T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO: 1081

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINLARI NO: 601

SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ

Sosyal Bilimlerde
Araştırma
Yöntemleri
Yazarlar:
Prof.Dr. Kazım ÖZDAMAR
Prof.Dr. Yavuz ODABAŞI
Prof.Dr. Yaşar HOŞCAN
Prof.Dr. Ali Atıf BİR
Doç.Dr. Gönül KIRCAALİ-İFTAR
Doç.Dr. Ahmet ÖZMEN
Doç.Dr. Yıldız UZUNER

Editör:
Prof.Dr. Ali Atıf BİR
 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları
Anadolu Üniversitesine aittir.

"Uzaktan öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın

bütün hakları saklıdır.

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da

bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz,
basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 1999 by Anadolu University

All rights reserved

No part of this book may be reproduced

or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic,
photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Tasarım: Yrd.Doç.Dr. Kazım SEZGİN

ISBN 975 - 492 - 840 - 1

 İçindekiler
Ünite 1
Bilim ve Araştırma
Giriş 3, Bilimsel Araştırma Nedir? 3, Sosyal Bilim Araştırmalarının Aşamaları 4,
Niceliksel ve Niteliksel Araştırma Yaklaşımları 6, Niceliksel Araştırma Modelleri
7

Ünite 2
Ölçme
Giriş 13, Ölçme: Tanımı ve Düzeyleri 13, İşlevsel (Operasyonel) Tanım 15, Ölçü
Araçları 15, Ölçü Aracı Çeşitleri 17

Ünite 3
Örnekleme
Giriş25, Örnekleme Teorisinin Temel Kavramları 25, Örnekleme Yapmayı Gerek-
li Kılan Nedenler 30, Örnekleme İçin Birim Seçme Yöntemleri 31, Örnekleme Yön-
temleri 34, Örnekleme Dağılımı 43, Örneklem Hacminin Belirlenmesi 48, Örnek-
lemde Hata Kavramı ve Standart Hata 50

Ünite 4
Deneyler
Giriş 57, Deneyin Amacı ve Mantığı 57, Deneysel Hata 59, Deneysel Hatayı Azalt-
mak İçin Yapılabilecek İşlemler 61, Deney Türleri 66, Deneylerin Planlanması ve
Deney Tasarımları 66, İç Tutarlılık ve Dış Tutarlılık (İç Geçerlilik ve Dış Geçerli-
lik) 72, Deney Düzenlemede Sorunlar 74

Ünite 5
Anket Yöntemi
Giriş 81, Anket Yönteminin Genel Yapısı ve Özellikleri 81, Anket Yönteminin Türle-
ri 82, Uygun Anket Türünü Belirleme 87, Anket Uygulamalarında Cevaplama Ora-
nını Arttırma 89

Ünite 6
Dilbilgisi Öğretimi
Giriş 101, Soru Formunun Yapısı 101, Soru Çeşitleri 103, Soru Formatları Tepki-
leri Nasıl Etkiler? 107, Doğru ve Dürüst Cevapların Elde Edilmesi 108, Bir Soru
Formu Yapılandırılırken Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar 111, Ön Test 112

Ünite 7
İstatistiksel Tahmin
Giriş 119, İstatistiksel Tahmin 119

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

iii
Ünite 8
İstatistiksel Karar Verme
Giriş 141, Hipotez Testi İle İlgili Kavramlar 141, Hipotez Testi Sürecinde Adım-
lar 146, Bazı parametrelere İlişkin Test Uygulamaları 147

Ünite 9
Niteliksel Araştırma Yaklaşımı
Giriş 175, Niteliksel Araştırmaların Bilimselliği 175, Niteliksel Araştırmalarda Gü-
venirlik, Geçerlik ve Genellenebilirliğin Ele Alınması Şekilleri 176, Niteliksel Araş-
tırmalarda Veri Toplama Özellikleri ve Teknikleri 177, Niteliksel Araştırmada Dü-
zenleme 182, Niteliksel Araştırmalarda Analiz 188, Niteliksel Araştırmaların Ah-
laki Yönü 190

Ünite 10
Bilgisayar ve İstatiksel Paket Programlar
Giriş 197, Bilgisayar Yazılımı Nedir? 197, Bilgisayar Donanımı 199, Paket Prog-
ram Nedir? 200, İstatistiksel İşlemler İçin Kullanabileceğiniz Yazılımlar 200

Cevap Anahtarı 220

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ

iv
Başlarken
Bugün, bilim üretmek amacıyla bilimsel bilginin nasıl üretildiğini bilmeyi bıraka-
lım, hergün televizyonlarda "Biz birinciyiz" diyen televizyon kanallarının, argü-
manlarını hangi araştırma yöntemine dayandırdıklarını anlayabilmek, gazeteler-
de çıkan kamuoyu araştırma sonuçlarını yorumlayabilmek için herkesin temel
düzeyde istatistik ve araştırma bilgisine ihtiyacı vardır. Eğer bugün temel düzey-
de istatistik ve araştırma bilgisine sahip değilseniz sayıları kullanarak birçok ko-
nuda sizi ikna etmeye çalışanların doğruluk ve yanlışlıklarını ayırdedebilmeniz
mümkün değildir. Bu kitapta size sosyal bilimler bağlamında bilimsel yaklaşımın
temelleri sistematik bir biçimde anlatılmaktadır. Temel amaç merak ettiğiniz bir
konuyu, bilimsel yöntemi izleyerek araştırmak istediğinizde izleyeceğiniz yön-
tem konusunda sizi bilgilendirmektir.

Birinci ünitede bilim ve araştırmanın temel kavramları üzerinde durulurken ikin-

ci ünitede ölçmenin yapısı ve seviyeleri konusunda bilgi verilmiştir. Üçüncü üni-
tede bilimsel araştırma yapmanın en önemli alanlarından birini oluşturan Örnek-
leme'nin kuramsal yapısı ve teknikleri anlatılmıştır. Dördüncü ünite veri toplama
yöntemlerinden deney konusunun, beşinci ünite ise yine veri toplama yöntemle-
rinden anketin anlatıldığı ünitelerdir. Altıncı ünite hangi yöntemle olursa olsun
veri toplamaya karar verdiğinizde hazırlamak zorunda olduğunuz soru formu-
nun hatasız bilgi üretecek şekilde yapılandırılması üzerine bilgilendirmeyi amaç-
lamaktadır. Yedi ve sekizinci üniteler temel istatistik ve hipotez testleri konusun-
da bilgilerin yer aldığı ünitelerdir. Bu ünitelerde yer alan ve karmaşık gibi görü-
nen notasyonlar sizi korkutmasın, uygulamalı araştırma istatistiğini öğrenebil-
mek için derin matematik bilgisine ihtiyaç yoktur. Toplama, çıkarma, çarpma ve
bölme biliyorsanız sorun yok!

Dokuzuncu bölümde son yıllarda sosyal bilimler alanında oldukça fazla kullanıl-
maya başlanan niteliksel araştırmanın temelleri üzerinde durulmaktadır. Onun-
cu bölümde ise bilgisayarlar ve elle hesaplanması oldukça zaman alan istatistiki
teknikleri kısa sürede ve doğru bir şekilde yapmaya yarayan; yığın veri analizini
kolaylaştıran çeşitli istatistik paket programlar üzerinde genel olarak durulmak-
tadır. Günümüzde, bu paket programlar aracılığı ile herkesin evinde rastlanan bir
bilgisayarla bile veri analizi çok kısa sürede ve kaliteli bir biçimde yapılabilmekte-
dir.

Bu kitap uzaktan eğitim tekniğine uygun olarak hazırlanmıştır. Size aktarılan bil-
gileri etkin ve verimli biçimde kavrayabilmeniz için ünitelerin ilk sayfasında o
üniteye özgü olarak önerilen çalışma biçimlerine uymaya özen gösteriniz. İlk say-
falar size ünite hakkında genel bilgi vererek ünitenin daha kolay öğrenilmesini
amaçlamaktadır.

Lütfen konuları ezberlemeye çalışmayın. Bilginin kalıcı olabilmesi için öğrenil-

mesi gerektiğini sizler bizlerden daha iyi biliyorsunuz. Hepinize başarılar diliyo-
rum.

Prof.Dr. Ali Atıf BİR

Editör
Eskişehir 1999

v
Bilim ve Araştırma ÜNİTE

Yazar
Doç.Dr. Gönül KIRCAALİ-İFTAR
1
Amaçlar
Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
• bilimin, bilimsel araştırmanın ve kuramın tanımını yapabile-
cek,
• bilimsel araştırmaların aşamalarını açıklayabilecek,
• bilimsel araştırma raporlarının bölümlerini sıralayabilecek,
• niceliksel ve niteliksel araştırma yaklaşımları arasındaki farklı-
lıkları açıklayabilecek,
• niceliksel araştırma modellerinin temel özelliklerini belirtebile-
ceksiniz.

İçindekiler
• Giriş
• Bilimsel Araştırma Nedir?
• Sosyal Bilim Araştırmalarının Aşamaları
• Niceliksel ve Niteliksel Araştırma Yaklaşımları
• Niceliksel Araştırma Modelleri
• Özet
• Değerlendirme Soruları
• Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar
• Ek Okuma Kaynakları

Çalışma Önerileri
• Önerilen "Ek Okuma Kaynakları"na ulaşarak ilgili konuları
tekrarlayınız.
• Günlük hayatta merak duyduğunuz konuları araştırma prob-
lemi haline getirerek, ne tür bir araştırma modeliyle konuyu ince-
leyebileceğiniz üzerine alıştırma yapınız.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
BİLİM VE ARAŞTIRMA 3

1. Giriş
Bilim tarihi incelendiğinde, fen bilimlerinin yüzyıllarca süren bir geçmişe sahip ol-
duğu; oysa, sosyal bilimlerin ancak 20. yüzyılda tam olarak şekillendiği görülmek-
tedir. Sosyal bilimlerin ilgi alanını oluşturan toplumsal olaylar (örneğin, toplumsal
değişme, toplumsal kurumların özellikleri, devlet yönetimi vb.) ve insanların top-
lumsal özellikleri (örneğin, kişilik, öğrenme vb.), fen bilimlerinin ilgi alanını oluştu-
ran fen ve tıp dallarından farklılaşmaktadır. Dolayısıyla, sosyal bilim araştırmala-
rında kullanılan yöntem ve teknikler, kendine özgü bazı özellikler göstermektedir.
Bu ünitede, sosyal bilim araştırmalarının temel özellikleri tanıtılmaktadır.

2. Bilimsel Araştırma Nedir?

Bilimsel araştırma, sistematik veri toplama ve analiz etme sürecidir. Bazı bilimsel
araştırmalar, kuram (teori) üretmeyi ya da varolan kuramları sınamayı amaçlamak-
tadır.

Kuram, bir olguyu açıklamaya, kestirmeye ve/veya kontrol etmeye yarayan iliş-
kili ilkeler bütünüdür. Örneğin, öğrenme olgusunu açıklayan kuramlar arasında bi-
lişsel öğrenme kuramını ve davranışsal öğrenme kuramını sayabiliriz.

Kuram üretmeyi ve/veya sınamayı hedefleyen bilimsel araştırmalara, temel araş-

tırma adı verilmektedir. Yukarıda örnek olarak verilen kuramlardan davranışsal
öğrenme kuramındaki ‘ödüllendirme ilkesi’ni sorgulayan bir araştırma, temel araş-
tırma özelliği göstermektedir.

Sizce, bilişsel öğrenme kuramıyla ilgili bir kuramsal araştırma örneği ne olabi-
lir? ?
Kuramlar, bilimin yapı taşlarıdır. Kuramlarla ilişkileri çerçevesinde ele aldığımızda
bilim, yeni kuramlar üretmeye ve varolan kuramları sınamaya yarayan süreç
olarak tanımlanabilir.

Çok çeşitli bilim dalları vardır ve bu dallar genel olarak iki grupta toplanmaktadır:
fen bilimleri ve sosyal (toplumsal) bilimler. Konumuzu oluşturan sosyal bilimler,
toplumsal olayları ve insanların toplumsal yönlerini incelemektedir. Sosyal bilimle-
rin belli başlıları; antropoloji, eğitim, ekonomi, psikoloji, siyaset bilimi ve sosyoloji-
dir.

Toplumsal olaylar ve insanların toplumsal özellikleri çok karmaşık bir yapıya sa-
hiptir; bu nedenle de, sosyal bilimlerde genellenebilirliği yüksek kuram oluşturmak
çok zordur.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
4 BİLİM VE ARAŞTIRMA

Bazı bilimsel araştırmalar uygulamaya yönelik öneriler oluşturmayı amaçlamakta-

dır. Bu tür bilimsel araştırmalara, uygulamalı araştırma adı verilmektedir. Yukarı-
da, kuramsal araştırmalara örnek olarak verilen davranışsal öğrenme kuramındaki
ödüllendirme ilkesi konusunu, uygulamalı araştırma biçimine şu şekilde dönüştü-
rebiliriz: bir anasınıfında, küçük grup çalışmaları sırasında kullanılan iki farklı
ödüllendirme yönteminin etkiliklerinin karşılaştırılması.

3. Sosyal Bilim Araştırmalarının Aşamaları

Sosyal bilim araştırmaları; planlama, gerçekleştirme ve raporlaştırma aşamaların-
dan oluşmaktadır.

3.1. Araştırma Konusunun Belirlenmesi

Araştırma sürecinde ilk yapılması gereken, genel bir inceleme (kaynak taraması,
uzmanlarla görüşme vb.) sonucunda bir konu saptamaktır. Araştırma konusu ola-
rak ‘bilgisayarla öğretim’in seçildiğini varsayalım.

3.2. Problemin Ortaya Konması

Konu belirlendikten sonraki aşama, araştırma konusuyla ilgili olarak çözülmek is-
tenen problemi, diğer bir deyişle, araştırma amacını ortaya koymaktır. Problem; ku-
ramlardan, daha önceki araştırmaların bulgularından ve/veya kişisel gözlemler-
den yola çıkarak oluşturulabilir. Örneğin, yukarıda belirtilen konuyla ilgili olarak,
‘Grupla bilgisayar öğretiminin etkililiğini belirleyen etmenler nelerdir?’ şeklinde
bir problem ortaya konabilir. Problem ortaya konduktan sonra, bu problemin öne-
mi de tartışılır. Problem, kuramsal açıdan ve/veya uygulama açısından önemli ol-
malıdır.

? Sizce, yukarıda örnek olarak verilen problemin uygulama açısından önemi ne-
dir?

Bir araştırma problemi belirlerken, her şeyden önce, problemin araştırılabilir özel-
likte olmasına dikkat edilmelidir. Araştırılabilirlik, problemin veri toplama ve ana-
liz etme yoluyla incelenebilecek özellikte olmasıdır. İkinci olarak; problemin araş-
tırmacının araştırma becerileri, kaynaklar, zaman vb. özelliklere uygun olmasına
özen gösterilmelidir.

3.3. Konuyla İlişkili Kaynakların Taranması

Problem ortaya konduktan sonra, konuyla ilişkili kaynaklar taranır; elde edilen ku-
ramsal bulgulara ve araştırma bulgularına dayalı bilgiler bir araya getirilerek kay-

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
BİLİM VE ARAŞTIRMA 5

nak taraması bölümü yazılır. Kaynaklar, problemle en az ilişkili olandan en çok iliş-
kili olana doğru, diğer bir deyişle, genelden özele doğru sıralanmalıdır.

3.4. Hipotezlerin Yazılması

Hipotezler, ortaya konan problemle ilişkili olarak yanıtı aranacak sorulardır.

‘Grupla bilgisayar öğretiminin verimli olabilmesi için grupta bulunması gereken en
fazla öğrenci sayısı kaçtır?’ sorusu, yukarıdaki problemle ilişkili bir hipotezi denen-
ceyi örneklemektedir. Sosyal bilim araştırmalarının amacı, hipotezleri kanıtlamak
değildir; hipotezleri destekleyici bulgular elde etmektir.

3.5. Araştırma Yönteminin Belirlenmesi

Bu aşamada, (a) hangi araştırma modelinin benimseneceği (örneğin, deneysel), (b)

hangi bireylerin ya da ortamların kullanılacağı (örneğin, Porsuk Lisesi’ndeki öğren-
ciler), (c) araştırma verilerinin nasıl toplanacağı (örneğin, bilgisayar testi), (d) araş-
tırma verilerinin nasıl analiz edileceği (örneğin, istatistiksel analiz) belirlenir.

3.6. Süre ve Olanakların Belirlenmesi

Süre ve olanaklarla ilgili olarak, planlanan araştırmanın aşamalarının hangi tarih-

lerde tamamlanacağı ve hangi kaynakları (örneğin, canlı kaynak, parasal olanak,
araç-gereç vb.) gerektirdiği belirlenir.

3.7. Araştırmanın Sonuçlandırılması

Araştırma planlanan şekilde gerçekleştirildikten sonra, araştırmanın verilerinin

analizi sonucunda elde edilen bulgular yazılır ve bu bulguların yorumları yapılır.

Bilimsel araştırma sürecinin son aşamasında ise araştırma raporu hazırlanır. Sosyal
bilim araştırmaları genellikle dört ana bölümden ve çeşitli alt bölümlerden oluş-
maktadır. Son yıllarda en yaygın kullanılan raporlaştırma biçimi şöyledir:

I. GİRİŞ
Problem
Kaynak Taraması
Önem
Hipotezler
II. YÖNTEM
Evren ve Örneklem
Araştırma Modeli

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
6 BİLİM VE ARAŞTIRMA

Verilerin Toplanması ve Analizi

III. BULGULAR
IV. TARTIŞMA
Bulguların Yorumu
Sınırlılıklar
Öneriler

4. Niceliksel ve Niteliksel Araştırma Yaklaşımları

Sosyal bilimlerde yaygın olarak kullanılan araştırma modelleri iki grupta toplana-
bilmektedir: niceliksel yaklaşım ve niteliksel yaklaşım.

4.1. Niceliksel Yaklaşım

Niceliksel yaklaşıma, görgül (amprik) yaklaşım ya da sayısal yaklaşım da denmek-

tedir. Niceliksel yaklaşım, sosyal bilimlerin şekillenmeye başladığı 20. yüzyılın ba-
şında, fen bilimlerinin kullanmakta olduğu araştırma yöntemlerinin ve veri topla-
ma tekniklerinin sosyal bilimlere uyarlanmasıyla oluşmuştur. Niceliksel yaklaşıma
göre, bilimle bilimdışı birbirinden kesin sınırlarla ayrılmaktadır. Bilimin nesnel (ob-
jektif) gerçeklikle, bilimdışının öznel (subjektif) gerçeklikle uğraştığı öne sürülmek-
tedir. Nesnel gerçekliğin ise, değer yargılarından ve kişisel yorumlardan bağımsız
yapılan gözlem ve/veya ölçümlerden elde edilen verilerden oluştuğu varsayılmak-
tadır. Dolayısıyla, niceliksel araştırma yürüten araştırmacılar, veri toplama ve anali-
zi süreçlerine kendi değer yargılarını ve kişisel yorumlarını katmamak için yoğun
çaba göstermektedirler.

4.2. Niteliksel Yaklaşım

20. yüzyılın son çeyreğinde, niceliksel yaklaşımın bazı sosyal olguları açıklamadaki
yetersizliğinden hareketle, niteliksel araştırma yaklaşımı gelişmiş ve hızla yaygın-
laşmaya başlamıştır. Niteliksel yaklaşım, sosyal bilimlerin ilgi alanını oluşturan sos-
yal gerçeklikle, fen bilimlerinin ilgi alanını oluşturan fiziksel gerçekliği birbirinden
ayırmaktadır. Fiziksel gerçekliğin kişisel yorumlardan bağımsız olduğu kabul edi-
lirken; sosyal gerçekliğin, bir ölçüde de olsa, kişisel yorumlarla oluştuğu öne sürül-
mektedir. Bu nedenle, sosyal gerçekliğin nesnellik kadar öznellik de içerdiği ve her
bireyin algılayış biçimine bağlı olarak farklılaştığı; dolayısıyla, sosyal verilerin an-
cak yorumlandıkları zaman anlam kazandığı kabul edilmektedir. Gözlem ve/veya
ölçümler yoluyla nesnel olarak incelenebilen davranış, konuşma vb. özelliklerin, is-
tekler ve ilgiler gibi gözlenemeyen süreçlerin de dikkate alınmasıyla anlam kazan-
dığı öne sürülmektedir. Niteliksel araştırma yaklaşımı Ünite 10’da ayrıntılı olarak
ele alınmaktadır.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
BİLİM VE ARAŞTIRMA 7

5. Niceliksel Araştırma Modelleri

5.1. Tarihsel Model

Tarihsel modelle, belli bir geçmiş olay ve bu olayın günümüze etkileri incelenmek-
tedir. Örneğin, ‘bilgisayarlı öğretime geçiş ve etkileri’ bir tarihsel araştırma proble-
midir. Tarihsel araştırmaların verilerini, yazılı kaynaklar (örneğin, kitaplar, dergi-
ler, resmi yazışmalar, sözleşmeler vb.) ve sözlü kaynaklar (örneğin, olayı yaşamış
kişilerle yapılan görüşmeler) oluşturmaktadır. Tarihsel modelle yürütülen araştır-
malarda verilerin, olabildiğince, birincil kaynaklara giderek toplanması önerilmek-
tedir. Örneğin, bir toplantı tutanağındaki bilgiler, o toplantıyla ilgili yazılan yazılar-
dan daha önemli bir veri kaynağıdır. Konuyla ilgili bilgileri olduğu gibi incelemek
araştırmacıya, başka kişilerin yorumlarının etkisi altında kalmadan kendi yorumu-
na ulaşma olanağı vermektedir.

5.2. Betimsel Model

Betimsel modelle, bir konudaki halihazırdaki durum araştırılır. Betimsel modelle

yürütülen bir araştırmanın başında, araştırma evreni belirlenir.

Evren, araştırma bulgularının genelleneceği bireylerin tümüdür (örneğin, Eskişe-

hir ilindeki ortaöğretim öğretmenleri). Belirlenen evrende çok fazla birey bulunma-
sı durumunda, evrenden bir örneklem alınır. Örneklem, evrene genelleme yap-
maya olanak verecek biçimde evrenden belli sayıda bireyin seçilmesiyle oluşan ka-
tılımcı gurubudur (örneğin, Eskişehir ilinden seçilen beş ortaöğretim kurumundaki
öğretmenler). Örneklem alınması durumunda, araştırmada tüm evren üzerinde de-
ğil yalnızca örneklem üzerinde çalışılır. Örneklemden elde edilen araştırma bulgu-
ları ise, tüm evrene genellenir.

Betimsel modelle incelenebilecek bir araştırma problemi, ‘ortaöğretim öğretmenle-

rinin bilgisayarlı öğretime ilişkin görüşleri’ olabilir.

Betimsel araştırmalar iki şekilde gerçekleştirilebilir: özaktarım araştırmaları ve göz-

lem araştırmaları.

Özaktarım araştırmalarının verileri, örneklemde yer alan bireylerin kendilerinden

bilgi alınarak toplanır. Katılımcılardan, anketler aracılığıyla yazılı olarak bilgi alına-
bileceği gibi, görüşmeler yoluyla sözlü olarak da bilgi toplanabilir.

Gözlem araştırmalarında ise veriler, katılımcıların araştırmacı tarafından gözlen-

meleriyle toplanır.

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
8 BİLİM VE ARAŞTIRMA

Betimsel araştırma verileri, betimsel istatistikler kullanılarak (örneğin, frekans,

yüzde vb.) analiz edilir.

5.3. Bağıntısal Model

Bağıntısal modelle gerçekleştirilen bir araştırmada, araştırma probleminde yer alan

iki ya da daha fazla değişkene ilişkin olarak örneklemdeki katılımcılardan veri top-
lanır.

Değişkenler, bir araştırmada incelenen özelliklerin her biridir. Örneğin, öğrenci

başarısı, öğretmen kişiliği, öğretim yöntemi vb.

Toplanan verilerin istatistiksel tekniklerle incelenmesi sonucunda, değişkenler ara-

sında bir bağıntı olup olmadığı belirlenir.

Bağıntısal bir araştırmayla, ‘öğrencilerin okul başarıları ile bilgisayarla öğretimdeki

başarıları arasındaki ilişki’ incelenebilir. Bunun için, örneklemdeki öğrencilerin
okul başarıları not ortalamalarıyla; bilgisayarla öğretimdeki başarıları ise, başarı
testleriyle belirlenebilir. Daha sonra, bu iki değişken arasında bir bağıntı olup olma-
dığı, istatistiksel analizlerle sınanmalıdır.

Bağıntısal araştırma bulgularının değişkenler arasında bağıntı olduğunu göster-

mesi, hiçbir şekilde, neden-sonuç ilişkisi biçiminde yorumlanamaz. Örneğin, okul
başarısı ile bilgisayarla öğretimdeki başarı arasında bir bağıntı bulunması duru-
munda, okul başarısı bilgisayarla öğretimdeki başarıyı etkiliyor olabileceği gibi; bil-
gisayarla öğretimdeki başarı da okul başarısını etkiliyor olabilir. Dahası, bu değiş-
kenlerin her ikisi de bir üçüncü değişken (örneğin, ders çalışma) tarafından belirle-
niyor olabilir. Dolayısıyla, olası neden-sonuç ilişkilerini sınamak için, deneysel
araştırmalara gereksinim vardır.

5.4. Deneysel Model

Deneysel modelle gerçekleştirilen bir araştırmada, iki ya da daha fazla araştırma

gurubunda, belli bir değişkenin etkililiği incelenir. Örneğin, iki farklı bilgisayarla
öğretim yönteminin (yaratıcı yöntem ve doğrudan öğretim yöntemi), öğrenci başa-
rısı üzerindeki etkilerinin araştırıldığını varsayalım. Bu durumda, iki araştırma gu-
rubu oluşturup, bir guruba yaratıcı yöntemle; diğer guruba doğrudan öğretim yön-
temiyle öğretim yapılabilir. Araştırma süreci sonunda ise, her bir gruptaki öğrenci-
lerin öğrenme düzeyleri belirlenerek, iki gurubun başarısı arasında farklılık olup ol-
madığı, istatistiksel analizlerle belirlenmelidir. Deneysel araştırma bulguları, grup-
lar arası farklılık olduğunu gösterirse, neden-sonuç ilişkisi kurulabilir. Örneğin, bir
öğretim yönteminin, diğer yönteme kıyasla daha etkili olduğu yorumuna ulaşılabi-
lir.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
BİLİM VE ARAŞTIRMA 9

Özet
Toplumsal olayları ve insanların toplumsal özelliklerini inceleyen bilimlere sosyal bilim
denmektedir. Sosyal bilimler alanında yürütülen bilimsel araştırmalar; konu belirleme,
problemi ortaya koyma, kaynak tarama, denenceleri belirleme, yöntemi saptama, süre ve ola-
nakları belirleme ve sonuçlandırma aşamalarından geçilerek yapılmaktadır. Sosyal bilim
araştırmaları, çok genel olarak, niteliksel ve niceliksel olarak iki grupta toplanmaktadır. Nice-
liksel yaklaşım içinde yer alan araştırma modellerinin belli başlıları; tarihsel, betimsel, bağın-
tısal ve deneysel modellerdir. Tarihsel araştırmalar, geçmişte olan olayları ve bu olayların
günümüze etkilerini incelemeyi; betimsel araştırmalar, bir konunun halihazırdaki durumu-
nu saptamayı; bağıntısal araştırmalar, en az iki değişken arasındaki ilişkileri ortaya çıkarma-
yı; deneysel araştırmalar ise, araştırma grupları arasında karşılaştırmalar yaparak değişken-
ler arasında neden-sonuç ilişkileri kurmayı hedeflemektedir.

Değerlendirme Soruları
Aşağıdaki soruların yanıtlarını, verilen seçenekler arasından bulunuz.

1. Aşağıdakilerden hangisi, bir sosyal bilim dalı değildir?

A. Psikoloji
B. Tıp
C. Hukuk
D. Eğitim
E. Sosyoloji

2. ‘Öğrencilerin atlas kullanma becerilerinin belirlenmesi’ konulu bir araştırma,

hangi araştırma modeline uygunluk göstermektedir?
A. Deneysel
B. Bağıntısal
C. Tarihsel
D. Betimsel
E. İlişkisel

3. Aşağıdaki içeriklerden hangisi, sosyal bilim araştırma raporlarının YÖNTEM

bölümünde yer almaz?
A. Bulgular
B. Veri toplama
C. Evren
D. Araştırma Modeli
E. Örneklem

4. Neden-sonuç ilişkileri kurmaya olanak veren araştırma modeli hangisidir?

A. Niteliksel
B. Gözlemsel
C. Sayısal
D. Deneysel
E. Görgül

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ
10 BİLİM VE ARAŞTIRMA

Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

Bailey, K. D. (1982). Methods of Social Research (2. Baskı). New York: The Free
Press.

Best, J. W., ve Kahn, J. V. (1998). Research in Education (8. Baskı). Boston: Allyn and
Bacon.

Gay, L. R. (1987). Educational Research: Competencies for Analysis and Applica-

tion (3. Baskı). Columbus, OH: Merrill.

Hançerlioğlu, O. (1993). Felsefe Ansiklopedisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Harris, M. B. (1998). Basic Statistics for Behavioral Science Research. Boston: Allyn
and Bacon.

Krathwohl, D. R. (1993). Methods of Educational and Social Science Research: An

İntegrated Approach. New York: Longman.

McMillan, J. H., ve Schumacher, S. (1989). Research in Education: A Conceptual

İntroduction (2. Baskı). Glenview, IL: Scott, Foresman and Company.

Stainback, W., ve Stainback, S. (Ed.) (1992). Controversial issues Confronting Spe-

cial Education. Boston: Allyn and Bacon.

Stanovich, K. E. (1986). How to Think Straight About Psychology. Glenview, IL:

Foresman and Company.

Wiersma, W. (1995). Research Methods in Education: An İntroduction (6. Baskı).

Boston: Allyn and Bacon.

Ek Okuma Kaynakları
Karasar, N. (1996). Araştırmalarda Rapor Hazırlama (8. Baskı). Ankara: 3A Araş-
tırma, Eğitim, Danışmanlık Ltd. Şti.

Karasar, N. (1996). Bilimsel Araştırma Yöntemi: Kavramlar, İlkeler, Teknikler (7.

Baskı). Ankara: 3A Araştırma, Eğitim, Danışmanlık Ltd. Şti.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ