Cevdet Yakupoğlu - Türkistan'in Büyük Türk Boylarından Çiğiller Ve Anadolu'Da İskân İzleri

Trkistann Byk Trk Boylarndan iiller ve
Anadoluda skn zleri

Chigils Thouse One of The Big Turksh Parathies of Turkestan
and Their Settlement Tracks
Cevdet YAKUPOLU
*

z
Trkistanda, VIII. yzyldan XIII. yzyla kadar, konar-ger Trk boylar
arasnda adlarndan ska sz ettirmi olan iiller, ad geen corafyada geni bir
alana dalmlardr. Zamanla yerleik hayat da benimsemi bulunan iillerin
baz kabileleri, Seluklular zamannda Anadoluya da g etmitir.
Trk tarihinde nemli bir yere sahip bulunan bu boyun Trkistandan
Anadoluya kadar uzanan tarihi zerine yeni aratrmalara ihtiya hissedilmitir.
Bu almada iil adnn kayna, iil lehesi ve kltr, iillerin yerleim
yerleri ile ilgili yerli ve yabanc kaynaklarda verilen bilgiler ele alnm;
Anadoluda iillere ait yer adlar zerine bir deerlendirme yaplmtr.
Anahtar Kelimeler: iiller, Trk boylar, Trk iskn, Yer adlar, Trkistan.
Abstract
Chigils which the name amongst the migrating Turkish Tribes frequently
passes in Turkestan from the 8
th
to the 13
th
century have been spread in a wide area
in the mentioned region. Some of the tribes of Chigils adopting a residential life
migrated to Anatolia in the era of the Seljuks.
The history from Turkestan to Anatolia of this tribe which has a very important
place in Turkish history has needed to be researched. In this study the source of the
Chigil name, Chigil dialect and culture, information from local and foreign sources
about the Chigils residential places have been examined; an evaluation of the
Chigil place names in Anatolia have been made.
Key Words: Chigils, Turkish tribes, Turkish inhabiting, names of places,
Turkestan.

*
Yrd. Do. Dr., Kastamonu niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, E-posta:
cyakupoglu@kastamonu.edu.tr
Cevdet Yakupolu
104
Anadolu Trk tarih ve kltrnn temeli Trkistan corafyasnda
gizlidir. Bu bakmdan, Anadoluda vuku bulmu Trk isknnn mahiyetinin
incelenebilmesi iin ad geen corafyaya mracaat edilmesi zaruridir.
Geni Asya bozkrlarn, kumla kapl byk lleri, yksek dalar,
derin vadileri ve byk akarsular iinde barndran Trkistan corafyas,
zerinde ayn lde deiik kavimlere mensup kabilelere de ev sahiplii
yapmtr. Bilhassa Trk boylarnn veya Trklemi Mool vb. kavim ve
kabilelerin says ile bunlarn isimlerinin listelenmesi bile bal bana byk
bir almay gerektirmitir. Nitekim slam corafyaclar da bu durumdan
ikyet ile Trklere mensup kabilelerin ve bunlarn kollarnn, obalarnn
saylamayacak kadar ok olduunu itiraf etmilerdir.
Bahsi geen Trk boylarnn, trl sebeplerle Trkistandan muhtelif
sahalara ve zellikle de Anadoluya g etmeleri hadisesi zerinde nemle
durulmu ve yerli-yabanc bilim adamlar tarafndan konu ile ilgili eitli
aratrmalar yaplmtr. Anadolunun Trk iskn tarihi bakmndan nemine
dair de ayr almalar ortaya konulmutur.
1
Fakat imdiye kadar yaplan bu
almalarda, Anadoluda en fazla 24 Ouz boyunun iskn edildiine dair
bilgiler hakim gr olarak ne srlmtr. Bu iddia elbette dorudur.
Ancak balangta Ouz harici kabul edilen ve zamanla Ouzlarla karp
kaynam olan Uygur, Krgz, Kpak, Karluk, iil, Yama, Kala (Hala)
ve Kangl (Kal) gibi Trk boylarnn da Ouzlar ile birlikte veya ayr
zamanlarda Anadoluya g etmi olma durumlar zerine mstakil
almalara daha az yer verilmitir.
2
Bu nedenden dolay Trkistan ve
Anadoludaki boy, oymak, topluluk ve yer adlarnn tamamn kapsayacak
ekilde yaplacak olan bilimsel almalara arlk verilmesi ve bu adlarn

1
Anadoluda Trk iskn zerine yaplan almalara rnek olmas asndan bk. Anadoluda
ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Tarsus,2000, Yr-Trk Vakf
Yay., Ankara,2000.; BARKAN, . L.: Osmanl mparatorluunda Bir skn ve
Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I. stila Devirlerinin Kolonizatr Trk
Dervileri ve Zaviyeler, VD II, s.279-304.; Claude CAHEN: Osmanldan nce Anadoluda
Trkler, E Yay., 2. Bask, stanbul,1984.; Tuncer GLENSOY: Alka-evli ve Be-dili Boy
Adlar ve Anadoludaki zleri, Uluslararas Trk Dili Kongresi, 1988 (Ankara,1996), s.177-
180.; Yusuf HALAOLU: XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve
Airetlerin Yerletirilmesi, TTK, Ankara,1997.; C. ORHONLU: Osmanl mparatorluunda
Airetlerin skn, Eren Yay., stanbul,1987.; Cevdet YAKUPOLU, Kuzeybat Anadolunun
Sosyo-Ekonomik Tarihi-XIII-XV. Yzyllar- G.. Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam
Doktora Tezi, Ankara,2007.
2
Bu tip almalardan biri olan Karluklar ve Anadoluda isknlar zerine bk. C.
YAKUPOLU: Anadoluda Karluk Trk Boyu ve skn zerine, Kastamonu Eitim
Dergisi, 12/1 (Mart 2004), s.191-204.; Anadoluda daha ok Ouz iskn zerinde duran
almalara bir rnek olarak bk. Faruk SMER: Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy
Tekilatlar-Destanlar, stanbul,1999.
Trkistann Byk Trk Boylarndan iiller ve Anadoluda skn zleri
105
muhtelif sahalardaki dalmna dair kaytlarn birletirilmesi gereinin altn
izmekte fayda vardr.
Bu erevede, Trk varlnn bir paras olan boylardan iiller
zerine de bir alma yaplmas lzumu hissedilmitir. nk Trkistan
tarihinde kendilerinden kalabalk, varlkl bir boy olarak bahsedilen, halknn
iyi huylu, iyiliksever, cana yakn insanlar olduu zikredilen iiller, ayn
zamanda komu milletleri de etkilemilerdir. Trk destanlarnda, slam ve
in kaynaklarnda, coraf eserlerde, seyahatnamelerde iillerle ilgili az
veya ok mutlaka bilgiye rastlanmaktadr. O halde bu Trk boyunun ad
nasl ortaya kmtr, ne zamandan beri ve nerelerde yaam, hangi
topraklar vatan tutmu; dili ve kltr ile ilgili hangi miras brakmtr?
Trk tarihinin btnln salama bakmndan btn bunlarn bilimsel
olarak ortaya konulmasnn gerei aikrdr.
A) iil Ad ve Boyunun Ortaya k Rivayetleri
Eski Trk destanlarnda, Seluklu devri kaynaklarnda, yerli ve yabanc
dier baz nakillerde iil adnn ortaya k, efsanev rivayetlerden olarak
Hz. Nuhun olu Yafesin oullarndan Trkn soyuna dayandrlmtr.
Mcmelt-tevrih
3
adl esere gre, Trkistanda ikamet etmekte olan
Yfesin oullarndan Trkn drt olu vard. Bunlar; Ttel, Barsgan
(Barshan/Barsghn), lk ve iil idi. Mellifin ifadesine gre, onun
devrinde yaayan topluluklardan Barsganllar, lkllar ve iiller bu
oullarn soyundan gelmekte idi.
4
XVII. yzyln Trk devlet adam ve
beylerinden olan Ebl-Gazi Bahadr Han da Trklerin soyuna dair yazm
olduu eserinde ayn rivayeti tekrarlam yani iili, Yfesin olu Trkn
drt olundan biri olarak gstermitir.
5
Yine ayn yzyl melliflerinden
mamnin destan eseri Hannme (1659-1663)de de Nuh ve Yafes rivayeti
verilmi, buna ilaveten Trkistandaki zbek ve Trkmen boylar saylrken,
27 Trkmen uruu arasnda avuldur, andr, Salur Kazan, dir, Bdz
vb. boylarla birlikte iiller de zikredilmitir.
6
XVII. yzylda
Trkistandaki iillerin, artk tamamen Trkmen yani bir Ouz kavmi
olarak kabul edilmi olduu, bu nakillere dayanlarak sylenebilir.

3
Bu eser, H.520/ 1126 M. tarihinde ismi bilinmeyen bir lim tarafndan Farsa kaleme alnp,
Seluklu sultan Sancar (1119-1157)a ithaf edilmi muhtasar bir slam tarihidir. Bk.
Mcmelt-Tevrh vel-Ksas, Nr. Meliks-Suar Behr-Muhammed Ramazn, Tahran
1318/1900.
4
Mcmelt-Tevrh, s.100den naklen SMER: Eski Trklerde ehircilik, TTK,
Ankara,1994, s.52, not 105.; EEN: slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri,
Ankara,2001, s.30-31.
5
EBL-GAZ BAHADIR HAN: ecere-i Terkime (Trklerin Soy Kt), Metin 11, s.24.
6
Bk. O. aik GKYAY: Hannme, Necati Lugal Armaan, TTK, Ankara,1968,
s.284,294,300.
Cevdet Yakupolu
106
iil ad ve boyunun menei hakknda, XI. yzyln nl Trk devlet
adam, gezgini ve dil bilgini Kagarl Mahmud, Divn- Lugatit-Trk adl
eserinde efsanev bir rivayet nakletmitir.
7
Buna gre, destan hkmdar
Zlkarneyn, Trkistandaki Argu lkesine geldii zaman bulutlar
musluklarn am, yollar amur iinde kalm ve yrmek bile imknsz
hale gelmiti. Bunu gren Zlkarneyn Bu ne amur demektir (in e kil est)
demi, daha sonra orada bir kale yaplmasn emretmi, kale yaplm ve ad
da iil olarak kalmtr. Bundan sonra o kalede oturan Trklere ise iil
ad verilmi, bilahare bu ad Trkistanda pek ok yere yaylmtr.
Bu rivayetin doruluu zerinde tartmaya gerek yoktur. nk o
zaman Zlkarneynin kim olduu, hangi tarihte Argu lkesine sefere kt
gibi u an iin halli mmkn olmayan pek ok soru ile karlalacaktr.
Ancak burada verilen rivayetin, Trklerde ahslara, boy ve airetlere, yer ve
mevkilere ad verme geleneine uygun olduu sylenebilir. yle ki,
Trklerin Trkistan corafyasnda tarihin derinliklerinde kalm ve tespiti
mmkn olmayan devirleri esnasnda, kendilerine mensup olan boylarn
adlar muhtelif sebep, usul ve ekillerle ortaya km, ancak asrlar sonra
bunlarn ne anlama geldii, ne zaman ve kimler tarafndan verildii gibi
cazibesi youn olan sorulara Trk halk muhayyilesi kendi kafasnda
ekillendirdii cevabn mantna en uygun ekilde vermitir. Kagarl gibi
fikir ve bilim adamlar da bu halk rivayetlerini derleyerek eserlerine
almlardr. Ayrca iil adnn ortaya k hikyesinin ok eskiye
dayandrlmas gstermektedir ki, iiller blgenin en kadim Trk
kabilelerinden biri idi ve bunlar mazisi ok eskiye inen ehir ve kalelere
sahiptiler.
iil kelimesi ile ses benzerlii ierisinde olup, XI. yzylda Trk
lkelerinde dm sktrlmas, sklatrlmas, ip dmlenmesi
anlamlarnda kullanlm bulunan iildi, iilmek, iklimek,
iktrmek gibi kelimeler, Kagarl Mahmudun Divannda yer
bulmutur.
8
Bunun iil adnn ortaya k ile bir mnasebeti belki
kurulabilir.
iil adnn meneinin, Trke -olan mukabili -gil kelimesinin
olmas ihtimali zerinde de durulmutur.
9
Bu kelime ve farkl telaffuzlar
zerine aada bilgi verilecektir.

7
KAGARLI MAHMUD: Divn- Lugatit-Trk (DLT), C.I, s.4,30,393.
8
DLT, II, s.134,180,210.; Anadolu halk azlarnda bu anlama gelen kelimeler son yllara
kadar baz yrelerde yaatlmtr. Ancak konunun hacmini aaca iin bu ekil teferruatlara
girilememitir. C.Y.
9
Z. Velidi TOGAN: Umum Trk Tarihine Giri, stanbul,1981, s.404, not 72.
107
B) Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar Devrinde iiller
iil boyunun Trkistan corafyasnda erken dnemlerdeki
mevcudiyeti zerine daha ok efsanev rivayetlerden yararlanlabilir.
Trkistandaki kadim Trklerden bahseden ran rivayetlerinde, mesela
Dakk (930-980) ve Firdevsnin eserinde,
10
iil ve Karluk Trk boylarnn
hakim olduu bir Trk devletinden bahsedilmi, bu devletin byk
hkmdar olarak gsterilen Afrasyb (Alp Er Tonga) ise Trk-iil Hakan
olarak sunulmutur. Devlete hakim iillere Karluklarn da boyun edii
iddia edilmitir. Bu devletin nemli merkezlerinin Isk-gln batsndaki
Kokar-ba (Krgzistan), Bey-kent, Kagar vb. vilayetler olduu ileri
srlmtr.
11
Bunun doruluunun teyidine ihtiya duyulsa bile, bu gr
iillerin en azndan X. yzylda adalar olan ranl yazarlarn dikkatini
ekecek dzeyde bir g ve ne sahip olduklarn ifade etmesi bakmndan
kayda deerdir.
Erken devirlerde iillerin, muhtelif eski dnya lkelerinde grlen
Trk kabileleri iinde en balarda zikredildiklerine dair kaytlarn
mevcudiyeti zerine ve bu kaytlarda geen giller ile Dou Avrupada
ok eskiden beri yaadklar bilinen Asgillerin esasen iiller olduuna
dair tezler ileri srlmtr. Yine iillerin eski zamanlarda Hazar
Denizinin kuzeyinde yaam olduklar, bunlarn bir kolunun til
Bulgarlarnn kabilelerinden Egiller/skiller olduu zerinde de
durulmutur.
12

Orhun Kitabelerinde zgil eklinde tesadf olunup, mehul bir kavim
ismi olarak gsterilen bu adn, hakikatte iil boy adndan baka bir ey
olmad eklinde bir deerlendirme yaplabilir. Anlald kadaryla VII. ve
VIII. yzyllarda zgil ad kaynaklarda sk sk grlrken sonraki asrlarda
iil ad ne kmtr. zgiller, Dou Gktrk Devleti hkmdar l
Kaann tutsak drlerek ine gtrlmesi zerine M.630 yl baharnda

10
XI. yzyl balarnda kaleme alp Gazneli hkmdar Sultan Mahmuda sunduu eseri
ehnmede Firdevs, ran-Turan savalarn anlatmtr. Bk. FRDEVS: ehname I-IV,
ev. Necati LUGAL, Milli Eitim Basmevi, stanbul,1945-1968.
11
The Shahnama of Firdausi IV, Arthur George Warner and Edmond Warner, London,1909,
s.155.; Tadeusz KOWALSK: Les Turcs dans le Sahname, Rocznik Orientalistyczny, Tom,
XV, Krakow,1949, p.84-97, ev. Harun GNGR, ehnamede Trkler, Erciyes
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 1, YI 1, s.289-300.; TOGAN: Giri, s.19.; Alp
Er Tonga hakknda bk., Faruk SMER: Trk Destanlar: Kara Hanllar`n Alp Er Tonga
Destan Trk Dnyas Tarih Dergisi (63), stanbul,1992, s.4-10.
12
TOGAN: Giri, s.37,158,418.; Bulgar skiller hakknda bk. Gy. GYRFFY: Tanulmnyok
a Magyar llam eredetrl a Nemzetsegtl a Varmeg, Akademiai Kiado, Budapest,1959, s.76.
Buradan naklen KAFESOLU: Trk Mill Kltr, Boazii Yay., 13. Bask, stanbul,1995,
s.178.
Cevdet Yakupolu
108
erkinlerinin idaresinde krk bin kiilik byk bir kafile halinde Tang
imparatorluuna snmlard. in boyunduruu altnda uzun sre yaamaya
tahamml edemeyen bu boy, M.657li yllarda dier baz Trk boylar ile
birlikte ine ba kaldrmtr. zgiller in kaynaklarnda Hu-hsie olarak
telaffuz edilmi Trk boyuna mensup iki kabileden biri (Ssu-chieh) olarak
gsterilmilerdir. Gktrk kaan Kapgan devrinde M.715 ylnda Gktrk
ordular zgilleri bozguna uratmt. Bu topluluk bunun zerine inin
himayesini kabul etmiti.
13

Gktrk lkesinde yaayan zgiller ile Ak-hun kabileleri arasnda ad
geen Askil/Eskil ve Bulgar boyu olarak tantlan skil acaba ayn kavim
midir? Bu husus gerekten tartma konusu olmutur. Reideddinin eski
Uygur memleketindeki on nehirden birinin ismi olarak verdii gil/gl
kelimesi de iillere balanmtr. Gktrkler devrinde Orta ve Dou
Asyada gruplaan topluluklar arasnda u-ye adn alm bir kabilenin de
iilleri gstermi olmas ihtimal dahilindedir.
14

iil kelimesinin kkenini aradmz erken dnemlerdeki Asgil/
Askil/ Azgil/ gil/ skil/ zgil/ Eskil/ Egil vb. telaffuzlarn, birbirine yakn
syleni ve yazl zelliklerine sahip olmas gerekten dikkate deer
bulunmaktadr.
Gktrk Devleti zamannda Kagar ve Karaar gibi yerlerde, sonralar
Karahanllarn ecdad olarak tesmiye olunacak hanlar, Yldz yaylalar ile
Tekes havzasnda yaayan Yama ve iil boylarna dayanyorlard. Bu
hanlar Yama ve iil hakan isimleriyle maruf olmulard. Hatta Bizans
kaynaklarnda Gktrk hakanlarndan, iil hkmdar diye bahsedildii
ileri srlmtr. Togann iddiasna gre iil boyu, Karluk ve Yamalarla
birlikte Gktrk ve Karahanl lkesinde mevki itibariyle o kadar ne
kmt ki, Trk tresi gerei hakanlar, bu kabilelerin kzlar ile evlenmiler,
mesul devlet adamlar ekseriyetle yine bu boylar arasndan seilmitir.
15

Gktrklerin birinci paralanma devirlerinde M.630 ylnda
Semerkant ziyaret eden inli Hen ang (Hiuent-shang)a gre, bu
dnemde Semerkant hkmdarnn ordusu cesur ve fedakar Tchie-kie (iil)
kavmine mensuptu.
16
Bu bilgi Semerkant hkmdarnn ordusunun tamamen
iillerden olutuu eklinde yorumlanmamaldr. Ancak iil boyu bu ordu

13
Ahmet TAAIL: Gktrkler II, TTK, Ankara,1999, s.43,44,57.; III, TTK, Ankara,2004,
s.35.
14
KPRL: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara,1991, s.135, not 20.;
KAFESOLU: Trk Mill Kltr, s.87,91,122,208, not 400, 884.
15
TOGAN: Giri, s.58,113,132.
16
Nazmiye TOGAN, Hen anga Gre Peygamberin anda Orta Asya, slam Tetkikleri
Enstits Dergisi IV/1-2, (stanbul,1964), s.37, not 20.; TOGAN: Giri, s.436, not 66.
109
ierisinde o kadar etkin olmutur ki, orduya kendi boy adn vermeyi
baarmtr. leride grlecei zere Karahanllar devrinde de benzer bir
durum sz konusu olacaktr.
Gktrklerden sonra tken merkezli olarak ortaya kan Byk Uygur
Kaanl dneminde iil ad, Uygur kaan Moyenor (Mo-yen-cho)
tarafndan M.759-760ta diktirilen ine-Usu Yaztnda kavim ad olarak
gemektedir. Bu kayttaki cmle u ekildedir: On birinci ayn yirmisinde
Kara Bulukun dousundaki Sukak yul (Ceylan Pnar) (mevkiinde) iil
Tutuk (iillerin asker valisi)
17
Buna gre Uygurlar devrinde bir ksm
iiller Uygur lkesi snr iinde yaamakta olup, balarnda asker bir vali
veya bir boy beyi bulunuyordu.
Gktrkler ve Uygurlar devrinde iillerin Karluk boyuna tabi
kabilelerden olduu hususunda kaynaklar neredeyse hemfikirdir. Arap
seyyah erefz-Zamn Tahir El-Merveznin H.514/ 1120 M. tarihlerinde
kaleme ald Tabiul-Hayavn
18
adl eserindeki bir kayda gre Karluklar
( ), Altn Da denilen Tunus/Tunis ? () Danda yani Orhun
blgesinde ikamet etmekte idiler. Karluklar, Tokuz-guz ()/ Dokuz-
ouzlar yani Uygurlarn tabiiyeti altnda olup, bunlara kar
gerekletirdikleri ba kaldrma hareketinde baarl olamayarak Batya
Trgi ? lkesine ( ) g etmek zorunda kalmlard. Blgede
Trgi hkmdar zerinde bir sreliine siyasi hakimiyet kuran Karluklar,
tedricen slam topraklarna doru kaymlar, ancak bu sralarda siyasi ve
kavm birliklerini koruyamayarak, neticede dokuz ayr boya ayrlmlard ki,
bunlarn n iiller oluturmaktayd.
19
Bu durumdan yani Karluklarn
zayflamasndan istifade eden iillerin, zamanla mstakil bir kavim haline
gelmi olduklar anlalmaktadr.

17
Erhan AYDIN: ine Usu Yaztnda Hayvan Adlaryla Kurulmu Yer Adlar zerine
ncelemeler, Turkish Studies/ Trkoloji Aratrmalar, 3/1, K 2008 (Dede Korkut Dosyas),
s.204.
18
Bu eserin tantm iin bk. Esin KAHYA: Sharaf al-Zaman Tahir Marvazi, On China, the
Turks and India (Trans. V. Minorsky), London 1942, OTAM, S.4, Ankara, Ocak 1993, s.701-
704.; Merveznin esasen bir seyyah olmad ve ine de hi gitmedii iddias iin bk. L.
Giles and L. D. Barnett: Sharaf al-Zamn Thir Marvaz on China, the Turks, and India by V.
Minorsky, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol.
11, No. 1 (1943), p.232.
19
Karluklarn dier boylarn oluturan topluluklar Baskil (), Bulak, Tukhsi (Tuhsi) ve
Gergin/Ggercin () adlarn tamakta idi Bk. Sharaf al-zamn Tahir Marvazi on
China, the Turks and India, Arabic text (circa 1120) with an English translation and
commentary by V. Minorsky, (James G. Forlong Fund, Vol. XXII) London: Royal Asiatic
Society,1942, p.31 (Arabic text 19).
Cevdet Yakupolu
110
in kaynaklarnda da Karluklara bal boy olarak Bulak, Tuhsi
(Tohsi/Tukhsi/Tokhsi) ve iiller (Chih-Chi) gsterilmi; bunlarn nce
Tanr Dalarnn kuzey eteklerinde ve sonra da Altaylarn batsndaki Kara
rti ve Tarbagatay havalisinde yaadklar belirtilmitir.
20

Avfnin Cavmiul-Hikyt
21
adl eserinde de Karluk-iil
mnasebetinin alt izilmitir. Buna gre, Gktrklerden ok sonraki
dnemlerde, slm dnyasnda Karluklarn dokuz boydan olutuu ve
bunlarn kabilesini iillerin meydana getirdii gerei bilinmekte idi.
Bu devirlerde iillerin babuu kaynaklara gre Tksin igil (
) unvann tamakta idi.
22
iillerin hkmdarna sonraki dnemlerde
ise Tign-i iil dendii de iddia edilmitir.
23

C) Karahanllar, Gazneliler ve Seluklular Devrinde iiller
IX. yzyl ortasnda Dou ve Bat Trkistan sahasnda teekkl eden
Karahanl Devletinin kurulu ve gelime aamasnda iil boyu etkin rol
oynamtr.
24
Hatta Karahanl slalesinin menei ile ilgili baz ilim
adamlarnca ortaya konulmu faraziyelerden birine gre, bu slale iillere
mensuptu.
25
Barthold, iillerin Bat Trkistan sahasna Karahanllarla

20
Liu Wei-hsin, Chien Po-Chien 1995, s.72.den naklen Varis ABDURAHMAN: Orta
Asyadaki Bir Ksm Trk Yer Adlar ve Bu Yerlerin Tarih Sre erisindeki Siyasi Durumu
zerine, ada Trklk Aratrmalar Sempozyumu, Mays 2002, A.. Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesi, (Ankara,2004), s.212.; Karluklara bal bu iil boyu kaynaklarda farkl
telaffuzlarda gsterilmitir. Bunlardan biri e-se/ e-se (veya i-szu) eklinde idi. Bunun
iil ve belki -il olarak okunmas icap eder. KAFESOLU: Trk Mill Kltr, s.137.;
iil ad bilimsel literatrde Latin harfleri ile de farkl ekillerde yazlmtr: igil, iil,
iyil, iyl, yil, yyl, Chigil, Chigiley, Chihil, Chiyal, Cigil, Cikil, Djikil, Jigil, Jikil vb.
21
Buhara doumlu olup, Mool istilas srasnda Hindistana gen ve Delhide vefat etmi
bulunan Seyyidddin (Nreddin) Muhammed b. Muhammed b. Yahya b. Tahir b. Osman El-
Avf El-Buhar, eserini M.1233lerden nce tamamlamtr. Bu eserin neri, mellifin hayat,
dier eserleri ve ada olduu devlet adamlar hakknda bk. Sayyid ad-din Muhammad
AVF: Cavmi al-Hikyt ve Lavmi ar-Rivyt, Tashih: Muhammed Mun, aphana-i
Danigah, Tahran,1335, C.I, s.16-74. Kr. M. F. KPRL: Avf Md. MEB. A. II,
stanbul,1979, s.22-23.
22
SMER: ehircilik, s.55.; SMER: Trk Devletleri Tarihinde ahs Adlar, TDAV.,
stanbul,1999, s.107-108.; Kagarlya gre Tksin, Handan derece daha aa derecede
bulunan kiilerin tad unvand. Bk. DLT I, s.437.
23
Mcmelt-Tevrhten naklen EEN: Trkler, s.35.
24
Karahanl devletinin kuruluu, devlet tekilat ve bu devlet bnyesinde slamiyetin yayl
hakknda bk. O. PRITSAK: Karahanllar, A, VI, stanbul,1953, s.251-273.; Reat GEN:
Karahanl Devlet Tekilat, Kltr Bakanl Yay., Ankara,1981.; Ali b. Salih El-Muheymid
Karahanllar ve slamn Yaylmasndaki Katklar, ev. Ali AKSU, Cumhuriyet
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 5 (1) 2001, s.281-309.
25
Dou Trkistanl olup, bilahare Trkiyeye gm ve Karahanllar Tarihi zerine bir eser
kaleme alm bulunan Hac Yakup Anat, Karahanl hanedannn kurucusu olan Trk boylar
111
birlikte gtn ileri srmtr.
26
Bu faraziye doru olsun veya olmasn,
IX. ve X. yzyllarda Karahanl Devleti halklarnn ana ktlesini Karluk,
Yama ve Tuhsilerle birlikte iiller oluturmakta idi. Bu boylar, Karahanl
lkesinin sosyal ve kltrel dinamiklerini ortaya koymulardr. yle ki
Karluk, Yama ve iil boylarnn lehelerinin eski Uygur dili ile karmas
neticesinde Karahanl (Hakaniye) Trkesi olumutur. iillerin byk
ksm, yukarda ismi geen boylarla birlikte slamiyeti kabul ederek, bu
alanda ilk byk boylar arasnda adndan sz ettirmitir.
Karahanllar devrinde iillerin ongununun Arslan olduu kabul
edilmitir.
27

iiller, kalabalk nfuslar ve bol servetlerinden dolay, X. yzylda da
mstakil bir Trk kavmi konumunda idiler. Bunlar, Karahanllar devrinde
Trkistanda geni bir alana dalmlard. Eski Trk destan rivayetlerinde
bu boy, konar-ger olarak Talas, u (uy) ve li havzalarnda yayor

hakkndaki deerlendirmesinin sonucunda, bu slalenin Uygurlar olmas gerektii kanaatine
ulam ve iillerin bu hanedanla sadece tabilik-metbuluk stats eklinde bir bann
olabileceini iddia etmitir. Bu deerlendirmeler iin bk. Hac YAKUP ANAT- Ahmet
ALMAZ: Karahanllar Tarihi, Oku Yaynlar, stanbul,2003, s.37-62.
26
BARTHOLD: Mool stilsna Kadar Trkistan, Ankara,1990, s.338, not 898.;
Bartholdun Trkistandaki Trk boylar ve bunlar iinde iillerle ilgili deerlendirmesi iin
ayrca bk. Turks, EI
2
(E. J. Brills First Encyclopadia of Islam 1913-1936. Edited by M. Th
HOUSTMA) VIII, s.900-908.; W. Barthold; Theodor Menzel; Hans Heinrich Schaeder: 12
Vorlesungen ber die Geschichte der Trken Mittelasiens, Die Welt des Islams, Bd. 17,
Beiband zu Band 14-17. 12 Vorlesungen ber die Geschichte der Trken Mittelasiens (1935),
p.76-78,95,96,119.
27
IX. yzylda Karahanl lkesindeki Karluklarn; iil ve Yama boylar olmak zere iki
blmden mteekkil olduu, bu boylarn kendi kaanlarnn bulunduu ve douda Kagar ile
Balasagunda oturan iil kabilesi kaannn Arslan Kara-Hakan unvann tad iddia
edilmitir. Bk. S. G. KLYASHTORNY, T. I. SULTANOV: States And Peoples Of The
Eurasian Steppe, St. Petersburg, 2004, s.118.; Trkistandaki Trk kabileleri arasnda ongun
olarak Arslann kullanm yaygnl ve iil boyunun bu ongunu benimsemesi hakknda bk.
. ZUEV: Early Trks: Sketches of history and ideology, Almaty, Daik-Press, 2002,
p.193,203,207,210,221.; Gktrkler devrinin sonlarnda Bat Trkistanda Ferganay yneten
gl prenslerden Arslan Tarqan (Arslan Tarhan) ad ile mukayese edilen ve kendisinden
igil arslan il tirgg alp buryuan alp tarqan bg unvanlaryla bahsedilen iil Arslan iin
bk. W. B. HENNING: Argi and the Tokharians, Bulletin of the School of Oriental Studies,
University of London, Vol. 9, No. 3 (1938), p.552.; Kr. Ulu Trkten bakanki iil Arslan
il Tikl Alp Burguan Alp Tarhan Bey ilentk ugrna; H. Ziya LKEN: Millet ve Tarih
uuru, .. E.F. Yayn, stanbul,1948, s.338.; igil-Arslan l-Tirgk Alp Burghuan Alp
Tarhan Bek, Sergej G. KLYASHTORNYJ: Manichaean Monasteries in the Land of
Arghu, Studia Manichaica, IV. Internationaler Kongre zum Manichismus, Berlin, 14-18
Juli 1997, p.378.; Baka bir kayda gre ise iillerin ongunu Kei olarak gsterilmitir. Bk.
Murat URAZ: Trk Mitolojisi, Hsntabiat Matbaas, stanbul,1967, s.169.; Anat, bu ongun
iddiasnn geersizliini ne srmtr. Bk. ANAT: a.g.e., s.41.
Cevdet Yakupolu
112
gsterilmekte idi
28
ki, ada yerli yabanc btn kaynaklar iillerin bu
blgelerde yaam olduunu teyit etmilerdir. Bilhassa Makdis
(Mukaddes), Mervez, Gerdz, Kagarl Mahmud, Avf, Kazvn, Eb Dulef
gibi Trk ve slam mellifleri ile Mcmelt-tevrih ve Huddl-lem gibi
slam kaynaklar, kendi devirleri veya ncelerine ait Trk lkeleri ve
kabilelerinden bahsederken, iilleri mutlak surette zikretmilerdir. Ancak
kaynaklarda iillerin Trkistan corafyasndaki memleketlerinin snrlar
ve bu boyun evresinde yaayan komular hakknda birbiri ile elikili
bilgiler verilmitir. Bunun sebebi, konar-ger bir hayat srdren Trk
boylarnn sk sk yer deitirmesi olmaldr.
Her eye ramen iillerin, Karahanllar devrinde bugnk Krgzistan
snrlar iinde bulunan Isk-gl/ Issk-gln evresinde, zellikle gney ve
gneybatsnda, Tarz, Barsgan, Kagar havalilerinde ve Maverannehirde
adlarndan bahsettirdikleri grlmektedir. iillerin bu topraklarda
Gktrkler andan beri yaadklarndan daha nce bahsedilmiti.
Karahanllar devrinde X. yzyl ilk yarsnda Smnoullar hkmdar
Nasr b. Ahmed (M.914-943) devrinde Buharadan ine seyahat eden Eb
Dulef Misar b. Mhelhil, getii yollar zerindeki Trk kabileleri iinde
Beenekler (Peenekler)den sonra iillerin yurduna da uramtr. Onun
verdii bilgiye gre
29
iiller; arpa, burak ve koyun eti tketirlerdi. Deve
kesmezlerdi ve sr etine de rabet etmezlerdi. lkelerinde deve ve sr
(kz) pek beslenmezdi. Giyimleri sof ve krkten ibaretti. Baka kyafetlere
az rastlanrd. iil erkek ve kadnlar parlak yzl, gzel grnml
insanlard. iil lkesinde Hristiyan da yok denecek kadar azd. Bunlar
Mecs de deillerdi. Umumiyetle Sheyl, Zhal, kizler, Bykay,
Kkay ve olak burcu yldzlarn kutsal kabul etmekte idiler. oban
yldzn ise hepsinden kutsal sayarlard. iiller geni yrekli insanlar olup,
kalplerinde ktlk fikri yoktur. Nikh konusunda ise biraz geni
mezheplidirler, ok yakn akrabalar izdivac kabul ederler. iillerin
balarnda hkmdarlar yoktur, ancak lkelerinde huzur ve asayi

28
TOGAN: Giri, s.22,27,44.
29
Zekeriya KTAPI: Dou Trkistan ve Uygur Trkleri Arasnda slamiyet, Konya,2005,
s.269,280.; Kr. KPRL: Mutasavvflar, s.126-127, not 10.; Yusuf Ziya (YRKAN):
Onuncu Asr ptidalarnda Yazlm Olan Eb Dulef Seyahatnmesine Nazaran Orta
Asyada Trk Boylar ve Bunlarn Din ve Coraf Vaziyetleri, Drlfnn lahiyat
Fakltesi Mecmuas, Sene: 5, Say: 22, Brhanettin Matbaas, (stanbul,1932), s.59-60.;
SMER: ehircilik, s.69-70.; Mool devri tarihilerinden Kazvn (.1283 M.) de, M.1275te
tamamlad Arapa coraf eserinde Eb Dulefin verdii bilgileri tekrarlar. Bk. KAZVN,
Zekeriyy b. Muhammed b. Mahmd Eb Yahya: sar el-Bild ve Ahbr el-Ibd, Daru
Sader Yay., Beyrut,1380 (1960), s.582den naklen EEN: Trkler, s.151.; Mellifin hayat
iin bk. Kazvn Md. MEB. A. VI, stanbul, s.528-532.
113
mevcuttur. iiller ahap ve kilden evlerde otururlar. Civarda bulunan Trk
boylar iilleri kskanrlar.
Bu bilgileri veren Eb Dulef, emniyet ve bolluk iinde iil lkesinde
krk gn boyunca yol aldklarn da ifade etmitir. Eb Dulefin yolculuu
srasnda rastlad iillerin, o yllarda halen konar-gerlii devam ettiren
ve henz slamiyete intisap etmemi, ekseriyetle eski Gktanr inancn ve
dolaysyla yer-su kltn devam ettiren kabileler olduu anlalmaktadr.
Ayrca burada unu da ifade etmek gerekir ki, blge kltrne yabanc olan
seyyah, muhtemelen Trk lkelerinde kadnn gndelik ilerde, hatta
savalarda daima erinin yannda olmasn ve yabanc erkeklerle, yolcu ve
misafirlerle konuup onlara ikramda bulunmasn, yani Trk kadnlarnn
kendilerini erkeklerden gizlememelerini, hatta Trklerde gerekletirilen
akraba evliliklerini yadrgam grnmektedir.
X. asr balarnda Trkistanda yaayan Trk boylarndan bahseden
melliflerden biri olan bn Hurdadbih (.912 M.)in Kitbul-Meslik vel-
Memlik adl eserinde inden itibaren Dokuz Guz (Ouz), Tibet, Karluk,
Keymak (Kimek), Guz (Ouz), r, Becnk (Peenek), Trke, Hfah
(Kpak), Hrhz (Krgz) gibi Trk kabilelerinin ad gemekte olmasna
ramen, eserde dorudan doruya iil telaffuzuna rast gelinememitir.
Burada zikri geen rn hakikatte iil boyunu temsil ettii ne
srlmtr. nk bn Fakihin eserinde r boyu gememektedir.
30

Dier yandan iil ve Yama gibi boylarn zerine bir mddet egemen
olduklar grlen Krgzlardan dolay, en azndan baz blgelerde iil
adnn, yerini Krgz boy adna braktna dair de bir gr bulunmaktadr.
31

Bu gr doru ise elbette iillerin baz kaynaklarda zikredilmemesi tabii
bir hadise grlmelidir.
Karahanllar devrinde X. yzyl boyunca iillerin memleketinin
evresinde Karluklar, Tuhsiler, ve Krgzlar yaamakta idi. Huddl-leme
gre
32
Krgzlar, iil memleketinin kuzeyinde; Tuhsiler, gneyinde ve
batsnda; Karluklar ise, iillerle i ie bir ekilde iillerin dousunda
yayorlard. iiller adrlarda ve keeden yaplm kulbelerde ikamet

30
YRKAN: Mslman Corafyaclarn Gzyle Ortaada Trkler Trklerin Yaad
ve Trklere Komu Blgeler Haz. Mehmet eker, Ali Erturul vd., stanbul 2004, s.365.
31
Z. V. TOGAN: Ouz Destan, Reideddin Ouznmesi, Tercme ve Tahlili, stanbul, 1972,
s.97.
32
Mellifi bilinmeyen bir eser olan ve H.372/ 982-983 M. ylnda tamamlanm bulunan
Huddl-lem zerine deiik almalar ve yaynlar yaplmtr. Bunlardan balcalar;
Hudd al-lam/The Regions Of The World, ng. ev. V. Minorsky, Yay. E. J. W. Gibb
Memorial, London,1937.; 2. Bask, London,1970.; Huddl-lem Minel-Merik lel-
Marib, Farsa ev. Minihr Sotudeh, Tahran,1962.; Trke ev. Abdullah DUMAN,
Murat AARI, stanbul, 2008.
Cevdet Yakupolu
114
etmekte idiler. Geim kaynaklar ise sr, koyun ve at yetitiricilii idi. Ho
tabiatl ve iyi huylu bu insanlar yldzlardan bazlarn kutsal kabul
ediyorlard. Bunlarn kendi hkmdarlar olmayp, Hrhz (Krgz)
hkmdarna tabi idiler.
33
iillerle ilgili, daha nce zikri geen Eb
Dulefin verdii bilgilerle Huddl-lemin verdii malumat
karlatrldnda, iiller hakknda bu iki kaynan naklettikleri bilgiler
hemen heme ayndr. Ancak bu kaynaklardan birincisinde iillerin sr
yetitirmedii ve etini de yemedikleri iddias bulunurken, ikinci kaynakta
iillerin sr yetitirdii ne srlmtr. Bu elikinin nedeni, seyahati
esnasnda grd iil topluluunun besledii hayvanlar arasnda Eb
Dulefin sr gremeyii olabilir. Huddl-lemin mellifi ise konu ile
ilgili bilgiyi farkl bir kaynaktan alm olmaldr.
Avfnin daha nce ad geen eserinde Karluklarla birlikte iil
kabilelerinin Trkistann her yerine dalm olduklarndan bahsedilmekte
ve yukarda zikredilen iki kaynakta verilen bilgiler genel manasyla destek
bulmaktadr. Avfinin ifadelerine gre, Karluklarla karm bulunan
iillerin kyleri ve evleri yoktu. Bunlar ormanlarda, aalk ve sulak
alanlarda otururlar; at, sr ve koyun beslerlerdi. Memleketlerinde deve ve
tuz bulunmazd. Tuzu onlara tccarlar satarlard. Bu kabilelerin temel ihtiya
maddeleri yazn at st ve kn ise kurutulmu et yani pastrma idi. Karluk
ve iil memleketine ok kar yad bilgisi de mellif tarafndan ilave
edilmitir.
34

XI. yzyl ilk yars melliflerinden Gerdz
35
de, Isk-gl ve Barsgan
evrelerinde nehir kenarlarnda ve dalarn eteklerinde kalabalk nfuslu
iil boyundan ve adrlarndan bahsetmitir. Onun nakline gre Barsahlar
(Barsganllar) iil lkesi ile komu idi. Bunlardan 3000 adam, adrlar ile
g edip iillerin iine yerlemiti, ancak bunlarn oturduu yer mamur
topraklar deildi. Yine Trkistanda Baygl (Beylilik) adl bir daa yakn
bir su kaynan geince, iillerin adrlar ile kapl bir alana klmakta
idi.
36

33
Huddl-lem, Trke eviri, s.53.
34
AVF: Cavmiul-Hikyt, Ayasofya Ktp. Nr. 3167deki Trke tercmeden (v.489a)
naklen; EEN: Trkler, s.93.
35
Eb Sad Abdlhayy b. El-Dahhk b. Mahmud el-Gerdz-i Gaznev, M.1049-1052 yllar
arasnda Gaznede telif ettii Zeynl-Ahbr veya Tarih-i Gerdz olarak bilinen Farsa
mensur eserinde H.432/ 1041 M. ylna kadarki Trk corafyas ve zellikle Horasan
hakknda bilgi verir. ranl bu mellif hakknda bk. W. BARTHOLD: Gerdz, A IV,
M.E.B., s.766-767.; Fahrettin COKUNER: Gazneliler Dneminde Nesir, Nsha Yl: IV,
Say: 13, Bahar, 2004, s.49.
36
GERDZ: Zeyn'l-Ahbr, Nr. Abdlhayy Habb, Kabil,1324, (Tahran,1347/1928);
s.265-266,279den naklen Eref BUHARALI: iiller, Ankara niversitesi Tarih
115
Bu bilgilere gre iiller, Karluklarla ve dier baz boylarla birlikte
Trkistanda konar-ger kltr yaatan en byk kabilelerdendi ve balca
geim kaynaklar hayvanclkt. Memleketlerinde hesaba gelmez sayda
adrlara sahip olan iillerin, bu lde de at ve koyun besledikleri kesindi
ve sr cinsine daha az ilgi gstermi olmalar da Bozkrn artlar gz
nnde bulundurulduunda tabii idi. Ancak Avfye dayanarak, iillerin
ormanlk ve sulak alanlarda byk ba hayvan yetitirdiklerini de kabule
imkn vardr. Bu durumda iiller hem bozkrda, hem ehir ve kasabalarda
ve hem de ormanlk, sulak alanlarda meskn durumda idi. Onlarn Trkistan
corafyasnda ne kadar geni bir sahada hareket alan oluturduklarn
grmemek mmkn deildir.
Dier taraftan iillerin Trkistanda X. asrda yerleik dzeni ne
lde benimsedikleri ile ilgili az da olsa ipular bulunabilmitir. X. yzyl
son eyreinde eserini yazm bulunan Mukaddesnin Trkistan ehirleri
hakknda verdii malumat arasnda, Karahanllar devrinde Heytal
37
ad
verilen blge zerinde, halk Mslman olarak bilinen Buhara, Semerkant,
sficab, Fergana, zkent gibi ehirlerle birlikte iil (/ ) adl bir
yerleim yerinden de bahsedilmekte idi. Mamur, evresinde surlar olan ve
zengin bir halka sahip bu ehir
38
, Tarz/Traz (Talas)a yakn bir mesafede
bulunmakta idi.
39
Bahsi geen iil ehrinde o devirde iil halknn youn
olarak yaayp yaamad tam olarak bilinemese de, iil boyunun kendi
adna bir ehir kuracak kadar da olsa yerleik dzene yabanc olmadna
dair bir tespit bizim iin nemlidir. Bu erevede iillerin X-XI.

Aratrmalar Dergisi, XV/26, (1990-1991), s.61.; EEN: Trkler, s.79,89.
37
Gktrkler tarafndan hakimiyetlerine son verilen Ak Hunlar, Eftalitler olarak da
bilinmektedir. slam kaynaklarnda bunlar Trklerden bir zmre kabul edilmi ve Heytaller
(Heytle) olarak kayda geirilmitir. Yaadklar corafya da ayn isimle maruf olmutur. Bk.
EL-BELZUR: Fthul-Bldn, ev. Mustafa FAYDA, Kltr Bakanl Yay.,
Ankara,2002, s.585,608.
38
W. B. Henning, bir almasnda Kagarl, Huddl-lem ve Makdis (Maqdisi)den
naklen Trkistandaki baz yer adlar zerine yapt tespitlerden birinde Tarz (Talas)
yaknlarnda kk bir kasaba olarak igil-balq (iil-balk)tan bahsetmitir. O, daha
sonra blgede Karahanllarn mhim merkezlerinden olan Balasagun yaknlarndaki bir
kasaba olarak da Ordu-knt (Ordu-kent)i gstermi, ayrca burasnn Kagar olarak da
bilindiini dile getirmitir. Henning, bu iki yer adn birletirerek Ordu-igil-knt eklinde
telaffuz etmitir. Bk. W. B. HENNING: Argi and the Tokharians, Bulletin of the School of
Oriental Studies, University of London, Vol. 9, No. 3 (1938), p.552.
39
Makdis olarak da bilinen Mukaddesnin, H.375/ 985 M. tarihinde tamamlam olduu
corafya eserinin ad Kitbu Ahsenut-teksm f Marifetil-eklm (Kitbul-eklm)dir.
Mukaddesnin bilgi verdii iil kenti ile dier slam ehir ve beldeleri iin bk. Al-
MOQADDASI, Shams ad-dn Ab Abdallah Mohammed ibn Ahmed ibn Ab Bekr al-Bann
al-Basshr: Ahsenut-Teksm f Marifetil-Eklm, Ed. M. J. De GOEJE, Editio Secunda, E.
J. Brill,1906, pp.261-273,274-275,276-284.; Mellif iin ayrca bk. J. H. KRAMERS:
Mukaddes Md. MEB. A. VIII, stanbul,1987, s.562-563.
Cevdet Yakupolu
116
yzyllarda Trkistan sahasnda sadece hayvanclkla uraan, adrlarda
oturan konar-ger topluluklar olmadnn altn burada izmek gerekir.
Ancak her eye ramen, iillerin kesif bir biimde yerleik dzene geileri
XI-XIII. yzyllar arasnda olacaktr.
40

XI. yzyl balarnda iillerin, Trkistann gneyinde bugnk
Afganistan ve Kuzey Hindistanda egemenlik tesis etmi bulunan Gazneli
Devletinin ordusu iinde etkin olarak rol stlendii grlmektedir. iiller,
Gazneli saray ve ordu gulmlar arasnda en byk ekseriyeti tekil etmekte
idi. Nitekim Gazneli Mahmud devrinin byk saray airi Ferruhnin
Divannda Trk boylarndan en ok iillerin ad gemektedir. Ayn
dnem Gazneli saray airlerinden Minihrnin Divannda da saray
kleleri arasnda Hotenliler ve Karluklarla birlikte iiller ne
karlmtr.
41

Gazneliler dnemi edeb metinlerinde de iiller yer bulmutur. Burada
iil kelimesi, daha ok rumuz veya mecaz eklinde kullanlmtr. Dier
taraftan ehir ve soy ad olarak da iile tesadf olunmaktadr.
42

iiller, XI. yzyl boyunca ok gl bir topluluk olarak btn
Trkistan corafyasnda adlarndan bahsettirmeye devam edeceklerdir.
Nitekim XI. yzylda Ouzlarn, kendi yurtlarnn dousunda kalan Ceyhun
nehri kenarndan Yukar ine kadar uzanan sahadaki btn Trklere toptan
iil adn vermeleri bunu teyit etmektedir. Bu durum Kagarl tarafndan
dile getirilmi, ancak bunun gerei yanstmad yani o havalideki
Trklerin hepsinin iil boyundan gelmedii de ayrca kendisi tarafndan
belirtilmitir.
43
Buna gre iillerin, Ouzlarn sosyal ve siyasi hayatlarnda
ne denli etkin rol stlendikleri ve Trkistan corafyasnda ne kadar etkin bir
g oluturduklar ortadadr.
XI. yzyl ikinci yarsnda Kagarl Mahmud, eserinde Trkistandaki
byk Trk boylarndan bahsederken Trk, Trkmen, Ouz, Krgz, Karluk,
Yama boylaryla birlikte iilleri de ilk sralarda zikretmi; Mslman olan
Karluk, iil ve Yamalara balangta Trkmen denildiini
kaydetmitir.
44

40
F. Smer, eski Trklerde ehircilik zerine yapt almada iillere de bir blm ayrsa
da bu konuda fazla bir bilgiye ulaamad grlmtr. Bk. SMER: ehircilik, s.69-70.
41
M. F. KPRL: Kay Kabilesi Hakknda Yeni Notlar, Belleten VIII/31, (1944), s.424-
425,445.; Ferruhnin eseri iin bk. Ferruh: Dvn- Hakm Ferruh-yi Sstn, be-Ki-i
Muhammed Debr Siyk, Tehrn, 1335.
42
Ahmet KARTAL: Gazneliler Dnemi Trk Kltr ve Trk Dili zerine Dnceler, V.
Uluslar aras Trk Dili Kurultay Sempozyum Bildirileri II, 20-26 Eyll 2004, TDK, Ankara
2004, s.1703.
43
DLT, I, s.394.
44
DLT, I, s.28,423,473.
117
Kagarlya gre iiller, Trklerden oyman addr. Bunlardan
birisi gebedir. Kuyas (Quys/Quyash/Kayas)ta otururlar. Kuyas,
Barshann tesinde bir kasabadr. kinci bir grup iil topluluu Argu ehri
Tarz (Talas) yaknlarnda bulunan ve kalesi olan bir kasabada oturmaktadr.
Bunlara da yukardaki gibi iiller denmekte idi. iil boyuna mensup
nc bir topluluk ise Kagar yaknlarndaki baz kylerde yaamakta olup
bunlar da iil ad ile tesmiye olunmakta idi. Btn bu iil halklarnn bir
kaynaktan karak Trkistan corafyasna daldklarn ayn mellif iddia
etmitir.
45
Bu durumda iiller, eski Bat Gktrk lkesinde Karahanllarn
yeni kurulduu yllarda kol halinde sre gelen tekilat yaplarn ve eski
hareketli hayat tarzlarn Seluklular zamanna kadar muhafaza etmilerdi.
Bu bilgiler nda, XI. yzylda Trkistanda sakin iillerin bir
ksmnn kadim gelenekleri olan konar-ger kltr devam ettirdikleri, bir
ksmnn ise blgenin mhim kasabalar civarnda kendi adlarna ky ve
kasabalar kurarak yerleik kltr benimsedikleri sonucuna varlabilir. Bu
erevede Kuyas/ Kayas ( ) iillerin meskn bulunduu nemli
yerlerden biri idi.
46
Bahsedilen yzylda iillerin kadim yurtlarndan olan
Isk-gl evresinde, bu boya mensup baz topluluklarn meskn bulunduu
ve bir ksmnn da halen konar-gerlii devam ettirdiine dair ipucu olarak,
civarda onlara ait baz mezarlarn bulunmu olmas gsterilmitir. Bu
mezarlardaki llerin balar umumiyetle kuzeye konmutu. Mezarlardaki
iskelet tipleri ise Mongoloid olmayp, Anadoludaki Trk tiplerine
benziyordu. Bu buluntular, Altaylar ve Yenisey Krgz blgesindeki ayn
devre ait buluntularla byk bir yaknlk gstermekte idi. Bu mezarlarn
henz yerleik hayata gememi olan iillere ait olduu tahmin
edilmektedir.
47

XI. yzylda iil Trklerinden bir bln, Yama ve Tuhsilerle
birlikte Trkistann byk nehirlerinden biri olan li Nehri civarnda da
yaadklar veya geici bir sre iin bu nehir evresinde kladklar

45
DLT, I, s.393-394.; Trkistanda Kuyas adl ayr iskn birimi mevcuttu. Bunlar; Sabl
Kuyas, rng (Ak) Kuyas ve Kara Kuyas idi. Bk. R. GEN: Kagarl Mahmuda Gre XI.
Yzylda Trk Dnyas, TKAE Yay., Ankara,1997, s.35.
46
DLT, III, s.172.
47
Ad geen gln kuzeyinde 1959lu yllarda yaplan kazlarn raporlar iin bk. L. P.
Zyaplin, Srednevekovie kurgan na Isk-Kule, Trud Kirg. Arh-Etn. Ekspeditsii, II, 1959,
s.139-154. Buradan naklen Bahaeddin GEL: slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK,
Ankara,1991, s.345.; Isk-gl ve evresinde yaplan arkeolojik kazlar ve buluntular hakknda
bk. Alpaslan AIK: Krgzistandaki Kaz Blgeleri ve Bu Kazlarn Deerlendirilmesi,
Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi S.B.E. Yaynlanmam Y. Lisans Tezi, Bikek,2006,
s.6-142.
Cevdet Yakupolu
118
anlalmaktadr. Bu nehir, Kagarl tarafndan Ila ( ) olarak
gsterilmitir.
48

Bu yzylda iillerin oturduklar yerlere yakn mesafede sakin bulunan
Ouzlarn, iillerle husumet iinde olduklarn ve ou zaman
savatklarn da Kagarl Mahmud sylemektedir. Hatta mellifin devrinde
bu dmanln ve savalarn halen devam ettii anlalmaktadr.
49

Btn Trk boylarnn lkesini gezdiini ve onlarn dillerini,
kltrlerini ok iyi bildiini bizzat kendisi ifade etmi bulunan Kagarl
Mahmud, Trkistanda varlklarn gsterdii Krgz, Kpak, Ouz, Tuhsi,
Urak, aruk ve Yama boylar ile birlikte iillerin de z Trke olarak
yalnz bir dillerinin olduunu bildirmektedir. Onun verdii bilgiler sayesinde
iil dili veya lehesi, gzmzn nnde canlandrlabilmektedir.
Kagarlnn iil lehesi hakknda verdii izahattan; iillerin, Orhun
Kitabeleri lisanna ok yakn bir Dou Trkesi kullandklar ve zellikle
Yama, Tuhsi, Argu, Uygur leheleri ile iil lehesinin sk mnasebet
iinde bulunduu ortaya kmaktadr.
50

Kagarl, dier byk Trk boylarnda olduu gibi, iillerin dillerinin
zellikleri ile ilgili de bilgi vermi, konuyu pekitirici rnekler sunmutur.
Mesela iil Trkleri, karn doydu anlamnda karn todht
demektedirler. iil dilinde bulunan (zel) harfi Rm diyarna kadar olan
Yama ve dier baz Trk boylarnn dilinde (ye) olmaktadr. Mesela,
iillerin ayak olarak telaffuz ettikleri kelimeyi Kpak, Bulgar gibi Trk
boylar azak, azk eklinde sylemekte idiler. iil Trkleri, Yamalar ve
Tuhsilerle birlikte baz kelimeleri treye evirerek yani vardum, geldm
eklinde sylerler.
51

iillerin sosyal hayatnda veya dillerinde Ouzlara yabanc gelen veya
Ouzlar tarafndan ho karlanmayan unsurlar bulunmakta idi. Mesela
iilcede Hakana veya Beye birisinin gelmesi haber verildii zaman ol
tegindi ( ) yani o hazr oldu, gelmek iin emir ald denilmekte idi.
Ouzlar ise byle bir ifadeye kzmakta idiler. iilcede Hakann mektubu,
ferman, buyruu anlamna gelen yarl kelimesini de Ouzlarn bilmedii
grlyor. iilcede byklere, saylan kiilere hitapta kullanlan ve sen
anlamna gelen siz kelimesinin kullanm da Ouzlarda farkl idi. iiller
saygn kiilere siz, kklere sen diye hitap ederken Ouzlar bunun tam

48
DLT, I, s.92.
49
DLT, I, s.394.
50
DLT, I, s.4,28,30.; KPRL: Mutasavvflar, s.134, not 20.
51
DLT, I, s.32.; II, s.33,48,49.; III, s.139.
119
tersini yapmakta idiler.
52
Sonraki asrlardaki yakn mnasebetler, Ouz
lehesinin iilceden etkilenmesine neden olmutur.
Bir nceki yzylda olduu gibi, XI. yzylda da iillerin Trkistanda
devaml suretle i ie olduklar Trk topluluklarnn banda Ouzlardan
baka Karluk, Yama ve Tuhsiler gelmekte idi. Kagarlnn eserinde bu
boylar her zaman birlikte zikredilmitir. Kagarl tarafndan bir Trk boyu
olarak gsterilen Tuhsilere Tuhsi iil dahi dendiini ad geen mellif
sylemektedir.
53

iillerin dier Trk boylar ile mtereken kullandklar kyafetleri,
eya ve aletleri olsa da, dier taraftan bu boyun kendine has bir kyafeti
olduu da Kagarlnn ifadelerinden anlalmaktadr. Nitekim Trkistanda
iil klna girenlere yani iiller gibi giyinenlere de iil denildiini
Kagarl kaydetmi ve ayriyeten iillenmek: iil klna girmek; Er
iillendi: Adam iil klna girdi; iillemek: iillerden saymak,
iillere nispet etmek gibi deyimleri de eserine almtr.
54

iillerin kullandklar pabu veya ayakkabya baak denilmekte idi.
Kagarl bu kelimenin iilce olduunu ve Ouzlarla Kpaklarn bu
kelimeye bir m getirerek bamak diye telaffuz ettiklerini zikretmitir.
iilce olup, yine iiller tarafndan kullanlan samda ise ayaa giyilen
sandal yani bir eit pabu idi. iillerin balarna giydikleri tiftikten yaplan
beyaz bala veya brke ise kyma denilmekte idi.
55

iil Trklerinin arclkla uraan gruplarnn var olduu veya arclk
ve bal retimine yabanc olmadklar sylenebilir. nk iiller arnn
yapt bala ar ya demekte idiler.
56
Kagarlnn iilce olarak
kaydettii dier baz yiyeceklerin de iillerce bilindii bylece
anlalmaktadr: Kugund (): Soan. K (): Susam, kn. Susam
yana k ya denir. Smsmrak ( ): Bir eit yemek. Ba,
piirildikten sonra ufak ufak doranarak bir gvece konur. Baharat
kartrlr ve zerine eki yourt dklr. Olmas iin bir mddet braklr,
sonra yenir.
57

iillerin gnlk hayatta kullandklar, isimlerinin iilce olduundan
anlalabilen baz eya ve aletlerin adlar da Kagarlnn eserinde
bulunmaktadr. Bunlardan en ilginci olarak, bu gn de Anadoluda ve hatta

52
DLT, II, s.143.; III, s.42,124.
53
DLT, I, s.423.
54
DLT, I, s.394; II, s.269.; III, s.345.
55
DLT, I, s.378,418.; III, s.175.
56
DLT, I, s.87.
57
DLT, I, s.493.; III, s.121,136.
Cevdet Yakupolu
120
neredeyse pek ok Trk topluluunda ayn telaffuzla kullanlan tfek
kelimesi gsterilebilir. Kagarl bu kelimenin iilce olduunu belirtmi ve
bu aletin ne ie yaradn da tarif etmitir. Twek: Ya st aacnn
veya buna benzer bir aacn kabuu boru gibi karlr. Sere kularn
vurmak iin ierisine yuvarlak tane konularak atlr.
58
Anadoluda son
yllara kadar Kastamonu blgesi kylerinde oturan Trk halk arasnda
yukarda tarif edildii gibi yaplan ve daha ok oyun iin ocuklar tarafndan
kullanlan alete patlangu denilmekte olup, bu gelenein belki Ouz
boylaryla birlikte blgeye gelen iiller yoluyla tand iddia edilebilir.
59

iilce olarak gsterilen dier baz eya ve alet isimleri ise unlardr:
Kftu: Makas, krk.; Pistik (): Erilmek zere hazrlanm, atlm
pamuk smei.; nek/ ek (): me, kutu.; Yab (): Eerin
stne ve altna konan kee, eer yast.; n (): Taht, sedir.; ebeng/
ebi (): Kk demir omak, demir baston.; efen/ efe: Koyun
krklan makas, krk.
60

Kagarl Mahmudun eserinde, onun tarafndan iilce olarak
gsterilen baz hayvan isimleri de yer bulmutur: bgk (): bibik kuu.;
umal (): Karnca.
61
; Mu: Kedi. Ouzlar buna etk () derler.; Toy
(): Toy kuu. Bu harfini yapanlar dilincedir. Todh dahi derler.;
Aya-yersg (): Yarasa.
62

Kagarlya gre u kelimeler de iilcedir: Ulu (): Ky.; Ajun
(): Dnya.; Ayban er: Kel adam.; Anda (): yle.; Ortu (): Orta,
her eyin ortas.; Li (): Salya, balgam.; tki: Bedel, karlk.
63
; Kum:
Kum. Bunu Ouzlar bilmezler.; Budhun: Ahali, halk, avam.; Tlak:

58
DLT, I, s.388.
59
Kastamonu merkez rencik ky Kavack mahallesinde ve dier merkez kylerinde daha
ok ocuklar tarafndan oynanan patlangu oyununda ii yumuak ve oyulmaya/delinmeye
msait aalardan (yerel adyla Mmber aacndan) istifade edilirdi. Ba parmaktan daha
kaln bir aa dalndan 25-30 cm. uzunluunda kesilen ksmn iinin yumuak olan z
karlr ve bylece ortas delik bir aa elde edilmi olur. Yine ince ve dzgn aa dalndan
bu delie uygun tka yaplr. Ard aacnn nohut byklndeki yemileri mermi olarak
kullanlr. Tfek namlusu haline getirilen ii bo borunun iine konan bu taneler tpa gc ile
namludan hzla frlatlr. Bu oyuncak silahla kulara vb. kk hayvanlara ya da cansz
hedeflere nian alnarak ocuklar bylece hoa vakit geirir. Bu oyun yrede 1990lara kadar
yaatlmtr. Yre genleri artk bu aletin ne adndan ne de yapmndan haberdardr. C.Y.;
Patlangu, eskiden Ara kazas kylerinde de ayn gayelerle imal edilip oyunlarda
oynanmakta idi. Bunun iin bk. Nail TAN: ocukluumun Oyunlar, Mill Eitim, S.93,
1/1990, s.12-17.
60
DLT, I, s.416,476.; II, s.290.; III, s.24,140,369,385.
61
DLT, I, s.110,448.
62
DLT, III, s.127,142,433.
63
DLT, I, s.62,77,116,118,124,127,128.
121
Kadnn avret yeri.; Namija (): Kadnn kz kardeinin kocas, bacanak.;
Mendiri: Gelinle gveyinin geceleyin balarna para samak iin toplanlan
yerin ad.
64

Kagarl Mahmudun eserini kaleme ald yllarn hemen akabinde de
iiller, Karahanl lkesindeki rollerini icraya devam etmilerdir. iillerin,
zellikle Karahanl ordusunda etkin olduklar anlalyor. Devlet, ihtiya
duyduunda snrlar iindeki Karluk ve iil boylarndan asker kuvvetler
temin etmekte idi. yle ki, iiller Karahanl lkesinde ve ordusunda
ylesine etkin halde bulunuyorlard ki, Seluklu kaynaklarnda Karahanl
lkesinin zellikle de Semerkant evresinin halkndan iilliler/ Cigilyn
() diye bahsedilme gerei duyulmutur. Sultan Alp Arslan devrinin
son gnlerinde Karahanl lkesinden gelen elilerle ilgili bandan gelen bir
olay nakleden Seluklu veziri Nizamlmlkn bu elilerden bahsederken
iilliler tabirini kullanmas buna bir rnek tekil etmektedir.
65

Sultan Melikah devrinde (1072-1092) Karahanl ordusundaki kalabalk
saydaki iillerin reisi Aynddevle idi. O, Byk Seluklu sultan
Melikahn Karahanl seferi srasnda (M.1089) sultann hizmetine
girmiti.
66
Ancak iillerin bu sefer esnasnda Melikahn tutumundan
memnun olmadklar grlmektedir. Nitekim Nizmlmlkn naklettiine
gre, Melikahn Semerkant ve zkente geldii gnlerde iiller ve
Maverannehir halk, Seluklu sultanna hitaben; sultann gelip gittii bu
uzun mddet iinde biz onun sofrasnda bir lokma bile yemek (ekmek)
yemedik diyerek Seluklularn kendilerine kar olan ilgisizliini ve
Seluklu sultannn Hn- Yama
67
geleneine riayet etmediini ikyet
mahiyetinde dile getirmilerdi. yle ki bu sitem dolu sz, blgede uzun sre
unutulmamt.
68
Bu rivayet, iillerin Trkistanda Karahanllar zamannda
olduu gibi, Seluklular devrinde de yine n planda bulunan mevkii sahibi
byk bir boy olduklarna veya en azndan bu yksek mevkilerini
kaybetmek istemediklerine iaret saylabilir. Burada iillerin eski Trk
tresi dahilinde hareket ederek, Karahanl hkmdarlarnn titizlikle

64
DLT, I, s.338,398,411,446,493.
65
NZMLMLK: Siysetnme, Haz. M. A. KYMEN, TTK, Ankara,1999, metin v.74b.,
tercme s.69-70.; Kr. M. A. KYMEN: Byk Seluklu mparatorluu Tarihi III - Alp
Arslan ve Zaman, TTK, Ankara,1992, s.134-136.
66
BARTHOLD: Mool stilsna Kadar Trkistan, Haz. H. Dursun YILDIZ, TTK,
Ankara,1990, s.338-339.; Ahmet TAAIL: in Kaynaklarna Gre Eski Trk Boylar, TTK,
Ankara,2004, s.58.
67
Bu tabir iin bk. Ouz ADANIR: Kapitalizm ncesi Evrensel Kltr/ Zihniyetten
Gnmze Osmanl ve tekiler, Dokuzeyll Yay., zmir, 2004, s.215-216,220-221.
68
NZMLMLK: Siysetnme, metin v.95b., tercme s.89.
Cevdet Yakupolu
122
uygulad Hakanlarn babalk vazifesi
69
rollerini Seluklu sultanlarnn da
uygulamas gereinin altn izmi olmalar da dikkate deerdir.
iil askerinin reisi Aynddevle, Seluklu sultan Melikahtan
umduunu bulamamtr. nk Melikah, ele geirdii Semerkanta nib
olarak mid Eb Tahiri atam, ancak ehir halk ve iil askerleri bu vali
ile anlaamam, kan atmalar yznden Eb Tahir Harezme ekilmitir.
Semerkantta bulunan Aynddevle de Melikahn gazabndan korkarak,
Karahanllarn At-ba ehri (kalesi) valisi ve Kagar hannn kardei olan
Yakup Teginden yardm istemitir. Ancak Yakup Tegin, blgeye gelip
idareyi ele geirmi ve iillerin reisi Aynddevleyi ortadan kaldrmtr.
Bunun zerine, iiller ile Karahanl devlet otoritesi arasnda bir soukluk
yaanm, Sultan Melikah blge zerine yeniden sefere kmak zorunda
kalmtr (H.482/1189-1090 M.).
70

Seluklularn Karahanl lkesinde egemenliklerini kabul ettirdikleri bu
dnemlerde, iillerin Maverannehirdeki mevcudiyetleri hakknda
muhtelif kaytlara ulalabilmektedir. Bunlardan birine gre, Byk
Seluklular devrinde Taberistan ve Crcan blgesi emirlerinden olup
ordusunda muhtelif milletlere mensup memlkleri istihdam etmi bulunan
Keykvus b. skender, emrindeki Trk, Kfak (Kpak), Karluk, Gur,
Hoten vb. memlklerinin asker ve fizik zelliklerinden bahsederken, iil
boyuna mensup memlklerin dierlerine nazaran daha gevek, tembel
olduklarn iddia etmitir.
71
Bu iddiann doru olup olmad bir yana
braklrsa; bu rivayet, iillerin XI. yzylda ve hatta daha nceleri eitli
devletlerin hizmetinde askerlik mesleini icra ettiklerine dair belge nitelii
tamaktadr.
Byk Seluklular devrinde teekkl etmeye balayan Harzemahlar
hanedannn atas Anuteginin menei meselesi zerinde duran Kafesolu,
72

69
Bu gelenek iin bk. Osman TURAN: Trk Cihn Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, Boazii
Yay., 12. Bask, stanbul,1999, s.104-105.
70
iiller ve Melikahn seferi hakknda bk. BNL-ESR, Ebl-Hasan Ali El-Cezer: El-
Kmil fit-Tarih, Mniriye Matbaas, Kahire,1348, C.VIII, s.149.; Kr. The Cambridge
History of Iran V.5. The Saljuq and Mongol Periods, Edited by J. A. BOYLE, Cambridge
University Press, 1968, s.5,79,92-93.
71
Ziyar-oullar hanedanna mensup olan Emr Unsurl-Mal Keykvus, eseri
Kabusnameyi H.475/1082 M. ylnda olu Giyln-ah iin yazmtr. Bu eser ilk nce
Germiyanoullar devrinde ve daha sonra ise Osmanl hkmdar II. Murad (1421-1451)
adna Mercimek Ahmed tarafndan Trkeye kazandrlmtr. Eser ve iil boyu iin bk.
KEYKVUS: Kabusname, ev. Mercimek Ahmed, Gz. Ge. O. . GKYAY, Mill Eitim
Basmevi, stanbul,1966, s.148-149.; Kr. Kabusname, Ed. R. LEVY, GMNS, London,1951,
s.64-65.
72
. KAFESOLU: Harzemahlar Devleti Tarihi, TTK, 3. Bask, Ankara,1992, s.42.
123
bu ahsn Seluklu ann mevki sahibi boylarndan iillere mensup olma
ihtimaline ksaca deinmitir.
XII. yzylda iillerin Trkistan corafyasndaki durumlarn
aydnlatmak, bir nceki yzyla gre daha zordur. XII. yzylda blgedeki
iil topluluklarnn ekseriyetinin yerleik hayata getii sylenebilir. Dier
taraftan Kara Htaylarn, Karahanl ve Seluklu lkesine girdii yllarda,
kargaalk dolaysyla bu yerleik iillerden bazlarnn Batya doru
gt da tahmin olunabilir. Her eye ramen bahsi geen yzylda
Trkistanda ve eski Gazne lkesinde adlarndan bahsettiren boylar arasnda
yine de iillere rastlamak mmkn olmutur. Nitekim XIII. yzyl balar
melliflerinden Fahreddin Mubrek-h
73
, Tarihinde Trklerin saysz
kabileleri olduundan bahsetmi ve bunlardan Trk, Yimek, Krgz, Karluk,
Kala, Ouz, Hta, Urus, Uran, Hazar, Kpak gibi kabileler iinde iilleri
de zikretmitir.
74

D) Mool stilas ve Sonrasnda iiller
Cengiz Han tarafndan kurulan Trk-Mool imparatorluu,
Trkistandaki Trk kabilelerini derinden etkilemitir. Mesela, Huddl-
lemin ifadesine gre Yamalarn 1700 civarnda olduu sylenen
oymaklar
75
Mool istilas ile Trkistanda darmadan olmutu. Vaktiyle
kuvvetli bir camia olarak bilinen Karluk, Tuhsi ve iiller de, XIII. yzyl
ilk yarsnda u ve Talas gibi havzalarda artk adlarndan bahsettiremez
olmular ve yerlerini yeni oymaklara brakmlard. Bunda Mool istilasnn
byk bir etkisi olmaldr. Neticede u havzasndaki ve dier yerlerdeki
iil boylarnn izleri bir lde silinmi, bunlar dier Trk boylar ile
birlikte Bat ve Dou Trkistann, Maverannehrin meden ehirlerine
gmek zorunda kalmlardr. iiller XIV. yzylda artk Trkistandaki
boy yaplarn kaybetmi, bunun yerine blgenin yerleik kltrn temsil
eden ehir Trkleri iindeki yerlerini almlard. iillerin terk ettii
yerlerini ise konar-ger dier Trk airetleri ve Mool boylar almtr.
iillere mensup baz teekkllerin, Mool otoritesiyle birlikte Dou
Trkistana gp yerletiklerine dair de izler bulunmaktadr.
76

73
Eserini M.1206 tarihinde eski Gazneli lkesinde tamamlayan Fahreddin Mbarekah
(Muhammed ibn Mansur El-Merver-rd Es-Sddk), hayat ve eseri hakknda bk. Tarikh-i
Fakhrud-din Mubarakshah, Edit. E. Denison Ross, London,1927, p.-v.
74
Tarikh-i Fakhrud-din Mubarakshah, p.47.
75
Huddl-lem, Trke eviri, s.50.
76
TOGAN: Giri, s.82,133.; M.1444lerde Kansu, Dou Trkistan ve indeki Moollarla
ilgili olaylar iinde zikri geen the princes of Sha-chou and the Cigil Mongols iin bk.
Henry SERRUYS: Sino-Mongol Relations During the Ming, 1967, s.349,399.
Cevdet Yakupolu
124
lhanl mellifi Redddn, eserinde XIII. yzylda Moollar
devrindeki Trk kabilelerini sayarken iillerden bahsetmemitir.
77
Bu
durumda XIII. yzylda artk iillerin yerleik dzene mensup ehir halk
olarak grld sylenebilir.
XII. ve XIII. yzyllar boyunca, Moollarn siyasi egemenliine girip
Batya gen pek ok boy gibi, iillerin bir ksm da konar-ger bir
ekilde Trkistan terk etmi; Mool devleti emrinde ve hizmetinde olarak
kk oymaklar halinde Trkistan snrlar dna kmlar ve ran,
Azerbaycan zerinden Anadolu topraklarna ulamlardr. Hatta Seluklular
devrinin balangcnda ilk Anadolu gleri esnasnda, zellikle Malazgirt
zaferinden sonra Anadoluya Trkmen ad verilen Ouz boylaryla
birlikte, slam kaynaklarna Trk olarak gemi olan Karahanl ve
Uygurlara tabi baz kabilelerin gelmi olduu da tarih bir hakikattir.
78
Bu
kabileler iinde Karluk, Kangl ve Basmillerle birlikte iiller de vard.
iil boyu, her ne kadar Trkistan corafyasndaki etkinliini kaybetse
de, bu corafyada yaadnn delili olabilecek yer adlarn da arkasnda
brakmtr. Bu gnk Afganistann Kandehar ehrinin eski ad iil-bad
idi.
79
Gaznelilerle Byk Seluklular arasndaki siyasi mcadeleler srasnda
Seluklularn elinde bulunan ve Gazneliler tarafndan tahrip edilen iil-
kent adl ehir de, yukarda zikri geen kentle ayn olmaldr.
80
X. yzyl
melliflerinden bn Havkal, Kitbul-Meslik vel-Memlik adl eserinde
81

Hocend, Fergana blgeleri arasndaki nehirlerden ve yerleim yerlerinden
bahsederken, Cidgil adl iki yer ad zikretmitir. Bunlarn iilden bozma
adlar olduu ileri srlebilir. nk anlan blge iillerin meskn
bulunduu yerler arasndadr. Bu gn Bat, Dou ve Gney Trkistanda,
Chikil (Azerbaycan), Ostrov-Chigil (Azerbaycan), Chikilchay
(Azerbaycan), Kary-Chigil (zbekistan), Khaki Chigil (Bamyan,
Afganistan) vb. adlarla kaytl baz yer adlarna tesadf olunmaktadr. iil
ile ilgili yeni yer ad kaytlarnn tespiti iin zbekistan, Azerbaycan,
Trkmenistan, ran, Afganistan, in gibi lkelerle ilgili corafi taramalarn
yaplmas gerekmektedir.

77
Redddin: Cami el-tavrh, Nr. Alizde-Arend, C.I, Bak,1957, s.89-351den naklen
EEN: Trkler, s.155.
78
TOGAN: Giri, s.197-198.
79
A.g.e., s.408, not 76.
80
DGBT, VI, s.286.; Trkistanda iil boyu ve iil yerleim yerleri iin bk. Shamsiddin
Sirojiddin ogly KAMOLDDN: Ancent Trkc Toponyms Of The Mddle Asa, Main Edition
Izdatelsko-Poligraficheskoi Of Joint-Stock Company Tashkent, Shark, 2006,
s.33,45,60,64,68,75,77,92,93.; Ayrca Hindistan ve Gazneliler tarihinde zikri geen Mahd-i
Chigil iin bk. The History of India, as Told by its Own Historians: The Muhammedan
Period, Ed. Henry Miers ELLIOT, John DOWSON, Trbner, 1869, s.85,497-499.
81
YRKAN: Mslman Corafyaclarn Gzyle Ortaada Trkler, s.187-188.
125
E) Edeb Eserlerde Gzelliin Sembol iil
Trk ve ran edeb eserlerinde iil daha ok Trkistanda
gzellikleriyle ve gzel kadnlaryla mehur bir ehir olarak tarif edilmi,
gzeller vlrken, onlarn gzellii ou defa iil tabiri ile anlatlmtr.
82

Gazneli saraylarnda kaleme alnm eserlerde buna sk sk rastlanr.
83

iil boyunun, XI. yzyla ait Trk ve slam edeb eserlerinde vgye
deer bir boy ad olarak gsterildii sylenebilir. Nitekim Kagarl
Mahmudla ada byk Trk bilgini Yusuf Has Hcib Kutadgu Bilig
adl eserinin bir beytinde iil boyunu vm, iili kendisinden istifade
edilecek bilgi sahibi bir ahs veya boy ad olarak gstermitir.
84

Trk ve slam dnyasnda kaleme alnm Mevlnann eserlerinde
(XIII. yy.) eyh Sadi-i iraznin Bostannda (XIII. yy.), Hfz- iraznin
Divannda (XIV. yy.)
85
, iil mumu, iil lambas, iil aydnl, iil
gibi tabirlerle gzellik mefhumu ne karlmtr.
86
zellikle
Mevlnnn eserlerinde iil gzelliinden ve iil boyundan
bahsedilmesi, XIII. yzyl Anadolu Trklk leminde iillerin yakndan
bilindiine delalet etmektedir. Nitekim Mesnev ve Divan- Kebrde Trk
boylarndan olarak Ouz, Trkmen, Kpak, Htay, Bulgar ve Yama ile
birlikte iil boyu da zikredilir.
87

82
Bu konuda kaynaklar ilgin bilgiler vermilerdir: Tamam putperest olan iil halknn
erkek ve kadnlar, kara kal kara gzl, gayet gzellerdi. Trkistanda nl nakka Mninin
izdii naklarla ssl bir mabedin ad iil olup, bu mabedin ierisinde bulunan kei
dilberler, gzellikleriyle leme nm salmlard. iiller yamac ve kan dkc olma
zellikleriyle de tarihe gemilerdir. Bk. Bir Srgn aheseri: Minnetken, Notlandrlm
Metin, Keecizde zzet Molla, Haz. mr CEYLAN, Ozan YILMAZ, Sahaflar Kitap,
stanbul,2007, s.111.
83
Damgnden; klar iil ve Kandehar gzelleriyle can ve ruh oynadlar. Bk.
KARTAL: a.g.m., s.1703.
84
Bk. YUSUF HAS HCB: Kutadgu Bilig, ev. R. Rahmeti ARAT, 8. Bask, TTK,
Ankara,2003, Beyit: 3491, s.255.
85
Hfiz, Master of Persian Poetry: A Critical Bibliography, English Translations Since the
Eighteenth Century, Parvin Loloi, Edit. I. B. Touris, London,2003, p.287.; Kr. Divan of
Hafiz, Trans. Paul Smith, Edit. New Humanity Boks, 1986, Per. p.65, no 19, notes p.204,209.
86
(of that bright lamp of Chigil; of lights of fair Chigil; of the candle of Chigil; of that lamp
of Chigil; of the light (beauty) of Chigil; of Chigils Lamp)
87
Sen dayanmann, ayak diremenin tadn ne bilirsin a sra gnll? Hele o iil gzelinin
akna dayanmak (sz konusu) olursa, Mesnev, Beyit: 3153.; hani bir ey, topraktan
yaratlan insana iil gzelliini buldurdu., Mesnev, Beyit: 4132. Bk. Mesnev ve erhi,
erheden. Abdlbki GLPINARLI, II, s.435,483; III, s.479.; Mevlnnn Dvn- Kebr
adl eserinden: O iil mumunun n gnl de, can da anlayp sezemedikten sonra bu su,
bu toprak o dzencinin gnl isteini nasl bilsinler?; Aknla iki dnyann hayalini de
yakp yandrrm. Ben iil mumu oldum mu, bu iki pervne de yanp gider.; Mevlnnn
dier eserlerinde de benzer deyimler kullanlmtr. Kulundan bir nkte dinle ey iil
Cevdet Yakupolu
126
F) Anadoluda iillerle lgili Yer-Topluluk Adlar
Trkistandan Anadoluya gp, bu corafyada kendi adlarna
yerleim birimleri oluturarak, buralara kendi boy adlarn veren Ouz
topluluklar dnda Kpak, Karluk, iil gibi boylara ait yer adlar da
kaynaklardan tespit edilebilmektedir. Tapu-tahrir ve Vakf defterleri ile dier
baz kaynaklar bu konuda az da olsa malzeme iermektedir. Aada
Anadoluda iillerle ilgili olan veya olmas kuvvetle muhtemel yer
adlarnn bir listesi verilmitir:
iil Ky (Bey-ehri): Kr-ili nahiyesindedir.
88
Konyann Karapnar
ilesine 45 km. mesafedeki bugnk iil ky (Hotam bucanda), bu yer
adn devam ettirmektedir.
Aa (Aa) iil Ky (Bey-ehri): Hane: 53; Nefer: 91; Hasl:
4796.
89
Bu ky, gnmzde Konyann Ilgn ilesine bal Aaiil ad ile
belde belediyelii konumundadr.
90

Yukaru iil (Bey-ehri): Kr-ili nahiyesindedir. Hane: 72; Nefer: 124;
Hasl: 9185.
91
Bu ky de, gnmzde Ilgna bal olup, Yukariil ad ile
belde belediyelii konumundadr. Osmanl devrinde 1729larda Ilgnda
Tatlar-hisar derbendinin dier ad olarak iil gsterilmitir. Yre ahalisi
derbend beklemekle mkellefti.
92
Bu iskn biriminin Bey-ehri sancandaki
iil adl kyden birini ifade ettii bellidir.
iil Ky (Kastamonu): Yrenin en eski kylerindendir. XV. yzyl
ve sonrasnda Gl kazasna tabi idi. Bu kyde ayn kazaya tabi Il-su Camii
iin 1 kta bahe (Hasl:100); ah Hatun vakf iin 1 kta zemin (Hasl: 50);
Tursun olu Hasan Bey vakf iin 1 kta zemin (Hasl: 40) vakfta
bulunulmutu.
93
Ky, bugn Kastamonu merkeze bal olup ehre 15 km.
mesafededir ve iil adl bir mahallesi de bulunmaktadr.
iil () Ky (Mara): 1563 tarihli Defter-i Mufassal- Liv-i
Maraa gre, bu ky amlu-beldedir. Musa Haclu cemaatinin

gzeli!.. Bk. Aydn TANER: Mevln ilesinde Trk Milleti ve Devleti Fikri, Ocak
Yaynlar, Ankara,1997, s.65-67,76.
88
BOA. TD. 387, s.51.
89
BOA. TD. 387, s.50.
90
Aaiil beldesinin tarih ve kltr zerine bir alma yapan Fahrettin Aliar, eserinde
iillerin genel tarihi ile ilgili de bilgiler vermitir. Bk. Fahrettin ALAR: iil Trkleri ve
Aa iil, Aa iil Belediyesi Yaynlar,2005.
91
BOA. TD. 387, s.51.
92
C. ORHONLU: Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Yayn,1967, s.121.
93
BOA. TD. 23M, s.117,127,138.; BOA. TD. 438, s.605,608,609.
127
tasarrufundadr (Neferan: 31; Bennk: 19; Mcerredan: 10; Nm-ift: 2).
94

Bugn Kahramanmaran Andrn ilesine bal Babikli kyne tabi
iilciler (ikilli) ky ile merkeze bal iil ky mevcuttur. Bu
ikincisinin eski ad Avanuadr.
iil Mezras (Sivas): Sivas kazasndadr. Hane nfusu
gsterilmemitir.
95

iil () Mezras (Malatya): Taves mezras yaknlarnda idi. (Hass-
h, Hasl:100).
96

iil () Mezras (Mara): 1563 tarihli defterde ad gemektedir
(Hasl:620).
97

iil-beli Derbendi (Karaman): Karaman-Konya yolu zerinde
bulunduu anlalmaktadr. Yredeki baz asayisizliklerden dolay M.1565
kaytlarnda zikri gemektedir.
98

iil-beli ( ) Yayla (Kastamonu): Takpr kazasna tabi olup,
ahin-at ky reayasnn tasarrufunda idi.
99

iil-er ( ) Ky (Kastamonu): XV. yzyl ve sonrasnda
Kre-Devrekni tapu-tahrir ve vakf kaytlarnda gemektedir. Ky reayas
Kre madenine hizmet etmekte idi. 120 hanenin zerindeki nfusu ile
yrenin byk ve en eski kyleri arasnda idi.
100
Bugn iilerik ad ile
Kastamonunun Seydiler ilesine baldr.
iil-olu Ky ve Yrkleri (Kastamonu): XV. yzylda Boy-ovas
(Boyabat) kazasna bal idi. Kayda gre, burada Yrkler oturmakta idi.
Yine ayn kazada iil-olu adyla konar-ger Yrkler de bulunmakta
idi.
101
Bu iki birimin ayn meneden geldii bellidir. Bu nedenle tek bir
balkta ele alnmtr.

94
Mara Tahrir Defteri (1563) I-II, Haz. Refet YNAN, Mesut ELBYK, A..
Basmevi, Ankara,1988, s.170,878.
95
BOA. TD. 387, s.519.
96
Kanun Devri Malatya Tahrir Defteri (1560), Haz. Refet YINAN, Mesut ELBYK,
Gazi nv. Yay., Ankara,1983, s.336,601.
97
Mara Tahrir Defteri, s.465,895.
98
5 Numaral Mhimme Defteri (973/1565-1566), Tpkbasm, Babakanlk Devlet Arivleri
Genel Mdrl, Yayn Nr. 21, Ankara,1994, hkm 247, tpkbasm s.107.
99
BOA. TD. 23M, s.706.
100
BOA. TD. 23M, s.147,167,188,245,307,309.; BOA. TD. 438, s.621,622,630,631,632,635.
101
BOA. TD. 23M, s.609.; BOA. TD. 438, s.669.
Cevdet Yakupolu
128
iil-z Ky (Bolu): XVI. yzylda Mudurnuya bal olup, vakf
kaytlarnda zikri gemektedir.
102

iil-viran Mezras (Sivas): Hane: 3; Mcerred: 1; Sipahizde: 2.
Hasl Divan: 720; Hasl Malikne: 700. Hastan gayri 15 muddluk yerleri
vardr.
103

iiller Ky (Saruhan): Grdos kazasndadr. Hane: 30; Mcerred.
20; mam: 1; Muhassl: 1; Hasl: 4236.
104
Ky, bugn ayn isimle Manisann
Grdes ilesine bal olup, ileye 16 km. mesafededir.
iill-par Mezras (Sivas): Sivas kazasnda Ovack mezras ile
birlikte gsterilmitir. Sipahizde: 3. Hasl: 500.
105

Bu saylan yerleim birimleri haricinde, iil ad ile alakal olmas
muhtemel birka yer ad daha ele alnabilir:
iilli (?) Ky (Kastamonu): XVI. yzyl balarnda Daday kazasna
bal idi (Hane: 3, Mcerred: 2). Ayn kazada bir de ilene adl ky
bulunsa da, bu ismin iille bir ilgisinin olup olmadn tespit etmek
gtr.
106

iil ? / ilik ? Mezras (Khta): Khta nahiyesindedir. Hasl: 150.
107

il/ iill ? ( ) Ky (ankr): Kurunluya tabi idi.
108
iil
ad ile mnasebeti tartlr.
Yukarda says hi de az olmayan iille ilgili yerleim birimlerinin
byk bir ksmnn Seluklu veya Beylikler anda kurulmu olduu, dier
bir ifade ile gnmzden yedi-sekiz asr kadar nce teekkl etmi
bulunduu, ad geen bu yer adlar ile biraz daha aklk kazanmaktadr.
Bahsi geen yer adlar haricinde Anadolu ehir, kasaba ve kyleri gezilip
incelendiinde bu corafyada iillerden kalma dier baz tarih, kltrel ve
etnografik malzemeye tesadf olunabilecei de bir hakikattir. Nitekim Kars
yresinde adna igi Kilimi denilen, bugn artk dokunmayan ve
rneklerine de pek rastlanmayan kilim eidine verilen igi adnn iil

102
Bu kyde Osman olu shak Fakihin 8 muddluk yeri vakft (Hasl:120). BOA. TD. 438,
s.557.
103
BOA. TD. 387, s.501.
104
BOA. TD. 166, s.352.; Bu kyn ad M.1617 ylna ait Mhime defterinde de ayn ekilde
gemektedir. Bk. 82 Numaral Mhime Defteri (1026-1027/1617-1618), zet, Transkripsiyon,
ndeks ve Tpkbasm, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Yayn Nr. 47,
Ankara,2000, hkm 252, tpkbasm s.123.
105
BOA. TD. 387, s.503.
106
BOA. TD. 438, s.652,653,655,662.
107
BOA. TD. 387, s.925.
108
BOA. TD. 100, s.252.
129
boyunun Trkistandan Anadoluya tad kltr miraslarndan biri olma
durumu sz konusudur. Karsn Kazman kazasna bal ekilli (eilli)
ky adnn da iilliden bozma olduu bellidir.
Anadoluda Dulkadiroullar beyliine bal Rivan airetinin Mikilli,
epni, Atmal gibi obalar yannda iilli adl bir obas da vard. nceden
G. Antepe bal olup daha sonra K. Maraa balanan Pazarck ilesi
evresindeki baz yerleim yeri sakinlerinin, kendilerinin de kabul ettii gibi
Trkmen asll olduklarn, yrede oturduklar kylerden bir iki tanesinin
iil ky olduunu, bunlarn iilli olduklarn kabul ettiklerini ve bununla
da ndklerini bildiren, yre zerine yaplm sosyolojik aratrmalar
bulunmaktadr.
109

Trkistanda iken Ouzlarn iillere bakna dair rnekleri Kagarl
vermiti. Anadoluya birlikte veya ayr yollardan ve deiik zamanlarda
gelmi bulunan Ouzlarla iiller arasndaki husumetin farkl ekillerde
devam ettirilmi olduunu iddia edenler olmutur. Buna gre, Anadoludaki
Ouzlar veya yeni ifadesiyle Trkmenler,
110
Anadoluda muhtelif sahalarda
iskn edilmi bulunan iillere kar bak alarn deitirmemiler ve
onlar Gigil, Gegel adlandrmalar ile kendilerinden farkl tutmulardr.
Eskiehir Sarkavaktaki iil ocana tabi oymaklar ile Akhisardaki Bey
ovas Gigilleri bu erevede ele alnmtr. Ksacas gya Anadolu Trkleri
kendilerinden hissetmedikleri bir kabileyi Gigil addetmitir. Dier taraftan
Anadoludaki baz Gigil uruklarnn zamanla Trkmen addedildii de ne
srlmtr.
111

Anadoluda eski kaynaklarda adlar gemese de son dnem kaytlarnda
grlebilen baz yer ve mevki adlarnda grlebilen iil kelimesini de ele
almak gerekir. Afyonun Hocalar ilesi Yeilpnar kasabasnda iilli-oluk;
Isparta- Eirdirin Saridris kasabasnda ise iilli-yatak adlarn tayan
mevkiler vardr.
112
Kayseri- Yahyalda Palazkentin iil adl bir mahallesi
bulunmaktadr. Yine Kayseri- Bnyanda Tan (Topst) kynde Tan
suyunun Zamantya akan bir kolu iil-deresi adn tamaktadr.
Diyarbakr-Silvann iil, anlurfa- Hilvann ll adl kyleri

109
Mehmet ERZ: Trk Kltr Aratrmalar, Kutlu Yaynlar, stanbul,1977, s.109.
110
Trkmenler, Trkmen ad ve Anadoluda kullanlan Yrk, Trkmen vb. tabirler iin bk.
YRKAN: Onuncu Asr Balarnda, Drlfnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, Sene: 5,
Brhanettin Matbaas, (stanbul,1932), S.24, s.46-64.
111
Trkistan ve Anadoludaki Trkmenler, iiller, gelenekleri ve Anadoludaki iiller
zerine bu ekil deerlendirmeler iin bk. YRKAN: Onuncu Asr ptidalar,
Drlfnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, Say: 23, s.39-52.
112
Buradaki iilli kelimesi ldan geliyor olabilir. nk Trkede l, al al
akmak anlamna gelmekte idi.
Cevdet Yakupolu
130
mevcuttur. Bayburtun Demirz ilesinde de ll adl bir yer tespit
edilmitir. Afyon- Sandklda iil-tepesi mevkii bilinmektedir. Btn bu
adlarn iil ile bir ses benzerliinden ibaret olmas da mmkndr. Bu
nedenle konuya temkinli yaklamak gerekmektedir.
Sonu
Trkistan corafyasnda yerli ve yabanc kaynaklar tarafndan adlar en
fazla zikredilen boylarn banda gelen iiller, Trk tarihinde ve
destanlarnda (efsanev olarak) en eski birka Trk boyu arasnda
anlmlardr. Gktrkler ve Uygurlar dneminde iil boy adnn, deiik
telaffuz biimleriyle kaydedildii grlmtr. Bu boyun Trkistan Trk
tarihi iindeki etkin rolleri IX. yzyl ortalarnda Karahanl devletinin
kurulmasyla balamtr. Nitekim Karahanl devletinin kuruluu srasnda
iillerin emei gemi ve Karahanl lkesinde slamiyeti ilk kabul eden
boylar arasnda iiller de bulunmutur. Yine bu erevede kalabalk iil
nfusunun Karahanl ordusunun tekilinde de etkin rol alm bulunmasna
armamak gerekir. Her ne kadar Karahanl ordusu iinde baka gl Trk
kabileleri bulunsa da en azndan iillerin, boy isimlerini bu ekilde ne
karmay baarabilmi olmalar gzden karlmamas gereken bir
durumdur. Karahanl lkesinde Byk Seluklu sultan Melikahn
metbluunun kabul edildii gnlerde (M.1089) de iiller, asker ve siyasi
bakmdan ne kan bir siyaset takip etmilerdir.
Trkistanda Isk-gl, Tarz (Talas), Kagar evreleri ile
Maverannehirde geni bir alan zerine dalp yerlemi bulunan iillerin
bu topraklar zerinde ortaya koyduklar mspet veya menfi etki neticesinde,
komular olan Ouzlarn kendilerinin dousunda ine kadar olan yerlerde
yaayan Argu, Gencek, Yabaku gibi Trk boylarna da iil adn verdikleri
tespit edilebilmektedir. iil kyafetlerinin Ouzlarn dndaki pek ok Trk
kabilesi tarafndan benimsendii de mahede edilmitir. Bu nedenle,
Kagarl Mahmudun en fazla dikkatini eken ve eserinde malumat
vermesine sebep olan boylardan biri iiller olmutur.
Kagarlnn, iillerin dil hususiyetleri, kullandklar eyalar, yiyecek
ve kyafetleri, komu boylarla olan mnasebetleri hakknda verdii malumat
sayesinde, XI. yzyl Trkistan corafyas dahilinde iillerin sahip olduu
mevkii hakknda bir fikir elde etmek mmkn olmutur.
XI-XIV. yzyllar boyunca iillerin, Yama boyu ile birlikte, Trk
topluluklar arasnda gzellik sembol olarak gsterilmesi de gerekten
dikkati ekmitir. Edeb anlamda nemli birok Trk ve slm kaynanda
geen iirlerde ve ifadelerde, iiller veya iil ehirleri gzellikle,
gzellerinin mehur olmasyla ne kmlardr.
131
XII. yzylda vuku bulan Kara-htay ve XIII. yzyl ilk eyreinde
ortaya kan Mool basks, Karahanl lkesinde yaayan iillerin,
bulunduklar yere gre daha batya kaymalarna ve akabinde tedricen medeni
ehirlere gp yerlemelerine neden olmutur. Batya gen iillerin bir
ksmnn XIII. yzyl iinde Anadoluya kadar ulap, bu yeni topraklarda
iskn birimleri oluturduklarnn tespiti de Anadolu Trk iskn tarihi
bakmndan mhim saylmaldr. Anadoluda iillerle ilgili tespiti
yaplabilen yer ve mevki adlar bu bakmdan incelemeye deerdir.
Anadoluda iil boyunun adn yaatmas bakmndan nemli bulunan
yer-mevki adlarnn Kastamonu (Merkez, Kre, Devrekani, Daday, Sinop-
Boyabat), Konya (Karapnar, Ilgn), Karaman, Manisa-Grdes, Bolu-
Mudurnu, Sivas, Mara, Malatya gibi vilayet ve kazalarda beklenmi
olduu eldeki kaytlardan anlalmaktadr. Buna gre iillerin,
Anadolunun dousundan itibaren, Trkiye Seluklularnn egemenliindeki
Anadoluya, buradan Kuzey Anadoluya ve nihayet Bat Anadoluya
ulam olduklar tespit edilebilmektedir. Dier taraftan eer Anadoluda
iil iskn ile ilgili bir merkez kabul edecek olursak, bunun ncelikle
Konya ve Kastamonu vilayetleri olmas gerektiini yukardaki bilgilere
bakarak sylemek mmkndr.
Anadoluda Ouzlar ve dier Trk boylar ile birlikte iil
topluluklarnn bu ekilde geni bir corafyaya dalma nedenlerini, birinci
olarak Seluklularn Anadoluda uyguladklar iskn siyasetine ve ikinci
olarak da Anadoluda konar-ger Trkmenler zerine uygulanan Mool
bask ve zulmne balamak gerekir. iil boyuna mensup kk gruplarn,
dolaysyla iil yer adlarnn Kastamonu, Bolu, Manisa gibi Seluklu Uc
blgelerine nasl tanm olabilecei meselesi de, konuya ancak bu daire
erevesinde eilmekle aydnlatlabilecektir.
iillerin, Anadolu Trk iskn ve kltr tarihinde Ouz boylar kadar
derin tesirler brakmas elbette beklenemezdi. nk bu topluluun
Anadoludaki Ouz boylarnn ezici nfusu karsnda kendi husus
kimliklerini ne karmas mmkn olmamtr. iil diline ait olup,
Ouzlar tarafndan pek bilinmeyen baz eya ve alet isimlerinin, iil az
yapsn yanstan baz kelimelerin Anadoluda bu gn kullanlmakta
olduunun grlmesi de tek bana bir iil kltr varln
yanstmamaktadr. Kald ki iiller ve dier baz Trk boylar ile Ouzlar,
Anadoluda yzyllarn gemesiyle karp kaynam ve mterek bir Trk
kltrnn altna birlikte imza atmlardr. Esasen daha X. yzyldan itibaren
iillerin Trkistanda Ouzlarla bir anlamda koyun koyuna yaadklarn
burada bir kez daha hatrlatmakta fayda vardr. Bu bakmdan Anadoluda
ayr bir iil, ayr bir Ouz (Trkmen), ayr bir Karluk, Yama, Kpak vb.
Cevdet Yakupolu
132
kltr kalplar aramann pek de salkl sonular douraca sylenemez.
Btn bu saylan boy ve oymaklarn, Anadoluda mterek bir Trk
kltrnn meydana gelmesinde kk yap talar rol stlenmi
bulunduklar kabul edilmelidir.
Kaynaka
5 Numaral Mhimme Defteri (973/1565-1566), Tpkbasm, Babakanlk Devlet Arivleri
Genel Mdrl, Yayn Nr. 21, Ankara,1994.
82 Numaral Mhime Defteri (1026-1027/ 1617-1618), zet, Transkripsiyon, ndeks ve
Tpkbasm, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Yayn Nr. 47,
Ankara,2000.
ABDURAHMAN, Varis: Orta Asyadaki Bir Ksm Trk Yer Adlar ve Bu Yerlerin Tarih
Sre erisindeki Siyasi Durumu zerine, ada Trklk Aratrmalar
Sempozyumu, 8-10 Mays 2002, A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, (Ankara,2004),
s.202-219.
ADANIR, Ouz: Kapitalizm ncesi Evrensel Kltr/ Zihniyetten Gnmze Osmanl ve
tekiler, Dokuzeyll Yay., zmir, 2004.
ALAR, Fahrettin: iil Trkleri ve Aa iil, Aa iil Belediyesi Yaynlar,2005.
Al-MOQADDASI, Shams ad-dn Ab Abdallah Mohammed ibn Ahmed ibn Ab Bekr al-
Bann al-Basshr: Ahsenut-Teksm f Marifetil-Eklm, Ed. M. J. De GOEJE, Editio
Secunda, E. J. Brill,1906.
Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Tarsus,2000, Yr-
Trk Vakf Yay., Ankara,2000.
ANAT, Hac YAKUP - Ahmet ALMAZ: Karahanllar Tarihi, Oku Yaynlar, stanbul,2003.
AIK, Alpaslan: Krgzistandaki Kaz Blgeleri ve Bu Kazlarn Deerlendirilmesi,
Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi S.B.E. Yaynlanmam Y. Lisans Tezi,
Bikek,2006.
AVF, Sayyid ad-din Muhammad: Cavmial-Hikyt ve Lavmi ar-Rivyt, Tashih:
Muhammed Mun, aphna-i Danigah, Tahran,1335, C.I.
AYDIN, Erhan: ine Usu Yaztnda Hayvan Adlaryla Kurulmu Yer Adlar zerine
ncelemeler, Turkish Studies/ Trkoloji Aratrmalar, 3/1, K 2008 (Dede Korkut
Dosyas), s.202-208.
BARKAN, . L.: Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak
Vakflar ve Temlikler I. stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler,
VD II, s.279-304.
BARTHOLD, W.: Gerdz, M.E.B. A. IV, s.766-767.
-----------------: Mool stilsna Kadar Trkistan, Haz. H. Dursun YILDIZ, TTK,
Ankara,1990.
-----------------: Theodor Menzel; Hans Heinrich Schaeder: 12 Vorlesungen ber die
Geschichte der Trken Mittelasiens, Die Welt des Islams, Bd. 17, Beiband zu Band 14-
17 (1935), pp. 1-247.
Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defteri (BOA. TD.) Nr. 23M.
133
Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defteri (BOA. TD.) Nr. 100.
Babakanlk Osmanl Arivi Tapu Tahrir Defteri (BOA. TD.) Nr. 438 (Ner. 438 Numaral
Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri 937/1530 I-II, BDAGM Yaynlar,
Ankara,1993,1994.)
Muhasebe-i Vilyet-i Karaman ve Rm Defteri 937/1530 I, Haz. Ahmet ZKILI, Ali
COKUN ve Bak., II, Haz. Uurhan DEMRBA, mmhani Ceylani ve Bak.,
BDAGM Yaynlar, Ankara,1996,1997.)
Muhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri 937/1530 I, Haz. Ahmet ZKILI, Ali
COKUN ve Bak., BDAGM Yaynlar, Ankara,1995.)
Bir Srgn aheseri: Minnetken, Notlandrlm Metin, Keecizde zzet Molla, Haz. mr
CEYLAN, Ozan YILMAZ, Sahaflar Kitap, stanbul,2007.
BUHARALI, Eref: iiller, A.. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi Tarih Blm,
XV/26, 1992, s.59-62.
CAHEN, Claude: Osmanldan nce Anadoluda Trkler, E Yay., 2. Bask, stanbul,1984.
COKUNER, Fahrettin: Gazneliler Dneminde Nesir, Nsha, Yl: IV, Say: 13, Bahar,
2004, s.45-53.
Divan of Hafiz, Trans. Paul Smith, Edit. New Humanity Boks, 1986.
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, VI, a Yaynlar, stanbul, 1987.
EBL-GAZ BAHADIR HAN: ecere-i Terkime (Trklerin Soy Kt), Haz. M. ERGN,
Tercman 1001 Temel Eser 33.
EL-BELZUR: Fthul-Bldn, ev. Mustafa FAYDA, Kltr Bakanl Yay., 2. Bask,
Ankara,2002.
EL-MUHEYMD, Ali b. Salih: Karahanllar ve slamn Yaylmasndaki Katklar ev. Ali
AKSU, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 5 (1) 2001, s.281-309.
ERZ, Mehmet: Trk Kltr Aratrmalar, Kutlu Yaynlar, stanbul,1977.
FRDEVS: ehname, ev. N. LUGAL, C.I, Milli Eitim Basmevi, stanbul,1945; C.II, 2.
Bask, Ankara,1967; C.III, 2. Bask, Ankara,1968, C.IV, Maarif Basmevi,
stanbul,1955.
GEN, Reat: Karahanl Devlet Tekilat, Kltr Bakanl Yay., 1. Bask, Ankara,1981.
-----------------: Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, TKAE Yay.,
Ankara,1997.
GILES, L. and BARNETT L. D.: Sharaf al-Zamn Thir Marvaz on China, the Turks, and
India by V. Minorsky, Bulletin of the School of Oriental and African Studies,
University of London, Vol. 11, No. 1 (1943), pp. 232-235.
GKYAY, O. aik: Hannme, Necati Lugal Armaan, TTK, Ankara,1968, s.275-329.
GLENSOY, Tuncer: Alka-evli ve Be-dili Boy Adlar ve Anadoludaki zleri,
Uluslararas Trk Dili Kongresi, 1988 (Ankara,1996), s.177-180.
Hfiz, Master of Persian Poetry: A Critical Bibliography, English Translations Since the
Cevdet Yakupolu
134
Eighteenth Century, Parvin Loloi, Edit. I. B. Touris, London,2003.
HALAOLU, Yusuf: XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve
Airetlerin Yerletirilmesi, TTK, 2. Bask, Ankara,1997.
HENNING, W. B.: Argi and the Tokharians, Bulletin of the School of Oriental Studies,
University of London, Vol. 9, No. 3 (1938), p.545-571.
Hudd'l-lem Mine'l-Merik ile'l-Magrib, ng. ev. Vladimir Feodorovi Minorsky, Trke
ev. Abdullah DUMAN, Murat AARI, Kitabevi Yaynlar, stanbul,2008.
BNL-ESR, Ebl-Hasan Ali El-Cezer: El-Kmil fit-Tarih, Mniriye Matbaas,
Kahire,1348, C.VIII.
Kabusname, Ed. R. LEVY, GMNS, London,1951.
KAFESOLU: Trk Mill Kltr, Boazii Yaynlar, 13. Bask, stanbul,1995.; tken
Yaynlar, 23. Bask, stanbul,2003.
-----------------: Harzemahlar Devleti Tarihi, TTK, 3. Bask, Ankara,1992.
KAHYA, Esin: Sharaf al-Zaman Tahir Marvazi, On China, the Turks and India (Trans. V.
Minorsky), London 1942, OTAM, S.4, Ankara, Ocak 1993, s.701-704.
KAMOLDDN, Shamsiddin Sirojiddin ogly: Ancent Trkc Toponyms Of The Mddle Asa,
Main Edition Izdatelsko-Poligraficheskoi Of Joint-Stock Company
Tashkent, Shark, 2006.
Kanun Devri Malatya Tahrir Defteri (1560), Haz. Refet YINAN, Mesut ELBYK, Gazi
nv. Yay., Ankara,1983.
KARTAL, Ahmet: Gazneliler Dnemi Trk Kltr ve Trk Dili zerine Dnceler, V.
Uluslar aras Trk Dili Kurultay Sempozyum Bildirileri, 20-26 Eyll 2004, TDK,
Ankara 2004, C.II, s.1685-1724.
KAGARLI MAHMUD: Divn- Lugatit-Trk, C.I-III., ev. Besim ATALAY, TDK, 3.
Bask, Ankara,1992.
Kazvn Md. MEB. A., VI, stanbul, s.528-532.
KEYKVUS: Kabusname, ev. Mercimek Ahmed, Gzden Geiren O. . GKYAY, Mill
Eitim Basmevi, 2. Bask, stanbul,1966.
KTAPI, Zekeriya: Dou Trkistan ve Uygur Trkleri Arasnda slamiyet, Yedikubbe Yay.,
1. Bask, Konya,2004.
KLYASHTORNY, Sergej G.: Manichaean Monasteries in the Land of Arghu, Studia
Manichaica, IV. Internationaler Kongre zum Manichismus, Berlin, 14-18 Juli 1997,
s.374-379.
-----------------; T. I. SULTANOV: States And Peoples Of The Eurasian Steppe, St.
Petersburg, 2004.
KOWALSK, Tadeusz: Les Turcs dans le Sahname, Rocznik Orientalistyczny, Tom, XV,
Krakow,1949, p.84-97, ev. Harun GNGR, ehnamede Trkler, Erciyes
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 1, YI 1, s.289-300.
KRAMERS, J. H.: Mukaddes Md. MEB. A., VIII, stanbul,1987, s.562-563.
KPRL, F.: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, D..B., 7. Bask, Ankara,1991.
135
-----------------: Kay Kabilesi Hakknda Yeni Notlar, Belleten VIII/31, (1944), s.421-452.
-----------------: Avf Md. MEB. A., II, stanbul,1979, s.22-23.
KYMEN, M. A.: Byk Seluklu mparatorluu Tarihi III - Alp Arslan ve Zaman, TTK,
Ankara,1992.
Mara Tahrir Defteri (1563) I-II, Haz. Refet YNAN, Mesut ELBYK, A.. Basmevi,
Ankara,1988.
MEVLNA CELLEDDN- RUM: Mesnev, erheden. Abdlbki GLPINARLI,
Mesnev ve erhi I-VI, Kltr Bakanl Yayn, 3. Bask, Ankara,2000.
NZMLMLK: Siysetnme, Haz. M. Altay KYMEN, TTK, Ankara,1999.
ORHONLU, Cengiz: Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, Eren Yay., stanbul,1987.
-----------------: Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yayn,1967.
GEL, Bahaeddin: slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK, Ankara,1991.
PRITSAK, O.: Karahanllar, A, VI, stanbul,1953, s.251-273.
SERRUYS, Henry: Sino-Mongol Relations During the Ming, II. The Tribute System And
Diplomatic Missions (1400-1600), 1967.
Sharaf al-zamn Tahir Marvazi on China, the Turks and India, Arabic text (circa 1120) with
an English translation and commentary by V. Minorsky, (James G. Forlong Fund, Vol.
XXII) London: Royal Asiatic Society,1942, p.31 (Arabic text 19).
SMER, Faruk: Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilatlar-Destanlar, TDAV., 5.
Bask, stanbul,1999.
----------------: Eski Trklerde ehircilik, TTK, Ankara,1994.
----------------: Trk Destanlar: Kara Hanllar`n Alp Er Tonga Destan Trk Dnyas Tarih
Dergisi (63), stanbul,1992, s.4-10.
----------------: Trk Devletleri Tarihinde ahs Adlar, TDAV., stanbul,1999.
EEN, Ramazan: slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, TTK, 2. Bask,
Ankara,2001.
TAN, Nail: ocukluumun Oyunlar, Mill Eitim, S.93, 1/1990, s.12-17.
TANER, Aydn: Mevln ilesinde Trk Milleti ve Devleti Fikri, Ocak Yaynlar,
Ankara,1997.
Tarikh-i Fakhrud-din Mubarakshah, Edit. E. Denison Ross, London,1927.
TAAIL, Ahmet: Gktrkler II, TTK, Ankara,1999; III, Ankara,2004.
----------------: in Kaynaklarna Gre Eski Trk Boylar, TTK, Ankara,2004.
The Cambridge History of Iran V.5. The Saljuq and Mongol Periods, Edited by J. A. BOYLE,
Cambridge University Press, 1968.
The History of India, as Told by its Own Historians: The Muhammedan Period, Ed. Henry
Miers ELLIOT, John DOWSON, Trbner, 1869.
The Shahnama of Firdausi IV, Arthur George Warner and Edmond Warner, London,1909.
Cevdet Yakupolu
136
TOGAN, Nazmiye, Hen anga Gre Peygamberin anda Orta Asya, slam Tetkikleri
Enstits Dergisi IV/1-2, (stanbul,1964), s.37-38.
TOGAN, Zeki Velidi: Ouz Destan, Reideddin Ouznmesi, Tercme ve Tahlili, stanbul,
1972.
----------------: Umum Trk Tarihine Giri I, 3. Bask, stanbul,1981.
TURAN, Osman: Trk Cihn Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, Boazii Yay., 12. Bask,
stanbul,1999.
Turks, EI
2
(E. J. Brills First Encyclopadia of Islam -1913-1936) Edited by M. Th
HOUSTMA, VIII, p.900-908.
URAZ, Murat: Trk Mitolojisi, Hsntabiat Matbaas, stanbul,1967.
LKEN, H. Ziya: Millet ve Tarih uuru, .. E.F. Yayn, stanbul,1948.
YAKUPOLU, Cevdet: Anadoluda Karluk Trk Boyu ve skn zerine, Kastamonu
Eitim Dergisi, 12/1 (Mart 2004), s.191-204.
------------------, Kuzeybat Anadolunun Sosyo-Ekonomik Tarihi-XIII-XV. Yzyllar- G..
Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara,2007.
(YRKAN), Yusuf Ziya: Onuncu Asr ptidalarnda Yazlm Olan Ebudlef
Seyahatnamesine Nazaran Orta Asyada Trk Boylar ve Bunlarn Din ve Corafi
Vaziyetleri, Drlfnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, Sene: 5, Brhanettin Matbaas,
(stanbul,1932), S.22, s.51-64.
------------------, Onuncu Asr ptidalarnda Yazlm Olan Ebudlef Seyahatnamesine
Nazaran Orta Asyada Trk Boylar ve Bunlarn Din ve Corafi Vaziyetleri,
Drlfnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, Sene: 5, Brhanettin Matbaas,
(stanbul,1932), S.23, s.39-52.
------------------, Onuncu Asr Balarnda Yazlm Olan Ebudlef Seyahatnamesine Gre
Orta Asyada Trk Boylar ve Bunlarn Din ve Corafi Varlklar, Drlfnn lahiyat
Fakltesi Mecmuas, Sene: 5, Brhanettin Matbaas, (stanbul,1932), S.24, s.46-64.
------------------, Mslman Corafyaclarn Gzyle Ortaada Trkler Trklerin Yaad
ve Trklere Komu Blgeler Haz. Mehmet eker, Ali Erturul vd., Gelenek Yaynlar,
stanbul 2004.
YUSUF HAS HCB: Kutadgu Bilig, ev. R. Rahmeti ARAT, 8. Bask, TTK, Ankara,2003.
ZUEV, .: Early Trks: Sketches of history and ideology, Almaty, Daik-Press, 2002.

Cevdet Yakupoğlu - Türkistan'in Büyük Türk Boylarından Çiğiller Ve Anadolu'Da İskân İzleri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cevdet Yakupoğlu - Türkistan'in Büyük Türk Boylarından Çiğiller Ve Anadolu'Da İskân İzleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trkistann Byk Trk Boylarndan iiller ve

Anadoluda skn zleri

You might also like