TÜRKİYE CUMHURİYETİ

…………………………..ÜNİVERSİTESİ
………………………FAKÜLTESİ
………………………BÖLÜMÜ
STOKİYOMETRİ

PROJE NO.1
BİRİM SİSTEMLER
 Uluslararası Birim Sistemler

İçindekiler

1 Giriş

1.1 Tarihçe
1.2 Günümüzde Birim Sistemler

2 Birim Sistemler

2.1 CGS Birim Sistemi

2.2 MKS Birim Sistemi
2.3 MKFS Birim Sistemi
2.4 SI Birim Sistemi
2.5 İngiliz Birim Sistemi
2.6 Birim Sistemlerin Birbirine Çevrimi

3 Uluslararası Kuruluşlar ve Komiteler

4 Yazım Stili

5 Kaynakça

2
1 GİRİŞ

1.1 Tarihçe

Nesnelerin niceliğini ölçmek, insanlar için her zaman gerekli olmuştur. Alışveriş
sırasında satın alınan yiyeceklerin, giyeceklerin ölçümlerinden,, bir uzay aracı parçalarının
duyarlı çizimine kadar çeşitli nesneler, ölçüm gerektirir. Standart niceliğe birim denir.
Nesnelerin nicelikleri bu birimin katlarıyla ölçülür. Tarihsel süreç içinde gerekli oldukça, yeni
birimler belirlenmiştir. Uzunluk, kütle ve sıvı hacmi ticari alanda her zaman büyük önem
taşımıştır.

Yazılı tarihle başlayan ölçme teknikleri içinde ilk uzunluk standardı, parmak kalınlığı, el
genişliği, karış, ayak gibi orta boyuttaki bir insanın vücudundaki parça veya mesafelerden
yola çıkılarak oluşturulmuştur. Örneğin, Nil üzerinde Chaldees'te MÖ 4000 yıllarında
Firavun'un Dirseği yaygın bir standarttı ve 1 dirsek, 1/2 ayak, 2 karış, 6 el genişliği ya da 24
parmak kalınlığına eşit sayılıyordu. Bugünkü birimlerde, Firavun Dirseği 463,3 mm'ye denk
gelmektedir. MS 1101 yılında Kral I. Henry tarafından standart olması önerilen ve I.
Henry'nin burnundan el baş parmağına kadar olan mesafe olarak tanımlanan yarda kısmen de
olsa bugün hâlâ kullanılmaktadır.

Toplumlar arası ilişkilerin sıklaşması ile birlikte özellikle ağırlık ve uzunluk birimlerini
karşılaştıracak, bu konuda birliği sağlayacak bir ölçme sistemine ihtiyaç duyulmuş ve bilimsel
bir yaklaşım aranmaya başlanmıştır. 17.yüzyılın ortalarında Fransa'da uzunluk ve ağırlık
birimleri konusundaki karmaşayı gidermek ve bu konuda birliği sağlamaya yönelik sistematik
bir çalışma başlatılmıştır.

Zaman içinde gelişen teknoloji ile birlikte ortak bir birime ihtiyaç duyulması sonucu 1528
yılında, geçerli ölçme ve ağırlık sisteminin, dünyanın boyutlarından oluşturulması fikri
Fransız Fizikçi Jean Fernel tarafından ortaya atılmıştır. 1581 yılında Galileo'nun sarkacı
bulması, 1665 yılında Huyghens'in sarkacı zamanı kaydetmek için kullanması ve 1671 yılında
Picard'ın sarkacı uzunluk standardı olarak önermesi ölçü birliği ile ilgili olarak yapılan ilk
bilimsel çalışmalardır. Referans uzunluk olarak da Paris ile Amiens arasındaki mesafenin, bu
şehirden geçen meridyen boyunca ölçülmesi önerilmiştir. Daha sonraki yıllarda birçok değişik
fikir öne sürülmüş ancak 1790'lı yıllarda tekrar dünyanın çevresinden uzunluk birimi
türetilmeye karar verilmiştir.

Mart 1790'da Paris'te toplanan Bilim Adamları Akademisi'nin, Dunkirk-Barcelona

üzerinden geçen meridyenin 1/40.000.000'ini yeni referans uzunluk olarak kabul etmesiyle
uzunluk biriminin dünyanın özellikleri üzerinden türetilmesi gerekliliği tekrar gündeme
gelmiştir. Birimin adı da Yunanca Metrondan alınan Metre olarak kabul edilmiştir. 1793
yılında yapımına karar verilen metre prototipi, 25x40,5 mm kesite sahip saf platin bir
çubuktur. Bu yeni metre prototipi 22 Haziran 1799'da metrik sistemin uzunluk standardı
olarak, Hollandalı Jan Hendrik van Swinden tarafından Fransız otoritelere (Corps Legislatif)
sunulmuştur. Standart, aynı yıl Fransız Ulusal Arşivi'ne kaldırılmış ve Arşiv Metre olarak
adlandırılmıştır.

3
 Fransa'da 1837 yılında kabul edilen Ölçü ve Ağırlıklar Kanunu ile uzunluk ölçüleri için
metrenin tek geçerli birim olduğu açıklanmıştır. Bundan sonra geçen 30 sene içinde üretilen
25 metre prototipi bazı dünya ülkelerine dağıtılmıştır.

1869'da 12 ülke tarafından metrik sistemin resmen kabul edilmesinin ardından, birkaç
Fransız üye ve diğer ülkelerin temsilcilerinden oluşan CIM (Commission Internationale de
Metre) olarak adlandırılan bir komisyon kurulmuştur. 1870 Ağustos'unda Paris'te toplanan
CIM, metrenin yanı sıra kütle birimini de uluslararası standartlarda üretmeye karar vermiştir.
Ayrıca ondalık bir sistem olduğundan birimlerin ondalık katlarını, askatlarını temsil eden
standart önekler ve öneklerin sembolleri de tanımlanmıştır. SI sisteminin en pratik
özelliklerinden biri ondalık bir sistem oluşudur. Birimin büyüklüğü 10 sayısının pozitif veya
negatif tam sayı kuvvetlerini temsil eden çeşitli önekler kullanılarak değiştirilebilmekte yani
yeni birimler üretilebilmektedir.

1.2 Günümüzde Birim Sistemler

Bir cismin uzunluğunu sadece sayı olarak vermek hiç bir şey ifade etmez. Sayının yanında
birimi verildiğinde, ancak o cismin uzunluğunu değerlendirebiliriz. Her büyüklük ölçü sayısı
ve birim olmak üzere iki kısımdan oluşur (vektörel büyüklüklerde ölçü sayısı ve birimi ile
birlikte doğrultu ve yönünün de bilinmesi gerekir).

Birimler çok eski zamanlardan beri uluslarca kullanılmıştır. Ulusların kullandığı birimler çok
çeşitliydi, hatta çoğu bilimsel tanımdan yoksundu. Bu durum bilimin anlaşılmasını ve
gelişmesini zorlaştırmaktaydı. Bu karışıklık uluslararası anlaşmalarla önlenmiştir. Her bir
büyüklük için diğerlerinden apayrı bir birim tanımlamaya da gerek yoktur. Çünkü bütün
büyüklükler uzunluk, kütle (veya teknikte kuvvet) ve zamanın bir fonksiyonu olarak ortaya
çıktığından, bunlara ait birimlerle ifade edilebilirler. Bu büyüklüklere temel büyüklükler
denir. Temel büyüklüklerden türetilen büyüklüklere de türetilmiş büyüklükler denir. Birim
sistemlerinden uluslararası anlaşmalarla kabul edilmiş olan ve en çok kullanılan dört tanesi;
CGS mutlak birimler sistemi, MKS mutlak birimler sistemi, gravitasyonel “MKFS” birimler
sistemi ve uluslararası birim sistemidir (SI).

Tüm dünyada tek bir birim sisteminin kullanılması konusunda bilim ve mühendislik
çevrelerinde verilen büyük uğraşlara rağmen bugün iki birim sistemi yaygın olarak
kullanılmaktadır: İngiliz birim sistemi ve SI birim sistemi. SI sistemi, birimlerin onlu sisteme
göre düzenlendiği, basit ve mantıklı bir sistem olup, İngiltere dahil birçok endüstrileşmiş
ülkede kullanılmaktadır. Buna karşılık İngiliz sisteminde birimler arasındaki ilişkiler düzenli
bir yapıda değildir, örneğin 1 yarda’da 3 ayak (feet), 1 ayakta 12 parmak (inch) vardır. Bu da
sistemin kullanılmasını zorlaştırır. Bugün tümüyle metrik sisteme geçmemiş tek
endüstrileşmiş ülke Amerika Birleşik Devletleri’dir (ABD).

2 Birim Sistemler

2.1 CGS Birim Sistemi

Uzunluk, kütle ve zaman temel kavramları üzerine kurulmuştur. Bu üç temel kavram için
temel birim olarak santimetre (cm), gram (g) ve saniye(s) kabul edildiğinden santimetre,
gram, saniye veya kısaca CGS sistemi adını alır.

4
2.2 MKS Birim Sistemi

Bu sistemde temel kavramlar yine uzunluk, kütle ve zamandır. Elektrikte, akım şiddeti de
temel kavramlar arasına girer. Temel birimler olarak, uzunluk için metre(m), kütle için
kilogram(kg), zaman için saniye(s) ve akım için amper(A) kabul edildiğinden kısaca MKS
veya MKSA sistemi olarak bilinir.

CGS Birim Sistemi MKS Birim Sistemi

Büyüklük
Birim Birim
Adı Sembolü Adı Sembolü
Uzunluk Santimetre cm Metre m
Temel

Kütle Gram g Kilogram kg

Zaman Saniye s Saniye s

Yüzey Santimetre kare cm2 metre kare m2

Hacim Santimetre küp cm3 metre küp m3

Türetilmiş

Hız Santimetre/saniye cm/s metre/saniye m/s

Kuvvet dyne dyn Newton N

Enerji erg erg joule J

2.3 MKFS Birim Sistemi

Kütle yerine kuvveti temel kavram kabul eden bu sistemde, temel birimler uzunluk için metre
(m), kuvvet için 1 kg kütleye Paris’te etkiyen yerçekimi olan kiloforce (kf) ve zaman için
saniyedir (s). 1 kg kütleye etkiyen yerçekimi her yerde aynı olmadığı için bu sistem mutlak
bir birim sistemi değildir. Bu sistem daha çok mühendislikte ve halk arasında
kullanılmaktadır. MKFS sisteminde kütle için özel bir birim yoktur. 1 MKFS kütle birimi
9,81 kg olup, 1 kilogram kuvvetin etkisiyle 1 m/s2’lik ivme kazanan cismin kütlesi olarak
tanımlanır.

5
 MKFS Birim Sistemleri
Büyüklük
Birim
Adı Sembolü
Uzunluk metre m
Temel

Kuvvet kiloforce kf

Zaman saniye s

Yüzey metre kare m2

Hacim metre küp m3

Türetilmiş

Hız metre/saniye m/s

Kütle mkfs kütle birimi mkfs kütle birimi

Enerji kiloforce metre kfm

2.4 SI Birim Sistemi

Uluslararası Ölçüler Konferansı’nın 1971’de yaptığı toplantıda, en temel büyüklüklerden

(zaman, kütle, zaman) başka, dört temel büyüklüğün daha birimlerini içine alan uluslararası
birim sistemi tanımlanmıştır. Uluslararası birim sistemi, MKS birim sistemini kapsar. SI birim
sistemi en önemli birim sistemidir.

SI Birim Sistemi
Büyüklük
Birim
Temel

Adı Sembolü Adı Sembolü

Uzunluk l metre m
Kütle m kilogram kg
Zaman t saniye s
Elektrik akımı i amper A
Termodinamik sıcaklık T kelvin K

6
 Madde miktarı n mole mol
Işık şiddeti I candela cd
Yüzey A metre kare m2
Türetilmiş

Hacim V metre küp m3

Hız v metre/saniye m/s
Kuvvet F newton N
Enerji E joule J

Tablo 1. Özel adları olan SI türetilmiş birimleri

2.5 İngiliz Birim Sistemi

SI birim sisteminde kütle, uzunluk ve zaman birimleri sırasıyla kilogram (kg), metre (m) ve
saniye (s)’dir. Bu birimler İngiliz sisteminde aynı sırada libre-kütle (libre-mass), ayak (foot,
ft) ve saniye (s) ile ifade edilmektedir. İngiliz sisteminde kuvvet esas boyutlardan biri kabul
edilir ve türetilmemiş bir birimle gösterilir. Bu durum birçok bağıntıda bir boyutsuz sabitin
(gc) kullanılmasını zorunlu kıldığından, karışıklığa veya hataya neden olabilir.

7
2.6 Birim Sistemlerin Birbirine Çevrimi

Uzunluk

SI Dışı Birimler Simge SI Eşdeğeri

inch in 25,4 mm = 0,0254 m
foot ft 0,3048 m
yarda yo 0,9144 m
mil (kara) mi 1,609 x103 m = 1,609 km
mil (deniz) na-mi 1,852x103 m = 1,852 km
Angstorm Å 1.0 x10-10 m = 0,1 n m
mikron µm 1.0 x10-6 m

Kütle

SI dışı birimler Simge SI Eşdeğeri (kg)

Libre kütle Ibm 0,4536
British Short ton (2000 Ibm) — 907,2
Ton (metrik) t 1000
Gram g 10-3
Slug — 14,59
Kırat — 2.0 x10-4
Greyn (grain) gr 6.47989 x 10-5
Ons (ounce) Oz 2,83495x10-2

Kuvvet

SI dışı birimler Simge SI Eşdeğeri

Libre kuvvet lb-f 4,448 N
British ton-kuv. (2000 Ibf) —
Ton (metrik) (100 kg-f) — 9,807x103 N
Kilogram-kuvvet kp 3,807 N
Dyn g.cm/s2 105 N

Basınç

SI dışı birimler Simge SI Eşdeğeri (Pa = N/m2)

Atmosfer (standard) atm 1,0133x105 Pa
Atmosfer (kg/cm2) at 9,8067x104 Pa
Bar bar 1x105 Pa
Milibar (10-3 bar) mbar 1x102 Pa
Dyn/cm2 dyn/cm2 1x10-1 Pa
foot su sütunu ft. H2O 2,9889x105 Pa
inch su sütunu in. H2O 2,4908x102 Pa
inch cıva sütunu in. Hg 3,3864x103 Pa
Metre su sütunu m H2O 9,8064x103 Pa
Milimetre su sütunu mm H2O 9,8064 Pa

8
Metrik ton-f/m2 t/m2 9,8064x103 Pa
Libre/inch2 (lb-f/inch2) psi 6,8950x103 Pa
Kp/inch2 ksi 6,8950x106 Pa
Libre-f/ft2 lbf/ft2 47,88 Pa

Güç

SI dışı birimler Simge SI Eşdeğeri (W = J/s)

Btu/saat (İT) Btu/h 2,9307x10-4
Kalori/saat (İT) cal/h 1,1630x10-3
Kalori/dakika (İT) cal/min 6,9780x10-2
Erg/saniye erg/s 1.0x10-7
Beygirgücü (metrik) PS 7,3550x102
Beygirgücü (elektrik) Hp 7,46x105
Beygirgücü (Su) Hp 7,4604x102

Termodinamik Sıcaklık

3 Uluslararası Kuruluş ve Komiteler

• CGPM (Conférence Générale de Poids et Mesures):

Uluslararası Ağırlıklar ve Ölçü Konferansı her dört yılda bir Paris'te toplanan
konferans, bugün sayısı 51 olan üye ülkelerin yetkililerince oluşturulur ve uluslararası
metroloji sisteminin koordinasyonundan sorumludur. Türkiye CGPM üyesidir ve
Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından temsil edilmektedir.
• BIPM (Bureau International de Poids et Mesures):
Uluslararası Metroloji Enstitüsü Paris'in Sevr banliyösünde bulunan Enstitü bütün
dünyada yapılan ölçümlerin doğruluğundan ve farklı ülkelerde yapılan ölçümlerin
birbirleri ile denkliğinden sorumludur. Bu enstitünün her endüstrileşmiş ülkede teknik
bir muhatabı bulunmakta (ulusal metroloji enstitüleri) ve BIPM'in uzmanları ulusal
metroloji enstitülerinin uzmanları ile beraber çalışarak ülkeler arasındaki ölçüm
denkliğini oluşturmak için faaliyet göstermektedir. BIPM metroloji dünyasının en
saygın yayını olan Metrologia dergisini de yayınlamaktadır. Türkiye, TÜBİTAK
Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) ile BIPM'in faaliyetlerine katılmaktadır.

9
 • CIPM (Comité International de Poids et Mesures):
Uluslararası Ağırlıklar ve Ölçü Komitesi Metre Konvansiyonu tarafından oluşturulan
ve uluslararası metroloji sisteminin günlük işleyişinden sorumlu kuruluştur. Gizli oyla
metroloji dalında saygınlığı olan bilimadamları arasından seçilen 18 kişiden oluşur ve
BIPM'in faaliyetlerinden sorumludur. CIPM üyeliği süresiz olup, ölüm veya istifa yolu
ile boşalır. Boşalan her üyelik için geri kalan 17 üye seçim yapar ve CGPM'in onayına
sunar. Her yıl Ekim ayında Paris'de toplanan CIPM, aynı zamanda CC (Consultatif
Comité) adı verilen Teknik Komiteler aracılığı ile dünyadaki metroloji alanındaki
bilimsel faaliyetleri koordine eder. Teknik Komitelere katılacak ülkeler ve
laboratuarlar bilimsel ve teknolojik yeteneklerine göre dört yılda bir CIPM tarafından
belirlenir.

4 Yazım Stili

• Bir şahıs adından türetilmişler dışındaki semboller küçük harfle yazılır. Örneğin
basınç birimi Blaise Pascal'a atfen verilmiştir, dolayısıyla onun sembolu "Pa" olarak
yazılır, ama sembolün kendi "pascal" olarak yazılır. Buna tek istisna litredir, çünkü
orijinal sembol olan l, 1 sayısına çok fazla benzemektedir. Amerikan Milli Standartlar
ve Teknoloji Kurumu (National Institute of Standards) bu yüzden "L" kullanılmasına
karar vermiştir; bu kullanım ABD, Kanada ve Avustralya'da yaygın olarak kullanılır.
El yazısı "ℓ" bazı ülkelerde, özellikle Japonyada yaygındır ama bu halen herhangi bir
standartlar kuruluşu tarafından resmen desteklenmemiştir.
• Birimler kelime olarak yazıldıkları zaman eğer kullanılan dil çoğul ekini
gerektiriyorsa (İngilizce, Fransızcada -s eki gibi) çoğul eki alırlar ama sembol olarak
yazıldıkları zaman çoğul eki eklenmez.
• Sembollere, eğer cümle sonunda değillerse, nokta konmaz (örneğin, "kg." değil "kg").
• Tipografik olarak sembollerin eğri değil dik yazılması tercih edilmelidir, eğri yazılan
matematik değişkenlerden (örneğin, kütle için m, uzunluk için l gibi) ayırt edilmelerini
sağlamak için .
• Sayı ile sembol arasında bir boşluk konmalıdır (örneğin "2,21 kg" veya "22 °C"). Bu
kuralın istisnaları düzlemsel açılar için kullanılan derece, dakika ve saniye
sembolleridir (°, ′ ve ″), bunlar sayıdan hemen sonra konur.
• Ondalık haneleri üçlü gruplar halinde gruplandırmak için boşluklar kullanılabilir
(başka yazım sistemlerinde nokta veya virgül kullanılmasından, örneğin 1,000,000
veya 1.000.000, farklı olarak). Basımda bu amaç için kullanılan boşluk, kelimleri
ayıran boşluktan daha kısadır.
• 2003'te toplanan Ağırlık ve Ölçümler Genel Konferansı'nın (CGPM) 10. kararı,
ondalık ayırıcısının ya nokta ya da virgül olabileceği şeklindedir. Pratikte İngilizce'de
nokta kullanılır, çoğu Avrupa dilinde virgül kullanılır.
• Birden fazla birimden oluşmuş semboller birbirlerine ya bir orta nokta (·) ya da bir
boşlukla bağlanır (örneğin, N m veya N·m).
• Bir birimin başka bir birime bölünmesinden oluşan semboller ya bir bölme işareti (/)
ile bağlanır ya da negatif üsle gösterilir. Örneğin "metre bölü saniye", "m/s" veya "m s-
m
1
", "m·s " veya s olarak yazılır. Eğer sonucun ne anlama geldiği belirsizse bölü
-1

işareti kullanılmamalıdır, örneğin "kg/m·s2" yerine "kg·m-1·s-2" tercih edilmelidir.

10
5 Kaynakça

- “SI” Uluslararası Birimler Sistemi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi

Mühendislik Fakültesi Yayım, Ankara, 1981.
- Çengel, Y.A, Boles, M.A, Mühendislik Yaklaşımıyla Termodinamik, Çeviren:
Ali Pınarbaşı, ISBN: 987-975-6240-26-7, İzmir Güven Kitabevi, Temmuz
2008, İzmir.
- http://www.nigmetkoklu.com/pdf/tbi/tbidn/Birim_ve_Birim_Sistemler.pdf
- Wikipedia
- International System of Units From NIST: http://physics.nist.gov/cuu/Units/

11