ift Katl ntegraller

Bir deikenli fonksiyonlardaki trev kavramn iki ve daha ok deikenli fonksiyonlara

genelletirdik ve kismi trevleri elde ettik. Bir deikenli fonksiyonlardaki integral
kavram iki ve daha ok deikenli fonksiyonlara nasl genelletirilebilir? Bu soruya bir
deikenli fonksiyonlar iin belirsiz integral tanmnda olduu gibi ters trev ilemi ile
yaklaacaz ve iki deikenli fonksiyonlar iin nce dikdrtgensel bir blge zerinden
sonra da daha genel blgeler zerinden ift katl integral tanmn vereceiz.

Bir deikenli fonksiyonlarn belirli integralinde olduu gibi ift katl integraller de
Riemann toplamlar kullanlarak tanmlanabilir. Ancak, ift katl integraller bu kitapta
ardk (tek katl) integraller olarak tanmlanacaktr. Tanm bu ekilde vermek bu
kitabn kapsam ve amacna daha uygun dmektedir.







1. Ters Trevler. F, G ve f iki deikenli fonksiyonlar; D bu fonksiyonlarn her
birinin tanm kmesinde kapsanan bir kme olsun. Her (x,y)eD iin Fx(x,y)=f(x,y) ise, F
fonksiyonuna f nin D kmesinde x e gre ters trevi denir. Benzer ekilde, her (x,y)eD
iin Gy(x,y)=f(x,y) ise, G fonksiyonuna f nin D kmesinde y ye gre ters trevi denir. Ters
trevlerden sz edilirken herhangi bir kmeye referans verilmemise, D kmesi olarak
ters trev olma zelliinin geerli olduu en geni kme alnr.

rnek 1. 9 7 5 3 4 ) , (
2 3 2
+ + + = y x y x y x y x F , 2 5 6 3 2 ) , (
2 4
+ + + = y x xy xy y x G ve
5 6 8 ) , (
3
+ = xy xy y x f denklemleri ile tanmlanan fonksiyonlar iin F, f nin x e gre
ters trevidir, nk

) , ( 5 6 8 ) , (
3
y x f xy xy y x F
x
= + =

dir. G fonksiyonu f nin y ye gre ters trevidir, nk

) , ( 5 6 8 ) , (
3
y x f xy xy y x G
y
= + =

dir.
2



Bir deikenli fonksiyonlarda ters trevle ilgili tartmalarmz anmsayarak u sonu-
lara ulaabiliriz:

- F1 ve F2, ayn f fonksiyonunun x e gre ters trevleri ise, yle bir (bir deikenli) B
fonksiyonu vardr ki, F2(x,y)= F1(x,y) + B(y) dir.

- G1 ve G2, ayn f fonksiyonunun y ye gre ters trevleri ise, yle bir (bir deikenli)
C fonksiyonu vardr ki, G2(x,y)= G1(x,y) + C(x) dir.

Yukardaki ifadelerde, B ve C sabit fonksiyonlar olabilir.

f fonksiyonunun x e gre tm ters trevlerinin ailesi f nin x e gre belirsiz integrali
diye adlandrlr ve

}
dx y x f ) , (

ile gsterilir. Bylece, f nin x e gre bir ters trevi F ise, B bir deikenli veya sabit bir
fonksiyon olmak zere

) ( ) , ( ) , ( y B y x F dx y x f + =
}


dir.

f fonksiyonunun y ye gre tm ters trevlerinin ailesi f nin y ye gre belirsiz integrali
diye adlandrlr ve

}
dy y x f ) , (
ile gsterilir. Bylece, f nin y ye gre bir ters trevi G ise, C bir deikenli veya sabit bir
fonksiyon olmak zere

) ( ) , ( ) , ( x C y x G dy y x f + =
}


dir.

x e ve y ye gre belirsiz integral tanmlar aadaki gibi zetlenebilir:

) , ( ) , ( ) ( ) , ( ) , ( y x f y x F y B y x F dx y x f
x
= + =
}
,

) , ( ) , ( ) ( ) , ( ) , ( y x f y x G x C y x G dy y x f
y
= + =
}
.

Herhangi bir deikene gre integral hesab yaplrken dier deiken(ler) sabit kabul
edilerek bir deikenli durumda olduu gibi hesap yaplr.


3


rnek 2. 5 6 8 ) , (
3
+ = xy xy y x f fonksiyonunun x e ve y ye gre belirsiz integrallerini
hesaplayalm.


} }
+ = + dx x y y dx xy xy ) 5 ) 6 8 (( ) 5 6 8 (
3 3

) ( 5 3 4 ) ( 5
2
) 6 8 (
2 3 2
2
3
y B x y x y x y B x
x
y y + + = + + = ,

dy y x y x dy xy xy ) 5 ) 6 ( ) 8 (( ) 5 6 8 (
3 3
+ = +
} }

) ( 5 3 2 ) ( 5
2
) 6 (
4
) 8 (
2 4
2 4
x C y xy xy x C y
y
x
y
x + + = + + = .

rnek 3. 4 ) , (
2 2
+ + + =
xy
e y x y x f fonksiyonunun x e ve y ye gre belirsiz integrallerini
hesaplayalm.

) ( 4
3
) 4 (
2
3
2 2
y B x
y
e
x y
x
dx e y x
xy
xy
+ + + + = + + +
}
,
) ( 4
3
) 4 (
3
2 2 2
x C y
x
e y
y x dy e y x
xy
xy
+ + + + = + + +
}
.

Belirsiz integral kullanlarak her bir deikene gre belirli integral dnlebilir. Eer f
nin x e gre bir ters trevi F ise,

) , ( ) , ( ) , ( ) , ( y a F y b F y x F dx y x f
b x
a x
b
a
= =
=
= }


olur. Eer f nin y ye gre bir ters trevi G ise,

) , ( ) , ( ) , ( ) , ( c x G d x G y x G dy y x f
d y
c y
d
c
= =
=
= }


olur.
rnek 4.
3
1
2 3 2
3
1
3
5 3 4 ) 5 6 8 (
=
=
+ = +
}
x
x
x y x y x dx xy xy
. 10 24 32 ) 5 3 4 ( ) 15 27 36 (
3 3 3
+ = + + = y y y y y y


2
0
2 4
2
0
3
5 3 2 ) 5 6 8 (
=
=
+ = +
}
y
y
y xy xy dy xy xy
. 10 12 32 0 ) 10 12 32 ( + = + = x x x x

Bir belirli integral hesaplanrken integrandn ve ters trevlerinin, integrali belirleyen
deikenin integral limitleri arasnda tanml olmas gerektii aktr. Aksi halde, integral
tanmsz olur.

rnek 5.
y y y y
x
x
xy xy
e e e dx ye 2 3
) 2 (ln ) 3 (ln
3 ln
2 ln
3 ln
2 ln
= = =
=
=
}
.

4


rnek 6.
}
3 ln
2 ln
dy ye
xy
belirli integralini hesaplamak iin nce ksmi integrasyon uygulanr,
daha sonra integral limitleri yerletirilerek sonu elde edilir.

dy
x
e
e
x
y
vdu uv udv dy ye
xy
xy xy
} } } }
= = =
3 ln
2 ln


3 ln
2 ln
2 2
1 1
=
=
|
.
|

\
|
= =
y
y
xy xy xy
e
x x
y
e
x
e
x
y


x x
x x x x
2
1 2 ln
3
1 3 ln
2 2
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|
= .

rneklerde grld zere, iki deikenli bir fonksiyonun deikenlerden birine gre
belirli integrali sadece dier deikene bal bir ifade verir. Baka bir deyile, iki
deikenli bir fonksiyonun deikenlerden birine gre belirli integrali dier deikeni
bamsz deiken kabul eden bir deikenli bir fonksiyon verir. Dolaysyla, iki
deikenli bir fonksiyonun deikenlerden birine gre belirli integrali hesaplandktan
sonra elde edilen fonksiyonun da dier deikene gre integrali hesaplanmak suretiyle
ardk integrallerden sz edilebilir.

rnek 7. dy dx xy xy
} }
(

+
2
0
3
1
3
) 5 6 8 ( ardk integralinin hesab, nce keli parantez
iindeki x e gre integral hesaplanp bulunan ifadenin y ye gre integrali hesaplanarak
yaplr. Daha nce rnek 4te hesapland gibi,

10 24 32 5 3 4 ) 5 6 8 (
3
3
1
2 3 2
3
1
3
+ = + = +
=
=
}
y y x y x y x dx xy xy
x
x


olduundan,


} } }
+ =
(

+
2
0
3
2
0
3
1
3
) 10 24 32 ( ) 5 6 8 ( dy y y dy dx xy xy
156 20 48 128 10 12 8
2
0
2 4
= + = + = y y y .
Ayn integrand ile, integral snrlar da uygun ekilde deitirilmek suretiyle ters srada
yazlm olan ardk integrali hesaplayalm:

dx y xy xy dx dy xy xy
y
y
} } }
(

+ =
(

+
=
=
3
1
2
0
2 4
3
1
2
0
3
5 3 2 ) 5 6 8 (
dx x dx x x
} }
= + =
3
1
3
1
) 10 44 ( ) 10 12 32 (
156 = 10) - (22 - 30 - 198 = 10 22
3
1
2
x x = .

Son rnekte ardk integralin deikenlere gre hesap sras deitirildii zaman
integralin ayn deeri verdiine dikkat ediniz.



u=y , dv=e
xy
dy
du=dy , v=(1/x)e
xy

5


rnek 8. Bu rnekte de ayn integranda sahip, deikenlere gre hesap sras deiti-
rilmi ardk integraller hesaplayacaz.

| |dy y y dy yx x dy dx y x
x
x
} } } }
+ + =
(

+ =
(

+
=
=
3
2
3
2
2
1
2
3
2
2
1
) 3 1 ( 6 4 3 ) 3 2 (

2
21
) 6 6 (
2
27
9
2
3
3 ) 3 3 (
3
2
2
3
2
= + + = + = + =
}
y y dy y .

dx x x dx y xy dx dy y x
y
y
} } } }
(

+ + =
(
(

+ =
(

+
=
=
2
1
2
2
1
3
2
2
2
1
3
2
) 6 4 (
2
27
6
2
3
2 ) 3 2 (
.
2
21
)
2
15
1 ( 15 4
2
15
)
2
15
2 (
2
1
2
2
1
= + + = + = +
}
x x dx x

Son iki rnekte hesaplanan ardk integrallerde deikenlere gre integral sras
deitirilince integrallerin deerinin deimediini gryoruz. Bu sonu, bir tesadf
deildir ve sonraki kesimde dikdrtgensel blgeler zerinden ift katl integral tanm
iin temel oluturacaktr.

Bundan byle ardk integralleri yazarken nceki rneklerde kullandmz keli
parantez gsterimini yazmayacaz, nk keli parantez yazlmasa da ilemlerin hangi
srada ve nasl yaplaca anlalmaktadr. Daha ak bir ifade ile

dy dx y x f dy dx y x f
d
c
b
a
d
c
b
a
} } } }
(

= ) , ( ) , (

dx dy y x f dx dy y x f
b
a
d
c
b
a
d
c
} } } }
(

= ) , ( ) , ( .


















6



2. Dikdrtgensel Blgeler zerinde ift Katl ntegraller. Dzlemde bir
dikdrtgensel blge, a, b, c, d ve a < b, c < d olmak zere

} , : ) , {( d y c b x a y x D s s s s =

nokta kmesi olarak tanmlanr.
D ye a, b, c ve d saylarnn belir-
ledii dikdrtgensel blge denir.

Bizim ele alacamz ve pratikte
karlalan pek ok iki deikenli
fonksiyon u zellie sahiptir: a, b, c, d ve a < b, c < d olmak zere

dx dy y x f dy dx y x f
b
a
d
c
d
c
b
a
} } } }
= ) , ( ) , ( .

Yukardaki ardk integrallerin ortak deerine f fonksiyonunun a, b, c, d saylarnn
belirledii D dikdrtgensel blgesi zerinde ift katl integrali denir ve bu integral

}}
D
dA y x f ) , (

ile gsterilir. Bu gsterimde ) , ( y x f ye integrand, D ye integrasyon blgesi denir. dA
gsterimi, integralin dzlemde iki boyutlu bir blge zerinde olduunu belirtir.

Tekrar etmek gerekirse,

} , : ) , {( d y c b x a y x D s s s s =

olmak zere,

dx dy y x f dy dx y x f dA y x f
b
a
d
c
d
c
b
a
D
} } } } }}
= = ) , ( ) , ( ) , ( .

Dersin balang ksmnda belirtildii gibi, dikdrtgensel blgeler zerinden ift katl
integral tanm bir deikenli durumdakine benzer Riemann toplamlaryla daha genel
biimde verilebilir. Bizim ele alacamz ve pratikte karlalan pek ok fonksiyon iin
Riemann toplamlar ile verilen tanm ve ardk integraller olarak verilen tanm akr.

rnek 1. } 3 2 , 2 1 : ) , {( s s s s = y x y x D olmak zere
}}
+
D
dA y x ) 2 3 (
2
integralinin
hesab.
dy y y dy yx x dy dx y x dA y x
x
x
D
)) 2 1 ( 4 8 ( ) 2 ( ) 2 3 ( ) 2 3 (
3
2
2
1
3
2
3
3
2
2
1
2 2
+ = + = + = +
} } } } }}
=
=

12 ) 4 14 ( 9 21 7 ) 2 7 (
3
2
2
3
2
= + + = + = + =
}
y y dy y .

x
y
(b,d)
(0,0)
(a,d)
(b,c)
(a,c)
a
b
c
d
D
7


Ayn integral deikenlere gre hesap sras deitirilerek aadaki gibi hesaplanabilir:

dx x x dx y y x dx dy y x dA y x
y
y
D
)) 4 6 ( 9 9 ( ) 3 ( ) 2 3 ( ) 2 3 (
2
2
1
2
3
2
2
1
2 2
2
1
3
2
2 2
+ + = + = + = +
} } } } }}
=
=

12 ) 5 1 ( 10 8 5 )) 5 3 (
2
1
3
2
1
2
= + + = + = + =
}
x x dx x .

rnek 2. } 1 1 , 1 0 : ) , {( s s s s = y x y x D olmak zere
}}
+
D
y x
dA e xy
2 2
8 integralinin
hesab.

dy ye e y dy e y dxdy e xy dA e xy
y y
x
x
y x y x
D
y x
) 4 4 ( ) 4 ( 8 8
2 2 2 2 2 2 2 2
1
1
1
1
0
1
1
1
0
1
1
= = =
+

=
=
+

+ +
} } } } }}

0 ) 2 2 ( 2 2 2 2
2 2
1
1
1
2 2
= = =

+
e e e e e e
y y
.

rnek 3. } 3 2 , : ) , {(
2
s s s s = y e x e y x D olmak zere
}}
D
dA x ln integralinin hesab.

} } } } }}
= = =
=
=
2 2 2
) ln 2 ln 3 ( ) ln ( ln ln
3
2
3
2
e
e
e
e
y
y
e
e
D
dx x x dx x y dydx x dA x

2 2 2
) ( 2 ln ln
2
2
e e e e e x x x dx x
e
e
e
e
= = = =
}
.













7.3. Dzgn Blgeler. Dikdrtgensel blgeler zerinden yaplm olan ift katl
integral tanmnn daha genel blgelere geniletilmesini dnmek doaldr. Bu balam-
da ilk akla gelebilecek blgeler dzgn (regler) blgelerdir.

m, n fonksiyonlar, a, b reel saylar, a < b ve her x e [a,b] iin m(x) n(x) olmak zere
Kartezyen dzlemde

} , ) ( ) ( : ) , {( b x a x n y x m y x D s s s s =

blgesine bir dzgn x-blgesi denir.

8


Her dikdrtgensel blge bir dzgn x-blgesidir. Bir dzgn x-blgesinin grnm
aada gsterilmitir:













ekilden de grld zere dzgn x-blgesi D, [a,b] kapal aral zerinde y=n(x) in
grafiinin altnda ve y=m(x) in grafiinin stnde bulunan noktalardan olumaktadr.


rnek 1. } 3 1 , 2 : ) , {( s s s s = x x y x y x D blgesi bir dzgn x-blgesidir ve aadaki
ekilde taranm olan blgedir.














rnek 2. y = x dorusunun altnda, y = (x-2)
2
parabolnn yukarsnda bulunan nok-
talarn oluturduu blge bir dzgn x-blgesidir ve aadaki ekilde taranarak
gsterilmitir. Blgenin dzgn x-blgesi olarak ifade edilebilmesi iin y = x dorusu ile
y = (x-2)
2
parabolnn kesim noktalarnn
belirlenmesi yararl olacaktr:

(x-2)
2
= x x
2
-5x + 4 = 0
(x-1)(x-4) = 0 x = 1 veya x = 4.
Her x e [1,4] iin (x-2)
2
x ve

} 4 1 , ) 2 ( : ) , {(
2
s s s s = x x y x y x D .
x
y
(0,0)
y=m(x)
y=n(x)
a b
D
y
y= x
x
(0,0)
y= (x-2)
2
1 2 4
D
(4,4)
(1,1)

x
y
(0,0)
x y =

x y 2 =

1 2 3
D
(3,3)
(1,1)
(1,2)

9


r, s fonksiyonlar, c, d reel saylar, c < d ve her y e [c,d] iin r(y) s(x) olmak zere
Kartezyen dzlemde

} , ) ( ) ( : ) , {( d y c y s x y r y x D s s s s =

blgesine bir dzgn y-blgesi denir.

Her dikdrtgensel blge ayn zamanda bir dzgn y-blgesidir. Bir dzgn y-blgesinin
grnm aada gsterilmitir:














ekilden de grld zere dzgn y-blgesi D, [c,d] kapal aral zerinde x=r(y) in
grafiinin sanda ve x=s(y) in grafiinin solunda bulunan noktalardan olumaktadr.

rnek 3. } 4 2 , 7
2
1
4
: ) , {(
2
s s + s s = y y x
y
y x D blgesi bir dzgn y-blgesidir ve
aadaki ekilde taranm olan blgedir.




















x
y
(0,0)
x=r(y)
x=s(y)
c
d
D
x
y
(0,0)
x= -y/2+7
(y=-2x+14)

x= y
2
/4
) 2 ( x y =

2
4
D
(5,4)
(4,4)
(1,2)
(6,2)

10


rnek 4. x = y
2
parabolnn sanda ve y = x-2 dorusunun solunda bulunan noktalarn
oluturduu blge bir dzgn y-blgesidir ve aadaki ekilde taranarak gsterilmitir.
Blgenin dzgn y-blgesi olarak ifade edilebilmesi iin y = x-2 dorusu ile x = y
2

parabolnn kesim noktalarnn
belirlenmesi yararl olacaktr:

y = x-2 , x = y
2
y = y
2
-2 y
2
y -2 = 0
(y+1)(y-2) = 0
y = -1 veya y = 2.
Her y e [-1,2] iin y
2
y + 2 ve

} 2 1 , 2 : ) , {(
2
s s + s s = y y x y y x D .


Dikdrtgensel blgelerin hem dzgn x-blgesi hem de dzgn y-blgesi olarak dn-
lebileceini belirtmitik. Dikdrtgensel olmayan baz blgeler de hem dzgn x-blgesi
hem de dzgn y-blgesi olarak dnlebilir.

rnek 5. x y = in grafiinin altnda ve
2
x y = parabolnn yukarsnda kalan blge
















dzgn x-blgesi olarak

} 1 0 , : ) , {(
2
s s s s = x x y x y x D

biiminde ifade edilebildii gibi, bu blge
2
y x = parabolnn sanda ve y x =
erisinin solunda kalan noktalardan olutuundan dzgn y-blgesi olarak

} 1 0 , : ) , {(
2
s s s s = y y x y y x D

biiminde de ifade edilebilir.

y
) (
2
y x
x y
=
=

x
(0,0)
) (
2
y x
x y
=
=
1
1
D
y
x= y+2
x
(0,0)
x= y
2
-1
2
D
(4,2)
(1,-1)

11


4. Dzgn Blgeler zerinde ift Katl ntegraller. Dzgn blgeler zerinde
ift katl integral, dikdrtgensel blgeler zerinde tanmland gibi ardk (tek katl)
integraller olarak tanmlanr.

ki deikenli bir f fonksiyonunun

} , ) ( ) ( : ) , {( b x a x n y x m y x D s s s s =

biiminde verilmi dzgn x-blgesi zerinde
integrali ardk integraller olarak

dx dy y x f dA y x f
b
a
x n
x m
D
} } }}
(

=
) (
) (
) , ( ) , (

eitlii ile tanmlanr. Bu tanmda, keli paran-
tez iindeki integralin snrlar x deikenine bal ifadeler veya sabitler olup integral
hesaplannca sadece x deikenine bal veya sabit bir ifade elde edilir. Elde edilen bu
ifadenin x deikenine gre [a,b] kapal aral zerinde integrali, f fonksiyonunun D
blgesi zerinde integralidir.

Her dikdrtgensel blgenin bir dzgn x-blgesi olduunu belirtmitik. Eer D blgesi
bir dikdrtgensel blge ise, daha nce verilen tanm yeni tanm ile akr.

Bundan byle, dikdrtgensel blgeler iin yaptmz gibi, keli parantezi yazmadan

dx dy y x f dA y x f
b
a
x n
x m
D
} } }}
=
) (
) (
) , ( ) , (


yazacaz. Dzgn x-blgeleri zerinde ift katl integral hesaplanrken nce y deike-
nine gre, sonra x deikenine gre integral hesaplanacan unutmamalyz.


rnek 1. } 3 1 , 2 : ) , {( s s s s = x x y x y x D olmak zere
}}
+
D
dA y x ) 2 5 (

integralini
hesaplayalm.

dx y xy dx dy y x dA y x
x y
x y
x
x
D
} } } }}
(

+ = + = +
=
=
3
1
2
2
3
1
2
5 ) 2 5 ( ) 2 5 (

| | dx x x x dx x x x x x ) 6 4 10 ( 5 ( 4 10
2
3
1
2
3
3
1
2 2
+ = + + =
} }



) 2 2 4 ( 3 2 3 2 3 4 2 2 4
3 2
2
5
3
1
3 2
2
5
+ + = + = x x x
40 3 36 4 54 18 3 36 = + = .
x
y
(0,0)
y=m(x)
y=n(x)
a
b
D
12


rnek 2. y = x dorusunun altnda ve y = (x-2)
2
parabolnn yukarsnda bulunan
noktalarn oluturduu D blgesi (Bak. rnek 3.2) iin
}}
D
dA x 8 integralini hesaplayalm.
nceki kesimde rnek 3.2de grld zere, D blgesi bir dzgn x-blgesidir:

} 4 1 , ) 2 ( : ) , {(
2
s s s s = x x y x y x D .

Dolaysyla,

| | dx xy dx dy x dA x
x y
x y
x
x
D
} } } }}
=
=

= =
4
1
) 2 (
4
1 ) 2 (
2
2
8 8 8

| | dx x x x dx x x x ) 32 40 8 ( ) 2 ( 8 8
2
4
1
3
4
1
2 2
+ = =
} }


) 16
3
40
2 ( 256 64
3
40
512 16
3
40
2
4
1
2 3 4
+ + = + = x x x

90 840 750 238 63
3
40
512 = + = + = .

ki deikenli bir f fonksiyonunun

} , ) ( ) ( : ) , {( d y c y s x y r y x D s s s s =

biiminde verilmi dzgn y-blgesi zerinde
integrali ardk integraller olarak

dy dx y x f dA y x f
d
c
y s
y r
D
} } }}
(

=
) (
) (
) , ( ) , (
eitlii ile tanmlanr. Bu tanmda, keli paran-
tez iindeki integralin snrlar y deikenine
bal ifadeler veya sabitler olup integral hesaplannca sadece y deikenine bal bir
ifade veya sabit elde edilir. Elde edilen bu ifadenin y deikenine gre [c,d] kapal aral
zerinden integrali, f fonksiyonunun D blgesi zerinde integralidir.

Her dikdrtgensel blgenin bir dzgn y-blgesi olduunu belirtmitik. Eer D dzgn
y-blgesi ise, daha nce verilen tanm yeni tanm ile akr.

Bundan byle, dzgn x-blgeleri iin yaptmz gibi, keli parantezi yazmadan

dy dx y x f dA y x f
d
c
y s
y r
D
} } }}
=
) (
) (
) , ( ) , (


yazacaz. Dzgn y-blgeleri zerinde ift katl integral hesaplanrken nce x dei-
kenine gre, sonra y deikenine gre integral hesaplanacan unutmamalyz.
x
y
(0,0)
x=r(y)
x=s(y)
c
d
D
13


rnek 3. } 4 2 , 6
2
1
4
: ) , {(
2
s s + s s = y y x
y
y x D dzgn y-blgesi iin
}}
D
dA y) 12 ( integ-
ralini hesaplayalm.

dy yx dy dx y dA y
y x
y
x
y
y
D
} } } }}
(
(

= =
+ =
=
+ 4
2
6
2
1
4
4
2
6
2
1
4
2 2
12 ) 12 ( ) 12 (

dy y y y dy
y
y y
} }
= + =
4
2
3 2
4
2
2
) 3 6 72 ( )
4
6
2
1
( 12

140 ) 12 16 144 ( 192 128 576
4
3
2 36
4
2
4 3 2
= = = y y y .

rnek 4. x = y
2
parabolnn sanda ve y = x - 2 dorusunun solunda bulunan
noktalarn oluturduu D blgesi (Bak. rnek 3.4) iin
}}
+
D
dA y x ) 12 30 ( integralini
hesaplayalm. nceki kesimde rnek 3.4te grld zere, D blgesi bir dzgn y-
blgesidir:

} 2 1 , 2 : ) , {(
2
s s + s s = y y x y y x D .
Dolaysyla,

dy yx x dy dx y x dA y x
y x
y x
y
y
D
} } } }}

+ =
=
+
(

+ =
(

+ = +
2
1
2
2
2
1
2
2 2
12 15 ) 12 30 ( ) 12 30 (

| |dy y y y y y
}

+ + + + =
2
1
3 4 2
) 12 15 ( ) 2 ( 12 ) 2 ( 15


dy y y y y ) 15 12 27 84 60 (
4
2
1
3 2
+ + =
}

2
1
5 4 3 2
3 3 9 42 60

+ + = y y y y y


243 ) 3 3 9 42 60 ( 96 48 72 168 120 = + + + + = .

nceki kesimde rnek 5te grld zere hem dzgn x-blgesi hem de dzgn y-bl-
gesi olan blgeler vardr. Bu tr blgeler zerinde baz fonksiyonlarn integrali hesap-
lanrken blgenin dzgn x-blgesi veya dzgn y-blgesi olarak dnlmesi nem
kazanr. nk, baz durumlarda dzgn x-blgesi gsterimi kullanldnda analitik
olarak hesaplanamayan integraller, dzgn y-blgesi gsterimine geilince kolayca
hesaplanabilmektedir. Benzer ekilde, dzgn y-blgesi gsterimi kullanldnda
analitik olarak hesaplanamayan integraller, dzgn x-blgesi gsterimine geilince ko-
layca hesaplanabilmektedir. Bir gsterimden dier gsterime gemek, ift katl
integralde integral srasn deitirmeye karlk gelmektedir. Bu hususun ayrntlar ve
rnekleri bir sonraki kesimde verilecektir.

14


5. ntegral Srasnn Deitirilmesi. Dzgn x-blgeleri zerinde ift katl
integraller ardk integraller olarak hesaplanrken nce y deikenine gre, sonra x
deikenine gre integral hesab yaplr. Dzgn y-blgeleri zerinde ift katl integraller
ardk integraller olarak hesaplanrken ise nce x deikenine gre, sonra y deikenine
gre integral hesab yaplr.

Hem dzgn x-blgesi hem de dzgn y-blgesi olan dikdrtgensel blgeler zerinde
nce hangi deikene gre hesap yaplrsa yaplsn, ardk integralin deerinin deime-
diini grm ve dikdrtgensel blgeler zerinde ift katl integral tanmn bu gzleme
dayandrmtk.

Dzlemde dikdrtgensel olmayan baz blgelerin de hem dzgn x-blgesi hem de
dzgn y-blgesi olduunu grmtk. Bu tr blgeler zerinde bir ift katl integral, sz
konusu blge dzgn x-blgesi olarak dnlse de, dzgn y-blgesi olarak dnlse
de ayn deere sahiptir. Kantlanabilir ki, uygun koullarda eer

} , ) ( ) ( : ) , {( } , ) ( ) ( : ) , {( d y c y s x y r y x b x a x n y x m y x D s s s s = s s s s =

ise,

dy dx y x f dx dy y x f dA y x f
d
c
y s
y r
b
a
x n
x m
D
} } } } }}
= =
) (
) (
) (
) (
) , ( ) , ( ) , (

dir.

rnek 1. Aadaki ekilde gsterilen (Bak. rnek 3.5) D blgesi hem dzgn x-blgesi,
hem de dzgn y-blgesidir.

} 1 0 , : ) , {(
2
s s s s = x x y x y x D ,

} 1 0 , : ) , {(
2
s s s s = y y x y y x D .

}}
D
dA xy 6 integralini her iki gsterim
iin ayr ayr hesaplayalm ve integralin
deerinin deimediini grelim.

Dzgn x-blgesi olarak

2
1
2
) 3 3 ( ) 3 ( 6 6
1
0
6
3
1
0
5 2
1
0
2
1
0
2 2
= = = = =
} } } } }}
=
=
x
x dx x x dx xy dydx xy dA xy
x y
x y
x
x
D
.

Dzgn y-blgesi olarak


2
1
2
) 3 3 ( ) 3 ( 6 6
1
0
6
3
1
0
5 2
1
0
2
1
0
2 2
= = = = =
} } } } }}
=
=
y
y dy y y dy y x dxdy xy dA xy
y x
y x
y
y
D
.
y
) (
2
y x
x y
=
=

x
(0,0)
) (
2
y x
x y
=
=
1
1
D
15


rnek 2. D, y-ekseninin sanda, y = x dorusunun yukarsnda ve y = 1 dorusunun
aasnda kalan noktalarn oluturduu blge olmak zere
}}
D
y x
dA e integralini hesap-
layalm.

D blgesi yandaki ekilde gsterilmi
olup hem dzgn x-blgesi hem de
dzgn y-blgesidir.

Dzgn x-blgesi olarak

} 1 0 , 1 : ) , {( s s s s = x y x y x D ,

dzgn y-blgesi olarak

} 1 0 , 0 : ) , {( s s s s = y y x y x D .

D, dzgn x-blgesi olarak dnldnde


} } }}
=
1
0
1
x
y x
D
y x
dydx e dA e

olur.
y x
e nin y ye gre ters trevi olan bir fonksiyon bulunamayacandan bu integrali
yazld biimiyle hesaplamak mmkn deildir. Ancak, D blgesi dzgn y-blgesi olarak
dnlrse,
y x
e nin x e gre ters trevi y
y x
e olduundan


} } } } }}
= = =
1
0
1
0 0
1
0 0
) ( ) ( dy y ye dy ye dxdy e dA e
y
y x
y
y x
D
y x



2
1
2
) 1 ( ) 1 (
1
0
2
1
0

= = =
}
e y
e dy y e

bulunur.


Yukardaki rnekte olduu gibi bir ift katl integral verildii biimde hesaplanamyorsa,
integral srasnn deitirilmesi yoluna gidilebilir. ntegral srasn deitirerek hesab
srdrebilmek iin integrasyon blgesinin yeni sraya gre de dzgn blge olmas gerekir.
Verilen ift katl integraldeki integral snrlar dikkate alnarak integrasyon blgesi belirlenir,
mmknse bir ekil izilir ve blgenin her iki deikene gre dzgn olmas durumunda
integral sras deitirilerek yeni sraya gre integral hesaplanmaya allr.


rnek 3.
} }
1
0
1 2
y
x
dxdy e integralinin verilen biimiyle hesaplanmas mmkn deildir. nk,
kitabmzn kapsam dahilinde
2
x
e nin x e gre ters trevi olan bir fonksiyon yoktur. O halde,
integral srasn deitirmeyi dnmeliyiz. Verilen integralin integrasyon blgesi bir dzgn
y
) ( y x
x y
=
=

x
(0,0)
1 = y

1
1
D
0 = x

16


y-blgesidir: } 1 0 , 1 : ) , {( s s s s = y x y y x D . D blgesinin dzgn x-blgesi olup olmad-
n grmek iin bir ekil izmek yararl
olacaktr. Yandaki ekilde grld
gibi

} 1 0 , 0 : ) , {( s s s s = x x y y x D

bir dzgn x-blgesidir. Dolaysyla,


} } } }
=
1
0 0
1
0
1 2 2 x
x
y
x
dydx e dxdy e

dx ye
x
x
) (
1
0
0
2
}
=

) 1 (
2
1
2
1
1
0
1
0
2 2
= = =
}
e e dx xe
x x
.












6. Dzgn Olmayan Blgeler zerinde ift Katl ntegral. Dzgn olmayan
blgelerin ou dzgn blgelerin birleimi olarak ifade edilebilir. Eer bir blge
dzgn blgelerin birleimi ise ve birleimi oluturan dzgn paralarn snr noktalar
dnda ortak noktas yoksa, o blge zerinde bir fonksiyonun (ift katl) integrali ayr
ayr dzgn paralar zerindeki integrallerin toplamdr.

rnein, ekilde grld gibi, D1 ve D2
snr noktalar dnda ortak noktalar bu-
lunmayan iki dzgn blge ve D = D1 D2
ise,


}} }} }}
+ =
2 1
) , ( ) , ( ) , (
D D D
dA y x f dA y x f dA y x f

olarak tanmlanr.

ekilde, D1 bir dzgn x-blgesi, D2 bir
dzgn y-blgesidir. Bir blgeyi oluturan dzgn paralarn hangi trden olduu
nemli deildir, snr noktalar dnda ortak noktalar bulunmamas yeterlidir. Snr
y
) ( y x
x y
=
=

x
(0,0)
1 = x

1
1
D
0 = y

x
y
(0,0)
c
d
D1
D2
a b
17


noktalar dnda ortak noktalar bulunmayan ikiden ok dzgn blgenin birleimi olan
bir blge zerinde bir fonksiyonun integralinin de ayr ayr paralar zerindeki integral-
lerin toplam olarak tanmlanabilecei aktr.


rnek 1. D, y = 2x 4 dorusunun ve y = x +2 dorusunun yukarsnda, y = x
dorusunun aasnda kalan noktalarn oluturduu blge olmak zere
}}
+
D
dA y x ) 4 2 (
integralini hesaplayalm.

nce, tarif edilen integrasyon blgesinin eklini izelim.















Sadaki ekilde grld gibi, D blgesi dey bir doru paras ile her ikisi de dzgn
x-blgesi olan iki paraya ayrlabilir:

} 2 1 , 2 : ) , {(
1
s s s s + = x x y x y x D ve } 4 2 , 4 2 : ) , {(
2
s s s s = x x y x y x D .

Dolaysyla,

}} }} }}
+ + + = +
2 1
) 4 2 ( ) 4 2 ( ) 4 2 (
D D D
dA y x dA y x dA y x

dir. Sadaki integralleri ayr-ayr hesaplayalm.

dx y xy dydx y x dA y x
x
x
x
x
D
) 2 2 ( ) 4 2 ( ) 4 2 (
2
1 2
2
2
1 2
1
} } } }}
+ +
+ = + = +
dx x x x x x ) ) 2 ( 2 ) 2 ( 2 ( 2 2 (
2 2
2
1
2
+ + + =
}


2
1
2
3
2
1
2
8 2
3
4 ) 8 4 4 ( x x
x
dx x x + = + =
}


3
22
2
3
28
) 8 2
3
4
( 16 8
3
32
= = + + = .

y
x
(0,0)
2
D1
4
D2
1
x y =

2 + = x y

y
x
(0,0)
2
4
D
4
2
4 2 = x y
18


dx y xy dydx y x dA y x
x
x
x
x
D
) 2 2 ( ) 4 2 ( ) 4 2 (
4
2 4 2
2
4
2 4 2
2
} } } }}

+ = + = +
dx x x x x x ) ) 4 2 ( 2 ) 4 2 ( 2 ( 2 2 (
2 2
4
2
2
+ =
}



4
2
2 3
4
2
2
32 20
3
8
) 32 40 8 ( x x x dx x x + = + =
}


176
3
448
) 64 80 8
3
8
( 128 320 64
3
8
+ = + + = .

Sonu olarak

34
3
426
176 176
3
448
3
22
) 4 2 ( ) 4 2 ( ) 4 2 (
2 1
= = + = + + + = +
}} }} }}
D D D
dA y x dA y x dA y x .














7. ift Katl ntegral le Alan ve Hacim Hesab. Bir dzgn x-blgesi

} , ) ( ) ( : ) , {( b x a x n y x m y x D s s s s =

zerinde
}}
D
dA 1 integralini dnelim.
Bu integral ardk integraller olarak
ifade edilip hesaplama balatlnca

} } } }}
=
=
= =
b
a
x n y
x m y
b
a
x n
x m
D
dx y dydx dA ) ( 1 1
) (
) (
) (
) (

dx x m x n
b
a
}
= )) ( ) ( (

elde edilir. Tek katl integral uygulama-
larndan bilindii zere, son integral D blgesinin alann verir. Benzer ekilde, her
dzgn y-blgesi D iin de
}}
D
dA 1 integrali D blgesinin alann verir. Sonu olarak, her D

x
y
(0,0)
y=m(x)
y=n(x)
a
b
D
19


blgesi iin

D blgesinin alann =
}}
D
dA 1

dr. Bu nedenle, ift katl integral yazmnda kullanlan dA ifadesine alan eleman denir.


rnek 1. x y = dorusu ile
2
4 x x y = parabol arasnda kalan snrl blge bir dzgn
x-blgesidir. ekilde grld gibi, doru ile parabol (0,0) ve (3,3) noktalarnda
kesiirler ve

} 3 0 , 4 : ) , {(
2
s s s s = x x x y x y x D

dir. D nin alan A ile gsterilirse,

} } }}

= =
3
0
4
2
1 1
x x
x
D
dydx dA A

}
=
=
=
3
0
4
) (
2
dx y
x x y
x y


}
=
3
0
2
) 4 ( dx x x x

6
27
3
27
2
27
3 2
3 ) 3 (
3
0
3 2
3
0
2
= = = =
}
x x
dx x x

birim kare olur.

rnek 2. 1 + = x y dorusu ile 2 = xy erisinin alt tarafnda ve y = 1 dorusunun
yukarsnda kalan blge bir dzgn y-blgesidir.
ekilde grld gibi, 1 + = x y dorusu ile
2 = xy erisi (1,2) noktasnda kesiirler ve

} 2 1 ,
2
1 : ) , {( s s s s = y
y
x y y x D

dir. D nin alan A ile gsterilirse,

} } } }} =

= = =
2
1
2
1
2
1
2
1
) ( 1 1 dy x dxdy dA A
y
y x
y
y
D


2
1
4 ln
2
1
2 2 2 ln 2
2
ln 2 ) 1
2
( )) 1 (
2
(
2
1
2
2
1
2
1
= + = + = + = =
} }
y
y
y dy y
y
dy y
y


birim kare.



x
y
(0,0)
y=x
y=4x-x
2

4
3
D
x
y
(0,0)
y=x+1
(x=y-1)
x=2/y
2
1
D
1
2
y=1
20


Dzlemde bir D blgesi zerinde tanml, negatif deer almayan iki deikenli bir f
fonksiyonu iin f nin grafii ile D blgesi arasnda kalan hacim

}}
=
D
dA y x f V ) , (
forml ile belirlenir.


rnek 3.
2 2
4 y x z = yzeyi ile } 1 1 , 1 1 : ) , {( s s s s = x x y x D dikdrtgensel blgesi
arasnda kalan hacim


}}
=
D
dA y x V ) 4 (
2 2


} }

=
1
1
1
1
2 2
) 4 ( dxdy y x

dy x y
x
x
}

=
1
1
1
1
2
3
)
3
4 (
dy y y
}

+ + =
1
1
2 2
))
3
1
4 (
3
1
4 (
dy y dy y
} }

= =
1
1
2
1
1
2
) 2
3
22
( ) 2
3
2
8 (

3
40
)
3
2
3
22
(
3
2
3
22
3
2
3
22
1
1
3
= + = =

y
y
birim kp.


rnek 4. Keleri (0,0), (2,0) ve (0,1) noktalar olan D geni ile z = 15x
3
y yzeyi
arasnda kalan hacmi bulalm.

D genindeki her (x,y) iin 15 x
3
y 0 olduu aktr. Bu nedenle sadece D geninin
eklini izerek dzgn blge olarak belirleyeceiz ve istenilen hacmi ift katl integral
olarak hesaplayacaz. ekilden de grld zere D geni hem dzgn x-blgesi hem
de dzgn y-blgesidir. Dzgn x-blgesi olarak

} 2 0 , 1
2
1
0 : ) , {( s s + s s = x x y y x D .

Bylece gen ile yzey arasndaki hacim

} } }}
+
= =
2
0
1
2
1
0
3 3
15 15
x
D
dydx y x dA y x V


} } }
= + = =
+ =
=
2
0
2 3
2
0
2 3
2
0
1
2
1
0
2 3
) ) 2 (
8
15
) ) 1
2
1
(
2
15
( )
2
15
( dx x x dx x x dx y x
x y
y


2 ) 16
5
128
3
32
(
8
15
)
5
4
6
(
8
15
) 4 4 (
8
15
2
0
4
5 6
2
0
3 4 5
= + = + = + =
}
x
x x
dx x x x .


D blgesini dzgn y-blgesi alarak hacmi hesaplamaya alnz.
x
y
(1,1,0)










































(1,-1,0)
(-1,1,0)
2 2
4 y x z =
z
x
y
(0,0)
x=-2y+2
(y=-(1/2)x+1)
D
(0,1)
(2,0)
21



ALITIRMALAR



1. Aada, nce belirsiz integrali bulunuz ve sonra onu kullanarak belirli integrali hesaplaynz.

a)
} }
1
0
2 2
6 , 6 dy y x dy y x b)
} }

3
1
2 2
6 , 6 dx y x dx y x
c)
} }
+ +
2
0 2 2
, dy
y x
y
dy
y x
y
)
} }
+ +
4
1 2 2
, dx
y x
y
dx
y x
y



2. nceki altrmada bulduklarnz da dikkate alarak aadaki ift katl integralleri hesaplay-
nz.

a)
} }

3
1
1
0
2
6 dydx y x b)
} }

1
0
3
1
2
6 dxdy y x c)
} }
+
4
1
2
0 2
dx dy
y x
y
)
} }
+
2
0
4
1 2
dy dx
y x
y



3. Aada integrasyon blgesi verilmi olan ift katl integralleri her iki integral srasyla (dydx
ve dxdy) hesaplaynz.

a) } 3 0 , 1 0 : ) , {( s s s s = y x y x D ,
}}
D
dA xy
b) } 9 4 , 4 1 : ) , {( s s s s = y x y x D ,
}}
D
dA xy
c) } 1 1 , 2 0 : ) , {( s s s s = y x y x D ,
}}
D
x
dA ye


4. Aadaki integrallerde integral sras nem kazanmaktadr. Hesab kolaylatran integral
srasn belirleyerek integrali hesaplaynz.

a) } 2 1 , 1 0 : ) , {( s s s s = y x y x D ,
}}
D
xy
dA xe
b) } 1 0 , 1 0 : ) , {( s s s s = y x y x D ,
}}
+
D
dA
xy
x
1


5. Verilen denklemlerin grafikleri ile snrlanan blgeyi grafikle gsteriniz ve kme gsterimiyle,
dzgn x-blgesi ve/veya dzgn y-blgesi olarak ifade ediniz.

a) 1 , 5
2
= = y x y b) 4 ,
2
= = y x y
c) 8 , 8 6
2
= + + = y x x x y c) 5 , 4 5
2
= + + = y x x x y

6. Keleri (1,1), (3,3), (4,3) ve (5,2) noktalarnda olan drtgensel blge D olsun. D yi sadece
snr noktalarnda ortak noktalar bulunan dzgn blgelerin birleimi olarak ifade ederek
}}
D
dA x 24 ve
}}
D
dA y 24 integrallerini hesaplaynz.
22



7. ntegrasyon blgesi verilmi olan ift katl integrali hesaplaynz.

a) } 2 0 , 2 0 : ) , {( s s s s = x x y y x D ,
}}
+
D
dA xy x ) (
2

b) } 1 0 , 0 : ) , {( s s s s = y y x y x D ,
}}
D
dA xy
3
24
c) } 1 0 , : ) , {(
2
s s s s = y y x y y x D ,
}}
D
dA xy
) } 1 0 , 0 : ) , {(
2
s s s s = y y x y x D ,
}}
D
x
dA ye
d) } 1 0 , 0 : ) , {( s s s s = x x y y x D ,
}}
+
D
y x
dA e

8. ntegrasyon blgesinin grafiini izerek integral srasn deitiriniz.

a)
} }
1
0
3
4
) , (
x
x
dydx y x f b)
} }
1
0 0
2
) , (
y
dxdy y x f c)
} }
2
0
4
3
) , (
x
x
dydx y x f )
} }
8
0
2
4
) , (
y
y
dxdy y x f

9. Aadaki integralleri integral srasn deitirerek hesaplaynz (integral srasn deitir-
meden hesaplamay denemeyiniz!).

a)
} }
1
0
1 2
x
y
dydx e b)
} }
1
0
1
2
2
12
y
x
dxdy ye c)
} }
+
2
0
4
2 2
1
4
y
dxdy
x
y
)
} }
+
4
0
2
2
2
2 1 2
x
dydx y

10. ntegrasyon blgesi D verilen denklemlerin grafikleri ile snrlanan ift katl integrali hesap-
laynz.

a)
3 2
, , x y x y D = = ile snrl ;
}}
+
D
dA y x ) (
2 4

b) x y x y D 2 8 , 2 ,
2 2
= = ile snrl ;
}}

D
dA y ) 4 (
2

c) y x x y y x D 2 , 2 , 0 : ) , {( , = = = ile snrl ;
}}
D
x
dA e
2

) 1 , 2 , 0 , = = = y y x x D ile snrl ;
}}

D
y
dA e
2


11. Verilen iki denklemin grafikleri arasnda kalan blgenin alann ift katl integralle
hesaplaynz.

a) 2
2
1
,
4
2
+ = = x y
x
y b) 6 , 5 = + = y x xy c)
3
, x y x y = =

12. Aada tanmlanan hacimleri hesaplaynz (Sadece D blgesinin grafiini iziniz).

a) Keleri (0,0), (0,1), (1,0) olan D geni ile z=x+y nin grafii arasndaki hacim,
b) Keleri (0,0), (0,2), (2,2) olan D geni ile z=(x-y)
2
nin grafii arasndaki hacim,
c) y=1-x
2
ve y=0 ile snrlanan D blgesi ile z=4 dzlemi arasnda kalan hacim.