atatrk". BTTD., sy.2, (Kasm 1967), s. 3-13)
akir Paa, IX. Ordu Kt'alar Mfettilii'ne atanan Mustafa
Kemal Paa'nn grev ve yetkilerini belirten talimatnamenin
bir suretini 7 Mays tarihinde Heyeti Vkela'ya (Bakanlar
Kurulu) gnderdi. Bakanlar Kurulu'nda yaplan 17 Mays
1919 tarihli oturumda akir Paa'nn mfettilik iin
hazrlad yetki belgesi ile buna bal olan talimatname tasdik
edildi. (BOA. MVM., nr: 215 s. 115.)
Kurulu'nda yaplan mzakerelerden sonra konu hakknda
Dahiliye Nezareti'nin (ileri Bakanl) bilgilendirilmesi de
istendi. ileri Bakanl bundan haberdar olduktan sonra, IX.
Ordu Kt'alar Mfettilii'nin iae ve ikmali iin vilayetlerle
yazma balatld. (BOA. DH. FR., nr: 99/55; ayrca bk.
Midhat Sertolu, "Milli Mcadelede M. Kemal ile ilgili
bilinmeyen belgeler", BTTD., Sy.14, (Kasm 1968),s.5-41.)
Vilayetlere yazlan telgraflarda, her ile ait ky ambarlarnda
bulunan hububatn bir miktarnn ordu mfettilik merkezleri
ile iskelelere gnderilmesi istendi. ( Dr. Zekeriya Trkmen, Age
s.907-908.) Verilen yetkinin ierii kabul edildi. 18 Mays
19197da Hkmet toplantsnda onayland. 16 Maysta M.
Kemal yola kmt bile.( Aydemir (1969), I/394 v.d., Selek, s.
210 v.d.;
Kinross'a gre ise, M. Kemal'i iten benimsemi olan M.Ali

Bey, "babakan damat Feit, .bCercle d'Orient'de katz

oynarken gevek bir ann yakalad ve atama buyruuna
imzasn attrd". Babakann imasn gren teki b,.akanlar da
ekinmeden onaylamlard. Kinross, s. 245.)
Prof Hikmet Bayur konuyu yle anlatr:
Harbiye Nazr akir Paa, Mustafa Kemal'i bakanla
arp Karadeniz Blgesi ileriyle ilgili kocaman bir dosyay
ona verir, yenen devletlerin tehditlerini syler ve kendisinin
oraya bu ileri incelemek zere gnderilmesine Babakanla
birlikte karar verilmi olduunu bildirir. akir Paa
konumasnda Rumlarn zulm grdkleri yolundaki
szlanmalara inanyormu gibi konumutu.
Mustafa Kemal, tek grevinin bu zulm iinin gerek olup
olmadn renmek mi olduunu sorunca Sava Bakan :
'evet' der. Bunun zerine Mustafa Kemal grevini biimini
belirlemek iin Genelkurmay Bakanyla grmek iznini ister,
akir Paa da : 'peki' der. ( Bayur, c 1, s 293, "M. Kemal
olmasa, ya da bu grevi kabul etmeseydi de, yine oraya
ehliyetli bir komutan gnderilecekti." Akin, s.279) Mustafa
Kemal mfettilik emrine verilecek blgeleri Trabzon,
Erzurum,Sivas Van vilayetlerini kapsyordu.
Mustafa Kemal konunun zm iin
Diyarbakr,Bitlis,Ankara, Kastamonu gibi illeri kapsamasn
grev emrine yazdrrken, Mfettilik, Harbiye nezareteni
ilgilendiren konular dnda makamat aliyi aidesiyle
haberleebilecekti. st kapal bu madde ile Zaten Mfettilik
emrine verilmi bulunan Vilayet makamlar zerinde yetki
elde edilmi oluyor ve Mustafa Kemal'in yetkisi btn yurt
sathn kapsam oluyordu. Talimatn bu mahiyeti Harbiye
Nazr akir Paa'y rahatsz etmi olacak ki talimat
imzalamaktan ekinerek sadece mhr basmakla yetinmitir.
Atatrk maksadnn stanbul'dakiler tarafndan pek

anlalmadn, hata mfettilik talimatnn dahi Milli

savunma Bakan akir Paa tarafndan anlalr, anlalmaz bir
ekilde mhrlendiini ifade eder. ( Nutuk, C.I, s.9-10.)
Prof. G. Jaeschke'nin de dorulad gibi, Atatrk'n bu
yetkileri koparmak iin gsterdii aba kmsenemez. tn
bir baaryla sonulanmtr.
Atatrk'n kopard 6.5.1919 tarihli tayin emri stn
deerde bir diplomasi rneiydi. M. Kemal'in asl amacn
gizleyerek, kendisine ve dncesine kar olan bir hkmette
bylesi bir yetki belgesini alabilmesi onun bir devrimci olarak
siyasal kiilii ile olgun ve yetkin diplomatln ortaya
koymaktadr. (Erolu, s.45 vd.)
Bu olay da bir kez gstermektedir ki M. Kemal ei az bulunur
bir taktik adamyd. Devrimini gerekletirebilmek iin byk
bir nderlik rnei ortaya koymutu. M. Kemal'i
lmszletiren, dnyann sayl devlet adamlar arasna sokan
da, onun bu taktik, diplomasi ve devlet adam kiiliidir. ( Baki
z, Age s. 75-76)
Mustafa Keml, Samsun'a 9. Ordu Mfettii olarak tayini ile
ilgili vazife talimatnn kendisine verildii anki duygularn
hatralarnda yle aklar: "Ne l ey. Talih bana yle msait
artlar hazrlamt ki kendimi, onlarn kucanda hissetiim
zaman ne kadar bahtiyarlk duyduumu tarif edemem.
Nazrlktan karken heyecandan dudaklarm srdm
hatrlyorum. Kafes alm, nmde geni bir alem vard.
Kanatlarn rparak umaya hazrlanan bir ku gibiydim."
Mustafa Kemal Paa, tayin ilemi gerekletikten sonra
blgenin arazi haritalarn ve asker saysn gsteren cetvelleri
Genelkurmay'dan ald. Bu arada blgede mevcut jandarma
miktarn renmek zere 6 Mays 1919 tarihinde st
makamlara mracaat etti.( Gn.Kur. ATASE Arivi: 1-1 Ayn
dosya, F:12)

Bir sre sonra da, akir Paa'nn mhr ve imzasnn yer

ald talimatname kendisine verildi.( Gn.Kur. ATASE Arivi:
1-1 Ayn dosya, f.12) Mustafa Kemal Paa, 12 Mays tarihinde
mfettilik mntkasna gnderdii telgrafta, ekyaln
nlenebilmesi iin doru bilgilerin kendisine iletilmesini;
ayrca, bunlarn adi bir ekyalk m, yoksa siyasi bir amaca
ynelik hareket mi olduunun aklanmasn istedi.( BOA. DH.
j FR., nr: 99/137)
ileri Bakan Mehmet Ali Bey ise Trabzon, Erzurum, Sivas,
Van, Diyarbakr, Bitlis, Elaz, Ankara ve Kastamonu
vilayetleriyle Erzurum ve Canik livalarna gnderdii ifre
telgrafta, Mustafa Kemal Paa'nn grevinin sadece askeri
olmayp, ayn zamanda da mlki olduunu, Bakanlar
Kurulunda bu yolda bir talimatname hazrlandn ve
kendisine verildiini bildiriyordu. (BOA. DH. FR., nr:99/175,
99/131, 99/319, 99/328; Ayrca bk. HTVD Sy:1, (1952), vesika:
12-13.)
Bundan da anlald zere Mustafa Kemal Paa'nn grevi
hem askeri, hem de sivil alanlar kapsyordu. unu da ilave
etmek gerekirse, bu srada Mustafa Kemal Paa'nn atand,
IX. Odu Mfettilii yannda I. Odu Mfettilii, Yldrm
Kt'alar Mfettilii ve Rumeli Mfettilii de tekil edilmi
bunlarn da bana yksek rtbeli subaylar atanmt. (Bilgi
iin bk. Zekeriya Trkmen, Ayn eser s. 102-112.)
BR DDAYA CEVAP:
Atatrk'n 7 Mays'1919'a Kadar Milli Mcadeleye ilikin
Bir Dncesi Yokmu(!)
Grld gibi Atatrk ve yaknlar ciddi abalarla
Anadolu'nun yolunu amlardr.
Rauf Orbay ve Ali Fuat Cebesoy'un hatralarnda 15 ubat

1919 tarihinde Atatrk'le yaptklar grmede "Atn terkisine

atlayp gideyim mi" diyen bir Atatrk vardr ve Ali Fuat
Cebesoy ve babas smail Fazl Paa'nn giriimleriyle balayan
bir dizi alma ile 30 Nisan 1919 tarihinde Atatrk'n
Samsun'a kaca ve grevin kendisine verilecei belli olmu
O tarihten itibaren Mustafa Kemal Gerek Sava Bakanl
gerekse dier cenahlarda youn bir almaya girimi
raporlar hazrlam haritalar zerinde verilen yetkiler
dorultusunda projeler oluturmu kendisine verilen yetkilerin
artrlmas iin zel giriimlerde bulunmu, Devreye bakanlar
girmi, Babakan ikna edilmi btn bunlar Mustafa Kemal
bir tecrbeli bir oyun kurucu olarak kendisine muazzam bir
yetki belgesi oluturmay baarmtr.
Bu konuda yzlerce belge ve bilgi vardr. Arivler herkese
aktr. stelik Mustafa Kemal daha nceki sayfalarda izah
ettiimiz gibi Daha bir yzba iken Osmanlnn yklacan ve
Trkleri yok etmek zere bir faaliyete geileceini grm ve
ileride karlalmas mmkn zor gnlerde Trk Milletinin
kurtarcs olarak kendisini hazrlamtr.
Atatrk'n almalar hayat hikayesi baarlar etrafndaki
subaylarn ona gveni, anakkale savalarndan itibaren
Milletin ona gven sevgi ve sayg duymas onun yksek
vasflarna bir rnektir.
Ancak alternatif tarih yazclarnn kafasnda kendi ruh
dnyalarn yanstan bir karalama mevcut. ddialarnn
gerekle olmad gibi Atatrk'le de hibir alakas yok. Kalemi
ellerine alyorlar ve ilerine geleni yazyorlar. Bunun ad da
Gerek tarih oluyor!
A.Dilipak : "Gelimeler, 7 Mays 1919'da kadar M.Kemal'in
Anadolu'ya ilikin bir dncesi olmadn gstermektedir. "
(CG Yol, s. 147) diyor.

Halbuki A.F.Cebesoy'un yukarda kesitsiz verdiimiz

anlarnda, 20 Aralk 1918'de stanbul'da ili'deki evde,
M.Kemal'le birlikte kararlatrdklar esaslar aklyor. (Milli
Mcadele Hatralar, s. 25 ve 36) R.Orbay da, Bekiraa
Blnde birlikte ziyaret ettikleri Fethi (Okyar) Beye,
M.Kemal'in Anadolu'da uygulayaca program akladn
belirtiyor. ( Rauf Orbay'n Hatralar, Y.Tarihimiz, 3.C. s.17)
Bu program, ilk esaslarn olgunlatrl ve kesinletirilmi
biimidir. A.Dilipak devamla "M. Kemal'den nce Anadolu'ya,
bu maksatla bir ok kii gemi, faaliyet gsteriyordu." (CG
Yol,s.37)
Kimmi bu Anadoluya geip faaliyet gsteren kiiler?
Kime bal ve hangi faaliyetleri yapmlar? Tarihi bizzat
yaayanlar, belgeler sarih deliller yerine, yalanlar, hayali
sahneleri alta alta sralayp bunlar ok bilinmeyenli ve
olduka tutarsz denklemlerle bir araya getirince bunun ad
"Alternatif tarih yazcl"( Turgut zakman Age s.263)
oluyor.
Bunlar srekli tryor. Bu trediler bir gn belki de ok
doru bir ey yazacaklar ancak kendilerine inanacak kimse
kalmayacak.
NGLZLER ENDELENMEYE BALIYOR
General Milne Mustafa Kemal'in Samsun'a var ile ayn
gnde, 19 Mays'ta Harbiye Nezaretine yazl olarak:
"Dokuzuncu Ordunun bir tekilt icab olarak lavedildii
anlalmken Dokuzuncu Ordu Ktaatna bir Mfettii Umumi
ve Dokuzuncu Ordu iin dahi bir Erkn Harbiye Reisi ile
byk bir Erkn Harbiye Heyetinin neden dolay Sivas'a izam
olunmakta olduunun anlalamadn zt alinize i'ar
eylemekle mbahiyim. Bu zabitann ne gibi vezaif ifa
edeceklerinin ve mutasavver tensikat mahiyetinin neden ibaret

olduunun ltfen izah buyurulmasn istirham

eylerim."eklinde bir yaz gnderdi.
Cevat Paa (obanl) 24 Maysta cevap verdi: " Konya'daki
Yldrm Ktaat Mfettilii gibi olmak zere ve Onbeinci
Kolordular iin Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettilii ihdas
olunmutur. Bu Mfettilik fazla olarak havalideki esliha,
srg kollariyle kamalarn srati mmkne ile sevkine ve
hibir asayisizliin meydana gelmemesine gayret edecektir."
( Harp Tarihi Vesikalar Dergisi (=H.T.V.),no: 15-16; ngilizce
metin: no:493)
Milne bunun zerine rahatlad!
Damat Ferid de nce phe etmedi. Mustafa Kemal'in
"makam aidine" grevine baladn bildirmesi zerine,
( stanbul basn, 21 Mays 1919.) 21 Maysta ona telgraf ekti;
(Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz (stanbul
1960),Vesikalar.) "
Kemali shhat ve afiyetle Samsun'a muvasalat
buyurduklarndan mtehassl mesruriyetle kffe umurda (!)
muvaffakyat aliyeleri temennisindeyim.." (H.T.V. no.62)
Samsun'da birka gn kalacam., igal subaylaryla balant
kurup stanbul'daki eflerinde grlen pheyi datmaya da
dikkat ediyordu. 22 Maysta Harbiye Nezaretine rapor
gnderdi : (Byklolu, Atatrk Anadolu'da s.49.)
"Bugn erkn harbiyemden birka zat, sureti mahsusada
Samsun ngiliz siyasi mmessili Yzb. Hurst, askeri kontrol
memuru Yzb. Salter ve siyasi kontrol memuru Yzb. Miles ile
temas ve mlakat etirdim". (Husrev Gerede'nin 12-IV-1959
tarihli mektubuna gre belki Refet (Bele) ve Kzm (Dirik) bu
ile grevlendirilmilerdir. (ayn yer))Temasta Samsun
Sancandaki ekavet sebeplerini de grtklerini 21 Mays
tarihli raporunda bildirdi : (H.T.V. no.1051.)

"Rumlar, Mslmanlar tehyi ve dilgir eden siyasi

emellerinden vazgeerlerse akavetin derhal kalkaca ve bu
taktirde slam etelerinin ortadan kaldrlmas mmkn ve
lzum grlrse askeri tedbirlerle tenkili tabii bulunaca
bildirilmitir" (Gotthard Jaeschke, Age sayfa : 503)
te yandan Hurst 21 Maysta rapor gnderiyor;
(Calthorpe'un 28 Mays tarihli raporu) "Genel durum birka
gnden beri daha sakinledi Kmil (sic!) Paa 19 Maysta
buraya geldi ve sukuneti salamak iin ieriye doru tefti
seyahatine hazrlanyor. Onula blgenin genel durumunu
grtk." Fakat Mustafa Kemal (kaplcada tedavi
bahanesiyle!) Havza'ya gider gitmez, Samsun'da bulunan
ngilizler karklk haberlerini aldlar ve kendileri Havza'ya
gitmek zorunda kaldlar.
Hurst 12 Haziranda buna dair u raporu verdi :
(Cahthorpe'un 21 Haziran tarihli raporu) "1 Haziranda
tercmanm, Kontrol subay Yzb.Salter ve Samsun'daki Hint
Ktas Kumandan Yzb. Elliott ile beraber Samsun'dan
ayrldm.
Bir akam evvel Bapiskopos Germanos Havza'daki memuru
papastan bir alarm haberi aldn, Mustafa Kemal Paa'nn
orada hzla tekilat kurduunu ve bir ok Rumun hapse
atldn haber verdi.
Bu beni General Dedees'in (Calthorpe'un yanda atae
militer 17-XI-1918 - I-VIII-1919; kr. Robert W. Graves,
Storm Centres of the Near East (London 1933), p.323 ve John
Presland (=Gladys Skelton), Deedse Bey (London 1942),
mellif hakl olarak D.'nin o zaman gnlk not defteri
tutmadna zlyor (p.302.)) bir telgrafnda geen Kemal'in
grevi hakkndaki phenin sebebi ile balant kurup ksa bir
mddet iin Havza'ya gitmeye sevketti
Papas 30 Maysta Camide fevkalade bir namazdan sonra

Belediyenin nnde bir miting yapldn, orada Mustafa

Kemal'in bulunmadn, fakat onun tevikiyle tayin edilen reji
memuru Fuat efendinin ateli bir konuma yaptn bildirdi
(Kr.; Zbeyrolu Mehmet Fuat, Yurdumuz Havza (stanbul
1925),s.38; yanllkla 3-VI-335 Cuma gn yazldr (Sal
gn!).)
Ertesi sabah (2 Haziran) M. Kemal'i ziyaret ettim. Beni
drst bir tarzda kabul etti. Grevinden herhangi bir phem
olduunu belli etmedim.
Genel durumdan ve emniyeti salayacak etkili tedbirlerden
konutuk. Havza'da imece tedavisi yaptn, belki bir
mddet daha orada kalacan, sonra birka gn iin
Amasya'ya ve oradan Trabzon (!) ve Erzurum havalisine
gideceini syledi
Oradan Kaymakam Fahri beyi ve iinde dokuz Rum bulunan
cezaevini ziyaret ettim Durumun fena bir gelimede olduu
hissi ile Havza'dan ayrldm 30 Mays tarihli mitingde
Mustafa Kemal'in hazr bulunmas istifasn hakl gstermee
yetebilir"
Hurst'n kendisi Samsun'a dndkten sonra (11 Haziran)
korkaklkla sulanma ansszlna urad ve Harp Divanna
verildi, takibinden ancak Foreign Office'in ricasiyle kurtuldu.
(Gotthard Jaeschke, s 504)

MUSTAFA KEMAL GER ARILIYOR

Mustafa Kemal, Hurst'un Havza'da kendisini ziyaretinden az

sonra Hkumeti ve ngilizleri aldatmak iin kulland
maskeyi btnyle att. Harbiye Nazr evket Turgut Paa 2
Haziranda ona Calthorpe'un Sivas Vilayetindeki Ermeni
muhacirlerinin mitsiz vaziyeti dolaysyla yazd 24 Mays
tarihli notasnn suretini gndermesi zerine, ayn 3 nde
cevap verdi : (H.T.V. 95, 1054 -5 Haziran tarihli mkerrere
mi?.H) "
tilaf Devletleri milletimizin hukuk ve istiklaline riayetkr
kaldka ve millet, devletin tamami masuniyetinden emin
bulunduka anasr gayri Mslimenin duar hayet olmasnn
hibir sebebi yoktur
Fakat istiklal ve mevcudiyeti Milliye yi imha ve bekay hayat
tehlikeye isal eden igali kast ve teaddi gibi zmir havalisinde
grlmekte olan fiiliyatn zuhurat mmasilesine kar ne
halkn heyecan ve te'sirat vicdaniyesini ve ne de buna
mstenit tezahrat milliyeyi men ve tevkif iin nefsimde ve hi
kimsede kudret ve takat gremeyceim gibi, bu yzden
tahadds edecek vakayi ve hadisat karsnda mesuliyet kabul
edebilecek ne kumandan ve ne de mlkiye memuru ve ne de
hkmet tasavvur ederim." (Gotthard Jaeschke, s 504-505)
Artk tevkifinin tam zaman idi. General Milne bunun iin
Harbiye Nezaretine 6 Haziranda nezaketle yazlm bir
dilekenin ihtiyatl ekliyle tevikte bulundu : (H.T.V. no.17;
ngilizce metni: no.494.)"Kemal Paa ile maiyeti erkannn
vilayetlerde isbat vcut etmelerinin arzu olunmadn Zat
Samilerine arz ile kesbi mbahat eylerim.
Hali hazr itibariyle kesbi temeyyz etmi bir Paann
maiyeti erkaniyle beraber memleket dahilinde dolamas efkr
umumiyeyi taciz edecei gibi askerlik noktai nazarndan dahi
kendi mesaisine bence bir lzum grlmemektedir. Kemal
Paa ile maiyeti erknnn derhal (ngilizce orijinalinde alt

izilmitir : immediate.) stanbul'a avdeti iin emir

buyurmalarn talep eylerim." (Gotthard Jaeschke, sayfa :
505)
Mustafa Kemal Cevat Paadan ngilizlerin istei zerine
stanbul'a geri dnmesi iin vaki olan daveti haber alnca,
Padiaha dorudan doruya gnderdii telgrafta unlar
diyordu : (A.S.D.I, S.16: M.Kemal'in B.M.M.inde 24 Nisan
1920 Nutku) "evketmeabm! Ali hsan ve Yakup evki
Paalarn akbetine (Ali hsan 2. III. 1919 da ngilizler
tarafndan tevkif edildi ve malta'ya gtrld; Yakup evki
ayn ekilde mahkum edilmi, fakat rahatszl dolaysyla
21.IV.1920 tarihine kadar serbest braklmt. (Trk stiklal
Harbi, I, s.171.) giremiyeceim
Malta'ya gitmek veyahut en hafif olarak hali atalete mahkum
edilmek gibi ihtimaler karsnda brakldm ve
eer icbar edilirsem memuriyeti cizanemden istifa ederek
kemakn Anadolu da ve sinei millette kalacam ve vezaifi
vataniyeme bu kere daha sarih hatvelerle devam edeceim"
Ancak bu artarak devam eden tavr Mustafa Kemal'in nce
grevden alnmasna sonra idam kararna kadar giden yolun
ba oldu.
Mustafa Kemal'in hakknda neden idam karar karldn
gelecek yazmzda daha geni bir biimde anlatacaz. Ancak
bu ksack blmde de grld gibi Mustafa Kemal'i
Vahdettin madem gnderdi neden Mustafa Kemal daha ok
kk lde faaliyetlere balar balamaz geri arld?
nk Mustafa Kemal'in anlad Kurtulu fikri ile Sarayn
veya milletin o tarihlerde kafasnda oluan kurtulu fikri
olduka farklyd.
"Kurtulu yolu aranrken, ngiltere, Fransa, talya gibi
byk devletleri gcendirmeme, temel ilke gibi grlmekteydi.
Bu devletlerden yalnz biriyle baa klamayaca kuruntusu

hemen btn kafalarda yer etmiti.

Osmanl Devletinin yannda, koskoca Almanya, Avusturya
Macaristan varken hepsini birden yenen, yerlere seren, tilaf
kuvvetleri karsnda, yeniden onlarla dmanla varabilecek
durumlara girmekten daha byk bir mantkszlk ve aklszlk
olmazd.Bu anlayta olan yalnz halk deildi;zellikle sekin
denilen insanlar bile yle dnyordu.
yleyse kurtulu yolu ararken itilaf devletlerine kar
dmanlk durumuna girilmeyecekti" (Doan Avcolu, Mili
Age s.908)
ngilizlere kar olmak demek kurtulua kar olmak ile ayn
manaya geliyordu. Vahdettin'in birazdan okuyacanz
"Vatan kurtarabilirsiniz" sz bile ayn ruh haliyle
sylenmiti.
TANER NAL