www.sosyolojidernegi.org.

tr
Sosyoloji Derne!i, Trkiye
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi
Cilt: 13 Say: 2 - Gz 2010
Sociological Association, Turkey
Journal of Sociological Research
Vol.: 13 Nr.: 2 - Fall 2010
Ebeveynlerle Olan "li!kiler, Sapkn Arkada!lar ve Sapkn
Davran!lar
Halime nal
EBEVEYNLERLE OLAN !L!"K!LER, SAPKIN ARKADA"LAR VE SAPKIN
DAVRANI"LAR
1
Halime nal *
Z
Genlerin sapkn davran!larn etkileyen en nemli faktrler arasnda aile ve sapkn
arkada!lar gelmektedir; fakat ok az al!mada ebeveynlerin etkisi ile arkada!larn etkisinin
birbiriyle ili!kili olabilece"i irdelenmi!tir. Genlerin sapkn davran!larn zellikle arkada!lk
gruplar iinde gerekle!tirdikleri dikkate alnd"nda, ebeveynlerle olan ili!kilerin gencin
arkada!lk ili!kilerini ve sapkn davran!larn nasl etkiledi"ini aklamak nemlidir. Bu
al!mada, ebeveynlere olan ba"ll"n ve ebeveynlerin genler zerindeki denetimlerinin
gencin arkada! seimini etkileyerek, genci sapkn arkada!lara kar! koruyaca" ve sapkn
davran!lar gerekle!tirme sklklarn azaltaca" tart!lmaktadr. Bu tart!malar test etmek
iin #zmir #l Merkezindeki 3742 lise "rencisinden veri toplanm!tr ve Tobit regresyon
tekni"i kullanlarak analizler gerekle!tirilmi!tir. Bulgular, ebeveynlere olan ba"llk ve
denetimin gencin sapkn arkada! saysn negatif ynde etkiledi"ini ortaya koymaktadr.
Ayrca, sapkn arkada!larn gencin sapkn davran!lar zerindeki pozitif etkisine ra"men,
ebeveynlere olan ba"llk ve denetim gencin sapkn davran!laryla negatif ynde ili!kilidir.
Ebeveynlere olan ba"llk ve denetimin hem sapkn arkada! saysn snrlad" hem de sapkn
davran!lar azaltc yndeki etkisi, ebeveynlerle olan ili!kilerin genlik dneminde de nemli
oldu"unu vurgulamaktadr.
Anahtar Kelimeler: Ebeveynlere ba"llk, denetim, sapkn arkada!lar, sapkn
davran!lar
Ebeveynlerle Olan #li!kiler, Sapkn Arkada!lar ve Sapkn Davran!lar
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 216
1
Bu proje TB#TAK tarafndan desteklenmi!tir. (Proje no 106K310)
*Yrd. Do. Dr., Mu"la niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm, Ktekli, Mu"la hunal@mu.edu.tr
ABSTRACT
Researchers have long examined the extent to which parents and peers influence
delinquent behavior of youth. However, only few studies have paid attention to the connection
between parents and peers. Because peers have the strong influence on youths delinquent
behavior, it is important to explain how the relationship with parents has the effect on youths
relationship with peers and delinquent behaviors. In this present study, it is argued that
attachment to parents and parental supervision will act as a protective factor against the
influence of delinquent peers and reduce the delinquent involvement of youth. In order to test
this argument, the data were collected from 3742 high school students in Izmir and Tobit
regression models were used to analyze the data. The results have shown that attachment to
parents and supervision were negatively associated with having a more delinquent peers.
Additionally, although delinquent peers were positively associated with youths involvement
in delinquency, attachment to parents and supervision were negatively associated with youths
involvement in delinquency. These results show the importance of parenting in the
explanation of delinquency among youth.
Key words: Attachment to others, supervision, delinquent peers, delinquency
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 217
1. G!R!"
Ebeveynlerin en fazla kayg duyduklar konulardan birisi ocuklarnn arkada!larnn
kimler oldu"u ve bu arkada!larn ocuklar zerindeki etkileridir. zellikle, ebeveynlerin
etkilerinin giderek azald" ergenlik ve genlik dnemlerinde, arkada!larn genler zerindeki
olumlu etkilerinden ok, sapkn davran!lara ynlendirme gibi olumsuz etkileri fazlaca
gndeme geldi"i iin, ebeveynlerin genleri sapkn arkada!lara ve sapkn davran!lara kar!
korumada yetersiz kald" gibi genel bir kan mevcuttur. Ara!trmalarn bulgular, baz
noktalarda bu gr! destekler niteliktedir, nk sapkn arkada!larn genlerin sapma riskini
arttran en gl faktr oldu"u konusunda ortak bulgular vardr (Aseltine, 1995:114;
Matsueda ve Anderson, 1993: 299; Warr, 1993:258, 2005:98; Warr ve Stafford, 1991:860).
Aile mi yoksa sapkn arkada!lar m daha nemlidir sorusu sklkla sorulmakla beraber, gencin
sapkn davran!larna giden srecin btnsel olarak de"erlendirilmesi, aile ve arkada!lar iki
ayr kutupta irdelemek yerine birbirleriyle ili!kili olan sreler olarak aklama frsat
tanmaktadr nk ebeveynlerin etkisi sadece evin iiyle veya aile ii ili!kilerle snrl
de"ildir. Benzer !ekilde, arkada!larn etkisinin de evin iindeki ili!kilere yansmayaca"n
d!nmek olgular arasndaki ba"lantlar grmemize engel olacaktr. Sapkn davran!larn
genellikle grup iinde gerekle!tirildi"i ve grubun motive edici g oldu"u (Warr ve Stafford,
1991:855) ynndeki bulgular aklda tutuldu"unda, sapmaya giden sreci anlamak iin,
ebeveynlerin, gencin arkada! seimini veya var olan arkada!lklarn nasl etkileyebilece"ini
anlamak nemli hale gelmektedir (Aseltine, 1995:104; Knoester, Haynie ve Stephens,
2006:1248; Warr, 1993:248). Ebeveynler ve ocuklar arasnda kurulan samimi-destekleyici
ili!kilerin ve genler zerindeki denetim mekanizmasnn, gencin sapkn davran!larn
azaltt" ara!trma bulgularyla ortaya konulmu!tur. Ayn zamanda, bu ili!kilerin gencin
Ebeveynlerle Olan #li!kiler, Sapkn Arkada!lar ve Sapkn Davran!lar
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 218
arkada!lk ili!kilerini veya sapkn arkada! tercihlerini de etkileyerek dolayl olarak sapkn
davran!lara kar! genci koruyucu ynde rol oynayaca" tart!lmaktadr (Knoester, Haynie ve
Stephens, 2006:1247-1248).
lkemiz ba"lamnda yaplan al!malar incelendi"inde, aile (Ulusoy, Demir ve Baran,
2005a, 2005b) ve arkada!larn (Demir, Baran ve Ulusoy, 2005) gencin sapkn davran!larn
nasl etkiledi"ine dikkat ekilmektedir; fakat bu sreci ba"lantl olarak aklamaya al!an
ara!trmalara rastlanmam!tr. Bu sreci Sosyal Ba" Kuram (Hirschi, 1969) temellinde
aklamaya al!mak, lkemizde sapkn davran!larla ilgili yaplan al!malara kuramsal
katklarda bulanaca" gibi, di"er lkelerde yaplan al!malarla olan ba"lantlar da
grmemize yardmc olacaktr.
Sapkn Arkada#lar ve Sapkn Davran#lar
Sapkn davran!larla ilgili al!malardaki temel ortak bulgu, genlerin sapkn
davran!larnn gencin sapkn arkada!laryla ili!kili oldu"udur. Bu ili!kinin niteli"i konusunda
farkl tart!malar olmakla beraber, ara!trmalarn kapsamnda incelenen di"er etmenlerden
ba"msz olarak, ara!trma bulgular sapkn arkada!larn etkisinin gl oldu"unu
gstermektedir (Matsueda ve Anderson, 1998:299; Warr 1993:258; Warr ve Stafford,
1991:860). Sapkn arkada!larn ocuklu"un erken dnemlerinden itibaren alkol, sigara ve
uyu!turucu kullanma olasl"n arttrd" tespit edilmi!tir (Connell, Dishion ve Deater-
Deckard, 2006:439; Kandel ve Davies, 1991: 450). Arkada!lardan gelen bask, gencin sapma
olasl"n arttrmaktadr. $iddet davran! gsteren arkada!lara sahip olan genlerin !iddet
davran! gerekle!tirme olaslklar di"erlerine gre daha fazladr (Dishion, Eddy, Haas, Li ve
Spracklen,1997:218). Genel olarak, sapkn arkada!larla olan samimi ili!kiler genlerin
ilerleyen yllardaki sapkn davran!larn etkilemektedir (Agnew, 1991:49-55; Haynie,
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 219
2002:101). Gnmzde ara!trma sorular, sapkn arkada!lk ili!kilerini etkileyebilecek olan
etmenler zerinde yo"unla!maktadr. Bu etmenlerin ba!nda aile gelmektedir, nk her ne
kadar ocukluk dnemine gre etkisi azalyor olsa da, aile genlerin ya!antsnda olduka
nemli bir yere sahiptir ve ilk sosyalizasyonun gerekle!ti"i ba"lamdr. Bu srete
ebeveynlerin ocuklaryla kurduklar ili!kiler ergenlik ve genlik dneminde birden yok
olmak yerine genlerin ya!antsn farkl !ekillerde etkilemeye devam etmektedir.
Ebeveynlerle olan ili!kilerin etkileyebilece"i alanlardan birisi de genlerin kuracaklar veya
kurmu! olduklar arkada!lk ili!kileridir.
Ebeveynlerle Genler Arasndaki !li#kinin Niteli$i
Aile ii sreler ve sapkn davran!lar arasndaki ili!ki birok ara!trmacnn dikkatini
yo"un biimde ekmektedir (Demuth ve Brown, 2004:58-73; Hay, 2001:707-720; Heimer,
1997:799-815; Jang ve Smith, 1997:307-320; Sampson ve Laub, 1993:23-55; Simons, Wu,
Lin, Gordon ve Conger, 2000:47-53 ). al!malarda, ocuklarn sosyalizasyonundan birebir
sorumlu olan ebeveynlerin, ocuk yeti!tirme srasndaki davran!lar, uyguladklar taktikler,
disiplin yntemleri yo"un olarak ele alnmaktadr. Farkl disiplinlerde yaplan ara!trmalarda,
ebeveynlerin ocuk yeti!tirme srasnda ocuklaryla kurduklar ili!kilerin niteli"inin ve
uyguladklar yntemlerin sapmay arttrc veya azaltc ynde rol oynad"na dikkat
ekilmektedir (Wright, Cullen ve Miller, 2001:6). Etkin olmayan ocuk yeti!tirmenin sapmay
arttrrken, etkin ocuk yeti!tirmenin ise azaltt" ve ocuklar sapmaya kar! korudu"u grgl
ara!trma sonular ile desteklenmektedir (Simon ve di"erleri, 2005:278; Unnever, Cullen ve
Agnew, 2006:25). Etkin ocuk yeti!tirmeye odaklanan al!malarn ortak bulgusu, ebeveynler
duygusal ve sosyal destek sa"ladklar, yaknlk kurduklar ve dzenli olarak ocuklarn
denetledikleri zaman, ocuklarn sapma riskinin azald"dr (Aseltine, 1995:115; Gottfredson
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 220
ve Hirschi, 1990: 83-110; Hagan, 1989: 40-75; Pardini, Loeber, Stouthamer-Loeber,
2005:317; Sampson ve Laub, 1993: 77-105; Wright ve Cullen, 2001: 690). #lgili literatrde
ebeveynlerin deste"i, duygusal yaknlk, ebeveyn-ocuk arasndaki ili!kinin niteli"i,
ebeveynlere olan ba"llk gibi farkl !ekillerde kullanlmaktadr; fakat hepsinde ortak temel
zellikler sz konusudur. Bu tanmlamalarda ili!kinin scak, samimi, kabul edici, destekleyici,
sevgi dolu, mahrem ve ileti!imin ak olmas temel alnmaktadr. Bu al!ma kapsamnda
ebeveyn(ler) ve ocuklar arasndaki bu destekleyici ili!ki, Sosyal Ba" Kuramnn (Hirschi,
1969:30-53; Wells ve Rankin, 1991:71-73) kavramlarndan birisi olan di"erlerine olan
ba" (attachment to significant others) kavram ile aklanacaktr. Sosyal Ba" Kuram, aile ve
arkada! grubu gibi sosyal kurumlar iinde bireylerin toplumla geli!tirdi"i e!itli ba"larn
(di"erlerine olan ba", taahht, me!guliyet ve inan) sapkn davran!larn olu!masn
engelledi"ini ileri srmektedir. Bu ba"larn ba!nda bireylerin nem verdikleri di"er ki!ilerle
kurduklar ba"lar gelmektedir (Sokol-Katz, Dunham ve Zimmerman, 1997:199). Bu noktada,
sosyalizasyon srecinde ebeveynlerle kurulan ba"larn, sapkn arkada!larla ve sapkn
davran!larla olan ili!kisini anlamak gereklilik haline gelmektedir. Erken dnemlerden
itibaren, ebeveynler ve ocuk arasnda kurulan ba" sayesinde ebeveynler toplumun norm ve
de"erler sistemini ocuklarna aktarmaktadr. Hangi davran!larn kabul edilen hangilerinin
sapkn oldu"u bu sre ierisinde ocu"a benimsetilmektedir. Nerede nasl davranacaklar
konusunda ocuklara ak ve net bir mesaj iletilmektedir. Ba!ka bir deyi!le, ebeveynler,
duygusal ba" sayesinde toplumun payla!lan de"er ve normlarn ocuklara aktararak sapma
hakknda ne d!ndklerini ve payla!lan de"erler ba"lamnda sapmay onaylamadklar
mesajn da gence dolayl olarak ula!trmaktadrlar (Cernkovich ve Giordano, 1987:296-301;
Rankin ve Kern 1994:495-497). Bu sre ierisinde, ebeveynlerin kendileri de toplumun
norm ve de"er sistemine uygun davranarak kabul edilebilir davran!larn neler oldu"unu
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 221
modellendirerek, ocuklarn benzer davran!lar sergilemeleri konusunda te!vik etmektedirler.
ncelikli olarak, norm ve de"erler sistemini benimsemi! olan ocuklar, ebeveynlerini hayal
krkl"na u"ratmamak iin riskli veya sapkn davran!lardan saknmaktadrlar (Jang ve
Smith, 1997:307-310). Ebeveynlerle kurulan bu ba", sapkn arkada!larla kurulacak ili!kileri
de en ba!tan nleme konusunda nemli bir role sahiptir (Erickson, Crosnoe ve Dornbush,
2000:395-401; Wells ve Rankin, 1991:71-77). Dolaysyla, ocuklar zaten payla!lan norm ve
de"erleri zmsedikleri iin, kendisiyle ayn de"erleri payla!mayan sapkn arkada!lk
ili!kileri ierisinde olmak istemeyecektir. Ebeveynleriyle aralarnda geli!en gl ba" riske
atmamak, onlar herhangi bir !ekilde hayal krkl"na u"ratmamak iin, ebeveynlerinin
onaylayaca" arkada!lk ili!kileri ierisinde olmay tercih edeceklerdir (Knoester, Haynie ve
Stephens, 2006: 1248; Warr, 1993:247-251). Kurulan bu gl ba", genler ebeveynlerinden
uzak olduklar zamanlarda da nemli hale gelecektir. Sapkn arkada!lk ili!kileri ba"lamnda
d!nld"nde, genler zamanlarnn o"unu ebeveynlerinden uzakta, okul, dershane veya
farkl ortamlarda geirdikleri iin, bu ortamlarda sapkn arkada!larla kar!la!ma olaslklar
artmaktadr. Bu duygusal ba" sayesinde ergenler ebeveynleri oradaym! gibi hareket ederek,
sapkn arkada!lk ili!kilerinden uzak durmaya al!acaklardr; nk ebeveynleri grmese de
bu tr ili!kileri onaylamayacaklarn bilmektedirler (Erickson, Crosnoe ve Dornbush,
2000:399). Ebeveynlerle kurulan ba"lar, toplumda ortak olarak payla!lan norm ve de"erler
sistemini gence aktararak hem kabul edilebilir arkada!lk ili!kilerinin nasl olmas gerekti"ini
hem de kabul edilebilir davran!larn neler oldu"unu gence benimseterek, genci sapkn
arkada!lklardan ve sapkn davran!lardan uzak tutmaktadrlar.
Genlerin sapkn arkada!lk ili!kilerini ve sapkn davran!larn etkileyecek di"er bir
mekanizma da, ebeveynlerin kullandklar denetim-gzetimdir (Jang ve Smith, 1997:309-311;
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 222
Warr, 2005:79-81). Burada nemli olan, ebeveynlerin direkt veya dolayl olarak genlerin
zerinde bir denetleme mekanizmas kurmalardr. Ebeveynlerin ocuklaryla harcadklar
zaman, beraber yaplan etkinlikler, ocuklarn srekli ebeveynlerinin gzetiminde olmalarn
sa"layarak, sapma frsatlar en aza indirgenmektedir. Genlerin okul, dershane, sosyal
etkinlikler gibi evin d!nda geirdikleri zaman dilimi gnmzde ok daha fazladr. Bundan
dolay, ebeveynlerin ocuklarnn evin d!nda zamanlarn nasl geirdiklerinin farknda
olmalar gl bir denetim mekanizmasna sahip olmalar iin gereklidir. Ebeveynler,
genlerin kimlerle, nerede, ne yaptklarn bilirler ve onlarn eve geli!-gidi! zamanlarn
kontrol ederler. Ebeveynlerin, ocuklarnn ya!amlaryla ilgilenerek olu!turduklar denetim
mekanizmasnn derecesi, sapkn davran!lar gerekle!tirme riski ile negatif ynde ili!kilidir.
Ebeveynler ne kadar ok ilgilenirlerse, genlerin sapma iin frsatlar o kadar az olacaktr
(Aseltine, 1995:105; Wright ve Cullen, 2001:679). Ba!ka bir deyi!le, srekli olarak denetimin
olmas genlerin kar!la!abilecekleri frsatlar engellemektedir veya kan frsatlar davran!a
dn!trme olaslklarn azaltmaktadr. Di"er taraftan, gzetim ve denetimin yeterince
yaplmamas genlerin sapkn davran! gerekle!tirme olaslklarn arttracaktr (Demuth ve
Brown, 2004:59-62; Jang ve Smith, 1997:309-311; Warr 2005:79-81). Ebeveynlerin gencin
kimlerle ve nerede oldu"u konusunda denetim uygulamas sapkn arkada!lk ili!kileri iinde
yer alma olasl"n da azaltmaktadr. zellikle, ebeveynlerin genlerin arkada!larn
tandklar, hatta baz durumlarda arkada!larnn ebeveynlerini de tandklar aklda tutulursa,
genler arkada!lk ili!kilerinde daha seici davranmaya dolayl olarak zorlanacaktr (Warr,
1993:247-251; 2005:79-81). al!malar, ebeveynlerin denetimlerinin gencin sapkn arkada!lk
ili!kilerini olumsuz ynde etkilerken, pozitif arkada!lk ili!kilerini te!vik etti"ini gstermi!tir
(Knoester ve di"erleri, 2006:1252).
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 223
Genel olarak, bu ara!trma kapsamnda ebeveynlerle olan ili!kinin niteli"inin zellikle
gencin arkada!lk ili!kilerini ve sapkn davran!larn negatif ynde etkiledi"i tart!lmaktadr.
Ebeveynlerle kurulan ba" ne kadar gl ise ebeveynler genlerin sapkn arkada!lk ili!kileri
kurmalarn engelleyerek, gencin sapkn davran!lar gerekle!tirme olasl"n da
azaltmaktadr. Gl ba", sapkn arkada!lardan gelen etkiye kar! genci koruyan bir !emsiye
grevi grmektedirler. Benzer !ekilde, ebeveynlerin genler zerinde denetiminin sk olmas
onlarn sapkn arkada!larla kar!la!ma olaslklarn negatif ynde etkilerken, gencin sapma
olasl"n da azaltmaktadr.
2. YNTEM
rneklem
Bu ara!trma kapsamnda kullanlan veriler genlerin sapkn davran!larn etkileyen
farkl mekanizmalar konu edinen al!mann verilerinin bir ksmn olu!turmaktadr.
Ara!trmann evrenini lise "rencileri olu!turmaktadr. Bunun nedeni; ki!isel bildirim tekni"i
kullanlan ara!trmalarda, "rencilerden veri toplamann olduka yaygn olmas ve okulla!ma
oranlarnn giderek art" lkemizde, lise "rencilerinin geni! bir grubu olu!turmasdr. Ciddi
ve ciddi olmayan sapkn davran!larn lise "rencileri arasnda hem okul iinde hem de okul
d!nda yaygnla!t" dikkate alnd"nda, lise "rencileri, genlerin sapkn davran!larn
anlamak iin uygun bir evren olu!turmaktadr. Ara!trmann rneklemi ise #zmir #l
Merkezindeki liselerde okuyan "renciler olu!turmu!tur; nk farkl sosyo-ekonomik
gruplar barndan #zmir merkezi, farkl sosyo-ekonomik karakteristiklere sahip olan
"rencileri ara!trma kapsamna almay kolayla!trmaktadr. Tabakal kme rneklemi tekni"i
kullanlarak rneklem seilmi!tir. Okul tipine gre genel e"itim veren liseler (Anadolu ve
Fen Liseleri dahil), meslek ve zel liseler- tabakal rneklem seilmi!tir. Ara!trma
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 224
kapsamnda; 2008-2009 e"itim-"retim ylnda #zmirin merkezindeki 11 lisede e"itim gren,
4150 lise "rencisinden veri toplanm!tr. Anket ka"dnn yarsndan fazlasnn
doldurulmad", temel sosyo-demografik de"i!kenlerin hepsinin ayn anda yantlanmad"
veya verilen yant kategorilerinin d!ndaki kategorilerin kullanld" durumlarda "rencilerin
yantlar de"erlendirilmemi!tir. Bahsedilen nedenlerden dolay eksik verileri olan 408 lise
"rencisinin verileri de"erlendirilmedi"i iin kalan katlmc says 3742 lise "rencisidir.
Katlmclarn snflara gre da"lmlar !u !ekildedir; 9.snflar= %40, 10. snflar= %30,6,
11. snflar= %22 ve 12. snflar= %7. Katlmclarn %52sini erkek "renciler, %48ini kz
"renciler olu!turmaktadr. Ortalama ya! 16.8dr (ss= 1.16).
Ara!trmada kullanlacak olan ki!isel bildirim formu, ncelikle Mu"la niversitesi
Etik Kurulu ve #zmir #l Milli E"itim Mdrl" tarafndan onaylandktan sonra, veri toplama
i!lemine ba!lanm!tr. Okul listelerinden seilen okullarn mdrleri ile ncelikli olarak
ba"lantya geilmi! ve ara!trma hakknda bilgi verilmek zere randevu alnm!tr. Okuldaki
snf listelerinden snflar rastlantsal olarak seildikten sonra, ara!trmann gerekle!tirilece"i
gn iin randevu alnm!tr. Ara!trma kapsamnda al!an grevli yardmc elemanlar, ki!isel
bildirim formlarn randevu verilen gnde okullara giderek seilen snflarda da"tm!lardr.
Seilmi! snflardaki "renciler bir ders saati iinde ki!isel bildirim formlarn doldurmu! ve
grevli elemana teslim etmi!tir. Ki!isel bildirim formlar da"tlmadan nce, "rencilere
ara!trmaya katlmann gnlllk esasna dayand", formlarn stne herhangi bir zel bilgi
yazmamalar gerekti"i ve verdikleri yantlarn gizli tutulaca" konusunda bilgi verilmi!tir.
Ki!isel bildirim formunda e!itli sapm! davran!larla beraber aile ve arkada!lk ili!kileriyle
ilgili sorularn yan sra, sosyo-demografik faktrlerle ilgili sorular da yer almaktadr.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 225
lme
Bu ara!trma kapsamnda genlerin e!itli sapkn davran!lar, arkada!larnn sapkn
davran!lar, ebeveynleriyle olan ba"lar, ebeveynlerin genler zerindeki denetimleri
hakknda lmler gerekle!tirilmi!tir.
Sapkn davran#lar
Bu ara!trma kapsamnda "rencilere yneltilen sapkn davran!larla ilgili sorular
A.B.D.de Elliot, Huizinga ve Ageton (1985) tarafndan gerekle!tirilen Ulusal Genlik
Srveyi (National Youth Survey, NYS) ve Hirschi (1969) tarafndan yrtlen Richmond
Genlik Projesinden (Richmond Youth Project) uyarlanm!tr. Son 12 ay ierisinde verilen
sapkn davran!lar ka kere gerekle!tirdikleri sorulmu!tur. Verilen sapkn davran!lar
arasnda !iddetle ilgili e!itli davran!lar bulunmakla birlikle, kk hrszlklar, mala zarar
vermek, araba almak gibi davran!lar da bulunmaktadr. "rencilerin davran!lar
gerekle!tirme sklklarn 5li Likert tipi lek zerinde i!aretlemeleri istenmi!tir (0= hi
4= drt kere ve daha fazla). Bu al!ma kapsamnda sapkn davran!lar toplam olarak 17
madde ile llm!tr. Bu maddeler toplanarak sapkn davran! indeksi olu!turulmu!tur.
#ndeksten alnan toplam puan 0 ile 68 arasnda de"i!mektedir. #ndeksin Alpha gvenilirlik
derecesi 0.94tr. #ndeksten alnan yksek puanlar, sapkn davran!larn sklkla
gerekle!tirildi"ine i!aret etmektedir.
Sapkn arkada#larn says
Sapkn arkada!larla olan ili!ki A.B.D.de uygulanan Ulusal Genlik Srveyindeki
(Elliot, Huizinga ve Ageton, 1985) sorular temel alnarak llm!tr. "rencilere
arkada!larnn ka tanesinin verilen 22 sapkn davran! son 12 ay ierisinde
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 226
gerekle!tirdikleri sorulmu!tur. Bu davran!lar arasnda ete yesi olmak, yaralamak iin
saldrmak gibi ciddiyet derecesi yksek davran!lar yer ald" gibi, maddi de"eri az olan
!eyleri almak, okulda snf dzenini bozmak gibi daha az ciddi olarak nitelendirilebilecek
davran!lar da yer almaktadr. "renciler yantlarn be!li Likert tipi lek kullanarak
belirtmi!lerdir (1= hi biri - 5= hepsi). Bu maddeler kullanlarak olu!turulan arkada!larn
sapm! davran!lar indeksinin Alpha gvenilirlik derecesi 0.93dr.
Ebeveynlere olan ba$llk
Ebeveynlerle genler arasndaki ili!kinin niteli"ini lmek iin lkemizde Kuzgun
(1972) tarafndan geli!tirilen ve Eldelekio"lu (1996) tarafndan tekrar gvenirlilik al!mas
yaplan Ana Baba Tutum le"inin 6 maddesi kullanlm!tr. Katlmclara, bana her zaman
gven duygusu vermi! ve beni sevdiklerini hissettirmi!lerdir, her konuda benim fikrimi
almaya da zen gstermi!lerdir, problemlerimi onlarla rahatlkla konu!abilirim, birlikte
oldu"umuz zaman ili!kimiz arkada!adr, onlarla yaknla!mak istedi"imde bana scak bir
!ekilde kar!lk vermi!lerdir ve bana nemli ve de"erli bir insan oldu"um inancn
vermi!lerdir maddelerinin her birinin ebeveynleriyle olan ili!kilerini ne kadar yanstt"
sorulmu!tur. Katlmclar yantlarn be!li dereceli (1= hi uygun de"il - 5= tamamen
uygun) Likert tipi bir lek zerinde belirtmi!lerdir. Yukarda verilen 6 maddeden alnan
toplam puanlar zerinden hesaplanan ebeveynlere olan ba"llk indeksinin Alpha gvenilirlik
derecesi 0.85dir. lekten alnan yksek puanlar ebeveynlere olan ba"n gl oldu"unun
gstergesidir.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 227
Ebeveynlerin denetimi
Ebeveynlerin kullandklar denetimi lmek iin Hirschi (1969) tarafndan yrtlen
Richmond Genlik Projesinde (Richmond Youth Project) kullanlan maddeler temel
alnm!tr. Katlmclara ebeveynlerim d!arda kimlerle oldu"umu, d!arda nerede
oldu"umu, ne zaman eve gelece"imi bilir ve ne yapt"m merak ederler, arkada!larm ve
arkada!larmn ebeveynlerini tanrlar, evden ayrlrken ve eve geldi"imden ebeveynlerimden
birisi evdedir nermeleri verilmi!tir (Aseltine, 1995; Erickson, Crosnoe ve Dornbusch 2000;
Matsueda ve Heimer 1987). Katlmclara, verilen her bir maddenin ebeveynleriyle olan
ili!kilerini ne derece yanstt" sorulmu!tur. Katlmclar yantlarn be!li Likert tipi lek
zerinde gstermi!lerdir (1= hi yanstmyor - 5= tamamen yanstyor). Bu 8 madde bir
araya getirilerek ebeveynlerin denetimi indeksi olu!turulmu!tur ve indeksin Alpha
gvenilirlik derecesi 0.78dir. Yksek puanlar ebeveynlerin denetiminin gl oldu"unun
gstergesidir.
Sosyo-demografik de$i#kenler
Ara!trma kapsamnda genlerin sapkn arkada! seimini ve sapkn davran!larn
etkileyebilecek olan faktrler kontrol edilmeye al!lm!tr. Bu de"i!kenlerin ba!nda cinsiyet
gelmektedir. Cinsiyet kukla de"i!ken olarak kodlanm!tr (0= Kadn, 1= Erkek).
Ara!trma kapsamndaki "rencilerin %52si erkektir. Ya! srekli de"i!ken olarak
kullanlm!tr ve ortalama ya! 16.8 (ss= 1.16) olarak tespit edilmi!tir. "rencilere ailelerinin
ortalama aylk gelirleri sorulmu!tur ve ortalama aylk gelir 1710 lira (ss=1159) olarak tespit
edilmi!tir. Genellikle gelir da"lmlar normal da"lm gstermedi"i iin, gelirin do"al
logaritmas alnarak analizlerde kullanlm!tr. Ebeveynlerin e"itim durumlar kukla de"i!ken
olarak kodlanm!tr (0= lise ve st dzeydeki okul tamamlam!, 1= ortaokul ve alt
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 228
dzeydeki okul tamamlam!). Ara!trma kapsamndaki "rencilerin babalarnn % 48i ve
annelerinin %58i, ortaokul ve daha alt dzeydeki okullar tamamlam!lardr. "rencilere
ebeveynlerin cretli i!gc pazarnda al!ma durumlar sorulmu!tur. Buradaki ama;
ebeveynlerin dzenli bir gelire sahip olup olmadklarn anlamaktr. al!ma durumu kukla
de"i!ken olarak kodlanm!tr (0= al!yor, 1= i!siz). cretli i!gc pazarnda al!ma
durumlar soruldu"undan anneler sz konusu oldu"unda, anneler arasnda ev hanmlarnn
says ok yksek oldu"u iin, i!sizlerle beraber ev hanmlarnn da 1 olarak kodland"n
burada belirtmek faydal olacaktr. Babalarn %3 i!siz iken, annelerin %60 ev hanm-
i!sizdir.
Analiz
Bu ara!trmada verileri analiz etmek iin Tobit regresyon modelleri kullanlm!tr.
Bunun nedeni, do"rusal modelleme temelli (EKK gibi) regresyon modellerinin, o"u zaman
yatk ve alt tarafta sansrl olan (genellikle 0 veya en alt de"er) ve toplanarak olu!turulan
sapkn davran!larla ilgili de"erleri incelemek iin uygun olmamasdr (Osgood, Finken ve
McMorris, 2002:321-330; Ousey ve Wilcox, 2007:331). Tobit modeli, sapkn davran!lar veya
sapkn arkada! says, gibi ba"ml de"i!kene ait bilgilerin sadece bazlarnn gzlendi"i ve
baz de"erlerinin gzlenemedi"i (censored) veya belli bir snrn altna d!t" durumlarda
tutarl parametre lmleri elde etmek iin kullanlan modellerden bir tanesidir. Bu ara!trma
kapsamnda "rencilerin sapkn davran!lar irdelendi"inde, %62si verilen sapkn
davran!lar hi gerekle!tirmediklerini (0 olarak kodlu) rapor etmi!lerdir. Benzer !ekilde,
"rencilere arkada!larnn ka tanesinin verilen sapkn davran!lar gerekle!tirdi"i
sorulmu!tur. "rencilerin % 15i arkada!larnn hi birinin (1 olarak kodlu) sapkn davran!
gerekle!tirmediklerini belirtmi!lerdir. Tobit analizi gzlenemeyen de"i!kenleri dikkate
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 229
almaktadr. Bununla beraber, sapkn arkada! says ve gencin sapkn davran!larnn
da"lmna bakld"nda normal bir da"lm gstermedikleri anla!lmaktadr. Bundan dolay,
de"i!kenlerin normal da"lm gstermedi"i durumlarda sklkla kullanlan de"i!kenlerin do"al
logaritmas alnma tekni"i kullanlm!tr (bkz. McCarthy ve Hagan, 2001:1041; Ousey ve
Wilcox, 2007:331). De"i!kenlerin do"al logaritmas alnrken, gencin sapkn davran!larn da
hi de"erinin kar!l" 0 oldu"u iin +1 eklenmi!tir. Bu i!lem sapkn arkada! says iin
gerekle!tirilmemi!tir. Ara!trma kapsamndaki analizler STATA 9 istatistik program
yardmyla gerekle!tirilmi!tir.
3. BULGULAR
Tablo 1de ara!trmann temel de"i!kenleri arasnda ikili korelasyon ili!kileri
sunulmaktadr. Tabloda grld" gibi, sapkn davran!lar ile sapkn arkada!larn says (r= .
52) arasnda pozitif ynde istatistiksel olarak anlaml korelasyon ili!kisi vardr. Beklendi"i
gibi, sapkn davran!lar ile ebeveynlere olan ba"llk (r= -.27) ve ebeveynlerin denetimi (r= -.
32) arasnda ise negatif ynde istatistiksel olarak anlaml korelasyon ili!kileri vardr. Benzer
!ekilde, sapkn arkada!larn saysnn, ebeveynlere olan ba"llk (r= -.23) ve ebeveynlerin
denetimi (r= -.28) ile negatif ynde ili!ki oldu"u grlmektedir.
Tablo 1. Temel De$i#kenlerin Betimsel !statistikleri ve !kili Korelasyon Analizleri Tablo 1. Temel De$i#kenlerin Betimsel !statistikleri ve !kili Korelasyon Analizleri Tablo 1. Temel De$i#kenlerin Betimsel !statistikleri ve !kili Korelasyon Analizleri Tablo 1. Temel De$i#kenlerin Betimsel !statistikleri ve !kili Korelasyon Analizleri Tablo 1. Temel De$i#kenlerin Betimsel !statistikleri ve !kili Korelasyon Analizleri Tablo 1. Temel De$i#kenlerin Betimsel !statistikleri ve !kili Korelasyon Analizleri Tablo 1. Temel De$i#kenlerin Betimsel !statistikleri ve !kili Korelasyon Analizleri Tablo 1. Temel De$i#kenlerin Betimsel !statistikleri ve !kili Korelasyon Analizleri
Ortalama Standart Sapma 1 2 3 4
1. Sapkn davran!lar (log) 1. Sapkn davran!lar (log) .627 .988 1.00
2. Sapkn arkada!lar (log) 2. Sapkn arkada!lar (log) 3.470 .331 .524 1.00
3. Ebeveynlere ba"llk 3. Ebeveynlere ba"llk 3.906 .890 -.270 -.259 1.00
4. Ebeveynlerin denetimi 4. Ebeveynlerin denetimi 3.816 .782 -.327 -.300 .465 1.00
Korelasyon de"erlerinin hepsi p < .01 (ift tarafl) istatistiksel olarak anlamldr. Korelasyon de"erlerinin hepsi p < .01 (ift tarafl) istatistiksel olarak anlamldr. Korelasyon de"erlerinin hepsi p < .01 (ift tarafl) istatistiksel olarak anlamldr. Korelasyon de"erlerinin hepsi p < .01 (ift tarafl) istatistiksel olarak anlamldr. Korelasyon de"erlerinin hepsi p < .01 (ift tarafl) istatistiksel olarak anlamldr. Korelasyon de"erlerinin hepsi p < .01 (ift tarafl) istatistiksel olarak anlamldr.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 230
ncelikli olarak, bu ara!trma kapsamnda ebeveynlerle olan ba"ll"n ve denetimin
gencin sapkn arkada!larla olan ili!kisini etkileyece"i tart!lmaktadr. Bu etkiyi test etmek
iin uygulanan ve sapkn arkada!larn saysnn ba"ml de"i!ken oldu"u Tobit regresyon
analizinin sonular Tablo 2de sunulmaktadr. Tablo 2de grld" gibi, Model 1de kontrol
de"i!kenleri yer almaktadr. Model 1 istatistiksel olarak anlamldr, Log Likelihood = -
949.08, Chi
2
= 171.06, p < .0001. Cinsiyet, ya!, gelir (log) dzeyi ve tek ebeveynli aileye
sahip olmak, sapkn arkada!larla pozitif ynde ili!kilidir. Model 2de kontrol de"i!kenlerinin
yan sra, ebeveynler-genler arasndaki ili!kiyi nitelendiren, ebeveynlere olan ba"llk ve
ebeveynlerin denetimi de"i!kenleri eklenmektedir. Model 2 istatistiksel olarak anlamldr, Log
Likelihood = - 731.30, Chi
2
= 317.45, p < .0001. Ebeveynlere olan ba"llk, negatif ynde
sapkn arkada! seimini etkilemektedir (b = -.077, p < .0001). Ebeveynlere olan ba"llk
artka, genlerin sapkn arkada! says azalmaktadr. Sonular ili!kinin beklenen ynde
oldu"unu gstermektedir. Benzer !ekilde, ebeveynlerin genler zerindeki denetimi,
genlerin sapkn arkada! saysyla negatif ynde istatistiksel olarak anlaml bir ili!kiye
sahiptir (b= -.077, p< .0001). Denetim arttka genler daha az sayda sapkn arkada!a sahip
olmaktadr. Sosyo-demografik de"i!kenlerden, erkek olmak, ya!, gelir (log) dzeyi ve tek
ebeveynli ailelere sahip olmak, sapkn arkada! saysyla pozitif ynde istatistiksel olarak
anlaml ili!kiye sahiptir. Annenin ortaokul ve daha alt dzeyde e"itime sahip olmas ise
negatif ynde istatistiksel olarak anlaml ili!kiye sahiptir.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 231
Tablo 2. Sapkn Arkada#larn Saysnn (log) Tobit Regresyon Analizi Tablo 2. Sapkn Arkada#larn Saysnn (log) Tobit Regresyon Analizi Tablo 2. Sapkn Arkada#larn Saysnn (log) Tobit Regresyon Analizi Tablo 2. Sapkn Arkada#larn Saysnn (log) Tobit Regresyon Analizi Tablo 2. Sapkn Arkada#larn Saysnn (log) Tobit Regresyon Analizi
Model 1 Model 2
b
Standart
Hata
b
Standart
Hata
Erkek .151*** .016 .089*** .016
Ya! .043*** .007 .036*** .007
Gelir (log) .087*** .015 .081*** .015
Baba ortaokul .037 .019 .033 .019
Anne ortaokul -.011 .019 -.48** .019
Baba i!siz .040 .052 .013 .051
Anne ev hanm-i!siz -.014 .017 .002 .017
Tek ebeveyn .059* .028 .056* .028
Ebeveynlere ba"llk -.077** .010
Ebeveynlerin denetimi -.077** .012
Log Likelihood -949.08 -731.30
AIC 1918.16 1486.61
BIC 1974.24 1552.49
Chi2 171.06 317.45
# soldan sansrl 306 276
*p < .05 **p < .01 ***p<.001 *p < .05 **p < .01 ***p<.001
Gencin sapkn davran!larnn ba"ml de"i!ken oldu"u hem sapkn arkada!larn hem
de ebeveynlerin etkisinin test edildi"i Tobit analiz sonular Tablo 3te verilmektedir. Sosyo-
demografik de"i!kenler ile sapkn arkada!larn saysn ieren Model 1 istatistiksel olarak
anlamldr, Log Likelihood = - 1437.62, Chi
2
= 398.57, p < .0001. Model 1in sonular,
sapkn arkada!larn saysnn gencin sapkn davran!larn pozitif ynde istatistiksel olarak
anlaml bir ili!kiye sahip oldu"unu gstermektedir (b= 2.947, p < .0001). Gencin sapkn
arkada! says artka sapkn davran!lar gerekle!tirme olasl" da artmaktadr. Sosyo-
demografik de"i!kenlerden bazlar gencin sapkn davran!laryla istatistiksel olarak anlaml
etkiye sahiptirler. Erkekler daha fazla sapkn davran!lar gerekle!tirmektedirler. Ya!, sapkn
davran!lar gerekle!tirme olasl"n azaltmaktadr. #!siz babaya sahip olmak, gencin sapkn
davran!lar gerekle!tirme olasl"n pozitif ynde etkilemektedir.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 232
Model 2 de (Tablo 3) sapkn arkada!larn says modelden kartlarak, ebeveynlere
olan ba"llk ve ebeveynlerin denetimi modele eklenmi!tir. Model 2 istatistiksel olarak
anlamldr; Log Likelihood = - 1742.43, Chi
2
= 236.47, p < .0001. Model 2de grld" gibi,
sosyo-demografik de"i!kenlerin etkilerinden ba"msz olarak, ebeveynlere olan ba"llk ve
ebeveynlerin denetimi istatistiksel olarak negatif ynde gencin sapkn davran!lar
gerekle!tirme olasl"n etkilemektedir. Ebeveynlere olan ba"llk ne kadar gl ise gencin
sapkn davran!lar o derece azalmaktadr (b= -.444, p<.0001). Benzer !ekilde, ebeveynlerin
genler zerindeki denetimlerinin gl olmas genlerin sapkn davran!lar sergileme
olasl"n snrlamaktadr (b= -.370, p< .0001). Sosyo-demografik de"i!kenlerden, erkek
olmak, gelir (log) dzeyi ve babalarn i!siz olmas ve tek ebeveynli ailede ya!amak, gencin
sapkn davran!lar gerekle!tirme olasl"n pozitif ynde etkilemektedir.
Model 3 hem sapkn arkada!larn says hem de ebeveynlere olan ba"llk ve
ebeveynlerin denetimini ieren tam modeldir. Model 3 istatistiksel olarak anlamldr, Log
Likelihood = - 1288 Chi
2
= 403.27, p < .0001. Ebeveynlerle-genler arasndaki ili!kilerden
ba"msz olarak, sapkn arkada!larn says, gencin sapkn davran!lar gerekle!tirme
olasl"yla istatistiksel olarak pozitif ynde ili!kilidir (b= 2.662, p < .0001). Model 1 ile
kar!la!trld"nda Model 3te sapkn arkada! saysnn etkisinin biraz azald" grlmektedir,
fakat sapkn arkada!larn gencin sapkn davran!lar zerindeki etkisi gl olarak devam
etmektedir. Sapkn arkada!lara ra"men, ebeveynlere olan ba"llk, gencin sapkn
davran!larn azaltc ynde etkilemektedir (b= -.232, p < .0001). Model 2 ve Model 3
kar!la!trld"nda, ebeveynlere olan ba"ll"n etkisinin azald" grlmektedir. Benzer
!ekilde, ebeveynlerin denetimi, gencin sapkn davran! gerekle!tirme olasl"n
snrlamaktadr (b= -.164, p < .05). Model 2 ve Model 3 kar!la!trld"nda, ebeveynlerin
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 233
denetiminin etkisi azalm!tr. Di"er modellerde oldu"u gibi, erkekler daha fazla sapkn
davran! sergilerken, ya!, sapkn davran!lar negatif olarak etkilemektedir.
Tablo 3. Sapkn Davran#larn (Log) Tobit Regresyon Analizi Tablo 3. Sapkn Davran#larn (Log) Tobit Regresyon Analizi Tablo 3. Sapkn Davran#larn (Log) Tobit Regresyon Analizi Tablo 3. Sapkn Davran#larn (Log) Tobit Regresyon Analizi
Model 1 Model 2 Model 3
b b b
(Standart Hata) (Standart Hata) (Standart Hata)
Erkek .616*** .745*** .556***
(.103) (.110) (.107)
Ya! -.153** -.056 -.146*
(.048) (.047) (.048)
Gelir (log) .130 .313** .136
(.100) (.101) (.101)
Baba ortaokul -.123 -.172 -.126
(.127) (.131) (.130)
Anne ortaokul .134 -.004 .077
(.128) (.135) (.131)
Baba i!siz .857** .666* .608
(.319) (.297) (.332)
Anne ev hanm-i!siz -.062 .076 .044
(.109) (.116) (.112)
Tek ebeveyn .110 .381* .117
(.176) (.181) (.181)
Sapkn arkada!lar (log) 2.947*** 2.662***
(.172) (.181)
Ebeveynlere ba"llk -.444*** -.232***
(.067) (.065)
Ebeveynlerin denetimi -.370*** -.164*
(.078) (.077)
Log Likelihood -1437.62 -1742.43 -1288
AIC 2897 3508 2602
BIC 2955 3573 2669
Chi2 398.57 236.47 403.27
# soldan sansrl 879 1012 815
*p < .05 **p < .01 ***p<.001 *p < .05 **p < .01 ***p<.001
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 234
4. TARTI"MA
Bu al!mada aile ii srelerin farkl boyutlarnn sapkn davran!lara giden sreci
nasl etkiledi"i tart!lm!tr. Ebeveynlerle olan ba" ve denetim, gencin sapkn davran!larn
azaltc ynde i!lev grmektedir; al!mada bunun iki !ekilde gerekle!ti"i tart!lmaktadr.
Birinci olarak, ebeveynlerle olan ba" ve denetim gencin arkada! seimini etkileyerek, sapkn
arkada!lardan sapmayla ilgili gelen basky azaltmaktadr. #kinci olarak, gen ebeveynleriyle
olan ba" riske atmak istemeyece"i iin sapmadan uzak durma olasl" ykselmektedir. Ayn
zamanda, ebeveynlerin genler zerindeki denetimleri, sapma iin frsat brakmamaktadr.
Ara!trmann bulgular bu iki sreci de destekler niteliktedir. ncelikli olarak, ara!trma
bulgular ebeveynlerle olan ba"n ve denetimin genlerin arkada! tercihlerini etkiledi"ini
ortaya koymaktadr (Knoester, Haynie ve Stephens, 2006:1254). Buradan hareketle, genlerin
ebeveynlerinin onay vermedikleri arkada!lk ili!kilerine temkinli yakla!tklar sonucuna
ula!abiliriz. Sapkn arkada! saysndan ba"msz olarak, ebeveynlerle olan ba" ve denetim,
genlerin sapkn davran!larn negatif ynde etkilemektedir (Tablo 3). Bu bulgular di"er
ara!trma bulgularyla tutarllk iindedir (Cernkovich ve Giordano, 1992:315; Knoester,
Haynie ve Stephens, 2006:1254). Ara!trmann sonular, ebeveynlerin genlerin ya!antsnda
nemli bir yere sahip oldu"una i!aret etmektedirler. Bundan dolay, ebeveynler ve ocuklar
arasndaki ili!kinin niteliklerinin ve ebeveynlerin kullandklar ocuk yeti!tirme tekniklerinin
farkl boyutlarnn ocuklu"un erken dnemlerinden itibaren ara!trlmasnn nemli oldu"u
ortaya kmaktadr. Bu ara!trmada daha ok ocuk yeti!tirmenin iki boyutu olan ebeveynlerle
olan ba" ve denetime odaklanlm!tr; fakat son dnemlerdeki al!malarda ocuk yeti!tirme
tekniklerinin sapkn davran!larla olan ili!kileri aklanmaya al!lmaktadr (Simons ve
di"erleri, 2005:989-1009). Geli!im psikolojisindeki al!malardan yararlanlarak, ocuklarla
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 235
kurulan samimi ve destekleyici ili!kilerin ak ve net kurallarla desteklendi"i demokratik
ocuk yeti!tirme tekni"inin de sapkn davran! riskini azaltt" ortaya konulmu!tur (Hay,
2001:707-721; Simons ve di"erleri, 2005:989-1009; Wright ve Cullen, 2001:677-684). Bu
tart!malardaki ortak nokta, etkin ocuk yeti!tirmenin ve denetimin sreklili"inin nemli
oldu"udur. Scak, gvene dayal, destekleyici ve tutarl bir kontroln oldu"u durumlarda
sapma olasl" azalmaktadr. Farkl disiplinlerde yaplan al!malarn sonular btnsel
olarak de"erlendirildi"inde, ebeveynlerin davran!larnn ne kadar nemli oldu"u
anla!lmaktadr. Sapkn davran!lar do"uran uzun srecin ba!nda, ocuklarn
sosyalizasyonundan birinci derecede sorumlu olan ebeveynler yer almaktadr. ocuklu"un ilk
yllarndan itibaren ebeveynlerin davran!lar, ocuklaryla kurduklar duygusal ili!kiler, yakn
ba"lar, kullandklar disiplin ve kontrol teknikleri ocuklarn ergenlik ve genlik
dnemlerindeki sapma risklerini azaltc veya arttrc ynde etkileyecektir. rne"in, ailenin
genlerin sapkn davran!larn arttrd" ynnde tart!malar ve bulgular sz konusudur.
zellikle, ebeveynlerin ocuk yeti!tirme srasnda kullandklar otoriter ve baskc teknik ile
fiziksel disiplin yntemlerinin sapmay motive etti"i tart!lmaktadr. Bu teknikler, ocuklarn
erken dnemden itibaren sapkn davran!lar normalle!tirmeleri ve "renmelerine olanak
tanmaktadr (Heimer, 1997:815-818). Ayrca, ebeveynlerin erken dnemlerden itibaren
ocuklarnn problemli davran!larn fark ederek, dzeltme konusunda tutarl bir teknik
geli!tirememeleri, ilerleyen yllarda ocuklarn sapkn davran! gerekle!tirme riskini
arttrmaktadr (Gottfredson ve Hirschi, 1990: 41-63).
Ebeveynlerle ilgili tart!malarda ebeveynlerin davran!larn etkileyen etmenlerin veya
ba"lamlarn da aklanmasnn nemli oldu"una vurgu yaplmaktadr. Ara!trmalarn
bulgular, ebeveynlerin sosyal sermayeleri (Wright ve Cullen, 2001:694), ebeveynlerin iinde
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 236
ya!adklar mahallenin olanaklar (Simons ve di"erleri, 2005:1012), ailenin yaps (Heimer,
1997:825; Kierkus ve Hewitt, 2009:121) gibi etmenlerin ebeveynlerin birbirlerine ve
ocuklarna kar! davran!larn, kurduklar duygusal ba"larn, sa"ladklar sosyal destekleri
etkilediklerini gstermektedir.
Ebeveynlerle olan ba" ve denetimin sapkn arkada! saysn etkiledi"i bulunmu!tur. Bu
bulgu, ebeveynlerin genleri kendilerine benzer arkada!lara sahip olmalar ynnde te!vik
etti"inin gstergesi olarak d!nlebilir. Fakat analizler sapkn arkada!larn gl bir !ekilde
ve ebeveynlere ra"men, gencin sapkn davran!larn etkiledi"ini gstermi!tir. Bu sonu
sapkn arkada!larn etkisine odaklanan al!malarn sonularyla tutarllk iindedir (Aseltine,
1995: 117; Warr, 1993:98). Sapkn arkada!lar ve ebeveynlerle olan ba"n ve kontroln gencin
sapkn davran!larna olan etkisi btnsel olarak incelendi"inde, ebeveynler ve arkada!lar
arasnda dinamik bir ili!kinin oldu"u grlmektedir. zellikle Tablo 3teki model 3
incelendi"inde, sapkn arkada!larn etkisinin azald" grlmektedir; fakat ayn zamanda,
ebeveynlerle olan ba" ve denetimin de etkileri azalm!tr. Bu ara!trmann kapsamnda
olmamakla beraber, bu etmenler arasndaki dngsel ili!kilerin de d!nlmesi nemlidir.
rne"in, ebeveynlerle olan ba"n sapkn arkada! seimini azaltaca" tart!lm!tr; fakat
sapkn arkada!lara sahip olmak da, ebeveynlerle olan ba" zayflatabilir. Sapkn arkada!lara
sahip olmak, genleri ebeveynlerin kontrolnden kamann yollarn bulmaya itebilir. Bu
dinamik ili!kiler ya!a dayal ve geli!imsel sreleri dikkate alan kavramsalla!trmalar da
beraberinde getirmektedir. Ayn zamanda, yntemsel adan uzun zaman dilimlerini kapsayan
boylamsal veri tabanlarna bu tr ili!kileri test etmek iin ihtiya vardr.
Ara!trmann snrllklarndan kaynakl olarak bulgular temkinli de"erlendirilmelidir.
Birinci olarak, yntemsel adan ara!trma kapsamnda enlemesine veriler analiz edilmi!tir.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 237
Enlemesine verilerin her zaman nedensellik ili!kisini olu!turma noktasnda snrl oldu"u
bilinmektedir. Yukarda da belirtildi"i gibi, ebeveynlerle olan ba", sapkn arkada!lar
tarafndan da etkilenebilir. #kinci olarak, aile iinde arkada! seimini ve sapkn davran!lar
etkileyebilecek ba!ka mekanizmalar bu ara!trma kapsamnda yer alamam!tr. rne"in,
ocuk yeti!tirmenin yan sra, karde!lerin sapkn davran!lar da sapkn arkada!larn seimini
ve sapkn davran!lar etkileyebilmektedir. Karde!ler birbirleri iin motivasyon kayna"
olabilirler (Simons, Chao, Conger ve Elder, 2001:271-277). Sapkn davran! sergileyen
karde!lere sahip olmak gencin sapkn arkada!larnn saysn her iki ynde de etkileyebilir. Bu
tr mekanizmalarn da d!nlmesi faydal olacaktr. Son olarak, sapkn arkada!larn
saysyla ilgili soru, gencin kendisine sorularak elde edilmi!tir. Bu teknik dolayl bir lm
yntemi olmakla beraber sapkn arkada!larla ilgili ara!trmalarda yaygn olarak
kullanlmaktadr (bkz, Heimer 1997:850; Warr 1993:250; Warr ve Stafford, 1991:854). Bu
tekni"i ele!tirenler, genlerin arkada!larnn davran!lar hakknda bilgi verirken aradaki
benzerli"i abartabilme olaslklarnn yksek oldu"una dikkat ekmi!lerdir (Aseltine,
1995:105-106; Haynie, 2002:122-125; Knecht ve di"erleri, 2010:497) Bundan dolay,
ara!trmalarn sonularnda, arkada!larn etkisinin var oldu"undan daha yksek olarak
belirtildi"i dile getirilmektedir. lmle ilgili bu snrll" a!mann yolu olarak, arkada!larla
ilgili verileri dolayl olarak gence sorarak elde etmek yerine, direkt biimde gencin yakn
arkada!lar olarak tanmlad" bireylerden bu verileri sa"lama yntemi, gnmzde en
gvenilir lm tekni"i olarak kabul edilmeye ba!lanm!tr (Haynie, 2002:122-125; Knecht
ve di"erleri, 2010:497). Bu snrllklar dikkate alnarak ara!trmann bulgularnn
de"erlendirilmesi faydal olacaktr.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 238
Snrllklara ra"men, ara!trma bulgular bahsedildi"i gibi, di"er lkelerde yaplan
ara!trmalarn bulgularyla tutarllk iinde bulunmaktadr. Ayrca, bulgularn lkemizdeki
al!malara hem kuramsal hem de grgl olarak katkda bulunaca"na inanlmaktadr.
lkemizde aileye odaklanan al!malara pek fazla rastlanmamaktadr ve zellikle bu
ara!trma kapsamnda incelenen etmenlerin sosyolojik ara!trmalarda ele alnd"
grlmemi!tir. Bu bulgular aileyle ilgili srelerin bir adm teye gtrlerek, farkl ocuk
yeti!tirme tekniklerini dikkate alan al!malarn yaplmas gerekti"ine i!aret etmektedir.
Bununla beraber, sosyo-ekonomik statnn aile ii mekanizmalar nasl etkiledi"inin
ara!trlmasnn nemli oldu"u anla!lmaktadr. Farkl sosyo-ekonomik statye sahip olan
ebeveynlerin ocuk yeti!tirme teknikleri ve ocuklar zerindeki denetim mekanizmalar
farklla!abilmektedir (Heimer, 1997:812). Grld" gibi aile arkada!lar zerinden de
genlerin sapkn davran!larn etkiledi"inden, ara!trma bulgular genlerin sapkn
davran!larn engellemeye ynelik geli!tirilecek olan programlarda, sadece arkada!lara veya
aileye odaklanlmasnn snrl bir fayda sa"layaca"na dikkat ekmektedir. Aile, arkada!lar ve
sapkn davran!lar arasndaki boyutlu ili!kiye odaklanan programlarn daha ba!arl
olaca"na inanlmaktadr.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 239
SUMMARY
Research has shown that parents and peers influence youths delinquent behaviors.
The findings of research indicate that close ties with the parents reduce the delinquency. On
the other hand, one of the most consistent findings in previous studies is that close friends are
the strong predictor of delinquency among youth. Many of the studies have separately
examined the role of parents and peers on delinquency. However, the effects of parents and
peers on delinquency may be connected. Because friends affect youths behavior, the parents
may try to keep youth away from the influence of delinquent peers. Therefore, the goal of this
study is to examine how parents influence youths selection of friends in order to reduce the
delinquent behavior of youth. Drawing on Social Bonds Theory (Hirschi, 1969), parents
reduce youths risk of engagement in both deviant peers and deviant behavior by close
attachment and supervision. Attachment to parents may influence the choice of friends and
delinquency by socializing the child to disapprove of delinquency and to teach the
conventional norms and values and modeling appropriate behaviors. Strong attachment may
encourage youth to choose friends whom parents may like because the opinions and
expectations of parents about youth are very important. Youth act so as not to disappoint their
parents. Strong attachment will more likely to decrease the relationship with delinquent
friends and also to inhibit the engagement in delinquency. Additionally, parents supervise
youths friendship closely enough, thereby not allowing youths to associate with delinquent
friends who provide opportunities to commit delinquency together. For this, a total of 3742
students from 11 high schools in Izmir were drawn through stratified cluster sampling
techniques. The mean age of the sample was 16.8 and percentage of male students was 52.
Self-report instruments used in previous studies were mainly adapted to measure parenting
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 240
practices, delinquency of peers and youths various delinquent involvement. Due to censored
nature of dependent variables (number of deviant peers and youths delinquency), Tobit
regression techniques were used in analysis. First, the analysis was focused on the predicting
the number of deviant peers. The result revealed that attachment to parents and supervision
were related to a decrease in the number of deviant peers. Youths with strong attachment to
parents were least likely to have friends who are delinquent. Parents supervision had a
negative association with the number of delinquent friends. These results suggested that
parents could keep youth away from delinquent peers. Second, the analysis was focused on
the predicting the delinquent involvement of youth. It was found that both parents and peers
had the effects on delinquent involvement of youth. Consistent with findings of previous
studies, the number of delinquent friends was positively associated with youths engagement
in delinquency. As expected, regardless of the effect of peers, the attachment to parents
reduced the delinquency involvement of youth. Higher level of parental supervision is
negatively associated with youths delinquent involvement. These findings suggested that
parents were also the important predictors of both youths choice of peers and youths
delinquent behaviors.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 241
KAYNAKA
AGNEW, Robert
1991 The Interactive Effects of Peer Variables on Delinquency,
Criminology, Cilt: 29, No: 1, s.47-72.
ASELTINE, Robert H.
1995 A Reconsideration of Parental and Peer Influence on Adolescent Deviance,
Journal of Health and Social Behavior, Cilt: 36, No: 2, s. 103-121.
CERNKOVICH, Stephen A. ve Peggy C. GIORDANO
1987 Family Relationship and Delinquency, Criminology, Cilt: 25, No: 2,
s.295-321.
CONNELL, Arin M., Thomas J. DISHION ve Kirby DEATER-DECKARD
2006 Variables-and Person- Centered Approaches to The Analysis of Early
Adolescent Substance Use: Linking Peer, Family and Intervention
Effects with Developmental Trajectories, Merrill-Palmer Quarterly,
Cilt: 52, No: 3, s.421-448.
DEM#R, Nilfer zcan, Aylin Grgn BARAN ve Demet ULUSOY
2005 Trkiyede Ergenlerin Arkada!-Akran Gruplar #le #li!kileri ve Sapm!
Davran!lar: Ankara rneklemi, Bilig/ Trk Dnyas Sosyal Bilimler
Dergisi, Cilt: 32, s. 83-108.
DEMUTH, Stephen ve Susan L. BROWN
2004 Family Structure, Family Process and Adolescent Delinquency: The
Significance of Parental Absence versus Parental Gender, Journal of
Research in Crime and Delinquency, Cilt: 41, No: 1, s.58-81.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 242
DISHION, Thomas, Mark EDDY, Eric HAAS, Fuzhong LI ve Kathleen SPRACKLEN
1997 Friendships and Violent Behavior During Adolescence, Social
Development, Cilt: 6, No: 2, s. 207-223.
ELDELEKL#O%LU, Jale
1996 Karar Stratejileri ile Ana Baba Tutumlar Arasndaki !li#ki,
(Yaynlanmam! Doktora Tezi). Gazi niversitesi, Ankara.
ELLIOTT, Delbert, S. David HUIZINGA ve Suzanne S. AGETON
1985 Explaining Delinquency and Drug Use, Beverly Hills, CA: Sage
Publications.
ERICKSON, Kristan Glasgow, Robert CROSNOE ve Sanford M. DORNBUSCH
2000 A Social Process Model of Adolescent Deviance: Combining Social
Control and Differential Association Perspectives, Journal of Youth
and Adolescence, Cilt: 29, No: 4, s.395-425.
GOTTFREDSON, Micheal R. ve Travis HIRSCHI
1990 A General Theory of Crime, Stanford, CA: Stanford University Press.
HAGAN, John
1989 Structural Criminology, Cambridge, MA: Polity.
HAY, Carter
2001 Parenting, Self-Control and Delinquency: A Test of Self-control
Theory, Criminology, Cilt: 39, No: 3, s.707-736.
HAYNIE, Dana L.
2002 Friendship Networks and Delinquency: The Relative Nature of Peer
Delinquency, Journal of Quantitative Criminology, Cilt: 18, No: 2,
s.99-134.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 243
HEIMER, Karen
1997 Socioeconomic Status, Subcultural Definitions, and Violent
Delinquency, Social Forces, Cilt: 75, No: 3, s.799-833.
HIRSCHI, Travis
1969 Causes of Delinquency, Berkeley, CA: University of California Press.
JANG, Dung ve Carolyn A. SMITH
1997 A Test of Reciprocal Causal Relationships among Parental
Supervision, Affective Ties, and Delinquency, Journal of Research in Crime
and Delinquency, Cilt: 34, No: 3, s. 307336.
KANDEL, Denise ve Mark DAVIES
1991 Friendship Network, Intimacy, and Illicit Drug Use in Young
Adulthood: A Comparison of Two Competing Theories, Criminology,
Cilt: 29, No: 3, s.441-467.
KIERKUS, Christopher ve John D. HEWIT
2009 The Contextual Nature of The Family Structure/ Delinquency
Relationship, Journal of Criminal Justice, Cilt: 32, No: 2, s.123-132.
KNECHT, Andrea, Tom A. B. SNIJDERS, Chris BAEVERLDT, Christian E. G. STEGLICH
ve Werner RAUB
2010 Friendship and Delinquency: Selection and Influence Processes in
Early Adolescence, Social Development, Cilt: 19, No: 3, s.494-514.
KNOESTER, Chris, Dana L. HAYNIE ve Crystal M. STEPHENS
2006 Parenting Practices and Adolescents Friendship Networks, Journal
of Marriage and Family, Cilt: 68, No: December, s.1247-1260.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 244
KUZGUN, Yldz
1972 Ana-Baba Tutumlarnn Bireyin Kendini Gerekle#tirme Dzeyine
Etkisi, (Yaynlanmam! Doktora Tezi), Hacettepe niversitesi, Ankara.
MATSUEDA, Ross L. ve Kathleen ANDERSON
1998 The Dynamics of Delinquent Peers and Delinquent Behavior,
Criminology, Cilt: 36, No: 2, s. 269-308.
MATSUEDA, Ross L. ve Karen HEIMER
1987 Race, Family Structure, And Delinquency: A Test of Differential
Association and Social Control, American Sociological Review,
Cilt: 52, No: December, s. 826846.
MCCARTHY, Bill ve John HAGAN
2001 When Crime Pays: Capital, Competence, and Criminal Success,
Social Forces, Cilt: 79, No: 3, s.1035-1059.
OSGOOD, D. Wayne, Laura L. FINKEN ve Barbara J. MCMORRIS
2002 Analyzing Multiple-item Measures of Crime and Deviance II: Tobit
Regression Analyses of Transformed Scores, Journal of Quantitative
Criminology, Cilt: 18, No: 4, s. 319-347.
OUSEY, Graham C. ve Pamela WILCOX
2007 The Interaction of Antisocial Propensity and Life-Course Varying
Predictors of Delinquent Behavior: Differences by Method of
Estimation and Implications for Theory, Criminology, Cilt: 45, No:2,
s. 313-353.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 245
PARDINI, Dustin. A., Ralf LOEBER ve Magda STOUTHAMER-LOEBER
2005 Developmental Shifts in Parent and Peer Influences on Boys Beliefs
about Delinquent Behavior, Journal of Research on Adolescence,
Cilt: 15, No: 3, s.299-323.
RANKIN, Joseph H. ve Roger KERN
1994 Parental Attachments and Delinquency, Criminology, Cilt: 32, No:4,
s. 495-515
SAMSPON, Robert ve John H. LAUB
1993 Crime in the Making: Pathways and Turning Points through Life,
Cambridge, MA: Harvard University Press.
SIMONS, Leslie, Gordon SIMONS, Callie H. BURT, Gene H. BRODY ve Carlyn
CUTRONA
2005 Collective Efficacy, Authoritative Parenting and Delinquency: A
Longitudinal Test of A Model Integrating Community -and Family
Level- Processes, Criminology, Cilt: 43, No: 4, s. 989-1020.
SIMONS, Ronald L., Wei CHAO, Rand D. CONGER ve Glen H. ELDER
2001 Brothers, Sisters and Delinquency: Aggregation and Interaction in
Early and Middle Adolescence, Child Development, Cilt: 72, No: 1,
s.271-283.
SIMONS, Ronald L., Chyi-In WU, Kuei-Hsiu LIN, Leslie GORDON ve Rand D. CONGER
2000 A Cross-Cultural Examination of the Link between Corporal
Punishment and Adolescent Antisocial Behavior, Criminology, Cilt: 38, No:
1, s.47-80
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 246
SOKOL-KATZ Jan, Roger DUNHAM ve Rick ZIMMERMAN
1997 Family Structure versus Parental Attachment in Controlling
Adolescent Deviant Behavior: A Social Control Model, Adolescence,
Cilt: 32, No: 125, s.199&215.
STEWART, Eric A., Ronald L. SIMONS, Rand D. CONGER ve Laura V. SCARAMELLA
2002 Beyond the Interactional Relationship between Delinquency and
Parenting Practices: The Contribution of Legal Sanctions, Journal of
Research in Crime and Delinquency, Cilt: 39, No: 1, s. 36-59.
ULUSOY; Meliha Demet, Nilfer zcan DEM#R ve Aylin Grgn BARAN
2005a Ebeveynlerin ocuk Yeti!tirme Biimleri ve Ergen Problemleri:
Ankara #li rne"i, Trk E$itim Bilimleri Dergisi, Cilt: 3, s.367-389.
ULUSOY, Meliha Demet, Nilfer zcan DEM#R ve Aylin Grgn BARAN
2005b Paralanm! Aile ve Genlerde Sapm! Davran!lar: Lise Son Snf
Genli"i rne"i, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi,
Cilt: 22, s.61-66.
UNNEVER, James, D., Francis T. CULLEN ve Robert AGNEW
2006 Why is Bad Parenting Criminogenic? Implication from Rival
Theories, Youth Violence and Juvenile Justice, Cilt: 4, No: 1, s.3-33.
WARR, Mark
1993 Parents, Peers and Delinquency, Social Forces, Cilt: 72, No: 1, s.247
- 264.
WARR, Mark
2005 Making Delinquent Friends: Adult Supervision and Childrens
Affiliations, Criminology, Cilt: 43, No: 1, s.77-105.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 247
WARR, Mark ve Mark STAFFORD
1991 The Influence of Delinquent Peers: What They Think or What They
Do, Criminology, Cilt: 29, No: 4, s. 851-866.
WELLS, Edward L. ve Joseph H.RANKIN
1991 Families and Delinquency: A Meta Analysis of the Impact of Broken
Homes, Social Problems, Cilt: 38, No: 1, s.71-93.
WIATROWSKI, Michael D., David B. GRISWOLD, ve Mary K. ROBERTS
1981 Social Control Theory and Delinquency, American Sociological
Review, Cilt: 46, No: 5, s. 52541.
WRIGHT, John Paul ve Francis T. CULLEN
2001 Parental Efficacy and Delinquent Behavior: Do Control and Support
Matter? Criminology, Cilt: 39, No: 3, s. 677-705.
WRIGHT, John P. Francis T. CULLEN ve Jeremy T. MILLER
2001 Family Social Capital and Delinquent Behavior, Journal of
Criminal Justice, Cilt: 29, No: 1, s. 1-9.
Halime NAL
Sosyoloji Ara!trmalar Dergisi / Journal of Sociological Research - 2010 / 2 248