OSMANLI SLAHLARI, SLAH RETM MERKEZLER VE LTERATR TARH
Salim AYDZ *
zet
Bu makalede tarih boyunca Osmanllarn kullanm olduklar her trl saldr ve savunma silahlar ile bu silahlarn retim merkezleri ele alnmaktadr. Ayrca Osmanl askeri gemicilii ve hava gc ve buralarda kullanlan silahlar da incelenecektir. almann son ksmnda ateli silahlar ile ilgili literatr ele alnacaktr.
In this article, we analyse the offensive and defensive weapons used by the Ottomans throughout the history as well as weapon production centres and their functions. We also investigate Ottoman navy, aviation military industries. In addition, the paper will survey the literatures on the history of traditional weapons and firearms during the Ottoman period.
Kuruluundan itibaren daima silahl bir hayat iinde olan Osmanl ordusunun XIV. asrda kullandklar ve dmanlarna kar galip geldikleri silahlaryla XIX. asrda kullandklar ve ayn ekilde zafer elde ettiklerinde kullandklar arasnda tabiatyla alt asrlk bir fark vard. Kullanlan silahlar arasnda deimeyen tek silah belki de kama ya da sng ad verilen kl tr silah idi. Ancak o da nceki asrlarda olduu gibi temel sava malzemesi olmaktan te kk bir fonksiyon eda etmekteydi. Osmanllar kurulduklar yllarda itibaren geleneksel Trk silahlar olan ok, kl ve benzeri sava malzemelerini kullanmay srdrmler ve zamanla yeni kan silahlar bnyelerine kolayca dahil etmilerdir. Nitekim daha kurulduklar yllarda Avrupa ve Venedik gibi lkelerde yeni yeni gelien ateli silahlar yzyln sonuna varmadan Osmanl ordusunda da kullanlmaya balanmtr. Yeni silah teknolojilerinin kendi ordularna adaptasyonunu ksa srede gerekletiren Osmanllarn bu hareket tarzlarnn arkasnda, savaa nem veren ve stn silah teknolojilerinin cesaret ve kahramanln yannda ne kadar mhim olduunu iyi deerlendiren bir millet olmalar yatmaktayd. Nitekim Memluklar ve Safeviler gibi baz slam devletlerindeki idareciler geleneksel silahlarn yerini almaya balayan ateli silahlarn kendi lkelerinde yaylmalarna engel olmaya almalar gibi bir durum Osmanl Devleti'nde sz konusu olmamtr. Dier yandan her devlet ekonomik gc erevesinde mevcut silahlarn gelitirmek iin srekli bir aray iine girmitir. Osmanllar da ellerinde bulunan geni imkanlar deerlendirerek silah teknolojilerini gelitirmeye gayret etmiler ve bunun neticesinde ciddi ilerlemeler kaydetmilerdir. Ancak XV. ve XVI. yzyllarda ateli silah teknolojisinde grlen gelimeler daha sonraki asrlarda ayn hassasiyetle srdrlememitir. Fakat silah teknolojilerinin gelimesi iin hem bahsedilen asrlarda hem de daha sonraki dnemlerde gerek kendi imknlarn gerekse Avrupa'dan getirilen yabanc usta ve teknisyenlerin istihdamn hi bir zaman ihmal etmemilerdir. Tarih boyunca yaplan savalarda daima iki taraf olmu ve bu iki taraftan biri saldran dieri de saldrlan konumunda bulunmutur. Buna gre her iki taraf da bulunduu konuma gre kullanaca silahlara arlk vermitir. Saldran taraf tabiatyla saldr silahlarna nem verirken dier taraf da savunma silahlarna nem vermi ve bu durum tabii olarak silahlarn da savunma ve Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
3 saldrma silahlar olarak ikiye ayrlmasn sebep olmutur. imdi srasyla savunma ve saldr silahlarn ele alalm.
I.Savunma Silahlar
nsanlar tarih boyunca vcutlarn her trl tehlikeden korumak iin bir takm tedbirler almtr. Alnan tedbirler gelebilecek tehlikenin byklne gre deimektedir. Soua kar elbise giyen insan yamura kar emsiye tr eyalar kullanrken savalarda daha farkl savunma aralarnn arkasna snmtr. Savaan taraflar, gerek saldran gerekse saldrlan taraf, her trl sava malzemesiyle donanrlar ve savaa ona gre karlard. Savan kaderi nceden tam olarak belli olmadndan hem savunma silahlar hem de saldr silahlaryla sava meydanlarna gelinirdi. Ancak muhasara savalarnda bu durum biraz farkldr. Muhasara edilen taraf zellikle savunma silahlarn hazrlamakta ve kuvvetlendirmekte, dier taraf ise saldr silahlarn ne kartmaktadr. Ateli silahlarn yaylmasna kadar kullanlan savunma silahlar geleneksel saldr silahlarna kar gelitirilmitir. Ateli silahlarn kullanlmayla balamasndan sonra eski savunma silahlar pek fazla ie yaramadndan yeni silahlara kar yeni savunma silahlar ve taktikleri gelitirilmitir. Ateli silahlara kar oluturan savunma sistemine gemeden nce geleneksel silahlara kar gelitirilen savunma aralarn inceleyelim.
A. Geleneksel Silahlara Kar Kullanlan Savunma Aralar
Herhangi bir mcadele esnasna insan vcudu tamamyla tehlike altnda olmakla birlikte zellikle ba, yz, gs ve kollarla bacaklarnn eklem ksmlar daha fazla korunmaya muhtatr. te bu durum gz nne alnarak zamanla bu blgelerin daha fazla korunmas maksadyla birtakm savunma aralar gelitirilmitir. Bunlarn banda zrh ve mifer gelmekte, kalkan ise bu ikiliyi tamamlamaktadr.
1. Zrh
Gvde ve ona bal kol ile bacaklar korumak iin kullanlan elbise olup ilk alardan beri kullanld bilinmektedir. Trk topluluklarnda eskiden beri kullanlagelen zrh, Osmanllarda da kullanlm ve hayli farkl ekillerde yapla gelmitir. zellikle sultan ve dier devlet adamlarnn zrhlar deiik Salim Aydz
4 madenlerden imal edilirdi. zerleri ince nakl ve sanatl olan bu zrhlar sanat tarihi asndan byk nem arz eder. Zrhlar tarih boyunca hemen hemen her toplumda sekin ve zengin kimselerce giyilmi, yiitlik ve kahramanln bir sembol olmutur. Yapmnn zor olmas, az sayda yaplmas, malzemesinin pahall ve ustalarnn azl gibi durumlar sebebiyle, zrhlar tarih boyunca daima pahal bir savunma arac olmutur. Bu durum, savata zrh kullanan kimselerin yksek mevki sahibi ya da zengin insanlar olduu gereini her zaman korumutur. Demir tellerin birbirlerine geirilmesiyle yaplan ve hayli ar bir malzeme olan zrhlar ksmdan oluur; gvdeyi saran gmlek, dirsek eklemini bilee veya elin stne kadar kaplayan kolak ve gmlek eteinden dize kadar olup dizkapan koruyan ve gen bir parayla kaval kemiini rten dizek. Zrhn vcudu rahatsz etmemesi iin altna mutlaka pamuklu bir hrka giyilirdi. Zrh kullanan kiinin zenginliine ve mevkiine gre atna da zrh giydirilirdi.
2. Mifer
Ba ve yzdeki hassas yerleri korumak iin taklan koruma kaskdr. Osmanllarda daha ziyade demir ve bakr gibi madenlerden yaplan miferlerin pek ok eitleri ve buna bal olarak farkl isimleri bulunur. Demire gre zayf bir maden olmasna ramen bakrn kullanlmas, Anadolu'da bakr madenlerinin bol bulunmasndan ayrca ilemeye elverili olmasndandr. Sava meydanlarnda altn yaldz svamal bakr miferlerin parlak grnleri dman zerinde menfi bir tesir yaptndan Osmanllar bakr mifer yapmna byk nem vermilerdir. imdiye kadar elde edilen miferlerden anlald kadaryla bakr mifer sadece Osmanllar tarafndan kullanlmtr. Yzyllara gre deiik formlarda gelime gsteren Osmanl miferleri on be ve XVII. yzyllarda en gelimi dnemlerini yaamtr. Mifer yapmnda yeni formlar gelitiren Osmanl ustalarnn yaptklar Trk tipi miferlerin Avrupa ve Rusya'daki ustalara da etki ettii, gerek Rusya gerekse Avrupa ve Trkiye'deki asker mzelerde bulunan miferlerden kolayca takip edilebilmektedir. Ateli silahlarn gelimeye balamasndan sonra miferler nemini kaybetmi ve yava yava terk edilerek merasim birliklerinin bir bal olarak kullanlmtr. Zrhlarda olduu gibi sultan ve dier nemli kimselerin miferlerinde de sanat tarihi asndan incelemee deer mhim rnekler oluturabilecek trleri bulunmaktadr. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
5
3. Kalkan
Dman silahlarna kar btn vcudu korumak maksadyla kullanlan bir aratr. Dier savunma silahlar gibi kalkan da ateli silahlarn yaygnlamasna kadar zellikle meydan savalarnda kl ve ok gibi silahlara kar kullanlmtr. Bakr, demir, elik, hayvan derisi ve deri zerine rme gibi deiik malzemelerden yaplan kalkanlarn trne ve malzemesine gre deiik formlar ve isimleri bulunurdu. Osmanl kalkanlarnn yapmnda hafif, salam ve dayankl olmasnn yannda sanat asndan da zengin olmasna dikkat edilmitir. Daha ziyade daire formunda yaplan Osmanl kalkanlarnda; d ksmn meydana getiren etek, hafif bir kubbelemeyle ykselen gvde, ortada kubbe halinde gbek ve bunun merkezinde bulunan tepelik ksmlar temel olarak her zaman yer almtr. Sanat tarihi asndan da dikkat eken kalkanlar zellikle sultanlar ve byk devlet adamlar iin yaplan trleri dikkat ekici pahal talar ve madenlerle sslenirdi. Osmanl kalkan ustalarnn yapt kalkanlar, slm dnyasndaki ran, Memlk ve Hint kalkanlarna gre farkl bir tarzda gelimitir. Dier silah ustalar arasnda olduu gibi kalkan ustalar arasnda da gayr-i Mslim sanatkrlar bulunurdu 1 . Osmanl kalkanlar kendine has bir form tamakla birlikte temelde Seluklu kalkanlaryla ayn zellikleri tarlar.
B. Ateli Silahlara Kar Kullanlan Savunma Sistemi
Ateli silahlarn ortaya kmas ve gelimesinden sonra klasik savunma sistemlerinde de kkl deiiklikler yaplmtr. Her eyden nce ateli silahlar gs gse sava ortadan kaldrm ve silahlarn menziline gre taraflar birbirinden uzaklatrmtr. Taraflarn birbirlerinden uzaklamalarna ramen kullanlan silahlarn gc arttndan dolay savunma sistemleri de glendirilmitir. Daha nceki devirlerde dmann trmanp girmesine mani olmak zere ince ve yksek yaplan kale duvarlar yerlerini pek fazla yksek olmayan fakat ok kaln kale duvarlarna terk etmitir. Zira ince ve uzun duvarlar ar top atlarna dayanamamaktaydlar. Askerler de ateli silahlarn etkisinden korunmak iin balarna daha salam miferler takp toprak iine
1 R. Mell Meri, "Trk Sanat Tarihi Vesikalar", Trk Sanat Tarihi nceleme ve Aratrmalar, cilt 1, stanbul 1963, s. 768. Salim Aydz
6 siperler kazmaya ve nlerine yine toprak ya da benzeri malzemelerden setler ina etmeye balamladr. Ateli silahlar gsterdii gelimeye gre savunma sistemleri de gelime gstermi ve XIX. yzylda modern teknolojinin getirdii imknlar kullanlarak kar savunma sistemleri glendirilmitir. Her yeni ateli silaha kar bir kar savunma silah gelitirilmi ve silaha kar silahla savunma yapma metodu ortaya atlarak yeni taktikler denenmitir.
II. Saldr Silahlar
Dmana daha fazla zarar vermek ve ypratmak maksadyla kullanlan silahlara saldr silahlar denilir. Ateli silahlarn sava arac olarak kullanlmaya balamasndan sonra ateli silahlar ve atesiz silahlar olarak iki ksma ayrlmtr. Atesiz saldr silahlar, ateli silahlarn gelimeye balamasndan sonra etkisiz kaldndan dolay zamanla kullanmdan kalkmtr.
A. Atesiz Silahlar
Barutun icad ve savalarda bir silah olarak kullanlmaya balamasyla birlikte geleneksel silahlar zamanla nemlerini kaybetmiler ve byk bir ksm bir silah olmaktan kmlardr. Bir ksm ise merasim silah olarak varln devam ettirmitir. Atesiz silahlar, geleneksel silahlar adyla da anlr. Osmanl Devleti'nin kuruluunun ilk yzyl geleneksel silahlarn hakim olduu bir dnemdir. Ancak XIV. asrn sonlarndan itibaren ateli silahlar yava yava ordu iinde etkili olmaya balam ve geleneksel atesiz silahlar XV. asr ve XVI. asr boyunca ateli silahlarla birlikte kullanlmlardr. Ancak XVI. asrn ikinci yarsndan itibaren geleneksel silahlar nemini tamamen kaybetmi ve onlarn yerini ateli silahlar almtr. Atesiz silahlarn en byk zellii, yapmlarnda olduu kadar kullanlmalarnda da insan zeksna ve beden gcne dayanr. Osmanl ordularnda kullanlan atesiz silahlar kesici, atc, delici ve vurucu olarak drt temel ksmda ele alnr.
1. Kesici Silahlar (Eslih-i criha)
Ateli silahlarn icadna kadar savalar tarafndan daima tercih edilen bu silahn ok sayda tr, ekli ve formu bulunur. En ok kullanlan kltr. Me, yataan, pala, kama, bak, haner, teber ve balta gibi trleri bulunan kesici silahlarn kendi aralarnda da ok sayda alt trleri bulunur. Bunlar arasnda Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
7 tabiatyla en dikkat ekeni kl olup Trkler tarafndan eski dnemlerden beri kullanlagelmitir 2 . Kl, Trk toplumunda bir sava arac olmasnn yan sra slmiyet ncesi ve sonras devirlerde kuvvet ve iktidar sembol olarak da nemsenmitir. Klcn gerek yapmnda gerekse kullanmnda tarihi bir arka plana ve ustala sahip olan Trkler, bu zelliklerini Osmanllar devrinde de srdrmlerdir. zellikle stanbul'da pek ok mehur kl ustas yetimi ve yaptklar kllarn bir ksm bu gne kadar ulamtr. Basit bir yapya sahip olan kl kabza, balak, namlu ve kn gibi drt blmden meydana gelir. Klcn elle tutulan ksmna kabza, klc kullanan kiinin elinin muhafazas iin kabzayla namlu arasnda bulunan el siperine balak, esas kesici grevi yerine getiren en mhim ksmna da namlu ad verilir. Osmanl kllarnda en ok rastlanan balak ekli, Seluklularda da kullanlan bir tr formdur. Kn ise klcn kullanlmad zamanlarda muhafaza edildii zarftr. Osmanl padiahlar kl retimine hayli nem vermiler ve gerek slm dnyasndan gerekse Balkanlar ve Avrupa'dan kl ustalarn stanbul'a getirtmiler ve deiik formlarda kl yaplmas iin gayret sarf etmilerdir 3 . Kl, gerek Osmanllarda gerekse dier slam toplumlarnda dni bir anlama sahip olduundan kutsal silah olarak deerlendirilmitir. Osmanl padiahlarnn tahta gemelerinde yaplan en mhim mersimlerden birisi de kl kuanma treni olup kutsal bir mahiyet arz ettiinden dolay Eyp Sultan Trbesi'nde gerekletirilirdi. Kendine zg pek ok kl tr gelitiren Osmanl ustalar, gerek slm dnyasnda gerek Bizans ve Avrupa devletlerinde bulunan ustalarn gelitirdii formlardan yararlanarak yeni trlerin gelimesine yardmc olmulardr. Trklerin kullandklar kllarn genel olarak bir azlar keskindir. Ularna doru sivri olduklar gibi incelen ve bazen de uca doru erilen bir nitelik arz ederler 4 . am kllar, kl namlular arasnda en nls olup adna nispetle dmk olarak adlandrrlar. am elii, am ii ya da am teknii olarak bilinen bu kl ve kamalar uzun yllar nemini korumu ve stanbul'da dahi bu
2 Bahaeddin gel, "Trk Klcnn Mene ve Tekml Hakknda", Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, 5 (1948), s. 431-460. 3 Mesel Fatih Sultan Mehmed, Venedik'ten bir kl kn ustasnn stanbul'a gnderilmesi iin bir mektup yazmtr (Cevad Memduh Altar, Onbeinci Yzyldan Bu Yana Trk ve Bat Kltrlerinin Karlkl Etkileme Gleri stnde Bir nceleme, Ankara 1981, s. 15.). 4 Islamic Swords and Swordsmiths, IRCICA Pub., Unsal Ycel, es-Suyfu'l-slmiyye ve Sunnuh (terc. T. A. Olu, Takdim, E. hsanolu), Kuveyt 1988; A. Rahman Zaky, "On Islamic Swords", Studies in Islamic art and Architecture in honour of Profesor K. A. C. Creswell, Cairo 1965, s. 284-285. Salim Aydz
8 adla retilmitir. Hatta Fatih Sultan Mehmed Galata'da am eliinden kl reten bir imalathne am ve adn Dmkhne koymutur 5 . Namlu ve kabza zerine yaplan sslemelerle hat yazlar, klcn veya dier kesici silahlarn yapldklar devrin sanat anlayn yanstmas asndan da nem tamaktadr. Trk kllarnn en mhim karakteristik zellii namlularda kullanlan eliin elde edilmesi ve bu namlular zerinde ana gre ileri bir teknikle yaplan ssleme, bezeme ve hsn- hat yazlardr. Ateli silahlarn ortaya kmasndan sonra terk edilmeyen tek geleneksel silah olan kl, XIX. asrdan itibaren orduda subay snfnn rtbesini tamamlayan bir faktr olarak rol oynam ve gnmze kadar bir seremoni silah olarak kullanlagelmitir.
2. Atc Silahlar (Eslih-i rmiye)
Bata ok-yay, sapan ve mancnk olmak zere muhtelif eitleri olan atc silahlar dman askerlerini ya da hedeflerini uzaktan vurmaya hedefleyen trden silahlardr. Bir ksm canl hedeflere, bir ksm da cansz hedeflere at yapmak zere kullanlan atc silahlar hemen hepsi ateli silahlarn ortaya kmasyla birlikte nemini kaybetmi ve tarih sahnesinden silinmilerdir. Atc silahlar her ne kadar tek bir isim altnda zikredilmekteyse de fonksiyonlar ve yaplar itibaryla farkl zellikler tamaktadr. Bu silahlar kendi ilerinde de farkl farkl yaplara ve eitlere sahiptirler. Bu silahlar arasnda ok-yayn zel bir yeri bulunmaktadr. Kl gibi ok-yay da Trk tarihinde zel bir yere sahip silahlar arasnda zikredilir. Osmanl ordusunda okular zel bir konumda olduklarndan kendi aralarnda okuluk talimleri yaparlard. Bu i iin stanbul'da Okmeydan ad altnda bir blge oluturulmu ve oku askerleri burada uzun yllar talim yapmlardr. Okulua byk nem veren Osmanllar bu sahada ok baarl olmular ve at mesafesini ve isabetini baka milletlerle kyas edilemeyecek kadar ileriye gtrmlerdir 6 . Ok ve yayn yaplarna gre blmleri bulunurdu. Ayrca bunlarn muhafazas iin eitli trden ok ssl muhafaza antalar yaplrd. Osmanllarn kullandklar yay ve oklarn trleri ve eitlerinde Seluklularn kullandklar yay ve oklarn nemli bir etkisinin olduu kullanlan isimlerden ve mevcut rneklerden anlalmaktadr. Saltuknme'de yay hkimiyetin, ok ise siyasi ve idari balln sembol olduu,
5 Evliya elebi, Seyahatnme, v. 19a. Trk kl ustalar hakknda daha fazla bilgi iin bk. nsal Ycel, "Trk Kl Ustalar", Trk Etnorafya Dergisi, 7-8, (1966), s. 59-97. 6 . F. Ayanolu, Okmeydan ve Okuluk Tarihi, stanbul 1974. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
9 byklerden kklere taltif, tevecch ve dostluk alameti olarak verildii ifade edilir 7 . Atc silahlar arasnda mancnn ayr bir yeri vardr. Okla kyaslandnda hayli karmak bir yapya sahip olan mancnk eski bir silah deildir. Daha nceki slam devletlerinde ve Seluklularda da grlen mancnk daha ziyade ar glleler ve yanc neftler atmak zere kullanlmtr. zellikle kale muhasaralarnda kullanlan mancnn Osmanl ordusunda pek fazla kullanlmad anlalmaktadr. lk olarak Gelibolu kalesinin muhasarasnda kullanlan mancnk 8 ateli silahlarn yaylmas dolaysyla pek fazla yaygnlamadan ortadan kalkmtr. Top ve benzeri ateli silahlara gre ok daha meakkatli bir silah olan mancnn pek fazla etkisi de bulunmamaktayd. stanbul'un fethinde byk toplarla birlikte mancnk da kullanan Osmanllarn, daha sonraki savalarda bu silah kullandklarna dair herhangi bir kayt bulunmamaktadr. 1544 ylnda stanbul'da bulunan Fransz Seyyah J. Maurand, Tophne-i mire meydannda sergilenen eski top eitlerinin yannda bir de mancnk olduunu belirtir 9 .
3. Delici Silahlar (Eslih-i nfize)
Mzrak, cirid, zpkn, harbe ve sng gibi ucu keskin olan bu silahlar ayn zamanda srkl olarak da tanmlanr. Uzunluklar bir ila metre arasnda deien bu silahlar ularna demir ya da elik keskin sivri balk tarlar. Bazan u ksmna sarlan bir ty ya da kumala bamszlk sembol olan alem grevi de grrler. Bu alemler savalarda olduu gibi spor karlamalaryla merasimlerde de kullanlrd. Bu tr silahlar genellikle savalarda dmana uzaktan saldrmak iin kullanlrd.
4. Vurucu Silahlar (Eslih-i dribe)
Grz, bozdoan, topuz, koba ve eper gibi isimlerle zikredilen ve daha ziyade yakn d silah olarak, ateli silahlarn gelimesine kadar kullanlmlardr. XVI. yzyldan itibaren savalarda kullanlmayan bu silahlar
7 K. Yce, Saltuknme'de Tarihi, Dini ve Efsanevi Unsurlar, Ankara 1987, s. 277; T. oruhlu, "Tasvirlere Gre Seluklu Silahlar ve Bu Silahlarn Osmanllardaki Devam", VI. Mill Seluklu Kltr ve Medeniyeti Seminer Bildirileri (16-17 Mays 1996), Konya 1997, s. 51. 8 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman (nr. . Turan), Ankara 1991, II, s. 133. 9 Maurand 1901, s. 201. Salim Aydz
10 spor msabakalar ve merasimlerde gsteri maksadyla, g ve kuvvet sergilemek zere muhafaza edilmilerdir. Bu tr silahlar Osmanllar ncesi dnemde Seluklu ordularnda sava arac olarak kullanlmtr. Tek veya iki elle kullanlan, hedef zerinde ezici, paralayc ve ykc tesir brakan bu silahlar genellikle ba ve sap gibi iki ksmdan meydana gelirler.
B. Ateli Silahlar
Barutun bulunmas XI. asra kadar geri gitmesine ramen ateli silahlarda kullanlmaya balanmas XIV. asrn balarnda olmutur. Endls Mslmanlarnn XIII. asrda ateli silah kullandklarna dair baz kaytlar olmasna ramen etkisi hakknda bilgi bulunmamaktadr. Avrupa'da ilk ateli silahn kullanldna dair kaytlar XIV. yzyln ilk eyreine aittir. Bu tarihlerden sonra ateli silahlar ncelikle Avrupa'da daha sonra da Balkanlarda ve Osmanl dnyasnda tannmaya ve kullanlmaya balanmtr. Osmanllarn ateli silahlar ilk olarak ne zaman kulland ve hangi yollarla tant mevzuu tam olarak aydnlatlm deildir. Ateli silahlarn Osmanl ordularnda yaygnlamas XV. asrn balarndan itibaren olmutur. zellikle Balkan milletlerine mensup tccarlar ve ustalar vastasyla ateli silahlar elde eden Osmanllar ksa zaman ierisinde bu silahlar kendi imalathnelerinde retmeye balayarak kendi silahlarn gelitirmilerdir. Ateli silahlar arasnda en ok dikkat ekeni ve etkili olan phesiz toptur. Osmanllar zellikle topulukta ileri gitmiler ve top yapmnda yeni tr bir frn gelitirmilerdir. Avrupa'da atele metal bir arada eritilirken, Osmanllar eritilecek metal ile atei birbirinden ayrarak ayr kaplarda eritme ilemini gerekletirmitir.
1. Top
lk nceleri vazo eklinde bir forma sahip olan top zamanla gelitirilerek kaval formuna dnmtr. lk rnekleri azdan doldurmal olan toplarn ebatlar da hayli kkt. Topun nemli bir sava aleti olduunun anlalmasndan sonra topulua verilen nem de artm, daha iyi ve kaliteli toplarn yaplabilmesi iin allmtr. lk dnemlerde aatan yaplan toplarn yerini zamanla demir, bakr ve tun toplar almtr. Osmanllarn ilk topu ustalar Balkanlardan ve Avrupa'dan gelen kimselerdi. Avrupa'da daha nce an dkm iiyle megul olan ustalar ksa srede daha karl bir i olan top dkmne ynelmiler ve an Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
11 dkmnde elde ettikleri tecrbeleri bu sahaya tayarak ksa srede iyi kalitede toplar dkmeyi hedeflemilerdir. an iin kullanlan bakr ve kalay karmyla topta kullanlan karm farkl olduundan dolay ilk nceleri tun top dkm pek baarl olamamtr. Dier yandan tunun malzemesi olan bakr ve kalayn ok pahal olmasndan dolay Avrupa devletleri daha ziyade demir top yapmna ynelmiledir. Bu ustalarn bota kalanlarndan bazlar da Osmanl ve dier devletlerin hizmetlerine girerek top dkm faaliyetlerini srdrmlerdir. Osmanllar kendi ustalar yannda yabanc top dkm ustalaryla birlikte alarak top dkmnde ksa srede byk bir gelime salamlar, daha XV. yzyln ilk eyreinde seyyar top dkmhaneleri kurarak sava meydanlarnda ve kale nlerinde toplar dkmledir. Top dkmnde daha ziyade tun toplara nem veren Osmanl idarecileri bu silahn zellikle muhasara savalarndaki deerini ksa srede anlayarak gelitirme ynnde byk gayret sarf etmilerdir. zellikle Fatih Sultan Mehmed zamannda Osmanl topuluu ciddi bir ilerleme gstermi bir taraftan iki paral byk muhasara toplar yaplrken dier taraftan da yedi yz kilo arlnda glle atabilen byk toplar seyyar top dkmhanelerinde dkmledir. Ayrca imparatorluun en byk top dkmhanesi olan Tophne-i mire de yine ayn zamanda kurulmutur. Osmanllar stanbul'dan baka pek ok merkezde rettikleri toplarla gerek kara gerekse deniz savalarnda byk baarlar elde etmilerdir. Osmanl top ustalar hem byk apl toplar hem de kk apl toplarn hemen hepsinden retmiletir. Genel olarak yedi eit top kullanan Osmanl topularnn kullandklar toplarn isimleri u ekildeydi. ayka, balyemez, bacaluka, kolomborna, darbzen, prang ve akaloz. Bahsedilen toplarn ilk drd daha ziyade muhasara savalarnda, son meydan savalarnda ve gemilerde kullanlmtr. Topuluk sahasndaki stnlklerini XVII. yzyln sonlarna kadar srdren Osmanllar XVIII. yzyln ikinci yarsndan sonra Avrupa'daki gelimelere gre top retimini gerekletirmeye almlar ve yeni top eitleri gelitirememilerdir. XVIII. asrdan itibaren toplarn namlular ksalm, arl azalm, hareket kabiliyetleri arttrlm, yiv alm, azdan dolma yerine kuyruktan doldurulmaya balanm ve yeni top eitlerine gre bir snflandrmaya tabii tutularak daha etkin bir silah yaplmtr. Osmanllar Avrupa'daki bu yeni gelimeleri yakndan takip etmelerine ramen teknolojiyi transferde yabanc uzmanlara ve teknisyenlere baml kalarak kendi teknolojisini retememi ve XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Avrupa devletlerinden top ithal etmek zorunda kalmtr. Salim Aydz
12
2. Tfek
Topa gre daha hafif ve kk bir silah olan tfek, ahap bir kundak zerine yerletirilmi namlu ve namlu gerisinde niangh ve ateleme tertibat bulunan bir silah olup ilk rnekleri iki- kii tarafndan metrislerde kullanlmakta ve hayli hantal bir yapda bulunmaktayd. Zamanla tfeklerin boyutlar kltlm ve daha hafif hale getirilerek bir kii tarafndan kullanlmaya balanmtr. Tfein kullanl bir silah haline getirilmesinden sonra ordularda tfekli birlikler oluturulmutur. lk tfekler fitilli olup nden doldurulmakta ve bir fitil vastasyla atelenmekteydiler. Fitilli tfekler kullanlmas hayli zor ve hava artlarndan abuk etkilendiklerinden dolay askerlerin tepkisini ekmitir. Fitilli tfekler XVII. yzyln balarnda Fransa'da akmakl tfeklerin icadyla kullanmdan kalmtr. Fitilli tfeklere gre daha fazla kullanl olan akmakl tfekler ksa srede yaygnlamtr. Bir sre kullanmda kalan akmakl tfeklerin yerini sivri mermiler atan yiv-set sistemli tfekler almtr. XIX. yzylda ise ineli tfekler icat edilmi ve ksa srede gelitirilerek kovan- ekirdek sistemiyle almas salanarak yaygnlamtr 10 . Top gibi tfein de, Osmanllarda ilk kullanld tarih belli deildir. Arkebz ad verilen ilk fitilli tfeklerin Avrupa'da ortaya k 1380'lerde olmakla beraber, el silah olarak etkili bir ekilde kullanlmas XV. yzyln sonlarna doru olmutur. Kaynaklara gre Osmanllarda tfein kullanmna dair ilk kayt 1402 tarihlidir. Solakzde tarihinde, Yldrm Beyazt ile Timur arasnda yaplan Ankara Savanda, Beyazta Srbistandan gnderilen yirmi bin kadar yardmc kuvvetin ounun tfenkendaz piyde ve svariden olutuunu belirtir 11 . Osmanl ordusunda tfein kullanlmasyla ilgili bir dier sava Sultan II. Murad'n 1440 tarihli Macaristan seferidir. Kaynaklara gre 1444e doru Trk ordusunda tfek kullanm artmakla birlikte, o tarihlerde tfek kullanmak yaygn olmadndan askerlerin ok az ksmnn tfekli olduu muhakkaktr. Fatih Sultan Mehmed dneminde yenieriler arasnda tfek kullanm tamamen yerlemitir. Tfein bir eidi olan ve seri at yapabilen makinal tfek fikri XVI. asrdan beri var olmasna ramen istenilen seviyeye gelmesi daha ge olmutur.
10 Tlin oruhlu, Osmanl Tfek, Tabanca ve Techizatlar (Asker Mzeden rneklerle), Ankara 1993. 11 Solakzde Tarihi, stanbul 1297, s. 73. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
13 ok atl ve seri atl silahlarn gelitirilmesi almalar XIX. yzylda hzlanm ve yzyln ikinci yarsnda pe pee gelen bulularla makinal tfekler yzyln en nemli silahlar arasna girmitir. Tfein ksaltlmasyla elde edilen tabancalarn tarihi geliimi hakknda pek fazla bilgi bulunmamaktadr. lk olarak XVI. yzyln ortalarndan itibaren kullanld sanlan tabanca yakn muharebelerde tesirli olmak zere gelitirilmitir. Tfein geliimine paralel olarak tabancalar da zellikle XIX. yzylda gelitirilmi ve hayli farkl trleri kullanlmtr.
3. Havan ve Humbara
At as byk, kale ve mevki savalarnda grlmeyen hedefleri vurmada kullanlan dik mermi yollu bir silah olan havan XIV. yzylda Avrupa'da ortaya km ancak fonksiyonel olarak XV. yzyln ortalarnda Osmanllar tarafndan gelitirilmi bir silahtr. Her ne kadar bugnk asker teknolojilerde havan ve top farkl iki silah tr olarak kabul edilmekteyse de Osmanllar havan da top olarak kabul ederler ve "hevay top" ismiyle zikrederlerdi. Havanlar, genellikle kabul edilen rivayete gre, ilk defa etkili bir silah olarak stanbul muhasarasnda Halite bulunan dman gemilerini batrmak maksadyla kullanlm ve bu haliyle bizzat Fatih Sultan Mehmed tarafndan gelitirilmitir 12 . Baltaolu'nun denizdeki baarszl zerine Fatih Sultan Mehmed, yeni bir top yapmak zere topular yanna arm ve onlara, mevcut toplar zerinde az bir deiiklik yaplarak gllelerin daha yukarya gitmesini salayacak yeni bir top yaptrmak istediini ifade etmitir. Fatih, yaplacak atla yksee kan gllenin derken gemilerin ortasna inerek batrabileceini ve bununla ilgili olarak bir ka arlk ls, nispeti ve topun hedefi olacak gemilere nasl nian alnacan detayl bir ekilde izah etmitir. Topular tarif zerine, istenilen havan hazrlamlardr. Hazine pay, orta pay ve az pay olarak ana ksmdan oluan ve mermileri dik yolla giden havanlarn boylar ksa ve barut ihtiyalar azdr. Kundak zerinde kullanlan ve 75 dereceye kadar eik at yapabilen havanlar 600 kiloya kadar glle atabilmekteydiler. Havanlarda toplardaki "lle" yerine "az emberi" denilen ksm vardr. Bu da havann nakil esnasnda, az payna
12 "mrunileyhin (Fatih Sultan Mehmed) cd ve ihtir olan havanlar dah i bu muhrebede bi'l-isti'ml meydn- tecrbeye konulmutur", Esliha-i Askeriyye, v. 2a-b. Ayrca bk. Ahmed Muhtar, Tarih-i Esliha, I, s. 44; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, s. 480. Salim Aydz
14 balanan halatn kaymamas iin yaplrd. Barutun dklmemesi iin byk havanlarn falya delii arkasnda midye kabuuna benzer bir anaklk yaplrd. Havanlar dier toplar gibi azdan dolma trnden toplar olduu iin zaman zaman birbirlerine kartrlmaktadrlar. Havan toplar, byk apl toplarla birlikte muhasaralarda kullanld iin byk apl toplara da zaman zaman havan topu denilmektedir. Kullanlmas belli matematiksel hesaplara bal havan toplarn, ancak teknik bilgi sahibi tecrbeli topular kullanabilmekteydi. Genellikle grnmeyen hedeflere at yapldndan dolay, atlacak noktaya gre ann iyi ayarlanmas gerekmekteydi. Bu da iyi bir teknik bilgi, trigonometri ve aritmetik hesaplamasn gerektirmekteydi. lk havanlar ta ve demirden yaplm glleler atarlard. Daha sonralar Osmanllarn "humbara" ismini verdikleri, iinde muhtelif malzemelerin bulunduu glleler atlarak iki ynl tesir elde edilme ynne gidilmitir 13 . Humbara atmak istendii zaman, havann haznesine barut konulur, zerine ahap veya mukavvadan yaplm bir tpa kapatlr ve bunun zerine de humbara konulurdu. Bu ekilde yaplan havanlarn iki trl tesiri olurdu. Birincisi gllenin arlyla meydana gelen tahribat, ikincisi gllenin iindeki eczann patlamasyla evreye verdii etki. Mesel 1470 ylndaki Eriboz seferinde ok sayda havan topu kullanlm, ancak iinde yanc maddeler bulunan humbaralar kullanlmamtr. Osmanllar, bilhassa kale muhasaralarnda ve mdafaalarnda havan topunun etkili bir ekilde kullanlmasna dikkat ederek istenilen sonular genellikle almlardr 14 . Osmanl kaynaklarnda havandan hava, hevy veya havy eklinde zikredilmesi, muhtemelen mermisinin, dier toplardan farkl olarak yukar doru gitmesinden kaynaklanmaktadr. Tarihi boyunca pek ok defa kale ve ehir surlarn muhasara etmek durumunda kalan Osmanllar, havan toplarnn gelitirilmesine ve kullanlmasna byk nem vermilerdir. XV ve XVI. asrlardaki savalarda, ekli itibariyle kazana benzediinden dolay "top kazan" veya sadece "kazgan" adn verdikleri geni azl, ksa namlu boyuna sahip havan toplarn, tama ve kullanma kolaylndan dolay ska kullanmlardr. Mesel, 1478 ylnda, skenderiyye muhasarasnda, arazinin engebeli olmasndan dolay top gtrlemediinden dolay toplar ve havanlar orada dklmtr. Bunlar arasnda bulunan iki havan topunun att her biri 11, 12 ve
13 M. Schmautz, "Artillerie", Encyclopdia Universalis, II, s. 528. 14 bn Keml, Tevrih-i l-i Osman, VII, s. 289; M. Cavid Baysun, "Kumbarac", A, VI, s. 982. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
15 13 kantar arlndaki 15 yangn ve tahrip gllelerinin kale iindeki evler zerinde yapt tahribat ve zellikle kard yangnlar, mahsurlar zerinde byk zarar yapmtr. Osmanllarn ilk defa bu muhasarada, neft veya zeytinyana batrlm yn, gherile, balmumu ve kkrt gibi yanc maddelerden oluan humbaralar kullanmlardr 16 . Tespit edilebildii kadaryla humbarann etkili bir sava malzemesi olarak ilk kullanld muhasara sava budur. Humbara bu savatan sonra daha da gelitirilmi ve zamanla humbaraclar ordu iinde bir grup oluturmulardr. Havanlar hem tun hem de demirden yaplmaktayd. Tophne-i mire'de 923-925 tarihleri arasnda iki adet havan dklmtr. Havan toplaryla ilgili muhasebe defterlerinde ve mhimme kaytlarnda pek fazla bilgi bulunmadndan dolay, havanlarn ebatlar ve cinsleri hakknda daha fazla malumat vermek mmkn olmamaktadr. Havanlarn trleri attklar humbara cinslerine gre deimekteydi. Tun havanlarn hafif cinsleri 13 (15,8 kg.), ar cinsleri de 16 okka (19,5 kg.) atarken, demir havanlarn hafifleri 14 (17 kg.), arlar 21 okka (25,6 kg.) atmaktayd. Havan toplarnn tarih boyunca muhtelif aplarda yaplm olanlar bulunmaktadr. Tespit edildii kadaryla imdiye kadar, dnyada yaplm en byk havan, 1525 ylnda Rusya'da yaplmtr. "Moskova havan" olarak bilinen bu havann ap 36 in, uzunluu ise 36 fit olup, bir ton arlnda ta glle atabilmekteydi.
4. Bomba
lk defa 1904-5 Rus-Japon savanda kullanlan ve daha sonra gelitirilen bombalar Osmanl Devleti'nin son zamanlarnda kullanlan silahlardan birisidir. zellikle birinci dnya harbinde yaygn olarak kullanlmtr.
III. Silah ve Mhimmat retim Merkezleri
Osmanl Devleti'nde silah retiminin nemli bir ksm devlet eliyle yaplmaktayd. zellikle ateli silahlar ve bunlarn barut ve mermileri gibi masrafl silahlar devlete ait fabrika ve imalathnelerde yrtlrd. Ateli silahlarn gelimesinden nce kullanlan silahlardan kllar da yine dmkhne
15 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 123; Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, III, s. 172-3. 16 bn Keml, Tevrih-i l-i Osman, VII, s. 448. Salim Aydz
16 ad verilen bir merkezde yaplrd. Bunun yannda ok sayda zel imalathne bulunurdu. Yenierilerin silahlar devletin ehl-i href cemaatleri tarafndan yaplrd. Buralardaki retimin yeterli olmamas durumunda zel imalathnelerde de silah retimi yaplrd. Ayrca cebeci ocaklar da silah ihtiyalarnn karlanmas iin kurulmu olup zellikle yenierilerin silahlarn temin ederlerdi. Ancak cebeciler daha ziyade silahlarn yapm iin ham maddelerin alm, tamiri, sevk ve idaresi gibi ilerle ilgilenirdi. Ayrca silah yapmyla megul olanlar bulunurdu. Devlete ait silah retim merkezlerinin nemli bir ksm stanbul'dayd. stanbul dnda da belli bal baz merkezlerde imalathneler bulunmaktayd. Fetihler yoluyla ele geirilen silah retim merkezleri ve imalathneler retimlerine devam etmeleri iin devlet tarafndan organize edilirdi. htiya duyulan merkezlere de yeni silah imalathneleri ina edilir ve gerekli personel stanbul'dan salanrd. stanbul'daki imalathneler ayn zamanda bir okul grevini grmekte olup burada yetien kimseler taradaki merkezlere gnderilerek silah retiminin srdrlmesi temin edilmekteydi. mparatorluun en byk silah retim merkezi stanbul'da bulunan Tophne-i mire idi. Burada bata top olmak zere pek ok silah ve mhimmat imal edilmekteydi. Devletin dier silah ve mhimmat imalathaneleri baruthneler, gherilehneler ve tfenkhneler bata stanbul olmak zere memleketin farkl yerlerinde faaliyet gstermekteydiler. Bu merkezlerin belli ballarn ayr ayr incelemek buralarn daha iyi anlalmas bakmndan daha isabetli olacaktr.
A. Tophne-i mire
Dnyann ilk top dkm fabrikas olan Tophne-i mire Fatih Sultan Mehmed devrinde faaliyete gemitir. Daha nce Edirne'de bir tophne kurmu olan Osmanllar stanbul'un fethinden sonra zellikle denize yaknl dolaysyla Tophne semtinde yeni bir top fabrikas daha amlardr. Galata surlar dnda ormanlk bir arazide kurulan tophne, muhtemelen eski bir kilisenin kalntlar zerine ina edilmitir. Fatih Sultan Mehmed dneminde kubbeli kk bir bina olarak ina edilen Tophne'ye Sultan II. Bayezid devrinde birtakm ilaveler yaplm ve yeni binalar eklenmitir. Kanun Sultan Sleyman ise mevcut binalarn ihtiyaca cevap verememesi zerine daha byk ve geni bir tophne binas yaptrmtr. XVIII. yzyl ortalarna kadar faaliyetini srdren bu binalar 1742 senesinde bir tamirat geiren Tophne-i mire, 1743 tarihinde tamamen yklm ve bugnk haliyle yeniden yaplmtr. Dnemin topubas, ayn Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
17 zamanda mimar ve ressam Mustafa Aa, baz ressamlarla bir araya gelerek o gnn ihtiyalarna cevap verecek bir tophne yapmtr. Yeniden ina edilen bu bina, hlen ayakta durmaktadr 17 . Kanun Sultan Sleyman dneminde yaplan binalarn tamamen yklmasyla yaplan bina duvarlar iki sra ince tula, bir sra ta rgden oluan krgir bir binadr. inde iki byk ergitme frn bulunmakta olup, biri dou ve biri de batya alan iki byk kapya sahiptir. Binann mimarln yapan Mustafa Aa, ayn zamanda topuba olduunu, eitli yerlere yerletirdii top figr ve sslemeleriyle de gstermitir. Mesel, binann kemerlerinin dtan btn balant talar top namlusu eklinde yaplmtr. Deniz tarafndaki duvarn st kelerinde, tekerlekli kideleriyle birlikte ilenmi, azdan dolma h top kabartmalar da halen grlebilmektedir 18 . Tarih boyunca pek ok yangnlar geiren ve zaman zaman yeniden ina edilen Tophne mtemilt, XIX. asrn balarnda on hektar kadar geni bir alana yaylmaktayd 19 . Bykl kkl muhtelif tezghlardan oluan Tophne- i mire'de resimhne, top nmnehnesi, muayenehne, Tfenkhne-i mire, kundakhne, tavhne, demirhne, arkhne, nakkahne, cilhne, baskhne, depolar, matbaa ve ayrca bir de hastahne gibi ksmlar bulunmaktayd. III. Selim Tophne meydannda topuba ve topubalk kalemi iin topubalk binasn yaptrmtr. Bina 1832 ylnda Topubaln kaldrlarak yerine Tophne-i mire Mirlii'nin ihdasyla birlikte "Tophne-i mire Mirlii" adn almtr. Bu yap II. Mahmud zamannda yenilenerek, duvarlar musanna mermerlerle ssl bir bina yaplmtr. Ohannes ve Boghos Dadian tarafndan kurulan Zeytinburnu Demir Fabrikas'nn (Grande Fabrique) izbe ksmnn 1846 ylnda faaliyete gemesiyle top ve dier silahlar burada dklmeye balamtr. 1850 ylnda fabrikann tam kapasiteyle almaya balamas sonucunda Tophne-i mire'deki top dkm yava yava kaldrlmtr. Bu tarihlerden sonra Zeytinburnu Fabrikas'nda dklen toplar yine burada dvlp tavlandktan sonra, kaba haliyle souk ilerinin yaplmas iin Tophne-i mire'ye gnderilirdi. Burada tornadan geirilen toplar, perdahlanmak ve dier ilemleri
17 zz, Trih, stanbul 1784, s. 27-28; Orhonlu, Tophne, s. 2. 18 Salim Aydz, Osmanl Devleti'nde Tophne-i Amire'nin Faaliyetleri ve Top Dkm Teknolojisi, Doktora Tezi, 1998, (yneten Ekmeleddin hsanolu), stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. 19 Wolfgang Mller-Wiener, "15-19. Yzyllar Arasnda stanbul'da malathane ve Fabrikalar", s. 60; Ahmed Muhtar, Osmanl Topular, s. 71. Salim Aydz
18 yaplmak zere ilgili blmlere gnderilirdi 20 . Bu dnemde Tophne'de byk bir arkhne, namlu delme ve yiv ama, niangh ve kama ubeleriyle namlu tavlama ve sulama tesisatlar bulunmaktayd. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna kadar perdah merkezi olarak faaliyetini srdren Tophne-i mire, I. Dnya savandan sonra nemini kaybetmitir. Ankara'nn bakent olmasyla balayan asker fabrika kurma faaliyetleri, stanbul'daki Tophne-i mire gibi muhtelif fabrikalardaki makina ve tezghlarnn tanmasyla srdrlmtr. Tophne- mire'deki faaliyetler topubann ve dkcbann idaresindeydi. Dkcbann bir kethdas, blkbalar ve dkmc ustalar bulunurdu. Ayrca dkc, neccar, haddad, benna, eeci gibi isimlerle anlan pek ok da yardmc usta ve teknisyenler de burada grev yapmaktayd. Tophne-i mire'ye alnan ve buradan satlan malzemelerin defteri ve hesab Tophne emini tarafndan yrtlrd.
B. Baruthne
Ordu ve donanmada bulunan ateli silahlar iin barut retilen merkezlere baruthne denilmekteydi. Baruthneler devlet eliyle iletilen merkezler olup bata stanbul olmak zere memleketin deiik yerlerinde bulunmaktayd. Osmanl devlet adamlar gherile ve barut retimine byk nem vermiler ve savalarn gerek srdrlmesi gerekse kazanlmasnda barutun nemli bir yeri olduunu sk sk vurgulamlardr. Nitekim Vezir Yemii Hasan Paa, III. Mehmed'e yazd bir telhisinde "sefer-i hmynun rkn-i a'zam barutdur, barut olmaynca asla bir vecihle sefer olmaa mecal" yoktur diyerek barutun nemine iaret etmitir 21 . dareciler zaman zaman retilen barutun kalitesinin dmesi zerine ngiltere ve Hollanda'dan barut ithal etmek zorunda kalmlardr. Bu durumun nne gemek iin zaman zaman eitli dzenlemelere gitmiler ancak her zaman istenilen seviyede kaliteli barut retimini salayamamlardr. Pek ok blmlerden meydana gelen baruthneler ham maddelerin dibek, havan veya arhlarla ezilerek toz haline getirildii arhhne, gherilenin ykanp eritildii havuzlar, kurutma ilemlerinin yapld sergi, ham maddelerin kaynatld soba, eritilerek
20 Mcteba lgrel, "Zeytinburnu'nda Bir Demir Fabrikas", Tarih Boyunca stanbul Semineri 29 Mays-1 Haziran 1988 Bildiriler, stanbul 1989, s. 155-164; Wolfgang Mller-Wiener, "15-19. Yzyllar Arasnda stanbul'da malathne ve Fabrikalar", s. 78. 21 Orhonlu, Telhisler, s. 19-21. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
19 kalplara dkld kalhne, silindirden geirildii silindirhne, elendii kalburhne gibi ksmlardan meydana gelirdi. Osmanllarn bilinen ilk baruthnesi Atmeydan'nda bulunan Gngrmez kilisesi iindeydi 22 . Ancak burada barut retilip retilmedii, ya da barut deposu olarak kullanld konusunda kesin bilgi bulunmamaktadr. Muhtemelen Fatih Sultan Mehmed zamanndan beri kullanlan bu baruthne Sultan II. Bayezid dneminde yldrm dmesi sonucu tamamen yklmtr (1490). nfilakyla etrafndaki mahalleye de zarar verdiinden dolay yeni baruthne Kathne semtinde kurulmutur. Kanun Sultan Sleyman dneminde birtakm dzenlemeler yaplan Kathne Baruthnesi'nde her biri onar kantarlk yze yakn tun dibek (havan) bulunuyor, imalat suyla ileyen arklarla yaplyordu. Kathne baruthnesi Sultan I. brahim devrinin sonlarna kadar faaliyetini srdrmtr. stanbul'un bir dier baruthnesi ise ehremini semtinde bulunuyordu. Sultan IV. Mehmed devrinde donanmann yenilenmesi srasnda, artan barut ihtiyacnn karlanmas iin yeniden kurulan bu baruthne 1698 ylnda arklarn sratt bir kvlcm sonucu kan yangnda tamamen yanm ve etraftaki halka ve evlere byk zarar vermitir. Bu baruthnenin tamamen yok olmas ve etrafa verdii zarar gz nne alnarak Baruthne-i mire adyla Makriky'de (Bakrky) yeni bir imalathne ina edilmitir. 1702 ylnda faaliyete geen ve stanbul baruthnesi olarak da bilinen bu baruthne de 1725 ylnda bir yangn geirmi ve daha sonra tekrar tamir edilerek faaliyetini srdrmtr 23 . Sultan III. Selim devrinde kaliteli barut retmek ve memleketteki baruthneleri bir birim altnda toplamak iin Baruthne Nzrl kurulmu ve bana Mehmet erif Efendi getirilmitir (Nisan 1794). Yaplan yeni dzenlemeyle birlikte istenilen seviyede kaliteli barut 1796 ylndan itibaren retilmeye balanmtr. stanbul'un bir dier byk baruthnesi 1794 ylnda Mehmed erif Efendi tarafndan alan Azadlu Baruthnesi'dir. 1836 ylnda Bakrky baruthnesiyle birlikte byk bir bakmdan geirilen Azadlu baruthnesine ngiltere'den getirilen yeni alet ve edevat konulmu ve her iki baruthne de modern teknolojiyle donatlmtr. Londra'dan getirilen tulumbalarn almas iin yz okkalk demir kiriler konulmas, gherile erbetinin havalandrlmas iin oluklarn yaplmas, dumann atlmas iin baca
22 Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1341, s. 199. 23 Mbahat Ktkolu, "Baruthne-i mire", DA, V, s. 96-98; Semavi Eyice, "Baruthne", DA, V, s. 94-96. Salim Aydz
20 yapm bu dnemde gerekletirilen yenilikler arasndadr. stanbul'da yukarda zikredilen merkezlerden baka Tophne-i mire'de, Unkapan'nda Tfenkhne'de, At Meydannda Yenieri Baruthnesi'nde, Mcuncu ars yaknnda Barutemini emrindeki Baruthne'de ve Ayasoyfa'da Cebehne iinde Cebeciler Baruthnesi'nde barut retimi yapan imalathneler bulunmaktayd 24 . Osmanllarn stanbul'dan baka pek ok merkezinde gherile ve barut imalathneleri bulunmaktayd. Bunlar arasnda zellikle donanmann barut ihtiyacn karlayan Gelibolu baruthnesiyle, Msr, Selnik, Badat ve zmir Baruthleri zikre deer retim merkezleridir.
C. Klhane
Fatih Sultan Mehmed, stanbul'un fethinden bir mddet sonra, surlarn dnda aalar arasnda bulunan bir alana Tophne, surlarn iinde fakat buraya yakn bir blgede de kl retimi iin bir Dmkhne adverilen bir imalathne kurmutur 25 . yle anlalyor ki Fatih, yerleim birimlerinin dnda kalan bu blgeyi asker imalathneler iin semitir. Ancak Dmkhne, Sultan I. brahim saltanatnn ilk ylnda (1640) Gmrk Emini Ali Aa tarafndan satn alnarak yktrlmtr. Silah retiminin buradan sonra nerede devam ettirildii belli deildir. Ancak Sultanahmed semtinde bulunan bir klhanenin bu maksatla kullanld tahmin edilmektedir. Osmanllar tarafndan ok kullanlan bir silah olan kl, daha ziyade kk imalathnelerde retildiinden dolay devlet eliyle yrtlen byk bir merkez kurulmamtr. Ancak sarayda hs kllarn yaplmas iin ehl-i href arasnda Cemat-i Dmekgern ad altnda bir grup bulunmaktayd 26 . Osmanllarn kulland kllar ekil, grn ve hafiflik ynnden Avrupa kllarna gre stn bir durumdaydlar. Trkler eski dnemlerden beri kllarnn mkemmel olmasna zen gstermiler ve onlarn en iyi madenden yaplmasna dikkat etmilerdir. lk bakta bir yere dedii ya da arpt zaman krlacakm hissini verecek kadar ince, zarif ve hafif bir sanat rn olan Trk kllarnn kullanlmas da ayr bir sanat istemekteydi.
24 Evliya elebi, Seyahatnme, v. 176a; Reat Ekrem Kou, Baruthne, stanbul Ansiklopedisi, IV, 2128-2129; "Baruthne", Trk Ansiklopedisi, V s. 302. 25 Evliya elebi, Seyahatnme, v. 19a. Trk kl ustalar hakknda daha fazla bilgi iin bk. nsal Ycel, "Trk Kl Ustalar", Trk Etnorafya Dergisi, 7-8, (1966), s. 59-97. 26 . H. Uzunarl, "Osmanl Saraynda Ehl-i Href (Sanatkrlar) Defterleri", TTK Belgeler, 15 (1986), s. 51. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
21
D. Humbarahne
Osmanl ordusunun yenilenmesi ve Avrupa ordularyla ayn eitimi almas maksadyla Humbarac Ahmed Paa (1675-1747) marifetiyle alan bir okuldur. Sultan I. Mahmud devrinde skdar Ayazma'da 1734 ylnda Humbarahne veya Hendesehne adyla alan bu mektep Ahmed Paa'nn idaresinde eitimini srdrmtr. Ad Claude-Alexandre Comte de Bonneval olan ve aslen Fransal bir mhendis olan Ahmed Paa Osmanl Devleti'ne gelerek mslman olmu ve Ahmed adn alarak askeri sahalarda almak zere hizmete alnmtr. lmne kadar Osmanl Devleti hizmetinde kalan Ahmed Paa bu okul vastasyla orduya humbarac askerleri yetitirmi ve onlarn eitim ve talimleriyle megul olmutur. Okulda matematik derslerini bizzat vermi ve bu arada humbara ve havan dkmyle de ilgilenmitir. Alt yz kadar humbarac neferine ders ve eitim veren Ahmed Paa, yetien humbaraclar memleketin ihtiya duyulan yerlerine gndermekteydi. Humbarahne Avrupa'daki benzerleriyle ayn sistemde eitim vermekte, hayli sk bir eitim ve talimden sonra yetien Vidin, Ni, Hotin, Azak ve Bosna'nn snr boylarnda bulunan mhim kalelere kumbaracba olarak tayin edilirlerdi. Humbarahne, Ahmed Paa'nn vefatndan sonra gereken ilgiyi grmemi ve ayrca yenierilerin de muhalefeti sebebiyle zaman zaman eitimini tatil etmitir. Sultan III. Selim bu mektebi tekrar canlandrmak maksadyla sve ve Fransa'dan mhendis ve zabitler getirtmi ve Halcolu semtinde yeni bir humbarahne binas ina ettirerek eitime balatmtr. 1795 ylnda kara mhendishnesinin almasna kadar devam eden eitim daha sonra tamamen yeni okula devredilerek lavedilmitir 27 .
E. Tfenkhne
XIV. yzyln balarndan itibaren Osmanl ordusu ierisinde kullanlmaya balanan tfeklerin retiminin ne zaman balad ve nerelerde retildii konusunda pek fazla bilgi bulunmamaktadr. stanbul'un fethinden sonra
27 Mustafa Kaar, Osmanl Devleti'nde Bilim ve Eitim Anlayndaki Deimeler ve Mhendishnelerin Kuruluu, Doktora Tezi, Yneten Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1996, Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilimler Enstits. Salim Aydz
22 kurulan tophne ve klhneden baka Unkapan taraflarnda da bir tfenkhnenin kurulmu olduu tahmin edilmektedir. Nitekim XVIII. asrn balarnda bu semtte bulunan bir 'Tfenkhne Krhnesi'nin faal olduu kaytlarda gemektedir. Tfenk drussnaas olarak da kaytlarda zikredilen bu imalathne 1718 ylndaki mehur Cibali yangnnda harap olmu ancak daha sonra onarlarak retime devam etmitir. 1767 ylnda, Bahekap nnde demirliyken, tutuup srklenen bir kalyonun, Cibali semtinde kartt yangnda tfenkhne bir kez daha harap oldu. Tekrar onarlan imalathne 1833 ylnda buradan balayan bir yangnla bu defa tamamen harap olmu ve tfek retimi yeni alan Zeytinburnu Demir Fabrikasnda srdrlmtr 28 . stanbul dnda bulunan baz byk merkezlerde de tfek retim merkezlerinin olduu bilinmekteyse de bunlarn mahiyetleri hakknda bilgi yoktur. Osmanl ordusunda klcn yerini alan ve klcn kullanmdan kalkmasndan sonra en ok kullanlan silah olan tfeklerin nerede ve nasl retildii hususunda yeteri kadar bilgi bulunmamaktadr. Muhtemelen tfenkler de kllar gibi zel imalathnelerde yaplmakta ve devlet tarafndan organize edilmekteydi. Orduda ve silah retiminde byk yenilikler yapan Sultan III. Selim Dolmabahe semtinde yeni bir tfenkhne yaptrmtr. Kydan biraz geride ve yamata bulunan bu tfenkhnede dneminin en iyi tfekleri imal edilirdi. Geleneksel tfenkhnelerde imal edilen tfeklerin menzilleri 300-350 adm olurken, burada retilen tfekler 1000 adma kadar hedefleri vurabilmekteydi. Ancak Sultan II. Mahmud bu tfenkhneyi kapatm ve yerine stabl- mire yaptrmtr.
IV. Gemiler ve Silahlar
Anadolu'da Osmanllardan nce hakimiyet sren Trk beyliklerinden Aydnoullar Beylii ile Saruhan, Karesi, Mentee ve Candaroullar hkm srdkleri yerlerde denizcilikle uraarak tersneler ina etmiler ve gemi yapmyla ilgilenmilerdir. Osmanllarn denizcilikle ilk temaslar da Marmara denizinde kys bulunan Karesi Beyliinin ilhakndan sonra olmu ve ilk gemi yapm tezgah onlardan kalan Karamrsel'deki tezgahlar olmutur. Daha sonra Rumeli'ne yerleen ve Sultan Yldrm Bayezid zamannda kurulan Gelibolu
28 Ergin, Trk Maarif Tarihi, c. I-II, s. 54-55; H. G. Majer, "17. Yzyln Sonlarnda Avusturya ve Osmanl Ordularnn Seferlerdeki Lojistik Sorunlar", Osmanl Aratrmalar II, stanbul 1981, s. 191. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
23 tersanesinde ina edilen donanmayla Osmanllar deniz filosunu meydana getirmilerdir. XV. yzyln ilk yarsnda bir deniz akncl grnmnde olan Osmanl gemicilii, stanbul'un fethinden sonra Kadrga ve Hali tersanelerindeki almalar neticesinde ve tecrbeli kaptanlar sayesinde sava stratejisine sahip gerek bir denizcilie dnt. stanbul muhasaras esnasnda irili-ufakl drt yz kadar gemisi bulunan Osmanl donanmas Sultan II. Bayezid devrinde faaliyet sahasn giderek attrm ve byk apta sava gemileri ina edilmitir. Btn bu gelimelere ramen Venedik gemicilii karsnda yeteri kadar gl olamayan Osmanl donanmas XV. yzyln son eyreinden itibaren ciddi bir g olmaya balamtr. Giderek ak deniz filosu halini alan Osmanl donanmas, Hali Tersanesi'nin Yavuz Sultan Selim ve Kanun Sultan Sleyman gelitirilmesiyle dnyann en gl filosu haline geldi. Bir anda yz elli kadar geminin yaplabildii Hali tersanesinin yannda dier Osmanl tersanelerinde ina edilen byk gemilerle Barbaros Hayreddin Paa ve dier kaptan- deryalar dnemlerinde Akdeniz ve Karadeniz dnda Hint Okyanusu gibi uzak denizlere de ulalmtr 29 .
A. Osmanl Gemicilii
Denizcilik tarihinde ayr dnemde incelenen Osmanl gemiciliinin gelimesinde birinci dnem kurulutan XVII. yzyln sonlarna kadar gelir ve krekli gemiler devri olarak ele alnr. XIX. yzyl sonlarna kadar sren krekli gemiler devrinden sonra buharl gemiler devri gelir. Gemi inalarnda Venedik gemi ina tekniklerini uygulayan Osmanl gemi yapmclnn birinci dneminde en nemlisi kadrga olan ektiri tipi gemiler kullanlrd. Bu dnemde Osmanl gemi teknolojisine kendi bilgi ve becerilerini ilave eden Barbaros Hayreddin Paa'nn katklaryla gemi yapmnda yeni teknikler uygulanmaya balanr. Bata spanya olmak zere dier Akdeniz lkelerinin gemi yapm teknikleri rnek alnarak yeni gemi yapm teknikleri gelitirmilerdir. Ayrca Akdeniz iin en etkili sava gemileri olan ektirileri gelitirerek Osmanl donanmasnn bel kemii haline getirmilerdir. Daha ok kalyon ad verilen gemilerin hakim olduu ikinci dnemde Osmanl denizcilerinin ilk kalyon teebbsleri baarszlkla sonulanm ve bir ara kalyon yapmndan vaz geilerek tekrar kadrga tr gemilere dnlmtr.
29 C. mber, "The Navy of Sleyman The Magnificent", Archivum Ottomanicum, 6 (1980), s. 211- 282. Salim Aydz
24 Ancak Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn emriyle tekrar kalyon yapmna geilmi ve zellikle XVII. yzyln sonlarna doru kalyon yapmna hz verilmi ve bu arada Avrupa'da ambarl kalyonlar ortaya kmtr. Kalyonlarn Osmanl tersnelerinde yaplmaya balanmas ve giderek yaygnlamasyla donanma byk bir g haline gelmi ve zellikle Akdeniz sularnda srdrd stn gcn eme faciasna (1770) kadar devam ettirmitir. XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren Avrupa'da yeni gemi yapm teknikleri gelitirilmi ve Osmanl gemicileri bu yeni teknolojileri takip edebilmek iin, yzyln sonlarndan itibaren zellikle Fransa'dan gemi ina mhendisleri getirtmilerdir. Fransa'dan gelen Brun ve arkadalar Osmanl denizciliini Avrupa'daki seviyeye getirmek ve ayn zamanda uzman gemi yapmclar yetitirmek zere gayret gstermilerdir. Bu dnemde pek ok kalyon, frkateyn ve korvet tr gemi ina edilmi ve ayrca gemilerin daha kolay tamir edilebilmesi maksadyla Avrupa'daki tersanelerde olduu gibi Hali Tersanesi'ne de havuzlar ina edilmitir 30 . Avrupa'da gelien yeni gemi yapm teknolojileri karsnda Osmanl gemicilii hayli zayf kalm ve kendini yenileyememitir. Bunun neticesinde pe pee birtakm malubiyetler alnmtr. Bunun zerine yeni tekniklerle gemi inas ve teknik eleman yetitirilmesi dncesiyle 1774'te Mhendishne-i Berri-i Hmyn kuruldu. Bu arada donanmann ve tersnenin dzenlenmesi iin Sultan III. Selim'in st kardei kapdn- dery Kk Hseyin Paa grevlendirildi. Hseyin Paa atl vaziyette bulunan on be tersneyi faaliyete geirerek 45 gemi ina ettirmi ve Osmanl donanmas mkemmel hale getirmitir 31 . Osmanl denizciliinin nc ve son dnemi buharl gemilerin kullanld XIX. yzyln ikinci eyreinden itibaren balar ve imparatorluun yklna kadar devam eder. Yzyln balarnda ngiltere'de kullanlmaya balanan buharl gemiler 1827 ylnda Osmanl Devleti tarafndan bu devletten ithal edilmitir. Ayn sene Osmanl donanmasnn Navarin'de yaklmasyla yelkenli gemiler devri kapanm ve bundan sonra zellikle Amerikal gemi uzmanlarnn n plana gemesiyle buharl gemiler ina edilmeye balanmtr. Eser-i Hayr adyla ina edilen ilk Osmanl buharl gemisi Aynalkavak'ta mimar
30 . H. Uzunarl, Osmanl Merkez ve Bahriye Tekilt, stanbul 1988, s. 389-507. 31 Mbahat Ktkolu, "Osmanl ktisad Yaps", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Trihi (ed. E. hsanolu), stanbul 1994, s. 619. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
25 Rhodes tarafndan yaplmtr. Tanzimat'la birlikte buharl gemi yapm artm ve yava yava yelkenli gemilerin yerini almtr. Daha ok deniz ticareti ve posta ileriyle asker ve eya tamada kullanlan buharl gemilerin en mehurlarnn isimleri Mecidiye, Tif ve Eser-i Cedd idi. Osmanllarn en byk gemi yapm merkezi Hali tersnesi olarak da adlandrlan Tersne-i mire'dir. Fatih Sultan Mehmed devrinde ina edilen, Yavuz Sultan Selim ve Kanun Sultan Sleyman devirlerinde bytlerek gelitirilen Tersne-i mire'de zellikle sefer zamanlarnda byk bir gemi yapm faaliyeti gzlenirken, bar dnemlerinde ancak ihtiya nispetinde gemi ina edildiinden faaliyetler azalr 32 .
B. Gemilerde Kullanlan Toplar
Gemilerde gerek savunma gerekse saldrma gibi maksatlarla muhtelif tr ve ebatlarda silahlar bulundurulurdu. Ateli silahlarn gelimesine kadar ok ve benzeri silahlar kullanlrken ateli silahlarn gelimesinden sonra deiik trde silahlar kullanlmaya balanmtr. Ancak ateli silahlarn gemilere adaptasyonu eitli uyum ve denge problemlerini de beraberinde getirmi ancak bunlar ksa srede almtr. Kara ordularnda toplarn nakli ve kullanlmasnda baz problemlerle karlalmasna ve bundan dolay toplarn kullanlmasna kar bir isteksizliin olmas ramen gemilerde byle bir problem sz konusu deildi. Hatta gemilerle toplarn uyumu o derece uygun idi ki sanki "gemiler ve toplar birbirleri iin yaratlmlard". Donanma gemilerinde mdafaa ve taarruz maksadyla toplar bulundurulurken, ticaret gemilerinde korsanlara ve her trl tehlikelere kar konulurdu. Gemilerin iindeki ykleriyle toplarn arl dengeleniyor ve kargo blmlerinde glleler ve barut muhafaza edilebiliyordu. Gemilerde toplarla ilgili en byk problem toplarn geri tepmeleriyle ilgili idi. Ahap gemilerde kstl boyutlar iinde toplarn geri tepmelerinin engellenmesi iin ya toplar gemiye balanacak ve geri tepmesi fren sistemiyle azaltlacak ya da gemideki en dk diren yn hesaplanarak oraya toplar yerletirilecektir 33 . En uygun sistemin ikincisi olduu Akdeniz'de bulunan kadrga gemilerinde (galley) toplarn gemilerin nlerine ve arkalarna yerletirilmesinden anlalmaktadr. Akdeniz'in dndaki gemilerde ise ar silah bataryalar btn
32 dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilt: XVII. Yzylda Tersne-i mire, Ankara 1992; a. mlf., "Gemi", DA, XIV, s. 11-15. Salim Aydz
26 gemiye datlmaktayd. XV. yzylda gemilerin n ve arkalarna yerletirilen kk toplarn yerini, XVI. yzylda borda atei amak zere, alt gverteye oturtulan ve kontrolden kmamalar iin palangalarla tutturulan byk toplar almaya balamtr 34 . XVII. yzyln ortalarndan itibaren gelien gemi teknolojisine paralel olarak konulan top says da artm ve XVIII. yzyln balarnda Tersnede ina edilen ve "kebr kalyon" denilen byk kalyona toplam 130, ambarl kalyona ise 112 adet top konulmutur. Avrupa'da ise ancak XVIII. yzyln sonlarndan itibaren byk sava gemilerinde yz kadar top bulunmaktayd.
1. Sivil (Tccar) Gemilere ait Toplar
Devlete ait (mr) ticaret gemilerine Tophne-i mire'den zimmetle top ve silah verilirken sivil tccarlar ise parayla satn alrlard. Mr gemilere verilen silahlar seferden sonra geri alnrd. Tophne-i mire emini hangi gemiye ne kadar silah verildiinin defterini tutar ve bunlar takip ederdi. 1590 ylnda Tophne-i mire emini Ali'ye gnderilen bir baka hkmde ise, Tophne ve Tersneden (tccar gemileri olan) baralara ve karamrsel gemilerine toplar verildii, ancak bunlarn kime ne kadar verildii kaydedilmediinden dolay gemilerin eitli sebeplerle satlmas ve el deitirmesiyle toplarn zayi olduu, mrye byk zarar verildii bildirilmi ve bundan sonra verilen toplarn incelenip, her kimde ne miktar top var ise adedi, cinsleri ve reislerinin isimlerinin ayr ayr yazlmas istenmitir 35 . Hkmden anlald kadaryla mr olmayan tccar gemilerine verilen bu toplar, muhtemelen kir yoluyla emnet olarak verilmekteydi. Baz tccar gemilerinin toplar ise kendi mallar olup, donanmann ihtiyac olmas halinde, bunlardan kirayla alnmaktayd 36 .
2. Donanma Toplar
Osmanl donanmasnda bulunan gemilerin says ve cinsleri asrlara gre deiiklikler gstermitir. Gemilere konulan toplarn saylar ve cinsleri de gemilerin byklklerine gre deiiklik arz etmekteydi. Osmanllar karada
33 Keegan, a. e., s. 255. Ayrca bk. Colin mber, "The Navy of Sleyman the Magnificent", Archivum Ottomanicum, VI (1980), s. 214-215. 34 Keegan, a. e., s. 258. 35 BA., Mhimme Zeyli Defteri, nr. 4, s. 154/79. 36 Bostan, Tersne, s. 176-177. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
27 kullandklar toplarn bir ounu gemilerinde de kullanmaktaydlar. Bu toplarn banda daha ziyade kolomborna, darbzen, prang ve ayka gibi orta ve kk apl toplar gelmektedir. Gemilerin ba taraflarna konulan toplara "ba topu" ad verilirken, yan taraflarna konulan toplara da "yan topu" veyahut "kou topu" (veya borda toplar) isimleri verilmekteydi. ayka gemilerine konulan prang toplarna da ayka topu ismi verilirdi. Kalelerin muhasaras esnasnda duvarlar dvmede kullanlan byk apl balyemez toplar yer yer gemilere de konulurdu. Nitekim Hadm Sleyman Paann Hint seferi iin, 22 Haziran 1538de Svey'ten hareket eden donanmasnda bu tr byk toplar bulunmaktayd. Bunlar arasnda 20 vukiyye glle atar 20 balyemez top, 30 miyne ve 40 ziyde darbzen ile kolonborna toplar vard. slm devletlerine deniz yolu zerinden giden baharat ticaretini nlemek ve ele geirmek maksadyla mit Burnu'nu dolaarak Hind Okyanusu'na gelen Portekizliler 1507'de Hrmz Boaz'nda ve 1509'da da Hindistan'n bat sahilinde bulunan Diu'da kazandklar basit zaferlerden sonra 1517 ve 1525 yllarnda Kzldeniz'e ulatklarnda, Cidde sahillerinde Selman Reis komutasndaki Osmanl filosuyla kar karya gelmilerdir. Portekizliler, ar toplarla mcehhez bu Osmanl donanmasyla yz yze kaldklarnda zor durumda kalmlardr 37 . 1571 ylnda yazlan bir hkmde her gemiye er, kalitelere ise ikier topunun tayin edildii ve her bir gemiye on beer kantar barut 'kadm adet zere' verildii, ayrca Tersnede bulunan gemilere de otuzar kantar barut verildii bildirilmektedir 38 . Sefere kacak gemilerin tfenk, fndk, fitil gibi mhimmatlar da Tophne-i mire veya Cebehne-i mire'den verilmekteydi. Tersnenin bakr ve tun gibi baz ihtiyalar da Tophneden karlanrd. Evliya elebi, XVII. asr itibariyle Osmanl donanmasnda bin kadar topun bulunduunu belirtir 39 . Donanmada yer alan gemiler teker teker ele alnarak ne kadar top yklendiini daha rahat bir ekilde anlalabilir (Bk. Tablo I). Tablo I. 1488 ylnda Osmanl donanmasnda yer alan baz gemilere verilen top miktarlar ve cinsleri 40 .
37 Orhonlu, Habe Eyaleti, s. 16-17; nalck, The Ottoman Empire, s. 126. Ayrca bk. C. mber, a. g. m., s. 214-215, 269-270; Keegan, Sava Sanat Tarihi , s. 258. 38 BA., MD, nr. 12, s. 245/512, 19 Z 978 (15 Mays 1571). 39 Evliya elebi, Seyahatnme, v. 132a. 40 TSMA, E. 594. Salim Aydz
28
Gemiler ayka ba topu darbzen byk kk prang toplam b ara 41
4 12 12 20 35 83 a ribar 42
3 6 4 16 29 k adrga 43
1 4 8 13 k alyata 44
1 2 4 7 k ayk 45
1 4 5 Genel Toplam 137
Tabloda grld bara ve aribar gibi sava gemilerinde bulunan top says hayli fazla gzkmektedir. Kurulu devrinden XVII. yzyl sonlarna kadar Osmanl donanmasnn esas kuvvetini tekil eden kadrga gemilerine yukardaki tabloya gre bir ba topu, drt darbzen ve sekiz prang verilmitir. Sultan II. Bayezid devrinde her kadrgada bir byk top bulundurulurdu. Daha sonralar ise kadrgalara konulan toplar bir ba ve iki yan olmak zere topla snrlanmtr. Ba topu 14-15 kar (yaklak 3,5 metre) uzunluunda, en az 40 kantar (yaklak 2160 kilo) arlnda ve 12 kyyelik (yaklak 15 kilo) glle atard. Yan toplar ise 10 kar (253 cm.) uzunluunda olup, 1,5 kyye yuvalak atar kolonborna toplarndan olurdu 46 . Ba toplar ba kasara altnda top evi denilen yerde dier toplarla yan yana bulunurdu. Uzun menzilli bir top olan ve daha ziyade dman gemilerinin kovalanmas esnasnda kullanlan ba topu (top- ser), omurga hatt zerinde hususi olarak hazrlanm bir yuvaya yerletirilirken, dier iki yan topu sancak, iskele ba omuzluklar dorultusunda bu topun iki tarafna yerletirilirdi.
41 Bl Res ve Muhyiddin Res adl kaptanlarn baralarna ayr ayr fakat ayn miktarlarda verilmitir (gs. yer.). 42 Musa Res'in aribar iin verilmitir (gs. yer.). 43 Aydn Res ve Hac Res'in kadrgalarna ayr ayr ayn miktarlarda verilmitir (gs. yer.). 44 Yine Hac Res'e ait kalyataya verilmitir (gs. yer.). 45 Dur Ali Res'in kayna verlimitir (gs. yer.). 46 . Bostan, "Gemi", DA, XIV, s. 13; a. mlfi., Tersne, s. 174. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
29 Kadrgalara top iin toplam 20 kantar barut ve her bir top iin 100 adet glle tahsis edilirdi 47 . Tekne grnleri bakmndan kadrgadan farkl olmayan ve kaptan- deryalar tarafndan kullanld zaman "paa batardas" ismini alan batarda gemilerinin ba tarafnda, kadrgalarda olduu gibi top, yanlarnda ise daha kk apl drt-be adet kk apl hafif toplar bulundurulurdu 48 . Batardadan biraz ksa fakat daha geni ve yksek olan ve donanmada kullanlan mavna (galleas) gemilerinde ise toplam yirmi drt adet top bulundurulurdu. Evliya elebi yetmi oturakl mavnalarn hem balarna hem de klarna krk-elli vukiyye demir glleler atan altar adet balyemez toplarnn, yan taraflarna da bykl kkl yz adet ayka, kolomborna, sama, darbzen, ahi ve misket toplarnn konulduunu belirtir 49 . Genel olarak btn yelkenli byk gemilere kalyon denilmekle beraber bu tabir daha ziyade direkli gemiler iin kullanlrd. Bir kalyona toplam 56 top konulurdu. XVIII. asrda 80-110 arasnda deien toplar kalyonlara ikier sra halinde, her iki bordasna yars gvertelere, yars krek katnn stnde bulunan ve top ambar olarak adlandrlan orta katlara yerletirilirdi 50 . Byk trdeki kalyonlarda ise top says 110-120 arasnda deimekteydi. direkli bir dier yelkenli tr olan frkateynlerde ise top says yetmi civarnda olup, yine iki sra halinde yanlara yerletirilirdi. Kalyonlardan daha kk bir sava ve ticaret gemisi baralarda ise seksen top bulundurulmaktayd. Uskunalarda ise on alt top bulundurulurdu. Gemilere verilen toplar arasnda deve prangs olarak adlandrlan ve sahra topu olarak kullanlan kk toplarn var olduu da grlr. Pranglar genellikle ayka veya firkate denilen, daha ziyade nehirlerde kullanlan kk gemilere konulan bir toptur. ayka toplar ise, zi, Dinyeper ve Tuna nehirleriyle Karadeniz'de, Osmanllar ve Kazaklar tarafndan kullanlan, alt dz ve enli bir eit harp gemisi olan aykalarda kullanlmaktayd Geminin adna nispetle toplarna da bu isim verilmitir.
47 V. J. Parry, Hisar, V. Ottoman Empire, EI 2 , III, s. 477; Ktip elebi, Tuhfetl-kibr, II, s. 242. 48 Uzunarl, Merkez-Bahriye, s. 463; . Bostan, "Gemi", DA, XIV, s. 13. 49 . Bostan, "Gemi", DA, XIV, s. 13. a. mlf., Tersne, s. 84. 50 Uzunarl, Merkez-Bahriye, s. 469-470; . Bostan, Tersne, s. 175; a. mlf., "Gemi", DA, XIV, s. 14. Salim Aydz
30 aykalarda adet prang veya ayka topu bulunurdu. 10-17 oturakl olabilen firkatelerdeki top says ise, geminin byklne gre deiirdi 51 . Sava gemilerinde hem ta ve hem de demir glleler kullanlmakla beraber, dman gemilerinin direklerini krmak maksadyla birbirine zincirle balanm 'iftli glleler' de kullanlmaktayd. Ayrca atete kzdrlm glleler de ahap gemiler iin byk bir tehlike oluturmakla birlikte, kullananlar asndan da pek gvenilir deildi.
V. Osmanl Havacl
XIV. asrdan beri Avrupa'daki asker gelimeleri takip eden Osmanllar XX. yzyln bandan itibaren gelien havaclk teknolojisini de ilgiyle takip etmilerdir. zellikle asker sahada istifade edecei uaklar ksa srede transfer ederek hava saldrlarnda kullanmlardr. Osmanl havaclk tarihi aslnda XVIII. asrn sonra eyreinde balonlarla balamtr. Buna gre yaklak bir asr sren havaclk tarihinde kmsenmeyecek almalar yapmlardr. Osmanl havacl balonculuk ve tayyarecilik olara iki ksmda incelenmektedir.
A. Balonculuk
lk defa Avrupa'da bir gsteri arac olarak ortaya kan balonlarla Osmanllarn tanmas da ayn ekilde olmutur. lk olarak Msr'da yaplan bir balon gsterisinden sonra stanbul'da da eitli balon uular yaplm ve zaman zaman ciddi kazalarla kar karya kalnmtr. Avrupa'nn pek ok lkesinden gelen baloncular stanbul'da ou zaman padiah ve dier devlet ricaliyle halkn merakl baklar nnde gsteriler yapm ve byk iltifatlara mazhar olmulardr. Ancak zamanla balonun uurmann nemi azalm ve yeni bir olay olmaktan kmtr. Balonun bir gsteri arac olmaktan teye gidememesi, askeri maksatlarla kullanlamamas gibi sebeplerle pek fazla ilgi grmemitir. Her ne kadar Edirne ve stanbul'da bir ka kez asker maksatlarla kullanlsa bile temel prensipleri basit fizik kanunlarna dayanan balonlar, Osmanllarda pratik olarak kullanlamadndan idarecilerin ve halkn zerinde fazla bir etki brakmamtr.
51 TSMA, D. 5643, s. 1-2; Parry, "Brd", EI 2 , I, s. 1062-3; Bostan, Tersne, s. 88; a. mlf., "Gemi", DA, XIV, s. 14-15. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
31 B. Tayyarecilik
lk defa 1903 ylnda Amerika'da gerekletirilen deneme uularyla dnyada byk heyecan uyandran uak sene sonra Avrupa'da da yaplmaya balanmtr. Aralk 1899 tarihinde Osmanl Devleti'nde de balayan gsteri uular halkn ve idarecilerin, zellikle de asker erknn ilgisini ekmitir. Osmanl idarecileri Balkan sava ncesinde asker havacln kurulmas ve gelitirilmesi iin faaliyete geti. Harbiye Nzrlnn giriimleriyle Erkn- Harbiyye-i Ummiyye bnyesinde bir ube alarak (1911) havaclk hakknda daha fazla bilgi almak ve pilot yetitirmek zere Avrupa'ya heyetler gnderildi. te yandan Trablusgarb'a saldran talyan uaklarnn havadan uaklarla bomba atmalar zerine Osman asker idarecileri havaclktan askeri bir g olarak istifade etmek zere uak temin etme yoluna gitmiler ve Fransa'dan uak satn almlardr. Avrupa'da yetien pilotlar ve havaclk bilgisine sahip kimselerle Yeilky'de Tayyare Mektebi ald (1912-3). nceleri Fransz asll pilot ve havaclarn desteiyle yaplan eitim, Osmanl Devleti'nin Almanya yannda Birinci Dnya savana katlmasyla birlikte Alman uzmanlar ve pilotlarla srdrlmtr. Osmanl havacln esas temelleri Enver Paa'nn Harbiye nzrl devrinde atlmtr. Hava Uu Okuluna gereken nemi veren Enver Paa Almanya'dan uak ve pilotlar getirtmi ve bu arada bu okulda pilot yetitirilmesine hz vermitir. Almanya'dan ilk etapta alnan uaklarn yeterli olmamas zerine ikinci defa uak istenmi ve 185 uak, 1520 bakmc ve personelle birlikte 190 uucu pilot getirilmitir. Savan geni bir alanda seyretmesinden dolay uaklar istenilen her cephede kullanlamasa da, tekil edilen tayyare birliklerinin pek ok faydalar grlmtr. stiklal Sava'nda da kullanlan tayyareler daha ziyade keif ve devriye uularnda ie yaramtr. Zaman zaman taarruz amal olarak da kullanlan bu uaklar Yunan uaklarnn ileri harektlarn nlemeyi baarm ve birka Yunan uan esir alarak Trk hava filosuna dhil etmilerdir. Osmanl devlet adamlar ve asker erknnn havaclk alanndaki gelimeleri byk bir ilgiyle yakndan takip etmelerine ramen pe pee gelen savalar sebebiyle istenilen hedefe varamamtr. Uan ilk olarak Osmanl topraklarna geldii yllarda Balkan savalar patlak vermi ardnda Birinci Dnya Sava ve hemen sonrasnda da stikll harbiyle pe pee byk mcadeleler iin giren Osmanllar her eye ramen bu yeni silah gcn takip Salim Aydz
32 etmiler ve elden geldiince elde etmeye gayret etmilerdir. Ancak btn bu olumsuzluklar Osmanl havaclnn gelimesini engellemitir 52 .
VI. Silah Teknolojisi Literatr
Osmanllar gerek atesiz silahlar gerekse ateli silahlar konusunda pek ok eser yazmlardr. nemli bir ksm tercme yoluyla yazlm olan bu eserlerin pek ou Osmanl silah teknolojisine yeteri kadar k tutmaktan uzaktr. Bu yzden bu eserler vastasyla Osmanl silah teknolojilerini ve tarihi geliimlerini takip etmek pek fazla mmkn olmamaktadr. Bununla birlikte Osmanllarn hangi yzyllarda ne tr eserlerle ilgilendiklerini ve tercme ve telif ettiklerini de yine bu eserler vastasyla takip etmek mmkn olmaktadr. Silahlarla ilgili eserleri ateli silahlar ve atesiz silahlar olarak iki ksmda incelemek konunun daha iyi anlalmas iin daha uygun olacaktr.
A. Atesiz Silahlar ve Harp Taktikleri lgili Literatr
Atesiz silahlardan ok, yay ve klla ilgili pek ok eser telif edilmitir. zellikle Arap edebiyatnda bu konularla ilgili ok sayda esere rastlanlmaktadr. Trkler de bu tr eserleri tercme yoluyla elde etmilerdir. Mesel stanbul ktphanelerinde bir nshas bulunan Kitb f lm'n-nb 53 adl eser okulukla ilgili olup Arapadan tercme edilmitir. Eserin mellifi belli deildir. Tercme almas, Sultan Melikddin Zahir Berkuk'un klesi olup sonradan onun yaknlar arasna karan Mahdum Tolu Beg'in arzusuyla yaplmtr 54 . Harp aletleri yannda harp taktikleriyle ilgili eserler de telif edilmitir. Nitekim Mehmed b. eyh Mustafa, Sultan Yldrm Bayezid'in olu Emir Sleyman iin harp teknii konusunda Umdet'l-mtensiln adyla Trke bir eser kaleme almtr. Fatih Sultan Mehmed dneminden sonra da harp teknikleri konusunda tercme ve telif birtakm eserler ortaya konulmutur. Firdevs-i Rm veya Firdevs-i Tavil olarak tannan erefeddin Ms, Sultan II. Bayezid
52 Osmanl balonculuu ve tayyarecilii hakknda detayl ve daha geni bilgi iin bk. Ekmeleddin hsanolu, "Osmanl Havaclna Genel Bir Bak", an Yakalayan Osmanl ! (Ed. E. hsanolu), stanbul 1995, s. 497-596; Ayrca bk. A. Velid, Tayyarecilik, Tayyar Sefinelerin Tarihesi, Terakkiyt- Hzras, stanbul1329. 53 Bayezid Ktp., Veliyddin, nr. 3176; Bibliotech Nationale, Trke Yazmalar, nr. 197. 54 Recep Toparl, rd'l-mlk ve's-seltn, Ankara 1992, s. 18-19. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
33 dneminde Silahr-nme adyla Trke bir eser yazmtr. Mahmud b. Muhammed el-Derbend, 1573 ylnda, Tayboa el-Eref el-Beklemi'nin (. 1395) Buyet'l-Merm ve Gyet'l-germ adl eserini Kavs-nme ismiyle Trke'ye tercme etmi ayrca bir erh yazmtr. Ayrca 1598 ylnda istinsah edilmi mellifi mehul Kitb- Silhr adl Trke bir eser bilinmektedir. Yine ayn dnemde harp teknii sahasnda Zeyneddin Abdlkdir b. Ahmed el- Fakih 1541 ylnda Menhic's-srr ve'r-Red fi'r-remy ve's-sibk ve's-sayd ve'l-cihd isimli eserini telif etmi, Muhammed b. l el-Hanef (. XVI. yy sonu) ise el-Uss fi'l-amel bi's-seyf ve'l-trs ve'l-kifye f ilmi'r-rimye adnda bir eser kaleme almtr 55 . Bu sahada yazlan en mehur eserlerden birisi de Matrak Nasuh'un telif ettii ayn ekilde harp sanatndan bahseden Tuhfet'l- guzt'tr. Bu eser de ayn ekilde Trke olarak kaleme alnmtr. Bahoca shak Efendi ise harp sanatna dair Rekzi ve Nasb'l-hym (stanbul 1826), Tuhfet'l-mer fi Hfz- Kla' (stanbul 1827) ve Usl-i stihkmt (stanbul 1834) adlarnda eseri tercme yoluyla kaleme almtr 56 .
B. Ateli Silahlarla lgili Literatr
Osmanl asker tarihi sahasnda ateli silahlarn nemli bir yeri olmasna ramen, konuyla ilgili olarak XVIII. yzyln balarna kadar telif veya tercme sadece bir kitaba rastlanlmaktadr. zellikle ateli silahlar arasnda en mhimi olan top dkm ve teknolojisi zerinde alma bulunmamaktadr. Hlbuki zellikle XIV ve XVI. asrlarda Osmanl ve Avrupa siyas tarihinin belirlenmesinde, ateli silahlarn ve bunlara bal teknolojilerin byk nemi vardr. Ateli silahlar konusundaki bu almalar, aile iinde veya usta-rak ilikisi ierisinde srdrlmekte ve bakalarnn renmemesi iin sr olarak korunmaktayd. Meslein muhafazas ve devam ancak bu ekilde mmkn olduundan, bu teknolojinin yazl bir metinle aktarlmasna ihtiya duyulmamaktayd. Avrupa'da XVI. asrn ortalarna kadar bu konuda pek fazla eser yazlmad gibi, byk ve nemli faaliyetlerin gerekletirildii stanbul Tophnesi'nde de hi bir dkm ustas ya da idareci dkm faaliyetlerini anlatan bir eser brakmamtr. Avrupa'da, topuluk ve top dkmyle ilgili yazlan ilk eser, Osmanllar tarafndan da tannan ve bilinen, muhtemelen
55 E. hsanolu, "Osmanl Bilimi Literatr", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi (ed. E. hsanolu), stanbul 1998, II, s. 407. 56 Ekmeleddin hsanolu, Bahoca shak Efendi, Ankara 1989, s. 34-38. Salim Aydz
34 Osmanl topuluunu etkileyen talyan Robertis Valturius'in De re militari'sdr. Ateli silahlar ve asker teknoloji konusuna ilgi duyan Fatih Sultan Mehmed'e, Rimini lordu S. Padolfo Malatesta (1417-1468), portresini yapmak iin bir ressam (Matteo de' Pasti) ile birlikte, (danman ve asker teknisyeni) Venedikli Roberto Valturio'nun (1413-1484) asker manevralar ve silahlar zerine telif ettii De re militari adl eserini gndereceine dair sz vermitir 57 . 1472 ylnda Verona'da baslan bu eserin, bugn Topkap Saray Mzesi Ktphnesi'nde bulunduu grlmektedir. Bu eserden sonra XVII. asrn sonlarnda Osmanl dnyasnda grlen ve dorudan doruya top dkm ve topulukla ilgili olan bir dier kitap ise, yine talyan asll bir yazar Pierre Sardi'nin kaleme ald top dkmyle ilgili eserinin tercmesidir 58 . XVII. asrn sonlarnda stanbulda bulunan talyan asilzdesi Comte de Graf Marsigli, Sardinin XV. asrda kaleme ald topulua dair bir eserinin Trke tercmesini grdn ve Trk dkmclerin bu eserden istifadeyle top dktklerini ifade etmektedir 59 . Marsigli, ayrca Budin ve Nuremberg gibi yerlerde grd byk-kk toplarn, Sardi'nin eserindeki resim ve izgilere gre dklm olduklarn, dolaysyla Avrupa'da ve stanbul'da ayn teknolojinin kullanldn, bunun sebebinin de, Sardi'nin eserinin mterek kullanlmasndan kaynaklandn mahede etmitir. Ne var ki, Sardi'nin telifi olan bu kitabn tercmesi gnmze ulamamtr. slm dnyasnda ve Osmanllarda topuluk konusunda grlen ilk mstakil eser, Kitb'l-zz ve'l-menf li'l-mchidn f sebli'l-lah bi'l- menf'dir. Bir nshas gnmze kadar gelen ve 1632 ylnda Res brahim b. Ahmed el-Endels (. 1632'den sonra) tarafndan tercme-telif yoluyla hazrlanan bu eser, Ahmed b. Ksm el-Endels (. 1638'den sonra) tarafndan (muhtemelen Aljamidado dilinden) Arapaya tercme edilmitir. Eserin bir nshas, olu Muhammed Hoca tarafndan Sultan IV. Murad'a 60 (1623-1640) ithaf edilerek stanbul'a gnderilmitir 61 . Avrupa'da zellikle spanyol'ca
57 F. Babinger, Mehmed the Conqueror and his Time (trc. R. Manheim, ed. W. C. Hickman), Princeton 1978, s. 201. 58 Tercmenin asl, Sardi'nin 1621 ylnda Venedik'te baslan L'Artiglieria di Pietro Sardi Romano adl eseri olmaldr (V. J. Parry, "Barud", E 2 , I, s. 1064). 59 G. Marsigli, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden inhitat Zamanna Kadar Asker Vaziyeti (trc. M. Kaymakam Nazmi), Ankara 1934, s. 164.
61 Kprl Ktp., Fazl Ahmed Paa, nr. 1122. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
35 yazlm topuluk kitaplarndan istifadeyle hazrlanan bu eserin hazrlanmasnda daha ziyade, spanyol asll bir subay olup talya'da hizmet gren Luis Collado'nun Platica manual de artilleria'sndan (Milan 1592), ayrca Cristoval Lechuga'nn Discurso de la artilleria (Milano 1611) ve Diego Ufano'nun Iratado de artilleria (Bruselas 1613) gibi eserlerinden faydalanlmtr. Dier taraftan, eserin iinde bulunan resimlerin bazlar Valturius'un De re Militari adl eserinde de bulunduuna baklrsa, brahim Reis'in bu kitaptan da yararlanmtr 62 . brahim Res, esere otuz yllk tecrbelerini ve mahedelerini eklediini belirtmektedir. Trkiye'deki ktphanelerde bir nshas bilinen eserin, Osmanl topuluu zerindeki tesiri hususunda bilgi bulunmamaktadr 63 . Modern top dkmnn -yani btn olarak dklp mcefinin (glle yolu) sonradan ald teknolojinin- ortaya kt XVIII. yzyln balarndan itibaren, Avrupa'da top dkm konusunda yazlan eserlerin giderek artmaya balad grlr 64 . Bunlar arasnda en ok dikkat ekeni phesiz D. Diderot ve J. le R. d'Alembert'in hazrlad ve ksaca Ansiklopedi olarak tannan, Encyclopdie ou dictionnaire raisonn des sciences des arts et des mtiers'dir. 17 esas ve 4 ek ciltten oluan eser, 1751-1777 yllar arasnda Amsterdam ve Paris'te neredilmitir. Eser, topun yapm yntemlerini resimlerle gstermekte ve bu sayede top dkm byk lde basitletirilmekte ve ayn zamanda standart hale getirilmektedir 65 . Eser Bahoca shak Efendi tarafndan Usl's- siyga adyla tercme edilmitir. XVIII. yzyln son eyreinden itibaren top dkm ve topuluk konusunda yazlan eserler artmaya balamtr. Mesel, topuluk ve balistik konularn da iine alan ve daha ziyade geometri konularndan bahseden Hediyyet'l-Muhted, Osman b. Abdlmennan el-Muhted tarafndan 1770-1774 yllar arasnda, Almanca ve Franszca kaynaklardan yararlanlarak meydana getirilmi tercme-telif bir almadr 66 . Bu konularda Avrupa dillerinde yazlm eserlerden istifadeyle hazrlanm ilk eser olmas, kitabn kayda deer
62 TSMK, Hazine nr. 2699, varak 159a-196a arasndaki resimler brahim Reis'in Kitb'l-zz ve'l- menfi' adl eserinde de kullanlmtr. 63 E. hsanolu, "Endls Meneli Baz Bilim Adamlarnn Osmanl Bilimine Katklar, Byk Cihaddan Frenk Fodulluuna, stanbul 1996, s. 114 vd. 64 The Art of Gunfounding, s. 1 vd.; Mevin Jackson-Charles de Beer, Eighteenth Century Gunfounding, Newton Abbot 1973. 65 Browne, "Cast Cannon", s. 164; Mustafa Kaar, Osmanl Devleti'nde Bilim ve Eitim Anlayndaki Deimeler ve Mhendishnelerin Kuruluu, Doktora Tezi, 1996, Edebiyat Fakltesi, s. 35 vd). 66 Askeri Mze ve Kltr Sitesi Ktp., nr. 3027, v. 206. Salim Aydz
36 bir zelliidir 67 . Mhendishnelerin almasnn getirdii talebin de etkisiyle, silahlar ve topuluk konusunda yazlan eserler artmaya balamtr. Mhendishnelerdeki derslerde okutulacak kitaplar, Mhendishne bahocalar veya hocalar tarafndan tercme veya telif yoluyla meydana konulmutur. Osmanllarda top dkm konusunda telif edilen muhtemelen ilk mstakil eser, III. Selim dnemine (1789-1808) rastlamaktadr 68 . Ahmed Muhtar Paa'nn 1900 ylnda Mhendishne ktphnesinde grd, top dkm ve dkm teknolojisi konusunda kaleme alnan ve mellifi belli olmayan bu yazma eser gnmze ulamamtr 69 . Eser, muhtemelen Mhendishne'nin bahocas ya da hocalar eliyle, telif veya tercme yoluyla meydana getirilmitir. lk olarak Mhendishne'nin bahocalar tarafndan hazrlanan modern silahlarla ilgili eserler, daha sonra artarak dier hocalar tarafndan da hazrlanmaya balamtr. Mesel, top dkm konusunda yazlan ilk mstakil eser, Mhendishne-i Berri-i Hmyn Bahocas shak Efendi (. 1836) tarafndan kaleme alnmtr. Bu eser, Bahoca shak Efendi'nin, Franszca eserlerden adaptasyon yoluyla Trke'ye evirdiini syledii Usul's- Siyga'dr 70 . shak Efendi'nin, Mhendishne talebelerine ders kitab olarak hazrlad eser, Diderot'nun Encyclopdie adl eserinin resimli muhtasar bir tercmesidir 71 . ki ana blmden meydana gelen eserin birinci blmnde ateli silahlarn yapmnda kullanlan metallerin zellikleri, be alt blmden oluan ikinci blmde ise top dkmcl ele alnmaktadr. Diderot'nun Encyclopdie'sini stanbul'a ilk defa getiren muhtemelen Baron de Tott olmutur. XVIII. yzyln son eyreinde stanbul'a gelen ve bir mddet Osmanl Devleti hizmetinde alan de Tott, stanbul Hasky'de bir tophne yapm ve yeni sistemde toplar dkmtr. Baron de Tott, Padiah III. Mustafa'nn istei zerine Hasky Tophnesi'ni kurmu, Diderot'nun Encyclopdie adl eserinden yararlanarak yeni tophneyi dizayn etmi ve yeni sistemiyle toplar dkmtr. Modern top dkm teknolojisi olarak tarif edilen
67 E. hsanolu, "Osmanl Bilimi Literatr", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi (ed. E. hsanolu), stanbul 1998, II, s. 425. 68 E. hsanolu, Aklamal Trk Kimya Eserleri Bibliyografyas, stanbul 1985, s. 11. 69 Ahmed Muhtar, Ahvalnme-i Melleft- Askeriye: Ahvalnme-i Melleft- Topuyn, stanbul 1316, s. 31-32; hsanolu, a. e., s. 11-12. 70 Eser stanbul'da 1831-1833 yllar arasnda Dr't-tbt'l-mire Matbaas'nda baslmtr. 71 Ahmed Muhtar, Ahvalnme-i Melleft- Askeriye, s. 23-24; hsanolu, Aklamal Trk Kimya Eserleri Bibliyografyas, s. 53. Osmanl Silahlar, Silah retim Merkezleri ve Literatr Tarihi
37 yeni sistem, de Tott vastasyla, XVIII. asrn sonlarna doru Osmanl dnyasna girmitir. XVIII. yzyln ilk yarsndan itibaren almaya balayan modern tarzdaki asker eitim messeseleri mhendishnelerin kurulmasyla birlikte nemli bir ihtiyac da ortaya koymutur. Buralarda okutulacak ders kitaplar. Bu kitaplarn temininde daha ziyade Avrupa'dan getirtilen hocalardan yararlanlmtr. Zaman zaman onlarn kendi notlarndan yararlanlmtr. Bunun yannda gerek onlar vastasyla gerekse dier yollardan temin edilen modern silahlarla ilgili pek ok eser Osmanl topraklarna getirilmi ve tercme edilerek bu okullarda okuyan subay adaylarnn istifadesine sunulmutur. Tercme almalarnn yannda telif eserler de kaleme alnmtr. zellikle XIX. yzyln balarndan itibaren modern silahlar ve askeri silah sanayii konusunda pek ok kitap telif edilmitir 72 .
72 Matbaann almasndan Osmanl Devleti'nin sonuna kadar Modern silahlar ve askeri teknoloji konusunda yazlan ve baslan eserler hakknda daha geni bilgi iin bk. Salim Aydz, Osmanl Ateli Silahlar Tarihi Hakknda Bir Kaynaka Denemesi, yaynlanmam makale.