Arheologija U Srbiji 2011-Libre

Arheoloki institut
ARHEOLOGIJA U SRBIJI
projekti Arheolokog instituta u 2011. godini
Priredile
Vesna Biki
Sneana Golubovi
Dragana Antonovi
Beograd 2012
Izdava
Arheoloki institut
Beograd, Kneza Mihaila 35/IV
11000 Beograd, Srbija
e-mail: institut@ai.ac.rs
www.ai.ac.rs
Tel. +381 11 2637191
Za izdavaa
Slavia Peri
Urednice
Vesna Biki
Sneana Golubovi
Dragana Antonovi
Korektura
Zoran Bokovi
Grafiki dizajn i prelom
Vojislav Filipovi
tampa
Space Project
Tira
100
ISBN 978-86-80093-83-3
3
Raznovrsnost tema nauno-istraivakih projekata i znaaj rezultata istraivanja koje je
realizovao Arheoloki institut u Beogradu naveo je Nauno vee Instituta da donese odluku da
poetkom svake godine saradnici Instituta prezentuju rezultate iz prethodne godine. Odlueno
je da na taj skup budu pozvane i kolege iz drugih institucija, kao i predstavnici medija. Osnovni
razlog organizovanja jednog takvog skupa jeste potreba da rezultati istraivanja Arheolokog
instituta budu dostupni ne samo naunoj i strunoj, ve i iroj javnosti. Istovremeno, organizo-
vanje jednog takvog skupa shvaeno je i kao svojevrsna prilika da se strunoj i naunoj javnosti
predstave mladi saradnici Instituta.
Prva takva prezentacija obavljena je u prolee 2010. godine u prostorijama Istraivakog
centra Viminacium. Videvi sa kojom ozbiljnou su saradnici pristupili realizaciji tog zadatka i
kakve su bile reakcije prisutnih kolega i predstavnika medija, donesena je odluka da se ubudue
izvetaji sa ovih skupova predstave i u tampanoj formi u vidu godinjaka.
Prola, 2011. godina bila je posebno znaajna za istraivaki deo delatnosti Arheolokog
instituta, jer su nai saradnici pokazali da su kadri da se uspeno izbore i sa najsloenijim i veo-
ma obimnim zadacima. S jedne strane imali smo istraivaki tim sa Viminaciuma koji, ve celu
deceniju, godinje na terenu provodi po 11 meseci i koji svake godine ponovo oivi neki odavno
zaboravljeni i porueni antiki spomenik. S druge strane, Arheoloki institut, u saradnji sa Filo-
zofskim fakultetom u Beogradu, realizovao je sistematska zatitna iskopavanja na autoputu E75
Koridora 10. U periodu od nepuna 4 meseca obavljena su istraivanja, koja po svom obimu, a
dobrim delom i rezultatima, stoje rame uz rame sa najznaajnijim arheolokim projektima rea-
lizovanim, do sada, u Srbiji.
Zbog svega toga, drugi na skup, oekivan je sa velikom znatieljom, a kvalitet predstavlje-
nih radova u potpunosti je ispunio sva oekivanja. Kao i prethodni, i ovogodinji skup je organi-
zovan u prostorijama Istraivakog centra Viminacium, u jednom posve novom i inspirativnom
ambijentu muzejskog prostora Centra.
Ovaj Zbornik ine kratki izvetaji iz kojih se vidi da Arheoloki institut ima multidiscipli-
narni tim, koji pri arheolokim iskopavanjima primenjuje najsavremenija sredstva i metode rada.
elja nam je da ovakvi skupovi prerastu u jednu novu tradiciju, a da zbornici sa tih skupova,
svojim sadrajem, prate kvalitet naih najreprezentativnijih publikacija i na taj nain doprinesu
daljoj afirmaciji Arheolokog instituta i njegovih saradnika.
Prof. dr Slavia Peri
Direktor Arheolokog instituta
5
SADRAJ
Vesna Biki, Sneana Golubovi, Dragana Antonovi, Uvod 7
Slavia Peri, Olga Peri, Zatitna arheoloka iskopavanja na neolitskom
nalazitu Pavlovac-Gumnite 2011. godine 14
Slavia Peri, ura Obradovi, Arheoloka radionica: istraivanja u Drenovcu 2011. godine 17
Slavia Peri, Ivana Stojanovi, Osteoloki materijal sa lokaliteta Drenovac i
Pavlovac-Gumnite: iskopavanja 2011. godine 19
Aleksandar Bulatovi, Dragan Milanovi, Preliminarni rezultati arheolokih iskopavanja
na lokalitetu Bubanj u Novom Selu u 2011. godini 22
Dragana Antonovi, Momir Vukadinovi, Geofizika i arheolokia istraivanja na
Malom turcu u 2011. godini 26
Aleksandar Kapuran, Istraivanje multikulturnog lokaliteta Mokranjske stene
kod Negotina u 2011. godini 30
Petar Popovi, Nenad Radoji, Zatitni radovi na lokalitetu Kale u Krevici 2011. godine 34
Ivana Popovi, Stefan Pop-Lazi, Bojan Popovi, Vujadin Vujadinovi, Arheoloka iskopavanja
u Sremskoj Mitrovici 2011. godine: Lokalitet 85 38
Sneana Nikoli, Ivan Bogdanovi, Istraivanja viminacijumskog amfiteatra u toku 2011. godine 42
Dragana Rogi, Ivan Bogdanovi, Slikana dekoracija zida arene amfiteatra u Viminacijumu 46
Nemanja Mri, Mladen Jovii, Istraivanje antikog naselja na lokalitetu
Nad Klepekom u 2011. godini 50
Saa Redi, Ilija Dankovi, Istraivanja funerarnih celina na lokaciji Nad Klepekom 54
Emilija Nikoli, Ivan Bogdanovi, Prouavanje maltera iz viminacijumskog amfiteatra
kao osnova za njegovu buduu konzervaciju i restauraciju 58
6
Vladimir Mileti, Jelena Mileti, Geofizika istraivanja na prostoru Viminacijuma
(grad i vojni logor) u 2011. godini 62
Emilija Nikoli, Putevima razvoja jednog arheolokog parka:
Graevina Domvs Scientiarvm Viminacivm 66
Gordana Jeremi, Prilog prouavanju antike prolosti aka - primer
rimskih termi iz centra grada 70
Stefan Pop-Lazi, Bojan Popovi, Vujadin Vujadinovi, Gamzigrad - Felix Romuliana:
iskopavanja 2011. godine 74
Nadeda Gavrilovi, Arheoloka istraivanja na Medijani u 2011. godini 78
Aleksandar Bulatovi, Gordana Jeremi, Vojislav Filipovi, Rezultati zatitnih arheolokih
iskopavanja na lokalitetima Golo rebro i Selite u selu Donji Neradovac kod Vranja 82
Sofija A. Petkovi, Davidovac Gradite: zatitna arheoloka istraivanja na deonici
autoputa E75, Kridor 10 juni krak 86
Perica pehar, Sonja Stamenkovi, Zatitna arheoloka iskopavanja kasnoantike
nekropole na lokalitetu Davidovac-Crkvite 92
Vujadin Ivanievi, Bernard Bavant, Cariin grad - arholoka istraivanja u 2011. godini 96
Vesna Biki, Perica pehar, Ivan Bugarski, Teodora Brankovi, Arheoloka
istraivanja Marguma/Morave u 2011. godini 100
Vujadin Ivanievi, Ivan Bugarski, Primena LiDAR tehnologije u interpretaciji
Marguma i Cariinog grada 104
Marko Popovi, Arheoloka istraivanja Beogradske tvrave u 2011. godini 108
7
Uvod
Od svog osnivanja 1947. godine, Arheoloki institut se razvijao kao svestrana institucija, nasto-
jei da u okviru svojih delatnosti objedini sve segmente istraivakog ciklusa. Mada njegovu primarnu
delatnost predstavljaju nauna istraivanja terenska iskopavanja, analiza i sistematizacija nepokret-
nih i pokretnih arheolokih nalaza saradnici Instituta se aktivno ukljuuju i u programe zatite i pre-
zentacije kulturnog naslea, u saradnji sa drugim nadlenim institucijama kulture. U itavom procesu
rada aktivno se vri edukovanje mladih, kako u strunom tako i u naunom pogledu. Posebna vrednost
Arheolokog instituta se gradi kroz izdavaku delatnost i biblioteku, koja je po koliini i raznovrsnosti
izdanja sigurno vodea na Balkanu.
Godinama unazad delatnost Arheolokog instituta odvija se u okviru naunih projekata, u obi-
mu i dinamici koje, nuno, zavise od raspoloivih materijalnih sredstava. Situacija je u najveoj meri
bila slina i prethodne, 2011. godine. Uz od ranije pokrenute istraivake projekte osmiljeni su i novi
programi rekognosciranja, iskopavanja i, posebno, obrade grae koja potie sa arheolokih iskopavanja
sprovedenih sedamdesetih i osamdesetih godina prolog veka, a koja je sticajem okolnosti do danas
ostala neobraena i neobjavljena. Meutim, za razliku od prethodnih, godina 2011. je unekoliko bila
drugaija, budui da je Institut preuzeo obimne poslove iz oblasti zatite i realizovao zatitna arheo-
loka iskopavanja na trasi autoputa E 75 Koridora 10. Takoe, Institut se aktivno ukljuio u nekoliko
evropskih projekata, meu kojima poseban znaaj imaju oni iz programa Culture 2007-2013 i daljinske
detekcije terena, geofizike i arheometrije.

Nauni projekti
Saradnici Arheolokog instituta su angaovani na sedam naunih projekata koje finansira Mini-
starstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije.
U okviru Arheolokog instituta izvodi se etiri nauna projekta:
1. Arheologija Srbije: Kulturni identitet, integracioni faktori, tehnoloki procesi i uloga centralnog
Balkana u razvoju evropske praistorije (OI177020), rukovodilac dr Slavia Peri;
2. Romanizacija, urbanizacija i transformacija urbanih centara civilnog, vojnog i rezidencijalnog
karaktera u rimskim provincijama na tlu Srbije (OI 177007), rukovodilac dr Ivana Popovi;
3. Procesi urbanizacije i razvoja srednjovekovnog drutva (OI 177021), rukovodilac dr Vujadin Iva-
nievi.
4. IRS Viminacijum, rimski grad i legijski vojni logor istraivanje materijalne i duhovne kulture,
stanovnitva, primenom najsavremenijih tehnologija daljinske detekcije, geofizike, GIS-a, digita-
lizacije i 3D vizualizacije (III 47018), rukovodilac dr Miomir Kora.
Pored pomenutih, saradnici Instituta su ukljueni u jo tri nauna projekta koji se realizuju na
Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i u Istorijskom institutu u Beogradu:
1. Bioarheologija drevne Evrope: ljudi, biljke i ivotinje u praistoriji Srbije (III 47001), rukovodilac
prof. Sofija Stefanovi;
2. Kulturne promene i populaciona kretanja u ranoj praistoriji centralnog Balkana (OI177023), ru-
kovodilac prof. Duan Mihailovi;
8
3. Etnogeneza Srba u srednjem veku (rani srednji vek) Uporedna analiza istorijsko-kulturnog
nasledja, genetskog materijala i predmeta materijalne kulture sa aspekta analitike hemije
(III47025), rukovodilac dr Tibor ivkovi.
Meunarodni projekti i saradnja
Arheoloki institut ima veoma razgranatu meunarodnu saradnju, s jedne strane kao pokreta
vie meunarodnih projekata, a s druge strane pojedinanim angaovanjem njegovih saradnika u pro-
jektima u inostranstvu.
U proloj godini realizovano je est meunarodnih projekata, od kojih je veina viegodinjih:
1. Arheoloka istraivanja naseobinskih sistema, sahranjivanja i rudnih resursa u bronzanom dobu
severozapadne Srbije (Arheoloki institut u Beogradu, Brooklyn College, The City University of
New York i Zavod za zatitu spomenika kulture Valjevo);
2. T-PAS Tourist Promotion of the Archaeological Sites along the route from Aquileia to Viminaci-
um, projekat evropske zajednice Culture Programme 2007-2013;
3. AdriKlab - Adriatic Ionian Knowledge Laboratory (uesnici su Italija, Bosna i Hercegovina, Hr-
vatska, Crna Gora, Srbija);
4. SEE Danube Limes Brand (uesnici su Italija, Austrija, Slovaka, Maarska, Hrvatska, Srbija,
Bugarska, Rumunija);
5. OpenArch (uesnici su panija, Holandija, Italija, vedska, Nemaka, Finska, Velika Britanija,
Srbija i dr.; projekat Evropske Unije koji obuhvata 11 partnera);
6. ArchaeoLandscapes Europe, projekat evropske zajednice Culture Programme 2007-2013, pod
vostvom Rmisch-Germanisches Komission iz Frankfurta (okuplja oko 40 institucija iz brojnih
evropskih zemalja).
7. Romuliana, Gamzigrad, projekat sistematskog istraivanja u saradnji sa Rmisch-Germanisches
Komission, Frankfurt am Main i Deutsche Archologisches Institut (Nemaka).
8. Cariin grad, projekat sistematskog istraivanja u saradnji sa Centre national de la recherche
scientifique (CNRS), Paris (Francuska).
Uporedo s pomenutim projektima, realizovan je niz poslova na obradi kamenog i keramikog
materijala, kao i na polju arheometrije, posebno fiziko-hemijske analize stakla i analize kamenih
spomenika. Rezultat ove saradnje predstavlja niz zajednikih publikacija sa najznaajnijim evropskim
institucijama, na primer: Westflische Wilhelm-Universitt, Seminar fr Ur- und Frhgeschichte,
Mnster projekat Prhistorische bronzefunde (Nemaka); Rmisch-Germanisches Zentralmuseum
Mainz (Nemaka); Aristotle University of Thessaloniki (Solun, Grka); Odelek za arheologijo, Filozof-
ski fakultet u Ljubljani (Slovenija), Univerza na Primorskem, ZRS Koper Intitut za dediino Sredo-
zemlja (Slovenija), Filozofski fakultet u Skopju i N. U. Muzej, Kumanovo (BJR Makedonija).
Saradnja sa domaim institucijama iz oblasti nauke, prosvete i kulture
Arheoloki institut ima poslovino dobru i razgranatu saradnju sa mnogim institucijama kulture
i zatite kulturnog naslea, fakultetima i institutima u zemlji. Pored zajednikih programa arheolokih
iskopavanja, u 2011. godini aktivna saradnja ostvarena je na obradi materijala, kao i u raznim drugim
9
istraivanjima, pre svega u oblasti arheometrije (petroloke, hemijske, fiziko-hemijske analize itd.).
Rezultati ove saradnje vidljivi su u brojnim zajednikim publikacijama.
U 2011. godini saradjivali smo sa sledeim institucijama: Narodni muzej u Beogradu, Filozofski
fakultet u Beogradu Odeljenje za arheologiju, Fakultet za fiziku hemiju u Beogradu, Rudarsko-geo-
loki fakultet u Beogradu Laboratorija za SEM-EDS, Muzej grada Beograda, Muzej Srema u Sremskoj
Mutrovici, Narodni muzej u Poarevcu, Zaviajni muzej u Knjaevcu, Narodni muzej u Kruevcu, Na-
rodni muzej u Leskovcu, Muzej Krajine u Negotinu, Narodni muzej u Niu, Republiki zavod za zatitu
spomenika kulture u Beogradu, Zavod za zatitu spomenika kulture u Niu.
Odrednice za enciklopedijska izdanja
Saradnici Arheololokog instituta uestvovali su u pisanju odrednica za enciklopedijska izdanja.
Posebno treba istai uee u izradi Srpske enciklopedije (u izdanju Matice srpske, Srpske akademije
nauka i umetnosti i Zavoda za udbenike iz Beograda) i Prosopografiji ranohrianske arheologije
(Personenlexicon zur Christlichen Archologie, Rmisches Institut der Grres-Gesellschaft, Pontifico
Instituto di Archeologia Cristiana, Rom).
Iskopavanja
Arheoloki institut je svakako najzaposlenija institucija kada je re o terenskim istraivanjima.
Svojim aktivnostima on pokriva celo podruje Srbije, obuhvatajui najznaajnije spomenike kulture,
kao i nalazita raznovrsna po svom karakteru i strunoj problematici.
U 2011. godini voena su sistematska, sondana i zatitna arheoloka iskopavanja, koje su u ve-
ini sluajeva pratili i programi rekognosciranja i geofizike prospekcije terena (karta):
1. Slatina Turska esma, selo Drenovac (Parain); sistematska istraivanja u okviru projekta Stal-
na arheoloka radionica srednje Pomoravlje u neolitizaciji jugoistone Evrope, u saradnji sa
Zaviajnim muzejem u Parainu, rukovodilac Slavia Peri; istraivanje vreno sredstvima Mini-
starstva kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije.
2. Gumnite, selo Pavlovac (Vranje); zatitno istraivanje u okviru Zatitnih arheolokih istraiva-
nja na autoputu E 75 Koridora 10, u saradnji sa Narodnim muzejem u Vranju, rukovodilac Slavia
Peri; investiciono istraivanje.
3. ukar, selo Pavlovac (Vranje); zatitno istraivanje u okviru Zatitnih arheolokih istraivanja
na autoputu E 75 Koridora 10, u saradnji sa Filozofskim fakultetom u Beogradu, Odeljenje za ar-
heologiju i Narodnim muzejem u Vranju, rukovodioci Slavia Peri i Jasna Vukovi; investiciono
istraivanje.
4. Kovake njive, selo Pavlovac (Vranje); zatitno istraivanje u okviru Zatitnih arheolokih istrai-
vanja na autoputu E 75 Koridora 10, u saradnji sa Filozofskim fakultetom u Beogradu, Odeljenje
za arheologiju i Narodnim muzejem u Vranju, rukovodioci Aleksandar Bulatovi i Jasna Vukovi;
investiciono istraivanje.
5. Bubanj, Novo selo (Ni); sistematsko istraivanje, u saradnji sa Narodnim muzejem u Niu, ruko-
vodilac Aleksandar Bulatovi; istraivanje vreno sredstvima Ministarstva kulture, informisanja i
informacionog drutva Republike Srbije i Uprave za obrazovanje, kulturu, omladinu i sport grada
Nia.
10
11
6. Prljua, Mali turac, Rudnik (Gornji Milanovac); sistematsko istraivanje, u saradnji sa Muzejem
rudniko-takovskog kraja u Gornjem Milanovcu, rukovodilac Dragana Antonovi; istraivanje
vreno sredstvima Ministarstva kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije.
7. Ostenjak, selo Likodra (Krupanj); sistematsko istraivanje, u saradnji sa Bruklin koledom iz Nju-
jorka (SAD) i Zavodom za zatitu spomenika kulture Valjevo, rukovodioci Aleksandar Bulatovi i
Arthur Bankoff; istraivanje vreno sredstvima Bruklin koleda iz Njujorka.
8. Kale, selo Krevica (Bujanovac); sistematsko istraivanje, u saradnji sa Narodnim muzejem u Be-
ogradu i Narodnim muzejem u Vranju, rukovodioci Petar Popovi i Nenad Radoji; istraivanje
vreno sredstvima Ministarstva kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije.
9. Sirmijum (Sremska Mitrovica); sistematsko iskopavanje u saradnji sa Muzejem Srema u Srem-
skoj Mitrovici, rukovodilac Ivana Popovi; istraivanja vrena sredstvima Ministarstva kulture,
informisanja i informacionog drutva Republike Srbije i optine Sremska Mitrovica.
10. Viminacium Nad Klepekom, Kostolac (Poarevac); zatitno iskopavanje Arheolokog insti-
tuta i Centra za nove tehnologije, rukovodilac Miomir Kora; istraivanja vrena sredstvima
TE-KO Kostolac.
11. Viminacium Amfiteatar, Kostolac (Poarevac); sistematsko iskopavanje Arheolokog instituta
i Centra za nove tehnologije, rukovodilac Miomir Kora; istraivanje vreno sredstvima Mini-
starstva kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije, Centar za nove tehno-
logije i iz donacija (Grant amerikog ambasadora itd.).
12. Romuliana, selo Gamzigrad (Zajear); sistematsko istraivanje u saradnji sa Narodnim muzejem
u Zajearu, Rmisch-Germanisches Komission, Frankfurt am Main i Deutsche Archologisches
Institut (Nemaka), rukovodilac Stefan Pop-Lazi; istraivanja vrena sredstvima Ministarstva
kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije i nemakog partnera.
13. Jagodin Mala (Ni); sistematsko iskopavanje u saradnji sa Zavodom za zatitu spomenika kul-
ture Ni, rukovodilac Gordana Jeremi; istraivanja vrena sredstvima Ministarstva kulture, in-
formisanja i informacionog drutva Republike Srbije.
14. Mediana (Ni); sistematsko iskopavanje u okviru projekta Konstantinova vila na Medijani
projekat prezentacije 20102013. godine, rukovodilac Gordana Miloevi; istraivanja vrena
sredstvima Ministarstva kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije.
15. Timacum Minus, selo Ravna (Knjaevac); sistematsko iskopavanje u saradnji sa Zaviajnim
muzejem u Knjaevcu, rukovodilac Sofija Petkovi; istraivanja vrena sredstvima Ministarstva
kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije.
16. Crkvite, selo Davidovac (Vranje); zatitno istraivanje u okviru Zatitnih arheolokih istrai-
vanja na autoputu E 75 Koridora 10, u saradnji sa Narodnim muzejem u Vranju, rukovodilac
Vujadin Ivanievi; investiciono istraivanje.
17. Gradite, selo Davidovac (Vranje); zatitno istraivanje u okviru Zatitnih arheolokih istraiva-
nja na autoputu E 75 Koridora 10, u saradnji sa Narodnim muzejem u Vranju, rukovodilac Sofija
Petkovi; investiciono istraivanje.
18. Golo rebro, selo Donji Neradovac (Vranje); zatitno istraivanje u okviru Zatitnih arheolokih
istraivanja na autoputu E 75 Koridora 10, u saradnji sa Narodnim muzejem u Vranju, rukovo-
dilac Vojislav Filipovi; investiciono istraivanje.
12
19. Selite, selo Donji Neradovac (Vranje); zatitno istraivanje u okviru Zatitnih arheolokih istra-
ivanja na autoputu E 75 Koridora 10, u saradnji sa Narodnim muzejem u Vranju, rukovodilac
Vojislav Filipovi; investiciono istraivanje.
20. Cariin grad (Lebane); sistematsko iskopavanje u saradnji sa Narodnim muzejem u Leskovcu
i Centre national de la recherche scientifique (CNRS), Paris (Francuska), rukovodioci Vujadin
Ivanievi i Bernar Bavant; istraivanja vrena sredstvima Ministarstva kulture, informisanja i
informacionog drutva Republike Srbije i francuskog partnera.
21. Margum Morava, selo Dubravica (Poarevac); sistematsko iskopavanje u saradnji sa Narodnim
muzejem u Poarevcu, rukovodilac Vujadin Ivanievi; istraivanje vreno sredstvima Evropske
komisije IPA 2007-2013 program prekogranine saradnje Rumunija-Srbija (preko Narodnog
muzeja u Poarevcu).
22. Beogradska tvrava Istono podgrae (Beograd); sistematsko iskopavanje, rukovodilac Marko
Popovi; istraivanja vrena sredstvima Sekretarijata za kulturu Skuptine grada Beograda.
Izdavaka delatnost
Jedna od najznaajnijih delatnosti Arheolokog instituta je izdavatvo koje predstavljaju asopis
Starinar i monografije u nekoliko serija. Za ime Instituta tradicionalno se vezuju asopis Starinar i
serija Posebna izdanja, sa brojem izdanja koja potvruju njihovo viedecenijsko postojanje. Neke od
poznatih serija su u novije vreme obnovljene, kao to su erdapske sveske, posebna izdanja i Graa, a
nastale su i neke nove serije, koje prate aktuelne projekte arheolokih istraivanja. Ovde na prvom
mestu treba pomenuti Centar za nove tehnologije, koji samostalno ali i u saradnji sa Institutom, izdaje
asopis Arheologija i prirodne nauke, kao i druge publikacije vezane za istraivanja, pre svega antikog
Viminacijuma. Takoe, trebalo bi pomenuti i seriju Arheoloka graa Srbije, koja je orijentisana na pu-
blikovanje praistorijskog materijala iz muzejskih zbirki.
U 2011. godini izdato je nekoliko publikacija, pre svih nova sveska Starinara:
( ) LX (2010) (urednik Slavia Peri), 154 str. sa ilus.; YU ISSN 0350-0241
U okviru serije Posebna izdanja (Monograps) izdata je knjiga 49:
Felix Romuliana Gamzigrad, editor Ivana Popovi. Belgrade : Institute of Archaeology : Facul-
ty of Orthodox Theology University, Institute for Theological Research ; Zajear : Diocese of Timok,
2011. 234 str. : ilustr. ; 29 cm ISBN 978-86-80093-73-4 (IA), ISBN 978-86-7405-102-3 (ITR)
U okviru serije , izdate su 6. i 7. knjiga:
, , :
(English summary : Milorad Stoji, Bojana Iliji, Cultural Stratigrap-
hy of Prehistoric Sites in the Knjaevac Region). - : ; :
, 2011. 173 p. p., sa ilus.; 30 cm. ISBN 978-86-80093-71-0
, , :
(English summary : Milorad Stoji, Momir Cerovi, abac: cultural strati-
graphy of Prehistoric sites in the Drina Valley). - : ; :
, 2011. 451 p. p., sa ilus.; 30 cm. ISBN 978-86-80093-76-5
13
Kao zajednika izdanja Arheolokog instituta i drugih institucija izale su monografije van serija
Instituta:
Dore S. Kosti, Dunavski limes Feliksa Kanica. Beograd: Arheoloki institut; Viminacijum:
Centar za nove tehnologije, 2011. 311 str. sa ilustr.; 21 cm. ISBN 978-86-80093-77-2
Nataa Miladinovi-Radmilovi, Sirmium Necropolis. Beograd: Arheoloki institut; Sremska
Mitrovica: Blago Sirmijuma; 2011. 593 str. sa ilustr.; 26 cm. ISBN 978-86-84457-10-5
Biblioteka razmena
Biblioteka Arheolokog instituta spada u red boljih strunih biblioteka u Evropi, a sasvim sigur-
no ima najznaajniji fond strunih knjiga na Balkanu. Tome doprinosti aktivna bilioteka razmena sa
364 naune, muzejske i visokokolske ustanove, od kojih je 71 u zemlji, a 291 u inostranstvu.
U okviru redovne biblioteke razmene, kao i putem poklona, Biblioteka Arheolokog instituta je
u 2011. godini obogatila svoj fond za 552 nove publikacije 289 monografije i 263 sveske periodike.
Vesna Biki
Sneana Golubovi
Dragana Antonovi
14
Sl. 2. Pavlovac Gumnite: pogled na jugozapadni deo istraene povrine lokaliteta.
15
Slavia Peri, Arheoloki institut Beograd
Olga Peri, Arheoloki institut Beograd
ZATITNA ARHEOLOKA ISKOPAVANJA NA NEOLITSKOM NALAZITU PAVLOVAC GUMNITE
2011. GODINE
1*
Arheoloko nalazite Pavlovac-Gumnite nalazi se 7 km jugozapadno od Vranja. Re je o neo-
litskom naselju koje je bilo smeteno na levoj obali June Morave, na prostoru jugozapadne periferije
sela Pavlovac. Na osnovu rasprostiranja povrinskih nalaza moe se rei da nalazite pokriva povrinu
od oko 15 ha. Neposredno uz lokalitet Gumnite registrovane su jo dva nalazita sa ostacima neolitske
materijalne kulture, ukar i Kovake njive.
Zatitna iskopavanja 2011. godine obavljena su u okviru projekta zatite arheolokog naslea pri
izgradnji auto-puta Koridora 10 E-75. Za iskopavanja je projektom zatite predvien potez du severne
strane autoputa irine 30 m i duine 300 m. Radi se o jugozapadnoj periferiji neolitskog naselja. Isko-
pavanja je realizovala ekipa Stalne arheoloke radionice Srednje Pomoravlje u neolitizaciji Jugoistone
Evrope Arheolokog instituta u Beogradu.
U okviru kampanje otvoreno je ukupno 9 kontrolnih profila i 11 sondi. Primenjen je metod iro-
kog iskopa u okviru kvadratne mree 5 x 5 m, sa sondama dimenzija od 10 x 15 m do 20 x 30 m. Ukupna
istraena povrina, zajedno sa kontrolnim profilima, iznosi oko 2500 m
2
(sl. 1).

Meu preliminarnim rezultatima istraivanja kao najznaajniji izdvajaju se podaci dobijeni o
arhitekturi i organizaciji vinanskih naselja. Na istraenoj povrini registrovane su dve zone naselja:
prvu zonu u jugozapadnom delu istraene povrine karakterie tanak kulturni sloj i postojanje samo
jednog horizonta stanovanja (sl. 2), za koji se na osnovu preliminarnog uvida u materijal, moe rei da
pripada mlaem periodu razvoja vinanske kulture, odnosno Vinansko - Plonikoj fazi. Druga zona
u severozapadnom delu istraene povrine karakteristina je po debljem kulturnom sloju i dva odno-
sno tri stambena horizonta. U ovom delu naselja pored mlaeg vinanskog horizonta evidentirana su
i dva horizonta vinansko-tordokog perioda. Izmeu ove dve zone konstatovan je rov koji je mogao
predstavljati jugozapadnu granicu starijeg vinanskog naselja. Prelaz iz jedne u drugu zonu naselja
dokumentovan je na severozapadnim profilima sondi VI i X, gde se u sondi X, severoistono od rova
poinje javljati novi kulturni sloj.
Kako se ide dalje ka severoistoku kulturni sloj je sve deblji da bi najmoniji kulturni sloj bio kon-
statovan u zoni gde su otvorene sonde VII i VIII. U krajnjem severoistom delu istraene povrine u
okviru sondi I i II kulturni sloj je bio neto tanji, ali su u ovoj zoni konstatovane jame ije se dno nalazi
na dubinama oko 2, 5 m.
Kada je re o arhitekturi konstatovano je prisustvo nadzemnih objekata. Registrovani su temeljni
rovovi objekata i rupe za stubove prenika 20 40 cm. Dimenzije objekata su razliite i kreu se od
dimenzija 5 x 7 m, ali su konstatovani objekti ija duina prelazi i 10 m. U jugozapadnoj zoni naselja
* lanak predstavlja rezultat rada na projektu Arheologija Srbije: Kulturni identitet, integracioni faktori, tehnoloki procesi i uloga central-
nog Balkana u razvoju evropske praistorije (OI177020) Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije.
16
istraeni objekti nisu stradali u poaru dok su u severoistonoj zoni objekti i mlae i starije faze stradali
u poaru razliitog intenziteta. Od drugih nepokretnih arheolokih objekata registrovane su jame ra-
zliitog oblika i dimenzija, od kojih su neke mogle imati i stambenu funkciju, zatim pei sa pepelitima
razliitog stepena ouvanosti i ognjita bez posebne konstrukcije.
Tokom iskopavanja konstatovane su zone vee koncentracije odreenih tipova pokretnih arheo-
lokih nalaza, odnosno odreenih tipova artefakata. Takav je sluaj sa koncentracijom alatki od glaa-
nog kamena i rvnjeva na granici severnog i istonog sektora sonde II i sa koncentracijom predmeta od
kosti u kvadratu C14. Najbrojnije pokretne nalaze ine fragmenti keramike i ivotinjske kosti. Kada su u
pitanju nalazi keramike na osnovu dosadanjeg uvida u materijal, moe se rei da ona oslikava celoku-
pan razvoj vinanske kulture. Pored fragmenata keramikih posuda pronaeni su brojne alatke od kosti
i kamena, raznovrsni keramiki predmeti kao to su tegovi, prljenci, minijaturne posude, rtvenici, an-
tropomorfne i zoomorfne figurine. Konstatovano je prisustvo karakteristinih antropomorfnih figurina
realistino modelovanog lica i frizure. Registrovano je prisustvo i mukih i enskih figuralnih predstava,
a karakteristine su i figurine sa frizurom modelovanom u vidu stilizovanih ovnujskih rogova.
Na povrini istraenoj prilikom ovih iskopavanja nije potvreno postojanje starevakog kultur-
nog sloja, ali su u krajnjem severoistonom delu istraene povrine sporadino pronalaeni fragmenti
karakteristini za starevaku kulturu. Ovi nalazi ukazuju na pretpostavku da na nekoj drugoj mi-
krolokaciji Gumnita ili na ukaru, postoji sloj sa ostacima starevakog naselja, ali da na istraenom
prostoru intenzitet ivota nije bio dovoljan za formiranje posebnog kulturnog sloja. Meutim, ako se
pokae, da su straevaki elementi karakteristini za kasnu fazu razvoja starevake kulture, kao to
se moe naslutiti iz preliminarnog uvida u materijal, onda nije iskljuena ni mogunost da su ti nalazi
pripadali i najstarijem vinanskom naselju.
Sl. 1. Pavlovac Gumnite: situacioni plan sondi i kontrolnih profila.
17
ura Obradovi, Arheoloki institut Beograd
ARHEOLOKA RADIONICA ISTRAIVANJA U DRENOVCU 2011. GODINE
1*
Istraivanja neolitskog naselja na lokalitetu Slatina-Turska esma u selu Drenovac kod Parai-
na u periodu od 2003 2011. godine su realizovana kroz projekat Arheolokog instituta u Beogradu
Stalna arheoloka radionica srednje Pomoravlje u neolitizaciji jugoistone Evrope. U kampanji 2011. je
nastavljen rad u sondi XVI, ije je istraivanje poelo 2007. godine. Sonda XVI je ponovo otvorena i
proirena, kako bi se istraio najstariji sloj naselja u Drenovcu i kako bi se utvrdile granice objekta koji
je zalazio u severozapadni AD profil sonde.
Iskopavanja 2011. su potvrdila postojanja dva kulturna sloja: stariji starijeneolitski, odnosno
starevaki i mlai mlaeneolitski, odnosno vinanski.
Najstariji sloj se vezuje za starijeneolitsko naselje starevakog kulturnog kruga. Re je o relativ-
no tankom kulturnom sloju, debljine oko 0,30 0,40 m. Ovaj sloj je leao na zdravici, a mestimino je
oteen ukopavanjem vinanskih jama i rova. U okviru njega su izdvojene tri celine koje su specifine
po sastavu i brojnosti ivotinjskih i biljnih ostataka (celine 177, 179 i 165) .
U celini 179 koja je izdvojena kao po-
vrina sa zapeenom zemljom u pojasu irine
0,5 m i duine oko 1,60 m, otkrivena je vea
koliina ugljenisanog semenja mahunarki (sl.
1). Najvea koncentracija je zabeleena u zoni
oko kamene ploe u centralnom delu celine
(iznad i ispod nje). Od vrsta dominira soivo,
a prisutan je i graak. Na osnovu pregleda
jednog dela materijala, stie se utisak o jed-
nom vrlo istom uzorku, bez prisustva koro-
va. U uzorcima su naena i zrna itarica (zrna
obuvenih vrsta penice, bez ostataka pleve),
ali u znatno manjoj koliini u odnosu na na-
laze mahunarki. Celina se nalazi neposredno
uz severozapadni profil i nastavlja se dalje ka
severozapadu. Na osnovu koliine i sastava
biljnih ostataka pretpostavlja se da je re o
mestu za skladitenje hrane mahunarki, ali
ne treba iskljuiti mogunost da su i itarice
skladitene i verovatno ih moemo oekivati
Sl. 1. Drenovac: ugljenisane mahunarke
iz celine 179.
18
u neistraenom delu celine. Nalaz je vrlo znaajan, s obzirom da je re o ranom neolitu za koji raspola-
emo sa vrlo malo podataka o uzgajanim biljnim vrstama i njihovoj ulozi u ekonomiji.
U mlaem vinanskom stratumu konstatovani su tragovi tri graevinska horizonta za koje se
vezuje nekoliko nepokretnih objekata. Najmlai, koji je bio jedva prepoznatljiv moe se definisati na
osnovu vee koncentracije lepa u slojevima do 0,70 m. U okviru srednjeg graevinskog horizonta, iji
su ostaci bili i najupeatljiviji, posebno na delu novog
proirenja, pokazalo se da je severozapadni deo objek-
ta istraenog tokom 2007 2009. godine bio dobrim
delom oteen mlaim ukopom (sl. 2), ali je u severoi-
stonom delu proirenja jo uvek bio ouvan deo pod-
nice tog objekta. Na relativnoj dubini od 1,83 m ot-
krivena je povrina nepravilnog oblika sa kompaktnim
komadima podnice, koja se moe pripisati najstarijem
vinanskom horizontu stanovanja.
Pored navedenih nepokretnih objekata, u okvi-
ru vinanskog stratuma su istraene jo dve jame,
koje pripadaju srednjem graevinskom stambenom
horizontu i sadre materijal ve formirane vinanske
kulture. Prenik jama bio je izmeu 1 1,20 m, a du-
bina oko 0,70 m. Na dnu jedne od ovih jama, celine
172, pronaena je jedna cela keramika zdela okrenu-
ta dnom na gore. Samo dno jame bilo je prekriveno
tankim slojem pepela.
U okviru kampanje 2011. nastavljen je rad na
obradi materijala, prvenstveno keramikih posuda, sa
nalazita Drenovac iz sonde XVII istraene u kama-
panjama 2008 2010. godine. Nastavljen je i rad na
obradi ivotinjskih kostiju iz Drenovca iz sonde XVII
kampanje 2009. Takoe je uraena i flotacija 90 uzo-
raka zemlje izdvojenih prilikom iskopavanja u sondi
XVI 2011. godine, kao i flotacija 15 uzoraka sa neolit-
skog naselja u Stublinama kod Obrenovca.
Sl. 2. Drenovac: situacija u severozapadnom
delu sonde XVI.
19
Ivana Stojanovi, Arheoloki institut Beograd
OSTEOLOKI MATERIJAL SA LOKALITETA DRENOVAC I
PAVLOVAC GUMNITE ISKOPAVANJA 2011.GODINE
*
Sistematsko sakupljanje i prouavanje faunistikih ostataka sa neolitskih lokaliteta u 2011. go-
dini vreno je u okviru istraivanja Arheolokog instituta na nalazitima Pavlovac-Gumnite i Slatina-
Turska esma u Drenovcu. Budui da je materijal odlino ouvan, nakon analize koja e uslediti, bie
mogue utvrditi sastav faune, nain eksploatacije ivotinja, kao i njihov specifian odnos sa stanovni-
cima ovih neolitskih naselja.
1
1
Rad se primarno bavi faunistikim materijalom, ali pomenuti si i ljudski ostaci pronaeni na lokalitetu Pavlovac; u Drenovcu nisu pronaene
ljudske kosti.
Sl. 1. Pranje i suenje ivotinjskih kostiju na lokalitetu Pavlovac-Gumnite.
20
Ovaj rad predstavlja preliminarni uvid u sakupljeni faunistiki materijal sa lokaliteta Pavlovac-
Gumnite i Slatina-Turska esma.
Pavlovac Gumnite
Tokom zatitnih arheolokih iskopavanja na neolitskom lokalitetu Pavlovac-Gumnite na istra-
enoj povrini od oko 2.400 m
2
, pronaeno je oko 70 000 fragmenata ivotinjskih kostiju. Osteoloki
materijal je sakupljan runo, bez suvog prosejavanja.
ivotinjske kosti su veoma dobro ouvane, to e svakako omoguiti visok stepen identifikacije.
Faunistiki ostaci su prilikom iskopavanja izdvajani po definisanim celinama i otkopnim slojevima. Na
samom terenu konstatova-
no je prisustvo veeg broja
vrsta, kako domaih, tako
i divljih ivotinja, koje su
uobiajene za neolit cen-
tralnog Balkana. Potvre-
ni su ostaci sledeih vrsta:
Ovis aries, Capra hircus,
Bos taurus, Sus domesticus,
Cervus elaphus, Capreolus
capreolus, Sus scrofa, Canis
familiaris i Vulpes vulpes.
Meu ivotinjskim ostaci-
ma prisutni su svi skelet-
ni elementi, a naroito su
karakteristini esti nalazi
rogova, najee goveeta,
ali i jelena i ovce. Takoe,
pronaen je i veliki broj
alatki izraenih od kostiju
i rogova. Naroito se izdva-
jaju alatke od razliitih de-
lova rogova jelena.
Prisustvo ljudskih
ostataka na lokalitetu
Pavlovac-Gumnite potvr-
eno je pojedinanim nala-
zima kostiju (metapodial),
koje su nalaene u kulturnom sloju i nisu inile deo ireg konteksta. Pored ovih pojedinanih nalaza,
na dnu vinanske jame, pronaeni su i fragmenti ljudske lobanje.
Sl. 2. Celina 166, lokalitet Slatina-Turska esma, fetalne kosti ovce.
21
Slatina Turska esma, Drenovac
Na neolitskom nalazitu SlatinaTur-
ska esma u Drenovcu kod Paraina je tokom
iskopavanja 2011. godine osteoloki materijal
sakupljan runo, a vreno je i suvo prosejava-
nje na sitima promera 5 mm. ivotinjske kosti
su takoe odlino ouvane. Izdvajaju se dve
celine (166 i 177) sa veoma zanimljivim ar-
heozoolokim materijalom koje se na osnovu
stratigrafije i pokretnog materijala vezuju za
najstariji sloj naselja, odnosno starijeneolitski
starevaki kulturni krug.
U celini 166 pronaen je skup fetalnih
kostiju pet jedinki ovce/koze. Budui da ovaj
faunistiki skup nije bio poremeen i da su
veoma dobro ouvani gotovo svi skeletni ele-
menti, moemo zakljuiti da se ne radi o slu-
ajnom dogaaju, ve o namernom pohranji-
vanju, odnosno o specifinom odnosu oveka
prema neroenim jedinkama ovce.
U celini 177 konstatovan je veliki broj
kostiju na manjoj povrini, meu kojima do-
miniraju vilice ovce/koze. U istom kontekstu
pronaeno je i nekoliko koncentracija koljki,
pueva i riba. Na osnovu gustine nalaza, tafonomskih karakteristika i jedinstvenosti sloja, moemo rei
da se verovatno radi o otpadnoj jami. Ovakvi nalazi ukazuju na to da su stanovnici starijeneolitskog
naselja koristili rene resurse kao dodatak ishrani, a da je dominantna uzgajana vrsta, na osnovu pre-
liminarnih rezultata bila ovca.
Sl. 3. Celina 177, lokalitet Slatina-Turska esma, ostaci
koljki, pueva i riba.
22
Sl. 2. Bubanj, Novo Selo: sonda II i deo sonde I, sa zapada.
23
Aleksandar Bulatovi, Arheoloki institut Beograd
Dragan Milanovi, Arheoloki institut Beograd
PRELIMINARNI REZULTATI ARHEOLOKIH ISKOPAVANJA NA LOKALITETU
BUBANJ U NOVOM SELU U 2011. GODINI*
Septembra meseca 2011. godine u organizaciji Arheolokog instituta u Beogradu i Narodnog
muzeja u Niu nastavljena su arheoloka istraivanja lokaliteta Bubanj u Novom Selu zapoeta 2008.
godine (- . 2008; 2011).
1

U 2011. godini nastavljeni su radovi u sondama I i II na krajnjem zapadnom delu nalazita Bu-
banj u Novom Selu (sl. 1). Ukupna otvorena povrina u obe sonde iznosi priblino 85 m. Najvea de-
bljina sloja u sondi I, na mestima gde se dolo do arheoloki sterilne zemlje, iznosi 3 3,5 m, u ukopima
i do 3,80 m, dok se u sondi II dolo do dubine od oko 1,5 m (nastavak istraivanja se planira za 2012.
god). Metodoloki, primenjivan je isti koncept kao i prethodnih godina. Kopani su slojevi debljine do
0,05 m, u okviru kvadratne mree 1 x 1 m, vodei rauna o kvalitetu i boji zemlje, pojavi naseobin-
skih, grobnih i drugih celina. Tokom kampanje 2011. god. otkriveno je 22 nove arheoloke celine, to
1
lanovi arheoloke ekipe bili su: M. Stoji, T. Trajkovi-Filipovi, D. Milanovi, S. Vitezovi, J. Bulatovi, S. Anti i P. Milojevi.
Sl. 1. Situacioni plan lokaliteta Bubanj sa poloajem sondi I i II.
24
ukupno iznosi preko 60 ispitanih celina od poetka trajanja sistematskih arheolokih istraivanja na
lokalitetu Bubanj.
U sondi I radilo se na definisanju naseobinskih objekata i stratigrafskih karakteristika tri kultur-
na sloja koji naleu neposredno na arheoloki sterilnu zemlju. Od posebnog znaaja bilo je ispitivanje
fortifikacionog sistema i najstarijih faza naselja ranog eneolitskog perioda. U slojevima kompaktne
zemlje ute boje i pepeljaste zemlje sive boje otkriveni su objekti koji pripadaju starijim fazama ra-
nog eneolita. Pokretan arheoloki materijal predstavljaju fragmenti posuda Bubanj-Hum I keramikog
stila, glaane i okresane kamene alatke, tegovi od peene zemlje i delovi rvnjeva. Tokom prethodnih
istraivakih kampanja ispitan je rov ukopan u sterilnu zemlju. U nastojanju da se utvrdi njegov karak-
ter i funkcija radilo se u sloju tamnomrke kompaktne zemlje sa unutranje strane rova. Najverovatnije
se radi o strukturi koja je nastala deponovanjem zemlje nakon izgradnje rova, sa funkcijom neke vrste
zatitnog bedema.
Sl. 3. Ranoeneolitski objekat, severna polovina,
prilikom dokumentovanja, sa istoka.
25
U sondi II (sl. 2), koja se nadovezuje na sondu I na istonoj strani, nastavljeno je iskopavanje
slojeva eneolitskog perioda i kasnosrednjevekovne nekropole. Precizno je definisan gabarit ouvanog
dela ukopane stambene strukture iji je zapadni deo istraen tokom prethodnih kampanja u sondi I.
Brojni nalazi, meu kojima dominiraju fragmenti posuda keramikog stila Kostolac-Kocofeni grupe,
ukazuju da se ta struktura moe opredeliti u poznu fazu eneolitskog perioda. Slian repertoar nalaza
registrovan je i u sloju koji karakterie zemlja boje u tonovima sive, svetlosive do prljavo bele sa znat-
nim sadrajem pepela. Pored fragmenata keramikih posuda i ivotinjskih kostiju nalaeni su delovi
kamenih rvnjeva, keramiki prljenci i etoni, kremene alatke, ree kameni projektili i kotane alatke.
Znaajan rezultat predstavlja jasno uoavanje i dokumentovanje naseobinskog horizonta poetne faze
kasnog eneolitskog perioda. Pomenuti horizont odlikuju objekti i pokretni nalazi naselja zajednice
ernavoda III kulture. Meu pokretnim nalazima dominiraju fragmenti keramikih posuda, votinjske
kosti, alatke od okresanog i glaanog kamena i keramiki kalemi. Neposredno ispod tog horizonta re-
gistrovan je najmlai ranoeneolitski stambeni horizont Bubanj-Hum I grupe. Nekoliko celina je istra-
eno, a posebno je znaajna ona koja predstavlja jamu u kojoj je naena vea koliina fragmentovanih
kamenih rvnjeva, fragmenata keramikih posuda, kotane i okresane kamene alatke (sl. 3). Na tom
nivou ovogodinji radovi su okonani, a sonde su privremeno konzervirane.
Istraivanja vieslojnog lokaliteta Bubanj u Novom Selu pruaju mogunost za sagledavanje re-
lativno hronolokih odnosa izmeu pojedinih faza naselja, a konstatovani elementi materijalne kulture
pruaju smernice za prouavanje drutveno-ekonomskih i kulturnih obrazaca zajednica eneolitskog
perioda.
Bibliografija:
2011 . , III . 61:
101-119.
- . 2008 . -, . . ,
2008. , ,
16-17: 309318.
26
Sl. 1. Stari rudarski radovi u gornjem delu lokaliteta Prljua (Mali turac, Rudnik).
27
Dragana Antonovi, Arheoloki institut Beograd
Momir Vukadinovi, Institut za vodoprivredu Jaroslav erni Beograd
GEOFIZIKA I ARHEOLOKA ISTRAIVANJA NA MALOM TURCU U 2011. GODINI
1
Lokalitet Prljua na Malom turcu registrovan je kao mogui praistorijski rudnik 1980. godine, a
istraivan je 1981. i 1987. godine ( 1988). Godine 2010. obnovljena su istraivanja na Prljui
u okviru projekta Arheolokog instituta Prospekcija Malog turca: istraivanje praistorijskog rudar-
stva koji se izvodi u saradnji sa Muzejom rudniko-takovskog kraja iz Gornjeg Milanovca (,
, 2011; Antonovi, Vukadinovi, u pripremi).
Cilj ovog projekta je: 1. da se utvrdi u kojoj meri je lokalitet Prljua devastiran u periodu od po-
slednjih iskopavanja do danas, kao i da se ponovo lociraju, na samom terenu, ulazi u svih est okana
* lanak predstavlja rezultat rada na projektima Arheologija Srbije: Kulturni identitet, integracioni faktori, tehnoloki procesi i uloga cen-
tralnog Balkana u razvoju evropske praistorije (OI177020) i Kulturne promene i populaciona kretanja u ranoj praistoriji centralnog Bal-
kana (OI177023) Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije.
Sl. 2. Batovi sa Prljue: manji deo povrinskih nalaza prikupljenih 2011. godine.
28
otkrivenih tokom 1981. i 1987. godine, u sadanjoj situaciji na terenu; 2. da se primenom geofizikih
metoda ustanovi obim praistorijskog rudnika na Malom turcu, a zatim da se klasinim arheolokim
ispitivanjem precizno odredi hronoloki okvir u kome je rudnik funkcionisao.
Novembra 2011. godine obavljena su terenska istraivanja kojima je obuhvaeno detaljno reko-
gnosciranje lokaliteta, prikupljanje povrinskih nalaza, geodetsko snimanje celog lokaliteta povrine
2,5 hektara i geofizika ispitivanja primenom tri metode: sopstvenog potencijala, geoelektrinog ske-
niranja i seizmikog profilisanja.
Detaljnim rekognosciranjem lokaliteta Prljua prikupljeni su nalazi koji se vezuju za praistorij-
sku eksploataciju rude koji su ravnomerno rasporeeni po celoj padini. Stari rudarski radovi, vidljivi
samo u gornjem delu lokaliteta (sl. 1), pokazuju da je na celom nalazitu bila eksploatisana karbonatna
ruda bakra. Ova vrsta eksploatacije vezuje se za primitivnu metalurgiju te po karakteru okana i rudar-
Sl. 3. Korelacija rezultata merenja sopstvenog potencijala i elektrinog skeniranja po profilu 1, sa oznaenim
ulazima u Okno 4 i Okno 6 iz 1987. godine; desno je slika ulaza u Okno 6 iz vremena kada je otkriven, a dole
dananji izgled Okna 4.
29
skih batova koji su naeni oko njih moe se pretpostaviti da je Prljua bila eksploatisana samo tokom
praistorije. U kampanji 2011. registrovano je 13 objekata koji ukazuju na praistorijsku eksploataciju
rude. U njihovoj okolini naen je vei broj kamenih rudarskih batova sa lebom (Sl. 2). Svi ovi objekti,
vidljivi na povrini, nalaze se iznad linije okana 4, 5 i 6, a ispod ove linije pruaju se debele naslage
sipara koje verovatno pokrivaju stare rudarske radove.
Geofizika istraivanja su obavljena u zoni starih rudarskih radova otkrivenih 1981. i 1987. go-
dine, konkretno iznad Okna 6 i Okna 4. Obavljena su metodama sopstvenog potencijala SP, geoe-
lektrinog skeniranja EK i seizmikog profilisanja sa jednim geofonom SGRP. Merenja izabranim
metodama obavljena su po povrini terena koga je inilo pet paralelnih profila pojedinanih duina 50
m, na meusobnom rastojanju od 2 m. Glavni cilj ovogodinjih istraivanja bio je da se izvri korelacija
sa rezultatima ranijih arheolokih radova. Tokom istraivanja 1987. godine otkriven je ulaz u samo
okno na istonom kraju platforme Okna 6. Geofizikim ispitivanjem potvreno je pruanje rudarskog
hodnika od tog ulaza do dubine od 4 metara. Takoe konstatovani su veliki rudarski radovi u zoni Okna
4 iz 1987. godine i postojanje prostrane podzemne galerije 3 m ispod povrine tla (sl. 3).
Kako su relativno skromna ispitivanja obavljena 2011. godine dala vrlo pozitivne rezultate, na-
stavak istraivanja je svakako neophodan da bi se dobila celovitija slike o najveem poznatom praisto-
rijskom rudniku kod nas, pre svega o sistemu eksploatacije, transporta i prerade rude. Takoe istra-
ivanje praistorijskog rudnika na Rudniku je svakako neophodno u okviru budueg otkrivanja leita
bakarne rude upotrebljavane u ranoj metalurgiji Balkana. Na kraju, postoji opasnost i od potpunog
devastiranja ovog lokaliteta s obzirom da se savremeni aktivni rudnik nalazi u neposrednoj blizini i
da su prethodnih decenija ovde izvrena brojna geoloka sondana ispitivanja. Praistorijski rudnik na
Malom turcu je jedan od veoma retkih otkrivenih rudnika iz vremena rane metalurgije, pa samim tim
predstavlja arheoloki dragulj kako centralnog Balkana tako i cele Evrope.
Bibliografija:
Antonovi, Vukadinovi, 2012 D. Antonovi, M. Vukadinovi, Eneolithic mine Prljua-Mali turac:
archaeological and geophysical investigations, 62: 95 106
, , 2011 . , . , :
, 12: 35 44.
, 1988 . , :
, XVIII, : 5 12.
30
Sl. 1. Rekonstrukcija groba deteta iz III/II veka pre n.e. na lokalitetu Mokranjske stene kod Negotina.
31
Aleksandar Kapuran, Arheoloki institut Beograd
Istraivanje multikulturnog lokaliteta Mokranjske stene kod Negotina u 2011. godini*

Poslednjim rekognosciranjima mezolitskih lokaliteta zalea erdapa i Kljua, sluajno je dolo
do otkria novog lokaliteta iz perioda metalnih doba praistorije.
1

Selo Mokranje se nalazi oko 5 km juno od Negotina, na vrhu uske doline koja gleda ka tromei
Srbije, Rumunije i Bugarske. Prospekcija okolnog terena pokazala je kako kanjon Sikolske reke, koji se
nalazi na zapadnom kraju ovog sela, predstavlja interesantnu mikroregiju budui da se nalazi na granici
dva ekosistema, brdskoplaninskog i izrazito ravniarskog. Novootkriveni lokalitet ,,Potkapina nalazi
se na susednom uzvienju neposredno pored lokaliteta Kamenolom na Mokranjskim stenama, koji je
istraivan 70-ih i 80-ih godina prolog veka (Jankovi, Jankovi, 1976; 1984). Iskopavanje
probne sonde postavljene uz stenski odseak pokazalo je da se na ovome mestu nalazi vieslojni lokalitet
sa horizontima bakarnog (Bubanj-Salkuca i Kocofeni-Kostolac), bronzanog (Verbioara), starijeg
gvozdenog (Zlotska grupa), mlaeg gvozdenog doba (Latena), kao i jednog manjeg kasnoantikog
utvrenja.
Na oko 2 m dubine otkriven je grob deteta koji pripada periodu III/II veka pre n.e. dok su nalazi
iz kulturnog sloja imali karakteristike II/I veka pre n.e. (Popovi, Kapuran 2011).
2
Dete je bilo starosti
oko 1,5 godine, i lealo je na leima pokriveno velikim fragmentom keramike i jednom fruktijerom
(sl. 1). Iznad grobne rake nalazio se kameni plat u kojem su otkriveni fragmenti gvozdenih fibula i
jedna zlatna minua. U grobu je otkriveno ukupno 5 posuda (od kojih su neke ritualno razbijene) koje
pokazuju stilske karakteristike predlatenskih zajednica Timoke Krajine, odnosno Tribala ili nekih od
severno Trakih plemena, koja su u to vreme ivela u savezu Skordiska (sl. 2). injenica da su u profilu
sonde otkrivene kosti leve ruke odrasle individue, ukazuje na mogunost postojanja vee nekropole iz
ovog perioda.
Sam ukop groba dislocirao je nalaze keramike iz starijih horizonata koji pripadaju gvozdenom
dobu III i srednjem bronzanom dobu, kulturi Verbioara (sl. 3). Meutim, najmoniji sloj pripada
horizontu kulturnog kompleksa Kocofeni-Kostolac (oko 1 m debljine). Pored brojnih nalaza keramike
i ivotinjskih kostiju meu nalazima je bilo i dosta fragmenata kunog lepa to nam ukazuje na
postojanje trajnijeg naselja iz poznog eneolita. Ukraavanje keramikih posuda ima sve karakteristike
ove kulturne manifestacije od urezivanja, furschenschtich do lincen aplikacija i bele inkrustracije (sl.
3). Horizontu srednjeg eneolita, odnosno Bubanj-Salkuca kulturnog kompleksa, pripadaju samo retki
fragmenti keramike koji su najvie pronalaeni u okviru predhodnog horizonta.
tralnog Balkana u razvoju evropske praistorije (OI177020) i Kulturne promene i populaciona kretanja u ranoj praistoriji centralnog Bal-
kana (OI177023) Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije.
1
Istraivanja su se odvijala u okviru projekta ,, Settlement and costal/inland interaction in the Iron Gates pod rukovodstvom prof. Ivane Ra-
dovanovi sa Univerziteta u Kanzasu i prof. D. Mihailovia sa katedre za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, Arheoloki institut
je na ovom rekognosciranju predstavljao Aleksandar Kapuran, zaduen za nalaze iz praistorijskih horizonata metalnih doba. Preliminarnu
analizu otkrivenog skeleta uradila je N. Radmilovi-Miladinovi, a arheozooloku analizu S. Miloevi
32
Sl. 2. Keramika otkrivena u grobu deteta na lokalitetu Mokranjske stene kod Negotina.
33
Arheozooloka analiza starosti i tafonomskih tragova na kostima iz intaktnog horizonta Kocofeni-
Kostolac, pokazuje da se u ovom sluaju radi o permanentnom naselju stoara, koje je izmeu ostalog
koristilo i sve mogue pogodnosti prirodnih resursa divljai iz okruenja.
Bibliografija:
Jankovi, Jankovi, 1976 . Jankovi, M. Jankovi, Mokranje kod Negotina, Kamenolom-
vieslojni lokalitet, Arheoloki pregled 18: 22-23.
Popovi, Kapuran, 2011 P. Popovi, A. Kapuran, La Tombe de Mokranje, in D. Magureanu at
al. (eds.) Archeology: making of and practice: Studies in honor of Mirchea Babes, Pitesti: 297-304.
, 1984 . , , .
II: 221-230.
Sl. 3. Keramika sa lokaliteta Mokranjske stene kod Negotina.
34
Sl. 1. Kale, Krevica: sistem za vodosnabdevanje nakon zavrenih istraivanja 2011. godine.
35
Petar Popovi, Arheoloki institut Beograd
Nenad Radoji, Narodni muzej Beograd
Zatitni radovi na lokalitetu Kale u Krevici 2011. godine
1
Moemo rei da se u jesen 2011. godine zatvorio jedan ciklus iskopavanja u podnoju lokalite-
ta, koji je zapoeo 2002. godine. Posle prvih sondiranja 2002/2003. godine iskopavanja ireg obima
nastavljena su od 2005. godine. Od tada su, ispod travnatih povrina i bati na dubini od preko etiri
metra, iz godine u godinu otkrivani zidovi, graevine, pei i drugi objekti koji su se pruali du reke.
Od samog poetka bili smo suoeni sa problemom stalnog dotoka podzemnih voda koje nisu bitno za-
visile od oblinje reke. Po pravilu nivo vode se kretao oko kote 404 metra nadmorske visine tako da je
tokom godine vei deo lokaliteta bio potopljen. U ovim okolnostima iskopavanja su bila mogua samo
uz neprekidan rad pumpi, to je znatno oteavalo i poskupljivalo radove na terenu. Na osnovu nekih
karakteristinih objekata i stalnog prisustva vode u donjim zonama, ovaj deo lokaliteta dobio je naziv
hidrotehniki kompleks. Da je ime opravdano pokazala su istraivanja od 2008. godine, kada je ot-
kriven veliki sistem za vodosnabdevanje koji se sastojao od vodosabirnog bazena povrine od oko 210
m
2
i vodozahvatne graevine - monumentalnog rezervoara sa bavastim svodom. Bio je to veliki uspeh
i dokaz da je naselje iz Krevice ve u IV veku pre n.e. imalo sloen sistem koji je mogao da snabdeva
vodom nekoliko hiljada stanovnika.
Tokom istraivanja ovih impozantnih objekata od velikih blokova izraenih od tufa, primeeno
je da este promene temperature i vodostaja izazvane naizmeninim radom pumpi ugroavaju veliku
graevinu i zidove. Konzervatorski zahvati, kao to su prekrivanje geotekstilom, postavljanje drvenih
oplata ili dakova peska, nisu pruali dovoljnu zatitu na dui period. Kada se projekat saniranja pomo-
u drenanih instalacija pokazao preskup, kao jedino reenje ostalo je delimino zatrpavanje. Osnovna
namera je bila da se vodosabirni bazen napuni slojevima ljunka i peska sve do nivoa otvora za vodu
na rezervoaru (santra), i tako dobije originalan izgled sistema za vodosnabdevanje iz IV veka pre n.e.
To bi bilo zadovoljavajue reenje, ali sa neizvesnim ishodom, jer je postojala samo verovatnoa da e
se nabijanjem zemlje spustiti nivo i tako omoguiti prezentacija celog arhitektonskog kompleksa. Kada
je sve bilo obavljeno, i pumpe iskljuene, nivo vode je nastavio da raste i uskoro stigao do najvieg dela
graevine sa svodom. S obzirom na to da smo raspolagali sasvim ogranienim sredstvima, posle kon-
sultacija sa predstavnicima Ministarstva kulture i Zavoda za zatitu spomenika kulture u Niu, doneta
je odluka da se problem rei zatrpavanjem celog prostora iznad kote 404. metra nadmorske visine. Uz
pomo mehanizacije to je i uinjeno poto su prethodno svi osetljiviji objekti obezbeeni. Na povrini
su ostali samo delovi velike platforme i zidovi od masivnih tesanika koji se diu uz padinu.
Obustavljanje daljih radova u podnoju lokaliteta i zatrpavanje graevina, pokazali su da nismo u
mogunosti da problem vode reimo na zadovoljavajui nain, niti da ceo sistem za snabdevanje vodom
iz IV veka pre n.e. predstavimo kao jedan od izuzetnih primera antike arhitekture sa periferije Me-
36
diterana. Uprkos jasnim indicijama, da se na ovom sektoru nalaze strukture koje se u irokom pojasu
pruaju du Krevike reke, sada je oigledno da e najbolje ouvani delovi ovog naselja, graenog po
grkim uzorima, biti ostavljeni za neka bolja vremena.
Sl. 2. Kale, Krevica: sistem za vodosnabdevanje nakon zatrpavanja 2011. godine.
38
Sl. 1. Sremska Mitrovica, pozicija Lokaliteta 85 u odnosu prema
susednim lokalitetima kompleksa Carske palate.
39
Ivana Popovi, Arheoloki institut Beograd
Stefan Pop-Lazi, Arheoloki institut Beograd
Bojan Popovi, Arheoloki institut Beograd
Vujadin Vujadinovi
Arheoloka iskopavanja u Sremskoj Mitrovici 2011. godine Lokalitet 85
1*
Istraivanja centra Sremske Mitrovice traju ve vie od est decenija, a rezultati iskopavanja
brojnih lokaliteta ukazuju na kontinuitet ivota, poev od latena sve do dananjih dana. U samom
sreditu grada, ispred zgrade Muzeja Srema, arheoloka iskopavanja se odvijaju, s prekidima, ve 10
godina (lokalitet 85; Jeremi, Popovi 2003-2004, 281-288). Najizraeniji horizonti na lokalitetu su i
najbolje vidljivi, zbog ostataka arhitekture, srednjovekovne crkve i kasnoantike graevine iz komplek-
sa carske palate s poetka IV veka. U neposrednoj blizini se nalaze ranije istraivani lokaliteti 1a i 37,
gde su takoe otkriveni ostaci carske palate i palatijalnog kompleksa (sl. 1).
Centralni deo Lokaliteta 85 je u najveem delu istraen do nivoa arhitekture IV veka. Tom peri-
odu pripada graevina sa aneksima iji se vei deo nalazi ispod zgrade Muzeja Srema. Njeni masivni
zidovi, obuhvaeni iskopavanjima samo u istonom delu, sa unutranje strane su imali niz podunih i
ugaonih pilastara. Na sredini istonog zida graevine se nalazio ulaz, irine 1,5 m. Unutar graevine
je pod od opeka, sa supstrukcijom od hidrostatikog maltera, dok je prostor izvan nje prema istoku
prekriven kompaktnim krenim malterom. Na istonoj strani zgrada je produena za 4 m podizanjem
zidova na severnoj, junoj i istonoj strani. U severnom delu ovog aneksa su otkriveni ostaci fontane,
kao i mermerna glava boginje Venere (Popovi 2006, 153). Na istonom zidu aneksa su formirana dva
prolaza nejednake irine. Ispred severnog ulaza je konstatovano poploanje od krupnih, pravilno po-
reanih blokova krenjaka, dok je ispred junog ulaza konstatovan pod od pravilno poreanih opeka.
Podlogu poploanja inila je supstrukcija od kompaktnog krenog maltera izuzetne vrstine. Na mesti-
ma gde je supstrukcija oteena otkriven je odvodni kanal dvoslivnog krova, graen od opeka. Tokom
kasne antike (u periodu druge polovine IV veka) uz graevinu su prislonjena dva pravougaona aneksa
zidana od opeka vezanih krenim malterom sa primesama krupnog peska. U njima je podnica ukraena
mozaicima postavljenim na hidrostatiki malter. U njih su tokom VI veka ukopane kolibe sa podovima
od zapeene zemlje i rupama od kolja.
Jednom sondom (3/2011) takoe je istraen prostor istono od junog aneksa. Aneks je ukopan u
ut, u kojem je otkrivena velika koliina fragmenata fresaka, kao i razliiti predmeti, datovani u period
sredine i druge polovine IV veka. Ovaj sloj se formirao na podu, oznaenom kao pod G (otkriven 2002.
godine). Pod je nainjen od hidrostatikog maltera, a u njemu je ove godine otkriven novac Konstancija
Hlora. Zajedno sa novcima otkrivenim 2002. godine u i nad podom G, moe se sa sigurnou rei da je
nastao poetkom IV veka (sl. 2).
* lanak predstavlja rezultat rada na projektu Romanizacija, urbanizacija i transformacija urbanih centara civilnog, vojnog i rezidencijal-
nog karaktera u rimskim provincijama na tlu Srbije (OI 177007) Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije
40
U delu sonde gde je pod G bio oteen kasnoantikim ukopom, konstatovan je ugao graevine,
od koje su otkriveni ostaci dva masivna zida. Oni su u znatnoj meri oteeni izgradnjom poda G, kao i
kasnoantikim ukopom, tako da je ouvan samo deo njihove temeljne zone. Bili su ukopani u sloj mrke
zemlje u kojem preovlauju rani rimski (fragmenti keramikih posuda I veka) i latenski materijal (fra-
gmenti glaanih, sivo peenih posuda). Ispod njega lei sloj sive glinovite zemlje, sa preteno latenskom
keramikom. U ovom sloju se intenzivno pojavljuju fragmenti lepa koji upuuju na postojanje arhitek-
ture od pletera i lepa. Na ovom nivou je zavren iskop, a dalje istraivanje u irem iskopu planirano je
za narednu godinu.
Na istonom kraju
lokaliteta cilj istraivanja
je bio sputanje zatee-
nog nivoa radi pripreme
terena za budua istra-
ivanja kasnoantikog
horizonta. Postavljene
su tri sonde kojima je
istraen prostor severno
od obimnog zida sred-
njovekovnog kompleksa.
Neposredno uz njega je
istraena srednjovekov-
na ulica koju ini nivo
lomljene opeke i kame-
na (na koti 81.90 m). U
poznijem periodu XVIII
veka nad njom je podi-
gnuta graevina od koje
je ouvan jedan ugao (sl.
3). Istono od komunika-
cije je istraen zid vee
graevine datovan u pe-
riod XV-XVI veka, koji je
konstatovan i istraiva-
njima 2002. godine. Gra-
en je od kamena i opeka vezanih krenim malterom. On je otkriven u duini od 12 m i paralelan je
obimnom zidu srednjovekovnog sakralnog kompleksa. Inae, ovaj prostor je u znaajnoj meri oteen
ukopavanjem kanalizacionih cevi i ahtova iz 20. veka. U poremeenim slojevima, meu kojima se
mea antiki sa srednjovekovnim i poznijim materijalom, otkriven je i jedan rimski prsten od karneola.
Predvieno je da se buduim istraivanjima istoni deo lokaliteta dovede na nivo ouvane arhitekture
s poetka IV veka, odnosno poda G, kako bi se prezentovao lokalitet u celini. Istraivanja starijih hori-
zonata su predviena samo na onim mestima gde je ovaj pod oteen.
Sl. 2. Sremska Mitrovica, Lokalitet 85: pod G u sondi 3/2011.
41
Bibliografija:
Jeremi, Popovi 2003-2004 M. Jeremi, I. Popovi, Arheoloka istraivanja Sirmiuma u
Sremskoj Mitrovici na lokalitetima 79 i 85, u periodu od 2000-2003 godine, Starinar (hronika
iskopavanja) LIII-LIV: 281-288.
Popovi 2006 I. Popovi, Marble sculptures from the Imperial Palace in Sirmium, Starinar
LVI: 153-165.
Sl. 3. Sremska Mitrovica, Lokalitet 85: ugao objekta podignutog
nad srednjevekovnom ulicom.
42
Slika 1. Zapadni ulaz u viminacijumski amfiteatar (gledano sa zapada).
43
Sneana Nikoli, Arheoloki institut Beograd
Ivan Bogdanovi, Arheoloki institut Beograd
Istraivanja viminacijumskog amfiteatra u toku 2011. godine
1*
Iskopavanja amfiteatra zapoeta su krajem 2007. godine i do sada su otkriveni: zapadni ulaz,
deo istonog ulaza, zid arene, prostorije uz ulaze i prostorije na kraoj osi amfiteatra. Pored pome-
nutih delova objekta izgraenih od kamena, konstatovani su i tragovi lakih, drvenih konstrukcija. U
jugozapadnom delu objekta istraena je kasnoantika nekropola, a u severnom delu ispitane povrine
otkriven je gradski bedem.
Tokom 2011. godine, u zapadnom delu objekta radilo se u okviru ulaza, kako bi se istraili ranije
konstatovani ukopi i jame za drvene stubove. Severoistono od pomenutog ulaza nastavljeno je otkri-
vanje ogradnog zida arene, a iskopavanja su vrena i u okviru zapadnog dela arene. U severoistonom
delu amfiteatra istraivanja su bila usmerena na definisanje izgleda tribina i odnosa gradskog bedema
i amfiteatra. U manjem obimu radilo se i u istonom ulazu u amfiteatar.
U zapadnom ulazu istraeni su ukopi i jame za drvene stubove, koje su se nalazile unutar njih (sl.
1). Raspored celina ukazuje da ostaci drvenih konstrukcija predstavljaju stariju fazu izgradnje amfite-
atra, dok bi mlau fazu inili ranije istraeni zidovi od kamena, prag i poploanje. U severozapadnom
delu amfiteatra otkriveni su krai segmenti zida arene. Istraivanja u areni bila su skoncentrisana na
povrinu ispred zapadnog ulaza u amfiteatar, gde su otkriveni ukopi iz kasnoantikog perioda.
U severoistonom delu istraenog prostora otkriven je nastavak gradskog bedema irine od 2,85
do 3,15 m, koji se prua u pravcu severozapad-jugoistok. U jugoistonom delu bedem prelazi u ravnu
platformu, dimenzija 7,20 m x 5,00 m. Od njenog junog dela odvaja se zid duine 23,20 m i irine 1,20
m, koji predstavlja ogradni zid ovog dela amfiteatra i koji se u blagom luku prati do istonog ulaza (sl.
2). Na osnovu poloaja, oblika i dimenzija platforme, moe se pretpostaviti da ona predstavlja temeljnu
zonu ugaone kule, koja povezuje severni bedem grada i spoljanji zid amfiteatra.
Izmeu ogradnog zida amfiteatra, bedema i zida arene, istraen je nivo sa crveno zapeenom
zemljom, debljine do 0,40 m. U okviru ove povrine definisani su i istraeni ukopi i jame za drvene
stubove, koji su bili kvadratnog ili pravougaonog preseka. Oni su postavljeni u pet nizova paralelnih sa
zidom arene. Ispod crveno zapeene zemlje otkriveni su ostaci gorelih horizontalno postavljenih greda
pravougaonog preseka. Na osnovu istraene situacije mogu se izdvojiti dve faze izgradnje tribina. Sta-
riju fazu predstavljaju horizontalno postavljene drvene grede, dok mlau ine zidovi i drveni stubovi
postavljeni u ukopima.
Iskopavanja su vrena i u istonom ulazu amfiteatra. Zavreno je istraivanje severnog zida du-
ine 8,75 m i irine 1,45/1,50 m. U istonom delu ulaza otkriven je prag, dimenzija 2,85 x 1,05 x 0,40
m. Ispod praga, ispred i unutar ulaza istraena je povrina od lomljene crvenke. Moe se pretpostaviti
*

lanak predstavlja rezultat rada na projektu IRS Viminacijum, rimski grad i legijski vojni logor istraivanje materijalne i duhovne kul-
ture, stanovnitva, primenom najsavremenijih tehnologija daljinske detekcije, geofizike, GIS-a, digitalizacije i 3D vizualizacije (III 47018)
Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije.
44
da prag i povrina od lomljene crvenke pripadaju razliitim fazama izgradnje amfiteatra. Rezultati do-
sadanjih istraivanja pokazuju da postoje razlike izmeu istonog i zapadnog ulaza, koje se pre svega
ogledaju u broju pilastera, kao i u izgledu i u dimenzijama prostorija koje su flankirale ulaze.
Na osnovu rezultata dosadanjih istraivanja pribline dimenzije amfiteatra iznose 84 x 74 m,
a dimenzije arene 55 x 45 m (sl. 3). Objekat je izgraen u prvoj etvrtini II veka i korien je do kraja
III, odnosno poetka IV veka. Mogu se pretpostaviti najmanje tri graevinske faze. Najstarija drvena
faza datuje se u prvu etvrtinu II veka. Drugu i treu fazu izgradnje karakterie objekat od kamena i
drveta. Druga faza smeta se u period od druge etvrtine II do sredine III veka, a trea se moe datovati
u period od sredine III do prelaza iz III u IV vek. Nakon prestanka korienja amfiteatra kao objekta
spektakla, na ovom prostoru je u kasnoantikom periodu formirana nekropola.
Slika 2. Severoistoni deo viminacijumskog amfiteatra (gledano sa istoka).
45
Slika 3. Plan viminacijumskog amfiteatra na osnovu istraivanja u periodu od 2007. do 2011. godine.
46
Sl. 3. Raspored fragmenata u zemlji pored lunog zida arene amfiteatra u Viminacijumu.
47
Dragana Rogi, Arheoloki institut Beograd
Slikana dekoracija zida arene amfiteatra u Viminacijumu
1*
Tokom arheolokih istraivanja na prostoru viminacijumskog amfiteatra delimino je istraen
zid arene. Prua se oko arene dimenzija priblino 55 x 45 m, pratei njen ovalni oblik. Njegova irina
varira od 0,80 do 1,15 m, a najvea istraena visina iznosi 3,50 m. Namena mu je bila da ograniava
prostor za borbe i titi publiku od deavanja u areni.
Ogradni zid arene bio je fresko oslikan, to se moe zakljuiti na osnovu manjih povrina sa
crveno bojenim malterom i povrina sa vidljivim lazurnim tragovima curenja boja koje su pronaene
in situ (sl.1), odnosno na osnovu fragmentovanih celina zidne slike koja je otkrivena uz sam zid u JZ
delu arene (kv. D/7, E/7-8 i F/8). Delovi freske, koja se obruila sa zida, konstatovani su izmeu kota
71.40 i 71.65 m i istraeni su na povrini od 8,5 m
2
. Raspored ulomaka zidne dekoracije u zemlji bio
je nepravilan, poto su fragmenti bili okrenuti na lice, poleinu, ili su bili meusobno preklopljeni (sl.
* lanak predstavlja rezultat rada na projektu IRS Viminacijum, rimski grad i legijski vojni logor istraivanje materijalne i duhovne kul-
Sl. 1. Fragmenti na zidu arene amfiteatra u Viminacijumu in situ.
48
2). Preovlauju nijanse crvene, oker, crne i zelene boje, a od motiva je mogue uoiti ornament u vidu
latininog slova U. Analizom rasporeda fragmenata oslikanog zidnog maltera i njihovog likovnog sadr-
aja, bilo je mogue delimino rekonstruisati izgled zidne dekoracije.
Pretpostavlja se da se radi o stilizovanoj cvetnoj dekoraciji koja je bila uokvirena bordurama
razliitih boja. Osim ovog motiva, na crveno bojenim povrinama mogue je konstatovati linearnu
dekoraciju u vidu prepleta izvedenu crnom bojom. Ove dve sheme su se smenjivale. Za sada ne mo-
emo utvrditi kolika je bila povrina ovih polja, ali sa daljim konzervatorskim zahvatima, odnosno
spajanjem fragmenata to e biti mogue. Posmatranjem rasporeda oslikanih polja moe se pretposta-
viti da su donje zone slikane bez posebne dekoracije. Na osnovu konteksta nalaza, moe se zakljuiti
da su se freske obruile sa zida arene tokom IV veka, odnosno u periodu nakon prestanka korienja
amfiteatra (sl. 3).
U periodu od 2009. do 2011. godine radilo se na premetanju delova freske, koje je sprovedeno
u nekoliko faza. Povrina fragmenata prvobitno je mehaniki oiena, a zatim su skinuti kalkovi sa
veih celina. Nacrtan je raspored fragmenata i likovni sadraj na melineksu. Povrina ulomaka zatie-
na je fejsingom, odnosno flasterima gaze i vodootopivim lepkom u dva sloja. Nakon suenja zatienih
celina, ispod maltera su podvlaena metalna koplja odgovarajue duine, koja su omoguavala da se
podvuku limeni nosai kako bi se freske odnele u atelje. Stanje maltera i bojenog sloja bilo je razliite
ouvanosti, odnosno bilo je delova gde su i malter i bojeni sloj stabilni, ali je bilo i onih gde je dolo do
potpunog raspadanja bojenog sloja i maltera.
Sl. 2. Denivelisan raspored fragmenata.
49
Kako je osim veih celina pokupljeno i premeteno i mnotvo fragmenata, paralelno se radilo
(u ateljeu) na detaljnom ienju bojenog sloja i maltera, na pregledu i klasifikovanju po bojama i li-
kovnom sadraju, izgledu i debljini maltera. Izvedena je konsolidacija bojenog sloja i poleine fragme-
nata. Spajanje je izvedeno u meri koliko to raspoloivi materijal dozvoljava. Izvedena je konsolidacija
bojenog sloja i poleine fragmenata. Takoe su uraene i nedestruktivne analize pigmenata (EDXRF
spektrometrija) i mineraloko-petroloki sastav maltera.
50
Sl. 3. Antiko naselje na lokalitetu Nad Klepekom severni deo, pogled sa istoka.
51
Nemanja Mri, Arheoloki institut Beograd
Mladen Jovii, Arheoloki institut Beograd
Istraivanje antikog naselja na lokalitetu Nad Klepekom u 2011. godini
1*
Lokalitet ,,Nad Klepekom nalazi se na iroj teritoriji antikog Viminacijuma, istono od legijskog
logora i grada, na lesnoj gredi koja ini severozapadnu granicu Stiga i prua se prema Kostolcu (,
1992: 72).
12
(sl. 1)
Lokalitet je od ranije poznat u arheolokoj literaturi (Mirkovi 1986: 31, nap.25). Moderna
istraivanja lokaliteta zapoeta su 2004. rekognosciranjem, daljinskom detekcijom i geofizikom
prospekcijom, dok se od 2008. godine vre iskopavanja zatitnog karaktera jer se lokalitet nalazi na
pravcu napredovanja povrinskog kopa ,,Drmno.
Tokom 2010. godine istono od nekropole istraeno je sedam objekata veih dimenzija za koje
je konstantovano da se grupiu uz antiku komunikaciju. Zapadna granica naselja nalazi se na 2400
m udaljenosti od logora. Severno i juno od komunikacije istraena su po tri objekta i antika vila.
Utvreno je da su stambenog, skladinog i radionikog karaktera. Ispred objekata, ka ulici, istraen je
vei broj postamenata za baze stubova portika. Objekti se datuju od druge polovine II do sredine III
veka, sa izuzetkom izdvojene vile koja je bila naputena ve do sredine II veka.
Naalost, centralni deo naselja je u meuvremenu u potpunosti uniten radom mehanizacije
kopa ,,Drmno, a deo objekata u istonom delu u veoj meri oteen, tako da je istraeno preostalih
14 objekata i utvrena istona granica naselja. Severno od antikog puta istraeno je devet, a juno 5
objekata (sl. 2).
Svi objekti sa severne strane veih su dimenzija i uglavnom se sastoje iz vie prostorija.
Pravougaone su osnove, orijentisani severjug ili istokzapad, ali uvek sa istim odstupanjem od 18
stepeni. Objekti juno od komunikacije su uglavnom manjih dimenzija i sa manjim brojem prostorija.
Specifinost naselja predstavljaju dve male graevine zidane od kamena i maltera, objekti 28
i 29. Podnice i zidovi graevina omalterisani su slojem hidraulinog maltera. Oba objekta mogu se
interpretirati kao kade ili bazeni.
Ostaci arhitekture ouvani su uglavnom samo u negativima ili u temeljnim zonama. Zidovi su
graeni od kristalastog kriljca (iz majdana u Ramu) vezanog krenim malterom. irina zidova je 0,60
0,70 m, a ouvana visina 0,20 0,40 m. Pregradnje objekata konstantovane su u vie navrata. Podovi
su skoro u potpunosti uniteni to je otealo konanu i pouzdanu interpretaciju objekata.
Tragovi unutranje dekoracije konstatovani su na vie mesta. Fragmenti fresaka pronaeni su
u ukopu unutar objekta 22. Unutar objekata 27 i 35 otkriveni su komadi belo bojenog maltera sa
crvenom bordurom, kao i fragmenti sa tragovima crvene, ute i zelene boje. U objektu 35 naeno je
vie komada mermerne oplate.
*

1
Etimologija imena objanjava se time da u narodu postoji legenda da se ispod Klepeke uje kako tutnje i klepeu ostaci starih Rimljana.
52
Svi istraeni objekti imali su portik ka komunikaciji, od ega je istraen vei broj postamenata za
baze stubova, dok su in situ otkrivene samo dve baze stuba na postamentu.
Komunikacija koja ini osu naselja istraena je u duini od 11,60 m. irina puta iznosila je 5,10
m, imao je poploanje od kriljca poloenog na nabijeni ljunak ispod koga se nalazila starija faza
komunikacije.
Objekti istraeni u 2011. godini hronoloki odgovaraju periodu od druge polovine II do sredine
III veka. U objektima na jugoistoku naen je i mlai materijal iz prve polovine II veka, kao i u vili koja
je istraena prethodne godine.
Sve graevine se niu jedna za drugom u ureenoj urbanoj formi sa kontinuiranim portikom sa
obe strane komunikacije u duiniod 315 m. Bez obzira na nalaze koji hronoloki variraju, smatramo da
su svi objekti istovremeno podignuti i da su zajedno bili u funkciji tokom dueg vremenskog perioda.
Predmet posebne studije bie 9 bunara 7 kvadratnog i 2 krunog preseka unutar kojih je
otkrivena velika koliina materijala. est bunara je bilo duboko 6 7 m, dok su preostala tri bila dublja
Sl. 1. Poloaj naselja na lokalitetu Nad Klepekom u odnosu na Viminacium.
53
(12, 18 i 23 m). Za veinu pravougaonih bunara konstatovano je da su imali drvenu oplatu. Njihova
se funkcija za sada ne moe pretpostaviti, osim bunara koji je oznaen kao G
1
-97 u kome je otkrivena
manja koliina ljudskih kremiranih kostiju.
23
Karakter naselja je svakako bio meovit, ali bi se generalno mogao podeliti u najmanje dve celine.
Prva je zapadna, blia gradu u kojoj dominiraju objekti velikih dimenzija i bez pregrada. Verovatno
su u pitanju skladita od kojih su pojedina neko vreme mogla sluiti i kao radionice. Druga celina
na istoku, mogla je imati stambenu funkciju. Da li je u pitanju civilno prigradsko naselje ili moda
trgovaki i distributivni centar pokazae detaljna analiza materijala.
Bibliografija:
, 1992 . , . , , VIMINACIUM
7: 61110.
Mirkovi 1986 M. Mirkovi, Inscriptions de la Msie Suprieure, vol. II . Viminacium et Margum,
Beograd: Centre dtudes pigraphiques et numismatiques, Beograd .
2
Bunar se na osnovu materijala moe datovati u prvu polovinu IV veka.
Sl. 2. Plan naselja na lokalitetu Nad Klepekom.
54
Sl. 1 Situacioni plan lokacije Nad Klepekom.
55
Saa Redi, Arheoloki institut Beograd
Ilija Dankovi, Arheoloki institut Beograd
Istraivanja funerarnih celina na lokaciji Nad Klepekom
1*
Istraivanja zatitnog karaktera na lokaciji Nad Klepekom vre se od 2008. godine i usmerena
su na prostor ugroen napredovanjem povrinskog kopa uglja Drmno. Radi se o delu viminacijumskog
agera istono i jugoistono od vojnog logora i civilnog naselja, na kom se arheoloke celine mahom
grupiu uz komunikaciju koja je vodila od Viminacijuma ka istoku.
Nakon zavretka istraivanja antikog naselja u 2011.godini pristupilo se ispitivanju trase puta i
prateih objekata dalje ka istoku.
Komunikacija je arheoloki potvrena na dva mesta ime je njena trasa u potpunosti utvrena
na prostoru ugroenom radovima ugljenokopa. Duina te deonice iznosi priblino 4 km. mereno od
istone kapije vojnog logora. Mada je istona komunikacija do sada u strunoj literature tretirana kao
saobraajnica koja je spajalaViminacijum sa Lederatom, izvesno je da se zapravo radi o putu koji je
vodio ka Pinkumu i dalje ka erdapu.
Snimanja terena metodom geoelektrine rezistencije tla, na prostoru severno od puta, na
njegovom 3500. metru, pokazala su mogunost postojanja arheolokih ostataka. Iskopavanja koja su
usledila za rezultat su imala otkrie do tada nepoznate nekropole. Najpre su istraene dve ograene
grobne parcele, to je tip funerarne arhitekture koji je od ranije poznat na istonim nekropolama
Viminacijuma. Na samoj lokaciji Nad Klepekom je u prethodnim kampanjama otkriveno est ovakih
objekata, dok graevina na lokaciji Pirivoj, interpretirana kao mauzolej uglednog graanina, zapravo
predstavlja njihovu luksuzniju varijantu. Radovi su nastavljeni postavljanjem strateki planiranih
arheolokih sondi u cilju odreivanja gabarita nekropole. Ukupno je istraeno 12 grobova koji su
svi pripadali kremiranim pokojnicima. Inventarom su datovani u period II i III veka. Ova nekropola
predstavlja do sada najistoniju istraenu arheoloku celinu na lokalitetu Viminacijum.
Pored rezultata dobijenih planskim istraivanjima, prilikom redovnih inspekcija profila koji
nastaju radom bagera povrinskog kopa Drmno otkrivene su jo dve antike i jedna novovekovna
nekropola. Prva se nalazi na levoj obali isuene Klepeke reke, na mestu na kome se ranije pretpostavljalo
odsustvo arheolokih celina zbog plavnog terena. Nakon uoavanja kamenog sarkofaga dislociranog
radom mehanizacije otvoren je kontrolni iskop u okviru kojeg je istraeno jo est sahrana. Sve su
izvrene u grobovima konstruisanim od opeka, od kojih samo jedan nije bio uniten pljakom. Iako
u njemu nije bilo grobnih priloga, na osnovu konstrukcije mogue ga je iroko datovati u period III
i IV veka. Donekle preciznije datovanje se moe pretpostaviti na osnovu bronzanog novca Klaudija
II Gotskog otkrivenog u ukopu ispunjenom ulomcima opeka i komadima kamena koji po svoj prilici
predstavlja ostatke u potpunosti devastiranog groba.
*

56
Druga na ovaj nain otkrivena antika nekropola nalazi se 100 m severno od komunikacije, na
njenom 2850. metru. U okviru nje je istraeno est grobova skeleton sahranjenih pokojnika. Pet ih je
bilo konstruisano od opeka, dok je esta sahrana bila izvrena u drvenom sanduku. Upravo iz poslednjeg
groba potie nalaz bronzane fibule datovane u period od 275. do 400. godine, koja predstavlja jedini
hronoloki osetljiv predmet na ovoj lokaciji (Redi 2007: 56).
Nekropola datovana u period novog veka je potvrena sa 11 grobova skeletno sahranjenih
pokojnika. Veina je slobodno ukopana u zemlju dok se kod nekih primeuju ostaci drvenih dasaka.
Datovanje je predloeno na osnovu keramikog kraga, pronaenog meu ostacima groba dislociranog
radom mehanizacije koji ne moe biti stariji od druge polovine XVIII veka.
12

Na prostoru koji obuhvata lokacija Nad Klepekom je, pored svega pomenutog, istraeno jo 5
skeletnih sahrana koje ne mogu biti hronoloki opredeljene.
Rezultati dobijeni prilikom iskopavanja vrenih u 2011. godini znaajno su unapredili poznavanje
prostorne organizacije suburbane zone antikogViminacijuma na prostoru istono od vojnog logora i
gradskog naselja, to je u sutini nastavak trenda uspostavljenog tokom ranijih kampanja. U periodu
od 2008. godine do danas na lokaciji Nad Klepekom otkriveni su ostaci komunikacije, tri linije
akvedukta, dva castelluma aquae tj. kolektora za vodu, vie nekropola i antikog naselja. Istraivanja e
biti nastavljena i tokom 2012. godine.
Bibliografija:
Redi 2007 S. Redi, Nalazi rimskih fibula na nekropolama Viminacijuma, Beograd.
1
Na osnovu usmenog saoptenja dr Vesne Biki, kojoj se ovom prilikom zahvaljujemo.
58
Sl. 1. Aviosnimak viminacijumskog amfiteatra. Autor: D. Grosman;
AP Arhiv, FF/Odd. za arheologijo, Univerza v Ljubljani.
59
Emilija Nikoli, Arheoloki institut Beograd
PROUAVANJE MALTERA IZ VIMINACIJUMSKOG AMFITEATRA KAO OSNOVA
ZA NJEGOVU BUDUU KONZERVACIJU I RESTAURACIJU
1*
Izrada maltera predstavljala je veoma vaan proces u nastanku antikih graevina, pa prilikom
restauracije i konzervacije treba sagledati sve komponente maltera, ali i prouiti proces spravljanja
meavine. Odgovarajuom analizom odabranog uzorka maltera, odnosno odreivanjem njegovih kom-
ponenti, mogue je pronai iste ili sline materijale, koji bi mogli da zamene istorijske materijale, ne
naruavajui pri tome trajnost jedne graevine.
Ovaj rad predstavlja prilog prouavanju karakteristika rimskih maltera viminacijumskog am-
fiteatra (sl. 1). Prikazane su laboratorijske analize etiri uzorka, koji su izabrani na osnovu uloge u
odreenoj fizikoj strukturi, kao i na osnovu poloaja same strukture u okviru graevine. Analize su
obuhvatile ispitivanje zapreminske mase (metodom EN 1015-10), upijanja vode (metodom EN 1015-
18), pritisne vrstoe (metodom EN 1015-11), poroznosti sa rasporedom pora (metodom ivine poro-
zimetrije), hemijskog sastava (metodama SRPS B.D8.205 i SRPS B.D8.210) i ispitivanje mineraloko-
petrografskog sastava (metoda SRPS B.B8.003) sa odredbom materijala.
12
Istraivanjem je obuhvaen
malter lunog zida arene, i to: malter za malterisanje zida (uzorak 1), malter za zidanje zida - spojnica
(uzorak 2) i malter za zidanje zida (uzorak 3). Radi uporeivanja vrena je analiza maltera za zidanje
bedema grada, koji je okruivao amfiteatar (uzorak 4).
Rezultati ispitivanja maltera pokazuju da su svi uzorci (sl. 2) u osnovi sainjeni od meavine
veziva i prirodnog renog agregata sitnozrnog peska, uz razliite dodatke. Uzorci 1 i 2 pokazali su
znaajan stepen meusobno slinih karakteristika, kao to su: slian mineraloko - petrografski sastav
(veliina zrna agregata, prisustvo slame i drobljene opeke) i bliske fiziko mehanike karakteristike
(npr. slini parametri poroznosti). Meusobno sline rezultate imaju i uzorci 3 i 4, gde su fiziko-me-
hanike karakteristike veoma bliske, osim kod parametara porozne strukture. U uzorcima 3 i 4 procen-
ti agregata su vei, a zrna krupnija, u odnosu na uzorke 1 i 2. Bedem grada, iz koga potie uzorak 4, bio
je zidan malterom najvee pritisne vrstoe, sa krupnim oblucima i delovima kamena, to je u skladu
sa samom funkcijom ovog zida. Vano je naglasiti poviene vrednosti aluminijuma i silicijuma kod
uzoraka 3 i 4, odnosno onih koji su po svojoj ulozi u konstrukciji zahtevali veu vrstou. Ove vrednosti
verovatno potiu (s obzirom na nepostojanje opeke u uzorcima 3 i 4) od nekog od mineralnih dodataka
alumosilikatnog sastava koji, inae, kao i opeka, daju pucolanska svojstva malteru.
Nakon rezultata ovih analiza, neophodno je u laboratoriji napraviti uzorke, za koje e se pro-
veriti fiziko-mehanike i hemijske karakteristike, koje moraju biti iste ili sline onim kod postojeih
1
Autori rada zahvaljuju dipl. ing. geol. Ivani Deli-Nikoli i dipl. ing. geol. Oliveri Vuovi za iscrpna objanjenja tokom procesa rada i analiza
u laboratoriji Instituta za ispitivanje materijala Srbije.
60
Sl. 2. Mesto uzimanja uzoraka 1 4 na terenu i pogled na njih pod laboratorijskom lupom.
Izvor: fotografije autora rada i dokumentacija Instituta za ispitivanje materijala Srbije.
61
maltera. Poto se ne mogu odrediti sve komponente agregata, koje su umesto opeke mogle da daju
pucolanska svojstva malteru, odnosno saznati koji je to dodatak alumosilikatnog sastava bio kompo-
nenta analiziranih maltera, u procesu spravljanja konzervatorskih i restauratorskih maltera se mogu
koristiti danas dostupni pucolani. Zato bi trebalo pripremiti nekoliko odgovarajuih receptura maltera
sa razliitim pucolanima, za primenu na razliitim mestima u graevini. Mogui prirodni pucolani sa
tla Srbije su razliite vrste vulkanskih i zeolitiziranih tufova, koji se javljaju najvie u vranjskoj kotlini.
Postoji mogunost upotrebe peene opeke sa pucolanskim svojstvima, kao vetakog pucolana. Meu-
tim, problem predstavlja nalaenje dovoljne koliine rimske opeke za drobljenje i mlevenje. Savremena
opeka peena na jako visokim temperaturama, uglavnom nema pucolanska svojstva. Velika koliina
opeke malteru bi dala crvenkastu boju, to dovodi u pitanje i vizuelnu kompatibilnost sa postojeim
malterima. Drugi dostupni vetaki pucolani, koji se inae koriste u savremenoj proizvodnji cementa
su: zgura, pepeo, silicijumska praina i matekaolin. Uspenost njihove upotrebe prilikom spravljanja
krenog maltera nije dovoljno ispitana.
62
Sl.1. Poloaj glavnih komunikacija (crveno), zapadnog bedema vojnog logora (uto)
i gradskih etvrti (zeleno) u Viminacijumu.
63
Vladimir Mileti, Arheoloki institut Centar za nove tehnologije Viminacijum
Jelena Mileti, Arheoloki institut Centar za nove tehnologije Viminacijum
GEOFIZIKA ISTRAIVANJA NA PROSTORU VIMINACIJUMA (GRAD I VOJNI LOGOR) U 2011. GODINI
1
Na uem prostoru grada Viminacijuma i delu vojnog logora, tokom 2011. godine nastavljena su
geofizika istraivanja, koja se obavljaju neprekidno od 2002. godine. U prethodnim istraivanjima
koriene su razliite geofizike metode, pre svega geomagnetska, georadarska i geoelektrina, dok je
u manjoj meri primenjivana i seizmika metoda. Sva istraivanja su praena geodetskim snimanjima
visoke tanosti, to omoguava veoma precizno projektovanje buduih arheolokih iskopavanja.
* lanak predstavlja rezultat rada na projektu IRS Viminacijum, rimski grad i legijski vojni logor istraivanje materijalne i duhovne
kulture, stanovnitva, primenom najsavremenijih tehnologija daljinske detekcije, geofizike, GIS-a, digitalizacije i 3D vizualizacije (III
47018) Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije.
Sl. 2. Raspored objekata na liniji zapadnog bedema vojnog logora (zeleno) u Viminacijumu.
64
Kao osnovna geofizika istraivanja na arheolokom lokalitetu Viminacijum, primenjivana je ge-
omagnetska prospekcija, koja daje osnovne podatke o rasporedu celina u okviru grada i vojnog logora,
kao i nagovetaj vrste arheolokih objekata koje treba oekivati. Ova istraivanja se vre sistematski u
okvirima kvadratne mree, koja je generalno dimenzija 20 x 20 m. Na taj nain prekriva se celokupna
istraena povrina, sa krajnjim ciljem dobijanja karte gradijenta geomagnetskog polja, koja se dalje
koristi kao podloga drugim geofizikim i arheolokim istraivanjima. Na osnovu podataka dobijenih
geomagnetskom prospekcijom, na lokacijama koje ukazuju na prisustvo arheolokih objekata, vre se
detaljna geofizika istraivanja primenom elektromagnetske (georadarske) ili geoelektrine metode
radi dobijanja kontura postojeih objekata ispod povrine tla.
Tokom 2011. godine vrena su geomagnetska istraivanja na prostoru grada i zapadnog dela voj-
nog logora, koja se nadovezuju na rezultate dobijene prethodnih godina. Geomagnetska prospekcija je
izvrena na dodatnoj povrini od 9,9 ha, kojom je obuhvaen severoistoni deo grada, prostor juno od
amfiteatra i zapadni deo vojnog logora.
Sl. 3. Poloaj objekata velikih dimenzija sa june strane bedema logora (zeleno)
i dve komunikacije koje vode od june kapije vojnog logora (crveno) u Viminacijumu.
65
Rezultati geofizikih istraivanja su definisali pruanje zapadnog i junog bedema vojnog logora,
poloaj komunikacije koja vodi od zapadne kapije vojnog logora, preko gradskih etvrti Viminacijuma
do zapadnog dela grada, zatim komunikaciju izmeu junog dela amfiteatra i gradskih etvrti, kao i
niz znaajnih objekata na tom potezu. Na karti gradijenta magnetskog polja moe se uoiti raspored i
poloaj gradskih etvrti, koje ini niz objekata povezanih u celinu, a nalaze se juno od uoene glavne
komunikacije (sl. 1). Takoe, na samom zapadnom bedemu primeuje se najverovatnije pet objekata
u nizu i dva objekta na ulasku glavne gradske komunikacije kroz zapadnu kapiju vojnog logora (sl. 2).
Geomagnetska istraivanja izvedena 2011. godine ukazuju i na prisustvo objekata sa spoljne
strane junog bedema, o ijoj nameni e odgovor dati dalja detaljna geofizika i arheoloka istraiva-
nja. Na osnovu dosadanjih rezultata, sa sigurnou se moe tvrditi samo da se radi o objektima velikih
dimenzija. Pored ovih objekata sa june strane vojnog logora, primeuje se i da od june kapije vojnog
logora vode dve komunikacije (ka jugozapadu i ka jugoistoku). Njihovo pruanje je za sada pravolinij-
sko, a naredna istraivanja e utvrditi pravce daljeg pruanja kao i relacije sa drugim objektima (sl. 3).
U narednim godinama e se nastaviti sa geomagnetskim istraivanjima i izradom karte vertikal-
nog gradijenta magnetskog polja, na osnovu koje e uslediti detaljna geofizika istraivanja georadar-
skom i geoelektrinom metodom na odabranim lokacijama. Ovako koncipirana geofizika istraivanja
omoguie uvid u raspored celina u okvirima grada Viminacijuma i vojnog logora sa neposrednom
okolinom, kao i precizno projektovanje daljih arheolokih iskopavanja, odnosno dalje napredovanje
arheolokog parka Viminacijum.
66
Sl. 1.
Domvs Scientiarvm Viminacivm - Ambijenti.
1. Ulazna fasada graevine. Izvor: fotografija autora rada.
2. Unutranji peristil - centralni atrijum. Izvor: fotografija autora rada.
3. Muzejski prostor - izlobena sala. Izvor: fotografija autora rada.
4. Biblioteka. Izvor: fotografija autora rada.
5. Sala za predavanja. Izvor: fotografija autora rada.
67
Emilija Nikoli, Arheoloki institut Beograd
PUTEVIMA RAZVOJA JEDNOG ARHEOLOKOG PARKA: GRAEVINA DOMVS SCIENTIARVM VIMINACIVM
1*
Izgradnja arheolokog parka Viminacijum je zapoeta 2002. godine i predstavlja primer ozbilj-
nog starateljstva nad jednim kulturno-istorijskim mestom. Spontano, ali kontrolisano nastajanje ovog
parka, uz njegovo neprestano unapreivanje tokom vremena, moemo posmatrati kao postanak i ra-
zvoj jedne ljudske naseobine. Ovaj park je potekao iz elja onih koji su sluajno ili s namerom dospeli
na njegov prostor i odluili da tu nastave svoj ivot i rad, odnosno stvore sve ono to je potrebno njima,
ali i njihovim gostima, uz potovanje i ouvanje postojeeg naslea prostora. U okviru parka vremenom
nastaju savremene fizike strukture, koje zajedno sa ouvanjem i prezentacijom antikih ostataka do-
prinose njegovom uspenom funkcionisanju i ubrzanom turistikom razvoju.
Graevina Domvs Scientiarvm Viminacivm, odnosno Arheoloki nauno-istraivaki centar Vimi-
nacijum (sl. 1), posle zatitnih pokrivanja jednog broja arheolokih lokaliteta i izgradnje manjih uslu-
nih graevina, predstavlja za sada jedinu savremenu fiziku strukturu namenski izgraenu za potrebe
arheolokog parka Viminacijum. Njene funkcije se odvijaju u smetajnim, uslunim, nauno-istrai-
vakim i izlobenim prostorima. Svojom kompozicijom je orijentisana ka unutranjim prostorima nalik
antikom peristilu, prijatnim i pogodnim za rad i odmor. Upotreba lokalnih materijala dostupnih i u
vreme Rimljana, kao i oblikovanje kue u jednostavnim i nenametljivim formama koje podseaju na
antike, doprinose opstanku duha i celovitosti prostora Viminacijuma.
Od 2006. godine, odnosno poetka izgradnje graevine Domvs Scientiarvm Viminacivm, pa do
danas, osim svakodnevnog ivota i rada arheologa i drugih naunika, u njoj se odvijaju razliiti nauni
skupovi, prezentacije, nacionalne i lokalne sveanosti i okupljanja. U septembru 2011. godine su Vimi-
nacijum i ova graevina bili domaini devetog Samita efova drava jugoistone Evrope, pod okriljem
UNESCO-a.
Savremenom izgradnjom unutar arheolokih parkova, stvaraju se mesta koja naglaavaju vred-
nost istorije, kulture i nauke, i pomau razvoj njihovog poznavanja. Osim toga, kao planirani prostori
jasno utvrenih granica u okviru nekog mesta (UNESCO 2011, par. 78, par. 96119), ona uestvuju i u
ispunjavanju kriterijuma za njegovo upisivanje na Listu svetske batine (World Heritage List), odnosno
u dostizanju izuzetne univerzalne vrednosti (UNESCO 2011, par. 82), autentinosti (ICOMOS 1994,
par. 9) i integriteta (UNESCO 2011, par. 88).
Svako mesto moe imati bezbroj izgleda u oima posmatraa, zavisno od posmatraa samih, ali
pre svega od toga kako je ono predstavljeno. Znaenje pojma autentinost zavisi od naina na koji e-
limo da opiemo stvari iz prolosti. Da li onda delo koje je reprodukcija nekog prolog dela predstavlja
autentino delo svog vremena, gledano iz perioda koji dolazi posle njega? (Denslagen 2008) Domvs
Scientiarvm Viminacivm, savremena graevina po antikom uzoru i neodvojivi deo fizikog prostora
68
arheolokog parka Viminacijum, u budunosti e biti jedan od vanih inilaca njegovog kontinuiteta,
autentinosti i integriteta.
Bibliografija:
Denslagen 2008 W. Denslagen, Thoughts About Originals And Imitations: Authenticity and
Spirituality, paper presented at International Workshop of the Cluster of Excellence: Asia and
Europe in a Global Context, Heidelberg, Germany, June 16, 2008.
ICOMOS 1994 The Nara Document on Authenticity, ICOMOS International, 1994, http://
www.international.icomos.org/charters/nara-e.pdf (accessed January 28, 2012)
http://www.asia-europe.uni heidelberg.de/fileadmin/Documents/Events/Wim_Densla-
gen_-_Authenticity_and_Spirituality.pdf (accessed September 26, 2011).
UNESCO 2011 Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Con-
vention, UNESCO, 2011, http://whc.unesco.org/archive/opguide11-en.pdf (accessed January
28, 2012)
70
Sl. 3. aak, 3D rekonstrukcija kupatila. (A. Filipovi)
71
Gordana Jeremi, Arheoloki institut, Beograd
PRILOG PROUAVANJU ANTIKE PROLOSTI AKA PRIMER RIMSKIH TERMI IZ CENTRA GRADA
1*
Rimske terme u centru aka sluajno otkrivene 1970. godine, kada su arheoloki ispitane, na-
kon konzervacije postale su dostupne iroj javnosti (sl. 1). Nekoliko godina nakon istraivanja objavljen
je lanak o arhitekturi ovog kasnorimskog kupatila (Proki 1975, 167178). U meuvremenu se javila
potreba za analizom i objavljivanjem celokupne grae sa iskopavanja, kako bi se ovaj spomenik kulture
od velikog znaaja to bolje prezentovao javnosti. Drugi cilj je bio poetak rada na prikupljanju grae
o rimskim termama i balneima na teritoriji rimskih provincija na tlu Srbije, pa je ova graevina poslu-
* lanak predstavlja rezultat rada na projektu Romanizacija, urbanizacija i transformacija urbanih centara civilnog, vojnog i rezidencijalnog
karaktera u rimskim provincijama na tlu Srbije (OI 177007) Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije.
Sl. 1. aak, osnova kasnoantikog kupatila. (A. Suboti, R. Borisavljevi)
72
ila kao polazite za prouavanje ove vane, ali u srpskoj, kao i u iroj stunoj javnosti, zapostavljene i
nedovoljno istraene teme.
Prouavanje ostataka arhitekture i pokretnih nalaza iz termi u aku predstavlja nastavak rado-
va na obradi grae iz antikog perioda sa teritorije ovog grada, u kojem uestvuju saradnici Arheolo-
kog instituta iz Beograda i Narodnog muzeja u aku.
12
Iako dokumentacija sa iskopavanja nedostaje,
a tehniki snimci su u pojedinim segmentima nepouzdani, uspelo se doi do preciznijih podataka o
izgledu objekta, funkcionalnoj analizi, moguim prepravkama i korienjima u razliitim fazama, do
pretpostavke o postojanju meuspratne konstrukcije, zahvaljujui emu su i uraeni 2D i 3D modeli
graevine (sl. 2, 3).
23

Terme u aku sa povrinom od oko 340 m
2
spadaju u red manjih kupatila, za koje bi bio pri-
kladniji termin balneum i sastojale su se od najmanje osam prostorija. Kupatilo pripada rairenom tipu
balneuma pravougaonog oblika sa redukovanim brojem prostorija, paralelnog rasporeda. Ovaj tip se
razvio iz grkih javnih kupatila, a paralele za njega nalazimo na nizu kasnoantikih nalazita (Beljina-
aak, Guberevac, Idimum, Romuliana, Timacum Minus, Mediana, Bace, ujince i drugi).
Kupatilo u centru aka nastalo je najverovatnije krajem III, ili pre, poetkom IV veka, i trajalo
je do 80-ih godina IV veka, na ta prvenstveno ukazuju numizmatiki nalazi. Graevina je bila fresko-
oslikana bojama koje su na antikom tritu bile meu najjeftinijim vrstama. U sloju koji prethodi
1
Finansiranje istraivakih radova (arheologija i geofizika) i izdavake delatnosti snosila je Optina aak, kroz redovne programe Narodnog
muzeja u aku. Prethodnih godina izvrena su arheoloka istraivanja i geoelektrina skeniranja lokaliteta Dvorite Narodnog muzeja,
obraen je materijal i objavljeni rezultati prethodnih istraivanja na ovom lokalitetu (Vasi 1993, 1017; Jeremi, Vukadinovi 2006, 6376;
Jeremi, Babi 2008, 8890), a publikovani su monografija o epigrafskim spomenicima iz aka i okoline (Ferjani, Jeremi i Gojgi 2008),
kao i radovi o pojedinanim spomenicima iz antike zbirke ovog muzeja (Jeremi 2007, 3542; Ista 2010, 3952). Tokom 2011. godine radilo
se na zavrnoj obradi arheolokog materijala i tehnike dokumentacije vezanih za terme u centru aka, u cilju objavljivanja monografije
autora G. Jeremi i A. Gojgi, u izdanju Narodnog muzeja u aku (Prilozi za istoriju aka 3).
2
Rekonstrukcije graevine uradila je dr Aleksandra Filipovi, Universit Sapienza di Roma, Rim.
Sl. 2. aak, 2D rekonstrukcija kupatila. (A. Filipovi)
73
podizanju graevine otkrivena je ostava od 29 bronzanih novia, pohranjenih najverovatnije 247.
godine usled, dodue jo nepotvrenih, upada Kvada i Karpa, u ove oblasti. Pokretni arheoloki nalazi
su relativno malobrojni i uglavnom se odnose na lokalne provincijske kasnoantike zanatske proizvode
(keramike i staklene posude, delove nakita, alat i slino).
Bibliografija:
Ferjani, Jeremi, Gojgi 2008 S. Ferjani, G. Jeremi, A. Gojgi, Rimski epigrafski spome-
nici aka i okoline, Prilozi za istoriju aka 2, Narodni muzej.
Jeremi 2007 G. Jeremi, Predstave posuda na votivnoj ari iz Jezdine, Zbornik radova Narod-
nog muzeja (aak) 37: 3542.
Jeremi 2010 G. Jeremi, Rimski bronzani Merkur iz Bresnice, . ,
, Zbornik radova Narodnog muzeja (aak) 40: 3952.
Jeremi, Babi 2008 G. Jeremi, A. Babi, Dvorite Narodnog muzeja u aku istraivanja
u 2006. godini, Arheoloki pregled 4 (2006), Beograd 2008: 8890.
Jeremi, Vukadinovi 2006 G. Jeremi, M. Vukadinovi, Dvorite Narodnog muzeja u aku
geofizika istraivanja u 2006. godini, Zbornik radova Narodnog muzeja (aak) 36: 6376.
Proki 1975 R. Proki, Rimske terme u aku, Raka batina 1, Kraljevo: 167178.
Vasi 1993 M. Vasi, Kasnoantika nalazita u aku i okolini, u: Bogorodica Gradaka u isto-
riji srpskog naroda. Nauni skup povodom 800 godina Bogorodice Gradake i grada aka, novem-
bar 1992, Narodni muzej, aak: 1017.
74
Sl. 3. Felix Romuliana: pogled na lokalitet Vila sa juga.
75
Stefan Pop-Lazi, Arheoloki institut Beograd
Bojan Popovi, Arheoloki institut Beograd
Vujadin Vujadinovi
GAMZIGRAD FELIX ROMULIANA. ISKOPAVANJA 2011. GODINE
1*

Istraivanja Istone kapije Romulijane su sprovoena u nekoliko navrata, 1987, 1988. i 2009
-2011. godine. Teite ovih istraivanja je bilo na delovima starije fortifikacije, odnosno na prolazu i
junoj kuli I. Tom prilikom je konstatovano intenzivno korienje ove fortifikacije tokom perioda od
kraja III do kraja VI veka
(Sladi, ivi 2010, 209-
221).

Tokom 2011. godine
iskopavanja su obavljena
na prostoru ispred isto-
ne kapije, unutar prolaza
izmeu starije i mlae ka-
pije, kao i u okviru portika
ispred ulaza u kulu II sta-
rijeg utvrenja (sl. 1). Cilj
ovogodinjih istraivanja
se sastojao u ispitivanju te-
meljnih zona prolaza stari-
jeg utvrenja, sistema od-
vodnih kanala, portika kod
ulaza u severnu kulu sta-
rijeg utvrenja i prostora
izvan kapije mlaeg utvr-
enja, a sve to za potrebe
predstojee konzervacije.
Stariju graevinsku
fazu kompleksa Istone
kapije ine etiri masivna
pravougaona stupca, koji
su nosili svod iznad porti-
ka kojim se ulazilo u bone
kule starije kapije (kule I i
II). Jezgra stubaca inila je
Sl. 1. Felix Romuliana: osnova sa pozicijama
lokaliteta istraivanih 2011. godine.
76
zidna masa od lomljenog kamena vezanog krenim malterom, dok su lica graena od pravilnih redova
opeka vezanih krenim malterom. Stope stubaca zidane su od lomljenog kamena zalivenog kompak-
tnim vrstim krenim malterom sa primesama peska i sitnog ljunka. Izmeu stubaca i prema ulazu u
kulu II, u nivou stope stubaca konstatovan je tanji sloj mrvljenog maltera, koji predstavlja izvorni nivo
tla starije faze. Izmeu dva pilona kule II, neposredno pred ulazom, iznad malternog nivoa konstato-
van je moan sloj gorenja, u kojem je zastupljen materijal druge polovine i kraja IV veka. Jednim delom
ovaj nivo je devastiran srednjovekovnim ukopom.
Najstariji nivo ko-
rienja ovog prostora, s
kraja III veka, neposredno
ispred ulaza u kulu, pred-
stavlja nivo svetlomrke gli-
novite zemlje sa brojnim
fragmentima opeka, koji
potie iz vremena izgrad-
nje kule II i portika. Juno
od portika se nalazi prolaz
kapije koji ine vee ka-
mene ploe. Njima je za-
sveden vei kolektor zidan
od opeka vezanih krenim
malterom (D-D). Sa seve-
rozapada se u njega ulivao
boni kanal manjih di-
menzija (B-B). Ispod praga
kapije je konstatovan zid
kojim je preseen stariji
kolektor. Iznad dublje po-
loenog starijeg kolektora,
konstatovan je mlai kolektor (C-C), ije dno je poloeno na koti vioj tano za jedan metar (sl. 2). U
unutranjosti kapije on je konstatovan u duini od 1,00 m, dok duina izvan kapije starijeg utvrenja
do prolaza kapije mlaeg iznosi 10,00 m. Za razliku od starijeg, graenog od opeka, mlai kolektor je
zidan od poluobraenog kamena. Pruanje ovog kolektora je ispraeno i izvan utvrenja, istono od
mlae kapije ispod zastora komunikacije, koja se prua prema potoku i bregu Magura. Komunikacija je
nainjena od kamenih ploa nepravilnih oblika, ispod kojih su poloeni sitniji kamen i malter. Nalazi
novca druge polovine IV veka upuuju na to da je koriena tokom ovog perioda.
Vila
Istraivanja izvan bedema utvrene palate Feliks Romulijane nastavljena su na prostoru sever-
nog naselja, sa njegove june strane. Istraen je objekat koji se nalazi u neposrednoj blizini severnog
Sl. 2. Felix Romuliana: zapadni izgled prolaza Istone kapije starijeg utvrenja.
77
naselja, ije dimenzije iznose 30 x 24 m. Ove godine je cilj istraivanja bio usmeren na ispitivanje unu-
tranjosti objekta sistemom gusto rasporeenih sondi (sl. 3). Na celom prostoru zidovi su devastirani
usled pomeranja tla, tako da su temeljne zone zidova izmetene iz izvorne pozicije. Zidovi orijentisani
pravcem istok-zapad nagnuti su ka jugu, odnosno ka jarku ispred severnog bedema utvrene palate,
dok su zidovi pravca sever-jug izmeteni ka jugoistoku.
Za zidove je karakteristino da su u temeljnim zonama graeni lomljenim kamenom vezanim
krenim malterom, dok su gornje zone graene krupnijim kamenom, a na pojedinim mestima redovi
su izjednaavani ulomcima opeka, to se jasno vidi na obruenom zidnom platnu u prostoriji s apsi-
dom. Na osnovu ostataka ovog zida konstatovano je da su opeke koriene i u izgradnji dovratnika
prolaza unutar graevine.
Samo na pojedinim mestima su ouvani ostaci podova od krenog maltera, i to veinom u sever-
nom traktu graevine. Nad njima je formiran sloj uta od obruenih konstrukcija u kojem se mesti-
mino pojavljuje kasnoantiki materijal, kraja III i IV veka. Izuzetak predstavlja nalaz jedne snano
profilisane fibule koja se moe datovati u prvu polovinu II veka. Do sada je konstatovano 8 prostorija
od kojih su sedam pravougaone i jedna prostorija sa apsidom. U njoj su otkriveni i devastirani ostaci
topioniarskih pei sa materijalom IV i Vi veka. Inae u celom objektu nisu konstatovani ostaci sistema
grejanja ili vodovodnih i odvodnih kanala tako da namena celog objekta ostaje nedefinisana.
Bibliografija:
Sladi, ivi 2010 - M. Sladi, M. ivi, Zatitna istraivanja kule I starijeg utvrenja Romulija-
ne 2009. godine, Saoptenja XLII: 209-221.
78
Sl. 2. Medijana, mozaik sa geometrijskim i floralnim motivima u stibadijumu B.
79
Nadeda Gavrilovi, Arheoloki institut Beograd
ARHEOLOKA ISTRAIVANJA NA MEDIJANI U 2011. GODINI
1*
Arheoloki lokalitet Medijana sa vilom sa peristilom kao centralnim objektom predstavlja spo-
menik od izuzetnog znaaja koji se prostire na povrini od 80 ha u neurbanoj zoni Nia (
1994, 29). Od 1961. godine Arheoloki institut sprovodi istraivanja na Medijani, a iskopavanjima u
2011. godini u potpunosti je istraen prostor vile sa peristilom. Radi se o objektu podune osnove,
orijentisanom u pravcu severoistok-jugozapad, povrine od oko 6500 m
2
, sa centralnim delom u vidu
peristila i monumentalnom sveanom salom za audijencije na severu, kao i brojnim prostorijama ad-
ministrativno-stambenog karaktera sa obe strane peristila i sale za audijencije.
Arheoloka iskopa-
vanja u okviru projekta
Konstantinova vila na
Medijani projekat pre-
zentacije 2010 2013. go-
dine, voena tokom 2011.
godine, upravo su imala za
cilj da se potpuno istrai
severni rezidencijalni pro-
stor vile, funkcija i znaaj
prostorija oko triklinijuma
i june prostorije na ula-
zu u vilu. Istraivanja su
de facto bila podeljena na
etiri sektora. U severoi-
stonom uglu vile, sa ju-
ne strane muzejske zgra-
de otvorene su dve sonde
sonda 95 (7,30 x 2 m) i
sonda 96 (3,80 x 2 m). U
obe su konstatovani recen-
tni slojevi, ispod kojih su
otkriveni delovi originalne
antike podnice. U okviru dve kontrolne sonde u prostoriji e-22 konstatovani su slojevi antikog uta,
koji je leao na starijoj malternoj podnici, a ispod koje se nalazio hipokaust. U kontrolnoj sondi prosto-
rije e-23 konstatovane su dve podnice iznad hipokausta, to ukazuje na prepravke u vili s peristilom i
na dve graevinske faze.
Sl. 1. Medijana, severni profil prostorije e 22
i ostaci hipokausta sa prefurnijumom.
80
U severoistonom uglu vile, sa istone strane muzejske zgrade u pravcu istoka, otvorena je sonda
97, dok su severno od nje otvorene sonde 98, 103 i 104. U sondi 97 (6,70 x 4 m) je otkrivena pravouga-
ona konstrukcija od oblutaka u suhozidu, prislonjena uz severnu fasadu vile.
Iskopavanja su nastavljena i u prostorijama w-1 i w-22, gde je u kontrolnom profilu izmeu sondi
46 i 47 (zapadna prostorija 1) pronaena mermerna glava boginje, pretpostavlja se Venere ili Dijane.
Istraivanjima u zapadnoj prostoriji 22, potvreno je postojanje dve malterne podnice kao
i u prostorijama e-22 i e-23, a na severnoj fasadi i u sondi 72 otkriveni su ostaci razruenog pre-
furnijuma (sl. 1), to ukazuje na gubitak funkcija prefurnijuma i hipokausta u vili u drugoj fazi.
Na zidovima prostorije 22 konstatovane su freske in situ, a na podu prostorije otkrivena je velika
koncentracija lepa s otiscima trske koji potie od tavanice sa tragovima fresaka, to bi znailo da je
i plafon bio oslikan.
Izvan severozapad-
nog ugla vile sonde 72, 73,
86, 87, 88, 90, 92, 93 i 94,
ije je iskopavanje zapoe-
to 2010. godine, obuhva-
taju stibadijum B i prostor
oko njega. Ulaz u stibadi-
jum B se nalazio na junoj
strani. Na severnoj strani
je otkriven razrueni pre-
furnijum hipokausta ispod
stibadijuma, a sa istone i
zapadne strane stibadiju-
ma su pravougaoni aneksi
sa podovima ukraenim
mozaikom i zidovima sa
oplatom od mermernih
ploa naenim in situ.
Izvesno je da je stibadijum
B naknadno prizidan uz se-
vernu fasadu u drugoj fazi
pregradnje vile, a da je sti-
badijum A izgraen u isto vreme, te je sluio kao letnji, a stibadijum B kao zimski. Mozaik sa floralnim
i geometrijskim motivima u stibadijumu B je u potpunosti otkriven tokom 2011. godine i uraena je
njegova preventivna zatita (sl. 2). Brojne staklene mozaike kockice ukazuju na ukraavanje svoda, a
moda i zidova stibadijuma mozaikom.
Arheoloka istraivanja junog dela vile sa peristilom su obuhvatila iskopavanja jugozapadnog
ugla vile. Oiena je prostorija w-21 (sonda 78), u kojoj je bio dobro sauvan ut od krovne konstruk-
cije. Sonde 81, 83, 84, 85, 101 su zapravo zapadna polovina trema kojim se vila zavrava na jugu (sl. 3).
Sl. 3. Medijana, juni trem vile sa peristilom.
81
Na junom zidu trema sauvane su kamene baze stubaca ije je stablo bilo graeno od opeka i potvre-
no je da je prvobitni juni trem bio proiren prema jugu.
Arheolokim istraivanjima iz 2011. godine, potvrene su dve graevinske faze tokom drugog
graevinskog horizonta vile (od cca 330. do 378. godine n. e.) (Vasi 2004, 104). U drugoj fazi, vila je
bila ukraena mozaicima, freskama i skulpturama, te je od objekta prevashodno administrativne funk-
cije u prvoj fazi gradnje, postala luksuzna rezidencija ceremonijalnog karaktera.
Bibliografija:
1994 . , , .
Vasi 2004 M. Vasi, Bronze Railing from Mediana, LIIILIV/ 20032004, Beograd.
82
Sl. 1. Pozicija i povrina lokaliteta Golo rebro i pozicija sondi (crni kvadrat).
83
Aleksandar Bulatovi, Arheoloki institut, Beograd
Gordana Jeremi, Arheoloki institut, Beograd
Vojislav Filipovi, Arheoloki institut, Beograd
REZULTATI ZATITNIH ARHEOLOKIH ISKOPAVANJA NA LOKALITETIMA GOLO REBRO I SELITE
U SELU DONJI NERADOVAC KOD VRANJA
1*
Na osnovu projekta zatitnih arheolokih istraivanja na trasi Koridora 10, na prostoru deonice
Donji Neradovac Levosoje, izvrena su arheoloka istraivanja manjeg obima na lokalitetima Golo
rebro - jug i Selite u selu Donji Neradovac, Optina Vranje.
Lokalitet Golo rebro - jug nalazi se u selu Donji Neradovac, 5 km jugozapadno od Vranja, na levoj
renoj terasi June Morave i na blagoj padini brda Golo rebro. Na jugozapadnoj strani lokaliteta nalazi
se manji periodini potok, dok ka jugu i istoku teren blago pada ka Junoj Moravi. Kao arheoloko
nalazite Golo rebro je registrovano 1966. godine, kada ga je M. Jovanovi opisao kao lokalitet Liska
Ploe, gde je na povrini u duini od oko 150 m uoio ulomke rimskih opeka i tegula ( 1966,
316). Detaljnim rekognosciranjima trase novog autoputa E-75 izvrenim 2002. godine registrovani su
komadi tesanog kamena sa tragovima krenog maltera i tom prilikom navedeno je da je nalazite vie-
slojno (, 2005, 25).
Iskopavanja su obav-
ljena na junom delu loka-
liteta, na mestu gde budu-
a trasa autoputa prelazi
preko nalazita. Istraene
su tri sonde dimenzija 2x2,
3x5 i 4x3 m, ukupne po-
vrine 31 m
2
, rasporeene
na meusobnoj udaljeno-
sti od 5 do 20 m. U svim
sondama registrovan je
antiki graevinski mate-
rijal opeke i kamen, kao
i pokretni arheoloki na-
lazi. Pored keramikih po-
suda, registrovane su i dve
staklene posude, staklena
narukvica, te novac Filipa
Arabljanina kovan u Vimi-
tralnog Balkana u razvoju evropske praistorije (OI177020) i Romanizacija, urbanizacija i transformacija urbanih centara civilnog, vojnog
i rezidencijalnog karaktera u rimskim provincijama na tlu Srbije (OI 177007) Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije.
Sl. 2. Zona opeka, gari i kamena u zapadnom delu sonde 2.
84
nacijumu 245/246. godine i Konstantina I iz 316. godine iz kovnice u Arlu. Ovi nalazi omoguavaju
datovanje sloja na Golom rebru u period kraja III i u prvu polovinu IV veka. Iako na relativno bliskom
odstojanju, u sondi 2 je zateena donekle razliita stratigrafija nego to je to sluaj sa sondama 1 i 3.
Ispod kulturnog sloja, u sve tri sonde registrovan je sloj zelenkasto-braon gline koji predstavlja zdravi-
cu na ovom delu lokaliteta.
Lokalitet Selite nalazi se u produetku lokaliteta Golo rebro ka jugozapadu, deli ih manji potok.
Na ovom nalazitu je istraivanjima 2011. godine mainski i runo iskopano pet manjih sondi i rovova,
ukupne istraene povrine oko 25 m
2
, dubine iskopa od 2,5 do 4,2 m. Na povrini se javlja tanji hu-
musni sloj u kome su se nalazili ulomci recentne keramike (XIX vek), dok su ispod registrovani brojni
aluvijalni nanosi peska i sitnog ljunka. Zelenkasto-braon glina pojavila se na dubini preko 4 m, ali u
njoj nije bilo arheolokih nalaza.
Istraivanjima na lo-
kalitetu Golo rebro jug
pokazalo se da na junim
padinama istoimenog brda,
tj. onog dela lokaliteta koji
je ugroen izgradnjom tra-
se autoputa nalazi periferi-
ja nekog manjeg antikog
naselja, koje je verovatno
zauzimalo plato Golog re-
bra oko 300 m severoi-
stono od istraenog dela
lokaliteta. Moni aluvijalni
nanosi registrovani u son-
dama rezultat su izlivanja
reke June Morave u pro-
losti, tj. nakon IV veka n.e.
Pad sloja zemljita sa arhe-
olokim nalazima ukazuje
na to, da je u antikom pe-
riodu juna zona Golog rebra bila pod veim nagibom ka Junoj Moravi i da nije bila pogodna za ivot.
U sondi 3 kulturni sloj pada u proseku 10 cm na 1 m, dok je u sondi 2 pad 15 cm na 1 m. Nakon IV
veka dolazi do estih izlivanja reke koja nanose pesak i sitni ljunak na donje delove lokaliteta.
Zone opeka, gari i kamena u sondama 2 i 3 u kojima su registrovani fragmenti keramikih posu-
da, ivotinjske kosti, delovi staklenih posuda, fragmentovani rvnjevi podseaju na deponije formirane
u antiko doba na padini prema Junoj Moravi i njenim barama. Skoro sve opeke otkrivene na ovim
gomilama su gorele i veina njih se raspadala u rukama, a registrovano je i gorelo kamenje koje se ta-
koe raspadalo. Po svemu sudei, ini se da ovaj ut potie od stambenih objekata unitenih u poaru
i da je prebaen u ovu zonu naselja.
Sl. 3. Zona opeka i gari u sondi 3.
85
Na osnovu analize keramikih posuda, zakljuuje se da je lokalitet jednoslojno nalazite, a ostali
pokretni materijal ukazuje da je naselje u Donjem Neradovcu najverovatnije bilo aktivno poslednjih
decenija III i prvoj polovini IV veka. O karakteru samog lokaliteta teko je dati neke preciznije podatke.
Bibliografija:
1966 . , 1965. ,
, II: 313327.
, 2005 . , . ,
-75 , (.)
-75, 1/2004., ,
: 11 47.
86
Sl. 2. Davidovac Gradite: kasnoantika nekoropola u severozapadnom delu lokaliteta.
87
Sofija A. Petkovi, Arheoloki institut Beograd
DAVIDOVAC GRADITE
ZATITNA ARHEOLOKA ISTRAIVANJA NA DEONICI AUTOPUTA E75, KORIDOR 10 JUNI KRAK
1*
Zatitna arheoloka istraivanja na lokalitetu Davidovac Gradite obavio je Arheoloki institut
iz Beograda od 22. avgusta do 15. decembra 2011. pod rukovodstvom dr Sofije Petkovi, sa strunim
timom od 20 lanova i 40 60 fizikih radnika iz okolnih sela optina Vranje i Bujanovac. Istraivanja
su obavljena u zoni ekspropriacije na trasi novog autoputa E 75 Koridor 10, jugozapadno od sela
Davidovac, na lokaciji Gradite. Duina istraivane zone bila je 1025 m, a irina u proseku 35 50 m.
Istraena je povrina od 2540 m
2
, sa kulturnim slojem debljine, u proseku, od 1,5 m (sl. 1).
Na brdu, koje se nalazi u severozapadnom delu lokaliteta (sa desne strane puta Vranje Bu-
janovac) otkrivena je kasnoantika nekropola. U potpunosti je istraen deo nekropole u zoni ekspro-
priacije, na povrini od 700 m
2
,

pri emu su otkrivena 67 groba tipa ciste od tegula, organizovanih u
redovima, orijentacije zapad istok. Veina grobova nije imala pokriva, jer je opljakana jo u antiko
doba. Ipak, na osnovu oskudnih nalaza, nakita, kope i novca Konstancija II, nekropola se moe da-
tovati u drugu polovinu IV prvu polovinu V veka. Zanimljive su dve deje sahrane: jedna sa konjem
ispod ciste i druga sa bodeom sikom poloenom pored desne nadlaktice pokojnika (sl. 2).
Sl. 1. Istraene povrine na lokalitetu Davidovac Gradite.
88
U zoni ekspropriacije, na prostoru izmeu jugozapadnog kraja sela Davidovac (Novo naselje) i
puta Vranje Bujanovac, u etiri paralelne sonde, na povrini od 500 m
2
istraen je deo rimske nekro-
pole spaljenih pokojnika tipa Mala Kopanica Sase I. Iskopano je 39 grobova, datovanih u II - III vek.
Ovi grobovi su uvek sadrali keramike posude dvouhe pehare i zdele sa hranom i piem namenjenim
pokojniku, bronzani novac, kao i line predmete spaljene osobe nakit, strigil, oruje, a ree lampe od
bronze ili peene zemlje i staklene posude (sl. 3).
Na istom prostoru, severoistono od nekropole spaljenih pokojnika, delimino je istraena velika
kasnoantika graevina, datovana u IV i prvu polovinu V veka. Objekat je podignut u tehnici suvozi-
da od lomljenog kamena i renih oblutaka, a u njemu su konstatovane tri faze ivota. Pored objekta
otkrivene su zanatske pei i luksuzni predmeti, meu kojima i reljefna oplata od kosti izuzetne umet-
nike vrednosti, sa predstavom mitoloke scene usnule Arijadne. Ova graevina negirala je nekropolu
Sl. 3. Rimska nekropola spaljenih pokojnika tipa Mala Kopanica Sase I.
89
spaljenih pokojnika, iji su
grobovi otkriveni ispod po-
dova (sl. 4).
Jugozapadno od ne-
kropole spaljenih pokojni-
ka, otkrivena je jo jedna
kasnoantika graevina iz
istog perioda (IV poetak
V veka).
U podnoju jugoza-
padne strane brda na kome
se nalazila kasnoanti-
ka nekropola istraeni su
ostaci rimskog naselja iz II
III veka. Otkrivena su tri
objekta iz tri faze gradnje.
Na granici zone ekspro-
priacije otkrivene su dve
prostorije rimskih termi
Sl. 4. Kasnoantika graevina (IV prva polovina V veka)
severoistono od nekropole spaljenih pokojnika.
Sl. 5. Graevina iz najstarije faze rimskog naselja (II vek) na lokalitetu Davidovac Gradite.
90
frigidarijum i tepidari-
jum. Terme su orijentisane
duom stranom u pravcu
severozapad jugoistok, a
kraom u pravcu severoi-
stok jugozapad. Zidovi su
ouvani u temeljnoj zoni i
u nadzemnom delu do visi-
ne od oko 1m, a zidani su
u tehnici opus mixtum, i-
roki 0, 65 m. Tepidarijum
ima formu upisane apside,
dok je frigidarijum pravou-
gaonog oblika i od njega se
u pravcu juga prua kanal
za odvod koriene vode.
Terme su verovatno nasta-
le u drugoj polovini II ili
prvoj polovini III veka. Uz
jugoistonu fasadu termi
prizidana je graevina sa
tremom, koja je bila od bondruka, fundirana na temelju od lomljenog kamena vezanog glinom. Ova
graevina je imala trem od drvenih stubova na bazama od velikih kvadera peara. Datuje se u drugu
polovinu III veka, sa manjom obnovom s poetka IV veka. Na oko 10 m jugozapadno od termi delom
je otkrivena velika graevina od kamena vezanog malterom, orijentisana duom osom u pravcu sever -
jug. Ova graevina pripada najstarijoj fazi naselja i moe se datovati u II vek (sl. 5).
Najvee iznenaenje zatitnih arheolokih istraivanja u Davidovcu je otkrie rimskog puta Via
militaris, irokog 7, 70 m, a ispraenog u duini od preko 130 m, u pravcu severoistok jugozapad.
Rimski put je gotovo paralelan sa dananjim regionalnim putem Vranje Bujanovac i prua se du tra-
se novog autoputa E 75, s manjim skretanjem ka severozapadu u odnosu na pravac budueg autoputa
(sl. 6).
Treba pomenuti i usamljeni grob ratnika, otkriven u sloju renog nanosa, iznad rimske nekropo-
le kremiranih pokojnika, koji je sahranjen sa bojnom sekirom i luksuznom pojasnom garniturom, koja
se datuje u prvu polovinu VII veka (sl.7).
Takoe, otkriven je deo praistorijskog zemljanog bedema u podnoju jugoistone strane brda i
jedna kultna jama sa etiri bronzanodopske ritualne posude.
Osim otkrivenih delova rimskog i kasnoantikog naselja i pripadajuih nekropola, pronaena je
velika koliina pokretnih nalaza, meu kojima i 50 celih keramikih posuda i 590 rimskih bronzanih
moneta.
Sl. 6. Via militaris.
91
Sl. 7. Usamljeni grob ratnika iz prve polovine VII veka.
92
Sl. 1. Davidovac-Crkvite, Severni sektor, Grobnica I. Pogled sa severoistoka.
93
Perica pehar, Arheoloki institut Beograd
Sonja Stamenkovi, Arheoloki institut Beograd
ZATITNA ARHEOLOKA ISKOPAVANJA KASNOANTIKE NEKROPOLE NA LOKALITETU DAVIDOVAC-CRKVITE
1*
U sklopu zatitnih arheolokih istraivanja na trasi Koridora 10, tokom 2011. godine sprovedena
su arheoloka iskopavanja na lokalitetu Crkvite u selu Davidovac, koje se nalazi na isturenoj zaravni
iznad doline June Morave. Na ovom prostoru su tokom izgradnje autoputa 1961. godine otkriveni
grobovi od opeka sa skeletima iz kasnorimskog perioda (, 2005, 27), kao i jedna
zasvedena grobnica od opeka i maltera sa prilogom u vidu rimskog novca. Ranijih godina, prilikom
kopanja raka na seoskom groblju, istono od crkve Sv. ora, nailazilo se na ostatke antikih grobni-
ca, dok je u porti seoske crkve, sa leve strane puta za selo Donji Vrtogo, prema podacima metana,
iskopan jedan grob ograen opekama i pokriven tegulama. Takoe, na jugozapadnoj periferiji sela Da-
vidovac, prilikom rekognosciranja 2002. godine konstatovana je grobnica od kamena i opeka vezanih
malterom, na oko 30 m severozapadno od autoputa. Sa istog poloaja potiu i sesterciji Antonina Pija
(138-161) (, 2005, 29).
Istraivanja na trasi novog autoputa sprovedena su na celom lokalitetu Crkvite, a tragovi ne-
kropole locirani su iskljuivo na severnom delu ovog dominantnog prostora. Nekropola je istraena na
uskom pojasu omeanim seoskim grobljem, lokalnim putem i trasom postojeeg autoputa. Unutar nje
izdvojene su dve zone sa gue rasporeenim grobnim konstrukcijama. U jugozapadnom delu nekro-
pole izdvojena je zona sa dve grobnice i etiri groba, dok se preostalih pet grobova grupie u severoi-
stonom delu nekropole. Re je o grobnicama pravougaonog oblika zasvedenim opekom, kao i o devet
grobova sa ostacima grobnih konstrukcija. Sudei prema rasporedu grobnica i grobova, nekropola se
prua u pravcu jugozapad-severoistok.
Grobnica I otkrivena je u sredinjem delu jugozapadnog platoa (sl. 1). Njene dimenzije su 2,70 x
1,90 m. Zidana je od lomljenog kamena i oblutaka koji su vezani malterom i blatom, dok se iznad njih
nalazi svod od pravougaonih opeka. Njena unutranjost bila je omalterisana. U potpunosti je ouvan
jedino jugozapadni zid, sa polukrunim gornjim delom preko koga je prelazio svod od pravougaonih
opeka, dok se ulaz u grobnicu nalazio u severoistonom zidu. Grobnica ima svodnu konstrukciju od
pravougaonih opeka vezanih blatom, a podnicu ini poploanje od dobro ouvanih kvadratnih i pra-
vougaonih opeka. U unutranjosti grobnice konstatovan je vei broj dislociranih ljudskih kostiju, od
najmanje tri individue, na ta ukazuje otkrie pet femura.
Grobnica II (sl. 2) koja se nalazi jugozapadno od Grobnice I, veih je dimenzija, duine 2,80-2,90
m i irine 1,87-2,03 m. I ovde su zidovi nainjeni od lomljenog kamena i oblutaka, koji su sa unutranje
strane premazani slojem krenog maltera. Jugozapadni zid je ouvan u punoj visini sa polukrunim
gornjim delom preko koga je prelazio svod od opeka. Ulaz u grobnicu, koja je po sahranjivanju bila za-
zidana komadima kamena, kao i ulomcima opeke, nalazio se u severoistonom zidu grobnice. Grobnica
* lanak predstavlja rezultat rada na projektu Procesi urbanizacije i razvoja srednjovekovnog drutva (OI 177021) Ministarstva prosvete i
nauke Republike Srbije.
94
je imala svodnu konstrukciju
od pravougaonih opeka, pove-
zanih malterom i manjom ko-
liinom blata. Obe grobnice su
bile pljakane, tako da u njima
nisu zabeleeni pokretni arhe-
oloki nalazi.
Kao to je ve pomenu-
to, pored grobnica na prostoru
severnog sektora istraeni su i
grobovi sa konstrukcijama od
opeka i tegula, uz sporadinu
upotrebu kamena, koji su bili
opljakani i devastirani. Izuze-
tak ini grob 9 (sl. 3), dimenzi-
ja 2 x 0,6-0,9 m, koji se nalazio
jugoistono od grobnice II. U
grobu je sahranjena slobodno
ukopana odrasla individua,
iznad koje se nalazio dvosliv-
ni pokriva od tegula. Pored
kompletnog skeleta koji je bio
u veoma loem stanju, nisu
otkriveni pokretni arheoloki
nalazi.
Na osnovu optih odlika
zidanih grobnica, kao i retkih
nalaza iz poremeenih slojeva
kao to su jedna gvozdena fi-
bula i jedan primerak bronza-
nog novca iz 4. veka, nekropo-
la se moe datovati u kasnoan-
tiki period. Istraeni grobovi
i grobnice nalaze se na samoj
istonoj periferiji nekropole,
koja se irila dalje na zapad, odnosno jugozapad, zauzimajui uzvienje na kojem danas dominira crkva
Sv. ora i savremeno groblje. Ova nekropola, sasvim je izvesno, pripada velikom antikom naselju
koje se nalazi u neposrednoj blizini na lokalitetu Davidovac Gradite. Funerarna namena ovog pro-
stora zadrala se i tokom kasnijeg perioda, o emu svedoi sahranjivanje od poznog srednjeg veka do
dananjih dana.
Sl. 2. Davidovac-Crkvite, Severni sektor, Grobnica II.
Pogled sa jugozapada.
95
Bibliografija:
, 2005 . , . ,
75 , . (.)
-75, , 12-47.
Sl. 3. Davidovac-Crkvite, Severni sektor, Grob 9. Pogled sa severoistoka.
96
Sl. 3. Cariin grad, Kula F nakon ienja.
97
Vujadin Ivanievi, Arheoloki institut Beograd
Bernard Bavant, CNRS
CARIIN GRAD ARHEOLOKA ISTRAIVANJA U 2011.GODINI
1*
Na Cariinom gradu su tokom 2011. godine izvedena dva zasebna programa arheolokih istra-
ivanja. Prvi je predstavljao program sistematskih arheolokih iskopavanja severne padine Gornjeg
grada s ciljem definisanja urbanizma, dok je drugi bio fokusiran na istraivake radove vezane za
konzervaciju fortifikacije bedema Akropolja (Kondi, Popovi 1977; Bavant, Ivanievi 2003; Duval,
Popovi 2010).
Istraivanja severne padine Gornjeg grada zapoeta su 2009. godine nakon izvedenih geofizikih
merenja i analize avionskih fotografija. Analize topografije terena i snimaka ukazale su na postojanje
naselja sa nizom graevinskih celina podignutih na prostoru cele padine izmeu severnog bedema
Akropolja i severnog bedema Gornjeg grada. U toku prve dve kampanje definisane su, u centralnom
delu padine, dve urbanistike celine od kojih prva, zapadna predstavlja grupu manjih objekata podignu-
tih u nizu, a druga jedan veliki objekat sa dva niza prostorija i centralnim koridorom koji se kaskadno
sputaju od severnog bedema Akropolja do severnog bedema Gornjeg grada. Ova velika celina, orijen-
tacije severjug, deli celu severnu padinu na dva dela. S obzirom da je istoni deo severne padine ostao
neistraen u toku dosada-
njih radova nastavljeno je
sa definisanjem arhitek-
tonskih celina i komuni-
kacija otvaranjem veih
sondi. Pored ovog, po prvi
put, zapoeto je sa siste-
matskim iskopavanjima
objekata otkrivenih u toku
prve dve kampanje rado-
va. U tu svrhu istraena su
dva objekta, od kojih jedan
pripada skupini graevina
podignutih u nizu u zapad-
nom delu padine, a drugi
velikom objektu koji celu
severnu padinu deli na dva
dela. Pored ovoga istraene
su delimino i komunikaci-
je uz navedene graevine.
*

lanak predstavlja rezultat rada na projektu Procesi urbanizacije i razvoja srednjovekovnog drutva (OI 177021) Ministarstva prosvete i
Sl. 1. Cariin grad, Objekat 13 detalj podnice.
98
U cilju otkrivanja osnova objekata nastavljeno je sa otvaranjem sondi. Postavljene su dve sonde
dimenzija 15 x 15 metara, juno i jugoistono od sonde iz 2010. godine. Prva sonda, oznaena brojem
8, otvorena je radi definisanja nastavka velikog objekta prema severnom bedemu Akropolja, kao i odre-
enja komunikacija uz bedem. Druga, sonda 9, postavljena je radi opredeljenja dela objekta otkrivenog
u jugoistonom uglu sonde iz 2010. godine i istraivanja drugih graevina na ovom delu, posebno
velike pravougaone graevine pribline orijentacije zapad-istok koja se jasno nazire u konfiguraciji
terena, na avionskim snimcima i geofizikim merenjima. U okviru ovih sondi skinut je samo humus i
delimino slojevi ruenja objekata i bedema.
Na prostoru padine istraene su dve kue, objekat 13, koji pripada grupi graevina smetenih u
zapadnom delu padine i prostorija C objekta 15, koja ini deo velikog kompleksa (sl. 1 i 2). U okviru
ovih objekata istraen je moan sloj poara i ruenja koji se moe datovati na osnovu numizmatikih
nalaza posle 602. godine. Graevine su bile zidane od kamen u suhozidu sa spratom izvedenim od lakih
Sl. 2. Cariin grad, hlebna pe i detalj uruene krovne
konstrukcije ispred prostorije C objekta 15.
99
materijala lepom i erpiem. Krov je bio pokriven crepom. U obe prostorije otkriveni su brojni ulomci
pitosa, kao i ostaci ugljenisanih plodova koji ukazuju da se radi o ekonomskim objektima. Pomenimo
otkrivanje velike hlebne pei u centralnom koridoru naspram prostorije C objekta 15 (sl. 2).
U okviru programa konzervacije i restauracije fortifikacije Akropolja izvedeni su radovi na istra-
ivanju bedema. Tokom 2011. godine istraeni su pravougaona kula na severnom bedemu (Kula C), po-
terna na zapadnom bedemu, poterna pored pravougaone kule na severnom bedemu, potkoviasta kula
na severnom bedemu (Kula D), pravougaona kula na junom bedemu (Kula F) i delimino potkoviasta
(?) kula na junom bedemu (Kula E). (sl. 3) Ovom prilikom definisane su osnove kula, koje su, potreb-
no je naglasiti, delimino istraivane u brojnim ranijim kampanjama (Duval, Popovi 2010). Ujedno,
dobijeni su relevantni podaci za deliminu rekonstrukciju ovih fortifikacionih objekata. Posebno su
vani oni koji se odnose na istraivanja potkoviaste (?) kule na junom bedemu gde je definisano ste-
penite koje je vodilo na etnu stazu. Kula, iako nije u celini istraena, bila je, prema prvim rezultatima
iskopavanja, unitena u drugoj polovini 6. veka podizanjem jedne graevine prislonjene uz bedem.
Od arheolokih nalaza sa iskopavanja Cariinog grada u 2011. godini treba izdvojiti dva olovna
peata cara Justinijana I (527-565) otkrivena u sloju uta u unutranjosti pravougaone kule na sever-
nom bedemu (Kula C).
Bibliografija:
Bavant, Ivanievi 2003 B. Bavant, V. Ivanievi, Ivstiniana Prima Cariin Grad, Beograd.
Kondi, Popovi 1977 V. Kondi, V. Popovi, CariinGrad, utvreni grad u vizantijskom Iliriku,
Beograd.
Duval, Popovi 2010 N. Duval, V. Popovi, eds., Lacropole et ses monuments (cathdrale,
baptistre et btiments annexes), Cariin Grad III, Rome Belgrade.
100
Sl. 1. Margum, potes Velike terme Sonda 1 tokom istraivanja (pogled sa severoistoka).
101
Vesna Biki, Arheoloki institut Beograd
Perica pehar, Arheoloki institut Beograd
Ivan Bugarski, Arheoloki institut Beograd
Teodora Brankovi, Narodni muzej Poarevac
ARHEOLOKA ISTRAIVANJA MARGUMA/MORAVE U 2011. GODINI
1*

Na oko kilometar nizvodno od ua Velike Morave, u blizini sela Dubravice, nalaze se ostaci an-
tikog grada Marguma, odnosno srednjovekovno sredite Morava. Iako svest o velikom znaaju ovog
nalazita na kljunom stratekom poloaju postoji ve dugo vremena, arheoloka iskopavanja njegovih
razliitih delova vrena su tek sporadino (-, , 1950; 1951;
1992; , 1994; 2007). Najnovija istraivanja u saradnji Narodnog muzeja u
Poarevcu i Arheolokog instituta izvedena su tokom est meseci 2011. godine, u okviru projekta The
Town of Margum iz programa prekogranine saradnje sa Rumunijom.
Istraivanja rimskog Marguma voena su na prostoru Malih termi, gde su ustanovljeni skromni
naseobinski ostaci iz vremena pozne antike, kao i na sektoru nekropole gde je otkriveno 10 jednostavno
ukopanih kasnoantikih grobova, u koje su pokojnici poloeni na leima, u opruenom stavu, sa ruka-
ma uglavnom prekrtenim na karlici, dok su pokretni nalazi malobrojni.
Najobimnija iskopavanja sprovedena su na
potesu Velike terme, zapadno, odnosno severno
od prethodno pomenutih sektora, gde je na pro-
storu koji je najmanje bio ugroen izlivanjem Veli-
ke Morave otvoren iroki iskop povrine 20 x 10 m
(sl. 1). Najstariji istraeni horizont, ije je istrai-
vanje tek otpoeto, opredeljen je u drugu polovinu
4. ili, moda, prvu polovinu 5. veka. Najznaajni-
ji nalaz arhitekture predstavlja zid od kamena i
opeke, otkriven u duini od 9 m, koji je pripadao
veem objektu iji je vek okonan monim slojem
poara. Iz te graevine, koju je bilo mogue istra-
ivati tek u maloj meri, potiu fragmenti kasnoan-
tike keramike, pre svega krupni ulomci amfore i
lonaca, kao i bronzani iak (sl. 2). Na otkriveni
zid je sa zapadne strane bio prislonjen jedan stra-
tigrafski pozniji kasnoantiki objekat.
Iznad kasnoantikog sloja istraeni su boga-
ti slojevi 11. i 12. veka. Bez namere da se pre obra-
de pokretnih nalaza, a samo na osnovu terenskih
Sl. 2. Kasnoantiki bronzani iak sa Marguma.
102
zapaanja, uputamo u detaljno prikazivanje stratigrafije istraenog prostora, moemo da naglasimo
da su ustanovljena dva glavna horizonta stanovanja na ovom prostoru. Horizont 11. veka odlikuje se
mnogobrojnim jamama razliitih dimenzija iz jedne od njih potie redak oblik zeleno gleosane posu-
de s dvostukim piskom i drkama u obliku ptijih glava (sl. 3), datovan novcem cara Vasilija II dok su,
verovatno u punom 11. veku, na ovom pro-
storu pravljene poluukopane kue. Pored
kua, tom vremenu pripada i jedna kruna
pe, suvozidana od lomljene opeke, a vre-
di spomenuti i dve strukture od zapeene
zemlje priblino pravougaonog oblika koje
moda predstavljaju recipijente za suenje
ita. Od pokretnih nalaza, meu kojima su
najbrojniji ulomci keramike, izdvajaju se
raznobojne staklene narukvice ukraene
slikanim ornamentom.
Iz sloja 12. veka takoe potiu ostaci
kue i pei, koji su znatno unitene ora-
njem. Tokom iskopavanja se ispostavilo
da su najbogatije celine ovog sloja otpad-
ne jame, ijim su ukopavanjem oteene
kue starijeg srednjovekovnog horizonta.
Iz jedne od njih, koja je bila zatvorena ka-
menom, potie pozlaena bronzana aplikacija sa ukrasom u vidu vree koja se na uglovima zavrava
motivima ljiljana. Od pokretnih nalaza iz sloja treba izdvojiti jedan olovni peat, oplatu od bronzanog
lima s predstavom grifona, krst-privezak sa predstavom Raspea, kao i dva kamena kalupa za izradu
razliitih privezaka. Osim toga, otkriven je i keramiki lonac, poloen u zemlju naopako, u kojem su
bile ptije kosti i tri klina. Moda je re o lokalnom obiaju, jer je slina pojava u slojevima 12. veka
konstatovana i na oblinjem Branievu.
Najpozniji trag srednjovekovnog korienja ovog prostora predstavlja skeletni grob, slobodno
ukopan pored ostataka nekadanje kue. Grob najverovatnije pripada nekropoli 12-13. veka koja je
ranije ustanovljena na nevelikoj udaljenosti.
Svi do sada ostvareni rezultati, ukljuujui i nedavno izvrena LiDAR i geofizika snimanja tere-
na, predstavljaju solidno polazite za optimalno planiranje budueg projekta sistematskih arheolokih
istraivanja.
Sl. 3. Srednjovekovna gleosana keramika
posuda sa Marguma.
103
Bibliografija:
2007 . , ()
2004. , 1, 197-206.
1992 . , ,
8, 34-40.
, 1994 . , . ,
1989. 1990, XXVI, 107-122.
-, , 1950 . -, . , . ,
. 1947. , I, 143-164.
1951 . , . 1948.
1949. , II, , 113-130.
104
Sl. 2. Ortofoto snimak Cariinog grada (novembar 2011).
105
Vujadin Ivanievi, Arheoloki institut Beograd
Ivan Bugarski, Arheoloki institut Beograd

PRIMENA LIDAR TEHNOLOGIJE U INTERPRETACIJI MARGUMA I CARIINOG GRADA
1*
Arheoloki institut od 2011. godine uestvuje u projektu ArchaeoLandscapes Europe, koji se odvija
u okviru programa CULTURE 2007-2013. Projekat, na ijem elu je Rmisch Germanische Kommissi-
on iz Frankfurta, okuplja oko 40 institucija iz brojnih evropskih zemalja. Jedan od osnovnih zadataka
projekta je uvoenje savremenih metoda prospekcije i analize snimaka iz svemira, vazduha i sa zemlje,
u cilju otkrivanja i definisanja kulturno-istorijskih celina i spomenika (Posluschny 2010).
12
U okviru
programa za 2011. godinu, sa nae strane je izvreno snimanje LiDAR tehnologijom irih oblasti anti-
kog grada Marguma srednjovekovne Morave na uu Velike Morave u Dunav i Cariinog grada sa
okolnim utvrenjima. To je prva primena ove metode u srpskoj arheologiji i jedna od prvih takvih na
prostoru Balkana (tular 2011). Istom prilikom dobijeni su i ortofoto snimci irih zona oba lokaliteta
u visokoj rezoluciji.
LiDAR (Light Detection and Ranging) je jedna od najmodernijih tehnologija u premeru i izradi
topografskih planova i razliitih karata, kojom se dobija realan, veoma precizan 3D model terena.
Ima jednostavan princip merenja koji se zasniva na prikupljanju tri seta podataka. Pozicija senzo-
ra odreuje se primenom GPS-, a orijentacija upotrebom IMU (Inertial Measurment Unit). Treu
komponentu predstavlja laserski skener, emitujui impulse koji se od povri snimanja reflektuju
natrag do instrumenta. Na posletku, snimljeni teren je georeferenciran, tako da svaka taka ima ap-
solutnu geografsku irinu, duinu i nadmorsku visinu. Kao rezultat dobija se DEM (Digital Elevation
Model) koji reprezentuje povr Zemlje. Klasifikacijom taaka i kreiranjem modela od onih koji pripada-
ju terenu dobija se DTM (Digital Terrain Model) koji pokazuje ogoljenu zemljinu povr, bez vegetacije
i savremenih objekata. Mogunosti obrade podataka, tj. vizuelizacije, zapravo su beskrajni, imajui u
vidu kombinovanje razliitih spektara boja, kontraste, interpolaciju izohipsi, a posebno osvetljavanje
(hillshading).
Odluili smo da tehnologiju oprobamo na dva znaajna nalazita, Margumu/Moravi i Cari-
inom gradu, koji su razliiti i po svojim geografskim poloajima, i po stanju ouvanosti i stepenu
istraenosti.

Margum
Prve analize pribavljenih LiDAR snimaka omoguile su jasnu ubikaciju rimskog grada Marguma
i srednjovekovnog sredita Morave (sl. 1). Smeteni su na platou koji je velikim delom uniten pomera-
njima korita reke. Ipak, izmeu rukavaca Morave ostao je ouvan znatan deo antike i srednjovekovne
aglomeracije, koji se sada precizno moe omeiti na povrini 7-8 ha. Dobijeni rezultati pomoi e u
odreivanju strategije buduih istraivanja.
1
www.archaeolandscapes.eu.
106
Analiza mesta na kojem je podignut oblinji Kuli putem dobijenog DTM-a jasno ukazuje da je
to utvrenje sagraeno u blizini nekadanjeg toka Morave radi zatite zone ua u Dunav. Moe da se
zakljui i da je, zarad podizanja utvrde, itav taj prostor bio nasut u vreme kad je reka svojim izliva-
njima ve unitila najvei deo Marguma/Morave, to iskljuuje njeno datovanje u doba antike, to se
povremeno sree u literaturi. Kuli je najverovatnije podignut u tursko doba, to moe da se dovede u
vezu s konkretnim istorijskim izvorima. Ujedno, prvi put je ubicirano tursko podgrae Kulia branjeno
palisadom, jugoistono od grada (, 2012).
Sl. 1. Obraen DTM ua Morave u Dunav.
107
Cariin grad (Justiniana Prima)
Iako se na istraivanjima grada radi punih sto godina (, 1977; Bavant, Ivanie-
vi 2003), snimanjima LiDAR tehnologijom dobijeni su novi podaci o urbanizmu, kao i o okolnim utvr-
enjima i akveduktu. Vane dokumente predstavljaju i precizni ortofoto snimci istraenih celina (sl. 2).
Potvreno je postojanje do sada nepoznate celine grada, koja se prostire na severnim padinama
u povrini od 2 ha. Ona se do sada nije mogla precizno sagledati budui da je pokrivena umom. Uz to,
jasno su definisane prednje linije odbrane grada - dva prstena zemljano-palisadnih bedema, a, utvre-
ne su i osnove i veliine utvrenja na Sv. Iliji i u selu Svinjarica.
Posebno su vani podaci o trasi akvedukta, koja je do sada bila poznata u duini od 200 m, a
nakon snimanja terena LiDAR-om, moe da se prati ak 2000 m, to e omoguiti precizno kartiranje
i istraivanje ovog vanog inenjerskog ostvarenja.
Bibliografija:
Bavant, Ivanievi 2003 B. Bavant, V. Ivanievi, Ivstiniana Prima Cariin Grad, Beograd.
, 2012 . , . , LiDAR
/ , LXII/2012, .
K, 1977 . , . , .
, .
Posluschny 2010 A. Posluschny, ArchaeoLandscapes Europe: Five Years of Pan-European Co-
llaboration to Foster Education and Research in Aerial Archaeology and Other Advanced Sur-
veying Techniques, The European Archaeologist 34, 24-25.
tular 2011 B. tular, The use of lidar-derived relief models in archaeological topography. The
Kobarid region (Slovenia) case study, Arheoloki vestnik 62, 393-432.
108
Sl. 1 Horizont druge polovine 18. veka. (foto: S. Pop-Lazi)
109
Marko Popovi, Arheoloki institut Beograd
ARHEOLOKA ISTRAIVANJA BEOGRADSKE TVRAVE U 2011. GODINI
1*
Sistematska arheoloka istraivanja Beogradske tvrave od 2009. godine obavljaju se na padini
Istonog podgraa i u kompleksu Istone kapije II (Popovi 2011, 22-29). Nakon pripremnih radova
na uklanjanju recentnih nasipa, visine i do 7 m, na padini podgraa otkriveno je nekoliko situacija sa
objektima. Objekti najmlaeg horizonta, koji bi hronoloki odgovarali 19. i poetku 20. veka, zaklju-
no sa ruenjima 1915. godine, otkriveni su neposredno ispod recentnih nasipnih slojeva. Prvobitno
bondruno zdanje bilo je pravougaone osnove, dimenzija 8 x 5,30 m, sa dve prostorije. Ispod ovih
najmlaih slojeva otkriven je horizont 18. veka sa ostacima zgrada koje postoje na planovima iz 1789-
90. godine. Ovde su se nalazile dve graevine (sl. 1). Jedna od njih, pravougaone osnove, duine oko
12,00, a irine 7,50 m, bila je svojom duom stranom oslonjena na juni zid srednjovekovne graevine,
koji je u to vreme sluio kao podzid. Ona je svojom uom stranom bila oslonjena na drugu graevinu
trapezaste osnove, smetena u ugao izmeu Severoistonog bedema Donjeg grada i pomenutog junog
zida. Obe ove graevine su imale suhozidanu substrukciju gornju konstrukciju koja je bila od drveta, a
delom moda i od bondruka.
Najznaajniji nalaz na ovom lokalitetu, u severozapadnom uglu Istonog podgraa, predstavljaju
ostaci srednjovekovne graevine (sl. 2). U pitanju je prostrano zdanje pravougaone osnove duine 33
m, a irine 9,20-9,30 m. Svojom uom, zapadnom stranom bilo je oslonjeno na nekadanje spoljno lice
Severoistonog bedema Gornjeg grada. Juni zid i delom istoni bili su useeni u padinu, odnosno ceo
prostor graevine nalazio se u tom useku. Prilikom podizanja ovog zdanja ceo prostor ka severu, koji
je prethodno bio u znatnom padu, nasut je sve do bonog zida kompleksa Istone kapije, tako da je
formirana zaravan, koja je kao takva opstajala sve do prvih decenija 20. veka. Ova graevina je mogla
biti podignuta posle 1460. godine, a svakako pre turskog osvajanja grada 1521. godine, po svoj prilici
u isto vreme kada i bedemi Podgraa ili ubrzo nakon njihove izgradnje. O njenoj nekadanjoj nameni
moglo bi se posredno zakljuivati prema znatno kasnijim podacima. Na nekim od najstarijih planova
Beograda s kraja 17. veka prikazano je i ovo zdanje u Istonom podgrau. U to vreme sluilo je kao
skladite vojne opreme i baruta, to je mogla biti i prvobitna namena ovog prostranog zdanja.
O starijim horizontima koji su prethodili izgradnji graevine iz druge polovine 15. veka, za sada
se ne raspolae potpunim podacima, budui da istraivanja nisu u celosti zavrena. Za sada je uoeno
da nasipni slojevi prema bonom zidu kompleksa Istone kapije lee na kasnoantikom horizontu koji
je naslojen nad zdravicom. U pitanju je kompaktan sloj mrke do tamnomrke zemlje, koji je u znatnom
padu prema severu.
Posebna otkopna povrina otvorena je i na trasi nekadanjeg antikog bedema koji se sputao od
ugaone kule Gornjeg grada ka obali (a iji je negativ temelja identifikovan u toku istraivanja u 2010.
godine). Radi definisanja ove bedemske trase izvreno je i reviziono iskopavanje u junoj kuli Istone
110
kapije, gde su 1970. godine tragovi zidne mase uoeni, ali su ostali neistraeni. Ostaci masivnog zida
otkriveni su neposredno ispod sadanje povrine terena. Od lica zida ostala su ouvana svega dva kva-
dera od krenjaka, dok je temeljna zona graena krupnijim pritesanim krenjakom u licu i lomljenim
kamenom u ispuni (sl. 3). Kao vezivo je korien kreni malter ukaste boje. irina zidne mase iznosti
oko 3,50 m, a visina temeljne zone je 2,08 m. U nivou dna temelja nailo se na malternu kouljicu
nivo maltera ukaste boje, istog kvaliteta kao u ispuni zida, koji lei nad glinovitom zdravicom.
Istraivanjima u 2011. godini nisu u potpunosti okonani radovi na ovom prostoru. Osim istra-
ivanja na trasi bedema u pravcu zapada, predstoji otkrivanje i istraivanje eskarpe oko severne kule
kapije do ravni terena u vreme njene izgradnje, kao i otkrivanje ostataka austrijske kontragarde na
prostoru ispred Istone kapije II. U tom smislu, do sada obavljenim i planiranim buduim istraiva-
Sl. 2 Ostaci srednjovekovne graevine u Istonom podgrau u toku istraivanja. (foto: S. Pop-Lazi)
111
njima, osim podataka od naunog interesa za dalje prouavanje Beogradske tvrave, bie dopunjena
dokumentacija o Istonoj kapiji koja je neophodna za pristup izradi celovitog projekta rekonstrukcije
ili delimine obnove ovog kompleksa. Takoe, izvrila bi se prezentacija i ureenje prostora u ravni
jedne od istorijskih niveleta.
Bibliografija:
Popovi 2011 M. Popovi, Istono podgrae Beogradske tvrave istraivanja i obnove, Na-
slee XII, 9-32.
Sl. 3 Ostaci antikog bedema u junoj kuli Istone kapije II. (foto: S. Pop-Lazi)
112
CIP -
,
902:005.71(497.11)2011(082)
902.2(497.11)2011(082)
ARHEOLOGIJA u Srbiji : projekti
Arheolokog intituta u 2011. godini /
priredile Vesna Biki, Sneana Golubovi,
Dragana Antonovi. - Beograd : Arheoloki
institut, 2012 (Beograd : Space Project). -
112 str. : ilustr. ; 24 cm
Tira 100. - Napomene i bibliografske
reference uz tekst. - Bibiliografija uz svaki
rad.
ISBN 978-86-80093-83-3
a) () -
- 2011 - b)
- - 2011 -
COBISS.SR-ID 195944972

Arheologija U Srbiji 2011-Libre

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arheologija U Srbiji 2011-Libre

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Arheoloki institut

You might also like