Yeniden

NSAN NSANA
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Psikoloji Blm'nden lisans
diplomas alan Doan Ccelolu, ABD'de Univesity of Illinois'de Dil
Psikolojisi (Psikolinguistik) alannda doktora yapmtr. Daha sonra
stanbul niversitesi, Hacettepe niversitesi ve Boazii niversitesi'nde
retim yesi olarak grev yapan Ccelolu; bu arada bir yl sreyle
Fulbight bursuyla ziyareti profesr olarak University of California,
Berkeley'de aratrma yapmtr.
Doan Ccelolu'nun uzmanlk alan alglama, renme ve dil
psikolojisidir. Bilimsel yaynlarnn birounu iletiim konusunda
yapmtr; bu yaynlar, ayn toplumda yetimi insanlar arasndaki
iletiim ilikilerini olduu kadar, farkl toplum ve kltrlerde yetimi
kiilerin iletiim ilikilerini de kapsar.
Halen California State University, Fullerton'da Office of International
Education and Exchange'de (ABD) direktr yardmcs olarak grev yapan
Doan Ccelolu, renme Psikolojisi, Eletirel Dnme, Alglama
Psikolojisi, Bilisel Psikoloji vc Kltrler Aras letiim alanlarnda
dersler vermektedir.
:::::::::::::::::
Doan Ccelolu
Yeniden
nsan nsana
8. Basm
:::::::::::::::::
SUNU
Gzden geirilerek geniletilmi bu bask iki ksmdan oluuyor. Birinci
ksmda insan ilikilerinin temelini oluturan iletiim sreleri, bizim
topluma zg gzlemlerle ayrntl olarak; sunuluyor. kinci ksmda,
iletiim ilikilerinin temelinde yatan kltrel varsaymlar erevesinde,
toplumumuzda yer alan baz iletiim olaylar inceleniyor.
nsan nsana daha nceki basklarnda byk ilgi grm ve toplumun
deiik kesimlerinden olumlu eletiriler almtr. Kitabn daha nceki
basksnda ele alnan bireysel ilikilerin tesinde, toplum ve kltr
sorununa da deinildii iin, imdiki geniletilmi yeni basksnn daha
da ilgi ekeceini umuyorum.
Deerli karikatrist Erdoan Bozok'un izgileri; iletiim gcn
arttrmakta ve kitaba dilin tesinde ayr bir anlatm zenginlii
getirmektedir. Aziz Nesin, baz hikayelerini almama izin vererek, benim
anlatm gcmn tesindeki renkli insan manzaralarn ve onlarn bize zg
ilikilerini, kitapta yanstmama olanak salad. Her iki sanatya da
destekleri iin teekkr ediyorum. Deiik gazete ve dergilerde kan
yazlarnn bazlarn konu aldm etin Altan, Refik Erduran, Hasan
Pulur gibi yazarlarn katklarnn nemini de, ayrca belirtmek isterim.
Kitabn yazm sresince, deiik aamalarda msveddeleri okuyan Can
Bruce, Aye Ccelolu, Nuri akr, Tanju ataltepe, Tayfun ataltepe,
Sinan ilesiz, Ahmet Derviolu, Yonca Derviolu, ffet Dorken, stn
Dkmen, Jlide Even, Mehmet Metin, Ycel Perinek, Necla Sarkaya, Berkay
avkay ve Abdurrahman Tanren'e; konularn konumu ve kitabn slubuyla
ilgili nemli redaksiyonlar yapan Remzi Kitabevi sahibi ve yneticisi Erol
Erduran'a teekkr ederim. Her bir eletirmen, hem ierik, hem de yazm
ynnden nemli katklarda bulundu.
NDEKLER
I. Ksm:
YAAMI ZENGNLETREN YA DA
FAKRLETREN SHRL OLAY:
BREYLER ARASI LETM SREC
1. Bir iir ve Dndrdkleri
2. letiim Dzeyleri
3. Kelimelerin tesinde: Szsz letiim
4. letiim ve Alglama:
5. letiim Benimle Balar: Kendini Tanma
6. Aramzda Byk Engel: Savunucu letiim
7. itmek ve Dinlemek
8. Srtme ve atmalar
9. letiim ve Toplum
II. Ksm:
DEEN TRK TOPLUMU NDE LETM
10. letiim Manzaralar
11. Kltr ve letiim
12. imizde atan ki Farkl Dnya
:::::::::::::::::
BRNC KISIM
YAAMI
ZENGNLETREN
YA DA
FAKRLETREN
SHRL OLAY :
BREYLER ARASI
LETM SREC
:::::::::::::::::
Birinci Ksmda, bireyler arasndaki iletiim sreci incelenecek.
Bireyler arasndaki iletiim sreci, insan olarak bizi sosyal varlk
yapan, yaam zenginletiren ya da fakirletiren nemli bir olaydr.
Bireyler arasndaki iletiim, belirli bir toplumsal ve kltrel ortamda
yer alr. Bu nedenle, sk sk toplumumuzdan rnekler vermeye altk;
ayrca, kitapta yer alan Erdoan Bozok'un izgileri ve Aziz Nesin'in
ykleri de, insanmzn psikolojik ve kltrel renklerini gz nne
seriyor.
:::::::::::::::::
1
Bir iir ve Dndrdkleri
--Yola knca her sabah;
Bulutlara selam ver.
Talara, kulara,
Atlara, otlara,
nsanlara selam ver.
Ne grrsen selam ver.
Sonra karp cebinden aynan
Bir selam da kendine ver.
Hatrn kalmasn el gn yannda
Bu dnyada sen de varsn!
letir dostluunu varla,
Bir ksm seni de sarsn.--
stn Dkmen
Gle yzl, sakin bir renciydi stn Dkmen. Hacettepe niversitesi
Psikoloji Blm retim yeleri ve rencileri tarafndan sevilen bu
gen, bir gn retmekte olduum --Kiiler Aras letiim Psikolojisi'
dersinden sonra bana yaklam ve her zamanki sklgan tavryla, --Hocam
bir iir yazdm, ok zamannz almazsa sizin okumanz istiyorum;'
diyerek yukardaki iirini bana vermiti.
Her gen belirli devrelerde ak olmu, iir yazmak hevesine kaplm ve
kendini dinleyecek anlayl birini aramtr. Byle bir air olma
heveslisiyle kar karya olduumu dndm. imden, --stn, iini
dkecek baka adam bulamadn m?-- duygusunu geirirken, onu incitmemeye
zen gstererek, --Evde okuyaym, daha sonra konuuruz,' dedim.
iir ilk okuyuta beni kucaklad; yaamla olan bamn glendiini,
kendimle olan ilikimin arttn hissettim; sevgi dnyamn kaplar
ald. Gle yznn ve sklganlnn arkasnda, stn Dkmen'in gnl
zenginliini grebildim. O aylarda, nsan nsana kafamda son eklini
alyordu. Kitabma, sevgi kaplarn aan bu iirle balamaya karar
verdim.
nsan nsana'nn ilk basmndan 10 yl sonra stn'le konutuumda
rendim ki, bu iir, kitabn basmndan sonra defalarca Trk radyo ve
televizyonunda okunmu. stn, benimki gibi, okuyucunun da gnl kapsn
am; Trkiye'nin sevgi okyanusuna kendi katksn yapm.
Neden Bu iir?
Evet, ilgin bir sorudur bu: Bu iir neden bu kadar sevildi? Sorunun
cevabn iirin iki zelliinde buluyorum: (1) nsann kendine deer
vermesi ve sevecenlikle, hogryle kendini kabullenmesi. (2) Yaltlm,
kopuk, kaybolmu insan deil; kendiyle, toplumuyla, doayla ve evrenle
iliki kurmu bir insan dile getirmesi. liki iinde olan insan yalnz
deildir; gnl cokun, yaam anlaml, umutlu bir kiidir.
letiim gerei
erii ne olursa olsun, bir sorunu zmek iin insanlarn dnce
alveriinde bulunmalar, bir baka deyile, iletiim kurmalar gerekir.
Uygarca konuma ve tartma becerisinin gelitirilmemi olduu toplumda,
bir sorunu zmek amacyla balatlan etkileim, ksa srede srtme ve
atmaya dnr. Bylece, varolan zmek yle dursun, soruna yenileri
eklenir; dnyann birok lkesinde grlen kanl atmalarn
kkeninde,.bilinsiz koullar altnda yaratlan sosyal ortamdaki iletiim
dzensizlii yatar.
Toplumsal sorunlarn demokratik zm iin karlkl, iki ynl
iletiim gereklidir. Byle bir iletiim gerekletirilmedii srece,
sorunlarn zmnne ulalamaz. Gc o anda elinde bulunduran otorite
emir vererek, toplumsal soruna bir zm getireceine inanabilir. Ancak
iletiim kurmadan ortaya atlan ve zorla kabul ettirilen bu tr --zm--
biimlerinin mr, emri veren iktidarn mr kadar olur; iktidar
deiince, yeni otorite eski emri ortadan kaldrr ve ou kere, ncekine
taban tabana zt, yeni emirler verir. Zamanla srtmeler oalr, bu tr
keyfi emirler daha derin toplumsal buhranlara yol aar. Trk eitim,
ekonomi ve ynetim tarihi, bu tr keyfi --emir-- rnekleriyle doludur.
Niin uygarca iletiim kuramyoruz? Demokratik yaam gerekletirmi
demokratik toplumlarn insanlarndan daha m az yetenekliyiz? Elbetteki
hayr! Kitabn tmnde, insan ilikilerinin toplumsal ve bireysel
ynlerini inceleyerek, bu soruya bir cevap arayacaz.
Din esinin ar bast geleneksel otoriter kltr, demokratik bir
toplumun temelinde yatan iletiim becerilerini iermez. Demokratik yaam,
yeni iletiim becerilerini renmeyi zorunlu klar. letiim becerileri
bolukta olumaz; yeni bir dnya ve yaam anlay iinde doar ve
geliir.
Cumhuriyet hkmetlerinin eitim seferberliine girmesi ve insan
potansiyelini deerlendirmek istemesinin temelinde, zgrlk demokratik
bir toplum yaratma amac yatar. Kiiler aras ilikilerde daha az
srtmesi olan, kavgaya dntrmeden sorunlarn zebilen, ac yerine
mutluluun, kin ve nefret yerine destek ve hogrnn yelendii Trk
toplumu, kendini deerli bulan, sevgi ve anlayla evresindekilerle
iletiim kuran insanlarla kurulabilir.
NSAN LKLER NN NEML?
Demokratik ada toplum olabilmek iin yeni iletiim becerileri
kazanlmas gerektii belirtildi. imdi, yle bir soru aklnza
gelebilir: letiim sadece toplumsal amalar gerekletirmek iin mi
gereklidir? Hayr! letiim, aslnda hem kiisel, hem de toplumsal bir
sretir. Bir baka deyile, iletiim, iki kiiyi iliki iine sokan
psikososyal bir sretir. Toplumsal sonularn altnda bireysel
davranlar yatar; sosyal gerek, bireyin kiisel yaamndan geerek
biimlenir.
nsan, ilikileri iinde srekli yeniden tanmlanan bir varlktr; dier
insanlarla hi ilikisi olmayan bir insan dnlemez. Baka bir deyile,
demokratik toplum yaratabilmek iin, nce bireylerin kendi gnlk
yaamlarnda, dier kiilerin grlerine saygl ve hogrl olmay
renmeleri gerekir. Bu amala gelitirilmi yeni iletiim becerileri, hem
bireyin, hem de toplumun yaamma zenginlik ve saygnlk getirir.
Bir insann ilikilerinin nitelii, o insann yaamnn kalitesini
belirler. liki sorunlar, gerekte iletiim yani dnce alverii
sorunlardr ve yaamn deiik ynlerinde kendini gsterir. Aile
yaamnda anne-babanzla aranzda bu tr sorunlar yer alabilir:
Fikirlerinizi dinlemiyor, dncelerinizi srekli olarak bir kenara itiyor
olabilirler. Ne zaman konumaya kalksanz, kendinizi bir tartma iinde
buluyor olabilirsiniz.
Anne ya da baba sizseniz, ocuklarnzla aranzda bu tr srtmeleri
siz de gzlemlemekte olabilirsiniz. Bu tr iletiim sorunlar, einiz,
nianlnz ya da arkadalarnz arasnda da sz konusu olabilir;
arkadalk, meslek seimi, para harcama gibi konularda farkl grlere
sahip olduunuz iin, evrenizdekilerle srekli srtme iinde
olabilirsiniz.
Kiilerle iliki kurma. ynteminizden honut olmayabilirsiniz. Daha
yakn arkadalk ilikileri kurmak istediiniz halde, evrenizdekilerin
size ilgisiz kaldn, konutuunuz zaman sizi pek dinlemediklerini,
hatta konumanz ou kez skc bulduklarn biliyor ve bu durumu
deitirmek istiyor olabilirsiniz.
Baz kimseler fazla konutuklar, karlarndakilere konuma frsat
vermedikleri iin bir iletiim sorunlar olduunu dnrlerken,
dierleri, srekli szleri kesildii halde hi seslerini
karamadklarndan ikayetidirler. Kimileri, en son sylenecek sz ilk
bata sylediklerinden balarnn sk sk derde girdiini dnrken,
bakalar, az ve z konumay beceremediklerinden, sz uzatarak
kardakinin ilgisini yitirdiklerinden yaknrlar.
Burada iletiim sorunlarnn bir listesini yapmann anlam yok; ancak u
noktay yeniden vurgulamakta yarar var: letiim sorunlarn zmeden
doyumlu bir yaam srdrmek olanakszdr. Yeni kiilerle tanmaktan
utanan, tant kimselerle anlaml ilikiler gelitirmesini beceremeyen
kimse, bu yzden yalnzlk iinde olduunu bilebilir; ne var ki, daha
anlaml derin ilikiler gelitirmek iin ne yapmas gerektiini
bilmeyebilir. Bu kiinin, salkl bir kiiliin yan sra iletiim
becerileri de gelitirmesi gerekir.
nsanlarn ou, doyumlu bir yaam gerekletirme abas iindedir: Uzun
yllar okula gitme, meslekte ykselmeye abalama, aileyi en rahat dzeyde
yaatmak ve ocuklar en iyi biimde yetitirmek iin urama, anlaml ve
doyumlu bir yaam gerekletirebilmek iindir. Doyumlu yaam
gerekletirme ynnde en nemli ara ise, iletiimdir.
letiim sorunlarnn zm, iyi niyetli ve bu sorunlarn altnda yatan
psikososyal srelerin bilinmesine baldr. letiim konusunda
bilinlenme, kiiye nemli etkileim olanaklar salar. Bu olanaklardan
yararlanarak, doyumlu bir yaam gerekletirmek, kiinin kendini deerli
grmesiyle balar. stn Dkmen'in iirsel diliyle sylersek, --Bir selam
da kendimize vermemiz;' gerekir. Bir insan olarak kendimizi anlaml
grebilmemiz ise, --Bu dnyada bizim de var olduumuzu, dostluumuzu tm
evrene ynelttiimizde, bir ksmnn bizi de saracan,' bilmemizden
geer. Bir baka deyile, i ve d dnyayla anlaml ilikiler iinde olan
bir insan olmamz gerekiyor.
Matematiksel dille sylenirse, iletiim konusunda teknik bilgiler ve
beceriler gerekli, fakat kendi bana yeterli deildir. letiim bilgi ve
becerilerinin arkasnda gnl zenginlii, sevgi, anlay ve hogr
olmaldr. Bu temel olmadan her trl iletiim becerisi, yaln ve anlamsz
bir egzersizden ileri gidemez: Bilinsiz bir temel zerine kurulmu
zenginlik, dinamik gcnden yararlanlmayan bir alayana benzer. nsan
iletiimi, hem kafa hem de gnl zenginlii ister: Biri olmadan dierinin
etkinlii yoktur.
Bir lkenin trafik dzeni, o toplumun insan ilikilerini yanstan nemli
gstergelerden biridir. Trafik, ara kullanan kiilerin birbirleriyle
kurduklar ilikilerin tmn ifade eder. Bir lkedeki trafik dzenine
bakarak, insanlarn birbirlerine nasl bir tavr iinde olduklarn
gzlemleme olana vardr. Gnlk yaammzn nemli bir paras olan
trafikteki davranlara, bu amala, ksa bir gz atalm.
TRAFK KAZALARI -LETM KAZALARI
Her gn karlalan --trafik sorunlar-- aslnda kiiler arasnda
ortaya kan --iliki sorunlar--nn tipik bir rneidir. Trafik yasas,
ara kullanan kiilerin ilikilerini dzenleyen kurallar kapsar. Tat
gibi somut bir nesne ile, srclk gibi ak seik gzlemlenebilen bir
davran ierdii iin, trafikte aksayan ynleri grmek daha kolaydr.
nsan ilikilerinde aksayan ynleri gzlemleyebilmek trafikte olduu kadar
kolay deildir; daha st dzeyde bir alglama becerisi gerektirir. Bu
nedenle sze, gzlemlemesi kolay olan trafik sorunlarnn tartmasyla
balayalm.
Trkiye'nin trafik dzeninin bozukluundan sz edildiini iitmeyen
kalmamtr. Trafik kazalaryla ilgili haberler, ou kez, gazetelerin ilk
sayfalarnda yer alr. Yln belirli bir haftas --Trafik Haftas-- olarak
adlandrlarak ister src, isterse yaya olsun, vatandan trafik bilgisi
artrlmaya allr. Yurt dnda, daha gelimi lkelerde bir sre
bulunmu kimseler, o lkelerdeki trafik dzeniyle yurdumuzdaki trafik
dzenini karlatrarak --Bizde niin onlar gibi dzenli bir trafik
yok?-- diye yaknr.
Ksacas, Trkiye'nin trafik dzeninin karmakark, babozuk olduu
sylenir. Avrupa ya da Amerika toplumunun anlay iinde
deerlendirilirse, trafiimizin gerekten byk bir babozukluk iinde
olduu grlr. Ne var ki, Trk toplumunun yaamn ynlendiren geleneksel
kltr anlay erevesinde baklrsa, Trk trafiinde tutarl bir dzen
gzlenir.
Trkiye'deki trafiin temelinde bulunan ve onu biimlendiren kurallar,
toplum yaamn yneten temel anlaytan kaynaklanr. Bu nedenle, gnlk
trafik yaammzda uygulanan kurallar, Batl lkelerin trafik
kurallarndan doal olarak farkldr. Kitapta yazl olan trafik yasas
Batl lkelerin kurallarna yakn der; ama, sokakta uygulanan trafik
yasas Trk toplumuna zgdr ve insan ilikilerini yneten temel anlay
yanstr. rnein, --byk aracn gei stnl (vardr)-- kural bize
zg, trafik yasasnda bulunmayan, oysa uygulamada geerlii olan bir
kuraldr. Yine, --erkek src kadn srcden stndr; kadn src
erkek srcye yol vermeli ve onun nne gememelidir-- kural,
toplumumuza zg, trafik yasasnda olmayan bir kuraldr.
Trafik yasasnda bulunmayan, ama Trkiye'de uygulamada kullanlan
yukardaki rneklere benzer daha birok --gizli kural-- gsterilebilir:
--Duruma gre krmz kta durulmayabilir--, --Trafik polisi tandksa
ceza yazmaz--, --Taksi ofr, zel ara kullananlardan daha
ayrcalkldr--, --Resmi aralara ceza yazlmaz-- v.b.
Yukarda da belirtildii gibi, trafik, aral insanlarn ilikisi olarak
tanmlanabilir. Ne var ki bu iliki, snrlar ve kullan biimleri iyice
belirlenmi yerlerde, yani yollarda yer alr. Bu snrlandrmaya ramen,
yol zerinde trafik ilikileri iinde olan kimselerin davranlaryla, yz
yze konuan insanlarn iletiim ilikileri arasnda byk benzerlikler
bulunur.
Baz kimselerin, konutuklar kiilerin szlerini srekli olarak
kestiklerini gzlemisinizdir. Bu kiiler szlerini kestikleri kimselerden
sosyal mevki, prestij ya da ya ynnden, byk bir olaslkla, daha
--byk--trler. Sosyal itibar ynnden --byk-- olan bu kiiler,
karsndaki sanki konumuyormu gibi, istedikleri anda sze balar. Bu
davran biimiyle, trafikte byk aralarn kendilerinden daha kk olan
aralarn yollarn kesmeleri, sanki kk aralar yokmu gibi
davranmalar arasndaki benzerlik ne denli arpc, deil mi?
Bir aracn srcs, yolda kendinden baka ara yokmu gibi davranrsa,
trafik kazas olur. Bir kii konuurken, karsndakini nasl etkilediini
dnmeden, kendi bildii ynde istediini sylerse, ayn trafikte olduu
gibi, --iletiim kazalar-- ortaya kar. nsan ilikileriyle ilgili bu
kazalarn sonucunda da --yaralananlar-- ve --lenler-- vardr: Ksenler,
ayrlanlar ve gcenenler --yarallar--, kendi iine kapanp yalnzla
gmlenlerse --lenleri-- oluturur.
letiim kazalar, trafik kazalarnda olduu gibi, kazalara yol aan
nedenler bilindii derecede azaltlabilir. letiim konusunda bilgi edinen
birey hem kendini, hem de evresindekileri daha iyi deerlendirir ve
anlar. Kendi davranlarn deerlendirebilen kimse, kurmu olduu
ilikilerin temelinde yatan psikolojik sreleri anlar ve farkna varmadan
ortaya kan --iletiim kazalar--n nleyebilme olanana kavuur.
SZN KISASI
Bir kiinin kendinden holanmas ve kendini dier insanlarla, doayla
iliki iinde grmesi, yaamnn anlaml olmasn salar. Gergin bir
toplum iinde yayoruz; kiileri kuatan bu gerginlie esir dmemek
iin, kiinin kendisiyle ve evresiyle, bilinli iliki kurmas gerekir.
Bilinli iletiim, anlaml yaama, anlaml yaam da sakin ruh halinin
gelimesine yol aar.
Trk insan zgrlk ada anlayn toplumumuzda kk salmas ve
filizlenmesi iin --iletiim gereini-- benimsemeli ve zaman kaybetmeden
uygulamaya koymaldr. zgr ortam iinde yaplan iletiim, toplum
sorunlarnn zmne olduu kadar, kiiler aras sorunlarn zmne de
katkda bulunur.
letiim alkanlklarnn bazlar, trafik ilikilerinde grlr.
Trafik kazalar nasl l ve yarallar ortaya karyorsa, iletiim
kazalar da --l-- ve --yarallar-- ortaya karr. Bu tr --l-- ve
--yarallar'n says azaldka toplumumuz daha salkl olur.
:::::::::::::::::
2
letiim Dzenleri
:::::::::::::::::
Birinci blmden sonra okuyucu umarm, iletiim gereini anlam, insan
ilikilerinin yaamn hem zn hem de erevesini oluturduunu kabul
etmitir. Bu blmde, iletiim dinamiini gzden geirerek, iletiim
varsaymlarn ve iletiimin iki dzeyini inceleyeceiz.
TEMEL LETM VARSAYIMLARI
Aada ele alnan temel iletiim varsaymlar Amerikal bilim adamlar
Paul Watzlawick, Janet H. Beavin ve Don D. Jackson'n (1967) Pragmatics of
Human Communication adl kitabnda ileri srlmtr. O zamandan bu yana,
insan etkileiminin dinamiini aklamada, bu varsaymlar sk sk
kullanlmhr.
Watzlawick, Beavin ve Jackson; be temel varsaym nermitir. Bu be
temel varsaym unlardr: l. letiim kuramamak olanakszdr; 2.
letiimin iliki ve ierik dzeyleri vardr; 3. Mesaj alveriindeki
dizisel yapnn kendi bana bir anlam vardr; 4. Mesajlar szl ve
szsz olarak iki tiptir; 5. letiim kuran kiiler ya Eit ya da Eit
Olmayan ilikiler iindedir. Olduka kapsaml olan bu varsaymlar iletiim
olaylarn incelemek isteyen bilim adam iin temel bir ereve oluturur.
letiimin ilk temel varsaym, iletiim kurmann zorunlu oluundan,
daha dorusu iletiim kuramamann olanakszlndan sz eder. Bu nedenle,
temel iletiim varsaymlarnn tartmasna onunla balyorum.
letiim kuramamak olanakszdr
Watzlawick, Beavin ve Jackson --davran--n kartnn bulunmadn,
baka bir ifadeyle, --hibir ey yapmama--nn dahi, davran olduunu
ifade ederler. Bu nedenle, hareket etmek ya da bir ey sylemek kadar,
hareket etmemek ya da susmak da bir davrantr ve anlaml bir mesaj
oluturur. Bu tr gzlemlerden sonra, vardklar sonucu bir varsaym
olarak yle ifade ederler: Ayn sosyal ortamda birbirlerini alglayan
kiilerin iletiim kuramamalar olanakszdr.
Bir otobs yolculuu yaptnz dnn; kimseyle konumak
istemiyorsunuz. Yannza konukan yal bir bayan oturuyor, uygar insan
olmann gerei hafife tebessm ettikten sonra gzlerinizi kapatyorsunuz
ve uykunuz ya da baarnz varm gibi davranyorsunuz. Bu durumda ne
yaparsanz yapn, ya da yapmayn, yaptnz ya da yapmadnz davrann
her birinin bir anlam vardr ve br kii iin bir mesaj oluturur.
Gzlerinizi kapamanz, --uykum var -ya da bam aryor-sizinle
konuamam;-- mesajn verir. Elinizdeki dergi ya da kitab okumaya devam
etmeniz, --okuduum kitap (dergi) daha ok ilgimi ekiyor, kitap okumay
sizinle konumaya yeliyorum,-- mesajn verir.
Gnlk yaamda, belirli bir sosyal ereve iinde yer alan insanlar,
farknda olsunlar ya da olmasnlar, birbirleriyle iletiim iindedirler.
letiim kurmak iin belirli bir davran gsterme zorunluu yoktur.
Hibir davranta bulunmama da, anlaml bir mesaj oluturur.
Evli bir ifti ele alarak bireysel dzeyde rnek verelim. Elerden biri,
dieri yokmu gibi, srf kendi dnceleri erevesi iinde davranmaya
balar ve --Benim ne yaptm seni ilgilendirmez, kendi bildiim ve
inandm biimde yaamak istiyorum,-- derse, geree uymayan, hatal bir
anlay iinde davranm olur.
rnein, Nizam Bey her Cumartesi akam arkadalaryla buluup kafa
ekmeye alm biri olsun. Nilfer Hanm ise, her Cumartesi akamn
amca, day, hala ve teyzelerinin de katld geni aile toplantsnda
geirmeye alm biri. Bu kiilerin evliliklerinin salkl bir izgide
yol alabilmesi iin, elerin birbiriyle konuarak, Cumartesi akam
konusundaki beklentilerini akla kavuturmalar gerekir. Belki de, bu
konuda itenlikle kabullenebilecekleri bir uzlamaya varacaklardr.
Nizam Bey, evlenmeden nceki davranlarn srdrrse, karsna, --Sen
benim yaammda yoksun!-- mesajn, bilmeden, istemeden verir. te yandan,
Nilfer Hanm kocasn Cumartesi akamlar kendi aile toplantsna
gtrmekte srar ederse, bilmeden kocasna, --Benim daha nceki kurduum
dzene ayak uydurduun, benim aileme ilgi gsterdiin srece, seni sever
ve sayarm!-- mesajn verir.
Elerin, belirli bir iliki iine girmi olduklarn, birbirlerinin
dn ve beklentilerini hesaba katarak davranmalar gerektiini
grebilmeleri gerekir. --Ben kendi bildiimi yaparm, o da kendi bildiini
yapsn-- anlay, iletiimin temel varsaymna aykr der. Evlilik
ilikisi iinde her bir ein davran, dieri iin mutlaka bir mesaj
nitelii tar; bu nedenle, mesaj veren kii, mesajn sorumluluunun
bilincinde olmaldr. Aksi halde, daha nce sz edilen --iletiim
kazalar-- ortaya kar.
Bu varsaym, toplumsal dzeyde de geerlidir. Trkiye'de yaayan bir
kimse, --Ben kendi bildiim biimde ve kendi inandm deerler
erevesinde yaayacam, halkn neye, niin inand beni
ilgilendirmez!-- diyemez. Toplum deerleri, yaam felsefesi, etkileim
biimi trafikte, bakkalda, yolda, okulda o kiiyi kuatr; farknda olsun
ya da olmasn, kii toplumla srekli iliki iindedir. ,
Toplumumuz, --iletiim kazalar-- sonucu --yaralanan--; --sakatlanan--
ve --lenler--le dolu bir toplumdur. Yukarda szn ettiimiz ift
iletiim konusunda bilinlenmezse, --yaralananlar-- listesine eklenir,
zamanla ya iletiim konusunda bilinlenerek --yaralarn-- tedavi ederler,
ya da --umut yok, lme mahkum-- grubuna girerler.
imdiye kadar sylenenler bir cmleyle zetlenirse, ayn sosyal ortam
iinde yer alan kiiler, birbiriyle srekli iletiim iindedir; bu
kiilerin iletiim kuramamalar olanakszdr.
letiimin iliki ve ierik dzeyleri vardr
Watzlawick, Beavin ve Jackson'n nerdikleri ikinci temel varsaym,
iletiimin iki dzeyi olduunu vurgular. kinci temel varsaym udur: Her
iletiim faaliyetinin bir ierik bir de iliki olmak zere iki dzeyi
vardr; iliki dzeyi ierik dzeyine anlam veren ereveyi oluturur ve
bu nedenle daha st aamadadr.
(1) Sen okula gidecek misin?
(2) Siz okula gidecek misiniz?
(3) Okula gitmeyi dnyor musunuz?
cmleleri ayn ierii, fakat farkl ilikileri ifade eder. Birinci
cmlede, konuann kendini dier kimseyle ya eit, ya da ondan daha gl
grdn anlarsnz. kinci cmlede konuann dierine eit ama resmi bir
iliki iinde, ya da ondan daha gsz olduunu dnebilirsiniz. nc
cmlede ise, konuan, dierinin karar verme zgrlne saygl olduunu
belirtiyor; bu durumda, kardakinin, konuandan daha gl olduunu
tahmin edebilirsiniz.
Grld gibi, ayn ierik, iletiim kuran kiilerin ilikilerinin
trne gre, farkl biimlerde ifade edilebilir. liki iinde bulunan
kiiler, iletiim yoluyla, durumlarn srekli olarak karlkl
tanmlarlar; bu tanmlamada hemfikir olduklar srece, iletiimde aksaklk
olmaz. Kiilerin birbirlerini tanmlamalarnda farkllk bagsterdii
anda, iletiimde aksaklklar balar.
Bir renci hocasna, --Sen okula gidecek misin?-- diye sorarsa,
kendisini hocasna ya eit ya da ondan stn grd izlenimini verir: Bu
tr bir iliki, hem aydnn hem de halkn paylat Trk kltr
deerlerine ters der. Bu ilikiye hocann tepkide bulunmas beklenir;
rencinin --terbiyesiz-- --mnasebetsiz-- ya da --saygsz-- olduu
dnlr. Bu renci, --Hocann okula gidip gitmeyeceini renmek
istedim; soru sormak su mu?-- gibi bir savunmayla iin iinden kamaz.
nk, iledii su, ierik dzeyinde deildir, iliki dzeyindedir.
Yukardaki rnekte de grld gibi, iletiim iindeki taraflar
birbirlerini, beklentileri dorultularnda tanmlad srece, iletiim
aksamadan devam eder. Bir baka deyile, renci retmene saygl ve
retmen renciye resmi davrand srece, iletiim doal srecinde
ilerler.
likiler, genellikle konuma konusu yaplmaz, nk iletiimde bulunan
kiiler ou kere kurduklar iliki trnn bilinli olarak farknda
deildirler ve bir aksaklk kmad srece de, bu byle devam eder
gider. Kiilerin iliki iinde birbirlerini tanmlamalar farkllat
zaman, yani ilikide aksaklk olduu zaman, iliki konuma konusu olur.
--Ben senin hocanm, benimle byle konumamalsn!-- --Ben senin
sevgilin olmay deil, sadece arkadan olarak kalmay istiyorum!--
--Ltfen bu kadar yaklamayn bana, biraz daha uzakta durursanz daha
memnun olacam!-- gibi szler, iliki dzeyinde farkl alglamalar
olduunu ve iletiim kuran kiilerin birbirlerini, farkl beklentiler
iinde algladklarn gsterir.
nsanlar, birbirlerine ilikilerinden ne kadar az sz etmek ihtiyacn
duyarlarsa, ilikileri o kadar salkl ve doaldr. likide sorunlar
balad zaman, ilikinin tr, konuma konusu olmaya balar.
liki dzeyi, gnderilen mesajlarn nasl yorumlanacan
belirlediinden, daha st dzeydedir ve teknik olarak --meta-iletiim
dzeyi-- olarak bilinir. --Meta-- eski Yunanca --onunla birlikte, ona dair
ve onun stnde-- anlamlarna geldiinden, bilim adamlar st dzeydeki
iletiime --meta-iletiim-- adn verir. Hatrlayacanz gibi, --Sen
okula gidecek misin?-- sorusunun (iletiim ieriinin) yorumu, retmen
hoca ilikisi iinde (meta-iletiim dzeyinde) uygun dmemitir. Yoksa
sorunun kendisi Trke'dir ve eit iki arkada, ya da konuann gl
olduu durumlarda (uygun meta-iletiim dzeyinde) rahatlkla
kullanlabilir ve kimseyi rahatsz etmez.
ikiler dzeyinde, kiilerin birbirlerini nasl tanmladklarn ve bu
tanmlamalara nasl tepkide bulunduklarn ilerde tartacaz. imdi
ikinci temel varsaym zet olarak bir kere daha ifade edelim: Her
iletiim faaliyetinin, bir ierik ve bir de iliki olmak zere iki dzeyi
vardr; iliki dzeyi, ierik dzeyine anlam veren ereveyi otuturur ve
bu nedenle daha st aamadadr.
Mesaj alveriindeki dizisel yap, anlam oluturur
nc temel varsaym, iliki trnn, mesajlarn oluturduu sralamaya
gre deiebileceini ifade eder. letiim, srekli bir mesaj
alveriidir. Konuan mesaj gnderir; dinleyen bu mesaja tepkide bulunur;
bu tepkiye bir cevap verilir, bu cevabn karl alnr ve etkileim
bylece srer gider. Bu etkileim dizisi iinde, bir mesajn nerede yer
ald, yani hangi mesajdan nce ve hangi mesajdan sonra geldii, o
mesajn anlamn etkiler. Bu yap her iletiim faaliyetinde vardr ve
bireylerin birbirlerini tanmlamalar bu yapyla ilikilidir.
retmen okulda rettii iin mi maa alr, yoksa maa ald iin mi
retir? Gazetedeki ke yazar yazd iin mi para alr, yoksa para
ald iin mi yazar? Bu iki soruda sz konusu olan retme ve yazma
davran, yukardaki sorulara verilen cevaplara gre farkl deerler
alrlar: Maa ald iin reten retmen yerine, rettii iin maa
alan retmen stn tutulur. Ne var ki, gerekte bu iki insann
davranlar arasnda bir fark yoktur sadece biz davranlar farkl sra
iinde grdmzden, farkl anlamlar veririz.
Maa alma davran A; retme davran B olsun. Bu davranlar
birbirlerini takip ederler. Aralarndaki ilikiyi -iaretiyle gsterelim:
A-B-A-F-: A-B-A-B-A-B dizisi, iki biimde gruplatrlabilir.
1) (A-B)-(A-B)-(A-B)-(A-B)-(A-B)-A
2) (B-A)-(B-A)-(B-A)-(B-A)-(B-A)-B
Birinci dizide, maa alma davran, retme davranna gtrr,
ikincide ise retme davran; maa almaya yol aar. Ayn birimler iki
farkl biimde yaplatrlarak iki farkl anlama ulalabilir.
Aralarnda sorun olan bir kar-koca dnn. Kadna gre sorun u:
--Kocam ev ilerinde bana yardm etmiyor. Ben de alyorum, o da
alyor. ten sonra ikimiz de eve yorgun geliyoruz. Eve gelince yemek
yapma, masay hazrlama hep bana kalyor. Onun da yardm etmesi, benim
kadar katkda bulunmas gerekir. Gazeteyi alp, bir keye ekilerek
okumas gcme gidiyor; asabm bozuluyor.--
Erkee gre ise sorun u: --Eve gelince mutfakta karma yardm etmek
istedim; yaptm her eyde bir kusur buldu, srekli dr dr ederek,
yaptm her ii eletirdi. Benim kurduum masay bozdu, kendisi yeniden
kurdu; su bardaklarn deitirdi. Kendisine danarak yaptm ilerde de
yap tarzm beenmedi. Onun drdrndan kurtulmak iin imdi hi mutfaa
girmiyorum, kendimi gazeteye gmyorum, sanki ben orada yokmuum gibi
davranyorum.--
Kadn durumu farkl alglamakta, --Benim srarmla gnlsz olarak
mutfaa girdii iin, her eyi batansavma yapyor, ondan dolay
syleniyorum;-- demekte, kocas ise, --Ben isteyerek yardm ediyorum, ama,
drdrn duymamak iin imdi mutfaa girmiyorum;-- demektedir.
Grdnz gibi, eler davranlarn reddetmiyorlar; bu davranlar
dizisini, retmen ve maa rneinde olduu gibi, farkl biimlerde
yaplandryorlar. Kar-koca yaplandrma konusunda, bu alglama farkn
gideremedii srece, aralarnda bir uzlamaya varamazlar.
1986 ylnda, Amerika'nn Teksas eyaletinde, barda garsonluk yapan
kadn zorlayarak cinsel ilikide bulunduu nedeniyle bir erkek mahkemeye
verildi. Adamn avukat --Kadnn o gece kilotsuz olduunu ve adam batan
karmak iin, sk sk kalasn ve mahrem yerini gsterdiini, bir baka
deyile, adam tevik ettiini,-- savundu. Kadn ise, --Kilotunun adam
tarafndan zorla karldn, fakat meseleyi bytp bir rezalet
karmamak iin, o anda pek stne gitmediini;-- syledi. Jri kararn,
kadnn kilotlu ya da kilotsuz olduuna bakarak verdi. Besbelli ki, kadn
kilotsuzsa erkein davran --kkrtlm bir davran-- kadn
kilotluysa --saldrgan bir davran-- olarak alglanacakt. Ayn davran,
etkileim dizisindeki yerine gre, farkl anlamlar almaktadr.
letiimle ilgili nc temel varsaym, bir cmleyle yle ifade
edilebilir: Mesaj dizisini yaplatrma biimleri, iletiim ilikilerini
belirleyen nemli faktrlerden biridir.
Mesajlar iki tiptir
Watzlawick, Beavin ve Jackson'n ileri srd drdnc temel varsaym,
dnsel ve duygusal mesajlar birbirinden ayrt eder. Sz, ister yazl
olsun ister konuulsun, karmak bir gramer yapsna gre oluturulur ve
mantksal analizlere izin verir. Yz ifadesi gibi szsz mesajlar, gramer
kurallarna gre oluturulmaz ve mantksal analizleri yoktur. erik
iletiiminde, szl mesajlar; ilikiyle ilgili tutum ve tercihlerin
anlatmnda ise, szsz mesajlar en etkili olurlar.
Bilim szl mesajlar zerine kurulur. Her bilimin kendine zg
terminolojisi vardr. Bu terminoloji bilinmeden; sz konusu bilgi
iletiimi ve bilgi retimi gerekleemez. Bu nedenle dil, insan
uygarlnn ilerlemesi ve yaylmasnda en nemli aratr. nsan kltr ve
uygarlnn altnda yatan bu gl ara, insan ilikileri sz konusu
olunca, olduka s ve etkisizdir. Bir bak, dokunma; vcudun pozisyonu,
duygular daha etkili ve dolaysz ifade eder. Omuza konan bir el, dostluk
ve arkadalk zerine yazlm bir sylevden daha etkilidir.
ki sevgili arasndaki iliki ne kadar szl mesajlarla ifade
ediliyorsa, ilikinin o derecede zayf olduu dnlr. Bir baka
deyile, --Seni ok seviyorum;-- --Tatlm bugn seni zledim;-- biiminde
konuan donuk yzl, monoton kii, duygularn getirdii iekle,
bakyla ve yz ifadesiyle ifade eden kii kadar ilikisinde baarl
olamaz. Ksaca sylenirse, zihnin mesaj szle, gnln mesaj szsz ifade
edilir.
Drdnc temel varsaym yle ifade edilebilir: Szl iletiim akl,
mantk ve dnceyi, szsz iletiim duygular ve ilikileri en etkili
ifade etme aracdr.
Eit ve eit olmayan ilikiler
Beinci temel varsaym, ilikinin tryle ilgilidir. Eit ve eit
olmayan iki tr iliki vardr. Kiiler birbirlerini denk grrlerse, eit
iliki iinde iletiimlerini srdrrler. Bu tr iletiim iinde olanlar
--Ben zekiyim, konutuum da zeki,-- --Ben alkanm, konutuum da
alkan,-- --Ben istediimi sylemekte zgrm, konutuumun da
istediini syleme zgrl var;-- gibi dnrler.
Eit olmayan iliki iinde olanlar, --Ben zekiyim, konutuum ahmak,--
--Ben alkanm, konutuum tembel;-- --Ben istediimi sylemekte
zgrm, konutuum kiinin istediini syleme zgrl olmamal,-- gibi
dnrler.
ABD toplumunda, aile iinde kadn ve erkein genel olarak eit olduu
kabul edilir; --evin reisi erkektir-- anlay pek rabette deildir.
Trkiye'de ise, --erkek evin reisidir-- gr yaygndr. Bu anlay, bir
kltr deeri olarak, farknda olmadan, varln srdrr. Bu nedenle,
--erkek evin reisidir-- anlayn paylaan eler, bu konuda konuma
gereksinimi duymadan, evliliklerini ahenk iinde yrtrler.
Bir Trk erkeinin Amerikal kadnla evlendii durumlarda ise, iletiim
iinde kadn --eit ilikiler-- varsayarak konuur, erkek ise --evin
reisi-- olarak konumaya devam eder. Ayn kltrden olmayan bu ift ksa
bir zaman sonra, --Ailenin reisi kim?-- sorusunu tartmaya balarlar.
Konutuklar ierik ne olursa olsun, ilikinin trnn tanmnda
aralarnda farkllk olduu iin, iletiim aksar.
Beinci varsaym, bir cmleyle yle zetlenebilir: Tm iletiim
etkileimleri, benzerlik ya da farklla dayanarak, ya eit ya da eit
olmayan ilikiler iinde yer alr.
letiimde bulunan kiiler, bu iliki iinde kendilerini srekli
tanmlama iindedirler. liki iinde benliin tanmlanmas, aada
grlecei gibi, iletiim srecinin temel dinamiini oluturur.
ETKLEM NDE BENLK TANIMI
Bireyler kurduklar iliki iinde kendilerini tanmlamaya balarlar. Bir
rnekle konuya girelim: Hakk Bey bir bankann ube mdrdr. Sekreteri
Nazan Hanm, Pazartesi sabah Hakk Bey'le, Pazar akam gsterilen bir TV
program hakknda konumak ister:
Nazan Hanm: --Dn akam TV'deki Dou Anadolu dizisini seyrettiniz mi?--
Bu noktada ilikiye bakalm; Nazan Hanm, iliki dzeyinde --kendimi,
sizinle TV'de neyi seyrettiinizi konuabilecek kadar yakn bir iliki
iinde gryorum,-- diyor. Hakk Bey, Nazan Hanm'n iliki iinde kendini
bu ekilde tanmlamasna biimde tepkide bulunabilir:
(1) Nazan Hanm'n tanmn kabul edebilir,
(2) Nazan Hanm'n tanmn reddedebilir, ya da
(3) Nazan Hanm' umursamayabilir.
Bu seeneklerin her biri, Hakk Bey'le Nazan Hanm arasnda birbirinden
farkl iliki trlerine iaret eder. Her bir seenei ayr ayr ele
alalm.
Kabullenme (Tasdik/Conformity)
Nazan Hanm, --Dn akam TV'deki Dou Anadolu dizisini seyrettiniz mi?--
diye sorduunda; Hakk Bey, --Hayr seyredemedim; hanmla birlikte
daymlar ziyaret ediyorduk, seyretme olana bulamadk;-- diye cevap
verirse, Nazan Hanm'n, --TV'de neyi seyrettiinizi konuabilecek kadar
kendimi sizinle yakn iliki iinde gryorum,-- tanmn kabul etmekte,
--evet, bu tanmnz kabul ediyorum, akam evde ne yaptmzla ilgili
birbirimize sorular sorabiliriz;-- izlenimi vermektedir. Bu izlenimde
samimi ise, sekreterle mdr arasnda bir iliki sorunu olmaz.
Hakk Bey, ekingen bir kii ise, ya da sekreterin gl --days--ndan
ekindii iin ilikiyi --itenlikle-- kabul etmedii halde, sanki kabul
ediyormu gibi grnyorsa, ortada nemli bir iliki sorunu vardr. Bu
sorun yzeyde kendini gstermeyebilir, ne var ki, ilikide rtk bir
gerginlik vardr ve ilk frsatta bu gerginlik kendini gsterir.
Kiiler, her gnk ilikileri iinde, kendilerini yzlerce defa
tanmlarlar. Bu ilikilerde her zaman kabullenme grmezler. ou kere,
iliki iinde kiinin kendini tanmlamas, kabul edilmez, reddedilir.
Reddetme (Rejection)
Nazan Hanm --Dn akam TV'deki Dou Anadolu dizisini seyrettiniz mi?--
diye sorduunda, Hakk Bey, --Nazan Hanm, ltfen bana cari hesap
defterlerini getirin ve Beyolu ubesi'ne telefon ederek Adnan Bey'i
arayn!-- diye cevap vermise, Nazan Hanm'n, --kendimi, TV'de neyi
seyrettiinizi konuabilecek kadar yakn iliki iinde gryorum;--
tanmn kabul etmemekte, --sekreter olarak snrlarnz bilin ve benimle
samimi olmaya kalkmayn!-- mesajn vermektedir.
Nazan Hanm, iliki dzeyinde verilen bu mesaj alabilirse, mdrle
sekreter arasndaki iliki normalleir ve bir sorun kmaz. Ne var ki,
Nazan Hanm kendini --resmi-- deil, --samimi' hava iinde tanmlamaya
devam ederse, mdr ve sekreter arasnda bir iletiim sorunu kar,
gerginlik ve huzursuzluk balar. nsan ilikilerindeki bu tr huzursuzluk
ve gerginlikler, --iliki-- dzeyini konuma konusu yapar. Daha nce
sylendii gibi, iliki dzeyinde sorun olmad srece, iliki konuma
konusu yaplmaz.
Birbirlerinin --benlik tanmlar--n, iletiim iinde reddeden kiiler
aralarnda kafa ve gnl zenginletirecek bir iletiim kuramazlar.
letiim iinde tanmlanan benlii kabul etmeme, reddetme zararl,
ypratc bir ortam yaratr. Watzlawick ve arkadalar (1967) kitaplarnn
byk bir blmn, ocuklarda ve yetikinlerde gzlenen ou ruhsal
sorunlarn, sosyal ortamdaki etkileimde bulunan reddetme ve umursamama
davranndan geldiini kantlamaya ayrmlardr. Onlara gre,
iletiimdeki --reddetme-- davrannn yaratt zarar, --umursamama--nn
yaratt kadar fazla deildir. Umursamama, psikolojik bakmndan en
zehirli, en ldrc ortam yaratr.
Yukarda verilen rnee yeniden dnerek, imdi umursamama davranna
bakalm.
Umursamama (Disconfirmity)
Nazan Hanm --Dn akam TV'deki Dou Anadolu dizisini seyrettiniz mi?--
diye sorduunda, Hakk Bey, --hibir ey-- sylemese, yapmasa ve sanki
sekreter orada yokmu gibi davransa, Nazan Hanm'n, --kendimi, TV'de neyi
seyrettiinizi konuabilecek kadar yakn iliki iinde gryorum;--
tanmn kabul etmemekle kalmayacak, sekreterin insan olarak orada
varlnn umurunda olmadn ifade etmi olacaktr.
Kabullenme ve reddetme, kiinin o an iinde kurmaya alt ilikinin
benimsenip benimsenmediine iaret eder. Umursamama kiinin kendinin
nemsenmediini, deersiz olduunu, yok olduunu belirtir. Watzlawick ve
arkadalar, umursamamann iliki iinde en salksz psikolojik durumu
yarattn ne srerler. --Bir insana dnyann en dayanlmaz ikencesini
yapmak isterseniz, onu 'umursamama'nn baskn olduu sosyal bir ortama
koyun,-- nerisinde bulunurlar. Onlara gre, --En ac ve zdrap verici
bedensel ikence bile, umursamamaya yelenir, nk bedensel ikenceyi
yapan, ikence yapt kiinin varln kabul etmi olmaktadr.--
Watzlawick, Beavin ve Jackson, toplum iinde insan ilikilerinin
ounlukla --kabullenme--, --reddetme--, ya da --umursamama-- trnden
olabileceini, salkl bir toplum yaamn srdrebilmek iin arln
--kabullenme-- ynnde olmas gerektiini ifade ederler. Toplumdaki
ilikiler genellikle --reddetme.-- ynndeyse, o toplumda cinayetler,
kavgalar, srtmeler oalr; genellikle --umursamama--nn ar bast
toplumlarda ise akl hastalklarnda bir artma olur.
liki iinde olan kiiler, ilikileri sresince, birbirlerini her
trden tanmlama iine sokarlar: Karsyla ounlukla kabullenme trnden
bir tanmlana iinde olan koca, bazen reddetme ve ara sra da umursamama
davran iinde olabilir. Bir ilikinin tmden kabullenici ya da
reddedici olmas geree uymaz. Kabullenme, reddetme ve umursamamann
frekans, ilikiye temel zelliini kazandrr.
etin Altan'n aadaki yazs, incelediimiz konuyu bizim topluma
uyguluyor.
Sen Adam Deilsin, Yoksun Dnyada
ocukluuyla genlii Yeilky kklerinde gemi, eski bir stanbul
efendisi olan krl bykl Tark bey:
-Her sabah evden karken o gn karlaacam tm davranlarla
szlerin bana kii olarak var olmadm, yryen, kprdayan bir insan
glgesi dahi saylamayacam tekrar tekrar ihtar edeceine kendimi
hazrlayarak admm atyorum sokaa, dedi.
Gngrm, hosohbet bir adamd Tark bey:
-Kede gazete de satan, gedikliden emekli suratsz bir ttnc var.
Gazete almak iin ona uruyorum. Param hazrlayarak, gnaydn diye
ttncden gazetemi istiyorum. Selamm almadan dkkannn iinde ayran
yahut st ielerini dzeltmeye devam ediyor. Bir garip tad alyor, beni
grmezlikten gelip adam yerine koymamaktan. Yani tavrlaryla --Sen yoksun
mevcut deilsin,-- demek istiyor. Bende iimden tekrarlyorum, --Ben
yokum, mevcut deilim..-- ama yine de gazeteyi uzatmasn bekliyorum. Beni
adam yerine koymadn kantlayacak sre kendince geince, kafasnn
dalmasn istemeyen bir atom bilgininin zensizliiyle yzme bile
bakmadan gazeteyi alp uzatyor.
Tark bey, gzlklerinin arkasndan ksks glerek, ttncnn gazeteyi
nasl alp uzattn gsteriyordu.
-Elimde gazete dolmu durana gidiyorum. Durak her zaman kalabalk
oluyor. Kimsenin srasn almadm gsterecek bir yere duruyorum.
Derken bir dolmu geliyor, btn bekleenler kaplara yor, binen
biniyor, binemeyen kalyor. Ben sram gelmedii kansyla acele etmiyorum.
Bir dolmu daha geliyor, benden sonra gelenler de kaplara enlerin
arasna katlyor. Biliyorum ki kimse bana --Buyurun sra sizde,--
demeyecek. Bazen artk sramn geldii inancyla ben yeni gelen bir
dolmuun kapsna doru seyirtiyorum. Ya sert bir omuz darbesi iniyor
gsme, ya arkadan gelip ieri girmek iin eilen birinin kalas
dayanyor karnma. Kiiler mekanik bir itip kakmann ortaklnda bana
--Sen yoksun, mevcut deilsin,-- diyorlar. Ben de iimden tekrarlyorum,
--Ben yokum, mevcut deilim.-- Sonunda ge de olsa biniyorum dolmua.
Benden nce inecekler, ofre --urada dur,-- diyorlar. Bu ayn zamanda
bana --Sen de in rahat kalm,-- demek. Ben de araba durunca hemen yere
iniyonm, yanmda oturann kmasn bekliyorum. Onlar yine yzme bile
bakmadan ekip gidiyorlar. Yani adam yerine koymuyorlar beni. Bir anlamda
--Sen yoksun, yeryznde var deilsin;-- demek istiyorlar. Bende iimden
--Ben yokum, yeryznde var deilim,-- diyorum.
Tark bey, kendiyle yahut stanbul'un hoyratlyla elenir gibi
sigarasn yakyor ve gzlklerinin arkasndan devam ediyordu ks ks
glmeye:
-neceim yere gelince --ofr efendi durur musunuz?-- diyorum. Bazs
duruyor, bazs duymazlktan gelerek, mteri grd yere kadar gidip
orada duruyor. Bazs --Haydi yahu acele et, iimiz var,-- diyor. Ben
hepsine inerken 'Teekkr ederim,-- diyorum. ounlukla cevap vermeden
gazlyorlar. Birini rahatsz ederek inersem, ona da teekkr ediyorum. O
da genellikle cevap vermiyor. Ben daha evden karken yok saylacam
bildiim iin asla yadrgamyorum bunlar. Gayet normal karlyorum. Sade
bana deil, herkes birbirine, --Sen yoksun, insan olarak bir sfr kadar
bile deerin yok-- demekten holanyor. Baylyorlar birbirlerini adam
yerine koymamaya. Bu arada ben de paym alyorum ama ben direnip, ille de
ben varm diye inatlamyorum. --Yokum, mevcut deilim,-- diye devam
ediyorum gnlk servenime.
Tark bey keyifli keyifli tttryordu sigarasn.
-Dolmutan inince kar kaldrma geerken iki- taksiyle zel arabadan
mutlaka sesler ykseliyor: --Sallanmasana moruk,-- --Yrsene ulan
ihtiyar,-- --Ge hadi ge teneir horozu.-- Ben hep yaya geidinden
getiim iin beklediklerine kzyorlar. Varm gibi yrmem
sinirlendiriyor onlar. Yok olduumu, var olmadm hatrlatmak
istiyorlar bana. Ben de --Merak etmeyin, yokum, var deilim,-- diye
geiyorum kar kaldrma. Bazen oralarda bir trafik polisi duruyor. ok
seviyorum o polisi. nk o da ofrlerin olmad kansnda. Onlara --Bas
ulan geri;-- --Kr msn ulan ay,-- diye baryor. Arada bir sinek
kovalar gibi hibirinin suratna bakmadan eliyle --Ge ge;-- yapyor.
Yani ofrler beni, polis de ofrleri adam yerine koymuyor. Herhalde
komiseri de polisi adam yerine koymuyordur.
Tark bey sigarasnn izmaritini tablada sndrd.
-Akam dnerken de yine ayn ey. Kalabaln bireyleri, bkp
usanmadan, --Sen yoksun, yeryznde var deilsin,-- demeyi srdrp
gidiyorlar. Ben de --Ben yokum, var deilim,-- diye mrldanmaya devam
ediyorum iimden. Adam yerine konmamak insann gcne gider deil mi?
Benim hi gitmiyor. Bir toplumun kendi kendini adam yerine koymamakta
inatlat dnemlerde kimleri adam yerine koymaya kalktn biliyorum
nk.
Tark bey bir sigara daha yakt:
-stanbul bin beyz yllk bir bakenttir, dedi. Gnl btn birikimin
Hali'in dibindekilerden ibaret olmamasn isterdi.--
Hepimiz yukardaki tr yaantlardan getiimiz iin, etin Altan'n
Tark Bey'iyle annda iliki iine girer, onu anlarz.
imdi, gnlk iletiim ilikilerinin nemli bir blmn oluturan
szsz ifadeleri incelemeye hazrz. Aada bu blmn ksa bir zetini
verdikten sonra, szsz iletiim konusunu ele alacaz.
SZN KISASI
Bu blmde be temel iletiim varsaym incelendi. Bunlar:
1. Ayn sosyal ortamda birbirlerini alglayan kiilerin iletiim
kuramamalar olanakszdr.
2. Her iletiim faaliyetinin bir ierik bir de iliki olmak zere iki
dzeyi vardr; iliki dzeyi ierik dzeyine anlam veren ereveyi
oluturur ve bu nedenle daha st aamadadr.
3. Mesaj dizisini yaplatrma biimleri, iletiim ilikilerini
belirleyen nemli faktrlerden biridir.
4. Szl iletiim akl ve mant, szsz iletiim ise duygu ve
ilikileri en etkili ifade etme aracdr.
5. Tm iletiim etkileimleri, benzerlik ya da farklla dayanarak, ya
eit ya da eit olmayan ilikiler iinde yer alr.
:::::::::::::::::
3
Kelimelerin tesinde:
Szsz letiim
yi bir dinleyici, iletiim kurduu kiinin yalnz sylediklerini deil,
yz, eli, kolu ve bedeniyle yaptklarn da --duyar--; nk yz
ifadeleri, el ve kol hareketleri, bedeninin duru tarz , sesin tonu gibi
szsz mesajlar kullanarak da iletiim kurulur. Kar karya gelerek
kurulan kiiler aras iletiimlerde, hem szl, hem de szsz mesajlar
ayn anda kullanlr. Bu konumalarda, mesaj alveriinin ancak kk bir
blmn szl mesajlar oluturur. Yz ifadeleri, el kol hareketleri,
bedenin konumlar ve sesin ykselip alalmasyla gnderilen szsz
mesajlar, iletiimde kullanlan mesajlarn daha byk bir blmn kapsar.
Kimi zaman, insanlarn duygularn anlamak gerekten zordur. Kendilerine
soramazsnz, nk ne hissettiklerini ounlukla sylemek istemezler;
sylemek isteseler bile, ou kez duygularn kendileri de pek bilmezler.
Bu kiilerin kafalarnn iine girip ne hissettikleri renilemeyeceine
gre, yz ifadelerine, beden belirtilerine bakarak, o anda nasl bir duygu
iinde olduklarn anlamaya alrz. Bedensel belirtileri anlayabilmek
iin, bu belirtilere duyarlk kazanmak gerekir. Bu blmn amac, szsz
mesajlara kar duyarlk kazanarak, kardakini --sylemedikleriyle--
anlamay renmektir.
Fark nedir?
Aadaki altrmay yaparak, szl ve szsz iletiimi
karlatrabilirsiniz.
1. Arkadanzla bakalarnn sizi rahatsz edemeyecei bir keye
ekilin.
2. Srtnz birbirinize dnk olarak oturun ve vcutlarnz birbirine
dokunmasn. Bu biimde oturunca birbirinizi gremeyecek, fakat
sylediklerinizi rahata iitebileceksiniz.
3. Aklnza gelen ve ilgi duyduunuz bir konuda be dakika kadar,
birbirinize hi bakmadan konuun.
4. imdi yzyze dnn ve konumanza be dakika daha devam edin.
5. Elele tutuun. Hi konumadan, sylemek istediklerinizi el ve
yznzle ifade etmeye aln. El ve yznzle ifade etmeye alrken
duygularnza dikkat edin. Doru ya da yanl yapma diye bir ey sz
konusu deildir. Kendinizi gln hissetmeniz, utanmanz, sklmanz da
doaldr. Sizden istenen, bu be dakikalk sre iinde hi konumamanz,
sylemek istediklerinizi dokunarak, ellerinizle ve yz ifadenizle
anlatmaya almanzdr.
6. imdi srtnz birbirine dnkken, karlkl konuurken ve elele
tutuarak meramnz konumadan anlatmaya alrken neler hissettiinizi,
birbirinize anlatn. kinizin duygular birbirine benziyor mu? Ne zaman en
rahat ya da en tedirgindiniz? Bu uygulamay oyun haline getirmek geti mi
iinizden? Farkl iletiim durumlarnda duygularnzda bir deiiklik oldu
mu? Kardakinin ne demek istediini anlayabildiniz mi? O sizinkini
anlayabildi mi?
Szsz iletiimin zellikleri
Tuhaf gelmesine ramen, umarm yukardaki altrmay yapma olana
bulmusunuzdur. Bu altrma araclyla, szsz iletiimin baz
ynlerini, bilinli bir deneyimle kendiniz kefetmi olacaksnz. Szsz
iletiim etkilidir; duygular belirtir; ift anlaml iletiim olana
yaratr; ve belirsizdir (yani yoruma aktr). Bu zellikleri biraz daha
ayrntlaryla aada gzden geirelim.
Szsz iletiim etkilidir: Baz tr anlamlar, zellikle duygular,
szsz iletiimle daha etkili ve dolaysz biimde ifade etme olana
vardr. etin Altan'n yazsna konu olan Tark Bey'in izlenimlerini
hatrlayn (sayfa 30); Tark Bey'e yaplan davranlar ona --Sen yoksun,
mevcut deilsin,-- izlenimi vermitir ve bu mesajlar hep szsz
mesajlardr. Duygu ve ilikiyle ilgili en etkili mesajlar, szsz
mesajlardr.
Szsz iletiim duygular belirtir: Dnceler szl iletiimle,
duygular szsz iletiimle en rahat ifade edilirler. Yaptnz
altrmada bunu gzlemi olabilirsiniz: lk be dakika iinde szl
iletiimle ifade edilebilecek dnceleri paylatnz halde, ikinci be
dakika iinde daha ok duygular ifade etmeye altnz
gzleyebilirsiniz.
Aadaki dnce ve duygular birer mesaj olarak olutururken hangi
trden mesajn (yani szl ya da szsz mesajn) daha uygun deceini
dnn:
-Yorgunum.
-Gvenlik mahkemelerine taraftarm.
-Komu kzn ekici buluyorum.
-Dou Anadolu'da sanayi yatrmlar yaplmaldr.
-Kzgnm.
Yorgunluk ve kzgnlnz, en etkili olarak szsz mesajlarla; komu
kzn ekici bulmanz, hem szl hem szsz mesajlarla; gvenlik
mahkemeleri ve sanayi yatrmlar konularn, en rahat olarak szl
mesajlarla ifade edebildiinizi greceksiniz.
Szsz iletiim ift anlamldr: ou kez, kiinin szl ve szsz
mesajlar, farkl anlamlar vurgular. Sinirli olan kiinin yz ifadesi,
sesinin tonu ve bedeni, kzgnlk dolu mesajlar gnderdii halde szleri
bu kzgnl saklamaya alabilir. Bu kiiye, --Kzdnz m?-- diye
sorduunuzda, size bara bara, yznze tkrr gibi, --Hayr, kzgn
deilim! Niin kzacak mm?-- diye cevap verebilir. Ne var ki, siz onun
szl ya da szsz mesajlarndan hangisine inanacanz bilirsiniz.
Szl ve szsz mesajlar arasndaki bu eliki, her zaman yukardaki
kadar belirgin deildir. Her insan ara sra olduundan farkl grnmeye
alr. Bu elikili davrann birok nedenleri vardr: Bir konuma,
grme ya da tartmada kii gerginliini saklamaya alabilir; birinin
kendi hakknda zlmesini istemedii anlar olur; ya da kendini
dndnden daha cazip gstermek isteyebilir.
Bu elikileri kendinde ve bakalarnda yakalamasn renen kii, insan
ilikilerinde daha gl bir duruma gemeye balar; bir i yneticisi, bir
baba veya anne, bir arkada, bir koca ya da sevgili olarak,
karsndakiyle daha derin ilikiler kurma olanana sahip olur.
Szsz iletiim belirsizdir: Szsz iletiimde belirsizlik derecesi
yksektir. rnein, beraberce glp elendiiniz bir geziden sonra
einizin sessizliini nasl yorumlarsnz? Bu sessizliin bir tek anlam
m vardr, yoksa bunu birka trl yorumlamak olana var mdr?
rnein,
-Einiz yorulmu olabilir.
-Farknda olmadan onu kzdrm olabilirsiniz.
-Gezi bittii iin zgn olabilir.
-Ba ars ya da benzeri bir rahatszl olabilir.
Bu seeneklerden hangisinin doru olduunu anlamak iin, szl mesaja
bavurmanz gerekebilir. Burada anlatlmak istenen udur: szsz iletiim,
bireyin gerek duygularn daha iyi yanstabilir; ne var ki, deiik
yorumlara ak olduundan hemen bir yoruma sarlp her eyi anladnz
sonucuna varamazsnz. Yz ifadelerini, ses tonunu, bedenin gergin ya da
gevek oluunu, duru ve oturu konumunu, el ve kol hareketlerini, kiinin
i aleminin belirtileri olarak aln; ancak bunlardan kardnz anlam,
bir zaman sresi iinde baka gzlemlerinizle karlatrn, annda bir
karar vermeyin.
KLER ARASI MESAFE BR ANLAM TAIR
nsanlar, iinde bulunduklar mekan geliigzel kullanmazlar.
Birbirlerine olan duygulara gre, konuurken, aralarndaki uzaklk artar
ya da azalr. Aadaki altrmay yaparak biriyle aranzdaki mesafenin
sizi nasl etkilediini renebilirsiniz.
1. Dier uygulamalarda olduu gibi, kendinize bir e edinin. Yalnz
ikinizin olduu bir odaya girin ve odann kart duvarlarna giderek
birbirinizi grebilecek biimde yz yze durun.
2. Herhangi bir konuda konuurken, rnein, o anda duygularnz
karnzdakine sylerken; birbirinize doru yava yava yrmeye balayn.
Birbirinize giderek yaklatka duygularnzda bir deiiklik oluyor mu?
Bunun farkna varmaya aln. Aranzda santim kalncaya kadar
birbirinize doru yrmeye devam edin.
3. Yz yze bakarken, yava yava geriye doru ekilin ve en rahat
konuabildiiniz mesafede durun.
4. Siz ve arkadanz ayn uzaklklarda benzer duygular iine mi
girdiniz? Benzerlik ve farklarn nereden gelebileceini aranzda tartn.
Altrmann ilk aamasnda, rahat bir konuma ortam iin aranzdaki
mesafenin fazla olduunu hissetmi olabilirsiniz. Birbirinize doru
yrrken, daha rahat bir mesafeye yaklatnz hissetmeniz beklenir;
belirli bir yaknlktan sonra, mesafe ksaldka yeniden rahatsz olmaya
balamanz beklenir. Bir metre ile 30 santimetre arasndaki mesafede rahat
bir duygu iinde olmanz beklenir. Otuz santimetreden daha az mesafelerde
artan derecelerde rahatszlk duyacanz tahmin edilir. Baz kimseler,
kendilerini zorladklar halde, karsndakine otuz santimden daha fazla
yaklaamazlar.
Pek samimi olmadnz birinin ok yaknna geldiinizde niin rahatsz
oluyorsunuz? Bu duygunun altnda yatan neden, kiisel mekan kavramyla
aklanr. Kiisel mekan, bir kimsenin evresinde tuttuu, grnmeyen bir
ember olarak tanmlanr. Kii; bu emberin ortasnda bulunur. ap,
kltrden kltre, kiiden kiiye deien bu ember her toplumda vardr.
Altrmada rahatszlk duymaya baladnz noktada karnzdaki, byk
bir olaslkla, sizin kiisel mekannza girmeye balamtr; o mekann
snrlarndan knca, yine kendinizi rahat hissetmeye balarsnz.
Bu altrmay kendinize yakn bulduunuz biriyle yapacak olursanz,
kiisel mekannzn bu kimse iin deiik olduunu ve ok yakn mesafelere
sokulduu halde bile bundan rahatszlk duymadnz gzlersiniz. Ne var
ki, tanmadnz ya da tandnz halde, olumsuz duygular beslediiniz
bir kimseyle ayn altrmay yapacak olursanz, kiisel mekannzn
bydn grrsnz. Demek ki, kiisel mekannz bir insan ne kadar
tandnza ve ona ne gibi duygular beslediinize gre deiir. Bir
kimseyle konuurken araya koyduunuz mesafe, kendi bana bir anlam ifade
eder ve kiisel mekann snrlar, bir mesaj niteliine brnr. --Sizi
kendime yakn buluyorum-- mesajn, o kimseye uyguladnz mekanla, yaln
ve dolaysz olarak gl bir biimde ifade edebilirsiniz.
Antropolog Edward T. Hall, Amerikan kltrnde kullanlan drt farkl
kiisel mekandan sz eder (Hall, 1968). Hall'a gre, bir Amerikal bu
farkl mesafelerden birini, karsndakine besledii duygulara dayanarak
seer ve yine bu yolla, sz konusu kiinin kendisi iin ne tr duygular
beslediini renir. Bu drt farkl mesafenin bilinmesinde yarar olduu
iin aaya alyoruz.
Mahrem mesafe: Cilt temasyla, otuz, otuz be santimlik mesafeyi kapsar.
Adndan anlalaca zere, ili dl bulunan, duygusal bakmdan ok
yakn hissedilen insanlarn bu blgeye girmelerine izin verilir. Bir
kimsenin mahrem mesafeye girmesine izin verildii zaman, o insana
gvenildii, yakn olarak grld anlam kar. Varolan koullarn
zorunlu sonucu olarak, otobste, kuyrukta vb. yerlerde, bir kimsenin
mahrem mesafesine giriyorsak, gerginleir ve onunla gz gze gelmemeye
alrz. Bu durumlarda kiisel mekanmza giren kii de byk
rahatszlk duyar ve o da bizimle gz gze gelmemeye alr. Bu haliyle
sanki, --Kiisel mekannz ihlal ettiim iin zr dilerim, fakat elimde
olmadan, durum gerei burada bulunuyorum,-- demek ister.
Yeni tanan bir kadn ile erkek, duygusal bir iliki gelitiriyorlarsa,
mahrem mesafenin farkndadrlar. Arabada ya da yemek masasnda oturu
mesafeleri birbirlerine kar ne kadar yaknlk hissettiklerine bal
olarak gittike azalr ya da byr. Bizim toplumda, ilk giriimi,
genellikle erkein yapmas beklenir: Diz dize oturma giriimi ilk ondan
gelmelidir, kadnn elini avular iine alan odur. Kadn duygularn bu
yaknlama giriimlerine ses karmama ya da biraz daha uzaa ekilmeyle
belli eder.
Kiisel, samimi mesafe: Krk santimle, seksen santim arasnda deien
mesafe, Hall'n tanmlad ikinci blgeyi oluturur. Birbirlerini tanyan
ve rahat konuan iki insan, bu mesafede kendilerini en rahat hisseder.
Genel yerlerde birbiriyle samimi mesafe snrlar iinde duran iki insann
iyi bir arkada, kar koca, nianl ya da szl olduu dnlr. Bir
partide konuurken biriyle bu mesafe snrlar iinde sk sk
bulunuyorsanz ve bu kimse kar cinsten biriyse, partideki dier
kimselerin dikkatlerini zerinize ekeceinizden emin olabilirsiniz.
Sosyal mesafe: Bu blge, seksen santimle iki metre arasnda deiir.
lerin rahata konuulduu, resmi ilikilerin srdrld blge bu
emberdir. Seksen santimle, yz on santim arasndaki mesafede genellikle,
satclarla mteriler ve iyerinde beraber alan kiiler arasndaki
konumalar srdrlr. Bir i yerinde patron bir iiyi ardnda, ii
patronu otorite olarak grmesinin ve ona duyduu saygnn derecesine bal
olarak, patronla arasndaki sosyal blgenin en u snrlarnda durmaya
alr.
Genel topluma ak mesafe: ki metreden balayarak uzayan kiisel mekan
genel, topluma ak, tanmadmz kiiler iindir. Ne var ki, zorunlu
koullar nedeniyle okullarmzda retmenler genellikle byle bir mesafe
kullanma zorunda kalrlar. Bu nedenle renci retmen ilikileri bir
derece yabanclamak zorundadr. Aradaki mesafe on metreyi getii zaman,
karlkl iliki ve iletiim daha da zorlar.
Kiilerin evresindeki mekan kullanma biimleri de, onlarn sosyal yeri
ve mevkii hakknda bir fikir verir. Odasna girdiiniz birinin byk bir
masas varsa ve yanna yaklamanz pek kolay deilse, bu kiinin sosyal
mevkii ve gc hakknda baz tahminler yaparsnz. Mdrn odasna
girerken kapsna vururuz, oysa o bizimkine vurmadan girer. nsanlarn
mevkileri bydke, kendilerine zg kiisel mekanlar da nem kazanr.
Birok kuruluta mdrlerin yemek yedii yer ayrdr. Baz niversitelerde
retim yelerinin, memurlarn, hademelerin ve rencilerin yemekhaneleri,
hatta tuvaletleri bile ayrdr.
-Sizin yaamnzda kiisel mekannz nemli bir yer tutuyor mu? Birka
gn sizinle bakalar arasndaki mesafeye dikkat edin. Bir durumdan
dierine bu mesafe deiiyor mu? Aranzdaki mesafe bir kii hakknda ne
hissettiinizin iyi bir gstergesi oluyor mu? Bu kiiye daha yakn ya da
daha uzak durduunuz zaman duygularnzda bir deiiklik oluyor mu?
imdi bedenin duruu, el kol hareketleri, yz ifadeleri gibi dier
szsz iletiim mesajlarna bakalm.
BEDENN DURUU
Karmzdaki kiiyle iletiim kurarken, ona doru eilmi durumda myz,
yoksa ondan uzaklar biimde bir eili mi gsteriyoruz? Ellerimiz,
kollarmz, ayaklarmz bir yaklama m, yoksa bir uzaklama m ifade
ediyor? Bu sorularn cevab, bedenimizin konumuyla iinde bulunduumuz
iletiime ne gibi ek mesajlar getirdiimizi gsterir. Bedenin duruunun
nasl bir mesaj oluturduunu anlamak iin, aadaki ufak deneyi yapn:
1. ki arkada bulun. kiniz sadece sizi ilgilendiren bir konuyu
konuurken, nc kiinin geldiini ve size katlmak istediini dnn.
Bu kimseyi grm olmaktan pek memnun deilsiniz, ama ona kar kaba
davranmak da istemiyorsunuz.
2. Sz konusu kiiye sadece beden duruunuzu kullanarak duygularnz
belli etmeye aln. Bu nc kiiyle, isterseniz konuabilirsiniz, ne
var ki onun gitmesini istediinizi szle deil, bedeninizle
syleyeceksiniz.
Bu deneyi yapmsanz, ya da gerek hayatta banza gelmise,
istenmeyen kiiye biraz srtnz dnmenin, sizin onunla pek konumak
istemediinizi belirttiini grmsnzdr. Sizin sohbetinizi kesen kii,
omuzunuzun zerinden sizinle konumaya kalkar, fakat biraz uratktan
sonra kendisinin istenmeyen kii olduunu anlar ve yannzdan uzaklamak
zorunda kalr. Bedeniniz bu nc kiiye, --imdi dier arkadamla
konumak istiyorum, ltfen bizi yalnz brak;-- mesajn gayet ak
vermektedir. Birine tam yznz dnm olmanz, o kiiyle iletiim
kurmaya nem verdiinizi, o kiiden yznz evirmenizse buna pek istekli
olmadnz ifade eder. Yzmz evirerek bir insana, onunla mahrem veya
samimi mesafede olmak istemediimizi de sylemi oluruz; bylece kalabalk
bir asansrde temas halinde olduumuz kimseye bakmadan, yzmz baka
tarafa evirerek bedenimizin temasn etkisiz hale getiririz.
-nsanlar bir arada oturarak konuurken birbirlerine nasl bir durum
gsteriyorlar, gzlemeye aln. Bir grupta kim kime kendini daha yakn
hissediyor? Onlarn oturu ve birbirlerine baklarndan bunu karabilir
misiniz? Kendinizi gzleyin. Acaba herkese ayn ekilde mi bakyorsunuz,
yoksa farknda olmakszn bedeniniz baz ayrmlar yapyor mu?
Beden yalan sylemez
Bedenin duruu, sadece hangi yana eildii ve yzn hangi yne
baktyla snrlanmyor. Omuzlarn dik ya da kk oluu, kollarn ak
ya da kapal oluu, ayaklarn akl ya da kapall, bacaklarn st
ste atlm olmas, ayrk ya da bitiik durmas da birer mesaj oluturur.
Psikoterapide zerinde nemle durulan bu tr mesajlardr. Psikolog,
kendinden yardm istemeye gelen hastann szlerinden ok, bedenin ilettii
mesajlara arlk verir. Omuzlar km, koltua kle halinde ylm,
bacaklar birbirine yaprcasna kapal, srekli nne bakan hastasna,
--Bugn kendinizi nasl hissediyorsunuz?-- sorusunu ynelten terapist,
--Bugn kendimi ok iyi hissediyorum;-- biimindeki bir cevaba pek itibar
etmeyerek, kiinin iinde bulunduu gerek durumu, bedenin belirttiini
dnr.
Bedeninin duruuyla duygular arasnda nasl bir iliki bulunduunu,
aadaki uygulamay yaparak kendi kendinize kefedebilirsiniz. Bu
uygulamay yapmak iin rahat bir biimde bir sandalye ya da koltua oturun
ve aada verilen ynergeyi izleyin.
1. Gzlerinizi bir dakika iin kapatn ve sizi skan, zen, ezen,
utandran bir durumu dnn.... Bu zc durumu hayalinizde iyice
canlandrn. Bu durumu dnrken, omuzlarnz aa doru kertin,
oturduunuz yerde biraz ne doru eilin, kollarnz ne doru
kucanzda kavuturun, ayaklarnz, dizinizi ve bacaklarnz birbirine
iyice yaknlatrarak ieri ekin, yani bir tesbih bcei gibi iyice
kapann. Bu durumda duygularnza dikkat edin. Gznz kapalyken, ayakta
kendinizi sanki ikinci bir kimse olarak seyrettiinizi dnn; bu kapal
halinizle kendinizi iyice gznzn nnde canlandrmaya aln. Byle
oturan bir kimse bir bakas olsa sizde nasl bir etki uyandrrd acaba?
2. imdi kendinizi rahat ve gevek brakn ve mutlu, neeli bir annz
dnn.... Omuzlarnz dik ve arkaya atlm, kollarnz ak, arkanza
yaslanm bir durumdasnz, bacaklarnz ve ayaklarnz bitiik deil.
Gzlerinizi kapayn ve kendinizi bu halinizle hayalinizde canlandrn: Bu
oturu size neler anlatrd?
YZ FADELER
nsan vcudunun en dikkati eken yeri yz, yzde en ok dikkati eken
yer ise gzlerdir. Ancak yz ifadelerini anlamak o kadar kolay deildir,
nk yz karmak bir iletiim sistemi oluturur.
Yzle, birbirinden farkl ka tane ifade belirtebilecei konusu henz
akla kavumu deildir. Burada izim olarak drt ka, gz ve be
az ifadesi veriyoruz.
Bu ifadeleri, saydam bir kat zerine izin ve st ste getirerek
eitli yz kalplar oluturun. Elinizdeki on iki eyle, birbirinden
farkl altm yz ifadesi yapabileceinizi dndnz m? Yaplan
aratrmalar, birbirinden tam olarak ayrt edilebilen sekiz aln ve ka,
bir o kadar gz ve gzkapaklar ile on az ve dudak ifade durumu olduunu
saptamtr. fade durumu ad verilen bu yz yaplar ile ifade tonlar
(memnun, neeli, cokun gibi) ve deiik trden duygusal ierikleri
belirten mimikleri katarak, ne kadar farkl trde ve niteliklerde yz
ifadesi yaplabilecei dnlr. Yz ifadelerinin bu kadar deikenlik
gsterebilmesi, onun karmak ve zor bir iletiim sistemi olmasnn ilk
nedenidir.
Yz ifadelerini anlama zorluunun ikinci nedeni de, yz ifadelerinin
hzla deimesidir. Film teknikleri kullanlarak yaplan almalar
gstermitir ki, bir kimsenin yzndeki ifade, saniyenin bete biri kadar
bir zaman iinde deiebilmektedir. Bu tr film almalar, yzn hangi
ksmnn hangi heyecanlar en iyi belirttiiyle ilikili ipular da
vermitir.
Yz ifadeleriyle ilgili olarak yaptm iki almada, 43. sayfada
verdiim ematik izimleri kullandm. ematik izimlerle oluan bu yz
ifadeleri Trkiye, Japonya ve Amerika Birleik Devletleri'nde niversite
rencilerine gsterildii zaman, ilk aratrmada deneklerin bu ifadeleri,
Nee-Hzn, Kzgnlk-Durgunluk ve -kaynakl/Dkaynakl boyutlar
erevesinde algladklar grld. Yine ayn ematik izimleri kullanarak
yaplan ikinci aratrmada ise, neeli ve mutlu ifadelerin en iyi az ve
gzle kzgn ifadelerin ka ve dudak biimiyle; hayret ve srpriz gibi
darya ak ifadelerle, anlara dalma gibi ie dnk ifadelerin ise, en
iyi gzle belirtildii ortaya kt. (Ccelolu, 1968, 1972).
Gzn kendisi bal bana bir mesaj kaynadr. Bir kimse gznze
bakyorsa, size ilgi duyuyor demektir. te yandan bir kimse, gzn
gznzden karmakla, sizden bir ey saklamak durumunda olduunu ifade
edebilir. Bundan dolay, iyi satclar, karsndakini etkilemek isteyen
doktorlar, politikaclar ya da yneticiler konuurlarken, karlarndaki
kimsenin gznn iine bakarlar. Gz ilikisi kurulduktan sonra, dier
ilikiler yava yava kurulabilir.
Derste bir sorunun cevabn bilmediim zaman, retmenin yzne
bakmazdm. Tabii byle davranmam da, retmenin o soruyu bana sormas iin
yeterli neden olmaktayd. Kendim retmen olunca, sorduum soruyu bilmeyen
rencileri, yine gzlerini benden karmalarndan anlardm. Gzlerin
dili, birbirlerine duyduu ilgiyi aka syleyemeyen kadn ile erkek
arasnda en sk kullanlan dildir. Cinsler arasnda sosyal ilikinin
kurulmasna olanak tanmayan toplumlarda, --gzlerin dili-- daha nem
kazanr; toplumun bireyleri bu dile daha duyarldr ve ou kere arklara
konu olur.
Gzbebeinin bykl, bakan kiinin bakt eye ilgi duyup
duymadn belirtir. Spermarketlere yerletirilen kameralar,
mterilerin hangi mallarn nnden geerken gzbebeklerinin aldn
filme alr. Bu teknik, reklamclarn ve satclarn zerinde nemle
durduklar bulgularn toplanmasna yol amtr. Psikologlar da, deiik
resimlere bakan kimselerin gzbebeinin bykln gizlice lmlerdir.
Sonular ilgintir: Bir kimsenin gzbebei, bakt nesneye duyduu ilgi
orannda bymektedir. rnein, plak kadn resimlerine bakan erkeklerin
gzbebekleri, yzde on sekiz, plak erkek resimlerine bakan kadnlarn
ise, yzde yirmi orannda bymtr. A insan yiyecee, susuz insan
iecee baktnda, gzbebekleri al ve susuzluu orannda bymtr.
Gzn ifade potansiyeliyle ilgili bu bilgilerden sonra, baz insanlarn,
gz rahatsz etmeyecek normal kta bile niin siyah caml gne gzl
takt, imdi daha iyi anlalyor: Bu kiiler kendileriyle ilgili bilgi
vermek istemezler; --bilinmeyen-- insan esrarengizdir. Hele o insanla uzun

sre beraber olunduu halde, hakknda pek bir ey bilinmiyorsa,
esrarengizlii daha da byr. te siyah gzlk takmann arkasnda yatan
nedenlerden biri, kiinin kendisini saklama arzusudur.
JESTLER: EL VE KOL HAREKETLER
Jestler, yani el ve kol hareketleri, duygularn en gzel belirtileridir.
Karmzda konuan kiinin elindeki kad srekli bkp katladn,
parmaklaryla masaya srekli vurduunu ve gzlerini baklarmzdan hep
kardn grrsek, bu kiinin bizimle beraber olmaktan rahatsz
olduunu dnrz. Bu tr davranlar, karmzdaki ne derse desin, onun
gerek heyecanlarn aa vurmaktadr.
Bir kii, kendisini kontrol etmeye alsa da kzgnln, gerginlik ve
rahatszlk belirten hareketlerinden anlamamz mmkndr. Kzgn kii,
kendini ne kadar kontrol ederse etsin, yumruklar bir dereceye kadar
skldr, kollar nndedir ve kaslar gergindir. Ayn ekilde, bize
yaklamak isteyen fakat u veya bu nedenle bunu belirtmekten ekinen kii,
bize ulamak, dokunmak istercesine birtakm belli belirsiz davranlar
yapar. Her eyi ak seik, drste, bizden hibir ey saklamadan
sylediklerini iddia edenlerin ellerine bakn: Eer sylediklerinde samimi
deillerse, ellerini, sanki bir perde gibi azlarna ve yzlerine
kaparlar. Gzlerini inceleyin: Dorudan yznze bakamaz, gzlerini
karr, sk sk kollarn gslerinin zerinde kavutururlar.
apkn erkekler, kadnlarn szlerine deil, davranlarna gre hareket
edeceklerini bilirler. --Sizi bir daha grebilecek miyim?-- diye soran
erkee kadn, --Bilmem, tesadfler denk getirirse!-- eklinde cevap
verirken, --akll-- erkek, kadnn szl mesajlarna uymaz, onun gznn,
ellerinin, bedeninin sylediklerini --iitmeye-- alr. Belki bu,
sylenene hemen inanan, saf ve drst erkeklerin niin iyi birer apkn
olamadklarn aklamaktadr. Kart cinsten biriyle daha kolay iliki
kurmak m istiyorsunuz? Azn deil, bedenin sylediklerini anlamaya
aln!...
DOKUNMA: GEREKL VE KUDRETL
Dokunma duyumu, gelime iin yeme ime kadar nemlidir. XIX'uncu
yzyln sonlarnda ve XX'inci yzyln balarnda yetimhanelerde len
ocuklarn oran olduka yksekti. O zamanki hekimlik, bebein sadece
biyolojik beslenmesine, temiz evrede bulunmasna nem veriyor, fakat
ocuklarn psikolojik ihtiyalarn dnmyordu. Yllar sonra yaplmaya
balanan aratrmalar, bebeklerin gda yoksunluundan deil, kucaa alnp
sevilmemekten kaynaklanan, ruhsal kkenli hastalklardan ldklerini
ortaya karmtr. Bat lkelerinde bugn, yetimhanelerde bebein gnde
birok kez kucaa alnp sevilmesi, onunla konuulmas yntemi
uygulanyor. ocuklarn kucaa sk sk alnmasyla, lm orannda bir
dme olduu gzlenmitir.
Dokunma; bir insana en ksa yoldan --Sen benim iin nemlisin seni
yalnz brakmayacam,-- mesajn verir. Hibir sz, bu mesaj, dokunma
kadar etkili olarak ifade edemez. Bir babann ocuunun ban efkatle
okamas, kzgn birka szden sonra sevgilinin sarlmas, saatlerce
aklama ve anlatmlardan daha etkilidir.
Bir hafta sreyle gnlk etkileimizi gzden geirin ve u sorulara
cevap vermeye aln: En sk kimlere dokunuyorsunuz? Bu kimseleri
tandnz dier kimselerle karlatrn, en ok kimlere yaknlk
duyuyor ve seviyorsunuz? Dokunmak istediiniz halde dokunamadnz
kimseler varm evrenizde? Niin dokunamyorsunuz? ocukluunuzda bol bol
kucaklandnz anmsyor musunuz?
GYSLERMZ
Askerlikte rtbeler, onu tayan kiinin askeri hiyerari iindeki
yerini gsterir. Askerlikteki bu sistemi kat bulanlar olabilir, ne var ki
sivil yaamda da, bu tr bir hiyerarik dzen, rtl bir biimde de olsa
vardr. Giydiimiz elbiseler, hakkmzda bilgi verir.
Her gn karlatnz kiileri gznzn nne getirin: Giyinileri,
onlarn meslekleri, ya da gelir durumlar, sosyal mevkileri, politik
tutumlar, dindar olup olmadklar hakknda bir fikir vermiyor mu?
1980'lerden nce ideolojik ayrmlar niversite rencileri arasnda o
denli nem kazanmt ki, --sac-- ya da --solcu-- renciyi giyiniinden
ayrt edilebiliyordu.
Giyini tarznn karsndakileri nasl etkilediini incelemek isteyen
bir Amerikal niversite rencisi, iki farkl biimde giyinerek otostop
yapmtr. Haftann Pazartesi, aramba ve Cuma gnleri hipi klnda
yola km ve eliyle iaret ederek otostop yapmak istediini
belirtmitir. Sal, Perembe ve Cumartesi gnleri ise, tl pantolon,
temiz gmlek, kravat ve boyal ayakkab giymi ve yine ayn iaretleri
yaparak, ayn yerde arabalara binmeye almtr. Grmtr ki, hipi
giysileri giydii gnlerde, kendisini ancak hipi klkl olan ve
genellikle eski araba kullananlar, zenli giyindii gnlerde ise, daha ok
lks otomobil kullananlar ve iyi giyimli kimseler arabalarna almlardr.
aramaya gidildiinde ya da ie alnmak iin bir grme yaplmas
gerektiinde, kardaki kiinin olumlu bir biimde etkilenmesi istenir ve
giyime zen gsterilir. Ne var ki, bugnn toplumu, giyini normlar
bakmndan olduka eitlilik gstermektedir. yle ki, bazen hipi
klyla gezmek, toplumun belirli bir kesimindeki kiilerle daha ok
sosyal yaknlama olanaklar salayabilir. Herhalde renilmesi gereken,
giyimin kardakini etkilediini bilmek ve bu etkinin, toplumun hangi
kesiminde nasl olacan, nceden bilinli bir biimde saptayabilmektir.
SYLEY TARZI: SESN TONU,
VURGULAMALAR VE SUSMALAR
Syleyi tarz, kelimeleri sylerken kullanlan sesler, konuan hakknda
bilgi verir. Parkta otururken bir konumaya kulak misafiri oluyorsunuz:
-Nerelisiniz Beyefendi?
-Gonyalym garda!
Konumann bu kadarn duymanz, bu kiilerin hangisinin kyden,
hangisinin kentten, hangisinin eitim grm, hangisinin okumam olduunu
size syler. Hatta bu konumada --Beyefendi,-- szn olduka
yadrgayabilirsiniz; bu nedenle:
-Nerelisin day?
-Gonyalym garda!
daha iyi bir konuma olurdu, diye dnebilirsiniz.
Syleyi tarznn kardaki kiiyi etkiledii ve buna baklarak kii
hakknda --kibar-- ya da --kaba-- niteliinde bir karar verildii
bilindii iin, birok kimse, baz sosyal durumlarda, olduundan --daha
kibar-- konumaya alr. Silifke'nin Taucu ilesinde bir ailenin lakab
--Hamalis-- olarak bilinir. Hamalis'in kz, Hamalis'in olu, Hamalis'in
damad ve torunundan sz edilir.
Hibir anlam veremediim bu lakabn nereden geldiini sorduumda,
aadaki hikayeyi anlattlar:
-- Rahmetli Atatrk, Taucu'nu ziyaret ettii zaman, gemilere yk
dolduran ve boaltan hamallara ile idaresi gzel, temiz i elbiseleri
giydirmi, Ata'y karlamalar iin sraya dizmi. En bataki hamalba,
mevkiinin neminden haberdar olduu iin mmkn olduu kadar modern ve
kibar grnmeyi aklna koymu.
Atatrk, sraya dizilmi temiz giyimli bu kiileri grnce, --Sizler ne
i yapyorsunuz?-- diye sormu. Hammalba yerli ivesini kullanarak cevap
verse --Hamalz gomutanm;-- demesi gerekirken, yerli ivesiyle konumann
kaba olacan dnerek, --Hamalis, paam;-- diye --kibarlatrarak--
cevap vermi. Tauculular bu frsat karr m? Adamn ve ailesinin
lakab --Hamalis!-- oluvermi.--
Kibarlk zentisi iinde bulunan kiileri, zellikle kyden kente yeni
gelmi ve kyl gemiinden bir an nce kurtulmak isteyen baz kimselerin
konumalarnda, bu tr --kibarlk-- eilimlerini gzlemek mmkndr.
Sesin heyecan tonu, sylenen szn anlamn etkiler, bylece kendi
bana bir mesaj oluturur.
Szgelii titrek bir sesle, --Hatice snfta kalm,-- diyen bir kii
sadece bilgi aktarmamakta, bu olaya zldn de belirtmektedir. Ayn
cmleyi, rahat bir biimde, gevek gevek syleyen bir dier kiiyse, bu
olaya memnun olduunu ima eder.
Sylerken yaplan vurgulamalar da, ifadeye yeni boyutlar ekler. Ayn
cmle, farkl anlamlar elde edecek biimde vurgulanabilir. Aadaki
cmleyi farkl vurgulamalarla syleyin:
--Ali ayvay yemi!--
--Ali-- kelimesi vurguland zaman, bakasnn deil, Ali'nin ayvay
yedii ifade edilir. Bu vurgulamada bir hayret ifadesi vardr: --Herkesin
ayvay yiyeceini beklerdim de, Ali'nin yiyeceini beklemezdim!-- gibi.
Eer vurgulama deiir ve:
--Ali ayvay yemi!-- biiminde sylenirse, --ayva-- zerinde
durulmaktadr. Bu vurgulama, duruma gre farkl ynlerde yorumlanr.
rnein, --Ne var sanki, sadece ayvay yemi, ucunda lm yok ya!-- anlam
kabilecei gibi, baz durumlarda, --Hibir ie yaramaz olan, baksana
ayvay bile yemi!-- anlam da kar.
Eer:
--Ali ayvay yemi!-- eklinde vurgulanrsa, o zaman yaplan i,
faaliyet birinci plana kar. --Ayvay ne yaptn merak ediyorsanz
syleyeyim: yemi!-- anlamn belirginletirmi oluyoruz.
Sadece sesin tonu ve vurgulamalaryla deil, kelimeler arasna konulan
susmalarn sresi uzatlp ksaltlarak da, kardaki kiiye, gnderilen
mesajn, hangi blmlerinin nemli olduuna ilikin ipucu verilir.
Aadaki cmleyi deiik susma srelerinde syleyerek (susma sreleri
kesikli izgilerle / / gsterilirmitir), hangi duraklamalarla, hangi
anlamlarn daha belirgin hale geldiine dikkat edin.
Cmle: Trafik kazalarna bakarak bu toplumda nelerin ihmal edildiini
grmemiz mmkndr.
1. Trafik kazalarna / / bakarak / / bu toplumda nelerin ihmal
edildiini grmemiz mmkndr.
Byle bir susma dzeniyle, hem trafik kazalarnn, hem de bu kazalar
incelemenin nemli olduu belirtilmek isteniyor.
2. Trafik kazalarna bakarak / / bu toplumda / / nelerin ihmal
edildiini grmemiz mmkndr.
Bu susma dzeniyle, baka toplumlarda deil, bizim kendi toplumumuzda
yn vurgulanmaktadr.
3. Trafik kazalarna bakarak bu toplumda / / nelerin ihmal edildiini /
/ grmemiz mmkndr.
Byle bir susma dzeniyle, ihmal edilen eylerin nemli olduu
belirtilmektedir.
-Bir hafta sreyle kendi konuma tarznzdaki zellikleri gzlemeye
aln. Sesiniz baz durumlarda titriyor mu? Kiminle konuurken, hangi
konularda sesinizde bir deime oluyor? Vurgulama ve susma tarznz
kendinize zg m, yoksa bakalarnnkine mi benziyor? Kendinize zg bir
ses tonu ve vurgulama tarz gelitirmek ister miydiniz? Niin?
LETM ORTAMI
letiimin iinde yer ald ortamn psikolojik ve fiziksel zellikleri,
gnderilen mesajn yorumlanmasn nemli lde etkiler. letiim ortam,
u blmlere ayrlarak daha ayrntl biimde incelenebilir:
1. letiimde bulunan kiilere bal zellikler; 2. letiimin iinde
olutuu ortamn sosyal zellikleri; 3. letiimin iinde olutuu ortamn
fiziksel zellikleri.
letiimde bulunan kiilere bal zellikler
letiimde bulunan kiilerin birbirlerine ya, cinsiyet ve sosyal mevki
bakmndan ne gibi ilikiler gsterdii, onlarn iletiimlerini nemli
derecede etkiler. Her eyden nce; dilimiz bu deikenlere duyarl bir
dildir. Bir kiinin ya, cinsiyet ve sosyal mevki bakmndan, bize gre
nerede olduunu bilmeden ona hitap etmek hemen hemen olanakszdr.
Bir an iin kendinizi dolmu kuyruunda dnn... Yannzdan geip
giden kimse antasn drd ve siz o kimseye seslenerek, antasn
drdn haber vermek istiyorsunuz. Bu kimseye nasl hitap ederdiniz?
Cevap bulmas zor, deil mi?
Bu kimse, sizden olduka yal, kyl klkl bir erkekse, nasl hitap
ederdiniz? imdi i biraz kolaylat, deil mi? --Day!--, --Amca!--, en
sk kullanlan hitap biimleri arasnda alr. Peki, bu kimse, kadnsa
nasl hitap ederdiniz?... --Teyze!--, aklnza ilk gelen kelime olabilir.
Eer sizden yal, iyi giyimli, kuaml, kravatl bir erkekse, herhalde
--Beyefendi!-- diye arrdnz. k giyimli bir kadn antasn
drseydi, byk bir olaslkla --Hanmefendi!-- diye seslenirdiniz.
Hitap edeceiniz kii sizden gen bir erkekse, kyl klkl olana
--Delikanl!--, iyi giyinmi olana --Beykarde!--, --Karde!-- gibi bir
hitap tarzn uygun bulabilirsiniz. Gen bir kza hitap etmeniz sz konusu
ise, kyl klkl olana --Bac!--, kentli olana --Kkhanm!-- demeniz
uygun derdi.
Her gn, yzlerce kez bakkala, ofre, manava ve yeni karlalan
kimselere hi duraksamadan nasl hitap edilecei bilinir. nk dil
cinsiyet, ya ve sosyal mevki deikenlerine bizi ylesine duyarl
klmtr ki, bu deikenlere gre karmzdakini otomatik olarak
deerlendirir ve hemen hitap ederiz. Dilimizi konumak isteyen yabanc
iinse durum hi de yle kolay kavranr gibi deildir.
Gazeteci, fkra yazar Burhan Felek, aaya alnan yazsnda, hitap
edi tarznn toplumun bireyleri arasndaki ilikileri dzenlediine
dikkati ekiyor ve daha --uygarca-- ilikiler iin nerilerde bulunuyor.
Dil
-- Birbirimizle daha nazikane, daha mazbut konualm. Atatrk bey,
efendi, ve paa szlerini resmi muamelattan kaldrrken, ondan evvelki
devirlerin hrmet ve nezaket icab kullanlan elkabn, yaltaklanma ve
yaclk derecelerini bile atn grerek, bunlar kaldrmt. Ama
kendisine, zamann ve zamanmzn btn paalarna paa diyoruz.
Birbirimize de bey, efendi demekte mahzur grmeyenlerimiz ok. Ne var ki,
halk, hatta memurlar bu kelimeleri kullanamad iin ihtiyara,
-Beybaba, aababa, amca (daha genlere) aabey, hemerim (daha genlere)
kardeim, hanm teyze, abla gibi szler syleyerek mnasebetlerde
laubalilik ve onun sonu kabala kayorlar. Bundan vazgeelim. Ne bir
memur bana amca desin, ne de ben memura olum diyeyim. Bylesi daha iyi
olacak. Halk arasndaki muhaverelerin enisi daima kavgaya yaklar bir
enilik arzediyor. Tehlikelidir.--
Kltrmz, bir iliki kltr olduu iin Burhan Felek'in --beybaba,
aababa, amca, hanm teyze, abla kullanmayn-- nerisi tutmayacaktr. --Ne
bir memur bana amca desin, ne de ben memura olum diyeyim,-- nerisinde
bulunan gngrm rahmetli yazar, insan ilikilerinde, zellikle resmi
ilikilerde, ada demokratik Bat uygarlnn uygulanmas dileini
belirtir. kinci Blmde karlatrmal olarak tartlan kltr
deerleri, Trke'nin, insann yana, mevkisine ve cinsiyetine neden bu
kadar duyarl olduunu aklamaktadr. Ne var ki, Bat uygarlnn
zlemini ekenler, Bat lkelerindeki insan ilikilerini model alanlar,
Trk insan ilikilerinin onun gibi olmasn isterler. Osmanl ve
Cumhuriyet tarihini yaam bir kii olarak, Burhan Felek'in yazsn
bitirirken kulland kelime ilgintir: --Tehlikelidir.--
Konuulan kiiyle olan iliki, kullanlan kelimeleri tanmlar ve gerek
anlamn verir. Bu nedenle, ilikinin trne gre, kelimeler farkl
anlamlar alr ve deiik nanslara brnr. --Askerlik arkada--,
--yatl okul arkada--, --ocukluk arkada-- hepimiz iin farkl ve
zel bir ilikiyi ifade eder.
Aaya alnan hikaye, Aziz Nesin'in toplum yaamyla ilgili
gzlemlerinden birini yanstr. Yazarn Bizim Hemeri adl aadaki
hikayesi, kelimelerin anlamlarnn iletiim ortam iinde, iletiim yapan
kiilere bal olarak nasl deitiini sergiler.
Bizim Hemeri
-- Kelimeler insanlarn dilinde yar yar anlam alyor. Ka tane szlk
olursa olsun, bizim hemeriler kelimelerin szlkteki anlamlarna bo
verirler. An szle bakn: --drz--, --kerhut--, --pezevenk--,
--deyyus--, ne demektir, ne anlama gelir? Herhalde --aferin--, --bravo--,
--akolsun-- anlamna gelmez.
Bizim henerilerin ou da temelli stanbul'a yerlemilerdir, ya da
yln ok aylarn stanbul'da bir ite geirir, birka ay da memlekete
giderler. Kyde geen birka ay memleketin nfusunun artmasna, --vatana
evlat-- yetitirmeye yeter. stanbul'da temelli yerleenler de, tek
balarna stanbul'da kalrlar. Karlar kydedir. Olan ocuklar byyp
i tutacak duruma geldiler mi, onlar da stanbul'a gelir ler... Kzlar
evlenir, stanbul'da i tutmaya gelecek baka ocuklar yetitirirler.
stanbul'dakiler, i yapamayacak kadar ihtiyarladlar m, kye dnerler.
Bu, memurlarn emekliye ayrlmalarna benzer. Hayatlar boyunca
geinemedikleri topraklara gmlmek, en son arzulardr. Hibiri gurbette
lmek istemez.
Bizim hemerilerin stanbul'da yaptklar iler ok bellidir,
arabalarla, atlarla iyi su satarlar, apartman kapcl yaparlar,
bahvanlk, ama kklerde, konaklarda park bahvanl yaparlar.
Hemerilerimin konumalar ok houma gider. Kelimelere; ehirlilerin
verdii anlamdan baka bir anlam verirler. Daha dorusu kelimelerin belli,
belirli bir anlam yoktur. Bu, syleyi biimine, sesin sertliine,
yumuaklna, syleyen adamn iyi, kt niyetine gre deiir.
Erenky'de benim bir hemerim var. Asfalt yol zerindeki bir byk
kkte bahvanlk eder. Ara sra gider, onunla konuurum: Konumas,
bizim ky azyla konumas, houma gider. Geende yine ona gittim.
Bahenin imenleri zerinde namaz klyordu. iman olduundan zor eilip
doruluyordu. Namaz bitirene kadar bekledim. Selam verdi. Dudaklarnda
dua kprdayyla yanma geldi.
--Ho geldin,-- dedi.
--Ho bulduk. Naslsn amca?--
Benim bahvan hemerim bol bol altmnda vardr.
--Bundan sonra nasl olacaz,-- dedi, --htiyarlk ite...--
--Hele dur canm, maallah aslan gibisin.--
Biz urdan burdan konuurken baheye iki kii daha girdi. Bizim
hemerilerin, niforma gibi kendilerine vergi bir giyinileri vardr.
Elbiselerinden bile hemen onlar tanrm. Bu gelenlerde bizim
hemerilerdendi. Gencinin ayanda lacivert ketenden bir kovboy pantolonu
vard. Ama bu kovboy pantolonu, onun ayanda alvar olmutu. brnn
niformas bsbtn yerliydi; elbisenin, eer buna elbise denirse, asl
kumayla yamalar birbirinden ayrt edilemiyordu.
Biz bahenin gbek imenleri stnde duruyorduk. Onlar da yanmza
gelince, bahvan hemerim gelenlerden yalcasn tand.
--Oooo... Hele bak u Bibik Yusuf'a. Len, nirelerdesin? Soyha
has...--
Yalcas, --Gusura galma emice;-- dedi. --Hep ahlmdasn ya, iten
guten vakit mi galyor.--
Bahvan hemerim, delikanly sordu.
--Kim bu babayiit?--
--Tanmadn m emice, bizim ganbur Mustua vard ya...--
--Eeee?--
--Ganbur Mustua'nn olu.--
--Demee... bu babayiit o gavatn olu mu?--
--Hee ya...--
Bizim hemeri delikanlya dnd:
--Len goca pezvenk, insan bi yol emicesine gelmez mi?--
Delikanl utangalkla gld, ban nne edi. Bizim hemeri
iltifatna devam etti:
--Vay ocag batas vay... Vay goca drz vay... Baban olacak hergle ne
ediyo?--
--Eyidir emice.--
--Yusuf emicen ne ediyo? O goca deyysten bir haber var m?--
--Eyidir emice. Selam etti.--
Bizim hemeri, kylden bir delikanl grdne sevinli, boyuna
glyor.
--Vay eek zpas vay... Len deve gadar olmusun be... kih kih kih...
Maallah maallah... Heh heh he... rait dayn ne ediyo? O eolu eek
de iyi ya... Heh heh he...--
--Eyidir emice. Mahsus selamleri var.--
--Eleykm selam. Kih kih kih... Vay goca herf vay. Len elimde bydn,
uncacktn be. Daha ne var ne yoh be? Koye varanda o drz bubana syle,
severim o deyusu, dooru bana gelsin. Hemi?--
--Bastne emice.--
--Pek memnun oldum. Hatrm sayp geldiniz dimek. Eferim len goca
gavat. Memi ne ediyo, Memi... Goca daldaban. O herhut da eyi ya...--
--Eyidir Allah sayesinde.--
--Eyi ossun drz...--
Bizim hemeri kyden gelen delikanlnn srtn okuyor.
--Hele u alaa bah...--
Yalcas, --Bize gayri misade emice,-- dedi. --Biz bi de gayfeye gidek.
Hemeriler var, hal hatr sorak.--
--Oldu mu ya... rahat bi zamanda gelin.--
--Bu olana bi i araydydk. Bildiin bi i var m, emice?--
--Bu ay gadar herf imdiyecek boda m gezdi yatt?--
--Hapisten dneyin ht emice.--
--Heleee... Gemi olsun. Vah vah... Dama niye girdiydi?--
--Cinayet.--
--Nams ii mi?--
--Yoh...--
--Besbelli kot bi ey.--
Delikanlya sordu:
--Bi irezillik iten mi yoksa?--
--Deil emice.--
Bizim hemireler haysiyetlerine pek dkndrler, kendilerine ar sz
syletmezler. Namus bir, haysiyet ii iki. Bizim kylerde hrszlktan,
ekiyalktan sulanan hi grlmemitir. Delikanl cinayeti anlatt:
--Gayfede kahat oynuyorduk. Herifin biri oyunda sd.--
--Sd m?--
--Hee, sd.--
--Ne diyerek sd?--
--oh ar sd emice.--
--Ne didi canm?--
--Huzurunda haya iderim emice.--
Yals sze kart:
--Buna 'Len' dimi.--
Bahvan hemerimin yz kzgnlktan pancar gibi kzard:
--Nee? Len, sana nasl len dir? Yaban, sen de ses itmedin mi?--
--Etmem olur mu?--
--Temizledin mi?--
--Ba vurdum ya, lmemi yaraland.--
--Temizleseydin. Eferm len. Eyi etmisin.--
--Emice bu olana bi i var m?--
--imcik mi? Bi soruturalm Yarntesi bi uran hele.--
--Olur emice.--
--Dimek sana Len didi ha?--
--Bize misade emice.--
--Gle gle... Pek memnun oldum. Eferim len goca eek, ayu gadar
olmusun be... Kih kih kih... Vay goca zpa vay. Ne abh geti zaman
heyy... t en gadard be... Buban olcak drzye selam et. Memi emicen
gavatna da, rat dayn olacak deyyusa da selam.--
--Bastne emice. Hadi Allaha emanet ol.--
--Gle gle...--
Onlar gittikten sonra bahvan hemerim bana, --Ne are
temizleyememi...-- dedi.
Siz kelimelerin szlkteki anlamna bakmayn. Kelimelere verdiimiz
anlam, bizim niyetimize gre deiir. Sergilerde, resimden ok iyi
anlayanlarn:
--Vay eeolu eek, amma da yapm!...-- diye ressamlar
deerlendirdiklerini ok duymusunuzdur.-- (Nesin, 1968a).
Bu hikaye, birka ynden incelenmeye deer. Kltrn zellii asndan
hikaye deerlendirildiinde, gelenekseI kltrn bir --iliki-- kltr
olduunu ve bireylerin ve onlarn davranlarnn anlamnn, kiisel
ilikilerden kaynakland grlr. letiim asndan
deerlendirildiinde, iliki ve ierik dzeylerini aka grmek
mmkndr; ilikinin tr ieriin, yani kullanlan kelimelerin, anlamn
tanmlar.
Grld gibi, --Kim, kiminle, nerede, nasl konumaldr?-- konusunda
uyulmas gereken kat kurallar bulunmaktadr. Bu kurallar her toplumda
vardr, ancak baz toplumlarda bireye biraz daha zgrlk ve farkl olma
olana verilir, baz toplumlarda ise kurallar katdr, bireyler arasnda
bir farkllamaya olanak vermez. Bu toplumsal kurallardan dolay, bazlar
--kstah--, bazlar --kendine gvenli--, bazlar --psrk-- olarak
adlandrlr.
Kendinden sosyal mevki ve ya bakmndan stn olan biriyle, sanki ona
eitmi ya da stnm gibi konuanlara --kstah--, --haddini bilmez--,
bunun tam tersini yapanlara da --ezik-- ya da --psrk-- denir. Kendini
ezdirmeden, karsndaki kiiye gerek deerini vererek iletiim kurabilen
kimse ise, --kendine gveni olan kii-- diye nitelenir. Bizim toplum iin
--kstah-- olan bir kii, baka bir toplumda --kendine gveni olan kii'
olarak deerlendirilebilir. Baka bir toplumda --psrk-- bir kiinin
davran olarak deerlendirilen bir davransa, toplumumuzda --saygl
bir davran-- olarak nitelendirilebilir. Bir kiinin iletiimine bakarak,
bu tr kararlar verebilmesi, toplumda herkes tarafndan deiik
derecelerde paylalan ortak sosyal ve kltrel deerler sayesinde olur.
letiimin iinde olutuu ortamn sosyal zellikleri
letiim nerede yer alyor? ki kiinin birbirine yakn bulunabilecei
samimi bir sosyal ortam m sz konusudur, yoksa belirlenmi kurallar olan
resmi bir ortam m? Her iletiim belirli bir sosyal ortam iinde yer alr
ve bu ortamla ilgili birok sosyal norm, deer ve beklentiler vardr. Bu
sosyal normlarn, deerlerin ve beklentilerin, ou kere kii farknda
deildir, ne var ki, gelen mesajlar bu norm ve beklentiler erevesi
iinde yorumlanr. Bir baka deyile; bir mesaj yorumlarken mutlaka o
mesajn iinde olutuu sosyal ortam hesaba katlr. --Bayram deil,
seyran deil, enitem beni niye pt?-- diyen baldz, ortam uygun olsayd,
bu pckten kukulanmayacan belirtmektedir.--
inde bulunulan sosyal ortamn uyard beklentiler, iletiimde bir
aksakla yol amazsa, farkedilemez. retmen snfta ark sylemeye ya
da sanat sahnede ders vermeye kalkarsa, snfta retme, sahnede
elendirme beklentilerinin farkna varlr. Bu beklentiler, konuan ve
dinleyen arasnda ortaksa, ortaya kan aksaklklar kolayca giderilir.
Konuanlarn sosyal ortamdan beklentileri farklysa ve onlar bu deiik
beklentilerinin farknda deillerse, ite o zaman, temel iletiim
aksaklklar ortaya kar. Bu tr iletiim aksaklklarnn kaynan
bulmak ve iletiimi verimli bir zemine oturtmak zordur.
Aada verilen Aziz Nesin'in yks gibi mizah hikayelerinin ou,
sosyal durumlardaki beklentilere dayanarak konuyu --gln-- yaparlar.
Mizah yazmnn dnya apnda uzman topraklarnzda yetimitir.
Yerli Mallardan Pazen Aldm
--Smerbank'n Yerli Mallar Sat Maazalarndan birine gittik. nce
vitrine baktk. Aman ne gzel eyler... Mavi mineli bir pazen bir de
krmz zerine beyaz noktal bir basmay beendik. eri girdik. Gen,
byk, tavan yksek bir maaza... Kapnn karsnda, kasada bir kz var,
manikrlerini trplyor. Ortada soba var, yi giyimli, politika ileri
gelenlerinin klnda, iri kym, gerdanl, gbekli, enseli bir bey
sobann bana oturmu, kahvesini iiyor. Kasann yanndaki bir delikanl,
manikrn dzelten kzla konuuyor. Tezgahn arkasndakilerden orta yal
bir adam gazete okuyor. Birisi de yuvarlak cep aynasna bakarak alnndaki
sivilcileri patlatyor. Yine tezgaha dirseklerini dayam bir gen de
kapa parlak renkli bir polis cep roman okuyor.
Erken erken gelmiiz. Bizden baka da gelen yok. Yalnz, vitrini
seyreden , drt kii daha var.
eri girince, hi kimse kafasn evirip bize bakmad. Bu arballk
houma gitti.
--yi mallarmz var?..--
--Buyrun bayaan!..--
--Bir ey mi aradnz?--
Diye yoldan geenleri kolundan ekip ieri alan tezgahtarlar hi
sevmem.
Saa sola baktk, bize aldran yok. Kz, manikrn trplyor. Bey
gazete okuyor. Birinin ba romanda... nsan hangisine gidip bir ey
syleyeceini bilmiyor ki... Tezgaha yanatk. Raflardaki toplara
bakyoruz. Kendi aramzda konuuyoruz.
--unlardan ne gzel perde olur!--
--u dall kretonlar da gzel...--
--Eni ka santim acaba?--
--Kime sorsak?--
nmdeki delikanl Mayk Hammer romanna yle dalm ki, bizi duymuyor
bile...
--Ben u damal masa rtsnden alacam--
--Yava konu, adam kitap okuyor.--
Hi olmazsa biraz ge gelseydik. Bizden nce gelen mteriler ne
yapyorlarsa, biz de onlara bakar yle yapardk.
Derken baka mteriler geldi, maazay doldurdu. Ama onlar da bizim
gibi akn akn bir oraya bir buraya gidip geliyorlar. Resim
sergisindeymi gibiyiz. Mteriler bu ar, ciddi havay bozmamak iin
birbirlerinin kulaklarna fsldyorlar. Bu derin sessizlii ara sra,
kasadaki kzla olann akalar, sevimli kahkahalar bozuyor.
Mterilerden orta yal bir erkek, etrafndakilere duyurmak isteyerek,
--Acaba sat yaplyor mu?...-- diye soruyor.
Yalca bir kadn, --Galiba fi alnacak...-- diyor.
Bir gen hanm soruyor:
--Fi mi, nerden alnacak?--
--Herhalde Umum Mdrlkten...--
Artk herkes bir ey sylyor.
--Evvela muhtarlktan temiz kad getireceksiniz.--
--Temiz kad deil teyze... yi hal kad. Yani Demokrat Partiye
kaytl msnz? Yoksa bir sabkan filan var m diye...--
--Arkada, vatandalar arasna nifak sokma... Basma ile partinin ne
alverii var?--
--Amma da yaptn birader, sen hi gazete okumuyor musun? Boyuna basna
bask yaplyor diye...--
--O basma baka, bu basma baka.--
--Kmr tevzi messesinden beyannamesi olana, burada istediini
veriyorlar.--
--Kmr tevziinle bunun imdi mnasebeti var m?--
--Var tabii... Kmr de hkmatn, pazen de, Amerikan bezi de...--
--Ben ocua pabu alacaktm.--
--Pabu da hkmatn...--
--Canm, imdi hkmat ne kartryorsun?--
--Kartrrm elbet...--
--Kartrrsn, ama ben seni imdi gider, bu adam ajanstr diyerek
polise ihbar ederim. Adli tptan rapor alnca, akln bana gelir.--
--Nfus kadnz yannzda m?--
--Hayr...--
--Nfus kadnzla alt vesikalk resminiz yoksa vermiyorlar.--
--ofrlk ehliyeti olmaz m?--
Baktm olacak gibi deil... Kahvesini itikten sonra solumdaki
tezgahtarla tatl bir muhabbete dalan adama yanatm.
--Affedersiniz...--
--Ne var yahu? Gryorsunuz konuuyoruz... Turan' almlad, ut... top
alarda.--
Baka birine yanatm.
--Affedersiniz biraz pazen rica ediyoruz. Kimden alacaz?--
Sivilcilerini patlatmak iin, bakt yuvarlak cep aynasndan ban
kaldrmadan, parmayla sol taraf iaret etti... Onun iaret ettii adam,
gazetedeki apraz bulmacay zyordu.
--Pazen istiyoruz, siz mi vereceksiniz?--
--Zht bey'e gidin...--
Zht bey acaba hangisi?
--Zht bey, zataliniz misiniz?--
--Benim, n'olacak?--
--Hi... sorduk. Biraz pazen alacaktk da.--
Arkasna rafa uzand, bir top pazen ald.
--Ka metre?--
--Ama biz ondan istemiyoruz. Vitrinde grdk.. Pembe de mavi mavi
iekleri var.--
--Ondan kalmad.--
--Vitrinde var beyefendi.--
--O vitrinlik... Vitrinden indiremeyiz.--
--O halde u sarya bakabilir miyiz?--
--ndir, kaldr olmaz! Bak ite uzaktan... Hepsi de pazen... Hangisini
istiyorsan, onu syle!...--
--O sary istiyorum.--
--Ne kadar?--
--Be metre!..--
--Ondan be metre kesilmez... O btn top...--
--u yeil...--
--O drt metrelik bir paradr. sterseniz vereyim, ha drt metre ha be
metre...--
Bizimkiler drt metreden kar m, kmaz m, diye konuuyorlar. Bay
tezgahtar akl veriyor:
--Etei klo yapmazsanz kar:--
--ocuklara pijama yapacaz.--
--yi, paalarn biraz ksa yapn... Zaten bu sene ksa moda...--
Bizi beklemekten sinirleniyor:
--Baym, insan oyalamayn, bu kadar millet al veri edecek...
Hangisini istiyorsanz syleyin!--
aresiz bay tezgahtarn kendisinin beenip de ilk kard siyah
pazenden be metre kestiriyoruz. Baka yerde --gle gle kullann!-- diye
kuma keserler ya, bizim Yerli Mallarn ba tezgahtar sanki iki
parman azmza sokmu gibi, kuma kzgnlkla --carrrt!...-- diye
yrtyor. Bize kat uzatyor.
--Karya!...--
Kars pembe kada bir mhr vuruyor. Yandakine!... Yandaki
damgalyor. Bir hanm pembe kad ikiye paralyor, bir paray bize
uzatyor. Veznedeki bayana o kat parasn gtryoruz.
--Saat l2 oldu, paydos,-- diyor. --leden sonra.--
--Aman bayan, taa Rami'den geldik.--
Cevap bile vermiyor. oluu ocuu otobse bindirip gnderiyorum. Saat
ikide kapda kuyruk oluyoruz.
Sram gelince, pembe kat parasn kesiyor, bayana uzatyoruz:
--On lira altm be kuru...--
On iki buuk lira veriyorum.
--Bozuk verin!...--
--Bozuk yok...--
--Bozdurun efendim, buras sarraf dkkan deil...--
Maazadan ktm. Ttnc bozmaz. Gazeteci bozmaz. 90 kuruluk bir
ukulata aldm, bozdular. Kasiyer hanma paray verdim. Bir pusula uzatt.
Tekrar damgaladlar. Damgal pusulay baka birine verdim, paketi
verdiler.
Kapdan karken, maaza memurlarndan soba bandaki:
--Buradan ucuza alp, gtrp karaborsada satyorlar,-- diyordu.
--Bu halka iyilik yaramaz zati... Ben hkmetin yerinde olsam...--
Kapdan ktm iin, lafnn gerisini duyamadm.
Eve geldim. oluk ocuk sevinle paketi atlar. alacak ey... Bizim
paket bakasnnkiyle karmam m? Be metre pazen yerine, metre
tlbent almz...-- (Nesin, 1968b).
Yukardaki hikayeyi, 2. Blmn banda verilen --Etkileim inde
Benlik ve Dierinin Tanm-- bal altnda tanmlanan --kabullenme--,
--reddetme-- ve --umursamama-- kavramlar asndan inceleyin. Toplumun
salksz bir ynn sergileyen yazar, okuyucu iin sadece gldrc
deil, dndrc tablolar iziyor.
Mesaj alveriini, iletiimin iinde yer ald ortamn yalnz sosyal
zellikleri deil, fiziksel zellikleri de etkiler.
letiimin iinde olutuu ortamn fiziksel zellikleri
Oda, salon, bro gibi kelimeler, bir mekann kullanlma ilevlerini
belirtir. Bulunulan yerin fiziksel konumu ve nitelikleri, bir baka
deyile bykl ve biimi, ayrca rengi, aydnlatma derecesi, ss;
sessiz ya da tenha olmas gibi zellikleri, o mekan iinde yer alan
iletiimi etkiler. Herkes bu etkiler altnda bulunur, ne var ki bazlar
bunlarn bilincindedir bazlar deildir.
Hayalinizde kendinizi sevgilinizle birlikte canlandrn. Buluup babaa
yemek yemek istiyorsunuz. Yemek yiyeceiniz yer nasl bir yer olmal? Spor
salonu kadar byk, her yeri betonla kapl bir yemekhane mi, yoksa ancak
birka masann bulunduu, bir kesinde minenin yand kk bir da
lokantas m?
Romallardan beri yasalarn yapld ve uyguland yerlerin, byk,
grkemli binalardan olumas, bir rastlant mdr acaba? Bir binann
grnm, genellikle o yapnn ilevine yarar bir mesaj oluturur. Sayg
ve korku uyandran binalar, --yasa-- kavramnn uyandrd duygulara
uymaktadr.
Gece kulplerine gittiinizde grmsnzdr, genellikle hepsi lotur.
Parlak bir ekilde klandrlm bir gece kulbne gitmek isterseniz,
byle bir gece kulb bulmakta zorluk ekersiniz.
Bir yerdeki insan says da nemlidir. Bir sinemada sadece siz olduunuz
zaman filmden zevk alabilir misiniz? Orada bulunan insanlarla
konumadnz halde, sinemann kalabalk olmas sizi niin bu kadar
etkiliyor acaba? Ayn ey, dn, futbol ma gibi deiik sosyal olaylar
iin de geerlidir. Stadyumda siz tek banza olsanz, futbol man
olduka skc bulabilirsiniz.
-Bir hafta sreyle, kimlerle nerelerde konutuunuza dikkat edin.
Bulunduunuz yerin deiik zelliklerinin farkna varabiliyor musunuz? Bu
zellikler sizin konumanz ya da size syleneni anlamanz etkilemekte
midir? Hangi ynde? Bu sorulara bir hafta sreyle cevap bulmaya aln.
letiim ortamnn iinde yer ald, daha kapsaml bir ortam vardr:
letiimde bulunan bireylerin ortak deer ve inanlarnn kayna olan
kltr. kinci Blmde, kltr kavramn inceleyerek geleneksel otoriter
deerlerle, zgrlk ada anlayn deerlerini karlatrdk.
Burada, kltr bir iletiim ortam olarak yeniden ele alacaz, nk
kltr, insan davranlarn btnyle kapsar, kuatr ve mesajlar, bu
geni kapsaml ereve iinde anlamlandrlr. imdi, kltrn kiiler
aras iletiimle olan ilikisine bir kez daha gz atalm.
LETM ORTAMI OLARAK KLTR
Hacettepe niversitesi retim yelerinden Perihan (Oray) Yunt, Konya
yresinde ky kadnlaryla yapt anket almasnda ortaya kan bir
iletiim sorununu aada dile getiriyor:
--1970 ylnda, Konya yresinin GEZC KADIN KURSU'nun etkinlik
gsterdii kylerinde ve byle bir kursun hi uramad yerlerde, sosyal
yaamda farkllklar olup olmad konusunda bir n aratrma yapyorduk.
Anketimizde --Ka gnde bir ykanrsn?-- diye bir soru da yer almt.
Anket sadece kadnlara uygulanmaktayd. Kursun yapld ve yaplmad
yedier ky alarak toplam on drt kyde, rnekleme yoluyla setiimiz bir
grup ky kadnna sorular soruyorduk. En son kyde, kadnlardan birisi
beni, olduka fakir bir aileye ait olduu anlalan, tahta basamaklar
krk dkk bir eve gtrd. Evin kadnnn yz mutsuzluk izleri
tayordu. Anketimizdeki soruyu bu kadna da sordum: --Ka gnde bir
ykanrsnz?-- Kadn cevap vermedi, anlamszca yzme bakt. Bana
klavuzluk eden kadn hemen atld ve acmal bir sesle, --Gocas
sakattr, ayda bir ykansa ne nimet,-- dedi. O anda kafamda imek akt
ve ancak o zaman, bu soruyu sorduumda teki kadnlarn biraz mahup, yar
mtebessim verdikleri --Haftada bir gn, haftada iki, gn,-- gibi
cevaplarn anlamn farkettim. Ayrca, uradmz kyleri, bizden nce,
doum kontrolne ilikin aratrma yapan bir ekibin dolam olduunu da
sonradan rendim. Aradan bir sre geti. Olay, Konyal bir arkadama
anlattm. Arkadam, --O biimde deil, 'oluk ocuk ka gnde bir
ykanr, amar ykarsnz?' diye sormanz gerekirdi,-- dedi (Yunt,
1978).
Aratrmac, Konya yresinden olmad iin, bu yreden olan kadnlarla
biraz zor iletiim kurabilmitir, ama yine de, sonradan da olsa,
--kafasnda bir imek akabilmitir--, nk, cinsel ilikiden sonra
--gusul aptesi--nin alndn bilir. Perihan Yunt yerine, bu aratrmay
bir Avrupal ya da Amerikal yrtseydi, o imek hibir zaman
akmayacakt.
inde bulunduumuz sorunlar ve uratmz konular yaammza o denli
iler ki, bir yabancya bunlar anlatmak zordur. Ayn kltrden olan
kimseler, bu inanlar paylatklar iin, kolaylkla aralarnda iletiim
kurabilirler. Baka baka kltrlerden gelen insanlar arasnda iletiim
zorluklar olur. rnein, yabanc lkelere giden Trklerin bandan
gemitir: Misafir gittikleri yerde ilk defa ikram edilen eyi almazlarsa,
ikinci kez srar edilmez. A olduu ve can istedii halde, bu nedenle a
kalan Trkler olmutur. Dier yandan, Trkiye'ye gelen yabanclarn
kendilerine ikram edilen eyleri hemen almalar, oumuzun tuhafna gider;
kendimizi, nezaket kurallarn bilmeyen insanlarla karlam gibi
hissederiz.
Erdoan Bozok'un Modern a (1972) adl karikatr kitabn, yurt
dndayken yabanc arkadalara gsterdim. Trkiye'de bulunmam,
sorunlarmz bilmeyenler; sadece hafif bir glmsemeyle kitab gzden
geirdiler. Trkler ve Trkiye'de bulunmu yabanclar, kahkahalarla
glerek, sanatnn grndeki keskinlie hayranlklarn belirttiler.
Bozok bir iletiim durumundayd: Sanat, kendi bildii kltr ve yaam
paylaanlara zengin mesajlar yollayabilirken, bu kltr paylamayanlar
asndan sadece baz ekiller izmi bulunuyordu.
--Bugn senin cann bireye skld galiba!-- diyen arkadamz,
konumadmz halde, canmzn skkn olduunu szsz iletiimle
anlamtr; yz ifademiz, sesimizin tonu, bedenimizin duruu ona ipucu
olmutur. Gnlk yaamda, sylenenlerin kardakini nasl etkiledii de
szsz ifadeden anlalr. Sylenenin hoa gidip gitmediini, kardakini
kzdrp kzdrmadn; onun szsz ifadesinden srekli izleyebiliriz.
letiimde, iliki dzeyine ve szsz mesajlara duyarl olmayan kimse,
kendisinin ve konutuu konunun karsndakini nasl etkilediinin farkna
varamaz; sz konusu kiiye gerektiinden fazla sokulur ya da uzakta durur;
onun yz ifadesinde, bedeninde, el ve kol hareketlerinde dile getirdii
duygusal tonu --iitemez--. Ayrca, iletiim ortamnn zelliklerine
--krdr--; kiminle, nerede, nasl konuulacan bilemez.
Szsz mesajlara duyarlk kazanmam, karsndakinin sadece
sylediklerine nem veren kimseler, kiiler aras ilikilerde byk
zorluklarla karlarlar. Ve ou kez, ilikilerinde meydana gelen
tkanklk ve aksaklklarn nedenlerini de bir trl anlayamazlar.
DENEYEBLRSNZ
Aadaki egzersizler, okuyucuyu ilerdeki konulara hazrlamak iin
verilmitir. Bu egzersizleri uygularsanz, kitapta incelenen kavramlar
daha yakndan tanr ve iletiim kavramlarn kendi yaamnzda kullanma
olaslnz artar.
Kiiler aras iletiimde neredesiniz?
Herkesin yaamnda nemli bir kii vardr. Sizin iin u an yaamnzda
en nemli kii kimdir? Bu kii anneniz, babanz, einiz, ocuunuz ya da
arkadanz olabilir. Bu nemli kiiyle nasl bir iletiim iindesiniz,
bilmek ister misiniz? O halde, ltfen aadaki sorular cevaplayn.
likiniz olanak veriyorsa, ayn sorular onun da cevaplamasn isteyin.
Daha sonra cevaplarnz karlatrarak, aralarndaki benzerlik ve
farkllklar zerinde konuabilirsiniz.
Sorular:
1. Onunla en son hangi konuda tarttnz? Bu tartma nasl sonuland?
Birbirinize daha kzgn olarak m ayrldnz? Yoksa, aranzdaki iliki
daha da glendi mi?
2. Size sylemeden, onun iinde bulunduu duygusal durumu anlayabiliyor
musunuz? Aadaki duygulardan hangisini, onda daha kolaylkla
tanyabiliyorsunuz?
-Neeli-Kendinden emin.
-Gururlu-Korkulu.
-Ne yapacan bilemez halde-Kendini sulu hissediyor.
-Tedirgin-akn.
Yukarda verilen duygusal durumlar sizin nasl ifade ettiinizin
farknda msnz? Sizin bu tr duygular iinde olduunuzu, sylemediiniz
halde, o anlayabiliyor mu?
3. Ona ifade etmekten ekindiiniz duygularnz var m? Onun size ifade
etmekten ekindii duygular olduunu dnyor musunuz? Konumaktan
ekinilen bu tr duygulardan sz etme olanan, ilerde bulabileceinizi
zannediyor musunuz?
4. Aada verilen duygular onda canlandrmak iin yapabileceiniz en
az iki ey dnn:
-Kzdracak.
-Neelendirecek.
-Gururlandracak.
-Sulu hissettirecek.
-zecek.
-Korkutacak.
5. Onun arkadalar konusunda neler dnyorsunuz? Ayn arkadalara m
sahipsiniz, yoksa onun ve sizin kendi arkadalarnz m var? Ortak
arkadalarn kskanr msnz? Sizin arkadalarnz konusunda onun
duygularnn ne olduunu biliyor musunuz?
6. Yorucu bir gn geirdiinizi ve eve gidip dinlenmeye can attnz
varsayn. Ama bir yere gitmek iin daha nceden sz verdiinizi, o size
hatrlatyor. Ya da, kendi banza kalmak, dinlenmek isterken, srekli
aka yapma ve sizi rahat brakmama gibi bir huyu olduunu dnn. Bu tr
atmalar nasl zerdiniz? Bir orta yol bulmaya m alrdnz? Kavga
m ederdiniz? Yoksa sizin grnz kabul etmesi iin onu inandrmaya m
alrdnz? Aranzda kan atmalar ele al tarznzdan honut
musunuz?
7. Onun yaamnn temel amacn ve nem verdii ilgilerini biliyor
musunuz? Bu amalar ve ilgiler konusunda duygularnz ne? Sizin temel
amacnz ve ilgilerinizle bunlar uyuuyor mu? Eer uyumuyorsa, onun sizin
ama ve ilgilerinizi kabul etmesini ister misiniz?
8. Hounuza giden ynlerini biliyor musunuz? En gl ynlerinin
farknda msnz? Bu konuda dndklerinizi onunla paylatnz m?
9. Bir gece sizi uyandrarak sizinle konumak istediini dnn. Ne
yapardnz? --Peki, konualm!-- m derdiniz, yoksa, --Sabaha kadar
bekleyemez misin? Sabah konusak olmaz m?-- diye ertelemek mi isterdiniz?
Siz onu uyandrsaydnz, acaba o size nasl davranrd?
10. Onunla olan ilikinizden tr, kendi kendinizden uzaklam
olduunuzu hissettiiniz anlar oldu mu? Sizinle olan ilikisinden tr,
onun kendi kendinden uzaklam olduunu hissettiini dndnz oldu
mu?
Yukardaki sorulara verdiiniz cevaplar bir gzden geirin. Sorulara
itenlikle cevap verdiinizden emin misiniz? Bu cevaplar sizin iin
nemli olan kimseyle paylamak ister misiniz? Yoksa, bu cevaplarn onun
tarafndan renilmesinden rahatsz m olursunuz?
sterseniz cevaplarnz saklayn ve kitabn deiik blmlerini
okuduktan sonra yeniden gzden geirin. letiimle ilgili yeni kavramlar
rendike, bu kavramlarn sizin ilikiniz iinde ne anlama geldiklerini
verdiiniz cevaplardan anlayabilirsiniz.
:::::::::::::::::
4
letiim ve Alglama
Ahlakn Tarifi
--Olu ortaokula gidiyordu. Akam eve gelince derslerine yardm ederdi.
Yemekten sonra sordu:
--Olum, derslerin nasl, altn m, yarn ne var?--
--Ahlak altm, baba.--
--Anlat bakaym.--
ocuk geti karsna, papaan gibi bir solukta okudu:
--Ahlak, hulk'un cem'idir. Hulk tabiyyat ve seciyye demektir. Buna huy
denir. Seciyye ve huy denilen ey, insanda yerlemi melektir. O melek
sebebiyle nefisten ef'al kolayca kar.--
ard: --Olum bu ne? Nereden ezberledin bunu?--
--Ahlakn tarifi, retmen yazdrd.--
--Bir ey anladn m?--
--Yoo! Anlamak art deil ki! Kimse anlamyor, ezberle yeter!..--
Hasan Pulur'un yukardaki yazsnda belirtilen eitim sisteminin
temelinde yatan, --anlamann gerekli olmad, ezberlemenin yeterli
olduu-- anlay, retmen ile renci arasnda gerek bir iletiim
kurulmasn nler. Kiinin temel eitiminden edindii bu alkanlk,
basmakalp ve biimsel ilikilerinde srp gider. Kalplam evlilik ya
da i ilikilerinde de, bu durumu gzlemleme olana vardr.
Kalplar tekrarlamaktan kurtulabilme, insan ilikilerine anlamsal
zenginlii ve derinlii getirebilme, iletiimin srelerini uygun ve
etkili bir biimde uygulamaya baldr. Bu blmn amac, iletiimin temel
yapsn ve srelerini bilimsel kavramlar iinde tanmlayarak okuyucuya
tantmaktr.
LETM NEDR?
Aslnda, buraya kadar, eitli ynleriyle iletiimden sz edildi. Bu
bilgiler, iletiimin yapsn, elerini ve srelerini daha teknik adan
inceleyebilmek iin bir birikim salad.
DRDNC BLM
Konuya, iletiimin tanmn yinelemekle balayalm:
letiim, iki birim arasnda birbiriyle ilikili mesaj alveriidir.
Bu tanmda aklanmas gereken drt kavram vardr: 1. Birim; 2.
Birbirine ilikin olma; 3. Mesaj; 4. Alveri.
Birim: Birim, soyut bir kavramdr. Birbirleriyle karlkl mesaj
alverii yapan insan, hayvan ya da makinenin her birine --iletiim
birimi-- ad verilir. letiim sadece insanlara zg bir olay deildir.
ki kedinin karlkl miyavlamalar, onlarn iletiim iinde olduunu
gsterir. Karlkl satran oynayan iki bilgisayarn her biri, bir
--iletiim birimi-- oluturur.
letiim birimleri ikiye ayrlr: Kaynak birim ve hedef birim. Kaynak
birim, mesaj gnderen birimdir. Bu, konuan kii, miyavlayan kedi ya da
satran oynayan bir bilgisayar olabilir. Adndan da anlalaca gibi,
kaynak birim mesajn kaynakland, olutuu birimdir. Hedef birim ise,
mesajn gnderildii birimdir. ki kii konuurken, konuan kaynak,
dinleyen ise hedef birim olur.
Ne var ki, kaynak ve hedef birimler duraan olmayp, dinamik
birimlerdir. Konuann dinleyici ve bir sre sonra dinleyenin konumac
olmas gibi, kaynak ve hedef birimler srekli fonksiyon deitirirler.
Bunu bir rnekle somutlatralm.
kisi de ayn fakltede okuyan ve bayram tatili nedeniyle birbirlerini
iki hafta gremeyen iki arkadan arasnda aadaki konuma geer:
Ayhan : Ho geldin Nurten. Naslsn?
Nurten : Ho bulduk Ayhan, iyiyim. Sen naslsn?
Ayhan : Sa ol, ben de iyiyim. Bayramn nasl geti?
Nurten : lk gnler bayram ziyaretleriyle geti. Daha sonra kardelerim
ve arkadalarmla bol bol konuma olana buldum. Senin kulan da bol
bol nlattm.
Ayhan : Seni bu kadar zlemem beni korkutuyor. Sanki sana ok
bamlymm gibi bir duyguya kaplyorum.
Nurten : Su benimmi gibi konuuyorsun. Benim elimden ne gelir?
Ayhan : Neyse. Brakalm imdi bu konuyu. Dn yolculuun nasld?
Nurten : Olduka rahatt. Gerede yaknlarnda otobsn arka
tekerleklerinden biri patlad. Lastii deitirdiler, yarm saat ge
kaldk.
Konumaya ilk balayan Ayhan; o anda kaynak, Nurten ise hedef birim
durumundadr. Nurten, Ayhan'a, --Sen naslsn?-- diye sorduu anda kaynak,
Ayhan ise hedef birim olmutur.
Birbiriyle ilikili olma: letiim olabilmesi iin sadece mesaj
alverii, bir baka deyile, sadece iki ynllk yeterli olamaz. Alnan
ve verilen mesajlarn birbiriyle ilikili olmas da gerekir.
Gnlk yaamda yorgunluk, yanl anlama, dikkati baka bir konuya verme
gibi nedenlerden tr iletiimde ilikinlik aksayabilir. Bu tr
aksaklklar sreklilik gstermeye balarsa, kiinin ruhsal dengesinde bir
bozukluk olduundan kuku duyulur. Gerekten de, akl hastalarnn
iletiiminde gzlenebilen bu zellik, hastaln derecesi ve tr hakknda
ipucu veren en nemli belirtilerden biridir.
Mesaj: nsanlarn karlkl konuurken birbirlerine syledikleri
szler, mesaja rnek olarak verilebilir. Ne var ki, mesajn mutlaka szl
olmas gerekmez. nc Blmde belirtildii gibi, szsz mesajlar da
vardr: Yz ifadeleri, el kol hareketleri, oturu ve duru, birer
mesajdr. nce mesajn genel bir tanmn yapalm, daha sonra
ayrntlarna inelim.
Mesaj, kaynak birimdeki ieriin, bir seim srecinden geirilmi
ifadesidir.
Kaynak birimdeki ierik, duygusal ya da dnsel olabilir. Ayhan'n
Nurten'e, --Seni ok zledim!-- sz, duygusal ierii olan mesaja
rnektir; --korkuyorum--, --ok sinirlendim-- gibi ifadeler de duygu ve
heyecan belirtirler. Szl mesajlarn ou, d dnya ve nesnelerle
ilgili dnceleri belirtir: Nurten'in, --Otobsn arka tekerleklerinden
biri patlad,-- cmlesi bu tr mesaja rnektir. Szsz mesajlar duygusal
ierii, szl mesajlar dnsel ierii, en dolaysz ve etkili biimde
ifade eder.
Mesajn tanmnda bir seim srecinden sz ettik; seme srecinin sz
konusu olmad otomatik tepkiler mesaj deildir. Bir makinenin mekanik
hareketlerinde ya da bir hayvann igdsel olarak yapt tepkilerde,
seme sz konusu deildir. Bu demektir ki, belirli bir uyarc karsnda
hayvan, igdsel olarak yalnz bir tip tepki gsterir. Yapabilecei baka
bir ey yoktur.
nsanlarda ise, igdsel davranlardan pek sz edilemez, ne var ki,
reflekslerden sz edildiini duymusunuzdur. Yzmze yakn bir yerde el
rpld zaman, istemeden gzmz krparz. Bu tr refleks hareketler,
mesaj olarak kabul edilmez. Mesaj olabilmesi iin, kaynak birimdeki
ierii ifade edebilecek olas seenekler arasndan seilerek ifade
edilmesi gerekir.
Yzde yz kestirilebilen ifadelerde bir seim sz konusu deildir ve
bundan dolay bu tr ifadeler, birer mesaj deil, tepkidir. rnein, gz
nnde el rpld zaman mutlaka gzn krplacan bilirsiniz. Ama,
--Merhaba, naslsnz?-- dendii zaman ne cevap alacanz yzde yz
kestiremezsiniz. --yiyim, teekkr ederim;-- cevabn almanz byk bir
olaslktr, ne var ki, yine de yzde yz deildir. nk, --Biraz
rahatszm;-- --Sa ol, sen naslsn?-- gibi ve buna benzer birbirinden
deiik cevaplar da alabilirsiniz.
Bir kimseyi iyi tanyor ve syleyecei szleri nceden yzde yz
kestirebiliyorsanz, o kimsenin sylediklerine artk pek dikkat etmemeye
balarsnz. nk syledikleri bir tr --tepki-- olmaktadr. Bu tr
ilikilerde, iletiim yava yava ortadan kalkar ve ilgin insan
ilikileri, yerini can skntsna brakr.
Alveri: letiim iki ynl bir sretir ne sadece al, ne de sadece
veri, iletiimi oluturamaz.
Bir arkadanzla kar karya oturduunuzu dnn. Yalnz biriniz
konuuyor ve dieriniz dinliyor... Acaba bu durumda, aranzda bir
iletiimden sz edilebilir mi? Evet, edilebilir. nk arkadanzn yz
ifadesinden, oturu biiminden, sizi anlayp anlamadn, sklp
sklmadn karabilirsiniz. Sadece biriniz konutuu zaman bile, bir
iki ynllk sz konusudur: Birinizin szl mesajna, dieriniz szsz
mesajla cevap verebilir.
imdi, arkadanzla aranza karton ya da tahtadan bir perde konsa ve
birbirinizi grmeniz engellense!... Yine yalnzca biriniz konuacak ve
dieriniz hi cevap vermeden dinleyecek olsa, acaba bu durumda aranzda
bir iletiim olur muydu? Bu kez cevap, --Hayr!--dr. Birbirlerini grmesi
engellenen iki kiiden sade biri konuma olanana sahipse, bu durumda bir
iletiim deil, bir ileti sz konusudur. Baka bir ifadeyle, mesaj
gnderilir, fakat bu mesajn karl alnmaz. letiim olabilmesi iin
bir mesaj alveriine, bir baka deyile, iki ynlle gerek vardr.
Kaynak birimin gnderdii mesaja karlk, hedef birimin verdii --cevap
mesaj--a, geri-iletim ad verilir. Ayhan ve Nurten adl iki arkadan
aralarndaki konumada, Ayhan'n syledii ilk sz mesaj iletimi,
Nurten'in verdii cevap da geri-iletimi oluturur.
letiimin iki ynl bir olay olduunu unutan kiiler, sadece konumak,
konumak ve yine konumak isterler. Karlarndaki azlarn anca hemen
atlrlar ve --Lafn balla kestim,-- tavryla kendileri konumaya
balarlar. Sizin kafanz bir sre daha tledikten sonra, --Ne kadar
gzel sohbet ettik, yine gel, beklerim;-- diye sizi uurlarlar. Bu ekilde
srekli konuanlar, iletiimden deil, kendi iletimlerinden zevk alrlar.
Kardaki kiiyle iletiim kurulmak isteniyorsa, ona geri-iletimde bulunma
olana tannmaldr.
Bu noktada, iletiim, iki birim arasnda birbirine ilikin mesaj
alveriidir tanm, tm eleriyle gzden geirilmi bulunuyor. imdi,
iletiim modelini gzden geirmeye hazrz. Modeller, soyut kavramlar
somut simgeler ve iaretlerle belirtme olana verirler. Bu nedenle, bir
konunun aka tartlabilmesi iin, eitim alannda sk sk
kullanlrlar.
LETM MODEL
ekilde iki kiiden olumu bir iletim modeli gryorsunuz. Bu modelde
yer alan eler ve srelere deinerek, iletiim olayn, ayrntl olarak
ve daha yakndan tanmaya alalm.
Konuan iki kiiden biri kaynak, biri de hedef birimi oluturur. Bu iki
birim arasnda, mesajlarn gidip gelebilecei bir kanal vardr. rnekte,
kaynak ve hedef birimlerin her ikisi, de insan olduu iin, yap ve ilev
bakmndan birbirlerine benzerler. Her birimde bir merkez, gnderici ve
alc vardr. letiim modelindeki eler ve sreler: kaynak ve hedef
birimlerle kanal ve iletiim ortam olmak zere ana balk altnda
toplanabilir.
KAYNAK VE HEDEF BRMLER
Kaynak ve hedef birimleri aadaki e ve sreleri ierir:
Merkez: Gnderilecek mesajlarn ieriinin (duygu, dnce, niyet, gd;
eylem vb.) olutuu ve gnderilmek zere seildii blmdr.
Gnderici: Merkezdeki ierii, szl ya da szsz iaretler haline
dntrerek kanala brakan edir. Szl iletiimde cier, grtlak, dil,
di, dudak ve damaklardan oluan ve birbirleriyle dzenli iliki
ierisinde alan son derece karmak bir szl gnderici sistemi i
grr. Yz ifadeleriyle szsz bir iletiim sz konusu olduu zaman ise,
boyun ve yz kaslarndan oluan bir dzen, gnderici olarak alr.
Bedenin hareketleri ve duruu mesaj niteliini tadndan, tm beden bir
gnderici olarak alr.
Alc: aret biimine dnm olarak kanaldan gelen mesajlar alan ve
merkeze aktaran edir.
Hedef birim, gelen mesajn trne gre farkl alclar kullanr. Szl
mesaj geldiinde iitme sistemi, grsel mesaj geldiinde ise, grme
sistemi alc olarak kullanlr. Mesaj, dokunma, koku gibi iaretler
araclyla gnderilirse, o zaman cilt ve burun gibi, ona uygun bir alc
sistem iletiimi salar.
Hedef birim pisikolojik ileyi bakmndan kaynak birimin aynsdr.
Farkl olan sadece srelerin yndr. Kaynak birim mesaj gndermek iiyle
urat halde, her birim kendisine gelen mesaj almak ve yorumlamak
iiyle urar. Yorumlad mesajla ilgili bir geri-iletimde bulunduu
anda, hedef birim, ilevleri bakmndan artk bir kaynak birim olmutur.
KANAL
Kanal: Kaynak ve hedef birimler arasnda yer alan ve iaret haline
dnm mesajn gitmesine olanak salayan yola, geite, kanal ad
verilir.
Her duyu organna karlk bir kanaldan sz edilebilir. Mesaj konuulan
kelimelerle aktarlyorsa, iitme kanalndan sz edilir. itme kanal,
szl iaretleri, bir baka deyile, kelimeleri hava titreiminden
yararlanarak aktarr. Azda balayan titreim, bizi dinleyen kiinin
kulana gider ve orada iitsel alc organ tarafndan, sinirsel
titreimlere dntrlerek beyine iletilir. Yz ifadeleri, el ve kol
hareketleri szkonusu olduunda, grsel kanal iin iine girer. Gz; yz
ifadesini k dalgalar halinde alr ve bu dalgalar sinirsel dalgalara
dntrr. Beyin ise, bu sinirsel dalgalar, belirli anlamlar tayan yz
ifadeleri olarak deerlendirir. sterseniz, dokunma ya da koklama kanal
yoluyla iletilen mesaj rneklerini, kendiniz bulabilirsiniz. Her duyuma
uygun den bir kanal olduu belirtilerek, bu konu ksaca zetlenebilir.
Kanal esiyle ilgili aklamay bitirmeden, deiik kanallarn
birbirinden bamsz olarak varolduunu da syleyelim. rnein, gece
karanlk bir ortamda karnzdaki kiiyle konumanzda bir aksama olmaz;
ne var ki, karnzdakinin yz ifadesini gremezsiniz, kullanm olduunuz
kanal, hava titreimleriyle alan iitsel kanaldr. inin havas
alnm bir cam blmeyle ayrlm bir odada da karnzdakiyle szl
iletiim kuramazsnz, fakat birbirinizin yz ifadelerini rahatlkla
grebilirsiniz.
Bildiiniz gibi telefon ancak iitsel kanalla iletiim kurma olana
salar. Karnzdakinin yz ifadesini gremezsiniz. Buna karlk gnlk
yaamdaki yz yze iletiimde, ayn anda birden fazla iletiim kanal
kullanlr; iletiimde kanal says arttka iletiimin etkililii de o
derece artar. ada teknolojinin hem iitsel, hem de grsel kanal
kullanan telefonlar yapmak istemesi bu nedenledir.
aret: aret, mesajn gndericiden getikten sonra temsil edildii
fiziksel biimdir. u anda okuduunuz kelimeler, benim size gndermek
istediim mesajn harflere dnmnden oluan fiziksel iaretlerden
meydana gelmitir. Konuma sresince duyduunuz kelimeler, iitsel
iaretlere, okurken grdnz yazl kelimelerse, grsel iaretlere
rnektir.
kt: Kaynak birimin gnderdii iaretlerin tmne kt ad verilir.
Girdi: Hedef birimin alcsnn yakalad iaretlerin tmne girdi
denir.
Grlt: Kaynak birimin gnderdii mesajla, hedef birimin ald mesaj
arasnda bir fark varsa, bu farka --grlt-- ad verilir. Grlt,
iletiimin en nemli kavramlarndan biridir. letiim modelinde, grlt
kayna sadece kanaldaym gibi gsteriliyor, aslnda grlt kayna hem
kanalda hem de hedef birimde yer alr.
Alayan ocuun sesinden dolay, kardakinin konumasn pek iyi
duyamayan kiinin iletiiminde fiziksel grltnn varlndan sz edilir.
Fiziksel grlt kanalda yer alr. Kula ar iittii iin kardakinin
konumasn pek iyi duyamayan kiinin iletiimindeki grlt ise, hedef
birimin alcsndan kaynaklanr. Bu tr iitme bozukluu, iletiim
terimleri ierisinde, nrofizyolojik grlt olarak isimlendirilir.
Bir nc tr grlt de, hedef birimin merkezinde yer alr: nanlar,
tutumlar ya da o anda iinde bulunduu duygusal durum nedeniyle, hedef
birim kardakinin sylediini, syleyenin anlamndan bambaka bir biimde
yorumlar ve farkl bir anlam karrsa, psikolojik grltnn varlndan
sz edilir.
nsanlar arasndaki iletiim aksaklklarnda psikolojik grltnn pay
byktr. Bu nedenle bu konuyu ayrntlaryla incelemekte yarar vardr.
Kii, belirli konularda nyargl olabilir ve bu nyargsndan tr,
belirli konularda gnderilen mesajlar yorumlarken, anlam ieriini farkl
ynlere saptrr. rnein, kyl dmanl olan bir kiiye, dven iki
kentliyi ayrmaya alan bir kylnn de bulunduu bir fotoraf
gstererek ne grdn anlatmasn isteseniz, size, bir kylnn elinde
bakla iki kentliye saldrdn syleyecektir: Gerekte bak bir
kentlinin elindedir.
nsanlarn o andaki gereksinmeleri de yorumlamalarn etkiler. A olan
kimse, yiyecek konusunda sylenenleri, yalnz olan kimse ise, arkadalk
konusunda sylenenleri daha iyi anmsar. Annelerin, hi kimse duymad
halde, br odada birok sesin arasndan ocuunun aladn duyabilmesi,
byle bir algsal hazr olula aklanr.
Mizah hikayelerinde ve gldr oyunlarnda, yukarda sz edilen yanl
anlama ve yorumlamalardan yararlanlr. rnein, baba ata binme dersleri
almaya balayan kzna, --Kzm, benden sana baba nasihat, sakn plak
ata binme,-- der. Kz, --Babacm, bana ata binme dersi veren erkein
yannda zaten plak dolaamam ki!-- diye cevap verir.
Trafik kurallarn hie sayarcasna araba kullanan bir adam durduran
trafik polisi, srcnn sarho olduunu farkederek, --kili araba
kullanmann yasak olduunu bilmiyor musunuz, beyefendi?-- diye sorar. Adam
byk bir saflkla, --Polis bey, arabada iki olduunu inann
bilmiyordum!-- diyerek masum masum polisin yzne bakar.
Psikolojik grlt, her zaman gldrc sonular vermez tabii. nsan
ilikilerindeki kopmann temelinde bu tr grlt yatar. Boanmalarn,
krlmalarn, ksmelerin ve evi terkederek kamalarn ounun altnda
yanl anlama ve yorumlamalar, baka bir ifadeyle, psikolojik grlt
yatar.
LETM ORTAMI
letiim srecini etkileyebilecek nitelikleri olan ve iletiim durumu
iinde bulunan kii, nesne ve olaylarn tmne --iletiim ortam-- ad
verilir. Her insan ilikisi bir ortam iinde yer alr. Herkesin yannda
ayn rahatlkla konuulamadn, herkes bilir. Bu yzden nemli eyler
sylemeden nce, kii evresine gz atar, kimlerin bulunduunu grmek
ister. Ayrca, iletiimde bulunulan ortamda alnan mzik, odann scak ya
da souk, byk ya da kk olmas, binann veya evrenin zellii (konut,
iyeri, okul, tren yeri gibi), konumalar farknda olunsa da olunmasa da
etkiler.
letiim ortamnn, bir de sosyo-kltrel yn vardr. Sosyo-kltrel
ynyle iletiim ortamna bakldnda, toplum yaamnda nemli olan
deerler asndan, kiilerin nasl bir ereve iinde iliki
kurduklaryla ilgilenilir. rnein, bir erkek, yakn olan bir kimsenin
karsyla konuurken, ona ou kez, --yenge-- der. Bu konuma biimi,
toplum deerlerinin etkisi altnda oluur. Ayrca, konuulan kimsenin
ya, meslei, renim dzeyi de, onunla nasl konuulacan belirler.
Kitabn ikinci ksmnda sosyo-kltrel ortamn iletiim davrann
lkemizde nasl etkilediini gsteren rnekler verilmitir.
TEMEL LETM SRELER
Kod: Mesajn iaret haline dnmesinde kullanlan simgeler ve bunlar
arasndaki ilikileri dzenleyen kurallarn tmne --kod-- ad verilir. Bu
anlamda, insan dilleri birer koddur.
u anda bu kitab Trke kodunu kullanarak yazyorum. Kitab baka bir
dille yazsaydm, farkl bir kod kullanm olacaktm. Karlkl konuurken
ayn anda deiik trden kodlar kullanlr: Kullanlan dil bu kodlardan
ancak biridir. Yz ifadeleri, syleyi tarz, el ve kollarn hareketleri
de, ayr ayr kodlarla aktarlan mesajlardr. Bugne kadar zerinde en ok
allan, incelenen kod dildir. Yz ifadeleri, ses tonu, kelimeler
arasndaki sessizlikler, el kol hareketleri de, kiiler aras iletiimde
kullanlan kodlar olarak, gnmzde inceleme alanna girmeye balamtr.
Kodlama: Mesajn ieriinin kod simgelerine dntrlmesine --kodlama--
denir. Belirli bir niyet ya da duygunun, deiik kodlarla ifade
edilebileceini yukarda belirtmitik. rnein, kzgnlk duygusu,
kullanlan kelimelerle (--yle yapma, beni sinirlendiriyorsun!-- gibi
szlk anlam kzgnlk ifade eden kelimelerle), syleyi tarzyla (yani
kelimelerin szlk anlam kzgnlk belirtmedii halde: --Hemen gitsem iyi
olacak!-- gibi bir ifade biimiyle kzgnlmz belirterek), ya da yz
ifadesiyle (ka yukar kaldrp, dik dik bakarken, soluu hrtl bir
sesle dar brakarak) belirtilebilir.
Kod ama: Kodlanarak gelen mesajn ieriini yeniden elde etmek iin
yaplan zmleme srecine --kod ama-- denir. Kod ama ve yorumlama
birbirlerinden farkl iki ilemdir. Kod ama srecinden sonra yorumlama
balar.
Yorumlama: Yorumlama, yeniden bir deerlendirmeyi gerektirir. Kod
alarak elde edilen mesaj ieriine, o andaki btn ilikiler ve dier
koullar erevesi iinde, yeniden anlam verilmesine --yorumlama-- denir.
Baz durumlarda kod alarak elde edilen anlamla, yorumlama sonucunda
elde edilen anlam arasnda, bir fark yoktur. Baz durumlarda ise,
yorumlama sonucunda elde edilen anlam, kod ama dzeyindeki anlamdan
farkldr. Bu tr durumlar herkesin bana gelir: Kardaki asl sylemek
istediinden farkl bir ey syler, ama biz, yine de, onun ne demek
istediini anlarz.
rnein, faklteden yeni mezun olmu gen bir ziraat mhendisi, yal
bir ziraat teknisyeninin amiri olarak atanmtr. Uzun yllar Devlet
retme iftlikleri'nde grev yapm yal teknisyen, --Siz faklte
bitirmi bir mhendissiniz, tabii ki benden daha iyi bilirsiniz.
Bilmediklerimizi gelip sizden sormak bize der;-- dediinde, gen
mhendis bu sz, --Faklteyi bitirmi olmanz benden daha bilgili
olduunuzu gstermez, nemli olan i deneyimidir. 'Her eyi ben bilirim'
eklinde bir tutum iine girmeyin; benim deneyimime nem verin!--
biiminde yorumlamaldr.
Bu durumda, mhendis iki seenekle kar karyadr: Cevabn, ya kod
ama dzeyinde, ya da yorumlama dzeyindeki anlama gre verecektir. Kod
ama dzeyindeki anlama gre verirse, byk bir olaslkla --Hay hay
memnuniyetle, elimden geldiince yardmc olurum,-- biiminde cevap
verecektir. Yorumlama dzeyindeki anlama gre cevap verirse, --nemli olan
deneyim, aslnda benim sizden reneceklerim var, umarm bana yardmc
olursunuz;-- biiminde cevap vermesi daha doru olacaktr.
Geri-iletim: Kaynak birimin gnderdii mesaja karlk hedef birimin
gnderdii cevap mesaja --geri-iletim-- ad verilir.
Kendine geri-iletim: Kiinin kendi gnderdii mesaj, kendisinin almas
srecine kendine geri-iletim denir. Trke'de --azn sylediini kulak
duymal-- diye bir sz vardr. Deneysel koullarda, kendi sylediini
iitemez duruma getirilerek konuturulduunda, kii, drt dakikadan
daha fazla fazla konumasn srdremez.
Kendine geri-iletim yalnz szl iletiimde deil, szsz iletiimde de
nemli bir yer tutar.
letiimin ortaya kabilmesi iin, alnan ve verilen mesajlarn
alglanabilmesi gerekir. Zihinsel ve duygusal psikolojik ilemlerin
temelinde alglama yatar. Bu nedenle imdi, alglama konusunu, kiiler
aras iletiimle ilikili olarak, ana hatlaryla incelemek istiyorum.
ALGILAMA: ANLAMANIN TEMEL
Yandaki sayfada gsterilen --kaynana gelin illzyonu-- olarak bilinen
ekilde ne gryorsunuz?
Olduka yksek yakal bir manto ya da krk giymi, ba rtl,
salarnn bir ksm grlen, byk burunlu, az hafif ak bir yal
hanm m?
Yoksa yz biraz br tarafa dnk, boynunda kolyesi olan, kirpikleri ve
burnunun ucu ile salarnn altnda sol kula gzken gen bir bayan m?
u anda ben yal kadn gryorum. Sizin ve benim grdm birbirine
benziyorsa, ekli tanmlarken aramzda bir farkllk, baka bir deyile,
--fikir ayrl-- olmaz. Ayn ekle bakan biri, gen bir bayan gryorsa,
ayn resme bakt halde sizden farkl bir ey grmesini herhalde nce
acayip karlarsnz, daha sonra ya kendi grdnzden ya da kiinin
alglamasndan phe etmeye balarsnz.
Ayn ekle bakan iki kiinin farkl alglamalarda bulunmas, alg olay
ile ilgili u nemli bulguyu bize gsterir: Alglama, alglanan uyarcnn
ve alglayan kiinin zelliklerinin etkileimiyle oluur.
evredeki --uyarcya ait-- etkenlerle, bireydeki --alglayana ait--
etkenleri daha ak seik grebilmek iin, alglama srecini KARA KUTU
terimleri ierisinde ksaca tartalm.
KARA KUTU VE ALGILAMA
sterseniz, bir an iin insanlarn deil de, izilmesi ve tantlmas
daha basit olan bir kutu rnei zerinde durarak, alg olayn
inceleyelim. Aadaki ekilde grld gibi bu kutunun temel
esinden sz edilebilir: Girdi; Kutu; kt.
Girdi, kutunun duyarl olduu her trl enerjiyi kapsar. Kutu, k,
ses, dokunma gibi kinetik enerji vb. gibi trl uyarclara duyarl
olabilir.
Kutu'nun ii alp baklamyor; nk alrsa kutu bozuluyor ve bir
daha almyor.
kt, kutunun uyarclar zerinde ilemde bulunduktan sonra ortaya
kard rne verilen addr.
kt, kaynana-gelin illzyonunda olduu gibi, ou kez, girdiden
farkldr. Girdi ile kt arasndaki bu fark, kutu iinde yer alan
ilemlerden kaynaklanr.
Girdi ile kt arasndaki ilikiyi, bir rnekle aklayalm:
Kutuya aadaki saysal deerler Girdi olarak verildiinde, kt
olarak u deerler elde ediliyor:
Girdi kt 1 4 2 9 3 16
Yukarda verilen rnekte, Girdi ve kt arasnda bir fark olduu
grlyor. Bu fark, kutunun girdi zerinde baz ilemler yapmasndan ileri
geliyor. Acaba kutu, ald saysal deerler zerinde ne gibi ilemler
yapmtr? Saylarla oynamasn seven okuyucular bunun zerinde dne
dursunlar, biz matematikle uramaktan holanmayanlara cevab aklayalm:
Kutunun yapt ilemi aadaki formlle zetleyebiliriz.
kt = (Girdi art 1)'in karesi
Szle forml ifade edelim: Kutu Girdi'ye 1 ekleyip, toplam deerin
karesini almakta ve sonucu kt olarak vermektedir.
Alglama olaynda, acaba, bireyin girdi uyarclara uygulam olduu
ilemi yukardaki gibi bir formlle belirlemek olana var mdr?
Psikoloji, her yl gelien bir bilim olarak, byk atlmlar yapyorsa da,
henz yukarda verilen formldekine benzer matematiksel kesinlii olan
kurallara ulaabilmi deildir. Buna ramen, insan alglamasnda rol
oynayan etkenleri, genel bir model iinde toplayarak gsterme olana
vardr. imdi, bu amala yaplatrlm bir --alglama modelini--
inceleyelim.
ALGILAMA MODEL
Alglama modelinde, alglanan uyarclar bulunduran bir evre ve bu
evre iinde yer alan uyarclar alglayan bir birey vardr. Yan sayfada
verilen alglama modelinde, alglama srecini etkileyen belli bal
etkenlerin bir dkm verilmitir.
evrede bulunan ok sayda uyarc, bireyin duyu organna ular. Bu
uyarclar iddetleri, sklklar, hareketleri ya da hareketsiz olmalar,
byklkleri, renkleri ve dier uyarclarla bir rnt oluturup
oluturmadklar bakmndan birbirlerinden farkllklar gsterirler.
evrede bulunan bu uyarc karmaas, duyu organlarn srekli etkiler.
Alglama ilemini gerekletiren organizmay, drt blm iinde
incelemek mmkndr: 1. Alclar; 2. lk ilem; 3. Gemi yaantlardan
getirimler; 4. Son ilem ve algsal rn. imdi bu blmleri ksaca gzden
geirelim.
Alclar
Alclar, duyu organlarndan oluur. Gz, kulak, burun, dil ve cilt,
yaplar ve ileyileri hakknda az ok bilgi sahibi olduumuz duyu
organlardr. Duyu organlar yaplar, ileyi biimleri, iinde bulunulan
evreye uyum (adaptasyon) dereceleri ve kapasiteleri erevesinde,
evredeki uyarclar alrlar ve sinir sitemiyle ilikiye sokarlar. Duyu
organlarmzn duyarllk dereceleri, duyum eii kavramyla ifade edilir.
rnein, gz, bir mum n karanlk bir gecede elli kilometreden
grebilecek grme; kulak, bir kol saatinin tik taklarn alt metreden
duyabilecek iitme; ve dil, bir ay ka ekerin yedi litre saf suda
eritilmi tadn alabilecek tad alma duyarlna sahiptir. Burun, bir
damla parfmn odal bir eve dalm kokusunu alabilecek; cilt, bir
santimetre ykseklikten yanaa den bir arnn kanadn hissedebilecek
duyarlktadr. Duyarlk dereceleri, duyu organlarnn ortama yapm
olduklar uyuma gre deiir.
Ortama uyum yapm bir duyu organnn, alglamay nasl etkilediini
denemek iin, kap aln ve bunlardan birini elinizin dayanabilecei
scaklkta suyla doldurun. Dier iki kaptan birine souk, dierine lk su
koyun. Sa elinizi scak su, sol elinizi souk su dolu kaba sokarak
dakika tutun. Sonra her iki elinizi birden lk su dolu kaba sokun.
Sonucun ne olacan tahmin edebiliyor musunuz? Ayn uyarcy (lk su)
sa eliniz souk, sol eliniz ise scak bulur.
lk lem
Duyu organlarndan gelen sinirsel akmlar sinir sisteminin deiik
yerlerinde son bulur ve bu noktada, sinir sistemi girdiler zerinde ilem
yapmaya balar. Sinir sistemi, bu ilemleri kendi kapasitesi iinde yapar.
Kanal kapasitesi, sinir sistemine ulaan btn uyarmlarn ileme
giremediini, sinir sisteminin belirli bir kapasitesi olup, yalnzca bu
kapasite snrlar ierisinde girdiyi ileyebildiini ifade eder. rnein,
gz saniyede 5 milyon bitlik bilgi aktard halde, sinir sistemi ancak
500 bin bitlik bir bilgi ileyebilir.
Yorgunluk, o anda iinde bulunulan heyecan durumu, organizmann o andaki
gereksinmeleri ve gdleri, sinir sisteminin ileyiini etkiler. Ayrca,
belirli fizyolojik dnemler de, sinir sisteminin ileyiini etkiler.
Kadnlarn adet gnlerinde ya da gebelikleri srasnda daha gergin, daha
duyarl olmalarn ve genellikle aldr etmedikleri olay ve durumlara, bu
dnemlerde daha iddetle tepkilerde bulunmalarn, fizyolojik dnemlere
rnek olarak gsterebiliriz.
zetle, ilk ilem olarak adlandrlan bu blmde, sinir sistemi, girdi
uyarclar bir trl kod ama srecine tabi tutar ve bu kod ama, sinir
sisteminin genel kapasitesi ve organizmann o anda iinde bulunduu
fizyolojik ve gdsel koullar iinde yaplr.
Yaant va renmenin Getirdikleri
Duyu organlar kanalyla sinir sistemine ulaan duyusal veriler ilk
ilemden sonra, organizmann yaam boyunca gelitirmi olduu psikolojik
srelerle etkileim haline geer. Yaant ve renme rn bu etkenler
drt temel kategoride toplanabilir.
Bunlar: (a) Algda deimezlik; (b) Algda organizasyon; (c) Faal ve
algy dorudan etkileyen faktrler ve () Pasif ve algy dolayl
etkileyen faktrlerdir.
(a) Algda Deimezlik
Nesnelere, simgelere, insanlara ve olaylara verilen anlamlar ve nem
dereceleri, gemi yaantlar iinde oluur. Bu anlamlar, uyarcnn
kendi deil, o uyarcnn kiinin yaant ve amalaryla olan ilikisi
salar.
D dnya, yani insanlar, olaylar, nesneler ve bunlarn ilikilerinden
oluan fiziksel ve sosyal dnya, duraan bir dnya deildir. Tmyle
belirlenmi koullar altnda, belirgin ve yaplam biimde karmza
kmaz. Bu nedenle, bireyler d dnyayla ilikilerinde, genellikle
--merak--, --kuku-- ya da --kayg-- denebilecek bir ruh hali
iindedirler.
Srekli deien bu dnya iinde, insanolu --deimezler-- yaratarak,
belirsizlii bir dereceye kadar gidermeye alr. Duyu organlarndan
gelen duyusal veriler son derece karmak olarak gelseler de, insan beyni
bu karmakl rgtleyerek alglar. Bu rgtlenmenin bir grnm,
deimezlik adyla bilinir.
Gze gelen nlar, bir nesnenin evresinde yrrken bakldnda olduu
gibi, nesnenin yeri ve as deitike, srekli deiir. Oysa nesnenin
evresinde yrnse de, yine ayn nesne grlr. Bu deimezlikler,
alglanan nesne ve olaylara tutarl ve yinelenebilen zellikler
yklenerek, yaplatrlr. Alglamada deimezlik yalnz biimde olmaz,
renk, byklk (cesamet), aklk bakmndan da algsal deimezler
vardr.
Duyu organlarndan gelen birok duyuma, anlamlar ve nem dereceleri
verilir. Gelen duyusal verilere, her defasnda yeni batan anlamlar vermek
yerine, yaant boyunca gelitirilen deimezler kullanlarak, algsal
ilem kolaylatrlm olur.
Kiinin yaants boyunca gelitirmi olduu deerlerin, beklentilerin
ve algsal kalplarn tm, kiinin iinde yetimi olduu kltrden
kaynaklanr. Bu kltr deerleri, alglamay srekli etkiler.
Basit bir rnek vererek kltrel deerlerin ve beklentilerin alglamay
nasl etkilediini gsterelim. Gzn her birine d dnyann farkl
grntsnn dt biliniyor. Sa ve sol gze gelen grntleri
denetleme olana salayan stereoskop denen bir aletle, her iki gze, iki
ayr kiinin yzleri gsterildiinde, birey bu iki yzden farkl bir
nc yz grr. Byle bir deneyin ilgin yan, her bireyin dierlerinden
farkl bir yz grmesidir. Bireyler, sa ve sol gzlerine gelen farkl
yzlerin, --kendilerine gre-- nemli olan zelliklerini bir araya
getirerek, yeni bir yz oluturmaktadrlar. Grd yz zelliklerini, her
birey kendi yaants iinde anlamlandrdndan, ortaya kan yeni yz,
herkes iin farkl olmaktadr. Sa ve sol gze verilen resimler, bu
denemeye girmi olan kiilere, daha sonra ayr ayr plak gzle
gsterildiinde, ou denek, stereoskop araclyla kendilerinin yaratm
olduu --sentez yz-- daha --gzel--, daha --cana yakn-- ve --anlaml'
bulmutur.
Baka bir rnekle aklamaya devam edelim: ki erkek denee stereoskopla
iki farkl resim gsterildiini varsayalm. Bu resimlerden biri plak,
dieriyse kapal giyinmi bir kadn gstersin. Erkeklerden biri kapal,
tutucu bir ailede bym ve halen kk bir kasabada yayor olsun.
Dieriyse, kadn erkek ilikileri asndan ocuklarn serbest yetitiren
kentli bir aileden gelmi olsun.
Bu iki kiinin stereoskopta grecei nc resim birbirinden farkl
olacak m acaba? Farkl olacan dnyorsanz, ne ynde bir fark ortaya
kacan beklersiniz?
Vermi olduunuz cevaplar, bu kiilerin yetime ortamlarnn, onlarn
resimlerdeki baz zelliklere ne gibi nem dereceleri verecei konusunda,
sizin tahminlerinizi yanstr. Bu deneyi evrenizdekilere anlatp ayn
soruyu onlara sorun, onlarn cevab sizinkinden farkl m? Sizin ve
dierlerinin cevaplar arasndaki bu farkllk nereden geliyor acaba?
lk kez karlalan kiilere, deimezlik kavramnn etkisi altnda,
eitli sorular sorularak, onlar, belirli kalplara, deimezlere
sokulmaya allr: --Nerelisiniz, efendim?--, --Ne ile megulsunuz
beyefendi?--, --Evli misiniz, ka ocuunuz var?,-- --Ka yandasnz?--,
--Nerede oturursunuz?-- Uran syleyen kii --iportac-- ise bir
kalba, --doktor-- ise baka bir kalba sokulur ve farkl ilikiler
kurulur.
Nereli olduu da, deer sistemini harekete geirir: Karsndaki
Kayserili ise baka, Nevehirli ya da orumlu ise daha baka biimde
deerlendirecek kiiler vardr. Yala, evli ya da bekar olula da ilgili
birok kalp ve --deimezlik-- bulunur. Bunlar araclyla insanlar
snflara ayrlr ve bylece --belirlenmi-- bir dnya yaratlr.
(b) Algda Organizasyon
Algsal rgtlenme, sadece deimezlik kavram iinde tutulamaz. ekil
ve zemin, algsal kmeleme ve yaplatrmada nemli kavramlardr.
Alglanan nesneler, kiiler, olgular ya da ilikiler, bir zemin zerinde
alglanr.
Yanda verdiimiz resimde, izgili ve izgisiz ksmlarn hangisini zemin
olarak gryorsunuz? Zemini arkada brakp, algsal alanda birinci plana
kan, dikkati daha eken, toplayan uyarcya --ekil-- ad verilir.
Kaynana-gelin belirsizliinde olduu gibi, bazen ekil ve zemin ayrm
pek belirgin olmaz, biri dieriyle yer deitirir. ekil ve zeminin
birbiriyle yer deitirmesi sonucu alglamada baz deimeler olur.
Cmle iinde kullanlan kelimelerin yeri, cmledeki hangi anlam esinin
ekil, hangisinin zemin olacan bir lde belirler.
ocuk hamurdan bebek yapt,
cmlesi drt kelimeden olumaktadr. Bu kelimelerin yeri deitirilerek
cmle farkl biimlerde sylenebilir:
Hamurdan bebek yapt ocuk.
Bebek yapt ocuk hamurdan.
Bu cmlelerde farkl anlam eleri ekil ve zemin rollerini alr.
rnein, ikinci cmlede bebein hamurdan yapld vurgulanmakta, bir
baka deyile, hamur zellii birinci plana karlmakta, ocuk ve onun
faaliyeti, zemini oluturmaktadr. nc cmlede vurgulanan ise, ocuun
bebek yaptdr, cmledeki dier eler, bu anlama zemin olutururlar.
Alglamada gruplama ve rntleme (patterning) srecini aadaki ekle
bakarak kendiniz de gzlemleyebilirsiniz.
Bu ekilde ilk srada ift ve bir tek izgi algladnz halde, ayn
eklin almnda kare grmeye balyorsunuz.
Algsal gruplama ve rntleme, yalnz grsel uyarclarda deil,
iitsel ve dokunsal uyarclarda da kendini gsteren bir sretir.
(c) Faal ve Dorudan Etkileyen Faktrler
Bir olayla ya da kiiyle karlaldnda, beklentiler o olay ya da
kiinin alglann etkiler. Beklentiler, algsal srecin o denli doal
bir parasdr ki, balangtaki beklentilerin ou kez farknda olunmaz.
Alglamay etkileyen beklentilerin ou, kiilerin alm olduklar sosyal
roller ve bu rollere bal deerlerle ilikilidir. Sosyal roller ve sosyal
deerleri, gelecek blmlerde ayrntl olarak ele alacaz. Sosyal roller
ve deerlerin dnda da, kiinin kendine zg gemi yaantlar, kiisel
beklentileri vardr. Bu beklentilerin tm,,biraz sonra inceleyeceimiz
alglama erevesini oluturur.
() Pasif ve Dolayl Etkileyen Faktrler
Konuulan dilin zellikleri, alglamay etkiler mi? Byle bir etki sz
konusuysa, bu etki nasl ve nerede kendini gsterir? Bu tr sorular,
dnrlerin kafasn yzyllar boyunca megul etmi olmasna ramen,
cevaplar bugn bile kolaylkla verilemez. Kullanlan dil ve alglama
konusu, zel teknik terimleri ieren karmak bir konu olduu iin, burada
ayrntl tartmasna girmeyeceiz. u kadarn sylemekle yetinelim:
Kiinin iinde yetimi olduu dilin kelime haznesi ve baz yapsal
zellikleri, kiiyi baz konular alglamaya daha duyarl, daha yatkn
yapabilmektedir.
Son ilem: Algsal rn
Sinir sisteminin ileminden geen duyusal veriler, yaant ve renme
getirimleriyle etkileimde bulunarak bir seilmeye urarlar. Kii, duyu
organlarna ulaan btn uyarclara tepkide bulunamaz. Gelen
uyarclardan birka zerinde odaklar. Bu algsal odaklamaya dikkat
ad verilir.
Bu satrlar okurken bir dakika ara verin ve u anda duyu organlarnzn
kaydetmekte olduu uyarclarn farkna varmaya aln. Kitab evde
okuyorsanz, szgelii, br odada alan mziin farkna varacaksnz.
Darda baran eskici ya da simitinin sesini imdi duymaya baladnz
farkedebilirsiniz. Oturmaktan srtnzn ardn, kaslarnzn dnk
uzun yryten hamladn imdi hissedebilirsiniz. Okuduunuzu anlamak
iin dikkatinizi tmyle kitaba verdiinizde, hem dardaki, hem de sizin
kendi bedeninizle ilgili uyarclarn yine kaybolduunu greceksiniz.
Bir cmlenin syleni biimi ve vurgulamas, cmlenin anlam elerini
gruplamaya yardm etmek iindir. --Oku baban gibi eek olma,-- cmlesinin
kelimelerini deiik biimlerde gruplayarak, iki farkl anlamda
alglanabileceini oumuz daha nce duymuuzdur.
Duyu organlarna ulaan uyarclarn, farknda olunsa da, olunmasa da,
belirli bir biimde kaydedildiine iaret eden kantlar vardr. Hi
kokteyle gittiniz mi? Birok kiinin ayn anda konumasndan doan
grltnn arasnda, sadece bir kiinin konumasn dinleyebilmekteyiz.
Bakalarnn konumalarn duymadnz sanrken, odann br ucunda
birinin sizin adnz sylediini annda duyabilirsiniz. Bu gzlem,
algsal sistemdeki mekanizmann, o anda kiiyle --ilikin-- olmayan
bilgileri filtrelediini, fakat --ilikinlik derecesi-- artnca, alg
kanaln atn gsterir.
ALGILAMA EREVES
letiimde bulunurken, iletiimin konusunu ve iletiimin iinde yer
ald durumla ilgili ne gibi i ve d alg etkenlerinin bulunduunu
bilmekte yarar vardr. Mesaj olutururken, onun anlalmas iin gereken
algsal ereve, ou kez rtk bir biimde vardr. Eer bu algsal
erevenin, hedef birimin bellei tarafndan saland biliniyorsa,
bilineni yeniden sylememek iin, gnderilen mesajda, algsal ereveyi
oluturan elerden hi sz edilmez. Mevcut algsal ereve iinde mesaj
gelitirilir. Hedef birimin yorumda kullanaca erevenin, onun bellei
tarafndan salanmad sanlyorsa, o zaman, algsal ereve mesajn
kendisi iinde ak ve seik bir biimde verilir.
Ortak bir algsal ereve yokken mesaj olduu gibi gnderilirse, kii
kendi yaam ve deneyimine uygun den bir algsal ereveye gre mesaj
alr ve yorumlar. Ortak bir alglama erevesinden yoksun olduundan, ayn
mesaj, farkl kimselerce, farkl biimlerde yorumlanr.
A. Averchenko'nun anlatm olduu hikaye, ayn olayn farkl kimse
tarafndan nasl alglandna, gzel bir rnek oluturur.
Gr As
--Glmseyerek, --Erkekler komik,-- dedi. Bunun kabahat m, yoksa vme
mi belirttiini anlamadm iin, --Gerekten doru,-- diye cevap verdim.
--Kocam tam bir Othello. Bazen onunla evlendiime zlyorum.--
Anlamayarak baktm --Aklamandan...-- diye sze balayacak oldum. --Ha,
senin duymadn unutmutum,-- diye szne devam etti. -- hafta kadar
nce kocamla alandan geip eve yryordum. Bana ok yakan siyah bir
apkam vard ve yrmekten yanaklarm pembelemiti. Bir n altndan
geerken, esmer bir adam bana bakt ve aniden kocam kolundan tuttu.--
--Ateinizi verebilir misiniz?-- dedi. Alexander kolunu ekti, eildi ve
imek gibi bir hzla yerden ald tula ile adamn kafasna vurdu. Adam
yere yld. Korkun bir ey!--
--Kocan anszn ne gibi bir ey yle kskan yapt?--
Omuzlarn silkti. --Syledim ya, erkekler komik.--
--Hoakal,-- deyip ktm, kede kocasyla karlatm.
--Merhaba,-- dedim. --nsanlarn kafalarn krmaya baladn
duydum.--
Glmeye balad. --Anlald, karmla konutun. ok anslydm. O tula
hemen elime geldi. Yoksa bir dn: Cebimde bin be yz ruble vard ve
karm elmas kpelerini takmt.--
--Seni soymak istediini mi zannettin?--
--Karanlk bir kede adamn biri sana yanayor. Daha ne beklersin?--
akn, ondan ayrldm ve yrumeye devam ettim.
--Sana bugn yetimek imkansz,-- diye bir ses duyup dndm baktm ve
haftadr grmediim bir arkadam grdm --Aman Tanrm, senin bana ne
geldi?--
Hafife glmsedi. --Birtakm delilerin babo dolatndan haberin
var m? hafta nce biri bana saldrd. Hastaneden bugn ktm.--
Ani bir ilgiyle sordum: -- hafta nce mi? Alanda m duruyordun?--
--Evet. ok sama bir ey. Alanda oturuyordum, canm ok sigara imek
istiyordu. Kibrit yok. On dakika filan sonra, bir bey yannda yal bir
kadnla sigara ierek geiyordu. Yanna gittim, koluna dokundum ve en
kibar tavrmla; --Ateinizi verebilir misiniz?-- diye sordum. Sonra ne
oldu dnebiliyor musun? Deli yere eildi, bir eyi kapt, bir dakika
sonra ben kafam kanar halde, kendimden gemi, yerde yatyordum. Herhalde
gazetede okudun?--`
Ona baktm ve itenlikle sordum: --Gerekten bir deliyle karlatna
inanyor musun?--
--Eminim.--
Bir saat sonra kent gazetesinin eski saylarn merakla kartryordum.
En sonunda aradm buldum, kaza stununda ksa bir not:
kinin etkisi altnda
Dn sabah, alann bekileri, bir bankn zerinde kimliinden iyi bir
aileden olduu anlalan bir gen adam bulmutur. Ar ikili olmann
sonucunda, yere dp kafasn yakndaki tulaya vurarak yaraladna
inanlmaktadr. Haar gencin ana-babasnn znts derin olmal.--
(Averchenko, 1966.)
SZN KISASI
Konuurken ve dinlerken her ey o denli hzl olur ki, konumann ve
dinlemenin temelinde yatan fizyolojik ve psikolojik srelerin farkna
varlamaz. Bir ey sylemek iin azn ald an dnn: Bu noktaya
gelmeden nce, algsal btn ilemlerin yaplarak iinde bulunulan ortamn
anlamlandrlmas ve neyin syleneceinin --bilinmesi-- gerekir. Bir baka
deyile, alglama erevesi iinde, nemli olan (teknik alglama terimi
ile --ekli--) bulup karmak gerekiyor. Sinir sisteminde olumu bu mesaj
dil, dudak, damak, grtlak ve cierlerde uygulanan Trke dil kurallaryla
syleniyor (teknik terimiyle kodlanyor--). Buna ek olarak, konuan,
kardaki kiinin hal ve tavrlarna bakarak, nasl anlaldn srekli
denetleme durumundadr.
Dinleyenin ii de konuannki kadar karmaktr: Kulaa, hava
titreimleri halinde gelen fiziksel uyarclar, sinirsel titreimler
biiminde beyne ular. Beyin, dinleyenin alglama erevesi iinde
anlamlandrarak yorumlar. Yorumlanan mesajla, gnderilen ilk mesaj, ou
kez birbirinden farkldr; nk araya birok fiziksel, fizyolojik ve
psikolojik etken girer.
Bu kadar deikenin iin iine girdii iletiim srecinde, kiilerin
birbirleriyle anlaabilmeleri alacak bir baar olarak grnyor. Bu
karmak srecin rn olan iletiim, zd kadar getirdii sorunlarla
da gnlk yaamn byk bir blmn doldurarak srp gider. Bu sorunlar,
kiiler arasndaki anlay, yorumlay ve duyu farknn doal ve
kanlmaz olduunu kabullenmeden doan hogryle byk lde
giderilebilir.
:::::::::::::::::
5
letiim Benimle Balar:
Kendini Tanma
Benim iin ok nemli bir karar devresinde, hangi ynde karar vereceimi
bilemez durumdayken, William Schutz'un Here Comes Everybody adl yazsn
okudum. Schutz'un bu makalesinden aaya aldm ksm, belirli bir ynde
karar vermeme yardm etti! Mevcut iki alternatif karardan her birini
--sanki kesinlemi bir karar olarak-- dnerek, her bir alternatife
bedenimin nasl tepkide bulunduunu gzledim. Bu deneyimden sonra duygu ve
dncelerimi bedenimin nasl ifade ettiine daha ok dikkat etmeye
baladm.
--... Her dnce, her jest, kas gerginlii, duygu, midenin gaz yapmas,
burunu kama, sa kartrma, hmlayarak melodi mrldanma, dil
srmesi, ba armas gibi her eyin u anda olup bitenlerle anlaml bir
ilikisi vardr.
Eer bedenimin bana sylediklerini anlarsam, en derin duygularm
bilirim ve ne yapacama o zaman karar verebilirim... Kendimi tam
anlamyla tanyorsam, yaamm kendim ynetebilirim. Bu bilin olmadan,
ou kez d etkenler tarafndan ynetiliyorum... Verimsiz, zc, kark
bir zihinle ve istemediim bir biimde...-- (Amerikal klinik psikolog
Schutz, 1975.)
nsan kendini tanmaz m? Bu blmn baln okuduunuzda, aklnza
gelen ilk soru bu olabilir. Evet, insan kendi bedeninin farkndadr, fakat
bu olduka btnsel bir farknda olutur. inde bulunulan durumla ilgili
olarak, bedenin eitli blmlerinin gergin ya da gevek olduu, elin
titreyip titremedii, kalbin hzl ya da yava att ou kez pek
farkedilmez. Bu, bedensel belirtilerin farknda olunsa bile, iinde
bulunulan durumla hissedilen duygular arasndaki iliki zerinde pek
durulmaz.
--Kendini tanma-- szyle, sadece bedenle ilgili bir farknda olu
kastedilmiyor. Kendini bilmenin, tanmann birok boyutlar vardr; bu
boyutlar gemi, imdi ve gelecekle ilgili olarak ortaya kar. rnein,
gemi yaantlarn kiiyi u anda nasl etkiledii pek bilinemez;
gelecekle ilgili beklentilerin u andaki davranlarla ilikisi
zerindeyse ou kez dnlmemitir. Bunun gibi, u an iinde bulunulan
evrenin, konumay, dnce ve duygular nasl etkiledii zerinde pek
durulmaz.
Bu blmde, --kendini tanma-- szyle bireyin kendisiyle, dnce ve
duygularyla iliki kurmas, kendinde olup biten duygusal ve dnsel
srelerle ilgili bir anlaya kavumas dile getiriliyor. Kendini tanma
devamedegelen bir sretir. Kii noksann bilmek gibi irfan olamaz
szyle, bu srecin zorluu ve nemini atalarmz vurgulamtr.
--Kendini tanma niin gerekli?-- sorusu aklnza gelmi olabilir. Belki
bu soru, --Kendini tanyan kimsenin, kendini tanmayan birine gre ne gibi
stnlkleri vardr?-- biiminde sorulsa daha anlaml olur. Kendini
tanyan kimse gerek duygu ve dncelerinin farkndadr. Byle biri,
baarsndan dolay elini skt kimsenin yzne glmserken, gerek
duygusu kskanlksa bunu farkeder. Bu farknda olu sayesinde,
karsndakini niin kskand zerinde dnebilir ve kendisiyle ilgili
baz zelliklerden haberdar olabilir. rnein karsndakinin baarsn
onun cesaretli giriiminde grebilir, ne var ki, kendisi bask altnda
bym olduu iin bylesine cesaretli giriimler yapamaz. Dolaysyla da
giriim yaparak baar kazananlar kskanr.
Kendini tanmayan bir kimseyse, gerek duygularnn farknda olamaz.
Elini skt kimsenin yzne glmserken, iinde bir sknt olduunun
belki farkna varabilir. Ancak iinde hissettii bu duygunun gerek
ieriini ve nereden kaynakland bilemez. Byle durumlarda, bu
kimselerin kafalar karmakarktr ve genel bir huzursuzluk iindedirler.
Herkese ve her eye kzmaya, kavga karmaya hazrdrlar. Kavga
kardklar kimselerse genellikle yakn aile evresindekilerden oluur.
Byle huzursuz gnlerinde elerine, ocuklarna, ana-babalarna srekli
atarlar.
Kendini tanyan kimse, d dnyadaki olaylarn ve i dnyasnda oluan
yaantlarn ou kez farkndadr. Bu tr biri, evresindeki kiilerin
kendisini nasl etkilediinin farknda olduu kadar, kendisinin
evresindekileri nasl etkilediini de bilir. Bylece kendi yaamn
ynetebilme olanana kavumu olur.
Kendini tanmayan biriyse, d dnyadaki olaylarn kendisini nasl
etkilediini bilemez. nk kendi i dnyasnda olup bitenleri henz tam
alglayabilmi deildir.
nsanlarn kendi duygularn tanmada zorluk ektii bir gerektir.
Acaba bu zorluk nereden ileri geliyor? Doutan bu zorlukla m doulur?
Hayr! Byle domayz. ocuklar gzleyin; onlarn duygu ve davranlar
arasnda bir fark yoktur. ocuk mutlu olduu zaman gler; stelik yalnz
yzyle deil, tm bedeniyle gler. Bir yeri acmsa alar, kzd da
hemen anlalr. Ksacas ocuklar, byklerde grlen HSSET -DN
-UYGUN OLANI SE -GSTER formln uygulamazlar.
Glerken Gbei Oynamayan Adamdan Kork!
in atasz
Duygu ve dncelerini szgeten geirmeden ifade edebilen ocuk, nasl
oluyor da, byynce duygu ve dncelerini denetledikten sonra
deitirerek ifade eden bir kimse haline dnyor?
Bu sorunun cevab ocuun byrken ald terbiye ve yetitirili
biiminde yatar. ocuun iinde yetitii evre, srekli olarak hangi
duygu ve dncelerin kabul edilebilecek, hangilerinin kabul edilemeyecek
trden olduunu belirtir. stenmeyen duygular aa vurursa ya dayak, ya
azarlama ya da baka bir tr cezayla karlar. rnein, eve gelen
konuun yanna gidip de, --Sen pis kokuyorsun! Hi banyo yapmaz msn?--
derse, orada bulunan yetikin, ocuu hemen kap dar eder. Bu tr
birka cezalanmadan sonra ocuk, --Kimsenin yzne doruyu sylememem
gerekiyor;-- genellemesine ulaabilir.
ocuun cinsiyetle ilgili sorular, ou kez, hemen nlenir ve zamanla
ocuk, cinselliin, konuulmamas gereken --kt-- bir konu olduunu
renir. Hatta, ocuk sadece konumamaya deil, yasaklanan konularda
dnmemeye de koullanr. Yasaklanan konularda dnmesi krlenir, ne var
ki dnmemek, bu konularla ilgili duygularn da yok olduu anlamna
gelmez. Duygular vardr, fakat bu duygularn ifadeleri bastrlr.
Bastrlan duygular bilinaltna itilir. Zamanla, bu duygular,
bilinaltnda biim deitirmeye balarlar ve artk onlar tanmak, bu
duygularn farkna varmak, gleir. Ne var ki, beden bu duygular
kendinde barndrr. Bedenin vermi olduu belirtiler dinlenirse,
tannmas glemi, bir keye itilmi olan duygularn farkna
varlabilir. Sz konusu olan, bedenin dilidir.
teki gerek duygular, heyecanlar ve tutumlar belirten --beden
dili-- nasl renilir? Bedenin deiik kimseler ve olaylara gstermi
olduu tepkiler dinlenirse, bu dil renilebilir.
imdi kendi yaam ve deneyimlerimden bir rnek vererek konuyu amak
isriyorum:
Tandm bir tarm mhendisi, byk kentin olanaklarndan
yararlanabilmek iin Tarm Bakanl'na atanmasn istiyordu. Bylece
tiyatroya, operaya ve konserlere daha rahatlkla gidebileceini,
arkadalaryla daha sk buluabileceini ve ocuklarn daha kaliteli
okullarda okuyabileceini sylyordu. Bir sre sonra karlatmda bana
ilgin gelen u olay anlatt:
--Tayin ilerini takip iin sk sk Ankara'ya gelmem gerekti.
Gelilerimde ortaya kan baz bedensel deiiklikleri nceleri
farketmedim, ne var ki, sonralar dikkatimi ekmeye balad. Ne zaman
Ankara'ya gelsem, bam armaya balyor, sanki nefes darl
ekiyormuum gibi, sk sk derin soluk alma ihtiyac duyuyorum! imde
nedenini bilmediim bir kzgnlk oluyor, sanki dolmutakilerle kavga
etmek istiyorum, ne var ki, niin kavga etmek istediimi bilmiyorum. Ayn
ey geenlerde stanbul'a gittiimde de bama geldi. Oysa imdi
altm Devlet retme iftlii'ne gidince iimi bir huzur kapsyor.
Aalarla uramaktan, meyvalar toplamaktan, onlarn bakmyla
ilgilenmekten byk zevk alyorum. Ben byk kentlerden holanrm diyerek
kendimi aldatyormuum. Bedenim, --byk kentten holanmyorum;-- diye
baryormu. imdi nceden vermi olduum karardan vazgetim ve tayinimin
durdurulmas iin Bakanla bavurdum.--
Bedeninin dilini anlamaya balayan kii, yaam biimiyle ilgili daha
yerinde kararlar verebilecek duruma gelir. rnein, arkadanzla
gerekten hoa vakit geiriyor musunuz, yoksa zorunlu olduunuz iin mi
onu ziyaret ediyorsunuz? Yaamnzda nemli olan bir kiiden srekli
sakladnz bir srrnz var m? Bazen kendinizin bile inanmad
eyleri, karnzdakini honut etmek iin syler misiniz? Brakn bunlarn
cevabn bedeniniz versin.
HOLANDIKLARIM VE HOLANMADIKLARIM
Bedeninizin dilini renmek iin kk bir deney yapmak ister misiniz?
Aadaki aklamalar bir arkadanz size okuyabilir ya da kendiniz
bir kasete okuyarak teypten dinleyebilirsiniz. Aklamada (...) ile
gsterilmi yerlerde 5 saniye susunuz. Bu sre kendinizi gzlemlemeniz
iin konmutur.
1. Gzlerinizi kapayn ve sakinlein.
2. imdi bulunduunuz bu durumdan ayrldnz ve gitmek istemediiniz
bir yere gitmek zorunda kaldnz dnn: Buras yle bir yer olsun ki,
orada yapmak istemediiniz ileri yapmak zorunda kalacak, grmek
istemediiniz insanlar greceksiniz. Bu, bir snava girmek ya da
grmekten hi holanmadnz bir kimseyle beraber bulunmak gibi bir durum
olabilir. Ho olmayan bu durumu ancak siz bilebilirsiniz, onun iin en
rahatsz olacanz kiileri ve durumlar bulmak size kalmtr. Ho
olmayan durumu hayalinizde canlandrnca, zerinde durun ve her ynyle
tanmaya aln, orada olan herkese, her olaya dikkatinizi verin. (Buna
bir ya da iki dakika ayrn.)
3. Ho olmayan durumu iyice grp inceledikten sonra imdi dikkatinizi
bedeninize evirin. Ne gibi mesajlar alyorsunuz bedeninizden? Her bir
duygunun yerlemesine olanak tanyn.(...) Bedeninizde gerginlik var m?
Varsa nerede? Baka neler diyor bedeniniz? (...) Soluk al veriinize,
ayaklarnzn, ellerinizin duruuna, kalbinizin atna dikkat ederek
bedeninizin sylediklerini btn ayrntlaryla iitmeye, anlamaya
aln. (...)
4. imdi biraz sakinlein ve ho olmayan durumu unutun. Bir dakika
aradan sonra, gitmek istediiniz bir yer ya da holanacanz bir durum
dnn.(...) Sz konusu ortamda yapmak istediiniz iler, grmek
istediiniz kimseler var. Bu kiileri yine en iyi siz bilirsiniz.
Ayrntlar dnn: Buras neresi? (...) Ne yapyorsunuz?(...) Bakalar
da var m?(...) Kimler?(...) Yaptnz ie, birlikte bulunduunuz
kiilere tm dikkatinizi verin ve o durumdaki her eyi btn
ayrntlaryla gznzn nnde canlandrmaya aln.(...)
5. imdi dikkatinizi yeniden bedeninize verin.(...) Ne gibi mesajlar
gnderiyor, bu kez?(...) Hangi duygular nerenizde hissediyorsunuz?(...)
Bedeninizin sylediklerini iyice duymaya ve anlamaya aln.
6. Artk gznz aabilirsiniz. imdi aadaki sorular cevaplandrn:
(a) Holanmadnz ve holandnz durumlar dndnzde,
bedeninizin farkl mesajlar gnderdiini gzlediniz mi? Bu farkl
mesajlar bedeninizin en belirgin nerelerinde hissettiniz?
(b) Bu tr mesajlar daha nce de duydunuz mu? Daha nceleri
bedeninizden bu tr mesajlar geldiinde ne yapardnz? Bu mesajlara
gerekli anlamlar verip onlar gzlemlemeye alr mydnz? Yoksa onlar
bir kenara iterek zerinde pek durmaz mydnz?
(lgilenen okuyucu bu blmn --Altrmalar-- ksmndaki --Bedeniniz Ne
Diyor?-- balkl altrmay yaparak, bu konuda daha ok deneyim
kazanabilir.)
BENLK BLNCNZ NASIL BMLEND?
Yukarda yaptnz altrmalarn sonucunda, imdi bedeninizin
duygularnz nasl dile getirdiine daha duyarl bir duruma geldiinizi
umarm. Bedeninizin dilini dinleyerek, hangi ortamlardan holandnzn,
hangi durumlardan rahatsz olduunuzun farkna varabileceinizi renmi
bulunuyorsunuz.
Peki, imdiki kiiliiniz nasl biimlendi? Bir baka deyile
dnmenizde, duymanzda, hal ve davranlarnzda size ait zellikleri
kazanmak konusunda neler etkili oldu? Dier insanlarla konumaktan
holanan dadnk bir kiiyseniz, nasl oldu da bu duruma geldiniz?
Utanga, sklgan, kendinden emin olmayan bir kiiyseniz neden byle bir
kiilik edindiniz? Bu sorular cevaplarken hem kaltm yoluyla; hem de
iinde yetitiiniz toplumsal evre yoluyla neler kazandnz
deerlendirmek zorundasnz. Kiinin belirli zellikleri, annesinden ve
babasndan kaltm yoluyla ald bir gerektir. Ancak kiilik, byk
lde, iinde yetiilen sosyo-kltrel koullarn zelliklerine baldr.
inde yetiilen ortam, kendi hakknda nasl dnmesi gerektiini kiiye
retir. Byrken evresinde bulunan kiiler, kiinin kendi hakknda nasl
dneceini nemli lde belirler.
nl eletirmen George Herbert Mead, Sosyal Bir Nesne Olarak Benlik
baln tayan makalesinde bu konuda yle der:
--Benlik, iletiim sreci iinde oluan bir kavramdr. Ancak iletiim
iinde insan kendi iinden kp, sanki dierlerinin gzyle kendine
bakabilmektedir. Sadece kendine deil, bakalarna da bakalarnn gzyle
bakabilmeyi renir. Bylece bu etikileim a iinde benlik ortaya
kmaya balar. Benlii toplumsal yaantnn dnda dnmek olana
yoktur. Toplumsal yaantnn olmad; yani iletiim olmayan yerde, benlik
bilincinin oluacan dnemeyiz. Benlik bir kez olutuktan sonra;
bireyler uzun yalnzlk srelerine dayanabilirler. nk birey bir arkada
olarak kendini kullanabilir. Benlik olutuktan sonra kii, dierleriyle
olduu gibi, kendisiyle de iletiim kurabilir. Kendisiyle kurulan iletiim
sonsuza dek srmez, mutlaka bir sre sonra bu iletiimin bakalaryla
kurulan toplumsal iletiim biimine dnmesi gerekir. Yoksa kiilerde
akl hastal belirtileri ortaya kar.-- (Mead, 1970.)
ocuk, doduunda, toplumsal adan bo bir tabloyu andrr. Bebein
dnme yetenei henz olgunlamamtr ve dayanabilecei hibir
yaants, deneyi yoktur. Zamannn byk bir blm mama yemek ve
uyumakla geer. ocua yaplan yaklamlar kk bir bebekken bile
dierlerinin gznde kendisinin ne kadar deerli olduu konusunda ona bir
fikir verir. Bebek kendi bakmyla ilgili davranlardan etkilenir.
Birka rnek verelim:
-Kucaa alnmak, sarlmak ve plmek.
-Ackt zaman beslenmek.
-Alad zaman ilgilenilmek.
-Uykusu geldii zaman --nennen-- yaplmak.
Bu davranlaryla anne ve baba ocuklarna olan ilgilerini ve
sevgilerini iliki dzeyinde iletmi olurlar. Eer bebek konuabilseydi,
--Bana gerekten deer veriyorlar... Demek ki onlar iin ben olduka
nemliyim;-- derdi.
Ne yazk ki, kimi ocuklar bu kadar ansl deildir; nk onlarn anne
ve babalar ya ocuk yetitirme konusunda yeterince bilgili saylmazlar,
ya da ocuklarn pek nemsemezler. Bu ana-babalarn kendileri de ocukken
ihmal edilmilerdir ve farknda olmadan; kendilerine ocuklukta gsterilen
davrann aynsn yaparlar:
-ocuklar a olduunda aldrmazlar, uzun sre beslemezler.
-Alad zaman ihmal ederler, ilgilenmezler.
-ocuklarna fazla dokunmaz, onlar kucaklayp okamazlar.
Byle bir yaklamla karlaan bir bebek, konuabilseydi, yle derdi:
--Bana aldr etmiyorlar, ben onlarn umurlarnda bile deilim... Demek
ki, ben nemsiz, deersiz biriyim.--
lgisizlik, umursamazlk sadece ocuklarn deil, kinci Blmde
tartld gibi, yetikinleri de olumsuz ynde etkiler. Psikoloji bilimi
tarihinin nemli isimlerinden olan William James, 20. yzyln balarnda
kendilik konusuyla ilgili olarak yle der:
--Bir insana verilecek en korkun ceza, onun varln kabul etmemektir.
rnein, varsayalm ki, bir insan topluma braklyor ve o toplumun hibir
yesi tarafndan farkedilmiyor. Bu kii bir yere girdiinde hi kimse
kafasn kaldrp bakmyor, cevap vermiyor, yapt hibir ie aldrmyor,
ksacas, sanki o hi yokmu gibi davranyor... Bu durumda olan kiinin
iinde yle bir kzgnlk ve aresizlik ortaya kacaktr ki, en vahice
bedensel ikenceler bile byle bir duruma oranla bir i rahatl gibi
grlecektir. nk bedensel ikence yapan, ne kadar ktlk yaparsa
yapsn, yine de bizim varlmz kabul ediyor demektir.-- (James, 1970.)
(Bu gzlem, hatrlanaca gibi, Watzlawick ve arkadalarnca kendi
iletiim kuramlarn kantlamak iin kullanlmtr.)
ocuk bydke, evreden daha ok sayda mesajlar almaya balar.
Davranlar bykleri tarafndan deerlendirilmeye balanr. ocuk bu
deerlendirmelere dayanarak kendisi hakknda baz yarglara ular:
-Erkek ocuklar alamaz! (Ben aladma gre, demek ki benim
erkekliimde bir eksiklik var.)
-Kafa yok mu sende, eek kafal! (Demek teki insanlar hi hata
yapmyorlar! Hata yapan sadece benim. Gerekten kafasz biriyim yleyse!)
-yi ocuklar ileri geldii zaman annelerine sylerler. Annene
sylemeden niin iini yaptn bakaym?! (Demek ben kt bir ocuum.)
-Bykten ok daha zeki maallah! (Benim kafam ablam ya da
aabeyimkinden daha iyi alyor. Onlar ahmak, ben akllym. Ben
onlardan stnm.)
-Sen benim iin dnyann en deerli varlsn. (Annem beni seviyor.
Beni hibir zaman yalnz brakmayacak. Hatalarm olsa bile yine beni
sevmeye devam edecek.)
-Benim kzm dnyann en gzel kz. Hem kendine bakmasn da biliyor.
Her zaman salarn tarar, stn ban temiz tutar. (Beni seviyorlar ama
bu sevginin koullar var; stm bam temiz tutmal, salarm
taramalym.)
-Eer annene biraz acsaydn, bunu yapmazdn. (Bunu yaptma gre,
demek ben anneme acmyorum. Anneme acmadma gre ben kt bir
ocuum.)
ocuklar kolay inanan varlklardr. Bu mesajlara annda inanrlar.
Kendileri konusunda bilgi sahibi olabilecekleri baka hibir kaynak
olmadndan, zellikle balangta, tmyle aile iinde duyduklar
szlere dayanrlar. Bylece ocuk evrede duyduklar szler yoluyla
kendisiyle ilikili bir resim, bir imaj oluturmaya balar. Bir yana
geldiinde benlik bilincinin temeli olumutur. Drt, be yana
geldiinde ise, kendisi hakknda o denli tutarl ve gl bir kan -iyi ya
da kt-gelitirmitir ki, bu, mr boyu srer. Bu kany deitirmek
artk zordur.
te kiinin kendisi hakkndaki bu yargya, benlik bilinci ad verilir.
Benlik bilinci, srekli farknda olunan bir yarg deildir; genellikle
bilinaltnda bulunur ve etkisini alglama, dnme ve davranlarda
gsterir.
OCUK NE YAIYORSA ONU RENR
Eer bir ocuk srekli eletirilmise,
Knama ve ayplamay renir.
Eer bir ocuk kin ortamnda bymse,
Kavga etmeyi renir.
Eer bir ocuk alay edilip aalanmsa,
Sklp, utanmay renir.
Eer bir ocuk srekli utan duygusuyla eitilmise,
Kendini sulamay renir.
Eer bir ocuk hogryle yetitirilmise,
Sabrl olmay renir.
Eer bir ocuk desteklenip, yreklendirilmise,
Kendine gven duymay renir.
Eer bir ocuk vlm ve beenilmise,
Takdir etmeyi renir.
Eer bir ocuk hakkna sayg gsterilerek bytlmse,
Adil olmay renir.
Eer bir ocuk gven ortam iinde yetimise,
nanl olmay renir.
Eer bir ocuk kabul ve onay grmse,
Kendini sevmeyi renir.
Eer bir ocuk aile iinde dostluk ve arkadalk grmse,
Bu dnyada mutlu olmay renir. (Nolte, 1975.)
Kendinizi Seviyor musunuz?
Benlik bilincinize yakndan bakabilmenin baz yntemleri vardr.
Aadaki ifadelere verdiiniz cevaplar deerlendirerek, kendi kendinizle
ne lde iyi ilikiler iinde olduunuzu saptayabilirsiniz. Her bir
ifadenin yanna sizin deerlendirmenizi belli eden bir rakam koyunuz:
4: eer ifade tmyle doruysa,
3: eer ifade ounlukla doruysa,
2: eer ifade ksmen doruysa,
1: eer ifade ender durumlarda doruysa,
0: eer ifade hi doru deilse.
1 ( ) Sabahleyin neeli bir ekilde uyanrm.
2 ( ) ounlukla neem yerindedir.
3 ( ) ou kimse tarafndan sevilirim.
4 ( ) Aynaya baktm zaman, aynada grdklerim houma gider.
5 ( ) Kart cinsten biri gzyle bakldnda, ekici bir kimse
olduumu dnrm.
6 ( ) Zeki bir insanm.
7 ( ) imden holanrm.
8 ( ) Kendimle ilgili olarak utanlacak pek bir ey gremiyorum.
9 ( ) Yeterli sayda arkadam var.
10 ( ) Olduka enerjik bir insanm.
11 ( ) Esas olarak iyimser bir kiiyim.
12 ( ) Kendi hatalarma glebilirim.
13 ( ) Eer hayata yeniden balama imkanm olsayd, deitirmek
istediim pek bir ey olmazd.
14 ( ) Ben ilgin bir insanm.
15 ( ) Cinsel yaammdan memnunum.
16 ( ) Hala gelien ve deien bir insanm.
17 ( ) Bakalar bana nem verir.
18 ( ) Bana benzer baka insan pek bulunmaz.
19 ( ) Grnmle ilgili olarak deitirmek istediim ey yok.
20 ( ) Ben duyarl bir insanm.
21 ( ) imdiye dek yaptklarmdan piman deilim.
22 ( ) nem verdiim kiiler benim kanlarmla, dncelerimle
ilgilenirler.
23 ( ) Duygularm aklamaktan ekinmem.
24 ( ) Gerekten bir cennet varsa, ldkten sonra ben mutlaka oraya
giderim.
25 ( ) Bakalaryla konuurken rahatm.
26 ( ) Yaamm istediim yne evirebilirim.
27 ( ) Yerlerinde olmak istediim, gptayla baktm ok sayda kimse
yok.
28 ( ) Olduka ilgin bir yaamm oldu.
29 ( ) Ben her trl iyilik ve dle deer biriyim.
30 ( ) Yaammda, u anda bulunduum noktada olmaktan memnunum.
Toplam puannz ka?
96 ve Yukars: Kendiniz hakknda olduka olumlu dnen bir kimsesiniz.
Eer puannz 105'in stne kmsa, iki seenek var: Ya ii biraz akaya
vurdunuz, ya da kendi hakknda son derece olumlu dnen bir kiisiniz.
Bir insann her ynyle kendini tam anlamyla, beenmesi biraz ender bir
durumdur. Kendinizle ilgili eksikleri grebilecek gerekilie sahip
olmalsnz. 105 puandan daha stn puan alanlarn dikkatli olmalar
gerekir. Kendini bu denli beenmi kii, ilikide bulunduu dier
kimseleri genellikle iter, uzaa karr.
82 -95 Aras: Kendini seven ve kendiyle bar iinde yaayan, ansl
insanlardan birisiniz. Mkemmel olmadnz bildiiniz halde,
karlatnz kiisel sorunlar zebilecek inanc kendinizde
bulabiliyorsunuz ve gelimeye istekli bir insansnz.
48 -81 Aras: Kendinizle ilgili kark duygularnz var. Baz gl
ynlerinizin farkndasnz, ancak zayf ynlerinizi gznzde daha
abartyor olabilirsiniz. Byk bir olaslkla, bu hatal ynlerinizi pasif
bir biimde kabullenip kendinizi gelitirmek iin pek bir aba
harcamyorsunuz. nsann isterse kendini deitirip gelitirebileceini
unutmayn.
47 ve Aas: Kendinizi pek beenmiyorsunuz. Belki de geici olarak bir
--kendini aalama dnemi--nde bulunuyorsunuz. Herkes byle bir dnemden
ara sra geer. Kendinizle ilgili kannz ou kez bylesine olumsuzsa,
belki de kendini beenmi kiilerde grlen hataya paralel ancak ters
ynde, bir hata yapyorsunuz. Kendi hakknzdaki dnce ve duygularnz
bir arkadanzla, sizi iyi tanyan biriyle konumanzda yarar olabilir.
Onlar sizin iyi ve kt ynlerinizi, dnzdan baktklar iin, daha iyi
deerlendirebilme durumunda olabilirler. Kendinizle ilgili kannz,
onlarnkiyle karlatrmanz ve zerinde tartmanz neririm.
--Kendinizi Seviyor Musunuz?-- konulu uygulama ilginizi ekmise ve
benlik bilincinizle ilgili daha ileri aamada bir uygulama yapmak
istiyorsanz, bu blmn sonunda verilen --Olmak m, Grnmek mi?--
bal altnda yer alan altrmay yapabilirsiniz.
--Kendinizi Seviyor Musunuz?-- testini, Hacettepe niversitesi Sosyoloji
ve Psikoloji rencilerinin devam ettii --letiim Psikolojisine Giri--
dersinde, 1976 ylnda uyguladm. Snfta 55 renci bulunuyordu. Testten
elde edilen snf ortalamas puan 85'di. Kz ve erkek rencileri, bu
testten aldklar puanlar ynnden karlatrnca, kzlarn erkeklerden
daha yksek puan aldklarn saptadk: Kzlarn ortalama puan 89,
erkeklerinkiyse 80'di.
Bu puanlara bakarak snftaki rencilerin genel olarak --kendilerini
seven ve kendileriyle bar iinde yaayan-- kiiler olduunu
syleyebiliriz. Ne var ki, sonulara gre, kzlar biraz daha kendileriyle
bar iindeler, biraz daha kendilerinden honutlar.
En dk puan 35'ti. Bu puan alan rencimle zel olarak konutuumda,
son iki haftadr, deiik nedenlerden tr, bir karamsarlk iinde
olduundan sz etti. O sralarda yaptm ara snavnda da, en dk notu
alan bu renci oldu.
Bu arada ilgin olabilir diye, kz ve erkek rencilerin snav
notlarnn ortalamalarn ayr ayr hesapladm: Kz rencilerin ortalama
snav notu yz zerinden 71 iken, erkek rencilerinki 65 kt. Bu sonuca
bakarak kzlar ve erkekler hakknda hemen baz genellemelere gitmemek
gerekir. Ancak yukardaki sonular, kiilerin kendilerinden honut olma
derecesiyle baar gstermeleri arasnda bir iliki olabilecei asndan
dndrcdr...
KEND KENDN DORULAYAN KEHANET
Benlik bilinci, dier insanlarla olan etkileimi biimlendirir. Bu
biimlendirme, yaam boyunca srer, ne var ki, ocukluk yllarndaki
yaantlarn etkisi daha ar basar.
Kendini deersiz bulan kiilere rastlamsnzdr. Bu kiilerin nemli
bir blm olduka zeki insanlardr. Fakat kkken srekli olarak
kendilerinden daha zeki olduu sylenen kardeleri ya da arkadalaryla
kyaslandklar iin, kendilerini --aklsz--, --dk zekal--, --ahmak--
bilerek bymlerdir. Baz kiiler de, kkken arkadalar tarafndan
alay edilerek koullandrlmlardr. Kimine --iko-- denmi, kimine
gzlk takt iin --drtgz-- ad verilmitir.
Kendini deersiz bulan insanlarn gemiinde, yukarda anlatlanlara
benzeyen baz olumsuz etkileimler yer almtr. Bu kiilerin gelitirdii
benlik bilinci, onlarn gerek potansiyelini yanstmad halde, yllar
yl kafalarnda bu benlik bilincini yaattklar iin; deitirilmesi zor
bir duruma gelmitir. Ancak, bilinli bir abayla, benlik bilincini
yeniden ina etmek olana vardr. Bu yeniden ina, yava bir sretir ve
salkl bir ortam ve her eyden nemlisi, kiinin bilinli olmasn
gerektirir.
Benlik bilinci, kiilerin kendileriyle ilgili, kafalarnda tadklar
bir resme benzetilebilir. Kendini deersiz bulan kiinin resmi,
arptlm, gerei temsil etmeyen, yamuklatrlm bir resimdir. Her
insan, kafasnda tad --benlik resmi--ni gerekletirmeye ynelir. Bu
resim ne kadar gerekten uzak olursa olsun, zamanla sanki gerekmi gibi
kiinin yaamn etkilemeye balar. --Kt bir renciyim-- dnce ve
inancn kafasnda tayan bir renci; snfta niin baarsz olduuna
birok neden bulur. Fakat bu kiinin davrann yakndan gzlerseniz,
onun iyi renci olmaktan adeta ekindiini farkedebilirsiniz. nk
--kt renci-- olmak, onun benlik bilincine uyar. yi not alan bir
renci durumuna gelmesi, ancak benlik bilincinde baz deiikliklerin
yaplmasyla mmkn olabilir. Baarsz bir renci olmas, onun kendi
hakkndaki --kt renci-- inancn dorular. Yine ayn biimde, kendini
sklgan olarak tanyan bir insan, kendisini topluluk iinde konuacak ya
da soru soracak bir kimse olarak gremez. Bylece de, kendisi hakknda
olumsuz bir benlik sahibi olan kii, benlik bilincine uygun beklentilerini
gerekletirmeye devam eder.
Kiinin bu ksr dngy krp, gerek potansiyelini kullanabilecek bir
duruma gelmesi iin, bilinli olarak, salkl bir ortamda, benliini
yeniden ina etmesi gerekir.
Aziz Nesin'in, aadaki hikayesini ocuun iinde yetitii ortamdaki
--sevgi-- ve --benlik bilinci--nin bir insann kaderinde oynayabilecei
rol, evrensel bir psikolojik olay sergiledii iin okuyucuya sunuyorum.
Helal Olsun
--Petir canavar Zengo yakaland. Be vilayet snr iinde sindirip
sndrmad kimse kalmamt. nsanlar titreten haydut, en sonunda
kapana ksld.
Hkmet kona nndeki caddeden geerken btn yol boyu onu grmek iin
gelenlerle dolmutu. ki eli, iri baklal bir zincire vurulmutu. Sarkan
zincirin ucu yerde srnp akrdyordu. Sanda iki candarma, solunda iki
candarma, arkasnda be candarma vard. Candarma komutan assubay da nde
gidiyordu.
Herkes onu merak ediyor, grmek istiyordu da, yine de kimse yaknna
sokulamyordu. Arkadaki merakllar, Petir canavarn grmek iin
ndekileri ittike, ndekiler geri direniyor, canavara sokulmaktan
rkyorlard. Candarmalarn arasndaki Zengo ilerledike, kalabal bak
gibi yaryor, n alp boalyordu. Ama kaan halk, uzaktan da olsa,
Zengo'ya bir tkrk atmaktan geri durmuyordu. Zengo'ya ta atanlar bile
vard. Yal kadnlar yumruklarn skyorlard.
--Kahrol Zengo!..--
--Geber Zengo!..--
Her ekyann az ok, bir iki seveni bulunur. Hi deilse yakn
hsmlar sever. Zengo'yu bir tek kii, z kardei bile sevmiyordu. Onun
iin, bir an nce aslmasn en isteyenler, kendi kylleri, yakn
hsmlaryd.
En azgn, en azl ekiyann bile, uydurma da olsa birka iyilii
anlatlr, ekiyann en canavar bile masallatrlr. --Zengini soyar,
yoksula verir,-- derler. --ksz kzlara dn dernek yapar,-- derler. Ne
de olsa bir iyiliini sylerler. Zengo iin hi kimse iyi bir ey
sylemiyordu. Bu Zengo, ocukluundan beri canavard. Adam ldrmekten,
ama hi yoktan cana kymaktan zevk alyordu. ldrecei adamn zengin ya
da yoksul, kadn ya da erkek, yal ya da gen olmas onun iin hi nemli
deildi. Yllarca dalarda bir bana gezmiti. Yanna kimse sokulamazd
ki onunla arkada olsun.
Yakaland zaman stnde be liraya yakn bozuk para kmt. Oysa
ldrd her adamdan onar lira alm olsayd, ceplerinin altnla dolu
olmas gerekirdi. Paras yoktu. nk para iin adam ldrmyordu. O,
ldrmek iin ldryordu. Belki de btn insanlar ldrp, bu koca
yeryznde bir bana rahata yaamak istiyordu. Daha dorusu niin adam
ldrd belli deildi, bunu, belki kendisi de bilmiyordu.
ocukluunda yakalad tavuklarn ban dileriyle koparrm. Sonra
kedilerin gzlerini oymaya, kpeklerin karnn demeye balam.
Daa ilk k, evliliinin ilk gecesi olmu. Zengo, kynn en
zengini. Yalnz kendi kynn deil, btn bura kylerinin en zengini.
Byle olduu iin de ok gzel bir kzla evlendi. Kzn babasna yz
koyunluk bir sryle yz de altn verdi. Kz ald. Kz, gerdee
girecekleri geceye kadar Zengo'nun yzn grmemiti. lk o gece grd.
Grmesiyle de bir lk atp, iki elini yzne kapayarak kamas bir
oldu. Ama kaacak yer yoktu. Zengo, kapy tutmutu. Kz iki avucu yzne
kapal, lk la duvara srtn verip keye bzld. Parmaklarnn
arasndan Zengo'ya bakp l basyordu.
Zengo'yu grp de korkmamak olanakszd. Boyu iki metreyi aknd.
Elleri krek kadar iriydi. Ya hele yz... Doduu zaman, katr bal bir
ocuk dodu diye btn kyl armt. Bu ba, yalnz katr bana da
benzemiyordu. Biraz katr, biraz domuz, biraz manda... alas bir ba.
Btn hayvanlara benziyor, yalnz insana benzemiyordu.
Anasnn bu ocua bir aydan gebe kaldn syleyenler bile vard.
Zengo bydke daha korkunlat. Tepegzl, fincan iriliindeki iki
gznn biri alnnda, biri de yan aadayd. ri burnu, suratna
saplanm bir ban sap gibi duruyordu. Yanpiri, kocaman az vard.
i pirzola gibi alt duda sarkk, iri dileri de grnrd. Btn yz
kllarla kaplyd.
Gzel gelin, Zengo'yu byle grnce korkudan titreyerek keye bzld.
ki eliyle yzn kapad. Parmaklarnn arasndan Zengo'ya baktka
l basyordu. Zengo glmsemeye alt. Ama beceremedi. nk, nasl
glndn hi bilmiyordu. Geline doru, ellerini aarak yrd. Maksad
geline glmsemek, --Korkma, korkma benden,-- diye ona yalvarmakt.
Ona yalvaracak, insan olduunu syleyecek, --Barma, istersen
vazgeelim. Yarn sabah babann evine git!...-- diyecekti.
Ama gelin, bunu anlayamad. Zengo'nun ellerini ap zerine yrdn
grnce, bayld, bo bir uval gibi oraca ylp kald.
Zengo, hi soukkanlln yitirmeden gelini okaya okaya bodu. Sonra
onu koynuna alp sabaha kadar beraber yatt. Gn madan da ban alp
daa kt.
Aradan bir hafta gemeden Zengo, kzn babasn ldrd. Ama bu, baka
cinayetlere benzemiyordu. Adam lokma lokma doram, her lokmasn ky
yoluna serpmiti. Ertesi sabah yollarda parmaklar, kulaklar, burun
grdler.
Zengo, daha sonra, kendi iki kardeini ldrd. Kardeleri, kendisi gibi
irkin, korkun deillerdi. Kz kardeini, bandan aa gaz dkerek
geceleyin tututurmutu. Kz, gecenin karanlnda alevler iinde tutua
tutua dalara doru koarak yand, kl oldu.
Aabeysini de bir gece baltayla paralayp ban, kollarn, gvdesini,
ayaklarn ayr ayr aalara ast.
Bundan sonra Zengo'nun cinayetlerinin ard arkas gelmedi. nce kendi
hsmlarn ldrd. ocuk demiyor, kadn demiyor, yal demiyor,
ldryordu. ldrmekle de hrsn alamazsa, cesedi yakyordu.
Dada yayordu. Pek skr da yakalanacan anlarsa, snrdan
kayordu.
Bir kez yakalanm, hapishane duvarn delerek kamt; Candarmalarn
arasnda caddeden geen Petir canavarn halk talyor, suratna
tkryordu. Ama ona yaklamaya da korkuyorlard.
Gsnde aprazlama fieklik vard. Bir dev gibi yryor, koskocaman
ayaklar, deve taban gibi yere lp lp basyordu.
Silah, fiekleri alnan Zengo, hapishanenin bodrumundaki hcreye
atld. Mahkemesi balad. Zengo avukat tutacakt. Ama paras yoktu.
Kyndeki geni topraklarn, btn mallarn, davarlarn, evini satt.
Eline ok byk para geti. Bu kez de kendisini savunacak avukat bulamad.
Zengo'dan herkes nefret ettii iin, hibir avukat onun davasn almak
istemiyordu. Alsalar neye yarard! Hibir avukat, Zengo'yu idamdan
kurtaramayacan biliyordu. Onun iin de davasn almyorlard. Ama en
sonunda Zengo bir avukat buldu. Avukata pek ok para verdi.
Herkes, --damdan kurtaramazsa, Zengo avukat ldrr,-- diyordu. dama
gitmeden hapisten kaar, belki de mahkeme salonunda avukat ldrrd. O,
bir kiiyi ldrmeyi kurmusa ldrr. On, on be kii, bu dev azmanyla
baedemezdi.
Zengo, avukatnn kendisini yalnz idamdan deil, hapisten bile
kurtaracana inanyordu. O kadar ok para vermiti ki avukata, Zengo'yu
kurtarmalyd o.
Mahkeme uzun srd. Sonunda sra avukatn Zengo'yu savunmasna geldi. Ne
olacaksa ite bu oturumda olacakt.
On sngl candarmann arasnda mahkemeye gelen elleri kelepeli
Zengo'ya kalabalktan ok kii baryordu.
--Geber Zengo!..--
--pe, ipe Zengo!..--
Mahkeme salonuna girerken, Zengo'nun bileklerindeki kelepeyi zdler.
Zengo, iki candarmann arasnda mahkeme salonuna girdi.
Sz savunmann. Avukat ayaa kalkt, ksrd. Titrek, korkulu bir
ksrkt bu. Zengo'nun savunulacak bir yan yoktu. Btn sular,
tanklaryla, kantlaryla ortadayd. Yalnz bilineni yirmi cana kymt.
Daha bilinmeyeni kimbilir ne kadard? Avukat, bir kurtulu umudu olarak
Zengo'nun deli olduunu ileri srm, ama tbbi gzlem altna alnan
Zengo'nun deli olmad doktor raporuyla anlalmt. Avukatn, Zengo'yu
savunacak gerekten bir sz yoktu. Cppe kolunun bol yeni iinde kaybolan
elini nce yargca, sonra Zengo'ya evirdi. Sze balad.
--Pek muhterem reisim ve pek muhterem yksek mahkeme heyeti...
Mvekkilim masumdur. O'nun masumiyetini anlamak iin temiz nasiyesine,
efkatle bakan gzlerine bir nazar atfetmek kafidir sanrm. Yksek
mahkemenizden rica ederim. Sank mevkiinde bulunan mvekkilime dikkatle
baknz. Kendisine isnad edilen bunca su, bu masum, bu temiz, bu ak
ehreden memun edilebilir mi? Hayr. Edilemez!--
Avukat heyecanla konuuyordu. Bu konumas bir saat srd. Konuurken
sesini bir alaltp bir ykselterek harp telleri gibi titretiyor, bir
hzlanp bir yavalyordu. Ama btn abas boa gitmiti. Szlerinin
hibiri, ne yarglarda, ne dinleyicilerde olumlu bir etki yapt. Nasl
olsa Zengo'yu kurtaramayacan bilen avukat, hi olmazsa sanktan ald
paray hak etmek iin konumutu. Yalnz bir kii, avukatn szlerinden
byk bir znt duymutu. Alyordu. Bu adam, Zengo'ydu. Alnndaki fincan
iriliindeki gz yaarmt. Avukatna bakarken glmsemeye alyordu.
Mahkeme karar iin bir ay ileriye atld.
Zengo, salondan knca avukatnn elini pt. Btn hayatnda,
kendisine --iyi-- diyen bir kii bu avukatt.
Hapishaneden avukatna be bin lira daha gnderdi. Daha nce de ok para
vermiti.
--Helal olsun, byle avukata helal olsun...-- diyordu.
Yarg kararn bildirdi. dam! Zengo, avukatna glmsyordu.
Hapishaneden avukatna ikinci kez be bin lira daha gnderdi.
Karar Yargtaydan geldi: dam onaylanmt.
--Helal olsun, byle avukata, helal olsun...-- diyordu Zengo.
dam karar Meclis'te onayland. Zengo, glyordu, sevinliydi. Zengo,
btn parasn avukatna brakt.
dam sehpasna gtrlmek iin hcresinden alnrken Zengo:
--Helal olsun, byle avukata, helal olsun...-- diye syleniyor,
glmsyordu.
Sevgi eksiklii her zaman bir Zengo yaratmaz, ama dnyaya kskn,
kendini deersiz bulan, kendini ve insanlar sevmeyen kiiler ortaya
karr. Benlik bilinci, gemite kiiye nasl davranld, neler
sylenildiiyle oluur. Benlik bilincini deitirip, kendini tanma
yoluyla yeniden biimlendirme durumuna geilmezse, geree uymayan benlik
bilinci, mr boyu srer.
Kald ki, kklkten beri sylenenler, ounlukla kendi aralarnda
tutarlktan yoksundur. Birbiriyle elien o denli ok ey sylenir ki,
hangisinin doru olduuna karar vermek zorlar ve bir an gelir, ipin ucu
karlr.
Kiinin bu i karmaasn dile getiren bir rnek sunalm size.
Gerek Benliim Ltfen Kendini Tant
--ocukluumda ne kadar rahattm. imde iki, kii birden konumazd.
Bir tek kiiydim ve sadece kendi yaantmdan haberdardm.
Sonra herkes bana neyin iyi neyin kt olduunu sylemeye balad. Konuk
geldii zaman, --Niin konumuyorsun, bak sana adn soruyorlar!-- derken;
yarm saat sonra, --Kkler ok konumaz!-- diye azarladlar. Bylece
ben, iki ben oldum.
--Benler-- den birisi bir ey yaparken teki ben srekli onu ayplad.
Neleri sevmem, nelerden holanmam gerektiini, biri dierine sylemeye
balad. Ama ou kez birbiriyle anlaamyorlard. Bu tartma hala iimde
srp gidiyor.
ocukken ben bendim ve iyi bir bendim.
Bydke, dardaki otoriteleri temsil eden ben de sesini duyurmaya
balad. O zaman kafam iyice kart, nk bir tane deil, o kadar ok
otorite vard ki darda...
--Doru drst otur kzm,-- --Burnunu, odadan kp yle temizle,--
--unu ya da bunu yapma, ayptr,-- --Vah zavall, daha atal ve ba
nasl kullanacan renememi,-- --Geceleri tuvalete knca su dk,
yoksa kokar,-- --Gece tuvalete arl arl su dkme, uyuyanlar
uyandryorsun,-- ,--nsanlara terbiyeli davran, onlar sevmesen bile,
kalplerini krmamaya bak,-- --Drst ve ak kalpli ol, yalan syleme,--
--nsanlarn yzne, onlar hakknda ne dndn sylemezsen; bu
korkaklktr.--
--Bir meslek sahibi olmak hayatta en nemli eydir,-- --Hayatta en
nemli ey evlenmektir,-- --Bakalarna o kadar nem verme,-- --Herkesin
seni sevmesi en nemli amacn olmal,-- --Aklndan geen eyleri kimse
yznden ve sznden anlayamamal;' --En nemli ey, giriken olmaktr.--
Bir ben naslsa yle kalmak ister, halinden memnundur. Fakat o beri
memnun olduu zaman, teki ben --Hadi al, ie yarayacak bir ey yap,--
der.
Ben bulaklar ykamaktan holanr. teki bene greyse bu, --Aman, ne
tuhaf!--tr. Ben, insanlarla birlikte olmaktan ama onlarla konumadan
vakit geirmekten holanr. teki ben, --Konu,-- der. --Konu, konu,
konu!-- Benin kafas iyice karr.
Nesnelere sahip olmaktan ok, onlarla oynamas houma gider. Ama,
--Byle gidersen adam olmazsn, yiyecek ekmee muhta kalrsn,-- diye
kar kar dier ben.
Ben vermekten holanr; eer birisinin bir eye ihtiyac olduunu
hissederse, verir. --Ne yapyorsun sen, niin veriyorsun? Kendine sakla,
sana bir ey kalmayacak!-- der teki ben.-- (Stevens, 1975.)
Benler arasndaki mcadele, iddetli derecelerde olursa, davran ve
kiilik bozukluklarna yol aabilir. Deiik benler arasndaki atmann
farknda olmak ve bu atmalarn nereden kaynaklandn aratrmak, en
salkl yaklam biimlerinden biridir. Byle bir yaklam, sizi zgr
bir insan olarak yaamaya gtrr.
E. E. Cummings'in (1975) aadaki sz, bu ifadeyi destekliyor:
:::::::::::::::::::::::::::::
Seni Dierlerinden Farksz Yapmaya Btn
Gcyle Gece Gndz alan Bir Dnyada;
Kendin Olarak Kalabilmek,
Dnyann En Zor Savan Vermek Demektir.
Bu Sava Bir Balad M, Artk Hi Bitmez!...
E. E. Cummings
:::::::::::::::::::::::::::::
KENDN TANIMA PENCERES
Dier insanlarla iyi bir iletiim kurup kuramadnz anlayabilmek
iin, nce kendinizi ne lde o insanlara gsterdiinizi bilmeniz
gerekir. --Kendinizi ne lde darya gsteriyorsunuz?-- sorusuna cevap
verebilmeniz iin, sizlere yardmc olacak bir tr oyun getiriyoruz. Bu
oyuna kendini tanma penceresi adn verebiliriz.
Bir ereve dnn... Bu yle bir ereve ki, sizinle ilgili her eyi
iine alyor. Amalarnz, zevkleriniz, korkularnz, gereksinmeleriniz,
ksacas her eyiniz bu ereve iinde olsun.
Kendiniz hakknda tm gerekleri bildiinizi savunamazsnz. Doal
olarak, hi kimse kendisiyle ilgili tm nitelikleri bildiini iddia
edemez. nsan mr boyunca kendini tanmaya, kendisiyle ilgili yeni
keifler yapmaya devam eder. yleyse sizi temsil eden bu ereveyi ikiye
blebiliriz: Bir blm sizin kendi bildiklerinizi, dier blmyse
bilmediklerinizi iersin.
Ayrca, bakalarnn bildii ve bilmedii yanlarnz vardr. Bu nedenle,
sizinle ilgili her eyi ieren ereveyi bu adan da ikiye blebiliriz.
Bu blmeleri, --bakalarnn bildii-- ve --bakalarnn bilmedii--
yanlarnz olarak adlandrabiliriz.
imdi --Kendizce Bilinenler ve Bilinmeyenler-- erevesiyle,
--Bakalarnca Bilinenler ve Bilinmeyenler-- erevesini st ste koyalm.
Ortaya kan drt blmeli yeni ereveye de, kendini tanma penceresi
adn verelim.
Bu pencerenin birinci blm hem sizin hem de bakalarnn bildii
niteliklerinizi ierir. Bu blmeye AIK blm ad verilir. kinci blme
sizin bilmediiniz, fakat bakalarnn farknda olduu zelliklerden
oluur. Bir baka deyile, bu blme sizin KK olduunuz blm oluturur
ve bu adla anlmas uygundur. nc blmedeyse sizin bildiiniz, fakat
dier kiilerin bilmedii bir ierik vardr. Bu blmeye de GZL blm
adn verelim. Drdnc blme de ne sizce, ne de bakalarnca bilinen
yanlarnz ierir; bu blmeye BLNMEYEN blm adn verebiliriz.
imdi i, bu eklin, yani kendini tanma penceresi'nin sizin zel
kiiliinize uygulanmasna kalyor. Kiisel zelliklerinize gre bu
--pencere--yi yeniden biimlendirebiliriz. rnein, kendinizi ak bir
insan olarak gryorsanz, o zaman pencerenizin AIK blm, dier
blmlerden daha byk olur.
Kiiler aras anlaml bir iletiim, ancak kiilerin AIK olan
blmlerinin byklyle mmkn olabilir. Bir insann AIK blm ne
lde bykse o lde, daha zengin iletiim olanaklarna sahiptir. te
yandan AIK blm kk olan kii, dierleriyle o lde az iletiim
kurabilir.
ekilde, tanma penceresindeki blmlerinin bykl ynnden farkl
olan iki kiinin iletiimi gsterilmitir. letiimi belirten oklarn
iziminde kolaylk olmas iin pencerenin AIK blmeleri birbiriyle yz
yze gelecek biimde konmutur. Dikkat edilirse, ekilde karlkl
oklarla gsterilen baarl iletiim, ancak B Bireyinin daha kk olan
AIK blm orannda gerekleebilir. A Bireyinin daha byk olan AIK
blmnden gelen mesajlar, B Bireyinin gizli blmne rastlyorsa,
herhangi bir karlk alamaz. Bu durum okun krlarak geriye dnmesi
biiminde gsterilmitir.
Kendinize sorun: Son ekildeki A Bireyine mi, yoksa B Bireyine mi
benziyorsunuz? Tanmak istediiniz halde, bir trl --nasl biri olduunu
karamadnz-- bir kimseyi anmsyor musunuz? Acaba bu kimse iine
kapank, konumayan, paylamayan biri miydi? Yoksa ok konutuu halde,
kendinden bir ey vermeyen bir kimse mi? Peki, sizi tanmak kolay m?
Konutuunuz kimseler, sizin nasl bir kimse olduunuzu anlamakta zorluk
ekiyorlar m? Kendinizi, ister bu ekildeki A, ister B bireyine daha
benzer grn, nemli olan u gerei akldan karmamaktr: Baarl bir
kiiler aras iliki ve verimli bir iletiim iin, kendini tanma
penceresindeki AIK blmn karlkl olarak varolmas gerekir.
NE KADAR AIK BRSNZ?
liki kurduunuz kiilere kar ne kadar ak olduunuzu, ancak belirli
bir lde bilebilirsiniz. nk kiinin farknda olmad davranlar
oktur. Aadaki uygulama, bu konudaki baz sorularnz aydnla
kavuturabilir:
1. Her gn deiik koullar iinde birok kimseyle, birbirinden farkl
ilikilere giriyorsunuz. Gnlk yaamnzda kurduunuz ilikileri, yle
bir anmsamaya aln ve bu tr ilikilerde nasl bir kimse olduunuzu
gznnde tutarak, bir kendini tanma penceresi izin. likilerinizde
genellikle --iindekini olduu gibi gsteren bir kimse-- iseniz AIK
blmnz byk, --insanlar iyice tanmadan gerek duygu ve
dncelerinizi pek belirtmeyen bir kimse-- iseniz, AIK blmnz kk
olacaktr. Bylece, --genel olarak insanlarla-- ilikilerinizde nasl
davrandnz gznnde tutarak, pencere iindeki her bir blmn
bykln kararlatrn.
2. imdi, --kendinize zellikle yakn bulduunuz biriyle-- olan
ilikinizi dnerek, bir kendini tanma penceresi izin. Bu kii einiz,
anne ya da babanz, okul arkadanz gibi biri olabilir: Yukarda, birinci
maddede izdiiniz dikey izgi herhalde pek deimeyecektir. nk siz
kendinizi ayn kii olarak tanyorsunuz. Fakat yatay izgi, bir baka
deyile, size yakn olan kimsenin sizi ne kadar tandn belirten izgi,
byk bir olaslkla, deiecektir.
3. imdi, --az ilikiniz olan bir kimseyle-- (byk anfilerde ders veren
bir hoca ya da i nedeniyle iliki kurduunuz bir kamu grevlisi gibi?
olan ilikinizi gznne alarak, bir baka penere izin. Bakalarnca
bilinen ynlerinizi belirten yatay izginin yerinde bir deime oldu,
deil mi?
4. imdi kendinize u soruyu sorun: --Bir kimseye kendimi tantma,
kendimi ama lsyle, o kiiyle aramdaki yaknln, gven ve
samimiyetin derecesi arasnda bir iliki var m?-- Bu sorunun cevabn
vermeden nce, isterseniz, iten, yakn dostluk ilikileri kurduunuz
kii ve pek yakn olmadnz, yzeysel iliki kurduunuz kiinin her
birisiyle ilikilerinizi temsil eden birer kendini tanma penceresi izin;
sonra yukardaki sorunun cevabn dnn.
Bu altrmadan sonra, kendinizle ilgili olarak ne dnyorsunuz? Ak
bir insan m, yoksa kendini amakta glk eken biri mi olduunuza karar
verdiniz? Acaba bu zelliiniz nereden geliyor? inde yetitiiniz
evredeki baz kimseler sizi bu ynde etkilemi olabilir mi? Bu kiiler
kimler olabilir? Yetitiiniz evrede bulunan, sizi etkilediini
dndnz her kii zerinde ayr ayr dnn... Kendinizle ilgili
nemli nitelikler kefedebilirsiniz!..
KENDMZ AALIM! AMA NE ZAMAN?
Bu blmn bandan beri, kiinin kendisini amasnn, onunla
karsndaki kii arasnda, daha iyi bir iletiim ortam yaratacandan
sz edildi. Kii kendini nasl amal? --Kendini amak-- deyiminden ne
anlyorsunuz? Kendisiyle ilgili sakl ynlerini, srlarn m
--sergileyecek--, gemite olup biten, bandan geen olaylar m
aklayacak? Kendini amak, eski nemli olaylar anlatmak olarak deil,
iinde bulunulan zaman sresi iinde, duygu ve dnceleri paylamak
olarak anlalmaldr. Kiisel ilikiler, gemiteki yaantlarn
karlkl aktarlmas yoluyla, salam bir temel zerinde kurulamaz.
Kiiler birbiriyle etkileimde bulunduklar srada, o anda, bu
etkileimden doan dnce ve duygular paylaabilirlerse, kendilerini
am olurlar.
Ayrca unu da belirtmekte yarar var: Burada, kukusuz, tantnz
herkesle ak bir paylam iine girmeniz salk verilmemektedir. Kendinizi
amak, ancak --gven duyulan-- kiiye yaplabilir. Bir insann
karsndakine gven duyabilmesi ise, zaman iinde gerekleir. Fakat
zaman iinde, hibir ama denemesine girilmezse, o zaman da iliki gelime
ve byme temelinden yoksun kalr. Kendini aan kii karsndakine gven
vermekte, kinci Blmde sz edilen iliki dzeyinde, --sana
gveniyorum!-- mesajn vermektedir. Gven duyulan kii, kendini daha
aar; bylece derin ve yakn bir ilikinin domas ortam yaratlr.
nsan kendini kapadka, karsndakini de kapanmaya zorlayan bir ksr
dng yaratr. Byle bir ksr dngden karak, verimli ilikiler
ortamna girmek istemez misiniz? yleyse bir deneyin!..
SZN KISASI
Biz farknda olsak da olmasak da, bedenimiz duygularmz belirtir. Baz
duygular, her bireyde deiik trden davranlarla kendini gsterir.
rnein, biri skldnda sk sk gzlerini krptrmaya balar, bir
bakas srekli sayla oynarken, bir dieriyse sessizleerek donuk donuk
karsndakine bakmaya balayabilir. Kendi davranlarnda olduu kadar,
bakalarnn hareketlerinde de bu belirtileri tanyan ve anlamlandran
kii, kurmu olduu iletiimde o denli bilinli olur. Kendisini bylesine
gzlemleyebilen birey, olaylarn neden olduu duygu ve dncelerini
tanr, i dnyasndaki yaantsn gereki bir biimde deerlendirir.
Kk ocuklarn, duygularn doal bir biimde kolaylkla ifade
ettiini ou kez gzlemlemisinizdir; btn bedenleriyle glerler,
zlrler ya da kzarlar. Bydke, duygularn bu doal ifadesi,
evresinde onu eitmekle ykml byklerce engellenir. Baz kimselerde bu
engellenme ylesine byk olmutur ki, bir yetikin olarak duygu ve
dnceleriyle, i dnyalaryla dorudan iliki kurmalar zorlamtr.
Duygularn bilemeyen, kafas genellikle karmakark, donuk bir yz
ifadesiyle dolaan evremizdeki kimseler, byk bir olaslkla, ar
engellenmi ve bastrlm bir ocukluk dnemi geirmilerdir.
ocuun iinde yetitii toplum, onun duygularnn ifade biimini olduu
kadar, benlik bilincini de biimlendirir. --Ne ekersen onu biersin!--
ocuk eitiminde geerli olan bir deyitir. ocuklarnn duygu ve
dncelerini doal ifadesi iinde kabul eden anne babalar kendine gveni
olan, giriimci, insan ilikilerinde baarl bireyler yetitirirken,
ocuklarn olumsuz ynde srekli eletiren, kstlayan, onlarn duygu ve
dncelerini doal bir biimde ifade etmesini engelleyen anne babalar
psrk, ekingen, iine kapal, alngan bireyler yetitirirler.
ocukluk sresince oluturduu benlik bilinci, bireyin davranlarna
snrlamalar getirir; --kendi kendini dorulayan kehanet-- budur. Kendini
--baarsz bir renci-- olarak alglayan birey, --baarl bir renci--
olmamak iin farknda olmadan elinden geleni yapar. --Baarl bir i
adam--, --iyi bir anne--, --mutlu bir e-- olamamann kstlamalarn da
benlik bilincimiz getirir. Kiinin kendini tanmas ve benlik bilincinin
oluturduu snrlamalarn farkna varmas, ocukluundan beri sregelen
koullandrmalardan kurtulabilmesi olanan salar. Kendini tanma
penceresinde tandmz AIK, KR, GZL ve BLNMEYEN blmelerinin
farknda olan birey, kendini tanma ynnde byk admlar atabilmi bir
kimsedir. Byle bir kimse kar veya koca, anne ya da baba, arkada,
nianl, ynetici veya dost olarak zengin, derin ve doyurucu insan
ilikileri kurabilme olanana sahiptir.
ALITIRMALAR
I. Bedeniniz Ne Diyor?
Aadaki uygulamann aklamasn size okuyacak birini bulun ya da bir
ses bandna aldktan sonra teypten dinleyerek uygulayn.
Rahat bir ekilde oturun. Nereye oturduunuz o kadar nemli deil; bir
sandalyeye, bir koltua, bir divana ya da bir yer minderine
oturabilirsiniz.
Hazrlk
1. Oturduunuz odann perdelerini kapatn, geceyse, klarn birkan
sndrn. erde kuvvetli k bulunmasn.
2. Gzlerinizi kapayn. (Gz, baskn bir duyu organmz olduu iin,
ak olduu srece, dier duyu organlarndan gelen uyarlarn farkna
varmamz gleir.)
3. Gzleriniz kapalyken, bedeninizde bir yolculua kacaksnz. Bu
yolculukta vcudunuzun eitli blmlerini gezeceksiniz. Bu yolculuk
srasnda, iinde bulunduunuz durumu deerlendirmeye kalkmayn,
dikkatinizi topladnz yerde ne olup bittiini gzlemeye aln...
Nasl bir durumdasnz, neler hissediyorsunuz, bunlarn farkna varmaya
aln. ( noktayla (...) belirtilmi yerlerde 5 saniye kadar durun,
sonra uygulamann aklanmasn dinlemeye devam edin.)
Uygulama
4. imdi balayabilirsiniz. Gzlerinizi kapayn.(...) imdi dikkatinizi
ayaklarnza toplayn.(...) Ayaklarnz nasl hissediyor? (...) Rahat m,
yoksa acyan bir yer var m?(...) Ayak parmaklarnz birbirine yapm
ekilde mi duruyor?(...) Ayakkabnz rahat bir ekilde ayanza uymu mu,
yoksa biraz skyor mu?(...) Ayaklarnz souk mu?(...)
imdi dikkatinizi bacaklarnza verin, Bacaklarnz gergin mi, yoksa
gevek bir ekilde mi duruyor?(...) Bacanzdaki her bir kasn farkna
varmaya aln. Her bir kasn gergin ya da gevek olduuna dikkat
edin.(...) Ayak ayak stne atm durumda msnz? Biri dierinin, zerine
atlmsa, stteki bacanzn arln dierinin stnde hissedebiliyor
musunuz?(...) Bu oturu durumunuz rahat m, yoksa biraz rahatsz m
hissediyorsunuz?(...)
imdi bacan st ksmlarna, kalaya doru kalm.(...) Biraz daha
yukar karak bacaklarnzla kuyruk sokumunuzun birletii blgeye
dikkatinizi verin. Bu blgede dikkatinizi topladnz zaman biraz
kendinizi gergin hissediyor musunuz?(...)
imdi zerinde oturduunuz ksmn bedeninizin arln nasl
tadna dikkat edin.(...)
imdi yava yava gvdeye doru kalm. Karn blgeniz nasl
hissediyor?(...) Bu blgede ne gibi duyumlar hissediyorsunuz ?(...)
Hareket eden bir ey var m?(...) Soluk alnza dikkat edin. Cierinizin
st blmyle mi soluk alyorsunuz, yoksa btn cierinizi doldurarak
derin ve rahat m nefes alyorsunuz? Hava burun deliklerinizden mi girip
kyor, yoksa aznzla m soluk alp veriyorsunuz?(...) Gsnz rahat
ve gevek mi, yoksa gergin ve skk bir durumu var m?(...)
imdi dikkatinizi el ve kollarnza verin. Parmaklarnzn farkna
varn.(...) Avucunuz,kapal m, ak m? Parmaklarnz birbirine bitiik
mi?(...)
Bileklerinizle omuzunuz arasnda kalan kaslarnz gzleyin. Gergin mi,
yoksa gevek mi?(...) Kolunuzun duru biimi nasl? Sarkyor mu? Bkk m?
Bir el dierinin zerine konmu mu?(...)
Omuzunuza verin dikkatinizi. Dik mi, yoksa kk m? ne ya da arkaya
dm m?(...)
Soluk alnz kontrol ederken byk bir olaslkla grtlak ve boyun
ksmnzn farkna vardnz. Grtlanz rahat m, yoksa srekli yutkunma
duygusu veren bir yumak m var orada?(...) Boynunuz nasl?(...) Boynunuzun
banzn arln tadn hissedebiliyor musunuz?(...) Belki de
banz yava yava bir yandan br yana hafife kprdatarak
boynunuzdaki kaslarn farkna daha abuk varabilirsiniz.(...) Boynunuz ve
omuzlarnzda bir gerginlik hissedebiliyor musunuz?(...)
imdi yznze geelim. Yznzde ne gibi bir ifade tayorsunuz?(...)
Yznzn kaslar gergin mi, yoksa rahat ve gevemi bir durumda m? Hangi
kaslar? Aznz, kanz, eneniz, akaklarnz?(...) Dikkatinizi
yznzn bu ksmlar zerinde toplayn ve farkna varmaya an.(...)
imdi yolculuunuz ieriye doru yneliyor. Zihninizde ne olup bittiini
gzleyin.(...) Sakin ve karanlk m, yoksa baz olaylar oluyor mu?(...) Ne
gibi olaylar?(...) Zihninizden geenler ho mu?(...) Yoksa sizi rahatsz
eden eyler var m?(...)
Aadan yukarya btn vcudunuzu gezmi ve gzlemi durumdasnz.
imdi vcudunuzu bir btn olarak hissetmeye aln.(...) Yeni baz
eylerin farkna vardnz hissediyor musunuz?(...) Dikkatinizi imdi
eken baz blmler var m?(...)
Buralardan ne gibi duyumlar aldnzn farkna varmaya aln.(...)
imdi vcudunuzun bir baka nemli yerine dikkatinizi evirelim.
zntl veya mutlu olduunuz ya da korktuunuz zamanlarda, vcudunuzun
belli bir blgesinde, duygularn bedensel belirtilerini hissedersiniz.
(Baz kimselerde bu karn, baz kimselerde grtlak, daha bakalarnda ise
gs olabilir. Herkese gre deien bu blge, belirgin ya da belirsiz her
insanda vardr.) Bir sre bu noktay bulmaya an.(...) imdi oras
nasl hissediyor?(...) --imdi naslm, imdi ne hissediyorum?-- sorusunu
sorduunuzda ne oluyor, onu gzlemeye aln.(...)
imdi de, son zamanlarda sizin cannz skan bir kiisel sorununuzu
dnn ve bunu dnrken o duyarl yerde ne olup bittiini gzlemeye
aln. Dndnz sorunun, bugn yaamnzda nemli bir yeri omas
gerekir.(...) Bu sorunu btn arlyla, duygularyla bir noktada
hissedebiliyor musunuz?(...) Bu duyguyu tmyle yaamaya aln,
deitirmeye kalkmayn.(...) Eer siz dikkatinizi verince duygunuz
deiiyorsa, brakn deisin, siz sadece olup bitenleri gzleyin.(...)
Olup bitenlerle birlikte seyahat edin, onlar ynlendirmeden beraber
olun.(...) Duygularnzda imdi yeni bir ey kefettiniz mi? Bir fark var
m?(...) Bu farkn ne olduunu hissedebiliyor musunuz?(...)
imdi kendinizi serbest brakn ve zihniniz sizi nereye gtrrse oraya
gidin.(...) ki dakika kadar, gzleriniz kapalyken zihninizi serbest
brakn, aklnza ne gelirse onu gzleyin. Bu iki dakikann sonunda yava
yava gzlerinizi an.
Sonu
5. imdi aadaki sorular zerinde dnebilirsiniz:
(a) Bu altrmay yaptktan sonra, vcudunuzla ilgili yeni eylerin
farkna vardnz m? Srekli olarak tadnz baz gerginlikler
kefettiniz mi? Ne kadar sredir bu durumdaydnz? Bunlarn farkna varmak
bir deiiklik oluturuyor mu?
(b) Duygularnzn en youn olarak yaand bedensel blgeyi
bulabildiniz mi? Nerede idi? Farkl duygular iin deiik yerler mi var?
Aklnza gelen kiisel sorununuza dikkat etmek, hissedi tarznzda
herhangi bir fark meydana getirdi mi?
Bir leri Aama
Yukarda yaptnz altrma size nemli geldiyse, bu yolla kendiniz
hakknda yeni eyler reneceinizi dnyorsanz, o zaman kendiniz
hakknda daha ok ey renebilmek iin aadaki yolu izleyebilirsiniz.
1. gn sreyle kendinizi gzleyin. Dier kiilere kar hissettiiniz
duygular, bedeniniz nasl bir tepki gstererek belirtiyor, onu kefetmeye
aln. Aadaki duygular yaayp yaamadnz gzleyin:
(a) sevin
(b) znt
(c) korku
() kzgnlk
(d) alnma, gcenme
(e) sevgi, yaknlk duyma
(f) bir kimseyi ekici bulma
(g) dier duygular
Son gnlerde bu duygulardan yaamadnz biri var m? Olmad iin mi,
yoksa bu duygular yeterince tanmasn bilmediiniz iin mi
yaamadnz sanyorsunuz?
2. Bu duygular ne zaman duyduunuzla ilgili bir gnlk gelitirin. Bu
duygular, bedeninizde nasl bir belirti veriyor? Yukardakine benzer bir
altrma yaparak farkna vardklarnz bu gnle yazmaya aln.
3. Her bir duygu yaants iin gnlnze aadakileri yazmaya
aln:
(a) Duygusal yaant nerede ortaya kt? Baka bir deyile, duygunun
ortaya kt ortam nasl bir ortamd? (Evde ailemle birlikteyken, okulda
arkadalarla beraberken, bir pastanede ya da arkadan doum gn
partisinde gibi.)
(b) O ortamda nasl bir duygu yaadnz? (Sklma, tedirginlik,
mutluluk, cinsel arzu, korku, kzgnlk, kskanlk, vb.)
(c) Bedeninizin neresinde bu duygu kendini belirtiyor?
() Bu duyguya nasl bir tepkide bulundunuz? (Unutmaya m altnz,
bakasyla konuarak bu duygunuzu paylatnz m, yoksa baka bir zaman o
insanla ilikinizde, bu duygunun etkisini kendisine sylemeyi mi
tasarladnz?)
4. lk gnlk devreden sonra, bir ikinci gnlk dnemi denemede
yarar var. Bu ikinci devrenin sonunda duygularnzn farkna varnzda
bir deiiklik olup olmadn gzlemeye aln. Acaba duygularnzn
daha ok farknda olma, konumanzda ve insanlarla ilikiler kurmanzda
herhangi bir deime oldu mu?
II. Olmak m, Grnmek mi?
Olmak istediiniz kii olabildiniz mi? Bu soruya'--Evet-- diyecek pek az
insan kar. Aadaki altrma, ideal, yani olmak istediiniz
benliinizle, davranlarnzda kendini belirten grnen benliiniz
arasndaki fark saptamanz iin hazrlanmtr. Bu yolla, kendinizle
ilgili ne gibi deiiklikler istediiniz konusunda bir bilgi sahibi
olabileceksiniz. Altrmay nasl yapacanz aada anlatlmtr.
1. Altrmann sonunda numaralanm olarak verilen ifadeleri,
numaralaryla birlikte ayr kartlara yazn. Bylece 100 kartnz olsun.
2. Kartlar nnze serebileceiniz, geni yzeyli bir masa ya da
benzeri bir dzlk bulun.
3. Yapmanz gereken basit: Bugnk halinizle sizi en iyi anlatan
ifadeleri bir ynde, sizinle ilikisi bulunmayan ifadeleri dier ynde
yerletireceksiniz. Tabii, bu arada sizi anlatmalar ynnden ifadelerin
derecelenebileceini de farkedeceksiniz. Size --en az benzeyen, ya da hi
benzemeyen-- ifadeleri sol uca, size --en ok benzeyen-- ifadeleri sa uca
koyacaksnz. Bu iki u arasnda, size --olduka-- ya da --biraz--
--benzeyen-- ve --benzemeyen-- ifadeler konacak. Bylece 11 grup halinde
kartlarnz toplayacaksnz. --Hi benzemeyen-- ifadeler bulunduran
kartlarn geldii gruba 1, --en ok benzeyen-- ifadelerin geldii gruba 11
numaralarn verirsek, bir dizi oluur.
En az benzeyen, Olduka benzemeyen, Biraz benzemeyen, Biraz benzeyen,
Olduka benzeyen, En ok benzeyen
:1:2:3:4:5:6:7:8:9:10:11:
(2), (4), (8), (12), (14), (20), (14), (12), (8), (4), (2)
fadelerinizi size --benzeme-- ve --benzememe-- ynnden
gruplandrrken, her bir gruba girecek kart saysna da dikkat etmeniz
gerekiyor. Her gruba girecek kart says, izginin altnda parantez iinde
gsterilmitir. Bylece size --en ok benzeyen-- iki, --en ok
benzemeyen-- yine iki ifade bulmanz gerekiyor. 6 numaral ortadaki gruba,
--size ne benzeyen, ne de benzemeyen--, yani --sizinle ilikisi olmayan--
ifadeler gelecek ve bunlann says yirmi olacak. Bu iki u grubun ve
ortadaki grubun anlamn kavradktan sonra, aradaki gruplara kartlar
kolayca yerletirebilmeniz gerekir.
Kartlar gruplara yerletirirken, kartlardan birini yanl yere
koyduunuzu dnrseniz, bu kartn yerini deitirebilirsiniz. sterseniz
btn diziyi, tekrar tekrar yapabilirsiniz. nemli olan, bugnk halinizi
en iyi anlatan bir sray oluturduunuzu dnmenizdir. Bu noktaya
gelinceye dek, istediiniz kadar deneme yapabilirsiniz.
5. Kartlar sralamay bitirdikten sonra, her bir grupta doru sayda
kart bulunup bulunmadn kontro edin. imdi kartlardaki ifadelerin
numaralarn, her bir grup iin alt alta bo bir kada, aada
gsterildii gibi yazn. Bu kadn bana GRNEN BENLN
DEERLENDRLMES diye yazn.
6. imdi kartlarnz kartrn ve ayn yukarda sylenen yntemle
yeniden gruplayn; ancak bu kez ifadeleri olmak istediiniz, arzuladnz
ideal benliinize gre gruplayn. Bu durumda, 1 numaral gruba --hi olmak
istemediiniz--, lI numaral gruba ise --en ok olmak istediiniz--
ifadeler girer. Kartlarn zerindeki ifadeleri inceleyerek, kendi
anlaynz erevesinde, size en doru gelen diziyi oluturun.
Bitirdikten sonra, her grupta doru sayda kart bulunup bulunmadn
gzden geirin.
7. Diziyi oluturunca, yukardaki ekle benzer biimde, bu kez ideal
benliiniz iin, her gruptaki ifadelerin numaralarn yazn. Bu eklin
bana DEAL BENLN DEERLENDRLMES baln koyun.
8. Bu iki dizi u anda gznzn nnde: Nasl bir kii olarak
grnyorsunuz ve nasl bir kii olarak grnmek istiyorsunuz konusunda,
imdi elinizde nemli veriler bulunuyor. Bu sonular karlatrn: Eer
grnmek istediiniz ideal benlikle grndnz benlik arasndaki
gruplamada bir ifade (sizin listenizde ifadenin sadece numaras var)
birbirinden 2 grupluk bir fark gsteriyorsa, bu ifadenin numarasn bir
baka kada yazn. rnein, 14 numaral ifade GRNEN BENLN
DEERLENDRLMES'nde 10 numaral gruba girdii halde DEAL BENLN
DEERLENDRLMES'nde 4 numaral basamaa girmi olabilir. Arada 6
basamaklk bir fark vardr (Grnen: 10, deal: 4, aradaki fark, 6).
Grnen ve ideal benlik deerlendirmesinde byle farkl basamaklara gelmi
ifadeleri inceleyin. Bu ifadeler ne gibi bir ynde deime istei dile
getiriyor? Gerekten bu ynde deimek istiyor musunuz? Kendi kendinize
iyice dnn.
Bu deime ynleri zerinde dnrken, deime isteinin iddeti
zerinde de durun. Bir ifade, grnen ve ideal benlik arasnda sadece 2
basamaklk bir fark gsteriyorsa, o zaman deime isteinin anlaml olduu
dnlr. Grnen ve ideal benlik arasnda 3 basamaklk bir fark, 2
basamaklk bir farktan daha iddetlidir. Hangi tr ifadeler az, hangi tr
ifadeler ok deime istei gsteriyor, bunlar zerinde dnn.
9. imdi aadaki sorular cevaplayn ltfen:
(a) fadeleri kolaylkla m, yoksa zorlukla m grupladnz?
(b) Bu altrma, sizin kendinize bak anzda bir deiiklik meydana
getirdi mi?
(c) lk gruplamanzda, kendinize gre dnecek yerde, --Bunlarn
konulacak doru bir yeri vardr, oraya koyaym,-- diye dndnz m?
() u andaki benliinizle, ideal benliiniz arasndaki fark sizi memnun
etti mi, yoksa rahatsz m oldunuz?
(d) Size verilen aklamada, aralarnda sadece 2 basamak fark bulunan
ifadeleri kaydetmeniz istendi. Acaba niin aralarnda bir basamak fark
olan ifadeler zerinde dnmeniz istenmedi?
(e) Zamannz ve isteiniz varsa, sizin yaptnz ilemleri bir baka
arkadanza kendisi iin yaptrabilir ve aranzda ne gibi benzerlik ve
farkllklar bulunduunu tartabilirsiniz.
10. Bu altrmann ilgin bir uygulamas da, sizi iyi tanyan bir
yaknnza bu kartlar, sizi grd biimde gruplatmaktr. Bu yolla sizin
grnen benliinizi alglaynzla, arkadanzn alglay arasnda bir
karlatrma yapma olana doar. Arkadanzn sizi hangi ynlerden
farkl grdn birlikte tartabilmeniz size kendinizi tanmada yeni
pencereler aabilir...
Kartlara Yazlacak fadeler
1: Birisiyle konuurken kendimi rahatsz hissederim.
2. Dnce ve duygularm kendime saklar, karmdakine sylemem.
3. Rekabetten holanan bir insanm.
4. Kendimden baarlmas kolay olmayan zor eyler isterim.
5. Yapm olduum eylerden ou kez pimanlk duyarm.
6. ncindiim, krldm duygusuna sk sk kaplrm.
7. Cinsel gcm hakknda kukularm var.
8. Kar cinsle ok benzer ynlerim var.
9. Bakalaryla olduka scak ilikileri olan bir insanm.
10. Pek konumayan, ie kapank bir insanm.
11. Kendi yaammdan kendim sorumluyum.
12. Sorumluluk duygusu gl olan bir insanm.
13. Gelecekle ilgili hibir umudum yok.
14. Dier insanlarn deer llerine ve normlarna uyarak yaarm.
15. Hemen hemen btn sosyal deer ve normlar kabul edebilirim.
16. Kendime ait yalnz birka deer ve normum var.
17. Cinsel arzularm kontrol etmekte glk ekerim.
18. Saldrganlk duygularm kontrol etmek benim iin zordur.
19. Kendimi kontrol etmek benim iin bir sorun deildir.
20. Sk sk, berbat bir durumda olducm duygusuna kaplrm.
21. Kendini merkez edinmi, ilk planda kendini dnen bir insanm.
22. nsanlar genellikle severim.
23. Duygularm rahatlkla ifade edebilirim.
24. nsanlarn toplandklar, bir araya geldikleri yerlerde kendimi
biraz yalnz hissederim.
25. Dnyayla baa kmaya almaktan vazgemek istiyorum.
26. evremdekilerle rahat iliki kurabilen bir insanm.
27. En etin mcadelelerim, kendi kendimle yaptklarm olmutur.
28. Bana kar beklediimden daha arkadaa davranan insanlarla beraber
olduum zaman; --Acaba bu adam benden bir ey mi isteyecek?-- dncesi
devaml aklma gelir.
29. yi bir insanm.
30. Biraz inat biriyim.
31. stemediim halde, belirli ynlere, insanlar sanki beni itiyorlarm
gibi geliyor.
32. nsanlarn eletirilecek ynlerini hemen grebilen biriyim.
33. Beni tanyanlarn ou beni sever.
34. Hayata bir katkda bulunmadm yolunda, iimde temel bir duygu var.
35. Cinsel ynden ekici bir kiiyim.
36. Kendimi aciz hissediyorum.
37. Kendi kendime karar verebilir ve bu kararlarma sadk kalrm.
38. Kendi bama karar veremem.
39. Sk sk kendimi sulu hissederim.
40. ou kez insanlara husumet ve hmla davranan bir kimseyim.
41. Hayatta doyum salam bir kii olduum kansndaym.
42. Olduka dank bir kiiyim.
43. Duygu ve heyecanlar donuklam bir insanm.
44. Dengeli bir kiilie sahibim.
45. yapabilmem iin kendimi drtmem gerek.
46. ou kez iimde bir hn duygusu var.
47. Hemen alevlenen, iindekini pek tutamayan bir insanm.
48. Bakalarnn beni nasl grdne nem veririm.
49. Duygu ve heyecanlarma gvenim yoktur.
50. Olduka g yaam koullar altnda yaayan biriyim.
51. Mant n planda tutarm.
52. Olaylar gslemek yerine, onlardan kama yolunu seiyormuum gibi
bir duygu var iimde.
53. Hogrl biriyim.
54. Sorunlar hakknda dnmemeye alrm.
55. ekici bir kiiliim var.
56. Utangacm.
57. Baladm ileri bitirebilmek iin birisinin beni drtklemesi
gerekir.
58. Bende aalk duygusu var.
59. Kendimi bir hi olarak gryorum. Hibir ey benden bir para deil.
60. Dier insanlarn benim hakkmda ne dnebileceklerinden korkarm.
61. Tutkulu ve hrsl biriyim.
62. Kendimi aa grrm.
63. Giriken bir insanm.
64. Bunalm ya da zorlukla karlamaktan ok korkarm.
65. Kendime hi saygm yok.
66. Baskn bir kiiliim var.
67. Kendime kar olumlu bir tutumum vardr.
68. Dndn syleyen bir kiiyim.Utanga ve sklgan deilim.
69. Bir kimseyle tam bir fikir uyumazlna girmekten korkarm.
70. Karar vermekte ok zorluk ekerim, u ya da bu ynde bir karar
veremem.
71. Kafas ok kark birisiyim.
72. Kendi halinden honut biriyim.
73. Baarsz bir insanm.
74. Sevimli bir kiiliim var.
75. Kar cinse ho gelen bir kiiliim var.
76. Cinsel konular beni korkutur.
77. Gerekletirmek istediim eylerde baarl olamayacama dair
iimde bir korku var.
78. Rahat bir insanm, kolay kolay hibir ey sinirlerimi bozamaz.
79. alkan bir insanm.
80. Kendimi, duygu ve heyecan ynnden olgun bir insan olarak gryorum.
81. Baardm, ortaya kardm bir i var.
82. Yapm gerei, sinirli ve gergin bir insanm.
83. Ruhsal ynden olduka altst olmu durumdaym.
84. Birisi yeterince srar ederse, mutlaka onun dediini yaparm.
85. Kendime pek gvenim yok.
86. Bahaneler bularak ve teselli arayarak kendimi korumam gerektiine
inanrm.
87. Boynu bkk bir insanm.
88. Zeki bir insanm.
89. Kendimi stn grrm.
90. Hi umudum kalmadn hissediyorum.
91. Kendimden baka dayanak, destek aramayan biriyim.
92. Sk sk saldrganlk duygularm kabaryor.
93. Sklgan ve ekingen bir insanm.
94. Dierlerinden farkl bir insanm.
95. Gvenilir bir insan deilim. Bana pek gven olmaz.
96. Kendimi anlayan bir kiiyim.
97. Bir toplulukta kiileri birbirine sndrmasn bilen biriyim.
98. Kendimi birok ilerin altndan rahatlkla kalkacak bir kii olarak
gryorum.
99. Ben deersiz bir kiiyim.
100. Kendi cinsiyetimi hi sevmem.
Yapmam, Yapamam!
Acaba sizin benlik bilincinizin gzden geirilme gerei var m? --Kimin
yok ki?-- diyeceksiniz. Haklsnz! Aadaki uygulamalar yaparak benlik
bilincinize bir gz atn, isterseniz.
1. Rahat konuabileceiniz birini bulun ve kimsenin sizi rahatsz
edemeyecei bir yere oturun.
2. Karnzdaki be dakika bir sreyle --... yapamam-- biiminde
cmleler kuracak. rnein, --evremde tanmadm kimseler varsa rahat
konuamam;-- --yakn arkadalk kuramam,-- --on parmakla daktilo yazmasn
renemem-- gibi. Arkadanzn syledii her cmleyi bir kada yazn.
Daha sonra be dakika sreyle bu kez siz yine ayn trden --... yapamam--
eklinde cmleler kurun. Sizin sylediiniz cmleleri, arkadanz bir
kada yazsn.
3. Her bir ifadeyle gelen duyguyu yaamaya aln. Bunlar kendine
acma, pimanlk, zlme, sinirlenme ya da buna benzer duygular olabilir.
Bu duygularn getirdii yaanty deitirmeden sadece gzlemeye aln.
4. Daha nce sylemi olduunuz ifadeleri imdi tekrarlayn. Fakat bu
kez, --... yapamam-- eklinde deil, --... yapmam-- biiminde syleyin.
rnein, --evremde tanmadm kimseler varsa rahat konumam,-- --yakn
arkadalk kurmam-- gibi. Her ifadeden sonra aklnza gelen fikirler varsa
onlar da syleyin; gelen dnceleri iinizde tutmayn.
5. imdi neler hissediyorsunuz? Her bir ifadeyle gelen duyguyu
arkadanzla paylan.
6. Bitirdikten sonra, --yapamam-- dediklerinizin gerekte yapmanzn
mmkn olup olmadn bir kez daha beraberce gzden geirin; acaba
--yapamamlar gelitirdiiniz kat bir benlik resminin sonucu mudur? Bu
--yapamam--larn nedenlerini arkadanzla aranzda tartn.
:::::::::::::::::
6
Aramzda Byk Engel:
Savunucu letiim
--nsan yaamnn devam iin yakn ilikinin zorunlu olduuna
inanyorum. Hatta kiinin bir deil, birok yakn ilikiye ihtiyac
vardr. Geni aile ve yakn komuluk gibi, sanayi ncesi toplumlarda
bulunan ve imdi ortadan kalkmaya yz tutmu olan birincil gruplar,
geleneki toplumlarda yakn ilikilerin gelitirildii ve srdrld
ortamlar oluturmaktayd. Bu birincil gruplarn yerine geecek ve onlarn
ilevlerini grecek trden yeni ortamlara gereksinme vardr. Bu inancm,
birey ve toplum ilikisi ynnden bir varsaym olarak dile getirmek
isterim:
Bir insan, yaamnda ya da drt yakn ilikiye sahipse, mutlu ve
salkl olabilir. Bir toplum, bireylerinin her biri yaamlarnn her
dneminde ya da drt yakn iliki gelitirmise, salkl bir toplum
olabilir.
Tarihte bilinen btn toplumlar, iinde yaadmz karmak modern
toplum dnda, bireylerin ya da drt yakn iliki gelitirmesine imkan
verecek koullar yaplarnda bulundurmulardr. Sanayilemi Bat
toplumu, insanlk tarihinde bu yakn ilikiden insanlar yoksun brakmaya
zorlam ilk toplumdur. Eer yukarda ne srdmz varsaym doruysa,
toplumumuzun ana temelleri tehlikede demektir.-- (Alexander, 1967.)
Trke'deki --dost-- szc, Kaliforniya niversitesi profesrlerinden
Charles Alexander'n szn ettii --yakn iliki--nin anlamn karlar.
Trk kltrnde nemli bir yeri olan, yaammzda zlemle aranan
--dostluk--, hikayelerde, trkler ve arklarda sk sk dile getirilen
bir konudur. te bu blmde, teknik deyimiyle --yakn iliki--, gnlk
dilde --dost-- ya da --dostluk-- szcyle belirtilen olayn
gereklemesine engel olan savunucu iletiim zerinde duracaz.
Savunuculuk konusunu deiik ynleriyle tartmaya balamadan nce, bir
hikayeden esinlenerek Amerikal ocuk psikolou Charles C. Finn tarafndan
yazlm bir iiri sizlerle paylamak istiyorum.
SYLEMEDKLERM TN LTFEN
Bana aldanmayn!
Yzm bir maskedir,
Sizi aldatmasn.
...
Binlerce maskem var,
karmaya korktuum,
Ve,
Hibiri ben deilim...
Olmadm gstermek
kinci doam oldu.
...
--Kendinden emin biri-- dersiniz
Sanki gllk glistanlk
Benim iin her ey...
Adm gven belirtir,
Ve,
Oyunumun ad
--Arballktr--.
imde ve dmda denizler sakin,
Her eyin kumandan ben...
Kimseye gereksinme duymayan
Ben...
Fakat, inanmayn bana,
Ltfen!..
...
Her ey dta dzgn ve cilal,
Hi ypranmayan, her zaman saklayan
O maske!..
Altta ne gven, ne de rahatlk...
Altta,
Karklk, korku ve yalnzlk iinde bocalayan
Gerek ben!..
Ama saklarm bu gerei savunuculukla...
Kimsenin bilmesini istemem...
Zayf taraflarm dndke,
Titrer ve sararrm...
Ya bakalar grrse i dnyam...
Gerek ben ve yalnzlm!
te,
Maskelerimi onun iin takarm...
...
Onun iin, arkalarna saklanacak
Maskeler yaratrm...
Onlar,
Gsterite kullanabileceim
Parlatlm yzlerim.
Beni korur, bakan gzlerden...
Beni olduum gibi kabul edecek,
Sevecek
Baklar bulamazsam,
Solacak kuruyacak gerek ben...
Ve,
Ben bunu biliyorum.
Beni kendi maskelerimden kurtaracak,
Kurduum hapishaneden karacak
Diktiim engellerden aracak,
Beni seven,
Beni anlayan.
Baklar olacak.
Bana,
--Sen deerlisin-- diyecek,
--Maskesizken, daha bir insansn--
--Daha yakn, daha bir dostsun--
Diyecek bir baka
Beni gren bir baka
Muhtacm...
...
Benim yanma sokulman kolay olmayacaktr!..
Uyarrm seni dost!..
Uzun yllar kendini yetersiz hissetmi ben,
Sana kendini kolayca aamayacaktr...
Btn gcmle tutunacam maskelerime,
Ne kadar sokulursan yaknma,
O denli iddetli geri iteceim seni...
Kim olduumu merak ediyor musun?
Hi merak etme...
Ben evrendeki
Her erkek ve kadnm....
Maske takan her insanm.
(eviren D. C.)
Siz hangi tr maskeler takyorsunuz? --Sylemediklerimi itin Ltfen--
iirinde dile getirilen duyguyu iinizde hissettiiniz oldu mu? inizde
hissettiklerinizi bakalarnn anlamamas iin aba gsterdiiniz olmuyor
mu? Hatta, kendi kendinizi bile aldatmaya altnz olmaz m hi? Hani
iinizde duyduunuz eyleri bomaya urar, ya da onlar duymamak iin
kendinizi baka faaliyetlere verir, o da olmad glp gemeye alrsnz
ya... te yle bir duygu.
Dier insanlarla ilikilerinde hi maske takmadn drstlkle
syleyebilecek insan azdr. Bakalaryla iliki kurarken dikkatli olmaya
ve kendini korumaya herkes gerek duyar. Fakat kimi insan srekli maske
takarken, kimi buna daha az gereksinme duyar. Kendine gveni olan kiiler,
genellikle, daha az maske takarlar.
Bu blmde, kullanlan --maskeler-- sorununa ayrntlaryla deinmek
istiyorum. Bu maskeler nerede ve ne zaman kullanlmaya balanyor? Bunlar
takarak ne ya da neler korunuyor? Kiinin kendine aklamak, kar karya
gelmek istemedii yanlarn saklamak iin kullanlan savunma mekanizmalar
nelerdir? Bu sorularla ilikili olarak, ne gibi tutumlarn kiiyi daha
savunucu yaptn ve bu savunuculuun derecesini azaltmak iin neler
yaplabileceini tartacaz.
BR GRNM OLUTURMAK
Temelden balayalm: nsanlar acaba niin maske takyorlar? Bu sorunun
karl, kiinin yetitirili biimiyle, byd toplumsal evrede
yatar. Byk bir ounluun paylat normal bir sosyoekonomik ortamda
bym bir kimseyseniz, siz de, bakalarnn karsna en iyi
grnmnzle kmay renmisinizdir. nk yetitiiniz srece
evrenizde, aadaki trden szleri sk sk iitmi olacaksnz:
--Elini yzn yka, yoksa seni dilenci ocuu sanacaklar!...--
--San tara, diini frala. retmenin, --Bu ocuun annesi babas
yok mu?-- diye dnmesini istemezsin, deil mi?--
--tibar giyimdedir. Giyimine dikkat et!--
--in kan alasa da, dtan yzn gle olsun. Ele gne zayf yanlarn
gsterme.--
Bu szlerin etkisi yava yava bizlerde u anlay gelitirir:
--Olduum gibi grnrsem herkes benimle alay eder, beni horgrr... Onun
iin nasl dndm, nasl hissettiimi gstermemeliyim... Gerek olan
duygu ve dncelerimi saklamalym... Karmdakilerin grmek
istediklerini gstermeliyim yalnzca. Yoksa beni adam yerine koymazlar,
sosyal itibarm sfra iner!--
Bakalar tarafndan kabul edilmek iin darya sosyal benlik
gsterilir. Sosyal benlik, dier insanlar dnerek oluturulan grn,
dnce, davran ve duygularn bir bileimi, bir sentezidir. Sosyal
benlik bilinci olduu gibi, bir de i benlik bilinci vardr. Bu da,
grn, dnce, davran ve duygularn kiiye grnm, onu etkileyi
biimidir. Bu etki, son derece ona zg ve onun i dnyasna ait bir
bileim oluturur. te buna i benlik bilinci ad verilir.
Bu da ve ie dnk benlikler birbirleriyle srekli etkileim
iindedirler; aralarnda hi bitmeden sregiden bir --diyalog-- vardr. Bu
diyalog, kiilii oluturan temel elerden biridir. Dadnk sosyal
benlii bireyin yaantsnn tmn egemenlii altna almsa, bu kimse
kendisine en yakn olanlarla beraberken bile, davranlarn hep
--bakalarn dnerek-- yapar; d merkezlidir. Byle bir kii, uzun
yllar birlikte alt kimseler, hatta ayn yasta ba koyduu ei
iin bile, --i dnya--sn aamaz; bir anlamda yabanc biridir. Sosyal
benlii ve i benlii arasnda denge kurabilmi bir kimse duygu ve
dncelerini, ortam ve konutuu kii uygunsa paylaabilir; kendi
merkezlidir. Onunla birlikte alanlar ve yakn iliki iinde olanlar,
onun nelerden holandn, ne gibi zlemleri olduunu, zntsn ve
neesini bilebilirler.
Da dnk sosyal benlik toplumsal yaamn bir gereksinimidir. Bu
gereksinimi karlamak iin sosyal maskeler kullanlr. Sosyal maskeleri
kullanmaya ynelten byle bir gereksinim acaba nereden kaynaklanr? imdi
bu konuyu ele alalm.
NEDEN SOSYAL MASKELER TAKARIZ
Sosyal maskeler takarak iletiim kurulmasnn temel nedenlerinden biri,
--kabul edilmek--, bakalarnca uzaa itilmemek isteidir. Her maskeli
iletiimin altnda, --sana nasl bir kii olduumu, ne dndm, neler
hissettiimi olduu gibi sylersem, beni kabul etmez, benimle alay eder,
ya da bana kzarsn;-- anlay vardr. Bylece ne olduumuzu deil,
bakalarnn bizi nasl greceini dnerek, iletiimde bulunuruz.
Normal artlar altnda; kimse yalanc ve sahtekar olmak istemez. Fakat
dierleriyle iletiiminde, iinden geenleri olduu gibi aka sylerse,
kii i dnyasnn reddedilme tehlikesini gze alm demektir. Herkes, her
yerde ve her zaman bu riski gze alamaz ve almamaldr da. Geliigzel
herkese kiinin kendi i dnyasn amas salkl bir davran deildir.
Bu nedenle sosyal maskeler, insan ilikilerini kolaylatrc, gereksiz
srtmeleri ortadan kaldrc nemli bir ilev grrler. Ne var ki, yakn
iliki iinde olduumuz, yaammz paylatmz kimselerle ilikilerde
bu sosyal maskeleri kullanmak, bizi onlardan uzaklatrr, sahte ve
gvensiz bir ortam yaratr. Maskeleri o kadar sk kullanabiliriz ki, bu
--gstermelik-- davran, ikinci bir doa haline gelebilir.
Bazen bakalar tarafndan kabul edilme istei ya da onlardan korku,
gerek duygu ve dnceleri gstermeyi engeller. Bylece, ite, e
semede, ana-babay memnun etmede, kii, kendisiyle hi ilgisi olmayan
davranlar gsterebilir.
Her bireyin deiik konularda kendine zg bir dncesi, bir anlay
vardr ve bu dncenin bir baka kimseninkinden farkl olmas doaldr.
Bir toplumda --herkes benim gibi dnmelidir, benim dnce tarzm en
dorusudur-- tutumu ar basarsa, aklc tartmalar yerine duygusal
atmalar ortaya kar. Aklc tartmann gerekleemeyeceini bilenler,
duygusal atmaya girmek istemediklerinde; karsndakilerle, gerekte
olmadklar halde, hemfikirmi grnrler. Bu tr durumlar, aadaki
ykde de gsterildii gibi, toplumumuzda sk sk ortaya kar.
ok kr
--Kadky'de, Bostanc'ya giden tramvayn ikincisine zor atladm. Hemen
tramvay kalkt. Arka sahanlkta sekiz kiiydik. nce sekizimiz de
sahanla yerlemeye altk. Aba terlik zerine lastik giymi, apkas
keelemi, ihtiyar, elindeki kn, tramvayn arka penceresinin nne
koydu. Kasketli, orta yal biri de st samanla rtl sepeti tramvayn
demir sandnn stne yerletirdi. Bezgin yzl yolcuya:
--Sakn dayanma birader, iinde yumurta var,-- dedi.
Yol boyunca sekiz kii arasnda, sren konuma hep bu yumurtadan kt.
Ama yumurta olmasayd, yine bir konuma konusu bulunurdu. ster yumurta
olsun, ister ivi, ister hava... Dileimiz, iimizi boaltmak deil mi?
Kendisine yumurta sepetine dayanmamas sylenilen:
--Kaa aldnz?-- diye sordu.
Soran adamn yz izgileri, sanki yerekimi etkisiyle aa doru
sarkmt. br:
--Sorma,-- dedi. --Ate pahas...--
apkas keelemi ihtiyar:
--imdi ate pahas olmayan ne kald?-- dedi. --Her ey yle...--
Bir ben ses karmadm, bir de mein ceketli, kara bykl adam br
alt kii, --amin-- der gibi hep bir azdan:
--Doruu...-- dediler.
--imdi ne ucuz ki?--
--Ucuzluk rya oldu beyim, rya...--
--Bakalm, bu gidiin sonu nereye varr?--
--Allah sonumuzu hayreylesin.--
--Ben bu gidite hayr grmyorum.--
--Bir gn nce iki liraya aldm mal, ertesi gn iki buuk lira oluyor?
Bu nasl itir? Sen evinde uyurken, onlar uyumuyor, gece sabaha kadar
fiyatlar ykseltiyorlar.--
--Pahalla da eyvallah... lle velakin piyasada mal da yok birader.--
Alt yolcu ayr ayr dert yanyor, her birinin yargsn brleri:
--Eveeet...--
--Doru, ok doru...--
--Haklsn...--
Diye onaylyarlard. Tramvay Altyolda durdu. nen olmad. Bir yolcu
daha bindi, aramza skt. Yumurtalarn sahibi:
--Geim ok zorlat,-- dedi. --Eskiden ekmek aslann azndayd. imdi,
affedersiniz, aslann ta gerisinde, sok elini de kar bakalm.--
Yeni gelen yolcu hemen sze kart:
--Her ey pahal, ama ev kiralar tuz biber...--
Hep birden, yine --amin!-- der gibi:
--Doruuu...-- dediler.
Kimi pahallktan, kimi kiralarn yksekliinden, kimi aranan eyin
bulunmamasndan, kimi de istimlaklerle yklan yaplardan dert yanyordu.
Ben orada konuulanlar yazmaktan ekinirim dorusu.
yle comulard ki, sanki bu adamlar gecenin bir vakti ilerinden
yorgun argn dnp evlerine gitmiyorlar da u geim skntsn protesto
iin mitinge gidiyorlard. Konumalar perde perde ykseldi, nutuk oldu.
imden, --Etmeyin, eylemeyin arkadalar, yanp yaklmakta az buuk
hakknz var, ama bsbtn de sizin dediiniz gibi deil. Hem byle ileri
geri konuursanz eninde sonunda banz bir gn belaya girer,-- demek
geliyor, ama korkumdan sesimi karamyordum. Kzgn adamn nnde
durmaya, stne varmaya gelmez. Dverler de, serler de... Onlarn
dncesine katlmadm, en iyisi hi sesimi karmamak.
Tramvay Yourtu durandan kalknca, sahanlktakilerin homurtusu,
barts da son perdeyi bulmutu. O zamana kadar benim gibi hi
konumayan mein ceketli, kara bykl adam artk dayanamad:
--Kim demi aranan ey bulunmuyor diye?.. Her ey var ok kr...--
diye bard.
Bu k yapan adamn yerine ben korktum. Bir kavga kabilir,
sahanlktaki yedi kii mein ceketlinin stne ullanabilirlerdi. Ayr
ayr yedi kiiyi inceledim. Onlar da mein ceketliye bakyorlard. Bir
sessizlik geti. Mein ceketlinin ne dediini, ne demek istediini
anlamam gibiydiler. Adam aka m ediyor, yoksa dosdoru mu sylyor?
Mein ceketli:
--Bir yok, yok diye tutturmu gidiyoruz,-- dedi. --Ne yokmu? Araynca
her bir ey bulunuyor ok kr...--
br yedi kii sersemlemilerdi. lk kendine gelen, suratnn izgileri
akm gibi aa sarkk adam oldu:
--ok kr... Her bir ey bulunuyor.--
tekiler, yine --amin!-- dercesine hep bir azdan:
--Pahallk da yok ok kr...-- dediler.
Az nce pahallk zerine en keskin nutku eken:
--Pahall yaratan biz kendimiziz,-- dedi. --Pahallk var, pahallk
var diyerekten zorla pahallk yaratyoruz.--
--Evet... Yok, yok diye her bir eyi kuruttuk. stmze uursuzluk
kt. Her ey var ok kr.--
--ok kr...--
--ok kr...--
Mein ceketli:
--Ben size hesap edeyim de grn,-- dedi. Ben ofrm. On alt yl nce
ayda yz yirmi be liraya alrdm. O zaman ekerin kilosu otuz kurutu.
imdi eker iki lira. Ama benim aylm da alt yz lira oldu. Ne olmu?
eker pahalanm, ama kazanlar da artm!--
brleri:
--Artt ok kr...-- dediler.
Pahallktan sz edenlerden biri:
--Doru,-- dedi. --imdi para bol ok kr, para bol.--
--ok kr.--
--Bir hamal bile gnde on be liraya para demiyor.--
--Demiyor ok kr.--
apkas keelemi ihtiyar:
--Yokluu yaratan, pahall yaratan biz kendimiziz,-- dedi. --Biri
kyor, --ay yok--, diye ortaya bir laf atyor. Ondan sonra herkes
beer, onar paket ay alyor. Sonra neymi, ay yokmu. Yok olur tabii.
ok kr her bir ey var.--
--ok kr, bol bol var.--
--ok kr.--
Feneryolu duranda yolculardan biri:
--ok kr, ok kr...-- diyerek tramvaydan indi.
Mein ceketli:
--Tabii, imdi kalknma var,-- dedi. --Kalknma olduu iin de darya
mal satyoruz, dardan mal almyoruz. te o yzden de birka ey
bulunmuyor.--
--ok kr-- demeye alanlardan biri:
--Bulunmuyor ok kr,-- dedi.
Hemen krd potu dzeltti:
--Kalknma,-- dedi. --Yalnz birka ey bulunmuyor. Zamanla onlar da
bulunur ok kr.--
--ok kr.--
Mein ceketli:
--ok kr,-- dedi. --u stanbul, stanbul oldu olal byle bir
kalknma, byle bir imar grm m?--
--Grmemi ok kr. Yani, imdi gryor. Hazreti Sultan Fatih'ten beri
kazma yz grmemi sokaklar alyor.--
--Alyor ok kr.--
--Ne var, ne yok ykyorlar.--
--Ykyorlar ok... Yani yollar alyor.--
Caddebostan'na kadar --ok kr-- dualaryla geldik. Sahanlktaki
yolcular teker teker inmiler, Caddebostan'dan sonra mein ceketliyle
sahanlkta kar karya kalmtm. Birden:
--Siz ne dncedesiniz? Deminden beri hi konunadnz,-- demesin mi?
Al bana belay, hem de pskll bela. Omuzlarm kaldrp bam iime
ekip, iki elimi yana atm. Yani, --Bilmem ki, ne diyeyim!-- demek
istiyordum. Ben, ne ilk konutuklar kadar ktmser, ne sonradan --ok
kr-- dedikleri gibi iyimserdim.
Mein ceketli bir daha sordu:
--Siz ne dersiniz?--
Tramvay ok hzl gitmese hemen atlayvereceim. Mein ceketli zorba.
Bir daha bam omuzlarmn arasna ekip ellerimi yana atm, dudaklarm
bzdm.
Mein ceketli:
--Bu alaklar var ya,-- dedi.
--Hangileri?-- diye sordum.
--Deminden beri --ok kr-- deyip duranlar.--
--Evet...--
--imdi onlarn hepsi bana kfr ediyor. Burada ok kr derken bile
ilerinden geenleri biliyordum. Bunlar nereye ekersen oraya gider. Yeter
ki eken kuvvetli olsun. Byleleri ne sa'ya yar olur, ne de Musa'ya dost
olur.--
Tramvay Erenky'e geliyordu.
--Ne dersiniz, pahallk var m?--
Mein ceketlinin nasl bir karlk istediini anlayamadm iin zor
bir duruma dmtm.
--Aranan ey bulunmuyor mu? Pahallk var m?--
--ok kr,-- dedim.
Tramvay durdu da hemen yere atladm. Elbette --ok kr;-- mein
ceketliden kurtulmutum.-- (Nesin, 1967.)
:::::::::::::::::
aman Tanrm
ilk defa imdi anladm
bu otobsteki herkesin
elbiselerinin altnda
rlplak olduunu
:::::::::::::::::
SZN MASKELERNZ
Toplum yaamnda insann srekli kendisi olmas mmkn deildir
kukusuz. Ancak bu, kiinin srekli olarak maskeli gezmesi gerektii
anlamna gelmez.
imdi yine kendimize dnelim. Siz ne tr maskeler takyor, nasl bir
grnm vererek kendinizi bakalarna sunmak istiyorsunuz? Bu konuyu
irdelemenize yardmc olacak, yol gsterici birka soru ve yntem sunalm
size:
nnzdeki iki gn sresince, gerekten kendinizi deil de, bakalarn
memnun etmek iin yaptnz davranlarn farkna varmaya aln...
Gnlk iletiiminizde ne denli sk maske takyorsunuz? Bu kadar maske
takmaktan honut musunuz? Bunlar hangi koullarda kullanyorsunuz? Bu
davranlarnzdan memnun musunuz? Maske takmak size (doyum, sknt vb.
gibi) ne tr duygular veriyor?
Yukardaki incelemeden sonra bulduunuz sonutan honut musunuz?
Deilseniz acaba ne yapabilirsiniz? Vardnz sonular ve gzlemlerinizi
yakn bir dostunuzla tartrsanz daha fazla bilgi edinebilirsiniz.
BENLK BLNC TEHDT EDLDNDE
ORTAYA IKABLECEK DAVRANI TRLER
nsan yaamnda yle anlar vardr ki, kendisini mutlaka korumas
gerektiinden, savunucu bir iletiim iine girmesi zorunludur. nk
karda, benliine sayg gstermeyen, kendisini korumazsa onu ezip geecek
olan kiiler vardr. Saldrganln bulunduu byle durumlarda kii, btn
gcyle kendini savunur. Bu durumda kalan sadece kiinin kendi
olmayabilir; yaknlarnn, sevdii kimselerin zor durumda kaldklarn
grd zaman da onlar savunma gereini duyar.
Saldrgan davran, ister ak bir biimde isterse rtk bir biimde
olsun, iletiimde savunmay dourur. Konuan kii saldrgan davrannn
farknda olmayabilir; ancak onun farknda olmay sonucu pek deitirmez.
nk dinleyen, davranlarn onun farknda olu ya da olmayna gre
deil, kendi i dnyas erevesinde deerlendirir.
rnein, bir kimseye, --Keke bir saat nce gelebilseydin, o zaman
ilerimiz ok kolaylam olurdu!-- dendiinde, bu kii kendini ge
geldiinden dolay zaten sulu hissediyorsa, birdenbire savunuculuu
artacak ve:
(A) --Kabahat sende. Ben nereden bileyim bu iin bu kadar nemli
olduunu. Bana daha nce syleyemez miydin?-- gibi bir cevap verecektir.
Ama sz konusu kii, kendini sulu hissetmiyorsa, o zaman daha rahat
konuabilir ve kendini savunma ihtiyacn o denli hissetmez ve:
(B) --Yaa, keke gelebilseydim. Neyse, imdi biraz daha hzl alr,
ge gelmemi telafi ederim,-- eklinde cevap verebilecektir.
Bir insan ge geldiinden tr niin kendini sulu hisseder ya da
hissetmez? Bu sorunun cevab, o kiinin benlik anlaynda yatar. Daha
nce de grld gibi, iki dzeyde benlik anlayndan sz edilebilir: 1.
Grnen benlik; 2. deal (yani olmas istenen) benlik. Grnen benlik
dzeyinde kii ge kalma davrann gstermitir. Fakat ideal benlik
dzeyinde --ge kalmak-- istenmeyen bir davrantr. stenmeyen bu
davran, kii benlik kavramnn bir paras olarak rahatlkla kabul
edemez... --Ben szm tutmayan, tembel ve gvenilmez bir adamm--
tanmn benlik kavramnn bir paras olarak grmek, kiiye zor
geleceinden, bu davrana baka nedenler arar. Bir baka deyile, benlik
kavramn savunacak, hatay kendinde grecek yerde, kendisinin dnda
arar.
Yukardaki rnekte, --Kabahat sende...-- biiminde konuan kiinin,
zamannda iinin bana gelme konusunda grnen benliiyle, ideal benlii
arasnda bir boluk, bir eliki vardr. Ruhsal gerginliklerin birou
gerek ve ideal benlik arasndaki bu elikiden kaynaklanr. Belirli bir
konuda bireyin yaptyla, yapmak istedii ayn deilse, bu konuyla
ilikili olarak savunucu davran daha sk ortaya kar. Grnen
benlikle, ideal benlik arasndaki elikilerden doan bu boluklara,
duyarllk noktalar ad verilir. Yukarda verilen rnekte, (A) bireyi
iin ge kalma davran bir duyarllk noktas oluturduu halde, (B)
bireyi iin byle bir ey sz konusu deildir.
Duyarllk noktalar sz konusu olunca, kiiler psikolojik savunmaya
geerler. Psikolojik savunma, kendilik anlayn olduu gibi
srdrebilmek iin, d dnyay biraz deitirerek davran akla yakn
gsterebilme abasdr. Davrann akla yatkn gsterebilme abas iinde
olan kii, gerekleri saptrr; bylece, --arptlm-- dnyada grnen
eyler ile, kiinin ideal benlii tutarl gzkr.
Psikolojik savunma mekanizmalarna gemeden u noktay ksaca
belirtmekte yarar var: Savunucu olmak her zaman zararl ve kt deildir.
Savunma, ruhsal salk asndan bazen gerekli ve yararl bir davrantr.
Fakat savunma, kendini sk gsteren bir davran haline gelir ve ar
derecelere ularsa, sosyal ilikileri gereki bir zeminde srdrmeyi
engeller ve uyumsuz bir davran kayna haline gelir.
PSKOLOJK SAVUNMA MEKANZMALARI
Manta brme: Kii, manta uygun, ama, gerekte var olmayan nedenler
bularak kendilik kavramn korur, gerekler karsnda incinmesini nler.
rnein, kopya eken bir renci, kopya ekme davranyla ilgili bir
sr neden bulur: Snavdaki sorular o kadar zordur ki, eer kopya
ekilmese kimse iyi not alamaz... retmenler de renciyken kopya
ekmilerdir, vb.
Telafi (Giderim): nsann kendi eksikliini gidermek amacyla kulland
bir savunma mekanizmasdr. Kii yetersiz olduu bir alanda bu eksikliini
gidermek iin alacak yerde, bu eksikliini saklamak amacyla gl
olduu bir baka alana nem vermeye balar.
Sz gelii, aile yaamnda mutsuz olan kii, aile iindeki uyumsuzluu
nasil gidereceini bilemez, bu konuda kendini yetersiz ve eksik hisseder
ama buna karlk kendini i yaamnda yetenekli bulursa, aile mutluluunu
salamak iin aba gsterme yerine, kendini i hayatna verir.
Yine ayn biimde, doyumlu bir sosyal ilikiye girememi bir
niversiteli gen, kendinden ve yetitirili biiminden ileri gelen
eksiklikleri gidermek iin aba harcayacak yerde, btn enerjisini
baarl olduu derslere verir, kendini sosyal yaamdan tmyle soyutlar.
Eer bu gen, derslerinde de pek baarl deilse, enerjisini baka
yollara ynlendirebilir. rnein, politik tutumuna uygun bir ar akma
girerek btn enerjisini o ynde kullanabilir.
Tepki oluturma: Birey, gerek duygularnn tam kartn gsterme
yoluyla da benlik bilincini savunur. rnein, toplantlarda herkesten daha
neeli grnen, her eye glmeye hazr olan kii, belki de gerekte
mutsuzdur; fakat bunun tam tersini yaparak gerek duygusunu saklar.
Yeniden evlenmesine, kk ocuunun bir engel oluturduunu dnen dul
anne, iten ie ocuuna duyduu kin ve fkesini, ocuuna ar bir ilgi
ve sevgi gstererek saklama abasna girebilir.
Yanstma: Yanstma kendini iki biimde gsterir. Kendi eksiklikleri ve
beceriksizliinden doan aksaklklar bakalarna yklemek, birinci
yanstma trdr. rnein, gol atamayan futbolcu, baarszlnn nedeni
olarak, takm arkadalarnn iyi pas vermemelerini gsterir.
kinci yanstma tr, istenmeyen, kabul edilmeyecek trden arzu ve
tutumlar, bakalarna yaktrma eiliminden kaynaklanr. Bekarlnda
ok apknlk yapm erkekler, evlenince elerine gvenmezler. Elerinin
normal arkadalk ilikilerini bile kskanan bu kimseler, kendi
tutumlarn elerine yanstyor olabilirler.
zdeim: Kendisinden emin omad ya da kendisini pek beenmedii
zamanlar, kii, bir baka kimseyi taklit eder; kendi duygu, dnce ve
davranlarna onu model alr. Bir konuda konuurken ya da bir i
yaparken, bunu baaracana gveni yoksa, kendisi iin nemli, gznde
bytt birini taklit etmeye alr. Bu taklit sk sk tekrarlanrsa,
kii kendi dnce ve duygularyla ilikisini kaybedebilir.
Szgelii, yeni evlenen bir ift, televizyondan grdkleri bir filmdeki
kar koca iliiklerine hayrandrlar ve yle bir ilikiyi kendi
yaamlaryla zdeletirmilerdir. Televizyondaki ift gayet romantiktir
ve birbirleriyie hi kavga etmez. Yeni ift de onlar gibi olmak ister:
Kadn da, koca da birbirlerine sinirlendii halde, --ideal evlilikte bu
olmaz-- diyerek kendi duygularn bastrr. Duygularn bastran kiinin
gerek benliiyle ilikisi koptuundan, bir savunma sz konusudur. Burada
zdeim trnden bir savunma ortaya kar.
Hayal kurma: Kii, istekleri ve amalar gereklemedii zaman, ou kez
hayal kurmaya balar. Bu hayal dnyas sayesinde gerek dnyasnda onu
skan dncelerden uzaklar, daha doyumlu grnen bir hayal dnyasna
girer.
Dk gelirli Kapc Ahmet Efendi, sk sk kendisini zengin bir iadam
olarak hayal eder. Trkiye'nin en zengin kiilerinden biri olacak, byk
kentlerde iyerleri aacaktr. Bu kadar nl olan Ahmet Bey, ara sra
anszn ii ailelerini ziyaret edecek ve onlarla birlikte oturup onlarn
mtevazi sofrasnda yemek yiyecektir. Bir gn bu ii ailelerinden birinde
gzel bir gen kzla tanr...
Hayal kurmak bazen gerekli ve yararldr. Yaratc kimselerin d
gcnn zengin olduu sylenir: Hayal kurmann yaratc zekay kamlad
da ileri srlmtr. Ancak kii gerekle hayal arasndaki snr bildii
ve kurduu hayaller gerek dnyasyla ilikisini kesmedii srece, hayal
kurmann bir sakncas yok, tersine yarar vardr.
Bastrma: Ho olmayan bir durumu gsleyip onunla mcadele etme yerine,
bazen byle bir durumu grmezlikten gelme ya da yadsma daha kolay gelir
insana. Bu yok sayma, ounlukla kiiye ho gelmeyen durum --unutularak--
yaplr.
Savata en yakn arkadan kazayla vuran ve onun lmne neden olan
kii, kendi dikkatsizlii sonucu ortaya kan bu olay, bir sre sonra
unutmutur. Ayn ekilde, olunun ar politik akmlara kaplarak bir
genci ldrdn renen baba, olu hapisten ktktan sonra byle bir
olay hi anmsayamaz.
Aslnda beyindeki unutma mekanizmas her insanda bir lde otomatik
olarak iler. Kiinin srekli ac duymasn nlemesi asndan bastrmann
yararlar vardr. Ancak bu yola bireyin gerekle ilgisini kesecek derecede
ve sklkta bavuruluyorsa, o zaman uyum zorluu grlr ve sonuta daha
fazla sorunlar olan bir kiilik ortaya kar.
rnein, birbirini seven bir ift, ellerine geen paray nasl
harcayacaklar konusunda anlaamyorlar. Kadn, --para harcamak, daha
rahat yaamak iindir;-- diye dnrken koca, --tasarruf etmek, gelecek
iin para biriktirmek gerekir;-- biiminde dnr. Birbirlerini
sevdiklerinden, bu ift para harcamayla ilgili dnce ayrlklarn
grmezlie gelip, bu sorunu bastrabilir. Ama zamanla, gz yummu
olduklar bu uyumazlk, aralarndaki ilikiyi sarsp zedeler. Bu iftin
aralarndaki anlamazlk noktasn bir an nce saptayp, bu konuda
ikisinin de uzlaabilecekleri bir anlamaya varmalar, daha uyumlu ve daha
salkl bir davran olurdu.
Duygusal yaltm ve soukluk (Apati): Bir zamanlar nem verdii ve
kendini ortaya koyduu bir ilikide incinmi, krlm bir kimse, bu tr
ilikilere kar duygusal bir soukluk gelitirebilir.
Szgelii, sevdii ve duygusal olarak baland bir kimseden ok ac
ekerek incinen bir gen kz, kendini tmyle derslerine adayp baka
hibir erkee yz vermemeye balayabilir. Sevme, sevilme, ona gre
gerekte varolmayan duygulardr artk. Hele erkekler bu tr duygulardan
hi anlamazlar. Onun iin bir erkee duygusal olarak bir daha yaklamamak
gerekir. nemli olan okulu bitirmek, bir meslek sahibi olmak, anne ve
babann uygun grd biriyle evlenmek, yaamdan duygusal doyum
beklememektir.
Byle bir genelleme kukusuz herkesi kapsamaz. zel olarak krld ya
da kzd kiiye dnk bir duygusal soukluk gelitirebilir. --Zaten
benim iin o kadar nemli bir insan deil ki! Benim ona ihtiyacm yok,--
gibi bir tutum taknarak kendini uzak tutar.
ster genel, isterse zel olsun, duygusal soukluk ve yaltm bireyi
gerek sorunla ilgilenmekten ve soruna bir zm getirmekten alkoyar.
--Zaten benim iin nemli deil,-- diyerek ilikiyi kesmek, sz konusu
kiiyle arada varolan sorunlar zmeyi, bu yolda herhangi bir giriimi ve
ilerlemeyi olanaksz hale getirmek demektir. Byle bir tavrla, ilikinin
niteliinin deierek srmesi de sz konusu olamaz; boanan elerin
evlilik ilikilerini dostlua dntrememeleri gibi.
Yer deitirme: Kzgnlk ve dmanca duygular, bunlara yol aan
kimselere deil de, daha az ekinilen kimselere yneltilirse, yer
deitirme trnden bir savunucu davran ortaya kar.
rnein, darya oyuna kmadan nce odasn iyice derleyip toplamas
sylenen ocuk, kzgnln kk kardeine bararak gsterir. nk
annesine baracak olursa dayakla ya da baka bir ekilde
cezalandrlacaktr.
Kii, bazen neye kzgn olduunu pek bilmeden, sinirli ve kzgn bir
hava iinde bulunabilir; byle zamanlarda, karsna kim karsa, ona
kzmaya, onun her yaptnda kusur bulmaya hazrdr. Bu tr durumlarda,
duygularnn farkna varabilen kimse, olgun bir kimsedir; byle bir ruh
hali iinde olduunu anlaynca, karlat kimselere, zellikle o gn,
biraz daha hogrl davranmaya zen gsterir.
Kar saldr: Eletirildii zaman, insanlarn ou, eletiri konusu
olan eylere cevap verecek yerde, ou kez eletirene hcum ederek kendini
korumaya ynelir. Beinci Blmde tartlan kavramlar iinde sylenirse,
iletiimi ierik odandan, iliki odana kaydrr. Kiinin davran ya
da kiiliiyle ilgili bir eletiri karsnda, bunu yapana, --Sen kendini
ne sanyorsun?!-- diye kzgn bir tonla saldrld olur. Eletirilen
noktalarla ilgili olmayan konulara saparak, kardakinin eletirilecek
ynleri ortaya karlmaya allr. Oysa bu davran, kardakini daha
da savunucu yapar; bylece o kiiyle gerekletirilmeye allan
iletiimi, savunucu bir iletiim haline dntrr.
letiimde savunuculuk arttka ne konuulduu nemini yitirir, kimin
konutuu nem kazanmaya balar. Bylece bir sorunu zmek, bir konuyu
aydnla kavuturmak ama olmaktan kar, kardaki kiiyi rahatsz
etmek, kalbini krabilmek temel ama olur. Sonu olarak da, konumaya
baladklar andakine oranla birbirine daha kzgn, daha dmanca
duygularla dolu iki insan ortaya kar; herhangi bir sorun zlm ya da
aydnla kavuturulmu olmaz.
Aada savunucu iletiime ve bunun kart olan ak iletiime iki
rnek vermek istiyorum. ki iletiim slubu arasndaki fark daha iyi
belirsin diye ayn kiiler, ayn konuda konuturulmutur.
rnek 1
Kadn : --Eve geldiin zaman hemen gazeteyi eline alp misafir odasna
ekileceine, --Merhaba karcm--, deyip biraz gleryz gsterebilir ve
benimle konuabilirdin!... Ben senin hizmetin deilim. Bunun
farkndasndr, umarm!...--
Koca : --Yorgun geldiimi farketmedin mi? Birazck ilgi duysaydn ne
denli yorgun geldiimi grrdn!.. Akama kadar bankada mteriyi memnun
etmeye alyorum. Eve gelince de hanmefendiyi mi memnun edeceim?..
Bktm senin bu tr konumalarndan!.. mark bir kk kz gibisin...
Hep ilgi bekliyorsun!.. Birazck da sorumlu bir ev kadn gibi dnp
davransana!..--
Kadn : --Sensin mark ocuk aslnda!.. Neymi efendim? Beyefendi
bankada yoruluyormu!.. Ben sanki yorulmuyorum. Btn gn renci denen o
zibidilere laf anlatmaya kalk, sonra eve gel ocuklarla ura, ev ilerini
yap, beyefendinin yemeini hazrla... Ben senden kat tazla i
yapyorum, biliyor musun sen?!..--
Koca : --Kes sesini be! Dr dr dr!.. eker gider lokantada yerim. Hi
olmazsa senin drdrn dinlemem. Bktm be!..--
Kadn : --Haydi git yleyse. Defol git! Seni tutan yok. Kendini adam m
sanyorsun sen?..--
rnek 2
Kadn : --Eve geldiin zaman hemen gazeteyi eline alp misafir odasna
ekileceine, --Merhaba karcm--, deyip biraz gleryz gsterebilir ve
benimle konuabilirdin!... Ben senin hizmetin deilim, Bunun
farkndasndr, umarm!...--
Koca : --Merhaba karcm. zr dilerim. Emin ol seninle her zaman
konumaktan zevk alrm. Ayrca seni zledim de... Fakat bugn gerekten
yorgunum. Ama sen yine de haklsn. Biraz oturup gazeteyi okuyacaktm.
Neyse nemi yok bunun. nce be, on dakika mutfakta seninle sohbet edeyim.
Anlat bakalm gnn nasl geti?..--
Kadn : --Ben de senden zr dilerim. Okulda renciler o kadar saygsz
ve sz dinlemez hale geldiler ki, ok canm sklyor. Hncm bilmeden
senden karyorum, belki de... Kusura bakma... Byle zamanlarda sana iyi
davranamyorum. Daha yumuak konuabilirdim.--
Koca : --Anlyorum, hayatm. Gerekten yorgun ve sinirlisin. Sana biraz
yardm edeyim. Hem konualm, hem yemei hazrlayalm. Sen bana kzsan da
ben aldrmam, nk beni sevdiini ve deer verdiini biliyorum!--
SAVUNMA MEKANZMALARI GNL
Kiilerin davranlarnda gzlenebilen temel psikolojik savunma
mekanizmalarn, ana hatlaryla inceledikten sonra, imdi, kendi
davranlarmza dnelim ve aadaki uygulama yoluyla, gnlk yaammzda
yer alan insan ilikilerinde, ne tr savunma davranlar gsterdiimizi
gzlemleyelim.
1. ki, gn, gnlk yaamnzdaki iletiimleri gzleyerek ne zaman
savunucu olduunuzu bulmaya aln. Kiinin kendinin savunucu olduu
zamanlarn farkna varmas zordur, ama daha nceki okuduklarnz
gznnde tutarak bu zor ii baarabilirsiniz. Bedeninizin belirtilerine
duyarlk gsterirseniz, iiniz daha da kolaylar. Kendinizi aldattnz
ve savunucu mekanizmalardan birini kullandnz zaman, vcudunuz byk
bir olaslkla buna bir tepkide bulunur. Vcudunuzun bu tepkilerini
saptayabilirseniz, nasl ve nerede savunma yaptnzn daha abuk farkna
varabilirsiniz.
2. Deiik kiilerle etkileimde bulunduunuz zaman savunuculuunuzda
farkllk oluyor mu?
3. Savunucu olduunuzu dndnz her ilikiyi tanmlamaya aln.
Kiinin sizinle olan ilikisini (arkada, e, mdr, vb.) mmkn olduu
kadar ayrntl bir biimde anlatn. Bu durumda hangi savunucu mekanizmay
kullandnz tanmaya ve adlandrmaya aln.
4. Savunucu bir iletiim olduu anda, bunu hemen ksaca yazmaya aln.
Birka gn bekledikten sonra yazarsanz, geen zaman sresinde olay
alglaynz deimi olabilir.
5. Tuttuunuz bu gnl bir arkadanzla paylaabilir ve sizin
gzlemlerinizle ilgili olarak onun ne dndn sorabilirsiniz. Acaba
arkadanz kendisinin savunma mekanizmalaryla ilgili byle bir gnlk
tutmak ister mi? Byle bir gnlk tutarsa bulduu sonular birlikte
tartmay gerekletirebilir misiniz?
SAVUNUCU LETM NE ZAMAN ARTAR?
Bu konuda yaplan bir aratrmadan ksaca sz etmek yerinde olur.
Landfield (1954), bireyin gvenlii ve kendi hakkndaki beenisi tehdit
edildii zaman, savunucu davrann arttn gzlemlemitir. Bu tr
tehdit durumlar, daha ok bireyin kendisi iin nemli olan ve onun
davranlarn deerlendirebilecek mevkide bulunan kiiler (patronu,
amiri, retmeni vb.) evresinde olduu zaman, ortaya kar. Landfield,
insanlarn iki tr tan olduunu syler: Tehdit edici olan ve olmayan
tanklklar. Tehdit edici olmayan tank, bireyin davrann
deitirmek istemez, onun duygularn, dncelerini, tutumlarn olduu
gibi renmek amacndadr; bunun tesine geip, --unu yle yapmalsn!--
demez ve bu nedenle savunuculua yol amaz. Tehdit edici tanklarla
kurulan iletiimdeyse savunucu zellik kendisini daha sk gsterir.
Davitz (1959) ise, evresindeki insanlar tehdit edici olarak grmenin
ya da grmemenin, byk lde iletiim kuran kiinin alglay biimine
bal olduunu gzlemlemitir. Korku dolu ve endieli kimselerin
evresindekileri ounlukla tehdit edici olarak grdkleri saptanmtr.
Bu tr insanlar, iinde bulunduklar kiiler aras ilikiler evresini,
cezalandrc bir evre olarak alglarlar. Bu kiiler, byk bir
olaslkla, cezalandrc bir ortamda yetimilerdir; cezalandrc
geliim ortamnda, bakalarndan korkmaya ve kendilerini srekli koruma
gereine koullanmlardr. nk, ocukken aldklar mesajlar, genellikle
olumsuz eletiri, gln duruma sokulma, reddedilme, aldatlma, hakaret,
kk drlme ya da nemsenmeme gibi olumsuz ierie sahiptir. Byle bir
evreden gelen ocuun sk sk savunucu olmas doal deil midir?
Hangi tr evreler ne gibi tipleri yetitiriyor, sorusuna ilikili
olarak yapt almada, Hacettepe niversitesi retim yelerinden
Yldz Kuzgun, ana-babalarn otoriter, demokratik ya da ilgisiz
tutumlardan birine sahip olmasyla, ocuklarn kendini gerekletirme
dereceleri arasndaki ilikiyi aratrmtr (Kuzgun, 1973).
Varoluu-insancl ad altnda bilinen psikoloji okuluna gre, kendini
gerekletirme gds, insanlarn temel faaliyet kaynan oluturur.
Kuzgun, kendini gerekletirmenin belirtileri olarak u davranlar
zerinde durmutur:
-Zaman iyi kullanma,
-Destei dtan deil, iten alma,
-Duygusal bakmdan ak olma,
-ten geldii gibi davranma
-Kendine sayg duyma,
-Kendini kabul etme,
-nsann temelde iyi bir yaratk olduuna inanma,
-Uzlatrc bir yaklam iinde olma,
-Saldrganlk eilimlerini gereki bir tutumla kabullenme,
-Yakn iliki kurabilme yeteneine sahip olma.
Aratrmadan elde edilen bulgulara gre, demokratik tutuma sahip olan
ailede yetimi bireyler, kendilerini daha ok gerekletirebiliyorlar.
Souk ve sert disiplinli otoriter ortamda yetien genlerinse, kendilerini
gerekletirme ynnden daha baarsz olduklar grlmtr. lgisiz
tutum iinde yetienler de, kendini gerekletirme ynnden geri kalmlk
gsterir, ancak otoriter ortamda yetienler kadar baarsz olamaz.
Kuzgun'un aratrmasnda kendini gerekletirme belirtileri olarak
saylan davranlarla, ak iletiim belirtileri olarak saylan
davranlar arasnda byk bir paralellik gze arpar. Bu paralellie
dayanarak, demokratik ortamda yetienlerin, otoriter ortamda yetienlere
oranla, iletiim davranlarnda daha az savunucu olduu sylenebilir.
Lichtenber (1955), --Bir kiinin duygusal olgunluk derecesiyle kurmu
olduu iletiim tr arasnda bir iliki var m?-- sorusu zerinde durmu
ve duygusal ynden henz olgunlamam kimselerin reddetme, kar kma ve
karsndakinin sylediinin tersini syleme davranlarn daha fazla
gsterdiklerini saptamtr. Olgun kimselerse, --daha nceden sylenenleri
gznnde tutma--, --ne syleyeceklerini planl bir biimde nceden zet
olarak kardakilere belirtme-- gibi davranlar daha sk gsterirler.
Duygusal ynden olgun olan kimselerde gzlenen bu tr davranlarn,
iletiimde bulunan kiilerin aralarndaki fikir ayrlklarn daha ak
bir biimde grmelerine yardm ettii saptanmtr.
SAVUNUCULUK LETM MAHVEDER
liki iinde bulunan iki kiiden biri savunucu olmaya balaynca,
iletiim hzl bir biimde bozulmaya balar. yle anlar olur ki, btn bir
yaam boyu nemle koruduumuz baz ilikiler, savunucu bir iletiimin
sonunda, bir anda mahvolup gidebilir. --Hangi tr iletiim savunucudur,
savunucu iletiim nasl ortaya kar?-- konularnda bilinlenmi kii,
insan ilikilerinde bu tr kayplara uramama ynnden daha ansldr. Bu
nedenle savunucu iletiimle onun kart olan ak iletiim zerinde biraz
daha durmakta yarar vardr.
SAVUNUCU YA DA AIK LETM NASIL TANIRIZ?
letiim srecinde savunucu tutumun nasl belireceini Gibb (1961) sk
sk kaynak olarak kullanlan bir makalesinde ele almtr.
Gibb, u temel varsaymdan hareket eder: letiim bir dil ilemi deil,
bir insan srecidir. letiimde ilerleme salayabilmek iin, insanlar
arasndaki ilikilerde bir geliim, bir ilerleme gerekletirmek gerekir.
Kiiler arasndaki ilikiler bozuk bir temele oturmusa, iletiimde
kullanlan dil ne kadar kaliteli olursa olsun, iletiimde bir ilerleme
grlmez.
letiimde en bata gelen bozuk temellerden biri, savunuculuktur.
Savunuculuk, bireyin benlik bilincini koruma gereksinmesinden kaynaklanr.
Savunucu durumda olan kii, zihin gcn sz konusu edilen konudan ok,
kendisini savunmaya harcar. Konudan sz etmek yerine, karsndakine nasl
grndn dnr. Kardakini nasl alt edeceine, tartmay nasl
kazanacana, nasl baskn kacana, karsndaki szl saldrda
bulunursa nasl kar koyacana zihnini yorar.
Bir kimse savunucu bir biimde konuursa, dinleyicide de kendiliinden
savunucu bir tutum uyanr. letiimdeki savunuculuk kendini sadece szl
iletiimde deil, beden hareketlerinde, yz ifadelerinde ve sesin tonunda
da gsterir. Bu ipular, sylenen szlerle beraber, dinleyiciyi daha da
savunucu hale getirir ve savunuculuu gittike artan kii karsndakinin
niyeti, deerleri ve duygularn alglayamaz hale gelir.
Yaplan aratrmalar, savunma zellii arttka, iletiimdeki verimin
dtn, savunma azaldka, mesajn anlamna ve yapsna daha da dikkat
edilebildiini gstermitir. Savunuculuk azaldka Kaynak (konuan) ve
Hedef (dinleyen) Birimlerin iletiimi bozacak trden yanl alglamalardan
uzaklatklar grlmtr. Savunuculuun az olduu ak iletiim
ortamnda, iletiimde bulunanlar mesajn yaps ve ieriine daha ok
dikkat ederler.
SAVUNUCU VE AIK LETMN
TEMELNDE YATAN TUTUMLAR
Savunucu ve ak iletiimin temelinde aadaki tutumlar yatar:
Savunucu iletiim:
Yarglayc tutum
Denetlemeye ynelik tutum
Belli bir strateji izleyen planl tutum
Aldrmaz, umursamaz tutum
stnlk belirten tutum
Kesin tutum
Ak iletiim:
Tantc tutum
Soruna ynelik tutum
Plansz, kendiliinden oluan tutum
Anlay, duygusal yaknlk gsteren tutum
Eitlik belirten tutum
Denemeci tutum
letiim srecinin tm iinde bu tutumlar eitli derecelerde kendini
gsterir. Bir kimsenin iletiimi, tek bir tutumu yanstmaz; farkl
tutumlar birbiri iine kaynam olarak ortaya karlar.
rnein, bir yerde yarglayc bir tutum gsteren biri, bunun ardndan
anlay ve yaknlk tutumlarn da belirtebilir. Byle durumlarda
dinleyici ne yapacan bilemez; karsndakine kzsn m, yoksa onu
sevsin mi bir trl karar vermez. Gnlk yaamda gzlemlenen
iletiimlerde, savunucu ve ak iletiim tutumlar birbirleriyle deiik
trlerde ve eitli derecelerde birleim gsterebilirler. Anlatm
kolaylatrmak amacyla, birbirine kart olan iki tutumu dierlerinden
ayr olarak ele alp inceleyeceiz.
Yarglayc tutum: Yarglayc tutum savunuculuu arttrr. Eer
dinleyici, konuann ses tonundan, davranndan yargland,
deerlendirildii izlenimi alyorsa, savunucu bir tutum iine girer.
Konuan kiinin mevkii, ya, dinleyenle gemi ilikilerinin tr,
savunucu tutumun ne zaman ve ne lde ortaya kacan etkiler.
ocuklar yetitirirken anne ve babalar srekli olarak, ocuun
davranlarn --iyi--, --kt--, --ayp-- biiminde deerlendirdiinden
kk yata yarglama tutumu bireyin iine yerleir ve ou kere birey,
gelen mesajlar bu eilim iinde deerlendirir.
ki rnekle aklamamz daha somutlatralm:
Deprem blgesinde bulunan bir evde, orta iddette bir zelzele sonucu ev
sallanmaya balaynca, ocuunu merak eden anne, --Can neredesin!-- diye
seslenince, ocuk ierden korkak bir sesle, --Ben yapmadm anneciim!--
diye cevap verir.
ocuk eski beklentileri erevesinde bu sorunun altnda bir sulama, bir
yarglama alglamtr.
Beni ziyarete gelmi bir rencim, sigara imekteydi; konumaya
baladk. Bir sre sonra yaknmda duran sigara tablasn onun yanna
koydum. rencim biraz mahup bir sesle, --Kl yere atmyordum, p
sepetine atyordum, hocam!-- dedi.
Yukardaki rneklerden de anlalaca gibi, srekli yarglanarak
bytlm olan birey, otorite karsnda annda savunma davranna
bavurur.
Tantc tutum: Tantc tutum iinde olan kimse, karsndakinin kuku
ve korkularn uyandrmadan iletiimde bulunur. Bu tutumun teki kii ya
da kiileri tehdit edici, yarglayc bir zellii yoktur; olduu gibi
kabul edilir; rtk veya dolayl da olsa --iyi ya da kt-- biiminde bir
deerlendirme getirmez.
Tantc tutumla dile getirilen masajlar ne kadar belirgin olursa, o
denli az yanl alglama olur. rnein, ben sigara tablasn rencinin

yaknna koyarken, --Sana daha yakn olur;-- deseydim, onun savunucu
tutumu belki de harekete gemeyecekti. Kiiler birbirinden ekiniyor ve
kendileri hakknda herhangi bir deerlendirmenin sz konusu olabilecei
kukusu iinde bulunuyorlarsa (ki bu kuku bilinst ya da bilinalt
olabilir), tantmc mesajn daha ak seik olarak verilmesi gerekir.
Karlkl gven bir kez kurulduktan sonra, bireyler mesajlarn
olutururken pek zen gstermeseler de, yanl anlalma ve yorumlanma
ender olarak ortaya kar.
Denetlemeye ynelik tutum: Denetlemeye ynelik tutum, konuann
dinleyiciyi denetleme, belirli bir yne ekme ya da fikrini deitirme
gibi amalar tamasn ierdiinden, bunu sezen dinleyicinin savunuculuu
artar. Bu tutumun temelinde yatan varsaym, dinleyenin konuandan daha
yetersiz, daha aciz olduudur. Konuan kimse, denetleme tutumuyla rtk ya
da ak bir biimde, dinleyeni --bilgisiz--, --kendi bana karar
vermekten aciz--, --henz olgunlamam--, --aklsz--, --yanl yolda
olan biri-- olarak grdn ifade eder. letiimde rtk bir biimde yer
alan bu mesaj, dinleyicide savunucu tutumun domasna yol aar.
Denetleme tutumu, kendini eitli biimlerde gsterebilir: Dinleyicinin
belirli bir konudaki tutumunu deitirmeyi isteyebilir ya da davrann
belirli bir biimde ynlendirmeyi dnebilirsiniz. Bireyin belirli bir
faaliyetini snrlandrmak iin de iletiimde bulunabilirsiniz.
Dinleyicinin savunuculuk davrannn derecesi, sizin denetlemeye
altnz konuyla kendini ne kadar zdeletirdiine, baka bir
ifadeyle, bu konunun dinleyicinin benlik kavramyla ne lde ilikili
olduuna baldr. Bireyin bal bulunduu, duygusal ve dnsel adan
kendinin bir paras olarak grd konularda, savunuculuu yksek olur;
benliiyle pek ilgisi olmayan konularda ise, denetlemeye ayn lde
tepkide bulunmaz.
Soruna ynelik tutum: Soruna ynelik tutum iinde olan kiiler,
kendilerini belirli bir ii yapmakla sorumlu grerek konumay
srdrrler. Bu tutum iinde kardaki kiiden katk beklenir, nk
sorunun tartlarak zlecei, her iki tarafa kabul edilmitir.
--nceden doruluuna karar verilmi-- belirli bir zm yolunu zorunlu
kabullenme deil, sorunu beraberce tanma ve zm yollarn arama bu
tutumun gereidir.
Aadaki rnekte, bir baba, lise son snftaki oluyla denetleyici bir
biimde konumaktadr.
Baba : --Olum, biliyorsun ben bir memurum: Sizleri okutmak iin annen
ve ben birok fedakarlkta bulunduk. Allaha kr, sizler de altnz ve
hi takntsz bu aamaya ulatnz. imdi bir meslek seme sras geldi.
Ben senin doktor olman istiyorum. Bugn doktorlukta ok para var. Uzman
bir doktor, hergn iyi para kazanr. Ben ok sknt ektim, doktor
olursan sen sknt ekmezsin. Maallah zekisin, hangi faklteyi istesen
girebilirsin.--
Olu : --Baba ben doktorluu sevmiyorum, nk btn gn hasta
insanlarla uramak istemiyorum. Ne kadar kazanl meslek olursa olsun,
srekli hastalkla uratm zaman hayatmdan memnun kalamam. Benim ilgi
alanm daha ok i hayatnda... Onun iin ben iletme fakltesine gitmek
istiyorum. Orada okurken bir yandan da yabanc dilimi glendireceim. Bu
faklteyi bitirdikten sonra, iki yl iinde yurt dna gidip; iletmede
uzmanlk derecesini alacam.--
Baba : --Senin yurt dnda falan iin yok. Oraya gidip belki de
dnmezsin. Haluk Bey'in olu Vural gitmiti, ne oldu?.. Orada bir yabanc
kzla evlendi... imdi hem annesi hem de babas, --Keke okutmasaydk da,
burada bizimle kalayd olumuz-- diyorlar!--
Olu : --Ama baba, Vural' rnek gstererek bana engel olmanz aklma
yatmyor. Ayrca, Trkiye'de i hayatnn gelimesini istiyorum. Trkiye
iyi i adam karamad iin, yabanclar i alanlarn kapyor. Ayrca
i hayatndan zevk alyorum. Geen yaz Abidin Amca'nn yannda alrken
bunu ne kadar sevdiimi anladm.--
Baba : --Abidin Bey'in babas zenginmi, sermaye vermi oluna. Benim
sana verecek bir eyim yok. Ben sana ancak t verebilirim, yol
gsterebilirim. Sen gel benim szm dinle. Sonraki pimanlk fayda etmez.
Sen tp fakltesine gir ve doktor ol, yavrum. Babann szn dinle.
Biliyorsun, ben her zaman senin iyiliini isterim.--
Olu : --Babacm, ben senden para istemiyorum ki!.. Ben iyi bir i
yneticisi olduktan sonra zamanla kendi iimi kurarm. Kusura bakmayn
ama, ben tp fakltesine gitmeyeceim. Bu meslekte yaayacak olan benim,
siz deilsiniz... Bana yle geliyor ki, --Olum doktor-- demek iin, beni
istemediim bir meslee itmeye alyorsunuz.--
Baba : --Sana tatl sz yaramyor galiba!.. Kaln kafal!.. Eek
herif!.. Yazklar olsun sana verdiim emeklere. Ben senin iyiliini
dnyorum. Sen kalkm burada bir de bana kar geliyorsun. Git, defol
karmdan. Ne halt edersen et. Bir daha bana gelip hibir konuda akl
danma... Anlald m? Git, gzm grmesin seni!--
Delikanl darya karken, kapy sert bir ekilde kapatr.
Ayn kiiler soruna ynelik bir tutum iinde konutuklarnda ortaya
farkl bir iletiim kar:
Baba : --Olum, biliyorsun ben bir memurum. Sizleri okutmak iin annen
ve ben birok fedakarlklarda bulunduk. Allaha kr, sizler de altnz
ve hibir takntsz bu aamaya geldiniz. Seecein meslekle ilgili olarak
bugn seninle konumak istiyorum. Ne dnyorsun olum, hangi meslekleri
aklndan geiriyorsun? Benimle bu konuda konumak ister ve hangi faklteye
gideceine dair dndklerini paylarsan memnun olurum--
Olu : --Babacm ben de ayn eyi dnyordum. Benim sizin
dncelerinize ne kadar nem verdiimi bilirsiniz. letme fakltesine
gitmek istiyorum. Geen yl Abidin Amca'nn yannda alrken i hayatn
sevdiimi farkettim. letme fakltesini bitirdikten sonra da iki yl
kadar darya gidip ayn konuda uzmanlk derecesi almak istiyorum--
Baba : --Olum, Abidin Bey'in babas zengindi. adam olmak herhalde
houna gitti. Ama sen kendi iinde mi alacaksn? Yoksa zengin bir
iadamnn yannda ynetici olarak m alacaksn?.. Bu ikisi arasnda
bir fark gryor musun?..--
Olu : --Grmez olur muyum baba!... Haklsn! Ben iadam olmak
istiyorum. Baka birinin yannda maal olarak almak istemiyorum--
Baba : --Bu noktada bir ey sylemek istiyorum, olum. Biliyorsun, ben
varlkl bir kimse deilim. Hem annen, hem ben varlkl ailelerden
gelmedik. En byk zenginliimiz sizlersiniz, sizlerle iftihar ediyoruz.
Servetim olsa sana byk gvenim olduu iin hi tereddtsz veririm.
Fakat yok. adam olmak istiyorsan, iini kurman iin gereken sermayeyi
nereden bulacan konusunu da rastlantya brakmaman gerekir. Yoksa ilerde
bunalm geirirsin. imdi sana sorum u: ini balatabilmen iin gereken
sermayeyi nereden bulmay dnyorsun?--
Olu : --Bu konuyu tm ayrntlaryla dnmedim. imde bir gven var,
sanki bir insan bir eyi yapmay gerekten isterse mutlaka varmak istedii
herefe ular...--
Baba : --Evet olum, azmin elinden kurtulan pek bir ey yoktur. Fakat
sermaye edinmek uzun sre alabilir. Para herkesin nem verdii bir
konudur. Bu konuda hayallerle gerekleri kartrmak ac sonular
dourabilir. Onun iin sermaye bulup i balatma konusunda senin mmkn
olduu kadar gereki davranman istiyorum--
Olu : --Evet, anlyorum baba... Bu konuda dnmem gerekiyor. Belki de
karar vermeden nce gidip bir de Abidin Amca'nn fikrini alaym. Belki
senin, benim aklma gelmeyen bir yn gsterebillr.--
Baba : --Gzel! Fikir almaya ak olman houma gitti. Srf kendi kafan
iine kapal kalma. Dinle, dn, dene, sonunda yine sen karar ver. Fakat
nce fikir al, ondan sonra kendin karar ver. imdi benim sana bir nerim
var, madem ki fikir almaya bu kadar aksn, bunu sana rahatlkla
syleyebilirim. Doktor olmay hi dndn m? Yararl ve iyi kazanc olan
bir meslek!..--
Olu : --Hasta kimselerle srekli iliki iinde olmak, sanki beni
ldrrm gibi bir duygu var iimde. Ama yine de bir meslek olarak
zerinde dnmem gerekir.--
Baba : --Bu konuda dnmek istemene memnun oldum. Fakat unu bilmeni
isterim; sen hangi meslei seersen se, senin verdiin karara sayg
duyacam ve imdiye kadar olduu gibi sana hep yardmc olmaya
alacam--
Olu : --Sa ol baba. Bakalarnn babas ocuklarnn her dediklerini
yapmalarn beklerken, sen bana hep karar verme zgrl tandn.--
Belli bir stratejiyi izleyen planl tutum: Belli bir stratejiyi izleyen
plan tutum, konuann amalar konusunda dinleyiciyi kukuya
drebileceinden, savunucu tutum yaratr. --Bakalm bunun altndan ne
kacak?-- gibi bir dnce, dinleyicinin kendini savunmaya hazrlamasna
yol aabilir. Szgelii, sizi telefonla arayan bir tandnzn yle
dediini dnn: --Sizi ne kadar sevdiimi bilirsiniz. Hep aklmdasnz,
bir trl ziyaretinize gelmek mmkn olamad... Naslsnz abi?
Afiyettesiniz inallah... Yengem de iyi mi? ocuklar nasl? Gzel,
gzel... Allah iyilik versin. Bir hatrnz soraym dedim. Ha, abi, bir
soraym unutmadan, bana bir milyon lira bor verebilir misiniz?--
Plansz, kendiliinden oluan tutum: Plansz, kendiliinden oluan
tutum, insana daha --doal-- geldiinden --sinsilik-- kukusu
uyandrmadndan, savunuculua yol amaz. Telefondaki ayn kiinin size,
--Naslsn abi? Sizi uzun sredir arayamadm, kusura bakmayn. Bir milyon
liraya ihtiyacm oldu da, siz aklma geldiniz... Acaba verebilir
misiniz?-- dediini dnn.
Bu kiilerden hangisine kar daha savunucu olursunuz?
Aldrmaz, umursamaz tutum: ki kii konuurken, biri umursamaz bir tavr
iinde, sylenen sze aldrmama davran gsteriyorsa, karsndaki
kiide de doal olarak savunucu bir tepki oluabilir. nc Blm,
iletiimin ilikiler dzeyini tartrken, iliki iinde bulunan
kiilerin, srekli birbirlerini tanmladklarn, bu tanmlanan kiinin o
iliki iindeki benliini kabul, red veya umursamama seeneklerinden
birini ortaya kardn sylemitik. Hatrlarsnz, en olumsuz etki,
umursamama tavrndan kaynaklanr. Burada, ayn konuya, tutumlar asndan
deiniyoruz; grld gibi umursamaz tutum, kardakini savunucu bir
tavr iine iter.
Anlay, yaknlk belirten tutum: Umursamaz tutumun kart
--duygudalk--tr. letiimde, kiinin karsndakinin duygu ve
dncelerine ilgi ve anlay gstermesi, bunlar nemsemesi, baka bir
deyile, karsndakinin duygularn, dncelerini ve iinde bulunduu
durumu sanki kendi sorunlar gibi grmesi --duygudalk-- olarak
adlandrlr. letiimde bu tr bir tutum ar bastka, savunuculuk
azalr, ak iletiim kendini gsterir.
Ancak, duygudalktan bakalarnn iine burnunu sokma anlalmamaldr.
zel yaamnza burnunu sokmaktan te sizinle ilgilenmeyen bir kimse,
sorununuzu rendikten sonra, ya srekli t vererek sizi belirli biimde
davranmaya zorlar ya da dedikodu yaparak sorununuzu bakalarna duyurur.
Bunun dnda sizle paylamak istedii baka bir ey yoktur. Bu tr
kimseler ou kez karlarndaki kiiyi denetlemeye kalkarlar; anlaytan
ve gerekten yakn olma duygusundan yoksundurlar. Duygudalkta kiinin
durumunu anlama ve bu anlaya ulatktan sonra onu kabul etme, yalnz
brakmama eilimi vardr.
stnlk belirten tutum: Konutuu kimseden daha stn olduunu ima eden
kimse, sorunun zmne ortaklaa eilmeyi salayamaz. Gnderdii
mesajlarn stnlk ifade eden yanlar yle bir duygusal arlk kazanr
ki, mesajn ierii alglanmamaya balar. Baka bir deyile dinleyici,
konuann sylediklerini dinleme yerine, btn enerjisini kendini
savunmaya yneltir:
Konuan, iletiim sreci iinde mevki, kudret, zenginlik, zihni
yetenekler ve grn gibi trl alardan kendisini dinleyenden daha
stn olduunu hissettirirse, dinleyende savunuculuk davrann
uyandrr. Savunuculuu artan dinleyici, zihinsel enerjisini konuann ne
sylediinden ok, --una o kadar stn bir kii olmadn nasl
gstereyim?--, --Ondan aa olmadm nasl gstereyim?-- --Ne yapaym
da una gzel bir ders vereyim?-- konusuna yneltir.
Kendisini stn gstermeye alan kii, --sorunu birlikte zmeye
girimeyen, herhangi bir cevap beklemeyen, yardma gerek duymayan,
karsndakini kk drmek amacyla konuan bir kii-- olarak
alglanr.
Eitlik belirten tutum: Dinleyici, konuann kendini stn grmediini
anlarsa, ibirliine ak bir tutum iine daha kolaylkla girebilir. Eit
kiiler olarak iletiimde bulunan kimseler arasnda karlkl gven ve
sayg sz konusudur. Gerek yaamda mevki, zihinsel yetenek farklar olsa
bile, --eit iletiim tutumu-- insan insana dzeyde bu farklar nemsiz
yapar.
Kesin tutum: Hangi konuda konuulursa konuulsun, kimi insanlar kesin
bir ifade kullanmay yelerler. Sanki kendileri o konuda bilinebilecek her
eyi renmi ve bildikleri arasnda bir karlatrma yaparak
kendileriyle karlarndakiler iin neyin iyi olduunu bulmulardr. Bu
kimseler genellikle bir sorunu zmek deil, her ne pahasna olursa olsun
tartmay kazanmak amacndadrlar. Mutlaka hakl olmak gereksinimini
duyarlar. Onlarca her eyin kesin sonulara bal olma ihtiyac vardr.
Kesin tutumlu kimse, dinleyende --kendi dndnn dnda bir gerek
kabul etmeyen, bakalarnn dncelerini kendisininkine benzetmek iin
bask yapan kii-- izlenimi uyandrabilir. Bu izlenim de dinleyicide
savunuculuu krkler. Kesin tutumlu kimselerde hogr dzeyi dk
olduundan, bu kiilerin iletiiminde savunuculuk birdenbire iddet
kazanabilir.
Denemeci tutum: Kesin tutumun kart tavr --denemecilik--tir. Denemeci
kiiler kendi inan, bilgi ve tutumlarna eletirici bir gzle bakp,
bunlarla deneyler yapabilirler. Bu kiiler, karsndakinin
sylediklerini, kendi dnce ve tutumlar kadar deerli bulma eilimi
iindedirler ve srekli olarak renmek ve --gerei bulmak-- iin aba
gsterirler.
Kiinin bilinalt ya da bilinst dzeyinde yer alan baz temel
varsaymlar, kesin ya da denemeci tutumu ortaya karrlar. Kii ou kere
bu inanlarnn, varsaymlarnn bilincinde deildir. Ne var ki,
davranlarn gzlediinizde onun bu varsaymlar temel aldn
grrsnz. Aada, bu temel varsaymlar ana hatlaryla tanttk.
letiimde belirginlik, kesinlik gsteren kiinin temel varsaymlar:
1. Bir konuyla ilgili olarak her eyi bilmek ve bunlar normal bir
iletiim srecinde ak seik ifade edebilmek mmkndr.
2. Bir konuya ilikili deiik gr alar vardr. Ancak bunlardan bir
tanesi dorudur. Yani bir tek doru bak as vardr.
3. Benim bak am en doru bak tarzdr; benim bilgim en doru
bilgidir.
letiimde denemeci bir yaklam gsteren kiinin temel varsaymlar:
1. Bir konuyla ilgili olarak her eyi bilebilmek zordur. Her eyi bilsek
bile bunlar normal gnlk iletiim iinde ak seik ifade etmek olana
pek yoktur.
2. Bir konuyla ilgili birok doru bilgi; doru bak as olabilir.
Yani herkesin kendine gre --gerek--leri vardr.
3. Benim bak tarzm doru olmayabilir. Benim bilgimden daha doru
olan bulunabilir.
Basit konularda bile, bu iki tutum arasndaki fark grmek mmkndr.
Okullarda kullanlan tebeirin ne olduu ve neye yarad konuulurken
bile, bu iki tutum arasndaki fark kendini gsterir.
rnein, kesin tutum iinde bulunan kii tebeirin yaz yazmaya
yaradn, kireten yapldn syleyip bunun tesinde baka bir eyle
ilgilenmeyebilir. Denemeci tutum iindeki kimseyse, tebeire yaklam
biimlerinin her birine kendini ak tutar.
--Tebeir beyaz bir nesnedir. Kk, hafif, silindir biimindedir.
Yenmez, ucuzdur, yaz yazmaya yarar... Tad yoktur. Serttir. Dzgn bir
yzeyi vardr. Suya koyunca erir. Uzunluu 10 santim kadardr. lkemizde,
ufak da olsa, belirli bir sanayi oluturur.--
Tebeirle ilgili sylenecekler burada da bitmez: --Kalsiyum karbonattan
olumu bir mineraldir. Kara tahtada arasra gcrtl ses karr.
Kolayca ufalanabilir. Okullarn temel gereksinimlerinden birini oluturur.
ocuklarn oyunlarnda da kullanlr. Yerli maldr. Paraland zaman
toz haline dnr. Tamacl tala iinde ya da koruyucu kutular
iinde yaplr. norganik bir maddedir, vb...--
Bu rnekte gsterilmeye allan, basit bir maddeye bile kimyasal,
fiziksel, ekonomik gibi birbirinden farkl birok bak asnn
bulunabileceidir. Bu grlerin, bu bak alarnn her biri, kendi
iinde dorudur ve geerlidir.
Tebeirle ilgili aklanabilecek her eyi sylemi olduk mu acaba?
Eminim, hayr!.. Tebeirle ilgili, yukardaki listeye benzeyen, belki de
ondan kez daha uzun, zellikler bulmak olanana sahibiz.
stelik, konuulan konular her zaman bu tr basit konular olmaz, ou
kez karmak, psikolojik ya da toplumsal olgularn tartlmasn da
kapsar. Tartlan konunun --Trkiye'nin kalknmas-- gibi ok boyutlu bir
sorun olduu dnlrse, kesin tutumlarn yaratabilecei savunuculuk
tahmin edilebilir.
ENGEL AMAYI BLELM
Kiiler aras doyurucu ilikilerin ortaya kmasn engelleyen en nemli
etken savunuculuktur. Karnzda nasl konuulduu ve nasl davranld
zaman savunucu olduunuz konusunda bilinlenme kazanabilirseniz, bu tr
davranlarn karnzdakini de savunucu yapacan kolayca anlam
olursunuz.
Kukusuz her zaman ak iletiim yaplamaz. Doal olarak bir kimse
srekli riske giremez, yoksa yaralanp ac duyabilir ya da zaman
yitirebilir. Ama bir insan srekli olarak bir kafes iinde de yaayamaz;
yaarsa bile geliemez, byk bir yalnzla der ve --varolmayan-- bir
birey olarak, --otuzunda lr, altmnda gmlr--.
Ak iletiim, her zaman, nce kardakinden beklenirse, bakalarna
baml davran vardr. Ak iletiimde bulunma, kardaki insanlarn
ak iletiimde bulunmasna bal olmamaldr. nce, bilinli olarak riske
girme renilmelidir. nk yaamdaki tm kazanlar, az ok riskli
davranlara dayanr. Bilinlenme, gelime, kendini gerekletirme ynnde
atlan admlar, ak iletiim kurma riskini kabullenmeye baldr. Ak
olur ve karnzdakine gvenip, deer verirseniz, karnzdaki de size
ak olur, gven duyar ve deer verir.
SZN KISASI
Gnlk yaam dolduran birok iliki vardr; kimiyle ticari ilikiler
kurulur, kimiyle yzeysel konularda --laflanr--, baz kimselerle de
dertler, sevin, kayg ve, zlemler paylalr. dnyamz
aabileceimiz --dost-- kimseler azdr. Grlen, konuulan birok insana
olduu gibi deil, onlarn bizi grmek istedii biimde grnmek isteriz.
Baka bir deyile sosyal maskeler takarz, nk onlar tarafndan kabul
edilmek, beenilmek isteriz. Kendi benliini deerli gren, kendine gveni
yksek olan kimselerin, bakalar tarafndan beenilmeye gereksinimi daha
az, kendi benliini deersiz gren, kendine gveni olmayan kiilerin ise,
daha oktur. Bizi deerlendirme durumunda olan retmen; patron, mfetti
gibi kimselerle konuurken, onlarn beenisini kazanmaya daha bir zen
gsterir, meskelerimizi daha sk kullanrz.
Kii, yalnz bakalarnca m beenilmek ister? Hayr, kii kendi
tarafndan da beenilmek, onaylanmak ister. Bu nedenle de ho olmayan, can
skc, aklszca baz davranlarn, kendine ve bakalarna --akla
yatkn-- gsterebilmek iin giderim, tepki oluturma, yanstma ve zdeim
gibi birok psikolojik savunma mekanizmalar kullanr. Bu tr psikolojik
savunma mekanizmalar sayesinde yle bir alglama erevesi oluturur ki,
bu ereve iinde davranlar aptalca olmaktan kar, akla yatkn,
anlaml davranlar grnmne brnr.
letiim kurulan kiinin konuma biimi de savunuculuk davrann
etkiler. Yarglayc, denetleyici, stnlk belirten bir tutum iinde,
kesin bir tavrla konuan kiilere kar daha savunucu olunur. Bu kiilere
i dnya kapatlr, onlardan uzak durulur. te yandan kardaki, eit
gren bir tutum iinde, soruna ynelik, denemeci yaklamla, anlay
gstererek konuursa; bu kiiye daha rahat alr, daha az savunucu
oluruz. Bu tr iliki kurabilen kiileri kendimize --dost-- ediniriz.
ALITIRMA
ki Benliimi Tanmliyorum
1. Bir kat ve kalem aln.
2. Kada ikiye ayracak ekilde yukardan aa dikey bir izgi izin.
Bu blmlerden solda kalann stne BENLM, dierine SOSYAL BENLM
balklarn yazn.
3. Sizi i benliinizle en iyi tanyan yine kendinizsiniz.
benliinizi en iyi temsil edecek sekiz sfat yaznz. Bu sfatlarn sizce
nemli olmas gerekir; dorusu yanl yoktur. rnein utanga, korkak,
pasif, delidolu, verdii sz mutlaka tutan ve buna benzer nitelendirmeler
seebilirsiniz. benliinizi yanstacak sfatlar verdikten sonra bu kez
sosyal benliinizi yanstacak sizce nemli sekiz sfat yazn.
4. Sizi yakndan tanyan bir dostunuzdan sizin iin aynsn yapmasn
isteyin: Bir baka deyile, dostunuz sizin i benliinizi, sosyal
benliinizi nasl gryor, her biri iin sekiz sfat yazarak belirtsin.
5. Sizin yazdklarnzla, yakn arkadanzn yazdklar arasnda bir
benzerlik var m? Farklar ve benzerlikleri aranzda tartn. Bu
tartmann sonunda, --Kendim hakkmda yeni bir eyler rendim mi?--
sorusuna cevap vermeye aln.
:::::::::::::::::
7
itmek ve Dinlemek
Trl nedenlerle iletiimde meydana gelen kopukluklar, insan
ilikilerini olumsuz ynde etkiler. letiimde kopukluklara yol aan
nedenlerin bazs, farknda olarak, bazs da farknda olmadan yaplan
davranlarn sonucudur.
Sk sk gzlemlemiimdir: Benim iin nemli bir konuyu anlatrken
karmdaki, yznde bo bir ifadeyle bana bakar; beni iitir ama dinlemez.
Bu bo ifadeyi grnce, iimden, karmdakini sarsmak, onun ilgisini
ekmek gelir. Ne var ki, ayn eyi ben yapmyorum! diyebilir miyim acaba?
Bir sre nce ilerimin st ste ters gittii bir zamanda kafam
borlarm nasl deyeceimle megulken, kedisini kaybetmi olan komumla
karlatm. Onu bir daha bulamayacan sanyordu. Ayrlrken benden bir
ey istemiti, ama neydi o, bir trl anmsayamadm. Ertesi gn yanna
gittiimde sevinliydi. Kediyi bizim ocuklar bulmular ve eve
getirmiler... ocuklara benim sylediimi, kedisini arattm
sanyordu... Bense benden byle bir ey istediini unutup gitmitim.
Besbelli ben ve komum o gn karlatmzda, sorunlar iyice
younlam olan kendi i alemimizden baz sesler yanstm, ne var ki,
kendi dnyalarmzn iinden kp birbirimizle iletiim kuramamtk.
Konuma konusunda beceri gelitirnek iin baz okullar ve programlar
kurslar verirler; ancak bunun bir paras olan dinleme konusunda daha
becerili olabilme alannda hibir yerde kurs verilmez. Baarl bir
iletiim asndan gerekli olan --anlayabilmek iin dinleme--, kiinin
rastlantlara bal olarak kendi kendisini eitmesine braklr. Baz
kiiler doutan iyi dinleyici doabilir; ne var ki, bu kiilerin says
azdr. yi bir dinleyici olabilmek iin, ou insann bilinli bir aba
harcamas ve yeni beceriler gelitirmesi gerekir.
Kitabn bu blmnde, kardaki kiinin sylediini sadece iitmek
deil, gerekten duyabilmek iin neler yaplabilecei zerinde duracaz.
e, --dinleme-- konusunu yakndan inceleyerek balayalm.
NASIL DNLYORUZ?
Dinlemenin deiik trleri vardr. Bunlardan en yaygn olan grnte
dinlemedir. Bazen karnzdaki kii d grnyle dinliyormu gibidir;
fakat i dnyas bambaka yerlerdedir ya da kafasnda sizin
sylediklerinizden daha nemli bir konu vardr.
Baz kiiler de kendi syledikleri ve syleyeceklerinin dnda baka
bir eyle ilgilenmezler. Bu kimseleri karlarndakiyle konuuyor
sanrsnz. Oysa bunlar aslnda konumuyor, konuuyor gibidirler. Sz
konusu olan bir diyalog deil, o kiinin kendi kendine konumas, bir tr
sylev vermesidir. Buna halk --nutuk atma-- der.
Kimileri de konuann sylediklerinden sadece kendi ilgilendikleri
blm duyar, dier sylenenleri dinlemez. Bu tr dinleyiciler seerek
dinleyen kategorisine konabilir. Bunlar, dikkatlerini ekecek bir szck
ya da ifade ortaya kncaya kadar, --grnrde dinleyici-- olarak
kalrlar, daha sonra ilgilendikleri blm dinlemeye balarlar. lgilerini
eken para, bir meslek, belirli bir kimse ya da cinsiyet gibi farkl
konular olabilir. Eer onlarn ilgilendii bir konuda konumuyorsanz, bir
duvarn karsna geip konumanzdan pek farkl olmaz.
Duygusal ynden saplanm dinleyiciler vardr. Srekli olarak belirli
bir duygusal tonu tamak isterler; ne sylerseniz syleyin ondan bir
hzn karmak isteyenler olabilecei gibi, her sylenenden bir espri,
glnecek bir ey karmaya alanlar da vardr. Byle belirli bir
duyguya saplanm dinleyiciler, kendi ilgilendikleri duygunun dnda
iittiklerini, hemen o anda unuturlar, bir daha da hatrlamazlar.
Bir baka dinleyici tr savunucu dinleyicidir. Ne duyarsa duysun her
syleneni kendine ynelmi bir saldr sayar ve hemen kar savunmaya
geer. Siz tm iyi niyetinizle, bir gn nce gittiiniz yerde yediiniz
nefis pastadan sz ederken, karnzdakinin size tuhaf tuhaf baktn
grrsnz. Bir sre sonra arkadanzn, --kendi yapt pastay
beenmediinizi dolambal yollardan deil de, dorudan doruya yzne
sylemediiniz iin-- krldn renebilirsiniz.
Bir baka tr dinleyici de, tuzak kurucu olarak tanmlanabilir. Bu tr
dinleyiciler hi seslerini karmadan dinlerler, nk bunlar dinledikleri
bilgilerden yararlanarak karsndakini zor duruma sokacak frsatlar
yakalamaya alrlar. Siz bir konuda banzdan geeni anlatrken, bir
anda karnzdakinin, --Geen gn bana tatly sevmediini sylemitin,
imdi de arkadalarnla grup halinde baklavacya gittiini sylyorsun!--
gibi szleriyle karlaabilirsiniz. Oysa konu askere giden bir retmenin
uurlan srasnda yaplan bir sohbetle ilgilidir; sizin tatl yeme
alkanlnzla deil.
Baz dinleyiciler de, yzeysel dinleyen olarak adlandrlabilir. Bu tr
dinleme zelliine sahip kiiler, konuann kulland kelimelerin
yzeyinde kalr ve asl altta yatan anlama ulaamazlar. rnein, bir
niversite rencisi, yeni geldii byk kentte uzaktan akrabalar olan
kimseleri ziyarete gider. Ayrlrken ev sahipleri, --Sk sk bekleriz;--
der. te yandan, sk sk gitmeye baladnda, renci bir tuhaflk sezer.
Ne zaman gitse ev sahibi kimseler balarnn ardndan; rahatsz
olduklarndan ya da bir yere gitmek iin sz verdiklerinden dem vururlar.
Daha nce kendisine, --sk sk bekleriz,-- dedikleri halde, sonraki
geliinde hi de memnun olmua benzemezler.
Toplumun geleneksel kesimlerinde, ak seik dorudan iletiim kurmak
genellikle --ayp-- sayldndan, kelimelerin altnda yatan anlamlarn
anlalmas beklenir; sylenenleri yzeysel dzeyde anlayan kii, --saf--
biri olarak alglanr.
Nasl bir dinleyiciyim?
Kimse mkemmel deildir. Fakat insann hatalarn bilmesi onun en gl
yanlarndan birini oluturur. Aadaki altrmay yaparsanz ne kadar
gerekten dinliyorsunuz, ne kadar dinlermi gibi yapyorsunuz konusunda
kendi davrannz hakknda daha doru bir fikir elde edebilirsiniz.
1. Be gn sreyle dinleme davranna dikkat edin. Davrannz
deitirmeye kalkmayn, sadece kendizi gzleyin: Dinlediiniz zaman ka
kez gerekten dinliyorsunuz ya da daha nce sz konusu ettiimiz dinlememe
davranlarndan hangisini gsteriyorsunuz? Bunlarn farkna varmaya
aln. --Gerekten dinliyor muyum?--; diye kendi kendinize sorun. Bu
soruyu, deiik durumlarda ve deiik kimselerle birlikteyken, kendinize
sorun. Bu ekilde, ne zaman ve kiminle konuurken gerekten dinlediinizi,
anlayabilirsiniz.
2. zet halinde bir gnlk tutarak gzlemlerinizi kaydedebilirsiniz.
Aada bir rnek verilmitir:
Gn ve zaman : 12 Ocak, akam zeri.
Kii(ler) : Kardeim.
Konuma konusu : Liseyi bitirince hangi faklteye girecek.
Nasl dinledim : Daha nce birka kez ayn konuyu dinledim. nce
gerekten dinlemek istedim. Baktm ki ayn eski hikaye, aklma kendi
derslerim geldi, yarnki yapacam ileri dnmeye baladm.
Gn ve zaman : 13 Ocak, sabah ilk derse girmeden nce.
Kii(ler) : Snf arkadam.
Konuma konusu : nmzdeki hafta gireceimiz biyoloji ara snav.
Nasl dinledim : Ayn hocann dersini daha nce alm bir snf arkada
varm, snavda ne gibi sorular sorabileceini konumular. Snavda ne
gibi sorular gelebileceini ilgiyle dinledim. Arkadamn bana bunu
sylemesinden anladm bir ey de, onun beni kendine yakn bulduu. O
konuurken hi sklmadm.
3. Be gnlk gzlem devresinden sonra aadaki sorulara cevap vermeye
aln:
-Dinlediiniz zamann ne kadarn tam dinlemeyle geiriyorsunuz?
-Hangi durumlarda dinlememe sk sk kendini gsteriyor?
-Dinleme davranndan memnun musunuz?
Yukardaki altrmay yaptktan sonra, ne kadar az dinlediinizi
gzleyerek, hayrete debilirsiniz. nsann zamannn ounu dinlermi
gibi grnp de dinlemeden geirmesi, ilk bakta zc gelir. Demek ki,
dinler gibi grnen kiilerin ou, bizi dinlememektedir... Ne kadar zc
olursa olsun, gerek bu; kulaa ulaan her sz dinlenmiyor.
NN DNLEMYORUZ?
Her eyden nce, gnn byk bir zaman dinlemekle geer; snfta, evde,
toplantda, iyerinde, yolda, televizyonda, radyoda o kadar konuma var
ki, btn bunlara dikkat verilecek olsa, sinir sistemi yorulur. Sinir
sistemi kendini korumak iin dikkati her zaman youn bir odak noktasnda
tutmaz, ancak --ilgin-- bulduu, baka bir deyile, o anda iinde
bulunduu fizyolojik ve psikolojik gereksinmeler erevesinde anlaml olan
noktalara dikkati toplar. Karnmz asa, yiyecek konusu, snavlarla
ilgiliysek, snav konusu dikkatimizi eker. Belirli bir kimseye kar zel
bir ilgimiz varsa, onun ad getii zaman --kulak kesiliriz!--
Bir baka neden de, dakikada 600 kelimelik bir konuma hzn rahatlkla
anlayabilecek bir sinir sistemine sahip olduumuz halde, normal konuma
hznn dakikada ancak 100 ile 140 kelime arasnda olmasdr. --Bunun
dinlemeyle ilgisi ne?-- diye sorabilirsiniz. Bu demektir ki, her dakika en

azndan 460 kelimelik bir zaman sresinde zihin bo kalyor. Konuma 15
dakika srerse, ka kelimelik zaman bo kalr, varn siz hesaplayn.
Bu zaman, insan kafas kendinde varolan malzemeyle doldurur; bir baka
deyile, kendisi iin nemli sorunlara dner ve onlarla ilgilenir. te,
kendini iyi dinleyici olarak eiten kimseler, bu bo zaman konuann neyi
ve niin demek istediini dnerek kullanrlar, kendi sorunlarna
dnmezler. Kukusuz bunu yapabilmek o kadar kolay deildir, bir eitimden
gemeyi gerektirir.
DNLEME VE ANLAMA
Dinleme davrannn mkemmel olmadn grdk. Ayrca kulaa gelen her
sz tam dikkatle, kendimizi vererek dinlememizin olanaksz olduunu da
aklam bulunuyoruz. imdi siz bu noktada yle bir soru sorabilirsiniz:
--Eer bir kimsenin sylediini anlamay gerekten istersem, dikkatimi tam
anlamyla onun-- sylediklerine toplarsam, konuann ne demek istediini
btnyle anlayamaz mym?--
Dinlemek insan mutlaka anlamaya gtrmyor. Syleneni syleyenin
tarznda, onun anlamnda anlayabilmek sanld kadar kolay deildir.
Anlamak isteyip, btn dikkatinizi vererek dinlediiniz halde, yakn bir
arkadanzn ya da nianlnzn sylediini anlamam olduunuzu, bir
sre sonra farkedebilirsiniz. Dinlediini anlayabilmek iin, iki kii
arasnda geen konuma srecinin en nemli ynlerinden biri de
geri-iletim'dir. Aadaki altrmay yaparak, geri-iletim konusunda
biraz aydnlanalm.
TEK VE FT YNL LETM
Bu uygulamay yapmak iin bir arkadanza gereksinmeniz olacak.
1. Arkadanzn grmedii ve aina olmad basit ya da drt ekil
izin.
2. Arkadanz arkasn dnsn ve sizin elinizdeki ekilleri gremeyecek
biimde otursun.
3. Arkadanza bir kalem ve kat verin.
4. Aadaki aklamay arkadanza okuyun: --imdi sana ayr ekil
anlatacam ve sen benim anlattklarma dayanarak bu ekillerin her birini
nndeki bir kat zerine izeceksin. Bana hi soru sormamalsn.
Sylediklerimden ne anladysan onu olduu gibi izmeye aacaksn.--
5. Elinizdeki her bir ekli tekrar etmeden, hzl fakat doru biimde
yksek sesle teker teker tarif edin.
6. Sizin elinizdeki ekillerle, arkadanzn izdii ekilleri
karlatrn; nerelerde, ne gibi hatalar yaplm grn ve bunlarn bir
listesini yapn. rnein, ekil kadn neresinden balyor, byklk, yn
ve biim bakmndan sizinkine ne lde benziyor?
7. Arkadanz yine eski yerine arkas dnk olarak oturtun, bu kez
izdiiniz ekilleri arkadanza tarif ederken, arkadanz size soru
sorabilme olanana sahip olacak. Arkadanza aadaki aklamay
okuyun: --imdi sana yine ayr ekil anlatacam. Benim anlatmama
dayanarak bu ekillerin her birini nndeki bir kadn zerine
izeceksin. Yalnz bu kez soru sormak serbest. Anlayamadn, belirsiz
kalan noktalarda, istediiniz kadar soru sorabilirsin.--
8. Elinizdeki her bir ekli daha nce yaptnz gibi tarif edin, fakat
soru sorulduu zaman soruyu tam cevaplayn.
9. Arkadanz izimi bitirdii zaman, 6. admdaki ilemi tekrar edin.
10. Adm 6 ve 9'da elde ettiiniz sonular karlatrn.
11. Arkadanz kendini soru sorma olana yokken mi, yoksa soru sormak
zgrlne sahipken mi daha gergin ve rahatsz hissetti?
12. Siz kendinizi hangi durumda rahat hissettiniz?
13. Bu altrmadan ne gibi eyler rendiinizi, sizin ve arkadanzn
fikirlerini karlatrarak tartn.
NEDEN YANLI ANLAILIRIM?
Tek ve ift ynl iletiim altrmasyla, dinlediini anlayabilme
arasnda ne gibi bir iliki var? Bu ilikiyi daha iyi kavrayabilmek iin,
son gnlerde bamdan geen yle bir olay rnek vermek istiyorum: Youn
bir alma iinde bulunan yeenime, kendisiyle bir i konusunda konumak
istediimi syledim. kimize de Cumartesi gn uygun grnd. Yeenim
Cumartesi saat 9'da bana urayacan syledi. Daha nce onunla konuurken
sabahlar saat 6'da kalktndan sz etmiti. Ben onun bana sabah 9'da
geleceini dnmtm; nk sabah 6'da kalkan biri iin, 9'da bir araya
gelmeyi planlamak uygun bir zaman olarak grnmt. Bu benim
varsaymmd. Cumartesi sabah bana gelmeyen yeenime saat 10'da merak
iinde telefon ettiimde, onun akam 9'da gelmeyi planladn rendim.
Ortada bir yanl anlama sz konusuydu. Nasl oldu da, yeenimin bana
sabah 9'da geleceini sanmtm? Bu yanl anlamann altnda baz
varsaymlar yatmaktayd. Bunlar:
-Yeenim, Cumartesi gnleri de erken kalkar.
-Youn bir alma temposu iinde olduundan, gnn kalan blmnde
kendi ileriyle ilgilenecek; Cumartesi gecesi hafta sonu olduu iin, o
saatleri kendi zel elencesine ayracaktr.
YANLI ANLAMA NASIL NLENR?
Yanl anlama ve anlalmay nlemek iin, herhangi bir sonuca varrken
ne gibi varsaymlara dayanldnn farknda olmak gerekir. Ancak bu
varsaymlarn konuma annda farkna varlmas hemen hemen olanakszdr.
Buna karlk, kardakinin sylediklerinin doru anlalp anlalmad
denetlenebilir.
Yine yukardaki rnee dnelim: --Yeenim bana Cumartesi sabah
gelecek-- sonucuna ularken, bu sonucun dayand varsaymlarmn o anda
farknda deildim, ancak daha sonra neden --o ekilde anladm?-- diye
dndmde farkna varabildim. Bunlar o anda farketmediim iin de
yeenime, --Benim u varsaymlarm var, bunlar doru mu?-- diye
soramazdm. Ancak nasl bir sonuca ulaacamn farknda olsaydm, --Bana
Cumartesi sabah saat 9'da geliyorsun, deil mi?-- diye sorabilirdim.
Bylece benim zihnimde oluan anlamla, onun zihninde tasarlad anlam
karlatrabilirdik. Tabii ayn eyi yeenim de yapabilirdi. Baka bir
deyile, ikimizden biri, anladnn doru olup olmadn karsndakine
sorarak, iletiimi tek ynl olmaktan karp ift ynl yapabilseydi, bu
yanl anlamay dzeltme olana bulabilecektik.
Bir kimseyle konuurken, onun demek istediiyle bizim anladmzn ayn
olup olmadn denetlemeye geri-iletim ad verilir. Aslnda geri-iletim,
Yedinci Blmde iletiim modelini tartrken grld gibi, geni
kapsaml bir kavramdr. Yz ifadeleri, bedenin duruu ve sesin tonu gibi,
kardakine verilen tepkilerin tmn kapsar. Yz yze yaplan
grmelerde, geri-iletim her zaman vardr; aksi halde konuan, gerekten
anlalp anlalmadndan, hibir zaman emin olamaz. Anladn
geri-iletim yoluyla belirten kii, iyi bir dinleyicidir.
Daha nce yaplan tek ve ift ynl iletiim altrmasnda, hangi
altrmada daha ok hata yapldn grdk. Basit bir izim ileminde
tek ynl ve ift ynl iletiim bu kadar farkl sonular ortaya
karrsa, karmak duygu ve dnceleri kapsayan, bir iletiim sz konusu
olduunda, ne denli hata yaplabileceini siz dnn. Buna karlk ift
ynl iletiimi kullanarak, bir baka ifadeyle, geri-iletime sk sk
bavurarak, yapacanz hatalar en dk dzeye indirmeniz mmkndr.
letiimde meydana gelen farkl anlaylar eninde sonunda mutlaka kendini
gsterir. rnein, yeenimle aramdaki farkl anlay, sonunda ortaya
kt, ne var ki, bana gerek zaman, gerekse enerji ynnden daha pahalya
mal oldu. nemli olan, eer varsa bu farklar annda ortaya kartabilme
alkanln, baka bir deyile, geri-iletimi sk sk kullanma
davrann gelitirmektir.
Askerlik yapanlar bilirler, erler komutann emrini tekrar etmek
zorundadrlar. Hele ilk acemilik devresinde, emir tekrarna ok nem
verilir, bylece salkl bir alkanln yerlemesine allr. Emir
tekrar sayesinde, geri-iletim mekanizmas iletilir ve yanl anlamalar
varsa annda dzeltilir.
Burada askerlikle ilgili bir any anlatmadan geemeyeceim. Anlatacam
olay bir temenin bandan gemitir.
Krklareli'nde grevliyken, bir arkada Edirne'den temeni ziyarete
gelmi. Temen postay (grevli er) ararak, --iki Fruko-- getirmesini
sylemi.
Asker, --Bastne komutanm,-- diyerek oradan ayrlm.
Be dakikada gelmesi beklenen posta, aradan 10 dakika gemi gelmemi,
75 dakika gemi gelmemi. Temen merak etmeye balam. Ne olduunu
renmek iin kantine telefon etmi ve postann kantine gelmediini
sylemiler. Ansnn geri kalann temenin azndan dinleyelim:
--Hem arm hem de biraz kzmtm. Beni ziyarete gelen snf
arkadamd ve iyi bir askerdi. Benim postann en basit bir grevi bile
yerine getiremeyii beni mahup duruma drmt. Aklma trl
olaslklar geliyordu: Asker ya firar etti, ya da yolda bana bir kaza
geldi. Biraz daha bekledikten sonra baka bir eri, postay aramakla
grevlendirdim. Merakm gittike artmt, nk posta son derece
gvenilecek, temiz ve drst bir ky delikanlsyd. Bir sre sonra
yorgun, bitkin, ter iinde posta geldi. Kucanda ar bir yk tayordu.
Glkle soluk alp veriyordu; esas durumda tekmil verip, durumu anlatt:
--Komutanm, ikisini birden getiremedim. Garajdan vermiyorlard, garaj
avuuna ktm, glkle nihayet raz oldular. Onun iin geciktim--
Kendisine sordum: Sen ne istedin, garajdan?
--ki kriko komutanm. Kkleri yokmu, onun iin cemse (GMC) krikosu
verdiler!--
Geri-iletim kullanarak dinlemenin, anlamaya o denli byk katks vardr
ki, bu tr davrana, iletiim uzmanlar bir terim bulmulardr: aktif
dinleme. Aktif dinlemenin en belirgin zellii, bilinli bir biimde ve
srekli olarak geri-iletim kullanlmasdr.
Aktif dinlemede, dinleyen, konuann sylediklerini aarak geri verir ve
bylece konuan, dinleyenin ne anladn renir. Ve bireyler i
dnyalarna kapanp kendi anlamlar iine gmlerek bir monolog gelitirme
yerine, karlarndaki kiiyle bir diyalog kurarak, anlaml bir ilikiye
girme olana bulmu olurlar.
Aktif dinlemeyi kullanarak, iyi bir dinleyici olabilmenizi salayacak,
bundan byle de iyi bir dinleyici olmann olumlu ynlerinden yararlanmaya
balayacaksnz. Bu yararlardan en by, kiinin yzeysel ilikiler
yerine, daha derin ve doyurucu ilikiler kurabilme olaslnn artm
olmasdr. Byle bir dinleme yeteneiyle, hem kendinize, hem de
bakalarna birok ynden yararl olabilirsiniz.
YARDIMCI OLMAK N DNLEMEK
Bir kii dierine deer verdii, holand ya da sevdii zaman, onun
sorunlarn zmede yardmc olmak ister. Onun iin ou kiinin bir
--dert orta--, --yakn dostu-- vardr. Annemiz, babamz, kardelerimiz,
akrabalarmz da bize yardmc olmaya arlar. Ksacas insanlar
birbirlerine yardm etmede pek o kadar pinti deildirler.
Acaba yardm etmek isteyen bu denli ok kii olmasna ramen, sz konusu
kimselerin sorunu zmeye katklar ne lde olur? Ya da bu katk sorunu
gerekten zmeye yeterli mi? Kiisel olarak imdiye kadar yaptm
gzlemlerde bir kimsenin ne kadar iyi niyetli olursa olsun, sz konusu
kiinin sorununu onun adna gerekten zebildiine tank olmadm. Bir
kimseye yararl olabilmenin tek yolu vardr; o da karnzdakini dikkatle
dinlemek ve onunla kalben ve kafaca beraber olmaktr. Bir baka deyile,
karnzdakini duyarak dinlemektir.
Dinlemenin bir kimsenin sorununu zmede nasl yararl olacan
anlayabilmek iin, nce bir kimsenin sorununu onun kendisinden baka hi
kimsenin zemeyeceinin kabul edilmesi gerekir. Biz o kiiye, ancak kendi
sorununu kendisinin zebilmesi iin yardmc olabiliriz. nk, bir
kiinin sorununu onun yerine zdmz varsaysak bile, bu ksa vadeli
bir zm olur ve o kii uzun dnemde benzer sorunlarla yine karlar. O
kiiye, kkl zmleri kendinin bulmas ynnde yardm edilirse, gerek
bir katk yaplm olur.
Ne var ki, nerilmesi kolay, uygulanmas zor bir davrantr bu. nk
nem verdiimiz, sevdiimiz bir kimsenin g bir durumda olduunu
bildiimiz zaman, iimizden ilk geen, hemen koup ona yardm etmektir;
onun sorularna bir cevap bulmaya kalkarz, --yle yap, buraya git,
ununla konu,-- gibi, tmyle iyi niyetimizin etkisi altnda bir sr
yollar neririz.
Bu neriler gerekten doru da olsa, deneyler gstermitir ki; bu zm
yollarn kiinin kendisi bulup karmadka, nerilerin uzun zaman iinde
pek yarar dokunmamakta, hatta tersine, kiiyi kendi sorunlarn zemez,
aciz bir birey durumuna sokarak zararl bile olmaktadr. Onun iin
yapacanz nerilerin gerekten en dorusu olduuna inansanz bile,
sonuta zm yolunu kiinin kendisine brakmak gerekiyor.
--Peki, nasl yardm edelim yleyse?-- diye bir soru belirebilir
kafanzda. Burada, deer verdiiniz, yakn hissettiiniz bir kimse bir
sorunun zm iinde kvranrken, --kendisi bulsun zm,-- diye ondan
uzak durmanz salk vermiyorum. Arkadanzn sorununu zmn
kendisinin bulmasna, onun iin iyi bir dinleyici olarak yardm
edebileceinizi gstermek amacndaym.
--Nasl bir dinleme davranyla yardmc olunabilir?-- konusunun
ayrntlarna gemeden nce, ilk aamada, u andaki yardm
davranlarnzn farkna varmanza yardmc olacak bir altrmayla
balayalm ie.
Acaba Ne Sylerdiniz?
1. Aada baz sorunlar verilmi ve bir dostunuzun bu sorunlara zm
aramak iin size bavurduu varsaylmtr. Sorunuyla size gelen bu
kimseye nasl tepkide bulunurdunuz? Her bir sorun iin nerdiiniz
cevaplar mmkn olduu kadar ayrntl yazmaya aln.
2. Sorunlar:
Annem ve babamla ilikimi nasl dzenleyeceimi bilemiyorum. Beni hi
anlamyorlar. Benim holandm hibir eyi onaylamyorlar. Onlarn
deerine, yaam biimine uymuyor bunlar. Benim duygularm ve
dncelerimin benim iin doru olacan kabul edemiyorlar. Beni
sevmediklerini sylemek istemiyorum. Beni seviyorlar, fakat benim onlardan
farkl bir insan olduumu gremiyorlar.
Son zamanlarda cesaretim iyice krld. Hibir kz arkadam olmayacak
galiba benim... Yani itenlikle sevdiim bir kz demek istiyorum.
Konutuum birok kz var, ama hibiriyle duygusal bir ilikim yok.
Gelirler bana dertlerini aarlar, beni arkada olarak grp yakn
davranrlar, ama hepsi bu kadar. Beni bir erkek olarak grp bir duygusal
iliki iine girmiyorlar. Sadece bir arkada olmann tesinde ilikiler
istiyorum.
Ne yapacam bilmez bir haldeyim. Okula gitmek istemiyor canm, fakat
evrede yapacak pek i yok, ayrca henz askere gitmek de istemiyorum.
Belki bir yl falan okula gitmesem iyi olur, ama ondan sonra ne yapacam
bilemiyorum.
Son gnlerde evliliimden memnun deilim. Kavga ettiimiz falan yok.
Fakat l bir iliki iindeyiz, bir canllk yok. Sanki can skc bir
hapishaneye beraberce kapandk ve her gn hapishanenin pencerelerinden
biri daha duvarla kapanyor.
Mdr bey galiba bana kzgn! Eskiden akalar yapard, imdi son derece
ciddi. Son haftadr yaptm i hakknda bana hibir ey sylemedi.
3. Verdiiniz cevaplar saklayn. ki yakn arkadanzdan, yukardaki
sorunlara verdikleri cevaplar yazmalarn isteyin ve onlar da sizin
cevaplarnzla birlikte saklayn.
4. Bu aamada, her biriniz her sorun iin verdiiniz cevab okuyup
hangisinin daha yararl olacan aranzda tartabilirsiniz. Bu
tartmay yaparken, biriniz sorun sahibi olsun ve dierlerinin verdikleri
cevaplarn, sorunun zmnde kendisine ne denli yararl olduunu
sylesin.
5. Hangi cevabn daha yararl olacana karar verdikten sonra
cevaplarnz bir kenara koyup saklayn, nk biraz sonra onlara yeniden
bavuracaz.
6. Bu blmn geri kalan ksmn okuyun. Sonra cevaplarnz bu yeni
bilgilerin nda snflandrmaya aln. Bunlar yarglama; zmleme;
rahatlatma; soru sorma ya da dier snflardan hangisine girmektedir? Yine
her zaman yaptnz gibi konuya deiik boyutlar kazandrma iin aranzda
tartabilirsiniz.
SORUNLARA VERDNZ
YAYGIN CEVAP TRLER
Sorunlar zmek iin verdiiniz cevaplar, sizin nasl bir dinleme
davran gsterdiinizi ve soruna ne tr bir yaklam gsterdiinizi
belirtir. Bu cevaplarn ou da byk bir olaslkla aadaki drt
kategoriden birine girer. Tek balarna ele alndklarnda, bu dinleme
davranlarnzn hibiri, kendi iinde --iyi-- ya da --kt-- deildir;
ancak bunlar genellikle uygun olmayan durumlarda kullanlr. Daha dorusu,
bir kii belirli bir cevap tarzn ya da yaklam biimini btn
durumlarda kullanma eilimi gsterir. Her dinleme davrannn gerektii
belirli, uygun bir zaman ve yer vardr. nemli olan da, bu zaman ve
durumu kavrayp bu bilin iinde cevap verebilmektir.
Aadaki cevap kategorilerini okurken, bu yaklam biimlerinden en ok
hangisini kullandnz, soruna bu tr bir yaklamla karnzdaki kiide
nasl bir etki uyandrdnz bulmaya aln.
Yarglama
Yarglayc yaklam, konuann davrann ya da dncesini belirli
bir ynde deerlendirir. Yarg olumlu olabilir: --iyi bir fikir;-- --imdi
doru iz zerindesin-- gibi; veya olumsuz olabilir: --byle bir tutumla
sen hibir sonuca ulaamazsn-- gibi. Deerlendirme ister olumlu, isterse
olumsuz olsun, yle bir kan oluur: --Yarglayan kii, yarglanandan
belirli ynlerden daha stn olduu iin, konuann davrann olumlu ya
da olumsuz ynde deerlendirebilmektedir.--
Yarglayc davrann dinleyeni nasl savunucu bir tutum iine
soktuuna savunma konusunu tartrken deinmitik. Yarglayc birinin
karsnda olduuna anlayan konumac, birka dakika iinde savunucu
duruma geer ve kendini kapar. Gerek sorununu gizleyerek, olumlu bir
deerlendirme alabilmek iin dinleyicinin onaylayabilecei biimde
konumaya balar. Bu tr konuma, kiinin gerek sorununa bir zm
bulmasn nler.
zmleme (Analiz etme)
Karsnda konuan kimseyi zmleyen kimse, konuan konuandan daha
iyi bir biimde kendisinin anladn ima eder. --Bence seni rahatsz eden
ey...-- ya da --Sylediin bu ama, gerekte dndn...-- gibi
cmlelerle balayan zmlemelerde, dinleyici sanki konuann kafasn
okur ve ona bir tr psikoloji dersi vermeye kalkar.
Karnzdaki kiiyi zmlediinizde iki sorun ortaya karm
olursunuz: Her eyden nce, yaplan zmlemenin doru olduuna ilikin
elinizde geerli kant yoktur; yaptnz yorum, karnzdakinin kafasn
daha da kartrr. kinci olarak, yaplan zmleme doru bile olsa, bunu
sz konusu kiiye sylemenin bir yarar olmaz. nk sizin yorumunuzu
dinleyen kii, byk bir olaslkla savunucu bir duruma geer. Bu tutum,
--ben senden daha iyi bilirim-- anlam ima edeceinden, karnzdaki
farknda olmadan savunucu bir tutum iine girer. Byle bir tutum iine
girince de, birok baka etken, kiinin kendi sorununa yaklamn
bulandrr. Dolaysyla, o kiinin kendi sorununa kendisinin eilmesini
nlemi ve onu kendi sorunlarn grebilme olanandan daha da
uzaklatrm olursunuz.
Soru Sorma
stanbul'da ynetmi olduum iletiim gruplarndan birinde, iki hanm
ye arasnda geen konuma soru sormaya iyi bir rnek oluturur:
M : --Senin hakknda ne dndm ve ne hissettiimi zannediyorsun?--
Z : (Soruyu kendi kendine yineler.) --Benim hakkmda ne dnyorsun? Ne
hissediyorsun? Fakat, benim hakkmdaki hislerini sen bana zaten
syledin!--
M : --Olsun, sen yine de syle.--
Z : --Peki. Bir gn bana, bana yakn hissettiini, benimle konumak
istediini beni beendiini syledin. Sylediin buydu. Ben de senin
sylediklerine inandm--
M : --Peki, sen ne dnyorsun? Senin hakkndaki hislerim ve
dncelerim nedir acaba?--
Z : --Ayn eyleri.--
M : --Benim sylediklerimi unut.--
Z : --Ayn eyleri.--
M : --Peki, ben bunlar sana niin syledim, zannediyorsun?--
Z : (Soruyu yineler.)... --Niin... bana syledin... Beni beendiini
niin syledin?..-- (arm ve skntl bir grn vardr.)
M : --Evet.--
Z : --Hmm... Bilmiyorum... Belki de yakn hissettin...-- (Sessizlik)
M : --Niin yakn hissettiimi biliyor musun?--
Z : --Hayr, bilmiyorum...-- (Sessizlik.)
M : --Peki, benim hakkmdaki hislerin ne?--
Z : --Daha nce sylediim gibi, kendimi sana yakn hissediyorum..--
(Sessizlik.)
M : --Sana sylediklerimin tam tersini sylemi olsaydm, benim hakkmda
ne hissederdin?--
(Konuma uzadka Z'nin sknts artar ve bu tr konumaya son vermek
ister.)
Soru sormak kardakinin ne dndn anlamak iin sk sk kullanlan
bir yoldur. Fakat soru sormann, ou kez, kardakinin dncelerini
ynlendirmek iin kullanld da bir gerektir. Hepimiz bu tr bir
yaantdan gemiizdir, ya retmenimiz, ya annemiz veya babamz ya da bir
baka otorite bizi belirli bir yne gtrmek, sonra da kskvrak yakalamak
iin sorular sormutur. Bu durumda soru sormak bir stratejidir ve soru
sorann kafasnda bizi gtrmek istedii, bir tuzak olarak kullanaca bir
yer vardr. Byle bir tutumun savunuculua yol aaca daha nce
belirtilmiti.
Rahatlatma
Baz durumlarda kiinin biraz cesaretlendirilmeye, biraz desteklenmeye
ve rahatlatlmaya gereksinmesi vardr ve byle zamanlarda o kiiye destek
olmak, onu rahatlatmak yararl olabilir. Ancak bu, rahatlatc davrann
her zaman ve her yerde yararl olaca anlamna gelmemelidir. Baz
durumlarda rahatlatc davran gstermek kardakine yararl olmayabilir.
Belirli bir konuda bunalm bir kimseye, --bo ver, yorma kafan byle
eylere,-- demek ya da, neesi yerine gelsin diye ii akaya bomak, sizin
onun sorunlarn ciddiye almadnz ya da iinde bulunduu durum
karsndaki duygu ve dnceleri doal bulmadnz izlenimini verebilir.
Yukarda ksaca aklanan soruna yaklam biimlerinin her biri baz
durumlarda yararl olabilir, ama ounlukla yardm isteyen kiinin
kafasn kartrd da bir gerektir. Bir rnek vererek sylemek
istediklerimizi somutlatralm:
Yaln : --Bende bir bozukluk olmal. Hangi kzla konusam, benimle
ancak bir kez bir yere gidiyor, ikinci sefer kmyor. Dn de ayn ey
oldu. Hlya ile beraber pastanede ay itik. nmzdeki hafta birlikte
sinemaya gitmeyi teklif ettim, reddetti!..--
Sacit : --zme tatl cann, iki, gne kalmaz unutursun.--
(Rahatlatc.)
Yaln : --Yok o kadar kolay unutamam. Bu kz arkada sorunu beni
gerekten dndryor. Neyim eksik, nedir kusurum, niin beni yanlarnda
grmekten sklyorlar?--
Sacit : --Kardeim, bence bu konuyu kafana takmsn. Belki de konuya
bylesine taklm olman ayan, elini birbirine dolatryor ve ne
yapacan bilemez hale getiriyor.-- (Yarglama, zmleme.)
Yaln : --Fakat bir trl bu konuyu aklmdan karamyorum. Senden
holanan hibir kz olmasa sen nasl hissederdin?--
Sacit : --Peki, sence sorun nedir? Onlara kar kaba m davranyorsun?
Kzlarn senden holanmamasnn bir nedeni olmal.-- (Soru sorma.)
Yaln : --Vallahi bilmiyorum, birader. Aklma gelen her yolu denedim.
Hibiri iime yaramad.--
Sacit : --Kardeim, ben senin sorununu biliyorum. Sen rahat
davranmyorsun, srekli diken zerindesin. Kendin olman gerekir! te o
zaman kzlar senden holanrlar. Bunu yapmak da hi zor deil, brak
kendini, sadece kendin ol, doal davran, greceksin her ey yoluna
girecek.-- (Yarglama, zmleme, rahatlatma.)
Yukarda verilen rnekte Sacit, iyi niyetli bir arkadatr, fakat
Yaln'a bir yarar dokunmamakta, belki de onun sorununu daha zor bir
duruma sokmaktadr. Belki de Sacit'in syledii eyler sorunun can alc
noktasna deinmektedir. Fakat Yaln zm kendisi bulmam, kendisi
grememitir ve bundan dolay da bu zm ona yararl olmayacaktr. Kii
kendi sorununu kendisi kefetmezse, o sorunun zmyle etkili bir biimde
uraamaz.
Daha nce verdiimiz --Acaba Ne Sylerdiniz?-- balkl altrmay
yapmsanz, imdi bu altrmann 6. maddesindeki soruyu
cevaplayabilirsiniz.
Soruna yaklam biimlerinin hangi trn daha ok kullandnz
anlamak istiyorsanz, aadaki altrmay da yapn.
Sorunlara Nasl Yaklayorsunuz
1. Aadaki rnekleri okuyun ve uygun dinleme davrann gsterecek
cevaplar yazn.
Ne yapabilirim? Bizim ihtiyar beni evden kovdu. Onun dediini yapmazsam,
artk srtndan geinemeyeceimi syledi. Dnyadan haberi yok adamn,
bugnn genlii nerede ve hayattan ne istiyor, hibir fikri yok. imdi
gidecek bir yerim yok ve Pazartesi'ye kadar bankadan para ekemem.
Yarglama ...
zmleme ...
Rahatlatma ...
Soru sorma ...
Szlm benimle ilikisini keseceini sylyor. renim iin yl yurt
dna kacam ve kendisini ancak ylda bir kez grebileceimi
sylediim zaman, ok bozuldu ve benimle ilikisini keseceini syledi.
Srekli evde oturup benim mektubumu beklemek istemediini, onun da gezmeye
ve hayatn yaamaya hakk olduunu belirtti. Ben geri dndmde hala
evlenmemise, yeniden dnebileceimizi sylyor. Kendisini sevdiimi,
renimimi bitirir bitirmez, kensiyle evleneceimi sylediim halde, benim
sylediklerime aldr etmiyor. Bana yle geliyor ki, benimle ilikisini
tmyle koparmak iin bunu bir bahane olarak kullanyor.
Yarglama ...
zmleme ...
Rahatlatma ...
Soru sorma ...
Oda arkadamla aramda bir sorun var. Onun erkek arkada sk sk
akamlar geliyor ve oturup ay iiyorlar, srekli konuuyorlar, fakat
olan bir trl gitmek bilmiyor. Ev kk olduu iin ayn anda odada
almak zorundaym ve onlar konuurken alamyorum. Bilmiyorum, belki
de ben de yanl dnyorum. Onunla ayn evde oturmak hem benim, hem de
onun kar gerei. Bu nedenle kolayca, --Buradan kacam;--
diyemiyorum. O da, ben de tek bamza yaayacak ekonomik kaynaklara sahip
deiliz. Fakat bu duruma da daha fazla dayanamayacam.
Yarglama ...
zmleme ...
Rahatlatma ...
Soru sorma ...
2. Bir baka arkadanzdan ayn sorunlar sizin yaptnz gibi
cevaplandrmasn isteyin. Cevaplarnz karlatrn.
3. Her rnek iin sizin yapmaya yatkn olduunuz bir dinleme davran
sein ve bunu karnzdakine bir rol oynar gibi anlatn. Sonra
karnzdakinin ne hissettiini renmeye aln.
4. Sizce bu tr dinleme davranlar yararl oluyor mu? Karnzdaki
kii sorununuza bu tr davranlarla yaklasa, size bir yarar olabilir
mi?
BR BAKA TR DNLEME
Daha yararl olabilecek bir baka tr dinleme davran vardr. Bu tr
dinlemeye aktif dinleme adn vermitik, nk bu tr dinlemede, dinleyen
geri-iletim srecini devaml olarak kullanr. Aktif dinleme, tutumu
iindeki dinleyici bu davranyla konuana, anlattyla kendisinin
ilgilendiini, onun sorununu gerekten duyduu izlenimini verir. Bu
tekniin, ou kez, konuana dier dinleme davranlarndan daha yararl
olduu, onun kendi sorunlarn daha iyi anlamasna yol at
gzlemlenmitir. Bu tr aktif dinleyen insanlarla siz de
karlamsnzdr. Eer karlamsanz, ansl saylrsnz. nk,
pek az bir kii bu tr dinleme davran gsterir.
Daha nce Yaln ile Sacit arasnda geen konumay imdi aktif dinleme
davran iinde verelim:
Yaln : --Bende bir bozukluk olmal. Hangi kzla konusam, benimle
ancak bir kez bir yere gidiyor, ikinci sefer kmyor. Dn de ayn ey
oldu. Hlya ile beraber pastanede ay itik. nmzdeki hafta birlikte
sinemaya gitmeyi teklif ettim, reddetti!..--
Sacit : --Arkadalk kurmak iin bulutuun kzlarla, daha srekli
iliki kuramadn iin kafan bozuluyor!--
Yaln : --Evet ve neyim eksik onu da bir trl karamyorum! Ahmak
olmadm biliyorum. Onlar iyi yerlere gtryorum, kendimi bilmez
hareketler yapmamaya, onlar rahatsz etmemeye dikkat ediyorum. Fakat,
benimle ikinci kez bulumak isteyen bir kza henz rastlamadm.--
Sacit : --Demek ki, gerekten bir centilmen olmaya ve her eyin
dorusunu yapmaya alyorsun; fakat btn bunlar bir ie yaramyor.--
Yaln : --Evet. Bir kz arkadam olmasn o kadar istiyorum ki, belki
bundan dolay ar dikkatli ve kibar olmaya zen gsteriyorum. Doal
davranamyorum. Bu davranm bir ie yaramad m, gelecek sefere daha
dikkatli olaym diyorum, o zaman daha da skc oluyorum, herhalde. Byle
bir ksr dng iindeyim. Galiba kzlar bunu skc buluyorlar.--
Sacit : --Demek skntl, tedirgin halinin seni baarszla
gtrdn dnyorsun? yi bir erkek arkada olamayacandan korktuun,
kzlarn seni skc bulacandan ekindiin iin kibar olmaya
alyorsun ve bu halin de kzlara itici geliyor.--
Yaln : --Evet. Belki de benim yapmam gereken kibarlk oyunu falan
oynamadan sadece kendim olmam.. u veya bu ekilde kendimi gstermeye
abalamamal... Filmlerdeki gibi centilmen olma hevesini brakmalym.
Gelecek kez doal olmaya alacam..--
Aktif dinleme sadece bykleri dinlerken deil, ocuklarla konuurken de
kullanabileceimiz bir davrantr. Bir anneyle olu arasnda geen ve
banda alnm gerek bir konumay sizlere aktarmak istiyorum.
Anne : --Artk ge oldu, sndr ve uyu.--
ocuk : --Uyumayacam--
Anne : --Uyuman gerek, ge oldu. Yarn kendini yorgun hissedersin.--
ocuk : --Uyumayacam--
Anne : (Hain bir sesle,) --u hemen sndreceksin.--
ocuk : (nat bir sesle,) --Uyamayacam, ite.--
Anne : (inden, --u ocuu boasm geliyor. O kadar yorgunum ki, bu
gece dayanamayacam buna... Mutfaa gideyim, bir sigara yakaym, sonra
tekrar odasna gideyim, onunla konumaya alaym ve geen gn rendiim
aktif dinlemeyi uygulamay deneyeyim. Biliyorum, o gayreti kendimde
bulamayacam, ama bir kez denemem gerek. Kendimi l gibi yorgun
hissediyorum...-- Daha sonra yine Timur'un odasna girer.) --Haydi, vakit
ge oldu, ama bula ykamadan nce yatanda biraz oturup ayaklarm
dinlendireceim-- (Kitab Timur'un elinden alr ve sndrr, kapy
kapar, yatan stne, olunun yanna oturur ve arkasn duvara dayar.)
ocuk : --O kitab ver bana, I sndrme. k buradan. Seni burada
istemiyorum. Uyumayacam. Seni sevmiyorum..--
Anne : --Baya fkeli grnyorsun!..--
ocuk : --Evet, okuldan nefret ediyorum, bir daha hi okula
gitmeyeceim, hi gitmeyeceim!..--
Anne : (inden, --Oysa olum okulu sever!--) Demek artk okuldan
bktn..--
ocuk : --Allahn belas bir yer. yi bir renci deilim. Hibir ey
bilmiyorum. kinci snfta olmam gerekir. (imdi nc snftadr.)
Matematikten hibir ey anlamyorum (Matematii ok iyidir.) retmen
sanki bizi lise grencisi sanyor.--
Anne : --Matematik senin iin ok zor...--
ocuk : --Hayr! Kolay. Fakat yapasm gelmiyor.--
Anne : --yle mi?--
ocuk : --Top oynamay seviyorum. Okula gideceime hep top oynasam!?--
Anne : --Top oyununu gerekten ok seviyorsun, demek?--
ocuk : --niversiteye gitmek zorunda mym?-- (En byk aabeyi liseyi
bitirmek ve niversiteye gitmek durumundadr ve aile iinde bundan ok sz
edilmektedir.)
Anne : --Hayr.--
ocuk : --Daha ne kadar okula gitmem gerekiyor?--
Anne : --Liseyi bitirinceye kadar!--
ocuk : --Yani niversiteye gitmek zonnda deilim, yle mi?--
Anne : --Evet, deilsin.--
ocuk : --yi, hep top oynayacam yleyse.--
Anne : --Top oynamaktan ok zevk alyorsun, herhalde...--
ocuk : --Tab.-- (Tmyle sakinlemi durumda, rahat bir ekilde
konuur.)
Anne : --yi geceler.--
ocuk : --Biraz daha benim yanmda oturur musun?--
Anne : --Hh h.--
ocuk : (Daha nce ayayla ittii yorgan eker, annesinin dizlerini
rter ve okar.) --Rahat msn?--
Anne : --Evet, teekkr ederim.--
ocuk : --Bir ey deil.-- (Bir sessizlik sresi geer, daha sonra Timur
burnundan horultular kararak, hrltl soluklar almaya balar,
abartlm bir ekilde burnunu ve boazn temizleme sesleri karr.
Timur'un burnu kapal olduu zaman soluk almakta zorluk eker, ama annesi
onun hi bu ekilde horultulu ve hrltl soluunu duymamtr.)
Anne : --Burnun seni rahatsz m ediyor?--
ocuk : --Evet, burnum tkal. Acaba burnuma damla damlatmam gerekir
mi?--
Anne : --Faydas olur mu dersin?--
ocuk : --Hayr.-- (Horultulu hrltl soluklar devam etmektedir.)
Anne : --Burnundan gerekten rahatszsn...--
ocuk : --Evet.-- (Hrltl, rahatszlk betirten sesler.) --Keke
uyurken burnumuzdan soluk olma zorunluu olmasayd.--
Anne : (Bu sze ok am bir durumda; bu fikrin nereden geldiini
sormak arzusu duyar.) --Uyurken burnundan soluk almak zorunda olduunu mu
sanyorsun?--
ocuk : --Burnumdan soluk almak zorunda olduumu biliyorum!--
Anne : --Pek de emin grnyorsun!--
ocuk : --nk biliyorum. Uzun zaman nce Kemal syledi bana. (Hayran
olduu, kendisinden iki ya byk arkadadr, Kemal.) --Burnundan solumak
zorundasn, uyurken azndan nefes alamazsn--, dedi.--
Anne : --Yani azndan soluk almasan daha iyi olur mu demek
istiyorsun?--
ocuk : --Azdan soluk almak mmkn deil!-- (Horultu, hrlt.) --Anne
bu doru mu? Yani uyurken mutlaka burnundan soluk alp vermek gerekir,
deil mi?-- (Uzun aklamalar, birok soru, hayran olduu arkada
hakknda, --Bana yalan sylemez o deil mi?-- trnden sorular.)
Anne : (Arkadann kendisine yardmc olmaya altn, fakat
ocuklarn bazen yanl bilgiler edindiini syler. Anne uyurken birok
kimsenin azndan soluk ald zerinde srarla durur.)
ocuk : (ok rahatlam grnmektedir.) --Peki, iyi geceler.--
Anne : --yi geceler.-- (Timur kolaylkta azndan soluk
alabilmektedir.)
ocuk : (Birdenbire yine burnundan hrlt karr.)
Anne : --Azndan soluk almaya hala ekiniyor musun?--
ocuk : --Hh h. Anne, azmdan soluk alrken uyursam... burnum da
dolu... ve eer geceyars uyurken... azm kapanrsa ne olur?--
Anne : (Olunun yllardr uykuya dalmaktan korktuunun imdi farkna
varr; Timur gece yars nefessiz kalarak boulmaktan korkmaktadr ve
annenin ii szlar. --Benim zavall ocuum,-- der iinden.) --Nefessiz
kalarak belki boulurum diye mi korkuyorsun?--
ocuk : --Hh h. Soluk almak zorundaym-- (--lebilirim-- demeye
cesaret edemez.)
Anne : (Daha ayrntl olarak aklar.) --Bunun olmas imkansz. Azn
kendiliinden alr... ayn kalbin kendiliinden atmas ve gzlerin
kendiliinden krplmas gibi.--
ocuk : --Emin misin?--
Anne : --Evet, ok eminim!--
ocuk : --Peki, iyi geceler.--
Anne : --yi geceler, tatlm-- (per, ocuk iki dakika iinde derin bir
uykuya dalmtr.) (Gordon, 1970.)
AKTF DNLEMENN STNL NEREDE?
Dier dinleme davranlarna oranla aktif dinlemenin daha yararl
oluunun nedenleri noktada toplanabilir. Her eyden nce, bir yakn
olarak, doru yolu gstermek zorunluu duymakszn, onu gerekten anlamak
amacyla, karnzdaki kiiyi btn dikkatinizle dinlemeniz, ona byk bir
huzur ve gven salar. Bu huzur ve gven ortam iinde, kafasndakini
olduu gibi ortaya koymaktan ekinmez. Konuan kendini rahatsz eden her
eyi rahatlkla ortaya koyabilecek duruma gelince, kendi sorunlarna daha
bir i rahatlyla bakabilir ve o ana dek farkna varmad deiik
ynler grebilir. Aktif dinlemeyi srdren dinleyici ise, konuann
sorunlarna hemen bir zm bulmakla ykml olmad iin, konuan daha
rahatlkla anlamaya alr; kendini hemen bir cevap bulmakla, bir zm
getirmekle sorumlu hissetmez.
Aktif dinlemenin ikinci stn yan, rtk anlamlar ortaya karmak iin
iyi bir olanak salamasdr. nsanlar sorunlarn, dncelerini ve
duygularn ounlukla simgesel bir biimde ortaya koyarlar. Bir baka
deyile, aka ortaya koymazlar. Aktif dinleme, bu simgelere dalmadan,
ayrntlar iinde kaybolmadan asl anlama yani mesajn zne inmeye olanak
salar. Yukarda okuduunuz ocuk ile annesinin konumasn hatrlayn.
ocuk temeldeki korkusunu ne kadar sonra ortaya karabildi. Annesi ocua
en yakn kimse olduu halde, daha nceleri aktif dinlemeyi kullanmad
iin olunun temel sorununu anlayamamt.
Aktif dinlemenin nc stn yan, bir kimseyi daha iyi tanmanza
olanak vermesidir. Aktif dinleme; sz konusu kiinin daha itenlikle
alarak, kendini sizinle paylamasna yol aabilir. Bylece daha salam
temeller zerinde kurulmu ilikiler doar.
MD NE SYLERDNZ?
Bu blmde yaptnz Acaba Ne Sylerdiniz? altrmasna dnelim ve
bunu bir kez daha deiik bir adan uygulayalm.
Karnza bir arkadanz alarak altrmadaki sorunlar onunmu
varsayn ve aktif dinlemeyi uygulayn.
Baka bir arkadanz size katlabilirse daha iyi olur, kii olarak
aln; nk grup iinde bu tr bir altrmay yapmak size daha fazla
bilgi verir.
Yineleyelim: Dinlerken yarglamayacak, belirli bir yne gtrecek trden
soru sormayacak ya da cesaret vermeye almayacaksnz. Konuann
sylediklerini anlamaya alan iyi bir dinleyici olmaya alacaksnz.
HER ZAMAN AKTF DNLEME M?
Hayr! Her zaman aktif dinlemeyi kullanamayz. Birisi ne zaman yemein
hazr olacan sorduunda, --Yemein ne zaman hazr olacan m bilmek
istiyorsun?-- gibi bir soru yneltmek herhalde gereksiz olur ve mutlaka
garip karlanr.
Bir arkadanz veya nem verdiiniz bir kii, sizinle konumaya
niyetlendiinde, ya da yz ifadesi, oturuu ve duruuyla onun skntl
olduunu hissettiinizde, aktif dinlemeyi kullanmanz uygun olur. Belki de
en doru yol udur: Kendinizi bir kimseye yardm etmeye ve o kimsenin
sorunlarn zmeye ynelmi hissettiinizde, aktif dinleme zaman gelmi
demektir.
Son olarak da unu belirtelim: Bir kimsenin sorunuyla gerekten
ilgilenmiyorsanz, srf yardm eder grnmek iin aktif dinlemeyi
kullanmayn. nk sizin sesinizin tonundan, ifadenizin tm yapsndan,
ilgilenmediiniz ortaya kar ve karnzdakine bir yararnz olmad
gibi, onu derinden krabilirsiniz de.
SZN KISASI
Her azmz atmzda, bizim iin o an nemli olan bir ynmz,
duygu ve dncemizi dile getirmekteyiz. yi bir dinleyici,
sylediklerimiz iinden hangisinin nemli olduunu anlayabilen ve bizimle
ilikisini bu anlay temel alarak kurabilen kiidir. Fakat, dinleyici
durumunda olan kii, genellikle, kendi i dnyasyla o denli doludur ki,
sorunlarmz, zlemlerimizi, kayg ya da beklentilerimizi, bizim i
dnyamzn oluturduu ereve iinde alglayamaz. Dinlermi gibi grnr,
ama gerekte dinlemez; sylediklerimizin hepsini deil, ancak bazlarn
(ve ou kez iine geleni) duyar; bir baka syleyile dinlerken, bizim
duygu, dnce ve arzularmz deil, kendi i dnyasn merkez alr.
Duyduklarn anlama yerine yarglar, zmlemeye kalkar, karsndakini
belirli bir konuya yneltmek iin sorular sorar ya da temel sorunu
kavramadan rahatlatmaya alr.
yi bir dinleyici olabilmek iin, kiinin geri-iletim srecini sk sk
ve yerinde kullanmasn renmesi gerekir; bylece iletiim tek ynl
olmaktan kar, ift ynl olur. Aktif dinleme adn verdiimiz bu ift
ynl iletiim, alnan mesajlar biraz daha belirginletirerek konuana
geri verir. yle ki, konuan kimse gerekten --duyulduunu-- hisseder;
benliinin --geerlik kazandn-- sezer; bunun sonucu olarakta i
dnyasn daha serbeste ifade etme eilimini gsterir. dnyasn
serbeste ifade edebilen kimse sorunlarn, gl ve zayf ynlerini daha
kolaylkla grmeye ve doal olarak, bu sorunlara daha gereki zmler
getirmeye balar. Bu nedenle; deer verdiimiz, kendimize yakn bulduumuz
kimselerin sorunlarna yardmc olmak iin aktif dinlemeyi kullanmak, t
vermek, yol gstermek, yarglama ya da rahatlatmak tr bir yaklamdan
daha yararl olur.
Grnte Dinleme ya da ittiini Duymama
Bakalarn iyi dinleyebilme alkanlklarnz gelitirdike, kendinizi
iyi dinletebilme gcnzn de gelitiini greceksiniz. Aadaki
altrmay yaparak bu ynde daha ayrntl uygulama ve dnme olana
bulabilirsiniz.
1. ya da drt arkadanzla bir araya gelin.
2. Arkadalarnzn her biri iki dakika sreyle kendisi iin nemli olan
bir konudaki fikrini sylesin. Bu konular eitli olabilir. (Trkiye'nin
NATO'dan kmas ya da kalmas; alan kadnlarn trnaklarn uzatmas;
trafik sorununun nasl zlecei gibi.) Konuan belirli bir konuda
fikirlerini sylerken, gruptaki dier kimseler, kendileriyle ilgili bir
sorunu dneceklerdir. rnein, o gn ne yemek piirileceini, yapmad
devini nasl bitireceini, doum gn iin kardeine ne hediye alacan
vb. Konuan fikirlerini aklarken, dinleyenler kafalarndaki sorunla
ilgili ne yapacaklarna karar vermeye alrlar. Ancak byle yaparken de,
gruptaki konumaclara kar kaba davranmamal, sanki dinliyormu gibi ara
sra kafa sallamal ve konuann gznn iine bakmaldrlar. Bunlar
olurken dinleyicilerin kafalar kendi sorunlaryla megul olmal,
konuann sylediklerine pek aldr etmemelidirler. Ksacas,
dinleyiciler d grnleri asndan karlarndakiyle, i dnyalarnda
da kendi sorunlaryla ilgilenmelidirler.
3. Gruptaki herkes konuma olana bulduktan sonra, iki aamada
izlenimlerinizi gruptakilerle paylan: 1) --grnte-- dinleyenler
olarak karsnzdaki konuurken neler hissettiniz. 2) Daha sonra siz
konuurken, kardaki gerekten dinleme yerine, kendi sorununu dnd
zaman neler hissettiniz.
4. imdi farkl bir ey yapacaksnz: Her biriniz kafanz megul eden
bir kiisel sorununuzu ortaya atn ve bu sorunu nasl zmeyi
dndnz be dakika kadar anlatn. Bu sorunla ilgili duygu ve
dncelerinizde baarabildiinizce drst ve ak olmaya aln. Siz
konuurken birisi bir fikir ya da duygu ortaya koyduunda, bunu mutlaka
kendi sorunuzla ilikili hale sokun ve kendi sorununuzdan ayrlmayn.
Bakalarnn syledikleri sizi kendi sorunuzdan uzaklatrmasn. unu
aklnzdan karmayn: Sizin greviniz dierlerine kendi sorunuzu
anlatmak. Dier tm konumalar bu grevi yerine getirmek iin bir ara
olarak kullann.
5. Bir nceki maddede belirtilen konuma altrmasn yaptktan sonra,
birka dakika iin neler duyduunuzu paylan. Ayrca bakalar konuurken
onlar dinlemediiniz zaman neler hissettiniz? Bunlar zerinde tartn.
Aktif Dinleme
1. Arkadalarnzdan birini bu altma iin ikna edin. Kimsenin sizi
rahatsz edemeyecei bir yere oturun. Biriniz --A--, brnz --B-- olun.
2. --A-- kendisi ya da br kii hakknda kiisel bir ifadede bulunur.
(Kiisel ifadeden kast, sz konusu kimsenin kiilii, grn, nasl
hissettii ya da kiisel bir sorunu gibi, o kiiye ait zg bir ifadedir.
rnein, --Sen arkadalarna yardm etmekten holanan bir kiisin,--
kiisel bir ifadedir; dier yandan, --Bugn hava scak ve nemli;-- kiisel
bir ifade deildir.) Bu kiisel ifadenin dinleyenin ilgisini ekecek bir
zellii olmasna zen gsterin. fade nemli bir konuyu ieriyorsa,
birden ok cmleden oluabilir.
3. --A-- cmlesini bitirince, --B'' ifadesinin anlamn kendi
kelimeleriyle tekrar etmeye alr. Bunu yaparken, --Anladm kadaryla
sen ... diyorsun;-- gibi, ya da buna denk bir ifade kalb kullanlabilir.
Bu aamada --B-- sadece --A--nn sylediini ifade etmeye almal,
kendisi buna herhangi bir yorum ya da yarg katmamaldr. --B--nin grevi
--A--nn sylediini sadece anlamaktr, zmlemek ya da deerlendirmek
deildir. --B-- papaan gibi --A--nn sylediini ayn kelimelerle deil,
fakat kendi kelimeleriyle ama ayn anlam ifade edecek biimde yapmaldr.
rnein:
--A--: --Sen giyimine ok titizlik gsteren bir insansn;-- demise,
--B--: --Anladm kadaryla, sen benim nasl giyindiime ok dikkat
ettiimi sylyorsun;-- eklinde --A--nn ifadesinin anlamn kendi
kelimeleriyle geri verir.
4. --A-- imdi --B--nin syledii kendi ifadesinin anlamn tam verip
vermediini belirtir. Eer bir yanl anlama olmusa, yanl anlamann
nerede olduunu --A-- belirtmeli ve --B-- de bu yanl anlamay ortadan
kaldracak biimde ifadeyi bir kez daha tekrarlamaldr. Her ikiniz de tam
tatmin oluncaya kadar bu dzeltme ilemine devam edin.
5. imdi --B--nin srasdr. 'B-- kiisel bir ifadede bulunur ve bu kez
--A-- kendi kelimeleriyle bu anlam tekrar eder ve her iki taraf da tam
tatmin oluncaya kadar 3. ve 4. basamaklarda belirtilen ilemler
srdrlr.
6. Yukarda anlatlan sreci her biriniz ya da drt ifade zerinde
denerseniz, geri-iletim konusunda duyarlnz gerekten arttrm
olursunuz.
7. imdi aadaki sorular cevaplandrmaya alnz:
-Bir dinleyici olarak karnzdakinin ilk ifadesini anlamanz ne kadar
doruydu?
-Burada yapm olduunuz dinleme davranyla, her gn alkanlk sonucu
yaptnz dinleme davran arasnda bir fark var m? Hangisi daha fazla
zaman ve enerji alyor? Hangisi sonunda daha yararl oluyor?
-Karnzdaki sizi gerekten anlamak iin dinlerken, neler hissettiniz?
Bu duygu dier zamanlarda konuurken sizi dinleyenlerin karsnda
hissettiklerinizden farkl myd?
:::::::::::::::::
8
Srtme ve atmalar
--Kiiler iyi niyetli olur ve birbirleriyle nasl konuacaklarn
bilirlerse; aralarnda tartma, atma kmaz;-- kans yaygndr. Ayn
dnceye bir baka ynden baklrsa, --Aralarnda srtme kan
kimseler, iyi niyetli olmayan ya da birbirleriyle nasl konuacan
bilmeyen kimselerdir,-- sonucuyla karlalr. Bu ifadeler, baz iyi
niyetli zlemleri dile getiriyor olabilir, ama gerekleri ifade etmez.
nk insanlar bir arada yaadklar srece, ne kadar iyi niyetli ve
anlayl olurlarsa olsunlar, aralarnda srtmelerin, atmalarn
kmas kanlmazdr.
Srtmenin kmasn nlemek, ancak kzgnlk ve krgnlk duygularna
aldrmayarak ya da bunlar yadsyarak mmkndr. benliin doal bir
paras olan bu duygulara srt evirerek, aralarnda atma kmasn
nlemeye alan bir ift dnn: Birbirlerine syleyemedikleri eyleri
ilerinde biriktirince, birbirlerine yabanclama ve uzaklama nce kendi
ilerinde ba gsterir; kendi i benliklerinin bir paras olan kzgnlk
duygularn bastrarak, bunlar yadsyarak kendilerine yabanclamaya
balarlar.
Kendine gittike yabanclaan bir kadn ya da erkek bir sre sonra eine
de yabanclar. Bir kimse kiiliinin nemli yanlarn bastrarak onlar
yok varsayarsa, kendi gerekliini yitirir ve onunla yakn bir iliki
kurma olana kalmaz. Yakn ilikilerin, dostluklarn doabilmesi iin
kiilerin i benlikleriyle kendilerini ortaya koyabilmeleri gerekir.
Birlikte i gren, beraber yaayan kiilerin aralarnda atma ve
srtme kmas doaldr. te yandan gnlk gzlemlerden biliriz ki,
tartmalar sonucu kiiler birbirlerine krlrlar, hatta ilikilerini
keserler. nsanlarn tartarak birbirlerini krdklar, arkadalklarn
sona erdirdikleri bilindii iin, kzgnlk duygularn aa vurmaktan ve
bir atmaya girmekten kanlr; nk arkada ve yaknlar
gcendirilerek kaybedilmek istenmez.
Yakn iliki kuran iki birey arasnda atma kmas doaldr. Ne var
ki bu atma yznden ilikinin bozulmas doal deildir. nsanlar
aralarnda kan duygusal srtmeleri birbirlerini daha iyi anlayabilmek
iin bir ara olarak kullanp dostluklarn pekitirebilirler.
Burada evlilik ilikilerine ksaca dokunmak isteriz; nk --ayn
yasta ba koyan-- iki insann yakn ilikiler iinde olmasndan doal ne
olabilir? Evlilik ilikileri zerine incelemeleriyle n yapan Amerikal
psikolog George Bach ve Peter Wyden (1968), kar kocann aralarnda
tartabimelerinin nemli olduu zerinde dururlar. Evli iftler zerinde
yaptklar bir aratrmadan elde ettikleri bulgular aada yle
zetliyorlar:
--Birbirlerine yaklaamamaktan yaknarak bize bavuran iftlerin
dndaki evliliklerde de birbirinden uzak kalma, birbirine yaklaamama
sorununun var olduunu dnrdk. Bu dncemizin doru olup olmadn
anlamak iin bir aratrna yaptk. imiz, sosyal ilikilerimiz ya da
retim grevlerimiz dolaysyla tandmz kimselere, --mutlu aile--
zerinde bir aratrma yapmak istediimizi ve kendilerinin tand mutlu
aileleri, olduka ayrntl bir biimde bize anlatarak tantmalarn
istedik. Bylece, birok aile arasndan, mutluluk ynnden st tabakay
oluturan bir sekin zmre elde ettik.
Bu yolla elde edilen 50 ifte sorular sorarak aralarnda kan duygusal
srtmeleri nasl zdklerini aratrdk. Sorulardan biri uydu: --Az da
olsa, ara sra herhalde einiz size kzar. Byle durumlarda einiz ne
yapar?-- Daha sonra, --Byle durumlarda einizin iinden ne yapmay
geirdiini dnrsnz?-- diye bir soruyla devam ettik.
Bu mutlu kar ve kocalara bu tr sorular ayr ayr sorulduunda, alnan
cevaplar olduka dndrcyd: Hemen hemen hibiri karsndakinin
iinden ne getii hakknda bir fikre sahip deildi. Tipik cevaplardan
biri yleydi: --Eimin can bir eye skldnda bana hibir ey
sylemez. Bu can skc eyi hemen unutur.-- Dier ele konutuumuzda,
kzgnln belirtmemek iin kendisiyle ok etin mcadelelere
giritiini belirtiyordu. Kzgnln kontrol etmesi gerektiini
dnmekteydi, nk kzgnln belirtirse, einin ok krlp
kendisinden souyacandan korkuyordu.
Bu aratrmamzda tip evlilik ortaya kt: Kartondan yaplm evlere
benzeyen evlilikler, oyun oynayan evlilikler ve gerekten birbirine yakn
olan iftler. Karton evlere benzettiimiz evlilii kuranlar en byk grubu
oluturuyordu. Bunlar evliliin daha ok kurumsal ve biimsel d
grnyle ilgilenip yetiniyorlard. Bu iftlerin arasnda gerek anlamda
insan insana bir yaknlk domamt; bir arada bulunular, --Bakas ne
der?-- kaygsna ve elde ettikleri sosyal prestiji kaybetmeme isteine
dayanyordu.
kinci gruptakilerin says daha azd ve birbirlerine daha yakn
iftlerden olumaktayd. Bu iftler de temelde tm toplumsai tre ve
gelenekleriyle evlilik oyununa kendilerini kaptrmlard. Bu evliliklerin
ou, ekonomik avantajlar yitirme ve bir deiimin ortaya karaca
belirsizliklerden korkma nedenleriyle sregelmekteydi. Bu kiiler
birbirlerini korumalar gerektiini dnyorlard; onlara gre evliliin
insan yaamna getirecei hibir mutluluk yoktu; ama beraberlikten ikayet
etmek hem kt bir davran, hem de karsndakine bir saygszlk
olacakt. Ayrca bekar kalmann yalnzl daha da berbat bir eydi.
Son grupta sadece iki ift vard. Bunlar gerekten birbirlerine yakn
iliki kurmulard. Bu gerek ve yakn ilikinin srrn kendilerinden
sorduumuzda, cevabn bilmediklerini, bu konuda akllarna syleyecek
hibir eyin gelmediini ifade ettiler. Dier gruptaki iftlerden farkl
olarak, bu gruptaki iftlerin aralarnda srekli olarak tarttklarn
gzledik. Ancak birbirleriyle atmalarnn, tartmalarnn ok doal
bir ey olduunu kabul etmi grnyorlard.
Sorduumuz zaman, --Hemen hemen her konuda tartrz biz, bundan daha
doal ne var!-- eklinde cevapladlar. Kzgnlklarn depolamadan
tartarak birbirlerine belirtmelerini evliliin doal bir paras olarak
kabul etmeleri, onlar dierlerinden ayrt eden en belirgin zellikti.
almalarmz derinletirdike ortaya kan sonu u oldu:
Birbirlerine kzgnlklarn, krgnlklarn sylemeyen iftler kibar
deil, fakat --sahte--ydiler. Zamanla biz, ykc ve yapc tartmalar
birbirinden ayrt etmeye baladk ve kzgnln yle denetlenemeyen, bir
sel gibi her eyi silip spren bir ey olmadn rendik.-- (George
Bach ve Peter Wyden, 1968).
Bu blmde, kiilerin aralarndaki atma ve srtmeleri,
ilikilerinin gelime ve derinlemesinde bir ara olarak nasl
kullanabilecekleri, bu yolda bir frsat olarak nasl
deerlendirebilecekleri konusu zerinde durulacaktr. Asl konuya gemeden
nce, atma ve srtmeden dolay dostluun, arkadaln nasl
bozulduuna, insanlarn birbirlerini nasl itip uzaklatrdna dikkati
ekmek istiyorum.
ki kii aralarnda ortaya kan bir sorunu yapc bir tutumla ele alr
ve tartrlarsa, aralarndaki iliki bir gelime frsat kazanm olur.
ocukluktan beri renilen ve ortaya kan bir sorunu tartmak iin
kullanlan ykc tutumsa, iki kiinin birbirinden uzaklamasna,
ilikilerinin zayflayp kopmasna yol aar.
YIKICI TARTIMA
Burada, genellikle yetiirken retilen, ocukluktan beri evrede
grlen, krgnlk ve kzgnlk belirten davran biimleri ele alnacak.
1. Kanmak: Baz kiiler herhangi bir kimseyle atmaya girmemek iin
bilinli ya da bilinsiz, eitli kama davranlarnda bulunurlar.
Kendilerine sorulduu zaman canlarnn bir eye skldn sylemezler.
Kanlmaz bir biimde atma kmsa, ya oray terkederler, ya uyumak
isterler, ya da sanki ok nemli bir uralar varm gibi, baka hibir
eyle ilgilenmeyip sadece yaptklar ie bakarlar. Baka bir deyile,
ellerinden geleni yaparak atma durumuyla karlamaktan kaarlar. Bu
davran iinde olan bir insana hitap etmek gtr. nk karmzda
sylenecek sze muhatap olarak bizi dinleyecek, etkileimde bulunacak bir
kii yoktur. Bylesine --kac-- biriyle tartmaya girmek, eldivenlerini
bile takmak istemeyen bir boksrle ma yapmaya benzer.
2. Hasralt etmek: Hasralt eden kimse, sadece tartmaya girmekten
kanmakla kalmaz, sanki tartacak bir konu yokmu, kendisiyle dier kii
arasnda bir srtme sz konusu deilmi gibi davranr. Grnte, ona
gre her ey gllk glstanlktr: Bu tutum karsndakinde hem sululuk;
hem de krgnlk duygusu uyandrr. Aralarnda bir sorun olduunu, bu
konuda konumak ve bir eyler yapmak istediini hisseden kii, sorunlarn
kardaki tarafndan hasralt edildiini grnce, --Ben niin bu kadar
geimsizim? Btn sorunlar ben mi yaratyorum ki, o hibir eyin farknda
deil!-- gibi bir duyguya kaplarak kendini sulu hisseder. te yandan, bu
sululuk duygusuyla birlikte, kii --Gerekte, benim onun yannda deerim
yok. Deerim olsayd, benim ne demek istediimi hemen grr ve beraberce
bu soruna eilmek isterdi!-- biiminde bir dnce de gelitirebilir. Bu
dnce krgnlk duygusunu da beraberinde getirir.
3. Sulu hissetirmek: Bir insan karsndakine aktan aa ve dorudan
kzgnlk ya da krgnln syleyemiyor, fakat imal yollarla kardaki
kiinin kendini mutsuz ettiini ifade ediyorsa, kulland teknik --sulu
hissettirme-- yntemidir. Bu tutum, --kardakini sulu hissettirerek
istediini yaptr-- biiminde zetlenebilir.
rnein kadn, kocasnn ayakkabsyla eve girmesine sinirleniyor; bu
kzgnln aka syleyecei yerde, --Benim iim gcm ne ki, aldrma,
sen gir ayakkabnla ieri, nasl olsa yarn senin hizmetin temizleyecek
evi yeniden;-- der. Ondan sonra da ekler, --Off, keke domaz olaydm;
bktm btn gn evde almaktan.--
Bu tip insanlarda, dier insanlar kullanma eilimi bulunur. Bir sorunu
zmek iin, fikir ve duygularn ak seik dorudan ifade edecek yerde,
yaptrmak istedikleri eyleri bakalarn sulu hissettirerek
gerekletirmeyi yelerler.
4. Konuyu deitirmek: atma olasl belirdii anda konuyu
deitirmek, sk kullanlan yntemlerden biridir. Bu tr eilimi olan iki
kiinin gerek anlamda bir iliki gelitirebilmeleri zordur. atma ve
srtmeden katklar iin srekli --kibar insan-- maskelerini takarlar
ve bu maskelerin altnda yatan gerek kiilikleriyle hibir zaman iliki
kuramazlar. Byle bir iliki iinde olan kiilerin ilikisine, --beraber
olma oyunu-- olarak bakmak daha dorudur.
5. Eletirmek: Bizi sinirlendiren bir sorunu konuacamz yerde,
kzgnlmz, karmzdaki kiinin baka davranlarn eletirerek dile
getiririz. Bu gibi durumlarda karmzdaki bizim gerekten neye
kzdmz pek anlayamaz. Yalnz kendisini krmak, hrpalamak
istediimizin farkndadr. Ortada bir dmanlk duygusu vardr, ne var ki,
bu dmanln nereden kaynakland ise pek belirgin deildir.
rnein, bir yl nce yapm olduu yz kzartc hareketlerini
karmzdakine bir anda anmsatveririz. Karmzdaki byle bir olay
hatrlatmamz iin herhalde kendisine kzm olmamz gerektiini farkeder,
ama neye kzdmz bilemez. Dorudan kzgnlmz belirtecek yerde,
karmzdakini dolayl eletirmeye yneldiimiz zaman, bu tr bir
davran, salam temeller zerine kurulmu olsa bile, ilikimizi ierden
kemiren bir kurt gibi zayflatr ve kertir.
6. Akl okuyuculuk: Karndakini dinleyecek ve sylediklerini onun ifade
ettii biimde anlayacak yerde, o kimsenin kiiliini zmleyerek, onun
gerekte ne demek istediini kendisine retir bir biimde anlatarak ya da
dier kiiye temelden neyin bozuk olduunu gstererek bilgiliini ve
stnln belirtmeye alr.
Kardaki onu, --Ne olur sigaran baka odada i, dumandan rahatsz
oluyorum;-- dediinde, --akl okuyucu-- hemen cevab yaptrr. --Aslnda
sen benden rahatsz oluyorsun, nk baarm kskanyorsun! Haydi itiraf
et beni kskandn.-- Byle davranan --akl okuyucu--, kendi duygu ve
dncelerini dinlemek frsatn da bulamaz; kendisinin ne hissettii onun
iin eriilmez bir noktada kalmtr. Kardakinin akln okumaya kendini
kaptran kii, sadece kendisinin deil, karsndakinin de duygularn da
alglayamaz. Byle bir kimseyle konuan kii duyulmadn, dinlenmediini
hisseder. Krgnlk ve kzgnl daha da artar; bu duygulara bir de,
--temas-- edememekten, kardakine ulaamamaktan doan --bozulma-- duygusu
eklenmitir.
7. Tuzak kurmak: Baz kiiler karlarndakinden bir davran yapmasn
isterler. Kardaki bu davran yapnca, sanki nceden isteyen kendileri
deilmi gibi, bu davran yapana yklenirler. rnein, --Haydi gel
seninle tam drst olalm, iimizden getii gibi konualm, aklmzdan
geenleri birbirimizden saklamayalm;-- derler. Fakat kardaki bu istee
uygun olarak kendi iinden geenleri drste paylamaya balaynca, hemen
surat asmaya, kinayeli laf arptrmaya balarlar.
8. ma etmek: Baz kimseler kzdklarn hibir zaman aa vurarak
belirtmez, ancak ima yoluyla baz ipular verirler. rnein, karsnn
fazla para harcamasndan yaknan adam, bir gn karsn karsna alp
ikayetini ak seik dile getirecek yerde, kars her alveriten
gelite, --O aldn ey o kadar paraya m mal oldu!.. Allah Allah!...--
der ve kafasn hemen elinde tuttuu gazeteye gmer.
Kars bu durumda kocasnn kzgnln hisseder, ne var ki bu
kzgnln kendine kar m, ald eylere kar m, yoksa satn alma
davranna kar m olduunu pek kestiremez. Kocasyla ak konuma
olanan bulamaz. nk kocas kzgnln imal bir yolla belirtmeyi,
ak olmaya yelemektedir. Bylece, iinde duygusal bir gerilim biriken ve
bu gerilimin srekli rahatszln hisseden kadn, elinde olmadan
kocasna kar hn duymaya balar. Kadnda gittike gelien bu hn
duygusunun kocasyla aralarndaki ilikiyi ne ynde etkileyeceini tahmin
etmek herhalde pek zor olmasa gerek!
9. Barda tarmak: --Barda taran son damla-- ifadesi, baz
kiilerin davran trleri iin kullanlabilir. Karsndakine krlan,
darlan ya da kzan kii, bu kzgnln karsndakine o anda belli
etmez; fakat bu tr olumsuz duygular depo etmeye balar. Karsndaki ne
zaman onu kzdracak ya da zecek bir ey yapsa, kzgnlk ve krgnlklar
depolanmaya devam eder. Bir gn, nemsiz bir olay, nceden birikmi olan
tm kzgnlk ve krgnlklar harekete geiren, baka bir deyimle,
--barda taran son damla-- ilevini grr. te o anda kii, iine
att btn sorunlar ortaya koyar. Fakat o anda kardaki sadece barda
taran o ufack olayn farkndadr. Bu kadar byk bir patlamay
anlayamaz, kendisine byk hakszlk yapldn dnr. Byle bir
dncenin etkisiyle her iki taraf birbirine saldrya geer ve sorunu
zmek yerine, birbirlerini hrpalamak, birbirlerini krmak asl ama
olur.
10. Tedirgin etmek: yle kimseler vardr ki, kzgnlklarn,
krgnlklarn aka ifade etmek yerine, karsndakinin tedirgin
olaca davranlar yaparak onu rahatsz etmeye, ancak bu yolda kendi
duygularn dile getirmeye kalkarlar. rnein, kocasna kzan kadn onun
mutfakta pis bulak grmeyi sevmediini bildiinden, birka gn srekli
bulaklar pis olarak ortada brakmaya balar. Bir bakas, einin yksek
sesle geirmeyi sevmediini bildii iin geirmeye balar. Bir dieri de
yatakta trnak keserek karsndakine kzgnln ifade etmeye alr.
Bu tr davranlar, duygularn aka dile getirilii deil, dmanlk
dolu, dolayl ifadelerdir. Kendisine byle davranlan e, 'tedirgin olur'
ve karsndakini krmak iin elinden geleni ardna koymaz. Bylece
birbirlerine kar 'ellerinden geleni ardna koymayan', birbirlerini
krmak iin yaran iki kii ortaya kar. Ama, insanlarn birbirlerini
krmak iin etkili yollar aramasysa, 'tedirgin'etme' yntemi en uygun
yollardan biridir.
11. akaya bomak: Baz kiiler kendilerine ciddi bir duygu
yneltildiinde, ii hemen akaya dkmek ve bu yolla ciddi duygulardan
kurtulmak isterler. zellikle bunlar kzgnlk, krgnlk ve darlma gibi
ciddi duygular olursa, bu akaya boma davran daha da belirgin olarak
kendini gstermeye balar. Okuyuculardan bazlar, --Oh ne gzel, akac
bir adam, insana hi kavga etme frsat bile vermez, srekli neeli tutar
karsndakini-- diye dnebilir.
Bir an iin, uzun sre --akac biriyle-- birlikte yaadnz dnn.
Mutlaka iitilmek, mutlaka anlalmak ve sizi rahatsz eden sorununuzla
uramak istediiniz durumlarda, karnzdaki kii akalar yapmakta ve bu
davranyla sizin sorununuzu, dolaysyla sizi, ciddiye almadn ortaya
koymaktadr. --akaya boucu tip--ler, yakn ve samimi ilikiler
gelitirmekte zorluk ekerler.
12. --Yaraya-- dokunmak: Herkesin, psikolojik anlamda, son derece
duyarl olduu, --yaral-- yerleri vardr. Buralara dokunduunuz zaman
karnzdakiyle aranzdaki ilikinin bozulma olasl ykselir.
nsanlarn duyarl olduklar bu --yaral-- yerleri grnleriyle,
zihinsel g ve yetenekleriyle, gemite yapm olduklar davranlaryla
ya da kiiliklerinin belirli bir yanyla ilgili olabilir. Kiinin bu
noktalarn ancak ona yakn olan kimseler bilir. Bu yakn kimseler,
kzgnlklarn, kiiyi bu duyarl noktalarndan yakalayarak belirtiyor ve
alyorlarsa, bu hastalkl bir ilikidir ve srekli hrpalanr.
13. Deimeye izin vermemek: Deimeye izin vermeyenler, bir kiiyle
daha nce kurduklar ilikinin hep yle kalmasn isterler. Oysa, yaam
akp gitmekte, bu ak iinde kiiler yeni yaantlara sahip olmakta ve
deimektedirler. Deimek kiilerin olaylara ve kendilerine yeni
alardan bakabilmeleri demektir. nsann deien, gelien ynn kabul
etmemek, onun en nemli bir niteliini grmezlikten gelmek demektir.
Deimeye izin vermeyenler, yllar nce kendi aralarnda konutuklar,
anlatklar bir konuda en ufak bir dnce ve duygu deiiklii bile
istemeyenlerdir. Biliyorsunuz, Nasreddin Hoca'ya ya sorulduunda, --Otuz
sekiz;-- demi. evredeki biri, --Nasl olur Hoca, on sene nce de sen
otuz sekiz yanda olduunu sylemitin!-- diye hatrlatnca, Hoca, --Ben
erkek adamm, sylediim szden geri dnmem!-- diye cevap verir. Kii
istese de istemese de deimek zorundadr. Yaamn deiim getirdiini
grememek, Hoca'nn hikayesindeki gibi kiiyi sadece gln duruma
sokmakla kalmaz, onun ilikileri ynnden de byk zorluklar yaratr.
Kadn kocasna, --Ne olur ev iinde bana biraz yardm et. ki ocuun
bakm, ev idaresi, ite almak! Artk yetitiremiyorum, ok
yoruluyorum!-- dediinde, koca, --Evlenmeden nce ben seninle konumutum,
ben ev ilerinden holanmam ve sana bu konuda yardm edemem. Sen de bunu
kabul etmitin!-- diye cevap verirse, deimeye izin vermeme sz
konusudur. Yaam koullar deitii halde, koca dnceseni deitirmez,
karsna yardm elini uzatmaz. Byle bir tutum sonucu, bu iftin evlilik
ilikilerinin nasl olacan tahmin etmek herhalde zor olmasa gerek.
14. Yoksun brakmak: Karsndakine kzd ya da krld zaman baz
kimseler bu duygularn olduu gibi belli edecek yerde, karsndakinin
ihtiyac olan bir eyi vermeyerek ondan almaya kalkarlar. Bu verilmeyen
ey ilgi, sevgi, iyi yemek, nee, cinsiyet, para olabilir. Bu davran
biimi iki kii arasndaki sorunu zmek yerine, daha derin yaralar aar
ve daha baka sorunlar ortaya karr.
15. Yardm esirgemek: Karsndakine kznca, bu kzgnl --Ben sana
gsteririm!-- tutumu iinde halletmeye kalkabiliriz. Bir gn kiinin
gerekten yardmmza gereksinimi olduunda, bu yardm ondan esirgeriz.
Yaplacak yardm baz saldrgan kimselerden onu korumak olabilecei gibi,
yalnzlk duyduu bir zaman onun yanna gidip arkasn svazlamak gibi bir
davran da olabilir. --Ben sana gsteririm;-- --Bir gn elime dersin--
tutumu iinde olan iki kiinin, birbirlerine kar kuku ve gvensizlik
duygular gelitireceini sylemek, herhalde byk bir kehanet olmaz.
Birbirinden phe eden ve birbirine gvenmeyen iki kiinin ilikisi,
--yakn iliki-- olmaktan uzaktr.
KIZGINLIINIZI NASIL BELRTYORSUNUZ?
Kzgn olduunuz zaman yapabileceiniz deiik davranlar tartm
bulunuyorsunuz. imdi her bir davran biimini sizin kendinizin nasl
gsterdiini dnerek gzden geirin.
Gzden geirmeniz iin yle bir yo neriyorum: YIKICI TARTIMA bal
altnda yer alan ve aada liste halinde verilen davran trlerinin her
birini okuduktan sonra, bu davran ne kadar sklkta yaptnz
anmsamaya aln. Baz davran trlerini hi yapmadnz halde,
bazlarn sk sk yapyor olabilirsiniz. Bu konuda size yardmc olmak
amacyla aaya harflerle belirtilmi ifadeler konmutur.
A : Hibir zaman byle davranmam.
B : ok ender olarak byle davrandm olur.
C : Bazen byle davranrm.
: Olduka sk byle davranrm.
D : Pek sk byle davranrm.
E : Her zaman byle davranrm.
Her bir davran trnn yanna harflerle belirtilmi ifadelerden birini
koyarak, bu davran hangi sklkta yaptnz belirtebilirsiniz.
( ) 1. Kanmak
( ) 2. Hasralt etmek
( ) 3. Sulu hissettirmek
( ) 4. Konuyu deitirmek
( ) 5. Eletirmek
( ) 6. Akl okuyuculuk
( ) 7. Tuzak kurmak
( ) 8. ma etmek
( ) 9. Barda tarmak
( ) 10. Tedirgin etmek
( ) 11. akaya bomak
( ) 12. --Yaraya-- dokunmak
( ) 13. Deimeye izin vermemek
( ) 14. Yoksun brakmak
( ) 15. Yardm esirgemek
1. Sizin yakndan tandnz bir kimseye bu blm okutun ve sizin
davrannz yukardaki akland biimde deerlendirmesini isteyin.
Sizin ve yakn dostunuzun deerlendirmeleri birbirini tutuyor mu?
2. Bir hafta sreyle, kzgn olduunuz zaman nasl davrandnz
gzleyin. Kendinizi deitirmeye zorlamadan, ne yaptnz sadece
gzlemeye aln.
3. Kzdnz zaman yaptnz davran, karnzdaki kimseyle
aranzdaki ilikiyi nasl etkiliyor? Gelitirip glendiriyor mu? Yoksa
zayflatyor mu?
YAPICI TARTIMA
Yapc tartma, ou kimsenin eski alkanlklarna ters den bir
anlay ve davran biimini ierir. Bu farkl anlay ve davran
baarl bir biimde uygulayabilmek iin, yapc tartmann temel
aamalarn titizlikle uygulamak gerekir. Tartmann yapclk amacna
ulaabilmesi iin, yapc tartmann her aamas gereklidir. Bu
aamalardan biri atlanrsa, asl ama olan yapclk yerine, ykclk
ortaya kar.
Yapc tartma yntemi, birok kez denendikten sonra, alkanlk haline
getirilebilir. Byle bir tartma alkanln elde eden kimse, gerekli
grd zaman baz aamalar atlayabilir.
Yapc tartma, sizin iin nemli bir kiiye kar duyduunuz kzma,
krlma, rahatsz olma gibi duygularnz, onunla paylaarak birbirinizi
daha iyi anlama, birbirinizi daha gereki biimde tanma amacyla
kullanlr. Birbirlerine kar duyduklar kzgnl, krgnl ve
rahatszl belirtmeyen kimseler, genellikle iki nedenden tr bunu
yapamazlar.
1. Kaybetne korkusu: Kii, krgnlk ve kzgnlk gibi olumsuz
duygularn karsndakine belirttii zaman, kendisi iin nemli olan bu
kimseyi kaybedeceinden korkar. Bu korkunun altnda u anlay yatar:
Birbirleri iin nemli olan ve yakn ilikiler iinde bulunan kimselerin,
birbirlerine krlma ve kzgnlk gibi olumsuz duygular duymamalar
gerekir. Byle duygularn varl, ilikinin sonu demek olduundan, u,
veya bu nedenle gelise bile kardakine gsterilmemelidir.
2. Kt insan olma korkusu: Bu korkunun temelinde yle bir inan yatar:
yi ve olgun bir insan kzmaz ve krlmaz. Kzan ve krlan insan kt ve
zayf bir insandr.
Bu korkular temel alan bir anlay tarz kzma, darlma gibi olumsuz
duygular, sanki bunlar gerek yaamn bir paras deilmi gibi insan
ilikilerinden karr; bu duygularn bir yana itilmesine, bastrlmasna
ve yadsnmasna, inkar edilmesine yol aar. Oysa olumsuz duygular da,
olumlu duygular gibi, yaamn ayrlmaz bir parasdr. Yaamlarnn gerek
bir parasn birbirinden saklayan; birbirleriyle bu yanlarn paylamayan
iki insan yakn bir iliki kuramaz. Bu nedenle, olumsuz duygular yapc
bir tartma iinde paylaabilmek, yakn ilikinin domas iin
gereklidir.
NEDEN YAPMACIK GELYOR?
Toplum yaamnda --yapc tartma--ya pek rastlanmadndan, bu eit
bir tartma yadrganr, hatta biraz yapmack ve dzmece saylabilir.
Her eyden nce --yapc tartma--, bir szck grubu olarak insana
elikili bir ifade olarak grlyor. --Tartmann da yapcs olur mu?--
diyesi geliyor insann. imdiye kadar evremizde, yetitiimiz bydmz
ortamda, kiilerin tartarak uzlatklarn, anlatklarn ve beraberce
bir ey rettiklerini grmeye pek almadk. Tartmalarn amac
ounlukla kardakini ypratmaya, krmaya ya da hn almaya yneliktir.
Tartmay olumlu ynde kullanmaya alk olmayanlarn, yapc tartma
kavramndan --tuhaflk--, --yapmaclk-- duygusu edinmeleri doaldr.
Silifke'de ortaokulu bitirdikten sonra, liseye gidebilmek iin Ankara'ya
ilk geliimde, insanlarn evde masa etrafnda atal bak kullanarak yemek
yemeleri bana --tuhaf-- ve --yapmack-- gelmiti. Doal olan, yere alan
sofra bezinin evresine bada kurarak oturmak ve bazlamayla dkmlayarak
yemei elle yemekti. New York'ta 180 katl Empire Building'e ktmda,
bu binann --doal-- olmadn hissettim. lk operaya gidiimde yine ayn
--tuhaf-- ve --yapmack-- duygusundan kurtulamadm. Yabanc dil
renirken, yabanclarn konuma biimlerini --tuhaf-- bulurdum. Askere
gittiim zaman ilk devreler askeri giysiler, yry biimleri, selam
veriler, bana hep --tuhaf-- ve --yapmack-- gelmiti. Bir sre sonra bana
tuhaf gelen ynlerin --askerlik dzeni--nin doal bir paras olduunu ve
bunlar bana --tuhaf-- gelmemeye balaynca askerlii renmi saylacam
anladm.
Yeni bir yzme stili, yeni bir konuma biimi, yeni bir fikir dzeni ilk
balarda bana hep --tuhaf-- ve --yapmack-- gelmitir. Bu --tuhaflk--
duygusuna kendimi kaptrdm zaman --yeni--yi deneyemedim. Yeniyi
deneyemediim zaman da, yaamma yeni bir boyut, bir canllk getiremedim;
ancak --eski--yi srdrebildim.
Bu yenilik ve tuhaflk duygusundan kurtulmak yeterli deildir; birbiri
iin nemli olan iki insan arasnda yapc tartmay gerekletirebilmek
her eyden nce karlkl iyi niyete ve gvene ihtiya vardr. Birbirinin
iyi niyetinden kukulanan iki birey, yapc tartmann gerektirdii
karlkl gven ortamn oluturamadklarnda, yapc niyetle balayan
bir tartma bile ksa sre iinde ykc bir tartmaya dnr.
Yapc tartmann gerektirdii karlkl iyi niyet ve gven kadar
nemli bir dier koul da, kiilerin birbirlerini eit ilikiler iinde
grmeleridir. Beinci Blm'de tarttmz gibi, eit ilikiler iinde
olan kiiler, eit sz haklar olduunu kabul ederler. Kiilerin eit sz
hakk olduu gr temel alnmazsa, yapc tartma mmkn olamaz; bu
durumda, --stn-- olduunu dnen kii, dierine gr ve dncelerini
dikte eder. Kocann --kk tanr--, kadnn --sa uzun akl ksa-- kabul
edildii bir aile iinde, kar koca arasnda yapc tartmay dnmek
bile okura gln gelebilir.
Yapc tartmann aamalarna gemeden, unu da belirtmekte yarar
vardr: Karlkl iyi niyet ve gven ortam iinde, eit sz hakk olan
insanlar arasnda gerekletirilebilen bu tartma tr, gnlk yaamda
her zaman ve her yerde uygulanamaz; nk zerinde dnmek ve hazrlanmak
iin zaman gerekir. Yapc tartma, kiinin, yaamndaki --nemli
kiiler--le olan ilikileri aksad zaman uygulanacak bir yntemdir.
rnek olarak, eleri boanmaya kadar gtrebilecek kar koca atmalar
ve iten atlmaya yol aabilecek ynetici ynetilen ztlamalar
gsterilebilir.
Btn --tuhaf-- ve --yapmack-- grnmne ramen yapc tartmay
deneyeceinizi umuyorum. Sz konusu olan, iki insann duyurucu ve mutlu
bir biimde beraber olmasysa, herhalde bu --yeni-- tartma biimini
denemeye deer. Bu beraberliin salkl olmas, sizin i hayatnzdaki
baarnz, ocuklarnzn iyi yetimesini etkiliyorsa, --yapc
tartma--y denemekten niin ekinesiniz?
YAPICI TARTIMANIN AAMALARI
Birinci aama: Sorun hakknda dnmek
Karnzdaki kiiyle iletiime gemeden nce, kendi kendinizle iletiime
gemeniz gerekiyor. u anda sizi rahatsz eden iinizdeki duygunun
zmlemesini yapmaya aln. Karnzdakine gerekten kzgn msnz,
yoksa kskanlnz karnzdakine kzgnlk halinde mi yanstyorsunuz?
Savunucu iletiim konusunda incelenen savunma mekanizmalarndan birini
kullanyor olabilir misiniz?
Duyduunuz olumsuz duygunun niteliini kesin olarak saptamaya aln.
Bunu yapmak iin acele etmeden, bir ya da iki dakika bekleyin, iinizde ne
olup bittiini anlamak amacyla kendi kendinizi dinleyin, uygun ortam
varsa, bir yere oturup gzlerinizi kapamak size yardmc olabilir. Ben
kendi zerimde gzledim; gzlerimi kapatarak gzlemlediim zaman
duygularmla daha kolay temasa geebiliyorum. Bu sizin iin de geerli
olabilir.
Duygunuzun nitelii hakknda bir fikir sahibi olduktan sonra, sizi
kzdran, kran ya da zen eyin ne olduu konusunda mmkn olduu kadar
ak seik tehis koymaya aln; genel ifadeler dzeyinde kalmayn.
rnein, --evin ii ok dank;-- genel bir ifadedir. Oysa, --Sabah
kahvaltsndan kalan kirli tabaklar mutfakta kalm,-- demek, nceki
ifadeye oranla daha ak seik, zeldir.
kinci aama: Tartma zamannn saptanmas
Ykc tartmalar ou kez iki kiinin tartmak iin uygun bir zaman
seememesinden kaynaklanr. iftlerden birisi kark bir ruhsal durum
iinde bulunabilir. Ya da rahat rahat konuyu tartacak zaman
bulunmayabilir; o anda yapmas gereken daha ivedi bir ii olabilir. Bazen
yorgunluk ya da baka tr kiisel bir sorunla kafas megul olan birey,
karsndakini tam anlamyla dinleyecek durumda olmayabilir. Bu tr
nedenler dolaysyla, yapc tartma iin her iki kiiye uygun bir zaman
ayarlamak gerei vardr. Yoksa iyi niyetlerle yapc bir amala balanm
olunan tartma, kolaylkla ykc bir tartma haline dnebilir.
Birinci aamada belirtilen ilemi yaparak, sizi gerekten neyin rahatsz
ettiini ak seik anladktan sonra, ilgili kiiyle uygun olan bir zaman
semeyi denemelisiniz. Bu zaman ayarlamasn yaparken, --Beni rahatsz
eden bir konu var, bu konuda seninle konumak istiyorum. Bana
ayrabilecein uygun bir zamann var m?-- eklinde sorarak durumu
karnzdakine aabilirsiniz.
nc aama: Sorununuzun ifadesi
Bu aama nemlidir: Sizi rahatsz eden duyguyu ak seik ve yaln
olarak ifade edemiyorsanz, karnzdaki byk bir olaslkla sizi
anlayamaz ve Dokuzuncu Blmde tartlan savunucu mekanizmalardan birine
bavurur. Sizi rahatsz eden birok nokta varsa, tartmay yapc bir
biimde devam ettirebilmek iin, sizin anzdan en nemli olan sadece bir
sorunu ele aln. fadeniz iki yn iermelidir:
-Sizi rahatsz eden davrann bir tanm,
-Bu davrann sizde uyandrd en belirgin duygu.
Aadaki kalp ifadeyi rnek olarak verebiliriz:
--Beni rahatsz eden ey benimle alay etmendir ve sen bunu yapnca sana
krldm hissediyorum.--
Byle yapmakla karnzdakine alm ve duygularnz olduu gibi
paylam oluyorsunuz. Kzgnlk iinde davranan insanlar, genellikle, ne
hissettiklerini sylemeden, kardakini sulamaya ynelirler. Kardaki
sulandn hissedince savunucu bir tutum iine girer ve sizi dinlememeye
balar. Akl, size nasl kar koyacayla megul olmaya balar.
Bu aamada karlalan nemli bir engel, dil araclyla alabilir.
Kardakinde --sulanma!-- izlenimi yaratmamak iin, ben dili kullanlr.
Ben dili, kiinin kendini rahatsz eden davrann tanmn yapan ve bu
davrann kendisinde nasl bir duygu uyandrdn ifade eden syleyi
biimine verilen addr. Yukarda verilen rnek ifade kalb, ben diline
uygun der.
Sen dili, --Sen ne kadar kaba bir insansn;-- --Ne kadar aklszca i
yapyorsun;-- --Sende hi terbiye yok mu?-- gibi ifadelerle kardakini
yarglamaya ve sulamaya ynelen bir dildir. --Sen usun!,-- --sen
busun!-- gibi ifadeler hep --sen-- kelimesiyle balad iin, byle bir
tutum iinde kullanlan dile sen dili ad verilir.
Ben dili ile sen dili arasndaki en nemli fark udur: Ben dili, konuan
kiinin kendi i dnyasndaki duygular ifade eder ve bu duygularn
tesinde herhangi bir sulama ve yarglamaya gitmez. Sen dilindeyse
sulama ve yarglama arlk tar.
Yapc tartmaya girmek sizin iin nemliyse, yargsna gvendiiniz
bir, yaknnza, syleyeceklerinizi nceden dinletip, sylediklerinizin
ben ya da sen dili olarak alglanp alglanmadn denetleyebilirsiniz.
Daha nceden denetlemeyi salk veriimizin nedeni, kzgnlk annda hep
sen dilini kullanmaya alk olmamzdr. Bu alkanlk o denli bir
paramz haline gelmitir ki, kzdmz zaman farknda olmadan bu dili
kullanveririz.
Drdnc aama: Anlalp anlalmadnz denetleme
Sizi rahatsz eden davran tanmlayp, bu durumda kendinizi nasl
hissettiinizi ifade ettikten sonra, karnzdaki duyduunu tekrar
etmelidir. Burada iki evre sz konusudur:
(1) Sizi iiten kii (einiz, arkadanz, nianlnz vb.) sizin
sylediinizi yle tekrar edebilir:
A : --Ben konuurken srekli szm kesiyorsun. Szm kesmen beni
kzdryor!--
B : --Sen konuurken srekli szn kesiyorum. Szn kesmem seni
sinirlendiriyor.--
Bu evrede karnzdakinin konumanz tekrar ederken syledii szler
sizi tatmin etmemise, sizi rahatsz eden konuyu yeniden dile getirin ve
karnzdaki sizi aynen tekrar edinceye kadar bu ilemi srdrn.
(2) Tekrar ilemi bittikten sonra, karnzdaki sizin sorununuzu kendi
anlad biimde yeniden syleyecektir. Burada bir yorum sz konusu
deildir; sadece sizin sorununuzu kendi kelimeleriyle ifade edecektir.
Yukardaki rnee devam edelim:
B, A'nn szn aynen tekrar ettikten sonra yle der:
--Yani senin konuman bitirmene hi frsat vermiyorum; hep ben sze
balyorum. Ve bu davranmdan rahatsz oluyorsun, fkeleniyorsun.--
nsanlar birbirlerine kzgn olduu zaman, yanl alglamalar kolaylkla
iin iine girer; bu yanl alglamalar ortadan kaldrdktan sonra,
yapc bir tartma temeli kurulabilir. Bu temeli salamak iin anlalp
anlalmadnz yukarda anlatlan biimde, iki evrede denetlemekte
yarar vardr. Denetleme zamannz alacaktr; bu nedenle
sabrszlanabilirsiniz. Fakat deneyler gstermitir ki, denetlemeye
verilen zaman israf deildir ve sonunda mutlaka daha kazanl
klmaktadr. Bu zaman verilmedii takdirde, yapc tartma ou kere
amacna ulaamaz.
Bu aamada unutulmamas gereken bir baka konu da, karnzdaki sizin
sylediinizi nce aynen, daha sonra kendi ifadesiyle tekrar ederken, onun
iyi niyetli bir aba gsterdiini unutmamanz ve bu abasndan dolay
karnzdaki kiiye teekkr etmenizdir. Bir baka deyile, karnzdaki
sizin sylediinizi aynen sylemeyi baardnda, hemen arkasndan,
--Evet, teekkr ederim;-- gibi bir ifade kullanabilirsiniz. Tabii bu
teekkr ifadesi bir glmseme, dokunma gibi szsz olarak da ifade
edilebilir
Beinci aama: steinizin ne olduunu dnme ve altrma yapma
u ana kadar, karnzdakine sizi neyin rahatsz ettiini ve bu sz
konusu davran yapt zaman nasl hissettiinizi sylediniz. imdi
sra, karnzdakinden nasl bir isteiniz olduunu sylemeye geldi. Bu
aamada, basit gibi grnmesine ramen, dikkate alnacak baz nemli
ynler vardr. Her eyden nce karnzdakinden nasl bir deiiklik
istiyorsunuz? Bunun iyice bilincine varm durumda msnz?
stemi olduunuz son derece basit bir davran deiikliinden, kiinin
gerek benliini ilgilendiren duygusal ynden ok ykl, zbenlii tehdit
edici bir davrana kadar uzanabilir. Kiiden ne istediinizin gerekten
farknda msnz? Bu isteiniz karnzdakinin yaamnda nasl bir
deiiklik yapacak?
Demek ki, bu aamada iki evre var: Bir tanesi kendi ynnzden ne
istediinizin farknda olmak ve bu isteinizi ak, seik bir biimde
syleyebilecek duruma gelmek: kincisiyse bu isteinizin karnzdakinin
yaam ve kiilii iinde ne anlama gelebilecei hakknda biraz duyarllk
kazanmak; bir baka deyile, sizin istediiniz deiikliin karnzdakine
ne ifade ettiinin iyice farkna varmak!
Ne istediinizin bilincine varp, ayn zamanda bunun karnzdaki iin
ne anlama geldii hakknda bir duyarllk kazandktan sonra, imdi sra,
bu istein karnzdakine yaln ve ak seik bir biimde, sadece zerinde
tartlmak istenen soruna dnk olarak ve yine yalnzca o sorunu
belirterek ifade edilmesine gelmitir. neminden dolay, isterseniz
ifadeyi, bir nc kiinin nnde nceden deneyip, geri-iletim alnz.
Daha nce verilen rnee devam edersek:
A : --Ben konuurken szm kesmeni istemiyorum. Konumana balamadan
nce bana, --szn bitti mi?-- diye sorman istiyorum,--
ifadesi kesin bir dilei ortaya koyar ve br insan byk skntya
sokmadan uygulanabilecek bir ierii vardr.
Altnc aama: steinizin anlaldn denetleme
steinizin ne olduunu ifade ettikten sonra, bu isteinizin anlalp
anlalmadn denetlemeniz gerekir. Onun iin drdnc aamay, baka
bir deyile, sorununuzun anlalp anlalmadn, denetlemelisiniz.
Karnzdakinin istediinizi anlamas, onun bu istei kabul etmi olmas
anlamna gelmez. Karnzdaki isteinizi anlamay baarmsa, bu abay u
veya bu biimde tanmal ve teekkr etmelisiniz.
Yedinci aama: Sorunuzu sorma
Artk bu noktada karnzdaki sizi neyin kzdrdn ve bunu
deitirmesi iin ne istediinizi biliyor. Artk size sorunuzu sorma
kalmtr. Sorunuz ksaca, --stediimi yapacak msn?-- olabilir. Ya da
bu anlama gelen bir baka soru da sorabilirsiniz.
Sekizinci aama: Cevaba karar verme
imdiye kadar, karnzdaki size bir cevap verme olanana sahip
olamad. Sizin sorunuz zerine, artk o cevap vermek durumundadr. Nasl
bir cevap vereceine karar vermeden nce, karnzdakinin bir zaman
sresine gereksinmesi olabilir. Sizin isteinizi olduu gibi kabul
edebilir, tmden reddedebilir ya da ksmen kabul edebilir. Bakarsnz,
bsbtn yeni bir neri getirebilir ya da kzabilir, arabilir de...
Ancak nemli olan onun kendini rahat hissedecei bir karara varmasdr.
Rahat hissetmeyecei bir karar verirse, zamanla alm olduu karardan
farkl davranmaya balar; o zaman da birbirinize karlkl gvenin
sarslmas gibi daha nemli baka trden sorunlar ortaya kabilir. Bu
nedenle, karnzdakinin cevap vermeden nce zaman istemesine itiraz
etmeyiniz, tersine onu tevik ediniz.
Dokuzuncu aama: Soruya cevap verme
Bu aamada her ikinizin de kabul edebilecei bir cevaba ulamak
nemlidir. Bu, pazarla girip, birinizin isteini dierine zorla kabul
ettirmesi demek deildir. Her ikinizin de kabul edebilecei ve rahatsz
olmayaca bir zm bulmak asl amatr.
Sizin sorununuza verilen cevab tartrken, her aamada,
karnzdakinin sylediini doru anlayp anlamadnz kontrol etmeyi
unutmamanz gerekir. Bir anlama noktas bulamyorsanz, etkileime bir
sre ara vermek yararl olur. Daha sonra konumay kaldnz yerden
srdrmek zere bir buluma zaman saptamalsnz.
Onuncu aama: Gzden geirmek iin bir araya gelmek
Belirli bir anlamaya vararak dokuz aamay da baarabilmiseniz, bu
kararnz birka gn uyguladktan sonra, ne hissettiinizi paylamak
zere bir araya gelmelisiniz. Belki de, bu karar iyi niyetle uygulamak
istediiniz halde, kararn sizi rahatsz eden yanlarnn farkna varm
olabilirsiniz. Ya da, daha doyurucu baka bir zm bulmu olabilirsiniz.
Geen zaman iinde ne hissettiinizi gzden geirmek iin bir araya
gelmeniz, her ikinizi de bir zorlama olmadan memnun edecek bir zne
varmanz daha da garanti altna alr.
Sizin iin nemli bir insanla yapc tartmay gerekletirebilmi
olmanz, bu kiiyle ilikinize yeni anlamlar getirebilir. Her eyden nce,
sizi rahatsz eden sorunu her ikinizi de memnun edecek biimde zebilmi
olmanz, nceki gergin duruma oranla, ilikinizde bir rahatlk ve zgrlk
salar. Ayrca aranzdaki nemli bir sorunu yapc bir tutum iinde ele
alabilmi olmanz, birbirinize kar duyduunuz iyi niyet ve gveni
perinler. Btn bunlarn tesinde de, birbirinize eit sz hakk
tandnz, klasik deyimiyle, birbirinize --karlkl sayg--
duyduunuzu kantlar.
BOALMAK
Baz anlar, kzgnlk o dereceye gelmi olabilir ki, insan o anda sadece
kzgnln dile getirmekle ilgilenebilir, nk baka hibir eyi
dnebilecek halde deildir. Bu durumda olan bir insann yukarda
anlatlan trden yapc tartma aamalarn adm adm, soukkanllkla
izlemesini beklemek gereki deildir. Kzgn olan kimse, kzgnln
bastrmaya alarak yapc bir tartmaya girmek istese bile, bu
davrann salkl bir tutum olduu sylenemez. nk, kiinin iindeki
kzgnlk duygusu bastrlamayacak bir iddete ulam olabilir. Bu
iddette bir duyguyu bastrmak zordur, ancak bir --nazik kii-- maskesi
takmakla, kii kzgnln bastrm gibi grnr. Ne var ki, maske takm
bir kiinin yapc bir tartmaya girmesi olanakszdr. Yapc tartma
iin kiilerin gerek olmas, maskelerinden kurtulmu olarak kendi i
benlikleriyle etkileimde bulunmalar zorunludur. Maskeli olarak yapc
tartmaya girimek bir tek sonu dourur: Etkileimde bulunan kiilerin
birbirlerine kar duyduklar gven zayflar.
Gvensizlik duygusunu gelitirecek bir etkileimde bulunmak yerine,
iindeki kzgnl karsndakine gstermek daha salkl bir
davrantr. Kzgnln, fkenin --boalmas--, gerginlii azaltarak,
daha yapc bir tartmaya girme olana hazrlar.
Boalma olay, etkileimde bulunan her iki kii tarafndan da bilinirse,
krc ve ykc etkileri nlenebilir. Onun iin boalma durumunda olan
birey, karsndakine bunun bir boalma olduunu, u ya da bu biimde
batan ifade etmeye zen gstermelidir. Bunu bir jestle ya da bir iki
kelimelik bir szle yapabilir. Uzun zaman birbirlerini tanyan kiiler,
karsndakinin hangi duygusal durumda olduunu hemen anlayabilir; ne var
ki, yakndan tanmayan kiiler iin bu zor olabilir. Ve bu nedenle de,
mantkl dnemeyecek kadar fkeli ya da gergin olan kimsenin, byle bir
duygusal durum iinde olduunu karsndakine, --u anda ok fkeliyim,--
gibi bir ifadeyle belirtmesi, zor olmasna ramen, byk yararlar salar.
Bu bir anlamda, eitim ve benlik disiplini sorunudur; kendini eitebilmi
kii boalma sresince bile elden geldiince --ben dili--ni kullanmaya
abalar. Boalma sresince sulayc --sen dili--ni kullanmak, sonradan
yapc tartma ortamna girmeyi gletirir.
KAYBEDEN YOK YAKLAIMI N AAMALAR
Kzgnlk ve engellenme duygusu, farknda olunan ya da olunmayan
atmalardan kaynaklanr. Sadece ksa sreli duygusal gerginlikleri
deil, uzun sreli atmalar zmek de, yaamn nemli bir parasdr.
Yukarda, kzgnlk ve krgnlk duygularnn ifadesinde ve bir zme
ulamasnda gereken basamaklar inceledik. Aada, uzun sreli
atmalarn zmn inceleyeceiz.
atma deiik nedenlerden kaynaklanabilir ve zmne iki temel tutum
iinde yaklalabilir:
(1) --Ben kazanacam, o kaybedecek;--
(2) --Her ikimizin de sonutan memnun olmas gerekir.--
Birinci yaklama kazanma ve kaybetme, ikinci yaklama kaybeden yok
yaklam adn verelim.
Eer yaklam, --ya kazan ya da kaybet-- tutumu iine yaplyorsa, iki
kiiden biri mutlaka varlan sonutan honut olmayacaktr. Byle bir tutum
iinde en gl olan, en ok srar eden, en hileli davranan ste kar. Bu
durumda --kazanan--, byk bir olaslkla, karsndakinin saygsn,
gvenini ve iyi niyetini --kaybeder--.
--Ya kazan ya da kaybet-- tutumu bu adan incelendiinde, --kardakini
kaybetme pahasna-- tartmann kazanld grlr. --Kardakini
kaybetmek istemiyorsak, nasl bir yol izleyeceiz?-- zlenecek bir yol
vardr ve buna --kaybeden yok-- yaklam ad verilir.
Kaybeden yok yaklam u ekilde iler: Bir atma konusu ortaya
kt zaman, taraflardan her biri sadece kendi isteinin yaplmasna
olanak verecek bir zmde srar edecek yerde, her ikisi de yaratc bir
biimde, iki taraf birden tatmin edecek bir zm yolu bulmaya
alrlar. atmay zebilecek deiik yollar dzenli bir biimde
gzden geirilerek bu gerekletirilebilir. Aada Thomas Gordon'dan
(1970) esinlenerek alt aamal bir --kaybeden yok-- yolu neriyorum.
Birinci aama: atmay tanyn
Sizce sorun nedir? Bu konuda kendinizi nasl hissediyorsunuz? Burada
--ben dili-- kullanmay ve her ikinizi de memnun edecek bir zme ulama
tutumu iinde olduunuzu belirtmeyi ihmal etmeyin.
kinci aama: Birok zm yolu ortaya koyun
Be ya da on dakika gibi belirli bir zaman sresi iinde aklnza gelen
areleri, iyi ya da kt, mmkn ya da deil gibi szgelerden geirmeden,
olduu gibi ortaya koyun. Bu aamadaki asl ama, sorunla ilgili
olabildii kadar ok sayda zm yolunu bir liste halinde ifade
edebilecek duruma gelmenizdir. Kiiler kafalarndakini hibir szgece tabi
tutmadan, olduu gibi dkmelidirler.
nc aama: zm yollarn deerlendirin
Bu aamada her zm yolunu deerlendirerek, bu zm yollarnn her
birinin ne kadar tatmin ettiini tartacaksnz. Bu evrede kiilerin
drste dncelerini ifade etmeleri nemlidir. Bir zm tarzn
istemedii halde karsndaki memnun olsun diye kabul etmek, iki kiinin
arasndaki ilikinin sal bakmndan sakncaldr.
Drdnc aama: En iyi zmde anlan
u ana dek btn seenekleri gzden geirmi bulunuyorsunuz. imdi her
ikinizi de en ok tatmin eden zmde karar klmann zamandr. Bu karara
ulatktan sonra, zmn ne anlama geldii bir kez daha her iki kii
tarafndan ifade edilir. Bu zm denemeye koyma arzusu her iki tarafa
belirtildikten sonra, sra bundan sonraki aamaya gelir.
Beinci aama: zm uygulamaya koyun
Bu evrede zmn ayrntlarn konumaya balarsnz. Burada
ayrntlardan kastedilen, zm uygulanmaya konduunda, her iki tarafa ne
gibi uyarlamalar ve ayarlamalar yaplmas gerektiinin konuulmasdr.
zm bir planlamay gerektiriyorsa, bu plan yapmann zaman imdidir.
nemli olan, plan yapld zaman her iki tarafn da bu plan ayn biimde
anlamasdr. Eer zm bir para miktarn ieriyorsa, parann miktarn
ak seik ekilde belirtmenin sras yine bu aamadr. Burada zerinde
durulmas gereken nokta, zmn uygulanmaya geebilmesi iin gerekli
ilemlerin her iki kii tarafndan anlalm olmasdr.
Altnc aama: zm gzden geirin
Bir zmn gerekten uygulanabilir ya da uygulanamaz olduunu denemeden
anlamak zordur. zm bir sre uyguladktan sonra, gzden geirmek zere
bir araya gelmekte byk yarar vardr. Byle bir gzden geirmeden sonra,
zm tarznda baz deiiklikler nerilebilir. Hatta yle bir durum
olabilir ki, zm her ikiniz de tatmin edici bulmayp, sorunu yeniden
gzden geirmek gereini duyabilirsiniz. nemli olan, sorunun altnda
ezilmek yerine, her ikinizi de honut edecek bir zme ulancaya kadar
yaratc bir biimde sorunla uramaktr.
SZN KISASI
ster aile ilikileri, ister i ilikileri erevesinde olsun, uzun sre
birlikte olan iki kiinin aralarnda srtme ve atmalarn kmas
doaldr. Doal olmayan, bu atmalarn ilikiyi bozmas ve
ypratmasdr. Ykc tartma kkten beri evrede grerek
renegeldiimiz ve ou kimselerde kkl bir alkanlk halinde yerlemi
bir davran biimidir. Aralarnda kan sorunlar, bireyler bu tr
yaklamla ele aldklarnda, elde edilen sonu genellikle olumsuzdur.
Yapc tartma ve iyi niyet, karlkl gven ve eit sz hakk ortamnda
gerekleebilir. Byle bir ortam uzlamaya varabilmek iin zorunlu, ne var
ki, yeterli deildir; yapc tartma tutumunu uygulayabilmesi iin,
bireyin kendini bilinli olarak eitmesi gerekir.
:::::::::::::::::
9
letiim ve Toplum
nsan ancak ilikileri iinde varolabilen bir yaratk olduundan,
insanlarn dnebilme, dndn karsndakine anlatabilme yetenei,
toplumsal yaamn temelini oluturur. nsanolunun dnce ve duygu
alveriini kstlamak ya da geniletmek onun yaam biimini deitirir.
amz bu tr bir deiime, bu alveriin genilemesine tank oluyor. Bu
deiim, simgelerin ve mesajlarn youn bir biimde retilmesinden ve
geni bir alana yaylabilmesinden kaynaklanmaktadr. letiim
teknolojisindeki gelimeler kadar hibir teknolojik bulu yaam biimini,
bireylerin bilinlenmesini ve toplumsal davranlarn etkilememitir.
Amerikal Kitle letiim uzman Thayer, konuyu yle zetler:
--Azdan aza hikayeciler araclyla, bir kuaktan dierine
aktarlan bilgi, yaznn icat edilmesiyle kitaplar araclyla
aktarlmaya balad. Matbaann icad ve okur yazarln yaygnlamas,
bugnk karmak sanayi toplumunun tabann oluturan bilgi alveriinin
ortaya kmasn salamtr. Bugn, uzaydaki uydular araclyla,
dnyann her yerinin birbirine baland bir ada yayoruz; herhangi
bir lkedeki olay, dakikalarla saylabilecek zaman sresi iinde, btn
dnya renebilmektedir.
Toplumun modernlemesi, karmaklamas orannda, insan ilikilerinin
saysnda bir artma olmutur; bir gn iinde yzlerce ilikiden oluan bir
ilikiler a iinde yayoruz. Byk bir kentte, bir kiinin gnde
ortalama bin be yz kadar mesaj ald, bir baka ifadeyle, gnde
ortalama bin be yz kez bir kimse ya da kimseler tarafndan dikkati
ekildii, bir eyler yapmas istendii, olumlu ya da olumsuz
eletirildii, gldrld, dndrld hesaplanmtr.--
Sanayi ncesi toplumlarda, ancak fiziksel gle ulalabilen kimselerle
iletiim kurabilirdi. Yrme mesafesinde oturan mahalledeki kiiler, ayn
kasabada oturan yaknlar, akrabalar, dostlar, komular en youn iliki
kurulan kimselerdi. letiim aralarnn gelimesi, iliki evresini ok
geniletmi bulunuyor. Artk kasaba, kent ya da lke snrlarn aan
arkadalklar ve dostluklar kurulabiliyor.
Ayn binada oturan komunun annesinin ld bilinmeyebilir, ne var ki,
Amerikal bir mzisyenin geirdii trafik kazasndan haberdar olunur.
lkel yerleim toplumlarnda --mahalleli olma-- byk nem tard.
Mahallesinin namusunu, erefini korumak iin dvldn duymusunuzdur.
Bugn kentin, hatta yurdun birok yerlerine dalm kimselerin
oluturduu derneklerin, kurulularn yesi olmak, iki insan
yaklatrabilmekte ya da uzaklatrabilmektedir. Ayn mahallede oturmann,
artk pek anlam kalmam gibidir.
Acaba iletiim olanaklarndaki bu art, geici bir zellie mi, yoksa
srekli bir deiime mi iaret ediyor? Gelecein oku adl kitabyla n
yapan Amerikal sosyolog Alvin Toffler, zaman boyutu iinde bilimsel ve
teknolojik geliimin hzn incelemitir (Toffler, 1970). Toffler,
insanlarn dnya yznde varoluunu kantlayan belgelerin elli bin yl
ncesine kadar gittiini syler. Her biri altm iki yl olan bir yaam
birimi kabul edilirse, bu elli bin yllk sre sekiz yz yaam birimiyle
ifade edilebilr. Bu sekiz yz yaam biriminin en sonuncusu iinde meydana
gelen bilimsel ve teknik deiiklikler, icatlar, keifler, kendinden
nceki btn yaam birimlerinde meydana gelen deiikliklere denktir.
nsanlk alt yz elli yaam birimi boyunca maaralarda yaam, yalnz
son yetmi birim boyunca yazy kullanr hale gelmitir. Basm makineleri,
ancak son alt birim iinde kullanlmtr. Elektrik motoru, son iki yaam
birimi boyunca kullanlmaktadr.
nsanlk, ancak sekiz yznc yaam biriminde ilk kez tarmdan daha ok
sanayiye arlk veren bir toplum kurmutur. nceleri, nfusunun yzde
yetmi ya da sekseni tarmla urat zaman ancak doyabilen uluslar,
imdi, nfusunun ancak yzde on beini tarm sektrne ayryor; nfusun
geri kalan yzde seksen bei endstri, ticaret, eitim ve ynetimle
urat halde, beslenme konusunda herhangi bir sorun kmyor. Bylece
insanlar, doal gereksinimlerini karlamak iin, btn gnlerini bedensel
almaya ayrma zorunluundan artk kurtulmu ve ticaret, endstri,
eitim, sanat ve bilimle urama olana bulabilmilerdir. Bu ura
alanlarndaki ilerlemeler, iletiim olanaklarn gelitirmi, iletiim
ara ve gerelerindeki gelimeler de bilim, eitim, sanat ve ticaret
alanlarndaki etkililiin snrlarn bytmtr. letiim
olanaklarndaki bu geliim, en belirgin olarak kitle iletiiminde kendini
gstermi ve toplumsal yaama yepyeni boyutlar eklemitir. imdi kiiler
aras iletiimle, kitle iletiimi arasndaki farklara ksaca bir gz
atalm.
KLER ARASI LETM VE KTLE LETM
Kiiler aras iletiim, kiilerin (kaynak ve hedef birimlerin) yz yze
karlkl konutuklar durumlarda olur. Kitle iletiiminde kaynak ve
hedef birimler kar karya gelmezler; gazeteler, dergiler, film, radyo
ve televizyon kitle iletiiminin kanallarn olutururlar ve bu kanallar
araclyla bir tek kaynak ok sayda hedefe geni bir alan ve zaman
iinde ulaabilir. Yukarda belirtilenlerin dnda, kitle iletiimi,
geri-iletim, iletiim ortam, ulam snrlamas ve etki ynlerinden,
kiiler aras iletiimden farkllklar gsterir.
Geri-iletim
Kiilerin yz yze yaptklar konumalarda geri-iletim dorudan ve
annda vardr: Kardakinin sylediklerinden, yz ifadesinden, sesinin
tonundan, bedeninin duruundan, sylediklerimize nasl bir tepkide
bulunduu anlalr. Ne var ki, kitle iletiiminde geri-iletim dolayl ve
gecikmeli olarak vardr; baz durumlardaysa hi yoktur. Gazete ya da
dergide yazs yaynlanan yazar, televizyondan konumas sunulan
konumac, ancak kendisine gelen mektuplar, telefonlar ya da benzeri
mesajlarla tepki alabilir. Filim yapcs, filim eletirmenlerinin
yorumlar kadar, filmine gelen seyirci saysn da bir geri-iletim olarak
deerlendirebilir. Bir baka deyile, kiiler aras iletiimde ift ynl
olma zorunluu vardr, kitle iletiiminde bu zorunluk yoktur; sadece
iletim olarak, tek ynl kalabilir.
letiim ortam
Kiiler aras iletiimde iletiim ortam, yakn ilikilerin ortaya
kabilecei zel, mahrem durumlardan, olduka yaplam resmi durumlara
kadar geni bir yelpaze iinde deiiklik gsterebilir. rnek olarak, iki
sevgilinin baa baa kalabilecei samimi bir ortamla, iki resmi kurulu
arasndaki i grmelerinin yapld biimsel ortam verilebilir. Kitle
iletiiminde, iletiim ortam ynnden bu denli eitlilik yoktur;
iletiim ancak yaplam ve kurallar belirgin olan biimsel ortamlarda
oluabilir. Bu nedenle, yazar ya da televizyon sunucusu, evde eiyle
konuurken kelimeleri nasl kulland konusunda pek titizlik
gstermezken, yazd yazda ya da televizyondaki sunu konumasnda,
dikkatli olmak zorunluunu duyar.
Ulam snrlamas
Kiiler aras iletiimle ulalabilecek insanlarn says snrl olduu
halde, kitle iletiimiyle ulalabilenlerin says hemen hemen
snrszdr. Gazete, dergi, film, radyo ve televizyon araclyla
ulalabilecek okur ya da dinleyici saysnn st snrn teknik
olanaklar saptar; bu olanaklar da, amz iletiim teknolojisi
erevesinde geni kapasitelere ulamtr. Sylediimiz sz bir odaya ya
da bir alana toplam snrl sayda kimseler duyabildii halde, radyo ve
televizyon araclyla, rnein, btn dnyadaki insanlara duyurabilme
olanamz vardr.
Etki
letiim alannda yaplan aratrmalar, kiiler aras iletiimin
tutumlarn deitirilmesinde, kitle iletiiminin ise bilgi aktarlmasnda
daha etkili olduunu ortaya karmtr (Rogers, 1973). Bir baka deyile,
yeni tutumlarn olumasnda ya da eski tutumlarn deimesinde yz yze
yaplan konumalar; bilgi aktarmnn ar bast eitim kurumlarndaysa
kitle iletiimi, daha etkili olur.
Toplumumuz byk bir hzla deiiyor. Trkiye'nin toplumsal deimesinde
kitle iletiimi kukusuz nemli bir yer tutar. Gazetelerin, dergilerin,
radyo ve televizyonun Trk toplumunu ne ynde ve ne lde etkilediini
aratrmak ve tartmak, temelde kiiler aras iletiimi kendine konu
edinmi bu kitabn kapsamn aar. Bu nedenle kitle iletiiminin
sosyo-kltrel deime ve toplumsal kalknmayla ilikilerine genel
hatlaryla ve ksaca deinmekle yetineceiz.
KTLE LETM VE SOSYAL KLTREL DEME
--Kitle iletiiminin toplumun deimesine katks var mdr?-- --Kitle
iletiimi toplumu ve kltr hangi ynde etkiliyor?-- gibi sorulara ak
seik cevap vermek sanldndan daha zordur. Toplumun deimesinden,
--bireylerin dnce ve duygularn belirli bir ynde deitirme--
anlalyorsa, birinci sorunun cevab hem --Evet-- hem de --Hayr--
olabilir. Sz konusu toplumdan iletiim kaynaklarn denetleyen kiiler ve
kurumlar, o belirli yndeki deiime taraftarlarsa ve bu amala
yaynlarn srdrrlerse, zaman iinde toplumda istenilen ynde bir
deime ortaya kabilir. Ortaya kabilir diyorum, nk, toplumun
belirli ynde deimesini, sadece kitle iletiimi belirlemez; siyasal,
askeri, ekonomik birok enin oluturduu karmak etkenler, bir ulusun
siyasal ideolojisini, ekonomik yaklamn, eitim anlayn biimler.
Eer toplum deimesi, belirli bir yn dnlmeden, --sadece deiim--
olarak anlalyorsa, o zaman, yukardaki sorulan ilk soruya daha rahat
bir biimde --Evet;-- denebilir. nk, kitle iletiiminin getirdii
yaygn etkileim, u ya da bu ynde, mutlaka bir --deiim-- getirir.
Kitle iletiimi, iinde yer ald toplumun; sosyal, ekonomik ve siyasal
yapsndan soyutlanarak incelenemez. rnein, gelimi bir sanayi
toplumunda yer alan kitle iletiimi ile, gelimemi ya da gelimekte olan
bir toplumdaki kitle iletiimi arasnda, birok ynden byk farklar
vardr. Toplumun ekonomik geliiminin yan sra, o toplumun ynetim biimi
de (demokratik, totaliter, sosyalist ya da faist askeri cunta gibi) kitle
iletiiminin ileyi biimini belirler. Gz nne alnmas gereken bir
dier etken de, kitle iletiim kaynaklarn kimlerin ynettiidir; devlet
ynetiyorsa baka, ticari amalarla zel giriim ynetiyorsa baka trl
etkililik gsterir. rnein, ikisi de sanayi ynnden gelimi olan ABD ve
Sovyetler Birlii'nde kitle iletiimi farkl biimlerde ynetilir: lkinde
posta dnda telefon ve telgraf da dahil olmak zere gazete, dergi, radyo
ve televizyon gibi tm kitle iletiim kaynaklar ve aralar zel
irketlerin, ikincisindeyse devletin ynetimindedir. Trkiye bu konuda
Avrupa devletlerinin izledii yolu semitir; gazete ve dergiler zel
kurululara, posta, telgraf, telefon, radyo ve televizyon devlet
ynetimine braklmtr.
Kitle iletiimi Cumhuriyet dneminde toplumsal ve siyasal yaamda nemli
bir yer tutmutur. Osmanl mparatorluu'nun son yllarnda aydnlar
arasnda dnsel dzeyde kalan sosyal reformlar, Cumhuriyet'in
kurulmasyla uygulanmaya konmu ve kitle iletiimi, gerekletirilen
sosyal reformlarn yaygnlatrlmas amacyla bilinli bir biimde
kullanlmtr. Cumhuriyet kurulduktan ksa bir sre sonra hkmet dil
konusuna eilme gereini duymu, Trkiye Byk Millet Meclisi Kasm
1928'de yeni Trk Alfabesi'ni kabul etmitir. Daha sonra, Trk dilini
Arapa ve Farsa'nn etkisinden kurtarmak iin dilde arlatrma akm
balatlm, bu konudaki aratrma ve uygulamalar yrtmek zere Temmuz
1932'de Trk Dil Kurumu kurulmutur. Uzun bir sre devletin ynetimindeki
yayn faaliyetlerinin, rnein ders kitaplarnda, radyo ve televizyon
konumalarnda kullanlan szcklerin --Ar Trke-- olmasna zen
gsterilmitir. Bylece hem daha sade bir Trke yaratlmaya allm,
hem de --Bat--ya almak isteyen bir lke olarak --Dou--nun etkisini
tayan kelimelerden kurtulmak amalanmtr.
Kitle iletiiminin etkisi toplumumuzda okur yazar saysndaki oala
paralel olarak artm, bugn artk gazete ve dergi geni bir halk
kitlesinin gnlk yaamna girmitir. Zamanla Cumhuriyet hkmetleri
belirli bir plan erevesinde nce radyoyu daha sonra da televizyonu lke
apnda yaygnlatrmlardr. ok partili demokratik ynetim biimini
kabul eden Trk toplumu, basn zgrl konusunda youn bir mcadeleden
baaryla kmtr. Trk devletinin adalama, zgrlk demokrasi
iinde kalknma ve modernleme temel ilkeleri bugn geerliini ve
gncelliini koruyan ilkelerdir ve Trk kamuoyu bu ilkelerin uygulanmasna
dnk konulara duyarldr.
Yukarda ana hatlaryla sz edilen sosyal reformlardan biri de Trk
kadnnn toplumdaki yeriyle ilgilidir. Medeni kanunun kmasyla kadnlar
yasa nnde erkeklerle eit haklara sahip olmu; eitim kurumlarna
girerek, deiik mesleklerde --hayatn kazanma-- olanana kavumutur.
Ne var ki, yasal deimeler hzl bir biimde gerekletirilebildii
halde, toplumsal normlar ve deerler o denli abuk deimez. nk sosyal
idoller, sosyal deerler ve beklentilere bal olarak toplumsal yaamn
nemli elerinden birini olutururlar. Bir baka deyile, bir sosyal
deer ve buna bal olarak yeni bir sosyal rol oluturmadan, birey eski
deer ve rolleri brakamaz; yoksa benlik bilincinde belirsizlik ortaya
kar, --Ben kimim?-- sorusuna yant veremez duruma der. Trkiye gibi
toplumsal deime ve kalknma sreci iinde bulunan toplumlarda, kitle
iletiimi bireye yeni sosyal deerlerlerle rolleri retmede ve
pekitirmede etkili bir ara olarak kullanlabilir.
Her toplum, kadn ve erkein sosyal rollerini farkllatrmtr. Bir
kadn nasl davranmaldr? Bir erkek ne zaman --erkeke-- davranm olur?
Bunlar her toplumda geerlii olan sorunlardr. Farknda olmadan her Trk,
yaam boyunca --Kadn nasl davranmaldr?-- --Erkek nasl
davranmaldr?-- sorularnn yantlarn renmitir. Bunun yaratt
beklentiler ou kez bilinli deildir. Refik Erduran'n toplumumuzda
cinsiyete dayal rollerle ilikili aadaki yazs, cinsiyete bal
sosyal rollerin ou kez farknda olmadmz baz ynlerini sergiliyor.
--yle bir haber bal grseniz ne dersiniz?
--Polis 26 Babo Erkek Toplad.--
Bunu yazann erkeklerle kpekleri kartrdn dnrsnz deil mi?
nk insann tasmalanmas gerekmez ki, baboluundan sz edilebilsin.
Ancak sahipsiz kpekler --babo-- olur ve kuduz yaylmasn diye
--toplanr--.
Gelelim geenlerde en byk gazetelerimizin birinin birinci sayfasnda
kocaman renkli fotoraflar ve iri harflerle u balk yaymlanabildi:
--POLS BR GECEDE 26 BAIBO KIZ TOPLADl--
Buradaki kz szc ya kk dii vatanda anlamnda kullanlmyor.
Resimlerde grld gibi, --toplanan-- vatandalarn ou yetikin
kiiler. Yani gzaltna alnmalarnn nedeni yalarnn kkl deil,
diilikleri.
Haberde belirtildiine gre, son zamanlarda evlerinden kaan kadnlar ve
ev kzlar oalm. Bunlar caddelerde babo dolarken stanbul polisi
tarafndan --yakalanmakta--ymlar...
Ben byle eyleri okurken gzlerime inanamyorum, bir kabusta binlerce
yl ncesinin bir kle toplumuna dm gibi oluyorum.
--Ev kzlar-- ne demektir? Uygar bir toplumsak kz ve erkek btn
genlerimizin evi olmas gerekmez mi? Yaplan ayrma gre ev kzlarnn
kart nedir? Yurdumuzda maara kzlar, da kzlar, bayr kzlar falan
m var?
Sonra, kadnlarn kzlarn evden kamas ve yakalanmas nedir? Hayvanlar
ve sulu insanlar yakalanr. Mahpus ya da bal olmayan kii de kamaz
zaten, bir yerden bir yere gider.
Dii vatandalarmza insann biraz altnda yaratklar gzyle
baktmz gnlk konumalarmzdan da bellidir. Siz hibir erkein
bakasnn karsna katn duydunuz mu? Ama erkeklerimizin karlar
baka erkeklere kaarlar.
Sahipli hayvana benzeti, kimi zaman bsbtn aa kar
deyimlerimizde. Kocaya --verilen-- kza --ban baladk-- deriz. Yasak
uygulamalarn sorumluluunu bylece bir erkee aktaran ana baba rahat bir
nefes alrlar.
Gazete resimlerindeki kzlarn yzlerinde tyler rpertici bir isyan
vard. Acaba onlar m babo, yoksa insan duygularn hie sayan kafalar
m tn tn?..--
Cinsiyete bal rollerin getirmi olduu bir deer sisteminden sz
edilebilir. rnein, toplumumuzda --erkek gibi kadn-- sz bir vg
olduu halde, --kadn gibi erkek-- bir svg ifade eder.
Cumhuriyet dneminde gerekletirilen sosyal reformlar sayesinde
ekononk zgrln elde eden kadn, sadece erkee hizmet iin, onu
memnun etmek nedeniyle yaratlm bir varlk olduu anlayn artk kabul
etmez. Yasal ve ekonomik zgrln kazanan kadnlar, toplumun kendisine
empoze etmi olduu geleneksel sosyal rollerin ve beklentilerin dna
kma abas gsteriyor. Geleneksel kltr iinde Trk kadnndan
beklenenlerin ne olduunu Aysel'in hikayesinden reniyoruz. Aysel, Adalet
Aaolu'nun lmeye Yatmak adl romannn kahramandr.
--Kardeim Semiha, sana nasl anlatsam bilmem. Ulu Atamzn bize at
yolda medeni bir alem. Btn herkes kz demeden, erkek demeden orta yere
kp ikier ikier birbirlerine sarldlar, dndler. Bizim orda
msamerede oynadmz oyunlardan ok daha samimi. Sen ne dnrsn
bilmem, ama bence, ben ok uygar buldum. Dndar retmenin o kadar
abalayp da bize zorla yaptrd bir iin byle artk tabii bir ey
oluu ok houma gitti. Fakat enitem, yanmza gelip de beni birlikte
dans etmeye aran krmz sal bir olan azarlaynca ok utandm. Ne
olsa enitem de benim yanlarnda emanet olduumu dnyor. Eve dnnce
teyzeme, --babasnn bana pezevenk demesini istemem tabii-- dediini
duydum, ki o da hakldr bir bakma. Ancak sen de bilirsin ki, biz
kendimizi bildikten sonra ne olacak deil mi?
...
--Bu yl Trke retmenimiz Sabiha hanm ok seviyorum. Galiba o da
beni seviyor. Fakat tarih retmenimiz Nihal hanmdan ok korkuyorum. ok
sert ve benim ok irkin giyindiimi sylyor: Salarm garpl bir kz
gibi kestirmemi, alagarson yaptrmam istiyor. Fakat babam, bunu duymak
bile istemez...--
--...Ulu nderimiz demi ki, --Bu dnyada ne varsa, kadnn eseridir.--
Acaba Ulus Alan'ndaki ve Gven Park'ndaki heykelleri kadnlar m yapm?
Bunu daha renemedim.--
--... Annem san ondle yaptrd. Fakat babam daha bartsn
kartmyor...--
--Emin Efendi'nin byk olu, Aysel'i grmeye gelmedi. Onun yerine kk
olu Ertrk gelip Salim Efendiye bir pusula verdi: --Kerimenizin
kyllerimizden Ali olanla gizli mnasebet kurmu olduu renilmi
bulunduundan... Salim efendinin Hsng-zel'de tuttuu drt kiilik
odadan o akam ykselen iniltiler neredeyse Hiroima'daki iniltileri,
alamalar geti. Kocasnn zoruyla Fitnat hanm, kzn ok sktrd.
Hibir ey renemedi. Hamamda gvdesini inceden inceye gzden geirdi. El
deip demediini kefe alt. Bu kz bana gelen felaketin hi mi hi
farknda deildi? Babasndan u yanda onca dayak yedi de bir alamad.
Sanki stne geici bir ey ullanmt: Syrlp gidecei zaman
bekliyordu. Kznn yerine Fitnat hanm bol bol alad. Kendine
retildii ve kendine ve yapld biimde kzna duyduu sevgiyi iine
gmd. --Krk ylda bir gezme, o da burnumdan geldi. Kaplcaya rezil
olduk. --Kzmn ad kt...-- deyip deyip alyordu. Artk kim bilir
baka daha nelere alyordu. Adlandramad ince derin szlar...--
...
--Alain'in yle byk bir doallkla kendini kucaklayvermesi Aysel'i
hi irkiltmedi. Tek dnce: Alain'le arkada olmam ne gzel. Gzleri
kollarn, bacaklarn yemiyordu. Gzleri, --Sen bir ey anlamazsn-- da
demiyordu. Alain oysa, henz yirmi yanda. Neden sanki tekiler, kendi
lkesinin genleri de byle deillerdl? Acaba neden Aydn, Alain gibi
olamyordu? rnein, bir Tan Olay'n karlkl oturup sakin sakin, btn
dorular ve yanllar tarta bie deerlendirmeleri, birbirini bylece
oaltmalar iin ne eksikti? Eksik olanlar ortaya karmak ve
deerlendirmek iin neden ille yabanc bir lkede bulunmak gerekiyordu.
Mantk kitaplarnda onlar da dnme yntemlerini, doruyu saptama
yntemlerini renmilerdi...--
KTLE LETM VE TOPLUMSAL KALKINMA
Dnya lkelerinde Toplumsal Kalknma
Toplumsal kalknma, gnmz uluslarnn en belirgin ortak amacn
oluturur. Birok corafi blgede, deiik ynetim iinde, farkl
rklardan ve dinlerden olumu uluslar, ekonomik ve sosyal gelimeyi en
hzl biimde gerekletirmek uras iindedirler. Dnya uluslarndan
--gelimiler-- ve --gelimekte olanlar-- biiminde sz etmek, ekonomi ve
sosyoloji alanlarnda alkanlk haline gelmitir. Gelimi lkeler, u ya
da bu biimde sanayi devrimini geirmiler, gelimemi lkelerse byle bir
olguyu yaamamlardr.
Bat Avrupa'da sanayi devriminin yolu Rnesans'la balayan ortamdan
geer; bu ortam iinde siyasal inanlarn ifade zgrl olumu, okur
yazar oran ve eitimin nitelii ykselmi, ticaret ve sermaye art
gereklemitir. Bilim ve teknoloji byle bir ortam iinde nem kazanm,
icatlar ve keifler birbirini izlemitir. Avrupa'dan Kuzey Amerika'ya g
eden Avrupallar sanayi devrimini bu lkeye getirmilerdir. Daha sonra
Japonya ve Sovyet Rusya kendi sanayi devrimlerini gerekletirmilerdir.
Dnyann te ikisini oluturan uluslar imdi sanayi devriminin dnda
kalm olmann kaybn gidermek zere youn bir kalknma hamlesi iine
girmilerdir. Bu uluslarn ou neden daha nce bir kalknma abasna
girmemilerdir? Neden imdi toplumsal kalknma uluslarn en nemli
sorunlarndan biri olmutur?
letiim ve ulam olanaklarndaki gelime, nedenlerden biridir.
Uluslarn ynetici ve aydnlar, iletiim ve ulam olanaklarnn
gelimesi sonucu, kalknm lkelerle youn bir ilikiye girebildiler.
Radyo, telefon, televizyon teknolojisindeki gelimelerin yan sra, ulam
alannda kendini gsteren kolaylklar, gelimi lkelerin yaam
biimlerini gzler nne sermitir. Ynetici ve aydn kolayca gidip
grebildii modern toplum yaamndan etkilenirken, kendi lkesindeki
yurtta da, benzeri bir sre iinde yaplan yollar sayesinde kyden kente
kolayca gelmeye ve kent yaamn grp renmeye balamtr.
Dier bir neden de, bloklaan dnya siyasal ortamnda her bir blokun
kendine yanda bulma abasdr; bulduu yandalarn ekonomik ynden
glendirecek blok ii ticari ve kltrel balarn artmas, karlkl
bamlln olumas lider durumunda olan devletin glenmesi demektir.
Gelimi lkelerin oluturduklar bloklar gelimemilere kalknmalarnda
yardm edecek bilimsel ve teknolojik kapasiteye erimilerdir.
Sanayilemeyi yaratabilecek byle bir bilimsel ve teknolojik gcn
kendilerinde olmas, lider devletlerin yarmasn kamlamtr.
Uluslarn iinde ve dnda oluan koullar kalknmay, bylece amzn
en yaygn toplumsal olgusu durumuna sokmutur.
Kalknmann Temel elerinden Biri Olarak letiim
Geleneksel kltr yaps iinde yaayan bir kye giren ufak bir
transistrl radyo, dnyaya alm bir penceredir ve ky dnyayla
etkileim haline getirir. Kye giren ilk radyo, sahibine sosyal itibar
kazandrr, d dnyadan gelen haberleri onun araclyla duyabileceini
anlayan kyl, radyo sahibinin evine kolaylkla gidebilmek, haberleri ve
deiik programlar dinleyebilmek iin o kiiyle iyi geinmeye dikkat
eder. Belki oumuz kye gelen ilk radyoya kyllerin tepkisini
grememiizdir, ne var ki, lkemizde televizyon henz enderken kahvelere
halkn yln, televizyonu olan evlere zel program geceleri
misafirlerin geliini hatrlayabiliriz.
Kye giren her radyo, alnan her televizyon, okunan her gazete ve dergi,
toplumu daha geni bir dnyayla iliki iine sokar ve toplumun geleneksel
yaam ve dnya anlayn etkilemeye balar. Ekonomik kalknmann
gerekleebilmesi iin geleneksel kltr iinde yetimi bireylerin
dn ve davran biimlerinde temel deimelerin yer almas gerekir.
Toplumsal kalknma konusunda inceleme yapan iletiim uzman John Condliff
aratrmalar sonucunda vard kany yle dile getirir:
--Beklentilerde meydana gelen, ykselme dorudan doruya ekonomik
kalknmaya gtrmez, bu beklentilerin ekonomik gdlenmeye dntrlmesi
gerekir. Gdlenme, deerlerde bir deiiklik anlamna gelir. Kz ve erkek
ocuun eitimi iin gerekli zveriyi gstermeye hazr deilse, o lkede
ekonomik kalknma kolay kolay gerekleemez. Kalknmann olabilmesi iin,
toplumdaki bireylerin, eitimi ve refah, gsterili ve masrafl dn
greneklerinden ve hibir ey yapmadan bo oturmaktan daha stn tutmalar
gerekir.-- (Schramm, 1964).
Daha nce ifade edildii gibi, sosyal deerler ve sosyal roller
deimeye diren gsterirler; bu nedenle, toplumsal kalknma ar
gerekleen bir sosyo-ekonomik sretir.
letiim sosyolojisi alannda almalaryla tannan Frederick Harbison,
yetmi be lkenin kalknma abalarn inceledikten sonra, aadaki
yargy dile getirir:
--Bir ulusun ilerlemesi her eyden nce o ulusun bireylerinin
gelimesine baldr. Bireylerinin potansiyelini gelitirmeyen ve onlarn
evkini kamlamayan bir ulus ekonomik, siyasal ya da kltrel hibir
ynde kalknmay gerekletiremez. Gelimemi lkelerin ounun temel
sorunu doal kaynaklarnn ktl deil, insan kaynaklarnn ktldr.
Bu yzden gelimek isteyen uluslar nce insan kaynaklarn gelitirmeye ve
deerlendirmeye ynelmelidirler. Bir baka deyile nce eitim dzenlerini
gelitirmeli ve bireylerine kalknmada yararl beceriler
verebilmelidirler. Bir ulusun yelerinin umutlu oluu, ruhsal ve bedensel
ynden salkl oluu, toplumsal kalknmann nde gelen
koullarndandr.-- (Schramm, 1964).
Harbison'un nem verdii insan potansiyelini gelitirme urasyla,
eitim ve iletiim arasndaki ban daha fazla aklama gerektirmeyecek
kadar belirgin olduu kansndaym. Bylece iletiim, toplumsal
kalknmann temelinde nemli bir yere oturtulmu olur. Toplumsal kalknma
srecinin balam olduu toplumlardaki bireyler, farknda olmadan,
yaamlarnda baz varsaymlar uygulamaya balamlardr. Bu
varsaymlardan bazlar, geleneksel kltrn sosyal inanlarna ters
debilir; ne varki, zaman modernlemenin ve gelimenin lehinde almaya
balamtr artk. Aadakileri, bu varsaymlara rnek olarak
gsterebiliriz:
Bilgili olmak cahil olmaktan daha iyidir. sterse herkes bilgili
olabilir.
Salkl olmak ve salkl bir yaam srdrebilmek mmkndr; hastalk
insan kaderinin bir paras deildir.
A kalmamak insann elindedir; iyi ve deiik gda alarak dengeli bir
beden gelitirmek olana herkese aktr.
Rahat koullar iinde yaamak, yoksul olmaktan daha iyidir; yoksulluun
vlecek bir yan yoktur.
Ulusun ynetimine etkili bir biimde katlmak, ynetimi pasif bir
seyirci olarak izlemekten daha iyidir.
Bu ve benzeri varsaymlar, kiinin gnlk yaam iinde biimlenir,
anlamlanr ve zihninde kk salar. Zamanla bu varsaymlar gelien yeni
toplumun sosyal inanlarn olutururlar.
KTLE LETMNN TEMEL LEV
ster sanayilemi toplumda, isterse henz gelimeye yeni balam
lkelerde incelensin, kitle iletiiminin temel ilevi vardr. Ne var
ki, sanayilemi toplumlarda kitle iletiimi bu ilevlerini daha karmak
bir dzen iinde yerine getirirken, gelimesine yeni balayan toplumlarda
daha basit ve kk apta gerekletirir; deien iletiimin karmaklk
derecesi ve daha baka boyutlarn ie karmasdr. Bu temel ilevler
unlardr:
1. Haberci ilevi: Kitle iletiimi, dnda olan olaylar kadar, iinde
olan olaylardan da toplumu --haberdar-- eder, bilgi verir. Bu ilev
araclyla gelien toplumlarda kentli kylye, kyl de kentliye ilgi
duymaya balar; kentli toplumsal kalknmann gerekletirilebilmesi iin
kylnn alma koullarnn modernletirilmesinin zorunlu olduunu,
kyl de --insan gibi yaayabilmek-- iin kentlinin sahip olduu yol, su
ve elektrik gibi olanaklara kavumas gerektiini kavramaya balar. Daha
nce devletin varln sadece vergi memuru ve jandarmann uramasyla
anlayan kyl, siyasal yaamla imdi etkili olarak ilgilenmeye balar.
Artk vergi memuru ve jandarmann yan sra retmenler, ziraat
teknisyenleri, yol yapmclar ve su ileri grevlileriyle de devlet
varln kyde gstermeye balar.
Uluslararas alanda da, gelien lkeler kendi karlarn gl
devletler karsnda daha iyi koruyabilmek iin, nc Dnya Devletleri
gibi topluluklar oluturmaya balarlar. Bylece, daha nce birer seyirci
durumunda olan devletlerin yerini, dnya siyasal yaamna etkili bir
biimde giren devletler alr. Bir baka deyile, gelimekte olan lkenin
i ve d ufuklar genilemitir ve kitle iletiimi, byyen
--ufuklardan-- haber getirme ve oralara haber gtrme ilevini, daha youn
biimde stlenmitir.
2. Ynetime katlma ilevi: Halkn desteine dayanmayan kalknma
abalar baarl olamaz. Bu nedenle, nemli kararlarda halkn destei
salanmaldr; bu destei salamann en uygun yolu da alnan kararlara
halkn katlmasdr. Daha nce de deinildii gibi, modernleme,
bireylerin sosyal yaamnda, sosyal deerleri ve inanlarnda deiiklik
yapmay ngrr. Kalknmay gerekletirebilmek iin halkn yeni amalar
benimsemesi, yeni sorumluluklar almas, yeni yaklam biimlerini
uygulamas gerekir. Btn bunlar, bireylere bilgi verilmesini ve onlar
ikna etmeyi zorunlu klar. Ynetenden ynetilene, ynetilenden ynetene
bilgi gtren --dikey-- kanallarn ak olmas gerektii kadar,
ynetilenlerin kendi aralarnda iletiim kurabilmeleri iin --yatay--
iletiim kanallarnn bulunmas da gereklidir. Bylece sorunlar toplumun
sorunlar, zmler de toplumun zm olarak bireylerin tmn
ilgilendirmeye balar.
3. retici ilevi: Toplumsal kalknma abasna giren toplumun her
bireyi srekli yeni bilgiler, yeni beceriler renme durumundadr: Btn
lke bir anlamda okuldur ve toplumun her yesi de renci. Kyl gbreyi,
tarm aralarn kullanmasn, maln en iyi biimde kente gtrmesini
renirken, kentli ayn zaman birimi iinde daha fazla retim yapmay,
tat aralarnn artmas sonucunda ortaya kan yeni trafik dzeninde
yaam aksatmadan ve bunalmadan verimli bir yaam srmeyi renmek
durumundadr. Kadn hem --alan kadn--, hem de e ve analk rollerini
doyurucu bir biimde badatrmay renecektir. Erkek, artk aile
btesine parasal katkda bulunan kadn kendisine denk bir yere oturtmay
renecektir. Btn bu deiiklikler, her bir bireyin yaamnda ok ynl
olarak olumaya balar. Kitle iletiimi toplumun bireylerinin tmn
ieren bu byk ve geni --renim yaants--nn balatcs, srdrcs
ve yol gstericisi olma durumundadr.
letiim olanaklarndaki geliim, bir yandan, birok toplumsal soruna
zm getirmi ve toplumsal kalknmann temel elerinden biri olmu, te
yandan, toplumsal yaama baz yeni sorunlar da eklemitir. Bu sorunlardan
bazlarna aada ksaca deinmekte yarar vardr.
KTLE LETMNN ORTAYA IKARDII BAZI SORUNLAR
Kitle iletiiminin byyerek rgtlenmesi sonucu birey, farkna varmadan
kitle iletiim kaynaklarnn etkisi altna girer ve iletiim merkezlerinin
hazrlad kalplar iinde kendini alglamaya balar. Televizyon
reklamlar, moda dergileri, ideolojik akmlarn sloganlar, bireyin
yaamnda annesinin, babasnn, aile ve okul evresinin etkisinden daha
byk bir gce kavuma yolundadr bugn. Kii, iletiim kaynaklarnn
etkisi altnda, kendi sorunlarnn ne olduunu kendisi tanmlama
durumundan kar; sorunlarnn ne olduuna, ya da ne olmas gerektiini
rgtlenmi, gl iletiim merkezleri kendisine empoze eder.
letiim olanaklarnn artmasyla ortaya kan sorunlardan biri de, ufak
bir grubun iletiim ara ve gerelerini elinde bulundurarak, toplumun
tmne egemen olabilme abasdr. lkemizde, siyasal partilerin televizyon
yaynlar konusunda ne lde duyarllk gsterdikleri biliniyor. Her
siyasal parti, televizyonu salt kendi grn, yaam felsefesini yanstan
bir ara olarak benimsemekte, bu gereklemedii srece de yaknma ve
eletirilerini srdrmektedir. Politikaclarn bu abalarnn altnda,
kitle iletiim aralarnn kitleleri belirli ynlere ekmede ok etkili
olduu bilinci yatar.
Bir dier sorun da insanlarn yalnzlyla ilgilidir. Burada sanki bir
eliki varm gibi grnyor: Hem kiiler aras iletiimi kolaylatran
teknolojik gelimelerden, hem de bu geliimin sonucu insanlarn birbirine
ve topluma daha yabanclaarak yalnzlklarnn arttndan sz ediyoruz.
nsan ilikileri gittike daha younlatna gre, insanlar eskiye oranla
daha az yalnz olmalyd. Etkileimi bu kadar younlam insann
yalnzlndan sz etmek garip gzkebilir.
Gerekte birey, artan ve younlaan iletiim ilikilerinin iinde,
kendinden ve toplumdan gittike koparak uzaklar. Karmaklaan,
younlaan ilikiler, kiinin yaamnda yer alan scak ve yakn dostluk
ilikilerini kaldrr, onun yerine geici, biimsel ve yzeysel ilikiler
getirir. Eski kk evreleri iinde gvenebilecekleri, kendilerine yakn
hissedip dertlerini paylaabilecekleri dostlar bulan insanlar, karmak
bir toplum iinde, sorunlar darya aklamaktan kanr hale
gelmilerdir. Herkes kendi yalnzl iinde, bir baka yabancyla sk
grebilir. Gnlk iletiimde grlen saysal art, kiiler aras
ilikilerdeki derinlii yzeyselletirmi, scakl soutmu ve
sreklilii geici yapmtr. ounlukla sanayilemi toplumlarda gzlenen
alkolizm ve intihar yzdelerinin artmas, sanyorum rastlant deildir.
Ne var ki bu sorunlardan, sanayilemi toplumlarda herkesin yalnz
olduu, hi kimsenin yakn dostu bulunmad sonucu karlamaz. izilen
tablo soyut, ortalama bir bireyi temsil eder. --letiim bilinlenmesi--ni
kazanabilmi bireyler, gelimi iletiim olanaklarndan yararlanarak daha
geni, ok boyutlu ve derin anlam olan ilikiler kurma olanana
sahiptirler. Ayrca bireyler, eskiden geleneksel kltrn kalplar
iinde, ancak akraba ve komular arasnda oluturabildikleri yakn ve
derin ilikileri imdi, kendi seimleri olan kiilerle gerekletirebilme
olanana da kavumu bulunuyorlar.
SZN KISASI
Kitle iletiimi modern toplumun vazgeilmez bir parasdr. Her toplumda
hayati ilevleri olan kitle iletiimi, Trkiye gibi kalknan toplumlarda
daha da nem kazanrlar.
Kitle iletiiminin geri-iletim, iletiim ortam, ulam snrlamas,
etki ynlerinden, yz-yze iletiimden farklar vardr. Kitle iletiimi
toplumun deime ynn ve deime hzn etkiler. Ekonomik kalknmann
bir arac olarak yardmc ilevi vardr.
Kitle iletiiminin temel ilevi haber verme, ynetime katlma
olanan salama, yeni bilgi ve becerileri retmedir. Kitle iletiimi
sadece yararlar deil, kendine zg baz sorunlar da ortaya karr;
belirli bir kitlenin kitle iletiim kaynaklarn ele geirmesi, insanlarn
bireysel ilikilerinin yerine geerek kendine zg bir psikoojik
yalnzlk dourur.
:::::::::::::::::
KNC KISIM
DEEN
TRK TOPLUMU
NDE
LETM
:::::::::::::::::
Modernleme sreci iinde bulunan Trk toplumunda eski ve yeni,
geleneksel ve ada yan yana, iie bulunur. Bu gzlem, giysilerimizden
mimarimize kadar her ey iin ne kadar geerliyse, i dnyamzn temelini
oluturan, dnce ve davranmza yn veren kltr deerlerimiz iin de
ayn lde geerlidir.
kinci Ksmda deien kltr deerlerini yanstan baz insan
ilikilerini inceleyeceiz.
:::::::::::::::::
10
letiim Manzaralar
2 Haziran 1986 gnnn akam zeri, yedi yllk bir ayrlktan sonra,
stanbul'a geliyorum. Los Angeles'tan kalkan KLM hava yollarnn ua,
Kuzey Kanada ve kutup zerinden uarak nce Amsterdam'a indi. Orada, ayn
irketin Atina zerinden stanbul'a gelen baka bir uana bindim. Los
Angeles'tan kalkan uaktaki yolcularn arasnda, ancak birka Trk'n
farkna varabilmitim. Amsterdam'dan kalkan uaktaki Trklerin saysnda
bir artma olduu daha belirgindi; sigara ien erkekler ve bartl
kadnlar ounluktayd.
Uak Yeilky Atatrk Hava Liman'na gne batna yakn bir saatte
indi. Yeni hava liman, uaklarn binalara yaklamasna ve yryen
koridorlar araclyla yolcularn dorudan salona girmelerine olanak
veriyordu; benim iin bu bir yenilik, bir gelimeydi. Yryen koridorlarn
ii gri renge boyanmt ve koridorun sonundaki salonda hibir tablo ya da
canl renk yoktu.
Uak kapsndan karken ellerini arkaya atm tane niformal polis,
kan yolcular bir suluyu ararcasna gzden geiriyordu. Koridorun
sonunda da ellerinde otomatik silahlaryla iki polis ve iki inzibat eri,
sert yzlerle yolcular gzden geirmeye devam ediyorlard. Yolculuun
bandan beri, silahl ve niformal kimse grmemi olduum iin, dorusu
ilk anda armaktan kendimi alamadm. ime bir korku girdi; acaba
Trkiye'ye gelmekle su ilemi olabilir miydim?
Biliyordum ki, bu ask suratl devlet grevlilerinden her biri, Trkiye
Cumhuriyeti Devleti'ni temsil ediyorlard ve --devleti temsil etmenin
bilinli sorumluluu--nu yz ifadeleri ve durular belirtiyordu. Trkiye
Cumhuriyeti Devleti --korkulmas gereken bir kurulu--tu; gerekten de bu
korkuyu insann iinde uyandryorlard. --Trkiye'ye Ho Geldiniz;--
anlamnda gleryz bekleyen birka Amerikal ve Avrupal, biraz akn,
biraz gergin bir durumda polis ve inzibatlara glmsemeye alt ama,
--devlet koruyucular--nn azimli ve hain yz ifadeleri karsnda
tebessmleri dudaklarnda dondu kald.
Yol gsterici bir yaz olmad iin nce aknlkla etrafa baknan
yolcular, daha sonra --devlet koruyucusu-- ask suratl birer polisin
iinde oturduu iki ufak hcreyi grd ve her birinin nnde dizilmeye
balad. Bu arada KLM uak irketinde alan gen bir Trk hanm, iki
yolcuyu arkadan getirerek en ne geirdi ve polise onlarn pasaportlarn
verirken --Bunlar benim tandklarm;-- dedi.
nmdeki ve arkamdaki Amerikallarn birbirlerine baktklarn grdm.
Hava limannda alan tandklar olmad iin ikinci snf deerleri
olduunu anlayamyorlard, besbelli. Devleti temsil eden hain yzl
polis, itirazsz --tandklar olan kiiler--in ilemlerini yapt ve
KLM'de alan hanma glmsedi. Daha sonra yine devlet yzn taknarak,
Trkiye'ye gelme cesaretini gsteren sradaki yabancya dnd.
Pasaport ilemlerinden sonra gmrk denetimine girdik. Gmrkler daha
yumuak yzlyd ve --Beyefendi;' ya da --Hanmefendi,-- diye yolculara
kibar bir dille hitap ediyorlard. Hamallar zel giysiler iindeydiler ve
Trk olduunu tahmin ettii kimselere --Yardm edelim mi Beyefendi?-- diye
soruyorlard. --Evet,-- diyen kimselerin bavullarn kapyor, kendi
tandklar gmrk memurunun nne gtryor, o da tandk hamal grnce
--Kimin bu?-- diye soruyordu. Hamal, --Bu beyin!-- diye gstermesinden
sonra, gmrk ou kere bavulu amyor, elindeki tebeirle bavula bir
iaret koyuyor ve --Alabilirsin!-- diyordu hamala. Hamal --Sa ol Hikmet
Abi!-- gibi bir szle gmrkye teekkr ediyor ve bavullar iki adm
tedeki kapdan dar karyordu.
Kapnn dnda, birok taksi ofr bara ara kendi aralarnda
konuuyorlard. Yabanclarn onlar, kavga etmenin eiinde olan kimseler
olarak alglayacaklarndan emindim. Byle bir yerde, hi konumayan ask
suratl devlet temsilcilerinden sonra, bu kadar yksek sesle, el kol
hareketleriyle avaznn kt kadar bara ara birbirlerine sz
yetitiren kimseleri, baka trl alglamalar olanakszd.
Bana yardm eden hamal bavullar taksinin yanna getirdi, --Ne
vereceiz?-- sorusuna --Ne mnasip grrseniz!-- dedi. Verdiim be dolar
umursamadan cebine indirdi: --Besbelli ki, daha nce bakalar tarafndan
on ya da yirmi dolara altrlm,-- diye dndm. Taksi ofr
bavullar arabaya koymama katiyyen yardm etmedi, yegane yapt ey
arabann bagaj kapsn amak ve kapamak oldu.
Taksi hareket ettikten bir dakika sonra durmak zorunda kaldk. zel bir
araba yolumuzu kesmi trafik polisiyle konuuyordu. Konuma u biimde
devam ediyordu (Trafik polisini, --T--, zel araba srcsn ---- ile
belirtelim):
T: Beyefendi burada duramazsanz! Burada beklemek yasak!
: Polis Bey ok durmayacam, Amerika'dan kzm geliyor, onu alp hemen
gideceim.
T: Olmaz Beyefendi, zel arabalar iin park yeri var, ltfen oraya park
edin.
: Uak geldi. Kzm uzun zaman grmedim. Beni gremezse telaa
kaplr. Ben gideyim, onu hemen alr gelirim.
T: Beyefendi, niin erken gelmediniz, buras park yeri deil, park
yerine park edin, ltfen.
: Uzun zaman gelmedi, imdi telaa kaplr. Rica edeyim, msaade edin,
imdi gelirim.
T: Bu gelen uakta myd? On dakika sonra gelmezseniz ceza yazarm.
: Gelirim efendim, gelirim. Ben hemen kz alr gelirim.
T: Haydi yle park et.
: Teekkrler memur Bey!
Bizim taksi ofr sinirleniyor --Bunu bir taksi ofr yapsa imdiye
oktan kfr yemiti!-- diyor ve --Biz burada bou bouna benzin
yakyoruz. Herif yolu kapatt, kimsenin umurunda bile deil!-- diye bana
yaknyordu.
Nihayet yola koyuluyoruz. Boaz Kprs'ne yaklatka trafik
younlayor ve younlaan trafikten tr, kendi eridi yavalayan her
src srekli dierlerine geerek erit deitiriyor. Her src dier
arabalarn erit deitirmesine bozuluyor ve korna alyor. Taksi ofr
bazen nndeki, bazen da yan eritteki arabann srcsne kfr ediyor ve
kornaya basyor. Kfrlerinin arasna --Mbarek ramazan gn, iftar vakti
orulu orulu adam gnaha sokuyor bu eolu eekler;-- diye de bana
dert yanyordu.
Evet stanbul'a gelmitim. evremde olan biten her eyi gzleyip yazmaya
karar verdim. Zengin psikososyal bir laboratuvara girdiimin
bilincindeydim. Kaliforniya'da yedi sene kalmamn sonucu olacak,
stanbul'a zg baz davran manzaralarna daha duyarl hale gelmitim.
Hemen alglayabildiim davran zellikleri oralarda pek sk grmediim,
imdi dikkatimi eken davranlard.
Uakta hosteslerden su ya da ay isteyecek ba rtl kadn, yanndaki
erkee bu istei sylyor, o dilinin yettiince kadnn isteini hostese
ulatryordu. Sigara ienlerin byk ounluu erkekti ve --Acaba
yanmdakini rahatsz eder miyim?-- diye herhangi bir dncenin
akllarnn ucundan gemedii belliydi. Uaktan karken, yz ask
polisleri gren Trk yolcular, su ilemi bir ocuk gibi ezik bir havaya
brnmlerdi; bedenlerinin durular ve yz ifadeleri bu eziklii gayet
belirgin olarak ifade ediyordu. Uak irketinde alan kadnn,
tandklarn srann nne geirerek pasaport ilemlerini ncelikle
yaptrmasndan duyulan rahatszl, ancak yabanclarn yzleri
belirtmekteydi. Gmrk denetiminde bir hamaln nemli rol oynamas Trkler
iin olaan bir hadiseydi, Batl bunu anlayamazd. Darda taksi
ofrlerinin ky meydannda imicesine bara ara aralarnda
konumalar, bu davranlarn Trkiye'ye yeni gelen yabanclarn nasl
alglayaca gibi herhangi bir dncenin akllarndan gemeyii, bize
mahsus bir olguydu. zel ara sahibi ve trafik polisi arasndaki
etkileim, bizim kltre zg bir etkileim biimiydi.
Benim bindiim taksinin ofrnn, kendisinin yapt davran dier
ofr yapt zaman, ne olursa olsun ben orada yokmuum gibi tereddtsz
kfr etmesi bizim insanmzn davranyd. Ramazanda orulu olmakla,
bakalarna srekli kfr etmek arasnda ona gre bir eliki yoktu.
Dindar olmak, --dier insanlarla iliki iindeyken sorumlu biimde
davranmay gerektirir-- anlayndan uzakt. Benim bindiim taksinin
ofrnn, --kendi dnce, duygu, niyet ve davranlarndan sorumlu
olmak-- gibi bir kavramn farknda olmad da belliydi.
:::::::::::::::::
11
Kltr ve letiim
Kzlderili ve bat uygarl
ABD tarihinde yazarl, bulular ve siyasal grleriyle nl Benjamin
Franklin, Virginia Eyaleti Hkmeti temsilcileriyle, alt Kzlderili
kabilenin temsilcilerinin Lancaster Antlamas olarak bilinen szlemeyi
yapmak iin 1744'te biraraya geldiklerinde, iki taraf arasnda u tr bir
etkileimin yer aldn yazar:
--Virginia delegeleri, her bir kabile reisinin olunu Williamsburg
niversitesi'nde burslu olarak okutmay, btn masraflar Virginia
Eyaleti'nce karlamay Kzlderili reislere teklif ederler. Kabile
reislerinin oullarnn her trl masraflarnn karlanacan, onlarn
eitimi iin elden gelenin arkaya konmayacan sylerler. Bylece,
Kzlderili genlerin beyaz insann bilgisini elde edebileceini, daha
sonra bu genlerin kendi kabilelerinin yelerini eitebileceini ifade
ederler.
Bu teklif zerine en yal Kzlderili temsilci u cevab verir.
--Sizler kendi toplumunuzun akll kiilerisiniz. Hikmet sahibi kiiler
olarak bilirsiniz ki; ayn eyler hakknda insanlarn deiik fikirleri
vardr. Bu nedenle, sizin teklif ettiiniz trden bir eitimle ilgili
bizim farkl dncelerimiz olmas umarm tuhafnza gitmez. Bahsettiiniz
trden eitimi olduka yakndan tanm bulunuyoruz. Birok Kzlderili
genler, Kuzey Eyaletlerde sizin niversitelerinize gittiler. Orada sizin
bilimlerinizi rendiler. Dndklerinde, komay unutmulard, ormanda
yaamay beceremez hale gelmilerdi: soua ve ala dayanamyor, bir
kulbe yapmay beceremiyorlard. Bir ceylan avlama ve bir dman ldrme
becerilerini kaybetmilerdi. Kendi dillerini unutmulard, ne iyi bir avc
olabilirlerdi ne de iyi bir sava. Szn ksas, hibir ie yaramaz hale
gelmilerdi.
Sizin iyi niyetli teklifiniz iin teekkr ederlz, ama kabul
edemeyeceiz. Size olan minnettarlmz kantlamak iin bizim de size
bir teklifimiz var: Virginia'nn asil delegelerinin gnderecekleri bir
dzine delikanly eiterek onlara btn bilgilerimizi reteceiz ve
onlar gerek anlamnda birer yiit olarak yetitirecegiz.--
Franklin yukardaki satrlar 1784 dolaylarnda --Remarks Concerning the
Savage of North America-- adl brornde yaynlamtr.
Virginia delegeleri ile Kzlderili kabile reisleri arasndaki yukardaki
etkileim, farkl kltrlere sahip toplumlarn birbirleriyle kurduklar
iletiimin tipik bir rneidir. Bu tipik etkileimin baz temel
zelliklerini hemen belirtelim:
1. Beyaz toplum, bilim ve teknolojiye dayal bir uygarl temsil ettii
iin kendisini Kzlderililerden daha gl ve stn grr.
Kzlderililerin beyaz insann uygarln renmesinin, beyaz insan gibi
eitim grmesinin, iyi bir ey olacana inanr; niversiteye renci
almak teklifiyle bu dncelerini belirtir.
2. Bilim ve teknolojinin ne olduunu anlayacak bir algsal hazrl
olmayan Kzlderili reisler, her normal insan gibi, kendi uygarlklar ve
yaam felsefeleriyle gurur duyar, kardakileri kendi dnya grleri
iinde deerlendirirler. --Bizim sizden reneceimiz bir ey yok! Sizin
genler snepe olarak yetiiyorlar, bizimkiler ise cengaver olarak!
sterseniz, nasl gl ve becerekli 'yiit erkek' yetitirilir, size
retelim!-- derler.
Bilim ve teknolojiye dayanan toplum, zamanla dierini egemenlii altna
almtr. Kzlderili kabile reislerinin, beyaz insann yeni tr gcn
alglayamamalar, iinde bulunduklar koullar altnda doald; kendi
deerlerini stn grerek, asrlardr koruyageldikleri yaam dzenini
srdrmek istemeleri de, doald. Bu nedenle Kzlderili reisleri kusurlu
bulup sulamak byk insafszlk olur.
Cumhuriyet reformlar ve ada uygarlk
nsanlk tarihinde, kendi kltr dzeninin snrlamalarn,
kstlamalarn ve kmazln grerek, bir toplumun bir uygarlktan
dierine gemeye teebbs etmesi enderdir.
Geleneksel otoriter kltr oluturan temel deerler arasnda, --aklc
olma--, --bilimsel olma--, --eletirici olma-- gibi ada eler yoktu.
Cumhuriyet reformlar, bu eleri, Trk toplumunun temellerine koyma
giriimidir. Eitim reformu, hukuk reformu, kyafet reformu; dil reformu,
ok partili politik yaama geii hazrlayan siyasal reform yeni bir
uygarln temellerini atmak iin yaplmtr.
Cumhuriyeti kuranlar, bu sosyal reformlar sayesinde, Avrupa'nn --hasta
adam-- olan Osmanl mparatorluu'nun kntsnn altndan, zinde ve
gereki bir toplum kacan umuyorlard. Ne Var ki, Trkiye iindeki
--yobazlar-- ve --hasta adam--n mirasn paylamak isteyen d gler, bu
giriimin baarl olmasn istemiyorlard.
Trkiye hala bir reformlar lkesidir. Aydnlarn byk bir ounluu,
bilimin ve rasyonel dncenin (akln), toplumun temeline inemedii
kansndadr. Onlarca, bilimsel dnce ve aklc yaklam toplumun
temelini oluturmadka, Trk toplumu ada uygarln bir yesi olamaz.
Aydnn bu tavr al, eer iletiim becerileri iyi kullanlmadan ve
geliigzel ortaya konursa, kar tutumda olanlar br uca daha fazla
iter; sonuta, toplumsal ortam, birbirlerini sevmeyen, hrn insanlarn
ortam olur. Bir sentez arayan Trk insan yerine, kendi inancn tek
ynl olarak dierlerine kabul ettirmek isteyen iki yobaz tipi geliir.
Bunlardan birine --yobaz aydn--, dierine --geleneksel yobaz-- adlar
verilebilir. Srtme, geleneksel kltr savunan --geleneksel yobaz-- ile
Bat deerlerini sorgusuz sualsiz kabul ettirmeye alan --yobaz aydn--
arasnda olur.
Aydnn kiisel yaamnda yapaca sentez, zgrlk ada Trk
toplumunun olumasnda hayati nem tar. Hem geleneksel otoriter kltr,
hem de ada dnya anlayn yakndan tanyan aydn, kendi bireysel
btnl, kafa ve gnl dengesi, toplum ve doayla ilikisiyle ilgili
deiik sentezlere ular. Aydnn bu tr sentezlere ulaabilmesi, her iki
dnyay iyi bilmesine baldr.
Geleneksel otoriter kltr ve zgrlk ada anlay birbirinden
farkl klan temel dnce sistemlerini incelemek, bu nedenle nemlidir.
Bu iki dnce sistemini anlamadan, Cumhuriyet reformlarnn altnda yatan
temel amacn anlalmas gleir.
GELENEKSEL OTORTER KLTR VE
ZGRLK ADA ANLAYIIN DEERLER
Temel boyutlarn karlatrlmas
Osmanl Devleti, deiik toplumlarla ve kltrlerle iliki iinde
bulunmu, Arap uygarlnn yan sra ran, Yunan, Bulgar, Yugoslav, Rus,
Macar, Romanya toplumlarn etkilemi ve doal olarak, onlarn da etkisi
altnda kalmtr. Fakat en nemli toplumsal etki, slamiyet araclyla
Arap dil ve kltrnden gelmitir. Osmanl ynetimi, bu etkileri
siyasetinde, toplum yaamnda, sanatnda kendine gre sentezlemi ve
Osmanl kltr olarak bilinen bir btn ortaya koymutur. Bu kltr bugn
sregitmekte olan geleneksel otoriter kltrn temelini oluturur.
zgrlk ada anlay soyut bir kavramdr. Fransa, talya, Almanya,
ngiltere, sve, Norve, Danimarka, svire ve Belika gibi Avrupa
toplumlarn kapsad kadar, Bat uygarlnn bir uzants olan Amerika
Birleik Devletleri'ni ve Kanada'y da kapsar. Bu lkelerin birbirinden
farkl dilleri, grenekleri ve yaam biimleri vardr. Ne var ki, bu
toplumlarda ortak olan baz temel deer ve dnce biimleri, onlar dier
dnya toplumlarndan ayrt eder.
Aada, geleneksel otoriter kltr ile, zgrlk ada anlayn
temel deerleri karlatrlmtr. Byle bir karlatrma, Cumhuriyet
reformlarnn amacn ve Trk insannn bugn iinde bulunduu deerler
elikisini daha iyi anlamaya yardm edecektir.
TEMEL KLTR BOYUTLARI
Kltr nedir?
Sosyal bilimciler, son otuz yldr, kltr kavramn tanmlamaya
abalarlar. Herskovits (1955) kltr, --insann yapt her eyin
toplam-- olarak tanmlarken, Geertz (1973) --bir toplumun yelerince
paylalan anlamlarn tmdr-- der. Hall (1959) --kltr iletiimdir ve
iletiim kltrdr-- diyerek iki kavram birbirine denk grr.
Birdwhistell (1970) kltrn, toplum iindeki ilikilerin yapsn,
iletiimin ise sreci ifade ettiini syler. Grld gibi bilim adamlar
belirli bir kltr tanm zerinde pek anlaamazlar.
Keesing (1974), btn tanmlar ve tartmalar gzden geirdikten
sonra, dilbiliminde yaplan bir ayrm kltr tanmna uygular.
Dilbilimciler, yetenei (competence), gramer bilgisi, uygulamay
(performance), kiinin konuma davran olarak tanmlarlar. ki dzey,
birbiriyle ilgili, fakat farkldr.
Keesing kltrn ayn, dildeki gramer gibi, soyut yn olduunu, bu
ynyle insanlarn duyum, alglama, dnme ve davranma srelerini
etkilediini ifade eder. Birey, kltrden edindii bilgiyi, anlay ve
gr, iinde bulunduu sosyal durumun koullarna uygun olarak belirtir.
rnein, --yal kiilere sayg gstermelidir-- bilgisi, deiik
durumlarda el pme, otobste kalkp yerini verme, --sen-- kelimesi yerine;
--siz-- kelimesini kullanma biiminde kendini gsterebilir. Bu nedenle,
ayn kltrden olduklarndan dolay temel dnya grleri benzer olan
kiiler, deiik koullarda, birbirlerinden farkl davran gsterirler.
Keesing'e gre kltr, bir dilin grameri gibi, birbiriyle ilikili bir
bilgi dzeni, kendi iinde tutarl bir dnya anlaydr. Kltr denen bu
bilgi dzeni, kiinin --i dnyasn yaplatrr, onun gereini
oluturur.--
Kltrel bilgi dzeninin altnda baz temel varsaymlar yatar. Bir
binann atsn oluturan stunlar gibi, temel varsaymlar kltrn
atsn oluturur. Birey, bu varsaymlarn farknda deildir. Ne var ki,
kltrel varsaymlar, birey ister farknda olsun ya da olmasn, kiinin
davrann biimler ve ynlendirir.
Aada, geleneksel otoriter kltr ile, zgrlk ada anlayn
temelinde yatan ana varsaymlarn bir dizisini karlatrmal olarak
gzden geirdik. Bu varsaymlar okurken ltfen u noktay gz nnde
tutun:
1. Her toplumda, birbirlerinden farkl varsaymlar vardr. Baz
varsaymlar, dierlerine nazaran daha baskndr; bir baka deyile,
belirli bir toplumun yelerinin ounluu bir kltr varsaymna gre
davranmay daha sk yeler. rnein, --(A) kltrnde yallara deer
verilir, (B) kltrnde yallarn deeri yoktur,-- dendiini dnelim.
Eer (B) kltrnde birka kiinin yallara deer verdii grlrse,
yukardaki gzlemin yanl olduu sylenmemelidir. Verilen rnek yle
ifade edilse daha doru olurdu: --(A) kltrndeki kimselerin ounluu,
(B) kltrndeki kimselerle kyaslandnda, yallara daha deer verir.--
--Yallara deer verme, (A) kltrnde daha baskn bir eilimdir.--. Bu
ifade (B) kltrnde hi kimsenin yallara deer vermediini gstermez,
greli olarak (A) kltrnde daha ok sayda insann deer verdiini
gsterir. Bu nedenle kltr varsaymlar, salt deil, ortaya k
frekans ve bir yne doru baskn eilimler olarak, greli anlamda
anlalmaldr.
2. Kltr varsaymlar bilinli olarak renilmez; ocuk ana dilini
rendii gibi, farkna varmadan, kendi kltrnn varsaymlarn aile
iinde renir. Kltrel varsaymlar bilinli olarak renilmedii iin,
bilin altnda kalrlar; normal koullar altnda onlar bilin dzeyine
karmak, farkna varmak zordur.
3. Bireyin farknda olmad kltrel varsaymlar, onun zbenlik (core
identity) tanmnn temelini oluturur. Bir baka deyile, kii, --Ben (A)
kltrnden olduumdan dolay, byklere sayg duyarm,-- diye dnmez;
'Ben, byklere sayg duyan, iyi bir insanm,' diye dnr. Kii, kendi
zbenliine benzer kiilii olan dier kimselere yaknlk duyar;
benzemeyenlere uzak durur. Bylece, kltr varsaymlar, bir grup, bir
cemaat, bir toplum yaratma ynnde etki gsterirler.
Temel kltr varsaymlar
zgrlk ada anlay ile geleneksel otoriter kltr u temel
boyutlarda karlatracaz: 1. Dnya gr; 2. nsann doas; 3.
nsann doayla ilikisi; 4. Bireysellik/Bamszlk; 5. Deiim; 6.
Zaman; 7. Eitlik/Hakkaniyet; 8. Yarkanlk; 9. Ak, dorudan iletiim;
10. Uygulanabilirlik ve verimlilik; 11. Materyalizm; 12.Eitim, 13. Birey
ve devlet ilikisi; 14. Kadn erkek ilikisi; 15. Din ve devlet ilikisi.
Her bir boyutun altndaki temel varsaymlar aada dile getirdik.
Dnya gr -Dnya gr boyutu, dnya ve evrenin alglanma biimiyle,
nasl bir evren varsayld ile ilgilidir.
zgrlk ada anlay: Bir yzyl akn bilimsel abalarn
sonucunda yava yava olumu bu varsayma gre, evren karmak, her yn
birbiriyle ilikili mkemmel bir dzendir. Biz bu dzenin iinde ve onun
bir parasyz. nsanolu, hem kendini hem de evreni incelemeli ve
anlamaldr.
Geleneksel otoriter kltr: Evrenin ne olduunu anlamaya insanolunun
gc yetmez; bilmemiz gerekenler, Kuran'da vardr.
nsann doas -Bu boyut, --insan nedir?-- sorusuna cevap verir.
zgrlk ada anlay: nsan fiziksel, kimyasal, biyolojik ve
pisikolojik ynleri olan son derece karmak bir yaratktr. Her insan
yaamnn anlamna, gereksinimlerinin ne olduuna ve bunlarn en iyi nasl
karlayabileceine kendisi karar verebilecek gtedir.
Geleneksel otoriter kltr: nsanolu kulluk yapmak iin yaratlmtr.
nsann ne yapmas gerektiini Kuran belirtir. Kiinin neyin iyi, neyin
kt olduuna karar verecek gc yoktur. Allah huzurunda grevlerini
yerine getiriyorsa yaam iyi ve anlamldr.
nsann doayla ilikisi -Bu boyut, insann doayla nasl bir etkileim
iinde olmas gerektiini belirtir.
zgrlk ada anlay: nsan doay anlamal, denetim altna almal
ve kendi amalar dorultusunda doann glerini kullanmaldr. nsan
doay anlayabilecek ve denetimi altna alabilecek gtedir. Akll ve
baarl insan doay ve kendini en iyi anlayan, kendinde ve doada sakl
olan gleri kendi amalar ynnde en verimli kullanan insandr.
Geleneksel otoriter kltr: nsan aciz bir yaratktr ve kaderine boyun
emek zorundadr. Baarl ve akll insan bu gerei grp kabul eden
kiidir.
Bireysellik/Bamszlk -Bu boyut, bireyin kendini dierlerinden ayrt
eden, kendine zg zelliklerine verilen deeri ifade eder.
zgrlk ada anlay: Bireyin kendine zg zellikleri gelitirmesi
ve dierlerinden farkl bir kimse olarak yaamn srdrmesi, o bireyin
doal hakkdr ve istenilen bir eydir. Bireyin kendine zg zellikleri
korunmal, beslenmeli ve gelitirilmelidir.
Bireyin hi kimsenin yardmna gereksinim duymadan yaamn srdrecek
bilgi ve becerilere sahip olmas, bamsz olmas istenilen bir
zelliktir. Kendi yaamnn sorumluluunun bilincine varm, bamsz,
kendine zg zellikleri gelitirmi birey, deerlidir.
Geleneksel otoriter kltr: Birey, dier kimselerle ilikileri iinde
deer kazanr. Kendi bana bireyin bir deeri yoktur. Kiinin deerini
onun ilikileri belirler: Hangi aileden, hangi mevkide, kimleri tanyor
olmas nemlidir. Tand olanla, tand olmayan birbirine eit
deildir.
Bakalaryla iliki ve ibirlii iinde yaamn srdren kii daha
deerlidir. Herkesten farkl olmak utanlacak bir durumdur. Bireye zg
farkllklar her frsatta trplenmeli ve gelimeleri nlenmelidir. En
makbul insan, herkes gibi olan insandr.
Deiim -Bu boyut, zamanla kanlmaz olarak ortaya kan deiimin
nasl alglandn ifade eder.
zgrlk ada anlay: Deiim yaamn kanlmaz bir parasdr,
iyidir, gelimenin ve ilerlemenin temelinde yatar. Deimeden kanlamaz,
ne var ki, deiimi istediimiz yne yneltebilme gcmz vardr.
Geleneksel otoriter kltr: Deiim, kurulu dzeni tehdit eder; srekli
denetim altnda tutulmas gerekir. Gelenek ve grenekleri olduu gibi
korumak, istikrar srdrmek, deiimden daha nemlidir.
Zaman -Bu boyut, kiilerin vakitlerini harcamalaryla ilgili temel
deerleri ifade eder.
zgrlk ada anlay: Zaman nemlidir. Zamann farknda olmak,
zaman planlamas yaparak hangi iin ne vakit yaplacan bilmek,
renilmesi gereken temel bir beceridir. u an ve gelecek, gemiten daha
nemlidir. u an verimli olarak kullanmak, gelecei iyi planlamak
gerekir.
Geleneksel otoriter kltr: Gemi, imdi ve gelecekten daha nemlidir.
Gelecekte ne olacan biz bilemeyiz, kaderimizde ne yazlysa o
olacaktr. Gelecei planlama, zamann verimli biimde kullanma
insanolunun elinde deildir; gelecei planladn dnenler, aslnda
kendilerini avuturlar.
Eitlik/Hakkaniyet-Bu boyut, kiiler arasndaki ilikilerde g
dengesini ifade eder.
zgrlk ada anlay: Saygnlk ynnden insanlar eittir. Kiiler
ekonomi, stat ve meslek ynnden eit olmayabilirler; ne var ki,
saygnlk ynnden eit kabul edilmedirler.
Geleneksel otoriter kltr: nsanlar eit deildir. nsann saygnl
kiinin dinine, mevkiine, ailesine, mesleine, tandklar kimselerin
trne gre deiir. Saygya deer insanlar vardr, saygya demeyen
insanlar vardr.
Yarkanlk -Bu boyut, kiilerin baar iin birbirleriyle yarmasn
belirtir.
zgrlk ada anlay: Kendini dierlerinden stn klacak beceri ve
bilgileri renmek iyidir. Birey kendi kendiyle ve bakalaryla srekli
yarma iinde olmal, gelebilecei en yksek dzeye ulamaldr.
Geleneksel otoriter kltr: nemli olan, kiiler aras ahengi koruma ve
dostlar memnun etmektir. Dierleriyle ak seik yarkanlk iinde
olduunu gstermek ayptr. En byk meziyet, kiinin mtevazi olmay
renmesidir.
Ak, dorudan iletiim -Bu boyut, kiiler aras ilikilerde mesajlarn
kullanlma biimini ifade eder.
zgrlk ada anlay: Kiiler aras ilikilerde ak-seik dorudan
mesajlar, dolayl yollardan kapal anlatma yelenir. Kiinin hatasn
yzne sylemek, kiinin arkasndan konumaktan iyidir. Birey kendine
sylenen hatalar dinlemeli ve gereki biimde deerlendirip
cevaplamaldr; iyi iletiim, ak-seik, dolaysz iletiimdir.
Geleneksel otoriter kltr: Kiinin yzne dnlen aynen ve dorudan
sylenmez. Dolayl ve kapal yollardan ima yoluyla anlatm, dorudan,
ak-seik anlatma yelenir. Dolayl yollardan, zeri kapal olarak
mesaj anlatabilmek, kiiler aras ahengi koruduundan, istenilen ve
beenilen bir beceridir.
Uygulanabilirlik ve verimlilik -Bu boyut, dnce ve davranlarn
pratik bir sonuca dnk olmasn belirtir.
zgrlk ada anlay: Gereki, pratik ve verimli olma deerlidir.
Bir program, dnce ya da kuramn uygulanabilirlii ve verimlilii, o
program, dnce ya da kuramn deerini belirtir.
Geleneksel otoriter kltr: Bir dncenin geerli ya da pratik
oluundan ziyade, o dnceyi ortaya atan kiinin mevkii, otoritesi,
siyasal kudreti nemlidir.
Materyalizm -Bu boyut, nesnel terimler iinde ifade edilebilen
kazanlarn deerli olduunu ifade eder.
zgrlk ada anlay: Para kazanmak, mal mlk sahibi olmak,
yarnn garanti altna alacak biimde planlama yapmak nemlidir. Mali
ynden glenme, bireyin anlaml ve baarl bir yaam srd anlamna
gelir. Kazan hrs her normal insanda vardr ve saygyla karlanmaldr.
Geleneksel otoriter kltr: Dnya mal bu dnyada kalr. Kazan hrs
ktdr, insann ve toplumun bana gelen btn ktlkler bu hrstan
kaynaklanr. Bu dnya iin deil, br dnya iin kazanmak gerekir. --Bir
hrka, bir lokma-- tutumu iinde olan kiilere sayg duyulmaldr.
Eitim -Bu boyut, kiinin geliimi boyunca topluma ve yaama
hazrlanmas iin gerekli sreci ifade eder.
zgrlk ada anlay: Eitim, bireyin glendirecek dnme, bilme
ve uygulama becerilerini gelitirmelidir. Sadece bilgi nemli deildir. O
bilgiyi elde edebilecek aratrc ve eletirici bir kafay gelitirmek
daha nemlidir.
Geleneksel otoriter kltr: Bilinmesi gereken zaten bilinmektedir.
Eitimin grevi bu bilgileri ezberletmektir. yi eitilmi kii,
belleinde ok bilgi bulunduran kiidir. Aratrc ve eletirici kii,
iman zayf olan, phe eden kiidir. Bu kiilerden toplum kendini
korumaldr.
Birey ve devlet ilikisi -Bu boyut, bireyle devletin birbirlerine
karlkl grevlerini ifade eder.
zgrlk ada anlay: Bireyin zgr yaam, kendini sz ve sanat
yoluyla ifade edebilmesi, bireysel mutluluu aramas, onun doutan
getirdii haklardr. Her birey, dier bireyin hakkna sayg gstermek
zorundadr. Devlet, bu bireysel zgrlk ve haklar korumak iin
elbirliiyle kurulmutur. Devletin temelini oluturan kurallar, o devleti
oluturan bireyler belirler. Devlet bir hizmet rgtdr, yurttalara
hizmetin tesinde baka bir anlam yoktur. yi devlet adam, gle yzl,
yurttan sevdii ve kendisine yakn bulduu yneticidir.
Geleneksel otoriter kltr: Devlet yneticisi, devletin nasl
ynetileceine karar verir. Yurtta, devletin amalarn gerekletirmek
iin vardr. Birey, devletin amalarna hizmet ettii srece deerlidir;
kendi bana bir deeri yoktur. Yurtta ancak korku ve bask yoluyla
devletin amalarna hizmet eder, isteyerek deil. O nedenle, devlet ask
suratl olmal ve gcn-yurttaa her zaman duyurmaldr. yi devlet
adam, ciddi ve kendisinden korkulan yneticidir.
Kadn erkek ilikisi -Bu boyut, kadn ve erkein toplum iindeki greli
yerlerini ve deerlerini ifade eder.
zgrlk ada anlay: Kadn ve erkek sosyal saygnlk ve yasal
ynden eittir. Kadnn sosyal dzen iindeki yerini tanmlamada
demokratik sre yer almal, kadn kendi ilevlerini tanmlamada en nemli
g olmaldr. Kadn haklar ve kadn zgrl nemlidir ve gncelliini
kaybetmeden srekli sz konusu edilmelidir.
Geleneksel otoriter kltr: Kadn ve erkek eit deildir, nk eit
yaratlmamlardr. Erkein sosyal, yasal, psikolojik stnln kabul
etmeyen kadn aile mutsuzluunun ve toplumsal kntnn kaynadr.
Din ve devlet ilikisi -Bu boyut, din ve devlet arasnda ilikinin
trn ifade eder.
zgrlk ada anlay: Dini inan zel bir yaantdr ve her bireyin
en kutsal zgrln oluturur. Dini inancnda zgr olmayan insan,
yaamnn tmnde zgr deildir. Devletin en nemli ilevlerinden biri,
birbirinden farkl dini inantaki yurttalarn, dierlerini kstlamadan,
inan ve rflerini zgrce uygulamasna olanak verecek yasal ortam
korumak, devletin siyasal, ekonomik ve yasal grevleriyle deiik dini
grleri birbirinden tamamiyle bamsz tutmaktr.
Geleneksel otoriter kltr: Din ve devlet birbirinden ayrlamaz. Her
toplumun bir dini vardr; bizim dinimiz slamdr. Devletin siyasal,
ekonomik ve yasal grevleri dinimizin emrettii ynde ilemelidir. eriat
toplumun temel yasas olmaldr.
Yukarda anlatlanlar bir tablo iinde zetlenebilir: Bu tablo, temel
boyutlar iinde zgrlk ada anlay ile geleneksel otoriter kltr
karlatrmaktadr.
Bu kltr boyutlar birbiriyle etkileerek gnlk yaam iinde
davranlar etkilerler. Onikinci Blmde deiik davranlar, bu
davranlarn altnda yatan kltr deerleri asndan incelenecektir.
SZN KISASI
Geleneksel otoriter kltr ve zgrlk ada anlayn birbirinden
farkl varsaymlar vardr. Trkiye Cumhuriyeti'nin zgrlk ada
anlay temelleri zerine kurulmas iin Cumhuriyet reformlarna
giriilmitir. Kltr varsaymlarn temel boyutlar halinde ifade etme ve
karlatrma olana vardr.
Geleneksel otoriter kltr ile zgrlk ada anlay arasndaki
farklar, kltrn aadaki temel boyutlar karlatrlarak
belirtilebilir: 1. Dnya gr; 2. nsann doas; 3. nsann doayla
ilikisi; 4. Bireysellik/Bamszlk; 5. Deiim; 6. Zaman; 7.
Eitlik/Hakkaniyet; 8. Yarkanlk; 9. Ak, dorudan iletiim; 10.
Uygulanabilirlik ve verimlilik; 11. Materyalizm; 12. Eitim; 13. Birey ve
devlet ilikisi; 14. Kadn erkek ilikisi; 15. Din ve devlet ilikisi. Bu
iki farkl dnya gr, Trk insannn iinde atma halindedir.

zgrlk ada anlay ve geleneksel otoriter kltr deerlerinin
karlatrlmas
Geleneksel otoriter kltr :::::::::::::::::::::::::::::::
Evreni anlamaya insanolunun gc yetmez.
Neyin iyi neyin kt olduuna insann kendisi karar verecek gte
deildir.
nsan aciz bir yaratktr; kaderine boyun emelidir.
Bireyin kendine zg bir deeri yoktur. Bireyi deerli yapan, onun
ilikileridir.
Deiiklik ktdr, gelenek ve grenekleri olduu gibi devam ettirmek
iyidir.
Zaman ve zaman planlamas nemli deildir; gelecekte ne olaca
kaderimize baldr, biz denetleyemeyiz.
Kiinin ya, mevkii ve iliki iinde olduu insanlarnn tr onun
saygnlk derecesini tanmlar.
Yarkanlk ayptr. Mtevazilik iyidir.
Dolayl ve kapal yollardan ima yoluyla anlatm, dorudan, ak-seik
anlatma yelenir.
Program uygulayan kiinin mevkii ve kudreti nemlidir.
Kadercidir.
Eitim, mevcut bilgi ve deerleri ezber ve taklide dayanr.
Birey devlet iindir.
Kadn ve erkek eit deildir.
Din ve devlet ayrm yoktur.
...
zgrlk ada anlay ::::::::::::::::::::::::::
nsan hem kendini hem de evreni inceleyerek anlayabilir.
nsan kendisi iin neyin yararl ya da zararl olduuna kendisi karar
verecek yetenektedir.
nsan doay anlamal ve denetimi altna almaldr.
Bireyin kendine zg zellikleri korunmal, beslenmeli ve
gelitirilmelidir. Bamsz birey deerlidir.
Deiiklik yaamn kanlmaz bir parasdr ve iyidir.
Zaman ve zaman planlamas nemlidir. Gemi, imdi, gelecek iinde en
nemlisi gelecektir.
Saygnlk ynnden herkes eittir.
Yarkanlk iyidir.
Ak-seik dorudan mesajlar dolayl yollardan kapal anlatma yelenir.
Gereki, pratik ve verimli olma deerlidir.
Materyalisttir.
Eitim bamsz dnme, soruturma yeteneklerini gelitirmeyi amalar.
Devlet birey iindir.
Kadn ve erkek sosyal ve yasal ynden eittir.
Din ve devlet ayrdr. Yurttan din zgrln ve din -devlet
ayrmn korumak devletin grevidir.
:::::::::::::::::
12
imizde atan Farkl ki Dnya
Cumhuriyet reformlar, Trkiye'de ilgin bir sosyal gerek yaratmtr:
Yasalarnn ierii ve siyasal yaps ynnden kat zerinde Bat
lkelerine benzeyen yeni Trk toplumu, dnce ve davranlar byk
lde geleneksel otoriter kltr deerleri iinde biimlenmi insanlar
tarafndan ynetilmektedir. Halkn sosyal yaamna anlam veren kaynak,
otoriter kltrdr. Ne var ki, ocuklar aile ortamnda geleneksel
deerlerle yetitirilirken, okullarda ada uygarln deerleri
programlara konur; ada deerleri retmesi beklenen retmen, ou
kere, bu deerleri otoriter kltr yntemleriyle retme abas iindedir.
Bir anlamda iki dzeyli bir yaam dzeni yaratlmtr: Resmi dzeyde,
demokratik klfa brnm gstermelik deerler gze arpar; ne var ki
programlarn uygulanmas ve lkenin ynetimi otoriter anlay iinde olur.
Bu nedenle, gstermelik demokratik deerlerle, gnlk yaamda uygulanan
geleneksel deerler arasnda bocalayan, hangi dzenin daha geerli
olduunu bilemeyen kuaklar yetiir. Aadaki gzlemler, toplum dzeninde
kendini gsteren bu deerler karmaasn yanstr.
NSAN DAVRANII TOPLUMSAL
DEERLER YANSITIR
Deiik gazete ve dergilerden derlenen aadaki gzlemler, iki farkl
dnya anlaynn karlatklar ve srttkleri noktalar belirler. Her
bir gzlemden sonra, arpan kltr deerlerine bakacaz. Okuyucu,
burada verilen rnekleri, kendi yaamnda ve evresinde sk sk grebilir.
Bu tr davranlarn altnda yatan kltr deerleri belirlendike, kiiler
arasnda yer alan iletiim sorunlar daha iyi anlalmaya balar.
Gzlem 1
Gazeteci, yazar Hasan Pulur'un bir yazsnda, Trkiye Cumhuriyeti
Devleti'nin vatandana nasl davrandn gsteren bir olay ele alarak
gzlemlere balayalm.
Nasreddin Hoca'lk
--Bilal Alkan'n birinden alaca vard...
Borlu bir trl paray demiyordu; ihtar, protesto hibiri kar etmedi,
sonunda icraya verdi.
cra adamn malna haciz koydu, yine deyemedi, sata karld ve 6
milyon 205 bin liraya icra marifetiyle satld...
Kanuni ilemler tamamland, Bilal Alkan parasn almak iin cra
Memurluu'na gitti...
Bunca yldan beri peinden kotuu parasn kavuacakt.
-deyemeyiz! dediler.
-Niye?
-Senin para zimmete geti!...
Anlamad, o da ne demekti!
Anlattlar:
-cra memuru paray alp kam, kasa tamtakr, kurubakr!
-Bundan bana ne?
-Sana ne olur mu yahu? Laf anlamyor musun, kasada para yok, para!
Bilal Alkan bu iten yine bir ey anlamad...
Parasn icra memuruna teslim etmemiti ki!
-Ben icra memurunu tanmam devleti tanrm! dedi.
O zaman yol gsterdiler:
-Git derdini devlete anlat!
O da anlatt, Elbistan savclna dileke verdi...
Savclk da icra memurluuna yaz yazp durumu sordu, sanki bilmezmi
gibi...
Ama devlet ii bu, yazlacak, izilecek, her ey kayda kuyda
balanacak...
Elbistan cra Memurluu da Savcla cevap yazd...
Evet, eski icra memurunun zimmetine para geirdii doruydu, adam can
ekince kasadan para ekmiti, ektii paralarn icra marifetiyle tahsil
edilen paralar olduu da belliydi, ama para zaman zaman kasadan alnm
olduuna gre, kimin paras olduu belli deildi, bu tespit edilemezdi,
hatta paray alp afiyetle yiyen icra memuru bile, kimin parasn alp
yediini bilemezdi...
yi, peki, hepsi gzel de Bilal Alkan'n paras ne olacakt? Adam
alacaklsn icraya vermi, maln sattrm, parasn icra alp kasasna
koymutu.
Bu para ne olacakt?
cra Memurluu'nun gr uydu:
--Zimmete konu parann, ad geene deme yapabilmemiz iin kasaya giri
yaplmas arttr. Zira zimmet nedeni ile alacaklya belirttiimiz miktar
deme gc yoktur. Ayn zamanda zimmet konusu parann, ekli listede
alacak!nn 982/681 sayl borlulardan (.....) n tanmaznn satndan
mtevellit 6,205,000 lirann kasaya girdii tarihlere tekabl ettii
sanlmaktadr.--
EEEEEEEE, sonra?
Gelelim sadede...
Bilal Alkan'n paras ne olacak?
cra memuru kasada para yok diyor, ancak kasaya para gelirse denebilir,
diyor.
Kasaya nereden para gelecek?
cra memurluu bunu ne bilsin?
Cevabn da ne gzel bitiriyor:
--Gereini bilgilerinize arzederim!--
Top imdi savclkta?
in gerei bilgilerinize arzedildi ya!
Artk savc ne yaparsa yapsn?
Savc ne yapacak?
Cebinden karp icra kasasna para koyacak deil ya! O da Adalet
Bakanl'na yaz yazacak...
Bilal Alkan'n paras ne olacak diye soracak...
Adalet Bakanl Hukuk leri Genel Mdrl de cevap verecek:
--lgide gn ve says belirtilen yazlarnzla, Elbistan cra Memuru
(............)'n zimmetine para geirdii, bunun ak kasa zimmeti olup,
hangi ahslara ait ne miktar paray zimmetine geirdiinin anlalmad
bildirilmektedir.
Bu durumda alacakllarnn Elbistan Ar Ceza Mahkemesi'nde mstakil
dava amalar gerekli bulunmaktadr.
Zimmetten doan byle bir zararn Bakanlmzca denebilmesi iin, yarg
mercileri tarafndan verilmi mahkeme ilam gereinin alacakllara
duyurulmas...--
imdi biraz kafamz toplayalm, u ii batan ele alalm. Borcunu
demeyen adamn borcunu alp, alacaklya demek devletin grevi midir?
Grevidir!
cra memuru kimin temsilcisidir?
Devletin!
Alacakl, parasn alabilmek iin icraya bavururken kime gvenmi,
haklarn kime teslim etmitir?
Devlete!
cra memurunu tanr m?
Tanmaz!
Ha Ahmet olmu, ha Mehmet, ne fark eder...
Devletin icra memuru kasay boaltp gitmise, bunun sorumlusu vatanda
mdr?
Devlet paray alm m, alm, kasaya girmi mi, girmi...
Ama para kasadan uup gitmi...
Ondan vatandaa ne?
Devlet vatandan parasn der, sonra memuruyla hesaplar...
Hayr, git mahkemeye, hayr git zimmet davasna mdahil olarak katl ya
da ayr davalar a mahkemelerde srn...
Bu adalet anlay acaba Adalet Bakanl'na yakr m?
Diyelim banka soyulmu, sizin de bankada paranz var, ertesi gn
paranz ekeceksiniz, hayr diyorlar, bekleyin, soyguncular yakalansn,
mahkemeye verilsin, mahkum olsunlar, biz onlardan paray alalm, size
verelim:
Yapmayn muhteremler, insaf dinin yarsdr!
Nasreddin Hocalk olmayn...
Hani Hoca'nn birine borcu varm, adam kapy alnca yolun kenarn
gstermi:
-Bak oraya all diktim... Koyunlar geerken alya srnecek,
ynleri kalacak, onlar toplayacam, hanm tarayp eirecek, iplik
olacak, sonra rp orap yapacaz, pazara gtrp satacaz, senin paran
deyeceiz!
Adam ksks glmeye balaynca Nasreddin Hoca parlam:
-Pein paray grdn, nasl glersin deil mi?--
Bu gzlem, devlet, grev ve devlet grevlisi anlayyla ilgili
tutumlar dile getiriyor. Bilal Alkan, Cumhuriyet hkmetinin grn
dzeyindeki soyut demokratik deerlerini ciddiye alm, benimsemi ve
beklentilerini ona gre ayarlam. Grnte Bilal Alkan'n dn ve
davran hakldr; nk Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin kat stnde
yazl yasalarna ve Cumhuriyet reformlarnn amalarna uygundur.
Ne var ki, icra memuru, savc ve adalet bakanl grevlisi, geleneksel
otoriter kltrn, tarihsel kkenli,--devlet vermez, alr!-- anlay
iinde yetitikleri iin, grnteki soyut demokratik deerlerle,
gerekte iimizde yaayan otoriter deerler arasnda bir atma sz
konusudur.
Bilal Alkan, psikososyal adan, Trk toplumuna --uyumsuz-- bir kiidir;
nk, Trkiye'de doup, byyp, yaad halde bir Fransz, ngiliz,
Alman, ya da sveli gibi davranyor. Yasal ilerini yrtrken, yasa
kitaplarnda yazlan yntemleri uygulamaya alyor.
Trkiye'nin geleneksel otoriter kltr dinamiine --uyum yapm-- bir
Bilal Alkan, grnte var olan yasalar erevesinde deil, geleneksel
kltrn getirdii insan ilikileri erevesinde davranrd. Bu vatanda,
iini yasalara dayanarak, kurulu mekanizmalarla zmeye altndan
dolay, geleneksel kltrn aadaki baz temel deerleriyle atma
iindedir.
1. Bireysellik/Bamszlk: Geleneksel kltr iinde birey, tandk
ilikilerini kullanarak sorunlarn zer, --ben kendi iimi kendim
zerim;-- anlay ho karlanmaz. Bilal Alkan bu ite kendine yararl
olacak --tandk-- arama yerine, kendi bana i yapmaya kalkmas bir
--hata--dr.
2. Zaman: Vatanda Alkan, zamana nem vermekte, geleneksel anlay
iinde alan --grevli--, byk bir olaslkla, Alkan'n bu tutumundan
rahatsz olmaktadr.
3. Eitlik/Hakkaniyet: Hatrlyorsunuz, geleneksel kltr iinde
--nsanlar eit deildir. nsann saygnl kiinin mevkiine, hangi
aileden olduuna, mesleine, tandklar kimselerin trne gre deiir.
Saygya deer insanlar vardr, saygya demeyen insanlar vardr.-- Bilal
Alkan, --Muhterem Beyefendi!-- denecek trnden biri olsayd, herhalde
bylesine bir --muamele--ye maruz kalmazd! yle anlalyor ki, sz
konusu kii, gerekten --vatanda Alkan!--
4. Birey ve devlet ilikisi: Geleneksel kltr iinde vatanda devletten
almaz, ancak devlete verir! zel durumlarda, bir baka deyile, kiinin
devlet yneticileriyle gelitirmi olduu --ilikilerin trne-- gre,
devlet, verebilir. Hem de baka hibir devlette grlmemi biimde! Ne var
ki, bu veri, --vatandaa-- deildir, --zel ilikisi olan kiiye--dir.
Devlet memuru, --vatanda Bilal Alkan--a ktlk yapmak iin deil,
geleneksel kltr iinde anlaml ve --doru-- geldii iin yukarda
anlatlan biimde davranr. Baka bir ifadeyle sylenirse, Bilal Alkan
kiilere kar deil, belirli bir dnya anlayna, bir kltr dzenine
kar savayor. Bilal Alkan'n mcadele iinde olduu devlet grevlisi bu
kimseler, byk bir olaslkla kendilerini, Atatrk ve ada olarak
grrler.
Bu gzlem, bir toplumun kltr ve uygarlk dzenini deitirmenin ne
kadar zor olduunu belirtiyor. zgrlk ada uygarln bir yesi
olduunu savunan Trk Devleti'nde, ada anlamda bireyin deeri yoktur,
birey devlete kul olma durumundadr. --Devletin yksek menfaatleri-- yle
gerektirdii iin, bireyin hakk, hukuku, yasal kelime gargarasnn
altnda boulur, canlanamaz.
Geleneksel otoriter kltr birok ynleriyle diriliini ve canlln
devam ettiriyor. nsanmz kaderin kendilerine verdii rollerde, bazan
polis, bazan politikac, bazan gazeteci, bazen de savc ya da yarg
olarak geleneksel otoriter kltrn dn biimini, kendi yaamlarna ve
grevlerine yanstrlar. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, bolukta var olan
bir soyut yap deildir; devlet grevlilerinin davranlarnda canlanr ve
onlarn alg ve dn biimleri iinde ifadesini bulur. zellikle
aadaki gzlem, devlet niformas iinde geleneksel otoriter kltrn
nasl yaadn somutlatrmaktadr.
Gzlem 2
Bu gzlem, imdiye kadar sylenenleri szle deil, resimle kantlyor.
Geleneksel kltr iinde insanlar eit deildir. Mevkii olann --erefi--
ve --onuru-- vardr, brlerinin yoktur. Yandaki fotorafa bakan kii,
--Olur mu byle ey! Er dvmek yasal deildir. Trk askerine dayak
atlamaz, ancak yasa ve disiplin ynetmelii iinde cezalandrlr!--
diyebilir.
Kat zerinde durum gerekten de byledir. Ne var ki, kat zerindeki
yasal gerek ile; Gzlem 2'deki fotorafta ifade edilen gerek farkldr.
Aile iinde baba ocuunu dvmeye devam ettii srece, ordu iinde de
subay ve astsubay eri dvmeye devam edecektir. nk asker subay baba,
subay de eri olu olarak grr. Ordu bir ailedir. Resimde grdnz
astsubay, dvd o erin cann kurtarmak iin bir tehlike annda kendi
yaamn tehlikeye atar ve bu davrannda da olaanst bir durum grmez.
Kendi olu tehlikede olsa ayn eyi yapmayacak myd?
Yine ayn eyi gryoruz: D grn ada demokratik dzenin
deerleriyle, i ileyi geleneksel deerlerle srdrlyor.
Grnte kalan ada deerlerle, gnlk yaamda uygulanan geleneksel
otoriter kltr deerleri arasndaki bu atma, Trk toplumunun en ilgin
psikososyal olgusunu ortaya koyar. Trk insan ayn anda her iki dnyaya
--ait olma-- abas iindedir; ne var ki, bu iki dnya, temel yaplar
bakmndan farkl dnya grleri zerine oturur.
Trk insanna zg bu olgu gz nne alnmadan, Trkiye'deki iletiim
olaylar tam anlamyla aklanamaz. Aadaki gzlem, bu kany destekler
niteliktedir.
Gzlem 3
1976 ylnn Kasm aynn bir Cuma akam niversite retim yelerinin
ounlukta bulunduu bir sosyal toplantya ben de davet edilmitim.
Ankara'nn ankaya semtinde bir apartman dairesinde yenildi iildi,
arklar sylendi ve dans edildi. Gece 12'den sonra elence devam
etmekteydi. Kap alnd ve resmi giyimli iki polis ve bir komiser ev
sahibini grmek istediklerini sylediler. Ev sahibine azarlarcasna,
grlty hemen imdi kesmesini, aksi halde topumuzu karakola
gtreceklerini syledi, komiser. Ev sahibi ne olduunu anlayamadn,
kanunsuz bir ey mi yaptklarn komisere sorarken, toplantdaki
davetliler arasnda bulunan belirli bir grevinden dolay sk sk ad
basnda ve TV'de duyulun bir profesr sert bir kla --Sen kiminle
konutuunun farknda msn? Adabn takn! Sonra ben senin terbiyeni
veririm! Sen benim kim olduumu biliyor musun?-- diye ie kart.
Komiser devleti ve kanunu temsil ettiini, devletten ve kanundan daha
byk hibir otorite bulunmadn, eer adam gibi konumazsa, o da dahil,
btn toplantdakileri karakola gtreceini hakaret edercesine belirtti.
nl profesr, kendisini karakola gtrecek polisin henz daha anasndan
domadn syledi.
Ve az kavgas gittike byyerek hakaretlerin iddeti ve says
artmaya balad.
nl profesr gnn ileri Bakanna telefon ederek onu uyandrd.
ileri Bakan Ankara Valisine, Ankara Valisi Vilayet Emniyet Amirliine
ulaarak komiserin szlerini geri almas ve zr dilemesi istendi.
Komiserin --Ben bu niformadan utanyorum, imdi. Adama gre muamele
olduka bu millet adam olmaz. Yazklar olsun u niformann erefine!--
diyerek kendisini eviren polislere ve birka davetliye dert yand,
kendisinin hukuk fakltesine devam etmekte olduunu ve mezun olunca bu
meslei brakp Avukat olacan syleyerek ayrld. Merdivenleri inerken,
--Artk bu grevin erefi kalmad!-- diyerek kendi kendine sylendii
duyuluyordu.
nl profesr, niforma giyince kendilerini azrail zanneden ve vatandaa
kpek muamelesi yapmakta hi tereddt etmeyen polislerden yaknyordu.
--Ben bunun peini brakmayacam, bu ee...i Dou'ya srdneceim,--
diye szne devam etti. Etraftaki herkes byk bir hayranlkla onu
destekliyorlard. nl profesr, gerekten gl olduunu herkesin gzleri
nnde kantlamt. Ve onun yakn arkada olmakla, biz de onun gcnn
korunumu iine giriyorduk.
Yukardaki etkileime ayrntlaryla yeniden bakalm: Kapy alan
polis, hakaret eder gibi, azarlarcasna konutu. Niin, --Sayn ev sahibi,
gece yarsn gemi bulunuyor, sizin grltnzden uyuyamayan birileri
durumu karakola bildirdi; u sayl kanunun, (belirtilen) maddesi
gereince size gelip durumu bildirme ve grlty kesmenizi syleme
durumundayz!-- biiminde konumad?
Bu sorunun cevabn benim kadar imdi siz de biliyorsunuz: nk,
geleneksel otoriter kltr iinde polis (devlet), vatanda (sulu) ile
kibar ve saygl konumaz. Komiser yukarda verilen rnekteki gibi
vatandala konuursa, kendini gzleyen evresindeki polislerin, byk bir
olaslkla gvenini yitirir.
Polis, yukarda verilen rnekteki gibi davransa idi, acaba ortaya bir
olay kmayacak myd? Bu sorunun cevabn bilmek zor. Ev sahibinin,
demokratik deerler erevesi iinde davranarak, mevcut durumu, yasal
kurallar asndan alglayp, --Peki, ikaznza teekkr ederiz; istemeden
bir komumuzu rahatsz ettiimiz iin zgnz!-- diyeceini kimse garanti
edemez. Byk bir olaslkla, --Kim imi grlt yaptmz syleyen?
Bizim grlt falan yaptmz yok. Size telefon edenle beni yzletirin;
yalanlar hemen ortaya kar!-- gibi geleneksel davran trlerinin ortaya
kma olasl yksektir.
Grlyor ki, --mevki sahibi-- iki kii atma iine girince yasa,
kural, kimin hakl olduu konularndan nce, --kimin daha fazla forsu
var!-- yarmas ortaya kyor. Mevki ve forsu olan, geleneksel kltr
erevesinde, yasa ve kurallarn stndedir.
Bir baka ifadeyle, --yasa karsnda herkes eittir-- deeri, ada
olduumuza kendimizi ve daha da nemlisi, bakalarn inandrmak iin
yazlm, gnlk yaammzda canllk bulamam, gstermelik bir deerdir.
Uzun yllar d lkelerde eitim grm nl profesrde dahi kk
salamamtr.
Okuyucuya yeniden hatrlatmak isterim: Bu olay yazmamzdaki ama ne
profesr ne de polisi yermek iindir. Hem polis, hem profesr bizim
insanlarmz olarak, toplumda sregiden psikososyal bir olguyu
sergiliyorlar. Benim de, dier aydnlar gibi, bu tr davranlar iine
girip, --fors yarmasna-- katldm olmutur. Yakndan gzlerseniz,
yukarda sylenilen zellikleri, baz durumlarda kendi davranlarnzda
da bulabilirsiniz.
Gzlem 4
Drdnc gzlem iin etin Altan'n bir yazsndan yararlanacaz.
Almanya'daki Grevli Baimamlar
--Bat Almanya yneticileri, Almanya'daki Trk iilerinin dinsel
donatmlarn gelitirmek iin, iki yz on be --Dernek-Cami-- almasna
izin vermiler.
Bu --Dernek Cami--lerde zel olarak gnderilmi resmi grevli baimamlar
vaazlar veriyorlarm.
Bu vaazlarda ne gibi konularn ilendiini yine Almanya'da da kan
Anadolu adl dinsel gazetedeki baimamlara ait yazlardan reniyoruz.
rnein bir Sayn Baimam yle yazyor:
--Her mmin bilmelidir ki, dier milletlerin dinleri batldr,
mensuplar kafirdir.--
Gerekten Trklerle Almanlarn birbirleriyle kaynap dostluk
kurmalarn salayacak, gzel bir balang.
Yaz u tr aklamalarla sryor:
--Beerden hibirinin slam dininden baka din edinmesini Allah kabul
etmez. slam eriatndan bakasna raz olmaz. Bu sebeple herhangi bir
kimse slam ile beraber bir din edinirse, baka bir din benimserse, 'o
dinin mensuplarn severse' o kafirdir, slamdan km olur: Tecdidi
iman, tecdidi nikah lazm gelir.--
Sayn baimama gre bir Trk iisi bir Almanla ahbaplk eder de onu
severse, kafir olacak ve yeniden Mslman saylabilmesi iin, imanyla
nikahn tazelemesi gerekecektir.
Almanya'da almaya gidenlerin, Alman toplumunda sevilip
benimsenmelerini kolaylatracak, kl uyarlardr bunlar.
Sayn baimam, yazsnda daha baka ince noktalara da dokunuyor ve
--Kafirlerin bana giydii kfr alameti olan gayyar giyme-- nin, --Ha
takma'nn kfr olduunu belirttikten sonra yle diyor:
Kfre rza kfrdr. Bu bir akaid kaidesidir ki, herhangi bir kfr icap
eden eyi bir kimse iler, dier bir Mslman da onu hogrr, rza
gsterirse kafir olur. Neuzibillah. Bu noktann inceliini bilmeyip kfre
giden, imandan kan nice Mslmanlar vardr.--
Bu uyarya gre Almanya'ya i bulmaya giden iiler, Almanlarn apka
giyip boyunlarna ha takmalarna rza gsterirlerse kafir olacaklardr.
Kafir olmamak iin de herhalde konuk gidilen lkedeki Almanlarn
apkalarn kafalarndan, halarn da boyunlarndan karttrmalar
gerekecektir.
Birka bin kiiyi gemeyen Trkiye'deki Alman kolonisi de kendi arasnda
bir Protestan dergi yaynlayarak, bizim hocalarn balarndaki sarklar,
srtlarndaki cbbeleri karttrp ellerinden tesbihlerini almay
nermeye kalkarsa, bilmem tepkimiz ne olur?
D dnyada bizden yana kmayanlara, bizlere scaklk gstermeyenlere,
bizleri yeterince benimsemeyenlere fkelenip duruyoruz.
Bunun nedenlerine ise sanrm yeterince eilmiyoruz.
Hem elalemin lkesine almaya gidecek, hem de onlarn yaam
biimleriyle inanlarma kar dmanl krkleyecek ve onlarla dostluk
kurmay, dinden imandan kma sayacaksn.
Kusura bakmayn ama insaf diye de bir ey vardr.
Laik bir cumhuriyetin resmi grevlileri, gittikleri yabanc lkelerde
kendi vatandalarnn dinsel donatmn gelitirirken, toplumlararas
yaknlamalar glendirecek bir ynetimi benimsemeli ve Trkleri kendi
dinlerinden olmayanlara --dman olmazlarsa Mslmanlklarndan
olacakm-- inancndaki kiiler gibi gstermemelidirler.
Bunun gizli ak yanklar byk dalgalar halinde gelmektedir stmze.
Ayetlerin yorumlarn ok geni ve insancl alardan yapmakta ve Bakara
Suresindeki --slam'da zorlama yoktur-- ayetini de sk sk anmsamakta
yararlar vardr.
Yine --Anadolu-- gazetesine, baz vatandalarmz, iinden kamadklar
sorunlarn zmek iin, ilgin eyler soruyorlar. te baz rnekler:
1. Bir kadnn, yannda sahibi olmad halde yalnz bana ka
kilometreye kadar yolculuk yapmas caizdir?
2. Avrupa'da yaplan ekmeklerde phe olduu syleniyor. Maya alp kendi
elimle hamur ve ekmek yapmak zorunda kalyorum. Mayada phe olduu, nk
mayaya margarin ya kartrld sylendi. Ne yapmalym?
3. Gerek Avrupa'da, gerekse Trkiye'de zaman zaman ailece dost
ziyaretleri yaplrken, ev sahipleri gelen misafirin kadnl erkekli
ellerini skarak, --Ho geldiniz-- demektedirler. Bu husus yani bir baka
kadnn kendisine yabanc olan bir baka erkein elini tutmas caiz midir?
4. Babamn mezar tana bir kitabe yazdrmak istiyorum, ne gibi bir yaz
yazdrabilirim?
5. Babamn faydalanmas iin ne gibi bir hayr yapabilirim?
6. Babamn vefatndan daha bir sene gemedi. Onun mezarnn etrafn
duvarla evirmek istiyorum. Caiz midir?
7. Babamn kendi sesinden banda okuduu Kur'an- Kerim'den arerif
vardr. Bu band dinleyebilir miyim?
Resmi grevli sayn baimamlardan birinin bu sorulara verdii yantlar
da ok yksek dzeylerde.
Bir kadn, babas, kardei, olu, amcas, days, yeeni ve kocasndan
baka kimseyle yola kmamal ve tek bana da doksan km'den ok
gitmemeliymi.
--Broin-- denilen kk ekmein dnda, yasz pimi ekmeklerin hepsi
yenilebilirmi.
Yabanc bir erkek, kendisine nikah decek kadar yabanc olan kadnlarn
ellerini tutamazm. Haramm. Byle bir haram ilemek cehennemde atei
tutmaktan farkszm.
Yukarda verilen yaz, geleneksel otoriter kltrn baz nemli
boyutlarn vurguluyor.
1. Dnya gr: --Gerek-- bilimsel dnceye deil, gelenek ve
greneklere dayanarak tanmlanr.
2. nsann doas: nsann doas (kul) ve yaamnn amac (kulluk
etmek) belirlidir. Bunu soruturmak tehlikelidir.
3. nsann doayla ilikisi: nsann doayla ilikisinin ne olmas
gerektii tanmlanm, Kuran'da belirtilmitir.
4. Deiim: inde yaanlan toplumsal ortam deise dahi, kii
deimemeli, eski bildii gelenek ve grenekleri devam ettirmelidir.
5. Eitlik/Hakkaniyet: nsanlar birbirlerine eit deildir; zellikle
slam dininden olmayanlara, eit gzyle baklamaz.
6. Eitim: Aratrc ve eletirici kii, iman zayf olan, phe eden
kiidir. Bilinmesi gerekenler ak seik sylenmitir; nemli olan kiinin
bu bilgileri renmesi ve hayatn bu bilgiler erevesinde yaamasdr.
7. Kadn erkek ilikisi: Kadnn ve erkein nasl davranmas gerektii
bellidir; kadn kadnln, erkek de erkekliini bilerek verilen snrlar
iinde iliki kurmaldr. Bu snrlarn dna kmann byk sakncalar
vardr.
8. Din ve devlet ilikisi: Din; kiinin sadece i dnyasna ait bir olgu
deildir; din bireyin yaamnn tmn belirlemeli ve ona yn vermelidir.
etin Altan'n yazsna sz konusu olan Trkler ne ahmaktr, ne de kt;
onlar, kendi bildikleri dzen iinde anlaml, iyi ve tutarl bir yaam
dzeni oluturma abas iindedirler.
Burada u noktay da belirtelim: Geleneksel otoriter kltr zellikleri,
sadece slam dininden kaynaklanan bir dnya gr deildir. Hemen hemen
btn dnya dinleri, bu dini temsil eden kiiler byk kudretler ele
geirdii zaman yozlam ve ilk kaynandaki amacndan saptrlmtr.
--Yobaz-- kelimesi, dinin kaynandaki temel anlam sistemini bilmeden,
dini yorumlar darlatran ve dini kudret kazanma mekanizmas haline
getiren kimselere verilen addr. Her dinde yobaz vardr. Her din, kendi
tarihi iinde belirli devrelerde yozlatrlm ve yobazlarn hakimiyeti
altnda kalmtr. Dinler tarihini inceleyenler, yozlatrmann ve kudret
elde etmek iin dini kullanmann her dinin tarihinde yer aldn
bilirler.
Bu anlamda, yukarda yazlanlar slamiyet'e kar alnm bir tavr
olarak yorumlamak yanltr; burada, belirli bir dnya grnn, bir dizi
kltr deerlerinin tartlmas yaplyor.
Daha nce sz edilen Kzlderili Reislerin kendi eitimlerinin, kendi
yaam nizamlarnn daha stn olduuna inandklar gibi, halkmz da,
doal olarak, kendilerininkinin Almanlarn yaam nizamndan daha stn
olduuna inanr. Kzlderili --Niin ben beyaz adamn karsnda srekli
yenik dyorum?-- sorusunu sormaz. Byle bir soruyu sorabilmek, dnyay
ve kendini sistematik biimde gzlemeyi gerektirir. Kzlderili
kltrnde, bu tr bir eletirisel dnce yetenei gelitirme olana
yoktu; bu nedenle, bu tr sorunlar nemsenmemi ve zerinde durulmamtr.
Ayn nedenle, geleneksel kltr anlay iinde yetimi kiiler,
--Neden Trkiye ekonomisi bana i verecek, rahat bir yaam salayacak
gte deil, niin Almanya'ya gelmek zorunda kaldm?-- sorusuna pek ilgi
duymazlar. Bu tr soru sorabilme, eletirici dnceyi benimsemi bir kafa
gerektirir.
i, byle bir eitimden nasibini alamamtr. Onun ada deerler
iinde dnmesini beklemek, insafszlk olur. Geleneksel kltr
deerlerini en iyi temsil eden imam, bilimsel dncenin rn olan
otomobili, radyoyu; TV'yi tereddtsz kullanr, hasta olunca doktora
gider, ameliyat masasna yatar, ne var ki sz edilen Kzlderililer gibi,
soruturma aamasna gelemez.
Yeniden Bak
Onuncu Blmde --letiim Manzaralar-- bal altnda sz edilen
olaylara, imdi yeniden bir gz atalm. Hava alanndaki koridorlarn asker
klas gibi gri renkte olmas, polislerin sulu ararcasna, --ask
suratl-- olarak yolcular gzden geirmesi, hava yollarnda grevli
bayann --tandn-- pasaport ilemleri iin kuyruun bana almas,
hamaln gmrk ilemine getirdii kolaylk, bara ara aralarnda
konuan taksi ofrnn, park edilmeyecek yere park etme izni veren trafik
polisinin davranlar, yukarda sz edilen geleneksel otoriter kltrn
boyutlar iinde rahatlkla aklanabilir.
zgrlk ada uygarlk deerlerinin resmen yrrlkte olduu, te
yandan geleneksel otoriter deerlerin uyguland lkemizde, iki deer
dzeni vardr. Aile iinde ve samimi sosyal durumlarda geleneksel otoriter
kltrn deerleri kullanlr, resmi durumlarda da, gstermelik davran
dzenine geilir. ki deer dzenine sahip olma, Trk insannn temel
karakteristiklerinden biri olmutur.
KAYNAKLAR
Aaolu, Adalet, lmeye Yatmak. stanbul: Remzi Kitabevi, 1973.
Alexander, C., The City as a Mechanism for Sustaining Human Contact.
Ewalt, William (ed.) Environment for Man: The Next Fifty Years
Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 1967, s. 67.
Averchenko, A. View Point. Kruzer, J. R. ve L. Cogan (ed.) Studies in
Prose Writing. New York: Holt, Rinehart & Winston, Inc., 1966.
Bach, G., Wpyden, P. The Intimate Enemy. New York, N. Y.: Avon Books,
1968, s. 47-48.
Birdwhistell, R. Kinesics and Context. New York: Ballantine, 1970.
Bozok, Erdoan. Modern a. stanbul: Nil Yaynevi, 1972.
Brunner, J. The Long Result. Penguin Books, Harmondsworth, Middlesex,
1968.
Cummings, E. E. Adler, R. ve N. Towne (ed.) Interpersonal Communication.

Corte Madera, California: Rinehart Press, 1975, s. 58.
Ccelolu, D. --Facil Code in Affective Communication--. Comparative
Group Studies, Vol. 3, No. 2, 1972.
Ccelolu, D. -- Farkl Kltrde Yz fadeleriyle Bildiriim--.
Tecrbi Psikoloji almalar, Cilt 6, 1968.
Davitz, J., Fear, Anxiety, and the Perception of Others. Journal of
General Psychology, 61, s. 169-173, 1959.
Geertz, C. The Interpretation of Culture. New York: Basic Books, 1973
Gibb, J. R., Defensive Communication. journal of Communication, 9,
s.141-148, 1961.
Gordon, T., Parent Effectiveness Training. New York, N. Y.: Peter H.
Wyden, Inc., 1970, s. 67-69.
Hall, E. T. The Silent Language. New York: Doubleday, 1959.
Hall. E. T. The Hidden Dimension. Gordon City, New York: Anchor Books,
Doubledey, 1968.
Herskovits, M. Cultural Anthropology. New York: Knopf, 1955.
James, William. The Stone, G. P. ve H. A. Farberman (ed.) Social
Psychology Through Symbolic Interaction. Waltham, Mass.: Ginn -Blaisdall,
1970, s. 373.
Keesing, R. 'Theories of Culture.-- Annual Review of Anthropology, 3,
1974, 73-97
Kuzgun, Yldz, --Ana-Baba Tutumlarnn Bireyin Kendini Gerekletirme
Dzeyine Etkisi.-- Hacettepe Sosyal ve Beeri Bilimler Dergisi, Cilt 5,
1973, s. 57-70.
Lanfield, A., A Movement Interpretation of Threat. Journal of Abnormal
and Social Psychology, 49, s. 1954, 529-532.
Lichtenberg, P., --Emotional Maturity as Manifested in Ideational
Interaction--. Journal of Abnormal and Social Psychology, 50, 1955, s.
298-301.
Masten, Ric, A Thin Body of Work. New York, N. Y.: Academic Authors,
Inc. 1972, s. 87.
Mead, George Herbert. Self as a Social Object, Stone, G. P. ve H. A.
Farberman (ed.) Social Psychology Through Symbolic Interaction. Waltham,
Mass.: Ginn -Blaisdall, 1970, s. 383.
Nesin, Aziz, --ok kr--, Deliler Boand. stanbul: Dn Yaynevi,
1967, s. 97-100.
Nesin, Aziz. --Bizim Hemeri--, Toros Canavar. stanbul: Dn Yaynevi
1968a.
Nesin, Aziz. --Yerli Mallardan Pazen Aldm--, Deliler Boand. stanbul:
Dn Yaynevi, 1968b.
Nesin, Aziz. --Helal Olsun--, Aferin, hikayeler. stanbul: Tekin
Yaynevi, 1978, s. 90-96.
Nolte, Dorothy Law. Children Learn What They Live. Adler, R. ve N. Towne

(ed.) Interpersonal Communication. Corte Madera, California: Rinehart
Press, 1975, s. 43.
Rogers, Everett M., Mass Media and Interpersonal Communication. Ithiel
de Sola Pool ve Frederick W. Frey (ed.) Handbook of Communication Chicago,

Illinois: Rand McNally College Publishing Co., 1973, s. 290-312.
Schrumm, Wilbur, Mass Media and National Development. Stanford,
California: Stanford University Press, 1964, s. 27-32.
Schutz, Willim. Here Comes Everbody, Adler, R. ve N. Towne (ed.)
Interpersonal Communication . Corte Madera, California: Rinehart Press,
1975, s. 34
Stevens, Barry. Curtain Raiser. Rogers, Cari R. ve Barry Stevens (ed.)
Person to person. New York: Pocket Books Edition, 1975, s. 1-2.
Thayer, W., General Semantics. New York: Harper and Row, 1963, s. 326.
Toffler, Alvin, Future Shock. London: Pan Books, Ltd., 1970.
Watzlawick, P., Beavin, J. H., Jackson, D. D Pragmatics of Human
Communication: A Study of Interactional Patterns; Pathologies, and
Paradoxes. New York: W. W. Norton & Co. (1967).
Yunt, Perihan (Onat). Kiisel Konuma, Ankara, 1978.
:::::::::::::::::