Professional Documents
Culture Documents
YAYINA HAZIRLAYAN
Düzelti: Korkut Tankuter
Kapak ve Sayfa
Nahide Dikel
ISBN 975-08-0434-1
- 169
1. I -169
2. II. Mahmut rejiminin portresi -171
-
Harp Okulu -184
-194
-
sorunlar -203
- -213
2. Hükümet-218
-220
- 227
-229
- 244
-
253
- 253
- 255
- 258
-260
5. Kavram ve anlam sorunu -266
-271
-271
-275
-282
- -296
X. KANUN-I ESÂSÎ- 309
-309
-313
-319
jimi-328 5. II. Abdülhamit Meclis'i
- 335
- 341
-341 2. Abdülhamit rejiminin portresi -
343
- -364
-368
6. Manevî u - -370
7. Edebiyatta isyan -375
-381
-389
1. Gizli örgütlenmeler - 389
- 393
-
) - 405
- -412
-415 8. Kültür ve anlam sorunu - 418
- 429 , 1. Devlet sorunu- 429
2. Ulusçuluk sorunu - 435
3. Dinde reform sorunu - 439
4. Aile sorunu - 444
5. Din - 450
6. Ulusal ekonomi sorunu - 461
- 475
-475
- 480
- - 494
5. Saltanat - - 504
-521
-521
- 532
-547
KAYNAKÇA - 555
- 577
YAYINA HAZIRLAYANIN ÖNSÖZÜ
dinledik.
hi
Berkes
.
-
-
7
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
eksik ve
Türkiye'de
Manitoba Üni
-
Türkiye'de yeni bir bas
nik
gerekir.
bölümlerin son
-
a -
-
hlerimi -
8
YAYINA HAZIRLAYANIN ÖNSÖZÜ
-
-
-
Türkiye'de
-
-
-
Temmuz 2002
ÖNSÖZ
ol
- gelenek
lum, devlet ve
içinde ba
sonuç, kendilerini tarih süreci boyunca gözlemlemenin ister istemez
13
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
la
ne de Müslüman
i onu
Niyazi Berkes
Mart, 1978
14
I.
I
laicisme biçiminde
-
-
Din- biçim olarak görülürdü, ikisi-
nin birbirinden ya da ikisinin kendine buyruk birer yetke (autoritâ) ol-
bir
-Türk toplumunda-
17
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
gösterecektir.
sözcük, secularism -
saeculum
asr
asrilik biçiminde bir sözcük kulla-
secularism -
uyacak
a gel-
bu talihsiz anlamlardan,
-
-
-
18
GR
-
-
-
d -
demektir.
-devlet ya da devlet-kilise
-
secularism
oktaya
laicisme -
rak,
clericus ile
birbirinden iyice durumu yerine
so-
-
topl -
19
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
n gelen birçok
-
-
küyor ve burada laicisme ile secularism , sözcük kö-
kenlerinden geldikleri halde, birbirine uyuyor.
-
-
-
ve adamla -
mindedir. Demek ki, ruhanî (ya da dinî) ile dünyevî (ya da cismanî) m-
ruhani yada dinî -
pedüz dünyevî ve cismanî cismanî -
çekte ruhanî güçler ve yetkililerdir.
Laicisme ya da secularism,
1
in gerçek kurucu-
20
GR
msuz
k-
la 'ya ait olan. Ona göre
n ku-
.
-
-
ve ma -
adamla
-
-
-
21
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
durumuna geldi.
Ü
-
-
laicisation ya da secularisation
ve soru
sorun-
(laicus, lay)
- et-
k
-
-
olarak iki - -
da da (özellikle -
-
kitapta -ki-
lise, hattâ devlet- p
dan tâ
da d
-
-
ha da kap-
22
GR
-
(concordat'lara) va ki
dinlerde ise, bu
1
Bunlarda din-
kapsar ya da saptar.
kutsal
zam -
ileri-
-
- millet-devleti, millet-toplumu
olma biçimine girer.
-
-
de dinle bir tutulm -
Din- -
ri kurtararak ba
da
Bu son
-
lendi; genel bir panorama ve iyi bir özet için bkz. Thierry Hentsch, -
tanbul, 1996).
23
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Türk- - -
-
ayk . Osman
-
ka
-
rihinde Adam Smith'ten John Stuart Mill'e kadar bunla feodal toplumlar olarak
imparatorluklarca yut -
-
-
gerçekte -
ulus
,
yla, bu ki
24
GR
sto'nun
-
-
-
lizme ve Roma Ki
bn
-
delde en önemli yan, en üstün siyasal gücün toplumdan , hattâ yaban-
bir kul . Bu hem klâsik Grek ge-
-
-
en üstün dinsel-
-
-
-
i zaman bile
dan
-
-
-
hinde görülen papa-
engelleme, kilisenin
Bugün de bu teokratik kilise devleti ancak kapita-
list ekonomiye uymak sayesinde ve böyle bir ekonomiye dayanan devletlere sos-
-
-
-
n
-
, hu-
-
liliklerinin görevlileridir. Bunlar ruhanî bir gövde, bir ruhban corpus'u
26
GR
nî
bir nitelik ve yetke yoktur. - n
olmakla birlikte, tarihinde Sünnî, Hanefî ve Matüridî mezhep, hukuk ve ilahiyat
(heretic) olma-
la
Sünnî
lâm Türklerin Kutad-
gu Biligte. -
dedirler.3 Kutadgu Bilig’de kendini belli
eden devlet, toplum v - -
- sal
-
n halkla hangisinin tarihine bakarsak onun
z
rejim-
lar, zaptettikleri halkla kültürü-
-
-
- -
-
-
27
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
a çabala
-
-
-
ri çok güçlü
-
-
-
neml -
-
-
min -
Tarih
-
ya
dönemi
sorunla içinde -
28
GR
-
4
rüz.
tehlikede gören her t
-
dan fark edilmez -
toplumla
-
-
bir mezhepten olanlar gözlem-
-
da kendini
göst
-
si-
-
-
Sünnî
- -
-
-
torluk haline geldikten so -
(Yahudi, Ortodoks, Katolik mlan
gi
Os-
29
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
manii reji -
-
-
çok gelenekselliktir.
böyle bir d
here-
tic, -
-
r ya da uygularsa onun
- -
-
5
imonializm" dedi
mak
kili,
30
GR
hak olarak -
-
-
-
la
düzeni, sürekli ola-
rak denge halinde duran toplumdur. toplumun bölümlerini yerlere
Bunlara olan -
ya ("
-
-
kilerin hepsini kapsar.
ni
gösterir. Çünkü
-
devlet ile toplum -
31
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
in ve
dünya despotlukla
-
na
Fakat bu ege
6
Fakat bu
tleriyle,
32
GR
ebed-müddet -
-
lâbat-
tutulan
-
m
-
-
-
celenecek olan ön dönemde
(terakki)
-
-
-
-
33
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
kar-
-
çimde
-
ileri durumla görebilen, -
-
la -
-
rinde bir J.- -J. Rousseau olabilecek miydi ?
-
-
-
-
oldu-
bo-
tu daha da
-
-
öre gözlemle-
34
_______________________________ GR ___________________________________
Türk- - -
Sünnet'te
bölgelerde k -
Sünnîlik
smailî
- -
Onlar daha bu yolu bulmadan önce,
- despotik devlet sisteminin yeni bir modeli
35
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
Kur'an ve Sün-
bir saltanat dev-
-
ilk
mo
-
Kurulan reji-
) halife-
ordu
-
rütecek bürokrasi.
-
-
lunuyordu. -
-
ün -
s-
36
GR
ne
Bunu -
-
-
Alman-
-
meye de olanak yoktur. Tersine, bu yaba
-
larda bu halkla tahammül edemeyecekleri iki olan yan-
halkla
-
-
-
-
-
-
, Kanunî Süleyman döneminin gücü
-
37
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
8
Militer tutumla -
-
da ta -
-
-
izleyebiliriz: ma -
b
-
-
d
kendi ekonomilerinin ve siyasal örgütlerinin temellerini etkileyecek ticarî imtiyaz-
lar0 -
rokrasi v -
-
-
-
hareketleri üzerindeki umut ve-
38
GR
-
r.
va lamayan
ihtilâl)
yazarla -
-
a anlamak için eski kaynaklan, eski kanunla in-
-
let
a
17. yüz
ya da tanzim literatürü olarak nitelendirebili-
-
mâya dek bütün geleneksel organla -
-
-
-
b
yenile kavramla -
ülkelerde
-
ba ve tica-
b Bu
39
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
Karlofça
Pasarofça
tarihinin
Notlar
1 -Dün-
ya Teokrasi ve Laiklik -23.
2 Bkz. Richard Koebner, "Despot and Despotism: Vicissitudes of a Political Term", Journal of the War
burg and Courtauld Institute, XIV, 3-4 ( 1951 ) : 2 75-302 ve Franco Venturi, "Despotismo orientale",
Rivistastorica italiana, LXXII, 1(1960): 117-126.
3
in (Ankara, 1967) içinde, s. 259-271 ve
da Kutadku Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri", Tarih Enstitüsü Dergisi, 1(1970): 1-38.
4 Bkz. Berkes, not 1 'deki makale.
5 "Süleyman Kanunnâmesi", Millî tetebbular
1(1331/1915): 98.
6
çev. Hüseyin C
-20.
7 Niyazi Berkes, "Islah", Encyclopedia of islam, 111, s. 167-170.
8
40
II
devlet olmak yerine diplomatik önemi olmayan bir devlet olacak, yani daha güç
lü Avrupa devletlerinin (Fransa, Avusturya,
ya da
;,
bir sonuç al
-
-
41
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
te bu sürekli
-
sürekli pol
-
yüzünden (bunl
geleneksel dü-
zene dönme -
eskiden yeniye geçme sorununun getire-
adamla -
la
42
LK A AMA
-
ar direnmekte idi. Avrupa'da 17.
-
1
-
an
-
m-
darla
-
-devlet bir demirperde olma
n -
-
-
-
-
asabiyeti et-
hos'unun
tamamlayan dinsel ya
-
areti-
-
43
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
miz
(Nizam- giri-
-
yla kolay
mescidin yerini alan ilk siyasal dedikodu, hattâ fesat yuvalan oldular. Daha kötü-
nlenme yeri
Yüksek tabaka, Paris'e elçilikle giden Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efen-
-
-
44
LK A AMA
belgeleri
Bu Takrir, bay
-
-
amlar nitelikte
olan bu Takrir,
k
le
durur. Müslüman bunu tasdik etmezse de, tersini de iddia etmez. Sözü edilen ye-
konusunun kon-
n
-
-
sonrala -
45
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
(heretic) ra
gelmi Huguenot
Huguenot’lar, Fransa'da Ka-
toliklik'ten
ri
6
.7 Hugu-
enotla -
8
Huguenot'lar.
etmekle birlikte gittikçe ikinci s f
a . Yu-
Huguenot'la n kabul et-
sonrala bu -
cektir. Bizim konumuz olan dönemde Huguenot
olay, XIV. Louis'nin Mart 1715'te n
veren karan
-
Bâb-
biçiminde bildirilen bir de
10
Huguenot 1a as-
imizde, bunla o zaman Avrupa'da bu alanda
Huguenot
na
pyeni bir askerî örgüt ve dev-
Para ile toplanan bir ordu yerine Protestan commu-
i regiment'lar (alaylar) kuru-
luyordu.3 En regiment'la-
-
-
maz ve l tehli-
-
Hugu-
enot'lar bir pi-
Huguenot
b Günümüzde, "nizam -
47
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
göster -
i devlet adamla
-
-
Huguenot'la
hammaddeleri kullanacak yeni bir sanayi kurulabilirdi ve bu, ülkenin ekonomik
ka
adamla
ak yolunda
aramalar Fakat, bir yan
getirile -1703'te sadrazam olan Râmî
Meh
kal
olma
yüzünden Rochefort'un teklifinin P
11
Takrir ya da -Müslü-
na
inanabiliriz. Yine biliyoruz ki Huguenotla
Fakat, Huguenot\a -
Daha sonra
48
LK A AMA
as
-
-
-
-
- göre Rochefort'un fikir-
-
cümanlar ne-
- -
-
göz hükümetinin kendisine
rquis de Bon-
-
12
porla yi
faali-
kaybedecektik.
13
Kapitülasyonla bunla
yeni-
echelle'lerde -
-
14
olanakla -
15
lik'i yaymak gerekti. Fr
49
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
3. Müteferrika
-
sa'daki Huguenot'la
-1745).
le
yuka da sözü edilen Müslüman- -
Takrir'in -
16
Müteferrika' -
lanarak tarihe sokan ve Türk yazarla a da bir gerçek olarak kabul ettiren iki Ka-
zezârnak, ikincisi
-
da Müteferrika üzeri-
elenme-
-
-
Macar ailesindendir.
getirilerek köle o
kimse "fidye-
kölelik
Türk -1711 ya da
1711 -
50
LK A AMA
Risâle-i iye
17
18
de (Halasi-Kun'un
-
brahim -
-
Gerek
la ze
-
-
nistlik ve Unitarius idi. Bu sonunc -
,
a Miguel Servetus
-
-
ya-
-
kabul etmez.
Risâle-i i-
ye'rim.
Müteferrika ve Risâle-i (Ankara, 1982).
51
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
21
-
leri üzerine orada devlet dini olar heretic (resmî doktrinden
da gizlice Ser-
Böyle bir i -
-
-
-
da
taassubuna -
sü
ve
-
leri aya -
z.
52
LK A AMA
Risâle-i iye
-
-
22
Takrif'in.
-
lerde bulunuyordu, hacegân -
23
Mahmut'a sunu
-
-
Risâle-i iye denen kitaptan çok daha
fazla Osman
demokra-
yasala -
kelere daya
-
on Moskof
devletinin (o zaman henüz "Rusya" terimi yoktu; Moskovya, daha sonraki Rus-
-
bunla -
cik çarenin bunla
53
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Bu vesileyle
(nizamla )
ni, taktik ve strateji yenilikl -
geleneksel düzen an
'in "nizam-
lara gider.
Avrupa
Latin
çeviri Commentarii bellici
eserini
birlikte Os Müteferrika
25
toplumdan
54
LK A AMA
-
unun saf geri-
la
-
-
-
26
-
-
-
r.
kta bulur.
-
-
[regiment,
gelen bir sözcüktür. Onun için yeni yöntem alay ya da regiment sözcü-
-
37) söz eder ve ilk kez "infantri" (piyade), "baylonta" (sün-
gü), "grandiz", "dr
dü-
39-
"ihdas eyledikleri nizam- - -i harbiyye
ve hîyel-
-
-
-
55
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
yla
-
o za
27
-
-
-
ola-
bunla uygulanabilecek ol -
Sefaretnâme' -
o
28
, hastaneleri,
omi ), lim , karantina yön-
Memoires
-
29
56
LK A AMA
Vesiletü't-
islâma ve ulemâya sunuldu,
ülkesinde uy
r
31
32
-i ilmiyye ricali
zî- - -
-
- -i umumî ve
33
muamelât- -
-
-
Abdul-
lah Efendi,
v
34
mâ
-
anlamca tersi olan bir sözcüktür. Arapça'daki "ayn" har -
-
-
-
i. Çok
muhtemel olarak matba
daha sonra ge
kadar devletçe verilen bir tekel olarak
-
bir tutumdur. ,r
-
-
alle, Os-
-
35
58
LK A AMA
-
36
rmeniler ara-
girmeksizin biraz
d
lan ve "Marrano"
kitapla incele
Almanya, Polonya'da bulunan
ce Yahudi
ile malla
-la
e sorguya çekildi,
mucizelerini göstermesi istendi. Zvi,
siyasal sonuçla -
59
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
polemikle
inançla
teyen Katolik Kilisesi'ni ürkütüyordu. Türklerin Anadolu'ya
Yeni Pavlosçuluk
geçen Bogomülik, hem
lu
geçmesine yol aç
birçok
biliniyordu. 1629'da Patrik Kiril
Lukaris'in yeni bir inanç doktri
-
-
de üç kez
(anathema) ilân ederek kendisini
-
nin
-
lerinin
38
-
-
-
-
-
-
Yu-
-
60
LK A AMA
39
lik konula -
ön
-
-
40
sonra -
41
-
si
-
getirtilmesi için Eflâk
61
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Aslan
Ustalar ve
malzemeyi yol
ve geçim
a
bildiriyordu.
1742'de -
-
-
Bunla 11 tanesi ta
-
-
-
or,
iki ciltlik -
62
LK A AMA
-
in ki-
ler
44
5. Askerlik
da
-
gulamalarda da görürüz.
-
enilik
-
-
ri
-
-
45
75-
da
çeri
-
63
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
46
tutan
na'ya
-
a genera-
-
-
len iki
-
kale
Bo -
-
-
48
Comte de Bo -
64
LK A AMA
Bo -
-
ordu ( ), bunla -
tavsiye etti.
-
49
Bo
-
-
-
-
-
-
Bo
-
-
-
50
-
ho için
65
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
52
lir. I.
modern -
-
-
53
o - -
-
-
-
liyordu".54
Notlar
1 Bkz. Eric J. Hobsbawm, "The General Crisis of the European Economy in the 17th Century", Past
and Present, 6(1954): 44.
2 Kahve -
için bkz. Eliezer Birnbaum, "Vice Triumphant, the Spread of Coffee and Tobacco in Turkey", Dur
ham University Journal, XLIX, 1 (1956-1957): 21-
Encyclopedia BriTannica, "coffee" maddesi [YN: Bu konuyla ilgili Türkçe'de yeni iki kitap bulunu
yor: Ralph S. Hattox,
-Grégoire ve François Georgeon (yay.),
çev. Meltem Atik ve
3 -
Koçu, Yeniçeriler -
4 Bu Islahat Takriri",
I, 2(1941): 107-121. Belge, Kazasker Esat Efendi'nin Vekayinâme
66
LK A AMA
5 Netâyicü'l-vukuât,
-1980), ciltli, s. 35.
6 Bkz. Henry Lehr, Les Protestants d'autrefois (Paris, 1901-1907) ve Warren C. Scoville, "The Hu
guenots in the French Economy, 1650-1750", Quarterly Journal of Economics, LXVII, 3(1953):
423-444.
7 Bkz. Joseph Dedieu, Le rôle politique des protestantsjrançais (1685-1715) (Paris, 1920).
8 Bkz. Charles Weiss, Histoire des réfugiés protestants depuis la Révocation de l'Edit de Nantes (Pa
ris, 1853).
9 Bu Huguenot'lar
Rochefort'un projesi üzerine onun verdi
-
Huguenot
man ki- dar para is
-
André, anneden
10
-
isme ve bu tar
Monsieur Rochefort, capitaine au régiment de Brancas
ve modern askerlik fe i
Pierre Loti de
Rochefort'ludur.
11 (Ankara, 1959), cilt IV(2), s.
-305. Talimat-
Tarih- I, 3(1326/1910): 140-149. Gerek
12 Charles Schefer (yay.), Mémoires historiques sur l'Ambassade de France à Constantinople par le
Marquis de Bo ac (Paris, 1894), s. 144-145.
13
-
Observations on the Religion,
Law, Government and Ma ers of the Turks, 2. s. 362.
14 Schefer, 144-145.
15
atoliklik'e
67
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
XIV,
5/82(1340/1924): 262.
16 ,
1982), s. 45.
17 Saussure, Karâcson, Simonffy, Halasi-Kun gibi Macar; Toderini, Hammer, Babinger ve Mordtman
-
Müteferrika", Tarih- I,
3(1326/1910); 178-
-,
bkz. Tibor Halasi-Kun, " Müteferrika", cilt Vb, s. 897.
20 -Kun, bu Risâle-i iye
21 Belleten,
XXVI, 104(1962): 715- Macaristan üzerindeki egemen -
çizgi üzerinde yer yer görülen heresy r tanesidir. Hepsinde bulunan yan, Ma-
Balk
Bosna'd
kir. dris-
tesadüf müdür?
Une ambassadejran-
çaise en Orient sous Louis XV (Paris, 1887), s. 281. [YN: dininin
V. A. Fine,
"The Medieval and Ottoman Roots of Modern Bosnian Society", Mark Pinson (yay.), The Muslims of
Bosnia-Herzegovina (Cambridge, MA, 1994) içinde, s. 4-11.]
22 -
na ait bir vesikada (Türkei, I, no. 143) 'den Geüdkly, Geiidükly, Geiidklii Muteferaka ola
rak söz edilmektedir.
23 Usûlü'l-hikemfinizâmi'l-ümem
68
LK A AMA
kadar yerinde -
-
"conduit des peuples" söylüyorsa da kitaptaki
De la lit-
térature des Turcs, i de
görülür: L'organisation militaire et civile des nations occidentales. en iyi ta-
Usûlü'l-hikem'in
Müteferrika ve Usûlü'l-hikemfi Nizâmü'l-ümem (Ankara, 1995)].
24
unan
25 Bibliothèque Nationale
Müteferrika olarak gösterm
de Vauban, Fe -
tahmini yerinde olabilir.
Commentarii belici,
kom Memorie del Generale Principe di Montecuccoli
Afforismi applicati alla
guerra possibile col turco in Ungheria isidir.
çevirisi: Mémoires de Montecuccoli, Généralissime des Troupes de l'Empereur, çev. Jacques Adam,
(Paris ve Amsterdam, 1746). Usûlü'l-hikem'de
ar
-1670'te
rinin ve yöntemlerinin a
yordu.
26
Nizam- Hülâsâtü'l-
kelâmjî reddi'l-avâm rin yazan,
Hülâsâtü'l-kelâmfi reddi'l-avâm
1332/1916), özellikle s. 32- si
tanbul, tarihsiz), s. 66-
69
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
27 Bkz. Robert Alexander Peddie, Printing. A Short History of the Ari (londm, 1927),s. 251.
28 Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi Sefaretnâme' Paris
sefaretnâmesi Relation de l'ambassade de Mohammed Efendi (Paris, 1841) ve
Comédie Française
-
Mahomet
29 Louis de Rouvroy, duc de Saint-Simon, Mémoires, yay. A. de Boislisle (Paris, 1887-1925), cilt
XVII, s. 249.
30 Bkz. Selim Nüzhet Gerçek,
31 Vankulu
Türk Ha
yat, III, 73(1928): 414 ve Gerçek, I: 50-
32 - Vesile-
tü't-ttbaa'mn çevirileri için bkz. Henri Omont, Documents sur l'imprimerie à Constantinople au
XVIIIe siècle, Revue des bibliothèques'ten (Paris, 1895), s. 10-12 ve 13-21.
33 Bunu yazan Katolik rahibi Karâcson (s. 183), kaynak olarak Czézârnak de Saussure'ün bir mektu
-721.
34
ar
'in Nizâmü'l-ümem'im -
-Kâfi'nin Nizâmü'l-âlem
César de Saus
sure: Lettres de Turquie (1730-39) et Notices (1740) - Törökorszdgi levelei 1730-39-böl es Föl-
jegyzései 1740-böl -
neminde, bun-
35
ediliyor. 1450- Vulgate,
incitin
70
LK A AMA
temiz Yahudilik'e d
için bkz. Walter Ze er, "The Case of the Apostate Messiah", Archives de sociologie des religions,
21(1966): 115-116.
38 Der Patriarch Çyrillus Lucaris und seine Zeit (Münih,
1862), Arnold J. Toynbee, A Study of History (Oxford, 1954), cilt VIII, s. 151-160 ve G.orgios A.
Hadjiantoniou, Protestant Patriarch: TneLife qf Cyril Lucaris
için, s. 78-90. Anglikan Kilisesi'yle getirilmesi üzerine
bkz. Franklin L. Baumer, "The Church of England and the Common Corps of Christendom", Journal
ojModern History, XVI(1944): 18-
Schaff, The Creeds of Christendom, (Londra, 1877), cilt 1, s. 658-661.
39 Toderini, III; birçok yerde, Franz Babinger, Stambuler Buchv/esen im 18. Jahrhundert (Leipzig,
1919), s. 11-17 ve W. J. Watson, " Müteferrika and Turkish Incunabula", Journal of Ame
rican Oriental Society, LXXXVIU, 3(1968): 435-441.
40 Hammer, XIV: 106.
41
eden Ata, "Mehmet Han- -
Tarih (istanbul,
44 -146 ve 163-181.
45
streltsy yerine Avrupa usulü soldaty
nilir Streltsy askerleri yeniçeriler gibi durmadan isyan
streltsy
71
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
46
bombardier
-162, Mehmet Esat, Mir'ât- Ergin,
Türkiye Maarif Tarihi
ber
49 Nizâmü'l-ümem'm Bo eval'in
Documents, 21- 'den
eval bu ese
bir it
50 Bo
edinmekteydi. Huguenot
Huguenot'lara
bilir],
52 Atâ, I: 157.
53 Mehmet Esat, 6. .
54 III: II: 56.
72
III
ENGELLER
biri, dev-
iç tarih-
gerekir.
-
d -
-
-
73
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
yasal ve milite
Moskof devletinin pometse ve streltsy -
x
humb -
-1669
Girit seferinde bile
durumla
-
yordu. 1578- 1593-
-
-
yii devam ediyordu. En önem-
-
-
-
3
regiment
-
du.
Nizam- döneminde yeni ordu formas-
ordula -
-
-
söy-
-
74 -
VE DI ENGELLER
saflardakiler de -
-
-
-
-
-
-
dan süvari hücumu olsa, bir anda öndekiler yere diz çökerler, harbili tüfeklerini
süvarinin bunla
büyük subayl -
-
4
Al-
-
-
-
-
-
, strateji ve
5
taktik yöntemlerini tecrübe ve pratik y fennî -
75
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
meyen, bu tecrübe -
yerine geçecek bir makam da
-
-
da bürokrasiden gelen bir
-
-
rme i çürüyor, asker
-
sonralar , ya-
-Kâfî,
Usûlü'l-hikemjî nizâmi'l-âlem ad ya-
a -
6
yorlar. Bunu yapan özellikle hünkâr kulu ( ) diye .
tarihçisi ni
-
76
VE DI ENGELLER
-
fek
-
-
zümlemek için teknoloji sorununu, onu çözümlemek için de ekonomi ve maliye
sorunun
-
-
ethos'unun
7
-
-
sistemine
-
-
77
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Bu tutumu, siyasa-
Bu örgütün milit
-
a, mütevellile-
-
8
-
elindeydi.
ssubu ile yo-
-
istemeyeceklerdi. Hükümdarlar
ciddî bir istek yoktu; kimileri de -
.
Militer kurum, siyas
-
larda gözükmemesi yüzünden ücretle tutulan ya da Hasan el-
-
-
le -
78
VE DI ENGELLER
-
-
9
, Avru-
ma gitmez, sa-
hipleri ekonomik amaçlar gütmezlerdi. Bundan ötürü, kapitülasyon siyasetine
-
-
11
An-
e 18.
-
-
-
beylik, reâ
-
bir yönde toplum düzeyinde tutucu bir
ini Rusya'ya
-
79
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
düyordu.12
ve
ibi
:
-
13
Kapitülasyon
-
"concession"
-
-
fikrinin
tam ter
z diploma-
güçlü siyasa-din -
-
15
-
l
-
l-
-
80
VE DI ENGELLER
-
yüzünden ve ittifak
16
-
oldu.
a
-
-
-
l -
17
-
-
-
-
-
-
-
-
mek üzere bir askerî misyon gönderilmesi teklifi reddedilince, Fransa kendili-
biçimde, Osma
Tarih Enstitüsü
Dergisi, 10-11 (1981): 343-368.
81
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Baron de Tott -
18
mü ve süratli topçu
, subay ve uzm
Mora, Rumeli, Girit,
Ege
-
-
-
ndirildi. Ondan sonra
Comte de Bo
-
Tutumu
20
-
-
yeni bir elçi göndermesi ile ilgili-
782'de bu gezisini çok güzel gravürlerle süslü iki büyük cilt ha-
Discourspreliminaires
Isparta -
ilecektir.
-
22
-
-
- -
geldi.
ok nüfuzlu Lüksemburg dükü-
ninin yeni
-
lerle sürat topla
-
23
manl
24
Murat ve
-
bir
83
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
25
alet
26
An-
siklopedistl -Rus
- - -
-
-
Türklerin körcesine kendilerine güvendikleri halde son derece cehalet içinde bu-
84
VE DI ENGELLER
ve teknikle -
29
tirler.
-
-
ler...
dinleri ve âdet-
lerinin bizimle olan münasebetleri, Türklerin fanatik ve korkunç olan
. "Bunlar
sokakta yürüdükleri
imtiyazlara malik
müyordu; "Türk karakteri" etiketi bunu
yorumlamaya yetiyordu!
kendi tavsiyelerine de
iyisi Gerçi,
"Bâb- -
-
Fransa, Rus ticaretinin Akdeniz'e inmesinden
85
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
ze
-
lar -
-
-
lerinin büyük bir ilgi ile okudukla
-
-
-
-
r a göre gide-
-
le
zeni
en öte-
içine girme
"dev dan dinlenmemeliydi.a
-
1768-177 -
-
-
lerle yeniden ve müttefiksiz o -
-
-
-
-
-
-
di ve kendisi bu yolda
etm
-
- -
-
-
rupa siyaset ve diplomasisinden haberi olmayan tecrübesiz, fakat idealist bir
Fran-
ya
-
Netâyicü'l-vukûât yaza
ederek ma
nun... Moskof ve Nemçelileri ( -
-
-yu hümayun
, çözüldü; pek çok insan, hayvan, mühimmat ve hattâ Reisülküttab Hayri
Efendi yok oldular."31 ' , .
bu zat
87
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Notlar
1 pometse
ise
yeniçeri örgütüne daha çok benzer. Streltsy'rân
88 .
VE D ENGELLER
18
-267 ve 1V(1): 479-481
Auguste Boppe, "La France et le militaire turc", Feuilles d'histoire du XVIIe
au XXe siècle, VII, 1(1912): 386-402 vc 490-501.
19 François, baron de Tott ( 1730-
20 -
IV(2): 446-
Tekâlif kavaidi, -
1330/1912-1914), cilt 1, S. 344.
21 Marie Gabriel Florent Auguste, comte de Choiseul-Gouffier'nin Léon-
- ce Pingaud [Pierre Philibert], Choiseul-Gouffier: La France en Orient sous Louis XVI (Paris, 1887),
eserleri için bkz. Voyage pittoresque de la Grèce
(Paris, 1782) ve Discours préliminaires (Paris, 1783).
22 1787'de Osmanh-
ford Lancaster Hoskins, British Routes to India
(New York, 1928), s. Dogu'yu
89
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
için Karadeniz,
Académie
Royale
Lettre
... contenant quelques observations relatives aux Mémoires, qui sont parus sous le nom de Mr. Le
Baron de Tott (Amsterdam,
90
IV
-
a gel-
uyanm
-
120.000'den fazla
-
- -
kiden ya-
-
91
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
den,
- 1) Nizam-
kli kaynakla
2
Projeler
-
-
-
kadar onlarla
3
or
-
zam- -
-
-
-
temini tek-
92
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
la -
yasî- -
an isteyenler
-
li
-30 bin
-4
bin asker ye
-
-
-
nlarak top-
oluyordu.
bir ör
subayla l-
nun artt
-
öneriyordu. .
-
-
93
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
isteniyordu.
mile-
askerî mevkileri,
omuta
-
yeniçeri s -
-
nula da da fikir y
-
-
- -
ya da kölelerden
-
-
-
dan söz ederken kastedilen, bunla m olarak
94
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
-
-
-
teklifiydi. Fakat bu, merkezci bir devletin kabul
-
Avrup -
-
-
ralan Fransa'da "vat
bile ordu komut
su
kabul edilemezdi. Nizam- -
-
du. Talimli Nizam-
getirecek
-
-
la terir.
-
ri bulunmakla birlikte,
yazarla
da
95
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ya-
Hülâsâtü'l-kelâmjl reddi'l-avâm
- -
-
Askerî
-
-
4
rojelerde, Avrupa'dan askerî uzman
5
-
m h von Moltke getirtil-
-
-
2. Uygulamalar
-
tirmek, -
-
-
- -
formla -
tion idaresine, istenen subay ve teknisyenler için listeler gönderildi. Eski Mühen-
-
-
-
-
96
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
omi
6
ve yüksek matematik okutuluyordu. Gerçekte, bu okul bir mühendis okulu ol-
-
-
-1
-
7
Nizam- -
Koca
olarak bilinen belgenin yazan,8 -
-
d
-
-
metinin daveti ile!).
îlk nüve olarak ve daha sonrakilere model olmak üzere 1794'ten önce 1.600
er ve suba - -
97
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
a-
-
-
-
-
Daha sonra, bu bir "mesele" oldu).
kuruldu.
-
-
lik a
-
-
"Irad- -zeamet sistemi gelirleri bütünü
ile Nizam- -
-
Selim, merkezi Edirne'de olmak üzere Rumeli'de de Nizam- na
oluyordu.9
-
-
devrimsel anlamla -
98
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
10
Önce Londra'ya, daha sonra Berlin, Madrid,
Viyana'ya el -
-
göstermek istiyordu.
-
sa, en -
ilgileri önlenemezdi. Fakat bu elçilerin hiçbiri herhangi bir Avrupa dili bilmiyordu.
içlerinde gönderildikleri
-
çilerin ve tercümanla
tayin edilmesidir.
-
lan olmakla beraber, Avrupa lehine ya da aleyhine ilginç raporlar ya da sefaret-
da belki en önemli sefaretname,
12
. : ..
99
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
13
vinde, daha sonra Paris'te 1807'de ve 181O'da iki kez
-
sonr
si
topografya haritala -
-
-
-
-
100
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
-
çaba
erdi.
Türki
-
yesin-
-
intelligentsia'mn
y
-
zam- -
3. Malî sorun
101
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
15
Yeni bir ordu
-
-
-
da
-
ne
16
-
-
.17 -
ocakla
-
-
18
bildirdi. Fas
-
-
ol-
102
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
ci
-
l -
-
-
-
-
Malî b
deniz ticareti tekelinden
19
r görevdi.
-
yordu. Devletin zaten gelirleri masrafla -
(kahve, tütün ve alkollü içkilere konan resimler) ve pembe (pamuk) resmi gelirleri
de yetmeyecekti. Eski gelir -
- bir hazine kurulma-
20
Nizam-
ni anlamak için eski Osmanl
miz gerekir.
-zeamet siste-
-
103
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
lu
-
-
(malî ve askerî
-
-
ka en) vergi geliri mik -
-
-
-
-
-
den parça parça t
"mukayyet bedel"den
- -
-
likeli iki sonucu oluyordu.
-
-
rinde asla önlenemeyen yolsuzluklar, -
-
-
-
104
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
-
-
-
kentte, hattâ sarayda lobbyleû iplerini ellerinde bu-
lundu Nizam- -
z.
-
105
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
len tedbirlerden biri olan sancakla da oturmalan zo-
-
-
-
ti.
-
-
bozulmala -
-
-
-
r
-
-
di
adla
gerisi ile yetineceklerdi.21
-
ne geliri
- -
darphanece yeniden "sa-
-
22
ala -
106
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
larak
bunlar için belirli bir "muaccele" tespit edilecek, bunun dengi olarak "zecriyye" re-
-
ra
Irad- - -
-
meyn mukataala
saptanarak bunla -
Irad- -
-
24
da bulunmayan ya da görevlerini
yapmamakta olanla
- a karar verildi.
107
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
4. Nizam-
Nizam-
- -
mar ve zeamet sistemini devlet m -
takdirde, Nizam-
-
Nizam- -
le
in mili-
-
- -
-
-
ulukla
25
Bunlar halk ta-
- -
-
-
108
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
26
Bunla -
-
-
-
tayin
27
görmeksizin âyânla -
28
Bunla güçlenmeleri sonucunda valiler
(ve onla adamlan olan müteselli -
-
hükmünü destekleyen iki merci haline
geldi. Âyânla
-
-
-
-
Irad- -
29
-
ndan Avusturya,
-
109
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
rinin devlete sa-
-
le-
rinde âdeta yeni bir devlet kuranlar olur. Fakat derebeyler sadece bu kaynaktan
da, alabil
-
-
or , kendi bölgelerinde toplanan vergilerle finanse edili-
31
-
olarak isyan
-
k si
rastlar.32
1'798-
âyân ve derebeyle -
de en önemlisi
Arabistan'daki Vehhabîlik hareketi idi.33 Irad- Cedit reformu âyân ve
-
- - -
- -
leri yolu ile merkezî hükümetin malî kontrolü
110
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
- -
amet sistemini diril -
-zeamet birimlerinin gelirleri askerî-malî hiz-
-
tezimler yolu ile elde edilecekti. Bu yüzden ortaya bir de mültezimler güruhunun
Irad- -
- -
t -
-
yaratabilecek
Böyle
34
deyimiyle "vükelâ- - Bunlar sabahlan
mültezimlerle, Eflâk ve Bo -
a
büyük ve müzeyyen hâne ve sahilhâneler
büyükleri, "Nizam-
krabala -
si
maz;
-
-
giyilme -i emval"
-
111
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
- -
-
-
-
-
eriyle
hazine giderlerinin tam bir bütçesini yapmak, özellikle ulufe harcamala -
-
36
Bu ay ve
-
-
- - -
- -
nm mirî hazine -
olanlarla Irad-
- -
yesinde, Irad- -
z" geliri 10 kese ol -
- gelirlerini ala-
da zaten yeniçeri yamakla -
112
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
gelince, kendi mukataala -
silen yük
-
-i mülûk" tar-
-
ulan Irad-
-
hatl
-
iz ilâvesiyle
ile bunlar -
-
lerdi. Bütün bunla -
37
vunma olanakla -
-
113
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
n erzak ve
bir-
-
-
-
39
-
o zaman her t
f -i vahit" (tekel) usulü
de rol oynuyordu. Zahire ticareti "kapan" tüccarla lik
kârla
sahipleri ellerindeki tekeli a esnaf
-
en
-
-
Devlet s
40
Bu kadar
iradesine
41
- -
114
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
-
-
-
-
lere lüzumlu olan mal (devlet geliri) üretimi bunla -
-
-
sa
den olur. Bunlardan birinin, di
-
42
a yolunu uygula-
-
aley-
bazen bi -
- -
netleyecek, Fran
süre sonra -
-
115
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
43
bir hükümdar
mü -
lerde gerekli olan iradeden yoksun olan Selim, kendini bir cihangir sanarak ger-
çekte sahtekârla
, ne de Hin
44
-
refah
var, filvaki" gibi sözlerle bu iddialan desteklerlerdi.45
-
maya karar verere
46
Selim, bütün çabala
Nizam-
-
-
116
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
-
lunuyoruz. Nizam-
-
l düzene kar
lan
ara-
-
47
-
-
bep olurlar, geri
Son zam
elçilikl -
mala -
-
panla yerini ala
48
niçeri
117
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
çerileri bildirmezler, onla
-
ler
-
-
ola
yeni
ocak içinde profesyonel asker
di
a göre kullanarak ocakla -
-
da halk ayaklanmala
-
an hare-
-
-
te,
- -
118
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
-
-
an-
-
-
sin. Maksa -
49
yollu
-
içinde tâlimleri anl
-
kanun-
kadîmin
50
devlet adamlanyla
evlerinde bunlarla kombinezonlarla idare ettiklerini ileri sürer.
-
-
51
Bunla dan de-
-
119
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
5. Nizam-
- -
-
ez bu dönemde Avrupa
Bunla -
r önem
-
b -
-lngil-
-
öneminde gözüken çok oynak diplomasi kombinezonla -
-
-
-
Porte (Bâb-
verilir, "Bâb-
rar
lerin
mutlaka bir
Avrupa devleti ile ittifak kurma fikri ile
destek fikriydi. Fakat,
devrim
120
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
52
- Fransa'daki yeni rejimi, Prusya'dan sonra
Ancien Regime'm benim
ilk gaze-
-
Bulletin de Nouvelles
bu g -
-
de büyük bir tepki
-
-
-
manla -
-
yordu. Allah'a ve Kur'an'a büyük
121
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
pala -
-
dia edecek kadar atak bir bildiriydi.54
Bu bildiri Osm
-
-
-
-
olojilerine inanmayanlara "aç kö i-
-
Arap ülkeleriy -
o zaman albay olan (daha sonra General olarak gelecek olan) Sebasti-
ani'yi gizli talimatla göndermesidir.
Napolyon'un O -
-
56
muh-
-
rup
-
122
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
ar Bulgaristan,
-Asya ticaretinin
merkezi olaca -
-
57
-
mekti. Çartoriski, projelerin birinden Pan-slavizm fikrini alarak bunun Balkan-
lar'd
yararlan gösteriyordu.58
-
nitele
- kopyala-
59
dan
olan Ali Efendi'den sonra gelen ve son derece zeki ve kurnaz bir adam olan Halet
-
-
lamakta idi.
tercümanla
60
-
-
-
123
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
lan ilk Avrupa devletleri olmakla beraber bu ittifaklardan askerî ve siyasî bir so-
-
Bu
-
geçerek Adalar Denizine, bu bölgeyi ve Yunanistan ile
-
-
-
-
t -
Moskof
prensi olan Rusya ça -
-
124
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
ri
-
Nizam- -
-
-
-
-
-
a Nizam- -
-
-
n "Üsküdar ve Gala-
-
-
Türk m
alanla -
la -
125
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
arak isyan-
Notlar
1 C
2
-
zam- I, 6(1942): 411-425, II, 8(1942): 104-111,
11 (1943): 342-351 ve 12(1943): 424-432. En iyi iki projenin tam metinleri için bkz. Tarih-i Os-
man cilt VII ve VIII. Sunulan projelerin en önemlisini yazan Abdullah Mol-
Tarih- VII, 41 (1332/1917): 257-284,
42(1332/1917): 321-346 ve VIII, 43(1333/1917): 15-34; özeti için bkz. Cevdet -43. '
he-
126
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
bkz. William Wilkinson, An Account of the Principalities of Wallachia and Moldavia (New York,
1820 ve 1971), s. 216-294; MacFarlane MacFarlane, Turkey and
Its Destiny, (Philadelphia, 1850), cilt I, s.
"erbâb- -
-
Müteferrika, Montecuccoli gibi
zan Nizam-
-
süren
-
fulu Kont Ya
-
ich'tir (bkz. Wittram, 56). Denizden zaptetme
yaza
reayas
u olan Rumla-
: 127
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
- daki
-
-
rindedir; çünkü Levent Ç -
yerlerde Nizam-
10 Thomas Naff, "Reform and the Conduct of Ottoman Diplomacy in the Reign of Selim III, 1789-
1807" Journal ofAmerican Oriental Society, LXXXIII, 3(1963); 303-304 [YN: Elçilik kurumunun
Carter V. Findley, "The Legacy of Tradi
tion to Reform: Origins of the Ottoman Foreign Ministry", International Journal of Middle East Stu
dies, I, 4(1970): 334-357 ve "The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry", International Jo
urnal oj Middle East Studies, III, 4(1972): 388-416].
11 Shaw, 95-98.
12 Enver Ziya Karal, "La transformation de la Turquie d'un empire oriental en un Etat moderne et na
tional", Cahiers d'histoire mondiale, IV, 2(1958): 431.
13 Séid Moustafa, Diatribe de l'ingénieur sur l'état actuel de l'art militaire, du génie et des sciences à
Constantinople (Istanbul, 1803; Paris, 1807 ve 1810) [YN: -
-
Risalesi", Tarih Enstitüsü Dergisi, 13(1987): 387-479],
14 Mahmud Raif, Tableau des nouveaux règlements de l'Empire ottoman
bkz. ihsan (Sungu), "Mahmud Raif Efendi ve Eserleri", Hayat, I, 16(1927): 309-
-188.
15
er
ne bunla
16 -
sandros Mavrokordatos'un para ve ma
128
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
-
-
-
-
yir ve Tunus ocakla -
s -
du
ktan sonra
-
-
-
-
-
-
Comte de Bo
ya
et
-
üzerinden öden -
a
III: 99-101 ve
IV: 154-159, 212 ve 295-296.
17
18
129
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
19 VI: 57-58.
20 ki
21 F -292.
22 VI: 48-49.
23 VI: 51.
24 1793-
not 60. Shaw'a göre lrad-
27
28 Bkz Gibb ve Bowen, I: 257 ve Harold Bowen, "Âyân", Encyclopedia of Islam , 2. s.
778. Farsça bir sözcük olan "hanedan", Grekçe'deki dynasteia
a benzer güçlere
dynast'lai
nitelendirmedir.
29
-
lamala
Netâyicü'l-vukûât'mda ve daha
-
-
130
K NC A AMA: N ZAM-I CED T
. "Taraf taraf
- -i liva- -
32 -
33 VI: 106-124.
34 Tarih, -
35 -
bi Ahmet'e ait Fethü'l- taalara konan "zamîme"leri Paz
seçilmesine
131
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
39 V:
40 Âsim, II: VIII: 144-145.
41
erlerdi" der.
42 Âsim, II: 8-9.
43
rahmine hangi
-
girlik hül
44
n güven ve huzurunun
132
V ÜÇ
-180 -
- Cedit -
-
-
-
-
ve sanatla -
-
1
III. Se -
-
-
-
narak,
ethos'unun) -
olayla -
133
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
bunl
a
3
e
-
Bu
-
- -
-
4
noktala
1. Devlette saray ileri gelenleriyle devlet adamla
- -
a yarayan i
kuralla
2.
adamla
134
ÜÇ G R M
3.
tenmeyenin önlenmesi" (Emr bi'1-marûf ve nehy ani'l-
4.
nirse pad
halife olarak
termek üzere or
-
evlet adamla -
-
-
derinde ("ulû'l- -
belirli ku-
135
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ve onla
bid'at
5
bir d
birbirlerini anlamadan, s ye
-
imiz gibi, -
kalkm
136
ÜÇ G R M
ler
- l-
-
likte, bir Nizam- -
ten
ulemâ tarikinden gelerek kalemiye silkine giren, Nizam- Cedit döneminde asker-
7
;
-
-
-
- -
birinciye
8
benzeyen, fakat yönce ona ters olan bir belgedir.
137
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
- -
müz gibi, kendisi bid'at
edilen hanedanlar
da,
la-cak
rin
-
-
-
reformla
-
-
-
-
kamla
-
belir-
kuralla kanunla-
-
-
sü
1
" terimlerinin dinsel olmayan yasama
ne bir -
138
ÜÇ G R M
-
-
nak -
-
-
d -
-
hepimizin taah-
bas-
-
10
4.
mutlak vekili (s
mayacak, emir ve yasaklar bu makam
5.
adamla
139
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
a
kendilerinin, öldüklerinde
hanedanlar da kendi yönetimlerindeki âyân ve ileri
Hanedanlardan biri bunlara
ri
belirlen
6.
7.
ve ileri gelenlerce kendi yönetimlerindeki kazala
din ve devletin
gerekli ol-
140
ÜÇ G R M
Bu sened -
-
-
-
adaletsizce eylem-
-
-
z -
-
estek oluyor-
-
-
gesine hükmü geçen -
-
mak, -
etat'ya -
miz gib
141
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ku
ki, derebeyl
etat
genç pa-
-
-
11
ra
a uymayan
kuralla
-
-
-
12
sel ilkeden çok köklü bir
-
la -
-
padi-
142
Netâyicü'l-vukûât -
söyler; çünk -
-
-
- -
çekmeyiz!13
-
- -
yeniçerilerin Sekban-
14
kuralla a göre -
-
-
herhangi bir eylemin hânedanlarca
-
Esâsîsi'ne kad birin-
sa bile zamanla
yeni bir yönteme göre devlet askeri
verilen lâyihalarda bu konunun
-
ran nokta, kökenleri ve derlenme yöntemlerinden -
-
da
- 143
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
sürekli
-
gerektir
biçiminde, birbirinden -
-
kanun - nitelemesi
yapan tarih yazan Mustafa
-
ilkeler ve -
-
ra -
-
kar
yerleri yoktu. -
neyi, "halk" ve "millet" ter -
görülecektir.
144
ÜÇ G R M
-
-
-
slâm
15
da Abdurrah-
tutumla -
-
-
releri ol -
3. Halifelik
-
-
-
n ve belki Os-
-
çala
145
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ezhep
belgesi -
irdik-
-
makla kendini tek ba-
-
-
e bile getirildi. Bir
-
-
ürklerin
-
-
yanla -
146
ÜÇ G R M
16
Mahmut'un 1808-
Mahmut buna,
ve kurumla ilân etmek gibi ondan
bir ha-
-
-
-
Efendi), bunla -
kilere hiç uymaz. îlk dönem, âdeta cinayet romanla
-
larla doludur. Bu olayla -
-
-
ti
ulus
-
gerçek-
-
147
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
p
-
-
-
tan, kendisinin halife olarak
nedenlerle, tek 'ya inanan ümmetin, ûlü'l-
emrt
-
isi kurmaya memur ettim".17
-
syan halin-
-
-
-
yan halk
bu
ba
Bu halkla -
doks kavimler üzerinde ruhanî egemenlik kapsayan (oikumenik) bir nitelik ver
-
Bâb-
bilen Rumlar tayin ediliyordu. Birin
-
.
148
ÜÇ G R M
-
-
Levant'da (bugünkü Suriye ve Lübnan'da) bulu-
le
nitelerler.
, Rumla , Arnavutla
-
-
18
ya
bir
olarak Ba -
dan prensi olan Demetrius Kantemir, Bâb-
Mavrokordato (1673-
tarihini ve alaturka musikiyi en iyi -
Bu görevler -
-
a toptan et
satan zengin bir müteahhi
19
Nikussios (1667- .
L'Empire ottoman
(Paris, 1985).
149
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-
-
Habsburg yönetimini
olmala
ld'un
-
20
devletler ara
-
-
(1618- ti
ne
-
-
y -
-
kendi kilise -
-
-Pro -
-
21
kültür hem siyasa yanla
150
ÜÇ G R M
da gör-
-
ise-
si'ne -
-
ne
öncesi Avus-
-
-
-
ikincisi
ve özellikle Bulgarla
olarak Arnavutla ha ba-
e verilen ay-
-
-
-
-
a
devletler gibi, Rus
-
-
-
elçiliklerin vilâyetlerdeki
22
Yerli tercümanlara beratla izin
-
mektey-
-
r-
23
ömürlerinde bir kez bile gitmedikleri Midilli, Kudüs, Mora, Akkâ gibi yerlerin
konsoloslukla
24
Bu tedbirle,
mek
isteniyordu. Bu tutum, özellikle Rum tüccar zisinin
152
ÜÇ G R M
-
la da
Rusy
-
-
-
yolla
-
nünde güçlendiriyordu.
-
-
omenler
-
-
-
la -
-
da tarih ve filoloji il-
25
804'te
-
-
-
-
153
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
yüzünd
-
26
ak bul
bir
154
ÜÇ G R M
-
-
lik -
ere,
-
-
mesiyle Rum -
-
-
yasal planda dinsel tepkiye yönel Müslüman
li
yanla din yönünde
kur
-
-
-
155
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
ya
mecbur e -
27
tere
ya da Fransa'daki gibi feodal aristokrasi sanmala da ve âyânla derebeyleri
28
da
- -
-
-
-
tir.
-
la -
la -
- -
adam Hal
-
yordu.
156
ÜÇ G R M
-
-
-
-
-
-
evrilen komplola -
-
-
miyor. Hasluck'a göre Tepedelenli'nin
ra
30
157
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
emirle Pazva -
-
kendi
-
-
m -
-
lu'nu bundan ötürü -
he-
-
-
-
158
ÜÇ G R M
(1648- zama-
-
nlar en üstün
-
-
silâhdar ve nakibü'l-
yeniçeri- -
-
-
-
sunda, Mevlevî- Üss-ü zafer yazan
Esat Efend -
-
-
den ve Mahmut'un taht
-
159
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-
Vak'a-iHayriye
Üss-ü za-
fer, in yazan olan Esat
Vak'a-i
Hayriye'yi
- e bilinç-
-
lerini ellerine g -
-
160
ÜÇ G R M
ile -
- ce
-
lerdir. Dine
et eh-
linin -
leri sayarken daha önc Hülâsâtü'l-kelâmji reddi'l-avâm
-
zlerle tekrarlayarak bunu yapanla
arak,
Bir gün d -
le
-
-
-
mide bir -
161
TÜRK YE'DE ÇA DA U MA
-
lar, südûr,
-
-
-
lerini anlatmaya davet etti. Bunlar, "hallerini hakikati üzre bilmeyiz deyu sükûtu
ihtiyar ve -
dir", demekle yetindiler. Anla
tekkelerin sü
-
tlara verilme-
-i Mansûre- -
ni
32
likle
-
162
ÜÇ G R M
"Vak'a-i
Hayriye, Sünnî -
-
bu kez
tersine yolda çok ileri gidildi". Yaza -
Notlar
1 I: 67-68.
2 VI: 5.
3 VIII: 337.
4 VIII: 251.
5
6 Ansiklopedisi,
cilt I, s. 720-
7 Shaw, 396-397.
8 IX: 278-283; tam metin "Zeyl"dedir.
9 IX: 3-7 ve 338-339 ve Âsim, II: 49 ve 46-
- -
hane Hatt- Belleten, XXVIII, 112(1964): 603-622.
10 Senedin metninde "derebey", "mütegallibe" sözcüklerine rastlanmaz. Buna k
not 28. _
11 IX: 8.
12
eki Magna Carta'ys.
{"Carta" "chartu-
I "
charte, charter
163
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-, -
-
madde, ancak
Magna Carta gene de ana-
k villeinage (sertlik) sisteminin -
estate état) {bourgeoisie) -
Magna Carta'nm. -
état'lan (commons,
-
ile beylerin
-
bütünü bir état birimi olarak anla-
olmakla beraber,
607-608). Biz,
-
- Magna Carta
Tanör, - -64].
16 Comte Auguste de Forbin, Voyage dans le Levant en 1817 et 1818 (Paris, 1819), s. 88.
17 Ahmet Rasim, -imilliyeye, (Istanbul, 1923), cilt I, s. 129-130; hat sureti için
bkz IX: 216.
ÜÇ G R M
18 Wesley Marsh Gewehr, The Rise of Nationalism in the Balkans (New York, 1931 ve Hamden, CT,
1967), s. 14.
19 Toynbee, VIII: 178.
20 Toynbee, VIII: 167.
21 Toynbee, VIII: 171.
22 Naff, bkz. Bernard Lewis, "Beratli" maddesi, Encyclopedia of Islam, dit I, s.
1171.
23 Naff, 301.
24 Mecelle, I: 675- II: 655-659.
25 Gewehr, s. 30-33.
26 O
2. -
27 Adolphus Slade, Records of Travels in Turkey, Greece, etc. in the Years 1829, 1830 and 1831,
(Londra, 1833), cilt I, s. 215-220.
28 Sened-
-1941,1(1944): 237-263 ve Tanzimat ve Bulgar
Meselesi
29 Frederick William Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans (Oxford, 1929), s. 586-596.
30
da
31
32 - XII: 212.
165
II. KESÎM
Nizam- -
-
-
-
gi-
Bu hükümdar -
-
-
169
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
mât-
- -
nun-
devletin kendi
-
-
- -
yet - adem- - -
yürütme oldu. Bu, hüküm-
da - -
-
-
ama deneyle-
-
mutlak yetki
Fak
-
-
-
171
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Tanzimat, hükümda
halde, onda da yetke kayn ten
-
-hii
nürler. Bu yüzden, bu
bir dizi ikilik
-
m dönü-
-
a-
-
172
GÂVUR PAD AH
-
-
hük
-
-
dan kalan keyfî idarelerle müsadere
rmekte
8
gecikmediler.
-
ço -
-
on -
zaman, onu kurallara uymaya zorlayacak hiçbir güç yoktur. Tanzimat bu sorunu
173
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
- - - Mî), Adliye
(Medis-i Ahkâm- (Dâr- -
ra- -
-
- -
- -
Eski hüküm -
revleri henüz belirlenmeden, yapacaklan kanunlar henüz ortaya konmadan, yü-
rütme ve uygulama org -
n yerlerini ve anlamla
ikincisi Eski
-
kümda bu yetkisinin olumlu ol-
da -
-
-
sanayi, zira -
hükümda kendisidir.
l-
(Meclis-i Umûr- -
ma) kurulu -
1
in hükümet yönetimi ve planlama ku-
rulla yhül -
-
174
GÂVUR PAD AH
din-dev-
Bu sonuç
-
-
nunla ilgilidir.
-
irtebiliriz. Bunla birincisi insan
-
-
urulan
adla da bile görürüz. Bunla en önemlisi, Adalet Kural-
(Divan- -
-
nin, gere -
mek ki,
175
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
farkla
-
nunla ilgili büyük devletlerin mala -
çabala anayasa -
din- -
ma çizgilerinde gidecek olan yol Cumhuriyet dönemi-
(codification)
an
a bö
:
Mer -
-
ya
"Sü -
-
176
GÂVUR PAD AH
-
-
-
n vergiler, medrese softala
ele
nu
1
amayaca
-
bu,
onla -
"pseudo-ulemâ-
"sahte" {pseudo)
-
l
zamana ka-
-
-
177
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
bir yen
-
-
rallayacak bir mecl
kanu
-
-
a, ka-
-
bir kanunun ku-
-
-
-
kun biçim ve öz y -
178
GÂVUR PAD AH
yenili-
-
Bunu da bi
179
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
i görü-
bir
rüz.
-
la
-
-
zanaata verilmeyip
mahalle okuluna -
ma-
m -
la -
da ana babala , çocuklan Kur'an okulla -
çocuk
ileri sürüyordu.5
rilince, M
medrese ürünü
180
GÂVUR PAD AH
-
eleneklerinde, okutulan konularda geleneksellik, ezbercilik, korkutma,
Oysa daha önceki I. Mahmut döneminden III. Selim dönemine kadar, yükse-
da verilecek
yüksek ö
-
6
-
-
-
-
timle, askerî amaçlarla da olsa, kurulacak olan yüksekokulla
-.
nyadaki haya-
ni
sanat
-
-
-
öteki bütün am
-
bu fenler
için gerekli temel bilgilerden yoksun oldukla -
181
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
lara yeni
bir düzen verilmesindedir. Mahalle okulla -
-
özel okul-
-
7
si,
-i sübyan, Birgevî risalesi
çocukla Kur'an ve tecvidi*
-
-
8
-
-
lerlendikçe ve Bir-
9
gevî risâlestv& Bu meclis,
-
de Mahmut, "bu husus din
-
3
di. Ulemâdan tmamzade Esat Efendi'ye Anadolu payesi verilerek okulla-n
üzerinde du-
182
GÂVUR PAD AH
- -
cuk okulda harflerin adla -
cek, kendisine dualar ve Kur'an ilecektir. bitiren çocuklara
Kur'an'm
-
10
Biraz sonra bu okul ikiye bölünerek ikincisine
"Ulûm- -
-
-
-
-
-
zünden askerlik, mühendis
-
il-
-
-
183
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
m gözünde bilgisizlikle
-
nahmet'te bir okul kurmakla yetimim esi bunla -
muna geldikl -
-
daki gücü -
-
-
-
-
hendishânesi
-
11
-îMansûre taburla
den
a subay tayin edildiler.
-
-
t
12
-
184
GÂVUR PAD AH
-
-
AtaullahEfendi'dir.13
-i
-
edildi.
rin
Saip
Efendi,
14
na
di
anatomi okutuyordu. 1852'ye k
rine
15
Fakat
-
6
nard (1808-
-
-
185
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
âm okul-
la da bu kitaplar ilgi konusu olmaktan . -
-
lerine
-
-
-
-
17
186
GÂVUR PAD AH
do
18
e önem verdi.
Okula Avrupa'dan koleksiyonlar ve laboratuvar malzemesi getirtti. 1844'te ölü-
münden sonra, anatomi dersi için 1839'da Viyana'dan getirtilen Dr. Sigmuns
19
-
-
-
-
-
-
20
kaynaktan
-
21
187
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
Avru-
-
22
-
-
23
-
nada'da
DeKay, koleraya yakalananla -
-
26
-
-
ve
-
27
-
-
-
28
aristokrat
-
-beled", "emirü'l-
29
189
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
bu Köle-
-
30
Kölelikten gelme
-
n
ne
plum-
dan ter
dan ortaya
k hizmeti yü-
31
hassa taburia -
yolun tersine, kö-
190
GÂVUR PAD AH
32
Gerçekte is
adamla -
-
- -
-
33
-
cek Har
-
-
Harp Okulu'nun ku-
hizmetleri gayr- -
35
-i mertebe nefret gösterirlerdi" der.
191
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-6 ora-
lar
36
görülüyordu.
-
dur. Moltke'ye göre
lar
bölgelerdeki
komutanlar, bazen ötekinin aleyhine olacak harekâtta bulunurdu. Büyük gay-
-
-
daki subaylar bilgisiz ve ehliyetsiz... Hiçbirinde kendine ve ötekilere
ar". Modern taktik ve strateji bilgilerinin yoklu-
-
-
-
-
-
tanla -
37
adam subayla
-
192
GÂVUR PAD AH
-
-
ki gün üniforma giydirilerek asker-
-
38
bunla -
-
39
Albay Nam
da okul bölükle-
ri
larak bunlar okul bölükl
Seçilen
bildirir.40
-
-
41
II. Mah-
-
-
ade
yoktu. Din dersleri ve Arapça da okutulurdu. Ancak 1846'dan sonra hendese, ce-
193
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
42
-
urum haline gelmesinin nedenleridir. Harp Okulu'nun bu biçimde meyda-
ba-
ro
met olarak halk tabakala ro
-
yönetenlerin, -
-
Harbiye'nin kurul -
-
-
tumu, mezunla
-
-
-
-
II
takdirl
-
-
çaba-
-
-
tehli
le
-
ile -
ma
birincisi, Os-
195
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
te
-
mut'un reformla -
adamla -
dir"45 -
-
-
ine, Avrupa
bü-
te,
-
-
-
yacakl -
hükümda -
giden, "körükörüne bir
47
1831 'de
-
-
196
GÂVUR PAD AH
-
-
fakat bazen partal, çok kez de kirli ve insana yürüyen bir mantar izlenimi veren
cap giyi -
lonla -
48
-
oradan Fransa'ya, oradan da Kuzey Afrika'ya
soba borusu-
-
-
-
-
ne
-
siyaseti ile ilgilidir. a,
-
manla tir. Büyük ticaret merkezlerin-
-
göste -
-
yafet devriminin Tersine, bir sü-
-
-
alk,
-
toplum
tutucula
198
GÂVUR PAD AH
Avrupa dünyas -
-
-
-
ri, geleneksel olarak Rum tercümanla -
-
lüman olmu
ilk
Mecmua-i ulûm-
-
-
49
Sal-
50
pinks Hellenikon
199
TÜRK YE'DE ÇA DA I-A MA
-
-
51
-
-
53
Le Moniteur
-
-
kiye olayla -
-
54
Takvîm-i Vakayi'mn
ilme törenleri, Asâkir-i Man-
-
çeviri-
-
Avrupa siyasal -
- -
200
GÂVUR PAD AH
lere de oldukça
-
, devlet memurla -
-
-
dan Kay
erini ço-
îlm-i hal -
Le Moniteur'de
-
bir daha tek-
55
za
göre bu gazete Avrupa'ya "nizâmât-
56
usul-
yanla -
Bunla
-
likte Paris'e giderken Roma, Floransa, Viyana, Prag, Berlin, Frankfurt, Brüksel,
Avrupa risalesi
Sefaretnâme'sini
-
nedenlerini
edeni müspet bilimlerin ilerlemesidir. ikinci
201
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
neden -
-
bilim ve
-
57
nayide Avrupa'ya muhtaç olmaktan kurtulmak mümkün olabilecektir.
-1856).
-
rasyonel devlet yönetimimi ve bu in-
58
-
-
-
halk hükü-
met için hükümetler halk içindir. Bundan ötürüdür ki hükümetler hal-
-
-
bir -
-
-
ödevlerini
-
-
202
GÂVUR PAD AH
59
-
te, -
-
-
lan dü-
Görüyoruz ki, II. Mahmut'un reform dönemi basanlar dönemi olmaktan çok,
-
Bunla
demek oldu.
-
rek tamam
lerin
-
203
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
diriltmekte önemli
-
tir.
-
k sadece büyükba-
bala , babala
-
büyük
dünyasal ve dinsel
a da bu dönemde
-
imde dev-
204
GÂVUR PAD AH
alanla
-
-
olgusuyla
ilgilidir. Sorunun özü halk ile devle
-
ilikleri
-
-
K -
205
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
60
Tanzimat döneminde buna bir de yabanc
elçiliklere mensup olma, onla -
-
-
mut'un son da bile Arnavut, Kürt ve Arapla askerlik hizmeti zorunlulu-
-
-
-
-
-
ma, arala -
ni
b -
-
-
kelerinde m
ortak bir amaca
61
alünda, bu ko
206
GÂVUR PAD AH
-
tiyan "milleflerin Türk ve Müslüman halkla -
-
mit rejimi, Arnavut, Kürt ve Arap halkla
ge-
-
-
-
-
la o zamanki Alman devletlerinin
List'in
-
-
da hi-
maye -
-
-
207
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Notlar
4
"Tevhid-i Tedrisat", Belleten, 11, 7-8(1938): 397-431.
5 X: 277-279.
6
Tanzimat I
içinde, s. 936-937, James Ellsworth DeKay, Sketches ojTurkey in 1831 and 1832 (New York,
Mirat-iMekteb- -
1330/1912-1914), cilt 1, s. 6 ve 37-
si,
-
n
14 Abdülhak Molla (1786-
bkz. Ünver, 936-
15 -4.
16 Dr. Bernard üzerine bkz. Semavi Eyice, "Mekteb-
II, 3-4(1952): 89-96, Süheyl Ünver ve
uallim-i Evvel:
Dr. C. A. Bernard 1806-1844", III, 11(1940): 1420-1425 ve Feridun Na
Dirim, XII, 6(1937): 204-
-
Takvîm-i Vakayi,
Il(h l2 47 /1829 ).
17 Nutku - -11.
208
GÂVUR PAD AH
18 - -19.
19 a Dr. Spitzer'in ha
Tarih- VI, 34(1331/1915): 599-622.
20 Ünver, 943.
21 MacFarlane, II: 16 ve 165 ve John Mason. Three Years in Turkey. The Journal of a Medical Missi
on to the Jews (Londra, I860), s. 178 ve 235.
22 Cevdet Pa I: 123.
23
Paris Göz
lemleri,
24 DeKay, 153-154.
25
26 Daha çok bilgi için bkz. Ünver, 942 not 7, 947-949 ve 951.
27
I: 37- I: 22-23.
28 cilt V, s. 606-
nudur.
29
209
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Türkiye'deki Durum ve
Olaylar Üzerine Mektuplar, 1835-1839, çev. Hayrullah örs (Ankara, 1960; istanbul, 1969). Mar-
-
Avusturya- -
delenli ve Alemd
ükür.
34
rick Stanley Rodkey, "Lord Palmerston and the Rejuvenation of Turkey, 1831-40", Journal of Mo-
demHistory, 1(1929): 570-593 veil, 1(1930): 193-225.
35 Mustafa IV: II: 298.
36 Moltke, 220-221.
37 Marmont, 67.
38 Mustafa IV: II: 298.
39 -1892) Asâkir-
- - kerî
kurulla
44
önce -
210
GÂVUR PAD AH
nu
45 Slade, I: 265-267.
46 Frank Edgar Bailey, British Policy and the Turkish Reform Movement (Cambridge, MA., 1942), s.
172 not 153'te
47 Engelhardt, 30.
48 DeKay, 225.
49 Mehmet Esat, 34, Abdolonyme Ubicini, Lettres sur la Turquie, (Paris, 1876), cilt I, s. 43, Cevdet
XI: 166veAtâ, 111: 122.
50 Harold Temperley, England and the Near East: The Crimea (Londra, 1936 ve 1964), s. 403 not
33.
51 Selim Nüzhet, -1931 -30.
52 -
maya
Rumca, Ermenic
54 Nassau William Senior, Journal Kept in Turkey and Greece (Londra, 1859), s. 19.
55 DeKay, 403-404.
56 a
lerin biri, Takvîm-i vekayîmn
"sivilizasyon usûl-ü mergubesini" her
-
lu (yay.), Mâruzât göre
(bkz.
nu sorar. Bunun Liverpool-
211
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
na
-
-
-
ha öteye gitti. Acaba bu, yeni bir rejim, -
na da geliyor muydu?
-
-
çevirebiliriz.
213
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
1
-
2
ygula-
214
TANZ MAT
-
lerin bi
Tanzimat bildirisinde b -
215
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-
si,
mek
üzere Adalet Kurallan Meclisi'nden bir parça
hem
ma ve
yürütme makamla disi
kanun- -lik
6
kurallanm
Bu ferman, 1839
-
- ve
-
erilen garanti
-
an
-
216
TANZ MAT
ristiyanla -
edir.
"citoyen" -
"pays"
"patrie" -
recinde terimler eski anlamla
-
-
.7
yer verilecekti. Bu
"millet" (cemaat)
halktan (lai'c) - , \
ni
için birincisi
-
veret meclisin -
de
-
kentten uzak böl
-
formla
-
mala
hale getirmekti.8
217
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
9
-
edeli,
bakmaya b
makamla
-
-
devlet adamla -
-
-
di gelenek ve dinleri-
10
nin kuralla
-
1
la * Müslümanlar ara-
2. Hükümet
sil
- dan
-
218
TANZ MAT
sorumlu
elinde ya da
Stratford Ca ing
Bunla
olurdu. Bu yüzden Tanzimat
göre
haline geldi. Reformlan anlama ve yürütme bi
bunla
Eski (Meclis-i Valâ- - -
Meclis-i Âlî-yi Tanzimat (Yüksek Tan-
12
Bu meclis
-
13
Bu, hü-
-
tim, ulemâ, ordu ileri gelenleriyle Müslüman olmayan cemaat örgütlerinin temsil-
-
te, kanunla -
14
-
lik, mebusluk gibi bir nitelikleri yoktu. Hükümetten , sürekli bir kurum olarak
n ihtiyaçla
-
219
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
15
mesi yöntemi ile 1860- Üçüncü deney
meclislerine bir yan temsilcilik niteli-
-
16
-
-
17
-
kuku ile
Yasama gücü ile yürütme gücü; yasama gücü ile adalet gücü; adalet gücü ile
n gelenekle-
-
ve kanun adalet -
maarif 'sadece
geliyorsa, adliye
olarak ye-
ni düzenleyici kurallar geti -
220
TANZ MAT
ka-
dür.
-
çik mecelleler (code) -
-
-
den, jüristl -
da
da
ulama biçimi devlet yasama organla
kanun -
odal hukuk, kral hukuku -
-
hukukunu de-
kanun -
ve kanunu
-
da
-
örne-
-
-
221
TÜRK[YEIDE ÇA DA LA MA
19
-
-
liye ya da nizamiye mahk
da nizamiye mahkemelerin -
"code"
maddelerinden -
-
-
ni alacak bir
r
-
-
-
Bu kanun, suçla -
dern bir code -
-
20
-
-
-
-
rayan bu kanun 1918
-
dan ancak
kanun da
-
an mahke-
melerden
21
-
-
-
-
223
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
22
Nitekim,
medenî hukuku kan -
- -
yapmak
mu-
amelât ve münakehât bölümlerini bir mecelle (code)
nizamiye ile alanla
-
23
-
ekçi olarak
gözükür. Tarih'vom
-
ne, -
24
ed-Devvanî'nin (1424- -
bunla
- - -
-
224
TANZ MAT
-
-
medenî hukuka
-
nun- -
-
-
-
(Code Napole-
on) alan Anthon Thiba-
ut'nun (1722- -
-1861) bir ulusun
-
ma -
{Volksgeisfm)
-
le, Savigny'ye göre hu-
-Sa-
Volksgeist -
bir ulus hukuku mu-
r yap-
225
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
öre
-
-
-
code'un -
ölçülerine göre zamana en uygun olan kurallar kabul edilecekti. Bunla birincisi,
Kur'an'da
-
-
-
de
-
-
-
226
TANZ MAT
ça -
-
pençesinden kurtararak
18 76'ya kadar Mecelle'nin -
mi
tiyan halkla -
-
-
k sorunlardan
-
a
Böyle bir va-
ta
Eskinin din-devlet ya da saltanat-
l-
ve dünya otoriteleri biçiminde olmamakla birlikte) saltanat ya
-
-
-
hül -
-
atlerinin ruhanî makamla
olmayan halkla -
227
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
tâ
-
matla tan-
-
26
-
-
topra-
27
1863'te Tanzimat hükümetinin onaylad
-
-
- -
-
-
-
-
-
tahmin olarak kaydediyoruz.
228
TANZ MAT
-
-
ulus toplumu
olarak -
nin bu Müslümanla
- -
mun üç sonucu -
ten
-
-
yordu. Geleneksel temelleri kal -
lamda köksüz bir egemenlik -
229
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-
-
gereklidir."28
k
onu maarif
-
-
-
Dârü'l-
muallimin -
mek üzere Dârü'l-muallimat kuruldu.
230 \
TANZ MAT
Gerçekte, 19
, 18
-
hamit dönemine rastlar!
Tanzimat döneminde medr
29
Ne hükümet
-
Dârü'ljunûn -
-
-
231
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
31
-
da da in-
-
Systeme de
la nature'ü -
rot'nun Jacçu 'den parçalar okuyarak
MacFa
-
ler. "Bunlardan biri iyi Fra Dictio aire phüosop-
hique'mm
-
ledi. Candide'ln
lan mü-
-
Systeme de la na-
ture'ün
birçok parçala
-
-
C'est ungrand ouvrage! C'est un
grand philosophe! il a toujours raison.®
-
-
233
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
35
önemli yerler
-
Encümen-i Dân
-1871)
elir. Bu, Arnold
Müslü-
Cerrahhane'yt -
-
-
-
si
37
- -
ilk mezunla -
-
-
döneminin birçok ta
-
da ilk modern
234
TANZ MAT
li
-
38
Özellikle, dil, edebiyat
ve tarih alanla Encümen-
tngilizce-Türkçe, Türkçe- i-
Encümen- -
n Lâle Devrinden
a ver
Tarih'mm
Encümen-
da nitelen-
mezunla
-i llmiye-
ilk bilim dergisi olan Mecmua-ijünûn'u erginin sayfa-
40
kafala Mecmua-ijunûriun
-
r birinde
-i Ke-
bir-
41
Bir de Münif Efen-
tu -
-
236
TANZ MAT
1869'da Maarif-
-
42
Edebiyat, Hukuk ve Fen Fakülteleri.43 Dersler Türkçe olarak verilecek, ancak ya-
rslere ya-
-
-
bat 1
Dârü'l-
-fünûn'un müdür-
et-
men ve Maarif Meclisi üyesi (daha sonra Güzel Sanatlar Akademisi'nde sanat ta-
rihi profesörü) olan Jan Aristokles Efendi, ve nihayet Arapça olarak (resmî bildiri-
de "son zamanlarda seyahat tarikiyle
ü kemal sahibi" sözleriyle nitelendirilen) Cemalettin Efendi nutukla
-
ve
gelecekte
adamla -
-
-
yordu. -
-
- -
yahat
ulusla -
-
237
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Mecmua-i ulûm
- -fünûn deneyinin
olumsuz sonucundan sonra da, Safvet
-
-
ini gerçek bir uygar
dan ve
hakla
-
Dârü'lju'nûn
-
layabildi, ne de ne zaman ve na -
-
-
-
nen bir "Cemalettin-
-
-
rü'1-
44
Und -
lenm -
a ve deney-
-
-
-
238
TANZ MAT
rak t
dan kafa-
la -
lu
-
-ulûm" denmesi yerine "dârü'l- -
-
-
1869'da
da biridir. Bu, sonradan fi -
-
-
-
- ermeye davet et-
45
Cemalettin'in, Türkiye'de kendini anadili Türkçe olan bir Azerî olarak, Arap
-
-
-
Tahs
-
-
-
-
-
-
239
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
man
-
-
-
-
-
Hasan Fehmi
-
r-
-
-
-
-
Süyufü'l- -
nu
-
zofla
bir ruh -
240
TANZ MAT
" -
zünden Dârü'l-
Hasan Feh-
Gerçekte bunla
kadar bildi
, hem de
vesiledir. -
46
evi"nin programla
fe -
- -
-
-
di'nin, kendisini Sünnî
Süyufü'l-
47
daha ötesine ge
.
241
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
, öteki din-
-
-
n -
-
-
48
-
-
-
An-
150 Müslü
Müslüman- -
-Villedieu,
ondan sonraki müdürlerin ikincisi Ermeni, üçüncüsü ve dördüncüsü Rumdur. Daha
sonra müdürler, 1895- ler
si
-
49
-
50
yük çaba göstermekteydi. Ortodoks Rumla bu o
Müslümanla -
-
ralla a
242
TANZ MAT
-
-
temasla -
51
-
-
52
-fünûn deneyinin
ende
-
-
fünûn'un iki fakültesi olarak Hukuk ve Sivil Mühendislik Fakülteleri lisemize
53
Dârü'l-
-
Galatasa
-
-
-
-
-
liyet" duygula -
243
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
mala -
-
-
-
halin -
-
tecek bir uzman kadrosu yoktu. ru,
-
54
-
-
reformla
inesinin gelirlerinin arta-
-
-
55
244
TANZ MAT
a -
56
Bu dönemde, birbirinden
-
, mültezimleri ve sarraftan orta-
memnun
köylünün omuzla
-
-
-
üslü-
-
-
konu olma istida yönetiminde esas
-
-
sürüklemektedirler. Bu tarihten sonra Balkan-
- -
57
la
245
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
- -
-
-
let adamla
- -
esâsîcilik ve adem-
-
le alay edercesine yen -
diliyordu.58 . ;
-
-
-
-
-
da
da yürütemezdi.
246
TANZ MAT
-
-
toprak,
-
ken
-
247
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
leme
Notlar
1 Bailey, 271-276 ve Frederick Stanley Rodkey, "Reshid Pasha's Me
morandum of August 12, 1839", JournalojModern History, II, 2(1930): 251-259.
2 Metternich, Palmerston ve Britanya Elçisi Stratford Ca
bkz. Richard de Melternich (yay.), Mémoires de Metternich, cilt VI (Paris, 1833), s.
3"S-386, Muharrerat- -707, Engelhardt, 38 ve
-1858", English His
torical Review,
Tanzimat I
içinde, s. 747-
-Poole, Tanzi
a ve Bâb-
tum, Bâb-
Henry Layard, Autobiography and Letters, (Londra, 1930), cilt II, s. 83-85. Layard
ing
248
TANZ MAT
10 Bkz. not 2.
11 1860- Davison, 1:137-
159.
12 Meclis-i Âli-i Tanzimat için bkz. Davison, I: 68 not 4'de gösterilen kaynak
13 Ahmet Rasim, I: 239-244.
14 Tanzimat!içinde, s. 177. . -. ..
15 Davison, I: 121-122.
16 Engelhardt, Tanzimat, 75-76, Ahmet Rasim, I: 256-58 ve Temperley, "British Policy", 162-163.
17 Engelhardt, Tanzimat, 180.
18 Ubicini, I: 171-174 ve Temperley, The Crimea, 233-234.
19 -197.
20 -179, Tahir Taner, "Tanzimat devrinde ceza hukuku", Tanzimat /içinde, s. 226-
228 ve Ubicini, I: 164-165. Kanunun metni için bkz. Kaynar, 303-312.
21 - tribunaux réguliers"', daha
sonra "tribunaux réglementaires"
249
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
22
nek için bkz. Taner, 230-
25 Arazi Kanunu üzerine bkz. Ömer Lütfi Barkan, "Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1276
( 1858) Tarihli Arazi Kanu âmesi", Tanzimat 1 içinde, s. 321 -
26 Bailey, 215-216.
27 Engelhardt, Tanzimat, 101- -212 ve özellikle
Davison, I: 142-146, 147 not 33 ve 151-152.
28
29 Tanzimat I içinde, s. 463-467.
30 Mehmet Esat, 94-122.
31 - -24.
32 -
Tanzimat I içinde, s. 969.
33 çevirilebilir: de
nde olmasa gerek!].
34 MacFarlane, II: 163 ve 167.
35 -
36 Ünver, 937- -
Türklük, II, 8(1939): 102-104.
37
38 -68.
39 Hayaü için bkz. -1942), cilt
VI: 997-1013.
40 -fiinûnda ders- Mecmua-ifünûn, 6(1279/1863): 258-
260.
41 Mahmut Cevat, 83- -78. :
42 Mahmut Cevat, 469-509; 2. -. 424-459, Cemil Bilsel,
1934) ve Mehmet Ali Aynî, Darü'l-Jünûn tarihi
250
TANZ MAT
44 - Hafta,
5(1298/1882): 75-76, Necip Âsim, "Hoca Tahsin", XVII,
96/19(1928): 57- Tarih musahabeleri
içinde, s. 183- - Yâd-
1332/1916), s. 38- esinin Do
-252. Abdül-
içtihat,
153(1923): 3174-3175. Yeni Osmanklar'la ilgili olarak bkz. Mithat Cemal Kuntay,
(istanbul, 1944-1949), cilt I, s. 576-
Kitâb- -
Sutur-u hâdisat- -
- -i Mahfuz'u tabiatta
Mücessem Lâfz-
-
re'ye, Petersburg'dan -
-
251
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
47
l’a Cq/r, Hazreti Ali'nin
"chiffre"
252
VIII
imat
-
ikincisini
siyasal özgürlük -
riyle bun
-
-
lanabiliriz. Bat le
-
-
oruz.
-
1
Fakat 1830'larda a -
253
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
n (en son
Siyas
Ta -
birincisi, çok-
-
n din-dünya -
-
- da geçen olay-
la
oynarlar. Dil,
254
_______________ D L ÇA DA LA MASI VE S YASAL ANLAMLARI _________________
-
-
li, edebiyat dili, bilim dili ve halk dili arala
-
lanla eksik-
liklerinde çok iyi görülür.
ca ve medrese dili
ici
-
-
gel
-
olarak T
-
-
-
255
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
yöndek
-
hukuk ve devlet
di
-
daki uçurumu li
mi
kat
diliyle ya da yüksek seviyede tasavvuf diliyle, daha de
ma
muna
-
-
256
D L ÇA DA LA MASI VE S YASAL ANLAMLARI
-
-
lk diline ya-
-
cü gösteren) medresenin bi -
dan çekildi.
edrese Kur'an'm. -
-
nlabilirdi. Kur'an'm. -
Kur'an'm sözünün ta ken-
Kur'an'm -
-
Kur'an pasajlan
Kur'an'm -
Kur'an'm -
de o
çevirmeye yeterli bir dil
ca medresenin hem Arap filolojisini hem de Türk filolojisini bil-
Kur'an'm
257
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
Gazeteci
-
-
-
-
-
258
D L ÇA DA LA MASI VE S YASAL ANLAMLARI
-
-
-
-
-
bi-
erekti. Böylece, Tan-
Vekayi-
-
3
Fakat -
-
"Cuîture" "kültür" -
-
"societe" (toplum)
-
259
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
- -
-
-
den gelen Cev-
4
Kavaid-i Osmaniye
Encümen- Cevdet Tarihi'm
terimi -
-
gelen Ja-
i) halk
-
makla birlikte, özellikle dil
da
6
belki daha da etkili olan bu araç
Takvîm-i Vakayi'nin
-
a liberalizm doktrininin
-
-
(1824- Tercü-
man- -
7
zetesi olarak Tasvir-
ve -
8
-
-
de Sacy ile, Türkiye olayla da önemli rol oynayacak Journal des Debats'nm ya-
zarla -
a
olarak Encümen-
Tasvir-i efkâr
-
-
Tercüman-
Mecmua-ijünûn -
9
Herkesin
261
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
u), edebiyat
-
evlenmesi ye
ise -
-
dir. Oyunun sonundaki, "ya birbirlerinin ahvalini asla bilmeyerek ev bark sahi-
bi olanla -
-
halk, bunca kanunî va-
zife ile mükelleftir, elbette sözle ve kalemle kendi menfaatlerine dair fi-
262
D L ÇA DA LA MASI VE S YASAL ANLAMLARI
imdiye
kadar millet-i hâkimeden (Türklerden) hiçbir kimse zahmet ihtiyar etmedi... Ke-
lâm, ifade- -
akl- olan kitabet de kalem ile kelâm tasvir etmek fe inden ibarettir. Bu
millet
meclisi, efkâr- - - âr- -i
osmaniye, mahkeme-yi vicdan, devlet- - -i milliye,
hürriyet, hukuk-
denli
Yeni kavramla -
tur. Böyle kavramlan kullanan, "Milletim nev- -yi zemin"
-
-
güvenilmez bir
- -
-
-i hi-
n
a verdi. En-
cümen- -
-
"Jeune"
-
r -
-
-
-
ile cahil
13
üzere
Osma
-
264
D L ÇA DA LA MASI VE S YASAL ANLAMLARI
ler
-
15
-
-
-
-
Latin alfabesinin kabul edilmesi fikrini beslediklerini tahmin ediyoruz. Fakat Tan-
-
-
-
-
Fakat Mün -
16
ancak 25-
-
-
-
-
265
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-
-
unla
Plutarkhos'u, Rousseau'yu, Montesquieu'yü, Volney'yi, Voltaire'i çevirdikleri
söylenir; fakat bu çevirilerin hiçbiri elimizde yoktur. Bu iddialan yayanla yalan
-
-
ramla -
-
-
malara yol açar.
-
a, gele-
-
-
lunmayan, Türkçe'de kökü bulunabilen, hattâ bulunamasa da türetilecek olan
a
-
-i
-i Telemak un -i hakîmânesi, su-
rette efsane- manâda adi ü dâd ile vaid-
18
bir nûn- lü
-
ile
görüyoruz.
-
l
-
kümdarlar halk içindir; onla -
ba gibi, otoritesini -
mektir.
-
-
-
267
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
mesiyle olmu
Emile
ire, Fe-
-
Muhaverat-
Münif Ef
önemi.
Tasvir-i efkâr'da. Emme-
rich Vatel (1714- Traite du droü desgens Hukuk-u
nâs -
"/of olarak droit
ken
Condorcet'yi de kata
oldukla -
nde Darü'l-
Hikmet-i tarih -
-
n Montesquieu, Condorcet ve
268
D L ÇA DA LA MASI VE S YASAL ANLAMLARI
Notlar
1
materyalizm, Voltaire
-232.
2
Mesnevi
Kur'an'm
Tarih-i OsmanîEncüme
VIII, 46(1917): 228; bkz. E. Mardin, 126- Kur'an
Mecmua-iEbüzziya,
III, 25 (h 1300): 770.
3 -983.
4 -1832) ilk mo
Bernard Lewis. "The Pro-Islamic Jews", Islam in History, 2.
(Chicago, 1993) içinde, s. 144- a
-Fuat
"Jeune Turc"ler terimi "Yeni
Turc
5 Bu dönemde Türkçe- - -
house'un lngilizce-Türkçe, Türkçe-
Ceride-i havadis'te
6 Hususilik
Türkçe Gazetemiz
7
cilt V, s. 545-
269
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
16 -146.
17 -
lam"la k bir sorun olarak "anlam", top
-Hacivat oyun
-
18 Tasvir-iefkâr,
270
IX
özellikleridir.
-
ileri-
271
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ilk t
lan -
-
-
ti"dir (Fedaî,
Fakat, gizli ör -
-
-
1
-
-
yarak bir daha böyle
2
lara gör
hükümeti de
uygun oldu
(coup'h m) budur.
ayla
272
TANZ MAT'A TEPK LER
-
5
üçüncü -
-
-
edebiyat kitapla
-
-
miyetlerde bulunanla
si
-
-
F -
-
-
kirleri Av
-
miz Mazzini-
-
-
273
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
6
ma
-
-
7
-
n kurulu bir
-
-
8
kesinlikle savunan Mehmet Galip - dahil olmak üzere, lehte ve
aleyhte yazanla -
-
-
- -
Benzetildikleri 1848-
{constitutionalist)
-
turya- -
-
-
-
274
TANZ MAT'A TEPK LER
- -
"patriotism"
olur).9
(daha
len bilgiler
ordu mensupla i
-
-
-
-
" , bu mil-
-
-
hail ü akd, biat u-
275
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ilkidir.
ara
projedeki üstün -
-
sil et -
-
-
-
-
-
-
Carbonari örgütlenme modeline göre "hücre'ler halinde kurul-
Carbonari -
-
südür (Bunlardan biri
MesPrisons
Carbonaro'lar, devlet-
lerin -
daileri hapishane hücrelerinde çürüyen kahramanlar oldular. 1834'te, bu hücre-
Giovane Italia, -
276
TANZ MAT'A TEPK LER
devrim gü
cü le
buakanjeune
-
devrimcil
Carbonari kitapla -
Tercüman- -
Tasvir-i efkâr
re de Courrier d'Orient
16
.
-
Courrier d'Orient'du.
-
-
-
17
-
278
TANZ MAT'A TEPK LER
-
-
du. 18
-
-
larda bu
LeNord -
a
-
-
unu, büyük Jeune Turc -
19
- -
-
xandre Dumas -
-
Le Nord'âa
l'da biliniyordu ve havadis de Courrier d'Orient çev-
resinden geliyordu.20
ay .
Le Nord Courrier' - -
21
Muhbir
Tasvir*&t
öyle bir not ekledi: "Muhbir
-imza Nord gazetesine gönderilen tezkire-i hamiyetkâra-
- -
- - Tas-
vir - Courrier - Muhbir
ülatörleri
-vid
The Diplomatic Review'ya göre, mektubu yazan bu para
-
23
co'dur (A -
birjeune'dü.
ca Ganes-
lan Liberte dergisinin
yazarla
280
TANZ MAT'A TEPK LER
Tasvir'de -
la
24
Muhbir'in Na
ta
olabilir.
Bu olayla
Gerçekte hükü-
Fazû'm/eune Turc
-
Carbonari kitapla -
-
-
-
\\tmxzjeune ne
-
25
-
-
-
devlet
fikridir. Bu
281
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-din
-
-
"jeune'le saray- -
"Türkistan -
-
hijeune'lük -
Türkiye'de bu hem din, hem devlet
-
- "jeune" ne de
282
TANZ MAT'A TEPK LER
27
Fakat bu -
gerçekjeune -
Giampietri ile
-
-
-
-
-
28
kaçan yanla
-
ikisi
283
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Jour-
nal des Debats, La Liberte ve Le Siecle
halde, çok geçmeden bunla -
miyle "koyu
29
Rus-
-
halkla -
da olan ulusla
-
-
imci olan
Organisation
de la Chancellerie de lajeune Turquie -
-
30
31
Yeni -
-
Commune devrimine
-
284
TANZ MAT'A TEPK LER
miyetinin tüzü -
ulusla -
-
(Pan- -
lan için, bunla gütmüyorlar,
- Garibaldi
r. Avrupa'da 1867- -
-
Türkiye'de Türkçülük ak
da -
-
du. Sadece Suavi'nin Müslüman oldukla
-
la kötü yönetimlerinin Kur'an
-
-
33
cumhuriyet isteyen baz Cahun de
mektupla
285
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
yimle "nokta-i istinat", yani dayanak sorun -
a
Ziya Bey, amaca ula -
-
birlikte,
286
TANZ MAT'A TEPK LER
35
-
-
-
nün ve Avrupa devletlerinin malar ni
-
-
-
-
yerde birdir, evrensel-
-
nin kanunla -
-
-
-
ir adalet il-
-
ve hükümda
36
Bu mektupt -
-din
- soruvûanmjeune ideolojisi -
Kemal'dir (1840-1888).37
287
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
a birer
-
-
-
-
-
-
-
.
-
-
-
ra
-
{terakki) olabilirdi.
da özetlenen mektuptaki
ekli olan siyasal sistemin dayana-
tabiî haklar
-
.
288
TANZ MAT'A TEPK LER
kafalar -
-
-
ve üstünde olan bir iradeye dayanan bir egemenlik olamaz. Ancak egemenlik
"Usûl- -
tir.38 constitution -
-
tir.
her
Devlet örgü -
289
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
rilen
Tanzimat
kanun-i kadîm
constitution'lu
-
-
-
no-
menclacure'de amlar için
-
-
i-
eret yöntemi
-
önemini n
"Leviathan"
-
Leviathan he-
-
290
TANZ MAT'A TEPK LER
man- -
-
-
"Usûl- -
n kurtarma-
-
verilen cevapla -
-
ve Ba
-
a
-
-
-
nun- da bunun somut örnekler
-
ür-
-
291
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
neye göre y
Hakla -
-
tara-
39
Hükümetin, kanunla
-
-
-
-
-
olmak. "
ikirleriyle
-
gibi devrimci sonuçlan olan iki fik-
-
kat tart
-
-
-
292
TANZ MAT'A TEPK LER
yetçi, hattâ so -
40
ikis -
-
-
-
bir bid'at
ümmetin (yani toplumun)
ve Osman
kavramla
-
-
n,
-
-
e "toplumsal söz-
hükü
devlet-din da
yürütülebilirdi.
293
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
al'in böyle
-
-
-
ara-
-
-
-
gösterecektir.
- -
sî'nin yaz
ayn
(char-
te'h
ilerin" bu yürütme
gördük. .
-
-
ilk metni
lerden bunun böyle ol-
294
TANZ MATA TEPK LER
-
-
-
levi görecek, ya -
-
-
-
-
d - -
8
- -
Kanun- -
pa'dan döndükten sonra, -
m.
"Üç tarz-
295
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
ne
ir fikir dinle-
uygulanan reformla -
ki-
41
Müslümanla -
mayan halkla n -
si
-devlet la
bu ze-
delemeyi bi
-devlet -
42
-
göre din-devlet -
296
TANZ MAT'A TEPK LER
-
si,
-
- -
e hayalât, kanun- -i idare
-
-
Bunla
-
-
297
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
emirleri,
44
ve hu Bu ilkelerin ta-
-
-
gün durumuna bakmay
içinde Renan reddiyesfm -
-
zar: "Maddî ve m -
siyasal yöntemlerine bin kerre üstündür."
ürünü olarak
gelen -
45
- -
-
anlam dün-
huku
-
298
TANZ MAT'A TEPK LER
-
tabiat kanunla a cehalet ve
-
ney 'nin bu tür dev -
-
47
-
-
tek-
-
-
-
lük ve ilerleme kavramla
halkla -
299
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Müslüman halklar b
vanlabilecektir.48
-
-
49
rumun tehlikeleri üzerinde durur. O zaman tekrar 'ilerlemeye (terakki) engel
-
-
-
-
ol -
-
-
- -
19. yüzy -
-
Bu yüzden, ikinci sorunun konulan üzerindeki
-
na
-
-
300
TANZ MAT'A TEPK LER
olma-
-
urada keserek, Ka-
nun-
Notlar
1
{Tanzimat, s. 106).
2 Davison, I: 117-118.
3 Tezâkir, II: 82-
15/92(1926): 171- - -
gibi vezirle
- -
-
a gelerek, Avusturya-
-
6
(Ankara, 1937).
301
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
7 Davison, I:
ginçtir: "Bugün Gülhane Hatt- olu-
nur ki Memalik-i Osmaniye'de muhakemesiz kimse idam olunamaz ve kabahatli kabahatsiz
-
esiri görüldü. Lâkin, evvelâ, hükümetin hafîyyen idamdan bütün
beraet-
mülte -i
8 - Peyâm-
1920.
9 lttifak-
Tanzimat I içinde, s. 777-857, Kaplan, 54-
ve hürriyet", Tarih musahabeleri içinde, s. 172-182 (2. ba -140), Tank Zafer Tunaya,
Türkiye'de Siyasi Partiler - -
hun, "La Turquie", Ernest Lavisse ve Alfred Rambaud (yay.), Histoire générale, cilt XII (Paris
1901) içinde, s. 482-486, Arminius Vambery, "Freiheitliche Bestrebungen im moslemischen Asi-
en", Deutsche Rundschau, LXXVII(1893): 64-65 ve Western Culture in Eastern Lands (Londra,
1906), s. 324-325.
10 Tezâkir, II: 21.
11 Abdurrahman -176.
12
13
15 Davison, 1:221-222.
16 Encyclopedia qf Islam, 2. II, s. 638-
640 ve 647-649.
17
"constitution"
u. Kanun-
da bazen "kanun- -
de der; bkz. Kuntay, 11(2): 87.
18 Marûzât'm öldük
302 ,
TANZ MAT'A TEPK LER
20 Davison,
21
22 Bu mektu Davison, I: 219
Liberté'y'x
ktubun ilk önce 24 Mart 1867'de
24
25 Le Nord mektubunun Muhbir"de
Gazette du Levant dajeune turc'kr
-
-
erbab-
-187 ve 290- -
mtdtjeune turc ya da "erbab-
ci gençlik" demektir. Fakat Avrupa'da toplanan grup "Genç Türk" terimini
kavmiyetlerin
26 arasmdajeune ya dayoungTürk deyimlerinin kul
Davison, I: 199- -
&z\icejeune
Davison
28
303
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
ler
-
mend, -
-
-248.
29 Léon Cahun'ün Lavisse ve Rambaud, cilt XI (Paris, 1899), s. 527- "La Turquie".
30 Wladyslaw Plater için bkz. Davison, I: 227-
bunla
du. Biyografisi için bkz. Adam Lewak, "Konstanty Borzecki", PolskiSlownik Biog-
raficzny, -366. Prusya- da Courrier d'Orient ile
Basirette vekayi-i mühimme
1325/1908), s. 4- -71 ve 118-119. En önemli
Les Turcs, anciens et modernes'dit. ulusla
Ârî (özellikle s. 229-299 ve 319-
-
Basirette
Turc -
Moustapha Djelâleddin -
Les anciens turcs; Ottomans; Réforme ou Tanzimat; Maux de la réfor
me; Le mahométisme; Les harems; Les lois; La vénalité; Les chrétiens de la Turquie, Les principes; Les
conseils populaires; Organisation des provinces ou vilâyets; Représentation nationale; Questiqns loca
les; Constitution définitive de la Turquie, son avenir; Le devoir de l'Europe; L'Europe et le Touro-ari-
anisme (s. 229-299); Notes (s. 301-317), Supplément: Grecs et Romains (s. 319-362).
31 Simon Deutsch için bkz. Davison, 1:227-
Deutsch, hem 1848 Avusturya Devrimi'nde, hem 1871 Paris Commune'ünde idama mahkûm ol
La Grande Encyclopédie (XIV: 352), "plus tard il contribua àfonder le parti de la Jeune
Turquie" ) diyorsa da, Yeni Os
Commune Interna
tional Workingmen's Association'a gelerek ora
Encyclopedia Juda-
ica'ya gör
304
TANZ MAT'A TEPK LER
33
na ka Deutsche Rundschau
Review çfReview'da
-
Muhbift, sonra veret't
sözlerimi dinledi. Fakat neticede ne oldu? Birçok ihsan vererek beni Londra'daki Genç Türkleri kan-
-
- Encyclopedia Judaica (XVI:
65), onun Herzl-
-
lar!
34 (Baku, 1925), cilt I, s. 217-220; aktaran Kaplan, 67-68. Su-
Muhbifx {Tanzi
mat, s. 168-169), Hulefâ- -
riyordu. Muhbir
bkz. Meh
-1940), cilt II, s. 37. Mustafa
305
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
döndü. 6 Eylül
-
-
tubunda Mehmet'in imrenen bir tonla ondan söz eder.
36 Davison, 1:
200 not 6.
37 Makalât-
bul, 1327/1911) ve Kemal
Türk Ziraat
38 Makalât'xz
39 Avrup
apolo
gétique a dü
B -
Mason Afganî ile
-
Kedourie, Afghani andAbduh: An Essay on
Religious Unbelief and Political Activism in Modern Islam (Londra, 1966).
41 - - 22 ve 26 Eylül
-i evvel 1288/1872; Makâlât, 1-
152-
42
{Renan
43 Kemal'i apologétique
-
kahat cihetine ve ukubattan ka
306
TANZ MAT'A TEPK LER
meselelere inhisar etmektedir... Bunla haricinde Düstur'un (Fransa'dan alman ceza kanununun)
Halbuki hakkaniyet ve mede-
-
r. Bunlar tamamlansa bile adaleti tatbike memur mahkemeler
(Özön, 153).
44 "Devlet- - Hürriyet,
45 "Dünyada ihsan
- iyye", Makâlât içinde, 357-373.
46
-353. Volney'ye göre toplumlardaki kötülüklerin
I: 202.
48 Kemal'in üç ünlü makalesi "Terakki" say (ibret,
ziran 1872) ve "Medeniyet" (tbret, -189, 29-34 ve
212-217.
49
307
X
KANUN-IESÂSÎ
1871- -
-devlet ni
bir din-
-
-
ve neden r
-
u yeni bir uzanma
309
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
- -
-
Yeni ki
Bu yeni durum -
-
1
-
-vatan mine'1- -
faizlerinin ya-
2
-
burg-Viyana-Berlin mihverinin {Dreikaisersbund) Tanzimat reformla
3
devletlerinin Üçüncü olay ise,
-
310
KANUN-I ESÂSÎ
-
za-
manda tgnatyef - - - Hüseyin
-
-
-
-
-
lar. Sivil bürokrasi, ordu
-
da say
diplomasisindeki yeni g
-
ifak Senedi ve Tanzimat
- -
Kanun- bir
-
za
311
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-
-
6
Bu temel fikre göre, merkezî
dan
-
da den-
-u E -
-
-
Bu ik
-
-
- -
-
7
-
-
-
dür. Üçüncüsü, yine o dev
-
-
etkisi
bu hatt-
-
lerini kimse söylemiyor, bi -
-
313
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
8
- -
- -
r
-
oldukla
ithat,
-
hül
-
-
du: a) Kanun- -
birlikte, sesin
-
- se
yu
10
-
en çok
-
-
zi savundu: "Devletin güvendikleri sizlersiniz... Anadolu'nun ve Rume-
-
314
KANUN-I ESÂSÎ
-
vâ-
1
*
, birinci ve ikinci gruptakilerden
olumlu,
-
-
-
ma" sö-
u söyleyen Na-
rouge
-
"rouge", Commune'ü devrimine
bir terimdi.
Gerekli reformlar, kanun- charte'mm ilkelerine
sananla -
-
yoktu. Böylece, constitutio el ile conditio el -
müyordu.12
315
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Fakat ne Rü
- -
tirilmeliydi.
a
çevresinden! Murat, normal ya da hasta, genel olarak lehinde de aleyhinde de
-
gelme-
-
a göre
-
ün müydü? Mithat
a göre, naiplik ya da
-
-
ve di
En
-
-
m
ma-
316
KANUN-I ESÂSÎ
13
-
14
ter
-
-
-
nin -
tutanakla
-
-
ve Forster' gar
15
da
r ve bunla
muhayyilesine de -
317
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
tersine bun
için Kur'an -
-
-
-
-
-
mit o zaman kanun-
-
-
mak güç gözükecektir. Fakat Kanun-
-
-
mak güçtür. Abdülhamit'in, kanun-
-
-
-
-
veret usulü", "nizamât- -
-salta-
-
önemini de çok y
hilâfet-
-
yasal
- -
-
318
KANUN-I ESÂSÎ
ki
-
-
nel, toplumsal
s
anlamla
zamanla n
ha
A. Nizam- - -
Nizâmat- -i esâsiyye.
Kavânin-i esâsiyye, usul-ü esâsiyye.
319
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Kanun- - -
"Konsütüsiyon"
B. Meclis-
-
Dîvân-
Meclis-i mebusân
Meclis-i âyân
Meclis-i umumî
C.
Usul- -
Usul-ü mutlaka, hâl- rutiyet
-i serbesti.
-
-
17
Bu yüzden cep-
-
- -i
hâkime"nin (hâkim millet = Müslümanlar) halifesi olarak üstün yetkilerinin kon-
-
- -
müsveddenin birçok yerini çizerek sadece belirsiz deyimlerle bir "meclis-i umumî"
- -i esâsiyye" ya-
-i Âliyye'nin idare-i umûmiyesini yürüte-
320
KANUN-I ESÂSÎ
usul-ü esasiyesit
"Meclis- -
18
Abdülhamit, bu bakanla - -
-
-
mâ kadrola
-
, yine Kur'an -
ret etmenin Kur'an'dan -
19
vir hüm fil'emr" ile "Vetemiru beyneküm bi-mârûfin" sözleridir. Birincisi
Kur'an, Sure III, âyet 159'da; ikincisi Sure LXV, âyet 6'da geçer. Türkçe'ye çeviri-
Kur'an' -
receksi
-
-
Tanr
-
-
-
Kur'an
321
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ilecek, bunla
-
den mürekkep meclis-
12
es ve
21
Odyan Efendilerdir.
-
çük Sait gibi zatla -
.
322
KANUN-I ESÂSÎ
-
ke olarak kanun-
, pa-
-
-
- -
22
nin kurul
yu
-
- -
23
Bu durumun öteki
bir kula -
-
tiyle Abdülaziz'e hal' edilmeden önce söyledikleri, Abdülhamit gibi her yerde ku-
- Mithat
24
-
natyef?) gelen etkilerle Mithat Pa cumhur (?) rejimi
25
-
Abdülhamit, kanun-
halde, bunla hiçbirinin kendi egemenlik yetkilerine dokunur nitelikte olma -
-
yordu. Hattâ kendi çevresinden de ka-
ni
veriyo
323
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ü-
nün
26
-
ima-
-
tara-
Müslü-
manla - -
bir oyla
-
Tanr
-
-
vletinin de din ve ahlâkta demokratik
aristokrasi ve de-
-
-
mez. Ancak böyle bir rejimde, T
-
-
une'lzun d
et,
ve Müslüman ülkelerin siyasal tarihi-
Yaza
325
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Fakat kanun- -
-
veret usulünün, kanun- -
Atatürk Nutuk'ta, da
ni belirtir.
-
"Kur'an'a, hadise gerek yoktur; biz Kur'cm'a -on
-
-
Kur'an'dan
-
Kur'an'dan "hum" za-
-
"hum" ile kastedilenlerin
28
Kur'an'da, Müslüman ol-
halde (sure LX, âyet 1; sure V, âyet 5), bunlar da halktan gizli tutuluyordu. Ya-
zar, iddias -
lara göre Müslüman olmayanlar, Müslümanla
mecburdular!
Yazar, -
devlet,
Hindistan'da yüz elli milyon insan üzerinde
bunla
-
-
-
326 -
KANUN-I ESÂSÎ
a mutlu, zen-
-
-
-
kendisinde bulund -
-
kümda ,
- -
-
-
29
Kanun-
- -
Bu, ümme
-
la
-
vunmak, bunla -
-
kümda yetkisi içindedir. Bu meclise Müslüman olmayan üy
327
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
mek hükümda , Müslümanla
-
sini emretmez. Kanun -
-
ma
-
-
Kanun-
eterlidir. Kanun-
-
- a bu görü
Kanun- -
Komisyonda kanun- olan ve
kanun-
-
328
KANUN-I ESÂSÎ
- -
-
dir ki komisyon, daha kanun- n seçimi ve meclisin
-
hamit kanun- seçimlerden önce -
-
Kanun- -
gün bile bilinmiyor. Pek muhtemel - -
-
Kemal'e göre, alt ko-
-
30
Gerek komisyona getirilen ilk tasa
de
-
pa
31
Alt komisyonun ha
hakla -
sorum-
-
Bu tasa -
li
-
-
329
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
- - yan
-
-
-
nüllü olarak de
-
-
charte'h âa
nun
-
-
-
nan bi -
-
-
-
etti; kanun-
-
re
32
Bunlar
lentiler,
ki, kanun- -
330
KANUN-I ESÂSÎ
anayasaya, toplanan meclise, belki de milis örgütüne güveniyor, hattâ pek muh-
-
yordu. Bir gün o gücü Abdülhamit'in gayet usta yollarla ke
a bile getirmi-
-
yetkilerini mecli
. ;
-
-
- n-
-
-
-
nunlukla dinledi.
-
-
33
-
-
- -
34
Kanun- -
-
-
- -
-
kurulu-
-
lis-
-
-
- -
tün nedeninin
-
-
ca öteki,
-
-
35
II. Abdülhamit, 113. madde üzerinde sonuna kadar direndi; bu madde kon-
332
KANUN-I ESÂSÎ
-
Kanun- da törenle ilân edildi.36
Önemli olan sorun, 1876 Kanun-
gibi
-
-
anayasala -
- -
- yönetici tabaka-
37
Bu iki
Gerçekte Kanun-
- -
ya da -
(madde 8-
-
-
men güçleri önleyecek önlemler de yoktur.
Kanun, din- -
ve kanun- - bu
-
la -
e vilâyetlerden seçilecek
-
ni
edeceklerdi (madde 46); fakat hükümda
yoktu. 5. maddeye göre Zat-
-
ne göre ya meclis ya da hükümet üyesini ya da üyelerini azledebilecekti (madde
-
rak sorumluydu. Meclis, güvensizlik oyuyla hükümet -
-
de 7, 27-29, 36).
ordu. Meclis ancak
te
bir
meclisiydi. Madde 38 ile parlamento üyelerinin ba-
334
KANUN-I ESÂSÎ
birlikte, meclis -
-
-
-
-
mutlakiyet
-
-
-
erinde neden o denli
üzüntü duydukla
Kanun-
t,
- -
-
-
sanlar gös
-
335
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Kanun- -
-
-
38
Kanun-
-
Yahya Efendi'nin
-
- -
-
ve -
-
-
-
-
sa'daki deyime göre "erteledi".
336
KANUN-I ESÂSÎ
Notlar
1 -33 ve Davison, II: 167-168.
2 Donald C.Blaisdell,
11 - I: 125- -127.
12 sö
charte constitutio el ye
rine conditio el
Seyyid Hasan Takizade, Tarih-i evâil- -
yet-itran (Tahran, 1969) —
gibi gözükmemektedir.
13 Abdülhamit-
Tab-
-i ibret Tarih-i Sultan Murad- (Kahire,
337
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
17 - constitution
-
-
-
H(2): 87.
18 n bkz. Üss-ü in
171-176.
19
olur.
20 Üss- II: 196'da-
ki metin belirsiz,
21 Grego
se, bu zatla
-
. .
22 I:
23 II: 178-179. ^
24 Benedict Humphrey Sumner, "Ignatyef at Constantinople, 1864-1874", The Slavonic and Eastern
European Review,
Gazi Ahmet Mu
338
KANUN-I ESÂSÎ
29 Usul-
bkz. I: 79-88; Esat Efendi üzerine bkz. Kuntay, al,
H(2): 59 not 14 ve Andreas David Mordtma , Stambul und das moderne Türkenthum (Leipzig,
1877-1878), cilt II, s. 129- tttihad- ad
Basiret gazetesinde ittihad-
rinden biri idi.
30
11(2): 90-91
bilinen Restauration dönemi charte'mdan,
-
31
Reich
32
Davison (II: 206-208), bu zarfta
sözde Abdülhamit'in m
{Sadra
zamlar, III: 4 1 1 ) 0 numara
33
36 -
-i seniyenin o mahalle mahsus olmak üzere muvakkaten idare-i örfîye
( -i örfiye, kavanin ve nizamat-
tatilinden ibaret olup idare- -i idaresi nizam-
-i -
-i mahrusa- zat- -i
-i iktida
37 Sadrazamlar, III: 361-412.
38 Mebusan Meclisi üzerine bkz. Robert Devercux, The First Ottoman Constitutional Period (Bal
timore, Tank Us, Meclis-iMeb'usân, 1293/1877 (Istanbul, 1940).
339
XI TANRI
1.
- -
n
-
-
hamit'i
-
Onun "istibdat id
-
layan hücumlar birbirinden -
dan
1
halifesi olarak b
341
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
iki küçük -
i"
(ittihad-
-
-
ri,
tinin
leti
-
-
.
-
-
-
-
dan kurtulan halk, dur-
-
342
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
-
ti. Abdülhamit rejimi, kendisine, özlemlerinin
hayalî bir dünya
-
-
Hattâ Avrupa'daki
sava
-
-
lojiyi yaratan sadece A -
-
-
an
-
-
-
dur. Teoride ikis -
343
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
t,
constitutio
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
lla -
2
Abdülhamit reji-
Bür
ha-
Jiye ve jurnalci -
larak gizli, resmi olmayan bir örgüttü; fakat haber toplama ve
Hafiye"
gönüllü ordusuydu.
-
, rejimin
344
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
-
da bundan iyi bir gelir
teper.3
olan ki
4
-
-i Mülkiye- -
üyük
-
-
-
mut -
sarrafla -
-
riyordu. Dört gün sonra, Tersane'yi ziyarete giderek donanma subaylanyla yemek
-
-
n gelen ya-
345
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
la
meyvelerini o topluyordu. Kendisi de 1883'te Alman generali von der Goltz'u ge-
-
-
-
kuyor. Belki de, orduyu kuvvetlendirmekten ziyade,
-
, Bulgarla-
görüyor."5
dan ziyade, "gâzî"
-
ve ö Mahmut
saray adamla
, rütbeler, ma-
-
rinden
kopan ge
-
bürokrasinin ve or-
kölelik ruhu
-
-
üfürükçüler, müneccimler, büyücüler,
-
Sudan yoluyla gelen Tica-
6
firhanede
Arabis
Halepli Ebü'1-Hudâ es- dan biri
Abdülhamit'in
Tanzimat döneminde
Kendisi de bir ma-
s
(1858-
347
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
(Kanun-
-
Âlî'de makbul ve -
da
kondu. Ebü'1-Hudâ ile beraber sa-
7
edep, sadakat,
la
Servet-ijunûn gazetesinin
."9
ttiplerin bilmeden,
Servet-ifu-
nün -
- ir
cülusiye
bir yerde "ve'1-
"hak ederek -
10
Mec-
mua-ifünûn'u -
-
-
-
-
mu?" ce-
349
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
yet, tamam (?), hitam (?), denaat, su- -
ye, hûn-har, mel'un, mefsedet, mecnun, kaval (buruna kinaye olabilir), hain,
konferans, miting, müsavat, adalet, âsi, avene, çete, istikbal, içtihat, cumhuriyet,
-
s
-
kullanan yazarla
edilirdi. Böyle rejimler için, halkla
13
O reji-
Cön -
meni -
la -
-
une
350
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
devle
Bunla
-
-
, parti -
darbesi,
[apologetique)
gözükmeye, bu konularda o
modern -
-
zaman,
-
"nation" -
-
u.
-
351
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ine de
son verdi. Böyle bir tutumla
Onun -
Kur'an -
-
-
-
rejiminin, n
-
-
-
-
-
Fakat daha
n biçimi, he-
-
-
,
-
, Hint Müslüm -
14
Kemal'in sa-
-
-
ni
kendis -
nu
övmesinin, -
353
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Bunlar Yeni -
-
-
, parlak
Arap uy
Tarîk -
-
15
Avrupa
medeniyetine bir nazar
temelleri, Hazret-
sözler, bütün tezi özetler: "Kur'an'dan -
lam uygarl
Arapla , hay-
daki kat-
Kur'an'dan, hadisten
-
-
-
-
-
leri zaman bu dehrîlerin
ki bu üs-
-
nin
-
-
tarihinde, Ortodoks -
-
rouge,
dehrî -
tük. Abdülhamit döneminde Türkiye'de en moda terim "maddiyyun", Hindis-
tan'da "nature"
.
Ortodoks
-
-
-
kandaki terimlerle çamur atmak bu dönemin "materyalizme reddiye" edebiya-
355
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
neklik ya da ikiyüzlülük. -
-
-
münas
-
Müslüman halkla
dinleriyle -
-
-
üzerineydi. Tahs
ebebinin
ekono için,
Avrupa bo-
356
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
-
-
-
-
- -
-
-
-
i.8
-
-
-
-Slavizm propaganda-
-
ülaziz'in
-
Fakat Kanun-
-îs-
-
bir dü-
-
357
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
luna girmelerinin el-
-
-
reform sorunu anayasa sorunu haline gelince, Anayasa da hilâfeti anayasa huku-
- -
mukaddes" slog
16
Mektubun önemi, Afganî'nin yeni ve büyük bir
öre
-
gar'da, Türkmen
: . • :
Bu mekt
-
-
-
-
-
-
-
-
358
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
-
-
niyor. Demek ki Abdülhamit hü
-
-
359
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
bir felsefe tarihi bilgisiyle eski Grek atomistlerinden Danvin'e, Mezdek'ten Rous-
seau'ya, Yahudilerden masonlara, liberallerden sosyalistlere ve komünistlere ka-
-
II. Abdülhamit, -
misafir" konakla -
-
-
mak için "ittihad- -
lik, Afganî'nin mehdîlik -
-Hudâ ara la
ingilizin -
Sünnî -
-
360
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
Pan- -
lâfet, sadece ruhanî bir egemen -
-
-
a, eski
bir zamanda
-
e -
-
ni
gösteren ve Sünnnîlik
ya-
Protestan- a
19
-
-
, dinleri dururken
-
-
-
tün eski kaynakla
-
ganî ingiltere'de bir sür
böyle
bir dava için
ekke'deki
akan servet
-
-
-
-
hire pekâlâ -
-
.
362
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
-
- -
-
-
-
-
g -
lan belgelerin
- si-
20
Belki Afganî de, Abdülhamit'e özgü olan,
363
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
üdür.
1897'de ölümüne kadar, ne de ondan sonra 1908'e kadar, Abdül-
- -
irleri
-
le
-
-
-
bunlar bu dönemde daha
-
-
"Düyûn- unun
-
364
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
22
-
1894,
-
Viyana- -
yolu a
kadar
Berlin-
-
lara uzanmak ye -
-
-
a
netiminin gittikçe güçlenen Alman de ve en
-
-
-
ve tabakala
-
. Bunlar siya-
Alman Nüfuzu, 2.
Edward Mead Earle, -
ma , Berlin- -
tanbul, 1982) ve Murat Özyüksel, -
MarianKent (yay.),
1999).
365
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
. .
-
-
man- -
-
-
-
r
bunla
onla yeni gö
-
bile onla
-
366
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
-
-
-
mit Liberte -
-
min -
deydi. -
-
madaki r
-
-
Avrupa'ya
-
-
-
-
-
ev-
-
-
367
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
iyasetle ilgisi olma-
-
la
-
-
ka-
okuyorla
yurtseverlik, -
giler ediniyorlar" der.23
-
makla birlikte, okurla
-
yucula -
-
368
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
"Havada, deniz a -
-
-
nu küçüm-
-
-
lüklerle
havadan sudan konu-
n
-
-
r. O zamana dek "okuma", din ki-
tapla -
- -
a , Üç Si-
ve
- -
-
hat ve fen konula dan sonra cinayet ve polisiye romanlar moda oldu. Abdülha-
r-
-
369
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
bu nedenler bulunabilir!
kolay-
-
kitap çe
Sami, Hüseyin Rahmi, Hüseyin Cahit, Ahmet Rasim gibi edebiyat ve dil -
- -
-
-
-
-
-
tu. Sallan biraz aralarsak, alttaki daha iyi görebiliriz.
(1844-
-
aleyhine dönerek zamanla Abdülhamit dö-
-
Kemal'in gö-
ye
370
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
-
Üss-
-
-
-
-
-
Ahmet Mit-
-
lar
-
-
hâlâ anla-
-
bile yapamazken, gerçekçi Ahmet Mithat saraydan maddî destek görüyor, hattâ
371
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
halk tara-
-
-
-
372
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
romanla -
neksel da sorgu-
-
-
ste-
-
-
-
Ahme
-
-
Ona gö-
da bil-
-
ir kanun
-
-
il, tek
-
dehrîlik -
-
-
-
373
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
nan Tercüman
24
Bu gelene-
Kur'an'da da birden
gerçekte
Kur'an'da
-
manevî bir
a ve dretnotlara kadar
-
-
-
25
-
yu Ahmet Mithat da ele -
-
26
-
-
a böyle ilerleyecek
y -
dir -
ye . . .
374
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
üzerinde zorla
-
ulusal ka-
ka
ile,
7. Edebiyatta isyan
Avrupa
-
-
r, bunla düzeltil-
unu-
-
min
375
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Abdülha -
inançlara is -
-
-
-
durdurulama-
Siyasal sorunla n
-
maddî
bile bu alanda laissez-passefyt -
rükleri manevî
a ilâç ola-
376
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
Ge
-
-
nelere Abdülhamit'in -
muz zaman, gençlerin bu yoldan kaçak giren fikir araçla
n -
27
-
Füsûsü'l-hi-
kem'i -Arabî'nin bu eseri
yüzde
sözlükler
28
-
la kurtaran, gözlerimin önü-
ne yeni uruklar açan, ruhumu öz -
nüyorum da, -
29
-
-
raf-
la -
metçe onaylanan -
-
377
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
bü-
mla
-
-
ürünüdür."30
-
adla -
- -
-
mak gibi kestirm
-
31
-
dan
-
hauer, Büchner, Danvin, Draper, Renan, Taine, Spencer, Le Bon, Poincare, Ri-
bot, Richet, Flammarion, J. S. Mili, Flaubert, Balzac, Zola ve ikinci, üçüncü de-
-
-
ti, dehrîsi ve rouge'u
-
çevrede sevilecek, esin-
378
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
"Hayat-
lan
en tehlike
-
-
ordud
Mit
Fakat
"Avru e de" Arapça ve
Farsça- Müslüman’da
sonucu
intihar etmi
-
379
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
33
Kemal, -
-
-
-
-
-
-
yanla tarihini b -
-
olma gibi, o zaman kolay kolay gidilmez bir ül-
ler
-
-
-
bireycilik"
(Edebiyat-
Cedide)
halde, bunla etkisi al-
e biçimi bunla hiçbirine uymaz; hattâ her birine yer
yer ka-
-
toplumunu -
-
380
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
Nana'lan
-
kitapla-
a yönelttiler.
Yeni E
Böyle olmakla birlikte, onlardan bize kalan edebiyat yine de önemlidir. Bü-
-
-
-
-
-
ile Garp
da bile
-
mi'nin (1850-
-
-
-
381
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-
beçeler, pîr-
-
-
34
-
süyle birlikte bir bütün. Onun iyisi, kötüsünden kolay . "Gülü se-
zaman, Abdülhamit
y -
görecek kadar budala olabilirdi? Biz, günün birinde sönmeye mahkûm olan kendi
-
meyen dilenciye benzemiyor muyduk?
-
-
zünden -
-
-
. Tarih, ekonomi, fel-
sefe ve bilim -
(1875-
-
382
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
bilimleri-
35
ken Çin
a kar-
mak
için
ya
bütün tarih
-
-
-
-
nikleriyle dolduracak modern kitaplara . Evet,
36
383
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
zim, Arapla
a
37
38
Tanzimat yeni bir toplum
-
gö-
-
iden Ba-
kastediyor. Onla
-
yacak biçi
-
-
hat Efendi'ye kadar "dehrî" daima ahlâk
-
eleneklerden
384
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
-
rak ünlü "Tarih-
bir hi-
Dünyadaki
-
olamaz.
-
-
-
Fikret'in -
yeryüzündeki
-
-
-
-
yaratmaz: akla seslenir.
ide-
-
-
39
politika-
385
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
bireycilik, özgürlük ve -
ye -
Notlar
1 Bkz. Toynbee, VIII: 692-695.
2 Tercüman- vet-i
Jünûn -40.
3 Hafiye ve jurnalcilik örgütünün gerçek kurucusunun Kanun-
Sadrazamlar, II:
346-
Os
6
7 Devr-i istibdat ahvali ve müsebbipleri
8
-
bilgi m
bul, 1935), s. 161-169.
9 ,
10 - -113.
11 Hüseyin Cahit, 103.
386
TANRI GÖLGES NDE ANAYASA
14 Renan müdâfaanâmesi -
3
15 Bkz. Tarik,
16 Sayyidjamâl ad-Dîn 'al-Afghânî': A Political
Biography (Berkeley ve Los Angeles, 1972), s. 133-
-
-
17
çev. Aziz Ak
18 Keddie, 384-388.
19 Wilfrid Scawen Blunt, The Future qf islam (Londra, 1882), 2, 4 ve 5. bölümler.
20 Lothrop Stoddard, The New World of Islam
- âm
ayd
21
nin
ris'te 1883-
Yusuf (yay.),
S. 377-378 ve 425-426.
22 Türkiye'nin can daman,
bul,
1977), Herbert Feis, Europe, the World's Banker, 1870-1914 (New Haven, 1930), s. 293-360 ve
Blaisdell.
23 Bu mektup önce 1 (1298/1882): 10- Mukaddime-iCelâl,
387
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
met Rauf,
28 Ahmet Mithat, -
hl311/1893), s. 88;
tanbul, 1998), s. 64.
29 Hüseyin Cahit, 26.
30 -,
-
Décadent
1326/1910).
33 Bkz. Ahmet Mithat,
[Edebi
ralar,
.
34 Tercüman- -ijunûn
(M313/1895), S. 89-91.
35 Tarik, -i sânî 1314/25
k -
-55.
36 Hüseyin Cahit, 85-87.
37 Mustafa Sabri, "Cüretli bir dekadan", Malûmat, 163, 3 Kânun- e
-114).
38 Hüseyin Cahit, "Edebiyat- içinde, s. 37-
-51.
39 Köprülüzade Mehmet Fuat, bul, 1918), s. 36-40, Salih Nigar Kera
met, Fikret'in hayat ve eseri
tesiri", Hayat, VI, 137(1929): 13.
388
XII
1. Gizli örgütlenmeler
-
Tarihin böyle bir dönemin-
ler-
-
-
-
-
-
-
bala
-devlet r
okulla -
389
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
nevr
gözüküyorlarsa da bunla
-
Bunla n -
tur. Jeune Turc terimin-
je -
devrimcilik, ulusçuluk ve liberallikti..
-
bilecek ol -
ler. Jeune'lük, II. Abdülhamit döneminde dinsizlik, dehrîlik, asilik, sosyalistlik
da kendilerini ce-
2
Bunla
bilmek için
gi-
bilgilerdir.3
-
a-
-
390
ME RUT YET
ittifak-
darbe (coup) -
-
4
-
ha
-
siyl -
-
-
yonla
-
5
üyelerinden
Carbonari
-
Kontrol ko-
misyonu devletleri gibi II. Abdülhamit hükümeti de
-
misyonu duruma gözcülük ederken, öte yandan Türk -
lerle sav
391
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-üstü laik ve
6
Onlar belki bilmiyorlar-
- -
Bunla
bütün eylemlerin merkezi hizmetini görmek üzere gizli bir cemiyetin ya da genel
-
-
-
7
ol-
-
sayabilir -
-
392
ME RUT YET
siyasal parti
ay, bürokrasi ve din kurumla -
-
-
-
evri-
asû/eune Turc -
köylünün sefaleti k
393
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
nü
göç-
-
Top-
394
ME RUT YET
Montesquieu'nün
ve Draper'in tarih kitapla -
nime gönderilirken kaçarak -
nun-
r ya-
zar ve Mülkiye okuluna profesör oldu. Mizan -
-
-
-
a
ni
-
9
-
-
adamla
-
a ve yazarla a fi-
Mizan'da -
-
-
ralla -
torluktaki "milletler -
memesinin - -
iliz Avrupa
gerekliydi.
slâm
395
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
inde Avrupa siyaseti aley-
-
Avrupa’daki -
line geldi. pta kötü yö-
-
-
10
etmek zor
-
Abdülhamit'e de muh
-
-
-
-
tanbul'da -
-
11
-
alay
etmeye, Murat da dinsizlikle su -
la
bilen II. Abdülhamit, bu yöntemi uygulamakta usta olan özel temsilcileri yoluyla
396
ME RUT YET
umutla
12
"com-
munautaire" ve "particulariste"
aile, kabile, klan ya da devlet gibi zümreler üstünlüktedir. Bu tipin en iyi temsilci-
-
-Sakson toplumudur.
- -
-
-
13
a
-
14
-
neden Tanzimat ve anayasa reform-
la
l dava,
-
mektir.8
397
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
ettiren ve
-
tilecektir.
-
-
tâ
ni
.........
398
ME RUT YET
-
yen Ermeni terörcülerinin ya da ulusçu Arap
n sonuna ka-
so - -
in'den bir
a
-
Science Politique okulunda derslerine devam
-
yetler s -
ci
-
-
çula -
ni bitirdikten sonra, gidemedi
dönerek oradaki Tatar- -
Türk -
retini verdi.
- ve
da milliyet sorunu-
15
Bununla birlikte Pa-
-
-
399
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
ti,
III.
bir
tutumdu. Devlet, Müslüman olmayan milletlere özerklik vererek bunla zaten
-
-
-
-
-
a
II. Abdülha-
-
-
400
ME RUT YET
Türk
- -
olarak nitelendirir.16
-
-Otto-
-lslâmistti. Pan-Türkizmi o zaman kimse
e
17
- -
Kanun- -
deyle indirilen Kanun-u Esâsî'nin sihrinin ne denli -
-
-
-
- --
halk a -
-
-
nin nerede :
-
hükmü hiçe indi; ma-
kamla
hattâ
-
-
-
-
na daha -
-
-
kulan dev (Leviathan) eridi, silindi; yeni bir ku-
-
402
ME RUT YET
parçala -
göster-
-
-
-
Conlara -
hamit, Hazret-
-
da, özellikle Araplan ve
Arnavutlan kendine çekemedi. Bu, kendisinin
halkla -
la gerçeklerini örtü-
-, bu, uzun
18
-
-
(ittihat) sözcük
403
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
Rusya'dan -
-
miyet içinde boss'la
ükümdan
la 1908 devriminin öteki
tepki göster-
mes -
-
y birbirinden
olarak -
-
404
ME RUT YET
-
-
-
-
ittihat ve terakki
-
teknik r-
ya bir
-
-
a Parantez içindek
405
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
heps l-
ti.
Bunla ,
-
-
-
406
ME RUT YET
19
-
-
dur. Birinci sorun din-
Devlet-din il
-devlet
-devlet -li-
nomik politikada tüm liberalizm ve özel giri-
-
-
-devlet dakinin tersinedir. Din
siyasal anlam-
-
-
ö -
iktidara
-
20
i- -
-
çünkü bir Ermeni milleti, bir Rum milleti, bir Katolik ya da Protestan milleti olabi-
-
lniz Os-
-
ini, mensup olduklan millet yoluyla, yani
-
8
-
la s
kendi geleceklerini
-
çekte Avrupa'daki \x\usçx jeune
"association"
408
ME RUT YET
- -
runu, 2 -
-
-
- -
-
-
elindeydi.
-
-
-
-
borçla
beral Osman-
-
-
pa'd -
-
yet devletini destek -
a her
-
21
sadece Kanun- -
-
-
sa b
II. Abdül-
-
-
bu,
klan
410
ME RUT YET
-
la
Arap ulusçula -
ya'daki Türk ya da Tatar, Ukrayna, Polonya, Balük milliyetleri ve hattâ Yahudi
cemaat davala
köktencisi olarak gözük emigre Türkçüler bir süre Os-
ki
n - -müliyetçi
Tek
dayanak Almanya
-.
aynaktan geliyor
fikri: Selanik'teki Türkçecilerden
I)
II)
-
-
-
-
maz. Acaba anti-
411
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
lim ile) parti içinde nüfuzlu bir üye ve dü
hkla
O
-
la -
-
-
n temelinde yatan
-, 1) Müslümanla
nedenleri nelerdir? 2) Müslüm bu durumdan kurtaracak en etkili önlemler
nelerdir?
cevap-
22
-
-
-
-
sidir temel neden.
-
23
412
ME RUT YET
Budizm Japonla
-
manla isinde bulunan
temiz-
durmadan -
siyasal esir-
-
-
-
-
kendi arala da ger-
-
kimileri gerilikle-
de,
kimileri din taassubunda bulurlar. Bu yorumlamala -
memize en-
-
-
413
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
lan engellerden biridir. Bugünkü Müslümanla -
-
vimlerin -
Sait -
par; politik, moral ve toplumsal sorunla hepsinde
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
bizi geç-
414
ME RUT YET
zaman Müslümanla -
-
-
da kendim
-
-
nüyle, ken
önemli y -
Bunda
-
-
415
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
ridge - -
-
-
mek demektir.25
An
-
modern bilimlerin ve teknolojinin
gösterirdi.
-
ler
-
-
lumu feodal beylerin, kralla , imparatorla -
bu
den -
-
26
-
lumla da da böyl
a, anayasal rejim, yasama
org -
z;
416
ME RUT YET
la
-
denî kanunla -
-
-
rimize girmesini kes
-
kalkarsak onla
kesindir.27
28
incelikleri,
-
-
la
Ulusçu
rasyonalist, la
417
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
nu gösterir. Ona
-
-
rdan
-
da
farkl -
-
tür
-
(internationaliste) -
halkla ger-
iyle olabilecektir. Ulusçuluk, ancak bu
29
.
418
ME RUT YET
ürk subayla -
Ia -
-
-
-
-
Türk yurdu'nda
-
30
dan sonra Türklerin yüzü Turan'a çevrildi."
-
hangi y a
-
anla -
bu -
da Japonya
419
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
Tanr
-
malan gerekir.
-
-
manla
-
nas {Kur'an ya da
h muamelat
Ergo-. Kur'an -
Kur'an
-
da ancak 75-
Varidat -
-
la calan yordu. Fenler, bi-
420
ME RUT YET
-
Sebi-
lü'r-
-
ren
-
31
mekle olur.
-30
-
Genç ka-
lemler ve
-
-
ci
-
ve
anla
ne
-
"YeniHayat" -
421
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
neksel kuralla -
-
ma
-
a
tirmesindedir.
, hem in san-
a)
b) millet (nasyon) .:
c)
422 .
ME RUT YET
haline getirmektir.
Türk toplumunun ülküleri nelerdir? Gökalp bu soruy
-
lum türü bir ümmet
-
mal"dir. Fakat Türk toplumu bugün "ümmet" türünden ulus
-
sek ülküleri, o zamanki deyimiyle "mefkureleri", ulusal ülkülerdir.
a giren bu
-
fonksiyonla
unsur olab
görebilirler.
423
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ulusal kültürünün
-
-
-
-
-
-
-
Notlar
1 ittihat ve Terakki Cemiyetinin
ve Milli Mücadele
ve Jön Türkler (istanbul, 1945; 2000), Ernest Edmonson Ramsaur,/o>! Türkler ve
cilt II,
bölüm 4 (Ankara, 1952), s. 5-18,19-43, 91-97 ve 124-142 ve Tunaya, 102-160 [YN: Söz konu
424
ME RUT YET
Carbonari -
delini temsil ett
-
-
in bkz. içtihat, -
ne bkz. Safes, "Hüseyinzade Ali Dey", Türkyurdu, VIII, 3-5(1331/1915): 2550-2556, 2566-2570
ve 2581- 412-419.
4 Gerçekte, çok eski usul üzere pad
5 Makedon
-1972), cilt I, s. 431-
örgütü ve Selanik narodnik çevresi için bkz. George Douglas Howard Cole, A History of Socialist
Thought, cilt III<1): The Second International, 1889-1914 (Londra, 1956), s. 605-607 ve Albert
So ichsen, "Comitadji", Encyclopedia ofthe SocialSciences, cilt III (New York, 1930), s. 675-678
[YN
-Galati, The Balkan Revolutionary Tradition (New
York, 1981), s. 176-180 ve 190-194, Gül Tokay, Makedonya Sorunu bul, 1995), s. 31-73
Makedonya Sorunu, -224].
6 -1848 ve 1848- Car
bonarive "gençlik" ü'eune'\ük) örneklerindendir. 1871'den
binjeune'lei
e temsil
edildi. II. Abdülhamit döneminde ne devlet düzeyinde ne àt jeune
425
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
gözükür.
10 Mourad-Bey, Lajorce et lajaiblesse de I Turquie'de "L'Islam est libéral
au fond: lejanatisme n'est pas une conséquence naturelle de l'Islam"
sini
-
[Mizan,
1897).
11 Bkz.
Hollanda kendi sömürgelerinden delegeler gönderecekti. Bu kurul, Vatikan'daki kardinaller kurulu
müslümanla
12 da yeniden politika
Prens Sabahaddin
Ege,
13 Edmond Demolins, A quoi tient la supériorité des anglo-saxons? (Paris, 1897); Türkçe çevirisi:
Anglosaksonla esbâb- çev. A. Fuad ve A. Naci (Istanbul 1330/1914).
14 Sabah - -i Merkeziyet Cemiyeti {Ligue de décentralisation
administrative et d'initiative privée) Terakki
tecemmüî top
lum modelinden
15 400-403.
16
tabe ve makale -
Türk Milli
Akçura (1876-1935), -174. Berkes, ana metin
169-173(1924):
3424-3426, 3439-3440, 3450-3451, 3469-3470 ve 3487-3488.
426
ME RUT YET
19 Bu dönem -368;
III.
20
21
emektir"; bkz. Akçu-
- (tstanbul, 1327/1911), s. 41. 1908
-
-
9(1909): 317-323.
22
Avrupa1
ol
Buhran
427
XIII BÜYÜK
1. Devlet sorunu
-
a
-
runlan sanki bu 1908 ile 1918 ar -
-
muzu gösterecektir.
429
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
devlet sorunu -
Bu
-
-
-
Devletin dinden
dan kopanlarak mo
-
-
ki
ma
Dinsel
yordu. Bu
yüzden onla tünde,
Bu temelsizlikleriyle birlikte b -
-
430
BÜYÜK TARTI MA
-
-
ittihat ve Terakki
m ts-
-
bayraktan Ziy -
- -
-
kasya, Girit ve Arap ülkelerin -
sonucudur. Pan- -
ha
-
-
-
-
II. Abdül-
Mir'ât- -
-
431
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Kur'an'dan, ha-
-
Kur'an
aile hukukunun
uy-
kendi
-
- -
-
-
-
- dergisi-
- müsavat" (Özgürlük - -
dille ana-
Kur'an'&aki. -
ol
432
BÜYÜK TARTI MA
3
ra
eriat
kuralla
-
-
-
-
-
yordu. Halbuki bunla -
amaçla
-
-
Görülüyor ki, -
Onlar için en
-
-
k
-
Beyanü'l-
Hak -
4
onun kulla
ve kanun daima birbirinden , fakat birlikte kulla-
bu iki yasama hukukunu birbirine -
legislation (yasama) eylemi, eski "kanun"
-
-
433
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
dilekçe gelmesi üzerine birçok üye bir takrir vererek Parlamento'nun kanunlan
yerine
-
6
Sultan
la r
-
Bunla -
l-
-
-
nine, ne de anayasaya uyar.7
nan
-
maz. -
-
434
BÜYÜK TARTI MA
onun için onda böyle sorunlar yoktur. Avrupa'daki "milliyet" sorununun da onda
mla
2. Ulusçuluk sorunu
1916 ve 1918'de
la
devlet-din
la dine dayanma fikrinin
ni
ilk kez olarak "Türk hükümeti", "Türk
435
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
lan Türk
9
1912'de Sebüü'r-
-
10
Ünlü yazar
daha
Türk
sananla
1]
-
Rus damarla a
bu yüzden daima hunhar bir millet oldukla
-
12
- -
- -
-
dendi -
-
13
cudunda
-
-
-
436
BÜYÜK TARTI MA
bütün Müslümanla
Kur'an et ehli-
14
imandanayr
, Kürtlerin, Arapla da
"Onla -
-
15
e-
-
da
görülmeliydi.
-
- -
Türkyurdu
ele alan Ahmet Agayef -
Kur'an, Arap
ulusal bilincini yaratmada büyük bir rol
dan
na kadar bütün Müslü-
manla -
437
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
farklan belirlemesi
-
o za-
-
ulusçujeune
- i-
nin devrimci olayla
kena
-
-devlet -
Gökalp, ulusla -
kendileri -
438
BÜYÜK TARTI MA
-
psinin
a inançlarla bozul-
-
yük "in
Fakat saf halindeki
-
nusu,
-
tihat dergis -
-
yat ve Edebiyat fakültelerinde 348, Fen fakültesinde 200, Hukuk fakültesinde
-
-
-
sokmak gerekliydi.
-
17
renciler
439
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
el-Manar der-
-
Türk
yurdu
lik
18
demekti.
-
-
hizmet ediyordu.19
20
vletin ödevi ol
440
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
el-Manar der-
g -
Türk
yurdu
lik
18
demekti.
31 Mart olay
-
-
hizmet ediyordu.19
a her noktada
20
440
BÜYÜK TARTI MA
d
-
-
zaman toplumsal düzeni kurmaya kimsenin gücü yetmez. Din-
kurtaramazlar.21
-
-
-
-
-
-
içtihat'ta.
22
Dozy'nin
441
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Ziya Gökalp'e göre taassup ile dinsizlik nda bir madalyonun iki yüzü gi-
-
bi
: Din, hukuk
-
kap-
nas
(yani Kur'ari)
-
-
-
Kur'an'm
Kur'an -
-
lirleyen, toplumsal âdet ve geleneklerin dinamizmidir.
yla
sivil
hukuk, ceza hukuku, ticaret ve siyasa hukuku olarak hiçbir dönemde mecelleler
-
-
-
-
du.
-
mun, Renan tez
-
-
442
BÜYÜK TARTI MA
-
da bir köstek
bu ancak ahlâkla hukukun, dinle devle-
-
m ile
24
-
lerde, ulusçu bir organ olan
-
-
la -
a yol açan içtihat metodolojisindeki bilgi-
-
-
hat y -
-
-
Hukuk ilkelerini ve kuralla tekelinden kurtar-
onla -
25
din adamla
443
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Ulusçula -
eriyle uz-
-
Z -
4. Aile sorunu
Abdullah Cevdet,
1908'den önce -
kapa,
27
1908
gösterecek ölçü -
444
BÜYÜK TARTI MA
-
-
la so-
kakta
-
28
-
lü
ylar
gibi az ömürlü re-
yazarla -
-
yordu. Peçe hâlâ yerinde durmakla birlikte, yüzü saklamaktan çok bir süs olarak
-
-
-
-
-
-
-
-
445
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
dergi du.
-
üniversite ve yük-
sekokullara gir -
man bile bir süre dershanelerde perdeyle
onlara ders verilirdi.
-
-
-
- -
korusun, büyük olaylara yol açacak-
- -
446
BÜYÜK TARTI MA
-
-
-
31
Hiddetini alamayan Mustafa Sabri, gazetesinde, -
-
tur. Bu yaza
-
-
-
tir". Evet, -
la dan biriydi!
32
Hürriyet-i nisvân
-
33
Türkiye'deki tar-
-
çok kez k -
dür".34
447
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
la
-
-
-
35
-
(II.
-
-
-
.sonuca vanr.-
tabia hiçbiri
-
hukukunun emir ya da
-
-
448
BÜYÜK TARTI MA
Se-
bilü'r- yazarla
içtihat
icma
-
caiz
yasaklanabilir mi? Sorun buydu.
Mansurîzade Sait'in, yeni bir dönem a -
bu
-
la
-
hat" te ancak caiz
Kur'an'da -
-
-
elleri ta
caiz olmayan eylemler kategorisine giriyor;
-
de, bunla -
-
-
-
yle olma-
449
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
36
-
-
-
du. Bu, enin-
de sonunda, dünya ve toplum sorunla
-
rine
-
-
-
-
da gözüken
-
la
r -
-
-
te -
-
-
nulan ya da yerilen -
-
-
-
-
-
-
451
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
1908 -alaf-
-
.
Bunla -
gibi y
-
rin ne denli radikal oldukla
-
-
452
BÜYÜK TARTI MA
-
-
-
-
azametli kayalan
ele alanla -
-
maarif terbiye
münevver tipinden, daha sonra
Ahmet Mithat Efendi'nin muallim-i evvel (ya da "akl-
olarak, profesyonel
muallim
-
"terbiyefe î'
tir
im ko-
" terbiyefe f
453
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
muallimin, gelenek ve
hoca Bu iki
-
terbiye,
olmayaca
Fakat yeni topluma örnek olacak muallimin toplum içinde kendisinden bek-
muallim ni
38
okullarda sadece Kur'an
özel
-
ratla
"yeni mektep",
iklerinden
önemli y
454
BÜYÜK TARTI MA
kültürel amaçla -
-
-
-
ninin hayat
-
-
-
Kur'an
parlame Kur'an -
-
na getirmesi oldu -
-
-
-
-
züht (iba-
-
455
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-
(hars)
(medeniyet)
-
-
-
ter.41
mektep'm
medre-
se, -
rupa'daki din- -
-
456
BÜYÜK TARTI MA
-
-
-d -
mektep -
rak daha
-
-
-
-
-
içtihat
Bunda tefsir,
HikmetJakültesi: Bunda
Tarihfakültesi:
42
Diljakültesi:
Dârü'l-fünû -
-fünûnunun
oluyordu.
demek
bile sa-
457
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
- da
-
-
43
Bu
kitap sözü geçen dairenin yetkisine giren bir at -
l -
Kur'an Kur'an
44
yla liselerde Dar-
imamla
-
-
ento'da
-
-
-
{memorandum)
-
-
l
458
BÜYÜK TARTI MA
i/ta e ve
45
-
idaresinin
-ticarî dairesi halinde dinden
Tevhid-i Tedrisat
kal
-
rini yitiriyordu. Yetkileri ve fonksiy "diya-
net"
Fakat Ziya Gökalp'in -
a
diyanet
-
-hikmet-i i-
- -
limleri Uzm Enstitüsü, bir de "Medresetü'l-
kurum ve enstitüler, Birinci Dünya
-
akidelere
-
- -
minde Ziya Gökalp'te ruhaniyet görme z
459
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Din
Usul-
46
-
-
dan
47
nla -
, din ile devlet, devlet ile milliyet
du.
-
maddeler bulunur;
-
sacrament (akd)
halde, hiçbir zaman siyasal bir otorite ya da -
örf
en önemli du.
-
telerinin itirazla
devlet oto-
Kur'an ve sü ete
memn
460
BÜYÜK TARTI MA
kuvvetleri makamla a
akat
bu kanun beklenmedik bir uzun ömürlülük gösterdi. 192 6'da cumhuriyet Türki-
yesinde yeni Medenî Kanun'un kabulüyle
ler
a oturan küçükler, sallana sal-lana
ses
tim,
ekokullara ve
e -
a da edebiyat, tarih, felsefe dersleri kondu. Darü'l- -
kondu. T na
-
48
Darü'l-fünûn ve öteki yüksekokullara psikoloji, felsefe, matematik, pe-
-
-
-
461
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
dedir?
(nokta-i istinad)
-
-
lumla -
-
-
-
-
-
(asr- gibi bütün parl -
49
-
lerini gösteren hadisleri Ahmet Nazmi Efendi, Nazar- -
50
kii , Av-
-
taklit edil -
-
-
-
zm yüzünden sosyalizm ve ko-
-
te-
-
olamk/aiz sorunuyla sigorta sorunu üzerinde-
dafaiz ile
ribâ ilen din ada-
ka
-
-
463
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
nülemez. Fakat kapitalizmdeki faiz, Kur'an'm
sonr
bir Kur'an -
-
-
-
Kur'an dini bugünkü in-
ka-
nunudur."51
-
ihtimal ki Rus-
ya Müslüm
si-
-
-
sigorta
-
52
eryalizme
464
BÜYÜK TART MA
Çünkü onda
mâdûm yani "var olmayan" bir nesnedir. Muamele konusu
53
olan emtia
-
layamayacak kadar matematik bilgisinden yoksun bir kafayla materyalizmi
-
-
-
-
-
-
tir. Ziya Gökalp'e göre so
-
kalp daha sonra, sosyalizme alternatif ola -
Ulusçula
-
çula faiz ko -
-
icare {rent, la
-
Kur'an'm -
Kur'an'da ra
dir. Ribâ üzerine olan âyet
geçerli sayma-
465
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
imiz de budur. Bu, icare edilen pa-
54
da daha
-
-
ulama progra-
anlamla
-
-i mezuniyet) kavramla da toplanan bir siyasa
Ulûm- ye
ve içtimaiye sayfala
pa
borçla
una va-
55
nr. -
-
-
- -
a bir-
bildiriyordu.57
Parvus'un 1912'den 1914'e kadar gazete ve dergilerde Türkiye'nin can da
58
ri
- 2) Bu böyle
oldukça,
dan top-
lumla
a sömür
- -
-
dan k
-
hepsiyle sosyalist teori ve stratejisi
-
-
-
-
-
467
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
lan Vlahof Efendi, öteki de
Romen sosyalisti Hristo Rakovsky idi.59 da Türkiye için
lardan
dan kurtulmak, demokratik bir ulusal devlet kurmak, bunun
-
çekte, bir Îngiltere-
60
-
-
-
maye adamla
-
-
-
den ve hükümet memurla
62
Parvus'un kehanetleri -
-
468
BÜYÜK TARTI MA
Notlar
1 Ömer Ziyaeddin, Mir'ât- - -72.
2 Ahmet Hamdi, Hikmet-i siyasiyye -38.
3 - müsavat", - 2-8(1324/1908): 20-22, 36-37, 53-54,
68-70, 93-94, 99-101 ve 118-120 ve Külliyat-
s. 243-253.
4 Mustafa Sabri, "Edeb-i tahrir", Beyânü'l-Hak, 15(1324/1909): 326- (1), Beyânü'l-
Hak, 17(1324/1909): 382- (11), Beyânü'l-Hak 21(1324/1909): 476-479.
5 Beyânü'l-Hak, 22(1324/1909): 519.
6 -111 ve 153.
7 - 170(1327/1911).
8 22-23 \ 2-12.
9 Sebilü'r- 191(1328/1912): 165-167.
10 Sebilü'r- 232(1328/1912).
11 Süleyman Nazif, "Ahmet AgayefBey'e",/^^, 74(1329/1913): 1621-1623.
12 Mecmua-iEbüzziya, 94(hl329/1911): 483-492.
13 Ahmet Nairn,
14 Ahmet Nairn, 51-52.
15 Türkyurdu, VI, 9(1330/1914): 2291-2293.
16 Bkz. Köprülüzâde Mehmet Fuat, "Türklük, Türkyurdu, IV, 9(1329/1913):
692-702, Cami, Ziya Gök Alp, "Mültecilik ve beynel-
mileliyetçilik", Yeni mecmua, II, 35(1918): 162-164.
17 içtihat, 60(1329/1913): 1303-1306.
18 -ldris, "Musa Cârullah Efendi Bigey", Türkyurdu, VIII,
11 (1331/1915): 2696-
Mustafa Sabri,
19 Sebilü'r- 195(1327/1911) - 102(1326/1910).
20 21.
21 Bkz. Ergin, Mecelle, 1: I: 285.
22 Abdullah Cevdet, "Kastamonu'da kurun-u vustâ", 58(1329/1913): 1272-1274.
23 150(1922): 3120 ve Abdullah Cevdet, "Tercüme! Tercüme!", 156(1923): 3211.
-
sorunu üzerine
genel olarak bkz. Charlotte Lorenz, Die Frauenfrage im osmanischen Reiéhe (Berlin, 1919), Akçu-
469
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-
s, müzik ve diksiyon
için -
-
27 4(1905) ve 29(1327/1911).
28 Beyânü'l-Hak, 24(1324/1909) ve -
105(1910) ve 156(1911).
29 Bkz. A Memoirs (Londra, 1926).
30 - müsavat", 21-22.
31 Mustafa Sabri, "Din- - Beyânü'l-Hak, 19, 22-23
ve 25(1324/1909): 426-428, 492-495, 528-530 ve 570-573.
32 Mustafa Sabri, "Din- - -ü zevcât", Beyânü'l-Hak,
11(1324/1908): 226-231 ve "Din- - Beyânü'l-
Hak, 26-28(1324-1325/1909): 595-598, 628-631 ve 651-654.
33 Hürriyet-i nisvan
- 3(1324/1908)'den itibaren
Müslüman
34 Mehmet, Buhran- -
-24.
35 - müsavat", 93-94.
36 Mansurîzade Sait, "Taaddüt-ü zevcât münasebetiyle", 9(1330/1914): 280-284
- 10(1330/1914): 295-303.
37 Mansurîzade Sait, "Taaddüd-ü zevcât münasebetiyle", 12(1914): 367-371 ve
"Taadüd-ü zevcât meselesi münasebetiyle", 13(1330/1914): 397-403.
38 Bkz. Ergin, Maarif, IV: 1142.
39 Salih Nigâr Keramet, 44-50.
40 Yeni mecmua. I, 7(1918): 122-124.
41 Bir Fikir Adam - Ziya Gökalp
42 Medaris-
43 Dozy çevirisi için bkz. Tarih-
- lâmiyet", - IH, 72-78(1325/1910): 305-307,
321-323, 337-339, 353-355, 369-372, 385-388 ve 405-409 ve IV, 79-84(1325-1326/1910): 1-
3, 21-24, 41-45, 57-59, 77-80 ve 97- (Tasvir-i efkâr,
470
BÜYÜK TARTI MA
içti-
hat, 65(1329/1913): 1416.
44 Bkz. Ergin, Maarif,
Dinî mücedditler -200'de Kur'an'm çevrilmesi so
bölüme bkz.
45 48-49(1332/1916): 975-978 ve 987-
gresi münasebetiyle", 50(1332/1917): 1002-1007.
46 "Bi'1-umum mehâkim- - -
nun"un metni için bkz. Takvîm-i vekayi,
47 Bkz. Celal Nuri, Havayic-ikanuniyyemiz Hukuk- (istan
bul, 1326-1329/1910-1913), s. 17 ve Ahmet Cevat, 44.
48 Bkz. Ergin, Maarif, V: 1415-1417.
49 Sadi, "Say ve amelin nazar- - 11 (1324/1908): 170-172.
50 Ahmet Nazmi, Nazar- (tstanbul, 1340/1924).
51 Kur'an-
52 , "Harîk münâsebetiyle", - 160(1327/1911): 53-54.
53 Mustafa, Reddü isbat -206; kitap, Büchner'den çtvntenMadde ve
Kuvvet t
54 28(1331/1915): 649-650.
55 -i iktisadiyye", Ulûm- II,
5(1325/1909): 129-130.
56 Parvus, -u âcil", Tanin, 9,
1911), s. 20-
hudi (Sami Hirtzberg veya Gürnzb Jeune Turc gazetesinin yazarla-
Winfried B. Scharlau, The Merchant of Revolution: The Life qfAlexander Israel Helphand (Parvus)
471
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
sonra Almanya,
-ner-s
biyografiye ba
472
III. KESÎM
XIV ULUSAL
Osm -
-
an birçok parti ve cemiyetin -
-
1
Dzüküyordu.
475
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
3
Müslümanla
um
ol ve bu devletin intelligence -
Ancak Hind
anlar
slâm -
-
-
-
-
4
a-
durumu
-
-
-
lan bölgelerden kalan küçük bir
-
üzerine hilâfet ile
-
-
-
-
çevreleme, -
-
-
5
-
-emperyalist bir renk vermede etkili oldu. Daha sonra
- -
(1918-1923),
477
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
da bir -
-
ce
-
bile yoktu.6
vleti, minyatür bir
-
"Türkiye" yoktu.
üzerine birbirine
Bu etkenlerin hepsinde bir u
-
-i Hukuk)
-
478
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
-
likte, hepsi bölgesel örgütlenmelerdi. Arala -
-
yöntemleri (adem- -
"Sovyet"
-
a, malla a
protestolar dinlenmeye-
-
her biri yönündeki
önleyen ke-
479
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
mun temsilcisi olan "HeyeC-i Temsiliye"
-
mandat statüsünü reddet-
-
lasyonla -
-
mesi ma
Misak- -
-
litikala
-
te
-
yan, bunl Tanzimat, Kanun-
-
-
480
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
Türkiye
Büyük Millet Meclisi "Büyük" bu kurumun bütün
, ,
Böyle bir meclisin yetkileri, görevleri ne o
-
ca 1876 Kanun-
- , "kanun-
- - -
1
-
-
-
olanakla ürünüdür.
-
-
-
481
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
nu
-
-
hattâ Rus-
-
-
im -
Rusya
-
zünden olumlu bir ilgi var -
-
7
Bu yoldaki çabala -
-
a göre ve ancak Türklerin kendi iradeleriy-
-
-
siyasal durumunu düzen
8
-
-
-
-
meyi kapsa-
-
482
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
ya, Avusturya- -
-i Akv
-
yen bir alay Rum, Ermeni
-
-
-
-
-
Fakat bu kadar -
olaylarla9
zamanda
niteli -
-
10
dini gösteriyordu. - -
mala
-
ne
-
483
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
11
-
-hilâfet ile
sorundur.
hem zorunlu gördüklerinden hem
mandat ve
-
-
nun b
-
bunla
-
e bu fikirler
-
dinla
r-
484
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
ayan
-
bir hüküme sorunu üzeri-
3
neydi. Bu konu üzerine yazanla -
-
-
-
t
-
ha sonraki olayla Cumhuriyet'in
da Yeni Osman-
mandat
Sovyet
-
-
-
-hilâfet rejimine dö-
nülebilir ve dönülmeliydik
Bu yönde gidilmeyecek olursa, kurulacak yeni bir rejimin bir sovyetizm ya
12
Birçokla
kurmak kadar
485
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
ol
de teokratik bir saltanat- a herhangi bir
-
-
-
8
jim kurmak,
halk cumhuriyeti kurmak gibi devrimci
bir yol açmak demekti.
Dikkat edersek görürüz ki Sovyet modelini alma sözleri, Meclis'in kendi nite-
p'e göre, Mustafa
-
-
ulus
hayli
u-
C = Milliyetçi
Cephe]. . ....................
486
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
1940- -
-
de
gilere dayanarak
-
n
-
yeni b -
-
iki
-
13
ihtiyaçla
mart sonla
-
-
-
487
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
aylar ne bir
, halifecilerinr belki de
aylar"
-
-
A -
-
-
rin örgütüydü. Türkçe kaynaklarda ise bu örgüt ya bir muamma ya da bir efsane
nan
-
da
3
Nutuk
or-
du kurma çabala
-1925),
1992); Mesai-
(Ankara, 1972) \t Eski Sol Üzerine Yeni Bilgiler
488
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
Nutuk,
ruz
-
-
14
onla bu
ve hilâfeti kurta-
-
-
lük p
Bütün bu inançla -
-
489
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
15
rastlar.
-
-
-
a
16
-
. Bu yollardan biri Krupp müessesesiyle
-
17
Von Seeckt'in bu gidi
la
a
-
Enver Pasha as an Expatriote", Sylvia Kedourie iysy.),Seventy-Five Yearsçfth
(Londra, 2000) içinde, s. 40-69.
490
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
- -
Radek ile b
-
-
-
18
riye
girmeye kal minde
lerini,
münist
partileri de büsbütün münist
-la ve
fa Kemal
-da a
de (bu
terir), bu es
lara
so -
-
tinden söz edilmesine ve daha sonra Ankara'daki bu hükümette Meclis
-
-
-
491
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
ler umuüa
- -
la-
-
-
hiçbiri-
Mustafa Kemal'di. O, ne hilâfet- -
-
hepsi, daha sonra Nutuk'ta
gerçeklerine ve amaçla a hayalci serüv -
- -
Nutuk'ta
-emperyalizmi, bu ide
-
-
Troçki-
recek bir anti-
-
-
492
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
-
fa
-
Nutuk'ta.
-
. Bu gö-
-
lerin de bir devlet içi -ls-
lâmizm, Pan- -
-
-
-
-
-
493
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-
k görmeyi beklemek..."20
k göster-
dikleri halde, kafalardaki sözcüklerin, kavramla
dürüst bil
-
la s -
da görülür. Bunla et-
-
-
lerd
- nu
-
-
yla izleyebiliriz.
494
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
Nizam-
-
-
-
-
cü
etat -
-1825 dönemindeki de-
Ancien Regime
siyasal güçlerin denge-
-
devletinin bürokrasi, ulemâ ve ordusunun temsilcileriydiler. Kanun-
-
tiyet dönemi, parlamenter rejimi ikinci kez ve siyasal partilerle birlikte deneme dö-
-
iki grupta
ka
biçimini -
-
495
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
n, bir "var olma ya da yok olma" döneminde "yok olan"dan "var
ta-i
-
-
-
-
a bu rejimin hemencecik Mustafa Kemal'in emirleriyle kolayca
-
-
-
r bir biçimde gözden geçirece-
- -
496
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
- -
ilât- -
-
nun oy-
-
-
ola-
a Nutuk'taki
meclis-i müessisan (kurucu meclis) terimini
de
etmesini sa
22
Kanun- -
tar
-
de
-
nu -
fetten
pa
anayasala hâlâ
497
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
23
da toplanarak Meclis'
tutumu da
Meclis-
r
-
-
belki dejeune
-
-
-
Bunla -
-
dan kurtulur kurtulmaz, Büyük Millet Meclisi'nin tayin edece
25
-da
498
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
da Mustafa
Kemal'e diktatör denmiyordu; Anadolu'dakilerin topuna birden "âsiler" deniyor-
-
la -
kala -
-
Komisyon, Mustafa Kemal'in projesindeki direktif ilkeleri bir yana iterek, üstün
-
26
Demek ki, Kur
fet
ekonomik ve siyasal güçlerini elinde tut temsil eden bir meclisti. Üyelerin
-
-
-
-
27
-
li
dan,
-
labilirdiniz... Bu Meclis'in tek kusuru, kendisini terkip eden üyelerin ülkenin
499
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
28
la
-
saltanat ve hilâfetin gü
birbirinden -
-
lâfetin belirtilmesi teklifini bi belirtile-
-
t ancak ge-
-
-
-
29
-n
-
-
-
-
-
-
ve 24 Nisan'da ver
500
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
yeni ilkelerini koyuyordu. Bunla incelenmesi özel bir komisyona verildi. Ko-
Saltanat-
nden bu rejim ilericiler
geçici -
a "Muhalefet"
501
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
kulla -
-
ödenek -
-
kanlar, do -
-
ra
"Birinci Grup" denmesinden sonra m ye
"Muhqfaza-
bildirisine göre amaç komünizm ile ve Haklan Savunma Cemiyeti'ne sokulmak
-
haline getir-
a
Cemiyet kurucula -
502
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
m. "31
-
hamit'in evhamla -
-
halk
anun
tir. Bu
sonuç ancak bu olabilirdi.
503
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
3
5. Saltanat-
-
-
-
-
lanma sahnesi olarak görmekte direnen Britanya hükümeti, bu konferansa istan-
-
-
-
dan temsil olunur".
d
güçleri yollayan, önderlerini idama mahkûm eden, "Bir millet var, koyun sürü-
32
hükümetinin Türk ulusu
la
-
504
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
-
-
33
nel
-
Malaya -
-
34
-
mekten yine de uzak-
-din - -
-
Saltana -
-
-
35
As
-
-
3
a göre daha
505
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
gücün
Kur'an
-i iye" olan bu d
nî- -
36
-
-
- -
-
-
-
-
506
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
-
lerin emîridir. Halifenin dünyasal yetkilerinin çökertilmesini önlemek bizim için
-
37
-
lm -
Hi-
38
lâfet-i iyye ve Büyük Millet Meclisi Mustafa
savunu-
ister olsun -
-
la Müslümanla -
lerin k
-
da
-
saltanat-hilâf -
-
yük bir devrim sorunu üzerine beliren iki kanattan birinin bir cephe olarak Örgüt-
Seçimler bu cephe
507
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Halk Partisi'yle birlikte Meclis'e ana konu üzerinde devrimci bir tutum alamaya-
-
-
-
kilât- -
mi
-
si'nde gerçi -
39
Fakat Mustafa Kemal, bu
parti çevrelerinde bile do
1
- nun birinci maddesi haline gelen formülün gerçekte
-
-
-
la
-
-
- -
tesli
-
-
-
sözlerle kendi -
-
(1858- -
-
-
-
-
-
6. Son perde
-
-
-
-
509
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ti. Hilafetçiler için bu madde hâlâ anayasal bir basamak olabilirdi. Devlet gibi
-
-
-
-
Amaç, bir la
-
-
ki -
- -
-
Tanin gazetesinde
ster-
a
Tanin -
-166.
510
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
hal -
-
40
Hane-
in
göster
ilnison) gö-
revlileri tayin ediyordu. Bu arada "Ankara Hükümeti" de onun nezdinde alafran-
-
dün-
-
-
-
-
-
-
41
Mektuplar ned
-
lunuyordu.
511
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
hilâfetin Sünnî
Sünnî -
-
Sünnî -
(Atatürk'ün Nutuk'unda -
Gandhi'nin cephesinden
-
-
içinde Büyük B
kadar habersiz oldukla -
-
512
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
-
-
hip Rob
intel-
ligence
-
42
Hindistan'daki Sünnî Müslümanla ,
-
-
e hilâfetin ima-
-
-i Ulemâi'1-Hind
-
- - -
üyücek bir
-
- -
di yerine ge-
de te
-
makla, onun yeri
yolda elde edilen halifelik biatle, ya da önceki halifenin seçmesiyle de güçlendirilir
513
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
rdu. Nihayet halife
i de nedir?
-
-
H -
-
-
den Cumhuriyet dönemine geçebilmek
-
-
-
si
Büyük Millet
Meclisi Hükümeti z: "Hilâ-
-
-
-
-
514
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
-
-
-
ollarla
-
kle, vaktin-
-
leri sürdükleri kural gereklerine göre ha-
life denecek bu hükümdar Çin, Hindistan, Afganistan, Irak, Suriye, Filistin, Hi-
-
-
-
-
-
bir halifenin ödevini yapabil-
-
a bu kadar akla uymaz bir
du
beklesinler. -
yoktur.
hayalcilerin
-
-
rine hükmedemez. Bunu teklif edecek hiçbir milletvekili bulunamaz. Hilafetçiler,
mak,
44
516
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
Notlar
1 -471; yeni
(Ankara, 1971), s.
165-167.
2
Intimate Papers of Colonel House (Boston, 1926- ir
4 Hindistan'daki hilâfet
77
-129].
11
XXIII, 3-4(1958): 227-247.
12
mesi üzerine bkz. Jaeschke,
.",
517
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
ordu yet
-
y Ethem Bey ve müfrezele
yine
s. 452: "Sonralar
-
- Tek Adam Mustafa Ke
mal -
15 Mustafa Kem
mümessilleri ile hükümet adamla
ri, 168-170. Bunlara "Jön Türk
-i Hukuk Ce-
-
-
hede-
Nutuk (Ankara, 1927), s. 267].
19 -Kemalist çevrelerde Enver -
bkz. Jaeschke, 170.
518
ULUSAL BA IMSIZLIK SAVA I
liz temsilcilerinin
lil Hulki, tlyas Sami, Rasih, Hâkimiyet-i milliye ve hilâfet-i iye: Karahisar-
kara,
1341/1925).
39 Hâkimiyet-i milliye,
9- - -
41 Survey,
42 Bombay Chronicle'm
Kema
"nationalisf'lct
verir: "Frew'yu neden içeri sokmuyorlar? Emir Ali, Müslümanl
519
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
rleri-
520
XV
y
buraya
genel
olarak ve kültür
-
, zaviye ve tekkelerin ka-
ni
yla tamamlan-
Atatürk -
521
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Bu bölümde Cumhuriyet d
hangi temel noktalarda
önemli özellik, geleneksel Îslâm-
-
-
-
-
-
-
- lla -
-
lu
rüz.
-
yerine bu yörüngeye uygun kurâllan,
-
lukla
konusu olanla
l büyük sorun olan saltanat-hilâfet
Bu d -
zorla ge-
-
bir "din devleti" rejimine dönü
at
-
büyük bir anlam kar-
-
yeni bir siyasal rejim, yeni bir devlet,
-
dece bir kanun- - -
-
de Kanun-
al
-
-
ve hilâfet sö
- -
-
yla bu
din,
523
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
ralla a
- -
-
maddî yanla ma-
nevî yanla a
Ülkedeki yolculukla
toptan
bütünüyle -
1
2
1925'teki nutukla da geleneksel
kurum ve kuralla vlet, ulusal bir kültür gerek-
3
524
CUMHUR YET DEVR MLER
ir.
-
de
direnen toplumlar
maneviyat -
-
-
-
-
rinden birini biz
525
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
-
-
-
tü
-
züken Türkçüler, Cumhuriyet devrimleriyle ve genel ola-
en sonuncusu
lemleri getirmesidir. Bunun örneklerine bu bölümde
526
CUMHUR YET DEVR MLER
2. Devrimci hukuk
-
tirmeler
-
-
-
-
a uy-
da bütün
-
-
-
-
-
den bir din devleti
-
ren bir eylemdir. -
-dün-
ya
iz.
Cumhuriyet döneminin bu hukuksal devriminin, Tanzimat döneminde Me-
-
-
527
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
hars ve medeniyet
da
-
-
4
ü haline gelmesinde
-
dan
hukuk okulla -
-
-
-
528
CUMHUR YET DEVR MLER
abilir-
oligamiyi
5
-
da
-
-
-
-
-
- -
ne ölçüye kadar ulusal, ne ölçüye kadar dinseldi? Millî olan ile dinî olan nerelerde
birbirlerinden labilirdi? Sadece bu terimlerin Os
ümmet
ile millet m yapmakla birlikte, gerçekte ulusun hukuksa ni
düzenleyen kurallarda bunlar birbirinden
millî olan ile -
-
a gelinince üçünden bi-
rinde, ya da ikisinde üçüncünün lehine kökten bir -
-
Ata-
-kanun ol-
öteki kanunlarla da bü-
529
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
bi -
engeldir."6
1923- -
-
-
n gerçek an-
-
-
-
ukukunun ve
530
CUMHUR YET DEVR MLER
-
-
-
8
kara -
din kuralla
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
531
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
9
Müslüman olmayan din ce-
maatlerinin kendi dinlerinin kanunla -
Medenî Kan
bir kurallar sistemi olmamakla birlikte, toplumsal hayata yeni bir düzen vermede
-
-
-
-
yadlan, miras, özel mülkiyet, mukavele ve ticaret kanunlan, borçlar, malî sorum-
-
e-
öteki alan
-
dan hem etkilenmesi hem de -
532
CUMHUR YET DEVR MLER
-
tim programlan
-
-
iyat Fakültesi
felsefesiy
-
le
i-
-
-
: .:
-
yla birlikte medreseler, tekkeler, tarikatlar, türbe
ziyaretleri ve 1934'te dinle ilgili unvanla
olan ya da olmayan din adamla a özgü giysi ancak din göre -
-
8
1926'da Ceza
Kanunu'nun 163. maddesiyle eylemi yasak-
11
-
-
bu kanun Anayasa'daki devlet dini maddesinin n-
534
CUMHUR YET DEVR MLER
-
ralla muamelât
dinsel yetkilerinin -
-
-
rada be
makam bir dogma, bir mezhep, bir ilahiyat doktrini benimseyerek inan on-
devlet kanunla
ve ibadetlerini kanunla
r alanda yapan ev-
-
hep ve ilahiyat -
len görevleri, sahte olmayan ak,
-
bat
-
535
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
miz Atatürk'ün din so -
labilecek din reformunun ta kendisidir.
-
.
tarihsel dinler
-
nun'a, Ceza Kanunu'na, Belediye kanunla a eylemler biçiminde olmama-
.
-
-
-
-
-
Sünnî, Alevî, Ticanî, Bekt
ti
536
CUMHUR YET DEVR MLER
devlete
-
dur." Birinciyi savunan Kenan Öner, Al -
-
-
537
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
-
lirmektedir ki, burada
-
-
kurulabilir, ne de siyasal olmayan bir din olabilir. O ancak bir teokrasi olabilir.
-
ruz. Görülüyor ki,
ak, Kato-
lai'cisme'M, -
-
kla birlikte,
concordat -
a
bugün bile görülür. Fransa'da Büyük Devrim'den beri laiklik ilkesi sürekli olarak si-
kuralla
-
-
n
-
n Müslümanlar üzerinde halifenin ruhanî yetkesi
a
a Bkz. Bölüm III, s. 81, dipnot. -
53 8
CUMHUR YET DEVR MLER
yü
dünya Müslümanla
tttihad- -
ruz. Büyük siyasal
-
ile
ikil -
rak -
-
huriyet dönemine kadar
-
-
-
-
-
lemler göstermektedir.
davranmak ol-
-
539
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
da Ata-
-
li
bir siyasal önder
-
Bir devleti olarak bir siyasal toplumda
-
e ise
Soru-
-
-
-
-
-
nük her dinsel siyasal bir
eylem olur. Bundan ötürü,
-
540
CUMHUR YET DEVR MLER
lan bir
-
n
-
lendiren bir sorun olarak gösterir. Bu yüzden laiklik ilkesinin, her
-
sonucuna va z.
a it
olabiliyordu. .
-
-
541
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
mu -
-
-
-
teke-
-
or ki,
sorula -
lumsal bilinç yani dil, tarih ve kültür sorunla a v .
Bu iki sonucun, yani sorunun bir dil ve anlam sorunuyla bir kültür ve tarih
-
Kur'an
-
12
-
mi'nden sonra Kur'an
yapanlar, Kur'an'm. dan
bunla
:
Fakat din adamla -
yordu: Türkçe'ye çevirilecek bir Kur'an -
542
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
bir din o -
aklî bi -
-
-
linmeyen teke-
-
sorula -
lumsal bilinç yani dil, tarih ve kültür sorunla a v .
Bu iki sonucun, yani sorunun bir dil ve anlam sorunuyla bir kültür ve tarih
-
Kur'an
ygun,
-
12
-
Kur'an
yapanlar, Kur'an'm dan
bunla
b
hiçbiri ne gerçek bir çeviriydi, ne de Türkçe okunurluk
.
Fakat din adamla -
yordu: Türkçe'ye çevirilecek bir Kur'an -
542
CUMHUR YET DEVR MLER
-
Bu
Kur'an -
-
-
al-Manar -
-
m teokrasi -
-
müstakim ve Sebilü'r- dergileri el-Manar'm Türkiye'deki nüshalan gibidir;
birço
"Kur'an çevirisi ve -
14
- -
.
543
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
desine Kitap ve Sü
Kur'an'm Kur'an'm 11 suresinden
XII (âyet 1-2), sure XX (âyet 113), sure
XLVI (âyet 359), sure XXXIX (âyet 27-28), sure XLI (âyet 3), sure XLIII (âyet
3), sure XLII (âyet 7), sure XXVI (âyet 193-195, 198-199), sure XVI (âyet 102-
103), sure XLI (âyet 44) ve sure XIII
Arapça, filoloji ve semantik bilgile bi
dememektedir.
tersini
Kur'an'da
Kur'an'm -
Kur'an'm
Kur'an'm kendisinin de büyük bir
dil-anlam sorununu -
ra:
"Kur'an'\
k bildirseydi ya diyeceklerdi" yolunda Tan-
dil ve anlam
-
diyor. Araplara yeni an-
lamlardaki sözcüklerle söylenenleri, onlar Kur'an'm -
Kur'an'm -
kiye'de de bilinen yöntemlerle Kur'an'dan istedi
politik nedenleri -
-
Kur'an yorumlam -
Kur'an'm Arap-
bu Hanî-
-
fe'yi bu kez tam tersine yorum
544
CUMHUR YET DEVR MLER
Kur'arim
-
- -
- ca
yan
15
Hanîfe delilleri ile el-
Kur'arim. -
Kur'an'a
Kafan -
elçuklulardan ve
sonra
En son
çe kafalara
edemediklerinden, dev
yetkisinin ulusal mec
- sonucu
-
"Kur'an-
"arabiyyülmübin" K -
-
-
bu dinsizlerin bu asil
545
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
nsizlerin uydurma
Türkçe
Kur'an -
Kur'an
olunca Kur'an'm -
Kur'an'm
dinde gö
kâfir
bir devlet
BMM'nin Kur'an -
-
-
Kur'an çevirisinin resmî bir
-
ri-
okunabilir.16
-
-
-
Din sorunu
-
-
Kur'an çevir-
546
CUMHUR YET DEVR MLER
-
ve kültür .
kültür devrimi
-
-
mayarak, dil, ta
-kültür
daki reformla hepsi, Ziya Gökalp
formülündeki hars reken, fakat Atatürk'ün
-
-
e kalpak (ya da
si
geli
"Fes-
-
bi
ine bir de söylev verdi. II. Mahmut zama-
-
rdundan lan, önce takke gi-
-
-
547
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
am-
- -
-
-
vimine uymayan Hicrî, Malî, Rumî gibi üç tane -
ne
tü
17
-
-
müz gibi, bunun
-
-
-
-
18
Üçüncü gör
sisteminin bir hars
-
i
-
548
CUMHUR YET DEVR MLER
-
-
hk'a
-
nu
-
la
Tevhid-i
efkâr
Bu da
-
ulusal geleneklerimiz
19
Necip
-
-
20
tshakî'nin
ydi:
[medeniyet)
hars
medeniyet hars
medeniyet ile hars -
1927 sonla -
-
-
termiyor muydu?
-
kü, bu büyük ölçüde önder
-
-
-
-
-
-
rimlerin tarih ve dil sorunla -
-anlam la -
-
lenmede, dilin, dinden daha büyük
-
lan güçtür.
toplu -
550
CUMHUR YET DEVR MLER!
-
n
her
-
lmalar ya
-
-
-
551
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
kendine özgü us-
-
devrimlerine
-
en kötüsüdür.
Bu gerici g
- -
552
CUMHUR YET DEVR MLER
Notlar
1 Bkz. (Ankara, 1923), s. 22, 79 ve 103-126.
2 Bu nutkun metni için bkz. Türkyurdu, I, 1(1340/1924): 3-13.
3 Bkz. Atatürk'ün Maarife AitDirektifleri -10, Nimet Unan (yay.), Atatürk'ün
Söylev ve Demeçleri, 4 cilt (Istanbul-Ankara, 1945-1964), Herbert Melzig (yay.), Atatürk Dedi ki
(Ankara, 1942) ve Ansiklopedisi,
cilt I, s. 719-804 ve Enver Ziya Karal (yay.), (Ankara, 1956).
4 Seyyit, Hilâfetin mahiyet- (Ankara, 1340/1924), s. 60-62.
5 Hukuk- -
(Ankara, 1923), s. 3-22.
6 Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, I: 317.
7 Bu nutkun tam metni için bkz. Ergin, Maarif, V: 1501-1504.
8 cilt XXII, 57. otu
9 "Mehakim-
1340/1924), madde 8 ve 10, Düstur, 3. tertip, cilt V (istanbul, 1931), s. 795-796.
10 Atatürk'ün Maarife Ait Direktifleri, 3-10 ve 17.
11 Bülent Daver, Türkiye Cumhuriyeti'nde Laiklik (Ankara, 1955), s. 181-201.
12 Ergin, Maarif, V: 1633-1634; Kur'an
13 Me'ânî-iKur'an "Meânî-i
Kur'an; Kur'an Mihrap,
28(1341/1925): 162-164 ve Gotthard Jaeschke, Yeni Türkiye'de çev. Hayrullah örs (An
kara, 1972), S. 39-52.
14 Tercemetu'l-Kur'an Kur'an
el-Manaf^A
18 -36
-146.
19 Necip Âsim, "Harflerimiz" .Anadolu, 2(1924): 64-66.
20 Türkyurdu, III, 16(1926): 421-432.
21 Ahmet Cevat, Muh (istanbul, 1928) ve
tanbul, 1956), s. 15- -400.
22 Bkz. Türkyurdu hars buh
konu
553
KAYNAKÇA
Tarih Söyl
Memoirs
1963).
The Turkish Ordeal
Ahmet Mithat.
Ahmet Mithat. -
1998).
Ahmet Mithat. Oss- , -1295/1878-1879).
555
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
1940.
Akçura, Yusuf.
9(1909): 317-323. Akçura,
Yusuf (yay.). Akçura, Yusuf. "Türklük", Salnâme-iServet-i/ünun
(1911): 187-196. Akçura, Yusuf. Üç tarz-
1976. Aksan, Virginia.
(1700-
1783), Aktepe, M. Münir.
"Esad Efendi", IV: 363-365. Akün, Ömer Faruk.
XI: 545-560.
Ali (Basîretçi). -i mühimme harf-
Ali Canip. Bkz. Yöntem, Ali Canip. Ali Fuad.
Bkz. Türkgeldi, Ali Fuad. Ali Suavi. Hive
Abdülhalûk Çay (yay.), Ali
Tarih-i Os-
VI, 34(1331/1915): 599-622. :
Tesâvir-irical Ahmet Refik.
XIV,
4/81(1340/1924): 193-215. Türk
XIV,
5/82(1340/1924): 257-276. Argenson, René-Louis de Voyer, marquis d'. Mémoires et
journal inédit du Marquis d'Argenson,
5 cilt (Paris, 1857-1858).
556
KAYNAKÇA
Babinger, Franz. "Armin Vambery", Encyclopedia qf the Social Sciences, cilt XV (New York,
1935), s. 225.
Babinger, Franz. Stambuler Buchwesen im 18. Jahrhundert (Leipzig, 1919).
Bailey, Frank Edgar. British Policy and the Turkish Reform Movement (Cambridge, Ma., 1942).
Terbiye-i avam
Barkan, ÖmerLütfi. "Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1276 (1858) Tarihli Arazi Ka-
nu amesi", Tanzimat I -421.
Bartold, Vasili Vladimiroviç. "Kalif i Sultan", Mir Islama, 1(1912): 203-226 ve 345-400; Almanca
çevirisi: C. H. Becker, "Barthold's Studien über Kalif und Sultan", Der islam VI, (1916):
350-412.
Baumer, Franklin L. "The Church of England and the Common Corps of Christendom", Journal qf
Modern History, XV1( 1944) : 1 -21.
Baumer, Franklin L. "The Conception of Christendom in Renaissance England", Journal qf the
History qf Ideas, VI(1954): 131-156.
Baumer, Franklin L. "England, the Turk and the Common Corps of Christendom", American His-
torical Review, L(1944): 26-48.
Belgeler, 1(1964): 221-225.
Belleten, VI, 21-22(1942): 45-83.
Baykurt, Cami.
I: 199.
Bayur, Yusuf Hikmet.
Becker, C. H. "Panislamismus", ArchivfîirReligionwissenschqft, VI1(19O4): 169-192.
Beer, Max. Fifty Years qf International Socialism (Londra, 1935).
Tanzimat I (istanbul, 1940), s. 211-220.
Belin, François Alphonse. "Charte des Turcs", Journal asiatique; III. dizi, 9(1840): 5-29.
Berkes, Niyazi. Atatürk ve Devrimler
Berkes, Niyazi.
Berkes, Niyazi. "Islah", Encyclopedia qf Islam, -170.
Berkes, Niyazi. " Müteferrika", Encyclopedia qf Islam, 2. I: 996-998.
Belleten, XXVI,
104(1962): 715-737.
557
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
558
KAYNAKÇA
(Istanbul, 1942).
Daver, Bülent. Türkiye Cumhuriyeti'nde Laiklik (Ankara, 1955).
1
Davison, Roderic H. "Küçük Kaynarca An
Tarih Enstitüsü Dergisi, 10-11(1981): 343-368.
Davison, Roderic H.
1997).
Dedieu, Joseph. Le rôle politique des protestants français (1685-1715) (Paris, 1920).
Degras, Jane Tabrisky (yay.). Soviet Documents on Foreign Policy, 3 cilt (Londra, 1951 -1953).
DeKay, James Ellsworth. Sketches of Turkey in 1831 and 1832 (New York, 1833).
Demirel, Yücel (yay.). tanbul, 1991).
Demolins, Edmond. Anglosaksonla esbâb- -
bul 1330/1914).
Deny, Jean. "L'adoption du calendrier grégorien en Turquie", Revue du monde musulman, XU-
H(1921): 46-49.
Deringil, Selim. mbolleri ve ideoloji. II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), çev. Gül
559
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Earle, Edward Mead (yay.). Makers of Modern Strategy (Princeton, 1943 ve 1971).
Muallim Doktor Dozy'nin Tarih- -
-iefkâr
Mecmua-iEbüzziya, 94(hl329/1911): 483-492.
-i zuhuru", Yeni tasvir-i efkâr, 1-
1909-
Tarihi, 2 Yeni O -
tanbul, 1973-1974).
Efdalettin. "Memalik- Tarih- VII,
40(1332/1916): 242-249.
Ege, Nezahat Nurettin. Prens Sabahaddin-
Elliot, Sir Henry. "The Death of Abdul Aziz and of Turkish Reform", Nineteenth Century, XXIII,
132(1888): 276-296.
Elliot, SirHenry Some Revolutions and Other Diplomatic Experiences (New York, 1922).
Emre, Ahmet Cevat. (Istanbul, 1956).
Emre, Ahmet Cevat. (Istanbul, tarihsiz).
Emre, Ahmet Cevat.
Engelhardt, Edouard. Tanzimat,
Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i umur-u belediye, -1338/1914-1922); 2. bas
560
KAYNAKÇA
Fatma Aliye. -
561
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Guerlac, Henry Edward. "Vauban: the impact of science on war", Edward Mead Earle (yay.),
Makers of Modern Strategy (Princeton, 1943 ve 1971), s. 26-48.
Guiomar, Jean-Yves. L Nation entre l'histoire et la raison (Paris, 1990).
Hadjiantoniou, Georgios A. Protestant Patriarch, the Life of 'Cyril Lucaris, 1572-1638 (Londra,
1961).
Halasi-Kun, Tibor. " Müteferrika", Vb-. 896-900.
Hale, John Rigby. "Armies, Navies and the Art of War", The New Cambridge Modern History, cilt
II (Cambridge, 1958), s. 481-509.
Halide Edib. Bkz. Adivar, Halide Edip.
Halil Hamit,
Halil Hamit. Müsavat- tamme
Halil Hulki, Uyas Sami ve Rasih. Hâkimiyet-i milliye ve hilâfet-i iye: Karahisar-
(An-
kara, 1341/1925).
Hammer-Purgstall, Joseph von. Histoire de l'Empire ottoman, 18 cilt, çev. J.-J. Hellert (Paris, 1835-
-Türkçe çevirisi: Devlet-i Osmâniyye tarihi,
10 cilt + cilt XI: -1337/1921 +
(1889-1902) -
bul, tarihsiz).
Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902-1908 (New York,
2001) .. .
Hasan Âli. Bkz. Yücel, Hasan Âli.
Hasluck, Frederick William. Christianity and Islam under the Sultans (Oxford, 1929).
Hattox, Ralph S. çev.
lüzum-uâcil", Tanin,
Helphand, Alexander Israel. Der KlassenkampJdes Proletariats (Berlin, 1911).
Helphand, Alexander Israel. Die Kolonialpolitik undderZusammenbruch (Berlin, 1907).
Helphand, Alexander Israel. "Köylü ve devlet", Türkyurdu, V, 9-10(1329/1914): 1124-1129
ve 1158-1162.
Helphand, Alexander Israel. "Köylüler ve devlet", Türkyurdu, I, 9(1327/1912): 262-268.
Helphand, Alexander Israel. DerStaat, die Industrie und der Sozialismus (Dresden, 1910).
562
KAYNAKÇA
(Ankara, 1969).
719-804.
Havayic-i kanuniyyemiz
elal Nuri.
-
983).
-
V: 606-609.
e gelenekleri",
(Ankara, 1967), s. 259-271.
563
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Dergâh, 30(1992): 1 ve
15,31(1992): 16-17
-
yeti üzerinde bir tetkik münasebetiyle", Belleten, XV, 60(1951): 629-684. -
- Belleten, XXVIII, 112(1964): 603-
?", Dil ve Tarih-
Dergisi,
1940-1941,1(1944): 237-263.
Tanzimat ve Bulgar Meselesi
"Hasan Kâfi el-Akhisarî ve Devlet Düzenine ait Eseri Usûlü'l-hikemfi nizâmi'l-
âlem", Tarik Enstitüsü Dergisi, 10-11(1981): 247- Server. Hususîlik Türkçe
Gazetemiz (Ankara, 1937). Server. (Ankara,
1943).
Yâd- -i
- III, 72-78(1325/1910): 305-
307, 321-323, 337-339, 353-355, 369-372, 385-388 ve 405-409 ve IV, 79-84(1325-
1326/1910): 1-3, 21-24, 41-45, 57-59, 77-80 ve 97-99.
(Kahire, hl326/1908).
Ertay The Memoirs (Londra,
1920). Hilâfet-i iyye ve Büyük Millet Meclisi (Ankara,
1339/1923). Me'ânî-iKur'an, 2 cilt (hl343/1925).
Jaeschke, Gotthard. "Die Eide von Sivas und Ankara", Die Welt des Islams, yeni seri, II ( 1953) : 61.
Jaeschke, Gotthard. (Ankara, 1971).
Jaeschke, Gotthard. "Der Weg zur russisch-türkischen Freundschaft", Die Welt des Islams,
XVI (1934): 23-36. Jaeschke, Gotthard. çev.
Hayrullahörs (Ankara, 1972).
Tarih
Enstitüsü Dergisi, 1(1970): 1-38.
Kaplan, Mehmet. ri
Karâcson, Imre. " Müteferrika", Tarih- 1, 3(1326/1910):
178-185.
Karal, Enver Ziya (yay.). (Ankara, 1956).
Karal, Enver Ziya. "Nizam- I, 6(1942): 411-425, II,
8(1942): 104-111, 11(1943): 342-351 ve 12(1943): 424-432.
Karal, Enver Ziya. cilt V: Nizam- (Ankara, 1947).
esine dair Rapo-
ru; Nizam- Belleten,
IV, 14-15(1940): 175-189.
Karal, Enver Ziya. (Ankara, 1946).
564
KAYNAKÇA
Karal, Enver Ziya. "La transformation de la Turquie d'un empire oriental en un Etat moderne et
national", Cahiers d'histoire mondiale, IV, 2(1958): 426-445.
Karaman, Sami Sabit. -
Vatan Yolunda
Karpat, Kemal. H. The Politicization of Islam (New York, 2001).
Hürriyet-inisvan,
(Ankara, 1954).
Keddie, Nikki R. "Pan-Islam as ?roto-Na&onalism", Journal of Modern History, Xli, 1 (1969): 17-28.
Keddie, Nikki R. Sayyid Jamâl ad-Dîn 'al-Afghânî': A Political Biography (Berkeley ve Los An-
geles, 1972).
Kedourie, Elie. Afghani andAbduh: An Essay on Religious Unbelief and Political Activism in
Modern Islam (Londra, 1966).
Keskinoglu, Osman. "Cemâlettin Efgâni", X(1962): 91-102.
Lagarde, L. "Note sur les journaux français de Constantinople à l'époque révolutio aire", Jour-
nal asiatique, CCXXXVI(1948): 271-276.
Laguerre, Odette. Feminizm, çev. Baha Tevfik (Istanbul, tarihsiz). .
Lane-Poole, Stanley. The Life of Lord Stratford de Reddiffe (Londra, 189Ö). Lavisse, Ernest ve
Rambaud, Alfred (yay.). Histoire générale, (Paris 1925). ! Layard, Austen
Henry. Autobiography and Letters, 2 cilt (Londra, 1903). Lehr, Henry. Les Protestants
d'autrefois, sur mer et outremer (Paris, 1907). Leskovikli Mehmet Rauf. Bkz. Mehmet Rauf
(Leskovikli). Levend,
1960).
565
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Marlowe, John. Perfidious Albion: The Origin ofAnglo-French Rivalry (Londra, 1971).
Marmont, Auguste Frédérique Louis Viesse The Present State of the Turkish Empi-
re, çev. Frederic Smith (Londra, 1839).
Mason, John. Three Years in Turkey: The Journal of a Medical Mission to the Jews (Londra,
1860).
Masson, Paul. Histoire du commercejrançais dans le Levant au XVIIIe siècle (Paris, 1911).
Mayer, Arno J. Politics and Diplomacy qf Peacemaking. Containment and Countervolution at
Versailles, 1918-1919 (Londra, 1968).
Mayer, Arno J. Wilson vs. Lenin, Political Origins of the New Diplomacy, 1917-1918 (Cleve-
land, 1964).
McLachlan, Herbert J. The Religious Opinions qf Milton, Locke and Newton (Manchester, 1941).
566
KAYNAKÇA
567
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Mouradgea d'Ohsson, Ignatius. Tableau général de l'Empire ottoman, 7 cilt (Paris, 1788-1824).
Moustapha Djelaleddin. Bkz.
Muhammed Ferid Vecdi.
Naff, Thomas. "Reform and the Conduct of Ottoman Diplomacy in the Reign of Selim III, 1789-
1807", Journal ofAmerican Oriental Society, LXXXIII, 3(1963): 295-315.
Nagata, Yuzo. (Ankara, 1997).
Renan mudqfaanâmesi
Makalât-
Mukaddime-i Celâl, 91).
- Muharrir, 2-3(1877): 33-36 ve 65-70.
.). -itslâmiye (Ankara, 1982).
Nehama, Joseph. "Les Turcs à la recherche d'une âme nationale", Mercure de France, XLVII,
3640(1912): 673-707; Türkçe çevirisi: Türkyurdu, II, 9-10 ve 23-24(1328/1912-1913):
656-661, 684-690, 725-727 ve 773-779 ve III, 1-4(1329/1913): 12-15, 56-62, 77-83 ve
105-111.
Neuburger, M. "Œsterreichischer Aerzte als Pioenere der wissenchaftslichen Medizin und des Sa-
nitatswesens in derTürkei (1838-1856)", WienerMedizinische Wochenschrift, 38 (Viyana,
1917).
Kitab- -sülûk
568
KAYNAKÇA
-1940).
Palmer, R. R. "Frederick the Great, Guibert, Bulow: From Dynastic to National War", Edward Me-
ad Earle (yay.), Makers of Modern Strategy (Princeton, ), s. 49-74.
Parry, V. J. "Bârûd", Encyclopedia of Islam, 2, I: 1061-1066.
Parry, V. J. "Materials of War in the Ottoman Empire", Michael Cook (yay.), Studies in the Eco-
nomic History ofthe Middle East (Londra, 1970), s. 219-229.
Parvus. Bkz. Helphand, Alexander Israel.
Peddie, Robert Alexander. Printing. A Short History qf the Art (Londra, 1927).
Pertusier, Charles. Picturesque Promenades in and near Constantinople and on the Waters of
the Bosphorus (Londra, 1820).
Peyso el, Charles de. Lettre contenant quelques observations relatives aux Mémoires qui sont
parus sous le nom de Mr. le Baron de Tott (Amsterdam, 1785).
Pichler, Aloysius. Der Patriarch Cyrillus Lucaris und seine Zeit (Münih, 1862).
Pingaud, Léonce [Pierre Philibert]. Choiseul-Gouffier, La France en Orient sous Louis AT/(Paris,
1887).
Porter, James. Observations on the Religion, Law, Government and Ma ers of the Turks, 2.
Ramsaur, Ernest Edmondson. "The Bektashi Dervishes", Moslem World, XXXII, 1(1942): 7-14.
Ramsaur, Ernest Edmondson.
Reid, John. Turkey and the Turks: Being the Present State of the Ottoman Empire (Londra,
1840).
Tercemetü'l-Kur'an (Kahire, 1922).
çev. Aksekili Ahmet
-
Risal, P. Bkz. Nehama,
Joseph.
Roberts, Michael. The Military Revolution, 1560-1660 (Belfast, 1956). Rodkey, Frederick
Stanley. "Palmerston and the Rejuvenation of Turkey, 1830-4 V Journal of
Modern History, 1(1929): 570-593 ve II, 1 (1930): 193-225.
569
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Rodkey, Frederick Stanley. "Lord Palmerston's Policy for the Rejuvenation of Turkey, 1839-
1841", Transactions of the Royal Historical Society, 4. dizi, XII(1929): 163-192.
Rodkey, Frederick Stanley. "Reshid Pasha's Memorandum of August 12, \839", Journal of Mo-
dern History, II, 2(1930): 251-257.
Rodkey, Frederick Stanley. "Views of Palmerston and Metternich on the Eastern Question,
1834", English Historical Review, XLV(1930): 627-640.
Ross, David. Opinions of the European Press on the Eastern Question (Londra, 1836).
Rossi, Ettore. "U nuovo alphabeto latino introdotto inTurchia", Orientemoderno, 1X(1929): 33-48.
Rossi, Ettore. "Un dece io di riforma linguistica in Turchia (1932-1942)", Oriente moderno,
XXII( 1942): 466-477.
570
KAYNAKÇA
571
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Sybel, Henri de. "La propagande révolutio aire en 1793 et 1794", Revue historique, Xl(1879):
103-114.
Szabe, L. "Twenty Years of Lingustic Reform in Turkey", Civilisations, H(1953): 46-53.
et-Tahtavî, Rufâ'a Râfî'. Rufa'a Bey seyahatnamesi tercümesi (Tahlis-i ibrizfr telhis-i Paris),
çev. Rüstem Besim (Bulak, 1255/183 Paris Gözlemleri -
tanbul, tarihsiz).
Taner, Tahir. "Tanzimat devrinde ceza hukuku", Tanzimat I (istanbul, 1940), s. 221-232.
572
KAYNAKÇA
tanbul, 1987).
Temperley, Harold. "British Policy towards Parliamentary Rule and Constitutionalism in Turkey
(1830-1914)", The Cambridge Historical Journal, IV, 2(1933): 156-191.
Temperley, Harold. England and the Near East: The Crimea (Londra, 1936 ve 1964).
Temperley, Harold. "The Last Phase of Stratford de Redcliffe, 1855-1858", English Historical
Review, XLVII, 186(1932): 216-259.
Testa, Baron I. de. Recueil des traités de la Porte ottomane avec les Puissances étrangères, cilt
VII (Paris, 1892).
Thaly, Kâlmân (yay.). César de Saussure: Lettres de Turquie (1730-39) et Notices (1740) - W-
rô'korszâgi levelei 1730-39-bôlesFol/egyzései 1740-böl
Toderini, Abbé. De la Littérature des Turcs, 3 cilt (Paris, 1789).
Togay, Muharrem Feyzi. Yusuf Akçura
Tokay, Gül. Makedonya Sorunu
-
i
Tott, baron de. Mémoires (Amsterdam, 1784).
Toynbee, Arnold J. A Study of History, 8 cilt (Oxford, 1934-1961)
Toynbee, Arnold Survey of International Affairs 1925, cilt I: The Islamic
World since the Peace Settlement (Londra, 1927).
Tugay, Asaf.
573
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Ülgener, Sabri F.
Ünver, A. Süheyl.
da yeni notlar", Tanzimat 1
1940), S. 933-966.
Veinstein, Gilles. "Âyân de la région d'Izmir et le commerce du Levant (deuxième moitié du XVI-
Ile siècle)". Revue de l'Occident musulman et de la Méditerranée, XX(1975): 131-146.
Veinstein, Gilles. "Les origines du califat ottoman", Les A ales de l'autre islam, cilt II: La ques-
tion du califat (Paris, 1994), s. 25-36.
Tanzimat I
1940), S. 139-209.
574
KAYNAKÇA
/1910).
Tanzimat I (istanbul,
1940), S. 463-467.
, Anadolu, 2(1924): 64-66.
Tahsin", XVIII, 96/19(1928): 57-
63. Türk Tarih Encümeni
Zeman, ZbynekA. B. Germany and the Revolution in Russia, 1915-1918 (Londra, 1958).
Zeman, Zbynek A. B. ve Scharlau, Winfried B. The Merchant qf Revolution: The Life of Alexan-
der Israel Helphand'(Parvus) (Oxford, 1965).
Ze er, Walter. "The Case of the Apostate Messiah", Archives de sociologie des religions, XI,
21(1966): 111-118.
Ziya Gök Alp. Bkz. Gökalp, Mehmet Ziya.
575
Abduh, Muhammed 355, 406, 414, 440, 390,391,392,393,394,395,396,
446 397, 398, 399, 400, 402, 403, 404,
ah 406,407,408,409,410,412,415,
419, 420, 421, 425 n: 4-6, 427 n: 22,
102, 103, 126 n:2, 555 430,431,433,434,436,444,445,
448, 451, 457, 458, 461, 464, 466, 469
507 n: 26, 343 n: a, 365 n: a, 395 n: a, 429
Abdullah Berri Efendi 93 Abdullah Cevdet n: a, 547
410, 412, 419, 424 n=3, Abdülhamitçilik 351
426 n:18, 431, 441, 474, 458, 469 n: Abdülmecitl 187, 246, 272, 275
17-22-23, 470 n: 43, 549, 555, 560 Abdülmecit (Halife) 505, 510
Abdullah Ramiz 137 Abdülvehhab Efendi (Yasincizade Seyyit-,
1, 162, 251 n: 44
8,130 n: 29,211 Efendi (Seyyah) 464,
n: 58-59, 251 n: 44, 302 n: 9, 11, 509, 471 n: 52, 555
555 Abdülaziz 160, 170, 220, 234,
245, 272, Adem-i merkeziyetçilik 246, 317
279, 280, 286, 287, 292, 302 n: 18,
306 n: 36, 311, 323, 330. 334, 345, 68 n: 17-18, 69 n: 25, 70 n: 31, 71 n:
357, 359, 362, 398 Abdülhak Molla 44, 72 n: 48, 127 n: 7,128 m 14, 165 n:
92, 93, 94, 96, 99, 102, 32, 208 n: 13-14, 555
103, 126 n: 2, 185, 208 n: 14, 234, 555
Abdülhak Hamit bkz. Tarhan, Abdülhak Ha- 486, 517 n: 10,555,562
mit 208 n: 14, 251 n: 44, 363. 366, 367 Adli Maarif Okulu 183
Abdülhamitl 82, 87,102,129 n: 16 Afganî, bkz. Cemaleddin Afganî 238, 239,
AbdülhamitlI 29, 33, 146, 160,163 n: 5, 241, 251 n: 45-46, 252 n ; 47, 306 n:
177, 184, 203, 205, 206, 207, 282, 40, 347, 355, 356, 358, 359, 360, 361,
295, 301, 304 n: 28, 312, 313, 318, 362, 363, 364, 387 n: 16-17-20-21,
321,332, 335, 336, 337 n: 7, 341, 342, 414, 401 n: a, 538
343, 360, 364, 381, 388 n: 27, 389, Agâh Efendi 286 :
577
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
578
DZN
âyân askeri 98
-58, 95, 98, 100, 101, 121,
189, 199, 209 n: 23
: 129 n: 16, 182, 193, 305 n: 33, 334,
346, 360, 367
2, 342, 466,467 dirlik modern askerlik 47, 54, 64-66, 67 n:
140 disiplin 10, 81, 82, 97, 98, 100, 108, 118, 156
(yeniçeri) 47, 66, 73, 78, 85,92, 117, okul 56, 64, 72 n: 48, 94, 97, 99, 100,
118, 133, 146, 193 düzen 24, 25, 30, 115, 179, 180-187, 193, 194, 196, 199,
31, 33, 35, 37, 39, 42, 44, 50, 53-55, 63, 201, 207, 208 n: 6, 210 n: 41, 226,
65, 66, 68 n: 23, 69 n: 26, 77-79, 86, 230-232, 234, 237, 241-244, 256, 258,
92, 116, 117, 133, 134, 137, 139, 142, 259,264,265,367, 368, 389, 390,
47 n: b, 172, 182, 194, 213, 244, 274, 394, 399, 404, 410, 427 n: 22, 440,
292, 182 n: a, 312, 325, 336, 352, 441, 445-447, 449, 453-457, 459, 461, 462,
463, 475, 495, 531, 532 466, 470 n: 26, 429 n: a, 502, 526, 528,
65, 73, 76, 78, 81, 82, 92, 93, 95, 96, 529, 533, 534, 546, 549
143, 148, 153, 172-174, 176-179, 181,
183, 184, 189, 191, 193, 203-205, 208 ulusal ordu 191, 488
n: 6, 209 n: 30, 218, 220, 228-231,
234-239, 241-245, 250 n: 43, 258, 277, 79, 96, 133, 134, 177, 179, 205, 235,
288, 300, 182 n: a, 313, 322, 334, 260, 355
342, 367, 372, 377, 386, 394, 398, üniforma 55, 98, 125, 161, 193, 195,
405, 407, 417, 424, 429, 445, 446, 197, 198, 210 n: 44
448, 450, 453-459, 461, 466, 429 n: a,
479, 490, 502, 521, 526, 532-534, 537,
538 emeklilik 93
finansman 44, 92, 98, 101, 103, 108, Atalay, Besim 483
110,113 Atatürk, Gazi Mustafa Kemal 94, 195, 197,
harp okulu 94, 97, 181, 184, 189, 190, 248, 326, 376, 392, 441, 453, 429 n: a,
191, 193, 194,345,389 429 n= a, 488, 496, 509, 512, 518 n= 14,
18, 519 n: 20, 21, 22, 24, 25, 26, 29,
30, 31, 33, 39, 520 n: 42, 521-526,
529, 530, 533, 534, 536, 539-544, 546,
579
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
269 n: 1
yeniçeri 54 Patrona
Halil 53, 57 Beyanü'l-Hak (dergi) 433
Biblia Sacra 52
Bigiyef, Musa Carullah 440, 469 n: 18,
558, 568
580
DZN
581
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Courrier d'Orient (gazete) 277, 278, 279, Deniz Ticaret Kanunu 222
280, 304 ti: 30 Derby, Lord 317
Culture (sözcük) 259, 302 n-. 9, 574
Cumhuriyet 17, 18, 28, 31, 33, 35, 138,
169, 171, 176, 177, 182 n= a, 197, 198, Despotizm 25, 247, 293, 371, 495
205, 227, 266, 274-277, 285, 304, 320,
3 2 2 , 3 3 0 ,3 5 0 ,3 9 4 ,4 0 4 ,432,450 , sorunu 480, 494
4 5 9 , 4 6 1 ,4 7 9 ,4 8 5 ,4 8 6 ,496,502 , demokratik devlet 468,537
503, 507-511, 514, 519 n: 23, 522,
524, 527, 529, 532-534, 537-541, 545,
547, 548, 551
Cumhuriyet Devrimleri 521, 525, 526, 551,
552 teokratik devlet 537-539
Cumhuriyet Devriml ulusal devlet sorunu 480,495 Devlet
551 Devlet
Cumhuriyet Halk Partisi 507,508 - yönetimindeki bozukluk 54, 134 Devrim bkz.
Cumhuriyet devrimleri 33, 95,
Çamiç, Oha es 322 120, 122, 151, 197, 199, 271, 273-277,
284, 311, 348, 372, 386 n: 3, 391-393,
Çerkez Ethem 397, 404-406, 410, 425 n: 5-6, 427 n:
21, 467, 468, 471 n: 59, 477, 478, 481,
189 482,487,493,500,507,509,519,
521-523, 525, 526, 531, 538, 540, 547,
550, 551, 557
Çirm Devrimci hukuk 225, 527, 531 Devrimcilik
D
sistemi 47, 92 -
17-18, 274, 310,
Dâr- -
Dâr- - örgütü 98, 120, 148 Dictio aire
Dârü'l-fünûn 230,231,235-243,250 n: 40, philosophique 233 Diderot, Denis 84,
457, 568 232,267, 380 Dil sorunu 254, 256, 264,
Davids, Arthur Lumley 269 n: 4, 407 265, 319, 422
Dehrîlik 324, 325, 347, 356, 373, 390, 461
Dekadanlar 379, 384 bilim dili 255
DeKay, James Ellsworth 172, 188, 196, 208 dil ve anlam sorunu 262, 266, 267,270
n: 13-14, 209 n: 24, 211 n: 48-55, 250 n: 17,418,544
n: 35, 559 -;i .. halk dili 255-257,260,319,421
Demokratik devlet 468, 537 halk Türkçesi 255
Demet 445 hukuk dili 255
muska dili 256
Demolins, Edmond 397, 426 n.- 13, 559
Deniz ticaret filosu 103
582
DZN
ilk gramer 187, 2660, 269 n: 4 273, 283, 301 n: 5, 302 n: 9-12, 303 n:
22-27, 386 n: 3, 436, 469 n: 12, 470 n:
43, 560
377, 386 n: 8, 388 n: 33-
36, 575
Edebiyat- 380, 388 n: 38
Din sorunu 61, 197, 357, 441, 443, 514,
527, 534, 536, 541, 546-548, 552 EfruzBey 402, 452
Dinde reform sorunu 439 Egemenlik 32, 39, 139, 141, 148, 227, 228,
Dine ka 229, 247, 248, 289, 291-293, 323, 333,
bkz. laiklik 341,361, 385, 413,449,480,482,
Diplomatic Review 280 494, 499-501, 504, 505, 538, 540
Dirlik 140
Disiplin (orduda) 47, 66, 73, 78, 85, 92,
117, 118, 133, 146, 193 Elçilik 44, 60, 81, 84, 86, 89 n: 16, 99, 101,
Disraeli, Benjamin (Lord Beaconsfield) 310, 117, 120, 121, 128 n: 10, 148, 152,
317, 332, 337 n: 4-15, 339 n: 33-34, 201, 206, 211 n: 56, 219, 234, 238,
362,558,571 242, 248 n: 2
Divan- - liye 175, 224 Elektrik (terim olarak dile girmesi) 232, 234,
236,421
Elliot, Sir Henry 311, 317, 331, 332, 339 n:
535 34, 560
Emeklilik 93
Diyet 222, 223, 306 Emir Ali 476, 511-513, 519 n: 12
Emr-i bi'1-marûf ve nehy-i ani'l-münker ku-
Dokuma sanayi 48, 207
Emre, Ahmet Cevat 471 n: 47, 549, 553 n:
142,144,164 n= 12,214,278,334,507 21,555,560
Dozy, Reinhard 441, 458, 470 n: 43, 560 Encümen- -236, 250 n: 36,
Draper,-Theodore 378, 395 251 n:45, 260, 261
Dumas, Alexandre 280 Enderun 111, 131 n: 35, 190, 193, 255,
Durkheim, Emile 422, 423, 465 258
Durûb- -i osmaniyye 262 Endüstri 32, 46, 47, 49, 62, 74, 76-78,
Duruy, Victor 236-238, 242 89 n: 16, 92, 94, 115, 182, 229, 236,
300, 306 n: 41 , 342, 375, 389, 417,
53, 276, 350, 420
380,410,439,462
583
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Enflasyon 48, 77, 105, 112, 114, 386 n: 4 Ferid Vecdi, Muhammed 470 n: 33, 568
Engelhardt, Edouard 196, 208 n: 1, 211 n: Fes 196-198 420, 453, 465, 499, 502, 547,
47, 228, 242, 248 n: 2, 249 n : 5-6, 548
337 n: 3-5, 560 Engels, Friedrich 126 Fethali Ahundzade, bkz. Ahundov, Mirza Fet-
n.- 5, 285 Enternasyonal (Birinci) 284, 425 hali 264, 265, 270 n.- 15, 567
n: 6 - Fetvâ Emini Halil Fevzi Efendi bkz. Halil Fevzi
492, Efendi (Fetvâ Emini)
501, 518 n: 14-16-18, 557, 565 Filip Efendi 280
Fizik (terim) 52, 54, 187, 194, 232, 233,
553 n: 16, 560 238, 368, 378, 457, 461
Ermeni cemaati 60, 67 n: 15, 228, 236, 408 Fransa-
Ersoy, Mehmet Akif 417, 427 n: 23, 447,
470 n.- 33-43, 539, 543, 546, 553 n: 16,
560, 566, 573 Erzurum Kongresi 494, n.- 29, 144, 147, 151, 154, 154 n.- a,
497 Esame Tezkiresi 117, 140, 145 Esat 155, 158, 165 n: 26-31, 171, 197, 199,
Efendi (lmamzade) 182 Esat Efendi 232, 256, 276, 397
(Kazasker) 66 n: 45, 72 n: 50 Esnaf 42, Frew, Robert (Rahip) 476, 477, 512, 519 m
57, 58, 77, 79, 97, 117, 118, 42, 520 n: 42
127 n: 8, 128 n: 15, 146, 159-161,
164 n: 12, 170, 180, 184, 190, 368, Funck-Brentano, Theodore 399
403, 465, 467, 468, 519 n: 39 lik
ilkesi 143, 154, 155, 164 n: 12, 175, Galante, Avram 70 n: 36, 561
187, 2 1 4 , 215, 223, 285, 313, 327, Galatasaray 187,232,23
403,405,416,432,435,448, 493, Galière, Sade de 185
525,529 Gandhi, Mahatma 476, 512, 513
Ganesco, Gheorghe 280, 281, 303 n-. 23,
488, 491, 492, 501, 518 n: 326
14, Eugène de Savoie-Carignan, Prens Garibaldi, Giuseppe 273,277, 285, 303 n: 27
41, 53,
64, 69 n: 25 n: 15, 561,564
Evlilik kurumu 374 Gazalî, Ebu Hâmid Muhammed 36,135, 546
Gazete 114, 121, 188, 199,200,201,211
Faizcilik 105, 442, 463, 464, 466 n: 52-53, 260, 261, 263, 269 n: 5, 275,
Fakih, bkz. jurist 35, 115, 215, 221, 297, 277, 279, 280, 303 n: 23, 305 n: 33-35,
442, 465 306 n: 37, 339 n: 29, 348, 351, 354,
Fatma 358, 368, 377, 395, 399, 401, 402, 426
-38, 369 n: 2, n: 14, 447, 466-468, 471 n: 59-61, 510,
374, 377, 387 n : 24, 388 ti: 28, 469 n: 511, 520 n=42, 549
26, 555, 561 Fénelon, François de Gazetecilik 58, 196, 200,211 n: 51,217,
Salignac de la Mothe 258, 264, 269 n: 6, 277, 280, 364, 370,
267, 268 Fe -i Vauban 379, 470 n: 26, 561
69 n: 25, 574 Gazi Mustafa Kemal bkz. Atatürk, Gazi Mus-
tafa Kemal
584
DZN
Habsburg yönetimi 52, 669 n: 25, 150 Helphand, Alexander Israel. 387, 466, 467,
468, 471 n: 56, 58, 61, 63, 490, 491,
122, 358, 414 Hafiyelik örgütü 344, 345, 562, 563, 569, 571, 575 Hendesehâne
348, 360, 366, 64-66, 72 n: 48, 82, 179 Herder, Joha
368, 386 n: 3, 390, 391 Gottfried 280, 303 n: 23 Heyet-i Temsiliye
Haklar Bildirisi 480, 518 n: 18
214,215 Halasi-Kun, Tibor 51, 56, 68 n: 4, 362
17-19-20, (Hidiv) Hikmet-i siyasiyye,
562 Hamdi 432,
Halet Efendi 123, 147, 156, 157, 160 469 n: 2, 555 hilâfet 28, 30, 35, 36,
Halifelik 25, 136, 145, 148, 160, 229, 247, 110, 132 n: 44, 146,
3 1 3 , 3 4 1 , 3 4 8 , 3 5 8 , 3 6 2 , 4 7 6,478 , 170, 172, 215, 225, 227, 296, 298, 318,
505, 506, 510, 513, 516, 538, 545 Halil 328, 330, 341, 343, 350, 357-364, 371,
Fevzi Efendi (Fetva Emini) 241, 355, 434, 435, 444, 456, 471 n: a, 475-492,
356, 360 Halil Ganim 280 Halil Halit 494-496, 499-508, 510-516, 517 n: 4,
Bey 416, 42 7 n: 25 - 519 n: 38, 522, 523, 534, 539, 543, 545
84, 89 n: 17-18, 105, hilâfet sorunu 484, 500, 508, 513, 514
106, 469 n: 26, 562 Hilqfet-i lslâmiye ve Büyük Millet Meclisi
392, 393, 419, 421, 425 507, 564
n: 3, 426 n: 16, 500, 503
585
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
586
279
eni Kanunu 226, 530 Kahve, kahvehane 44, 66 n: 2-3, 77, 103,
- 114, 143, 305 n: 33, 559, 562
n: 45, 76, 83, 84, 88 n: 11,97,98, 110, Kalemiyye silki 137 Kalvinistlik 51 Kamus
113, 118, 125, 128, 131 n: 31-32-35, 264 Kantemir, Dimitri 149 Kanun-u Esâsî
134, 136, 146, 148, 151 n: a, 161, 162, 309, 312, 401, 486, 569 Kanunî Süleyman
164 n: 12, 200, 326, 350, 352, 359, bkz. Süleyman I (Kanunî)
362,363,376,383,384,419,453, 37, 40 n: 6, 185
486, 489, 490, 504, 518 fi: 14 Montesquieu 395
-222,
224-227, 249 n: 14, 295, 306 n: 43,
336, 433, 527, 574 -
145, 155, 156, 163 n: 9, 164 n: 12-15, 77, 78,
215,290,311,564 87, 89, 92-95, 103-106, 109, 117, 171,
lttifak- 189, 190, 574
lttihad-
lttihad- Kapitülasyon (I) 49, 60, 80
hat ve Terakki 278, 364, 388 n: 27, 392, Kapitülasyon (II) 1673'ten sonra 152, 222
399, 402, 403, 405-407, 411, 414, 424
n: 1, 426 n: 14, 427 n: 20-24, 431, 435, Karacson, lmre (Rahip) 564
444, 458, 468, 471 n: 45-61, 495, 499, -Etibba) 188
518 n: 18, 543, 563, 565, 573 Karantina yöntemi 56, 188
Karaosmanoglu 142, 518 n: 18, 565
Karasu, Emmanuel 407
Jacques lefataliste, Diderot 232 Karatodori, Aleksandros 322
Jeune 264, 277-283, 287, 303 n: 26, 304 n= Karayorgi, Yorgi Petroviç 153
30, 315, 325, 343, 346, 350, 355, 359,
379, 408, 425 n: 6, 438, 498, 562 ,
Jeune Turc (gazete) 267, 269, 279, 249 n:
7, 279, 281, 302 n: 14, 303 n: 25, 390,
393, 466, 468, 471 n: 61 Jön Türklük Katerina II 84,126 n: 5, 127 n: 8
162, 424 n: 1, 562 Journal des Débats
(gazete) 261, 278, 279, -. 15, 68 nol5,
284 Jurist 150
215,221,226 Katoliklik 19, 45, 46, 48,
49, 51, 52, 60, 67
n: 15, 68 n: 21, 71 n: 37, 72 n: 51, 89 n:
Kabine sistemi 174, 219, 330, 433, 501, 14,148, 150, 151,361,538
508 Kautsky, Kari 467
587
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-
179,180,183,207,220,229,231,
588
DZN
234-243, 250 n: 36, 251 n : 45, 254, Masonluk 162, 347, 392, 427 n: 20
263, 264, 286,388 n: 31, 394, 453, Matbaa (- -
457, 459, 461, 470 n= 38, 471 n: 44-48,
553 n: 7-12, 560 bkz. Mecmua- - 52, 70
n: 28, 97, 100, 181, 199, 208 n: 6, 231,
Mac Farlane, Charles 127 n: 8, 209 ti: 21, 233, 354, 368, 441, 457, 461, 465
232, 233, 236,250 n: 33, 303 n: 26, Materyalizme Reddiye, Cemaleddin Afganî
566 355, 359, 464
Mahalle mektebi 180, 182, 231, 461 Mathieu le compère, 232
Mahasin (dergi) 445 Maverdî 135
Mahmut 1 53,181, 209 n-. 29 Mavrokordatos, Aleksandros 128 n-. 16
Mahmut II 24,58, 66, 93, 95, 96, 131 n: 32, Mavroyenis 158
142, 144, 146-148, 155, 156, 159, 160, Mazzini-
161, 164 n: 15, 169, 171-180, 182 rt: Mecelle 164 n : 12, 165 n: 24, 221, 222,
a,183-185, 187-190, 193-201, 203- 224, 226, 227, 240, 306 rt: 43, 434,
207, 209 n: 28-29, 213, 215, 219, 220, 442, 460, 469, 527, 528, 530
223, 227, 229, 230, 232, 234, 245, Mecelle Komisyonu 226, 458
254, 259, 269 n: 4-8, 287, 289, 301, Meclis-i Ahkâm-
314,345,346,364,372,3966, 398, Meclis-i Âli-yi tanzimat 219,249 n: 12
407, 420, 453, 456, 457, 489, 524, Meclis-i Kebir-i Maarif 236, 240, 251 n: 45
527, 534, 547 Meclis-i Umur-u Nafia 174, 179-183, 420
Mah Meclis-i Umur-
Mahmut Esat bkz. Bozkurt, Mahmut Esat Meclisi
Mahmut Esat Efendi 373, 374, 376, 388 n: Meclis-i Vâlâ-yi Ahkâm-
25, 448, 469 n: 26, 519 n: 39, 531 Mecmua-ijünûn 236, 250 n: 40, 261, 270
n: 14, 349, 387 n: 12,568
Mecmua-i ulûm- 199, 233, 238
Medeni hukuk 250 n: 23, 566
el-Manar 440, 543, 553 n: 14 Medeni Kanun 250 n: 24
Manifaktür sanayi 46 Medrese 62, 94, 114, 176-180, 183, 185-
Mansûre mühendisleri 184 187, 204, 230, 231, 234, 235, 237-241,
Mansurîzade Sait bkz Sait (Mansurizade) 250 n: 29, 255-260, 269 rt: 2, 272, 311,
Maraz- -yi osmanî 262 316, 323, 347, 421, 427 n: 22, 439,
Mardin, Ebülula 250 n: 23, 269 n: 2, 316, 454,456-459, 461, 502, 521, 533,
339 n: 35, 469 n: 6, 566 534, 545, 575
Marmont, Auguste Marie Frédéric Viesse de 77
-193, 196, 206, 207, Mehdilik 359,360,363
208 n: 3, 209 n: 28, 210 n: 33-37-40, MehmetlI (Fatih) 37, 58
212 n: 61, 586 Mehmet IV 71 n:41, 159
Marx, Karl 284, 285, 304 n: 31, 339 n: 33,
352, 397 Mehmet VI (Vahdettin) 499, 512, 517 n: 12,
Maslahat (ilkesi, ölçüsü) 17, 26, 27, 119, 518 n: 15
175,226,327 Mehmet Efendi (Yirmi Sekiz Çelebi) 44, 56,
70 n: 28, 201,567,575
589
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
590
DZN
-9,
420, 432, 446-449, 469 n: 3, 470 n: 30-
35, 568 259, 263, 269, 277-322, 328-339, 350,
Mustafa III 66,87 353, 355-358, 366, 368, 370-381, 385,
465 109, 136- 387, 395, 404-406, 441, 443, 451, 524,
137, 541,542,564-569
141-143, 159, 163 n: 6, 210 n: 33, 574 Namus korunurlugu (tanzimat) 214, 223
Napolyonl 121-125, 146, 158, 165
Behçet Efendi 185,208 Mustafa Celalettin
198,210
284, 304 n: 30, 565, 568 Napolyon'un bildirisi 122,146 Napolyon'un
-278, 280,303, ihaneti 125
326 121, 189 Napolyon III 295, 304, 408
atürk, Gazi Mus- Narodnizm Nas(ölçü)
tafa Kemal 226,442,449 Nature (Jön veya Con) bkz.
Mustafa Mazhar Bey, Yarbay 193 Mustafa Nazar-
mevkii, Ahmet
89, 90, 128, 130, 131, 143, 164, 191, Nazmi 462, 471
193,209,210,568 Necip Âsim Nefs-i
Çelebi 250 Mustafa Sabri Efendi
Netâyicü'l-vukûât,
447, 506, 507, 513 Mustafa Sami 202 87, 130, 143, 568
Mustafa Suphi 491,492 Mutlak monark 355, 359, 426 Nikussios Panayiotakis 149
24,174 Nizamat- Nizam-
145, 148,
150, 171, 176, 179 195
Nizam-
Müdâfaa-i Hukuk 446, 478, 502, 518 Nizam Ordusu 103, 115, 133, 141 Nizam-
Mühendishâne 72, 82, 83, 89, 96, 97, 100, Cedit reformu 96, 108, 134, 138 Nord, Le
1 0 1 , 1 27 , 1 8 4, 19 4 , 1 9 9,210,231, (gazete) 279, 280, 303 n: 23-25 Nusret
233, 250, 253, 567 Nutuk, Gazi Mustafa Kemal
Mülkiye Okulu 184,345,378,395,461 326, 488, 489,
Mültezimlik 108, 109, 110, 1110, 118 492, 493, 497, 504, 512, 515, 518 n:
18, 524, 553 n: 3, 557, 561
Münir Efendi (Yakupzade) 359 Müste'min
bkz.
-
tecim) Odyan Efendi, Kirkor 228, 322, 338 n: 21
Mütesellim 109 Oikumenik 148, 228
Ordu bkz. Askerlik, Nizam-
Ayan askeri.
endilik
160,162,347,536
591
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
Orhan Gazi 159 372, 378, 383, 384, 386, 398, 403-406,
Ortodoks 20, 29, 30, 59, 68 n: 21, 80, 81 n: 4 16 ,4 32 ,4 47 ,4 48 , 45 0, 4 55, 46 3,
a, 148-153, 216, 218, 228, 242, 257, 482, 534, 535 Palmerston, Henry John
352, 355, 357, 440, 538, Temple, Viscount
Ortodoks(-çuluk)60, 80 191, 207,210 n: 34, 213, 228, 248 n: 2,
Ortodoks Kilisesi (Rum) 21, 60, 148, 154, 249 n: 2-8, 569, 570 Panislamcilik
256, 360,361,364 Pan-ottomanizm 401 Pan-
Oruç, Arif 488 Turanizm 493
Osman Aga (Pazvandoglu) 130 n: 31, 51, 52, 54, 60,
148, 242, 277, 434, 463 Para
112, 129 n: 16 Para devrimi 38 Parlamenter
yönetim 32,219 Parry, V. ]. 74, 76, 88 n: 2,
569 Parvus bkz. Helphand, Alexander Israel
- Pasarofça
Pavlos (Aziz) 20, 21, 60,
- 23 n: a
- Pazvandoglu
-
jeleri 122 (Pazvandoglu) 130 Peçevî 38,
Çartoriski 123, 126 n: 5, 528 56 Pertussier, Charles 97, 127 n: 7, 569
Kodrikas 565 Petro, Büyük (Deli) 41, 54, 63, 65, 71 n:
43-45, 84, 88 n: 1, 89 n: 16, 95, 126 n:
3, 172, 196,206,207 Pickthall,
218, 236, 242-244, 246-248, 254, 259, Mohammed Marmaduke 544, 545,
275, 295, 303 n : 25, 384, 393,404, 553 n: 15
411 n: a, 406-412, 419, 422 n: a, 462, Planlama Kurulu 174 Poligami bkz.
469 n: 15-16, 480, 493, 561, 565 Pometse 74, 88 n: 1, 89 n:
- 17,126 n: 3 Ponsonby, John, Viscount 228
154 Prens Sabahattin Bey bkz. Sabahattin Bey
(Prens)
Presse d'Orient (gazete) 277
19, 20, 46, 47, 59, 256, 361,
-244 431
:
Hz. Ömer bin Hattab 403 Prut 41
Ömer Seyfettin 402,403,421,452,
öner, Kenan 537
Radek, Kari 491
466 özel mülkiyet 26, 109, 212, 245,
246, 278,
398, 466, 532 özerk bölgeler 123
özgürlük 92, 136, 150, 154, 155, 158, 202,
214, 253-255, 274, 285, 287, 292, 299,
314, 327, 331, 33, 334, 348, 353, 367,
592
DZN
593
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
594
DZN
595
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
596
DZN
134, 135, 137-140, 147, 148, 156, Üniforma 55, 98, 125, 161, 193, 195, 197,
160-163, 164 n: 12, 170, 171, 175- 198,210 Üretim 61, 62, 74, 77, 79,
188, 182 n: a, 196, 198, 204, 205, 88 n: 9, 105,
215,21 7, 219,224,231,235, 238- 115, 141 Üss-ü zafer, Esat Efendi
242, 245, 256, 257, 265, 273, 275, 132 n: 47, 159,
294, 315, 317, 318,321-324, 326, 160, 162,200,560
328, 337 n: 12, 345-347, 353, 355,
356, 375, 413, 420, 432,434,440,
442, 443,448-450, 495, 499, 504- Vahan Efendi 322
507,510,513,514,543-545 Vahdettin bkz. Mehmet VI
597
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-492, 518 n: 14
Yahya Efendi 199,336 Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi bkz. Meh-
Yakupzade Münir Efendi, bkz. Münir Efendi met Efendi (Yirmi Sekiz Çelebi)
(Yakupzade) ahit 40 Young bkz. Jeune
n: 6, 388 n: 35, Yönetici tabaka 43, 44, 79, 88, 94, 117,
477 n: a, 556, 558, 563, 575 Yaltkaya, 148, 149, 202
Yunan ulusal bilinci 154
179-183,420
181, 230
598
TÜRK YE'DE ÇA DA LA MA
-492, 518 n: 14
Yahya Efendi 199,336 Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi bkz. Meh-
Yakupzade Münir Efendi, bkz. Münir Efendi met Efendi (Yirmi Sekiz Çelebi)
(Yakupzade) üseyin Cahit 40 Young bkz. Jeune
n: 6, 388 n: 35, Yönetici tabaka 43, 44, 79, 88, 94, 117,
477 n: a, 556, 558, 563, 575 Yaltkaya, 148, 149, 202
Yunan ulusal bilinci 154
179-183,420
181, 230
21, 416
Yasincizade bkz. Abdülvehhab Efendi (Y - ra 214,217,223
sincizade Seyyit) Yünlü sanayii 207
251, 549, 553, 568, Yürütme gücü yetkisi 214, 371
575
Yed-i vahit 114 Yemin (mahkemelerde
Zahire ticareti 114
158, 217, 228, 245, 249 n: 9, 334, 494, Zanaatkar 47, 164 n: 12, 180
518 n: 18 Zeamet 81,98, 103-108, 111-113, 128 n=
421 15, 132 n: 41
Yeni Hayat 419,421,422 Zimmi 175
Yeni Mektep 454 Zendeka olaylan 158
Ziya Gök Alp Bkz. Gökalp, Ziya Ziya
263, 266, 268, 269 n: 4-11, 277, 281- 268, 270 n: 13, 282, 296, 572
296, 302 n: 9-11, 303 n: 26-27, 304 n: 378 Zvi, Sabbatay 59, 71 n: 37
30-31, 305 n: 33-34, 306 n: 35-37-40,
310, 311, 318, 325, 327, 335, 341, 344,
350, 351, 353-359, 366-370, 386 n: 3,
389, 390, 394, 395, 399, 400, 405, 430,
433, 434, 408, 485, 497, 514, 540 ,560
598
Niyazi Berkes (21 Ekim 1908- -
-
tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü'nü bitirdi. 1935'te
-
kara Dil ve Tarih- enti olduktan sonra
-