Radomir D.

Petrovi}
SVETIDIMITRIJE PROBADABUGARSKOG CARA
KALOJANANAKOWUISPASAVAGRAD SOLUN
USRPSKOJ UMETNOSTI
Postoji drevna umetni~ka `ila kucavica koja povezuje dva stara
vizantijska grada, prestonicu carstva Carigrada i Soluna, drugo
umetni~ko sredi{te, kao i dva srpska grada, Skopqe i Prizren u vreme
vladavine dinastije Nemawi}a. Ista nit povezuje dva nekada{wa
vizantijska grada Solun i Prizren, vidqiva u bogatstvu, trgovini,
umetni~kim zanatima, crkvama i manastirima, slikarskim radionicama i
~uvenim protomajstorima i zografima.
Srpski grad Prizren se isti~e svojim spomenicima i crkvama, od
perioda kada je srpski arhiepiskop Sava Nemawi} postavio jednog od
episkopa u Prizrenu u vreme kada je Srbija postala kraqevina 1217.
godine, a potom srpska autokefalna crkva 1220. godine.
U nauci se istra`uju tokovi i umetni~ke veze izme|u Soluna i
Prizrena, pre svega, preko poznatih protomajstora i zografa, koji su bili
anga`ovani za vreme kraqa Stefana Uro{a Drugog -Milutina, wegovog
sina kraqa Stefana Uro{a Tre}eg - Stefana De~anskog i u vreme kraqa i
cara Stefana ^etvrtog - Du{ana.
Prou~avawima ovim slikarskim umetni~kim vezama izme|u Soluna
i Prizrena, bavio se veoma uspe{no Sotirios K. Kisas.
1
Me|utim, postoje
i odre|ene teme ikonografske, koje povezuju ova dva stara grada. Nedavnim
slikarsko-konzervatorskim otkri}ima na starim prizrenskim ikonama u
crkvi Sv. \or|a Runovi}a u Prizrenu, posle ~i{}ewa od ~a|i, na svetlost
dana zasijala je zanimqiva ikona Sveti Dimitrije, koja je i predmet mog
istra`ivawa u ovom radu.
2
1
S. K. Kisas, Solunska umetni~ka porodica Astrapa, Zograf 5, Beograd, 1974, 36,
bel. 10-11.
1.KONZERVATORSKAOTKRI]ANAIKONISV. DIMITRIJE
(crt. 1, sl.1)
Ikona sveti Dimitrije je od kestenovog drveta, ~ije su dimenzije:
visina 92 sm, {irina 66 sm, debqina 2,5 sm, sastoji se od dve vertikalne
daske, ~ije su dimenzije: 42,2 sm i 14,2 sm, u gorwem i dowem delu pole|ine
ikona je parketirana, sa dva drvena ku{aka trapezasto uglavqena i
zalepqena u le`i{ta. Grundirani gipsani sloj se nalazi direktno na
drvenoj podlozi, bez platna. Slikani sloj je dobro sa~uvan, izuzev doweg
levog o{te}enog maweg dela ikone koji je stradao od vatre, vlage i
crvoto~ine. Na gorwem sredi{wem delu ku{aka, nalazi se izbu{ena
svrdlom rupica, koja je slu`ila da se oka~i ikona na zid, ili uglavi
drvenim ku{akom za ikonostas. Na gorwem delu ku{aka nalazi se
u{rafqena metalna okrugla kuka da bi se oka~ila ikona ( u kasnije vreme
dodata ).
Predwi deo ikone ima ivi~ni deo sa 4 sm, sredi{wi ve}i i udubqeni
deo ikone: gorwi deo u visini 31,2 smse nalazi pozlata, a dowi deo je zelene
povr{ine. Slikarsko-konzervatorskiposlovinisu sasvimzavr{eni, samo
je o~i{}en sloj ~axi, te ovomprilikomne}emo da se bavimo opisomboja na
slikanoj predstavi.
3
2. OPIS SCENE PRIZRENSKE IKONE SVETIDIMITRIJE
Ugorwemdelu ikone na zlatnoj podloziispisanoje cinoberslovima:
S#TI DIMJTRJE (sl.1, crte`1). Scenom dominira figura sv. Dimitrija
na velikom kowu, koji je savio glavu na desnu stranu. U dowem delu scene
nalazi se mawa figura kowanika. Scena se de{ava u planinskom predelu,
koji prekrivaju `bunovi trave i cve}a. Mawa figura ratnika, koji pada
pogo|en kopqem, ima na glavi carsku krunu. Glava kowa se ne vidi od grive
kowa.
Sv. Dimitrije je prikazan na bregu kako ja{e na kowu, u desnoj ruci
dr`i duga~ko kopqe kojim probada predwi deo tela kowanika koji pada na
zadwu stranu tela svoga kowa. Sveti Dimitrije je prikazan kao mlad
svetiteq, sa cinober dvostrukim vencem na glavi. Zlatni oreol oko glave
ukra{en je krugovima u kojima su zumbasti {esto~lani listi}i (sl. 2). Na
obodu ikone, nalaze se zumbasto re{eni i slikani zeleni listi}i sa
okruglim lati~nim cvetovima. Sedi u sedlu obu~en u ratni~ku ode}u -
218 RadomirD. Petrovi}
2
Ikona se nalazila u maloj crkvi Sv.\or|a Runovi}a iz XV veka.Ona je starija od
ove crkve i bila je done{ena, posle ru{ewa starije crkve u kome se nalazila u vreme
vladavine Turaka. Slikarsko-konzervatorske radove na zidnim slikama i ikonama iz ove
crkve obavio je autor ovog rada, up. R. Petrovi}, Crkva Sv. \or|a Runovi}a u Prizrenu,
istra`iva~ki i slikarsko-konzervatorski radovi 1995. godine, Glasnik DKS 20, Beograd,
1996, 129 131.
3
Autor ovog rada, posle slikarsko - konzervatorskih poslova, priprema poseban rad
o svim ikonama iz Prizrena.
SVETIDIMITRIJEPROBADABUGARSKOGCARAKALOJANA 219
Sveti Dimitrije na kowu probada bugarskog cara Kalojana i spasava Solun, XIII
vek. Ikona iz crkve Sv. \or|a u Prizrenu.
Crte`, R. Petrovi}, 1995.
hiton, pancir sa trakama i ogrta~em koji vijori. Iza wegovih le|a nalazi
se okrugao {tit. Na nogama ima ~izme koje se nalaze u uzengijama. Crte`je
~vrst.
U dowem delu ikone naslikana je mawa figura ratnika probodena
kopqem. Wegovo lice je {iroko, brada kratka a telo zdepasto. Na glavi
ima zlatnu carsku krunu ukra{enu okruglim i trouglastim malim dragim
kamewem zelene i crvene boje (sl. 3). Kow je mrke boje. Ratnik sa carskom
krunom probijen je kopqem u dowem delu grudi, leva ruka mu je savijena u
laktu, ispru`ena navi{e sa ispravqenim prstima, dok je desna ruka
usmerena prema kopqu i mestu gde je proboden. Glava sa krunom i telom
zaba~ena je unazad, dok pogled i izraz lica odaju ~u|ewe, iznena|ewe i
strah.
3. IKONOGRAFSKAPREDSTAVASVETIDIMITRIJE JA[E NA
KOWUIUBIJABUGARSKOG CARAKALOJANAISPASAVA
GRAD SOLUN
Ikona je signirana kao Sveti Dimitrije, bez bli`ih obja{wewa.
Ali ikonografski scena je poznata jo{iz crkve manastira De~ani, koji je
posve}en Vaznesewu Hristovom. Podignuta je izme|u 1325. i 1335. godine, a
`ivopisana do 1348. godine. U severnom paraklisu naslikan je op{irni
ciklus posve}en sv. Dimitriju u dvanaest scena.
3
(sl.4).
Prizrenska ikona Sv. Dimitrije, ikonografski odgovara de~anskoj
sceni: Sveti Dimitrije na kowu probada kopqem bugarskog cara Kalojana
na kowu (sl.1-3 i 4). Natpis na ovoj sceni je: S$T\J DIMITRIe PROBODE C#RA
KALOaNA ZAGORANJNA
4
(sl. 4). Posledwi istra`iva~ de~anske scene iz
ciklusa ~uda sv. Dimitrija, J. Radovanovi},
5
navodi ovu scenu: Sveti
Dimitrije bode (probada) kopqem cara Kalojana (sl. 4).
De~anska freska i ikona iz Prizrena odnose se na vreme opsade
Carigrada od strane Latina 1204. godine, koje je iskoristio bugarski car
Kalojan (1197-1207), te je zauzeo oblasti vizantijskog zapada, od planine
Sofije te do granica Tesalije, sa gradovima Prizren, Skopqe, Ohrid i
Ber.
6
U staroj srpskoj kwi`evnosti ovaj doga|aj se prvi put pomiwe u XIII
veku, kada je monah Teodosije napisao: @ivot svetoga Save:
7
Be{e dakle
neko po imenu Strez, ako pakostan, ali visokog roda, od bugarske strane,
carskoga roda, srodnik Kalojovana, cara Zagorskog, koga pri~aju, ubi
Sveti Dimitrije. Jer taj Kalojovan, car zagorski (u prevodu: bugarski,
prim. R.P.), podi`e se i razori mnoge gr~ke gradove po svoj Tesaliji i svoj
Ma}edoniji, a tada su vladaliFruzi(FranciLatiniosvojiliCarigrad i
220 RadomirD. Petrovi}
3
V. R. Petkovi}, Manastir De~ani I, Beograd 1941, 1-18; Isti, Pregled crkvenih
spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950, 86-87; V. J. \uri}, Vizantijske
freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 56-58, nap. 60 na str. 207-208; G. Suboti}, Prilog
hronologiji de~anskog zidnog slikarstva, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta XX,
Beograd, 1981,111-138.
wime vladali od 1204-1267-prim. R.P.), koji ne marahu za razoravawe
ostalih gradova i ne pomi{qaju}i na wih kao na svoje, a on se nalaze}i ih
puste i bezmo}ne razorava{e ih, a sve {to biva{e, od Boga biva{e. Tako
do|e s mnogom silom kao nekada Sinaherim na bo`ji grad, na krajeve sveta
pravoslavqem ~uveni, Bogom ~uvani veliki grad Solun, ota~astvom
svetoga mu~enika stratonosca Dimitrija, i u kom i wegove mo}i to~e}i
miro. I ne postide se svetosti Svetoga, niti se pokleba zbog ~udesa koja
bivaju usled isticawa mira iz wegove svete rake, nego pomi{qa{e kako }e
iSolun, kaoiostale gradove, razoritiisasvimopusto{iti. Alitoplimu
Boga predstavni{tvom Svetoga ne posti`e svoje lude namere, jer ne prosu
tulac strele, niti izvadi oru`je; jer kad do|e k gradu, bo`jimsudomod neke
nevidqive muke u srcu umre, naprasno svr{i. I tako Bog molitvama
Svetoga za{titi nepovre|eni grad. Sva silna vojska, u`asnuta, boje}i se
Svetoga naumi be`ati, ali na~elne vojvode ne hote}i ostaviti svoga cara
na porugu gra|anima ili na hranu zverovima i pticama, budu}i mu verni,
ukaza{e mu i posledwu qubav, sa sobomponeso{e mrtva cara. Ali boje}i se
dugoga puta raspori{e mu utrobu, pa baciv{i sav drob telo mu preneso{e,
i tako doneso{e u svoju domovinu.
Zanimqiv je jo{ jedan izvor o ovom doga|aju, pisan od savremenika
Stavrikija, kako se sv. Dimitrije, kao za{titnik i ~uvar grada, javio na
kowu bugarskom caru i odmah ga probo kopqem dok je spavao u {atoru na
bre`uqku.
8
O~igledno da je zograf u de~anskoj sceni i ikonopisac u
prizrenskoj sceni po{tovao kwi`evno delo o predawu ubistva koja se u
borbi de{avaju pod otvorenim nebom te je ikonografski dogradio smrt
cara Kalojana, ~ak i bez prikazivawa u pozadini grada Soluna.
9
SVETIDIMITRIJEPROBADABUGARSKOGCARAKALOJANA 221
4
V. R. Petkovi}, Manastir De~ani II, 58, 59 - 70, tab. CCXCV; S. Radoj~i}, Freska
Konstantinove pobede u crkvi Svetog Nikole Dabarskog, Glasnik Skopskog nau~nog
dru{tva XIX, Skopqe 1938, 96 97, bel. 46; Stanojevi}, Antislovenska ikona Sv.
Dimitrija, Politika, 8. novembar 1935, str.9; P. Mijovi}, Carska ikonografija u srpskoj
sredwovekovnoj umetnosti II, 6. Traditio Legis u De~anima, Starinar XXVIII - XXIX,
Beograd 1979 ,67-73, sl.1; A. Stojakovi, Quelques representation de Salonique dans la
peinture medievale Serbe, X !C3G/C3?;E3E !0aHJH4@< 5. ?D8a<*@0sJ@:H &s
!1/;!3 1996, 25 - 48.
5
J.Radovanovi, Heiliger-die Ikonographie seines le bens auf den Fresken des
Klosters Decani, Zbornik radova: L art de Thessalonique et des paus balkanique et les
courants spirituels au XIV siecle, SANU, Beograd, 1987, 7588 (= Ikonografija `ivota i
~udo svetog Dimitrija na freskama manastira Hilandara, Ikonografska istra`ivawa
srpskog slikarstva XIII i XIV veka, SANU, Balkanolo{ki institut, kw. 32, Beograd 1988,
117-125. Autoru nije poznat rad P. Mijovi}a, Carska ikonografija u srpskoj umetnosti II, 6.
Traditio Legis u De~anima, 67-73.
6
K. Jire~ek - J. Radoni}, Istorija Srba I, Beograd, 1911, 276 i 279.
7
@ivot svetoga Save, Stare srpske biografije, preveo M. Ba{i}, Beograd, 1924,
126-127.
8
Up. A. H, 43 - 44. Tako|e up. S. Maslev, Slavwskite napjeni srei Solun v
Xudesata na sv. Dimitr i Mhnoma hronologi prof. A. Burmov*, Izvestiw na
Instituta za blgarsa istori 6 (1956), 671-691.
9
S. Paji}, Ciklus Sv. Dimitrija, Zidno slikarstvo manastira De~ana. Gra|a i
studije, Beograd, 1995, 358, sl.4. Autoru nije poznat rad P. Mijovi}a.
Iako ikona sveti Dimitrije iz Prizrena nije signirana kao
de~anska scena, o~igledno je da je ona predstavqala dobro poznatu scenu iz
~uda svetog Dimitrija, te zbog malog prostora i nije obele`ena natpisom
kao u manastiru De~anima. Zato, daqa istra`ivawa vaqalo bi da odrede
vreme nastanka na{e ikone i mesto gde se ona nalazila?
4. OVREMENUNASTANKAIKONE SVETIDIMITRIJE UBIJA
BUGARSKOG CARAKALOJANAIZ PRIZRENA
Na prizrenskoj ikoni nisu zabele`eni podaci o hronologiji
nastanka ovog umetni~kog dela, kao ni ime zografa, niti je zabele`en
ktitor? Daqa istra`ivawa treba usmeriti na vreme nastanka crkve Sv.
Dimitrija u gradu Prizrenu; jer ova ikona je mogla da se nalazi na
ikonostasu, ili na nekom istaknutom episkopskom mestu u crkvi. Poznato
je da je u Prizrenu postojao manastir Sv. Dimitrija ~ije su se razvaline
mogle videtiiokokojih se okupqaonarod na prazniksve dodruge polovine
XIX veka. Pored razvalina bio je veliki prostor na kome su turske vlasti
izvr{avale smrtne kazne nad pravoslavnim prizrenskim narodom.
3
Na ru{evinama crkve Sv. Dimitrija je 1855. godine uz sudelovawe
Francuske, u to vreme svemo}ne vlade, bilo je oteto ovo mesto od Srba u
Prizrenu i sagra|ena katoli~ka crkva Sv. Bogorodice.
4
Najstariji istorijski izvor u kome se pomiwe crkva Sv. Dimitrija u
Prizrenu, nalazi se u poveqi kraqa Stefana Dragutina, od oko 1277.
godine koja se ~uva u manastiru Hilandaru: OU PRIZ]N] CR\KOV\ SVET\i
DIMITRIe I S\ SELJI SELO LOKVICA, B\JLOU[A, I L_De OU GRADOU S\
BA{INAMI SI, I VINOGRAD\ IVANHOV\.
5
U glavnoj poveqi kraqa Milutina
manastiru Hilandaru, izme|u ostalog spomiwe se manastir Sv. Dimitrija
u Bilu{e, za koga se misli da je isti hram Sv. Dimitrija u Prizrenu.
6
Prizrenska ikona je mogla da predstavqa delo iz kraja XIII veka, to jest, iz
vremena nastanka ove crkve. U ovoj crkvi svakako je i postojao `ivopis
posve}en patronu hrama Sv. Dimitriju u kome su, kao u solunskoj crkvi Sv.
Dimitrija, bile ilustrovane scene opsada Soluna i Sv. Dimitrije brani
Solun od bugarskog cara Kalojana.
7
222 RadomirD. Petrovi}
3
V. Markovi}, Pravoslavno mona{tvo i manastiri u sredwovekovnoj Srbiji,
Sremski Karlovci 1920, 98.
4
I. S. Jastrebov, Stara Srbija, Pri{tina, 1995, 58.
5
Q. Stojanovi}, Spomenik SKAIII, 11-12; V. Mo{in i L. Slaveva, Manastiriot Sv.
Nikita vo Skopska Crna Gora i hilandarskiot pirg Hrusija, Spomenici za
srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, tom. I, Skopje, 1975, 275, t. 25.
6
V. Markovi}, isto, 98, bel. 80.
7
T. L. F.Tufel, De Thessalonica,123: habut enimhaec tertia aedes imaginemreferetem
belli Slavici tertii conflictum...; S. Radoj~i}, Freska Konstantinove pobede u crkvi Svetog
Nikole Dabarskog, 96 - 97 (sa primerima u crkvi Sv. Dimitrija u Pe}i, manastiru
De~anima. cf. V.R. Petkovi, Un peinture serbe du XIV-e siecle, Mlange Charles Diehl, II,
U potrazi za vremenom nastanka prizrenske ikone Sv. Dimitrije
ubija bugarskog cara Kalojana (sl.1, crt. 1), poku{ali smo da analiziramo
neke od likovnih znakova, preko kojih se mo`e pribli`no odrediti vreme
nastanka ove ikone. Veoma zna~ajan element predstavqaju ispisana
cinober slova i to: oblik natpisa S##TI, koji se javqa u natpisima pored
likova svetiteqa u manastiru Gra~anici, izme|u 1318-1321. godine.
3
Stariji natpisi iz XIII i XIV veka imaju razli~ite oblike: SV$ETI, kao S$T\i
(De~ani, oko 1347/48), (Sv. Apostoli, Pe}, sredina XIII veka).
Udrugomdelu natpisa na prizrenskoj ikoni: DJMJTRJE (sl.1, crt. 1 i2),
za na{e istra`ivawe va`na paleografska osobina, posebno dva slova M i
E. SlovoM, morfolo{kise izdvaja svojomneobi~no{}u, takosve trihaste
slova su iste veli~ine, dve krajwe u sredi{wem spoqnem delu ima ukrasne
polukru`ne otvore (oblik dr{kica za posudu), sredi{wa hasta, u sredini
se {iri sa gorwe i dowe strane u obliku izdu`enog kvadrata, koji je u
unutra{wem delu ima otvoreno poqe. Slovo E, u sredi{wem delu pre~ke,
~ija zapeta je okrenuta navi{e, u sastavu dve male kose crte koje se spajaju u
obliku trougla, sa unutra{wim otvorenim poqem trougla. Slovo D je
zadr`alo stari oblik sa kratkim no`icama na krajevima podnice, na kojoj
se spu{taju kraci gorweg dela slova koji se pri dnu {ire pod o{trim
uglom.
4
Morfolo{kioblicislova E, kaona prizrenskoj ikoni, javqaju se u
srpskimpoveqama u potpisu Stefana Prvoven~anog manastiru Hilandaru
oko 1200. godine.
5
Oblik slova M kao na prizrenskoj ikoni, nalazi se u
srpskom spomeniku Sv. Joakim i Ana (Kraqeva crkva) u Studenici, ~iji je
ktitor bio Stefan Uro{ II Milutin 1314. godine. Na ktitorskom
mermernom uklesanom tekstu, koji je uzidan na spoqa{noj strani
oltarskog prostora, me|u lepo stilizovanim slovima u re~i:
ARHJMANDRJTA,
6
slovo M je veoma sli~no ukrasno re{eno kao na na{oj
prizrenskoj ikoni (sl.1, crt. 1 i 2). Ovakav na~in pisawa i ukra{avawa ne
mo`e se na}i na prizrenskim freskama u Bogorodici Qevi{koj 1312/13.
godine,
7
Tuti}eva crkva Sv. Nikole, do 1331/32. godine,
8
crkva Sv. Spasa, do
1348. godine,
9
Sv. arhan|ela Mihaila i Gavrila, oko 1351. godine.
10
Za
SVETIDIMITRIJEPROBADABUGARSKOGCARAKALOJANA 223
Paris 1930, 133-136 (za crkvu Sv. Dimitrija u Pe}i).
3
B. Todi}, Gra~anica, Slikarstvo, Beograd - Pri{tina 1988, tab. IX, XIII-XIV,
XXIVXXVI i daqe.
4
P. \or|i}, Istorija srpske }irilice. Paleografskofilolo{ki prilozi,
Beograd, 1971, 51-55 (sa morfolo{kim primerima slova).
5
P. \or|i}, nav. delo, 88, 254, sl. 25. Up. Prilozi za KJIF, 5, 83-89.
6
R. N(ikoli)}, Natpis na Kraqevoj crkviu Studenici, Saop{tewa IX, Beograd, 1970,
76-77, sl.9 (detaq, fotografije crno bele). G. Tomovi}, Morfoligija }irili~kih natpisa
na Balkanu, Beograd, 1974, 10,13,15,25,27,46. G. Babi}, Kraqeva crkva u Studenici, Beograd
1987, 20-21, sl. 5.
7
Po S. Radoj~i}u, izme|u 1397. i 1309. godine (Staro srpsko slikarstvo, Beograd,
1966,90); V. J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd, 1974, 49, 201-2, D.
odre|ivawe vremena nastanka ikone Sv. Dimitrije ubija bugarskog cara
Kalojana, veoma je zna~ajna floralna dekoracija na spoqa{nim ivi~nim
delovima ikone: u obliku lisnate vre`e sa ~etvoro~lanim cvetovima
operva`uje se ikona na zlatnoj podlozi, kao i osam kru`nih {esto~lanih
lisnatih dekorativno izumbanih povr{ina na oreolu oko glave sv.
Dimitrija. Ove ornamentalne floralne povr{ine zamewivale su ukrase
od srebrnih reqefa koji su se ~esto upotrebqavali na ikonama iz Ohrida:
Isus Hristos iz 1262/63. godine i Bogorodica sa Detetom, druga polovina
XIII veka.
3
Slikawe solunskog za{titnika sv. Dimitrija, kako ubija bugarskog
cara Kalojana, u srpskoj sredini, svakako je imalo istorijsku podlogu u
vreme kraqa Stefana Uro{a I, kada su u jednom pohodu na Srbiju 1253. ili
1254. godine Bugari prodrli duboko sve do Lima i naneli velike {tete
arhiepiskopiji manastira @i~e. To je bio razlog da se arhiepiskopija
224 RadomirD. Petrovi}
Tekst na ikoni Sv. Dimitrije probada
bugarskog cara Kalojana, detaq, XIII vek.
Crte`R. Petrovi}, 1995.
Pani}-G.Babi}, Bogorodica Qevi{ka, Beograd, 1975, 10, 30.
8
J. Radovanovi},Tuti}eva crkva Sv. Nikole, Ikonografska istra`ivawa srpskog
slikarstva XIII i XIV veka, 109-116.
9
R. Timotijevi}, Crkva Sv. Spasa u Prizrenu, Starine Kosova i Metohije VI - VII,
Pri{tina 1972/ 73, 65-78; I. M. \or|evi}, Zidno slikarstvo srpske vlastele u doba
Nemawi}a, Beograd, 1994, 157.
10
R. M. Gruji}, Otkopavawe Svetih Arhan|ela kod Prizrena, Preliminarni
izve{taj, Glasnik SND III, Skopqe 1928, 239 - 274; Z. Raskolska - Nikolovska, Fragmenti
fresaka Du{anove zadu`bine Svetih arhan|ela kod Prizrena, De~ani i vizantijska
umetnost sredinom XIV veka, Beograd 1985, 397, sl. 34 - 36.
3
V. J. Djuri, Icones, 83 85, no. 2, 4.
prenese u bezbednije delove srpske zemqe u Pe}. Ratovi sa Vizantijom i
wenim tatarskim saveznicima iz tzv. Zlatne Horde.
3
Dolaskom na vlast
kraqa Stefana Uro{a II Milutina, do{lo je do novih napada bugarskog
vidinskog kneza [i{mana. Bugarski i tataraski ratnici prodrli su do
ju`nih delova srpske zemqe do Hvosna i Pe}i, `ele}i da se domognu
velikog bogatstva iz crkve Spasove i arhiepiskopije. Taj pohod, bio je
1291. ili 1292. godine. Tada se dogodilo ~udo svetog Arsenija: ogweni stub s
neba, kojije paliolica neprijateqa, zatimogwene lu~e iogweniqudikoji
su ubijali i gonili napada~e. Srpska vojska i kraq Stefan Uro{ II
Milutin, proterali su neprijateqe sve do grada Vidina, kako pi{e
arhiepiskop Danilo II (1324 - 1337).
4
Ovi i kasniji doga|aji napada Bugara sve do bitke na Velbu`du 1330.
godine, kada je kraq Stefan De~anski pobedio bugarskog cara Mihaila
[i{mana, bili su glavni razlog da Srbi grada Prizrena, kao i Grci
stanovnici grada Soluna o~ekuju spasila~ku pomo} sv. Dimitrija. Novi
neprijateqi vizantijske dr`ave od Turaka u Anadoliji kao pomo}
vizantijskom caru Androniku II Paleologu, kada je srpski kraq Stefan
Uro{ II, poslao odred od 2000 vojnika pod komandom vojvode Novaka
Grebostreka."U to vreme kraq izbi Turke "
5
- pre oktobra 1313. godine,
kada je car Andronik II izdao povequ u zahvalnost za veliku pomo} i zasluge
Srba. Tada je jo{ izgledalo da je turska sila, koja je ve} preplavila Malu
Aziju, kona~no zadr`ana. Ova pobeda srpske vojske, bila je istaknuta
natpisom na crkvi Sv. \or|a u Starom Nagori~inu, patronu hrama
svetiteqa koji je u Vizantiji i u pravoslavnom svetu uz svetog Dimitrija
uop{te po{tovan kao glavni za{titnik vladara u ratovima i pomo}nika u
pobedama. Tada je kraqStefan Uro{II, Milutin naslikan kao ktitor koji
dr`i model hrama sa kraqicom Simonidom, a sveti \or|e mu predaje ma~
(1316 - 1318).
6
Prizrenska ikona sa sv. Dimitrijem koji je kod Vizantinaca
predstavqao tip svetiteqa ratnika, isto tako je prihva}en i u srpskoj
sredini, posebno po{tovan kult ovog svetiteqa za koga postoji predawe da
je poreklom bio iz rimskog grada Sirmijuma (Sremska Mitrovica) i da je
SVETIDIMITRIJEPROBADABUGARSKOGCARAKALOJANA 225
3
O hronologiji doga|aja up. M. Dini}, Brani~evo u sredwem veku, Po`arevac 1958,
14-16 (= Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd, 1978, 97-99).
4
S. ]irkovi}, Osniva~i manastira i `ivot u XIII veku. Od metoha do sedi{ta, u
kwizi: Pe}ka patrijar{ija, Beograd, 1990, 24.
5
Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi I, Beograd, 1902, br. 41; N. Okuwev,
Gra|a za istoriju srpske umetnosti,1. Crkva sv.\or|a u Starom Nagori~inu, Glasnik
Skopskog nau~nog dru{tva V (1929), 88; B. Todi}, Staro Nagori~ino, Beograd, 1993, 26,
crte` 1, bel. 10 (starija literatura).
6
V. J. \uri}, Tri doga|aja u srpskoj dr`avi XIV veka i wihov odjek u slikarstvu,
Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 2, Novi Sad, 1968, 68 - 70, crt. 1; B.Todi}, o. s.,
118 - 123, crt.21.
kao |akon pogubqen 9. aprila 304. godine.
3
Preuzev{i kult sirmijskog
mu~enika, Soluwani su uskoro prisvojili i samog svetiteqa, a naro~ito
docnije kada je sveti Dimitrije svojim ~udima postao za{titnik grada
Soluna
4
.
Prema istra`ivawima prof. Frawe Bari{i}a: "... ako imamo u vidu
kako samu sudbinu Sirmijuma u V veku tako i antagonizam koji je vladao
izme|u dva istaknuta grada Ilirika (Sirmijuma i Soluna, prim. R. P.).
Soluwani su prekrojili i prvobitnu legendu o `ivotu i smrti sv.
Dimitrija. Svetili{te posve}eno ovom mu~eniku podignuto je u Solunu
po~etkom V veka, odnosno posle 415. godine, a kao za{titnik grada
proslavqa se najkasnije od VI veka. Kult Dimitrija naglo se pro{irio po
svim krajevima vizantijskog Balkana, a naro~ito se duboko ukorenio u
samoj prestonici. Koliko je to obo`avawe bilo intenzivno i neprekidno
najboqe pokazuje vizantijska hagiografija koja Dimitrija ne zaboravqa ni
posle pada dr`ave."
5
Istorijski doga|aj o kome je pisao savremenik Stavrikije, veli da se
sveti Dimitrije, kao za{titnik i ~uvar grada Soluna, pojavio na kowu
bugarskom caru Kalojanu i odmah ga probo dok je spavao u {atoru. Na
de~anskoj fresciiprizrenskoj ikoni, nije naslikan{atoru kome je ubijen
bugarski car Kalojan, ve} su sv. Dimitrije i car Kalojan na kowima, pod
otvorenim nebom u planinskom pejsa`u.
O~igledno da je solunska bazilika Sv. Dimitrija bila `ari{te za
formirawe kulta kroz kwi`evna dela. U wima su opisivani svi doga|aji
iz `ivota svetiteqa i ~uda koja su se de{avala na wegovomgrobu prilikom
isticawa mira. Veoma jak kult i kwi`evna dela svakako su bili prvi
podsticaji za ilustrovawe ciklusa svetog Dimitrija u Solunu na
mozaicima, freskama
6
i ikonama, a mo`da i na minijaturama?
Ali, u solunskoj crkvi Sv. Dimitrije ova scena nije sa~uvana, ve} je u
nepoznatovreme uni{tena.
7
Mismopoku{alida na ikoniSv. Dimitrija iz
Prizrena, na osnovu na~ina pisawa pojedinih slova, prona|emo stilske
paralele sa klesanim ktitorskimnatpisomna apsidi crkve Sv. Joakima i
226 RadomirD. Petrovi}
3
F. Bari{i}, ^uda Dimitrija Solunskog kao istorijski izvori, SAN, p. i. kw.
CCXIX, Vizantolo{ki institut, kw. 2, Beograd, 1953, 16 i daqe.
4
R.D.Petrovi, A propos de la dation d une icne de Prizren qui voque saint Dimitri
tauant l empereur Kaloian et sauvant la ville de Salonique, ELLHNIKH ETAIREIA
SLABIKWN MELETWN, AFIERWMA STH MNHMH TOU SWTHRH KISSA,
UNIVERSITY STUDIO PRESS, THESSALONIKH 2001, 421- 432,fig.1-3, dessin 13.
5
F. Bari{i}, nav. delo, 16.
6
Up. A. Xyngopulos, nav. delo, 5363; Isti, Thessalonique et la peinture Macdo-
nienne, Athnes, 1955.
7
Scena kako Dimitrije ubija cara Kalojana predstavqena je na zidu Bogorodi~inog
manastira kod Sofije, up.: G. Walter, St. Demetrius: The myroblytas of Thessalonika,
Studies in Byzantine Iconography, London, 1977, 166. U Moskvi se ~uva jedna ikona svetog
Dimitrija na kowu, sa ma~em i u panciru, koja poti~e iz 12. veka.
Ane u Studenici, ~iji je ktitor bio kraqStefan Uro{II Milutin
3
- te sve
do kasnijih primera u srpskoj umetnosti do zadu`bine cara Du{ana u
prizrenskom hramu Sv.arhan|ela Mihaila i Gavrila oko 1351. godine.
4
Za
predstavu ratnika sv. Dimitrija u neposrednoj blizini grada Prizrena,
navodimo primer iz Isposnice Sv. Petra Kori{kog
5
u pe}inskoj crkvi iz
XIII veka. On na glavi ima sli~nu purpurnu stemu opto~enu biserom. Na
grudima mu je oklop od metalnih pravougaonih plo~ica, preko oklopa
preba~en mu je ogrta~, a pozadi pada niz le|a. Na nogama ima laku plitku
obu}u i ~arape, ~ak i lice je sli~no izgledu prizrenske ikone.
Veoma je va`no napomenuti da su Nemawi}i po~ev{i od Svetog Save,
Nemawe, kraqa Stefana, kraqa Milutina veliki prilo`nici bazilike
Sv. Dimitrija. Arhiepiskop Danilo II pi{e na dva mesta: u prvom, o
Milutinovoj ktitorskoj delatnostiu gradu Solunu, iu drugom, okraqevom
sastanku sa tastom, carom Andronikom II Paleologom. Danilo Drugi
prestonicu carstva naziva: Stolni grad, jer je u to vreme on vi{e puta
posetio kao hilandarski predstojnik, veoma ta~no upoznao drevni grad
Solun, a posebno baziliku sa ~uvenim miroto~ivim mo{tima svetog
Dimitrija, ~iji je kult veoma po{tovan kao za{titnik gr~kog grada
Soluna. Sv. Dimitrije je Danilu bio uzor i kad poredi kraqa Milutina i
wegovu brigu o svom srpskom ota~astvu: V\ SEGDA BOLE ZA OT\^E\STVO SI
aKO@E SVET\JI DIMITRII.
6
Istra`ivawa prizrenske ikone nastavili smo i likovnim
elementima kao {to je na primer: zlatni oreol oko glave svetog
Dimitrija, koji je ukra{en krugovima u nizu sa zumbasto ista~kanim
rupicama u obliku listi}a (crt. 1, sl. 1-2). Sli~nose javqa ina obodu ikone
zumbasto re{ene lozice koje su doslikane zelenom pigmentom. Zeleni
zlatni listi}i i ~etiri lati~na cveta, kao latice savijaju se u lozici koja
oper`ava ikone s leve i desne strane zlatne pozadine (sl. 1, crt.1). Sli~ni
ukrasni ornamentalni detaqi nalaze se na zlatnoj pozadini i ode}i
svetiteqa u manastiru Sopo}ani (oko 1263. i 1268.godine).
7
Imitacija
floralnih cvetova kao {to su na prizrenskoj ikoni svetog Dimitrija,
o~igledno je preuzeta od neke mnogo drevnije solunske i prizrenske ikone,
SVETIDIMITRIJEPROBADABUGARSKOGCARAKALOJANA 227
3
Up. bel. 20.
4
Isto, bel. 24.
5
R. Qubinkovi}, Isposnica Petra Kori{kog. Istorija i `ivopis, Starinar
VII-VIII (Beograd, 1958), 102, sl.12 (crte`).
6
Dani~i}, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, Zagreb, 1866. (Variorum
Reprints, 1972,141) 141; srpski prevod L. Mirkovi}, 106.
7
V. J. \uri}, Sopo}ani. Umetni~ki spomenici Jugoslavije, SKZ , Prosveta (Beo-
grad, 1963), str. 27, tab. XIViXVIII; B. @ivkovi}, Sopo}ani. Crte`ifresaka, Spome- nici
srpskog slikarstva sredweg veka. Republi~kizavod za za{titu spomenika kulture (Beograd
1984), 10 (2) i 20 (2).
koja je nestala, po svoj prilici, iz bazilike Sv. Dimitrija u Solunu.
Poznati su sa~uvani primerci obra|enih srebrnih okova koji su sa~uvani
u Ohridu iz riznice Sv. Klimenta, od XIII i po~etkom XIV veka.
3
Prizrenska ikona Svetog Dimitrija, mogla je da nastane u vreme
vladavine kraqa Dragutina izme|u 1276. i 1282. godine, jer se manastiru
Hilandaru potvr|uje poveqa kraqa Dragutina o prizrenskoj crkvi Sv.
Dimitrija kao hilandarskommetohu oko 1276. godine.
4
Stilski prizrenska
ikona ima sli~nosti sa fresko slikarstvom u Dragutinovoj kapeli u
\ur|evim stupovima kod Novog Pazara i sa hilandarskom ikonom Isusa
Hrista Pantokratora i Bogorodice s Hristom, za ikonostas u sabornoj
crkvi manastira Hilandara sa kraja XIII veka.
5
(sl. 5).
U staroj srpskoj kwi`evnosti u XIII veku nalazi se primer navo|ewa
svetog Dimitrija koji probada Kalojana, kako pi{e srpski kraq Stefan
Prvoven~ani: Jedan odmetnik od istoga plemena gotskog, zvanoga
bugarskoga, zvani Strez...odmetnu se...|avolom nagovoren odvr`e se i bunu
podi`e na me, i po~e se spremati da mi vrati zlo za dobro, i da ozlobi mene
i ota~astvo moje i utvr|ewe svetoga... I umolih prepodobnoga oca svoga i
u~iteqa i nastavnika, Savu jeromonaha, da ide i obli~i bezumqe ovoga
sada... Odmah pomo}u presvete Bogorodice i silom svetoga Simeona, koji
krepkom rukom i pomo}qivi i qubiteq ota~astva, strasrotrpac
Dimitrije probode cara, ro|aka ovoga, i umori zlom smr}u, ne daju}i da
vre|a ote~estvo wegovo, tako i ovaj moj gospodin sveti, poma`u}i i
~uvaju}i ote~estvo ovoga zloga, i uzdahnu posred naroda zlom i ~udnom
smr}u,da su se svi divili zbog ovoga.
6
Prizrenska ikona Svetog Dimitrija, osim za smrt bugarskog cara
Kalojana, gledano istorijski i ikonografski mogla bi da se pove`e i za
smrt bugarskog cara Gavrila Radomira (1014-1015), sinomcara Samuila. U
vizantijskom spisu: "^udima svetog Dimitrija Solunskog" od Jovana
Stavrikija, iz druge polovine XIII veka, car Gavrilo Radomir je opisan kao
~ovek zver i bezumnik, a wegovo ubistvo u nasequ Sosk pripisuje se sv.
Dimitriju koji je u toku lova u planini kao kowanik, sustigao kowanika
cara Gavrila Radomira i ubio ga: ... i dok ih je (Gavrilo Radomir) tako
surovo i ne~ove~anski tukao, Veliki Dimitrije, brz u pomo}i i revnostan
u za{titi, kao muwa na kowu sti`e onog zlikovca (Gavrila Radomira), dok
je ja{u}i na kowu lovio u planini, sti`e kao kowanik kowanika (Gavrila
228 RadomirD. Petrovi}
3
R. Ljubinkovi, Umetniki okovi na nekim ikonama riznice Sv. Klimenta u Ohridu,
Makedonija, izd. Jugoslavija (Beograd, 1957), slika na str. 77. Okov na ikoni Bogorodica sa
Hristom, XII vek, verovatno cara Du{ana , sl. na str, 80 Bogorodica s Isusom, kraj XIII i
po~etak XIV veka (u boji).
4
Up. bel. 13.
5
Up. B. Todi}, Slikarstvo XIII veka, Manastir Hilandar,SANU, Galerija (Beograd,
1998), 219 (u boji).
6
Spisi Svetoga Save i Stevana Prvoven~anoga, preveo L. Mirkovi}, Beograd, 1939,
209-212.
Radomira) i smrtno rani jadnika, odbaciv{i ga daleko od kowa. Pratioci
Radomirovi videli su Velikog na javi kako ga silnim udarcem obori i
kopqem ubi. Imu~enik postade odmah nevidqiv, a ovaj (Gavrilo Radomir)
toga ~asa umre i kosti mu se rasu{e do pakla. Sav ovaj ugweteni narod
sve~ano je zahvaqivao Velikomu~eniku za oslobo|ewe"
3
U istorijskim
izvorima, me|utim, navodi se da je bugarski car Jovan Vladimir na vlast
do{ao ubistvom cara Gavrila Radomira. Opis ubistva Gavrila Radomira
od svetog Dimitrija, na kowima, u toku lova u planini sa brdovitim i
bre`uqkastimpredelima posutimraznovrsnimplaninskim lepimcve}em
u prvom planu slike, mogla bi da se odnosi na jo{nepoznatu ikonografsku
kompoziciju na jo{ jednog bugarskog cara Gavrila Radomira? Imaju}i u
vidu, da u nauci nije otkrivena ikonografska scena: Sveti Dimitrije na
kowu ubija bugarskog cara Gavrila Radomira, i daqe ostajemo pri naslovu
na{eg rada i zna~ewu scene: Sveti Dimitrije na kowu ubija bugarskog cara
Kalojana! (sl. 1, crt.1).
Kao prilog vizantijskoj ikonografiji prizrenska ikona i de~anska
scena Sveti Dimitrije ubija cara Kalojana i spasava grad Solun,
predstavqa u su{tini te`we srpskih i bugarskih vladara koji su
proglasili nezavisnost svojih dr`ava u drugoj polovini XII veka; u `ivom
kontaktu sa gr~kim gradom Solunom i kultom svetog Dimitrija, svojim
bogatimporuxbinama i donacijomdoprinele su da se u wihovimzemqama i
crkvama stvaraju umetni~ka dela najvi{eg nivoa i neobi~nih
ikonografskih scena vezana za kult svetog Dimitrija.
Zanimqivo je da se delo "^uda svetog Dimitrija Solunskog",
vizantijskog pisca Jovana Stavrikija, nalazi u velikom Rilskom
panegirijaku Vladislava Gramatika iz 1479. godine u 27. ~udu, koje veli o
opsadi Soluna od strane bugarskog cara Kalojana, gde pi{e: "Opkoli se
odasvud vojskom i pukovi zapose{e vidokrug. Brda se zaravna{e i zemqa
pod te{kim kowanicima tutwa{e. Rzawe sli~no vazduhom se donosilo i
topot se gromu podoban {irio, u srca gra|ana unose}i strah"
4
Da navedemo i nekoliko kasnijih primera scena Sveti Dimitrije na
kowu probada kopqem bugarskog cara Kalojana na kowu i spa{ava grad
Solun iz srpske umetnosti; 1. Ikona svetog kraqa Stefana De~anskog,
rad zografa Longina iz 1577. godine (sl. 6); 2. Nikoqac u Bijelom Poqu,
sedamdesetih godina XVI veka; 3. Crkva Sv. Petke u Trnavi kod Ra{ke
(1579-1580.godine) (crt. 3); 4. Zapadna fasada manastira Mora~e,
1616.godine, zograf Georgije Mitrofanovi} (crt. 4), 5. Manastir Zavala,
1619. godine, zografGeorgije Mitrofanovi} (crt. 4); 6. Manastir Temska,
priprata 1650. godine.
SVETIDIMITRIJEPROBADABUGARSKOGCARAKALOJANA 229
3
Jovan Stavrikije, ^uda sv. Dimitrija Solunskog, Vizantijski izvori za istoriju
naroda Jugoslavije, tom III, Vizantolo{ki institut, p.i., kw. 10 (Beograd, 1966) (B. Fer-
jan~i}), str. 4648.
4
V. N. Zlatarski, Istori na blgarskata dr`ava, t. III, Sofi 1940, s.
582-583.
* * *
U novijoj srpskoj umetnosti spomenimo samo nekoliko primera
slikawa scene: - "Sv. Dimitrije na kowu probada bugarskog cara Kalojana
na kowu i spa{ava grad Solun" i to: 1. ikone iz zbirke Sekuli}, iz XVIII
veka;
3
2. ikona oko 1740. godine, rad Hristifora @efarovi}a;
4
3. ikona
bokokotorske ikonopisne {kole, rad Rafajlovi}a ili Tujkovi}a, 1763.
godine; 4. ikona iz Hercegovine, rad nepoznatog ruskog slikara iz XVIII
veka;
5
5. ikona iz manastira Svetog Prohora P~iwskog iz 1882.godine;
6
6.
ikona manastira Nikolaja iz 1890. godine.
7
* * *
Na{a istra`ivawa scene "Sv. Dimitrije na kowu probada bugarskog
cara Kalojana", ovim radom nisu okon~ana, jer mnogi spomenici na Kosovu
i Metohiji nisu istra`eni i prou~eni - u posledwem ratu neki su i
poru{eni. Unauci je ve} uo~eno da je zografGeorgije Mitrofanovi}, bio
pod uticajem slikara Rafaela, ili slikara koji su nakon wega stvarali,
{to se mo`e lako primetiti po slikanim kowima na fasadama Mora~e i
Zavale sa kowima koje je Rafaelo naslikao u Stancama u kompoziciji
"Isterivawe Heliodora iz hrama" i "Papa Lav zaustavqa Atilu".
8
Z.
Kajmakovi} je ta~no uo~io: "Stavovi propetih kowa, jaha~a i oborenih
ratnika pod kopitama u osnovi su vrlo bliski, iako je Mitrofanovi} svoje
jaha~e i kowanike kompilatorski izmenio, ali se, ipak, nije znatno
udaqio od originala. Interesantno je da se detaq sa prevrnutim }upom uz
ratnika ispod nogu jaha~a u sceni sa Heliodorom ponavqa i kod
Mitrofanovi}a, samo {to je ovde uz figuru ispod nogu kowa sv. Dimitrija
naslikana kapa oborenog bugarskog cara.
Sporedno je pitawe, iako mo`e biti vrlo interesantno, da li je
Mitrofanovi} do{ao do ovako oblikovanih predstava kowa inspiri{u}i
se direktno sa originala u Stancima, {to je, mislimo, nevjerovatno, bilo
da je svoje slikarske pribiqe{ke pravio na osnovu brojnih grafika sa
motivima Rafaelovih slika koje su tada kru`ile Evropom, a dospijevale i
u na{ Dubrovnik, ili je neki drugi italokritski umjetnik obavio sve ove
procese a Mitrofanovi} ih je preuzeo kao osve{tene uzore u nekom
230 RadomirD. Petrovi}
3
M. Baji} - Filipovi}, Zbirka ikona Sekuli}, katalog, Beograd, 1967, sl. 21 i sl. 39.
(autor nije identifikovao ovu scenu).
4
D. Davidov, Ikonesrpskihzografa18. veka, katalog, SANU, Beograd, 1977, 77, br. 65.
5
R. Stani}, Ikone iz Hercegovine, katalog, Mostar, 1982, 39.br.42, tab. XXXIII.
6
P. S. Pajki}, Ikone manastira Sv. Prohora P~iwskiog, Vrawski glasnik VII,
Vrawe, 1971, 324.
7
M. orovi, Ljubinkovi, Umetnost ikona, katalog, Rastava ikona, Narodna galerija,
Ljubljana, 1963, br. 75, sl. 38 (signirana gr~ki).
8
Z. Kajmakovi}, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1971, 216217.
slikarskom centru na Atosu.... ima li
razloga da Mitrofanovi}a smatramo
tvorcem ove verzije afrontiranih svetih
kowanika, svakako najefektnije
kompozicije u na{em `ivopisu turskog
perioda".
3
Uzore i predlo{ke
Mitrofanovi}evih afrontiranih ko-
wanika nalazimou srpskomslikarstvu sve do
kraja XVIII veka.
Novootkrivena prizrenska ikona
"Sveti Dimitrije na kowu probada
bugarskog cara Kalojana na kowu", obogatila
je na{a saznawa o svekolikom kultu svetog
Dimitrija kod Srba, koji se naro~ito
istakao u toku XIII veka. U vreme kako je to
istakao Dimitri Obolenski, kada
je:"Bugarskog vladara Kalojana 1204. godine
krunisao je za kraqa rimski kardinal, a
Kalojan se za uzvrat obavezao na vernost
papi.... Ni Srbima nije trebalo dugo da
shvate da opadawe vizantijske mo}i zahteva
pribli`avawe Zapadu, pogotovo {to im je
zemqa jo{ uvek bila otvorena uticaju
latinskog hri{}anstva koje se od jadranske
obale {irilo na unutra{wost. Negde oko
1200. godine, Nemawin sin i naslednik
Stefan razvodi se od svoje vizantijske
neveste, careve k}eri. Kasnije se `eni
unukom Enrika Dandola, opasnog mleta~kog
du`da, koji je, vi{e nego sve ostale vo|e
~etvrtog krsta{kog rata, bio odgovoran za
pad Carigrada. Uvreme kada je Kalojanpo~eo
pregovore sa Rimom, i Stefan se javqa
Ino}entiju III, obe}ava da }e Srbiju staviti
pod jurisdikciju Svete stolice i tra`i
kraqevsku krunu. Postignut je dogovor i 1217. godine Stefana kruni{e
papski legat. Otada je u svom narodu poznat kao Prvoven~ani .
4
SVETIDIMITRIJEPROBADABUGARSKOGCARAKALOJANA 231
Manastir De~ani, sv. Dimitrije
probada bugarskog cara Kalojana
(1348)
3
Isti, nav. delo, 217, bel. 188; isti, Georgije Mitrofanovi}, 167-168.
4
D. Obolenski, Vizantijski komonvelt, Beograd, 1991, 286.
Prizrenska ikona iz XIII veka, upravo je odraz pobede pravoslavqa
kod Grka, Rusa, Srba i Bugara koji su kanonski priznavali za zakonite
vo|e pravoslavne crkve, mnogo je pomoglo wihovim svetovnim
gospodarima, nikejskim carevima, da odbrane svoje pravo na politi~ko
nasle|e Vizantije. UNikejskomperiodu (1204 - 1204 ) ove trinacije dobile
su crkvene povlastice koje su u razli~itim stepenima uve}avale
autonomiju wihovih crkava.
3
Radomir D. Petrovic
SAINT DIMITRIE STABS THE BULGARIAN TZAR KALOJAN ON
HORSE AND SAVES THE TOWN THESSALONICA IN SERBIAN
ART
The ancient Serbian towns Nish, Raska, Sremska Mitrovica, Skopje, Pec,
Kotor, Krusevac, Belgrade and Smederevo had the traditional social and cultural re-
lations with the Greek town Thessalonica. This ancient heart, as a red string, con-
nects especially Thessalonica and Prizren in the times of Nemanic dynasty.
In science the flows and cultural relations have been explored, before all, be-
tween Thessalonica and Prizren over the famous craftsmen who were engaged in
works during the times of King Stefan the Second Milutin and his son Stefan Uros
the third Stefan Decanski and in the times of Stefan the fourth Dusan.
Due to the painting and conservatory works on various wall paintings and
icons in the church of Saint Djordje in Prizren, one interesting icon was discovered
called Saint Dimitrie which is the matter of my work.
The icon was signed with cinober letters: Saint Dimitrie. This is about the
dominating figure of the horseman: Saint Dimitrie on a big horse. In the down part of
the scene we can find the minor figure of a horseman. The scene is placed in the
mountainous area. This minor figure of the horseman, falling as stabbed by spear,
has the crown on the head.
This icon is signed as Saint Dimitrie and has no further explanation. However
this iconographic scene is known from the church of the monastery Decani. It is ob-
viously that the icon from Prizren represents the older iconographic rare scene from
St. Dimitrie church, Thessalonica : Saint Dimitrie on a horse is killing the Bulgarian
tzar Kalojan with the spear (picture 1, drawing 1 and 2). Decani frescos and icons re-
late to the times of the siege by the Latinas in 1204 that was used by the Bulgarian
tzar Kalojan (1187-1207) so he conquered the areas of the Byzantium west from the
mountain Sofia to Tesalia, together with the towns Prizren, Skopje, Ohrid and Ber.
In the old Serbian literature, this moment was mentioned first in XIII century when
the monarch Teodosie wrote for the first time the life of St. Sava.
Prizren icon was neither dated nor signed by the painter. My study was tar-
geted toward the times of Saint Dimitrie church in Prizren appearance, when appar-
232 RadomirD. Petrovi}
3
Isto.
ently this icon was made for the iconostas of this church. The oldest historical source
where Prizren church of Saint Dimitrie was mentioned was found in the charter of the
King Stefan Dragutin, around 1277, and it is kept in the monastery of Hilandar: In
Prizren the church of Saint Dimitrie.
Prizren icon of Saint Dimitrie, except to the death of Bulgarian tzar Kalojan in
October 1207 near Thessalonica, we can connect to one more Bulgarian tzar Gavrilo
Radomir (1014-1015) the son of the tzar Samuil.
SVETIDIMITRIJEPROBADABUGARSKOG CARAKALOJANANA
KOWUISPASAVAGRAD SOLUN
USRPSKOJ UMETNOSTI 233