Bu kitap KAFKASLILAR

MANSUR
EENLER /inceleme
Sam

MANSUR
EENLER
Gzden

Sam
Mansur
EENLEK
Sam Dizisi: 95.20
inceleme: 05.01/2
Dizgi: Gndogan Elektronik Dizgi
Dzelti: Nuran Demir/ Eren Gndogan
Kapak Do. Dr. Erol
Cilt: zkan
Ofsete Gndogan
Sekreteri : C. Dursun
Her trl
KAFKASLILAR DERNEl'ne
ve SAM YAYINLARI'NA aittir.
Birinci 1993
ikinci Mart 1995
nc Temmuz 1995
ISBN: 975-520-65-4
Sam
Adakale Sok. 25/37
06441
TEL.- fAX.: (312) 433 49 85

....................................................................................... , 9
1. BLM
KONUMU
A-Yeri ................................................................................... 17
B- Bitki ve ..................................................................... 18
C-Yeryz ............................................ , .................. 20
D- Yeraltt ve Yerst Zenginlikleri ....................................... 20
E- Kafkasya' da Nfus ......................................................... 21
il. BLM
EEN
A- eenlerin Kkeni ........................................................ 25
B- een Kelimesinin ........................................... 33
C- een ................................................................ 35
D- ve eenler ............................................. 37
E- idare ve Messeseler .................................................... 40
G- Kafkas ............................................................. 43
H- een .............................................................. 51
1- Mansur ve .......................................... 59
i- Kuzey Kafkasya .................................................... 66
K- eenler, ve Ruslar ................................ 76
M-Gler, Srgn ve Katliam ..................................... , ..... 91
5
N- ......................................................... 96
O- Son .................................................................... :. 102
P- Kafkasya'da Drdnc Perde ................................... 108
111. BLM
EEN KLTR
A- Folklor ve Gelenekler ....... , .......................................... 119
B- een Dili ...................................................................... 135
C- Trkiye'de een Kltr ............................................ 141
D- Sosyal ................................................................ 145
E- Din ............................................ : ..................................... 148
F- nl eenler ............................................................... 149
G- een Kuleleri .............................................................. 161
H- een Yas Gn .......................................................... 162
SONU .................................................................................. 167
................................................................... 177
EKLER
1- COHAR DUDA YEV'DEN
KAFKAS HALKLARINA AGRI ..................... , .................. 183
il- EEN BAGIMSIZLIGI VE DUDAYEV ............................. 185
111- COHAR DUDAYEV iLE BiR ................................ 192
iV- ARASINDA KONFEDERASYON ...................... 198
V- EENLER VE .................................................... 201
VI- EEN AYAKLANMASI .................................................. 206
Vll- ABHAZYA EENLER ................................ 210
VllJ- EENYA .................................................. 212
IX- KAFKASYA'DA DNEME: EENYf\ .................... 214
6
"Psikolojik olarak asla boyun
bir halk Bir tanesi, iki
tanesi btn bir halk. Bunlar
eenlerdi."
Aleksandr
(GULAG TAKIMADALARI)
"Ey een ulusu
nerede,onlara ne "
Joseph Boriz

Genelde Trkiye'de haritaya bakma yoktur. ve
ortaokul dersleri haritaya ve.ondan sonra bir
daha da harita ortaya Neyse ki, son zamanlarda byk gazete-
ler kupon atlaslar ve bizler de evimi-
zin bir bu atlaslar ile biraz biraz harita-
lara bakar olduk.
televizyonda hava raporu verilirken haritalarla
Bunun salonlarda, evlerin veya
duvarlarda pek harita gremezsiniz. gsteren kk kreler
ise hemen hemen hi Brolarda vazolar, iekler
yer kaplarken, haritalara ve krelere yer Bylece biz de ha-
ritalara, krelere bakmayan bir toplum olarak gidiyoruz.
sarsan nemli siyasal ve sosyal olaylar gndeme
hemen bir haritaya baksak nedenlerini ve
ama bu bir trl bizim
giremedi. Yugoslavya'da i var. Herkes
suluyor ve ldryor diye. Ama kimse, bu
Almanya syleyemiyordu.
bir
dev bir lke haline gelen ve endstrisi A

misli
dzeye Ak.denize inmek eski Avustu-
rya - Macaristan eyaletleri olan Slovenya ile
kendi egemenlik iine almak iin aba
byk endstri retimini, Dalmaya deniz yolu ile tm
dnya lkelerine ve satmak grebiliriz.
9
egemenlik Hitler'in izgisini izlemektedir.
Hitler'in silah zoru ile kurmak gnmzn Al-
mark ile kurmak blokunun kmesi ile be-
ra,ber, Almanya orta Avrupa'da kendisine bir birlik
Macaristan, Polonya, Avusturya, ekoslovakya, Slovenya,
Alman eyaletleri olma yoluna Alman ege-
ise eski egemenlik
Nitekim, bugn Adriyatikten in Seddi'nc kadar byk alanda
bir Trk gndeme Trkiye gnmzde hem
Bosna'da, hem hem de Orta Asya'da ise
eskiden beri
Sovyetler beraber siyasal otorite
blgelerden birisi de Bu nedenle,
Kafkasya Trkiye iin ok nem Sovyetler var-
ken, Trkiye'nin ve yok Kafkasya gnmzde
tm ile Trkiye'nin gndemine Trkiye'nin
kadar yok bu blge her yn ile duyur-

Haritadan Kafkasya'ya bu blgenin
Trkiye'nin kuzeyinde yer ve kola-
grebiliyoruz. Ama ne kentleri, ne ve ne de konumu-
nu biliyoruz. Kafkasya'daki lkeleri, ve siyasal
bile drst anlatabilecek ka Trkiye'de? Btn bun-
lar dnerek iindir. Balkanlardaki kent-
leri ve ok iyi Orta ve
da iyi biliriz, nk buralar uzun sre top-
Ne var ki, byk
Mslman ve Trk bu blgede
bu blgeyi kesin olarak iine
Zaman zaman egemenlikleri grlmekle beraber,
gz hep Avrupa'da olan Kafkasya'ya
ve kadar giderek bu blgeleri .
10
Fatih, alarak yeniden bir Roma
kurmak Kanuni ise tmn
alm3.k iinde ama hibir imparatoru,
tam olarak kendi almak
geleneksel Trkiye Cumhuriyeti dneminde de
Anadolu nemli bir gelme-
sine Anadolu dnk olan yz geriye
Trklerin tarihinde var olan biimde uy-
Cumhuriyet dneminde de Sanki Trkler
kabul etmek Avrupa'ya
Ne zamanki, dnya dengesi ve Avrupa
Trklerin yzne ne zaman ki, Sovy-
etlcr ve Adriyatikten in Seddi'ne Trk egemenlik
Trkler yzlerini geri-
ye evirmeye ve Lam olarak grmeye
Trklerin, daha Ermenistan ve Grcistan ile ortak
grmeleri bile yenidir. szn, Nahcivan blgesini
ise iki biliyoruz. Daha nceleri ile
nerede sorsalar birok kimse haritada gsteremezdi.
Trkiye'den Katkasya'ya bir nemli
derecede bilgisizlik ve ilgisizlik gze Bu durum
Anadolu Kafkasya'ya ynelmesi ve Anado-
lu ile Kafkasya ok daha kolay ola-

Stalin dneminde izilen blge da Trklerin Kafkasya ile
kesilmesine neden Kuzey Kafkasy-
Gney Kafkasya ile Trkiyc'nin iin, Ermeni
kadar ve harita zerinde Trkiye ile Azcrbeycan
gibi Rus Trk
dnk ve blgede bir politika izle-
yen Ruslar, Sovyetler dneminde tm blgelere gibi
Kafkasya'ya da Bugn Kafkas lkelerinde nemli de-
11
recede Rus Bu gerek ortada srece
Kafkasya'dan hemen vazgemesi
Kafkasya, ve ile, zenginlikleri ile
Orta Asya ve Orta konumu ile, Trkiye
son derece nemli bir konuma sahip Trk
bu yeni yeni anlamakta ve lkemizde yeni
dnemi Kafkasya'da da gndeme gelmektedir. Boylesine bir
Kafkas Anadolu nemli bir
bu blgelere ve
olmak. ile Kafkasya yeni
zamanda olumlu sonuca Aksi takdirde,
Trkiye'nin Balkanlar'a, Karadeniz'e, Orta Asya'ya ve Orta
dneminde Katkasya geride kalabilir ve dneminde
gibi Kafkasya'ya hi gelmeyebilir. Trk politi-
belirlenirken, Kafkasya blgesine de verme

nfusunun byk Mslman- ve Trk
bu blge hibir zaman ynetimi gir-
Kuzey nfusunun yzde yze
Trk ve Mslman olan Azerbeycan bile Osrnanh
ve tmyle bir Trk kenti oian Bak hibir zaman

Tm bunlara Kafkasya her zaman iin ve
Trkiye Cumhuriyeti'nin gndeminde Rus
kaan ynetimi kritik
blgelerine ve devletin kademelerinde onlardan ya-
zaferlerinde Kafkas birliklerinin ok
nemli rolleri Trkiye kuru-
da nemli grevler ve Kuvayi Milliye
hareketinin byk Tarih
boyunca Rusya'ya nemli bir birikim kazanan Kafkas-
daha sonraki dnemlerde Trklerin zaferlerine byk llerde
12
Trkiye Cumhuriyeti kurulmadan Azerbey-
can'da ve Trakya'da kurulan Trk Devletleri'ni, Kafkas
Trkler
Kafkasya deyince Trkiye'de akla ve Mansur
gelmektedir. Bu nderlerin Ruslara uzun sren Kaf-
kasya'da bir halk ne eenler.
uzun sren bir bu kahraman halk,
gnmzde gene bir iine Sovyetler
ile beraber ortaya milliyetilik
bu da harekete nce, Sovyet Cumhuriyetleri
ile beraber eenler de ilan ve Rusya Fede-
rasyonu iinde kalmak istemediklerini btn dnyaya
eenlerin bu daha sonra da ve bu iki
Cumhuriyet, Sovyetler sonra yeniden kurul-
mak istenen Rusya Federasyonu ile ilgili ve
eenlerin bu tutumu
Federasyon yesi cumhuriyetleri de etkileyince gnmzde
Rusya Federasyonu'nun durumu bir konuma
een Cumhuriyeti, kurulduktan ve iln ettikten
sonra Rusya Federasyonuna bylece bir devlet
nnde lkeler
eenlerin zel ile Kuzey
Trk Cumhuriyeti ve een Cumhuriyeti birbirini
Trk Cumhuriyetlerinin Yeniden
dneminde Rusya ile daha bir iine giren Trkiye bile
bu cumhuriyeti resmen yz bir
zaman sreci iinde Kafkasya glerinde nemli bir een
Anadolu'ya Bugn yzbin torunu
lkemizde Trkiye'deki eenler baba
ve resmi
bir dnemde, davet zerine gayri resmi bir heyet olarak een
Cumhuriyeti'ni ziyarete ve
13
Kafka!;;ya dn . ve bugn ile nemli bir
blgesidir. beri jeo-politik cazibesine
milletler zellikle Ruslar buraya
iin Kafkasya pervaneler gibi dnp
Bu blgenin boyu sren tarihinde
ok olaylar tam kilit olan
eenistan, bu her zaman maruz ve
eenistan, zamanda byk devletin
yerdir. Rusya, Almanya ve Bu blge kimin olursa,
stn bu yzden eenistan, devam eden
her dnemde sahne
eenler, yz Ruslar'a kahramanca ama so-
nunda ne ki esir ve g etmek zorunda
Bu gn iinde olaylan ve gelecek
gnlerin kavrayabilmek iin ta-
rihini bilmek gerekir. Yeterli bir iin
Zira.konunun elimizde belli ol-
bilgilerin bir hayli bir halde
verimli bir
eenlerin her gn dnya nedeniyle
eenler ve eenistan dnya kamuoyunun ilgi haline
.. Biz de "KAFKASLILAR DERNEGi" olarak kit kaynak-
bu kamuoyunu bir
grev bildik. Trk kamuoyuna, bu ilk eseri ile sunu-
yoruz.
KAFKASLILAR DERNEGi
14
1. BLM
KONUMU
15
KONUMU
A- Yeri:
eenlerin kuzey kesi-
minde yer alan ynetsel bir blmdr. Byk Kafkas kuzey
yer 20.000 km2 'lik blgeye Bi
rinci blgeyi, doruk izgisi cumhuriyeti'n gney izen Kafkas-
lar Blgenin en yksek Tebulos Mta ( 4.493 m),
ile (4.381 m) Yrenin kol-
Argun ile blge Terek ve Sunja
vadilerinden Cumhuriyeti boytlan boya geen
bu vadiler iki vadinin Sunja ile Terek
Bu en yksek 653 metredir. da
Alhan Curt vadisi yer Kuzeydeki nc blge, Nogay
dzlklerinden
Bu gnk eenistan kuzeyde Terek nehrine,
da Asetin blgelerine kadar Daha nceden eenistan
bu blgelerin olduka Kumuklar ve Avarlar,
Kabartay ve Osetler, kuzeyde Kazaklar, gneyde de
Hazar denizine eenlerin
yurt yerdir. eenler ve
erkesler gibi onlar da
yksek
olan ormanlarla byk ve
Bu yzden, adeta geit vermeyen bir lkedir.
Hibir gazi ve fatih, gemeye cesaret_
Hazar Denizi ile Karadeniz ve Avrupa ile
Asya bir geit grevi grmesi, ona byk bir nem ka-
Biri Trkiye ve
de uzanan iki
17
silsilesi zamanda , biri
iki demiryolu keser. ikinci hat, eenlerin merkezi
olan "Grozni"den Bak'de son bulur.
dnya ile ve kuzey
Gerek istila ve gerekse g yolu ile gelen temas ve dal-
galar hep bu ynden Bunun sonucunda da Sunje ve Terek
ovalan bazen
kuzeyinde, ve Terek nehri-
nin gney sahilindeki blgede genel olarak eenler
eenler'in bu blgeye de eenistan ya da eenya denir.
B- Bitki ve
Yzey ve bitki rtsne de
Byk lde yan - l gsteren Nogay kum tepeleri
ve Gney ve Terek
kara toprak ve kestane zerinde sorguotu
geilir. Nogay Terek ve Sunja vadilerini de iine
. 1.950 m kadar grgen ve
Daha yukarlarda ormanlar,
zerinde ise Alp tipi sonra da kar ve
buz bulunur. ama genellikle kara iklimi
egemendir.
eenistan'da bitki rts denilince hemen ilk akla gelen
eenistan bu n
denilebilir. eenistan, ovadaki bol, arazileri son derece verimli
bir yerdir.
yerlerde baheli evler kuruludur. Ormanlar
ve meyve ve olduka iyi sonu Bu orman-
lar eenler'in hayat Zira kendilerine siper edinerek

18
Bu blgeler Ruslar iin bir ve rya lkesidir. Bu gzel
meyveli baheleri, glgeli
hayattan ruhlar iin tek yerdir.
eenistan'daki ormanlar Rus evvel gayet ve zen-
gindi, hatta memleketin savunma roln
700 metreden yksek grgen rast-
Ovalarda, vadilerde, bol ve her
bitki en zengin olan Alp ve Pireneler'den
ok zengindir. Buralarda zel bir karakteri ve
dnya pazarlannda tektir. Bu ylesine gzel hava ve suya sahip olan
bu blgenin mkemmel bir dinlenme ve gezme yeri herkesin
bir dekor, kar blgeleri,
yamalar, sular, kpkl heybet ve
anda cmert sanatkar turizm iin az
bulunan bir dnya Bir de buna Sernovodak
eklersek dekoru bir para daha gz nne
oluruz. Kafkasya
1
da dnemde u ok
grlr. Bu durum nemli bir

iklimi, Senenin byk
bir karla rtl
stndr. demir perdenin emberinde in-
sanlar Kafkasya'ya dnerlerdi.
en nemli nehirleri eenistan'dan geerek Hazar
Denzine dklen Terek nehri ile, erkes blgesinden Karadenize
dkiilen Kuban nehridir.
Kuzey Kafkasya'da kk kavimler eenlere
olarak, erkesler, Erme-
niler ve Grcler hari, Kafkas Bu milletlerin
hepsi, adet ve gelenekler ierisinde ve Kafkasya'ya zg gi-
yinirler.
19
yeryz
eenistan yeryz blgeye
a-
b- Orta
c- (Sunja ve Terek
zirvelerinden kar hemen hemen hi eksik olmaz. Buralar-
da grgen ve Terek nehri orta ve
iin hububat olduka boldur.
eenya yeryz bu
bu byk bir tah-
rip etmelerine hala gkyzn
gremezsiniz.
D- ve Y erst Zenginlikleri:
Grozni blgesinde olduka byk oranda
petrol bu nedenle de ekonomik ok nemlidir.
Grozni'de,ilk olarak petrol bulunduktan ve sonra
bu blgenin karakteri adeta Bununla beraber Rus
hkmeti ve sermayesinin sermaye
olarak sonra Alman, en sonra
blgeye
hemen her yerde Maden suyu
da oktur. gereleri (kire marn, kuvars
kumu, kil) de bulunur.
Sunja nehrinin en byk Ahs ve Argun buradan
geer. Akar sulardan sulamada Kozeneyum en byk
gldr ve zengindir.
20
Terek gney kesimi ekime Kuzey kesimi
ise kumlu bir l grnmndedir.
Kimya, makine, maden ve besin endstrisi
ekimi, bahecilik ve gelir.
Ekonominin temelini Petrol iin tekelinde
Grozni ticaret eenlcr'in elindedir.
Petrol tesisleri daha ok Grozni ile Gudcrn1es
Sunja Vadisinde ve zellikle Malgobck olmak zere Sunja
ile Terek yer Rafineriler ise Rusya'daki benzer mer-
kezlerin en byklerinden olan Grozni'de Petrol boru
Hazar Denizi Mohakale'ye, Karadeniz'de Tupa-
se'ye ve Donets Blgede gaz da Pet-
rol ve kimya tesisleri iin gerekli makine Grozni'dc
Mobilya, parke ve mzik aleti
de byk lde Terek, Sunja
ve A1han - urt vadileriden
t 890 sonra eenistan'dan Viladikatkas demiryolu
ve bu tarihten itibaren de ticaret
eenler'in ekonomik yirminci
kadar karakterini
E-Katkasya'da Nfus
Kafkasya lkelerinin nfusu 25 milyondur. Bunun l O milyonu
kuzey Kafkasya'da, 3 milyonu Grcistan'da, 9 milyonu'da Azerbay-
can'da, 3 milyonu
Kafkasya halk; ok eskilerden beri dil ve din itibariyle byk
gsterir.
Araplar Kafkas "Diller derler. Gerekten de Ana-
dolu bir lkede 70' den fazla dil ve lehe
21
Kafkasya'daki milletleri bir grup-

"1- Trkler: temsilcileri: Kuzey Katkasya'da Trkmenler,
ve Nogay'Jar,_ Hazar denizi sahillerinde ve Derbent
Kumuklar, Elbruz evresinde Tatarlar, Azerbaycan'da Azeriler,
Grcistan'da blgesinde Kara Papaklar,
Batum ve Karaaylar.
2- eenler (Terek nehri ile Viladikatkas
Lezgiler erkesler.
3- Kartveliler: Grcler, veya ve Mingreililer, Laz-
lar.
4- Osetler, Tatarlar, Krtler.
5- Ermeniler.
6- Son zamanlarda Katkasya'ya olan Rumlar, Ruslar ve Al-
manlar.
Bir de bunlara Kalmuklan, Yahudileri ve ingeneleri ilave edebili-
riz.
eenistan Cumhuriyet'inin nfusunun yzde 35'ini Rus-
lar, yzde eenler ile Gnmzde ise
Ruslar Nfusunun yzde 57 'si
Grozni'de olmak zere kent ile kentsel
ve Kazakistan'da da eenler'e rastlamak her
zaman mmkndr.
eenler'in nfusu iki milyona Nfus
Kuzey Katkasya'da en grubu Bu neden-
Iede eenler Kafkasya'da ana hedefidirler.
22
il. BLM
EEN T R H
23
EEN
A- eenlerin Kkeni
Bir larihiler ecnler'le erkesler'in te-
zini savunurlar. Met gelir ve
der: "eenler dahi en aslf erkes kavrninden ve erkezistan'da
iken yerlerine ve burada nice
byk ve eski etkisinde ve erkezistan 'la
bir cihetten-yani Kabartay o/malan
nedeniyle zarunda Ancak bu pek tutul-
ve nihayet dil ve incelemeleri sonucu tarihiler

Meot Azak denizinin ve Don nehri
bulunan kabileleri bir zaman nfuzu
Buradan da Kafkas kabileleriyle birlikte eenler'in de
Scrmatlar'dan ileri da, Adige, Andelav,
Lak (Gazi kumuk) VE Lezgiler'le birlikte Kas da
iddia
eenler'in Trk geldikleririi iddia eden bilginler ise
savunurlar: Eski beri ilgilendiren Nuh'un
gre bugnk insanlar,
gneyinde tepesi zerinde karaya oturan gemide bulunan Nuh
(A.S.)'un Ham. Sam ve Yafes'ten Yafes'in yedi
birinin Trk olup bunun nesli bu-
radan
gre, eenler'le beraber
Kafkasya Yafesileri'nin ' ya da grubunun
yesidirler. Ancak bu Rus bilginleri kabul
Jirkov bunu reddeder. Ancak bu Rus poli-
tipik bir Ruslar parala-yut prensibiyle ka-
vimlerdeki birlik ruhunu ve
25
Jirkov da bu amala reddediyor olabi-
lir.
Erel de konuya bir
(Masaget) eski tarihlerde Kk Asya'ya geerken
izler bugn burada
eenler'e verilen "Misigin" Masaget'ten bir
syler.
Cuvier, XIX. yy gruba
1- Beyazlar yahut
2- Mongoloitler
3- Zenciler
Bu tasnifte, Trkleri Kafkas grubu iinde, Scythes-Tatar, diye ad-

Geoffroy Saint-Hilaire'de 1860'da tasnifte drt

1- Kafkas
2-Mongol

4- Hottantot
Oda bu tasnifte Kafkas grubunun iine Trkler'i sokar.
Kadircan eenler'in Hazar Trkleri soyundan Cacen kabi-
lesinden sylyor. Sen Martin de
pay
Prof. D.W.Eberhard eenler'den Juan-Juanlar diye bahseder ve
Tu-Celer (Trkler)in demircileri syler.
Trklerle eenler'in geldiklerini de "Juan-
Juan bir Kav-
min kendisi, kendine Jou-Juan Eski kaynaklarda bu
Belki bu ad, Jauen kelimesinden geliyor.
Bunun da (Artemisia) yahut (Erguvan) rivayet edil-
26
mektedir. dedesinin Mu-gu-l tahmin edilmek-
tedir. Bunun da idi ve Yu-cyu-l'ye (yani
hkmdar slalesinin tahvil olundu. Sl{Jlenin
bir iddia edilmesi pek gze arpacak ma-
hiyettedir. efsane Tibet'inde bulunan Tug{an'lar
Eski Trkler de keserlerdi, onlarda da
kelkafalara dair efsaneler mevcuttur. Bu konuda Hseyin
Orhun da "Trk Hukuk Tarihi" isimli eserinde ve
der "Trklerin Juan-Juanlar'a ok ve yay in kay-
Gene eserde bizzat Avarlar
aynca uzun bir mddet hakimiyeti
ve 487 ancak bu
geiyor.
Prof. ifadelerinde ok dikkatli
Tahminlerde bulunuyor ve (belki)lerle Zaten nceki ifade-
lerinde Trkler'den eenler'in demircileri diye -bahsetmesi de ikinci
ifadesiyle grnyor. Bunun eenler'i Trk
dabil etmeyen otoritelere de Nfus blmnde
zere M. Niyazi Katkasya eenler'le Trkler'i ayn
gruplara sokuyor, Prof. Ahmet Katkasya iinde
milli bugne kadar koruyan Trk
1- Nogay Trkleri
2- Kundurlar
3-
4- Balkarlar
5- Katkasya (Stavropol) Trkmenleri
6- Kumuklar
7- Azeri Trkleri
gibi bu iinde eenler'e rastlamak
mmkn
27
L. Rasony de Trk eenler'e yer vermi-
yor.
Nah bir dil olan een dili ile Trk dilini tm
zellikleri ile en ufak bir benzerlik bile
grmek mmkn olmuyor. Irk olarak iki grup da beyaz girerler.
Ancak Trkler genelde orta ve uzun boyda iken eenler uzunun
olduka stndedirler. Afet bir Trkler'de
renk gze ok az ifade gryoruz.
eenler'de ise fazla miktarda renk gz
bu konuda henz son szlerini olduk-
kesin bir dille neden olabile-
bilmeliyiz.
Kafkasya, cesur ve yksek ve geitsiz
vadileriyle Avrupa'ya ve Asya'ya, ile
ve kuzeyden gelecek tehlikeye koruyacak kuv-
vetlerin biricik ve en iyi bekleme gibi cenistan
kuzey nemi Kafkatya'da Mslman
ve Trk ana
gney Hazar Denizi geit, tarihte
"milletler olarak nldr. ve
byk hep oradan
Rus ancak Kafkas mevzilendikten sonra Asya
hakim ve byk Trk ancak o zaman
Trkiye de Asya zerindeki nfuzunu Ka:fkasya ile bir-
likte Zira, Kafkasya sonra Rusya bu blgenin
tek hakimi Asyada'ki Trklerle Anadolu
de Bu da bilinen bir
gerektir.
ynlendiren en byk neden Deli
Petro'nun Deli Petro bu vasiyetinde Rus
Deli Petro'nun en byk emeli
denizlere inmekti. Buralara inebilmek iin nce Kafkasya'ya
sahip olmak gerekliydi. Kafkasya ele getikten sonra
28
Asya'da, hatta Avrupa'da tek sz sahibi olma Bu
blge btn Avrupa devletlerinin de dikkatini
ekmekteydi.
Aynca bu blgenin de doyuruyordu.
Bugn turizm iin en yeri gibi zen-
ginlikleri da en nemli Btn bunlara sahip
olabilmek iin Rusya sren ve niha-
yet emeline
eenler'in eski tarihi
een ve kabilelerinin ilk olarak VII. yy.'da bir
Ermeni
Gene eenler Yunan bilgini Strabon'un eserlerinde
bu yana 2000
halde, Strabon'un hala srdrmektedir. Onun
gre; Kendilerini yerli beyler ynetilen kk
beyliklere olan bu halklar bir btn halinde
son derece nemli ve. tehlikeli olurlar. Kuzey byle
sonunda, yz boyunca- Pornpey'in Pers.
ve daha birok
geri
Kuzey e-n eski ve en gl etnik
yer alan eenler, bu blgede uzun bir sre egemenlik ku .. 1n Alanlar
gibi eski kavimlerden zellikle ev ve
ile ss eenler Alanlar'dan ok
ccnler'in eski tarihini Kuzey Kafkasya'da
bulunan kuleleri, ve byk nemi
Bu arkeolojik eski een tarihinin yolun-
da veriler
Arkeolojik ortaya gre, eenler'in Kuzey
yerli kavimleri eenler'in
eski beri Daryal ile Argon
blgede biliy0-
ruz.
29
Erel bunun tam aksi bir tezi savunuyor ve eenler'in
buraya ok eskiden beri sylyor. Ona gre;
eenler de Avarlar gibi Volga ve Ural yoluyla Kafkasya'ya
Ancak bu ifadelerden eenlerin
.eserin
bir ifadeden de bu een
Avar daha eski bir aittir. Asya'da byk bir devlet
kuran eenler, gemesinden nce

Prof. D.W. Eberhard 480 'li Juan-juanlar'a
tabi sonra onlardan sylyor. gibi
Prof. Eberhard eenler'den Juan-juan'lar diye Yine
eserde Tu-celer'in (Trkler) Ecdad ve
demircileri geiyor. Yue-anlarla Juan-Juanlar
nceleri sonradan To-balar'a hokkabazlar
sunarak Juan-Juanlar'a kendilerine
etmelerini
Juan-Juanlar 460 isti! Bu
arada HuGuolar'da 502-566 Juan-Juanlar'a tabi
Garpte Yen-i, Cau-h'yen ve Baykal glne
kadar
Bu arada ilgin bir de aktarmak isteriz. Avarlar, Sibirya-
ve Trkistan gibi hakimi
Ccen Trk olup, Gktrk so-
nucu ekilen Trk biridir. Burada Avar
iinde eenlerden de sz ediliyor.
M.S. 375 itibaren Kafkasya'dan ve
yapan bu kavmin zamandaKuzey
Galya merkezi Avrupa ile tamamen egemenlikleri
da kaynaklarda geiyor.
istanbul'u ilk defa Avar Apsech ve bu
sonunda surlar yapmak zorunda
belgelerden
30
zetlersek siyasi ve tarihi M..7.y.y. da
Kimmerler'i Kk Asya'ya srmeleriyle M..6.y.y.
da Anadolu ilerine kadar bir egemenlik kuran Kurus,
Tomris yenilgiye Yine M..
65den 35' e kadar geen devrede Roma ordusuna yenil-
sonra Grcler'le Sannatlara
M.S. 377'ye kadar da Erme-
bazen bazan da iinde biliyo-
ruz.
Kuzey tarihi ise, M.S.4.y.y. da Orta-Asya
ilerinden gelip Alanlar ve Suriye ilerine kadar
giren Hunlar'la Bunu takiben Kafkasya nce Sasaniler,
M.S.7.y.y. da Hz. mer sonra ve
daha sonra da Abbasiler edilir.
Byk Seluklu zellikle Nizam'l-Mlk
Kafkasya hareketlerinden ilk defa nasibini
A.ncak bu dneme ait kaynaklarda rastlamak pek mmkn
olmuyor. zerinde Cengiz ordusu geer ve Cen-
giz burada byk bir istila hareketine
eenler Cengiz sonra ynetimine
Bu istila sonra temsil
eden tabi da daima zerk
ve eenistan'da bugn rast-
Sn, Argon, Malka ve gibi yer isimlerinin Tatar-
lar'dan sylenmektedir.
Cevdet gre Cengiz Han slfesinden birisini
kendilerine "han
11
ve ona Timur "Za-
fername"sinde bu kelime olarak gemektedir. Bundan sonra-
ki eserlerde, bilhassa Trk tarihlerinde Gazi-Kumuk
diye Fakat Gazi Kumuk-
lar ve eenler Bu kelime Gazi-
Kumuka'da gelmektedir. Bunun, nceki
Gazi-Kumuk hakimlerine bir nvan da
"Dedekorkut namelerinde de iin
ve Alaca Atlu Melik denilmektedir.
31
Avar Haydak Derbent, Tabasaran emirlikleri-
ni, een halk idaresini de iine alan, Kuzeyde Koma
gneyde Aran, Hazar denizinden Daryal geidine kadar
topraklarda kavimlerin
bulunan bu 50 kadar Kara
Bey'i de tabi bulunuyordu.
yenilmesi Timur
ile erkes, ve een girer (1395). 7-8 bin
hanelik Almak tahrip ve Argcn
Sonra Salatav zerine bir birlik sevkederek Berk-
tav, Alhastav, obantav, Batlok kalelerini muhabere ile zapt ve tahrip
edip yerlerinden srerek irkay blgesine
Bu konuda Zafernfime'de ifadeler e "Emir Tirnur
Trkler'in dedikleri 798 (M.1395) Emirzade Mu-
hammet Sultan ve Emirzade Emir
izin vererek erkes gnderdi. Emirzade ve Emirler yola
erkes'e gidip ile bir ok ulcay (ganimet, hediye,
ele geirdikten sonra oradan dndler, birbirleriyle

Timur, hu seferinde, Derberlt'ten ve
izler Tere'keme, Baynak. Tarko,
Koysu, ve een blgelerinden geerken topraktan tepecikler
Bu tepecikler bugn bile hala Timur Tepecikleri ismiyle

Timur'u takiben Karakoyunlular ve Safeviler de Kafkasya zerinde
bir geit treni yaparlar.
gibi gerek ecnistan ve gerekse iinde
Kafkasya milletlerin sahne
Bu da konumuri':ln neminden ileri gelmektedir. Daha
sonra da bir Rus tehlikesi ortaya ve bu topraklar
sren sahne olur. Bylesine bir blge de
eenler Trk ve Mslman halklarla gnmze
kadar
32
B- een kelimesinin
een kelimesinin dillerde
1- een kelimesinin Rusa syleyenler
Pek eski bir Rus kelimesidir ki, ve zerafet gelir.
Aynca kelimenin Rusa belge
"eenit'se yaca: 1- Y ve zerafet taslamak, ya-
ss, drst halis 2- donanmak, ikidir-
hem bir ekirdek sekin, az bulunan, ve zarif olan,
zarif, narin ve sevimli
eentsa kelimesinin Kafkasya'da bir halk" demektedir.
2- kelimenin de gryoruz. Zira
szlkte een gzel gelmektedir.
3- een kelimesinin Trke kkenli dillerden Kazan-
ca veya de dair
een: Ferzane, Zeki, tiz, hnermend, acil. Bir kabil-i erakise
ismi.
bir kaynakta dair delil
zeki, fcrgane."
Kazanca een: gzel gelmektedir.
anlamlara
ecnsi: Hatiplik, taslamak."
een: Sz Hakim
4- een kelimesinin ince ve kavim olarak
Coenler'den syleyenler (Prof. D.W.Eberhard).
33
milletler gibi tarihiler een ulusunun
inceleme konusunda da
Kafkasya milletlerinin en eskisi ve Kafkasya'da
beyaz onlardan Bir tarihiler de Alman
milletinin Avrupa ilerine olan een gazilerinin neslinden
dair ileri srerler. Bu
eden bir tarihilere gre, bir sre
Hegzoslar een milletine Bu konuda birok ri-
vayetler gre, een milleti mer bin Hattab
Medine' den hareket eden, ni-
hayet Buhara'ya oradan bauya yryerek Hazar denizi-
nin zamanla bu een memleketi
olan Kafkasya'ya Muaz bin Cebel'in neslinden
Muaz bin Cebel, Yemen Hazreti M.u-
'(S.A.V.)'e iman ve gzel bir mevki
Hazreti mer devrinde yaymak kuzeye yola
Nihayet Katkasya'ya
yaymak, kavimleri davet eunek' konusunda
yolunu Fakat eenler Kalkasya'da bin seneden beri
erkes, Asctin ve kabileler
Mansur birok kaynakta gze arpar.
Y ukanda belirtilen kaynaklar eenlerin nereden geldikk-
ri konusunda Ne var ki, eenlerin Avar
Trkler'inin Kalkasya'ya uzanan kolu konusundaki iddialar
son zamanlarda een bir
olan "Ccen" sznden kaynaklarda ileri
srldiir;uden genel olarak kabul Buna gre, "een"
"Ccen"den ileri srlebilir .
. 34
C- een Boylan
eenler kendilerine Nokhi (N.oxoy), ccnler'in bir kabilesi
olan kendilerine Galgay derler. zamanda
da bir een kabilesi daha Nokhiler ve Argun
(Galgay) ise Asa ve Nazran havza-
Nokhi veya Noxoy een dilinde millet gel-
mektedir.
Bu kabile de alt boy teyp'lere
Slale de denilebilecek teypler ok nemlidir. Erkek akra-
balar hep teyp'ten olnr ve Noxoy
lehesini soylar alfabetik
Billcy, Belloy, Benoy, Bilkhtoy, ermoy, ertoy,
ungunoy, liebarloy, linxoy, lirnxoy,
Ekkxiy, Enganoy, Erstxoy, Ertnoy, Gandarga-
noy, Gordloy, Gunkxiy, Gunoy, Hakkxoy, Lama-
roy, Settoy, Siesnoy, Tizs, Tiiek-
xoy, Tisontloy, Varandoy, Ya!xoy, Lalaroy ...
Vaynah (eenler'in) Noxolar'dan
sonra gelen en byk soyudur. Xamtiyna ve Tsoriny diye iki
dala
Biitsoy veya Bunlar bugn Cum-
huri-yeti'nde veya ile Kuzey Greistanda
ve syleniyor.
veya ikisine birden Noxoy veya een
verilmez.
Osetler eenleri anan ve Makalun, Tatarlar da Masaget diye
anarlar
35
a- een (Nokhu) kabilesinin boy
1 - Aliroy 16 - Gezloy
2- Bavloy 17 - Haroy
3- Belgroy 18 - Key Ekkiy
4, Benoy 19 -
20-Lamuroy
6- errnoy 21- Matporoy
7- ertoy 22-
8 - 23-
9 24 -
10 25 - Sesinoy
il -Enginoy 26 - Sontroy
12 - 27 -
13 - Gala Ekkiy 28
14 - Gendirginoy 29 -
15 - 30 - Y
b - ( Galgay ) kabilesinin boy
1- 12-
2- 13- Nesirgoy
3 - 14- Obloy
4- 15- Oskoy
5 - 16 - Pamtoy
6 - 17-
7 - 18 -Tultoy
8 - Fergi 19 -Usoy
9 - Geziknakau
20- Volkoynaban
21 - Yendi
11-Mersoy 22 - Zeoy
36
D- ve eenler
olan Dele idi.
Seli olup, bu byk rol
olan Seli Sata bakire koruyucusu idi. Bundan
ve annesi de annesi olan Ded-
sinan'da nemli bir idi. Bunun yedi semaya
orada Dbbekber manzumesini (Kuzey Kaf-
kasya bugn bu yedi
Bundan orman annesi olan illih, hububat ve
iki
Asetinlerde gibi takdis ederlerdi.
zamanda byk aile, ky ve kabilelerin hamileri olan
da hayal ederlerdi.
eenler lm gcn yok
ruhlar giderek yerin giriyor ve ahirette atalar
ile Bundan tekrar evlendiklerini de
kabul
"Furki rzgar aa su Khin ay
da mitolojide nemli bir yer
devrinde Bugn Mslman olan
halk bu eski adet ve gelenekler
grlmektedir. Mesela:
ykselen alevleri zerinden atlamak, ihtiyar, gen her een'in halen
zevkle bir harekettir.
Onuncu sonra Grcistan yoluyla eenler Hris-

eenistan'da hibir din zorla Bu
eenistan iin geerli Tm Kafkasya'da da byledir.
Zorlamaya tabi srece toplumda daima tepki ile

37
Mslman olmadan nce verilen rahipler
Bunlar evlenemezler, kiliseye ait binalarda
eskiden kiliseleri ve bu kiliseleri ssleyen
Bu kitaplar ok iin hazine saklar gibi muha-
faza edilirdi. Kilisenin mahfelde de zenginlerin
beyaz kesmek suretiyle ibadet edi-
lirdi. -
yetin hangi tarihte kabul
VIII. syleyenlerin XVIII.
syleyenler de Ancak bu son
gibidir. Zira eenler'in en byk kolu olan Nokhi'ler
nce Mslman XVIII. yy. da kabul
Mslman tarihlerini btn eenlcr'e
yklemek olur.
eenler, 10. sonra uzun bir dnem boyunca Ortodoks
rahiplerin ynetiminde 17. blgede
19. din durumuna
geldi.
cenistan'a 800 senesine kadar yani 647'dcn
SOO'e kadar, 150 sre iinde
gre, ilk defa Hz. mer eenistan'a
gelir. Bununla ilgili zarif bir yk "Emirli'! M'min mer'J-
Paruk kuzeye yzn
evirince, bunlardan bir kol (Hazer) Tesmiye denilen bir dev-
letle, Bab'l-Ebvab-Derbend geidinde, geldiler. Bu
(H.21) rastlar. Arap kahramanlara silah tesir
Kafkasya'daki savunucular, ilk hamlelere ok tedbirli
Fakat deneme neticesi bunlara da okun tesir
grlnce moralleri ve bu suretle
ve uzun srp Bu islfun ok
mal Nitekim Kafkas cephesinde bulunan
Suraka durumu iin be-
yilleri
38
Nerede bir soran olsa
Durmadan hareket eden yerdeyim derdim
bic Trk geidi
O yoklarla kaledir derdim.
evremi
gzler keserim derdim.
Bu cenklerde Mslmanlardan alman esirlerin, Allah
kesilen hayvan etini yememeleri gitti. Zaman
getike, ve drst olan bu insanlardan
ibil.d<'ltleriyle ilgilendiler ve Mslman oldular.
Bir rivayette de Ebu Mslim bir
dinini soma, eenistan"a ve orada da bu
Trbesi Ebu Mslirn'in
rivayetler bunun ilk ordu-
suyla beraber gelenlerden da hicri 200'de
yaymak iin gelen heyetinden Yusuf
birisinin sylerler.(3)
iin mezhebindendirler." Cmle ehl-i vilayeti m'min ve
mubdes ve ehll-i tevhit mezhebi kimselerdir. Cemi zamanda
haram yemezler ve haram ipek giymezler."
dininin ve neden bu din
hkmlerinin aktif bir ierik ve ruhuna uygun
olsa gerek. Nokbi;ler ok nce mslman halde,
19. yy'da mslman daha nceki sayfalarda
Bu konuda bykler
"Bir bir "Nereden geliyorsun?" O da
oradan." "Ne deyince
"Aman Namaz dedikleri bir var, duruyorlar.
bela Grnce hemen
39
Tarikat da olduka ve genellikle
ve Kadiri tarikatlar egemendir.
eenistan'da tarikat prensibi idi; "Rus eseri o.lan her ve
Rus"un hareketine ve nitelik
Yine "Hasta l<eruiinizi Rus tedavi ettirmey-
iniz; sonuta belki o Rus ile dost olmakmmkndr" derler.
Tarikat eenlerin ruhuna uygundur. Zira bu il.dabm
esasen tm an'ane ve adetlerinde de
Tarikat ilkesi bu gzel terbiyeyi, dini abkfunda
mride telkin etmek ve onu daba olumlu hizmetlerde
bulunmak iin daba yksek bir dzeye Bu yksek esas-
lar ile mridler tehlikede grdkleri zaman
harekete geerek bire 100; 20 nisbetinde olan
kuvvetlerini ve
E- ve Messeseler
Tarihte eenistan'da kesinlikle otoritesi Tam ve
orijinal bir demokrasi Hkmdarlar ancak
mutlak bir yetkiye sabip olabilirlerdi. Hkmet merkezinde halk
bir heyet bulunurdu.
zgrlklerine olan bu ulus, da zgrlklerine
iindir ki kendi tehlikede
kimseye
30 ev iin bir mescid bulunur, buraya bir imam ve bir muhtar
seilir. Buna "hat" denir. Drt hat bir blge Burada bir
ve meclis (Mabkeme) bnlunur. emrinde icra
ve lzumlu yerlere etmek iin bulunur.
ve emrindeki ise na-
siplikten (vilayetten) verilir.
40
1- Hat 2- 3- (byk naiplik
4- fili (byk meclis). Bu esas divanlardan
aynca divanlar da 1- Mhimmat Harbe ait btn
bakar. 2- Hazine Mali bakar. 3- Giyim
Giyim bakar. 4- Hayvanat Harbe
yarayacak at, merkep, ve devlete yarayacak hayvanlara
bakar ve hazinenin hayvanlan 5- Ticaret Ge-
rekli olan ve bakar.
blge Blge
da yksek divanda bulunan
Mahalli imam din gibi kendi mahallesine ait idari
de olur. Mahalle nfusunun mevcudunu defterlere lray-
deder, bunlardan bir gnderir. Yeni
ocuklan deftere kaydetmek ve bu ocuklara gzel isimler ve-
rilmesi iin halka yolu de grevleri
en nemli grevi olan
ve erkek ocuklann Bu tahsil, din bilgisi
ve Kur'an olarak yrtlyordu.
I-Iane ve nfus defterlere kaydedilir. I Ier on eve
bir yz eve bir seilir, emrindedir.
On bir seilir. Buna da mensup
blgenin verilir. Her. naip de bir mdre (byk naip)
olurlar, mdrse byk emrinde olur.
Bu rgtn divan
1- (meclisi)
2- Blge
3- Afi divan
Bu divanlardan blge blge ali diva-
na, fili divan da byk imama Her divan iin katipler ve
defterleri bulunur. Byk ne tayin
grevinden ve ne de tayin olunur.
41
mdre kadar olan grev sahipleri emirleri
bulunaJ1lar dini, siyasi, idari ve /askeri cihetlerini
memurdurlar. Alt kademede olan bir kimse st kademe-
nin emirlerini olarak yerine getirir. Bunlardan herhangi bir so-
runla zerine st ona
le sorumludur. Her mdr kendi idaresi blgenin
nemli ve geitleri suretiyle korumakla
grevlidir. Harp kumandanlar daima askerin nnde

Byk imamdan gelen emre gre mdr (byk naip) maiyetinde-
ki blgelere, onlar da kendi maiyetindekilere haber salarak ordunun
herhangi bir yerde gerekli bildirirler ve ge-
rekli grlen askeri gerek piyade askeri ve gerek svari, en
zamanda gsterilen yere olur, yine gerekli grlrse
mdrn kendisi de orada bulunur.
Her bir her naibin bir bulunur. Bu bay-
rak ve sancak kuvvetli, heybet vakar sahiplerinden seilir.
Bu bayraktarlar ganimet erattan -0k daha fazla hisse
alu-.
Zabitleri ve st iin zabitlere ve onur gsteren
askerlere verilir. En byk
Ele geirilen ganimetler her ne olursa olsun hibir gizlenme-
den nne getirilir. Bunlardan beyt'l-mal'e ait biri
soura geriye hak sahiplerine olmak zere
Herhangi bir meydan veren bir kimseyi ceza-
yetkisidir. Bu yetkinin uygun ola-
yerine getirilmesi grevidir.
1llc yine halk
zmlenirdi. Bu halk karar-
' ve adetlere, an'ane ve esaslara uygun olarak verirlerdi.
42
G- Kafkas
Rus Kafkasya'ya hiikim olmak fakat
bu blgenin tek bir hamle ile de takdir ediyor-
Bunun iin nce Kuzey Kafkasya ile Rusya karakter iti-
bariyle benzeyen sert, cesur, bir kavim
Hazardan Azak denizine kadar uzayan bir savunma
sonra durumdan, siyasi rekabetlerden, Gney Kafka-
sya'daki Ortodoks Grcler'den ve Ermeniler'den bylece
epeevre fetholundu. ordular
fazla sren ve etin bir kavgadan
sonra istila
Kabarday Arslan Beklin Kartuk'un
btn erkcs kabileleri ncekinden daha kuvvetli bir
hatta eenler, Kumuklar, Avarlar ve kavim-
lerle memleket Ruslar'a yol vermediler.
1552'de Kazan 1556'da ele
geirmelerine imkan vermekle kalmaz, Moskova nfuzunun daha da
gneye yol aar. Bu kez Rus Kuzey Kafkasya'ya
erkesler ile Trk kavimleri ve Grcler
Rus etkisi kendini hissettirmekte gecikmez. Ka:fkasya'daki ilk
Rus etkisinin 1552 grlr. O sene iki erkes beyi
Moskova'ya gelerek, ar kendilerini himayesi
iin ricada bulundular. sonra Rus nfuzu
bsbtn artar. 1555'de Katkas beylerinden 150
bir bcy'etle Moskova'ya geldikleri himayesini iste-
dikleri de sylenir, Gelenlerin. ve
istedikleri ar Kafkas
beylerine cevapta: Devleti ile iinde
arzu Trklere bir
fakat eenleri ve er kesleri
syler. Moskova'ya gelen een beylerinden ve
43
Ortodoks mezhebini kabul ettiklerine gre Moskova'ya
gelenlerin Mslman eenler'in Hz.
mer devrinde islfuniyeti ettikleri biliniyor. O halde bu
hey'ettekiler XIX.y.y. da eden ihtima-
li yksektir.
siyasi ve tarihi 1557'de Rus
Bu tarihten itibaren Kafkasya
olmaktan Rus mcadeleleri
Ruslar 1594 te Prens Hufurtes bir hamle yaparlar.
Ancak Prens Hufurtes ordu imha edilir. Daha sonra
1604'de, ar Boris Gudunof devrinde de bir harekat dzenlenir. Bu
da Ruslar'a yol aar. Rus kuvvetlerini yneten iki
nl komutan: ivan Baturlin ve Binetsisiyetifde kuvvetleriyle birlikte
geirilirler.
Daha sonraki nemli bizzat Byk Petro atar. Kaf-
S yaparak, istila etmek ve bu suretle Hind denizine
ister. "1.Petro, Arslan Bek'le sene
sonra, l722'de Kumuk zerine yriir; Kafkas
eder ve Pctro'nun nc kuvvetlerini vururlar." Rus belirt-
gre, Salonu" dedikleri Kazanoko Cabagi,
bu lr; sene sorua Arslan Bek de lnce birlik
1722 temmuzunun yirmi yedinci gn ile bir-
likte Hazar gelen Petro, General Vetrani kuman-
bir suvari zerindeki Andi Kyn
gnderir. eenler anlan bir Albay Naumofun
imhadan kurtulan Petro, eenler'i yola getirmek iin
Kalmuk svarilerini gnderir ,
Deli Petro da denilen Byk Petro gene sene byk bir do-
l)anma himayesinde Derbent'e iner. Bak'y ele geirdikden sonra
iran'dan Keylan Mazenderan blgesine Tam bu Usni
han, Rus kuvvetlerinin gerilerine Bu arada
bir Rus byk zarar verir. Bu olay Byk
Petro'nun moralini bozar, Ruslar
44
tenezzlde Usni darbeleri
Rus ordusu btn saha-
ekilmek zorunda
eenler'le ilk 1732'dc Trk An-
siklopedisinde Bu sonra een
Rusa'ya de ileri srlr.
Deli Petro'dan sonra yerine Anna olur.
Anna 1737 Prens Hamburaki'yi Kafkasya'ya
gnderir. Bu prens cesaretini gstermek ister ve bu amala
kadar hi olan Orta Kafkasya ynnde bir
Ancak bu eenler'in,
durdurulur ve bu Rus kuvvetleri'de imha edilir. bu su-
retle de kolay kolay yenilir ve bir
bir kez daha ortaya konulur.
Ruslar l762'dc Mezdeg Taman
ederler. Bu sonucu vaziyet ile direnme

arada Ruslar halindedir. Bu byle bir
taanuz iin uygun bir bu ile Mezdeg
Tarnan ynlerinde olmak zere iki blgeden taanuza
uygun grrler ve taarruza geerler, taarruzun
"!- een ve Kabartay kuvvetleri Mezdeg zerinden
ynnde Bu sonucunda Mezdeg muhasara edilir.
2- blgesindeki taarruz ile, Ruslar Don kadar iz-
lenirler. Bylece Ruslar yerlerin byk
zorunda
Bu arada l770 Sunsha eenler'i Ruslar'a tabi Ancak
buna eenler Ruslar'a devam ederler.
l774'de aleyhine
1774 senesi temmuzunun onunda Kk Kaynarca
Kafkasya bu iki devlet konusu olur. 1739'da
hniyetini kabul ettikleri Kafkasya'da her iki devlet de sz
45
sahip Ruslar'la faydaJa-
nan ortak iinde
beraber Devleti Rusya'ya
O'nu ayn bir olarak
ters ok elim ve vahim durumlara soktu.
Bunun sonucu olarak da derin bir ve
gvensizlik beslediler."
her tarafta tek ve henz
devam ederler. "Derbend'deki Rus mfrezesi ekilmeye
mecbur olur, hezimete iki sancak kaybedilir ve kuman-
dan indirilir."
Ruslarla tek olan bu mcadelede eenler zaman zaman
zaman zaman da kaybettiler. kalesi ve Mezdeg
harp Bu 1776' ya kadar devam etti.
1776 ar naibi olarak Kafkasya kuman-
General Votyenkin eenistan ve
blgesindeki Rus kuvvetleri General Y akobi, Kuban
cephesine de General Suvarof gnderilir.
1779'da Ruslar'a olurlar. Yzbinleri Rus
ordusu Kuban ve Terek ilerine kadar girer. ve
byk bir byk ve kk Kabartay ile blgelerini ele
geirerek eenler zerine Kafkasya etin ve
bir devreye zlme
vaadleriyle iktidara gelirken zellikle .
Mslmanlar "dini ve milli hrriyet" vaadine
ve Sovyet rejimini desteklerler.
"Sovyet rejiminden" Mslman dini'ni himaye etmesi beklenemez,
zaten Sovyet rejiminin din, devletten
Bylece din messeselerinin devlet herhangi bir hi-
mayesi beklenemez. Mazlum Mslman himayesi mesele-
si, siyasi cephesi olup, "din"in kendisiyle ilgisi olmaz.
Mazlum Mslman kavimleri ise, liderlerin bil-
46
esas itibariyle iste-
yen ve hatta koruyucusu olarak kabul
Kuzey etuik
ve Timur'uu ileri gelir: ve Trk kavimleri
Kuzey hem hem de eteklerinde
durum Kafkas tesinde de geerlidir. Xlll.
ve XIV. Kuzey Kafkasya
srlr, ise Kafkas silsilesini keserek Kalkas'ta
Xl. Kuzey Kafkasya kavimleri
yerlerinde
olan etin mcadelede, Kuzey Kafkasya kavimle-
ri gelenlere byk 1221 Cebe ile Sube-
askerleriyle bajlayan ilk mcadelede
da yer Ama bununla ilgili gerekler
gnmze Bununla birlikte
Cami' Cengizli'nin Kafkasya'ya taarruzundan sonra,
Harezm Celaleddin'in askerlerine ittifak
kurarak mcadele ettikleri 1225 Grc Bir-
likleri ara'1nda (een, da ifade
O (burada Sultan Celaleddin - H.H.),
geri dnnce Tebriz'e gelir, oradan Grcistan yolunu
tutar. Ynetimlerinin korkusuna Rum Su-
riye ve Ermeni melikleri koruma sonra
Grcler, Ermeniler, Serirler, !.ezgiler, Sasanlar
(eenler), Abhazlar, (Khanitler)'e koymak zere bir
yerde
Grclerin Kartlo Tsxovreba bu hususta
Sultan, ikinci kere Tijlis zerine
yrd. Bunu Kral Rusudan ve Xeri, (Kheri),
Kaxi, Ermeni, Cavaxi, Mesxi, Taoytsi, Didiani, Abxazi, Cikiyevi asker-
lerini Daryl aarak oradan Hiriy (Asetin) ve
Dzurzuk (Vaynax, H.H) hepsini ieri hepsi
Naarmeava'da biraraya geldi ve bunlar Harezmlilere sevke-
dildiler".
47
XIII. ve XIV. Kafkasya'da egemen
Bu dnemde Grc ve Azerbaycan halklan tarihinde
belli bir anlama sahiptir. Bunu Zakatkasya rayondakilerle
Kuzey atalanna akraba olan kabile ve boylarla
birlikte da grmek mmkndr. Bu
Grcleri ve etrafmdakilkelerde Alanlar, Vayn.'.h
(een- ve kavimler, ol-
yerde "mstevlilere Zakafasya'da bir itti-
fak (G.V. Tsulaya), bu durum, kendi seviyesinde
kavimlerin Grc ve

Grclerin Vaynahlarla (een -
Kafkas tesinin sakinlerini hem gelecek
koruyor, hem de yer yurt veriyordu. Bu Grc
"Xranogrofo"sunun bilgilere gre, ormog'un askerleri
zerine zaman (Batu'nun Kuzey Kafkasya seferine
bu Vaynahlar tamamiyle kalelere, ilerine Kafka.S ve Mtileti or-
manlanna ve ekildi. (Tatar,
pekok Grc ky ve terkedip
Kafkaslar'a Ama yandan, Kuzey liderlik
temsilcileri de (mesela Alanlar),
Grcistan'da "Kartlo -
Tsxovreba" zere, David Ulus (1243 - 1269)
Grc iken, Xiriylcr'i pusuya olan
Berke'dcn kurtulabilen grkemli Kralie Limaav Grcistan'a
Axasarpaki boyuna mensup Perecan ve Bekatar
iki da bulunuyordu. Bunlar Grcistan'a geerek, Geor-
gi'nin Kral David'in huzuruna Kral bunlann bir
Dmanis'e (Gori rayonu) bir Cinvana'ya (Aragvi nehrinin
da Tiflis'e V.N. tahmi-
nine gre , bu ve emik yer so-
nucunda -mesela Vaynahlardan Dvallar- Nar ve
Liaxvi vadilerindeki kavimle
48
1260 Berke
devletinin ilan etmesiyle berebcr,
ve Zakafkas kuzeydeki
emik da byk orta-
ya Bu dnemde, Hlag, kendisine itaat ui ulu-
suna.mensup birok st dzey yneticiyi Ala Temur ko-
bir ise Hlag'nn elinden kaarak
Kaan iinde Nogay da
dikkatimizi ekmesinin nedeni: Belokan yoluyla.
Hlag'dan kaan Xunzax'a ancak
Khunzakb yerlileri bu nn keserler. Sonunda
stn gelir. Bu Terek neluinde
Berke yanma, ihtimal eenlerin lndi
geei:ek Xulaxulo vadilerinden -ki geit yoktur-

Bu gebelerin Kafkas tesi lkelerine ve zellikle de or-
tadaki politik, sosyolojik ve ekonomik zarar
Bu Grc iftileriyle kentlileri ekmekle
hal ve beraberindekiler de ilerine ekilmek zorunda
Mesela Gazan Han (1295-1304) Grc
David (1292-1310) ilkin Tsiskar, sonra da saklan-
mak zorunda
Bunun da nedeni Genel Valisi !'.avruz'un, Grcistandaki
ezici galibiyetinin kiliseleri ve kltr eserlerini yerle
bir etmesiydi. Bunu takiben Kral David btn erkan ve asilzadeleriyle
beraber XIV. Mtilet'e geldi. Mitletlilerin, Pxitlerin
(Xevsurlar), (een - - Bats) ve daha
Alan kalesini kovduktan
sonra btn Daryal vadilerini ele geirir.
5.000 bir kuvvet David, Tifs zerine
yrr. . Tifs yaz mevsiminde otlaklara gitmeye
Gebelerle
49
Kuzey - Kafkasya kavimlerinin faz-
ettiklerine dair rnekler oktur. Bu folklor
de belirlenebilmektedir.
Hlagularla - uci ulusunun yz sren
ok bir zorunda
Bu uluslara mensup askeri birlikler en ile
eenya'dan geiyordu. Uzbek Han Emir
1319 Grcistan'dan
ilerleyip Daryal geidi zerinden Kuzey Kafkasya'ya Slca (Sunca)
ve Terek'e kadar olan Kuzey- ezip Derbent'ten geri
dner. "Onlar Terek hibir kye ve gerlere
ldrdler, esir yokettiler."
XIV. sonlanna Altmordu ile
ulusunu ve olan da srdrr.
1386 Timur, askerleri ile Tiflis'e gelir. ay
sonra, Kral Bagrat ve ailesini esir etmek suretiyle Tiflis'i
ele geilir. Buradan ynelir. Timur kabul
takdirde Bagrat'a iade syler. Bagrnt bu neriyi
hileli olarak kabul eder. Grcleri de iin asker de
ister. da 12000 vererek geri gnderir .
Araks (Aras) nehrine Kral Bagrat, Kafkas
olan Georgi'ye gizlice olup bitenler bilgi
Georgi, emri zerine, asker-
lerle, Berdudcli nehrinde Timur'un nc birlikleriyle
Kendi seviyesinde askerini Kral da Bu et-
raftan askerini yok ederler. Bylece Tiflis'lcki
da kovup lkelerini yendien ele geirirler.
Timur 1394 ikinci kere Kartli'de grnr. Daha sonra;
Timur, Daryal vadisine gelir. Erislav
bu hususta : " Vadiye Timur'un
askeri onlar ok ile onlara ok
ektiler. askerlere ikinci bir darbe im-
nsaftaki askeri geri ekildi;
Daha sonra btn Timur askeri oradan
50
Grc zere, 1395 Timur'un Kuzey
Kaf:kasya'ya asker sevkinin bir nedeni Grc askerine
eden ve kendi askerine ve Za-
ele geirip Grclerin kesmek.
feodal bir Grc askeri
iinde st rtbede grev ikur, een Torgua Panke!,
Hiliriy (Asetin) Bakalar ve daha Grc
David'in ise bir
zetle belirtmek gerekirse, Kafkasya XIII. ve XIV.
Grc ve Azerbaycan
verdikleri safta yer Bu
ortak en
H - een
belirleyen ifti ayaklanma-
feodal kendine mahsus bir anlam 1860
Argun yresindeki een da bu trdendir.
1860 Argun kylleri imparatorluk
yneticilerine kendilerine uygulanan politikadan memnun
belirttiler, btn Argun
yresi sakinleri de iftilerini desteklediler. Bunu
btn ve itaat tutmak iin birlikler
Bylece, Haziran
iftilerin, imparator si-
ayaklanma
Kendisine merkez olarak Harsanoy'u seen iftilerin lide-
ri Atin Atab'nin emrindeki gler nce, Orga'nm solunda
mevzilenen Rus birlikleri zerine taarruz etti. anda Din - Uma
emrindeki birlikler de Orga ile - Orga taaruza
51
Birlikte hareket eden bu taarruzlar
byk lde oldu. ani taarruzlar Rus
birliklerine zarar veriyor. cephane ve ele

eenler her bulunuyorlar. Ani
byk zararlar Bu 14 Temmuz 1860
gn Gala mstahkeminin tepeleri ve garnizonu
zaptettiler. Yevdomikov istihkamlanndan gelen iki Rus
ile girdiler. Atai ile koordineli olarak hareket eden
Din - de o Yevdokimov mstahkemini
O ayakla-
nan birlikler, Argun eenlerini bir bayii
bu ilk zaferleri eenya iftilerinin
giderek de iyi bir rnekti. Albay komu-
bildiriyordu. "Her tarafta edile-
dair yeminler ediliyor, 17 Haziran ayaklanma gn olarak
bit Burada meskun eenler
edeceklerdir."
een ifti birlikleri eenistan'dan Argun
gelen ana Yevdokimovskko'ya,
Kale'ye ve mstahkemlerine giden da gzetim

yre ve merkezlerini
Argun hkmet ynetimi,
bir ka kye giderek
Ayaklanma lctiy
olarak btn Argun kadar
Bu ayaklanma da ancak byk ve dzenli askeri birliklerle
bastmlabilirdi. Nitekim Argun Polkovnik Tumanov
korku ile Oblast General Yevdokimov'a
okrug helak olabilir".
Yevdokimov ciddi olarak Ceza ve Tenkil birlikleri ko-
ve abalan kendisine
bilgi verilmesini
52
Ama 21 Haziran'da btn Argun ayaklanan eenlerin
eline Yevdokimovskoya tamamen
ve hibir de yoktu.
liderleri propagandaya da
en ok onlarca temsilci her
ve bunlar halka anlatarak taraftar top-
luyordu.
ifti eylemlerinin giderek ve korkulu bir hal alma-
ya yerel ynetim zerine top-
6 piyade ile iki kazak svari sevket-
li. Bu mcadelede 40 yz da
ve kalelerin
taarruza geti. Albay Tumanov, ceza ve tenkil
kuvvetlerinden iki mcadelenin ilk yer olan
sevketti. Bu havalinin merkezi olan Zumsoyacvla yerle
bir edildi. ok bir soma Din - Uma ile -
Atabi'nin birlikte, - vara-
bilmeleri iin Lama geri ekilmesi gerekiyor-
du. General Bacenov Kartel (ceza ve tenkil) askerleri
de Akk:xi Kartel askerleri tabur, iki
kazak svari Musa Kundakhov'un 950 Svari
Milisi'ndcn ibaretti. Bu glere drt tane de topu
Terek emriyle Akk:xi iftileri 1860 Tem-
muz sona ermeden nce
da hkmcte ait ilan
mcadele eden iftilerin istekleri
iftilerin imparatorluk ynetiminin hibir
gc yetmiyordu. Atin- birlik 10
Temmuz gn eenya'ya bulundu. Vozdvijenski kalesi
Kurin etti. 24 Temmuzda ise 9.
Hudut Taburu'na taanuz etti, da ormana dalarak
gn Atabi'nin Promejutona (Ara karakolu) nnde
onaya burada kazaklara ait otuz ele geirdi.
53
genaralleri ve bilinli ve ye-
tenekli kayduma hareketleri
Karate! birliklerinin eenlerin izini bile
zaman beklenmedik zamanlarda
zellikle de geceleri oluyordu. kk birlikler geceleri Sryata
ile giriyor ve
veriyordu." bir grup 8 gn
kprsn yakmak istedi, ama Tulski Piyade iki blk bu
grubu geri pskrtt.
- Eyll aylannda Kafkas- Rus her
Savunma rapor yolluyordu: "Argun
Uma ile Atabi'nin guruplarla mevzii
girmektedir. Bunun yre sakinleri bulun-
Ama bu geici bir sessizlikti. 1860 Ekim
eenya'da ifti daha da artar.
her ynden dzenlemeye Ekim orta-
Harsanolular, ve mttefik bir-
likte, Argun merkezi kalesine bir
dzenlediler. Din - Uma da, ve yer
birlikte bu kaleye Argun Oblalst
diye ya
ya da zereler, kati tedbir
isyan bir alev gibi patlak verir, bunu sndrmek de Birden
her turafa olan bu hi vakit
geirmenzeliyiz. "
Albay Tumanov 23 gn
birliklerini Zumsoy'a scvkctti. Dzenli askerlere
olmak zere derlenen ve naibler bulunan yerli Drjinlere
gvenilmemesi nedeniyle, Yarbay 1.
Taqur'a da, bunlan gzetim grevi
Y gelen Zumsa-
askerler kylerde mevzilendiler, iftiler ise
ekildiler.
54
Yoksul eenlerin her ynden
sylemek gerek. iftiler gerekli bilgileri yiye-
cek , silah, ila, barut vs. yi de teslim hkmeti
hu iftilerden sz edilemeyecek kadar az yarar-
Bazan zorunlu bir durum ortaya veya
anda iftiler imparatorlk askerlerine

Yoksul iftilerden Karetcl birlikleri bylece
een sakinleri onlara
her ynden Ama temsilcileri iftileri
ezmede kylerdeki kimselerin gcnden olduka' yarar-
zellikle bunlardan milis birlikleri Bu-
nunla beraber Argun gl ve ne burada-
ki dzenli askeri birliklerin ne de milis blklerinin ezme gc
1860 ve Argun iftilerin
alevlendi, en st dzeye bu yzden imparator
da fiili oldu.
Din - Uma ile Atin - yresi kylerini
isyana bulunuyordu. Gvenilir
el kylere Majr ifa-
desine gre Argun resmi grevlilerden olan yaverler,
Skuneti, dzeni, rejirni ve kanun gcn
koruma hibiri stlenmek
/\!bay Tumanov'a gre 8 Piyade Tabnru ile birka yz Kazak,
basurmaya yeterliydi. ise bu isyana 9 Piyade
Taburu ?00 Kazak , 4 900 MiliS sevketti.
Kafkas vekilinin denk bir gc is-

General Kunduxov 2 Don Ska ve
Kazak mensup 3 Blk, 500 een ve 500
een milisi 25 gecesinde Halxa Marta'dan (n Marta) Har-
sanoy ve Sryatia'ya yola Bu. kylere bir
55
istikametten Tumanov'un 4 piyade Taburu, bir
ve iki topuyla birlikte iki Kazak daba sevke-

Kunduxov ile Tumanov'un emrindeki birlikler, Orga
sevkedilen Bacenov'un birlikleri ile Bu si-
kuvvetler nceki iftilerin bir lde ezmi!jti,
ama tamamen Gl birlikleri kertilen Din - Uma
ile Atin Atabi, kk bir gurupla yara-
rak vadilerindeki ormanlara geerek gizlendiler.
vekilleri, elleride ok gl askeri birlikler
iftiler onurlu ve yerleri bulunan
nderlerini ele geirmeyi Gvenilir kaynak-
lara gre " Argun ortak
sakinleri da bu nedenle, iki
birle
1
\'tiren andi engellemek ile
hakim oltnaya karar verdi. "
1861 ceza ve tenkil birliklerinin
Din - Uma ile Atin- Atabi'nin birlikleri orman-
bulunuyordu. Bu Andi isy-
Karakul Kahma eenya'ya geip Din - Uma ve Atin -
Atabi ile idi. een ve ayaklan-
hl Jmeti tam tedirgin
Kafkasya askeri komu tanlan 10 1861 tarihli
"Karakul Mahma, Din- Uma ve Atin - Atabi'nin
Goysu'dan (Koysu) Gixtia'ya kadar olan hava/ide
yarayabilir. "
General Lazarev, birliklerin kesmek ile,
her zaman mevcut olan 4 Blk milisi ve muhtelif birliklerden
18. scvketti. Bu gc gayn muntazam alaydan
bir tabur, 3. Piyade Taburu ve drt topu destekliyordu.
Lazarev birliklerinin yola ve niyetini anlayan Din -
eenya'ya yolu kesmek iin ha-
rekete geti. eteklerinde stn gc
56
Din - Uma geri Ama bu
Uma'nm Andi
birliklerince zaptedildi.
Andi hakim ohm Lazarcv'in birlikleri ve
een ve Ceza - Tenki Birlikleriyle
tam Bu hkmet
ynetimi derecede nemsiyordu. Keza bu hkmet
ynetimince, Din- Uma ile Atin - Atabi'nin mcadele gcn
ve teslim Aynca,
een- g kesilmesi, Terek Eyalet Ynetimine
gre, bu iki lidere hkmet gcn daha da stn duruma geti-
recekti.
Gvenilir kaynaklara gre, Andi yenilgisi Uma ile Atabi'yi durdu-
Hkmet ynetiminin gibi ifti sindirileme-
di. Bu yenilgi, tersine, daha da hkmetin
politika nefreti daha da Nitekim, her zaman
gibi, birliklere yeni Bu
ise, hkmetin Birlikler zerinde ok daha fazla birli!der
gndermesi demekti. Argun yresindeki een
iin 1861 Ekim Terek Eyaleti'nin btn munta-
zam birlikleri, Kazak askerleri, Kazak muntazam birlikleri,
Kazak askerleri, Kazak muntazam ve svari
ve Grcistan'dan milisler scvkedildi. (bk. Ocrki istoriii
eeno- ASSR, 1) Bunlara 10
1000 muntazam Terek askeri ve 9 Kuzey Kafkasya milis
Bunlara kendi yerel ve beyleri
komuta ediyordu.
Argun yresindeki iftilere ynetiminin
zulm btn eenya ve sakinlerden rayon-
lardaki da 1861 Akkxi blgesi de bu

57
1861 ilk ar kuvvetleri Atin- Atabi'nin
birliklcriric hibirini zere zafer Atin-
Atabi, 14 1861 gn, lcendi ile, een Muntazam
Tabur olan Albay Aduyev giderek teslim oldu.
Belgelerin zere yenmek ise kolay
O'nun kk fakal ok glyd. Din Uma cesa-
reti ve ile hem eenya'da hem de 'da ok
birisiydi. O'nun bu zelliklerini Kafkas Rus a5keri ve
bizzat raporlar belirlemektedir.
Eyalet asilerin bu liderini .her ne olursa olsun ele
geinneye karar Halka ifade etti : ''Din - l
veya diri almadan ben de, askerlerim de, tepenizden
Eyalet teslim
kadar btn askerlerinin erzak Argun iftilerinin stne
Zaten yoksul olan ve kendi
iftilere uygulanan bu Din Uma ailesi ve birka
ile birlikte 14 1861 gn gelip general Svyatopolk
Mirski'ye teslim oldu.
ar askerleri bu 1861
Argun'daki een iftilerinin oldu, liderler-
le ise Rusya'nm merkezi blgelerine srgn etti. Din
Uma Somelnsk'e Atin - Atabi ise Pskovski eyaletindeki Porkhov
gnderildi. Alin - Atabi daha soma buradan Ryazanski
blgesi kentine zelle diyebiliriz ki 1860 - 1861
isyan bir btn olarak ele bir ifti ayaklan-
Bu ayaklanmaya feodaller, zengin iftiler de
feodaller iftilerle bu
kurtulmak iindi; sosyal st dzeyde olanlar ise, politi-
halktan yararlMmak suretiyle onlan destekti yor ve kendi
devam ettirmeye
Bu nedeni, birdenbire ortaya ve
blgelerinde zgrlk mcadelesi verenlerle ku-
"Rusya'da btn iftiler
58
ve yardun byk toprak sahibi olan ve
kendilerine eden ediyordu. iftiler
son derece de cahil idiler, kentteki
ve yoktu ; ancak {ftiler
kendi bilgi ve gore bu srdntyordu."
Argun ama mcadeleleri da
Bu Rusya'daki devrimde zira bu, Rus ve Kafkasya'daki
zgrlk ile Argun
iftilere verilen zarar. dcv-rim kadar,
ynetimine, feodallere ve zenginlere gcn biriktir-
dike biriktirdi. Bu da ok byk bir anlam
I. Mansur ve
asra
nk arlar, bu blgeyi silah gcyle ele
geirme ve zenginliklerinden yararlanma kor.usunda, ryalaru11
hibir Rus
Mansur isn1inde bir ortaya Bu
. ad<un, kovmak iin. Kabile ve milletleri
hepsi, ederek, onun top-
Mansur, ordusu ile ve byk
yenilgilere bir geri ekilmeye mecbur
eder.
Fakat harpler devam eder ve bir tek svarisinden bile
korkuya ok
grrler. arlar, can ve sarp
korkuya nem vermeyerek, bu lkenin eder-
ler
bir Rus bir seferinde, ordusuna
der: "Her katlinde, yz Rus askerine hayat
59
Mansur ise, Rus askeri, Anapa kalesinde kendisini
14 gn devam eden etin bir sonra, a>kerleriyle
beraber, rnekleri verdikten sonra, olarak hayata
gzlerini kapar: Bu sonunda, Rus askerleri, kalede bir
gedikten ieriye ederler, snglerle sokak ve
sonuta kahraman teslim olmaktansa, hneyi
tercih ederler.
Mansnr'dan sonra gelen, daha birok nderlerle , .Gazi Muha-
med ile Mcahit devam
edilir. Bunlardan sonuncusu, Mcahit Hamza, olunca, onun yeri-
ne, halk ilmi ve eski kum&ndanlar mevkii sebe-
biyle .kumandan seilir. zaferden zafere
kuvveti son dereceye
ykselir. Bu durum, 1864 senesinde, esir
kadar, yirmi sene devam eder. Ancak onun esir
sonra Ruslar, edebilirler. Esir olduktan sonra, kendi-
sinin Mslman memleketlere gitmesine izin verilir. O da, Me-
dine'ye ve lmne kadar orada
Kafkas mcahidlerinin lideri Gazi Muhammed
Muhaberesinin gnn
ve: Bu olsam gerektir. Benim
yerilni alacak. Onun sren sonra da sen
geecek, senelerce Kajkasya'ya hkmedeceksin.
ar edeceksin. Bu sonra
(;imri'den ekilsen bile yine
''.
Muharebenin bir anda, Gazi lm ha-
beri bu habere
sallamaya devam eder. Rus askerinin biri lr, onu gelir zerine. So-
nunda o da ve vaziyette Girnri
mezzini Muhanuned Ali, durumu farkedip, hemen
onu muhabere eker ve bir saklar.
kaburga kprck kemikleri
60
ve kanlar Bu arada, Abdlaziz Efen-
di de gelir, tedaviye koyulur.
Ali, 1797 bu topraklarda yani Kk
ok bir da adeta uyarak is-
mini kendisine.
ocukluk dneminden itibaren ders
alarak Otuz tefsir, hadis, edebiyat,
tarih, sarf nabv ve fen bilgilerini, Said Hennani'den zahiri, Cemalled-
din ise batmi ilimleri Daha sonra, ile
Jrak'a gider ve Mevlana I-Ialid-i yarunda olur.
bilim ile olurken, Kafkasya
Gazi Ruslar'a haberi gelir.
Mevlana Halid-i ise, halifelik de vererek,
memleketine gnderir. aruk hem rehber olacak, hem de
izmelerden
ocukluk Gazi kendisi de
olarak yataklarn Fakat, midini kesmez.
Gazi nceki szleri "'ar
edecek ve izmeleri

1832 senesinde Gazi yerine,
Bey seilir. U; sene sren mcadeleden 1835
Cuma gn, o da Hunzah edilir.
yani liderlik vazifesi bu defa teklif edilir. tevazu
gstererek daha ehliyetli olan birinin seilmesini isterse de, Gohlok'ta
toplanan alimler ve milletin temsilcileri, her trl yetkiyle donatarak,
onu getirirler.
32 olan ancak dzenli bir
ordu ile dize rgtlcnirlerse ar
hil'bir Et-
kili vatan
Cenncl'le dinin ve
ancak hrriyet ile mmkn syler.
61
boyu, atletik metaneti, ilmi kudret! ve
kitlelerin gnllerini fetheder. Sohbetinde bir sefer
bir daha kendisinden mmkn Bylece,
zamanda, halde bulunan birlikleri
ile birlilcte lnceye
kadar dair yemin ederler.
mcahidler, Rus birliklerinin korkulu haline
basit silahlarla mcadeleye, Ruslar,
birlikler ve silahlarla cevap verir, ama her hezimete
geri ekilirler ancak ok olan Rus kuvvetleri
da da Nitekim,
byk bir ve
byk Cemaleddin de rehin
ok yolculuktan sonra, bir avu mridiyle
kadar eenler, onu ve mcahidlerini
basarlar. On nce Gimri'de mcadele bun-
dan byle eenistan'da
Ahulgoh'a elinden Rus Nikola, taktik-
ler uygulayarak ve getire-
ne 300 Ruble dl vaad edir ancak yedisinden kadar btn
eenler, gnll destekisi
ar, vakit geirmeden General Grabe 10 bin
bir orduyu yollarlar ama 4.700 asker ile 66
subay kaybederek, btn lop, tfek ve cephanelerini de
kaarlar.
bir yandan Ruslar'a mcadelesini
srdrr, bir yandan Kafkas genlerini, dini eder.
ar Nikola, en sekin generallerini,
yakalamak iin grevlendirir. Napolyon'u eden bu nl gene-
ral Fraytag, Svats, Klugenav, Arguniski'dir. Kalclclcre ih-
tiyat kuvvetleriyle, emirlerindeki ordunun asker mevcudu 50 binin
Drt koldan harekete geerler. Sonu yine Rus ordu-
hezimeti ve bir avu zaferidir.
62
bu kadar sre de, tarihinde ender rastla-
nan bir zafer ar 1843
bu muharebeleri Rus
Avaristan'da stnde Unsokul, Bala-
kan, Moksok, Tsamah, Hasar, Gergeb!l, Burunduk,
ziran- gibi en slerilnizi,
len ele geirip tahrip etti. Avaristan'da korkun
korkun insan ve hesap edecek olur-
sak, bu Kafkasya 'daki en ve harekat mey-

Ruslar'a zaferlerin en nllerinden
biri de Dargo eviren yz elli bin Rus or-
dusu, btn yollan ilerleyen 18
bin Rus nc Voronzof, byk zaiyat vere-
rek 25 Temmuz 1845'te geer fakat 3 gene-
ral, 195 subay ve 3 bin 433 askeri, yollarda mcahidler
edilir.
ar Birinci Nikola, Kafkasya'da
dzenli ordu kurarak,
grnce, taktik karar verir.
Kafkasya'daki bir bayrak toplama sev-
vazgeerse, kendisine en byk veri-
hazinelerinin ayak-
bildirir. Bu gz teklifin,
Kafkas General Fez
da davet Ancak, den ok sert bir cevap

11
Ben, Kafkas hrriyetlerine iin si-
laha gazilerin en himayesini,
efendiligine feda etmemeye yemin eden, z sz bir
arla zere, beni hala l'iflis'e
orsunuz. Davete icabet bildiriyorum. Bu yzden fani
para parr;a ve vatan top-
stnde bilsem, asla
63
.. bundan ibarettir. Nilw-
la'ya ve kle lelere bylece malum ola.,"
askeri kullanarak Rus kuvvetlerini eritmeye
dev1Ill etmektedir. Fakat, sona ermesiyle, serbest
kalan btn ordusunu Kafkasya'ya ar Aleksandr, Niko-
siyasetini takip eder. Devletinden ve
KaJkasya'ya gelen btn ikmal ve silah keser.
te yandan, Tanzimat ile hareketlerinin
patlak
veren nleme
tebaaya yeni haklar getiren Fennam, Suriye ve
Cidde'deki ve Kara-
isyanlar, Devleti'ni etmektedir. ve
olaylardaki bu trafik sebebiyle, maalesef KaJkasya'ya yeterince
edilemez.
Devleti'nin iinde durmnu bilen ar
Aleksandr, dayanma gleri kabileleri
nce, iki mukavemetten sonra eenistan eline
geer, birok kk cemaat naiblerini terk
ederler, tamamen Sadece Prens Baryatinski idaresin-
de, 50 bine seme asker ve 50 top Bu
muazzam kuvvete, 5 bine svarisiyle koymaya
Uzun ve sonra, Gunup ekilir.
Burada, 500 kadar fedaisi ile bir buuk ay sreyle koskoca orduyu
durdurur. Ama, ne atacak ne yiyecekleri... tam
14 Rus taburunun topu mcahidlerin lOO'e
Yine de, a mcadeleye
devam ederler.
Nihayet, gnderilen elilerle Buna gre,
dinlerine onlardan asker
vergi serbest kala-
cak bir devlet olacak, idarecilerini kendisi seecekti. aile
64
ve mevcut 40 kadar askeri ile, silahlan ellerinden
Trkiye'ye gidebilcekti.
Fakat Baryatinski, 6 Eyll 1859 tarihinde bu
geersiz ve aile ar ikinci
esiri olup kendilerine misafir muamelesi bildirir.

Ruslar, 1864'te btn mcadele hareketlerini bir
ar naibi
Grandk Michel- "Bir ay iirule, Kajkflsya taktirde,
btn yerli harb esiri olarak blgelerine
ilan eder. Milyonlarca insan, a ve sefil halde yollara
Rusya, Anadoluya gehnek isteyen
korkusuyla, yolda ldrr.
Aruk ve onun liderlerinin esaret
ar kendisine Kulagu'daki
nakta tam on bir sene geirir. Esaret vatan hasreti kendisini
hayli ve Bir ziyaretine gelen
ar'a Haec'a bildirir, o da rehin
kabul eder.
1870 senesinde hareket eder. Haber, Os-
byk heyecan Sultan Abdlaziz,
onu zere Halk da, Kakasya'da
destanlar bu basmak iin

Esaret sona eren yer ye-
rinden oynar. Sahilde muazzam bir Rus vapuru
Dohnabahe nnde demirledikten sonra, Sultan Abdlaziz'in
saltanat ve aile saraya getirirler.
Abdlaziz Han, onu duy-
ifade eder: "Babam kabirden ancak bu kadar
sevinebilirdim."
65
Sultan Abdlaziz, misafirine pek ok iltifatta bulunur ve ne
arzu ederse yerine syler. ise
son gnlerini, sevgili Peygamberimin
geirmek Bunun aliniz-
den istirham ediyprum" der. Sultan Abdlaziz de, derhal Rus sefirini
<l durnmu ar'a iletmesini emreder. Alek-
sandr'dan gelen cevapta kabul bildirilir.
Sultan Abdlaziz olmak zere
ilgiye olduka memnun kalan bir mddet
sonra Hacc'a gitmek ister. da, en mkemmel vapurunu
onu Arabistan'a Vapurun her limanda bay'
ram eser, insanlar onun almak iin
Hidiv
Orada bulunan ve Cezayir'i kurtarmak
iin ok gayret byk alim, mcahid Abdlkadir Cezayir ile
sohbet Hidiv kadar giderek, misa-
firini Ciddeye O Mekke emri olan Abdullah da,
ok byk alim ve grebilmek iin
herkes birbiriyle
Mekke'dedir. Hac yerine getirdikten
sonra, Medine ve sonra lr.
Kuzey Kafkasya
een tm abalara istenen
Kafkasya'da Rus uzun sre devam eder.
sonra Kuzey Kafkas Birlik Komitesi de kendine verilen
yetkiye dayanarak il 1918'dc
ilan eder. Bu tarihi belgede deniliyor:
66
"1- Kafkas Rusya'dan mstakil bir dev-
let
2- Yeni devletin lke
Kuzeyde: Terek, Kuban ve Karadeniz nam vi-
layet ve merkeze yerlerin eski
Karadeniz, Hazar denizidir.
Gney Gney Kafkas
gre sonradan tesbit edilecektir."
Hkmet yetkilileri de idi: Devlet Abdlmecit
ennoy. Y Ali Riza
Kaplan. Haydan Bannnat. Milli Mdafaa
Nuh Tarkolu. Maliye Wassan Giray
Meclis Zbeyr Ter-
mihan.
Bir sre sonra Grcistan, onu takiben Azerbaycan ve
ilan ederler .. Bu suretle, kuvvetli bir Kaf-
kasya yerine drt cumhuriyet olur.
aynlarak istiklal ilan etmeleri zerine
Rus hissedilir artar. Bu arada Rusya'da i
Sovyet ierin bir deme
"Biz btn nnde ki, S.S. C.B. hi bir zaman ya-
ve oralarda rejnini kurma
Kuzey Kafkasya ve kyls, zellikle sizin
.vete gelince, Sovyet elde silahla zerilnize cum-
huriyetinizde Sovyet kurmaya yoktur. Sovyet Rusya,
m.illetlerin kendi siz,
Kafkasya idare memnun-
iinde Ve iyi
koruyunuz.
Ancak bu gstermelik bir tutma hareketidir. Yoksa, rejim, ok
67
zengin olan Yeni Kuzey Cumhnriyeti'yle Kafkas-
tesi Cumhuriyetleri olan Azerbaycan ve
gnll olarak
Ruslar'm bu kere ekonomik etmenler de
Petrolszlk
Almanya da hissetmektedir. Bu yzden Bedin ile Mosko-
va gizli bir Protokol bundan cret alan Ruslar,
Trk ve Mslman mdahaleye
HedefBak-Grozni-Maykop petrol
Bu arada Kafkas arasmda da drt aknn
1- Fakir ve propagandaya olanlar istiyordu.
2- rubu ile beyaz Ruslar gemekte te-
reddt
3- ve dinine olanlar devri"ni dirilterek
eski bir kurmaya
4- milliyetilerin modem cumhuriyeti
Son iki grup hrriyet ve istiklal

Kuzey Kafkasya ve zerk birer devlet olarak ayakta
durabilmeleri mutlaka grmeleri gerek
grnyordu. Bunu da ancak Devleti yapabilirdi. Bu amala
Kuzey-Kafkas ve Azerbaycan heyetleri yolunu tutarlar.
Ali, Kuzey-Kafkasya ve Azerbaycan Cumhuriyetlerini resmen
da vadeder. Batum da toplanan konferansda
bunlar Nuri bir
ordusunun gnderilmesi de Ancak bu
ile Alman Hkumeti'uin aar.
Uzun sonucu Ali basar. Sonuta Almanya,
Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan, Kafkas Curuburiyetleri'ni res-
men
68
Bu ederken Bak'y elde bulunduran Rus
eteleri, Trkler'i kitle halinde ldrmeye Bu katliam zerine
Gney-Kafkasya Trkler'i Kuzey Kafkasya hkumetinden acele
ister. Bu haber eenistan'da heyecan yaratu. Albay
Basarulov 1. ve 2. Suvari alaylar ile topcu,
makineli ve gnlllerden imdat kuvvetleri yola.
Bu kuvvetler 23 Nisan 1918'de Rus
kuvvetlerine bir darbe indirir ve ilerler.
Trk ordusunun Kuzey Kafkasya Azerbaycan
gelme ciddi bir girmesi zerine, bu kez
Mttefiklere Kafkas petrol iin, da bu-
lunan Rus-Kazak ve birlikleri General Bierabofun kuman-
rgtlendirilerek yola
harekete geen Rus generallerinin ortak gayesi, eski te-
mellere dayanan paralanmaz bir Rusya kurmak, da getir-
mekten ibarettir.
Bu arada Berkok'un enuinde 74 subay ve 577 astsu-
baydan ibaret bir asker taburu yoluyla gelir. O
kuvvetleri Albay Caferofun
General Bierehofa cephe durumda idi. Berkok
Bey de gelir kurmaya bu durum tm Kafkas-
moralini ykseltir. Daha sonra Sleyman Bey'in ku-
15. Trk Tmeni sabi! boyu kuzey ynnde ilerlemeye
5
?'sinde edilir. General Bierehof kuvvetleri deniz
ekilip giderler. kalan Dmdar birlikleri de
tamamen imha olur. byk
bir zlemle Devletinden ve ilgi bekleyen KafkasWar,
temiz milli duygularla gelen kahraman Trk askerlerini ilk defa
gzleriyle grrler. Bundan ok byk bir gurur ve sevin duyarlar.
Bu atada Trk Kuvvetleri Yusuf da
ile gelir. Yusuf aslen erkes'tir. Kuzey-
tab iinde bir an evvel tentin husu-
69
sonda Milli Hkmetle iin kendisine
yetki Fakat Kuzey Kafka-
durum Terek, Stavropol ve Kuban'daki
Rus ve milli kuvvetler ser-
beste harekete geemez. Btn dzene soknlak iin ciddi as-
keri tedbir almak gereklidir.
Bu amala Kafkasya'da Tam bu
bir haber duyulur. Mondros mtarekesi .. Bir sre
sonra, Kavvetleri zerine, Kafkasya'daki
Trk askeri birliklerinin derhal geri dnmeleri emredilir.
Geleli iki ay bile olan bu kuvvetler geri dnerler. Bu, byk
bir darbedir. Zira yeni kurulan devlet
dahi
bir zaman iinde kuvvetleri, General Thomson kuman-
Bak'y isgal ederler. hamlede Kafkas
cephe alan bu general, sonradan durumunu Albay Ravli-
son'u resmi temsilci gndermek suretiyle Kuzey-Kafkas hkumetini
gerekten Bunu Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan
hkmetlerinin takip eder.
General Kafkasya'da yaparken,
Kuvvetleri General Miln de ar genarellerinden
Denikin'e hudutsuz yaparak paralanmaz bir Rusya kurma-
ya
Ruslar'dan kalan zengin cephane stoklan, cephane
Grcistan'da bulunuyordu. Grcler'den bunlar istenir ama Grcler
vermezler.
Kuzey her cephane toplamak ve ordu kur-
mak iin halk seferber Bu Bak'de bulunan General
Thomson'dan istenir. General maddi bu-
lunmaz, fakat Kafkasya devletini ve iin elin-
den geleni yapar.
Bunun zerine hkmet verir. 1 1918 'de
70
Kosok yeni hkmeti kurar. Abdlmecit ennoy,
ve Dr. Hazarakoftan bir heyet, heyetlerle 'e
hareket eder. Avrupa'da bulunan Haydar Banunat'a
da heyetin hareketi bildirilir.
Heyet Paris nezdinde bulunurlarken,
General Denikin kuvvetleri ecnistan'a Goyti ve Alhan-
Yurt'ta olur. 20.000 verilir bunun en az 1000
erkeklerle beraber omuz omuza
Kosok hkmeti ekilmek zorunda 12 1919'da Mikail
Halil olur.
General Mikail Halil, tecrbeli bir asker halde, kendinden
beklenileni yapamaz. Beyaz ikna ermesi gerekirken, verdikle-
ri ltmatoma boyun ve Milli Meclisi Bunun zerine
Kuzey Kafkasya'da o gne kadar grlmeyen generaller hakimiyeti
kurulur. hakimi General Mikail Halilaf, eenistan hakimi
General Aliyof, Osetya hakimi General Habayof, Kabartay hakimi ge-
neral Bakivi-erkaski vs.
Bir taraftan memleket taraftan Denikin,
kkl bir yaparak, gelmek iin yardun mas-
kesi Haccac'a okutuyordu. Halk vergiler
eziliyordu. Denikin'in vergilerden bir
hane 2000 rublelik koyun, 60 put (her put
o zaman 40 ruble idi), bir mavzer, 200 1 tabanca, .. her
da bir binek istiyordu. Kabartay'da,
bu adetler iki misli olarak tahsil
ediliyor gnll ordu askerin mas-
idi ... En fecisi, milli istiklali kuwete
etmek zere her her kyden 15 ile 30 do-
gnlla asker talep olunuyordu. Bu resmen bir idi.
kalbi bunu kabul edebilirdi'"
Bu olaylar halk derin bir tepki Byk halk nderi
Uzun harekete geer. Ali ile
Sudahor'a davet ederek cihada
71
bildirir. Bundan General Halilof yerli kullanmak
ister. Fakat bunun daha kt sonular hissedilince
geri yerlerine General Kolordusuna
Kazak mfrezeleri getirilir. Bu hal ve
Rus Bu tak-
viyeye gelen kuvvetlerden iki Plaston piyade taburunu, Uzun
Gergebil imha eder. iki taburu da Ali ce-
maati, geirir .. baUsmdaki
Uzun bizzat idare suretiyle, Botlih Vidino
temizledikten sonra Grozny, Beslan,
Nazran'a yapmak suretiyle btn Ruslar'a
harekete
General Den ikin, gneyde kolordusunu destek'
]emek zere, Moskova'ya ilerleyen kuvvetlerden bir kolordu
daha Kafkasya'ya gnderir. General Varangil'i de bu harekata
memur tayin eder. Denikin'e
mcadele iin desteklenir.
O Kuzey-Kafkasya gizli Komnist Celal Kork-
mazof idare ediyordu. Bu bir genleri
fakat bir trl Bu
mcadelenin Moskova'dan talimata
gre temin edebilmesi iin milliyetilerle mecburdur.
ve solcu unsurlardan bir "Mdafaa Heyeti" kurulacak, bu
heyet mcadeleyi idare edecek ve ilk milli hkmeti kura-
.
Celal Korkmazof ve Ali Han Kantemir derhal hareket
ederler ve Ali ile onun bir heyet
gnderirler. Grcistan da Bey'in 49 vagon
mhinunat sevkeder. Bey eenistan'da istiklfil mcadelesine
devaru olan Uzun ile ister, fakat iki
h:Jcim bir noktada olan Hunzak kalesindeki Ali
- Man Beyaz Ruslar'la birlik emrindeki Rus ve yerli
kuvvetlerle yolu Beyaz Ruslar'a bu bir
72
fazla srer. General Denikin 1919 nihayet
yenilir. Bunun zerine Sovyet Rusya'dan gizli
bulunan Celfil derhal faaliyete
geerek Nuri ile Bey'i
sekteye
Kafkasya'da ayakta kalan tek milli kahraman 65
gekin olan Uzun idi. Hasta ve yatakta
mcadeleden
zere 11 1920'de Vidono
kurultay gelenlerin din
Trkiye'den Berkok, Azik ve Mustafa de Uzun
son gelemez, isteklerini
olarak bildirir: Mcadelenin milli
kuvvetlendirilmesini, kendinden sonra hayatta ve
Trkiye'de olan tek Kfunil seilmesini nerir.
Uzun lr, ilerler, hkmet Rus or-
Azerbayean'a girer, btn Kafkasya ele geirir. Kuzey Kaf-
kasya da Sovyet idaresi kurarlar. Celfil Korkmozof,
Zazikof, eenistan'da Eider llanof, Osety'daa Simon
Takoyef, Kabartay ve Balkar lkelerinde Kalmukof, erkezistan'da
Hamit Ho geer.
Ancak gene de Kamil haber Kendisi
iin 20 Said yollar. torununun Tiflis'e
ve memleketi haberi her tarafa
Halk silaha mcadele
Diger taraftan, haberini Tiflis'te bu-
lunan torununa iin derhal yola
ve harekata Said resmen istenir.
Said de eylln Ligadoh yoluyla girer.
bu konu ile ilgili Said 'in
hariden sylenir. Halbuki bu Said
50-60 kadar ve een vatansever eder. Bun-
Erel de
73
evvel Said Grcistan Hkmet
ile zamanda Tifliste bulunan Askeri Heyeti
Albay Kok'la da
mcadelede ne dereceye kadar bulunabileceklerini
olacak ki Albay Kok ile korumak ve yardun taktirde
bunu muayyen mcahitlere zere
eenler'den Albay Murteza Ali Albay Mu-
hammed Hamdiev ve Mik.il Firalofu bu

lehine olarak Bu ana kadar
elde ettikleri Ruslar'dan ganimet yoluyla elde ettikleri silah
ve cephane sayesinde Fakat iin gerekli aralar yok-
tur, Sait mit yardunlar da Zira
Grcistan ara'mdaki btn geitleri ka-
bu suretle hi bir yardun
Bu arada ordu da istila eder. ve
da ise btn devam eder. Bu mcadele
ilkbahara kadar devam ettirilebilirse yeneceklerine

1921 eder. Bu
sonra lkelerle tamamen olan ve
eenler, ellerindeki son tkeninceye kadar mcadeleye
devam fakat olan sonutan kurtulamayarak
bu istiklfil da
Said ve mcahitler eline bu-
lunan Grcistan byk bir zorlukla Trkiye'ye kaar.
Prag'a gider ve orada gmen genlerden bir kong-
rede Kafkas "Halk kurar.
1918 2'inde iliin eden Kuzey-Kafkasya
bir Beyaz, bir da Ruslar'a
geer.
Kuzey-Kafkasya Hkmeti ve bu devam
74
ederken Gney Kafkasya'daki devleUer herhangi bir ciddi faa-
liyet gstermezler. "Bu ellerinde olduka iyi talim ve ter-
biye askeri kuvvetler halde
en fazla 15 gn
ar hkmetinin devrilmesinde, da byk
Fakat Komnistler, da bu faaliyetlerine
dllendirmek yerine kt bir k
ilk defa yem olarak kul-

Komnizm devam eder-
ken, kuzeyinde, Abdlmecid ermoyif
ynetiminde erkes ve eeni iine alan, bir
hnriyet kurulur. Abdlmecid ermoyifi,
memleketine ok hizmeti
kendilerine O,
ile Komnizmin olanca devam ederken,
arlara ve Komnistlere milletine nk
onlar, iki taraftan hibir szn
Komnistler, "Goyti" beldesinin ve
eenistan'm yresinin Molla
kendileriyle birlikte taktirde, harp bittikten ve zafer elde
edildikten sonra, eenistan'a istiklal verilip, kendilerini de oraya reis
olarak tayin edeceklerini vaad ile elde biter
Moskova emrinde bulunan on o iki gnderip,
prensiplerini uygulamaya koymak konusunda ilk ola-
rak, teslimini ister.
Fakat onlar, Kikalo ile on
bu teklifini reddederler. B odadan
birlikte bombalarlar. Komnistler, bu olay
zerine, iki bin asker gnderip, bu ky Fakat
orada, eenden yoktu. ve
ve emin bir yere Bir gnde 300 asker
ldrlr. Komnistler, savunma kuvvetini hileye
75
ve yeri bulur ve
nlerine gtrtnek isterler. Fakat direnirler.
Tehdit ldrrler, yine de teslim olmazlar. Niha-
yet teslim istemeleri iin bir heyet gnderirler.
Fakat erkekler, olmaz; ancak olmaktan bir
kabul ettnezler. derhal hcuma geerek, beraber
btn mcahitleri ederler.
Komnistler; Grc Sir Goergeniker'i, Kalkasya'da, Komnizmi
tanzim ve Mslmanlara yapmak iin, gnderirler. Buna
Deni.kin, ve onlardan
ister. Oysa, zulm ve Sibirya'ya
srmelerinden uzun zaman, vatan-
korumak her iki tarafla memleketlerini ya-
temizlemeyi tercih ederler. ve
bir irade ile askerlere
verirler.
K- eenler, Katkasyahlar ve Ruslar
Rus birinde, "biliyort" isimli bir kyde, bir een
elindeki balta ile birok Rus askeri ile yedi tanesini

Ruslar, camilere bombalar atarlar. eenler bu hareketleri-
ni engellemek iin tehdit ederler. Fakat Ruslar, hareketlerini tek-
Kafkas fedaileri de kiliselerini
ve eenler, Beyaz ldrdkleri gibi
komnistleri de tamamen yok ederler.
Bu konuda Deni.kin :
"Ben askerlerimin te ikisiyle kuzeyinde, arta kalan-
ile de biJlgelerinde, siJmrgelerinde ediyor-
dum" diyordu.
76
Nitekim, General Lyhofun kuzey Kafkasya'ya tayin umumi
bir valiye, merhametsizce
ldrlmelerini tavsiye ederek: yok
yok da onun elinde var diyordu. Ruslar,
kuvvetlerinin Kafkasya'ya bir fayda grmezler.
nk bu askerler, orada ve talana Ruslara
eenlerin durdurmak iin, iki eeni
Fakat bu iki een, nerisini nefretle redde-
dip; "Memleketimizi temizlemek iin, son kadar
derler.
Bu iki Vasangeri Cabagi ve olak idi. yeni-
lirler ve Denikin, bu isyanda eenlerden bin

devletler, Kuzey ve
bylece Fakat Milletlerce,
bir devlet olarak biraz sonra, Ruslar Kuzey
tekrar ederler.
Bu zengin beldeler, madensel, bitkisel, hayvansal servetleriyle Rus
milletine ve orada nefret, liderlerinin heykel-
lerini diken Kremlinin cehennem bekilerine ganimet olarak
Komnistlerin 1926 senesinde eenistan'da genel
saynnm sonunda, istedikleri sorular:
akraba, din, meslek, tahsil derecesi ve ordusunda hizmet
edip yerli orduda vazife grp rtbesi, hangi
halk mensup olup ve
dini, ilim derecesi gibi
cevaptan sonra, ileride inkar edememeleri
iin, o maddeleri ieren zorla imza bir zaman
sonra, din alimlerini, mlk sahiplerini, yksek ilim ve bun-
lardan daha sulamalarla hapisha-
nelere gndererek zerinde hakimeyet umarlar.
Fakat bu emelleri nk, bir een, asla
77
boyun Kt kimselere, davranmaz. eenleri daha
sonra kollayarak, Uzak, blgelere yol-
bir daha yerlileri, sahiple-
ri; lkelere ve llere yollanarak ldrld.
Btn olumsuzluklara gereu yerli halk lm, esaret
tercih eder. KOLHOZ iftlikleri meydana getirip,
arazilerini ve btn hayati hatta evlerini bile
ellerinden buralara ve bu iftliklerde ancak
yerlerde kalmaya zorlarlar.
Komnistler, Kuzey Kafkasya kendi ideolojilerini
kabul ettirmek yolunda imha hareketi birincisi
1924 - 28, ikincisi 1929 - 33, ncs 1930-44
imha hareketlerinde eenlerin ldrrler.
Komnizmin btn halk taba.kalan iin bir hile per-
desinden zamanda o, Kafkasya'daki
Mslman milletleri ve Rusya'mn lkelerindeki
Mslman yok etme konusunda takip siyase-
tin bir
fertleri ve ezmek ise, bu ne kt
bir Elli milyon veya daha fazla, hatta yz milyona
el, az Bunlar ldrlsnler, kutup blgelerinde
srnsnler, onlarca nemli Nitekim bu yok etme hareketleri,
gibi, devam etmekteydi.
lm, olanca ile btn bir milleti tamamen yok eder.
Tarih, bunun bir benzerini ne ne de grecektir. bu millet,
kesilmeyen uzun nedeniyle, iki milyon kalan
een milletidir.
Tarih, milletleri' esir eden, smrge edinen, sonra da
vererek o milletleri kendi haline giden
milletler Fakat komnizm, bunlardan hibirini O, bir
memleketi ve hakimiyeti orada diktatrlkle millet-
leri sonra da yok eder.
78
rakamlar, blgelere srlenlerle katledilenler
dahil, gsterir:
1.200.000
ve Tatar 1.127.000
Karaay ve Balkar 200.000
200.000
Alman (Volga ahalisi) 605.000
1.200.000
60.000
Komnizmin o derece-
ye ki, Dnya iftiralar uydura-
rak, hainlikle bu
Tito'yu, Sovyetler sevkeden ve onu
gnn yapan sebeplerin en nemlisi oldu. Tito, her "E,_,y
een milleti nerede, ne szlerini
Katiller srsnn sulardan, een mil1eti-
ni bizzat komnist meclisin temize bu
Fakat bu gerek, een milletinin yok bir buuk
sene sonra itiraf edildi, Meclis Kafkasya harbi
eenlerin Almanlar'a etmedikleri bilakis een genleri ve
ileri gelenlerinin harbe iin, Stalin'in uymak
zere, cepheye Fakat o zalim, hainlik-
le, yok etmek iin cepheye Nitekim bu fiilen gerek
oldu. grevlerini sonra, arkadan yay-
tutturdu ve zerlerine Bu Alman topla-
bizzat o diktatr verilen emirle, Rus
geliyordu. Bu haberi, devletlere Sov-
yctlerin, bu vilayetini yok etmesi, dnya devletlerince bir
olarak nitelendirildi.
79
1917 senesi Stalin'in tavsiyesi zerine, Sovyet h-
kmeti, Hz. Osman'a ait Mukaddes Kur'an Mslmanlara
iadesi iin, resmi bir karar anda kitap, gerekten Petrog-
rad'da (Leningrad) toplanan Kongresine teslim edildi.
1917 ocak Narkomnats, Orenburg camisinin
ra, Kazan'daki eski Tatar milli ve dini abidesi olan Syn-
bike kulesinin Tatarlara iadesi iin karar Sovyet Hkmeti tara-
daha buna benzer birok faaliyetler gsterilir. Btn bunlar,
Sovyet Hkmetinin prestijini gznde bir hayli yk-
seltir. Bu ustaca yntemlerin iin, bol bol para
Komnistler, kendi prensipleriyle bir benzerlik ol-
kanaatini gayret gsterirler. Hatta 1920'de,
Terek blgesinde (Kuzey Kafkasya'da) ve toplanan bir
kongrede, Stalin "Sovyet gibi bir ifade Mslmanla-
ra bu aldatma siyasetinin en Ural bl-
gesinde Resulev, Tarko eenistan'da Molla
ve Kabartay'da Kathanov idiler.
Mslman halbn siyasi ve dini olmak zere Nar-
bir kolu olarak zel bir Mslman kurulur.
Gerek gerekse birbirinden ayn olan btn
dini meseleleriyle ilgilenecek olan bu zel ko-
milliyetilik meseleleriyle bir
Bir Sovyet tarihisi. bu tasvir :
"fslam Sovyet resmi emir ve Milli-
yftilerinin karakterine uygun bir ve tatbik
koydu. Bu komiserlik zamanda da
etti; istatistik cetvellerini ve propaganda idare
etti."
propaganda iin, Sovyet vatanseverlerin-
den Bu vatanseverler Sovyet Hkmeti
maddi desteklenir. gayretleri,
80
Mslman memleketlerinde, temeline dayanarak, Sovyct idare-
sini kuvvetlendirmek gayesine Halbuki bu milli de-
mokratik hkmetlerin yrrlktedir.
taraftan Ruslar, byle bir siyaseti Mslman
mnevverlerinden ve din iki yzl
sahte bir aldatma gttklerinin Demokratik
Mslman komnistlere etkili bir
zaman, komnistler de maskelerini
siyasetine Pctrograd'daki Merkezi
ve onun Moskova'daki kolu Milli mfrit milliyetilikle
sulanarak
birlik temin edemedikleri iin uzun za-
beri bu ok uygun faydalanamazlar ve
bylece tekrar girerler.
Kuzey Beyaz Ruslar'la, hatta istiklal
harpleri yaparlarken Lenin ve Stalin gerek radyo ve gerek
vaadler
1- ve milli hrmet edilecektir.
2- Din, dil, milliyet ve ekonomi gibi
3- Rus Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri girip girmemek-
te serbesttirler.
Bylece 1921 sonunda Kafkasya Sosyalist Cumhuriye-
ti" ililn olunur .. Fakat ok gemeden bu sylenenlerin zerinde
grlmeye
Kafkayada'da
kurdular, el koydular, cemaat bu
150.000 kadar talebesi olan 5000 kadar okulunu er
Hocalar aleyhinde takibata hatta bunlardan
bir ldrlyordu; minarede Ezan okurken
ldrlen katili belli
81
Bundan pek kuvvetli aile koparmak iin
ve genlerin "komnist namzedi" demek olan "Komsomol"
girmeleri iin propaganda hatta ailelerinden
komnist terbiyesi vermeye
Cami ve mescidlerin ve trl
zerine, Sovyet yerlerinde
Mslmanlar bu duruma hareketler
en mhimi 1928 haziran Kuzey Kafkaslarda Kabarday-
Balkar lkesinde bir ayaklanma idi. eenler
-Oa yine dini sebebler yznden Sovyet hkumetine ayak-
lanma oldu ve mcadele uzun bir zaman srd. Bu suretle Kafkas
Sovyetler'in tatbik ettikleri
siyaseti daima tepki yaratmakta ve halk daima memnu-
niyetsizlikle
memleketi istila etmelerine eden ve
olan yerli Koministler bile bu vaziyet
Cell halde yer yer itiraz-
lar ykseliyordu.
Kafkasya'da yer yer olumsuz hatta direnmelerin
gren hkumeti 1924 de eenistan,
Osetiya, Balkarya-Kabardino, Karaay, erkes Adige muhtar
Abhazya daha evvel ve
eenistan'da isyanlar
Dine Kafkasya'da 1925'de 26,
1927'de 36, sonraki iki senede 116 ve 213 cami ky ve
kasabalara Rus muhacirleri, byk Rus amelesi getiri-
liliyordu.
1930-1931 senelerinde Ukrayna'da oldu;. a kalanlar
hkumet bunlara gsterdi; orda
iyi hayat bahsetti. Bundan tarih-
te btn ve devlete vermeleri,
Kolhoz iftlik) girmeleri kararname-
yi Bu karardan memnun grnmeyen aileler ve
olarak Sibirya'ya
82
eenistan'da kuvvetli bir grubun bulunuy-
ordu. Moskova'ya een
sizin suunuzu teslim ediniz! de-
diler.
kasaba ve kylerde gayet bir disiplin iin
hayat ok
veriien szlere ve dizildi. Hasan
yerine geti; isyan daha da byd.
Milliyetiler hep beraber hareket etmeyi, byk kuvvet halinde
daha buldular. eenistan'daki Hasan
kuvvetleriyle Muhtar onlara gnllleri de Kuban'a
getiler. Kerti girdiler.
Kerti ve 1932'de bir bildiri kaleme dakti-
lo ile Trke, Rusa ve Arapa yazarak her tarafa Bunda
sebeblerini ve gayelerini ilan ettiler.
Bildiriler ve hddiseler Avrupa gazetelerine aksetti, Fransa'da, Pola-
nya'da buna ait
prensiplerine vaadlerle Kafkasya'ya soku-
lan tam bir Rus emperyalizmi bu yer-
lere hakim oldu. 1937-1938'dc hareketlerinin sonuncusu
olarak yerli diller iin zorla Rus harflerini
1936-1937 "Burjuva Rus Si-
yasi Brosu (Polit bro) yesi kk bir gizli polis
ordusu halde Kuzey Kafkasya'ya geldi. Bunlara verilen grev
"Burjuva merkezini ortadan idi. 1200'den
fazla insan ve Trkiyenin bir
Kuzey Kafkasya yaratmak iin suu ile tutuk-
zamanda, Kuzey Kafkasya folk-
loru, milli tarih ve milli bulan da
kapsayan tutuklamalar Dine seferberlikte cami ve
klp, depo ve mahzene evrildi.
83
Daha nce, zorla Ukrayna ve
teki alanlarda gibi Kuzey Kafkasya da trajediye
ve toplu Nfusun %7 si bu dnemde eridi.
il.Dnya Kuzey Kafkasya'da olup bitenler Sovyet,
gerek byk uurumu en iyi bir biimde
gsterdi. Hitler'in ordusu 1942'de. Katkasya'ya
Sovyet Kalinin bir diyordu:"
yksek ve
(kollektif) sisteminde gren bir sosyal
millet oldular ... Btn, Kafkasya, iin bir ky durumuna
Btn Sovyet lkesi bir ucundan br ucuna sevgi-
evi Milli yerini ya-
da yerini birlikte Sovyet gcnn
25. btn Kafkasya'da yer bir mucize
midir? Evet, bu bir mucizedir. Bunun iin Lenin btn boyunca
Stalin

bizifn Parti'nin btn buydu."

Katinin szlerine Kuzey Trenleri raydan
kprleri cephane ve benzin uurarak
(Nazilere) bir diren gstereceklerini ekliyordu.
Gerek tam tersi oldu. Kuzey kendilerini za-
limlikle ezen Rus kin Onlar Rus boyundu-
hibir zaman kabul ve kendilerine zgrlk va-
deden her orduya demeye Ancak, Hitler'in
milliyet siyasetinin Stalin kadar tehlikeli
Kuzey Katkasya'daki antikomnist ayaklanmalar
Nazi ok
Ukrayna ve Kafkasya'ya -bir taraftan
en verimli ve en zengin servetlerine ve bir
de i denize sahip olur, taraan Asya'ya giden ve Basra
Krfeziyle Hindistan'a inen byk yollan elinde tutabilirse Reich'in
fakat btn da kendi keyfi-
ne tabi tutabilmesi iin yeni lzum Filha-
kika, direnci uzarsa bu taktirde ve zengin Rus top-
84
elinde tutan bir Almanya, eninde-sonunda fetih
emellerinden vazgeerek mecbur edebilirdi.
Bu durumu gren Moskova, een, Balkar ve
erkek, ve ocuk bir buuk milyona yk katnyon-
ve gemilerle Sibirya'ya srd. Kuzey
oralarda" sinekler gibi ldler. 1957
Stalin'i eski diktatr ve tek bu canavarca hareketle-
rin deli olarak ve yukardaki drt Kuzey Kafkasya
eski iade Ancak, 225.000
dnebildi bu srgnden.
ele zaman grrz ki, kuzey ve gney diye
iki ayn blgeye Gney Kafkasya' da Azerbaycan, Errnenis-
tan ve Grcistan cumhuriyet, Arara Abhazya, OSetya ve
drt muhtar idare Bunlara bir de Krt topluluk

Kuzey Kafkasya'da:
1- Sovyet Sosyalist
Mohakale.
2- Sovyct Sosyalist
Grozni.
3- Kuzey Asatinler Sovyet Sosyalist Cumhuriycti-
Ordzhonikidzs.
4- Kabardino-Balkarya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
Nalik.
5- Karaay-erkes Maykop.
bu lkelerde kurulan idare yer
alan grevlilerin yerlerde %50 si, yerlerde daha da
Rustur. Bunlar iin z nice varken burala-
ra getirilip tek sebebi Rus emperyalizmini
stelik bu lkelerin tabii zenginliklerinin Rusya'ya be-
delsiz edilip ve ait ihtiraslar iin
bol bol tetkik zahmetine katlananlar, tekrar
85
edilen en ve en sahneleriyle yz yze
olurlar.
11. Dnya Almanlar Kafkaslar'a ilerle-
Ruslar Kafkas gerisine ekilirken, madenler Al-
manlar'a diye, bu madenlerde amele, usta memur vel-
szn kim varsa, hepsini maden indirdiler ve
zerlerine Bu feci oralarda herkes bilir.
size amele cenneti ...
Sosyal adalet hadisesinden de bahset-
me!\ isterim: ve erkeklerden bir
grubu, propaganda ile Kafkasya'ya gnderir. Bunlar Kafkasya'da
bilhassa Mslmanlarla Meskun gelince, anadan soy-
unup gvde gsterisi Bu irkin manzara yeterli
gibi, tempo tutup Kahrolsun din, kahrolsun sun'i ahlilk diye
kadar
Anadolu kadar olan bu kadar ok devlete (?)
belli bir emperyalist iskan sonucudur.
iskan da gayeleri gtmekte idi.
iskan
1- Yerli etmek ve
2- Rus muhacirleri yerlilere hakim
3- Ekonomik faaliyetleri yerlilerin elinden almak,
4- blgelerini en gzel, en mnbit arazisini
muhacirlere vermek, gerekirse bu gibi yerleri sahiplerinden zorla ala-
mak.
5- Btn askeri noktalarla deniz ve nehir
almak, takip ederdi. Bu hkmet kuvvetin-
den "Kafkasya'da cemiyeti", "Asatin'de
Din Heyeti", Cemiyeti" vs. gibi koruma gren
cemiyetler
gelince zetlenebilir:
86
1- Yerli dini, milli ve etkilerden zere
en ufak kylere kadar hususi ve sel&hiyetli memurlar ikame
etmek suretiyle mcadele etmek,
Metleri yoketmek... nk adet tarih demektir.
Adetten tarihten tecrit gelir. Tarihten tecrit edilen __ bir
kavmin ise nerede
2- faaliyetini aynen muhafaza etmek, bu
greve engel olacak Mesela: Necmeddin
gibi.
3- nemli merkezleri elde tutmak, yok etmek.
cenistan'daki bu amala gz tutmak.
4- Yerli mlki bir ile Ruslar'a Kafka-
askeri bir
5- Madenleri yerlilere pay vermeksizin Mosko-
z saymak ... Mesela bugn Grozni'deki maden
ormanlar, topraklar ... vs. hep Moskova
en' iyi arazi gasp Kazaklar'a
ve muhacirlere
eenlerin cumhuriyetin Cumhuriyeti"
idi. 1944'de 500.000, ise 80.000 idi. Devlet 5
1936 gn il. Dnya een ve
Almanlar'la zerine, sonunda
bu cumhuriyet 1957'de yeniden
Yzlm 20.000 kilometre kare, nfusu o zamanlar 800.000
(1958) <lir. 17 blme iinde tane de
tipinde yeri Grozni'dir.
En nemli Grozni, Gudermes, Balgobek'tir.
eline gemesinde bu blgenin stratejik
neminin devletler nemli bir rol

87
ar Grozni 1552'de Kazan, 1554'de almak suretiyle
Devleti'ni ortadan Trk ve Kanuni Su!-
tan fayda vermez. Zira Os-
rakip_ Trk ve
Sokullu Mehmet da 'un dar vezirleri
bozarlar, bu yzden Kafkasya ve Anadolu tehlikeye
159.4 de Prens 20.000 Rus or-
son nefere kadar mahvedilmesiyle Kafkas
direnmesi Slav tehlikesi evvel Anadolu
.
Oysa sevkcden sebeb Deli Petro
nun vasiyeti idi. Bu durum iyi
ifadesiyle "Dnya
Necip Kisakrek bu konuda
"Kanuni'nin Selim devrinin Hazar de-
nizi ve Katkasya'ya Rus "bak,
'.'Devlet-i aliyye"cc gya ciddiye
Sokullu Mehmet da meydana
bu hafife ciddiye nihayet (Ejderhan-Astrahan) zerine
"bir sefercik" (1569) kendisini gsterdi. Sefercik, nk
ciddiye ahnmayan sadece kendisini
kolayca ve Viyana nne Moha
galiplerinin pskrtmeyi bildi. Fakat
bsbtn ciddiye zerine topyekQn yklenmeleri
korkan iV. iin elinden geleni
Terek suyu boyundan ekilmeye ve oradaki Rus kalesini
oldu. stelik "Denizlerin ve il.Selim'e
bir ok hediyeler... Korkun ilk Moskof cr'etini
ve alalma devrimizin, sonra ilk
Selim'i iin, ince bir politika
bunda da erdi. Gz ve Tunus
olan imparatorluk, haylaz stne nne yediremedi
ve nlemlerle yetindi."
88
kuzey tutan btn kuvvet-
lerini Run1eli'de toplamak bulur. hata 1768 seferinde
btn kendini gene tedbir
1878'de Edirnc'ye ve kadar gelen ar
Kafkaslar' dan den1cktir.
Kuzey -iin de olduka bykt.
l864'de ele geirilmesi son-
1874'de Trkistan, 1875'dc Buhara, 1876'da Hivc, 1877'dc orta
Trkistan ve sene de Devleti'nin olan
Kars, Artvin, Ardahan ve Batum, Slav Hatta
Ruslar dilediklerini gibi her Dev-
Jeti'ni, ar hasta da himaye oidular.
Trkiye ve Sovyetler ile
dzeltirken fiili sahihi
bu sz syleme ancak
Ne Trkiye ne de iin -Sovyetlcrlc
olan siyasi ve verimli
Kafkasya devletlerin
1- Devleti, kendi
Askeri harekat nemini tam ola-
rak bilemiyor ve da mttefiklerine kabul
yordu.
2- tarih boyunca gneye
rol iyi iin, kendi himayesi
istiyor, askeri harekat askeri mahafi1
ikiye blnerek, bir Kafkasya zerinden, ise deniz-
den zerine taarruz grnyordu.
3- Fransa, mstakil ve himayesinde
ziyade idaresine terkedilmesini daha
uygun buluyordu. Askeri da rolnn

89
Kuzey Kafkasya'da fikir ve gre;
mttefikler Bakari merkezini zaten harp halin-
de bulunan Kuzey Kafkas kuvvetleriyle gemeli, bu kuvvetler
biimde edilerek mttefik birlikte kuzey ynnde
taarruz edilerek huzurunu .. \
7
e neticede
Kafkas Devleti de dnya devletleri yerini almah idi.
Bu gre devletlerin fikir ve emelleri
ve emeline uymaz. ve Kafka-
syadaki icraati espiyonaj faaliyetlerinden ileri gitmez. Devle-
ti'nin ilgisinin daha gerekirken 1829 Edirne
Kuzey bile anmazlar.
Yine, seferinden bir nce
durumunu bildirmek ve istik!! fikir ve dileklerini iletmek
iin kurul kimse bulamadan geri
dner.
seferinin zerine
talep eder. 10.000
bir ordu yollar ve Kars engeller.
seferi sonunda Ruslar yenilir. Paris'te
Kafkasya meselesini sz konusu etmek istemez. si-
villeri sempati duyuyarlar. Ruslar
kabul etmeye grnrler. bu teklifi benimsemez-
ler. da -ne ki-
Bu emri bizat bu emri vermesindeki
nedenin imam gittike nnden ve elinden

kan dklen hrriyet ve istiklill iin ya-
bu nemini, esaretten Hicaz'a
geerken Dolmabahe Abdlaziz kendisine byk
hizmetlerde zaman, "Bu ilgi ve onda biri Kaf-
kasya'da mcadelem gsterilse idi, durum
olurdu, heyhat ... " diyerek ifade
90
M- Gler, Srgn ve Katliam
ar Naibi Grandk 1864'dc emri verir: "bir ay iinde,
Kafkasya taktirde, btn halk harp esiri olarak
blgelerine srlecektir."
Bir milyon halk yola Ruslar Ka-
salarlar. Manzara fecidir. Kafile yrmyor, srlyor ve
srnyordu. ve btn

doldu-
ruyordu.
Afrika esir gemilerinde gibi olarak
sahil sahil gzel Karadeniz
bu insanlar lkesine geldiklerinde drtte bir

Bu ilk byk g sonucunda Trkiye'ye ynelen milletler
Rusya iin hi de inanan Rus idaresi ikinci
(1867-1874 ge btn kuvvetiyle engel olmaya Bu
yedi iinde Trkiye'ye ancak 3400 1864
eenler'den General Mayor Kunduhov gelerek ne kadar
een Trkiye'ye gne izin resmen
hkmetten ve 5000 een ailesinin Trkiye'ye gelmesine izin

eenler'in bu milli faydalanan Devleti
eenler'i emin bir kuvvet olarak iskana karar ve-
rince, bu sefer de Rusya idaresi durumdan eenler'in
hicretine mani olmaya Uzun temaslar sonucu Rusya hudu-
dundan uzak yerlere konusunda Ruslarla

1864 Rus sefiri gayreti ve Ali
sayesinde iinde inleyen een
General Kundahov olmak zere 5000 ailenin Trkiye'ye g etmesine
91
msade edilir. G eden on bin Adana ve Kayse-
ri on bin ise Anadolu'nun blgelerine

Turkiye'ye g eden eenler'in. son istatistik verilere gre
100.000 olup 22 vilfiyete Kayse-
ri vilfiyetinde
Bu arada da gler olur. Gemide 700
yanarak lr. kalanlar Akre'ye, oradan Nab1us'a
burada bir sene sonra 1880 Kumeytre, Jolan,
Amman'da kyler 1905 da az een ve
gmen Trans rdn'e g
1967 gnlk rdn Su-
riye'de Galan tepelerini Kuneytre dahil drt
kyde askerleri
ge Daha sonra 12.000'in zerinde
mlteci olarak bugn
Trkiye'de, Rumeli'de, Suriye'de rdn'de, Libya'da
bu
Byk g A.B.D.'ine da
Onlarla bulunan rdn ve Suriye'deki
A.B.D.'ne g edenler olmakta, da gittike
G btn bu olaylar ilk uygar bir
dnyada XX.
Trkiye'de, Rumeli'de, Suriye'de, Trablus llerinde
ortak bir Ruslara duyulan nefret.
Anayurttan nefret
Bu arada Boljevik ihtililli Kafkasya'da srgn ve
katliama da bakmak gerekir:
1947 yaz Amerikan Asscociated Press
Karaay-Balkar, Kalmuklar ve
bir yok ve g ettirdiklerine dair bir haber
92
Bu haberi Trkiye zellikle Cumhuriyet gazetesi
Abidin Daver de Aradan zaman
milletler hu topyckn yok ve g
daha bir ele
"eenlerin Sovyetler
blgelerine srldklerinden Muhtar Sovyct Sosyalist
Cumhuriyeti'nin ve Muhtar Sovyet Sosyalist
Cumhuriycti'nin cumhuriyeti eyaletine feshedilmesinden" bah-
seden Rusya Sovyet Federatif SosyalistYksek
si, 25 Haziran 1946 da yani Trkleri'nin srlmesinden iki
ve Muhtar Sovyct Sosyalist Cumhuriycti'nin ey.letine
evrilmesinden bir sonra
Yksek riyaset k.tipi Bahmurov
beyanatta:
"Byk vatan harbi Sovyetler milletleri Alrnan
ve
rarnanca bir zamanda, Alrnan propagan-
birok 'een ve
gnll ktt'alann giderek, ordusuyla birlikte
mcadeleye emriyle ierde Sovyet
eteleri ve
Ivtuhtar esas kitlesi bu vatan hainlerinin faali-
yetlerine engel Bununla ilgili olarak eenlerle Ta-
Sovyetler blgelerine bulunuyor-
lar."
Buradan g ettirilen milletlerin nereye be-
Hibir zaman Sovye1 bu-
lunan bu milletler, olarak "vatan haini"
ilan
Sovyct rejimlerinde daima partizanlar
kyller de fes-
hedilmesinden sonra pravda gazetesi bir haberi
Sovyet rejiminin bu yana bu lkede 20.000 ne
93
komnist partizanlar Her
halde kk de olsa, mcadele hamleleri hibir zaman
23 gnnde eenistan'a birok ordu birlikleri
sevkedilir. Bunlar btn kylere gnn ky me-
byk ve Rus askerleri bu
sylemeye, oyun oynamaya Bu durum
hibir kyller de Bu
Rus askerleri yerli sararak btn erkekleri yaka-
larlar. zerlerinde ufak tefek siliihlar bulunan eenler'den
derhal Ruslarla gre o gn bu
5000 den fazla insan ldrlr.
kylerindeki hali
elinde hibir modern silah bulunmamakla beraber, zerlerinde bulun-
karna ve Rus askerlerine Bu
ve da iin, bu blgelerde kim
varsa hepsinin ve emredil-

Sovyet Rusya'dan Avrupa'ya iltica ederek ve
yok edilme bulunan
Kuzey Albay G. Tokayev der:
Daha 1943 Kuzey Kafkasya, zellikle
blgeleri, askeri polis kuvvetleriyle doldurulmaya Ertesi
gn arefesinde her tarafta mitingler Ha-
disenin cereyan kylerinin birindeki
... NKVD krsye gelerek dedi: "Esas konuya gir"
evvel haber vereyim ki, NKVD birlikleriyle
Btn firar derhal ve yerinde dizil-
Halk neye bir trl
Albay elini zerinde hir daire izdi. Bu
bir Etraftan mitralyzler onun szlerini
Birka hanerlerini ekerek zerine
de tfeklerin bir yaprak gibi
Uzun tren iinde srekli srgn eenlerin
94
yrek paralayan tren grltlerine Vagonlar
kilitli ve mhrl idi. ve asla
meyen eenler kahraman bir millet
Kafkas ..
Bu olay bir ibret ve insanlara
tfeklerle cevap vennek dnyada insan bir cana-

Tokayev'in bu 1954 iltica bulunan
NKVD (siyasi bro) Yarbay Girigori Stepanovi Burlita-
kiy da
23-24 1944 meydana gelen olay ile 700.000 een-
ve 120.000 Karaay-Balkar Trknn srgn edildikleri haberi
hr dnya ancak iki sonra B.ununla bir-
likte, bu milletlerin srgn yerleri, pek olmayan ve ya-
11 sonra, yani J 955'de az ok
Toplu gte ve drtte birinin yolda srgn mahallin-
de ldkleri, dipcik darbeleri ldrldkleri kesinlik

9 Ocak 1957 senesinde Sovyetler Yksek bir
karar ile 1944 toplu ge tabi tutulan ve katledilen eenler ve
Kalmuklular'la Karaay-Balkar ve dn-
melerine izin Bu karar Kabartay-
Balkar, Karaay-crkcs Muhtar Eyaletleri yeniden ve 1057-
58 senelerinde Karaay-Balkar ve 1957-60
da eenlerin dnme sylen-

Bu baltalanmaya ve edilmeye da grl-
Nitekim Groznenkiy-Raboiy gazetesinin 12.1.1958 tarihli sa-
o 1 srgnden eenlerin
200.000 yazar. Bu da 1944 olan 700.000
nfuslu Muhtar Cumhuriyeti %30'una
denk
95
dnen eenler, yerlerine iin,
gnlerce demiryolu ve istasyonlarda zorluk-
yenerek yeniden
Sovyetler'e mcadelelerde een-
ler'in bir yeri Bunun iin kale gibi
uzakta, bir nezaret bulundurmak
Bu amala Orta srgn yerlerinden ok az bir
olan iftliklerine olarak
Btn bunlara eenlerin nfus Sovyetler Birli-
birinci etmesi bir durumdur.
1926 1939 1957 1970 1987
een 26.000 319.000 608.000 813.000
-
47.000 44,000 92.000 106.000 158.000
Karaay 27.000 55.000 76.000 113.000 812.000
Balkar 23.000 33.000 43.000 42.000 60.000
250.000 - 250.000
-
-
Almanlarla gerekesiyle milletleri toplu ge
tabi tutmak ve yok etmek hangi meziyeti
girer bilinmez. Yahudi Nrenherg
Mahkemelerinde halde, Sovyet Rusya'dan g ettirilen ve yok
edilen eenlerin ve ve Rus-
lar
N-
1980'lerin izlenen glasnost ve perestroika (ye-
ile Sovyctler bir zlme
96
srecine girdi. cumhuriyetlerde kurulan halk cepheleri
ynndeki talepleri dile getirdiler. Cumhuri-
yetleri olmak zere SSCB'ni meydana getiren birlik cumhuriyetleri
egemenlik ve ilan etmeye 1990
Rusya Fcderasyonu'nun kendisi de dahil olmak zere hemen
her zerk ve birlik cumhuriyeti ilan
eenistan'da toplumsal muhalefet een Ulusal Kongresi
rgtlendi. 23-25 1990'da coplanan een Ulusal Kong-
resi, erken emekli General Cohar Dudayev'i seti.
Kongrede ( 1- 2- konfederasyon 3- Kafkas
federasyonu) bir faaliyet benimsendi. Kongrc'nin
sonucu SSC Yksek Meclisi 27
1990'da ilan etti. Egemenlik,
zerinde tm hak ve yetkinin Cumhuriyeti'nde ve
bu hak ve yetkilerin biimde anlanuna ge-
liyordu.
19 199l'de Gorbaov'a darbe
een Ulusal Kongresi derhal darbeye
belirtti ve darbeyi destekleyen yneticilerin grevden
istedi. Bu arada darbeye Rusya Federasyonu
Parlamento Boris Yeltsin, Rusya Federasyonu iindeki zerk
cumhuriyetlerin egemenlik yolundaki destekliyordu.
Tataristan konusunda bir yapan Yeltsin, "ne kadar
o kadar egemen olabilirsiniz" diyerek, egemenlik hak-
sadece o kendisinin
Yeltsin, cumhuriyetler ve federasyon
yeniden belirlenmesi de savunuyordu.
Darbesi'ne mevcut ynetimin etkin bir
een Ulusal Kongresi srede ve
meclis seimlerinin savundu. 15 Eyll'de
Hseyin Ahmedov'un Geici Ynetim'e
iki ay iinde seimleri yapmak zere, yrtme yetkileri devredildi
Haklan Komitcsi'nin gzetiminde 27 Ekim 1991'de
97
seimlerde Cohar Dudayev devlet seildi. l
199l'de yeni meclis ilan etti. Bu
zerine Moskova, 7 cenistan'da hal
ilan etti ve ertesi gn Grozni'ye askeri birlikler gnderdi.
Fakat tepkisi sonucu bu birlikler l 994'e kadar
geri ekilmek zorunda
ve son zerine
ABD olmak zere pek ok devletin eenistan'daki
i sorunu" olarak nitelemesi nemli bir soruyu gndeme
getirmektedir: yasal
kaderlerini serbeste tayin etme 20
beri kabul gren, Haklan Evrensel
Bildirgesi, Helsinki Nihai Senedi, Paris gibi
de bir Bu hak temelinde, een
ve devredilmez bir sonucu-
dur. kamuoyu bu temsilciler
ifade edilmesine gstermekle ykmldr.
zamanda mevcut
norm ve yasalara da uygundur. gibi SSCB,
Brejnev olarak da bilinen 1976 Sovyet gre,
SSCB'ni Rusya SFSC'ne bir zerk cumhuriyet
statsndeydi. Bu yasa, Rusya Federasyo-
nu'na gereke olarak gsterilmektedir. Fakat Sovyetler
cumhuriyetlerin !990'larda birlikten
SSCB ve de facto ve de jure olarak ortadan Nite-
kim SSCB'ni devletler yeni bir temelinde, yeni
bir Devletler
Sovyetler cumhuriyetlerden biri olarak Rusya
Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti de, benzer bir eski ya-
Zaten Rusya SFSC'nin son parlamentosu, Dev-
let Yeltsin'e birlikler fiilen ve fiziksel olarak
yeni seimler ve anayasa temelinde devlet yeniden-
SSCB dneminden kalma yasalar yrrlkten
98
iin, Rusya SFSC'ni federe birimler, yani zerk
cumhuriyetlerin yasal erevesinin
gndeme Bu 31 Mart l 992'dc "Rusya
Federasyon olarak bilinen, "Rusya Federasyonu
Egen1en Yasama ve Yetkinin
zerine de
gibi, Federasyon Rusya Federasyo-
nu'nun egemenlik deklcrasyonu ile Rusya Federasyonu iindeki cum-
huriycllerin egemenlik yani
eski Rusya SFSC iindeki cumhuriyetlerin egemenlik
ve bu hak tcm61indc yeniden federasyonun yasal erevesi
Eski Rusya SFSC yrrlkten gre,
yeni federatif devletin, byle bir yeni temelinde, yasa-
la crcvesinip ve yasal bir tutumdur.
Rusya Federasyon o tarihte iki cumhuriyet, Tataris-
tan ve cumhuriyetleri 12 1993
gn Rusya Federasyonu yeni Anayasa ve Parlamento
de bu iki cumhuriyet (Tataristan Cumhuriy-
eti daha sonra Rusya Federasyonu ile bir imzalayarak
federasyona Tataristan'da Duma ve Federal Meclis iin
seimler 13 Mart 1994'te Bu durumda Rusya
Pederasyonu'na belirten hibir Yoktur;
"eenistan Sorunu"nun toprak iinde zlmesi
yolundaki nerilerin yasal
bu olurken, Halk Kongresi,
Cumhuriyeti bir devlet ve Rusya Fe-
derasyonu iinde bir karar 30
halk bu karar destek grnce Cum-
huriyeti'nin yeni ynetimi bu talebi byk bir olgunlukla ve
kabul eni. Bylece, bir burun bile kanama-
dan, Cumhuriyeti kuruldu. Cumhuriyeti, yeni anayasada
federasyonu birimlerden biri olarak kabul edildi.)
Yeni kurulan bir devlette grlebilecek
99
eenistan'da nemli bir grlmedi. Muhalefet ile
ynetim grlmyordu. 1994 iki
nemli olay, daha sonraki etkiledi. olarak, ynetime
muhalefetin merkezini (Btn muhalifler bu
desteklemedi. Yaragi Mamodayev cumhuriyetindeki
yoluyla zmlenmesi savunarak si-
eylemlere srekli olarak, Rusya Parlamentosu
szcs Hazbulatov, Mart ecnistan'a geldi.
eenistan Cumhuriyeti'ndeki politikaya aktif olarak
sylemesine Hazbulatov bir muhalif grup
gzlemcilere gre Hazbulatov'un bu tutumu, eehistan'da Rusya Par-
lamentosu iin seim takdirde, bu kanaldan Moskova'ya
dnme sonucuydu.
eenistan Devlet Cohar Dudayev, vesilerlerle
Rusya ile politik bir zm iin
petrol boru ve demiryolunun ortak
nerdi. Grozni'den geen petrol boru ve.
demiryolu, Hazar Denizi Mahakale'yi Karadeniz
TUapse ve Novoossisk ile Donets
ve Kuzey merkezi Bu
de 21 Mart J 994'de
Rusya Devlet temsilcisi Scrgey Filatov '\\e cenistan Cum-
huriyeti Devlet Aslanbek Akbulatov Moskova'da
fakat anayasal bir ve Rusya-
Tataristan temel
ynndeki talepler yznden bu bir sonu
(Rusya hkmeti, son Vladikafkas gibi, daha
sonraki btn nerilerini "temel olarak ne
srd.)
Muhalif gruplar ile hkmet birlikleri
yaz Kk lekli olan ve en fazla birka saat sren
bu hkmet birliklerinin ile Bu
olaylarda, zellikle hkmet birliklerinin, kan
grlyordu.
100
muhalefetin merkezi haline gelen Geici Konsey
Umar Avturkhanov, 23 Tcn1muz'da Yeltsin'e
eenistan'daki devlet tek olarak Kon-
sey'in ve cumhuriyette "anayasal dzenin konu-
sunda talebinde (!TAR-TASS Haber
24 Temn1uz 1994). Geici Konsey daha sonra "ulusal yeniden-
hkmcti Rusya hkmeti, Geici Kon-
scy'i eenistan'dak:i yasal ynetim olarak hibir zaman res-
men fakat Rusya Federasyonu btesinden eenistan
iin denekler Geici Konsey'e nermeye Son olaylar-
da da gibi federal Konsey'e aske-
ri bulundu. muhalefetin en byk askeri operasyonu
Ekim Grozni'ye oldu. 16 Ekim'de bir
yapan Dudayev, ve Allah'a olan
inanla zgrlk ve iin belirtti.
Muhalefet, bir-iki saat iinde Grozni'yi ele
gn geri ekilmek zorunda
eenistan'daki yeni bir boyut
kazanmaya gzlenebiliyordu. 1 muhalif Geici
Konsey'in Umar .A..vturhanov, Grozni'yc
hafta sonra BDT lkelerindeki "ziya-
rct"inden dnen Konsey'in birlikler Beslan Gantemi-
rov, sre iinde bu devletlerden tank, top, uak gibi
Geici Konsey'in taraflarca be-
lirtiliyordu.
Gentemirov'un sonra olaylar Muhale-
fetin Grozni'ye ynden hem eenistan Genel
Kurmay hem de Geici Konsey beklenen
26 Muhalif birlikler srede Gronzi'nin byk
bir kesimine girdi. Hatta muhalifler lider Avturkhanov, een televi-
zyonundan ynetimi
Fakat, daha nceki gibi, hkmet kuvvetleri
srede muhalif birlikleri pskrtt. gn iinde Grozni ve
evresinde btn kontrol hkmct birliklerindeydi.
101
200 muhalif askerin JOO'den fazla esir

Bu noktaya kadar daha nceki olaylara benziyordu.
Grece kk lekli sadece Grozni
evresinde oluyordu. Yani bir topyekn i yoktu. Fakat,
beri ilk defa olarak, hkmet muhalif birlik-
ler faaliyet gsteren 70'e Rusya askerinin esir
Rusya bu askerlerin stlenmezse, esirlerin
idam da bir' top-
bu esirlerin bir Bu
zerine Rusya ilk defa olaylara olarak mdahale
ederek hkmet ve muhalif birliklerin 48 saat iinde
aksi taktirde eenistan'da hal ilan ederek as-
keri Yeltsin, daha sona srenin
15 belirtti. Bu zerine Dudayev ve
Rusya Savunma Graev Vladiskafkas'ta biraraya geldi. 12
gn Vladikafkas'ta
Rusya ve eenistan sorunlara yoluyla bir poli-
tik zm umutlar glenirken, 11
Rusya birlikleri eenistan'a girdi. bu Vladikafkas
eenistan yetkilileri fakat Rusya yetkililerinin
bilinen taleplerini yenilemeleri zerine bir sonu

O- Son
31 1994 (Sabah): 20 gndr, eenya (eenistan) toprak-
dzenleyip de ilerlemekte bulunan Rus ordusunun hedefi
Grozni'yi ele geirmek. Rus bombalan-
isabet olan dev bir rafinerinin alevler iinde
bildiriliyor. Bunun esas sorumlusu ise Jirinovski Ruslar.
nceki gn, Moskova'da dzenlenen bir gsteride,
102
eenlere mmkn !<;adar daha da
te yandan yine habere gre, Mosko-
va'da, eenlerin Grozni'dc gl bir savunma
ve bu Trklerce dair bilgiler var, Ruslar
eenler iin sanki Trk gibi
her hallerinden belli. Samalamaya Demek ki, Trk savun-
halen daha da
1 Ocak 1995 (Sabah): Grozni'yi tam hafta boyunca
alan Rus ordusunun kente girmek istemesiyle
gsterdi. Kentin yzlerce
merkezine haber olarak veriliyor.
her iki da ok belirtiliyor.
Rusya bombalanan rafinerideki amonyak
iin byk bir tehlike ediyor. infilak etmesi halinde;
binlerce insan, evreye gazlardan kaybedecek. Buna
Rus sivile ve asker bakmadan
binalara mermiler
binlerce insan var. Onbinlercesi sanki lm bekliy-
or. top ve tfek da
kenti kimlerin bilin-
miyor.
2 Ocak 1995 (Zaman): Moskova, haberlerde, eenya
Devlet tamamen ele kamuoyuna
Grozni'ye een gnlller
geliyor. Bu arada, een halen
gvenilir yerlerden haber olarak Grozni'de bulunup iz-
leyen gazeteciler de sokaklarda kimi terk edil-
bildiriyorlar. eenlerce ele geirilen so-
kaklarda kol grntleyerek kaydeden bir gazeteci,
ellerinden ganimet olarak Rus askerlerinin Grozni
gizlenecek yer syledi. Grozni'ye
durumu ederek bir grup Rus milletveki-
103
li, ok Rus askerinin nnde ve
yok kamuoyuna duyurdular.
3 Ocak 1995 (Zaman): Kimi haberlerde Ru'sya, eenistan
Grozni'nin Rusya birliklerinin denetiminde ve
bu takviye birliklerini de Moskova'dan bildirme-
sine bugnk bir demete Rus
syleyerek eenlerin stn nihayet kabul etti.
Yine nemli bir yerden habere gre, son Rus da beyaz
bayrak ekerek teslim bildiriliyor. Grozni'yi ele geirip tama-
men ettiklerini ne sren Ruslar, bylelikle geride ylesine ok
asker ls geldikleri yne ekildiler ki eenler
ve tfekleri, bir
halde olsalar bile Bu arada bir deme veren
Devlet Cohar Dudayev, een birlikle-
rininin bu hak ettiklerini syledi.
4 Ocak 1995 (Zaman): liberal liderlerinden Igor
Gaydar, een ok vererek geri
ekilen Rus birliklerinin hazin durumu neden_iyle, bunun bir askeri
belirtti. Bu ise Rusya boy-
tam ortaya koyuyor. Trkiye, ecnistan'a
devam ettirmek isteyen Ba-
bugn bir gre, Yine bugn Al-
manya Helmut Koh! Yeltsin'le olan tarihteki bir
tehlikeli bularak iptal etti. Btn bunlar olurken, Groz-
ni'yi yine ettiren Yeltsin'e een
gnll ayn kol halinde Rusya;ya
getikleri bildirildi. Moskova, Dudayev'in zerk Trk Cumhuri-
yetleri rnek olarak korkuyor.
5 Ocak 1995 (Zaman): Gorbaov'a 4 nce dzenlenen
Darbesi'ni bir nevi kahraman rol oynayarak etkisiz bir hale
bulunan Yellsin, daha dne kadar takdir
104
olsa bile, bugn Kafkaslar'daki emperyalist nedeniy-
le, Time dergisince yeni bir Rus olarak bulunuyor.
Yeltsin'in yenilgisi iki nce Yeltsin,
dair direktiflerle politik
ister istemez riske ve bylelikle eenlerle bir-
likte Rusya hava eenistan'daki
Rus bile Yeltsin'i anlamakta glk ekiyorlar. Frankfurter
Allgcmenine Gazetesine gre, Ycltsin'in eenistan'da
ok Kafkasya Trk eenya Devleti
Dudayev'e olanca siyasi destekler verirken, Moskova byk
bir iinde ve pek de emin
7 Ocak 1995 Grozni evresinde yeni askeri
yapmaya Moskova, bu blgeye her biri kimsayal
fzeler de gnderiyor. Bu arada, bir habere gre, eenistan'a
gnderilen Rus ordusundan en az bin asker ve firar ederek
Savunma Graev de Duma'daki bir
bu haberi (Zaman): ise Grozni'ye bir
ncesinin garip hakim. Rus bir gn
nce cenistan ve kent bir kpry
Boris Ycltsin'in


durumun sakin bildiriliyor, ama eenlerin nemli komutan-
biri bulunan Aslan Maskadov, ikinci ilkinden ok
daha byk beklemediklerini sylyor. (Sabah): Yeltsin,
barut gibi, pskryor.
9 Ocak 1995 (Zaman): Dn 8 Ocak'ta eenistan'daki son
byk bir lkeler, Grozni'de
eenlerin 5 gn nceki galibiyeti zerine
oturtn1aya gayret sarfediyorlar. ilk gn cereyan eden
bir i meselesi olarak bu lkelerin tu-
tumu ok grnyor. Amerika ve Avrupa lkelerinin Yeltsin'c
otoriteyi aksi bir ierisine girmeleri
beraberinde da getiriyor. zm
105
En nce bu konu BDT yeleri ise
eenistan'daki olaylara Cumhuriyetlerinin
grlyor. (Sabah): Btn
bunlara Grozni'ye 2. kez ve dzenli
ordu birlikleriyle yeniden kent merkezine ilerlemeleri
haberini de veriyor.
10 Ocak 1995 (Yeni Ruslar, Dudayev'in
bir trl ele geiremiyor. Grozni'de yle bir yaman
sryor ki; Rus her teker teker gibi
. bile iki koldan top de
teslim almaya Rus ordusu, nceki nazaran bir
taktik uyguluyor. (Milliyet): Rus ordusunun bu defa olama-
halinde eenistan operasyonu, kendileri iin bir knt
gibi, da derinden ve tamamen Washington,
Yeltsin'e bir gl aday hissediyor. (Trkiye):
Gore, Yeltsin'e toz kondurmazken, Senatr
Bob Dole Yeltsin 'durdu' diyor ve da devam ediy-
orsa, bu onun ynetime hakim gsterir" dedi. Yeltsin'in
her geen gn syleyen Senatr Dole, "masum si-
villeri ldrrsen, ABD'de bunu diye belirtti.
11 Ocak 1995 (Yeni eenya'da bir
emrindeki askerlerle beraber firar ederek
gsteriyor ki Rus .askerleri yana. Bir
bilanosunu tam bir ay nce, bugn, Ruslar eenistan'a
girdi. Bu bir ierisinde taraflardan binlerce askerle birlikte sivil-
ler ld. Grozni, harabeye 350 bin insan lkelerin yo-
lunu 2000'den fazla een askerinin kesin. Ruslar da
bu Moskova, Rus llerinin
son siliyor. eenler, 332 Rus tank ve ki-
mini' tahrip ettiklerini kimini de ele geirip sylyor.
Yine eenler, 14 Rus ile helikopterini de
belirtiyor. Rusya'ya gre ise, eenler 26 40 63
106
topu ve l50 (Zaman): Grozni halen
eenlerin kontrolnde grnyor.
Az, ama z olarak ifade bu bilgileri, akli selim,
Eflatun'dan ziyade Arsito ile de
tabii tutar isek; Kafkasya, bir hayal mutlu ok
daha gerekleri iyisiyle, ktsyle gzler nne seren ve ister
eteklerinde, isterse derin vadilerinde, karakter itibariyle,
sert kadar bir lkedir.
ylesine ki, ancak bunun l ya da ova
ve vadi dememiz herhalde yerli yerindedir. Onun iin
pek sakin olunmasa bile, kimi zaman, kendini belli
etmese de, izen ibreyi bir bir ekmekten ziyade
gnl aleminin vurur O
bir millet ziyade
Trk edenlerse bir gibi bir
de hissedebilir.
tarihi, bir mehule brndrlmek istense bile, Efsa-
nelerle sylense de, ancak ve Trk'n tarihidir. Bu, Hunlar
Trk kavin1leri dahi byleydi. O tarih,
dnden bugne ve Kafkas Trk gzler nne olanca

yleyse, dillerinden, lehelerinden bahsede-
yerde, onlann birbiriyle uyum da folklorik
karakter ve niin bu ne-
denle, kk belli gibi, Karaay-
Kumuk erkez, ve eenlerin de
kk bellidir. her birine Kafkas demenin bilin-
ci ve Trk'ten geer. dininden bulunsa bile,
Kafkasya btnyle
bu Trk'n, Seluklu, ve Tatar-
en tabii Bunun nce de gibi,
107
bin bir devrenin tarihidir. Mansur, molla Gazi Muham-
med ve mcadele
Rus emperyalizmine ve bir Kafkasya meydana getir-

Bu bugn eenler nezdinde yine Kuzeyedir.
bunun iindir ki, eenlerin Rus
verdikleri iki Grozni'nin. merkezinde cereyan etse bile,
teslim ekmemek hele
gerekleri gibi de, bir rya, bir kurgu mahiyetinde
haberlerin tesiri ancak aldatip da
ne olabilir? Grozni'de gn mddetle cereyan
eden drdnc gnne giren Ruslar iin
bir facia de ne idi? hatta bile
Moskova, Yeltsin'in yenik bir hale
midir? eenleri yenip de onlara yeniden tahakkm
etmek isteyen Ruslar, olanca kuvvetlere Grozni'ye ikinci defa
sevketsclcr bile, eenlerin direnci neticesinde, pek
mitli gibi, belki bunun sonu nedir diye
belki de son maceradan vazgemeyi temayl etmektedirler.
P- Kafkasya'da Drdnc Perde
Kafkasya'ya da Bu yeni bir Yz
elli nce Rusya-Kafkasya yeni bir
Ruslar ! 830'lardan
ve bu nemli blgeyi srekli olarak kendi denetimleri tutmak
iin aba Kafkasya birinci perde,
!800'l ve
eenler ve uzun sren bir sonra yitir-
108
Tarihin eski gelen ve Trk ve Mslman
hibir zaman kabul
ve srekli olarak Rus
Kafkas ikinci perde Rus
eenlerin tm Kuzey Kafkas ulus-
biraraya gelerek Kuzey Ka!Kasya Federasyonunu 1918
Ne var ki, rejimi kuran ve daha sonra tn1
Asya'ya yayan Ordu 1920 yeniden ede-
rek bu blgedeki Kuzey Kafkasya Federasyonuna son
ve bu blgeyi zerk ynetimler biiminde blerek kendi fede-
rasyonuna dahil Ordunun eenler ve
Kafkas ve bu nedenle Rus emperyalizmi bu
blgede bir9k ve zellikle eenler'i

Kafk!ls oyununda nc perde ise, Hitler dneminde
Alman komnizme son vcnnek zere 1940'larda Rusya'ya
eenler hemen ve ilan
Daha sonra' Ruslar geri pskrtnce, ayaklanan
eenler' den ve ccnistan'daki sivil
katlederek emperyalizmin irkin yzn ve
birok een . ailesini yeniden Orta Asya'ya Zorla
gnderilen eenlerin yerine ise Ruslar getirilerek
Sovyet stratejik nedeniyle bu blgeden
kendine bir kurabilmek iin yntemler
Kafkasya'da drdnc perde ise, Gorbaov'un Sovyetler
ile oynanmaya Sovyctler sona
gn eenistan ilan o gnden bu yana tam
buuk bir lke olarak
ulusal nderi Cehar Dudayev eski bir asker olarak hem
hem de bilen bir nder ulusunun
sonra genel
109
seimlerde ile seilen Duday-
cv, buuk kk bir lkeyi her trl ayakta
tutabilme Rus emperyalizminin blme ve
ierden kertme cesaretle eenler lkede
bulunan tm lkelerinde yeni bir nfus
dengesi kurmaya Ruslar ise, eenleri yok etmek iin
her trl tarihin her dneffiinde Kitle katliam-
sonra kitlesel srgnler eenlerin bir kolu olan
blnerek onlara yan bir zerk blge olma yetkisi
eenistan blgesine Ossetler getirilerek ve
Kuzey eenistan De Kumuk Cumhuriyeti
eenistan yok edilmek
Her trl emperyalist ve senaryoya eenler
gnmze kadar Katkasya'da etkin biimde
Kafkas Suriye,
rdn, Irak gibi lkelere g ama eenler kendi lkelerinde
kalarak Ruslara Trkiye'de var olan on milyon
Kafkas kitle iinde eenler Kafka-
sya'da iki milyonlara ile Kuzey en
gl ulusudurlar. eenistan'dan daha byk ve
eenistan gibi vermemektedir
nk eenler kadar bir konumda
etkileri, Kuzey Kafkasya'da ve kim-
likleri ama verecek kadar
Kafkas Bir tek eenler, Alek-
sandr Solzenitzin'in "Gulag
gibi Ruslara boyun ve srekli olarak
iinde Gnmzde olaylar bu
yzelli yksnn drdnc perdesidir.
Sovyetler sonra Rusya byk devlet
olma konumunu srdrebilmek iin yeni bir anayasa ile Rusya Fede-
rasyonunun gnn uydurmak ve Sovyetler
10
bir cumhuriyet olarak Trk ve
gene kendi tutabilmek iin. yeni bir model
Anayasa Rusya Meclisinde kabul edilmesine
Trk ve mslman nedeniyle halkoyuna sunu-
kabul bir anayasa olarak yeni Rus anaya-
devlet zoru ile eenistan gibi Tataristan,
Yakudistan ve Cumhuriyeti gibi Trk ve
mslman uluslar ve Sovyetler sonra Rusya
Federasyonuna girmek ve yeni anayasa
ile bu lkeler pasif hir iine
eenlerin gsterdikleri cesaret ve Trk
ve mslman cumhuriyetler gsterebilselerdi, belki bu cumhuriyetler
de Azerbaycan gibi kazanabileceklerdi.
Yeni dnya dzeni her blgeye yeni sorunlar Yeni
dnya dzenine konul-
olan tn1 yeniden gndeme Bosna,
Kuzey Irak, Filistin gibi Kafkasya sorunu da
bir sorun haline ve Emperyalizme
veren tm uluslar ki, birgn
da birgn yeniden Kuzey Kafkasya Fede-
rasyonunu kurmaya gzkmektedirler. Haiti, Granada, Panama
gibi kk lkeleri etme kendinde gren Amerika, arka
bahe erevesinde Rusya'ya Kafka-
cziln1csini i sorunu olarak
gsterse de, Kafkasya'da iki bir sren
gnnezden gelemez.
Milletler erevesinde hukuk
ve kendi kaderlerini tayin getiren self
dctcnninasyon
eenler, kendi kaderlerini tayin dayana-
rak yola ve ilk gnden yeni federasyona
. ilan Rusya ile federasyona konusunda
herhangi bir protokol iin kendilerini
hangi bir yasal belge yoktur. ecnistan bir
1 1 1
1
federe bir devlet olarak nce Kuzey Kafkasya Federasyonunun
daha sonra da Sovyetler iinde federe devlet olarak yer
ve Sovyetler gn ilan
Federe devletlerin federasyonlara girme kadar
ve ilan etme da dev-
letler- hukuku erevesinde ilan etme
ve daha nce herhangi bir protokol ile kendini iin
Rusya Federasyonuna bir protokol ile kabul eden lkeler
zerinde kurma veya zorlama eenistan
ise bunun iin; hukuk eenistan'a
asker gndermesi yasal ve alanda
Trkiye'nin Trk ve mslman lkelerle ilgilenmesinden ra-
duyan Rusya, Kuzey kendisine tutarak,
Tkiye'nin Orta Asya'ya kapamak iindedir.
zengin petrol Rus emperyalizmini tah-
rik etmektedir. Rusya Azerbaycan'da gibi, Kuzey Kafka'
sya'daki petrol istememektedir. Ve
nemli Rusya .eskiden beri kendisine olan Trk ve
rnslman nleme iindedir. Bu neden-
le, Rusya izin vermeye ve
federasyonun olumsuz bir emsal izin
vermemektedir. Bu nedenlerle eenistan
Trk ve mslman uluslar en boyun ve en
eenler iin Rusya nce daha sonra da katliam
ve srgn ile eenleri yok etme iindedir. Nitekim
bu ve Rus ernomirdin'in
1.12.1994 tarihli ve 1887 p gizli bir belge een
sonra bu ulusun yok edilmesini emretmektedir. Ele
geen bu belge dnya Konu
daha nemli boyutlara srklenmektedir.
eenlerin bir devlet olan Grcistan ile olan onak
Rusya Federasyonunun iinde bir blge olmaktan
ve bylece eenistan sorunu ii
tesinde bir sorun olarak gndeme gelmektedir.
112
eenlerin ilk gnden federasyona ilan et-
meleri de, olan yasal sreci glendirmekte ve sorunu
alana srklemektedir.
Kafkasya'daki lkelerin Avrupa lkeleri Grcis-
tan, Ermenistan ve ye da
bir durumuna getinnektedir.
ulusal ve etnik ve kltrel
ortaya koyabilmelerine olanak eenistan'a hukuksal bir
yolu Kafkasya'da geerli ise, bu
hkmleri eenistan iin de geerli olabilir. erevesinde e-
bir ulus olarak var ve ilan et-
mesinin
eenistan, buuk bir devlet olarak
srdrmesine Amerikan ekinen Trk ve msl-
man lkelerce Kuzey Trk Cumhuriyeti de
yirmi bir devlet oHrrak srdrmektedir ama,
yznden Trk ve mslman lkeler Trk Cumhu-
riyetini een Cumhuriyeti gnmzde Trk
Cumhuriyeti ile benzer bir stat ve kaderi
ifte erevesinde, Slovenya, gibi
lkeler bir federasyonun ka-
Sovyetler gibi bir federasyonun eenis-
mslman lke nedeniyle
Acaba eenler askeri olur
muydu? Rus emperyalizmi Azerbaycan, eenistan, gibi mslman
lkeleri asker izmeleri ezerken, lkelerle olan so-
hukuk erevesinde zerek ifte standar-

Sorunun ozumu. lkeleri

devreye ve mekanizmalarda ko-

nunu gndeme Drdnc perde de
oyun sona em1ezse, perde grnmek-
tedir.
113

Gece kurt yavrularken dnyaya biz
Sabah kkrerken aslan konuldu ismimiz
Lailaheillallah
Kartal emzirdi
At stnde
Lailaheillallah
Hak iin, vatan iin
Onlara bir zarar zaman kesildik
Lailaheillallah
Biz zaferlerle
ve onursuz biz
Lailaheillallah
Tuntan gibi erise
Hayattan ve onursuz biz
Lailaheillallah
114
Ey kara toprak her zerren baruttan da
Hznl bir sana
Lailaheillallah
Hi bir zaman kimseye pes etmedik biz
Ecel veya zaferden biridir tercihimiz
Lailaheillallah
sararken
gzleri maharetle
Lailaheillallah
Kk yeriz, ot yeriz bizi da
ieriz suyunu susuzluk da
Lailaheillallah
Gece kurt yavrularken dnyaya
biz, ALLAH'a, halka ve vatana
Lailahei!lallah
Allahuekber Allahuekber Allahuekber
115
111. BLM
EEN KLTR
117
EEN KLTR
A Folklor ve Gelenek
!-Masallar, efsaneler, destanlar, trkler, ninniler, tiyatro,
sinema ve edebi eserler:
Halk masallar oktur. en "Hangur"
un hil<liyesidir. Trk mitolojisindeki "tepegz"
dnyaya Kafkasya'dan ki rivayet nldr.
Halk Lafontaine'nin kendinden ok nce olup da
yeniden ve manzum masallar insan-
ve oktur. Buna (Tilki ve Keklik) bir
een rnek verelim:
Gnn birinde a bir tilki bir
grr. Tilkiyi gren keklik ok korkar ve bir atar; bunun
zerine tilki "Ben kekliklerin
ama sen bana gzlerinle gsterdin" Keklik:
Tilki "Sen ne bil-
miyorsun, gel, ben senin gzlerini gerekten
sen Tilki "Ben senden korkuyorunt"
Tilki de "Asla! Geen senin gibi/eri yememeye karar verdim.
yeminimi bozarsam, uyuzdan leyim"
Keklik Tilkiye ve Tilki onu yaka-
ve glerek: "Sen ne kadar seni yiyecegim."
Tilki besmele ekmek iin Keklik Tilki
zlerek beklerken grltlerini
"Bu ne gurultu?" Keklik de ''Bir yok. Kurdu kova-
layan kzlerin sesi" diye cevap bu av kpekleri tilki-
ye kopan tilki zorlukla Tilki "Acaba
benim da bir besmele ekerler miydi? Bir
119
keklik beni . zahnwtine katlanmaya lzum yok."

1865 byk gnc'
0
n soma, Kalkas metinlerde,
ilerindeki dile getirirler. 1923 ve
eence olan zamana nazma"
ilahi, bu en gzel biimde
Ve vezon Deli ho nistq
Txo disikxa tlieh da
Yxna zama ledal
bdliex
diye 22 beyitten beyitlerinden rnekler ve-
rirsek:
1- Ey ulu sen gc yeterlisin; bizle tek
Ynetimi bulunmayan zaman sen bizi
belalardan koru!
2- Soylar birbirlerinden bir bulun-
Nohoylar hep sen bizi
belalardan koru!
16- Zaman ok terbiyesizce geldi, bereketini de yitirdi. Dnyada
sen bizi belfilardan koru!
21- Lider varken de o dzen varken
istenince kuisal oluyordu. sen bizi belfilardan
koru!
Halk sylenegelen, gerek gerekse sev-
gisiyle dolu ilfiller olduka oktur.
Kafkasya ve ait efsaneler olduka ilgi ekicidir. Bu
efsanelerin Kafkas lkelerini hibir blgesinin
120
gzellikte ve cennetin yer yznde bir
benzeri olarak gstermesidir. Kutsal kitaplarda adlan geen velilerin
de bu blge ile ilgisi Yine bu efsanelerden ki
gzellik ve g bir ok
bakunlardan .zellik bu efsanelerden bir zeti:
"Kafkas yeryzndeki Btn ye
Kafkas Allah, bir b"lgeyi
harap etmek isteyince bu damarlarm birini suretiyle ira
desini yerine getirir."
"Allah yeryznn sessizlik iin ilk Kajkasya'da
Sofaklis "Cennet'den incileri
yeryzne serp ki dnya sakin olsun." iradesirule Melek de
Cennetten incileri Kajkasya'ya
mitolojisinde Kafkasya, Kaf diye
en yeridir. Hatta dnyadan bir dnya olarak
Kaf yani prensesi
dillere Cinleri, perileri cceleri, devleri, ejderleri
masallara konu
"Herkes lecek fakat (A.S.), kadar tek
olarak Bunun sebebi de Derbent bucak
kynde hayat suyu (Maii'lHayat)
su
Kerim"de geen ve Musa (A.S.)m esrar dolu
seyahau ve Hazar Denizi'nde
eenler'in hayau destanlarla doludur. Halk bilge
iin, nemli bir olay hemen destan Eskilerin
destanlar ezberlenerek nesilden nesile
eenler sylemeyi seven
zaman dertlerini, istek ve dinlennekten

Yollarda, sevin gurbette ve inzivada
121
een kalbine tercman olan bir ok halk
kimler ne zaman bilinmez, fakat kimin dilinde
onun eseri o kadar ve heyecanla sylenir.
mcadelesinin sesi olan 'Gazavat

en
nlsdr. eenler tekbir getirerek ve bu
O zaman byk bir nk bunu
okuyarak iin ya zafer ya lm geri ekilmek, teslim
olmak yoktu. eenler'in nl biri de 'Gl
Burada imam 19 Eyll 1934 cuma Munzak
Camii'nde zerine sylenen bir een bir
blm verelim:
zerine kurnyacak yer yz
Anne,
sen beni.
Yabani otlar dalgalanacak zerimde
Baba,
Ne de sen zleyeceksin beni.
Kara gzlerin dinince
Abla,
zmeyecek seni.
ancak sen hi.
Var gcnle yok say beni.
Sen ise durmadan zleceksin
dek.
122
Ey lm top!
dndn. Beniln klemdin oysa!
Ya sen kara toprak!

rteceksin.
ey lm, oysa ben
Tannn ve efendin idim.
gvdem
Ruhumsa uar cennete arabuk!"
Bu lm trksnde ilgimizi eken yn karakteristik een
Burada, boyunca hibir nesneye boyun
memesi, sarp kendi kendisinin efendisi qlan, binici,
iyi kullanan, keskin tok szl ve birinin lm kar-
korkusuzluk zerinde nemle gerekir.
rin btnne gereki bir dnya egemendir. lmden sonraki
tasviri olarak gz nne seriliyor. Biraz sonra lecek
birinin ile annesine, ve
bulunmak, Trk halk rnekleri
oka bulunan bir
kuvvetleriyle her sin-
Ninnilerde de bu bir an nce
byyerek Ruslar'a arzusu, ninnilerin 0rtak
Buna bir rnek verelim:
"Yurdu harp
sende gne.
erkek,
benzer bir
123
Allah, Allah, Allah, Allah, Allah, Allah!
Uyu yavrum, abuk by,
Uyu gZel ocuk, by

Her gn bir
inletiyor, bak, her yam,
benzer, bir
Allah, Allah, Allah, Allah, Al/nh, Allah!
Uyu yavrum, abuk by,
Uyu gzel ocuk, by
Teslim sz gelmez dile,
Her een de kinle.

benzer
Allah, Allah, Allah, Allah, Allah, Allah!
Uyu yavrum, abuk by,
Uyu gzel ocuk, by
Yeter, Ulu yeter!
124
Bu hale son ver!
yerlere ser!
gne!
Allah, Allah, Allah, Allah, Allah, Allah!
Uyu yavrum, abuk by,
Uyu gzel ocuk, by
Tiyatro ve sinema ancak son zamanlarda biraz g-
rnmektedir. een dram Sait Badyef 1933 'de
Sunkale'de een milli tiyatrosunu kurar. Tiyatroyu
gtrmek iin Tiyatro kyleri tem-
siller verir. da binlerce een seyreder.
Ancak unutmamak gerekir ki, Sovyet-Rusya devrindeki
btn sanat hareketleri gibi tiyatronun da propaganda olarak kul-
grlyor; mmkn kadar hrriyet isteyen ve ancak
hrriyet sanata, kstek vaziyettedir
milli duygu ve ideallerle eserlerin izin verilirse
tiyatro ve sinema pek abuk ilerleyecek ve
eenistan'da dili halde edebi eserlerin
trlerde gryoruz. Bu dillerin Trke,
Arapa ve Bunlardan een-Lezgi grubu dilleriyle
hikdye ve ilmi eserler olduka oktur. een ara-
nemli olan Eldarkhanov (1908), N.
Trubetsko, A. Trompet, Elemanlidi Hottologie, M.D. entiev,
F.G.Ozdoeva, Bunlar
iin Kafkas dillerini okumak ve olduka zor-
dur; zira gibi birbirine Mesela (a) ve (i) harflerinin
125
drt trl, e harfinin trl sesi Bu yzden eserlerin
g ihtiliili resmi dil
Rusa eserler Rusa'da
1. Aile, karakter, spor, mz!k ve
oyunlar, sosyal ve ataszleri, bayramlar:
eenistan'da aile ok nemlidir. Bir erkek bir
evlenir. Birden fazla evlenmek ok enderdir. ve
erkek birbirlerini grerek, ve evlenirler. Erkekler
genelde kendi evrelerinin seerler. ky ve kasabadan
vermek az grlr. Aile ii evlilik "7 gbek geme"
denilen adet akrabalarla evlenilmez. bile
ve tehlike isterler, bu onlara zevk
verir. Bunun iin erkeklerin sevdikleri ok
Ev lem oek bir evinin
veya penceresinde bir hamlede gibi
sonra uurumlar adeta uarak yeni giderler,
vuran nal sesleriyle silah sesleri, bir-
birine
een erkek yz, beden fevkalade
gzeldirler ve benzerleri az bulunur. olup, ve hare-
ketleri cevval, ve Genellikle ok ve
Ruslar diye anarlar.
eenler zamanda gayet ve hiddetli, hatta bazen de ok
en kahraman kavmidirler. Ataerkil
dayanan bir aile
erkeslerde halde, eenler'de
yoktur. Bununla beraber ve ovada bir tabiat
grlr. girenler sert, sinirli ve ikinci
girenler biraz daha uysal .olurlar. Kan ve soyca kkten yani
atadan gelen kmelerin her biri kendi bir idare sistemi
ki, eenler kendi buna "teyp" terler.
Gelenek ve greneklerin, an'anelerin toplumda nemi ok
byktr. Herkes bu adetlere uymak
126
Greneklerin etkisi, dinin ve etkisinden daha stndr.
bir ceza eenler bu cezaya
iin davranmak Elden gelen
esirgememek, ktlk ve uzak durmak, byklerin
szn dinlemek, gstermek, ve
etmek, an'ane ve adetlerin eder.
Bu konuda Evliya elebi kaydeder: "Bu memleket o kadar
emn' eman iinde idi ki gen ve gzel ve kadar
mcevherat ve ile kylerden
kylere dereler iinde geerek giderler de kimse
onlara yan bile bakmaz. Hi bir zaman yemezler ve ipek
giymezler."

Yine bir yerinde de: "Bu diyarda yalan,
mesavi, suizan, kibir, ve atalet yoktur. " geer.
eenler gereksiz meraktan nefret ederler. Orada hi bir kurum bir
topluluk veya bir hareketlerinin gizli bir
grlmezdi.
eenler'de_ ve sevin, bunun sonucu olarak da glme ve
beraber grlr. eenlerin glmesinde bir
da bir glme sezilir. Kendi korumada son dere-
ce da
gsterirler.
eenlerin tm gelenekleri incelenirse,
bu adetlerle hayatta kuvvetli ahlak hakim isten-
ve bu. prensiplerin her trl iin byk

eenler ve derecede Btn
eenistan'da ne bir zengin, ne de bir aile grmek,
dilencilere rastlamak mmkndr. Her hangi bir sebeple fakir
bir aile veya fert toplumdan isterse, toplum bu yap-
mak
Abdlhak Hamit bu konuda der: "Vatamyla ve
esasen bir
127
Vatan sevgisi dini bir inan haline brnr. "Mabudum Allah
hrriyet, mabedim vatan" bu inan semboldr.
Aile dinine gre , baba,
hemen evlendirir. hareme asalak biri
hatta ekonomik erkekten kalmayan bir rol oynar.
rtnmede davranma yoktur; fazilet Gen hatta
ve bayram gnlerinde erkeklerle beraber dans
ederler. Hnerli pek abuk evlendikleri iin kkten
Esas grevleri, ev grmek, ve
giyeceklerini dokumak,dikmektir.
Gzellikleriyle nl olan een hem cesur, hem de sport-
mendirler. gayet iyi binici gibi,
da bilir. Szlleri, baba ve birlikte
savunan ve bu
gsteren oktur. Bunlar 1830 Hunzak biz-
zat Ruslar'la sayabiliriz. Uzun sre
sonra. eline anlayan bu iki
beraber kendini kayalardan
Bir erkek iin ailesini en byk
bir erkek, ikinci defa kolay kolay evlenemez.
bu adama selam bile vermezler.
Vaktiyle eenler yre memleketlere yapar,oradan bir ok
kimseleri getirirlerdi. Bunlar "kle" olarak efendilerine hiz-
met ederlerdi, fakat ailenin fertlerinden gibi
grrlerdi. Hatta ok gemeden zgr gene esir
evlenirlerdi.eenler hali! byle ailelerin
oktur.
eenler'in misafire ve o kadar yksektir
ki, zaman hi tereddtsz hatta bundan
zevk bir adan1 ona misafir gelirse, olsa bile, bir
defa evinin bulunursa, gvenlik hatta ev
sahibi onun kendi feda etmekten ekinmez.
128
Bir evde tek da olsa misafiri eve ona gereken
gsterir ve ikramda bulunur. Misafir iin din ve milliyet
gzetmezler, onun dinlenmesini zaman yolda teh-
like da ev grevleri say-
arlar.
Ilir een cesaret ve kendi cesaret ve
benzer grp de kendisine gstermek isterse onu
konuk seer ve Umumiyetle az yemek yiyen ve
sofradan a tok kalkan eenler, bundan ok
ve uzun mrl olurlar. Bu rejim sayesinde de dzgn
ve uzun boylu, omuzlu, gzl ve ince bel-
lidirler. Kartal saan gzleri Hareketleri uyumlu
serttir.
Kemal "Tevarih-i Al-i VIII. Defterinde yaprak
26b. de der:
herbiri
Gznn yerine
11
de uygundur. Bu Kafka-
sya'ya zg olan son derece ve olan
ok zarif bir izmeler hari olmak zere hepsi de kendileri
evde dokunulup dikilen bu olarak bir kalpak
ile ide dik ipek kordon epken, zerinde uzun etekli
yn ince mami\I dar,
fakat serbest, harekete bir pantalonla, hafif ve
bir izmeden ibarettir. Yolculukta ve kul-

Btn Kuzey Katkasya erkeklerinin budur. ve
estetik o kadar gzeldir ki Kazaklar ve civardaki
milletler da Rus kadar hatta
bu grldkleri de nadir
gelince elbiseleri de genellikle dar,
fakat topuklara kadar inen etekleri ve olarak
129
bellerine kemer takarlar, elbisenin
parlak ve renkte uhadan yahut yelek
yeleklerin nlerine birok iri kopa ve toka
tutarlar. -
Erkekler boJ tyl. kuzu derisinden giy-
erler. Bykler ve tarikat yeleri bu zerine beyaz
sararlar; ucunu arkadan enseye yahut bele kadar
normal zamanlarda bir rt pee kuHan-
mazlar. ssleri mercan kolyelerden, iri
kpelerden, ve bileziklerle yzklerden ibarettir. Salar hep
uzundur, kendilerinin hafif, terlikler ya da
papular bulunur.
giyimi de !arzda, fakat daha sadedir. Erkek ve
erkeska denir.
eenler daha kk (12-15) itibaren elbisenin stnde bir
kama ve ancak nefsini mdafaa iin kullanmak
sahip bilir. Bunun iindir ki bu memlekette sililh
yasak olan memleketlerden ok daha az cinayet Siliiha
kadar ata da pek olan eenlcr'de binicilik bir spordur. Bu
sporda pek Bundan atlama, ve glle
atma gibi sporlar da elik omak Anado-
Ju'daki gibidir. atlama, at ve ip sililh oyun-
ve da ok ileridirler.
Ky yahut en sahalarda hemen her
gn atlama, binicilik ve yahut
bayram gnleri birer spor gibi geer. sporun binici-
lik ve Bu sayede her een daha ocuk denecek iken
mutlaka yakalayan bir binici, bile vuran bir olur.
ve oyun byk bir yer
eder. Dine ok olan eenler ya-
saklara oyun ve Halk
deikpondur, atuhpondur ve akerdeon
oynanan een bir tarafta
erkekler yer alarak setikleri
nlerine giderek dansa davet ederler. Davet edilen
nne ve oyuna dans ctn1eyenlcr tempo-
suna uygun bir el .. Oyuna iftler
oyunun figrleri de Oyunda iftler
yle ki erkek kendi nndeki dahi daha ndekine
kendi nne olur. ve erkek ekseri yzyi.izedir,
tempoya uygun bir kendi kendilerine figrleri yaparak
oyun devam eder. Bu vaziyet kar-
sln ve erkekler Avrupa dans-
gibi birbirlerine hatta hafif de olsa hi
etmezler.
Bazen de erkek veya elindeki "sevgi verilen ince
bir ubukla, oynamak bir kimseyi ortaya davet eder ve ortada
ikisi bir getikten sonra oyuna edCrlcr.
Oyuna sylenen n1J.nilerden birka rnek:
Sevgi ubuk, ubuk
Sevgilime dokun ubuk
Sevgilime
yan ubuk
Ben de sen de biridik
Bahelerde biten gl idik
1
'ieytan girdi araya
Biz byle idik.
en nlleri. Kafe, Lcpcrf ve Hepsi de bir
hikaye ve efsaneye
Oyunlar ok hareketlidir. Kafc oyunu, top-
nce Leperf, yaralanan yeni evli bir gen-
yksdr. J)oktor genci tedavi ederken zarif bir
eder ve gen hi hissetn1ez.
131
Lezginka een da verilir. bu
oyunun motiflerine zikir yaparak iin ismi de
verilir. bir ile
kabilelerden bir reisin deli-
bir sr ileri srer, hepsini yerine getirir,
ancak bir trl bitmek bilmez. bir ani-
den bir kk grr ve verir,
Bu oyun
eenler evlerini ve pek iki yaparlar, pencere-
ler kktr ve ok zaman gney Evlerin
nnde direkler zerine olan bir
rt bulunur. Bu evler kartal di-
rekler, ya da ortadaki avluya
Evlerinin ve nem verilmez, ierisi
beyaz Evin biri ok byk olur. ..
bu odada bulunur. Silahlar duvara Oturmak iin iskemle
yatak, ve yorgan
een kylerinde savunma yerleri yoktur, savunma
kyn erkekleri oluk-
alarak bu ormanlara bir ok
bulunan bu byk Grgen eenler'in kale-
leri demektir, Buddeley'in gibi eenler baltayla
yenilgiye Zira Ruslar bu tahrip ettikten sonra,
eenler kasten tahrip eden "Avlu"un mey-
bir hafta
Evlerinin ilerine yiyecek malzemelerinin sak-
mahzenleri
eenler'in soy ve topluluklar Bu soylar
eksik olmaz. "Tarlalar ya btn soyun, ya da byk ailelerin
Birok teyplerin zel kale (eence
gala)leri bulunurdu. Bu kalelerde her teypin bir kule (Bav)si bulu-
nurdu. Bu kulelerde eenler kavimlerin ko-
ymaya Boy bykleri 2-3 bir
132
eenler'in verdikleri bu. il.n etme,
yapma gibi sorunlar karara hukuk tesbit edilir-
di." gibi burada savunma kalelerinden bahsediliyor.
eenler'de kan gdlrd, fakat dinine olan derin
bundaki ifratlardan eenler'i ldrenin
kurtulma da ldren, kendisini ldrecek anne-
sine gider, fihiret olmak syler ve lme kadar sren
bir dostluk
Trk ataszlerinin benzerlerine eenler'de de rastlamak
mmkndr. Burada. Birka rnek:
- Bir evi kurar, bozar.
- Evlilik, daima girmek, ise bazen is-
bir evdir.
- kyde ayak olup durmaktansa, kt kye olup dur.
- Misafir gelmeyen yere bereket gelmez.
- fazla yem verirsen, tekmeyi sana atar.
- Tuz misafir kadar
- Diliyle hakim olan hayatta mahup olmaz.
- Manda alan da alan da
- Gzden giden, gnlden de gider. ... vb.
grlmeye evinde erkek
evinde biter. Gelin almak iin gelenlere evinde sofralar kurulur, zi-
yafetler verilir. Evvel. Kur'an'dan ayetler okur, sonra genler
evlilere ve akrabalara hediyeler Sonra cirit
biri, kt topal bir ata binerek
trl yapar. Sonra bir ihtiyar deikpondur (tahta
alar, genler oynamaya 90-95 iftten ok
133
olur. Evlenen evi gelin yaya olarak
uzaksa atlara binilir ve gayet bir ilerlenir. Gelinin etek-
lerini tutar. Gelinin nnde n1cevherat dolu blr tepsiyi
elinde tutan bir erkek, yanda da eyiz gider.
Alay, evine kadar yolda birka defa durur, er-
keklerle bu dans ederler, semtlerin
yol keserek helva tepsilerini olarak
evvel idare ve dzenini iin
bir tamata seilir. herhangi
vermemek vazifesidir.
Erkek ekonomik durumuna gre bu bir gn ve bir
gece, yahut gn gece veya daha fazla devam eder, sofralar daima
kuruludur ve herkese
Gelin, beyinin ve kesinlikle vermez.
cylerle bildirir. Gelin ve beraber oturur, gelin
kaymvalideye mutlak itaatle ykmldr,,
eenistan'da bayramlar (milli ve dini), kendilerine has
ok nem verdikleri ve byk bir ile bay-
"ift srme gelir. Bu bayram kutlan-
hi kimse snnez. mahallenin en
ve hrmet edilen evinde bir ziyafetle
vaktine krkn ters olan ziyafet sahibi ihtiyar
nde, halk en bir tarlaya giderler. duadan
sonra ifte ve bir boy srer. Bundan sonra
gn, gece devam eder. oyun, yemek imek israf de-
recesinde boldur.
Ortada yanan byk sabahlara kadar oyun
ve devam eder. Gndz at dller verilir.
eenler'de mevcut disiplin hkmleri yerine bu bir
hrriyet ve hakim olur.
134
B- een Dili
Vaynah dili, Kuzey Kafkasya'da een- Lezgi dilleri-
nin een grubuna dilbilimcilere gre kken Kafkas dil-
leri ailesine, da hkml diller grubuna girer. Daha
fazla iin Vaynah diline een dili deniliyor. ekim halle-
ri ok zengin olan een dili, bu ynyle Kafkas dillerinin Abasg,
Kerket dilleri koluna giren dillerden een'ce lbero-Kafkas dil
grubuna bu gruplaki dillerle sahiptir.
Trkiye eenler'i dil, een ve
Daha ok orta zellikle
edilmektedir.
Trkiye'deki - eenlerden yazar Cemal Kutlu:
"Benirn Ama bize .bile anadilimiz dil gibi
gelmeye Genler bilmiyor, hevesliler, ama
nastl?" diyor. zamanda Edebiyat yapan Kutlu'nun
Kafkas ilgili var. Kutlu, Trkiye'de bu dille
ilgili hibir eenya'dan gelen alfabelerle
belirtiyor.
49 harften een alfabesi Trke'de bulunmayan birok
sesi de ieriyor. Sovyetler een Cumhuriyetinde Kiril
harfleriyle een alfabesi
diller olarak (Latin harfleriyle) een ve
statler verildi. Fakat bu iki Kafkas blgesinin 1934 'de
SSCB iinde sonra dilleri de (Kiri! alfabesiyle)
een olarak
een dilinde; ekim kk nllerinde oluyor.
Cinsiyet belirleyici harfler ve nesneye etki eden yklemin znesini be-
lirten haller bulunuyor. eence szckler, hem n hem de son ekler
alabiliyor.
eence szckler.
135
Nana: Anne
Dada: Baba
Bera: Bebek
Yo':
Khant:
Bepig: Ekmek
Khi: Su
Dit:
Malkh:
Si eda:
Butt: Ay
Marh: Bulut

Luo: Kar
Hza:
: Selam
Khaza: Gzel
De la:
De: Gn
136
Bir een
SRGN
Bir gn ar'dan emrolundu
Ak bir
Haber versin een yurdu
Grlsn
avullara
Kin dolusu bu haber
durdu
Her eenli er.
Kalbi annelerin
doldu gzne
durdu
yzne.
oldu namma
Byle emir verildi?!
eenlerin
Neden reva grld?
- Bu kanun mu, yurdu
Terk eylesin eenli?
bize ok mu grd
Bu bu ili?
-Biz gmeyiz uzaklara
bu bizbn!
Yer vermeyiz Kazaklara
Toprak su bizim.
137
Haber gitti Miralaya
. Emre
Biraz sonra yz
Kazak indi
Bin Kazak hain zabit
Geldi elinde
sustu btn
Gelin, oluk ocuk.
Hain zabit elindeki
Keskin emri okudu
Annelerin hukukuna
Birok leke dokudu ...
emri budur, dedi.
"Haydut" een erleri
"kahpe'.' annelerin
Terk etmeli bu yeri!
-Yeter bu lkenin

Yeter eenli/er
"Haydutlukla" ...
Biz mi haydut?! ..
-Oh
-Sende erkek yok!
-Bu tahkire
Zulmedenin sonu yokl
Btn avul
Deniz gibi
Kazaklara
Hepsi
Koptu
hkm verildi
duran
Bir bir yere serildi.
anneler
Kopararak
erlerin
ucunda
oldu, mahzun gkler
Perde ekti yzne
Bir kondu, akan
gzne.
"G edenler"
Yol stne

Son bir
Yol uzaklara
Bu desteler
C'an vererek yollarda
hastalar.
139
Dul kalanlar gz
Selamlarken


Bir ihtiyar
Bir tepecikten geri.
Grd ky
Alev her yeri.
Son olarak yanan yurda
Derin hasretle
Gz/erinden iki katre
Od
emri dedi
yurdu 1--rak git
Unutfnayzz bu zulm
Dnya durduka elbet!
Diye gzden kaybolarak
Toz dumana
Mehul diyarlara giden
...
ELMAS YILDIRIM
140
C- Trkiye'de een Kltr
"Hnkar lkesinde, hepimizin nnde pirin olacak" Ruslara yeni-
len esaret girmemek iin terk eden een
bu umutla 1865 Kafkasya'dan g
lerdir. Ne var ki pirin uzun yiyecek.bile
bin aile hanelik gruplar halinde ve drder gn ara ile Rus
gzeteminde Gmr
1
ye Her grup ortalama
690 hayvan Rus g eden een
23057 olarak gsteriliyor. Bu byk gten sonra 1914
kadar kk gruplar halinde daha gler de
eenler, kendilerinden daha
yoksul ve g grnce geri dn-
mek
sekizbin geri dndkten sonra Devleti; iti-
ve zaten olan devlet btesinin bu g
geri
1914'e kadar kk gruplar halinde g etmeye devam eden een
ve gmenleri, kendilerine gsterilen yerlere de,
Kangal ve Gksun, Ceyhan, Kayscri'nin
Sorgun,

ma, ve Merkez ilelerindeki arazi-
lere kylerini

Adana:


Giresun:
Kars:
Ceyhan (Merkez
(Merkez)
Merkez

(Merkez)
141
Kars:
Kayseri:
(Merkez)

Elbistan (Merkez, Gck), Gksun (Merkez ardak)
Konya:
Mardin:

Sivas:
Yozgat:
(Merkez)
(Merkez)
Merkez (Merkez, Mercimekkale), Varto (Merkez)
Kangal (Merkez, orta) (Su

Sorgun (Merkez)
Gnmzde Trkiye'deki een, ve

ne birden
"Vaynah" veriliyor. Vaynah, zamanda bu de genel
Kumuklar ise eenler'i Kendi-
lerine "Naho" (Nakho) diyen eenler, kavmimiz"
gelen en byk koludur. Bunu (Galga-
ylar) ve (Batsuolar) izliyor.
Btnyle _olmakla beraber byk bir
tarihsel var. Aile biriminden ulus kadar
adlar ve da hala korunuyor. Aile, ocak, soy,
boy, kabile ve nihayet kavim yani, Vaynah biiminde
rgtleniyorlar. cenler'in dokuz kabflesi var.
Bugn Sovyetler een (zerk) Cumhuriyetin-
de 1.5 milyon een, 350 bin Grcistan
ti'ne Ahmadski bigesinde ve dinleri olan
nfusu ise bin, Trkiye'de een
yzbin civ.annda oldugu tahmin ediliyor. rdn ve Suriye'ye de ok
een rdn ordusu ve brokrasisinde eenler
etkin bir yere sahip iki milyon een gnmzde
Kazakistan ve orta Asya lkelerinde
eenler, kltr ve gelenek kuzey Kafkasya'da
br kavimlere benziyorlar. zellikle
142
kavimlar (Kumuk ve Avarlar) ile byk bir
gsteriyorlar.
een]er'de topluluk ii evlilik, akraba ve
ile evlilik kesinlikle Cenl nal, Bo-
randere kylleri birbirlerini akraba gibi grdklerinden ky iinde
alrp venne yoktur" diyor. Bu yzden etnik gruplarla
vermeler olduka
ordulanna yenilen Kafkas erkesler de ta-
rihlerde, daha byk gruplar halinde, eenlerle birlikte top-
kyler kuran erkeslcr ve eenler bir-
birlerinden
Trkiye'deki eenlerin erkeslcr'e gre Kayseri
onlarca erkes ky birka een.
ky Borandere en byk een kydr. een mer-
kezidir. eenlerin konusunda Fikri nl
Trkiye'ye g edenlerin az nedeni; her yeri
olan eenya'da otoritenin ve
zgrce
diyor
Borandere kynde iki Kafkas bir arada kardese
crkes kylerinin kalan az een haik.J
erkeslcr ile
Halit een evlilikleri diyor:
"Bizde topluluk ii evlilik, akraba ve ile
evlen1ne asla olmaz"
olmakla beraber tarihsel
byk bir var. En kk aile en byk
millet kadar adlar mevcut ve da hala korunuyor:
Aile, ocak, soy, oymak, boy, kabile ve nihayet kavim yani, Vaynah
biiminde rgtleniyorlar.
eenler'in 9 kabilesi
143
Halit "eenler J864'te geldi-
ler ama eenler'in Anadolu ile ok daha eskiye
anneannemin okuma yoktu. Ama bize Homeros'un
Odissea'sine benzeyen hikayeler Tek gzl devler gibi. Bir-
tek isimler diyor.
eenler Trkiye'ye geldikten sonra blgelerde ift
balkonlu, kire salonlu,
(kuzine), erzak havadar evler Evlerdeki
sslenmesi basit ama grkemli bir gzellik
stlerinde soyun bulunuyor.
zamanlar, demircilik, at ticareti, keecilik, deri ay-
ve erkek izmeleri yayla kilim,
gibi el Gn ilk ok gzel
kama syleniyor.
Ev ekin ve hasat gibi "belkhi"lere
(imece) eenler'de, bugn belki ve el
Ama ve btn ile
devam ediyor.
El geleneksel haline
Meryem nsal : da var" diyor
"Kavimsel zellikler iin iki een birbirini
Ama evlerde hemencecik Yemeklerden tr.
11
verilen etli yemek ve
cun, Trkiyeli eenler'in eksik olmaz. Bu her
een ailesi haftada birka kez yer. Patatesli veya
ve da yle.
Bu yemeklerin temel malzemesi olan et, un ve en az
yirmi sylyor Meryem nsal.
144
D- Sosyal
Glmek, ve dans etmek sinkeramlar
(kk sinkeram evinin salonunda
ncesi veya iki saat ediyor. Evdeki onurlu
konuk dzenlenen sinkeram evinin
ve

daha byk ve apta "lovzar"lar ise
ky ve kasabadaki herkese Aktif bekar erkeklerle
gen lovzarlara, da
"Doka Lovzar" denilen byk ise, ky ve
uzaklardan konuklar Herkese at
beceri gsterileri vb. dzenleniyor. Derecelere gre
dller veriliyor. yeme imeleri ve da kyn
veya ortak ile
Bu eskiden "cuxarg" palyao) verilen
yer ya da erkek olabilen cuxarglar, alana
eksik, kusurlu, irkin ynlerini,
yoluyla Bu sanat-
sal lovzardakileri gldrp veya
olun1suz vurulan kimse de nnde klr
ama somurtmaktan elinden hibir gelmezdi. Cinsiyet ve
mevki kimsenin mmkn
Ne ki een euxarglar yok!
"Pondar" verilen el geleneksel
haline Pondarla een ve Kafkas mzikleri
ortada bir bir erkek dans ederken, evredekiler el arpar.
zel solo danslarda daha ok bulunan kan-koca birbirine
veya dans bir eder.
145
eenler'de byklere bir ve sevgi var. "zellikle
evde kendi byklerinin sz ve emirleri, bir een genci iin
gereken zorunlu eenler eskiden gibi bugn de
ynlendiriliyor" diyorlar.
olsun erkek olsun, kusur edene kt gzle
En
da olsa insanlara geerli.
eenler'in bu
Halit gre; "dedemin ttn
yznden ve karakolda byk dedesine vur-
maya eenler'de asla iin, olay yle
byyor ki, ardak, ile olmaktan
Ne ki da, gibi gzel gelenek-
1erini giderek yok olma srecinden A. Hfilmuradov,
eski een gelenekleriyle bugnk durumu
sylyor:
"Ne kadar uzakta olursa olsun eskiden, yayan bile olsa yola koyu-
lup cenazeye ise, cenaze evine otomobille
gtrlmedike gidilmiyor, dilerim demekle
yetiniliyor." diyor.
Atatrk'n devrimine kadar eenler'in giysileri, Kaf-
kasya'daki "papak", stte
11
oa
11
, altta
1
'bumzin govta1",
ayaklarda veya yerini kasket
Papak yerine kasket giyilecek diye tellal
bir een ili ili ne bilin-
mez oldu. Bir bu ynmz o da bitti!"
"yle bir bitti ki," diyor Cemal Kutlu, "een gen-
cini, genci een oldu. Sanki el kendininki
150 een kltr yle biryok oldu ki, kendi
ait kltr buna kendimiz de. ka-
Bu lkede kibrini
cahil nemsemedik. Biz o anlayabilsey-
146
dik.yazabilseydik ve eenler'i dili ve kltryle
son derece uygar insanlar
eenler'de en meslek ilkokul Kendisi bir
lise olan Cemal Kutlu, her meslekte
eenler'in belirtiyor ve ekliyor: "Siyasette n
yok. Ama st seviyede devlet oldu. Onlar da
hibir zaman een olduklanm sylemediler."
olan een aileleri 75-85
daha ok ve
eenler'in en ardak okuma bugn
yzde yz
eenler'de kendilerini soylu olarak
Tank Cemal Kutlu bu durumu "Bizim, bey,
efendi, kle, asil gibi ve toplum
toplumunda herkes bir beydir, herkes her
Hatta bu, dilde bile kendini gsterir. Bir een
bireen 'i kendi evine davet ederken, mlkiyeti kendisine ait olan
sz ederken 'Vay' ki, 'Kendimize, size,
bize, hepimize ait olan' Hatta bu durum, dilden dile bize
anekdotu getirir:
"Vaktiyle eenler, 'Yahu bu byle olmuyor. milletler st
ast devlet iyi yrtyorlar. Bizlerde ise bu yok.
Gelin biz de buna bir eki dzen verelim. Kendi bir
seelim de emrine itaat edelim' diyor. bir
Ertesi gn semenlerden bir garip, hu-
zuruna 'Heey efendi! Gel hele biraz, sana bir

147
E-Din
eenler 17. ve 18. ise daha sonra
kabul ok dinin izleri
kadar Bugn eenler'in
"Dela" ok dnemden kalan
bir szck. birlikte "Allah"

een ok dneme ait :
"Tu'b-Hi "Dian-hi" suyu
"Taba- Erda" (Kutsal
eence'de Arapa, Farsa, Grcce, Rusa gibi dillerden
szcklerin Trk dillerinden szckler de bulu-
nuyor.
ok Dnemden
"Albi-Erda" "Magi-Erda" (Kutsal
(Bereket "Siela" ve "Siclasa-
ta" (Bakire Gk ve btn stnde
olan "Tasu Dela"
lnn yere eenler diyqrlar.
nce, yerin ve_ stnde olmak zere iki tre
Yerin stndekiler ve konik bir biimde
, drt bu insanlar bir arada
gmlyor, dnyada verilen da mezara konuluyordu.
Birka mezarlar bugn de
eenler nce, 10. Grcler ve
dinini benimsediler. 17. sonunda
zerinden gelen kabul edildi. Bu nedenle
eenler Sunni oldular. 19. ise
eenlerin blgede byk bir
148
birlikte eenler mezar da
vb. mezar boyut ve
dikilmeye
F- nl eenler
Kuzey Kafkasya'da eserleri kadar zeka eseri de bol-
dur, lde takdir ve ezberlenir.
Halk ve yazarlara ok gsterir. hi
tahsil grmedikleri halde olanlara dans eder-
ken herbirinin hemen uydurulan paralar
sylerler. Bu nedenle nemli ve
a) Mamakayev:
En nl Mehmed Mamakayev'dir. 1910
Haymartin de ulgun-yrt evresinde ve Slsa'da genlik
1926 liseyi, sonra da yksek bi-
gazetelerde redaktr olarak 16
itibaren gazeteye 1930 da
dz ve bir araya ilk
Bunu 1936 da "Kan 1940 da
1958'de "Buz Yerinden "Yolumun
Mehmed Mamakayev'in yurt sevgi-
sine O'nun iki Trkeye evirerek
149
GL
Yurdundan
aldatmaz
ile
O ok byk grlmez
Sevilen, ok yatakta
rahat uyumaz.

z
Silah gn gelip
toprak stnde
olup yanar,
otlar biterken
ieklerle (1947)
KARTALIN
Veriniz insanlara
birlikte yolumun
Gzlerimin keskin
O benim kesmemek
Ve
Engel olmak iin
szlerle, rkeklik etmemeleri iin
sizlere
veriniz
150
zorunda kalan bu millet bir ok
Ama biz bilemiyoruz. Gene bu yzden bilimle da
Ancak Yusuf isimli bir topuluk ve
savunma ok bilgili ve bu konularda teknik bir
n ayak sylenir.
eenler, iin veren ok
eskiden beri usanmadan destanlarda, hikayelerde ve
szl nakillerde Bu "anti-
kahramanlar, sefiller, gericiler, fanatikler,
haydutlar" gibi da
Mansur), Abrek Zelimhan gibi nice kahramanlar,
en basitinden hi mi hi unutturulmak Halk ise
usanmadan bu ve
kendisi iin gurur saymaktan geri
1882 Kalesi olarak grev yapan General
A. Kuroedov
1
a gre, adlan
srdren zalim General AP.P. Yerniolov ve Onlar ilke
olarak, tabandan ahlak ve
dini yok Oysa halk sosyal sa-

b ) Tinin Vsa:
Tsontroy kynden ve Alan ve
Hazar feodollerinin (Nokh-makhka) ilerine olan
durdurup, Nakh Koloy Kant, Kinda Phagal
Bari, Barakhoy Kant, vb. de Alan feodallerine eenistan top-
iftilere nderlik
mcadele eden
ler Mokhtsur, ieberlo'lu Aldaman
Geza
XVIII-XIX. ait anonim an-
tarihi btn ile bugne kadar
151
zgrlk mcadelesindeki en popler adlar
zellikle Mayrtup'lu Taymin Biybolat, Biybo-
Madin Dcammirza, Zaytan
Pritere'li Adin Surkho, Dcumin Aktula, Akhin Dcankhot,
Alkha, Akhin Akhin Umar Ela, Bai Bilarbi,
Bai Bahadaran Mstarg, Bil.bin-Esa,
Bai Elmarza, Evtarkho'lu Ahmad, Basaran ega, Pri-
tere'li Hamza!.
Kabardey feodallerine verenler ise Bai
Balu, Bai Bilarbi, Adin Surkho
Marksist tarihi M.N. Pokrovski, Mansur) iin
ilk devrimci nderi" demektedir.
smrgecilere ve feodallere mcadele fakir bir
ailenin 1785-1791
nderlik 25 mcadel 'ye
1974 hapishanesinde
c) Mansur:
Mansur diye bulan ve olan bu
1748 yresinde Yksek bir
halde evresindeki ilim kendisine
ekecek g ve hner sahibi drst, vatanperver bir een idi. Kateri-
"gneye bu
Mansur zerinde durdu ve
bu yolda byk gstererek, Ruslar'a cephe Halk
keramet sahibi gibi dnyaya Her ta- .
raftan gelen ilim onun Devleti-
nin'de dikkatini eken Mansueun iin Os-
resmi gnderdikleri gibi Anadolu'dan Antep
Seyyit Halil Efendi bir de 200 talebesiyle
imamMansur'a
152
Siyasi ve dini ilimlerde bir olan Nlehmet
da Mansur'un gitti.
Mansur'un Hz. Peygarnber'den cihad emri
rivayet olunur.
1791 esir edilen imam Mansur'a Katerina "Cani" diye haka-
ret eder ve Katerina, de
o'nu 1794 'de idam ettirir.
d)
1834 Kuzey Kafkasya'da Rus iki ayn
blgede biri de
eenistan'da idi. eenler kendisine milletin
teklif edilince, syleyerek
reddeder.
Rus Kafkas General
Roze ar l.Nikola'ya 1834-36 da raporlar yazar. Bu raporlar,
Kafkas Arkeoloji Komisyonu A. Berje ki-
tapta
eenistan iinde karargah kuran her tarafa
haberler gndererek cenler'i toplamaya, dini emirlere ciddi
bir uymaya davet eder. Bu davetlere, eenler gele
rek cevap verirler.
Silahtan yoksun ve ok az kuvvetlerine
1832 nce ve 1836 sonraki ve yo
eenistan'da dillerde
e) Uzuu :
Kynde 1852'de dnyaya gelir.
devrini iin btn harcar.
153
Uzun yksek dini tahsil bir bilgindi. tari-
ar idaresine iin srgne

1917 ihtilillinden sonra istikUll iin Bu devrede,
veya solcu Ruslar'a savunma byk
rol oynar. O'na gre, Rus'un ile ile
fark yoktur.
eenistan'da bir devlet kurunca halk kendisine
diye hitap etmeye para bile general
Denikin'e en ykn o zerine
l920'de vefat eden uzun tek
Trkiye'de hayatta olan toplanarak Rus-
lar'a
f) Yusuf
asker! tahsil bir een'dir. Hidivinin emrin-
de bulunduktan sonra eenistan'daki temsilcisi

g) Giray Cabagi:
3 1882 'de yresinde Lise
tahsilini Viliidikafkas sonra Petersburg ve Riga
niversitelerinde tamamlar, ziraat mhendisi olarak
burg grev
niversite yoluyla milletine hizmete
Prens Ubtomsky'in Petesburgskya-Bodomosti gazetesinde
eenistan'daki Rus grevlerinin sz eder.
1918' de kurulan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin nce Maliye Ve-
kili, daha sonra Parlemento olur. 1919 da General Denikin'e
yenilen Wassan-Giray Polonya'ya geer. Buradaki gazete ve dergilerle
Rus zulmnden sz eden yazar.
154
1938' de Polonya olarak Trkiye'ye gelir ve il. Dnya
kadar Bu bilerek grevinden ve Al-
manya'ya gider. Alman de kendi ideallerine
nce Berlin'de gazete sonra 1949 da Trkiye'ye
dner. Avrupa gazetelerine Kafkasya
gnderir. 1961 de vefat eder.
h) Abdulmecit Tapa ermoy:
1882 de Grozni'de 28 1937 de Lozan'da vefat eder.
Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin ilk General Ortsu
ermoy'un Askeri nl askeri okulu
olan "Nikolayevskoye Kavaleriysekol Noyennol yapar. 1901
de girer. 1908 de istifa eder, memleketine
dner.
Memleketindeki petrol ilgilenir. ihtilalinden
sonra een Ruslar'a Bir hkUmet
kurar ve olur. 1920 de Lenin Abdulmecit Tapo
ennoy'u Kafkasya'dan lkelerde
dertlerini dile getirmek iin son gnne kadar
Beksultan
21.10.1888 de Kuzey Kafkasya'da Pliyev kynde
Emniyet grev 1917' de Trkiye'ye
iltica eder. Samsun
1
a Daha sonra gelir.
Kafkas tarihi ile birok dergi ve gazeteler de tarihi ve
milli konular zerinde mekaleler
i) Mahmud
bir een'dir. 1273 (1856) da
1913 de tayin edilir, gene katledilir.
155
Mahmud nc Ordu
"31 Mart zerine kurulan "Hareket Ordusu"nun ku-
olur.
j)
Gimri'de 1798 de 18711 'de Medine'de vefat eder.
Avar olan 1830'da Hunzak'da Ruslar'a yenilince kavmi
Bunun zerine eenistan'a geer ve uzun mddet
emrindeki eenler'le birlikte Ruslar'a Kafkasya
dil ve mezhep kknden yok
etmek istiyordu. Gazi Muhammed'in etkisi
eenistan zaman sonu da gelir
blgelerdeki temsilcileri kovulur. 6 Eyll 1859 da da iki birlik-
te Ruslar'a teslim olur.
k) Taymin Biybolat:
1779 eenistan'da
mcadelesine nderlik Gc, cesareti ve
sevgisini mcadelesi 104 een ky des-
Kabardey'lerle, Kumuk'larla ve
dostane ynetiminin
General Yermolov asmak, hapsetmek ve korkutmak suretiyle
sindirmek de Taymin teslim Taymin
Biybolat zalim temsilcisi General Yennolov'a
1824-1826
ldren, kyleri zalim gene-
ral engel een'lerin bu Ka-
rabulak ve isyana iin Taymin arka-
Tsieoyn Dcambulat idam
Birok ky de yerle bir ama mcadele dur-
25 1825 gn ervlonoy'dan Kabardey'e giderken
Taymin Biybolat tutsak
Tuman engel
156
General Paskievi de hile ile tutsak ve ldrmeyi
Fakat Biybolat, Pask:ievi'in niyetini ve
her Bir tedbir olarak da ar ordusunda general
rtbesindeki Tarkovski'nin rehin Bu olay
Paskievi'in ar yol Biybolat
niyetlerine engel Nitekim General Yermo-
lov'un yerine atanan General Paskievi, Taymin Biybolat'la
ve A.S. Taymin Biy-
bolat "nl Biybolat, demektedir.
Dekabrist B.D. Sukhokurov da ve hneriyle Kafka-
derinliklerinden yol, Stcnka Razin'in yoludur" der.
Taymin ve
Madin Deammirza, Akhin Dcankhot, Eski Gcndergano ulg,
Bai Elmarza, Zaytan, Tsieoyn Deambulat vs.
Taymin Biybolat, ar olan Gazikumuk Salat
Giray 1831
Ruslar
getirene byk miktarda para nerirler.
Bir gn Rus bir gelir ve nemli bir haber ge-
grmek syler ve izin verilerek kuman-
Kumandan ne
verir: "Taymin getirdim."
Rus
11
Nerede ?
11
Sorusuna ise kendi
gsterir ve kendisinin Biybolat syler. Bu durum
Rus ne iin byle hareket Biy-
bolat'tan sorar. Biybolat verir: "Siz benn iin byk
bir para nerdiniz. Milletimiz bu paraya a gzl dav-
ranacak karakterde bir adamJn. ihtimalini Milletnizde
byle bir gsterecek herhangi bir hadisenin
vukuuna meydan vermemek iin bizzat kendim geldim. nk
bir defa bunun ve bekle-
mek
157
1830-1850 Kuzey
pek ok kahraman Benoyn
Duin Umma, Akhverdil Mohammad, Molla Atin Atabi,
Evtarkholu Ahmad, Covtkha (Dargo'lu Cevathan), Akhin Ul-
lubi Molla, Mojla, Gekha, Sadolla, ega, Hamzat,
Alpatov, Fedor Novaseltsev, Telkhig, Akhin Goyte-
mar, Tsontroy'lu Molla ve daha pek
Boysagar: Beno'lu ve 1839'lu na-
iblik adla tam Korkusuz-
cesareti, iradesi ve n
bir gzn, bir kolunu, bir sonuna kadar da
1860 Nokh makha deki isya-
na nderlik 1861 Khasavyurt'a Aukhd'da 67
ve oraya
l)DuinUmma
(Du'nun Umma, Umma Duev): Zumsoy'ludur. bu naibi
kolum, askerimin da
kendisinden knca kurt" diye sz esaretinden
sonra 1860-61 Argun bnyundaki kuvvetlere nderlik
esir srgne 1877-1878
9 Mart l 878'de on birlikte
m) Atin Molla:
Zumsoy'ludur. Kharsenoy
dzeyi en yksek olan 1860-1861
Sibirya'ya Srgnde Arapa bir gazete
ve olaylar yazmak de izin veril-
Sonraki bugne kadar bilgi elde edi-

158
n )
Enderi kynden ve Kumuk 1834-1843
halk ihtilalini yneten nderlerden biri
1839 1843
Siesan kynde
o) Akhverdil
Atalan Ermeni kkenlidir. Khunzakh bir-
likte en zgrlk mcadelesinde
Kk eenya ve cesaretiyle eenya ve
byk bir n Aulu ile Khevsur'u
1943 len Akhverdil Muham-
med, avulu
) Molla:
Tsontroy kynden ve Miiko (Miik-
khi) de naiblik eski naiblerindendir.
Mahoma, Akhverdil Munalled ve Molla, Merkez
Ynetim Kurulu yeleri idiler. ve bir ynetici, parlak
bir Emrindeki birlikler 1842-1844 Nokh-
makhka de Rus ordusuna 1844
Mart kan nedeniyle Tsontroy'a

p) Evtarkho'lu Ahmad:
1 846' dan itibaren Byk eenya'da naibi olarak
grev yapan Ahmad, cesareti ve alak ile sevilen birkah-
1852 ve Grozny'e bulunan Evtark-
ho'da
159
r) Lainal:
Avar.kkenlidir. naibi olarak iebarlo'da grev
ve bir kimseydi. Arap harfleri ile Avar ve een dilleri-
nin- alfabelerini
s) Dmitriy Alpatov:
Kazak kkenlidir. Naurskiy Sosyal
dayanamayan Alpatov eenya'da Rus ordusuna
ete sonra yere bugn Al-
patovskiy denmektedir.
n yaparak tarihe gelinleri-
miz ve da oktur. Dadi Aybika, Amaran Zaza, Aydi
Cansiga korkusuzca
Ddi-Yrta ky gnmze kadar pek ok
1819 Rus ordusunun sngleri ile len nice
Zaytan
srgne gnderilen kurtaran rnek bir
Khanepi, erkek giysisi ile tam on Rus
nedeniyle ar L Nikolay bile onu altrn
madalya ile Mayla Taymazkha ise
rnek bir Onun szleri hala ko-
vatan ve millet tercih
ederlerse stm haram ederim."
23 1858 Nazran nderleri aldar
Artsakov, Mohmad Muzorov, Dcagustuko Bezoev, Molla
Urusbi Mugaev, tepesinde idam edil-
Beno'lu Soltamurd, 1877-1878 nderi
Albek Adamov'u, Areklcrden Cimau Taymi'yi,
Salambek Kharao'lu Abrek ve
nl nsz binlerce unutmak mmkn mdr?
eenistan'da diplomasi, din, nesir, tarih, gazetecilik
160
vb. alanlarda pek ok insan Aleksandr eenskiy, Petr
Zakharov, Bota Novikh-Aldov'Ju Yusuf Seferov,
Dosov, Adil Girey Dolgiev, akh Akhriev, Su-
gaip Molla Goysumov, Elderkhanov, N.B. Sarakaev,
ve daha niceleri.
eenlerin de btn ortaya ve tarihi-
ni nl caddelere,
kltr ve vs. adlan verilmesi gerekli yzlerce
Oysa bugn, Grozny'de ait yazar-
on taneden
G- ecen Kuleleri
ok zamanlara kadar bilinmezliklerle dolu olan Kafkasya
Blgesi, glasnostla dnyaya bilim ev-relerinin de gzlem
alanlan
Binlerce tarihinde kan ve nasibini
olan bu lke, siyasi ve sosyal kadar bilim ve sanat
da nemini
Genellikle otokton Kafkas Kuzey Kafka-
merkezi ve blgelerindeki tarihi mi-
mari ok ilgin zellikleri tesbit edildi. Bilim evrelerinin
gzlerinden uzakta, ve inatla direnen
een Kuleleri de sz edilen eserler yer Kuzey
blgesine gidenler mimari zellikleri
zgn bir biimde yzlerce kule ile
Ortalama 20-25 m. piramidal olan
bu kuleler hem askeri hem de sivil amalarla kul-
nitelerinin de olan kuleler, st ste
161
iyi bir ve mkemmel savunma
MS 900 ile 1000 klasik grnmn alan
een Kuleleri zamanda Avrupa da bulunan kulelerle
benzerlikler gsterirler.
Beyaz olarak bilinen Kafkasya en
mcadeleci ve byk olan eenlerce ok sevilen bu
tarih sreci ierisinde Kafkasya
1
ya byk
rol Byk Kafkas vadilerde, sarp
geitlerde birbirlerinin menzilleri iinde edilen een Kule-
lerinde lkelerine bir durun1unda,
duman ve ayna birbirleriyle Bylece
btn Kuzey Kafkasya aniden beliren tehlikeyi
gerekli tedbirlerini
Kafkas zellikle eenya ve
bu metoduyla boyunca istilalara koya-
rak ve lkelerini korudular. yzlerce
bir ve teknolojik da l
blgeyi tamamen istila etmesiyle biflikte bu kulelerin savun-
ma nemi de ortadan oldu.
Gnmzde, tarihi birer olarak Kafkas yeralan
bu kulelerle birlikte, binlerce da ziyaretilerini
bekliyor.
H- een Yas Gn.
dnya srekli ve ok
bir dnemdir. bu zorunlu-
rn olma gsteriyor. Topluntlardaki bu
neden olan olaylar, genelde birbirinden nitelikler de

162
tr toplumlar gibi, Kuzey Kafkasya'da
olan eenler'de eenlerin top-
lumsal ok ynl olmakla
alanlarda biimlerde kendini
bu temel olma zellikle tarihi-
mizde dramatik byk bir Bun-
en gelen olay, 1944 Stalinizmin susuz yere bir
milyona cen'i Sibirya'ya srgn Srgnn hangi
ve ne anlatmaya kimsenin gc
Zira bu ve benzer olaylar, tam olarak, ancak o bizzat in-
sanlar kavranabilir.
Burada dikkat edilmesi gereken nemli konular hun-
lar, ncelikle, .. bu dramatik somut
direnler vermesi ile
nemli bu
1. Birincisi ve en nemlisi; bu srgn, tek tek. her bir bireyin ve
tn1ylc toplumun kesik olarak bilgisi ve stelik
olarak ve zorla bir olgudur. Tek ve bir
kararla, o gnk geerli bir devlet despotizmine
olarak, polisiye g sur?tiyle
2. Toplumun tek bir bireyi geride
boyunca bydkleri, istemlerini, ideallerini, tarihle-
rini kendi lkelerinden
ve o gnn insanca mmkn
Sibirya'ya
3. ncs; Srgnn bir kitle ki bunun
ok Srgn boyanca toplam olarak 400.000
insan
4. Drdncs; Srgnn 13 gibi uzun bir sre devam
Bir toplum iin srgnde bu kadar srenin ne anlama
bile gerek yoktur
5. Tekrar. dnme isteklerinin normal, yasal
163
yollardan Geriye fiili du-
rumlar ve mcadelesi verilerek

Srgn bundan sonraki ise her biri
inceleme konusu olabilecek trdendir.
olan bu srgne maruz kalan eenler bu olaydan
Tepkileri neler Sosyal toplum
neler neler Srgn tarihten itibaren
yani 33 bu yana eenler neler bugnk
nedir? Bundan istiyorlar? Btn bunlar ce-
gereken
zellikle bilinmesi gereken, bir toplum, srgn ve benzeri
tekynl cebri hareketlerle Hele
hele devlet terr olarak nitelenebilecek trden yntemler toplumlara
asla
eenler srgn sonra yeniden dense
yeridir. Nesilden nesile olan bu dramatik olay, toplumu
din, direnli ve enerjik tutabilme
zellikle szl gl da eklersek,
daha bir Srgn yediden
herkesin her an gndemini Olay tm boyut-
kimi zaman kimi zaman bu
diren ve gnlk bir Susuz
yere ekilen eziyetler, verilen canlar hibir zaman
Btn belirli bir dneme zg olsa da,
sonuta devlet en zc ve olarak
Btn bunlar toplumun tm bireylerini her an hareket halinde tutacak
ve gnlk bir kenara gibi uzun vadeli hesaplar
ve hedefler erevesinde mcadele azmiyle gl
Btn destekleyici rnekleri grebilmekteyiz. Srgn
hala Srgn
gen olan insanlar bugn iin Bugn orta
olan eenlerin Sibirya'da srgnde dnyaya
164
Sibirya Bu insanlar, yani ola-
rak orta grubu hemen her toplum iin gibi, zellikle
eenler'de toplumun eenler
srgn zor Sibirya'da
adeta tm kltrel ve sosyal fonksiy-

1957 yeniden olan Otonom Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti, ncelikle bir srgn olan insanlar
Sorumluluk bilincinin, tm bireyleri
duyuluyor hem toplumsal
hem de toplum olarak, gereken
her
165
SONU
167
SONU
"een" ilk kez Ruslar 1732'de Kafka-
sya'daki kabile ve klan iin Grozni bir
kye "een" daha sonra bu blgede
insanlar iin de
Arkeolojik ve bilimsel gre;
een ve eski beri Kuzey Daryal
ile Argun yukan
blgede Kuzey blgelerinde
kavimler, dzlklerde yer tutmaya da, gl step kavimle-
bu glerine engel olarak eski ekilmek zorun-
da
kadar soylar ve klanlar halinde
eenlerlerin srekli oldu ve kan
gdld.
korumak iin bir yandan Kabarday, Kumuk ve
uzun yrten een ve bir yan-
dan da Ruslarla Bu sonunda 1732 een
19. ikinci. ise Rusa'da kul-

Kafkas dillerinin etkin bir yesi hatta bu
dille grdkleri boyunca
tarihleri eenler'in bilinen tarihleri, Mslman
birlikte ortaya eenlerin ve
169
Kuzey Katl<asya'daki en ,byk gc olarak
1785' de Mansurun
ve Hadis, Biybolat,
Zelimhan, Abdulmecit, Tapa ermoyev ve Orta ile devam
eden mcadelesi yz fazla srd. Halen de
srmektedir.
l 785'de een e"Ie geirmek zere
eenler, Mansur ayak-
Btn korun1ak iin
bu ayaklanma, da desteklendi,
1791 'de sonulanan een sonra
1801'de Grcistan Rusya'ya 1810 da da Rus ege-
getiler. 1812 de Rusla:r, arka arkaya
kavimleri ldrdler, ya da esir
1830 da kendini ilan eden Gazi
Muhammet, btn kuzey Kafkasya Ruslara
Kuzey byk bir blmnn bu
Gazi Muhammet, bir Rus
ldrld,
1834'de ayaklanan geen ve Ruslar'a yirmi-
dini ilkelere dayanan bir devlet kurarak,
diller birok ulusu 1859'da Ruslar'a
teslim olan een ve kavimleri
byk 1860 dan sonra lkeleri, eline
geti,
Son olarak 1877' de Ruslar'a ayaklanan eenler, bir
sonra Bu ayaklanmadan sonra een ve
elinde bulunan topraklar Ruslar askeri ve sivil
memurlara verildi, een topr;klanna Ruslar
19.
bir ve Kafkasya'daki bir
blm g ettiler,
170
Ekim Devrimi eenler'in As-
lanhek bir komnist nderleri de oldu. Kafkas
ok iyi Kumuk ve l 920'dc ldrlen gen nder Aslanbek
een .. ;iyetinin Grozni'de bir hey-
keli dikildi. 5 1936 da een Sovyet Sosyalist Cumhuri-
yeti kuruldu.
Dnya eenler Rusya'daki komnist
Bu nedenle sona erdikten sonra topluca Sibi-
rya'ya srlen een 1956 da izni verildi.
1957 de bir kararla, Sovyetler zerk een
zerk Cumhuriyeti yeniden kuruldu.
eenler cesur, fedakar, vatansever ve bir millet-
tirler. Onlar iin lmek, esir olmaktan daha iyidir. Bu kadar cesur bir
millet kendi kle Bu cesur bir mil-
letin yenilmesine sebep ne olabilir? maddeler halinde

1- eenistan ve Kuzey tehdit eden tehlike hemen
hemen kuzeyden Kuzey hududu liazar'dan Karade-
niz'e kadar en az 1400 km. idi. Bu ordu o kadar bir cephe
zerinde yenilme ihtin1ali oktu. Askeri eenlerin

2- Kuzey baknndan birlik gsterirlerse de
kltre] farklar ihkar edilemez.
3- Kk ccrnaatlar Bu cemaatlar ilk ve orta kabile
ve derebeylik iin
Kle ve yerli halk
daha da
4- Memlekette yol yoktu, yerlerde ok g bir
yerlerde Sanayi
5- Devlet demek demektir. Cumhuriyet devrinde bile bir
lokomotifi, teknisyen, teknik adam. bulmak ve
bu hizmetler Ruslar'a grdrlyordu.
171
6- bir ordu ve sililh yoktu. En kuvvetli zamanlarda bile
ordu bir tmeni gemiyordu.
7- Kafkasya kuzeyden, ve gneyden byk devletin
yerdir. Rusya, lran)
Bunlara ihtililli yerli komnistlerin Rus
da eklersek bir para ifade
oluruz.
Ruslar "her bir derler. ve
eenler'in koyma ve isyan ihtiyalan da
yz Rusya'ya sonra istila
geen iinde drt genel isyan ufak isyanlann ise
bilinmiyor. bu idare milli kltrlerini kuvvetlen-
dirme da Bir g bir vaian

Bugn eenistan'a turist gidebiliyor. gene eskisi gibi
Mslman grlyor. fazla devam eden ve
propagandaya halk ocuklara
Mslman verilmekte, snnet namaz
oru Ziyaret yerleri gene gezilmektedir. Sovyet idaresi
"gvenilmez bir unsur" ve olarak grlmeye devam
rnektedir.
G devresini atlatanlar ise enerji ve git-
tikleri muhitlere, adetlere ve milli hareketlere Bu vatan-
Trkiye'de, Suriye'de, ve lrak'ta memleket da-
iin byk hizmetlerde bulunanlar gibi, bu gn de ilk
yer alanlar, bakan ve bakan sandalyesi edenler
Kuzey Kafkasya lkeleri iinde en nfusa ve en
her trl gene de eenler sahip bulunuy-
orlar. eenler, Gney Kafkasya lkeleri olan Azerbeycan Ermenistan
ve sonra Kuzey Kafka-
sr'ya bunun yolunun da Kuzey Kafkas lkelerini bir araya
getiren bir federasyon bu federasyonu da ancak
172
e.en Cumhuriyeti'nin Trkiye'nin ve blokunun
bu belirtiyorlar.
giden yo'u gren Ruslar ise
sona een Cumhuriyeti'ni terketmektedirler.
evleri ok ucuz fiyatla dnen
eenler ve yurt
eenlerin epeyce Bu arada
Trkiye'de eenler'de Grozni'e gidiyorlar ve orada
ev ve alarak kuruyorlar. Trkiye ve een Cumhuriyeti
ticaret yapmak isteyen Trkiye'li eenler, bu arada eski ak-
ve ile baba yeni
kuruyorlar. Trkiyeli eenler babavatan ve anavatan
ticareti stlenmektedirler.
een Cumhuriyeti'nin yeni zemin zerine ve
beyaz izgilerden Bu arada zerine simge olarak
bir kurt Bu durum da
eenlerin kendi ve Trk iinde
gsteriyor. een Ccen'den ve kendileri-
nin Avar Trklerinin bir kolu tezi giderek kazanmak-
Bu teze eenlerin otantik
birisi ileri sren zaman zaman dile getiriliyor.
eence Nah gelen bir dil iin eenler kendilerine
Naho diyorlar. yapay eenler'in dokuz
slaleden eenler'i blmek iin Kalgay
slalesine iddia ediyorlar. Dokuz slaleyi temsil
eden dokuz yeni yer
eenler'in ve Rus emperyalizmine
ok sylyorlar ama gelecek-
teki dzenlerinin Trkiye gibi laik bir iinde istiy-
orlar. yneticiler Kuran ayetleri ile Almanya ve Ja-
ponya'ya devreye ve Kafkasya
lkelerinde gibi dini bir silah olarak ve bylece
Kafkas lkelerini kendi
173
grmek Ne var ki, een tercihi
Trkiye, Trk modelini izleyebilmek iin Trkiye'ye gelmek istiyor-
lar ve Trkiye'nin son yerinde ince-
. lemek iindeler. Birka Trkiye'ye
gelen een sonra bakanlar da 1kcmi7:e gelmek,
incelemelerde, bulunmak arzusundalar.
Yeni dnya dzeninde olarak yer aln1ak isteyen Kuzey
Kafkas lkelerinin een Cumhuriyeti
grnyor. Sovyetler sonra Rusya Federasyonun da
ve yeniden be-
lirtiyorlar. Orta Asya'ya ynelen ilginin bir Kuzey Kafra-
sya'ya istiyorlar. Gekcekte bir yeni
da daha gl ve olarak yer almak iinde
grnyorlar.
Tn1 lkede alt tamam atna sistemin kmesi nede-
niyle, her yerde gze Kentler tenz ve
dzenli, yollar iyi, araba ok fazla ama lkelerinde grlen
eser yok. drst bulu-
Devlet kalitesi dzeyin ok gerisinde
Trkiye'de sokak .orada devlet
gryorsunuz. Tm ve pazarda
genellikle piyasada his erkek gremiyorsunuz. Erkeklerin
silah bu nedenler-lke ekonomisinin
grlyor. Tm gibi tarlada ve iftliklerde de
lke nfusunun byk Mslman
gezen bir yok. Hepsi modern giysiler
iinde ama bunlar kalitesiz. Geri teknoloji toplum
her grlyor. Grozni 1 milyon nfuslu bir kent.
Sovyetler en kaliteli petrol burada Bu nedenle
kent nemli bir rafineriye sahip. petrol retimi on milyon
ton bu miktar petrol Yani
Trkiye'nin petrol kapatahilecek bir retim een
Cumhuriyeti sahip bulunuyor. Petrol nedeniyle Almanya ve Japonlar
hemen een Cumhuriyeti'ne Almanlar nce oto yedek
174
para fabrikas1 kuruyorlar. Daha sonra Mersedes kuracak-
Almanya een Cumhuriyeti'ni Kafkasya ve Orta Asya'ya
dnk bir s olarak istiyor. Japonya ise, petrol
eenlerin ile kapatabilmek derdinde. Bu nedenle,
een ordusunun ve
Japonlar zerine nc ise
een Cumhuriyeti'ne onlarda petrol burada
yapmak istiyorlar. byk lkenin een lkesine gelmesi, bir hare-
ketlilik ama eenlerin umudu hala Trkiye'dc, Trkiye'nin
petrol mal istiyorlar, para istemiyor-
lar. Irak ile takas usulnn kendileri ile de arzulu-
yorlar. Her trl mala bunu Trkiye'nin kola-
bunun da Trkiye'nin petrol
kendilerinin belirliyorlar.
yeni yeni Trkiyc'nin eenlerin bu nerisini
gerekiyor. yeni dnemde, eko-
nomik Ve siyasal Trkiye ve een Cumhuriyetlerini giderek
Orta Asya'ya olan en
byk Cumhuriyeti olan een Cumhuriyetini Trkiye dikkate
almak
Rus ve
eenlerin grnyor. Rusya, Kafkas ka-
bir birine eski srdrmek
istiyor. Gnmz Kuzey Kafkasya Federasyonunun
biimde eenlerin yolunda

175
(!)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(lO)
(11)

Ahmet Dede, Tarihi. 1333.
Ahmet Refik, Kafkas Ank. 198 l.
Arsakhanov, 1., Hintslera Nokhi Mott (Modern een Dili), ev: T.
Cemal Kutlu, 1972.
Katkasya'da Makaleler
1968.
L., (Kafkasya Dergisi 11), ist.
'.938.
Baddeley, John, The Russian Conquest OfThe Caucasus, 1908.
Bala, Mirza, mad., c.11 l
BUyka, mer, Abhaz Mitolojisi Ana 1971.
Bammat, Haydar, (Kafkasya Dergisi 1 1 ),
1938.
Beksultan, "Kuzey Gerek Dostu Mihail
Yuriyevi, Hayat Hikayesinden Semeler", Kuzey Kaf-
kasya Kltr Dergisi, lst. 1970.
(12) Beksultan, "eenistan'da Olay", Kuzey Kafkasya Kltr
Dergisi, lst. 1970
( 13) Beksultan, "Gazi Hayat Hikayesinden Paralar",
Kuzey Kafkasya Kltr Dergisi, 1970.
(14) Beksultan, "Abdulmecit Tapa ennoy", Kuzey Kafkasya
Kltr Dergisi, 1970.
(15) Beksultan, Kuzey Kafkasya Kltr Dergisi, lst.
1971.
(16)
(l 7)
(18)
Beksultan, Cabagi", Kuzey Kafkasya Kltr
Dergisi, 1970.
Baykara, Hseyin, Azerbaycan Mcadelesi Tarihi, 1975
Berkok, Tarihte Kafkasya, 1958
(19) Ahmet, "Rusya'dan G eden Trkler'in ileleri", Trk
1966
(20) Ahmet, "Kaflcasya Trkleri", Trk Ank. 1976.
(21) Cevdet Tarih-i Cevdet, c. 1-11 !, 1292-1301.
(22) Tarihi Kronolojisi,
Devlet c.1-Vl., 1971.
(23) Dirr, Adolf, Tilki ve Keklik (een cv: Oya Ramazan,
Kuzey Kafkasya Kltr Dergisi. lst. 1974.
177
(24) Dirimtekin, Ferudun, Tarih
j
(25) Eberhard, D.W., in'in ev: Nimet Ank.
1942.
(26) Emir Nart Ahmet Khan, Zamana Nazma
Zamana ev. T. Cemal Kutlu,
1923.
(27) Erel, ve 1961.
(28) Evliya elebi, Seyahatname, c. 1-X, ist. 1314-18; 1928-38.
(29) Gafenco, Rus-Alman Harbinin ev: Tevfik Sadullah-
Yekta Teksel, lst. 1942.
(30) Gktepe, Tank Mmtaz, imam ist. 1969.
(31) Gigun, 1333.
(32) Gnaltay, Mufassal Trk Tarihi, 1338.
(33) Hayat Kk Ansik., Popedir, "eenler" Mad., lst. 1968.
(34) Ahmet Kuzey Kafkasya Hrriyet ve Ank.
1961.
(35) Fikret, rnad., c.Xl
(36)
(37)
(38)
(39)
(40)
( 41)
(42)
(43)
(44)
(45)
(46)
(47)
(48)
Afet, Trkiye Antropolitik Karakterleri ve Trkiye Tari-
hi, Ank. 1947.
Net-unatuka, Kafkas Tarihi, 1330.
Kadri, Hseyin Byk Trk Lgati, c. l .-IV, 1943
Kadircan, Kafkasya, 1942.
Kara, Ramazan, Kafkasya'da Tehcir ve Katliam, Mnih 1956.
Katip elebi, Cihannma
Kaymakam Salahaddin, Askeri Mecmua, c.1-1 1, 1938.
Kazv\nl, Asar'l-Bilad, yazma
Kemal Tavarih-i Al-i Osman, VIII. Defter
M. Yksel, istanbul'u Kuzey Kai'-
kasya Kltr Dergisi, l 970.
Edige, Tehcir ve Katliam, Mnib 1926.
M.F. Kars
Necip Tarihimizde Moskof, 1973.
(49) "Bir een KuzeyKafkasya Kltr Dergisi,
ist. 1970.
(50) Kurat, Akdes Rusya Tarihi, Ank. 1948.
178
(51)
(52)
(53)
(54)
(55)
(56)
Kurat, Akdes Nimet-Temir, Ahmet, Trklk ve
Trk Dnyast, 1976.
Kutlu, T. Cemal, "G, ve Srgn", Kuzey Kafkasya Kltr
Dergisi, 1974.
Kutlu, T.Cemal, I844'e Kadar, Kuzey Kaf-
kasya Tarihesi" Kuzey Kafkasya Kllr Dergisi, Ist.1970.
Kutlu, T.Cemal, "eence Olan Terimlerin
Ek ve Ses Bilgisi Bir Deneme", Kuzey
Kafkasya Kltr Dergisi, ist. 1974
Kutlu, T.Cemal, Tipi ve Kaf-
kasya", Kuzey Kafkasya Kltr Dergisi, 1970.
Kutlu, T.Cemal, "een Mohmad Mamaka", Kuzey
1
- Kafkasya
Kltr Dergisi, 1970.
Maistre, X.De, Les Prisionniers du Caucasc (Kafkas Esirleri), cv:
Stare Sevin, 1945.
(58) Nutsclburg, Adolf, Konak, ev: Mithat-Wiesentai, 1971.
(59) Nazif, Sleyman, Batarya lst. 1334.
(60) Nesebname-i Un1era-i Haydak
(6 t) Niyazi, M., Kafkasya ve l 933.
(62) North Council For An 1ndependent North Cauca-
sus, ine., ev: Timur ist. 1970.
(63) Nur, Riza, Trk Tarihi, 1924-26.
(64)
(65)
(66)
zbay, C. unokue, "rdn ve Suriye'dcki Kuzey Kaf-
kasya Kltr Dergisi, 1974.
zbay, C. unokua, "1.. Dnya Kuzey Kafkasya" Kuzey
Kafkasya Kltr Dergisi, Ist. 1974.
zdcmir, Sami, Mansur", Kuzey Kafkasya Kltr Dergisi,
1970.
(67) Pavlovakiy, l.Y., Rusako-Memetekiy Slovar, Lcipsig 1923.
(68) Panscnon, H., Szlk, 1950.
(69) Poisson, Gcoges, Tarihi, cv: Aziz Kansu, ist.
1950.
(70) Rasony, L., Tarihte Trklk, Ank. 1942.
(71) Refik, Ahmed, tarihi, 1339.
72- Risale-i Nurosmaniye Ktphanesi, no: 3905.
(73) Rettert A. Gustav, Yer Yznn (een ve Lezgiler), ev:
Faug G,R. Gneralp, yazma
179
(74)
(75)
(79)
(77)
(78)
(79)
(80)
(81)
(82)
Rifat Mehmet Rusya Muharebeleri
Sami, Nizamddin, Zafername, ev: Necati Lgal, Ank. 1949.
Rasih, "1953-1955 Seferinde Kafkasya" Kuzey Kafkasya
Kltr Dergisi, 1970. '
Galip Kemali, Rusya Tarihi, 1945.
Suorbodny Kafkas (Kafkas Muharebeleri Raporlar), Mosko-
va 1951.
Smimov, N.A., Politika Rossu No Kafkaze, Moskova 1910.
Sleyman Hsn Tarih-i Alem, 1291
Saidi, Trkler ve Sosyalizm, lst. 1971.
Sleyman Efendi, agatayi ve Trk-i Osmani, 1928.
(83) "een Kuzey Kafkasya Kltr Dergisi,
1972.
(84) Tokayev, C., "Katliam Vuku Kafkasya Dergisi,
Mnih 1952.
(85) Togan, Zeki Velidi, 1969.
(86) Trk Ansik., "eenler" mad., c. XI, Ank. 1963.
(87) Trk Ansik., "een Dili" mad., c.XI, Ank. 1963.
(88) Trk Ansik., "een-Lezgi Dilleri" mad., c.XI, Ank. 1963.
Kaynak Kitaplar
een. A. Benningsen (1965).
Ceyhan yresinde W. Eberhard (1953).
Kafkas B. Geiger (1959).
Kafkas tarihi, M. (1980)
Hyk Ky. E. (1976).
Argun Gazetesi, 1991 - 1992
Gazavat tarihi, Cemal Kutlu.
180
EKLER
EEN
YAZILAR
181
EKLER
(Son dnemle ilgili belgeler)
'
1-
COHAR DUDA YEV'DEN KAFKASYA HALKLARINA
AGRI
Kafkasya blgesindeki son olaylar, Moskova'nm Kafkasya'ya
ynelik emperyalist ortaya
Sadece taktikc.le Rusya ynetimi eskisi
gibi dev imparatorluk hayaline Ancak yeni bir "de-
mokrat" hareket eunektedir. gerek
ise iktidar ve yetkiden uzak
Grc iradesi, Kafkasya Konfe-
derasyonu'nun Azerbeycan'da politik durumun ve
kesin ve Moskova, Kafka-
sya'ya ynelik gayret eunektedir. bunun
iindir ki, binlerce sivilin dken 336. motorlu piyade
yerine hava indirme birlikleri bu neden-
ledir ki, acele bir szrnona profesyonel Grc ordusu kurul-
dair beyanlar verihnektedir. Oysa bu "profesyonellerin"
Grcstan'la ve Grc hibir ilgisi herkes bil-
mektedir. nedenlerledir ki eenistan'a bir enformasyon
askeri harekat stelik
bir ve ekinmeden, komnist
kadro zerinde hesaplar bu hainler een -
Rusya senaryosu abalan
183
da bu amatan Btn bu Kara-
krklemek ve blgedeki askeri Kafka-
Rusya ynetimi bylece Moskova'da ik-
tidar mcadelesi srece krkleyerek
azami derecede istemektedir.
ve grevimiz, planlanan nlemek,
gelecek tehlikeler birlik ve koru-
ve burada
bunu gerektiriyor. Byle bir gvencesi ise Kafkasya
Devletleri'nin olacakar.
Biz, bir au nce Kafkasya Cumhuriyetleri liderlerinin biraraya ge-
lerek tehlikeli durumu ii bir konferans dzenlerunesini
neriyoruz. Bu konferansta konusunda en nemli
kararlar davetsiz gizli Kaflra-
sya'dan edilmeleri Konferansta, Dev-
letler (BDT) btn askeri birliklerin blgeden
BDT'na kendi kuvvetlerimizi
kurma, blgede Milletler rgt'nn ve eski SSCB'den
kopan devletlerin daimi gzlemcilerinin
kararlar
Uyau, Kafkasya!
Bugn kaderimizi ve belirleyen gndr!
een Cumhuriyeti Devlet
COHAR DUDAYEV
184
il - EEN BAGIMSIZLIGI ve DUDA YEV
een Cumhuriyeti Y Trkiye'ye
bizi, 15 - 18 1992 gnlerinde Grozmy'da
olan !. een Kongresine davet Bu kongre-
ye memnuniyetle bildirdik. 12 gn
kalkan bizi Soi'ye indirdi. yoluyla Min Vody'ye
Min Vody bizi, daha nceden haberli olan
een
Uzun bir kara yolunu katetmek zere hareket ettik. Kabardey -
Balkar iinde insanlarla sohbetlerimiz
oldu. Kendilerine een- ve Covhar Dudayev'le ilgili soru-
oldu. Genelde hepsi Dudayev'in diliyordu.
Hepimizin dine ve tarihe mensup Dudayev'in
kendilerine ait ifade En ok da
Kafkasya konfederasyonunun sz
zellikle Kabardey bir ana ile sohbetin-
den Bu ana 1944 srgnn
eenlerle birlikte Sibirya'da
duyunca Kabardey ana
Bizi bir gece konuk memnunluk syledi. Biz 7-8
bu mtevazi Kabardey ailesinin ve
ilgisi, eenya'da eenlere duyulan sevginin de bir

bir Balkar'la bize
syledi: "Trkiye'deki bizden selam syleyin'"
biz de bu Balkar gazetemiz ile

Gsterilen bizi ' eenya'ya girdik.
on gn boyunca, gsterilen kendi-
mizi z evimizde zannettik.
185
15-18 1992 gnlerindeki kongreyi izledik. ben burada kong-
reden ok Dudayev'le olan sz etmek istiyorum.
een sre iinde, zellikle kongre
Dudayev'in ve i politika ile ilgili mubalefet
en bile, gzlemledim.
General rtbesinden gelen ve ilk gnlerinin
ierisinde ve bu lke
hareketle edipjlen izlenimin Duday-
ev'in demokrat bir sahip izledik.
Mubalefetin idi "Tataristan gibi bekleseydik
ve demokratik sre iinde hareketini
srdrseydik daha iyi olurdu." sahipleri zerk curuburiyetlerle
31 Mart'ta federasyon een Curuburiyeti'nin
de imzalamak cevap verememektedir.
ve konusunda kast derece-
sindedir, hukukta geerlidir.
hareketi iinde bulunmaya cesaret edemeyenler, bir
mubalif kime yarar hatta hangisi-
ni sylentilere aldanarak gnlk dediko-
dulara Bizim Grozny'e girmeden nce
haberlerden : Gnde kim vur-
duya (oysa bu hareketinde dost tek bir
bile burnu Terek nehri Rus tank-
Terek tesi kylerinde hkmete ha-
Grozni'ye ileri harekata
bkmettcki grevlerini ktye
olarak ... (Byle haberler, her
lkede duyulur).
Ancak konuk kimselere gre,
de Bunlan da
genelde Dudayev'e olumsuz bir
ve hkmetin ve bunlann
ortak kanaattna
186
Kuzey rejim ile hareketinin
anda ve Sovyetler'den lkelerin ekonomik
eenya'da da gzlemledik. Gelir farklar
devam etmekte, olduka zengin evleri ve
grdk. iinde Moskova'yla olan
syleyeuleri dinledik.
Komnist rejimin etkisinde kendi z kltrnden
ancak_ yeni yeni hatta bulmaya insanlarla.da
eenya olup brokrat ve teknokrat olarak Mosko-
va ile devam ettirenler, grev yapanlar, eenya
ihtiyatla samimi ise
Dudayev'le ilgili gzlerinin da
olduk. Bir de, ilan edilmesinde nemli rol bulu-
nan Moskova'daki een gcnn rivayet edilmek-
tec'ir ki bu g hibir 1944 srgnden sonra
rgtlenen bu gcn de rivayetler
Btn sonra Dudayev'le
ve da yazmak
Elbet bu daha bir yomma neden Zira een
en yetkili bizi yolda
E. Baykal - biz buraya Cumhuriyetimizin
Yeragi'nin daveti zerine geldik. Bizi
kabul buyurdunuz. Bu vesileyle size ederiz. An-
kara ve lstanbul'da pekok ve var.
Bunlar eenya'daki ve gen
benimseyip desteklemektedirler. edeceklerini sorarlar,
siz ne dersiniz?
Covxar Dudaycv - Biz sizin orada huzur ve mutluluk ierisinde
diliyomz. Elbet bizim de gnlmz sizlerledir. Sizlerden
buradakilerle de ve iinde bekliyo-
ruz.
E. Baykal - Dostluk, ve ilgili ne gibi
sz edilebilir?
187
Dudayev - Muhtelif lkelerde bizi sevenler var.
hususunda kimseye yalvaracak bunu yalvarmak yoluyla da ka-
gururludur. Kendisine gerekiyorsa,
gerekiyorsa, gerekiyorsa bulunur, bulunur,
bulunur. Bizim hibir yok. Ekinimiz var, geliri-
miz var, var. Biz devlet ilan ettik, biz devle-
tiz, aynlmak isteyenler kalmak isteyenlerle
biz herkesle dost olmak istiyoruz. Byle olmak isteyenlerle dost olu-
ruz, dost olmak isteyenlerle ne
olmak isteyenlere de
-fi:. Baykal : BDT 'yle Devletler lslam
tilkeleriyle ve zellikle de TUrkiye'yle olan
- Covhar Dudayev - henz diplomatik bir yok.
Ama dostane de uzak zellikle BDT'den olan
Rusya bizim biz de onun kk
Byle de olmaz. O bir devlet.. Biz de bir devletiz. Hak
hukuk ierisinde gireriz. kisvesi
azarlarma yer yoktur. kadar. da byle
Bundan sonra asla Ruslar eenya'ya hkmedemeyeceklerdir. O ken-
disi biz kendimiz egemen, zgr
birer devletiz. kendi devlet bizim kendi devlet
Politik ve ekonomik kurmak isterlerse reddetmey-
iz, o kadar. Hududlarm gerekirse birlikte koruruz, zorluk
gelirse birlikte ama asla ellerine teslim euneye-
Biz egemen bir devletiz ve kendilerini lkemize de sokmaya-

-E. Baykal: Peki bir ambargo sz konusu olursa?
Covhar Dudayev - asla Bizim gbek
Ruslarla Bizim hibir yok.
Sibirya buzullanuda bilen eenler, bereketli vatanlarmda
hi mi hi a lmezler! Yuk3!1da da syledim. Dnyada dost olmak
isteyen, bulunan lkeler bulunur
188
E.Baykal : Rusya Federasyonu sizin yasa seimlerle

Dudayev - yasalan kendilerine aittir. Beni benim
seti. Ben benim sorumluyum, kendi
im. tesinde kendine aittir.
E. Baykal : Honocker ile devrik
kabul

Dudayev - Bu Ruslar, kendi adetlerine gre
ikiye bldler. Honocker'i getirdiler.
ile Bau Almanya ikisi de kabul etmedi. Kendi
o adama yklediler. Kendi politik ile o
top gibi oynatmaya Bu adam bu kendi
ihtiyati ile Kaderin haline gelen insanla
oynamaya yoktur. O da Allah'm bir kuldur.
Bu mazlum insana bunun iin bir kuldur. Bu mazlum insana
bunun iin etmek istedik. O iki devletin el vermesiyle ge-
tirildi. Bu ikisi de gl devlet mnasebeti ile, ve aresiz
kendilerine
Gamsaxurdia'ya gelince, son derece drst ve demokrat bir in-
ezici ile bir Cumhur-
zulm yoluyla devirmek (Ama
kaybedene tokat atmak oluyor). een adetinde kendisine
yoktur. lkesinde zalimlere bu neden veriliy-
or, diyenler oktu. Kamak zorunda yer Her-
kes Mazlum insan bize mracaat etti. Memnuniyetle kabul
ettik. Tarihimizin derinliklerinden beri, mazlumu zalimlerin nnde
reddetmek, yoktur ve da
E.Baykal : Biz bir Sizinle nce
i Genel yokluk. Mosko-
va'da yokluk var! Moskova brokratlar, muhalifler,
siviller var. Kongre'de de epeyce G de
gerekir, adalet de gerekir. Bu konularda neler syleyeceksiniz?
189
- Covhar Dudayev - Tesbitleriniz gzel, gzel de bu
lkede tek bir damla kan kaderimizi
tayin tek bir hi dik-
kat edilmiyor mu? Bunu btn dnyaya duyurduk, gsterdik. Ruslar
bunun bu elbette Bir een'in
i mit
Ama umut ettikleri Ekonomimizi kertmek, hayat seviyemizi
altst etmek, bizi birbirimize istediler, gene de ola-
Binlerce ve Ruslarla ilk beri
drt : Silah
olarak Rus askeri vergi ver-
meme Ruslar'a da devletlere de bu
testim hr, egemen lkemizde daha ve
daha ok silahlar trdeki bu silahlar Rus silah-
daha . mkemmeldir. Genler silah deniliyor.
can giderme
silahlar olur. Ama bu silah
hi kimseye zarar mdr? Bu gelenek bo-
zulursa biz de yok oluruz.
-E. Baykal : bilgilere gre eenya
eenlere ile pasaport
var .i'
-Covhar Dudayev : bu konuda I.
Kongresi'nde de bahsettim. eenya bulunup da
neresinde olursa olsun, hangi lkenin olarak
kendisine een ve pasaportu veri-
lecektir. Bizim Nerede isterse orada
ne kadar isterse o kadar kalu, ne zaman anavatana dnmek is-
terse dner. Haklan ve
-E. Baykal - Dogal zengin ligimiz konusunda sylerdiniz?
- : ve
aday bir lkeyiz. Kim isterse gelsin, grsn, ince-
lesin bu kanaata Kendi lkemizde biz kendimize yeterliyiz.
190
petrol, elmas, ve uranyum madenleri
Gariptir ki Ruslar bunu bildikleri halde uzun gizlediler.
Kimden? sahipleri olan bizlerden. Hatta pek
Bu arada biz de geri lke Ruslar bu
lkeye giremeyecek, kendimizi Ama
ticaret
- E. Baykal: Dudayev son olarak ne istersiniz?
-Covhar IJudayev - Biz egemen, demokrat,
aday gen bir cumhuriyetiz. ller lke ile korunmak
zere kurmak isteriz. dost olan en iyi dostunu
bulur, olmak isteyen de ne demek
gider."
- E. Baykal: ederim
191
ETHEM BAYKAL
ARGUN GAZE'n;si
12-13 Haziran 1992
"ili- COHAR DUDA YEV'LE
Cohar Dudayev'le genellikle
gre bir
"Nereye uuyorsunuz?" sorumuza ciddi bir
cevap vermek istemedi: nereye ben de
bindikten sonra pilottan diye
Fakat bunun cevaplamaya oldu.
yer, Grozny kentine pek uzak olmayan ve kendi
evinin kyyd. Cohar Dudayev, ailesiyle bir-
likte buraya ancak bir ay Daha nce Aile ve
birlikte evinde oturuyordu.
szlerle :
- Geen (1991) Ekim 27'sinde ilk Cumhur-
seildiniz. Geen bu sre iinde Cumhuriyetin yol,
sosyo ekonomik durumu, Cumhuriyet iinde ve evresinde
durumlar ne
- Eski iinde, bir bu mesafeyi onca
bile mmkn stelik bizler bu mesafeyi ok zor
iinde, Rusya'nm politik, ekonomik ve buna eklenen askeri
da gererek katettik. bu
sosyal ve ekonomik durumumuzu da eski
SSCB'nin birok cumhuriyet ve nazaran daha bir
durumda tutabildik. Belki de gen devletimiz bu yznden
daha aktif olarak duydu. Bu bir
ierisinde kabul ettik. Cumhuriyetimizin
iin nem daha birok yasa da hayata geirildi. Devle-
timizi bizzat kendimiz, hani kendi kendilerini ynetemeyecekleri,
192
mutlaka ynetilmeleri iddia olunan biz-
ler ynetiyoruz. Daha da nemlisi tilin bu yolu tek bir bile
kaybetmesine neden katettik. Halbuki bu sre
iinde her tarafta ve mcadeleler sryordu.
Eyll birinci dolduracak olan
een Cumhuriyeti, tm ile yolunda
yryor. ve zenle ekonomik bir
var, onu hayata geirmeye Ekonomik bsbtn
nleyen bu eenistan'da ekmek tm BDT
lkelerinden daha ucuzdur. Enerji girdilerinin ok
nedeni ile ekonomik durumu des-
teklemeye sakatlara, ve ok ocklu ailelere
oluyoruz. Tam bir
Bu amala yol ve onlar
istediklerini seecekler. tercihine
zetle sylemem gerekirse gibi ker-
yolunda yrmektedir.
-Peki, etnik ile din eski
tnu?
- Pek cen Cumhuriyeti'nde
emik gruba mensup insanlar var. Bugn bile eenler. Ruslar,
Grcler diye bir grmyoruz diyebilirim. Biz in-
sanlara emile kkenleri ya da dini nedeni ile bir mua-
mele olan tm insanlar
zgrlklerden Bunun en gzel lkemizde
olan Kazak'Iann bu Grozni'dc top-
Onlar yine Kazak olarak ben kendilerine een
diyorum. Ne olursa olsun atacak
Bugn olan tm gibi,
da bir davranacak Beni zen Grozni'ye
gelen Kazak (nderlerinin) daha nceki n ne-
deni ile, bizim bu hayretle

193
Uzaktan bize nedenini birok
syleniyor. Ama syleyenler bile cumhuriyetimize gelip
gerek durumu gzleri ile grnce, ellerini "Hayret, halbuki biz
durumu zannediyorduk,." demekten kendilerini
- Peki siz durumu biraz ve
gidecek gstermiyor musunuz? Muhalifleriniz daha
sylyorlar ..
- Ben gibi ve onu gibi gryorum.
Onun iin senin o muhalefeti bu
'muhalefet" lkemize gizlice silah ve narkotik madde sokmaya
ve kan isteyenler mi? Dn gibi bugn de rahata
sylyorum : Cumhuriyetimizde bugn belli bir platformu ve
halk bulunan bir muhalefet mevcut
(zlerek bu kelimeyi iine almak ok
nk onlar muhalefet diye
kendisini farkedemiyorlar.
- yle bile olsa, een ve Kafkasya
Konfederasyonu'nun deligeleri de birok ana prensipte ve konuda si-
zinle Konfederasyon'un
Musa g(Jre kendi yolunu
Ama Kafkas Rusya Federasyonu iinde kalnwk-

- nce Parlemento ile ilgili sorunuza een Cumhuriy-
cli'nin yasama bu dneminde grevleri genel
olarak yerine getirmektedir. beraber, o da bazen ve
mdahale ediyor. Biz tm bu gibi
Onlarca beri Parti'nin ve Yksek
Sovyet'in tm yasama, yrtme ve bir elde top-
zamanlan mi? Biz bunlan
kuvvetler O zaman devlet bnyesi iindeki
da
Katkasya'nm genel durumu ile ilgili gelince, bun-
larda bir : Konfederatif esaslara gre
194
bir Kafkasya ... Bu Kafkasya iinde tm
kendi devletlerini ve zgrlklerini koruyacak, hakla-
ra ve ykmllklere sahip Bunun Kafkasya'daki tm
sona erdirecek tek yol konusunda kesin bir
naat Bu Grozni'de dzenlenen "Kafkas Evi"
konulu "Yuvarlak Masa na da bu fikinle
Bu kurulu da Konfederasyo-
nun ile ilgili belgelerin 'fek
bir Kafkas Evi idealini ile bu
bence ok nem yle ki Mosko-
va'dakiler bile bu nemini kavramaya nk
bu bizim elimizden almak ile olacak, Pyati-
gorsk'da bir dzenlediler. Bugnlerde Moskova'da bir
dzenleme iindeler. Ben bu faaliyetleri lkeyi
ve Kafkas zedeleyip, tek bir Kafkas
Evi nlemeye ynelik olarak

Bu konuda Musa de Kafkasya Cumhuriyetleri'nin bugnk
liderlerinin Ama bu cumhuriyet onu da
btnyle
- iyi ama da Rusya Federa'J'Onu iiruie kalmaya karar
Rusya Federasyonu
bir da
grevlendirildi. Bu sorunun ne ynde

- da tm halklar gibi geleceklerini kendileri belirle-
me sahip Rusya bnyesinde
biz kendilerine gle gle deriz. olmayan bir
devlet isterlerse bunda da zgrdrler. een
birlikte seerlerse buna da oluruz.
Bizim tek husus, bir grubun iin
zorla aptalca iine srklenmesidir. _ yap
de budur. Halen Kuzey Osctya'ya dahil bulunan Pri-
195
gorodni yresini asla vermeyecekler. Rusya'ya kaUlan
syleyerek ve bunu bahane ederek
isteyen een
blmeye toplamazsa
byk zorluklarla Daha nce bugn de
tekrar ediyorum. een blnemez, bizim blp de
kadar yok.
- Sizin Rusya'ya ynelik sert eenistan
blgelerde kitlelerini rktyor. Siz Rusya ile
eenistan durumunu
degerlendiriyorsunuz?
- Bu ok iyi bir dtizeye grsem sevinirdim. Ne
var ki, Rusya liderlerinin eenler'le olan konusundaki
birbiriyle hi Bir
blgelerine de olan buguk srmesini is-
temiyorlar. bir ise, iinde sosyal ve
ekonomik zorluklar konusunda iin, gerek
duyuyorlar. Bu ekihnez hale getiren de zaten Rusya
Hkruetinin Rusya liderleri maalesef, birok
birbirine yerine
yasal ve diplomatik yollarla daha kolay bugn de an-
Hala genel ayak
Benim sert ve szlerime gelince, bana syleten
gle ve zorla ezmeye
Onlar ise bu szlerimi sadece propaganda iin ve hala da
gazeteciler bundan bir yarar umuyor ve kendileri-
ne yklenen bir grevi yerine getiriyorlar
- Bir kadar nce sizinle een Ulusal Kongresi'nin
binada "eenistan Devlet
seimlerinde aday olup sordugumda bana
: "Ben bir generalim. Ancak bugn
cumhuriyetimin ve iinde krizden
iin politik bir "gnah keisi" ne ve ben bu
196
grevi yklendim. de grevinulen Bu
sylediklerinizle ilgili olarak bugn ne
- Bu konudaki de hibir
aynen yineliyorum : Devletimiz bir
zerine basar basmaz byk bir sevinle bu grevimden
Bu o zaman bir yarar
da inaruyorum. olan demokratik
gvence. alacak bir mekanizma kurulup, devlet ma-
teslim yeni
iin bizzat hen harekete
ynetim olumlu iinde bizzat saptamak ve ona yeni
bir kan vermek
- Cohar Dudayev, okluysa yolcu-
ilgili gizini de bana : O gn ticari da-
vetlisi olarak ABD'ye uuyordu. Her iki tarafa da olabilecek
nite/il..1e ekonomik kurmak gayesindeydi.
"TASS Esklziv
11 0
Adighe
Maq" Sesi) 31.10.1992,
Maykop (eviren:A.
197
iV- " KENARINDA KONFEDERASYON"
Kafkas suni
yznden Hazar, Karadeniz ve Akdeniz'in
evresindeki konfederasyon gerekir.
Moskova, konsolosluk teklif etti.
Geen gnlerde Trk:iye'yi ziyaret eden een Cumhuriyeti heye-
tinden Bakaru ve Hkmet Szcs Rusbek Bisultanov ile
2000'e Kamil
- Kajkasya'daki son durumu
- Kafkasya cennetinin henz Onu amak iin
bekliyoruz. Bu cenetin zgrlk ve
Burada nedeni Zorluk-
lar henz anda Grcistan'da,
suni yznden
"AB!IAZLAR VE GRCLER


Grcler
- Abhazlar'da Grcler de Abhazlar'a
Grcler emperyalizmdir. ekil-
Gl gsz ezerken, gsze sahip grevimizdir.
1918 Kalkas kavimleri
Kuzey Kalkas Cumhuriyeti'ni
da bu iindeydi. Birlik iin bu
cumhuriyet Kafkaslar bir kavimdir. Huyu ile
ie birbirinden mmkn Sorunlara ve
198
yoluyla zm Katkaslar'da akan su denize
diye bir sz
Biz bugn Rusya ve devletlerle Bize dedeleri-
mizden beri Ama gler araya fime sokuyorlar.
denizin, Hazar, Karadeniz, Akdeniz'in evresindeki kavimlerin
konfederasyon gerekir. Bizim
ve abuk Ne zaman dirilmeye,
kalk'ak filneler sokuluyor. Araziler ise
-Su anda nanazdeki wrluklar neler'
- ve srdrmek istiyor.
Moldavya, Tacikistan, ve yerlerde durduracak
byk gcn ortanu
Ama o dnem bitti. Silah ve bomba yerine ve diplomasi
yolunu
Henz Serbest pazar ekonomisine
geemedik, mlkiyet veremedik. Eskiden ilanlarda
btn kavimlerin Ama bizi ezen bir
g var.
- En byk Ruslar'la
- Moskova, een Curnhuriyeli'nde konsolosluk ama
teklifi Bugne kadar glklerden,
ambargodan sz Rus Kafkas
yok. Yneticileri ise emperyalist emellerini hala srdryorlar. een
Cumhuriyeti kendini hibir zaman Sovyctler'in iinde grmedi. Kabul
dair en ufak bir belge de yok.
-ABD'nin blgedeki rol iin ne diyorsunuz?
- ABD'yi ekonomik ynden emperyalist lke olarak Ja-
ponya, Alrnanya'da emperyalist olsa ABD- een
Baluk cumhuriyetlerine kendi kurma yolunda engel
AB!Ynin ekonomik emperyalizmi ile
emperyalizmi derin bir uurum lkenin emperya-
lizmi derin bir uurum lkenin emperyalizmini
199
kabul etseydik, iki lkedeki insanlar dzeyde
haklara sahip
- een nelerdir?
- birlikte 20 bin kilometrekarelik bir lkeye ve 1 milyon
500 bin bir nfusa sahibiz. 16 milyon ton petrol
retiyoruz. Bize gereken ise 1 milyon ton. maden kayak-
var. Kuveyt gibi bir lke sylyorlar. Kuve-
yt'in yerin Bizim ise yerin hem
hem stnde.
2000'e Dergisi
200
V - EENLER VE
Prof.Dr. Abdurrahman AVTORHAN
Mnih -ALMANYA
Prof.Abdurrahman Avtorhan, 1908 Kuzey Kafkasya'da
Grozni'de Stalin cephe
Dnya binlerce gibi o da yurdunu terket-
mek zorunda Berlin'de Kuzey Kafkasya dille-
rinde ve Rusa Kuzey Kafkasya Milli Komitesi ve Kuzey
Kafkasya Lcjyonu'nun olan "Gazavat" gazetesinin re-
1951 - 54 Mnib'de Kav-
kaz" (zgr Kafkasya) Rusa dergisi Siyasi Bilimler
Profesr olup "Sovyctler Enstits" yesiydi.
Manius Mansur A. Kunta, A. Uralov vb. adlar da kul-

makaleleri ve "Stalin ve Sovyet Komnist Partisi" , "Sovy-
etler Milletlerin een "Par-
tokrasinin kkeni" vb.eserleri Almanca, Rusa,
Trke vd. dillerde Sovyetler
iken olan eserleri ise : "eenistan Tarihinin
Ana Meseleleri" (Grozni 1930).
Tarihi Kltrel ve Ekonomik (Rostov
1931), "eenistan'da Devrim ve Devrim" (Grozni 1933),
Birlik" (Grozni 1935), "een Dilinin ilmi Gra-
meri" (A. Matsiev ve Kh. Yandarov ile birlikte, Grozni 1936).
1991 kuzey een Cumhuriyeti
Yksek Sovyet Prczidyumu, SSCB'nin "vatan haini" Prof. Av-
iadesine ve yeniden kabulne karar
201
verdi. een niversitesi Bilim da onu yesi olarak
niversite bnyesine (S.E.B.)
Rusya Federasyonu Boris Y eltsin'in egemenlik
cevap verirken Tataristan'la ilgili olarak
herkes : "Ne kadar o kadar egemen
olabilirsiniz". eenler bu sz ciddiye ve cumhuriyetlerinin
ilan ederek, Rusya'dan niyetinde
Ancak Yeltsin'in ltimatomu ecn'leri gibi
da "Rusya Federasyonu bir btndr ve blnemez".
Bunun hemen da eenlere
vazgemeleri ve illusal iste-
yen bir ltimatom daha geldi. Oysa Moskova'daki darbesi
SSCB Hava Kuvvetlerinden Emekli General C. Du-
dayev'in bu lJlusal Yeltsin'in yer
een Cumhuriyetinin o resmi hkmet organ-
lan ise ya darbecileri ya da
sylemek gerekir ki, dili, bu ve gururlu
bir dil Kafkasya'mn zgrlk
ifade eden byk Mihail Bey
ne diyor :
" ... Ve bu vculilerin
zgrlk

Orada yok etmek su
Dostluklar orada gerektir,
Ama daha da
Orada iyilikle,
Kana kanla verilir,
Ve nefret de gibi ebedidir ... "
202
Sadece !. Peuo bile ele alsak Kafkas 150
fazla srd. Ancak Suvorov'un komuta il. Ka-
terina kesin olarak etmeye Rus
Kafkas 1817'de Rus Borodino Ge-
neral Yennolov ynetiyordu. General, stn suateji ve efsa-
nevi cesareti olan bir a<;kerdi, fakat son derece zalim ve bir
Daha sonra onur belgesinde yeni
bildiriyordu: "Ermenistan ele
geirilmesinden sonra nnzde, benim gzmde daha
ya:rarlar ise ok daha nemli bir grev
duruyor: (Kuzey dize getirilmesi,
boyun yok edilmeleri."
Kafkas 1917
byk bir heyecanla bellidir.
sonraki ulusal talepleri, kurulan demokratik Rusya
bnyesinde i zerklikten teye gitmiyordu. Ancak
Rusya'da ele geirip, ar yerine
yeni Komnist kurmaya zanian durum ta-
mamen Kafkas ilk olarak 1918'de
komnist Rusya'dan ve Kuzey Kafkasya Cumhuri-
yeti'ni ilan ettiler.
een en byk Lenin'in Ka!ka-
sya'daki komiseri Sergo Orconikidze General Denikin'e
toplu ayaklanma yapWar.
fakat politikada pek uzak olmaya Anton Denikin.
"tek ve blnmez bir Rusya iin" Moskova ze-ine
yrmeye Lenin ve ise huna ortaya
"tm halklara Rusya'dan da dahil, kendi kaderleri-
ni belirleme ok uluslu Rusya'da i ka-

een - ve Karaay - Balkar'lara bu destekleri iin,
1944 Kazakistan ve srmek suretiyle
etti. eenler Kazakistan'daki zel kamplarda
203
O zamanlar Kazakistan'da srgnde bulunan Aleksand Sol-
jenitsin : "Psikolojik olarak asla boyun bir
halk bir tanesi iki tanesi btn bir halle Bunlar
eenlerdi ... Hibir een, hibir zaman ve hibir yerde yneticilere
yaranmaya veya gitmeye aksine
her zaman gururluydular ve hatta dav-
(Gulag
Rusya bu een'lerin ltimatom ve-
riyordu. Eski Sovyet Generali l)udayev ve iin
ulusal hareket ilan etti. toruulan halk kong-
relerinde mdahalesi halinde een ve
mcadeleedeceklcrini Talihsiz lkeyi zgr halk-
dostluk umudu varken nc bir
Kafkas kime ne yarar getirir?
Ben, Rusya Parlamentosu'nun ve Yeltsin Hkmetinin een
olaylarda rolden heyecana
Okuyucunun, bu Rus korkusu ve olan
mitsiz bir iin, uzun sren
gn SCCB'nin ulusal sorununda bir konumum bu-
Bu konumumu daha Stalin
dneminde Mnih'de Kavkaz" (zgr
Kafkasya) dergisiyle belirledim. Bu derginin ilk
"Tarih gsteriyor ki Rus SSCB'nin
iin ilk Rus zgr olursa
biz de zgr (Ekim 1951, No: 1)
een Cumhuriyeti'nde egemenlik krizinin Ekim
ilk gnlerinde, fikrimi iin Grozni'den gelen telefon-
lara cevaben een Ulusal Kongresi icra Komitesi Dudayev
iki kopya olarak ierikte hir telgraf gnderdim :
yeni bir trajediden koruyun. Egemenlik kiriziylc ilgili so-
anayasa erevesinde zn."
Bu kriz Cumhuriyetin eski egemenlik (o za-
manki Yksek Sovyel), een Ulusal Demokratik Hareketi
204
Komitesi)
Yksek Sovyet yetkilerini Geici Yksek Kurul'a devret-
ti ve da grevden Moskova da Geici Yksek Kurul'u
destekliyordu. o tarihte, een Hkmeti ile Muhalefeti
egemenlik krizi, Rusya ve eenistan

Rusya Federatif Cumhuriyeti Yksek Sovyeti
karar dkmekten ba)jka Bu ka-
rarla eenistan'a General Dudayev'in Ulusal si-
iin ltimatom verildi. Dudayev ise seferberlik ilan
ederek 15 50 kadar tm een erkeklerinin gazavat
(kutsal iin Ulusal istedi. Bu
byk bir Bu yzden Dudayev'e bizzat mracaat ettim :
Dudayev ulusal geleneklerimize gre olan
genlere nasihat etme yararlanarak sana diyorum ki gaza-
unut, ve
yollarda ara, hem Azerbeyean, Ermenistan ve
ilan etmelerinden sonra Kuzey Kafkasya
Cumhuriyetleri de cumhuriyetleri
Rusya een krizini yollarla zmeyi istiy-
orsa eenlcr'le olan gl taraf pozisyonunda ve
eenler zerinde hibir zaman etkili olan sert
ltimatomlarla srdrmemelidir. en iyi yol Boris Yeltsin'in
bizzat kendisinin een ve gvenilir
temsilcilerinin dinlemeye zaman olurdu.
ZAMAN,
44 Makare
ev: MURAT
205
Vl-EEN AYAKLANMASI
Sylvie KAUFFMANN
Yeltsin iin Yeni Bir

een Cumhuriyeti'ni kim ynetiyor? gre hi kimse,
Kafkasya folklorndeki bu yeni blm Moskova'ya gzel
grnmemektedir. nk birbuuk milyon een ve yzbin
meydana gelen bu mslman iki aydan beri
ayaklanma Moskova'da bir seri neden olmak-
Moskova ikna yoluyla iin nemli
bu zerk cumhuriyete Moskova'da ga-
zetelere gre eenlerin bu hareketi Rusya Federasyonu
tehlikeye Rus tehdit
Boris Yeltsin'in bizzat kendisi, gnlk bir ltimatom
vererek bu mdahale etti. 19 Ekim Cumartesi gn bu
cumhuriyete ltimatomu taraf reddetti ve
bunu Rus olarak grdler. gnlk
ltimatomun sresi sona erince de kk cumhuriyet hizaya gelmedi.
een Rus ynetimi bizzat kendi top-
zerinde gsz bir koloniyal iindedir.
een Cumhuriyeti yetecek
kadar maddeye sahiptir.
Rusya Federasyonu'nda her birisi parlamento ve bir hkmet ile
birer vilayetten szde 16 zerk cumhuriyet
een Cumhuriyeti bu federasyonun Kuzey
Kafkasya'daki bir Bu zamana kadar komnist
partisi ve onun yerel, Rus, yerel halktan Mosko-
va merkezinden idare ediliyordu. Fakat milliyetilik virs bu

206
een ve Staliu 1944 'te
Sibirya ve Kazakistan'daki toplama
ancak 1957'de Fakat keyfi bir
Kuzey Osetya ve zerk Cumhuriyetlere kutsal
topraklan verilince Glasnost'un gelmesi
. daha da bytt. darbesi patlamaya
etti.
Dudayev, beri, Rusya Parlamentosu
een kkenli Ruslan Hasbulatov'dan, Rusya !!.
Alexandre Rustkoy'a ve Yeltsin'e kadar herkesi bunaltmak-
Bu geen Ocak 44 erken sevk
edilen Sovyet ordusundaki bir een generaldir. Dudaycv daha nce
Balllk blgesinde grevliydi. Uzun lkesi asker! bir-
liklerde bir Rusla olan Cobar Duday-
ev, az Milliyeti evre ise
1991 een Halk Ulusal Kongresi'nde Bu kongre-
den az sonra een Cumhuriyeti ilan etti. Kongreye
Dudayev'i11 erken kimileri, kimileri
de lkelerinde ordunun hareketlerine

19 Cumhuriyetin Komnist yasal ynetimi Moskova
darbesi savunmak Le Monde gazetesinin ekle
bilgilere gre, Grozni'nin merkezindeki meydanda iki hafta-
dan daha ok sren byk bir yasal ynetimin isten-
di. eenlerin bu talebini Yeltsin destekledi. Daha Rus ik-
gznde kt grld. nk eenler
yerel yneticilerin talebiyle
Milliyeti een liderler Rusya'dan bir Cumhuriyet kurmak

31 Hasbulatov grevler, barikat-
devrilen otobsler ile kenti iin
Grozni'ye Rusya durumu Rus otoriteleri
eenlerin bu ilan etmekte cdi 6
Eyll'de daha ok een Ulusal Kongresi'nin ulu-
sal Radyo ve Televizyon idaresini ederek yerel
207
ynetimi devirdi. stelik Kafkasya'da silah edinmek SSCB'nin
blgelerine gre daha zordur.
Cumhuriyetin Rusu devlet Zavgaev istifa
etti. Grozni Sovyet Vitali Kutsenko da pencereden kendisini
atarak ld. Bu iinde parlamento kendi kendini feshetti.
Btn bunlara Rusya bu egemen olma
girdi.
Sonra Hasbulatov Grozni'ye dnd. een bu demokratik
hareketlerinden ve istedi.
Rusya Parlamentosu bu szleri daha nceki szleri gibi
geersiz Fakat geici bir ynetim konseyinin
Oysa zaferle kendisine gvenen Dudayev kendisine
hibir makanu Ekim IBusal
KGB'nin yerel merkezini ele ve orada bir
ajan liderleri geleneksel olarak
eenlerden az Onlar Rusya'dan isteme-
diklerini belirtip temsilcilerini geici konseyden ektiler. Daha sonra
istifa Konsey yeleri de Dudayev'i ilan etti-
ler. Bunun zerine ok popler durumda olan Dudayev, otoritesini
iin aceleyle 27 seimi yapmaya karar verdi.
Fakat bu een devrimini destekleyen yerel
Dudayev 15
ile 55 btn erkekler iin televizyondan seferberlik ilan
etme Annelerin bu gelme"i
Dudayev prestij
Bu arada Rus prestiji de Rusya
il. General Rutskoy byk bir hata yaparak
eenlere 6 Ekim de toplanan kongresinde
ve sonra Moskova'da bir ltimatomda 24 saat iinde
een Ulusal
ve kendi kendilerini ihtar etmek
da Dudayev'in seferberlik ve cesurca alan
niversite grevlisi bir Rutskoy'un benim-
General Rutskoy, Rusya ve SSCB
eenler ltimatoma taktirde een Ulusal
208
seimlere garantisinde Du-
dayev bu neriyi grkemli bir reddetti ve "Biz
kendi dedi.
Rus yalan haber yaymaktadu. Grozny'dc,
Dudayev'i gzen iin 2 l 7 neden olan yerel bir
cezaevindeki bir tertip

devam etmektedir. Dudayev'i destekleyen byk kitlesel
mitinglere Dudayev mitingler de tertip edilmektedir.
kadar bir Bu arada
ve diyalog iin kk komisyonlar
grhnektedir. da Petrol merkezi Grozni'de,
kalan Rus ve Kazaklar da rgtlenmeye
Bu durumda elinde tutan kim? Bir bu soruyu
diye Bununla birlikte Moskova ynetiminin Moskova
eenlerde, eenleri
General Dudayev'in Moskova'ya
ele Binada bulunan-
lar da korumakla yetindiler. Ne ne de Sovyetler as-
keri birlikleri yerden
herkes iin dunun Moskova'daki
yneticilerin Yeltsin'in Sergey
Stankevi bir bu alanda bir
Yeltsin, een byk
Yeltsin, bir zm olarak bu kk cumhuriyette
17 Kasunda bir referandum ve bir seim nerdi. Pak.at
kendini dinletmek yandan Rusya Yksek Mah-
kemesi geen gn karara gre bir harekeli
gibi een Kongresini ilan elti. kadar
olan bu blgede kuvvete hem ok kt hem de riskli ola-
Bir een yneticisi Rus Mslman Kafkas
Kafkas ile tehdit etti. Birinci Kafkas 19.
ve fethi ile

209
Vll- ABHAZYA EENLER
Toz ok grebiliyoruz. Abhazlar'a
top ve tank mermilerinin toz Rusya
Gagra kentindeyiz. Grc kentin hemen hemen
ellerine durumda. Ancak kentin blge
halen Abhaz Milisler korunuyor. Korunan blgede hastane-
de var. Hastanenin bekliyoruz.
lkelerden gazeteciler de var. Bir askeri ara son srat hastane-
ye geliyor. bir grup asker kolundan ve
hastaneye iinde.
banttan ve giysilerinden bu askerlerin "een"
ekmeye ar-
hemen mdahale ediyor ve serte
ekmeyi Bu kez askerler orada bulunan hastane
grevlileri ile bizim Nereden
ne Sonra sertlikle bize dnp kendi dilerindc bir
daha sylyorlar. biri bizi itmeye
Biz de sakince kenara ekiliyoruz. Aradan bir sre geince
tercmanlar ile daha iyi
Abhazlar'a destek iin gelen, n
her biri lme giden bu een askerler, psi-
kolojiyle duygusal tepkiler gsteriyorlar. Bizim Trkiyc'dcn
biraz ve sitemle biraz da itenlikle
"Niye Trkiye buraya destek vermiyor. Niye bize olmuyor"
dediklerini eenler, ittifak en gz pek asker-
leri. Kabartay, ve Karaay ile gelen askerlerle
210
birlikte tam iki gece otelde Daha nce de
gibi otel, asimi Giysileriyle,
eenler hemen dikkati ekiyor. nl film
Rambo'yu insana. Silahla oyuncak gibi oynuyor,
da silahla giriyorlar.
da var. iki gn sonra yzlerce
kilometre yol katederek ve saatlerce yryerek Abhazya'ya
ve gelmeleriyle birlikte Grcler'c nemli verdiler.
Gerila syleniyor.
bir Grc mevzilerine giri-
yorlar, uygulayarak hedefi yok ediyorlar. Bazen de
Grc ele geirip kendi blgelerine getiriyorlar. Sovyctler
dneminde de eenler sivil _hayatta bile ve ka-
ile uluslar ecnlcr'den een
Cumhuriyetinde yzde mslman .. Hem askeri hem
de dini ynden olduka disiplinli syleniyor. Gudavta'da
gn len bir een askerinin lrenini izleyince bu
biraz daha cenazesini
eller zerinde syleyerek een askerler JtiZenli ve dim-
dik herkesin dikkatini ekiyor. asker
gemiyle eenistan'a Limanda bir saate
Silahla havaya ediyorlar. yerde dakikalarca
dnyorlar. intikam iiyorlar. "Grclere lm" diye
Sonra Cenazeyi gemiye ii?tdc el

(Sabah Gazetesi)
211
Vlll- EENYA
ay sren ve isyan boyutuna varan mcadeleden soma Kuzey
Kafkasya'da ilan eden een Cumhuriyeti 20 bin
km.kare yzlmne sahip, 1 milyon 850 bin nfusu olan bu kk
Cumhuriyet'te hem ok milliyet hem de ok ve
siyasi var. Trkiye'de byk ilgiyle izlenen bu
kiitik Trk Cumhuriyetinin srede
eeuolog olarak bilinen Kutlu'ya sorduk. Tank Kutlu Vefa Li-
sesinde edebiyat kendisi de een kkenli. !97l'dcn beri
een tarihi, dili ve zerine var.
Kutlu'nun eenler'le ilgili 5 bulunuyor.
TEMPO : een srede
elde en byk etken nedir?
TARIK KUTLU : en byk pay Cohar Musaevi Du-
dayev gibi bir liderin ortaya Byk bir olan Du-
dayev eski 15 ile 30 silah
Uen
TEMPO een ve gruplar
111.cadelesi11in ne
TARIK KUTLU : een- ayaklanma
ana 1. een- Otonom C'.umhuriyete
(ASER), 2. Rusya federasyonuna diyenler, 3. Cumhuriy-
et ancak m'mda diyenler, 4.
uygun devlet kunnak isteyenler. 5. veya lm
hareket edenler yani Yaiocolla diyen Demokratik Par-
212
tisi Bu partinin l)udayev srede silah-
Kendilerine bir genlik kesimi
Gnlerce gruplar gsteri yapu. Zavgayev kabinesinin
istendi. 15 Eyll'de Vaynak Demokratik Partisi Parlamento'yu
etti. Yeni bir meclis ile hkmet kuruldu. da Duday-
ev getirildi. Dudayev zerinde halk onun top-
Rusya Federasyonu een hal ilan edin-
ce Dudaycv buna istediler.
Dudayev de tam tersini Zaten
een karakteri tehdit tam tersini
TEMPO: Dudayev bir
TARIK KUTLU : Emekli Hava Majr Generali olan Cohar Musa-
evi Dudayev gen bir subay, birimler kurabilme yete-
sahip. iste)en bir lider. eenler de uzun sre
bir imamlar Mansur gibi ok
byk liderlerdir. Onlar bir din devleti kurmak istiyor-
Din ok gldr. Dudayev'de bir Mslman ailenin
Tam bir devleti istendi. Armi1ik ile
bir arada gtrd. Duna mecburdu. Atatrk gibi Mslman olan
bir_ iinden milli devlet kurma yoluna gitti. Dudayev Kafka-
Atatrkdr. DugnDudayev, Kuzey Kafkasya Halklan iin
tam Mansur, gibi bir nderdir.
(Tempo)
213
- KAFKASYA'DA DNEME: EENYA
"Mavera-i kafkasya", Transkafkasya" ve
"Zakafkasya" olarak bahsettikleri Kafkasya, Byk Kafkas
gneyinde yer alan tarihi bir blgedir. Siyasi ve
genel olarak "Sirkafkasiyen" ve "Transkafkasya" diye iki
blgeye Asya, ban ise Avrupa
iinde (1)
Diz ise, incelemek iin nce iinde Kuzey
konumu itibariyle her ynden
glere maruz kalan bu blge iinde fazla halk ne-
deniyle "Milletler Evi " olarak Blgeye gelen halklar,
yerlere birbirlerine izole bir
Bu yzden, yollar-
la tarihi" olarak
Bugn de bu halklar tekrar gndeme gelerek
Rusya, Grcistan iin sorunlar
Tarihe
Blgedeki egemenlik, mcadeleleler sonucu
srekli el Milattan nce, Persler'in
alunda kalan blge, M..IV Seferi ile Pers-
Roma mcadelelerine sahne oldu. Bundan sonraki mcadele,
ve Devleti'nin Safeviler'e
ve Devleti'nin Kafkasya'da
sonucu ortaya Rusya da
ve Devleti ile ticaret yapmak,
elegeirmek ve nemi nedeniyle
214
blgeyle ilgilenmeye Uzun boyunca blgedeki egemen-
Rusya, Devleti ve mcadele,
1774 K,k Kaynarca ile lehine evrildi. Bu
ile kuzey Osetya; Rusya'ya Bugn, Kafkasya'daki
en nemli sorunlardan birini ve Kuzey hak

1785 ten ele geirmek iin harekete geen
Ruslar'a eenler devam edecek bir mcadeleye
Devleti da desteklenmesine bu
mcadele Bu arada, 1810 Rus
kabul ettiler. eenler ise gazi
1830'da bir daha Bu hareketi Gazi Mu-
sonra Harnza (1832 - 1834) ve (1834 -
1859) srdrd. Ancak, 1859'da Ruslar'a teslim
mcadele sona erdi. Rusya, 1817 - 1864
"Kalkasya " sonucu tm yerel
oldu. sonunda bu halklardan pekok insan, lke
g etti. 5000 een ailesi de bu ge dahil olarak
geldi. Bu eenler, gnmzde de Trkiye'de
devam etmektedirler.
1917'de ihtilali nedeniyle Rusya'dan i
iih bir lirsat kabul eden yerel halklar,
bulundular. nemli unsuru olan
Azerbaycan Grcler ve Ermeniler 10 1918'dc ok
bir mddet sonra kendini "Mavera-i Kafkas Cumhuriyeti" olarak
ilan edecek Seym'i tesis ederlerken, kuzeyinde
ve Trk ve Mslman unsurlar da 11
1918'de ve Kuzey Kafkasya" genel bir devlet
kurma yoluna gittiler (2). Ancak, bu gerek i
gerek glerle sren siyasi nedeniyle ok
sreli oldu.
1930'larda, i dneminde
nedeniyle, komnist iktidar Kafkasya'<lald gnlk hayat-
215
-------- ----
bir mdahale etmeye Hem dini mdahale,
hem de kollektivizasyon yerel halktan byk repki grd. Ayaklanma-
. !ar sonucu 1924'te kurulan zerk Blgesi, 5 1936'da
een zerk Blgesi ile zerk Sovyet Cum-

Dnya een ve gvenilir
ilan edildi ve Ordu'da grev yapan een ve
Ordu'dan ihra edildi. 23 1944'te emriy-
le een ve Almanlarla
Orta Asya'da Kazakistan ve Sibirya'ya srgn
edildiler. Bu srgnle birlikte eenya- 1956'da
baklan iade edilen bu halklar geri dndlerse de top-
raklari Kuzey Osetya'da , eenler'in da Stavropol
blgesinde oldu. Bu geri ve katliamlar zinciri
nk srgn burada btn halklar,
een ve mal ve evlerini 1957'de
een- zerk Cumhuriyeti , yeniden kuruldu. Bu birliktelik,
kadar srd.
eenler, gnmzde iki milyon bir nfus gc He
Kuzey Kafkasya var olma en yksek olan Kaf-
kas olarak erkes da gvencesi duru-
.
Blgedeki
Bugn, K. Kafkasya'da 21 tane ciddi toprak sorunu veya etnik
problem Bu 1991'de
Rusya kabul Gren Hak-
dayanarak hareket etmektedir.
Bu kanunun hemen sonra hareketlenen
zere Boris Yeltsin , Alexander Rutskoy'un
cenya- hal ilan etti. Ancak, Devlet
Dudayev geri bu dunun
216
referandumla eenya'dan Sonuta Yeltsin'in
ve zellikle Rustkoy, ok byk
halin birlikte K. Osetya'da gerginlikler
K. Osetya, Rusya Federasyonu'nun zerk bir cumhuriyetidir.
ve K. nedenini 16.000
km2 Prigordnoi Blgesi Blgedeki
70.000'lik nfusun % 82'si % 2'si Rus
1957'de srgnden eline
olan bu blge zerinde ha iddia etmektedirler. Bu yzden K. Osety-
Gney Osetya 'ya bu durumda gidecekleri yer iin

Temelinde 1957'de srgnden dnen ait bir
blmnn K. Osctya'da yatan gnlerde ara
olmakla birlikte, bu daha benzemiyor ;
nk Rusya nfuzu koyma nerisini kabul et-
ve da toprak zerindeki iddi-
vazgemeyeceklerdir.
bir Ruslar ile eenler devam
Bunun nedeni bir grup een'in Stavropol blgesine g
ve eenya'ya kork-

Son olarak, Rus zerine seferber-
lik ve gece ilan eden Dudaycv,
tehdit ettL ve een cumburiyeti'ni
gibi emeller ne srd. Rusya Vekili igor Gay-
sorununun temaslarda bulunmak iin
blgeye gitmesi, 9 1992'dc een ve
iki siyasi birimin topraklanm birbirinden bir pro-
tokol sonucunu protokolle een toprak-
olarak kabul edilen merkezlerinden Rus ve
askeri birliklerinin geri ekilmesi
217
eenya - Rusya
Bugn , eenya Rusya'dan ilan ancak Rusya
bunu Yine de bu konuda Rusya, ya ziy-
ade eenya'ya ki:
1. eenya , olarak ok nemli bir Tam
zerinde yer ve Grcistan'da Abhaz
srmektedir. kendisine isteyen
Rusya iin eenya byk nem arz
2. eenya ve Tataristan, ilan eden ilk cumhuriyetler-
dir. Bu cumhuriyetler, Yeltsin 'in Yeni Rusya Federasyonu
imza Bunun teki zerk cumhuriyetler
iin kt rnek kork,an Rusya, hareketin
nlemek iin eenya'ya siyaset gtmektedir.
eenya Rusya takdirde Kafkasya 'da yeni bir
tehdit etmektedir.
3. eenya, Stavropol blgesiyle Rusya, es-
kiden bu blgede bulunan topraklara sahip olan eenya
geri istemesiden Zira bu topraklar
en verimli
4. cenya, harnmaddc kendine yeterlidir.
tesisleri ve Sovyet Hava Kuvvetleri % 92'si
eenya 'da retilmektedir. Bu, hemen bir yere bir
retim Sovyet Hava Kuvvetleri'nin eenya'ya

, konusunda yap-
en 'nemli nedeni, bu eenya da pek
ok problem yaratacak da
1. eenya nfusunun bir blmn nede-
niyle etnik sorunlar
2. ecnya ekonomisi, Rus ve
Rusya, eenya iin hem hem pazar
218
Trkiye gibi bir lkenin yerini
mmkn Yani pekok "ekonomik " sorunu
da beraberinde getirecektir.
3. ile sonsuz "toprak "
problemleri yaratacakllr.
da Rusya'dan yaranna olmaya
nk 199l'de kabul edilen Gren Hak
Kanunu" sadece Rusya Federasyonu'na du
rumunda K. Osetya'dan geri alabilecekleri topraklan
olamaz. Yine de eenya iin duymaya devam et-
mektedir. bunun nedenlerinden birincisi, gney
Snni Mslman grupla Rus Kuvvetleri
ihtimali General Dudayev'in dev-
letlerin kendisini desteklemesini yetecek petrole sahip
nc bir neden, Rus Parlamentosu Haz-
bulatov'un bir een ve Parlamento'yla Yeltsin ynetimi
siya.:;i mcadelede denge: i Son olarak,
"een" Ruslar'da kt imajdan sz etmeliyiz.
eenya'da tek Bir
ye olmak, felaket ve zorluk o
nceleri toplmnun bir mddet sonra
ve pekok gne neden eenler, ge-
nelde Moskova'ya g bu nedenle eenler, Moskova
kumarhane ve gece kllib
Bu yzden ve
satmakla, merkezindeki kont
rolyle ve zellikle Azeriler 'den sokak
zorla el koymakla itham edilmektedirler.
Bir Portre : Cohar Dudayev
anda eenya Devlet olan Cohar Dudayev, een'dir.
1944 Hava Harp Okulu'nd mezun olduktan sonra
Hava Kuvvetleri Akademisi'ni 13
219
Afganistan Dudayev , 1968'de SBKP yesi
ve bu 1991 'e kada ve
bi olarak Dudayev, bu sayesinde een
iinde ilk defa general Aynca sU'atejik Hava
Kuvvetleri'nde Tmen olan ilk mslman da Dudayev 'dir.
Dudayev'in devlet olmadan nceki son grevi
Tartu SU'atejik Hava Kuvvetleri Tmen Es-
anda kendisini General" diye Mer-
kezi ynetim kedisine Estonya Televizyon ve Parlamento
abluka emrini bunu yerine iin Es-
tonya ok seviliyor. ancak, bu hareketinden sonra l)udayev'in
tmeni Estonya'dan Grozni'ye ekildi. Bunun
zerine istifa eden Dudayev, 1990 een illusal
Kongresi" mubalafet rgtnn geti. Yolu Parti-
si'nin de kendisine devlet. semesinden sonra
seimlerde aday olan Dudayev'in daha tahmin edili-
yordu. Sadece Dudayev'in kavga-
kurtararak demokratik refonnlara
Ancak anda Yol Partisi , dnyaca nl
Mslman rgt ile Dudayev'e muha-
lefet belirtmektedir.
Rusya'nm yasal kabul seim Dudayev'i
oturturken Dudayev'in i)k olu-
yordu. ve iradesiyle een ya Cumhuriyetinin ilk
devlet olarak seildim."
Dudayev'in iktidar esaslara
- Ulusal ve islami dayanan ve bir rejim
kunnak. Buna uygun olarak muhalefete de uygulamak.
- i ve olarak
Rusya mcadele srdnnek
. Bir iin en nemli bir
bilen Dudayev, Rus ve
220
ilan Siyasette byle yntemler izlemesi
mttefiklerini bile
- Kuzey Kafkasya Federasyonu kurarak buradaki ellinin zerideki
ekonomik iin Ortak Kafkasya
kurmak.
- Rusya'dan kazanmak Ancak, Rusya'dan tam kopma-
yarak onunla insiyatifi ele geirmek.
Bu iin Dudayev , ardan destek ka-
Bu konuda en byk beklentisi ve
Trkiye'ye yneliktir. Rus milliyetilerine gre bu vennck,
Trkiye'nin da bu yndedir. da
Trkiye'ye Rusya'da birok insan,
Trkiyc'nin Azerbaycan K. Katkasya'ya silah ticareti ya-
Oysa bu ok tehlikeli olan
Transkafkasya ve K. Kafkasya
Dudaycv'in gleruncsinin en nemli nedenlerinden biri de Yelt-
sin 'in olan Rustkoy'un
sonra Rutskoy'un Grozny'i ziyaretinde ileri
tehditler, eenya Dudaycv'in
Dudayev'in een Ulusal Kongresi,
eenya'da yeni burjuva
Bu yeni burjuva kk ve orta Bu
grup din ve geleneklere vurgula-
Bu yzden, Rusya'dan ulusal hareketlerinin de
Bu ulusal burjuvazinin tepkisi iki gruba yneliktir.
1. Orta Asya'da srgnden sonra dnen eenler'in
kendi evlerinde ve Yahudiler tm
grmeleri nedeniyle
2. eenya'da ve
200.000'e kadar ykselmesi nedeniyle yerel yneticilere"
Bu yeni burjuvazinin glenmesi iin Kafkasya"
221
de ok nemlidir. Bunlar, 100 sren
drt bir g olan een ve Trkiye
ve Rusya'ya g olanlar,. yeni iin her
trl yapmaya rdn, Irak ve Suriye 'de toplaru
50.000 , Avrupa'da da 300.000 K.
anda Ruslar, eenya'dan g etmeye
100.000 kadar Rus, terk Blgede
bir emil<: nleyen, .liderlerinin ga-
yretleridir. tahmini kuzey
Rusya ile cenya gneye de
aleyhine Bu durum, Rusya 'daki pazara
olan yeni een burjuvazisinin
ecnya 'dan srgn edilmeleri Stavropol'a
neden olur ki o zaruan ok ecnler'e
bir halk olur. Bunun tepki ve yeni burjuvazinin
Rusya'yla binlerce
olumsuz etkileyecektir.
een Dudayev'e g_veni sonsuzdur. Bunu Yerli
zgrlk Gazetesi Mdr'nn sylediklcrileriyle
(),bizim gibi bir insan Paraya
hi nem teki siyaseti1er gibi gl bir de
Ve en korkun da sonsuza kadar drsttr."
Burada en nemli ikinci Ruslan Hazbula-
tov 'dan da sz etmeden gemeyelim. Rusya Parlaruento
yrten Ilazhulatov, bir een eenler
sevilmemektcdir. O da Dudayev gibi Kazakistan 'da
srgnde Milletvekili seim
ynelik
seildil<:ten sonra Rus ve Yeltsin'in yer
llazbulatov, Yeltsin parlamento olunca
Yeltsin devlet olunca parlamento anda
eski komnistler ve sert tutum kendisini destekledikleri iin,
Yeltsin'le bu grup dengeyi Hazbulatov
222
llazbulatov, ccnya'daki hal
lanndandrr. Ancak, lkenin en ve kurnaz siyasetisi kabul edilen
Hazbulatov, bu halin kt sonulardan sonra, tm
birlikte Rutskoy'un stne
Hazbulatov, Dudayev'i ok Ancak, anda
eenya'da birinci olmaktansa Rusya'da ikinci tercih eonekte-
dir. Zaten kendisini een Dudayev'in
ele geirmesini nlemektedir.
eenya - Trkiye
eenya Trk gibi en gl
Trkiye'den beklemektedir. Rus gre lkemizde
100.000 een ve En gl K. Kafkasya dias-
Trkiye'de glenmek iin bu
muhta olan yeni burjuva gzlerini Trkiye'ye
.eYinnesine neden eenya'da fikrinin ortaya
beri Trkiye'nin buna destek vermesinden korkan
Rusya'nm yoluyla Trkiye yaymaya
da bu grubu Oysa ki Trkiye'nin eenya iin
Rusya'nm rol bir hayalden ibarettir.
Trkiye- eenya grlen ikinci bir olgu blgede
sren yeni bir Kafkasya ve bunun da
birincisi gihi Trkiye'ye ge neden ihtimalidir. Bu du-
rumda, eenlerin Trkiye' de binlerce onlara kucak
aacak ancak Trk ekonomisi zerinde yaraulacak ctkininde dikkatle
ele gerekecektir.
Trkiye, Rusya ve Grcistan'la nem
iin blgeye ynelik tutumunda dikkatli olma
l)udayev'in ortaya Kuzey Kafkasya projesinin
durumunda Trk da yeni bir
'frkiye'nin blge konusunda zen gstermesi iin bir
neden eonektedir. Dudaycv, "Gerek yurtta ve gerekse
223
bulunan Trk , een lkesinin son-
kadar diyerek lkelerinde iin tercihle-
nin her zaman Trkler
eenya, Kuzey Kafkasya yeni bir ynelik kor-
Dudayev'in toplanan byk kitle sayesinde 1991'de
Rusya'ya bir tarihte kabul ettirecek
bi grnmektedir. Bu durumda Trk Cumhuriyetinden een
tm. beklentilerine ne derece cevap gelecek bilerni-
Ancak, bunu yeni bir olanak gren
'men harekete kesin. bu her iki
kenin .
Kaynaklar:
- Genel Kltr Ansiklopledisi, Cilt!, s.
- Kuvvetler Dergisi, 334.
- Ersoy, Hayri - Aysun; erk
Turan: "Sovyetlcr Trk
224