Hikmet Toprak - Kati Atik

DOKUZ EYLL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES Y AYINLARI NO: 265
KATI ATIK TOPLAMA TAIMA ve

BERTARAF SSTEMLERNN
ENYLENMES ve EKONOMS
C
Do.Dr.Hikmet TOPRAK
evre Mhendislii Blm
D.E..MHENDSLK FAKLTES BASIM NTES
OCAK - 1998
ISBN 975-441-115-8
NSZ
Yaadmz doal evreyi kirleten unsurlardan birisi de kentsel kat atklardr.
Belediyelerimiz dzenli deponilerini ina edip, topladklar kat atklar burada
bertaraf edecekleri yerde, bo bulduklar alanlara dzensiz olarak ve akta atma
ilemini tercih etmektedirler. Herhangi bir hidrolojik ve hidrojeolojik aratrma
yaplmakszn seilen alanlara atlan kat atklar, verimli tarm arazilerinin yok
olmasna neden olduu gibi, en nemlisi insan saln ok ciddi boyutlarda tehdit
etmektedir. Dier bir nemli olumsuz etkisi ise, sznt sularnn yeralt sularn ar
derecede kirletmesidir.
Bu ders notu, deponi planlamasndan ok, kat atklarn sistematik bir ekilde nasl
toplanacan ve tanacan aklayan bir kaynak niteliindedir. Toplama ve tama
sistemlerinin nasl eniyilenebilecei, ara aktarma istasyonlarnn nasl
konumlandrlaca ve hangi bertaraf nitesine ne kadar ve hangi zelliklerde kat
atk gnderilebilecei sorularnn rneklerle aklanan yantlarn iermektedir. Bu
kitabn ana konusu toplama ve tama sistemlerinin eniyilenmesi ve ekonomisidir.
lk blmde kat atklarn nicelik ve nitelikleri ksaca aklanmtr. Drdnc
blm oluan kat atk miktarnn kaynanda uygulanabilecek ilemlerle nasl en aza
indirgenebilecei ile ilgilidir. Son iki blm ise, toplama ve tama sistemlerinin
eniyilenmesini iermektedir. Ekler ksmnda daha nce yaplan almalarn elden
geirilmi sonular verilmitir.
Kat atklarn toplanmas ve tanmas konusunda kaynak eksikliini gidermede az
da olsa katkda bulunacana inandm bu ders notunun tm kullanclara faydal
olmas dileimle....
OCAK - 1998
Do.Dr. Hikmet TOPRAK
ERK
BLM 1 - KAH ATIKLARIN KAYNAKLARI
1. KAT ATIKLARIN SINIFLANDIRILMASI I- 1
1.1. Evsel Atklar 1- 1
l.Z Endstriyel Atklar 1-2
1.3. Ak Alanlardan Kaynaklanan Atklar \. 2
1.4. Zirai Atklar 1- 3
1.5. Hastahane Atldan 1- 3
1.6. Antma Tesislerinden Kaynaklanan Atklar 1- 3
1.7. Radyoaktif At ar 1- 3
BLM 2 - KATI ATIKLARIN ZELLKLER
1. KENTSEL KAT ATIKLARIN ZELLKLER 2- 1
1.1. Fiziksel Kompozisyon 2- 1
1.1.1. Bileenler ve Bulunma Oranlan 2- 1
1.1.2. Nem erii 2- 2
1.1.3. Younluk 2- 5
1.2. Kimyasal Kompozisyon 2- 8
1.2.1. Isl Deer 2- 9
1.2.Z Kimyasal erik 2-12
BLM 3 - KAH AliKIARIN RETM HIZI
I. MKTAR 3- 1
2 RETM HIZLARININ STATSTKSEL ANALZ 3- I
Z l. statistiksel Byklkler 3- 2
2 1.1. Frekans 3- 2
Zl.Z Ortalama 3- 3
Z1.3. Medyan 3- 3
2 1.4. Mod 3- 3
2 1.5. Standart Sapma 3- 3
Z1.6. Varyasyon Katsays 3- 4
22 Grafik Gsterim ve Analiz 3- 4
22/. Zaman Serileri 3- 4
222 Frekans Dalm 3- 4
223. Aritmetik Olasdtk Kad 3- 6
- i -
2.2.4. Log - Normal Olaslk Kad 3- 6
2.2.5. Olaslk Katlarnn Kullanm 3- 6
3. BRM RETM HIZLARININ FADES 3- 9
4. BRM RETM HIZLARININ SAPTANMASI 3-10
4.1. Ykleme Says 3-11
4.2. Arlk - Hacim Analizi 3-12
4.3. Madde Dengesi 3-12
5. BRM RETM HIZINI ETKLEYEN FAKTRLER 3-15
BLM 4 - KATI ATIKLARA KAYNAINDA UYGULANAN LEMLER
I. AMA VE UYGULANAN LEMLER 4- I
1.1. tme 4- 1
1.2. Ayklama 4- I
13. Sktrma 4- 3
BLM 5 - KATI ATIKLARIN TOPLANMASI
1. KATI ATIK TOPLAMA YNTEMLER 5- 1
/./. Hareketli Konteyner Sistemi (HKS) 5- I
1.2. Sabit Konteyner Sistemi (SKS) 5- 3
1.3. Toplama leminin Bileenleri 5- 4
13.1. Alma 5- 4
13.Z Tauna 5- 4
13.3. Bertaraf Yerinde Boaltma 5- 4
13.4. Dnme 5- 4
1.4. HKS in Toplama lemi Analizi 5- 5
1.5. SKS in Toplama lemi Analizi 5-11
1.5.1. Mekanik Yldemeli Kamyonlar 5-11
1.5.2. El le Yklemeli Kamyonlar 5-18
1.6. Toplama Gzergahlar 5-23
1.6.1. Gzergahlarn karlmas 5-23
1.6.2. Master Program 5-28
2 LER ANALZ TEKNKLER 5-39
2/. Sistem Analizi 5-39
22 letme Aratrmas 5-40
23. Benzeim 5-40
24. Tekniklerin Uygulanmas 5-41
24.1. Mevcut Sistemin iyiletirilmesi 5-41
24.2 Mevcut Sistemin Modifikasyonu 5-41
24.3. Yem Sistemin Tasarm 5-41
BLM 6 - KAH ATIKLARIN TAINMASI
1. TRANSFER LEMNN GERE 6- 1
2 TRANSFER STASYONLARININ KONUMU 6- 5
21. Atik Tahsisat Problemi (ATT) 6- 6
22 ATP zm 6- 7
23. Genelletirilmi Bir Boyutlu Dinamik Programlama 6-12
2.4. Envanter Problemleri 6-14
3. KARIIK INTEGER' YNTEM LE LNEERZASYON 6-39
EK 1 - STANBUL KAH ATIK TOPLAMA SSTEM OPTMZASYONU
I. TAIMA OPTMZASYONU Ek 1- 1
1.1. ki Bertaraf nitesi Bulunan Blgelerde Tama Optimizasyonu Ek 1- 1
l.Z Klasik Tama Optimizasyonu Ek 1- 1
13. Aktarmak Taana Durumunda Optimizasyon Ek 1- 3
2 STANBUL TAIMA OPTMZASYONU Ek 1- 4
Z l. Taana Optimizasyonu Verileri Ek 1- 4
22 Optimizasyon Denklemleri Ek 1- 7
23. Lineer Denklem Takmnn zm Ek 1- 10
EK 2 - ZMR KAH AHK TOPLAMA SSTEM OPTMZASYONU
/. KATI ATIK TOPLAMA VE UZAKLATIRMA PROBLEM1 Ek 2- 1
2 VER DERLEME Ek 2- 2
3. INTEGER' LNEER POGRAMLAMA MODEL Ek 2- 2
3.1. Karar Deikenleri Ek 2- 2
3.Z Parametreler Ek 2- 4
33. Matematiksel Formlasyon Ek 2- 4
3.4. Modelin zm Ek 2- 7
33. Duyarlk Analizi
Ek 2- 8
3.5.1. Yeildere Transfer istasyonunun Kapasitesinin Arttrlmas Ek 2- 8
33.2 Uzundere Bertaraf nitesinin Kapasitesinin Arttrlmas Ek 2- 8
333. Yeildere ve Uzundere Tesislerinin Kapasitelerinin Arttrlmas Ek 2- 8
- i i i -
UYGULAMALAR
BLM 2 - KATI ATIKLARIN ZELLKLER
1. Kat Auk rneinin Nem erii 2- 3
Z Kat Atk rneinin Younluu 2- 6
3. Kentsel Kat Atk rneinin Isl Deeri 2-10
4. Kat Atk rneinin Kimyasal Bileimi 2-13
BLM 3 - KATI ATIKLARIN RETM HIZI
I. Kat Atk retim Hzlarnn Frekans Dalm 3- 7
2 Birim Kat Atk retim Hzlar 3-11
3. Madde Dengesi 3-13
BLM 4 - KATI ATIKLARA KAYNAINDA UYGULANAN LEMLER
I. Evde Uygulanan Ayklama leminin Isd ieriine Etkisi 4- 2
2 Evde Uygulanan Sktrma leminin Hacime Etkisi 4- 3
BLM 5 - KATI ATIKLARIN TOPLANMASI
1. Tama Hz Analizi 5- 7
2 HKS Analizi 5- 9-
3. SKS Analizi 5-12
4. HKS ve SKS'nin Kyaslanmas 5-14
5. Toplama lemi Analizi 5-18
6. Bir Yerleim Blgesinin Toplama Sisteminin Analizi 5-20
7. Gzergahlarn karlmas ve Toplama Sistemlerinin Analizi 5-29
8. Toplama Gzergahlarnn karlmas 5-37
BLM 6 - KATI ATIKLARIN TAINMASI
1. Nakil Seeneklerinin Ekonomik Kyaslamas 6- I
2 VAM Ynteminin ATP zmnde Kullanlmas 6- 7
3. Ko po tun Depolan a 6-14
4. Tama Sistemlerinin Simplex' Yntemi le Optimizasyonu 6-21
Kat Atklarn Kaynaklan
BLM 1
KATI ATIKLARIN KAYNAKLARI
L KATI ATIKLARIN SINIFLANDIRILMASI
Kat atklar kaynaklarna gre aadaki gibi snflandrlabilir
- Evsel atklar
- Endstriyel atklar
- Ak alanlardan kaynaklanan atklar
- Zirai atklar
- Hastahene atklan
- Artma tesislerinden kaynaklanan atklar
- Radyoaktif atklar
1.1. Evsel Atklar
Evsel atklar yerleim blgelerinden kaynaklanr ve genellikle yiyecek ve dier atklardan (pet
ie, kat, karton, plastik) ibarettirler. Yiyecek atklan yemek hazrlama, piirme ve yeme
ilemleri sonucunda oluurlar ve genelde sebze, meyve, artk yemek, ekmek gibi bileenleri
ierirler.
Yiyecek atklan organik yapda olduklarndan kolayca ayrabilir zellie sahiptirler. Bu
zellikleri ve ksa srede koku oluturmalar kat atk toplama sisteminin tasarmn ve iletimini
nemli lde etkiler.
1 - 1
Kan Atklarn Kaynaklan
Kafeterya ve restoranlar, hastahane ve hapishane gibi tesisler ve zellikle besin sektrne ynelik
retim yapan endstriler (konserve fabrikalan ve et kesim ve paketleme niteleri) byk miktarda
organik kkenli atk olutururlar. Kat atklarn organik madde ierii, eer bertaraf amac ile
kompostlatnna uygulanacaksa nemli bir unsurdur.
Dier kaynaklar tarafndan da retilmelerine ramen sprnt olarak tanmlanan atklar genelde
evsel atklar olarak ele alnmaktadr. Bunlar; kat, karton, plastik, tekstil, lastik, deri, odun, ahap
ve bahe sprntleri gibi yanabilir ve cam, alminyum kutu, demir tr olan ve olmayan metal,
moloz gibi yanamz bileenlerden ibarettirler.
Evsel atklarn bnyesinde, zellikle k mevsiminde bol miktarda kl ve cruf gibi inert
maddeler de bulunmaktadr. Isnma ve dier amalar iin kullanlan kmr, odun gibi
yakacaklarn son rnleri genelde ince, pudral yapya sahip kl ve klinkerleri ierir. Bu tr
atklar endstrilerden (buhar kazanlarndan) ve zellikle bol miktarlarda termik sarmallardan da
kaynaklanmaktadr.
1.2. Endstriyel Atklar
Her endstriyel sektrn rn tipine bal olarak kendine zg bir atk tr vardr. Konserve
fabrikalan bol miktarda meyve ve sebze at olutururken, pil fabrikalan ise tehlikeli atk tipine
giren ve ar metal ieren atklar olutururlar. Tehlikeli atklar; kimyasal, biyolojik, yanabilir,
parlayabilir, patlayabilir zelliklere sahiptirler.
1.3. Ak Alanlardan Kaynaklanan Atklar
Parklar, baheler, byk alanlar, oyun sahalan, plajlar, rekreasyon amac ile kullanlan yerlerde
oluan atklar genelde, bitki atklarn, zemin sprntlerini, insanlar tarafndan evreye atlan
yiyecek, kat ve benzeri atklan, hayvan dklarn ierir.
1 - 2
Kat Atklarn Kaynaklan
1.4. Zirai Atklar
Bu tip atklar iftliklerden, tarlalardan, balardan ve benzeri zirai alanlardan kaynaklanr. Genelde
bitkisel atklan ierir. Tavuk, koyun ve inek iftliklerinin atklan hayvan dks ve atk saman
bakmndan olduka zengindir. Bu tr atklar besi iftliklerinden kaynaklanan hayvan lelerini de
iermektedir.
1.5. Hastahane Atklan
Hastahane atklan da zel ve tehlikeli atklar snfna sokulmaktadr. Bu atklar bol miktarda
enfekte atklar ierir. Serum hortumlan ve ieleri, ameliyat artklan, pamuk, bez gibi maddelerin
ayn olarak toplanp ya deponide kire yataklarna gmlmeleri yada zel yakma tesislerinde
yaklmalan gerekir.
1.6. Artma Tesislerinden Kaynaklanan Atklar
me suyu, evsel ve endstriyel atksu antma tesislerinin atklan genelde antma amurlandr.
Bunlarn zellikleri uygulanan antma srecine baldr ve ar metal ieren amurlarn genelde
deponide zel yerlere gmlmeleri gerekir.
1.7. Radyoaktif Atklar
Bata nkleer santrallar olmak zere, atom aratrma kurumlan ve nkleer tp merkezleri
radyoaktif atklar oluturmaktadr. Bu tip atklar kanserojen, yksek dozlarda ise ldrc
nitelikte olduklarndan zel yntemler kullanlarak bertaraf edilmelidir. Bu atklar genelde kat
ve sv yapdadr.
1 - 3
Kan Anklarm zellikten
BLM 2
KATI ATIKLARIN ZELLKLER
1. KENTSEL KATI ATIKLARIN ZELLKLER
Kentsel kat atklarn zelliklerinin bilinmesi; toplama, tama ve bertaraf sistemlerinin tasarm,
tesisi ve iletilmesi, geri kazamlabilir maddelerin ekonomiye kazandrlmas, eneji retimi
alarndan son derece nemlidir.
Organik madde ierii yksek olan kat atklar kompostlatmna ilemi iin olduka uygundur.
Bunun yannda, sl ierii yksek olan kat atklarn eneji retimi amac ile yaklmas fizibil
olabilir.
1.1. Fiziksel Kompozisyon
1.1.1. Bileenler ve Bulunma Oranlan
Kentsel kat atklarn tipik bileenleri ve bulunma oranlan aadaki izelgede verilmitir.
Bileenlerin bulunma yzdeleri: yerleim blgesinin zelliklerine, mevsime, iklime, blgenin
sosyo-ekonomik yapsna ve dier birok faktre bal olarak deiir. Tasanm amacna ynelik
almalarda bileenler arazi almalan ve deneyleri ile saptanmaldr. Numune alnacak blgeler
rastgele seilmeli ve veriler istatistiksel analize tabi tutulmaldr. Veri says anlaml sonulann
alnmasn salayacak kadar bol olmaldr. Numune almada izlenecek yntem aada
sunulmutur:
- Numune yn drt eit paraya blnr
- Paralardan birisi tekrar drt eit paraya blnr
2 - 1
Kan Alklarn (hrllikler
- Bt yeni drt paradan birisi seilir
- Analizlenecek parann toplam arl 80 kg civarnda olmaldr
- Analizlenecek parann ayrmaya ve rmeye uramamasna dikkat edilmelidir
- Parann tm bileenleri iermesine dikkat edilmelidir
Bi l een Bul unma or an (%a r l k)
Ar al k Ti pi k deer
Yi yecek 6- 26 15
Ka t 25- 45 40
Kar t on 3- 15 4
Pl ast i k 2- 8 3
Tekst i l 0- 4 2
Last i k 0- 2 0. 5
Der i 0- 2 0. 5
Bahe at kl ar 0- 20 12
Ahap 1- 4 2
Cam 4- 16 8
Al - kut u 2- 8 6
Met al 0- 1 1
Fe- met al 1- 4 2
Kl ve cr uf 0- 10 4
1.1.2. Nem erii
Kat atklarn nem ieriinin bilinmesi dier bertaraf yntemlerinde olduu gibi, zellikle yakma
tesislerinin tasarm ve iletilmesi iin son derece nemli bir fiziksel parametredir. Kat atklarn
nem ierii slak veya kuru maddenin birim arl baznda tanmlanr. Islak arlk baznda
aadaki eitlik ile verilmektedir
Nem ierii {%) =( a~~ ^)(100) 1
3 p
a : rnein balangtaki arl ||
b : rnein kurutma sonras arl ||
Kan Atklarn zellikleri
Aadaki izelgede bileenlerin nem ierikleri sunulmutur:
Bi l een Nemi er i i (%)
Yi yecek 50- 80 70
Ka t 4- 10 6
Kar t on 4- 8 5
Pl ast i k 1- 4 2
Tekst i l 6- 15 10
Last i k 1- 4 2
Der i 8- 12 10
Ahap 15- 40 20
Cam 1- 4 2
Al - kut u 2- 4 3
Met al 2- 4 2
Fe- met al 2- 6 3
Kl ve cr uf 6- 12 8
Kentsel atklarn nem ierii % 15 ila % 40 arasnda deimektedir. Blgesel zelliklere ve
sosyoekonomik yapya bal olarak olduka geni bir arala sahip olan nem ieriinin tipik
deeri % 20 olarak verilmektedir.
Uygulama - 1 : Kat atk rneinin nem ierii
Aadaki izelgede bileen baznda zellikleri verilen kat atk rneinin em ieriini
hesaplaynz.
zm
I. Bileenlerin kuru asrlklar
Kat atk rneini oluturan her bileenin 100 kglk numune baznda kuru arl aadaki
eitlik ile hesaplanabilir:
2 - 3
Kali Alklarn zvlliklcrt
MnJnJ ' Kuru alrllk ( t e )
N : Nem ierii (%)
si
Mrazdo Yzde a8lrllk (%) I
Bi l een Bul unma or an Nemi er i i
(%a r l k) (%)
Yi yecek 15 70
Ka t 40 6
Kar t on 4 5
Pl ast i k 3 2
Tekst i l 2 10
Last i k 0. 5 2
Der i 0. 5 10
Bahe at kl ar 12 60
Ahap 2 20
Cam 8 2
Al - kut u 6 3
Met al 1 2
Fe- met al 2 3
Kl ve cr uf 4 8
Topl am 100
Yiyecek iin rnek hesap aada sunulmutur:
=(^^)(^)0 te ) - 4.5 kg
Sonular aadaki izelgede verilmitir:
2 - 4
Kat Atklarn zellikleri
Bi l een Kur u a r l k
(Kg)
yi yecek 4. 5
Ka t 37. 6
Kar t on 3. 8
Pl ast i k 2. 9
Tekst i l 1. 8
Last i k 0. 5
Der i 0. 4
Bahe at kl ar 4. 8
Ahap 1. 6
Cam 7. 8
Al - kut u 5. 8
Met al 1. 0
Fe- met al 1. 9
Kl ve cr uf 3. 7
Topl am 78. 1
2. Kan atk rneinin nem iceriei
1.1.3. Younluk
Kentsel kat atklarn younluklar aadaki izelgede verilmitir. Burada dikkat edilmesi gereken
husus, kat atn sktrlp sktrlmaddr. Kentsel kat atklarn younluklar sktrma
ilemi sonunda 180 ila 450 kg/m arasndadr. Tipik deer 300 kg/m3olarak verilmektedir.
2 - 5
Kat Atklarn <kellikleri
Bi l een Younl uk ( kg/ m5)
Yi yecek 120- 480 290
Ka t 30- 130 85
Kar t on 30- 80 50
Pl ast i k 30- 130 65
Tekst i l 30- 100 65
Last i k 90- 200 130
Der i 90- 260 160
Ahap 120- 320 240
Cam 160- 480 195
Al - kut u 45- 160 90
Met al 60- 240 160
Fe- met al 120- 1, 200 320
Kl ve cr uf 320- 960 480
Sktrlmam kentsel kat atklarn younluklar 90 ila 180 kg/m 3arasndadr. Tipik deer ise
130 kg/m5olarak verilmektedir. Kamyonda sktrlm kentsel kat atklarn younluktan 180
ila 450 kg/m5arasndadr ve tipik deeri ise 300 kg/m3'tr. Deponide sktrma ilemi uygulanm
kat atklann younluklar 350 ila 550 kg/m5arasndadr. Tipik deer 475 kg/m5'tr.
Uygulama - 2 ; Kat atk rneinin younluu
Aadaki izelgede bileen baznda verilen deerleri kullanarak evsel kat atk rneinin
younluunu hesaplaynz. Bileen hacimleri 1,000 kg kat atk rnei baznda hesaplanacaktr.
Bi l een Bul unma or an
(%a r l k)
Younl uk
( kg/ m3)
Yi yecek 15 290
Ka t 45 85
Kar t on 10 50
Pl ast i k 10 65
Bahe at kl ar 10 105
Ahap 5 240
Al - kut u 5 90
2 - 6
Kan Alklarn zellikleri
zm
/ . Bileenlerin hacimleri
Her bileenin 1,000 kglk numune baznda hacmi aadaki eitlik ile hesaplanabilir:
^.yzde
V = ( - 100 )(1,000 kg )
Y /
V' : / bileenin hacmi (m3 )
m,j0ede ' ' bileeninin arl (%)
Y, : /' bileeninin younluu {-^2 )
m3
Yiyecek iin mek hesap ve dier bileenler iin zet izelge aada sunulmutun
:8888588888588888388S88S8888888K88Si38!R883}S85!88588S!}882
Bi l een
2. Kan ark rneinin hacmi
Haci m (m)
Yi yecek 0. 52
Ka t 5. 29
Kar t on 2. 00
Pl ast i k 1. 54
Bahe at kl ar 0. 95
Ahap 0. 21
Al - kut u 0. 56
V = Y vt= 11-07 m 3
^ t fes
/ = 1
2 - 7
Kn Alklarn (Kellikleri
3. Kat alk rneinin vopunlueu
M n* = 1 , 0 0 0 kg
V 1 1 . 0 7 Z773
Aada deiik tip kat atklann sktrlma durumuna gre younluklan zetlenmitir
Bi l een Younl uk ( kg/ m3)
Evsel (s k t r l mam )
- Spr nt 90- 180 130
- Bahe at 60- 150 100
- Kl , cr uf 650- 830 740
Evsel ( s k t r l m )
- Kamyonda 180- 450 300
- Deponi de 350- 600 450
Ti car i / endst r i yel (s k t r l mam )
- Yi yecek 475- 950 530
- Spr nt
= Yanabi l i r 45- 180 120
= Yanamaz 180- 360 300
1.2. Kimyasal Kompozisyon
Kat atklann ilem ve geri kazanm alternatiflerinin saptanabilmesi iin kimyasal bileiminin
saptanmas gerekir. Kat atklar yakt olarak kullanlacaksa aadaki drt nemli zellik
bilinmelidir:
- n analiz (1 saat sre ile 105 Cde kurutma sonucunda nem ierii, 950 Cde yakma
sonucunda uucu madde ierii, yakma sonucunda kalnt kl ve kalan sabit karbon miktar)
- Kln olumaya balad scakhk
- C, H, O, N, S kompozisyonu
- Isl ierik
2 - 8
Kan Antlarn zellikleri
Kentsel atklann kimyasal zellikleri aadaki izelgede sunulmutun
Par amet r e Bul unma or an (%a r l k)
Nemi er i i 15- 40 20
Uucu madde 40- 60 53
Sabi t kar bon 5- 12 7
Yanamayan madde 15- 30 20
Yanan madde
- C 40- 60 47
- H 4- 8 6
- 0 30- 50 40
- N 0. 2- 1. 0 0. 8
- S 0. 05- 0. 3 0. 2
- Kl 1- 10 6
I s l deer ( kJ / kg)
- Or gani k f r aksi yon 12, 000- 16, 000 14, 000
- Topl am 8, 000- 12, 000 10, 500
1.2.1. Isl Deer
Kentsel kat atklarn inert kalnt ve eneji ierikleri aadaki izelgelerde sunulmutur:
Bi l een i ner t kal nt (%)
Yi yecek 2- 8 5
Ka t 4- 8 6
Kar t on 3- 6 5
Pl ast i k 6- 20 10
Tekst i l 2- 4 2. 5
Last i k 8- 20 10
Der i 8- 20 10
Bahe at kl ar 2- 6 4. 5
Ahap 0. 6- 2 1. 5
Cam 96- 99 98
Al - kut u 96- 99 98
Met al 90- 99 96
Fe- met al 94- 99 98
Kl ve cr uf 60- 80 70
2 - 9
Kat Mklann zellikleri
Bi l een I s l deer (103 kJ / kg)
yi yecek 3. 50- 7. 00 4. 65
Ka t 11. 60- 18. 60 16. 75
Kar t on 13. 95- 17. 45 16. 30
Pl ast i k 27. 90- 37. 20 32. 60
Tekst i l 15. 10- 18. 60 17. 45
Last i k 20. 90- 27. 90 23. 25
Der i 15. 10- 19. 80 17. 45
Bahe at kl ar 2. 30- 18. 60 6. 50
Ahap 17. 45- 19. 80 18. 60
Cam 0. 10- 0. 25 0. 15
Al - kut u 0. 25- 1. 20 0. 70
Met al
- -
Fe- met al 0. 25- 1. 20 0. 70
Kl ve cr uf 2. 30- 11. 65 7. 00
Uygulama - 3 : Kentsel kan atk rneinin sd deeri
Aadaki izelgede verilen bulunma oram ve sl deerlerim kullanarak kat atk rneinin sl
deerini hesaplaynz.
Bi l een Bul unma or an I s l deer
(%a r l k) ( kJ / kg)
Yi yecek 15 4, 650
Ka t
45 16, 750
Kar t on 10 16, 300
Pl ast i k 10 32, 600
Bahe at kl ar 10 6, 500
Ahap 5 18, 600
Al - kut u 5 700
zm
I. Bileenlerin eneri i deerleri
Kat atk rneini oluturan her bileenin 100 khk numune baznda eneji deeri aadaki
eitlik ile hesaplanabilir:
2 - 1 0
E> =(Jl<x?)(/' )(10 kg ]
) : Enerp deeri (kJ )
M y a rd a ' Y z d e (%)
r /
D. : s i deer ( )
Yiyecek iin rnek hesap aada sunulmutur:
E y ^ (^)(4.650 JL )(100 kg ) =69,750 kJ
Sonular aadaki izelgede verilmitin
Bi l een Ener j i deer i
(kJ )
Yi yecek
Ka t
Kar t on
Pl ast i k
Bahe at kl ar
Ahap
Al - kut u
69,750
753,750
163.000
326.000
65.000
93.000
3,500
2. Kat atk rneeinin tonlum enerii deeeri
2 - 1 1
Kal/ Atklarn zellikleri
3. Kat atk rneinin sl deeri
1,474,000J U __ kJ
100 kg kg
4. Kat atk rneinin kuru bazda sl deven
ID ^ -- UD )( . )
**" 100 M
kJ
I D ^ : Kuru bazda rnein sl deeri ( )
kg
kJ
ID : rnein sl deeri ( )
kg
Al : Alem ierii (= % 21)
e u . - W % H100,05,) M- %
m
5. Kat atk rneinin klsiiz kuru Itazda sl deeeri
!D Kim. K sz ~ ){'
100
100 - K - N!
, )
!DKutu.Ksz ' KiMiz kuru bazda rnein sl deeri (-*)
/ M. ,
kg
K7 : K! ierii (= % 5)
kJ
t D Kuru. K sz = ( 14.740 ^ )(
100
kg 100 - 5 - 21
) = 19,919
1J2.2. Kimyasal erik
Kentsel kat atklarn kimyasal zellikleri bileen baznda aadaki izelgede verilmitir. Kat atk
rneinin sl deeri mevcut deilse aada sunulan "Dulang" forml ile sl deer teorik olarak
hesaplanabilir.
2 - 1 2
Kan Atklann zellikleri
Bileen Kuru bazda kUtle (% )
Yiyecek
Kat
Karton
plastik
Tekstil
Lastik
Deri
Bahe atklar
Ahap
Deiik organil
Kl ve cruf
c
H 0 N S
Kl
48. 0
6. 4 37. 6 2. 6 0. 4
5. 0
43. 5
6. 0 44. 0 0. 3 0. 2
6. 0
44. 0 5. 9 44. 6 0. 3 0. 2 5. 0
60. 0
7. 2 22. 8
- -
1 0 . 0
55. 0
6. 6 31. 2 4. 6 0. 2 2. 5
78. 0 1 0 . 0
-
2. 0
-
1 0 . 0
60. 0 8. 0 11. 6 1 0 . 0 0. 4 1 0 . 0
47. 8 6. 0 38. 0 3. 4 0. 3 4. 5
49. 5 6. 0 42. 7 0. 2 0. 1
1. 5
48. 5 6. 5 37. 5 2. 2 0. 3 5. 0
26. 3 3. 0 2. 0 0. 5 0. 2 68. 0
!D ) =(337){C ) * (1,428)(// - ) + (95)(S )
kg 8
C, H, O, S : Bulunma ormtlar (%)
Uygulama - 4 : Kat atk rneinin kimyasal bileimi
A a dak i i z el gede v er i l en d e er l er i k u l l an ar ak k at at k r n e i n i n k i m y asal bi l ei m i ni
saptay n z .
Bi l een
Yi yecek
Ka t
Kar t on
Pl asti k
Bahe at
Ahap
A rl k
(kg)
Bi l ei m (kg)
Csl ak
Kur u C H 0 N S Kl
15
4. 5 2. 16 0. 29 1. 69 0. 12 0. 02 0. 23
45
42. 3 18. 40 2. 54 18. 61 0. 13 0. 08 2. 54
10
9. 5 4. 18 0. 56 4. 24 0. 03 0. 02 0. 48
10
9. 8 5. 88 0. 71 2. 23
- - 0. 98
10
4. 0 1. 91 0. 24 1. 52 0. 14 0. 01
0. 18
5
4. 0 1. 98 0. 24 1. 71 0 . 0 1 -
0. 06
Topl am 95 74>1 34. 51 4. 58 30. 00 0. 43 0. 13 4. 47
Kat! Antlarn dzfllitkr
zm
J. zet cizelee - 1
Bi l een Kt l e (kg)
Nem 20. 90
C 34. 51
H 4. 58
0 30. 00
N 0. 43
S 0. 13
Kl 4. 47
2. Nem ierii
Nem ierii aada hesaplanmtr:______________________________
Nem ierii = - MKubj
Nem ierii = 95.0 kg - 74.1 kg =20.9 kg
i . N ew ierisinin H ve O esdeeeri
Nem ierii (H) ve (O)'ne aadaki gibi dntrlebilir:
H = ( )(20.9) =2.32 kg
18
O = ( )(20.9) = 18.58 kg
18
4, zet cizelee - 2
Bi l een Kt l e (kg) Kt l e (%)
C 34. 51 36. 3
H 6. 90 7. 3
0 48. 58 51. 1
N 0. 43 0. 5
S 0. 13 0. 1
Kl 4. 47 4. 7
Topl am 95. 02 100. 0
2 - 1 4
5. Elementlerin molar kompozisyonu
Karbon iin rnek hesap aada, toplu sonular ise aadaki izelgede sunulmutur:
Motr
lllr-
m,
mal
Moic = P4 51 g- =2.873 mot
1201
mo/
Bi l een Kt l e (kg) Mol a r l (kg) Mol or an
C 34. 51 12. 01 2. 873
H 6. 90 1. 01 6. 832
0 48. 58 16. 00 3. 036
N 0. 43 14. 01 0. 031
S 0. 13 32. 06 0. 004
6. Kkrtl ve kkrtsT kimyasal forml
Karbon iin rnek hesap aada, toplu sonular ise aadaki izelgede sunulmutur:
2 - 1 5
Kat Alklarn ('kellikleri
7. Teorik sl deecr
Bi l een Mol or an
S = 1 N = 1
C 718. 2 92. 7
H 1, 708. 0 220. 4
0 759. 0 97. 9
N 7. 8 1. 0
S 1. 0 0
Kkrtl forml
( C n a z M .708 o ) ( <W W a ) ( S )
Kkrtsz forml
( C ^ H ^ O ^ N ) m
(337){3&3) * (1,428)(7.3 - ^- ) +(95)(0.1) = 13,546 kJ |
8
Yukandaki hesaplamalar zellikle enerji retimi sz konusu olduunda olduka nemlidir.
2 - 1 6
Kart Arklarn retim Hzt
BLM 3
KATI ATIKLARIN RETM HIZI
1. MKTAR
Kat atklarn miktarlarnn tanmlanmasnda hem hacimsel hem de ktlesel bazda birimler
kullanlmaktadr. Ancak, hacimsel tanmlama hatal sonular dourmaktadr, rnein, bir toplama
kabndaki p miktar ile sktumal kamyondaki ve sktrmak depotideki p miktarlar ayn
hacim baznda birbirinden farkldr. Eer hacimsel bazda tanmlama yaplacaksa, sktrma oran
mutlaka belirtilmelidir.
Kan atklarn miktar mutlaka arlk baznda tanmlanmaldr. Sktrma oranna baklmakszn
arlk dorudan llebilmektedir. Arlk baz, kat atklarn tanmasnda da nemlidir. nk
aralarn tama kapasiteleri ve yollardaki ar vastalar iin tonaj kstlamalar arlk bazndadr.
2. RETM HIZLARININ STATSTKSEL ANALZ
Kat atk idaresinin gelitirilmesi iin istatistiksel analize gerek vardr, rnein, bir endstri
kuruluu iin, bir gnde retilen kat atk miktarlarnn maksimum deeri dikkate alnarak tahsis
edilecek kotteyner says atl kapasite yaratabilir. Bu nedenle, oluan kat atk miktarlarnn
retim hzna bal olarak istatistiksel analiz sonucu belirlenmi olan sayda konteyner tahsis
edilmelidir. Hesaplanmas gereken istatistiksel byklkler aada sralanmtr:
- Ortalama
- Mod
- Medyan
- Standart sapma ve varyasyon katsays
3 - 1
Kan Atklarn rerim Hz
2.1. istatistiksel Byklkler
2.1.1. Frekans
Belirli bir lm grubunda ayn deerin ka kez tekrarlandn gsterir. Frekans analizinde
uygulanmas gereken birinci ilem histogramn izilmesidir. Yeterli sayda ve duyarllkta veri
aralklar oluturulur ve bu aralklar yatay eksende iaretlenir. Veri grubu iinde, aralklara giren
veri saylan dey eksende iaretlenir ve ubuk diyagram olarak izilir, ikinci ilem frekans
histogram ve son ilem ise eklenik frekans histogramdr (ekil 1). Frekans histogram
histogramdaki saylann toplam veri saysna blnmesi ile yine ubuk diyagram eklinde izilir.
Eklenik frekans grafii frekans grafiindeki deerlerin birbirine ardl olarak eklenmesi ile elde
edilir. Eklenik frekans diyagram yatay eksendeki deere eit veya kk olan retim hznn
oluma olasln verir.
Eklenik frekans (%)
Kat atk retim hz (m3/gn)
ekil 1. Eklenik frekans histogram
3 - 2
Kan Anklartn rerim Hr
2.1.2. Ortalama
lm grubundaki verilerin aritmetik ortalamasdr:
X ~ ) iC Xi P
x : Ortalama deer
rt : Veri says
x. : L veri
2.1.3. Medyan
Veriler kkten bye gre sralanr ve eer veri says tek ise en ortada kalan deer, ift ise
ortada kalan iki deerin aritmetik ortalamas medyan olarak tanmlanr.
2.1.4. Mod
Veriler arasnda en yksek frekansa, frekans histogramnda ise en byk ubua sahip deerdir.
2.1.5. Standart Sapma
ans faktr nedeni ile herhangi bir veri grubu baz belirsizlikler ierebilir. lm hassasiyeti
deiik yntemlerle saptanabilir. En yaygn kullanlan yntem, llen bir deerin aritmetik
ortalamadan olan fark bazndadr. Standart sapma aadaki eitlik ile tanmlanmaktadr:
0

*
Q
I
I
E to - * f
i - 1
n - 1
ttandart sapma
I
3 - 3
Kan Atklarn relim Hz
Hatalarn artmas ile standart sapma artacaktr. Eer gzlemler normal olarak dalyorsa,
gzlemlerin %68.27'si,
arasndadr.
21.6. Varyasyon Katsays
Standart sapmann verilerin dalm hakknda bilgi veren kymetli bir indikatr olmasna ramen,
tek bana byk veya kk olduunu tanmlayamaz. Standart sapma ile birlikte dalmn nispi
ls olarak tanmlanan varyasyon katsays kullanlr:
2.2. Grafik Gsterim ve Analiz
Snrl sayda gzlemlerin deerlendirilmesindeki gvenirlik seviyesini arttrmak iin veriler
grafie alnmal ve eilim saptanmaldr. Bu amala aadaki yntemler uygulanabilir.
2.2.1. Zaman Serikri
Belirli bir zaman periyodunda zamana kar izlenen veriler bir zaman serisi oluturur. Zamana
kar grafie alnan veriler eilim, periyodisite ve salnmlar hakknda bilgi verir.
222 Frekans Dodun
Veriler alt gruplara aynlr ve bu alt gruplara giren gzlem saylar grafie alnr. Bu grafik
histogram olarak tanmlanr. ekil 2 ve 3'ten grlecei zere, histogram simetrik veya asimetrik
olabilir. Simetrik olanlar aritmetik normal, asimetrik olanlar ise geometrik normal dalma yar.
3 - 4
Kan Atklarn retim Hz
Gzlem says Frekans (%)
ekil 2. Simetrik dalm (aritmetik normal)
Gzlem says Frekans (%)
Kat atk retim hz (m3/gn)
ekil 3. Asimetrik dalm (geometrik normal)
3 - 5
Kan Alklarn Omim H:
223. Aritmetik Olaslk Kad
Olaslk erisini bir denklem ile ifade etmek mmkndr, ancak verilerin aritmetik olaslk
kadna aktarlmas ile sonular daha iyi bir ekilde grsel olarak yorumlanabilir. Aritmetik
normal dalma uyan veriler bir doru oluturacaktr.
224. Log-Normal Olaslk Kad
Geometrik normal dalma uyan veriler log-normal olaslk kadnda bir doru oluturur.
Gzlemlerin logaritmalar normal dalma uymaktadr.
225. Olaslk Katlarnn Kullanm
Bu olaslk katlarnn kullanlabilmesi iin, veriler nce kkten bye doru sralanr ve
aadaki eitlik kullanlarak verilerin noktalama pozisyonlar hesaplanr:
Elde edilen nokta, o deere eit yada kk olan gzlemlerin frekansn verir, (n + 1) terimi
veriler iinde en byk deerden daha byk veya en kk deerden daha kk bir verinin
olmas durumu iin kullanlr.
Olaslk kadnn kullanm ile aadakiler saptanr:
- Verilerin normal olarak dalp dalmad
- Aritmetik ortalamann yaklak deeri
- Standart sapmann yaklak deeri
- Frekans
Noktalama pozisyonu (%) = (^ >(100)
n * 1
m : ua numaras
n : Veri says
3 - 6
Ka Miktarn relim Ha
Geometrik standart sapma aadaki denklem ile hesaplanabilir:
Uygulama - 1 : Kat atk retim hzlarnn frekans dalm
Aadaki izelgede iki fabrikada oluan kat atk miktarlar verilmitir. Bu verileri kullanarak
fabrikalarn kat atk retin hzlarnn frekans dalmn belirleyiniz.
Kat at k r et i mh z ( mVgn)
Fabr i ka no. l Fabr i ka no. 2
12. 6 48. 6
1. 9 29. 1
17. 0 56. 0
6. 6 37. 4
10. 4 42. 7
11. 3 44. 6
7. 4 42. 0
1. 0 28. 5
12. 0 46. 8
15. 8 50. 5
22. 2
-
20. 0 -
a = a
9 T P
Xg 153
<jg : Geometrik standart sapma
xg : Geometrik ortalama
PM, : % 84.1 'deki deer
P1S9 : % 15.9'daki deer
3 - 7
Kat Attklartn retim Htv
zm
1. Noktalama pozisyonlar
Veriler nce kkten bye doru sralanm ve daha sonra noktalama pozisyonlar
hesaplanmtr. Aada I ve 2 nolu fabrikalar iin birer rnek hesap sunulmutur:
1 no/u fabrikann s ras iin
1.0
Noktalama pozisyonu = (-
12 + 1
2 notu fabrikann 1.sras iin :
)(100) = % 7.7
Noktalama pozisyonu = (
28.5
10 + 1
){100) = % 9.1
i
1
:
S r a 1 nol u f abr i ka 2 nol u f abr i ka
r et i mh z
(m3/ gn)
Nokt al ama
pozi syonu
(%)
r et i mh z
( mVgn)
Nokt al ama
pozi syonu
(%)
1 1. 0 7. 7 28. 5 9. 1
2 1. 9 15. 4 29. 1 18. 2
3 6. 6 23. 1 37. 4 27. 3
4 7. 4 30. 8 42. 0 36- 4
5 10. 4 38. 5 42. 7 45. 5
6 11. 3 46. 2 44. 6 54. 7
7 12. 0 53. 8 46. 8 63. 6
8 12. 6 61. 5 48. 6 72. 7
9 15. 8 69. 2 50. 5 81. 8
10 17. 0 76. 9 56. 0 90. 9
11 20. 0 84. 6
- -
12 22. 2 92. 3
-
-
Medyan
Or t al ama
St . sapma
11. 7
11. 0
7. 5
43. 7
43. 0
10. 0
Yukardaki izelge verilen ortalama ve standart sapma deerleri hesap yntemi ile bulunmutur.
3 - 8
Kan Atklarn retim Hra
2. Olaslk eraRe
Her iki fabrika iin olaslk grafii izilmi ve ekil 4'te verilmitir.
ekil 4. Olaslk grafii
3. BRM RETM HIZLARININ FADES
leme tabi tutulacak kat atklarn kaynaklarnn ve bileimlerinin bilinmesi yannda, ayn neme
sahip olan birim retim hznn da saptanmas gerekir. Kat atklarn birim retim hzlan genelde
(kg/kii.gn) olarak ifade edilir. Aadaki izelgelerde tipik retim hzlan verilmitir:
3 - 9
Kan Alklarn retim Hrj
Kaynak Bi r i mr et i mh z ( kg/ ki i . gn)
Kent sel 0. 75- 2. 50 1. 60
Endst r i yel 0. 40- 1. 60 0. 90
Kaynak r et i mh z Bi r i m
mer kezl er i 0. 5- 1. 1 kg/ per sonel . gn
Rest or anl ar 0. 2- 0. 8 kg/ zi ya r et i . gn
Konser ve f abr i kas 0. 04- 0. 06 t on/ t on r n
Mat baa 0. 08- 0. 10 t on/ t on ka t
Ot omot i v 0. 6- 0. 8 t on/ ar a
Raf i ner i 0. 04- 0. 05 t on/ per sonel . gn
Last i k f abr i kas 0. 01- 0. 30 t on/ t on hammadde
Kaynak Bi r i mr et i mh z (kg/ ki i , gj )
Kent sel 1. 84
Endst r i yel 0. 84
Kur umsal 0. 11
Haf r i yat / i naat 0. 30
Cadde t emi zl i i 0. 11
Par kl ar / pl aj l ar 0. 08
At ksu ar t ma t esi si 0. 20
4. BRM RETM HIZLARININ SAPTANMASI
Birim retim hzlarnn saptanmasnda yntem kullanlmaktadr; (a) ykleme says, (b)
arlk-hacim analizi ve (c) madde dengesi analizi.
3 - 1 0
Kat Atklarn relim Hz
4.1. Ykleme Says
Bu yntemde her ykleme says kaydedilir ve yklemede kullanlan ara zellikleri belirli bir
zaman periyodu iin saptanr. Aynca arlk deerleri de kaydedilir.
Uygulama - 2 : Birim kat atk retim hzlan
Aadaki verileri kullanarak bir yerleim blgesinin birim kat atk retim hzn hesaplaynz.
- Konut says =1,000 konut
- Bir konutta oturan kii says =4 kii/konut
- Gzlem sresi =I hafta
- Sktrmal kamyona ykleme says =10
- Sktrmal kamyonun ortalama hacmi =15.30 mJ
- Romrke ykleme says =10
- Romrkn ortalama hacmi =1.15 m*
- Triportre ykleme says =20
- Triportrn ortalama hacmi =0.25 mJ
zm
I. Haftada toplanan kat atk miktar t
Ar a t i pi Ykl eme
say s
Haci m
( m3)
Younl uk
( kg/ m1)
Topl ama r l k
(k)
Kamyon 10 15. 30 210 32, 130
Romr k 10 1. 15 90 1, 035
Tr i por t r 20 0. 25 60 300
Topl am ( kg/ haf t a) 33, 465
Not : Younl uk deer l er i kabul edi l mi t i r
3 - 1 1
Kat Atklarn retim Hzt
2. Birim retim hz
4.2. Arlk - Hacim Analizi
Toplama iini yapan aralarn atklan bertaraf nitesine dklmeden nce tartlr. Aralann
hacimleri ve ka konuta hizmet ettikleri saptanr. Birim retim hz benzer ekilde hesaplanr.
4.3. Madde Dengesi
Gerek bir yerleim blgesi iin gerekse de bir endstriyel kurulu iin yrtlebilecek en salkl
yntemdir. Bununla beraber, genelde zel bir durum karsnda uygulanmaktadr. Byk bir belde
iin bu analizin yrtlmesi olduka karmak ve zordur. nce sistemin snrlan izilir ve bu
snra giren ve kan unsurlar belirtilir. Daha sonra mmknse bu unsurlann birim hzlan
hesaplanr. Son olarak, bu ktle dengesi kullanlarak retilen atklann miktarlar bulunur. Madde
dengesi iin genel akm emas ekil 5'te sunulmutur.
- M
q (>W W )
a : Birim retim hz { ^ )
kii gn
M : Toplam kah atk miktar ( ^ )
hatla
nKaM ' Konut says {konut)
N : Bir konutta oturan kii says ( ^
konut
!SL
33,465 '
q --------------------------------^ ___________ = 1.20
(1,000 konut )(4 )(7 S )
' A konut A hafta
3 - 1 2
Kat Atklarn retim Hz
At k gazl ar
Hammadde
ekil 5. Madde dengesi iin genel akm emas
Uygulama - 3 : Madde dengesi
Bir konserve fabrikasna gnde 12 ton hammadde, S temkutu, 0.5 ton karton ve 0.3 ton deiik
tipte madde girmektedir. ktlar 10 ton rn ve 2 ton atksudur. Kutularn 4 tonu ilerideki
kullanm iin depolanmaktadr. Geri kalan 1 ton ise retimde kullanlmaktadr. Kullanlan
kutularn % 3' hasara uramakta ve bunlar geri kazanlmaktadr. Kartonlar paketlemede
kullanlmakta fakat hasara urayan % 31k tasm frnda dier katlarla birlikte yaklmaktadr.
Deiik tipteki maddelerin % 75'i frnda yaklan kat art eklindedir. Geri kalan belediyeye
p olarak verilmektedir. Bu aktivite iin bir madde akm emas iziniz ve madde dengesi
analizi yapnz.
zm
1. MaAAp akm .temas
12 ton hammadde --------*
5 ton kutu ---------------4 ton kutu depoda
0.5 ton karton --------*-
0.3 ton di er mad. --------
2 ton at ksu
ekil 6. Konserve fabrikas madde dengesi akm emas
-* A
-* B
-* C
-> D
3 - 1 3
Kan Atklarn retim Hz
2, Hasara ueramn kutu miktar t A)
(5 ton - 4 Km )(0.03) = 0.03 ton
3. Yaklan karton ve kaeu miktar (B)
(0.5 ton )(0.03) = 0.015 ton f
(0.3 ton )(0.75) - 0.225 ton I
Y , = 0.240 ton
4. Atk miktar (CI
(0.3 ton )(0.25) = 0.075 ton
m m m m
i!iaSK!8SKSH!8fS8SB<K
5. rn miktar (D)
10 ton yiyecek
1 ton - 0.03 ton = 0.97 ton kutu K.
R3:
0.5 ton - 0.015 ton = 0.485 ton karton
Y , = 11.455 ton
i
mmnmm|wwttuu
3 - 1 4
Kat Atklarn retim Hz
5. BRM RETM HIZINI ETKLEYEN FAKTRLER
retim hzn; corafk konum, mevsim, toplama skl, mutfak tclerinin kullanlp
kullanlmad, toplumun sosyo-ekonomik yaps, belediyenin geri evrim uygulamalar etkiler.
Corafik konum beldenin iklimim belirler. Ilman iklime sahip blgelerin park ve bahelerinden
kaynaklanan atklar daha fazladr. Sebze ve meyvelerin byme mevsiminde oluan atk miktar
dier dnemlere kyasla farkllk arzeder. Toplama skl fazla ise oluan atk miktar daha fazla
olacaktr. Kstl p toplama kabma sahip olan atk retici gazete ve dier baz maddeleri evinde
depolayacaktr. Tersine, atklar sk toplanyorsa bunlar atma eilimine sahip olacaktr. Oluan
atk miktan ayndr fakat toplanan miktar sk toplama sistemi iin daha fazladr. Evde
tclerin kullanlmas ile yiyecek at miktan azalacaktr. Nfusun zengin kesimi baheli
evlere sahip olduundan bahe atklan art gsterecektir. Belediye tarafndan geri evrim
uygulanyorsa toplanan atk miktan azalacaktr. Kanun ve ynetmelikler, zellikle ambalaj
malzemeleri ile ilgili olanlar, atk miktann etkiler. Doal kaynaklann korunumuna ynelik eitim
programlan halkn atk oluturma alkanlklann etkileyecektir.
3 - 1 5
Kan Atklara Kaynanda Uygulanan lemler
BLM 4
KATI ATIKLARA KAYNAINDA
UYGULANAN LEMLER
1. AMA VE UYGULANAN LEMLER
Bu ilemlerin amac aada zetlenmitir:
- Hacmi azaltmak
- Fiziksel yapy deitirmek
- Kullanlabilir maddeleri geri kazanmak
1.1. tme
zellikle ABD'nde evlerde yaygn olarak kullanlan mutfak tcleri yemek artklarm kk
paralara ayrarak kanalizasyon sistemine verir. Bu uygulama ile toplanan kat atk miktar
azahrken kentsel atksu artma tesisine gelen organik madde yk artar. Kat atklarn organik
madde ierii azald iin bunlarn bertarafmda kompostlatrma ileminin uygulanabilirlii
ortadan kalkar.
1.2. Ayklama
Gazetelerin, alminyum kutularn ve cam ielerin evlerde kaynanda ayklanmas ile ekonomik
deeri olan bu maddeler geri kullanma sunulabilir. Toplanan kat atk miktar azalmaz, ancak
depolama, yakma gibi bertaraf sistemlerine verilecek atk miktar byk lde azalr. Bu
ayklama ilemi iin ayn bir toplama sistemi planlanmaldr.
4 - 1
Kat Atklara Kaynamla Uygulanan lemler
Uygulama - 1 : Evde uygulanan ayklama ileminin sl ieriine etkisi
Aadaki izelgedeki verileri kullanarak, kartonun % 90, kadn ise %60 orannda aykland
kabul ile kalan kat atn sl ieriini hesaplaynz.
Bi l een Bul unma or an I s l i er i i
(%a r l k) ( kJ / kg)
Yi yecek 15 4, 650
Ka t 40 16, 750
Kar t on 4 16, 300
Pl ast i k 3 32, 600
Tekst i l 2 17, 450
Last i k 0. 5 23, 250
Der i 0. 5 17, 450
Bahe at kl ar 12 6, 500
Ahap 2 18, 600
Cam 8 150
Al - kut u 6 700
Met al 1
-
Fe- met al 2 700
Kl ve cr uf 4 7, 000
Z.M
1. Geri kazanma ncesinde sl ierik
rnein toplam sl ierii, her bileenin bulunma oran ile sl ieriinin arpndan toplamdr.
Bi l een I s l i er i i (kJ / kg)
Yi yecek 697. 50
Ka t 6, 700. 00
Kar t on 652. 00
Pl ast i k 978. 00
Tekst i l 349. 00
Last i k 116. 25
Der i 87. 25
Bahe at kl ar 780. 00
Ahap 372. 00
Cam 12. 00
Al - kut u 42. 00
Met al
-
Fe- met al 14. 00
Kl ve cr uf 280. 00
Topl am 11, 080. 00
4 - 2
Geri kazanma ncesinde 1kg kat atn sl ierii 11,080.00 kJ /kg'dr.
2. eri kazanma sonrasnda isti ierik
Ayklama ilemi sonucunda % 90 orannda karton ve % 60 orannda kat geri kazanlmaktadr.
Geri kazanma sonrasnda sl ierik aadaki gibi hesaplanabilir:
(11,080.00 /kg) - (0.90X652 /kg) - (0.60)(6,700 /kg) =6,473.20 /kg
olarak hesaplanabilir. Ancak, bu deer kat atk miktarnda azalma meydana geldii iin arlk
baznda dzeltilmelidir:
(6,473.20 /kg) / [(0.04)(0.90) +(0.40)(0.60)| =8,940.88 /kg
1.3. Sktrma
Evlerde oluan kat atklarn sktrlmas amac ile deiik ekipmanlar kullanlmaktadr. Bu
sktrclar ile hacmi % 70'e varan oranlarda azaltmak olasdr.
Uygulama - 2 : Evde uygulanan sktrma ileminin hacime etkisi
Aadaki izelgedeki verileri kullanarak, sktrlm kat atklarn younluunun 320 kg/m3
olabilmesi iin olmas gereken hacim azalmasn hesaplaynz.
zm
I. Kat atk rneinin toplam asrl
4 - 3
Bi l een A r l k
(kg)
Younl uk
( kg/ m3)
Yi yecek 4. 31 288. 3
Ka t 19. 57 81. 7
Kar t on 2. 95 99. 3
Pl ast i k 0. 82 64. 1
Tekst i l 0. 09 64. 1
Last i k
-
128. 2
Der i 0. 68 160. 2
Bahe at kl ar 6. 49 104. 1
Ahap 1. 59 240. 3
Cam 3. 41 193. 8
Al - kut u 2. 36 88. 1
Met al 0. 68 160. 2
Fe- met al 1. 95 320. 4
Kl ve cr uf 0. 50 480. 6
2. Bileenlerin hacimleri
Bileenlerin hacimleri aadaki eitlik ile bulunabilir. Sonular aadaki izelgede sunulmutur.
3. Kat atk rneinin toplam hacmi
a
P
= r = 0.426 n?
i 1
K =
y,
V' : i Meenin/n hacmi (m3 )
mt : i bkeeninin aal (kg )
y, : /' bileeninin younluu (-& )
n r
4 - 4
Kan Anklara Kaynanda Uygulanan lemler
Bi l een Haci m
(m3)
yi yecek 0. 015
Ka t 0. 240
Kar t on 0. 030
Pl ast i k 0. 013
Tekst i l 0. 001
Last i k
-
Der i 0. 002
Bahe at kl ar
*
0. 062
Ahap
*
0. 007
Cam 0. 018
Al - kut u 0. 027
Met al 0. 004
Fe- met al
*
0. 006
Kl ve cr uf
*
0. 001
4. Sktrlabilir bileenlerin toplam aerle
Sk&nlamaz olarak kabul edilen bileenler yukardaki izelgede (*) simgesi ile gsterilmitir.
Bunlarn haricinde kalan bileenlerin toplam arl aada hesaplanmtr:
^S ta kn tsb U r ^Toplam ^S to ftrU a n a z
m, = 6.49 + 1.59 + 1.95 + 0.50 = 10.53 kg
/ - 1
= 4540 *9 - 10.53 kg = 34.87 kg
5. Sktrlm kat atsn hacmi
M,
T - *
)3Ct9fWfm
Sdafatatitr
t Sfntrfnuf
y _ ^ -87 kg q 10q 3
ySknntn . U.1W* m
320
m3
S
:!K
1
4 - 5
Kan Arklara Kaynanda Uygulanan iitin Ur
6. Sktrlabilir bileenlerin toplam hacmi
V = V V
Sthftnlabtr roptan S iatriam az
Y , vt = 0.062 0.007 0.006 * 0.001 = 0.076 m3
0-426 m3 - 0.076 r r r * 0.350 m3
I
7. Sktsttrlabilir maddeler iin hacim azalmas
V - V
^ y _ S#fB ntab*r Sttowrim m
^SOftmtaMr
L V = ( 35 ^ ~ -106 m3)(100) = % 68.9
0.350 rrr3
38
' { s
8. Tiim bileenleri ieren kat atkta sktrma sonras hacim aralnust
Al ' =
roptan
- V6
Tc/jtmn
LV = [O-426 rl (0.076 m3 + 0.109 ' 3)] / 100) = % gg6
0.426 rrr3
9. Deerlendirme
Evlerde bulunan sktrma aralar ile sktrlm kat atklar, depolama veya kompostlatrma
gibi ilemler iin mekanik olarak bileenlerine aynlacaksa, bunlarn bertaraf ileminden nce
yeniden ayrlmalar gerekir. Bu ilem retkenlik asndan negatif etkiye sahiptir. Ayrca, yiyecek
atklarnn bnyesindeki su sktrma ilemi ile kat ve benzeri geri kazanlabilir malzemenin
kalitesini bozacaktr.
4 - 6
Kat Atklarn Toplanmas
BLM 5
KAT ATIKLARIN TOPLANMASI
1. KATI ATIK TOPLAMA YNTEMLER
Kentsel kan atklarn toplama yntemleri iletim biimine, kullanlan ara zelliklerine ve kat
atk tipine gre deiik ekillerde snflandrlabilir. Yaygn kullanlan gruplandrma iletim biim
bazndadr, (a) hareketli konteyner sistemi ve (b) sabit konteyner sistemi.
1.1. Hareketli Konteyner Sistemi (HKS)
Bu sistemde bo konteyner belirli bir yere braklr, kat atk ile dolduktan sonra arkas bo olan
kamyondaki kaldrma dzenei ile kamyonun arkasna yklenir ve bertaraf nitesine tanr. Bo
konteyner yine ayn noktaya getirilir, indirilir ve yeniden kullanma sunulur. HKS yksek rerim
hzna sahip atklarn toplanmasnda olduka caziptir.
Tek, byk ve zeri kapal bir konteyner ok saydaki kat atk toplama bidonlarnn yaratt
hijyenik ve estetik sorunlar ortadan kaldrr ve ykleme-boaltma sresini en aza indirger. Ayn
kamyonda deiik tip ve ekillere sahip konteynerlerin kullanlmas deiik tip atklarn
toplanmasnda iletim kolayl salar. Konteynerin etkin bir ekilde kullanlabilmesi iin hacmi
belirli bir deeri amamaldr.
HKS toplama hattnda bir konteyner iin bir kamyon ve bir src gerektirir. Bu olumlu yanma
karn, toplama hatt bir gidi ve bir dn gzergahn kapsar (ekil 1). Bu nedenle, toplamada
kullanlan konteyner bykl ve kullanm etkinlii ekonomik neme sahiptir. Sktrlabilir
atklarn toplanmas durumunda sistem ekonomisinde sktrma ilemi ile bir girdi salanabilir.
5 - 1
Kan Atklarn Toplanmas
Ko n t e yn e r
(a) Allagelen yntem
Ko nt eyne r
b l ge s i
Do l u
k ont eyner
I | Bo?
k ont eyner
(b) Deitirmeli yntem
ekil 1. Hareketli konteyner sistemi
5 - 2
1.2. Sabit Konteyner Sistemi (SKS)
Bu sistemde toplama kasas veya konteyneri araca sabit olan kamyonlar kullanlr. Kk kaplar
ve bidonlar ya el ile yada mekanik olarak kasaya boaltlr. Kamyonun kasas dolunca toplama
ilemi braklr ve kan atklar bertaraf nitesine tanr. Kamyon geri dner ve kald yerden
toplama ilemine devam eder. SKS ok deiik tip kat atklara uygulanabilmesine ramen ar
endstriyel anklar iin uygun deildir. Aynca, hafriyat atklarnn toplanmasnda da
kullanlmamaldr. Sktrmak kamyonlardan ibaret olan SKSnde konteyner bykl ve
kullanm verimi HKS'ndeki kadar kritik deildir. Kk toplama kaplarnn kullanm ile
yklemede kolaylk salanr ve iletmeye elastikiyet kazandrlr. Yksek retim hzna sahip
atklar ok sayda kap gerektirdiinden alan sorunu yaratabilir. Kamyon kasasnn sktrmak
olmas tercih edilmelidir. Kk beldeler iin el ile ykleme uygulanabilir. SKS sistemi bir
src ve en az bir ykleyici olmak zere iki personel gerektirir (ekil 2).
Alma
blgesi
ekil 2. Sabit konteyner sistemi
5 - 3
Kat Arklarn Toplanmas
1.3. Toplama leminin Bileenleri
Deiik toplama sistemleri ve yntemleri iin gerekli ara ve personel saysnn saptanmasnda
herbir sistemin birim bertaraf zaman dikkate alnmaldr. Kan atklarn toplanmas ilemi dn
kademede gerekletirilir; (a) alma, (b) tama, (c) bertaraf yerinde boaltma ve (d) dnme.
13.1. Alma
(P), alma teriminin tanm kullanlan toplama sistemine baldr. Allagelen iletim moduna
sahip HKS iin alma sresi, bir bo konteyner doldurulduktan sonra bir sonraki konteynere ulam
iin geen zaman, dolu konteynerin alm iin geen zaman ve boaltldktan sonra yerine
getirilmesi iin geen zaman kapsar. Deitirmeli iletim moduna sahip HKS iin ise, dolu
konteynerin alm ve boaltm iin geen sreleri ierir. SKS iin, toplama kaplarnn kamyona
boaltlmas iin geen sredir.
13. Z Taana
(h), tama terimi, HKS iin, bertaraf nitesine ulam ve bo konteynerin eski yerine braklmas
iin dn srelerini kapsar. Bertaraf yerinde geen sreyi iermez. SKS iin ise, kamyon
dolduktan sonra bertaraf nitesine gidi ve bir sonraki gzergaha dn srelerini ierir. HKS'nde
olduu gibi, bertaraf yerinde geen sreyi iermez.
1.33. Bertaraf Yerinde Boaltma
(s), boaltma terimi bertaraf alannda boaltma iin geen sreyi ierir. Bu sre l zaman olarak
da tanmlanabilir. Konteynerin (HKS) veya kamyonun (SKS) bertaraf nitesinde boaltlmas,
kamyonun ve lastiklerinin ykanmas iin geen sreleri kapsar.
13.4. Dnme
(W), dnme terimi, toplama ilemini gerekletirmek zere, bertaraf yerinden konteyner noktasna
(HKS) veya gzergaha (SKS) ulam iin geen sredir. Dnme sresi; (a) i banda ve sonunda
kayt ve kontrol, (b) ilk seferde ilk alma noktasna gidi ve son seferde en son alma noktasndan
garaja dn, (c) trafik skklnda bekleme ve (d) bakm ve onarm faaliyetleri gibi gerekli
5 - 4
sreleri olduu kadar; (a) le yemei iin srenin almas, (b) yetkisiz ay ve kahve molalar
ve (c) arkadalarla sohbet gibi gerekli olmayan sreleri de ierir.
1.4. HKS in Toplama lemi Analizi
Her sefer iin gerekli sre (b ayn zamanda her konteyner iin gerekli sreye karlk gelir)
aadaki eitlik ile tanmlanmaktadr:
Burada; TKKS: HKS iin birim sefer sresi (saat/sefer), PI1KS: HKS iin birim sefer bana alma
sresi (saat/sefer), s : birim sefer iin bertaraf yerinde geen sre (saat/sefer), h : birim sefer iin
tama sresi (saat/sefer) ve w ; dnme sresi faktr (=0.10 - 0.25; tipik deer 0.15).
Alma sresi ve bertaraf tesisinde geen sre nispeten sabit olmakla birlikte, tama sresi hem
tama hzna hem de mesafeye babdr. Tama sresi aadaki gibi ifade edilmektedir:
Burada; h : Toplam tama sresi (saat/sefer), a : amprik sabit (saat/sefer), b : amprik sabit
(saat/km) ve x : gidi-dn tama mesafesi (km/sefer).
(a) ve (b) katsaylar aadaki izelgede sunulmutur;
Hxz k s t ( km/ saat ) a ( saat / sef er ) b ( saat / km)
40
56
72
88
0. 050
0. 034
0.022
0. 016
0. 025
0. 018
0. 014
0.011
5 - 5
Kat Alklarn Toplanmas
Puss aadaki gibi ifade edilebilir:
PHKS - pc + uc + dbc
Burada; pc: Dolu konteynerin abm iin geen sre (saat/sefer), uc: bo konteynerin braklmas
iin geen sre (saat/sefer) ve dbc : konteyner konumlan arasnda seyahat iin geen sre
(saat/sefer).
PllKS'nin hesaplanmasnda, eer (dbc) bilinmiyorsa, sre, h =(a) +(b)(x) denklemindeki (x)'in
yerine konteynerler arasndaki mesafenin yazlmas ile hesaplanabilir.
HKS sisteminde bir toplama aracnn bir gnde yapaca sefer says aadaki denklem ile
hesaplanabilir:
Burada; N,,: Gnlk sefer says (sefer/gn) ve H : gnlk alma sresi (saat/gn).
Baz durumlarda, zellikle uzun mesafelerin sz konusu olduu durumlarda, gn banda bertaraf
yerinden, gn sonunda ise bertaraf yerine yaplan seyahatlar iin geen sreler alma sresine
eklenmezler. Bu durumda (w) dzeltilmelidir.
N _ (1 - W) ( H)
* PHKS + s + a + { b ) ( x )
Bir haftada boaltlacak konteyner says belliyse, haftalk sre aadaki denklem ile bulunabilir:
(1 - w) ( H)
Burada; Dw: Haftalk sre (gn/hafta) ve t : bir haftada yaplan sefer says (sefer/hafta).
5 - 6
Eer haftalk sefer says bilinmiyorsa, aadaki eitlik ile hesaplanabilir:
Burada; Nw: Haftada yaplan sefer says (sefer/hafta), Vw: haftalk kat atk retim hz
(nv/hafta), e: konteyner kapasitesi (mJ/sefer) ve f : arlk ortalamal konteyner kullanm faktr.
(f) deeri kat atklar tarafndan igal edilen konteyner hacminin fraksiyonu olarak
tanmlanmaktadr. Bu deer konteyner bykl ile deitiinden yukardaki denklemde arlk
ortalamal deeri kullanlmaldr.
Uygulama - I : Tama hm analizi
Aadaki izelgede verilen ortalama hz deerleri, deiik bertaraf nitelerine olan deiik gidi-
dn mesafeler iin elde edilmitir. 11 kmlik bir uzakla sahip bir bertaraf nitesi iin (a) ve
(b) katsaylarn bulunuz ve gidi-dn tama sresini hesaplaynz.
Gi di - dn mesaf e
( km/ sef er )
Topl amsr e
(saat )
Or t al ama t a ma h z
( km/ saat )
2
0. 12 17
5
0. 18 28
8
0. 25 32
12
0. 33
36
16
0. 40 40
20 0. 48 42
25
0. 56 45
Notasyon
Lm : Gidi-dn tama mesafesi (km)
L : Bertaraf nitesine olan uzaklk (km)
h : Tama sresi (saat/sefer)
a ve b : Amprik katsaylar (saat/sefer ve km/sefer)
AC =
(c )(/)
5 - 7
1
Katt Atklarn Toplanmas
zm
1. Mesafe - sre erafiei
Gidi-dn mesafeler x ekseninde, toplam sreler ise y ekseninde olmak iizere mesafe-sre
grafii izilir (ekil 3). Sz konusu grafikten, anprik tama katsaylar a =0.080 saat/sefer ve
b =0.020 km/sefer olarak saptanabilir.
Seyahat sresi (saat/sefer)
Gidi-dn tama mesafesi (km/sefer)
ek i l 3. M esaf e- s r e gr af i i
2. Gidi - dn tasma mesafesi
= ( 2) ( L )
L m = ( 2 ) ( 1 1 k m ) = 22 k m
5 - 8
3. Tasma sresi
h - (a) +(b)(LsJ
h =(0.080 saat/sefer) +(0.020 km/sefer)(22 km) =0.52 saat/sefer
Uygulama - 2 : HKS analizi
Bir organize sanayi sitesinin kat atklar koteynerler ile toplanacaktr. Konteynerlerin bazlarnda
sktrma ilemi uygulanacaktr. Garajdan ilk konteynere olan ve son konteynerden garaja olan
seyahat sreleri sras ile, 15 ve 20 dakika/gn'dr. Konteynerler aras seyahat sresi 6 dakika'dr.
Kat atklarn bertaraf edilecei niteye olan uzaklk 25 km'dir ve hz snn 88 km/saat'tir. 8
saatlik gnlk alma sresi dikkate alnarak, bir gnde toplanmas gereken konteyner saysn
hesaplaynz.
Notasyon
pc : Dolu konteynerin alm iin geen sre (saat/sefer)
uc : Bo konteynerin braklmas iin geen sre (saat/sefer)
dbc : Konteyner konumlar arasnda seyahat iin geen sre (saat/sefer)
PKS: HKS iin birim sefer bana alma sresi (saat/sefer)
s : Birim sefer iin bertaraf yerinde geen sre (saat/sefer)
: Gidi-dn tama mesafesi (km)
Thks : HKS iin birim sefer sresi (saat/sefer)
w : Dnme sresi faktr
Nd: Gnlk sefer says (sefer/gn)
H : Gnlk alma sresi (saat/gn)
t, : Garajdan ilk konteynere olan seyahat sresi (dakika/gn)
t2: Son konteynerden garaja olan seyahat sresi (dakika/gn)
H : Gerek gnlk alma sresi (saat/gn)
zm
l , Konteyner ykleme - boaltma sresi
Mekanik ykleme-boaltma sistemine sahip kamyonlar iin, dolu konteynerin yklenmesi ve bo
konteynerin indirilmesi iin geen sre, (pc) +(uc) =0.40 saat/sefer olarak kabul edilmitir.
5 - 9
Kai Atklarn Toplanmas
2. Konte\nerler aras sevahat sresi
dbc =(6 dakika/sefer) / (60 dakika/saat) =0.10 saat/sefer
3. HKS iin birim sefer basna alma sresi
Phks =(pc) +(uc) +(dbc)
PHKS=(0.40 saat/sefer) +(0.10 saat/sefer) =0.50 saat/sefer
4. Bertaraf nitesinde eeen sre
Mekanik ykleme ve boaltma sistemine sahip olan kamyonlar iin, bertaraf nitesinde geen
sre, s =0.133 saat/sefer olarak kabul edilmitir.
5. Amnrik tasma katsaylar
88 km/saatlik hz snn iin amprik tama katsaylan, ilgili izelgeden a =0.016 saat/sefer ve
b =0.011 km/sefer olarak alnabilir.
L*a =(2)(L )
Lm =(2)(25 km) =50 km
7. HKS iin birim sefer sresi
Thks =(Phks) + (s) +(a) +(b)(L ^)
Thks (0.50 saat/s0 +(0.133 saat/sf) +(0.016 saat/sf) +(0.011 km/sf)(50 km) =1.20 saat/sefer
8. Dnme sresi faktr
Dnme sresi faktr, w =0.15 olarak kabul edilmitir.
9. Gnlk sefer savs
Nd=((1 - w)(H) - (t, +t2)) / (Thks)
Nd=1(1 - 0.15)(8 saat/gn) - [(0.25saat/gn) +(0.33 saat/gn)]) / (1.20 saat/sefer) =5 sefer/gn
5 - 1 0
Katt Atklarn Toplanmas
I fl Gerek enliik alma sresi
Nj - 1(1 - w)(He) - (t, +t*)] / (Tjguj)
(5 sefer/gn) =1(1- 0.15)(H) - [(0.25 saat/gn) +(0.33 saat/gn)]) / (1.20 saat/sefer)
Hk =7.74 saat/gn
1.5. SKS in Toplama lemi Analizi
1.5.1. Mekanik Ykleneli Kamyonlar
Birim sefer sresi ve birim sefer bana alma sresi aadaki eitlikler ile tanmlanabilir:
Burada: PSKS: SKS iin birim sefer bana alma sresi (saat/sefer), C ,: sefer bana boaltlan
toplama kab says (adet/sefer), uc : SKS iin kap bana boaltma sresi (saat/kap), n,,: sefer
bana alma blgesindeki kap says (blge/sefer) ve dbc : blgeler arasnda seyahat iin geen
sre (saat/blge).
Her seferde boaltlacak kap says toplama aracnn hacmi ve uygulanan sktrma oran ile
ilgilidir. Bu say aadaki denklem ile hesaplanabilir:
Burada: v : toplama aracnn hacmi (m3/sefer), r : sktrma oram, c : kap hacmi (m3/kap) ve f
: arlk ortalamal kap kullanm faktr.
5 - 1 1
H er haf ta i i n ger ek l i sef er say s aa dak i denk l em i l e i f ade ed i l eb i l i r :
N.
K
(0(0
B ur ada; V : h af tal k k at at k r eti m h z ( m '/ h af ta) .
H er h af ta i i n ger ek l i al m a s r esi aa dak i ei tl i k i l e sap tan ab i l i r :
Uygulama - 3 : SKS anaUzi
Bir yerleim blgesinin kat atklan 4 m'lk kaplann kullanld SKS ile toplanacaktr.
Aadaki verileri kullanarak kamyon kapasitesini belirleyiniz.
- Kap kullanm faktr =0.75
- Herbir blgedeki kap says =2
- Kamyon sktrma oran =2.5
- Kap boaltma sresi =0.10 saat/kap
- Blgeler aras ortalama seyahat sresi =0.10 saat/blge
- Tek yn tama uzakl =30 km
- Hz snn =88 km/saat
- Garajdan ilk blgeye seyahat sresi =0.33 saat/gn
- Son blgeden garaja seyahat sresi =0.25 saat/gn
- Bertaraf nitesine sefer says =2 sefer/gfn
- Gnlk alma sresi =8 saat/gn
5 - 1 2
Kali Alklarn Toplanmas
Notasyon
H : Gnlk alma sresi (8 saat/gn)
Tsks : SKS iin birim sefer sresi (saat/sefer)
t, : Garajdan ilk blgeye olan seyahat sresi (dakika/gn)
t2: Son blgeden garaja olan seyahat sresi (dakika/gn)
s : Birim sefer iin bertaraf yerinde geen sre (saat/sefer)
L.d t Gidi-dn tama mesafesi (km/sefer)
PSKS: SKS iin birim sefer bana alma sresi (saat/sefer)
C ,: Sefer bana boaltlan toplama kab says (adet/sefer)
uc : SKS iin kap bana boaltma sresi (saat/kap)
riy : Sefer bana alma blgesindeki kap says (blge/sefer)
dbc : Blgeler arasnda seyahat iin geen sre (saat/blge)
v : Toplama aracnn hacmi (m3/sefer)
r : Sktrma oran
c : Kap hacmi (m'/kap)
f : Arlk ortalamal kap kullanm faktr
zn
1. Dnme sresi faktr
Dnme sresi faktr, w =0.15 olarak kabul edilmitir.
2. SKS iin birim sefer sresi
h =row * ) +o, +wj d - w)
(8 saat/gn) ={(2 sefer/gn)(TSKS) +[(0.33 saat/sefer) +(0.25 saat/sefer)]} / (1 - 0.15)
Tsks =3.10 saat/sefer
3. Bertaraf nitesinde gecen sre
Bertaraf nitesinde geen sre, s =0.10 saat/sefer olarak kabul edilmitir.
4. Amprik tama katsaylar
88 km/saatlik hz snn iin; a =0.016 saat/sefer ve b =0.011 km/sefer olarak alnabilir.
5 - 1 3
Lm =(2)(L)
=(2)(30 km) =60 km
6. SKS iin birim sefer hasna alma sresi
T Sks =(Psks) + (s) +00 +(b)(Lg.d)
(3.10 saat/sefer) =(PSks) +(0.10 saat/sefer) +(0.016 saat/sefer) +(0.011 saat/sefer)(60 km)
Psk s =2.32 saat/sefer
7. Sefer basna boaltlan toplama kah savs
PSKS=(C,)(uc) +(np- l)(dbc)
(2.32 saat/sefer) =(C,)(0.10 saat/kap) +|(0.5)(C,) - 11(0.10 saat/blge)
C, =16 kap/sefer
8. Ara kapasitesi
=I(v)(r)| / [(c)(f)]
(16 kap/sefer) =[(v)(2.5)l / [(4 mJ/kap)(0.75)l
v =19.2 m5(=20 mJ)
Uygulama - 4 : HKS ve SKSnin Kyaslanmas
Bir beldenin kat atklan zel bir irket tarafndan toplanacaktr. irket HKS'ni tercih etmekte,
fakat yksek tama maliyetinden endie duymaktadr. Bertaraf nitesi iin seilecek yerin
uzaklm, HKS maliyeti SKS maliyetini gemeyecek ekilde belirleyiniz.
Ortak veriler
- Haftalk kat atk retim hz =230 m3/hafta
- Bir arata alan personel says =1kii/ara
- Toplama kab/konteyneri kullanm faktr =0.67
5 - 1 4
- letme masraf =225,000 TL/saat
- Kap/konteyner blgeleri aras mesafe =165 m
- Kap/konteyner blgeleri aras seyahat katsaylar; a' =0.060 saat/sefer ve b' =0.040 at/im
- Tama katsaylar; a =0.022 saat/sefer ve b =0.014 saat/km
- Dnme sresi faktr =0.15
- Gnlk alma sresi =8 saat/gn
HKS verileri
- Konteyner kapasitesi =6.10 m3/sefer
- Konteyner alma sresi =0.033 saat/sefer
- Konteyner indirme sresi - 0.033 saat/sefer
- Konteyner boaltma sresi =0.053 saat/sefer
- Genel masraflar =6,000,000 TL/hafta
SKS verileri
- Kap kapasitesi =6.10 m3/blge
- Toplama arac kapasitesi =23 m3/sefer
- Ara sktrma oran =2
- Kap boaltma sresi =0.050 saat/kap
- Ara boaltma sresi =0.100 saat/sefer
- Genel masraflar =11,250,000 TL/hafta
Notasyon
Nw: Haftalk sefer says (sefer/hafta)
Vw: Haftalk kat atk retim hz (m3/hafta)
c : Ortalama konteyner kapasitesi (m3/sefer)
f : Arlk ortalamal konteyner kullanm faktr
t : Bir haftada yaplan sefer says (sefer/hafta)
Phks : HKS iin birim sefer bana alma sresi (saat/sefer)
dbc : Konteyner konumlan arasnda seyahat iin geen sre (saat/sefer)
a' ve b': Amprik katsaylar (saat/sefer ve km/sefer)
*': Blgeler aras mesafe (km/sefer)
D. : Haftalk sre (gn/hafta)
5 - 1 5
Kat Attklann Toplanmas
t, : Bir haftada yaplan sefer says (sefer/hafta)
s : Bertaraf nitesinde geen sre (saat/sefer)
x : Bertaraf nitesine olan uzaklk (km/sefer)
Mncs: HKS iletme maliyeti (TL/hafta)
Mh: Haftalk iletme maliyeti (TL/hafta)
C,: Sefer bana boaltlan toplama kab says (adet/sefer)
v : Toplama aracnn hacmi (m!/sefer)
r : Sktrma oran
c : Kap hacmi (m3/kap)
f : Arlk ortalamal kap kullanm faktr
PSKS: SKS iin birim sefer bana alma sresi (saat/sefer)
Msks : SKS iletme maliyeti (TL/hafta)
zm
A. HKS ANALZ
1. Haftalk sefer savs
N =(V J / (c)(f)
Nw=(230 mVhafta) / (6.10 mJ/sefer)(0.67) =56.3 (tw=Nw=56 sefer/hafta)
2. Birim sefer hasna alma sresi
phks =(P0) +(uc) +(dbc) =(pc) +(uc) +(a') +(b')(x')
Phks =(0.033 st/sf) +(0.033 st/sf) +(0.060 st/sf) +(0.040 st/km)(0.165 km/sf) =0.133 saat/sefer
3. Haftalk alma sresi
D =f(tw)[(PHKs) +(s) +(a) +(b)(x)]| / [(1 - w)(H)|
Dw= 1(56 sefer/hafta)[(0.133 saat/sefer) +(0.053 saat/sefer) + (0.022 saat/sefer) +(0.014
saat/km)(x km)]} / [(1 - 0.15)(8 saat/gn)] ((1.713) +(0.ll5)(x)) (gn/hafta)
4. HKS sletme maliyeti
M,*, =(M|1)(H)(DJ
MnKS=(225,000 TL/saat)(8 saat/gn)[(1.713)+(0.115)(x))=((3,083,400)+(207,000)(x)) (TL/hafta)
5 - 1 6
Kan Alklarn Toplanmas
tt SKS ANALZ
1. Sefer basma boaltlan toplama kab sawn
C, =[(v)(r)] / [(c)(f)l
C, =[(23 m}/sefer)(2)| / [(6.10 mJ/kap)(0.67)] =11.3 kap/sefer
C, =11 kap/sefer
2. SKS iin birim sefer bana alma sresi
Psk s =(C,)(uc) +(n,, - l)(dbc) =(Q)(uc) +(n,, - l)l(a') +(b')(x')|
=(11 kap/sf)(0.050 st/kap)+(ll-l bl/sf)[(0.060 st/bl)+(0.040 st/km)(0.165 km/bl)=1.220 st/sf
3. Haftalk sefer say
Nw=(Vw) / (c)(f)
Nw=(230 muafta) / (23 m3/sefer)(2) =5 sefer/hafta
4. Haftalk alma sresi
Dw=KNJ Ohks) +(tj[(s) +(a) +(b)(x)]| / [(1 - w)(H)]
Dw=|(5 sefer/hafta)( 1.220 saat/sefer) +(5 sefer/hafta)[(0.100 saat/sefer) +(0.022 saat/sefer) +
(0.014 saat/km)(x km)]) / [(1 - 0.15)(8 saat/gn =1(0.990) +(0.010)(x)l (gn/hafta)
5. SKS isleme maliyeti
Msks =(M)(H)(DJ
M sks =(225,000 TL/saat)(8 saat/gn)l(0.990)+(0.010)(x)]=|(l J 82,000)+(18,000)(x)[ (TL/hafta)
6. Sistemlerin kyaslanmas
Gidi-dn tama mesafesi HKS ve SKSnin toplam maliyetlerinin eitlenmesi ile bulunabilir:
(6.00x106TL/hafta)+[(3.08xl06)+(0.21xI06)(x)]=(l 1.25x16TL/hafta)+f(1.78xl06)+(0.02xl06)(x))
X =20.42 km
X, (tek yn) =10.21 km
5 - 1 7
Kait Attklann loplfinmns
1.5.2. El le Yklemeli Kamyonlar
(H) ve gnlk sefer says biliniyorsa, alna ilemi sresi aadaki denklem ile hesaplanabilir
w
Sefer bana alma sresi biliniyorsa, her seferde toplama blgesi says hesaplanabilir:
Burada; Np: sefer bana alma blgesi says (blge/sefer), 60 : dakika/saat, PSKS: sefer bana
alma sresi (saal/sefer), n : toplayc ii says (ii) ve tp: birim alma sresi (ii-dakika/blge).
(tp) aadaki denklem ile tanmlanmaktadr:
t = 0.72 + <0.18)(C ) t (0.0\4){ PRH)
Burada; C: her blgedeki kap says (kap/blge) ve PRH : kaplarn evden alnma yzdesi (%!.
Eer haftada bir kez kaldrmdan toplama yaplyorsa, I ila 2 kap iin tp=0.55 ii-dakika/blge.
3'ten daha fazla kap iin ise tp=0.92 ii-dakika/blge olarak alnabilir. Allagelen kamyonlarn
kullanlmas halinde bu deerler % 10 orannda arttrlmaldr.
Uygulama - 5 : Toplama ilemi analizi
Bir beldenin kat atklan evlere braklan 2'er kap ile toplanmaktadr. Belediye evlere sadece I
kap brakmay, geri kalan ise kaldrmda duran 1kaba destek olarak kullanmay planlamaktadr
Tm servisin % 10'u baheden toplama ilemine yneliktir. Halihazrda 300 servis
uygulanmaktadr. Her gn ka tane ilave kap toplanabileceini hesaplaynz.
5 - 1 8
Kati Anklartn Toplanmas
Notasyon
te**.: Mevcut dunun iin toplama sresi (dakika)
C: Her alma blgesindeki ortalama kap says (cap/servis)
PRH : Kaplann evden alnma yiizdesi (%)
: Servis says (servis)
"kKMB: Mevcut durumda toplanan kap says (kap)
^, : Planlanan durum iin toplama sresi (dakika)
: Planl^an durum iin toplanacak kap says (kap)
n^p,: lave toplanacak kap says (kap)
zm
t. Mevcut durum iin toplama sresi
W =1(0.72) +(0.18)(Cy +(0.014)(PRH)](nsavJ
t,0,4 1(0.72) + (0.18)(2 kap/servis) +(0.014)(100)](300 servis) =744 dakika
2. Mevcut durumda toplanan kan .mvi
nkn>j (GfJln^CTvjjJ
nk^m=(2 kap/servis)(300 servis) =600 kap
3. Planlanan durum iin toplama sresi
W, =[(0-72) +(0-18XQ) +(0.014)(PRH)](W 0 +1(0.72) +(0.18)(CJ +(0.014)(PRH)l(tw)
(744 dakika) = [(0.72) + (0.18)(2 kap/servis) +(0.014)(0)l[(0.90)(Tp)J +[(0.72) +(0.18)(1
kap/servis) +(0.014)( 100)] [(0.10)<TP)]
Tp=620 servis
4. Planlanan durum iin toplanacak kap savs
nw, =(C)(rwJ (PRH/100)(Tp) +(Q)(iw)(PRH/100)(Tp)
n^.p=(2 kap/servis)(0.90)(620 servis) +(1 kap/servis)(0.10)(620 servis) =1,178 kap
5. lave toplanacak kap says
k*.l =(ntapp) - (Htapja)
nk,.i =(1,178 kap) - (600 kap) =578 kap
5 - 1 9
Kart Ankltirin TopUmnutst
Blge says belirlendikten sonra, toplama arac kapasitesi aadaki denklem ile saptanabilir:
Burada; v : ara kapasitesi (m'/sefer), Vp: her blgeden toplanan kat atk hacmi (m'/blge), Nr
: sefer bana alma blgesi says (blge/sefer) ve r : sktrma oran.
Haftalk sefer says aadaki denklem ile hesaplanabilir:
Burada; N. : haftalk sefer says (sefer/hafta), T,, : toplam alma blgesi says (blge) ve F :
haftalk toplama skl (l/hafta).
Uygulama - 6 : Bir yerleim blgesinin toplama sisteminin tasarm
Aadaki verileri kullanarak 1,000 mstakil konut iin toplama sisteminin tasarmn yapnz.
- Servis bana den ortalama konut says =3.5 konut/servis
- Birim kat atk retim hz =0.90 kg/kii.gn
- Kaptaki kat atn younluu =120 kg/m3
- Servis bana toplanan kap says =2 adet
- Kap hacmi =120 L
- Servis tipi =% 50 evden, % 50 kaldrmdan alma
- Toplama skl 1 l/hafta
- Toplama arac tipi =kaldrp yklemeli ve sktrmak
- Sktrma oran =2
5 - 2 0
- Gidi-dn tama mesafesi =25 km/sefer
. Gnlk alma sresi =8 saat/gn
- Gnlk sefer says =2 sefer/gn
- l sre faktr =0.15
-Tama sresi amprik katsaylar; a =0.016 saat/sefer ve b =0.011 saat/km
- Bertaraf nitesinde geen sre =0.10 saat/sefer
- Her blge iin alma sresi aadaki denklem ile hesaplanacaktr:
t =0.72 +(0.18)(C ) +(0.014) { PRH)
Notasyon
Psks : Scfet bana alma sresi (saat/sefer)
w : l sre faktr
s : Bertaraf nitesinde geen sre (0.10 saat/sefer)
a ve b : Tama sresi amprik katsaylar (saat/sefer ve (saat/km)
x : Gidi-dn tama mesafesi (km/sefer)
tp: Birim alma sresi (ii-dakika/blge)
Q : Her alma blgesindeki ortalama kap says (kap/blge)
PRH : Kaplam evden alnma yzdesi (%)
Np: Sefer bana alma blgesi says (blge/sefer)
60: Dakika (dakika/saat)
n : Toplayc ii says (ii)
Vp: Her blgeden toplanan kat atk hacmi (m3/blge)
bmn.: Birim kat atk retim hz (kg/ldi.gn)
N|llnl, : Servis bana den ortalama konut says (konut/servis)
Y : Kaptaki kat atn younluu (kg/m3)
F : Toplama skl (l/hafta)
v : Ara kapasitesi (m3/sefer)
r: Sktrma oran
: Haftalk sefer says (sefer/hafta)
Tp: Toplam alma blgesi says (blge)
*w: Haftada uygulanacak sefer says (sefer/hafta)
0.b: Birim alma sresi (ii-gn/hafta)
nv: i says (ii)
O : Haftalk alma sresi (gn/hafta)
5 - 2 1
zm
1. Sefer basna alma sresi
Psks =(id - w)(H)l / (N)| - [(s) +(a) +(b)(x)l
Psks ={1(1-0.15)(8 st/g)]/(2 sf/g)}-[(0.10 st/sf)+(0.016 st/sf)+(0.011st/km)(25 km/s01 =3.13 st/sf
2. Birim alma sresi
tp=(0.72) +(0.18)(C) +(0.014XPRH)
tp=(0.72) +(0.18)(2 kap/blge) +(0.014)(50) =1.76 ii-dakika/blge
3. Sefer basna alma bleesi savs
N,, =[(60)(PSKS)(n)] / (t,)
Np=1(60 dk/st)(3.13 st/sf)(2 ii)] / (1.76 ii-dk/blge) =213.4 blge/sefer (* 213 blge/sefer)
4. Blee basma haftada oluan kat atk hacmi
Vp=[(qwtaXNttJ ] I l(Y)(F)]
Vp=[(0.90 kg/kii.gim)(3.5 kii/blge)] / [(120 kg/m3)( I 1/hafta)] =0.184 m3/blge
5. Ara kapasitesi
v =l(Vp)(Np)] / (r)
v =[(0.184 m3/blge)(213 blge/sefer)] / (2) =19.60 m3/sefer
6. Haftalk sefer savs
Nw=[(Tp)(F)] / (Np)
Nw=[(1,000 blge)(l 1/hafta)) / (213 blge/sefer) =4.69 sefer /hafta (tw=5 sefer/hafta)
7. Birim alma sresi
Dw>=(VK NwXPsks) +(OKs) +(a) +(b)(x)][ / [(1 - w)(H)J
Dwb =(2 ii) 1(4.69 sefer/hafta)(3.13 saat/sefer) +(5 sefer/hafta)[(0.10 saat/sefer) +(0.016
saat/sefer) +(0.011 saat/km)(25 km/sefer)]} / [(1 - 0.15)(8 saat/gn)] =4.89 ii-gn/hafta
5 - 2 2
Kat Atklann Toplanmas
R Haftalk alma sresi
D =(Dw,) / (ip)
D* =(4.89 ii-gn/hafta) / (2 ii) =2.45 gn/hafta (=3 gn/hafta)
1.6. Toplama Gzergahlar
Ekipman ve i gc belirlendikten sonra, bnnlann verimli bir ekilde kullanlabilmesine olanak
tanyacak toplama gzergahlarnn kan mas gerekir. Genelde, optimum gzergahn bulunmas
ilemi bir deneme-yanlma yntemi gerektirir. Her alternatif iin sabit ve kesin bir kural yoktur.
Gzergah karma ileminde dikkat edilmesi gereken esaslar aada sunulmutur:
- Toplama noktas ve skl ile ilgili mevcut politika ve dzenlemeler belirlenmelidir
- Ekip says ve ara tipi gibi mevcut sistem artlan saptanmaldr
- Gzergah snrlan olarak toporafik ve fiziksel engellerin kullanlmas ile gzergahn balang
ve biti noktalan belirlenmelidir
- Engebeli arazilerde gzergahn balang noktas tepede olmal ve aaya ara dolduka
inilmelidir
- En son boaltlacak/alnacak kap/konteyner bertaraf nitesine yakn olmaldr
- Trafii youn blgelerdeki gzergahlarn kat atklan gnn erken saatlerinde toplanmaldr
- An miktarda kat atk oluturan kaynaklara gnn ilk ksmnda servis gtrlmelidir
- Az miktarda kat atk toplanlan dank alma noktalarna servis bir seferde veya ayn gnde
gtrlmelidir
1.6.1. Gzergahian/ ianlmas
Toplama gzergahlarnn kanlmas ilemi drt kademede gerekletirilir:
- Kat atk oluturan kaynaklar ile ilgili bilgileri ve verileri ieren haritann hazrlanmas
* Veri analizi
* Alternatif gzergahlarn kanlmas
- Dene-yanl yntemi ile optimum gzergahn belirlenmesi
5 - 2 3
I. Kademe
Kat atklan toplanacak yerleim blgesini gsterir nispeten byk lekli bir harita zerinde
herbir alma noktas iin;
- Konum
- Kap says
- Toplama skl
- SKS uygulanacaksa, her birim alm iin toplanacak kat atk miktarlannn tahmini deerleri
Problem analizine yardmc olmas bakmndan aadaki semboller kullanlmaldr:
Hareketti konteyner sistemi :
N
Sabit konteyner sistemi (a ) :
SW
N | F
Sabit konteyner sistemi (b ) : (o )( I ) ( a
a : Mekanik yklemek skiftamati
b : El tie ykleme//
F : Toplama skl
N : Kap says
*)
S W : Kat atk miktar (-
m*
)
CcMbr
iT vT vT
o : kap-haftada 1 kez
: 2 kap haftada 1 kez
Snrsz servis-haftada 1 kez
: 1 kap-haftada 2 kez
: 2 kap-haftada 2 kez
Snrsz servis-haftada 2 kez
5 - 2 4
Kat Ankiartn Toplanmas
HKS iin, herbir alma noktasndaki kat atk retim hz nemli deildir, nk toplama
gzergahnn karlmas zerinde dorudan etkiye sahip deildir. Bununla beraber, SKS iin
herbir alma noktasndaki kat atk retim hz her seferde boaltlacak kap saysn belirler.
Denetne-yanlma yntemi uygulanacandan, izimlerde ince kopye kad kullanlmaldr. Alann
byklne ve alma noktas saysna bal olarak, alan fonksiyonel arazi kullanm alanlann
belirten kare veya dikdrtgen paralara ayrlmaldr. 20 ila 30 alma noktasndan daha az noktalara
sahip blgeler iin bu ilem gerekli deildir. Byk blgeler daha kk alanlara blnmelidir.
2. 3 ve 4. Kademeler IHKS iini
Bu kademelerin incelenmesinde; toplama gzergahlarnn ekil 4'te grld gibi hipotetik
fonksiyonel kullanm baznda karld, aadaki verilerin mevcut olduu ve 1.kademede
hazrlanan bilgilerin harita zerinde verildii kabul edilecektir.
Pazartesi gn ii n topl ama gzergah
ekil 4. Tipik fonksiyonel kullanm alan
5 - 2 5
1
Knit Ankinrtn Ihplatwutxi
- Toplama arac zellii =Mekanik yklemeli
- Toplama skl * 5 gn/hafta
- Gnlk ortalama sefer says =9 sefer/gn
2. Kademe : Herbiri ayn toplama sklna sahip olacak alma blgesi says izelgenin
1ve 2. kolonlarnda zetlenir. Sonra, hergn ayn sklkta toplanacak kap says belirlenir (4 -
8. kolonlar). Bu bilgiler ile gzergahlar karlr.
Topl ama/ haf t a
( D
Al ma nokt as
say s
<2)
Sef er / hat t a
(3)
Bi r gnde boal t l an kap say s
Pzt. Sal
r-
Pr. Cum.
1 10 10 2 2 2 2 2
2 3 6
-
3
-
3
_
3 3 9 3
-
3
-
3
5 4 20 4 4 4 4 4
Topl am 20 45 9 9 9 9 9
3. Kademe__________l Bertaraf yerinden veya aralarn park ettii yerden balayarak, bu yere
en yakn balama ve bitii salayan toplama gzergahlar izilir. Pazartesi gn iin izilmi
gzergah ekil 4'te verilmitir. Toplama ilemi, trafik artlan, aktivite lipi ve benzeri hususlar
dikkate alan mantki bir baza oturtulmaldr.
4. Kademe__________ l Be gzergah karldktan sonra, kaplar arasnda katedilecek ortalama
mesafeler hesaplanmaldr. Eer gzergahlar dengesiz ise, herbiri ayn mesafeye sahip olacak
ekilde yeniden dzenlenirler. Her gzergah kesinletirilmeden nce bir kez denenmelidir. F.er
birden fazla sayda toplama arac gerekli ise, herbir fonksiyonel kullanm alan iin toplama
gzergahlar karlmal ve herbir src iin i yk dengelenmelidir.
2. 3 ve 4. Kademeler <SKS icin\
Toplama alannn zellikleri ekil 5'te verilmitir. SKS analizi verileri aada sunulmutur:
- Ara kapasitesi =30 m3
- Toplama arac zellii =Mekanik yklemeli-sktrmal
5 - 2 6
Kail Atklarn Toplanmas
- Sktrma oran =3
- Toplama gnleri =Pazartesi, aramba ve Cuma
- Gnlk sefer says =1sefer/gn
7 Kademe_________ l Toplama iinin yaplaca her gn servis gtrlen blgelerden alnacak
kat atk hacmi hesaplanr. ekil 5'ten de grlecei zere, toplama noktas says 18'dir.
Toplanacak kat atk hacmi aadaki gibi hesaplanabilir:
(1)(2 + 8 + 8
(3)(8 +8
+5 +5+ 4 +8+ 8+6) =54/ fl 3
(29(8 +8) =32 m 3
+ 8 + 8 + 8 + 8 + 8 ) = 168 Z773
254 /I73
5/1/11/1
Gara}
Fonksi yonel kul l anm al an snr
Pazart esi
ar amba SW : Kan alk hacmi (m3/8efer)
N : Konteyner says
Cuma f . Toplama skl (1/hafta)
Ber t ar af ni t esi ne
eldl S. Toplama alannn zellikleri
Kat Atklarn Topla n n ^
254 m3'Ik kat atk haftada ii gn toplanacaktr. Bu durumda hergn toplanacak ortalama kat
atk hacmi, (254 m3) / (3 gn) =85 m^tr. Kamyonun etkin tama kapasitesi, sktrma oram
(3) dikkate alnarak, (30 m)(3) =90 m3olarak hesaplanabilir. (85 m3) <(90 m3) olduundan
haftada gnlk toplama skl uygundur.
3. Kademe Hergn izlenecek gzergahlar belirlenir. ekil 5'te Pazartesi gn
izlenecek gzergah verilmi ve kullanlan notasyon aada sunulmutur:
Pazartesi gn toplanacak kaplar : o
aramba gn toplanacak kaplar :
Cuma gn toplanacak kaplar : &
Pazartesi ve aramba gn toplanacak kaplar : 0
Her gn toplanacak loplar :
&amba
= (o 18 /77s ) + ( 56 m3 ) (0 16 Z773 ) =90 tri*
= ( 10 nr? ) +( 56 /T73 ) + (0 16 /n3 ) = 82 rri3
Cuma
= (a 26 m3 ) + ( 56 /773 ) = 82 m3
4. Kademe________ l Toplama gzergahlar belirlendikten sonra, gerek konteyner younluu
ve herbir gzergah iin tama mesafeleri belirlenmelidir. Bu veriler kullanlarak, gnlk i gc
gereksinimi gnlk alma sresine gre kontrol edilmelidir. Bazen, i gcn dengelemek iin
gzergahlarn yeniden dzenlenmesi gerekebilir. Gzergahlar kesin olarak belirlendikten sonra
master plan zerinde iaretlenmelidir.
1.6.2. Master Program
Herbir toplama gzergah iin bir master program hazrlanmaldr. Bu program kat atk toplama
iini yapan kurulu tarafndan uygulanmaldr. Blgenin konumunu ve her alma noktasn gsteren
5 - 2 8
Kan Anktarm Toplanmas
program da hazrlanmal ve bu alt-program srclere verilmelidir. Ayrca, her srcye bir harita
da verilmelidir. Src her nokta iin bulgu ve gzlemlerini bir kayt defterine aktarmaldr.
Uygulama - 7 : Gzergahlarn karlmas ve toplama sistemlerinin analizi
ekil 6'da genel zellikleri verilen blgede, hem hareketli konteyner sistemi (HKS) hem de sabit
konteyner sistemi (SKS) iin toplama gzergahlarn belirleyiniz. Her iki sistem iin de, bertaraf
nitesinin konunlandnlaca B noktasndan olan maksimum mesafeleri bulunuz.
Ortak veriler
- Toplama ilemi yolun herhangi bir tarafndan yaplabilir
- Toplamann balamas ve bitmesi A ile simgelenen garajda gereklemektedir
- Tama iin seyahat katsaylar; a =0.080 saat/sefer ve b =0.016 saat/km
- l sre faktr =0.15
HKS verilen
* Haftada 2 kez toplanan konteynerler Sal ve Cuma gnleri toplanacaktr
- Haftada 3 kez toplanan konteynerler Pazartesi, aramba ve Cuma gnleri toplanacaktr
- Toplama hafta ii hergn yaplmaktadr
~Konteynerlere dolu gtrp bo getirmekten ziyade deitirme ilemi uygulanmaktadr
- Konteyner alma ve indirme sresi =0.033 saat/sefer
- Konteyner boaltma sresi =0.053 saat/sefer
SKS verileri
' Toplama skl =4 l/hafta
' Toplama yaplan gnler =Pazartesi, Sal, aramba ve Cuma
* Gnlk sefer says =t sefer/gn
- Kamyon kapasitesi =26.5 m3
* Sktrma oran =2
' Kap boaltma sresi =0.050 saat/kap
' Bertaraf nitesinde boaltma sresi =0.100 saat/sefer
' Kap blgeleri arasnda seyahat katsaylar; a' =0.060 saat/sefer ve b' =0.042 saat/km
5 - 2 9
Kat Alklarn Toplanmam
1 4
6/ 1/1
5
6
4/1/1
10/1/1 7/1/1 7
Gar aj
8
9/1/1 9
10/1/1
9/1/1 1 0
11
9/1/3
10/1/1
1 4 6/2/1
Yei l saha 15, 16
20
8/1/3
17
7/1/2
12
4/1/1
21,22
7/2/1
26
7/1/2
27
8/1/1
5/1/1
31
30
5/1/1
B er t ar af ni t es i ne
ekil 6. Kat atk toplama blgesi zellikleri
Notasyon
PHKS: HKS iin birim sefer bana alma sresi (saat/sefer)
s : Bertaraf nitesinde geen sre (saat/sefer)
5 - 3 0
a ve b : Tama sresi amprik katsaylar (saat/sefer ve (saat/km)
x : Gidi-dn tama mesafesi (km/sefer)
w : l sre faktr
: B noktasndan gidi-dn mesafe (km)
L ,,: Maksimum mesafe (km/gn)
n_fll : Gnlk sefer says (sefer/gn)
Lg : B noktasndan bertaraf nitesine olan mesafe (km)
La-b-or : A ve B noktalan arasndaki ortalama mesafe (km/gn)
L**um: Toplam mesafe (km)
n*: Haftalk alma snesi (gn)
Lj.crt : Kap noktalan arasndaki ortalama mesafe (km/kap)
n^ : Gnde toplanan kap says (kap/gn)
PSKS: Sefer bana alma sresi (saat/sefer)
C,: Sefer bana boaltlan toplama kab says (adet/sefer)
uc : SKS iin kap bana boaltma sresi (saat/kap)
dbc : Blgeler arasnda seyahat iin geen sre (saat/blge)
a' ve b': Kap blgeleri aras seyahat katsaylan (saat/sefer ve saat/km)
zm
A. HKS ANALZ
1. zel tablo
Topl ama/ baf t a
t )
Al ma nokt as
say s
(2)
Sef er / haf t a
(3)
Bi t gnde boal t l an kap say s
Pzt . Sal . r. Pr. Cum.
1 26 26 6 4 6 8 2
2 4 8
-
4
- -
4
3 2 6 2 - 2 - 2
Topl am 32 40 8 8 8 8 8
Z Aklama
11 ve 20 nolu konteynerler Pazartesi, aramba ve Cuma gnleri alnmaldr. Aynca, 17,27,28
ve 29 nolu konteynerler ise Sal ve Cuma gnleri alnmaldr. Optimum zm iki arta baldr;
(a) her toplama gn alnan konteyner says eit olmaldr ve (b) her gn katedilen mesafeler eit
olmaldr. Eer herhangi bir gnde alman konteyner says ve katedilen mesafe fazla ise bu gnn
gzergah daha uzun sre alacaktr ve bu nedenle bertaraf nitesinin konumlandnlaca noktann
maksimum mesafesini snrlayacaktr.
5 - 3 1
3. Toplama gzergahlarnn karlmas
Konteynerlerin blgeden blgeye deitirilecei kabul edilerek, deneme-yanlma yntemi ile
haftann her gn iin dengeli toplama gzergahlar karlr.
- Haftalk gzergahlar ve mesafe hesaplamalar aadaki izelgeler ile karlr
- Hareketli konteyner sistemi (HKS) iin snrlayc gzergahlar Sal, aramba, Perembe ve
Cuma gnlerindedir. Herbir gzergah 8 konteynere ve yaklak 86 kmlik mesafeye (A ve B
noktalan aras) sahiptir.
4. B noktasndan bertaraf nitesine olan maksimum mesafe
- Sefer bana alma sresi hesaplanr. Deitirmeli sistem kullanldndan, sefer bana alma
sresi herbir konteynerin alnmas iin geen sredir
P i k s = (pc) + (uc)
Pines =(0.033 saat/sefer) +(0.033 saat/sefer) 0.066 saa/sefer
- Hareketli konteyner sistemi (HKS) iin haftalk gzergah ve mesafe hesaplamalar izelgeler
halinde dzenlenir
Pazar t esi gn i i n t opl ama gzer gah
Seyahat Al nan Kat edi l en mesaf e
nokt al ar kont eyner no (km)
A- l - B 1 17
B- 9- B 9 18
B- l l - B 11 14
B- 20- B 20 10
B- 22- B 22 4
B- 30- B 30 6
B- 19- B 19 6
B- 23- B 23 4
B- A 5
Topl am 8 84
5 - 3 2
Kan Alklarn Ib/lana.s
Sal gn i i n t opl ama gzer gah
Seyahat Al man Kat edi l en mesaf e
A- 7- B 7 5
B- 10- B 10 16
B- 14- B 14 14
B- 17- B 17 8
B- 26- B 26 12
B- 27- B 27 10
B- 28- B 28 8
B- 29- B 29 8
B- A 5
Topl am 8 86
ar amba gn i i n t opl ama gzer gah
Seyahat
nokt al ar
Al man
kont eyner no
Kat edi l en mesaf e
(km)
A- 3- B 3 9
B- 8- B 8 20
B- 4- B 4 16
B- l l - B 11 14
B- 12- B 12 8
B- 20- B 20 10
B- 21- B 21 4
B- 31- B 31 0
B- A 5
Topl am 8 86
5 - 3 3
Kan Arklarn Toplanmas
Per embe gn i i n t opl ama gzer gah
A- 2- B 2 13
B- 6- B 6 12
B- 18- B 18 6
B- 15- B 15 8
B- 16- B 16 8
B- 24- B 24 16
B- 25- B 25 16
B- 32- B 32 2
B- A 5
Topl am 8 86
Cuma gn i i n t opl ama gzer gah
A- 13- B 13 7
B- 5- B 5 16
B- l l - B 11 14
B- 17- B 17 8
B- 20- B 20 10
B- 27- B 27 10
B- 28- B 28 8
B- 29- B 29 8
B- A 5
Topl am 8 86
5. Gidis-dns tama mesafesi
H =(N)[(Psks) +(s) (a) +(b)(x)] / (1 - w)
(8 saat/gn) =(8 sf/gn)[(0.066 st/sf)+(0.053 st/sf)+(0.080 st/sf)+(0.016 saat/km)(x)] / (1 - 0.15)
x =40.69 km/sefer
5 - 3 4
Kat Atklarn Toplanna.s
a p noktasndan zidis-dns mesafe
Lg^ .j = 0 0 / (^vfcr)J
Lr ,mi =(40-69 km/sefer) - [(86 km/gn) / (8 sefer/giin) | =29.94 km/sefer
l R noktasndan bertaraf nitesine olan mesafe
Lb =(Ln*a) / (2)
L =(29.94 km/sefer) / (2) =14.97 km/sefer
SKS ANALZ
I. ret tablo
Topl ama/ haf t a
(D
At k hacmi
( m3)
(2)
Bi r gnde boal t l an kap say s
Pzt . Sal . r . Pr . Cum.
1 178 53 45 52
_
28
2 48
-
24
-
24
3 51 17
- 17 - 17
Topl am 277 70 69 69 - 69
2. Aklama
SKS iin toplama gzergahlar deiecektir, fakat Pazartesi, aramba ve Cuma gnleri 11ve
20, Sal ve Cuma gnleri 17, 27,28 ve 29 nolu kaplar alnmaldr. Optimum zme hergn ayn
sayda kap alm ve hergn eit mesafenin katedilmesi ile ulalabilir.
3. Tonlama Bzereahlan
Deneme-yamlma yntemi ile, kat ank miktan baznda dengelenmi toplama gzergahlar
karlr. Gnde toplanacak maksimum kat atk miktarnn (35 m3)(2) = 70 m olduu
unutulmamaldr. Elde edilen sonular aadaki izelgede sunulmutur. Hergn ayn sayda kap
topland iin Sal gn, A (garaj) ve B (bertaraf nitesi) noktalan arasnda 28 km'lik mesafe
ile snrlayc gn olma zelliine sahiptir.
5 - 3 5
Pazar t esi Sal ar amba Cuma
Kap
no
Haci m
(m3)
Kap
no
Haci m
(m3)
Kap
no
Haci m
(m3)
Kap
no
Haci m
(m3)
13 5 2 6 18 8 3 4
7 7 1 8 12 4 10 10
6 10 8 9 11 9 11 10
4 8 9 9 20 8 14 10
5 8 15 6 24 9 17 10
11 9 16 6 25 4 20 10
20 8 17 7 26 8 27 10
19 4 27 7 30 5 28 10
23 6 28 5 21 7 29 10
32 5 29 5 22 7 31 10
Topl am70 68 69 70
4. A ve B noktalar arasndaki mesafeler
Gn Mesaf e (km)
Pazar t esi 26
Sal 28
ar amba 26
Cuma 22
Topl am 102
5. A ve B noktalar arasndaki ortalama mesafe
P*A-B.ort ~(^toplan) /
LA.Bort =(102 km) / (4 gn) =25.50 km/gn
6 . Kap noktalan arasndaki ortalama mesafe
^Kort ~(k'A-B.otl) / fakap)
=(25.50 km/gn) / (10 kap/gn) =2.55 km/kap
7. Kap basma alma sresi
P,sks =(Q[(uc) +(dbc)l =(C,){(uc) +I(a') +(b')(x)])
P sks =(10 kap/sefer) {(0.050 st/sf)+[(0.060 st/sf)+(0.042 saat/km)(2.55 km/kap)]) =2.17 saat/sefer
5 - 3 6
S B noktasndan eidis-dns mesafe
H - (Nrt)[(PSKs) + (s) +(a) +(b)(LB^)] / (1 - w)
(8 saal/gn) =(1 sf/gn)[(2.17 st/sf)+(0.100 st/sf)+(0.080 sr/sf)+(0.016 saat/km)(LM)] / (1-0.15)
1-Bjt-a=278.13 km/sefer
9 R noktasndan bertaraf nitesine olan mesafe
Lb =(Lbjhi ) / (2)
La =(278.13 km/sefer) / (2) =139.07 km/sefer
10. Deerlendirme
Sabit konteyer sisteminin (SKS) hareketli konteyner sistemine (HKS) kyasla gidi-dn tama
mesafesi baznda avantajl olduu aktr.
Uygulama - 8 : Toplama gzergahlarnn karlmas
ekil 7'de zellikleri verilen yerleim blgesi iin toplama gzergahlarm karnz. Tasarm
verileri aada sunulmutur:
- Her konuttaki ortalama kii says ** 3.5 kii/konut
- Birim kat atk retim hz =1.60 kg/kii.gn
- Toplama tipi =Kaldrmdan alma
- Toplamada alan kii says =1kii
- Toplama arac kapasitesi =20 m3
- Toplama aracndaki sktrlm kat atk younluu =325 kg/m3
- Kst * Sokaklarda U dn yasak
Mot osyo
"kan,: Toplam konut says (konut)
: Her hafta toplanacak kat atklarn sktrlm hacmi (m3/hafta)
Ny,: Bir konutta oturan ortalama kii says (kii/konut)
: Birim kat atk retim hz (kg/kii.gn)
5 - 3 7
Kan Atklartn Toplonmasi
Y ,: Sktrlm kat atk younluu (kg/mJ)
: Haftalk sefer says (sefer/hafta)
: Ara kapasitesi (mJ/sefer)
n,k: Atklan her gn toplanacak konut says (konut/sefer)
Not: 2, 6, 12 =her bloktaki konut says
ekil 7. Yerleim blgesinin zellikleri ve toplama gzergahlan
zm
I. Toplam konut savs
nkan], =(10)(16 konut) +(4)(36 konut) +(I)(28 konut) =332 konut
5 - 3 8
Kan Alklarn Toplanmas
A Har hafta toplanacak km atklarn sktrlm hacmi
- f(nkooaI)(Nkll)(mb)] / (Y J
=[(332 konut)(3.5 kii/konut)(1.60 kg/kii.gn)(7 gn/lafta) | / (325 kg/m) =40.00 m/hafta
Haftalk sefer says
n* - (VM) / ( V ^
=(40.00 m3/hafta) / (20 m/sefer) =2 sefer/hafta
4 Atklar her e n toplanacak konut savs
(itlumm) / (nbi)
nu =(332 konut) / (2 sefer) =166 konut/sefer
5. Gzergahlarn karlmas
Blgede uygulanacak her iki toplama gnne ait gzergahlar ekil 7de verilmitir.
2. LER ANALZ TEKNKLER
Kentsel kat atk toplama sistemlerinin tasanm ve iletimi, gemite deneyime dayanan bir sre
zellii tamaktayd. Gnmzde oluan kat atklarn miktarlarnn artmas ve toplama
sistemlerinin daha karmak hale gelmesi ileri analiz tekniklerinin kullanlmasn zorunlu klmtr.
Kentsel kat atk toplana ve tama sistemlerinin optimizasyonunda, sistem analizi, iletim
aratrmas, sistem benzeimi ve modelleme gibi yntemler uygulanmaktadr.
2.1. Sistem Analizi
Sistem analizi, belirli bir amaca ulamak iin uygun bantlarn, yntemlerin ve elemanlarn
seimi ile ilgilidir. Bu tanm olduka geneldir ve ok deiik amalar iin geerlidir. rnein,
sistem analizi kat atk toplama sistemlerinin tasanm veya gerekli ara ve ekipmann seimi iin
uygulanabilir, incelenen sistemin yapma bal olarak, iletim aratrmas ve benzeim gibi analiz
5 - 3 9
Kat Auktarm Toplanmas
teknikleri olduka geni uygulama alan bulmaktadr. Bununla birlikte, bu analiz teknikleri baz
belirli zelliklere sahiptir. rnein, iletme aratrmas mevcut sistemlerin iletimi ile, benzeim
ise yeni bir sistemin tasarm ile ilgilidir. Sistem mhendislii her ikisini de kapsamaktadr.
2.2. letme Aratrmas
Genel anlamda, herhangi bir organize sistemin iletimi ile ilgili olan karar aamasna bilimsel bir
yaklam olarak tanmlanabilir. Daha detayl bir tanm aadaki bileenleri ierir:
- Problemin formlasyonu
- Sistemi temsil edecek matematik modelin kurulmas
- Modelden bir zm kan mas
- Modelin ve modelden kanlan sonucun snanmas
- Kontrol mekanizmalarnn gelitirilmesi
- zmn uygulanmas
Baz genellemeler ile, bu liste sistem mhendislii ile ilgili ilem basamaklarnn tanmlanmasnda
da kullanlabilir. Byle bir almada, model kurma faz deiik modellerin kullanmm
gerektirebilir.
2.3. Benzeim
Benzeim, incelenen sistemin davrann tanmlamak iin kullanlan fiziksel, analog veya
sembolik modeller ile ilgili almalar olarak tanmlanabilir. letme almas gerek sistemi
temsil eden matematik modellerin formlasyonu ve zm ile ilgili iken, benzeim hem gerek
hem de amalanan sistemin aynk bileenler baznda iletiminin tanmlanmas ile ilgilidir.
Sistemin iletiminin benzeiminde sistem ile ilgili kestirimlerde bulunmak, aralarn tipinde,
gzergahlarda, transfer ve bertaraf yerlerinde olabilecek deiimlerin etkilerini incelemek olasdr.
Bir model; nesneler, olaylar, yntemler, sistemler gibi bileenlerin tanmlanmasnda kullanlr.
Byle bir model genellikle iletim kontrol ve kestirimi amalan iin kullanlr. Modeller ikonik,
5 - 4 0
Kolt Attklarm Tcpitummast
analog ve sembolik olmak zere ana grupta smflandnlabilir. konik modellere rnek olarak,
bir hidrolik kanaln, kprnn veya yapnn laboratuvar lekli modelleri verilebilir. Analog
modellere rnek, ime suyu datm ebekesinin modellenmesinde kullanlan elektriksel modeller
verilebilir. Kat atk toplama sistemlerinin analizinde kullanlan modeller genelde sembolik
modellerdir. Yaygn olarak kullanlmalarnn nedeni kolaylkla elimine edilebilmeleridir.
Z4. Tekniklerin Uygulanmas
Yukarda tanmlanan teknikler; (a) mevcut sistemlerin gelitirilmesinde ve iyiletirilmesinde, (b)
mevcut sistem iindeki yeni bileenlerin tasarmnda ve (c) yeni sistemin tasarmnda
kull anlabi lir.
2 4.1. Mnoi Sistemin yiletirilmesi
Ama, mevcut toplama ilemlerinin ve ekipmann veriminin artt inim asdr. Bu ilem genelde,
mevcut sistemin ve nerilen alternatif sistemin maliyetlerinin kyaslanmas baznda yrtlr.
Birok toplama sisteminde, ekonomi, toplama gzergahlarnn analizi ve yeniden organizasyonu
ile salanr. Optimum gzergah problemi iletme aratrmas alanndaki direkt anolopye sahiptir.
242 Mevcnt Sistemin Modifikasyonu
Ama, mevcut sistemi teknolojik ve iletim deiiklikleri ile yemlemektir, rnein, bir metropol
alan iindeki beldelerin atklarnn tanmas ilemi demiryolu ile yaplyorsa, toplama maliyetini
azaltmak iin mevcut toplama gzergahlar modifiye edilmek zorundadr.
2.4.3. Yeni Sistemin Tasannu
Ana sorunlar, retilecek atk miktarnn bilinmemesi ve kullanlacak toplama sistemi veya
sistemlerinin zellikleri hakknda verilerin bulunmamasndan kaynaklanr. Kat atk noktan,
zellikle ok deiken retim hzlarna sahip ticari ve endstriyel alanlar iin ok nemiidn.
Bununla birlikte, bu deiken retim hzlan ayn istatistiksel frekansa sahiptir. Byle bi durumda
benzeim teknikleri uygulanmaldr.
5 - 4 1
Kat Atklann Tanmas
BLM 6
KATI ATIKLARIN TAINMASI
1. TRANSFER LEMNN GERE
Transfer ilemi deiik toplama sistemleri ile birlikte baaryla uygulanabilir. Transfer ilemini
cazip klan faktrler aada sralanmtr
- Yasal olmayan dkme (atma)
- Atk miktarnn fazla olmas
- Bertaraf nitesinin toplama gzergahlarndan uzak olmas
- Dk kapasiteli toplama kamyonlarnn kullanlmas
- Dk younluklu yerleim alanlarnn varl
- Ticari kaynaklardan oluan kat atklann toplanmasnda orta byklkteki toplama kaplannn
yaygn bir ekilde kullanlmas
- Hidrolik ve pnmatik toplama sistemlerinin kullanlmas
Transfer ve nakil ilemleri, tama mesafesinin artmas sonucunda dorudan tamann ekonomik
olarak fzibil olmamas durumunda uygulanr.
Uygulama - 1 : Nakil seeneklerinin ekonomik kyaslamas
Aadaki verileri kullanarak SKS iin knlma noktas sresini hesaplaynz:
-18 m^lk sktrmal konteyner kullanan SKS iin nakil maliyeti 20 ABD $/saat'tir.
120 m31k treyler ile nakil maliyeti 25 ABD $/saat'tir.
* Transfer istasyonu birim iletme maliyeti (amortisman dahil) 0.40 ABD $/mvtr.
6 - 1
Kan Alklarn Tanmas
- Treyler iin ekstra boaltma maliyeti 0.05 ABD S/m^tr.
- Sktrmak konteynerdeki kat atk younluu 325 kg/m'tr.
- Nakil nitesindeki kat atk younluu 150 kg/m3'tr.
Notasyon
MSKd: Sktrmak konteyner dakikalk nakil maliyeti (ABD $/dakika)
MSK,: Sktrmak konteyner saatlik nakil maliyeti (ABD $/saat)
k^,: Saat-dakika dnm faktr (=60 dakika/saat)
: Sktrmak konteynerdeki kat atk miktar (ton)
\ sk : Sktrmak konteyner hacmi (mJ)
Y* : Sknmal konteynerdeki kat atk younluu (kg/mJ)
k,.k: Ton-kg dnm faktr (=1,000 kg/ton)
CSK : Sktrmak konteyner birim iletme maliyeti (ABD $/ton.dakika)
MTd Treyler dakikalk nakil maliyeti (ABD $/dakika)
MT,: Treyler saatlik nakil maliyeti (ABD $/saat)
M, : Treylerdeki kat atk miktar (ton)
V, : Treyler hacmi (m3)
Y,*,: Nakil nitesindeki kat atk younluu (kg/m3)
C j : Treyler birim iletme maliyeti (ABD $/ton.dakika)
Cn : Arlk baznda transfer istasyonu iletme maliyeti (ABD $/ton)
cub : Hacim baznda transfer istasyonu iletme maliyeti (ABD $/m3)
CB: Arlk baznda boaltma birim iletme maliyeti (ABD $/ton)
cbb: Hacim baznda boaltma birim iletme maliyeti (ABD $/m3)
C,,a,: Transfer ve nakil sistemi iin sabit maliyet (ABD $Aon)
Coo.>k.d: *00 dakika iin sktrmak konteyner deiien maliyetleri (ABD $Aon)
t : Maksimum sre (=100 dakika)
e,nodi: 100 dakika iin treyler deiken maliyetleri (ABD $/ton)
tk: Krlma noktas sresi (dakika)
zm
1. Sktrmak konteyner dakikalk nakil maliyeti
MSKd=(MSK,) / (k^)
MSKd=(20 ABD $/saat) / (60 dakika/saat) =0.33 ABD S/dakika
2. Stkstrmal konteynerdeki kat atk miktar
M* =l(V*)(Y*)] / (KJ
M^=[(18 mJ)(325 kg/m3)) / (1,000 kg/ton) =5.85 ton
6 - 2
Kart Attklarm Tamnus
i fIdaxtirmali knruevner birim isletme maliyeti
CsK =(MSKd) / (M*)
CsK =(0.33 ABD $/daldka) / (5.85 ton) =0.0564 ABD $/ton.dakika
d Trevler dakikalk nakil maliyeti
MTd=(MTJ / ( M
MTd=(25 ABD $/saat) / (60 dakika/saat) =0.42 ABD $/dakika
5- Treylerdeki kan atk miktar
M, =[(V,)(Y J I / ( k j
M, =|(120 m3)( 150 kg/m3)[ / (1,000 kg/ton) =18.00 ton
6. Tre\ler birim isletme maliyeti
Cr =(MTJ / (M,)
Cj =(0.42 ABD $/dakika) / (18.00 ton) =0.0233 ABD $/ton.dakika
7. Transfer istasyonu birim isletme maliyeti
Cn =(Crt.b) / f(Y J /(k,J |
On =(0.40 ABD $/m3) / [(150 kg/nt3)/( 1,000 kg/ton)| =2.67 ABD $/ton
& Birim boaltma maliyeti
Cb =(cKb) / [(Yn)/(k,.k)l
Ca =(0.05 ABD $/m3) / [(150 kg/m3)/( 1,000 kg/ton)]
Q =0.33 ABD S/ton
& Transfer ve nakil sistemi iin sabit maliyet
=(Cjj) +(CB)
C ^ =(2.67 ABD $/ton) +(0.33 ABD $/ton)
C^, =3.00 ABD $/ton
6 - 3
Kat Atklarn Tanmas
10. 100 dakika iin skstnnalt kontevner deeisken malnetleri
C|OO.sJc.<l = (Q ) )
C =(0.0564 ABD $/ton.dakika)(100 dakika) =5.64 ABD $/ton
11. 100 dakika iin treyler deeisken maliyetleri
C|do.d,t =(Cr)(t)
C|,it =(0.0233 ABD $/to.dakika)(100 dakika) =2.33 ABD $/ton
Mali yet (ABD $/ton)
Bertaraf yeri ne gidi-dn sre (dakika)
ekil 1. Krlma noktas sresi grafii
6- 4
Kan Alklarn Tanmas
12. Krlma noktas sresi
Sktrmak konteyner iin sabit maliyet (Xdir. t =0 iin 0 ve t =100 iin 5.64 ABD $/ton'luk
maliyet deerleri noktalanr ve bu iki noktadan geen doru izilir, t =0 iin 3.00 ABD $/ton1uk
transfer ve nakil sistemi sabit maliyeti ve t =100 iin (3.00 ABD $/ton) +(2.33 ABD $/ton) =
5.33 ABD S/tonluk deer noktalanr ve bu iki noktadan geen doru izilir. ki dorunun kesim
noktasndan yatay eksende krlma noktas sresi tk =83 dakika olarak okunabilir (ekil 1).
7 - 1 D - 1
2. TRANSFER STASYONLARININ KONUMU
Transfer istasyonlar aadaki zelliklere sahip bir yerde seilmeli ve ayrca, transfer istasyonu
alannda geri kazanlabilir madde ayrm ve/veya enerji retimi uygulanacaksa, bu amalara
ynelik n planlama ve yatrm da uygulanmaldr
6 - 5
Kat Atklarn Tanmas
- Ayrk toplama alanlarnn arlk merkezinde olmaldr
- Ana ulam arterlerinin yaktmda olmaldr
- evresel sorun yaratmayacak konuma sahip olmaldr
- lk yatrm ve iletme maliyetleri minimum olacak ekilde konumlandnlmaltdr
2.1. Atk Tahsisat Problemi (ATT)
ATP aadaki gibi analizlenir. lemin, toplam tama masraf minimum olacak ekilde, her ii
transfer istasyonundan bertaraf nitesine gtrlecek kat atk miktar baznda yaplaca kabul
edilsin. Bu sistemin akm emas ekil 2'de sunulmutur.
Sistem kstlan aada sralanmtr:
- Tiim bertaraf yerlerine taman kat atklann toplam miktan aymdr (ktle dengesi)
- Herbir bertaraf yerine belirli miktarda atk alnabilmektedir (yol kst gerei)
- Herbir transfer istasyonundan alnacak atk miktan sfra eit veya byktr
ATP aadaki gibi kurulabilir:
Transfer istasyonlar : (i) ve bertaraf niteleri : (j)
(i) transfer istasyonundan (j) bertaraf nitesine gtrlen kat atk miktan : (Xy)
(i) transfer istasyonundan (j) bertaraf nitesine gtrlen kat atn nakil maliyeti : (C,j)
(i) transfer istasyonuna braklan toplam kat atk miktan : (R,)
(j) bertaraf nitesine kabul edilebilecek toplam atk miktan : (D,)
Toplam tama maliyeti minimize edilecekse, ama fonksiyon aadaki gibi kurulabilir:
Ama fonksiyon = {xu)(Cu) * (x^ )(CK) * ...... + ( ^ ( s )
I
6 - 6
Kat Atklarn Tanmas
3 3
Ama fonksiyon = (xv ){<?,)
1 / * i
- Kstlar aadaki gibi ifade edilebilir:
E *, =R,
/ =1
E *, * o,
/ =i
/ = 1 - 3
> O
2.2. ATP zm
ATP'nin zmnde genelde "Simplex" yntemi kullanlmaktadr. Byk beldelerin tama
sistemlerin optimizasyonunda bilgisayar kullanm gereklidir. Bir alternatif olarak, bir el ile
zm yntemi olan VAM metodu da kullanlabilir. Bu yntem ile optimum zme % 90
orannda yaklalabilmektedir. VAM ynteminin en olumlu zellii hzl zm vermesidir.
Uygulama - 2 : VAM ynteminin ATP zmnde kullanlmas
Aadaki verileri kullanarak toplam tama maliyetini minimize ediniz.
- Her nansfer istasyonundan tanmas gereken kat atk miktarlar aadaki izelgede verilmitir.
Tr ansf er i st asyonu no Kat at k mi kt ar ( bi r i m/ gn)
1 2
2 4
3 3
4 2
Topl am 11
6 - 7
Kan Atklarn Tanmas
- Bertaraf nitelerinin kapasiteleri aadaki izelgede verilmitir.
Ber t ar af ni t esi no Kapasi t e ( bi r i m/ gn)
1 5
2 5
3 6
4 6
Topl am 22
-Transfer noktalarndan bertaraf nitelerine gidi-dn mesafeler aadaki izelgede verilmitir.
Tr ansf er
i st asyonu
no
Ber t ar af ni t esi ne t a ma mesaf esi
(tan)
1 2 3 4
1 40 16 12 18
2 30 30 10 28
3 40 24 40 24
4 20 40 30 36
- Birim tama maliyeti =20 ABD $/saat
- Tama sresi aadaki denklem ile hesaplanacaktr
Tt = a * ( b ) { L ) |
Burada; T ,: tama sresi (saat/sefer), a ve b ; tama sresi katsaylar (a =0.080 saat/sefer ve
b * 0.025 saat/km) ve L : tama mesafesi (km).
z m
l. Tasma maliyeti matrisi
zm her transfer noktasndan her bertaraf nitesine taman atklarn maliyetine bal
olduundan tama maliyeti (TM) matrisi oluturulur. Aada D, iin mek hesap verilmitir:
TM, =[(0.08 saat/sefer) +(0.025 saat/km)(40 km)](20 ABD $/saat) =21.60 ABD $/birim
6 - 8
Kan Atklarn Tanmas
Tr ansf er Ber t ar af ni t esi ne t a ma mal i yet i ( ABD / bi r i m)
i st asyonu - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
no 1 2 3 4
1 21. 60 9. 60 7. 60 10. 60
2 16. 60 16. 60 6. 60 15. 60
3 21. 60 13. 60 21. 60 13. 60
4 11. 60 21. 60 16. 60 19. 60
,2, Tahsis matrisi
Tasma maliyeti : Bir birim kat atn bir transfer noktasndan bir bertaraf nitesine tama
maliyeti matrisindeki diyagonal izginin solunda yer almaktadr.
Tasma birimi : Bir transfer noktasndan bir bertaraf nitesine tanacak birimler diyagonal
izginin sanda yer almaktadr.
Ceza maliyeti : Bir kolon veya satrn en dk iki birim maliyeti arasndaki farktr. Bu maliyet
ceza kolonunda ve satrnda yer almaktadr.
Uc deer : Her transfer noktasndan bertaraf yerinin kabul edebilecei kadar tanacak atk
miktarnn maksimum deeridir. Bu deerlerin ilem ncesi bilinmesi gerekir.
Sahte transfer istasyonu. S : Transfer istasyonlarnn u deerlerinin toplam bertaraf nitelerinin
toplam kapasitelerine eit olmaldr. Bu art salayan bir sahte transfer istasyonu ilave edilir.
Sahte transfer istasyonundan tasma maliyeti : Sahte deikenler daima matristeki tama
maliyetlerine zde olarak verilir. Bu, tanacak birimler tahsis edildiinde matrisin her sahte
karesini zde klar. Sahte tama maliyeti dierlerinin ok zerinde bir deer olarak alnr.
Tr ansf er
i st asyonu
no
Ber t ar af ni t esi no Ceza U deer
1 2 3 4
1 21. 60 9. 60 7. 60 10. 60 2. 00 2
2 16. 60 16. 60 6. 60 15. 60 9. 00 4
3 21. 60 13. 60 21. 60 13. 60 0. 00 3
4 11. 60 21. 60 16. 60 19. 60 5. 00 2
S 100. 00 100. 00 100. 00 100. 00 0. 00 22- 11=11
Ceza 5. 00 4. 00 1. 00 3. 00
deer 5 5 6 6
22\ 22
6 - 9
Kan Atklarn Tanmas
3. Birinci iterasmn
2 nolu transfer istasyonu (T) maksimum cezaya (9.00) sahiptir (2.satr). Bu satrn en dk
tama maliyeti ise 6.60 ile 3 nolu bertaraf nitesine (B) aittir. Buna kar gelen udeer (4)
2.T'na aittir. Bu u deeT 2.T ve 3.B'nin u deerlerinden karlr. 2.T satn elimine
edilebilir, nk u deeri sfrdr. Ceza deerleri tekrar hesaplamr.
Tr ansf er
i st asyonu
no
1 2 3 4
1 21. 60 9. 60 7. 60 10. 60 2. 00 2
3 21. 60 13. 60 21. 60 13. 60 0. 00 3
4 11. 60 21. 60 16. 60 19. 60 5. 00 2
S 100. 00 100. 00 100. 00 100. 00 0. 00 11
Ceza 10. 00 4. 00 9. 00 3. 00
U deer 5 5 2 6
4. kinci iterasvon
1nolu B maksimum cezaya (10.00) sahiptir (1.kolon). Bu kolonun en dk tama maliyeti
ise 11.60 ile 4 nolu T'na aittir. Buna kar gelen udeer (2) 4.T'na aittir. Bu u deer 4.T ve
l.B'nin u deerlerinden kanlr. 4.T satn elimine edilebilir. Ceza deerleri birinci
iterasyonda olduu gibi tekrar hesaplanr.
Tr ansf er Ber t ar af ni t esi no Ceza U deer
no 1 2 3 4
1 21. 60 9. 60 7. 60 10. 60 2. 00 2
3
21. 60 13. 60 21. 60 13. 60 0. 00 3
. . . . : | W ?!!&
M m m m m s :
!>: &
s
100. 00 100 Oo
1
100. 00
100. 00 0. 00 11
Ceza
0. 00 4
o o
14. 00
3. 00
U deer
3 5 2 6
6 - 1 0
Kon Atklarn Tanmas
S flrnc iteraswn
3 nolu B maksimum cezaya (14.00) sahiptir (3.kolon). Bu kolonun en dk tama maliyeti
ise 7.60 ile 1nolu T'na aittir. Buna kar gelen udeer (2) 1.T'na aittir. Bu u deer I .T ve
3.B'nin u deerlerinden karlr. l.T satr ve 3.B kolonu elimine edilebilir. Ceza deerleri
tekrar hesaplanr.
Tr ansf er
i st asyonu
no
1 2 3 4
3 21. 60 13. 60 13. 60 0. 00 3
S 100. 00 100. 00 100. 00 0. 00 11
Ceza
U deer
78. 40
3
86. 40
5 0
86. 40
6
6. Drdnc iteras\on
2 ve 4 nolu Bleri maksimum cezaya (86.40) sahiptir (2 ve 4.kolonlar). Seilen kolon
4.kolondur. Bu kolonun en dk tama maliyeti ise 13.60 ile 3 nolu T'na aittir. Buna kar
gelen udeer (3) 3.T'na aittir. Bu u deer 3.T ve 4.B'nin u deerlerinden karlr. 3.T
satr elimine edilebilir. Ceza deerleri tekrar hesaplanr.
Tr ansf er
i st asyonu
no
1 2 3 4
m-
s
100. 00 100. 00 100. 00 0. 00 11
Ceza
U deer
100. 00
3
100. 00
5
100. 00
6
6 11
Kan Atklarn Tanmas
7. Sonu tablo
Tr ansf er i st asyonu no Ber t ar af ni t esi no
1 2 3 4
1 0 0 2( a) 0
2 0 0 4( b) 0
3 0 0 0 3( c)
4 2( d) 0 0 0
a : 3. i t er asyonda 1. T ' nun
b : 1. i t er asyonda 2. T ' nun
c : 4 . i t er asyonda 3. T ' nun
d : 2. i t er asyonda 4. T ' nun
u deer i
u deer i
u deer i
u deer i
8. Malivet tablosu
Ta ma i l emi Ta nacak mi kt ar Ta ma mal i yet i
( bi r i m) ( ABD )
Ba Son
Bi r i mba na (a) Topl am (b)
1. T 3. BU 2 7. 60 15. 20
2. T 3. B 4 6. 60 26. 40
3. T 4. B 3 13. 60 40. 80
4. T l . B 2 11. 60 23. 20
Topl am 11 105. 60
a : Ta ma mal i yet i mat r i si nden
b : Ta nacak mi kt ar x (a)
2.3. Genelletirilmi Bir Boyutlu Dinamik Programlama
Tek bir kaynak veya deiken ile ilgili olan tm dinamik programlama (DP) problemleri bir
boyutludur. Bu problemler optimizasyon modelleri, DP diyagram ve eitlikleri ile tanmlanabilir.
DP problemi iin genel bir boyutlu optimizasyon modeli aadaki gibidir:
6 - 1 2
Kan Atklarn Tanm
Max ! Min (Z) = (r, )(S, , X, )
Kstlar aadaki gibi sralanabilir:
S, < . = , > /,
S, * , - {6, ) ( 5, , Xj ) = O / = 1 , 2 / - 1
(Gn )(S , Xn ) < , = , > /
X' G O, V/
il
6 - 1 3
Kat Ankkwn Tanmas
Bu modelde (S;), ya mevcut yada (i) kademesine tahsis edilen "kaynak" terimidir, (i) kademesi
iin "karar deikeni" olan (X,) skaler veya vektrel bir byklktr, ikinci durumda, her kademe
iin birden fazla sayda karar deikeni gereklidir, (i) kademesi ile ilgili olan (rj)(Sj, X() terimi
"dn" terimidir. Yukarda verilem birinci kst ilk kademenin balang koullarn belirtir.
(Gj)(S X,) terimi "durum dnm fonksiyonu" olarak tanmlanr ve (i) kademesi sonundaki
durum deikeni olan (S^) terimini belirler. Deikenler ve fonksiyonlar arasndaki iliki ekil
3'te sunulmutur.
2.4. Envanter Problemleri
DP genellikle envanter problemlerinin zmnde kullanlmaktadr. Bu tr problemler bir unsurun
belirli bir sre depolanmas ile ilgilidir.
Uygulama - 3 : Komposton depolanmas
Mays, Haziran, Temmuz ve Austos aylarnda retilebilecek kompost miktarlar sras ile, 500.
400, 300 ve 300 ton'dur. Bununla birlikte, piyasadan her ay retilen miktar kadar talep
gelmemektedir. Piyasa analizleri sonucunda elde edilen aybk kompost satlarndan elde edilecek
net girdiler aadaki izelgede verilmitir.
Sat mi kt ar
( t on)
Net gi r di ( 1, 000 ABD $)
May s Hazi r an Temmuz Aust os
0
0 0 0 0
100 1 2 2 1
200 2 3 3
2
300 3 4 4
4
400 4 5 6
500 4 6
7
600 4 8
700 9
800 9
6 - 1 4
Kan Ankarm Tammast
4 ayda elde edilen sat miktarlar 300, 600, 800 ve 500 ton'dur. Kompost arz-talep dengesi
kurulamadndan tesiste fazla kompostun depolanmas amac ile bir nite yaplmas
planlanmaktadr. Depolama ileminin maliyetleri aadaki izelgede sunulmutur.
Ay ba ndaki
depol anm
mi kt ar ( t on)
Depol ama mal i yet i ( 1, 000 ABD $)
May s Hazi r an r emmuz Aust os
0 1 1 2 2
100 3 2 3
3
200 4 2 3 3
300 5 3 4 4
400 7 4 5 5
500 8 4 5
5
Maksimum depolanabilecek kompost miktar 500 ton'dur. Her ay satlabilecek ve depolanabilecek
kompost miktarlarm hesaplaynz.
Aklama
Bu dinamik programlama (DP) problemi tek bir "kaynam" (kompost) ynetimi ile ilgilidir ve
deiken sabit deildir (potansiyel kompost miktar aydan aya deimektedir). Maliyet ve girdi
deerleri de deimektedir. Bu nedenle, problem cebirsel fonksiyonlar yerine tablosal olarak
tanmlanabilir. Envanter problemlerinde retim ve ihtiya arasnda uyum yoktur. rnein, Mays
aynda retilen kompost miktar 500 ton, halbuki satlabilen miktar 300 ton'dur. Haziran aynda
retilen tm kompost satlabilir. Ancak, bu tr bir sat finansal adan avantajl olmayabilir. 300
ila 600 tonluk miktarlarda toplam girdi sabit kalmaktadr. Haziran aynda piyasaya sunulan fazla
miktarlar kompostun birim fiyat zerinde drc etki yaratacaktr. Eer 300 tonluk bir miktar
sata sunulursa, bu sattan gelen ortalama girdi (4,000 ABD $) / (300 ton) * 13.33 ABD $/ton
olarak hesaplanabilir. 600 tonluk satn gereklemesi durumunda, ortalama girdi (4,000 ABD
$) / (600 ton) =6.67 ABD $/ton'a dmektedir. Haziran aynda retilen kompostun bir ksmnn
depolanmas ve Temmuz ve Austos aylarnda pazarlanmas ekonomik adan uygun bir
zmdr. Genel ilke olarak, Eyll ay sonuna kadar tm kompostun iyi bir fiyat ile pazarlanmas
gerekmektedir.
6 - 1 5
Kan Atklarn Tanmas
Optimizasyon Problemi
Aylk retim sabittir ve sadece iki deiken kontrol edilebilir:
- (X,) : (i) ay boyunca satlan kompost miktar (ton)
- (Sj) : (i) ay banda depoda bulunan kompost miktar (ton)
Aylar, i = 1, 2, 3, 4, sras ile Mays, Haziran, Temmuz ve Austos aylandr. Depolama
deikeni, (S,), deiik ekillerde ifade edilebilir. rnein, bir ay boyunca depodaki kompost
miktan veya bir ayn sonunda depodaki kompost miktan olarak tanmlanabilir.
Depolama ilemi iin ktle dengesi aadaki gibi yazlabilir:
Burada, I ,: (i) aynda retilen kompost miktan (ton).
Balangta ve 4.ayn sonunda depoda bulunan kompost miktarlar sfra eit olacandan
aadaki kstlar yazlabilir
Kapasite kstlan iki forma sahiptir. Birinci kst, depolanabilecek kompost miktanmn en fazla
500 ton olabilecei, ikinci kst ise aylk satlabilecek kompost miktarlarnn ayda retilen
kompost miktarlanna eit olabilecei ile ilgilidir. Kompostlatrma ilemi sonucunda elde edilen
net girdi, sat girdisi ile depolama maliyetleri arasndaki farka eittir, (i) aynda sat girdisi,
(Bj)(Xj), yukandaki izelgede verilmitir. Depolama maliyetlerini veren izelgedeki deerler ise,
(i) ay iin depolama maliyetlerini, yani (Cj)(Sj) deerleridir. Net girdi aadaki gibi ifade
edilebilir:
6 - 1 6
Kon Alklarn 'f'arnmst
(/)(S, . X, ) = (B, ){X, ) - (C, )(S, )
Optimizasyon modeli aada verilmitir;
Model kstlar aada sunulmutun
5;
=0
> - s,
+a; =5 0 0
^ - s>
* Xf = 400
S, - S,
* X3 = 300
- s4 +X4 =300
s; s 5 0 0 V/
a; e fl, jq e a. ^S O , J e n4
Tahsisatlar aada sunlmutur:
0
I
I
c
f
, 100 , 200 300
a, =0 , 100 , ........... , 600
3 =0 , 100 , ........... , 800
>I
I
0100 ............... , 500
R!
6 - 1 7
Kon Aukiann Tanmas
Dinamik Programlama zm
Model bir boyutlu standart DP modelidir. Kademeler aylar ve (i) aynn balangcnda depoda
bulunan kompost miktarlardr. DP program ekil 4'tc sunulmutur.
r1 (S1.X1) r 2(S2,X2)
S t = 0 S3 = S2+400-X2
S2 = S1+500-X1 S4 = S3+300-X3
0 = S4+300-X4
r3(S3,X3) r 4(S4,X4)
11 = 500
12 = 400
13 = 300
14 = 300
ekil 4. Kompost depolama ilemi iin DP diyagram
ekil 3 ve 4 arasndaki temel fark, dnlerin hem durum hem de karar deikenlerinin bir
fonksiyonu olmas ve mevcut kaynan (S|) her kademede dsal girdi (Is) ile tanmlanmasdr. Bu
durumda, (i) ayndaki toplam mevcut kompost miktar (S;) +(Ij) olmaktadr.
Optimum dn fonksiyonu aadaki gibi tanmlanabilir:
(ft )(SJ) = St Laym banda depodaki deer ise kalan
(4 - / + 1) . aydaki maksimum dn (103 ABD $ )
uiuumuiaamuiui
6 - 1 8
Kad AttkUrtn i'atnnus.1
4. kademe ile balanacak olursa aadaki ifadeler elde edilebilir:
)(S4) =Max [(Ba )(Xa ) - (CA )(SA )]
xAg n.
ekil 4'ten, (X4) =(S4) +(300) olduundan aadaki eitlik yazlabilir
i )<$, ) = (B< )(SA * 300) - (C4)(S4)
(i) 4'fln haricindeki dier kademeler iin genel ifade aadaki gibidir___________
(/, )<S, )= Max [(B, )(X, ) - (C, ){SI) + ,)(S, /, - X, )]
X, * S, /,
X, 6 O,
Durum ve karar deikenlerinin maksimum deerleri zerindeki kstlar, (fj)(S,) deerlerinin

tablosal hesaplarnda girdi saylarn minimize etmek amac ile kullanlabilir. rnein, Austos
ay (i = 4) boyunca 300 ton kompost retilecek ve 500 ton'dan daha fazla kompost
satlmayacaktr. Kalan tm kompostun [(S4) +(I4) - (X4) =01 satlabilmesi iin, (S4) deeri 200
ton'dan daha byk olamaz. (S4) ve (X4) deerlerinin 4.kademe iin optimum dn veren olas
kombinasyonlar aadaki izelgede verilmitir:
S4 X4 = S4 + 300 (f 4) ( S4) =
(ton) ( ton)
( B4WX4) -
( 10J A3D)
( C4) ( S4)
200
100
0
500
400
300
7 - 3 = 4
6 - 3 = 3
4 - 2 = 2
Temmuz'da (i =3) maksimum sat 800, kompost retimi 300 ton'dur. Maksimum (S,) 500 tondur
(depolama kst). (Sj) - 500 ton ve (X}) =400 ton iin, (S4) =(S}) +(I3) - (X3) =(500 ton) +
(300 ton) - (400 ton) =400 ton'dur. Bu, (S4)'n maksimum deeri 200 ton olduundan fizibil
6 - 1 9
Kat Atklann Tanmas
deildir. (S3), (X,) ve (S4)'n fizibil deerleri aadaki izelgede verilmitir. Grlecei zere,
(Sj)'n deiik deerleri iin alternatif optimum zmler mevcuttur. rnein, (S3) =200 ton iin;
300,400 ve 500 ton'luk satlarn dn deerleri birbirine eit olup, (f3)(200) =5,000 ABDS'dir.
S3
(ton)
S3+300
(ton)
X3
(ton)
( S4) =( S3) +( 300) - ( X3)
(ton)
( r 3) ( S3, X3) +( 4) ( S4)
( 1, 000 ABD)
( 3) ( S3)
( 1, 000 ABD)
500 800 600 200 3
+ 4
=
7 7
700 100 4 + 3
=
7 7
800 0 4
+ 2
=
6
400 700 500 200 1
+ 4
-
5 6
600 100 3
+ 3
=
6 6
700 0 4 + 2
=
6
300 600 400 200 1
+ 4
=
5
500 100 2 + 3
=
5
600 0 4
+ 2 = 6 6
200 500 300 200 1
+ 4
=
5 5
400 100 2
+ 3
=
5 5
500 0 3
+ 2 = 5 5
100 400 200 200 0
+ 4
__
4 4
300 100 1 + 3 = 4 4
400 0 2
+
2
=
4 4
0 300 100 200 0 + 4
s .
4 4
200 100 1
+ 3
=
4 4
300 0 2
+ 2 = 4 4
Haziran ay (i =2) iin, elde edilen zm aadaki izelgede verilmitir.
S2 S2+400 X2 ( S3) =( S2) +( 400) - ( X2) ( r2) ( S2, X2) +( f 3) ( S3) (f 2) ( S2)
(ton) (ton) (ton) (ton) ( 1, 000 ABD) ( 1, 000 ABD)
500 900 400 500 0 + 7
=
7 7
500 400 0 + 6
=
6
600 300 0 + 6
=
6
400 800 300 500 0 + 7
s
7 7
400 400 0 + 6
=
6
500 300 0 + 6
=
6
600 200 0 + 5
=
5
300
700 200 500 0 + 7
7 7
300 400 1 + 6
=
7 7
400 300 1 + 6
=
7 7
500 200 1 + 5
=
6
600 100 1 + 4
=
5
200
600 100 500 0 + 7
s
7
200 400 1 + 6
=
7
300 300 2 + 6
=
8 8
400 200 2 + 5
=
7
500 100 2 + 4 6
600 0 2 + 4
=
6
6 - 2 0
Katt Aakhrtn Ttimmust
Burada (S2)'nin minimum deerine dikkat edilmelidir. Mays ayndaki retim 200 ton'luk
1.kademe satn at iin, 2.kademe balangcnda en az 200 ton'luk kompost depoda olmaldr.
(S2) <200 iin (f2)(S2) deerlerinin hesaplanabilmesine ramen, bu gibi (S2) deerleri hibir
zaman iin olumayacaktr.
Mays ay (i =1) iin, elde edilen zm aadaki izelgede verilmitir. Bu deerler problemin
optimum zmn vermektedir. Maksimum yarar, (Z") =(f,)(0) = 10,000 ABD$ ve Mays
ayndaki optimum sat, (X,) =300 ton'dur. Bu deerler, (S,) =200 ton, (X'J =300 ton, (S,)
300 ton, (x-,) =600 ton, (S4) ==0 ton ve (X'4) =300 ton sonularn verir.
s Sl +500 XI (S2) ==( Sl ) +(500) - ( Xl ) <rl ) <Sl , Xl ) +( f 2) <S2) <f l ) ( S )
(ton) (ton) (ton) ( t on) ( 1, 000 ABD$) ( 1, 000 ABD$)
0 500 0 500 - 1 -t- 7 =6 7
100 400 0 + 7 = 7
200 300 1 + 7 = 8
300 200 2 +8 =10 10
Uygulama - 4 : Tama sisteminin 1Simplex" yntemi ile optinzasyonu
Dd beldenin belediyeleri ortak bir kat atk bertaraf nitesi planlamaktadr. O bertaraf alternatifi
sz konusudur, (a) dzenli depolama, (b) yakma ve (c) okyanusa atma. Her alternatif evre
standartlarn salamak zorundadr, rnein, yakma nitesinden atmosfere verilecek emisyonlarn
hava kirlilii standartlarm amamas gerekmektedir. Her alternatifin toplam maliyeti, sz konusu
standartlarn salanmas iin gerekli nlemlerin maliyetlerini iermektedir. Bertaraf ilemi iki
bileenden ibarettir, (a) tama ve (b) nihai ilem. Her beldede oluan kat atklar nihai bertaraf
sahasna tanmaktadr. Baz nihai ilemler beldelere uzak olsa bile ucuz, bazlar ise yakn olsa
bile pahal olabilir. Optimizasyonda aadaki izelgelerde sunulan veriler kullanlacaktr:
Bel de Nf us Kat at k r et i mi
no ( ki i ) ( t on/ haf t a)
1 40, 000 700
2 65, 000 1, 200
6 - 2 1
Kat Atklarn Tanmas
Ber t ar af si st emi Uzakl k (km)
Bel de- 1 Bel de- 2
Yakma ni t esi 15 10
Okyanusa at ma i i n 5 15
k y deposu
Dzenl i deponi 30 25
Ber t ar af si st emi Mal i yet Kapasi t e
( t on/ haf t a)
Sabi t
( ABD$/ y l )
Dei ken
(ABD$/ t on)
Yakma ni t esi 200, 000 12 1, 000
Okyanusa at ma 60, 000 16 500
Dzenl i deponi 100, 000 6 1, 300
Tama ileminin birim maliyeti 0.50 ABD$/tonJ an'dir. ekil 5'te verilen belde-bertaraf nitesi
emasn kullanarak bu iki belde iin en uygun ortak nihai ilemi saptaynz.
700 ton/hafta
ekil 5. Belde-betaraf nitesi emas
6-22
Kan AnkUtnn Ta$mttutxt
zm
I Aklama
Bu tip problemlerin birounda olduu gibi, blgesel sistemlerin incelenmesi iin gerekli temel
unsur ekonomik verilerdir. Bu rnekte ekonomi, bertaraf alternatiflerinin ilk yatrm ve iletme
maliyetlerinin sabit olduu kabulne dayanmaktadr. Yalana ilemi iin maliyet fonksiyonu ekil
6'da sunulmutur. Grlecei zere, yakma tesisinin 200,000 ABD$/yI'lk ilk yatrm maliyeti
sadece tesis ina edilirse oluacandan, fonksiyon orijinde sreksizdir. Sabit maliyetlerin birim
veya ortalama maliyetler zerindeki etkisi ekil 7'de verilmitir. Birim maliyet yaklan kat atk
miktar arttka azalmaktadr. nk sabit maliyet yaklan kat atk miktarna blnmektedir.
rnein, 10,000 ton/yl'lk kapasite ii birim veya ortalama maliyet.
Birim maliyet - * * * 4 De^ ken
Kapasite
ifadesi uyarnca,
2 x 10s $ / yy +(12 $ / 0(1 * 104 t l y d ) = 3 2 $ / / 1
1x 104 11 yl I
olarak hesaplanabilir. 80,000 ton/yl'lk kapasite iin ise, ayn ifade kullanlrsa, birim maliyet
14.5 ABD$/ton deerine inmektedir.
Herhangi bir problemin sistem analizine balamadan nce problemin sistem yaklamna uyum
gsterip gstermedii saptanmaldr. Bu tr problemler drt genel zellie sahip olmaldr
- Ak bir ekilde tanmlanabilmeli ve amalan ortaya konabilmeli
- Matematiksel model ile ifade edilebilmeli
- Deiik alternatif zmlerin etkilerini karekterize edebilecek sayda yeterli verile sahip olmal
- Tek bir belirli en iyi alternatif iermeli
6 - 2 3
Y
a
k
m
a

m
a
l
i
y
e
t
i

(
A
B
D

$
/
y
l
)
Kan Atklarn Tanmas
ekil 6. Yakma ilemi iin maliyet fonksiyonu
Birim yakma maliyeti (ABD $/ton)
Yaklan miktar (ton/yl)
ekil 7. Sabit maliyetlerin birim veya ortalama maliyetler zerindeki etkisi
6 - 2 4
Kat t Atkann Tanmas
Bu rnekte, amalar ak ve belirlidir. rnein, iki beldenin kat atklan minimum maliyetle
bertaraf edilmelidir. Bununla birlikte, kat atk idaresi bu iki beldenin katlm ile kurulacak bir
organizasyon ile yrtlmeli ve toplam maliyet bu iki belde arasnda uygun bir ekilde
paylatnlmaldr. Bu idari yap olmakszn ekonomik amalar aka ifade edilemez ve saysal
olarak belirtilemez.
Problemin hangi kapsama kadar modellenebilecei modellemeye balandktan sonra belirlenir.
nc kriter (yeterli veri olmas); kat retim miktarlan, bertaraf sistemlerinin kapasiteleri ve
tama ve bertaraf maliyetleri belli olduundan salanmaktadr.
Ak ve belirli bir en iyi alternatifin varl, analizi yapan kiiye kalmtr. Eer analizi yapan kii
bir model kurmadan optimum zm ortaya koyacak kadar zeki ise, sistem analizine gerek
yoktur. Bu tr kat atk problemlerinin zmnde sistem analizi uygulanmadan bir sonuca
varmak olduka zordur. Bununla birlikte, daha nce zm bulunmu benzer problemlerin
sonulan kullanlabilir. Sabit maliyetlerin ihmal edilebilecei iletimdeki kat atk bertaraf
sistemleri iin iki belde ayn ayn dikkate alnabilir, rnein, I nolu beldenin her bertaraf
sistemi iin birim tama ve bertaraf maliyetleri hesaplanr. En uygun zm bulunduktan sonra
ayn ilemler bu sefer 2 nolu belde iin tekrarlanr.
Sabit masraflar ve kapasite snrlamalan problemi karmak hale getirir ve bu ayn zm
yntemini zmsz klabilir. Bir belde iin bulunan sonular dier beldenin birim tama ve
bertaraf maliyeti ile mevcut kapasitelerini etkiler. Bu tr birbirinden bamsz ilikiler en iyi bir
ekilde optimizasyon modeli ile belirlenir.
2. Sistemin tanmlanmas ve amalarn belirlenmesi
Sistem, iki kat atk kaynandan (1 ve 2 nolu beldeler) ve bertaraf alternatifinden (yakma,
dzenli depolama ve okyanusa atma) ibarettir. Sistem snrlan, yakma alternatifi iin hava
kirlilii, dzenli depolama iin yeralt suyu kirlilii, okyanusa atma iin ise deniz kirlilii gibi
potansiyel evre kirlilii sorunlarn sergiler. Bu kstlar tasanm ve iletme alternatifleri iine
6 - 2 5
Kan Atklarn Tanmas
dahil edilmelidir. Standartlar analizi nemli lde basitletirir.
evre standartlarnn olmamas durumunda, problem olduka karmak hale gelecektir.
Standartlarn varlnda, evresel amalar ihmal edilebilir ve iki amal maliyet-etkin problem
ortaya konabilir:
- Tama ve bertaraf maliyetlerinin minimizasyonu
- 1nolu beldede oluan 700 ton/hafta ve 2 nolu beldede oluan 1,200 ton/hafta'lk kat atn
uzaklatrlmas
3. Alternatiflerin oluturulmas ve Gelitirilmesi (modelleme)
Bir problemin matematiksel ifadesi karar deikenlerinin, amalarn, ktle dengesinin ve fiziksel
kstlarn belirlenmesini gerektirir. Bu ilikiler karar deikenleri cinsinden yazlmaldr.
Problemde iki farkl tipte faktr kontrol edilebilir. Birincisi, belirli bir bertaraf alternatifinin
yerine getirilip getirilmediidir. Bu durumda sreksiz bir deiken gereklidir. Bu sreksiz
deiken genelde bir "integer" deikendir:
Bu tip bir tanmlamada, lineer terimler sabit maliyetleri hesaba katmak iin ama fonksiyon
ierisine dahil edilebilir. rnein, yakma nitesinin sabit masraflar,
Y = 1 , j bertaraf yntem iin
Y/ = 0, baka bir yntem iin
200,000 ABD $ / y t i = 3 g 5 t hgftg | |
52 hafta i y ti
olarak hesaplanabilir.
6 - 2 6
Kan Alklarn Tanmas
B e r t a r a f s i s t e m i S a b i t m a l i y e t
(A B D / h a f t a )
Yakma 3 , 8 5 0
O k y a n u s a at ma 1 , 1 5 0
D z e n l i d e p o l a m a 1 , 9 2 0
H e s a p e i t l i i HSM = f YSH) / (HHj
HSM : H a f t a l k sabi t m a l i y e t
YSM : Y l l k s a b i t m a l i y e t
HH : Y l d a k i h a f t a s a y s
r nek HSM = ( 2 0 0 , 0 0 0 X B D $ / y l ) / ( 5 2 h a f t a / y l ) = 3 . 8 5 A B D / h a f t a
(3.85)(Y,)'in ana fonksiyona dahil edilmesi ile yalana ileminin sabit maliyetleri doru bir
ekilde yanstlacaktr. (Y,), yakma nitesi kullanldnda I, kullanlmadnda ise 0 deerini
alacaktr. Uygulanacak bertaraf alternatiflerinin seilmesine ilave olarak, yaklacak, deponiye
gnderilecek veya okyanusa atlacak kat atk miktarlarn da kontrol etmek olasdr. kinci karar
deikeni akm emasnda grlmektedir. Bu deiken,
Xi = / beldesinden i bertaraf nitesine f
" few;
tanacak kah atk miktan (ton / hatt)
olarak tanmlanabilir. 9 adet karar deikeni vardr ve bunlardan (Y Y2 ve Y,) "integer"dir.
Modelin kurulmasna her belde iin ktle dengesinin uygulanmas ile balanabilin
Yukardaki denklemler ayn zamanda sistem analizinin ikinci amac olan "kat atk bertaratY'n
da belirler. Ktle dengesi her bertaraf nitesinde benzer olarak yrtlmelidir. Bu ilem iin
kapasite kstlan dikkate alnmaldr:
6 - 2 7
Kat Atklarn Tanmas
/ * 1
1 , 0 0 0
E X,2 *
t s 1
500
V
I
w
W
.
1,300
xxxxxxxxxxxxxxmxttmmxxxmxxw* m m
Yllk maliyetin (Z) hesaplanmasnda sabit, tama ve deiken maliyetler gz nne alnmaldr.
(ABD$/hafta) birimine sahip sabit masraflar,
(3.85)( y] ) (1 -15){ Y2 ) + (1.92)(K3 )
eklinde ifade edilebilir. Tama maliyetleri birim tama maliyeti ile tama uzaklnn arpm
ile hesaplanabilir. rnein, l nolu beldeden yakma nitesine tama maliyeti aada verilmitir:
(0.50 ABD $ / ton.lort )(15 km )(XU) = (7.50KA;,) ABD $ / hatta j |
xxxxx&xxxwxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxuxxxxxxxxxxxxxxxxxxxttttX xxxxnixttxxxttxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx3B?Bxxxxxxxttxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
B e l d e
n o
T a m a m a l i y e t i ( H B D $ / t o n )
Yakma O k . a t m a De p o l a m a
1 7 . 5 0 2 . 5 0 1 5 . 0 0
2 5 . 0 0 7 . 5 0 1 2 . 5 0
H e s a p e i t l i i TM = (BTM)(TU) -
TM : T a m a m a l i y e t i
BTM : B i r i m t a ma m a l i y e t i
TU : T a m a u z a k l
m ek TM = ( 0 . 5 0 A B D S / t o n . k m ) ( 1 5 km) 7 . 5 0 A B D $ / t o n
iki beldenin toplam tama masraflar aadaki gibi yazlabilir. Yakma, deponiye gmme ve
okyanusa atma ilemleri iin deiken maliyetler, birim maliyetler ile haftada bertaraf edilen kat
atk miktarlarnn arpm ile belirlenebilir. ki belde iin deiken maliyetler bir sonraki eitlikte
verilmitir.
6 - 2 8
Kat Atklarn Tanmas
1 notu belde : (7.50)(A;,) (2.SQ){X ) * (IS.OOHA,.,)
2 notu belde : (5.00){ X ^ (7.50)(J^ ) + (12.50)(Ay
(1 2 .0 0 ) ^ , ) + ( i 6 .oo)(a;2) (6 .0 0 )(j r13) <
( i z o o H j y * ( i 6 .0 0 )(A y + (6 .o o )(j y
S:
sttwirammmauawwtttuHttmtmuttttttHroamuuammmttmmtmmmttwnm
B e l d e
n o
T o p l a m m a l i y e t ( A B D $ / t o n )
Yakma O k . a t m a Dep o l a ma
1 1 9 . 5 0 1 8 . 5 0 2 1 . 0 0
2 1 7 . 0 0 2 3 . 5 0 1 8 . 5 0
H e s a p e i t l i i M = (TM) + (DM)
M : T o p l a m m a l i y e t
TM : T a m a m a l i y e t i
DM : D e i k e n m a l i y e t
r n e k M = ( 7 . 5 0 A B D $ / t o n ) + ( 1 2 . 0 0 A B D $ / t o n ) = 1 9 . 5 0 ABD$/ t o n
Bu terimlerin toplanmas ile toplam tama ve bertaraf maliyeti (Z),
Z = (3.85){K,) * <1.15)(K2) (1.92X>S) +
(19.50)(Aj1) (18.50)(A;2) + (21.00)(j r3) *
(17.00)(j y + (23.50)(^ ) (18.50)(^ y
UUUUUluiut
olmaktadr.
Modeli tamamlamak iin, sadece "integer" deikenler tanmlanmaldr:
> ; - o eer
I
I
O
5 - 1
nj^Y
ergtff
6 29
Kat Atklarn Tanmas
Deikenler arasndaki dier ilikiler lineer olduundan, (Y,) zerindeki kstlar da lineer
olacaktr. Bu durumda model "kark integer lineer programlama" modeli adn alr ve bilgisayar
program ile kolayca zlebilir. Ak bir kst (Yj)'nin olas deerleri zerindeki snrlamadr:
(Yj)'nin bir "integer" olmas durumunda yukardaki denklem, kst ya 0 yada 1olarak snrlar.
Bu model iin optimum zm (Yj) =(ya sahip olacaktr. Bunun nedeni, maliyetlerin minimize
edilmesi ve ama fonksiyondaki (Yj) katsay larmn pozitif olmasdr. Bylece, (Yj) herhangi bir
zm iin mmkn mertebe kk olacaktr. [(X,j) +(X2j)]'nin sfrdan farkl olmas durumunda
(Yj)'nin l'e nasl eit olabilecei aada aklanmtr.
Yukarda verilen snr art dikkate alnacak olursa, buradaki (10,000) katsays [(X,j) +(X^)J 'nin
olas maksimum deerinden byk olacak ekilde seilmi bir rastgele saydr. Eer [(X,j) +(X^)]
sfrdan bykse, (Y,) de sfrdan byk olmaldr ve bu nedenle yukardaki snr artn
salanmas iin de 1olmaldr. Tersine, [(Xu) +(X^)] sfra eitse, (Yj) ya 0 yada 1olabilir.
Bununla birlikte, maliyeti minimize etmek iin, (Yj) biraz nce akland zere, sfr olmaldr.
Nihai model,
Mkt ( Z ) = (3.85)(Kj) + (1.15)(K2) + (1.92)(Ka) *
(19.50)^ ,) + (18.50)(Z1?) + (21.00)(Z13)
E
6 - 3 0
Kat Alklarn Tanmas
eklinde, model kstlar ise,
E xv =700
/= I
E ^ = 1.200
/= t
E s 1.000
E Ks s 1.300
/ **1
Y,S 1
Af - (10,00)( Yf ) < 0
/ * 1
A, s 0
&
r, e O , 1 , 2 ,
sa
......TOsnnwtc>wi
eklinde tanmlanabilir.
Optimizasyon modeli daha nce tanmlanan kstlar ile yukarda verilen kstlarn birletirilmesi
ile basite indirgenebilir. rnein, okyanusa atma iin iki kst,
E 500
E Atf S (10,000)(V9
t s 1
ZS
6 31
Koli Alklarn Tanmas
aadaki lasta edeerdir:
(Yj) ya I yada O'a eit olacandan, yukardaki kst (500 ton/hafta/lk kapasitenin almasn
nler. Aynca, eer [(X12) +(X^)] >O ise, (Y2) yukardaki kstm salanmas iin l'e eil
olmaldr.
Modelin kapasite kstlar yeniden dzenlenebilir:
E Xh - (1,000)(K,) < O
* 1
E XB - (500)(K2) < o
/ 1
E Xa - (l,300)(YJ s o
/ * 1
Deitirilmi model iin katsaylar aadaki izelgede sunulmutur:
Y Y2 Y3 XI I X12 X13 X21 X22 X23
3, 850 1, 150 1, 920 19. 5 18. 5 21. 0 17. 0 23. 5 18. 5 = z
1 1 1
= 700
1 1 1 = 1, 200
- 1, 000 1
1 <= 0
- 500 1 1 <= 0
- 1, 300 1
1 <= 0
1 <= 1
1
<= 1
1
<= 1
6 - 3 2
K<ut Atklarn i'ajnmas
4 Problemin "Simplex Yntemi le Czmii
ki beldede olua toplam kat atk miktar {700 ton/hafta) + (1,200 ton/hafta) = 1,900
ton/hafta'dr. Bertaraf tesislerinin toplam kapasitesi ise, (1,000 ton/hafta) +(500 ton/hafta) +
(1,300 ton/hafta) 2,800 ton/hafta'dr. Oluan kat atklarn tamam bertaraf edilebilecektir (2,800
ton/hafta >1,900 ton/hafta). Ama, en dk maliyet ile bu kat atklarn bertaraf edilmesidir.
Bertaraf nitelerinden birisi kullanlmayabilir. 1,900 ton/hafta'lk kat atn bertarafi iin en az
2 bertaraf sistemi kullanlmaldr. Sistemlerin ikili kullanm alternatifleri aadaki izelgede
sunulmutur:
Yakma Depol ama Ok. at ma
Yakma
Depol ama
Ok. at ma
2, 300 1, 500
1, 800
Ama fonksiyon,
Min Z = (19.50XA;,) * (18.50)(A;2) + {2A.00)(X,J +
(17.00)(j y * (23.50)(j y + (18.50)(Ay
kstlar ise,
x ,3 + jq 3 s 1,300
6 - 3 3
Kat Atklarn Tainnuvn
ek l i n d e i f ade ed i l eb i l i r .
Problem bir minimizasyon problemi olduundan;
- durumunda "s" suni deikenleri "+" iareti ile eklenir
- "<=" durumunda "y" ilave deikenleri de "+" iareti ile eklenir
- Ama fonksiyonun kanonik hale getirilmesi ve zme ulalabilmesi iin suni deikenler
rastgele seilen bir katsay ile arplarak "+" iareti ile eklenir
Ama fonksiyonun kanonik hali,
Z - (19.50)(Zt1) - (18.50)(A,2) - (21,00)(Z13) -
(17.00)^) - (23.50)(j y - (18.50)(Ay -
(1,000)^) - (1,000)(s,) =0
P
I
m
SS
1
kstlannki ise,
-* +^12 +-*13 + ~700
*21 +*22 +-^3 * % = 1.200 m
= 1,000
-* 12 * -* 22 * Yi = 500
^3 * + y3 = 1.000
eklindedir.
6 - 3 4
Kan Atklarn Tanmas
t XII X12 X13 X21 X22 X23 y y2 y3 81 82 b oran
t 1 -19.5 -28.5 -21.0 -17.0 -23.5 -18.5 0 0 0 -1,000 -1,000
vl o 1 o 0 1 0 0 1 0 0 0 0 1,000
2 o 0 1 0 0 1 0 O I O O O 500
3 0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1,300
S O 1 1 0 0 0 0 0 0 1 0 700
*2 0 O O O 1 1 1 o o O O 1 1,200
(s) vc (s2) deerleri sfrlanr. Bu ilem iin (s) satn (+1,000) ile arplr ve (Z) satrna
eklenir. Ayn ilem bu defa (s2) satn ile tekrarlanr. Bu ilemler sonucunda (b) deerleri ortaya
kar. Oran deerleri hesaplanr.
Z XII X12 X13 X21 X22 X23
yi
y2 y3
s 82 b oran
z 1 980.5 981.5 979.0 983.0 976.5 981.5 0 0 0 0 0 1,900,000
_
n
0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 2,000 1,000
V2
0 0 1 0 0 1 0 0 l 0 0 0 500 00
Y3
0 0 0 1 0 0 2 0 0 1 0 0 2,300 oo
s 0 1 1 1 0 0 0 0 0 0 1 0 700 oo
82 0 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 1 2,200 oo
Pozitif en kk oran deeri (1,000) ile (y) satnna aittir. (Z) sannndaki en byk pozitif say
(983.0) ile (X21) kolonuna aittir. Bu satr ve kolonun kesim noktas pivot (P) elemandr. Pivot
eleman haricinde kalan (X21) kolonundaki saylar pivot eleman kullanlarak sfrlanr, (yi)
yerine (X21) yazlr, (b) ve oran deerleri hesaplanr.
Z XII X12 X13 X21 X22 X23
y i
y2
ya
s s2 b oran
z 1 -2.5 981.5 979.0 0 976.5 981.5 -983.0 0 0 0 0 917,000
_
X71 0 1 0 0 P1 0 0 1 0 0 0 0 2,000 oo
y2 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 500 500
ya
0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1,300 oo
1 0 2 l I 0 0 0 0 0 0 1 0 700 700
02 0 -1 0 0 0 1 1 -1 0 0 0 1 200 oo
Pozitif en kk oran deeri (500) ile (y2) satnna aittir. (Z) satnndaki en byk pozitif say
eleman haricinde kalan (XI2) kolonundaki saylar pivot eleman kullanlarak sfrlanr. (y2)
6 - 3 5
Kat Atklarn Tanmas
Z XII X12 X13 X21 X22 X23
yi y2 y3
83 82 b oran
z 1 -2.5 0 979.0 0 -5.0 981.5 -983.0 -981 .5 0 0 0 426,250
_
X? 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 2,000 oo
XI? 0 0 P=1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 500 oo
Y3
0 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1,300 1,300
8 0 1 0 1 0 -1 0 0 -1 0 1 0 200 oo
82 0 -1 0 0 0 1 1 -1 0 0 0 1 200 200
Pozitif en kk oran deeri (200) ile (s2) satrna aittir. (Z) satrndaki en byk pozitif say
eleman haricinde kalan (X23) kolonundaki saylar pivot eleman kullanlarak sfrlanr. (s2)
Z XII X12 X13 X21 X22 X23
yi
y2
y3
al a2 b oran
7, 979.0 0 979.0 0 -986.5 0 -1.5 -981.5 0 0 -981.5 229,950
_
m 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 1,000 1,000
X? 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 500 oo
y3 0 1 0 1 0 -1 0 1 0 1 0 -1 1,100 1,100
0 1 0 1 0 -1 0 0 -1 0 1 0 200 200
X230 -1 0 0 0 1 P1 -1 0 0 0 1 200 -200
Pozitif en kk oran deeri (200) ile (s) satrna aittir. (Z) satrndaki en byk pozitif say
(979.0) ile (XII ) kolonuna aittir. Bu satr ve kolonun kesim noktas pivot (P) elemandr. Pivot
eleman haricinde kalan (XI I ) kolonundaki saylar pivot eleman kullanlarak sfrlanr. (s)
yerine (XII) yazlr, (b) deerleri hesaplanr.
z XI I X12 X13 X21 X22 X23
yi y2 y3 s 82 b oran
z l 0 0 0 0 -7.5 0 -1.5 - 2. 5 0 -979.0 -981.5 34,150
X210 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 800
X120
0 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 500
y3 0
0 0 0 0 0 0 l 1 1 -1 -1 900
XII 0
P-l 0 1 0 -1 0 0 -1 0 1 0 200
X230 0 0 1 0 0 1 -l -i 0 1 1 400
6 - 3 6
Kan Alklarn Tanmas
5. Sonu
Optimum zm aada zetlenmitir:
K - 1
Af, = 2 0 0 ton / hafta
y - 1 X^2 = 500 ton t hatta
= 1
Af, = 800 ton / hafta
=400 ton / hafta
Minimum maliyet, (Z*) =41,070 ABDS'dr. Bu zm ekil 8'de sunulmutur. zmde
bertaraf yntemi de uygulanmaktadr. Sadece yakma alternatifi ortak kullanma aktr, iki
beldenin birim kat atk bertaraf maliyetleri ortalamas, (41,070 ABD$) / (1,900 ton) =21.62
ABD$/ton'dur.
700 t on/haf t a
1 , 2 0 0 t on/haf t a
ekil 8. Optimum zmn akm emas
6 - 3 7
Kat Atklarn Tanmas
3. KARIIK "INTEGER YNTEM LE LNEERZASYON
Sabit maliyet problemlerine kark "integer" yaklam dier tr ama fonksiyonlar iin de
kullanlabilir. zellikle, konkav maliyet fonksiyonlarnn ve konveks geri fonksiyonlarnn
lineerizasyonu iin uygun bir yntemdir. Daha nce incelendii zere, birincisi minimize veya
kincisi maksimize edildiinde tanmlanan programlama yntemleri optimum zm retmez.
Bununla birlikte, sabit maliyet fonksiyonlar kullanlarak alternatif yaklam bulunabilir. Bir
konkav maliyet fonksiyonuna [C(X)] yaklam iin bir rnek ekil 9'da sunulmutur.
X
ekil 9. Konkav maliyet fonksiyonu
6- 38
Kat Atklarn Tanmas
Fonksiyonun snrlan (0 <- X <=L,) olarak kabul edilirse, ii paraya aynlabilir. Herhangi bir
(k) parasnda, C(X),
denklemi ile tanmlanabilir. Burada; at : k parasnn eimi ve ck: y eksenini kesim noktas (sabit
maliyet). C(X) fonksiyonu orijinde balad iin c, =O'dr.
Tm (X) aralklar iin C(X)'c sabit "integer" yaklam her paraya (x*) <= (LJ yeni
deikeninin tanmlanmas ve
ifadesinin yazlmas ile gerekletirilebilir. Burada; Yj ve Y}: ya 0 yada 1olmak zorunda olan
"integer" deikenlerdir.
Yukardaki denklem C(X)'i sabit maliyet fonksiyonlarnn toplam olarak kestirir. Bir lineer
programlama modelinde almak iin gerekli prosedr, optimum zm iin birden fazla
fonksiyonun seilmemesi ve bu fonksiyonun uygun (X) aralklarna sahip olmasdr. Eer (Lkl)
<=(X) <==(Lt) sz konusu ise, (k). fonksiyon seilmelidir. Bu davran deiik kstlarn ilavesi
ile zorlanabilir:
C ( X ) {*,)(*,) (c,)(K2) * {*,)(*,) (^{K J ( a j ( x j
1
* * - U * ) ( K ) * 0 k = 2 , 3
6 - 3 9
Kat Atklarn Tanmas
Optimizasyon probleminin dier ksmlar lineer ise, (X) deikeni,
X ~ + -*2 + -*3 p
mummttmmmmmtmmmunmm
.mwmnttmittmattmwmmittummn
eitlii ile ifade edilebilir. Sonuta elde edilen lineer programlama modeli kark "integer"
algoritmas ile zlebilir. (Yj) +(Y3) <=1ile verilen kst, (c2) ve (c3) sabit maliyetlerinden en
fazla birinin seilebileceini belirtir. (xk) - (LJ CYJ <=0 eklindeki kst,
{Lk ){Yk ) > ^
eklinde de yazlabilir ve (Y J 'nn pozitif olmas gerektiini belirtir. Bylece, (xj pozitif
olduunda l'e eittir. Her para deikeni kendisi ile ilgili sabit maliyeti ortaya koyacaktr. Sonu
olarak, ekil 9'dan da grlecei zere, optimum zm uygun maliyet fonksiyonunu iermelidir.
Eer, rnein (L,) <=(X) <=(L2) iin, ikinci maliyet fonksiyonu [(c^fYj) +(a^fxj)] bu uurlar
arasnda bulunan dier iki fonksiyondan daha dk bir maliyet sergileyecektir. Maliyetler
minimize edileceinden, optimum lineer programlama zm (x,) =(x3) =(Y3) =O'a sahip
olmaldr. Ayn argman dier iki para iin de geerlidir. Genelde, bir konkav maliyet
fonksiyonunun veya konkav geri fonksiyonunun lineerizasyonu iin gerekli prosedr, C(X)'in,
C ( X ) = [ ( c * ) ( K * ) + (a* ){xk )]
k
wwwtwwwmwwwwtwrt
sabit fonksiyonu ile yer deitirmesi ile ilgilidir. Burada; Yk: "integer" deikenler, ck ve ak
sras ile, k. sabit maliyet yaklam iin y eksenini kesen deer ve eim.
Karar deikeni, (X),
6 - 4 0
Katt Atklarn Tanmas
ile deitirilir ve yeni kstlar.
probleme eklenir. Burada; L* : (X) =(Lk) karar deikeninin k.parann sonundaki deer.
6 - 4 1
tsfaniful Kat Atk Toplama Sistemi Optimizasyonu
EK 1
STANBUL KATI ATIK TOPLAMA
SSTEM OPTMZASYONU m
1. TAIMA OPTMZASYONU
1.1. ki Bertaraf nitesi Bulunan Blgelerde Tama Optimizasyonu
ki bertaraf nitesi bulunan bir blgede her nitenin ekonomik alma alan belirlenebilir. Bu
ilem iin (T,) ve (Tj) tesislerinden itibaren ekil l'de grld gibi e maliyet izgileri izilir.
Ayn deeri tayan izgilerin kesitii noktalar birletirilerek her bir tesisin maliyet ynnden
en uygun blgesi belirlenir. Tama maliyetlerini dikkate alarak izilen izgi yannda, nite
kapasitesini de dikkate almak gerekir. Bu durumda snr izgisi kapasite artlarn salayacak ve
en az maliyet artna neden olacak ekilde kaydrlr.
1.2. Klasik Tauna Optimizasyonu
Yukarda aklanan grafik yntem zaman alcdr ve zellikle byk yerleim blgeleri iin
uygulanmas olduka zordur. Bu yntem yerine hareket aratrmas yntemlerinden yararlanlarak
tama optimizasyonu gelitirilmitir. Her ayr blge bir retim nitesi gibi ele almabilir. retim
hz (aj) olan kat atk (j) alc yerine gnderilmektedir. Her (j) alma noktas (bi() kadar kat atk
alabilmektedir. retim hzlan alma noktas kapasiteleri kadardr. Bu ilikiler aadaki gibi
tanmlanabilir:
1,1: Prof.Dr. Adem BATRK, eve'83, U.Ulusal evre Mhendislii Sempozyumu, 1-5 Haziran 1983, Atatrk Kltr
Merkezi, S-19/21, zmir (Modifiye edilmi hali)
Ek 1 - 1
Istanbul Kat Atk Toplama Sistemi Optimizasyonu
m n
* / = E
/ =1 / =1m
R&
a. : Kat atk retim hm (-^ ^ )
gn
ton
b : Alma noktas kapasitesi (------)
gn
ekil ]. ki niteli blgelerde tama optimizasyonu
Ek 1 - 2
stanbul Kat Atk Toplama Sistemi Optimizasyonu
Problemin ama fonksiyonu ve kstlan aada sunulmutur:
1.3. Aktarmal Taana Durumunda Optimizasyon
Kat atklar kamyonlarla bertaraf nitesine tanabilecekleri gibi, bir aktarma istasyonunda
treylerlere yklenerek daha ekonomik bir ekilde tanabilir. Aktarma istasyonian ekil 2'de
grld gibi her blgede olabilecei gibi birka blgenin birletii bir yerde de tesis edilebilir.
T - 1
ekil 2. Aktarmal tama
m n
Ama fonksiyon : (c#){xf )
/ = l / t * m
K ts tiar: x = a, ve x -- bf I
/ ! / / =1
c : i'den j'y e birim tama maliyeti ( )
ton
xt : i'den j'y e tanan kati atik miktan )
gn
Ek 1 - 3
fstanhu! Kat Atk Toplama Sistemi Optimizasvonu
Problemin ama fonksiyonu ve kstlan aada sunulmutur:
Ama fonksiyon : [ E (cs/ ) K / ) 1 s * 1
5=1 /= 1
retim yeri k/s/t/ : Y f '^ ] - Y t Gn*' 1 = a/
n n
Y **- E *=ai
i r , ', ) ( : i )
Gnderme yeri kst : [ /rofr* ] - E t ,ktl 1 = 4
s ** - i
( r . i ( V, ) )
S:
i:
s
2.snr art aktarma yeri ise, gelen atk miktar giden miktara eit olacandan sfr alnr. Aradaki
nitenin bir yakma veya kompost tesisi olmas durumunda tesisin kapasitesi dikkate alnr.
2. STANBUL TAIMA OPTMZASYONU
Asya yakasnda oluan kat atklar tek deponiye gnderilmektedir. Avrupa yakasndakiler ise
Habibler ve Kumburgaz deponilerie transfer edilmektedir. Yenikap'da bir aktarma istasyonu
vardr. Ktalararas transfer ilemi ekonomik ve mantkl bir zm olmadndan optimizasyon
sadece Avrupa yakas iin yaplmtr.
2.1. Tama Optimizjasyom Verileri
Avrupa yakasnda bulunan ilelerde oluan kat atk miktarlar aadaki izelgede sunulmutur.
Birim kat atn bir noktadan bir noktaya tanma maliyetinin belirlenmesinde kat atk toplama
maliyeti dahil edilmemitir. Her bir ile merkezinin deponiye ve aktarma istasyonuna olan
mesafeleri harita zerinde ku uuu baznda llm ve tama maliyetleri hesaplanmtr. Bu
Ek 1 - 4
stanbul Katt Atk Toplama Sistemi Opimizasyonu
d z mesafeler, ehir d tamada (deponiye tamada) % 30, ehir ii tamada (aktarma
istasyonuna tamada) % 50 orannda arttrlmtr. Arttrlm merkezler arasndaki mesafeler
aadaki izelgede sunulmutur:
l e no l e ada r et i l en kat a at ak mi kt ar a
( t on/ gn)
1 Bakar ky 233
2 Bei kt a 233
3 Beyol u 286
4 Emi nn 298
5 Eyp 88
6 Fat i h 416
7 Gazi osmanpaa 96
8 Sar ayer 87
9 i l i 408
10 Zeyt i nbur nu 103
l e ve
akt ar ma
i st asyonu
Deponi ye ol an mesaf e
(km)
Yeni kapa
akt ar ma
i st asyonuna
ol an mesaf e
(km)
Habi bl er Kemer bur gaz
Bakar ky 25. 0 30. 0 14. 0
Bei kt a 25. 0 20. 0 10. 0
Beyol u 22. 0 21. 0 8. 5
Emi nn 25. 0 26. 0 8. 0
Eyp 18. 0 17. 0 10. 0
Fat i h 21. 0 22. 0 5. 0
Gazi osmanpaa 16. 0 15. 0 14. 0
Sar ayer 30. 0 15. 0 40. 0
i l i 21. 0 16. 0 14. 0
Zeyt i nbur nu 24. 0 28. 0 8. 0
Yeni kapa 24. 0 26. 0
Mesafelere ve tama aralarnn kapasitelerine gre birim tama maliyetleri ekil 3'te verilen
abak kullanlarak hesaplanm ve aadaki izelgede sunulmutur. Aktarma istasyonundan
deponiye olan tamalar byk treylerle yapldndan, bu ksmdaki maliyetler normal deerin
yans olarak alnmtr (Not: maliyetler 1980 yl rayicidir).
Ek 1 - 5
Istanbul Kat Atk Toplama Sistemi Optimizasyonu
l e ve
akt ar ma
i st asyonu
Deponi ye t a ma mal i yet i
( TL/ t on)
Akt ar ma
i st asyonuna
t a ma mal i yet i
( TL/ t on) Habi bl er Kemer bur gaz
Bak r ky 600 765 405
Bei kt a 700 517 360
Beyol u 600 540 290
Emi nn 600 630 280
Eyp 495 473 360
Fat i h 540 585 200
Gazi osmanpaa 450 427 405
Sar yer 765 427 1, 035
i l i 540 450 405
Zeyt i nbur nu 585 720 292
Yeni kap 290 330 -
Tama mal i yeti (TL/ton)
Tama mesaf esi (km)
Stuttgart Iserlohn (5 m3) Iserlohn (13 m3) Iserlohn (18 m3)
ekil 3. Birim tama maliyetleri
Habibler ve Kumburgaz deponilerinin kapasiteleri 2,000 ve 1,000 ton/gn olarak alnmtr.
Ek 1 - 6
stanbul Katt Atk Toplama Sistemi Optimizasyonu
2.2. Optimizasyon Denklemeri
Optimizasyon problemi ematik olarak ekil 4'te verilmitir.
:
lelerden, aktarma istasyonuna
. _k .IIel erden Habibler deposuna
.-lelerden Kemerburgaz deposuna
..Akt arma istasyonundan depolara
ekil 4. Optimizasyon ilemi emas
Ek 1 - 7
stanbul Kat Atk Toplama Sistemi (Jptimizasyonu
Ama fonksiyon aadaki gibi ifade edilebilir:
AF = (405)(jrn ) (600)(jr, 12) + (600)(j ql3) * (360)(^n) +
(700)(^ 12) + (517)(^ 13) * (290)(^ 11) (600)(^ 12) * (540)(^ 13) +
(280)(jt411) + (600)(j t41?) + (630)(j t413) + (360)(*511) + (495)(^ ,2) +
(473)(^ 13) ( 2 0 0 ) M - (540)(>g12) + (585)(^ 13) i- (405)(jr711) +
(450)(*712) + (427)(jr7l3) + (1,035)^ ,,) + (765)(^ 12) > (427)(^ 13) i
(405)(j^ n) + (540)(>g l2) + (450)(a^13) + (292)(jr10,,) + (585)(jr1012) +
(720)(jr,0 |3) + (290)(jt,112) + (330){xu l3)
i i i i mKwwi wi wwwt i i ui i wwmmi i i ai mmmi i ui Krai i nf t KiTtKKi Kii at iitt
Sistem kstlan aada sralanmtr:
P
-*-.,1 + *1.12 + *1.13 > 2 3 3
^ . 1 1 + *>.12 + >6.13 > 2 3 3
>6.11 + "*3.12 * >6.13 > 2 3 3
-*4.11 + -*4.12 + -*4.13 > 2 9 8
>6 . n + >6 .1 2 + * U 3 > 8 8
>6.11 + -*6,12 + >6.13 > 4 - 1 6
X7 1 i + -*712 + - ^ .13 > 98
>6.11 +>6 . 1 2 +>8.13 > 87
>9.11 + >6.12 + >6.13 > 4 0 8
-*i o . * -*i o.i 2 + -*10.13 > 1 0 8 | |
.ununttiuumtittuumaamusmuuunmittumii
38
Ek 1 - 8
stanbul Kat Ark Toplama Sistemi Optmizusxonu
ktaomJas
*1.11 4 *6.11 4 *3.11
+
*4.11 + *6.11 4 * 6 .
-*
*7.11 4 *6.11 4 *9.11
+
*10.11 *11,12 *11.13
< 0
Haffer eponrsi Jurf
*1.12 4 *6.12 + *3.12 4
*4.12 + *6.12 + *6,12 4
*7,12 4 *8.12 + *9.12 4
*10.12 ~*11.12 < 2,000
Kumburgaz depont$ kst ||
*1.13 4 *6.13 4 *3.13 4
*4.13 4 *6.13 4 *6.13 4
*7,13 4 *6.13 4 *9.13 4
*10.13
* 11.13 ^ 1 , 0 0 0
cuumura&gauu
EK 1 - 9
stanbul Kat Atk Toplama Sistemi Optimizasyonu
2.3. Lineer Denklem Takannn zm
Sonular aadaki izelgede zetlenmitir:
l e ve
akt ar ma
i st asyonu
Deponaye t a nacak mi kt ar
( t on/ gn)
Akt ar ma
i st asyonuna
t a nacak mi kt ar
( t on/ gn)
Topl am
mi kt ar
( t on/ gn)
Habi bl er Kemer bur gaz
Bak r ky 233
_ -
233
Bei kt a - 233 - 233
Beyol u 272
- 14 286
Emi nn
298 298
Eyp 88
- -
88
Fat i h
-
416 416
Gazi osmanpaa 96
- - 96
Sar yer - 87 - 87
i l i - 408 - 408
Zeyt i nbur nu - - 103 103
Yeni kap 831 - -
Ek 1 - 1 0
zmir Kan Ark Toplama Sisemi Opttmizasyonu
EK 2
ZMR KAT ATIK TOPLAMA
SSTEM OPTTMZASYONU m
1. KAH ATIK TOPLAMA VE UZAKLATIRMA PROBLEM
zmir Bykehir Belediyesi snrlan iinde aadaki esaslara ynelik bir alma yaplmtr:
- Kat atk sorunu iin aynlan fonlann en iyi ekilde kullanlmas
- Mevcut ara filosunun en iyi ekilde deerlendirilmesi ve datm
- Ek fon ve ekipman gereksinimlerinin gereki bir ekilde belirlenmesi
- Transfer istasyonlarnn yerlerinin ve saylarnn belirlenmesi
- Hangi blgenin atklarnn hangi transfer istasyonuna veya bertaraf nitesine boaltlaca,
aralarn blgeler iinde hangi gzergahlar izleyecei gibi toplama ve tama ile ilgili taktik
planlamann yaplmas
na edilecek transfer istasyonu depolamak boaltm tipi olacak, haftalk 3,000 ton kapasite,
ulam ve otopark tesisleri, tart ve kayt birimi, kat atk kabul birimi, ynetim birimi,
klandrma ve shhi tesisler gibi zelliklere sahip olacaklar ngrlmtr.
Problemin karmakl nedeni ile sorun iki ayr ekilde ele alnmtr. lk aamada, aralarn
izleyecekleri gzergahlar gz ard edilerek, problemin daha makro bir dzeyde ele alnp, transfer
istasyonlar yerleri ve atamalar ile ilgili kararlar alnmtr.
[IJ : Prof.Dr. Uhan Or (1990) : Kat Atk Tanm. Toplanmas ve Uzaklatrlmas Kurs Notlan, Kat Atk Kirlenmesi
Aratrma ve Denetimi Trk Milli Komitesi, Boazii niversitesi, 10-15 Aralk, stanbul (Modifiye edilmi hal)
Ek 2 - 1
Izmir Kat Atk Toplama Sistemi Optimizasyonu
kinci aamada ise, belirlenen atamalara gre, mikro dzeyde gzergahlarn detaylar ve ara
saylan belirlenmitir. Her iki aamada da toplam kat atk toplama ve tama maliyetinin en aza
indirilmesi hedef olarak seilmitir.
2. VER DERLEME
Aada sunulan veriler derlenmitir:
- zmir mahalle ve yol haritas
- Mahalle ve ile baznda nfuslar
- Mahalle baznda birim p retim miktarlan
- Transfer istasyonlan yer seenekleri
- Transfer istasyonu kurulu ve iletme giderleri tahminleri
- Mevcut ara saylan, kapasiteleri, bakm ve iletim giderleri
- Yeni ara alm ve iletme giderleri tahminleri
- Uzaklatrma al anlan tun yerleri ve kapasiteleri
3. INTEGER" LNEER PROGRAMLAMA MODEL
Toplanan nfus, kat atk, mahalli snrlar ve yol a verilerinin incelenmesi sonucunda, makro
yaklam erevesinde ehir 49 blgeye aynlmtr. Bu blgeler genelde mahallelerden ibaretti,
ancak nfusu ve/veya alan byk mahalleler birka blgeye aynlmtr. Bu blgeler ve transfer
istasyonlarnn olas yerleri ve Uzundere ve Harmandal bertaraf niteleri ekil l'de gsterilmitir.
3.1. Kamr Deikenleri
Atamalarla ilgili olarak 49 blgenin hebiri iin S karar deikeni oluturulmutur:
- Xj, : i blgesinden 1.transfer istasyonuna gnderilecek haftalk kat atk miktar
- Xq : i blgesinden 2.transfer istasyonuna gnderilecek haftalk kat atk miktan
Ek 2 - 2
zmir Kan Ank Toplama Sistemi Opt'mizflsyonu
- Xu : i blgesinden 3.transfer istasyonuna gnderilecek haftalk kat atk miktar
- y : i blgesinden I.bertaraf nitesine gnderilecek haftalk kat atk miktar
- ya : i blgesinden 2.bertaraf nitesine gnderilecek haftalk kat atk miktar
HARMANOALI
DZENL
DEPONS
BORNOVA
TRANSFER
STASYONU
( 3 >
ekil 1. Toplama blgeleri, transfer istasyonlar ve bertaraf niteleri
Ek 2 - 3
Izmir Kat Ank Toplama Sistemi ()ptim izasyonu
Transfer istasyonlarnn yer seimleri ile ilgili olarak, her seenek iin bir "integer" karar
deikeni (0-1) oluturulmutur:
- Eer j transfer istasyonu kurulacak ise d; =1
- Eer j transfer istasyonu kurulmayacak ise d, =0
Transfer istasyonlarndan betaraf nitelerine yaplacak tamalarla ilgili olarak 6 karar deikeni
oluturulmutur:
- Zjk: j transfer istasyonundan k bertaraf nitesine tanacak haftalk kat atk mi klan (j =1, 2,
3 ve k =1,2)
Toplam "integer" (49 x 5) +(3) +(6) =251 karar deikeni kullanlmaktadr.
3.Z Parametreler
Modelde kullanlan parametreler aada sralanmtn
- G : Bir transfer istasyonundan haftalk iletme ve yatrm giderleri
- t,j: i blgesinden j transfer istasyonuna atk tamann ortalama birim maliyeti (TL/ton)
- ujk: i blgesinden k bertaraf nitesine atk tamann ortalama birim maliyeti (TL/ton)
- cj k: j transfer istasyonundan k bertaraf nitesine atk tamann birim maliyeti (TL/ton)
- T j : i transfer istasyonunun toplam transfer kapasitesi (ton/hafta)
- Wj i blgesinde retilen kat atk miktan (ton/hafta)
- Uj: i bertaraf nitesinin toplam kapasitesi (ton/hafta)
3.3. Matematiksel Formlasyon
Makro yaklamda kullanlan "integer" programlama modelinin ama fonksiyonu aada
sunulmutur:
Ek 2 - 4
zmir Kat Atk 'toplama Sistemi (fptmzasyonu
E (G >K >* E E % K*i ) E E )0v> E E (<* ><*)
/ 1 / - t Ar =1 / =! <. 1
1
Problem kstlan aada zetlenmitir:
J K
E xt * E r * -
/ * 1 Ar1
/ = 1 . 2 ........ /
E * * t;
A* * 1
7 =1 , 2 ........ y
/ >r
E ^ - E ^ =
/ 1 * = 1
0 7 = 1 , 2 ........ y
jr, - ( * ) ( * , ) S 0 / = 1 , 2 ...... , / / = 1 , 2 ......
E Jfe * E ^ 5
/ = 1 / 1
Uk k = 1 , 2 .........
jr# S 0 /' = 1 . 2 ........ /
y* s o
7 = 1 . 2 ...... , y
^ a 0
Ar = 1 , 2 ........ K
A
I
I
o7 = 1 . 2 ........ y
zmir'deki uygulamada I =49, J =3 ve K =2 olarak alnm ve dolays ile 204 kst ortaya
kmtr.
Minimizasyonu hedeflenen ama fonksiyon transfer istasyonlar kurulu ve iletme giderlerini,
blgelerden transfer istasyonlanna tama giderlerini, blgelerden bertaraf nitelerine tama
giderlerini ve transfer istasyonlarndan bertaraf nitelerine tama giderlerini iermektedir.
Ek 2 - 5
zmir Kan Atk Toplama Sistemi Optimizasyonu
l.grup kstlar her blgede retilen kat atklarn tmnn transfer istasyonlarnda ve/veya bertaraf
nitelerine tanmalarn garantilemektedir. 2.gnp kstlar her transfer istasyonundan bertaraf
nitelerine tanan kat atk miktarlarnn istasyon kapasitelerini geemeyeceini ifade eder. 3.grup
kstlar transfer istasyonlarna gelen tm kat atklarn bertaraf nitelerine yollandn ifade eder.
4.grup kstlar ancak kurulacak bir transfer istasyonuna (dj =1) kat atk tanabileceini ifade
eder (burada M ok byk bir sayy gsterir). 5.grup kstlar her bertaraf nitesine gelen kat atk
miktarnn nite kapasitesini geemeyeceini garantiler. 6.grup kstlar tanan kat atk miktarnn
sfrdan kk olamayacam ifade eder. 7.grup kstlar ise transfer istasyonu kurma veya
kurmama kararlarn belirtmektedir.
Yukardaki formlasyonun hazrlanmasnda kullanlan baz varsaymlar aada sunulmutur:
- Kurulacak tm transfer istasyonlar ayn teknik zelliklere, yapm ve iletme masraflarna sahip
olacaktr.
- Transfer istasyonlarnn yatrm maliyeti, istasyonlarn ekonomik mr dikkate alnarak haftalk
sabit bir maliyet olarak ifade edilebilir.
- Transfer istasyonlarnn iletme maliyetleri kat atk miktarndan bamszdr ve zaman iinde
deimez.
- Tama maliyetleri taman kat atk miktar ile doru orantldr.
- Blgelerin kat atk retimi zamanla deimez.
- Her blge rettii at transfer istasyonlarna ve/veya bertaraf alanlarna gnderebilir.
- Toplamada kullanlan ara tipleri ve kapasiteleri ok farkl olduu iin, karar deikeni olarak
haftalk tanan kat atk miktar alnmtr.
- Blgeler, transfer istasyonlar ve bertaraf niteleri arasndaki uzaklk hesaplamalarnda
blgelerin arlk merkezleri ve rektilineer lm kullanlmtr.
- Bir tama aracnn ortalama hz yollarn durumuna gre kamyonlar iin 25-30 km, treyler iin
ise 30-45 km olarak alnmtr.
- Verim ve gerek durum dikkate alnarak aralarn ortalama doluluk oran maksimum kapasitenin
% 75'i olarak alnmtr.
Ek 2 - 6
zmir Kat Atk Toplama Sistemi Optimizasyonu
3.4. Modelin zm
Senar yo s t = 3, 000; U = 3, 500 Mal i yet = 14, 931, 860 TL
Bl ge Tr ansf er i st asyonl ar Ber t ar af ni t el er i Topl am
no 1 2 3 1 2
1
284 284
2
370 370
3
420
420
4
421 421
5 222 174 396
e 400
400
7 270
270
8 273
273
9 133
133
10 410
410
11 340
340
12 317
317
13 319
319
14 315
315
15 249
249
16
270 270
17
280 280
18
280 280
19
334 334
20
384 384
21 386
386
22
57 57
23
174 174
24 187
187
25 331
331
26 320 2
322
27 231
231
28
52 52
29
266 266
30
237 237
31
296 296
32
148 148
33
89 89
34
183 183
35
254 254
36
278 278
37
50 50
38
201 201
39
237 237
40
143 143
41
308 308
42
30 30
43
118 118
44
30 30
45
30 30
46
470 470
47 5 345
350
48 490 490
49 330
330
TR 3, 000
TR2 3, 000
TR3
Topl am
3, 000 3, 000 0
3, 500
9, 243 12, 743
Ek 2 - 7
Izmir Kat Atk Toplama Sistemi Optimizasyom
3.5. Duyarlk Analizi
33.1. Yeildere Transfer istasyonunun Kapasitesinin Arttrlmas
Yeildere transfer istasyonunun kapasitesini 3,000 ton/halta olarak belirleyen (asttn glge
deikeni 1,191 TL/ton'dur. Marjinal anlamda, kapasitedeki her bir ton art maliyete 1,191 TL
indirim getirecektir. Model yeniden. T, =6,000 ton/hafta'lk kst ve bu kstn getirdii 1,050,000
TL/hafta'lk ek maliyet dikkate alnarak zlmtr. Bu sonuca gre, Yeildere'de 6,000
ton/hafta'lk kapasitede bir transfer istasyonu kurulmal ve bu istasyonun tm kapasitesi
Harmandal bertaraf nitesine aktarma iin kullanlmaldr. Uzundere bertaraf nitesi yakn
evresine dorudan hizmet vermektedir. Bu senaryo iin haftalk toplam maliyet 13,305,710
TL'dir.
J .5.2 Uzundere Bertaraf nitesinin Kapasitesinin Arttrlmas
Uzundere bertaraf nitesinin kapasitesini 3,500 ton/hafta olarak belirleyen kstn glge deikeni
1,476 TL/ton'dur. Model U, <=5.250 ton/hafta'lk kst ile yeniden zlmtr. Bu sonuca gre,
sadece Yeildere'de 3,000 ton/hafta kapasiteli bir transfer istasyonu kurulmal ve bu istasyonun
tm kapasitesi Harmandal bertaraf nitesine aktarma iin kullanlmaldr. Uzundere bertaraf
nitesi yakn evresine dorudan hizmet vermektedir. Bu senaryo iin haftalk toplam maliyet
12,603,890 TL'dir.
3.5.3. Yeildere ve Uzundere Tesislerinin Kapasitelerinin Arttrlmas
Model T, =6,000 ton/hafta ve U, =5,250 ton/hafta'lk kstlar iin yeniden zlmtr. nceki
senaryoda olduu gibi Yeildere transfer istasyonunun kapasitesinin arttrlmasnn maliyeti olan
1,050,000 TL/hafta'lk girdi modele yanstlm, fakat Uzundere bertaraf nitesinin kapasite
arttnmnn maliyeti modele dahil edilmemitir. Bu sonuca gre, sadece Yeildere'de 6,000
ton/hafta kapasiteli bir transfer istasyonu kurulmal ve bu istasyon Harmandal bertaraf nitesine
4,923 ton/hafta. Uzundere'ye ise 1,077 ton/hafta kat atk aktarma iin kullanlmaldr. Bu
senaryonun haftalk maliyeti 12,608,960 TL'dir.
Senaryolarn sonular sra ile aadaki izelgelerde verilmitir.
Ek 2 - 8
Senar yo : T = 3, 000; 0 = 3, 500 Mal i yet = 14, 931, 860 TL
Bl ge Tr ansf er i stasyonl ara. Ber t ar af ni t el er i Topl am
no 1 2 3 1 2
1 284 284
2 370 370
3
420 420
4
421
421
5 396
396
6 400
400
7 270
270
8 273
273
9 133
133
10 410
410
11 340
340
12 317
317
13 319
319
14 315
315
15 249
249
16
270
270
17
280 280
18
280 280
19
334 334
20
384 384
21 386
386
22 57 57
23 174 174
24 187
187
25 331
331
26 322
322
27 57
231
28
52 52
29
266 266
30
237 237
31
296 296
32
148 148
33
89 89
34
183 183
35
254 254
36
278 278
37 50 50
38
201 201
39
237 237
40
143 143
41
308 308
42
30 30
43
118 118
44
30
30
45
30 30
46 425 45 470
47 350 350
48 490 490
49 330 330
TR 6, 000 6, 000
TR2
TR3
Topl am 6, 000 0 0 3, 500 9, 243 12, 743
Ek 2 - 9
l
no
1
2
3
4
5
e
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
zmir Kat Atk Toplama Sistemi Optimizasyonu
: T = 6 , 0 0 0 ; O = 3, 500 Mal i yet =13, 305, 710 TL
Tr ansf er i st asyonl ar Ber t ar af ni t el er i Topl am
1 2 3 1 2
284 284
370 370
420 420
421 421
396 396
400 400
270 270
273 273
133 133
410
410
340 340
317
317
319
319
315 315
249
249
270 270
280 280
280 280
334 334
384 384
386
386
57 57
174 174
187
187
331
331
322
322
57 231
52 52
266 266
237 237
296 296
148 148
89 89
183 183
254 254
278 278
50 50
201 201
237 237
143 143
308 308
30 30
118 118
30 30
30 30
425 45 470
350 350
490
490
330
330
6, 000 6, 000
6, 000 0 0 3, 500 9, 243 12, 743
Ek 2 - 1 0
Bl <
no
1
2
3
4
5
6
7
B
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
TR
TR2
TR3
: T = 3, 000; U = 5, 250 Mal i yet = 12, 603, 890 TL
Tr ansf er i st asyonl ar Ber t ar af ni t el er i Topl am
1 2 3 1 2
284 284
370 370
420 420
421 421
396 396
400 400
270 270
273 273
133 133
410 410
340 340
317 317
319 319
197 118 315
249 249
270 270
280 280
280 280
334 334
384 384
386 386
57 57
174 174
187 187
331 331
322 322
231 231
52 52
266 266
237 237
296 296
148 148
89 89
183 183
254 254
278 278
50 50
201 201
237 237
143 143
308 308
30 30
118 118
30 30
30 30
470 470
350 350
490 490
45 285 330
3, 000
3, 000 0 0 5, 250 7, 493 12, 743
Ek 2 - 1 1
l
no
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
Izmir Kan Ank Toplama Sistemi Optimizasyonu
: T = 6, 000; 0 = 5, 250 Mal i yet = 12, 608, 960 TL
Tr ansf er i st asyonl ar a Ber t ar af ni t el er i Topl ara
1 2 3 1 2
284 284
370 370
420 420
421 421
396 396
180 220 400
270 270
273 273
133 133
410 410
340 340
317 317
319 319
315 315
249 249
270 270
280 280
280 280
334 334
384 384
386 386
57 57
174 174
187 187
331 331
322 322
231 231
52 52
266 266
237 237
296 296
148 148
89 89
183 183
254 254
278 278
50 50
201 201
237 237
143 143
308 308
30 30
118 118
30 30
30 30
470 470
350 350
490 490
330 330
1, 077 4, 923
6, 000 0 0 5, 250 7, 493 12, 743
Ek 2 - 1 2

Hikmet Toprak - Kati Atik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hikmet Toprak - Kati Atik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DOKUZ EYLL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES Y AYINLARI NO: 265

KATI ATIK TOPLAMA TAIMA ve

Durum ve karar deikenlerinin maksimum deerleri zerindeki kstlar, (fj)(S,) deerlerinin

You might also like