21.

YZYIL
[35]
Ekim11 Say: 34
* Beykent niversitesi Stratejik Aratrmalar Merkezi Mdr, saityilmaz@aydin.edu.tr
21. yzyl, uluslararas mdahalelerin kapsam ve yntem deitirdii bir hege-
monya dzeni iinde evrilmektedir. Sz konusu evrim srecinde hegemonyay tem-
sil eden ABD ile ona en yakn g merkezlerinden biri olan Avrupa Birlii ba ek-
mektedir. Artk mdahaleler a stratejisi ile ulus-devlet yaplarnn etki ve kontrol
altna alnmasn hedeflemektedir. Bu a sadece kresel ekonominin getirdii bilgi-
sayarlar, yatrmclar ve irketler a deil; ulus-devlet ile halk arasna gizlice rlen
yaplanmalarn szde demokrasi adna ancak, ulus-devlet egemenlii aleyhine olu-
turduu ittifaklarn a ile ilgilidir. Sz konusu a, hegemon glerin dier lkeler-
de ulus-devlet egemenliini istismar etmek, etkilemek, ykmak, snrlamak iin ken-
dilerine hizmet edecek maniple sivil toplum rgtleri, vakflar vb. kurumlar ve etki
ajanlarn ihtiva eden bir yaplanmadr. Bu an hedef seilen lkelerde uygulad
mdahalelerin meruiyet gerekesi 1983lerden beri lkeye demokrasi getirmek
(democracy promotion) olagelmiti.
2003lerden itibaren Ortadou corafyasndaki Bat mdahaleleri demokrasi gel-
diinde seimle ibana Batl bir ynetimin iktidara gelemeyeceini gsterdiinden,
mdahalelerin arkasndaki beklenti demokrasi yerine Batya mvekkil bir ynetim
biiminin oluturulmas hedefine dnmtr. Nitekim 2011 iinde gerekleen
Tunus, Msr, Libya gibi lkelere yaplan Bat mdahalelerinin gerekesi artk
demokrasi deil, insan haklar ya da zgrlkler gibi daha mulak, normatif ve
greceli kavramlar olmutur. Bu mdahaleler yaplrken nce kurulan a tetiklen-
mi, sonra da karlan i savan ayaklanmac tarafna nce rtl daha sonra BM
onayl dorudan destek verilmi, seilen lkede oluturulacak ynetime ve i kay-
naklarnn paylamna nc lkelerin liderliinde karar verilmitir. Btn bu iler
olurken artk uluslararas kamuoyunda ne demokrasi, insan haklar gibi kavramlara
ne de BMnin adil ilediine inan kalmtr. Bu makalenin amac, i ilerine mda-
hale ve bu mdahalelerin hukuksal boyutlar ile ilgili deerlendirmeler yapmak ve
nihayet Libya rnei zerinde durmaktr.
Uluslararas Politika ve Mdahale
Uluslararas politika alannda mdahale, uluslararas bir aktrn bir dierini etki-
leme srecinde, belirli bir sre iin, mevcut allagelmi biimlerden belirgin bir
ekilde ayrlan, farkl bir tutuma ynelmesi ve esas olarak hedefin siyasal otorite
Uluslararas Mdahale ve
Meruiyet; Libya rnei
Yrd. Do. Dr. Sait YILMAZ*
Yrd. Do. Dr. Sait Ylmaz
21. YZYIL
[36]
Ekim 11 Say: 34
yapsn deitirmeyi veya korumay amalayan bir nitelik tamaktadr.
Mdahalelerin geleneksel olarak drt eidi bulunmaktadr; (1) nsani mdahale. (2)
nleyici mdahale (nleyici diplomasi vb.). (3) Reaktif veya g kullanmakszn
mdahale (yumuak g kapsamnda ekonomik, diplomatik veya psikolojik yntem-
ler). (4) Klasik askeri mdahale veya dorudan mdahale (askeri g kullanm,
yasak blgeler oluturma vb.). Mdahalenin gerekesinin uygun olmas (The Jus ad
Pacem) iin ise u kriterler aranr;
1. Ciddi ve kitlesel insan haklar ihlalleri.
2. Sava tehlikesi veya terrist faaliyetler.
3. hlallere mdahalenin uygun kolektif uluslararas kurulular tarafndan
onaylanmas ve insani niyet ile yaplyor olmas.
Uluslararas meruiyet iin mdahalenin; BM artnamesi, Cenevre Szlemesi,
bunlarn protokolleri ve devletler aras silahl atmalar ile ilgili dier uluslararas
anlamalara uygun olarak icra edilmesi gereklidir. Bu kapsamda; daha fazla destek ve
daha az phe iin okuluslu mdahaleler tercih edilir. Krizler daha ok siyasi ve acil
durum kapsamnda olduundan askeri olmayan yntemler askeri operasyonlardan
nce gelir. Mdahalelere karar verilirken mdahale ekline uygun olarak aadaki
kriterler kullanlabilir;
1
1 NDC Research Branch: NATO and Interventionism: Some Possible Criteria for the Future, NATO Defense
College Publications, (Rome, 5 May 2004), p. 7-8.
Uluslararas Mdahale ve Meruiyet; Libya rnei
21. YZYIL
[37]
Ekim11 Say: 34
- Bamsz ulus-devletin i gvenlii ile ilgili kuvvet kullanma hakk vardr
ama halkna kar savayor durumuna derse egemenliini tehlikeye atar.
- Mdahale eden, sadece kendi kar iin deil evrensel adalet iin savama-
ldr.
- Kullanlan vastalar orantl olmal, arya kalmamaldr.
- Askeri kuvvet son seenek olarak kullanlmaldr.
Modern devletin balca ilkeleri; egemenlik, eitlik ve toprak btnldr. BM
artnamesinin 2/4. maddesi ile uluslararas ilikilerde kuvvet kullanlmasn ve kuvvet
kullanma tehdidinde bulunulmasn aka
yasaklamaktadr. Ancak, bir devletin lkesi iinde rnein
ayaklanma ve i sava durumunda kuvvet kullanlmas bu
hkmn dnda kalmaktadr. Devletlerin kendi gvenlik-
lerini koruma haklar, her zaman uluslararas hukukun en
temel ilkelerinden birisi olagelmitir. Meru mdafaa
hakk ise bu gvenliin kuvvet kullanma yoluyla garanti
altna alnmasdr. Realist yaklama gre; demokrasinin
egemen ulus-devletlerin i meselesi olmas nedeni ile bu
srece yaplacak d mdahaleler, klasik uluslararas hukuk tarafndan uygun bulunmaz.
dealist yaklam ise demokrasi ve uluslararas ilikiler arasnda sk balar olduunu ileri
srer, uluslararas barn kurulmas iin n artlarndan biri ulus-devletlerin demokratik
yntemlere sahip olmasdr.
Mdahale ya da i ilerine karma?
BM artnamesinin 2/4. maddesi savan veya kuvvet kullanmnn hangi durum
ve artlarda bir seenek olacan ortaya koymaktadr. Sz konusu maddede; nce
btn lkelerin uluslararas sorunlarn bar vastalar ile zmesi gerektiine vurgu
yapldktan sonra u ifadeye yer verilmektedir; Btn lkeler; uluslararas ilikilerin-
de toprak btnlklerine veya siyasi egemenliklerine kar kuvvet kullanm veya BM
amalarna uygun olmayan bir yntem ile tehdit edildiklerinde kendilerini koruma hak-
kna sahiptirler. Madde 2/4n madde 51de yer alan iki istisnas bulunmaktadr; (1)
Madde 51 ile korunan bireylerin doal haklar ve silahl bir taarruza kar kolektif
kendini savunma hakk. (2) Madde 42 erevesinde BM Gvenlik Konseyi tarafn-
dan verilen yetki erevesinde uluslararas bar ve gvenliin muhafazas ve restoras-
yonu iin yaplan eylem.
Kuvvet kullanmann nndeki en nemli engeller devletlerin toprak btnl-
nn korunmas, siyasal egemenlik ve i ilerine karmama ilkeleridir. Md.2/4n
kuvvet kullanma ya da kuvvet kullanma tehdidini sadece ye devletlerin uluslarara-
s ilikilerinde yasaklam olmas, devletlerin bir i isyan bastrmak iin kuvvet kul-
lanmasnn yasaa aykrlk tekil etmeyecei anlamna gelmitir. BM Genel
Kurulunun 21 Aralk 1965 tarihli ve 2131 (XX) sayl Devletlerin lerine
Karmann Yasaklanmas ve Bamszlk ve Egemenliklerinin Korunmas Bildirisi
nsz ve 4. paragrafnda, devirme ve dolayl mdahalelerin tm ekillerinin BM
Tunus, Msr ve
Libyaya yaplan Bat
mdahalelerinde gereke
demokrasi deil,
zgrlkler gibi daha
mulak ve greceli bir
kavramdr.
Yrd. Do. Dr. Sait Ylmaz
21. YZYIL
[38]
Ekim 11 Say: 34
artnamesinin bir ihlalini tekil ettii ve uluslararas bar ve gvenlie ynelik
tehdit oluturduu yer almaktadr. Bildiri Md.1/1de Her devlet bir baka devletin
rejimini iddet kullanarak devirmeye ynelik ayaklanmac, terrist ya da silahl faaliyet-
leri rgtlemekten, yardm etmekten, finanse etmekten, tevik, tahrik etmekten ya da
tolere etmekten ya da bir baka devletteki i karklklara karmaktan kanacaklardr
eklinde bir hkm bulunmaktadr.
2
Bir baka belge olan 1970 tarihli Dosta likiler Bildirisi de silahl eteleri gn-
derme, terrist hareketleri rgtleme, tahrik etme ve i sava balatma eklindeki
mdahaleleri kuvvet kullanma yasana dhil etmektedir. BM Genel Kurulunun
1981 tarihli 36/103 sayl Mdahalenin ve lerine Karmann Kabul
Edilmezlii Bildirisi de ayn ekilde bu tr yntemle-
ri bir baka devlete kar kullanmaktan kanma
ykmllklerinden bahsetmektedir. BM Genel
Kurulunun 14 Aralk 1974 tarih ve A/3314(XXIX)
sayl Saldrnn Tanm kararnda ..Bir devlet tara-
fndan veya bir devlet adna dier bir devlete kar silah-
l kuvvet fiillerini icra eden silahl etelerin, gruplarn,
gayri nizami askerlerin gnderilmesi veya bu gibi fiillere
nemli lde karlmas (dolayl) saldr olarak nite-
lendirilmektedir. BM hukuku, bir saldr ve savaa yol
aacak ekilde yorumlanamaz ve kullanlamaz.
Libya rnei
Ortadoudaki dnm srecinin, her bir rnei farkl zellikler gstererek
devam etmektedir. Tunusta gerekten sakin ve kansz bir dnm gereklemiken,
Msrda biraz daha zahmetli ve skntl bir deiiklik yaand. Libya rneine bakt-
mzda, Batllarn gerek harekta gereke yaratma, gerekse uygulama ynnde ulus-
lararas hukuku pek ok kez hie saydklar daha da belirgin olarak ortaya kmakta-
dr. Libya harekt ile ilgili temel baz gelimeler u ekilde zetlenebilir;
Libyann i ilerine mdahale saylabilecek ekilde bu lke iinde bir muhalif
grup yaratlarak, liderleri ynlendirilmi, zel kuvvetler ve dier szdrlan rtl
sava unsurlar ile Batllar tarafndan oluturulmu, lojistik destek salanmtr.
Libya aklarnda ve hava sahasnda oluturulan uluslararas askeri g, dardan
oluturduu bask araclyla, Kaddafi ile muhalifleri arasndaki atmann
muhalifler lehine geliimine destek vermitir.
BM tarafndan alnan kararlara temel tekil eden insan haklar ihlalleri Batl g-
lerin propaganda almalarndan ibaret kalm, BM neler olup bittii ile ilgili bir
gerei aratrma komisyonu (fact finding) kullanmamtr. Libyada BMnin mda-
halesine esas tekil edecek ekilde kitlesel bir insan haklar ihlali olduu gerekesi
yaratlmaya allm, bunun iin de lke gvenlik glerinin istikrar salamaya
ynelik operasyonlar Batl medya organlarnda kullanlmtr.
Devletlerin toprak
btnlnn
korunmas, siyasal
egemenlik ve i ilerine
karmama ilkeleri,
kuvvet kullanmann
nndeki en nemli
engellerdir.
2 Fatma Tademir, Uluslararas Terrizme Kar Kuvvet Kullanma Hakk, USAK, 2010, s.142.
Uluslararas Mdahale ve Meruiyet; Libya rnei
21. YZYIL
[39]
Ekim11 Say: 34
Bata Fransa olmak zere koalisyon gleri, BMnin
ruhunu gz ard ederek, yani uluslararas toplumun
meruiyet desteinin snrlarn ve haddi aarak, ulu-
sal kar kayglarna gre hareket etmilerdir.
3
BM Gvenlik Konseyi, Batl glerin ynlendir-
mesi ile BM artnamesi VII. Blme gre kararlar ala-
rak, Kaddafinin kendi lkesinin gvenliini salamas-
n ve rejimini korumasn engelleyecek artlar ve bask
unsurlar yaratmlardr: Bu kapsamda, Libya devletinin insani yaam tehdit etme-
mesini; engelleme bahanesi ile ambargo uygulanmas (1970 No.lu karar) ve Kaddafi
ile dier su ileyenlerin Uluslararas Ceza Mahkemesinde yarglanmasn istemitir.
Kaddafinin bu karara uymamas zerine, BM Gvenlik Konseyi, 1973 sayl
karar ile, Libya hava sahasn uua yasak blge ilan etmi ve eer bunlara uyulmaz
ise her trl ara kullanlarak igale varmayan, insani mdahale amal askeri ope-
rasyon yaplacan belirtmitir.
BMnin 1973 sayl karar, direniiler dahil sivilleri korumak ve onlara insani
yardm yaplmasn ve Libya silahl kuvvetlerinin etkisiz hale gelmesini
hedeflemektedir. Byle bir karar karsnda hangi lke kendi lkesindeki bir
ayaklanmaya kar koyabilir?
Bu kararn nasl alnd, nasl uygulanaca ve benzeri konularda tartmalar
daha balamadan, Fransa sava uaklar Libyay vurmaya balamtr. Hemen ardn-
Gnmzde demokrasi,
hukukun stnl,
insan haklarna sayg ve
aznlklarn korunmas
gibi ortak beeri deerler,
en ok kullanlan aralar
haline gelmitir.
3 Ramazan Gzen, Libya Operasyonunda Uluslararas Meruiyet Krizi, ORSAM, 21 Mart 2011.
Yrd. Do. Dr. Sait Ylmaz
21. YZYIL
[40]
Ekim 11 Say: 34
dan, ngiltere, Kanada ve ABD gibi lkelerin saldrla-
ra balamas oynanan oyunun yeni bir perdesi olmu-
tur.
Uluslararas gler, BMnin verdii meruiyetin
snrn amlar, hatta ktye kullanmlardr. BM
1973 sayl kararn hemen arkasndan, Libya Dileri
Bakan Musa Kusann, Libyann BM kararna uyaca-
n, atekes ilan ettiini, ayaklanmaclara veya protes-
toculara kar saldr olmayacan aklamasna ramen, BM Gvenlik Konseyinin
gelimeleri beklemesi gerekirken saldrlara devam edilmitir.
Sonu
BMnin kurulduu dnemlerde uluslararas gvenlik, geleneksel olarak devletle-
rin gvenlii anlamna gelmekteyken, gnmzde bu anlay geerliliini yitirmek-
tedir. zellikle geni apl insan haklar ihlallerinin yaand i atmalar karsn-
da BM, bir tarafta uymak zorunda olduu kurucu Antlamann hkmleri, dier
tarafta ise ciddi boyutlara ulaan insan haklar ihlallerinin varlndan kaynaklanan
bir ikileme dmektedir; Bu ikilemler Irak, Somali, Bosna Hersek, Haiti ve Ruanda
gibi olaylarda yaanmtr. te yandan gnmzde demokrasi, hukukun stnl,
insan haklarna sayg ve aznlklarn korunmas gibi ortak beeri deerler, uluslararas
politikann en ok devreye sokulan, kullanlan aralar haline gelmilerdir. Bunlar
Batl glerin evre, lke ve mdahale politikalarnn siyasi/hukuki referans
hkmndedirler. Yaanan ikilemler BM Antlamasnn uyumazlklarn zmne
ynelik hkmlerinin gncelletirilmesi zorunluluunu ortaya koymutur.
Batl gler Libyada da uluslararas hukuka aykr olarak meru kuvvet kullanma
hakkn bir kez daha ara haline getirmilerdir. Uluslararas operasyon, muhalifleri
daha avantajl hale getirirken, Kaddafi tarafn kskaca almtr. Uluslararas
kamuoyuna verilen imaj ise; demokratik dnm ve insan haklar ihlallerinin sona
erdirilmesidir. Ancak, Libyann gelecei ile ilgili yaplmaya balanan toplantlar
ncesi basna yansyan haberler bata Fransa tarafndan olmak zere Libya pastasnn
oktan paylald ynndedir. Geleneksel mdahalelerin bugnk sivil savalar,
demokrasi gelitirme, self-determinasyon destei veya kendini savunma gibi pek ok
gvenlik sorununu zmekte yetersiz kald grlmektedir. Bunun aktr dzeyin-
deki sebebi demokratik olmayan, geri kalm lkelerden daha ok a gzl ve iddet
yanls Batl lkeler ve onlarn oyun makinesi haline gelen BMnin khnemi yap-
sdr. lkelerin nasl ynetileceklerini Batnn dayatmas ve egemenliini, toprak
btnln belirlemesi yerine, insanln daha silahsz ve adil bir ekilde zecek
bir gvenlik anlayna ve blgesel BMlere ihtiyac bulunmaktadr.
21. YZ YIL
Gnmzde demokrasi,
hukukun stnl,
insan haklarna sayg ve
aznlklarn korunmas
gibi ortak beeri deerler,
en ok kullanlan aralar
haline gelmitir.