0

T.C. YILDIZ TEKN!K N!VERS!TES!

SOSYAL B!L!MLER ENST!TS
TRK D!L! VE EDEB!YATI ANAB!L!M DALI
ESK! TRK D!L! TEZL! YKSEK L!SANS PROGRAMI
YKSEK L!SANS TEZ!








KIRGIZCA SZL"N C-D HARFLER! VE ET!MOLOJ!LER!




HAZIRLAYAN: AB!DE TOZAK

03718002








TEZ DANI#MANI: Prof. Dr. Mehmet LMEZ








!STANBUL

2007
1

!!NDEK!LER


zet 2
Abstract 3
nsz 4
Giri" 5
Ksaltmalar I 7
Ksaltmalar II 12
C 14
D 291
Aklamalar 392
Dizin 399
Kaynaka 420










2



ZET

K.K. Yudahinin, Kirgizsko-Russkiy Slovar adl szlk al$mas 1945 ylnda
Abdullah Battal Taymas tarafndan Trke olarak yaymlanm$tr. Yudahin, 1965
ylnda szl% 15 000 kelime ilavesiyle tekrar yaymlam$tr. al$mamz, bu
szl%n C, D harflerinin Trkiye Trkesine evirisini, kelimelerin etimolojik
adan incelemelerini iermektedir. Ayrca al$mann sonunda kelimelere gelen
eklerle ilgili aklamalar da verilmi$tir. Anlam bulunamayan birka kelime K.K.
Yudahinin szl%nde geen biimiyle, Rusa harflerle aynen yazlm$tr. Bu
szcklerin tam kar$l% szlklerde bulunamam$ olsa da ayra ierisinde
szcklerle ilgili aklamalara yer verilmi$tir.
3






ABSTRACT


K.K Yudahins dictionary study Kirgizsko-Russkiy Slovar was translated into
Turksh in 1945 by Abdullah Battal Taymas. Yudahin, published the dictionary with
15 000 supplement words again in 1965. Our study includes the translation of the
letters C, D to Turkish of Turkey and examination of the words from ethmological
side by this dictionary. Also some explainations are tried to be given suffix and
prefix to the word. Some words whose meaning couldnt be found were written in
the same way, with the Russian letters, like as in K.K Yudahins dictionary.
Although the exact translation of these words couldnt be found other dictionaries,
the explainations about them are given in the paranthesis.
4

NSZ

Trk dili alannda al$maya ba$lad%mdan bu yana Trk dilinin ne kadar
derin ve zengin bir dil oldu%unu fark ettim. Bir kelimeyi yalnz Anadolu Trkesinde
de%il, a%da$ Trk dillerinde de grmek yksek lisans e%itimimin kelimeler ve
kelime alanlaryla ilgili bir tez al$masna ynelmesini sa%lad. Bu nedenle
Yudahinin Kirgizsko-Russkiy Slovar adl szl%nn C, D harflerini tez al$mas
olarak belirledik.

Szl%n ilk basks 1940 ylnda yaplm$tr. Yudahin, 1965 ylnda szl%
15 000 kelime ilavesiyle tekrar yaymlam$tr. Abdullah Taymas bu szl%n 1945
ve 1948 yllarnda evirisini iki cilt olarak yaymlam$tr. Ancak Taymas tarafndan
yaplan bu eviride madde ba$larnda ve alt maddelerde eksiklikler oldu%unu fark
ettim. Elimizdeki tez al$masnda 1965 ylnda yaplan basky esas aldm. Szl%n
C, D harflerini yeniden inceledim. Eksik grd%mz ksmlar tamamladk. Ayrca
szckleri etimolojik adan da de%erlendirmeye al$tm. Eski Trkede olup da
Krgzcada de%i$erek varl%n devam ettiren szcklerin Eski Trke kar$lklarn
verdim. Eski Trkede kar$l%n bulamad%mz kelimeleri a%da$ Trk dillerinde
aradm.

!kinci bir i$ olarak kelimelere getirilen Eski Trke ve Trkiye Trkesinden
farkl olan eklere aklamalar getirdim. Her ek iin, zerinde al$lan maddelerden
trl rnekler vermeye al$tm.

Bu al$mada bana dan$manlk yapan, bilgisini, eme%ini ve deste%ini benden
esirgemeyen hocam Prof. Dr. Mehmet lmeze, beni yreklendiren hocam Yrd. D.
Hlya Yazc Okuyana ve her zaman yanmda olan aileme sonsuz te$ekkrlerimi
sunarm.


!STANBUL 2007 AB!DE TOZAK
5

G!R!#

K.K Yudahin tarafndan hazrlanan Krgzsko-Russkiy Slovar adl szlk
al$mas ilk olarak 1940 ylnda baslm$tr. 1965 ylnda ise 15 000 kelime ilave
ederek Yudahin bu szl% yeniden yaymlanm$tr.

Yudahinin hazrlad% szlk, Krgz Szl! adyla Abdullah Battal Taymas
tarafndan ilk kez 1945 ve 1948 yllarnda iki cilt halinde Trkiye Trkesine
evrilmi$tir. Daha sonra 1994 ve 1998 yllarnda szl%n nc ve drdnc
basklar yaplm$tr.

Taymasn yapt% eviriyi inceledi%imde, zerinde al$t%m C, D
harflerinde madde ba$ kelimelerde ve alt maddelerde eksiklikler oldu%unu,
Yudahinde yer alan deyim, atasz, folklorik zellikteki szcklerin pek aznn
Taymasn tercmesinde yer buldu%unu tespit ettim.

al$mamda 1965 ylnda yaplan basky esas aldm. Madde ba$larn ve alt
maddeleri taradm, bu maddelerin Trkiye Trkesine evirisini byk bir titizlik
ierisinde yapmaya al$tm. Szlklerde tam olarak kar$l%n bulamad%m baz
kelimeleri aklamalar ksmnda belirttim. Bu al$may yaparken zellikle folklorik
unsurlar evirmekte zorlandm. Bu konuda Kabuljan Murzaev hocamdan yardm
aldm.

Madde ba$larnda yer alan kelimelerin etimolojik adan de%erlendirmelerini
yaparken Clausonun An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish
adl etimolojik szl%n esas aldm. Eski Trke $eklini bulamad%m kelimeleri
a%da$ Trk dillerinde aradm ve bulabildi%im kelimeleri yazdm. Krgzca a%da$
Trk dilleri ierisinde en ok Altaycaya yakn oldu%u iin uygunluk olarak
Altaycada geen biimlerini vermeye al$tm. Altaycayla birlikte Kazaka ve
Karakalpakada geen biimlerini de vermeye al$tm. Krgzcada geen szck
anlam bakmndan Altaycaya ya da Kazakaya yakn de%ilse di%er a%da$ Trk
6
dillerinden hangi dile yaknsa o dilde geen $eklini verdim. Kulland%m kaynaklar
ksaltma biiminde sayfa numaras da vererek belirttim. Taymasn Rusa ve Farsa
olarak belirtti%i baz kelimelerin gerekte yle olmadklarn grdm. Bu nedenle de
gerekli grd%m yerlerde de%i$iklik yaptm veya aklamalar ksmnda belirttim.
Baz kelimeleri Yudahinde geen biimiyle Rusa harflerle yazdm. Bunun sebebi
kelimenin verilen biimiyle szlklerde bulunanam$ olmasdr. caka kelimesinde
geen &'()*+', (mauerlat) szc%nn anlam bulunamam$tr. Yudahin bu
kelimenin ba$na -,*. ksaltmasn vermi$ olmasna kar$n hazrlad% szl%n
ksaltmalar ksmnda byle bir ksaltmaya rastlayamadm. Ancak bu ksaltmann
in$aat terimi iin kullanlan bir ksaltma oldu%unu %rendim. Bunun d$nda
ceendik, c, colum, cut, dalmboo, dakan, datka kelimeleri de Rusa harflerle
yazlm$tr. Bu szckler iin verilen Rusa kar$lklar szlklerde bulunamam$tr.
Ancak parantez iinde verilen aklamalar szc%n anlamnn anla$lmasn
kolayla$trm$tr. Ayrca Rusa harflerle yazd%m kelimelerin okunu$larn da
verdim.

Ksaltmalar I ksm, szl%n orjinalinde bulunan ksaltmalar ksmnn
evirisidir. Burada bulunan baz ksaltmalar kullanmadm. Ancak szl%n aslndan
ayrlmamak iin bu ksm aynen alnm$tr. Ksaltmalar II ksm ise, etimoloji
al$malarm srasnda kulland%m ksaltmalar iermektedir.

Aklamalar ksmnda, kelimelere getirilen eklerle ilgili bilgiler verdim.
Ayrca szlkte geen pek ok kelimede ayn ek kullanld% iin bunlara ayr ayr
aklama yazmak yerine ayn ekler iin tek bir aklama yaptm ve ayn ekle ilgili C,
D harflerinde geen di%er szcklerden rnekler vermeye al$tm. Eski Trke,
Arapa, !ran dilleri ve a%da$ Trk dillerinde denkliklerini bulabildi%imiz kelimeleri
Dizin blmnde verdim. Kaynaklar ksm ise yalnzca kulland%m kaynaklar
iermektedir.
7
KISALTMALAR I

abl. -den hali $%&.
ad. adl, zamir '(%).
akk. -i hali *$+.
alay Alayl anlam $,-+.
anat. anatomi .+.).
anl. Anlam /+.0.
Ar. Arapa 1,.
argo kaba sz 2,34.
ars. ara sz **o5+. 6.
Art.a7.ask.
#inciang Krgzlarnn dilinden
(Artu yresi)
%$+89/.
ask. askerlik terimi *oe+.
ats. atasz :-2-*.
avc. avclk terimi -&-).
ba7. Ba%la %-(5.
Ba"k. Ba$krta 4.;<.
ba"l. ba$lca =>. -4,.
Beng. Bengalce 4(+2.
benz. benzetme e$idi 3:-5-4.
bitb. botanik, bitki bilimi 4-).
biyo. biyoloji 4$->.
bkz. baknz ?'.
co7. co%rafya 2(-2,.
atk.a7. atkal a%z 0.)<.
in. ince <$).
ocuk dili ocuk konu$mas 5().
uy.a7. uy a%z 03@%<.
d. Di%er A,.
dat. -e hali, datif 5.).
8
dil. dilbilgisi 2pa'..
dilb. dilbilimi >$+2*.
din. din terim ,(>.
dip. diplomatik terim 53:.
dn. dn$l at *-/*,.
dn.-ed. dn$l-edilgen at *-/*,.- %),.5.
ed. edilgen fiil %),.5.
e7tb. pedagoji :(5.
eko. ekonomi B<.
esk. eskimi$ kelime 3%).
et. zorlama ats :-+35.
etn. etnografya C)+.
eyl. Fiil =>.
fark. farkl anlamda * ,./+. D+.0.
fel. felsefe E$>-%.
fiz. Fizik E$/.
folk. folklor E->8<.
ge. gemi$ zaman :,-;.
gel. gelecek zaman 435.
gen. -in hali, genitif ,-5.
ger. ba%fiil 5((:,.
gn. Gney diyalekti FG+.
gzel adlandrma gzel ifade C*E.
hak. kt sz, kfr 4,.+.
hak. saygszca :,(+(4,.
harf. harfi harfine 43<*.
hava. havaclk 1*.
Hint. Hint dilleri $+5.
huk. Hukuk terimi F,.
Isk.a7. Issk-Kl a%z $%%H<-<3>8%<.
9
!k. !kilik diyalekti $0<$>$<.
im. !ml -,E.
!ng. !ngilizce .+2>.
!r. !ran dilleri I,.
i". i$ ismi $. 5.
i"t. i$ta$lk ats */.$'+.
iyz. iyelik zamiri :,$)JG.
kadn dili kadn konu$mas G(+%<.
kar". kar$la$trnz ?,.
kar"tlk kar$tlk ba%lac :,-)$*$).
kart. kart oyunlar terimi <.,).
Krg. Krgzca <$,2.
ks. Ksaca %-<,.
kim. Kimya &$'.
kit. kitap slbu <+$G+.
kon. konu$ma dili ,./2.
kr". kar$lk, uygunluk %--)*.
kul. kullanlan 3:-,).
kuralsz kuralsz +(:,.*.
kuv. kuvvetlendirme edat 3%$>.
kuz. Kuzey diyalekti %(*.
k. kltme $ekli 3'(+8;.
Kzk. Kazaka <./.
lok. -de hali, lokatif '(%)+.
mad. madencilik 2-,+.
mal. maliye terimi E$+.
mat. matematik '.).
mec. mecaz anlam :(,(+.
met. meteoroloji '()(-.
mit. mitoloji '$E.
10
Mo7. Mo%olca '-+2.
muh. muhasebe 43&2.
mz. Mzik '3/.
ok". ok$ama sz >.%<.
olm. olumsuz +(-5-4,.
olm. olumsuz -),$9.
7r. okul ifadesi ;<->.
r. rnek :,$'.
rn. rne%in +.:,.
zanl. z anlamnda :,J'.
zb. zbeke 3/4.
Pam.a7. Pamir a%z :.'$,%<.
part. sfat-fiil :,$0.
poe. Poetik kelime :-C).
pol. politika terimi :->$).
res. resm ifade <.+9.
rest. resm terim -E$9.
ruhb. psikoloji :%$&->.
Rus. Rusa ,.
s. Sfat :,$>.
sad. soru adl *-:,.
Sansk. Sanskrit %.+%<,.
satr. satran terimi ;.&'.
sey. Seyrek ,(5<-.
soy. -dAn soyut -)*>.
sp. Spor %:-,).
". #iir %)$&.
"aka #akal sz ;3)>.
"im. $imdiki zaman +.%).
".z. $ahs zamiri >.
11
ta. Tarm %.-&.
Tac. Tacike ).5G.
Tal.a7. Talas a%z ).>.%.
tar. tarih terimi $%).
Tat. Tatarca ).).
tek. Teknik )(&.
tekr. tekrarlayan durum fiili '+-2-<,.
tp Tp '(5.
Tib. Tibete )$4.
Tien.a7. Tien-#an a%z )J+8;.
tiy. Tiyatro sanat bilimi )(.),.
topl. topluluk %-4$,
Tuv. Tuvaca )3*.
uy. uyum iinde * %-0()
Uyg. Uygurca 3@2.
nl. nlem '(G5.
vd. ve di%erleri $. 5,.
vet. veterinerlik *().
vs. ve saire $ ).5.
vs. ve saire $ ).:.
y. Yl 2.
ya. ya da, veya ->.
yal. yaln hl $'.
yan. ses taklidi /*3<-:-5,.
yani Yani ). (.
yar. yardmc fiil *%:-'.
yaz. Yazn >$).
Yun. Yunanca 2,(0.
z. Zaman K,.
zt. zt anlam :,-)$*-:.

12
KISALTMALAR II

Alt. Altayca
Az. Azerice
B$k. Ba$kurta
a%. a%atayca
uv. uva$a
ED Bkz. CLAUSON, An Etymological Dictionary of Pre-
Thirteenth-Century Turkish.
ES Bkz. TIETZE, Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugat.
ESTYa Bkz. SEVORTYAN, Etimologieskiy Slovar Tyurkskih
Yazkov.
ET Eski Trke
ETG Bkz. GABA!N, Eski Trkenin Grameri.
Gag. Gagauzca
Hak. Hakasa
Kalm. Kalmuka
Krg. Krgzca
KKal. Karakalpaka
Kmk. Kumuka
KRS Bkz. YUDAH!N, K.K. Krgzsko-Russkiy Slovar.
KTG Bkz. ENGEL, Krgz Trkesi Grameri.
Kzk. Kazaka
Man. Manurca
Mo%. Mo%olca
MED Bkz. LESSING, Mongolian-English Dictionary.
Nog. Nogayca
zb. zbeke
PED Bkz. STEINGASS, Persian-English Dictionary.
Rad. Bkz. RADLOFF, Versuch eines Wrterbuches der Trk-
Dialecte.
SUyg. Sar Uygurca
13
#or #orca
Tat. Tatarca
Tel. Telete
Trkm. Trkmence
TT Trkiye Trkesi
TTS Bkz. TEK!N, Trkmence-Trke Szlk.
Tuv. Tuvaca
VEWT Bkz. RSNEN, Versuch eines Etymologischen
Wrterbuchs der Trksprachen.
Yak. Yakuta

14

C

ca "r. nl. o!, oh!; hey!, ey!; ca alda! ey Allah!; aman yarabbi!; ca arbak! hey canlar
(kar#snda, nnde)! << Ar. ./ y! (PED 1523a).
caa I 1. yay (silah); kanattuu caa tyl ok; caalar gz belindey folk.
(bahadrlarn) yaylar kz srt gibi; caa tart- veya caa oy- yayn kiri$ini
ekmek; ok atmak; caasn tartt yayn gerdi; caan caza tartpagan oku isabet
ettirememi$; caa tartk tar. oku, yayl (yayla donanm# olan sava#); ka"
caaday ka$lar yay gibi, 2. gkku$a%, ebeku$a%; 3. mat. kavis, yay; 4. Tien.a!.
tahtadan yaplm$ kar$trc (bozann ve ayrann, kar#trlmas iin, kenar drt
a!zl); 0 caaday 1) (insanlar hakknda) uzun boylu ve zayf; 2. (atlar hakknda)
zayf, elimsiz (drt nala gitmeye hazrlanm# gibi); caaday ark bir deri bir
kemik; caa boyu kaat ok atm mesafede kayor; umac grm$ gibi kayor;
caas katuu ciddi; titiz; kesin; sert, $iddetli; acmasz, ho$grs olmayan. < ET
1 ya: (ED 869a).
caa II: caa berbey veya ee caa berbey bkz. ee II.
caa- (kar, ya!mur hakknda) ya%mak; camgr caayt veya kn caayt ya%mur ya%yor;
tiyip caagan kn belli belirsiz ya%mur; klp sylgn ki"iden tl, tiyip
caagan kndn tl ats. glrek (ciddiyetsiz bir biimde) syleyen ki$iden
emin olma, belli belirsiz ya%murdan emin olma (o ksa srelidir, yarar getirmez);
2. mec. ya%drmak; "ld szdr caay ba"tad alayl szler ya%drmaya ba$lad. <
ET ya#- (?da:#-) (ED 896a).
caa 1. tar. oku, yayl sava$; 2. peygamber devesi (bcek, ha#ere). < caa+ < ET
ya:: (ED 882a).
caadr- et. caa-dan; 1. ya%drmak, 2. mec. bir #eye bo%mak, gark etmek, (ok)
ya%drmak, bir #eyi ok sayda gndermek; ok caadr- ard ardna kur$un
ya%drmak, ate$ altna almak, ate$e tutmak; suroo caadr- soru ya%muruna (veya
bombardmanna) tutmak. < caa-dr- < ET ya#tur- (d-) (ED 900a).
caadrt- et. caadr-dan. < caadr-t-.
caadruu i#. caadr-dan; ok caadruu ok ya%drma, her yandan ok atma. < caadr-
uu
1
< * ya#-tur-u#.
15
caak 1. ene; stk caak st ene; astk caak veya aldnk caak alt ene; ap
caak zayf, kk yanakl (fakat elmack kemikleri kk de!il); caak eti yanak
kaslar; caak tayan- avucunu eneye ve yana%a dayamak (d#nceye dalarken);
caakka aap ciber- yze ak elle vurmak, $amar indirmek, eneye vurmak,
elmack kemi%ine vurmak; caagn tlt apt veya caagn u"ata apt elmack
kemi%ine $iddetli vurdu; calbas caak, mdrlbs tuyak bolboty ats. yanlmaz
ene, srmez toynak olmaz; d$mez kalkmaz bir Allah!; 2. yan, b%r, yan yz,
yan ksm (baz nesnelerde); altn caak, km" til komuz folk. erevesi
altndan, dili gm$ten olan kopuz (bir e#it mzik aleti); altn caak aybalta folk.
altn delikli sava$ baltas; altn caak sr cebe folk. yanlar altndan olan,
parlatlm$ ok ucu; 3. gemden kecigeye (bkz. kecige 2) kadar uzanan yularn yan
kay$; tizgindin caag dizginin yan kay$; tizgindin caag tetiri colgo ie tartp,
calp ketip dizginin yan kay$n ters yne ekip, yolunu $a$rp; 4. = alakan 2;
kara caak ak kam folk. siyah yan kay$(l) beyaz kam; 5. amgarakn (bkz.)
ubuklarna geirilen, tndkn (bkz.) tahtadan yuvarlak ksm; kulag tndk
caagnday, kz kzl calnday folk. kula% tndkn yuvarlak ksm gibi, gz
kzl alev gibi; 6. mec. ak bir derecede anlatm gl insanlarn, konu$ma
organnn bir blm (kar#. caakta"-); caag tnbay sylyt enesi yorulmadan
konu$ur da konu$ur; 7. Tal.a!. tar. alt pud (Eskiden Ruslarda 16.38 kg.lk a!rlk
birimi) a%rl%nda (kuru #eylere mahsus hacim lleri); 0 caz caak, calpak til
(konu#macnn karakteristik olarak ayrlan ifadesi) dz (kntl olmayan)
elmack kemi%i, yass dil (kaln dil glk; engel); caak aldnan caak gp 1)
biri di%erlerine konu$uyor, birbiri hakknda konu$uyorlar; 2) biri di%erlerinden
daha iyi konu$uyor; kara caak anlatm gl, ifadesi kuvvetli, belagatli; caakta
cok (konu#mac, #arkc hakknda) stn, sekin, mstesna; caakta cok een
sekin konu$mac; caakta cok ko"oku usta a%t, ustalkla syleyen a%t;
caagn cap kl- birini susturmak, birinin a%zn tkamak, konu$masna izin
vermemek, birini susmaya mecbur etmek; caagn cap kldm konu$masna izin
vermedim; caag cap ele boldu dilini srd, sustu; caag bas! sus!, kes sesini!;
caag sngr! veya caag kyragr! sus!, kapa eneni!, kapa a%zn! (harf.
eneni kes!); avtomattar caagn bast otomatlar sustu; caag basla t"t ses tonu
d$t, konu$mas kesildi; caak basar 1) ilk al% gidermek safray bastrmak
16
iin yetecek miktar yiyecek; 2) en az ihtiyac tatmin edecek herhangi bir #ey
miktar; 3) herhangi bir $ey iin verilen bir e$it r$vet (sus pay); caak basar
berbese, aytam, berse, unukpaym sus pay vermezsen sylerim, verirsen
susarm; caak ayr- bir $eyi a$r miktarda yemek veya imek; fazla yemek, a$r
imek; kmzdn caagn ayrdk kmz adamakll itik; caak can bkz. can-;
caag kar"t bkz. kar"- 1; caag katuu 1) (atlar hakknda) a%z sert, sert a%zl;
2) (insanlar hakknda) azimli, sebatl, direngen, inat, dik kafal; dn vermez,
taviz vermeyen. < ET yaa:k (ED 948b).
caakta"- (kar#. caak 6) birbirine svmek; mnaka$a etmek; eki ki"inin caakta"a
ayt"p catkann uktu iki ki$inin mnaka$a etti%ini duydu. < caak+ta"-
2
< kar#.
caak (6).
caakta"uu i#. caakta"-tan; svme, sv$; sv$me, kavga, kfr. < caakta"-uu.
caaktk bkz. taala.
caaktuu 1. elmack kemikleri kk olan; caaktuudan kep"ebes bilmece kk
kemikli, gevi$ getirmeyen (yant ylk at); 2. mec. insan; caaktuuga cay
berbegen insanlara rahat vermeyen, edepsiz, kaba; caaktuuda cok kiminin bir
#eye e$it, denk olmamas; stn; sekin; caaktuuda cok ko"oku ayal bolgon
sekin bir a%t kadn olmu$; caaktuuda cok aknsp kendini byk saz
$airleriyle hayal edip (yle birine denk de!il). < caak+tuu
3
.
caal, caal Ar. garaz, kin; fke, hn; fkeli, kzgn; hn dolu; caal kelip veya
caals kelip (o) kzp, fkelenip; caaln czg alptr folk. fkesini yzne alm$
(harf. fkesini yzyle ifade etti). << Ar. 1234 , 534 cel!l, cel!l$ (PED 367b).
caala- 1. zerine atlmak; topluca saldrmak; 2. (halk kitlesi hakknda) be%enmemeyi
(szle, ba!rarak) bildirmek; taangandar da, taanbagandar da tu"-tu"tan
caalap unugu"tu tandklar da tanmadklar da her yandan be%enmediklerini
bildirerek ba%r$tlar. < caal+a-.
caala"- i#t. caala-dan. < caala-"-.
caaldan- hrnla$mak, kinlenmek, birine kin beslemek ve ok kzmak. < caal+dan-
4
.
caaldk garaz, kin; kin besleme, kinli olma durumu. < caal+dk
5
.
caal bkz. caal.
17
caaluu tar. oku; asker, silahl, silahlanm$, silahlandrlm$, eli silahl, yayla
donanm$ sava$. < caa+luu.
caan I ya%$, ya%mur; ya%an; suv caan gn. ya%mur; kar caan gn. kar
(ya!d!nda); ak caan ufak, sicim gibi srekli ya%an ya%mur; sepeleyen ya%mur;
ahmak slatan; catkanga caan cukpayt veya catkanga caan tiybeyt ats. yatana
(evde) ya%mur yana$maz; caan-cuun veya caan an ya%$lar; ya%mur. < caa-
n (kar#. KTG 147).
caan II "r. cihan, 6lem, k6inat, evren; canmda bolso Almambet, caanga tatym de
elem folk. (bahadr) Almambet yanmda olsa, btn evrene denk olurum diye
sylerdim; caandan a"kan veya caandan kkan sekin, stn, mkemmel, nl,
me$hur, tannm$; caandan kkan corgo me$hur rahvan (at). < !r. 7.84 ceh!n,
cihan (PED 380b).
caannam Ar. cehennem; al dngn baylar caannamdan kutulbas #. bu gibi
zenginler cehennemden kurtulmaz. << Ar. 9:84cehennem (PED 382a).
caanl ya%$l, ya%murlu. < caan+l
6
.
caanger, caangir "r. 1. dnyay zapteden, cihangir; 2. esk. emperyalist. < !r. ;/<:.84
ceh!n-g$r (PED 381a).
caap ger. cap-tan; caap-ca"r- bkz. cap- 1.
caarapya esk. = geografiya.
caar-: ava caar- bkz. abacaar- .
caarupalk kon. avrupal.
caasn Ar. yasin (Kur$n- Kerimde 36. s%re); caasn okup, caylagan, adamd
coldon aldagan folk. namaznda niyaznda olan insan yasin okuyarak yolundan
karm$; 0 caasn cal- rezalet karmak; caasnd salbay, cn turu rezalet
karmadan sakince oturmu$. << Ar. 7=>./ Y!sin (PED 1526b).
caat Ar. 1. yan, taraf; kenar; yz; cephe; d$man taraf, hnla dolu taraf; caat bol-
birbirine d$manlk besleyen gruplara ayrlmak; eki caattn aras ayg"p
krlda"a ba"tad iki d$man tarafn aras kz$p dv$e ba$lad; "aararda
tamak caat cak" $ehrinizde beslenme iyi (durumdadr); 2. pol. grup, taraf;
ulutul caat milliyeti grup; caat kurap (birine kar# d#manca) grupla$arak,
grup kurup; (kendi) yanda$ toplayp; cek-caat bkz. cek I. << Ar. ?84 cihat (PED
381b).
18
caatl d$manl%a yatkn, hrgre meyilli; kayra"trp, sz aytp, caatl kld elimdi
folk. laf atp ortal% kar$trp halkm birbirine d$man etti, halkmn arasna
nifak soktu. < caat+l.
caatlk d$manl%a, husumete, gruplara ayrlmaya, hrgre isteklilik (veya
meyillilik). < caat+lk.
caatta" yanda$, taraftar, tarafl olan (eki#en, tart#an veya d#man tarafnda yer
alanlardan biri). < caat+ta".
caatta"- d$man gruplara blnmek. < caat+ta"-.
caatta"tr- et. caatta"-tan; d$man gruplara ayrlarak d$manl%a sebep olu$turmak.
< caatta"-tr-.
caaz Ar. gn. = celdik.
caba- bkz. cap-.
cabag I be$ alt aylk tay (do!du!unun ilk gznde); cabagdan tay kp folk. (bir)
yllk taydan buza% daha ok. < ET yapa:ku: (d-) (ED 874b)
cabag II yapa% (ilkyaz koyun yn). < ET yapa:ku: (d-) (ED 874b).
cabalakta- 1. bir #eyi topluca, kitle halinde yapmak; yd olturgandar ara
cabalaktay kara"p evde oturanlarn hepsi bir kez bak$p; 2. hep birlikte
saldrmak, topluca hcum etmek. < cabalak+ta-.
cabalakta"- i#t. cabalakta-dan. < cabalakta-"-.
cabalaktat- et. cabalakta-dan; kana, i"tin cay maanisin cabalaktat! hadi, i$le
ilgili olan her $eyi ortaya koy, bakalm! < cabalakta-t-.
cabay: cabay calgz Tien.a!. = tastar.
cabay = capay, capay.
cabaylk = capaylk.
cabd- 1. sa%lamak, temin etmek; 2. donatmak, tehiz etmek. kr#. Uyg. cabdu-
[ESTYa 9].
cabdk 1. (o!u zaman carak-cabdk) silah; 2. donatm, ekipman, levazmat,
tehizat, malzeme; tek. takm, alet takm. < cabd-k. kr#. Uyg. cabduq [ESTYa
9].
cabdksz 1. silahsz; 2. donanmsz, tehizatsz. < cabdk+sz.
cabdkszdk 1. silahszlk; 2. tehizatszlk, donanmszlk. < cabdksz+dk.
19
cabdkta- 1. silahlandrmak; 2. tehizat ile donatmak; donatmak, tehiz etmek;
cabdktap, colgo sald onu silahlandrp yola kard. < cabdk+ta-
7
.
cabdktal- ed. cabdkta-dan; 1. silahlanm$ olmak; 2. tehizatl, donanml olmak,
tehiz edilmi$ olmak, donatlmak. < cabdkta-l-.
cabdktan- dn. cabdkta-dan; 1. silahlanmak; 2. tehizat tedarik etmek, tehizat
kendinde bulundurmak, tehizatla donatlm$ olmak. < cabdkta-n-.
cabdktandr- et. cabdktan-dan; 1. silahlandrmak; 2. tehizat ettirmek,
donattrmak. < cabdktan-dr-.
cabdktandruu i#. 1. silahlandrma, silahla donatma; 2. tehiz ettirme, donatma. <
cabdktandr-uu.
cabdktanuu i#. cabdktan-dan. < cabdktan-uu.
cabdktuu silahl, silahlandrlm$; cabdktuu cigit tar. silahl yi%it, silahl svari,
atl. < cabdk+tuu.
cabdn- dn. cabd-dan, = cabdktal- .
cabduu 1. i#. cabd- 1den; temin (etme), tedarik etme, sa%lama; cumu"ulard
cabduu i$ilere gerek olan her $eyi yeti$tirme; 2. i#. cabd- 2den; tehiz etme; 3.
donatma, tehiz etme (stok; malzeme, levazmat, ekipman; demirba#);
cabduulard toluk paydalanuu malzemeleri eksiksiz kullanma. < cabd-uu.
cab I gn. = at cabuu (bkz. cabuu I 1).
cab II (destanda, Mo!ollarn ve Kalmuklarn adna yaplan konu#ma; kar#. cabuu
III); cab-cab degenim, caks"b degenim cab-cab dedimse, iyi misin
(ya#yor musun, ne var ne yok) demek oluyor.
cabgk biraz zayf; kuru, clzla$m$. < cabk---k
8
.
cabk I kapal; rtl; zanl., mec. kapal, gizli, sakl; magazin cabk ma%aza kapal;
cabk zasedaniye gizli (veya kapal) oturum. < cap--k. kr#. Kzk. jabq [ESTYa
128].
cabk II 1. bir tr e$ya dolabdr, her e$it kk ev e$yasn saklamak iin
kullanlan, evde tuurduk (bkz.) ile zk (bkz.)n bklmnden ortaya kan
oyuk; cabkka koy! cabka koy; cabgan kat ketpes, e"igien at ketpes folk.
cabkndan mektup gitmez, e$i%inden at gitmez (ziyaretisi pek ok); kzg
muzdun kzgdynn kapa, cazg muzdun cabktaynan ka ats. gzn temiz
buzdan korkma; ilkyazn pis buzundan kork; 2. kerege (bkz.) ile uukun (bkz.
20
uuk) birbirine ba%lanan izgisi; cabk boylogon kar"kr, tlk, sylsn,
suusar iikter kurt, tilki, va$ak, sansar krkleri her tarafta (ieride) (asl
duruyorlar); cabk boyu cabk yksekli%i (bir buuk metreye yakn). kar#. cabk
I. < cap--k.
cabk III clzla$m$, zayflam$, elimsiz, kuvvetsiz, zayf; claa-cabk plak ve
clz; a ve so%uk; ca"k sp kalat dep, claa-cabk crgzdm folk.
tkrldm (harf. plak ve clz) diye ona kt davrandm, onu hrpaladm. <
cab+k-. kr#. Kzk. jabq, Tat. yabq [ESTYa 9].
cabk- 1. zayflamak, zayf d$mek, kilo vermek, kuvvetten d$mek, gten
d$mek; 2. mec. fakir d$mek; cabgp crs, er cigitti cakrs dep, kordobo
folk. fakir d$en yi%idi fakirsin diyerek, hor grme; 3. mec. bezgin bir durumda
olmak, dermansz olmak; can sklmak, can sknts duymak. kr#. Kzk., KKal.
jabq-, Tat. yabq- zayflamak; kendini dermansz hissetmek [ESTYa 9].
cabkba" = tegiri (fakat daha geni# ve hemen onun zerinden geen).
cabktr- et. cabk-tan; zayflatmak, kuvvetten d$rmek, halsiz d$rmek,
ypratmak. < cabk-tr-.
cabl- dn.-ed. cap-tan; 1. zanl., mec. rtlmek; e"ik cabld kap kapand; sezd
cabld kongre kapand; 2. topluca, toplu olarak hareket etmek; bir #eyi hep
birlikte, toplu olarak yapmak; cablp u- sr halinde umak; cabla topluca;
hep birlikte (veya beraber), cmbr cemaat, grup halinde; cabla cumu"ular
emgektenet i$iler hep birlikte al$yorlar; nn aytp, uruldap, coop berelik
cabla folk. do%ruyu syle, hep birlikte yksek sesle cevap verelim; baldar, meni
bet ala, can cabla at koyu"tu ocuklarn hepsi birlikte stme at saldlar; aydn
"oolas ke talaaga cablgan ay $% geni$ sahraya yaylm$. < cap--l- < ET
yapl- (ED 877a).
cabl" i#. cabl-dan; sezddin cabl" kongrenin kapan$. < cabl--".
cabl"- i#t. cabl- 2den; (r. bkz. calmadat- 2). < cabl--"-.
cablt- et. cabl- 2den; kal kara ko"unun attantp ald, cabltp folk. saysz
askerin hepsine atlara binmelerini emretti; balbandardn baarsn, cabltp,
aydap kelgenmin folk. pehlivanlarn hepsini toplayp, takip edip getirdim. <
cabl-t-.
21
cabluu I rtlm$, kapal; 0 cabluu ayak cabluu boydon kala berdi tamamen
sakin olarak; el altndan (harf. kapal fincan yle kapal kald); ba" ayrlsa,
cabluu brk iinde kalsa eken folk. kafa ayrlsa, kapal ba$lk iinde kalsaym$;
cabluu kara igen bkz. igen. < cabl-uu.
cabluu II i#. cabl-dan. < cabl-uu.
cabr I Ar. esk. = algebra.
cabr II Ar. bask, $iddet, zorlama; cabr kl- zulmetmek; cabr kr- veya cabr tart-
cebir ve zorlu%a katlanmak, bask altnda olmak, zulm ekmek. << Ar. ;@4 cebr
(PED 355b).
cabr III kbr-cabr ve cbr-cabr ikilemelerinde kar$la$lr, tek ba$na
kullanlmaz.
cabr IV: cabr bayan bkz. bayan II.
cabr V = koktu (fakat daha kk bedenler).
cabr- kbr- szc% ile birlikte kullanlarak ikileme olu$turur, tek ba$na
kullanlmaz; kamr, kbrp-cabrp, ta"p ketti hamur kprp kabarp (kap
kacaktan) ta$t; kbrp-cabrgan bozo kpkl boza; $iddetle mayalanm$
boza; kbrp-cabrgan menen, kayra ele meni kybayt emespi kprp
kudurunca, beni de tehlikeye atmaz, bana acr de%il mi. kr#. TT kabar-.
cabra- ene almak, gevezelik etmek; cabrabay caag bas! eneni tut!, gevezelik
etme!; cabrap crgap oturu"at ne$eyle ene alp oturuyorlar.
cabra" i#. cabra-dan. < cabra-".
cabra"- i#t. cabra-dan. < cabra-"-.
cabrat- et. cabra-dan. < cabra-t-.
cabrda- bask yapmak, ezmek, zulmetmek, $iddete maruz brakmak, birine azap
(veya strap) vermek; < cabr+da-.
cabrdan- dn. cabrda-dan; azap ekmek, strap ekmek. < cabrda-n-.
cabrdanuu i#. cabrdan-dan; strap, azap. < cabrdan-uu.
cabrdoo i#. cabrda-dan; $iddet, zorlama, bask. < cabrda-oo.
cabrka- zorbal%a katlanmak; strap ekmek, azap ekmek. < cabr+ka-.
cabrkat- et. cabrka-dan; incitmek, zmek, znt vermek, bask yapmak,
zulmetmek, birine strap vermek; cabrkatpay bagar, cak" sz menen cagar
folk. incitmeden al$trarak, ho$ szlerle sempatisini kazan. < cabrka-t-.
22
cabrkay card-cabrkay ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
cabrkoo i#. cabrka-dan; strap, azap. < cabrka-oo.
cabrla- = cabrda- .
cabrlan- = cabrdan- .
cab"- i#t. cap-tan; yap$mak; 0 iim iime cab"p kald bkz. i I. < cap--"- < ET
yap"- (ED 880b).
cab"ma yap$kan. < cap"-ma.
cab"tr- et. cab"-tan; yap$trmak, yap$mak. < cab"-tr-.
cab"trl- ed. cab"tr-dan; yap$m$ olmak, yap$trlmak, yap$mak. < cab"tr--l-
.
cab"truu i#. cab"tr-dan; yap$trma. < cab"tr-uu.
cab"uu i#. cab"-tan; yap$ma. < cab"-uu.
cabt barnak, s%nak, gizli yer, dam; cabtta cat- s%nakta bulunmak. < cap--t.
cabtta- gizli, sakl yerde bulunmak, gizlenmek, saklanmak (rn. d#man izlerken).
< cabt+ta-.
cabtta"- i#t. cabtta-dan; emi emne bolot dep, cabtta"p birindep, Kanorogo
kantkende crbz dep, bcdp folk. $imdi ne olacak deyip, da%lp
saklanarak, Kanoro hareket etti%i zaman gideriz deyip, kambur gibi e%ilip. <
cabtta-"-.
cabinibin (destanda, konu#ma srasnda Kalmukn yznde belirir) korkuyu,
endi#eyi bildiren haykr#; lmden nceki ba!rma, ba!rt.
cabuu I 1. rt, ul, ha$a; at cabuu ul; tndk cabuu adrn duman deli%ini
rtmek iin kullanlan kee; cabuu astnda cal kalat, cal kalbasa, can kalat ats.
ul altnda yele kalr, yele kalmazsa can (herhangi bir #ey kalr) kalr; 2. mezara
gtrlrken l stne rtlen rt; 0 kol cabuu destekleyen, desteki, arka,
savunucu, koruyucu. < cap-uu. kr#. Kzk., KKal. jabuv ul, ha$a (atlar ve
develer iin) [ESTYa 128]. < ET yap# (?d-) (ED 873b).
cabuu II i#. cap-tan; L cala cabuu kfr, svg; iftira; uydurma (gibi davran#). <
cap-uu.
cabuu III (destanda) Mo!ollarda ve Kalmuklarda sava# !l! (kar#. cab II);
cabuu-cabuu-cabuu! dep, cabuulagan andan kp folk. cabu-cabu-cabu
diye ba%r$an orada oktur.
23
cabuula- I kapamak, kaplamak, bir #eyi rtmek. < cabuu+la-.
cabuula- II cabuu-cabuu (bkz. cabuu III) diye sylemek; cabuulasa kp kalmak,
korkok bolgon ekensi folk. kalmuklarn sava$ %lklarndan sen korkmaya
ba$lam$sn. < cabuu+la-.
cabuula"- i#t. cabuula- IIden; cabuula"p kykrp, cabla kalmak kiriptir folk.
kalmuklar sava$ %lklar atp topluca saldrm$lar. < cabuula-"-.
cabuulat- et. cabuula- Iden; bir #eyle (ul, ha#a, rt vs. ile) rttrmek, kapatmak,
kaplatmak, rtmeye zorlamak. < cabuula-t-.
cabuuloo i#. cabuula- Iden; saray cabuuloo han(n) rts, saray(n) kaplamas. <
cabuula-oo.
cabuulu, cabuuluu rt, ul, ha$a vs. ile rtlm$ olan; aldzga atm tartuu,
apanm cabuulu atm size hediyedir, kaftanm da srtnzdadr (yani ben size
atmla kaftanm hediye ettim). < cabuu+lu, cabuu+luu < ET yap#l# (ED
875a).
cacala- mazeret arayarak i$in iinden beceriksizce syrlmaya al$mak. < caca+la-.
caclda- 1. alevlenmek, alevlenip yanmak, kuvvetlice yanmak, alev alev yanmak;
cacldap catkan kzl caln byk krmz alev; 2. mec. mrldanmak, kendi
kendine konu$mak; ene almak, gevezelik etmek. < cacl+da-; kr#. TT
horul+da-, tkr+da-, fokur+da-.
cacuc: cacuc-macuc Ar. sey. yecc-mecc (halk efsanesi); cacuc-macuc-caman
kalk folk. yecc-mecc-kt halk. << Ar. ABCDE B ABCD= Y!%c&c ve Me%c&c (PED
1524b).
caeyke kon. esk. 1. = yaeyna; 2. parti grubu sekreteri.
cad gn. Tien.a!. = cat II; karganda cadman gp kalptr ya$landka unutkan
olup gidiyorum; cadma t"t veya cadma keldi hatrladm.
cada- 1. nefret etmek, tiksinmeye, i%renmeye ba$lamak; men senden cadadm ben
senden bktm; kt kt cadad bekleye bekleye bkt, onu (uzun sre) bekledi;
it cadasa - rt, ki"i cadasa klt ats. kpek usanrsa havlar, insann usanrsa
gler; 2. yetersiz, hastalkl bir durumda bulunmak; ypranmak, bitmek, halsiz
d$mek, derman kalmamak; 0 cada kalsa veya cadap kalsa veya cadaganda 1)
bu daha bir $ey de%il; yalnz bu ise nemsiz, nemi yok; 2) bu da ufak bir $eydir,
24
sorun kartlacak bir $ey de%ildir; e%er byle olacaksa; artk ba$ka are yok. <
Mo%. yada- (MED 422a).
cadaa 1. etn. yada ta$ = cay ta" (bkz. ta" I); 2. havay okuyup fleme; cadaasn
okup caylagan folk. o, okuyup fleyerek havay de%i$meye a%rm$ . < Mo%.
cada = ET 2 ya:t (-d) (ED 883a).
cadaa, cada = cay.
cadaal, cadal "r. kepazelik, maskaralk, rezalet, kfr, kt konu$ma, sv$me;
dzensiz ynetim, delilik, zorbalk, huysuzluk; cadal sal- rezalet karmak;
ortal% birbirine katmak; zorbalk yapmak; cadaln salsa Semetey, krbgn
korduk krs folk. (bahadr) Semetey ortal% birbirine katarsa grlmedik bir
rezalet grrsn. kar#. Ar. FC5G cid!l kavga; sava$, mcadele (PED 357a). kar#.
Ar. 5FC cedel kavga, eki$me; sava$ (PED 358a).
cadaaldan-, cadaldan- zorbalk yapmak, ortal% birbirine katmak, huysuzlanmak,
azmak; kudurmak, kasp kavurmak; cadaaldanp kuturup folk. ortal% birbirine
katana kadar kudurup. < caal+dan-.
cadaalda"- birbirine kar$ hrnla$mak; can aya"pay turu"tu, cadaalda"p uru"tu
folk. kar$ kar$ya durdu, acmadan dv$t. < caal+da"-.
cadaaldk gz dnm$ olma, kudurmu$luk, fke, hn, kzgnlk. < cadaal+dk.
cadaalduu kudurmu$, gz dnm$, fkeli, hn dolu, kzgn. < cadaal+duu.
cada bkz. cadaa.
cadagay avc bir ku# addr. kr#. Mo%. cada'ay ak, alan; Kzk. jada'ay
kolsuz, hafif bir st giysisi [ESTYa 168].
cadal bkz. cadaal.
cadaldan- bkz. cadaaldan-.
cada" krk kasnak benzeri oyun.
cada"- i#t. cada-dan. < cada-"-.
cadat- et. cada-dan; bezdirmek, bktrmak, usandrmak, can skmak, gna getirmek,
bktrarak yormak; sen meni cadatt sen beni bktrdn. < cada-t-.
cadatma bktrc, usandrc, usan verici, can skc, yorucu, bitirici. < cadat-ma.
cade- = cede-; cadegende z kiyimin da kiydn erin o, hatta kendi giysilerini
de giymeye $enirdi; cadegende oyunuk casoogo cga cok hatta oyuncak
yapmaya bile a%a yok; 0 cadep ele olduka, gayet, haddinden fazla; cadep ele a
25
kzdg a"ngan adam bolboyt tura haddinden fazla a gzll% olan (iyi)
insan olmaz.
cad I 1. kuru ot kesme aleti, bir tr trpan; 2. krkma makas; 0 cad kuuray veya
gn. cad kaysar bir ot addr. kr#. zb. cadi; Uyg. cadu byk bak; yonca,
ekin sap kesmek iin tezg6h [ESTYa 11].
cad II = cat II; aytar szdrnn baar cadsnan gp ketti syleyece%i szlerin
hepsi belle%inden uup gitti.
cad III, cadu "r. sihir, by, sihirbazlk. < !r. BF.C c!d& (PED 349a).
cadger "r. = cadgy.
cadgy, cadugy "r. 1. cinleri kovan, frk, byc (erkek), sihirbaz;
cadugyg buyurdu duga menen arpt #. bycye, okuyup fleyerek dua ile
ksmet istemesini emretti; 2. mec. akgz, kurnaz, hile yapan. < !r. ;<BF.C c!d&-
ger (PED 349a).
cadgyl byclk, sihirbazlk hnerine sahip olan. < cadgy+l.
cadky = cadgy.
cadra- zevk duymak, haz duymak, memnun olmak, memnun kalmak, mutlu olmak;
cadrapcaynap ca"ay ba"tad zevk duyarak ya$amaya ba$lad; cadragan kz
ne$eli, hayat dolu kz.
cadrat- et. cadra-dan; zevk vermek, sevindirmek, mutluluk vermek. < cadra-t-.
cadoo I i#. cada-dan. < cada-oo.
cadoo II bitkin, yorgun argn, halsiz, elimsiz, kuvvetsiz. < cada-oo.
cadu bkz. cad III.
cadugy bkz. cadgy.
caga = knk I (fakat a!zsz); alt caga, bir kkr suusununa berdi folk.
susuzlu%unu gidermesi iin alt kova ve bir su kab verdi.
cagaal = cagal.
cagal: kara cagal, kzl cagal Kalmuklarda krk e#itleri; kara cagal tondorun,
srtnan basa kiyi"ti folk. krkleri ekerek srtna giydi. kr#. Yak. cagl, da'l (<
Mo%.) atlarn boyun ve bacak ksmlarnda bulunan kahverengi, byk
benekler [ESTYa 10]. kr#. Mo%. cagal gri, boz, kl rengi (renk hakknda)
[ESTYa 10].
26
cagaldan- kurumlanmak, alm atmak; dikkati kendine ekecek bir $ey yapmak,
gsteri$ yapmak, fiyaka satmak; (rn; at stnde oturururken); ca" kezimdey
dayma cagaldanam, kzdar aba degeni gana caman #. genli%imdeki gibi
daima dikkati zerime eker, caka satarm, kzlar hava dediklerinde kt;
cagaldanp syl- kendini be%enmi$lere zg bir tavrla konu$mak, yksekten
bakarak konu$mak; cagaldanp bas- (gen ve evli kadn hakknda) kendini
be%endirmeye al$arak, etrafa cilveli cilveli bak$lar atarak ahenkli bir biimde
yrmek. < cagal+dan-.
cagaldant- et. cagaldan-dan; kl cagaldant- veya crk cagaldant- keyfini
karmak, gnl ho$ etmek, sevindirmek; keleride, dny, caz brdgn
tereksi, cagaldantp kld, ca"-karga kereksi folk. ilkbaharda kavaklarn
ye$ermesiyle gen-ya$l gerekeni ya$amlarnda bulup, gnlleri ho$ olur. <
cagaldan-t-.
cagaldanuu i#. cagaldan-dan. < cagaldan-uu.
cagalmay 1. delice do%an; 2. krmz ayakl $ahin, bozdo%an; 0 cagalmayday
becerikli, eline abuk. kr#. Yak. cagl, da'l (< Mo%.) atn boynunda ve srt
ksmnda kahverengi renkte byk benek [ESTYa 10]. kr#. (yaz dilinde) Mo%.
cagal boynunda ve omuzunda koyu benekleri olan (Less. 1022); Mo%. cagalay
beyaz kuyruklu kartal [ESTYa 11]. kr#. Kzk., KKal. ja'altay; Tat., B$k.
ya'lbay; Uyg. a'almay krmz ayakl $ahin, bozdo%an [ESTYa 10].
cagazdrk gn. = celdik.
cagcagay 1. geni$ g%sl; iri g%sl, g%sl; 2. mec. kendini be%enmi$ bir
hareket; ak kkrk, cagcagay basp kele catkan g%sn gererek, alml bir
eda ile yrm$. < cagcay-gay
9
.
cagcada- hareket ve davran$laryla kendini nemli biriymi$ gibi gstermek,
kendini be%enmi$ bir tavr taknmak; kald topto cagcadap, sylp turgan
Kudake folk. Kudake kendine a$r gvenerek yan ba$nda toplanm$ olan halk
toplu%una konu$mu$; meni cagcadap ele, karp kald benim zerime
kzgnlkla atld; cagcadaba! kurumlanma!, havalara girme!, caka satma! <
cagca+da-.
cagcay- 1. (g!s, omuz hakknda) geni$ olmak; 2. mec. kendini be%enmi$ bir
grn$ olmak, kibirli bir edas olmak.
27
cagcay- = cakcay-.
cagcayk geni$ g%sl, gl g%sl. < cagcay---k.
cagcayt- et. cagcay-dan; kkrgn cagcaytp, tura kald (ak) g%sn
kabartarak durdu. < cagcay-t-.
cagdan "r. 1. dvme sandk; 2. atk.a!. erzak iin kutu, dolap veya sandk.
cagday durum, ko$ul, $art; durumlar, $artlar, ko$ullar; i"tin cagdayna kara durum
ve $artlara gr uydur; bardk cagdaylar menen taan"trp (orann) btn
durumlar ile inceleyip; i"tin o"ondoy cagdayn eske alp i$in durumunu $yle
byle dikkate alp. kr#. Trkm. yagday (TTS 669a).
cagdayluu ya ait olan; y cagdayluu cumu"tar ev i$leri, evdeki i$ler. <
cagday+luu.
cageldirik gn. [cgldirik] = celdik.
cagene = cegene.
cagenele- = cegenele-.
cag (destanda) cag-cag-cag! Mo!ol ve Kalmuklarn endi#eli !l! (tehlikeyi
nceden haber veren, hazr ol emrinin verildi!i, yardm haykr#dr).
cagla- cag (bkz.) diye ba%rmak, haykrmak; caglap, srn sald ele folk. ko$an
ata (bkz. srn) yardm etmek amacyla seslendi. < cag+la-.
cagluu yaklan (rn. fener, lamba hakknda). < cak--l-uu.
cagm I: bir cagm ot bir kez yakmaya yetecek odun. < cak--m.
cagm II = cagmduu; canga cagm n ho$, tatl, cana yakn ses. < cak--m.
cagmduu ho$, g%ek; ho$a giden; cagmduu sz ho$ konu$ma, tatl sz; dr
cagmduu, calnduu yzleri ho$, tatl, co$kun, hararetli. < cagm+duu. kr#. Kzk.,
KKal. ja'md; Tat., Nog., Kmk., B$k. ya'ml; Trkm. yaqml; zb. yaqimli,
Uyg. yeqimliq [ESTYa 81].
cagmsz ho$ olmayan, sevimsiz; cagmsz estelik ho$ olmayan hatralar. <
cagm+sz.
cagmtalan- = cagn- I.
cagn- I dn. cak- Iden; yaltaklanmak, pohpohlamak, ho$a gitmeye al$mak; aga
emine cagnas? neden ona ho$ grnmeye al$yorsun? < cak--n-.
cagn- II dn. cak- IIIten; srnmek, boyanmak; upaga endikti ko"up cagnd
pudraya all% kar$trp srnd. < cak--n-.
28
cagna gndz gelen misafire yaplan ikram; cagnaga koy soyup folk. gndz
ikramna koyun kesip.
cagnuu I, II i#. cagn- I, IIden. < cagn-uu.
cagnuuluk pohpohlama, u$aklk (yapma), dalkavukluk, yaltaklk; ng karamalk,
cagnuuluk ikiyzllk ve u$aklk (yapma). < cagnuu+luk.
cag" yakma (stma); neen nardn otunun cag"na berdi ele folk. deve ykyle
ate$lik odun, yakacak vermi$ti. < cak--".
cag"tk = cag".
cag"tuu ho$, tatl; elveri$li, uygun, makbul. < cak--"+tuu.
cagz- gn. et. cak- Iden = teli-; kozunu kara koygo cagz- kuzuyu kara koyuna
katmak. < cak--z-.
cagni Ar. sey. yani, ba$ka bir deyi$le anlamna gelen aklayc bir ba!latr. << Ar.
1:H= ya'n$ (PED 1531b).
cagoo avc. 1. a%atan i%neleri bulunan ve avc ku$un boynuna geirilen dikenli,
tahtadan bir tr halkadr, bu halka onun gagasyla zengi kay$na dokunmasna
engel olur; 2. esk. boyun ba%, kravat.
caguu I i#. cak- Iden. < cak-uu.
caguu II i#. cak- IIden; yakma, tutu$turma. < cak-uu.
caguu III i#. cak IIIten; srme, svama. < cak-uu.
cahan sey. = caan II.
cahannam sey. = caannam; cahannamda cok eken folk. #. (#efkat gstermek,
acmak, merhamet gstermek) cehennemde yokmu$.
cahut = cakut; ti"i tizgen cahuttay #. di$in dizilmi$ yakut gibi.
cak I 1. fark. yan, taraf; kenar, yz; tn cak kuzey; kn cak gney; kbla cak (eski
nesil szck da!arc!nda) bat (K$be yn); sol cak sol taraf; o cak sa% taraf;
bazardn beri cagnda pazarn bu tarafnda; ann ar cagnda onun te tarafnda,
bir #eyin daha uzak tarafnda; y cakka ev tarafna, ev istikametine, eve do%ru,
eve; attanar cak atlarn (at stnde oturann) sol tarafnda; kamlar cak atn sa%
tarafnda (giden binicinin kams); can-cagna karanp folk. etrafna baknp,
evresini kollayp; calp cak mat. ortak kenar; bur cag mat. ann kenar;
sayasiy caktan zyanduu siyasi ynden zararl; sen cak bolboymun senin tarafn
tutmayaca%m, sana taraftar olmayaca%m; Suusamrdn biz cak etinde
29
kapgaylar bar Suusamrn bizden taraftaki kenarnda geitler var; cagnan
hakknda, konusunda, ait; men cagnan kayg cebe benim amdan kayg duyma;
kays cagnan bolbosun her bakmdan, her ynden, ne yandan baklrsa; formas
cagnan uluttuk, mazmun cagnan sotsialistik (kltr) $ekilce milli, zce
sosyalist; ki"i caktan insan elinden (ba#ka bir nedenle de!il); bul beri cag, ar
cagna barganda... bu beri taraf, daha te tarafa vard%nda; ba"ka caktan
uktum bir ba$ka ynden dinledim; 2. dil. $ahs; nc cak nc $ahs; 0 al
cag bar bu onun 6detlerindendir, bunu yadsmak mmkn de%il; korkunutuu
cag bar gven vermez, tehlikelidir; ar cak-ber cagn oyloboy ele d$ncesizce,
nne ardna bakmadan, d$nmeden. kr#. Kzk., KKal. jaq; zb. yaq [ESTYa
82].
cak II gn. = may I 1.
cak- I 1. be%enmek, hazzetmek, ho$lanmak, ho$a gitmek, sevmek; klme
cagat dep, krngng dos bolbo ats. sana ho$ gelen herkesle dost olma; tuura
sz tuuganga cakpayt ats. do%ru sz karde$in, akrabann ho$una gitmez;
gerekler acdr, hakikat ac olur; mayday cagat ya% sevdi%i gibi sever, pek
ho$lanyor; klm cakpasa e%er ho$uma gitmezse; caga t"kn olduka
ho$lanm$; 2. (yiyecek, ila, iklim hakknda) faydas, yarar olmak; maa et
cakpad bana et yaramad, olduka tatszd; 0 caga berbey kal- eline ge(l)mek,
tam zamannda gelmek, uygun frsat kmak; ann uru"kan maga caga berbey
kald onun svp saymas, benim i$ime geldi; ben de bunu bekliyordum. < ET 2
yak- (ED 896b).
cak- II yakmak, tutu$turmak; ot cak- ate$ yakmak; me"ke ot cak- soba yakmak; otko
cak- ate$te yakmak, ate$e vermek, yakmak. < ET 3 yak- (ED 897a).
cak- III srmek, svamak; kara k cak kurum srmek. < ET 1 yak- (ED 896b).
caka 1. yaka; ata balas ton cakas ats. babann ocu%u, elbisenin yakas; kayrma
caka devrik yaka, yatk yaka; tik caka dik yaka; ak caka 1) beyaz (kolal) yaka;
2) alay. aydn, mnevver, entelektel; cakalan al- 1) yakasndan tutmak,
yakasna yap$mak; 2) mec. bo%azndan yap$mak, grtla%ndan tutmak; alka
caka yakann n ksm; alka-cakadan al- mec. g%sten yakalamak, g%se
yap$mak; cakaba"n odogulap, tamagn casap (konu#mac, hatip) yakasn
a$a% do%ru ekerek dzeltip, salarn dzeltip, ksrp grtla%n temizleyip; 2)
30
(baz yerlerde) elbise, giyecek, giysi; caka kamda- elbiseyi hazrlamak; 3. kenar,
ky; suu cakasnda nehrin kysnda; etcaka kenar, civar, evre, yakn yerler;
etcakadan yakn yerden, bu yerden de%il, buradan de%il; et-cakadan
cetkirilgen yakn yerden getirilmi$ (yerli de!il); 4. da% etekleri, da%n etekleri; el
cayloodon cakaga t"p, kzdk, k"tk ookatna kamnp catat insanlar,
yazlktan (da!lardaki meradan) da% eteklerine inip, sonbahar ve k$a hazrlk
yapyorlar; 5. Tien.a!. &'()*+',
10
(mauerlat); ( caka karma- veya caka
karman- hayrette kalmak, hayretler iinde kalmak, $a$mak (harf. yakasndan
tutmak, yakasna yap$mak); n ele cakad karmana turgan coruk znde bu
tuhaf bir olaydr; eki kolu cakasnda (harf. iki eli yakasnda) 1) o hayretler
iinde, dermansz bir haldedir; 2) onun kavga kartt%n sadece o biliyor, onunla
aralarnn ak oldu%unu sadece o biliyor; can uyada, caka kolda bolso sa% ve
salim, sa% salim (harf. can yuvada, yaka elde olursa). < ET 1 yaka: (ED 898a).
cakala- 1. yakasna yap$mak, yakasndan yakalamak; ki"i cakala- insann yakasna
yap$mak, yakasndan tutmak; 2. ky boyunca hareket etmek, kydan ilerlemek;
suu cakala- ky boyunca yrmek; col cakala- yolun kenarndan yrmek; ot
cakalay ate$ etrafnda. < caka+la-. < ET yaka:la:- (ED 903b).
cakala": et - cakala" yakn, yaknda bulunan, yakndaki, biti$ik, kom$u; et -
cakala" ayl yaknda bulunan ky. < cakala-".
cakala"- (yaya erkekler hakknda; kar#. ata"-) dv$mek, grtlak grtla%a gelmek,
birbirinin yakasndan tutup sarsmak. < cakala-"-.
cakala"tr- et. cakala"-tan. < cakala"-tr-.
cakala"uu i#. cakala"-tan; dv$, kavga, vuru$ma (yaya erkekler arasnda). <
cakala"-uu.
cakalat- et. cakala-dan. < cakala-t-.
cakaluu yakal (rn. bkz. calduu) < caka+luu.
cakcay- = cagcay-.
cakcayl- dn.-ed. cakcay-dan; sakal kldn kam"tay cakcaylp alptr folk. gl
kysndaki kam$lar gibi sakal grdr. < cakcay--l-.
cakcayt- = cagcayt-; kkrgn cakcaytp tura kald (plak) g%sn
bbrlenerek $i$irip, duraklad. < cakcay-t-.
cak taraftar, tarafl olan, yanda$. < cak+.
31
cake I kuz. Uyg.dan; emir verme, emretme, idare etme, ynetme; cake berip (veya
klp) koyso, inileri aktara beret e%er sen emir verirsen, senin kk
karde$lerin yerine getirirler.
cake II kuz. = aga I (daha ok tesadfi kar#la#malarda ake 3); 0 ake-cake dep
keleer sulu bir $ekilde geliyor, hemen srna$yor.
caker "r. gn. tar. k6hya, u$ak; savdagerge caker bolup barganmn tccara u$ak
olup gittim. < !r. ;I.J !ker (PED 386b).
cak Krgzlarca ac, znt, kin ve keder ifadesi iin kullanlan ve destanda
kar#la#lan Mo!olca bir kelimedir; turamn dep, turalbay, cak dep catp
kald Kourbay folk. Konurbay kalkmak istedi, fakat kalkamadan cak deyip
yatt. < Mo%. caki- duyurmak, ilan etmek, bildirmek (MED 1215b).
cakn 1. yakn; cakn cerde yakn; kn batuuga cakn gn (gne#) batmna yakn;
yg cakn kald eve artk az kald, ev yaknda; cakn kaldk bize artk yakndr;
biz artk yakla$tk (varrz, ula#rz, sonulandrrz); cakn kalptr, bugn-
ertegeden kelet az kald, bugn yarn gelir; caknda kelet yaknda (yakn bir
zamanda, bu gnlerde) gelecek; e cakn mildetinin biri en yakn grevlerinden
biri; 2. yabanc olmayan (hsm, akraba); dost, arkada$, ahbap; cak tala"sa,
catka cem ats. akraba olanlar kavga ederlerse yabanclara yem (olurlar); cakn
kr- birini yakn grmek; birine kar# sempati beslemek, sempatisi olmak; 0
cakn veya taman cakn -e d. nce gelmesiyle. bir $eylere kar$ iste%i, meyli,
hevesi olan; tamakka cakn bo%azna d$kn; yemek merakls; kzga cakn kz
gibi yaltak; ooruuga bir taman cakn hastal%a meyilli, abuk hasta olmaya
yatkn; cakndan beri ksa bir sreden beri, yakn zamandan beri. < cak--n < ET
yakn (ED 904a).
caknl (hzl at hakknda) hzl giden, fakat dayankl olmayan. < cakn+l.
caknda- yakla$mak, yaknla$mak, yakna gelmek; orok ubag cakndap kald ekin
bime zaman yakla$t; kalaga cakndaganda $ehre yakla$tkta, $ehre
yakla$t%nda. < cakn+da-.
cakndat- et. caknda-dan; yakla$trmak, yaknla$trmak, yakla$maya zorlamak. <
caknda-t-.
cakndatl- ed. cakndat-tan. < cakndat--l-.
cakndatuu i#. cakndat-tan. < cakndat-uu.
32
cakndk yaknlk; kl cakndg duygu yaknl%, sempati; sevgi, a$k, candan
davran$, yaknlk. < cakn+dk < ET yaknlk (ED 904b)
cakndoo i#. caknda-dan; yaknla$ma, yakla$ma, yakla$trma, yaknla$trma,
yaknla$trlma. < caknda-oo.
caknk yakn bulunma, yakn, kom$u; en yakn; caknk kndrd yakn gnlerde.
< cakn+k.
cakr fakir, varlksz; coor cayn cakr bilet ats. (atn srtndaki) hafif syr% fakir
bilir (onun yerini alacak ba#ka bir at yoktur); card - cakr bkz. card.
cakrlk fakirlik, fakir olma durumu. < cakr+lk.
cakrdan- fakirle$mek, sefalete d$mek. < cakr+dan-.
cakrdandr- et. cakrdan-dan; batrmak, iflas ettirmek. < cakndan-dr-.
cakrdandruu i#. cakndandr-dan. < cakndandr-uu.
cakrdanuu i#. cakrdan-dan; yoksulla$ma, fakirle$me. < cakrdan-uu.
cakrdk yoksulluk, sefalet, sefillik. < cakr+dk.
cakt = cakut.
caki "r. gn. ba!. veya, yahut, veyahut(da); ukkan adam caki krgn adam bir #eyi
i$iten veya gren insan. < !r. .= KI y! ki (PED 1523a, PED1065b).
cak" 1. iyi, gzel, adamakll; cak"nn z ls da, sz lbyt ats. iyi adamn
kendisi lse de, sz lmez; e cak" en iyi, ok iyi, pek gzel; attn cak"s atn
en iyisi; cak" ele araket kld hayli abalad; 2. esk. sekin, mmtaz, tannm$
(do!u#tan, toplumsal durum veya mal varl! nedeniyle); bir nr cak"nn el
cemekke dalbasa #. sekinin bir hneri de halkn ekme%inden yiyerek yk
olmaktr; on adamga bir cand cak" koyup salptr on insana bir ba$ (ba#kan,
#ef) koymu$; 0 cak"sb? iyi misin?, kendini iyi hissediyor musun?; ne var ne
yok?; cak" turuuz! (birilerine kar# nazike) veya cak" turgula! (herkesle bir
arada oldu!unda sana, birok kimseye) (size, sana) ho$akaln!; cak" kr-
sevmek; cak" krgn atm benim sevdi%im at; cak" krn- be%enmek,
ho$lanmak, hazzetmek, sevgisini uyandrmak. < ET yax": (ED 908a).
cak"la- 1. vmek, takdir etmek, 2. iyile$tirmek, gzelle$tirmek, dzeltmek; cak"lap
adamakll, iyice(ne), gere%i gibi, do%ru drst, laykyla; cak"lap t"n- iyice
anlamaya al$mak, iyice anlamak. < cak"+la-.
cak"la"- i#t. cak"la-dan. < cak"la-"-.
33
cak"lk 1. iyilik, hayr, iyi i$; cak"lk kl- iyilik etmek; hayr i$lemek; ata-enedi
sylasa, z baladan cak"lk krs ats. babana anana sayg gsterirsen,
kendi ocu%undan iyilik grrsn; cak"lkka alp kelbeyt iyilik getirmez, bundan
hayr gelmez; 2. birinin, bir #eyin iyi, olumlu niteli%i. < cak"+lk.
cak"lktuu iyili%i kendinde besleyen; iyi, hayrl; cak"lktuu tamak cebeyt
yeterince iyi beslenemiyor (yar a, yar tok ya#yor). < cak"lk+tuu.
cak"loo i#. cak"la-dan; 1. vme, takdir; 2. iyile$tirme, gzelle$tirme, dzeltme. <
cak"la-oo.
cak"na = cak"nakay; caman cak" bolobu cak"na kiygen kiyimden? folk. giyilen
ho$ bir giyimle kt, iyi olmaz m?
cak"nakay cici, $irin, tatl, ho$, sevimli. < ca"kna+kay
11
.
cak"r- iyi olmak, daha iyi olmak, iyile$mek, gzelle$mek. < cak"+r-.
cak"rl- dn.-ed. cak"r-dan; iyile$tirilmek, gzelle$tirilmek, dzeltilmek,
gzelliklerle dolu olmak. < cak"r--l-.
cak"rlt- et. cak"rl-dan; iyile$mek, gzelle$mek, dzelmek. < cak"rl-t-.
cak"rt- et. cak"r-dan; iyile$tirmek gzelle$tirmek, slah etmek, dzeltmek. <
cak"r-t-.
cak"rtuu i#. cak"rt-tan; iyile$tirme, gzelle$tirme, dzeltme, slah etme; mal
tukumun cak"rtuu hayvan neslini slah. < cak"rt-uu.
cak"ruu i#. cak"r-dan; iyile$tirme, gzelle$tirme, slah etme; eldin turmu"tar
ulamdan-ulam cak"ruuda insanlarn ya$amlar gittike gzelle$mekte. < cak"r-
uu.
cakta- birisinin tarafn tutmak, birinden yana olmak, tarafl olmak; kim caktap kol
ktrd? kim (lehte) oy kulland? (daha r. bkz. kals); 2. dil. ekmek. < cak+ta-
.
caktal- dn.-ed. cakta-dan; dil. ekimli olmak, ekilebilmek. < cakta-l-.
caktal" i#. caktal-dan; dil. ekim (biim, #ekil). < caktal--".
caktama dil. esk. zamir. < cakta-ma.
cakta" i#. cakta-dan. < cakta-".
cakta"- i#t. cakta-dan; birileriyle birlikte bir #eyin tarafls olmak; bir #eyde
birbirine kar$lkl olarak yardm etmek. < cakta-"-.
34
caktk herhangi bir tarafta bulunan; herhangi bir tarafta olma; herhangi bir taraf
tutma, taraftar, yanda$; Camyla caktk bolgon da ki"iler kt Camyla taraftar
olan ki$iler de kt; ba"ka caktk yabanc, yerli olmayan taraftar. < cak+tk.
caktr- I et. cak- Iden; takdir etmek, be%enmek, ho$lanmak, onamak; caktrbad
ho$lanmad, onu be%enmedi. < cak-tr- < ET 2 yaktur- (ED 900a).
caktr- II et. cak- IIden; yaktrmak; otun albaganga ot caktrba ats. odun
toplamayana ate$ yaktrma. < cak-tr- < ET 3 yaktur- (ED 900a).
caktr- III et. cak- IIIten; srdrmek, svatmak, srmeye zorlamak (kocakar
ilac). < cak- tr- < ET 1 yaktur- (ED 900a).
caktrl- dn.-ed. caktr- Iden; takdir edilmek, be%enilmek, be%enilmi$ olmak,
tasvip edilmek. < caktr--l-.
caktr"- i#t. caktr- Iden; birlikte takdir etmek, onamak. < caktr--"-.
caktruu I caktr- Iden; takdir etme, be%enme, onama. < caktr-uu.
caktruu II i#. caktr- IIden. < caktr-uu.
caktruuu III i#. caktr- IIIten. < caktr-uu.
caktoo i#. cakta-dan, dil. ekim (hareket). < cakta-oo.
caktoou 1. taraftar, tarafl olan, yanda$; tntkt caktooular bar$ taraftarlar 2.
huk. savunucu, avukat. < caktoo+u.
caktuu birinden yana olan, birinin tarafn tutan, bir #eyden taraf olan, taraftar olan;
alar bir caktuu bolup, biz bir caktuu karma"tk onlar bir taraf, biz di%er taraf
olup (iki kampa ayrlm# olarak) kap$tk; ar caktuu geni$, etrafl, kapsaml; bir
caktuu tek tarafl, tek yanl; i"ti bir caktuu kl- bir i$i ba$aryla yerine getirmek
(veya yapmak), bir i$i sona erdirmek. < cak+tuu.
caktuuluk: bir caktuuluk tek tarafl, tek yanl, tek ynl. < caktuu+luk.
cakut Ar. 1. yakut, lal; 2. de%erli ta$, kymetli ta$; (kymetlisi dahil) renkli, parlak
ta$; cakut ta"tay ka"ka ti" folk. renkli, parlak ta$ gibi olan kesici di$; eki kzn
karasa, cakuttan ara oygondoy #. iki gzne baksan, yakuttan oyulmu$
anak gibidirler. << Ar. LMN.= y!k&t (PED 1527a).
cal I 1. yele; aznap, yrn korusa, aygrdn krk calnda folk. ylksn korurken
ki$nedi%inde, damzlk aygrn gzelli%i yelesindedir; caman att cal basat ats.
kt at yele basar; at cal 1) at yelesi; 2) Art. atn boynuna ve ba$na geirilen
nak$l ss, desenli ssleme (ba#l. g zamannda); 2. yele altndaki ya% (atlarda;
35
at gvdesinin lezzetli ksm saylr); kaz kertip, cald cep folk. karn ya%n
keserek, yele altndaki ya% yiyerek; caya orduna cal bergen, may orduna bal
bergen folk. but eti (bkz. caya) yerine yele alt ya%, ya% yerine de bal vermi$ti;
cal barda calngan caman attn belgisi ats. henz yelealt ya% varken
yalvarmak kt atn i$aretidir; cak" atka caman at cal menen teelet folk. iyi at
ile kt atn yele altndaki ya%n bir sayyor (yani e!er gvdede varsa); cal ketti
1) atn yele altndaki ya% yok oldu; 2. mec. (atlar ve insanlar hakknda) bir deri
bir kemik kald, ok zayflad; baytaldn cal cglbad ksrak zayflamad; 3.
dokurcun; tnaz (boylu boyunca uzatlan); 4. uy.a!. orakla biilip bir yana
braklan ekin (veya kuru ot); 5. (baz yerlerde) = al" I; L kk cal 1) boz yeleli
(kurt); 2) (epitet) bahadr, yi%it, yrekli adam, cesur adam; calkuyruk dayanak,
destekleyici, koruyucu, yanda$, taraftar (akrabalar, arkada#lar vs.); cal
kuyrugu takr cok, bir balaaga kalas folk. senin hi koruyucun yok, sen bir
belaya d$eceksin; cal kt- bkz. kt-; at calnda at stnde, ata binmi$ olarak;
dayma at calnda crgn devaml at stnde gezmi$; ya$am at srtnda gemi$;
at caln tartp min- genlik a%na ermek (o!lan kendi ba#na ata binebilecek
a!a erdi!inde). < ET ya:l (d-) (ED 916a).
cal II dl, mkafat, cret, aylk; kira paras, kira; cal k insan gc kiralama;
calga ber- kiraya vermek, kiralamak. kr#. KKal. jal; Alt. dal [ESTYa 84].
cal III: calcal (veya calcal) 1) bir melodinin addr; 2) mec. kz; gzel kadn,
dilber; sevgili, y6r; mrdkke bir tilek bolu"al, calcalm #. sevgilim, mrmz
boyunca tek bir dilek olalm; L maa cal-cal karayt o bana sevgi dolu gzlerle
bakyor.
cala I = calaa.
cala II: cala ayak = calayak; oozun cala ayaktay klp a%zn geni$ aarak.
cala III "r. gn. kitle, y%n, bir sr, grup; calgz emes, calabz, ca" sprm
balabz folk. yalnz de%il, grup halindeyiz, biz delikanl ocuklarz. kr#. Ar. MNO
c$l (Devellio%lu 142b).
cala- yalamak; may karmagan barmagn calayt ats. ya% tutan parma%n yalar;
ekme%i krntsz de%il; muzoo muz calayt, torpok toz calayt ats. buza% buz
yalar, dana toz yalar (yani ne bu ne di!eri bol bol gda almazlar; ya#llar,
genlikten sonra da yeyip iebilsinler); 0 it bok calaga argo (harf. it d$k
36
yalayncaya kadar) o anda, abucak, hzla; tamann cala- birine yaltaklanmak,
kul kle olmak; birinin elini ete%ini pmek, eline aya%na d$mek (veya
kapanmak); kltn mizin cala- bkz. miz I; kan cala- bkz. kan I. < ET yal#a:-
(d-) (ED 926b).
calaa iftira, uydurma, ktleme, yerme; calaa cap- veya calaa ta- iftira etmek,
uydurmak, ktlemek, yermek; yanl$lkla itham etmek, su atmak. < ET yala:
(ED 918b).
calaagan = calaak.
calaak yalayan, yalamay huy edinen. < cala-ak. kr#. Kzk., KKal. jalaq [ESTYa 88].
cala, calal iftirac, karac; kavgac; curnalci; iftiralar yaymaya istekli olan. <
cala+, cala+l < ET yala:: (ED 922a).
calak 1. koyun ve ineklerin topra% yalamalar sonucu ortaya kan topraklardaki
kk ukur; 2. tuzlu toprak (= mara); 3. mec. anak yalayc, asalak, dilenci;
dubanaday tilengen calaktard krgmn #. dilenci gibi dilenen anak
yalayclar grdm; 4. dudaktaki yara; 0 ta" calak kaybetme, yenilme, tlme
(uyum tuudu oyununda vd. oynayann hesapta yanlmas nedeniyle bo# oyu!u
almasdr); ta" calak bol- veya kur calak kal- avucunu yalamak, kur calak
kaltr- avucunu yalatmak, hibir $ey brakmamak. < cala-k. kr#. Kzk., KKal.
jalaq dudaktaki yara; yara, Uyg. yalaqi dalkavuk, yaltak [ESTYa 88].
calakay 1. dayanksz, tahammlsz, zayf, kuvvetsiz; 2. bir #eye kar# uygun de%il,
bir #eyi yapmaya kabiliyetli de%il; i"ke calakay 1) i$ gremez, al$maya uygun
olmayan; 2) tembel, miskin, uyu$uk, aylak. kar#. calk-. kr#. Alt. dalaqay anak
yalayc, dalkavuk, yaltak, asalak; Kmk. yala'ay tembel [ESTYa 89]. kr#.
#or. alakkay (Rad. 1878).
calakaylan- 1. kuvvetsiz, dayanksz olmak; 2. tembellik etmek, $enmek, i$
yapmamak. < calakay+lan-.
calakaylk 1. dayankszlk, gszlk, zayflk; 2. tembellik, haylazlk, $engelik.
< calakay+lk.
calakor Krg.-"r. iftirac, karac, kavgac; curnalci. < cala+kor
12
.
calakorduk iftiraclk, ara bozmaya meyilli olma durumu. < calakor+duk.
calakta- = calada- I; calaktagan cigit cesur, atak yi%it; uuru ittey calaktap hrsz
kpek gibi tela$ ederek; koygo tiy brdy erdimurdu calaktayt folk. koyun
37
zerine saldrmaya hazr kurt gibi (enerjik, gl) dudaklar ve burnu hareket
ediyor.
calakta" i#. calakta-dan. < calakta-".
calakta"- i#t. calakta-dan. < calakta-"-.
calaktat- et. calakta-dan; kancar calaktat- haneri karmak, hanerle oynamak. <
calakta-t-.
calaluu 1. iftirac, karac; 2. = calakor; calaluu eken curtuuz, calgz carm
crgsz folk. yurdunuz iftirac, (orada) tek ba$na (tarafsz, yanda#sz) gezmek
mmkn de%ildir. < cala+luu.
calam bir #eyin sadece yalamaya yetecek kadar olan miktar; bir calam taklan azck
yulaf unu, bir itmik yulaf unu; ynd calam taklan cok evinde bir itmik
yulaf unu bile yok; bir calam takanga syngn cokuluk bir itmik yulafa
sevinilen fakirlik. < cala-m.
calama 1. dz, przsz; calama zoo yksek ve dz kaya; calama boor dz da%
yamac; 2. mec. yalanc srma, yalanc pullar, yaldz, sahici olmayan; 0 calama
tuz yalanc tuz, kaya tuzu; aylanayn kzmay! ak calama tuzumay! #. sevgili,
ho$ kzm ay!, beyaz kaya tuzum ay!; calama ayran bkz. ayran II 1. < cala-ma.
kr#. Trkm. yalama dz [ESTYa 91]. kr#. Tat., zb. yalama duz/tuz kaya
tuzu [ESTYa 89]. kr#. TT yalama ol-.
calan- I dn. cala-dan; yalanmak, yalanp durmak; koygo tiygen brdy, oozu
murdun calanp folk. koyuna saldran kurt gibi a%zn, burnunu yalayp. < cala-
n- < ET yal#an- (d-) (ED 927a).
calan- II (sadece kl ile uyum iinde) soyunup plak kalmak (kl kemeri
olmadan, silah kay# olmadan kl ta#mak); ok tps tonun kiyinip, cay-
caragn caylanp, calangan kl baylanp folk. ok geirmeyen elbisesini giyip,
silahn yerle$tirip, kemersiz kay$sz kl ku$anp. < ET 1 yaln- (ED 931a).
calant- et. calan- IIden; kl calantp dalkl, yaln kl. < calan-t-.
cala 1. yalnz, sadece, srf, salt; cala kudayga i"engen c kalat ats. yalnz
Tanrya gvenen yaya kalr; cala ele kmz itik yalnz kmz itik (ba#ka
hibir#ey); cala ay tamak bolboyt sadece ay yiyecek saylmaz; kalk cala ele
ktay halk yalnz inlilerdir; cala kabat tek, bir katl; cala kabat tereze tek
pencere; cala kat 1) tek tabaka, tek kat, yaln, sade; 2) mec. eksik, yetersiz,
38
noksan; szbz cala kat bolbosun n faktga tlk szmzn yetersiz
olmass iin harekete geelim; caza cala kat boldu ceza yetersiz oldu; 2.
plak, rlplak; cala etke kiygeni teri albar #. plak bedene giyilmi$ deri
pantolonlar; 0 cala attuu, caydak ton kendi ba$na, kendi kendine, tek (e#siz,
ocuksuz vs.); c-cala bkz. c I 1; cigitcala bkz. cigit. < ET yal (ED
929b).
calaa gn. = claa.
calada- I 1. becerikli, eli abuk olmak, hareketlerinde hzl ve evik olmak;
hareketleri enerjik bir $ekilde yapmak; caladagan at evik at; caladagan cigit
evik, becerikli delikanl; 2. abucak ve agzllkle yalanmak. < cala-+da-.
calada- II: c - caladap bkz. c I 1; clp-caladap bkz. cl- II.
calada"- I, II i#t. calada- I, IIden. < calada-"-.
caladat- I et. calada- Iden; bak caladat- ba% evirmek; kl caladat- kl
sallamak; oozu ba"n caladatp gemi azya alp (atlar hakknda); hz kesip,
dilini ileri karp (rzgar gibi hzl atlar hakknda). < calada-t-.
caladat- II et. calada- IIden. < calada-t-.
calag, canalg 1. mit. lm mele%i, Azrail; 2. mec. yzne baklamayacak kadar
sevimsiz ve irkin, gudubet; irkin mi irkin bir $ey; catkan eken o rgn,
calagtay krnp folk. ok byk rgen (#ehri) yaylm$ yatyor ve gudubet
gibi grnyordu; 0 an men calagmday krm ben ondan btn
itenli%imle nefret ediyorum. < can al-g.
calak = calag.
calatk 1. tek tabakallk, yalnlk, sadelik; 2. yalnzlk, kimsesizlik; ( cala carma
calatk klat yalnz carma (bkz. carma I 3) ile doymuyor; calatk maday
plak aln. < cala+tk.
calat" = cala t" (bkz. t").
calap Ar. argo orospu, fahi$e. << !r. O24 celeb (Devellio%lu 130b).
calaptk argo orospuluk, fahi$elik, fuhu$. < calap+tk.
cala" i#. cala-dan. < cala-".
cala"- i#t. cala-dan; kltn mizin cala"- bkz. miz I. < cala-"- < ET yal#a"- (d-) (ED
927a).
39
calat- 1. et. cala-dan; 2. ince katmanla rtmek, bir #eye ince katman vurmak
(srmek); erdine kzl calatkan duda%na ruj srm$, boyam$; altn menen
calat- yaldzla kaplamak; saray iin borumdap, altn menen calatkan folk. saray
iini muhte$em yaldzla kaplam$; kiine cn (veya kebez) calatkan apan
olduka ince ynl (veya pamuklu) diki$i olan palto; 0 kan calat- (veya
kancalat) kana bulamak, kan iinde brakmak; kan calata kanayana dek,
kanayana kadar; murdun kan calata koydu onun burnuna vurup kan iinde
brakt. < cala-t- < ET yal#at- (d-) (ED 927a).
calatl- ed. calat-tan; kalay menen calatlgan kalaylanm$, kalayl, ii ak kalay
menen calatlgan o kzl cez aralar ii beyaz kalayla kalaylanm$ bakr byk
anaklar; stnd cuka cn calatlp i"telgen barkt be"mant diki$ yerlerinde
ince yn koyulup i$lenen kadife palto. < calat--l-.
calatmay: it calatmay bkz. it.
calayak ocuk elde tutulurken mu$amba ile birlikte kullanlan kundak bezi; (
calayak ooz 1) byk a%z; geni$ a%zl; calayak ooz, car kabak caalna karap
bak folk. geni$ a%zl, sert bak$l olann fkesine bak; 2) mec. bo$bo%az, geveze;
anlatm gl.
calba: calba - culba yrtk prtk, eski psk.
calbaar- = calbar-.
calbagay: calbagay ooz byk, geni$ a%zl. kr#. Mo%. dalbay- geni$ ve yass
olmak, dalban, dalbagay, dalbagar geni$, yass; kr#. Alt. dalban e%ik,
yatay, meyilli [ESTYa 101].
calbaktat-: ooz calbaktat- a%zn geni$e amak (sesli, kfrl, ba!rtl); murdun
teiredetip, oozun calbaktatp tildep sald burun deliklerini $i$irip, a%zn
geni$e aarak kfretti (a%zna her geleni syledi).
calbar- dilenmek; yalvarmak; klerek, alaltc bir biimde rica etmek; calnp -
calbarp yalvarp yakararak. < ET yalvar- (ED 920b).
calbarn- dn. calbar-dan = calbar-.
calbr I = calbrt.
calbr II: calbrculbur = calbaculba (bkz. calba).
calbra- dalgalanmak, sallanmak, kmldanmak.
40
calbrak yaprak (bitkinin); ( baka calbrak sinir otu; crgm" p (bkz.
crgm"); t calbrak dulavrat otu (yaprak). < calbra-k. kr#. Alt. dalbraq
[ESTYa 131].
calbrakta- yapraklanmak, yapraklarla donanmak. < calbrak+ta-.
calbraktuu yaprakl, yapraklarla rtlm$. < calbrak+tuu. kar#. ET yapur#akl#
(ED 880a).
calbrat- et. calbra-dan; calbratp a koygon uzun salarn sallayp brakm$. <
calbra-t-.
calbrla- = calbrtta-.
calbrt parlt, parlama, akma, alev; calbrt dey t"t ate$ ald, tutu$tu; birdenbire
alev almaya ba$lad; calbrt culburt azgn alevler.
calbrtta- ate$ almak, tutu$mak, alevlenmek, yanvermek. < calbrt+ta-.
calbz nane; 0 calbzm #efkat ifadesidir. < ET yarpuz (ED 957b).
calcagay = alcagay; calcagay ooz, car kabak, caal katuu krnd folk. geni$ a%z,
koskocaman derin bak$laryla, atk ka$laryla fkesi deh$etli grnd.
calcak, calcake senli benli, teklifsiz, laubali; sahte tavrl, yapmack davran$lar
olan, iten olmayan.
calcakta- alay etmek; gevezelik etmek, sama sapan konu$mak; laubali bir biimde
davranmak. < calcak+ta-.
calcal bkz. cal III 2.
calcalakta- = calcakta-; calcalaktap, kd crt gevezelik edip sokaklarda
(sallana sallana) geziyor.
calcada- = alcada-.
calcay- = alcay-.
calclda- (gzler hakknda) korku, endi$e, rica ifade etmek; Kanbektin calcldagan
kz kara"na dabay, yd boldu Kanbekin yalvaran bak$larna
dayanamayarak kalkt; sz menen cigitti kanalk kakmalasa da, ii imerilip,
Sulaydn kz calcldap turdu szle yi%idi ne kadar knamasa da, ii szlayp,
Sulay yalvarr bir biimde bakt. < calcl+da-.
calcldat- et. calclda-dan; kz calcldat- korkuyla yalvarr gibi bakmak; eki kzn
calcldatp, Almga tigildi iki gz korkuyla yalvarr gibi Alma dikti. <
calclda-t-.
41
cal cretli i$i, rgat; para ile tutulmu$; cal cum"agan carbayt ats. parayla
tutulup grevlendirilen i$iden hayr gelmez (i#ini beceremez); 2. esk. =
proletariy; cer yznn callar, birikkile! btn yurdun proleterleri
birle$iniz!; cal tab esk. emeki halk; proleterler; calcard rgatlar ve
fakirler; cay k" teri ton cardcal kiygeni #. yaz k$ gocuk giyen rgatlar ve
fakirler. < cal+. kr#. Kmk. yal [ESTYa 85].
cal- iste%e ula$mak, murada ermek; gerek olan ele geirmek; bz bzg
calbayt ats. bezi olmayan dokumac; izmesiz ayakkabc. < ET yal:- (ED
922a).
callk rgatlk, iftlik i$ili%i; cetim kalp, callkt ba"tan tkrgn yetim kalp,
rgatl% tanm$; ca" mrd baydn iregesinde callktan ba"tadk zenginin
yannda rgat i$ili%iyle genli%imize ba$ladk. < cal+lk.
calman gn. ya% ile harmanlanarak, orta byklkte ufalanan ekmekten yaplan
yiyecek.
calt- et. cal-dan; sa%lamak, temin etmek; baydn bergen azg caltpad beyin
(patronun) verdi%i erzak yeterli gelmedi. < cal-t- < ET yalt- (ED 922a).
calda alda-calda ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
calda- kiralamak; it caldagan suu kepeyt ats. kpek kiralayan kimse suyu geemez
(yarm yamalak tedbirler amaca ula#trmaz). < cal+da-.
caldama kiralanan $ey, kiralk. < calda-ma.
caldan- dn. calda-dan; i$ almak, kiralanmak; caldanp i"te- cretle al$mak. <
calda-n-.
caldanma kiralk, cretle tutulan; para ile tutulmu$ adam, kiralk adam; caldanma
emgek cretli emek. < caldan-ma.
caldanuu i#. caldan-dan. < caldan-uu.
caldap "r. esk. vurguncu, dolandrc; simsar; maga caldaptn keregi cok, men zm
soodann i"in caldaptan kem bilbeym bana simsarn gere%i yok, ben kendim
ticaret i$ini simsardan kt bilmem. << Ar. O24 celb, celeb (PED 367b).
caldap = caldap.
caldaplk esk. vurgunculuk, dolandrclk; vurguncunun, simsarn i$i veya mesle%i,
simsarlk. < caldap+lk.
caldat = celdet-.
42
caldat- et. calda-dan. < calda-t-.
caldk I atk.a!. esk. deve iin sslemeli, nak$l binek takm. < cal+dk.
caldk II: kk caldk yi%itlik, yreklilik, cesaret. < cal+dk.
caldra- 1. istekle, umutla ve beklentiyle yalvarr biimde bakmak; kygnmdn
men seni kp karaymn caldrap folk. seni zleyerek, sana umutla bakyorum;
tilden kalgan emedey, caldrap kzn irmedi #. dilsiz kalm$ gibi, gzn bile
krpmadan yalvarr biimde bakt; t"nby, caldrap turat hibir $ey
anlamyormu$ gibi bakyor; 2. $l $l parlamak (veya yanmak), kvlcmlanmak
(hznl, yalvaran gzler, bak#lar hakknda). < ET yaltr:- (ED 923b).
caldrama hastalk derecesinde olan dalgnlk, afallam$ bir vaziyet (insann bo# ve
anlamayan nazarla bakt!nda); caldrma tiygenbi saga? sersemledin mi,
ldrdn m yoksa? (ne diye anlamszca gzn diktin?); 2. umutlu, beklentili
bak$lar olan insan. < caldra-ma.
caldrak (nazarlar, gzler hakknda) yalvaran, dokunakl. < caldra--k.
caldra"- i#t. caldra-dan; kimdendir akrk cardam suraganday kzdr
caldra"at son yardm kimdendir diye sorar gibi yalvarr biimde bakyor. <
caldra-"-.
caldrat- et. caldra-dan; meni, caldratp, ta"tap ketti beni ihtiya iinde brakp
gitti; caldratpay ar kimge, bakt ele ca"man folk. ocuklu%umdan beri, hi
kimseye ba%l olmama izin vermeyerek terbiye ettin. < caldra-t- < ET yaltrt-
(ED 924a).
caldroo i#. caldra-dan. < caldra-oo.
caldoo i#. calda-dan; cretle tutma, kiralama. < calda-oo.
calduu 1. yeleli, yelesi olan; tokmok calduu aygr gr yeleli damzlk aygr; calduu
bolso - at, cakaluu bolso - ton ats. yeleli olursa at, yakal olursa krktr; 2. (atlar
hakknda) ya%l (kar#. cal I 2); kznd egin aldrbay, calduu baytal mingizbey
folk. sonbaharda ekini kaldrmadan, ya%l ksra%a binmeden. < cal+duu.
calga gn. = "ala.
calga- 1. uzatmak, eklemek, ekleyerek uzatmak; 2. ba%lamak, birle$tirmek; 3. mec.
yardm etmek, yardm gstermek (iyilikte bulunmak); kar caaganday kargasa,
camgra cok calgasa #. kar ya%m$ gibi (bey) svp saysa, daha kk ya%mur
damlalar (da) yardm etse; kuday calgasn! veya teir calgasn! Tanr yardm
43
etsin!; Tanr rza gstersin!; kuday bet algan caktan calgasn Tanr bahtn ak
etsin; andan calgasn albays ondan te$ekkr almazsn; ondan iyilik
bekleme; ( eteginen calgad do%urdu; kol calgap, tigini alp berseiz bana o $eyi
uzatp verseniz; ak calgasn! etn. beyaz kutsasn!, beyaz mbarek etsin! (giysiye
tesadfen st dkld! zaman sylenilen ifadedir; iyi belirti saylr); zk
calga- bkz. zk I. < cal+ga- (kar#. KTG 127). kr#. Kzk. jal'a- eklemek, ilave
etmek, birle$tirmek; KKal. jal'a- yardm etmek, yardm getirmek; Mo%.
cal'a- eklemek, ilave etmek, birle$tirmek [ESTYa 12].
calgama sahte, suni, yapay, dzme, dzmece; calgama aka sahte para; calgama
"uru bkz. "uru. kr#. Mo%. calga: takma (veya e%reti) sa rgs [ESTYa 92].
calgamala- taklit etmek, taklidini yapmak, sahtesini yapmak. < calgama+la-.
calgamaloo i#. calgamala-dan; hile kar$trma, taklidini yapma, sahtesini yapma. <
calgamala-oo.
calgan 1. yalan, do%ru olmayan; yanl$; kb calgan, kb n krp turgan ki"i
cok folk. o%u yalan, o%u gerek, gren insan yok (Manas destann
bilenlerden biri); sizge calgan, maga n ister inann, ister inanmayn (harf. size
yalan, bana do%ru); calgan syl- yalan sylemek; calgan teoriya yanl$ teori;
calgandan yalandan, yapmacktan; szd calgan klbayl! szmz yalan
kmasn; vaadimizi yerine getirelim; 2. dzme, dzmece, sahte; yapmack;
calgan raspiske sahte senet, dzmece makbuz; 3. (o!unlukla calgan dyn)
gelip geici, fani dnya (bundan, #undan farkl, ahiret); bir kn men da
mn, calgandan bir kn kmn folk. bir gn men de lece%im ve f6ni
dnyadan gece%im; 0 calgan cerinen haksz yere, nahak yere, adaletsizce; 0
calgan cerinen karala- haksz yere sulamak; calgan taank bkz. taank. < ET
yal#a:n (ED 926b).
calgan- dn.-ed. calga-dan; 1. eklenmek, eklenilmek, eklenilmi$ olmak; 2.
birle$mek, kavu$mak, birle$mi$ olmak. < calga-n-.
calgan yalanc, palavrac; calgan bol- yalanc kmak; szn tutmamak;
calgannn n sz calganga ketet ats. yalancnn iten sz (bile) yalan kar;
calgan aksaktan murda kolgo t"t ats. yalanc topaldan evvel ele geer;
calgan dyn = calgan dyn (bkz. calgan I 3) < calgan+.
calganlk yalan atma, yalanclk. < calgan+lk.
44
calgandk yalan (olma); calgandkka gar" yalanlama, yalanlanma; TASStn
calgandkka gar" T.A.S.S. Ajansnn yalanlamas. < calgan+dk.
calganma 1. ekleme; 2. dil. esk. biti$imli; calganma tilder biti$imli diller. < calgan-
ma.
calgasn etn. kurban, kurbanlk; calgasn bee kurbanl%a ayrlan ksrak (kar#. calga-
3).
calga" katlm$, eklenmi$, birle$tirilmi$. < calga-".
calga"- i#t. calga-dan; kol calga"- elden ele (birbiri ardna) vermek. < calga-"-.
calgayak = kk calkak 2 (bkz. calkak).
calgz kimi kimsesi olmayan; tek, biricik, yalnz, mnferit; calgzdancalgz veya
capcalgz veya capadancalgz yapayalnz, tek ba$na; calgzcarm yalnz; ayr
ayr; kendi kendine, yalnz ba$na; calgz carm coloou tek veya az rastlanr bir
yolcu; calgz boyuluk kimsesizlik, yalnzlk; calgz boyuluk tartp kalgan
kendini yalnz hissetmek, garipsemek; calgz ayak bkz. ayak I. < ET yalu:s (ED
930b).
calgzlk yalnzlk, tamamen yalnzlkla ili$kili, karakteristik bir yalnzlk durumu.
< calgz+lk.
calgzda- yalnz olmak veya tek ba$na hareket etmek; canna coldo" albastan,
calgzdap atka mindi emi folk. yanna arkada$ almadan yapayalnz ata bindi. <
calgz+da-.
calgzdat- et. calgzda-dan; yalnz brakmak, birine yalnzlk hissi vermek. <
calgzda-t-.
calgzdk yalnzlk, kimsesizlik; calgzdgn ca"rgan kbybyt ats. yalnzl%n
saklayan adam o%almaz (merhamet sahibi olmaz, dostlar ve taraftarlar
kazanmaz); atadan altoo tuulsa, ar calgzdk bir ba"ta ats. babadan alt ki$i
do%sa, onlardan her biri yalnzdr (yani hepsi kendisi iin, kendine ya#ar). <
calgz+dk.
calgzdoo i#. calgzda-dan; calgzdoo tart- kendini yalnz hissetmek, garipsemek;
calgzdoo oturat yalnz ba$na oturuyor (evrede hi kimse yok). < calgzda-oo.
calgzsn- benz. kendini yalnzlk hissetmek ve (bunun neticesi olarak da) kendini
himayesiz grmek. < calgz+sn-
13
.
45
calgzsnt- et. calgzsn-dan; toplum veya akraba deste%inden mahrum olan yalnz
kimseye muamele eder gibi davranmak. < calgzsn-t-.
calgzsra- yalnzlk hissetmek, kimsesizlikte ii sklmak. < calgz+sra-.
calgzsrat- et. calgzsra-dan; srekli yalnz kalmak, yalnzlk hissi vermek. <
calgzsra-t-.
calgzsroo i#. calgzsra-dan. < calgzsra-oo.
calgoo i#. calga-dan; 1. eklenmi$, ilave edilmi$ para; 2. dil. esk. affiks (ilave, ek);
sz tuudurgu calgoo sz treten ek; calgoo maanisi (szn) biimcili%e
dayanan anlam. < calga-oo.
calk- tembellik etmek, tembelle$mek. < cal++k-. kr#. Tat., B$k., Kmk., Nog. yal
dinlenme, istirahat, ara; Tat., Nog., B$k. yalq- tembel olmak; KKal. jalq-
tembellik etmek; Kzk. jalq- usanmak, bkmak, yorulmak [ESTYa 14].
caln alev; ukundan caln tutanat bir kvlcmdan ate$ kar; caln cok ca"
bolgua, ca"abay koyuy tzk (ruhta) ate$siz gen olmaktansa, (hi) ya$amamak
daha iyidir. < ET yaln (ED 929b).
caln- yalvarmak, yakarmak, niyaz etmek, srarla ricalarda bulunmak; cak"ga
calnsa, - can kalat; camanga calnsa, - bir ka"k kan kalat ats. iyi adama
yalvarsan can (hayat) kalr; fena adama yalvarsan yalnz bir ka$k kan kalr (o
seni ldrr); caa calngana itke calnam sana yalvarmaktansa, ite yalvarrm;
calnpcalbarp bkz. calbar-. < ET 2 yaln- (ED 931a).
caln = caln; bala unak kk calga kp caln kld emi folk. delikanlya (yani
bahadra) uzun zaman harcayarak ok yalvard.
calnda- alevlenmek, tutu$up yanmak, alev alev yanmak; 0 calndap sy- iten, can
gnlden sevmek. < caln+da- < ET yalnla- (ED 932a).
calndal- ed. calnda-dan. < calnda-l-.
calndan- dn. calnda-dan; bizdin zaman calndand, bizdin zaman amdad #.
a%mz $k sat, a%mz ilerledi (geli#me, ilerleme dzeyinde). < calnda-n-.
calndat- et. calnda-dan. < calnda-t-.
calndr- yalvarmaya mecbur etmek, yalvarttrmak. < caln-dr-.
calnduu alevli; calnduu ca"tar ate$li genler. < caln+duu < ET yalnl# (ED
932a).
46
caln yalvarma, yalvar$, yakar$, niyaz, yaltaka rica, yalvararak kandrma;
aytkandar caln, tn syledikleri yakarma ve ricadr. < caln--.
calntuu (ses, bak# hakknda) yalvaran; calntuu karap yalvaran bir bak$la
bakp. < caln+tuu.
calnt- et. caln-dan; calntp turup o"ondo, Semeteydi mu"tad folk. Semeteyi
dvd%nde o, senden yardm istedi (onu bu hale kadar sen getirdin); emgegi
menen cag"p, ekbzd calntp folk. glkle be%enip, ikimizi yalvartp (biz
onlara yalvarnca, onlar byle yaptlar). < caln-t-.
calyna Rus. kon. aylk, maa$, cret.
calina = caluun.
calk- korkak ve rkek olmak; (korkudan) arzu ve hevesini kaybetmek; anda
bargandan calkp kaldm bende oraya gitmek arzusu kalmad; oraya gitmeye
korkuyorum; calkpad korkmad, rkmedi. kr#. Kmk. yalq- can sklmak, ii
sklmak; yorulmak [ESTYa 14].
calkak: kk calkak 1) ezeli buzul (temiz buzlu); kk calkak mg ok"op suunun
#. suyun rengi aynen buzulun sonsuzlu%u gibidir; 2) temiz, kaygan, dayankl
buz veya buz paras.
calkayak = kk calkak (bkz. calkak); elestetti muz teep crgn kk calkayak )ke
Sayd #. ezeli buzul !ke-Say zerinde kayp gezindi%ini hayal etti.
calk tek, yalnz, bir (hayvanlar hakknda: ikiz, z vs. de!il); tubar koydon
alngan egiz, calk tldr do%urabilecek ya$a gelmi$ koyundan alnan ikiz, tek
yavrular. kr#. Kzk., KKal. jalq; Trkm. yalq [ESTYa 95].
calkn: buttun calkn ayak tara%, aya%n eni; baltann calkn kazmann yznn
eni; calkn kar" ay balta folk. yz drtte bir geni$li%inde olan baltal harbe;
calkn etektey ketmen kazmann geni$li%i etek geni$li%indedir (harf. etek
gibidir).
calknduu (kanat, kanatk hakknda) geni$; calknduu ketmen geni$ kanatl kazma.
< calkn+duu.
calkt- et. calk-dan; rktmek, gzn korkutmak, yldrmak, hevesi krmak; itti,
urup, calktp koy, yg kirbesin kpe%i vurup, korkut ki eve girmesin. < calk--
t-.
47
calkoo tembel, miskin, uyu$uk, aylak. < calk-oo. kr#. Kzk., KKal. jalqav [ESTYa
15].
calkoolon- tembellik etmek, haylazlk etmek; $enmek. < calkoo+lon-.
calkoolonuu i#. calkoolon-dan. < calkoolon-uu.
calkooluk tembellik, uyu$ukluk, $engelik. < calkoo+luk.
calkootay korkutulmu$, gz korkmu$, ylgn, rkekle$mi$, korkak; att ba"ka aap,
calkootay kld atn ba$na vurarak onu rkekle$tirdi. < calkoo+tay
14
.
calla Ar. gn. [cll] hrpalanm$, yrtk prtk, delik de$ik giysi. kar#. Ar. 54 cll
(Devellio%lu 147a). kar#. Ar. 54 cill (PED 367a).
calma culma-calma ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
calma- a%zla kapmak ve i%nemek (dudaklarla); doymamacasna, oburcasna
yemek; 0 ubadasn calmagan sznde durmam$, yeminini bozmu$. kr#. Kzk.,
KKal. jalma- [ESTYa 95].
calmal- ed. calma-dan. < calma-l-.
calmala- 1. a%zla ve dille kapmak (rn. anasnn memesini a!zna alan kuzu ve asl
duran paavray yakalamaya al#an buza! hakknda); 2. bir$eylerle al%
gidermek iin az miktarda yemek, at$trmak; ca"narga kabak cok, calmalarga
tabak cok folk. gizlenmeye ukur yok, al% yat$tracak yemek yok. < calma-la-
.
calmalat- et. calmala-dan. < calmala-t-.
calman- harekete gemek iin gem kemirmek; alddag kk ala at, ala kap,
calmanat folk. nndeki gri renkli at hzla harekete geiyor. < calma-n-.
calman"- tknmaya hazrlanr gibi gzlerini garip garip dndrerek oynatmak ve
dudaklarn kmldatmak; suratna vah$i, ete ackm$ olma ifadesi vermek. <
calman--"-.
calmant- et. calman-dan; kltn mizin calmantp folk. klcn a%zyla oynayp;
klc sallayp (veya kaldrp). < calman-t-.
calma yanslama kelime; calma etip, tilin garp, klp koydu dilini karp,
glmsedi (harf. d$ar kartt ve ieri ekti); calma tild clan sarkk dilli
ylan. < calma-.
calmada- 1. yiyecek grnce sabrszlk gstermek, a gzllk etmek, obur
olmak; yiyece%i a gzllkle seyretmek; calmadap, tamakka toyboyt yeme%e
48
d$kndr, karn doymaz; calmadagan sabrsz, tez canl ve pisbo%az, yeme%e
d$kn; 2. (hayvanlar hakknda) yaltaklanmak, kuyruk sallamak. < calma+da-.
calmada"- i#t. calmada-dan. < calmada-"-.
calmadat- 1. et. calmada-dan; 2. = caladat- I; calmadatp klt, cabl"p
g"t folk. kllar sallayp hep birlikte sava$a ktlar. < calmada-t-.
calmayt- gn. ders vermek, okutmak, %retmek.
calmoo i#. calma-dan. < calma-oo.
calmooz = celmoguz.
caloon: caloondoy cigit sava$, mcadeleci, becerikli yi%it, eline abuk delikanl.
calooru- yalvarr bir $ekilde ve beklenti ile bakmak; zavall, beceriksiz ve 6ciz
durumda olmak; calooruy basp, telmirip folk. beceriksizce adm atp, zavall
durumunu seyredip.
calp I yansma kelime; calp etip birdenbire, anszn; calp etip, p kalptr kyp
turgan ragm folk. yanan ya% lambam birdenbire snverdi; 0 ortodogu ot calp
t onlarn kar$lkl sevgisi aniden bitti, snd.
calp II: calp-calp ayn #eyler yinelendi!inde ortaya kan (#ap #ap, #p #p, #lap
#lap) yansma sesler; kuyrugun ktrp, calp - calp tezek ta"tad (at)
kuyru%unu kaldrnca $ap $ap tersi kt.
calpagay = calpak.
calpak yass; 0 calpak otur- rahat (arazide, tarlada, yerde) oturmak (diz stne
melmeden); calpak oturu, kgd cerge tiygizip poposunu yere koyup
rahata oturdu; calpak til sade dil, karma$k olmayan dil; halk dili; calpak til
menen aytayn basit bir dille syleyeyim; calpak tilge salp yumu$ak, nazik bir
$ekilde laf dndrp dola$trp; aldand calpak tilge senin ba", maksatka
cetken tura buzuk Kasm #. yumu$ak, tatl konu$malar senin ba$n dndrd,
namussuz Kasm amacna ula$t; calpak arz yumu$ak bir tonda yaplan bildiri.
kr#. Kzk., KKal. jalpaq yass; geni$, Alt. dalbaq geni$ [ESTYa 100].
calpaktk yasslk. < calpak+tk.
calpalakta- 1. gler yz gstermek, dosta davran$ gstermek; calpalaktap syl"-
nezaketle konu$mak, kar$lkl iltifat etmek, kompliman yapmak; 2. mec.
dalkavukluk etmek, yaltaklanmak, yaranmaya al$mak; emine n maa
49
mnalk calpalaktap kald? neden bana bu kadar yaranmaya al$yorsun? <
calpalak+ta-.
calpakta"- kon. (kadnlar hakknda) tek tip olan, ho$a giden kibar davran$lara veya
szlere kaplmak. < calpalakta-"-.
calpa: calpacalpa yass hale gelen, yayvanla#an herhangi bir yanslama sesi; (
calpa ur- yaltaklanmak, pohpohlamak. < calp+a.
calpada- 1. yass hale gelmek, yassla$mak; 2. beceriksizce hareketler yapmak;
calpadap u- byk kanatlar beceriksizce rparak umak; caldadap ukan
ak sar, kayrlp, d gptr folk. beceriksizce uan do%an, dnp ykselmi$;
3. = calpalakta-. < calpa+da-.
calpay- ezilmi$, yasslm$, geni$lemi$ bir grn$ olmak, geni$ ve yass olmak;
cata berbey calpayp, mineyin atka kampayp folk. yaylp yatmadan alml bir
eda ile ata bineyim. kr#. Kzk., KKal. jalpay-; Alt. dalbay- [ESTYa 100].
calpayt- et. calpay-dan; yass hale getirmek, yassltmak; kalp ayttm, kalpagmd
calpayttm yalan syledim, kalpa%m yasslttm (arkada#larn aldattktan sonra
ocuk byle der); calpayta ap- 1) yassltmak iin vurmak; 2) mec. zarar vermek;
yok etmek, imha eylemek. < calpay-t-.
calp genel, umumi; btn, hep, tm, tamamen; calp soyuzduk Sovyetler Birli%i;
calp cynal" genel toplant; calp, te cana tike cayloo genel, e$it ve do%ru
seimler; calp i" ta"too genel grev; calpga paydaluu kamu(nun) yararna olan;
calpga mildett okuu herkes iin zorunlu %renim (veya %retim); calp-cayk
hepsi, topluca, grup halinde; calpcayk uguar hepsi dinlesin; cak" aytas,
karlar, calpcayk baarar #. ya$llar, hepsi (ama hepsi), siz hepiniz, iyi
konu$un; 0 calpsnan aytkanda szn ksas. kr#. Kzk., KKal. jalp [ESTYa 14].
calpla- genelle$tirmek. < calp+la-.
calplda- 1. gler yz gstermek; 2) mec. yaltaklanmak, dalkavukluk etmek. <
calpl+da-.
calplda" i#. calplda-dan. < calplda-".
calplda"- i#t. calplda-dan. < calplda-"-.
calpldat- et. calplda-dan. < calplda-t-.
calplk genellik, birlik, topluluk; talamdarnn calplg birli%in ortak karlar. <
calp+lk.
50
calploo i#. calpla-dan; genelle$tirme. < calpla-oo.
calpy- yasslmak, yassla$mak, yass hale gelmek; atna z calpyp minip turat
atna kendi smsk yap$p oturuyor.
calpoo 1. tar. de%erli at ss (hkmdarlar iin zemberekli nitelikte olan ve atn
zerine geirilen de!i#ik e#itteki ul, yular, g!slk, kuyruk ucu ssleridir,
fakat eyer de!ildir); 2. atk.a!. ul, ha$a (atn zerinde).
calpooto-, calpoo"to- (atn) stne ul geirmek ve rt ile sslemek (eyerlemek
de!il); toguz kara at calpootop, tartuuga kelip kalgan folk. hediye gelen,
dokuz kara at ssleyip; Akkulan bo" ko"top, argmakt calpoo"top folk. (atn)
Akkulu (harf. siyah yeleli ve kuyruklu ak renkli doru) yedek alp, asil at
ssleyip. < calpoo+to-, calpoo"+to-.
calt abuk hareketi, ani faaliyeti ifade eden yansma szcktr; calt ber- veya calt et-
sramak, bir yana atlmak, bir yana frlamak, atlvermek, bir yana ekmek; atm
calt berip, cglp kala cazdadm atm rkerek bir yana srad, ben de neredeyse
d$yordum; ot calt etti ate$ tutu$tu, parlad; calt karad ani bir bak$ frlatt;
gzleri parlad; calt-calt et- veya calt-cult et- arada bir parldamak, zaman zaman
prldamak; $ldamak; ukan kargann n calt karatt uan kargann (kanat)
sesi onu birdenbire bakmaya zorlad; calt karay salp, oup ketti aniden bakp
rktm$; 0 calt! gn. (topu katmay oyununda, bkz. topu) tepe takkesi
saklanarak verilebilen i$aret, sinyal. kr#. Uyg. yalt yult parlaklk, parlt; Nog.
yalt yalt et- parlamak, $ldamak [ESTYa 94].
caltak korkutulmu$, gz korkmu$, ylgn; rkek, korkak; zulm gren, mazlum,
ezilmi$; Bolotbek degen ba"nda batrak bolup, caltak sp kngn Bolotbek
nce rgat olup, mazlum bym$. kr#. Kzk., KKal. jaltaq [ESTYa 101].
caltakta- = caltada-; calta crt taskaktap, obu cokton caltaktap folk. korkak
ki$i yava$ yryp, korkuyla hareket edip.
caltan- korkuyla bir yana atlvermek, bir yana sapmak, korkudan irkilmek;
aytuudan caltanbayt sylemekten ekinmiyor. kr#. Alt. daltan- [ESTYa 102].
Hak. altan- [ESTYa 102].
caltanaak, caltanak rkek, korkak, korkutulmu$, ekingen. < caltan-aak, caltan-
ak
15
.
51
caltant- et. caltan-dan; auulanp karasa, du"mann caltantkanday adam ele
fkelenip baksa, d$mann korkusundan irkilen bu ki$iydi; adamd caltanta
tikte tkr kzdr insan titreten keskin, delici bak$lar (gzleri); aglgan
ogu caltantpas ng adam boluar #. $imdiki insanlar, $im$ek akt%nda
korkmazlar; maday carp, ok tiyse, caltantpagn kzd folk. alnn yarp,
mermi (veya ok) de%se gzn bile krpmazm$; 0 kz caltant- kz kama$trmak,
gz almak; kng agl"kan ak atr kzd caltantat gne$ gibi parlak $kl ak
adr gz kama$tryor. < caltan-t-.
caltanuu i#. caltan-dan; tumanduu tn, oktor "krat, caltanuu cok, cand
korgolop #. dumanl gece, oklar (mermi) slk alyor, (fakat) can iin korku
duymuyor. < caltan-uu.
calta 1. gz korkmu$, ylgn, korkutulmu$; kararsz, kesin olmayan; kavray$ kt,
zihni evik olmayan; calta ki"i korkak, ekingen adam; calkoo menen
caltadn, cannda dayar kbs folk. tembel ile kavray$ kt olann yannda
(her zaman) tank hazrdr (arac, koruyucu); caltacalta kara- korkuyla
dnp bakmak, korku duyarak etrafna bakmak; 2. kaygan; kk calta muz temiz
(yzeysel, przsz) buz, parlak buz; kk calta ta" folk. dz, kaygan ta$; kk
zoonun ba" kk calta folk. mavi tepenin kayas parlak mavi; ak calta 1)
bembeyaz, kar gibi beyaz; 2) buzlanm$ kaya; ak zoonun ba" ak calta,
adabay basp taygldm folk. ak kayann tepesi buzla rtld%nden dikkat
etmeden basnca aya%m kayd.
caltada- 1. bir yne do%ru yatarak e%ri biimde hareket etmek (rn. bir aya!
topallayan insan hakknda); 2. mec. korkuyla ve kararsz bir $ekilde hareket
etmek veya harekette bulunmak. < calta+da-.
caltar- 1. ekinmek, korkmak; 2. kanmak (rn. darbeden). < calt+ar-. kr#. Kzk.,
KKal. jaltar- bir yne sapmak, KKal. jaltar- kanmak; Nog. yaltar-
kanmak [ESTYa 102].
caltayla- kararsz olmak, $a$rmak; mahup olmak, utanmak, sklmak, biraz
korkmak, ekinmek; sottun aldnda, szn aytalbay, caltaylay kald mahkeme
(hakim) nnde, szn syleyemedi, $a$rp kald; al, menden caltaylap, kele
albayt o, benden utanp gelmiyor; caltaylabastan yrekli, cesaretli, korkusuz,
pervaszca, kararl bir $ekilde.
52
caltayla" i#. caltayla-dan. < caltayla-".
caltayla"- i#t. caltayla-dan. < caltayla-"-.
caltayloo i#. caltayla-dan. < caltayla-oo.
caltlda- gz kama$tracak bir biimde $ldamak, parldamak; k barda, er cigit,
km" d caltlda folk. gm$ gibi gz kama$tracak biimde parlayan bir
gcn var. < caltl+da-. kr#. Kzk., KKal. jaltlda- [ESTYa 94].
caltldat- et. caltlda-dan. < caltlda-t-.
caltldoo i#. caltlda-dan; $ltl, prltl. < caltlda-oo.
caltr parlak; caltr muz parlak (przsz, dz) buz; caltrcultur parldayan;
kvlcm, $lt. kr#. Tat., B$k. yaltr; Uyg. yaltir; Kzk., KKal. jaltr [ESTYa 94].
caltra- = cltra-.
caltrak = cltrak.
caltrat- = cltrat-; 0 taman caltrat- tabanlar parlamak (harf. tabanlar ya%lamak);
bir ki"inin tbsn krgnd tamann caltratat bir ki$inin kalpa%nn tepesini
grr grmez tabanlarn parlatr.
caltrkan dallar geni$e yaylm$, geni$ dall olan (bitki).
caluu 1. kibir; 2. arzu, istek; can caluum aytayn folk. gizli arzumu syleyeyim.
caluun Rus. kon. yevmiye, gnlk (cret).
cam I Ar. 1. birileriyle bir araya gelen, birileriyle birlikte toplanan; esk. toplam;
argn, krgz cam bolgon folk. melez, krgz hep bir araya gelmi$; cam kl- bir
araya gelmek, toplanmak; bir araya toplamak, bilanosunu karmak; i-pikirdi
cam kl- mec. yat$trmak, teskin etmek, dindirmek; imerilip syl"p, i-pikirdi
cam kld folk. konuyu de%i$tirince, sakinledi; 2. = cam; segiz kan katar cam
keldi folk. sekiz han birlikte geldiler; cam bukara (veya cambukara) hepsi
fukara, hepsi sradan halk; cam bukara birikti, tabalbays aylad folk. fukara
halk birle$ti, senin haline vay! << Ar. PQ4 cem' (PED 371a).
cam II "r. 1. gn. = dagara; 2. (o!unlukla cam kese) kase, tas, anak. < !r. R.4 c!m
(PED 350b).
cam III: bala n ki"i otko, camga t"t evlat iin insan ate$e ve suya d$meye
hazrdr (harf. ate$e ve cama d$er); kum cam bkz. kum.
cam IV: kamcam albay bkz. kam II 1.
53
cama: kara cama a%z iindeki et paralarn kemiren bir hastalk (a!z iini rten
hastalk); mndan kiyin ara sylsm, oozumdu kara cama cesin! bundan sonra
ona (bir #ey) sylersem, a%zm a%z iini rten hastalk rtsn!
cama- 1. kabaca tamir etmek, yamamak, yamalamak; camancazgap veya caman
caskap 1) yarm yamalak yamayp; k6h $uray k6h buray yamalayp; eski
kiyimdi, camancazgap, kiyip crgn eski giyimleri yarm yamalak yamayp,
giymi$; 2) mec. $yle byle, yarm yamalak yapp; iki yakasn zar zor bir araya
getirip; 2. = camakta-; bolot kalem karmayn l menen tirn, el keltirip,
camayn #. elik kalem tutuyorum, lm ve ya$am ahenkli bir biimde
tamamlyorum; rstuu ca"tar, kadam layktuu bolsun dep, camadm r
menen ko"up folk. talihli genlik, admn ba$arl olsun diye sana $ark
syledim; 3. mec. birine-bir #eye katlmak, i$tirak etmek, arasna katmak; meni
saga camap, oyozgo agm klptr beni sana ekip (senin i#ine katlm# gibi)
kaza ba$kanna ihbar etti. < ET yama:- (ED 934b).
camaa 1. = camaat; 2. gn. ky meclisi ba$kan.
camaa (kk) yama. < camaa+. kr#. Alt. dama; Hak. nama; #or. naba
[ESTYa 108].
camaala- yamamak, yamalamak. < camaa+la-.
camaalat- et. camaala-dan. < camaala-t-.
camaaloo i#. camaala-dan. < camaala-oo.
camaaluu yamal, yamalarla dolu; camaaluu apan yamal kaftan. <
camaa+luu.
camaala" = camaatta"; cayt maldn bir bolup, camaala" ayl konsun dep folk.
mera ortak olsun, kyn yanba$na kurulsun deyip.
camaat Ar. esk. 1. topluluk, cemiyet; cemaat; camaat kon- el birli%iyle yanna
yerle$mek, yurtlanmak; camaat kondur- hep birlikte yerle$tirmek; ayld camaat
kondurbay, kerbendi colgo crdrby folk. ky birlikte yerle$tirmeden, kervan
yola karmadan; agyinder camaat! (hitap) saygde%er!, sayn!, muhterem!; car
camaat birbirine yakn insan toplulu%u; sk dostlarn evresi; 2. kar, e$, zevce.
<< Ar. ?S.Q4 cem!at (PED 370a).
camaatta" birileriyle tek ve ayn toplulu%a giren; yakn kom$u, ayn kyden olan;
trd tama"an uguuga camatta" koyulardn bardg kele bere turgan trl
54
$akalar, oyunlar duymak iin btn kyller koyun obanlarnn bulunduklar
yere gelivermi$ler; baatr aylna camaatta" konu"kan kurama, ko"ular
bahadr (bkz. baatr 2) kyn yaknna kimsesizleri (bkz. kurama 3) ve ona ba%l
olan kom$ularn (ko"u 2) yurtlandrm$. < camaat+ta".
camaattuu akrabas ok olan, ok arkada$l; camaattuu el says ok olan boy,
birok kabile. < camaat+tuu.
camacay a%zn bir ksm, kenar; camacaym "i"ip, tamak cedirbey koydu a%zmn
bir ksm $i$ti ve yemek yedirmedi; Supakandn oozunan "ilekeyi arap, eki
camacaynan kbk gp turdu Supakann a%zndan salyas f$krp, dudak
kenarlarndan kpk kt (kzgnlktan, fkeden).
camagat = camaat; ata Manas lgnd camagat karap turbagan folk. baban
Manas ld%nde cemaat ilgisiz kalmam$.
camak 1. yama; krk camak yama yama stnde; her taraf yama iinde (harf. krk
yama); 2. do%alama, do%atan syleme (#iir olu#turma e#itlerinden biridir);
camak degen, carandar, toodon lkn ken eken; suzup alsa, tgnbs darya,
alkar kl eken #. do%alama syleyen, arkada$lar, bu byk da%lar fosille$mi$
zenginlikmi$; e%er ekse, bu tkenmez rmak, kocaman glm$; alt cl aytsam
tgnbyt kzl tilde camagm folk. alt yl sylesem anlatm gl dil ile olan
do%alamalarm tkenmez. < cama-k.
camak 1. yama yapan; eskici; 2. do%alama yapan $arkc (uygulanan orta
byklkteki trleri: maktoo, kordoo, lirik #arklar vs.; onun repertuvarnda bir
kural olarak bahadr destan girmez; bkz. r). < camak+.
camaklk camak (bkz.) mesle%i. < camak+lk.
camakta- do%alama yapmak, do%atan sylemek (#iirler, #arklar); camgrday
rdan neen sz, camaktap, aytp terein ya%mur gibi saysz derin szl
trkden, do%alama yapp, trk yakarm. < camak+ta-.
camaktal- dn.-ed. camakta-dan; ann sylgn sz da, camaktalp, kooz r bolup
ga bergen onun syledi%i sz de, do%alama olup, gzel bir $iir kvermi$. <
camakta-l-.
camaktat- et. camakta-dan; do%alama yapmak, do%atan sylemek (#iirler); catp
alp, oyloymun, camaktatp keltirip folk. yatp d$nyorum, ahenkli bir biimde
55
do%alama yapyorum; sz tiygizip camaktat- do%alamada i%nelemek (#arkda,
#iirde). < camakta-t-.
camaktoo i#. camakta-dan. < camakta-oo.
camal Ar. gzellik (yz), tatllk, ho$luk, sevimlilik; ka"attn caktan karnday
nurduu bettin camal folk. onun yz gzelli%i yksek kylardaki kar gibi gz
alc ve parlaktr; kzgaldaktay bizdi zn karatp, kzglt tartat kz, kelindin
camal #. gelinin gzelli%i gelincik ie%i gibi, bizi kendine baktrp gz alyor.
<< Ar. 5.Q4 cem!l (PED 370b).
camal- herhangi bir yere ili$mek, yerle$mek; toogo btkn agatar, tzg barp,
camalp da%da yeti$en a%alar, ovaya ula$arak yaylm$lar (depremden).
caman 1. fena, kt, irkin, yak$ksz, pis; camandn cak"s bolgono, cak"nn
caman bol ats. ktnn iyisi olmaktansa, iyinin kts ol; cak"n sz ltrt,
camand tayak ltrt ats. iyi adam sz ldrr, kty dayak ldrr; caman
klp koyuyu, cak"s uyat boluuu ats. kts yapar, iyisi utanr; caman at
(veya camanat) kt n; a$a%lama; ayplama; caman atta- (veya camanatta-
veya camanatt kl-) a$a%lamak, rezil rsva etmek, ktlemek, lekelemek;
onurunu zedelemek; caman attuu (veya caman camanatuu veya camanatt)
rezil, utandran, yz karas olan; camanattuu bol- veya camanatt bol- rezil
olmak, yz karas olmak; camanatt sz kt, utandrc sz; camancuman veya
camanmaman fena, kt, geli$igzel; mingeni camancuman tay, kunan
bindi%i tay bir yllk kt ve ya$nda bir taydr; caman kr- sevmemek,
isteksizlik gstermek; caman krn- kt grnmek, olumsuz bir izlenim
uyandrmak; berip caman krngn, berbey caman krn ats. vererek kt
biri diye tannmaktansa, vermeden kt diye tann; meni caman kld beni zd,
utandrd; 2. esk. (kalburst ve zengin feodal kabilelerin dilinde) a$a%
tabakadan (insan), fakir; 3. ok, pek, olduka, epey, gayet; caman o ok
byk, a$r byk; caman cak" pek iyi; auusu caman ok fkeli; 4. mec.
ocuk; bir camanm bar bir ocu%um var; ayuu amann tileyt, cak" camann
tileyt ats. ay halasn ister; iyi (insan) ocuk ister; 0 caman cer bazen caman cay
a%za alnmaz, pis ksm; caman cay yanl#lkla birlikte camacay (bkz.); caman
aytpay, cak" cok ats. her trl (beklenmedik ve naho#) olay olmam$asna;
hepsinin olmas mmkndr, hepsi ba$a gelebilir (harf. kty sylemeden iyi
56
olmaz); caman aytpay, cak" cok degen; camancak" ekn te eske ala
crm kerek kty sylemeden iyi olmaz diyen; kt ve iyi ikisini denk tutmas
gerek; caman cak" boldu, uzun kska boldu, etek ce boldu sz am kt iyi
oldu, uzun ksa oldu, etek yen oldu. < ET yama:n (ED 937a).
camanat = caman at (bkz. caman 1, saltanat).
camanatta- = caman atta- (bkz. caman 1).
camanattuu = caman attuu (bkz. caman 1).
camanlk kt, fena, berbat davran$ veya durum; znt verici bir $ey, talihsizlik,
dert, sknt; camanlk kr- sknt ekmek, znt duymak. < caman+lk.
camaluu = camaaluu.
camanda- ktlemek, yermek, lekelemek, gzden d$rmek; camandap syl-
olumsuz referans vermek; aleyhte konu$mak (ileri srlen adaylklar). <
caman+da-.
camandal- ed. camanda-dan. < camanda-l-.
camanda" i#. camanda-dan. < camanda-".
camanda"- i#t. camanda-dan; birlikte ktlemek; kar$lkl olarak yermek. <
camanda-"-.
camandat et. camanda-dan; ktlemeye zorlamak, yermeye mecbur etmek,
ktlemek. < camanda-t-.
camandk ktlk, fenalk; camandk kl- ktlk yapmak, ktl% dokunmak;
cak"lkka camandk iyili%e ktlk; cak" krp coldo"un, camandk i"ke
bardrbayt folk. (e#, kar) sevdi%in, iyi kocann (harf. ahbap, arkada$, yolda$)
kt i$ yapmasna izin verme; camandkt amandk ceet ats. do%ruyu zaman
gsterir (harf. mutluluk ktl% yener, yani ktlk abucak a!a vurulursa ve
yenilirse ya#arz); 0 al kimdi kim krd, kz camadkt krbs ba$na
ktlk gelmesin, Tanr vermesin ve gstermesin. < caman+dk.
camandktuu kt, fena, zararl. < camandk+tuu.
camandoo i#. camanda-dan; ktleme, yerme, knama. < camanda-oo.
camansar gn., camansar = caman sar (bkz. sar II); camansar menen ca"
kyk, bir birinen t albayt folk. $ahin ile do%an, biri di%erinden daha iyi de%il.
57
camanst- benz. camandan; tasvip etmemek; fena, i$e yaramaz saymak;
a$a%lamak, horlamak; camanstp kokustan, cazksz kam appasa folk. e%er
sen (benimle evlenip) bana hor bakp, gnahsz kamlanrsan. < caman+s
16
-t-.
cama"tr- k6r etmek, kazanmak iin birini di%erine uydurmak; idareli davranmak,
ekonomik kullanmak; cartn cama"trp, kskan ula"trp yarmn kullanp,
ksay ekleyip (yani mmkn olduka her tasarrufta); calgan faktlard
cama"trp yalan olaylar uydurup.
camba" 1. (o!unlukla camba" sg) karn blgesinde kaburga kemikleri ile le%en
kemi%i arasnda kalan ksmdaki kemik; klk; camba" sn konoktorgo
tartluuu ustukan muhterem, saygde%er misafirlere hazrlanan (etli) kemik -
kesilmi$ kemik; 2. kala (gvde ksm); 0 caba"m cerge tiygen emes mcadelede
yenilen olmam (harf. kalam yere de%mez); sol camba"tan cat- sol kalas
zerine uyumak (iyi olmayan belirti saylr); sen tnd sol camba"an catp,
caman t" krgn cok bele? folk. sen gece sol kalann zerine yatp, kt d$
grmedin mi? kr#. Kzk., KKal. janbas; Alt. dalma"; KKal. jambas [ESTYa
117].
camba"ke" Krg.-"r. gn. [camba"k"] sp. kar$la$mada muhalifin kalasna vurma.
< camba"+ke"
17
.
camba"ke"tik gn. [camba"k"tik] sp. kalaya saldr, hamle (gre#te tarz). <
camba"ke"+tik.
camba"ta- boylu boyunca uzanmak, yatmak; camba"tay caagn tayana cat- avucu
yana%a koyarak yatmak. < camba"+ta-.
camba"ta"- i#t. camba"ta-dan; birlikte boylu boyunca yatmak. < camba"ta-"-.
camb in. 1. esk. kle halinde gm$ (farkl #ekillerde ve farkl a!rlklarda
inde para olarak kullanlan); byrk camb (insan) bbre%i grnmnde olan
kle halindeki gm$; kara kulak camb byk kle halindeki gm$; kara
kulak o camb karmay berdi koluna folk. onun eline ok byk kle
halindeki gm$ ekinmeden veriverdi; 2. has madenlerde genel isim;
cambnn kenin talkalap, kazgan Tokom kelgen beym folk. yle grnyor ki;
has madenlerde maden cevherini kazan ve paralayan Tokom idi; 3. tar. (ate#
etme yar#nda, at# msabakasnda) kle gm$ veya bir ba$ka mcevher
(Tien-&an blgesinde erdem veya erden diye isimlendirilir); camb atmay veya
58
camb at"may sporun bir e#ididir: okun i!nesiyle ve ge akan tfekle,
yksekteki ince ipli!e ba!lanan kle gm# d#rmek iin yar#mak (ipli!e
de!mek gerek, bkz. daha kyk I 5).
camblk bir camb (bkz. camb 1) de%eri veya bedeli ; camblk at bir camb
bedelinde olan at. < camb+lk.
camboz bkz. koyboz.
cambukara = cam bukara (bkz. cam I 2).
camda- toplanmak, bir araya gelmek; bilanosunu karmak, genelle$tirmek; 0 kl
camda- yre%i yat$trmak, ho$nut etmek; kldrn camdad gnllerini
sakinle$tirdi, ho$nut etti. < cam+da-.
camdal- dn.-ed. camda-dan. < camda-l-.
camda" i#. camda-dan. < camda-".
camda"- i#t. camda-dan. < camda-"-.
camda"tr- et. camda"-tan. < camda"-tr-.
camdoo i#. camda-dan; genelle$tirme, bilanosunu karma. < camda-oo.
camgar- dzene koymak, dzene sokmak, dzenlemek; derlemek, dev$irmek, bir
araya getirmek; kzmatt cak" klgn dep, krk cigitti camgarp folk. hizmeti
iyi olsun diye krk yi%idi toplayp. < cam+gar-.
camgr 1. ya%mur; kar caaganday, kargasa, camgra cok, calgasa #. kar ya%ar
gibi (bey) lanet etti%inde, ya%mur (damlas) de%ilse bile yardmsever oldu%unda;
camgr klp, caa tartp dolu (harf. ya%mur) gibi birbiri ardna yaydan salnan ok;
aba caagan camgr kar$dan (yze do%ru) ya%an ya%mur; kara camgr sa%anak
ya%mur; 2. gn. (baz yerlerde) dolu. < ET ya#mur (d-) (ED 903 b).
camgrduu ya%murlu; camgrduu kn ya%murlu gn; camgrduu suuk kndrd
ya%murlu so%uk gnlerde. < camgr+duu.
camgrla- akmak, bo$anmak ya%mur hakknda, ya%mur ya%mak. < camgr+la-.
cam Ar. hep, btn, tm, tamamen; toplam, bilano; cam curt btn halk. << Ar.
1HQ4 cem'$ (PED 371b).
camg = cam; camg curtka dayn krnd btn halka aka grnd.
caml in. esk. Art.a!. Krgz brosu (in brosu, devlet dairesi).
camn- sarnmak, brnmek, giyinmek; kendini rtmek, rtnmek, kapanmak,
giymek (elbiseyi); ki" iigin camnp folk. samur krkn giyip; avan camn-
59
ar$af giymek; paranc camn- pee rtnmek; say camnp ka- dar dere
yata%nda saklanarak kamak; tn camnp gecenin perdesi altnda; karagayd
camngan kal eken douzu #. ormana saklanm$ yaban domuzu pek okmu$. <
ET yapn- (ED 878 b).
camn 1. rt; pee, yz rts; rtnmeye yarayan nesne; 2. mec. destekleyen,
desteki, hami. < camn--. kr#. Alt. damn; Trkm. yapnca [ESTYa 128].
camnt- et. camn-dan; paranc camnt- peeyi (bayana) rttrmek, ya$ma%
rtmeye zorlamak; avan camnt- peeyi (bayana) rttrmek; tn camntp
cnt- gecenin perdesi altnda bir kimseyi gndermek; brg koy terisin
camntpa kurdun koyun krkn giyerek gizlenmesine izin verme. < camn-t-.
camra- ok hzl bir $ekilde y%n halinde toplanmak; birbiri ardnca ko$mak (rn.
anasnn yanna brakldklar zaman, kuzular hakknda); kk camray ba"tad
taze ye$illik gr bir $ekilde topra%n altndan kmaya ba$lad; tu" - tu"tan
camrap topluca her yandan akn akn gelip; kozu camrad 1) kuzular y%n
halinde sradlar; 2) mec. kvlcmlar srad (rn. kurum yanarken); top ki"inin
krg kt; ordubuzdan tura kalp, biz da camradk ok sayda insann
a%lama sesleri duyuldu, biz de yerimizden frladk ve (a!lamada) onlarla
birle$tik; ekini camrap ketti, urka bam! abuk ol, yavru keiler emiyor
(y!ldlar)! < cam+ra-.
camrat- et. camra-dan; camratpay, kozusun cak" baylap algan kuzusunu iyi
ba%layp, ona anasn emdirmedi; Kanbek koydu saadrtp, kozulard
camratkan Kanbek koyunu sa%drp, kuzular salvermi$. < camra-t-.
cami gn. [cmi] = cam.
camiyat = camaat.
camoo i#. cama-dan; 1. yamalarla dolu; 2. yama. < cama-oo. < ET yama:# (ED
935b).
campa tezek (bazlama, rek, pide pi#irmek iin yakacak olarak kullanlan hayvan
gbresi). kr#. Kzk., KKal. japa [ESTYa 130].
campay- 1. elini kolunu aarak sere serpe yatmak, serilip serpilmek; 2. yasslanmak,
bask ve ezik hale gelmek. < campa+y
18
-.
campoz gl kartal trlerinden biridir.
60
cam"y- bir tarafa sapmak, ynn dnmek, ynelmek, e%ilmek, kvrlmak; caag
cam"yd enesi yamuldu, enesi e%ildi.
cam"yt- et. cam"y-dan. < cam"y-t-.
can I yan, taraf, cephe, cihet; biyik toonu cannan kr, ba"na kpa, cak" ki"ini
alstan uk, canna barba- ats. yksek da%a yanndan bak, tepesine kma; iyi
adam hakkndaki szleri uzaktan dinle, yanna varma (yakndan onlar nemlerini
kaybediyorlar); can-cagn karanp etrafna baknarak, evresini kollayp; cann
karad veya can-cagn karad etrafna baknd; canmda benim yanmda;
canmda cok yanmda yok; coktun cannda hemen hemen hi yok; sylemek
mmkn de%il; cannan tld kendi parasndan, kendisi dedi; canna yanna,
birine-bir#eye do%ru; canna bar yanna yakla$; canna candn baralbay,
curtum, caltak bolgon ekensi folk. insanlarn yanna yakla$amadan, korku
duyar olmu$sun; 0 can tart- birinin tarafn tutmak, birisinden yana olmak; biri
iin araya girmek, arac olmak; Aldar Ks kedeylerge can tartu ele Aldar Ks
(bkz. ks II) fakirlerin tarafn tuttu (savundu); canga bas- 1) gizlemek,
saklamak; 2) cebe koymak, cebe yerle$tirmek; benimsemek; can ba"tk etn. 1)
kay$ sol tarafa ba%lanan, orta byklkte nak$l anta; 2) sz kesmeden sonra
ilk ziyarette ni$anlya getirilen esas olarak $eker grnmnde olan ni$anl
arma%an; y can bkz. y. < ET ya:n (ED 940a).
can II "r. 1. ruh, can, i 6lem, yrek; can barb? sa% m?, daha soluk alyor mu?;
can oorugan cerde can a%ryan yerdedir (eski inan#lara gre beden hasta
de!ildir, ruh hastadr); kimge bolso da, can tattuu ya$am herkese de%erlidir
(harf. tatldr); can tartpasa da, kan tartat ats. can ekmese de kan (akrabalk)
eker (yardm eder); aman bolsun candar folk. sa%l%nz ve refahnz
istiyorum (harf. ruhunuz mutlu olsun); baytalm, can n corgoloorsu ats.
ksra%m, kendi cann iin rahvan yryorsun; can kt 1) ruhunu teslim etti;
ld; 2) mec. kendinden geti; carm can veya ala can yar diri, yar l; 2.
insan; canga krnby kimseye grnmeden; an can orduna krbyt onu
insandan sayma, insan yerine koyma; can ki"ige aytpa kimseye syleme; bolup
catkan i"ter cnnd can adamga garba yaplp vcuda getirilen i$ler
hakknda kimseye konu$ma; can baspagan l insann ayak basmad% yer, l;
can adam cok ka"nda yannda hibir kimse yok; yn krgn can emesmin
61
ben hibir zaman onun evinde bulunmadm (harf. ben onun evini gren biri
de%ilim); al canda cok oroy o insan edepten yoksundur; candan murun veya
candan murda herkesten nce; candan murda keldi herkesten nce geldi;
amaln candan a"rd hneriyle (veya hileyle) herkesi geride brakt; candn
mitaam insann dzenbaz, dolandrclarn eleba$s; 3. kon. bellek, hafza;
islosu kays ekeni canman gptr says aklmdam kvermi$; adeti
hatrlamyorum; 4. ki#isel zelliklerde ayrlr: Bekcan (sa!lam ruh); Canuzak
(uzun ya#ayaca! nceden belli olan, uzun can) vs.; 5. ok#. hitapta: canm
canm, cigerim, kuzum, hayatm, sevgilim, iki gzm; kelin can k%m,
krpem; kablan Manas, can inim folk. leopar Manas, canm (kk) karde$im;
kempir can canm kocakarm (ok#. ya#lnn, ya#l kadna syledi!i ifade); Samtr
can canm Samtr; 6. bir ksm folklrde kar#la#lan, ruh vasflardr: kla can
kl kadar can; kara can kara can (olm. manada de!il); mn can sinek kadar can;
altn can altn ruh; kayran can sevgili can; tattuu can tatl can; kldy can gl
gibi can; mnday cand cn ele klga baylap ta"tadm hayatm tehlikeye
atmaya karar verdim (harf. sinek gibi can basite kla ba%ladm); kayran can ar
ketkene folk. (insan) ya$adka (harf. sevgili can kmadka); kaarluu bolot
a"taptr, kayran cand Sarbay klga baylap ta"taptr folk. tehlikeli klc (dire!e)
yerle$tirdi, yoksul ruhu Sarbay kla ba%lad (yani hepsi iin karar verdi); 0 can
btkn (veya canbtkn) btn ya$ayanlar; can-canbar btn canl varlklar
(insan, bcekler, ku#lar buraya gelemiyorlar); can-canbar, kurt-kumurska
btn canllar (insandan ba#ka); can bl- gayret etmek, aba gstermek; can-dili
menen btn ruhuyla, btn kalbiyle, gnlden; can-dilibiz menen btn
kalbimizle tam olarak hazrz; can-dili menen berilgen btn ruhuyla candan
ba%l; can dep tamamen hazr, tetikte, ho$nutlukla; al can dep barat ho$nut
olarak gidiyor; can bayla- canlanmak, ya$amaya ba$lamak; lk talaa can
baylad, uykusunan oygunup #. l bozkr, tarla uykusundan uyanp, canlanp
ye$ermeye ba$lad; can aylasn tabalbay folk. kendi hayatn kurtarma yolunu
bulamyor; cannan korkup beriptir folk. kendi ya$amndan korkmu$tu,
ya$amna (sadece) korku vermi$ti; can-alaketke t"p $a$kn $a$kn ve acilen
(hareket ve davran# hakknda); can tala"- 1) lmle sava$mak; ac iinde olmak,
can eki$mek; 2) gayret sarf etmek, abalamak, elinden geleni yapmak; can
62
tala"tr- gayret sarfettirmek; ok zen gstermek; can bak- veya can sakta- kendi
ekme%ini kazanmak; it, bok cep, can saktayt ats. kpek, pislik yiyip besleniyor;
can baguu (veya canbaguu) her gnk sknt, gnlk emek, ekmek iin i$; can
saktat- yiyecek aramada birine yardm etmek; canna cay ber- (onu) rahat
brakmak; cann ba%$lamak; canzd kynabaz eziyet etmeyece%iz; canm
cer tartp baratat kendimi kt hissediyorum, kuvvetten d$yorum; meni
catkr, canm cer tartp bara catat kendimi kt hissediyorum, beni yatrn;
canm trt ar boldu krk (veya seksen) tarakta bezim oldu; btnyle halsiz
d$tm; ba"n ktrr can ok ba$n kaldracak gc yok; o bsbtn
kuvvetten d$t; can cok anda o korkaktr, tabanszdr; can bolso korkak
de%ilsen; can tartkan dosu onun yakn arkada$, yakn dostu; can aya"pagan
birbirlerinin ya$am iin zlmemi$ler; can coldo" canci%er dost, candan dost;
can ar tuugan (kendilerinden olan) can acyan hsm; sknty gsteren akraba
(kendileri hakknda); can ko"- iini bo$altmak, kayna$mak; dos, dosko cand
ko" ats. dost, dosta cann kat, dost dostunun ruhuyla kayna$ (yani arkada#san
onun iin ya#amn vermeye hazr olacaksn); candan tkn suuk ie i$leyen
so%uk; menin eki canm bar bele! 1) benim iki canm var m? iki paraya
blnemem; 2) benim iki ba$m m var? ayn anda iki insan olamam ki!; canbz
artkp? (harf. ruhumuz daha iyi mi?, yani skntmzdan daha nemli #ey ya#am
m?; cand koyboyt kimseye rahat yok; canna batt ona skc geldi; can
karayd gzlerinde kzl $im$ekler akt, gzlerinin nnde yldzlar uu$tu; can
alp utu ruhunu yakalad ve gtrd (can skc durumlara d#en ve tesadfen
ondan kurtulan insanlar hakknda); can keke ceptesin! ak$ama kadar
ya$amasn!; alar dele adam emespi, candarn cep cibere koybos onlar da insan
de%il mi kendi ktlklerini istemezler; canmd cebeymin! (yalan syledimse)
iki gzm nme aksn, gzlerim kr olsun; kendimin d$man de%ilim ya! (harf.
canm yemek olmaz, canm yemeyece%im); kara cann zorgo bagp crt iki
yakasn zar zor bir araya getiriyor (harf. kara cann zar zor besliyor); kara
cann cesin! Allah (onun) belasn versin! (harf. o, siyah ruhunu yiyip bitirsin!);
cand cegir! (insanlara) sana, senin iin; can etimdi cedim bsbtn zldm,
strap ektim; bular tim ele canmdn etin cediret onlar beni tamamen canmdan
bezdiriyorlar; can keti bu insan her ktl% yapar, ondan her ktlk beklenir;
63
cann kolgo karmagan, can ketisi dag bar folk. baz insanlar vardr ki senin
cann onun elindediri, istedi%ini yapar; z cann ky- kendi canna kymak; can
kyg katil; can tie turgan sz ac (i%neli, krc) sz; oy, canm kalsa! sen
bele? dm patlad, ok korktum!; sen miydin?; canm kzm krnp, ara
crm bsbtn yorgun d$p; glkle yryorum; Semetey suuga mlp,
kzn can krnp folk. Semetey suya batnca, iini bir korku sarp; can
kzn krnd 1) iini korku kaplad, korkunun esiri oldu; 2) (a!rdan,
sancdan) ok korktu, korkuya kapld; cann kzn krsttm 1) onun cann
kardm, pestilini kardm; 2) onu korkuya d$rdm, onun dn patlattm;
candarn kzdrn krst" kerek onlarn dn patlatmak gerek; cann ta"tap
veya cann lmg baylap fke ve korkuyu bir kenara brakp, cann lme
ba%layp (rn. sava#a atlmak); bir i$e btn enerjisiyle, byk bir gayretle (drt
elle) sarlmak; cann ta"tap i"ke mrkanp kiri"ti btn enerjisiyle i$e drt elle
sarld; calgz kekirteginin aylas n cann ta"tap sadece nefsini doyurmak
iin (a gzll%n tatmin iin) btn kuvvetini verip; cann ta"tap er Manas,
Kalan kuup kalgann kapkaydan Alma krd emi folk. Manas gibi
kzgnlkla Kalayn ardna d$t%n Alma(mbet) grd; cand kolgo alp (veya
karmap) veya cand oozgo ti"tep veya cand klga baylap her$eyi gze alp,
canna acmadan, lmden korkmadan; kztalak tattuu can, klga baylap ta"tad
folk. tatl canyla atld Allah belasn versin, lanet olsun!; cand oozua
ti"tep bar cesaretle yr!, azmin ve kararll%nla git; kl menen cab"p, cann
kolgo al"p folk. klcna yap$arak, sonuna kadar dv$meye karar vererek;
cann baylap lmg kendi ya$amna acmadan; cann sabap veya cann
sabalap veya kara cann kar urup btn gcyle, olanca kuvvetiyle (harf.
ruhunu kamlayp); cann canga urup elinden geleni yapmak, hi durmadan
al$mak; cann canga urup, tnm albay i"tep crd durup dinlenmeden al$t;
can ber- 1) canlandrmak, can vermek, diriltmek; can cokko can berdi cansza
can verdi; 2) son nefesini vermek, can vermek, lmek; 3) tar. and imek, yemin
etmek (delilin do!rulu!unu tasdik etmede; a#r ve olumsuz kabul edilen yemin
verme); balasnn cann bersin ocu%unun ba$ zerine yemin versin; can
bergendin canna turba ats. yemin verenin yanna gelme (kazara, onun ba#na
gelen, seni de ilgilendirebilir); can bergendi bilbegen o hibir zaman yemin
64
vermez (gvene ve saygya layk olan); can sal- tar. ant imek iin yerine
ba$kasn koymak; can kolunun uunda bitkin bir halde, canldan ok l gibi
(harf. can elinin ucunda); can tbsn (veya kulagnn uuna) kt ok
korktu (harf. can tepesine (veya kula%nn ucuna) kt); tb atar tik turup,
can kulaktn uuna bard tepesindeki salar dimdik olup, ok korktu; can
kalbay veya can-al kalbay btn gcn fazlasyla kullanmak, btn kuvvetini
seferber etmek; can-al kalbay calnp btn gcyle yalvarp; cannan kakan
veya cannan keken ya$amdan uzakla$m$; cannan kakan barbasa, canna
ki"i bargsz folk. ya$amdan uzakla$an ki$i sadece gitmeye gerek gryor, onun
yanna yakla$mak imkanszdr; can sura- can, ya$am korumak istemek;
calbarp, can surad, cayd krp turamn folk. yalvarp, ya$amna
dokunmamam istedin, senin durumunu gryorum; can alg Azrail, lm
mele%i; can cer reme organlar; can tegirmen gn. ku# isimleri; can birgem
bkz. birgem; can cabla bkz. cabl-; kurgan can bkz. kur- II; can angan bkz.
an- II 2; canga kyr = kyrmn; can sooga bkz. sooga; can candan- bkz.
candan-; can bakt bkz. bak-; sk ele can bar bkz. sk; can t"" bkz. t"". <
!r. 7.4 c!n (PED 352a).
can III = am I (r. bkz. kadr II).
can- I 1. dnmek, geri gelmek; geriye gitmek; azalmak, eksilmek; baars yg
cand hepsi eve dnd; szdn can- szden caymak, sznden dnmek; "i"ik
cand $i$kinlik indi; 2. rgs zlmek, (svanan) $eyler a$a% inmek; ciptin uu
cand ipli%in ucu ald, zld; iplik ald, zld; 0 bir knm bolso, bilip
ayt; bile albasa, er Kk, camandk szdn canp ayt folk. bir kusurum varsa,
bilip syle; bilmiyorsan, yi%it Kk, szden dnp syle; cz canbagan cigit
yrekli delikanl, korkusuz yi%it; boz baldarda carak kp, cz canbaga baatr
kp folk. boz delikanlda silah ok, yrekli yi%it ok; bir beyliden canbays
folk. (sznde) srar ediyorsun. < ET 1 yan- (ED 941b).
can- II yanmak, tutu$maya ba$lamak, alev almak. < ET 2 yan- (ED 942a).
can- III = can-; tizege ba"t cand ele, tizgin kagp ald ele folk. (at) (kendi) dize
ba$n de%dirip, dizgini sallad.
cana 1. yine, yeniden, tekrar, daha; 2. az nce, demin, $imdi, yeni; cana ele
aytpadmb? demin sylemedim mi?; cana ele keldi az nce geldi; canatan beri
65
veya canatadan beri deminden beri; canaraak neredeyse, ...-mak zere;
canaraak ukkan bir kabar aylantp sald ba"md #. demin dinledi%im bir haber
beni tela$a d$rd. < ET yana: (ED 943a).
canacan "r. gn. (insanlar hakknda) sevimli, ho$, cana yakn; canacan coldo" cana
yakn yolda$; Akmatn bul adam canacan dosu bu adam Ahmetin yakn
arkada$.
canag, canagl yeni, demin, ksa bir sre nce; i$te yle, onun gibi. < cana+g, <
cana+gl
19
.
canak = cak.
canalg bkz. calag.
canan "r. kuz. esk. = kerden I.
canar = kyr; 0 canar too 1) (destanda) byk da%; canar toodoy et klp,
tama"an kp klp folk. da% gibi et pi$irip, e%lenceyi ok dzenleyip; 2) esk. =
vulkan. < can-ar.
canaraak bkz. cana 2. < cana+raak
20
.
cana"- 1. yaknnda olmak; yaknnda hareket etmek, yanba$nda bulunmak; 2.
birine, bir #eye yakla$mak, yana$mak, yaknla$mak. kr#. Trkm. ya:na"-; Alt.
dana"-; Kzk., KKal. janas-; Nog. yanas-; Az., TT yana"- [ESTYa 113].
cana"a yannda, yanba$nda, yan yana; cana"a bastr- yannda arala veya
yryerek gitmek. < can-a"a
21
.
cana"ala- 1. yannda, yan yana hareket etmek; 2. ok yaknna yakla$mak, burun
buruna gelmek; cana"alap, boy knap #. yan yana gelip, skca kucakla$p. <
cana"a+la-.
cana"tr- et. cana"-tan; yakla$trmak, yaknla$trmak, birbirinin yaknna koymak;
katkan koko tikenge cana"tramn (bunu) kuru deve dikenine yakla$traym. <
cana"-tr-.
cana"uu i#. cana"-tan; tgzraak cana"uu ok yaknna gelme. < cana"-uu.
canatadan, canatan bkz. cana 2.
canayak kulplu k6se, tas (bkz. nasbay, ttn !tmek iin k$se).
canaza Ar. definden nce len iin yaplan dua, ruha huzur veren dua; canaza oku-
veya canaza t"r- definden nce ruhu dinlendiren duay okumak; 0 gracdandk
canaza cenaze treni; cenaze alay. << Ar. TU.:4 cen!ze (PED 372b).
66
canazala- l iin dua okumak. < canaza+la-.
canbaguu = can baguu (bkz. can II).
canbakt = can bakt (bkz. bak-).
canba" = camba".
canba"tk = ba"tk II.
canboor = cantayma.
canbtkn = can btkn (bkz. can II).
cancak (can-cak) bkz. can I.
cancar = cacal.
cancemil "r. gn. (kar#. cem-cebil) zencefil (halk hekimli!inde kullanlr); cancemil
mur canga tn ats. sakin cana zencefil de siyah biberdir. << Ar. 5/@4:U zenceb$l
(PED 624a).
canckr taraftar, yardak.
canckrlk taraftarlk, yardaklk. < canckr+lk.
can- 1. paralamak, krmak, parampara etmek, ufalamakm, ezmek; 2. mec.
dvmek, vurmak; tegirmende kirgen ittey cant (veya kld) e$ek sudan
gelinceye kadar dvd, pestilini kard, ldresiye dvd (harf. de%irmene giren
kpe%i dver gibi dvd). < ET yan- (ED 944b).
can gn. ahbap, arkada$, yol arkada$, yolda$; refakati; can coldo" veya kyv
can = ky coldo" (bkz. coldo" I 2). < can+.
cank I cep; cangmda bar ele sar altndan bir kalta folk. cebimde bir kese sar
altndan var. < can+k < ET yanuk (ED 945a).
cank II atk.a!. = temin.
cankla- tekr. can-dan; canklap ltr- lmne vurmaya ba$lamak, dverek
ldrmek. < can-kla-
22
.
canl- ed. can-tan; 1. ufalanm$, ezilmi$ olmak; 2. mec. dvlm$ olmak. < can-
-l- < ET yanl- (ED 945b).
canra- krlmak, paralanmak, blnmek, ufalanmak; baatrsgan argndn ba"
snd canrap folk. kendini yi%itmi$ gibi gsteren argnn ba$ paralanp. <
can--r-a-.
can" i#. can-tan. < can--".
67
can"- i#t. can-tan; kana kn, nee tn kalmak menen can"kan folk. ka
gece, ka gn kalmuklarla kudurmu$asna dv$m$ler. < can--"-.
canmal ufalanm$ dar, st ve ya% ile yaplan bir tr yiyecek. < can--mal
23
.
canta- = can-; 0 kara cerge canta- kara topra%a girmek, ldrmek; caysann
baarsn kara cerge cantagan folk. zaysanlarn (bkz. caysa) hepsini kara
topra%a gndermi$ti; koygula"kan du"mand koyondoy cerge cantagan folk.
birbirini dven d$man tav$an gibi yere sermi$. < can-ta-
24
.
cantr- et. can-tan; palagn ta"ka cantrp algan sere parma%n ta$la
paralam$. < can-tr-.
canuu i#. can-tan. < can-uu.
canuur havan, tokmakl havan.
canda- 1. yannda olmak; yannda bulunmak; canday bas- yan yana yrmek; 2.
yakn gelmek, yana$mak, yaknla$mak; atan kelatsam, canday salp kolun
sundu yukardan geldim, bana yakla$arak elini uzatt; gzdn birin mine, birin
candap #. kzn birine binerek, birini yanna alp; 3. emrinde bulunmak,
istedi%ini yaparak gnln kazanmak, ho$a gitmeye al$mak, yaltaklanmak; 4.
kur yapmak (kadnlara); kelin candap, kz tandoogo carau ab"ka geline kur
yapan ve kz seen ihtiyar. < can+da-.
candama 1. yanda bulunan nesne; yandaki, yan taraftaki; ilgili; 2. (ku#a!n, kemerin)
zerinde bak ta$nan kay$; 3. e$lik eden, refakat eden; sylmdn candama
mlr dil. cmlenin yan geleri. < canda-ma.
candan- 1. canlanmak; hareketlenmek, daha aktif olmak; 2. (o!unlukla can
candan-) aile sahibi olmak, ev bark sahibi olmak; tentirep crgn, mal
maldanayn, can candanayn i$siz gsz dola$maktansa, mal ve aile sahibi
olaym. < can+dan-.
candandr- et. candan-dan; canlandrmak. < candan-dr-.
candandrl- dn.-ed. candandr-dan; canlanmak, canlanmaya ba$lamak. <
candandr--l-.
candandruu i#. candandr-dan. < candandr-uu.
candant- et. candan-dan; canlandrmak, can vermek; yce duygu ve d$nceleri
ifade etmek. < candan-t-.
candanuu i#. candan-dan. < candan-uu.
68
candar "r. 1. co$kunlukla yaplan; o$kunluk belirten; yaratk, mahluk; canl
organizma; 2. kkba$ evcil hayvanlar (koyunlar, kuzular). < !r. ;GF:.C c!n-d!r
(PED 353a).
candarm jandarma.
candarma kon. = candarm; candarma, tr, zalimder, caralgan menin "oruma
folk. felaketimi yaratanlar jandarma, tre, zalimlerdir.
candarmeriya candarma te$kilat; jandarmalar, jandarma kuvvetleri.
canda"- I esk. i$i yemin ettirerek zmek. < can+da"-.
canda"- II i#t. canda-dan. < canda-"-.
candat- et. canda- 1den; 1. yannda bulundurmak, yannda gtrmek; sar ulakt
bktrtp, corgonu tokup candatp folk. sar keiyi kay$a ba%layp, rahvan
giden at eyerleyip yannda gtrp; 2. (o%unlukla candatp ayt-) kapal
konu$mak, st kapal sylemek.
candatuu i#. candat-tan. < candat-uu.
candk 1. canl, yaratk, mahluk; krp turgan candktn btkn boyu drkrp
folk. grlen mahluklarn hepsinin btn bedeni titreyip; 2. ufak evcil hayvanlar
(koyunlar, kuzular). < can+dk.
candr- I et. can- Iden; geri gndermek, iade etmek; bir $eyi tekrar yapmak,
tekrarlamak; candrp sura- birok kez sormak veya rica etmek, istemek; 2.
rgy zmek, rgy amak; cip candr- ipi zmek, ipi amak. < can-dr- <
ET 1 yantur- (ED 947b).
candr- II et. can- IIden; yakmak, tutu$turmak, ate$e vermek; kundaklamak et
crkt ottoy candrgan perizat yre%i yakp tutu$turan dilber. < can-dr- < ET
2 yantur- (ED 947b).
candraal, candral Rus. kon. general (ar ordusu).
candrma gn. = caltma.
candrmak zme, halletme; tab"makka candrmak bilmeceyi zme. < candr-
mak.
candrmaktuu: candrmaktuu kep ima, imal sz; st kapal sylenen kelime
(daha r. bkz. canktat). < candrmak+tuu.
candruuu yakc; kundak; sogu" otun candruuular esk. harp kundaklar,
sava$ k$krtclar (bkz. tutandruuu). < candr-uuu
25
.
69
candimi = can dimi (bkz. dimi).
candoo I da% yamac.
candoo II canda-dan. < canda-oo.
candoo dil. ek. < canda-oo.
candoou 1. ahbap, arkada$, yol arkada$, yolda$; e$lik eden, refakati; 2. etn. kz
kuuduru (bkz. kz 2) oyununda delikanlya veya kza e$lik eden erkek. <
candoo+u.
candov gn. = candoou.
canduu 1. yaratk, mahluk; 2. canl; kabag alayn dep, kep-szg kat"p, canduu
olturdu onun keyfi yerine geldi, sze katlp canland; 3. bir #eye kar$ tutkusu,
iste%i olan; akl canduu 1) mayho$ sever; 2) iki d$kn; atas Manas
ca"nan, akl canduu boluu folk. babas Manas gen ya$ndan beri, iki
d$kn olmu$tu; ayal canduu $ehvet d$kn; kadn d$kn; tattuu canduu
tatlya d$kn; aka canduu para canls, paragz; 0 it canduu uzun mrl, yedi
canl; canduu cetekilik etkin bir idare. < can+duu.
can- 1. de%mek, dokunmak, yandan yakla$mak, yanndan gemek; 2. bir tarafn,
di%er tarafn (a!zn) srasyla srterek (bak, ustura vs.) bilemek; 0 caak can-
ene almak, drdr etmek; caagn cangan bo$bo%az, geveze; caak cann rda-
tok ses ve co$kulu $ark sylemek; caagn canp, rdap crd ele, emi cakn
kelgen Temirden uyalp, caagn bast tok sesiyle $ark syledi, $imdi yaknna
gelen Temirden utanp sustu; murut can- byk burmak; murutun yrata
cangan by%n burmu$tu; azuusun ayga cangan bkz. azuu I. < can+- < ET
yanu:- (ED 944a).
canbar I "r. 1. hayvan; 2. ok#. hayvana, nesneye ve insana sylenen hitap sz;
be"iktegi bir bala aman kald, canbar #. be$ikteki bir ocuk sa% salim kald,
k%m; ras canbar eken gerekten de (hakiki, has, iyi) hayvan (r. at);
canbarm ke Talas, cerdin kr turbayb! folk. sevgili geni$ Talas, topra%n
verimli de%il mi?; bul canbar kr, maalm tamak baraga #. btn
yemeklerin en nls bu sevgili pirintir. < !r. ;GMV.C c!nv!r , ;M:.C c!n-var
(PED 353b).
canbar II kon. = yanvar; canbar aynn ekini carm ocak aynn ikinci yars.
70
canta- = canta-; eesin cerge cantad folk. onlardan pek o%unun arazisini
ayaklaryla i%nedi (harf. paralad, ufalad, yani ezdi).
cantr- et. can-tan; soku cantr- havanda dvmek zorunda brakmak. < can-
tr-.
canktat- imada bulunmak, ima etmek, duyurmak, dokundurmak; candrmaktuu kep
aytam, canktatp dag aytam folk. st kapal konu$uyorum, bir daha imal
sylyorum.
canma 1. bilenen; 2. kadn dili bile%i ta$. < can-ma.
can"- i#t. can- Iden.
cant- et. can-dan. < ET yanut- (ED 947a).
cantma 1. fikir birli%i, ima, st kapal sylenen $ey, mecaz; kebimde cantma cok
szmde ima yok; emi ayta kete turgan ana-mna cantma szbz kald
$imdi sylenmi$ olan birka imal szmz kald; 2. esk. hicivli fkra.
cannat Ar. 1. cennet; 2. (destanda) kymetli bir krk addr; cannattan iik klayn,
cakasn kunduz kyayn folk. cennetten bir krk yapaym, yakasn su
samuruyla ssleyeyim. << Ar. ?:4 cennet (PED 373b).
canr yaz. tr, e$it; usul, tarz.
canrdk yaz. trl, e$itli, tarz olan; aybandar cnndg comok menen tamsildin
ortosunda canrdk baylan" hayvanlar hakkndaki kahraman destann ile efsane
arasnda e$itli ili$ki. < canr+dk.
cansar "r.: ala cansar yar l yar diri, canldan ok l gibi; ala cansar klp
ta"tad e$ek sudan gelinceye kadar dvd, dverek pestilini kard.
canselek, canserek 1. baygnlk, baylma nbeti; 2. can azck, az canl; canserek
t"kn kozu az canl do%an kuzu.
cansn- benz. can IIden; kendini hayvan saymak; ta"baka zn elmin deyt, kr
zn ymn deyt, mn zn biymin deyt, munun baar cansnp, z zne
barmn deyt #. kaplumba%a kendini halktan sayyor, ma%ara kendini evden
sayyor, sinek kendini hkmdardan (bkz. biy II) sayyor, btn mahluklarn
hepsi kendini bir $ey zannedip, kendi kendilerine varm diyorlar. < can+sn-.
cansra- yar diri ayr l olmak, lme yakn olmak; bitkin bir hale gelmek, halsiz
d$mek; kolum cansrap kalptr elim uyu$tu, elim tutmaz oldu. < can+sra-.
cansz I cansz. < can+sz.
71
cansz II Ar. casus, gzc, muhbir; ar kn cansz ciberip, Manastn cann aldrp
folk. her gn casus gnderip, Manasn durumunu %renip.
cantak I deve dikeni; tg cantak kerek bolso, moynun sozot ats. deveye deve
dikeni gerek olsa, boynunu uzatr. < can-dak < ET yandak (ED 947a).
cantak II e%ik, e%ilmi$, yana e%ilmi$; yana kvrlm$, bklm$; cantagnan cata
klp yana yatp. < can-tak
26
.
cantala"- = can tala"- (bkz. can II).
cantala"tr- = can tala"tr- (bkz. can II).
canta: canta-canta bas- = cantada- 1; canta-canta basp alp, emi bulardn
canna da koburap keldi yana e%ilerek hareket edip, $imdi onlarn yanna
mrldanarak geldi.
cantada- 1. yana e%ilerek hareket etmek; bir yne e%ilmek, ilerlemek (aya!
topallayanlar hakknda); yumu$ak bir adm atmak, topallamak, topallayarak
yrmek; bir butu iyri, cantadap basu eken bir aya% e%ri, aksayarak
ilerlermi$; 2. mec. do%ru cevaplar vermemek, do%ru cevap vermekten kanmak;
cantadabay, sz menen kurup kal! do%ru cevaplar vermekten kama!,
szn syle!; cantadabay szd ayt! kaamak yapmadan do%ru konu$! <
canta+da-.
cantadat- et. cantada-dan; tgn cantadata basat arpk, e%ri izmeleriyle
gidiyor. < cantada-t-.
cantay- 1. e%ilmek, yana e%ilmek; 2. yan yatarak dirsekle dayanmak; cantayp cerge
catpayn folk. yerde yan tarafma yatmaym; bir az cantayp alayn biraz yan
yatarak dinleneyim (serilip serpilmeden). kr#. Kmk., Nog., Tat., B$k., Uyg.
yantay-; Kzk. jantay- [ESTYa 118].
cantayma yama, da% yamac, bayr. < cantay-ma.
cantaymalk ini$, meyil, e%ik, ini$li, meyilli; cantaymalg cok tepki meyili
olmayan basamak, merdiven (meyilsiz). < cantayma+lk.
cantayuu i#. cantay-dan. < cantay-uu.
cantk bir tarafa yatkn, yana e%ilmi$; e%ik, meyilli; cantk kurt zool. yan yan giden
solucan; cantk szk bkz. szk I. < can+tk. kr#. Alt. dantq; Trkm. ya:ntq;
Kmk., Tat. yantq; Uyg. yantuq; KKal. jantq [ESTYa 118].
72
canty- e%ilmek, yana e%ilmek, e%ilmi$ olmak; apkt cantygan caman kepi kesi
e%rilmi$ eski lastik ayakkab. kr#. Alt. danty- [ESTYa 119].
canut = yenot; canut iik camnp folk. rakun krknden yaplm$ manto giyip.
ca I jest, davran$, hareket (imal sz, konu#ma yerine kullanlan el hareketi); ann
kanday ca klgann baykabay kaldm onun nasl bir jest yapt%nn farknda
olmadm; ann cana t"nbdm onun hareketlerine anlam veremedim. < ET
ya (ED 940b).
ca II: ca-cu veya cu-ca grlt-patrt; yksek sesle ba%rma; kargan ene
rkrayt ca-cu #. ya$l anne yksek sesle a%lyor, ba%ryor; kulak tungan
cu-ca folk. kulaklar sa%r edercesine ortaya kan grlt-patrt. kr#. Trkm.,
Hak. ya; uv. yan [ESTYa 122].
caak gn. = cagak I; katn caak Tien.a!. ceviz a!ac uzunlu!unda, orta boyda
grn# olan meyveli a!acn addr (onlarn iinden, ekirde!inden kadnlar
kendilerine gerdanlk, kolye yaparlar).
caak = cak, canak.
cacal "r. 1. hrgr, kavga, dala$; 2. arp$ma, cenk, sava$. kar#. !r. 5.4:4 cenc!l
kalabalk, y%n (PED 373b).
cacall hrgr karmaya meyilli, kavgac, entrikac. < cacal+l.
cacalda"- 1. a%z kavgas yapmak, at$mak, eki$mek; 2. arp$mak, sava$a
giri$mek; Ayrk ba"tap, zayp cacalda"p turu"tu folk. Ayrkn
ba$nda bulundu%u btn kadnlar arp$maya kar$ koydular. < cacal+da"-.
cacalda"tr- et. cacalda"-tan; kavgaya kadar vardrmak. < cacalda"-tr-.
cacalda"uu i#. cacalda"-tan. < cacalda"-uu.
cacalduu utan verici, utanlacak; cacalduu i" utanlacak i$. < cacal+duu.
cacu in. (destanda) vilayet amiri; genel vali.
caa- gn.: caap ylayt hkra hkra, yksek sesle a%lyor.
cada- konu$urken el, kol i$aretleri yapmak, jestler yapmak; cadap syl"- jestlerle
anla$mak veya konu$mak; tu"una kelip, cadad, cee ekenin bildirip folk. ona
yakla$arak, cee (bkz.) oldu%unu bildirip el kol i$aretleri yapt; cadap akr-
i$aretle (yanna) a%rmak. < ca+da-.
73
cadagans- benz. cada-dan; jestlerle bildirmek, duyurmak, jestlerle aklamak;
alar dag maga, dudukka cadagansp, bir nerseni cadap ayt"u boldu
dilsizlere anlatyorlarm$ gibi onlar da bize jestlerle anlattlar. < cada-gans-
27
.
cada" i#. cada-dan. < cada-".
cada"- i#t. cada-dan; birbiriyle jestlerle anla$mak, i$aret diliyle konu$mak,
i$aretle$erek konu$mak; tereze arkluu Anarkan Aybadak menen cayda"a
ba"tad Anarkan ve Aybadak pencereden i$aretle$erek konu$maya ba$ladlar. <
cada-"-.
cadoo i#. cada-dan; el, kol hareketleri yapma, i$aretle$erek konu$ma. < cada-
oo.
cadoo, cadoou avda yardmc, vah$i hayvanlarn yerini i$aretlerle gsteren;
cadoou kiyik attrat ats. av sren ki$i vah$i hayvanlara ate$ atrr. < canda-
oo, cada-oou.
cagak 1. ceviz; 2. kuz. = kosek. < ET ya#a:k (ED 900b).
cagel "r. gn. cengel(ler), cangl(lar), orman; kk koru; ormann en sk yeri;
allk, fundalk; pulu bolso, cagelde "orpo ats. paran olsa, ormanda (et
yeme!i) et suyu (bulursun). < !r. 5<V4 cengel (PED 374b).
cagra- gn. = cara-; akan ta"tasa cagrap kalat metal kovay frlatsa
ngrdamaya ba$lar.
cagz = calgz; cagz canga krnby folk. hi kimseye grnmeden; cagz atar
dar cok bir kez atacak barutu (bile) yok; calama zoonun boorunda cagz
kuuray k"tam" bilmece yaln kayann ba%rnda tek kam$ gibi k$ geirmi$
(yant tnn buylas devenin burnundaki kk ubuk; bkz. buyla I).
cagzdk = calgzdk.
ca 1. yeni, taze, krpe; ay cas ayn ilk yars; aydn be" cas ayn be$inci gn;
bgn tekenin be" cas bugn teke (bkz.) aynn be$inci gn; ca et taze
(tuzlu olmayan) et; 2. (veya cadan) geenlerde, yaknlarda; demin; ca gana
keldi henz geldi; cadan ktrlgn ay henz do%an ay. < ET ya: (ED
943b).
cal yeniliki, yenilik taraftar. < ca+l.
cal- yanlmak, hata etmek; 0 calgan ok serseri kur$un, kaza kur$unu, kr kur$un
veya sekerek giden kur$un; menin o cak baltrma ok calgan sa% baldrma
74
serseri kur$un isabet etmi$ti; aga ok calptr gzel adlandrma vefat etti;
akldan cal- veya esten cal- sa%duyudan yoksun kalmak; a%z bir kar$ ak
kalmak, $a$kna dnmek; an krgn balbandar aklnan cald folk. onu gren
pehlivanlar sa%duyularn yitirdiler; etekten cal- bkz. etek. < ET yal- (ED
951a).
cala- yenilemek, tazelemek; et calap cesin dep, eldn a"k clk aldm folk.
taze et yiyebilsin diyerek, elliden fazla at aldm. < ca+la- < ET ya:la:- (ED
952a).
calan- dn. cala-dan; dinle$mek, tazele$mek; yenilenmek; canlanmak. <
cala-n-.
caldr- et. canl-dan; yanltmak, $a$rtmak. < cal-dr-.
caldruu i#. caldr-dan. < caldr-uu.
calk yenilik, kndn calktar gnn yenilikleri; bul calk emes bu yeni
de%il, yenilik de%il. < ca+lk.
cal" yanl$, yanl$lk, hata; hatal; cal" teoriya hatal teori; cal" sz yanl$
sylenen sz, dil srmesi. < cal--". kr#. Trkm. yal"; Gag. yann"; Az. yanl"
[ESTYa 121]. kr#. TT yanl".
cal"- i#t. cal-dan; yanlmak, hata etmek, $a$rmak. < cal--"-. kr#. Trkm.
yal"-; Tat. yalg"-; B$k. yal"-; Kmk. yal"-; zb., Uy. yali"- [ESTYa 120].
cal"tk yanl$lk, hata. < cal"+tk.
cal"tr- et. cal"-tan. < cal"-tr-.
cal"truu i#. cal"tr-dan, = caldruu.
calma = caltma.
calmay gn. = caltma.
calt- et. cal-dan, = caldr-; koyonunun odugu koy, ekini caltar #.
tav$ann bykl% koyunla, keiyi yanltr. < cal-t-.
caltma yanlmaca. < calt-ma
28
.
caltuu i#. calt-tan, = caldruu.
caluu i#. cal-dan. < cal-uu.
car- I yksek ses vermek; nlamak, tnlamak, aksetmek (yank hakknda); can
ayabas coo bolso, cab"p surap mineyin, carp ara tieyin folk. can d$man
75
grnse (ata) binerim ve narayla hcum ederim. < ca++r-. kr#. KKal. ja'r-;
Kmk. yan'r-; Alt. da'r- [ESTYa 122].
car- II yenilenmek; cargan lk yenilenmi$ lke; ay card 1) ay do%du; 2) ay
yzn gstermeye ba$lad; mna mart carat mart geliyor; 1965 cl card
1965 yl ba$lad; 0 knm carat gnlm ferahlyor. < ca+r-. kr#. Kzk.,
KKal. jaar-; Alt. dar-, Kmk., B$k. yar-; Tat. yaar-, Yak. saar- [ESTYa
125].
cara- grldemek, grlemek, gmbrdemek; grlt yapmak; zambirektin
nnn kapgay carap ketti top at$ndan kan sesler geitte grlemeye
ba$lad. < ET yara:- (ED 952b).
cark aksiseda, yank, eko. < car--k. kr#. Kzk., KKal. ja'rq; Kmk. yan'rq;
B$k. ya'rq; Nog. yarq [ESTYa 122]. < ET yarak (ED 952b).
carkta- (ses hakknda) yanklanarak duyulmak, i$itilmek, ortal%a yaylmak;
carktap kkan tobu" yanklanarak kan ses. < cark+ta-.
carktat- et. carkta-dan; toolordu carktatp da%lar nlatarak. < carakta-
t-.
carktuu yankl, grltl, $iddetli, gr; eldin drkrtp kol apkan caruktuu
alk" halkn $iddetli, co$kunluklu alk$. < cark+tuu.
cart- I et. car- IIden; yenile$tirmek; cartp dokument al- yeni belge almak; 0
t"k cart- veya "ey"ep cart- yeniden evlenmek; cartp kep aytkan cok hi
yeni bir $ey sylemedi. < car-t-.
cart- II et. car- Iden; eko yaratmak; seslerle doldurmak, nlatmak; oy-toonu
cartp rdap kelatat kk vadileri ve da%lar $arklarla nlatarak geliyor. <
car-t-. < ET yarat- (ED 952b).
cartl- ed. cart- Iden; yenilenmi$ olmak, yenilenmek. < cart--l-.
cart" i#. cart- Iden; 0 t"k cart" veya "ey"ep cart" tekrar evlenme, ikinci
evlilik. < cart--".
cart"- i#t. cart- Iden; kr"t kayta cart"t mcadeleyi tekrar ba$lattlar. <
cart--"-.
cartuu I, II i#. cart- I, IIden. < cart-uu.
caruu i#. car- Iden. < car-uu.
cak yeni, deminki, ksa bir sre nceki, konusu geen, sz edilen. < ca+k.
76
cakor "r. gn. = casaker.
cakoroz = slakoroz.
casa- 1. el sallamak, elini sallamak (yn gstererek veya darbe savu#turarak); mec.
konu$urken el, kol i$aretleri yapmak, jestler yapmak; canma otur bbgm,
casa, cn kryn folk. yanma otur bebe%im, el sallad%n ynn
greyim; al apkan ubakta men casap ciberdim darbe (r. kamy)
indirdi%inde ellerimle korudum (elinin tersiyle vuruldu!unda darbeyi
savu#turmak iin yaplr); 2. eliyle veya ba$ka bir $eyle vuracakm$ gibi yapmak,
keskenmek; urgandan casagan (veya tap bergen) caman ats. vurmaktansa
vurur gibi yapmak daha kt; bey ylesine kaldrm$; 3. elinin tersiyle vurmak;
zn cakndap kelgen rdktrd ezelki rgay tayag menen casap da koydu
kendine yakla$an rdekleri ok eski ku$ kiraz sopasyla vurdu. < ca+sa-.
casak $yle byle, yarm yamalak, ba$tan savma; casak uktum kula%ma alnd;
i$ittim ama, tam olarak i$itti%imden emin de%ilim; soyul casak tiydi sopa
hafife dokundu. < casa-k.
casl: bir casl bol- her tr durumda neticelenmek, nasl olsa akl%a kavu$mak;
i"biz bir casl boldu i$imiz akland, sonuland, bitti.
casoo i#. casa-dan; el sallama (bir yn gstererirken veya darbeyi defederken);
mec. jestler yapma; el kol hareketleri yapma. < casa-oo.
ca"a- = ta"-; ca"asam rdap caktrbay, kar" gp Tokoo, calp zulum aslgan
folk. e$itli $arklar sylemeye ba$lasam tasvip etmeyip, Tokoya kar$ kp
hepsi saldrd; ca"agan rdn neenin ca"targa Toko ta"tagan folk. Toko
genlere ok e$itli $ark verdi.
ca"oo i#. ca"a-dan; e$itli $ark, trk; ca"oodon, tilim, talbays, camal
"eker baldays folk. dilim, e$itli $arklar sylemekten yorulmaz, gzelli%in
bala $ekere benzer. < ca"a-oo.
cap I ca ile ba#layan kelimelerin nne anlam glendirmek iin getirilir; cap-
caman ok fena, olduka kt; capcak" pek iyi; capca yepyeni; capcalgz
yapayalnz, bsbtn yalnz; capca"l yemye$il; capca" ok gen, gepegen,
krpecik; capcana"a ok yakn, yanba$nda.
cap II: caag cap boldu sesini kesti; caagn (veya oozun) cap kl- birinin a%zn
tkamak, susturmak, enesini kapamak; ar kimi bir karap, ann caagn cap
77
kldar her biri bakp onun susturdular; aka berip, oozun cap kld para vererek
susturdu.
cap- (ger. caap) 1. rtmek, kapamak, kapatmak; cazg mald capsa, cal kalat, cal
kalbasa, can kalat ats. ilkbahar (yani bir deri bir kemik) hayvan rterse, ya%
kalr, ya% kalmazsa, can kalr; y cap- evin stn rtmek; e"ik cap- kap
kapamak; caap-ca"r- kapamak (r. eksikli!i, yetersizli!i; sknty);
kemilikterdi caap-ca"ruu maksatnda kendilerinin (veya onun) eksikliklerini
gizlemek amacnda; toko cap- (kar#. b"r I) kazanda ekmek pi$irmek; capkan
nan bkz. nan I 1; 2. tamamen kapamak, bsbtn rtmek; cara capkan yaralarla
kapanm$, yara bere iinde kalm$; 0 caap koydu (hapise) kapatmak, hapsetmek;
caba sal- yklemek, kaldrmak, stne koymak; knnn bardgn maga caba
sald btn suu benim zerime ykt; sarpay cap- elbise armagan etmek; iik
capt krk armagan etti; calaa cap- bkz. calaa; caagd cap! bkz. caak. < ET
yap- (?d-) (ED 870b).
capa I calgz kuvvetlendirme; capa calgz veya capadan calgz yapayalnz, tek
ba$na.
capa II: capa trmak bkz. trmak.
capa III = capaa.
capaa Ar. 1. azap, strap, eziyet; hakaret; capaa kr- cefa grmek; ac ekmek;
capaa kl- veya capaa krst- veya capaa sal- veya capaa tarttr- rahatszl%a
sebep olmak; znt vermek, eziyet etmek; 2. hainlik; hain. << Ar. W.X4 cef!
(PED 365a).
capake, capake" Ar.-"r. 1. ezilen, azap eken, duygulu, hassas; bara-bara cetken
capake, cetken kii peyil bolo ba"tayt yava$ yava$ eziyet ekiyor, nazik olmaya
ba$lyor; 2. al$kan, hamarat, ete%i belinde. < capa+ke, capa+ke" < Ar.-!r.
YZ.X4 cef!-ke" (PED 365a).
capalak bayku$; capalakt ta" menen ursa da, capalak lt; capalak menen ta"t
ursa da, capalak lt ats. (hepsi ayn, farketmez) bayku$u ta$la vursa da, bayku$
lr; bayku$la ta$ vursa da bayku$ lr. < ET yapa:kulak (ED 875a).
capalakta- lapa lapa ya%mak; capalaktap kar caap turat kar lapa lapa ya%yor. <
capalak+ta-.
capalda" bodur; capalda" boyluu, ke dal folk. bodur ve geni$ omuzlu.
78
capan 1. vah$i, yabani, ele al$trlmam$, evcil olmayan; capan bolup kal-
vah$ile$mek, yabanla$mak; 2. yabanl, yabani; i$lenmemi$; capan bede yabani
yonca. kr#. Trkm. ya:ban; Gag. yaban; Kzk. capan [ESTYa 46].
capandk vah$ilik, barbarlk. < capan+dk.
capa: capang-cupa lapa lapa karl.
capada- hareket etmek (uval geni#li!inde giysi veya e!ri b!r kalpak giymi#,
srt kamburla#m# insan hakknda). < capa+da-.
capar Ar. her $eye kadir, gc snrsz (Allahn sfatdr). << Ar. [.@4 cebb!r (PED
355a).
capatrmak = capa trmak (bkz. trmak).
capay- (insanlar hakknda) ksa boylu ve zayf olmak (bkz. mrty-); capaygan ksa
boylu ve zayf.
capay 1. karma$k olmayan, sade; 2. vah$i, yabani, ehlile$tirilmemi$; capay
aybandar vah$i hayvanlar; capay monok gn. = eek I. kr#. Kzk., KKal.
jabay; Uyg. yavayi; B$k. yabay [ESTYa 46].
capaylk vah$ilik, yabanilik. < capay+lk.
capaylk 1. yalnlk, gsteri$sizlik, sadelik; 2. vah$ile$mi$ olma, yabanile$mi$ olma.
< capay+lk.
capcay a%r-a%r, sessiz-sessiz; sz sylyt kerek kezde, "a"pay, capcay #.
gerekti%inde acele etmeden sessiz sessiz konu$ur. < cap+cay.
capca yepyeni, gcr gcr, tamamiyle yeni; capca apan yepyeni palto. <
cap+ca.
capelde" Tal.a!. = capalda".
caplda- 1. ok ve hzl konu$mak; 2. yaltaklanarak konu$mak. < capl+da-.
capr- 1. d$rmek, indirmek, yere ykmak, devirmek; yere e%mek, yatrmak (r.
rzgar hakknda-otu); cogukan "amal caprd yoncay rzgar yere e%di; izdep
crm caprp folk. zenle aryorum; at kulagn caprd at kula%n kst; 2. toplu
olarak baskn yapmak, istila etmek; topluca atlmak, hcum etmek; caprp kirip,
ebin talkalap, ki"inin kbn krgan topluca hcum ederek, barikatlar tahrip
etmi$ler ve insanlarn byk bir ksmn katletmi$ler; 0 kulagn caprp,
unukpay kald kuyru%unu (harf. kula%n) kstrp sustu (r. kendini hakl
kartacak hibir #ey syleyememek, korkup sinmek); opurup-caprp bkz. opur-
79
II. kr#. Kzk., KKal. japr-; Tat., B$k. yabr- [ESTYa 16]. kar#. ET yapur- (ED
879a).
caprak 1. = calbrak; sar kaz uup, kl tolgon, caprak catp, d bolgon folk.
sar kaz uup gl dolmu$, yaprak d$p tepe olmu$; 2. para, yaprak (ka!t); bir
caprak kagaz ka%t paras. < capr-ak < ET yapur#a:k (ED 879b).
capray- alak, bask olmak; capraygan caman y kt, bask ev; capraygan cga
alak dall budakl a%a.
caprk topluca baskn, kitle halinde istila, akn; kalmak caprg (16. yzylda
Oyrata) Kalmuk akn. < capr--k.
caprl- dn.-ed. capr-dan; mizi caprld 1) entik entik oldu, di$ di$ oldu; 2)
mec. burnu srtld, gururu krld. < capr--l-.
caprlt- et. caprl-dan; = caprt-; du"mandarn caprltt d$manlarn yere serdi.
< caprl-t-.
caprm "r. #a#ma, haykr#, korku, endi#e, yalvarma, yakar# nidas; kr#. ey, kutsal
evliyalar!
capr" i#. capr-dan. < capr--".
capr"- i#t. capr-dan; kak"ktuu szdrn kulak capr"t kinayeli szlerine
kulak bktler. < capr--"-.
caprt (veya cabla-caprt) topluca, btn, tamam, eksiksiz, tam, bir btn olarak;
ba$tan ba$a; caprt birdey ba$tan ba$a ayndr; caprt atka minip folk. hepsi
birden ata binerek; koldoruna kural alp, caprt g"t ellerine silah alarak, hep
birlikte ktlar. < capr-t.
caprt- et. capr-dan; tilden eldi caprtp #. halk kfrleriyle d$rp (kovadaki
otun boynunu e!mesi gibi, kfredince halkn ba#nn e!ilmesi). < capr-t-.
caps = capz.
capsta- inmek, d$mek; a$a% hareket etmek, a$a%ya ilerlemek; Altaylk kap ar
cakka, capstap ketip baratr folk. Altayl her yne kap, a$a%ya ilerlemi$ti. <
caps+ta-.
capz alak, ksa boylu; bask, yass; capz y alak ev; capz tb alak ve yass
tepe; ptn capz, suudan tayz ats. otu alak, suyu durgun (harf. ottan alak,
sudan s%). kr#. Alt. yabs [ESTYa 16].
80
capkak atk.a!. kayak yapmak iin karda (fakat gezinti de!il) dola$ma; 0 capkak
ta" byk asma kaya (altnda bulunulmas mmkn olan yer).
capkaktuu sarkk kaya, sarkm$ falez; capkaktuu kr kayas sarkm$ ma%ara. <
capkak+tuu.
capk rt; kapak; al capk nlk, g%slk. < cap-k < ET yap#u (ED 874a).
capma 1. kapal, rtl; capma alak keregesiz yurt; 2. gn. dz dam; 3. gn. rt;
kapak; 0 capma elek 1) insann kendisi iin veya en yakn dostlar iin saklad%
bir miktar boza; 2) #aka ba$kalarnn yoklu%unda yenilen lezzetli $ey; 3) (veya
argo bulgoogt) sk dostlar arasnda, dost meclisinde hayatn maddi
nimetleriyle ba$kalarndan gizlice faydalanan insan. < cap-ma.
cappar = capar.
capsar 1. rt (rtecek nesne); saklama, saklanma, stn rtme, stn kapatma;
ta"tn capsarna koydu ta$n altna koydu; cann ayap, ca"np, capsar cerge
catpagan folk. ya$amdan korkup ve saklanp, dam altnda yatmam$; 2.
tuurdukun (bkz.) d$ndan gidilen zkn (bkz.) kenar; 3. atk.a!. rengarenk
kuma$ paralarndan dikilen kk anta.
capsarluu: capsarluu cer gizli, kapal yer, barnak, s%nak. < capsar+luu.
cap"r- = cab"tr-; cerge cap"ra ap! yle vur ki; yere yap$sn.
cap"rl- ed. = cap"r-dan, = cab"trl-.
cap"rlt- et. = cap"rl-dan; yassltmak, yassla$trmak; cap"rlta tep- ezmek,
yassltmak iin tekmek atmak, tekmelemek.
capt (veya kazanga capt) kazanda pi$irilmi$ ince pideler, rekler.
captk = cabdk.
captr- et. cap-tan; kapattrmak, rttrmek; rtk captr- rt, ul ile rttrmek; 0
trmg captr- hapse atmak; ieri tkmak. < cap-tr- < ET yaptur- (?d-) (ED
872b).
captrt- et. captr-dan; 0 trmg captrt- tutuklatmak, hapsettirmek, hapsetmeye
zorlamak. < captr-t-.
captruu i#. captr-dan. < captr-uu.
car I "r. 1. dost, y6r, sevgili; metres; mrdk car hayat arkada$ (e#, zevce); bir
toydo eki car bolboyt ats. bir d%nde iki yar olmaz (yani ayn anda iki ki#iyle
evlenilmez; hem size hem (de) bize yararl olan insanlar hakknda sylerler);
81
ca cardn caln kt ats. yeni y6rin alevi gldr; kl carm gl y6rim
(kimi zaman kocann len karsn and!nda, onun ardndan lmne a!layarak,
kar#. oyron 2); car-coro veya car-camaat arkada$lar-dostlar, dost meclisi, ayn
meclisin insanlar; cak" sana"kan car-coroloru menen samimi dostlaryla,
arkada$laryla; Cakp bay, aytp toktodu, car-coronun baarnan calgz coop cok
boldu folk. Yakup bey, syledi ve sustu, dostlarnn hi birine cevap vermedi; 2.
yardmda bulunan, destekleyen arkada$; Ermenkan atam car bolso, emi sayp
kelemin folk. babam Ermenkan (bana) yardmc olsa, ben zaferle gelirim;
caratkan bolsun car! Tanr yardm eder (harf. yaradan yardmcn olsun!); 0
moyunum car berbeyt iste%im yok; $eniyorum; moyun car berbegendikten
isteksizlik nedeniyle, tembellik yznden; emgekke moynu car berip, el katar
dan cybay, kesirl kerbez erinet #. al$maya iste%i olmayan, kibirli, $klk
d$kn adam ba$kalar gibi hububat toplamaz, tembellik eder; car kr" kz
oyunu (bkz. oyun; harf. sevgiliyi selamlama) her iki cinsten genlerin e!lendi!i
oyunun addr; car kr"- car kr" oynamak; tolgon kelin tursa da , Cal
turup ordunan, car kr"p, suysalat folk. pek ok gelin bulundu%u halde, Canl
yerinden kalkp, kendini be%endirmeye al$arak, nazl nazl car kr"
oynuyor; carcar d!n #arksnn nakaratdr; trt car = aryar. < !r.[.= y!r
(PED 1525a).
car II yar, uurum, sarp ky, dik ky; car ta" (sarp) kaya; bir cak car, bir cak suu
iki ate$ arasnda (harf. bir taraf kaya, bir taraf su); car krp (veya kr)
km- veya car krp (veya kr) sal- sayz. trensiz gmmek (r. d$man);
can ay turgan ki"i cok, car kr salgn dep folk. zlen hi kimse yok,
trensiz gmn deyip; car krp kmgl, bul talaaga bolsun belgi dep
folk. trensiz gmnz, bu bozkra i$aret olsun deyip. < ET 2 ya:r (ED 953b).
car III a%rma, davet, bildirme, duyurma, haberdar etme (tellal vastasyla; bkz.
car); car sal- veya car ayt- bildirmek; atka minip, car aytmak al kezektin
nark eken folk. ata binip, duyuru yapmak dnemin (halk) gelene%iymi$; car
saldr- haber verdirtmek, bildirilmesini emretmek; eline car saldrgan halka
bildirilmesini emretmi$ti. kr#. Kzk. jar; Alt. yar; Trkm., Az. car [ESTYa 18]. <
Mo%. car 1 (MED 1037).
82
car- 1. krmak, kesmek; paralamak; zanl., mec. ikiye ayrmak, arasna nifak
sokmak, ayrlk sokmak; otun car- odun krmak, kesmek; cara ap- paralanmas
iin kesmek; artk dlt ba" carbayt ats. fazla kazan ba$ yarmaz, fazla mal gz
karmaz; 2. bo%azlamak; kesmek; paralamak, paralamak; koydu br card
kurt koyunu bo%azlad; br card, kuzgun toydu klp kurt bo%azlad, kuzgun
karnn doyurdu; benim haberim yok, beni ilgilendirmez; colbors carp sald
dep, col-coloou dag aytat folk. kaplan paralayverdi diye, yolcular da
sylyor; 0 kz car- do%urmak; aman-esen kz carp al! sa% salim do%urman
diliyorum! (hamile kadna sylenen temenni); cer carp veya ta" carp veya
asman carp veya too carp yksek sesle, kulaklar sa%r edercesine; aydagan
kozuluu koy, "krg ta" carat ats. (en fazla) kuzulu koyunu takip et, sl% ta$
paralar (binlerce koyun srsne slk alyormu# gibi); asman cargan tarsldak
kulaklar sa%r edici ate$ (r. binlerce topun yaylm ate#inde); asman cargan uu
veya asman cargan duu yksek, kulak sa%r edici gmbrt, ba%rt; atag cer
cargan bkz. atak I; kara kld kak cargan bkz. kl I. < ET yar- (ya:r-) (ED
954b).
cara yara, bere; kl caras btt, til caras btpyt ats. kl yaras geer, dil yaras
gemez; ok carasnan sz caras caman ats. ok yarasndan sz yaras daha
ktdr; cara ce- yaral olmak, yara almak, yaralanmak; be" colu cara cese da,
maydandan ketken emes be$ kez yaralansa da, cepheden ayrlmam$t; caman
cara zanl., mec. yara; bela, dert; cara-cura yara-bere, her trl yara ve bere; 0
caras ooy yaras hafiftir; carann oozu alalbay turat kpkrmz kesilmek
zeredir, kzarmaya hazrdr (kavga, sava# vs. hakknda); kz cara egzama,
mayasl (otaclar, bycler tavsiye ederler, bu hastalkta ocuklarn el bile!ine
veya ayak bile!ine kz monok ba!lanr; bkz. monok). kr#. Trkm., Gag., Az.,
Kmk., Nog., Tat., zb., Uyg. yara; Kzk., KKal. jara [ESTYa 139].
cara- 1. be%enmek, hazzetmek, ho$lanmak, ho$una gitmek, sevmek, yararl olmak;
carayt ok iyi, olur, yararl olur; biz dag sizdin bir i"iizge carap kalarbz gnn
birinde biz de size yararl olabiliriz; i"ke carabayt 1) i$e yaramyor; 2) etkisiz;
bir ooz kel degenge carabay buyurunuz in$allah demesini bile bilmiyor,
davet etmek gerekti%ini bile bilmiyor; 2. yetenekli olmak, gc yetmek, muktedir
olmak; sn kz menen irgg caragan emes ekemin ele$tirel gzle semeye
83
muktedir de%ilim (ktden iyiyi ayrmak); 3. (at hakknda) antreman yapmak,
kendini al$trmak, ko$uya, sava$a hazr olmak (zayflamaya mecbur olan at);
eliktey suup, caragan Olcobaydn mingeni folk. Olcobayn bindi%i (at) da%
keisi gibi antreman yapm$; caragan kabktay, caldn ast cabktay folk.
hazrlanan (at) kabuk gibi, yelenin alt cabk gibi (bkz. cabk II); ca" kkty
kldap, carap lmk ekemin folk. kk kpek yavrusu gibi kesik kesik
enileyerek clzla$p lrm; 0 caray beret geiyor, ayrlyor. < ET yara:- (ED
956a).
caraat Ar. yara, bere; caraattnan oolgon yaras iyile$mi$ti; caraattan akkan kara
kan yaradan akan koyu kan. << Ar. ?\G[C cer!hat (PED 359a).
caradar Krg.-"r. = caraluu; caradar kl- yaralamak; caradar bol- yaral olmak,
yara almak.
carak silah, tehizat; alet, ara, vasta; carak-cabdk malzeme, tehizat; takm; coo
carak veya cay-carak silah, zrh takmlarnn hepsi; cay-caragn "aylanp, kn
cok kl baylanp folk. btn silah, zrh takmn seip, knsz kl ku$anp; ko"
carag ift srme aletleri (kara saban ve ko#um); ko" gzd baylap ber, ko"
caragn "aylap ber folk. (bana) kz kara sabana ba%layp ver, ift srme
aletlerini seip ver; kerek-carak 1) gerekli tehizat ve takmlar; 2) silahlar ve
tehizat; kerek-carak koomu tketici toplum, tketim toplumu; kerek-carak
kooperatsiyas tketim kooperatifleri; kerek-carak soyuzu tketici birli%i. <
cara-k. kar#. ET yara:# (ED 962a).
caraka = caratska; caraka ket- atlamak, atrdamak, bardak atlatmak; caraka
ketti bardak atlad.
carakat Ar. = caraat; carakatn darlap, cak" bagp turu"tu folk. yaralarn tedavi
edip, (ona) iyi hizmet grm$.
carak (araya) ayrlk sokan; arabozan, fesat, fitneci.
carakr = carooker.
caraksz 1. i$e yaramaz, elveri$siz; cetekiliktin caraksz metodu yneticili%in i$e
yaramaz metodu; 2. = kuralsz. < carak+sz.
carakszdk 1. elveri$sizlik, i$e yaramazlk; 2. = kuralszdk. < caraksz+dk.
84
carakta- donatmak, tehiz etmek; dzene sokmak, dzenlemek; at caraktap tokup
alptr binek ko$umunu yerle$tirip at eyerlemi$. < carak+ta- < ET yarklan- (ED
964b).
caraktan- = kuraldan-; baar tegiz caraktangan, bardakeler asngan #. hepsi
eksiksiz silahlanm$, tfekler aslm$.
caraktandr- = kuraldandr-.
caraktandruu = kuraldandruu.
caraktant- = kuraldant-.
caraktuu i#. caraktan-dan. < caraktan-uu.
caraktuu 1. elveri$li, uygun, yarar; cumu"ka caraktuu al$abilir, al$ma yetene%i
olan; 2. = kuralduu; caraktuuu kn coo kelbeyt ats. (insan) silahland% gn,
d$man gelmez. < carak+tuu. kar#. ET yara#l# (ED 964a).
caral- yaratlmak, yaratlm$ olmak; 0 caralganda cok insanlarn iinde en iyisi yok.
< cara-l- < ET yara:l- (ED 967b).
carala- yaralamak. < cara+la-.
caralan- dn.-ed. carala-dan; yara almak, yaralanmak, yaral olmak; coodan eki
caralandm d$mandan iki yara aldm. < carala-n-.
caralant- et. caralan-dan. < caralan-t-.
caraloo i#. carala-dan; yaralama, yaralanma. < carala-oo.
caraluu yaral, yaralanm$; caraluu kiyik cata albas ats. yaral vah$i hayvan
yatamaz; coo ayagan caraluu ats. d$mana acyan (kendisi olur) yaral; oor
caraluu a%r yaral, yaras a%r. < cara+luu.
caram uygun ve yerinde olu$, uygunluk, yararl olma, gereklilik. < cara-m.
caramattan- Tien.a!. dalkavukluk etmek, yaltaklanmak, yl$mak. < caramat+tan-.
caramazan Ar. etn. ramazan (bkz. ramazan) aynda sylenen ilahi.
caramdk yetenek; yararl olma, uygunluk, uygun ve yerinde olu$. < caram+dk.
caramduu 1. elveri$li, uygun, yarar; caramduu cer (i#leme, srme, ekip bime iin)
elveri$li toprak; 2. boyu bosu yerinde, elimli, endaml; caramduu at endaml,
gzel at. < caram+duu.
caramduuluk 1. uygun ve yerinde olu$, yararl olma, gereklilik; yetenek; ar kimden
ann caramduuluguna cara"a, ar kimge ann emgegine cara"a herkesin
85
yetene%ine gre, herkese eme%ine gre; satp aluuga caramduuluk satn alma
de%eri; 2. endaml olu$, elimlilik, endamllk. < caramduu+luk.
caramsktan- dalkavukluk yapmak, dalkavukluk etmek, yaltaklanmak. <
caramsk+tan-. kar#. ET yaramsn- (ED 970a).
caramsz i$e yaramaz, elveri$siz, uygun olmayan; caramsz cer (i#leme, srme, ekip
bime iin) elveri$siz toprak. < caram+sz.
caramszdan- elveri$siz, i$e yaramaz olmak. < caramsz+dan-.
caramszdandr- et. caramszdan-dan; herhangi bir #eyi kullanlamaz, i$e yaramaz
yapmak; cumu"ka caramszdandr- i$e yaramamak, i$ gremez durumda olmak.
< caramszdan-dr-.
caramszdk 1. uygunsuzluk, i$e yaramazlk, irkin davran$, ayp, i%ren hareket,
mstehcenlik, a%za alnmaz olu$; 2. bir #eye kar$ yeteneksizlik. < caramsz+dk.
caramtalduu herhangi bir #ey iin bir #eye elveri$li, uygun, yarar; mingen attarnn
bardg caramtalduu ele binilen atlarn hepsi i$e yarar. < caramtal+duu.
caran "r. sey. (yalnzca Krgzca eklerle tesadf edilir); carandar arkada$lar; z
klganm, carandar, ar kez baykap bilbeymin #. arkada$lar kendi yapt%m hi
bilmiyorum; carandardn mn n arkada$larn be%enisi iin. < !r. ]G[.=
y!r!n (PED 1525a).
caran- hazrlanmak; a arstanday caranp, eki cagn karanp folk. ackm$ aslan
gibi, etrafna baknp evresini kollayp. < cara-n- < ET yaran- (ED 970b).
caraka 1. ince ince krlm$ odun, yonga; 2. krk, para. kar#. ET yurun (ED
970b).
carardk elveri$li, uygun, yararl; i"ke carardk i$e yarar, kullanma iin uygun. <
cara-r+dk.
carasz yarasz, beresiz. < cara+sz.
cara"- i#t. cara-dan; 1. bar$mak, bar$trlmak, uzla$mak; 2. yze uymak,
yak$mak, gitmek; uygun d$mek, uygun olmak; bizge ikilik cara"payt bize
ayya$lk yak$maz; bakkan eesi cara"sa, kara kk sak bolot ats. sahibi uygun
olursa, kara (yani adi, soysuz) enik bile uyank olur; ok"o"kongo cara"kan bkz.
ok"o"- II. < cara-"- < ET yara"- (ED 972a).
cara"a gere%ince, gre, uyarak; uygun, uygun olarak; szg cara"a sz aytpasa,
szdn atas lt ats. sze uygun olarak cevap vermezse, szn atas lr; "artka
86
cara"a duruma gre, ko$ula gre; cergelikt "arttarga cara"a mahalli $artlara
gre uygun olarak (daha r. bkz. caramduuluk). < ET yara": (ED 973a).
cara"arlk uygun d$me, uygunluk. < cara"-r+lk.
cara"k uyum iinde olma; gereklilik, lzumluluk, yararllk, yararl olma; yak$k;
cara"k kiyim yze yak$an giyim; derli toplu, temiz, iyi dikilmi$ kostm;
cara"g cok kiyim yak$mayan giyim; kt dikilmi$ elbise; 0 dynnn cara"g
ya$amn gzelli%i. < cara"--k < ET yara"k (ED 973a).
cara"kta- bezemek, donatmak, sslemek; cadragan cazg kn, cara"ktayt aalamd
#. bereketli ilkbahar gn, evreni sslyor. < cara"k+ta-.
cara"ktuu endam yerinde, ho$; yak$an; cara"ktuu kiyim lsne gre elbise;
yak$an elbise; cara"ktuu kiyinip, cagaldanp slanp yak$an elbiseyi giyinmi$
ve alml bir eda ile kendine eki dzen vermi$. < cara"k+tuu < ET yara"klk
(ED 973a).
cara"mduu yara$ma, yak$k. < cara"--m+duu.
cara"pastk uzla$mazlk. < cara"-pas
29
+tk.
cara"" i#. cara"-tan; bar$ma, bar$trma; ara bulma, uzla$trma, uzla$ma. < cara"--
".
cara"tr- et. cara"-tan; 1. bar$trmak, ara bulmak, uzla$trmak; 2. tpatp, tam,
lsne gre olmas iin uydurmak, adapte etmek, dzeltmek, uygun hale
getirmek; yze uydurmak, yak$trmak; Dinar cara"trp ak fartuk tartngan
Dinar yzne yak$trd% beyaz nl% ba%lam$. < cara"-tr- < ET yara"tur-
(ED 973a).
cara"truu i#. cara"tr-dan. < cara"tr-uu.
cara"uu i#. cara"-tan; cara"uusu cok kr" amansz bir sava$. < cara"-uu.
cara"uusuz uzla$maz, uzla$ma bilmez. < cara"uu+suz.
carat 1. = caraat; carat analk korkuntuu emes yaras pek kt de%il; 2. Tal.a!.
= caraluu.
carat- et. cara-dan; 1. takdir etmek; tasvip etmek, uygun bulmak, i$e yarar bulmak;
el ann szn caratt halk onun szn be%endi; el ba"na kn tuusa, el
caratkan er kelet folk. halkn ba$na gn do%sa, halk yi%itlik yapar; 2. be%enileni
semek, i$e yarar olan semek, daha iyisini semek, ayklamak; clkdan caratp
at mingen folk. ylkdan seerek en iyi ata binmi$; 3. antrenman yaptrmak; at
87
carat- ata antrenman yaptrmak; at suutup caratp folk. at antrenman yaparak; 4.
yaratmak, meydana karmak, ortaya karmak, vcuda getirmek; altn menen
km"t zerger n caratt, arkar menen kulcan mergen n caratt altn
ile gm$ kuyumcu iin yaratt, da% koyunu ile da% kounu avc iin yaratt; 0
caratkanda cok insanlarn iinde en iyisi yok. < cara-t- < ET yarat- (ED 959b).
caratl- ed. carat-tan; ortaya kmak, do%mak, meydana gelmek, hasl olmak,
yaratlmak. < carat--l- < ET yaratl- (ED 962a).
caratl" do%a, tabiat; do%al zellik; huy, karakter, miza, tabiat; caratl" baylktar
do%al zenginlikler (kaynaklar); caratl"tag krn"tr do%a olaylar; caratl"t
kayradan tz do%ay yeniden $ekillendirme. < caratl--".
caratkan yaratan, yaratc, Allah (Allahn sfatdr). < carat-kan.
caratkuuu = caratkan.
caratuu i#. carat-tan; 1. onama, tasvip etme, takdir etme; 2. yaratma, vcuda
getirme, meydana karma; yapma, kurma. < carat-uu.
carbake ok#. maskara (ocu!un davran#lar, elleri ve ayaklar havada sallayarak
kahkaha att!nda; r. bkz. carbada- 1).
carbada- 1. (bebek, yavru hakknda) ne$eyle glmsemek, el ve ayak hareketleriyle
ve ne$eli bir $ekilde anlatmak; oy, carbadagan carbakem! oy, ne$eyle
glmseyen maskaram (bkz. carbake); carbadap ele klp turat ne$eyle
glmsyor (beden hareketleri, jest, mimik e#li!inde); 2. mec. senli benli
davranmak, saygszca $aka yapmak; laubalice kucaklamak. < carba+da-.
carbada"- i#t. carbada-dan; carbanda"p kalbaar folk. biz $imdiye kadar
(onunla) senli benli olmadk. < carbada-"-.
carbay- alak sesle, ho$nutlukla, candan glmek; bir glmseme yaylmak;
carbayp, klp koydu sevinle glmsemi$ti; emne carbayas? ne glyorsun?
car 1. tar. tellal, ulak (halk kalabal!nn oldu!u yerlerde at stnde gezdi ve
yksek sesle hkmdarn emrini bildirdi veya kayp bir #eyin ayrt edici niteli!ini
detayl bir #ekilde gsterip kayp olan arayp bulana verilecek dl duyurdu);
birnn carsn koyup, z card carp al ats. ba$kasnn tell6ln rahat
brak, kendi tell6ln cezalandr (harf. parala: ba#kalar de!il; kendileri
sylerler); 2. mec. mjdeci, mu$tucu, ulak (herhangi bir d#nceyi yayan);
88
moldo, e"enderdin cars molla, $eyhlerin ula%. < car+. kr#. Alt. car
[ESTYa 20].
carda- I 1. a$ndrmak; al"d bek bayla, cardap ketse suu berbeyt folk. su kanaln
sa%lamla$tr, e%er a$ndrrsa, su vermez; 2. sraya girmek ve hayretle bakmak;
belekse gp, cardagan folk. da% geidine kp hayretler iinde seyretmi$;
kyk emes, e1pek dep, kzmatn krgn cardagan folk. inat de%il, hamarat
deyip, al$masn gren (yetene!ine) hayret etmi$. < car+da-.
carda- II bildirmek, duyurmak, haber vermek, haberdar etmek, ilan etmek (tell$l
yoluyla). < car+da-. kr#. Hak., Tuv. arla- [ESTYa 18].
cardam "r. yardm
30
, arkalama, arka kma, destek; 0 tez cardam acil yardm;
meditsinalk tez cardam acil tbbi yardm. kr#. Kzk., KKal. j*rd*m; Trkm.
ya:rdam; Nog. yardam; Tat. yard*m; B$k. yarzam; Uyg. ya(r)d*m; Az., Gag.
yardm [ESTYa 142].
cardam yardmc, muavin; 0 cardam eti" dil. yardmc fiil; cardam doklad =
ko"uma doklad (bkz. doklad). < cardam+.
cardamda" birine yardm edenler. < cardam+da"
31
.
cardamda"- kar$lkl yardmda bulunmak, yardmla$mak. < cardam+da"-.
cardamda"uu i#. cardamda"-tan; yardmla$ma, kar$lkl yardmda bulunma;
yardm, arkalama; cardamda"uu komissiyas yardmla$ma komisyonu;
cardamda"uu kassas veya z ara cardamda"uu kassas kar$lkl yardm
sand% (veya fonu). < cardamda"-uu.
cardamsz yardmsz braklan, yardm olmayan, yardmdan mahrum. <
cardam+sz.
cardamszdk yardmszlk, desteksizlik, arkaszlk. < cardamsz+dk.
cardan- dn. carda- I 2den; (pek ok ki#ide) merakla bakmak, hayretle bakmak;
gzlerini frl frl aarak bakmak; adamdn baar uuldap, katar turup cardanp
folk. insanlarn hepsi u%uldayp, sraya girip hayretle bakp; emine
cardanasar? neden gzlerinizi frl frl aarak bakyorsunuz?; turna kanat
cardanp, turgandn baar ta kalp #. sraya girmi$ turna ku$lar gibi hepsi
$a$rp; bul "umduk kanday boldu dep, kal el turat cardanp folk. bu
ola%anst $ey nasl oldu deyip, pek ok ki$i hayretle bakp duruyor. < carda-n-
.
89
cardant- et. cardan-dan; hayretler iinde kalmak, $a$rmak, hayrete d$rmek,
hayret etmek (biro!unda). < cardan-t-.
carda"- i#t. carda- Iden; calgan arkar-kulcas, carda"p, ta"tan ketpegen folk.
ta$tan geemeyen da% keileri bir araya toplanp hayretle bakp $a$rm$. <
carda-"-.
cardat- et. carda- IIden; duyuru yaptrmak, bildirmek (tell$l yoluyla); kk
curtka cardatp, Abke menen Kb"t, orgo sald zarlatp folk. ok saydaki
halka bildirip, Abke ile Kb$, ukura oturtarak onlar hngr hngr a%latt.
< carda-t-.
card fakir, yoksul, sefil, z%rt; maldan card mal asndan fakir; card-cabrkay
veya card-cakr topl. fakir fukara, fakirler, yoksullar. kr#. Kmk., Nog., Tat., B$k.
yarl; Kzk., KKal. jarl; [ESTYa 143]. < ET 2 yarl# (ED 967a).
cardlk fakirlik, fakir olma durumu. < card+lk.
cardk = carlk.
cardlan- fakir d$mek, fakirle$mek, yoksulla$mak. < card+lan-.
cardlk fakirlik, yoksulluk, sefalet, sefillik; cardlgn ca"rgan baybayt ats.
fakirli%ini gizleyen zengin olamaz. < card+lk.
cardr- et. car-dan; krdrmak, yardrmak, do%ratmak (r. ate#lik odun, odun, ra);
paralatmak. < car-dr-.
cardruu i#. cardr-dan; atomduk cardruu nkleer patlama. < cardr-uu.
carduu e$e veya sevgiliye sahip olan, sevgili; carduu kl- gzel adlandrma
evlenmek; evlendirmek; boydok kelgen balan carduu kldm, krk cigit folk.
(biliniz) buraya bek6r gelen krk gen yi%idi evlendirdim. < car+duu.
cargak 1. zar; 2. tynden ayrlm$ ve tabaklanm$ hayvan derisi; cargak "m deri
pantolon; L cargaktay zayf, kuru, bir deri bir kemik; cargak ba" (veya
cargakba") #aka (insanlar hakknda) dazlak, kel kafal, kel, salar dkk. kr#.
Uyg. ya(r)'aq zar; deri; Trkm. yar'aq deri (elle i#lenmi# deri); Nog. yar'aq
koyun postu (i#lenmi#); Alt. dar'aq koyun postu (tynden ayrlm#,
kullanlm#); KKal. jar'aq deri (i#lenmi#); Kzk. jar'aq tay derisinden krk
[ESTYa 141].
cargakba" = cargak ba" (bkz. cargak).
cargaka zar, perde; kulak cargakas anat. kulak zar. < cargak+a.
90
carganat yarasa; carganattay bekinbe yarasa gibi gizlenme. kar#. ET yersig: (ED
972a).
carg: ta" carg ta# yarklarnda biten bir otun addr. < car-g.
carg yrtc; carg ku"tun mkts alp kara ku" bar eken folk. orada yrtc ku$larn
en gls olan alp kara ku$ (bkz. ku" I 3) varm$. < car-g
32
.
carglak 1. el de%irmeni; 2. Tien.a!. bir bitkinin addr. < car-gl+ak
33
.
cargt- = carkt-; Klceyrenin argtp, kln belde cargtp folk. Klceyre atn
stnde yi%ite ko$up, klcn kemerinde (harf. belinde) $ldatp; temir tondu
cargtp, Camgr uru" salptr folk. demir elbisesi $ldayarak, Camgr sava$a
girmi$ti.
cargz- et. car-dan; paralatmak, para para ettirmek, ufalatmak, patlatmak,
havaya uurmak. < car-gz-
34
.
cargzl- ed. cargz-dan; paralatlm$ olmak, patlatlmak, havaya uurulmu$ olmak,
para para edilmek ; dinamit menen cargzlgan dinamitle havaya uurulmu$. <
cargz--l-.
car: t" car bkz. t".
car- I en fazla olm. ifadede kar#la#lr ho$nut olmak, memnun olmak, tam bir zevk
almak; al tamakka carbagan adamakll yiyecek grmemi$, bol yiyece%i
yokmu$; er carbagan nerse de%ersiz nesne, kymetsiz $ey, nemsiz bir $ey, ufak
tefek bir $ey; tuzga kara sanagan carbayt ats. iyili%e ktlkle kar$lk verilmez
(harf. ekmek tuza ktlk edenden, iyilik grlmez); cay carsa da, k" carba!
sv. yazn bollukta, k$n skntda ol!; her zaman muhta ol!; carbasn! sv.
hayrn grmesin!; carbagr talihsiz, $anssz; serseri, akl bir kar$ havada;
calga, malayga card yeterli sayda cretli i$iye ve rgata sahipti. kr#. Kzk.,
KKal. jar-; Az., Nog. yar- [ESTYa 146].
car- II $mak, $k samak, $k vermek; yanmak; rak carp turat kandil (lamba
vs.) $k sayor, yanyor; ta carsa, tn ketet $afak skt%nde gece gider; 0
maday card ne$elendi, yz gld; madayn carp veya kabagn carp gler
yzle, gler yz gsterip; kln ap, madayn carp klp ne$eli ve samimi
bir $ekilde glp. < ET yaru:- (ED 956b).
cark I $k, nur, ziya; parlak, aydnlk, $kl, ziyal; cark kl- aydnlatmak,
$klandrmak, $mak, $k samak; bir ydn carg bir yg t"pyt ats. bir
91
evin $% bir di%er eve d$mez; 0 carkka k- aydnl%a kmak (ne#rolunmak,
basl olmak); kitep emne n carkka kpay kald? kitap niin baslmad?;
maday cark bilgili ve kltrldr; maday cark, keleegi keiri adam geni$
perspektifli, gelece%i parlak insan; kndn cark gn gibi ak, parlak; cargm
ok#. gzmn nuru, canmn ii. < car-k < ET 2 yaruk (ED 962b).
cark II atlak, yark; atlam$ olan. < car--k < ET 1 yaruk (ED 962b).
carklk parlak, aydnlk, mutlu bir ya$am, mesut bir hayat, sakin ya$am; carklk
dyn aydnlk, beyaz dnya, mutlu ya$am; carklk dyn menen ko"to"u
kn aydnlk dnya ile biten gn. < cark+lk.
cark fesat, frsat; araya nifak sokan; cark "umdar barptr, carp aytp salptr
folk. fitneci kurnazlar gidip szleriyle ara bozmu$lard. < car--k.
carktk ok#. gzmn nuru, canm, canmn ii, $ekerim; 0 o carktk, bayag
carktk bkz. eek I. < cark+tk < ET yarukluk (ED 964b).
carl- I dn.-ed. car- IIden; aydnlanmak, $klanmak; ta carlganda et cedik gn
a%armaya ba$lad%nda et yedik; 0 maday carld veya kabag carld sevinten
yz aydnland; gler yzl, candan davrand; maday carla kuband sevinten
etekleri zil ald, sevinten havalara utu. < car-l-.
carl- II dn.-ed. car-dan; paralanmak, yarlmak; krlmak; patlamak, infil6k
etmek; cak" tamak kalga, caman kursak carlsn ats. iyi yemek gelinceye
kadar, kt kursak yarlsn; ba" carlsa, brk iinde ats. ba$ yarlr brk iinde
(yani sancdan a!layp durulmaz); maday carlgan baatr; taday carlgan
een ats. aln yarlan bahadr, dama% (sivri dilli) yarlan hatip; carlgand uuru
alat ats. paralanm$ hrsz alr. < car--l- < ET yarl- (ED 967b).
carlda- ene almak, gevezelik etmek, durmadan konu$mak; anla$lmaz bir dille
konu$mak; cacuuna carldap, dootayna doburap folk. cancuna drlanp,
dootaya mrldanp. < carl+da-.
carldak bo$bogaz, geveze, ok konu$an, palavrac, yaygarac. < carlda-k.
carlg 1. paralanabilir, yarlmaya msait, abuk yarlan; 2. patlayc; carlg
nerseler veya carlg buyumdar veya carlg zattar patlayc maddeler. < carl-
g.
carlgtk patlayclk, patlayc olu$. < carlg+tk.
92
carl" i#. carl- IIden; infil6k; (mec.) patlama, patlay$; revolyutsiyal carl"
devrim patlamas. < carl--".
carl"- i#t. carl- IIden. < carl--"-.
carlt- et. carl- IIden; kedeydi cersiz zarltp, krnan dann carltp, arpa, buuday,
krt kampalap koyu kim ele? #. yoksulu yersiz braktrp, tahl ambarn
a%zna kadar arpa, bu%day, pirinle dolduran kimdir? < carl-t-.
carluu i#. carl- IIden; 1. atlama; 2. patlama, infil6k; 3. krma, paralama; krlma,
paralanma. < carl-uu.
carm I yarm, yar; carm saat yarm saat; carm tyn yarm kapik; carm som elli
kapik; bir carm bir buuk; eki carm iki yarm; tn carm gece yars; carm es
yarm akll, ahmak, aklsz, beyinsiz, kak; carm (bazen carm) yars, yarm;
tkrdm carmn mrdn mrn yarsn geirdim; carm cara, carm soo,
carm canduu balan ltrp berer ubag folk. yarm yaral, yarm sa%, yar
diri yar l ocu%u ldrvermi$ zaman; ay carm bir buuk ay; carm-cartlay
ikisi ortas bir $ey, yarm yamalak, $yle byle, ksmen; birdicarm bkz. bir;
calgz-carm bkz. calgz. < car--m < ET yarm (ED 968b).
carm II ba$ar kazanma, iyi sonu alma; verimlilik; carm cok verimsiz; carm cok
birdemeler her e$it de%ersiz kk $eyler, i$e yaramaz teberi; carm cok kz
zayf gz; yarar az olan gz.
carmak yarm, yar; carmak t"k 1) tek yatakl d$ek; 2) himeti kzlarn
odasnda bulunan yatak. < carm+ak.
carmda-: carmdap yarlayp, yarm yapp, yars bitip; bir kezekte keliptirmin, col
ortosun carmdap #. yol ortasn yarlayp, bir srada gelmi$tim. < carm+da- <
ET yarmla:- (ED 969b).
carmdal- dn-ed. carmda-dan; yar yarya sonulanmak, yars tamamlanmak,
yar yarya bitmek. < carmda-l- < ET yarmdan- (ED 969b).
carmsz fena, kt, yanl$, ho$nut etmeyen, memnun etmeyen, ba$tan savma, yarm
yamalak; ot carmsz kyp catkan ate$ yarm yamalak yand. < carm+sz.
carn- dn. car-dan; kendisinin karnn yarmak; carnp l kalayn folk. karnm
yaraym da leyim; kancard karmap krm dep, carnmak boldu, lm dep
folk. haneri kapp, lece%im diyerek karnn yard; blnp-carnp bkz. bln-
II. < car--n-.
93
car" 1. birbiriyle yar$rcasna ko$ma; kara car" dlsz at yar$, dolu dizgin
gitme (sratli atlarn nceden denenmesi iin yaplan); 2. mec. yar$, yar$ma,
ma, msabaka; sotsialistik car" sosyalist yar$ma; kapitalisttik cana
sotsialisttik sistemalardn car" kapitalist ve sosyalist sistemlerin yar$; car"ka
kir- yar$maya girmek; at" car" at$ yar$mas; car" sz mnaka$a, tart$ma;
car" szg kim gat? tart$mada konu$may kim istiyor? < car--" < ET yar"
(ED 972a).
car"- I i#t. car-dan; birlikte paralamak, beraber do%ramak. < car--"- < ET yar"-
(ED 972b).
car"- II 1. ko$u yar$mas yapmak, birbiriyle yar$rcasna ko$mak; 2. mec.
tart$maya katlmak, tart$mada konu$mak; car"ular bolso, sz alp, alga gp,
sylsn? konu$mak isteyenler varsa sz hakk alp, ileri kp sylesin; 3. mec.
yar$mak, yar$ma yapmak. < ET yar"- (ED 972b).
car"aak 1. ko$u yar$masna hevesli olan; 2. at ko$ularna aktif olarak katlan
hevesli ki$i; calgz attuu car"aak, caman katn uru"aak ats. tek atl kimse
yar$, kt kadn kavgacdr. < car"-aak.
car"kak = car"aak.
car"kans- benz. car"- IIden; cazlgan tamgalar ak kagazdn betinde kaydandr
car"kansp krnt beyaz ka%t zerindeki harfler birbiriyle yar$rm$ gibi
grnyor. < car"-kan+s-.
car"tr- I et. car"- IIden; ta" car"tr- ta$ atmakta yar$mak. < car"-tr-.
car"tr- II et. car"- Iden. < car"-tr-.
car"truu i#. car"tr- Iden; 1. ko$u yar$masna zorlama; 2. mec. rekabete zorlama.
< car"tr-uu.
car"truuu 1. ko$u yar$masna zorlayan; 2. mec. rekabeti, yar$ k$krtan; sz
car"truuu sz yar$tran. < car"truu+u.
car"uu i#. car"- IIden; 1. ko$u yar$mas; 2. mec. rekabet. < car"-uu.
cart- et. car- Iden; en fazla olm. ifadede kar#la#lr: tk i"tep cartpayt kt
al$yor, i$inin hayr yok; bgn cartp tamak ikeni cok bugn al$p yiyip
iti%in yok; cat cartpayt, z ltrbyt ats. yabancya iyilik etme, kendini
ldrtme. < car-t-.
94
cart- II et. car- II den; aydnlatmak, $klandrmak, tutu$turmak, $k yaktrmak;
rak cartsn dep, aytp keli kandil tutu$tursun diye, syledi. < car-t- < ET
yarut- (ED 960a).
cartlktuu = cartmduu.
cartluu = cartmduu; cartluu i" yararl i$, zahmete de%er i$; cartluu i"tegen i"i
cok ho$ saylacak, be%enilecek hibir $ey yapt% yok; i$i iin kendisine te$ekkr
etmeye hibir gereke yoktur; cartluu e nerse kpayt yararl hibir $ey
kmaz; krpdn etinen da, sorposunan da cartluu cebey koyduuz kuzu
etini de, et uyunu da bol bol yiyemeden braktnz; sizge cartluu e nerse aytp
berbese kerek size belki de makul, mantkl hibir $ey sylemedi.
cartmduu en fazla olm. ifadede yeterli, yeter derecede, kafi, tatmin edici;
memnuniyet, ho$nutluk veren; cartmduu tamak ipeyt yeterince yemek
yiyemedi; cartmduu i" olumlu neticeler veren i$; cartmduu eme berbeyt
be%enilecek, insan tatmin edecek hibir $ey vermez. < cartm+duu.
cartmsz nemsiz, yetersiz, ufak tefek, dikkate de%er olmayan; memnuniyet, ho$luk
vermeyen. < cartm+sz.
carya I bildirme, beyan etme, (resmen) yaynlama veya yaynlanma; ilan etme;
resmen yrrl%e koyma; carya kl- bildirmek, beyan etmek; zabastovka carya
kl- grev ilan etmek; 0 sylgn carya maksada uygun bir $ekilde bildirme,
akllca konu$ma (mmkn oldu!unca herkesin iinde alenen bildirmek).
carya II Ar. tar. cariye, odalk. << Ar. K=[.C c!riye (PED 349b).
caryala- ilan etmek, bildirmek, (resmen) yaynlamak; alk" caryala- te$ekkrlerini
sunmak. < carya+la-.
caryala" i#. caryala-dan. < caryala-".
caryala"- i#t. caryala-dan; zabostavka caryala"t grev ilan ettiler. < caryala-"-.
caryalat- et. caryala-dan. < caryala-t-.
caryalatuu i#. caryalat-tan. < caryalat-uu.
caryaloo i#. caryala-dan; bildirme, beyan etme, ilan etme, (resmen) yaynlama. <
caryala-oo.
cariya = carya I.
cark beklenmedik bir tarzda ortaya kan parlty, #!; aniden ifade edilen bir
hareketi anlatan yansma szcktr; cark etti 1) aniden parlamak, birden
95
$ldamak; 2) anszn ortaya kt; cark etip klsrp ciberdi birdenbire ne$eyle
glmsedi; ndk cark etip gerek aniden ortaya km$; cark etip, ktkn bakt
aldnan ga kelse beklenen talih anszn kp gelse; cark-curk parlak ve hzl
bir #ekilde yanveren #! belirtmek iin kullanlan yansma szcktr; aglgan
cark-curk etti $im$ek aniden akt.
carkanat = carganat.
cark- $ldamak, parlamak, ($l $l) parldamak, parl parl olmak; tosup ksa
aldbzdan, kn carkp #. (gzel) gne$ prl prl parlayarak, nmzden do%sa;
kl carkp, alp folk. yre%i alp, ne$elendi. < cark+-.
carklda- = carkra-; carkldap kl- ne$eyle glmsemek.
carkldak = carkrak.
carkldat- = carkrat-; caraktarn carkldatp silahlarn parlatp; st-ba"n
carkldatp giyimini gzelle$tirip; ma"ina, kzdrn carkldatp, cetip keldi
arabann farlarn (harf. gzlerini) yakp geldi. < carklda-t-.
carkn parlak; $k, nur, ziya, parlaklk, parlt; asmandag ay-kndn carknnan
btkndy folk. gkyzndeki ay ve gne$in parlakll%ndan yaratlm$ gibi
(daha r. bkz. karkt I); carknm! ok#. gzmn nuru. < cark-n. kr#. Kzk.,
KKal. jarqn; Alt. darkn [ESTYa 135].
carkra- $ldamak, parldamak, ($l $l) parlamak; elektir "amdar, carkrap, kyp
turat elektrik ampulleri, $ldayarak yanyorlar; terezeden kn, carkrap, tiyip
turat parlak gne$ $% pencereden vuruyor; Zoya carkrap kld Zoya gzleri
$ldayarak glmeye ba$lad. < cark++ra-.
carkrak parlak, parldayan, $ltl, prltl, gz kama$trc; parlaklk, prlt;
carkrak aydn nuru ayn parlts (harf. parldayan ayn $%). < carkra-k.
carkrat- et. carkra-dan; parlatmak, $ldatmak, parlaklk, parlt satrmak. <
carkra-t-.
carkt- et. cark-dan; asman-cerdi carktkan ak nuru kn bolot folk. gne$ g%
ve yeri aydnlatan parlak $ktr; Algara at minip alkntp, altnduu tuulga
carktp folk. $ltl, yaldzl mi%feriyle Algara at binip ileriye atld; Surkoyondu
argtp, supa tonun carktp folk. Surkoyunu dolu dizgin ko$turup, gzel,
kymetli elbisesini parlatp. < cark-t-.
96
carko = carkp; carkonun sorposu kzartlm$ etin salas; ka"kt alp carkonun
soprosun akrn uurtad ka$% alp kzarm$ etin salasnn sonunu ka$klad.
carkoo bahane, neden, sebep; carkoo klp nedenle, sebebiyle, sebepten dolay.
carkp Rus. kzarm$ et, et kzartmas; ufak paralar halinde kzartlan et (bazen
patatesli).
carlk ferman, emir, karar; buyruk-carlktar fermanlar ve emirler. < car+lk. kar#.
ET yarl# (ED 966b).
carluu = carduu.
carma I 1. yararak koparlm$ ra; (uzun) tahta paralar; 2. (bu!day, arpa)
tanelerinin ufalanp hazrlanmasyla yaplan iri yulaf unu, dvme; 3. ufalanp
kavrulmu$ tanelerden yaplan duru orba (bu!day veya arpaya st, ya!, baharat
koyularak yaplan orba, baharatsz da yaplr); kara carma baharatsz orba;
arpa carma arpa orbas; buuday carma bu%day orbas; tobuya carma Tien.a!.
bezelyeden yaplm$ orba; kuurma carma veya kuurgan carma kavrulmu$
ya%l yulaf unundan yaplan orba; atkan (veya amal veya akl veya ama)
carma = maksm I; 0 carma taarn nemsiz bir $eyden dolay olu$an dargnlk,
kk dargnlklar; eki ayl ortosunda ana-mna carma taarn bolboy koydu
iki ky arasnda byle ufak tefek dargnlklar olmad; carma dos sadece yeme-
ime arkada$, iyi gn dostu; carma taan" tandk, a$ina, bildik; carma taan"tk
gz a$inal%, yzeysel tan$klk. < car-ma < ET yarma: (ED 969a).
carma II: ooz carma tay bir senelik tay (ilk kez gem vurulmaya ba#land!nda, al#k
olmad!ndan dolay kemiriyor ve gemi ekiyor, gemi dudaklaryla paralyor);
oynoo bala sen bolup, ooz carma tay men bolup folk. sen yaramaz ocuk olup,
ben bir senelik tay olup.
carma III gn. kabir ukuru. < car-ma.
carma 1. elimsiz, kuvvetsiz, zayf, clz; carma ki"i elimsiz insan; carma crk
zayf yrek; 2. mec. fakir, yoksul, sefil; ookat carma kt kanaat geiniyor;
yoksulluk iinde ya$yor. < car+ma
35
.
carmatk 1. kuvvetsizlik, zayflk, clzlk, dermanszlk; carmatk klp baratsa,
candap kirer men zm #. gten kuvvetten d$p zayflarsan, ben de seninle,
senin yanba$nda zayf d$erim. < carma+tk.
97
carmak I 1. kuz. (&incianda) 1) en kk bakr sikkenin addr (kare #eklinde, ortas
deliktir, bu nedenle de kimi zaman saygszca te"ik carmak delikli carmak diye
isimlendirirler); 2) tar. bakr para; carmak albay canma, baygesinin baarsn
silerge blp bereyin folk. paray yanma almadan, cretin hepsini sizlere
payla$traym; al birnn te"ik carmagna zyan keltirbeyt o ba$kasnn delikli
carmakna zarar vermez; 2. folk. para; 3. gn. tar. besi, gda, yemek, yiyecek,
beslenme, kagaz pulda salmak cok, lgndrd carmak cok folk. ka%t parada
a%rlk yok, lenlerde yemek yiyebilme yok. < ET yarma:k (ED 969a).
carmak II gn. = carnak.
carmakta"- = carnala"- II; carmakta"p ookat kl- ortak ya$am srmek, hayat
birlikte devam ettirmek.
carmalk carma (bkz. carma I 3) pi$irmeye yarayan veya yetecek miktar; bir
carmalk buuday bir defa carma pi$irmeye yetecek miktarda olan bu%day. <
carma+lk.
carmake Rus. kon. 1. fuar; carmakenin )rbit kezi tar. 1) fuarn en yksek
derecesi; 2) herhangi bir i$in (r. ticaretin) en kzgn zamannda; 2. mec. keyif,
$enlik, ne$e, ne$elilik, e%lenceli bir ya$am; bay-manaptn carmakesi buzuldu #.
beyin e%lenceli ya$am bozuldu; carmake bazar veya carmakenin bazar 1)
canl ar$, i$lek pazar; 2) mec. byk keyif, e%lence; ca"da klgan mr
carmakenin bazar hayatnn e%lencesi genlikte yaptklarndadr, hayatnn
byk e%lencesini genli%inde ya$am$sn.
carmakel panayrlk, fuarlk; panayrn oldu%u veya bulundu%u yer;
carmakel Karkra cayloobuzdun asl #. yaylamzn en iyi yeri Karkra
panayr yeridir. < carmake+l.
carma" = carma.
carma"- yap$mak, ili$mek, aslmak; taklmak; trmanmak, trmanarak kmak;
carma"p ele art cagman kalbay crt pe$imi brakmadan geliyor; ooru
carma"t hastalk musallat olmu$ (gelemiyor); balaket carma"t felaket pe$ini
brakmad. kar#. ET yarma:- (ED 969b), ET yarman- (ED 969 b).
carma""- i#t. carma"-tan; trmalap a"uuga carma""t trmanarak geide ktlar. <
carma"--"-.
98
carma"tr- et. carma"-tan; kaydag bir nemeni maga carma"trp koydu herhangi
bir yerdeki bir $eyi bana musallat ettin, o artk rahat vermez (ricayla musallat
olur). < carma"-tr-.
carma"uu i#. carma"-tan. < carma"-uu.
carm bkz. carm I.
carmoo Rus. kuz. boyunduruk.
carnak 1. tar. zaptedilerek, alnarak ele geirilen hisse, pay; 2. esk. pay, hisse;
carnak kapitali hisse sermayesi.
carnak esk. hissedar. < carnak+.
carnaktuu tar. zaptedilerek, alnarak ele geirilen maldan pay olan; carnaktuu
doo alnan maldan belirli bir pay talebi; senin mende carnaktuu doo barb?!
senin benden bir pay talebin var m?! < carnak+tuu.
carnala" hisse orta%, hissedar, payda$; birisiyle birlikte bir #eyden hisse alma hakk
olan. < carna+la".
carnala"- birbiriyle hissedar olmak. < carna+la"-.
carnama Krg.-"r. esk. emir, buyruk, hkmet bildirisi. < car+nama.
caroo I etsiz, kuru, zayf; at caroo atn zayf; atm caroo tartp ketti atm bir deri
bir kemik kald, ok zayflad.
caroo II i#. cara-dan. < cara-oo < ET yara:# (ED 962a).
carooker Krg.-"r. $efkatli, $efkat dolu, m$fik, merhametli, yumu$ak yrekli,
duygulu, hassas; ca"l cibek "ay kynek carooker suluu kz sys, ca"lg
bir kzk folk. ye$il ipekli gmlek ve $efkatli kz seversen, bunlardan biri
genli%inin zevkidir; carooker car $efkatli y6r; carooker aslm tatlm,
kymetlim. < caroo+ker
36
.
carookerden- ii (yre%i) yumu$amak; $efkat, hassasiyet gstermek. <
carooker+den-.
carookerdik $efkatlilik, kalpten ba%llk, tatllk, hassasiyet. < carooker+dik.
caroosuz fena, kt, yanl$, i$e yaramaz; hatal, bozuk; skartaya karlm$;
caroosuz tovar hatal, bozuk mal, skartaya karlm$ madde; caroosuz i" fena i$,
kt davran$. < caroo+suz. < ET yara#sz (ED 964b).
caroosuzduk fenalk, ktlk, yanl$lk, i$e yaramazlk, elveri$sizlik. <
caroosuz+duk.
99
carp: carpt caz- can skntsn gidermek, iini amak, ferahlatmak, ruhu
$enlendirmek; carpt cazp, cagaldantar can "erik bar zdy ne$elendirip
canlandran iten bir kz arkada$m var; carpm ald veya carpm cazld
ne$elendim; aga carp bolbo onun koruyucusu de%ilsin, ona yardm etme. < ET
yarp (ED 957b).
cart yar, yarm; cart nand te blp cegen kndr yarm ekme%i e$it blp
yedi%i gnleri. kr#. Trkm. ya:rt; Kmk., Tat., Nog., B$k. yart; Kzk., KKal. jart
[ESTYa 145].
cartk 1. yark, atlak; 2. yar, yarm. kr#. Tuv. artq kymk, yonga; Hak. ardh
bir $eyin kopan, ayrlan ksm [ESTYa 145].
cartlay: carm-cartlay (veya carmcartlay) tam olarak de%il, yar yarya, bsbtn
de%il; bolso carm-cartlay, ml"kn trd bolgon yar yarya olsa, az
miktarda olmu$.
cartlk 1. yarm, yar, buuk; 2. yarm litre, yarmlk (votkann). < cart+lk.
cartmduu = cartumduu.
caruu i#. car-dan. < car-uu.
casa- 1. yapmak; yaratmak, vcuda getirmek; snbast usta casabayt ats. usta,
krlmayacak hibir $ey yapmaz; hibir $ey ebedi de%ildir; curnalistter menen
casagan ageme gazetecilerle gr$me; et casa- et paralarn tabaklara
payla$trmak (elleriyle yaparak); et casagan kolun calayt ats. et paralayan
parma%n yalar; 2. sslemek, bezemek, donatmak; 0 casagan yaratc, yaradan,
Allah (tanrnn sfatdr); ca"da lp, cay boldu, casagan berbey mrd #.
gen ya$nda lp, huzura kavu$tun, yaradan mrn vermedi; casagandn
salgan din. Tanrnn buyru%u. < ET yasa- (ED 974a).
casagan bkz. casa-.
casak 1. tar. bir komutann maiyetinde bulunan askeri birlik (oro bkz. diye
isimlendirilen yeler); 2. gn. cabk kelimesiyle ikileme olu#turur; casak-cabk
askeri tehizat. < casa-k. kr#. Kzk. jasak silahl mfreze [ESTYa 152].
casaker Krg.-"r. dalkavuk, yaltak, anak yalayc, ya%c, yalaka. < casa+ker.
casakerden- pohpohlamak, yaltaklanmak; birinden gler yz beklemek, yaknlk
beklemek. < casaker+den-.
casakerdik dalkavukluk, ya%clk, yalaklk, yaltaklk. < casaker+dik.
100
casaktuu silahl, silahlanm$, silahlandrlm$; casaktuu kal kol keldi folk. silahl
byk bir ordu geldi. < casak+tuu.
casal- ed. casa-dan; calganda calgz bolgono casalbay kalgan cn eken folk. $u
dnyada yalnz kalmaktansa dnyaya gelmemek daha iyidir; y casalgan bolup
kald gn. evi iyi d$endi. < casa-l-.
casala- gn. = casalgala-.
casalga ss, bezek. < casal-ga.
casalgala- bezemek, donatmak, sslemek; d$emek. < casalga+la-.
casalgalan- dn. casalgala-dan; L kvartirim radio, elektir cana ba"ka u"ular
d kerektlr menen casalgalangan dairem radyo, elektrik ve ba$ka
konforlarla sslenmi$ti; casalgalandan okuu masterskoyloru donatlm$ ders
atlyeleri. < casalga+lan-.
casalgaluu bezeme, donatma, ssleme, d$eme, dzenleme; y ii casalgaluu,
saltanattuu grkemli, iyi sslenmi$ ev. < casalga+luu.
casaluu dzene sokulmu$, dzenlenmi$, donatlm$, d$enmi$, tehiz edilmi$,
dzenli; casaluu kol donatlm$ asker, dzenli ordu; krn bard casaluu
kolgo, alnp kald cayluu torgo #. donanm$ askerlerin iine a$ik6r bir $ekilde
gittin ve kurulan tuza%a d$tn. < casal-uu.
casalma 1. suni, yapma; casalma bermet yapma inci; casalma col menen suni yolla;
casalma colu menen kuuduruu suni tohumlama, yapay yolla dlleme
(hayvanlarda); 2. sahte, taklit, yalanc, yalan, yapma, hile katlm$; casalma bilet
sahte bilet. < casal-ma.
casan- dn. casa-dan; sslenmek, donanmak; 0 tamagn casanp ksrp grtla%n
temizlemi$, h h diyerek sesini ayarlam$ (konu#mazdan veya #ark
sylemezden nce). < casa-n-.
casat Ar. 1. beden, gvde, vcut; boy, endam; a tal-tal cibektey, casat tartkan
srtty #. san gerek ipek gibi, bedenin izilmi$ resim gibi; 2. ceset, naa$,
cenaze; keride kalp casatm, kuzgun ukur kzmd folk. cesedim geride kalp,
kuzgun gzm karp. << Ar. ^>C cesed (PED 363a).
casat- et. casa-dan; nayza casat- mzrak yapmak, mzrak smarlamak; aga bir
"rdak casatp berdim onun iin ornmantal resimlerle kapl kaln bir kee
101
smarladm (yapmak, retmek); 0 casatkan yaratc, yaratan (tanrnn sfatdr). <
casa-t-.
casattr- et. casat-tan; aga ataylap komuz casattrp beret onun iin zel olarak bir
kopuz sipari$ ettirmi$ti (yapmak); bir ca krp taap, tebetey casattrp bereyin
kuzu derisinden yepyeni bir kalpak (sana, ona) sipari$ edeyim (yaptrp vereyim);
tezireek birdeme casattrp ciberi abucak bir $eyler hazrlatt (yemek yemek);
dokument casattr- belgelerin hazrlanmas iin emir vermek (veya herhangi bir
tarzda hazrlatmak), belgeleri hazrlatmak. < casat-tr-.
casayl 1. = cazayl 1; 2. yay (silah); casayl tart- yay germek; ok atmak.
caska- kaldrmak; el ile veya ba$ka bir $eyle vuracakm$ gibi yapmak, keskenmek
(ba#l. elin tersiyle vurma iin); 0 caman-caskap = caman-cazgap (bkz. cama-
1).
caskakta- kararszl%a d$mek, tereddt etmek, duraksamak. < caskak+ta-.
caskala- tekr. caska-dan; kovmaya, uzakla$trmaya al$mak, sallamak (r. sopayla,
kpek rktp kararak). < caska-la-.
caskan- dn. caska-dan; 1. bir yana sramak, irkilmek, bir yana ekilmek
(darbeden saknarak); kendini savunmak, kendini korumak, korunmak
(darbeden, r. elleriyle koruyarak, ellerini kapatarak); 2. mec. ekinmek,
kenarda durmak; caskanbay ayt! sklp ekinmeden, kanmadan aka konu$,
ezip bzmeden syle. < caska-n-.
caskanaak korkak, korkutulmu$, gz korkmu$, ylgn. < caskan-aak.
caskandr- et. caskan-dan. < caskan-dr.
caskanuu i#. caskan-dan. < caskan-uu.
caskant- et. caskan-dan. < caskan-t-.
casl Rus. kon. (veya baldar casls) kre$.
casmin yasemin
37
. < !r. 7Q>.= y!semen, 7=Q>/ y!sem$n (PED 1526b).
casoo 1. i#. casa-dan; yapma, kurma, dzene sokma, eki dzen verme; bezeme,
donatma, ssleme; calgan dokument casoo sahte belge dzenleme; 2. askeri
dzen, sava$ nizam; harp, sava$; casoo casa- sava$ dzeni almak, sraya girmek,
dizilmek; casoo minse, krk kn, arktap kard apagan folk. (o yle bir att ki)
krk gn sava$ dzeni alsa zayflayp karn ackmazd; 3. tar. asker, ordu, kuvvet;
Manas casoosu menen kamnp, aldnan gp, Heskarann alt mi kolun
102
sayp alat Manas askerleriyle hazrlanp, nne karak, Heskarann alt bin
askerini hezimete u%ratm$t; cay barakat, caydar, casoosu cok barptr folk.
nn ardn d$nmeden, ak yreklilikle (gr#meler iin d#mana) askersiz
gitmi$ti; elin bt krp, casoosun argan halkn grp, askeri kuvvetleri
ayrd; ba"dan buyruk bolboso, kayda barat casoosu? #. komutandan emir
olmasa, askerleri nereye (bir yere giderler mi) gider?; aga-ini kp bolso,
asabaluu casoodoy #. bayrakl askerler gibi, ok akraban olsa. < casa-oo.
casoou bir #ey yapan, kuran, donatan, dzenleyen; in$aat; ktrl" casooular
isyanclar (harf. ayaklanma yapanlar); parovoz casoou zoot esk. lokomotif
yapm fabrikas. < casoo+u.
casool tar. 1. grevli memurun yannda baz i$leri yapan ki$i; camand casool koyso,
calgz uulunun kzn raga abat ats. yaman hakim atarsan, tek o%lunun da
gzn karr; casooldun baar apklap, kl koldo cltldap folk. casoollarn
hepsi ko$up, kl elde parlayp; 2. kavas; az a"ka casool bolbo ats. yumurtal
tavuk gibi yumurtlama (harf. az yeme!e kavas olma; yani, ikram edecek bir #ey
olmad!nda, a!rlayacak hibir #ey yoksa, ok misafiri bir araya toplama, $leme
yayma); ak e"iktin casoolu tar. rus yneticinin hizmetlisi, kavas. kr#. Uyg.
yasavul zel koruma, muhafz; karakol komutan; kavas; Kmk. yasaul Kazak
yzba$s; Kzk., KKal. jasavl saray payesi; kavas [ESTYa 152].
casta- = cazda- II.
castan- = cazdan-; kara zoonu castanp, gp beret Celmayan folk. (bkz.)
Celmayan kara kayalklara yaslanp, dizlerinin stne km$t. < cas+tan-.
castk 1. = cazdk I; 2. gn. dantelli yastk klf, nak$l yastk rts.
castm, casm = cazm.
ca" I 1. gen; ca" ca" gen ya$tasn, ya$a gensin; balan ca"nan, katnd
ba"nan ats. ocu%u ya$yla (al#tr), kadn ba$langtan beri (evlilikten sonra
hemen) (al#tr); ca"taynan gen ya$ndan beri; ca"tayan kul bolup,
krbgndrd krd gen ya$ndan beri al$p, (hikimsenin) grmediklerini
grdn; ca"taymda cetim kaldm ocuklu%umda yetim kaldm; ca"tar topl.
genler, gen insanlar; 2. taze, krpe, ya$; i$lenmemi$, bitirilmemi$,
tamamlanmam$, yarda kalm$, yarm kalm$; ca" kay" ham deri, i$lenmemi$
deri; ca" otun gn. ya$ a%a, ya$ odun; ca" sorpo taze et suyundan, yalnzca
103
kesilmi$ hayvan etinden; 3. yl, sene, ya$ (ya#n belirlenmesinde); al-ca"
seksendin segizin ca"agan seksen sekiz yl ya$am$t; ca"ka tol- veya ca"ka cet-
(erkekler hakknda) ergin ya$a gelmek, re$it olmak; mektep ca"na cetpegen
baldar okul a%na ermemi$ ocuklar; ca"ka k- veya gn. ca"ka kir- ya$
bymek, ya$a girmek; ca" byl otuz birge kt ya$ bu yl otuz bir oldu, otuz
bir ya$na girdi; ca"z kanaga kirdi? gn. ka ya$ndasnz?; al eki ca"ka
karad iki ya$na bast; baygambarga ca" te folk. ya$ (bkz. baygambar)
peygambere denk, epeyce ya$ var; 4. ya$am, mr, hayat; ceti kndk ca"m
bar folk. yedi gnlk mrm kalm$; rgp ketet ba"z, tgnp kalat ca"z
folk. ba$nz d$er, mrnz sonuna erer; kargan koydun mrndy ca"m
kald az mrm kald (harf. ya$lanan koyunun mr gibi mrm kald); 0
ca"md surad canm kard, canm skt; kaya"an kp aytp, surad menin
ca"md #. ok itiraz edip, canm skt; aytkan tildi e albay, surar senin ca"d
#. (fena e#, kt kadn) syleneni hi dinlemeden, senin cann skar. < ET ya:"
(?-) (ED 975b).
ca" II ya$, gzya$; olok ca" bir damla gzya$; kznn olok ca" kt gznden
bir damla ya$ akt; kz ca" kl- biraz a%lamak, gzleri ya$armak; kznn ca"n
kl klp gzlerinden ya$lar bo$anmak, iki gz iki e$me a%lamak; kara ca" ac
gz ya$lar; bulakka barp, cuup kel kara ca" cuugan betidi folk. pnara varp,
ac gzya$laryla ykanan yzn ykayp; coldo"tordun ayrlp, betimdi cuudu
kara ca" folk. arkada$larndan ayrlnca, yzn ac gzya$lar ykad. < ET ya:"
(?-) (ED 975b).
ca"a- ya$amak, sa% olmak, hayatta olmak; cyrma ca"t ca"agan yirmi sene ya$am$,
yirmi ya$nda; ca"agandn bir kn bar carm ayga bergisiz folk. ya$amn yarm
aya verilmeyen bir gn var; kp ca"agan bilbeyt, kpt krgn bilet ats. ok
ya$ayan bilmez, o%u gren bilir; ok ya$ayan de%il, ok gezen bilir; al ca"arn
ca"ap, ierin iti mrn tamamlad; ya$ayaca%n ya$ayp, iece%ini iti;
ca"abagr! ya$ama!, geber!, mrn ksa olsun!; 0 ca"asn! ya$asn! < ca"+a- <
ET ya"a- (ED 976b).
ca"amal ihtiyar, ya$l, ya$ ilerlemi$. < ca"a-mal.
ca"a ye$il, taze; ye$il ot; ye$illik (ot hakknda); tizeden kkan ca"ad cirep, ark-
terki basat diz boyu yksekli%inde kan ye$il otu yararak, oraya buraya basyor;
104
akkan uylar ca"a bedege karp sala beri"ti ackan inekler ye$il yoncann
stne atldlar, yoncaya saldrverdiler. < ca"+a.
ca"adat- 1. ye$illenmek, ye$ile brnmek; 2. mec. genle$mek, gencelmek,
genle$tirmek. < ca"a+da-t-.
ca"akra-: ca"akragan ya$l, ihtiyar, ya$ ilerlemi$. < ca"a--kra-
38
.
ca"ar ya$nda, a!nda; alt ca"ar alt yllk, alt ya$nda < ca"-ar.
ca"ar- genle$mek, gen grnmek. < ca"+ar- < ET ya"ar- (ED 979b).
ca"arkra- biraz gen grnmek, bir para genle$mek; ca"arkrap kalptr biraz
genle$mi$ti. < ca"ar---kra-.
ca"art- et. ca"ar-dan; gen gstermek, genle$tirmek. < ca"ar-t- < ET ya"art- (ED
980a).
ca"artuu i#. ca"art-tan; genle$tirme. < ca"art-uu.
ca"aruu i#. ca"ar-dan. < ca"ar-uu.
ca"at- et. ca"a-dan; ya$atmak, ya$ama frsat vermek. < ca"a-t-.
ca"lk genlik, genlik a%; genli%e zg olan her $ey. < ca"+lk.
ca"- 1. neredeyse a%layacak olmak, a%lamaya ba$lamak zere olmak; gzleri
ya$armak; zlmek, keyfi kamak, can sklmak; 2. zanl., mec. yumu$amak;
gev$emek; ca"gan cez yumu$ak (rn. kzdrma yoluyla) bakr, yumu$ak sac,
yumu$ak teneke; ca"gan cezdey zayf, elimsiz, kuvvetsiz (harf. kzdrlm$
bakr gibi); sg ca"d 1) acd, merhametli davrand; onun yre%i kan a%lyor,
yre%inden kan gidiyor; tiginin ylaganp krp, znn da sg ca"d
a%layanlar grnce, onun da yre%i kan a%lad; 2) onun ruhu ve bedeni zayf
d$t; slkt tursa da, sg cezdey ca"gan folk. karalts olsa da, ruhu ve
bedeni zayf d$m$t (harf. yumu$ak bakr gibi); 3. (et hakknda) rmeye
ba$lamak, bozulmak; kubat mnday ketsin dep, acal mintip cetsin dep, ca"gan
pk bergendir folk. o (d#man), gc kuvveti yitirsin, eceli byle yetsin diyerek
kokmu$ ci%er (bahadrn kpe!ine) vermi$tir. < ca"+-. kr#. KKal. jas-
zayflamak; kararsz, ekingen olmak, Kzk. jas- yumu$amak, yumu$ak olmak
(dvldkten sonra demir bak hakknda); Tuv. aj- lezzetsiz olmak, lezzeti
kaybolmak (devaml gdldkten sonra len veya zayflayan hayvann eti
hakknda) [ESTYa 20].
105
ca"gans- benz. ca"-dan; acma, merhamet, $efkat umarm$ gibi anlatmak; kzdn
ca"t klgrtp, ca"gansp ylad gzn ya$artp, acma ve merhamet umarm$
gibi a%lad. < ca"-gan+s-.
ca"gkra = ca"kra.
ca"k 1. ya%sz, yavan (et hakknda); clz, zayflam$, bir deri bir kemik kalm$
(hayvanlar hakknda); ca"k et zayf hayvann eti, yavan et; eti ca"k (hayvanlar
hakknda) ya%sz (ya!sz etli); 2. hafif, yumu$ak, sert olmayan (rn. demir bak);
ca"k temir yumu$ak demir (elik de!il); 3. sulu gzl, gz ya$l, gz sulu;
ca"k n a%lamakl bir ses; ca"k crk yufka yrekli, merhametli, her an
a%lamaya yatkn; 4. mec. clzla$m$ beden; aylasz uru" salgana, menin adrda
kalsn ca"gm folk. yol yordam bilmeden sava$maktansa (ba#arszl! nedeniyle
lmeye mahkum) clzla$m$ bedenim (definsiz) tepede kalsn; 5. mec. ekingen,
sklgan, rkek, mahup, hazrcevap olmayan; 0 ca"k bay hi kimseye iyilik
yapmayan zengin, hi kimsenin iyilik grmedi%i zengin. < ca"-k. kr#. KKal.
jasq zayf, elimsiz; yumu$ak (rn. demir bak hakknda); Kzk., KKal. jasq
ya%sz (et hakknda); Tuv. aj' lezzetsiz, tatsz (et hakknda) [ESTYa 21].
ca"k II Rus. gn. kutu, sandk.
ca"ktk 1. sskalk, zayflk, clzla$m$ olma; 2. yumu$aklk, hafiflik; 3. a%lamakl
olu$; 4. mec. hazr cevap olmama durumu, ekingenlik, rkeklik, sklganlk. <
ca"k+tk.
ca"l 1. ye$il; ye$illik; ca"l bak ye$il bahe; ca"l ptr ye$il otlar; ca"l oot, ca"
ooyot ats. ye$il solar, gen byr; 2. taze, canl; ca"l gl canl iek; 0 ca"l
massa bkz. massa. < ET ya"l (?ya:"l) (ED 978a).
ca"la sebze, zerzevat; ca"la-cemi" sovhozu sebze-meyve devlet iftli%i. <
ca"l+a.
ca"la sebze yeti$tiricisi, sebze yeti$tirme uzman. < ca"la+.
ca"lalk sebzecilik, sebze tarm. < ca"la+lk.
ca"ldan- I. ye$illenmek, ye$il olmak, ye$ermek; ca"ldangan tr caylap ye$eren
yaylada yaz geirip. < ca"l+dan-.
ca"ldan- II ya$armak; kz ca"ldanp ketti gzlerinden ya$lar bo$and,
gzya$larna bo%uldu, gzleri ya$ard. < ca"l+dan-.
106
ca"ldandr- et. ca"ldan- I den; a%alandrmak, ye$il alanlar kurmak. < ca"ldan-
dr-.
ca"ldandruu i#. ca"ldandr-dan; a%alama, a%alandrma, ye$il alanlar kurma;
klrd ca"ldandruu sokaklar a%alandrma. < ca"ldandr-uu.
ca"ldant- I et. ca"ldan- Iden; ye$ile boyamak; ye$ertmek, ye$il yapmak. <
ca"ldan-t-.
ca"ldant- II et. ca"ldan- IIden; kz ca"ldant- gz ya$arr gibi olmak, neredeyse
a%layacak olmak. < ca"ldan-t-.
ca"ldantuu I i#. ca"ldant- Iden; ye$il renge boyama, ye$ile boyama. < ca"ldant-
uu.
ca"ldantuu II i#. ca"ldant- IIden. < ca"ldant-uu.
ca"ldanuu i#. ca"ldan- IIden. < ca"ldan-uu.
ca"lduu ye$ile brnm$; ca"lduu cayk talaa ye$ile brnm$, ye$il otla rtlm$
olan ilkbahar stepi. < ca"l+duu.
ca"mpak bkz.ca"nbak.
ca"n- gizlenmek, saklanmak; t minip, ekige ca"nba ats. deveye binip, kei
arkasna saklanma; ca"namn kznd ca kelgen kelindey folk. gndz yeni
gelen gelin gibi gizlenece%im (eski bir gelene!e gre; yeni gelin ilk geldi!inde
kocaya akraba olan erkeklerin bir ksm ortaya kmaz); lmdn kap
ca"ngan, lby, tir kalab? folk. lmden kap saklanan, lmeden, diri
kalacak m? kr#. Alt. dajn-; Hak. azn-; Trkm. ya"n- ya$makla a%zn
kapatmak; Az. ya"n- kapanmak, rtnmek; Kmk. ya"n- ortadan kalkmak,
yok olmak, kaybolmak [ESTYa 161].
ca"nbak, ca"mpak, ca"nmay, ca"nmak, ca"npak, ca"rmay, ca"rmak,
ca"rnpak saklamba (oyun) ; ca"nbak oyno- saklamba oynamak. < ca"n-
mak.
ca"k a%lamakl, a%lamaya meyilli; merhametli, yufka yrekli; hznl, elemli;
ca"k n menen akrn gana aytt a%lamakl bir ses tonuyla a%r a%r konu$tu.
< ca"--k.
ca"kra- a%lamak, gzya$ dkmek, gzleri ya$armak; duygulanmak, ilenmek,
acmak, merhamete gelmek, yre%i yumu$amak; ca"krap ayt- zgn,
a%lamakl bir sesle sylemek; ca"kra n a%lamakl bir ses. < ca"--kra-.
107
ca"nt- et. ca"n-dan; birini gizlenmeye zorlamak, saklanmaya mecbur etmek,
saklatmak, gizletmek; dalda cerge ca"ntp koyup (sava#ta) dulda yere gizlenme
emri verip, gizletip. < ca"n-t-.
ca"ntuu i#. ca"nt-tan. < ca"nt-uu.
ca"nuu i#. ca"n-dan. < ca"n-uu.
ca"r- gizlemek, saklamak; ayran suray kelip, ayagd ca"rba ats. ayran istemeye
gelip, ana%n gizleme; oorusun ca"rgan lt ats. hastal%n gizliyen lr;
zm ak-ayrmmn, kenedey srmd ca"rgm kelbeyt ben ak yrekli bir
insanm, niyetimi gizlemek gibi bir iste%im yok; 0 ca"rp emne keregi bar!
gizlemenin ne gere%i var?; saklayacak hibir gnah (veya suu, kabahati) yok!;
caap ca"r bkz. cap- 1. < ca"--r- < ET ya"ur- (ED 979b).
ca"rk sr, giz. < ca"r--k < ET ya"urk: (ED 980a).
ca"rka (veya ca"rka trd) gizli olarak, gizlice, sakl olarak. < ca"rk+a.
ca"rn gizli, esrarl, saklanm$, esrarengiz; mahrem; kanunsuz; ca"rn trd esrarl
biimde; ca"rn at takma ad; ca"rn adabiyat kanunsuz edebiyat, gizli edebiyat;
ca"rn kee"me gizli kapakl dan$ma, gizli mzakere; ca"rn dobu" ber bkz.
dobu". < ca"r--n < ET ya"ru: (ya"uru) (ED 979a).
ca"rn- gizlenmek, saklanmak. < ca"r--n-.
ca"rnpak bkz. ca"nbak.
ca"rnuu i#. ca"rn-dan. < ca"rn-uu.
ca"r" i#. ca"r-dan; saklama, gizleme, gizli olu$. < ca"r--".
ca"r"- i#t. ca"r-dan; hep birlikte saklamak, birlikte gizlemek. < ca"r--"- < ET
ya"ru"- (ED 980a).
ca"rmak bkz. ca"nbak.
ca"rmay 1. gizleme, saklama; p ca"rmay saklamba (oyun); 2. bkz. ca"nbak. <
ca"r-may.
ca"rt- et. ca"r-dan. < ca"r-t-.
ca"ruu i#. ca"r-dan; gizleme, saklama; caap-ca"ruu bkz. cap- 1. < ca"r-uu.
ca"ruun = ca"rn.
ca"" i#. ca"-dan. < ca"-".
ca""- i#t. ca"-dan. < ca"-"-.
108
ca"t- et. ca"-dan; 1. a%latmak, a%lamaya sebep olmak; 2. zanl., mec. avutmak,
teskin etmek, yat$trmak, yumu$atmak; temir ca"t- demiri tavlamak, kpkrmz
olana dek kzdrmak; usta baltan ca"tp sald demirci (acemice tavlanm#)
baltay gere%inden ok kzdrm$t; sk ca"t- acma duygusu uyandrmak,
merhamete getirmek, (yre%ini) yumu$atmak, acndrmak; 3. bozulmaya
ba$layan (et) tatsz kabul etmek, lezzetsiz olmak. < ca"-t-.
ca"nik Rus. kon. kutu; sandk.
ca"oo i#. ca"a-dan; ya$ama, hayat; geim, geinme; varlk; cana"a ca"oo yan yana
ya$ama, birlikte ya$ama, bir arada ya$ama, beraber ya$ama. < ca"a-oo.
ca"ooru- 1. elemli, acl, kederli, zntl olmak; 2. btn acsn, kederini,
zntsn bo$altmak, derdini dkmek; krgnd kl ca"oorup tuulup skn
eline folk. do%up byyen halkn grd%nde derdini dkp.
ca"sn- benz. ca" Iden; kendini gen kabul ederek genlik taslamak, gen gibi
yapmak; ca"snbay ele koy kendini gen gibi gsterme, gen de%ilsin. < ca"+sn-.
ca"snt- et. ca"sn-dan; herhangi bir #eyi gere%inden ok gen ve deneyimsiz
saymak; Saparbayd, kzg ili"pey, ca"sntat Saparbay hie sayyor, gere%inden
fazla gen kabul ediyor. < ca"sn-t-.
ca"ta- gzya$ dkmek, gzya$lar iinde kalmak; kzn ca"tad gzya$ dkt;
du"mann kzn ca"ta- d$mann gznn ya$n dkmek, d$mana gzya$
dktrmek. < ca"+ta-.
ca"tal- dn.-ed. ca"ta-dan; kp ylap, kzm ca"talp folk. ok a%layp, gzya$
dktm. < ca"ta-l-.
ca"tay bkz. ca" I.
ca"tk genlik, genlik a%; ca"tk eske t"r- genli%ini anmsamak. < ca"+tk.
ca"too krpecik, krpe; ca"too bala krpe ocuk.
ca"tuu I ya$l; ca"tuu kz ya$l gz. < ca"+tuu < ET ya:"l# (ED 978a).
ca"tuu II ya$ta, a%da; on be"ke tolgon ca"tuu on be$ ya$nda. < ca"+tuu < ET
ya:"l# (ED 978a).
cat I yabanc, ecnebi; cat kr- ekinmek, kanmak, yabanc saymak; cak"n catm
debe, camand dosum debe ats. iyiyi yabancm, kty dostum diye syleme. <
ET 1 ya:t (-d) (ED 882b).
109
cat II "r. anak, bellek, hafza; catka ald ezberledi; cat bilet ezbere biliyor; cat cazuu
esk. = diktant. < !r. ^./ y!d (PED 1524b).
cat- 1. yatmak, uzanmak; bulunmak, olmak, var olmak, kalmak, oturmak; yd catat
evde (barnakta, binada, lojmanda, odada, dairede, adrda, yurtta) yatyor
(bulunuyor, kalyor); "aarda be" kn cattm be$ gn $ehirde oldum (bulundum,
geirdim); men yg catam ben yurtta (odada, evde) yataca%m (uyuyaca%m);
trmd catkanda hapishanede yatt%nda; 2. yata%a girmek, uykuya yatmak;
uyku uyumak; bgn cak" cattzb? bugn iyi uyudunuz mu?; cak" catp, cay
turuuz! (size) Allah rahatlk versin!, iyi geceler! (harf. iyi uyuyup, rahat
kalknz); el catarda halk uykuya yatt%nda, yata%a girdi%i zaman; ge vakit; 3.
ait olmak, -dan olmak; ilgisi olmak, ilgi duymak; mna bul trlkk catab?
buna bey tavr, kibarlk (brokrasi) denilebilir mi?; bul i" cak"lkka catpayt bu
i$ iyili%e ait de%ildir, bu i$i iyilik diye isimlendirmek mmkn de%ildir; munusu
kalstkka catat bu onun tarafszl%dr; 4. yardmc fiil rolnde 1) genellikle
davran#n devamll!n ifade eder, davran#n o ana uygun d#t!n anlatr;
sz sylp catat sz sylyor (konu#maya devam ediyor); oynop catat oynamaya
devam ediyor; okup catat %reniyor; okuyor; kat cazp catkanda mektup
yazd%nda, mektup yazd% zaman; kayda bara catat, emgene bara catat?
nereye gidiyorlar, niin gidiyorlar? orusa sylep catab, krgzca sylep catab?
(#u anda, #u dakikada) Rusa m sylyor, Krgzca m sylyor?; i"tep kele
catat o al$yor (belirli bir zamana ve #imdiye kadar); ubakt tp catt zaman
dolmu$tu, gemi$ti; biz catp catkan ubakta yata%a girdi%imizde, uyumaya
yatt%mz zamanda; kn caap turganda kolhozgo bara cattm ya%mur ya%maya
ba$lad%nda iftli%e gittim; bir attanal dep catkanda atlara binmeye
niyetlendi%imiz anda; suu agp catat su akyor (akmaya devam ediyor); bazen
#imd. z. nc #. cat- fiili catr veya catr #eklini alr; eldin baar crgap catr
halkn hepsi tadn karp mutlu oluyor; kele catr Kloro, eki cagn karanp
folk. (buraya) Kloro, etrafna baknarak, evresini kollayarak geliyor; #im. z.
ger. esas fiilin ilk sesi (c) kaybedebilir ve esas fiille birle#ip kayna#r (bkz. at-
IV); kuda t"n catr folk. evlenme teklif ediyor; agp keletat (buraya) akyor;
cglp baratat (oraya) yklyor, d$yor; cglp kelatat (buraya) yklyor,
d$yor; 2) fiilden nce gelen gan #ekli, bir #eyi yapmaya hazr olmak zere
110
ama, gaye ifade eder; ketkeni catat gitmeye hazrlanyor, neredeyse gidiyor;
turgan catt ele kalkmaya hazrland, kalkma niyetindeydi; erte ekzamen
bergeni catabz sabah snav vermek niyetindeydik; Kanbek trmdn kkan
catkanda Kanbek, hapishaneden kmak zere oldu%unda; 0 kr catarbz sonra
seyrederiz, bakarz; ya$arz-grrz; cata kalat genellikle olm. btn benli%ini
verir (r. sa!lanan kazanca, lezzetli yeme!e vs.); catp i- hibir $ey yapmadan
yiyip imek; catp ier asalak, bele$i, otlak; catkan veya catkan bir genellikle
olm. ok, son derece, son, azami; catkan bir uuru mthi$ bir hrsz; catkan bir
akmak ekensi ok aptalm$sn, kzn biriymi$sin. < ET yat- (ED 884a).
cata: cata karn sarkk karnl; calama toodan teke atkan, cata karn eki atkan
folk. kayalk da%larda teke vurmu$tu, sarkk karnl kei vurmu$tu.
catak 1. yatak, yatma yeri; konak, yatacak yer, konaklayacak yer; 2. in, ma%ara,
vah$i hayvan ini; s%nak; ayuunun catag aynn ini; bdnnn catagn kr da,
etine taarnba ats. bldrcnn yuvasn (harf. yatak, in) gr de, etine (az diye)
darlma; 3. tar. de%i$mez ikametg6h, srekli oturulan yer (k#n ve yazn bir yerde
kalanlar, ikamet edenler); catakka kal- yazn da yaylaya gmeksizin k$lakta
kalmak; 4. = catakkana; 5. = catak; bir cerden kymldabay ookat klgan
Almkul catak ele k"-cay #. Almkul yatak oldu, k$n ve yazn yerinden
kmldamadan yiyecek buldu; 6. uykucu, miskin, tembel, aylak; 0 koyon
catagna eyin bilet yerin iinden grr (harf. tav$an yata%na kadar (her #eyi)
bilir); it catak ilkbaharn ba$; baharn ilk gnleri (ancak kar kalkmaya
ba#lad!nda ve atlarn bulunduklar yerlerin buzlarnn erimesiyle, kpeklerin
yere yatabildi!i zaman); kar it catak bolup kalptr kar erimi$, yalnz onun tede
beride baz y%nlar kalm$t; catak at atk.a!. = catalak. < cat-ak < ET
yat#a:k (ED 888a).
catakkana Krg.-"r. 1. konak, konaklayacak yer, geceleyecek yer, yatakhane;
mesken, ikametg6h, barnak, ev, oda, yurt; 2. esk. lojman, yurt. < catak+kana
39
.
catak tar. _`','a
40
(catak) (yani hayvanlar bulunmad!ndan, yaz dahi k#lakta
geirmeye mecbur olan fakir kimse); catakn ter kssa, cgn c ta"yt ats.
(yazn) yoksulu ter rahatsz etse, ykn (tarlaya) yaya ta$r; 0 cataknn itindey
uulda- dzensiz bir biimde yaygara koparmak, yksek sesle eki$mek, grlt
111
yapmak, grlt karmak (harf. yoksulun kpe%i gibi grlt karmak). <
catak+.
catakta- yatacak yeri olmak, devaml ikamet etmek, bulunmak, var olmak; arasn
krgool uyalap, koyon cataktap cr ele arasn sln (daha ok) yuva yapp
tav$an bulunurdu. < catak+ta-.
catalak gdaszlktan, yeterli beslenememekten kaynaklanan bir at hastal% (at
hastal!; r. bkz. alak). < cat-alak. kr#. Az. yatalaq tifo;
Kzk.(diyalektlerinde) jatalaq at hastal%; Gag. yatalak(/q) yata%a d$en
hasta [ESTYa 159]. kr#. TT yatalak.
catay-: cataygan catak bir ve ayn yerde ya$ayan, hibir zaman gmeyen insan.
catg"- i#t. catk-tan. < catk--".
catguu i#. catk-tan; yatknlk, e%ilim; okuuga az-azdan catguu kerek okumaya
azar azar e%ilim gstermek gerek. < catk-uu.
catk yatk, e%ik, meyilli, bir #eye meyilli olarak; istekli, meyilli olan; 2. mec. kibar,
nazik olan, kaba de%il, kendini be%enmi$, kibirli; cak" bolso, catk bol folk. iyi
olsan (rn. yksek yer tutarsn) da nazik ol; catk tild veya tili catk veya sz
catk sayg uyandran, be%enilen, a%rba$l, sade konu$maya yetene%i olan; senin
tili catk, sen ayt kelimeler zerine marifetin var (akllca ve kibar
konu#abilirsin), sen syle; catk cazlgan ageme sade, duru, anla$lmas kolay
bir dilde yazlm$ hik6ye; 3. hareket tarz, davran$, grg; zakongo tuura catg
hareket tarz kanunen uygundur. < cat--k < ET yatuk (ED 887b).
catk- meyilli olmak, yatkn olmak, bir #eye meyilli, hevesli olmak; ustala$mak, usta
kesilmek, eli yatmak, al$mak, benimsemek; sz aytuuga catksn, sg b"p
katksn folk. sz sylemeye yatknsn, kemi%i (yani organ) pi$irip
sa%lamla$m$sn; catga elek kp elge ca" balapan ubagm folk. ocukluk
a%mda, henz halka (halkn kar#sna kmaya) al$kn de%ildim. < cat--k-.
catktr- et. catk-tan. < catk-tr-.
catktruu i#. catktr-dan; istek, e%ilim gsterilen bir #eyde ilerleme; birisiyle
gr$me, temas. < catktr-uu.
catl- dn.-ed. cat-tan; terilgen pahtalar karmalp catlbasn derilen pamuklar uzun
sre kalmasn. < cat--l-.
112
catn 1. anat. dl yata%, rahim; catndan carp kkan bala rahimden kan z
(anneler iin) ocuk; 2. me$ime, etene, plesanta, dle$i, gebelik srasnda
ocu%un yeri; 3. yatma yeri, yatak, d$ek; maldn catn hayvanlarn yatt% yer
(ba#l. gece); maldn catn cak" bolso, mal ana arktabayt hayvann yatt% yer
iyi, rahat olsa, hayvan yle zayflamaz; 4. uykuda davran$, uykuda davran$
tarz; catn cak" uykusu rahattr, rahat rahat uyur; catn caman tedirgin uyur; 0
catn blk veya catn ba"ka ayn anadan olmayan, anas ba$ka; altn catn
enekem folk. de%erli ocuklar do%uran annem (harf. altndan rahmi olan annem);
catnm kurup (veya kyp) ketsin! dlm tkensin (veya yansn)! (kadnlar,
ocuklar ba#arsz olduklarnda, ktlk yaptklarnda, do!duklar ve ldkleri
zaman ya#amasnlar diye sylerler); catn kyp btkn veya catn kyp
ketken ok koca veya sevgili de%i$tiren; catn caman anas yaman; catnda
urgan veya catndan urgan do%u$tan be$ para etmez, i$e yaramaz. < cat--n.
catnak btn vakti yatarak geirmek iste%inin stn gelmesi; aylam ketip,
catnak keldim #. gcm kaybediyorum, uykum geldi. < catn+ak.
catnda" ana bir, ayn anadan. < catn+da".
catr bkz. cat- 4.
catrka- ekinmek, kanmak, birini yabanc saymak, yadrgamak. < cat++rka-. kr#.
Trkm., Gag., Az. yadr'a-; Kzk. jatrqa- [ESTYa 159]. kr#. TT yadrga-.
catrkoo i#. catrka-dan; yabanclk hissi, uzakla$trlm$ olma, yadrgama; mende
catrkoo cok, kimdin yn barsam da, z ymdy ben rahatsz olmam
(yabanclk hissi duymam), kimin evine gidersem (o ev) benim kendi evim
gibidir. < catrka-oo.
cat" i#. cat-tan; L cat" cndm dil. (ismin) -de hali; br cat" bkz. br. < cat--
".
cat"- i#t. cat-tan; okup cat"at %reniyorlar, okuyorlar; u"ular menin kebeteme
klp cat"pasn $unlar benim d$ grn$me glp durmasnlar. < cat--"-.
catk 1. yatak, d$ek; 2. mecra; altndan catk saldrp, stn suptan captrp
folk. altndan yatak yaptrp, stne kaba kuma$tan rtp. < cat-k.
catkr- et. cat-tan; (canl hakknda) yatrmak; uyutmak; orun salp, aktrp folk.
yatak serip, uyumaya yatrp; uktatpasn ubalm, catkrbasn cazgm folk. (e%er
113
benim hatam yznden olmu$sa) vebalim uyutmasn, gnahm yatrmasn;
catkra ap- yere yatrarak kesmek. < cat-kr- < ET yat#ur- (ED 888b).
catkz- = catkr-.
catta- 1. ezbere hatrlamak, ezberden hatrlamak; catka cattap ezberlemek;
ezberleyerek %renmek; 2. ezberden (ezberlemi# olarak) sylemek, ezbere
sylemek. < cat+ta-.
cattat- et. catta-dan. < catta-t-.
cattk yabanclk, uzakla$trlm$ olma, uzakla$trlm$lk. < cat+tk.
cattk- I ekinmek, kanmak, yadrgamak, yabanc olmak. kar#. ET yatk- (ED
888b).
cattk- II = catk-; analk cattgp erte elekmin henz heyecanla, $evkle almadm
(kopuzu).
cattktr- et. cattk- IIden; bir kimsede yabanc olma hissini uyandrmak. < cattk-
tr-.
cattktruu i#. cattktr-dan; bir kimsede yabanc olma duygusunu uyandrma. <
cattktr-uu.
catuu i#. cat-tan; yatma. < cat-uu < ET yat# (ED 887b).
cavan "r. gn. alabilir kaps olan geni$ bir dolap.
cavdar gn. = cogdor; tyn krkm krstkn-moynundag cavdar folk. deveyi
gzel gsteren boynundaki kllardr.
cavlk gn. = cooluk I.
cavlik gn. [cvlik] = szma 2.
cavur gn. = coor; atm cavur atm berelidir, hafif syr% vardr.
cavza Ar. gn. [cvz] mays (Cavza-"kizler burcu, Zodyak bur ku#a!). << Ar.
WGbBC cevz!' (PED 377b).
cay I yaz; koon b"p, cay bolup, cerdin baar may bolup folk. yaz geldi%inde kavun
olgunla$p, btn toprak bereket, bolluk iinde olup; cay-k" veya cay k"
menen veya cay-k" debey k$n ve yazn, yaz k$ demeden; btn yl;
krgzm cay-k" menen i"teyt sergi btn yl al$r; caynda yazn, yaz
zamannda; cayn yaz boyunca, btn yaz. < ET ya:y (ED 980a).
cay II 1. yer, mahal; el orno"kon cay yurtlandrmaya ak arazi; $eneltilmi$ yer,
insanlarn oturdu%u mahal (veya blge); silerge orun cok, cayard tapkla
114
sizlere yer yok, yerlerinizi kendiniz bulunuz (kendiniz yerle#iniz); caynda 1) (o)
yerinde; 2) (her#ey) yolunda, yerinde; 3) sey. ek hakknda, konusunda, zerine,
iin, ait, nedeni var, nedenli, sebepli, bir nedenden dolay; traktr remontu
caynda traktr tamiri hakknda; 2. (o!unlukla ycay) mesken, ikametg6h,
barnak, ev, oda, yurt; cay sal- ev, yurt, barnak in$a etmek; ktrp koygon
cay cok, kaynatp koygon ay cok folk. gtrp kurulmu$ evin yok, kaynatp
konulmu$ ayn yok; y cay "arttar meskenin h6l ve $artlar; cay beyi"te
bolsun! evi cennette olsun! (l hakknda); 3. messese, kurum, tesis, fabrika;
nr cay sanayi tesisi; kagaz nr cay ka%t sanayi; nr cay aka plan esk.
retim (veya istihsal) ve finansman plan; okuu cay 1) e%itim messesesi (veya
kurumu); 2) okuma; %renim durumu; den sooluk cay 1) sa%lk kurulu$lar;
sa%lk hizmetleri; 2) sa%lk durumu, sa%lk i$lerinin durumu; 4. (o!unlukla
maanicay) durum, h6l, vaziyet; asl, esas, z; cayd ayt kim oldu%unu, ne
oldu%unu syle, anlat!; zorduk klgan Toltoydun maani-cayn kryn folk.
zorbalk yapan Toltoyun kendisini ben greyim (ben ona gsteririm); caman,
cayn aytam dep, barn aytat ats. budala vaziyetini anlataym derken, her $eyi
a%zndan karr; degi a"uu a"p krgn cay barb? geidi a$p grme durumun
var m?; n cay veya ark cay gerek (ahiret, br) dnya; barsa kelbes n
cayd bul eki "er krd dep folk. bu iki yi%it dn$ olmayan (gidilip de tekrar
gelinmeyen) ahireti grd; cayna koy yoluna koy (kar#madan, bula#madan);
bardg caynda (harf. i$) her$ey yolunda, tamam, mesele kalmad; att cayna
koyup at kendi yry$ne brakp (dehlemeden); cay bar bir #eyin belirtileri,
izleri onda var; tuyag ulu mal eken, tulpardk cay bar eken folk. onun
toynaklar sa%lam, hzl giden at izlenimi var; oyu caynan kpay kald
d$nd%n meydana kmad, dedi%in olmad; caymacay a%r a%r, yava$
yava$, ahenkli bir biimde, rahata, sakin sakin; Tlknn kz Kan"ay
kaynatas tkng kaygrp, ylap caymacay Tlknn kz Kan$ay
kaynbabasnn lmne sakince a%layp (haykrmadan, ba!rtsz); men alardn
cannda cerimde catam caymacay folk. ben onlarn yannda kendi yerimde
rahata ya$yorum; kandan- candan bkz. kaydan; kaydag caydag bkz.
kaydag.
115
cay III 1. $yle byle, sebepsiz, nedensiz, yok yere; caya veya caya ele $yle
byle (belirli bir ama olmakszn); cay adam yabanc kimse; zel ki$i; cay
sooda zel ticaret; cay arba zel iftlik, ferdi iftlik, tek i$letici, tek sahip; 2.
a%r a%r, yava$ yava$, sakin sakin, skcnetle, sessiz; rahat, skcnet; cay cr-
a%r, yava$ ve sessiz yrmek; cay aldr- dinlendirmek, avuntu vermek,
sakinle$tirmek, yat$mak, rahat vermek; can cay tapkan cok rahat yz
grmedi; cay taptrbay rahat vermeden, dinlendirmeden; canna cay ber- huzur
vermek, rahat yz gstermek; endi$eye, derde son vermek; cay ketken rahat
kam$, bitmi$, bitkin, halsiz; cayga sal- avutmak, yat$trmak, sakinle$tirmek,
susturmak; a" menen syga ald, kadr-kl menen alard cayga sald yemek
ikram edip, sayg gsterdi, onlar kadir gnlyle sakinle$tirdi; kl cay bolsun
n vicdan rahatl% iin, vicdan rahatlasn diye; cay bolot lyor (harf.
yat$yor); k" erkesi karga da keede oturgan cerinde cay bolot (k#n) k$
ha$ars karga da bazen oturdu%u yerinden yok oluyor, telef oluyor; cay kl-
ldrmek, vurmak; tketmek; sona erdirmek, bitirmek; Talastn baarn bay klp,
dalay coonu cay klp folk. Talas n hepsini varlkl kld, ok saydaki d$man
ldrd; cayn tap- birisinin hakkndan gelmek, stesinden gelmek; ldrmek,
vurmak; bitirmek; cayd tabam hakkndan gelirim senin; ann cay tablat o
kaamaz; yantn isterler; aytkanma krbs, azr tabam cayd folk.
sylediklerimi kabul etmezsen, $imdi seni ldrrm; cay tabar yamanmaya
al$an, sokulan, ili$en, yap$an; cay tabar, can baktlar yamananlar ve anak
yalayclar; cay barakat = caybarakat; 3. sebep, neden, gereke; ylay turgan
cay cok a%lamasna sebep yok; caynan nedenle, sebebiyle, nedeniyle,
$undan dolay; calgzdktn caynan kan Temirdin kalkna kap ketken sen
boldu folk. yalnzlktan dolay Temir hann halknn yanna kap giden sendin;
Soke kelgen cayn syld Soke gelme gerekesini syledi; uuga kpay men
catsam, eki kn bagp ardaktaar e kimidin cay cok folk. ava kmadan
yatsam, iki gn bakmaya ve yedirmeye (bile) hi kimsenin durumu yok; 0 cay
sylm dil. hik6ye cmlesi.
cay IV: cay cayla- bkz. cayla- III; cay ta" bkz. ta" I.
cay- 1. sermek, yaymak, d$emek; asmak (rn. ama#r kurutmak iin); da%tmak,
amak, zmek (rn. salar); amak (rn. kitab); kitep cay- kitap yaymak,
116
amak; caygan a" gn. *d'efg
41
(rvants) (yiyecek, yemek); kol cay- el uzatmak
(duada avu iini yukarya ve ileriye uzatma); kol cayp, bata berdi ellerini
uzatarak dua ediverdi; sen n kolum cayarmn folk. senin iin dua ediyorum
(harf. sana el uzatyorum); argmak oozun cayd at a%zn at; a cay- sa
rglerini zmek (kocasnn lmne a!layan dul kadn hakknda); an cayd
kadn salarn da%tt; a"tkka suu cay ekinlere su aktmak; sier cerge suu cay,
ugar ki"ige sz ayt ats. emen topra%a su akt, dinlemesini bilene de sz syle;
butuman kan caya beriptir baca%mdan boyuna kan akm$; ba", kz kpkzl,
n boyun kan cayp folk. ba$, gz, btn bedeni kpkrmz kanlar iinde; 2.
yaymak; elge cay- umuma, halka bildirmek; ilan etmek, haberdar etmek; 3.
otla%a karmak; meraya salmak; koy cay- koyunlar meraya karmak; caygan
at mi bolsun, salngan ki" bolsun folk. (otla!a salnan) atlar bin tane olsun,
sergisi ise, samur krk olsun; 4. avc. $ah kartal av torbas ierisine sokmak,
kartall avclk yapmak; kara "umkard cayal dep, keldik $ah kartal avlamak
iin buraya geldik. < ET ya:d- (ED 883b).
caya I 1. but (gvdenin etli ksm, daha ok atlarda ya!l para, a!z sulandran
para olarak kabul edilir); ok cetpes tulpar mingizip, cayan kesip cedirip folk.
ok yeti$meyen kheylana binip, (at) budunu kesip yedirmi$; cayas cak" trt eli,
mnday semiz bugu eken folk. ya%l budu gzel ve drt parmak kalnl%nda (bkz.
eli), byle semiz bir geyikmi$; 2. mec. meyilli da% knts. kr#. zb. caya but,
s%r budu (zellikle at gvdesinin arka ksm); Yak. caya: krek kemi%i (omuz
kemi%i); Kzk. jaya but, s%r budu; Hak. aya bel; Tuv. aya: yan, k; but,
kala [ESTYa 12]. kar#. ET yaya: (ED 980b).
caya II at hastal!nn addr; klndn oozu caya bolup kalptr tayn a%znda
caya ortaya km$t.
caya III gn. [cy] = caa I.
cayan I 1. (o!unlukla cayan balk) yayn bal%; 2. (destanda) canavar, ejderha,
ucube; koyo bergen kln, altm" kula cayan bar folk. gle braklan altm$
kula cayan var; 0 cayan ooz (veya cayanooz) 1) byk a%zl; 2) acmasz,
gaddar, merhametsiz; cayana cutup acmaszca yutup. kr#. Kzk., KKal. jayn;
Trkm. ya:yn; Nog. yayn [ESTYa 80].
117
cayan II: kzl cayan 1) kanl, kan iinde, kan iinde olan; 2) kan krmzs,
kpkrmz; kar kzl cayan bolup kald kar kana boyand, kana buland; murdu
kzl cayan bolup ketti burnu kan iindedir; kzl cayan t"r- kana bulamak, kan
iinde brakmak, kanlamak; kolomtosu caynagan kzl cayan ok turat folk.
oca% (bkz. kolomto) kzarp, kpkrmz ate$ yanyor.
cayanda- (kadnlar hakknda) d$tan grn$e gre ho$ ve kibar olmak, a%rba$l ve
gleryzl olmak. < cayan+da-.
cayanooz = cayan ooz (bkz. cayan I).
cayapta- kararszca yumu$ak bir adm atmak (atlar hakknda, ayaklar ta#l yola
de!di!inde).
caybarakat "r.-Ar. rahata, sakin sakin; kendi zevkine.
caybarakattan- keyif atmak, keyif srmek. < caybarakat-tan-.
caybarakattanuu i#. caybarakattan-dan; keyfetme, keyif srme, rahat geinme. <
caybarakattan-uu.
caybarakattk skcn, skcnet, huzur; kant kzlasn egn caybarattkka
kaltr"kan $eker pancar ekimini oluruna braktlar. < caybarakat-tk.
caya bkz. cay III 1.
cay (bazen cayl) cay ta" (bkz. ta" 1) yardmyla havay de%i$meye a%ran,
cinleri kovan, frk. < cay+ < ET ya:t: (ya:d:) (ED 886b).
caylk 1. skcn, skcnet, i rahatl%, sessizlik; bar$ zaman, bar$; bo$ vakit,
serbest zaman, uygun zaman; zar zamanda caylk taba albadm Toktogul zor
zamanda (arlk, arlk rejimi zamannda) i huzuru bulamadm Toktogul;
Aybanboz Manastn caylkta mine turgan at Aybanboz Manasn bo$
zamanlarnda gezdi%i kk atdr (sava# olmadan, tren durumunda de!il);
caylkta cazarbz uygun bir zamanda yazarz. < cay+lk.
caylk II caynn (bkz) yetenekleri veya davran$lar. < cay+lk.
caylktuu rahat, uygun,dingin, sakin; caylktuu kn bolso, calp baar kelgile
folk. dingin, rahat bir gn olursa, hepsi buraya gelsin. < caylk+tuu.
caydak 1. (svari, atl, binici hakknda) eyersiz (at stnde eyeri olmadan); caydak
min- veya caydak atka min- eyersiz binmek, eyersiz ata binmek (eyersiz ve
herhangi bir oturgu, dayanga olmadan); zd, caydak atka mingizip barp,
k klam folk. seni eyersiz ata bindirip kle yapaym ; caydak klk gn.
118
binicisi olmadan drt nala gitmesi iin braklan at; soorusu caydak bolot dep,
stn colborston keecim captrgan folk. (at) sa%rs eyersiz olur deyip stne
kaplan derisinden ul rttrm$; 2. (ev hakknda) bo$ (d#emesiz ve ssz,
#enliksiz); e"igi cok caydak tamda catkamn kap olmayan, bo$ evde ya$adm; 3.
st giysisiz, paltosuz, pardessz; plak, rlplak; caydak turup barp, e"ikti
atm st giysim olmadan kalkp, gidip kapy atm; caydak t" ak d$, g%s;
4. plak yer (veya saha, mekan, mahal); ak toprak (veya alan, yer), aklk;
kelin, kz cnn uursa, "amaldn krk caydakta folk. gelin, kz ynn
uursa, rzgarn gzellli%i ak alandadr (onlar yn dittiklerinde yn uar, asla
yakalayamazlar) 5. gn. (kadnlar hakknda) trbansz, rtsz; 0 cala attuu,
caydak ton bkz. cala. kr#. Kzk., KKal. jaydaq eyersiz; Alt. daydaq eyersiz
at [ESTYa 12].
caydakta- hafifletmek, fazla yk, rty vs. almak (veya karmak); at caydakta
atn eyerini karmak, eyerini almak (eyer ve eyerin altna konan keeyi
karmak); at caydaktap al"p, attarn suuga sal"p folk. atlarn eyerini karp,
atlarn suya salp. < caydak+ta-.
caydaktan- dn. caydakta-dan; fazla giyimi ve yk kararak kendini hafifletmek;
be"mantan bolup, caydaktanp algan yalnz bir be$met (kapitone palto) ile
kalarak kendini hafifletti. < caydakta-n-.
caydaktat- et. caydakta-dan. < caydakta-t-.
caydaktoo i#. caydakta-dan; eyeri ve eyerin altna konan keeyi karma. <
caydakta-oo.
caydada- hareketleriyle ne$esini anlatmak, hareketleriyle keyfini ifade etmek;
ne$eli, $en, hayat dolu, $enlikli olmak; kl bagp, caydadayt folk. co$kunlukla,
sevin iinde glerek bakyor; caydadap attan tr"d (misafirin) attan
inmesine seve seve yardm etti. < cayda+da-.
caydar 1. ak karakterli; candan, iten, samimi, ak yrekli, ne$eli, $en; gnl
alc, gler yzl, ho$ tavrl, sevimli; bayag kadimkidey caydar ak syl"t
onlar kendi aralarnda eskisiden oldu%u gibi candan yrekten konu$uyorlar;
komuzum cok kolumda, kor boldum skn caydar folk. kopuzum elimde de%il,
varlk iinde keyif srerek ya$arken horlandm; bagbzga Altnay caydar kld
ekeni #. bahtmz Altnay ehresiyle aydnlatt; 2. yi%it, cesur, babayi%it;
119
Almambet uulu Kloro caydar kk cal men bolsom folk. Almambet in o%lu
kr yeleli Kloro yi%it (bkz. cal I) ben olsam; 3. caydarm ok#. ifadesidir;
caydarm calgz Almambet, enekedi kynad canm biricik Almambet, anneni
zdn; 4. gn. yabani, vah$i, vah$i (olma); caydar alma yabani elma a%ac;
yabani elma.
caydarlan- e%lendirmek, ne$elendirmek, gldrmek; gleryz gstermek; kendini
zgr hissetmek; caydarlangan bolup klmsrd o, ho$ bir ifadeyle
glmsedi. < caydar+lan-.
caydarlk gler yzllk, ho$ tavrllk, sevimlilik, iyi mizal, iyi kalpli. <
caydar+lk.
caydk yaz, yaz mevsimi, yazlk; caydk kiyim yazlk giyim. < cay+dk.
caydr- et. cay-dan; kilem caydr- kilim (veya hal) sermelerini emretmek, kilim
serdirmek; ylk caydr- ylknn (byk ylk atlar) meraya salverilmesini
emretti. < cay-dr- < ET yadtur- (ED 887a).
cayga- aldatmak, kandrmak, tatl szlerle kandrmaya al$mak, yoluna koymak;
kzna caman aytpay, kln caygap tur kzna kt syleme, onu tatl szlerle
kandr; al "um, bizdi trn garp caygap, kmzna sugarp, aldap koyso, tim
kalat elek o hilek6r, bizi ba$k$eye karp sempatimizi kazansa (harf. kandrsa)
kmzla sarho$ edip aldatsa sessiz kalrdk; atasna syl"p, ast daynn
bilgizbey, caygap crt ar kn folk. babasyla konu$up, bildirmeden, her gn
onu aldatp geziyor. < cay+ga-
caygagans- benz. cayga-dan; teskin etmeye al$mak, teskin etmek, yat$trmak,
sakinle$tirmek; Suyumkan enesi Acardn kln caygagansd Suyumkan
annesi Acarn gnln yat$trd. < cayga-gan+s-.
caygakta- = caykakta- .
caygar- nizama sokmak, dzene koymak, dzeltmek. < cayga-r-.
caygarmalk 1. dzene konmu$ olma, dzenlenmi$, dzenli; 2. dzene sokma
yetene%i, dzenleme kabiliyeti. < caygar-ma+lk.
cayga"- i#t. cayga-dan; 1. dzelmek, dzene girmek, yoluna koyulmak, tanzim
edilmek; 2. bulunmak, yerle$mi$ bulunmak, yerle$mek, isk6n etmek. < cayga-"-.
120
cayga"tr- et. cayga"-tan; 1. dzene sokmak, dzeltmek, yerlerine koymak; eki
dzen vermek; bir #eyi yoluna koymak; yerli yerine koymak; 2. birini
yerle$tirmek, isk6n etmek. < cayga"-tr-.
cayga"trl- ed. cayga"tr-dan; i" kldgdy cayga"trld i$ istenildi%i gibi
yoluna koyuldu. < cayga"tr--l-.
cayga"trl"- i#t. cayga"trl-dan; ballistikalk raketalardn cayga"trl" balistik
fzelerin tanzim edilmesi. < cayga"trl--"-.
cayga"truu i#. cayga"tr-dan; dzene (nizama) sokma, eki dzen verme, yoluna
koyma, tanzim; yerle$me, yerle$tirilme; ktrd cayga"truu kuvvetleri tanzim
etme; kadrlard tandoo, cayga"truu cana tarbiyaloo e%itim kadrolarn seme
ve yerle$irme; ndrg ktrd cayga"truu eko. retici gleri yerle$tirme. <
cayga"tr-uu.
cayg: a" cayg Tien.a!. = blk.
cayba" ha$lanm$ hamur paralar ve ayrandan yaplan bir yiyecek.
cayk geni$e alm$, yaylm$, serpilmi$; geni$, enli, ak, yayvan; cayk bet geni$
yzl, ablak yzl; kk cayk orman akl%, orman iindeki ak alan; t"
caygn karasa, dbl toonun keridey folk. g%s geni$li%ine baksa engebeli
da% tepeleri gibi; ald cayk $ansl, talihli; calp-cayk bkz. calp. < cay--k. kr#.
KKal. jayq; Uyg. yeyiq; zb. yayik [ESTYa 77].
cayl I Ar. (insanlar hakknda) acmasz, gaddar, merhametsiz, kt kalpli, kindar,
ok sinirli.
cayl II Ar. garaz, kin; fke, hn; caylm karmad ok fkelendim.
cayl- dn.-ed. cay-dan; 1. alabildi%ine serilmek, yaylmak, serilip serpilmek, sere
serpe yatmak, geni$lemek; her tarafa da%lmak, da%lp gitmek; 2. yaylmak,
da%lmak; caman kagazga sya caylp ketet kt ka%da mrekkep yayld;
keiri caylgan geni$e yaylm$; cayld elge atagm $anm halka yayld; 0
etek, cei caylgan (insanlar, halk hakknda) zgr ya$ayan ve eksiksiz bir
bolluk ierisinde (harf. etek ve yeni yaylan ); etek, cei caylsn ona zgr ve iyi
bir ya$am diliyorum; kn caylp ald hava almaya ba$lad; cayl tastorkon
zerinde ok nefis ve e$itli yiyecekler bulunan sihirli masa rts; ak krp
cayl (kadnlar hakknda) her bakmdan mkemmel, her ynden kusursuz
121
(a!rba#l, akll, tutumlu, zenli, gler yzl, ho# tavrl vs.); kndn murdu
cayla bkz. murun I. < cay--l- < ET yadl- (ED 890a).
cayldan- kzmak, sinirlenmek, fkelenmek, cinleri tepesine $$mek, tepesi atmak,
gz dnmek. < cayl+dan-.
cayldanuu i#. cayldan-dan; kin besleme, hrslanma. < cayldan-uu.
cayldk = cayl II.
caylm yayma, yaylma; malga caylm cok cer mala yaylm yer yok, hayvanlarn
da%lp otlamasna imkan bulunmayan yer. < cayl--m. kr#. Trkm. yaylm otlak,
mera; ayr, ayrlk; Kzk., KKal. jaylm otlak, mera [ESTYa 77].
caylma 1. geni$e alm$, yaylm$, serpilmi$; da%lm$; engin, geni$; etrafl,
detayl; caylma sylm dil. detayl cmle; 2. subasar, hidrofor. < cayl-ma.
caylk bir para katmanlara ayrlm$, az buuk geni$lemi$, biraz yaylm$;
tanooloru bir az caylk burun delikleri biraz geni$lemi$. < cayl---k.
caylt- et. cayl-dan; etek caylt- ete%i ardna kadar almak; sovet soodasn ke
cayltal Sovyet ticaretini byk apta geni$letelim. < cayl-t-.
cayltl- ed. caylt-tan. < caylt--l-.
cayltuu i#. caylt-tan; geli$me, geli$tirilme, geni$letme; yayma, yaylma,
partiyann iki demokratiyasn cayltuu parti ii demokrasisini geni$letme. <
caylt-uu.
cayluu I i#. cayl-dan. < cayl-uu.
cayluu II serilmi$, yaylm$, geni$e alm$, da%lm$; tastorkon cayluu masa
rts yaylm$, sofra serilmi$; kara a cayluu folk. onun kara salar
da%lm$; miste menen badam kapta turat cayluu #. (satcnn) fstklar ve
bademleri uvallara yaylm$ duruyor. < cayl-uu.
cayn I bkz. cay I.
cayn II 1. (tam olarak cayn balk) yayn (bal%); 2. (destanda) balk $eklindeki
deniz canavar; 0 cayn ooz byk a%zl. kar#. cayan I.
caynda bkz. cay I.
cayndas gn. yazn.
cay" i#. cay-dan; koy cay" koyun otlatma. < cay--".
cay"- i#t. cay-dan; attn oozun cay"p folk. atn dizginlerini gev$etip. < cay--"-.
122
cayt 1. otlatma, gtme, yayma; mal caytn bilbeysi hayvanlar nerede ve nasl
gdece%ini bilmiyorsun; 2. mera, otlak, yaylak; maldn cayt bolboy baratat
hayvanlar iin mera yetmiyor; hayvanlar iin otlak sknts var; caman koyu
caytn bir knd tgtt ats. kt oban merasn bir gnde tketir; cayt
sugattresti otlak toprak slah iin trst; cayt kenen bolsun! mera geni$
olsun! (yeni bir meraya ta#nana veya hayvanlaryla meraya gidene sylenen
dilek, temenni); 3. enginlik, engin alan, geni$lik, ferah yer, geni$ saha; aklk;
een-cayt turmu" zgr (ve rahat) bir ya$am; 0 cayt keidi tarla i$i geni$ledi;
onun etki alan (nfuz sahas) geni$ledi; ar cayt = arcayt. < cay--t.
cayttuu (araziler, yerler hakknda) bereketli, elveri$li otlaklar. < cayt+tuu.
cayz Ar. gn. uygun, caiz, msaade edilebilir (kanunlar asndan veya etik adan);
do%ru, dzgn, kurala uygun. << Ar. Uh.C c!'iz (PED 354b).
cayka- 1. sarsmak, silkelemek, silkmek; bir #eyi harekete geirmek, yola karmak;
ak sakaln caykagan (gr ve uzun) ak sakaln arada bir sarst; 2. = cayga-;
keyigen dilin bilgizbey, caykap sylp, toktoldu #. yrek dargnl%n
sezdirmeden ok saygl davranarak konu$may kesti; aldap - soolap caykayn
folk. hileyle ve kurnazlkla (her#eyi) hallederim (veya yoluna koyarm); cak" sz
menen caykayn ho$, tatl szlerle (onu) kandrrm; bal sz menen ar caykap,
beri caykap bal gibi tatl szlerle, tatl dillerle yarm yamalak kandrrm; kur sz
menen caykagan bo$ konu$malarla masal yutturdu, gz boyad. < cay+ka- < ET
yayka:- (ED 981a).
caykakta- at oynatmak, ata yarm ark yaptrmak, kabaday kabaday fiyaka satmak.
< caykak+ta-.
caykal- dn.-ed. cayka-dan; 1. bir yandan bir yana (veya tarafa) sallanmak,
sallanmaya ba$lamak; caykala basat alml bir eda ile, kurula kurula geziyor,
ahenkli bir $ekilde sallanyor; sakal caykalgan sakaln tahta sakaldr; fazla
zenli bir $ekilde dzeltilmi$; sakaln sana kibirli bir grn$ vermi$; b
caykalgan cer sk ve zengin otlarla rtlm$ olan yer; kzl at crt caykalp,
zndn tegiz saznda folk. dz bataklk boyunca kr at sallanarak yrr; 2.
tpatp, tam, lsne (bedenine, boyuna gre) olmak ve yzne yak$mak;
kyng caykalgan elbisesi bedenine gre olmu$ ve yzne yak$m$. < cayka-l-
< ET yaykal- (ED 981a).
123
caykal"- i#t. caykal-dan. < caykal--"-.
caykalt- et. caykal-dan. < caykal-t-.
caykama = caykana 2.
caykana "r. 1. ordo (bkz. ordo 3) oyununa benzeyen, yeti#kin erkeklerin oyununa
verilen isim; 2. mezar, kabir, gmt, sin.
caykada- beden hareketlerini kullanarak cilve yapmak, krtmak, cilvelenmek,
nazlanmak, yapmackl tavrlar taknmak (ba#l. kadnlar hakknda); caykadap
basat cilveli cilveli salnarak yryor. < cayka-+da-.
caykar gn. ak, anla$lr (insanlar), uzman, bilgili.
cayka"- = cayga"-.
cayka"tr- = cayga"tr-; cata turgan cayd, cayka"trp, tapkla yatlacak yeri,
ara$trp bulun. < cayka"-tr-.
cayk yazlk, yaza ait, yaz anmsatan; cayk cumu"tar yazlk i$ler; cayk cana k"k
cayttar yazlk ve k$lk meralar. < cay+k < ET yayk: (ED 981a).
caykn dingin, sakin sessiz; caykn catkan kald el cabla tura kald emi folk.
sessiz sakin ya$ayan herkes aniden tela$land (harf. frlad, kt, atlad; rn. bkz.
caylan-).
cayknsn = cayksn.
cayks yazn, yaz ay iinde. < cayk+s.
cayksn yazn, yaz boyunca, btn yaz; Ala-Toonun ba"nan cayksn ketpeyt apak
kar folk. Ala da%n tepesine yazn bembeyaz kar inmez. < cayks+n.
cayla- I yaylaya kmak, yaz geirmek; yazlk merada olmak; yaz mevsimini
herhangi bir yerde geirmek; caynda ld caylad yaz bozkrda (veya step
blgesinde) geirdin; Aksunun ba"n cayladk folk. Aksunun yukar ksmnda
yaz geirdik; 2. oturmak, ya$amak, bulunmak, kalmak, yerle$mek; kurulmak;
kararp bag dmpyp, kolhozdor caylap catkan cer #. gr bahelerin
koyula$t% ve kollektif iftliklerin kuruldu%u yer. < cay+la- < ET 1 yayla:- (ED
982a).
cayla- II 1. dzene (veya nizama) koymak; yerle$tirmek, koymak; mald cayla-
hayvanlara bakmak, gz kulak olmak (ba!lamak, yem vermek vs.); mald
caylap bolgon so, kelgile kalbay cabla folk. siz hayvanlar dzene
koydu%unuzda hepiniz buraya geliniz; an - munu cayla $unu bunu dzene sok,
124
eki dzen ver; aga konorgo tuur caylaptr folk. oturmas iin ona tuur (bkz.
tuur) vermi$; 2. yat$trmak, teskin etmek, yumu$atmak, sakinle$tirmek; kl
cayla- yre%i yat$trmak; senden m alamn, knmd caylap kalamn folk.
senden cm alaca%m, yre%imi ferahlataca%m; 3. mec. ldrmek, vurmak;
catkan cerinde caylad yatt% yerde ldrd. < cay+la-.
cayla- III (veya cay cayla- veya kn cayla-) cay ta" (bkz. ta" 1) yardmyla havay
de%i$meye a%rmak; ayla menen cay caylap folk. hileyle havay de%i$tirme. <
cay+la- < ET 2 yatla:- (ED 890b).
caylaluu rahat, konforlu, iyi donatlm$, sslenmi$; al sarayd karasa, azem menen
caylaluu folk. o, saray grsen; $k, zarif bir $ekilde sslenmi$. < caylal-uu.
caylan- dn. cayla- IIden (genellikle kl szc! ile birlikte kullanlr);
yerle$mek, bulunmak; normale dnmek; yat$trmak, teskin etmek, yumu$atmak,
sakinle$tirmek; kl cayland onun yre%i yat$t, o sakinle$ti; bir az es alp,
kl caylangan kendine geldi ve biraz dinlendi (yre%i ferahlad); caykn
catp bir kn, caylanp, tamak ipedik folk. bir gn bile kendimizi rahat
hissetmedik, rahata yiyece%i tatmadk. < cayla-n-.
caylan" i#. caylan-dan. < caylan-+".
caylan"- i#t. caylan-dan; bulunmak, yerle$mi$ bulunmak, yerle$mek, yurt edinmek;
kurulmak; Karakolgo caylan"p aldm devaml ikamet etmek zere Karakola
yerle$mi$ bulundum. < caylan--"-.
caylanuu i#. caylan-dan. < caylan-uu.
cayla"- I, II i#t. cayla- I, IIden. < cayla-"- < ET yadl"- (ED 891a).
cayla"tr- et. cayla"- IIden; koymak, yerle$tirmek. < cayla"-tr-.
cayla"truu i#. cayla"tr-dan; koyma, koyulma; yerle$me, yerle$tirme, yerle$tirilme.
< cayla"tr-uu.
cayla"uu i#. cayla"- IIden. < cayla"-uu.
caylat- I et. cayla- Iden; caylata btn yaz, btn yaz boyunca; caylata klgan
meenetinin cemi"i btn yaz sarfetti%i eme%inin yemi$i. < cayla-t- < ET yaylat-
(ED 982a).
caylat- II et. cayla- IIden. < cayla-t-.
cayl I, II bkz. cayluu I, II.
caylk = caylk I; emne boldu? caylkp degi? ne oldu? sa% salim mi?
125
cayloo I i#. cayla- IIden; dzene koyma, eki dzen verme, yerle$me, yerle$tirme,
yerle$tirilme. < cayla-oo.
cayloo II yayla, otlak, mera, yaylak (genellikle yksek da!l); o cayloo tar. yksek
da%larda bulunan byk otlak (zenginlerin hayvanlarnn yaz geirdikleri yer);
bks cayloo tar. da% tepelerine daha yakn mera (maddi durumu daha yetersiz
olanlarn, fakirlerin hayvanlarnn yaz geirdikleri yer); kan cayloo kuz. 1)
verimli otlaklardan olu$an yayla; 2. mec. bolluk; bereket; cayloo cayla- yaz
geirmek, yaz mevsimini yaylakta geirmek; arbalar cayloo caylasn,
dykandar a"tk aydasn folk. hayvan yeti$tiricileri yaylakta yaz geirsinler;
kyller ekim yapsnlar. < cayla-oo < ET yayla:# (ED 981b).
cayloou yaylaya kan, yazlk, otlak (yazn hayvanlarla meraya kan ki#i). <
cayloo+u.
cayloolo-: cayloolop cr- yaz boyunca gezmek (i#siz, e!lence u!runa); okuu tarar
menen cayloolop, ce kurorttop ket okuma biter bitmez, o o%unlukla yaylann
veya kaplcann yolunu tutard. < cayloo+lo-.
cayloolo" biriyle yayla ortakl% olan, yaylakta$, yayla orta%. < cayloo+lo".
caylooluu yere uygun hale getirilmi$, eki dzen verilmi$, dzeltilmi$. <
cayloo+luu.
cayluu I, cayl rahat; skntsz; sakin, iyi, ho$; mal k"tatuuga cayluu cer
hayvanlarn k$ rahat geirmeleri iin yer; cayluu, ept mal eken, Makinerdi
maga ber folk. Makineri (at) bana ver; rahat, iyi bir hayvanm$; 0 i"i bir cayluu
bolgono onun i$i anla$lncaya kadar akl%a kavu$maz; catkan ceri cayluu
bolsun! (l hakknda) yatt% yeri rahat olsun (harf. yatt% yer rahat, konforlu
olsun); caylcaylata veya caylcaylap btn yaz boyunca. < cay+luu, cay+l.
cayluu II, cayl herhangi bir yerin sahibi; yl cayluu bkz. yl 2. < cay+luu,
cay+l.
cayma 1. geni$e alm$, yaylm$, da%tlm$, da%nk, kar$k, karmakar$k,
dzensiz; cayma kkl kar$k (veya dzensiz) k6kl, da%nk sa rgs; gr
k6kl, gr perem; cayma kuyruk da%nk, dzensiz kuyruk; cayma bazar tar.
mallarn yere ve tezgaha yerle$tirildi%i pazar; 2. esk. a%zna kadar doldurulmu$
uval, silme dolu uval (kuru #eylere mahsus hacim ls); eki kapka cayma
klp aldm iki uval (a!zna kadar dolu) aldm; 3. (sadece biniciler de!il, tm
126
katlanlar gelir) herkesin katld%, ilgi gsterdi%i keili atlama yar$nn
evresidir. < cay-ma.
caymala- 1. kenarla bir dzlemek, kenara kadar doldurmak; 2. kei yar$na rahata
hep birlikte ayn anda katlmaya karar vermek. < cayma+la-.
caymalan- dn. caymala-dan; kenarlarla bir etmek; kenarlarla bir dzlenmeye
ba$lamak; balann alagay o kz cez araga caymalangan boorsokko t"
kald ocu%un fal ta$ gibi alan gzleri boorsoklarla (bkz. boorsok) a%zna
kadar doldurulmu$ tasa bakakald; "attk menen caymalangan Nurake
tamlcd ala "kan aladay #. ne$eyle dolu olan Nurak olgunla$m$ vi$ne, kiraz
gibi kzard. < caymala-n.
caymalant- et. caymalan-dan; = caymala- 1. < caymalan-t-.
caymalat- et. caymala-dan. < caymala-t-.
cayna- 1. geni$ ve pek ok yaylmak, ok sayda da%lmak, dklmek; caynagan el
kele atat halk y%n geliyor; caynagan kol bir ok asker; kumurskaday
caynagan el ye$il ayrlar gibi olan, o%ul otu gibi olan halk; ok byk halk
y%n; buuday cerde caynap kald bu%day dkld (pek fazla miktarda);
cldzdar caynap gp kalptr (gkyzne) yldzlar serpilmi$ti; alardn y
caynap, tolup turat onlarn evinde bolluk bereket var; 2. (gzler hakknda) gzel
ve byk olmak; botodoy kz caynayt onun gzel gzleri kocaman ald; 3.
ekici gzelli%iyle ayrt edilmek; gzel grnmek; aldna kilkildegen ca"
kozunun eti, kmz, boorsok debey, caynap keldi gen kuzunun eti, kmz ve
boorsok (bkz. boorsok) gzel grnmleriyle onun nne serildi; 4. (gzler
hakknda) kskanlkla, gptayla veya umutla kocaman almak; pulu bardn
oozu aynayt, pulu coktun kz caynayt ats. paras olann a%z i%ner, paras
olmayann gz gptayla (kskanlkla) alr; taday kurgap, kz caynap, ld
kalar bekenbiz? folk. lde kuru damakla ve umutlu (dopdolu) gzlerle duracak
myz?; kzgp, kz caynap ketti gzleri (#a#knlktan) fal ta$ gibi ald. < cay-
na-. kr#. KKal jayna- byk ve gzel grnmek (kocaman alan gzler
hakknda); sslenmi$, bezenmi$ olmak; ne$elenmek; $ldamak; Kzk. jayna-
$ldamak, parldamak; sslenmi$, bezenmi$ olmak; [ESTYa 79].
caynak: kumar caynak bkz. kumar II.
127
caynal- dn.-ed. cayna-dan; = cayna-; tel toru at turat baylanp, tekedey kz
caynalp folk. doru at ba%l durup, onun iri gzleri $k sap. < cayna-l-.
caynamaz "r. = cay namaz (bkz. namaz).
caynat- et. cayna-dan; botodoy kzn caynatkan folk. o, gzel gzlerini kocaman
at. < cayna-t-.
caynoo i#. cayna-dan; eki kolu bayloodo, eki kz caynoodo folk. elleri ba%l,
gzleri $ltl (eli i#te gz oyna#ta). < cayna-oo.
caypa- yere serilmek; tamamen rtmek, eksiksiz kaplamak, geni$e yaylmak; cerdi
suu caypap ketti yer tamamen sular altnda kald, yeri su bast; cer caypagan
kozular araziye geni$e yaylan kuzular; cer caypagan k saysz miktardaki
halk y%nnn g. < cay-pa-.
caypak dz; caypak tabak sini. < caypa-k. kr#. Kzk., KKal. jaypaq [ESTYa 101].
caypada- = caykada-.
caypat- et. caypa-dan. < caypa-t-.
cayra "r. gn. zool. [cyr] oklu kirpi.
cayra- lmek, vefat etmek, ebediyete g etmek; ca"taynda cayrap kald gen ya$ta
ld; ca"da (veya ca"tayda) cayrap kalgr (veya cayragr)! beddua, lanet
gen ya$nda geber! kr#. Kzk. jayra- imha edilmi$ olmak, yok edilmi$ olmak
[ESTYa 80].
cayragr bkz. cayra-. < cayra-gr.
cayrada- ne$eli, sevinli, canl olmak. < cayra-+da-.
caysalduu: caysalduu sz anlaml, akllca, ak, anla$labilir sz; caysalduu sz
sylbyt kelimeleri adamakll, anla$lr $ekilde syleyemiyor.
caysa in. (destanda) kalmuk komutan.
caysz rahatsz, kullan$sz; uygunsuz, yak$ksz, yersiz; caysz ubaktta zaman
de%il, uygunsuz zamanda; konogu caysz boldu misafiri iyi a%rlayamad. <
cay+sz.
cayta" = cay ta" (bkz. ta" 1).
cayuu i#. cay-dan. < cay-uu < ET yay# (ED 981a).
cayva" (cayma a") gn. patates ve ya% ile ince, uzun eri$telerden yaplan bir e$it
yiyecek.
128
caz I ilkbahar, ilkyaz; caz menen ilkbaharda, ilkbahar boyunca; caznda ilkyazda;
cazday btn ilkbahar, ilkyaz iinde; ala cazdan bkz. ala 4. < ET ya:z (-) (ED
982b).
caz- I 1. yazmak; kat caz- mektup yazmak; 2. mec. nceden kestirmek, tayin etmek,
nceden belli etmek (eski d#ncedir ki; insann alnna yazlan yazg, kader
yazs); kudaydn cazgan din. aln yazs, yazg, kader, ksmet; 3. yaymak,
amak; geni$letmek; mu"tumun cazd yumru%unu at; boy caz- organlar
germek, uzatmak (veya amak); ( kapa caz- veya er caz- can skntsn
da%tmak; rgn cazbad ac bir $ekilde feryat eden sesi kesilmedi. caz- I 1 <
ET 3 yaz- (ED 984a), caz- I 3 < ET 1 yaz- (ED 983b).
caz- II yanlmak, hata etmek, hataya d$mek, yanl$ yola sapmak; isabet
ettirememek; caza ap- klla, balta ile vururken hedefe de%dirememek; caza tiy-
hedefe tam olarak de%dirememek; aybalta menen sald emi, caza tiydi "ekild
folk. ay balta ile vurdu da isabet ettiremedi (ni#an ald! yeri vuramad, hedefe
isabet ettiremedi); cazbay at- isabetli atmak, karavana atmamak, isabet ettirmek;
caza syl- dili srmek, kelimeyi sylerken yanlmak; cazbay taanyt bir
kimseyi-bir #eyi yanl$sz (olarak) tanr; karagda cazbay tabamn karanlkta
yanlmadan bulurum; attardn dbr cazbay uguldu atlarn ayak sesi aka
duyuldu; Atabek k t"knn cazp malda" urundu Atabek dizlerinin zerine
kmek (bkz. k-) iin manda" (bkz.) biiminde oturdu; caza ketirbey
yanlmadan, hata yapmadan, do%ru olarak; dikkatle, itina ile; eki cakt, caza
ketirbey karayt dikkatlice etrafna baknyor, evresini zenle kolluyor; tk
cazu emes ele o, hibir zaman yanlmad; akldan cazdb? akln m kardn?,
ldrdn m sen?; cazdm veya cazataym veya cazp-tayp tesadfen, rastgele,
yanl$lkla; cazdm (veya cazataym) bolup, ok cald serseri kur$un isabet etti;
cazataym kelip kaldm tesadfen geldim; caza tayp akldan aklyla hareket
etmek; cazabuza az kalsn, neredeyse; k6h... k6h....; caza-buza karmap kaldm
az kalsn yakalanacaktm (yakalanyordum, fakat o yakay kurtard); caza-buza
basp cglp kettim aya%m iyi basmad%m iin d$verdim; cazabuza cglp
kaalbagan mndan kp folk. k6h d$en k6h kalkmaya al$anlar yle oktu ki
kaamadlar; 2. bir #eyden ekilmek, geri ekilmek, bir #eyden dnmek, bir #eyi
de%i$tirmek; dele o"onudan cazba bundan vazgeme; 3. hata etmek, su
129
i$lemek; kabahatli, sulu olmak; men saa emine cazdm? ben sana kar$ ne hata
yaptm?; cazgan kulda aroo cok ats. kabahatli olan klenin yorulma hakk
yoktur. < ET 2 yaz- (ED 983b).
caz- III bkz. cazda- I.
caza Ar. ceza; zulm; caza tart- ceza ekmek, cezasn bulmak; cazaga tart-
cezalandrmak, cezaya arptrmak; cazaga tartl- cezalandrlmak, cezaya
arptrlmak; cazann e cogorku aras idam (cezas), lm cezas; lgndn
cazas - kmgn ats. lenin cezas onu gmmektir; koy cazas fiske, pek hafif
vuru$ (bkz. upay ocuk oyununda). << Ar. WGbC cez!' (PED 362a).
caza- = bkz. caz- II.
cazaker Ar.-"r. sulu, cezal; cala klgan sz menen cazaker klsam beker dep
folk. uydurulup sylenen sze dayanarak cezalandrrsam do%ru olmaz deyip. <
caza+ker.
cazala- cezalandrmak, ceza vermek, cezaya arptrmak. < caza+la-.
cazalat- et. cazala-dan; ceza verdirtmek, ceza vermeye zorlamak . < cazala-t-.
cazalattr- et. cazalat-tan; gerekeli ceza verdirtmek; mltgnn birdemesin uurdap
alp, katuu cazalattrsamb? tfe%inin bir $eylerini a$rp, kt bir oyun
oynayarak cezalandrsam m? < cazalat-tr-.
cazaloo i#. cazala-dan, ceza verme; cazaloo otryad tenkil (veya ceza, ortadan
kaldrma) mfrezesi; cazaloonun cogorku aras idam (cezas), lm cezas. <
cazala-oo.
cazaloou verilen cezay ortadan kaldrma mfrezesine mensup ki$i (veya asker);
cazaloou ekspeditsiya tenkil (veya ceza, ortadan kaldrma) mfrezesi. <
cazaloo+u.
cazana Ar. ceza; cazana tart- ceza demek.
cazanakor Ar.-"r. ceza demeye mecbur olan; sulu; men saa cazanakor emesmin?
ben sana kar$ sulu de%ilim (neden bana sata#yorsun?). < cazana+kor.
cazasz cezasz, cezalanmam$; ceza kesilmemi$, cezasz kalm$, ceza ekmemi$;
ceza grmeksizin, ceza grmeden. < caza+sz.
cazaszdk cezaszlk, cezadan muaf olma, cezasz kalma. < cazasz+dk.
cazat = casat I; calgandan ketken atamdn cazatn kaydan izdeymin? folk.
dnyadan gen babamn bedenini nerede arayaca%m?
130
cazataym anszn; tesadfen (rn. bkz. caz- II).
cazay = caza; cazayn berdim cezasn verdim, ha$ladm.
cazayl Ar. 1. esk. akaloz topu; cazayl, caan kolgo alp folk. akaloz topunu ve
yay ele alp; 2. mec. afet, felaket, bela, musibet, ho$ olmayan bir $ey; kaza; dert;
cazayl salp moynuma, atake catpay ketti koynuma folk. baban benimle biraz
uyumadan (koynuma yatmadan) gitti, bana byk znt brakt; cazayl,
korduk, o m"kl o"o caktan krngn folk. talihsizlik, dert, a$a%lama ve
byk aclar $u ynlerden ortaya km$; cazayl, cacal bilbeyli, tilimdi algn,
can dostum, emi Klorogo tiybeyli folk. biz byk bir skandal grmedik,
syledi%imi dinleyin, can dostum Kloroya dokunmaynz; cazayl t"p
moynuma, kan tglp koynuma folk. boynuma dert d$p, koynuma kan akp.
<< Ar. ijGUC cez!$l eski tip tfek (PED 362a).
cazayl esk. asker, akaloz topundan atan. < cazayl+.
cazaylduu esk. 1. akaloz topu olan, akaloz topu bulunan asker; 2. mec. ackl, feci,
skntl, strapl, zc, zntl; cazaylduu m"kl sknt veren zorluk. <
cazayl+duu.
cazbal "r. gn. izgi; cetvel. kar#. Ar. 5MFC cedvel (PED 358a).
cazda- I #. z. ger. #eklinde caz- fiiliyle gelen. azck, ok az, $uncack, hemen hemen,
neredeyse; az kalsn, az kald; tam .... -mak / -mek zere; crg ga cazdad
yre%i kayazd, az kalsn kacakt; cgla cazdadm d$eyazdm, az kalsn
d$ecektim; aka bt cazdap kald para bitmek zere; crgm t"p kala
cazd az kalsn korkudan lecektim, dm koptu.
cazda- II birinin ba# altna yastk koymak; birisi iin bir #eyi yastk yerine
kullanmak; yaslanmak, dayanmak; ann ba"na cazdk cazda- onun ba$nn altna
yastk koy; maga atlas t"ktn t"p, aldma mamk cazdagla bana atlas d$ek
yayp, ba$mn altna ty yastk koyunuz. < ET yasta:- (ED 974b).
cazdal- ed. cazda- IIden; ba" karga cazdalp catt ba$n karn stne koyarak
yatt. < cazda- l-. < ET yastal- (ED 974b).
cazdan- dn. cazda- IIden; 1. ba$nn altna yastk koymak; yast%a yaslanmak;
yast% bir #eyle birlikte kullanmak; kar cazdan- 1) kar stnde uyumak; 2. mec.
sknt ekmek, yoksulluk ekmek, zor gnler geirmek; kar cazdanp, mal
taptm folk. yoksulluk iindeyken hayvanlar aldm, mal kazandm; 2. d$manla,
131
rakiple birlikte lmek (onu ldrerek); kol salsa, men an cazdana catayn
dedi e%er (bana) kastederse, ben onu (onu ldrerek) lsyle birlikte tepelerim.
< cazda-n- < ET yastan- (ED 974b).
cazdan"- i#t. cazdan- 1den. < cazdan--"-.
cazdant- et. cazdan- 1den; eerin cazdantp eyerini ba$nn altna koyup; basman
ba"ka att, ba"n cerge cazdantt folk. basmalarn ba$na ate$ ettin, ba$larn
yere y%dn. < cazdan-t-.
cazdk I yastk; gn. iki ki$ilik uzunca yastk; ku" cazdk ku$ ty yastk;
cazdk kap veya cazdk t" yastk yz; 2. ate$lik odun kesme iin ktk; 0
cazdga catayn seni (ldrp) lnle birlikte tepelerim; cazdk bas- = t"k
bulga- (bkz. t"k); al Cemetey abamdn cazdgn bassam oombu? #. o
Semeteyin yata%na (harf. yast%na) basp kk d$reyim mi?; kzdn
cazdg 1) gz kapaklar; 2) mec. gz; grme yetisi; carkragan kznn
cazdktar oyulgan folk. parlayan gz kapaklar oyulmu$; mal kz cazdgnda
kalbasn hayvanlar sakn gzden kaybetmeyelim; kitep kz cazdgnda kalbasn,
cak"lap karagn kitap herhangi bir yerde kyda (#u, bu) k$ede kalmasn,
adamakll gzden geiriniz; kz cazdkta kalbasa, barbagan cerim kalbad folk.
tesadfen gzden karm$ olabilirim, yoksa gitmedi%im yer kalmad, her yere
gittim. < cazda-k < ET yastuk (ED 974a).
cazdk II ta. yazlk, baharla ilgili; cazdk buuday yazlk bu%day. < caz+dk.
cazdkta"truu ta. dikilmeden nce tohumlarn so%utulmas. < cazdk+ta"-tr-uu.
cazdm kaza, talihsizlik, dert, sknt, bela, felaket; mec. lm, ecel, vefat; cazdm
bolup kalbagn folk. (bak, gr) belaya d$me (kazara lme); cazp-tayp,
kokustan cazdm bolup kalamb folk. (belli olmaz) tesadfen lm beni
yakalayabilir; cazdm bastr- yanltmak, yanl$n nedeni (sebebi) olmak, hataya
sebep olmak; cazdm bastrp, kara cann kaygga kaltrat yanl$a sebep olup,
cann eleme brakyor; kz cazdmnda veya kzdn cazdmnda = kzdn
cazdgnda (bkz. cazdk I).
cazdr- I et. caz- Iden; yazdrmak, yazmaya zorlamak; gazetaga cazdr- bir #eyi
gazeteye yazdrmak; mugalimge kat cazdr- %retmene mektup yazdrmak. <
caz-dr- < ET 1 yaztur- (ED 985a).
132
cazdr- II et. caz- IIden; do%ru yoldan karmak, $a$rtmak, hata yaptrmak;
aldrarda cazdrar ats. (tanr) d$mez kalkmaz (harf. tanr istedi%inde yanltr);
adis bolgon Kourbay, cazdrp ordun, bult koyup folk. uzman olan Kongurbay,
hileli bir hareketle yakay syrp. < caz-dr- < ET 2 yaztur- (ED 985a).
cazdoo yazlk mera, yayla, yazlk konak, durak, yaylak; cazg cazdoo, kzg
kzdd mnday cayluu cayt ooy menen tablbayt ilkbaharda $yle iyi bir
yayla, gzn kolaylkla bulunmaz. kar#. cayloo.
cazga- = caska- .
cazga- II: camap - cazgap bkz. cama-.
cazgakta- = caskakta-; suroogo coop bere albay, bala cazgaktap kald soruya yant
veremeden, ocuk $a$rp kald.
cazgala- = caskala-; itterdi bk menen cazgalap, tu"-tu"ka kubalad ubu%u
sallayp, kpekleri kovup da%tt; bg menen cazgalap, rdktn balapandarn
aydap crt ubu%u sallayarak, rde%in yavrularn takip edip yryor.
cazgan- = caskan-; Apiza, oturgandardan cazgana, a"kana cakka tt Apiza,
oturanlarn (erkek) sk$kl%nda mutfak tarafna gitti.
cazganaak = casganaak.
cazgant- = caskant-; crgmd cazgantp, kurumdu ald, karlk folk.
ihtiyarlk, cesaretimi elimden aldn ve yre%imi karaszla$trdn.
cazg ilkbahara ait, ilkbahar, bahar; cazgsn ilkbaharda, ilkbahara gre; cazg egin
yazlk ekin; cazg suuk candan tt ats. ilkbaharn so%u%u iliklere i$ler (harf.
bedenin iine nfuz eder, bedenin iinden geer); cazg turu veya cazg uturu
veya cazg uturum veya (kimi zaman) cazg turun (bu biimler biti#ik de yazlr)
ilkbahar, ilkbaharda, ilkbahara do%ru, ilkbahara gre; cazg uturu kezekte
ilkbaharda, ilkbahar zaman; kelgin keler, urkurap, cazgturum bolgondo
ilkbahar geldi%inde gmen ku$lar gr %lklaryla uarak gelirler; 0 cazg
kongon (veya kelgen) konoktoy misafir gibi gelen ilkbahar (ilkbaharda zahmetli
ko#ulda hayvan besleyen gebe hayvan yeti#tiricisi iin). < caz+g < ET
yazk: (ED 985b).
cazg 1. yazmada eli uz, becerikli, yazg, yazc (hzl ve gzel yazyla yazyor); 2.
yazar, edip; cazgtar kl bolso, sn kayrak: klt tkr klat, mkt kayrap
133
#. yazarlar kl olsa - ele$tirmen bile%i ta$: ustalkla klc biler; 3. alay yazar
tasla%, edip tasla%, karalamac, szde yazar. < caz-g.
cazgr- aldatmak, kandrmak, ba$tan karmak, yanltmak; kz cazgrp ket sv$mak,
sezdirmeden gitmek; cazgrp tt Eldiyar, tokoygo atn baylad folk. Eldiyar
sezdirmeden gitti, atn ormana ba%lad; aldrar kn cazgrar ats. (tanr)
cezalandrmak istedi%inde elinden ekip alr (harf. istedi%inde, aldrmak iin
yanltr, aldraca% gn yanltr). < caz-gr-.
cazgruu i#. cazgr-dan; kz cazgruu n gsteri$ iin, dikkatini ba$ka bir tarafa
kaydrmak iin. < cazgr-uu.
cazgsn bkz. cazg.
cazgturu, cazgturum, cazgturun bkz. cazg.
caz 1. geni$; engin, ferah; yass; caz maday geni$ aln; booru caz ba%r geni$;
geni$ g%sl; kaptal caz bel yamac geni$ da% geidi; 2. cazk II 2; caz kur
bkz. kur IV 1; 0 caz el halk y%nlar (veya kitleleri); caylgan mal, caz el
bulardn calps kpak el folk. yaylan hayvanlar, halk y%nlar bunlarn
tamam kpak halkdr; caz noygut eli folk. noygut halk y%nlar (nesilleri);
ca"tar baatr, kars er, caz krgz elderi folk. krgz halk kitlesinin genleri
bahadr, ya$ls yi%it. < caz-. caz 1 < ET yas: (ED 973b), caz 2 < ET yaz: (ED
984b).
cazk I 1. gnah, su, kabahat; saa emine cazk kldm? senin kar$nda ne suum
var?; sana ne ktlk yaptm?; mende ne cazk? suum ne?, benim ne kabahatim
var?; ukkan kulakta cazk cok ats. (ben de) syleyenin yalancsym (harf. duyan
kulakta su yok, duyan kulak sulu de%ildir); aragan kulda cazk cok ats.
yorulan kul sulu de%ildir, yorulan klede su yoktur (insan gcnn tesindeki
i#i gerekle#tiremeyi#inden dolay sulamak imkanszdr); cazk sz ak sak
sz, uygunsuz sz; calgan, cazk sz sylp, camandkka bar"payt folk. yalan,
uygunsuz sz syleyerek ktl%e varamazlar; 2. gn. etn. mecliste kmzl
ikramda ceza (kmzn bir ksmn veya daha o!unu iemeyen, hayvan kesmek
zorunda braklan, artan etle a!rlanan insan). < caz--k < ET 2 yazuk (ED
985b).
cazk II 1. dz, przsz, do%ru; 2. ova, yaz, dzlk; enginlik, engin alan, geni$lik;
cak" bolso boz bala, cayloodugu cazktay yayladaki geni$lik gibi boz ocuk iyi
134
olsa (o kadar yarayan ve ho#a giden ise); 3. gn. aya, avu, el ii; 0 alakan
cazk cmert, eli ak. < caz--k < ET 1 yazuk (ED 985b).
cazksz gnahsz, susuz; masum; caraldm bele nasipsiz, karmalp keldim
cazksz? folk. nasipsiz olarak yaratldm, gnahsz yakalandm. < cazk+sz < ET
yazuksuz (ED 986a).
cazkszdk gnahszlk, susuzluk; masumiyet, saflk. < cazksz+dk.
cazktr- = cazdr- II.
cazktuu kabahatli, kabahat yapan, kusur i$leyen; cazktuu i" pis bir i$; cazktuu
i"ke barbagan, cubarday ki"i dedi ele folk. namuslu (harf. beyazl) ki$i, pis bir
i$e bula$mad demi$ti. < cazk+tuu < ET yazuklu# (ED 986a).
cazktuuluk sululuk. < cazktuu+luk.
cazl- dn.-ed. caz- Iden; 1. yazlmak; adn kaydettirmek; 2. imzalamak; ilave
edilmek; abone olmak; gazetaga cazl- gazeteye abone olmak; cazlgandar abone
olanlar, abonmanlar; 3. serilmek, yaylmak; uzanmak; cazlgan talaa geni$
bozkr; 4. ayrlmak, zlmek, da%lmak; kara ktay, kalmaktar, darby t"p,
cazld folk. kara inliler, kalmuklar, y%n halinde atlp, sonra da%lm$lar; 5.
mec. bitmek, sona ermek, kesilmek, dinmek, durmak; tez taarnp, tez cazlat
birdenbire fkelenip, birdenbire fkesi geip; rgan n baslbayt, rg
cazlbayt folk. ac sesi dinmiyor, keskin %l% kesilmiyor. < caz--l- < ET yazl-
(ED 987a).
cazlk geni$lik, en, aklk; dambann stnn cazlg , taman be" metr
dalgakrann st geni$li%i , taban be$ metredir; kay" kurunun cazlg
keminde eli kay$l ku$a%n geni$li%i parma%nkinden (bkz. eli) daha az. <
caz+lk.
cazln- dn. cazl-dan; yazlmak; zarldk kskandgnan cazlnp oturat gerekli
oldu%u iin yazlyor, zorunluluktan yazlyor (rn. mektup hakknda). < cazl--
n-.
cazlk hafife yaylm$; bir para alm$; 0 kabag cazlk biraz ne$elendi. <
cazl-+k.
cazloo Rus. uy.a!. dal, ubuk gibi nesnelerden rlm$ hayvan yemli%i, yemlik.
cazlt- et. cazl-dan; kabagnn tr"tarn cazltp #. alnndaki kr$klklarn gerip. <
cazl-t-.
135
cazluu I yazl, yazlm$; cazluu kat yazlm$ (artk hazr) mektup. < cazl-uu.
cazluu II i#. cazl-dan; gazetaga cazluu gazeteye abone olma. < cazl-uu.
cazluuu abone, abonman. < cazluu+u.
cazm 1. isabet ettirememe, yan vurma; yanl$, yanl$lk, hata; yanl$lkla, yanlarak,
tesadfen, kazara, rastgele; cazm bolup kalbasn, Manastn lgn balasn kayta
barp krl folk. yanl$lk olmasn, Manasn len ocu%unu grelim (gerekten
ldyse); 2. kaza, dert; mec. lm, ecel, vefat. < caz--m.
cazmk Tal.a!., gn. orta byklkte tohumlu yabani bezelye; nohut. < ET yasmuk
(veya yasmuk?) (ED 975a).
cazm" I = cazm"; ezeldegi ba"ka t"kn cazm" nceden yazgda var olan.
cazm" II yazar gibi grnen; cazm" bolup oturat yazar gibi gzkerek oturuyor.
< caz--m".
caznda bkz. caz I.
cazndas gn. ilkbahar, bahar. < caznda+s.
cazk hafife yaylm$, hafife alm$; 0 cazk bet yayvan ve geni$ yzl. <
caz---k.
cazksn ilkbahara do%ru, ilkbahara do%ru olan zaman; cazksn k" kyn boldu
geen sene (bldr) ilkbahara do%ru k$ $iddetli oldu. < cazk+sn.
caz" i#. caz- Iden. < caz--".
caz"- i#t. caz- Iden; bizge caz"at bize yazyor. < caz"-uu < ET yaz"- (ED 988b).
caz"uu i#. caz"-dan; z ara caz"uular kar$lkl olarak kopya etme. < caz"-uu.
cazk = cazg.
cazma yazl, yazlm$, el yazmas; elle yazlm$; kol cazma el yazs; el yazmas;
cazma arz yazl dileke; cazma adabiyat yazl edebiyat. < caz-ma.
cazm" kader, aln yazs, yazg, talih; ezeldegi ba"ka btkn cazm" nceden
yazgda var olan. < caz-m". kr#. Kzk., KKal. jazm"; Nog., Tat. yazm"; B$k.
yazm" [ESTYa 70].
cazuu i#. caz- Iden; 1. yazma, yazlma, yaz, yaz$; cazuu cabag yazma dersi;
cazuu ekzamenderi yazl snavlar; cazuu trnd yazl olarak, yazyla; 2. yaz,
yaz tarz, yaz biimi; 3. (bazen cazuu-szuu) yazl eserler, yaz; harfler; 4.
yazg, kader, talih; cazuuda kuday buyursa, catsa da, ki"i albayb folk. yazgda
136
tanr buyursa, yazgda bulunsa bile insan almaz m (istedi!ini)?; ar kimge bolot
bir i" cazuudag folk. yazgdaki bir i$ herkesin ba$na gelebilir. < caz-uu.
cazuuu 1. yazan, yaz yazan; 2. yazar, edip; cazuuular soyozu yazarlar birli%i. <
cazuu+u.
ce I yeter!, k6fi!; ce, toktot! yeter!, dur!; ce, ceti"et! yeter!, k6fi!, idare eder!; ce, emi
boldu! yeter!, hadi brak!, etme!; ce-ce! yeter yeter!; cebi? yeter mi? kr#. Kzk.
j*; Alt. de; Hak. e [ESTYa 44].
ce II = cee I 2; olm. tabirde nene; bile; ce tgnb? yalan m?, do%ru de%il mi?;
ce ar emes, ce beri emes ne buraya, ne oraya; oha, dur bakalm (kprdama)!; ce
ok emes, ce cok emes ats. ne kokar ne bula$r, eme seme yaramaz (harf. ne ok
de%il, ne yok de%il).
ce- yemek yemek, yemek, tatmak; tamak ce- yemek yemek; alban akim cedi,
tayakt cetim cedi ats. helvay ynetici yedi, daya% yetim yedi; l cegene, bl
ce ats. lene kadar (tka basa) yemektense, blp (arkada#larnla) ye; men
Srgagmd cep aldm (bahadr) Srgakn kendisini mahvettim (onun lmne
sebep oldum, onun lm nedeni ben oldum); Alooke katuu sylnp, cep
iydy klnp folk. Alooke serte sylenip, tknmaya niyetlenmi$ gibi
hazrland; 0 kul cebes veya k cebes ya%l para, a%z sulandran parack
(kleye, kula verilmeyen); aka ce- para yemek, para a$rmak; akmd cep ketti
hakkm yedi; benim hakkm bana vermedi, hakkm olan vermedi; mu" ce-
yumruk yemek, yumruk darbesi almak; cara ce- yara almak, yaralanmak, yaral
olmak; nayza ce- veya ayza ce- mzrak darbesi almak, mzrakla yaralanm$
olmak; kp ayza cep lbdm folk. ok mzrak darbesi aldm, fakat lmedim;
tayak ce- dayak yemek, sopa ile dvmek, sopa atmak; camandan til ukkana,
cak"dan tayak ce ats. ktden laf duyaca%na, iyiden dayak ye; sokku ce- kar$
vuru$ durumu almak, direnme durumu almak; suuk ce- donmak, buz tutmak,
$mek, buz kesilmek (biri hakknda); kulak meemdi cebey, tn koyosubu?
kula%mn dibinde drlanp durmadan, beni rahat brakacak msn?; suu cep ketti
su e$erek gtrd, su e$erek a$ndrd (rn. sahil, ky); suu cegen ark su
a$ndran ark; kam ce- gamlanmak, tasalanmak; ubaym ce- kayglanmak, endi$e
etmek, bir #eyi merak etmek; e bir ubaym cebey, barp tn algla hi
tela$lanmadan, gidip sakinle$; capa ce veya capaa ce- bkz. capaa I; ba" (, -d
137
vs.) ce- bkz. ba"; cep sald! imdat!, can kurtaran yok mu!; it cegir! seni itler
yesin! (rn. kt veya elindeki yeme!i vermeyen hakknda); iy, it cegirdin
km! (efsaneden) sen itlerin yemesi gereken yiyeceksin!; bok ce- bkz. bok;
iip-cep ciberdi bkz. i-. < ET y:- (?d-) (ED 869b).
cebe 1. ok; caa menen cebe yay ile ok; sr cebe menen koygulap, dalayn "ondo
krd emi folk. sk sk dzgn oklar atarak, pek o%unu yok etti; al, aga
bolboston, cebeden murun cetti emi folk. o, gz ap kapayncaya kadar, oktan
nce yeti$ti; cebedey sozulup ok gibi gerilip; 2. (gn. cebe mltk) yay (silah);
cebenin ogu ok; cebenin ogun atkanday folk. (yle hzl) oku atm$ gibi; cebe
tart- yay germek; oku atmak, oku frlatmak; 3. ok ucu, ok i%nesi; 0 saattn
cebesi saatin akrebi; ketmendin cebesi kazmann (baltann tersinin karlmas
ile) ucu ve tamamen dz ksm. < Mo%. cebe [VEWT 124b].
cebek sra, dizi, hiza; cebek tart- sraya girmek, dizilmek.
cebekana Krg.-"r. gn., tar. ask. nbeti kulesi; karakol (yer). < cebe+kana.
cebele- dzene sokmak (at), kuvvet vermek, gc artrmak, eviklik vermek (ata). <
cebe+le-.
cebel: cebel ok yayn ekilen yerine konulan ok. < cebe+l.
cebilge etn. binek hayvanlarn ssledikleri, desenli ullar ve pskller (g
srasnda veya gelini damadn kyne gnderdiklerinde veya l gmldkten
sonra verilen byk yemek ve yaplan tren zamannda).
cebir: cer-cebirge cet- kfretmek, paylamak, canna okumak; knamak, ktlemek,
yerden yere vurmak.
cebire- ene almak, drdr etmek, gevezelik etmek; cebirep ele maydalatp syly
beret durmadan ene alyor; cer-cebirin cebireyt samalyor. < cebir+e-.
cebire"- i#t. cebire-den. < cebire-"-.
Cebireyil Ar. din. en byk melek Cebr6il (lm mele!i Azireyil Azr6il anlamnda
kar#la#lr); Cebireyil-can tartk Cebr6il can alc; Cebireyil calak Cebr6il
lm mele%i; Cebireyil calak bettep kar" kelgende folk. Cebr6il lm mele%i
(birileriyle) kar$ kar$ya geldi%inde. << Ar. 5hG;@C Cebr!il, 5=hG;@C Cebr!$l
(PED 355b).
cebiret- et. cebire-den; tilderin cebiretip (onlar) gevezelik edip anlamsz, sama
sapan konu$uyorlar. < cebire-t-.
138
cede-: cedep ok, pek, gayet, son derece, bsbtn, tamamen; cedep ma" bolgon ok
ustala$t, ok pratikle$ti; kesibine cedep ma"gp, tnkkan imer ki"i tam olarak
kavram$, i$inin ehli olmu$, i$ini ok iyi bilen insan; cedep til uga berip, kulag
oy bolgon yle ok kt sz i$itmi$ ki (artk) ona etki etmiyor; cedep ki"i
katarnan gptr otoritesini bsbtn kaybetmi$ti (hakimiyet, stnlk,
egemenlik, kuvvet vs. kaybetmi#ti).
cedir- et. ce-den; 1. yedirtmek; yedirmek, besletmek, gda verdirmek; 2. = a"at- II
1; 3. (oyunda) vermek (piyonu, payta!, piyadeyi [ta#]); 0 aksn cedirdi hakkn
yedirdi; hakkn eksik verdiler; ki"ige aksn cedirbeyt ba$kasna hakkn
yedirmez; kal cedir- ba$lk paras yedirmek, ba$lk paras almaya izin vermek;
Karaa, atasna kal cedirbey, Ceerene eendin uuluna bargan catptr
Karaa, Ceerene eenin (bkz.) o%luna ba$lk parasz varm$ (harf. babasna
pa$lk paras yedirmeden, Karaan babas pa$lk paras almadan); toy cedir-
bkz. toy. < ce-dir- < ET 1 ytr- (ED 892b).
cedirmek a#k ocuk oyununun addr. < cedir-mek.
cedirmenek gn. = cedirmek.
cedirt- et. cedir-den; 0 azap cedirt- birinin strab nedeniyle sulu olmak, birinin
zntsnde suu olmak (nc #ahs vastasyla). < cedir-t-.
cee I "r. 1. veya, yahut, veyahut(da), ya da; cee sen maga kelesi, cee men saga
baramn ya sen bana geleceksin ya(hut) da ben sana gelece%im; cee unuttu, cee
atay ya unuttu, ya da bilerek; 2. olm. tabirlerde ne; bile; cee e"igi cok, cee
terezesi cok tam ne kaps ne penceresi olan ev; mende ene cok, cee ini cok
bende anne yok, karde$ bile yok; ne ana ne karde$ var. < !r. ./ y! (PED 1523a).
cee II = c II; biz tayak ceen kaalabaybz dayak yemeyi istemiyoruz.
ceek I evlek, ieklik; kk su kanalnn kys; kenar; hudut, snr; ceek tart- sk$k
olmak, birbirine sk$k durmak; knn ceegi soka%n kenar; yaya kaldrm;
knn bat" cakk ceegi soka%n bat yn; 0 ta ceek sald $afak skt, tan
yeri a%ard; ceegi cok bo$ konu$an, geveze; yzsz, arsz; maymun i$tahl, dnek,
bir dalda durmaz; sar ceek = sarceeek; ceek-cerge bkz. cerge 2. kr#. KKal. jiyek
hudut, snr; kenar; bordr; Kzk. j+ek hudut, snr; kenar; ky; yaka [ESTYa
27].
139
ceek II 1. a%zna geen her $eyi i%neyen (rn. hem paavray hem at kuyru!unu
i!neyen dana hakknda); 2. mec. a gz, obur, pisbo%az; ceek uyday cutungann
koyboyt obur inek gibi yeme%e uzanmay brakmaz. < ce-ek. kr#. Alt. de:k a
gzl, obur, pisbo%az [ESTYa 171].
ceekte- kenar, ky boyunca yrmek; suu ceektep nehir kys boyunca giderek;
kn ceektep, ketip baratt soka%n (kenar) boyunca yrd; 2. krk (veya
krkten) zh (veya ss, bezek) yapmak; kunduz ceektegen kara lampuk be"mant
kenarna ss yaplm$ siyah kapitone (be$met) palto. < ceek+te-.
ceektet- et. ceekte-den. < ceekte-t-.
ceelik- = celik-; cel crs, kl teselet, ceeligip, tolup entelep folk. rzgar esse,
gl dalgalandrr, kendini zaptedemez hale gelerek dolup tela$lanp.
ceen (kar#. ini 2); (erkek) ye%en, karde$ o%lu veya erkek torun (kadnn
akrabalarndan); ceen kelin ceenin kars; ceen kz kz ye%en veya kz torun
(kadnn akrabalarndan); ba"ka el emes, ceenimsi barmaktaydan birge skn
folk. yabanc de%ilsin, ceenimsin ocukluktan beri benimle birlikte bydn;
ceen ayak etn. 1) kabile bayramlarnda ceenlere ayrlan zel ikram; 2)
$lenlerde ceenin seme hakkdr; amcasnn veya dedesinin ikram veya
ylkdan en ok be%endi%i at semek; ceen tabak etn. d%n ziyafetini
dzenleyenin ceene verdi%i etli tabak; ceen kelgene, ceti br kelsin ats. ye%en
gelinceye kadar, yedi kurt gelsin daha iyi (ba#ka rn. bkz. celke 2); itte ceen cok,
bukada kayn cok ats. kpekte ceen yok, kzde kadn akraba yok (bkz. kayn);
0 ceendin ceeni, celkenin tonu ats. teyzesinin ba% kom$usu, dzd%nn dzd%,
d$ kapnn mandal, suyunun suyu. < ET yegen (?ygen) (ED 912b).
ceendik 1. ceenin (bkz.) durumu veya hakk; 'dkeak+',
42
; 2. etn. ceene (bkz.)
amcasndan veya dedesinden zorunlu hediye (amcasnn veya dedesinin at
srsnden en be!endi!i at srmek veya at kendine hediye almak ceene verilen
temel haktr). < ceen+dik.
ceener ye%en o%lu, ye%en kz (kadn tarafndan). < ceen+er
43
.
ceenoro = ceener.
ceenek 1. a gz, obur, pisbo%az; 2. mec. hrsz; otlak, lp. < ce-enek
44
.
ceentek k. ceenden. < ceen+tek.
140
ceerde kestane rengi, bal rengi; cerde at al donlu at, al at; cerde sakal krmzms sar
sakal; krmzms sar sakall; ceerde sakalduu krmzms sar sakall. < ET
yegren (?ygren) (ED 914a).
ceeren = ceyren.
cegde gn. Tal.a!. ya$llarn giydi%i uzun gmlek (yakasz ve gbe!e kadar kesimi
olan).
cegeldirik gn. [cgldirik] = celdik.
cegene "r. gn. [cgn] yalnz, tek, yeg6ne; kozolordu cegene kluu ta. pamuklar
seyreltmek. < !r. K:.l= yeg!ne (PED 1535a).
cegenele- gn. [cgnl] ta. seyreltmek, seyreltme yapmak, sk bitkilerden
bazlarn skerek (veya kararak) seyreltmek (pamuk). < cegene+le.
cegi 1. obur, pisbo%az; 2. mec. kendi karna bakan, kendini d$nen; r$veti,
yiyici. < ce-gi.
cegitik 1. oburluk, pisbo%azlk; 2. mec. hep kendi karna bakma, tamahk6rlk;
r$vetilik, yiyicilik. < cegi+tik.
cegilik: ikilik-cegilik iecek ve yiyecek, iki ve meze, iecekler ve yemekler. < ce-
gi+lik.
cegilikt yenilir yutulur, yenir, yenilebilir; lezzetli, ho$ tat. < cegilik+t.
cegir bkz. ce-.
cegiz- et. ce-den, = cedir-; koroodon mald soydurbay, Kococa" etti cegizgen folk.
(hevesli, istekli, merakl, talip) Kococa$, etraf itlerle evrili alandan hayvanlar
yzdrmeden eti yedirmi$ti; 0 tayak cegiz- sopayla vurmak, dvdrmek; ittin
etin cegizip, ittin terisin kiygizip (veya ba"na kaptap) her tarzda azarlayp,
kfrederek, korkun bir $ekilde tahrik edip, akl almaz bir biimde hakarete
maruz brakp (harf. kpe%in etini yedirip, kpe%in derisini giydirip veya ba$na
sarp). < ce-giz.
cek I = ceke I; cekme-cek teke tek; cekme-cek k veya cekke k- arp$maya
kmak; cek-caat (veya cekcaat) tayake-ceen (kar#. tay I, ceen) tarafndan
akrabalar; dostlar, ahbaplar; cek-caat bolup syla"p, kadrd bekem cakta"sak
folk. (iyi oldu!unda) e%er biz akrabalarmza kar$ sayg gsterirsek, (kendi)
itibarmz sa%lamla$trrz; eki- ata tkn cek-caat ikinci-nc nesil
akrabalar; cek-caatla- akrabalara gitmek (misafir gitmek, misafirli!e gitmek).
141
cek II kin; i%renme, nefret, tiksinti; cek kr- kin beslemek, kin gtmek, garaz
olmak; tiksinti duymak, tiksinmek; nefret etmek; cek krn- nefret uyandrmak,
tiksinti uyandrmak; cek krn bolbo kendinden nefret ettirme. kr#. Kzk. jek
kin; KKal. jek nefret, tiksinti; Alt. dek i%ren, tiksin; i%renlik [ESTYa
170].
cek- = ek- III 1; at ek- at ko$mak; 0 k cek- bkz. k.
cekcaat = cek caat (bkz. cek I).
cekil kinci, kin tutan, kin besleyen; cetpegencekil ats. gr$te iyi, ama ham (harf.
yeti$memi$ (toy), kinci). < cek+il.
ceke I "r. 1. ayr, tek, mnferit, baz, ba$ka; bir; tek ba$na, bir ba$na; zel, ki$isel,
$ahsi, hususi; yalnz, sade; tek, yegane; att ceke bayla- at ayr ba%lamak
(di!erlerinden); suraganga beker ber, suusaganga ceke ber ats. isteyene bedava
ver, susayana ayr (daha fazla) ver!; cetimi" ilek coo kelse, ceke aralap, kol
salgan folk. yetmi$ (bkz. ilek I) d$man gelse, bir tek o saldrp, d$mann safn
yarp girmi$ti; cerge emgek siirgip, ceke rsk mal debe #. topra%a emek
verip, tek rzk mal deme; ceke gana bul emes yalnz bu de%il; ceke irette ayr
ayr, $ahsen; ceke alamga synuu ki$ilere tapma, ki$ileri putla$trma; ceke terror
bireysel terr; ceke nalog tar. bireysel, ki$iye zg vergi; ceke arba zel
holding; ceke ki"i zel ki$i; ceke kapital zel sermaye; ceke biylik veya ceke
biyllk mutlakiyet, salt hkmdarlk, otokrasi; ceke menik zel mlkiyet,
ferdi mlkiyet; ceke-ceke birer birer, teker teker; 2. boy l$me, teke tek
mcadele; teke tek sava$; cekege akr- delloya davet etmek; cekege k-
mcadeleye kmak, teke tek mcadele etmek; cekege kpay ka"t #. teke tek
mcadele etmeden katlar; 3. teke tek mcadeleye katlan; kimin cekesi cglsa,
al tarap bagnu kimin teke tek mcadeleye katlan yklsa, o taraf teslim
olurdu. < !r. KZ= yeke, ykke (PED 1534b).
ceke II tar. 1. (o!unlukla kk ceke veya ceke tk) kymetli bir erkek ayakkabs
(sadece idarecilerin giydi!i; kimi zaman yksek keli yaplan, kesinin ii bo#
olan ve oraya da zil yerle#tirilen); 2. byk, deri sava$ kemeri veya kay$
(sadece Manas destannn nemli bir ozannda kar#la#lr); cekeni belge
kurangan folk. geni$, deri sava$ kemerini bele ku$anm$t.
ceke III: ceke san bkz. cekesan.
142
ceke IV = ake 3, cake II; cekeler, canm sooga! folk. erkek karde$ler, ya$amma
dokunmaynz!
cekee ayr, ba$ka, zel; genel ve m$terek olmayan; bireysel; ki$isel; cekee
adamdar zel ki$iler; cekee ce gruppalk trd konsultatsiya tkrp turu"at
bireysel bir $ekilde veya grup $eklinde dan$maya e$lik ediyorlar; cekee turak
cay kurulu"u bireysel konut yapm. < ceke+e.
cekeil kapal, kendi 6lemine ekilmi$, tek ba$na. < ceke+il.
cekeilik 1. ki$isel zellik; ketumluluk, kapallk, kapal olma; 2. zel holding. <
ceke+ilik.
cekele- I 1. tek ba$na hareket etmek; cekelep cooga kir d$mana tek ba$na
saldrmak, tek ba$na sava$a atlmak, 2. tek bir (ki$i) zerine iki (ki$i) (veya
ki$i vs.) birden saldrmak; ek cekelep ketti tek bir ki$i zerine ikisi birden
saldrdlar. < ceke+le-.
cekele- II: ake-cekelep onursuzca, dalkavuka; ake-cekelep aytkan tnn
karabad onun dalkavuka syledi%i ricasn o, dikkate almad.
cekelen- dn. cekele- Iden; baz kimseler ayrld, birka ki$i da%ld, blnd. <
cekele-n-.
cekele"- i#t. cekele- Iden; cekele"e turu"up, ceke say" klalk folk. teke tek durup,
tek arp$alm; cekele"ken du"mand koyboy turgan d degen folk. o yle bir
yi%it ki; onunla teke tek arp$an d$man (hayatta) brakmazd. < cekele-"-.
cekelik soy. cekele- Iden; 0 cekelik san dil. tek, tekil. < ceke+lik.
ceken su kam$, hasr otu, saz (bataklk bitkisi). < ET yigen (?veya ygen) (ED
913a).
cekendi: cekendi ton (destanda) bir st giyimin addr.
cekendos "r. oturmak iin kk, dar, kapitone kuma$tan $ilte (r. bkz. bayandos 2).
cekene (destanda) palaska; cekene belge kurangan folk. bele palaska ba%lam$t.
ceker: ak ceker (destanda) tfe%in bir e$idi.
cekeri tar. silah taklan ku$ak, kemer, kay$.
cekesan (veya ceke san) (destanda) 1. bir e#it izme; cekesan butta oykoyup folk.
izme ayakta gzel grnp; 2. devenin boynuna aslan kk an, ngrak,
nn; cekesan n ba" carp folk. ngrak sesi gr duyulup.
cekesin- kendine a$r gveni olmak; kendini farkl, ayr kabul etmek. < ceke+sin-.
143
cekey 1. tar. kymetli bir bayan ba$ giysisidir; ba"dna cekey, kyng ca"l tuvar
ba$ giysisi cekey, gmle%i ye$il, in ipekli kuma$ndan; 2. bkz. cekeyboz.
cekeyboz (veya cekey boz veya cekey) 1. kahramanlarn sava$ elbisesi; kz arstan
Kuyal, cekeyboz tandap ton kiyip folk. di$i aslan Kuyal cekeyboz seip giymi$;
kiygeni cekey, kara berk, erdigi epsiz, kara kk folk. cekey giyeni, e$i
grlmemi$ bir mertlikle nl; Celmayand mingizip, cekey bozdu kiygizip folk.
Celmayan bindirip, cekeybozu giydirip; balbandardn baarna cekeyboz tonun
kiygizip folk. kahramanlarn hepsine cekeyboz elbisesini giydirip; 2.
kahramanlarn, yi%itlerin taktklar kay$, ku$ak, kemer; cekeyboz belge kuranp
folk. cekeybozu bele ku$anp.
ceki- = zeki-; balbandarn akrgan, baarn cekip bakrgan folk. bahadrlar
a%rm$, hepsini korkutup ba%rm$t.
cekir- azarlamak, k$mak, emkirmek, paylamak, kaba bir $ekilde davranmak,
edepsizce muamele etmek, serte ba%rmak; meni ayabay cekirdi bana ba%rp
a%rd; cekire syl- kfrederek, kaba bir $ekilde syledi. < ceki-r-. kr#. Kzk.
jek+r-; Uyg. cekir-; Kmk. yekir- [ESTYa 173].
cekirik ba%r$, ba%rma, haykr$, haykrma (kaba, ustalkl olmayan davran#,
muamele). < cekir-i-k.
ceks = cks.
ceksen "r.: cer menen ceksen kld birini yeryznden silmek, yeryznden
kaldrmak; birini mahvetmek, yok etmek; cerge ceksen boldum mahvoldum,
bittim; ceksenge sal- mahvetmek, yok etmek; emi barsam seksenge, seksen salat
ceksenge #. seksene (yl) varsam, seksen beni yok eder. < !r. ].>Z= yeks!n (PED
1534a).
ceksende- yerle bir etmek, dzlemek; bozmak, harap etmek, imha etmek, yok etmek,
ykmak; ceksendep km- yzeyi dzle$tirerek gmmek. < ceksen+de-.
ceksrn, cekst, ceksr nefret edilen, i%ren, tiksindirici.
cek"embi "r. pazar gn, pazar (haftann gn). < !r. Km:nZ= yek-"enbih (PED 1533b).
cekte atk.a!. = cegde.
cekte- kin beslemek, kin gtmek, nefret etmek; azarlamak, paylamak; br karsn
cekteyt ats. kurt kendi ya$lsna kin besler, kurt kendi ya$lsn azarlar
144
(ebeveynlerine, ya#llara kar# kt davranan insanlar hakknda sylerler). <
cek+te-. kr#. Uyg. y*kl*- [ESTYa 171].
cekte"- i#t. cekte- II den. < cekte-"-.
cel 1. rzgar, yel (#iddetli olmayan, hafif; kar#. "amal I); cel sogot veya cel crt
rzgar esiyor; cel crbs, ptn ba" kymldabayt ats. yel esmese otun,
ayrn ba$ kmldamaz; ate$ olmayan yerden duman kmaz; ate$ olmazsa
duman olmaz; crgnmd cel bilet, kongonumdu say bilet ats. (evi oca!, yeri
yurdu olmayanlar syler) gitti%imi (sadece) yel bilir, geceledi%imi (sadece) suyu
ekilmi$ nehir yata% bilir (maymun i#tahl insanlar hakknda); kabar celden
murun "aar iinde taragan haber yelden nce $ehir iinde yaylm$; cel arg
hafif rzgar; cel arg crd hafif rzgar esti; cel argga egin saprat ekin, hafif
rzgarda e%ilir; sdrm cel ak$am olmazdan ve tan yeri a%armazdan nce sessiz,
serin esinti; sdrm cel bolup turat serin bir esinti esiyor; kour cel ho$, tatl
esinti; caydn kour celi yazn ho$, tatl esintisi; sar cel 1) suru ve scak rzgar;
sanaa erdi sargaytat, sar cel pt kubartat ats. kayg yi%idi ypratr, scak ve
kuru rzgar otu sarartr; 2) sabah veya ak$am esintisi; cazg celdey taza
temizlilik, namusluluk, drstlk (harf. ilkbahar esintisi gibi temiz); celdey
(insanlar hakknda) yel gibi, havai, hoppa; celdey kam olduka becerikli,
olduka akgz, ok atak; srttn celindey veya krdn celindey (atlar hakknda)
yry$ zorlu ve hzl; 2. yel (midede ve ba!rsakta gaz, yel); celi kt mec.
kavga karp duraksad, kuyru%unu kst (rn. bundan nceki toplumsal ve mal
varl! durumunu kaybetmi#); celi ga t"t mec. aniden utand, birden mahup
oldu, rezil oldu; garsam beym celidi, aybaltalap kymalap, aptrsam beym
belidi folk. belini ay balta ile para para kessem, gururunu krp burnunu
srtsem; saga ok"op kpkndn dalaynn celin gargan mec. o, senin gibi
kendini be%enenlerin biro%unun burnunu srtm$t; attn celin gar- mec. kilo
verdirerek (ya!l ve kzgn) at yat$trmak; attn celin gart- et. attn celin
gar-dan; alabarman saldrp, attn celin gartp, auu terin kurgatp folk.
ayn $ekilde hareket eden at srerek, onu yat$ttrp, ac terini kurutup; "inann
celi gp ketti mec. lasti%in havas indi, lastik snd; 3. halk hekimli!inde baz
hastalklarn addr (kar#. Tac. bod); so%uk algnl%, so%uk alma; kuz. kulun
(olma); celdin anuusu caman, szdn kakuusu caman ats. kuluncun sancs
145
yaman, szn alay yolla syleneni yamandr; ettin celin tart- veya terinin celin
tart- so%uk algnl% terlemeyle tedavi etmek (ok ter diye isimlendirilen, koyun
veya kei gvdesinde derinin i yzne bula#an, deriyi saran hastalk); ettin
celin tartsn dep, eki teri capt emi folk. gvdeden so%uk algnl%n atmak iin,
onun iki derisini sarmalad; tegire alp terdetip, terinin celin tarttrp folk.
deriden (hastalk) deriyi sarp derletip, so%uk algnl%n attrp; kan cel Tien.a!.
burnun $i$mesini, tahrip edilmesini, kanlar iinde kalmasn ifade eden insan
hastal%; cel kabz kuz. do%um sonras so%uk alma sonucunda ortaya kan
hastal%n addr; kurgak cel kabz kuz. $i$kinlik sonucu kendini gsteren
hastal%n addr; cel tiydi fel oldu, inme indi (ksmi, tam olmayan; rn. a!z
e!rildi); ' celge, kng tiygizbey str- ba%rna basmak, zenle yeti$tirmek,
zerine titremek, fazla $efkat gstermek; kuru celge semirgen folk. kendini
be%enmekten atlam$t (daha rn. bkz. cetkir I); cel veya cel sz bo$bo%azlk,
gevezelik; vnme, benlik taslama, yksekten atma, atp tutma; oozdun celi bo$
konu$ma, cafcafl bildiri (sonrasnda yerine getirilmez, yaplmaz); oozudun
celin ayaysb? zor szler syleyecek misin (bir ift sz sylemek)?; oozudun
celin ayaba artk bir iki sz syle; oozunan cel ga elekte ele henz a%zn bile
amad, tek kelime bile syleyemedi; cel cetpes (at hakknda) aya%na abuk,
hzl; cel taman bkz. taman I; cel pk bkz. pk. < ET 1 y:l (ED 916b).
cel- I dn.-ed. ce-den; tamak celip, el katar mezgilde yemek yenilip, halk uyumaya
yatt%nda. < ce-l- < ET 2 y:l- (ED 918b).
cel- II hafif trs gitmek; apsa apsars, celse cetersi ats. ko$san
yerle$irsin, hafif trs gitsen yeti$irsin; cele-corto veya celip-cortup bkz. cort-. <
ET 1 yel- (?yl-) (ED 918 a).
celatin jelatin.
celbegey iliksiz, iliklenmemi$, omuza atlm$ (palto hakknda); be"mantn celbegey
camnp, kepiin koultak kiyip, srtka kt be$met paltosunu omzuna atp, ksa
izmelerini plak ayaklarna giyip, d$ar kt. kr#. Trkm., Kmk. yelbegey; Kzk.,
KKal. jelbegey; B$k. y+lb*g*y; Tat. cilb*g*y [ESTYa 177].
celbegeylen-: celbegeylenip paltoyu omuzlarna atp; celbegeylenip oturat paltosunu
omuzlarna atarak oturuyor; celbegeylene basp, yn kirip ketti paltosunu
omzuna atarak evine girdi. < celbegey+len-.
146
celbi = celpi.
celbir: celbir-culbur sallanp duran.
celbirek = celbr; syknn celbiregi syknn (bkz. syk I) ucundaki
kymetsiz $eyler.
celbire- 1. (rzgar, yel hakknda) esmek, hafiften esmek; 2. dalgalanmak (bayrak,
flama, sancak hakknda). < celpi-r-e-. kar#. ET 1 ylpir- (ED 920b).
celbiret- et. celbire-den. < celbire-t-.
celbir = celbr.
celbirtte- dalgalanmak, sallanmak; cooluk utar celde celbirttegen mendil ular
rzgarda dalgalanm$t. < celbirt+te-.
celbirtte"- i#t. celbirtte-den. < celbirtte-".
celbr 1. ziynet, ss vazifesi gren trl kk zincir, kstek, pandantif, ; 2.
kttkn (bkz. kttk) biraz yukarsnda kuskuna taklan ssler. < celbr-.
celboo = cel boo (bkz. boo I 1).
celcemin = cemcebil.
celde- 1. rzgar, yel hakknda kmak, ba$lamak; kn celdey t"p, mndr caad
rzgar kt ve dolu ya%d; 2. = celden- 1; celdep kelelii biraz so%utup ver;
cuunup muzdak suuga, bast celdep #. so%uk suyla ykanp, serinlemek (iin)
gitti; 3. mec. geni$ bir $ekilde yaylmak; atagm curtka celdegen folk. $hretim
halkn iinde yaylm$t; 4. = celden- 2; tamr celdep turat Tien.a!. scaklk
derecesi ykseliyor. < cel+de-. kr#. Kzk. jelde- rzgara kar$ yrmek
(hayvanlar hakknda); Alt. delte- sarslmak, sallanmak; B$k. y+ll*- havas
de%i$mek, havas temizlenmek; Uyg. y*ll*- esmek; $mek, so%uk almak; Tat.
cill*- rzgarl olmak; havas de%i$mek, havas temizlenmek [ESTYa 175].
celdeme kolay heyecanlanr, heyecanl; semiz bolso kokustan, celdeme bolup celiget
folk. e%er (avc ku#) tesadfen $i$manlasa, kolay heyecanlanp co$ar. < celde-me.
celden- 1. rzgardan rselenmek, rzgarn etkisine maruz kalmak; rzgarn tesiriyle
so%umak; 2. mec. kibirlenmek, burnu havada olmak, kendini be%enmek,
kurumlanmak, kendini sanmak; celdege bolu" bolgon Semiz bala celdendi,
bilemin dep, calgz daara #. Semiz ocuk sadece ben her $eyi bilirim deyip,
kibirlendi; 3. mec. gznde ttmek, can atmak; heyecanlanmak, sinirlenmek; sen
emine celdenip kalgans? sen ne diye yle sinirlenmi$tin?; tama"an krg
147
celdengender Krgz arasnda kp bolot e%lenceyi grmeye can atanlar
Krgzlarn iinde oktur; celdengen kz-kelinder, ogulup oyun salat e%lenceye
hevesli olan kz ve gelinler, bir araya gelip oyun kurarlar. < celde-n-. kr#. Kzk.
jelden- heyecenlanmak, fkelenmek [ESTYa 176].
celdet Ar. 1. zanl., mec. cellat, acmasz, gaddar, zalim, insafsz; pad"alk celdetter
mutlakiyet cellatlar, ar cellatlar; 2. tar. (XV-XVII yy.da Rusyada) saray
koruma askerleri, muhafz birlikleri (Orta a!da silah ta#yan #valye, gen
sava# veya muharip), _*'o'e,
45
(drabant) (kahramanlk destanlarnda en ok
bu anlamda kar#la#lr); celdet menen karoolu zel korumalar ile bekiler,
muhafz; Esenkanga kat berip, o celdetti cntt folk. Esenkana mektup
yazp, eski muhafzlar gnderdi. << Ar. F3C cell!d (PED 367a).
celdi = celd; celdi suu co$kun rmak, azgn nehir.
celdik eyer yast% (eyerin altndaki peyke).
celdir- et. cel- II den; trsa kaldrmak, trs gitmek; u! dep, attard celdirdi
deh! diyerek, atlar trsa kaldrd. < cel-dir- < ET yeltr- (ED 923b).
celdirme melodik syleyi$, ezgili konu$ma (ozan usuln yerine getirmede). <
celdir-me.
celdirt- et. celdir-den; celdirte kele catat at trsa kaldrarak (buraya) geliyor. <
celdir-t-.
celdir i#. celdir-den. < celdir-.
celd 1. (hava, yer hakknda) rzgarl; kn celd bolup turat hava rzgarldr,
rzgar kyor; celd cer rzgarl yer veya arazi; 2. mec. havai, hoppa, terelelli,
uar; celd cigit hoppa delikanl; celd bolso boz bala, an akr maktaba,
cetpes ann akl tama"adan ba"kaga #. boz ocuk uar olsa, onu sonunda vme,
onun akl e%lenceden ba$ka $eye yetmez; 3. etn. (yemek, yiyecek, gda hakknda)
= suuk (bkz. slk 2). < cel+d. kr#. Kzk. jeld+ rzgarl; heyecanl, co$kun,
co$mu$ [ESTYa 175].
cele I 1. taylar iin ip (iki a!a kaz! arasna gerilen); 2. hayvanlar iin ip; celede
malm, uyum dep, sandkta zarm, bulum dep folk. malm, ine%im ipte deyip,
altnm, param sandkta deyip; celesi menen bee berem folk. ip ile ksrak
vereyim; r"tn krkpa celemdi, kstp kurgan enemdi folk. otlaktan ipimi
kesme (yani hayvanm alma, yoksun brakma), anam a%latma, anamn
148
a%lamasna sebep olma; cele uzart- hayvan miktarn o%altmak (harf. ip
uzatmak, ip germek); tuugandard cergele" konu"at, celesin uzartzat akrabalar
yanna yerle$tiriyor, (bu yerde) hayvan miktarn o%altyor; 3. sraya dizilmi$
tuzaklar; 4. rmcek a%; crgm" cele tartptr rmcek, rmcek a%n gerdi;
0 cele tart- birbiri ardnca hareket etmek, sraya girmek; karkra-turuna, cele
tart! turnalar sraya diziliniz! (uup gitmekte olan turnalardan, ocuklarn dile!i
budur); cele tartp, karkra, ubay ukan urkurap #. turnalar birbiri ardna
uu$uyorlar, birbiri ardna kurl- kurl- diye ba%ryorlar; cele boyu kelgende
hemen hemen yaknna gitti%inde, neredeyse yanba$na gitti%inde; cez kempirdin
celesi veya kk cele gkku$a%, ebeku$a%. < ET yel: (?yl) (ED 919a).
cele II jle, pelte.
celegey gn. bayan kolsuz ceketi (ksa, kolsuz, krkl). kr#. Kzk. jelegey ya%murdan
korunmak iin kolsuz bir st giysisi [ESTYa 177].
celek 1. bayrak, flama, sancak; 2. ince, hafif, erkek st giyimi (astarl ve diki#siz); 3.
kolsuz ocuk giyimi; 4. (destanda) bayrak gnderinin ucu; celegi altn tuu folk.
gnder ucu altndan olan bayrak; 5. tar. = bayrak 2 (fakat mzra!n sr!yla
birlikte, tu!lu kuma# parasyla birlikte); 0 celegim umudum, dayana%m (ok#.
kk o!ula sylenen ifade; harf. bunu%um, tu%um); arkamda kalgan celegim,
alt ca"ar belegim folk. arkamda kalan dayana%m, alt senelik arma%anm;
nayzaga takkan celegim, asldan kalgan belegim! folk. mzrakl deste%im,
kymetlimden (yani kocadan) kalan hediyem! kr#. Kzk., KKal. jelek gelinin
ba$na rtt% ipek rt [ESTYa 178].
celeke kk bayrak, flama. < celek+e.
celekt bayrakl, bayrakla donanm$ olan; tu%lu, tu% ile donanm$ olan; celekt
nayza bayrakl mzrak. < celek+t.
celelen- birbiri ardnca uzanmak, birbiri ardna yaylmak, sra halinde dizilmek;
celelengen karagay birbiri ardna dizilmi$ am. < cele+len-.
celep elep-celep ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
celetke Rus. kon. 1. yelek, jile; 2. kuz. ceket (kollu, diki#siz).
celgile- tekr. cel- IIden; trs giden svari gibi oturarak drt nala gitmek. < cel-gile-.
celgir- gn. celik-ten. < celik-gir-.
celgr kmz tulumunda tka (fazla gazlar bo#altmaya yarayan).
149
celigi" i#. celik-ten; heyecan, galeyan, co$ku, co$ma, co$ma durumu. < celik-i-".
celigi"- heyecanlanmak, heyecana gelmek, galeyana gelmek. < celik-i-"-.
celig i#. celik-ten. < celik-.
celik trs, hafif trs (at yry#) celigi cak" at trs iyi (yumu#ak) olan at. < cel-i-
k. kr#. Alt. delek, #or. lk adi trs yry$ (bir e#it yry#) [ESTYa
177].
celik- gayrete gelmek, co$mak, galeyana gelmek, hat hudut bilmemek; z atd
mingensip, z tonudu kiygensip, emine mna celikti? folk. atna binmi$ gibi,
elbiseni giymi$ gibi, niin bunca co$tun?; ceyren bolso, atal, celikkendi basal
folk. ceylansa avlayalm, gvdeyi tadalm (harf. heyecanmz, co$kumuzu
yat$tralm). < cel-i-k-. kr#. Kzk., KKal. jel+k- heyecanlanmak, sinirlenmek
[ESTYa 176].
celiktir- et. celik-ten; gayrete getirmek, tahrik ve te$vik etmek, co$turmak, galeyana
getirmek, k$krtmak. < celik-tir-.
celiktir i#. celiktir-den; gayrete getirme, tahrik ve te$vik etme, co$turma,
galeyana getirme, k$krtma. < celiktir-.
celim I zamk, tutkal; 0 sar celimdey hamam yapra% gibi; cok celim atk.a!. =
slcan. < ET yelim (?ylim) (ED 929a).
celim II: coo-celim ya$anmam$, efsanevi diyarlar.
celimi 1. zamk yapan; 2. tatarck (sine%i) (e#itli hastalklar ta#yan, insanlarda
asalak olarak ya#ayan bcek). < celim+i.
celimde- zamkla yap$trmak, yap$trmak, tutkallamak, zamklamak. < celim+de- <
ET 1 yelimle:- (ED 929a).
celimdel- dn.-ed. celimde-den; zamk srlmek, zamkla yap$trlmak, yap$mak. <
celimde-l- < ET yelimlen- (ED 929b).
celimdet- et. celimde-den; zamk srdrmek, zamkla yap$trtmak, tutkallatmak. <
celimde-t-.
celimd i#. celimde-den; zamk srme, zamkla yap$trma, tutkallama. < celimde-
.
celimd zamk srlm$, tutkall; yap$kan, yap$ yap$. < celim+d.
celimek (kk ift kanatl) bcek, bcekler.
150
celin 1. hayvan memesi, meme; kara celin kuru meme, st vermeyen meme; uy kara
celin tuuptur inek buza%lad, fakat st yokmu$; kuu celin uylar st verimi az
olan inekler, az st veren inekler; celin sal- meme toplamak (rn. inek hakknda
buza!lamadan nce); celin kap kuzuya emmesi iin verilmeyen, emdirilmeyen
koyun memesini ba%lama, sarma; 2. meme ucu, meme ba$; celini kar" bee uzun
meme ucu (olan) ksrak. < ET ylin (ED 930a).
celinde- 1. memesi dolmak (rn. inek hakknda buza!lamadan nce); 2. (aygr,
damzlk aygr hakknda) er bezi torbasnn $i$mesinden mustarip olmak. <
celin+de-. kar#. ET yelne:- (ylne:-) (ED 931b).
celi" i#. cel- IIden; trs, hafif trs (at yry#); br celi" kurt gidi$i (at yry#);
kalmak celi" sarsntl trs; bkn celi" ahenkli, ritmik trs; kara celi" hzl trs;
blkldk celi" sessiz ve hafif trs, yumu$ak trs. < cel-i-". kr#. Kzk., KKal.
jel+s; Alt. deli"; Tuv. eli"; Nog. yelis; zb. yeli" [ESTYa 177].
celi"- i#t. cel- IIden; hep beraber hafif trs gitmek. < cel-i-"-.
celke 1. ba$n arkas, ense, ense kk; an celkesin kzdy tarap sa geriye
tarayp; celkenin ukuru ense ukuru; kk celke ense ile boynun birle$me yeri;
2. ense, ense derisi, yele arkas derisi; ceen el bolboyt, celke ton bolboyt ats. kz
ceenden (bkz.) soy olmaz, yele derisinden krk olmaz; 3. arka, arka ksm, arka
taraf, bir #eyin arka yz, taraf; ayldn celke cagnda kyn te tarafnda;
kolomtonun celkesi gebe adrnda kar$ giri$ten ocak taraf; kolomtonun
celkesine kelip olturdu ocak tarafna gelip oturdu (yani #erefli bir yer); 0
celkesinin ukuru cok cimri, pinti; ba$kalarnn duygularna katlmayan, so%uk;
yn celkemdin ukuru krsn! evine ayak basmam!; cegeni celkesinen
garlsn! (benim, senin vs.) iyili%imiz onun bo%aznda kalsn!; eldin celkesine
binip halkn boynuna binip; halk smrp; celke sugat ta. ekin alann ikinci kez
sulama; celkesinen tkr tikte- bkz. tikte- 1. kr#. Kzk., KKal. jelke ense
[ESTYa 181).
celkele- 1. arkadan yrmek, arkasnda gitmek; krk celdetim cetelep, krk uvazir
celkelep folk. krk muhafzm nde, krk vezirim arkada; 2. srtn st ksmnda
ta$mak, gtrmek; celkelep alp ket- boyuna, srtn st ksmna oturtarak
ta$mak; 3. enseye vurmak, ense kkne bir yumruk atmak; emi celkelep meni
minbeysi folk. (at syler) $imdi ense kkme vurup bana binmeyeceksin; kayn
151
enem ursa celkelep, solubayb ca" mr ubagnan ertelep! folk. kaynanam ense
kkme vursa genli%im solmayacak m; 4. kuz. ta. ekin alanna ikinci kez su
vermek, ikinci kez ekine sulama yapmak. < celke+le-.
celkelet- et. celkele-den. < celkele-t-.
celkesiz nesilsiz, gelecek ku$a% olmayan; evlatsz; cesir ketti, Ayrk, celkesiz
ketti Kloro folk. Ayrk dul gitti, Kloro evlatsz gitti. < celke+siz.
celki 1. dudaklarda veya gz kapaklarnda atlaklar ve yara bereler; erdin celki
baskan onun dudaklar atlam$, derisi yarlm$; 2. dudaklarnda veya gz
kapaklarnda yara bere ve atlak bulunan kimse.
celkilde- sarslmak, sallanmak, kmldanmak (yumu#ak, hafif bir #ey hakknda);
celkildegen t uudas (bkz.).yumu$ak ve hafif bir $ekilde kmldanan deve. <
celkil+de-.
celkildet- et. celkilde-den; celesin krkp, beeni ald, celkildetip, tn ald folk.
ipini keserek ksra% ald, devenin uudasn (bkz. uuda I) sarsarak ald. <
celkilde-t-.
celkin- $iddetli, gl ba%rmak; 0 celkingen du"man korkun (veya tehlikeli)
d$man.
Celmaya = Celmayan.
Celmayan mit. gl, kuvvetli ve yorulma nedir bilmeyen, hzl yry$yle ayrt
edilen deve, sratli deve; agar altn, ak km", celmayan, bilge cktp ket folk.
saf altn, beyaz gm$ Celmayana, file ykleyip gtr.
celmoguz 1. mit. Baba-Yaga (Rus halk hikayelerinde bir cad), ar$amba kars; ceti
ba"tuu celmoguz yedi ba$l Baba-Yaga; ceti ba"tuu celmoguz bolot, ann ceti
ba"n te kya apmayna lbyt yedi ba$l Baba-Yaga olur, onun yedi ba$n
kesmeyince lmez; 2. mec. obur, pisbo%az. < calma- ooz. kr#. Kzk., KKal.
jalmavz Baba-Yaga; obur; Nog. yalmavz Baba-Yaga (cad); obur; Tat.
yalmavz gzne ili$en her$eyi yakan mitolojik bir yaratk; obur; Uyg. yalmi'iz
Baba-Yaga; B$k. yalmavz canavar, ejderha; [ESTYa 96].
celtk = celetke.
celp hafif hareketi, yalpalamay, kmldamay ifade eden yansma szck; celp et-
kmldamak, kprdamak; sakal menen murutu celp ete t"t sakal ile by%
(rzgardan) kmldad; celp etken cel azck kmldanan rzgar, hafif esen yel;
152
celp etken cel, klt etken kuuray, ldagan mndn baarnan korkot
(masaldan) o, hafif esen yelden, trdayan ottan, vzldayan sinekten hepsinden
korkuyor; celp degiz kmldatmak, dalgalandrmak, sallamak.
celpi: ceil-celpi bkz. ceil; cee-celpi bkz. cee 1.
celpi- serinletmek, yelpezalemek, yellemek, esmek; 0 t"k celpi- gzel adlandrma
evlilik d$e%inde olmak. < celp+i- < ET ylpi:- (ED 920a).
celpigile- tekr. celpi-den; cel celpigilep memiretip, Ala-Toonu uktatp bara catat
rzgar esip tam bir sakinlik iinde Ala da% (da!lar) rahat bir uykuya daldrr. <
celpi-gile-.
celpilde- 1. dalgalanmak, sallanmak; celek celpildeyt bayrak dalgalanyor; 2. (deve
hakknda) trs gitmek, yorgalamak, yumu$ak yry$le gitmek; celpildegen t
cedi, celini kar" bee cedi folk. yumu$ak yry$l deveyi (et) yedin, (kaln)
meme ulu ksra%n (et) drtte birini yedin. < celpil+de-. kr#. Kmk. yelpilde-
[ESTYa 182].
celpildek her zaman serinleyen, yelpazelenen kimse. < celpilde-k.
celpilde"- i#t. celpilde-den. < celpilde-"-.
celpildet- et. celpilde-den. < celpilde-t-.
celpin- dn. celpi-den; 1. kendini yellemek, serinletmek, yelpazelenmek; 2. mec.
galeyana gelmek, heyecanlanmak; fkelenmek, sinirlenmek; emne celpinesi?
ne heyecanlanyorsun?; celpinbe! heyecanlanma; cete keldi er Manas, celpine
tostu ke Talas folk. yi%it Manas geldi, Talas btn ruhuyla heyecanlanarak
kar$lad. < celpi-n- < ET ylpin- (ED 920b).
celpini" I i#. celpin-den; heyecan, co$ku, gl heves, kuvvetli istek, sevda; ldam
kadam epkin i", zuuldagan celpini" #. ok hzl ko$uda ncelikle yaplacak i$
hzl adm atmaktr. < celpin-i-".
celpini" II 1. arp$ma, at$ma; kar$la$ma; 2. (o!unlukla cerdin tb celpini"
veya cer tgngn celpini") dnyann teki ucu, ya$anmam$, bilinmeyen
korkun diyar (destanda, masalda); 3. bat; celpini" menen kn g" zm
apkan col ele folk. bat ile do%u, kendim belirledi%im yoldur. < celpin-i-".
celpini"- II i#t. celpin-den. < celpin-i-"-.
153
celpint- et. celpin-den; havalandrmak; havasn de%i$tirmek; colborston kecim
captrp, ceteletip, celpintip folk. (at) kaplan derisinden ulla rttrerek, onu
dola$trp serinletmi$. < celpin-t-.
celpin i#. celpin-den. < celpin-.
celpirn 1. yelpaze; celpirn tabak 1) yelpaze vazifesi grebilecek olan ince
tepsi; 2) un iin (tepsi) kepe; 2. etn. byk, derin olmayan ince duvarl kap
(tane, tohum soyuntusunu savurmak iin kullanlan); celpirn tabak menen
rgau, emi kalbr kpadb nceden byk, derin olmayan ince duvarl kapta
temizlenirdi, $imdi kalbur ortaya kt.
celpit- et. celpi-den. < celpi-t- < ET 1 ylpit- (ED 920a).
celt ani, sert hareketleri ifade eden yansma kelime; btkn boyu celt etti btn
vcudu titredi, sarsld.
cel i#. cel- Iden; tamak iilip, cel menen katar aradan bir katar szdr
sylnp tt yiyip ime srasnda pek ok sz konu$uldu. < cel-.
cem 1. hayvan yemi, yem, hububattan yem; bir tookko da cem kerek ats. bir tavu%a
bile yem gerek; cem-p tamam hububattan, ottan olan yem; 2. yrtc hayvan
yemi, yrtc ku$ gdas; ak cem suda braklan (avc ku#a #i#manlamasn diye
yedirilen, suda slatlp yumu#atlan et); cem a- (avc ku# hakknda) yiyece%i
karmak, kusmak; sask cemdin baarsn an ketti Ak"umkar, kayp bolup
krnby, kap ketti Ak"umkar folk. pis kokan yemin hepsini kustu Ak$umkar,
grnmeden ortadan kaybolup kap gitti Ak$umkar; 3. yem, yemleme (olta
hakknda) 4. gn. de%irmen ta$na sarslarak dklen tane, tohum (bkz. kz 6); 0
kam-cem albay durup dinlenmeden, dinlenmek nedir bilmeden; ki"ige cemin
cedirbeyt eline geen her $eyi de%erlendirir; elindekini vermez, kazanr; cem
sald kl- yemlemek; r$vetle ayartmak; birg cem bol- 1) birine yem olmak;
2) birine smrge olmak; a$a%layc bir durumda olmak; men aga cem boldum
ben ona smrge oldum, beni smrd, incitti; cem kl- 1) bir #eyi yem yapmak;
2) smrmek, istismar etmek, incitmek, sk$trmak; cem t"ptr ayaklar
stne oturdu (atlar hakknda, dinlendirilmeden terli bir #ekilde yeme brakld!
zaman); o butum cem t"kn attn butunday dabdraktagann baykagan
gars ayaklar stne oturan, ayaklar zerine korkarak basan atn ayaklar gibi
sa% aya%m zerine kararszca bast%m gzlemlemi$sinizdir; it cemindey olco
154
de%ersiz, kymetsiz ganimet; men aydagan aldmda, it cemindey olco bar folk.
ardna d$t%m de%ersiz bir ganimet var; ko" cem bolgon hazmszlk eken
(yrtc ku# hakknda); cem ba"tk bkz. ba"tk II. < ET 2 ym (?d-) (ED 934a).
cemcebil, cemcevil "r. gn. (kar#. cancemil) imensi bir bitki (ekendeyi (bkz.)
andran; boynuzlu hayvanlara yem olarak verilir; yazn susuzluktan kurur,
sonrasnda kendini glkle korur). kar#. Ar. i/mC:b zenceb$l (PED 624a). kar#.
Ar. i/XC:b zencef$l (Devellio%lu 1178b).
cemil (hayvan hakknda) hububatl yemi seven. < cem+il.
cemde- 1. tahll yedirmek, hububatl yemle beslemek, yemlemek; cemdep bakkan
at damduu bolot hububatl yemle beslenen at dayankl oluyor; 2. (yrtclarda)
beslenmek. < cem+de-.
cemden- dn. cemde-den; (karn) doymak (hayvanlar veya ku#lar hakknda);
hububatl yemle beslenmek. < cemde-n-.
cemdik yem niteli%inde olan (yrtc hayvanlar iin), hayvani yem, yem; brktn
cemdik birdeme attrp alat kartalna bir para yem atlmasn emretmi$. <
cem+dik.
ceme sitem, serzeni$, knama, dokundurma, ba$a kakma; cemege al- veya cemenin
aldna al- = cemele-; cemege kaltr- sitem ettirmek, sitemin do%masna yol
amak; tegi kempirimdin cemesine meni kaltrbasa ele boldu $imdiye dek
ya$ll%mn ba$a kaklmasna izin vermesen de oldu; kr ceme 1) devaml
sitemler, serzeni$ler ve dokundurmalar; 2) homurdanan kimse, sylenip duran;
kavgac, huysuz, kfrbaz; al kr ceme katnna da, baldarna da kn
krstpyt huysuz, kavgacnn biridir, e$ine de ocuklarna da gn gstermiyor;
kurgak ceme aslsz, bo$ serzeni$; ceme-cuka sitemler ve ba$a kakmalar; ceme-
cukadan kulagbz tn bolot sitem ve ba$a kakmalar duymayz, kula%mz
rahattr, hibir $eyimiz ba$a kaklmaz; 0 ceme kara Tal.a!. ocuk oyununun
birinde ceza.
cemei, cemeil kavgac, huysuz, kfrbaz. < ceme+il.
cemek birini tuza%a d$ermek iin nce kar$ tarafa yenilme suretiyle yaplan bir tr
oyun hilesi, ta$ verme (oyunda); cemek ber- veya cemek klp ber- vermek, ta$
karmak. < ce-mek.
155
cemekey 1. agz, obur, pisbo%az; cebeym, cebeym dep, cemekey katn tgtt
ats. yemem, yemem deyip, a gzl kadn her $eyi tketir; 2. mec. r$veti,
yeyici, r$vet alan (veya yiyen); 3. mec. asalak. < ce-me+key.
cemekeylik 1. oburluk, pisbo%azlk; 2. mec. r$vetilik, yiyicilik; 3. mec. asalaklk. <
cemekey+lik.
cemele- azarlamak, paylamak, k$mak, serzeni$te bulunmak, sitem etmek,
knamak; ayplamak; kfretmek, svmek; aklduu kata ketirse, zn cemeleyt,
aklsz (veya akmak) kata ketirse, coldo"un cemeleyt ats. akll hatay kabul etse,
kendini ayplar, aklsz (veya ahmak) hatay kabul etse, arkada$n ayplar. <
ceme+le-.
cemel i#. cemele-den. < cemele-.
cemel sitemde bulunma, ba$a kakma, dokundurma, serzeni$; sitemli, serzeni$li;
cemel sz sitemli sz. < ceme+l.
cemey a#k oyununun addr.
cemir- krmak, paralamak, ykmak, harap etmek, tahrip etmek. < ET ymir- (ED
937b).
cemiril- dn.-ed. yklmak, tahrip olmak, harap edilmi$ olmak, kazlmak. < cemir-i-
l- < ET ymril- (ED 937b).
cemi" 1. meyve, yemi$; cemi" bag meyve bahesi; 2. (hatta cer cemi") yemi$;
tokoydon cemi" cynoo ormandan yemi$ toplama; 3. besi, gda, yemek, yiyecek,
yem; brpragan bdn turumtaydn cemi"i #. uan di$i bldrcn-krmz
ayakl $ahinin yemi. < ce-mi" < ET ymi" (d-) (ED 938b).
cemi"ke kon. = semi"ke.
cemi"ten- 1. meyvelenmek, meyvelerle kaplanmak; 2. mec. verimli olmak. <
cemi"+ten- < ET ymi"len- (d-) (ED 939b).
cemi"tent- et. cemi"ten-den; 1. meyve yeti$tirmek; 2. meyvelerle, yemi$lerle
donatmak. < cemi"ten-t-.
cemi"t 1. (a!a, al, bitki hakknda) meyveli, yemi$li; 2. mec. verimli, yararl;
cemi"t i" verimli (semereli) i$; cemi"t garmalk faydal yaratclk;
cemi"t kzmatta"tk verimli i$ birli%i. < cemi"+t. kar#. ET ymi"lik (d-) (ED
939 b).
156
cemkor Krg.-"r. 1. hububatl yem verilen hayvan; 2. mec. yola yola varndan
yo%undan eden, yiyici, yiyen; aram tamak, cemkordu aydap elden srz folk.
yk olan ve asalak gibi ya$ayan halkn iinden d$ar kovunuz. < cem+kor.
cemkorok Krg.-"r. (hayvanlar hakknda ve ku#lar hakknda) yeme a$r d$kn,
agzl, obur, pisbo%az.
cems kursak (ku#); 0 kara cems veya aram cems 1) obur, pisbo%az; 2)
anasnn nik6hn isteyen, soyguncu; r$veti, yeyici, r$vet alan (veya yiyen).
cemslk: kara cemslk emanet edilen bir $eye kar$ drst olmama davran$. <
cems+lk.
cenaddel Rus. kon. kadn blm.
centek etn. ocuk do%umu veya devenin yavrulamas nedeniyle yaplan ikram (yurtta
ocu!un do!umunun nsezisinde, aday anneye ikram iin eritilmi# ya! ile bir
e#it tatl hazrlarlar; genellikle kutlamaya, tebrik etmeye hediye getirirler);
centek ber- centek hazrlamak, centek vermek; centek ce- centek yemek; centek
ceybiz degen ayaldar yd ktrp cat"t ocuk do%umu veya devenin
yavrulamas nedeniyle verilen ikramdan yiyece%iz diyen kadnlar, btn evi alt
st ettiler.
centekte- yeni do%an bebe%i ve do%um yapan kadn hediyeli ziyaret etmek; balasn
centektep bar" kerek do%um yapan kadn ziyaret etmek gereklidir. < centek+te-
.
centekt centekte-den. < centekte-.
ce yen, kol; kol snsa, ce iinde ats. kol krlr, yen iinde; ba$ krlr, fes iinde
kalr diye davranmak (harf. kol krlsa, yen iinde); 0 ce iinen veya ce
uunan veya ce uu menen gizlice, el altndan, gizli olarak (pazar yerinde
simsara yakla#lr, elin bir ksmn di!er yene sokarak parmaklarla fiyat
hakknda anla#maya varlr); ce iinen tmzn baa "p fiyat hakknda gizlice
anla$p; ce iinen syl"p veya ce uu menen syl"p gizlice konu$up,
gizlice anla$p; ce iinen bt"- gzellikle, tatllkla anla$maya varmak (gizlice,
el altndan, ba#kalarna haber vermeden, di!erlerine duyurmadan); ceden
krn- ak, a$ik6r, ayan beyan olmak, gizli de%il; ce trp i" kl- kollar
svayp i$e koyulmak, enerjik bir $ekilde al$mak; bir ceden kol gar- a%z
157
tadyla ya$amak, dirlik dzen iinde ya$amak; ce-cu kalntlar, artklar,
krntlar; etegi btlp, cengi uzard bkz. btl-. < ET y (ED 940b).
ce- yenmek, ma%lup etmek; aklm ceip, barbadm aklm stn geldi ve gitmedim.
< ET y- (ED 942b).
cecabil = cemcebil.
cede- (sadece ge. z. ger.) cumu"tun kbn cedep ta"tadm i$in byk bir ksmn
bitirdim. < ce+de-.
cede" biriyle boyu ve yalnz beden yaps denk olan. < ce+de".
cedir- et. ce-den; yendirmek, yenilmi$ olmak, boyun e%mek, itaat etmek, tabi
olmak, teslim olmak; 0 suukka cedirdi kendini so%u%a yendirdi, $d; aklga
cedir- aklselime uyarak etraflca d$nmek, sa%duyuyla hareket etmek;
mastkka cedir- sarho$ olmak, sarho$ bir vaziyette olmak; balalkka cedir-
ocuk gibi hareket etmek, acuka davranmak; oygo cedir- d$nceye dalmak,
d$nceli (dalgn) olmak; szg cedirbeyt mnaka$ada altta kalmyor; her sze
bir kar$lk buluyor, sz altnda kalmyor; baatrlkka cedirip folk. yi%itli%ine
gvenip, yi%itli%ine bel ba%layp. < ce-dir-.
cedirt- et. cedir-den; = cedir-; al ki"ige cedirtpeyt ona kendini yendirtmez;
men da ooyluk menen ki"ige cedirtpeym ben daha kolaylkla birilerine
kendimi yendirtmem.
cedirt i#. cedirt-ten. < cedirt-.
ced (giysi hakknda) yenli, yenli olan, kollu. < ce+d.
cee kocann btn akrabalar hakknda byk erkek karde$lerin e$i, yenge; agam
kimdi alsa, ceem o"ol ats. byk erkek karde$im kimi alrsa, kiminle evlenirse
yengem odur; aga ls, cee bar, cee cerde kalab folk. byk erkek karde$
lse, yenge var, yenge bo$una kalmaz (gelene!e gre yenge, kocann kk
karde#ine geer); ceeme (veya eneme) i"enip, ersiz kaldm ats. yengeme (veya
anneme) gvenip kocasz kaldm (onlar bana koca semeyi sz vermi#lerdi);
cee-celpi topl. 1) byk erkek karde$in e$inin btn akrabalar; 2) teyze; hala,
bibi; cee-celpim urkurap kalgann ko"up rdayn yksek sesle a%layp duran
teyzelerimin hepsine $ark sylyorum; cee-celpi, karnda"-cergesi menen
keli"ti folk. byk ve kk akrabalar hep birlikte geldiler; 2. etn. byk
akrabalarn gelinleri (ni#anlnn eve u!urlanma trenini idare edenler veya
158
evlenme dneminde ni#anlda gizli ziyaret tertip edenler, ce,ketaylk (bkz.)
alanlar); colu bolor cigittin ceesi aldnan gat ats. ksmetli yi%idin ceesi
kar$sna kar; avc da vah$i hayvana ko$ar. < ET yenge: (ED 950a).
ceee sey., ok#. ceeden; hala, bibi; teyze; kiinekey ceeem, cgrp-cgrp,
boozuyt bilmece kk halam ko$uyor da ko$uyor gebe kalyor (yant i%,
e%irmen). < cee+e.
ceekebay bkz. bay I.
ceeketay bkz. tay II.
ceerman Krg.-"r. galibiyete e$lik eden; ceerman cumu"uga sk salam! zafer
i$isine scak (gnlden) selam! < ce-er+man
46
.
ceetay bkz. tay II.
ceey teyze; hala; (ya#a byk olan kadnlara sayg, hrmet ifadesini belirten
hitap); ceey, sizden surayn degen bir szm bar teyze, size sormak istedi%im
bir $ey var. < cee+y
47
.
cege = cee.
cegel "r. gn. [cgl] allk, fundalk, makilik. < !r. i<:C cengel (PED 374b).
cegetay bkz. ceketay.
cegetaylk bkz. ceketaylk.
cegey = ceey.
cegis, cegisiz yenilmez, alt edilmez, ma%lup edilmez. < ce-gis
48
, ce-gi+siz.
ceil fark. hafif, ye%ni; ceil cuk hafif yk; ceil tart- veya ceil al- hafiflemek,
ye%nile$mek; oorusu ceil tartayn dep kald (hastal!) biraz rahatlam$,
ferahlam$ gibiydi; ceil barp, oor kel! hafif gidip, ykl dn! (zengin, bol
ganimetle veya her zaman #ansl dnmek konusunda dilek); ceil nr caylar
hafif sanayi i$letmeleri; kolu ceil eli hafif (onun darbesi o kadar a!rtc de!il,
onun tarafndan kesilen hayvan ok azap ekmiyor); at cal ceil at yelesi hafif
(yani; Krgz halk anlatlarna gre hatta hastaya hafifleme hisssi veriyor ve
iyile#me sa!lyor); at cal ceil emespi dep, sarapga gp kettik at yeli hafif
de%il mi diyerek (atla, at stnde) yola ktk; ceil-celpi ok hafif, hafife; 0
ceil cigit 1) becerikli, mahir delikanl; 2) havai, hoppa, uar delikanl; ceil
avtoma"ina otomobil, araba, binek araba, binek otomobil; ceil ayta sal- nn
ardn d$nmeden konu$uvermek, d$ncesizce sz syleyivermek; men krk
159
kzdardn biri emes, ceil ayta saluuga folk. hafif konu$malar yaplacak krk
kzdan biri (hann hizmetisi) de%ilim; ceilin cerden, oorun koldon alp hafifi
yerden, a%r elden alp, byk i$ gsterip ona sevecenlikle ve zenle yardm
edip; ceildin astn, oordun stn izdep kald hafifin altn a%rn stn
ara$trd, daha az al$t% yerde daha byk almann pe$inde oldu; ceildin ast,
ordun st menen ookat klgan ki"i rahat, skntsz ya$ayan, fakat zorlukla
kazan sa%layan insan. < ET yil (ED 950b).
ceil- I hafiflemek, ye%nile$mek; ferahlamak, rahatlama hissetmek; konoktordu
cntp, bir az ceilip kaldk misafirleri yollayp, biraz hafifledik. kr#. KKal.
jeil- [ESTYa 189]. kar#. ET yi:- (ED 944a).
ceil- II dn.-ed. ce- Iden; yenilmi$ olmak, yenilmek, hezimete u%ramak, ma%lup
olmak; du"manga ceilbeybiz d$man kar$snda yenilmeyiz; biz saga ceildik
biz sana yenildik; sen bizi yendin. < ce-i-l-.
ceilbes yenilmez, alt edilmez, ma%lup edilmez; Uluu Oktyabrdin ceilbes tuusu
Ulu Oktyabrin yenilmez bayra%. < ceil-bes.
ceilbestik yenilmezlik. < ceilbes+tik.
ceilek gn. = selkinek; ceilek sal- salncakta (veya salncakla) sallanmak.
ceilde- fark. hafiflemek; kolayla$mak; andan menin cgm ceildebeyt 1) ykm
ondan hafif de%ildir; 2) mec. bu benden daha hafif de%ildir. < ceil+de-.
ceildet- et. ceilde-den; fark. hafifletmek, azaltmak, daha hafif yapmak. < ceilde-
t-.
ceildik 1. hafiflik, ye%nilik, hafifleme; 2. mec. d$ncesizlik, hafif me$replik,
uarlk; ceildik klp koydu enine boyuna d$nmeden hareket ettin;
gere%inden fazla acele ettin; ani hareket ettin!; 3. ba%$klk, muafiyet; ayrcalk
imtiyaz; ceildik ber- ayrcalk vermek; ceildik "arttar avantajl $artlar, uygun
ko$ullar. < ceil+dik.
ceiley- (her #ey hakknda) daha hafif, ye%ni olmak. < ceil+ey-.
ceilgis yenilmez, alt edilmez, ma%lup edilmez. < ceil-gis.
ceili" i#. ceil- IIden; bozgun, hezimet, ma%lubiyet, yenilgi, yenilme. < ceil-i-".
ceilt- et. ceil- Iden; ceiltip etin kztsa, ceyrenge cetpey kalbagan attar sonun
Krgzdn #. ok gzel, mkemmel Krgz atlarn terbiye edip kzdrrsan mutlaka
160
ceylana yeti$irler; emgek yraltat, ceiltet i$ kuvvetlendirir, hafifletir (insann
ya#am). < ceil-t-. kar#. ET yit- (ED 947b).
ceil i#. ceil- IIden; bozgun, hezimet, ma%lubiyet, yenilgi, yenilme. < ceil-.
cei" i#. ce-den; yengi, zafer, galibiyet; fethetme, fetih; Oktyabr revolyutsiyasnn
cei"teri Byk Ekim Sosyalist Devriminin ba$arlar. < ce-i-".
cei"- i#t. ce-den; yar$mak; birbirini yenmeye al$mak, yeni$mek. < ce-i-"-.
cei"t galibiyet(s)i, zafer(s)i, yengi(s)i, galip, muzaffer, zaferi kazanan; cei"t
cr" zafer yry$; cei"t trd ba$aryla, ba$arl bir $ekilde. < cei"+t.
ceketay, cegetay 1. yengeci%im (ok#. ya#a byk olan kadnlara sylenen ifade);
2. etn. = ceketay; barp ceketay alp, toyun cep kelebiz damadn kzn
yengesine verdi%i hediyeyi alp, d%n ikramn yiyip gelece%iz; kzd alp
bar"t, ceeler t"k sal"t, celip kelgen ceeler, ceketaynn al"t folk. gelini
alp vardlar; yengeler d$ek serdiler, ko$u$turup duran yengeler, damadn
verdi%i hediyeyi aldlar. < ceke+tay, cege+tay.
ceketaylk, cegetaylk etn. damadn kzn ya$a byk olan yengelerine verdi%i
hediyeler (damadn evine gelinin u!urlanma trenini yapanlar veya evlenme
zamannda delikanlnn ni#anlsn gizlice ziyaret etmesine yardm edenler; bkz.
cee 2). < ceketay+lk, cegetay+lk.
ce i#. ce-den; yengi, zafer, galibiyet. < ce-.
ce muzaffer, galip, zafer kazanan. < ce+.
cep ce ile ba#layan kelimelerin ba#na getirilerek, kelimenin anlamn
kuvvetlendirir; cepceke yapayalnz, tek ba$na, tamamen yalnz; Ancyanda
Alooke, akim bolgon cepceke folk. Ancyanda Alooke tek ba$na ynetici
olmu$; cepceil ok hafif; hafife, kolayca, kolaylkla; cepceil ktrp ald
kolaylkla kaldrd.
cepceke bkz. cep.
cepceil bkz. cep.
cepen (veya cepen k) cedirmek (bkz.) oyununda kullanlan al (bkz.) ve taa
(bkz. taa 1) a$nm$ a$k kemi%i.
cepilde- epilde- szc% ile ikileme olu$turur, tek ba$na kullanlmaz.
cepirey- 1. bask, alak, yass olmak; silik, gsteri$siz, almsz, irkin olmak, ekici
olmamak; cepireygen tam bask olan, Rus yer evi; cepireygen kart kamburla$an,
161
irkinle$en ya$l; 2. mec. alalmak, a$a%lanmak, kk d$mek; kzmat
kiinege kekireyip, ogo cepireyip, casakerlenip turat #. kk rtbeliye (harf.
hizmeti kk olana) horozlanp, by%n (rtbeli) nnde yaltaklanr.
cer 1. yer, toprak; mahal, mek6n, yer; cer ayla- tarla (ift) srmek; er emgegin cer
cebeyt ats. er eme%ini toprak yemez (yani topra!a yaplan yatrm bo#a gitmez);
telegeyi teptegiz ceri cak" krgzdn folk. krgzn yeri iyi, evresi dmdz; cerin
karap kakan do%up byd% yurdundan kam$; cer "ar yer yuvarla%,
yerkre; seni cer da albayt (sen yle kt, mendebur ve irkinsin ki) seni
(lmden sonra) toprak bile kabul etmez; bir cerden ekini cerge bir yerden
ikinci yere; kays cerden? 1) hangi yerden?, nereden?; 2) bir yere, bir yana, bir
tarafa, nereye olursa olsun; cer-cerlerde yerlerinize; yerlerde; kimi zaman burada
kimi zaman orada; cer-cerlerge cny keti"ti kimi $uraya kimi buraya da%ldlar;
barbagan ceribiz kalmad gidecek yerimiz kalmad (her yeri dola$tk); cer bas-
1) topra% ayaklar altnda ezmek, toprak zerinde yrmek; 2) mec. ya$amak;
kegimdi mktap albasam, ki"imsip kantip cer basam? (d#mandan) adamakll
almasam, kendimi adam kabul edip ya$ayacak mym?; cer menen cer bolup
kal- 1) yerle bir edilmek, dzlenmek; 2) mec. yeryznden kaldrlm$, silinmi$
olmak; cer menen cer klp koy- 1) yerle bir etmek, hak ile yeksan etmek; 2) mec.
temelinden ykmak, ta$ ta$ stnde brakmamak, ta$ stnde ta$ brakmamak; ak
cer kuz. byk lde yer alt nemini ieren ta$l toprak; cer-suu 1) yer-su (tarm
ve hayvanclk ekonomisinin yaplabilir, yrtlebilir oldu!u topraklar ve
#artlar); cer-suu tolgon ok sayda, pek ok sayda; 2) Cer-Suu mit. Yer-Su (eski
Trk tanrs); Cer-Suu tay- etn. Yer-Su tanrsna (merhamet veya iyilik iin)
kurban vermek, kurban kesmek; Cer-Suu, koldoy kr! Yer-Su, yardm et!,
imdat!; cer kepe kuz. veya cer tl gn. toprak dam, zeminlik; 2. ara, mesafe,
uzaklk; be" kndk cer be$ gnlk yer, be$ gnlk uzakl% olan yer; 3. (veya
kara cer) mec. (insanlar hakknda) alak, huysuz, soysuz, sefil, pis herif, snepe,
be$ para etmez, i$e yaramaz; atadn kr, er Kyaz! er Kyaz emes, cer Kyaz!
folk. nn gr, yi%it Kyaz! (sen) yi%it Kyaz de%il, alak Kyaz!; meyli cak",
meyli "er, meyli caman, meyli cer caralgan adam balas folk. iyi olsun,
aslan (yani yi!it, bahadr) olsun, yaman olsun, a$a% tabakadan olsun (onlarn
hepsi) yaratlan insano%ludur; kara cer (kara o!unlukla yerin epiteti olarak
162
kar#la#lr) yer, zemin, toprak; 0 cer baskan hayvan(lar) (genel isim); cer
baskan onun havyan(lar); hayvan olan; cer baskan ondon a"payt hayvan onu
(on ba#) gemez; ak tanoonun yrnd, a"p ketse cer baskan cyrma bardr
ak $afa%n srsnde (damzlk aygr, aygr) yirmi ba$ hayvan vardr; cerge kal-
veya cerde kal- yerde kalmak, bo$a gitmek, zayi olmak, bo$una gitmek; erge
klgan cak"lk cerge kalbayt ats. er ki$iye yaplan iyilik bo$a gitmez; bul okuya
cerge kalbayt bu olay yerde kalmaz; sizdin szz cerde kalbas, deym sizin
sznz yerde kalmaz, diyorum (yani etkisini gsteriyor); cerge kaltr- yzst
brakmak, kendi ba$na brakmak; cak" ceri onda iyi olan o ki; onun iyi
taraf caman ceri onun kt olan o ki; onun kt taraf; cak" ceri kir
ktrt, birok caman ceri bat oot iyi yeri olan kir kaldrr, fakat kt yeri olan
abucak solar; caman cerinin biri onun kt taraflarndan biri; cer (i, -in vs.) cok
(onun, senin vs.) hi neden yok; taarna turgan ceri cok darlacak gereken
yok; munun e bir arsarsn turgan ceri cok bunun hibir $phe uyandrabilecek
yan yok; cer (-i, -in vs.) bar (onun, senin vs.) var, bu (onun, senin vs.)
6detlerindendir; o"ondoy ceri bar bu onun 6detlerindendir; cer baspay turgan at
aya%na abuk at; cer baspay turgan kezde ya$amnn en parlak oldu%u dnemde;
cer baspay kald burnu Kafda%ndadr, burnu byd; az ele cerden lby kald
veya az cerden kaytt veya lbgn cerde kald az kald lecekti, lmne ramak
kald; albasaar tilimdi, keldi lr ceri! dep folk. madem dinlemiyorsunuz,
lm zamannz geldi! deyip; knsz cerden gnahsz, susuz, kabahatsiz;
knsz cerden kesilgen folk. susuz yere hkm giymi$; kara cerden sahte,
yalan, yanl$ sulama; kara cerden karmalp, kayran ba" elden srld folk.
yalan yere sulanp, (benim) fakir ba$ srgne gnderildi; ak cerden susuz
olarak, masumane; cok cerden yok yere, herhangi bir gereke, sebep olmadan
(sulamak, su bulmak, cezalandrmak, cezaya arptrmak vs.); cok (veya ak)
cerinen caman att kld tamamen haksz yere ktledi; ktpgn cerden
beklenmedik bir tarzda, hi beklenilmedi%i halde, umulmad% halde; salgan
cerden veya ukul cerden birdenbire, anszn, aniden, derhal, hemen; hi yoktan;
durup dururken; az cerden veya az ele cerden az kald, az kalacakt; barp
turgan ceri bir #eyin son derecesi; bir cerine cetken kedey son derece fakir, a$r
derecede fakir; cerine cetkir- birine adamakll ders vermek; birine dnyann ka
163
bucak oldu%unu gstermek; men an cerine cetkirem ben ona gsteririm; .
cerinen o anda, tam o esnada, d%nda, d% anda (veya srada); an men
klp turgan cerinen akrdm ben onu tam glmsedi%i esnada a%rdm; ceri
o"ol tam da $u anda, o d%nda; akadan lp baratkan cerim cok paradan
lp gidecek yerim yok; paraya pek de ihtiyacm yok; bardgnn kabar bir
cerden gat hepsinin haberi bir yerden kar; kirerge (veya cann koyuuga) cer
tappay kald ona zor geldi; ok korktu, korkuya kapld; ba" cerge kirgie ba$
topra%a girinceye kadar, lnceye kadar; cemelep cerge kirgizgen ba$a kakp
strap ekerek topra%a girmi$; cerge kirsin! yerin dibine batsn!; cerge kir! yerin
gibine gir!; Allah seni kahretsin!, kahrolasca!, cehenneme kadar (yolun var)!;
cer stnn krnbsm ya$amasam, hayatta olmasam; cer karap ba$n e%erek
(rn. korkudan, utantan); tigi ki"i ayptuuday cer karad teki ki$i sulu gibi
ba$n e%di; cer karabay coop bergile ba$n e%meden, dikkatini ba$ka bir tarafa
kaydrmadan cevap ver; cer karat- zor bir duruma sokmak, yz kzartmak,
mahup etmek, utandrmak, rezil etmek; cer karatp koybou (benim, onun vd.)
utanmamza izin vermezdi, utandrmazd; cerdi kara ok uzakta olan bir
nesnenin zorlukla grlebilen evre izgisi, siluet; imge, hayal, grnt, hayalet;
tigi krngn ki"i emes, cn ele cerdi kara teki grnen insan de%il, sadece
hayal; orto cerde boyluu orta boylu (insan); . cerde (artmada, o!almada): eki
cerde eki iki kez, iki kere; be" cerde be" be$ kez, be$ kere; cerden ga
kalganday gkten d$m$ gibi, zembille inmi$ gibi; cerge-suuga tiygizbey
makta- veya cerge-suuga batrbay makta- vmek, methetmek; cerge amal kirdi
kuz. toprak canland (kar ya!d, ye#illik kmaya ba#lad); cer-cebir bkz. cebir;
cer cemi" bkz. cemi" 2; cer kaymaktap btknd bkz. kaymakta-; kr-cer bkz.
kr II; cer kaptr- bkz. kaptr-; cer t"aar bkz. t"a-. < ET y:r (ED 954a).
ceri yer, yol bilen insan; klavuz, rehber; col ada"pas ceri yolu $a$rmayan
klavuz< cer+i < ET yri: (ED 958a).
ceril do%ulan veya uzun zaman ya$anan yere gitmek hevesinde olan (rn. daha
nceki sahibine kap gitmeye niyetlenen kpek hakknda). < cer+il.
cerilik gn. desen i#lemelerinden biri.
cerde- ya$amak, barnmak, oturmak, ikamet etmek; bulunmak, var olmak; Tekesti
cerdedik Tekeste ya$adk; cerdegen ceri Talas ya$ad% yer Talastr; kimdin
164
cerin cerdese, o"onun rn rda ats. kimin yerinde ya$yorsan, onun trksn
syle; cerdey kr o"ol ceridi, kt kr krgz elidi folk. $u yerini ya$ayarak
gr, krgz halkna sahip k. < cer+de- < ET yrle:- (ED 968a).
cerde" memleketli, hem$eri, yerli. < cer+de" < ET yrde" (ED 959b).
cerde"- i#t. birlikte oturmak, beraber ya$amak. < cer+de"-.
cerdet- et. cerde-den; cerdetem seni krgzga, Ceti-Oguz, Tasma ba"d folk. seni
Krgzlarn oturdu%u Tasma (ayn, rma!n) kayna%na, Yedi-O%uza
yerle$tireyim. < cerde-t-.
cerdik I 1. vah$i, yaban, yabani; cerdik ku" vah$i ku$; 2. tar. kynden veya kendi
uzaklara gp giden kimse; insanlardan uzak ya$ayan ki$i.
cerdik II (tek ba#na kullanlmaz) bir yere mensup olmay, ait olmay gsterir; kays
cerdik? hangi yerden (hangi #ehirden, hangi kyden vs.); men u"ul cerdikmin
ben bu yerdenim, buralym. < cer+dik.
cerdik III ikamet yeri, bulunma, ikamet, kalma; oturulabilir yer, ya$anabilir yer;
akr taptm, men krdm atamdn lgn cerdigin folk. en sonunda buldum,
babamn ld% yeri grdm. < cer+dik.
cerdik IV g, kudret, sarslmaz g; barakelde, krk cigit! maa"r boldum erdikke,
raaz boldum cerdikke folk. aferin, krk yi%it! (sizin) yi%itli%inizden ho$nut
oldum, (sizin) gcnze memnun oldum; kaldayp turgan kara cer aykl Manas
kkcalga cerdiginen ttkndy folk. biimsiz $ekilde duran aykl Manasn gc
dayanr (nk o toprak, yer).
cerdikt = cergilikt.
cerd i#. cerde-den; ikamet, oturma. < cerde-.
cerd oturan, ya$ayan, sakin. < cerd+.
cerd 1. topra%a malik olan, toprak sahibi olan; 2. esk. = cergilikt; cerd
kzmat yerli hizmeti. < cer+d < ET y:rlig (ED 967b).
ceren: ceren tilek kuz. = crgm" 2.
cerge 1. sra, saf; cerge tart- sraya girmek, dizilmek (rn. asker hakknda);
Cerkayp z bar ele, ceti san ko"uun cergede folk. Cerkayp sen kendin de
yetmi$ be$ asker srasnda ol; Cerge-Tal co!r. Cerge-Tal (harf. s%t yannda); 2.
(veya ayl-cerge veya ceek-cerge) akraba olan birok kyl nfus, ahali;
akrabalar, yaknlar; kendi kumpanyam; kendi halk; ceek-cergem bar, calgz
165
crgn can emesmin akrabalarm ve yaknlarm var, yalnz de%ilim; askerdi
arbn ba"tapsz, cetim, tul katn, cergedi karan ta"tapsz folk. ok pek ok
askeri ynetmi$siniz, yetim, dul kadn, kimsesizleri akrabalaryla bakmsz
brakm$snz; ceti kn tartt tolgoonu, cergesi arap bolgonu folk. yedi gn
do%um sancs ekti, akrabalar, yaknlar ac ektiler (ona yardm edip); cerge-
ceek tegi el emes, alstag elge da lakap bolo ba"tad onunla ilgili konu$malar
sadece evrede de%il, uzaktakiler arasnda da yaylmaya ba$lad; toy cktp bir
kn kelbesin, kz oyun klp, kykrtp atamdn ayl-cergesi folk. d%n bir gn
ykl gelmesin, babamn kynde d%n oyunu grltl patrtl hazrlanmaz;
cergeden k- 1) bir kimsenin yanndan kmak, herhangi bir #eyin iinden
kmak, halktan kmak; 2) mec. kendini evresinden kopmak, akraba ve
yaknlardan kurtulmak(veya yakay kurtarmak); cergeden kkan kendi
evresinden kopan, akraba ve yaknlarndan uzakla$an, toplumdan kopmu$;
cerinen azgan el obos, cergeden kakan er obos folk. kendi topra%nda
gezmeyen halk onmaz, toplumdan kaan yi%it onmaz; cergege ko"ulgan
evresiyle kayna$m$; evresiyle denk olmu$, insan olmu$; 3. (Sibiryada) oba;
coo cergege keldi dep, Cakptn ry uup kalptr folk. d$man obaya
geldi deyince, Yakupun d patlam$. < cer+ge. kr#. Az. c*rg*, Kmk. yerge
[ESTYa 25] < Mo%. cerge (MED 1045b).
cergele- sralamak, sraya dizmek; cergeley tald sdrp, cerdin stn kdrp folk.
(kadn kahraman destannda, ku!u #ekline girerek) s%d sraya dizip, yer
yzn (yksekli!iyle) gzden geirip. < cerge+le-.
cergele"- i#t. cergele-den; sralanmak; cebelerin asnp, cergele"ip bastrp folk.
oklarn takp ve srayla hareket edip; cergele"ken el birlik ve dayan$ma
ierisinde ya$ayan halk. < cergele-"-.
cergelet- et. cergele-den; sraya koymak, sraya dizmek, srayla yerle$tirmek;
cergelete kondu srayla yerle$tiler (insanlar hakknda, ku#lar vs. hakknda). <
cergele-t-.
cergel akrabalar ve yaknlar olan; yalnz, tek olmayan; cergel krgz eli folk.
pek ok akrabas olan, Krgz halk. < cerge+l.
166
cergesiz kimsesiz; akrabas ve yakn bulunmayan, insanlarla ili$kisi kopan veya
halkla ba% kaybolan; cergesiz cetim debese, cetilsem seni bagamn folk.
kimsesiz bir yetim demezsen, byd%mde sana bakaca%m. < cerge+siz.
cergilik yerel, yerli, blgesel, mahalli. < cer+gi+lik.
cergilikte"- yerlile$mek; yerli halkn diline evrilmek (rn. bro i#lerinde, ofis
i#lerinde); yerli halkn temsilcileriyle tam kadrolu olmak. < cergilik+te"-.
cergilikte"tir- et. cergilikte"-ten; yerlile$tirmek; yerli halkn diline evirmek (rn.
bro i#lerinde, ofis i#lerinde); yerli halkn temsilcileriyle kadroyu tamamlamak.
< cergilikte"-tir-.
cergilikte"tir i#. cergilikte"tir-den; yerlile$tirme. < cergilikte"tir-.
cergilikt fark. yerel, yerli, blgesel, mahalli; cergilikt el yerli halk; cergilikt
til yerel dil; cergilikt ubakt boyuna yerel saatle, mahalli saate gre;
cergilkt uyumdar yerel rgtler; cergilikt nr cay yerli sanayi. <
cergilik+t.
cerg Tien.a!. derin ukur.
ceri- 1. ekinmek, kanmak, kendini yakn hissetmemek; ayrlmak, terketmek; kz
byakta tursun, emi zn z ceriy ba"tad kz bu yanda dursun, sadece kz de%il
sonra da kendi ekinmeye ba$lad; antd buzup, sen z meni takr ceripsi
#. yeminini bozup, sen kendin beni bsbtn terkettin; 2. kendi yavrusunu kendi
yanna yakla$trmamak, yavrusunu yanna sokmamak; koy kozusun cerip ketti
koyun kuzusunu kendine yakla$trmad; kozusun emizbey, cerip ketken koylorgo
kayra kozusun aldrd kuzusunu emdirmeden, kendine yakla$trmayp giden
koyunlara yeniden kuzusunu aldrd. kr#. KKal. jeri- i%renmek; ekinmek,
kanmak [ESTYa 193].
cerik = talgak 1; cetpey colbors crg, cindi bolup, baybie ceriginen cdd
folk. kaplan yre%i yetmedi%inden dolay, hamile kadn sinirlendi ve kaprisi
nedeniyle zayflad.
cerik- caymak, vazgemek, ayrlmak, terketmek, brakmak; arakt arbn ipese, akl
kaydan ceriksin? folk. votkay ok imezse, akl nereden braksn? (ayya#lktan
akln kaybederse) < ceri-k-.
ceri"- i#t. ceri-den. < ceri-"-.
167
cerit- et. ceri-den; bir koydu da kozusunan ceritpedi bir koyun da kendi kuzusunun
yanna gelmesini istemedi, yanna kuzusunu yana$trmad. < ceri-t-.
cerlik I = cerdik I.
cerlik II = cerdik II; o"ol cerlik o yerin yerlisi; biz cerlikbiz biz buralyz, burann
yerlisiyiz; kays cerliksi? nerelisin, hangi yerdensin (#ehrin, kyn vs.)?
cersi- yurt zlemi ekmek, vatan hasreti ekmek, vatanna can atmak. < cer+si-.
cersin- dn. cersi-den; araziyi, yeri ikamet iin elveri$li saymak ve orada ya$amak;
Kokorgo barp, cersinip turalbad Kokora gitti, fakat oray ikamet iin
elveri$li saymad ve ya$ayamad (benimseyemedi, #eneltmedi). < cersi-n- < ET
yrsin- (ED 971b).
cersiz topraksz. < cer+siz.
cersizdik toprakszlk, (srlebilir) arazi yoklu%u. < cersiz+dik.
certl gn. 1. toprak dam, zeminlik; 2. ambar, kiler. < cer tl.
cer"- = cer " (bkz. ").
cer" = cer " (bkz. ").
cer i$. ceri-den. < ceri-.
cese- (sava#) ke$fe kmak, ke$fe gitmek, ke$if amacyla evreyi dola$mak,
ke$fetmek, meydana karmak, ara$trmak; ceseki cesep kald ke$ifiler ke$fe
kt; cesek cesep bilmekmin, Ordobaydn ayln folk. Ordobayn kyn
ara$trmak ve %renmek istiyorum; cesek cesep srtnan, bularga daym sak
bol #. onlar her zaman ara$tr, gizlice gzetle; cer cese- yer ara$trmak; 2.
beklemek, bekilik yapmak, korumak. < ET yze:- (ED 985a).
cesek karakol, ileri karakol; koruma, muhafaza, ke$if kolu (ba#lca olarak ylky
koruma iin); cesek atkazdk kapya ke$ifiler yerle$tirdik; cesek attand ke$if
kolu atlarna bindi, harekete geti; -trtr attanp, clkga cesek boluar
folk. -drdnz atlanp, ylkya korumalk ediniz. < cese-k < ET yze:k (ED
986b).
ceseki ke$ifi, ke$if eleman; muhafz; beki, koruyucu; karoolu kabar bergende,
ceseki cete kelgende, Celkayp z bar ele folk. muhafz haber verdi%inde,
ke$ifi yeti$ip geldi%inde, Celkayp kendi (orada) vard. < cesek+i.
ceset = casat I.
168
cesir Ar. (kar#. tul, tulduu) 1. dul, dul kadn, dul erkek (ya#llar, ihtiyarlar, ya#
ilerlemi# olanlar); camandn katn bolgua, cak"nn cesiri bol ats. ktnn
kars olmaktansa, iyinin dulu ol; cesir kald alganm, cetim kald baldarm folk.
karm dul kald, ocuklarm yetim kald; aygayn baspay, n sald: menin
canmd ce balab? bay Cakp cesir kalab? folk. (do!um yapan kadn)
durmadan yksek sesle ba%rd: canm yiyici ocuk mu? Yakup bey dul kalacak
m?; cesir ak dul kadn hissesi; cesir doosu esk. onun paynn veya ba$lk
parasnn denmesi konusunda kadnn kocasndan olan akrabalarna at% dava;
2. gn. kar, zevce, e$, hanm, refika; 3. gn. a%rba$l, vakur kadn (terbiyeli,
ahl$kl, utanga, iffetli, duygulu, hassas, bakire, kz o!lan kz); 0 olco-cesir tar.
sava$ ganimeti.
cesirlik dulluk. < cesir+lik.
cesit = cezit.
ceskempir = cez kempir (bkz. kempir I).
ce" i#. ce-den; alma, ime; ii" ce" kerek yemek ve imek gerek. < ce-".
ce"- i#t. ce-den; de"pe, de"kenden kiyin bok ce"pe (veya gzel adlandrma
lcra"pa) ats. da%a kan dz aramaz; hamama giren terler; e$e%in ardndan
giden osuru%una (kokusuna) katlanr (harf. szle$me, szle$ince de bok yeme!).
< ce-"-.
ce"il- ed. ce"-ten; kar$lkl bilenmeye maruz braklmak (kar#lkl srtnmeden
dolay).
cet- 1. varmak, ula$mak, -e kadar gitmek, -e kadar gelmek, yeti$mek, eri$mek;
"aarga cettik $ehre vardk, $ehre ula$tk; muratka cet- murada ermek, amaca
ula$mak, hedefe varmak; kuup cet- yeti$mek, birine yeti$mek; cetip ozup ket-
yeti$mek ve geride brakmak; at cetken cer uzak diyar (harf. at giden yer); at
cetken cerge baarna kabar verdik uzak diyarlarn hepsine haber verdik; acal
cetti eceli geldi; boyum cetpeyt yeti$emiyorum (boyum bunun iin ksa); akl
cetpeyt bu anla$lmaz bir $ey, buna akl sr ermez, akl yetmez; kz cetti 1)
bak$larn gezdirdi; 2) inand, ikna oldu; kz cetpeyt 1) grlmyor,
gzkmyor, gz yetmez; 2) mec. inandrc olmayan, (bu) ikna edici de%il;
sznn ndgna kz cetti sznn gerekli%ine ikna oldu; ceteer-cetike
(ara, mesafe, uzaklk hakknda) varncaya kadar; kadar; Frunzege ceteer-
169
cetike n skorost menen aydap kelgen (#ofr) Frunzeye varncaya kadar
nc vites ile srp gelmi$; cete 1) yeterli derecede; cete okugan yeterli
derecede bilgili, olduka okumu$; 2) cete dat. d. e#lik eden varncaya kadar;
kadar; bgng cete el oozunda kele catkan sz (bunun hakknda) bugne kadar
halk a%znda konu$ulmu$ sz; keke cete ak$ama kadar, ak$am oluncaya kadar;
o"ol zamandan ba"tap, bul zamanga cete o zamandan ba$layp, bu zamana
kadar; Dunay daryasna cete Tuna nehrine kadar; 2. e$it tutmak, denk olmak;
bir olmak, bir saymak; card bayga cetem deyt, bay kudayga cetem deyt ats.
fakiri zenginle bir sayyor, zengini Huda ile bir sayyor; 3. etkisini (veya tesirini)
gstermek; aga sz cetpeyt ona sz etki etmiyor; koy karg" brg cetpeyt ats.
koyun bedduas kurda etki etmez; aramdg z ba"na cetet garazn kendi ba$n
etkiler; 4. genellikle olm. ifadede. bir #eye varmak, bir #eye yeti$mek, bir #eyi
almak, ele geirmek; bir kezde nanga cetpegen bir zaman ekme%i (bile) yokmu$;
kolum cetpeyt gn. zamanm yok, elim de%miyor; 0 cetken mitaam dolandrc,
akgz; cet-kaytka dnyann br ucunda, dnyann teki ucunda; cet-kaytka
cete trbz dnyann br ucuna gideriz; birn aydap cntt cet-kayt cerdin
boyuna folk. onlardan birisini dnyann br ucuna srd; cete berbegen a$a%
yukar, civarnda, kadar, yakn, hemen hemen, neredeyse, yakla$k (olarak);
kolumda ongo cete berbegen kara, cyrmaday mayda candgm bar elimde on
kadar byk, yirmi kadar kk (ba#) hayvanm var; akademiyalk saatka saal
cete berbeyt akademik saate az bir zaman; kudaydan cetsin Tanr hkm versin;
Tanr (ona, sana) yargtr; boygo cet- bkz. boy I. < ET 2 yt- (ED 884b).
cete atalar, babalar, dedeler; nesil, asl, men$e, kk; cetesi caman asl yaman; cete
caman, ki"i bolboysu asln fenadr, sen adam olmazsn; cetege cet kek
nesilden nesile geen intikam.
cetek 1. yedek, yede%e alnan; cetekke crbyt yedekte yrmyor; cetek at yede%e
alnan at (ipiyle tutup gtrlen, yedekte gtrlen); yk yklenen at, yk at; 2.
kon. ynetme, idare (etme). < cet-ek. kr$. TT yedek.
ceteki rehber, $ef, lider; amir, ynetici, idareci; ceteki kzmatlar ynetici i$iler;
ceteki organdar ynetici (veya ynetim) organlar; partyalk ceteki organdar
partinin ynetici (veya ynetim) organlar. < cetek+i.
170
cetekilik nderlik, liderlik, ynetme, idare (etme); cetekili#i astnda (onun) idaresi
altnda. < cetek+ilik.
cetele- yedeklemek, yede%ini almak. < cet-ele-. kar#. ET 1 y:t- (ED 884b).
ceteleme yedek, yede%e alnm$; azr men ceteleme taylakmn folk. ben henz
yede%e alnm$ bir deve yavrusuyum (yani ergin bir insan de!ilim,
davran#larmda ba!msz bir insan de!ilim). < cetele-me.
cetelen- dn. cetele-den; 1. yedeklenmek, yedeklenmi$ olmak; allangan
Taybuurul cetelenip kalptr folk. hararetli (at) Tayburul (#imdi) yedekte gidiyor
(bahadr artk ata yarm ark bile yaptramyor); 2. mec. dizginleri kaptrmak,
dizginleri ba$kasnn eline vermek; eskilikke cetelen- eskiye (ya#amn vs.) esir
d$t, eskinin esiri oldu. < cetele-n-.
cetele"- i#t. cetele-den; hep beraber yede%e almak. < cetele-"-.
cetelet- et. cetele-den; 1. yede%e aldrmak; ayrmaka talp ceteletken bala e%ere
ba%l oturan ve at da yedekte gtren ocuk (at stnde oturuyor); t cetelet-
deveyi veya deve kervann yedekletmek; 2. mec. dizginleri ba$kasna kaptrmak,
dizginleri ba$kasnn eline vermek, yular kendi boynuna takarak ba$kasnn eline
vermek; lbr z kolubuzda bolboy, Saadatka ceteletipbiz yular elimizde de%il,
Saadete kaptrdk. < cetele-t-.
cetel i#. cetele-den; 1. yede%e alma, yedekleme; 2. birini-bir#eyi ynetme, idare
(etme). < cetele-.
ceterdik, ceterlik yeterli. < cet-er+dik, cet-er+lik.
cetesiz 1. kimsesiz, hsm akrabas olmayan, nesli olmayan; 2. ihmal edilmi$,
bakmsz; enesi cok kz, atas cok uul - cetesiz ats. anasz kz, babasz o%lan
bakmszdr. < cete+siz.
ceti 1. yedi; ceti ka"ka yedi kam; cetinin ay kasm, kasm ay (bkz. ay I 2); 2.
hafta; 0 Ceti Arkar veya Ceti Karak bkz. arkar, Cetigen; ceti tnd bkz. tn I.
< ET ytti: (yddi:) (ED 886a).
cetigen Byk Ay (di!er takm yldznn addr: Ceti Arkar veya Ceti Karak);
O"ol Ceti Karaknn at Cetigen atalp kalptr folk. Yedi Haraminin (-den bu
yana) ad Byk Ay olarak isimlendirilmi$tir; Cetigen cak veya Cetigen tarap
veya Cetigendin tarab kuzey yn, kuzey taraf, kuzey; Cetigen kyam bkz.
kyam. < ET yti:ge:n (ED 889b).
171
cetik 1. yeterli; cay kn cetik ottoboy, takr caldan ayrlgan folk. (at) yazn yeterli
otlamad, yele ya% kayboldu (yani zayflad); akl cetik akl ynnden olgun,
akll; akl cetik can ele akll bir insandr; 2. (insanlar hakknda) btn
meziyetler sahip (bilge, akll, hikmetli, anlatm gl, ifadesi kuvvetli, yrekli,
cesaretli vs.); 0 cetik tuugan esk. asil, soylu. < cet-i-k. kr#. Kzk., KKal. jet+k
[ESTYa 194].
cetiktik 1. yeterlik; 2. insan meziyetlerinin hepsi (bilgelik, hikmet, aklllk, belagatli,
yi!itlik, cesaretlilik, cesaret vs.). < cetik+tik.
cetikt = cetkile.
cetil- dn.-ed. cet-ten; 1. varlmak, ula$lmak, yetilmek, eri$ilmek; elge cetilgen
tamak halka yeti$en (toplanan) yemek; 2. olgunla$mak, olmak, kemale ermek,
eri$mek, yeti$mek; belli bir duruma ula$mak; kamr cetilti hamur hazrland,
hamur pi$irilecek duruma geldi. < ET ytil- (ED 890a).
cetildir- et. cetil-den; el kolu menen cetildirgen el akn halkn eme%i ile
mkemmel dereceye ula$trlan halk ozan; cetim ele, o kldm, cetildirip, mol
kldm folk. yetimdin, byttm, belli bir durma ula$trp zenginle$tirdim. < cetil-
dir-.
cetilik 1. yedili; 2. etn. lmden sonra yedinci gnde (leni anmak iin) verilen
yemek ve yaplan ayin; 3. gn. etn. lmden gn sonra (leni anmak iin)
verilen yemek ve yaplan ayin. < ceti+lik.
cetilt- et. cetil-den; mkemmelle$tirmek, yetkinle$tirmek, olgunluk dzeyinin
geli$mesine yardmc olmak; eksi%ini tamamlamak; cetiltemin kemiligin tilimin
#. dilimin eksiklerini gideriyorum. < cetil-t-.
cetil i#. cetil-den; 0 cetild attestat olgunluk diplomas. < cetil-.
cetim Ar. 1. yetim, ksz, kimsesiz; cetim z kindigin z keset ats. yetim kendi
gbe%ini kendisi keser; cerge t"kn cetimdiki ats. yere d$en yetimindir; 2.
mec. ksa; cetim kabrga en ksa kaburga kemikleri; cetim smb ksa harbi
(namlular temizlemeye yarayan ubuk); 0 cetim kplk bkz. kplk 2. << Ar.
9/p/ yet$m (PED 1528b).
cetime yetim gibi. < cetim+e.
cetimilik = cetimdik.
172
cetimdik yetimlik, kszlk; cetimdik tart- yetim hissetmek, yetimlik duymak. <
cetim+dik.
cetimd ba$arl; i"ke cetimd i$te ba$arl (olan). < cet-i-m+d.
cetimi" yetmi$. < ET ytmi" (ED 891b).
cetimi"ini yetmi$inci. < cetmi"+ini.
cetimsire- kendini ksz hissetmek, yetimlik duymak, yetim hissetmek. <
cetim+sire-.
cetimsiret- et. cetimsire-den; balan cetimsiretpey cak" bak! ocu%a kendi
yetimli%ini hissettirmeden iyi bak! < cetimsire-t-.
cetin- dn. cet-ten; le yetinmek; tatmin olmak; istekleri elde etmek; tamakka,
kiyimge cetinip kaldk yiyecekle ve giyecekle yetindik; cetine albay sevinerek;
biz barganda, cetine albay kald biz vard%mzda, o olduka sevindi; ulukka
cetingen ekensier iyi amire rast gelmi$siniz, sevinmi$siniz. < cet-i-n-. kr#. TT
yetin-.
cetini yedinci. < ceti+ni < ET ytin (yddin) (ED 892a).
cetikire- 1. bir dereceye kadar memnun, ho$nut olmak, bir dereceye kadar isteklere
ula$mak; 2. bir dereyece kadar yeterli olmak; cetikirebey turat biraz yeti$miyor,
bir para yeterli gelmiyor. < ceti-kire-.
ceti"- i#t. cet-ten; 1. iste%i hep birlikte elde etmek; cyrma be" mi som
nmdg ceti"e al"t yirmi be$ bin rubleyi tasarruf ederek kazandlar;
ceti"ebiz barkna folk. de%erini yakaladk, kymet bitik, de%er bitik; 2. yeterli
gelmek, yeterli olmak, yeterli derecede bulunmak, yeti$mek; at ceti"peyt at
yeti$miyor; atam ekbzg bir at ceti"peyt babamla bize bir at yeti$mez;
ceti"et! yeter!, kafi!, tamam!, idare eder! < cet-i-" < ET yti"- (ED 894a).
ceti"erdik yeterli, kafi derecede; ceti"erdik bilim bar yeterli bilgisi var. < ceti"-
er+dik.
ceti"il- dn.-ed. ceti"-ten; keli"g ceti"ilgen anla$maya varlm$; ceti"ilgen
keli"im varlan anla$ma, elde edilen uzla$ma; ceti"ilgen iygilikter kazanlan
ba$arlar. < ceti"-i-l-.
ceti"i" i#. ceti"-ten; sabakka ceti"i" derslerde ba$arl olma, derslerde ilerleme. <
ceti"-i-".
173
ceti"kendik varma, eri$me; elde etme; ceti"kendikke ee bol- bir #eyde ba$arya
ula$mak, ba$arya sahip olmak; mkafaatn grmek; ceti"kendikteribiz
eri$tiklerimiz, ba$ardklarmz. < ceti"-ken+dik.
ceti"pegendik eksiklik, yetersizlik, noksan, kusur; prz; darlk, sknt. < ceti"-pe
49
-
gen+dik.
ceti"p: sabaktarnan ceti"plr ba$arsz olanlar, yetersiz (!renciler). <
ceti"-p-.
ceti"plk = ceti"pegendik.
ceti"siz eksik, yetersiz, noksan, yetmeyecek miktarda olan. < cet-i-"+siz.
ceti"sizdik 1. eksiklik, yetersizlik, noksanlk; kusur, prz, yanlt, hata; 2.
gereksinim, ihtiya, hacet; kndlk ceti"sizdikter gnlk ihtiyalar, gndelik
gereksinimler. < cet-i-"+siz+dik.
ceti"tik yeterlik, yeteri kadar olma; malga cem-p ceti"tik klat hayvanlarn yemi
yeterlidir. < cet-i-"+tik.
ceti"tir- et. ceti"-ten; sa%lamak, tedarik etmek, temin etmek; hazrlamak, yapmak. <
ceti"-tir-.
ceti"tir i#. ceti"tir-den; teslim, yerine verme; tedarik, hazrlama. < ceti"tir-.
ceti"t her $eyi yeterli miktarda bulunan (kimse); temin edilmi$ olan, sa%lanm$
olan; btn caktan ceti"t tamamyla temin edilmi$; ceti"t emes yetersizdir,
kafi gelmiyor, yeti$miyor. < cet-i-"+t.
ceti" i#. ceti"-ten. < ceti"-.
cetkidey yeterli, kafi, yeterli derecede, yetecek kadar, yetmeye yakn; cetkidey
dayardg bar yetecek kadar hazrl% vardr. < cetik+i+dey
50
.
cetkile mkemmel, kusursuz; ideal, hibir eksi%i ve noksanl% olmayan; cetkile
tuugan (destanda) kusursuz do%anlar (insanlar hakknda); cetkile iik ok
gzel, $ahane krk; cetkile biyik ok yksek; cetkile kyn i" olduka zor bir i$.
< cet-kile-
51
.
cetkiledik kusursuzluk, mkemmeliyet, eksiksiz olma, mkemmel olma,
mkemmellik, yetkinlik. < cetlile+dik.
cetkiled = cetkile.
cetkiliksiz yetersiz, yetmez; eksik, noksan; bardk "ayman cetkiliksiz btn
tehizat noksandr, tehizat eksikli%inin skntsn ekiyor. < cetkilik+siz.
174
cetkilikt 1. yeterli; 2. anla$lmas kolay; ak, $effaf, herkesin anlayaca% biimde
sade, yaln; cetkilikt klp bere albagan d$ncesini herkesin anlayaca% bir
$ekilde ifade edememi$. < cetkilik+t.
cetkinek gen nesil, gen ku$ak, yeni ku$ak, yeni nesil, gen, yeti$kin. < cet-
kin+ek.
cetkir becerikli, mahir, eli uz, usta; anlay$l, zeki; z curtuma uu salu, cetkir bala
desei folk. (madem) o, (kendi) halkm tahrik ediyordu, mahir delikanl
syleyiniz; uzun szdn kskas, cel szdn cetkir ustas sz am uzun szn
ksas, bo$ szn ustas. < cet-kir
52
.
cetkir- et. cet-ten; 1. tedarik etmek, sa%lamak, temin etmek, yeti$tirmek; akkan
ltrt, maktagan cetkiret ats. yerme ldrr, vme (amaca kadar) ula$trr
(yreklendirir); tayak tayga cetkiret, tay atka cetkiret ats. dayak taya ula$trr,
tay ata ula$trr; cetkire oylop krd iyice d$nd, lp biti; 2. kendini
gemesine veya yakalamasna izin vermek, kendine yeti$mesine izin vermek;
menin atm e bir atka cetkirbeyt atm hibir atn kendini gemesine izin
vermez. < cet-kir-.
cetkiril- dn.-ed. cetkir-den; alsk cayttarga toyut cetkirildi uzaktaki otlaklara
yem temin edildi. < cetkir-i-l-.
cetkirt- et. cetkir-den; cktrn tg ckttp, O"ko cetkirtip koygon yklerini
deveye ykletip, O$a (#ehir) gndertmi$; ketemin degenidi elge cetkirttim
gidece%im dedi%ini halka kula%na ula$trdm. < cetkir-t-.
cetkis ula$lamaz, eri$ilemez, yeti$ilmez; akl cetkis akl ermez, bu anla$lmaz bir
$ey, buna akl sr ermez; esep cetkis saysz, saylamayan, hesapsz, haddi hesab
olmayan. < cet-kis.
cetkisiz = cetkis.
cetkiz = cetkis; but cetkiz cerde ayak (insan) basmayacak yerde.
cetkiz- = cetkir-; bul kabard kolxozgo men cetkizdim bu haberi kolllektif iftli%e
ben yeti$tirdim.
cetkiz i#. cetkiz-den; yeti$tirme, teslim, yerine verme. < cetkiz-.
cetmi" = cetimi".
cet yedi ki$i, yedisi; ayla altoo, akl cet ats. alts hile, yedisi akldr (yani akl
hileden kuvvetlidir). < ceti+
53
.
175
cet i#. cet-ten. < cet-.
ceyre = cayra.
ceyren 1. = ceerde; ceyren sakal krmzms sar sakall; 2. ceylan.
cez 1. bakr, pirin (bakra inko katlarak elde edilen sar renkte bir ala#m); sac,
teneke; cez nay bakr ney; 2. (destanda) pahal, kymetli giyside ss, bezek;
cakas altn, cei cez folk. yakas altn, yeninde cezi olan; 0 cezdey (beniz
hakknda) soluk, solmu$; sanaarkap, bir cay cezdey bolup, nn azp crd
d$nceye dalp, bir yaz benzi solukla$p sarard; cezdey sargarp, nn azp
bakr gibi sararp, benzi solup; cez bura- bkz. bura- I 1; cez kempir = cez
tum"uk (bkz. tum"uk); cez trmak bkz. trmak. < ET 2 yez (ED 982 b).
cezde eni$te (kadnn akrabalaryla ve btn akrabalaryla ili#kisi hakknda, e!er
onlar kkse; kar#. ky); ecedi bergin Darbazga cezde klp alas folk.
byk kzkarde$i verdi%in Darbaz eni$te olarak kabul edersin; esi bolso, estep
bil: enedin sidisinin cezdesi kim? bilmece. akllysan, biraz d$n ve bil:
annenin kk kz karde$inin eni$tesi kim? (yant atas babas). < ET yezne (ED
988a).
cezd bakrla kaplanm$ olan, bakrla donanm$ olan. < cez+d.
ceze- = cese-; coom kelse, kim alat? colun cezep kim alat? folk. d$manm gelse
kim bir $ey yapmak arzusu duyar? Kim onun yolunu keser?
cezek = cesek.
cezeki = ceseki; cezeki koyup clkga erlerden tandap on akt folk. erlerden
uygun olan on tanesini ylkya bekilik etmeleri iin seip.
cezit Ar. yezit, alak, maln gz ("kinci Emevi halifesinin emriyle halife Alinin
o!lu, Hseyini ldren). << Ar. F/b/ Yez$d (PED 1530b).
ceznay = cez nay (bkz. nay 1).
ceztrmak = cez trmak (bkz. trmak).
ceztum"uk = cez tum"uk (bkz. tum"uk).
cbanak (bu kelime #imdi bilinmiyor) kaplann kemikleri; cbanak saptuu ak kestik
kaplan kemi%inden sap olan beyaz bak.
cbgz bir e#it altn kartal, #ah kartal.
cblc- glkle, zar zor hareket etmek; istemeye istemeye ve a%r a%r (veya yava$
yava$) hareket etmek (veya harekette bulunmak, faaliyette bulunmak, hareket
176
yapmak); cblcp suu agp atat su glkle szyor, azck ve ok yava$ akyor;
cblcbay batraak aytsa! uzatmadan, daha abuk sylesene!; cblcgan cigit
snepe, smsk delikanl.
cblcktat-: kz cblcktat- hzl hzl gz krpmak.
cb: cb et- gz krparak i$aret vermek, gzle i$aret vermek; cilveli bir biimde
glmsemek.
cbda- hzl hzl gz krpmak; gz krparak i$aret vermek, gzle i$aret vermek. <
cb+da-.
cbr hafif dalgalar, kk dalgalar (suda); kldn beti cbr-cbr bolup turat gln
yzeyi kk dalgalarla kapldr; cbr-cbr agan carma ek$ime (veya
fermantasyon, mayalanma) yoluyla olu$an carma (bkz. carma I) kabarcklar;
br-cbr bkz. br.
cbra- hi durmadan ve hzl hzl hareket etmek, kmldamak, kprdamak;
kayna$mak, sr halinde dola$mak; bol olmak, kaynamak, kayna$mak, o%ul gibi
olmak; eenden een ksa, oozu-murdu cbrayt folk. hatip hatibi yense, a%z
burnu oynar; kzl rtty zalimden cbrarga al barb? folk. kzl alev gibi zalimin
davran$lar var m?; caamgr caap cbrap, mndr caap dbrap folk. ya%mur
hi durmadan iseleyerek ya%m$, dolu tk tk ses kararak ya%m$. < cbr+a-.
cbrat- et. cbra-dan; cbratp syl- rahat rahat, kolayca, zarif bir $ekilde, tam
sylemek; szd cbratp sylgn mayda een zarif bir $ekilde, tam olarak,
kolayca konu$an sz ustas (sessiz, velveleye vermeden ve jestsiz) < cbra-t-.
cbt 1. byk olmayan dere, yar, ukur, ukurluk, dar dere yata%, girinti, oyuk; 2.
nehir yata%, rmak mecras.
cbta k. cbttan. < cbt+a.
cd- 1. dklmek, d$mek (sa, sa teli; kl hakknda); dklmek (ty; yn
hakknda); a tazd ba"nda cdp t"p kalgan sa kel hastal% gibi
dklm$; 2. mec. kurala uymamazlktan dolay ordo (bkz.) oynunundan kmak.
cdma = cdmak 2.
cdma 1. = borbor 1 (sadece ordo (bkz.) oyununda); cdmakka sal- (kar#. cd- 2)
oyunu hileyle yrtmek, nde gtrmek; 2. a$k isimli ocuk oyununun addr. <
cd-ma.
177
cdt- et. cd-dan; teri cdt- deriyi yzdrmek ve onu ynnden ayrmak; otuz teke
terisin, cdtp, cnn aldrgan otuz teke derisini yzdrp, onlar ynnden
ayrm$. < cd-t-.
cga 1. gelinin geni$ $apkas (veya kalpa%); 2. tar. byk han $apkas (veya kalpa%);
adraygan er Kour arstanday krk bar, altnduu cga brk bar folk.
byk gzl bahadr Konur, aslan gibi gzelli%i var, altndan yaplm$ geni$
$apkas var; 3. sorgu, tu% (ss). kr#. KKal. ji'a ku$ tynden sorgu; Trkm.
c'a sorgu; kitap iin sayfa i$areti [ESTYa 39].
cga a%a (genel isimdir: bitki, odun, a!a; kar#. darak); kara cga karaa%a; sar
cga amberbaris, sar al (bitki; kar#. br karagat, bkz. karagat); at cga
de!irmen tesisat ksmlarndan birinin addr; y cga ev in$as iin gerekli
olan a%a; cga t"rd etn. gelini kendi kyne gtrmeden on be$ yirmi gn
nce gveyin, gelin kynn ahalisine verdi%i ikram; cga usta = cga; cga
y a%atan, tahtadan yaplm$ ev. < ET #a (#a:) (ED 79b).
cga (veya cga usta) marangoz; dlger. < cga+ < ET #a (ED 80a).
cgalk marangozluk; dlgerlik. < cga+lk.
cgatuu a%alarla kapl (veya rtl); a%alarla kapl da% tepesi. < cga+tuu.
cgaluu: cgaluu mr (destanda) hkmdar mhr. < cga+luu.
cgl- dn.-ed. ck-tan; devrilmek, d$mek; mec. yenilmek, ma%lup edilmi$ olmak;
cglsa, nardan cgl ats. d$ersen hecin devesinden d$; alg altnda mahvol;
cglgan kr"k toyboyt ats. yenilen pehlivan gre$e doymaz (rvan# ister);
men senden cglbaym zanl., mec. sana yenilmem, senin hakkndan gelirim;
sana teslim olmam; cglp-tglp d$p-y%lp (rn. rzgarn srp toplad!
kar y!nnda, amurda); astna cgld veya aldna cgld folk. ayaklarna
kapand, ayaklarna sarld; aldarga cgldm suluyum, ayaklarnza kapandm,
beni affediniz; el szn cgld folk. halk szne boyun e%di; esi btn Zulayka
el szne cgld akll Zulayka halk szne boyun e%di; 0 aypka cgl- tar.
cezaya u%rama, cezaya ma%ruz kalma (gelene!e gre); al ayba cglsn o
cezaya maruz kalsn; soko cgld veya ko" cgld toprak srmeyi bitirdi; soko
cglgandan beri kolhozulardn da cumu"tan koldoru bo" d bolu"up
toprak srld%nden beri kollektif iftlik sahiplerinin de i$ten elleri bo$alp;
kng cgl- bkz. kn. < ET ykl- (ED 902a).
178
cgl" i#. cgl-dan; it cgl" bol- (dv#enler hakknda, pehlivanlar hakknda) ikisi
birden, ayn anda d$mek; it cgl" bolup, kayra turduk (gre#te) biz ikimiz de
birden d$tk ve sonra yeniden aya%a kalktk. < cgl--".
cgl"- i#t. cgl-dan. < cgl--"-.
cgl"tuu kendi kabahatini kabul eden (veya itiraf eden); biz sizge cgl"tuubuz biz
size kar$ olan kabahatimizi kabul ediyoruz, biz size kar$ kabahatliyiz;
cgl"tuumun! zr dilerim!, afedersiniz!, pardon!; cgl"tuu, cyl sz
zryle ikna edici, inandrc konu$ma. < cgl"+tuu.
cglt- et. cgl-dan. < cgl-t-.
cgluu i#. cgl-dan; d$me, d$$, yklma; cer kurgap bara catat, kndn ar
ketirbey, ko" cgluuga tiyi" #. topra% srmek gerekir, gnden sonra toprak
kurur. < cgl-uu.
cgm kadn sar!nn (veya trbannn, almasnn) ksmlarndan birinin addr.
cgn- dn. ck- 1den; (kadnlar hakknda) sar% geriye do%ru sarnmak, rty
geriye do%ru ba%lamak. < ck--n-.
cgnda- kme, y%n halinde toplanmak, topla$mak; skca doldurmak; agektin
baar tgndap, arktn baar cgndap folk. nehrin tamam tkanp, su kanalnn
tamam doldurulmu$ (suyla). < cgn+da-.
cgrma gn. = cyrma.
cgt- gn. et. ck-tan, = ck-.
cguu i#. ck-tan; 0 aypka cguu tar. ceza kesme, ceza ykleme (gelene!e gre);
gm salp bir talasa, aypka cguu colu menen ekini talayt gm (bkz.)
yklese (manap), gelene%e gre bir kez soyar, ceza ykleyerek ikinci kez soyar.
< ck-uu.
ck: ck tol- 1) a%zna, ardna kadar dolmak; tka basa, tklm tklm dolmak; yg el
ck tolgon ev a%zna kadar insanla dolmu$; klg korkuu ck tolup, kayrat
boydo cok bolup folk. yre%ine korku dolup, cesareti yok olmu$; 2) tamamen
bymek, bsbtn olgunla$mak; sen cyrman a"p, ck tolup, menin otuzga
ca"m toktolup folk. sen yirmi ya$n doldurdu%unda ergin oldun, ben ise otuz
ya$m doldurdum; ck-cyma a%zna kadar, tklm tklm. kr#. Uyg. ciq a%zna
kadar dolu, dolu; bereketli, bol, ok [ESTYa 40].
179
ck- ykmak, devirmek, yenmek, ma%lup etmek; mec. yenmek, galip gelmek; mi
eendi bir tantk cgat ats. bin hatibi bir geveze yener; cga tep- tekmeyle
ykmak (veya devirmek, sermek); kr"p, cgp sald gre$te yendi; cga
slagan a dz, dzeltilmi$, taranm$ sa; 2. amak, salmak (suyu); suu ck-
suyu amak; arktag suunu cgp ketti kanalaki suyu at (bir di!er yne veya
kendi ekinine); suunu agarottu kzdy cgp kel suyu bostana salp gel; 3. aypka
ck- (bkz. ayp 3); on asyga bir ckt Orozaal karn folk. eski Orozaalya on
bykba$ hayvan cezas kestin; 0 kunga ck- tar. kan pahas demeye zorlamak,
diyet detmek; meni szg ckt veya meni szdn ckt beni inandrdn, ben
sana hi itiraz edemem; ko" ck- ift srmeyi bitirmek, tarla srme i$i bitmek;
aydoonu btrp, ko"tu ckpasak, cl uuru ktr emes ekimi bitirmeyip,
tarlay srmesek, mevsim (bizi) beklemez; at ck- at semek, seip ayrmak;
starnn bir tay cogolso, bizdin baldardn eki atn cgp alptr (kylnn)
ba$avu$un bir tay kayboldu%unda, bizim ocuklarn iki atn semi$; kedeydin
bir atn cgp, Soltobayga bergen fakirin bir atn seip, Soltobaya vermi$;
aldna ck- veya astna ck- birini ayaklarna kapanmaya zorlamak; aygr cgar
bkz. aygr; al cgar bkz. al. < ET yk- (ED 897b).
cklda- pek ok, ok sayda olmak, kayna$mak, karnca (yuvas) gibi kayna$mak;
cyrma mi at, ckldap, kaptap kelip kalptr folk. yirmi bin at, hepsi bir sr
halinde kelmi$ler. < ckl+da-.
ckma sulama kanalnn aktma yeri (set yapmann ve set yapld!nda suyu
ta#rmann mmkn oldu!u yer). < ck-ma.
cktk a%zna kadar (veya tklm tklm, hncahn) doluluk, dolu olma, kalabalk;
zaldn karaglg, cktg salonun karanl%, dolulu%u (halkn oklu!u). <
ck+tk.
cktr- et. ck-dan; koydu cktrp, krktr- koyunu yatrp, krktrmak; 0 at cktr- et.
at ck-tan (bkz. ck-); attarn cktrp, ciberip, c keli"ti onlarn atlarn seip
gnderdi, onlar yryerek geldiler. < ck-tr- < ET yktur- (ED 900b).
cl 1. yl, sene; kem cl eksik yl, az yl; toluk cl artk yl; arba cl mali yl; ndr"
cl retim yl; okuu cl e%itim yl; cldardan cl tp ok yllar geip; cldan
clga yldan yla, seneden seneye; kolhozdun kiri"teri cldan clga sd
kollektif iftli%in geliri yldan yla byyor; 1960 cl 1960 yl, stbzdg cl
180
bu yl; tkn cl geen yl, geen sene, son sene; bylk cl bu ylki, bu yl
(iinde); een cl birok (ok) yl; bir ok yl iinde; bir nee cldar boyu
yllarca, yllar boyu; clga veya clda yllk, her yl, her sene; cl als veya cl
alstan bir yl sonra, yl a$r (her yl de!il); kr" elek, cl als folk. biz yl
a$r gr$rdk; Ca clz menen! (kutlamalar, tebrikler, tebrik etmeler)
mutlu yllar!, yeni ylnz kutlu olsun!; 2. on iki yllk hayvan devri takvim
sistemi; birbirini takip eden bu devrin yl adlar srasyla #unlardr:1) san; 2)
inek; 3) pars; 4) tav$an; 5) ejderha; 6) ylan; 7) at; 8) koyun; 9) maymun; 11)
kpek; 12) domuz; ay isimlerinin gney Krgzlarda yaylan Tacik versiyonlar:
mu", bakar veya pada, pala, karg", laha veya naha, mar, aspi, gspan,
hamdyn, murk, sak, kuk; cl cr- kuz. hayvan devrine gre insann ya$n
tespit etmek veya belirlemek; cl crgn ki"i hayvan devrine gre insann ya$n
tesbit edebilen ki$i; cl cr"- hayvan devrine gre birbirinin do%um yln
sormak; 0 cld t klas artk ok kurumlanyorsun, kendini dev aynasnda
gryorsun (harf. kendi yln deve yl yapyorsun; hayvan devri yllarnn
adlarnda devenin ad katlmaz); kara cl karsz k$ yl, k$ kar olmayan yl; cl
kara kt (harf. yl) k$ karsz oldu; cl ku" sey. krlang. < ET yl (ED 917a).
cl- sessizce, yava$ yava$ hareket etmek, a%r a%r ilerlemek; srnmek, srnerek
yrmek, srklenmek; yere (veya yerlere kadar) e%ilerek yrmek; suu clp
agat su a%r a%r ve ahenkli bir biimde akyor; akrn clp barp konobuz a%r
a%r gideriz ve konaklarz, gece boyunca kalrz; booru menen clp catat 1)
hrmet ediyor, saygyla (veya yerlere kadar) e%iliyor; 2) mec. bsbtn fakirle$ti;
booru menen clgan kedey yoksulluk snrna d$en fakir; ordunan clmag azap
a%rcanldr. kr#. zb. cil- hareket etmek, ilerlemek, yrmek; oynamak,
kmldamak (yerinden); Alt. dl- hareket etmek; srnmek, srnerek
yrmek [ESTYa 40].
claacn, clacn zil, imbali, (kk) anlar, ngrak, yuvarlak ngrak (avc
ku#larn ayaklarna ba!lanr, aslr); klks ydn iine claacn "grata
koygondoy boldu gl$ yle bir nlad ki evin iinde zil nlyormu$ gibi oldu.
claacnduu zillerle (orkestralarda alnan iri zil) donatma; zilli, ngrakl;
claacnduu taka zilli ke, ngrakl topuk (eski zamanlarda yksek topuklara
taklan ziller); 2. mec. (ses, seda hakknda) zilin sesi gibi tatl, ho$ armonik,
181
ahenkli; bulaktn "ldragan agm claacnduu rma%n $rltsnn sesi zil sesi
gibi (armonik, ahenkli). < claacn+duu.
claan = clan.
clacn bkz. claacn.
clan 1. ylan; ak clan beyaz ylan; sar clan karaylan, zehirsiz ylan; kara aar
clan engerek ylan; ok clan ok ylan; clan ordosu ylan yuvas, ylan ini; iten
kkan iyri clan ats. ii fena, z kt (harf. iten kan e%ri ylan); clan
ltryn dese, ta" alp berbeyt ats. ylan ldreyim dese, ta$ (bile) alp vermez
(ba#kalarnn duygularna katlmayan, so!uk insanlar hakknda); clandn ba"
ylann ba$ (byclkte kt gz ve kt dilden korunmak iin kullanlr); c
clan (veya clcan veya slcan) solucan, yer solucan; 2. ylan ay (bkz. cl 2);
0 clan synap ketti hepsini yiyip bitirdi, silip sprd; ylrnn ii clan
synap ketkendey evlerinin ii bombo$ (hi kimse ve hi bir #ey yok); clan
sypaganday cpclma tamamen, bsbtn; her$eyi silip sprd; clandn ba"n
krgz- veya clandn ba"n gar- kurnazlk etmek, hile yapmak, alaklk etmek,
ktlk yapmak; kouldag kara clan zehirli ylan; ala ltrgn clanday ne
kokar ne bula$r; eme seme yaramaz (harf. tamamen ldrlmemi$ ylan gibi);
clan boor 1) kay# rmenin ayrca bir #ekli; 2) kam, nagayka (mahmuz
takmayan kazaklarn kullandklar deri kam); clanday (insanlar hakknda)
becerikli, eline abuk, mahir, usta; clkga clanday uul carayt ats. at (gtme)
iin (sadece) ylan gibi o%ul yarar; cladn kuyrugun bas- bkz. kuyruk. < ET
yla:n (d-) (ED 930a).
cla: cla ayak veya cla but = caylak; cla ayakta- ayakkab karmak. kr#.
Kzk., KKal. jala; Tel. dala; Hak. ala [ESTYa 104].
claa plak, cavlak, $allak; a claa a-ak (harf. a ve plak); claa y gn.
inek (kzden farkl olarak); tr claa veya trday claa bkz. tr; claa yk
bkz. yk; ak claa hububat, tahl addr; ak claa degeni ak buudaydan
irei #. ak claa dendi%inde, beyaz bu%dayn rengini alyor; claa ab"uu
kuz. tar. feodal soylularnn vah#i e!lenceleri: bele kadar plak kalan iki insann
birbirine kam darbeleriyle g denediler; daha fazla dayankllk gsteren
derebeyinden dl ald. kr#. Trkm. yalaa; Kzk., KKal. jalaa"; Nog.
182
yalaa"; B$k. yalan'as; Uyg. yalia; Alt. dalaa", dlaa"; Tuv. ana'a"
[ESTYa 104].
claata- amak, karmak, soymak. < claa+ta-.
claatan- dn. claata-dan; soyunup plak kalmak, soyunmak. < claata-n-.
claatk ak braklm$lk, plaklk. < claa+tk.
claatoo i#. claata-dan; ak kalma, plak kalma. < claata-oo.
claaylak = caylak.
claba" ba$ ak (olarak). < cla ba".
claba"ta- ba$n amak, $apkasn karmak (ba#lk, ba# giysisi, serpu#; #apka
karma). < claba"+ta-.
claba"tan- dn. claba"ta-dan; kendi ba$n amak (ba#lk, ba# giysisi, serpu#;
#apka karma). < claba"ta-n-.
clas 1. gn. ksa, dz (yn; ty hakknda); ksa tyl; 2. ortadan kaybolmu$, krklara
kar$m$, sr olmu$, yok edilmi$; clas bol- 1) ortadan kalkmak, yok olmak; 2)
mec. yoksulla$mak, fakir d$mek, fakirle$mek; clk bolup, bee bakt folk. at
oban olup, ksrak gttn, fakirledin (-di!in zaman) deve gttn (can skc i#i
yaptn); clas bolgur! Allah belan versin!, kahrolas(ca)! (atlar iin kullanlan
bedduadr); clas kl- tamamen ortadan kaldrmak, bsbtn yok etmek, imha
etmek, mahvetmek; clksn clas kl"t #. onun atlarnn hepsini onlar aldlar;
clksn tiyip r"tn, clas klp salayn folk. atlarnn hepsini da%lk otlaktan
alaym; clas sal- felakete u%ratmak, tahribat yapmak, kar$klk karmak; clas
tart- azap, strap, sknt, eziyet ekmek, i$kenceye u%ramak (veya maruz
kalmak); karganda eneke, clas tartp kurudum folk. annen yani ben
ya$ll%mda senin skntndan dolay mahvoldum; 3. gz pek, gz kara,
korkusuz, ylmaz, yrekli, cesur, cesaretli, yaman; biri mige tatgan tegiz kk
cal clas folk. yi%itlerin hepsi korkusuzdur, onlarn her biri bine denktir; art
cagnda cyrmas, a"kere baatr clas folk. arkasnda yirmisi, gerek yi%idin
korkusuzlu%u; cyrmada ag eken, clas klar ag eken folk. (d#man)
yendi%inde yirmi ya$ndaym$ (bahadr); krbdm mnday curuttu, clas
bolgon buruttu folk. bunun gibi halk, cesur y%n grmedim (yani Krgzlar); 4.
fena, kt, ho$ olmayan, yanl$; aksi, aykr, muhalif, zt; crgap catkan
cerimden, clas rk, kozgoysu folk. kt rk sen, bahtiyar oldu%um
183
yerden beni kovuyorsun (harf. yerimden oynatyorsun, yerimi de%i$tiriyorsun);
clas bolgon Kanoro! Kanoro Allah belan versin!, Allah kahretsin!, lanet
olsun!; clas bolgon zamana karga$a dnemi veya zaman; clas doo ard arkas
kesilmeyen utan verici dava; clkd tiyip aldkp, clas doogo kaldkp? folk.
senin koyunlarn aldk m, ard arkas kesilmeyen utan verici davaya
srkledik mi?
clb- gn. = cd-.
clbrska 1. dalgal (yeni do!an kuzunun ksa ty hakknda); ksa tyl kuzu postu,
kuzu krk; 2. mec. (insanlar hakknda) maymun i$tahl, dnek, bir dalda
durmaz, oynak, gelge; yalanc, ktr atan.
clbskak = clbrska.
clb"- yerinden oynamak, kaymak, a$a% (do%ru) kaymak. < clb-"-.
clb"kak kaygan, dz. < clb"-kak
54
.
clb"kaktan- 1. kaygan olmak; 2. yo%unla$mak, kesifle$mek (rn. nemlilik, slaklk
hakknda). < clb"kak+tan-.
clbt- saman altndan su yrtmek; clbtp el altndan; gizlice; sezdirmeden. < clb-
t-.
clbtma gizlice hareket etme, el altndan etki etme; clbtmas bar kurnazdr. <
clbt-ma.
clbz, clbrs = ilbirs.
clc- 1. srnmek, srnerek yrmek, srklenmek, srne srne hareket etmek;
2. zorlukla, glkle hareket etmek. < cl-c-
55
.
clclkta- 1. dalkavukluk etmek, yaltaklanmak, birine sokulmak, birini
pohpohlayarak gzne girmeye al$mak; al clclktap kald yaltaklanmaya
ba$lad; 2. utanp sklmadan laubali tavrlar taknmak, nazlanmak, cilvelenmek,
krtmak (ba#l. gen kzlarda). < clclk+ta-.
clcm" 1. (gz hakknda) dar, kk; 2. ekik gzl. < clcy-m".
clc: clc-clc et- = clclkta-.
clct- et. clc-dan; srnerek hareket etmeye zorlamak, bir #eyi a%r a%r e$it
$ekilde tam olarak hareket ettirmek; aktmak, dkmek (r. gzya#, kan);
kznn ca"n clctt gznn (gznden) ya$n aktt; yrd kelet o"ondo,
184
boz corgosun clctp folk. gri rahvan yry$l (atn) muntazam bir $ekilde
yrtp, yrd o zaman gelir. < clc-t-.
clcy- 1. (delik; aralk; giri#; ukur hakknda) dar olmak; 2. ekik gzl olmak.
cl- = cly-.
clgy ekik gzl.
clk 1. yark, atlak, aralk; delik, a%z; clk-culuktar yarklar, atlaklar; n
clg anat. ses yar%; 2. gn. = clgy. < cl-k.
clksz yarksz, atlaksz, aral% olmayan, deliksiz, ukursuz, btn, tam, eksiksiz,
tamam. < lk+sz.
cllk bir yllk sre, bir senelik zaman; aylk saygan i"ime cllk sayp cetpegen
folk. benim bir ayda yapt%m i$lemeyi (veya nak$) o bir ylda yapamyor,
yeti$tiremiyor. < cl+lk.
cly- (gzler hakknda) ekik gzl grn$ olmak; kz clygan neme eken
ekik gzl gibi bir $eymi$; clybay, tn otur! sen, ekik gzl uslu uslu (veya
efendi efendi) otur (harf. ekik gzlerinle knt yapma, ekik gzlerini $i$irme).
clyt- et. cly-dan; clygan kzdrn ansayn clytp ekik gzlerini daha da
ksarak bakm$. < cly-t-.
clda-: cldap yllardr, yllarca, yllardan beri, yllar boyunca, yllar yl; yl iinde. <
cl+da- < ET ylla- (ED 919a).
clda" akran, ya$t, emsal (ayn ylda veya hayvan devr ylna gre ayn isimli senede
do!mak); clda" katn srda" ats. akran kadnlar birbirlerine srlarn aarlar. <
cl+da".
cldk 1. yldnm; cetimi" cldk yetmi$inci yl dnm; 2. yllk sre, bir yllk
zaman; ceti cldk yedi yl, yedi yllk; ca cldk bazar yeni yl pazar. < cl+dk
< ET yllk (ED 925a).
cldr- et. cl-dan; yerinden oynatmak, yerini de%i$tirmek, yerinden kmldatmaya
zorlamak, yerini de%i$tirmeye zorlamak; alga cldr- ilerletmek, ileri hareketi
yaptrmak, ileri (do%ru) hareket ettirmek; koydu beri cldr koyunlar daha yakna
buraya yakla$tr; aylard aylantp, cldard cldrgan aylar ve yllar geirmi$. <
cl-dr-.
cldrma kurnaz, sezdirmeden (veya el altndan, gizlice) hareket eden; anasnn gz,
akgz, hilek6r, madrabaz, dolandrc; bul i" cldrmann ele kolunan keldi bu
185
i$ sadece akgz olan ki$iye ba$arlabilir geldi; cldrmasn cldrp koyot da,
ak koydon akoo, boz koydon momun bolup, cr beret bu kadar alakl% el
altndan yapyor, sonrasnda sakin, yava$ gidiyor (bkz. akoo); cldrma sz imal
ve yapmack konu$ma. < cldr-ma.
cldrman bkz. aldrman.
cldrt- et. cldr-dan; 0 cldrtp belli etmeden, duyurmadan, el altndan,
sezdirmeden, gizlice. < cldr-t-.
cldruu i#. cldr-dan. < cldr-uu.
cldz 1. ba#l. yldz; Sar cldz (veya Sarcldz) Zhre, Vens, ulpan, oban
Yldz (yldz); sarcldzday maday parlak, gz alc aln (harf. Zhre benzeri,
Vens gibi); kuyruktuu cldz kon. = kometa; cldz tolgondo veya cldz tolo
veya cldz tolup gecenin ge bir saatinde, gece ge vakit; gece oldu%unda (veya
ba$lad%nda, bastrd%nda); cldz odo- veya cldz odot- yldzlara gre
gelece%i nceden bildirmek; gezegenin durumuna gre hareket ederek bir $ey
yapmak (veya bir i$e giri$mek); cldzd odotup, bgndn kalbay cngn
folk. yldzlarn durumuna gre hazrlanp, bugnden gideyim; u"u bgn,
abake, cldzm maga o ele folk. i$te bugn, yldzm bana, atama $anst,
ba$aryd; baar-cogu on boldu, cldzna o boldu folk. onlarn hepsi on (ki$i)
oldu, onlarn yldz $ans i$areti verdi; attanar bgn kez emes cldzga kar"
kn ele folk. bugn yola koyulmann zaman de%il, yldzlar engeldir; Kzl Cldz
ordeni Kzl Yldz ni$an; cldzm! ok#. yldzm, yol gsterici yldzm!; 2. mec.
(insanlar hakknda) cana yakn, sevimli, $irin, sempatik, ho$, tatl; cldzd eken
adamdn, kim caktrbayt mndayd? folk. ho$, tatl insanlardan, kim ho$lanmaz?;
cldz cangan cigit gzel delikanl; akim bolup krgzga, abraktuu bul Sentek,
arbag ketti cldzga folk. bu nl (yi!it) Sentek krgza vali oldu%unda, onun
yetkisi daha ok oldu; 0 cldz artk (insanlar hakknda) 1) bahtiyar, $ansl,
talihli; 2) tatl, ho$, sevimli, $irin; cldz kar" d$mandrlar, onlarn aralarnda
kin vardr; cldz t"t veya cldz t otoritesini, yetkisini kaybetti; bezgin bir
durumda ok kederlendi (harf. onun yldz batt); cldzdar cerge t"p, kal
oygo kiri"ti kederlenip, derin d$nceye dald; cldzdn rp ok elemlenmi$;
krgz azr cldzda folk. krgzlar $imdi $ansldrlar (harf. yldzda); cldz-cldz
186
delik, delikli, delik de$ik, yrtk prtk (rn. giysi, giyim hakknda); cldz sk =
clduzduu 2. < ET yultuz (ED 922b).
cldza k. cldz-dan. < cldz+a.
cldzda-: suu cldzdap kirdi su ok ta$t, tamamen su bast; tuura keip tpgn
cldzdagan kp saz #. do%ruca geilip gidilmeyen sk bataklk. < cldz+da-.
cldzdal- ed. cldzda-dan; hrpalanm$, rselenmi$, ypranm$ olmak, eskimek,
ypranmak (rn. giysi, giyim hakknda). < cldzda-l-.
cldzdan- dn. cldzda-dan; arada bir parldamak, zaman zaman prldamak,
parldamak, prldamak, $ldamak; suu boyloy clt-clt cangan ottor cldzdatp
nehrin kys boyunca pek ok ate$ parldayp. < cldzda-n-.
cldzda"- dirlik dzen iinde ve mutlu bir $ekilde ya$amak. < cldz+da"-.
cldzdat- et. cldzda-dan; tutuularn cldzdatp, cakkan otun san cerinen
krstp turgan alak ate$ yakan ok sayda giri$i olan kk gebe adrlar.
< cldzda-t-.
cldzduu 1. yldzl veya yldzlarla kapl, yldzlarla aydnlanm$; 2. mec. cana
yakn, sevimli, $irin, sempatik, ho$, tatl; cldzduu cz sevimli yz, $irin ehre;
cldzduu bala sevimli, ho$ ocuk; cldzduu mal izleyene, seyredene ho$ gelen
hayvan; cldzduu kyml ince, zarif hareket; szdrn raaz bolgondoy
cldzduu gana clmayd onun szlerinden memnunluk duymu$ gibi ho$ bir
$ekilde glmsedi; 3. mec. mesut, bahtiyar, $ansl, talihli; cldzduu balalk mutlu
ocukluk. < cldz+duu.
cldzsz 1. yldzsz, karanlk; cldzsz asman yldzsz gkyz; 2. mec. (insanlar
hakknda) sevimsiz, itici, antipatik. < cldz+sz.
clga nehir yata%, rmak mecras, uzun ukur (veya girinti, oyuk), ukurluk; dar dere
yata%. kr#. Kzk., KKal. jl'a dere; derecik [ESTYa 36].
clgaa k. clgadan. < clga+a.
clgalan- 1. (yer, arazi hakknda) ukurlarla delik de$ik edilmi$ olmak, ukurla$m$
olmak; 2. mec. (yz hakknda) buru$ukluklar iinde olmak, buru$ buru$ (veya
kr$ kr$) olmak. < clga+lan-.
clgam bir ot addr.
clgans- benz. cl-dan; zar zor hareket etmek, glkle ilerlemek, glkle ilerliyor
grnmek; kktn ukan kanattuunu karasa, kanattar ara ele clgansyt #.
187
gkteki ku$un yelken uu$unu izlesen, kanatlar glkle hareket ediyor. < cl-
gan+s.
clgayak kaygan; clgayak muz kaygan buz, ayak kaydran buz; clgayak tep-
kaymak (ayak zerinde); patinaj yapmak, patenlerle kaymak.
clgn lgn (bitki). < ET yl#u:n (ED 926b).
clgnduu lgn a%ac biten yer; ke Talastn oyunda, clgnduu zn boyunda folk.
geni$ Talasn vadisinde, nehir kylarnda lgn. < clgun+duu.
clgs, clgsz hareketsiz, dura%an, oynamaz, sabit; sa%lamca, sa%lam bir $ekilde
tutturulan. < cl-gs.
clgsz hareketsiz, sa%lamca glendirilmi$. < clg+sz.
clgz- = cldr-.
cl- snmak, daha scak olmak; kn cld hava snd; 0 ann aytkan szn iim
cld onun syledi%i sze iim snd, onun sz benim iin do%al iyile$tirici
merhem oldu; andan eke clbayt sevincin ondan az olur; Samtrdn da
Saadatka ii cly t"t Samtrn da Saadete kar$ ii snd, sempati duydu;
aldm clsa, arkam clgan emes nm scaksa arkam scak de%ildir, vaziyetim
ikisi ortas bir $eydir (bir iyiyse, bir de ktdr). < ET yl:- (ED 919a).
clm 1. tatsz, lezzetsiz; i$tah uyandrmayan; clm suu tatsz su; 2. mec. el
altndan, gizlice, sezdirmeden hareket eden, saman altndan su yrten; clmc
osuraktn ckt caman ats. argo suyun durgun (veya yava$) akanndan, insann
yere bakanndan kork (veya sakn); yava$ atn iftesi pek olur. < clm+. kar#.
ET yln#a: (ED 931b).
clmda- snmak, daha scak olmak; k"t kuday urarda, kn clmdap, caz bolot
folk. tanr k$ cezalandrmak istedi%inde hava snp yaz gelir. < cl-m+da-.
clmk lk; kn clmk tartt hava biraz snd. < cl-mk. kr#. Kzk. jlmq don
zlmesi [ESTYa 276].
cln- dn. cl-dan; snmak, kendini stmak; emi kn clnd hava $imdi snd;
bozodon bir kese ise, iip alayn, clnp kalaarmn bozadan bir kase ise,
ieyim snrm. < cl-n-.
clks: clks cln (veya clda) cok klp turdu bu ylda kazand, ayn yl israf
etti.
clnuu i#. cln-dan. < cln-uu.
188
cl" i#. cl-dan; ilerleme, ilerletme, yer de%i$imi, yerinden oynama; ilgeri karay cl"
casa"t ileriye do%ru hareket ettiler. < cl--".
cl"- I i#t. cl-dan; karnda"m Ayrk, kasietten cl"t folk. kz karde$im
Ayrk, haysiyetini kaybettin. < cl-"-.
cl"- II i#t. cl-dan. < cl-"- < ET yl"- (ED 933a).
cl"ta- a%r a%r, yava$ yava$, giderek, azar azar hareket etmek; oorusu, kndn
kng cl"tap, oolup kele atat hastal% gnden gne, yava$ yava$ geiyor,
iyile$iyor. < cl"+ta-.
cl"tat- et. cl"ta-dan; a%r a%r ilerletmek, yava$ yava$ ileriye ekmek. < cl"ta-t-.
clt- et. cl-dan; stmak; suu clt- suyu stmak; 0 iimi cltp turas sempatiksin,
cana yaknsn; u"ul kz kara"nda i cltar sykm, cluuluk bar (onun) bu
bak$nda i stan ho$, sempatik bir scaklk var; boy cltu kep ho$ sz, tatl
konu$ma; tize clt- bkz. tize. < cl-t- < ET ylt- (ED 923a).
clttr- et. clt-tan; sttrmak, stmaya zorlamak; kol cuula turgan suunu clttrp
koygula elini ykamak iin suyu sttrd. < clt-tr-.
cltuu i#. clt-tan; stma. < clt-uu.
clkayak = clgayak; kk clkayak mz dz kaygan buz.
clk I 1. at (bir cins, snf ad olarak; kar#. at I); krk clk 1) krk at; 2) mec. halen
#aka yollu sylenir kz (kz ocu!u); gen kz (rn. bkz. tokuur); clknn kl at
kl; clknn klna carbagan veya clknn klna zar atnn izi bile yok (veya
belli de%il); (sadece at de!il) atnn kl bile yok; 2. at yl (bkz. cl 2); 0 kara
clk cins olmayan, soylu olmayan, sradan at; clk mnz geimsiz, huysuz
karakter; geimsiz, huysuz karakterli insan (harf. at karakterli); clk iinde alas
tek, yalnz, ayr (rn. ocuk hakknda); di%erlerinden ayr; al mi clk aydap
kalptr tehlikeye bana msn demiyor; hibir $eyi (kendine) dert etmez, her $ey
ona vz gelir, hi gam yemez (harf. bin at srer, takip eder); clan akpay, clk
teppey hi yoktan; durup dururken (harf. kzm#, darlm#). < ET 2 ylk: (ED
925b).
clk II s. cldan; tkn clk geen seneki, geen ylki, geen yldan kalan, geen
seneden kalma. < ET 1 ylk: (ED 925b).
clk 1. at oban; tn bakr clk gecenin cefa ekeni at obandr (di!er cretli
i#ilerin ierisinde yeri yksek olan at obanl!dr, onun i#i zordur); clknn
189
bir krgnn kan, bir krgnn it krbyt ats. at obannn bir grd%n han
(bile), di%er grd%n kpek (bile) grmez; clknn ikenin birde it ipeyt,
birde kan ipeyt ats. at obannn yedi%ini (yle pis ki) bir kpek yemez bir de
han yemez (yle zarif bir biimde: at obanlar yar a yar tok ya#ad, ya!l at
ld! zaman onu keserler ve en lezzetli ksmn yerler); 2. obanaldatan. <
clk+ < ET ylk: (ED 927a).
clklk at obannn i$i veya durumu; 2. etn. at obanna arma%an (damadn evine
gtrd!nde gelinin atn tutana,); bergen kzdn atn karmaybz dep, clklk
aluu ilgerten kalgan eldin salt eken verilen kzn atn tutmak ve hediye almak
eski insanlarn gelene%idir. < clk+lk.
clkluu ylks olan; san clkluu saysz ylk atlarna sahip (olan). < clk+luu.
clma 1. przsz, dz; clma ta" dz, przsz ta$, akl ta$; clma kayp yle (dz)
dikilmi$ ki, diki$i belli belirsiz (veya zor grlr, gze grnmez); 2. mec.
grn$te ho$, grn$e gre kibar; dzenbaz, hilek6r; kurnaz (kendi glgede
kalr, di!erlerini k#krtr); clma syl" yumu$ak, grn$te kibar, diplomata
konu$ma; du"mandn srt clma, ii kara ats. d$mann grn$ yumu$ak, ii
karadr; clma kuu kurnaz, sinsi; 3. hepsi (ama hepsi), herkes; tamamen,
bsbtn, tm, hep; kesin olarak, bsbtn, tamamyla; katl"kan adamd kla
turgan clma tz folk. (onunla) arp$an insanlar mahvetti; clma krp sal-
tamamen yok etmek, bsbtn ortadan kaldrmak; clkn clma alp kelem
ylknn hepsini getireyim; 0 clma kabak kelin $psevdi ve havai gen kadnlar;
clma atala bkz. atala I.
clmakay 1. kaygan, dzgn, cilal; 2. mec. tamamiyle, tam olarak, tmyle,
bsbtn (rn. soymak, talan etmek, gaspetmek). < clma+kay.
clmakayla- dzlemek, dzenlemek, przleri gidermek. < clmakay+la-.
clmakaylan- dn. clmakayla-dan; dzelmek, dzlenmek, przleri giderilmek. <
clmakayla-n-.
clmala- 1. dzenlemek, dzlemek, dz yapmak; pl6nya ile rendelemek, rende
yapmak; 2. mec. dolambal, yumu$ak, yapmack, diplomatik tarzda hareket
etmek; men elilep clmalap aytkan suluu szd bilbeym di%erleri gibi gzel ve
diplomatik tarzda konu$amam, konu$may beceremem. < clma+la-.
clmalan- dn. clmala-dan. < clmala-n-.
190
clmalat- et. clmala-dan. < clmala-t-.
clma 1. atik, evik, kprdak, becerikli, usta, eli yatkn; clma ur- veya clma
kak- becerikli, usta hareketler yapmak; clma kakkan neme veya clma urgan
neme 1) o yle evik biridir; 2) o yle kurnaz, her yere sokulabilen biridir; 0
clma et- glmsemek, tebessm etmek; clma etip koydu glmsedi,
tebessm etti. < clma-. kr#. Kzk. jlma atik, evik, giri$ken, becerikli; KKal.
jlma ne$e, ne$elilik, $enlik; KKal. jlma et- glmsemek [ESTYa 278].
clmada- 1. mahir, becerikli hareketler yapmak; becerikli, eli abuk, evik olmak;
clmadagan taygan hzl ara$trmas veya yry$ olan borzoy (Rus tazs),
taz (kpe%i); 2. yapmack davran$larda bulunmak; clmadagan yapmack
davran$larla sokulmaya al$an. < clma+da-.
clmadat- et. clmada-dan; kzdrmak, fkelendirmek, galeyana getirmek (rn.
at). < clmada-t-.
clmar- przsz, dz olmak. < clma+r-.
clmart- et. clmar-dan; bir #eyi przsz yapmak, prz dzlemek, dzle$tirmek.
< clmar-t-.
clmartuu i#. clmart-tan. < clmart-uu.
clmay- glmsemek, tebessm etmek; du"man srttan clmayat, iinen kubanat
ats. d$man d$tan (acyarak, merhametle) glmser, iten sevinir (senin acna,
zntne); enesin kapstan krgn baltr be"ik baladay clmayp annesini aniden
gren ocuk gibi glmsemi$; murutunan clmayp koydu byk altndan
glmsedi; kalp ele clmayp koydu yapmack bir biimde glmsedi, sahte sahte
glmsedi; 0 clmayp kal! Allah kahretsin!, kahrolas!, ailenle birlikte
cehenneme kadar (yolun var)!; clmaygr! Allah onun belasn versin!, Allah
kahretsin!, lanet olsun! kr#. Nog., Tat., B$k. ylmay-; Kzk. jlmy- [ESTYa 278].
clmayk hafif tebessm; clmayk tart- hafif bir tebessm eder gibi bir grn$
almak, zor sezilir bir $ekilde glmsemek. < clmay---k.
clmay" i#. clmay-dan; glmseme, tebessm; ann clmay" n aytkandktn
belgisi emes ele onun glmsemesi gere%i syledi%i anlamna gelmiyor. <
clmay--".
clmay"- i#t. clmay-dan; glmsemek, tebessm etmek; birbirine tebessm etmek.
< clmay--"-.
191
clmayuu i#. clmay-dan; glmseme, tebessm. < clmay-uu.
clmk: clmktay temiz gibi.
clmda- glmseyen grn$ olmak. < clm+da-. kr#. Kzk. jlmada- [ESTYa
278].
clmdat- et. clmda-dan. < clmda-t-.
clm"- = clb"-; tgnn taman ptn clm"a berdi ayakkabsnn taban otlarn
zerinden kayd; ba" kiyimi clm"p t"kndktn a ele ksyt ba$ giysisi
(ba#ndan) kayp d$nce sa da kabarr; clm"p, kulap t"p oozumdan kep #.
istemeden syledim, a%zmdan kat (harf. a!zmdan d#t).
clm"kak = clb"kak.
clm"ma slak ve kaygan. < clm"-ma.
cloo yular, dizgin (yularndan ifadesinde, en ok at ko#ular zamannda kullanlr);
attardn cloosun algla atlar yularndan tutun, atlarn ba$n tutun; ceke clov
gn. kay$l dizgin; 0 cloosunda Kdr bar $ansldr, onun her$eyi yaver gidiyor.
kr#. KKal. jlav [ESTYa 41].
cloolo- yularndan tutmak, ba$n tutmak; Kdr cloolop turat = cloosunda Kdr
bar (bkz. cloo). < cloo+lo-.
cloolo"- i#t. cloolo-dan; birlikte (rn. iki ki#iyle) yularndan tutmak, ba$n tutmak.
< cloolo-"-.
clplda- 1. hzl, becerikli hareketler yapmak; suudan kkan balktay kolgo
karmalbay clpldayt sudan km$ balk gibi kvrlyor ve kendisini
yakalatmyor; 2. becerikli, i$in i$inden kabilir, kolayn bulur, kurnaz olmak;
yaltaklanmak. < clpl+da-.
clplda"- i#t. clplda-dan. < clpda-"-.
clpldat- et. clplda-dan. < clplda-t-.
clpldoo i#. clplda-dan. < clplda-oo.
clpda- laubali, a$r derecede rahat ve utanmaz davranmak (daha ok kadnlar
hakknda). < clp+da-.
clp"ta- dalkavukluk etmek, yaltaklanmak, yl$mak, yaltaklanarak drt dnmek. <
clp"+ta-.
clp"tat- et. clp"ta-dan. < clp"ta-t-.
clp"tatuu i#. clp"tat-tan. < clp"tat-uu.
192
clp"too i#. clp"ta-dan. < clp"ta-oo.
clt anlk ve beklenmedik hareketi ifade eden yansma szck; clt koyup, cok boldu
sv$t, savu$tu; kn clt koyup, uyasna kirdi gne$ parlayp batverdi;
karagda ot clt etti karanlkta ate$ parlad; ot clt ete t"t $k yanp snd,
ate$ grnp kayboldu; clt etip, klp koydu aniden glmsedi; suu boyloy clt-
clt cangan ottor nehrin kys boyunca zaman zaman parldayan ate$ler;
cldzday clt-clt etet yldz gibi parlyor; clt ber veya clt et- atlvermek, hzlca
sramak, zplamak; frt frt ko$u$mak; ok gibi frlamak, atlmak; dag bir tn
ketti, clt agp bir gece sezdirmeden gitti; 0 clt etme kon. #aka gaz ya%, petrol.
kar#. calt.
cltak yanslama kelime; cltak-cltak zaman zaman parldayan, arada bir prldayan.
cltlda- $ldamak, parldamak, ($l $l) parldamak. < cltl+da-.
cltlda"- i#t. cltlda-dan. < cltlda-"-.
cltldat- et. cltlda-dan; balalardn ot cltldatp catkandarn krd ocuklarn
ate$ tutu$turduklarn grd; ta"p akkan suu, cldtdatp, kbk ertet ta$p akan
su $ldayan kp% alp gtryor; cltldatp at mindi at gzelle$tirip bindi. <
cltlda-t-.
cltda- cilvelenmek, cilve yapmak, krtmak, nazlanmak (gzlerle, mimiklerle). <
clt+da-.
cltr parldayan, parlak; mkemmel; cltr kara krp parlak, siyah kuzu derisi;
cltr-cultur parl-parl, prldayan. kar#. caltr.
cltra- parlamak, $ldamak, ($l $l) parldamak; mgdy caltrap, km"ty
cltragan buz gibi parldayp, gm$ gibi $ldam$; kan agp turat cltrap folk.
kan $ldayarak akyor. < cltr+a- < ET yaltr:- (ED 923b).
cltrak parlayan; 0 cltrak metalldar renkli madenler. < cltra-k < ET yaltrk (ED
922a).
cltrat- et. cltra-dan; parlatmak, $ldatmak; parlamaya, $ldamaya zorlamak;
ka"ka ti"in cltratp (kesici, n di#) (beyaz) di$lerini parlatm$. < cltra-t- < ET
yaltrt- (ED 924a).
cltrkan dallar geni$e yaylm$, geni$ dall olan (bitki); cltrkan, "bak ko"ulup,
koydun ceri Ala-Too folk. (burada) dallar geni$e yaylm$ olan bitkilerin,
pelinin kayna$t% koyun (koyun iin elveri#li) yeri Ala Da%dr.
193
cltrkanduu sprge otu bol olan, sprge otlu (bkz. cltrkan). < cltrkan+duu.
cltrla- = caltra-.
clty- bir #eyi sezdirmeden, gizlice, el altndan yapmak; bir #eyi oyun, hile ile
yapmak; cltyp kap ketti gizlice sv$t.
cltyma kurnaz, cin (gibi). < clty-ma.
cluu I. 1. lk, lklk, scak, scaklk, s; ton cluusun enesi bilet ats. krkn
scakl%n (ne kadar scak tuttu!unu) sahibi bilir; cluu et taze et; 2. mec. scak,
iten, samimi, ho$, iyi, tatl, ok$ayc; sevecen, m$fik, $efkatli, $efkat dolu; cluu
kabar ho$ (veya iyi) bir haber; cluu sz iten (veya samimi, ho$, iyi, tatl, $efkat
dolu, ok$ayc) sz; cluu syl- tatl dille, ho$ bir $ekilde konu$mak; cluu
syls, clan iyinden gat ats. tatl dille, ho$ bir $ekilde sylese, ylan (da)
ininden kar, tatl dil ylan deli%inden karr; cluu clmayd ho$ bir $ekilde
glmsedi; cluu tosup al- scak, samimi kar$lamak; 3. mec. can, ruh; 4. mec.
yuva; cagalmay utu cluudan folk. krmz ayakl $ahin (veya bozdo%an)
yuvasndan utu; 0 cluu ordun suut- veya cluu ordunan kozgo- (birini)
yurdundan yuvasndan koparmak, karmak. < ET yl# (ED 925a).
cluu II i#. cl-dan; kyn i" alga cluu calgz kadam #. zor i$ (ilk) admn
atlmasyla yaplr. < cl-uu.
cluuuluk scak bir mevsim, lk zaman. < cluu+uluk.
cluula- ltmak, stmak, s vermek, scak hale getirmek; cluulap cap- scak (veya
kaln) giyindirmek; cluulap camn- scak (veya kaln) giyinmek. < cluu+la-.
cluuluk lklk, scaklk; suluulugunan cluulugu ats. gzellikten, cana yaknlk
daha iyidir. < cluu+luk < ET yl#lk (ED 927b).
cm I yanslama kelime; cm-cm et- arada bir parldamak, zaman zaman prldamak;
cm-cm kl- ne$eyle glmsedi (gzleri parlayarak).
cm II: cm boldu o sustu; cm debe! kes sesini!; cm debe, Kalbegim! dedi
ab"ka, alakann ktrp pir (usta) sus, Kalbe%im dedi, elini kaldrarak; cm
ele dey t"t hi d$nmeden, hemen byk bir memnuniyetle anla$t; cm-crt =
cmcrt.
cm III = cam I (bkz. kadr II); kl cm boldu yre%i sakinledi, yat$t.
cmcrt tam bir sessizlik, sessizce, ses karmadan; kulak murunu kesilgendey (veya
kulak keskendey) cmcrt hi ya$am belirtisi yok gibi; sessiz.
194
cmcrttk tamamen sessizlik; cmcrttkka kml- tam bir sessizli%e gmlmek. <
cmcrt+tk.
cmcuur Tal.a!. = muur.
cmda-: eptep-cmdap gizlice.
cmda"- i#t. cmda-dan; i ara cmda"p al- anla$mak, uyu$mak, mutabk kalmak,
szle$mek. < cmda-"-.
cm = cam.
cmlda- parlamak, parl parl (veya prl prl) olmak, de%i$ik renklere almak (veya
andrmak); cmldap turat yzn parlyor, ho$ bir grn$ alyor; cmldap
kl- gnle ho$ bir $ekilde glmsemek; iinen cmldap turat sevin nedeniyle
sabrszlk duyuyor; 0 cmldagan cip sa%lam ve dz bklm$ iplik veya urgan.
< cml+da-.
cmldak: cmldak cip dz, bo%umsuz, przsz iplik veya urgan; cmldak ci#it
derli toplu, eli abuk ve becerikli delikanl. < cmlda-k.
cmlda"- i#t. cmlda-dan. < cmlda-"-.
cmldat- et. cmlda-dan; cmldatp say- ufak ve sk diki$le nak$ i$lemek, gergef
i$lemek; cmldatp tik- kk, ufak diki$le dikmek. < cmlda-t-.
cm glmseme, tebessm; cilveli, yapmack hareketler, krtmalar; cm etip kl-
tebessm etmek; gnl alc, ho$ tavrla glmsemek.
cmda- glmsemek, tebessm etmek; cilveli, yapmack, krtr $ekilde hareketler
yapmak; yaltaklanmak, sokulmak, pohpohlaya pohpohlaya gzne girmeye
al$mak. < cm+da-.
cmda"- i#t. cmda-dan. < cmda-"-.
cmdat- et. cmda-dan; kz cmdat- gzlerini ksmaya zorlamak, gzlerini
kama$trmak (rn. kar hakknda). < cmda-t-.
cmr- = cmkr-; cmrp gizlice; cmrp katp ald saklad, gizledi; akan
ntgn cmrd paralar cebine saklad; paralar cebine koydu, cebine
yerle$tirdi (hibir iz yok); koydu eak cmrd uzun zaman nce koyunun sonunu
getirdi (#imdi artk o gitmiyor).
cmra-: cmrap, nkpay kald ses karmadan, tam bir sessizlik ierisine
gmld. < cm++ra-
56
.
195
cmrat- = cmrayt; kayg kzg ilinbey, cmrata tiktirip folk. gzle grlr,
farkedilir bir diki$ olmamas iin, kk diki$ yaplmasn emretti.
cmray- hibir (ya#am) belirtisi vermemek; kendiyle ilgili haber vermemek;
cmrayp, Celkayp e kabarn garbay folk. Celkayp hibir ya$am belirtisi ve
hibir haber vermedi; cmrayp bt turgan bolup kald yara kapanmaya ve
kabuk ba%lamaya ba$lad.
cmrayt- et. cmray-dan; cmraytp tiktirgen folk. belli olmayacak $ekilde
diktirdi. < cmray-t-.
cmrl- dn.-ed. cmr-dan; brkt krgn tlkdy cmrlp, e"ikke kt kartal
grm$ tilki gibi drt duvar arasndan bzlerek kt; kan krgn kulaala
cmrla ba"tad fare grm$ aylak gibi cesaretlenmeye, gayrete gelmeye
ba$lad. < cmr--l-.
cmy- hafife tebessm etmek (dudaklarn amadan ve memnuniyet ifade ederek).
cmy"- i#t. cmy-dan. < cmy--"-.
cmyuu i#. cmy-dan. < cmy-uu.
cmkr- bir #eyi sezdirmeden almak; bir saatmd cmkrp ketti biri saatimi
sezdirmeden alp gitmi$. < cm+kr-.
cmky- topla$mak, y%$mak (rn. avn, yemin yannda bulunan yrtc hayvanlar
hakknda).
cmsal 1. (szler hakknda) imal; 2. gizli, sezilmez, belli belirsiz, gze grnmez,
zor grlr; cmsal trd gizlice, sezdirmeden, belli etmeden, gizli trde; cmsal
korutundu uzla$trc netice; i$in esasn rten sonu, rtbas edilmi$ hkm. <
cm+sal.
cmsalda- gizlice brmek, esrar perdesiyle kapamak, stn rtmek, kapatmak. <
cmsal+da-.
cmsalda"- i#t. cmsalda-dan. < cmsalda-"-.
cmsaldat- et. cmsalda-dan. < cmsalda-t-.
cmsalduu: cmsalduu ayal hamarat, titiz, derli toplu kadn; cmsalduu trd
titizlikle, derli toplu bir biimde, temiz olarak. < cmsal+duu.
cns Ar. 1. e$it, nevi, tip, tr, soy; too cnstar da% e$itleri; 2. biyo. cins, e$it, tr,
nevi. << Ar. q:C cins (PED 374a).
cnstk biyo. cinsel, cinsi; reme(s)i; cnstk mlr reme organlar. < cns+tk.
196
c I in. _`re
57
(cin) yakla#k alt yz grama denk gelen, a!rlk ls biriminin
addr; bir koygo bir c apiyim beresi bir koyuna bir c afyon vereceksin.
c II: -c bkz. I.
cala = claa.
calata- = claata-.
calayak = caylak.
calba" = claba"; kyng cok claa, topusu cok calba" folk. gmle%i
olmayan plak, rtsz ak ba$.
calbut = caylak.
caylak 1. yaln ayak; 2. ayak takmndan biri, avare, serseri, baldr plak; 0
caylak katta- gizli gnl ili$kisi olmak; caylak katta" gizli gnl ili$kisi; al
eknn caylak katta" bar o ikisinin gizli gnl ili$kisi var.
caylaktan- ayakkaby karmak. < caylak+tan-.
cda- gn. semirmek, ya%lanmak, $i$manlamak, ya% toplamak; koylor kuyru#un
cday albad koyunlarn kuyru%unu ya% toplamad, koyunlar (henz)
ya%lanmadlar. < c+da-.
cgl gn. = clgn.
cra- nlamak, takrdamak, tngrdamak, $akrdamak. < c++ra-.
croo i#. cra-dan; nlama, takrdama, tngrdama, $akrdama. < cra-oo.
cp I yanslama kelime; cp et- frt frt etmek; $p diye, bir anda yok olmak; cp etip,
yg kirip ketti bir anda ortadan kaybolup eve gitti; cp etip, cok boldu annda
yok oldu; tartp iyse, uuldap, cebenin ogu cp etip (okun dirse!ini) ekince ok
ses kararak (frt frt) sapland.
cp II c ile ba#layan kelimelerin nne gelerek anlam kuvvetlendirir; cpclma 1)
dmdz, tamamen kaygan; 2) mec. grn$te kibar, diplomatik, kurnaz; cpclas
iz brakmadan kayplara kar$m$, sr olmu$, ortadan kaybolmu$; cpclmakay
bkz. clmakay.
cpar gzel koku, tr; gzel kokulu, trl; cpar samn tuvalet sabunu; cpar cttan-
gzel koku samak, ho$ bir koku vermek, tr samak; cpar cttuu gzel kokulu,
trl; 0 cpar monok karanfil (ie%i); cpar kindik = meer pt (bkz. meer).
< ET ypa:r (ED 878b).
cparduu gzel kokulu, trl. < cpar+duu < ET yparl# (ED 880a).
197
cpclaa tamamen plak, rlplak. < cp claa.
cpclma bkz. clma.
cpclmakay bkz. clmakay.
cplda- = clplda-; cpldagan evik, din, canl, olduka hareketli, devingen,
oynak.
cplkta- hzlca gz krp$trmak; kz cplktayt o gzlerini hzl hzl krpyor
(harf. gzleri hzl hzl krpyor). < cplk+ta-.
cplktat- et. cplkta-dan; kz cplktat- gz krp$trmak. < cplkta-t-.
cr- yrtmak, paralamak, kesmek, kesip yarmak; suu arkt crp ketti su, kanal
yarp gitti. < ET 1 yr- (ED 955a).
cra 1. sel ukuru, ya%mur ve sel sularyla alm$ dere (veya ukur) (byk boyutta);
2. byk olmayan da% geidi. < cr-a. kr#. Kzk., KKal. jra; Alt. dra [ESTYa
204].
craka yark, atlak, aralk.
crdr- et. cr-dan. < cr-dr-.
crga- bir $eyin tadn (veya zevkini) karmak, bir $eyden tat (veya keyif) almak,
zevk duymak, mesut olmak, mutlu olmak; bolluk iinde ya$amak, rahat bir
ya$am srmek. kr#. Hak., Tuv. r'a-; Alt. dr'a- [ESTYa 42].
crgal haz, zevk, ho$nutluk, mutluluk, saadet, ferahlk, bolluk, mutlu hayat;
camandn crgal uyku ats. fakirin (tek) zevki uykudur; crgal kr- bir $eyin
tadn (veya zevkini) karmak, bir $eyden tat (veya keyif) almak; crgal ber-
mutluluk vermek; e%lendirmek, sevindirmek, zevk vermek; crgal turmu" ne$eli,
ne$e iinde (olan) bir hayat; 0 crgalm iki gzm; sevin kayna%m (kadn len
kocasnn ardndan ona gzya# dkerken byle isimlendirir). < crga-l. kr#.
Hak., Tuv. r'al; Alt. dr'al; [ESTYa 43].
crgallk ya$amn (maddi) nimetleri olarak tanmlanan her$ey, sevinli, mutlu bir
ya$am; crgallk dooru faydal, yararl, mutlu zaman; materialdk crgallktar
maddi nimetler; emgekilerdin materialdk crgallgn coroguu ktr
emekilerin maddi nimetlerinin artmas (veya artrlmas); turmu" crgallg
hayatn nimetleri. < crgal+lk.
crgallktuu = crgalduu.
198
crgalda" e$it derecede bolluk, hayatn nimetlerinin birisiyle e$it olmas. <
crgal+da".
crgalduu 1. hayatn (maddi) nimetlerinin tamamndan faydalanan, bolluk ve huzur
iinde ya$ayan; 2. bolluk, haz, zevk, bahtiyarlk, sevin veren; sevinli, ne$eli,
sevi iinde (olan), ne$e iinde (olan). < crgal+duu.
crgalizm #aka bereket, bolluk, iyilik, haz, lezzet, zevk.
crgalsz sevinci, hazz olmayan veya sevin, haz getirmeyen; sevin iinde bir
ya$am olmayan veya bolluk sahip olmayan. < crgal+sz.
crgat- et. crga-dan; haz, zevk, tat vermek; ok zevk vermek; camandn can
crgatar uyku ats. fakirin (tek) can zevki uykudur. < crga-t-.
crgat" i#. crgat-tan; can sakta" ooy, can crgat" kyn ats. can koruma (yani
genel olarak ya#amak) kolay, cana zevk vermek zordur. < crgat--".
crgatuu i#. crgat-tan. < crgat-uu.
crg- gn. d$mek, yklmak, devrilmek.
crk 1. delik, ukur; delik, delikli, delik de$ik; kazlm$, de$elenmi$, delik de$ik
edilmi$; crk t burun kanatlar delinmi$ olan deve (buyladan, bkz. buyla I);
crk gz burnu delikli olan kz, bo%a (lkten; bkz. lk); crk iyne deli%i
krk olan i%ne; crk iynesin kaltrbay, alp ketti ipli%in sonuna kadar her$eyi
(harf. deli%i krk i%nesine kadar) toplad; 2. (veya crk ooz) anat., tp. tav$an
dudak(%), yark dudak; 3. tav$an dudakl, yark dudakl insan. < cr--k < ET
yrk (ED 965a).
crl- dn.-ed. cr-dan; parampara, yrtk, yrtk prtk olmak; yrtlmak,
paralanmak, para para olmak; cak" tnn murdu crlbayt ats. iyi devenin
burnu yrtlmaz (buyladan; bkz. buyla I). < cr--l- < ET yril- (ED 967b).
crlt- et. crl-dan; kulun-tayn rtp, tnn murdun crltp folk. taylar tiz bir
$ekilde ki$netip, devenin burnunu (bkz. buyla I) yrttrp. < crl-t-.
crm I dz rgl $eriti olan ksa kay$; crm r dz kay$ rme (kam iin
yaplm# gibi, yuvarlak de!il); 2. arka kemere ba%lanan semerdeki rgl $eriti
olan kay$; olo-crm bkz. olo I; 0 crm arpa bkz. arpa. kr#. Tuv. irim
kolanla birle$tirilen eyer kay$ [ESTYa 43]. < Mo%. cirim [VEWT 127a].
crm II rm-crm ikilemesinde grlr, tek ba$na kullanlmaz.
199
crmda- (kolan ba!ladktan sonra) kolann ucundaki rgl $eritle
sa%lamla$trmak, ksa kemer (veya kay$) ile sa%lamla$trmak. < crm+da-.
crmdat- et. crmda-dan. < crmda-t-.
cr r-cr ikilemesinde grlr, tek ba$na kulllanlmaz.
crt cmcrt ikilemesinde kar$mza kar, tek ba$na kullanlmaz.
crt- paralamak, para para etmek, yrtmak; cer crt- yeri kazmak, topra% srmek;
< cr-t- < ET yrt- (ED 958b).
crtak ya$aran kz crtak gzleri ya$aryor, gznden ya$ akyor (ba#l. ya#llar
hakknda). kr#. Tuv. rtaq hastalk (gzlerde); Uyg. cirtaq trahom hastal%nn
iyile$mesinden sonra meydana gelen izler [ESTYa 43].
crtakta- 1. ya$armak, ya$arm$ olmak (ba#l. ya#llarn gzleri hakknda); 2. yersiz
bir glmseme yaylmak. < crtak+ta-.
crtalada- = crtakta- 2.
crtada- = crtakta- 2; tama"a klba, crtadap, eri lgn ayal cesirge folk. kocas
lm$ dul kadna glme.
crtadat- et. crtada-dan; kzn crtadatp (hasta veya ya#llarda) gzden ya$
kartp. < crtada-t-.
crtay- ya$aran gzlere sahip olmak, ya$armak (gzlerde, ba#l. ya#llarn); kzdr
crtayp, sakal appak bolgon gzleri ya$arp, sakal bembeyaz olmu$; crtayp
karap olturgan u"ul n yldak kekse ab"ka ele ya$aran gzleriyle bakan, sesi
cyak $u ihtiyardr. kr#. Tuv. rtay- apaklanmak, apak ba%lamak, hastalanmak
(gzler hakknda) [ESTYa 43]
crtk kopmu$, kopuk; pl prt, yrtk prtk, delik elbise, ayakkab vs.; crtk te"ikke
klt ats. yrtk delikle alay ediyor; kazan anakla alay ediyor; crtk etek kk
hrpani, hrpani ocuk, ulsuz, yaln ayak ba$ kabak. < crt--k.
crtl- dn.-ed. crt-tan; yrtlmak, paralanmak, para para olmak; kyng
crtlgan gmle%i yrtlm$ veya elbisesi yrtktr; apkem tuulganda kara
kementay klp berdi ele, aligee crtlbayt bilmece annem do%du%umda (bana)
kara kementay (bkz.) dikip verdi, bu zamana kadar yrtlmad (cevap klk
glge); beti crtlgan (kocasnn lmne a!layan dul kadn hakknda) yz
trmalanm$, trmklarla dolu. < crt--l- < ET yrtl- (ED 961a).
200
crtluu I 1. parampara (olmu$), yrtk, yrtk prtk, da%nk, kar$k; trmalanm$,
syrlm$; kara a cayluu, kanduu beti crtluu folk. kara sa da%nk, kan(lar)
iinde kalm$ yz trmklarla dolu. < crtl-uu.
crtluu II i#. crtl-dan. < crtl-uu.
crt" i#. crt-tan; 1. yrtma, paralama, para para etme; etek crt" bkz. etek; 2.
etn. ly hatrlama treni srasnda verilen hediyeler (0,5 metreden 3 metreye
kadar byklkte olan kuma#n bir ksm). < crt--" < ET yrt"- (ED 961a).
crtk zanl., mec. yrtc; smrc (olan), ya%mac (olan); yrtc hayvan,
smrc, ya%mac; crtk aybandar yrtc hayvanlar, canavarlar. < crt-k.
crtktan- hayvanla$mak, canavar kesilmek. < crtk+tan-.
crtktk yrtclk; smrclk, ya%maclk; yrtclk; smrgecilik, ya%maclk
al$kanl%. < crtk+tk.
crttr- et. crt-tan. < crt-tr-.
crtuu i#. crt-tan; yrtma, paralama, para para etme. < crt-uu.
c" gr, sk, sk; kesif, yo%un; devaml, srekli; aralksz; btn, eksiksiz, tam,
tamam; c" urganday cgptr (bitki, nebat hakknda) olduka sk km$; c"
urganday kal tokoy ok sk orman; c" urganday kp ki"i pek ok insan, byk
bir kalabalk; c"-c" ok kez, sk, sk sk, ska, bir daha, tekrar tekrar; c"tan c"
oktan ok, o%un o%u. kr#. KKal. js; Tat. y"; Alt. d"; Hak. s [ESTYa 44]. <
ET y" (ED 976a).
c"aan = c"ana; cak"lktn "aan iyiye i$aret.
c"ana "r. i$aret, belirti, al6met; cazdn c"anas keldi baharn i$areti geldi, baharn
kokusu geldi. < !r. K:.n: ni"!ne (PED 1403b).
c"analuu (insanlar hakknda) iyi al$kanlklar olan, mit veren; mutluluk getiren;
c"analuu bala ailesine mutluluk getirmek zorunda olan ocuk (o!lan);
c"analuu kelin terbiyeli mizac olan gen kz. < c"ana+luu.
c"- ovmak, ovu$turmak; temizlemek; samoordu kum menen c" semaveri kum ile
temizle; arkamd c"p ber srtm ov.
c"l- ed. c"-dan; 2. mec. zayflamak; kzl toru betteri, ak cuumal alp, c"lp
kalgan krmz yanaklar sarard ve kt; al c"lp kalptr veya kazs c"lp
kalptr karn ya%n bo$altt. < c"-l-.
c"luu i#. c"l-dan; zayflama. < c"l-uu.
201
c"n- dn. c"-dan; kendini ovmak, ovunmak. < c"-n-.
c"nuu i#. c"n-dan. < c"n-uu.
c"t- et. c"-dan. < c"-t-.
c"kla- tekr. c"-dan; oozun aykayt c"klap a%zn silerek temizleyip (harf. di#i
frayla temizliyor). < c"-kla-.
c"tk sklk, yo%unluk (rn. orman); sklk (nfus, halk, ahali); kalktn c"tg nfus
yo%unlu%u. < c"+tk.
c"tr- et. c"-dan; samndatp cuudurup, daray menen c"trp folk. ipekli kuma$
sabunla ovdurup ykatp kurutmu$. < c"-tr-.
ct koku; sar maydn ct kelip turat eritilmi$ inek ya%nn kokusu geliyor; atrdn
ct kelip turat esansn kokusu geliyor; may ct klp bir miktar ya%l yapp (koku
iin yeme!i); ct da cok kokusu da yok; ct-cbr her trl kokular; bir nerseni
t-ctr bilinebi? bir $eyin kokusu mu geliyor?; ct al- koku almak, koklamak,
duymak, hissetmek; arkar, ct alp, Tootayd krt da, drkoyup, a"p-"a"p,
alda nee krd a"p cnyt da% kou, hissedip, Tootay grrler, rkerek,
korku iinde pek ok geidi a$p giderler; ct al"- 1) birlikte koklamak,
kokla$mak; 2) mec. anla$mak, ko$ullar (veya $artlar) zerinde uyu$mak; ct
al"kan kuular genel srr olan kurnazlar; ayn ekip, ayn ete; 3) mec. a%z
tadyla ya$amak, dirlik dzen iinde ya$amak, dostluk ve bar$ iinde ya$amak;
ayrlbay, ct al"p, bir crl, bolbosun kanduu sogu", kanduu zaman #.
ayrlmadan, dirlik dzen iinde ya$ayaca%z, kanl sava$, kanl zaman olmasn; 0
ct sii"- al$mak; ct sii"ip, erdi-katn bolup, be" cl birge mr srp keldik
al$p, kar koca olup, be$ yl bir mr srdk; apiyimge ct kluu etn. afyonun
toplanmas srasnda yaplan diriltme, hayata dndrme (afyon tarlasnda
paavray ya!a batrp yakarlard); a"-ct = a" 3; a"-ctna karabay, kr
Kb"k tiydi (kocas iin) verilen yemek veya ayine kadar beklemeden, mezara
girdi; ct ele tuugan ki"i d$ kapnn mandal; suyunun suyu. < ET y:d (ED
883a).
ctl koku alma duyusu iyi olan; murdu tl burnu iyi koku alr (lezzetli yeme!in
kokusunu hisseder). < ct+l.
202
ctk- al$mak (rn. uzun zaman kullanlan bir #ey veya uzun sre ya#anan bir eve);
ctgp kalsa da, ei eski kastmd eski elbiseni karsan da, ona
al$m$sndr.
ctrka- gn. koklamak. < ct++rka-.
ctta- 1. koklamak; 2. ok$amak, sevmek, sevip ok$amak, pmek (zellikle ocuklar
pme srasnda ayn anda burunlaryla koklarlar); ann alkmnan "uu degize
cttap, op degizip pt boynunu pp burnuyla kokusunu ekti ve $ap diye pt;
tamagdan, balam-ay, takldatp cttayn folk. ocu%um boynunu (harf.
bo%azn) $ap diye peyim; o betinen bir cttap, sol betinen bir cttap folk.
(ocu!un) sa% yana%n bir kez pt, sol yana%n bir kez pt. < ct+ta- < ET
ydla:- (ED 890b).
cttagla- tekr. ctta-dan; balan booruna ksp, cttaglap catp, kznn ca"na ee
bolo albay kald ocu%u ba%rna basp pt, gz ya$lar iinde kald. < ctta-gla-.
cttamay koklama; alakan cttamay avu iini kullanarak imek (mezeyle birlikte
avu iini koklayarak imek); takya cttamay takke altndan imek (kr#. Ruslar
gibi imek dil altndan). < ctta-may.
cttan- dn. ctta-dan; kokmak, koku gelmek, koku vermek, koku yaymak, koku
samak, koku karmak; bir #ey (kokusu) vermek, andrmak; kuykalagan "yrak
cttanp turat tlm$ baldr kokuyor; cpar cttanat gzel koku sayor, ho$ bir
koku veriyor, tr sayor; pyaz cttanat so%an kokuyor, so%an kokusu veriyor;
altm" batman buuday cep, dan cttangan o Coloy folk. (bir seferde) altm$
batman (bkz. batman) bu%day yiyip, byk Coloy (bkz. coloy 2) bu%day ekme%i
kokuyor. < ctta-n- < ET ydlan- (ED 891a).
ctta"- i#t. ctta-dan; atar ctta"p, ba"tarn cayka"t atlar kokla$tlar ve ba$larn
savurdular; moynunan ctta"p (uzun sren ayrlktan sonra yakn erkek
arkada#lar veya akrabalar hakknda) birbirinin boynunu pmek; mekirenip
ctta"- sessizce sevinle p$mek (bkz. mekiren- 1); eki dos kayra ctta"t,
erikkenin tarp folk. iki arkada$ zlem gidererek yeniden p$tler. < ctta-"- <
ET ydla"- (ED 891b).
cttat- et. ctta-dan; 1. koklatmak; koklamaya zorlamak; nas cttatz enfiye
koklatnz; 2. ptrmek, pmeye zorlamak (bkz. ctta- 2). < ctta-t-.
203
cttuu kokulu, kokusu olan, kokan, koku veren, koku saan, gze kokulu, rayihal,
trl; alma cttuu elma kokulu; atr cttuu veya cpar cttuu gzel kokulu,
aromal, ho$ kokulu, gzel koku veren. < ct+tuu < ET ydl# (ED 890a).
cy = c"; cy uurayt sk sk kar$la$lr, bolca bulunur.
cy- y%mak, y%n (veya kme) halinde toplamak, toparlamak, bir araya getirmek;
biriktirmek, toplamak; cysa cedey, caysa kldy bilmece yen gibi y%sa, gl
gibi yaysa (cevap iy; bkz. iy I 1); caman katn, terisin cybay, itten krt ats.
kt kadn derisini toplayamaz kpe%i sular (derisi kr#t!nda, buru#tu!unda);
tapkan-cygan veya cygan-tergen kazanma ve tasarrufla elde edilenler,
tasarruflar, birikimler; cygan-tergen aka para tasarruflar, birikimle elde edilen
para; bardger tapkan-cyganm biriktirdi%im ve toplad%m her$ey; sahip
oldu%um her$ey; 0 at iin cybad at karnn toplamad (fazla ya!lar inmedi);
tizgin cy- dizgini ekmek, germek; attn tizginin cyp cr veya oozun cyp cr
atn dizginini iyice ek, atn ba$n bo$ brakma sk; at oozun cybay at tam
yry$le gitsin; oozumdu cyp alga barbays dedi henz konu$maya
ba$lamaya zaman bulamadan, o artk gidemezsin dedi. < ET y#- (?y:#-) (ED
897a).
cydr- et. cy-dan; y%drmak, toplatmak; 0 akl esin cydrbay gz atrmadan,
apansz, hazrlksz (olarak), anszn, birdenbire. < cy-dr- < ET y#tur- (ED
900a).
cyganda" kazanta ortak, edinime birlikte katlan; tapkanbz cyganda", bir
ooyduk kurbalda" folk. kazandklarmz ortak, bir bydk, ya$tz; bosogo
altn cyganda", atakta birge karmala" e$ik altn ortak, kavgada (rakiplerle,
muhaliflerle) birlikte kap$tk. < cy-gan+da".
cyk vergiler, gcnn stnde toplanan vergi; hara; bozdotkonu cardn
bolu"tardn cyg #. fakiri ac gzya$laryla a%latan nahiye mdrnn vergisidir.
< cy--k.
cyl- dn.-ed. cy-dan; toplanmak, topla$mak, kalabalk etmek, y%lmak; y%lmak,
y%n olu$turmak, st ste konulmak, kat kat dizilmek, toplanmak, istif edilmek,
birikmek; cylgan curt toplanm$ halk; trkn cakndn t"g cylbayt ats.
kadnn yakn akrabalarnn yata% toplanmaz (evi toplamaz, olsa olsa kadn da
akrabalarna i# ko#ar). < cy--l- < ET y#l- (ED 901b).
204
cyl" i#. cyl-dan. < cyl--".
cyl"- i#t. cyl-dan. < cyl--"-.
cyluu I 1. toplanm$, y%lm$; 2. kaldrlm$, toplanm$ (olan); cyluu t"k
toplanm$ yatak. < cyl-uu.
cyluu II i#. cyl-dan. < cyl-uu.
cym vergi, resim, harc; d cym brt olmayan, gayri safi vergi; dandn d
cym tahln gayri safi vergisi; suu cym su resmi, su vergisi; cym-terim
hasat, kaldrma, kaldrlma (rn. rn, mahsl). < cy--m.
cyn 1. hasat, kaldrma, kaldrlma, toplama (rn. rn, mahsl); 2. toplant, insan
srs, gruh; kalabalk; araday cerge araday cyn ats. habbeyi kubbe yapma
(harf. kk alanda byk orba tas kadar kalabalk etme). < cy--n < ET y#n
(ED 904a).
cyn- dn. cy-dan; toplanmak, topla$mak, kendine eki dzen vermek, bir araya
getirmek; ertereek cyn daha erkenden toplann; etek-cein cynp, i"ke kiri"ti
ete%ini, yenini emreyip i$e giri$ti; aldndag karann tizginin tartp, cynp folk.
altndaki ya%z (atn) dizginini ekip, (kendine) eki dzen verdi; ald-artn
cynp nn ardn toplayp, kendini tam bir dzene sokup. < cy--n < ET
y#n- (ED 904b).
cynda- birikmek, toplanmak. < cyn+da-.
cynd 1. y%nt, birikinti; 2. toplam, top. < cyn-d
58
.
cyntk 1. bilano, sonu, netice; cyntk gar- bilanosunu karmak (veya
yapmak), muhasebesini yapmak, hesaplamak, saymak; 2. kitap; myzam cyntg
tar. kanun, yasa, kanunlar mecmuas; 3. zenlilik, dikkatlilik, titizlik; etek-cei
dalbrap, cyntg cok bolot folk. ete%i, yeni sallanp duruyor, zenli de%ildir; 4.
mat. toplam, tutar, yekcn. < cyn+tk.
cyntkta- bilanosunu karmak, hesaplamak, saymak. < cyntk+ta-.
cyntktal- dn.-ed. cyntkta-dan; bilanosu karlmak, hesaplanmak, saylmak.
< cyntkta-l-.
cyntktuu sk, sk$k; toplu; yo%un; kat; kesif. < cyntk+tuu.
cyr sk, sk sk, ska; cyr uurayt sk sk gr$yor (ok sayda). < cy--r.
205
cyr-, cyr- bkmek, katlamak, buru$turmak; "ilisin cyrp, kyp boynunu
bkp, somurtup. kr#. Trkm. y'r-; Nog., B$k. yyr-; Kmk., Tat. cyr-; Hak.,
#or. 'r-; Kzk., KKal. jyr- [ESTYa 272].
cyrl-, cyrl- dn.-ed. cyr-dan; reklenmek (ylan, kurt hakknda); bzlmek;
buru$mak, kr$mak; ark betinin etteri ogo beter cyrlp, kurgatkan almaday
bolup, krnd zayf yznn etleri ok fena buru$up, elma kurusu gibi
grnd; cyrlbay, kenen oturgun bzlmeden, rahat otur; cland krgnd
boyum cyrla t"t ylan krd%mde bedenim i%rendi (nefretten, tiksintiden).
< cyr--l-, cyr--l- < ET y#rl- (ED 906b).
cyrlt-, cyrlt- et. cyrl-dan; bzdrmek, bktrmek; buru$turmak, kr$trmak;
kabak cyrlt- ka$larn atmak veya alnn buru$turmak. < cyrl-t-, cyrl-t-.
cyrluu, cyrluu i#. cyrl-dan. < cyrl-uu, cyrl-uu.
cyrma yirmi; cyrma bir 1) yirmi bir; 2) kart. yirmi bir. < ET ygirmi: (ED 915b).
cyruu, cyruu i#. cyr-dan. < cyr-uu, cyr-uu.
cy" i#. cy-dan; 1. toplant; 2. tar. vergilendirme, vergi koyma, gcnn stnde
toplanan vergi; 3. etn. el i$i, elde yaplm$ i$ iin kadn toplants (ip, iplik getirip
giysileri vs. dikerek; her kadn toplantya yeme!iyle gelir). < cy--".
cy"- i#t. cy-dan, = cyna"-. < ET y#"- (ED 909a).
cy"tr- et. cy"-tan; 1. toplamak; 2. tasfiye etmek, artmak (rn. ticareti, i#letmeyi);
3. toplamak, eki dzen vermek (rn. oday). < cy"-tr-.
cyma: ck-cyma a%zna kadar dolu, dopdolu; olduka ok; sandg an-munu
menen ck-cyma sand% her trl teberi ile doludur; sand% her trl e$ya ile
dolup ta$yor. < cy-ma.
cyna- y%mak; y%n (veya kme) halinde toplamak; tentek okmor cynayt ats.
yaramaz sopalar toplar (bkz. okmor); tastorkon cyna- sofray (veya masay)
toplamak (ho# yemek veya ikramdan sonra). < cyn-a-.
cynak 1. kitap, antoloji; rlar cynag $iir antolojisi; 2. toplam, yekcn; 3. inceleyici,
titiz, zenli, dikkatli (biri hakknda); cynak cigit titiz, zenli delikanl. < cyna-k.
cynakta- 1. toplamak, derlemek, toparlamak, derleyip toparlamak, tamamlamak,
takm yapmak, koleksiyon yapmak; 2. bilanosunu karmak, hesaplamak,
saymak. < cynak+ta-.
206
cynaktal- dn.-ed. 1. toplanmak, derlenmek, toparlanmak, derleyip toparlanmak,
tamamlanmak, takm yaplmak, koleksiyon yaplmak; 2. bilanosu karlmak,
hesaplanmak, saylmak. < cynakta-l-.
cynaktk zenlilik, dikkatlilik. < cynak+tk.
cynaktoo i#. cynakta-dan; 1. derleme, dev$irme, toplama, takm yapmak,
koleksiyon yapma; 2. bilanosunu karma, hesaplama, sayma. < cynakta-oo.
cynal- dn.-ed. cyna-dan; derlenmi$, toplanm$ olmak; toplanmak, y%lmak; el
cynald halk topland; tastorkon cynald (ikramdan sonra, yemekten sonra) 1)
(eski ya#am biiminde) sofra topland (yemek artklaryla ve kap kacakl); 2)
(#imdi) masa rts toplanyor; ay iilip, tastorkon cynald ay iildi, masa
rts topland; tastorkon cynalp, kolgo suu keldi masa rts toplanp, (el yz
ykama iin) su (yemekten sonra) geldi. < cyna-l-.
cynal" i#. cynal-dan; toplant; erte cynal"ka baram yarn toplantya gidece%im.
< cynal--".
cynal"- II i#t. cynal-dan. < cynal--"-.
cynakra- y%n halinde toplamak; L butun cynakrap oturdu ayaklarn (altna
alarak) toplayarak oturdu. < cyna--kra-.
cyna"- i#t. cyna-dan; birlikte toplanmak, topla$mak. < cyna-"-.
cyna"tr- et. cyna"-tan; 1. toplatmak; 2. toplatmak, eki dzen verdirmek (rn.
oday); 0 uyatt cyna"trp koyup bkz. uyat. < cyna"-tr-.
cynat- et. cyna-dan; toplatmak; elin cynatp alp halkn toplatt. < cyna-t-.
cynatl- dn.-ed. cynat-tan; toplatlmak (nc #ahsn emriyle); otun cynatld
(toplama emredildi ve) odun topland. < cynat--l-.
cynattr- et. cynat-tan; elden sogum-gm cynattrgan (kendilerinin)
masraflarnn denmesi iin (ahaliden) toplattrm$. < cynat-tr-.
cynoo i#. cyna-dan; toplama, derleme, dev$irme; calp cynoo brt olmayan, gayri
safi rn; ayrm-ayrm blk aap-cynoo ta. ayr hasat (mevsimi). < cyna-oo.
cynoou toplayan, derleyen, toplayc; tek. montaj i$isi, montajc, montr;
cynoou tseh montaj atlyesi. < cynoo+u.
cyr- bkz. cyr-.
cyrl- bkz. cyrl-.
cyrlt- bkz. cyrlt-.
207
cyruu bkz. cyruu.
cyuu i#. cy-dan; derleme, dev$irme, toplama, hasat, kaldrma, kaldrlma; birikme,
biriktirme, birikim; t"n cyuu yatak toplama; z tmnsn z cyuuday
erinet #. kendi yata%n toplamaya $eniyor; egindi orup-cyuy hasat (veya
hububat) kaldrma, ekin kaldrma, rn kaldrma. < cy-uu.
cibek ipek; ipekli, ipek(s)i, ipekten olan; tal cibektey kuyru#u kuyru%u (atn) ipek
gibi; cibekti cn kl- 1): cibekti tutalbagan cn klat, katnd kt albagan k
klat ats. ipe%i kullanamayan yn yapar, karsna zen gstermeyen kle yapar;
2) mec. kymetli bir #eyi ktlkle, beceriksiz davran$la bozmak; cibek tr
kozadan iplik karma; cibek tr kombinat kozadan iplik karma fabrikas.
kr#. Trkm. ypek; Gag. yipek; Uyg. jip*k; Kmk. yibek; Alt. dibek; Hak. ibek;
KKal. jibek; Kzk. j+bek [ESTYa 269].
cibeki ipeki, ipek bcekisi, ipek yeti$tiren. < cibek+i.
cibekilik ipekilik, ipek bcekili%i. < cibeki+lik.
ciber- 1. gndermek, yollamak, sevketmek; 2. geirmek (izin vermek, msaade
etmek); 3. yardmc fiil rolnde, ir- II (bkz.) ve iy- V (bkz.) uygun d#er; ylap
ciberdi a%layverdi, a%lamaya ba$lad; kykrp ciberdi ba%rd, haykrd; rdap
ciberi hadi, uyu bakaym; ayd tez-tez uurtap ciberip, srtka kks kelet ay
abuk abuk iip d$ar kmak istiyor; 0 kz ciberip gz atp. kr#. Trkm. i:ber-
/$:ver-; zb. ib*r-/ibr-; Nog. yiber-/jiber-; B$k. y+ber-/j+br-; Kzk., KKal. j+ber-
[ESTYa 322].
ciberil- dn.-ed. ciber-den; 1. gnderilmek, yollanmak; gnderilmi$, yollanm$
olmak; 2. geirilmek; msaade edilmek, uygun grlmek, mmkn saylmak;
ciberilgen kata geirilmi$, yaplm$ hata. < ciber-i-l-.
ciberil i#. ciberil-den. < ciberil-.
ciberil gnderilen, vazife ile yollanlan; kursk ciberillr kursa
gnderilenler. < ciberil+.
cibert- et. ciber-den; gndertmek, yollatmak, brakmak, salvermek. < ciber-t-.
ciberttir- et. cibert-ten; gnderttirmek, yollattrmak, sevkettirmek; ki"i ciberttir-
insan gnderttirmek.
ciber i#. ciber-den. < ciber-.
208
ciber gnderen, gnderici; aka ciber para gnderen; cok klp ciber
bir #eyi bozan, mahveden, yok eden veya bo$u bo$una harcayan, savuran. <
ciber+.
cibi- nemli olmak, nemlenmek, slanmak; yumu$amak; mec. yat$mak, gev$emek; 0
crgm cibidi veya iim cibidi yre%im yumu$ad, ho$landm, duygulandm;
boyu cibip oturat ho$ bir rahatlk halinde oturuyor. kr#. Nog. yibi-; Alt. dibi-;
Kzk. j+b+- [ESTYa 26].
cibit- et. cibi-den; nemli yapmak, nemletmek, slatmak; suda yumu$atmak, suya
bastrarak yumu$atmak ve yumu$atmak. < cibi-t-.
cibitiki hafife slatlm$. < cibit-i--ki.
cibitikire- hafife slatmak. < cibit-i--kire-.
cici sv inek d$ks (ishalde).
cici idrarn (veya sidi%ini) tutamama (hastalk, ba#l. ksra!n); cici bee idrarn
tutamamaktan mustarip olan ksrak.
cigde gn. = ciyde.
ciger "r. 1. gn. = boor I; 2. mec. yi%itlik, yreklilik, cesaret; cigerden tay- veya
ciger cogot- cesaretini yitirmek, ceseretini kaybetmek, mtsizli%e d$mek; al
cigerinen taybayt veya al cigerin cogotpoyt o, cesaretleniyor, cesaretini
kaybetmiyor, zayf d$myor. < !r. [<C ciger (PED 366b).
cigerden- cesaretlenmek, yreklenmek, kendinde cesaret bulmak, cesarete gelmek,
enerji toplamak. < ciger+den-.
cigerd yrekli, cesaretli, cesur, gz pek, korkusuz, zverili, fedak6rca; aktif, faal;
cigerd i"teyt zveriyle, fedak6rca al$yor; cigerd kat"uu aktif bir biimde
katlma. < ciger+d.
cigit 1. delikanl, yeniyetme, o%lan, gen, kk erkek; yi%it, babayi%it, ko yi%it;
cigit lr cerine klp barat ats. yi%it lece%i yere glerek gider; cigit yd
tuulat, cooda lt ats. yi%it evde do%ar, sava$ta lr; 2. ni$anl, yavuklu, szl;
cigit kelse, kz dayar ats. delikanl gelse, gelin hazrdr (i#ten bile de!ildir); boz
cigit 1) kk o%lan, yeniyetme, delikanl; 2) gn. lifli step yabani bu%day; 3.
tar. beyin daima yannda onun atyla hizmetinde bulunan, cezai i$ine varncaya
kadar onun btn i$ini yerine getiren, hizmette bulunan memur (ya#tan ba!msz
olarak); 4. tar. Krgzlarda daha a$a% grevdeki memur, ayak i$lerine bakan,
209
ayak; 5. tar. binici, ata iyi binen, at oynatan (zel korumalar, han yeleri veya
drujina muhafzlar); ata uulunun baarsn cigit klp almakka folk. (harf. baba)
o%ullarnn hepsini gerekti%i gibi binici yapt; 0 cigit-cala tar. atl maiyet erkan
veya sekin, soylu ki$i. < ET yigit (ED 911b).
cigitilik gen erke%e, yi%itli%e zg olan her$ey. < cigit+ilik.
cigitek k. cigitten; gencecik, o%lanca%z. < cigit+ek.
cigitovka at cambazl% (yapma).
cigitsin- benz. cigitten; yi%itlik taslamak, yi%itlik gstermeye al$mak. < cigit+sin-.
cigittik 1. genlik, genlik a%, delikanllk; cigittik tt a"kan beldey folk. genlik,
a$lan geit gibi geti; 2. babayi%itlik. < cigit+tik < ET yigitlik (ED 912a).
cik diki$; yark, atlak, rahne, aralk; cik-cik bolup ypranp, yrtlp; ufak paralar
halinde skp; kynk cik-ciginen sgld elbisenin btn diki$leri skld; cik
t"pyt veya cik berbeyt paralanmaz, yarlmaz; d$mez (rn. a!a kt!ne
baltann darbesi); cik t"r albadm paralayamadm (rn. odun); 0 cik acrat
veya cik car- veya cik ayr- (araya) ayrlk sokmak, nifak sokmak, d$manlk
yaratmak; cik acratl- ed. cik acrat-tan; tap cigi acratlgan veya tap cigi
algan snflara ayrlma meydana gelmi$; alardn arasna cik t"t onlarn
aralar ald; cigin bilgizbey gizlice, gizli olarak, el altndan; knn cik t"t
veya crgn cik t"t yre%ine ku$ku d$t. kr#. Kzk., KKal. j+k; Hak. +k;
Kmk. yik; Alt. dik [ESTYa 197].
cikil pol. esk. hizipi. < cik+il.
ciki ye$ile, maviye alan kr (renkte) fare otu (ot).
cikiy- ba$ omzun iine ekmek (kamburluk hakknda); cikiygen kamburla$m$, beli
kk (ba# omzun iine ekip); cikiygen, k ketip olturganda, Tokonu selt
ettirdi itter rp folk. kamburla$m$ vcuduyla, gc tkenip oturdu%unda,
kpekler ryp Tokonu rktt.
ciksiz diki$siz; yarksz, atlaksz, aral% olmayan; ciksiz ta" yarksz ta$, btn ta$
(rn. mezar, kabir); ciksiz e"ik yar% olmayan kap; ciksiz cerden cel cetpeyt ats.
yar%, atla% olmayan yerden yel kmaz (herhangi bir sulunun a!zndan
dedikodu karsa). < cik+siz.
ciktel- 1. diki$i sklmek; 2. katmanlara, tabakalara ayrlmak; 3. esk. dil. ki$iye ve
sayya gre de%i$mek. < cik+te-l-.
210
cikteli" i#. ciktel-den; 1. katmanlara ayrlma, tabakalara ayrlma; taptk cikteli"
snflara ayrlma; 2. esk. dil. ki$iye ve sayya gre de%i$me. < ciktel-i-".
cilbik 1. sre%en (veya kronik) ishal (ba#l. hayvanlarda); 2. mec. bir deri bir kemik
kalm$, ok zayflam$, clzla$m$; cilbik kunaacn bir deri bir kemik kalm$
dve.
cilciy- = kirbiy-.
cilik ilik, borumsu kemik, boru $eklinde kemik; semiz arktap, arktn ciligi zlgn
kez $i$man zayflayp, zayfn ili%i paraland% zaman (yani alk zamannda);
ka"ka cilik uyluk kemi%i, kala kemi%i; coto cilik veya tokmok cilik byk kaval
(veya baldr) kemi%i (cilik ortasnda); karcilik (kar cilik) n kol kemi%i (eski
gelene!e gre kemikleri yere akmak gerekirdi ki burada d#mann sonraki
neslinde soylu biri dnyaya gelmesin); k cilik veya mky cilik 1) dizden krek
kemi%ine kadar olan kemik (hayvanlarda; cilikten gvdeyi ta#yan ksmn
sonuna kadar); 2) omuz kemi%i; paz kemi%i (insanlarn); 0 cilik agp, uugun
sorup ya$amdan zevk alp, zevk sefa srp (harf. kemik krp, ilik smrp); ilik-
cilik hsm, akraba. < ET yilik (ED 927b).
cilikte- gvdeyi paralara ayrmak, gvdeyi paralamak; ciliktep, maydalap
kaynatkan et paralanp, ufaltlarak kaynatlan et; 0 ciliktep sura- detayl bir
$ekilde slale, soy sop soru$turmak (hangi boydan, kabileden, aileden, soydan
vs.); ceti atasnan beri ciliktep surap yedi slalesini detayl bir $ekilde
soru$turup. < cilik+te-.
cilinik baldrn ift kemiklerinin by%, incik kemi%i (diz kapa!ndan topu!a
kadar olan kemik); cilinigim kak"ad incik kemi%im szlad, a%rd; cilinigidi
agamn! ben seni toz ederim, senin kln savururum! (harf. incik kemi%ini
paralara ayrrm!). kr#. Kzk., KKal. jilin"ik kaval kemi%i [ESTYa 266].
cin I Ar. 1. cin, $eytan, iblis, ifrit; cin ooru akl (veya ruh) hastal%; 2. (veya cin
ooru) fkelilik, cinleri ba$na toplanma, cin ifrit olma; cin ooru tiybey, bak" cok
folk. cinleri ba$na toplamadan, $aman yok; baylatma cin ok fkeli olma
durumu; cin okugan moldo etn. cin okuyan molla, akl hastal%n byyle kovan
molla; 3. kudurmu$, hiddetli, cinli, osuru%u cinli, meczup; akldan ada"sa, cin
bolot ats. akl yanlrsa, akln oynatrsa, deli olur; akl a"sa, cin bolot ats. e%er
(insann) akl gere%inden oksa, (o) deli olur; 4. etn. $aman gya ziyaret eden
211
ruhlar ve onun kendinden gemesi srasnda suya inenler; bak" cinin akrd
folk. $aman ruhlarn a%rd; bak" cindi okuyt veya bak" cindi krt etn.
$amann kendinden geti%i an (cinleri ba#na topland!nda, kzgn demir vs.
diliyle yalayarak); cinin kakt onun burnunu srtt (veya krd), gururunu krd;
cini karmad ok kzd, kprd, kplere bindi; kayta mini karmay kald tekrar
kprd, yine ok kzd, gene kplere bindi; cin karmat- kzdrmak, incitmek,
fkelendirmek, hiddetlendirmek; kp cinimdi karmatsa, kr bolsun
kirgeni folk. beni ok kzdrrsan, mezara girersin; seni cin urup turab? deli
misin?, gerekten delirdin mi?, akln m oynattn?; aga cin tiydi fkelendi, cin
ifrit oldu; cinime tiybe! beni kzdrma!; cinime tiyse beni kzdrrsan; cin agt-
veya cin gar- fkeyle saldrmak; ndap cinim agtp, sal"sam dep, kelgemin
folk. ok fkeli bir $ekilde saldrp, dv$sem diyerek geldim. << Ar. ]C cin
(PED 372b)
cin II midenin iindeki(ler); t cinin brkp iydi deve gevi$ini tkrd; bok-cin
ba%rsak ve midenin iindeki(ler); kan-cin (gzel adlandrma bok-cin ile
birlikte) pis su (harf. kan ve midenin iindeki $eyler); 0 kan tk dese, cin tkkn
folk. aklszca aba gsterdi (harf. kan akt denildi%inde, midesinin iindekileri
bo$altyor); bogu-cini menen kaynasn! $eytan onunla!; bu da i$ mi! (harf.
ba%rsa%n iindekilerle midedekiler birlikte kaynasn). kr#. KKal., Uyg. jin
midenin iindekiler; Kzk. jn gevi$ getirme; Tuv. in d$k y%n; Alt. din
ba%rsa%n iindekiler ( ve midenin); B$k. y+n yemek borusu
(diyalektlerinde) ; Hak. n+n ba%rsa%n iindekiler [ESTYa 27].
cini = incu; cini krs, ti"in kr folk. e%er inci grrsen, onun di$lerini seyret
(onlar da bembeyazdrlar).
cinde- = cinden-; auusu keldi, tildedi, arbak urgur, cindedi folk. sinirlendi,
kfretti, cinlendi. < cin+de-.
cinden- dn. cinde-den; fkelenmek, hiddetlenmek, kudurmak, cinleri ba$na
toplanmak, cin ifrit olmak, fkeyle saldrmak, stne atlmak. < cinde-n-.
cindi Ar. kudurmu$, hiddetli, cinli, osuru%u cinli, deli, kafaca zrl, akl hastas;
mec. kak, atlak, zpr; Manas kelet degende, baylatma cindi soo bolot folk.
Manas geliyor denildi%inde delili%i iyile$iyor; mastan cindi kaptr ats.
(hatta) sarho$luktan fkesi ta$m$t; suu cindi (insanlarn) delili%in, kakl%n,
212
kudurmu$lu%un son haddi; cindi suu #aka kudurmu$ inek stnden votka (harf.
kudurmu$, kuduz votka); kt cindi argo (kadnlar hakknda) dl yata%
azgnl%ndan mustarip olan, rahim kudurmu$lu%undan ac eken. << Ar. 1VC
cinn$ (PED 375a).
cindilen- fkelenmek, hiddetlenmek, cinleri ba$na toplanmak, cin ifrit olmak,
kudurmak, akl hastas olmak, kafaca zrl olmak. < cindi+len-.
cindilen i#. cindilen-den. < cindilen-.
cindilik kudurma, hiddetlenme, fkelenme, cinlenme; mec. lgnlk, zprlk. <
cindi+lik.
cind etn. cinli olan, cin stnde egemenli%i olan (bkz. cin I); kara cind bak"
bkz. bak". < cin+d.
cinik- (kar#. cin II) tka basa dolu mideyle ko$tuktan sonra kt durumda olmak; att
50 akrm cerge aydagan, trt at cinigip lgn (doludizgin gitmede, drt nala
gitmede, ko#uda) at elli verst (Rusada 1,06 km.lik uzunluk ls) yere salm$,
drt at tka basa dolu mideyle ko$tuktan sonra gten d$p lm$. < cin+i+k-.
ciniktir- et. cinik-ten; toygon att, aap crp, ciniktirdi midesi dolu olan at
ko$turdun ve onu gten d$rdn. < cinik-tir-.
cinis = cns.
cikin = diPke; cikinin soolt- veya cikinin tgt- kuz. birinin cann, pestilini
karmak, birini canndan bezdirmek, kuvvetten d$rmek; cikini kurup
kalgan tamamen gcn tkenmi$, halsiz d$m$sn.
cip iplik, tire; halat, ekme halat, sicim, ip, urgan; ark cip makine ipli%i (makara,
bobin); selde cip yumak halinde olan ip; kl cip sa teli; klar i"ti klp koyup, kl
cip menen buup koyup her$ey sakince oldu, sakin olarak yapld (harf. yaplacak
i$i yapp, sa teli ile ba%layp); 0 ala cip atta- etn. alacal iplik zerinden atlamak
(eski zamana ait, #imdi unutulan $detle, al#kanlkla ilgili bir ifadedir); u"u
kng eyin birnn ala cibin attaganm cok $u gne de%in bir kimseye
ktl%m yoktur, kimse beni herhangi bir namussuzca davran$tan tr asla
knayamaz; hibir zaman hi kimseye bir ktlk yapmadm; ala cipti
attabaganma dalay boldu alacal iplik zerinden atlamayal uzun zaman oldu,
uzun sredir hrszlk yapmyorum; ala cipti attabagan ki"i namuslu insan (hrsz
de!il); eni cip veya enil cip ya$amn verdi%i pay, insann nasibi; cibin tartp
213
kr mec. a%zn yoklamak, a%z aramak, zemin hazrlamak; iyne-cibine eyin
bkz. iyne. < ET yp (ED 870b).
cipkilen slak karla kaplanan sonbahar veya ilkbahar otlar (en iyi ayakalt yemi
saylr).
cipkir- tad i%ren, lezzeti tiksindirici olan bir #eyden naho$ bir duygu hissetmek
veya midesi bulanmak; daam caman eken, crgm cipkire t"t tad fena
imi$, midem buland; iyki may cegendey cipkire ba"tadm i% ya% yemi$im gibi
midem bulanmaya ba$lad. < cip+kir-.
cipkiri"- i#t. cipkir-den. < cipkir-i-".
cipkirt- et. cipkir-den. < cipkir-t-.
cire- skmek (rn. hayvann derisini yzme, soyma); yarmak (rn. suyun yzeyini);
yol kesmek, yol kesmek zere gitmek; paralamak, parampara etmek, yrtmak;
bilek cirey albagand bilim cireyt ats. bile%in parampara edemedi%ini bilgi
parampara eder; 0 cer ciregen kol saysz asker (topra!n, yerin altn
paralayanlar).
cire"- i#t. cire-den. < cire-"-.
ciret- et. cire-den; at krtkk batp, zgdn kar ciretti at krtne (kar y!n)
batp, zengilere kadar kan kar zerinden yrd. < cire-t-.
cit- yok olmak, yitmek, ortadan kalkmak, kaybolmak, yer yarlp iine girmek; alda
kayda citken, alda kayda cogolgon bir yerde yitmi$, bir yerde yok olmu$; citken
oktu aktan ok tabat ats. ivi iviyi sker; ac acya, su sancya (harf. kaybolan
oku (pe#i sra) atlan ok bulur); lby-citpey bkz. l- II. < ET yit- (ED 885a).
citim: lm-citim bkz. lm. < cit-i-m.
citir- et. cit-ten; kazkt cerge citire kak! kaz% topra%a derin ak! < cit-i-r- < ET
yitr-/yittr- (ED 893a).
citirme: citirme bozo dinlendirilmi$ (yllandrlm$) koyu boza.
citirt- et. citir-den; corgonun trt tamanna taka citirtken folk. rahvan (atnn) drt
aya%na da sa%lam bir $ekilde nal aktrtm$. < citir-t-.
citi"- i#t. cit-ten; alda kayda citi"ti bilinmeyen bir yerde kayboldular. < cit-i-".
civopis ressamlk, resim yapma.
civopist ressamlk(s)i, ressam(s)i; civopist peyzaj peyzaj sanat. < civopis+t.
ciyaz gn. ipekli kuma$tan (Uygur modeli) ocuk st giysisi.
214
ciyde dar yapra%, sk yemi$i olan hnnap. < ET yigde: (ED 911b).
ciyirken- i%renmek, tiksinmek; i%renerek silkinmek. < ET yigren- (ED 914b).
ciyirkent- et. ciyirken-den; i%rendirmek, tiksindirmek; i%renerek silkinmek. <
ciyirken-t-.
ciyirkent i#. ciyirkent-ten. < ciyirkent-.
ciyirken i#. ciyirken-den. < ciyirken-.
cize gn. [ciz] eritilmi$, kzarm$, domuz postunun gevrek d$ taraf (ya!n
eritilmesinden sonra).
cobo plan, proje, tasar; SSSR Cogorku Sovetine "ayloolor tuuralu cobo SSCB
Yksek #uras seim kurallar.
cobo- 1. akln kar$trmak; do%ru cevaptan kanmak, do%ru yant vermekten yakay
syrmak; sen ba"ka szg cobobo! ba$ka bir konuya (konu#ma) geme, kamaya
al$ma!; 2. gamlanmak, hznlenmek, kederlenmek, zlmek, efk6rlanmak; o"o
kabard ukkanda e katuu cobogon bolu bu haberi duydu%unda ok zld;
cobop-ylap zlp-a%layp; Corgonun belin a"albay, cobop-ylap basalbay folk.
Corgonun geidini a$amaz, zlp a%layp basamaz; cobop-keyip zlp-
gamlanp. kr#. Tuv. ova- endi$elenmek, kayglanmak, bir #eyi merak etmek;
Alt. dobo- skntya girmek; halsizlik hissetmek [ESTYa 38]. < ET yuba:-
(ED 872a).
coboger kon. = coopker.
cobolo 1. acele acele ko$u$malar, ko$u$up durmalar, huzursuzluk, rahatszlk,
endi$e, tela$, kayg, galeyan, ayaklanma, isyan, karga$a, karga$alk, kar$klk,
tatszlk, naho$luk; cobolo tart- endi$elenmek, rahatsz olmak, tedirgin olmak;
cobolo sal- ortal% birbirine katmak, rezalet karmak; endi$e etmek, tela$
yapmak; coldon aga colugup, cobolodu salptr folk. yolda ona rast gelip,
rezalet kartm$, ortal% birbirine katm$t; 2. serserilik, hovardalk, yolsuzluk. <
cobo+lo-. kr#. Tuv. ovala a%r hastalk; cefa, eziyet, gam, keder, ac,
strap; Alt. dobak hastalk; bitkinlik, ha$sizlik; tela$ [ESTYa 39].
coboloduu 1. rahatsz, huzursuz, endi$eli, tela$l, fesat, fitneci; 2. haylaz, avare,
tembel, serseri; coboloduu colgo sa, emgektnn etegi bulganat ats.
serseri yola ssa, al$ann ete%i pislenir. < cobolo+duu.
215
cobon- dn. cobo- 2den; col crs tak krk kn, cobonor kezi tak bgn folk.
tam krk gn yol yrsen, tam bugn gamlanrsn.
cobot- et. cobo-dan; cobotup karmap al- birini hileyle tutmak, birini kurnazlkla
yakalamak; coor mald cobotot, kragn kubalap, agekke tgp cobotot folk.
derisini hafife bereleyen hayvan (saksa!an) ac ekiyor, uyuzu takip edip, suyun
at% ukura tkp (yle) kayboldular. < cobo-t-.
cobur kobur-cobur ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
cobura- mrldanmak, kendi kendine konu$mak; kapkaydag szdrdn coburay
ba"tad neredeki szlerden mrldanmaya ba$lad. < cobur+a-.
coburat- et. cobura-dan; cok "ltoonu coburatp, mostoyup, tura beri"et bahaneleri
mrldanp, somurtup, duruyor; coburatp, t"t coruy ba"tad d$nde
mrldanp konu$maya ba$lad.
coburkay: coo-coburkay bkz. coo I.
cogcodo- uzun (boylu) adamn yapt% gibi bir hareket yapmak; ba$n silkmek veya
ba$n ve gvdesini silkmek (deve, leylek hakknda). < cogco+do-.
cogdor 1. devenin ensesinindeki bir tutam kl; t cogdorun urgulayt deve
ensesindeki bir tutam kln hrgcne vuruyor, ba$n geriye atyor (ba#l.
devenin aygra sinirlenmesinde); 2. gzel turna ku$unun bo%az altndaki veya
g%snde boynuyla slk alan kartaln uzun yelekleri; kanat kayk de ele,
cogdoru tayk de ele folk. (kartaln) kanad sarkk dedi, cogdoru ksa dedi; 3.
uy.a!. = uuda. < ET yo#du: (ED 899a).
cogdorluu cogdorlu, cogdoru olan (bkz. cogdor); cogdorluu brkt cogdorlu
kartal. < cogdor+luu.
cogol- ortadan kalmak, yok olmak, kaybolmak, kayplara kar$mak, sr olmak,
krklara kar$mak, srra kadem basmak; cogolgon baktn sab altn ats.
kaybolan ba%n sap altndr; 0 cogol! ekil!, defol!, ykl (kar$mdan)!, ek
araban!; cogolgon koydun (veya attn veya eski maldn) kzndy bkz. kz. <
cok+ol- < ET yokal- (ED 902a).
cogolu" i#. cogol-dan; kayp, yitik, yitme, kaybolma. < cogol-u-".
cogolu"- i#t. cogol-dan. < cogol-u-"-.
cogoluu i#. ortadan kaybolma, yok olma, ortadan kalkma, kaybolu$, yitme, sr olma.
< cogol-uu.
216
cogor = cogoru; ayldn cogor cagnda kyn yukar tarafnda.
cogorku 1. st, yukar; en yksek, ali; en yksek, en st; Cogorku Sovet Yksek
#ura; Cogorku Sot Yksek Mahkeme; Cogorku mektep yksek mektep,
yksekokul; cogorku t"m yksek rekolte; 2. yukarda anlan, yukarda ad
geen, sz edilen, anlan; cogorku col menen yukarda anlan yolla, yukarda
ad geen usulle. < cogoru+ku.
cogorook cogorudan daha st, yksek derece bildiren kuvvetlendirici; kedn
cogorook caktag (kk rmak) geidinin daha yukar taraf. < cogoru+rook.
cogortodon = cogorton.
cogorton yukardan, yksekten. < cogor+ton
59
.
cogoru yukar, yukarya, yukar(ya) do%ru; caman cokton cogoru ats. kt, yoktan
ye%dir; cogoru k! yukar k! (ba#k#eye oturmaya davet). < ET yokaru: (ED
906b).
cogorula- 1. ykselmek, artmak; 2. yukar kmak, yukar ilerlemek, yukar(ya)
do%ru hareket etmek. < cogoru+la-.
cogorula" i#. cogorula-dan; ykselme, artrma; ndr"tk cogorula" retimi
artrma. < cogorula-".
cogorulat- et. cogorula-dan; 1. ykseltmek, kaldrmak, artrmak; baa cogorulat-
fiyat ykseltmek, fiyat artrmak; 2. ykseltme, artrma imkan vermek. <
cogorula-t-.
cogorulatl- ed. cogorulat-tan; pahta str boyuna cumu"tardn sapat
cogorulatlsn pamuk retiminde i$lerin kalitesi artrlsn. < cogorulat--l-.
cogorulatuu i#. cogorulat-tan; ykseltme, kaldrma, artrma; emgek
ndrmdlgn cogorulatuu i$ verimini ykseltme (veya artrma). <
cogorulat-uu.
cogoruloo i#. cogorula-dan. < cogorula-oo.
cogot- kaybetmek, yitirmek, yok etmek; harcamak, kullanmak, sarfetmek. < cok+ot-
< ET yo:ka:d- (ED 900a).
cogotku emanet edilen paray alan (kimse), zimmetine para geiren (kimse). <
cogot-ku.
cogottur- et. cogot-tan. < cogot-tur- < ET yokadtur- (ED 900b).
217
cogotul- ed. cogot-tan; kaybedilmek, yitirilmek; yok edilmek, ortadan kaldrlmak.
< cogot-u-l-.
cogotulu" i#. cogotul-dan; kaybetme, yok etme; cogotolu"u kerek imha edilmeli. <
cogotul-u-".
cogotuu i#. cogot-tan; ortadan kaldrma, yok etme; kayp, yitik; pome"ikterdin
tabn cogotuu pome$ik (byk iftlik sahibi, Rusyada pome#ik) snfnn
ortadan kaldrlmas; cogotuuga uura- kayba u%ramak, kayp vermek, zayiat
vermek; cogotuuga uurat- ask. kayba u%ratmak, zayiat verdirmek; oor cogotuu
byk kayp (genellikle nemli, hatr saylr insanlarn lmnden sonra). <
cogot-uu.
cok 1. yok, hayr, de%il, bulunmuyor, mevcut de%il, hi yok, kalmad; mende cok
bende yok, bende bulunmuyor; balas cok ocu%u yok; cokko tuz da cok ats. yok
olana tuz da yok; cokko amal cok ats. hibir $ey yoksa hibir $ey yapamazsn;
cokko i"enbe! bo$una gvenme, bo$ yere inanma; coktun cogu hi yok, hibir
$ey yok, tamamen yok, yokun yoku; camandn barnan cogu ats. ktnn
varl%yla yoklu%u (birdir); cok kl- yok etmek, ortadan kaldrmak; cok kln- yok
edilmek, ortadan kaldrlmak; cok bol- ortadan kalkmak, yok olmak, ortadan
kaybolmak, srra kaden basmak, sr olmak; "ok bolso, cok bolursu ats.
yaramaz olsan, yok olursun; cokton payda bolgon yoktan peyda olan, yoktan
meydana kan; 2. fark. olm. edat hi yok, de%il; t krdb? Cok. Bee
krdb? Cok ne biliyorum ne de haberim oluyor (harf. deveyi grdn m?
Yok. Ksra% grdn m? Yok.); clnda bir kelse, kelet, bolboso cok senede
bir kez gelse gelir, yoksa o da yok; 3. kayp, yitik; kaybolmu$ $ey; coktu izdep
crmn folk. kayp olan aryorum; kptn cogotkon cogun emi tapkanday eski
kaybn bulmu$ gibi (sevindi); coktu cok izdegen tabat ats. kaybetti%ini arayan
bulur; arayan mevlasn da bulur, belasn da; biri k, cok suramn biriniz
kn, kaybolan soru$turaca%m; cok bolso, cok tablgan cerden bolsun!
kaybolan $eyi aramada sana $ans diliyorum!; 4. gereksinim, ihtiya, hacet;
argmak moynun ok keset, azamat moynun cok keset ats. argamak (Orta Asya
soylu yk at) boynunu ok keser, yi%idin boynunu ihtiya (yokluk) keser; 5. fakir,
yoksul, fukara, varlksz; barlar coktu,coktor bard krgs cok zenginler
fakirleri, fakirler de zengini grmek istemezler; kolunda cok elinde yok, fakir,
218
fukara, yoksul; 6. dat. d. nce gelmesiyle bir #eye iste%i olmayan, bir #eyi
ta$yamayan; szg cok gzel konu$amayan, sz ustas de%il; etke cokmun et
merakls de%ilim, eti ok yemek istemiyorum; suukka cok ekensi so%u%a kar$
hassassn, so%u%a dayankl de%ilsin; 7. -g #eklinin nce gelmesiyle isteksizlik,
istemezlik, istek yoklu!u ifade eder; bargm cok canm gelmek istemiyor, gelme
iste%im yok; cegim cok canm yemek istemiyor, yemek iste%im yok; 8. veya,
yahut, veyahut(da); sen ayttb, cok, al z bildibi? sen syledin mi veya o
kendisi tahmin etti mi?; sen berdibi, cok, al z aldb? sen verdin mi veya o
kendisi ald m?; 9. ge. z. part. nce gelmesiyle; -ma, -me, yok, de%il (olumsuz);
kelgen cok gelmi$ de%il, gelmedi; krgn cokmun grm$ de%ilim, grmedim;
algan cok alm$ de%il, almad; 0 cokko k- hie inmek, itibar sfra inmek;
cokko gar- hie indirmek, sfra indirmek; cogu! hayr, ne diyorsun!; emne?
Cogunuz (veya Couz), cok, cn ele ne? hibir $eyi dert etmeyiniz!, zahmet
etmeyiniz (endi#elenmeyiniz)!; cokton akl izde- akl erdirmeye abalamak,
anlamaya al$mak; cokton akl izdep catam bir dereceye kadar anlamaya
al$aym, biraz akl erdirmeye abalayaym; cokton tapkan emedey veya cokton
tapkansp ayr de%er, tek, emsalsiz bir #ey olup; cokton taap algansp, ki"ige
krstpyt son derece de%erli sayp, hikimseye gstermiyor; cokton tapkansba,
magazinde tolup atat e$siz benzersiz sayma, ar$ (bu de!ersiz e#yayla) dolup
ta$yor; sen, cokton taap algansp, maktays sra d$ biriymi$ gibi vyorsun;
cokton tapkanday kubanas byk bir de%ermi$ gibi seviyorsun (al#lmam#
bir #ey de!il, bir ola!anstlk yok); cok cerden 1) bo$una, yok yere, hi yoktan;
2) beklenmedik bir tarzda, aniden, hi beklenmedi%i halde, umulmad% halde;
cok cerden tapkan aniden bumu$; cok cerden sz tapkan een hazrcevap, usta
konu$mac; cok sz aslsz bir dedikodu, bo$ bir gevezelik, yalan, do%ru de%il;
koy cok szd bo$ yere gevezelik etmeyi brak; coktu sylb! aksini savunma
(veya iddaa etme)!; coktu sylyt bo$ szleri sylyor; saga emne cok?! neyin
yok, sana ne yetmiyor?!; maga emine cok?! bana ne?!, benim i$im mi?!; esi cok
akl yok, ahmak, aklsz, budala, bn, aptal, alk; esi cogum aklszm; cok-bar $u
bu; cok-bard syl- $unu bunu syle; masal anlatmak, kurt masal anlatmak;
martaval okumak; cok-bard syl"p ene alp, ene patlatp; $unu bunu
konu$up; elde cok veya canda cok stn, sekin, benzeri az olan, e$ine az
219
rastlanan; elde cok er veya canda cok er yi%itlerden yi%it, e$ine az rastlanan
yi%it; cok degende hi olmazsa, hi de%ilse; en azndan; -d% halde, her ne kadar,
geri, yle de olsa, yine de, bununla beraber; bir ekzamen bersem beken, cok
degende? (hi de!ilse) yine de bir snav versem mi?; kz cokto bkz. kz; ne
bara cok bkz. ne. < ET 1 yo:k (ED 895b).
cokoku uzun bacakl.
coku kayp, yitik olan arayan; izci; ay, cokumun, cokumun coktu izdep
crmn folk. hey, izciyim, izciyim, kayp olan aryorum. < cok+u.
cokulduk = cokuluk.
cokuluk fakirlik, yoksulluk, sefalet, sefillik ve (btn ko#ullara, #artlara ba!l ve
bunlara e#lik eden) ihtiya, gereksinim, hacet; coordun cayn cakr bilet,
cokuluktun cayn bakr bilet ats. (at srtndaki) hafif syr%n anlamn at
merakls bilir, ihtiyacn anlamn fakir bilir. < cok+uluk.
cokor: ak cokor (destanda) bahadrn tfe!inin addr.
cokorku gn. = cogorku.
cokoru gn. = cogoru.
coksun- benz. cok-tan; birinin-bir #eyin bulunmamasndan dolay yoklu%unu
hissetmek; bel klar coksunup, bezip crr con kayda? folk. dayanak yoklu%u
hissedip, srada%larda (kurtularak) ezmesi mmkn m? < cok+sun-. kr#. Alt.
doqsn- yoklu%unu hissetmek; yokluktan dolay kederlenmek [ESTYa 212].
coksuz (veya kolunda coksuz) fakir, yoksul, fukara; kolunda coksuzraak olduka
fakir. < cok+suz < ET yoksuz (ED 907b).
cok"o- 1. (hayvanlar hakknda) gevi$ getirmek, gevmek; 2. gn. = cuu"a- 1.
cokto- 1. sorup soru$turmak, soru sormak, bilgi toplamak, ara$trmak, yoklamak,
denetlemek, kontrol etmek; koydu cokto koyunlar yokla (koyunlarn hepsinin
olup olmad!n tespit et); 2. a%lamak (lye), birinin lmne a%lamak, (l)
ardndan (veya arkasndan) gzya$ dkmek; atas lgn kal curt arman
menen coktogon folk. babas len pek ok halk zntyle (onun) ardndan
gzya$ dkm$ler; kayrat klsa bolboybu, tirmd coktodu folk. gayret
gstersen olmaz m, (sen ki benim) dirimde (lye a!lar gibi) gzya$ dktn. <
cok+to-. cokto- 1 < ET yokla:- (ED 902b); cokto- 2 < ET yo#la:- (d-) (ED
902b).
220
coktol- dn.-ed. cokto-dan; rn bolgon cerde kol coktoldu bir gnlk mola
verilen yerde asker denetlendi (eldeki miktara gre hesaplama); toy iinde r
bolup, coktoloorsu, kz bala folk. kz ocuk, sen $lende $ark olup akla
girersin. < cokto-l-.
coktoo i#. cokto-dan; 1. anma $arks, lye a%lama; 2. yoklama, denet, denetleme,
kontrol; kol coktoo (eldeki miktara gre hesaplama) asker, ordu yoklama; coktoo
sal- kaybolan aramak. < cokto-oo.
cokto"- i#t. cokto-dan; 1. l ardndan yaplan a%lamalara katlmak, hep birlikte
(l) ardndan gzya$ dkmek; 2. hep birlikte yoklamak, beraber denetlemek,
kontrol etmek (bir#eyin yoklu!unu veya varl!n saptamak, tespit etmek);
cyrma, otuzdan topto"up, clklarn cokto"up folk. yirmi, otuz (insan)
toplanp, ylklar tespit ediniz (onlarn hepsinin orada bulunup
bulunmadklarn). < cokto-"-.
coktot- et. cokto-dan; atad coktotpoy, inileridi cak" bak babann yoklu%unu
hissettirme, kk erkek karde$lerine iyi bak; menin ordumdu coktotpo yerimi
denetletme (yoklu!umun farkedilmemesi iin). < cokto-t-.
coktuk 1. hazr bulunmama; yokluk, eksiklik, muhtalk; bul crgmdn coktugu
emes, abiyrimdin bardg #. bu yre%imin yoklu%u de%il, vicdanmn varl%; 2.
fakirlik, yoksulluk, sefalet, sefillik, zaruret (kar#. bkz. murat). < cok+tuk. kr#.
TT yokluk.
col 1. yol; z anl., mec. yol; calgz ayak col patika, keiyolu, %r; koy col koyun
yolu; kara col ana yol; temir col demir yolu; ava colu hava yolu; sm col esk.
$ehrah (telgraf hattnn geti!i yer); kan col ana yol; kan coldo ki"i zlbyt ana
yolda hareket bitmez; bilgen coludu ataa berbe ats. bildi%in yolu babana bile
verme (sana baban bile sylese, yolunu #a#rma; iyi, bildik yolundan dndrme);
col krstk yol i$aretleri; klavuz, rehber; col kat esk. dinlenme evi,
sanatoryum ve prevantoryumda dinlenme ve tedavi iin verilen belge, tatil
evra%, izin ka%d; col ak 1) yol ak; 2) mec. $ans yaver gidiyor; alakan
cazk, kol ak, attanp ksa, col ak folk. cmerttir, ata binip ksa, yolu
aktr (#ans yaver gider); albaptr coluuz, arlbaptr "oruuz folk. $ansnz
yaver gitmemi$, yoksullu%unuz terketmemi$; kuday coludu asn kon. Allah
yolunu ve $ansn ak etsin, Allah sana iyi yolculuk ve $ans versin; coluar
221
menen bolgula! yoluna git!, yolunuza devam ediniz!; bar, coluna t"! var,
yoluna git!, ek arabay!, ykl kar$mdan!; colgo sal- 1) yola gndermek,
yollamak; baltan berdi koluna, baylard sald coluna #. baltay verdin
koluna, onlar gnderdin yola (onlar yolladn ve ormanda al#trdn); 2) mec.
ayarlamak, ayar etmek; al i"idi colgo sald o i$ini ayarlad; col al- 1) yol almak,
kendi yolunu izlemek, kendi yolunun izinden gitmek; coloou bolso, col algn;
cortuulu bolso, koydu algn folk. yolcuysan yol al, (kendi) yolunu izle;
ya%macysan koyun al; 2) gn. gitmek, kmak, yollanmak; miymandar col alat
misafirler gidiyorlar; col ko"- yol arkada$ olmak, yolda$ olmak, yola birileriyle
birlikte kmak; cindi menen col ko"po, suu kuybagn tolbosko folk. akl hastas
ile yol arkada$ olma, suyu a%zna kadar doldurma; coluda coluda gn. her
yerinde; ondo kz kz coluda, al al coluda oturu gn. kzlar kzlarla,
ya$llar ya$llarla oturdu (byle dzenlendi); coldon ko"ul- 1) yoldan katlmak; 2)
mec. katlmak; arasna girmek; tarafna gemek; coldon ada"- zanl., mec.
kaybetmek; ba$tan kmak; yolunu $a$rmak; coldon k- 1) yoldan ayrlmak; 2)
mec. kontrolden kmak, %rndan kmak; colgo ta"ta- 1) yola atmak (veya
frlatmak); 2) birini yola atmak, yolda brakmak; coldo"un colgo ta"tap ketti
yolda$n yola brakp gitti; coldon kal- yola devam etmek veya yola gndermek
iin engeli olmak (veya gl% olmak); coldon kaltr- yola devam etmede veya
yola gndermede engel te$kil etmek, yola kamamak; coldu kata btn yol
boyunca; 2. satr; zanl., mec. izgi, hat; partiyann colu partinin izgisi; 3. $erit,
izgi; col-col t izgili basma (kuma$); 4. bir kez, bir yol; pt apkanda bir
col crdm, eki col crdm deyt kuru otu bitidi%inde bir kez geldim, iki kez
geldim der; 5. defa, kere, kez, sefer; een colu birok defa, ok kez; bul colu bu
kez; bu seferlik; bul colu ana kynalgan cok bu seferlik ok azap ekmemi$;
aylanayn calgzm, tilimdi algn bir colgo folk. sevgilim, yalnzm, bir kez i$it;
bir colu 1) bir kez, bir defa; 2) kesinlikle ilk ve son kez (veya defa); cezit aldn
tukumun, bir colu zp koygun deyt folk. yezit ihtiyarn neslini, ilk ve son kez
kesip koy der; bir colu munu sylgs kldm bunu ilk ve son kez syleyecek
h6le getirttim; 6. izin, msaade; sylg col bolobu? sylemeye izin var m?;
sylemeye izin verir misiniz?; col koy- izin vermek, msaade etmek (veya
vermek); col koyo turgan i" emes uygun grlmeyen i$, yer verilemez i$; szg
222
col aayn sze ba$layaym, sz aaym (konu#maya ba#lamak iin, konu#may
amak iin); col koyboo veya col berilb kabul edilmeme; een ba"tkka col
berilbee kerek keyfi hareketlere izin vermek imkansz, keyfili%e izin vermemek
gerek; 7. arma%an, hediye (bir #eye kar#lk olarak veya gelene!e gre); gzel
adlandrma minnet, $kran; minnettarlk, $kranlk (r#vet); col kl- veya col ayt-
arma%an etmek, hediye etmek; te$ekkr etmek; dllendirmek, mkafaat vermek
(maddi olarak); columdu kl te$ekkr et (bana hediyemi ver); coluuzdu klam
size te$ekkr edeyim, borcunuzu yerine getireyim, deyeyim; koldon kelse,
coluuzdu klsak bolot ele, birok e nersebizdin coktugun krp turasz
elimizden gelse de te$ekkr etsek olur, ancak hibir $eyimizin olmad%n
gryorsunuz; ata nark menen kudalarga col aytlgan atalarn adetlerine uygun
olarak dnrlere hediye bulundur (geline ba#lk paras vermedi, sadece onun ana
babasna hediye etti, arma!an verdi); be" tyn col aytkan cok be$ tane bile
arma%an etmedi; colu menen keldi hediyesiyle geldi; colu uluu ki"i saygde%er,
muheterem ki$i (hem onurlu, #erefli yer ve hem de!erli hediye vs.); 0 Saman
col veya Ku" colu veya Koy colu Samanyolu, Hacyolu; Samanu%rusu (duru
gecelerde gkyznde boydan boya grlen uzun yldz kmesi); barsa kelbes col
gidenin dnmedi%i yol, gidilip de dnlmeyen yol; lm yolu; barsa kelbes
coluna baarn kiyrip ieyin folk. gidilip de dnlmeyen yola hepinizi gndereyim;
col kuu- izinden yrmek, izinden gitmek; izlemek, takip etmek; ata colun kuu-
babann izinden gitmek; coldo kal- daha kt, daha fena olmak (harf. yolda
kalmak); coldo kalp kalat yolda kalr!, (onun) att% trnak olamaz (veya etmez)!;
ba"kalar coldo kalat di%erleri yolda kalr!, ba$kalar eline su (bile) dkemez!;
keesi coldo, keesi condo catat bazs yolda bazs da% srtnda yatar; colu
uzarsn! sana $ans ve her trl refah diliyorum!; coludu tap! 1) sana iyi
yolculuk, $ans diliyorum!, u%urlar olsun!; 2) sv$!, ty!, sa% salimken ykl
kar$mdan!, ba$n belaya girmeden ek araban!; ann colunan veya ann
colunan-izinen sadece onun iindir ki, $ans (veya talihi) var, $ans yaver gidiyor;
colu boldu $ans yaver gitti; ada coldoru bolup, bir toodak atp al"t $anslar
yaver gidip, istekleri olup, tarakl ku$u (gebe ku$lardan, leylekten iri, eti iin
avlanan, kzl tyl bir ku$) vurdular; col bolsun! iyi yolculuklar!, hayrl
yolculuklar!, u%urlar olsun!, yolun(uz) ak olsun; (ilk kar#la#mada) nerede veya
223
nereden yola koyuldun?; munua col bolsun alay bu da ne, neye?, daha ne
yumurtladn?; saladagan kabaga col bolsun? alay neden byle surat astn?;
colu bolgur ok#. sana talih, saadet diliyorum!; oy, coluar bolgurlar! alay ay,
siz ne garip adamlarsnz!; bizdin cnd bilip aldz, al emi, zzg col
bolsun? siz onun hakknda bilgi edindiniz, $imdi kendiniz hakknda ne
syleyeceksiniz?; zrg col bolsun? naslsnz, ne durumdasnz? (ne
yapmay d#nyorsunuz?); colu bolboy kald $ans yaver gitmedi, ba$arl
olamad; col boldu gn. beyaz iekli otsu bikilerin addr (ayla birlikte
kullanlr); col barbayt vicdan izin vermiyor; ak col aydnlk, ak yol; ak colu
alsn! yolun ak olsun!, sana iyi yolculuklar diliyorum!; colu bayland btn
olanaklardan yoksun kald; gcn, kuvvetini kaybetti; col klarmn "aard
folk. $ehrini harap ederim, yok ederim; colu katp, colu katkan bkz. kat- I; col
kire bkz. kire; col ba" bkz. colba"; kak col gn. = kuu col (bkz. kuu IV 1). <
ET yo:l (ED 917a).
colba" (im. col ba") 1. nder, idareci, ba$kan, $ef; 2. tar. ordunun duraca% yeri
ve hareket yolunu tayin eden, ar$trmaya, ke$fe nderlik eden ki$i. < col ba"+.
colba"lk ynetme, idare (etme), ba$kanlk. < colba"+lk.
colbors erkek kaplan; baatrdn enesi da colbors etin ukmu" bir ke"ke talgak degen
#. bahadrn annesi de erkek kaplan etini yemek iin kuvvetli istek duymu$
(eskiden inanlan, kaprisli gebe kadnlarn kaplan yre!i veya kaplan eti yemek
istemeye kuvvetli istek duymalar onlarn yi!it, bahadr ta#dklar anlamna
gelir); 0 colbors crk gz pek, gz kara, korkusuz, ylmaz. kr#. Trkm., Uyg.
yolbars; Nog. yolbars; Tat. yulbars; zb. yolbars; B$k. yulbars; Kzk., KKal.
jolbars [ESTYa 219].
colbun tesadfen bir yerlere giden, bir yerlerde ortaya kan (hayvan), ayr d$en;
colbun ki"i kimsesiz, hsm akrabas olmayan, akrabalarn anmayan ki$i; colbun
mal tesadfen bir yerlere giden, bir yerlerde ortaya kan hayvan; colbun ittey
ulup kal! folk. tesadfen bir yerlere giden, bir yerlerde ortaya kan (sahibini
kaybetmi#) kpek gibi uluyup kal; colbun alak veya colbun y Tien.a!. =
colum. kr#. Hak. olban [ESTYa 29].
colcoy- manda derili olmak, $i$man suratl olmak; colcoygon iri burunlu, $i$man
suratl.
224
colcoyt- et. colcoy-dan; oozudu colcoytpoy otur! irkin, yak$ksz a%znla
sokulma ve otur! < colcoy-t-.
colu 1. klavuz, rehber; 2. yol yapan, yol i$lerinde al$an; 3. tar. byk posta
yollarna bakm yapmakla grevli ki$i (at ile yolda kalan posta arabasna
yardma ko#maya mecbur olan, onaran). < col+u < ET yol: (ED 921b).
coluluk 1. yolculuk, yolda bulunmaya zg her $ey; 2. tar. colunun (bkz. colu 3)
grevi veya durumu. < colu+luk.
coldo- 1. gndermek, yollamak, sevketmek; 2. mec. birinin izinden yrmek (veya
gitmek). < col+do-. kr#. Trkm. yo:lla-; Kmk., Uyg. yolla-; Kzk., KKal. jolla-;
Alt. dolla-; B$k. yulla-; Hak. olla- [ESTYa 218].
coldoo i#. coldo-dan. < coldo-oo.
coldoou izleyen, takip eden, arkasndan ko$an; ann coldoou ki"i cok onun izinden
giden, izleyen ki$i yok. < coldoo+u.
coldo" 1. yolda$; can coldo" bkz. can II; 2. arkada$, dost; caman coldo" coogo
aldrat ats. kt yolda$, d$mana teslim eder; ky coldo" etn. sa%d, damadn
arkada$ (gelini getirmede damada refakat eden delikanl); 3. e$, koca, zev,
zevce, refika; mrdk coldo" hayat arkada$; 4. yolda$ (hitap #ekli); coldo"
Sarbaev yolda$ Sarbaev. < col+do".
coldo"- i#t. coldo-dan. < coldo-"-.
coldo"uluk arkada$lk, dostluk, ahbaplk duygusu, arkada$lk ili$kileri;
coldo"ulugu mkt neme arkada$l% sa%lamdr, candan ba%ldr; arkada$l%a
ihanet etmez. < coldo"+uluk.
coldo"to"- 1. yolda$ olmak, yolda$larla olmak; birlikte olmak; can coldo"um seksen
kz, coldo"to"up crgmn folk. can yolda$m seksen kz, onlarla birlikte olup
zaman geiriyorum; 2. birbiriyle ahbap (veya dost) olmak, arkada$ olmak. <
coldo"+to"-.
coldo"tuk dostluk, arkada$lk, ahbaplk, arkada$lk (veya dostluk) ili$kileri;
coldo"tukka al- yolda$l%a almak, arkada$l%a (veya dostlu%a) almak; coldo"tuk
bette"s sp. dostluk ma; zel kar$la$ma. < coldo"+tuk.
colduk = col 7; sizdin colduguuz dep, aldna bir tay tuyak cambn koydu sizin
arma%annz diyerek, nne bir kle gm$ (bkz. camb) koydu; coldugua
225
at berem, keiktirbey bat berem folk. sana hediye olarak at vereyim,
geciktirmeden abuk vereyim. < col+duk.
colduu 1. izgili, ubuklu; colduu kzl kynk izgili krmz gmlek; 2. dikkate
de%er yolda (iyiye veya ktye kar#); attan colduu attan talihi var, ona her
zaman iyi atlar d$yor; colduu bol- veya ak colduu bol- ksmetli, $ansl, talihli
olmak, $ans yaver olmak. < col+duu < ET yollu# (ED 925b).
colku s. coldan; eki colku iki yolu olan, iki yollu, iki kez yinelenen; Sotsialisttik
Emgektin eki colku Baatr Sosyalist i$i snfnn iki kahraman, Sosyalist
eme%in iki kahraman; bir colku auudu ber bu kez cezasn ver; birini (ekini
vs.) colku birinci (ikinci vs.) defa olarak; ekini colku otoo bostan veya tarlay
zararl otlardan ikinci kez ayklama. < col+ku.
colo- yakn gelmek, yaknla$mak, yakla$mak; ym colobo! evime u%rama!,
evimin yaknna dahi gelme!; evime ayak basma!; men yn cologondu
koydum ben onun evine gitmeyi braktm. < col+o- < ET yola:- (ED 919a).
coloou yolcu; coloounun coldogusu cak", coldo bolboso, ydgs cak" ats.
yolcunun yolu iyi, yolda olmasa, evi iyi (yani artk hareket etmek, yola koyulmak,
yola kmak gerek). < col+oou.
colooula- yolcu olmak, gezmek, dola$mak, seyahat etmek; colooulap Kokordon
crp keldim kngylp #. Kokordon yollanp gney yamalarndan buraya
geldim. < coloou+la-.
colooulat- et. colooula-dan. < colooula-t-.
coloouluk yolculuk; yolculuk, gezi, yolda bulunma ile ba%lantl olan her $ey. <
coloou+luk.
colot- et. colo-dan; yakla$maya, yaknla$maya izin vermek; canna colotpoyt yanna
yakla$trmyor, yanna sokmuyor, yanna varlmyor; coloto koyboy ap- gn.
yanna sokmamak, yanna yakla$trmamak. < colo-t-.
coloto: bir coloto bsbtn, tamamen, tamamyla; temelli, sonsuza dek, ebediyen;
bir coloto berdim malmn tamamn verdim; bir coloto ikendi ta"tadm imeyi
tamamen braktm.
colotu"- i#t. colot-tan; birin-birine cat bolup, colotu"pay kalgan birbirlerine
d$man olup (daha fazla) arkada$lk etmemi$ler. < colot-u-"-.
colov gn. = cloo; ceke colov = lbr.
226
colovu gn. = coloou.
coloy 1. 6det, al$kanlk, dzen, davran$ biimi, grg, ya$am tarz, ya$ant;
coloyuna t"- birinin ya$am tarzn anlamak, birinin 6detini kavramak; Krgzdn
coloyuna t"p atat Krgz hayatna girerek, onu anlamaya ba$lyor; coloyuna
t"r- kendinin veya bir kimsenin ya$am tarzna ekmek, kendinin veya bir
kimsenin ya$am tarzn a$lamak; 2. Coloy (Manasn kar#t olan, a#r oburlu!u
ile karakterize edilen destan kahramannn kk addr). < col+oy
60
.
colpu: coon-colpu bkz. coon I 1.
colto engel, m6ni; colto klba m6ni olma!, engel olma; i"ime colto kld bana (i#ime)
m6ni oldu; baatrlardn aldnan katn ksa bulaktap, colto bolot de ele folk.
yi%itlerin nne kadn szlerek gese (harf. ksa) engel olur demi$ti.
coltoo = colto.
coltoouluk engel, m6ni. < coltoo+uluk.
coltoosuz engelsiz, m6nisi olmayan. < coltoo+suz.
coltoy (veya ak coltoy) talih, $ans getiren, talih ta$yan; ksmetli; $ansl; talihli;
u%urlu; ba$arl; saktap keldim amanat san du"mandn iinen kursakta coltoy
balad folk. saysz d$mann iinden ocu%un talihi sayesinde emaneti karnda
saklayarak geldim; ak coltoy konok talih getiren konuk, kutlu misafir; baatr
abam ak coltoy, attanp ksa san koldoy folk. talih getiren yi%it dedem, atlanp
ksa saysz askere denktir; ak coltoy bolup, askerden atas kelsin dep, atn
Akcoltoy koyu"tu talih getirip, babas cepheden (harf. ordudan) dnsn diye,
(o!lana) Akcoltoy adn koydular; k coltoy (o!lan hakknda) afacan,
yaramaz; kara coltoy felaket, dert getiren. < col+toy.
coltoyluk: ak coltoyluk talih, $ans, baht getirme zelli%i; kara coltoyluk felaket, dert
getirme zelli%i. < coltoy+luk.
colugu"- i#t. coluk-tan; rastlamak, rastla$mak, rast gelmek, tesadf etmek,
kar$la$mak (birbiriyle). < coluk-u-"-.
colugu"uu i#. colugu"-tan; kar$la$ma, rastlama, tesadf; stn kks colugu"uular
unutulmaz kar$la$malar; "aylooular menen colugu"uu semenlerle kar$la$ma.
< cologu"-uu.
coluk- kar$la$mak, rastlamak, rast gelmek, tesadf etmek; gr$mek, grmek; aga
colugup ket onunla gr$, ona u%ra, onunla kar$la$; coldo"una coluktu
227
arkada$yla kar$la$t; tandap, tandap, tazga coluktu ats. (kz) seip seip, kt,
pis (kadna) rastlad (ok titiz, m#klpesent insanlar hakknda). < col+u+k-. kr#.
zb. yoliq-; Tat., B$k. yulq-; Alt. doluq-; KKal. jolq- [ESTYa 218].
coluktur- et. coluk-tan; al ki"ini maga coluktur o adam benimle gr$tr, o
ki$inin benimle gr$mesini sa%la; seni kaydan colukturayn? seninle nerede
bulu$aym? < coluk-tur-.
colum (veya colum y) _`k+'&sta'
61
(culameyka) (genellikle at ve koyun
obanlar iin yaplan keregesiz, byk olmayan ev); colum y tik- at ve koyun
obanlar iin keregesiz, byk olmayan ev yapmak; colum ydy oyunba", bir
cagna baylangan folk. at ve koyun obanlar iin yaplan keregesiz, byk
olmayan ev bykl%nde olan topuzu (bahadr, yi!it) bir yanna ba%lam$;
colum ydy o dakan tbsnd rkrap folk. at ve koyun obanlar iin
yaplan keregesiz, byk olmayan ev gibi trnak altnda biriken kesekle (bahadr
at) tepesinde vzldayp.
columduu dev gibi bir adam, gl fizik, Herkl gibi atletik yap; columduu tuugan
Kloro, z-z etip, kenebeyt folk. gl yapl do%an yi%it Kloro nlayp
giden (oklarn) hi farkna varmyor. < colum+duu.
com zm, pancar posas; kzla comu pancar posas.
comok destan, kahramanlk destan eseri; kahraman, kahramanlk hakknda masal;
atazdn comogu, aytpay koysok bolobu? babanzn kahramanlk masaln,
anlatmasak olur mu?; munu mnday ta"tayl, Kloro kk cal, Ayrk
comogunan ba"tayl folk. bunu bylece brakalm, (bahadrlar) Kloro ve
Ayrk hakkndaki kahramanlk destanlar ile ba$layalm; 2. (tam olarak c
comok) masal. kr#. Trkm. yomaq kelime oyunu, nkte, $aka; Kzk., KKal.
j-mbaq bilmece, bulmaca; Nog. yumaq bilmece; Hak. nmah masal
[ESTYa 220].
comoku (kar#. r) destann yaratcs ve ozan. < comok+u.
comokto- destan, masal anlatmak, hik6ye etmek; Kyazga barp Kanoro, mintip
aytat comoktop folk. Kanoro Kyaza gidip hik6ye ediyor. < comok+to-.
comoktol- dn.-ed. comokto-dan; masal, destan konusu olmak; masalda, destanda
anlatlmak. < comokto-l-.
228
comoktoo i#. comokto-dan; masal, destan $eklinde betimleme, anlatma, hikaye
etme. < comokto-oo.
comoktoou e%lendirici anlatan, ilgi ekecek ve srkleyici biimde hikaye eden,
hikayeci. < comoktoo+u.
comso- = moyso-; al seni comsoor o seni mahveder, ldrr.
con 1. bel kemi%i, omurga; coktun conu katuu, gzdn moynu katuu ats. fakirin
omurgas sa%lamdr, kzn boynu sa%lamdr; con ty- 1) kamburla$mak,
kamburu kmak, bklmek, e%ilmek; 2) mec. nem (veya de%er) vermemek,
nemsememek; con tala"tra ap- veya con tala"tra sal- veya con tala"tra ur-
srta vurmak; 2. tepe, srt (da!n); tuu con da% srt, da% tepesi; tuu condo da%
srtnda, da% tepesinde; murundun conu burnun ucu; con tartp cerge batkan
tamr abayla kabarp yere batan kk (a!acn); 0 conu cukard 1) (koyunlar
hakknda) clzla$t, zayflad; ii bo$ald; 2) hata yapt (fakirledi vs.); con al- 1)
(koyunlar hakknda) semirmek, $i$manlamak; semirgende con algan, mal
kana kuba koy? folk. $i$manlad%nda beyaz kuzu gibi toplamadn m? 2) tespit
etmek, belirlemek (maddesel olarak); conun bas- srtn yoklamak (semizlik,
#i#manlk tespit etmek iin koyunlar); k"tan condorun apay g"at (koyunlar)
k$n zayflamazlar; conu albagan koy kendi bedenini koruyan, muhafaza eden
(zayflamayan) koyun; con krst- veya con krgz- gc gstermek; otoriteyle,
gle korkutarak kendini yi%it gstermek, kendini yi%itmi$ gibi gstermek,
kabadaylk taslamak; ykselmek, ycelmek; con krstp kald gcn
gsterdi; con krgzp catuuga cagz atar dar cok folk. (d#mana) gcn
gsterip, yalnz atacak barut yok; con sal- ekinmeden ortaya kmak, pervaszca
belirmek, gizlenmeyi brakmak (rn. gizli ve kanunsuz durumu bulunan insanlar
hakknda); conu kal zengin adam, para babas, srt kaln; conu cuka varlksz,
fakir, yoksul, sefil; conubuz cuka hibir $eyimiz yok, fakiriz; al birnn
conunan ookat klat ba$kasnn srtndan geiniyor, ekmek elden su glden
ya$yor, asalaklk yapyor; calp conunan aytkanda szn ksas, zetle; con
coru bkz. coru I 1.
con- yontmak; cga condum a%a yonttum. < ET yon- (yo:n-) (ED 942b).
condo- 1. da% srt boyunca ilerlemek; 2. ba$kasnn srtndan geinmek, ekmek
elden su glden ya$amak; al seni condop crt o senin srtndan geiniyor;
229
srttan condo- birini aldatmak, kandrmak, ba$kasnn adndan faydalanmak;
Akmattan ala turgan akamd, Karabay srtmdan condop ketti Ahmetten
alaca%m olan paray (benim admla) aldatmak suretiyle Karabay alm$. <
con+do-.
condomo yzeysel, sathi (aslsz, nemli olmayan, derin olmayan, stnkr,
zensiz, sathi, yzeysel); condomo makala stnkr yazlm$ makale. < condo-
mo.
condon- dn. condo-dan; 1. kabarmak, $i$mek; kam tiygen cer, bldy bolup,
condonup kkan kamnn de%di%i yer, bile%i ta$ gibi $i$mi$; 2. mec. birinin-bir
#eyin srtyla benzer olmak; kamanday condongon yaban domuzu gibi srtn
e%riltmi$; dep, o"entip er Kour, ala toodoy condonup, a colborstoy komdonup
folk. bahadr Konur karl da% gibi kabarp, a erkek kaplan gibi hazrlanp; 3.
mec. g toplamak, glenmek, kuvvetlenmek. < condo-n-.
condonu"- i#t. condon- 2den; kara kulak "er condonu"kan neen krlar aslan srt
gibi kabarm$ ok saydaki da% srtlar. < condon-u-"-.
condot- et. condo-dan; diplomatik biimde hareket etmek, kaamak konu$mak,
sadede gelememek, szn etrafnda dolanp durmak; siz t ele condotup bara
catasz, tok eter cerin aytz konu$may ok belirsiz bir $ekilde uzatyorsunuz,
konu$mann zn syleyiniz. < condo-t-.
condur- et. con-dan; yontturmak; saadaktn ogun condurup folk. oklar hazrlatt
(yontturdu). < con-dur-.
conduu 1. omurgal, bel kemi%i olan, srtl; 2. mec. bedeni, gvdesi ya%l; t komdu
kald, koy conduu kald #. deve semerli, koyun kemikli (yani ya!l) kald (k#n
sa!lkla geirilmesi iin); 0 crtk conduu ulsuz, hirpani, yaln ayak baldr
plak. < con+duu.
conok: bgn konok, erte conok ats. bugn misafir, yarn defol.
conoko kuz. da% srt, da%n tepesi. < conok+o.
conos gn. 1. dere kys, dere yata%nn kenar; 2. kam$la, yksek (boylu) otlarla
rtlm$ yer.
conoyul = con I 2.
coguka gn. kaba yonca. kar#. ET yorn#a: (ED 971a).
230
coo I d$man; birileriyle husumeti bulunan; cann ayabagan coo alat ats. cann
esirgemeyen d$man yener; coo srn coo bilbeyt ats. d$mann srrn d$men
bilmez; ca"rn coo gizli d$man; coo-coburkan topl. d$manlar, her trl
d$manlar, hasmlar; kara coo hain (veya kahpe) d$man; ceti san kara coo
ksa, ceke kirip, kol salgan folk. yetmi$ bin hain d$man ksa, tek ba$na girip,
saldrm$; 0 tilsiz coo sel, su basmas, su baskn; alev, yangn (harf. dilsiz, dili
olmayan d$man); coo gm esk. zarar dentisi, tazminat; coo sayp bere albayt
zekas (veya akl) kttr (harf. o biri iin d$man ldrmez); coo sayp kelgendey
kahramanlk yapp gelmi$ gibi; coo kuuganday veya coo kubalaganday veya coo
apkanday yangn varm$ gibi, deli gibi; coo apkanday cgrp kirdi deli gibi
ko$arak girdi; coo kuup kele catkan ceri cok yangn m var!, yangn yok ki!;
u"ul suukta tndp cngndy coo kuudubu? $u so%ukta geceleyip birini
kovaladn m? < ET ya#: (d-) (ED 898a).
coo II: kzdn coosun al- gz ok$amak, gze ho$ grnmek; kzdn coosun
alganday trt tlgm "ay hayvanlar gzel grn$yle gz ok$uyorlar.
coou = cuuu.
coodar gn. parmak biiminde olan saplar (desteye benzeyen).
coodur (gzlerde, bak#larda) duygulu, dokunakl dilek, umut, beklenti ifade eden
parldama; bet calmalayt cayk kour cel, coodur karap kkt mi cldz #. yaz
rzgar yze vuruyor, gkteki bin yldz umutlu bir parldamayla seyredip;
.arapat coodur karayt, kirpik kakpay #. #arapat gzn krpmadan beklentiyle
bakyor.
coodura- arada bir parldamak, zaman zaman prldamak (gz hakknda, gzlerde);
beklentiyle bakmak, gzn drt amak, pr dikkat bakmak; kzdr coodurap,
beterine kzl cgrd gzleri parlad (veya $ldad), yanaklar kzard; arkayday
kz coodurap folk. uzun boylu da% keisi gibi gz parlayp; coodurap kz ot
bolup, calndap ii cok bolup folk. gz ate$ sap, ii alevlenip; enekem kaan
kelet dep, eki kz coodurayt folk. annemiz ne zaman gelir deyince, iki kz
gzlerini drt ayorlar; cooduragan kz szlp barp, tmtrs boldu ak
gzleri yava$a kapand ve o sustu. < coodur+a-.
coodura"- i#t. coodura-dan. < coodura-"-.
231
coogazn uy.a!. lale (kar#. mandalak); coogazndn dan lalenin so%an; danduu
coogazn so%anl lale; 0 coogazn kelin veya coogaznday kelin taze bir iek
gibi gen ve evli kadn.
cookalat- dikkat ekmek, lafa (veya lakrtya) tutmak; kuru cookalatpay, tuurasn
ayt lafa tutmadan, dosdo%ru konu$; an azraak cookalata tur onu biraz oyala,
dikkatini ek.
cookazn = coogazn.
cooker Krg.-"r. sava$, harp; sovettik kaarman cookerler kahraman sovyet sava$lar;
cookerdin krk crkt folk. sava$n gzelli%i yrektedir (yani cesarette,
yi!itlikte, yrekli olmakta); eendin krk kep menen, cookerdin krk ep
menen folk. hatibin gzelli%i sz ile, sava$n gzelli%i kale (savunma) ile. <
coo+ker.
cookerilik sava$, harp zaman; harp zamanyla ba%lantl btn durum, ko$ullarn
hepsi; sava$ zamannn huzursuz, endi$eli davran$lar; cookerilik bilimi harp
ilmi (veya bilimi), harp i$lerini bilme. < cooker+ilik.
coola- sava$a (veya harbe) gitmek, muharebeye girmek; d$mann arkasna d$mek,
d$man kovalamak, d$man izlemek; kin beslemek, d$man olmak; coolay
d$manca, hasmca, d$manca niyetlerle; eldey kelgen el bele, coolay kelgen
coo bele? folk. bar$ getiren yerli misin, d$manca niyetlerle gelen d$man
msn? < coo+la-.
coola"- i#t. coola-dan; d$manca davran$larda bulunmak, d$man olmak, aralar
ak olmak; birbirine d$man olmak; el menen eregi"pe, er menen coola"pa ats.
halk ile tart$ma, yi%it ile sava$ma; 2. hep birlikte sava$a (veya harbe) gitmek,
birlikte d$manla harp etmek; coonu birge coola"kan, doonu birge doola"kan
folk. birlikte sava$m$lar, davay birlikte savunmu$lar. < coola-"-.
coola"tr- et. coola"-tan; birini birileriyle bozu$turmak, aralarn amak. < coola"-
tr-.
coolat- et. coola-dan; sava$a (veya harbe) gitmeye zorlamak; d$man kovalamaya,
d$mann arkasndan gitmeye mecbur etmek. < coola-t-.
coolo- = coola-.
cooluk I 1. rt; ba$ rts (kadnlara ait); "al cooluk Ke$mir kuma$ndan rt;
daki cooluk ince rt; ak cooluk 1) beyaz ba$ rts (evli kadnlarn takt!); 2.
232
mec. kar, zevce, e$; birini baylk den sooluk, ekini baylk ak cooluk ats.
birinci zenginlik can sa%l%, ikinci zenginlik e$; suu cooluk havlu (el ykamadan
sonra kurulamak iin); kol cooluk 1) mendil; 2. mec. oyuncak, kukla (ba#kasnn
iradesi altndaki alet); 2. ku$ak (boylu poslu grn#teki kadn rts veya kare
#eklindeki kuma# paras); cigittin baar birdey baatr bolboyt, coolugun
kdsnn buugan menen folk. ku$a%n ba%lamayla delikanllarn hepsi
bahadr olmaz; cooluk kura- etn. rt ile ba%lamak (bilinen, tandk aileye veya
ilk ocu!a getirilir; burada kadn rts boyunda yeni kuma# paralar hediye
edilir ve ocuk bu rtyle ba!lanr); cooluk sal- etn. ba$ atk (veya $al) ile
rtmek, rtyle sarmak (gelinin damadn evine gelir gelmez yapar ki; bu, kzn
kadn olmaya ba#lamasnn i#aretidir); cooluk saln- etn. atkyla, rtyle
sarnmak (kzn kadn olmaya ba#lamasnn i#aretidir); cooluk saldr- etn.
rtsn sarmaya cesaret etmek (kadn olmaya ba#lamann onay i#aretidir; ba#l.
kz karld!nda damadn evine gelir gelmez); ba"na cooluk saldra koydu
(gizlice karlan kz) kadn olmasna izin verdi (harf. rtsn sarmaya cesaret
etti ve ald); ba"n kzl cooluk menen baylagan tar. (sava#a hazrlanmak)
krmz rtlerle ba$larn ba%lam$lar (sarbag# boyu hakknda); 0 ba"a
cooluk salam! ben seni (erke!i) rezil ederim!; cooluk ta"tamay jgut oyununa
benzeyen bir oyundur. kr#. Kzk. javlq beyaz patiskadan kadn ba$ rts; Uyg.
ya'liq rt; B$k., Nog, Tat. yavlq rt; Trkm. ya:'lq $al [ESTYa 61].
cooluk II d$manlk, husumet, kin. < coo+luk < ET ya#:l# (d-) (ED 903b).
coolukta- rt kullanmak; cooluktap kzn srtklp folk. rtyle gzn silip; ca"
alp kzdn cooluktap folk. gz ya$larn mendiliyle silip. < cooluk+ta-.
coomart "r. 1. cmert, eli ak; bergen coomart emes, algan coomart ats. (hediye,
arma!an) veren cmert de%il, (sonra arma!ana arma!anla kar#lk vermek
#artyla; bkz. kolko I;) alan cmerttir; 2. zengin, varlkl; cok menen coomarttn
yn srtnan acratuuga bolot fakir ile zenginin evi d$ grn$nden farkedilir.
< !r. ^[EBC c&-merd (PED 379a).
coomartlk cmert ki$inin el akl%, cmertlik vasflarnn hepsi. <
coomart+lk.
coomarttk cmertlik, el akl%. < coomart+tk.
233
coon 1. kaln (evresi; kar#. kal I 2); coon-colpu byk, kocaman, koskocaman;
sa%lkl (veya grbz) (biri), kanl canl (biri); 2. mec. zengin, varlkl; kodaman,
byk i$ler eviren, byk adam; 3. (ses hakknda) kaln, bas; 0 coon ceri veya
coon ortosunda (yirmi ya#ndan sonra ya# belirlenirken) yarm civarnda (on yl,
rne!in; 35-36, 44-45 vs.); kp olso, otuzdun coon cerine bargandrs en fazla,
otuz be$ otuz alt ya$ndasndr; ca" cyrmann coon ortosunda ya$ yakla$k
yirmi be$tir; coon ortolop yarm civarnda, a$a% yukar, yarma yakn;
ma"inadag fanera coon ortolop satlp kalgan arabadaki cilal kaplama yarm
civarnda satlm$; coon top hatr saylr insan grubu (ondan yze kadar); coon
top kz-kelinder, cigitter kzlardan, yi%itlerden olu$an byk grup. < ET yo#u:n
(yo#o:n) (ED 904b).
coon- = cuban-.
coonduk kalnlk (evresi; kar#. kaldk I 2). < coon+duk.
coonoy- kalnla$mak, kaln yaplmak (evresi). < coon+oy- < ET yo#unad- (ED
905a).
coonoyt- et. coonoy-dan; kalnla$trmak, kaln yaptrmak (evresi). < coonoy-t-.
coonsu- benz. coon Iden; 1. kendini gl kuvvetli saymak, kendini pehlivan
saymak; 2. mec. kurumlanmak, kurum satmak, alm atmak; sen coonsubagn,
alm cetet kurumlanma, benim (sana) gcm yeter. < coon+su-. kr#. Kzk., KKal.
juvans- kendini gl saymak, gl kuvvetli gstermeye al$mak,
kurumlanmak [ESTYa 209].
coonsun- dn. coonsu-dan, = coonsu-.
coosut- et. coonsu-dan. < coonsu-t-.
coop Ar. 1. yant, cevap, kar$lk; coop ber- 1) cevap vermek, yantlamak, kar$lk
vermek; 2) sorumlulu%u ta$mak, sorumlu olmak; coop ayt- veya coop kaytar-
yantlamak, yant vermek, cevaplamak, cevap vermek, kar$lk vermek; tepki
gstermek; ooz uunan coop kaytard dilinin ucuyla, yarm a%z cevap verdi;
coopko tart- kar$ dava amak, sorumlu tutmakhesaba ekmek; klm" coobuna
tartlgan cinayetten sorumlu tutulmu$; 2. bo$ama, bo$anma (kadn, e#i);
coobumdu ber beni bo$a; 0 coop sura" kuz. etn. d!n merasimlerinden birinde:
ba#lk parasnn miktar konusunda anla#lmas iin damadn babas, gelinin
ailesinin kyne gelir. << Ar. uGBC cev!b (PED 375b).
234
coopker Ar.-"r. sorumluluk sahibi < coop+ker.
coopkerilik sorum, sorumluluk, mesuliyet. < coopker+ilik.
coopkerdik sorum, sorumluluk, mesuliyet. < coopker+dik.
coopkersizdik sorumsuzluk, mesuliyetsizlik; i"ke coopkersizdik mamile i$e kar$
sorumsuzca davranma; makala t coopkersizdik menen cazlgan makale ok
sorumsuzca yazlm$. < coopker+siz+dik.
coopsuz 1. cevapsz, yantsz, kar$lksz; 2. sorumsuz, sorumluluk duygusu
olmayan. < coop+suz.
coopsuzduk sorumsuzluk, mesuliyetsizlik. < coopsuz+duk.
coopto"- 1. konu$mak, gr$mek, sohbet etmek; 2. szle$mek, anla$mak, uyu$mak.
< coop+to"-.
cooptuu sorumlu, mesul; cooptuu mildet sorumlu olunan i$; cooptuu redaktor
sorumlu editr (veya redaktr); cooptuu kzmatlar sorumlu (veya yetkili)
i$iler; cooptuu bolosu sorumlu olacaksn. < coop+tuu.
cooptuuluk sorum, sorumluluk, mesuliyet; cooptuuluk sezimi sorumluluk duygusu,
mesuliyet hissi; toluk cooptuluk menen ayta alam tam mesuliyet ile
konu$abilirim. < cooptuu+luk.
coor hafif syrk, bere (ba#l. binek hayvanlarnn srtndaki eyerden); coor e"ek srt
hafif syrlm$ (olan) e$ek; coor at srt hafif syrlm$ (olan), bereli at. < ET
ya#r (d-) (ED 905a).
cooru- syrklarla kaplanmak (ba#l. binek hayvanlarnn srtnda); arkasnan
coorudu (atn) srtn zedeledi. < coor+u-.
Cooruker bahadr Cugorun atnn ismidir.
coorun krek kemi%i. < ET 1 yarn (ED 970a).
coorut- et. cooru-dan; berelenene kadar zedelemek, yaralamak; nayza saymak
erdikten, at coorutmak terdikten ats. mzrak batrmak erlikten, at bereletmek ise
eyerlemekten (eyerlemeyi bilmemekten); kol coorut- elleri nasrla$trmak, elleri
nasrlatmak. < cooru-t-.
coo" sakin, uslu, yava$, yumu$ak ba$l, halim; coo"ton coon n gat ats. suyun
durgun (veya yava$) akanndan, insann yere bakanndan kork (veya sakn); yava$
atn iftesi pek olur (harf. yumu$ak ba$l olandan kaln ses kar). < ET yava"
(yava:") (ED 880b).
235
coo"ak, co"ak gn. da%lk patikada a%a kesen; yakaca%n da%dan ta$nd% veya
gtrld% patika.
coo"u- yumu$ak ba$l, halim, sakin olmak, ehlile$tirilmi$, ele al$trlm$ olmak,
uslanmak, uslu olmak; at coo"udu at sakinle$ti, ehlile$ti. < coo"+u-.
coo"ut- et. coo"u-dan; yat$trmak, evcille$tirmek, uslandrmak, uysalla$trmak,
yumu$atmak. < coo"u-t-.
cootkolot- = cootkot-.
cootkot- kaamak cevap vermek, gere%i sylememek, yanltmaya al$mak, hataya
d$rmeye al$mak; yat$trmak, teskin etmek iin dikkat ekmek; balann
kln cootkotup, cak" mamile kla berdi ocu%u yat$trp, ona iyi davrand.
corbuk: coru-corbuk kartal trlerinden biridir.
corgo 1. rahvan (at); suu kuysa tglgs corgo yumu$ak, sakin yry$l rahvan
(at); corgo mingenge coldo" bolbo! ats. rahvana yolda arkada$ olma (harf.
rahvan (at) binene yolda$ olma); 2. rahvan (gitme, yry$); col corgo hzl
olmayan rahvan (yry$); koy corgo yava$ rahvan (gitme); apma corgo hzl
rahvan (gitme, yry$); 0 corgo mingendey memnun olup, ho$nut kalp (harf.
rahvan binmi$ gibi); corgo syl- kolayca ve tatl tatl sylemek; szdn koy
corgosun sald dokunakl bir $ekilde konu$maya ba$lad; corgo sz akc bir
konu$ma (rn. #iiri akc, ezgili, tempo tutarak heceleme; nesri uyakl okuma);
corgo bolup kalptr uslanm$, uslu olmu$ (rn. egemenli!i, zenginli!i
kaybetme); ki"inin corgosu canl ve renkli olarak kopuzcu byle isimlendirilir. <
ET yor:#a: (ED 964a).
corgolo- rahvan yrmek; baytalm, can n corgolorsu ats. ihtiya mlek
yakmay %retir (harf. ksra%m, kendi cann iin rahvan yryorsun). <
corgo+lo-.
corgolot- et. corgolo-dan; rahvan yrtmek, rahvan yrmeye brakmak; koldu
corgolot- (kopuzcu hakknda) parmaklaryla tellere hzl dokunup kopuz almak.
< corgolo-t-.
corgoluk rahvan (gitme, yry$), rahvan gitme durumu. < corgo+luk.
corgoluu rahvan yry$l, rahvan yry$ olan; koy corgoluu at rahvan
yry$l at; col corgoluu (at) yry$ hzl olmayan. < corgo+luu.
236
coro I "r. 1. katlmcnn di%erlerine arka arkaya boza ikramnda bulundu%u meclis;
ikram (genellikle k#n dzenlenir; kar#. "erne, l", degene); coro ba" veya
coronun biyi meclisin ba$ yneticisi; bir kana ki"iler uyu"up, coro ikende,
coro ba" ayagna eyin tartibin ba"karat pek ok ki$i birle$ip, meclis
dzenlediklerinde meclis ba$ yneticisinin aya%na varana kadar iyiden iyiye
gzlerini ayrmadan bakarlar; coro i- 1) meclise katlm gstermek; 2) boza
imek; coro ikendey "lkldap folk. boza imi$ gibi bir yandan di%er yana
sallanmak; 2. katlmc, i$tiraki (bkz. coro I); 3. arkada$, dost; coldo"-corosu
menen keldi yolda$lar ve arkada$lar ile geldi; 4. "ay kuma$ndan ift para
(bkz. "ay I).
coro II belirti, al6met, i$aret, emare; cak" coro emes iyi i$aret de%il; caman coro
ba"tad kt al6mete ba$ladn. kr#. Kzk. jora gelenek, grenek, 6det [ESTYa
225].
coro- nceden belirtmek, kestirmek, tayin etmek; men u"ul tayd balama at klp
bereyin dep , corodum ben $u tay bytp (at yapp) o%luma vereyim diye
nceden belirttim; aytluu kiyim ok tps, at"ka bolcop corodum folk. ok
gemez $hretli giysiyi, kar$lkl at$ma iin (bahadr) nceden tayin ettim;
almn artk corodu folk. verginin o%unu nceden belirtti (ykledi). kr#. Kmk.
yora- farzetmek, varsaymak [ESTYa 224].
corou = coro I 2.
coroke = coro I 2.
corolo" coroya (bkz. coro 1) (birlikte) katlan (veya i$tirak eden); ata Manas "er
menen kablan Bakay kan zaada koyu birge koroolo", a" birge corolo" folk.
baban Manasn aslan ile Bakay hann kaplannn a%lda birlikte rkttkleri
koyunu, hep beraber coroya yemek yaptlar. < coro+lo".
coroluu yolda$, arkada$, dostu olan. < coro+luu.
coromo, coromol varsaym, tez, hipotez, tahmin, faraziye; varsaymsal, tahmini,
farazi, hipotetik, kesin olmayan; coromol korutundu farazi sonu, tahmini
hkm. < coro-mo, coro-mol.
coromoldo-: coromoldop aytat tahminen, tahmini olarak sylyor. < coromol+do-.
coroo I = coro I 2.
237
coroo II = coro II caman coroo fena i$aret, kt alamet; caman coroo ba"tabay
olturu! a%zn ktye amadan, kt haber vermeden otur! (felaketi haber
verme); 0 coroosu buzuk ahlaksz; irkin, yak$ksz, i%ren, kt hareket tarz.
corop "r. gn. evde yaplan, ev dokumas ynden, ornmental resimlerle kapl orap;
0 corop tiken sinek ka%d, zamkl (veya yap$kan) ka%t (bitki). << Ar. uG[C
curr!b (PED 359a).
coropto- = corupta-.
coro"- i#t. coro-dan. < coro-"-.
corot- et. coro-dan; bir "umduktuu corotup bir alakl% nceden belirtip. < coro-t-.
cort- teye beriye ko$mak, dola$p durmak, dola$mak (d#man, ganimeti,
aramada); kar"kra cortup crt kurt teye beriye ko$uyor; cele-corto cr-
veya celip-cortup cr- trs gitmek. kr#. Uyg. yorut-; Tat. yurt-; Hak. ort-; B$k.
yurt-; Alt. dort-; Kzk., KKal. jort- [ESTYa 227]. < ET yort- (ED 959a).
cortkor Krg.-"r. teye beriye ok ko$an, ok dola$p duran veya sk sk ara$trmaya,
ke$fe giden. < cort-kor.
corto "r. gn. 1. a%r, yava$, uyu$uk, $enge hareketler; 2. bo$ anlamsz
konu$malar; cortole (corto ele) syld bo$una, beyhude yere konu$tu.
cortok 1. bir deri bir kemik (olan) beygir; basit, sradan (soylu, cins, saf kan
olmayan) at; corgo elem coldon calbas, cortok boldum basksz folk. yoldan
$a$maz rahvandm, $imdi bir deri bir kemik kaldm; 2. gn. (insanlar hakknda)
uyu$uk, a%rkanl; gev$ek. < cort-ok. kr#. Tat., B$k. yurtaq trs giden at; Kzk.,
KKal. jortoq hafif trs [ESTYa 227].
cortokto- hzl trsa kalkmak, trs gitmek. < cortok+to-.
cortoktot- et. cortokto-dan. < cortokto-t-.
cortorman sava$ yapmada usta, sava$ basknnda mahir; ab"kas cortorman
attanp ksa, coo saygan (Krgzn) ya$ls ustadr, atna binip ksa, d$man
yener. < cort-or+man.
corttur- et. cort-tan. < cort-tur-.
cortuk atn trs, kt yry$; cortugunan kndrp, corgo klp alamn folk.
(at) trs yry$nden vazgeirip, rahvan yry$l yapyorum. < cort-u-k.
238
cortulman = cortorman; cortulman bolso, col mna, cerdese, Talas cer mna
folk. e%er sava$makta usta isen, i$te (sana) yol, e%er (burada bar# iinde)
ya$amak istiyorsan, i$te (sana) Talas topra%.
cortuu i#. cort-tan. < cort-uu.
cortuul apul, apulculuk, talan, ya%maclk, haydutluk, e$kyalk, baskn amal
ya%ma, hayvan alma; bayd baleket bassa, cortuul ba"tayt ats. zengini
sersemle$se (yani a gzllk, hrs iini sarsa), e$kyal%a ba$lar. < cortuu-l.
cortuulu apulcu, ya%mac, soyguncu, e$kya, haydut; sen coloou bolso ket,
cortuulu bolso ket etn. (yalvarma, yakarma, yakar#) yolcu olsan da git,
ya%mac isen de git!; cortuulunun ba" coldo kalat ats. apulcunun ba$ yolda
kalr; su testisi su yolunda krlr; coloou bolso, colgo sal, cortuulu bolso,
ba"n al folk. yolcuysa, yol gster, e$kyaysa ba$n kes. < cortuul+u.
cortuulda- amal talan, av, ganimet aramada teye beriye ko$mak; tn camnp
cortuuldap, kim crgnn kim bilet? folk. gece karanl%nda, kimin ganimet
aramak iin teye ko$turdu%unu kim bilir? (yani bilir misin?). < cortuul+da-.
coru 1. kzl akbaba (bu tr ku#un ad olarak); kk coru veya sakalduu coru sakall
akbaba-u$akkapan ku$u, baysungur (bebekleri kaldrd! sylenen bir tr
akbaba); con coru iri, byk yl (bkz.); ko coru, taz coru, curtu coru
akbabann trleri; 2. mec. kara karga (olumsuz epitet). kr#. SUyg. yor yrtc bir
ku$ addr (sardan daha byk); Tel. yolo beyaz ba$l kartal; Mo%. jolu (kr#.
Man. j/lo kartal, karaku$) [ESTYa 29].
coru- 1. yorumlamak, tefsir etmek, yormak; al munu caamadlkka corudu o bunu
ktl%e yordu, kt alametmi$ gibi yorumlad; t" coru- 1) rya, d$
yorumlamak; 2) mec. bir #eyi inceden inceye, detaylarna inerek incelemek; bir
i$te sa sakal a%artmak; 2. tahmin etmek, tahminen sylemek, tahmini olarak
konu$mak; angn bilbey ele oy corup sylp oturat iyice bilmiyor; tahmini
olarak sylyor. kr#. Nog. yor-; Uyg. coru-; KKal. jor-. < ET yr- (ED 955b).
corugu yorumcu, tefsirci; t" corugu rya, d$ yorumlaycs. < coru-gu < ET
yrgi: (ED 966a).
coruk 1. hareket, yrme, gidi$, yry$; corugu tn at sakin, rahat yry$l at; 2.
davran$, davranma (veya hareket) tarz; bul corugu koyboso, bir balaaga
salas folk. bu davran$n brakmazsan, bir belaya srklenirsin; kay coruk
239
menen? nasl?, ne suretle?; klk-coruk veya kyal-coruk hareket tarz, davran$
toplamnn hepsi; 3. grnme, ortaya kma; hadise, olay; munu mnday ta"tayl,
kuugunga ketken Semedin corugunan ba"tayl folk. bunu (konu#ma, sz)
bylece brakalm, kovalamaya giden Semenin olayyla (konu#ma, sz)
ba$layalm; bu emine degen coruk?! (ne kadar) ola%an d$ $ey?!, bu ne harika?!;
turmu"tun tokson coruguna moyun tosup ya$amn her trl de%i$ikliklerine,
tersliklerine boyun e%ip; ktlbgn coruk aniden meydana gelen olay,
beklenmedik bir tarzda olan hadise; ta kala turgan coruk! hayret verici (tuhaf,
anla#lmaz) bir olay; emne degen coruk! bu da nereden kt (byle)!; 4. (tam
olarak coruk-cosun) tespit edilen gemi$ zaman ve adet, rf, geleneklerinin
toplam; kanday coruk-cosun menen a" berebiz? nasl bir dzende l
gmldkten sonra yemek veririz?; col ba"tau ka"ka, uk, coruk bil cak",
uk! folk. (halkta, halk iinde) yol gsterici sekinsin anla, halkn gelenek,
greneklerini bilen, asilsin dinle. < ET york (ED 963a).
coruktan- (kzlar, gen ve evli kadnlar hakknda) kendini be%endirmeye al$arak,
cilveli cilveli hareket etmek; ar kimisi zn coruktanat, mltryt folk.
onlarn hepsi cilve yapyor, kendilerince gze arpyorlar. < coruk+tan-.
coruktant- et. coruktan-dan; coruktantp syl- cilveli cilveli, nazl nazl, kendini
be%endirmeye al$arak sylemek. < coruktan-t-.
coruktuu bellekte ho$ rnekler, timsaller uyandran; corgo mingen kz beken,
coruktuu rk z beken? folk. rahvan (at) zerinde giden kz de%il midir, bu
gzel rkn kendisi de%il midir?; 2. (kz, gen ve evli kadnlar hakknda)
apkn. < coruk+tuu.
coruluu kzl akbabalarla dolu olan; evresinde kzl akbaba bulunan, kzl akbabal;
coruluu cerde tarp turbas ats. kzl akbabalarn oldu%u yerde le$ durmaz. <
coru+luu.
coruma faraziye, hipotez, tez, varsaym, tahmin. < coru-ma.
corumaluu imgesel, hayali; olas, muhtemel, tahmin edilen. < coruma+luu.
corup "r. kesmik, ba$ak kalnts (hububat elekten geirme srasnda ele!in zerinde
toplanan veya harman alannda y!n #eklinde toplanan iri, byk p). kar#. !r.
OM;.C c!rub (PED 349b).
240
corupta- 1. hububat elemeyle veya harman alanndaki hububat y%nlaryla (hafif
al sprgesiyle) ba$ak kalntsn kaldrmak (bkz. corup); kzldn stn
coruptap catat hububatyla ba$ak kalntsn tnaz haline getirmek; 2. (rzgar,
yel, esinti hakknda) frmek, silip gtrmek (rn. toz, kl), kaybettirmek,
rtmek, kaplamak (rn. iz); ottun st ba"tad, ann bozorgon kln cel
coruptap catt ate$in st snmeye ba$lad, onun bozaran kln yel silip
gtrd; kar"kr izin coruptap, boroylop toodon cel crt #. kurt izini
kaybettirip, sarp da%dan rzgar esiyor. < corup+ta-.
corupta"- i#t. corupta-dan. < corupta-"-.
corut- et. coru-dan; oy corut- etraflca d$nmek, iyice d$nmek, lp bimek;
zihnende canlandrmaya al$mak; t" corut- rya yorumlatmak veya
yorumlanmasn istemek. < coru-t-.
coruu i#. coru-dan; yorumlama, tefsir etme, nceden haber verme, tahmin etme; t"
coruu rya, d$ yorumlama; t"tn coruusu da ki"inin tsn karay bolot
d$n yorumlamas da ki$inin d$ grn$ne benzer (bundan dolay ayn rya
farkl insanlar tarafndan farkl #ekilde yorumlanr); 0 zgnn i"in zn
coruu ats. bu da bizim i$imiz, bu da bizim elimizin hneri, yaptk i$te (harf.
ba$kalarnn i$ini kendi i$in gibi gsterme). < coru-uu < ET yrg (ED 965b).
cos Rus. kuz. = o"; cos menen capt (aty, dam) ince tahta ile rtmek.
cosomoldo- benzetmek, taklit etmek, yknmek, yanslamak. < cosomol+do-.
cosun 1. dzen, nizam, kural, kaide; cosunga sal- dzene (veya nizama) koymak
(veya sokmak), dzene uymak; cosunu caman ahlaksz; cosunu cok coruk
nedensiz yaplan yaramazlklar, sebebi olmayan hareketler; cosunu cok syl-
gerekesiz sylemek; cosunu cok sylys, yd bil, Ayrk, kolumu
kantip biyleysi! folk. akllca konu$muyorsun, ev i$lerini idare et, Ayrk,
askerimi nasl sevk ve idare edeceksin!; corunu cok kep bo$, anlamsz sz;
coruk-cosun bkz. coruk 4; 2. gn. eski izler, kalntlar, izler; arktn cosunu eski
kanaln kalntlar. kr#. zb. yosin [ESTYa 31].
cosunduu halkn 6detlerini bilen ve onlara ba%l (olan); sen emi cosunduu bolso, er
sylagand bilbeysibi? sen halk 6detlerini bilen ve onlara ba%l olsan, yi%ide
sayg gstermeyi (a!rlamak, ikram etmek, hediye etmek vs.) bilmiyor musun? <
cosun+duu.
241
cosunduuluk insanlarn d$ grn$ndeki ve karakterlerindeki azamet (gelenek
h$lini alm# olan #eylere uygun olarak). < cosunduu+luk.
cosunsuz ahlaksz, irkin (veya fena, kt) bir davran$. < cosun+suz.
co"o sl%en (o!u zaman astar olarak kullanlan krmz boya), krmz kil; siena
sars toprak; co"odoy kzl ok krmz. kr#. Kzk. josa okr, sar toprak [ESTYa
31].
co"olo- 1. sl%en ile, krmz kil ile boyamak; 2. krmz yapmak. < co"o+lo-.
co"olon- dn. co"olo-dan; 1. sl%en ile boyanmak, krmz boya ile boyanmak; 2.
krmzlanmak, krmz olmaya ba$lamak. < co"olo-n-.
co"olont- et. co"olon-dan; sl%en ile krmz kil ile boyatmak, krmzya (veya
krmz renge) boyamak; kan menen co"olont- kana bulamak. < co"olon-t-.
co"olonuu i#. co"olon-dan; (kendini) sl%en ile krmz kil ile boyama. < co"olon-
uu.
co"oloo i#. co"olo-dan; sle%en ile krmz kil ile boyama. < co"olo-oo.
co"or-: kzarp-co"orup kzarp bozararak. < co"o+r-.
co"u- (dere gibi) akmak, aknt halinde dklmek (veya akmak, bo$anmak); betinen
kan co"odu yznden kan bo$and. kr#. Kzk. jos- [ESTYa 30].
co"ul- dn.-ed. co"u-dan, = co"u-; (dere gibi) akmak, aknt halinde dklmek (veya
akmak, bo$anmak); mec. a$a%(ya) dklmek; kan co"uldu kan sicim gibi akt; 0
betege belden co"ulgan step yabani bu%day bele kadar; colu co"uldu yolu
ba$arl oldu. < co"u-l-.
co"ult et. co"ul-dan; kan co"ult- kan dkmek, kan aktmak, kana bulamak, kan
iinde brakmak, kanlamak; eki betten kan co"ultup, ylap oturup, yn keldi
kan iinde kalm$ yanaklaryla (onlar acsndan trmalayp), a%layp oturup
evine geldi; kk "iberdi co"ultup ketti ye$il otu basarak ezdi. < co"ul-t-.
co"ulu"- i#t. co"ul-dan. < co"ul-u-"-.
coto srt, tepe; 0 ata-coto atalar, dedeler, cetler, ecdat; ata-cotodon kalgan salt
atalardan kalan gelenek; ata-coto, familiyasz bala soysuz, ne idi%i belirsiz; coto
cilik bkz. cilik. < ET yota: (ED 886a).
cotoluu kuvvetli srt olan; cotoluu gz gl, kuvvetli kz. < coto+luu.
cov I gn. ya%.
cov II gn. 1. = coo I; 2. dul, dul kadn.
242
covan- gn. = cuban-; sevinmek, ne$elenmek, ho$nut olmak, ii almak,
ferahlamak; corgonu minse, covanat yorga (ata) binse, ii alr.
covar gn. = coo II; kp kara"p, kzmdn covarn ald, kz Cibek folk. kz
Cibek, ok bakp gzme ho$ grndn.
covdar gn. cogdor I; tvd krkm krstkn moynudag covdar deveyi gzel
gsteren boynundaki bir tutam kldr.
covla- I gn. ya%lamak, ya%a bulamak. < cov+la-.
covla- II gn. = coola.
covlu gn. ya%l, ya% ile hazrlanm$ olan; covlu iek = sar crm (bkz. crm). <
cov+lu.
covup gn. = coop.
covu"ka, covu"kan gn. kaba yonca.
coy I: coy bolot (coybolot) destanda bir kl addr; keskin elik; coybolottu bir
"iltep, ba"n kesip ketti emi folk. klc bir kez sallayp, ba$n kesiverdi.
coy II sinsilik, hile, oyun, dolap, kurnazlk, hilek6rlk, iten pazarllk; curt kurutkan
Kourdu koyso bolboyt oyuna, knbz emi coyuna folk. lkeyi kurutan
Konurun akl almyor, oyununa gelmeyiniz. kr#. Alt. dy kurnaz, sinsi
[ESTYa 210].
coy- ortadan kaldrmak; kaybetmek, yitirmek; sabatszdkt coy- cahilli%i (veya
bilgisizli%i) ortadan kaldrmak; bul coy- israf etmek, havaya savurmak;
kulaktard tap katarnda coyduk kulaklar sosyal bir snf olmak zere ortadan
kaldrdk. < ET yo:d- (ED 885b).
coybolot = coy bolot (bkz. coy I).
coybur kurnaz, cin (gibi).
coyu 1. av kpe%i, polis kpe%i; koklama duyusuyla arayan, koku alma yetisi
(olan); ckan-coyu, tlk uuu ats. san koklayc, tilki de avcdr; 2. mec.
dedikoducu. < coy+u.
coydu 1. afacan, yaramaz; haylaz; apkn 2. kurnazca, kurnazlkla, sinsice. <
coy+du.
coydulan- yaramazca davran$lar iinde bulunmak; flrt etmek; cilvele$mek. <
coydu+lan-.
coygu (destanda) = coykuma 2; coygu menen coygulap folk. harbi ile temizleyip.
243
coygu (veya bul coygu) emanet edilen paray alan (kimse), zimmetine para
geiren (kimse). < coy-gu.
coygula- = coykula-.
coykot- yok etmek, ortadan kaldrmak, ykmak, bozmak, harap etmek, tahrip etmek.
coyku- yksek otlara basarak, onlarda iz brakmak.
coykula- harbi ile (tfek, silah) temizlemek (bkz. coykuma 2). < coyku+la-.
coykuma 1. bahadr, yi!it klcnn addr; kolundag coykuma temirden kayra
tartpagan elindeki kl demirin kar$snda geri ekilmemi$ (yani demiri kesmi#);
2. harbi; coykuma menen coykulap, Almambettin Srbara ar-beri tazalap folk.
Almambet Srbaran harbi ile (tfek, silah) $yle byle temizleyip. < coyku-ma.
coykun stne baslan yksek otlardaki iz. < coyku-n.
coykunda- basarak ezilen yksek otlarda iz brakmak. < coykun+da-.
coykundu i%nenerek bozulmu$ kam$n, yksek boylu otlarn bulundu%un yer. <
coykun+du.
coykunduu izli, izlerle uzanp giden (bkz. coykun); coykunduu colun karasa,
blngn ceri bar folk. izlerle uzanp giden yola baksa, e ayrlan yeri var. <
coykun+duu.
coylo- 1. av pe$inde ko$mak, av aramada ko$mak, teye beriye ko$mak, dola$mak,
dola$p durmak; acele acele ko$u$mak, acele acele gidip gelmek, ara$trmak,
yoklamak; kp coylogon kuu tlk, kolgo t"py, koyucu emes ats. ok gezen
tilki mutlaka yakay ele verir; su testisi su yolunda krlr; 2. avc. (kpekler
hakknda) aramak, pe$inde olmak, bulmaya al$mak; iti krgool coyloybu?
kpe%in sln arayacak m? < coy+lo-.
coylon- dn. coylo-dan; yaltaklanmak, dalkavukluk etmek, pohpohlamak. < coylo-
n-.
coylot- et. coylo-dan; it coylot- aramada (av) kpe%i brakmak. < coylo-t-.
coylo" her zaman, daima aramada teye beriye ko$an, zellikle koklayarak arayp
bulan. < coylo-".
coylo"- i#t. coylo-dan. < coylo-"-.
coypokto- 1. yaltaklanmak, yaltaklk etmek, el etek pmek; 2. bahane aramak,
bahane bulmaya al$mak, (kendini) temize karmaya al$mak, mazur
gstermek. < coypok+to-.
244
coypu iki yzl, riyak6r; iki yzllkle, riyak6rlk ederek; dalkavuk, yaltak. <
coy+pu.
coypula-, coypulan = coypokto-.
coypuluk iki yzllk, riya, riyakarlk, dalkavukluk, yaltaklk. < coypu+luk.
coyu- (yalnzca olm. #eklin nne) coyubas yorulmaz, yorulma (nedir) bilmeyen;
adrd cerden coyubas, alska crs, coorubas folk. (#u at) engebeli yerde
yorulmaz, uza%a gitse, berelenmez.
coyul- dn.-ed. coy-dan; kaybolmak, yok olmak, kaybedilmek, yitilmek,
kaybedilmi$ olmak, yitirilmi$ olmak; coyulbas taasir silinemez (veya
unutulamayan) bir etki; ka"ka ti"i coyuldu kesici di$i kayboldu, n di$i kt;
kiyiz casay berip, kolum coyuldu kaln keenin iinde kollarm kayboldu. < coy-
u-l- < ET yodul- (ED 890b).
coyun- dn. coy-dan; krkty ti"im coyundum folk. byk (harf. bahe beli gibi)
n di$im kayboldu. < coy-u-n- < ET yodun- (ED 892a).
coyu"- i#t. coy-dan; taarnt coyu"alk dargnl% unutalm (harf. bitirelim). < coy-
u-"- < ET yodu"- (ED 894b).
coyuu i#. coy-dan; imha etme, yok etme, ortadan kaldrma; ortadan kaldrlma, ilga
(etme, edilme); sabatszdk coyuy cahilli%i ortadan kaldrma, bilgisizli%i yok
etme; kulaktard tap katarnda coyuy tar. kulaklar sosyal bir snf olmak zere
ortadan kaldrma. < coy-uu < ET yodu# (ED 888a).
coyuuu yok eden, ortadan kaldran; imha eden, tahrip eden, harap eden. <
coyuu+u.
coyuuul pol. esk. likidatr, tasfiye memuru. < coyuu+ul.
coyuuuluk pol. esk. likidasyon, tasfiye.
coz in. kuz. sey. yksek ayakl masa.
cc = c.
ccl = cl; ccl took civcivli, civcivleri olan tavuk.
ck gn. ksa iplik, ksa halat.
cks "r. 1. para iin deri anta (bakla bir arada ku#ak zerinde ta#nan, uzun ve
dar); 2. haner.
ckr 1. = oro; kraan Manas ckr krgzdan kkan krk br Manasn
akdo%an yi%itleri, krgzdan kan krk kurt (bkz. br 2); 2. tar. han (padi$ah,
245
ka%an, han) kzlar veya han (padi$ah, ka%an, han) kadnlarna ait maiyet (erkan);
ckr kelin arkluu, bat ele yr al"kan, kz, cigit bolup blnp, tama"an
sal"kan folk. gen ve evli kadnlardan olu$an maiyet erkan sayesinde onlar
abuk al$tlar, kzlar, yi%itler ayrlp e%lenip ne$elendiler; 3. (o!unlukla can
ckr) yardak, dalkavuk; 0 ak ckr (destanda) silah, tfek isimleri; asnd
mltk ak ckr folk. silah ku$and, tfek ast; kk ckr = kk ceke (bkz. ceke
II).
cl- bir #eyi desteklemek, bir #eye destek (veya payanda) vurmak; yardm etmek,
himaye etmek, himayesi altna almak, kayrmak; mec. yardmda bulunmak,
yardm gstermek, yardm etmek; Manastn ba"n clp, bir suluu kz olturat
folk. Manasn ba$n destekleyip, bir gzel kz oturuyor; beri"teler ktrsn,
arbaktar clsn folk. (seni) melekler kaldrsn, ykseltsin, ruhlarn (seni)
himaye etsin. < ET yle:- (ED 919b).
clk 1. dayanak, dayanga, destek, dayak, mesnet, payanda; mec. yardm, himaye,
destek, arka kma, arkalama; 2. gn. = kantala I. < cl-k < ET ylek (ED
928a).
clkl dil. esk. ek. < clk+l.
clkt- desteklemek, destek (veya payanda) vurmak, dayak olmak; mec. yardm
etmek, yardm gstermek, himaye etmek, himayesi altna almak, kayrmak; altn
eer maral ba" akrekke clktp folk. altn eyer geyik ba$, kprck kemi%ine
yaslanp. < clk+t-.
cll bir $eye yaslanan, dayanan. < clk+l < ET yleklig (ED 928b).
clmk dayanga, destek, dayak, payanda. < cl-m+k.
cln- dn. cl-den; dayanmak, yaslanmak; kendisi iin bir #eyi destek sfatyla
kullanmak; maga clnby otur bana yaslanmadan otur; aybatm Manas aslga
clnp crgn agmda folk. heybetim asil Manasa dayanp ilerleyen a%mda.
< cl-n-.
cln" 1. byk olmayan yama, aklan, byk olmayan tepe, ykselti; 2. tepenin
yukar istikametine do%ru, tepenin k$ istikametine do%ru. < cln--".
cln zanl., mec. dayanak, dayanga; arka, dayanacak kimse, destekleyici. <
cln--.
246
clk 1. ova ile dik trman$ arasnda e%ik tepe; clknn etegi e%ik tepenin
ete%i; clkd turgan capz y e%ik tepede duran alak ev; 2. mec. arka,
dayanacak kimse, destekleyici; catkan ceri klk, eki terek clk folk.
yatt% yer glge, iki kavak a%ac destekleyici. < cl--k.
clkl e%ik tepeli; clkl ker e%ik tepeli, otla rtlm$ yksek da%
yamac veya da%n yukars. < clk+l.
cl i#. cl-den; destekleme, yardm etme, yardm gsterme; celpin cl ok
zenli davran$ (veya tavr, muamele). < cl-.
cl yardm eden, yardm gsteren, himaye eden, himayesi altna alan,
destekleyen; yardmc. < cl+.
clt- et. cl-den; eeginen cltkn kar ok ihtiyar, dermansz, kuvvetten d$m$
(enesine yaslanmak gereksinimi duyan). < cl-t-.
cm- = cml-; szd ba"kaga cmp ketti konu$mann konusunu de%i$tirdi;
"kaalabay, cmp attm ni$an almadan geli$igzel ate$ ettim.
cml- kibarca ima etmek, ince imada bulunmak, kinayeli konu$mak; konu$may
ba$ka konuya evirmek; bir #eyi ekinceli olarak sylemek.
cn 1 basit, sade, kolay, sradan, hafif, ak; nemsiz, ufack; $yle byle; cn ele 1)
$yle byle, hibir neden (veya sebep) yokken, nedensiz, sebepsiz, yok yere;
sadece; cn ele kz menen plak gzle; bu kanday suu? Cn ele suu bu nasl
su? bu, sadece su; 2) (bu) zaten, aslnda!; cn ele bulbul turbayb! ne de olsa
blbl de%il mi!; cn-kayd nemsiz, ufack; bul cn-kayd aytlgan sz emes bu,
bo$ sz de%ildir; cn- sald nemsiz, ufack; dikkate de%er olmayan, zahmete
de%meyen; $yle byle, hi yoktan,sebepsiz,nedensiz, yok yere, durup dururken;
2. zanl., mec. yn, istikamet, cihet; cn "ilte- yn gstermek, yn vermek; cn
tart- yn tutmak, gitmek, kmak, yollanmak; alagay kz cumulup, akret
kzdy cn tartp folk. byk gzleri kapanp br dnyaya yn tuttu; cn ber-
%t vermek, akl vermek, do%ru yolu gstermek; akl %retmek; 3. do%ru,
dzgn; ola%an, do%al, normal; verimli; de%erli, kymetli, pahal, i$e uygun, i$i
ciddi yapan; bul klgan i"i cn do%ru yaptn, iyi hareket ettin; szn cn tab"t
szn de%erli buldular; bir ayldn cn bilgisi o"ol btn kyde en fazla akll
olan odur; ada"kandn ald cn ats. yanl$lkla bir yerini arparak yaralayann
yaras iyile$ir (harf. yanlann n do%rudur); cindisibi, cnsb? folk. akln
247
ba$nda m veya ldrdn m?; 4. sakin, yumu$ak ba$l, halim selim; cn otur
sakin otur; cn cr terbiyeli, efendi ol; cn bol- yat$mak, dinmek, kesilmek,
azalmak, sakinlemek; 5. (daha ok at-cn) asl, nesil; cnrd bilgizgile?
aslnz syleyiniz, kimsiniz?; cn-cayd ayt sen kimsin ve nesin syle; cn-
cayd sura"- kim ve ne oldu%un konusunda kar$lkl olarak sormak (kk isim,
nesil, uruk, ne yapyorsun, nereye gidiyorsun vs.); familiyasnan ba"ka at-
cnn da aytm kerek ailesinin haricinde kk isim ve baba adn da sylemek
gereklidir; at-cn veya cn-cay belgisiz yurdu, unvan belirsiz veya nesli-
uru%u belirsiz, ne id% belirsiz; at-cn kim eken, cigit? yi%it adn sann
nvann nedir, kimsin?; cn-cn anlam, mana, asl, esas, z, ruh, bir $eyin
nedeni, sebebi; bul "umduktun cn-cnn mnda kelgenderdin birnn da
akl cetpedi bu tuhaf olay gelenlerin birinin bile akl almad, burada
bulunanlardan hibiri bu olaya akl erdiremedi; 6. (iyz. ile lok. veya abl. d.
eklerinin nce gelmesiyle) = tuuralu; kays cnd? ne hakknda, hangi konuda?;
kays cnd bolso dag ne hakknda olursa olsun, her$ey hakknda; tmndg
cndrd keli"im tz"t (onlar) a$a%daki konularda anla$ma imzalyorlar;
okuu cnnd okuma hakknda; sz kolhozdun mal cnnn bolup atat
konu$ma kollektif iftli%in mal hakknda yaplyor; kep emne cnnd?
konu$ma ne hakknda?; masele kays cnnd? sorun hangi konuda?; 0 cn-cay
dzen, nizam; cng sal- veya cng keltir- yoluna koymak, dzene (veya
nizama) sokmak; cn bilgi ki"i veya cn bilgi btn nizam ve kurallar (halk
geleneklerini, adetlerini, davran#larn vs.) bilen kimse; coldon colukkan
coloounun cn-cayn suray cr yolda rast gelinen yolcunun dzenini,
durumunu sor; munun cn takr ba"ka bu bamba$ka (veya tamamen de%i$ik)
bir konu (veya yaz); cn koy! (sklkla congoy telaffuzunda) neyse!, brak yle
olsun, nasl olacaksa yle olsun!, bakalm sonra ne olacak!; bir cn (bu) farkl bir
konu; (bu) ba$ka bir mesele; karto"ka, kapusta bolso bir cn patatese,
lahanaya gelince bu farkl bir konu. kr#. Tat., B$k. yn; Kzk., KKal. jn [ESTYa
232].
cnd- 1. dzene koymak, yoluna koymak, ayarlamak, ayar etmek, dzenlemek,
dzene (veya nizama) sokmak, yneltmek; cndp syl- aka, anla$lr bir
$ekilde sylemek; cndp kl- adamakll, do%ru drst, gere%i gibi, laykyla
248
yapmak; tegin tektep, cnn cndp ayt- birisi hakknda kim ve ne oldu%unu
detayl bir biimde anlatmak; 2. dil. ekmek, ekimini yapmak. < cn+d-. kr#.
KKal. jnle- onarmak, tamir etmek, dzeltmek [ESTYa 234].
cndl- dn.-ed. cnd-den; 1. dzelmek, yoluna girmek, ynelmek, ayarlanmak,
dzene sokulmak; 2. dil. ekilmek, ekimi yaplmak. < cnd-l-.
cndl" i#. cndl-den; dil. ekim. < cndl--".
cndm aklllk, aklselim, sa%duyu, akllca, adamakll, iyice; bir #eye (olan)
yetenek, kabiliyet. < cn+dm. kr#. TT yntem.
cndmd akll, sa%duyu sahibi, d$nceli, d$np ta$narak hareket eden,
anlay$l, zeki; bir #eye kar$ yetenekli, yeterlikli, kabiliyetli, muktedir; cktlgn
mildetti atkaruu n cndmd verilen grevi yerine getirmek iin
kabiliyetli (veya yetenekli). < cndm+d.
cndmdlk aklllk, aklselim, sa%duyu, makul, akllca, adamakll, iyice; bir
#eye (olan) yetenek, kabiliyet; eldin satp aluu cndmdlg halkn satn alma
gc, yetene%i (veya kabiliyeti); tiriilikke cndmdlk ya$ama yetene%i
(veya kabiliyeti). < cndmd+lk.
cndm dil. h6l; ilik cndm genitif (ismin in h6li); cat" cndm lokatif (ismin
de h6li); bar" cndm datif (ismin e h6li); tab" cndm akuzatif (ismin i
h6li); g" cndm ablatif (ismin den h6li). < cnd-m.
cndn- dn. cnd-den; dzelmek, yoluna girmek, normale dnmek; toparlanmak,
kendine eki dzen vermek. < cnd-n-.
cndnt- et. cndn-den. < cndn-t-.
cnd i#. cnd-den; yoluna koyma, yoluna girme, ayarlama, dzenleme, regle
etme, dzene (veya nizama) sokma. < cnd-.
cndt- et. cnd-den; ar trd i"i cndtkn folk. her trl i$i yoluna koydurmu$.
< cnd-t-.
cnd 1. uygun, i$e yarayan, yak$an, yerli yerinde; bir cnd (bu) daha i$e yarar;
munu bir cnd klal bunu daha i$e yarar yapalm; 2. hakknda, konusunda,
ait, bu bakmdan, nedeni var, nedenli, sebebi var, sebepli, bir nedenden dolay;
kays cnd? ne hakknda, hangi bakmdan? (rn. bir sorunu ileri srmek);
emne cnd kelgenin aytp ne sebeple geldi%ini syleyip; u"ul ma"inann
emne cnd kelgenin bili"ke a"g"at $u arabann ne sebeple geldi%ini
249
%renmek iin acele ettiler. < cn+d. kr#. Az. ynl iyi; yararl; uygun,
elveri$li; KKal. jnli faydal, elveri$li, yararl; do%ru, hakl, kusursuz [ESTYa
233].
cn- gitmek, kmak, yollanmak, ynelmek; kaan cnys? ne zaman
gideceksin?; alp cn- hzla gtrmek (rn. at), ko$mak; hzla gitmek; drtnala
gitmek. < cn+-. kr#. Kzk., KKal. jne- [ESTYa 233].
cnky al$lm$, baya%, ola%an, alelade, sradan, adi; basit, karma$k olmayan,
sade, yaln; do%al, basit, gsteri$siz; $yle byle; i$siz, amasz; hibir neden
(veya sebep) yokken, nedensiz, sebepsiz, yok yere; sadece; cnky ndk basit
gerek; cnky crgn ki"ide emne bar? yabanc (i#e ilgisi olmayan) insana
kadar ne i$in var?; cnkyd al$lm$ ko$ullarda, her zamanki gibi (#u ya da bu
ayrcalkl de!il); cnky kz menen krg bolot plak gzle grmek
mmkndr. < cn++ky. kr#. Trkm. y:nekey basit, kolay (kolay ula$labilir)
al$lm$, baya%, ola%an; basit, sade, gsteri$siz; yaln; Kzk., KKal. jnekey
beraber, birlikte, yan yana (+ yolda giderken, yolda, geerken) [ESTYa 234].
cnkyl- basitle$tirmek, sadele$tirmek, daha basit bir duruma getirmek. <
cnky+l-.
cnkyl i#. cnkyl-den; basitle$tirme, sadele$tirme. < cnkyl-.
cnkyl"- i#t. cnkyl-den. < cnkyl-"-.
cnkyl"tr- et. cnkyl"-ten; basitle$tirmek, sadele$tirmek; maseleni
cnkyl"trp ciberdi meseleyi basitle$tirdi. < cnkyl"-tr-.
cnkylt- et. cnkyl-den. < cnkyl-t-.
cnl- dn.-ed. cn-den, = cn-; yd kzdp cnld eve yneldi, evin yolunu
tuttu; kmbat baadan kanan artp alp, cnld folk. kymetli, pahal olanlarn
o%unu yklenip, yola kt; cgrgn boydon ga cnl (odadan) rzgar
hz ile frlayp kt ve gitti. < cn-l-.
cnlt- et. cnl-den; gitmeye, kmaya, yollanmaya zorlamak; gndermek,
yollamak, yneltmek. < cnl-t-.
cnl i#. cnl-den. < cnl-.
cn i#. cn-den; cng kam urup, ordunan turdu kmaya hazrlanp
yerinden kalkt; cng dayarmn kmaya hazrm. < cn-.
250
cn" i#. cn-den; cn" ubakts boldubu? artk gnderme zaman geldi mi? <
cn-".
cn"- i#t. cn-den; birileriyle birlikte gitmek, kmak, yollanmak. < cn-"-.
cnt- et. cn-den; gndermek, yollamak, sevketmek; 0 eesine cnt- gmmek,
defetmek (harf. sahibine gndermek); szn cntp szn do%rulayp;
szmd cntpd szm kesti, konu$mama izin vermedi. < cn-t-.
cnt" i#. cnt-ten; cnt" kerek gndermek, yollamak gerek. < cnt--".
cnt"- i#t. cnt-ten. < cnt--"-.
cnt i#. cnt-ten. < cnt-.
cnsz 1. amaca (veya maksada) uygun olmayan; 2. iyi olmayan, fena, kt, a%za
alnmaz, mstehcen, pis, edepsiz, uygunsuz, ak sak, hovarda, akl bir kar$
havada, uar; cnsz i" 1) kt, fena i$; 2) mstehcenlik, uygunsuzluk, ak
saklk. < cn+sz.
cnszdk 1. amaca (veya maksada) uygun olmama; 2. iyi olmayan, fena, kt olan
bir $ey; a%za alnmaz, mstehcen, pis bir $ey. < cnsz+dk.
cntk I alak gnll, mtevaz; sakin, uslu, yumu$ak ba$l; eki syt balasn,
tentegim dep, koy syt balasn, cntgm dep kei sever ocuksun
yaramazm deyip, koyun sever ocuksun yumu$ak ba$lm deyip; biri tentek
ksa, biri cntk boluru beker emes biri yaramaz ksa, di%eri yumu$ak ba$l
olur bo$una de%il; o"ol suunu men krdm: keede cntk, keede uu #. $u
rma% grdm, bazen sakin bazen dalgal; tentek-cntk yaramaz ve yumu$ak
ba$l.
cntk II Tal.a!. = ntk.
cntktk alak gnlllk; kibarlk, yumu$aklk. < cntk+tk.
cnk (insanlar hakknda) kaln kafal, ahmak, aptal, budala, et kafal, beyinsiz; sz
bilbegen cnk bar folk. sz anlamayan kaln kafallar var.
cnk- dzelmek, yoluna girmek, yoluna koymak, dzene (veya nizama) sokmak;
iyile$mek, gzelle$mek, dzelmek; i"i cnkpd i$i iyiye gitmedi, yoluna
girmedi, dzelmedi; oorusunan cng albad hastalktan toparlanamad;
o"enetip cnkpy, g" baatr lptr #. glenip iyile$meden, n$ bahadr
lm$t; ngp-cngp catptr geli$iyor (ilerliyor) ve iyile$iyor (dzeliyor,
gzelle$iyor). < cn++k-.
251
ck- 1. dik ini$te insan veya hayvan hareket ediyor gibi, yle hareket etmek; 2.
hoplayp sramak (kar#. mk- 1), tepmek, ifte atmak; saygak tiyse,
ckgn #. at sine%i de%di%inde (inek) hoplayp sram$.
ckl- dn.-ed. ck-den; kamak, savu$mak, sv$mak, firar etmek, ba$n alp
gitmek, kaybolmak, yer yarlp iine girmek; ay, iyri tum"uk, kayda ckld?
hey, serseri, nereye kayboldun? < ck-l-.
ckt- et. ck-den. < ck-t-.
c I 1. yayan, yaya olarak; yaya; atka c cete albayt ats. yaya, ata yeti$emez; yaya
atlya yolda$ de%ildir; c cr- veya c bas- yayan yrmek (veya gelmek,
gitmek); attan c boluar folk. attan ininiz!; c soldat ask. piyade; c-cala
yayalar ve atllar; c-caladap 1) kimi yaya olarak, kimi atl olarak; 2) bazen
yaya olarak, bazen atl olarak; c klk ko$ucu (insanlar hakknda); 2. mec.
atsz, beygirsiz; fakir, yoksul, sefil; 0 ki"inin cs beceriksiz kimse, eline a%r,
aya%na abuk olmayan, mymnt, a%r kanl; c doklad alay bo$, manasz
rapor; c-clan bkz. clan 1; c tuman bkz. tuman; c comok bkz. comok 2;
c een bkz. een I; c oodar" bkz. oodar" I 2. < ET yada:# (ED 887a).
c II 1. i#. ce-den; 2. sp. (kk) ukurda, delikte bulunan fazla bilyeleri karma
(toguz kumalak oyununda kaybedildi!inde saylr; bkz. kumalak 2). < ce-.
cclan = c clan (bkz. clan 1).
clk yaya kimsenin durumu; yayan yolculukla ba%lantl her$ey; clk tt,
tay beri; o, Manas! suusap kettik, ay beri folk. yryerek gezmemiz
usandrd, (hi olmazsa) tay ver; o, Manas! susadk, (hi olmazsa) ay ver.
ck gn. evlek, ieklik (ba#l. bostanda, sebze bahesinde, pamuk tarlasnda). kar#.
ceek.
clcan = c clan (bkz. clan 1).
cl- I bir #eyle temas ederek a$nmak (rn. gebe adrna srtnen atlar veya
inekler hakknda); bir #eye yandan dokunmak (rn. ykyle herhangi bir #eye
yandan dokunan, yk at hakknda); skmak, sk$trmak; sk$mak, iti$ip
kak$mak; pskrtmek; clp kir- tklmak, tk$mak, s%$mak (rn. dar
kapya); vagondu iin karay cld vagonun iine sokuldu; coola"am degen
kandard clp crgn er Ko"oy folk. birbirine d$man olmak isteyen hanlar
bahadr Ko$oy pskrtm$. < c+l-.
252
cl- II yayan yrmek (veya gelmek, gitmek); at minbeyli, clyl folk. ata
binmeyelim de yayan gidelim; eer-tokumun ktrp, mi san bar clp
baratkan folk. eyer takmn gtrp, bin kadar varlk yryerek gitmi$ler;
mingen at cglp, clp kalgan bindi%i at yklp yayan kalm$; bir katar
clp-caladap kele cat"at onlardan kimi yayan gidiyor, kimi atl olarak
gidiyor. < c+l-.
cl" i#. cl- Iden; 1. destek, destekleme, destek (veya payanda) vurma; itme;
yanyla, yandan, yan yan dokunma; ak ym cl", kk ym cl" bir e#it
ocuk oyunu (horoz dv#n andran dv#, mcadele); 2. mec. a%z dala$
(veya kavgas), at$ma, tart$ma, mnaka$a; alar mu"ta"pagan menen ar-beri
cl" bolup kalgan emeler onlar dv$meyi istemediler fakat aralarnda
nemsiz bir tart$ma oldu. < cl-".
cl"- I i#t. cl- Iden; 1. yandan st ste bastrmak, yanyla birbiri zerine
dayanmak, yan yan birbiri zerine yklenmek, birbirine yanyla dokunmak;
dv$mek, vuru$mak, mcadele etmek (deve, aygr hakknda); eki nar cl"se,
ortosunda kara mn krlat ats. iki deve birbirine srtnse, dv$se ortalarnda
kara sinek krlr; efendiler dv$r u$aklarn peremi kopar; 2. mec. a%z dala$
(veya kavgas) yapmak, tart$mak, mnaka$a etmek. < cl-"-.
cl"- II i#t. cl- IIden; birileriyle birlikte yayan gitmek, yrmek. < cl-"-.
cl"tr- et. cl"- IIden. < cl"-tr-.
cl" i#. cl"- Iden; trt"p-cl" skma, kalabalk, izdiham, sk$klk;
karga$a. < cl"-.
clt- et. cl- IIden; binek hayvanndan mahrum brakmak, yaya brakmak;
acele etmek, yk hayvanndan indirmek; attan cltp zorla attan indirip;
cltp ayda- yayan srmek (veya gtmek, gitmek, kovalamak); atn cgp
alps, ak barday cltp folk. onun atn elinden aldn ve sanki hakkn var
gibi onu yayan braktn. < cl-t-.
cl: att cl (kuralsz attuu-cl) atl ve yayan; att-cllr atllar ve
yayalar; kimi atl, kimi yayan. < c+l.
cl- sayklamak; mec. anlamsz konu$mak, sama sapan konu$mak, sama $ey
sylemek; sen clp catas, menin ketkenime on kn bolbodubu? sen
(sadece) sayklayp yatyorsun; ben geleli on gn olmad m?; clp kalptr
253
sama sapan konu$uyor (bunayan ihtiyar erkek ve ihtiyar kadnlar hakknda
byle sylerler); ce tim ele clp crgn massb? folk. sarho$ musun,
samalyor musun?; clgn sz cansz (veya ruhsuz, skc) bir konu$ma,
sama sapan sz. kr#. zb. covli- sayklamak; mec. sama sapan konu$mak,
samalamak [ESTYa 33].
clt- et. cl-den; sama sapan konu$maya zorlamak; $a$rtmak; do%ru yoldan
(veya hak yolundan) saptrmak; d karmasa drtkn, cindi emedey
cltkn folk. devi sersemletmi$, deli gibi sayklatm$. < cl-t-.
cl I: attuu-cl bkz. cl I.
cl II i#. cl-den. < cl-.
cn bkz. cvn.
crgl- 1. hzl hzl ko$mak; 2. tekme atmak, ifte atmak; tp$ tp$ yrmek; sk
kk (veya ksa) admlarla yrmek (rn. fare, kirpi, di#i bldrcn hakknda);
srnmek, srnerek yrmek; a%r a%r ilerlemek (bcekler hakknda); mec.
yava$ yava$, ses karmadan, saklana saklana hareket etmek. < crg+l-.
crglk hareketlerinde atik, evik, becerikli, mahir, eli uz; mec. her yere
sokulabilen, sokulgan; hilek6r, kurnaz. < crgl-k.
crgl"- i#t. crgl-den. < crgl-"-.
crglt- et. crgl-den. < crgl-t-.
crglt (cergelete ile birlikte) sraya; crglt koy- dizmek, sralamak, sraya
koymak (veya yerle$tirmek). < crglt-.
crgm ciger ve i$kembeden yaplan yiyecek (uzun paralar #eklinde blnen ve
ba!rsaklarla birbirine geirilmi# olan). kr#. Alt. drgm koyun ba%rsa%ndan
yaplan yiyecek [ESTYa 235].
crgmd- crgm (bkz.) yapmak, hazrlamak. < crgm+d-.
crgm" 1. rmcek; 2. (tam olarak crgm" p) dary andran, tanesi
yenilebilir, yabani da! tahl bitkisi. < ET yrgeme (ED 966b).
crm- kenarndan dikmek. kr#. Kmk. yrme- rmek; Nog. yrme- byk diki$le
dikmek; Kzk. jrme- teyellemek [ESTYa 236].
crml- dn.-ed. crm-den. < crm-l-.
254
crml- a%r a%r ilerlemek, ok yava$ hareket etmek (ellerle ayaklar olanlar
hakknda, rn. ocuk, kara kaplumba!as, rmcek hakknda, fakat ylan
hakknda de!il).
crmlt- et. crml-den; bir top ki"ini krg crmltp kirgizdi btn insan
toplulu%unu ma%araya srnerek girmeye zorlad. < crml-t-.
crmm kuz. desene gre i#lemenin addr (pek ok #ekilde kar#la#lr: bagcagay
crmm, tez kayk crmm, til komuz crmm, it taman crmm). <
crm-m.
cr r-cr ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
crlg 1. 6det, al$k, al$kanlk; ata-enedi crlgs etn. senin atalarnn 6deti
(gelin, kzlk kalpa!nn yerine ba#na ilk defa ba#rts ba!lad! zaman byle
sylerler); rlg-crlg 6detlerin ve eski zamanlardan beri yerle$en
al$kanlklarn toplam; 2. belirti, alamet, emare, i$aret; crlg u"ul bolsun
dep, celekt nayza kandadk folk. bu i$aret olsun diyerek, bayrakl mzra%
kanladk; cak" crlg iyi bir alamet, iyiye i$aret; caman crlg kt bir
alamet, ktye i$aret; i"tin crlgs cak" i$in alameti iyi; menin turganm
crlg emespi? benim hazr bulunmam i$aret de%il mi?; koydon cn aluunun
azrk crlgs dag caman eme koyun yn almann $imdiki alameti de
ktdr. < crl-g. kr#. Trkm. yrelge; Kzk. joral' [ESTYa 235].
crlgl- bir $eyi 6detlere uygun olarak yapmak, eski biimleri gere%ince yapmak.
< crlg+l-.
ctkr- 1. (hayvanlar hakknda, bazen de insanlar hakknda) ksrmek; kan
ctkrd kan ksrd; 2. (atlar hakknda) ok hzl srmek, ko$turarak ezmek.
ctkrt- et. ctkr-den; kayguulga kelgen nemeni kan ctkrtp salayn folk.
buraya ara$trmaya, ke$fe geleni kan ksrteyim; attan sayp t"rp, kan
ctkrtt zmd folk. attan mzrakla d$rp kan tkrtt.
ctkrk solu%anlk; zor nefes alma (atlar hakknda); ctkrg bar at solu%an at,
tknefes at. < ctkr--k.
ctkrkt (atlar hakknda) solu%anl, tknefesli; ctkrkt at solu%an at,
tknefesli at. < ctkrk+t.
ctl ksrk (insanlarn; kar#. ctkr-); kk ctl bo%maca. < ET ytl (ytl) (ED
889b).
255
ctl- ksrmek (insanlar hakknda; kar#. ctkr-); ctlp kald, bort etip,
oozunan kan kult etip #. kesik kesik ksrd, a%zndan kan bo$and.
ctlgns- benz. ksryormu$ gibi yapmak, grn$te ksryormu$ gibi
yapmak; hafife ksrmek (konu#maya ba#lamann ncesinde). < ctl-gn+s-.
cv gn. dul, dul kadn; kocasz, kocas olmayan.
cvn, cn "r. gn. arpadan (yaplm$) rekler, kurabiyeler, pideler.
cuba "r. 1. gn. = cuva; 2. kuz. kadn dili dl yata%; 3. kuz. gocuk; 0 cubaday
yumu$ak (rn. iyi i#lenmi#, tabaklanm#, sepilenmi# deri hakknda).
cubaldz gn. bkz. cuvaldz.
cuban "r. gen kadn, gen ve evli kadn; yosma, gzel kadn, gzel kz; kygndn
szd kuradm, kygzb, cubanm folk. sevdadan szleri kafiyeledim, strap
ektirme, (beni) yakma, gzelim; atka bergis kunan bar, kzga bergis cuban bar
ats. ata takas edilemeyecek tay var, kza de%i$ toku$ edilemeyecek gen kadn
var; clknn cygan cuban n ats. ylk obannn y%d% (mal) gzel kadn
iindir. kar#. !r. 7GBC cev!n (PED 376a).
cuban- avunmak, teselli bulmak, sakinle$mek; kalk baars kuband, kayratna
cuband #. halkn hepsi sevindi, gayretiyle teselli buldu. kr$. Kzk., KKal. juban-;
zb., Uyg. yupat-; Kmk. ybat- e%lendirmek (+ne$elendirmek) [ESTYa 240].
kar#. ET avn- (ED 12).
cuban teselli; sevin veren bir $ey. < cuban--.
cuban" i#. cuban-dan. < cuban--".
cuban"- i#t. cuban-dan. < cuban--"-.
cubant- et. cuban-dan; avutmak, teselli etmek, teselli vermek, yat$trmak, teskin
etmek, dindirmek. < cuban-t-.
cubantuu i#. cubant-tan. < cubant-uu.
cubanuu i#. cuban-dan. < cuban-uu.
cubar 1. tertemiz; bembeyaz; taptaza, cubarday bolup, cuunam temizce, tertemiz
ykanaym; cubarday ak kz ekeyip meni karap turat beyazla$m$, ak kz e%ilip
beni seyrediyor; cgn eip karasa, zmrt, kr ta" eken, cubar bermet
ko"o eken folk. ykn asa (orada) zmrtler, renki parlak ta$lar ve stelik
beyaz inciler hepsi bir aradaym$; cazktuu i"ke barbagan, cubarday ki"i dedi ele
256
folk. o, kt i$e bula$mam$, billur gibi temiz bir insandr dedi; 2. mec. sevgili,
y6r.
cubarmbek = cubarmek; cubarmbekke ketkir! geber!, mortu ek!; oy, obogon
cubarmbek! oy, zayfsn!, elimsizsin!, irozsun!
cubarmek "r. hak. genlikte, ya$amnn en parlak dmeminde len, yok olan,
mahvolan; cubarmek bolup ca"da, bd lp kalas folk. ya$amnn en
parlak dneminde mahvolup, bo$u bo$una lp kalacaksn.
cubat = cup I; cubat t"t e$it olarak d$t, ift d$t (a#k oyununda ocuklarn
kulland! ifade).
cubat- avutmak, teselli etmek, teselli vermek; ok$amak, sevmek, sevip ok$amak. <
ET yubat- (ED 872b).
cubay 1. bir iftin teki; 2. yavuklu, ni$anl, szl, erkek ve kadndan biri, e$ (koca,
kar); cubaynan acrad karsndan ayr d$t. < cup+ay.
cubur: cabr-cubur bol- ko$u$mak, drt dnmek, canlanmak, hareketlenmek; cuk-
cubur bkz. cuk.
cuda I "r. ok, pek, gayet, son derece, bsbtn, tamamen, tamamyla, oka; sonun
eken bu da dep, sorposun iem cuda dep bu da ok gzelmi$, deyip, et
suyunu ok ieyim deyip; kulak ukkan, kz krgn sonundardan cuda bar folk.
(bir zaman) kulak i$itmi$, gz grm$ tuhaflklardan ok var; Narn, Cumgal
caktag el cuda keldi Kokorgo folk. Narnl, Cumgall halk Kokora ok sayda
geldi.
cuda II, cuday "r. 1. ayr, ayr d$m$, ayrlm$; uzak, uzaktaki; baygambar kuday
emes kudaydan cuda emes ats. peygamber Allah de%il (fakat) Allahtan ayr da
de%il; on ceti knd kelbese, seni menen cudamn on yedi gn iinde
gelmezsen, (bil ki) seninle ayr d$eriz; 2. seme, sekin, seilmi$, en iyi;
sygnd algn cudayn sevgilinin daha iyisini seeyim; kur attan berem
cudayn folk. semiz attan en iyi olann vereyim. < !r. GFC cud! (PED 357a).
cuduruk yumruk; cglgandn stn cuduruk ats. d$enin zerine bir yumruk; 0
coon cuduruk = o kam (bkz. kam); cuduruktay = mu"tumday (bkz. mu"
I). < ET ydruk (-) (ED 892b).
cugum yap$ma; mec. bir #eyin sonucu, neticesi; birinin-bir #eyin etkisi; tabaktag
cugumu taba%a yap$an, yemek artklar; cugumu cok tamak besinsiz yemek,
257
kalorisi olmayan yemek; iliminin cugumu cok mugalm %retimi netice
vermeyen %retmen; moldolordun cugumun cogotuu n kr" mollalarn
etkisini yok etmek iin sava$mak (mcadele) gerekir. < cuk-u-m.
cugumduu yap$kan; mec. sonu, netice veren. < cugum+duu.
cugumsuz yap$kan olmayan; mec. sonu vermeyen; sabag cugumsuz dersi
%renemiyor. < cugum+suz.
cugumtal yap$kan; cugumtal dart veya cugumtal ooru bula$c, geici hastalk;
cazp ttm dalay sz, barb, cokpu bilbeymin cugumtal kmnday #. ok sz
yazdm, en azndan onlara azck yarar var m yok mu bilmiyorum. < cugum+ta-
l.
cugumtalduu = cugumtal.
cugundu yap$an nesne (rn. tasa, taba!a yap#an a# art!); bir $eyin kalnts,
krnts; cuurat iken kutulat, cugundu iken tutulat ats. cuurat (bkz. cuurat)
ien kurtulur, krnt ien tutulur; tokol klp alam dep, cugundu berip bagam
dep folk. ikinci e$i alaca%m, krntlar (kap kaca!a yap#an nesne) yedirece%im
deyip; eskinin cugundusu gemi$ten kalan (veya kalan $ey), gemi$in kalnts,
gemi$in miras. < cuk-u-n-du.
cugundukor Krg.-"r. acnacak asalak, zavall anak yalayc. < cugundu+kor.
cugu" i#. cuk-tan; 1. yap$ma; 2. = cugu"tuu; cugu" ooru bula$c (veya geici)
hastalk. < cuk-u-".
cugu"- i#t. cuk-tan. < cuk-u-"- < ET yuku"- (ED 909a).
cugu"tuu bula$c, geici; cugu"tuu ooru bula$c (veya geici, s6ri) hastalk. <
cugu"+tuu.
cuguu i#. cuk-tan. < cuk-uu.
cuguy "r. dalkavuk, yaltak, ikiyzl.
cuguylan- pohpohlamak, yaltaklanmak, ikiyzl olmak, riyak6rlk etmek, riyak6r
olmak. < cuguy+lan-.
cuguz- = cuktur-; 0 suu cuguzbay makta- vmek, pohpohlamak, gklere karmak,
methetmek.
cuguzuu = cukturuu.
cuk yap$an, yap$m$ bir nesne (rn. kap kaca!n kenarlarna yap#an a#
kalntlar); bir $eyin kalntlar, krntlar; cuurat tgls, cugu kalat ats.
258
cuurat (bkz.) dklse (kabn tamamnda) krnts, izi kalr; koldo koydun cugu
bolboso da, ydn boousu t elde koyunun krnts olmasa da, evin ba% (evi
ba%lamaya yarar $ey) sa%lamdr (yani ev eksiksiz dzende); cuk-cubur
kalnt(lar), krnt(lar), bakiye; dknt; cuk-cuburun kaltrbay, cyp-terip ald
hibir $ey brakmadan, i%neden ipli%e her$eyi toplad. < ET 1 ya:k (ED 895a).
cuk- yap$mak; catkanga caan cukpayt ats. yatana ya%mur de%mez; yatan ta$ altnda
su akmaz; suu cukpagan sudan kuru kan kimse; stn kuysa, suu cukpayt
ona vz gelir; 0 tili oozuna cukpay "pldap sylyt dili a%zna yap$madan, hzl
hzl, ate$li ate$li konu$uyor; koluna i" cukpagan eli i$e yatkn, i$te mahir, i$
becerir; boygo cukpayt ona yemek yaramyor; boygo cukpas bayku"tun iken a"
smaptay #. zavallnn yedi%i yemek ona yararl olmaz, yeme%i civa gibidir (iz
brakmadan geer gider). < ET yuk- (ED 897b).
cuka ince (kat, tabaka hakknda; zt. kal I 2; kar#. ike 1); cuka kagaz ince ka%t;
cuka muz ince buz; cuka kiyim ince (scaklatmayan) giysi; cuka cerden crtlat,
ike cerden zlt ats. gn yufka yerinden delinir; 0 ceme-cuka bkz. ceme. < ET
yuvka: (ED 874a).
cukala- inceltmek, ince yapmak (kat, tabaka). < cuka+la-.
cukalat- et. cukala-dan. < cukala-t-.
cukalatuu i#. cukalat-tan. < cukalat-uu.
cukalk incelik, ince olu$ (kat, tabaka). < cuka+lk.
cukar- 1. (kat, takaba hakknda) ince olmak; 2. mec. zayflamak, clzla$mak,
sskala$mak; bir az c"lp, cukarp kalgan fazla ya%larn att, biraz zayflad. <
cuka+r-.
cukark 1. (kat, tabaka hakknda) ince pamuklu, ince vatkal; 2. mec. zayf; bet
sktr bir az cukark dar yzl (harf. onun yzndeki elmack kemikleri
dardr). < cukar---k.
cukart- et. cukar-dan. < cukar-t-.
cukaruu i#. cukar-dan. < cukar-uu.
cuksuz yetersiz, verimsiz; kimseden yarar, fayda yok. < cuk+suz.
cukta- yemek artklarn kazmak, kazyarak temizlemek; calap-cuktap yalayp-
temizleyip. < cuk+ta-.
259
cuktur- et. cuk-tan; 1. yap$trmak; 2. bula$trmak (birilerine hastal!). < cuk-tur-
< ET yuktur- (ED 900b).
cukturuu i#. cuktur-dan. < cuktur-uu.
cul- yolmak, koparmak; culup al- kapmak, koparp almak; 0 ala-cula atike,
eviklikle; ulup-culup bir oradan bir buradan koparp; ulup-culup ookat klgan
bazen oradan bazen buradan kapp koparvererek ya$am$; ba"n culup al- ba$n
koparmak; szd oozdon cul- kendi konu$mas iin konu$ann szn kesmek;
szd oozdon culbay, tartip saktaz konu$ann szn kesmeyiniz, dzeni
koruyunuz; oozumdan szmd culup ketti, syltpy koydu szm kesti ve
konu$mama izin vermedi. < ET yul- (ED 918b).
culak alak-culak ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
culba calba-culba ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
culbur celbir-culbur ve calbr-culbur ikilemelerinde kar$la$lr, tek ba$na
kullanlmaz.
culburt calbrt-culburt ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
culuk clk-culuk ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz; clk-culuk
yark, atlak.
culdur- et. cul-dan; kolunan culdurup cibergen elinden kapt; onun elinden
kapmas iin izin vermi$ti. < cul-dur- < ET yultur- (ED 923b).
culdurgans- benz. culdur-dan; senden herhangi bir #eyi zorla alnm$ gibi
hissetmek; oozunan culdurgansp onun a%zndan kapm$lar gibi ondan sknt
ekip (elden ekip alnan ganimet, beklenmedik bir tarzda gerekle#en i#, artk
ba#aryla sonulanmaya hazr olan i#in beklenmedik bir #ekilde sonulanmas
vs.). < culdur-gan+s-.
culgula- tekr. cul-dan; kolum menen culgalp aldm elimle kopardm, yola yola
topladm (rn. otu). < cul-gula-.
culk- ekmek, ekip karmak, koparmak, ekip koparmak; bulkup ald lbrd,
culkup ald tizgindi folk. yular kopard, dizgini ekip kard. < ET yulk- (ED
924b).
culktur- et. culk-tan. < culk-tur-.
culku- = culk-; kagaz terezeni cel zp culkudu k6%t pencereyi yel ekip kard.
260
culkula- skntyla, fkeli fkeli karmak, ekip karmak, skmek, koparmak; ak
sakaln culkulap (o) beyaz sakaln skntyla ekip. < culku-la-.
culkulda- 1. ani hareketler yapmak; 2. mec. atlatmak, ba$ndan atmak (veya
savmak), kurtulmak, (hep, srekli) hayr demek (bir #eyi yerine getirmeyi
istememek). < culkul+da-.
culkulda"- i#t. culkulda-dan. < culkulda-"-.
culkuldat- et. culkulda-dan; yakalamak ve silkmek, kapmak, yakalamak,
yap$mak; culkuldatkandn stn ald ldrm$asna onu tekrar tekrar
tartaklad. < culkulda-t-.
culkun- dn. culku-dan; kurtulmak, abalayp durmak, yrtnp durmak, rpnmak;
kurtulmaya gayret etmek, kurtulmak iin abada bulunmak; galeyana gelmek,
heyecanlanmak (rn. atlar hakknda); sgandn atnday culkunat ingene at gibi
galeyana geliyor. < culku-n-.
culkunaak (atlar hakknda) abalayp durma al$kanl% olan, galeyana gelme
al$kanl% olan. < culkun-aak.
culkunt- et. culkun-dan; kurtulmak iin zorlamak (veya mecbur etmek); kzdrmak,
fkelendirmek, galeyana getirmek (atlar hakknda); o cagnda er Adl, sur
buudand culkuntkan folk. bahadr Adln sa%nda bulunan mavi, hzl atn
galeyana getirdi. < culkun-t-.
culkuntuu i#. culkunt-tan. < culkunt-uu.
culkunu"- i#t. culkun-dan; belerdi eerip, celedegi kulundar culkunu"at kazklara
ba%lanm$ taylar, ksraklarn pe$inden gitmek iin rpnyorlar. < culkun-u-"-.
culkunuu i#. culkun-dan. < culkun-uu.
culku"- i#t. culk-tan; birbirini ekmek ve yakalamak; 2. kap$mak, tutu$mak,
arp$mak (kavgada, dv#te, arp#mada, delloda); culku"ar kezi boluptur,
bulu eti toluptur folk. (o!lan-bahadr) arp$ma zaman olmu$, pazlarn
kuvvetlendirmi$. < culk-u-"- < ET yulku"- (ED 927a).
culma kopmu$, kopuk, yolunmu$; culma-calma veya calma-culma yrtk prtk,
delik de$ik, lime lime (veya para para) olmu$; 2. bakmsz seyrek sakall veya
yolunmu$ sakall insan; culma sakal 1) seyrek sakal 2) seyrek sakall insan. <
cul-ma.
261
culmala- (kadnlar hakknda) ellerle yakalamak, tutmaya al$mak; mec. trmalamak,
yrtmak (kadn kavgada byle yapar); culmalaap koydu (kadn) trmalad. <
culma+la-.
culmala"- i#t. culmala-dan; 1. birbirini elleriyle yakalamak veya birlikte bir #eyi
elleriyle yakalamak, tutmaya al$mak; 2. (kadnlarda) trmala$mak, dv$mek.
< culmala-"-.
culmalat- et. culmala-dan. < culmala-t-.
culmuguy sakalsz, yznde sakal bulunmayan, kse. < culmuy-guy.
culmuda- (ya#llarda) tela$l, acele hareketler yapmak, ko$u$mak, drt dnmek;
culumudagan ab"ka tela$l ihtiyar. < culmu+da-.
culmuda"- i#t. culmuda-dan. < culmuda-"-.
culmuy- (ba#l. ya#llarda) sakalsz grn$ olmak.
culov gn. = cloo; ceke [ck] culov kay$l dizgin (at ba#l!nn bir ksm).
cult clt-cult ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
cultrak: caltrak-cultrak orta byklkte, $ldayan parlak, her trl ziynet (veya
ss) (gm#ler, altnlar vs.)
culuk 1. ksele $erit (ayakkabnn); 2. mec. argo yz kzartc dudaklar, kadnlarda
reme organnn kenarlar, dudak ksm; 0 culuk uuru adi hrsz; culuk uuru
curttan aylansn ats. adi hrsz halkn iinden kp gitsin.
culuku hak. ayakkabc, kundurac, eskici. < culuk+u.
culum bir seferde ekip karma; tutam, demet, buket, deste, yumak; bir culum cn
bir tutam yn. < cul-u-m.
culun- dn. cul-dan; frlamak, ileri atlmak; culunup ordunan tura kald ok hzl
bir $ekilde yerinden frlad. < cul-u-n-.
culunu" i#. culun-dan; heves, sevda, arzu, emel, istek, $evk, hamle. < culun-u-".
culunu"- i#t. culun-dan; 1. birbirine do%ru atlmak; 2. hep beraber atlmak, hep
birlikte niyet etmek. < culun-u-"-.
culunt- et. culun-dan; Iymanbayd culuntup alp bara catat Iymanbay ileri
frlatp. < culun-t-.
culunuu i#. culun-dan. < culun-uu.
262
culu" i#. cul-dan; yolma, ekip karma, skme, karma; kapma; alt kn bolgon
uru"ta, aygayla"kan culu"ta oyondor lp kalptr folk. alt gn sren sava$ta,
sert arp$mada asiller lm$. < cul-u-".
culu"- i#t. cul-dan; 1. birlikte yolmak (veya koparmak, ekip karmak, skmek,
karmak); 2. dv$mek, yolu$mak (ba#l. kadnlar hakknda). < cul-u-"- < ET
yulu"- (ED 933a).
culuu I i#. cul-dan; ekip karma, skme, karma, yolma. < cul-uu < ET yulu#
(ED 925b).
culuu II, III kon. = cluu I, II.
culuuluk kon. = cluuluk.
cum- (ge. z. ger. cumup veya cuump) yummak, kapatmak (gzleri); yapmak,
skmak (yumruk); kz cum- 1) gzlerini yummak, kapamak; 2) mec. lmek, vefat
etmek; cumgan kzn apad, sungan butun tartpad folk. haddinden fazla
kurumland, hi kimseyi gz grmedi (harf. yumdu%u gzn amad, uzatt%
aya%n ekmedi). < ET 1 yum- (ED 934a).
cuma Ar. 1. cuma gn (mslmanlarn bayram gn; giri#im iin #ansl gn kabul
edilir); bir cumann tn bilet, bir men bilem bir cumann gecesi bilir, bir de
ben bilirim (ba#ka hi kimse); ukann cuma kn bilgen, cr"n kadr tn
bilgen folk. (destanda kadn kahraman hakknda, ku!u #ekline girip) utu%unu
cuma gn bilmi$, yrd%n kadir (bkz. kadr I) gecesi bilmi$; 2. hafta;
cumasna bir gat haftada bir kar. << Ar. KHQC cuma (PED 371b).
cumakey: aakey-cumakey veya alekey-cumakey bir ocuk oyununun addr (ayak
parmaklar kvrmak veya srayla do!rultmak yoluyla hesaplanabilen).
cumal = cuumal.
cumala- I gn. yuvarlamak. < cum-ala-. kr#. KKal. jumala- yuvarlanmak; Uyg.
cumula- yuvarlanmak; takla atmak [ESTYa 247].
cumala- II: cumalap bir hafta boyunca, haftalarla; kndr tp cumalap, cuma
tp, ay boldu folk. gnler geip, hafta oldu, haftalar geip ay oldu. < cuma+la-.
cumalak yuvarlak, de%irmi, tekerlek biiminde, toparlak, daire biiminde. < cumala-
k. kr#. Uyg. cumulaq kresel, kre biiminde; KKal. jumalaq [ESTYa 247].
cumalk 1. tar. %rencinin %retmene cuma hediyesidir; 2. hafta (herhangi bir
dzenleme iin ayrlm#). < cuma+lk.
263
cumalan- dn. cumala- Iden; yuvarlanmak; cumalangan al tkezleyen
(dermansz) ihtiyar. < cumala-n-.
cuman caman-cuman ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$ma kullanlmaz; caman-
cuman her trl erp, de%ersiz $ey, adi $ey, eski psk $eyler; fena, kt.
cumarla- buru$turmak, katlamak, kvrmak, ezmek, rselemek. kr#. Kzk. j-marla-
[ESTYa 247].
cumarlaktan- yumakla penele$mek (rn. oynayan iki kedi hakknda); tlk menen
birge kara "umkar tmn karay cumarlaktanp kulap kald tilki ile (onu
yakalayan) do%an a$a% yuvarlandlar. < cumarla-k+tan-.
cumarlakta"- = cumarla"-.
cumarla"- kar$lkl olarak birbirine gemek, rlmek (rn. kucakla#mada). <
cumarla-k+ta"-.
cumdur- et. cum-dan. < cum-dur-.
cumla Ar. tmce, cmle; nerme, teklif; aldnk cumlada sz daam cnnd
baratat, ekini cumlada caramduuluk cnnd baratat birinci cmlede sz
tat, lezzet hakkndadr, ikinci cmlede ise yararl ve uygun olma hakkndadr. <<
Ar. K2EC cumle (PED 372a).
cummaksan: kzn cumar-cummaksan bolup 1) gz hafif ap, gzn aralayp;
2) mec. kendini be%enmi$lik halinde bulunma.
cumru = cumuru.
cum"a- I yumu$amak, yumu$ak olmak. < ET yum"a:- (?ym"a:-) (ED 939a).
cum"a- II birini herhangi bir i$te kullanmak; bir #eyi i$te kullanmak, yararlanmak;
bir #ey yapmaya grevlendirmek, i$ buyurmak; an suuga cum"ad onu suya
gnderdi; malay cum"ad i$i (iftlik i#isi, rgat) tuttu; artnp kelgen bulu cok,
cum"ap kelgen kulu cok folk. yklenip gelmeye serveti yok; emir vermeye kulu
yok; zn birg k cum"ap berem onu birine kle olarak vereyim; it itti
cum"ayt, it kuyru#un cum"ayt ats. it ite buyurur, it de kuyru%una buyurur. <
cumu"+a-. kr#. Kzk., KKal. j-msa-; SUyg., Nog. yumsa- [ESTYa 252].
cum"ak yum$ak; cum"ak cgaat kurt basat ats. yumu$ak a%ac kurt basar; 0
cum"ak nsz dil. titre$imli konson. < cum"a-k < ET yum"a:k (?ym"a:k) (ED
938b).
cum"akta- yumu$ak yapmak, yumu$atmak. < cum"ak+ta-.
264
cum"al- ed. cum"a- IIden; i"ke cum"al- herhangi bir i$te kullanlmak, herhangi bir
i$te yararlanlmak. < cum"a-l-.
cum"aluu i#. cum"al-dan. < cum"al-uu.
cum"ar- 1. yumu$amak; 2. mec. $efkatli, m$vik, tatl, yumu$ak olmak; 3. dil.
tmlle$mek. < cum"a-r-. kr#. Kzk., KKal. j-msar-; Nog. yumsar- [ESTYa
253].
cum"art- et. cum"ar-dan; yumu$atmak, yumu$ak yapmak. < cum"ar-t-.
cum"aruu i#. cum"ar-dan; dil. tmlle$me. < cum"ar-uu.
cum"artuu i#. cum"art-tan; yumu$a(t)ma, yumu$aklk verme. < cum"art-uu.
cum"at- I et. cum"a- Iden. < cum"a-t- < ET yum"at- (ED 939b).
cum"at- II et. cum"a- IIden; cum"atp bergen tar. (kle, kul hakknda) kz eyizine
alnan. < cum"a-t-.
cum"oo i#. cum"a- IIden; birini herhangi bir i$te kullanma; bir #eyi i$te kullanma,
istifade etme; bir i$i birine havale etme, birini i$e grevlendirme; malay cum"oo
cretli i$ gcn kullanma. < cum"a-oo.
cumul- dn-ed. cum-dan; yumulmak, kapanmak (gzler hakknda); yaplmak,
sklmak (yumruk hakknda); kokus kz cumulup ketse aniden gz kapansa (yani
eceli gelir); 0 cumulup iten, canla ba$la; $evkle, zevkle, ho$nutlukla; ktkn
kezde dayar bolot, cumulup #. beklenen zamanda zevkle hazrlanr; cumula i"ke
kiri"ti onlarn hepsi i$e gayretle, hevesle ba$ladlar; adamzata sayragan
kanattuunun n bar, ar kim uksa, cumular #. insanlk gibi ten kanatllarn
(ku#larn) da sesi var, (onlar da) her kim i$itse, ho$nutluk duyar; cumula t"t
mec. sevindi, ho$nut oldu. < cum-u-l- < ET yumul- (ED 936b).
cumuluku (gzler hakknda) hafife yumulmu$, bir para kapal, hafif aral. <
cumul-u--ku.
cumulukura- hafif szmek (gz veya gzleri); kzdrn cumulukurap, klat
"kaalap gzlerini szp, inceden inceye gz dikip. < cumulu-kura-.
cumuluu I (gzler hakknda) kapal; kz cumuluu, catt can kynala #. gz kapal,
azap iinde yatt. < cumul-uu.
cumuluu II i#. cumul-dan. < cumul-uu.
cumur I kamr-cumur ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
265
cumur II = cumuru; akl cumur ba"tuuda cok az rastlanr bir akl; onun aklnn bir
benzeri daha yoktur.
cumur III $irden (gevi# getiren hayvanlarda mideden ayr yerdir); 0 bul
cumurubuzga cuk bolboyt bununla zerre kadar doymayaca%z; cumurdag sr
kutsal sr; cumur kurgagandag cumu" bktrc, dayanlmaz (veya usandrc,
can skc, kahr ekilmez) i$; cumurdun uuzu, cumurunda uuzu cok bkz. uuz. <
ET yumur (ED 937a).
cumurankaz, cumurankas bir e#it bedduadr.
cumuray: cumuray curt btn ahali, herkes, el 6lem; cumuray curttan kkan
herkesten stn, daha stn; cumuray curttan kkan u"ak tarihlerin
yazmad% bir iftirac, iftiraclarn iftiracs.
cumurtka yumurta; cerde catkan cumurtka asmanda ukan ku" bolot ats. yerde
yatan yumurta gkyznde uan ku$ olur; 0 cumurtkaday semirgen dolgunca
(ya!l), tombul olmaya ba$lad; clklar cumurtkaday semiri"ken atlar
dolgunla$maya (ya!l) ba$ladlar; cumurtkaday kr taap bkz. kr I. < ET
yumurt#a: (ED 938a).
cumurtkala- (ku#lar hakknda) yumurtlamak; koy stn torgoy cumurtkalagan
zaman alay koyun stne tarla ku$u yumurtlad% (yuva yapt%) (faydal)
zamanlar. < cumurtka+la-.
cumuru yuvarlak, de%irmi, tekerlek biiminde, toparlak, daire $eklinde; kolu
cumuru elleri toparlak ve tam; cumuru ba" veya cumuru ba"tuu 1) yuvarlak
kafal; 2) mec. insan; cumuru ba"tuu mendede cok er insanlar arasnda den%i
bulunmayan yi%it; ann mergendigi cumuru ba"tuuda cok onun gibi isabetli ok
atan insanlar arasnda yok. < ET yumur (ED 937a).
cumurula- yuvarlakla$trmak, yuvarlak yapmak; silindir biimli yapmak;
cumurulap algan nokto silindir $eklinde rlm$, rgl yular. < cumuru+la-
< ET 1 yumurla:- (ED 938a).
cumu" i$; cumu" kn esk. i$ gn (Rusyada kollektif iftlik yesi kyller iin bir
gnlk i# normas); tn cumu" 1) dertsiz bir i$; 2) bar$ iinde geen al$malar.
< ET yumu" (ED 938b).
cumu"a- I, II = cum"a- I, II.
266
cumu"u i$i; cumu"u ayal i$i kadn; cumu"lar cana cumu"u ayaldar i$iler
ve i$i kadnlar; too cumu"usu madenci, maden i$isi (veya amelesi); el arba
cumu"usu tarm i$isi; cumu"u k i$ gc; cumu"ular kyml i$i hareketi.
< cumu"+u < ET yumu"c: (ED 939b).
cumu"ker Krg.-"r. i$i; rgat, amele; cumu"ker at beygir. < cumu"+ker.
cumu"suz i$siz, bo$. < cumu"+suz.
cumu"suzduk i$sizlik. < cumu"suz+duk.
cumu"ta-: cumu"tap i$e; cumu"tap kel- i$e gelmek (varmak, gitmek); emne
cumu"tap keldi? ne diye i$e geldin?. < cumu"+ta-.
cumu"tuu bir #eyle me$gul olan, i$ sahibi olan. < cumu"+tuu.
cumuuruyat Ar. esk. cumhuriyet. << Ar. ?/;8QC cumh&riyyet (Devellio%lu 145b).
cunan "r. gn. ince ynl ba$ rts.
cu ce-cu ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
cup I "r. (tam olarak) ikiye blnr rakam, ift (de%erde) rakam, ift, ift say; cup
kndr ift gnler; cuppu tak? ift mi, tek mi?; 0 cup emes ift de%il, e$ de%il;
ms cup keli"et z menen #. btn bedeni uyum iinde; cup san dil. o%ul.
< !r. ?XC cuft (PED 365b).
cup II cu hecesiyle ba#layan szcklere gelerek kuvvetlendirme anlam katar; cup-
cuka incecik, ipince; cup-cum"ak ok yumu$ak, yumu$ack; cup-cumuru
yusyuvarlak, yuvarlak m yuvarlak.
cup III ancak, yeni, $imdi, -r -rmaz, tam -mek/-mak zere; hemen, derhal, der
demez, hepsi birden; birden, aniden, anszn, birdenbire; men cup cetkende ele
camgr caap iydi ben yeti$ir yeti$mez ya%mur ya%maya ba$lad; alar cup askaga
kelgende onlar kayaya gelir gelmez; i"ke cup kiri"ebiz hepimiz birden i$e
ba$layaca%z; kgm kire, kn bata, eldin ald cup cata folk. karanlk basp
gn batt%nda, halkn hepsi yatt%nda (uyumak); cup ordunan turup, atka minip
birden yerinden kalkp, ata binip.
cup IV esk. bir e#it kuma# addr.
cupa capa-cupa szc% ile ikileme olu$turur, tek ba$na kullanlmaz.
cupay Pam.a!. esk. ince, yumu$ak deriden bir kadn ba$l% (veya ba$ giysisi, serpu$;
$apka); ak cupay kiygen ba"dan folk. beyaz cupayl ba$ndan etkilendim. <
cup+ay.
267
cupcum"ak bkz. cup II.
cupka yufka, katmerli pideden yaplan yiyecek (stte pi#irilen ve ya! ile yaplan). <
ET yuvka: (ED 874a).
cupta- e$le$tirmek, iftle$tirmek. < cup+ta-.
cuptal"- (ku#lar hakknda) iftle$mek, e$le$mek. < cupta-l--"-.
cuptat- et. cupta-dan. < cupta-t-.
cuptu = cup I; adal cuptu veya ak cuptuu nik6hl refika, yasal e$ (zevce); ak
nikel, ak cuptu zaybd kapan ta"tad folk. resmi nik6hl karn kimsesiz
braktn (terkettin).
cupun, cupunu (giysi, giyim hakknda) 1. basit, sade, yaln, gsteri$siz; 2. hafif, ince
(scaklatmayan); cupun kiyim 1) ssl ve pahal olmayan, sade, gsteri$siz
giyim; 2) hafif, ince giysi; hafif, ince giyinmi$; cupun kiyinip alptr 1) baya%
giyinmi$, basit ve sade giysi giymi$; 2) kt giyinmi$; ceil-cupunu kiyindim
hafif giyindim; cupun kiyimd ince kiyimli.
cupunulan- 1. alak gnlllk gstermek; szm krkm kpasa, maga kapa
bolbouzdar dep, cupunulanp keirim surad konu$mam gzel olmazsa, bana
gcenmeyiniz, diyerek, alak gnlllk gsterip af diledi; 2. mec. yoksulla$mak,
fakir d$mek, fakirle$mek. < cupunu+lan-.
cur: kiyimden curday bolgon hi giysisi yokmu$, giysiye ok gereksinim duymu$.
cura cara-cura ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
curaat: tukum-curaat akraba, hsm; tukum-curaat kp akrabas oktur.
curday bkz. cur.
curdu (3. #. z. iyz. ile curdusu ve curdu) bir #eyin kalnts(lar), krnts(lar),
bakiyesi; tebeteyinin curdusu ele kalgan kalpa%nn bir tek hatras kalm$
(kalpa! tamamen eskimi#); kolumda curdusu gana kald (kaptm, yakaladm;
fakat) elimde kk bir paras kald (rn. umasna kar#n, ku#un kuyru!u).
curk cark-curk ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
curnal 1. dergi, mecmua, magazin; 2. kayt defteri, knye, jurnal, defter.
curnalist gazeteci, gazete yazar.
curnalistika 1. gazetecilik; 2. basn; sreli yaynlar.
curt 1. halk; uyruk, tebaa; cylgan curt toplanm$, y%lm$ halk; eli menen curtun
cyd halkn toplad; kazak, krgz bar"t, curt bololuk sizge dep, tuugan
268
bolgun bizge dep folk. kazaklar, krgzlar (ona kar#) halk olalm size, akraba
olun bize diyerek gittiler; 2. hsm, akraba; erdin bir curtu z eli, bir curtu
kayn, bir curtu taekesi (genellikle eskilerin hukukudur) yi%idin bir akrabas
kendi soyudur, ikinci akrabas karsnn akrabasdr, nc akrabas da annesinin
akrabasdr; 3. kyn veya yurdun bulundu%u yer, kyn oca%, baba oca%,
kalnan oba; Talasbayd curtuna ta"tap, kp ketiptir eski oca% Talasbay
terkedip gt; cazdoo, kzd curttardn bardg aylsz akyp catat yazn,
gzn obalarn varl% kyszdr, oba tenhala$r; bir baydn curtun eki kan
tala"ptr ats. bir zenginin yurdunu iki san talan eder (mnaka#a, tart#ma
hakknda, nemsiz bir dava u!runa); kongon curtuan kkn curtu taza
bolsun yerle$ti%in yurdunla gt%n yurdun temiz olsun (yani gtkten sonra
eski psk e#yalar kalmasn); curtu kalgan it ulup, colbun itter bt ulup #.
yurdu terkeden kpek uluyup, sahipsiz kpeklerin hepsi uluyup; 4. lke, yurt,
memleket; esk. vatan, yurt; ata curt ana vatan, ana yurt; ata curt n kan tg
antbz bolot bul bizdin #. bu bizim ana vatan iin kan dkmeye yeminimiz olur;
5. gn. ky, kk ky, yeni imar ve isk6n edilen yer, meskcn yer; 0 okuu curtu
esk. e%itim kurumu; cogorku okuu curtu esk. yksekokul; curt bol- bar$ iinde
ya$amak (ba#l. boy, kabileler arasnda). < ET yurt (?yurd) (ED 958a).
curtu: ak curtu le$ yiyen akbaba (yrtc ku#); ayr kuyruk, ak curtu a da crt
salpldap folk. aylak ve le$ yiyen akbaba da a%r a%r yryor; kel curtu gn. =
taz coru (bkz. coru 1). < curt+u.
curtuluk 1. toplum, topluluk, cemiyet; kamuoyu, toplumun ileri kesimleri,
toplumun ileri evreleri (veya ksm); curtuluk kurulu"u esk. toplum dzeni,
sosyal dzen (veya rejim); 2. ayn cemiyet, topluluk, toplum veya boy ierisinde
ve yelerden her biri arasnda dayan$ma, birlik duygusu; curtuluk kl- birbirine
uygun olarak hareket etmek, gere%ince faaliyette bulunmak; curtuluk klgla
yardm et!, yardmc ol! (bir cemiyet yesine uygun, yak#an biimde); ata
curtulugun saktagan bizde atann balas kalbay ketti cemiyet birli%ini koruyan
atann ocu%u bizde kalmad; 3. tar. akrabann masraflarn kapatmak iin belli
bir amaca ynelik olarak toplanan haslat; 4. tar. kendi kabilesindeki temsilciyi
himaye (zellikle yerel ynetimin seimleri srasnda seim ncesi mcadelede).
< curt+uluk.
269
curtkerilik Krg.- "r.- Krg. = curtuluk; curtkerilik oyloso syl"yn saga
deyt folk. toplumun birlik anlay$yla d$nmeye ba$larsan (yani bar# amal
geldiysen) seninle konu$aca%m. < curt+ker+ilik.
curuk: uruk-curuk hsm akraba.
curuktuu: uruk-curuktuu akrabas, hsm olan; kz-krknduu, uruk-curuktuu
kempir ok kz ve ok akrabas olan kocakar. < curuk+tuu.
curut = curt.
curtta" yurtta$, kendi aralarnda bar$ iinde ya$ayanlar (ba#l. boy, kabile, uruk
hakknda). < curt+ta".
curtta"- = elde"-.
cusak 1. gn. (kar#. toktu 1); genellikle yavrulamazdan nceki sre iinde bulunan
kk kei; 2. Tien.a!. bir yllk (ve ya$nda) veya ksr da% keisi.
cut _`k,
62
(cut) (yem yoklu!u, yem ktl!ndan toplu olarak hayvan telefi); cak"
kelse kut, caman kelse cut ats. iyi (insan) gelirse bahttr, kt gelirse yem
yoklu%undan dolay toplu hayvan telefidir. < ET yu:t (-d) (ED 883b).
cut- 1. yutmak; t, aynagann bilip, cutkann bilbeyt ats. deve, i%nedi%ini bilir,
yuttu%unu bilmez; kardn ba"n kar cutat, kandn ba"n kan cutat ats. karn
ba$n kar yutar (yani rter, kaplar), hann ba$n kan yutar (bir han teki yok
eder, harap eder); 2. solukla ieriye (veya iine) ekmek, soluk almak; taza aba
cut- temiz havay iine ekmek; a cuttu bolboylu tozdan uzakla$ (ekil); 0
cuttu! imdat!; can kurtaran yok mu!; ldryorlar! aldm-cuttum bkz. al-. < ET
yut- (ED 885b).
cuta- alktan mustarip olmak, alk ekmek; clzla$mak, zayflamak, sskala$mak;
erimek, eriyip solmak; kurumak, sararmak; cutkan cutabayt ats. yutan a
kalmaz; el cutad halk krgndan mustarip oldu (hayvanlar yitirdiler); mal k"tan
cutap kt hayvanlar k$ fena geirdi (zayfladlar ve zarar grdler); pten
cuta- otlu yemi kt olmak. < cut+a-. kr#. Kzk. juta- hayvanlar krlmak (yem
ktl!ndan); Alt. duda- fakirlik iinde ya$amak; clzla$mak, zayflamak
[ESTYa 257].
cutala gereksinim, ihtiya, hacet. < cuta-la-.
cutak a, ackm$, alk eken, a kalan; clzla$m$, zayflam$ (alktan). < cuta-
-k.
270
cutat- et. cuta-dan; acktrmak, (alktan) zayflatmak; mald, cutatpay, aman
saktayt hayvanlar a brakmyor, koruyor, onlara zen gsteriyor. < cuta-t-.
cutku 1. ustalkla yutan, yutucu; o cutku a gz, obur, pisbo%az; 2. mec.
acmasz, gaddar, merhametsiz, anasnn nikahn isteyen, soyguncu; aldm-
cuttum cutkutar dolandrclar, dzenbazlar-acmaszlar. < cut-ku.
cutkur- et. cut-tan; yutturmak, iirmek, itirmek; etten takr cebe dep, kt E"ige
cutkurdu etten hi yeme diyerek E$iye et suyunu iirdi; bendeden blk i" klat:
toguz kn kara suu suusunu dep, cutkurat folk. insanlardan farkl i$ yapar:
dokuz gn yer alt suyunu suyunuz diyerek itirdi. < cut-kur-.
cutkuur avc. su samuru kapan veya tuza%.
cutkuz- = cutkur-.
cuttuk sadece bir 5G3) a yetecek kadar olan (bollu!un esas olarak hayvanlar
hakknda; bkz. cut); er maktansa, bir oktuk, bay maktansa, bir cuttuk yi%it
vnse, bir kur$un (ilk kur#una kadar) (ona yeterli gelir); zengin vnse, bir
5G3). < cut+tuk.
cuttur- et. cut-tan; yutturmak, yutmaya zorlamak; almaday ba"m tird a"gm
saga cutturbaym folk. $imdilik ya$yorum (harf. ba$m sa%, canl), sen beni
yendin diye a$%m sana vermem (harf. a$klarm yutturmam). < cut-tur-.
cuttuu 5G3) ile yan yana giden, 5G3)a e$lik eden (bkz. cut); cuttuu k" yem ktl%
ve hayvan telefi ile birlikte geen sert, $iddetli k$. < cut+tuu.
cutul- ed. cut-tan; yutulmak, emilmek, iine ekilmek. < cut-u-l-.
cutulu" 1. i#. cutul-dan; yutulma, emilme, ekilme; 2. dilb. asimilasyon; ilgeri
cutulu" ileri asimilasyon; tetiri cutulu" geri asimilasyon. < cutul-u-".
cutuluu i#. cutul-dan, = cutulu".
cutum yudum; akalkta altndan bir cutum carma artk ats. alk zamannda bir
yudum duru orba (bkz. carma I 3) altndan iyidir. < cut-u-m. kr#. TT yudum.
cutun- yiyece%e, iece%e (ba#, gvde ile) uzanmak; ileri atlmak; mec. hevesi,
sevdas olmak; ilgeri cutunup, sz ba"tad ileri atlp, konu$maya ba$lad. < cut-
u-n-.
cutunt- et. cutun-dan. < cutun-t-.
cutunuu i#s. cutun-dan. < cutun-uu.
271
cuu- I 1. ykamak, ykayp temizlemek; ykamak (ama#r); ykamak (l); cuuyt
(veya bazen cubat) ykyor; cuuymun veya cubamn ykayaca%m; calayagn
cubalk, cak" klp bagalk #. ocu%un kundak bezini ykayalm, iyi yeti$tirelim,
terbiye edelim; suuga cuu- veya sey. suu menen cuu- su ile ykamak, suda
ykamak; kol cuu- 1) elleri ykamak; 2) abl. d. ile mec. bir #eyden yoksun,
mahrum kalmak, bir #eyi yitirmek, kaybetmek (rn. bkz. kol I 2); kol cuubas
apaul, da%nk, pasakl, pis; bet kol cuu- elini yzn ykamak, ykanmak; al
aybn cuudu mec. hatasn telafi etti; 2. #aka ykamak, bir #eyin her tarafn
ykamak (herhangi bir #ey mnasebetiyle imek). < ET yu:- (ED 870a).
cuu- II yaknla$mak, yakla$mak. < ET ya#u:- (ED 898b).
cuuu etn. dnrc, profesyonel dnrc, dnr (dnr d#en, dnr olan; kar#.
kuda I, kudagy); cuuu t"- dnrc olmak, dnrc gitmek, dnr d$mek;
cuuu ciber- dnrc gndermek. kr#. KKal. jav" [ESTYa 34].
cuuuluk dnrclk, dnrcnn durumu veya grevi; elilikke lm cok,
cuuulukka korduk cok folk. eliye lm yok (dokunulmazdr), dnre ayp yok
(e!er ret cevab alrsa); men cuuumun, cuuumun cuuulukka lm cok
folk. dnrcym, dnrcym, dnrcl%e lm yok. < cuuu+luk.
cuudur- et. cuu- Iden. < cuu-dur-.
cuugan stle terbiye edilmemi$ yemek, beyaz olmayan yiyecek.
cuugu ykamak iin kullanlan nesne; kl cuugu 1) etn. kazan, tencere ykamak
iin bir tutam at kl (lif, tel ile birlikte kullanlan); 2) yksek sapl, bir ya$nda
olan lif, tel ile birlikte kullanlan lifli otsu bitkinin addr; ti" cuugu di$ fras. <
cuu-gu.
cuuguz- et. cuu- Iden; cuuguzbasn ca" menen karagattay kzmd folk. ac gz
ya$lar a%latmasn (harf. gz ya$lar zm gibi gzlerimi ykatmasn); sakaln
ca"ka cuuguzup turup aytkan eken sakaln gz ya$laryla ykatarak sylemi$. <
cuu-guz-.
cuuk (kullanm snrl olma) yakn; taga cuuk $afak (seher) vaktine yakn, tan yeri
a%armazdan nce, $afak skmeden (nce); keke cuuk ak$ama do%ru, ak$am st
(veya zeri); keke cuuk bolgondo ak$am olmaya ba$lad%nda; kzg cuuk gze
do%ru, sonbahardan nce; k"ka cuuk k$a do%ru, k$a yakn; cuuk arada ksa bir
sre sonra, yakn gelecekte, biraz sonra; cuukta yaknda; bgn mnda, erte
272
anda, birde cuukta, birde alsta bolobuz bugn burada, yarn orada, bir yaknda,
bir uzakta olaca%z; trnn kr cuuk bolup baratat iki gnlk mr kald
(veya var). < cuu-k < ET ya#u:k (ED 901a).
cuuka argt, bo%az, dar geit, derbent.
cuukta- yaknla$mak, yakla$mak. < cuuk+ta-.
cuuktat- et. cuukta-dan; yaknla$trmak, yakla$trmak. < cuukta-t-.
cuuktatuu i#. cuuktat-tan. < cuuktat-uu.
cuuktoo i#. cuukta-dan. < cuukta-oo.
cuuktuk yaknlk. < cuuk+tuk < ET ya#ukluk (ED 901b).
cuukunda- = cuukta-.
cuukur ikiyzl, riyak6r, dalkavuk, yaltak; entrikac; curttu buzgan cuukur halkn
iine nifak sokan, ara bozan entrikac.
cuukurdan-, cuukurlan- = cuykurlan-.
cuukurluk = cuykurluk.
cuul- ed. cuu- Iden; kol cuuldubu? el ykand m? < cuu-l-.
cuuluu I ykanm$; kolu cuulu eli ykanm$. < cuul-uu.
cuuluu II i#. cuul-dan. < cuul-uu.
cuumal: ak cuumal 1) (yz hakknda) beyaz, soluk; 2) sar$n.
cuump ger. cum-dan; kzd cumup gz yumup. < cum-u-p.
cuun caan-cuun ikilemesinde grlr, tek ba$na kullanlmaz.
cuun- dn. cuu- Iden; ykanmak; suuga cuun- su ile ykanmak. < ET yun- (yu:n-)
(ED 942b).
cuundu bula$k suyu. < cuun-du < ET yund: (ED 947a).
cuundukor Krg.-"r. dalkavuk, anak yalayc, tufeyli, asalak. < cuundu+kor.
cuundur- et. cuun-dan. < cuun-dur-.
cuur- yo%urmak, kar$trmak; kamr cuur- hamur yo%urmak veya amak; mayga
cuurup, toko kl- (hamuru) ya%da yo%urup, ekmek pi$irmek. < ET yu#ur- (ED
906a).
cuuran: bal cuuran = balcuuran.
cuurat I kat$ksz yo%urt (su katlmam# ve kayma! alnmam#), varenets (frnda
pi#irilip mayalandrlm# st); ynd ka"k ayran cok, kznn at Cuuratbek
ats. evinde bir ka$k ayran yok, kznn ad Cuuratbek (bayan Varenets(frnda
273
pi$irilip mayalandrlm$ st)); stnde ipek altnda hibir $ey yok; 0 baydn
cuuratna toygonsup, magdrap catat m$l m$l uyuyor (harf. beyin
varenetsiyle doymu$ gibi, mutlu oluyor). < ET yu#rut (ED 905b).
cuurat II kon. = cuurat; tukum-cuurattar akraba, hsm.
cuurkan yorgan (srnm#; kar#. adyal); et cuurkan Tien.a!. altna ar$af dikilmi$
kapitone yorgan (yorgan yz ile birlikte). < ET yo#urka:n (ED 907a).
cuurtkan = cuurkan.
cuuru- = cuur-.
cuurul- dn-ed. cuur-dan. < cuur-u-l- < ET yu#rul- (ED 906b).
cuurulu"- i#t. cuurul-dan, ak buudaydn ununday cuurulu"up turdu deyt folk.
($#klar) beyaz bu%dayn unu gibi yo%ruldular, birle$tiler, kavu$tular. < cuurul-
u-"-.
cuurulu"tur- et. cuurulu"-tan. < cuurulu"-tur-.
cuu"- I i#t. cuu- IIden; yakla$mak, yaknla$mak. < cuu-"- < ET ya#u"- (ED 908b).
cuu"- II i#t. cuu- Iden; birlikte ykamak, ykamaya yardm etmek; birlikte (ama$r)
ykamak, (ama$r) ykamaya yardm etmek; kir cuu"a ba"tad ama$r ykamaya
yardm etmeye ba$lad. < cuu-"-.
cuu"a- 1. tam bir rahatlk iinde bulunmak (yemini yedikten sonra ayakta durarak
veya yatarak azck kestiren hayvan hakknda); 2. mec. yan yatmak (rn. ot,
bu!daygiller hakknda); lmek, ldrlmek, helak olmak; mayas cuu"ap, kzl
kblp kalgan az tanesi dklp, sap yan yatm$ anz; tuusun krp eki kol
eki cakka blnd, kanalk adam cuu"agan folk. bayra%n grp, asker iki
kola ayrld, pek ok insan ld. kr#. KKal. juvsa- tam bir rahatlk ierisinde
bulunmak (yemini yiyip, ayakta durarak veya yatarak azck kestiren hayvan
hakknda); dinlenmek (atlar hakknda); Kzk. juvsa-, Nog. yuvsa- dinlenmek
(atlar hakknda) [ESTYa 34].
cuu"an "r. bir e$it pelin.
cuu"and hayvanlarn otladktan sonra dinlendikleri yer; cuu"ands tabld clas
bolgon clknnn folk. ylknn ortadan kaybolmu$ dinlenme yeri bulundu. <
cuu"a-n-d.
cuu"a "r. koyun krkmak iin makas, snd.
274
cuu"at- et. cuu"a-dan; koylorun iyrip, cuu"atp salptr koyunlarn kme halinde
bir araya y%d ve onlar dinlenmeye brakt; ayg"kan du"mand avtomat menen
cuu"atkan folk. gz dnm$, kudurmu$ d$man makineli tfek ile ldrm$. <
cuu"a-t-.
cuu"atl- ed. cuu"at-tan; koylor suunun boyuna cuu"atld koyunlar nehrin kysna
dinlenmeye brakld. < cuu"at--l-.
cuu"oo i#. cuu"a-dan. < cuu"a-oo.
cuut- et. cuu- IIden; yakla$trmak, yaknla$trmak; ltrt eken meni dep,
znn cuutpay boyuna folk. beni ldrebilir diyerek yanna yakla$trmyor. <
cuu-t- < ET ya#ut- (ED 899b).
cuv- gn. = cuu- I.
cuva "r. gn. gocuk.
cuvaldz, cuvandz "r. gn. = temene; cuvaldzday tikenek butuma kirip ketti
uvaldz gibi bir kymk (veya diken) aya%ma batt. < !r. UBF2GBC cuv!l-d&z (PED
376a).
cuvan gn. = cuban; ayar cuvan bkz. ayar.
cuvandz bkz. cuvaldz.
cuvasa gn. = basa.
cuva" gn. = tel I 1.
cuvaz, cuvazkana "r. gn. esk. ezimevi (ilkel).
cuvazke "r. gn. tar. ezimevinde al$an ki$i. < cuvaz+ke.
cuyku = cuukur; Tnmseyit cuyku bar kapkaydag camandk kara cerden
ukular folk. Tnmseyit (yle) dzenbaz, hilecidir ki; o her trl alakl%,
ktl% kara topraktan bile karr (yani her trl ktl!e yeteneklidir).
cuykulan- = cuukurlan-.
cuykuluk = cuykurluk; cuykulugu koyboso, birdi krrs hileyi brakmazsan,
belaya bula$rsn.
cuykur ikiyzl, dalkavuk, yaltaklanan; pis, mendebur, smsk, entrikac; curttu
buzgan cuykur halk iinde ikilik yaratan, nifak sokan entrikac.
cuykurlan- pohpohlamak, yaltaklanmak, ikiyzllk etmek, riyak6rlk etmek,
dolap evirmek; cuykurlanba kurnazlk etme, dolap evirme. < cuykur+lan-.
275
cuykurluk pohpohlama, yaltaklanma, ikiyzllk, riyak6rlk; fesat kar$trma,
bozma, fitne sokma, entrikaclk. < cuykur+luk.
cbke kon. = yubka.
cbr cn-cbr ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
cd- zayflamak, yz zayflam$ olmak; ypranmak, bitmek, halsiz d$mek,
derman kalmamak. kr#. Kzk., KKal. jde- [ESTYa 35].
cdm" = cdk; cdm" tart- son derece yorgun bir grn$ olmak.
cdk zayf, kuvvetsiz, elimsiz; clzla$m$, zayflam$; sargayk,
cdk yz solmu$, benzi sararm$. < cd--k.
cd i#. cd-den; 1. zayflama, zayf d$me, clzla$ma; ypranma, bitkinlik, bitik
olma; halsiz d$me, derman kalmama; 2. elimsiz, kuvvetsiz, zayf, bitkin,
harap; clzn (veya sskann) teki, elimsizin biri; kzdn cd keypi kzn bitkin
grn$; andan a"kan cd cok ele ondan daha elimsiz olan yok; 0 cd
kep fena sz, kt konu$ma; mesele de%il, konu bu de%il; drgn cd
kep folk. samalyorsun, mesele bu de%il. < cd-.
cdt- et. cd-den; bitirmek, halsiz d$rmek, ypratmak, kuvvetten d$rmek,
zayflatmak. < cd-t-.
cdt i#. cdt-ten. < cdt-.
cgn at ba$l%, dizgin, yular; cgn kat- veya cgn sal- gem vurmak,
dizginlemek; yrngn adat kalab, uyga cgn salab? ats. al$kanlk haline
gelmi$ olan, %renilmi$ olan 6det braklr m, ine%e gem vurulur mu? < ET
yg:n (?yg:n) (ED 913a).
cgnd- 1. gem vurmak, dizginlemek; 2. mec. gem vurmak, zaptetmek, kontrol
altna almak. < cgn+d-.
cgndl gemi olan, gemli; cgndl at gemli, gem vurulmu$ at. <
cgnd+l.
cgnd i#. cgnd-den; 1. gem vurma, dizginleme; 2. mec. gem vurma,
zaptetme, kontrol altna alma. < cgnd-.
cgndt- et. cgnd-den; gem vurdurtmak, dizginletmek. < cgnd-t-.
cgndt i#. cgndt-ten. < cgndt-.
cgnd gemli, gem vurulmu$ olan, gemde olan. < cgn+d.
276
cgnsz 1. gemsiz, dizginsiz, gem vurulmam$; 2. mec. ynetilemez, zapt olunmaz,
kendi bildi%ini okuyan, keyfince davranan. < cgn+sz.
cgr- gn. = ciber-.
cgr "r. 1. kuz. msr, msr bu%day; cgr coto baylad msr koan ba%lad; 2.
gn. Hint dars; meke cgr gn. msr, msr bu%day.
cgn- 1. etn. ellerini g%snde (veya g%snn zerinde) aprazlama kavu$turarak
selam vermek, selamlamak (gen ve evli kadn hakknda, kocann ya#l erkek
akrabalarnn oturdu!u yere ilk olarak gitti!inde); cr, kaglayn, uyalba,
sadaga, yd kaynaga bar, cgnp kir yr, canm, utanma, canm, evde
kayn biraderin var, ellerini g%snde aprazlama kavu$turarak selam verip gir;
2. (kadnlar hakknda) selam vermek, selamlamak; kelin bolup (veya katndara)
cgn- (erkekler hakknda) yerlere kadar e%ilerek selam vermek; kelin bolup
cgnd folk. yerlere kadar e%ilerek selamlad; kol cannan tlp, katndara
cgnp, baar turat cablp folk. askerlerin hepsi ne diri ne l bir $ekilde,
hepsi topluca durup, kadnlar gibi selamladlar; 0 cgngndy bk t"p folk.
secde edip, yerlere kapanp; kelin cgn Tal.a!. peygamber devesi (bcek). < ET
ykn- (ED 913b).
cgndr- et. cgn-den; selam verdirmek, selam vermeye zorlamak. < cgn-
dr- < ET ykndr- (ED 914a).
cgndr i#. cgndr-den; kelin cgndr etn. gen ve evli kadn kaynata
evine ilk kez sokma (bkz. cgn- 1). < cgndr-.
cgnmy selam, yerden (verilen) selam; uluktardn aldnda katndara
cgnmy, bayrtaday nark bar folk. amirlerin nnde kadnlar gibi yerden
selam verme eskiden beri 6dettir. < cgn-m+y.
cgnt- et. cgn-den; selam verdirmek, selam vermeye zorlamak; rasimi eski
eldin, cgntp yg bardrp folk. eve gtrp, (kaynatay) selamlatmak halkn
eski 6detidir. < cgn-t-.
cgn i#. cgn-den. < cgn-.
cgr- 1. ko$mak; cgrp barp, akrp kel ko$up a%rp gel; cgrp baratp
ko$a ko$a, ko$arak (oraya); cgrp kelatp ko$a ko$a, ko$arak (buraya); dalay
szd garat, kzl tilim cgrse #. kzl dilim dnse, ok sz karr; 2. (kei,
ko, koyun, ve hakknda evcil ve yabanilerde) (hayvann) e$ isteme zaman
277
gelmek, ksnlmek, kzgnlk iinde olmak; teke cgrp kalptr teke kz$m$.
< ET ygr- (ED 914b).
cgrt- et. cgr-den; ko$turmak, ko$maya zorlamak; 0 sooda cgrt- ticaret
yapmak, alp satmak; sanaa cgrt- d$np ta$nmak, lp bimek,
d$nmek; akl cgrt- etraflca d$nmek, iyice d$nmek, lp bimek; bir
saamga nsz akl cgrtp olturdu bir zaman etraflca d$np oturdu. <
cgr-t- < ET ygrt- (ED 914b).
cgrtm gn. etn. mecliste kmzn iilmesi srasnda kurallardan biri: getirilen
tas bir solukta ve dkmeden imek gerek; 0 cgrtme kapital esk. dner
sermaye. < cgrt-m.
cgrtl- ed. cgrt-ten. < cgrt--l-.
cgrtl" i#. cgrtl-den; eko. dn hz, devir srati; oborottuk karacattardn
cgrtl"n ldamtuu devreden sermayenin dn hznn abukla$mas;
karacattardn cgrtl"n ldamdatuu parann dn hznn abukla$mas. <
cgrtl--".
cgrttr- et. cgrt-ten. < cgrt-tr-.
cgrt i#. cgrt-ten; 0 tovar cgrt eko. esk. mal srm; oy cgrt
d$nme, d$n$. < cgrt-.
cgrt" i#. cgrt-ten; sooda cgrt"t ana tacrybas cok ticaret yapmada ok
tecrbesi yok. < cgrt--".
cgrt"- i#t. cgrt-ten. < cgrt--"-.
cgrk (kei, ko, ve hakknda) iyi damzlk erkek hayvan, y%rk (damzlk
olmaya ok uygun); 0 kzl cgrk romatizma. < cgr--k < ET ygrk
(ygrk) (ED 914a).
cgr"- i#t. cgr-den; ko$u$mak, birlikte ko$mak. < cgr--"- < ET ygr"-
(ED 915a).
cgr i#. cgr-den. < cgr-.
ck 1. yk; ck ta"uuu ma"ina yk arabas, yk ta$yan makine; caman eki ayak
a" ise, bir aya# ba"na ck bolot ats. elimsiz ki$i iki anak yemek yese bir
ana% ba$na yk olur (onu sindiremez, hazmedemez); kiine tnn cg
bilinbeyt ats. kk devenin yk grnmez; 2. yorganlar, yastklar vs. (gebe
adrnda giri#in kar#sna istif edilen); ck takta yklk, ck bulunan tahta; ck
278
sanar- veya ck krmy- etn. gelinin eyizini sayma (damadn kyne
gndermeden nce); 3. kuz. (orompoy bkz. oyununda) dairede bo$ alan (oyunda
giysi y!ma ve karmayla olu#turulur); 4. kuz. baz oyunlarn ba$lad% yer (rn.
saklamba); 0 a"ka ck, ba"ka ck a$a yk, ba$a yk, anak yalayc, asalak;
a"ka ck, ba"ka ck klbay, munudu ketirsei! anak yalayclk yapmadan,
ba$ndan sav; kzl ck tar. krmz atl araba katar. < ET 1 yk (y:k) (ED
910b).
ckt- 1. yklemek, yk vurmak; 2. mec. grevlendirmek (grev, dev, vazife,
sorumluluk). < ck+t- < ET ykle:- (ED 912b).
cktl- ed. ckt-den. < ckt-l-.
cktl ykl, yk vurulmu$ (olan). < cktl-.
cktm esk. ykleme (grev, dev, vazife, i#). < ckt-m.
cktn- dn. ckt-den; kendisi iin yklemek (rn. kendini ata), yklenmek. <
ckt-n-.
cktnt- et. cktn-den; ykletmek, yklenmeye zorlamak; moyunga antt
cktntt mec. yemin ettirdi, ant imeye zorlad. < cktn-t-.
ckt i#. ckt-den; ykleme, yk vurma. < ckt-.
ckt ykletici i$i, ykleme i$isi, hamal, yk. < ckt+.
ckt"- i#t. ckt-den. < ckt-"-.
cktt- et. ckt-den; ykletmek, yklemeye zorlamak; ak atrd bkttp, ak
dnng ckttp folk. beyaz adr drdrp, ya$nda beyaz (taya) ykletip.
< ckt-t- < ET yklet- (ED 912b).
cktt i#. cktt-ten. < cktt-.
ckt 1. ykl, yk vurulmu$; ckt gz yk vurulmu$ kz; 2. gebe, hamile;
ckt katn hamile kadn; abay klp karasa, Ayrk ckt boluptur folk.
dikkatle baksa, Ayrk hamileymi$. < ck+t.
cl "r. gn. hal yapmak iin kullanlan; cl kpk hal yapmak iin kullanlan
malzemeden yaplan rt, ul; kay kabn cl klgan, karmagan yn gl
klgan folk. makas kabn hal iin kullanlan gzel malzemelerden yapt, evini
iek evi yapt.
clcy- gzlerini ksmak; emne clcys ne gzlerini ksyorsun?; clcyp
kara- gzlerini ksarak bakmak.
279
clcyt- et. clcy-den; kz clcyt- gzlerini kstrmak. < clcy-t-.
clcyt i#. clcyt-ten. < clcyt-.
clcyd- ksmak (#i#, kk gzler hakknda). < clcy+d-.
clcydt- et. clcd-den; kz clcdt- kstrmak (kk, #i# gzler). <
clcyd-t-.
clcy i#. clcy-den. < clcy-.
clgr atkuyru%u (atkuyru!ugillerden, kksap mrl olan, nemli yerlerde ok
yeti#en ve ila olarak kullanlan bir bitki).
clk I gn. = cl kpk (bkz. cl).
clk II Tal.a!. ttn yapra% toplama.
clk III Rus. kon. 1. dolandrc, dalavereci, dzenbaz, hile yapan; 2. ikiyzl; 3.
mec. (insanlar hakknda) havai, hoppa.
clktk 1. hile, dolandrclk, dalaverecilik, dzenbazlk; 2. ikiyzllk; 3. mec.
havailik, hoppalk, uarlk. < clk+tk.
cln omurilik, murdar ilik; 0 clndy sln gibi, ince, zayf, boylu poslu ve
yry$ gzel; clndy tptz boyu bar folk. sln gibi ince endam var,
boylu poslu; clndy at zayf ve muntazam at; crkty ydn clndy ttn
gat (masalda) ufack evden hafif duman kyor; cln cara bl- e$it iki
paraya blmek (yarmn vermek iin); emi seni keldim krmkk, kolumda
turgan dynn, cln kara blmkk folk. seni grmeye, servetimi e$it iki
paraya blmeye geldim; clng sayganday bolo t"t batrlm$, sokulmu$
gibi srad; clng ceter kep ac (veya i%neli, krc) sz; cln zlgr!
hak. l!, mortu ek! (harf. omur ili%in kopsun!); kuba cln ak yzl, beyaz
yzl; sar$n; kuba cln cigit beyaz yzl delikanl; clnmd abayn bkz.
ap- II. < ET yulun (ED 930b).
cn yn; kl; sa, sa teli (insanlarn kafasnda); ty (ku#un); sar cn ty dkme
zamannda dklmeyen ty (atn hastalkl durumda bulundu!unun i#aretidir);
tlnd cn hayvanlarn ty dkme zamannda dktkleri ty, yn (atn, ine!in);
kozu cn kuzu yn; klk cn kaba yn; uya cn ince yn; cn saba- yn
rpmak, yn ditmek; cn iyle"- hasra yn dvmek ve koymak (kaln keenin
dvlme srelerinden biridir); cn-cbr her e$it yn; cndy sabad e$ek
sudan gelinceye kadar dvd; pestilini kard (harf. yn gibi rpt); 0 rdk,
280
kazdar cnn ce"et rdekler, kazlar ok mu oklar; bazardag el cnn ceyt
pazardaki halk ok kalabalk; ba"ma cn kkanday beri ya$ammn ilk
gnnden beri, ocukluk a%mdan beri; bala bolup, ba"ma cn kkand
mrnde; bala bolup, cn kkand mndayd krgn emesmin mrmde byle
(bir) $ey grm$ de%ilim, oldum olas (veya oldum bittim) byle bir $ey
grmedim; cn cata kald byk haz duydu, ok memnun oldu (rn. ho# bir
haberi dinlerken, iyi bir mzi!i vs dinlerken); rmtal cn bkz. rmtal 1;
balapan (veya rmtal) cn bata elek bkz. bat-. < ET 1 yu, (-) (ED 941b).
cndn- birinin-bir#eyin tyne veya ynne benzer olmak; samsaalagan saamay
totunun cn cndnt folk. dalgalanan sa rgleri cennet ku$unun tylerine
benziyor (bkz. totu I). < cn+dn-.
cnd" ayn donda, donu ayn; ayn renkten (di!erleriyle ayn donda, ayn renkte
olan). < cn+d".
cnd uzun ynl, ynl, ynle kaplanm$ (olan); kll, uzun sal; tyl, tyle
kaplanm$ olan; cnd y = topoz. < cn+d.
cndlk soy; cndden (rn. bkz. semizdlk). < cnd+lk.
cnsz tysz, klsz. < cn+sz.
cr- (destanda, kimi lehelerde ve #imdi cr- #ekli vardr: crmn, crs vd.);
1. hareket etmek, harekette bulunmak; gezmek, dola$mak, gitmek, yrmek;
crp ketti kmldad, yerinden hareket etti, gitti; erte "aarga crm yarn $ehre
gidiyorum; cr! yr!, hadi!, hadisene!; cr, baral! hadi, gidelim!; cr, o
ene, bat! hadi, babaanne, abuk ol!; cr, Taragayga baralk! hadi Taragaya
gidelim!; kaydas? beri cr! nerdesin?, buraya gel!; Eldiyar, ldam cr!
dep, Tabld n bark etet folk. Eldiyar, abuk ol, gel deyip, Tabln yksek
sesi i$itilir; cr, trm, baral! ayday bolgon Kan"ay, acratp alal! folk. hadi,
beyim gidelim! ay gibi olmu$ Kan$ay kurtaralm!; 2. ya$amak; herhangi bir
durumda bulunmak, olmak; al Narnda crt o Narnda ya$yor; Asan mnda
cr Asan burada bulunuyor (bu yerde); ar kimdin crgn ceri Misir ats.
herkes kendi akln be%enir; her ku$ kendi yuvasn be%enir (harf. ya#ad! her
yer onun iin Msrdr, yani bolluk, bereket); esen-soo crbz sa% ve eseniz,
sa% salimiz; ar koroodo be"-alt adam bo"ton cr her avluda be$ alt insan i$siz
durumda bulunuyorlar, avarelik ediyorlar; 3. hizmet etmek, al$mak (para ile
281
zel bir ki#inin adna); al bayga crgn o bu beye hizmet etmi$; malay cr veya
malaylkka cr- birinin i$isi, rgat olarak hizmet etmek; ar kimin e"iginde
malay crgn herkesin kapsnda rgat olarak hizmet etmi$; bir cldk kzmat
klmakka tayga crd, kedeyler #. fakirler, (beyin) taya bir yl hizmet etmek
iin i$e alndnz; 4. hareket etmek, harekette bulunmak, faaliyette bulunmak,
hareket yapmak (kanun, yasa hakknda); kullanlmak (geme, geer olma, para
hakknda); crp turgan zakondor uygulanan, yrrlkte olan yasa; bul aka
crb? bu paralar kullanlyor mu; 5. (rzgar, yel hakknda); esmek (rn. bkz.
cel 1); 6. (kadnlar hakknda); metres hayat olmak, metres hayatnda bulunmak;
crgn ki"isi onun 6$%, sevgilisi; metresi; 7. kart. oynamak; kzrd crdm
koz oynadm; 8. ge. z. part. nce gelmesiyle -maya niyet etmek, -maya niyetli
olmak; bir #eye yakn olmak; at algan crm at almak niyetindeyim; du"manm
u"ul beti cok bolgonu crt d$manm arsz, utanmaz olmak niyetindedir;
lgn crt onun lm vakti yakndr; 9. bol- eyl. ile biri-bir #ey kmak; bolup
crbsn? (bu) tesadf (veya rastlant sonucu) de%il midir?; ay, munu
Karabay bolup crbsn? vay, bu Karabay de%il mi?, bu Karabay olmasn?; sen
Toktogul bolup crbgn? Sen Toktogul olmayasn?; aka dag kerek bolup
crbs! para da gerekmesin!; bilip koyup crbsn rastlant sonucu
bulunmasn; 10. yardmc fiil grevindedir, esas fiilin hareketine devamllk vasf
verir; al Frunzede okup crt Frunzede %renim gryor; u"ul ubakka eyin
tek"erilbey crt $imdiye kadar soru$turmuyor; sen mndan ar tentek bolboy
cr sen bundan sonra yaramaz olma; adamdarga sz klp, ark-terki crp cr
folk. (gz) yldrmak iin oray buray gez (muhafzlara sylerler); bul kitepti
okup cr bu kitab oku; azrna ayl mektebinde okup crsn, kiyin krrbz
ky okulunda okusun, sonra bakarz; emne bolup cglp ketip crs? ne oldu
da d$tn?; anda-sanda oorup koyup crt keyifsizle$iyor, keyifsiz oluyor;
mtm zp crmn umudumu kaybediyorum; murda da sottolup crgn
adam (#u) insan daha nce de sorumlu tutulmu$, dava alm$ (harf. mahkemeye
kar$); 0 dep cr- d$nmek, farzetmek; el o#ulsa ele, toy beret dep
crbz halk y%lsa da, $len dzenlenir diye d$nme; byl kurortko
barayn dep crdm ele, bolboy kald bu yl lcaya gideyim diye d$ndm,
fakat gidemedim; kaydan turup cryn! ne kalkp tela$ ettiniz! (bo#ver!); cr
282
nar (veya crnar) kla sal- veya cr narga sal- $yle byle, yarm yamalak
yapmak, ba$tan savma yapmak; cr-crg alp acele acele (hadi, abuk ol!, git!);
cr-crg alp, krp, cdtpsn maydasn folk. acele acele g ettirip
halsiz d$rmesin. < ET yor:- (ED 957a).
crdk 1. (hayvanlar hakknda) devaml yer de%i$tirmeye hazr; 2. mec. argo
kaltak, orospu. < cr-dk
63
.
crdr- et. cr- 1den; kuudul sz aytp, kldrp, suu boylop, tmn crdrp
folk. $akalarla gldrp, nehrin kysndan a$a%ya do%ru gezdirip. < cr-dr-.
crg uy.a!. = crgn.
crg (erkekler hakknda) $ehvetli, cinsel ihtirasl. < cr-g.
crgtk $ehvet, $ehvetlilik (erkekler). < crg+tk.
crgn 1. vasta iin uygun, araba(s)i; geen, gelip geen; yolcu; crgnnn
colu araba yolu, vasta iin uygun yol, anayol, otoyol; kedey, bay tylbas
crgnnn colu ele folk. fakiri, zengini ile trafi%i durmayan anayol; 2. tar.
tccar, al$veri$i-ticareti (kervan) yrterek yapan. < cr-gn+.
crgs yrme (veya yry$, dola$ma, gezme, gitme) iin geilmez, eri$ilemez,
ula$lamaz; adam crgs cer 1) yryerek geilemeyecek yer, geilmez yer; 2)
insann ya$amasnn mmkn olmad% veya olduka rahatsz, kullan$sz yer. <
cr-gs.
crgsz = crgs.
crgz- et. cr-den; faaliyete, harekete geirmek; yrtmek, gezdirmek,
dola$trmak; 0 stmdk crgz- hkm srmek; ynetmek; idareyi elinde
tutmak; arba crgz- ev i$lerine bakmak. < cr-gz-.
crgzdr- et. crgz-den. < crgz-dr-.
crgzdr"- i#t. crgzdr-den; ala-bula remont i"terin crgzdr"p onarm
i$lerini $yle byle ba$latp. < crgzdr--"-.
crgzl- dn-ed. crgz-den; faaliyete, harekete geirilmek; yrtlmek,
yaplmak, uygulanmak; nktk crgzlp catat kampanya yrtlyor. <
crgz--l-.
crgz i#. crgz-den; kontrol crgz kontrol etme, kontrolden geirme,
denetleme, tefti$ etme, yoklama; kurulu" i"terin crgz in$aat i$lerini kontrol
etme. < crgz-.
283
crm: sar crm ine%in (bo!ann, kzn) ya%l ksm ieriye evrilen kaln
ba%rsaklar (ya! ile kapl). kr#. Nog. yrme evde hazrlanarak yaplan ciger
sucu%u; Tuv. reme sucuk grnmnde yiyecek; ya%, karn zar ve
ba%rsaktan yaplan ip [ESTYa 235].
crml gn. (insanlar ile hayvanlar hakknda) aya%na ok abuk. < cr-ml.
crnar = cr nar (bkz. cr-).
crnarlk: crnalkka sal- = cr narga sal- (bkz. cr-).
crk fark. yrek, kalp; gnl, i; crk veya et crk anat. yrek, kalp (kar#.
kl, kkrk, dil); crk sokpoyt kalp atmyor (veya vurmuyor); crg
ara ele kagat veya crg ara ele sogot kalbi glkle vuruyor veya kalbi
olduka hafif atyor; crgm ooruyt yre%im szlyor, kederliyim; crk eti
yrek (veya kalp) kas; crk eti tolo elek 1) onun yrek kas henz tam
seviyesine ula$mad; 2) mec. (destan kahramanlar hakknda) o henz kktr,
kahramanlk iin olgunla$mad; kagp turgan crgm folk. ok#. canm, canmn
ii (harf. benim atp duran, arpan kalbim); 0 crg ld (insanlar hakknda)
korkak, dlek; crg lbgn (insanlar hakknda) yrekli, cesaretli, cesur, gz
pek, korkusuz; crgnd kara cok, baar da may o gerek bir kahraman (harf.
onun kalbinde kara bir lekecik bile yoktur, hepsi de ya%dr; yre!i tamamen ya!
ile kapl olan gerek kahraman olarak kabul edilir); crg mayluu cigit
yrekli, cesaretli, cesur yi%it; crg mayluu bolsun dep, kazdan kesip
cegizdim folk. yrekli, cesur (harf. kalbi ya!l) olsun diyerek, atn karn ya%ndan
(bkz. kaz I) kestim ve (onu) yedirdim; crg mayluu bolsun dep, kakan
coonu kuudurdum folk. yrekli, cesur olsun diyerek kaan d$man kovalattm;
crg maysz korkak, dlek, tabansz (harf. yre!i ya!sz); crg maysz,
cn bo" camand emne klarmn! folk. korkak, snepe, smsk olanla ne
yapaca%m?; baatrdn krk crkt bahadrn, yi%idin gzelli%i yrektedir
(yani yi!itlik, yreklilik, cesaret); crg ta" veya ta" crk sebatk6r, azimli;
e%ilmez; bilegi coon, ta" crk, atasnan babas pil ml badirek folk.
gl, azimli, dedesiyle babas fil yapl yi%it; crg ot yre%i co$kulu, kalbi
ate$lidir; er crk yrekli, cesaretli, cesur, gz pek, korkusuz, yi%it, gz kara,
ylmaz; ak crk 1) iyi niyet; 2) sadk, candan ba%l; kara crk d$man(s)i,
d$manca, hnla dolu, kindar, d$manlk besleyen, kt niyetli; suu crk veya
284
argo bok crk korkak, dlek, tabansz; tamak crgm barbayt veya tamak
crgm baspayt bo%azmdan lokma gemiyor, hi i$tahm yok; crgm
daabayt cesaret edemiyorum, kendimde cesaret bulamyorum, cesaretim yok;
crg "p kalgan korkmu$, rkm$; crg t"t ok korktu; crgn t"r-
(onu) korkutmak, rktmek; crk t" bir ocuk hastal!nn addr; crg
eki veya crg ek veya ko" crk yi%itlerin yi%idi (harf. iki yre%i var);
crg eki dep, aytp, kzdn baar calnp folk. yi%itlerin yi%idi diyerek,
kzlarn hepsi yalvarp; crg ek emes yi%itlerin yi%idi de%ilsin; korkok
bala men belem, ko" crgn alganday? folk. yre%ine inen, korkak ocuk men
miyim, acaba?; crg tamak barbasa da, kp ikin i$tahn olmasa da,
(her#eyi) daha ok ye; crgm ay baspayt ay ime iste%im yok; crgm
et barbay koydu i$tah kesildi, i$tah kalmad (endi#eden, korkudan, hastalktan);
crgn tiygen onu bktrd, usandrd, tiksindirdi; crgmdn ba" bolk etti
yre%im hop etti; maakulbu buga crg? folk. onaylyor musun? (harf.
yre%in buna raz m?); crg basld yat$t, sakinle$ti, ii rahatlad; crgm
aylanp turat midem buland; crk aylandrg trd mide bulandrc biimde;
crk kuyduruu etn. sahte hekimlerin korku iin tedavi #eklidir: so!uk su
bulunan ve hastann ba#nn altna yerle#tirilen kaba eritilmi# kur#un dklr,
szde korkuya sebep olan #eyin, maddenin #eklini alr; crk ktrt- sahte
hekimlerin korku iin tedavi #eklidir: parmaklarla damak ittirirler veya
kaldrrlar (genellikle ya#l kadnlar yaparlar); bir ta"tn karaann krp,
crg t"p, kempirlerge crgn ktrttk (o!lan) ta$n karaltsn grp,
korkarak, ya$l kadnlara parmaklaryla damaklarn kaldrttk; crg kald bir
#eyden uzakla$t, onun bir #ey yapma iste%ini (veya hevesini) krd; araktan
crg kald votkaya kar$ iste%i kayboldu; crk kald bol- korkak olmak,
rkek olmak; crg lp kalgan bsbtn korkmu$; crg oozuna tgld
yre%i a%zna geldi, (korkudan) nefesi (veya solu%u) kesildi; crgm oozuma
tgla t"t ok korktum, dm patlad, yre%im hop etti; gp kete cazdad et
crg oozunan folk. korkudan tabanladm (harf. azck yre%i a%zndan kt);
eldin crgn algan herkesi korkutmu$, korkuya d$rm$, herkesin dn
patlatm$; crgn alp du"mandn, bir kzkka bat"sn folk. d$mann dn
patlatp, e%lenceye gitsinler, tadn karsnlar; crgmdn sar suusun ald
285
korktum; devaml korku duyuyorum; crgm alp uat kalbim endi$e iinde
atyor, ok tela$lanyorum; crgm ele carlp ketdy alp uat yre%im
endi$eden patlamaya hazrdr; crgm opkolcun turat karanlk sezgiler beni
skyor, bezgin bir durumdaym, dermanszm; crg barbayt cesaret
bulamyorum, cret edemiyorum, cesaretim yok; badal crk bkz. badal I;
crk zaada bkz. zaada I; crktn dly bkz. dly; crk monok veya
crk ta" bkz. monok. < ET yrek (ED 965a).
crk da%lk yerlerde byk olmayan tepe, srt. < crk+.
crks-, crksn- benz. crkten; korkmak, korku duymak, korkmu$ olmak,
ekinmek, rkmek, rknt duymak. < crk+s-, crk+s-n-.
crksn- bkz. crks-.
crksn i#. crksn-den; korkaklk, dleklik, yreksizlik, tabanszlk,
rkeklik, ekingenlik. < crksn-.
crksz yreksiz, korkak, dlek, tabansz, rkek, ekingen. < crk+sz < ET
yreksiz (ED 966b).
crkszdk korkaklk, dleklik, yreksizlik, tabanszlk. < crksz+dk.
crkt" gnlda$, yrek arkada$. < crk+t".
crkt (veya er crkt) yrekli, cesaretli, cesur, cretli. < crk+t < ET
yrekli' (ED 966a).
crktlk (veya er crktlk) yi%itlik, cesaret, yreklilik, yrek.
crnk havai, hoppa, bo$ kafal, nemsiz kimse (sadakat, ba%llk, evlili%i
kolaylkla bozan); crnk ksa ydg, crkk kayg #. karn hoppa
ksa, yre%e kaygdr. < cr-nk.
cr- bkz. cr- 1.
crm hareket tarz, davran$, grg; crgn crmdr mastay sarho$ gibi hareket
ediyor; crm caman cigit kt davran$lar olan gen; crm-turum davran$
ve hareket tarz; crm-turumu caman iyi olmayan (veya kt, fena) bir
davran$. < cr--m. kr#. KKal. jrim hareket, yrme, yry$ [ESTYa 231].
crkr- zorlukla, glkle hareket etmek; zar zor gitmek, g bela yrmek;
attarbz crkrby kalgandktan atlarmz glkle yrdler. < cr--
kr-.
286
cr" i#. cr-den; 1. adm (atn yry#); gidi$, yry$; attn cr" menen
keldik atn yry$yle geldik; kalmak cr" (atn) hzl ve durmadan yry$;
ann artnda, topto"up, kalmak cr" menen kele cat"t onun arkasnda
toplanarak hzl yry$le geldiler; "a"lp i"teri barday, kalmak cr" menen
kele cat"at acele bir i$i varm$ gibi hzl bir yry$le geliyor; bkn cr" =
bkn celi" (bkz. celi"); 2. gidi$, seyir, ak$ (i#in, olayn); i"tin cr" caman
emes i$in gidi$i (veya seyri) fena de%il; trgnn cr"nd soru$turmann
seyrinde (veya ak$nda, gidi$inde); 3. ask., sp. harp, sava$; 4. (tam olarak cr"-
tr") hareket tarz, davran$, grg; partiyalk emes cr"-tr" partiliye
yak$maz bir davran$. < cr--".
cr"- i#t. cr-den; balban bolso, cr"kn, maydanga gp, kr"kn #.
gre$iysen (rakibinle birlikte) git, arenaya kp sava$. < cr--"- < ET yor"-
(ED 973a).
cr"t- yry$ (veya yrmeyi) biraz artrmak, admlar (biraz daha) geni$
amak, admlarn skla$trmak (veya hzlandrmak). < cr"+t-.
cr"t (atlar hakknda) iyi, gzel yry$l; uzun coldu cr"t at menen kzk
sz kskartat uzun yolu iyi yry$l at ve ho$ sohbet ile ksaltt. < cr"+t.
cr hareket eden, giden, yryen; z cr kombayn kendi kendine
yryen (veya al$an) mekanizma, bierdver. < cr- < ET yor#: (ED
964a).
csm uy.a!. = tlk.
cstmn gn. (cz-tmn) = stmnnn.
ctkn- ileri uzanmak, ileri atlmak; ilerlemek, hcuma hazrlanmak; buudan al"
mal eken, cgrm dep, ctkngn folk. o (at), hzl (veya sratli) olma
davran$na sahip bir hayvandr, ko$mak arzusu ile hep ileri atlyor; kkrg
alga karay ctkn, n ktrk kt g%sn ileri kartt ve sesini
ykseltti; kayrat klp ctknby, ylap turu cerbi u"ul? folk. ileri atlp, cesaret
gstermeden a%lad% yer bu mu?
ctkndr- et. ctkn-den; ileri ittirmek, ileriye do%ru ittirmek (acele ettirerek
veya destekleyerek). < ctkn-dr-.
ctknt- et. ctkn-den; eki zngsn birdey ctknt teminip her iki zengiye
ayaklarn geirerek dayanp. < ctkn-t-.
287
ctknt i#. ctknt-ten. < ctknt-.
ctkn i#. ctkn-den. < ctkn-.
clt- bir #eye k$krtmak, ayartmak, kendine ekmek, srklemek, tahrik etmek;
sen ca" cigitti cltp sen gen yi%idi (ktye) k$krtma.
cn omurlarn eklem yeri; muun-cn oynar eklemler; muun-cnn bt ald onu
tamamen bitap d$rd, takattini tketti; 0 cn bo" gev$ek, yumu$ak,
prsm$, buru$uk; kuvvetsiz, cansz, clz, elimsiz, uyu$uk, snepe, smsk.
crt- crt basp oltur = cyrt basp otur- (bkz. cyrt-).
cvk Tal.a!. 1. = ck; 2. ttnlerin yeti$ti%i yerdeki su yolu.
cy 1. makul bir iddia, akla yatkn bir sav; i$in asl (veya esas, z); bir #ey iin
gereke, neden, sebep; gereke, sebep, neden; cyg knbgn densiz, serke$,
uyumsuz, uyumlu olmayan; bir sebebe dayanarak hareket etmeyen; al cy
tala"kan cok sebeplere itiraz etmedi; akl daana adamdn sznd bolot cys
#. parlak zekal insann sz anla$lr, akllca olur; car akrp, cy aytp,
cakndap keldi Kezkaman folk. Kezkaman yksek sesle syleyip sebep
gstermi$, yakna gelmi$; i"tin cysn bilbeyt i$in asln (veya esasn, zn)
anlamyor; sz cysn taysaldata sald konu$mann aslndan uzakla$t, ayrld;
cys menen ceme aytt sebapsiz yere de%il, delillere dayanarak, deliller
gstererek (sebebi, delili olarak) sitem etti; 2. grg kural, davran$ normu, 6det,
al$k, al$kanlk; zat klu ky dep, ky klu cy dep folk. (aslnda
her zaman) damat (geline) sayg gsterir ki; sayg gstermek damat iin
al$kanlktr.
cy, cyl akll; hazrcevap; anlay$l, var$l, zihni evik; kurallar
kullanmada uzman; kep ky"nn cy bilet, ier a"t eesi bilet ats. szn
gidece%i yeri anlay$l, zihni evik (olan) bilir, yiyece%i yeme%i sahibi bilir. <
cy+, cy+l.
cyl = cyke.
cyker, cyke Krg.-"r. = cy; catk tild cyke #. a%rba$l bir konu$ma
ve hazrcevap. < cy+ker, cy+ke.
cyl"- birbirine deliller gstermek; birbirini bar$ yoldan, i$i tatlya ba%layarak
kandrmaya, ikna etmeye al$mak; bar$ yoldan, sakin sakin bir konu hakknda
konu$mak; cyl"p krl, bolbosun du"man calaas folk. sakin sakin konu
288
hakknda konu$alm, d$man iftiras olmasn; kag"p, kan tg"py, cyl"p
turab? #. kap$p kan dkmeden, bar$ yoldan konu$alm. < cy+l"-.
cyl kurala uygun, maksada uygun, mantkl, geerli, inandrc, makul; 6detlere,
geleneklere uygun; cyl sz veya cyl kep ak, anla$lr, anlaml sz,
ciddi konu$ma; cyl kepten ba"tad ak, anla$lr konu$maya ba$lad;
cyl sebep geerli, kabul edilebilir sebep. < cy+l.
cysz kuralsz, aslsz, esassz, yanl$; cyl sz cysn tabat, cysz sz
eesin tabat ats. do%ru sz (biri hakknda) delilini bulur, aslsz sz sahibini (yani
yalancy) bulur. < cy+sz.
cyv gn. = c I.
cyrk: tilge cyrk veya szg cyrk gzel konu$an, sz ehli; anlatm gl,
ifadesi kuvvetli; dubana bar, e"en bar, tilge cyrk een bar folk. dervi$ var,
$eyh var, gzel konu$an hatip var.
cyr daha sk, bazsndan daha sk; koydu cyr tldt koyunun daha sk
kuzulamas (rn. iki ya#nda kez); cyr-cyr sk, sk sk, tekrar tekrar.
cyrt-: cyrt basp otur- aya%n bkerek dizlerinin zerine kmek, dizlerinin
zerinde durmak, diz km$ olmak (atcnn dizinin stnden ate# ederken
ya!t! gibi); Adld karap, rcayp, cyrt basp oturdu #. Adl izleyip,
srtarak dizlerinin zerine kt.
cz I yz; eki cz iki yz; be" cz be$ yz; cz ba" bk. ba" 8. < ET 1 y:z (ED
983a).
cz II 1. fark. ehre, sima, yz; cz abdan toluk yz yuvarlak ve dolgun; cz
capk gn. esk. yz rts, pee; el aldnda eki cz ak bolot halk nnde (ahl$k
bakmndan, ahl$ka, manen) temiz yzl olur; 2. yanak, avurt; 3. yz, yzey,
sath; cer cz yeryz; cer cznd yeryznde; btn dnyada, dnyann drt
bir yannda, dnyann her yannda (veya tarafnda); 0 i" cznd i$te; praktika
cznd pratikte; ooz menen bizdiki bolup, i" cznd bizdin tilekten et szde
bizden olup, i$te bizim isteklerimizin bir kenarnda (bulunuyor, duruyor); eldin
i"eniin ooz cznd emes, i" cznd aktaymn szde de%il, i$te de halkn
gvenine layk oldu%umu gsterece%im; i" czn a"- gerekle$tirmek, yerine
gelmek, niyetten fiile gemek; maksat i" czn a"pay, ceilip turgan maksad
gerekle$meden, hezimete u%ram$; cz canbagan (insanlar hakknda) yrekli,
289
cesaretli, gz pek, korkusuz, yi%it, cesur; e kimdin czn karabastan
kimseye sayg duymadan, hatr gnl bilmeden (veya tanmadan); cz karamalk
veya cz karamalk ikiyzllk, riya, riyak6rlk, dalkavukluk, ya%clk,
yalakalk, yaltaklk; cz kara cani; alak, maln gz, namussuz; cz kara
du"man alak, namussuz d$man; cz karard rezil oldu, yz kzard, mahup
oldu; curt aldnda mintip cz kararp halkn nnde i$te byle yz kzarp
(veya utanp, mahup olup); ay cz bolgua aya kadar, ay olana kadar;
ay boyunca; andan beri mna alt aydn cz boldu o zamandan $imdiye dek
alt ay geti; i"tegenine be" cldn cz boldu be$ yldr al$yor; toguz ay cz
bolgua, erdi-katn bolu"kan folk. dokuz ay iinde kocal ve karl olmu$lar. <
ET 2 y:z (-) (ED 983a).
cz- = sz- 2.
czd-: czdgn yzlerce; czdp yzlerle; czdp sana- yzlerle saymak. <
cz+d-.
czdn- birine, bir #eye yzce benzer olmak (veya benzemek); a calag
czdnp folk. a Azrail gibi (sert, gaddar) yzl; kn czdngn gn yzl;
kn czdngn zaybn al, Talaska saygan bagn al folk. onun gn yzl karsn
al, Talasta dikili bahesini al. < cz+dn-.
czd"- kar$ kar$ya, yz yze durarak konu$mak; czd"py kaldk birbirimizle
konu$madk (anla#amyoruz, iyi geinemiyoruz). < cz+d"-.
czdk sey. = "akek.
czdr- = szdr-.
czd: eki czd iki yzl, riyak6r. < cz+d < ET yzlg (ED 987a).
czdlk: eki czdlk ikiyzllk, riyak6rlk. < czd+lk.
czgn gn. otsu bir bitkinin addr.
cz: czg kar- veya czg a"r- gerekle$tirmek, yerine getirmek; czg
kpay veya a"pay kald gerekle$medi, yerine gelmedi.
czk sey. = "akek; L czkty muntazam; czkty czd soydurup, cz kemege
oydurup folk. yz (at) muntazam bir $ekilde kestirmi$, yz oca%a koydurmu$;
czkty bolgon at semiz ve muntazam at. < ET yzk (?d-) (ED 986b).
czm zm; 0 it czm allk veya yar allk halinde yeti$en baz tr otlar. < ET
zm (ED 288a).
290
czm ba%c, zmc. < czm+.
czmlk ba%clk, zmclk. < czm+lk.
czmdk zm ba%, ba%. < czm+dk.
cyuri jri, jri heyeti.
291
D

da I 1. ba!. ve, ile, de, da, dahi, keza; meni da, seni da beni de seni de; sen da
baras sen de gideceksin; mndan ar da daha sonra da; hatta daha sonra;
mndan da ar bundan daha da uzak; ana da caman emes o kadar da kt de%il;
2. kabul ve teslim ba!. (#art biimlerinden nce gelir) d% halde, her ne kadar,
geri, yle de olsa, yine de, bununla beraber, -se bile, -se bile de; kim olursa, ne
olursa; kim da bolso kim olursa olsun; kaan da bolso ne zaman olursa olsun;
her zaman (veya vakit); beker berse da, albaym bedava verse dahi almayaca%m;
tuugan da bolso, du"man folk. akraban da olsa, d$manndr; bala da bolso,
ba"ar folk. ocuk da olsa, ba$kannzdr; 3. kuv. bile, hatta; e kim suragan da
cok kimse sormad bile; sz da bolbogon konu$ulmad bile; bir da birin bilbeysi
1) sen onlardan birini bile bilmiyorsun; 2) bu konuda sen kesin olarak hibir $ey
anlamyorsun; maktanas da crs vnrsn i$te hepsi bu; sen sadece
vnmeyi bilirsin; aytp da paydas cok konu$mak da faydasz, sylemenin bile
faydas yok; boldu da kald aniden oldu!, vesselam!, tamam!; ar bir adm
attagan sayn u"ul krn" elestedi da turdu her admda $u resim srar ederek
gznn nne geldi de durdu; bilgeni u"ul eken da! btn bildi%in $u imi$
me%er; u"unday eken da! hatta yleymi$!; ceeri ele et da yersen et yemeli. kr#.
Trkm., Kzk., KKal., Tat. (~ d*), B$k. (~ d*, za, z*), Kmk. da ~ de; Trkm., Kzk.,
KKal., Tat. (~ t*), B$k. (~ t*), Kmk. ta ~ te; Nog, zb., Gag. da; Tuv. da:; uv.,
SUyg. ta [ESTYa 109].
da II = dag.
daa = dag; bir krgn can nard daa kr"ke kumar bar folk. grm$ geirmi$
nar bir daha grmeye iste%i var.
daa- cesaret etmek, cret etmek, kendinde cesaret bulmak, yreklilik gstermek,
kalk$mak, yeltenmek, gze almak; colbors, kaman crt deyt adam daabayt
bar"ka folk. (orada) erkek kaplan, yaban domuzu yryor (fakat) insan (oraya)
gitmeye cesaret edemiyor; daay albays yanna varamyorsun, yakla$amyorsun;
seni crg kantip daayt? cesaretin var m?; sen nasl korkmuyorsun?;
baruuga crg daabayt gitmeye cesaret edemiyor; men aga daap tie albadm
ben ona dokunmaya cesaret edemedim.
292
daaan in. Art.a!. esk. eyrek kapik de%erinde bakr para, gro$ (kare #eklinde
ortas delikli orta byklkte bakr para).
daag = dag.
daakan = dubakan.
daak (kar#. dak) 1. ilkbahar yn, yapa% (henz ty dkmemi#); daaks t" elek
tay henz ty dkmemi$ olan tay; daak cnn ta"tad (hayvanlar hakknda) ty
dkt; 2. erken do%an tay (veya buza%, kuzu) derisinden krk; 3. mec. yrtk
prtk giysi, paavra; daaks ubalgan eski caman cuurkan yn d$na frlam$,
paavraya dnm$ eski kt yorgan.
daaklan- (elbise hakknda) lime lime olmak. < daak+lan-.
daakluu ty dkmeye ba$lam$ olan ilkbahar yn ile kaplanm$; daakluu tay
ilkbahar ty dklmeye ba$layan tay. < daak+luu.
daalda- gamsz, tasasz, kaygsz olmak; daaldagan ki"i gamsz insan; keede kecir,
keede daaldagan ak kl kimi inat, kimi de gamsz; iyi kalpli (saf); daaldap
cr berse, bardg znn z tabla beret de gamsz ya$ansa, kendisi
ya$amn bu anlay$ta geirecek (hayat iin bunu talep edecek). < daal+da-.
daam Ar. 1. besi, gda, yemek, yiyecek; daam ce- veya daam i- yemek, yemek
yemek; olturup, daam cep ketse bolo oturup, yemek yiyip gitsen olacak; daam
ooz tiyip ket yeme%in tadna bak, bir para yiyip git; meni daam aydap keldi beni
nasibim buraya getirdi, yemek nasip olacakm$ da onun iin buraya geldim;
daam tatpay veya daam szbay hibir $ey yemeden; ar daamdn ba"n e$itli ve
nefis yiyecekler; ar daamdn ba"n cedik e$itli ve nefis yiyecekler yedik; 2. tat,
lezzet, e$ni; daam cok tad yok, tatsz, lezzetsiz; daam caman tad fena (veya
i%ren, tiksindirici); 0 tattuu oozdun daamn ketirbe iyi izlenimi berbat etme;
ufak tefek kusurlar bulmaya al$ma (harf. tatl a%zn yeme%ini bozma). << Ar.
9.Hv ta!m (PED 815a).
daamdan- 1. bir #eyin tadn hissetmek, lezzetini alglamak; oozu ermen daamdanp
a%znda pelin tad duyup; 2. kokusu olmak, tad olmak, tadnda olmak; kokusu
gelmek, tad vermek; kldn suusu daamdangan kz ca" gz ya$ gln (tuzlu)
suyu tadndaym$. < daam+dan-.
293
daamdant- et. daamdan-dan; herhangi bir #ey lezzeti vermek, tad vermek; 0
abagan bozo daamdanta syld yavan, donuk, bo$ konu$tu (harf. ek$imemi$
boza tad verdi%ini syledi). < daamdan-t-.
daamda": tuzda"-daamda" bkz. tuzda".
daamduu lezzetli, leziz, tatl, nefis, i$tah ac; herhangi bir #ey tad olan, tatl,
kokulu; kermek daamduu pelin tadnda, ac; daamduu sz mec. ho$ sz; kermek
daamduu kep mec. ac, gnl krc (veya incitici, dokunakl) sz. < daam+duu.
daamoldo tar. %retmen (mslman din okulunda, dini mekteplerde).
daamsz 1. tatsz, lezzetsiz, yavan; 2. mec. bo$, manasz; donuk, yavan, tatsz;
daamsz szdr bo$, yavan konu$malar. < daam+sz.
daana I "r. adet, tane, nsha, suret; be" daana be$ adet, be$ nsha. < !r. K:G^ d!ne
(PED 501b).
daana II "r. 1. tandk; tannm$, nl, me$hur; bilinen, tannan; barbzga daana ki"i
hepimizce tannan insan; 2. bilgili, %renmi$; bilge, akll, hikmetli; ar bir i"ke
daana cigit her i$i kavrama yetene%i olan delikanl; akl daana kuu bala folk.
kurnaz, akll ocuk; ilgeri ubaktdag daanalardn sz cazlbay kalgan eski
zamanlardaki bilge insanlarn hik6yeleri yazlmadan ortaya kmam$; 3. ak,
anla$lr, sarih, net, iyi grnen, okunabilir; daana krn- ak, anla$lr, net,
okunabilir olmak; daana caz- okunacak biimde, ak yazmak; 0 daanaraak
aytkanda daha ak, anla$lr sylendi%inde. < !r. .:G^ d!n! (PED 500b).
daanala- bir #eyi ak, anla$lr, net yapmak; barar cok maanalap, kep aytalbay
daanalap folk. barnacak yerleri yok, onlar, bunu aka syleyemiyorlar;
daanalap oku- ak, net olarak okumak; 0 daanalap aytkanda kesin, net olarak
syledi%inde. < daana+la-.
daanalk 1. tannm$lk, n $hret; 2. bilgelik, hikmet, aklllk, akll olma; 3. ak,
sasih, anla$lr, net olma. < daana+lk.
daan" I "r. = daan"man.
daan" II Tal.a!. = taan"; daan" cok tand% yok.
daan"man "r. akll, hikmetli; bilge, bilen; aytkan sz kalknn crgn em
bolso, daan"man krk sznd! folk. syledi%i sz halknn yre%ine ila
olursa, bilgenin gzelli%i szndedir! < !r. :G^^:Qn d!ni"-mend (PED 501a).
dan"mandk bilgelik, hikmet, aklllk, akll olma. < daan"man+dk.
294
daar 3 #. z. ekinin ncesinde ksm, para; bazarga alp bargan maldn bir daar
satld, bir daar satlbay kald pazara gtrlen hayvanlarn bir ksm satld, bir
ksm satlmadan kald; kay bir daar onlardan bazlar, onlardan kimisi.
daara: calgz daara veya ceke daara bir, tek; kendi, kendisi; sayca tek; ba%msz
olarak; kendi ba$na, kendi kendine, yalnz ba$na.
daarat Ar. abdest (dinsel tren(s)i; tren(s)i, merasim(s)i), taharet; but daarat ayak
ykama; kol daarat el ykama; daarat al- abdest almak; koludu suuga sala
kp, kol daarat ala kp folk. ellerini iki yanna sarktp, ykad; bey daarat =
daaratsz; tum"uk daarat #aka yarm yamalak abdest veya geli$igzel ykama,
burnu hafif tertip ykamak; daarat cart- veya sndr- veya gn. daarat u"at-
do%al ihtiyalar kar$lamak. << Ar. ?;.8v tah!ret (PED 823a).
daaratkana Ar.-"r. abdesthane, ayakyolu, hela, tuvalet. < Ar.-!r. ?;.8v K:.w tah!ret-
h!ne (PED 823a).
daaratsz 1. abdestsiz (dinsel tren(s)i; tren(s)i, merasim(s)i); abdest almam$ olan;
2. mec. mslman olmayan. < daarat+sz.
daarattan- abdest (dinsel tren) almak. < daarat+tan-.
daarattk abdest (dinsel); iin uygun veya yeterli; daarattk su abdest iin su. <
daarat+tk.
daarda- 1. dvmek, dayak atmak (birine toplu halde); birine, bir #eye saldrmak,
hcum (veya taarruz) etmek (topluca birine); 2. (ocuk oyununda) trmalamak;
syrmak; ba" daarda- 1) ba$n trmalamak; 2) mec. kafa yormak (veya
patlatmak). < daar+da-. kr#. a%. [.xGF da'ar dv$, sava$ (Rad. 1611).
daar- de%mek, dokunmak, temas etmek, el srmek, hafife dokunmak, hafife
dokunup gemek; ok daard kur$un hafife dokundu; darbazan bekitse, daary
albayt e adam folk. sokak kapsn kapatsa, (ona do!ru) hi kimse gemeye
cesaret edemez; mn daarp ketiptir mec. (onun) yaratc damarn yedi, kann
emdi (harf. sinek uarken hafife dokundu); 0 ky buudan birigip,
Taybuurulga daarbas folk. btn hzl atlar birle$se, (hzl atlar) Taybuurula
yeti$emez; kdr daargan Hzr yeti$mi$, bahtiyar, $ansl, talihli, ksmetli; munu
cin daarp ketken ok kzm$, kplere binmi$; cin daargan bak" etn. #aman
kendinden gemi$; arak iken mas emes, cin daargan bak" emes folk. votka
ien sarho$ de%il, #aman kendinden gemi$ (yani kprm#, kzm#) de%il; daarp
295
ele gp ketet daha ok kudurmaya, kprmeye ba$lad; emine mnalk
daard? neden byle kzdn? kr#. Trkm. da:ra- saldrmak, stne hcum
etmek, atlmak; ok hzl gitmek, drtnala gitmek; Kzk. dar- hafife
dokunmak; de%mek, isabet etmek; olumlu etkilemek[ESTYa 149].
daart- et. daar-dan; canma daartpadm yanma yana$trmadm; munudu
tartipke akrbaysb, daartpay! bunu dzenlemiyor musun, dzenleme! <
daar-t-.
daaruu i#. daar-dan. < daar-uu.
daarip Ar. sey. 1. betimleme, tasvir (etme), niteleme, vasflandrma; 2. dedikodu,
gybet. << Ar. y/[Hp ta'r$f (PED 308b).
daba, dabaa Ar. 1. kocakar ilac, il6, em, deva, ot; oorusuna daba cok hastal%
$ifa bulmaz, hastal%nn tedavisi mmkn de%il (harf. hastal%na deva yok); 2.
mec. suret, tarz, usul, yol (dindirmek, yat#trmak, teskin etmek vs.); aga daba cok
onunla ba$a klmaz, onun hakkndan gelinmez; basp kalsa Alooke, barb buga
dabaa! dep folk. e%er Alooke saldrrsa, ondan kurtulmann aresi var m!;
baatrdkka daba cok ats. bahadrl%a deva yok; onun kar$snda durulmaz;
onunla boy l$lmez!; cokko daba cok ats. hibir $ey yoksa hibir $ey
yapamazsn; btkn boyu baar may, semizinde dabaa cok folk. (di#i bldrcnn)
btn bedeni ya%l, $i$manl%nda hibir $ey yok; ann tnn ketirg dabaa
tablab? onun rahatn karmann herhangi bir yolu var m? << Ar. WGBF dev!,
div!, duv! (PED 539a).
dabaan = daban; dabaan a"p, ta" basp folk. geidi a$p, ta$a basarak.
dabaky Ar.-"r. 1. cinleri kovan, frk; 2. bir mucize gibi, mucizemsi, tanrsal;
harikulade, ola%anst, bir harika gibi; ay aalamdn baarsn uup crp
kdrgan, dabaky bar eken folk. (bahadr Ayurek) btn dnyay uarak
dola$an frks varm$. < daba+ky
64
.
dabala- tedavi etmek, iyile$tirmek, otamak. < daba+la-.
daban da% geidi; ataktuu Kk-Art dabandan a"ra eldi krp folk. nl Kk-Art
geidinden halk geirip. kr#. Uyg. dava- da% a$mak, da% a$p gemek, Uyg.
davan [ESTYa 112].
dabdaar- (hayvanlar hakknda) drt ayak stnde topallamak.
dabdrakta- = dabdrada-.
296
dabdrada- korka korka, rkerek, kararszca basmak (drt aya!nn stnde
topallayan hayvan hakknda); turup kald Koy kr dabdradap dalaktap folk.
Koy krn (at) topal ayaklarn beceriksizce aarak durdu. < dabdra+da-.
dabernes Rus. kon. vek6letname, yetki.
dabr (veya dabr-dubur) ayak patrts, grlt, gmbrt; dabr sal- ayak patrts
karmak; grlemek; gmbrdemek; k"takt ornotuuga sald dabr #. k$la%
grltl bir $ekilde in$a etmeye ba$ladlar; dabr-dubur kn caasa,
muzdagann aytamn folk. grl grl ya%mur ya%sa, buzland%n sylerim;
abr-dabr bkz. abr. kr#. Trkm. dabrd ayak patrts [ESTYa 113].
dabra- ayak patrts karmak, tpr tpr yrmek; grlemek, gmbrdemek;
grlemek, etrafa yaylmak (ses hakknda); dooldun n dabrap folk. davulun
sesi duyulup. < dabr+a-. kr#. Trkm. da:bra- kur$un gibi gitmek, ok hzl
gitmek (veya ko$mak), drt nala gitmek [ESTYa 113].
dabrat- et. dabra-dan. < dabra-t-.
dabrkay (kar#. ayr) hafife koyula$m$ olan akam reinesi, zamk.
dabrla- = dabrtta-.
dabrlat- = dabrat-.
dabrt (veya dabrt-duburt) ayak patrts; attn dabrt ugulat atlarn ayak patrts
duyuluyor. < dabra-t.
dabrtta- ayak patrts karmak. < dabrt+ta-.
dab" = dobu"; ki"inin dab" ses, insan sesi; attn dab" atn ayak patrts; dab" al-
tkrt, alak ses duymak; dab" ala koyup, ene selt ba"n ktrd tkrt duydu,
anne ba$n kaldrd.
dab"mak = tab"mak.
dab"ta- 1. a%layp szlamak, yanp a%lamak, feryat figan a%lamak; 2. ba%rmak;
seslenmek. < dab"+ta-.
dab"tan- dn. dab"ta-dan; sesi birine benzer olmak (veya benzemek);
aylanasnda claacn dab"tangan taandardan ba"ka eteke krngn cok yle
grnyor ki; etrafnda alaca kargann n n ten sesinden ba$ka hibir $ey yok.
< dab"ta-n-.
dab"tant- et. dab"tan-dan; kaalgan katuu dab"tantp caap cibergen kapy
grltyle kapam$. < dab"tan-t-.
297
dab"tuu 1. sesi olan, sesli; 2. dil. esk. sesli (vokal) (ses). < dab"+tuu.
dabul = doolbas.
dacaal = tacaal; karoolu dacaal, ogu acal, kasnett Akkelte folk. ola%anst
(tfek) Akkelte: onun arpac%-gaddar, kur$unu-lmdr.
dacaaldk = tacaaldk; ay, Kankey kulunum, dacaaldkt klbagn ey benim sevgili
Kankeyim, zalimli%i kullanma.
daci Rus. kon. bile, hatta; daci men da bilbeymen ben bile bilmiyorum.
daa yazlk ev (sayfiye evi).
da kon. = daa.
dada gn. baba
65
. < ET dede: (ED 451a).
dadil "r. gn. (insanlar hakknda) enerjik, gl, kuvvetli; evik; din.
daek etn. at yar$nda dl, mk6fat; daegimdi ber yasaya gre tespit edilen
dlm bana ver; daek karma- dl tutmak (kkse) veya dlden haberi
olmak (bykse, rn. pek ok byk ba# hayvan) (bkz. daeki).
daeki etn. 1. at yar$nda dl da%tan ki$i; 2. esk. = kba 2. < daek+i.
dagara "r. le%en (ama#r ykamak iin). < !r. T[.z{ tag!ra (PED 311a).
dagay Tal.a!. = takay I; dagay Bukarga barp turat eken (masaldan) srarla
Buharaya gidecekmi$.
dagdaar- $a$rmak, $a$mak, sersemlemek, $a$knlk iinde kalmak.
dagdagay knt yapan, yerinden km$ bulunan; kalkk; dals dagdagay omuzlar
kalkk. < dagday-gay.
dagdal- = tak"al-.
dagdada- geni$, bol yakasn sarsarak, silkerek hareket etmek; a%r ykle a%r a%r
bir adm atmak (basmak); dagdadabay, topulansa bolo d%melerini zme,
iliklesen daha iyi; alduular alszdard arkala"p, dagdadap Klg karay kanat
cayat #. gller elimsizleri srtlarna alp, Gl (yani Issk-Kl) tarafna
yneldiler. < dagda+da-.
dagdadat- et. dagdada-dan; yakasndan tutup silkmek (veya sarsmak); t"ka
dagdadatp syrp yakasndan tutarak srkleyip karm$, yaka paa
gtrm$. < dagdada-t-.
dagday- knt yapmak, d$ar kmak, yerinden km$ bulunmak; kkrg
tsirktegi balbandardknday dagdaygan g%s sirkteki sava$lar gibi
298
kntlym$; al, apann kumtulabastan dagdayp, suukka cgrp kt
kaftanna daha sk sarnmadan kuru so%u%a ko$arak kt.
dagdayk biraz kabark, bir para kntl, $i$; kkrk balban snduu dagdayk
#. g%s pehlivan gibi biraz kntl. < dagday---k.
dagdayt- et. dagday-dan; kabartmak, $i$irmek; kkrgn dagdaytp g%sn
kabartp; alp kkrgn dagdaytp, turup kalgan bahadr g%sn kabartarak
durdu; rn dagdayta at ete%inin (rn. paltonun) d%melerini zerek at. <
dagday-t-.
dagdayt"- i#t. dagdayt-tan; kkrktrn kere dagdayt"p (onlar) g%slerini
$i$irip. < dagdayt--"-.
dagd "r. kazanlm$ al$kanlk, meleke, yetkinlik; dagd aldr- al$trmak, heves
uyandrmak, heveslendirmek.
dagdr 1. = tagdr; 2. lm saati, son saat; bir bette"ip kryn; dabr cetse, lyn
folk. kavga edip grece%im; e%er (benim) lm saatim geldiyse (e!er kaderim
yleyse), lece%im.
dagdy- = dagday-; ketmendin sabn tayana karmap, dagdayp tura kalgan
kazmann sapn (elleri ile) tutarak ve g%sn kabartarak aya%a kalkm$.
dag ba!. ve, ile, da; h6l6, henz, daha, keza, dahi, tekrar, yine, yeniden; dag emine
kerek? daha ne gerek?; dag bir bir tane daha; bag cokko dag cok ats. baht
olmayana dahas yok (nasip olmaz); emine bolso dag ne olursa olsun; kelse dag
gelse bile; komitet dag tzl elek komite henz organize olamad
(al#myorlar, ayn zamanda da ); dagsn veya dagnksn bir daha, yine,
yeniden; dagnksn dag aytam daha ve bir daha sylyorum; bul eteke emes,
dagnks dag bar ats. bu hibir $ey de%il, dahas da var; bu (daha) bir $ey de%il,
daha en kts gelmedi; bir saat dag bo"ko keptesin bir saat dahi bo$a gitmesin.
< ET tak: (d-) (ED 466a).
dagl "r. gn. srarc, inat; kaprisli, hrn, $mark; nazl.
dagnksn bkz. dag.
dagra I = nagara.
dagra II = dagara.
dagsn bkz. dag.
dagra I nagara; dagra al- davul almak.
299
dagra II kuz. = dagara.
dagir Tien.a!. ya$l ve elimsiz, zayf at (i!di# (at)) (erkeklik bezleri karlarak ya
da burularak grevini yapamayacak duruma getirilmi# olan at; tay ya da
hayvan.)
dak I "r. gn. 1. = tak III; dak kl- lekelemek, kirletmek, pisletmek; ak kagazd dak
kld beyaz ka%d lekeledi, kirletti; 2. znt, zdrap, szl (acl) yrek;
baldard dak klps, caydarm folk. ocuklar zm$sn, canm; 3. hastalk,
illet; kp oturba, balam, dak bolosu ocu%um, (burada) uzun sre oturma,
hasta olacaksn. < !r. |GF d!g (PED 498a).
dak II gn. = doo; dak klp keldi istek ve iddialaryla ortaya kt.
dak III "r. gn. a$r s, kzgn, ok scak; dak suu kaynam$ su, kaynar su; dak kl-
a$r stmak, kzdrmak (rn. pilavn ya! iin). < !r. |GF d!g (PED 498a).
dakat = takat.
dak 1. dana derisinden dikilen ksa kollu ceket; 2. = daak 2.
dakl Ar. sey. giren, d6hil olan, katlan. << Ar. 5}GF d!hil (PED 494b).
daki I "r. esk. beyaz tlbent.
daki II kurnaz, kurnazca, kurnazlkla; dalayd krp, daki bolgun kuu ate$ ve suyu
geen kurnaz ki$i, nemsiz olaylar geirmemi$ olan kurnaz.
dakilat kon. = doklad.
dakilik kurnazlk, hileli olu$. < daki+lik.
dal I Ar. sey. 1. Arap alfabesinde harf addr; 2. mec. beli km$, beli bklm$,
kamburla$m$. << Ar. F dal (PED 493b).
dal II tam, asl, aynen, noktas noktasna, tpatp; dal ortosunda tam ortasnda; dal
saat trtt tam saat drtte; dal z veya dal ele z tam kendisi; noktas
noktasna onun gibi; ne ver ne al; dal bular aytkanday tam onlarn dedi%i gibi;
dal kel- d$mek, rastlamak, tesadf etmek; dalma-dal noktas noktasna;
maanisi dal u"unda tam $u anlamda; birn-bir "kaalap, dal keltirip atalbay
folk. birbirine ni$an alp, tam ate$ edemediler (yani de!mek, isabet etmek); tilekti
kuday dal berse, degenie knmn folk. dile%i tanr tam verse, syledi%ine
kulak veririm (senin istedi!in gibi yaparm). kr#. Kzk., KKal. d*l; Alt. tal; Tuv.
dal [ESTYa III 132].
dal III: dal-dal yrtlp para para olan, yrtk prtk; dal-dal kt parampara oldu.
300
dal IV 1. $a$rm$, $a$m$, sersemlemi$, $a$kna dnm$; ba"m dal boldu veya
kkrgm dal boldu ne yapaca%m bilmiyorum, $a$tm; aylasn tappay, boldu
dal folk. kar yol bulamaynca $a$t kald; tadanp E"i dal boldu, bularga
emne de"ine #. onlara ne syleyece%ini bilemedi, $a$t; 2. dermansz, bitkin,
kuvvetten d$m$; felli, ktrm; btkn boyum dal boldu btn vcudum
kuvvetten d$t, tamamen bitkin d$tm; dal bolgondoy Semetey, bir kozgolup
koygon cok folk. Semetey bile kmldamad, felliymi$ gibi oldu.
dala, dalaa = talaa 1.
dalaalat bkz. dalalat.
dalaalat bkz. dalalat.
dalaan "r. (veya dalaan y) antre, d$ oda, sofa. < !r. ]~GF d!l!n (PED 499a).
dalaat I: dalaata kelgir veya dalaat caman kadnlara veya kzlara yneltilen
kadn svme szdr; 0 -dalaat cok benzi att, yz de%i$ti.
dalaat II bkz. dalalat.
dalakta- = dalbakta-.
dalalat, dalaalat Ar. 1. koruma, himaye (etme), $efaat etme; ayrma; araclk;
znn enelik mildetin krstp, enelik dalaalatn cum"ad annelik grevlerini
yerine getirerek, annelik himayesini kulland; 2. kant, delil, ispat; 3. aba,
giri$im, te$ebbs; ya$lanma, ihtiyarlama; eskime, ypranma; dalaalat arkasnda
onun giri$imi zerine, onun giri$imiyle; kcldagan kp elge Olcobay klalbay
calgz dalalat folk. ok saydaki halka himayeyi Olcobay tek ba$na gze
alamad. << Ar. ?2~F del!let (PED 531b).
dalalat, dalaalat nc, nayak olan; ndr"tk aldk metoddordun
dalaalatlar retime ait yntemlerin ncleri. < dalalat+, daalat+.
dalalattan- kalkmak, kalk$mak, yeltenmek, al$mak, te$ebbsnde bulunmak,
gayret etmek, abalamak, (bir #ey yapmak) te$ebbs etmek; kiteptin kotormo
ekendigin, mmkn bolu"una bilintpg dalalattangan kitabn evirisi
gerekli ltlere gre itina edilmeden yaplm$ (orijinal de!il). < dalalat+tan-.
dalaparan "r. = kk ta" (bkz. ta" I 1).
dalay (veya bir dalay) ok, olduka, olduka ok, ok daha; bir dalaydan beri uzun
zamandr, oktandr, oktan beri, ok zamandan beri; dalayd krgn tecrbeli,
301
grgl, grm$ geirmi$; al dalayd krt bu ona yetmez, o $ikayette
bulunacak.
dalay- 1. gten, kuvvetten d$mek, zayflamak, zayf d$mek; al szd aytp,
dalayp, akalktan "alayp, eki butu salayp folk. o sz syleyerek, alktan
zayf d$p gszle$erek, her iki aya%n da dermanszca sallayarak; 2. mec.
itibardan d$mek, yetkiden yoksun kalmak, otorite kaybetmek (toplumsal
durum); dalayp ele, kg basp kald sokaklarda ba$bo$ dola$yordu (i#
ba#nda bulunmuyor).
dalbaa, dalba 1. yem, yemleme (avc ku#lar iin); karga ndp dalbaaga folk.
yemlemek iin alado%ana seslenip; 2. mec. delik de$ik, yrtk prtk, parampara;
kiyimi dalba-dalba bolup crtlp crt yrtk prtk elbise ile geziyor.
dalbaa- II yrtk prtk olmak, paralanm$ olmak; kiyimderi i"ten gp dalbaagan
giysileri tamamen ypranm$; gldr solup dalbaaptr folk. iekler solmu$.
dalbaala- = dalbaa-; dalbaalap turgan caman y ykk dkk ev.
dalbaar- yorulmak, kendini ok yormak, kuvvetten (veya takatten) kesilmek (veya
d$mek); at dalbaarp kalptr atn kuvvetten d$m$.
dalbagay = dalbak.
dalbak kocaman, byk ve biimsiz; ak kacrday dalbak ak sal akbaba gibi
biimsiz. < dalbay-gay.
dalbakta- biimsiz ve a%r bir $ekilde hareket etmek; dalbaktap cgrp keldi
biimsiz ve a%r bir $ekilde ko$up geldi; etegi kulaalnn kanatnday dalbaktayt
ete%i aylak kanad gibi (yle biimsizce) dalgalanyor. < dalbak+ta-.
dalbaktat- et. dalbakta-dan; kanattarn dalbaktata sermegileyt kanatlarn
biimsizce rpyor. < dalbakta-t-.
dalbala- = dalbaa-.
dalbalakta- = dalbakta-.
dalbada- = dalbakta-.
dalbas, dalbasa "r. bo$(una) aba, gayret; dalbas ur- gcn kullanmak, kuvvetini
seferber etmek, umutsuz bir abada bulunmak; kanalk dalbas ursa da, zd
mt Adl aradan #. Adl ne kadar gayret etse de, kurtulu$ umudunu kaybetti.
302
dalbasala- (veya can dalbasala-) bo$una emek harcamak, bo$ yere gayret sarfetmek;
bo$, gerekle$tirilemez hayallere kaplmak; g kullanmak, umutsuz abada
bulunmak. < dalbasa+la-.
dalbasta- = dalbasala-; cglp-tglp can dalbastap crp, o kara colgo kezde"ti
btn glerini sarfederek yryp byk yola ktlar.
dalbay- = dalbakta-; astk erdi albayp, stk erdi dalbayp folk. alt dudak
sarkm$, n dudak ne do%ru km$.
dalbra- 1. ok yorulmu$ olmak, bitkin bir hale gelmek, tkenmek, halsiz d$mek,
bitap d$mek; trmd crd aldrap, tuuganga cetpey, dalbrap #.
hapishanade halsiz d$p, akrabalarna ula$may istememi$, tkenmi$sin; 2. mec.
eskimek, harap olmak, khnele$mek, viran olmak, a$nmak, ypranmak;
albragan eski kiyim ypranm$, eski psk giyecek.
dalbrtta- sallanmak, sarslmak (rn. etek, kol hakknda).
dalbrttat- et. dalbrtta-dan; alardn etek-cein dalbrttatp, "amal alard suuga
karay zorduktap srp catkanday bolot rzgar, eteklerini ve kollarn eki$tirip,
nasl olduysa onlar suya do%ru zorla itiyor. < dalbrtta-t-.
dalda, daldaa stn rtme, koruma, saklama, saklanma, stn kapatma, gizleme,
himaye, koruma, savunma, barnak, s%nak; ta"tn daldasna olturup ta$n
arkasna saklanarak oturup; 0 kzdn dalda boldu gzden kayboldu,
grnmyor; kz ap-cumgana, kzdn dalda boldu gz ap kapatncaya
kadar gzden kayboldu; kzdn dalda ce- di%erlerinden gizlice yemek; kz
daldasnda kal- gzden kam$ olmak, grlmemi$ olmak; kz daldasnda
kaltr- gzlemlememek, farknda olmamak, grmemek; kzdn dalda kl- 1) gz
nnden kaldrmak; 2) gmmek, defnetmek (ly). kr#. Trkm. dalda himaye,
kayrma, koruma [ESTYa 138]. < Mo%. dalda [VEWT 131a].
dalda- tam olarak ni$an almak; daldap att iyi ni$an alarak ate$ etti; kazand ookko
daldap as- kazan oca%n zerine dz, do%ru asmak. < dal+da-.
daldaa = dalda.
daldaalan- (bkz. dalda) birinin-bir #eyin ardna gizlenmek, saklanmak; sarnmak,
brnmek; Kazak, Krgz, ba"ka elden talapker ki"i kpad, daldalanp ktad
ne Kazaklardan ne Krgzlardan ne de ba$ka halklardan gnll (onunla kavga
etmek) kmad, (hepsi) arkada$larnn arkasna gizlendi. < daldaa+lan-.
303
daldak: daldak-duldak a%r a%r, a%r bir $ekilde, hantalca, a%r kanllkla.
daldakta- (uzun boylu ve zayf insanlar hakknda) a%r kanllkla, hantalca hareketler
yapmak. < daldak+ta-.
daldal I Ar. tar. tellal, simsar, arac (ba#l. hayvan alm-satmnda); kalstk szd
kak cargan daldaldar kp ok"oyt folk. onun sz usta tellallara ok benziyor. <<
Ar. 5~F dell!l (PED 531b).
daldal II gn.: daldalda sessiz, sakin, rahat, grltsz; daldalda basp crm
sessizce yryorum.
daldal III = dal-dal (bkz. dal III); z ba"n ayabagan ki"i ba"n daldal klat ats.
kendi ba$n esirgemeyen ba$kasnn ba$n paralar.
daldala- rtmek, gizlemek, saklamak; himaye etmek, korumak, himayesi altna
almak, himayesine almak. < dalda+la-. kr#. Trkm. daldala- savunmak,
korunmak; Az. daldala- saklamak, korumak, korunmak [ESTYa 139].
daldalan- dn. daldala-dan; saklanmak, gizlenmek, bir #eyin korumasnda
saklanmak; siler daldaganp catkla, tama"aga batkla folk. siz saklanp yatnz,
e%lencenin zevkini karnz. < daldala-n-.
daldalan"- i#t. daldalan-dan. < daldalan--"-.
daldalat- et. daldala-dan. < daldala-t-.
daldal = daldal I.
dalda (uzun boylu ve #i#man insanlar hakknda) kocaman, a%r kanl, hantal;
biimsiz; beceriksiz; dalda et- veya alda-dalda et- a%r a%r ve beceriksizce
hareket etmek; on ekide Kloro, oyon batr Kanoro alda-dalda etkeni,
trsn cetti emi folk. on iki yl Kloro, nl kahraman Kanoro, a%r a%r
hareket etmi$ler, $imdi efendilerine ula$m$lard.
daldada- (uzun boylu ve #i#man insanlar hakknda) a%r kanllkla ve beceriksizce
hareket etmek. < dalda+da-.
daldak = dardakey.
dalday- 1. (kocaman ve biimsiz birisi-bir #ey hakknda) sere serpe yatmak,
serilmek, serilip serpilmek, elini kolunu aarak yatmak; catkan eken daldayp
folk. (uzun boylu ve zayf insan) serilip yatm$; 2. biimsiz, $a$kn bir grn$
olmak; t"n albay, daldayp turdu da kald olu$an durumu anlamad, $a$kn
$a$kn durdu.
304
daldayt- et. dalday-dan; ku" kanatn daldaytp catr ku$ kanadn yayarak yatyor;
kandagayn kaldaytp, kerip, oyup, daldaytp Ko"oygo bere salgan folk.
biimsiz, kocaman deri pantolonunu (bahadr) Ko$oya vermi$ti. < dalday-t-.
daldra- 1. kuvvetten d$mek, zayflamak, ok yorulmu$ olmak bitmek, bitkin bir
hale gelmek, halsiz d$mek, tkenmek; kalkdn baar kagrap, kayrat ketti
daldrap folk. halknn tamam skntya d$p, gcn kaybetti, tkendi; 2. mec.
tembelle$mek.
daldrat- et. daldra-dan. < daldra-t-.
daldy- = dalday-; daldygan kagaz byk k6%t yapra%.
dale = degele, dele II; dalebi? h6l6 m?, daha m? $imdiye kadar m?
dalek: alek-dalek bkz. alek II.
dal 1. anat. krek kemi%i; altn kemer eti, dep, aydalnn beti, dep folk. (burada)
altn kemer kenar deyip, krek kemi%inin yzeyi deyip; dal kygz- veya dal
cak- (harf. krek kemi%ini yakmak) veya dal kr- etn. koyunun krek kemi%i ile
gelece%i nceden bildirmek (sava#a girmeden nce); 2. omuzlar (onlarn
geni#li!i); dals bir kez kelgen cigit omuzlar bir sajen (2, 134.m.) (harf. ar$n)
geni$li%inde olan delikanl, am yarmas (gibi); dalga apkla- veya dalga
kakkla- (birinin) omzuna eliyle vurmak, (birinin) omuzlar ok$amak; ay dal
(veya aydal) srtn yukar ksm omuz, krek kemi%inin a$a% ksm omuz; ay
dalga mingizip folk. (ocuk) omuzda (veya srtta) oturup (ayaklarn g!sne
sarktp ta#nd!nda); alska atar Akkelte aydalga ildi emi folk. Akkelte
omuzuna uzun menzilli (silah) ili$tirdi; aydald kubantp, asld kiyse, bir
kzk folk. srtn sevindirip, iyi giysiyi giysen de tuhaf; ( kara dal kz yeti$kin
(17-18 ya#nda olan) kz; dals kzgdy etrafa sa%lk sayor, ondan sa%lk
f$kryor; dalsn salp 1) (o) srt (veya yz) evirdi; 2) (o) so%uk, nezaketsiz
davranp; dals salp uzatt so%uk davrand; dal cak arka, arka taraf; dal cak
betinde arkasnda, arkasndan; kuu dal bkz. kuu IV 2; dal kuu"ur- bkz.
kuu"ur-. kr#. a%. B2GF dalu [ESTYa III 132]. < Mo%. dalu (ES dal II 550a).
dal etn. koyun krek kemi%ine bakarak (olacaklar) nceden haber veren (bkz. dal
1). < dal+.
dallan- omuzlarnn $ekli ile birisini-bir #eyi andrmak; "umkar dallangan azamat
omuzlar ile akdo%an andran yi%it. < dal+lan-.
305
dalluu (veya ke dalluu) geni$ omuzlu. < dal+luu.
dalmboo in. sey. _'+s&o'
66
(dalemba) (bir e#it pamuklu in kuma#).
dalia bkz. daliya.
dalil Ar. delil, kant; dalil keltir- veya dalil krst- delil getirmek, kantlamak, delille
ispat etmek. << Ar. 5/2F del$l (PED 533b).
dalilde- ispatlamak, deliller gstermek, kantlamak. < dalil+de-.
dalildel- ed. dalilde-den; do%rulanm$ olmak, kantlanm$ olmak; ispat edilmek,
do%rulanmak. < dalilde-l-.
dalildelgendik ispat edilmi$, kantlanm$, kantl olan. < dalildel-gen+dik.
dalilden- dn. dalilde-den; praktika cznd dalildengen pratikte ispatlanm$t. <
dalilde-n-.
dalildet- et. dalilde-den. < dalilden-t-.
dalild i#. dalilde-den; ispat etme, kantlama, delil gsterme; kant, delil. <
dalilde-.
dalild inandrc, inandrabilen, kesin, ispat eden, kant verebilen, kantlanm$,
kant olan, ispat edilmi$, delillerle do%rulanm$ olan; dalild misal inandrc
bir rnek. < dalil+d.
dalilsiz delilsiz, kantsz, ispat olmayan; delillerle do%rulanmam$ olan. < dalil+siz.
dalilsizdik delilsizlik, kantszlk, delil yokl%u. < dalilsiz+dik.
dalim "r. atk.a!. = kayrak II; dalim buuday sulanmayan topraktan alnan bu%day.
dalimi kurnaz, hilek6r; her yere sokulabilen; cin (gibi).
dalike Rus. kk tabak.
dalis "r. sofa, antre, d$ oda.
daliya, dalia "r. gn. [dli] mendil.
dalk I, dalk gn. 1. = dat I; dalk kakt pasl, pas tutmu$, paslanm$; bak dalk
kagp kalptr bak paslanm$; temirdin dalks demirin stndeki pas; 2. =
ama II.
dalk II = dalk I.
dalk III: dalk et- beceriksiz, hantal, a%r hareketler yapmak; dalk-dalk etken caman
kz beceriksiz davranan kt (itaatsiz, sz dinlemez, da!nk, ihmalk$r) kz.
dalk Ar. sey. ac; aclk; ac tat.
dalk II bkz. dalk I.
306
dalklda- hantal olmak, a%r kanl olmak, beceriksiz olmak. < dalkl+da-.
dalorlo 1. srtn st (veya yukar) ksm; dalortom kuru"up turat krek kemiklerimin
arasnda birle$iyor; 2. anat. krek kemi%i; eki dalortosu "ey"epke tiybeyt krek
kemikleri ar$afa de%miyor; al meni dalortogo bir koydu srtma vurdu. < dal
orto.
dalp: dalp et- (kocaman, a!r ve beceriksiz hakknda) $ap diye oturmak, kendini bir
yere atmak, d$mek; uyga dalp etip sekirip minip ald srad ve btn a%rl%
ile ine%in srtna $ap diye oturdu.
dalpagay kocaman ve a%r kanl, beceriksiz. < dalpay-gay.
dalpay- kocaman, beceriksiz ve a%rkanl olmak; dalpayp kelip, bir coru kandu
kocaman bir akbaba uup geldi ve kondu; kementay menen dalpayp, keypi ketip
salpayp folk. kementayn (bkz.) iinde acnacak, hirpani kl%yla beceriksizce
hareket edip.
dalplda- 1. dalgalanmak, sallanmak; 2. mec. samalamak, sama sapan $eyler
sylemek, ene almak; kaan bolso ele, dayn cok dalplday beresi sen her
zaman sama $eyler sylyorsun; dalpldap ele basp crt aylak aylak
dola$yor, srtyor (evden eve gidiyor). < dalpl+da-.
dalpldak 1. dalgalanan, sallanan; 2. mec. geveze, bo$ konu$an, bo$bo%az, palavrac.
< dalplda-k.
dalpldat- et. dalplda-dan. < dalplda-t-.
dalpldoo i#. dalplda-dan. < dalplda-oo.
dalpy- = dalpay-.
dalsz belirsiz, belirgin olmayan, ak olmayan, mphem; dalsz oduk mat.
tahmini de%er. < dal+sz.
dam: dam ur veya dam koy- = dem ur- (bkz. dem); alddagd ie albay,
kazanga dam koyosu nndeki (konulan) yeme%i henz yememi$ oldu%un
halde kazana gz dikiyorsun.
dama, damaa Ar.: dama kl- istemek, arzu etmek, gz olmak, gz koymak, can
atmak, hevesinde olmak; caman it cazg tamaktan dama klat ats. kt it (bile)
ilkbaharda (hazr) yeme%e bel ba%lar (eskiden ilkbahar oldu!unda ve ev
sahibinin yemek iin hibir #eyi olmad!nda); cokton dama kld yok $ey iin
307
ardndan ko$tu; byk $ey pe$inden ko$tu; damas o a$r istekleri var. << Ar.
PQ tam', tama' (PED 819b).
damalan- can atmak, hevesinde olmak, hararetle arzu etmek, $iddetle istemek. <
dama+lan-.
damalanuu i#. damalan-dan; gl istek, kuvvetli bir arzu. < damalan-uu.
damaluu istekli, hevesli, kuvvetli arzusu olan, bir #ey isteyen. < dama+luu.
damba bent, set; dalgakran; su bendi.
dambal (veya dambal "tan) i donu, klot; pantolon, pantol; potur; dambalm
senin ba"a! erkekler namna ok a#a!layc kadn kfrdr; dambalmd
ba"arga alam! ben (kadn) sizi (erke!e) rezil ederim!, donumu ba$nza
alarm!, sen bunu yapamazsn!; Tokuluktun dambalnday kuz. lok. ok kirli bir
$ey (harf. Tokulukun pantolonu gibi). kr#. Kzk. tambal [VEWT 460b].
dambalan yalnzca i donu, klot giymi$ h6lde (pantolonsuz). < dambal+an
67
.
dambarkana "r. Tien.a!. tahl ambar; ambarn tahl blmesi.
damba" bkz. eer.
damblda = daamoldo.
dambr: dambr ta" etn. ot ve st bollu%unun olmas amacyla baharda ilk gk
grlemesi srasnda yaplan kadn yakar$ (kadnlar st kovalar ile gebe
adrn kez dola#yor ve ba!ryorlard: cer ayrlp, kk k! celin ayrlp, st
k! yer ayrl, ot k! meme (hayvan memesi ) ayrl, st k!)
dambur "r. gn. tambura (yayl sazlarda tellerin parmak eki#leriyle seslendirilmesi
yoluyla alnan alglar); dambur ert- tambura almak. < !r. ;Mm:{ tanb&r (PED
327a).
damc- = deme-.
dampada- (biimsiz veya a#r derecede geni# giyimli insanlar hakknda) canl bir
biimde hareket etmek; atka mindi dampadap folk. atn stne kp kuruldu. <
dampa+da-.
dampay- = kampay-; trlr ogulup, dampayp t"p kald ele folk. onlarn
soylularndan kuvvetli, iri kym olanlar topla$p, kibirlenerek km$lard; boz
aygr menen dampayp, stnn gp kalptr boz aygr ile kabararak stne
km$.
damulda= daamoldo.
308
dan "r. 1. tane, ekin; tahl, hububat; dan al- dolgunla$mak, tanelenmek tane, ekin
hakknda; dan aldr- hububat dolgunla$maya brakmak; dan sugat bkz. sugat 2;
2. ekmek (pi#irilmi#, pi#mi#); danz bolso, at stnn ooz tiygiziiz e%er
ekme%iniz varsa, attan inmeden, tadna baknz; 0 san menen birge dan bolsun
ats. yalnz nicelik de%il nitelik de olsun; ratsionaldk dan rasyonel tohum; dan
cebes $akak; dan kuuray bkz. kuuray. < !r. ]GF d!n (PED 500b).
dana "r. gn. 1. = daana I; 2. = danek; L ak dana beyaz boncuktan bir tr kadn
gerdanl!.
danaker, daneker "r. 1. metal lehimleme iin krmz renkte bir tr tutkal; daneker
"iret- daneker ile lehimlemek; km"k danaker "iretkendey bek abzel i" boldu
gm$ danaker ile lehimlenmi$ gibi i$ yle iyi yapld; 2. mec. bar$trc,
arabulucu; eki ki"i knkr bolso, bir ki"i daneker ats. iki ki$i kabahatli olsa
(kendi aralarnda at#salar), bir ki$i (nc) bar$trc olur; baylanp kalsa, bak
akan, danaker sebep sen ele folk. baht ba%lanp kalsa baht aan arac sebep
sen oldun.
danakerle-, danekerle- 1. danaker tutkalyla (metal, maden) lehimlemek; 2.
lehimlemek, kaynak yapmak, kaynakla birle$tirmek (metal, maden). <
danaker+le-, daneker+le-.
danda- m$klpesent olmak, iddial olmak, be%enmezlik etmek, kapris yapmak,
$marklk yapmak. < dan+da-.
dandank "r. krdan, di$ p; dandank mna, et kana? ats. di$ p o
kadar, et ne kadar?
dandat- et. danda-dan. < danda-t-.
danday- vnmek, (kendi) kendini methetmek, yksekten atmak, benlik taslamak.
dandays- benz. vnr gibi olmak. < danday-s-.
dandr "r. = tandr.
danduu 1. taneli, kendinde tane bulunduran; tahlla donanm$ olan; danduu eginder
taneli ekinler; 2. (tane, ekin hakknda); byk, iri, dolu; sulu; danduu buuday
tanesi dolgun olan bu%day. < dan+duu.
danek "r. ekirdek (meyve, yemi#); rkt danegi eri%in ekirde%i; 0 danegi cok
bo$, manasz, ilgi ekmeyen; danegi cok r manasz $iirler. < !r. :GF d!nek (PED
501b).
309
daneker bkz. danaker.
danekerle- bkz. danakerle-.
daneksiz (meyve, yemi# hakknda) ekirdeksiz; daneksiz czm ekirdeksiz zm. <
danek+siz.
dank ank-dank ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz; maselenin ank-
dang meselenin z.
dan"man = daan"man.
dankana "r. gn. tahl ambar, ambarn tahl blmesi.
da I 1. (kar#. dak 1) gl ve ak sesleri tekrarlayan yanslama sesi, rn.
davulun; 2. mec. ne$eli bir grlt, canllk; da sal- ne$eli bir grlt karmak,
hoplayp zplamak; atrap oynop, da salp, uk-Terek konup kald ele folk.
uk-Terekede gece boyunca kaldlar, zaman ne$e iinde ve grltl oyunla
geirdiler; ark mal da salp, alt knd semirip folk. ark hayvan (orada), alt
gnde $i$manlayarak, hoplayp zpladlar; snagan sn ld, dep, cyndar
krp, da berdi tecrbe eden sn (bkz.) ld, diyerek, kalabalk grlt
etmeye ba$lad; calp curtu ta kalp, balbandn baar da salp folk. halkn
hepsi $a$rd, btn bahadrlar onun hakknda yksek sesle konu$tu; 3. gn. mec.
$hret, n; calgz attn a kpayt, calgz erdin da kpayt ats. yalnz atn
tozu kmaz, yalnz yi%idin sesi kmaz; bir tarlada sava$ olmaz. kr#. Kzk.,
KKal., Nog., Uyg. daq n, $hret [ESTYa 145].
da II: da-du grlt, patrt, yaygara; ses; ba"m da-du ba$mda $iddetli bir
grlt var.
daaza in. 1. grkem, ihti$am, parlaklk, debdebe, tantana; 2. insan gelecek
nesillerin gznde me$hur etmek amac ile yaplan herhangi bir i$; 3. sansasyon,
sansasyonel bir haber; el oozunda daaza cr ba"taganna akl cetti halk
a%znda sansasyonel bir haber kt%n anlad; daaza ktr- veya daaza kl-
bir #ey hakknda sansasyonel bir $eymi$ gibi konu$mak; bir #eyden sansasyon
yaratmak.
daazala- = daaza ktr- (bkz. daaza).
daazalan- dn.-ed. daazala-dan; $hret olmak, n kazanmak. < daazala-n-.
daazala"- i#t. daazala-dan. < daazala-"-.
310
dada- vmek, (birinden, bir #eyden) takdirle ve canl bir biimde sz etmek;
Almambet kelet eken dep, atpay Krgz dadagan Almambet buraya
gelicekmi$ diye, btn Krgzlar (ondan) vg ile sz etmi$ler. < da+da-.
dadan- dn. dada-dan; kendini farkl, iyi ynleri ile gstermek; grn$ ve
etkileri, gzel nitelikleri aka gstermek; bastrsa, ketet dadanp, ba"n
akpay "adanp, karap kalat budand kalktn bar tadanp folk. hzl at,
alml bir eda ile k$ yapt%nda btn halk (takdirle) ba$larn salladlar, at
$a$knlkla izlediler. < dada-n-.
dadu: dadu ba" (canl ve renkli olarak) da% keisi.
daduu me$hur, nl, $hretli, sekin, tannm$. < da+duu.
daga, dagan kuz. = dakan.
dagel do%ruca, dosdo%ru; oynop klp, dagel ket, tuup skn ceringe folk. glp
oynayarak, do%ruca do%up byd%n yere git.
dagese "r. gn. [dgs] tembel, miskin, uyu$uk; haylaz, aylak.
dagl 1. dayankl; sa%lam; dagl col sa%lam, iyi dz bir yol; i"ke dagl cigit i$e
dayankl olan ve becerikli delikanl; 2. uzman, erbap, bilgi; coopko cyrk
dagl bir #eyin gerekli cevab hemen veren uzman; kepke een dagl,
keli"ken mkt kambl folk. usta laf ebeleri, en iyi kurnazlar gelmi$ti. kr#. Kzk.
daul [VEWT 132a].
dagldk soy. dagl-dan; cgrm een, tilge usta, dagldg dag bar folk.
onun, dili gzel konu$ma becerisi var. < dagl+dk.
dagr I = dagl 1; elde"se colu dagr curt, eregi"se,-ceilbes ak yktay
algr curt folk. bar$ysan yolu dz halktr, d$mansan yenilmez kartal gibi alc
halktr.
dagr II: dagr-dugur takrt, grlt, gmbrt.
dagra- = daklda-; L dagragan col iyi dz bir yol.
dagrat- et. dagra-dan. < dagra-t-.
dagt yeti$kin, byk erkek kpek (kpek, kurt); dagt kar"kr iri (veya koca, iri
ve ya$l) kurt; ks kuyruk kk dagt, kar"kr ald buudayk folk. iri kuyruklu
kurt, erkek kpek buudayk (bkz. buudayk II) yakalad.
dalda- = daklda-.
311
dagi "r. gn. [dgi] argt, bo%az, dar geit, derbent. kar#. !r. :{ teng (PED 330a),
Kl:{ tenge (PED 331a).
dak 1. (kar#. da I 1) bir kez yaplan ya da telaffuz edilen gl yansma ses; dak
et- pat diye d$rmek; mltk atkan emedey too carp dak etken tfek atlm$
gibi da% yuvarlanm$t; dak-duk grlt, patrt, grlt patrt; 2. mec. n,
$hret; erdin dakn alstan (veya srttan) uk ats. yi%idin namn uzaktan dinle;
mata dak menen bz tt, ata dak menen kz tt ats. mata (bkz. mata)
nam ile bez olur, baba nam ile kz olur; dak! dat. z. nce gelmesiyle (filana,
filancaya) $an olsun!; 0 dak ta" cargan nam yayld; dak-dayn ugulat
haberi duyuldu.
dakan in. 1. ayakl kk kazan; 2. r-ag,
68
(iskopt) (atn trnak altndaki
kar topu veya kesek); o kazanday dakan folk. atn trnak altndaki kese%i
byk kazan gibi.
dakana "r. gn. gbreleme iin gbrenin koyuldu%u ukur, kuyu veya oyuk.
dakada- byk, iri olmak fakat zarif ve hareketli olmak; oozdugun kemirip, ba"n
aykap makadap, ke sorusu dakadap folk. (at) gemini kemirip, ba$n
zarif bir biimde sallaynca, gl sa%rs kmldyor; dakadagan katn
endaml, boyu posu yerinde olan kadn. < daka+da-.
dakay- gururla kabarmak, azametle knt yapmak, almla ykselmek; dakaygan
ak ylr muhte$em (gururla ykselen) beyaz evler; ba"ndag seldesi, can
kazanday bolup dakayp, ba"ka seldelerden btn o ba$ndaki sar%,
byk olmayan kazan gibi di%er sarklarn arasndan ykseliyor.
dakayt- et. dakay-dan; cer czn dakaytp, batkzbay aydap baratat folk.
(saylamayan, pek ok) ylklar srd, ylklar yeryzne s%mam$lar. < dakay-
t-.
dak = dak 2.
dakl = dagl.
daklda- yksek notada tekdze sesleri karmak; nlamak, tnlamak; rnn baar
dakldap, surnaylar aldap folk. $arkclarn hepsi co$kun bir $ekilde $ark
syleyip, zurnalar cr cr tp; 0 dakldagan col sa%lam, dz bir yol. <
dakl+da-.
dakldat- et. daklda-dan. < daklda-t-.
312
dakluu = daktuu.
daky- = dakay-; dakygan at iri yapl, ok gl at.
dakta- $an ve $hret kazandrmak, me$hur etmek. < dak+ta-.
daktal- dn.-ed. dakta-dan; bilinmek, $hret kazanmak, tannmak; ilimge
baaluu calk kirgizip daktald bilime kymetli bir yenilik getirince tannd. <
dakta-l-.
daktuu bilinen, me$hur, tannm$, nl; sekin, mmtaz; daktuu col basp tt
nl yolu geti; daktuu data bilinen bir tarih. < dak+tuu.
daktuuluk $an, $eref, nam; daktuuluktun i"i i$ $erefi. < daktuu+luk.
dasa I, daza in. (destanda) soy defteri (veya sicili) (bilinen insanlarn
isimlerinin yazld!); mancuu kan Neskara, artk baatr dag bar, o dasada
kat bar folk. Manurya han Neskara, bilinen bir bahadrdr, (onun hakknda)
yazlm$ byk bir soy defteri vardr.
dasa II Tien.a!. kaza%, kazyc (kazan iin ve boza mayaland!nda kar#trmak
iin kazyc ara).
dasa III = daaza.
dasa (destanda) dasa I (bkz.) yazcs, soy a%ac defterini tutan ki$i. < dasa+.
daza bkz. dasa I.
dap I da ile ba#layan kelimelere kuvvetlendirme anlam katar; dapdaana ak seik,
ayan beyan, tamamen ak; dapdayn tastamam bilinir; dapdarday uzun boylu ve
zayf insan, minara krmas, srk gibi; dev anas, da%lar anas; iri kym, ok
gl (veya kuvvetli), byk; dap-dayar tamamen hazr.
dap II "r. tef; dap kak- veya dap al- tef almak; dap kaktr- veya dap aldr- tef
aldrmak. < !r. F def (PED 528b).
dapa Ar. gn. [dp] an, zaman; "u depede $u anda. << Ar. KHXF defa (PED 529a).
dapdaana bkz. dap I.
dapdaar- dermansz d$mek, zayflamak, halsiz d$mek, ayaklarn glkle
srklemek; borukkan attar, eki- kndy ottoy al"pay, dapdaarp, cndr
tktyp, iteri kabrld ko$turulmaktan (hzl giden) bitkin d$en atlar iki
gn otlamadlar, zor yrdler, tyleri birbirine kar$t ve b%rleri iine batt. <
dap daar-.
dapdayn bkz. dap I.
313
dapdarday bkz. dap I.
dapdayar bkz. dap I.
daplda- = dalplda-.
dapldat- = dalpldat-; 0 dapldatp bars, a"ta c bastrp folk. (da! gibi
yi!itlerin) hepsini ayin yeme%inde yrmeye zorlayp (ve bylece onlar
a#a!layp).
dapkrt sylentiler (veya haberler).
dapsa "r. Tien.a!. = darbaza.
dar I "r. 1. idamsehpas, dara%ac; darga as- asmak, idam etmek (daraca!na
ekmek); darga astr- astrmak, idam ettirmek; dardan kakan aslacak herif,
ipten kazktan kurtulmu$, ip kakn (idam sehpasna l$yk); dardan kakan
kapr! hak. vay, ip kakn k6fir; 2. halat (sirkte ip cambazl! iin); 0 darday
uzun boylu ve zayf, minare krmas, srk gibi; dev anas; ok byk $ey,
muazzam $ey, kocaman $ey; iri kym, ok gl (veya kuvvetli), byk; darday
cigit boldu iri kym, am yarmas gibi bir delikanl oldu; katn alsa darday, uul
tuuyt narday ats. kadn alsan am yarmas gibi, o%ul do%ar dev gibi (harf. tek
hrgl deve gibi). < !r. ;GF d!r (PED 495b).
dar II atrdama, atrt, trt seslerinin yansmas; rn. paralanm# malzemenin,
yrtlm# kuma#n; dar etip veya dar dep trt ile, grltyle, atrdama ile; dar
dep "m ayrlp folk. pantolonu crt diye yrtlm$.
dara I ayr, tek, mnferit, baz, kendi ba$na duran, ba$kalarna kar$mayan; 0 dara
col muntazam izgi; dara ca" byk, iri gzya$lar.
dara II gn. [dr] = dere; darann iinde bo%azda, dar bo%azda, geitte.
daraca Ar. derece, onurlu bir derece; sayg, hrmet; ilimiy daraca ilim derecesi,
biimsel dzey; daraca tap- derece almak; terfi etmek, rtbe kazanmak (rn.
sosyal veya resmi dzeyde); birinci daracadag birinci derecede olan. << Ar.
K4;F derece (Devellio%lu 175b).
daracaluu dereceli, onurlu; cogorku daracaluu mektep esk. yksekokul; uulu
daracaluu bkz. uluu II. < daraca+luu.
darac = daray; daracdan kyng daldalnan blnd folk. ipek gmle%i para
para oldu.
314
dara gn. [dri] rahat, skcnet; yat$ma, yat$trma, teskin; derei tap
krd folk. mezarnda skcnet bul.
darah gn. = darak (fakat genel, tr ismi); ara degen darah ard a%ac ad verilen
a%a.
darak "r. a%a (ba#l. koskocaman; kar#. cga); bak-darak fidanlar, yeni dikilen
a%alar. < !r. ?};F diraht (PED 510a).
darala- ak bir $ekilde ayrmak; ak, anla$lr yapmak. < dara+la-.
daram gn. [drm] e#itli bayan elbiseleri.
darat I gn. ukurluk; dar dere yata%.
darat II = daarat.
daratut = taratut.
daray, daray "r. bir e#it ipek; daraydan klgan kyng cik-ciginen sgld folk.
ipek elbisesi btn diki$ yerlerinden yrtld (skld). < !r. 1hG;GF d!r!$ (PED
496a).
daraza Tal.a!. = taraza I.
darbaan kt $hret, fena n; hatal veya do%rulu%undan tam emin olunmayan
haberler yayma; elge dabaan klp ciberdi el 6leme yayd.
darba: arba-darba acele acele ko$u$malar, ko$u$up durmalar.
darbay- = darday-.
darbayt- = dardayt-; o murutun darbaytp folk. kocaman by%n burarak.
darbaz "r. = dar.
darbaza "r. kap, avlu kaps. < !r. TbGM;F derv!ze (PED 514b).
darbaza kapc. < darbaza+.
darbazaluu avlu kaps bulunan; darbazaluu y avlu kaps bulunan ev. <
darbaza+luu.
darb- (atlar hakknda) gayrete gelmek; co$mak, galeyana gelmek, $iddetli heyecana
kaplmak, drnala gitmek; at darbsa, e"ek ko"o darbyt ats. at ko$sa, e$ek de
beraberinde ko$ar.
darbt- et. darb-dan. < darb-t-.
darbz karpuz.
dara "r. kk kap, kapck; kk pencere. < !r. KJ/;F der$e (PED 517b).
dar 1. cell6t, idam i$ini yapan; 2. ip zerinde yryen, ip cambaz. < dar+.
315
darlk ip zerinde yrme mesle%i veya sanat. < dar+lk.
darin "r. sey. tarn. < !r. 1:/J;GF d!r-$n$ (PED 496b).
dard gn. [drd] = dart.
dardagay (hayvanlarla insanlar hakknda) kocaman ve biimsiz. < darday-gay.
dardak = darda.
dardakey palavrac.
dardakta- = dardada-.
dardalada- ne$eli ve gamsz olmak, keyfi yerinde olmak; samimi, ak yrekli
olmak; dardaladap kd cgrp crt gamsz ve ne$eli bir halde sokakta
ko$uyor. < dardala+da-.
dardaladat- et. dardalada-dan; dardaladatp, elge cayp crt el 6leme
yayyor. < dardalada-t-.
darda 1. hantal, a%r kanl, sa%lkl (veya grbz) (biri); ke kkrk darda geni$
g%sl sa%lkl (biri); kulca kdn, coon pk, teelbegen blkk darda
baatr ekensi folk. uzun boynuzlu da% keisi endamnla, kaln gvdenle
di%erlerine denk olmayan bir bahadrsn; ketmen abar balbandan, ot abuuu
dardadan koyboy baarn aldrp folk. bel ile kazan, kazma ile al$an grbz
pehlivan hepsinin evresini dola$p; 2. salak (akll olmayan, ancak fizik yaps
gl bahadrlar, grbz krgzlar iin bundan nce kullanlrd); 0 dardabay
#aka beceriksiz, olpa, yontulmam$, ok kaba; darda k (veya dardak) =
dardakey.
dardada- 1. (sa!lkl veya grbz biri hakknda) a%r kanl, hantal bir biimde
hareket etmek; 2. mec. kendini methetmek, vnmek, yksekten atmak, benlik
taslamak; dardadap ele maktana beret o sadece vnmeyi bilir; kp ele
dardadabasa sen artk ok vnme. < darda+da-.
dardak = dardakey.
darday = bkz. dar I 1.
darday- kocaman ve $i$man bir grn$e sahip olmak; ok $i$mek, kabarmak;
kmak, d$ar kmak, d$ar frlamak (kocaman bir #ey hakknda); dardayp cat-
1) (kocaman ve #i#man hakknda) elini kolunu aarak yatmak, sere serpe yatmak,
serilmek, serilip serpilmek; 2) mec. gamszca yatmak, tasasz olmak, mesut
olmak, mutlu olmak, bahtiyar olmak; talaada akkan bulak cok, dardayp catar
316
ubak cok folk. bozkrda akan pnar yok, tasasz bir $ekilde yatmaya zaman yok;
dardaygan o y kocaman ev; ii dardayp kp ketiptir karn ok $i$mi$,
kabarm$; ylgn anatay dardayd $i$mi$ tulum gibi kabarm$.
darday" i#. darday-dan. < darday--".
darday"- i#t. darday-dan. < darday--"-.
dardayt- et. darday-dan; anatay murdun dardaytp folk. (#i#mi#) tulum gibi
burnunu (kocaman) kabartp; mtyd dardaytp, colgo carp salptr folk.
mty fkelendirip, kocaman yola frlatt. < darday-t-.
dardes (insanlar hakknda) ahmak, aklsz, alk, bn, aptal.
dardy- = darday-.
darek "r. haber, havadis; daregi cok onun hakknda hibir $ey bilinmiyor; onun
hakknda hi haber yok; daregi cok cogoldu habersiz ortadan kayboldu, yok
oldu.
dareksiz habersiz. < darek+siz.
dareksizdik sr olarak kalma, bilinmez kalma, bilinmezlik, karanlk kalma, kapallk.
< dareksiz+dik.
daremet "r. sey. gelir, kazan, k6r. < !r. FQ;F der-!med (PED 507a).
darga = dar I 1; toktoboy assn dargaga folk. vakit kaybetmeden dara%acna
assnlar!
darga kuz. = dar.
dargat "r. gn. set, bent, bent kapa%. kar#. !r. |[F derg (PED 513a).
dargazap "r.-Ar. gn. kzgn, hiddetli, fkeli; dargazap bol- flekenmek,
sinirlenmek, hiddetlenmek. < dar+gazap.
dargek "r. = bargek 1.
dargey "r. gn. = dart; dargeyide kp kydm folk. sana sevdaland%mda a$k
ate$iyle yandm.
darhan = darkan.
dar "r. 1. ila, em, deva, ot; dar tiydir herhangi bir ila srmek; aygar oorunun
dars z tablat ats. iyile$ecek hastal%n aresi kendili%inden bulunur; bugu
dar kim. potasyum iyodr; dar-duman veya dar-dernek her e$it ila ve
kocakar ilalar; dar-darmek smdktr ilalarn bitkileri; Ulukman akenin
dars her derde deva; ya$amn eliksiri (Mucize yaratc etkisi olan, bitki
317
zlerinden elde edilmi# sihirli ila) (harf. Lokman hekim ilac eski zaman
bilgelerinden ve emsalsiz do!al iyile#tirici bir ki#i); 2. barut; kara dar kara
barut; ak dar dumansz barut; ok dar cephane, mhimmat. < !r. M;GF d!r& (PED
497a).
dar "r.-Krg. = darger.
darger, darker, dariger, dariker, darke "r. esk. 1. ila ve kocakar ilac satan
ki$i; eczac; 2. hekim, otac; ildetke "paa boluuu aya" ata Momuncan darger
alp keldim, dep folk. hastal%a $ifa olacak babann arkada$ hekim Momuncan
alp geldim, deyip; e sebepker darger, kldatt taap algamn folk. en usta
otacy buldum. < dar+ger, gar+ker, dari+ger, dari+ker, dar+ke.
dargerlik esk. darger (bkz.)in mesle%i veya durumu. < darger+lik.
dark Tal.a!. tark I; ann dargn aytp beri bana onun (bunun) tarihini anlat;
onun hakknda (veya bunun hakknda) btn bildiklerini anlat.
darkana "r. esk. eczane. < !r. K:.}B;GF d!r&-h!ne (PED 497a).
darke bkz. darger; darketer iinde Kourbay barat kansrap Kourbay otaclar
iinde kan kaybediyor.
darker bkz. darger.
darla- tedavi etmek, iyile$tirmek, otamak. < dar+la-.
darlan- dn. darla-dan; tedavi olmak, tedaviden gemek, tedavi altna girmek. <
darla-n-.
darlant- et. darlan-dan; kendisini tedavi ettirmek. < darlan-t-.
darlanuu i#. darlan-dan. < darlan-uu.
darlanuuu tedavi altnda bulunan. < darlanuu+u.
darlat- et. darla-dan; tedavi ettirmek; tabpt alp kelip, katnd darlatp catat
hekimi getirip, kadn tedavi ettirdi. < darla-t-.
darlatuu i#. darlat-tan. < darlat-uu.
darlda- 1. atrt, atrdama, trt, trdama karmak (rn. yrtlan k$!t, kuma#,
malzeme hakknda); darldap ayrlp ketti trtyla yrtld; 2. mec. bangr bangr
ba%rmak, bar bar ba%rmak (bas notalarda); darldabay basl ba%rmadan sakin
dur. < darl+da-.
darldak ok ve bo$ konu$an adam, geveze (kabaca ve yak#k almaz bir biimde
ifade eden); 2. (ses hakknda) keskin, yksek, kaba. < darlda-k.
318
darldat- et. darlda-dan; darldatpay ar algla (onu burada) ba%rtmadan teye
gtrn. < darlda-t-.
darlk ila yapmnda kullanlan; darlkka satptr celmogozdun bir kzn folk.
Baba Yagann bir gzn ila olarak satm$tr. < dar+lk.
darloo i#. darla-dan; tedavi, kr, iyile$tirme, iyi etme, otama. < darla-oo.
darloou hastaya bakan; darloou vra hastaya bakan doktor. < darlaoo+u.
darlpunun, darulfunun Ar. esk. niversite, yksek e%itim kurumu (veya
messesesi). << Ar. ]M:X2G;GF d!r-ul-fun&n (PED 496b).
darm etn. okuyup fleme (frklerin bir e#it tedavisidir, hastaya a!zdan su
serpmek asl ksmn olu#turur).
darm etn. byc, $arlatan, frk, darm (bkz.) yntemi ile tedavi eden;
aygaar oorunun darms z kelet ats. iyi olacak hastal%n hekimi kendi gelir
(onu aramaya gerek yoktur). < darm+.
darmda- etn. darm (bkz.) yntemiyle tedavi etmek. < darm+da-.
darmdat- et. darmda-dan; birn clan aksa ce ti"i oorusa, al Oruzbayd
akrtp darmdatat birini ylan soksa veya birinin di$i a%rsa, o Oruzbay a%rp
tedavi ettiriyorlar. < darmda-t-.
dars Ar. esk. ders; dars oku- 1) dersine al$mak, dersini hazrlamak; 2) %renmek;
okumak (yksekokulda). << Ar. ;F ders (PED 512a).
darskana Ar.-"r. esk. medrese (okuma, konferans iin). << Ar.-!r. ;^ K:.} ders-
h!ne (PED 512b).
darya I "r. 1. nehir, ay, rmak (byk); 2. folk. nehir, ay, rmak; deniz. < !r. ./;F
dery! (PED 516b).
darya II gn. = temir komuz (bkz. komuz); darya kak- kopuz almak; darya
kagp oynoyttor kopuz alp e%lenecekler.
darig: o, dariga! bkz. o III.
dariger, dariker = darger.
dariya gn. = darya II.
darkan (destanda) demirci (o silah ustasdr ki; Trk ve Mo!ol halklarnn
ordusunda yksek bir de!erde bulunan uzmanlk alandr; demirciler ve silah
ustalar ba#ka imtiyazlardan faydalanlrlar; buradan eski Rus tarkan,
tarkan belgesi); kld bele klt, darkan? soktu, bele soottu, darkan? folk.
319
kl yaptn m demirci? zrh dvdn m demirci?; 2. mec. sayn, saygde%er,
muhterem, de%erli, naml, $anl; ak cibekten e"tirip, arkan klam, deyt ede;
az gana krgz elidi darkan klam deyt ede folk. gn. beyaz ipe%i e%irip,
urgan yapaca%m diye syledin; sayca az Krgz halkn naml yapaca%m
diye syledin; elidin bolgun darkan folk. kuz. halknn ierisinde saygde%er
ol; keee cetim, bir krgzdn balas, bgn darkan, tuugan eldin balas #.
gece (sen) yetim, bir krgzn ocu%u, bugn (sen) naml, do%an halkn ocu%u;
o Manastn tu"unda, darkan skn can ele folk. ulu, byk Manas
zamannda, onurlu bir biimde bym$ biriydi; adrnda arkar kp, adamnda
darkan kp folk. tepelerde uzun boynuzlu da% keisi ok, halkn iinde naml,
saygde%er insan ok. kr#. KKal. darqan; Tuv. dar'an [ESTYa 151].
darker "r. gn. gerekli, lzumlu, lazm. < !r. ;.Z;F der k!r (PED 513b).
darklda- = darkra-.
darkldak = darkraak.
darkra- yksek sesle ve kaba bir biimde konu$mak, ba%rmak, haykrmak, ortal%
velveleye vermek, yaygara koparmak.
darkraak, darkrak ba%rtkan; $amatac, velveleci, yaygarac; ok ve bo$ konu$an
adam, geveze. < darkra-k.
darky "r. din. byk salonlar, saraylar, k$kler, grkemli (veya ihti$aml) binalar.
darman "r. derman, g, kuvvet, mecal, takat; mende coktur e derman #.
dermanszm, bende hi derman yoktur; darmanm ketip turat dermanm
kalmad; 0 dar-darman bkz. dar. < !r. ].Q;F derm!n (PED 514a).
darmanduu gl, kuvvetli. < darman+duu.
darmansz dermansz, gsz, kuvvetsiz. < darman+sz.
darmanszdk dermanszlk, gszlk, kuvvetsizlik. < darmansz+dk.
darma" gn. ahmak, aklsz, alk, aptal, bn, budala.
darmek dar-darmek ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
darmeki etn. hekim, otac. < darmek+i.
darmiyan "r. gn. [drmiyn] savunan, savunucu, arac. < !r. ]./Q;F der miy!n
(PED 514a).
daroo abucak, sratle, hzla, seri bir biimde, abuk, hzl, bir anda, $p diye, az
zamanda.
320
darpoz "r. = dar.
darra "r. tar. kaln kam (Kokan hanl! zamannda askerler iin beden cezas). <
!r. T;F durre (PED 516a).
dars = dars.
dart "r. hastalk; dert, ac, gam, keder, strap, tasa, znt, elem, hzn; oorugan
dart basld a%rs kesildi; kzd ca", kkrkt dart gzde ya$, yrekte dert;
kkrkt dart ald folk. yre%ini bir ac kaplad, g%sn dert ald; znn
car bo(l)voso, birvnn car ba"ka dart folk. gn. kendi y6rin olmazsa,
ba$kasnn y6ri ba$a derttir; eki mi kana at ele, eldin bayge dart ele folk. iki
bin kadar at, halkn beye kar$ derdi oldu; dart sar (veya dartsar) atlatlan (veya
savu$turulan) bela (harf. ba$ a%rs); 0 dart ele o"ol kitepte kaldb! niye takldn
ki bu kitaba, bo$versene!. < !r. F;F derd (PED 510b).
dartsar = dart sar (bkz. dart).
dartta- hasta olmak, hastalanmak, rahatsz olmak, rahatszlanmak; gamlanmak,
hznlenmek, kederlenmek, zlmek. < dart+ta-.
darttan- dn. dartta-dan, = dartta-.
darttikem = dattikem.
darttuu hasta; elemli, efk6rl, gaml, kederli. < dart+tuu.
darvi" "r. gn. dervi$. < !r. Y/M;F derv$" (PED 516a).
darzan "r. gn.: darzan ur- titremek, kprdamak; korkmak, tela$a d$mek; darzan
urat crgm folk. yre%im gl bir $ekilde titriyor. < !r. ]Gb; lerz!n (PED
1120b).
das Rus. gn. 1. sapl, byk metal tabak; 2. tas, le%en (ama#r ykamak iin).
daseri "r. Tal.a!. esk. pud (kuru #eylere mahsus-hacim lleri); daseri dokuz
pud.
das- al$kanlk kazanmak, beceri kazanmak, eli yatmak; dasbagan deneyimsiz,
tecrbesiz, acemi, acemisi olma; dasgan corgo terbiye edilmi$, acemi olmayan
rahvan (at).
dasmal "r. kk mendil, mendil. < !r. 5.Q{>F dest-m!l (PED 524b).
dasmiya "r. kapital, anapara, sermaye. < !r. K/.Q{>F dest-m!ye (PED 524b).
dastan "r. 1. destan, kahramanlk menkbesi, epope; ayta berse, comogu ar
birnn bir dastan onlardan her birinin destann anlatverse; 2. destan
321
(folklorde ok sanatkarane, #iir #eklinde yazlm# eser, #iir); dalay elge
taralgan Tokodun aytkan dastan folk. Tokonun (yani Toktogul ile ilgili)
sylenen destan halk ierisinde yaylm$; 0 rstm dastan efsanevi
bahadrlarn isimleri (bir tanesinin ismi Zalya, "ran destannn babas &ah-
N$me destan). < !r. ].{>GF d!st!n (PED 497b).
dastanya Rus. kon. sorgu, sual; inceleme; soru$turma, tahkikat (adli mahkeme).
dastanyala- kon. sorgulamak, tahkikat yapmak. < dastanya+la-.
dastanyalat- et. dastanyala-dan. < dastanyala-t-.
dastar "r. sey. sark; sark $eklinde kadn ba$l%, trban. < !r. ;.{>F dest!r (PED
521b).
dastarba" "r.-Krg. gn. binbiryaprakotu, civanperemi (bitki). < dastar+ba".
dastarkan = dastorkon; dastarkan sal" Art. etn. damadn gelenleri ve onun
arkada#larn gelinin evinde d!n gelene!ine gre a!rlama (kadnlar
a!rlarlar).
dastorkon "r. 1. masa rts; sofra; 2. yemeklerle donanm$ masa; 0 dastorkonu
kenen ki"i konuksever ki$i; ak dastorkondu attap ekmek-tuza sayg gstermeyip,
ekmek-tuzu a$a%layp; nasipke tolgon rs dastorkonunday (toprak, ev
hakknda) her nimet tka basa dolu; cayl dastorkon zerinde ok nefis ve e$itli
yiyecekler bulunan sihirli masa rts (hik$yede); tol, dastorkon, tol! dese,
dym tamaktn bar tolot da kalat dol, (sihirli) masa rts dol desen, her
trl yemekten dolar da artar. < !r. ]GM};.{>F dest!r-h!n (PED 522b).
da" I "r. (veya da" kazan) byk kazan (#lende yemek hazrlamak iin kullanlan);
ak boz bee soydurup, da" kazaa saldrd folk. beyaz ksrak kestirerek, kocaman
kazana koydurdu. < !r. GF d!s (PED 497b).
da" II "r. (veya da"t veya da"ti biyaban) l, sahra; ssz, bo$ yer. < !r. ?F de"t
(PED 526a).
da" III "r. gn. = dlvl.
da"t bkz. da" II.
dat I pas, pas renginde (madenlerde, metallerde, bitkilerde); dat baskan veya dat
aglan paslanm$, pasl, pas tutmu$; ustalardan dat kalat, moldolordon kat kalat
ats. ustalardan (demircilerden) pas kalr (yani maden, metal rnleri), okur
yazarlardan eser, yaz kalr; kulagna cugumduu kk temirdin datnday #. (harf.
322
kula%na) yap$m$ demirin pas gibi; dat ks, dan aldrbayt pas o%alrsa,
tane olgunla$maz; 0 crkk kalu dat unutulmaz znt, kanlmaz ac. < ET 2
tat (?d-) (ED 449b).
dat II "r. $ikayet, szlanma, yaknma; iddaa, istek, talep; huk. esk. ba$vuru; istinaf;
baybie ayran-ta bay Cakptn datna folk. baybie (bkz.) Yakup Beyin
$ikayetine $a$rd; sizge dat bar (benim) sizden bir iste%im var; datd ayt
$ikayetini syle, iste%ini anlat; dat tps $ikayetin geersiz, hareket hakkn yok.
< !r. FGF d!d (PED 494b).
data tarih; danktuu data $anl tarih.
datka "r. tar. _',a'
69
(datka) (Hokand ve Buhara hanlklarnda verilen yksek bir
nvandr; devrim ncesi baz ara#trma uzmanlaryla albay rtbesi denk
saylyordu; datkann ykmllklerinden biri de tebaaya belirli bir blgede
hann isteklerini duyurmaktr; Hokand hanl!nn Rusyaya birle#tirilme
a#masnda Krgzlarn Alay blgesinde datka nvanyla Krgzlar yneten Krgz
bayan).
datkalk tar. datkann (bkz.) grevi veya durumu. < datka+lk.
datpayrat "r. haykr$, feryat, %lk, ba%rma, ba%rt.
datta- 1. yardm istemek; imdat istemek; 2. $ikayet etmek, $ikayeti olmak;
szlanmak, yaknmak; huk. esk. istinaf davas amak. < dat+ta-.
dattan- dn. datta-dan; 1. yardma istemek; imdat istemek; 2. $ikayet etmek,
$ikayeti olmak; szlanmak, yaknmak. < datta-n-.
dattanuu i#. dattan-dan; 1. yardma a%rma, yardm isteme; 2. $ikayet etme; huk.
esk. istinaf davas ama; dattanuu knigas $ikayet defteri. < dattan-uu.
dattanuuu huk. $ikayeti, $ikayette bulunan, davac. < dattanuu+u.
dattekem, dattikem "r. 1. #ans oyununda kumarbazn kulland! ifadedir, rn. zar
atma esnasnda; Rusa mkemmel bir #ekilde canm, hadi yavrum! ifadelerini
kullanrlar; 2. zar oyunu.
dattoo i#. datta-dan; 1. yardma a%rma, yardm isteme; 2. $ikayet, szlanma,
yaknma; huk. esk. ba$vuru; istinaf. < datta-oo.
dattuu I pasl, pas tutmu$, paslanm$. < dat+tuu.
dattuu II 1. $ikayeti, szlanmay ieren; dattuu arz bkz. arz; 2. hznl, elemli,
kederli, dertli. < dat+tuu.
323
davaan = daban.
dayar Ar. hazr; hazrlanm$; dayar bol- hazr olmak; dayar kl- hazrlamak; ky
kelse, kz dayar ats. gvey gelse, (bizim) kz hazr. << Ar. ;./ tey!r (PED 340a).
dayarda- hazrlamak, hazrlk yapmak; sa%lamak, tedarik etmek, temin etmek. <
dayar+da-.
dayardal- ed. dayarda-dan; hazrlanm$ olmak, temin edilmi$ olmak; hazrlanmak,
hazrlk yapmak; tedarik edilmek. < dayarda-l-.
dayardaluu i#. dayardal-dan; dayardaluu tiyi" nceden hazrlanlm$, temin
edilmi$ olmal. < dayardal-uu.
dayardan- dn. dayarda-dan; hazrlanmak. < dayarda-n-.
dayardanl- dn. dayardan-dan; hazrlanlm$, hazrlanm$ olmak; temin edilmi$,
tedarik edilmi$ olmak. < dayardan--l-.
dayardanuu i#. dayardan-dan; hazrlk; hazrlama; hazrlanma (bir #eye kendini). <
dayardan-uu.
dayardat- et. dayarda-dan. < dayarda-t-.
dayardk hazrlk; hazrlama; hazrlanma; hazr olma; dayardk kr- bir #eye hazrlk
yapmak. < dayar+dk.
dayardoo i#. dayarda-dan; hazrlk, hazrlama; hazrlanma; devlet (erzak) almlar;
tedarik; dayardoo uyumdar satn alma te$kilat (veya komisyonu); kayra
dayardoo mesle%i geli$tirme, mesle%i mkemmelle$tirme (uzmanlk). < dayarda-
oo.
dayardoou (stoklanacak erzak vs. alm ile u!ra#an) devlet satn alma komisyonu
yesi. < dayardoo+u.
dayardoouluk soy. dayardoou-dan; dayardoouluk kzmat devlet (erzak) alm
i$i (hizmeti); devlet satn alma komisyonu yesinin hizmeti. < dayardoou+luk.
dayarla- = dayarda-.
daydi "r. gn. [dydi] serseri, avare, ipsiz, edepsiz, klhanbeyi, kopuk; gezmeyi ok
seven, seyahat delisi.
daym, dayma Ar. her zaman, daima, devaml, her vakit, hep; ar daymdan bir
daym folk. 1) her zaman ve devaml; dayma i"t komissiya de%i$mez
komisyon; daym dayar! daima hazr!; 2) olumsuz tabirlerde asla, hi, hibir
324
zaman; ar daymdan, bir daym kayratd koyboysu folk. sen hibir zaman
heyecann, gayretini yitirmiyorsun. << Ar. 9hGF d!im (PED 502b).
dayn Ar. (iyz. ile sklkla eki d#er: dayn, dayn vs.) 1. bilinen, tannan,
tannm$, muayyen, belirli, belli ba$l; tayin edilen, kararla$trlan; bizge dayn
bizce biliniyor; bu bize gre ku$kusuzdur, $phe yoktur; dayn uguldu onun
hakknda haber duyuldu; onun hakknda haber alnmaya ba$land; dayn cok
bilinmez, belirsiz, mehul; bilinmiyor, belli de%ildir, mehuldr; belirsizce; onun
hakknda hibir bilgi kesin de%ildir; e nersenin dayn cok hibir $ey bilinmiyor,
hibir $ey tayin edilmez; daynn taptrbay ketti onun hakknda hibir haber yok,
habersiz gitti; ls da, dayn garba du"mandn aldoo tiline folk. lsen bile,
d$mann diline sr verme; a-ta boldu Kudake Akberdinin daynna folk.
Akberdinin haberine Kudake $a$t kald; 2. asl, nesil; balam, uraan kim,
dayn kim? folk. ocu%um, senin uraann (bkz.) kim, neslin kim?; ata-baba,
ayld, aytp beri, kulunum, ar tb daynd folk. canm (bkz. kulun 2),
asln, kyn, nceki neslini syle; kim degen karya bolosuz, daynzd ayta
ketiiz! ya$lanacaksnz, (kimsiniz ve nesiniz) anlatnz! << Ar. 7=/Hp ta'y$n (PED
310b).
daynda- 1. bilmek, %renmek, anlamak, ara$trmak, tespit etmek, bulmak,
kestirmek; kararla$trmak, tayin etmek, atamak; 2. hazrlamak, yapmak. <
dayn+da-.
dayndal- ed. daynda-dan; 1. akl%a kavu$mak, anla$lmak, ortaya kmak, belli
olmak, belirmek; tayin edilmek, atanmak; 2. hazrlanmak, yaplmak. < daynda-l-
.
daynda"- i#t. daynda-dan. < daynda-"-.
dayndat- et. daynda-dan; "eker, "erbet, "irin a" dayndatp berdirip folk. $eker,
$erbet ve tatl hazrlatp, verdirip; baktn klksnn cay dayndattm bahenin
glgesinde yer hazrlattm. < daynda-t-.
dayndoo i#. daynda-dan; 1. anla$lma, %renilme, ara$trlma, belirleme, kestirme;
kararla$trma, tayin (etme), atama; naalnik klp dayndoo ba$kann vazifesine
tayin etme; 2. hazrlk; hazrlama, hazrlanma; yapma, yaplma. < daynda-oo.
325
daynduu ak, belli, belirli, muayyen; nceden tayin edilen, evvelden tespit edilen,
nceden anla$lm$ olan; daynduu cerge bekitti nceden tespit edilen yere
gizlendi. < dayn+duu.
daynsz bilinmeyen, bilinmez, belirsiz, mehul; daynsz ki"i mehul insan. <
dayn+sz.
dayr- bkz. dayr-.
dayis "r. gn. [dyis] kt, cani; alak, soysuz, namussuz. kar#. Ar. M/F deyy&s
(PED 555b).
dayn bkz. dayn.
dayra = darya I; dayra bolso keirgin, daban bolso tkrgn yalvarma
nehir olsan geilmesine izin ver, geit olsan geir.
dayr- 1. kanatlarn amak; umay %renmek; ku" dayryt (yavru) ku$ (kuvvetini
harekete geirerek, daldan dala) uuyor; dayrp u- birden havalanmak, hzl
ykselmek; 2. mec. te$ebbs etmek, te$ebbste bulunmak, yeltenmek, can atmak,
ii gitmek; sona ermek, kesilmek, bitmek; koy dese, bolboy, dayry beret
anla$maya bakmadan yeniden sona erdirmeye yeltenir.
dayrt- et. dayr-dan. < dayr-t-.
de- 1. sylemek, demek; emne dedi? ne dedin?; l dese lp, tiril dese
tirilgen itiraz etmeden her$eyi yapt (harf. l dese lp, diril dese dirilmi$ti);
aklduu dese aklduu, yrak dese yrak akll dese akll, becerikli dese
becerikli; deyin dese sylemek mmkn, fakat; bildi%iniz gibi syledi%i;
syleyecektim ama; maa dese bana kalrsa, bana gelince; benim
isteklerimin hatr saylrsa; maa dese-baarbzd, maa debese biribizdi
ber folk. bana kalrsa hepsini bize ver, bana kalmazsa bizden birine ver; deyli
syleyelim; rne%in, rnek alalm; a deerge aldar, but "iltg "aylar kalbay
onlarn ah demeye bile gleri kalmam$, ayakarn hareket ettirebilecek
gleri yok (yani onlar tamamen kuvvetten d#m#ler); a dep, aytar al ketti,
ekeden kara kan ketti folk. ah deyip, kuvvetini yitirdi, $akaktan koyu kan
akt; mnday degen byle syledi; 2. ad vermek, adlandrmak, isim vermek,
demek; adlandrlmak, denmek, denilmek; ad olmak; degen denen, denilen,
isimli, adl, adlandrlan, falan, filanca (genellikle dinleyicilerce o zamana kadar
bilinmeyen bir #ey isimlendirildi!inde veya hayret, ho#nutsuzluk ifadelerinde
326
kullanlr); yenot degen aybay rakun (ad verilen) hayvan; kn degende
rm degen "aarga kiri"ti gn getikten sonra rm denilen $ehre
girdiler; O" degen "aarda O$ denilen $ehirde; bul emne degen kep! bu nasl
sz!; bu da ne demek; adam degen adam da adam denilen adam da (kendine
zg btn zayf noktalaryla); alamn degendey kld alaym demi$ gibi,
almak istermi$ gibi; 3. d$nmek; ama, niyet sahibi olmak; aytayn
degenderimdi ayta albay kaldm sylemek istediklerimi syleyemedim;
aytayn degenim sylemek istediklerim; aytayn degenim u"ul sylemek
istedi%imin (hepsi) bu; surayn degen pikir oyuna da kelgeni cok sor deyince
aklna bir fikir gelmedi; maga degen benim iin ayrlan; benim tarafma ynelen;
maga degen camandktar onlarn bana ynelen ktlkleri; emne dep keldi?
ne iin geldin?; okuymun dep keldim okumak, %renmek iin geldim; biz
attanal dep catkanda biz atlara binmeye niyetlendi%imizde; kn cak"
boloyun dep atat hava iyi olaca%a benziyor; degenine ceti"ti syledi%ini
gerekle$tirdi; degenin kld syledi%ini elde etmeye al$t; baray desem, butum
ooruyt gitmek isterdim, fakat ayaklarm a%ryor; "amal bastayn dedi rzg6r
dinmek istiyor, dinmeye ba$lyor; 4. dey #ekli birle#ik fiilerin nne gelerek
olu#turulur, al-, ber-, kal-, koy-, kr-, sal-, tur-, t"- fiilleri ile birle#ik fiil
olu#turur; dey algan cok syleyemedi; bilbese da, bilemin dey ber bilmesen
bile biliyorum deyiver; kelemin dey koy geliyorum deyiver (ricadan farkl);
bgn kelet dey kr bugn gelecek syle (srardan farkl); beremin dey tur
veriyorum deyiver (bahaneyle kurtulmak amacyla); bir deme dey otur bir $ey
syle (ne susuyorsun?); kelemin dey sald geliyorum deyiverdi (hibir neden
yokken, onun hakknda d#nmeden); beremin dey turu veriyorum deyiver
(avutmak amacyla); cok boldu dey ber yemek ziyan oldu; men dey turgan
bolso bana sayg gsterirsen; bana itibar edersen; benim hatrm sayarsan; 5.
yansmalarda t"- (bkz. t"-) fiili ile birle#ir; 6. gemi# zamanda al#lm#lk
bildiren -u #ekliyle ifade edilir; de veya de ele yle sylediler, yle kabul
edilmi$ bir $ekilde konu$tular; 0 dese! veya dese! yle mi!, i$te! (daha ok iyi
kar#lamama, tasvip etmeme ifadesiyle); ay, sen akmak dese! i$te sen tam bir
ahmaksn!; oy, it dese! oy, di$i domuz (harf. kpek)!; aram dese alak, pis
adamn teki!; ataganat dese ne yazk!, yazklar olsun!, ok yazk!, eyvah!;
327
oy, sr bilgi dese! oy, gz a%a bak sen!; ooy desei, al kndr esten
kpayt! ah syleyeyim, o gnler hatrmdan kmyor!; emnege dese veya
nege dese i$te onun iin, bu nedenle, bu yzden; al gana deysibi sadece
bunu mu d$nyorsun?; bu daha hepsi de%il, bitmedi; e kp degende olsa
olsa, en fazla, en ok, nihayet, maksimum; e kp degende be" kn en fazla
be$ gn; be$ gnden fazla de%il; e az degende en az, en a$a%, en azndan;
on kn degende on gn geer gemez; e cok degende en kts, en kt
halde, en az, en a$a%, en azndan, minumum; a degende (veya adegende) veya
(ok kuvvetlendirmeyle) a degende ele (veya adegende ele) 1) -r, -rmaz;
her$eyden nce, evvel emirde, ilk nce; adegende ele mna mnday suroo berdi
her$eyden nce byle bir soru yneltti; 2) hi yoktan, durup dururken,
gerekesiz, sebepsiz yere; degen menen ne dense densin; yle olmasna yle,
ama (veya fakat); yine de; birnn degeni menen ba$kasnn emri ile,
ba$kasnn emri zerine; ba$kasnn dd% altnda; debey hesaba katmadan;
kn, tn debey veya kn, tn debesten gece ve gndz demeden, gece gndz;
ca", kar debey hem genler hem ihtiyarlar; a degie (veya adegie) gz ap
kapayncaya kadar; hemen, derhal, arabuk (nemli bir anda); $p diye,
hemen; adegie ber caktan A"rake keldi $imdi $u taraftan A$rake geldi; ana-
mna degende (veya degie) cny turgan ubakt kelip kald gz ap
kapayncaya kadar yola kma zaman geldi; a dep (veya adep) veya (daha kesin
olarak) a dep ele (a degende veya a degende eleye yakn anlamda; sadece slup
fark) -r, -rmaz, hemen, annda; a dep kelgenimde ben ilk kez geldi%imde; a dep
"aar mektebine kelgenden beri ben ilk kez $ehir mektebine geldi%imden beri; a
dep algan kezinde o alr almaz; a dep ele krgnd ilk bak$ta; adep r gara
ba"taganda $iir yazmaya ba$lar ba$lamaz; a dep ba"tal"nda ilk ba$ta,
ba$langta. < ET t:- (d:-) (ED 433b).
debattar mzakereler, gr$meler; tart$malar, mnaka$alar.
debder I = depter.
debder II = kepkir.
debet gider, verecek; debet, kreditin taktap gideri noktas noktasna hesapla.
debilge bkz. demilge.
debilgele- bkz. demilgele-.
328
dedek: dedek bolup cr- veya dedek ur- byk aba gstermek (veya harcamak),
ok abalamak, gayret gstermek; btn i"terge calgz z debek bolup crt
btn i$lere yalnz kendisi abalayp ko$turdu.
dedekte: dedektep ka- ok hzl bir $ekilde kamak.
dedil "r. enerjik, gl, kuvvetli, aktif, bir #eyi enerjik bir biimde elde etmeye
al$an, gayretli; dedil bolup crt ok aba gsteriyor, byk bir istekle
abalyor.
dedir- et. de-den, = degiz-; kl dedirmeyine klbayt yap demedike yapmyor;
kendi abasyla (hibir#ey) yapmyor; dedirbey barat emretmeden gidecek ; 0
balp dedire sgnp, kulk dedire cuttu ele folk. a gzllkle yakalayarak
yuttu; a dedirbey $u anda, hemen, derhal, arabuk; a dedirbey, Aceke
ayttrbastan bilgeni folk. a (syleyinceye kadar beklemeden) demeden, Aceke
sezdi; ka dedire sal- ses kararak vurmak (rn. ba#a, kafaya). < de-dir- < ET
t:tr- (d-) (ED 459b).
dedirt- et. dedir-den; kakn katn dedirtip, o kuday, ba"ma salba sonundu folk.
kaak kadn dedirtip, aman yarabbi, ba$ma dert ama. < dedir-t-.
dee = degi; z bilgenin dee berbes kendi bildi%inden geri adm atmad; o her$eyi
istedi%i gibi yapar.
deel- = del-; deelgen denilmi$, sylenmi$.
deene = dene.
deer 1. $uur, bilin; akl; d$nce, fikir; dalaylardn deerinde bar biro%unun
d$ncesinde var, (bu hususta) biroklar d$nyor; deerinde cok bolgondon
kiyin aytkan menen baydasz mademki o do%u$tan aklszdr, ne kadar sylesen
faydasz; 2. yetenek, kabiliyet; deeri cok, kantip okuyt? kabiliyeti yok, nasl
%renecek?
deerlik 1. hemen hemen, neredeyse, yakla$k (olarak), sylenebilir, denilebilir; cok
deerlik yok denilebilir (yle ok de!il); toluk deerlik kamsz tmyle endi$esiz
denilebilir; 2. gereken derecede; ok, olduka, ok daha; byk lde; bul
cumu" deerlik daracada colgo koyulbay catat bu i$ gereken derecede yoluna
koyulmam$; sabaktarnan ceti"plrdn san deerlik azayd ba$arsz
(!rencilerin) says byk lde azald. < de-er+lik.
329
degde- $iddetle arzu etmek, bir #ey iin yanp tutu$mak, ok istemek; okuuga
degdep kaldm okuma, %renme arzusu ile tutu$tum; bul Almambet kelgeni
kazaktn curtu degdeni folk. (bahadr) Almambet geldi%inde kazak halk (onu
grmek iin) yanp tutu$uyordu. < deg+de-.
degde gn. ba%rma, ba%rt; grlt, patrt, endi$e, panik, tela$.
degdel- dn. degde-den; kl degdelet gnl arzu ile yanyor. < degde-l-.
degde: degde-degde et- = degdede-.
degdede- hzl hzl, $a$kn hareketler yapmak; el kamap kalsa srtdan, "a"p
crb, degdedep folk. insanlar sarp sarmalasa evreni, $a$kn hareketler yapma.
< degde+de-.
degdedet- et. degdede-den; an degdedetip syrp keldi onu arkasndan iterek
srklediler; onu zorla srklediler; ekn te tokmoktun aldna al"p,
degdedetip cetelep olturu"up ikisini sopann nne denk getirtip ittirdi. <
dendede-t-.
degde"- i#t. degde-den; tama"an krg degde"ip, tegerektegi ayldardn el kp
keldi e%lenceyi grmeyi arzu edip, evre kylerden ok ki$i geldi. < degde-"-.
degdet- et. degde-den; $iddetli arzu uyandrmak; crk degdet veya kl degdet-
arzu, istek uyandrmak; crgmd degdetip, crl deysi kal"pay folk.
yre%imi arzu ile uyandrp ayrlmaz olalm diyorsun. < degde-t-.
degee zpkn.
degele (degi ele; bkz. degi, ele I) degele katuu synp a$r sevinerek; yle sevindi
ki...
degendik soy. de-den; bul adat ululard kadrlaboo degendikke catat bu al$kanlk
bykleri saymamak, onlara hrmet etmemek olarak adlandrlyor. < de-
gen+dik.
degene = ara I 1.
degensi-: degensip -m$ gibi, sanki, yani, 6deta, farzedip, sanp, ihtimal verip; tuup
aldm degensip, balan bizden tala"pa folk. onu (kendin) do%urmu$ gibi bir
iddiada bulunma. < de-gen+si-.
degi mutlaka, kesin olarak, hi, tam olarak, kesinlikle, tamamen; degi krdb! hi
grdn m!; degi aytz! veya aytz degi! syleyiniz mutlaka!; degi emine
bolso da her ne pahasna olursa olsun; degi oyuda bir deme barb? kafanda
330
herhangi bir fikir var m?; degi u"unday bolso dag yle bile olsa; bin kez olsa
bile, fakat; k, degi! hadi, k artk!; degi sen sylb! konu$may kes!,
sus!; sen, degi, kaan dayar bolosu! ne zaman hazr olacaksn (nihayet)!; degi
kzk ok e%lendirici, yle e%lendirici ki; degi aytkan kelsin! iste%in yerine
gelsin!; degi carabayt kesinlikle i$e yaramaz.
degiki: degikisin ayt- herhangi bir art d$nce olmadan, basite sylemek;
rpygnm dale cok, birok degikisin aytam da ok kzm$ de%ilim, bununla
birlikte bir art d$ncem olmadan sylyorum. < de-gi+-ki.
degirmen Tal.a!. = tegirmen.
degiz- et. de-den, = dedir-; baylk emne degizbeyt, cokuluk emne cegizbeyt! #.
zenginlik ne dedirmez, fakirlik ne yedirmez!; kursaktan kkan balamd, kuday,
birnn uulu degizdi folk. (benim) karndan kan ocu%umu, tanr, ba$kasnn
o%lu dedirdin; tamakt birge cep-itik, bizdi krgn du"manga egiz oro
degizdik folk. birlikte yiyip itik, bizi gren d$mana ikiz yi%it dedirdik (kendi
yle buyurdu); 0 klt degizip cut- lkr lkr yutmak; klt degizip suu cutpay, krt
degizip p albay folk. lkrdatmadan suyu yuttu, trdatmadan otu yoldu (yani
ne suyu iti, ne otu yoldu); ka degize ap- nlatarak vurmak, ses kararak
vurmak; att ba"ka ka degize aap cibergen atn ba$na sesi i$itilen kamy
$aklatp vurmu$tu. < de-giz-.
degradatsiya rtbe indirimi, tenzili rtbe; geriletme, geri itme.
dek: dek-dek kesik kesik kan yansma ses; kymlsz catkan t"ap Mzretbek,
zrp ete et crg sogup dek-dek #. Mzretbek, kalbinin tak tak at$n
hareketsiz yatar vaziyette inlemi$; negedir, etim mr, tamr dek-dek #. nedense
vcudum karncalanyor, nabz da hzl atyor, gerginle$iyorum.
dekabr aralk ay, aralk.
dekabrist dekabrist
70
.
dekada on gn, on gnlk sre.
dekan dekan, faklte ba$kan.
deke "r.: deke-duka korku, titreme, rperti; heyecan, tela$; kuvvetli arzu, gl istek;
deke-duka bolup crt tela$lanp, sabrszlkla bekliyor. kar#. !r. KxFxF dagdaga
(PED 528a).
dekebir kon. = dekabr.
331
deket kon.= dekada.
deki- tehdit etmek, korkutmak, rktmek, yldrmak, gz da% vermek, gzn
korkutmak.
dekilde- sabrszlanmak, ii iine s%mamak; al kaan kelet dep, dekildep turduk
onun gelmesini sabrszlkla bekledik; 2. bir #eyi aceleyle yapmak; acele
davranmak, acele etmek; abuk davranmak; c dekildep, gazeta ta"yt ko$arak
(hzl, aceleyle) gazete da%tyor. < dekil+de-.
dekildet- et. dekilde-den; kitepti ciber dep, dekildete beret kitab gnder diye hep
acele ettiriyor. < dekilde-t-.
dekiret kon.= dekret.
deklaratsiya deklarasyon, beyanname; beyan, aklama, ifade; deme.
dekret irade, ferman; yasa, kanun; kararname.
del = dal IV; del boldu $a$kna dnd (bsbtn kuvvetten d#t); del kld $a$kna
evirdi, sersemletti; ba" del tamamen $a$rd; lgna dnd, deliye dnd;
u"una knm karag, ukkandn ba" del bolot folk. $uncack gnlm zgn,
(hatta) (bunun hakknda) duyduklarndan deliye dnd; kytk ba"n del klp,
kng ylap kak"angan folk. kederden lgna dnd, her gn hngr hngr
a%lyor; del ooru hafif delilik, lgnlk, akln bunamas; del ooru tiygen emedey,
degdep Seytek col tartp Seytek, (abucak grmek) arzusuyla akln oynatm$
gibi yola koyuldu.
del- ed. de-den; 1. denmek, denilmek; aytoor, baar delip, baar aytlgan tek kelime
ile her$ey sylenip, hepsi sylemi$ti; 2. isim verilmek, adlanmak, isim verilmek;
ad olmak, denmek, adlandrlmak; Egizbay del eki bay bar ele Egizbay
(yani ikiz-bey) denilen iki bey vard. < de-l-.
dela kon.= delo; delada dalilder cok davada deliller yok; delasn beri! onun
dosyasn versene!
delbak gn. = koktu.
delbe 1. anormal, deli, kak, divane; 2. (veya delbe p) zehirli, otsu bir bitki addr;
0 delbe st gn. a%z st (kadnn do!um yapmasndan hemen sonra gelen st).
< ET tlve: (d-) (ED 493a).
delbelekte- acele bir $ekilde hareket etmek. < delbelek+te-.
delbelen- anormal olmak, divanelikler yapmak; kaklklar yapmak. < delbe+len-.
332
delbelent- et. delbelen-den. < delbelen-t-.
delbede- 1. = delbelekte-; cgrp keldi atay, crg syp, delbedep folk.
buraya aceleyle geldin, onun iindir ki yre%in sevindi; 2. ene almak, gevezelik
etmek; bir ki"i keldi erbedep, etek-cei delbedep #. kk (veya basit) bir ki$i
geldi (bkz. erbede-) onun ete%i ve kollar hareket ediyordu.
delbir gn. = zk I (zengin adr, fakat sslemeli); 0 delbir-delbir kmldama,
dalgalanma srasnda kan yansma ses dalgalanan; "kalp katar katar el
kelatat, tuular delbir-delbir munarlanat #. insanlar sk$k bir srada yryorlar,
onlarn bayra% dalgalandka kzl bir renk alyor.
delbire- dalgalanmak, sallanmak (rn. bayrak, flama, sancak hakknda); aldmdan
tosup, delbirep, amanda"p garm folk. (elbisesi) nmden kp, sallanp,
selamlayp karm. < delbir+e-.
delbiret- et. delbire-den; ak coolugun delbiretip colooular t"kn ma"inan
uzatp turat (kadn) beyaz mendili (ba#nn) zerinde sallayarak yolcularn
bindi%i arabay (bak#laryla) u%urluyor. < delbire-t-.
deldegey = deldek.
deldek dik duran, dikilip duran (rn. kulaklar hakknda); kabark, $i$mi$ (rn. burun
delikleri hakknda); deldek tanoo kanatlar kabark olan burun; burun kanatlar
kabark olan kimse (daha fazla bkz. delde). < deldey-gey.
deldekte- = deldede-; kplktn kanatnday deldektegen birdeme kelebe%in
kanad gibi kntl bir $ey.
deldektet- et. deldekte-den; Dinar ak borkogun deldektetip, yg uu-uu alp
kirdi Dinar sabrszlkla nl%n kartp tela$l bir $ekilde eve girdi. <
deldekte-t-.
deldelekte- bo$una ko$u$mak, sincap gibi ko$turmak. < deldelek+te-.
delde = deldek; delde kulak kntl kulak; kntl kula% olan insan.
deldede- 1. ne kmak, belirmek, kabarmak; 2. $a$kn $a$kn hareketlerle ifade
etmek; deldedep cgrp crt $a$kn bir halde ko$u$turup duruyor. <
delde+de-.
deldedet- et. deldede-den; tanoosun deldedetip burun delikleri $i$mi$. <
deldede-t-.
333
delde" kuz. ya$ndaki da% kou (eskiden bu ya#takiler kulcaar olarak
adlandrlrd, sonrasnda kulca).
deldey- 1. ne kmak, belirmek (rn. kulaklar hakknda); kabarmak; kulag
deldeyip turat kulaklar dimdik duruyor; 2. $a$kna dnmek, a%z (bir kar$) ak
kalmak, $a$alamak, donakalmak, put kesilmek; emine klarn bilbey, z kzn
i"enbey, deldeyip kald ne yapaca%n bilemeden, kendi gzlerine inanamayp
$a$kna dnd; Glnar, kep taap ayta albay, deldeyip karap kald Glnar,
szn syleyemeden $a$rp bakakald.
deldeyt- et. deldey-den; tumagd deldeytpe kulaklkl kalpa%nn ucunu kabartma.
< deldey-t-.
deldir: eldir-deldir bkz. eldir.
dele I = degele; dele caman emes pek (de) kt de%il; dele, dele! (bo$u) bo$una!,
asla!, hatta hi d$nmeden!
dele II (da-ele) ve, da, de, dahi, keza; mnda dele burada da, burada dahi; tkn
clknn baar bugn dele oydo geen seneki her$ey bugn bile hatrmdadr;
bbktrbz dele, agalarbz dele kk erkek karde$lerimiz de byklerimiz
de; andan dele, mndan dele oradan da buradan da; a dele o da; suransa
suranp, suranbasa cn dele kete beret ricada bulunsa da ricada bulunmasa da
geip gider; u"u dele carayt $u da i$e yarar (daha iyisi gerekli de!il); bul sr
dele emes bu da sr de%il; bu hi de sr de%il; ansz dele bilem onsuz (veya
bunsuz) da bilirim; "ek sanabay koyso dele bolot ku$kulanmamak gerekir,
$phelenmemek lazmdr. < da ele.
delebe heyecan; alaka, ilgi; delebesi kozgoldu veya delebesi kzd o heyecanland;
byk ilgi gsterdi; delebesi kozgolup da koyboyt onun (bu) hibir $eye ilgisi
uyanmaz, hibir $eye ilgisi yoktur.
delebel hevesi veya ilgisi olan, hevesli, ilgili. < delebe+l.
delegat delege, temsilci, eli.
delegatsiya delegasyon, heyet; kmttk delegatsiya hkmet heyeti (veya
delegasyonu).
delegey gn. apak, a$ikar, ak, besbelli, net; ak ak (gizlemeden, gizlenmeden,
saklamadan, saklanmadan).
delgir- = delr-.
334
delie "r. gn. pencere d$ kanatlar vazifesi gren kk kap, kapck. < !r. K/[F
der$e (PED 517b).
delin- dn. del-den; 1. denilmek, sylenmek; telaffuz edilmek; delingen sylenen,
sylenmi$ olan; 2. adlandrlmak, denmek, denilmek, ad olmak; o"ol kndn
Kara coltoy tr delinet $u gnden itibaren (bu yer) talihsiz yer diye
adlandrlyor. < de-l-i-n-.
delkilde- sarslmak, sallanmak; rktr delkildep, uudalar selkildep folk.
(elimsiz, zayf) hrgleri (zayf devenin) sallanp, tyleri (boynunun altndaki
bo!um da) ypranp; etegi delkildeyt ete%i sallanyor. < delkil+de-.
delkildet- et. delkilde-den. < delkilde-t-.
delme = teli.
delo res. dosya, evrak dosyas; zdk delo $ahsi (zel) i$, $ahsi dosya; delogo tik-
dosyaya koymak.
delr- aba gstermek, gl istek duymak; gayrete gelmek, co$mak, galeyana
gelmek, heyecenlanmak, galeyanan gelmek.
delrt- et. delr-den; aba, gayret, istek uyandrmak; gayrete getirmek,
co$turmak, galeyana getirmek. < delr-t-.
delpilde- (byk bir bez hakknda) dalgalanmak, sallanmak; 2. mec. aba gstermek,
co$kulu bir arzu gstermek; bir #eyi elde etmeye al$mak, pe$inde ko$mak, ok
istemek, can atmak; okuu de"ip delpildeyt okumaya can atyorlar; Ta"kenge
baramn dep, delpildep kalps Ta$kente gitmeyi ok istiyor. < delpil+de-.
delpildet- et. delpilde-den. < delpilde-t-.
dem "r. 1. nefes (alma), soluk (alma), soluma, teneffs; dem al- 1) nefes almak,
teneffs etmek; solumak; 2) dinlenmek, istirahat etmek, yorgunlu%unu atmak;
balta ktrg dg dem alat ats. baltay kaldrncaya kadar ktk dinlenir;
dem al" 1) dinlenme, istirahat; kezekt dem al" yllk cretli izin; dem al"
ylr dinlenme evi; 2) radyo ara, aralk, fasla; 3) esk. izin; dem aldr 1) nefes
aldrmak, soluk aldrmak; 2) dinlendirmek, istirahat ettirmek; 2. an, lahza; demge
koyboy veya bir demge koyboy (konu, mevzu ili#kisinde) anszn, aniden, bir
anda, $p diye; karndn maylarn, bir demge koyboy, calmad folk. karn
ya%n da bir anda yedi; cz som, bir demge kalbay ele, cok boldu yz ruble
aniden yok oldu; cz somdu bir demge kaltrbay (veya koyboy) cok kld yz
335
rubleyi bir anda harcad; dembe-dem (veya dembedem) sk sk, ikide bir; boyuna,
devaml; betinen monoktop akkan terin oromolu menen dembe-dem argan
karya alnndan boncuk gibi akan terini elbisesi ile sk sk silen ya$l; 3. yi%itlik,
yreklilik, cesaret; 4. g, kuvvet; derman, kudret, mecal, takat; uulu sovet eli
bar, btps senin demi bar #. byk Sovyet halkn var, bitmez gcn var;
ab"kas o"tonup, cigitten kyn demi bar #. ya$ls dintir, yi%itten daha ok
enejisi, gc vardr; yd turar demi cok, kymldaarga beli cok folk. kmaya
gc yok, kmldamaya takati yok; dem ber- g vermek, ilham vermek; 5. ama,
niyet, kast; 6. gn. [dm] demirci kr%; 0 dem kl- veya dem bayla- birine, bir
#eye umut (veya mit) ba%lamak, bel ba%lamak; saga dem baylap keldim sana
mit ba%layp geldim; dem kes- veya dem suut- veya dem bas- gcn yitirmek,
kuvvetten d$mek, halsiz d$mek, maveniyatn kaybetmek; gururunu krmak,
burnunu srtmek; korkutmak, tehdit etmek; kim surad elidi? kim kesti senin
demidi? folk. kim sordu senin soyunu?, kim korkuttu seni?; demi kesilgen veya
demi suugan veya demi kaytarlgan maneviyatn (ruhunu) vermi$; can sknts
iindedir; hznlenmi$; dut yemi$ blble dnm$; biz oozunan aldrgan
brdy demibiz kaytarlp colgo t"tk a%zndan av alnm$ kurt gibi zlp
yola d$tk; demi suudu dut yemi$ blble dnd; burnu srtld; bundan nce
de byk bir amac da yoktu; demin suut- (onun) burnunu srtmek, gururunu
krmak; taarruzu pskrtmek, kar$ koymak, mukavemet gstermek; demi kpay
kald nefes almaktan korkuyor, ses karmyor; demin iine tartp 1) nefes alp;
2) solu%unu (veya nefesini) tutarak; solu%u (veya nefesi) kesilerek; demin iine
alp turat nefesini tutarak duruyor; demi iide bolsun a%zn ama, srrn
verme; kursag menen dem alp kalptr (korkudan) nefes almaya korkuyor
(harf. karn ile nefes almaya ba$lad); iyininen dem alp oturup kald $a$t kald
(harf. omzuyla soluyor); demge kir- cesaretlenmek, yreklenmek, cesarete
gelmek; coo ketken so culunup, krk cigit kirdi demine folk. d$man ileri
atld%nda krk yi%it cesaretlendi; barna dem kirgen hepsi (rahat bir) nefes ald;
kur ele dem kl"at bo$una nefes alyorlar; dem ur- istekle yanp tutu$mak,
arzuyla yanmak, niyetini gstermek, niyetinde oldu%unu belli etmek; Narnga
baramn dep, dem urat Narna gitmeye niyetleniyor, Narna gitmek iin can
atyor; dem sal- etn. (hastay) okutmak, bylemek, okuyarak bylemek;
336
okuyup feleme yntemi ile tedavi etmek; topurakka dem salp, uu"tap alp
uruptur folk. kile byleyip, avulayp ald vurdu??; dem saldr- et. dem sal-
dan; dem ce- iyice pi$mek, ha$lanmak, yava$ yava$ kaynamak; kr dem cedi
pirin (pilav) pi$ti. < !r. RF dem (PED 534a).
demagog demagog, halk avcs.
demagogiya demagoji, halk avcl%, atp tutma.
demagogiyalk demagojik, demogog(s)i; atp tutmac. < demagogiya+lk.
dembedem (veya dembe-dem) "r. sk sk, ikide bir; boyuna, hep, devaml; ar bir
sonun i" krt ar ubak "ondoy dembedem folk. devaml byle e%lenceli i$ler
gryor. < !r. 9F@QF dem be-dem (PED 535a).
dembele- herhangi bir hareketi sk sk, tekrar tekrar yapmak; "gn kolun
dembelep ylp $yen elini sk sk flemi$; kirpikterin dembelep irmedi sk sk
gzlerini krpt.
demci- 1. arkadan bastrmak, arka taraftan yklenmek, arkadan dayanmak (rn.
srde atl, binici hakknda); 2. ilerlemek, ileri gitmek, ileriye do%ru hareket
etmek; kerkim apkan sayn demcip tiydi kk baltam her vuru$ta daha yukar
de%iyor (sopa, ubuk dik tutarak yontuldu!unda).
demde- 1. buharla pi$irmek; (suda) kaynatmak; ay demde- ay demlemek; kr
demde- pilav pi$irmek; 2. gcn vermek; oor balkad, i"i demdep kr i$i,
a%r ekicini gcnle kaldr. < dem+de-.
demdel- dn.-ed. demde- 1den; buharla pi$irilmek, (suda) kaynatlmak. < demde-l-.
demdeme kaynatlm$, buharla pi$irilmi$, suda pi$irilmi$; demdeme kr suda
pi$irilmi$ pilav; demdeme kr, "irin a" kongon cerge kaynatp folk. her
molada pilav ve tatly pi$irmi$ler. < demde-me.
demden- dn. demde- 2den; g toplamak, glenmek, kuvvetlenmek;
cesaretlenmek, yreklenmek, cesaret almak; krk cigit kald demdenip, uykusun
uktap, kan"p folk. krk yi%it uykularn alp g topladlar; elin aman krgn
so elirdi Toko, demdenip halkn sa%lam gren Tokon sevindi, cesaretlendi. <
demde-n-.
demder "r.: kl-demder crszb? merhaba!, naslsnz? (byklere sylenen
selam, selamlama ifadesi).
337
demdet- et. demde-den; ay demdet- ay demletmek; paloo demdet- pilav
pi$irtmek. < demde-t-.
demd cesaretli, cesur, yrekli, cretli, gz pek, korkusuz; din, evik, sa%lkl;
attar demd, azamattar demd atlar tok, ocuklar din; 0 kur demd bo$una
aba harcayan, bo$ yere gayret sarfeden (bir #eyi yerine getirmek iin elveri#li
durum olmad!nda). < dem+d.
deme (sadece bir say sfat ile uyum iinde) = neme; bir deme (veya birdeme) bir
$ey; azraak bir demeni estegendey boldu bir iki $ey hatrlarm$ gibi oldu; men
tuuraluu birdeme dep koy lehimde bir iki sz syledi.
deme- eklemek, ilave etmek, katmak (biraz, bir miktar daha eklemek; doldurmak);
stn suu deme- zerine su ilave etmek; bo"ogon nsna ayd demey kuydu
bo$ fincanna ay doldurdu (veya koydu); klt etip demep suu cutpay (dayankl
at hakknda) bir kez daha suyu yutmaz (sadece bir kez yutar); 0 demep-demep
tekrar tekrar, yeniden yeniden, bir daha; k deme- g toplamak, glenmek,
kuvvetlenmek; seni demep kelgemin senin yardmna gvenerek buraya geldim.
demek ars. ksacas, tek kelime ile, hasl, velhasl, uzun szn (veya lafn) ksas,
demek (ki); demek, al kelbeyt demek ki, o gelmeyecek. < de-mek.
demelen- dn. deme-den; demelenip bozo iil menen birge, trd szdr
kd boza tekrar tekrar iildi%inde, e$itli szler g kazand. < deme-le-n-.
demet- = demit-.
demeyilik her gn olma, gndelik olma, al$lm$lk, aleladelik, baya% olu$
(bayram, kutlama, tren gnleri de!il, ola!anst gn de!il). < demey+ilik.
demeyde al$lm$, her zamanki ko$ullarda; demeyde kyn sylys, direktordun
aldnda syls bolboybu? $imdi gzel sylyorsun, sonra bunu yneticinin
nnde sylesen olmaz m? < demey+de.
demeyki gndelik, her gnk, her gnlk, al$lm$, her zamanki gibi; demeyki kn
her gn, hafta ii (gn), baya% gn; demeyki tr her gnk grn$, her
zamanki eda. < demey+ki.
demig i#. demik-ten. < demik-.
demik- 1. a%r ve sk sk solumak (a!z kapal bir #ekilde); nefes darl% ekmek
(veya olmak), tknefes olmak; at demigip turat at sk sk soluyor; 2. mec.
abalamak, gayret etmek, aba harcamak, gayret sarfetmek; aldnkga cetsem
338
dep, artk ki"i demiget folk. ne gitsem diyerek arkada kalan ki$i gayret
sarfediyor; ilgeri karay demigip ileriye do%ru gayret ederek; ugup alp Krgl al,
can kalbay, demigip, krk oronun stn cete keldi, teminip folk. Krgl al
(bunlar hakknda) dinleyip, btn gcn sarfederek ileriye do%ru kp, atn
mahmuzlayp, krk yi%idin stne geldi; demikken celin basayn, zm colun
tosoyun folk. olduka gl kibrini kraym, onun yolunu keseyim. < dem+i+k-.
demiktir- et. demik-ten; bayku"tu demiktirip cee kubalap, aldna E"im kandn
keldi alp #. obanaldatan ku$unu kovalayp, soluk solu%a brakm$ (yle tkanm#
ki), E$im hann nne alp getirmi$. < demik-tir-.
demilge, debilge dalga, hamle, hz; aba, gayret; giri$im, te$ebbs; emgektik
demilge al$ma $evki; cak" ele debilge kld ele, bolboy kald gere%i gibi gayret
etti fakat hibir $eyde ilerleyemedi.
demilgei bir i#e nayak olan; bir i#te ilk adm atan, nc; melde"tin demilgeileri
yar$n ncleri. < demilge+i.
demilgele-, debilgele- arzu, istek pe$inde ko$mak, elde etmeye al$mak; can atmak
hevesinde olmak. < demilge+le-, debilge+le-.
demilgel giri$ken, mte$ebbis; 0 z demilgel kollektiv kendili%inden faaliyette
bulunan topluluk; z demilgel kollektivdin spektalderi kendili%inden faaliyette
bulunan toplulu%un temsilleri. < demilge+l.
demiltarizatsiya demilitarizasyon, askersizle$tirme, silahszlandrma, askeri durumu
kaldrma.
demit- 1. ok hzl bir $ekilde ileriye do%ru atlmak; toodon akt ta"kn sel, clga
menen demitip #. da%dan ta$p gelen sel dar dere yata% boyunca ok hzl bir
$ekilde akp; it etegin culup aluday demite bedri sanki onun ete%ini
paralamaya niyetlenmi$ gibi, kpek ok hzl bir $ekilde saldrd; 2. g%sne
bastrmak (veya dayanmak, yklenmek) (ba#l. zerinde bulundu!u atn g!sne);
3. mec. stne atlmak, saldrmak; ba$a kakmak, dokundurmak, serzeni$te
bulunmak, sitem etmek; ayplamak; cardlk baylk kimde cok, cards dep,
demitpe folk. fakirlik ve zenginlik kimde yok (hem fakirler hem zenginler var),
fakirsin diyerek ba$kalarn ayplama; kuturgan kar"krdan beter arr! etip,
ap carma"uday demitti gz dnm$ kurttan beter bir b%rt ile hrlayp
339
saldrd; camanda"p er cigit, biridi biri demitpe folk. yi%idi birbirini ktleme
veya birini di%erine ayplama.
demke" "r. gn. [dmk"] frk, otu, okuyarak tedavi eden kimse.
demobilizatsiya seferberli%in bitmesi, terhis, terhis edilme.
demobilizatsiyala- terhis etmek. < demobilizatsiya+la-.
demobilizatsiyalan- dn. demobilizatsiyala-dan; terhis olunmak, terhis edilmek,
terhis olmak; demobilizatsiyalagandar terhis edilen askerler. <
demobilizatsiyala-n-.
demokrat demokrat.
demokratiya demokrasi; partiyann iki demokratiyas parti ii demokrasi, partideki
i demokrasi.
demokratiyalk demokratik, demokrat(s)i, demokrat; demokratiyalk respublika
demokratik cumhuriyet; demokratiyalk tsentralizm demokratik
merkeziyet(ilik). < demokratiya+lk.
demonstrant nmayi$i, gsteri yapan, gsteriye katlan.
demonstratsiya fark. gsteri, nmayi$, provakasyon, k$krtma.
demonstratsiyala- fark. gsteriye katlmak, gsteri yapmak, nmayi$e katlmak. <
demonstratsiya+la-.
demonstratsiyalan- dn. demonstratsiyala-dan; fark. gsteriye katlm sa%lamak.
< demonstratsiyala-n-.
dem i#. deme-den. < deme-.
demr, demrn destek, yardm; kurtarma; kurtar$; artnan demr bolboso,
asldar coonu ceebi? folk. arkadan (yani cephe gerisinden) yardm gelmezse, bu
kahramanlar d$man bir kerede yenecekler mi?; amanat canga demrm
aldeylegen beleksi folk. emanet cana (ocu!um) deste%im ninni sylenerek
uyutulan hediyesin.
dempig damping, d$rm.
den "r. (fonetik #ekli ten #eklindedir, ancak dilde ayr bir kelime gibi anla#lr); 1.
beden, gvde, vcut (insann); deni soobu? 1) shhatte misin?; 2) akln ba$nda
m; deni soonun can soo ats. vcudu sa%lam olann, ruhu da sa%lam olur;
sa%lam kafa sa%lam vcutta bulunur; den sooluk sa%lk, shhat, afiyet, esenlik;
birini baylk den sooluk ats. ilk zenginlik sa%lktr; deni-kardz soo
340
crszb? sa% salim misiniz?; 2. mec. anak, bellek, hafza; denimde cok bolup
catpayb! gerekten hatrlar mym?!; i$te hatrlamyorum!; denimden gp
kalptr hatrmdan kt, unuttum; 0 denidi ba#"tadb? = kabl tuttubu?
(bkz. kabl). < !r. 7p ten (PED 326a).
dene "r. gvde, vcut, beden; dene tarbiyas beden bakm, beden terbiyesi; esk.
beden e%itimi, kltr fizik; 0 geometriya denesi geometrik cisim; dene kul bkz.
kul. < !r. KVp tene (PED 331b).
deniy- dzelmek, buru$u%u almak (rn. buru#uk, kr#k hakknda).
deniyt- et. deniy-den; dzeltmek, buru$u%unu dzeltmek, katlanm$ yerini
dzeltmek dzletmek; przleri gidermek (rn. buru#u!u, kr#!). < deniy-t-.
denodduk Rus. kon. dinlenme gn (hafta sonu gnleri).
de gmbrtnn yansmas (rn. hafife gerilmi# davul).
dedaroo kararszl% olma; dedaroo bolup turam karar veremiyorum; i"tin
o"ondoy cagdayn eske alp, baruuga batna albay, dedaroo bolup crt enine
boyuna d$nlrse bu durumda gitmeye cesaret edemez, kararszlk iinde kalr.
dedarooluk kararszlk, tereddt; fikirde, istekte akl kar$ma. < dedaroo+luk.
dege: dege mas (veya degemas) 1) akrkeyif; 2) mec. dermansz, bitkin, halsiz,
kuvvetten d$m$; takr uktabay, uykuga degemas bolup kalgan onun uykusu
var, hi uyumad, kuvvetten d$t.
degek uy.a!. = mam.
degeel = degel I.
degel I fark. dzey, seviye; madany degel kltr seviyesi, kltrel dzey; deiz
degelinen deniz seviyesinin stnde; 0 degel tu"unda tam tersi(ne); tak
degel tu"una kelgende onun nne kp geldi%inde.
degel II "r. gn. [dgl] = ikit.
degelde" msavi, e$it, denk; eknn k degelde" ikisinin gc denktir. <
degel+de".
degelde"- biriyle, bir #eyle denk olmak, bir olmak, yar$mak, rekabet etmek; asman
menen degelde"ken usuz too gkle yar$an usuz bucaksz da%. < degel+de"-
.
degemas bkz. dege.
341
degene "r. etn. (kar#. coro I, "erne, l") koyun almak iin masrafa ortakla$a
katlarak yaplan a%rlama.
degi: egi-degi bkz. egi.
degil: ala degil akrkeyif, hafif sarho$luk hali; kmzga ala degil bolup, ar-beri
basp turat kmzdan akrkeyif olmu$, bir a$a% bir yukar yryor.
deiz deniz; 0 deizdey cmert, alicenap; gnl zengin, gnl bol; geni$ mezhepli;
bizden ketken i" bolso, deizdey cezde, keiiz folk. herhangi bir hata i$lersek,
cmert eni$te, affediniz; deiz ba" kendine a$r gvenen, kendine gveni olan. <
ET teiz (d-) (ED 527a).
dekana = degene.
deke: deke-deke cel- byk admlarla fakat hzlanmadan ko$mak; deke-
deke celdir- (atlar) trsa kaldrmak.
dekey- 1. a%r kanl, hantal ve beceriksiz olmak; 2. mec. kurumlanmak, kurum
satmak, alm atmak; byklk taslamak; bir $eyle vnmek; Eldiyar barp
ekeydi, erdemsinip dekeydi, ermelte albay bul ta"t eki kz ekeydi folk.
Eldiyar gidip e%ildi, cesaretini toplayp kurumland, ta$ alamadan gzleri fal ta$
gibi ald.
dekeyt- et. dekey-den; aln bilip cnsn, atana cgn dekeytip folk. kendi
gcn hesap edip, (kocaman) deve ykn yklenip yola km$. < dekey-t-.
dekiy- uzun bacakl ve zayf olmak, srk gibi olmak (daha ok kadnlar hakknda);
i, dekiygen! vay, srk seni!
departament blm, departman, daire, $ube; bakanlk; mamlekettik department
devlet departman.
depder = depter.
depilde- sallanmak, sarslmak; (elbiseler iin) asl sallanmak; delpildep baratkan
eki etegin kmtp aluuga da buyamas kelgen cok sallanan ete%i katlamaya
derman yok. < depil+de-.
depildet- et. depilde-den. < depilde-t-.
depkir I = tekbir.
depkir II cesaret, yreklilik; depkiri kap kald veya depkirin tappay kald korktu,
$a$alad; depkirin tappay kaldastap $a$kn $a$kn ko$u$up; depkiri kakan cok
$a$rmad, $a$mad; depkirin taptrbad onu mitsiz bir duruma soktu; depkirin
342
ald (herhangi bir #ey) onu korkuttu; depdir tappagr! rahat yz grmeyesin!,
rahatlk nedir bilmeyesin!
depkir III = kepkir; bala depkirden t"kn eki boorsoktu ala koyup ocuk
kevgirden d$en iki ba%rsa% (bkz. boorsok) kapt.
depkir- ksrmek; atm depkirip kalptr atm ksryor.
depkirt- et. depkirt-ten. < depkir-t-.
depo depo, ambar.
depozit emanet, depozito.
depsen gn. da%larda, tepelerde bulunan pek byk olmayan ukur, girinti, oyuk.
depter Yun. vastasyla "r. defter; (kayt iin) defter (ofis, bro) cekelik uyot depteri
esk. ki$isel kayt defteri; g" depter kan evrakn kaydedildi%i defter; kiri"
depter gelen evrakn yazld% defter; ntk depteri not (harf. cep) defteri, akl
defteri; curnalisttin ntk depterinen gazetecenin not defterinden. << Ar. ;pXF
defter (PED 528b).
deptere kk defter; (ofis, broda kullanlan) kk defter; not defteri, bloknot,
ajanda, and. < depter+e.
deputat Rus. mebus, vekil, milletvekili; Cogorku Sovyet deputat Yksek Sovyet
meclisi vekili.
deputattk I mebusluk, vekillik; deputattk mildet mebusluk grevi. < deputat+tk.
deputattk II mebusluk durumu; deputattkka krst- mebus aday olarak
gstermek; Krgz SSR Cogorku Sovetinin deputattgna kandidat Krgz
Yksek #ura milletvekili aday. < deputat+tk.
der Tien.a!. kurutun (bkz. kurut I) kurutuldu%u hasr.
derbi" = darvi".
dercava devlet (eyalet); Sovettik dercava Sovyet devleti; uluu dercavalar byk
devletler.
derdekte- = derdede-.
derdelede- = derdede- 2, 3.
derdede- 1. (burun delikleri hakknda) kabarmak, $i$mek; attn tanoosu
derdedep, teri zirkireyt atn burun kanatlar kabaryor ve teri akyor; 2. (kk
ya#taki insan hakknda) co$kulu, kavgac bir ruh hali iinde olmak (veya
bulunmak); cesaretlenmek, yreklenmek; 3. mec. burnu havada olmak, kendini
343
be%enmek, kurumlanmak; sen emne derdedep kalps? sen ne kendini
be%eniyorsun? < derde+de-.
derdedet- et. derdede-den. < derdede-t-.
derdedeti"- i#t. derdedet-ten; murundarn derdedeti"ip, kulaktarn tikiytip
burun kanatlarn kabartp, kulaklarn dikip (atlar hakknda, atlarn yaknnda
meydana gelen tehlike annda). < derdedet-i-"-.
derdey- 1. (burun delikleri hakknda) kabarmak, $i$mek; murdu derdeyip turat
burun delikleri $i$iyor; 2. mec. kurumlanmak, byklk taslamak; ba"na bali"
koydurup, derdeyip uktap kald ba$na yastk koydurup, alml bir eda ile
uyudu.
dere "r. dar bo%az, argt, dar geit, derbent; kr dere kapal dar bo%az. < !r. T;F dere,
derre (PED 516a).
derek = daret; e derek bolbodu folk. hi haber yok.
derektir kon. = direktor.
derektiv, derektip = direktiva.
dereviya ky, krsal alan.
derey- kurumlanmak, kurum satmak, alm atmak, burnu bymek; bir $eyle
vnmek; sz garbayt kedeylen, starndar dereygen #. i$iler (kyller)
fakirle$tiklerini szcklere dkmeden bbrlendiler.
dermatin yapay me$in, dermatin.
dert = dart.
dert = dartuu.
des "r. g, kudret, kuvvet; camand koluna des tiyse, odurbayt ats. ktnn eline
g geerse, rahatlk vermez; desim-km cetpedi gcm kuvvetim yetmedi;
agayndarnn desterin kaytarp, "aktarn sndr"ka, ann adamgeriligi erik
berbedi arkada$larnn gcn toplayp, daln krmaya, onun insanl%
korkutmaya izin vermedi; 0 desi kaytt veya desi suudu sustu; $a$rd; des kaytar-
veya des candr- veya des sndr- korkutmak, yldrmak, rktmek; desin kaytara
oroy aytp koydu onu rkterek kaba bir biimde syledi; desinen gn.
[desiden] nedenle, sebebiyle. < !r. ?>F dest (PED 519a).
desetke Rus. kon. on (tane); aykanada olturup, bir-eki desetke mantu cep
ayevinde oturup, on bir on iki tane mant yemi$.
344
desoromol "r. gn. mendil.
despot despot, mutlak hkmdar; zorba, zalim.
despotizm despotluk, despotizm, istibdat, keyfi idare.
deste "r. gn. [dst] tutak, sap, kabza; kamnn destesi kamnn sap; 0 gl deste
iek demeti, demet, buket. < !r. K{>F deste (PED 525a).
destep "r.: destepte ilk nce, ilkin, evvela, nce, ilk ba$ta, ba$langta, her$eyden
nce.
destiyer "r. yardmc, rak; destiyer bala yeniyetme (i#e yardm eden o!lan). < !r.
/{>F;. dest-y!r (PED 525b).
de" i#. de-den; 1. syleme, anlatma, ifade etme; anday de" carabayt yle sylemek
do%ru de%ildir; mnday de"ke carabayt byle konu$mak yaramaz; tadanp E"i
dal boldu, bularga emne de"ine #. E$i onlara ne syledi%ini bilemeden hayretler
iinde kald; 2. adlandrma, isim verme, isimlendirme. < de-".
de"-, de"i"- i#t. de-den; hep birlikte konu$mak; szle$mek, anla$mak, uyu$mak. <
de-"-, de"-i-"-.
detal tek. para.
deviz Rus. $iar; parola.
dey gn. = degi; dey barb ayb? onun herhangi bir (hi) kusuru var m?
deydi "r. 1. evsiz barksz, serseri, avare; 2. tuhaflklarla dolu; kaln kafal; ay, kuday
ay-ee! al deydi emi kaydan estesin! aman Allahm! o aklsz $imdi nereden
hatrlasn!
deydilen- gn. i$siz gsz dola$mak, bo$ta gezmek; bir a$% bir yukar dola$mak;
srtmek; emnege deydilenip, talaada crs? tarlada ne diye bo$ geziyorsun?
< deydi+len-.
deyilda, deyilde (destanda) 1. pahal bir kuma#n ad; deyilda apan deyilda
kuma$ndan yaplan kaftan; 2. deyilda kuma$ndan dikilen st giyim.
deyin, deyire = deyre.
deyre haddi, snr ifade eden bir ektir kadar, -e kadar, -ye kadar; cz somgo deyre
yz rubleye kadar; alige deyre $imdiye kadar; oktyabrge deyre ekime kadar,
ekim ayna kadar; saat on ekiden ekige deyre saat on ikiden ikiye kadar;
odordon ba"tap baldarga deyre byklerden ba$layp ocuklara kadar. kr#.
Kzk. deyin; Hak. te:re [ESTYa 183]. Bkz. ES de#in (577a).
345
dez = tez I; iyri kkan cgaka tzt turgan dez kzk folk. e%ri byyen a%ac
dzeltmeye yarayan do%rultma aleti.
dezertir asker kaa%, kaak.
dezinfektsiya dezenfekte, dezenfeksiyon.
dezinfektsiyala- dezenfekte etmek. < dezenfektsiya+la-.
dezinfektsiyalan- dn.-ed. dezinfeksiyala-dan; dezenfekte edilmek. <
dezenfektsiyala-n-.
dezorganizator dzen bozan, bozucu, i$i bozucu.
dbr yansma kelime; dbr-dbr tkrt (ses); barabandn dbr-dbr trampet
vuru$lar; davul (veya trampet) sesi.
dbra- 1. kesik kesik takrdamak, tkrt karmak (rn. sert bir #ey zerine dklen
tane, dolu hakknda, davul hakknda); barabandn dbragan trampet vuru$lar;
davul (veya trampet) sesi; mltktn n, soyuldun n dbrap folk. tfe%in sesi,
sopann (sk sk indirilen darbeler) sesi tkrdayp; camgr caap dbrap, mndr
caap dbrap folk. ya%mur ya%p tkrdayp, dolu ya%p tprdayp; kn dbrap
caap turat ya%mur iseliyor, ahmak slatan ya%yor. < dbr+a-.
dbrat- et. dbra-dan. < dbra-t-.
dbrla- = dbra-.
dbrtta- = dbra-; kn brklp, kiine dbrtap turat hava kapank ve bulutludur,
ya%mur iseliyor.
db" ses, seda. < ET tav" (ED 446a).
db"sz sessiz, sedasz; zayf sesli. < db"+sz.
db"tuu sesli, sesi olan. < db"+tuu.
ddaar = ddar.
ddar bkz. didar.
dgdgy tknaz, ksa, bodur.
dgdy- 1. tknaz, ksa, bodur olmak; kan Kurmanbek dgyp, colborstoy catat
mkyp folk. tknaz han Kurmanbek kaplan gibi bzlerek yatm$; 2. knt
yapmak, d$ar kmak, yerinden km$ bulunmak; iyni dgdyp, ktrlp turat
omuzlar kalkk duruyor.
346
dgdr- (kitle, y!n hakknda) iti$ip kak$mak, sk$trmak, sk$mak, yklenmek;
hareket etmek, ilerlemek; asker dgdrp kirip bard asker baskn yapt
(muhaliflere).
dgdrl- dn.-ed. dgdr-dan; (kitle, y!n hakknda) tklmak, tk$mak, s%$mak,
sokulmak; el dgdrlp kat insanlar birbirini sk$trarak kat. < dgdr--l-.
dk: ta dk sald $afak skt, tan yeri a%ard; ta carkrap, dk salp, ata turgan
ubakta tan yeri a%ard%nda sabah kzll% parlad; crgn dk bolup (veya
turup) kald zntl, ackl bir his kalbinde kald; can coldo"u krk bolup,
say"uuu du"mandn crgn dk bolup folk. krk silah arkada$ olup,
sava$mak istenilen d$mann yre%ine a%rlk olup.
dkan I gn. = dykan.
dkan II = tkan; kelbett, dkan, ar kyml ekind yz izgileri gzel, derli
toplu, her hareketi azimli; dkan karmap tapanasn tabancasn ustaca tutmu$.
dkanda- = tkanda-.
dkandk = tkandk.
dkat Ar. 1. gn. olduka endi$eli bir h6l; dkat boldum olduka endi$elendim; e
dkat kalmad hi endi$esi kalmad, tamamen rahatlad, 2. dikkat; dkat menen
uk- dikkatle dinlemek. << Ar. ?NF dikkat (PED 529b).
dkattk sey. dikkat.
dkdy- = dgdy-.
dldra- snepe, smsk olmak; dldrap ele ara crt ayaklarn sryor (veya
srklyor); dldragan = dldrak. < dld+ra-.
dldrak snepe, smsk. < dldra-k.
dm: n dm cok sessizlik, skcnet, lm sessizli%i; aylana dm lgn smak
etrafta her$ey terkedilmi$ gibi, in cin top oynuyor; kgm kire, kn bata, eldin
ald (veya ast) dm cata folk. alaca karanlk bastrp, gne$ batt%nda, ilk
insanlar (yani erken yatanlar) derin bir uykuya dalarlar; dm kpay cogoldu iz
brakmadan kayboldu; dmn garbay 1) (o) gizlice, gizli olarak; 2) (ona) a%zn
atrmadan; dm etpey tam bir sesizlik iinde, hi konu$madan; dmd garbay
bar! sesini karmadan, konu$madan git!; dm garbay tap! hemen bul!; ok
konu$madan bul!; dmn garbay (o) kalbi durur gibi oldu%unda; samoordun
dm kpay kald semaver ses karmay brakt.
347
dmak "r. arzu, istek, emel, heves, d$nce, fikir; hrs, a$r istek; tamak bolboy,
dmak bolboyt ats. yemek olmadan istek olmaz; a ay oynamaz; cg uyda
bolso da, dmag td ats. yk inekte olsa (bulunsa) da gz devede; dmag
o (insanlar hakknda) a$r istekleri olan, yksekten atan; dmag dalay cerde
go! bak ne istiyorsun daha!; kap, dmaga ta" tiygir! a$r isteklerine ta$
de%sin!; dmak kt- kendi isteklerini nemsemek, kendi isteklerine fazlaca
kymet vermek; kuru dmak a$r ve gerekle$tirilemez iddia. << Ar. |.EF dim!g
(PED 534b).
dmaktuu a$r istekli, iddial. < dmak+tuu.
dm- 1. ahenkli bir biimde a%r a%r ve zar zor gze arpacak derecede akmak;
tamrdn kag"na t"nbdm: birde crp dmp, birde lakldap ketet
nabzn anlayamadm: bazen sessiz ve yava$ bazen gl atyor; 2. a%r, yava$
kaynamak; samoor dmp kald semaver grlts kesildi; 0 boroon ana-mna
dmp kald boran biraz kesildi, frtna biraz dindi. < dm+-. kr#. B$k. dm-
azalmak, kesilmek, dinmek [ESTYa 340].
dmk- (hava hakknda) a%r, bo%ucu, bunaltc olmak; aba dmgat, asman kara sur
hava bo%ucu, gk kur$un renginde; kn (veya aba) dmgp turat hava olduka
bulutlu. < dm++k-. kr#. Trkm. dm- bo%ucu, a%r (kokan), bunaltc olmak
(mec. hava hakknda) [ESTYa 340].
dmktr- et. dmk-tan; kapamak, kapatmak, rtmek, skca rtmek (rn. buharn
kmamas iin kazan); aba dmktrp turat hava olduka kapal, bulutlu. <
dmk-tr-.
dmra- hareketsiz olmak, kprdamamak; sessiz, sakin, durgun olmak; oturgandar,
dmrap, cer karad oturanlar (hepsi) ba$larn ne e%ip sustular. < dmr+a-.
dmt- et. dm-dan; kazand dmtp ele koy kazan kaynar kaynamaz yava$a koy.
< dm-t-.
dmkl a%r, bo%ucu, bunaltc; dmkl tn bunaltc bir gece. < dmk--l.
dn: dn-aman sa%-salim; ayldaglar dn-aman kydekiler sa% salimler, rahatlar iyi.
d I ham toprak, hi srlmemi$ toprak, i$lenmemi$ toprak; d cerler i$lenmemi$
topraklar; d cerde egin cak" gat i$lenmemi$ toprakta ekin iyi yeti$ir; eski
bedenin d eski yonca tarlasnn hi srlmemi$ topra%; d buz- ham topra%
348
srmek; kotorulbagan d el de%memi$, i$lenmemi$ toprak; 0 d suugan ubak
ge gelen gz; d suuganda gz ge geldi%inde.
d II yansma kelime (davula vuruldu!unda ortaya kan sert ve kesik ses ya da kar
sularnn eriyip bu damlalarn bo# kovaya vs. d#mesiyle ortaya kan hafif ses);
d-d yansma kelime (tekrar tekrar olma durumu, bir daha yapma durumu);
d-du yansma kelime (bazen bo!uk bir #ekilde bazen sesli); 0 d debesten
herhangi bir sesi telaffuz etmeme; tart$maya girmeden, tart$masz. < ET t (ED
512b).
ddook meme ucu $eklindeki knt (#akak kemi!i blgesinde).
dgl evik, din; yi%it, babayi%it, ko yi%it; krktn ba" Krglm, krknda kpkn
dglm folk. krk (askerin) ba$ Krglm, krkndan daha dincim, evi%im.
dgr: dgr-dgr 1) tkrt, atrdama #eklinde ortaya kan yansma kelime; 2)
balalayka ald!nda ortaya kan ses.
dlda- tnlamak, nlamak, tnlama sesi karmak; 0 dldap kalptrmn
dinle$tim, kuvvetlendim; kl dldap kald tel iyice gerildi. < dl+da-.
dldat- et. dlda-dan; tnlatmak, nlatmak, tnlama sesi kartmak, tngrdamak;
dldatp ertkile- tngrdatmak (rn. balalaykay). < dlda-t-.
dkana "r. gn. ukur grnmnde olan yer (ttn yapra!nn kurumasndan
sonra yirmi drt saatten fazla bir sre istiflendi!i).
dklda- = daklda-
dkldat- = dakldat-.
dkloon tknaz ve sa%lam yapl, dayankl.
dky- (hayvanlarla, insanlar hakknda) tknaz, sa%lam yapl ve biimli olmak; un
"kagan sumbalday dkygan bir ki"i tkabasa doldurulan un uval (bkz.
smbal) gibi olan ki$i; dkyp, uktap atat (tknaz, sa!lam yapl insanlar
hakknda) tostoparlak olup uyuyor, yumak gibi olup uyuyor; kylas lgn
dkyp folk. onlardan biro%u donarak lm$.
dr (hzl hareketi, davran# ifade eden yansma kelime); dr berip rk- veya dr etip
rk- korku iinde bir yana atlvermek; dr berdir veya dr dedir- hzl bir
hareketle brakmak; anda-sanda Tayka"kan dr berdirip koyot zaman zaman
(at) Tayka$kan hzl bir hareketle brakyor; att kiine dr dedirip alal at biraz
drt nala ko$turalm; dr koy- kamak, ko$mak, tabanlar ya%lamak, tabanlar
349
kaldrmak, admlarn geni$ amak, ko$maya ba$lamak (yeti#mek, ko#mak); dr
koyup cnd tabanlar ya%lad, tabana kuvvet kat; palamar kopard; tlk,
ta"tan sekirip, dr koydu tilki ta$n stnden sekip tabana kuvvet kat.
dr! oha!
drama kon. = drama.
drdan "r. atk.a!. jilet iin klf, ustura mahfazas, koruncak.
drday = trday (bkz. tr); drday cala rlplak, anadan do%ma.
drdk- (insanlar ve hayvanlar hakknda) kalabalk etmek, y%lmak; bir araya
toplanmak; koy drdgn rkt (korkmu#, rkm#) koyunlar y%ldlar. < drd+k-.
drdy = trday (bkz. tr); kiyimin drdy etirip, clangatap sal"t #. btn
giysilerini karp tamamen rlplak kald.
drdy- $i$mek, kabarmak (rn. #i#irildi!inde tulum hakknda); ylgn anatay
drdygan $i$irilmi$ tulum gibi kabarm$.
drdyt- et. drdy-dan. < drdy-t-.
drdy"- i#t. drdy-dan. < drdy--".
drgayakta- kaymak. < drgayak+ta-.
drgayaktat- et. drgayakta-dan; 0 iin drgayak tatp ketti #aka $iddetli ishal oldu.
< drgayakta-t-.
drg- atlvermek (hayvan srs, sr hakknda); koydu bir eti, drgp, rkp
kald koyunlarn bir ksm rkp bir yana atlverdi.
drgt- et. drg-dan. < drg-t-.
drlda- titrek bir ses karmak, vzldamak, homurdanmak, u%uldamak; 0 drldap
cgr- hzl ko$mak, ok hzl gitmek, kur$un gibi gitmek. < drl+da-.
drldak 1. gcrt; vzlt; homurtu, u%ultu; drdr, drlt; 2. vzlt etme, homurdama,
u%ultu etme. < drlda-k-.
drldat- et. drlda-dan; attn oozun koyo berip, drldatp cetip baram at drtnala
ko$turarak yeti$ece%im. < drlda-t-.
drya = dry.
drkra- 1. paralanp da%lmak, para para olmak; drkrap ka- il yavrusu gibi
da%lmak, hepsi bir tarafa (ka$p) da%lmak; catkan cerden drkrap, kaayn
dep kaysaktap, Sur Ekinin "a"kan folk. Boz Kei yatt% yerden acele edip,
350
kaaym deyip korkuyla baknm$; 2. azmak, kudurmak, kprmek; "amal
drkrap turat rzgar kudurmu$ gibi esiyor. < dr+kr-a-.
drkrat- et. drkra-dan. < drkra-t-.
dydar = ddar.
dykan "r. ifti, tarmc, kyl; kedey dykan fakir kyl; orta dykan orta halli
kyl; dykan cerge toyboyt, mal pk toyboyt ats. ifti topra%a doymaz,
hayvan ota doymaz; Baba Dykan mit. Baba Dykan (iftiyi destekleyen; tanecil
yrtc ku#lar sr halinde ortaya karlar: slnler, gvercinler vs.);
dykannn kzmn ab"ka bolup kubulgan, men Baba Dykan zmn folk.
iftinin gzym, ben ya$l Baba Dykan $ekline girdim; Baba Dykan ba"na
t mec. esk. (mahsul, rn hakknda) bereketli, bol, ok (harf. Baba Dykan
onun ba$na d$ksn kard); 0 aklga dykan o bir akl kpdr, o bir akl
deryasdr, o tam bir bilgedir; alt "a"tan attangan, aklga dykan tereim folk.
(henz) alt ya$nda ata binen akl kpym. < !r. ].<F dihg!n (PED 549a).
dykan = dykan.
dykanlk 1. ky ekonomisi, tarm, ziraat; dykanlk institt esk. ziraat
enstits; 2. tarm, ziraat i$i; 3. evde yeti$tirilmi$, evde bytlm$, satn
alnmam$; koondu satp albaybz, dykanlk kavunu satn almayz, (bizim)
kendimizin. < dykan+lk.
diagnoz te$his, diyagnoz; diagnoz koy- te$his koymak.
diagramma diyagram.
dialekt lehe, a%z, diyalekt.
dialektika diyalektik.
dialektikalk diyalektik(s)i; dialektikalk materializm diyalektik materyalizm. <
dialektika+lk.
dialektizm diyalektizm.
dialektolog diyalektolog.
dialektologiya lehe bilimi, diyalektoloji.
diametr ap, kutur.
diapazon ses menzili, diyapozon.
did = dit.
didaar = didar; 0 didaar kursun! yz batsn!
351
didar, ddar "r. yz, ehre, sima, fizyonomi; ak didar ak yzl, beyaz yzl; ho$,
sempatik bir yz; aman esen kelgile, ak didarm krgl folk. sa%lkla gelin, ho$
yzm grn; didar suuk veya didar caman yz sevimsiz, itici. < !r. [GF/F
d$d!r (PED 551a).
didaktika %renme sanat, didaktik.
didek = dikek.
dieta diyet, perhiz.
dietalk diyet(s)i, gda rejimi(s)i, perhiz(s)i; dietalk tamak diyet yeme%i. <
dieta+lk.
digdike "r. gn. byk olmayan ul, ha$a (bkz. oromo, daha kk). kr#. !r. 1<F<F
digdig$ (PED 530b).
diger "r. 1. d. gndelik namazn ncs (gnn ikinci yarsnda), ikindi namaz; 2.
gne$, gn batmadan biraz nceki zaman; kn digerden ldylad gne$ batmaya
yakla$t. < !r. [<F diger (PED 530b).
dik: dik-dik tak tak; crgm tik-tik etet kalbim tak tak atyor, kuvvetlice ve sk sk
arpyor.
dikar vah$i, yabani.
dikek "r. gn. astar keeden yaplm$ ornmantal resimlerle kapl ul, ha$a. kar#. !r.
F dek (PED 529b).
dikilde- = dkld; dikildep crg kakt yre%i sk sk arpt.
dikildek evik, atik, kprdak. < dikilde-k.
dikildet- = dkldt-.
diktant imla, yazm, dikte.
diktat dikta.
diktator diktatr.
diktatura diktatora, diktatrlk; proletariat diktaturas proletarya diktatrl%.
dil "r. yrek, kalp, gnl (duygu, fikir, istek ortakl!; kar#. crk, kl); tili sende,
dili cat #. dili bal, yre%i buz (harf. onun dili sende, yre%i ise yabancda); tili
kelbese da, dili kelsin dilin sylemese de yre%in sylesin; kn d kt,
cark bizdin dostuk, kanga kan, dilge dildi daym ko"tuk #. dostlu%umuz gn
$% gibi gldr, kana kan, yre%e yre%i katarak sonsuza dek birle$tik; tilinde
aktn kelmesi, dilinde "aytan sz bar #. (mollann) dilinde hakkn sembol,
352
yre%inde $eytann sz var; dili bar iste%i var; can-dili menen byk bir
memmuniyetle; can-dilimdi berip i"teymin canla ba$la, gayretle al$yorum;
can-dili menen berilgen canla ba$la al$m$; ak dili menen aytkan sz candan
yrekten syledi; catsa, tursa Olcodun Ki"imcan turat dilinde folk. yatsa da
kalksa da Olconun (bey) yre%inde (d#ncesinde) Ki$imcan duruyor; dilim
tartpayt iimden gelmiyor; dilidi suutpa veya dili boyudu suutpa hayal
krkl%na u%rama; dili suugan so%udu, sdk syrld; buzbagn, oro, dilidi,
ala kr, baatr tilimdi folk. yi%it a%zn bozma, bahadr dilimi gr. < !r. iF dil
(PED 530b).
dila Rus. gn. [dil] dosya, evrak dosyas; mesele, dava (resmi, adli).
dilaproz "r. gn. bir e$it byk yuvarlak yarm kapik, gro$ (harf. gnl sevinci). <
!r. bM;XF dil-fur&z (PED 532b).
dilde "r. 1. tar. be$ ruble de%erinde altn sikke; 2. altn; sar dilde, ak km" folk.
sar altn, beyaz gm$; dalay dilde algan folk. ok altn harcanm$ (harf.
salm$); atka salgan dildeysi (dildedeysi yerine) algan kzl gldys
folk. ata taklm$ (altnla sslenmi# at takm gibi) altn gibi, alm$ krmz gl
gibisin (gzelsin). < !r. K{ tille (PED 322b).
dilde" "r.-Krg. gnlda$, kalbi bir, biriyle duygu birli%i bulunan; dilde" dost gnl
bir (olan) arkada$, yakn arkada$. < dil+de".
dildey bkz. dilde.
dildir titreyen, sarslan, titrek, titre$en; dildir crk titreyen yrek.
dildire- (tir tir) titremek, sarslmak, silkelenmek, sallanmak; kmldamak,
dalgalanmak; yrek oynamak; dildiregen karta kalp arpnts olan (hastalkl)
ihtiyar. < dildir+e-.
dildirek 1. herhangi bir $eyden kan titrek ses (rn. uak pervanesinden); 2.
ka%tlardan kan ses (yirmi drtlk oyun ka!d destesinden); taman cerge
tiybey, dildirektey uup o, ses gibi hzl gider, taban yere de%mez. < dildire-k.
dildirem kon. 1. = telegramma; dildirem ur- veya dildirem kak- telgraf (veya tel)
ekmek; 2. = telegraf.
dilgir "r. $iddetle arzu eden; $evkli kimse, bir i$e $evkle sarlan (kimse); el n
kzmat kluuga dilgir el iin hizmet etmeyi tutkuyla arzu ediyor; baruuga t
353
dilgir gitmeyi ok istiyor; oku"ka dilgir bolso da, tilegine cete albad okumay
ok arzu etse de, dile%i gerekle$medi. < !r. R;<F dil-germ (PED 533a).
dilgir- $iddetle arzu etmek, bir $ey iin yanp tutu$mak; kararllk gstermek; coo
degende dilgirgen folk. d$man dendi%inde kan beynine hcum etmi$.
dilgirdik $iddetli arzu; $evk, heyecan. < dilgir+dik.
dilgirem kon. = telegramma; ak karagay dilgirem kays "aardan kaktz? folk.
beyaz kknar a%ac (beyaz drtgen biiminde i#aretlenen telgraf stunu) telgraf
hangi $ehirden verdiniz?
dilgirlik = dilgirdik.
dimi: can dimi (veya candimi) aksi hakknda emin oldu%u halde, bir $eyi ink6r
ederek her trl yemin eden kimse (benzeri hibir #ey asla olmad, yaplmad vs.;
grmedi, duymad); candimi cansz aygak bar, can bergenden tartnbayt folk.
onlarn aralarnda yalanc-ispiyoncu var, yemin edenden birine yakla$maz.
din Ar. din; mezhep; din musulman 1) mslman dini, mslmanlk, !slam dini; din
ilimi ilahiyat, teoloji; 2) mslman; din musulman ers azan aytp karkldap
folk. mslman ordusu azan (bkz. azan I) diyerek ba%rmaya ba$lad; 0 dini
kara namussuz; drst olmayan; dini karard fena $eyler tasarlyor; ondan her
$ey beklenilebilir, kt i$lere karar veriyor. << Ar. ]/F d$n (PED 554a).
dinamika dinamik.
dinamit dinamit.
dinar "r. 1. dinar ("rann ve Irakn para birimi); 2. gn. [dinr] folk. altn,
mcevher, cevahir, ziynet. << Ar. [.:/F d$n!r (PED 554a).
dinastiya hanedan; slale.
dinil dindar (insanlar hakknda), inananlar, mminler. < din+il.
dinildik dindarlk. < dinil+dik.
dindar Ar.-"r. = dinil.
dinde" dinda$, din karde$i. < din+de".
dinde"tik din toplulu%u, sadece tek ve ayn dine ait olma. < dinde"+tik.
dind: adal dind dindar, mmin. < din+d.
dinistan (din-islam) Ar. !sl6m, mslman dini, mslmanlk.
dinistanda-: dinistandap akrp folk. dinistan daveti (sava# a!rs olarak). <
dinistan+da-.
354
dinsiz ateist, tanrsz, tanrtanmaz. < din+siz.
dinsizdik ateizm, ateistlik, tanrtanmazlk, tanrszlk. < dinsiz+dik.
dike kuvvet, mecal, takat; sabr; dikem kurudu yorgun argn d$tm, mecalim
kalmad; bktm; canma tak etti; dikesin soolt- veya dikesin kurut- birini
canndan bezdirmek; bktrmak, usandrmak.
dikilde- nlamak, tnlamak; $krdatmak, $ngrdatmak, $angrdatmak. < dikil+de-
.
dikildet- et. dikilde-den; nlatmak, ses kartmak; 0 kulak tpk dikildetip
koygulap catkanday (kula!nn dibinde) (biri) kula%na $amar vuruyormu$ gibi
ses karp. < dikilde-t-.
dikiln Art. 1. = slk 2; topostun eti uydukunan da dikiln kelet kz eti inek
etinden daha sert; 2. (giysiler hakknda) rahat; scak tutan; yumu$ak; dikiln
kiyinip alptr rahat, scak tutan kyafetler giymi$.
dikiy- sa%lkl (grbz), kanl canl olmak; da% gibi bedenini sergilemek.
dikiyt- et. dikiy-den; iin dikiytip kocaman karnn gstermi$. < dikiy-t-.
dise I = tise.
dise II in. Art. hapishane, zindan; hapis; kara dise kara zindan, hapis yeri
(penceresiz hapishane).
diplom diploma, derece belgesi; diploma tezi.
diplomant diploma tezini savunan.
diplomat diplomat.
diplomatiya diplomasi, diplomatlk.
diplomattk siyasi, diplomatik, diplomasi(s)i; diplomattk cana sooda baylan"
diplomatik ve ticari ili$ki; diplomattk korpus diplomatik heyet. < diplomat+tk.
diputat=deputat.
dir yansma kelime; dir etip kaltra- veya dir-dir kak- tir tir titremek.
dirdiy- $i$kin, dolgun olmak; dirdiygen castk kabartlm$ yastk.
direktiva direktif, talimat, ynerge.
direktor ynetici, direktr.
direktorluk direktrn grevi veya durumu, mdrlk, direktrlk. < direktor+luk.
direktsiya ynetim, direktrlk, mdrlk.
dirijabl hava gemisi, zeplin, dirijabl.
355
dirijor Rus. yneten, $ef.
dirijorluk ynetme i$i, orkestra $efi vazifesi, $eflik; dirijorluk kl- ynetmek,
orkestray ynetmek, orkestra $efli%i yapmak. < dirijor+luk.
dirilde- = dirkire- too"u dirildedi sesi titredi; "p, dirildep turam $yp
titriyorum; dirildep kan gp turat kan f$krp akyor.
dirildet- et. dirilde-den; too"un dirildetti sesini titretti; sdrm calbraktard
dirildetet esinti yapraklar kmldatyor. < dirilde-t-.
dirkire- 1. (tir tir) titremek; kanatnn ksnp tal, karagay dirkirep folk. s%t ve
kknar a%alar, (bahadr akdo!an) kanadndan (rp# nedeniyle) titreyip; 2.
(ince, gl titrek bir #ekilde akan) akmak; btkn boyu drkryt, emekten
st dirkireyt folk. btn vcudu titriyor, memesinden st akyor. < dir+kir-e-.
dirkiret- et. dirkire-den. < dirkire-t-.
dirt yansma kelime kan dirt dey t"t kan f$krd.
dirtilde- irkilmek, titremek, rpnmak. < dirtil+de-.
dirtildek 1. sinirli davran$; tik; 2. mec. barut gibi; abuk kzan, fkeli, hiddetli. <
dirtilde-k.
disk sp. disk.
diskaluu diskli, diski olan; diskaluu mala diskli trmk.
diskel ta. topra%n kesilmesi, devrilmesi ve paralanmas amacyla disk kullanma,
topra% trmklama. < diskele-.
diskriminatsiya diskriminasyon, tefrik, ayrt etme; fark gzetme, farkl muamele.
diskriminatsiyala- diskriminasyon yapmak, ayrt etmek, fark etmek, farkl muamele
yapmak. < diskriminatsiya+la-.
diskriminatsiyalan- ed. diskriminatsiyala-dan; diskriminasyon yaplmak, ayrt
edilmek, fark edilmek, farkl muamele yaplmak. < diskriminatsiyala-n-.
diskussiya tart$ma, mnaka$a, at$ma.
disput bilimsel tart$ma, (ilmi) mnaka$a, mnazara.
distantsiya uzaklk, ara, mesafe, menzil.
distsiplina disiplin, dzen.
dit "r. d$nce, fikir, niyet; istek, arzu; dikkat, zen, ilgi; dit bar, kuduret cok onun
iste%i var, fakat gc yok; Glstanda kp ulut, tili ba"ka, diti bir #. Glistan
(yani Sovyet Rusyada) ok ulusludur, onlarn dilleri farkl, istekleri birdir; dit
356
kl- istemek, arzu etmek; dit klsaz, bizdikinde crz #. isterseniz, bizimle
ya$aynz; bardk ditin bld btn ilgisini ayrd, btn gayretini sarfetti;
ditide sakta yre%inde sakla, syleme; diti menen (veya ditin koyup veya ditin
salp) ugup turat dikkatle dinliyor; krkm adabiyat kitepterine ditin koydu
gzel edebiyat kitaplarna gnl verdi; cagab senin ditie? folk. be%endin mi?;
e kimdin diti barbad hi kimse cesaret edemedi; dit bak- cesaret etmek, cret
etmek; el dit bagp karay al"pay, ters burulup keteniktedi halk bakmaya
cesaret edemeden e%ilip geri ekildi; karma"albay dit bagp, kanalar kakan
trap folk. sava$maya cesaret edemeden, o%u il yavrusu gibi kat; 0 adamdn
diti dags grn$ deh$etli, korkun; i%renme, tiksinti uyandran.
ditin- = titin-.
ditkis: adam ditkis sey. = adamdn diti dags (bkz. dit).
ditte- d$nmek, farzetmek; kak u"unday klar dep kaandan beri dittedim folk. o
byle davrand% iindir ki, uzun zamandan beri d$nyordum. < dit+te-.
divan divan, kanepe, sedir, kerevet.
diversant sabotr, kundak, tahripi, casus, suikasti.
diversiya sabotaj, kundaklk; suikast.
diversiyalk sabotaj eylemi, kundaklk; $a$rtma harek6t.
diviziya tmen.
diykan = dykan.
diyvana = dubana.
dizel dizel motoru, dizel.
dizeldik dizel(s)i, dizeli olan; dizeldik motor dizel motorlu. < dizel+dik.
doboger Ar.-"r. davac. < dobo+ger < Ar.-!r. MSF ;< dav!-ger (PED 528a).
doboon: ki"ilikke doboonu cok onun hak. insaniyeti yok (ba#l. kt anlarda
arkada#larn terk eden insanlar hakknda).
dobul I 1. dolu (#iddetli); dobul kagp ketti dolu vurdu; dobul sogup kyratkan egin
talaas dolu vurmu$ ekin tarlas; 2. frtna, tufan. < ET 1 tol: (ED 491b).
dobul II = doolbas.
dobulbas bkz. doolbas.
dobulduu 1. dolu; 2. frtnal; dobulduu "rg duu"ar keldik sa%anak ya%mura
tutulduk; dobulduu kara bulut kara bulut, frtna bulutu. < dobul+duu.
357
dobur- kendi kendine konu$mak, mrldanmak, homurdanmak (birok kimse
hakknda).
dobu" ses, seda; oy, rey; dobu" ber oy verilmesi, oylama; dobu" bernn tartibi
oy verme dzeni; ak dobu" ber ak oylama; ca"rn dobu" ber gizli
oylama; dobu"ka sal- veya dobu" koy- oy kullanmak, oya koymak; dobu"ka
saluu veya dobu"ka koyuy oylama, oy kullanma; e dobu" oy kullanma
hakk olan adam; kee" ber dobu"u dan$ma (veya isti$are) oyu; bir dobu"tan
fikir birli%iyle, oy birli%iyle, sz birli%iyle; bir ki"idey birdikt, bir ndy
dobu" beri"ti folk. bir tek insan gibi fikir birli%i etmi$esine, tek bir oy gibi oy
verdiler; naarazlk dobu"u protesto oyu. < ET tav" (ED 446a).
doc Rus. #aka ks. genlik, gen insanlar, genler.
dodo "r. 1. y%n, kme; dodo-dodo klp, yp koyduk y%n yapp koyduk; 2.
kalabalk; 0 kl dodo bolbogon devaml yer de%i$tirmeye hazr, yerinde
duramayan (harf. kl y%n olmayan); bir cerge kl dodo bolgon ki"i emes o
yerinde duramayan bir ki$i de%ildir. < !r. TFMp t&de (PED 334a).
dodolo- y%n, kme halinde toplamak; dodolop koygon kl y%n halinde, byk
kmeler halinde toplanm$ kl; ecigeydi dalikege dodolop sald ev peynirini
kme halinde taba%a koydu. < dodo+lo-.
dodolon- dn.-ed. dodolo-dan; y%n, kme halinde toplanmak; topuraktar
dodolonup ylgn topraklar kme halinde y%lm$; stoldun stndg
dodolonup iretsiz catkan kagazdar masann stnde, y%n halinde dzensiz
duran ka%tlar. < dodolo-n-.
dogdo- kalabalk etmek, $$mek; gruplar halinde toplanmak, kme kme
toplanmak; kme haline gelmek; y%lmak; bak iindegi klkd dogdogon el
insanlar bahe iindeki glgeye kme kme toplanm$lar. < dog+do-.
dogdoy- tknaz, ksa boylu, grbz bir grn$ olmak.
dogdur kon. = doktor.
dogma kesin inan$ (veya d$nce), dogma.
dogmatik dogmatik $ahs, dogmac; dogmatist.
dogmatikalk dogmatik, dogmatizm(s)i, inaksal. < dogmatika+lk.
dogo I Rus. boyunduruk (ko#um paras).
dogo II "r. gn. yemek kasesi (byk fincan grnmnde).
358
dogor- ko$umunu karmak; 0 sznd dogor konu$may brak, szn bitir. <
dogo+r-.
dogovor antla$ma; tntk dogovor bar$ antla$mas.
dogur- = dok ur- (bkz. dok I).
dogurun- = dok urun- (bkz. dok I).
dok I "r. yldrma, gzn korkutma, gzda% verme; ba%r$, ba%rt, haykrma,
haykr$; dok ur (veya dogur-) korkutmak, gzn korkutmak, yldrmak; sert
biimde saldrmak; cazgm cok bala elem, ne uras dogudu? folk. gnahm
yok ocuk, (bana, zerime) ne saldrdn?; dok urun- (veya dogurun-) 1) = dok
ur-; 2) intihar etmek veya intihar ettirmek; al dok urunup, balaketine kalas
(lm, ecel) o intihar etti, sen onun talihsizli%ine u%rayacaksn; dok art- $antaj
yapmak, $antaj yaparak elde etmeye al$mak; Akiya dogun artkan ki"ie
Elebeske knalat Akiya sanki mecburmu$ gibi Elebesann stne yrd; men
senin tuugan bolbosom, emne dogudu artas? ben senin akraban olmasam,
ne diye $antaj yapyorsun; dogudu artpa! ek git ba$mdan!, musallat olma!,
brak yakam!
dok II "r. gn. yaykta alkalandktan sonra ortaya kan st suyu (stn ya!n
alkaladktan sonra kan st suyu). < !r. |MF d&g (PED 545 b).
doku $antajc; gzda% vererek, korkutarak alma hevesinde olan. < dok+u.
doklad rapor; ko"uma doklad ek (veya ilave) $eklinde rapor; katma (veya
tamamlayc) rapor; ek (veya ilave, tamamlayc) belge.
dokladik, doklad konu$mac, konferans veren. < doklad+ik, doklad+.
doktor 1. doktora derecesi olan (bilimsel dzey, bilim derecesi); biologiyalk
ilimderdin doktoru biyolojik bilim (veya ilim) doktoru; 2. doktor, tp doktoru,
hekim.
doktorluk, doktorduk 1. tedavi; 2. doktorluk mesle%i veya durumu. < doktor+luk,
doktor+duk.
doktrina %reti, doktrin.
dokturduk bkz. doktorluk.
dokument belge, vesika, dokman.
dokumentaldk belgesel, belge(s)i, belgelere dayanan; vesika(s)i, senet(s)i;
dokumentaldk film belgesel film, belgelere dayanan film.
359
dokumentalduu belgeli, belgelere dayal; dokumentalduu materialdar belgelere
dayanan materyaller, belgelere dayal malzemeler. < dokumental+duu.
dolboor = dolbor.
dolbor plan, proje, tasar.
dolbordo- projesini yapmak, tasarsn yapmak, tasarlamak, projelemek, plan
yapmak. < dolbor+do-.
dolbordon- dn.-ed. dolbordo-dan; projesi yaplm$ olmak, tasarlanmak. <
dolbordo-n-.
dolcun Rus. kon. borlu, verecekli; dolcundan ald cigitti #. borludan at
cambazl%n ald (bkz. cigit 2); 0 dolcun bl asalak, bele$i, otlak, parazit.
doldoy- 1. kabark, tmsek, kme $eklinde knt yapmak, d$ar kmak; "mm dal-
dal blnp, kiri muzday doldoyup folk. pantolonum yrtlp, kiri katmer katmer
durup; 2. (insanlar hakknda) grbz ve a%r kanl olmak (byleleri hakknda
sylerler: kt bier, sa!lamca diker); doldoygon a%r kanl, grbz.
doldura- 1. kaln sesle konu$mak, kaln sesle $ark sylemek, alak (d$k) notada
kaba bir ses karmak; dolduragan = doldurak; doldurgan n kaba ses; 2. mec.
donuk, belirsiz bir $ekilde konu$mak, mrldanmak, kendi kendine konu$mak.
doldurak 1. kaba bir ses, bas; erkektin doldurak n ydn uguldu erke%in kaba
sesi evden duyuldu; 2. mec. belli belirsiz mrldanma. < doldura-k.
dollar dolar.
doloon = doolon.
dolono akdiken, mays ie%i
71
; ukurugum dolono, uuru-br colobo folk. sr%m
akdiken a%acndandr, hrsz kurt bana rast gelme! < Mo%. dola'ana [VEWT
139a], [ESTYa 270].
doloy esk. kabul!, olur!, tamam!, peki! (ticari anla#mada).
dolu I 1. (insanlar hakknda) kavgac, $irret, huysuz, hr karan, eli bayrakl; dolu
al huysuz ihtiyar; katn dolu bolso, zamandn tntrnan ne payda? ats.
karn $irret olsa, zamann sakinli%inden ne fayda?; 2. (destanda) baz
kahramanlarda olumlu sfattr; 0 dolu tolkun frtnal dalgalar.
dolu II "r. dolu; kn krkrp, aglgan carkldap, dolu kuyup ciberdi gk
grleyip, $im$ek akp, dolu ya%d; dolu urup ketti dolu vurmu$.
dolu III "r. gn. de%irmen kepesi. kar#. !r. 5MF dol (PED 546a).
360
dolulan- kavgac, $irret olmak; kzmak, sinirlenmek, fkelenmek. < dolu+lan-.
dolulan" i#. dolulan-dan; ann dolulan"n kaalap turgansp, kcrna tie bedri
onu incitmek istermi$ gibi, her an onunla dalga geti, yzne vurdu. < dolulan--
".
doluluk kavgaclk, kavgac olma (veya olu$), $irretlik; tilimdi algn, kapagn, klba
beker doluluk #. bo$u bo$una fkelenme, kamadan, beni dinle. < dolu+luk.
dom em-dom ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
dombu ombu-dombu ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
dombult- ne do%ru ilerletmek; hzl ko$turmak.
dombura "r. gn. = komuz.
dombura = komuzu.
domu emi-domu ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
domdo- (genellikle emde- kelimesiyle ikileme olu#turur) tedavi etmek, iyile$tirmek,
otamak; bakmak; kams bizdin condu da domdogon bolu kams srtmz
iyile$tirdi (yani kamy srtmzn zerinde gezdirdi). < dom+do-.
dominion dominyon, smrge.
domna yksek frn, maden frn; domna peteri yksek frnlar, maden frnlar.
domok kepazelik, maskaralk, rezalet, skandal, hrgr, kavga, dala$; hcum, saldr$;
gzda%, tehdit; tehlike; domok sal- skandal karmak; saldrmak; kp oylop
bolor domoktu, ak olpoktun cakaga tigip calgan al oktu folk. saldry ok
d$nm$, sava$ giysisinin yakasna mermiyi (yedekte) dikip eklemi$ti; ko"o
ierdin ar kana bolup catat domogu #. birlikte yiyip ienlerde ok hrgr olur.
domor = dmr; senin tize da domordon kem emes diz kapa%nda kk olmayan
$i$lik.
domp: domp-domp yalpa-yalpa (trsa kt kalkan atlar hakknda); ka"a torusun
domp-domp celdirtip tembel atn yalpa yalpa yrtm$.
dompo: dompo-dompo = domp-domp (bkz. domp).
dompo" = dompu".
dompoy I, II = tompoy I, II.
dompulda- (atlar hakknda) yalpalamak, yalpalayarak gitmek; dompuldap celdirip
atat at yalpalayarak gidiyor. < dompul+da-.
dompuldat- et. dompulda-dan. < dompulda-t-.
361
dompu" 1. yalpa yapa yapa yry$, yalpa yaparak yrme (atlar); dompu" celi"i
bar, basg cok at yalpa yalpa yry$ olan gidi$i iyi olmayan at; 2. yalpalayan
(kt yry#l, yalpalayan atlar); koygo cetpes bir dompu" obur kld doru
att folk. koyunu bile geemeyen doru at bir deri bir kemik bir beygire dn$t.
do gl, fakat #iddetli, keskin ve ani olmayan a!r sesi.
dodoloy gn. erkek kei yavrusu.
dogo uy.a!. 1. r-ag, (Bkz. Aklamalar lxiii); 2. topuk (ke) zerinde
bulunan byk kir topaklar.
dok: dok-dok tak-tak (bo!uk, kesik kesik kan yansma kelime, rn. a!akakan
ku#unun a!aca delik at!nda).
dokulda-: dokuldap t"k ur- g%sne tak tak vurmak. < dokul+da-.
dokuldak a%akakan (ku$u). < dokulda-k.
dokuldat- et. dokulda-dan. < dokulda-t-.
do"u- = to"u-.
do"ut- = to"ut-.
douz 1. yabani domuz (genel ismidir; kar#. oko, kaman); cer een bolso, douz
debege gat ats. yer bo$ olsa, yabani domuz tepeye kar; douz kop- hak.
(kyamet gnnde) domuz biiminde dirilmek; lmktn douz kop! hak.
geber de, domuz $eklinde diril!; douzdu tgndy krm btn benli%imle,
btn kalbimle kin besliyorum (harf. domuz kl gibi gryorum); 2. domuz yl
(bkz. cl I 2); 0 douz srt zehirli yabani yasemin (k#n atlar iin daha iyi yem
ortaya kan yksek da!larda yeti#en otsu bir bitkinin addr); douz aybat bkz.
aybat. < ET touz (d-) (ED 527b).
doo Ar. dava; iddaa, istek, talep; ooru a"tan, doo karnda"tan ats. hastalk
yemekten, dava ise karde$ten; doo karbayt, asa iribeyt ats. istek eskimez, asa
rmez (genellikle zaman a#myla kazanlan hak hesapta tutmaz); eki dynd
(veya akrette) doom cok iki dnyada (veya ahirette) iste%im yok; doo-domaym
cok hibir talebim yok; kara doo uzayp giden dava; doonu kozgo- istek
uyandrmak; doo al- davay kazanmak; maln ayabagan doo alat ats. maln
korumayan, davay kazanr (devrim ncesi mahkemeler hakknda); doogo kal-
daval durumuna d$mek; kitebin cogotup koyup, doosuna kaldm onun kitabn
kaybedip daval duruma d$tm; doogo kaltr- davaya srklemek, davaya sebep
362
olmak; caman sz doogo kaltrat ats. kt sz davaya sebep olur; dilim
d$manmdr; doo koy- 1) birine kar# dava amak, dava etmek; sulamak, itham
etmek; kalp cerinen doo koyup oturat delilsiz, temelsiz bir dava at; 2) (#ans
oyununda, kumarda) isabet ettirememek, tutturamamak; karavana atmak; doo
tart- davada de$mek, cezasn ekmek; 0 doo ket- zarar grmek, zarara
u%ramak; apananga kam apsa, kynkng doo ketet ats. gmle%ine
kam de%se, gmle%i zarar grr; bey kmldasa, delikanlnn peremi da%lr;
ba"na doo ketken krnt, ba"ka ceri aman ba$na zarar gelmi$ gibi grnyor,
ba$ka yeri sa%lam; tayaktan meesine doo ketken sopal darbeden beyin sarsnts
geirmi$ (harf. beyin zedeleme); byrgn doo ketip kald bbre%ine vurarak
incitti (veya zarar verdi); doo ketir- zarara u%ratmak, zarar dokunmak, incitmek;
meesine doo ketirdi beynine zarar dokundu; abiyirge doo ketir- namusunu
lekelemek, $erefine leke getirmek; doosu barday $iddetle, gz dnm$ bir
biimde; doosu barday cer sabayt kudurmu$, gz dnm$ gibi ayaklarn yere
vuruyor (harf. hakk varm$ gibi yere vuruyor); cesir doosu bkz. cesir. << Ar.
BSF da'v! (PED 528a).
doou = doboger; rstuuga cuuu kelet, rs cokko doou kelet ats. talihi olana
dnr gelir, talihi olmayana davac gelir; doou kelse, mal bergis kara kk cal er
bolot folk. davac gelse, mal vermez nl yi%it olur (yani hibir talebi ve davay
kabul etmeyecek).
dool I = dobul I.
dool II bkz. doolbas.
doola- birine kar# dava amak, birini dava etmek, istek (veya talep) ileri srmek;
sps uul nbs doonut doolayt ats. uar o%ul umutsuz hakk dava eder;
camandan ton kiyse, toydo doolayt ats. ktnn donunu giysen (istesen),
$lende geri ister. < doo+la-.
doola" i#. doola-dan; akan dola" kerek paray (hakkn) talep etmesi gerek. <
doola-".
doola"- i#t. doola-dan; birbirini dava etmek, dava amak. < doola-"-.
doola"tr- et. doola"-tan; (nc #ahsta) kar$lkl davaya, mahkemeye kadar
vardrmak. < doola"-tr-.
doolat- et. doola-dan. < doola-t-.
363
doolbars bkz. doolbas.
doolbas (farkl #ekilleriyle kar#la#lr dool, dobulbas, doolbars, doolba"; ilk ksm
dool Hint.) byk olmayan davul (sadece alt ksm deve derisiyle kapl,
sava#ta ve #ahin avnda kullanlm#); ktaya kzl dobulbas, mn tiyse kgrap
folk. krmz in davuluna sinek (bile) de%se nlarm$; doolbas kak- davul
almak, davula vurmak; a aykyrk uu salp, doolbast kakklap folk. ac ac
ba%rm$ ve davulu alm$; dool kagp, bakrat, beri kel! - dep akrat folk.
davulu alarken ba%ryor buraya gel! diye a%ryor.
doolba" = doolbas.
dooldat-: dooldata ot cak- byk bir ate$ yakmak, da% gibi kocaman alev almak. <
doolda-t-.
doolday (veya doolday epken) obanlarn, ordunun k$n st giyim olarak
kulland% kaln keeden yaplm$ giysi.
doolon (destanda) pahal, kymetli bir kuma#n addr; doolon, t bu da bar folk.
doolon ve patiska bu da var.
dooluu kavgal; daval. < doo+luu.
doomay doo-doomay ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
doomat Ar. thmet, iftira; ktleme, yerme; maa doomat klbagn bana iftira
etmeyin; doomat klp sylgn, kim bolosu, dayn cok? folk. iftira etmi$,
kimsin, kimsesiz misin? << Ar. ?Q8p tuhmet (PED 339a).
doomattuu iftira(s), iftirac(s)i; iftira dolu; doomattuu sn iftira dolu, a$a%layc bir
ele$tiri. < doomat+tuu.
door Ar. a%, devir, zaman; ta" dooru Ta$ Devri; kolo dooru Bronz a%; 0 door
sr- hkm srmek, hkmetmek, saltanat srmek. << Ar. [BF devr (PED 542b).
dooran = dooron.
doorlo" a%da$, asri. < door+lo".
dooron (dooran #ekliyle de kar#la#lr) Ar. etn. 1. gnah kartma, gnahlarn
ba%$lanmas (cenaze kaldrlana kadar yaplan ve ruhun korunmas iin
da!tlan hayrat); dooron ber- veya dooron bayla- gnahlarn ba%$lanmas iin
tren yapmak; dooron tkz- gnahlarn ba%$lanmas iin yaplan treni
ynetmek; 2. gnahlarn ba%$lanmas iin yaplan treni yneten din adamlarna
verilen hediye; dooron al- lm$ olan ki$inin ruhu iin yaplan tren srasnda
364
hediye almak; 0 dooron sr- iktidarn veya hayatn (maddi) nimetlerinin keyfini
srmek, saltanat srmek, hkm srmek; ubagnda dooron srp ald vaktiyle
saltanat srd; dooran srp catkday, koroo tolgon mal cok folk. saltanat
srmek iin a%l dolusu hayvann yok; dooronu crp turat iktidarn veya
hayatn (maddi) nimetlerinin keyfini sryor, saltanat sryor; dooron sal-
e%lenmek, gnl e%lendirmek; knd dooron sal"p, knd klk ab"p folk.
her gn e%lenip, her gn at yar$ dzenleyip. << Ar. 7G[BF devr!n, dever!n (PED
542b).
dooronu etn. sayz. (din adamlar hakknda) lm$ olan ki$i iin yaplan trende
verilen hediyeleri alan. < dooron+u.
dooruk olay, hadise; co$ku, heyecan.
doo" = dobu"; bir doo"ton kabl al"t oy birli%iyle kabul ettiler.
dootay in. esk. #incianda vali, blge ba$kan.
dopso Tien.a!. = topso.
dopu Tal.a!. gn. = topu; ol zbeke dopu kiyip atr zbek takkesini takyor.
dorbo 1. torba (atlara yem verme iin giydirilen, byk olmayan torba); mamda
turat baylooluu, manattan dorbo cayloolu folk. (at) direkte ba%l duruyor,
krmz torba yere konulmu$; eki bay kuda bolso, corgo al"at; eki kedey kuda
bolso, dorbo al"at ats. iki zengin (kar#lkl olarak) dnr olsa, rahvan (at)
de%i$irler (yani birbirlerine verirler); iki fakir dnr olsa, (kar#lkl olarak) torba
de%i$irler; 2. kadn dili byk olmayan anta, antack. kr#. TT torba.
dorbolo- torbalamak, uvallara doldurmak, uvallamak; kz-katnd olcolop, kzl
altn dorbolop folk. kz, kadn ganimeti alp, altn torbalara doldurmu$lar (daha
fazla r. bkz. arbala-). < dorbo+lo-.
dorbool kon. = dolbor.
dordogoy = dordok; oozu dordogoy kaln dudakl. < dordoy-goy.
dordok 1. kabark, $i$kin, $i$man, kaln; dordok bet ablak suratl, argo manda derili;
oozu dordok kaln dudakl; batr dordok veya batr dodo kartal e$itlerinden
biridir (onun gagas #i#mi# gibidir); 2. mec. kibirli, ma%rur.
dordo = dordok.
dordodo- kaln dudakl ve byk a%zl olmak; dordodogon byk a%zl ve kaln
dudakl. < dordo+do-.
365
dordoy- kabark, $i$kin, $i$man, tombul bir grn$ olmak; dordoygon, kal ootu
kaba, kaln uha; oozu dordoyup "i"ip kalptr dudaklar pek fazla $i$mi$tir.
dorgo, drg tar. &incianda yalnzca yksek temsilcilerden olu#an yerli ynetim.
doru- = darb-; at dorusa, e"ek ko"o doruyt ats. (evirisi iin bkz. darb-).
dos "r. dost, arkada$, ahbap; dos bol- dost olmak, ahbap olmak; dosua sr aytpa,
dosudun dosu bar ats. dostuna sr syleme, dostunun da dostu var; mal barda
baar dos, mal cokto kana dos? ats. maln varsa herkes dost, maln yoksa
nerede dost?; eski dos esten ketpeyt, ca dos kadrga cetpeyt ats. eski dost yeni
dosttan ye%dir (harf. eski dost hatrdan kmaz, yeni dost kadrini bilmez). < !r.
?>BF dost (PED 544a).
dosuluk dostluk duygular, dostluk ili$kileri, arkada$lk, dostluk, ahbaplk. <
dos+uluk.
doskay (Tat. ok#. dos #eklinden) arkada$m, dostum; t"ngn, doskay, aytamn
saga #. dostum, d$nd%m sana sylyorum. < dos+kay.
doske Rus. kon. kara tahta, yaz tahtas (snftaki); 0 kzl doske $eref krss; kara
doske i$ten kaytaranlarn listesi, kara liste.
dosondo dost, arkada$, ahbap, yakn arkada$, yakn dost (veya ahbap) (arkada#lk,
dostluk yeminle sa!lamla#t! zaman); dosondonun can bir, kudandann mal
bir ats. dostlarn can bir, dnrlerin mal bir; dosondonu ant urat, kudandan
bata urat ats. (hain) dostlar yemin vurur, dnrleri bata (bkz.) vurur.
dost = dos; dostu onun dostu.
dosto"- dost olmak, ahbap olmak. < dos+to"-.
dostu = dos; dostu onun dostu; anda cigit burulup, dostusuna syld #. yi%it
dnd% zaman dostuna syledi.
dostuk dostluk, arkada$lk; elderdin dostugu halklarn dostlu%u. < dos+tuk.
dotatsiya devlet tarafndan ayrlan denek, tahsisat.
dotay = dootay.
dovulgu Tal.a!. = tobulgu.
doybu dama ta$, ta$; doybu oyno- dama oynamak.
doybuu dama oyuncusu, damac; doybuulardn melde"i dama oyuncularnn
yar$mas. < doybu+u.
doyur dik kafal, inat, direngen; dn vermez, taviz vermeyen.
366
doyurduk dik kafallk, direngenlik, inatlk; dn vermezlik, taviz vermeme;
doyurdugu karmasa inad tutmasa, ayak diremese. < doyur+duk.
dozok = tozok; kokus t"p ketpesin ceti trl dozokko #. cehennemin dibine
kadar yolu olmasn (yani byk belaya u!ramasn, belaya bula#masn).
dozoktol- = tozoktol-.
dozor Rus. ask. devriye, u (birlik).
db 1. (kar#. tb) tepe; biyik dbg ksa, kz alat; cak" menen
syl"s, kl alat ats. yksek tepeye ksan, gzn alr; iyiyle
syle$sen gnln alr; 2. esk. toplumsal i$lerin gr$lmesi iin ya$llar veya
nderlerin topland% yksek yer, tepe; lsk, bir krd, tir bolsok, bir
dbd (veya bir dd) ats. hepimiz birimiz, birimiz hepimiz iin (harf. bir
mezarda lsek, bir tepede dirilsek (yani yensek); kedey, batrak z dbbzd
cyn kurup, z tagdrbzd zbz eeli fakirler, rgatlar biz tepemizde
toplanp, kendi kaderimizi kendimiz tayin edelim (yani birle#tirelim); bir db
mec. hemfikir, ayn d$nceleri payla$an ki$iler, birlikte hareket edenler; alar
ba"nan bir dbd onlar birlikte hareket etmeye ba$ladlar; boz db tar. kar$t
ordularda yer alan yi%itlerin teke tek mcadelesi iin toplanlan yksek yer veya
tepe; 3. mec. dayanak, dayanga, kale, mstahkem mevki; amanda, krk cigit,
ar kimi birden dbs folk. sa%l%nda krk yi%it, her biriniz kalesiniz; 0 ak
db taba%a konmu$ ufak do%ranm$ olan etin zerine konulan ya%. < ET tp:
(tp:) (ED 436a).
db, dbk tepecik. < db+, db+k.
dbl = tbl.
dbl- 1. bir #eyi y%n, kme $eklinde koymak, bir nesneyi y%mak, kmelemek; 2.
mec. bir #eyi ok miktarda vermek veya ikram etmek. < db+l-.
dbln- dn. dbl-den; dblngn kzla kme haline getirilmi$ pancarlar. <
dbl-n-.
dbl tepelerle kapl, tepesi ok olan. < db+l.
dbt erkek kpek; erkek kurt kpe%i.
ddml farz, zan, tasavvur; tahmin edilmesi mmkn olan herhangi bir #ey
hakknda ak, belirli i$aret.
367
ddmld- birinin i$aretine, izine gre aramak, arayp bulmak; tlknn izi bar,
o"onu ddmldp kara tilkinin izi var, onu arayp bulmu$tu; eki cagm
ddmldp karadm, e bir ayl krnbyt iki ynm de arayp taradm, hibir
ky grnmyordu. < ddml+d-.
ddy 1. ahmak, aptal, (kafasnda) tahtas eksik, akl kt; beceriksiz, olpa; 2.
mankafa, savsak, beceriksiz.
ddylk 1. ahmaklk, budalalk, budala; 2. mankafalk, savsaklk, beceriksizlik. <
ddy+lk.
dgdr I tepecik.
dgdr II kon. = doktor.
dg (destanda) bir bitkinin addr.
dgrs- (kar#. dkrs-) kendini pehlivan, yi%it gibi grmek; kurumlanmak,
kurum satmak, alm atmak, kendini be%enmek, burnu havada olmak. <
dgr+s-.
dgrsn- dn. dgrs-den, = dgrs-.
dgrs i#. dgrs-den; kibirlilik, kurumlanma, kendini be%enmi$lik. <
dgrs-.
dkrs- = dgrs-.
dlr- = delr-.
dlvl gn. step, bozkr.
dmbl (kabartma, rlyef hakknda) engebeli, arzal, przl, tepelerle kapl; eski
gazik kuugandarga cetkirbey, dmbldrd oyku-kayk baratat #. eski
gazik yeti$emiyor, tepelerle kapl alanda zikzaklar izerek gidiyor; mbl-
dmbl tmsek, kabark.
dmrn = demrn.
dmr bataklkta bulunan tmsek.
dmp: demp-demp = dmp-dmp (bkz. domp).
dmpgy kntl, tmsekli, kabartl, biraz d$na akm$ olan. < dmpy-gy.
dmpk tepecik, tepe, kme, tmsek, kabark.
dmpy- hafife knt meydana getirmek, hafife sivrilmek, meydana kmak (rn.
byk olmayan tmsek, kabark hakknda); dmpyd cerden capcalgz beyit #.
tek mezar ta$ yerden ykseldi; kn tiygen kezde ko"uundan ar kays cerge
368
dmpygn, aradan krd lkt folk. gne$ do%du%unda askerlerin tepedeki
cesetlerini grd.
dmpyt- et. dmpy-den. < dmpy-t-.
dmpyt i#. dmpyt-ten. < dmpyt-.
dmpy i#. dmpy-den. < dmpy-.
dnn 1. gn. = b"t; 2.: dnn koy drt ya$nda olan koyun. kr#. Uyg. dn*n drt
ya$na basan at [ESTYa 278]. < Mo%. dnen [VEWT 140a].
d 1. tepe, ykselti; 2. = db 2; 0 kara d so%uk suya i% katlan, scak et suyu
(genellikle bol bol tadlan etten sonra kullanlan iecek). kr#. KKal., Uyg. d
tepe [ESTYa 279]. < Mo%. d [VEWT 140b].
dg ktk, ksa kaln ktk; balta ktrg dg dem alat ats. baltay
kaldrncaya kadar ktk dinlenir; kalkp suunun stnd, dg minip alptr
folk. suyun stnde ktkle yzyor; 0 dgty bolgon iri kym, $i$man,
ktk gibi olmu$.
dgk tepecik, tepe; tmsek, kabark; kme; agekten kasa, dgkk ats.
ya%murdan kaarken doluya tutulmak (harf. ukurdan kaarken tmse%e
(arpmak)); gk-dgk talaa engebeli bozkr. kr#. Kzk. d+gek ktk;
KKal. digek tepe, tepecik, tmsek, kme, kabark; Alt. tkk engebeli,
tepelerle kapl [ESTYa 279].
dgl- tekerlek gibi yuvarlanmak.
dglk 1. tekerlek (drt tekerlekli arabann); 2. #aka otomobil, motorlu ara;
dglg barb? araban var m?; 3. Tien.a!. ate$lik odun kesilen ktk. <
dgl-k. kr#. Kzk., KKal. dgelek, B$k. dg*l*k tekerlek; daire; Nog.
tgelek tmsek, kabark; Uyg. dgil*k yuvarlak, tekerlek biiminde; daire
[ESTYa 281].
dglk byk olmayan tekerlek. < dglk+.
dgln- dn. dgl-den, = dgl-.
dglt- et. dgl-den; yuvarlamak, yuvarlatmak (tekerlekle, tekerlek gibi). <
dgl-t-.
dglt i#. dglt-ten. < dglt-.
369
dgl tmsek, $i$, topak; gl-dgl tmsekli, kabark kabark, ukurluk, ukur;
ala dgl dz(gn) olmayan, engebeli (rn. karla kapl yerlerle, plak yer,
toprak hakknda); 0 ala dgl mas akrkeyif, mest olan.
dgldk pervaszlk, tasaszlk; d-tmn karabayt, degldgn krdb,
bala, lmn dep sanabayt folk. dikkatini hibir $eyin zerine vermeyen,
lmn d$nmeyen delikanlnn pervaszl%n grdn m. < dgl+dk.
dk = dg.
dklk = dglk.
dky- yuvarlak knts olmak, knt yapmak; kuyrugu dkygn komuz
gvdesi oval olan kopuz.
dkldk gn. 1. kesik kesik gmbrt, ksa aralklarla olan u%uldama, u%ultu; 2.
mec. (insanlar hakknda) dzensiz, tertipsiz, savruk.
ds byk olmayan tepe, srt; dsg t"kn ak tamduu kurulu" tepeye
yerle$tirilen beyaz bina. kr#. Kzk. ds tepe; tepecik [ESTYa 279].
d I "r. dev, efsanevi dev, dev yapl; d-peri devler ve periler; d "aalar bkz. "aa
I. < !r. B/F dev, d$v (PED 554b).
d II i#. de-den; alsrad kanz, a" i dg carabay folk. lezzetli a$lar
(bile) diyemeden hannz halsiz d$t. < de-.
ddr bo$ konu$an, geveze; enesi d$k, bo$bo%az; mi eendi bir ddr
ceiptir ats. bin sz ustasn bir geveze yenmi$tir.
ddr- gevezeli%inin ls olmamak (can skc bir biimde ve srekli konu#an
kimse hakknda). < ddr+-.
ddrt- et. ddr-den. < ddr-t-.
dgrs- = dgrs-; men-men dep, dgrsgn bayag mnz cok ben-
ben diye gemi$ iin kibirlenenin ahlak yoktur.
dkr yrekli, cesaretli, cesur, gz pek, korkusuz; dkr bak" bkz. bak". <
d+kr.
dkrs- = dgrs-.
dkrsn- = dgrsn-.
dlt Ar. 1. servet, mal, varlk, refah, bolluk, zenginlik; kkan meenet, kirgen
dlt ats. her kan $ey (ondan mahrum olursun) azaptr; her giren $ey servettir;
dlt togolok bolot, meenet calpak bolot ats. servet yuvarlak olur
370
(yuvarlanarak gelebilir ve yuvarlanarak gidebilir), emek dz (yani sa!lam) olur;
artk dlt ba" carbayt ats. fazla servet ba$ yarmaz; fazlas antay zedelemez;
fazla yemek imek rica edilemez; dlt ba"ta turganda, kim krkrp
crbgn? folk. servet ba$a kondu%unda, kim grldemez?; bak-dlt veya
bakt-dlt bkz. bak II; 2. esk. devlet; uulu dlt "ovinizmi byk devlet
$ovenizmi. << Ar. 2BF? devlet (PED 546b).
dltt zengin, varlkl; bak-dltt ki"i zengin ve saygde%er bir insan. <
dlt+t.
dlk soy. d Iden.
dmt, nmt Ar. sra; nbet; dmt ktt sra bekliyor; 0 al dmt ktp
kalptr havalara girdi, kurumland. << Ar. ?@B: nevbet (PED 1431a).
dmt = nmt.
dperes, dprs "r. safdil, safyrek, szckte ve ifadede da%nk (sonularn
d#nmeden yerli ve yersiz konu#ur); sylgndn dayn cok, dprs neme
krnt folk. syledi%i belirsiz, ifadesi da%nk grnyor.
dperesten-, dprstn- d$ncesizce hareket etmek veya d$nmeden
konu$mak. < dperes+ten-, dpers+tn-.
dprs bkz. dperes.
dprstn- bkz. dperesten-.
dr- gevezelik etmek, ene almak, bo$bo%azlk yapmak; drby otur!
gevezelik etmeden otur!; emne ele drp catas? ne gevezelik ediyorsun?
drk 1.geveze, bo$ konu$an; 2. gevezelik. < dr-k.
drt- et. dr-den. < dr-t-.
dr i#. dr-den. < dr-.
dsn- benz. d Iden; kendini dev gibi kocaman hayal etmek; kendini dev
aynasnda grmek; baatrsngan, dsngn, cer stnd eesingen, soydum
mna balband folk. yeryzn sahiplenen pek ok pehlivan, kendini dev
aynasnda gren csseli pek ok kahraman kestim, derilerini yzdm. <
d+sn-.
dt I Ar. mrekkep hokkas; dttg syann karalg barkttay #. hokkadaki
mrekkebin karal% kadife gibi; dt-kalem mrekkep hokkas ve kalem. << Ar.
?GBF dev!t (PED 539a).
371
dt II = dt II.
dt I = dt I.
dt II esk. zanaat (zanaatn destekleyicisi olarak kabul edilen, mukaddes
kitaptaki Davut isminden) dt menen dos bol- zanaat ile usta olmak; tkr
usta Blkbay dt menen dos bolgon folk. topal demirci Blkbey zanaat ile
dost olmu$; dtnn coluna emne alp kelesi? i$ hakk (deme) olarak ne
getireceksin? (zanaatnn m#terisine kibar bir sorusudur).
dp d ile ba#layan kelimelere kuvvetlendirme iin eklenir; dpd-glk
yusyuvarlak (tekerlek grnml)
dr Tal.a!. drt; dr cl drt yl. < ET trt (?d:rd) (ED 534a).
drdgy = drdk; erdi drdgy kaln dudakl.
drdk (dudak hakknda) kaln, kabark, $i$. < drd-k.
drdy- kabarmak, $i$mek.
drg bkz. dorgo.
dr = dr I.
drk Rus. kon. 1. hak. aptal; ahmak, budala; anadan do%ma aklsz, alk; 2. kart.
ahmaklar, aptallar, kafestekiler; drk bolup kald aldatld, kafese kondu.
dr I "r. tar. kam, krba (beden cezas iin). < !r. T;F durre (PED 516a).
dr II da% geidi; ceke dr a"uusu k"ta kalat kar basp (orada) k$n da%
geidine kar y%lyor.
drl- tar. kam ile cezalandrmak. < dr+l-.
drlt- et. drl-den. < drl-t-.
d" gn. 1. = t" 1; 2. da% yamac; 3. = d".
d"tk gn. = ker.
d" rs; balka temir, d" ta", baldardn baar ca" #. ekicin demir, rsn ta$,
ocuklarnn hepsi kk. kr#. Alt. tji / tj; Tuv. dj [ESTYa 287].
dypld- = bypld-; dypldp turbasa, bd cerinen cekteyt e%er
yalalalk yapmazsan, hibir neden yokken kin ba%lar.
drama yaz. drama, dram.
dramalk yaz. dramatik, dram(s)i; dramalk garma dramatik eser, yapt. <
drama+lk.
dramaturg dram(a) yazar, dramaturg.
372
dramaturgiya drama sanat, dramaturji.
drap kaln yn kuma$ (veya elbise), drap.
drocka Rus. esk. drt tekerlikli st ak ve hafif Rus arabas; drockaga attar egilip
kalgan atlar arabaya ko$ulmu$.
drucina 1. drujina (eski Rusyada prenslere ba!l birlikler); 2. mfreze, kol, ekip;
sogu"tuk drucina askeri birlik (mfreze).
drucinnik sava$; muhafz; silahl adam, asker.
duba, duva, duga Ar. 1. esenlik, bolluk, selamet iste%iyle yaplan dua; dubas
konboy kald duas kabul edilmeden kald; dubay salam veya dubay salam esk.
mektup; iyi dilekleri, esenlik, bolluk, selamet temennilerini iine alan mektup;
dubay salam kat cazp folk. iyi dileklerle mektup yazp; ayttrgan dugay salam
barb? selam veya iyi dilek mektubu var m?; 2. etn. muska, nazarlk; muskaya
dikilen dua; 3. okuyup fleme; cadugyg buyurdu duga menen arpt #.
bycden okuyup flerken san$, talih dilemesini buyurdu; duba menen kz
bayla- etn. by ile gz ba%lamak, okuyup fleyerek oyun etmek; duba oku- 1)
dua okumak; 2) sihir sz sylemek; dubas cand onun sihir sz, hareketleri
durdu; duba candr- sihir szn, hareketlerini bitirmek; suuk duba ktl%n
dile%i; ktlk ta$yc sihir sz; 4. gn. selam; duba ayt- biri vastasyla selam
gndermek. << Ar. W.SF du! (PED 527b).
dubakan Ar.-"r. etn. okuyup flemeyle, byyle tedavi eden frk, otu. <
duba+kan. kar#. Ar.-!r. 7GBw.SF du!-h!n (Devellio%lu 190b).
dubaker Ar.-"r. = dubaky.
dubaky, duvaky Ar.-"r. cinleri kovan, frk, byc. < duba+ky, duva+ky
< Ar.-!r. B<.SF du!-g&y (PED 527b).
dubal "r. duvar, kerpiten veya tu%ladan yaplm$ olan duvar; 0 dubal gazetas duvar
gazetesi. < !r. iGB/F d$v!l (d$v!r) (PED 555a).
dubala- 1. dua ile sylemek, yakarmak; 2. okumak (rn. tedavi iin suyu), sihir sz
sylemek; kayptan algan can ta"t, dubalap suuga mald ele folk. esrarl ta$
(bkz. ta" I) okuyup fleyerek onu suya batrd; kara dubalap kt sihir sz
syleyip. < duba+la-.
dubal kerpiten duvar ren usta, duvar ustas. < dubal+.
dubalat- et. dubala-dan. < dubala-t-.
373
dubaluu dua(s)i, dual; dubaluu szn ayabay dua szn sylemeden. < duba+luu.
duban 1. tar. ile, kaza, blge (devrim ncesi terminolojisi); Karakol duban 1)
Karakol kazas; 2) Karakol kazasnn Krgz ahalisi; bir duban elge dak kkan
btn ile halknn arasnda n kazanm$; geni$ bir $hret kazanm$; dubandan
kkan klk ilede birinci sratli (veya hzl) at; duband buzgan corgo elem,
topor boldum basksz folk. btn kazay tahrip eden rahvan yry$lydm,
hareketsiz, bir deri bir kemik at oldum; 2. kon. byk bir trenle yaplan toplant;
3. tar. yerel ynetim temsilcileri kongresi; yerli ahalinin i$lerinin karara
ba%land% byk toplant; dubanda sayrap rdasa, turuptur kp el ta kalp
folk. byk toplantda ahenkli biimde konu$up, halk y%n (ho# bir biimde)
$a$rp.
dubana, duvana, dumana "r. 1. divane, kak, meczup, mecnun, manyak, deli; 2.
dilenci, yoksul, d$kn; dubanan ursa, mazarga barat ats. dilenciyi vursa,
mukaddes yere gider (onun s!nacak arkada# yok); asas bar kolunda
dubanalar andan kp elinde asas var dilenciler ondan ok; appak altn, ak dilde
karp, miskin, dubana cetpegenge berdirip folk. fakir, dilenci, evsiz barkszlara
tertemiz altn verdirip; dubanadan tilen- dilenci gibi istemek, dilenmek; 3.
(destanda) kehanet sahibi, ilerisini gren ya$l; dervi$; ak kll dumana,
asas bar "ldrap folk. beyaz takkeli dervi$ asas (kymetsiz #eylerle) h$rdayp;
dumanann asasnday silkilde- dervi$in asas gibi silkelenmek; tav$an kuyru%u
gibi (tir tir) titremek; 0 dubanann aygrnday calgz kaldm #aka dervi$in aygr
gibi yalnz kaldm; me dubana gavur ha$ha$, ban otu, ben. < !r. K:GB/F d$v!ne
(PED 555a).
dubay: dubay salam bkz. duba.
dubayna Rus. kuz. (iki kat; ifte, ift; bkz. dubaynala-): apandn dubaynas bir
yandan di%erine diki$i olmayan (scak tutmas iin sadece astara dikilen vatka
astar ve aput).
dubaynala- kuz. (bkz. dubayna): dubaynalap dikken apan iki kat diki$le
dikilmeyen palto, diki$i bir yandan br yana olmayan palto (yani vatka astar ve
aputa sadece astara dikildi!i zaman, vatka dikilir gibi veya krgzlarn daha
nce yaptklar gibi style birlikte dikilmez). < dubayna+la-.
dubay: dubay salam bkz. duba.
374
dubitel tanen, maz cevheri, tanenli cevher (Birok bitkisel maddede bulunan,
sepicilikte, hekimlikte kullanlanlr tad buruk bir madde).
dublikat Rus. kopya, ikinci nsha, suret.
dublr sinema, tiy. dublr, yedek aktr, yedek oyuncu.
dublyac sinema dublaj, ba$ka dile szlendirme.
dubulda- = duulda-.
dubur dabr-dubur ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
ducna Rus. kon. esk. dzine; cart dunca piyba yarm dzine bira.
ducurke kon. = tucurke.
duar = duuar.
duduk dilsiz; tilden kalp bir colu, duduk bolgon andan kp folk. tamamen dillerini
yitirip dilsiz kalanlar (orada) yle ok; dly-duduk sa%r ve dilsiz. kr#. zb.,
Uyg. duduq kekeme, pepe; Alt. tutaq dil srmesi, duraksama (konu$mada);
(i$leri) durdurma, erteleme [ESTYa 287].
duel dello, arp$ma; duelge akr- delloya davet etmek.
duga = duba.
dugay: dugay salam bkz. duba.
dugduy- (sa!lkl, grbz, kanl canl biri hakknda) ba$n e%mek, somurtmak, surat
asmak, ask suratl bir grn$ olmak; dugduyup, unukpay olturdu o ba$n
e%erek, suratn asp konu$madan oturdu; 0 moynu dugduygan ensesi kaln.
duh Rus. ruh; cesaret; duh ktr- cesaret vermek.
duhovenstvo rahipler, ruhban snf; din adamlar.
duhovny ruhi, ruhani, tinsel; manevi; duhovny tazalk manevi temizlik; duhovny
kululuk tinsel (veya manevi, ruhsal) klelik.
duhovoy Rus.: duhovoy orkestr bando; nefesli sazlar orkestras.
duhtur = doktor.
duka deke-duka ikilemesinde kar$la$lr, tek ba$na kullanlmaz.
dukaba "r. pel$.
dulay 1. kaln kee veya koyun postundan yaplan olan k$ ayakkabs (ba#l. bini#,
binicilik iin); 2. ban, apse, $i$, $i$kinlik (avc ku#un ayaklarnda o!unlukla
yol nedeniyle); butuna dulay kt aya%nda $i$kinlik olu$tu; betie dulay kkr!
hak. yznde $i$kinlik olu$sun!
375
duldak daldak-duldak ikilemesinde grlr, tek ba$na kullanlmaz.
dulduguy = duluguy; dulduguy bett, saz folk. ablak suratl ve soluk benizli.
duldul Ar. 1. mit. mthi$ bir hzla ko$an ve yorulma nedir bilmeyen efsanevi at,
dldl (halife hz. Alinin katrnn addr); 2. mec. yorulmaz, yorulma nedir
bilmeyen hzl (sratli) at. << Ar. iF2F duldul (PED 532a).
dulduda- (orta boylu, #i#man insanlar hakknda) kzmak, sinirlenmek, fkelenmek;
duldudap, gp ketti sinirlenince kp gitti. < duldu+da-.
dulduy- = duluy-; dulduyup, unukpay, znkn i"teyt surap asp, konu$madan
kendince bir $eyler yapyor.
duluguy geni$ yzl, ablak yzl ve ask suratl, somurtkan. < duluy-guy.
duluy- 1. somurtmak, surat asmak (ba#l. geni# suratl kimse hakknda); unukpay
gana, duluyup, oltura ber o yine konu$madan somurtarak oturmu$tu;
ydglr menen murunkuday, duluybay, alp bacra"p oturat (#imdi)
evdekilerle nceki gibi surat asmadan ne$eli bir $ekilde konu$uyor; duluyup, ters
burulat er Mzret #. yi%it Mzret surat asp srt eviriyor; 2. mec. direnmek,
ayak diremek, inat etmek.
dum = dm I.
duma Rus. tar. konsey, temsilciler meclisi, duma; Mamlekettik duma Rusya Devlet
Dumas.
dumak = dmak; dumak kt- kurumlanmak, alm atmak, byklk taslamak.
dumala- yuvarlanmak; koldon t"kn smaptay, korgo"unday dumalap, tili sende,
dili-cat #. elden d$en civa gibi, (erimi#) kur$un gibi yuvarlanp: onun dili sende
(diliyle seninle), yre%i yabanc.
dumana = dubana.
dumba kon. 1. = tumba; 2. snr i$areti, gbel.
dumbala- skca sarmak.
dumbalakta- yuvarlamak, srklemek, evirmek, dndrmek; birin biri
dumbalaktap (onlar) birbirlerini eviriyorlar. < dumbalak+ta-.
dumbalakta"- i#t. dumbalakta-dan; birbirlerini evirerek yuvarlanmak. <
dumbalakta-"-.
dumbalan- dn. dumbala-dan; skca sarnmak; dumbalanp cat- ba$n skca
sarp sarmalayarak yatmak. < dumbala-n-.
376
dumbaloo i#. dumbala-dan; 0 kz dumbaloo gz boyama, aldatma. < dumbala-oo.
dumbul seregillerden kk bir gmen ku$ (ku#).
dumkeltek "r. gn. [dumkltk] = dmpldk.
dumpuy- = dmpy-; kursag o dumpuygan #. karn kocaman $i$mi$.
dumpuyt- et. dumpuy-dan; kursagn dumpuytup karnn $i$irmi$. < dumpuy-t-.
dumuk- 1. bo%ucu havadan, bo%ucu scaklktan mustarip olmak, nefes darl%
ekmek; 2. mec. bezgin bir durumda olmak, dermansz olmak. < dum+u+k-. kr#.
Kzk., KKal., Tat., B$k., Nog. dm nem, rutubet, ya$; nemlilik, slaklk; zb.
dim a%r, bo%ucu, bunaltc; Tat. dmk- nemlenmek; zb. d+mik-
bu%ulanmak, nemlenmek [ESTYa 294]. kar#. dmk-.
dumuktur- et. dumuk-tan; bo%mak, sk$trmak; aba dumukturup turat hava
bo%ucu ve skntldr. < dumuk-tur-.
du: da-du ksk seslerden olu#an yansma kelimedir.
duu in. 1. evirmen, dilma, tercman (&incianda kurulu#larda, resmi #ahs);
2. kendi blgesindeki insanlar ve i$ler hakknda bilgili olan insan (genellikle
ya#l); Kebek, sen duu ele, kimden dep oyloysu? Kebek, sen duusun,
bunu kim yapt (yani birinden ku#kulanmak), ne d$nyorsun?
duda- bir #eyi gizlice, sezdirmeden yapmak; ar-beri dudap ele, cok kld gizlice
hepsini harcad. < du+da-.
duga bkz. dugan.
dugan: ala dugan veya ala duga maly ekirge ku$u, rmcek ku$u, s%rck
(baz da! ispinozlar da byle isimlendirilir); ala dugan ypldak, eki maarak
bakldak #. hi durmadan ten ekirge ku$u ve yaygarac ulluk ku$u.
dugul iri ve sa%lam, fakat hafife kambur ve ask suratl; dugul al iri ve din
ihtiyar; 0 dugul kara ayak kaba, boyasz kulplu a%a anak.
dup bo!uk, anla#lmaz, kesik kesik ortaya kan yansma sesi; uzun soyulu menen
dup ettire bir koyup uzun bir feryat kopard.
durus "r. do%ru, dzgn; kurala uygun, kusursuz, hatasz, yanl$sz; bardg durus
boldu her $eyi dzgn oldu; nietibiz durus niyetimiz dzgn. < !r. ?>;F durust
(PED 512a).
377
durusta- dzeltmek, telafi etmek, yoluna koymak, onarmak; durustap gere%i gibi,
adamakll, do%ru drst, gzelce, iyice(ne); boy durusta- kendi grn$ne,
elbiselerine eki dzen vermek. < durus+ta-.
durustal- ed. durusta-dan; dzeltilmi$, telafi edilmi$, yoluna konulmu$ olmak;
dzelmek, dzeltilmek, yoluna girmek. < durusta-l-.
durustoo i#. durusta-dan; yoklama; dzeltme, telafi etme (sresince). < durusta-
oo.
durustuk do%ruluk, do%ru olma, kusursuzluk. < durus+tuk.
du"ar = duuar.
du"man "r. d$man; du"man suu berse, dosuday kr ats. d$mann (sana) su
verse, dostun gibi gr; krlda"kan du"man bkz. krlda"-; ti" kayra"kan
du"man bkz. kayra"-. < !r. 7.QF , 7QF du"m!n, du"men (PED 526b).
du"manlk d$manlk, husumet duygusu. < d"man+lk.
du"manda"- birbirleriyle d$manlk etmek; birbirine d$man olmak, aralar ak
olmak; du"manda"kan ki"i oboyt folk. d$man olan ki$iler onmaz, sonlar iyi
gelmez; d$manlk hayr getirmez. < du"man+da"-.
du"mandk d$manlk, husumet, kin. < d"man+dk.
dutar, duutar "r. gn. dutar, iki telli saz (iki telli pizzikato alnan alglar); dutar
tart- dutar almak; dutar tarttr- dutar aldrmak. < !r. BF ;.p d& t!r (PED 539a,
274a).
duu 1. grlt, patrt, gmbrt, $amata; kal duu $iddetli grlt; duu dep grlt
ile, grltyle, patrtyla; duu-duu basadad grlt dinmeye ba$lad; bardg
duu klp ciberi"ti hepsi kahkahay koyuverdiler; klk duu dey t"t kopan
kahkahalar duyuldu; duu koyup rzgar gibi, frtna gibi, yaydan km$ ok gibi,
kur$un gibi (hzl bir #ekilde); el duusun basp, karap kald halk grlt etmeyi
brakt ve bekledi; i"tegen etemkesi cok, cn ele duuga crt o kendisi de hibir
$ey yapmyor (onun stn hizmetleri yok) sadece halkn ierisinde ko$u$turuyor;
2. cenk, ok kanl (geen) sava$; duu sal- sava$ karmak, sava$ yapmak; lkn
cacal, uluu duu ayabay katuu salal folk. byk bir kar$klk, byk bir sava$
yapverelim; duuga kir- sava$a katlmak, sava$a girmek. < Kalm. d&-n < Mo%.
dagu [VEWT 140b].
378
duuar "r. kar$la$an, rast gelen, tesadf eden (genellikle sevimsiz, ho#lanlmayan
biriyle); balaaga duuar bol- belaya d$mek, ba$na bela gelmek; okko duuar
bol- kur$una tutulmak. < !r. ;.BF d&-!r (541a).
duudamal ak seik olmayan, belli belirsiz, mphem, mu%lak, kapal, karanlk.
duudamalda- mu%lak olmak, ak seik olmamak, belirsiz olmak. < duudamal+da-.
duudamaldat- et. duudamalda-dan; belirsizle$tirmek, mu%lakla$trmak;
tk"mld duudamaldata sald tamamen mu%lakla$trd (yani kesin olarak
mu!lakla#trd, etrefilli bir duruma soktu). < duudamalda-t-.
duudun in. bir e#it ipekli dokuma veya kuma#.
duuduu (veya duu-duu) in. tar. vilayet ba$kan; genel vali, vali.
duula- 1. grlt etmek, grlt yapmak, u%uldamak, vzldamak; mec. ne$elenmek,
e%lenmek, zevk almak, iyi vakit geirmek, keyif atmak (veya almak); bir #eyin
tadn (veya zevkini) karmak; motor duulayt motor homurduyor; sen ker corgo
minip duulad, men ker e"ek minip kuuradm folk. sen kahverengi yorgoya
binip ne$elendin, ben boz e$e%e binip mustarip oldum; 2. mec. nn kullanmak,
namndan faydalanmak, $hretin keyfini karmak; 3. mec. ok sayda (veya
miktarda) olmak. < duu+la-.
duulan (destanda) de!erli, pahal bir kuma#n addr.
duulan- dn. duula-dan; grlt etmek, grlt yapmak, u%uldamak, vzldamak;
mec. grltl bir $ekilde hoplayp zplamak. < duula-n-.
duulda- grlt etmek, grlt yapmak; ba%rp a%rmak, ba%rarak konu$mak,
hararetle konu$mak, yksek sesle konu$mak, yaygaray basmak; baar birdey
uuldap, alt cz ki"i duuldap folk. hepsi birden grlt yapp, alt yz ki$i
yksek sesle konu$up; 0 ot duuldap kyd ate$ byk bir alevle yand; duuldap
mas bolu"tu adamakll sarho$ oldular; tuz kuyganday duuldap turat tuz
dklm$ gibi yakyor (yiyor, rtyor, a#ndryor). < duul+da-.
duuldak 1. vzldayan, ten, u%uldayan, nlayan; 2. mec. otomobil, motorlu ara. <
duulda-k.
duulda" i#. duulda-dan. < duulda-".
duulda"- i#t. duulda-dan. < duulda-"-.
379
duuldat- et. duulda-dan; 0 kalempirdi a"ka salp ikende oozdu duuldatat krmz
biberi yeme%e koyup yedi%inde a%z ok yakyor; ottu duuldata cak- byk
alevler samas iin ate$ yakmak. < duulda-t-.
duu"ar = duuar.
duutar bkz. dutar.
duva bkz. duva.
duvaky bkz. dubaky.
duvana bkz. dubana.
duvay: dubay salam bkz. duba.
duvoyno Rus. gn. iki kat, iki misli; ift ift; duvoynosuga kybytp aytat o
olduka abartyor (harf. iki kez abartarak konu$ur).
dbk = dmk.
dbr = dbrt.
dbr- tpr tpr yrmek, tpr tpr ses vermek (veya karmak); atrdamak,
takrdamak; gmbrdemek, grlemek. < dbr+-.
dbrt ayak patrts; a%r ayak sesi; att dbrt atlarn ayak sesleri.
dbrtt- = dbr-.
dbrttt = dbrtt-den, = dbrt-; dbrtttp, tokoydun etine cetip keli"ti
orman kenarna ayak patrtsyla geldiler. < dbrtt-t-.
dcrnay Rus. kon. grevli; nbeti.
dgdgy = dgdygn (bkz. dgdy-); dgdgy bk" tartp, dals ke,
nkkan mr dene emgek menen #. omzu geni$, hafif kamburu km$, i$ ile
sa%lamla$m$, gl kuvvetli beden; dgdgy tartkan kal tokoy =
dgdygn kal tokoy (bkz. dgdy-).
dgdd- gl ve enerjik olmak; yorulmaz olmak, yorulma nedir bilmemek. <
dgd+d-.
dgdy- kntl ve kocaman bir grn$ olmak; kamburla$p durmak (rn. atn
gl kuvvetli, heybetli boynu hakknda); moynu dgdygn at sa%lam ve pek
boyunlu at; dgdygn cigit grbz, kanl canl delikanl; 0 dgdygn kal kol
saysz asker; dgdygn kal tokoy yo%un, sk, gr orman.
dgn "r. gn. i%neye geirilen ipli%in ucu (ksm, para, kesinti; krpnt).
380
dkn Ar. 1. dkk6n, ma%aza; 2. atlye, imalathane; 3. tezg6h (zanaatnn); 0
ageme dkn sal- veya ageme dkn kur- sohbet etmek; bo$ konu$mak; ene
almak; sz dkn kzd konu$ma canland. << Ar. 7.IF dukk!n (PED 530a).
dkn 1. esk. dkkanc; 2. ma%aza mdr. < dkn+.
dknlk dkkancnn i$i veya konumu. < dkn+lk.
dkrt "r. kk makas (byk, ka#, trnak kesmek iin); dkrt bardr canda,
ustara bardr aldda folk. kk makasn vardr yannda, usturan vardr
nnde. < !r. F;.IBF du-k!rd (PED 545b).
dkrtt- kk makasla kesmek (bkz. dkrt); serbeyip turat bir top kl, dkrttp
koysun ka"d ka$nda dik dik duran bir top kl kessin. < dkrt+t-.
dkdk tak tak, takrt, takrdama seslerinden olu#an yansma kelime; dkdk-
dk, dkdk-dk ete ba"tagan zor parohod bir-eki teselip koydu dd%
alnan byk vapur hareket etmeye ba$lad ve bir iki kez yalpalad.
dkld- 1. (kalp, yrek hakknda) (korkudan) arpmak, vurmak, atmak; crgn
dkldp turat kalbim $iddetle arpyor; ok korkuyorum; crgm ele
dkldyt, bir balaket bolguday kalbim kuvvetlice arpyor, bir felaket olacak
gibi; 2. mec. ciddi bir ses tonu ile konu$mak. < dkl+d-.
dkldk kesik kesik ve net ses (rn. zbek davulu). < dkld-k.
dkldt- et. dkld-den. < dkld-t-.
dky- 1. kabarmak, $i$mek; kmak, knt yapmak (tmsek, knt, kabart
hakknda); 2. (bulut, orman, bahe hakknda) gr, sk, kesif, koyu olmak;
dkgn bak sk, gr bahe; dkygn ak bulut yo%un, beyaz bulut.
dkyt- et. dky-den. < dky-t-.
dky i#. dky-den. < dky-.
dly 1. sa%r; dlyg salam berse, atadn ba"! deyt ats. sa%ra selam versen,
babann ba$ der, kfreder; eki dly ko"ulsa, bir birine kl"t folk. iki sa%r
kar$la$sa, birbirlerine glerler; dly ki"inin oozuna karayt ats. sa%r ki$inin
a%zna bakar; dly-duduk sa%r-dilsiz; 2. kulak kiri; 3. hayvanlarn kalbinde
ortaya kan byk olmayan tmrler, kabuklar, $i$likler (szde, bunlarn
bulunmay# ko#u atnn iyi oldu!unun bir gstergesidir); tuyagnda tura cok,
crgnd dly cok folk. toyna%nda kemi%i (bkz. tura I) yok, kalbinde tmr
yok; 4. (veya cer dly) kurt mantar (tozu doldurulan bir e#it mantardr, halk
381
hekimli!inde yaraya dklmek suretiyle toz ila olarak kullanlr); 0 alay - dly
1) kar frtnas, tipi; 2) acele acele ko$u$malar, ko$u$up durmalar; birbirine
girme; alay - dly boro"o soktu tipi frl frl dndrd; alay - dly boroon
bolup turat $iddetli kar frtnas vardr; eti dly kaln derili (a!rya kar# hassas
olmayan); crktn dly anat. kulakk. kr#. Alt. tley sa%r [ESTYa 324].
dm I "r. kuyruk (fark. sadece gneyde); mltktn dm tfek dipi%i; 0 dm
bolup gn. birini kr krne izleyip. < !r. 9F dum (PED 534b).
dm II korkun, mthi$, deh$etli, azametli grn$; azamet, ha$met; dmnn ele
adam korkut yalnz grn$ bile insan korkutuyor; dm menen korkutat
grn$ ile korkutuyor; bet aldnan karasa, mi ki"inin dm bar folk. onun
nne baksa, bin insann azameti var; atanp aykl, kan bolup, aytkan elge dm
bolup folk. (Manas) aykl diye adlanp, han olup, syledi%i halk iin
azametliymi$.
dmb I harbi ucu; harbi.
dmb II "r. gn. koyun kuyru%u. < !r. K@QF dumbe (PED 535a).
dmbk = dg.
dmbl- silah doldurmak, kur$un yerle$tirmek. < dmb+l-.
dmbl "r. 1. (meyveler ve bu!daygiller hakknda) ham, ye$il, olmam$; 2. taze stl
olgun msr koan; 3. mec. (insanlar hakknda) yontulmam$, ok kaba. < !r. 5QF
dulmul (PED 533a).
dmbrk = dmrk.
dmkeltek "r. gn. [dmkltk] = dmpldk.
dmk gzda% verme, korkutma, yldrma, tehdit; felaket, bela, sknt, dert; endi$e
verici bir durum; dmk krst- veya dmk sal- gzda% vermek, korkutmak,
yldrmak, korku uyandrmak, korku vermek; aga bir dmk krstyn! veya
aga bir dmk salayn! onu korkutaca%m!, ona gsterece%im!; Talastag o
dmk kan Manaska karba folk. Talastaki korkun Manasn yanna srme,
kovma!; dmgn tarttm onun yznden (bunun yznden) azap ektim; 2.
iddia, istek, talep konusu (ok talibi olan, anla#mazlk ve tart#maya neden olan)
rkt berem degene, dmkt berem desei! folk. rk (sana)
vereyim demektense, anla$mazl% vereyim desene (onun yznden olan);
berinin kz rkt kimdr kaalap sybsn, o"ondoy mltrgn dmkt?
382
folk. perinin kz rk, onun gibi nazik, gzel, iddaa konusunu kimler
sevmesin?; 3. korkusuz, cesur, yi%it, gz pek; Akundun kz rk dep, ay
aalamd kp krgn, aklga dykan dmk dep folk. Akun (hann) kz rk
deyip, tm dnyay grm$, akll, cesurdur deyip.
dmkt 1. mthi$, deh$etli, korkun; 2. endi$eli, tela$l, huzursuz, rahatsz;
dmkt y huzursuz ev (iinde ok kavga, geimsizlik olan ev); dmkt
kabar endi$e verici haberler. < dmk+t.
dmp bo!uk, anla#lmaz kesik kesik kan ses, yansma kelime; dmp dey t"t pat
diye d$d.
dmpy- = dmpy; kararp bag dmpyp, kolhozdor caylap catkan cer gr
bahelerin koyula$t% ve kolektif iftliklerin kuruldu%u (bu) yer.
dmpld- bo%uk, anla$lmaz, kesik kesik sesler karmak. < dmpl+d-.
dmpldk kurt ve koyun (oyun). < dmpld-k.
dmpldt- et. dmpld-den; 1. bo%uk, anla$lmaz, kesik kesik ses kartmak; 2.
mec. dvmek, pataklamak, vurmak. < dmpld-t-.
dmpy- tmsek $eklinde knt yapmak, $i$mek, kabarmak; dmpygn kal kol
catat saysz asker y%lm$ yatyor.
dmpyt- et. dmpy-den. < dmpy-t-.
dmr 1. yanm$ a%a kt%; a%acn rm$ ve kararm$ kkleri; 2. rk di$
kk.
dmrk kk kk; kon. koan, alnd, makbuz koan. < dmr+k.
dmrd- siyah grnmek (hareket eden biri, bir #ey hakknda); bir tankisin
karasa, ald kiynin karabay dmrdp, okoptu tepsep catat arkrap #. bir
tank seyretsen, korkusuz, siyah grnp, siperi ile i%neyip ezer; bir kan,
dmrdp, iyin kazp catkan eken bir fare gibi u%ra$arak in kazp yatm$t. <
dmr+d-.
dmry- kararmak, siyahla$mak, siyah grnmek; dmrygn kara ki"i kapkara
(ve #i#man) insan; tp-tp iy dmryp krnt i% kararm$ grnyor. <
dmr+y-.
dn Tal.a!. = tn; men tn iinde keldim gece geldim.
dny=dyn.
dnykor bkz. dynkor.
383
dnylk = dynlk.
d 1. gmbrt; gl, bo%uk, anla$lmaz, kesik kesik ses; kndzg kn tn
boldu, kulak tungan d boldu folk. (sava# nedeniyle) gndz gn gece oldu,
kula%n duydu%u gmbrt oldu; da-d birbirini takip eden hem bo!uk hem de
gl yksek seslerin yansmas (rn. sava# davulunun); 2. mec. tannm$lk, n,
$hret, sansasyonel bir nam; an d o veya an d kyn onun $hreti
byktr, tannyor; d kl- etrafta bir #ey grlts karmak, bir #eyi herkese
yaymak; an el d (veya d) klp algan ahali arasnda byk $hret kazanm$;
el iinde d-d bolup, trkn-trkn sz taragan #. halkn arasnda nam
yaylp, de%i$ik konu$malar yaylm$; d kkan tannm$, $hret kazanm$;
elge d boldu aniden (btn) halk arasnda tannd; d ktr- byk grlt
karmak, biri, bir #ey hakknda aniden abartl laf karmak; 3. mec. tehlikeli,
korkun, deh$etli olma. kar#. da I 1.
d II 1. toptan; d sooda toptanclk, toptan sat$ (veya ticaret); d baa toptan
fiyat; dnn sat- toptan satmak; dnn satp al- toptan satn almak; 2. brt
olmayan, gayri safi; d produktsiya brt olmayan retim; d t"m gayri safi
rn, brt olmayan mahsl.
dd (insanlar hakknda) endi$e, korku uyandran; iyninde mltk crs, dd
krnt omzunda tfek oldu%u zaman korku uyandrc grnyor. < d+d.
dg 1. i% otu toplulu%unun tmsek meydana getiren kkleri; 2. i% otu toplulu%u;
iydin dgsn burup, att baylap koy i% otunun kkn burup, at ba%layp
koy; kuuragan iydin dgsndy burcuygan uzun sar murut kuru i% otu
toplulu%u gibi uzun sarms by%n dikle$tirmi$; 3. Tien.a!. ev dokumas ipek
kuma$tan uzun ku$ak.
dgr: dgr-dgr kesik kesik ses yansmas; (rn. zbek davulunun
vuru#lar, ok sayda atn toynak sesleri).
dgl, dgldy, dgly, dgly, dgr Tien.a!. = ke.
dgrk 1. (destanda) ttn kutusu; 2. Tien.a!. bidon, teneke; 3. = dmbrk.
dgrd = dagr-dugur (bkz. dagr II).
dgrl- = dgr-; kanbz Manas bolsun dep, kalktn baar, dgrlp,
caprt ayat salgan folk. hanmz Manas olsun diye btn halk hep bir a%zdan
konu$maya ba$ladlar; bara tursun ky baatr, cer kkndy dgrlp folk.
384
pehlivanlar yrrken toprak kaymas meydana geliyormu$ gibi yer gmbrdyor;
too kkndy dgrlp, tolkugan kldy "ardanp folk. sanki toprak
kayyormu$ gibi da% gmbrdyor, gl endi$e verici bir $ekilde kpryor.
dgr- 1. grlemek, grldemek, gmbrdemek, vzldamak, u%uldamak;
kulagm dgryt kula%m u%ulduyor; cer dgrgn uu $iddetli grlt; 2.
mec. saysz miktarda olmak; 0 dgrp ka- sv$mak, tymek, palamar
koparmak. < dgr+-.
dgr i#. dgr-den. < dgr-.
dgrt- et. dgr-den; dgrt kol ap- co$kuyla (veya hararetle)
alk$lamak; delegattar zald dgrtp kol ab"p, uralar kykr"t
delegeler $iddetli alk$lar ve ura! sesleri ile salonu nlattlar; kolhoz r"n
clkn dgrtt kollektif iftlik sahibi kendi otlaklarna ok sayda atn
srdrtt. < dgr-t-.
dgrt i#. dgrt-ten. < dgrt-.
dk bir kez birden yaplan ses yansmas; ktpgn cerden ele dk etken dab"
kt beklenmedik bir tarzda vah!, vay! (veya pat!, $rak!, at!) i$itildi; 0 bat
ele elge dk dey t"t (bu) btn halk arasna sratle yayld.
dk- pek hzl bymek, $iddetle artmak, o%almak, hzl geli$mek, ilerlemek,
ba$ar kazanmak; ayl dkp, san bolgon folk. ky hzla geli$mi$ ve
o%alm$t.
dkld- 1. bo%uk, anla$lmaz, kesik bir ses karmak (rn. davul hakknda); 2.
mec. (haber, havadis hakknda) geni$ bir biimde yaylmak; atag dny
cznd dkldy ba"tagan $hreti btn dnyaya yaylmaya ba$lad. <
dkl+d-.
dkldk 1. byk olmayan bir e$it davul; dkldgn urdurup barabann
kaktrp folk. davul almas iin davulcuya emir verdi; 2. davul sesi; munarann
stnn dobulbasn alptr, dkldgn ukkanda curt cylp kalptr
minarenin stnde davul ald, davul, zurna sesini duyan halk topland. <
dkld-k.
dkld i#. dkld-den. < dkld-.
dkldt- et. dkld-den; 1. bo%uk, anla$lmaz ve kesik ses kartmak (rn.
davula vurmak); 2. mec. el 6leme yaymak, curcuna etmek; ar kim bul ayad
385
daaza ktrp, ayl arasna dkldt beri"ti bu haberi heyecan verici bir
haber gibi btn kye yaydlar. < dkld-t-.
dkldt i#. dkldt-ten. < dkldt-.
dky- kocaman, $i$man olmak; oko snduu dkygn domuz gibi $i$man
(veya gbek ba%lam$); 0 conu dkyd zenginlikten srt kabard; aka alp,
conu dkyp kalptr paray alp, kendini zengin hissetti.
dkyt- et. dky-den. < dky-t-.
dky i#. dky-den. < dky-.
dld- kaln sesle vzldamak, homurdanmak; dep, alkalmak kbrp, syls,
n dldp folk. alkalmak fsltyla konu$tu%unda sesi homurdanr gibi
km$. < dl+d-.
dp gl, bo!uk anla#lmaz yansma (rn. silah patlamas, tfek sesi) veya clz,
yetersiz, zayf ses (rn. yerde, d#emede ayak patrts hakknda); mltk n dp
dey t"t tfek sesi ortal%a yayld; dp degende can ketken, ttndn murun
kan ketken folk. (tfek, silah) patlad%nda can km$t, dumandan nce
(hedefinden) kan akm$t; attan cerge dp etip, t" kalp, at baylap folk. attan
yere atlayp, at ba%layp; ba" t"t, dp etip, a ketti urp etip folk. (e!ilmi#)
ba$ kt diye d$m$, sa birbirine girmi$; crg dp-dp etti kalbi $iddetli
arpt.
dpkr: iyi menen tokoyu e dpkr bolgon; kl ceeginde tokoydun kaldgnan
ki"i cr albagan i% otu ve allklar orada olduka yo%un, gr; gr allklar
gln kysnda oldu%u iin insanlar geemiyorlar; dpkrdy koyula$an, koyuca
bir yo%unluk, koyuluk (rn. orman hakknda, kam# hakknda).
dp: dp-dp gm gm (ritmik davul sesi yansmas); 0 dp-dp ctl- kesik
kesik ve yksek sesle ksrmek; dp-dp celdir- adi trs yry$yle (kt
yry#le) at salvermek; o kursak torunu dp-dp celdirte bastrp byk
kursakl doru at a%rca sarsarak gitmi$; dp-dpk al- dvmek, vurmak, sopaya
ekmek; krk orolor tptgl dp-dpk al"t folk. krk yi%it (d#man)
dvmeye ba$ladlar.
dpyl = tpyl.
dpld- 1. (yrek, kalp hakknda) $iddetli arpmak; crg dpldyt kalbi sk sk
ve $iddetli arpyor (endi#eden, tela#tan); 2. bo%uk, anla$lmaz, kesik kesik ses
386
karmak; aralap kirse oguuga, oyun ba" n dpldyt folk. (bahadr)
kalabal%a aralayp girdi%inde, demir topuz darbelerinin sesi ortal%a yayld;
dpldgn dab"tar uguldu (kavga, dv# annda) sopa darbeleri duyuldu; 3.
mec. fkeyle ba%rmak, hnla ba%r% a%rmak; sen emne dpldys? ne
ba%ryorsun? < dpl+d-.
dpldk 1. arpnt, arpma, at$, atma (rn. kalp, yrek); titrek, titreyen, titre$en;
heyecanl; crk dpldgn ktt kalp arpmas gittike kuvvetleniyor; 2.
bo!uk, anla#lmaz darbenin yansma sesi. < dpld-k.
dpy = dky-; bak-daraktar dpyp, butaktarn cayp, kktp turganday
bolsun ok geni$ lde dall budakl a%alar i$te byle ye$ersin.
dr I beklenmedik bir hareketi ifade eden yansma kelime; koy dr dey t"t
koyunlar birdenbire korkudan y%n halinde sradlar; ot dr dep kyd ate$
birden tutu$up alevlendi; crg dr dey t"t yre%i hop etti, ii hop etti;
btkn boyum dr dey t"t btn bedenim (korkudan) titredi; vcudu, srt
(korkudan) karncalanyor; dr et- korku iinde y%n halinde sramak; dr ettir-
(korkudan) sratmak, titretmek.
dr II Ar. (eski !renim sisteminde bilinen anlamndan ayr kullanlmaz; dny ile
uyum iinde ve mal varl! olanlarda kar#la#lr); inci (tanesi); servet, varlk,
zenginlik, hazine; dr-dyn her trl $eyler, te beri, her trl e$ya; her trl
de%i$ik $ey; her trl kymetli e$ya; dr-dyn tamakt caynatp sald trl trl
yemekleri kaynatp koydu (daha fazlas bkz. drdana). << Ar. ;F derr (PED
506b).
drb- (kalabalk hakknda) heyecanlanmak, endi$elenmek, tela$lanmak, korku ve
aceleyle ko$mak.
drbl- dn.-ed. drb-den; ko$u$mak, drt nala yprmek, heyecana kaplmak. <
drb-l-.
drbl panik, tela$, endi$e, korku, rk; $a$knlk; ayaklanma, isyan, karga$a,
kar$klk, karga$alk; drbl sal- korku uyandrmak; endi$e verici sylentiler
karmak; drbl t"- endi$elenmek, endi$eye d$mek (veya kaplmak),
paniklemek, tela$lanmak, tela$a d$mek (veya kaplmak); drbl t"r- dat. d.
nce gelmesiyle endi$elendirmek, tela$a d$rmek, tela$landrmak, tela$a
d$rmek, velveleye vermek. < drbl--.
387
drbld- heyecana, endi$eye kaplmak; drbldp kalmaktar, tgl baar
attanp folk. kalmuklar tela$a kaplp hepsi atlara bindiler. < drbl+d-.
drbldt- et. drbld-den; tela$ ettirmek, heyecanlandrmak, endi$e
ettirmek. < drbld-t-.
drblsz heyecansz, tela$sz, paniksiz; drblsz egine bil tela$sz geri
ekilebilmek. < drbl+sz.
drbn akn, baskn, ykm, tahribat, peri$anlk; drbn sal- baskn yapmak,
basmak, ya%malamak; Semetey ugup kalbasn, kalka drbn salbasn folk.
Semetey duymasn, senin halkna baskn yapmasn. < drb-n
72
.
drb" i#. endi$e, panik, tela$, kar$klk. < drb-".
drb" i#t. drb-den (rn. bkz. arb-). < drb-".
drbt- et. drb-den; drbtp eldi krp folk. halk endi$elendirerek grp.
< drb-t-.
drb, drbn "r. 1. tek drbn; kon. drbn; drb sal- tek drbnle izlemek; 2.
folk. mikroskop. < !r. 7/@;BF d&rb$n (PED 543a).
drb- = drb-.
drbn = drb.
drbt- = drbt-; trl kiyik caylagan, drbtp, mergen aydagan folk. de%i$ik
yabani ataltrnakl hayvanlar (orada) yaz geirdiler, avclar (onlar) srdler.
drdana Ar.-"r. sey. 1. inci (tanesi) (bkz. dr II); 2. Durdana Durdane (kadn ismi).
< !r. K:GF;F dur-d!ne (PED 511a).
drdk- tela$a d$mek, rkmek, korkuya kaplmak, birbirine girmek; koy drdkt
koyunlar rktler, korkarak atlverdiler.
drdy- sk, koyu, kesif dall budakl olmak; kal tokoy drdyt kara kiygen
emedey #. sk orman gibi kara giymi$.
drgy bkz. drgy.
drg- korkuyla ko$mak, kamak, sv$mak; tela$a d$mek, korkuya kaplmak.
drg"- i#t. drg-den; coo keldi dep drg"p, ana-mna rk"p folk.
d$man geldi deyince biraz rkm$ ve tela$a kaplm$lar. < drg-"-.
drk-: rkp-drkp bkz. rk-.
drkn grup, kalabalk, halk, kitle, y%n; kol, mfreze; drkn-trkn grup grup,
kitle halinde; mfreze halinde.
388
drkr- 1. (tir tir) titremek (rn. bkz. dirkire-); 2. (kalabalk hakknda) grlt
etmek, grlt yapmak; grltyle acele etmek; drkrgn kol abuular
lgnca (veya gr, $iddetli) alk$lar; drkrgn kykrk yksek binbir sesli
ba%rt; eki cz ki"i krkrp, attaniakka drkrp folk. iki yz ki$i kkreyip,
grltyle acele ederek atlara bindiler; 3. geni$ bir ne sahip olmak; ba$ar
kazanmak, ilerlemek; drkrp skn trt tlk pek hzl byyen ve o%alan
hayvan; drkrgn tempter lgnca (veya $iddetli) hzlar, tempolar. <
dr+kr--.
drkrt- et. drkr-den. < drkr-t-.
drmt kur$un, mermi (tfek); kuru drmt kuru sk mermi (veya fi$ek); kuru
drmt ok menen, kp degize bir koydu folk. kuru sk mermiyle bir kez ate$
etti; mltktn drmt bar tfe%in mermisi var, tfek doludur.
drmtt- doldurmak (tfek). < drmt+t-.
drmttl, drmtt (tfek hakknda) dolu, doldurulmu$. < drmtt-l,
drmt+t.
dr "r. gn. = ko"ok II.
drs yansma kelime; drs-drs uru" birbirini pataklamak.
drsld- ayak patrts karmak; aya%n yere vurmak, tepinmek. < drsl+d-.
drsldt- et. drsld-den. < drsld-t-.
drt (infilak, patlama, patlay# seslerinin yansmas); drt et- tutu$mak, parlamak,
alev almak, ate$ almak; drt etme 1) hafif ate$ alma, tutu$ma; patlayc; drt
etme zattar patlayc maddeler; 2) mec. abuk kzan, fkeli, hiddetli.
drgy, drgy "r. basit ve sade, fena, kt; drgy uy kt inek; drgy it cins
olmayan veya pis kpek.
drld- = drkr-; btkn boyum drldyt korkudan btn vcudum rperdi,
vcudum karncalanyor; ot drldp kyt ate$ atrdayp byk alevle yanyor;
koy drldp rkt koyunlar rkerek bir yana atldlar.
drldk gn. sere, sere ku$u.
drld" i#. drld-den. < drld-".
drld"- i#t. drld-den. < drld-"-.
drldt- et. drld-den; mna drldtp biz da cettik i$te, biz de yeti$tik
(geliverdik). < drld-t-.
389
dry "r. 1. bir e#it ipekli kuma#; dry kynk ipek elbise; 2. gn. [dry]
zel bir rt; dry tikken kim sizden? folk. yle (iyi) rty sizden kim
dikmi$ti? < !r. 1hG;GF d!r!$ (PED 496a).
drvn: drvn-darkan gn. = dabr-dubur (bkz. dabr); drvn-darkan bolup
cgrp ktlar onlar tela$l bir $ekilde d$ar ktlar.
d = duu.
dld- = duulda.
dld" = duulda".
dld"- = duulda"-.
dlg" dlk-ten. < dlk--".
dlg"- i#t. dlk-ten; tartipke akruunu talap kl" kerek dep dlg"t
dzene ba$ e%dirmek iin talep etmek gerekir diyerek co$kuyla ba%r$maya
ba$ladlar. < dlk--"-.
dlk- kuvvetli heyecan, co$ku gstermek; etim dlgp kt btn vcudum
ok ka$nyor.
dlktr- et. dlk-ten; appetiti dlktrp be" barmaktn daamduu ct
aky ba"tad i$tah co$up be" barmakn (bkz. barmak) ho$ kokusu yaylmaya
ba$lad. < dlk-tr-.
dlktrm kolay heyecanlanr, abuk kzan, fkeli, hiddetli. < dlktr-m.
dyn, dny Ar. 1. dnya, 6lem; dyn blktr co!r. karalar, ktalar; dyn
caktar ana ynler; dynn trt aylansa da, tappays dnyann evresini drt
kez gezsen de, bulamazsn (ylesini); 2. gm, define, servet, varlk, zenginlik,
hazine; dyn tapt 1) define buldu; 2) mec. $ans ald, $ansl kt, talihi ald;
dnylrnn kmbat clan terisinen cagalgan tu" kiyiz varlklarnn
kymeti ylan derisinden tu" kiyiz (bkz. kiyiz); kan cardn tbnn dnysn
kazdrp, ta"tp ald folk. han yerin altndan hazinesini kazdrp, ta$tarak ald; 3.
zenginlik, refah, bolluk, ya$amn (maddi) nimetleri; Kktydn dyns kldy
caynap toluptur folk. Kktyn zenginli%i saylamayacak kadardr (harf. gl
gibi a%zna kadar doludur); keleride dny baygeden kkan attays,
keteride dny mms t"kn "aktays folk. zenginlik geldi%inde drt nala
giden at gibisin, zenginlik gitti%inde meyvesi d$m$ dal gibisin; dyn a-
savurmak, sap savurmak, israf etmek, fazlasyla harcamak; 0 n dny
390
gerek dnya, o dnya; a (veya al) dny veya tigi dny (ahiret, br
dnyadaki ya#am) o dnya; bul dny veya argo bok dny veya dyn bok
(pislik dnya, bok dnya) veya be" kndk dny (be$ gnlk dnya) veya
calgan dny (yalan dnya) bu dnya (ahiretten, br dnyadan farkl); tb
crtk dyn de%i$ken dnya; dnynn tbn cetpeysi btn zenginliklere
ula$amazsn (ya#amnn son bulaca!n d#nmeyen, daha fazlasn almaya, elde
etmeye abalayan, mal canls olan ki#iye sylerler); dyn kn eksisi ve
artsyla btn ya$am; eki dynd te czbz kara bolsun! iki dnyada
(burada ve orada) da yzmz kara olsun!; senden eki dnyd razmn
senden iki dnyada da razym; a dyn betin kr- veya a dyn czn kr-
lmek (harf. dnyann yzn grmek); dyndn kayt- lmek (harf. bu
dnyadan geri gelmek, dnmek); dyn menen i"i cok dnya i$leriyle
ilgilenmiyor; bu dnyadan de%il; meyli, kayda kalbagan dny! Allah
kerimdir!, Allah byktr!; dr-dyn bkz. dr II. << Ar. ./:F duny! (PED
539a).
dynkor, dnykor Ar.-"r. mal canls, mala d$kn adam, karc, menfaati;
dnykor baylar tamagnan tattrbas #. mal canls zengin beyler yemeklerini
(ba#kalarna) tattrmazlar. < dyn+kor, dny+kor.
dynlk, dnylk dnyalk, dnyayla ilgili, dnyaya ait, dnya, 6lem; dynlk
rekord dnya rekoru; dynlk sogu" dnya sava$; calp dynlk btn
dnya(s)i. < dyn+lk, dny+lk.
dy"emb "r. pazartesi. < !r. K@:BF du"enbih (PED 545a).
dym her trl, her e$it, trl trl, de%i$ik, muhtelif; olm. hi, asla; dym dar
her trl ila kar$m; dym tamak e$it e$it yemekler; dym curt her trl
halk; ak kacr menen corusu dym ku"tun zoru u"u #. yrtc ku$larn en
glleri beyaz ba$l akbaba ile kzl akbabadr; dym alptan korkpoymun folk.
hibir yi%itten korkmam; trkn-dym bkz. trkn.
dvicok tek. kzak.
dvig Rus. kon. geli$me, iyiye gitme; e kanday dvig bolboy catat i$er hi iyi de%il,
i$ler yerinde sayp duruyor.
dvigatel tek. motor.
dvorets saray, hkmdar saray; madaniyat dvoretsi kltr saray.
391
dvoryan soylu, asilzade; dvoryandar soylular, asiller; soyluluk, asillik.
392


AIKLAMALAR

1
-OO/-UU: Fiilden isim yapma eki olarak ok i$lek bir kullanm gsteren bu ek, Eski Trke
fiilden isim yapan -g/-( ekinden geli$mi$tir. nlyle biten fiil kk ve tabanlarna gelen ET. -g/-
( eki, Kpak Trkesi dneminde /v/ ye dnerken Krgz edeb dilinde sz konusu nszn
erimesiyle uzunluk meydana gelmi$tir. Krgz Trkesinde bu ek, /a/, /e/, /o/, // geni$
nlleriyle biten fiillere -oo/-; nszle veya dar nlyle biten fiil kk ve tabanlarna -uu/-
$eklinde eklenir (KTG 147); kar#. caakta"-uu, calda-oo, crgat-uu, cnt-, centekte-.
2
+lA-#-/+lO-#-, +dA-#-/+dO-#-, +tA-#-/+tO-#-: !simden fiil yapan bu ek, nlyle ve /r/, /y/
nszleriyle biten isimlere +la#-, +le#-, +lo#, +l#-; titre$imli nszle biten isimlere +da#-,
+de#-, +do#-, +d#-; titre$imsizle biten isimlere ise +ta#-, +te#-, +to#-, +t#- $eklinde eklenir
(B.. Oruzbayeva, Sz Kuram, Bi$kek 2000, s. 231-232); kar#. caat+ta"-, cardam+da"-,
carna+la", coop+to"-, cy+l"-.
3
+lUU, +dUU, +tUU: Tarih yaz dillerinde +l(/+lig; +lu(/+lg (Bkz. ETG 2003: 53;
TEK!N 2003: 167) isim yapma ekinin son sesi olan /g/ nin szcla$arak /w/ ye dnmesi
sonucu ek, Krgzcann diyalektlerinde +luw/+lw $eklini alr, /w/ sesinin erimesi sonucu
ortaya kan +luu/+l ise edeb dildeki $ekli yanstmaktadr. Ba$langtan beri nl uyumuna
ba%l olan ek, Krgz Trkesinde sadece yuvarlak nll olarak kullanlr. nlyle ve bazen
/r/, /y/ nszleriyle biten isimlere +luu/+l; titre$imli nszle biten isimlere +duu/+d;
titre$imsizle biten isimlere ise +tuu/+t ekleri getirilir (KTG 117); kar#. cabdk+tuu,
cabuu+luu, ctkrk+t, cadaal+duu, cpar+duu.
4
+lA-/+lO-, +dA-/+dO-, +tA-/+tO-: Krgz Trkesinde en i$lek isimden fiil yapma ekidir.
nlyle biten isim tabanlarna ekin +la-/+le-, +lo-/+l-; titre$imli nszle biten isimlere +da-
/+de-, +do-/+d-; titre$imsizle bitenlere ise +ta-/+te-, +to-/+t- $ekli getirilir. Yuvarlak
nll $ekiller dudak uyumuna ba%l olarak geli$mi$tir. /a/, // ve /u/ nls ta$yan isimlere
+la-, +da-, +ta-; /e/ ve /i/ nls ta$yan isimlere +le-, +de-, +te-; /o/ nls ta$yan isimlere
+lo-, +do-, +to-; // nls ta$yanlara ise +l-, +d-, +t- ekleri getirilir. Yabanc kkenli
kelimeler de dahil olmak zere her trl isme gelerek o%unlukla gei$li, bazen de gei$siz
fiiller yapar. +la-/+le- ekiyle yaplan fiillerin bazlar bu $ekilleri ile kullanlmayp veya
kullanmdan d$erek sonlarna bir fiilden fiil yapma eki (-n-, -#-, -t-) alrlar ve bu $ekilleriyle
kullanlrlar. Byle fiillerde +la-/+le- eki ile di%er fiilden fiil yapma eki birle$ir ve tek bir ek
haline gelmi$ gibi olur (KTG 129); kar#. caramsz+dan-, cakr+dan-, casaker+den-,
caybarakat+tan-, cindi+len-.
5
+lIk/+lUk, +dIk/+dUk, +tIk/+tUk: Ba$langtan beri Trkenin belli ba$l isimden isim yapma
eklerinden biri olan bu ek (Bkz. TEK!N 2003: 168), Krgz Trkesinde de ok sk bir
393
kullanm gsterir. nlyle biten isimlere +lk/+lik,+luk/+lk; titre$imli nszle biten isimlere
+dk/+dik, +duk, +dk; titre$imsizle bitenlere +tk/+tik, +tuk/+tk $ekli eklenir (KTG 115).
Soyut ve somut isimler ve sfat yapar. Mo%olcada da ayndr (ETG 2003: 54); kar#. cindi+lik,
cok+tuk, colba"+lk, cumu"suz+duk, cem+dik.
6
+Il/+Ul: Tarih yaz dillerinde i$lek olmayan bu ek, a%da$ Trk yaz dillerinde canl bir
kullanm gsterir. Krgz Trkesinde +l/+il, +ul/+l $eklinde daima li kullanlr. Bu ek
Trke ve alnt kelimelere gelerek vasf isimleri, insanlara zg vasf isimleri, hayvanlara zg
ve tabiatla ilgili sfatlar yapar. Benzerlik ve gibilik ifade eder (KTG 110); kar#. caat+l,
cem+il, cer+il, cek+il, cakn+l.
7
+lA-/+lO-, +dA-/+dO-, +tA-/+tO-: Krgz Trkesinde en i$lek isimden fiil yapma ekidir.
nlyle biten isism tabanlarna ekin +la-/+le-, +lo-/+l-; titre$imli nszle biten isimlere +da-
/+de-, +do-/+d-; titreimsizle bitenlere ise +ta-/+te-, +to-/+t- $ekli getirilir. Yuvarlak nll
$ekiller dudak uymuna ba%l olarak ge$li$mi$tir. /a/, // ve /u/ nlss ta$yan isimlere +la-,
+da-, +ta-; /e/ ve /i/ nls ta$yan isimlere +le-, +de-, +te-; /o/ nls ta$yan isimlere +lo-,
+do-, +to-; // nls ta$yanlara ise +l-, +d-, +t- ekleri getirilir. Bu ek isimlerden yapma
ve olma bildiren fiiller yapar (KTG 129). Bu ek Eski Trkede +lA- $eklinde dz nlldr.
Bkz. ETG 2000: 89; TEK!N 2003: 189; kar#. cluu+la-, cal+da-, cloo+lo-, crlg+l-,
caman+da-.
8
-kI/-kU < -n-kI/ -n-kU: -kI/-kU ekinin dn$l fiil tabanlarndan yapt% isimler de vardr;
ancak dn$llk ekinin bu rneklerde genizle$ti%i grlmektedir. Krgz Trkesinde sz
konusu dn$l fiil tabanlarnn kullanlmad%n da burada belirtmek gerekir. nlyle biten fiil
tabanlarna do%rudan do%ruya; nszle biten fiillere ise nl uyumuna gre ba%lant nls
alarak eklenir. Krgzcada i$lek bir kullanm gsteren bu ek, fillere gelerek vasf isimleri yapar
(KTG 142); kar#. cuta--k, cibit-i--ki, caldra--k, cagcay---k, cd--k.
9
Sonu -yi- (-y-) ile biten fiiller -gay/-gey ekini aldklarnda fiilin sonunda bulunan -yi- (-y-) sesi
d$er. rn. qacayi qacaay kvrck, kvrlm$ (Poppe 1964: 148). kar#. dmpy-gy 0
dmpgy, dagday-gay 0, dordoy-goy 0dordogoy, dalpay-gay 0 dalpagay, calpay-gay 0
calpagay. Ekin yuvarlak nll $ekilleri Krgzcadaki dudak uyumuna ba%l olarak geli$mi$
olabilir. Ayrca culmu-guy 0 culmuguy, dulu-guy 0duluguy szcklerinde de ayn ekin
varl%ndan sz etmek mmkndr.
10
Bu kelimenin anlam bulunamam$tr. Bu nedenle kelime, Yudahinin szl%nde geen
$ekliyle Rusa harflerle aynen yazlm$tr (Bkz. KRS 218a).
11
+GAy/+GOy: Genellikle vasf ismi yapan bu ekin Mo%olca kaynakl oldu%u belirtilmi$tir. Bu
ek seyrek olarak da kltme bildirir (KTG 113). kar#. clma+kay.
12
Farsa kor (< xor) sfat, daima yuvarlak nll kullanlr (KTG 71). hr ;Mw (f.s.) yiyen,
yiyici (Devellio%lu 375). kr#. dynkor, cuundu+kor, cugundu+kor, cem+kor, cazana+kor.
13
+sIn-/+sUn-: Bu ek, tarih metinlerde fazla i$lek de%ildir. +sI-/+sU- ekinin -n- dn$llk at
ekiyle geni$lemi$ $eklidir. +sI-/+sU- ekiyle ayn i$levde kullanlan ek, di%erine gre daha
394
i$lektir. !simlere gelerek a$r istek ve ihtiya bildiren gei$li ve gei$siz fiiller yapar (KTG
134). Gaban ekle ilgili olarak sadece rksin- hakimiyeti ele almak rne%ini vermi$tir (ETG
2003: 98); kar#. can+sn-, ca"+sn-, cer+sin-, cigit+sin-, cok+sun-
14
+tay, +toy: Bu ekin sadece kaln sral $ekilleri tespit edilebilmi$tir. Ek, o%unlukla akrabalk
ifade eden isimlere gelerek kltme ve sevgi bildirir. !sim ve sfatlardan vasf isimleri yapar
(KTG 120). kar#. ceke+tay, col+toy.
15
-Ak/ -Ok: Tarihi yaz dillerinde i$lek olmayan bu ek, Krgzcada zellikle vasf ismi olarak
i$lek bir kullanm gsterir. /a/, // ve /u/ nls ta$yan fiillere -ak; /e/ ve /i/ nls ta$yan
fiillere -ek; /o/ nls ta$yanlara -ok; // ve // nls ta$yanlara -k ekleri getirilir. Bu
ekin -ok/-k $ekilleri dudak uyumuna ba%l olarak olu$mu$tur. Fiillere gelerek a$rlk ifade
eden vasf isimleri, nesne isimleri, organ isimleri yapar (KTG 139). kar#. caskan-aak.
16
+sI-/+sU-: Tarihi yaz dillerinde az rne%i olan bir yapm ekidir. Krgzcada daha i$lek bir
kullanm gsteren bu ek, nl uyumuna girerek isimlere +s-/+si-; +su-/+s- $eklinde eklenir.
Genellikle nszle biten isimlere gelerek a$r istek ve ihtiya bildiren gei$li ve gei$siz fiiller
yapar (KTG 133). Gaban ekle ilgili olarak sadece rksin- hakimiyeti ele almak rne%ini
vermi$tir (ETG 2003: 98).
17
+ke: Farsa eken, ta$yan anlamna gelen k# sfat, Krgzcada ek olarak kullanlr. Meslek
ve me$guliyet bildiren isimler yapar. Olumlu ve olumsuz anlamda vasf isimleri yapar. Alet
isimleri de yapar (KTG 122). kar#. capa+ke, cy+ke.
18
+y-, +Ay-/+Oy: Eski Trkedeki +d-; +ad-/+ed- ekinden geli$en bu ek, Krgzcada daha i$lek
bir kullanm gsterir. nlyle biten isimlere +y-; nszle bite isimlere ise Krgzcadaki nl
uyumuna gre +ay-/+ey-, +oy-/+y- $ekilleri eklenir. !simlere gelerek olma bildiren fiiller
yapar (KTG 135). kar#. coon+oy-, dmr+y-.
19
+gIl,+gUl; +kl: Krgz Trkesinde fazla i$lek olmayan bu ek, isimlere gelerek benzerlik
ifade eder (KTG 113).
20
+rAAk/+rOOK: Tarih yaz dillerinde +rak/+rek (Bkz. ETG 2003: 346) $eklinde olan bu ekin
nls Krgz Trkesinde uzundur. Ek, nlyle biten isimlere+raak/+reek,+rook/ +rk,
nszle biten isimlere ise //, /i/, /u/ ve // ba%lant nllerinden birini alarak eklenir. Ekin
yuvarlak nll $ekilleri dudak uyumuna ba%l olarak olu$mu$tur. /a/, // ve /u/ nls ta$yan
isimlere +()raak, (u)raak; /e/ ve /i/ nls ta$yan isimlere +(i)reek; /o/ nls ta$yanlara
+(u)raak; // ve // nls ta$yanlara +()rk $eklinde gelir. Bu ek sfatlara gelerek
kar$la$trma ve derecelendirme bildirir (KTG 118). kar#. cogoru+rook,
21
-A#A: !$ veya hareketin sonucunu bildiren isimler yapar (KTG 138).
22
-GIlA-/-GUlA-: Eski Trkede kullanlmayan, Krgzcada ok i$lek olmamakla birlikte
kullanlmaktadr. Titre$imli nszle biten fiillerden sonra gla-/-gile-, -gula-/-gl-;
titre$imsizlerden sonra kla-/-kile-, -kula-/-kl- kullanlr. Bu ek, i$ veya hareketin
tekrarland%n, ska yapld%n bildirir (KTG 152); kar#. ctta-gla-, cel-gile-, cul-gula-, c"-
kla-.
395
23
-mAl/-mOl: /a/, // ve /u/ nls ta$yan fiil tabanlarna -mal; /e/ ve /i/ nls ta$yanlara -mel,
/o/ nls ta$yanlara -mol; // ve // nls ta$yanlara ise -ml $eklinde eklenir. !nsana zg
sfatlar yapar. Fiilin anlamyla ilgili isimler yapar (KTG 146). kar#. ca"a-mal, coro-mol, cr-
ml.
24
-AlA-; -lA-, -lO-; -tA-: Fiillere gelerek i$in veya hareketin tekrarland%n bildirir (KTG 151).
kar#. caska-la-, culku-la-, calma-la-, cum-ala-, cet-ele-.
25
-OO(U)/-UUU: Fiil tabanlarna oou/-, -uuu/- $eklinde yuvarlak nll olarak
eklenir. Fiilden isim yapan OO/-UU ekiyle +I/+U fiilden isim yapma ekinin birle$mesinden
olu$mu$tur. Fiillere gelerek i$i yapan bildirir, nesne ismi yapar, gramer terimleri yapar (KTG
149). kar#. cr-, canda-oo, ceti"-p-.
26
-dak, -dk; -tak: Bu ek, i$ ve hareketin sonucunu bildiren fiiller yapar (KTG 139).
27
+sI-, +sU-: Tarihi yaz dillerinde az rne%i bulunan bir yapm ekidir. Krgzcada daha i$lek bir
kullanm gsteren bu ek, nl uyumuna girerek isimlere +s-/+si-; +su-/+s- $eklinde eklenir.
Genellikle nszle biten isimlere gelerek a$r istek ve ihtiya bildiren gei$li ve gei$siz fiiller
yapar. Bu ek Krgzcada -GAn/-GOn sfat-fiil ekinden sonra da kullanlmaktadr (KTG 133).
kar#. cl-gan+s-, culdur-gan+s-, ca"-gan+s-.
28
-mA/-mO: nl uyumuna giren ek, fazla i$lek de%ildir. (KTG 146).
29
-bas, -ps: Olumsuz geni$ zaman partisip ekidir. Titre$imli nszle biten fiillere bli,
titre$imsizle biten fiillerden sonra pli $ekiller eklenir (KTG 138).
30
yQrdum yardm szc%n Steingass Trke olarak vermi$tir (Bkz. PED 1525b).
31
+dA#/+dO#, lA#/+lO#, +tA#/+tO#: Tarih yaz dillerinde sklk gstermeyen bu ekin, Krgz
Trkesinde lli varyantalar da grlmektedir. Ayrca, yuvarlak nll $ekiller de bu lehede
dudak uyumuna ba%l olarak sonradan geli$mi$tir. nlyle ve bazen /r/ nszyle biten
isimlere +la#/+le#,+lo#/+l#; titire$imli nszle biten isimlere +da#/+de#,+do#/+d#;
titre$imsizle bitenlere +ta#/+te#,+to#/+t# $ekli eklenir. E$lik, ortaklk, ba%llk ve mensubiyet
yapan bu ek, Krgz Trkesinde sk bir kullanm gsterir (KTG 112). kar#. catn+da", dil+de",
coro+lo", crk+t", caat+ta".
32
-GI/-GU: Titre$imliyle biten fiil kk ve tabanna g/-gi, -gu/-g.; titre$imsizle biten
fillere ise k/-ki, -ku/-k $ekilleri gitirilir. Fiilere gelerek insan ve hayvanlara zg vasf
isimleri yapar. Alet isimleri yapar. Meslek ve me$guliyet isimleri yapar (KTG 143). kar#. caz-
g, ce-gi, coru-gu, cogot-ku, cap-k.
33
+Ak, +Ok: Trkede ba$langtan beri kullanlan, fakat i$lekli%i gittike azalan bir ektir.
+ak/+ek $ekli eskidir. Yuvarlak nll $ekiller dudak uyumuna ba%l olarak Krgzcada
ortaya km$tr. /a/, // ve /u/ nls ta$yan isimlere +ak; /e/ ve /i/ nls ta$yan isimlere
+ek; /o/ nls ta$yan isimlere +ok; // nls ta$yan isimlere /k $ekli gelir. Kltme ve
sevgi ifade eden isimler yapar. Nesne isimleri yapar. Vasf isimleri yapar (KTG 107). kar#.
catn+ak, cetkin+ek, clm+k, dmr+k, carm+ak.
396
34
-GIz-/-GUz-: Tarih Trk yaz dillerinde snrl rne%i olan bu ek, Krgzcada da fazla i$lek
de%ildir. Titre$imli nszle biten fiillerden sonra gli; titre$imsizle biten fiillerden sonra kli
$ekiller eklenir. Bu ek gei$siz fiillerden gei$li, gei$li fiillerden ise ettirgen fiiller yapar (KTG
157); kar#. cet-kiz-, cat-kz-, cr-gz-, ce-giz-, de-giz-.
35
+mA: Bu ek, i$lek olmayp birka rnekte gemektedir (KTG 117).
36
+ker, +kr: -li, -ci, eden edici anlamna gelen +k6r ekinden geli$en bu ek, genellikle alnt
isimlere gelerek i$i yapan ifade eder (KTG 123). kar#. casa+ker, caza+ker, coo+ker,
coop+ker, cumu"+ker.
37
Taymas bu kelimenin Rusa oldu%una i$aret etmi$tir.
38
-kIra-/ -kUra-: Bu ek, dn$llk fiil ats eki alm$ olan fiillere gelir. n- dn$llk ekinin
genizle$ti%i grlmektedir (KTG 153); kar#. ca"--kra-, cyna--kra-, cibiti--kire-, cet-i--
kire-, cr--kr-.
39
Farsa ev anlamna gelen kana (< x$ne) kelimesi, ince sral alnt kelimelerde uyuma
girmezken kaln sral kelimelerde nl uyumu grlr (KTG 64).
40
Bu kelime Yudahinde geen biimiyle Rusa harflerle aynen yazlm$tr (Bkz. KRS 239b).
Taymas bu kelimeyi yatak anlamyla vermi$tir.
41
Bu kelime Yudahinin szl%nde geen biimde Rusa harflerle verilmi$tir (Bkz. KRS 214a).
42
Bu szc%n anlam bulunamam$tr. Bu nedenle szck Yudahinde geen biimde Rusa
harflerle aynen yazlm$tr (Bkz. KRS 285b).
43
+Ar, +Or: Krgz Trkesinde nl uyumuna giren bu ek, +ar/+er, +or $eklinde daima
li kullanlmaktadr (KTG 108).
44
-AAnAk, -nk: Bu ek de, -AAgAn, -gn eki gibi bir i$in, bir hareketin srekli ve a$r bir
$ekilde yapld%n ifade eden isimler yapmaktadr (KTG 137). cr-nk.
45
Bu kelime, Yudahinin szl%nde geen $ekliyle aynen yazlm$tr (Bkz. KRS 245a).
46
+man: Farsa +mnd ekinden geli$en bu ek, isimlere gelerek vasf isimleri yapar. r; -ar/-er, -
or/-r sfat-fiil ekinden sonra gelen +man ekinin de ayn ek oldu%u d$nlebilir (KTG 123).
kar#. cort-or+man.
47
+y: Bu ek fazla i$le olmayp samimiyet bildiren isimler yapar (KTG 120).
48
-GIs/-GUs: Titre$imli nszle biten fiillere -gs/-gis, -gus/-gs, titre$imsizle biten fiillere -ks/-
kis, -kus/-ks ekleri getirilir. Bu ek, -GI/-GU fiilden isim yapma eki ile +sIz/+sUz olumsuzluk
ekinin birle$mesinden olu$mu$tur. Fiilden olumsuz anlamda vasf isimleri yapar (KTG 144).
kar#. ceil-gis, cet-kis, cr-gs, cl-gs.
49
-BA-/-BO: Titre$imli nszle bten fiiilere bli; titre$imsizle biten fillere pli $ekli kullanlr. /a/,
// ve /u/ nls ta$yan fillerden sonra -ba-,-pa-; /e/ ve /i/ nls ta$yan filleren sonra -be-/-pe-
; /o/ nls ta$yan fiiillerden sonra -bo-/-po-; // ve // nls ta$yan fillerden sonra -b-/-p-
$ekli eklenir. Bu ek, fillere gelerek olumsuzluk ifade eder. kar#. ceti"-p-.
50
+DAy/ +DOy: Eski Trke teg edatndan geli$mi$tir. Titre$imli nszle biten isimlere dli,
titre$imsizle biten isimlere tli $ekiller gelir. /a/, // ve /u/ nls ta$yan isimlere ekin +day,
397
+tay; /e/ ve /i/ ise +dey, +tey; /o/ nls ta$yanlara +doy, +toy, // ve // nls ta$yanlara
+dy, +ty $eklilleri gelir. Bu ek isimlerden benzerlik ve gibilik ifade eden sfat ve zarf yapar
(KTG 112).
51
-n: nlyle biten fillere -n $eklinde; nszle biten fillere ise ba%lant nls alarak gelir. Bu
ekle treyen isimler, fiilin i$aret etti%i hareketi yapan, olan veya yaplan ifade eder. Ek, -a-/-
e- ve -kile- peki$tirme eklerinden sonra da gelmektedir. Bu rneklerde /n/ sesinin genizle$ti%i
grlmektedir (KTG 147).
52
-gr; -kr: Bu ek, Krgzcada fazla i$lek de%ildir. Fiillere gelerek fil ismi yapmaktadr. Bu ekle
yaplan isimlerde a$rlk anlam hakimdir (KTG 144).
53
+OO: Eski Trke dnemindeki +a(u/+eg,+(u/+g ekinin, Krgzcada ald% $ekildir. Kaln
sral say isimlerine +oo; ince sral olanlara + $ekli eklenir. Say isimlerinden birliktelik ve
ortaklk bildiren isimler yapar (KTG 118).
54
-GAk/-GOk: Tarih metinlerde az kullanlan bu ek, Krgzcada da fazla i$lek de%ildir. Titre$imli
nszle biten fillere gak/-gek; -gok/-gk; titre$imsizle biten filllere ise kak/-kek; -kok/-kk
$ekilleri eklenir. Fiilere gelerek bitki, hayvan ve hastalk isimleri yapar. Nesne isimleri ve vasf
isimleri yapar (KTG 141). Bu ek Eski Trkede (ak, -gk; -(uk, -gk $eklindedir (Bkz. ETG
2003: 114).
55
engelo%lu bu fiilin sadece li biimini vermi$tir. -- fiilinin peki$tirme i$levinde
kullanld%n syler. ap-- n aya%yla, trna%yla yere vurmak rne%ini verir. Bkz. KTG
152.
56
+ra-, +r-: Tarih yaz dillerinde rne%i snrl olan bir ektir. Krgz gramerlerinde bu ekin
sadece yansma isimlere geldi%i kaydedilmektedir. /a/, // ve /u/ nls ta$yan isimlere +ra-;
// nls ta$yan isimlere +r- $ekli eklenir. Bu ek, genellikle yansma isimlerden gei$siz
filler yapmaktadr (KTG 132). kar#. c++ra-, cam+ra-.
57
Bu kelime Yudahinde geen biimde Rusa harflerle aynen yazlm$tr (Bkz. KRS 283a).
58
-dI/-dU: Tarih yaz dillerinde i$lek olmayan bu ek, -d/-di, -du/-d $eklinde olup zellikle
dn$l fiil tabanlarna eklenir. Bu ek, fiilin ifade etti%i anlamla ilgili ba%lantl isimler yapar
(KTG 139).
59
+DAn,+DOn: kma h6li eki +DAn,+DOn ekiyle ifade edilir. Titre$imli nszle biten isimlere
dli; titre$imsizlere ise tli $ekli eklenmektedir. /a/, //, /u/ nls ta$yan isimlere +dan, +tan;
/e/ ve /i/ nls ta$yan isimlere +den, +ten; /o/ nls ta$yanlara +don, +ton; // ve //
nls ta$yanlara +dn/ +tn ekleri getirilir. Ekin yuvarlak nll varyantlar, Krgzcada
dudak uyumuna ba%l olarak geli$mi$tir (KTG 173).
60
+Ay/+Oy: !simlere gelerek e$itli anlamlarda isim yapar (KTG 106).
61
Bu kelime, Yudahinde geen biimiyle Rusa harflerle aynen yazlm$tr (Bkz. KRS 259b).
62
Gltek, _`k, kelimesi iin jt, Hint keneviri anlamn vermi$tir. Ancak cut kelimesi bu
anlamla ba%da$trlamad% iin bu anlam yazlmam$, bu nedenle kelime Yudahinde geen
398
biimiyle Rusa harflerle aynen yazlm$tr (Bkz. KRS 270b). Taymas, ise cut kelimesi iin
krgn anlamn verir.
63
engelo%lu, i$ ve hareketin sonucunu bildiren isimler yapan -dak, -dk; -tak eklerinden
bahseder (KTG 139). Ancak buradaki ekte bir uzunluk sz konusudur. Vurgu nedeniyle byle
bir uzunluk meydana gelmi$ olabilir.
64
Farsa syleyen, syleyici anlamna gelen g%y sfat, Krgzcada ky $eklinde kullanlp
birle$ik sfat olu$turur ve uyuma girmez (KTG 64). kar#. duba+ky, duva+ky.
65
Yudahin bu szc%n Farsa oldu%una i$aret etmi$tir.
66
Bu kelime Yudahinde geen biimiyle Rusa harflerle aynen yazlm$tr (Bkz. KRS 183b).
67
+An/ +On: Bu ek de daima li kullanlr. /a/, // ve /u/ nls ta$yan isimlere ekin +an; /e/
ve /i/ nls ta$yan isimlere +en; /o/ nls ta$yanlara +on; // ve // nls ta$yanlara
+n $ekli eklenir. +Il/+Ul ekiyle ayn i$levde kullanlr; fakat onun kadar i$lek de%ildir.
Sahip olmay ifade eden isimler yapar (KTG 108).
68
Bu kelimeYudahinin szl%nde geen $ekliyle Rusa harflerle aynen yazlm$tr (Bkz. KRS
185a).
69
Bu kelime Yudahinin szl%nde geen $ekliyle Rusa harflerle aynen yazlm$tr (Bkz. KRS
187b).
70
Rusyada ara kar$ 14 Aralk 1825te yaplan isyana katlanlardan her biri (Vedat Gltek,
Rusa-Trke Szlk, Bilim ve Sanat, Ankara, 2004, s. 296a).
71
Yudahin ve Taymas bu szc%n Farsa oldu%una i$aret etmi$lerdir.
72
-AAn/-OOn: Krgzcada bu ekin n ekiyle ayn i$levde kullanld% kaydedilmektedir. -aan/-
een, -oon/-n $eklindeki ek herhangi bir hareketin sonucunu bildiren isinler yapar (KTG 137).

399
D!Z!N

Altayca (= Oyrota)
Alt. dal = cal II
Alt. dalaqay = calakay
Alt. dalban = calbagay
Alt. dalbraq = calbrak
Alt. dalbaq = calpak
Alt. dalbay- = calpay-
Alt. daltan- = caltan-
Alt. dama; = camaa
Alt. dalma" = camba"
Alt. damn = camn
Alt. dana"- = cana"-
Alt. dantq = cantk
Alt. danty- = canty-
Alt. da'r- = car- I
Alt. dar- = car- II
Alt. yabs = capz
Alt. yar = car III
Alt. car = car
Alt. dar'aq = cargak
Alt. darkn = carkn
Alt. dajn- = ca"n-
Alt. daydaq = caydak
Alt. de = ce
Alt. de:k = ceek II
Alt. dek = cek II
Alt. delte- = celde-
Alt. delek = celik
Alt. deli" = celi"
Alt. dl- = cl-
Alt. dalaa", dlaa" = claa
Alt. dra = cra
Alt. dr'a- = crga-
Alt. dr'al = crgal
Alt. d" = c"
Alt. dibek = cibek-
Alt. dibi- = cibi-
Alt. dik = cik
Alt. din = cin II
Alt. dobo- = cobo-
Alt. dobak = cobolo
Alt. doqsn- = coksun-
Alt. dolla- = coldo-
Alt. doluq- = coluk-
Alt. dort- = cort-
Alt. dy = coy II
Alt. drgm = crgm
Alt. duda- = cuta-
Alt. tal = dal II
Alt. tkk = dgk
Alt. tji / tj = d"
Alt. tutaq = duduk
Alt. tley = dly

Arapa
Ar. y! = ca
Ar. cel!l, cel!l$ = caal, caal
Ar. cehennem = caannam
Ar. Y!sin = caasn
Ar. cihet = caat
Ar. cebr = cabr II
Ar. Y!%c&c ve Me%c&c = cacuc:
400
Ar. cedel, cid!l = cadaal, cadal
Ar. ya'n$ = cagni
Ar. y!k&t = cakut
Ar. celb, celeb = caldap
Ar. cll, cill = calla
Ar. cem' = cam I
Ar. cem!at = camaat
Ar. cem!l = camal
Ar. cem'$ = cam
Ar. cen!ze = canaza
Ar. zenceb$l = cancemil
Ar. cennet = cannat
Ar. cef! = capaa
Ar. cebb!r = capar
Ar. cer!hat = caraat
Ar. c!riye = carya II
Ar. cesed = casat
Ar. cevz!' = cavza
Ar. c!'iz = cayz
Ar. cez!' = caza
Ar. cez!$l = cazayl
Ar. cedvel = cazbal
Ar. Cebr!il, Cebr!$l = Cebireyil
Ar. cell!d = celdet
Ar. zenceb$l = cemcebil, cemcevil
Ar. zencef$l = cemcebil, cemcevil
Ar. yet$m = cetim
Ar. Yez$d = cezit
Ar. cins = cns
Ar. cin = cin I
Ar. cinn$ = cindi
Ar. cev!b = coop
Ar. curr!b = corop
Ar. cuma = cuma
Ar. cumle = cumla
Ar. cumh&riyyet = cumuuruyat
Ar. ta!m = daam
Ar. tah!ret = daarat
Ar. ta'r$f = daarip
Ar. dev!, div!, duv! = daba, dabaa
Ar. d!hil = dakl
Ar. dal = dal I
Ar. del!let = dalalat, dalaala
Ar. dell!l = daldal I
Ar. del$l = dalil
Ar. tam', tama' = dama, damaa
Ar. defa = dapa
Ar. derece = daraca
Ar. d!r-ul-fun&n = darlpunun,
darulfunun
Ar. ders = dars
Ar. tey!r = dayar
Ar. d!im = daym, dayma
Ar. ta'y$n = dayn
Ar. deyy&s = dayis
Ar. defter = depter
Ar. dikkat = dkat
Ar. dim!g = dmak
Ar. d$n = din
Ar. d$n!r = dinar
Ar. da'v! = doo
Ar. tuhmet = doomat
Ar. devr = door
Ar. devr!n, dever!n = dooron
401
Ar. devlet = dlt
Ar. nevbet = dmt, nmt
Ar. dev!t = dt I
Ar. du! = duba, duva, duga
Ar. duldul = duldul
Ar. dukk!n = dkn
Ar. derr = dr II
Ar. duny! = dyn, dny
Ar.-!r. cef!-ke" = capake, capake"
Ar.-!r. tah!ret-h!ne = daaratkana
Ar.-!r. ders-h!ne = darskana
Ar.-!r. dav!-ger = doboger
Ar.-!r. du!-h!n = dubakan
Ar.-!r. du!-g&y = dubaky, duvaky

Azerice
Az. yana"- = cana"-
Az. yanl" = cal"
Az. car = car III
Az. yara = cara
Az. yardm = cardam
Az. yar- = car-
Az. ya"n- = ca"n-
Az. yatalaq = catalak
Az. yadr'a- = catrka-
Az. c*rg* = cerge
Az. ynl = cnd
Az. daldala- = daldala-

Ba"kurta
B$k. ya'lbay = cagalmay
B$k. ya'ml = cagmduu
B$k. yalq- = calk-
B$k. yaltr = caltr
B$k. yantay- = cantay-
B$k. yal"- = cal"-
B$k. yar- = car- II
B$k. ya'rq = cark
B$k. yabay = capay
B$k. yabr- = capr-
B$k. yarzam = cardam
B$k. yarl = card
B$k. yart = cart
B$k. yazm" = cazm"
B$k. y+lb*g*y = celbegey
B$k. y+ll*- = celde-
B$k. yalmavz = celmoguz
B$k. yalan'as = claa
B$k. ylmay- = clmay-
B$k. yyr- = cyr-, cyr
B$k. y+ber-/j+br- = ciber-
B$k. y+n = cin II
B$k. yulbars = colbors
B$k. yulla- = coldo-
B$k. yulq- = coluk-
B$k. yavlq = cooluk
B$k. yurt-= cort-
B$k. yurtaq = cortok
B$k. yn = cn
B$k. (~ d*, za, z*) da ~ de = da I
B$k. (~ t*) ta ~ te = da I
B$k. dm- = dm-
B$k. dm = dumuk-
B$k. dg*l*k = dglk
402

a7atayca
a%. da'ar = daarda-
a%. dalu = dal

uva"a
uv. yan = ca II
uv. ta = da I

Eski Trke
ET 1 ya: = caa I
ET ya#- (?da:#-) = caa-
ET ya:: = caa
ET ya#tur- (d-) = caadr-
ET yaa:k = caak
ET yapa:ku: (d-) = cabag I
ET yapa:ku: (d-) = cabag II
ET yapl- = cabl-
ET yap"- = cab"-
ET yap# (?d-) = cabuu I
ET yap#l# = cabuulu, cabuuluu
ET 2 yak- = cak- I
ET 3 yak- = cak- II
ET 1 yak- = cak- III
ET 1 yaka: = caka
ET yaka:la:- = cakala-
ET yakn = cakn
ET yaknlk = cakndk
ET yax": = cak"
ET 2 yaktur- = caktr- I
ET 3 yaktur- = caktr- II
ET 1 yaktur- = caktr- III
ET ya:l (d-) = cal I
ET yal#a:- (d-) = cala-
ET yala: = calaa
ET yala:: = cala, calal
ET yal#an- (d-) = calan- I
ET 1 yaln- = calan- II
ET yal = cala
ET yal#a"- (d-) = cala"-
ET yal#at- (d-) = calat-
ET yalvar- = calbar-
ET yapur#akl# = calbraktuu
ET yarpuz = calbz
ET yal:- = cal-
ET yalt- = calt-
ET yaltr:- = caldra-
ET yaltrt- = caldrat-
ET yal#a:n = calgan
ET yalu:s = calgz
ET yaln = caln
ET 2 yaln- = caln-
ET yalnla- = calnda-
ET yalnl# = calnduu
ET yama:- = cama-
ET yama:n = caman
ET ya#mur (d-) = camgr
ET yapn- = camn-
ET yama:# = camoo
ET ya:n = can I
ET 1 yan- = can- I
ET 2 yan- = can- II
ET yana: = cana
ET yan- = can-
403
ET yanuk = cank I
ET yanl- = canl-
ET 1 yantur- = candr- I
ET 2 yantur- = candr- II
ET yanu:- = can-
ET yanut- = cant-
ET yandak = cantak I
ET ya = ca I
ET ya#a:k = cagak
ET ya: = ca
ET yal- = cal-
ET ya:la:- = cala-
ET yara:- = cara-
ET yarak = cark
ET yarat- = cart- II
ET yap- (?d-) = cap-
ET yapa:kulak = capalak
ET yapur- = capr-
ET yapur#a:k = caprak
ET yap#u = capk
ET yaptur- (?d-) = captr-
ET 2 ya:r = car II
ET yar- (ya:r-) = car-
ET yara:- = cara-
ET yara:# = carak
ET yarklan- = carakta-
ET yara#l# = caraktuu
ET yara:l- = caral-
ET yaramsn- = caramsktan-
ET yaran- = caran-
ET yurun = caraka
ET yara"- = cara"-
ET yara": = cara"a
ET yara"k = cara"k
ET yara"klk = cara"ktuu
ET yara"tur- = cara"tr-
ET yarat- = carat-
ET yaratl- = caratl-
ET 2 yarl# = card
ET yaru:- = car- II
ET 2 yaruk = cark I
ET 1 yaruk = cark II
ET yarukluk = carktk
ET yarl- = carl- II
ET yarm = carm I
ET yarmla:- = carmda-:
ET yarmdan- = carmdal-
ET yar" = car"
ET yar"- = car"- I
ET yar"- = car"- II
ET yarut- = cart- II
ET yarl# = carlk
ET yarma: = carma I
ET yarma:k = carmak I
ET yarma:-, ET yarman- = carma"-
ET yara:# = caroo II
ET yara#sz = caroosuz
ET yarp = carp:
ET yasa- = casa-
ET ya:" (?-) = ca" I
ET ya:" (?-) = ca" II
ET ya"a- = ca"a-
ET ya"ar- = ca"ar-
ET ya"art- = ca"art-
404
ET ya"l (?ya:"l) = ca"l
ET ya"ur- = ca"r-
ET ya"urk: = ca"rk
ET ya"ru: (ya"uru) = ca"rn
ET ya"ru"- = ca"r"-
ET ya:"l# = ca"tuu I
ET ya:"l# = ca"tuu II
ET 1 ya:t (-d) = cat I
ET yat- = cat-
ET yat#a:k = catak
ET yatuk = catk
ET yat#ur- = catkr-
ET yatk- = cattk- I
ET yat# = catuu
ET ya:y = cay I
ET ya:d- = cay-
ET yaya: = caya I
ET ya:t: (ya:d:) = cay
ET yadtur- = caydr-
ET yadl- = cayl-
ET yayka:- = cayka-
ET yaykal- = caykal-
ET yayk: = cayk
ET 1 yayla:- = cayla- I
ET 2 yatla:- = cayla- III
ET yadl"- = cayla"- I, II
ET yaylat- = caylat- I
ET yayla:# = cayloo II
ET yay# = cayuu
ET ya:z (-) = caz I
ET 3 yaz-, ET 1 yaz- = caz- I
ET 2 yaz- = caz- II
ET yasta:- = cazda- II
ET yastal- = cazdal-
ET yastan- = cazdan-
ET yastuk = cazdk I
ET 1 yaztur- = cazdr- I
ET 2 yaztur- = cazdr- II
ET yazk: = cazg
ET yas:, ET yaz: = caz
ET 2 yazuk = cazk I
ET 1 yazuk = cazk II
ET yazuklu# = cazktuu
ET yazuksuz = cazksz
ET yazl- = cazl-
ET yasmuk (veya yasmuk?) =
cazmk
ET yaz"- = caz"-
ET y:- (?d-) = ce-
ET 1 ytr- = cedir-
ET yegen (?ygen) = ceen
ET yegren (?ygren) = ceerde
ET yigen (?veya ygen) = ceken
ET 1 y:l = cel
ET 2 y:l- = cel- I
ET 1 yel- (?yl-) = cel- II
ET 1 ylpir- = celbire-
ET yeltr- = celdir-
ET yel: (?yl) = cele I
ET yelim (?ylim) = celim I
ET 1 yelimle:- = celimde-
ET yelimlen- = celimdel-
ET ylin = celin
ET yelne:- (ylne:-) = celinde-
405
ET ylpi:- = celpi-
ET ylpin- = celpin-
ET 1 ylpit- = celpit-
ET 2 ym (?d-) = cem
ET ymir- = cemir-
ET ymril- = cemiril-
ET ymi" (d-) = cemi"
ET ymi"len- (d-) = cemi"ten-
ET ymi"lik (d-) = cemi"t
ET y = ce
ET y- = ce-
ET yenge: = cee
ET yil = ceil
ET yi:- = ceil- I
ET yit- = ceilt-
ET y:r = cer
ET yri: = ceri
ET yrle:- = cerde-
ET yrde" = cerde"
ET y:rlig = cerd
ET yrsin- = cersin-
ET yze:- = cese-
ET yze:k = cesek
ET 2 yt- = cet-
ET 1 y:t- = cetele-
ET ytti: (yddi:) = ceti
ET yti:ge:n = cetigen
ET ytil- = cetil-
ET ytmi" = cetimi"
ET ytin (yddin) = cetini
ET yti"- = ceti"-
ET 2 yez = cez
ET yezne = cezde
ET #a (#a:) = cga
ET #a = cga
ET ykl- = cgl-
ET yk- = ck-
ET yktur- = cktr-
ET yl = cl
ET yla:n (d-) = clan
ET ylla- = clda-:
ET yllk = cldk
ET yultuz = cldz
ET yl#u:n = clgn
ET yl:- = cl-
ET yln#a: = clm
ET yl"- = cl"- II
ET ylt- = clt-
ET 2 ylk: = clk I
ET 1 ylk: = clk II
ET ylk: = clk
ET yaltr:- = cltra-
ET yaltrk = cltrak
ET yaltrt- = cltrat-
ET yl# = cluu I
ET yl#lk = cluuluk
ET ypa:r = cpar
ET yparl# = cparduu
ET 1 yr- = cr-
ET yrk = crk
ET yril- = crl-
ET yrt- = crt-
ET yrtl- = crtl-
ET yrt"- = crt"
406
ET y" = c"
ET y:d = ct
ET ydla:- = ctta-
ET ydlan- = cttan-
ET ydla"- = ctta"-
ET ydl# = cttuu
ET y#- (?y:#-) = cy-
ET y#tur- = cydr-
ET y#l- = cyl-
ET y#n = cyn
ET y#n- = cyn-
ET y#rl- = cyrl-, cyrl
ET ygirmi: = cyrma
ET y#"- = cy"-
ET yigit = cigit
ET yigitlik = cigittik
ET yilik = cilik
ET yp = cip
ET yit- = cit-
ET yitr-/yittr- = citir-
ET yigde: = ciyde
ET yigren- = ciyirken-
ET yuba:- = cobo-
ET yo#du: = cogdor
ET yokal- = cogol-
ET yokaru: = cogoru
ET yo:ka:d- = cogot-
ET yokadtur- = cogottur-
ET 1 yo:k = cok
ET yoksuz = coksuz
ET yokla:-, ET yo#la:- (d-) = cokto-
ET yo:l = col
ET yol: = colu
ET yollu# = colduu
ET yola:- = colo-
ET yon- (yo:n-) = con-
ET yorn#a: = coguka
ET ya#: (d-) = coo I
ET ya#:l# (d-) = cooluk II
ET yo#u:n (yo#o:n) = coon
ET yo#unad- = coonoy-
ET ya#r (d-) = coor
ET 1 yarn = coorun
ET yava" (yava:") = coo"
ET yor:#a: = corgo
ET yort- = cort-
ET yr- = coru-
ET yrgi: = corugu
ET york = coruk
ET yrg = coruu
ET yota: = coto
ET yo:d- = coy-
ET yodul- = coyul-
ET yodun- = coyun-
ET yodu"- = coyu"-
ET yodu# = coyuu
ET yle:- = cl-
ET ylek = clk
ET yleklig = cll
ET yada:# = c I
ET yrgeme = crgm"
ET ytl (ytl) = ctl
ET avn- = cuban-
ET yubat- = cubat-
407
ET ydruk (-) = cuduruk
ET yuku"- = cugu"-
ET 1 ya:k = cuk
ET yuk- = cuk-
ET yuvka: = cuka
ET yuktur- = cuktur-
ET yul- = cul-
ET yultur- = culdur-
ET yulk- = culk-
ET yulku"- = culku"-
ET yulu"- = culu"-
ET yulu# = culuu I
ET 1 yum- = cum-
ET yum"a:- (?ym"a:-) = cum"a- I
ET yum"a:k (?ym"a:k) = cum"ak
ET yum"at- = cum"at- I
ET yumul- = cumul-
ET yumur = cumur III
ET yumur = cumuru
ET 1 yumurla:- = cumurula-
ET yumurt#a: = cumurtka
ET yumu" = cumu"
ET yumu"c: = cumu"u
ET yuvka: = cupka
ET yurt (?yurd) = curt
ET yu:t (-d) = cut
ET yut- = cut-
ET yu:- = cuu- I
ET ya#u:- = cuu- II
ET ya#u:k = cuuk
ET ya#ukluk = cuuktuk
ET yun- (yu:n-) = cuun-
ET yund: = cuundu
ET yu#ur- = cuur-
ET yu#rut = cuurat I
ET yo#urka:n = cuurkan
ET yu#rul- = cuurul-
ET ya#u"- = cuu"- I
ET ya#ut- = cuut-
ET yg:n (?yg:n) = cgn
ET ykn- = cgn-
ET ykndr- = cgndr-
ET ygr- = cgr-
ET ygrt- = cgrt-
ET ygrk (ygrk) = cgrk
ET ygr"- = cgr"-
ET 1 yk (y:k) = ck
ET ykle:- = ckt-
ET yklet- = cktt-
ET yulun = cln
ET 1 yu, (-) = cn
ET yor:- = cr-
ET yrek = crk
ET yreksiz = crksz
ET yreklig = crkt
ET yor"- = cr"-
ET yor#: = cr
ET 1 y:z = cz I
ET 2 y:z (-) = cz II
ET yzlg = czd:
ET yzk (?d-) = czk
ET zm = czm
ET dede: = dada
ET tak: (d-) = dag
408
ET 2 tat (?d-) = dat I
ET t:- (d:-) = de-
ET t:tr- (d-) = dedir-
ET tlve: (d-) = delbe
ET teiz (d-) = deiz
ET tav" = db"
ET t = d II
ET 1 tol: = dobul I
ET tav" = dobu"
ET touz (d-) = douz
ET tp: (tp:) = db
ET trt (?d:rd) = dr

Gagauzca
Gag. yann" = cal"
Gag. yaban = capan
Gag. yara = cara
Gag. yardm = cardam
Gag. yatalak(/q) = catalak
Gag. yadr'a- = catrka-
Gag. yipek= cibek
Gag. da = da I

Hakasa
Hak. altan- = caltan-
Hak. nama = camaa
Hak. ya = ca II
Hak. arla- = carda- II
Hak. ardh = cartk
Hak. azn- = ca"n-
Hak. aya = caya I
Hak. e = ce
Hak. ala = cla:
Hak. r'a- = crga-
Hak. r'al = crgal
Hak. s = c"
Hak. 'r- = cyr-, cyr-
Hak. ibek = cibek
Hak. +k = cik
Hak. n+n = cin II
Hak. olban = colbun
Hak. olla- = coldo-
Hak. nmah = comok
Hak. ort- = cort-
Hak. te:re = deyre

!ran Dilleri
!r. ceh!n, cihan = caan II
!r. ceh!n-g$r = caanger, caangir
!r. c!d& = cad III
!r. c!d&-ger = cadgy, cadugy
!r. !ker = caker
!r. y! ki = caki
!r. celeb = calap
!r. c!m = cam II
!r. c!n = can II
!r. c!n-d!r = candar
!r. c!nv!r , c!n-var = canbar I
!r. cenc!l = cacal
!r. cengel = cagel
!r. y!r = car I
!r. y!r!n = caran
!r. y!semen, y!sem$n = casmin
!r. y!d = cat II
409
!r. y! = cee I
!r. yeg!ne = cegene
!r. yeke, ykke = ceke I
!r. yeks!n = ceksen
!r. yek-"enbih = cek"embi
!r. cengel = cegel
!r. ni"!ne = c"ana
!r. ciger = ciger
!r. c&-merd = coomart
!r. c!rub = corup
!r. cev!n = cuban
!r. cud! = cuda II
!r. cuft = cup I
!r. cuv!l-d&z = cuvaldz, cuvandz
!r. d!ne = daana I
!r. d!n! = daana II
!r. d!ni"-mend = daan"man
!r. tag!ra = dagara
!r. d!g = dak I
!r. d!g = dak III
!r. d!l!n = dalaan
!r. tanb&r = dambur
!r. d!n = dan
!r. d!nek = danek
!r. teng, tenge = dagi
!r. def = dap II
!r. d!r = dar I
!r. diraht = darak
!r. d!r!$ = daray, daray
!r. derv!ze = darbaza
!r. der$e = dara
!r. d!r-$n$ = darin
!r. der-!med = daremet
!r. derg = dargat
!r. d!r& = dar
!r. d!r&-h!ne = darkana
!r. dery! = darya I
!r. der k!r = darker
!r. derm!n = darman
!r. der miy!n = darmiyan
!r. durre = darra
!r. derd = dart
!r. lerz!n = darzan
!r. derv$" = darvi"
!r. dest-m!l = dasmal
!r. dest-m!ye = dasmiya
!r. d!st!n = dastan
!r. dest!r = dastar
!r. dest!r-h!n = dastorkon
!r. d!s = da" I
!r. de"t = da" II
!r. d!d = dat II
!r. dagdaga = deke
!r. der$e = delie
!r. dem = dem
!r. dem be-dem = dembedem
!r. ten = den
!r. tene = dene
!r. dere, derre = dere
!r. dest = des
!r. deste = deste
!r. dest-y!r = destiyer
!r. dihg!n = dykan
!r. d$d!r = didar, ddar
410
!r. diger = diger
!r. dek = dikek
!r. dil = dil
!r. dil-fur&z = dilaproz
!r. tille = dilde
!r. dil-germ = dilgir
!r. t&de = dodo
!r. d&g = dok II
!r. dol = dolu III
!r. dost = dos
!r. dev, d$v = d I
!r. durre = dr I
!r. d$v!l (d$v!r) = dubal
!r. d$v!ne = dubana, duvana,
dumana
!r. durust = durus
!r. du"m!n, du"men = du"man
!r. d& t!r = dutar, duutar
!r. d&-!r = duuar
!r. du-k!rd = dkrt
!r. dum = dm I
!r. dumbe = dmb II
!r. dulmul = dmbl
!r. d&rb$n = drb, drbn
!r. dur-d!ne = drdana
!r. d!r!$ = dry
!r. du"enbih = dy"emb

Karakalpaka
KKal. jabq- = cabk-
KKal. jabuv = cabuu I
KKal. ja'altay = cagalmay
KKal. ja'md = cagmduu
KKal. jaq = cak
KKal. jal = cal II
KKal. jalaq = calaak
KKal. jalaq = calak
KKal. jal'a- = calga-
KKal. jalq- = calk-
KKal. jalq = calk
KKal. jalqav = calkoo
KKal. jalma- = calma-
KKal. jalpaq = calpak
KKal. jalpay- = calpay-
KKal. jalp = calp
KKal. jaltaq = caltak
KKal. jaltar- = caltar-
KKal. jaltlda- = caltlda-
KKal. jaltr = caltr
KKal. jambas = camba"
KKal. janbas = camba"
KKal. japa = campa
KKal. janas- = cana"-
KKal. jantq = cantk
KKal. ja'r- = car- I
KKal. jaar- = car- II
KKal. ja'rq = cark
KKal. jabay = capay
KKal. japr- = capr-
KKal. jara = cara
KKal. j*rd*m = cardam
KKal. jarl = card
KKal. jar'aq = cargak
KKal. jar- = car-
411
KKal. jarqn = carkn
KKal. jart = cart
KKal. jasavl = casool
KKal. jas- = ca"-
KKal. jasq = ca"k
KKal. jayn = cayan I
KKal. jaydaq = caydak
KKal. jayq = cayk
KKal. jaylm = caylm
KKal. jayna- = cayna-
KKal. jaypaq = caypak
KKal. jazm" = cazm"
KKal. jiyek = ceek I
KKal. jek = cek II
KKal. jelbegey = celbegey
KKal. jelek = celek
KKal. jel+k- = celik-
KKal. jel+s = celi"
KKal. jelke = celke
KKal. jalmavz = celmoguz
KKal. jeil- = ceil-
KKal. jeri- = ceri-
KKal. jet+k = cetik
KKal. ji'a = cga
KKal. jala = cla:
KKal. jalaa" = claa
KKal. jl'a = clga
KKal. jlma = clma
KKal. jlav = cloo
KKal. jra = cra
KKal. js = c"
KKal. jyr- = cyr-, cyr-
KKal. jibek = cibek
KKal. j+ber- = ciber-
KKal. j+k = cik
KKal. jilin"ik = cilinik
KKal. jin = cin II
KKal. jolbars = colbors
KKal. jolq- = coluk-
KKal. jolla- = coldo-
KKal. juvans- = coonsu-
KKal. jort- = cort-
KKal. jortoq = cortok
KKal. jor- = coru-
KKal. jn = cn
KKal. jne- = cn-
KKal. jnekey = cnky
KKal. jnle- = cnd-
KKal. jnli = cnd
KKal. juban- = cuban-
KKal. jumala- = cumala- I
KKal. jumalaq = cumalak
KKal. j-mbaq = comok
KKal. j-msa- = cum"a- II
KKal. j-msar- = cum"ar-
KKal. jav" = cuuu
KKal. juvsa- = cuu"a-
KKal. jde- = cd-
KKal. jrim = crm
KKal. da ~ de = da I
KKal. ta ~ te = da I
KKal. d*l = dal II
KKal. daq = da
KKal. darqan = darkan
412
KKal. digek = dgk
KKal. d = d
KKal. dgelek = dglk
KKal. dm = dumuk-

Kumuka
Kmk. ya'ml = cagmduu
Kmk. yala'ay = calakay
Kmk. yal = cal
Kmk. yal = calk-
Kmk. yalq- = calk-
Kmk. yantay- = cantay-
Kmk. yantq = cantk
Kmk. yal"- = cal"-
Kmk. yan'r- = car- I
Kmk. yar- = car- II
Kmk. yan'rq = cark
Kmk. yara = cara
Kmk. yarl = card
Kmk. yart = cart
Kmk. yasaul = casool
Kmk. ya"n- = ca"n-
Kmk. yekir- = cekir-
Kmk. yelbegey = celbegey
Kmk. yelpilde- = celpilde-
Kmk. yerge = cerge
Kmk. cyr- = cyr-, cyr
Kmk. yibek = cibek
Kmk. yik = cik
Kmk. yolla- = coldo-
Kmk. yora- = coro-
Kmk. yrme- = crm-
Kmk. ybat- = cuban-
Kmk. da ~ de = da I
Kmk. ta ~ te = da I

Kazaka
Kzk. jabq = cabk I
Kzk. jabq = cabk III
Kzk. jabq- = cabk-
Kzk. jabuv = cabuu I
Kzk. jada'ay = cadagay
Kzk. ja'altay = cagalmay
Kzk. ja'md = cagmduu
Kzk. jaq = cak
Kzk. jalaq = calaak
Kzk. jalaq = calak
Kzk. jal'a- = calga-
Kzk. jalq- = calk-
Kzk. jalq = calk
Kzk. jalqav = calkoo
Kzk. jalma- = calma-
Kzk. jalpaq = calpak
Kzk. jalpay- = calpay-
Kzk. jalp = calp
Kzk. jaltaq = caltak
Kzk. jaltar- = caltar-
Kzk. jaltlda- = caltlda-
Kzk. jaltr = caltr
Kzk. janbas = camba"
Kzk. japa = campa
Kzk. janas- = cana"-
Kzk. jantay- = cantay-
Kzk. jaar- = car- II
413
Kzk. ja'rq = cark
Kzk. capan = capan
Kzk. jabay = capay
Kzk. japr- = capr-
Kzk. jar = car III
Kzk. jara = cara
Kzk. j*rd*m = cardam
Kzk. jarl = card
Kzk. jar'aq = cargak
Kzk. jar- = car-
Kzk. jarqn = carkn
Kzk. jart = cart
Kzk. jasak = casak
Kzk. jasavl = casool
Kzk. jas- = ca"-
Kzk. jasq = ca"k
Kzk. jatalaq = catalak
Kzk. jatrqa- = catrka
Kzk. jaya = caya I
Kzk. jayn = cayan I
Kzk. jaydaq = caydak
Kzk. jaylm = caylm
Kzk. jayna- = cayna-
Kzk. jaypaq = caypak
Kzk. jayra- = cayra-
Kzk. jazm" = cazm"
Kzk. j* = ce
Kzk. j+ek = ceek I
Kzk. jek = cek II
Kzk. jek+r- = cekir-
Kzk. jelbegey = celbegey
Kzk. jelde- = celde-
Kzk. jelden- = celden-
Kzk. jeld+ = celd
Kzk. jelegey = celegey
Kzk. jelek = celek
Kzk. jel+k- = celik-
Kzk. jel+s = celi"
Kzk. jelke = celke
Kzk. jalmavz= celmoguz
Kzk. jet+k = cetik
Kzk. jala = cla:
Kzk. jalaa" = claa
Kzk. jl'a = clga
Kzk. jlmq = clmk
Kzk. jlma = clma
Kzk. jlmy- = clmay-
Kzk. jlmada- = clmda-
Kzk. jra = cra
Kzk. jyr- = cyr-, cyr-
Kzk. j+bek= cibek
Kzk. j+ber- = ciber-
Kzk. j+b+- = cibi-
Kzk. j+k = cik
Kzk. jilin"ik = cilinik
Kzk. jn = cin II
Kzk. jolbars = colbors
Kzk. jolla- = coldo-
Kzk. j-mbaq = comok
Kzk. javlq = cooluk
Kzk. juvans- = coonsu-
Kzk. jora = coro II
Kzk. jort- = cort-
Kzk. jortoq = cortok
414
Kzk. josa = co"o
Kzk. jos- = co"u-
Kzk. jn = cn
Kzk. jne- = cn-
Kzk. jnekey = cnky
Kzk. jrme- = crm-
Kzk. joral' = crlg
Kzk. juban- = cuban-
Kzk. j-marla- = cumarla-
Kzk. j-msa- = cum"a- II
Kzk. j-msar- = cum"ar-
Kzk. juta- = cuta-
Kzk. juvsa- = cuu"a-
Kzk. jde- = cd-
Kzk. da ~ de = da I
Kzk. ta ~ te = da I
Kzk. dar- = daar-
Kzk. d*l = dal II
Kzk. tambal = dambal
Kzk. daq = da
Kzk. daul = dagl
Kzk. deyin = deyin, deyre
Kzk. d+gek = dgk
Kzk. dgelek = dglk
Kzk. ds = ds
Kzk. dm = dumuk-

Mo7olca
Mo%. yada- = cada-
Mo%. cada = ET 2 ya:t (-d) = cadaa
Mo%. cada'ay = cadagay
Mo%. cagal = cagal:
Mo%. cagalay = cagalmay
Mo%. caki- = cak
Mo%. dalbay- = calbagay
Mo%. cal'a- = calga-
Mo%. calga: = calgama
Mo%. car = car III
Mo%. cebe = cebe
Mo%. cerge = cerge
Mo%. cirim = crm I
Mo%. dalda = dalda, daldaa
Mo%. dalu = dal
Mo%. dola'ana = dolono
Mo%. dnen = dnn
Mo%. d = d
Mo%. dagu = duu

Nogayca
Nog. ya'ml = cagmduu
Nog. yalq- = calk-
Nog. yalt yalt et- = calt (calt et-)
Nog. yaltar- = caltar-
Nog. yanas- = cana"-
Nog. yantay- = cantay-
Nog. yarq = cark
Nog. yara = cara
Nog. yardam = cardam
Nog. yarl = card
Nog. yar'aq = cargak
Nog. yar- = car-
Nog yart = cart
Nog. yayn = cayan I
Nog. yazm" = cazm"
415
Nog. yelis = celi"
Nog. yalmavz = celmoguz
Nog. yalaa" = claa
Nog. ylmay- = clmay-
Nog. yyr- = cyr-, cyr
Nog. yiber-/jiber-= ciber-
Nog. yibi- = cibi-
Nog. yolbars = colbors
Nog. yumaq = comok
Nog. yavlq = cooluk
Nog. yor- = coru-
Nog. yrme- = crm-
Nog. yumsa- = cum"a- II
Nog. yumsar- = cum"ar-
Nog. yuvsa- = cuu"a-
Nog. yrme = crm:
Nog. da = da I
Nog. daq = da
Nog. tgelek = dglk
Nog. dm = dumuk-

zbeke
zb. cadi = cadu I
zb. yaqimli = cagmduu
zb. yaq = cak
zb. yalama duz/tuz = calama
zb. yali"- = cal"-
zb yara = cara
zb. caya = caya I
zb. yayik = cayk
zb. yeli" = celi"
zb. cil- = cl-
zb. ib*r-/ibr-= ciber-
zb. yolbars = colbors
zb. yoliq- = coluk-
zb. yosin = cosun
zb. covli- = cl-
zb. yupat- = cuban-
zb. da = da I
zb. duduq = duduk
zb. dim = dumuk-
zb. d+mik- = dumuk-

#orca
#or. alakkay = calakay
#or. naba = camaa
#or. lk = celik
#or. 'r- = cyr-, cyr-

Tatarca
Tat. yabq = cabk III
Tat. yabq- = cabk-
Tat. ya'lbay = cagalmay
Tat. ya'ml = cagmduu
Tat. yalama duz/tuz = calama
Tat. yalq- = calk-
Tat. yaltr = caltr
Tat. yantay- = cantay-
Tat. yantq = cantk
Tat. yalg"- = cal"-
Tat. yaar- = car- II
Tat. yabr- = capr-
Tat. yara = cara
Tat. yard*m = cardam
416
Tat. yarl = card
Tat. yart = cart
Tat. yazm" = cazm"
Tat. cilb*g*y = celbegey
Tat. cill*- = celde-
Tat. yalmavz = celmoguz
Tat. ylmay- = clmay-
Tat. y" = c"
Tat. cyr- = cyr-, cyr-
Tat. yulbars = colbors
Tat. yulq- = coluk-
Tat. yavlq = cooluk
Tat. yurt- = cort-
Tat. yurtaq = cortok
Tat. yn = cn
Tat. (~ d*) da ~ de = da I
Tat. (~ t*) ta ~ te = da I
Tat. dm = dumuk-
Tat. dmk- = dumuk-

Telete
Tel. dala = cla:
Tel. yolo = coru

Trkmence
Trkm. yagday = cagday
Trkm. yaqml = cagmduu
Trkm. yalama = calama
Trkm. yalq = calk
Trkm. yapnca = camn
Trkm. ya:na"- = cana"-
Trkm. ya:ntq = cantk
Trkm. ya = ca II
Trkm. yal"= cal"
Trkm. yal"- = cal"-
Trkm. ya:ban = capan
Trkm. car = car III
Trkm. yara = cara
Trkm. ya:rdam = cardam
Trkm. yar'aq = cargak
Trkm. ya:rt = cart
Trkm. ya"n- = ca"n-
Trkm. yadr'a- = catrka-
Trkm. ya:yn = cayan I
Trkm. yaylm = caylm
Trkm. yelbegey = celbegey
Trkm. c'a = cga
Trkm. yalaa = claa
Trkm. y'r- = cyr-, cyr-
Trkm. ypek= cibek
Trkm. i:ber-/$:ver- = ciber-
Trkm. yolbars = colbors
Trkm. yo:lla- = coldo-
Trkm. yomaq = comok
Trkm. ya:'lq = cooluk
Trkm. y:nekey = cnky
Trkm. yrelge = crlg
Trkm. da ~ de = da I
Trkm. ta ~ te = da I
Trkm. da:ra- = daar-
Trkm. dabrd = dabr
Trkm. da:bra- = dabra-
Trkm. dalda = dalda, daldaa
Trkm. daldala- = daldala-
417
Trkm. dm- = dmk-

Trkiye Trkesi
TT kabar- = cabr-
TT horul+da-, tkr+da-, fokur+da- =
caclda-
TT yalama ol- = calama
TT yana"-= cana"-
TT yanl" = cal"
TT yatalak = catalak
TT yadrga- = catrka-
TT yedek = cetek
TT yetin- = cetin-
TT yokluk = coktuk
TT yntem = cndm
TT yudum = cutum
TT torba = dorbo

Tuvaca
Tuv. arla- = carda- II
Tuv. artq = cartk
Tuv. aj- = ca"-
Tuv. aj' = ca"k
Tuv. aya: = caya I
Tuv. eli" = celi"
Tuv. ana'a" = claa
Tuv. r'a- = crga-
Tuv. r'al = crgal
Tuv. irim = crm
Tuv. rtaq = crtak
Tuv. rtay- = crtay-
Tuv. in = cin II
Tuv. ovala = cobolo
Tuv. reme = crm:
Tuv. da: = da I
Tuv. dal = dal II
Tuv. dar'an = darkan
Tuv. dj = d"

Sar Uygurca
SUyg. yor = coru
SUyg. yumsa- = cum"a- II
SUyg. ta = da I

Uygurca
Uyg. cabdu- = cabd-
Uyg. cabduq = cabdk
Uyg. cadu = cadu I
Uyg. a'almay = cagalmay
Uyg. yeqimliq = cagmduu
Uyg. yalaqi = calak
Uyg. yalt yult = calt
Uyg. yaltir = caltr
Uyg. yantay- = cantay-
Uyg. yantuq = cantk
Uy. yali"- = cal"-
Uyg. yavayi = capay
Uyg. yara = cara
Uyg. ya(r)d*m = cardam
Uyg. ya(r)'aq = cargak
Uyg. yasavul = casool
Uyg. yeyiq = cayk
Uyg. cekir- = cekir-
Uyg. y*kl*- = cekte-
418
Uyg. y*ll*- = celde-
Uyg. yalmi'iz = celmoguz
Uyg. ciq = ck:
Uyg. yalia = claa
Uyg. cirtaq = crtak
Uyg. jip*k= cibek
Uyg. jin = cin II
Uyg. yolbars = colbors
Uyg. yolla- = coldo-
Uyg. ya'liq = cooluk
Uyg. yorut- = cort-
Uyg. coru- = coru-
Uyg. yupat- = cuban-
Uyg. cumula- = cumala- I
Uyg. cumulaq = cumalak
Uyg. davan = daban
Uyg. daq = da
Uyg. dn*n = dnn
Uyg. d = d
Uyg. dgil*k = dglk
Uyg. duduq = duduk

Yakuta
Yak. cagl, da'l = cagal
Yak. saar- = car- II
Yak. caya: = caya I















419


KAYNAKA

ARAT, Re$it Rahmeti (Haz., K. Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Yce), Kutadgu Bilig III
1979 "ndeks, Trk Kltrn Ara$trmalar Enstits Yayn: 8, !stanbul.

ATALAY, Besim, Divan Lgati-it-Trk Dizini Endeks IV, TDK Yayn, Ankara.
1986

CLAUSON, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century
1972 Turkish, Oxford.

CUMAKUNOVA, Glzura, Trke-Krgzca Szlk, Bi$kek.
2005

ARIYAPOVIN, B.- C. ALTAEV!Y, Ul Rusa-Trkmene Szlk, Trkmenistan SSR
1986 Ilmdar Akademiyas, Moskva.

ENGEL, Hlya Kasapo%lu, Krgz Trkesi Grameri, Aka% Yaynlar,
2005

DOERFER, Gerhard, Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, IV
1975 Cilt, Wiesbaden I. C. 1963, II. C. 1965, III. C. 1967, IV. C.
420

EREN, Hasan, Trk Dilinin Etimolojik Szl!, Ankara.
1999

ERG!N, Muharrem, Orhun Abideleri, 20. Bask, Bo%azii Yay., !stanbul.
1996

ERG!N, Muharrem, Trk Dil Bilgisi, 19. bask, Bayrak Yay.,
2000

GABA!N, A. von (ev., Mehmet Akaln), Eski Trkenin Grameri, TDK Yay.,
1988 Ankara.

GLENSOY, Tuncer, Manas Destan, Aka% Yaynlar, Ankara.
2002

GLTEK, Vedat, Bilim ve Sanat Rusa-Trke Szlk, Ankara.
2004

HAUENSCH!LD, Ingeborg, Trksprachige Volksnamen fr Kruter und Stauden,
1989 Wiesbaden.

KARASAEV, H. K., zd#trlgn Szdr, Frunze.
1986
421

KO, Kenan- BAYN!YAZOV, Ayabek- BA#KAPAN, Vehbi, Kazak Trkesi Trkiye
2003 Trkesi Szl!, Aka% Yaynlar, Ankara.

KOM!SYON, Kar#la#trmal Trk Leheleri Szl!, 2 Cilt, Kltr Bakanl%
1991 Yay., Ankara.

LESSING, F. D., Mongolian-English Dictionary, Bloomington
1995

ORUZBAYEVA, B., Sz Kuram, Bi$kek.
2000

LMEZ, Mehmet, Tuwinischer Wortschaiz, Wiesbaden.
2007

POPPE, N., Grammer of Written Mongolian, Wiesbaden.
1964

RADLOFF, W., Versuch eines Wrterbuches der Trk-Dialecte, 1. Cilt,
1893 St. Peterburg.

RSNEN, Martti, Versuch eines Etymologischen Wrterbuchs der
1969 Trksprachen, Helsinki.
422

SEVORTYAN, E.V., Etimologieskiy Slovar Tyurkskih Yazkov, I-IV
1974-80-89 Moskva.

STE!NGASS, F., Persian-English Dictionary, Lebanon.
1975

#ERB!N!N, V.G., Rusa-Trke Szlk, Moskva.
1989

TEK!N, Talat, Orhon Trkesi Grameri, Trk Dilleri Ara$trmalar Dizisi:9, Ankara
2000

TEK!N, Talat, Trk Dillerinde Birincil Uzun nller, Trk Dilleri Ara$trmalar
1995 Dizisi: 13, Ankara.

TEK!N, Talat, Orhon Yaztlar, Simurg, !stanbul.
1995

TEK!N, Talat- LMEZ, Mehmet- CEYLAN, Emine- LMEZ, Zuhal- EKER, Ser,
1995 Trkmence-Trke Szlk, Simurg Yaynlar, Ankara.

TEK!N, Prof. Dr. Talat, Orhon Yaztlar, TDK Yay., Ankara.
1988
423

TEK!N, Talat, A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University, Bloomington.
1968

TIETZE, Andreas, Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugat, Simurg Yaynlar,
2002 !stanbul-Wien.

YUDAH!N, Prof. K.K. (ev., Abdullah Taymas) , Krgz Szl!, 2 Cilt, 2. Bask,
1988 TDK Yay., Ankara.



1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
71