Eutropius - Roma Tarihinin Özeti PDF

Roma Trihinin
zeti
Latinceden eviren
idem Menzilciolu
KABALCI
EUTROPIUS
ROMA TARHNN ZET
<
KABALCI YAYINEV: 292
Humanitas Dizisi: 9
Hristiyanln giderek yaygnlat bir dnemde
yaayan (S IV. yy.) tarihi Eutropius eitli devlet
grevlerini stlenir ve mparator Iulianusa Pers
seferinde elik eder. mparator Valens istei zerine
kaleme ald Roma Tarihinin zetinde Romann
kuruluundan S 364 ylnda imparator lovianusun
lmne kadar Roma tarihinde gerekleen nemli
olaylar yaln bir slpla zetler. .
B a b a m a . ..
NDEKLER
nsz................................................... 7
Giri: Eutropius ve Eseri zerine.............................
BREVIARIUM HISTORIAE ROMANAE, 22
ROMA TARHNN ZET, 23
L iber 1 - Birinci K itap, 26-27
L iber 2 ~ kinci Kitap, 46-467
L iber 3 - nc K itap, 74-75
L iber 4 ~ Drdnc K itap, 96-97
L iber 5 ~Beinci K itap, 122-123
L iber 6 ~Altnc K itap, 136-137
L iber 7 ~ Y edinci K itap, 164-165
L iber 8 ~Sekizinci K itap, 194-195
L iber 9 ~Dokuzuncu K itap, 220-221
L iber 10 ~Onuncu K itap, 252-253
Notlar.............................. .............................................
9
279
Haritalar....................................
Yer ve Kavim simleri Szl
Kaynaka...................................
20-21
...285
...301
NSZ
Tarihi Eutropius evirisini sunduumuz Breviarium His-
toriae Romanceda (Roma Tarihinin zeti) Romanm kurul u
undan 364 ylnda, imparator I ovianusun lmne kadar
Roma tarihinde gerekleen nemli olaylar on ksa kitapta
yaln bir slupla zetler. mparator Valensin istei zerine
yazd Breviaium, i mparatorun balatmay dnd Pers
seferinin propagandas niteliindedir. Birdn ngilizce eviri
si ve aklamal notlaryla ortaya koyduu, Bird Eutropius:
Breviarium ab Urbe Condita, (1992) adl deerli almas Eut-
ropi usun zet halinde sunduu Roma tarihi ndeki belirgin
hatalarn saptanmas ve dier antik yazarlara yapt gnder
meler bakmndan nemli bir kaynaktr. Her kitabn banda
verilen zet blmlerinin Eutropius tarafndan deil, Latince
metni yayma hazrlayan H. R. Dietsch tarafndan yazld an
lalmaktadr. nk her bir kitabn tek tek blmlerine ili
kin verilen bu ksa bilgiler kimi zaman blmlerin ieriiyle
uyumaz ve slup asndan da bir btnl k sergilemez.
L atince metinde H. R. Dietsch tarafndan sayfa kenar nda
A.U (ab urbe condita = ehrin kurul uundan itibaren) ve P.
C. N. (Post Christum natum = I sann douundan sonra)
eklinde verilen tarihlemeler ile Eutropius un metin iinde
verdii tarihlemeler arasnda farkllklar bulunmaktadr. La
tince metinde verilen tarihler eviride I ve S eklinde veril
mitir. Tarih hesaplamas yaplrken Romanm efsanevi kuru
lu tarihi I 753 yl olarak kabul edilmitir. Y er ve kavim
7
ROMA TAR H N N ZET
isimlerinin yazlmnda L atinceleri esas alnmtr. Ancak
Trkeye yerlemi olan yer ve kavim isimleri metnin okunu
unda akclk salamak asndan Trkeletirilip Latince ya
zllar evirinin sonuna eklenen Y er ve Kavim isimleri Sz-
l unde verilmitir. eviri iin Eutropii, Breviarium Historiae
Romanae, (editionem primam curavit) Detl. C. G. Baumgar-
ten-Crusius, (alteram) Henricus Rudolfus Dietsch, Teubneri,
Leipzig, 1883 metni kullanlmtr.
Klasik bir dilin Trkeye evrilmesinde karlatm zor
luklar amamda bana yardmc olan, eviriyi batan sona b
yk bir dikkatle okuyarak nerileriyle beni ynlendi ren ve
dier almalarmda da beni her zaman destekleyen deerli
hocam Prof. Dr. idem Drkene, almalarmda beni s
rekli destekleyen ve yardmlarn esirgemeyen deerli hocam
Do. Dr. Beclia Demirie, yer ve kavim isimlerinin bul unma
snda karlatm zorluklar amamda bana yardmc olan
deerli hocam Prof. Dr. A, Vedat elgine, balatt Humani-
tas serisiyle Y unan ve L atin klasiklerinin Trkeye kazandrl
masn salayan Kabalc Y aymevine teekkr bor bilirim.
idem Menzilciolu
Aralk 2005.
8
GR
EUTROPUS VE ESER ZERNE
imparator I ulianus ve Valensin ada olan Eutropi usun
doum tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte IS 320 ylndan
sonraki bir tarihte doduu kabul edilir. I taliada ya da Asya
eyaletlerinden birinde doduuna ilikin varsaymlar vardr.
A dnn Y unanca olmas, Y unan diline hkimiyeti1ve mesleki
kariyerini Douda srdrmesi Asya eyaletlerinden birinde
domu olmas ihtimalini glendirirken, Sudada Eutropi us-
tan Latince tarih zeti yazan I talial sofist olarak sz edilir.2
Eutropius tahminen drt yandayken, Constantinus Dou
imparatoru olan kaynbiraderi L iciniusu yenip neredeyse
krk yldan sonra Romann tek imparatoru olur ve kendi ad
n verdii Constantinopolisi (Constantinusun kenti; bugn
k stanbul) Dounun bakenti yapmaya koyulur. Eutropi
usun ocukluu ve ilk genlik yllar Constantinusun Hristi
yanl destekledii ve bu yeni dini inancn giderek glen
meye balad dneme rastlar. Ancak Eutropius byle bir
dnemde yetitii halde, IV. yzyln pagan3tarihisi olarak
bilinir.
1 Y unan diline hkimiyeti Breviarium'un baz blmlerinden de
(Eutropius, Vili:7; vilMO; VIII.12; X:8; X:16) anlalmaktadr. Bkz. Bird
1993: viii.
2 Rohrbacher 2 0 0 2 : 49; Bird 1993: vii, dipnot 4.
3 14. yzyl tarihisi Nicephorus Gregoras, Eutropiusun pagan bir
tarihi olduunu syler. Bkz. Rohrbacher 2 0 0 2 : 49.
9
ROMA TAR H N N ZET
Eutropius senatr smfmdandr. Otuzlu yalarnn sonlar
na doru Constantiusun hkmdarlnda magister epistula-
rum4 grevini stlenir. Eserinden rendiimize gre, yine
ayn grevdeyken, 363 ylnda mparator lul ianusa Pers sefe
ri nde elik eder. Valensin hkmdarlnda daha st bir g
reve terfi ederek magister memoriae5 olur ve i mparatorun iste
i zerine 369 ylnda Breviariumu kaleme alr. Eutropius un
Valense ithaf ettii Breviariumu, kendisinin magister memoriae
olarak atanmasndan dolay mparatora bir teekkr niteliin
de olmakla birlikte minnettarlnn ve sadakatinin de gster
gesidir.6 Valensin Eutropiustan Roma tarihini ana hatlaryla
zet halinde yazmasn isteme nedeni hem kendisinin hem de
kumandanl ar nn Roma tarihi hakknda yeterli bilgi sahibi ol
mamasdr. Bu nedenle Breviarium okuyucuyu Roma tarihi
hakknda basit bir slupla, ok fazla ayrntya yer vermeden
ana hatlaryla bilgilendiren bir eserdir. Ancak Breviariumun
Valens iin yeteri kadar ksa bir eser olmadn, imparatorun
Roma tarihi nin daha da ksa bir zetini yazdrmak iin Fes-
tusu grevlendirmesinden anlyoruz. Breviariumda ayrca
i mparator tarafndan Perslere kar yrtlmesi dnl en
sava d politikann da kanlmaz olarak gsterilmesinin,
baka bir deyile propagandasnn yaplmasnn istendii ese
ri n son blmlerinden anlalr. mparatorun bu istei Fes-
4 Grevi imparator adma mektuplara cevap vermek ve yazmalar
gerekletirmek olan kamu grevlisi.
5 Grevi imparatorun herhangi bir konudaki kararlarn yazya ge
irmek ve bunu lalka ya da ilgili kimselere iletmek olan kamu
grevlisi.
6 Bird 1993: xii-xiii; Rohrbacher 2002: 50.
10
GR: EUTROPUS VE ESER ZER NE
tusun eserinden de aka grlr. Nitekim Perslerle yaplan
savalar eserin hemen hemen yarsn kapsar.7
Eutropius Breviariumu Valense ithaf ederken, eserini
kronolojik bir dzen iinde ayrntlara girmeden kaleme ald
n belirttikten sonra bu zet niteliindeki anlatmnn ard n
da gizledii amacn i mparatorunu verek dile getirir. Bu sz
lerden, Roman n Romulusla balatlan efsanevi kurul uun
dan 364 ylnda I ovianusun lmne kadar olan dnemi n on
ksa kitapta zetlendii Breviarium'da yazarn amacnn, Ro
ma tarihindeki dikkat ekici olaylar ve nemli kiilerin baa
rlarn imparatora anlatarak izinden gidecei bir rnek sun
mak olduunu ileri srebiliriz. Bu nedenle, Romanm onuru
nu lekeleyen olaylarn atlanmas ya da bunlarn olduundan
daha farkl gsterilmesi eserin yaln slubu kadar gze ar
pan bir baka nemli zelliidir. Daha ilk cmlelerde kk
bir kent devletinden bir dnya imparatorluu haline gelen
Roma mparatorluunun bykl ve gc vlr. Eserin
sonraki blmleri Roman n bu gce ulamasn salayan y
neticiler, muzaffer komutanlar, imparatorlar ve askeri olaylar
zerinde younlar. Breviariumu n temelini, Romanm dn
yann drt bir yannda kazand erefli askeri baarlar olu
turur. Romulusun komu kabileleri bozguna uratarak ka
zand zaferlerle okuyucunun dikkati ilk satrlarndan itiba
ren Roman n askeri stnlne ekilir. Eserin genelinde
hkim olan hava, Romanm onurunu ayaklar altna alan bar-
53i kk drclnn ve imparatorluun saygnln
artracak nitelikteki savalarn kanlmazlnn okuyucuya
3:rd 1993: xxiv.
11
ROMA TAR H N N ZET
alanmas ynndedir. Bylelikle Eutropius imparatorunun
istei dorul tusunda Romann tarih boyunca kazand zafer
leri verek Perslere kar balatlmas dnl en sava hakl
gstermeye alr. Romallarn Perslere kar kazandklar za
ferler yazar tarafndan zellikle vurgulanr. Cumhuriyet d
nemi komutanlarnn, Augustusun, Vespasianusun, Traia-
nusun ve imparatorluun topraklarn genileten dier impa
ratorlarn askeri baarlar uzun uzadya anlatlr.8 Cumhuri
yet dnemi ni anlatt blmlerde askeri baarlarn yan sra
pek ok sosyal, politik ve ekonomik sorunu tarafsz bir bak
asyla ele alr.9
IV. yzylda tarih yazm senatr snfnn elinde seratus ile
yneticileri arasnda iyi bir ilikinin salanmas iin nemli
bir ara durumundayd. Eutropius da hem bir tarihi hem de
bir senatr olarak Breviarium aracalyla i mparator Valense,
senatus ile imparator arasnda salam temeller zerinde ku
rul mu bir ilikinin vazgeilmez ilkelerini tarihten seilmi
arpc rneklerle anlatr. Bunu yaparken de imparatorlar se-
natus'la kurdukl ar ilikinin iyiliine ya da ktlne gre
deerlendirir. Eline geirdii her frsatta senatusun nemini
vurgular. Bu da Eutropiusun eserine kurnazca dahil ettii bir
baka amatr.10 Romamn kurul uu kadar eski bir gemie
sahip olan senatusun Romulus tarafndan oluturulmasnn
amac, en yallardan oluan yz kiilik bir kurul un tleri-
8 Bird 1987: http://ivory.trentu.ca/www/cl/aiibl/ahb-l-6d.html
(25.01.1999).
9 Bird 1993: xxvii.
10Bird 1993: xxv.
12
ne gre devletin ynetilmesini salamaktr.11 te bu nedenle
senatus, Roma tarihi boyunca, zellikle cumhuriyet taraftarla
r asndan devlet ynetiminin vazgeilmez bir organ olmu
tur. Cumhuriyet rejiminde sekin vatandalardan oluturul an
yeleriyle senatus, magistratuslara i ve d siyasetle ilgili ver
dii tlerle devlet ynetiminde kontrol mekanizmas duru
mundayken, A ugustusla birlikte balayan* principatus dne
mi nde devlet ynetimindeki sorumluluklar imparatorla pay
lamaya'balar. A ncak imparatorluk ynetimi boyunca impa
ratorlarn gnden gne artan gc ve imparatorlarn eitler
arasnda birinci kii olmaktan ok, sanki dnyann efendisiy
mi gibi davranmalar sonucunda senatus doal olarak eski
gcn kaybetmeye balar. Bu organn ileyiinin engellen
mesi ise Roma zgrlnn darbe grmesi anlamna gelir.
Cumhuriyet dnemi nin anlatld blmlerde II. yzyln iki
nemli karakteri olan Gracchus kardelere yer verilmemesi
nin sebebini Bird, Eutropius un Gracchus kardelerin senatus
kart tutumlarn onaylamamasna balar.12Eutropius, ken
disinin de bir yesi olduu "senatusun gnden gne genile-
ven devleti irfanl, onurl u ve vatansever bir biimde ynetme
'jrzm vurgul ar13ve imparator ile senatus arasndaki iliki
nin nasl olmas gerektiini gstermeye alr.14 Rohrbacher,
Eurropiusun tek tek imparatorlar anlatrken, sevilen impara-
::rl ar n lmlerinden sonra senatus tarafndan kendilerine
Kr. Eutropius, 1II.
Bird 1993: xxvii.
' Bird 1993: xxvii.
Bird 1993: xxvi.
13
ROMA TAR H N N ZET
tanrsal onurl ar verildiini belirtmesini senatusu n gcn
vurgulamas olarak yorumlar.15Ancak bu konuyla balantl
olarak senatusun gcnn azaldna ilikin en ak rnei
l lad ianus'u biyografisinde, lmnden sonra senatus onu tan
rsal onurlarla donatmak istemedi, ancak ardl Titus Fulvtus An-
toninus bunu srarla isteyince, btn senatorlarn aka kar
kmasna ramen sonunda bu onurlar elde etti16ifadesinde bu
luyoruz. Bunun yan sra Neroyu dman ilan edebilmesi17
senatus'un gcn tamamen yitirmediine iaret eder. Eutro
pius imparatorlarn senatusla iyi ilikiler iinde olmasn
nemli bir vg konusu olarak iler.
Eutropi usun cumhuriyet rejiminden yana olduunu Ca-
esar Roma halknn yazgsn deitirmekle sulamasndan
anlyoruz.18zellikle i savaa son verdikten sonra kstaha
ve Roma zgrl nn geleneklerine aykr davranlarndan
dolay Caesar eletirir. Seratorh r tarafndan ldrlmesini,
krala, hatta lirana zg davranlar sergilemesine balar. Bu
da bir anlamda Eutropiusun gizliden gizliye imparatoruna
yapt bir uyar olarak yorumlanabilir. Octavianus, A ntonius
ve L epidus arasndaki Philippi sava cumhuriyetin ve sena-
fusun politik anlamdaki etkin rol nn sona ermesidir. Ancak
Eutropius cumhuriyetin sonunu hazrlayan Caesar eletir
mesine karn Octavianustan vgyle sz eder. Octavi-
anusun askeri baarlarn ve Roma mparatorluuna katt
15 Rohrbacher 2002: 55.
16 Eutropius, VIII. 7.
17 Eutropius, VII. 15.
18 Eutropius, VI. 19.
14
topraklar sayar. Savalardaki baarsn, bar zamanndaki
lmlln, cmertliini, bakalarna kar saygl oluunu
ver. Ama Neronun hkmdarlna kadar senatusa hi de
inmez.19ok sayda senatru ldren20 Nero senatus tarafn
dan dman ilan edilir.21Senatrl an lm cezasyla cezalan
dran Nero ve Domitianus Roman n en kt iki imparatoru
olarak gsterilir.22 Eutropius, Romamn I. yzyldaki impara
torlarn anlatrken imparatorlarn senatusla ilikilerindeki
belli erdemlerini ya da olumsuz davranlarn vurgul ar.23i m
paratorlarn senatusla ilikilerini belirleyen bu davran kalp
lar ilk defa Suetoniusun eserinde ortaya kar, sonradan Au-
relius Victor ve Eutropi usun eserlerinde de etkin rol oynar.
Eutropi usun en ok sayg duyduu ve Valense kusursuz
bir rnek olarak sunduu imparator Traianustur. IV. yzy
ln dier yazarlar da Traianustan vgyle sz ederler. Ro
mamn savunulmasndan ok genilemesi ynnde nemli
baarlara imza atan, Daciay fetheden, Parthlar bozguna u
ratan, Armenia, Assyria ve Mezopotamyay ele geiren Traia-
nus hem kazand bu stn askeri baarlaryla hem de kii
liinde toplad stn erdemleriyle rnek imparator olmay
hak eder. Devleti ynetme ekli, kibarl, cesareti, lmll,
herkese kar eit davranmas, senatrlarla iyi ilikiler iinde
9 Bird 1993: xxxi.
i0 Eutropius, VII. 14.
21 Eutropius, VII. 15.
22 Bird 1993: xxxi.
z3 Bird 1987: http://ivory.trentu.ca/wwv/cl/aUbl/ahb-l-6d.htinl
(25.01.1999).
15
ROMA TAR H N N ZET
olmas, devlet hzinesini savurganca kullanmamas, skneti
ve soukkanllyla imparatorlar arasnda en ok sevilen ve
sayg duyulan imparator olmas Eutropius tarafndan zellikle
vurgul anr.24 Y azar tarafndan rnek ynetici olarak gsteri
len dier iki mparator A ntoninus Pius ve Marcus Aurelius
A ntoninustur.25 Genilemekten ok eyaletleri savunmaya a
lan Pius devletin ynetimine getirmek iin en iyileri seme
siyle, zellikle de ynetimi boyunca sergiledii hogrsyle
izinden gidilmesi gereken bir imparator olarak gsterilir.
Marcus A ntoninusun kusursuzluunu ise Eutropius yle di
le getirir: kendisine hayran olmak onu vmekten daha kolay ola
bilir.26 Romanm bu filozof imparatoru herkese kar eit dav
ranmasyla, imperiumun byk yetkisine karn kstahlama-
masyla, cmertliiyle, eyaletlerdeki hogrl ynetimiyle,
askeri alanda kazand baarlaryla, devlet hzinesini tutum
lu kullanmasyla ve ard nda gnen iinde bir devlet brak
masyla, bir devletin en st konumdaki yneticisinin ahsnda
toplamas gereken zellikleri yanstr. Eutropius, Aurelius
Victordan farkl olarak imparatorlarn eitimleri ve kltrel
faaliyetleriyle ilgilenmez, ahlki nitelikleri ve imparatorluu
ynetme yetenekleri onun iin ok daha nemli konulardr.27
Eutropi usun eseri boyunca devletin yneticisinin, yani impa
24 Eutropius, VIII. 2-5.
25 Bird 1987: http://ivory.trentu.ca/www/cl/ahbl/ahb-l-6d.html
(25.01.1999).
26 Eutropius, VI 11:11.
27 Bird 1987: http://ivory.trentu.ca/www/cl/ahbl/ahb-l-6d.html
(25.01.999)
16
ratorun adaletli ve lml olmas iyiliini, zalimlii ve acma
szl ise ktl n yanstr. Dier taraftan ihtiras, ahlk
geveklii, savurganlk, fke, agzllk, kibir, tiranla y
nelik davranlar, senatr'lann lm cezasyla cezalandrlma
s ve askeri alandaki baarszlk eser boyunca en belirgin
eletiri konusu olarak karmza kar. yi imparatorlarn
lmlerinden sonra tanrlatrlmalarnm, kt imparatorla
r n lmlerinin sevinle karlanmasnn zellikle belirtilmesi
de Breviarium'un bir baka belirgin zelliidir.
Eutropius, Breviariumu deri n bir aratrma yapmadan,
yaln bir slupla kaleme alr. Romann kurul uundan Ca-
esarm ldrlmesine kadar olan dnemi kapsayan ilk alt ki
tap iin L iviusun Ab Urbe Condita (Kentin Kuruluundan Ba
layarak) adl eserinin I. yzylda yaplan epitomosundan, yani
zetinden faydalanr. Ancak Liviusun epitomosundan farkl
olarak, ikinci K artaca Savama kadar olan dnemde, baka
kentlerden sz ederken bunlarn Romadan ne kadar uzak ol
duu bilgisini vererek, gnmze ulaan dier Roma tarihi
zetlerinde bulunmayan bu bilgiyle eserini ssler.28 Eutropi
usun kendisinin gsterdii tek kaynak Roman n kurul uun
dan kinci Kartaca Savann sonuna kadar Roma tarihini an
latan Eabius Pictorun eseridir.29 Ancak Bird, Eutropi usun
Fabius Pictoru ikinci kaynak olarak kullandn ileri srer.30
-s Bird 1993: xlvi.
29Eutropius, 111:5.
Eutropius Romam kurulu tarihi iin Pictorun verdii 10 748.
yerine Varronun verdii 10 753 tarihini kullanmtr. Bkz. Bird
1993: xlvi.
17
ROMA TAR H N N ZET
Caesarm ldrlmesinden sonra balayan i savalardan Do-
mitianusun hkmdarlnn sonuna kadar olan dnemi
kapsayan yedinci kitabnda kaynak olarak Suetoniusun De
Vita Caesarum (Caesarlann Yaamlar zerine) adl eserinden
faydalanr. Breviariumda Suetoniusta bulunmayan, ama Au
relius V ictorun Liber de Caesaribus (Caesarlar zerine Bir Ki
tap) eseri ile Historia Augusta (mparatorlar Tarihi) arasnda
yakn benzerliklerin ve ortak hatalarn bulunmas her
eserde de bizim bilmediimiz ortak bir kaynaktan faydalanl-
d grn dourur. Gnmze ulamayan bu kaynak, ilk
defa 1883 ylnda Enmann tarafndan Kaisergeschite (mpara
torlarn Tarihi) olarak tanmlanmtr. Eutropi usun kaynak
olarak bu kayp eseri kulland gr kabul edil ir.31Nerva-
n n hkmdarl ndan I ovianusun lmne kadar olan d
nemi kapsayan son kitapta Eutropius kaynak olarak bu
imparatorlarn biyografisini ieren Kaisergeschichteden ve ki
tabn son blmlerinde kiisel deneyimlerinden faydalanr.
K endi tanklnn en belirgin rnei I ulianusun Pers seferini
anlatt blmde karmza kar.32Ancak genel olarak de
erlendirildiinde Eutropiusun eserinin deri n bir aratrma
nn ve titiz bir almann rn olmad kolaylkla anlalr.
Breviarium, yazarn daha adal bir slupla yazmay vaat ettii
baka bir eser szyle son bulur.
Breviarium ksa sre iinde en ok okunan tarih kitapla
r ndan biri olur ve hemen Y unan diline evrilir. lk evirisi
yaklak 379 ylnda Paenius tarafndan yaplm ve bu eviri
31 Rohrbacher 2002: 54; Bird 1993: xlvii - xlviii.
32 Eutropius, X. 16.
18
gnmze kadar ulamtr. VI. yzyln balarnda Lycial
Capito tarafndan bir baka evirisi daha yaplr, ancak bu e
viri gnmze paralar halinde ulamtr. Breviarium zel
likle L iviusun tarih kitabn okumak iin yeterli vakti ve sabr
olmayanlar iin okumas kolay bir kaynak kitaptr. Seksen
den fazla el yazmas bulunmaktadr, bunlarn onbir tanesi
XV. yzyla aittir. Breviarium, Ortaada hem Batda L atin
dnyasnda hem de Y unanca evirisiyle Douda Bizans dn
yasnda yaygn bir ders kitab olarak kullanlmtr. A ncak za
manla Breviarium'a kar duyulan ilgi giderek azalr. Gn
mzde tarih kitab olarak pheyle yaklalmas gereken bu
eser yine de Roma tarihi hakknda, zellikle de imparator bi
yografileri bakmndan IV. yzyldan elimize ulaan nemli
bir kaynak olma zelliini korumaktadr.
19
Greeks
Carthginians
Patavum
Spina
Ravenna
iPopuloni
O Sksculum
pa llya
.
tfsca
. j Alera
vD Amt
Targu
Meraponiuf
* O
Posidoni
Elea (Veli.
Svbans
Croton
Nota
Aeolteetysulae .ocn Epuephvm
l i c i f i a
*/cM-
genlum
'Naxus
Syracusae
Cossura
* Haritalar, Geoffrey Barraclough (ed.), Aas of WorU Uistor.
Borders Press, 1998 ktyeli almadan alnmtr. '
>enden( staes
boundary ol he
Seleucd Kngdom
C.125BC
boundary of the
Ptolemac Kngdom
EUTROPUS
b r ev i a r i u m h i s t o r i a e
ROMANAE
EUTROPUS
ROMA TARHNN
ZET
d o m i n o v a l e n t i m a x i m o
PERPETUO AUGUSTO
Res Romanas ex voluntate mansuetudinis tuae
ab urbe condita ad nostram memoriam, quae in
negotiis vel bellicis vel civilibus eminebant, per
ordinem temporum brevi narratione collegi
strictim, additis etiam iis, quae in principum vita
egregia exstiterunt, ut tranquillitatis tuae possit
mens divina laetari, prius se illustrium virorum
facta in administrando imperio secutam, quam
cognosceret lectione.
24
MPARATOR VALENS MAXIMUS
PERPETUUS AUGUSTUSA
Merhametinize snarak kentin kurul uundan gnmze ka
dar gerekleen savalarda ya da bar dnemlerinde tutulan
kaytlarda Roma tarihine ilikin dikkate deer baz konular
zaman dizinini gzeterek ksa bir anlatmla kaleme aldm. Ay
rca bunlara bir de zet olarak imparatorlarn yaamlarnda
gze arpan baz zellikleri ekledim; yle ki yce imparato
rumuzun tanrsal zihni sekin insanlarn imparatorluumu
zun ynetimindeyken kazandklar baarlar okuyup ren
meden nce de bu baarlarn ard ndan gitmi ol duunu
renmekten sevin duysun.
25
l i b e r p r i m u s
ARGUMENTUM
1. Urbis Romae origo Romulo conditore. 2-8.
Septem regum Romanorum mores, instituta et
res gestae. 9. Mutata imperii forma exacto Tar-
quinio Superbo, rege ultimo, et substituta con-
sulum dignitas. 10. Bellum a Tarquinio Superbo
motum, 11. Porsena, Etruscorum rege, iuvante.
Bellum cum Sabinis. 12. Dictaturae origo. 13.
Populi seditio et orta inde tribunicia potestas. 14.
Victoria de Volscis, qui, ante a Tarquinio Super
bo victi, bellum reparaverant. 15. Coriolanus ur-
bi, unde expulsus erat, bellum infert, Volscorum
opibus adiutus, sed matris uxorisque fletu et
deprecatione superatus recedit. 16. Fabiorum
pugna cum Veientibus et caedes. Census civium.
17. Quintii Cincinnati dictatoris vitae ratio et res
fortiter gestae. 18. Decemvirorum imperium. 19.
Decemvirorum imperium. 19. Bellum cum Fide-
natibus, Veientibus et Volscis. 20. Bellum Galli-
cum.
I. Romanum imperium, quo neque ab exordic
ullum fere minus, neque incrementis toto orbe
amplius humana potest memoria recordari, a
26
BRNC KTAP
KONUNUN ZET
1. Roma kenti nin kurul uu ve kurucusu Romulus. 2-8.
Romanm yedi kralnn karakteri, kurdukl ar kurumlar
ve yaptklar iler. 9. Son kral Tarquinius Superbusun
kovulmasyla birlikte ynetimin deien yz ve consul'-
larn atanmas. 10. Tarquinius Superbus tarafndan ba
latlan sava. 11. Etrsklerin kral Porsenanm verdii
destek. Sabinlerle sava. 12. Diktatrln balangc. 13.
. Halk isyan ve buradan hareketle tribunusl uun1dou
u. 14. Evvelce Tarquinius Superbus tarafndan yenilgiye
uratlan Volsklarn yeniden savaa balamalar ve onla
ra kar elde edilen zafer. 15. Coriolanusun Volsklarn
desteini alarak srgn edildii lkesine sava amas;
annesinin ve kz kardeinin gzyalarna ve yakarlarna
yenik dp geri ekilmesi. 16. Fabiuslarn Veientes ile
sava ve katliamlar. Nfus saym. 17. Dictator Quintius
Cincinnatusun yaam yks ve cesurca yapt iler.
18. Decemvirimn2ynetimi. 19. Fidenates, Veientes ve
Volsklarla savalar. 20. Gallia sava.
t. Roma mparatorluunun balangc Romulusa daya
nr. insan belleinin balangta onun kadar kk,
dnyaya yayld andan itibaren de onun kadar byk
baka bir imparatorluk anmsamas mmkn deildir.
27
BREVARUM HISTORI AE ROMANAE
Romulo exordium habet, qui Reae Silviae,
Vestalis virginis, filius et, quantum putatus est,
Martis cum Remo fratre uno partu editus est. Is
cum inter pastores latrocinaretur, octodecim
annos natus, urbem exiguam in Palatino monte
constituit XI Kal. Maii, Olympiadis sextae anno
tertio, post Troiae excidium, ut qui plurimum
minimumque tradunt, trecentesimo nonagesimo
quarto.
II. (I.) Condita civitate, quam ex nomine suo
Romam vocavit, haec fere eit. Multitudinem
finitimorum in civitatem recepit, centum ex
senioribus legit, quorum consilio omnia ageret,
quos senatores nominavit propter senectutem.
Tum, cum uxores ipse et populus suus non habe-
rent, invitavit ad spectaculum ludorum vicinas
urbi Romae nationes atque earum virgines
rapuit. Commotis bellis propter raptarum iniu-
riam, Caeninenses vicit, Antemnates, Crustumi-
nos, Sabinos, Fidenates, Veientes. Haec omnia
oppida urbem cingunt. Et cum orta subito tem-
pestate non comparuisset, anno regni tricesimo
septimo ad deos transisse creditus est et consec-
ratus. Deinde Romae per quinos dies senatores
imperaverunt et his regnantibus annus unus
completus est.
AU lll. (II.) Postea Numa Pompilius rex creatus est,
39 qui bellum quidem nullum gessit, sed non minus
28
ROMA TAR H N N ZET
Romulus bir inana gre Vesta rahibesi Rhea Silvia ile
Marsn oludur; erkek kardei Remusla birlikte bir ba
tnda dnyaya gelmitir. Romulus obanlar arasnda
hayduta bir yaam srerken, onsekiz yama geldiinde,
21 Nisanda, altnc Olimpiyatlarn nc ylnda, Tro-
iamn knden sonra yaklak yz doksan dr
dnc ylda Palatium Tepesinde kk bir kent kurdu.
II. (I.) K endi adndan hareketle Roma adn verdii ken
ti kurduktan sonra, balca u ileri gerekletirdi. Snr
komularnn ounu kente katt, yallar arasndan her
eyi tlerine gre ynetecei yz kii seti, yallkla
r ndan dolay onlara senatr3ismini verdi. O zamanlarda
kendisinin de ei yoktu, halknn da; bu nedenle komu
kavimleri Roma kentine, gsterilere davet etti ve o arada
onlarn gen kadnlarn kard. K adnlarn karlmas
nn yaratt rezalet sonucunda savalar patlak verince,
Caeninensesi, A ntemnatesi, Crustuminiyi Sabinleri, Fi-
denatesi ve Veientesi ele geirdi. Btn bu kavimlerin
yaad kasabalar kenti n4evresine yaylmtr. Romu
lus krallnn otuz yedinci ylnda, aniden kan bir fr
tna sonrasnda bir daha ortalklarda grnmeyince,
onun tanr katma ykseldiine inanld ve bylece tanr
latrld. A rdndan, ser.ator'lar beer gnlk aralarla Ro-
mada yneticilik yapt ve bylece onlarn ynetimi altn
da bir yl geti.
III. (II.) Daha sonra Numa Pompihus kral seildi, hibir
4 savaa katlmasa da kente Romulus kadar iyilii dokun-
29
b r e v i a r i u m HISTORI AE r o m a n a e
civitati quam Romulus, profuit. Nam et leges
Romanis moresque constituit, qui consuetudine
proeliorum iam latrones ac semibarbari putaban-
tur, et annum descripsit, in decem menses prius
sine aliqua computatione confusum, et infmita
Romae sacra ac templa constituit. Morbo decessit
quadragesimo tertio imperii anno.
AU IV. (lll.) Huic successit Tullus Hostilius. Hic bella
82 reparavit, Albanos vicit, qui ab urbe Roma x.
miliario sunt, Veientes et Fidenates, quorum alii
sexto miliario absunt ab urbe Roma, alii octavo
decimo, bello superavit, urbem ampliavit, adiecto
Caelio monte. Cum triginta et duos annos
regnasset, fulmine ictus cum domo sua arsit.
AU V. (IV.) Post hunc Ancus Marcius, Numae ex filia
114 nepos, suscepit imperium. Contra Latinos dimi-
cavit, Aventinum montem civitati adiecit et Iani-
culum, apud ostium Tiberis civitatem supra ma-
re sexto decimo miliario ab urbe Roma condidit.
Vicesimo quarto anno imperii morbo periit.
AU VI. (V.) Deinde regnum Priscus Tarquinius acce-
138 pit. Hic numerum senatrm duplicavit, circum
Romae aedificavit, ludos Romanos instituit, qui
ad nostram memoriam permanent. Vicit idem
etiam Sabinos et non parum agrorum, sublatum
isdem, urbis Romae territorio iunxit, primusque
triumphans urbem intravit. Muros fecit et
cloacas, Capitolium inchoavit. Tricesimo octavo
30
ROMA TAR H N N ZET
du. nk sava alkanlklar yznden o zamana de
in haydut ve yar barbar olarak grlen Romallar iin
yasalar ve treler oluturduu gibi, daha nceleri her
hangi bir ekilde hesaplanp dzenlenmemi yl on aya
bld, ard ndan Romada saysz kutsal alan ve tapmak
ina etti. Y netiminin krk nc ylnda hastalanarak
yaamn yitirdi.
IV. (III.) A rdndan Tullus Hostilius ynetimi devrald,
f n Tullus savalar yeniden canlandrd, Romaya on iki mi l5
uzaklkta yaayan Albaniyi yendi, ard ndan Veientes ve
Fidenatese de savata stn geldi, bunlardan biri kente
alt mil6 uzaklkta, dieri on sekiz mi l7uzaklkta bul unu
yordu. Caelius Tepesini de alarak kentin snrlarn ge
niletti. Otuz iki yl hkm srdkten sonra, yldrm
arpmas sonucu eviyle birlikte kendisi de yand.
V. (IV.) Onun ard ndan Numanm kzndan olma toru-
SS nu Ancus Marcius ynetimi ele geirdi. Marcius L atinle-
re kar savat, Aventinus ve I aniculum tepelerini kente
katt, Tiber Nehrinin aznda, deniz seviyesinden yk
sekte, Romadan onalt mil uzaklkta bir kent kurdu.8
Y netiminin yirmi drdnc ylnda hastalanarak ld.
VI. (V.) Sonra krall Priscus Tarquinius devrald. Tar-
r5 quinius senctorh n n saysn iki katma kard, Romada
bir circus9 ina etli, zamanmza kadar gelen Roma oyun
larn dzenledi. Sabinleri yendi ve onlardan ele geirdi
i epeyce bir topra Romanm topraklarna katt ve b-
'.ak bir zaferle kente ilk o girdi. Surlar ve kanalizasyon
lar ina etti, Capitoliumun10 temelini att. Y netiminin
31
b r e v i a r i u m h i s t o r i a e r o m a n a e
imperii anno per Anci flios occisus est, regis
eius, cui ipse successerat.
AU VII. (VI.) Post hunc Servius Tullius suscepit impe-
176 rium, genitus ex nobili femina, captiva tamen et
ancilla. Hic quoque Sabinos subegit, montes tres,
Quirinalem, Viminalem, Esquilinum, urbi adiun-
xit, fossas circa murum duxit. Primus omnium
censum ordinavit, qui adhuc per orbem terrarum
incognitus erat. Sub eo Roma omnibus in censum
delatis habuit capita LXXXIII milia civium
Romanorum cum iis, qui in agris erant. Occisus
est XLV. imperii anno scelere generi sui Tar-
quinii, filii eius regis, cui ipse successerat, et fi-
liae, quam Tarquinius habebat uxorem.
VIII. (VII.) Lucius Tarquinius Superbus, septimus
AU atque ultimus regum, Volscos, quae gens ad Cam-
2 2 0 paniam euntibus non longe ab urbe est, vicit,
Gabios civitatem et Suessam Pometiam subegit,
cum Tuscis pacem fecit et templum Iovi in
Capitolio, aedificavit. Postea Ardeam oppugnans.
in octavo decimo miliario ab urbe Roma positam
civitatem, imperium perdidit. Nam cum filius
eius, et ipse Tarquinius iunior, nobilissimam femi-
nam Lucretiam, eandemque pudicissimam, Col-
latini uxorem, stuprasset, eaque de iniuria marito
et patri et amicis questa fuisset, in omnium cons-
pectu se occidit. Propter quam causam Brutus
parens et ipse Tarquinii, populum concitavit et
32
ROMA TAR H N N ZET
otuz sekizinci ylnda, taht devrald kral A ncusun
oullan tarafndan ldrld.
VII. (VI.) Onun ard ndan Servius Tullius ynetimi ele ge~
577 irdi; Tullius bir sava esiri ve kle olmasna ramen
soylu doumlu bir kadnn oluydu. O da Sabinleri boz
guna uratt, tepeyi -Quirinalis, Viminalis, Esquiliae-
kente katt, surlarn etrafna hendekler kazd. O zamana
kadar dnyann hibir yerinde bilinmeyen nfus saym
n ilk o gerekletirdi. Tulliusun hkmdarl altndaki
herkes nfus saymna katld ve krsal alanlarda yaa
yanlarla birlikte Romada seksen bin Roma vatanda
belirlendi. Y netiminin krkbeinci ylnda, yerine geti
i nceki kraln olu, kendisinin de damad olan
Tarquinius Superbus ve bu Tarquiniusla evli olan z k
znn tasarlad bir cinayete kurban gitti.
VIII. (VII.) Y edinci ve son kral L ucius Tarquinius Super-
:c bus, Romadan ok uzakta olmayan, Campania yolu ze-
53: rinde yaayan Volsk kavmini yendi, Gabinin kasabalar
n ve Suessa Pometiay fethetti. Etrsklerle bar yapt ve
Capitolium Tepesinde I upiter tapman ina etti. Daha
sonra Romadan onsekiz mi l 11 uzaklkta kurul mu bir
kasabay, A rdeay kuatt srada tahtndan oldu. n
k ad Taquinius olan kk olu, soylu ve iffetli bir
kadn ola Collatinusun kars L ucretiaya tecavz et
mi; kadn da maruz kald bu rezaleti kocasna, babas
na ve arkadalarna anlatm, sonra da herkesin gz
nnde kendisini ldrmt. Bu olay frsat bilen Tar-
quiniusun akrabas Brutus halk kkrtt ve Tarqui-
33
b r e v i a r i u m HISTORI AE ROMANAE
Tarquinio ademit imperium. Mox exercitus
quoque eum, qui civitatem Ardeam cum ipso rege
oppugnabat, reliquit; veniensque ad urbem rex
portis clausis exclusus est, cumque imperasset
annos viginti quinque, cum uxore et liberis suis
fugit. ita Romae regnatum est per septem reges
annis ducentis quadraginta tribus, cum adhuc
Roma, ubi plurimum, vix usque ad quintum deci-
mum miliarium possideret.
IX. (VIII.) Hine consules coepere, pro uno rege
duo, hac causa creati, ut, si unus malus esse
voluisset, alter eum habens potestatem similem.
coerceret. Et placuit, ne imperium longius, quam
annuum haberent, ne per diuturnitatem potesta-
tis insolentiores redderentur, sed civies semper
essent, qui se post annum scirent futuros esse pri-1
AU vats. Fueruntigitur anno primo expulsis regibus I
245 consules L. Iunius Brutus, qui maxime egerat, ut I
Tarquinius pelleretur, et Tarquinius Collatinus
maritus Lucretiae. Sed Tarquinio Collatino sta-
tim sublata est dignitas. Placuerat enim, ne qui=
quam in urbe remaneret, qui Tarquinius vocare-
tur. Ergo accepto omni patrimonio suo ex urbel
migravit, et loco ipsius factus est L. Valerim
Publicola consul.
X. (IX.) Commovit tamen bellum urbi Romae re I
Tarquinius, qui fuerat expulsus, et collectis multi: I
gentibus, ut in regnum posset restitui, dimicavi; 3
34
ROMA TAR H N N ZET
niusu lahtmdan etti. Bunun zerine krallaryla birlikte
A rdeay kuatmakta olan ordusu da onu terk etti; geri
dndnde de Romamn kaplar yzne kapanm ol
duundan darda kald. Y irmi be yllk hkmdarl k
yaamndan sonra kars ve ocuklaryla birlikte kentten
kat. Bylece iki yz krk ylda Romada yedi kral
hkm srd, oysa Roma henz en fazla on be millik12
bir alana hkimdi.
IX. (VIII.) Bundan sonra bir kral yerine iki consu!13seil
di. Consullardan biri adaletsiz davranmaya eilimliyse,
ayn yetkiye sahip olan dieri onu denetleyebilsin diye
bu yola bavuruldu. Ayrca uzun sreli iktidarla g ka
zanp kstahlamasmlar, bir yl sonra sade bir vatanda
olacaklarn bilip sayglarn yitirmesinler diye yetkeleri
nin bir yldan daha fazla olmamas kararlatrld. Byle-
c ce kral ve ailesinin srlmesinden sonraki ilk yl, Tarqui-
l l i niusun kovulmasnda zellikle etkin olan L ucius I unius
Brutus ve L ucretiann kocas Tarquinius Collatinus con-
sul oldular. Ancak Tarquinius Collatinus hemen grev
den alnd. nk Tarquinius adn tayan hi kimsenin
kentte kalmamas gerektiine karar verilmiti. Bu yz
den, Tarquinius Collatinus btn maln ml kn topla
yp Romadan g etti, yerine Valerius Publicola consul
seildi.
X. (IX.) Ama kral Tarquini us Romadan kovulmasnn
ard ndan kente sava at ve pek ok halk da yanma
alp tahta yeniden oturabil mek iin urat, ilk savata
35
b r e v i a r i u m h i s t o r i a e r o m a n a e -
In prima pugna Brutus consul et Aruns, Tarqui- I
nii filius, in vicem se occidernt, Romani tamen
ex ea pugna victores recesserunt. Brutum matro-
nae Romanae, defensorem pudicitiae suae, quasi
communem patrem, per annum luxerunt. Vale-
AU rius Publicola Sp. Lucretium Tricipitinum colle-
246 gam sibi fecit, Lucretiae patrem, quo morbo mor-1
tuo, iterum Horatium Pulvillum collegam sibi
sumpsit. ita primus annus quinque consules
habuit, cum Tarquinius Collatinus propter no-
men urbe cessisset, Brutus in proelio perisset.
Sp. Lucretius morbo mortuus esset.
XI. (X.) Secundo quoque anno iterum Tarquinius I
ut reciperetur in regnum, bellum Romanis in-j
tulit, auxilium ei ferente Porsena, Tusciae rege.
et Romam paene cepit. Verum tum quoque victus
AU est. Tertio anno post reges exactos Tarquinius
246 cum suscipi non posset in regnum, neque ei Por-I
AU sena, qui pacem cum Romanis fecerat, praestarefl
247 taret auxilium, Tusculum se contulit, quae|
civitas non longe ab urbe est, atque ibi per quat
tuordecim annos privatus cum uxore consenuit
Quarto anno post reges exactos, cum Sabini Ro
manis bellum intulissent, victi sunt et de his es:
AU triumphatum. Quinto anno Valerius ille, Brt I
251 collega et quater consul, fataliter mortuus est i
adeo pauper, ut collatis a populo numm
sumptum habuerit sepulturae. Quem matronae
sicuti Brutum annum luxerunt.
36
ROMA TAR H N N ZET
consul Brutus ve Tarquiniusun olu A runs birbirlerini
ldrdler, buna ramen Romallar bu savatan galip
ayrldlar. Romal kadnlar iffetlerinin koruyucusu Bru
tus iin sanki ortak atalarym gibi bi r yl boyunca yas
tuttular. Valerius Publicola, L ucretianm babas Spurius
L ucretius Tricipitinusu meslekta yapt [ 507]. L ucreti-
us hastalanarak lnce, meslekta olarak bu kez Horati-
us Pulvillusu seti. Bylece Tarquinius Collatinus ad
yznden kentten ayrld, Brutus savata telef olduu,
Spurius L ucretius ise hastalktan ld iin ilk yl be
consul i bana gelmi oldu.
XI. (X.) kinci ylda, Tarquinius krall geri almak iin
Romallara yeniden sava at, bu kez Etrsk kral Porse-
nan n desteini aldndan Romay az kalsn ele geiri
yordu. Ama tam da o srada yenileli. K rallar srldkten
O sonra nc ylda Tarquinius krall ele geiremedii
W ve Romallarla bar yapan Porsena kendisine yardm et
i l medii iin, kentten uzak olmayan Tusculuma ekildi ve
G orada sade bir vatanda olarak karsyla birlikte ondrt
yl yaad. K ralln devrilmesinden sonraki drdnc
ylda, Sabinler Romallara sava atlar ve bozguna ura
dlar; bu kez onlara kar kesin bir zafer kazanlm oldu.
C Beinci ylda, Brutusun meslekta ve drt kez consul
SB olan Valerius eceliyle ld, yle fakirdi ki cenaze masraf
lar halktan toplanan paralarla karland. Romal kad n
lar Brutusa nasl yas tuttularsa ona da bir yl boyunca
yas tuttular.
37
XII. (XI.) Nono anno post reges exactos, cum
gener Tarquini ad iniuriam soceri vindicandam
ingentem collegisset exercitum, nova Romae
dignitas est creata, quae dictatura appellatur,
AU maior quam consulatus. Eodem anno etiam ma-
253 gister equitum factus est, qui dictatori obseque-
retur. Neque quicquam similius potest dici,
quam dictatura antiqua huic imperii potestati,
quam nunc tranquillitas vestra habet, maxime
cum Augustus quoque Octavianus, de quo postea
dicemus, et ante eum Caius Caesar sub dictatu-
rae nomine atque honore regnaverint. Dictator
autem Romae primus fuit Larcius, magister
equitum primus Sp. Cassius.
AU XIII. (XII.) Sexto decimo anno post reges exactosl
260 seditionem populus Romae fecit, tamquam al
senatu atque consulibus premeretur. Tum et ipsel
sibi tribunos plebis, quasi proprios iudices eti
defensores, creavit, per quos contra senatum eti
consules tutu esse posset.
AU XIV. Sequenti anno Volsci bellum reparaverunt
261 et victi acie etiam Coriolos civitatem, quar
habebant optimam, perdiderunt.
AU XV. (XIII.) Octavo decimo anno postquam rege;
264 eiectos expulsus ex urbe Q. Marcius, dux Rc-I
manorum, qui Coriolos ceperat, Volscorum civi-l
tatem, ad ipsos Volscos contendit iratus, e;|
auxilia contra Romanos accepit, Romanosqu-
saepe vicit. Usque ad quintum miliarium urb:
ROMA TAR H N N ZET '
XII. (XI.) K ralln devrilmesinden sonraki dokuzuncu
ylda, Tarquiniusun damad kaynpederine yaplan hak
szln intikamn almak iin byk bir ordu toplaynca
Romada dictatura ad verilen, consuiluktan daha nemli
: yeni bir grev oluturuldu. Ayrca ayn yl dictator'a14 her
500 dediini yapan bir magister equitum15 atand. Daha sonra
kendisinden sz edeceimiz zellikle Augustus Octavi-
anus ve ondan nce Gaius Caesarin dictator unvanyla
ve derecesiyle ynettikleri eski diktatrlk yce ahsn
zn16 u an sahip olduu imparatorluk yetkesiyle kyasla-
namaz bile. Roman n ilk dictatoru L arcius, ilk magister
equitum u ise Spurius Cassius idi.
XIII. (XII.) K ralln feshedilmesinden sonraki onaltmc
n ylda, halk senatus ve consullar tarafndan ezildikleri ge
rekesiyle Romada isyan kard. Daha sonra senatus ve
consullaa kar kendi gvenliklerini salayabilmek ad
na, kendi yarglar ve haklarnn savunucular olarak
bir tribuni plebis17 setiler.
XIV. Ertesi yl, Volsklar Romallara kar yeni bir sava
balatt, ama cephede yenilince en iyi kentleri Corioli de
ellerinden gitti.
XV. Kraliyet ailesinin srgnnden sonraki onsekizinci
vlda, Volsklarn kenti Corioliyi alan Romallarn komu-
:an Quintius Marcius kentten kovulunca fkeye kaplp
doru Volsklara gitti ve Romallara kar onlardan des
tek ald. Romallar birka kez yendi, kenti n be mil uza-
39
accessit, oppugnaturus etiam patriam [uam],
legatis, qui pacem petebant, repudiatis, nisi ad
eum mater Veturia et uxor Volumnia ex urbe
venissent, quarum fletu et deprecatione supera-
tus removit exercitum. Atque hic secundus post
Tarquinium fuit, qui dux contra patriam uam
esset.
AU XVI. (XIV.) Caesone Fabio et Tito Virginio coss. tre-
275 centi nobiles homines, qui ex Fabia familia
erant, contra Veientes bellum soli susceperunt, I
promittentes senatui et populo per se omne cer-
tamen implendum. Itaque profecti, omnes no
biles et qui singuli magnorum exercituum duces I
esse deberent, in proelio conciderunt. Unus om-
nino superfuit ex tanta familia, qui propter aeta-
tem puerilem duci non potuerat ad pugnam.
a u xv. Post haec census in urbe habitus est et in-1
295 venta sunt civium capita CXIX milia CCCXIX
(XV.) Sequenti anno, cum in Algido monte, ab urbe I
duodecimo ferme miliario, Romanus obsideretur E
exercitus, L. Quintius Cincinnatus dictator esti
factus, qui agrum quattuor iugerum possidens I
AU m a n i b u s s u i s colebat. I s c u m i n pere et a r a n s l
296 esset inventus, sudore deterso togam praetextan:
accepit et caesis hostibus liberavit exercitum.
AU XVIII. (XVI.) Anno trecentesimo et altero ab urbeB
302 condita imperium consulare cessavit et pro duc-1
bus consulibus decem facti sunt, qui s um m ar: I
40
ROMA TAR H N N ZET '
gna kadar yaklat, bar isteyen elileri geri evirdi; Ro
madan annesi Veturia ve kars Volumnia yanma gelme -
selerdi neredeyse kendi vatanna hcm edecekti. Neyse
ki onlarn gzyalarna ve yakarlarna dayanamayp or
dusunu geri ekti. Tarquiniustan sonra vatanna kar bir
savaa komutanlk eden ikinci kii Quintius Marcius ol
du.
:o XVI. (XIV.) Caeso Fabius ve Titus Virginiusun consuluk-
78 larmda, Fabius slalesinden yz soylu Veientese kar
tek balarna savaa giritiler ve btn arpmalar
durduracaklarna dair senatusa ve halka sz verdiler.
Bylece yola ktlar, ama her biri tek tek koskoca bir
orduya kumanda edebilecek kadar sekin olan bu soylu
larn hepsi savata ld. O byk aileden kala kala bir
kii kald hayatta; o da zaten yann kk olmasndan
dolay savaa gtrlmemiti.
XVII. Bu olaylardan sonra kentte bir nfus saym yapl-
-5i d ve bu saymda vatandalarn says yz on dokuz bin
yz ondokuz olarak belirlendi. (XV.) Ertesi yl Roma
ordusu kentten aa yukar on iki mi l18uzaklktaki Al-
gidus Danda ablukaya alnnca Quintius Cincinnatus
dictator tayin edildi; kendi elleriyle ekip bitii drt d
nml k19bir araziye sahipti bu adam. Cincinnatus iinin
; banda saban srerken bulundu; alnnn terini sildi, toga
S praetextasn20 giydi ve dman yok edip orduyu zgr
lne kavuturdu.
XVIII. (XVI.) K entin kurul uundan sonraki yz ikinci
j~ ylda consulluk ynetimi sona erdi ve iki consul yerine
41
potestatem haberent, decemviri nominati. Sed
cum primo anno bene egissent, secundo unus ex
iis, Appius. Claudius, Virginii cuiusdam, qui
honestis iam stipendiis contra Latinos in monte
Algido militabat, filiam virginem corrumpere vo-
luit, quam pater occidit, ne stuprum a decemviro I
sustineret, et regressus ad milites movit tumul-
tum. Sublata est decemviris potestas ipsiquel
damnati sunt.
AU XIX. (XVII.) Anno trecentesimo decimo quinto at
317 urbe condita Fidenates contra Romanos rebella
verunt. Auxilium his praestabant Veientes et rex
Veientium Tolumnius. Quae ambae civitates tarr.
vicinae urbi sunt, ut Fidenae sexto, Veientes I
XVIII. miliario absint. Coniunxerunt se his etil
Volsci. Sed Mamerco Aemilio dictatore et L
Quintio Cincinnato magistro equitum victi e ti an.
regem perdiderunt. Fidenae captae et excisae.
AU XX. (XVIII.) Post XX deinde annos Veientani re-|
349 bellalaverunt. Dictator contra ipsos missus es:
Furius Camillus, qui primum eos vicit acie, mol
AU etiam civitatem diu obsidens cepit, antiq ui ssimar I
359 Italiae atque ditissimam. Post eam cepit et Falis-I
AU cos, non minus nobilem civitatem. Sed commot:
361 est ei invidia, quasi praedam male divisisse: I
AU damnatusque ob eam caussam et expulsus civits-l
364 te est. Statim Galli Senones ad urbem venerun: I
et victos Romanos undecimo miliario a RomzJ
42
stn bir yetkiyle donatlm decemviri21ad verilen on
kii atand. Bunlar ilk yl onurl u bir ynetim sergiledik
leri halde, ikinci yl ilerinden Appius Claudius, o d
nemde Algidus Danda L atinlere kar erefli bir askeri
hizmet yrten Virginiusun kzma tecavze yeltendi.
Babas bir decemvirin iffetine srd lekeyle yaamasn
diye kzn kendi elleriyle ldrd. Sonra askerlerinin
yanma geri dnd ve isyan kard. Bu olayn ardndan,
yetki decemviri'nm elinden alnd ve hepsi mahkm edil
di.
XIX. (XVII.) K entin kurul uundan sonraki yz on be-
<36 inci ylda, Fidenates Romallara bakaldrd. Veientes ve
Veientesin kral Tolumnius onlara yardm ediyordu. Bu
iki kent Romaya ok yaknd; Fidenae alt,22Veii ise sa
dece on sekiz mil23 uzaktayd. Volsklar da glerini on
larnkiyle birletirdi. Ama dictator Mamercus Aemilius
ve magister equitum olan L ucius Quintius Cincinnatus ta
rafndan bozguna uratldlar, krallarn bile yitirdiler.
Fidenae igal edildi ve yerle bir edildi.
XX. (XVIII.) Y irmi yl sonra Veientes bakaldrd. Furius
4K Camillus dictator olarak gnderildi; onlar nce savata
bozguna uratan, sonra da uzun sre abluka altna alan
C Camillus sonunda I talianm bu en eski ve en zengin ken-
39* tini ele geirdi. Daha sonra bu kent kadar nl bir baka
~ kenti, Falisciyi de ald. Ama ganimeti haksz datt ge-
22 rekesiyle halkn nefretini kazand, bu yzden mahkm
2 edildi ve kentten srld. Bu olaydan hemen sonra Gal-
WS lial Senones kente geldi, Romadan on bir mil24 uzaklk-
ROMA TARHN N ZET
43
apud flumen Alliam secuti etiam urbem occupa-
verunt. Neque defendi quidquam nisi Capito-
lium, potuit, quod cum diu obsedissent et iam
AU Romani fame laborarent, a Camillo, qui in vicina
365 civitate exulabat, Gallis superventum est gravis-
simeque victi sunt. Postea tamen accepto etiam
auro, ne Capitolium obsiderent, recesserunt, sed
secutus eos Camillus ita cecidit, ut et aurum.
quod iis datum fuerat, et omnia, quae ceperant
militaria signa revocaret. ita tertio triumphans
AU urbem ingressus est et appellatus secundus
365 Romulus, quasi et ipse patriae conditor.
44
ROMA TAR H N N ZET
ta, Allia Nehri yaknlarnda bozguna uratt Romalla
r n peine dp kenti igal etti. Romada Capitolium d
nda hibir yer onlara diren gsteremedi. Galliallar
kenti uzun sre abluka altna ald; Romallar alkla tam
burun buruna gelmiken, Galliallar komu bir kentte
f i srgn hayat yaayan Camillus tarafndan gafil avland-
Vii 1ar ve ar kayplar verdiler. Her eye karn sonradan
gelip Capitoliumu kuatma tehtidiyle altn istediler ve
ancak ondan sonra geri ekildiler. Bu olayn ard ndan
Camillus onlarn peine dt ve bu halk yle perian
etti ki hem onlara verilen altn hem de onlarn eline ge
en btn askeri sancaklar geri almay baard. Bylece
Z nc kez byk bir zaferle kente girdi; kenti n kurucu-
.H suymu gibi ikinci Romulus adn ald.
45
LIBER SECUNDUS
ARGUMENTUM
. Tribuni militares consulari potestate pro
duobus consulibus creantur. Camillus Volcos,
Aequos et Sutrinos, 2 . Quintius Cincinnatus
Praenestinos vincit. 3. In locum tribunorum mili-
tarium consulari potestate succedunt rursus con
sules. 4. Camilli mors et laus. 5. Gallorum in Ita-
liam irruentium fuga. 6. Census iterum habetur.
M. Valerius in singulari certamine Gallum vin
cit. 7. Bellum contra Latinos prospere gestum.
8.9. Variae Samnitium clades, quibus diuturnum
illud bellum sublatum est. 10. Victoria de Gallis
illorumque sociis Tuscis et Samnitibus. 11-14. Bel
lum Tarentinum et cum Pyrrho, Epiri rege, Italis
multis sociis. 15. Ptolemaeus Aegypti rex legatos
Romam mittit. 16. Piscentes vincuntur. 17. et Sal-
lentini. 18-28. Census civium. Bellum Punicur
primum eiusque diversae vices.
I. Anno trecentesimo sexagesimo quinto ab urbe
condita, post captam autem primo, dignitate
AU mutatae sunt, et pro duobus consulibus facti tri-
311 buni militares consulari potestate. Hine iar
coepit Romana res crescere. Nam Camillus e:
anno Volscorum civitatem, quae per septuagint:
46
KNC KTAP
KONUNUN ZET
1. ki consul yerine consu/luk yetkisiyle donanm tri-
bunus militarisleri25 seimi. Camillusun Volsklar, Aequi
ve Sutriniyi yenilgiye uratmas 2. Quintius Cincinna-
tusun Praenestiniyi bozguna uratmas 3. Tribuni milita-
res yerine consuluk yetkisini yeniden consullarn stlen
mesi. 4. Camillusun lm ve ona yaplan vg. 5.
Italiaya saldran Galliallarn ka. 6. Y eni bir nfus sa
ym. Marcus Valeriusm tek bir arpmayla Gallusu
yenmesi. 7. L atinlere kar yrtlen baarl sava. 8-9.
Samnitlerin uzun bir sava sona erdi ren eitli yenilgile
ri. 10. Galliallara ve balaklar Etrsklere ve Samnitlere
kar kazanlan zafer. 11-14. Tarentium sava, Epirus
kral Pyrrhus ve Italial balaklaryla yaplan sava. 15.
Msr kral Ptolemaeusun Romaya eliler gndermesi.
16. Picentesin bozguna uratlmas. 17. Sallentininin de
bozguna uratlmas. 18-28. Nfus saym. Birinci K artaca
Sava ve deien artlar.
I. K entin kurul uundan sonraki yz altm beinci,
ele geiriliinden sonraki birinci ylda toplumsal grev
lerde deiiklikler oldu ve iki consul yerine consuluk yet-
kiiyle donanan tribr.us militansler oluturul du. Roma
devleti artk iyice bymeye balamt. Nitekim Camil-
hs yetmi yldr savamakta olan Volsklarn kenti m o yl
47
annos bellum gesserat, vicit et Aequorum urbem
et Sutrinorum omnibus deletis earundem exerci-
tibus occupavit et tres simul triumphos eit.
AU II. Titus etiam Quintius Cincinnatus Praenesti-
375 nos, qui usque ad urbis Romae portas cum bello
venerant, persecutus ad flumen Alliam vicit, octc
civitates, quae sub ipsis agebant, Romanis
adiunxit, ipsum Praenesten adgressus in deditio
nem accepit. Quae omnia ab eo gesta sunt vigint:
diebus, triumphusque ipsi decretus.
III. Verum dignitas tribunorum militarium nor.
AU diu perseveravit. Nam post aliquantum nullo:
379 placuit fieri, et quadriennium in urbe ita fluxit, m
385 potestates ibi maiores non essent. Resumpserur.
tamen tribuni militares consulari potestate ite
rum dignitatem et triennio perseveraverun:
389 Rursus consules facti.
AU IV. (II.) L. Genucio et Q. Servilio coss. mortuus ed
390 Camillus. Honor ei post Romulum secundn
delatus est.
AU V. T. Quintius dictator adversus Gallos, qui ad
394 Italiam venerant, missus est. Hi ab urbe quar
miliario trans Anienem fluvium consederant. T:
nobilissimus de senatoribus iuvenis T. Manliul
provocantem Gallum ad singulare certamel
progressus occidit, et sublato torque aureo coL
que suo imposito in perpetuum Torquati et sibi
48
ROMA TAR H N N ZET
ele geirdi, hem Aequinin hem de Sutrininin btn or
dularm ortadan kaldrd gibi bu kavimlerin kentlerini
de igal etti ve ayn anda zafer kutlad.
II. Ayrca Titus Quintius Cincinnatus savaarak Roma
: 'i kentinin kaplarna kadar gelmi olan Praenestiniyi Allia
Nehrine kadar kovalayp bozguna uratt, onlarn yne
timindeki sekiz kenti Roma topraklarna katt, Praenes-
teye saldrd ve teslim ald. Btn bu olaylar tam yirmi
gn iinde gerekletirdi, zaferle onurl andr ld .26
III. Ancak tribunus militaris'hnn grevi uzun srmedi.
Ksa bir sre sonra kimsenin tribunus militaris olarak
5 atanmamas kararlatrld ve daha yksek yetkilerle do
nanml bir kii atanmadan kentte byle drt yl geti.
Daha sonra, tribunus militaris'hr consulluk yetkisiyle do
natlarak yeniden baa getirildiler ve yl boyunca hiz-
3at met ettiler. A rdndan yeniden consullar atand.
IV. (II.) L ucius Genucius ve Quintus Serviliusun con-
1 suluk lar srasnda Camillus ld ve Romulustan sonra
onurlandrlan ikinci kii oldu.
V. I taliaya doru ilerleyen Galliallara kar Titus
3E Quintius dictator olarak gnderildi. Galliallar Anio Neh
rinin tesinde kentten drt mil27 mesafede mevzilenmi-
erdi. Senatrlarm en soylusu olan gen Titus Manlius
kendisini teke tek dve aran bir Gallialy burada
katletti ve boynundaki altn zinciri alp kendi boynuna
jeirdi; bylece sonsuza dein hem kendisi hem de ardl-
49
Ali posteris cognomen accepit. Galli fugati sunt, mofl
394 per C. Sulpicium dictatorem etiam victi. NoJ
multo post a C. Marcio Tusci victi sunt et VIE
milia captivorum ex his in triumphum ducta.
AU VI. (III) Census iterum habitus est. Et cum Latin:
404 qui a Romanis subacti erant, milites praestar
405 nollent, ex Romanis tantum tirones lecti surr
factaeque legiones decem, qui modus sexagin:
vel amplius armatrm milia efficiebat. Parvi
adhuc Romanis rebus, tanta tamen in re militar
virtus erat. Quae cum profectae essent adversur
Gallos duce L. Furio, quidam ex Gallis unum e
Romanis, qui esset optimus, provocavit. Tum h
M. Valerius tribunus militum obtulit, et cin
processisset armatus, corvus ei supra dextrn
bracchium edit. Mox commissa adversud
Gallum pugna idem corvus alis et unguibus Gaj
oculos verberavit, ne rectum posset aspicere. I:*
a tribuno Valerio interfectus non solum vic:
riam ei, sed etiam nomen dedit. Nam p o s t J
idem Corvinus est dictus. Ac propter hoc meri[
tum annorum trium et viginti consul est factus
AU Vll. Latini, qui noluerant milites dare, hoc qu:>
415 que a Romanis exigere coeperunt, ut unus con;
ex eorum, alter ex Romanorum populo crearet:
Quod cum esset negatum, bellum contra eJ
susceptum est et ingenti pugna superati sunt:
de his perdomitis triumphatum est. Statua
50
ROMA TAR H N N ZET
lar iin Torquatus soyadn28 ald. Sonunda, Galliallar
kamak zorunda kaldlar, ama ok gemeden dictator
Gaius Sulpicius tarafndan bozguna uratldlar. Hemen
ard ndan Etrskler de Gaius Marcus tarafndan yenilgiye
uradlar. Sekiz bin esir almd ve zafer alaynn nnde
yrtld.
VI. (III.) Y eniden bir nfus saym yapld. Romallar ta
rafndan boyunduruk altna alnm olan Latinler. asker
salamay reddedince sadece Romallardan acemi asker
ler topland ve on legio29 oluturuldu, bunlar altm bin
ya da daha fazla silahl asker ediyordu. Roman n snrla
r henz ok geni olmasa da askerlik alannda ok g-
lydlcr. Bu birlikler L ucius Furiusun komutas altnda
Galliallara kar harekete geince bir Gallial Romallar
arasndan en iyisine meydan okudu. Tribunus militaris
olan Marcus Valerius delloyu kabul etmi, silahlarn
kuanp meydana kyordu ki sa koluna bir karga kon
du. Tam dvecei srada bu karga kanatlaryla ve pen
eleriyle doru drst gremesin diye Gallialmn gzne
vurmaya balad, ite Gallial, tribunus30 Valerius tarafn
dan byle ldrld. Karga Valeriusa sadece zafer ka
zandrmakla kalmad ayn zamanda ona kendi adn da
verdi. nk sonradan Valeriusa Corvus31 dendi. Bu ba
arsndan dolay yirmi yanda consul yapld.
VII. L atinler asker vermedikleri gibi bir de Roma hal
kndan, bi r consulun kendi aralarndan, dierinin ise
Romallardan seilmesini talep etmeye baladlar. Bu ta
lepleri reddedilince Romallara sava atlar ve byk bir
atma sonucunda yenildiler. L atinlerin boyunduruk al
tna alnmas byk bir zaferle kutland. Zaferin salan-
51
AU consulibus ob meritum victoriae in Rostris
417 positae sunt. Eo anno etiam Alexandria ab
Alexandro Macedone condita est.
Vlll. lam Romani potentes esse coeperunt.
Bellum enim in centesimo et tricesimo fere milia
rio ab urbe apud Samnitas gerebatur, qui medii
sunt inter Picenum, Campaniam et Apuliam. L.
AU Papirius Cursor cum honore dictatoris ad id
430 bellum profectus est. Qui cum Romam redisset,
Q. Fabio Maximo, magistro equitum, quem apud
exercitum reliquit, praecepit, ne se absente
pugnaret. ille occasione reperta felicissime
dimicavit et Samnitas delevit. Ob quam rem a
dictatore capitis damnatus, quod se vetante
pugnasset, ingenti favore militum et populi
liberatus est, tanta Papirio seditione commota
ut paene ipse interficeretur.
AU IX. Postea Samnites Romanos T. Veturio et Sp
433 Postumio coss. apud Furculas Caudinas angustiis
locorum conclusos ingenti dedecore vicerunt e
sub iugum miserunt. Pax tamen a senatu e-
populo Soluta est, quae cum ipsis propte:
AU necessitatem facta fuerat. Postea Samnites vict
434 sunt a L. Papirio consule, septem milia eorum su:
AU iugum missa. Papirius primus de Samnitibu
422 triumphavit. Eo tempore Appius Claudius censc:
AU Aquam Claudiam induxit et viam Appian
ROMA TAR H N N ZET
i masndaki hizmetlerinden dolay consullarn heykelleri
336 Rostraya32kondu. Ayrca o yl Macedonial A lexander33
tarafndan Alexandria kuruldu.
VIII. Romallar git gide glenmeye balamlard. n
k artk kentten yaklak yz otuz mi l34 uzaklkta, Pice-
num, Campania ve Apulia arasnda merkezi bir konum
da yerleik olan Samnitlerle savayorlard. L ucius Papi-
::3 rius Cursor dictator rtbesiyle bu savaa katld. Romaya
dnerken, ordusunun banda brakt dnemin magis
ter equitumu Quintus Fabius Maximusu kendisinin yok
luunda savamamas iin uyard. Ama Maximus frsat
n bul up son derece baarl bir ekilde arpt ve Sam-
nitleri tmyle bozguna uratt. Bunun zerine yasak
land halde savat iin dictator tarafndan lm ceza
sna mahkm edildi, ama askerlerin ve halkn byk
desteiyle serbest brakld. Papirs ise yle byk bir
isyana maruz kald ki, az kalsn ldrlyordu.
IX. A rdndan Titus Veturius ve Spurius Postumiusun
S i consulluklar srasnda Samnitler Romallar Furculae
Caudinaeda dar bir geide sktrp rezil ekilde yenilgi
ye urattlar ve esarete zorladlar. Ama onlarla srf zo
runl uluk yznden yaplan bar antlamas senatus ve
f halk tarafndan feshedildi. Sonra consul L ucius Papirius
3T ? tarafndan bozguna uratldlar ve onlardan yedi bin kii
B boyunduruk altna alnd. Papirius Samnitlere kar ka-
I zand zaferi kutlad. O dnemde censor35 olan A ppius
0 Claudius, Claudius Su K emerini ina etti ve Appia Y olunu
53
462 stravit. Samnites reparato bello Q. Fabium
Maximum vicerunt tribus milibus hominum
occisis. Postea, cum pater ei Fabius Maximus
legatus datus fuisset, et Samnitas vicit et
plurima eorum oppida cepit. Deinde P. Cornelius
Rufmu, Manius Curius Dentatus, ambo con
sules, contra Samnitas missi ingentibus proeliis
eos confecere. Tum bellum cum Samnitibus per
annos novem et XL actum sustulerunt. Neque
ullus hostis fuit intra Italiam, qui Romanam
virtutem magis fatigaverit.
AU X. Interiectis aliquot annis iterum se Gallorum
469 copiae contra Romanos Tuscis Samnitibusque
iunxerunt, sed cum Romam tenderent, a Cn,
Cornelio Dolabella consule deletae sunt.
AU XI. (VI.) Eodem tempore Tarentinis, qui iam in
471 ultima Italia sunt, bellum indictum est, quia
legatis Romanorum iniuriam fecissent. Hi
Pyrrum, Epiri regem, contra Romanos in
auxilium poposcerunt, qui ex genere Achillis
originem trahebat. Is mox ad Italiam venit,
tumque primum Romani cum transmarino hoste
dimicaverunt. Missus est contra eum consul P.
Valerius Laevinus, qui cum exploratores Pyrri
cepisset, iussit eos per castra duci, ostendi om-
nem exercitum, tumque dimitti, ut renuntiarent
Pyrro quaecumque a Romanis agerentur. Com-
missa mox pugna, cum iam Pyrrus fugeret,
54
ROMA TAR H N N ZET
291 at. Daha sonra Samnitler yeniden savaa giritiler,
Quintus Fabius Maximusu bozguna uratp bin aske
rini katlettiler. A rdndan Quintus Fabius Maximusun
babas Fabius Maximus komutan36 olarak atannca hem
Samnitleri byk bir yenilgiye uratt hem de kentl eri
ni n ounu ele geirdi. Sonra Samnitlere kar iki consul,
Publius Cornelius Rufinus ve Manius Curius Dentatus
gnderildi ve byk arpmalar sonucunda Samnitlerin
gc olduka zayflad. Sonunda Romallar Samnitlerle
krk dokuz yldr sren sava bitirdiler. Ama I talia halk
lar arasnda hibir dman Samnitler kadar Roman n
gcn zorlamamt.
X. Birka yl aradan sonra Galliallarm askeri birlikleri
284 Romallara kar Etrsklerle ve Samnitlerle birletiler.
Ama Romaya doru ilerlerken, consul Gnaeus Cornelius
Dolabella tarafndan datldlar.
XI. (VI.) Ayn dnemde I taliamn en u snrnda yaa/an
282 Tarentiniye sava ilan edildi, nk Romal elilere id
det uygulamlard. Tarentini, soyunu Achillesin soyuna
balayan Epirus kral Pyrrhustan yardm istedi. Pyrrhus
da vakit geirmeden Italiaya geldi; ite o dnem Romal
lar ilk kez denizar bir dmanla arptlar. Pyrrhusa
consul Publius Valerius Laevinus gnderildi. L aevinus,
Pyrrhusun keif kuvvetlerini ele geirince bunlarn ordu
gha gtrlmelerini, btn ordunun gsterilmesini ve
sonra da salverilmelerini emretti, amac Romallar tara
fndan yapp edilenleri sonradan Pyrrhus a bildirmelerini
salamakt. ok gemeden sava patlak verdi, Pyrrhus
55
elephantorum auxilio vicit, quos incognitos
Romani expaverunt. Sed nox proelio fnem dedit;
Laevinus tamen per noctem fugit, Pyrrus
Romanos mille octingentos cepit eosque summo
honore tractavit, occisos sepelivit. Quos cum
adverso vulnere et truci vultu etiam mortuos
iacere vidisset, tulisse ad caelum manus dicitur
cum hac voce: se totius orbis dominum esse
potuisse, si tales sibi milites contigissent.
AU XII. (VII.) Postea Pyrrus iunctis sibi Samnitibus,
472 Lucanis Brittiisque Romam perrexit, omnia ferro
ignique vastavit, Campaniam depopulatus est
atque ad Praenesten venit, miliario ab urbe
octavo decimo. Mox terrore exercitus, qui eum
cum consule sequebatur, in Campaniam se
recepit. Liegati ad Pyrrum de redimendis captivis
missi ab eo honorifice suscepti sunt. Captivos
sine pretio Romam misit. Unum ex legatis
Romanorum, Fabricium, sic admiratus est, ut
cum eum pauperem esse cognovisset, quarta
parte regni promissa sollicitare voluerit, ut ad se
transiret, contemptusque a Fabricio est. Quare
cum Pyrrhus ingenti Romanorum admiratione
teneretur, legatum misit, qui pacem aequis
condicionibus peteret, praecipuum virum,
Cineam nomine, ita ut Pyrrhus partem Italiae,
quam iam armis occupaverat, obtineret.
56
ROMA TAR H N N ZET
tam kamak zereydi ki, fillerin yardmyla zafer kazan
d; Romallar daha nce hi grmedikleri filler karsn
da dehete dmlerdi. Akam olunca muharebe sona
erdi. Ama L aevinus geceleyin kat, bunun zerine Pyrr
hus bin sekizyz Romaly ele geirdi, ama onlara son
derece saygl davrand, llerini gmd. Cesetlerin al
dklar yaralarla ve hl yzlerinde okunan o dehet do
lu ifadeyle ylece yerde yattn grnce, derler ki elle
ri ni ge kaldrm ve yle seslenmi: Eer byle askerle
rim olsayd, btn dnyann hkimi ben olurdum.
XII. (VII.) Daha sonra Pyrrhus glerini Samnitler, Lu-
281 cani ve Bruttiinin gleriyle birletirdi ve Romaya iler
ledi, herkesi kltan geirdi ve her eyi yakp ykt,
Campaniay halkndan etti ve kentten on sekiz mi l 37
uzaklktaki Praenesteye geldi. Ama ok gemeden con-
sularyla birlikte arkasndan gelen ordunun korkusuyla
Campaniaya geri ekildi. Savata esir denleri kefaletle
serbest brakmasn istemek iin gnderilen elileri say
gyla karlad. Bu esirleri hibir kefalet denmeden Ro
maya yollad. Romal elilerden Fabriciusa yle hayran
oldu ki, onun yoksul olduunu renince, kendi taraf
na gemesi iin krallnn drtte birini teklif edip onu
ayartmak istedi, ama Fabriciusun hakaretine maruz kal
d. Bu nedenle Romallarn karakterine byk bir hay
ranlk duyan Pyrrhus, hl kendi askeri gcnn deneti
mi altndaki I taliamn bir blmn elinde tutmak kou
luyla, eit artlarda bir bar antlamas talebinde bul un
mas iin Romallara Cinea adnda nfuzlu birini eli
olarak yollad.
57
BREVARUM HISTORIAE ROMANAE
XIII. Pax displicuit remandatumque Pyrro a
senatu est, eum cum Romanis, nii ex Italia
recessisset, pacem habere non posse. Tum
Romani iusserunt captivos omnes, quos Pyrrhus
reddiderat, infames haberi, quod armati capi
potuissent, nec ante eos ad veterem statm
reverti, quam si binorum hostium occisorum
spolia retulissent. ita legatus Pyrrhi reversus
est. A quo cum quaereret Pyrrhus, qualem
Romam comperisset, Cineas dixit regum se
patriam vidisse; scilicet tales illic fere omnes esse,
qualis unus Pyrrhus apud Epirum et reliquam
AU Graeciam putaretur. (VIII.) Missi sunt contra
473 Pyrrhum duces P. Sulpicius et Decius Mus
consules. Certamine commisso Pyrrhus vulnera-
tus est, elephanti interfecti, XX milia caesa hos
tium, et ex Romanis tantum quinque milia.
Pyrrus Tarentum fugatus.
AU XIV. Interiecto anno contra Pyrrhum Fabricius
474 est missus, qui prius inter legatos sollicitari non
potuerat, quarta regni parte promissa. Tum, cum
vicina castra ipse et rex haberent, medicus
Pyrrhi ad eum nocte venit, promittens veneno se
Pyrrhum occisurum, si sibi aliquid polliceretur,
quem Fabricius vinctum reduci iussit ad
dominum Pyrrhoque dici, quae contra c.aput eius
medicus spopondisset. Tum rex admiratus eum
dixisse fertur: ille est Fabricius, qui difficilius ab
58
ROMA TAR H N N ZET!
XIII. Bar artlar tatmin edici deildi; senatus tarafn
dan Pyrrhusa, I taliay terk etmedike Romallarla bar
yapmasnn mmkn olamayaca cevab verildi. Roma
llar, Pyrrhusun geri gnderdii btn esirlerin, silahl
olduklar halde kendilerini esir konumuna drdkl e
ri nden, itibarsz saylmalarn ve iki dman l drp ga
nimetlerini lkelerine geri getirmedike eski rtbeleri
nin iade edilmemesini emretti. Bylece Pyrrhusun elisi
geri geldi. Pyrrhus ona Romay nasl bulduunu sorun
ca, Cineas krallarn lkesini grm olduunu; Epirus ve
Yunanistann geri kalan blmnn nazarnda bir Phyrus
naslsa, orada hemen hemen herkesin aka bir Phyrrrus gi-
bi addedildiini syledi. (VIII.) Consul Publius Sulpicius ve
280 consul Decius Mus komutan olarak Pyhrrusa gnderi ldi
ler. Meydana gelen arpmada Pyhrrus yaraland, filleri
ldrld, yirmi bin dman katledildi; buna karn Ro
mallar sadece be bin kayp verdiler. Pyhrrus Taren-
tuma kamak zorunda kald.
. XIV. Bir yl aradan sonra, bir zamanlar kendisine gn-
279 derilen eliler arasnda yer alan ve krallnn drtte biri
ni vaat ettii halde kandramad Fabricius, Pyhrrusa
gnderildi. Fabricius ve kraln ordughlar yan yanayd,
geceleyin Pyhrrusun hekimi Fabriciusun yanma geldi
ve karlnda kendisine bir ey verirse Pyhrusu zehir
leyip ldreceine sz verdi. Fabricius hekimin zincire
vurul up efendisine geri gtrlmesini ve kellesi karl
nda Pyhrrusa hekiminin teklifinin iletilmesini emretti.
Fabriciusa hayran kalan kraln unlar syledii aktar
lr: Fabriciusu drstlkten saptrmak, gnei yrn-
59
AU honestate, quam sol a cursu suo averti potest. Tum
475 rex ad Siciliam profectus est. Fabricius victis
477 Samnitibus et Lucanis triumphavit. Consules
deinde Curius Dentatus et Cornelius Lentulus
adversus Pyrrhum missi sunt. Curius contra
eum pugnavit, exercitum eius cecidit, ipsum Ta-
rentum fugavit, castra cepit. Ea die caesa hos-
tium XXIII milia. Curius in consulatu triumph-
AU avit. Primus Romam elephantos quattuor duxit.
478 Pyrrus etiam a Tarento mox recessit et apud
Argos, Graeciae civitatem, occisus est.
AU XV. (IX) C. Fabio Licinio et C. Claudio Canina
479 coss. anno urbis conditae CCCCLXI legati
Alexandrini, a Ptolomaeo missi, Romam venere
et a Romanis amicitiam, quam petierant, obti-
nuerunt.
AU XVI. Quinto Ogulnio, C. Fabio Pictore coss. Pi-
483 centes bellum commovere, et ab insequentibus
484 consulibus P. Sempronio, Appio Claudio victi
sunt; et de his triumphatum est. Conditae a
Romanis civitates, Ariminum in Gallia et Bene-
ventum in Samnio.
AU xv. M. Atilio Regulo, L. Iulio Libone coss.
485 Sallentinis in Apulia bellum indictum est, captique
486 que sunt cum civitate simul Brundisini, et de his
triumphatum est.
60
ROMA TAR H N N ZET
gesinder saptrmaktan daha zor. Daha sonra Pyrrhus
278 Sicilyaya ilerledi. Fabricius Samnilleri ve L ucaniyi boz-
276 guna uratp zafer kazand. A rdndan consul Manius Cu
ri us Dentatus ve consul Curius L entulus, Pyhrrusa gn
derildi. Curius onunla savap ordusunu darmadan et
ti, Pyrrhusu da Tarentuma kamak zorunda brakt, or
dughn ele geirdi. O gn tam yirmi bin dman
katledildi. Bylece Curius consluu srasnda byk bir
zafer kazanm oldu, ilk kez o Romaya drt tane fil g-
275 trd. ok gemeden Pyhrrus Tarentumdan ekildi, bir
Y unan kenti olan Argosta ldrld.
XV. (IX.) Gaius Fabius L icinus ve Gaius Claudius Cani-
'74 nann consulukl annda, kentin kurul uunun drt yz
altm birinci ylnda Ptolemaeus tarafndan gnderilen
Alexandrial eliler Romaya geldiler ve istedikleri ekil
de Romallarn dostluunu kazandlar.
- XVI. Quintus Ogulnius ve Gaius Fabius Pictorun con-
JO sulluklarmda Picentes sava ilan etti, ama bu consul'larm
169 yerine geen consul Publius Sempronius ve consul A ppius
Claudius tarafndan bozguna uratld. Picentese kar
byk bir zafer elde edilmi oldu. Romallar Galliada
A riminum; Samniumda ise Beneventum kentlerini kur
dular.
XVII. Marcus Atilius Regulus ve L ucius I ulius L ibonun
I l-ii consulluklarnda Apuliada Sallentiniye kar sava ilan
t X7 edildi, Brundisini kentleriyle birlikte ele geirildi. Bu
olaylar iin byk zafer kutlamalar yapld.
61
b r ev i a r i u m h i s t o r i a e r o ma n a e
AU XVIII. (X.) Anno CCCCLXXVIII, cum iam clarum
488 urbis Romae nomen esset, arma tamen extra
I taliam mota non fuerant. Ut igitur cog-
nosceretur, quae copiae Romanorum essent,
census est habitus. I nventa sunt civium capita
CCXCXI milia CCCXXXIV, quanquam a condita
urbe numquam bella cessassent. Et contra Afros
bellum susceptum est primum Appio Claudio, Q.
Fulvio coss. I n Sicilia contra eos pugnatum est et
Appius Claudius de Afris et rege Siciliae Hierone
triumphavit.
a u xx. I nsequenti anno Valerio Marco et Otacilio
489 Crasso coss. in Sicilia a Romanis res magnae
gestae sunt. Tauromenitani, Catinenses et
praeterea quinquaginta civitates in fidem
acceptae. Tertio anno in Sicilia contra Hieronem,
regem Siculorum, bellum patratum est. Is cum
omni nobilitate Syracusanorum pacem a
Romanis impetravit deditque argenti talenta
AU ducenta. Afri in Sicilia victi sunt, et de his secundo
490 Romae triumphatum est.
AU XX. Quinto anno Punici belli, quod contra Afros
492 agebatur, primum Romani C. Buillio et Cn.
Cornelio Aina coss. in mari dimicaverunt
paratis navibus rostratis, quas Liburnas vocant.
Consul Cornelius fraude deceptus est. Duillius
commisso proelio Carthaginiensium ducem vicit,
XXXI naves cepit, XIV mersit, VII milia hostium
62
ROMA TARHNN ZET
XVIII. (X.) Drt yz yetmi yedinci ylda, Roma kentinin
265 ad artk nlendii halde silahl askerleri henz Italianm
dna adm atm deildi. Bu yzden Romallarn ne ka
dar askeri gc olduunun renilmesi iin nfus say
m yapld. Kentin kuruluundan itibaren savalarn hi
eksik olmamasna ramen vatandalarn says iki yz
doksan iki bin yz otuz dt olarak belirlendi. Appi-
us Claudius ve Quintus Fulviusun MSuluklarnda ilk
kez Afrikallara kar savaa giriildi. Onlarla Sicilyada
arpld ve Appius Claudius Afrikallara ve Sicilya kral
Hieroya38kar zaferler kazand.
XIX. Ertesi yl Valerius Marcus ve Otacilius Crassusun
264 consuPluklar srasnda Romallar Sicilyada nemli baa
rlara imza attlar. Tauromenitani, Catinenses ve bunlar
dnda elli kent balak kabul edildi. nc ylda, Si
cilya kral Hieroya kar Sicilyada srdrlen sava so
na erdi. Hiero, Syracusaem btn soylularyla birlikte
Romallar bar yapmaya raz etti ve onlara iki yz talen-
tum39gm verdi. Afrikallar Sicilyada bozguna uratl-
dlar ve btn bu baarlardan dolay Romada ikinci kez
263 byk zafer kutlamalar yapld.
XX. Romallar, Afrikallara kar yrtlen Kartaca sava-
261 nn beinci ylnda, Gaius Duillius ve Gnaeus Corneli-
us'un consulluklarnda lburna adn verdikleri sivri bu
runlu gemileri hazrlayp ilk kez denizde savat. Consul
Cornelius hilekrca aldatld.40Duillius ise sava balatp
Kartacallarn komutann yenilgiye uratt, otuz bir gemi
sini ele geirdi, ondrt tanesini batrd, yedi bin dman
53
cepit, I II milia occidit. Neque ulla victoria
Romanis gratior fuit, quod invicti terra iam etiam
AU mari plurimum possent. C. Aquilio Floro, L.
493 Scipione coss. Scipio Corsicam et Sardiniam
vastavit, multa milia inde captivorum adduxit,
triumphum eit.
AU XXI. (XI.) L. Manlio Vulsone, M. Atilio Regulo coss.
496 bellum in Africam translatum est. Contra
Hamilcarem, Carthaginiensium ducem, in mari
pugnatum victusque est. Nam perditis LXIV
navibus retro se recepit. Romani XXII
amiserunt. Sed cum in Africam transissent,
primam Clypeam, Africae civitatem, in deditio-
nem acceperunt. Consules usque ad Carthagi-
nem processerunt multisque vastatis Manlius
victor Romam rediit et XXVII milia captivorum
reduxit, Atilius Regulus in Africa remansit. Is
contra Afros aciem instruxit. Contra tres
Carthaginiensium duces dimicans victor fuit,
XVIII milia hostium cecidit, quinque milia cum
XVIII elephantis cepit, LXXIIII civitates in fidem
accepit. Tum victi Carthaginienses pacem a
Romanis petierunt. Quam cum Regulus nollet
nisi durissimis condicionibus dare, Afri auxilium
a Lacedaemoniis petierunt. Et duce Xanthippo,
qui a Lacedaemoniis missus fuerat, Romanorum
dux Regulus victus est ultima pernicie. Nam duo
milia tantum ex omni Romano exercitu
64
ROMA TARHNN ZET
esir ald, bin kiiyi ldrd. Romallar iin bundan
daha sevindirici bir zafer olamazd, nk karada boz
guna uratlamadklar gibi artk denizde de ok glen-
milerdi. Gaius Aquilius Florus ve Lucius Scipionun
260 consulluklarmda Scipio, Corsica ve Sardiniay yerle bir
etti, buralardan binlerce esir alp gtrd, byk bir za
fer kazand. .
XXI. (XI.) Lucius Manlius Vulso ve Marcus Atilius Regu-
257 lusun consulluklarmda sava Afrikaya sramt. Karta-
callarm komutan Hamilcara kar denizde savald ve
Hamilcar bozguna uratld. nk altm drt gemisini
kaybedince geri ekilmek zorunda kald. Romallar yir
mi iki gemi yitirdi. Ama Afrikaya getiklerinde, ulatk
lar ilk Afrika kentini, yani Clypeay teslim aldlar. Con-
sular Kartacaya kadar ilerlediler ve pek ok yeri yakp
yktktan sonra Manlius galip olarak Romaya dnd ve
yirmi yedi bin esir getirdi, Atilius Regulus ise Afrikada
kald. Afrikallara kar orduyu sava dzenine soktu.
Kartacal komutana kar dvt ve galip geldi, on-
sekiz bin dman katletti, be bin kiiyi de on sekiz fille
esir ald, yetmi drt kenti balakla kabul etti. Bunun
zerine bozguna uratlan Kartacallar Romallardan ba
r istediler. Regulus artlar iyice arlamadan byle bir
bar yapmak istemeyince Afrikallar Spartallardan yar
dm istemek zorunda kaldlar. Spartallar tarafndan
gnderilen Xantippusun komutanlnda, Romallarn
komutam Regulus ok ar kayplarla yenilgiye urad.
yle ki btn Roma ordusundan sadece iki bin asker
65
refugerunt, quingenti cum imperatore Regulo
capti sunt, XXX milia occisa, Regulus ipse in
catenas coniectus.
AU XXII. (XI.) M. Aemilio Paulo, Servio Fulvio
497 Nobiliore coss. ambo Romani consules ad
Africam profecti sunt cum trecentarum navium
classe. Primum Afros navali certamine superant.
Aemilius consul centum et quattuor naves
hostium demersit, triginta cum pugnatoribus
cepit, XV milia hostium aut occidit aut cepit,
militem suum ingenti praeda ditavit. Et subacta
Africa tun fuisset, nisi quod tanta fames fuisset,
ut diutius expectare exercitus non posset.
Consules cum victrici classe redeuntes circa
Siciliam naufragium passi sunt. Et tanta
tempestas fuit, ut ex quadringentis sexaginta
quattuor navibus tantum octoginta servari vix
potuerint, neque ullo tempore tanta maritima
tempestas audita est. Romani tamen statim
ducentas naves reparaverunt, neque in aliquo
animus his infractus fuit.
AU XXIII. (XIII.) Cn. Servilius Caepio et C. Sempronius
499 Blaesus coss. cum ducentis sexaginta navibus ad
Africam profecti sunt. Aliquot civitates ceperunt.
Praedam ingentem reducentes naufragium passi
sunt. I taque cum continuae calamitates Romanis
displicerent, decrevit senatus, ut a maritimis
proeliis recederetur et tantum sexaginta naves
ad praesidium I taliae salvae essent.
66
ROMA TARHNN ZET
kaabildi, be yz asker komutanlar Regulusla birlikte
esir dt, otuz bin asker ldrld, Regulus ise zincire
vuruldu.
XXII. (XII.) Marcus Aemilius Paulus ve Servius Fulvius
256 Nobiliorun amsulluklannda, her iki Romal consul
yz gemilik bir donanmayla Afrikaya ilerledi. Afrikalla
r ilkin deniz savanda yendiler. Consul Aemilius yz
drt dman gemisini batrd, otuz gemiyi savalaryla
birlikte ele geirdi, onbe bin dman ya ldrd ya da
esir ald, kendi askerlerini ganimetlere bodu. O srada
Afrika da fethedilebilirdi, ama yle byk bir ktlk ya
and ki, ordunun orada daha fazla kalmas imknszla
t. Consullar byk bir zafer elde etmi olan donanmala
ryla dnerlerken Sicilya aklarnda bir deniz kazas ge
irdiler. Frtna o kadar bykt ki, drt yz altm drt
gemiden sadece sekseni gbela kurtarlabildi; o zamana
kadar byle byk bir deniz frtnasna daha rastlanma
mt. Buna karn Romallar iki yz gemiyi hemen onar
dlar ve btn bu yaananlar kimsenin cesaretini kaybet
mesine neden olmad.
XXIII. (XIII.) Consul Gnaeus Servilius Caepio ve consul
254 Gaius Sempronius Blaesus iki yz altm gemiyle Afrika
ya doru ilerlediler. Baz kentleri ele geirdiler. Muaz
zam ganimetler elde etmi dnerlerken bir deniz kazas
geirdiler. Byle pe pee gelen felaketler Romallar iyi
ce huzursuz ettiinden, senatus deniz savalarndan e
kilmeye ve Italiann savunmas iin sadece altm gemi
nin elde tutulmasna karar verdi.
67
au XXIV. L. Caecilio Metello, C. Furio Placido coss.
501 Metellus in Sicilia Afrorum ducem cum CXXX
elephantis et magnis copiis venientem superavit,
XX milia hostium cecidit, XXVI elephantos cepit,
reliquos errantes per Numidas, quos in auxilium
habebat, collegit et Romam deduxit ingenti
pompa, cum CXXX elephantorum numerus
omnia itinera compleret.
XXV. (XIV) Post haec mala Carthaginienses
Regulum ducem, quem ceperant, petierunt, ut
Romam proficisceretur, et pacem a Romanis
obtineret, ac permutationem captivorum faceret.
ille Romam cum venisset, inductus in senatum
nihil quasi Romanus eit, dixitque se ex illa die,
qua in potestatem Afrorum, venisset, Romanum
esse desisse. I taque et uxorem a complexu
removit, et senatui suasit, ne pax cum Poenis
fieret; illos enim fractos tot casibus spem nullam
habere; se tanti non esse, ut tot milia captivorum
propter unum se [et senem] et paucos, qui ex
Romanis capti fuerant, redderentur. I taque
obtinuit. Nam Afros pacem petentes nullus
admisit. ipse Carthaginem rediit, offerentibus-
que Romanis, ut eum Romae tenerent, negavit se
in ea urbe mansurum, in qua, postquam Afris
servierat, dignitatem honesti civis habere non
posset. Regressus igitur ad Africam omnibus
suppliciis extinctus est.
68
ROMA TARHNN ZET
XXIV. Lucius Caecilius Metellus ve Gaius Furius Placi-
252 dusun consuluklannda, Metellus yz otuz fil ve byk
askeri birliklerle gelen Afrikallarn komutann Sicilya
da yendi, yirmi bin dman katletti, yirmi alt fil ele ge
irdi, kendisine yardm salayan Nmidiallarn deste
iyle babo dolaan dier filleri de toplad, bunlar b
yk bir kafileyle Romaya getirdi; saylar yz otuzu bu
lan bir fil kafilesi btn yollar kaplamt.
XXV. (XIV.) Yaanan bu felaketlerden sonra Kartacallar
esir aldklar komutan Regulusun Romaya gitmesini,
Romallarla bar salamasn ve esirlerin karlkl m
badelesinde etkin olmasn istediler. Regulus Romaya
geldiinde, senatus'un huzuruna karld, ama burada
sanki Romal deilmi gibi davrand ve Afrikallara teslim
olduu o gnden itibaren artk kendisinin bir Romal olmad
m syledi. Bu yzden karsnn kendisini kucaklamas
n istemedi ve Kartacallarla bar yaplmamas gerektii
ne dair senatusu ikna etti; nk aldklar pek ok yenilgi
yznden cesaretleri knlan bu insanlarn artk hi umutlan
kalmamt; kendisine gelince, onun da fazla bir deeri yok
tu, yal bir adam olan kendisi ve Romallardan esir alnan
bu birka kii binlerce esirin geri verilmesine demezdi. By-
lece istediini elde etti. nk bar isteyen Afrikallar
kimse kabul etmedi. Kendisi Kartacaya geri dnd. Ro
mallar onu Romada alkoymay nerdiinde kendisinin
artk bu kentte kalamayacan, nk Afrikallara esir
dt andan itibaren onurlu bir vatandaa zg say
gnln yitirmi olduunu syledi. Bu yzden Afrikaya
dndnde trl ikencelerle ldrld.
69
au xxv. (XV.) P. Claudio Pulchro, L. Iunio coss.
503 Claudius contra auspicia pugnavit et a
Carthaginiensibus victus est. Nam ex CCXX
navibus cum XXX fugit, nonaginta cum
pugnatoribus captae sunt, demersae ceterae.
Alius quoque consul classem naufragio amisit,
exercitum tamen salvum habuit, quia vicina
litora erant.
AU xxv. (XVI.) C. Lutatio Catulo, A. Postumio Albino
510 coss. anno belli Punici XXIII. Catulo bellum
contra Afros commissum est. Profectus est cum
CCC navibus in Siciliam; Afri contra ipsum
CCCC paraverunt. Numquam in mari tantis
copiis pugnatum est. L utatius Catulus navem
aeger ascendit. Vulneratus enim in pugna
superiore fuerat. Contra Lilybaeum, civitatem
Siciliae, pugnatum est ingenti virtute
Romanorum. Nam LXIII Carthaginiensium
naves captae sunt, CXXV demersae, XXXII milia
hostium apta, XIII occisa, infinitum auri
argentique pondus in potestatem Romanorum
redactum. Ex classe Romana XII naves
demersae. Pugnatum est VI. I dus Martias.
Statim Carthaginienses pacem petierunt tributa-
que est his pax. Captivi Romanorum, qui
tenebantur a Carthaginiensibus, redditi sunt..
Etiam Carthaginienses petierunt, ut redimi eos
captivos liceret, quos ex Afris Romani tenebant.
70
ROMA TARHNN ZET
t XXVI. (XV.) Publius Claudius Pulcher ve Lucius lunius un
250 consuPluklarmda, Claudius btn kehanetlere inat sava
a girdi ve Kartacallar tarafndan bozguna uratld. ki
yz yirmi gemisinden ancak otuz tanesiyle kaabildi,
doksan gemisi denizcileriyle birlikte ele geirildi, dier
leri ise batrld. Dier consul da donanmasn deniz ka
zasnda yitirdi, ama ky yaknda olduu iin ordusunu
sa salim kurtarabildi.
XXVII. (XVI.) Gaius Lutatius Catulus ve Aulus Postumius
243 Albinusun consulluklannda, Kartaca savann yirmi
nc ylnda, Catulus tarafndan Afrikallara sava ilan
edildi. Catulus yz gemiyle Sicilyaya ilerledi. Afrika
llar ona kar drt yz gemi hazrladlar. imdiye dein
hi bu kadar byk bir askeri birlikle denizde saval-
mamt. Lutatius Catulus hasta olduu halde gemiye
bindi. nk bir nceki savata yara almt. Romallar
byk bir cesaretle bir Sicilya kenti olan Lilybaeuma
kar savat. Sonuta Kartacallarm yetmi gemisi ele
geirildi, yz yirmi be gemisi batrld, otuz iki bin
dman esir alnd, on bin kii ldrld. Romallar
altn ve gmten oluan muazzam bir ganimet elde et
tiler. Roma donanmasndan on iki gemi batrld. Sava
10 Martta gerekleti. Kartacallar derhal bar istediler,
bar saland. Kartacallarm elinde bulunan Romal
esirler de geri verildi. Ama Kartacallar da buna karlk
olarak Romallarn elinde bulunan Afrikal esirlerin ke
faletle serbest braklmasna izin verilmesini istediler.
71
Senatus iussit sine pretio dari eos, qui in publica
custodia essent; qui autem a privatis tenerentur,
ut pretio dominis reddito Carthaginem redirent,
atque id pretium ex fisco magis quam a
Carthaginiensibus solveretur.
AU XXVIII. Q. Lutatius, A. Manlius consules creati
511 bellum Faliscis intulerunt, quae civitas I taliae
opulenta quondam fuit. Quod ambo consules
intra sex dies, quam venerant, transegerunt XV
milibus hostium caesis, ceteris pace concessa,
agro tamen ex medietate sublato.
72
ROMA TARHNN ZET
Senatus devletin gzetimindeki esirlerin kefaletsiz serbest
braklmasn, ancak zel kiilerin elinde bulunan esirle
rin kefaletleri efendilerine dendii takdirde Kartacaya
dnmelerini ve bu parann Kartacallardan ziyade hzi
neden karlanmasn emretti.
XXVIII. Quintius Lutatius ve Aulius Manlius consul sei-
242 line vaktiyle Italiann ok gl halklarndan olan Fa-
lisciye sava atlar. Consulh r cepheye girdikleri andan
itibaren alt gn iinde sava bitirdiler; on be bin d
man katlettiler, kalanlarla bar yapp topraklarnn ya
rsn ele geirdiler.
73
l i b e r t e r t i u s
ARGUMENTUM
I. Ptolemaeus Aegypti rex promissa a Romanis
auxilia in bello contra Antiochum, Syriae regem,
recusat. Hiero, Sicilae rex, ludos spectatum
Romam venit. 2. Bellum Ligusticum feliciter
gestum metusque Punici sublatus. 3. Otium per
orbem Romanum. 4 Bellum Illyricum. 5.-6. Clades
Gallorum in I taliam irrumpentium. 7-23. Bellum
I stricum et Punicum secundum, variis
regionibus et rerum vicissitudinibus gestum.
I. Finito igitur Punico bello, quod per XXIII
annos tractum est, Romani iam clarissima gloria
noti legatos ad Ptolomaeum, Aegypti regem,
miserunt auxilia promittentes, quia rex Syriae
Antiochs bellum ei intulerat. ille gratias
Romanis eit, auxilia non accepit. lam enim
fuerat pugna transacta. Eodem tempore
potentissimus rex Siciliae Hiero Romam venit ad
ludos spectandos et ducenta milia modiorum
tritici populo donum exhibuit.
AU ll. L. Cornelio Lentulo, Fulvio Flacco coss.
515 quibus Hiero Romam venerat, etiam contra
Ligures intra I taliam bellum gestum est et de his
triumphatum. Carthaginienses tamen bellum
74
NC KTAP
KONUNUN ZET
Msr kral Ptolemaeusun Suriye kral Antiochusa
kar yrtt savata, Romallarn vaat ettii yardmla
r reddetmesi. Sicilya kral Hieronun oyunlar izlemek
iin Romaya gelmesi. 2. Liguria savann baaryla sona
ermesi ve Kartacallara kar duyulan korkunun kaybol
mas. 3. Roma dnyasnda bar. 4. Illyricum sava. 5-6.
Italiaya saldran Galliallarn yenilgisi. 7-23. eitli bl
gelerde ard ardna yaplan Istria ve kinci Kartaca sava
lar.
I. Yirmi yl sren Kartaca Sava sona erince, kazan
dklar stn onur sayesinde nlenen Romallar Msr
kral Ptolemaeusa eliler yolladlar ve kendisine yardm
nerisinde bulundular, nk Suriye kral Antiochus,
Ptolemaeusa sava ilan etmiti. Ptolemaeus Romallara
teekkr etti, ama bu yardm kabul etmedi. nk sa
va oktan sona ermiti. Tam o srada Sicilyann en kud
retli kral Hiero oyunlar izlemeye Romaya geldi ve hal
ka iki yz bin modius41tahl hibe etti.
II. Hieronun Romaya geldii yl, Lucius Cornelius Len-
238 tulus ve Fulvius Flaccusun ccmsuriuklar srasnda,
Italiada Ligurese kar sava ilan edildi ve byk bir za
fer kazanld. O srada Kartacallar da atekes artlar y-
75
reparare tentabant Sardinienses, qui ex
condicione pacis Romanis parere debebant, ad
rebellandum impellentes. Venit tamen Romam
legatio Carthaginiensium et pacem impetravit.
AU III. T. Manlio Torquato, C. Atilio Bulco coss. de
517 Sardis triumphatum est, et pace omnibus locis
facta Romani nullum bellum habuerunt, quod
his post Romam conditam semel tantum, Numa
Pompilio regnante, contigerat.
AU IV. L. Postumius Albinus, Cn. Fulvius Centu-
523 malus coss. bellum contra Illyrios gesserunt et
AU mul ti s civitati bus captis etiam reges i n deditionem
524 acceperunt. Ac tum primum de I llyriis triumph
atum est.
AU V. (II.) L. Aemilio ** coss. ingentes Gallorum
529 copiae Alpes transierunt. Sed pro Romanis tota
I talia consensit, traditumque est a Fabio
historico, qui ei bello interfuit, DCCC milia
hominum parata ad id bellum fuisse. Sed res per
consulem tantum prospere gesta est. XL milia
hostium interfecta sunt et triumphus Aemilio
decretus.
VI. Aliquot deinde annis post contra Gallos intra
AU I taliam pugnatum est, finitumque est bellum M.
530 Claudio Marcello, Cn. Cornelio Scipione coss.
Tun Marcellus cum parva manu equitum
dimicavit et regem Gallorum, Viridomarum
76
ROMA TARHNN ZET
znden Romallara boyun emek zorunda kalan Sardiyi
isyana kkrtp sava yeniden alevlendirmeye alyor
du. Ama yine de Romaya bir Kartaca heyeti geldi ve ba
r saland. ,
III. Titus Manlius Torquatus ve Gaius Atilius Bulbusun
236 consulluklannda Sardiye kar byk bir zafer elde edil
di. lkenin her yerinde bar salandndan Romallar
artk hi sava yapmad, byle bir durum Romamn ku
ruluundan bu yana yalnzca Numa Pompiliusun krall
nda yaanmt.
IV. Consul Lucius Postimius Albinus ve consul Gnaeus
230 Fulvius Centumalus Illyriye kar savatlar; pek ok
kenti ele geirdiler, stelik bunlarn krallarn da teslim
229 aldlar. Bylece ilk kez o dnemde lllyriiye kar byk
bir zafer elde edildi.
V. (II.) Lucius Aemiliusun consuluunda, Galliallarm
224 byk bir askeri gc Alpleri a(. Ama btn Italia Ro
mallarn yannda yer ald; bu savaa bizzat katlan tarih
i Fabiusun aktardna gre, sava iin tam sekiz yz
bin asker hazrlanmt. Ancak yalnzca bu consul saye
sinde olaylarn stesinden gelindi. Krk bin dman l
drld ve Aemilius byk bir zaferle onurlandrld.
VI. Bundan birka yl sonra Galliallara kar Italiada
sava ald ve bu sava Marcus Claudius Marcellus
123 ve Gnaeus Cornelius Scipionun consdluklarmda so
na erdi. Marcellus kk bir atl birlikle savaa katl
d ve Galliallarm Virdomarus adndaki kraln kendi
77
nomine, manu sua occidit. Postea cum collega
ingentes copias Gallorum peremit, Mediolanum
expugnavit, grandem praedam Romam pertulit.
Ac triumphans Marcellus spolia Galli stipiti
imposita humeris suis vexit.
AU Vll. M. Minucio Rufo, P. Cornelio coss. I stris
531 bellum illatum est, quia latrocinati navibus
Romanorum fuerant, quae frumenta exhibebant,
534 perdomitique sunt omnes. (ili.) Eodem anno
bellum Punicum secundum Romanis illatum est
per Hannibalem, Carthaginiensium ducem, qui
Saguntum, Hispaniae civitatem, Romanis ami-
cam, oppugnare aggressus est, annum agens
vicesimum aetatis, copiis congregatis CL milium.
Huic Romani per legatos denuntiaverunt, ut
bello abstineret. Is legatos admittere noluit.
Romani etiam Carthaginem miserunt, ut
mandaretur Hannibali, ne bellum contra socios
populi Romani gereret. Dura responsa a
Carthaginiensibus reddita. Saguntini interea
fame victi sunt, captique ab Hannibale ultimis
poenis adficiuntur.
Vlll. Tum P. Cornelius Scipio cum exercitu in
Hispaniam profectus est, Tiberius Sempronius in
Siciliam. Bellum Carthaginiensibus indictum
est. (IV.) Hannibal relicto in Hispania fratre
Hasdrubale Pyrenaeum transiit. Alpes, adhuc ea
parte invias, sibi patefecit. Traditur ad I taliam
78
ROMA TARHNN ZET
elleriyle ldrd. Daha sonra meslektayla birlikte Gal-
liallarn o byk askeri gcn yok etti, Mediolanum-
da frtna estirdi ve yklce bir ganimet elde edip Ro
maya getirdi. Marcellus zafer alay iinde giderken, bir
Gallial askerden ele geirdii ganimetleri42bir sra ge
irip omzunda tad.
VII. Marcus Minucius Rufus ve Publius Corneliusun
222 consulluklarnda, Romallarn buday tayan gemilerini
yamaladklar iin Istriye sava ilan edildi ve hepsine
219 boyun edirildi. (III.) Ayn yl Kartacal komutan Hanni-
bal tarafndan Romallara ikinci Kartaca sava ilan edil
di. Hannibal daha yirmi yalarndayken, yz elli bin as
kerden oluan bir ordu toplayp Romallarn bala
olan Hispaniadaki Saguntum kentine hcum etmeye
kalkmt. Romallar elileri araclyla onu savatan
vazgemesi konusunda uyardlar. Hannibal elileri kabul
etmek istemedi. Romallar ayrca Kartacaya da eliler
gnderdiler ve onlardan Roma halknn balaklarna
kar savamamas konusunda Hannibala emirler ya
drmalarn talep ettiler. Ama Kartacallarn yant sert
oldu. O srada Saguntum halk ktla yenik dnce
Hannibal tarafndan esir alnd ve ar cezalara arptrl
d.
VIII. Bunun zerine Publius Cornelius Scipio ordu
suyla Hispaniaya, Tiberius Sempronius ise Sicilyaya
ilerledi. Kartacallara sava ilan edildi. (IV.) Hannibal
kardei Hasdrubal Hispaniada brakp Pirene Da
larn geti. O zamana kadar o yandan hi alama
m olan Alplerden kendisine bir yol at. I taliaya
79
LXXX milia peditum, [et] XX milia equitum,
septem et XXX elephantos adduxisse. I nterea
multi Ligures et Galli Hannibali se
coniunxerunt. Sempronius Gracchus cognito ad
I taliam Hannibalis adventu ex Sicilia exercitum
Ariminum traiecit.
IX. P. Cornelius Scipio Hannibali primus [apud
Ticinum] occurrit. Commisso proelio, fugatis suis
ipse vulneratus in castra rediit. Sempronius
Gracchus et ipse confligit apud Trebiam amnem.
I s quoque vincitur. Hannibali multi se in I talia
AU dediderunt. inde ad Tusciam veniens Hannibal
535 Flaminio consuli occurrit. I psum Flaminium
interemit; Romanorum XXV milia caesa sunt,
ceteri diffugerunt. Missus adversus Hannibalem
postea a Romanis Q. Fabius Maximus. I s eum
differendo pugnam ab impetu fregit, mox inventa
occasione vicit.
AU X. (V.) Quingentesimo et quadragesimo anno a
536 condita urbe L. Aemilius Paulus, P. Terentius
Varro contra Hannibalem mittuntur, Fabioque
succedunt, qui abiens ambo consules monuit, ut
Hannibalem, callidum et impatientem ducem, non
aliter vincerent, quam proelium differendo. Ve-
rum cum impatientia Varronis consulis contradi-
cente altero consule apud vicum, qui Cannae
appellatur, in Apulia pugnatum esset, ambo
consules ab Hannibale vincuntur. I n ea pugna III
80
ROMA TARHNN ZET
seksen bin piyade, yirmi bin atl ve otuz yedi fil getirdii
anlatlr. O srada birok Ligurial ve Gallial da Hanni-
bala katld. Sempronius Gracchus, Hannibalm Italiaya
yaklatm renir renmez ordusunu Sicilyadan Ari-
minuma geirdi.
IX. Ticinumda Hanniballa ilk karlaan Publius Cor
nelius Scipio oldu. Sava baladktan sonra askerleri ka
t, kendisi de ordugha yaral dnd. Sempronius
Gracchus ise Trebia Nehri yaknlarnda arpt. O da
yenildi. Italiada pek ok kii Hannibala teslim oldu.
218 Hannibal Tusciaya gelirken consul Flaminiusla karla
t. Flaminiusu ldrd ve yirmi be bin Romaly katlet
ti, kalanlar da katlar. Daha sonra Romallar Hannibala
kar Quintus Fabius Maximusu gnderdiler. Fabius
arpmay geciktirerek Hannibalm hzn kesti, ardn
dan hemen bir frsatn bulup onu yendi.
'
X. (V.) Kentin kuruluundan sonraki be yz krknc
217 ylda, Lucius Aemilius Paulus ve Publius Terentius Var-
ro, Hannibala kar gnderildiler ve Fabiusun grevini
devraldlar. Fabius oradan ayrlrken her iki consulu,
ateli ve tez canl bir komutan olan Hannibal konusunda
uyard ve onu ancak sava geciktirerek yenebileceklerini
syledi. Ancak consul Paulusun btn itirazlarna ra
men Varronun sabrszl yznden Apuliada, Cannae
ad verilen bir kyn yaknlarnda savald ve her iki
consul da Hannibal tarafndan yenildi. Bu arpmada
81
milia Afrorum pereunt; magna pars de exercitu
Hannibalis sauciatur. Nullo tamen proelio
Punico bello Romani gravius accepti sunt. Periit
enim in eo Aemilius Paulus consul, consulares
aut praetorii XX, senatores capti aut occisi XXX,
nobiles viri CCC, militum XL milia, equitum I II
milia et quingenti. I n quibus malis nemo tamen
Romanorum pacis mentionem habere dignatus
est. Servi, quod numquam ante, manumissi et
milites facti sunt.
XI. (VI) Post eam pugnam multae I taliae
civitates, quae Romanis paruerant, se ad
Hannibalem transtulerunt. Hannibal Romanis
obtulit, ut captivos redimerent, responsumque
est a senatu eos cives non esse necessarios, qui
cum armati essent, capi potuissent. ille omnes
postea variis suppliciis interfecit et tres modios
anulorum aureorum Carthaginem misit, quos ex
manibus equitum Romanorum, senatrm et
militum detraxerat. I nterea in Hispania, ubi
frater Hannibalis Hasdrubal remanserat cum
magno exercitu, ut eam totam Afris subigeret, a
duobus Scipionibus, Romanis ducibus, vincitur
perditque in pugna XXXV milia hominum; ex his
capiuntur X milia, occiduntur XXV. Mittuntur ei
a Carthaginiensibus ad reparandas vires XII
milia peditum, IV milia equitum, XX elephanti.
82
ROMA TARHNN ZET
bin Afrikal ld, Hannibalin ordusunun byk blm
yara ald. Ama Romallar hibir Kartaca savanda bura
daki kadar ar bir darbe almadlar. nk bu arp
mada consul Aemilus Paulus ld, yirmi consularis43 ya
da praetor,44otuz senatr, yz soylu, krk bin asker,
bin be yz atl ya esir dt ya da ldrld. Bu fe
laketler srasnda hibir Romal bar lafn azna bile al
mad. Kleler azat edilip asker yapld; byle bir ey da
ha nce hi yaanmamt.
XI. (VI.) Bu savatan sonra, Romallara tabi olan pek ok
Italia kenti Hannibala baland. Hannibal Romallara
esirlerini fidye karlnda iade etmeyi nerdi; ama se-
natustan silahlandrldklar halde esir konumuna de-
bilen bu vatandalara ihtiya duyulmad yant geldi.
Bunun zerine Hannibal eitli ikencelerle hepsini l
drd ve Romal atllarn, senatr'larm ve askerlerin elle
rinden ald modius45 altn yz Kartaaya gn
derdi. Bu arada btn Hispaniay Afrikallara balamak
iin byk bir orduyla orada bekleyen Hannibalm kar
dei Hasdrubal, Romal komutanlar Scipiolara yenik
dt ve savata otuz be bin askerim kaybetti. Bu asker
lerden on bini esir alnd, yirmi be bini ldrld. Bir
liklerini toparlamas iin Kartacallar tarafndan Hasdru-
bala on iki bin piyade, drt bin atl, yirmi fil gnderildi.
83
b r ev i a r i u m h i s t o r i a e ROMANAE
AU XII. (Vll) Anno quarto post, quam ad I taliam
537 Hannibal venit, M. Claudius Marcellus consul
apud Nolam, civitatem Campaniae, contra
Hannibalem bene pugnavit. Hannibal multas
civitates Romanorum per Apuliam, Calabriam,
Brittios occupavit, quo tempore etiam rex
Macedoniae Philippus ad eum legatos misit,
promittens auxilia contra Romanos sub hac
condicione, ut deletis Romanis ipse quoque
contra Graecos ab Hannibale auxilia acciperet.
Captis igitur legatis Philippi et re cognita
Romani in Macedoniam M. Valerium Laevinum
ire iusserunt, in Sardiniam T. Manlium
Torquatum proconsulem. Nam etiam ea
sollicitata ab Hannibale Romanos deseruerat.
XIII. i ta uno tempore quattuor locis pugnabatur:
in I talia contra Hannibalem, in Hispaniis contra
fratrem eius Hasdrubalem, in Macedonia contra
Philippum, in Sardinia contra Sardos et alterum
Hasdrubalem Carthagini-ensem. Is a T. Manlio
proconsule, qui ad Sardi-niam missus fuerat.
vivus est captus, occisa cum eo XII milia, capti
mille quingenti, et a Romanis Sardinia subacta.
Manlius victor captivos et Hasdrubalem Romam
reportavit. I nterea etiam Philippus a Laevino in
Macedonia vincitur, et in Hispania ab
Scipionibus Hasdrubal et Mago, tertius frater
Hannibalis.
84
ROMA TARHNN ZET
XII. (VII.) Hannibalm Italiaya geliinden sonraki dr-
216 dnc ylda, consul Marcus Claudius Marcellus bir Cam-
pania kenti olan Nolada ona kar baarl bir sava y
rtt. Hannibal Apuliada ve Calabriada pek ok Roma
kentini ve Bruttii topraklarn igal etti; o arada Mace-
donia kral Philippus Hannibala eliler gnderdi ve Ro
mallara kar ona yardm etmeye sz verdi; tek art,
Romallar boyunduruk altna aldktan sonra bu kez Yu
nanlara kar Hannibal kendisine yardmc olacakt. Ama
Philippusun elileri yakalanp da Romallar meseleyi
renince, Marcus Valerius Laevinusun Macedoniaya, Ti
tus Manlius Torquatusun da proconsul46olarak Sardini
aya gitmesini emrettiler. nk Hannibal tarafndan
kkrtlan Sardinia da Romallar yz st brakmt.
XIII. Bu ekilde ayn anda drt yerde savald: I taliada
Hannibala kar, Hispaniaeda kardei Hasdrubala kar,
Macedoniada Philippusa kar, Sardiniada Sardinialla-
ra ve Kartacal baka bir Hasdrubala kar. Bu Hasdru-
bal Sardiniaya gnderilen-proconsul Titus Manlius tara
fndan canl ele geirildi, kendisiyle birlikte on iki bin
asker ldrld, bin be yz kii esir alnd ve Romallar
tarafndan Sardiniaya boyun edirildi. Zafer kazanan
Manlius esirleri ve Hasdrubal Romaya getirdi. Bu sra
da Philippus Macedoniada Laevinus tarafndan, Hasdru-
bal ve Hannibalm nc erkek kardei Mago da Hispa-
niada Scipiolar taafmdan bozguna uratld.
85
AU XIV. (Vlll.) Decimo anno post, quam Hannibal in
541 I taliam venerat, P. Sulpicio, Cn. Fulvio coss.
Hannibal usque ad quartum miliarium urbis
accessit, equites eius usque ad portam. Mox
consulum metu cum exercitu venientium
Hannibal ad Campaniam se recepit. I n Hispania
a fratre eius Hasdrubale ambo Scipiones, qui per
multos annos victores fuerant, interficiuntur,
exercitus tamen integer mansit. Casu enim
magis erant, quam virtute, decepti. Quo tempore
AU etiam a consule Marcello Siciliae magna pars
540 apta est, quam tenere Afri coeperant, et
nobilissimae urbis Syracusanae praeda ingens
Romam perlata est. Laevinus in Mace-donia cum
Philippo et multis Graeciae populis et rege Asiae
Attalo amicitiam fecit, et ad Siciliam profectus
Hannonem quendam, Afrorum ducem, apud
Agrigentum civitatem cum ipso oppido cepit
eumque Romam cum captivis nobilibus misit. XL
civitates in deditionem accepit, XXVI expugna-
vit. i ta omnis Sicilia recepta et Macedonia fracta;
ingenti gloria Romam regressus est. Hannibal in
AU I talia Cn. Fulvium consulem subito adgressus
542 cum octo mi l i bus l omi num interf ecit.
xv. (ix.) I nterea ad Hispanias, ubi occisis duobus
Scipionibus nullus Romanus dux erat, P. Corne-
AU lius Scipio mittitur, filius P. Scipionis, qui ibidem
541 bellum gesserat, annos natus quatuor et viginti.
86
ROMA TARHNN ZET
XIV. (VIII.) Hannibalm Italiaya geliinden sonraki onun-
212 cu ylda, Publius Sulpicius ve Gnaeus Fulviusun consul-
luklar srasnda Hannibal Romamn drt mil47uzana,
atllar ise Romann kapsna kadar geldiler. Hannibal
ok gemeden ordularyla birlikte kagelen consullar-
dan korkarak Campaniaya geri ekildi. Uzun yllar galip
gelen her iki Scipio da Hispaniada Hannibahn erkek
kardei Hasdrubal tarafndan ldrld, ama ordu sa
lam kald. nk komutanlar dmann yiitliinden
ok ansszlk sonucu dmlerdi. Bu srada Afrikallar
tarafndan ynetilmeye balanan Sicilyann byk bl-
213 m de consul Marcellus tarafndan ele geirildi ve o ok
nl Syracusae kentinden ykl bir ganimet Romaya
getirildi. Laevinus Macedoniada Philippusla, pek ok
Yunan halkyla ve Asia kral Attalusla dostluk kurdu. Si
cilyaya ilerleyerek Afrikal komutan Hannoyu Agrigen-
tumda, kentle birlikte ele geirdi ve onu soylu esirlerle
birlikte Romaya gnderdi. Krk kenti teslim ald, yirmi
alt kenti fethetti. Bylece btn Sicilya geri alnnca ve
Macedonia paralannca byk bir onur kazanm ola
rak Romaya dnd. Hannibal Italiada consul Gnaeus
: Fulviusa ani bir saldr dzenledi ve onu sekiz bin ada
n myla birlikte ldrd.
XV. (IX.) Bu arada iki Scipionun da ldrlmesi zeri
ne hibir Romal komutann bulunmad Hispaniaeya,
;o ayn yerde savam olan Publius Scipionun yirmi drt
212 yandaki olu Publius Cornelius Scipio gnderildi.
87
vir Romanorum omnium et sua aetate et
posteriore tempore fere primus. Is Carthaginem
AU Hispaniae capit, in qua omne aurum, argentum
542 et belli apparatum Afri habebant, nobilissimos
quoque obsides, quos ab Hispanis acceperant.
Magonem etiam, fratrem Hannibalis, ibidem
capit, quem Romam cum aliis mittit. Romae
ingens laetitia post hunc nuntium fuit. Scipio
Hispanorum obsides parentibus reddidit. Quare
omnes fere Hispaniae ad eum uno animo
transierunt. Post quae Hasdrubalem, Hannibalis
fratrem, victum fugat et praedam maximam
capit.
AU XVI. I nterea in I talia consul Q. Fabius Maximus
543 Tarentum recepit, in qua ingentes copiae
Hannibalis erant. Ibi etiam ducem Hannibalis
Carthalonem occidit, XXV milia captivorum
vendidit, praedam militibus dispertivit,
pecuniam hominum venditorum ad fiscum
retulit. Tum multae civitates Romanorum, quae
ad Hannibalem transierant, rursus se Fabio
Maximo dediderunt. (X.) I nsequenti anno Scipio
in Hispania egregias res eit et per se et per
fratrem suum L. Scipionem LXX civitates
recepit. I n I talia tamen male pugnatum est. Nam
Claudius Marcellus consul ab Hannibale occisus
est.
88
ROMA TARHNN ZET
Kendi anda olsun, nceki alarda olsun, btn Ro
mallar iinde onun kadar stn bir adama neredeyse
hi rastlanmamt. Afrikallarn trl trl altn, gm
ve sava tehizat ydklar, Hispaniallardan aldklar en
211 soylu rehineleri tuttuklar Hispaniamn Kartacasn ele
geirdi. Ayrca Hannibalm dierleriyle birlikte Romaya
gnderdii erkek kardei Magoyu da ayn yerde esir d
rd. Bu haber zerine Romada byk bir sevin ya
and. Scipio Hispanial rehineleri ailelerine geri verdi.
Bu sebeple hemen hemen btn Hispania oybirliiyle
onun tarafna geti. Bu olaylardan sonra Hannibalm sa
vata yenik den kardei Hasdrubal kamaya zorlad
ve byk bir ganimet elde etti.
XVI. Bu srada Italiada consul Quintus Fabius Maximus,
210 Hannibalm byk askeri birliklerinin bulunduu Ta-
rentumu geri ald. Yine Italiada Hannibalm askerlerinin
komutam Carthaloyu ldrd, yirmi be bin esir satt,
elde ettii ganimeti askerlere datt, satt insanlardan
kazad parasy da devlet hzinesine koydu. O zaman
Hannibalm tarafna gemi olan pek ok Roma kenti
tekrar Fabius Maximusa baland. (X.) Ertesi yl Scipio
Hispaniada nemli iler gerekletirdi. Erkek kardei
Lucius Scipioyla birlikte yetmi kenti geri ald. Ama
Italiada yaplan savata baar kazanlamadr. nk con
sul Claudius Marcellus Fiannibal taafmdan ldrld.
89
br ev i a r i u m h i s t o r i a e r o ma n a e
XVII. Tertio anno post, quam Scipio ad
Hispanias profectus est, rursus res inclitas gerit.
Regem Hispaniarum magno proelio victum in
amicitiam accepit et primus omnium a victo
obsides non poposcit.
XVIII. Desperans Hannibal Hispanias contra
Scipionem ducem diutius posse retineri, fratrem
AU suum Hasdrubalem ad I taliam cum omnibus
545 copiis evocavit. I s veniens eodem itinere, quo
etiam Hannibal venerat, a consulibus Appio
Claudio Nerone et M. Livio Salinatore apud
Metaurum [et Senam, Piceni civitatem,] in
insidias conpositas incidit. Strenue tamen
pugnans occisus est, ingentes eius copiae captae
aut interfectae sunt, magnum pondus auri atque
argenti Romam relatum. Post haec Hannibal
diffidere de belli coepit eventu. Romanis ingens
animus accessit. I taque et ipsi evocaverunt ex
AU Hispania P. Cornelium Scipionem. Is Romam cum
546 ingenti gloria venit.
AU XIX. Q. Caecilio, L. Valerio coss. omnes civitates,
546 quae in Brittiis ab Hannibale tenebantur,
Romanis se tradiderunt.
XX. (XI.) Anno XIV. post, quam in I taliam Han-
AU nibal venerat, Scipio, qui multa bene in Hispania
547 egerat, consul est factus et in Africam missus. Cui
AU vi ro d i vi num quiddam inesse ex i sti mabatur, adeo
90
ROMA TARHNN ZET
XVII. Scipio Hispaniaya ilerlemesinden sonraki nc
ylda, yine anl baarlara imza att. Byk bir savata
bozguna uratt Hispania kraln balak kabul etti ve
ilk defa o yendii bir kraldan rehine istemedi.
XVIII. Komutan Scipioya kar Hispaniay daha fazla
elinde tutabileceinden midini kesen Hannibal erkek
kardei Hasdrubal btn askeri kuvvetleriyle birlikte
208 Italiaya ard. Hasdrubal Hannibaln da getii yoldan
gelirken, consul Appius Claudius Nero ve consul Marcus
Livius Salinator tarafndan Metaurus Nehrinde [ve Pice-
numun bir kenti olan Senada] tuzaa drld. Y
reklice savamasna ramen ldrld, askeri kuvvetleri
ya esir alnd ya da ldrld, ele geirilen byk mik
tarda altn ve gm Romaya gtrld. Hannibal sava
n sonucundan artk iyice umudunu kesmeye balamt.
Bu durum Romallar bir hayli cesaretlendirdi. Publius
Cornelius Scipioyu Hispaniadan geri ardlar. Scipio
207 Romaya byk bir onurla dnd,
XIX. Quintus Caecilius ve Lucius Valeriusun consulluk-
207 larmda, Bruttiinin Hannibal tarafndan igal edilmi b
tn kentleri Romallara teslim oldu.
XX. (XI.) Hannibalm Italiaya gelmesinden bu yana ge-
.0 en on drt ylda, Hispaniada baarl iler gerekletir-
206 mi olan Scipio consul seildi ve Afrikaya gnderildi.
: Scipioda tanrsal bir alamet olduu dnlyordu, yle
91
548 ut putaretur etiam cum numinibus habere
sermemem. Is in Africa contra Hannonem, ducem
Afrorum, pugnat, exercitum eius interficit. Se-
a u cundo proelio castra capi t cum quattuor mi l i bus
549 et quingentis militibus, XI milibus occisis.
Syphacem, Numidiae regem, qui se Afris
coniunxerat, capit et castra eius invadit. Syphax
cum nobilissimis Numidis et infmitis spoliis
Romam a Scipione mittitur. Qua re audita omnis
fere I talia Hannibalem deserit. ipse a Cartha-
giniensibus redire in Africam iubetur, quam
Scipio vastabat.
AU XXI. i ta anno XVII. ab Hannibale I talia liberata
550 est. (x.) Legati Carthaginiensium pacem a
Scipione petiverunt; ab eo ad senatum Romam
missi sunt; Quadraginta et quinque diebus his
indutiae datae sunt, quousque ire Romam et
regredi possent. Et XXX milia pondo argenti ab
his accepta sunt. Senatus ex arbitrio Scipionis
pacem iussit cum Carthaginiensibus fieri. Scipio
his condicionibus dedit, ne amplius quam XXX
naves haberert, ut D milia pondo argenti darent,
captivos et perfugas redderent.
XXII. I nterim Hannibale veniente ad Africam
pax turbata est, multa hostilia ab Afris facta
sunt. Legati tamen eorum ex urbe venientes a
Romanis capti sunt, sed iubente Scipione
dimissi. Hannibal quoque frequentibus proeliis
92
ROMA TARHNN ZET
205 ki tanrlarla konutuuna bile inanlyordu. Scipio Afri
kada Afrikal komutan Hannoya kar savat ve ordusu-
nu datt. kinci savata drt bin be yz askerle dman
204 ordughn ele geirdi ve on bir bin kiiyi ldrd. Afri
kallara katlm olan Numidia kral Syphax48esir ald
ve ordughn istila etti. Syphax en soylu Numidiallarla
ve saysz ganimetle birlikte Romaya gnderdi. Bu du
rum haber alnnca hemen hemen btn Italia Hanni-
bal yzst brakt. Kartacallar Hannibala, Scipionun
yerle bir ettii Afrikaya dnmesini emrettiler.
XXI. Bylece Italia onyedinci ylda Hannibaldan kurta-
203 rld. (XII.) Kartacal eliler Scipiodan bar istediler; Sci
pio tarafndan Romaya, senatusa gnderildiler. Romaya
gidip geri gelmeleri iin krk be gnlk bir atekes ilan
edildi ve onlardan otuz bin pondus gm alnd. Senatus
Scipionun nerisi zerine Kartacallarla bar yaplmas
n emretti. Scipio u artlarla bar yapt: Kartacallarm
otuzdan fazla gemileri olmayacak, Romallara be yz bin
pondus gm verecekler, esirleri ve kaaklar iade edecek
ler.
XXII. Bu arada Hannibalin Afrikaya gelmesiyle birlikte
bar askya alnd, Afrikallar ok dmanca davrand
lar. Bunun zerine Afrikal eliler Romadan ayrlrken
Romallar tarafndan esir alndlar, ama Scipionun em
riyle serbest brakldlar. Savalarda pe pee yenik d
en Hannibal da Scipiodan bar istedi. Grmeye ge
lindiinde, nceki antlamaya benzer artlarda bir bar
imzaland. Son zamanlardaki sadakatsizlikleri yznden
93
victus a Scipione petit etiam ipse pacem. Cum
ventum esset ad colloquium, iisdem
condicionibus data est, quibus prius. Addita
quingentis milibus pondo argenti C milia
librarum propter novam perfidiam.
Carthaginiensibus condiciones displi-cuerunt,
iusseruntque Hannibalem pugnare. I nfertur a
Scipione et Masinissa, alio rege Numidarum, qui
amicitiam cum Scipione fecerat, Carthagini
bellum. (XIII.) Hannibal tres explora-tores ad
Scipionis castra misit, quos captos Scipio
circumduci per castra iussit, ostendique eis
totum exercitum, mox etiam prandium dari,
dimittique, ut renuntiarent Hannibali quae apud
Romanos vidissent.
XXIII. I nterea proelium ab utroque duce
instructum est, quale vix ulla memoria fuit, cum
peritissimi viri copias suas ad bellum educerent.
Scipio victor recedit paene ipso Hannibale capto,
qui primum cum multis equitibus, deinde cum
XX, postremo cum quattuor evasit. I nventa in
castris Hannibalis argenti pondo XX milia, auri
LXXX, cetera supellectilis copiosa. Post id certa-
,U men pax cum Carthaginiensibus facta est. Scipio
5i Romam rediit, ingenti gloria triumphavit atque
Africanus ex eo appellari coeptus est. Finem
accepit secundum Punicum bellum post annum
nonum decimum, quam coeperat.
94
ROMA TARHNN ZET
bin libra gme, be yz bin pondus daha eklendi. Kar-
tacallar artlardan memnun kalmadlar ve Hannibala
savamasn emrettiler. Scipio ve onun bala olan
Numidianm dier kral Masinissa tarafndan Kartacaya
sava ilan edildi. (XIII.) Hannibal, Scipionun ordughna
casus yollad, Scipio ele geirdii bu casuslarn ordu
ghn evresinde dolatrlmalarn, onlara btn ordu
nun gsterilmesini, sonra da le yemei verilmesini ve
Romallar arasnda grdklerini Hannibala bildirmeleri
iin serbest braklmalarn emretti.
XXIII. Bu srada her iki komutan da sava hazrlklarn
tamamlad, askeri kuvvetleri cepheye hazrlayan en de
neyimli komutanlar olduklarndan, bu hazrlk hi unu
tulmayacak ekilde belleklere kaznd. Scipio Hanni-
balm neredeyse btn kuvvetlerini ele geirip geri ekil
di; Hannibal nce ok sayda atlsyla, sonra yirmi atl
syla, ardndan da drt atlsyla birlikte kamaya yelten
di. Hannibalm ordughnda yirmi bin pondus gm,
seksen pondus altn ve baka bir sr eya bulundu. Bu
: arpmadan sonra Kartacallarla bar yapld. Scipio
202 Romaya dnd, byk bir kvanla zaferini kutlad ve
bu baarsndan tr artk Africanus adyla anlmaya
baland, ikinci Kartaca sava baladktan on dokuz yl
sonra sona erdi.
95
LIBER QUARTUS
ARGUMENTUM
1.2. Bellum Macedonieum contra Phillippum
regem. 3.4. Syriacum contra Antiochum regem. 5.
Fulvii de Aetolis triumphus et mors Hannibalis.
6-8. Bellum Macedonicum secundum contra
Perseum et Illyricum contra Gentium
triumphique de iis acti. 9. Res a Mummio
Hispania prospere gestae. 10-12. Bellum Punicum
tertium et Carthaginis excidium. 13. Bellum
Macedonicum tertium contra Pseudophilippum.
14. Bellum Achaicum s. Corinthium a Mummio
gestum Corinthique excidium. 15. Bellum
Macedonicum quartum contra Pseudoperseum.
16. Res in Hispania contra Viriathum feliciter
gestae. 17. Bellum Numantinum a Scipione
profligatum. 18. Attalus per testamentum
populum Romanum regni heredem constituit. 19,
Triumphi Iunii Bruti de Gallaecis et L usitanis et
Scipionis Africani de Numantinis. 20. Bellum
contra Aristonicum in Asia infeliciter a Crasso
gestum, a Perpenna profligatum. 21. Carthago
reparata et Romana colonia facta. 22. Bellum
cum Gallis Transalpinis et Bituito, Avernorum
duce, illoque devico triumphus. 23. Colonia
Narbona deducitur. 24. Ignominisorum contra
96
DRDNC KTAP
KONUNUN ZET
1-2. Kral Philippusa kar dzenlenen Macedonia sa
va. 3-4. Kral Antiochusa kar dzenlenen Suriye sava
. 5. Fulviusun Aetoliye galip gelmesi ve Hannibalm
lm. 6-8. Perseusa kar dzenlenen ikinci
Macedonia sava ve Gentiusa kar dzenlenen Illyri-
cum sava;, bu savalar sonrasnda kutlanan zaferler. 9.
Hispaniada Mummius tarafndan gerekletirilen baa
rlar. 10-12. nc Kartaca sava ve Kartacanm k
. 13. Pseudophilippusa49 kar dzenlenen nc
Macedonia sava. 14. Mummius tarafndan yrtlen Ac-
haia Corinthus sava ve Corinthusun k. 15. Pse-
udoperseusa50kar yrtlen drdnc Macedonia sa
va. 16. Hispaniada Viriathusa kar gerekletirilen ba
arlar. 17. Scipio tarafndan sona erdirilen Numantia sa
va. 18. Attalusun kralln Roma halkna braktna ili
kin vasiyetnamesi. 19. Iunius Brutusun Gallaeci ve Lusita-
niye kar, Scipio Africanusun ise Numantiallara kar el
de ettii zaferler. 20. Asiada Aristonicusa kar Crassus ta
rafndan yrtlen ve baarszlkla sonulanan sava,
Aristonicusun Perperna tarafndan devrilmesi. 21. Karta-
canm geri alnmas ve bir Roma kolonisi yaplmas. 22.
Alp Dalarnn tesinde yerleik Galliallarla ve Averninin
komutan Bituitusla yaplan sava ve Bituitusun hezimete
uramas sonucunda kutlanan zafer. 23. Narbona koloni
sinin kuruluu. 24. Catonun komutas altnda,
97
Scordiscos in Thracia bellum, Catone duce. 25.
Triumphi de Sardinia et Thracia acti. 26.27.
Bellum I ugurthinum.
AU . Transacto Punico bello secutum est Macedo-
552 nicum contra Philippum regem.
AU . Quingetensimo et quinquagesimo primo anno
554 ab urbe condita T. Quintius Flamininus adversus
Philippum rem prospere gessit. Pax ei data est
his legibus: ne Graeciae civitatibus, quas Romani
contra eum defenderant, bellum inferre; ut
captivos et transfugas redderet; quinquaginta
solum naves haberet, reliquas Romanis daret, per
annos decem quaterna milia pondo argenti
praestaret et obsidem daret filium suum
Demetrium. T. Quintius etiam Lacedaemoniis
intulit bellum. Ducem eorum Nabidem vicit et,
quibus voluit condicionibus in fidem accepit.
ingenti gloria duxit ante currum nobilissimos
obsides, Demetrium Philippi filium, et Armenen
Nabidis.
AU lll. (II.) Transacto bello Macedonico secutum est
561 Syriacum contra Antiochum regem, P. Cornelio
Scipione, M. Acilio Glabrione coss. Huic Antiochc
Hannibal se iunxerat, Carthaginem, patrian:
suam, metu, ne Romanis traderetur, relinquens
M. Acilius Glabrio in Achaia bene pugnavit
Castra regis Antiochi nocturna pugna apta sun:
98
ROMA TARHNN ZET
Trakyada Scrordisciye kar dzenlenen utan verici sa
va. 25. Sardinia ve Trakya baarlarndan dolay kutla
nan zaferler. 26. Iugurtha sava.
I. Kartaca sava bittikten sonra kral Philippusa kar
201 Macedonia sava balad.
II. Kentin kuruluundan sonraki be yz elli birinci yl
199 da, Titus Quintius Flamininus kral Philippusa kar b
yk baarlar elde etti. u artlarla onunla bar yapld:
Romallarn ona kar savunduklar Yunan kentlerine sava
amayacak; esirleri ve kaaklan teslim edecek; sadece elli
gemi bulunduracak, dierlerini Romallara brakacak; on yl
boyunca her yl drt bin pondus gm deyecek ve olu De-
metriusu rehin olarak verecek. Bu srada Titus Quinctius
da Spartallara sava at. Spartallarn komutan Na-
bisi51bozguna uratt ve onlar kendisinin ileri srd
artlarla teslim ald. Byk bir onurla en soylu rehinele
ri, Philippusun olu Demetriusu ve Nabisin olu Ar-
menesi zafer alaynn nnde yrtt.
: lll. Macedonia sava bittikten sonra, Publius Cornelius
'52 Scipio ve Manius Acilius Glabrionun consuPluklarnda
kral Antiochusa kar Suriye sava balad. Hannibal
Romallara teslim edilecei korkusuyla vatan Kartacay
terk edince kral Antiochusla birlemiti. Manius Acilius
Glabrio Achaiada baarl bir sava gerekletirdi. Gece
baskn dzenlendi ve kral Antiochusun ordugh alnd;
99
ipse fugatus. Philippo, quia contra Antiochum
Romanis auxilio fuisset, filius Demetrius
redditus est.
AU IV. L. Cornelio Scipione, C. Laelio coss. Scipio
562 Africanus fratri suo L. Cornelio Scipioni consuli
legatus datus contra Antiochum profectus est.
Hannibal, qui cum Antiocho erat, navali proelio
victus est. ipse postea Antiochus circa Sipylum
apud Magnesiam, Asiae civitatem, a consule
Cornelio Scipione ingenti proelio fusus est.
Auxilio fuit Romanis in ea pugna Eumenes,
Attali regis frater, qui Eumeniam in Phrygia
condidit. L milia peditum, I II equitum eo
certamine ex parte regis occisa sunt. Tum rex
Antiochus pacem petit. Iisdem condicionibus
data est a senatu, quamquam victo, quibus ante
offerebatur: ut ex Europa et Asia recederet atque
intra Taurum se contineret, X milia talentorum et
XX obsides praeberet; Hannibalem, concitatorem
belli, dederet. Eumeni regi donatae sunt omnes
Asiae civitates, quas Antiochus bello perdiderat.
Et Rhodiis, qui auxilium Romanis contra regem
Antiochum tulerant, multae urbes concessae
sunt. Scipio Romam rediit, ingenti gloria
triumphavit. Nomen et ipse ad imitationem
fratris Asiagenis accepit, quia Asiam vicerat.
sicut frater ipsius propter Africam domitam
Africanus appellabatur.
100
ROMA TARHNN ZET
kral da kamak zorunda kald. Antiochusa kar Romal
lara yardm ettii iin Philippusun olu Demetrius ba
basna geri verildi.
IV. Lucius Cornelius Scipio ve Gaius Laeliusun con-
191 sulluklarnda, Scipio Africanus consul olan kardei Luci
us Cornelius Scipionun elisi olarak Antiochusun yan
na gitti. Antiochusla birlikte olan Hannibal deniz sava
nda yenik dt. Ardndan Antiochus bir Asia kenti
olan Magnesia yaknndaki Sipylumda consul Cornelius
Scipio tarafndan byk bir savala bozguna uratld.
Bu savata kral Attalusun Phrygiada Eumeniay kuran
kardei Eumenes Romallara yardm etti. Bu arpmada
kraln cephesinden elli bin piyade, bin atl ldrld.
Bunun zerine kral Antiochus bar istedi. Yenik dme
sine ramen senatus tarafndan nceden nerilen ayn
artlarda bar saland: Avrupa ve Asiadan ekilecek, Ta-
urus danda kalacak, on bin talentum ve yirmi rehine vere
cek, sava balatan Hannibal teslim edecek. Antiochusun
savata kaybetmi olduu btn Asia kentleri kral Eu-
menese verildi. Pek ok kent ise kral Antiochusa kar
Romallara yardm eden Rodoslulara brakld. Scipio
Romaya dnd ve byk bir onurla zaferini kutlad. Er
kek kardeine yknp, tpk kardeinin Afrikay boz
guna uratmasndan sonra Africanus adn almas gibi,
Asiagenes adn ald; ne de olsa o da Asiay bozguna u
ratmt.
101
BREVARUM HISTORI AE ROMANAE
AU V. Spurio Postumio Albino, Q. Marcio Philippo
566 coss. M. Fulvius de Aetolis triumphavit.
Hannibal, qui victo Antiocho, ne Romanis
traderetur, ad Prusiam, Bithyniae regem,
fugerat, repetitus etiam ab eo est per T.
Quinctium Flamininum. Et, cum tradendus
Romanis esset, venenum bibit et apud Libyssam
in finibus Nicomedensium sepultus est.
VI. (III.) Philippo rege Macedoniae mortuo, qui et
adversum Romanos bellum gesserat, et postea
Romanis contra Antiochum auxilium tulerat,
filius eius Perseus in Macedonia rebellavit
ingentibus copiis ad bellum paratis. Nam
adiutores habebat Cotyn, Thraciae regem, et
regem Illyrici, Gentium nomine. Romanis autem
in audlio erant Eumenes, Asiae rex, Ariarathes
Cappadociae, Antiochus Syriae, Ptolomaeus
Aegypti, Masinissa Numidiae. Prusias autem
Bithyniae, quamquam sororem Persei uxorem ha-
AU beret, utrisque se aequum praebuit. Dux
581 Romanorum P. Licinius consul contra eum missus
est et a rege gravi proelio victus. Neque tamen
Romani, quamquam superati, regi petenti pacem
praestare voluerunt, nisi his condicionibus: ut se
et suos senatui et populo Romano dederet. Mox
AU missus contra eum L. Aemilius Paulus consul et in
584 Illyricum C. Anicius praetor contra Gentium.
102
ROMA TARHNN ZET
V. Spurius Postimius Albinus ve Quintus Marcius Ph.il-
187 lippusun consuIluklarmda, Marcus Fulvius, Aetoliye
kar kazand zaferi kutlad. Hannibal, Antiochus yeni
lince, kendisinin Romallara teslim edilmemesi iin
Bithynia kral Prusiasm yanma kamt, ama Titus
Quintus Flamininus araclyla Prusiastan da geri isten
di. Romallara teslim edilecei anda zehir iti ve Nico-
media topraklarndaki Libyssada gmld.
VI. (lll.) Hem Romallara kar savaan hem de daha
sonra Antiochusa kar Romallara yardm eden
Macedonia kral Philippus lnce, olu Perseus byk
askeri birliklerini savaa hazrlad ve Macedoniada ba
kaldrd. Thracia kral Cotys ve Gentius adndaki Illyri-
cum kralyla ittifak kurmutu. Romallara ise Asia kral
Eumenes, Cappadocia kral Ariarathes, Suriye kral Anti
ochus, Msr kral Ptolemaeus, Nmidia kral Masinissa
yardm etmiti. Ama Bithynia kral Prusias, Perseusun
kzkardeiyle evli olmasna ramen tarafsz kalmay ye-
172 ledi. Consul Publius Licinis Romallarn komutan ola
rak Perseusa kar gnderildi, ama kan ar arpma
da bozguna uratld. Ancak kral bar istediinde, Ro
mallar yenilmi olmalarna ramen u artlar olmadka
antlama yaplmasn istemediler: Perseus ve adamlar se-
natusa ve Roma halkna teslim olacakt. ok gemeden
;C consul Lucius Aemilius Paulus, Perseusa ve praetor Gaius
169 Anicius ise lllyricuma Gentiusa kar gnderildi.
103
Sed Gentius facile uno proelio victus mox se
dedidit. Mater eius et uxor et duo filii, frater
quoque simul in potestatem Romanorum
venerunt. i ta bello intra XXX dies perfecto ante
cognitum est Gentium victum, quam coeptum
bellum nuntiaretur.
VII. (IV.) Cum Perseo autem Aemilius Paulus
consul I I I Non. Septembris dimicavit, vicitque
eum XX milibus peditum eius occisis. Equitatus
cum rege integer fugit. Romanorum C milites
amissi sunt. Urbes Macedoniae omnes, quas rex
tenuerat, Romanis se dediderunt. ipse rex, cum
desereretur ab amicis, venit in Pauli potestatem.
Sed honorem ei Aemilius Paulus consul non
quasi victo habuit. Nam et volentem ad pedes
sibi cadere non permisit, et iuxta se in sella
collocavit. Macedonibus et I llyriis hae leges a
Romanis datae: ut liberi essent et dlmidum
eorum tributorum praestarent, quae regibus
praestitissent, ut appareret, populum Romanum
pro aequitate magis, quam avaritia dimicare.
Atque in conventu infinitorum populorum
Paulus hoc pronuntiavit et legationes multarum
gentium, quae ad eum venerant, magnificentis-
sime convivio pavit, dicens eiusdem hominis esse
debere et bello vincere et in convivii apparatu
elegantem esse.
104
ROMA TARHNN ZET
Tek bir savata kolaylkla bozguna uratlan Gentius ksa
srede teslim oldu. Annesi, kars, iki olu ve erkek kar
dei de ayn anda Romallarn boyunduruuna girdiler.
Bylece sava otuz gn iinde sona erdi ve savan bala
dnn bildirilmesinden nce Gentiusun yenildii habe
ri ulat.
VII. (IV.) Consul Aemilius Paulus ise Perseusla 3 Eyllde
arpt ve yirmi bin piyadesini ldrerek bozguna u
ratt. Atllar krallaryla birlikte hi fire vermeden kat
lar. Romallardan ise sadece yz asker kayp verildi. Kra
ln zapt ettii btn Macedonia kentleri Romallara tes
lim oldu. Kral arkadalar tarafndan terk edilince Pa-
ulusun hkimiyetine girmek zorunda kald. Ama consul
Aemilius Paulus ona sanki savata yenilmemi gibi sayg
gsterdi. Perseus ayaklarna kapanmak isteyince, izin
vermedi ve yanndaki koltua oturttu. Macedonia ve
Illyricum halklarna Romallar tarafndan u haklar veril
di: zgr olacaklar ve krallara verdikleri vergilerin yarsn
Romallara verecekler; bylece Roma halknn agzl
lkten ok hakkaniyet iin savat grnr klnacakt.
Hatta Paulus bunu komu halklarn da katlmyla ger
ekleen byk bir toplantda aklad ve sayglarn
sunmak iin yanma gelen deiik halklarn elilerini, bir
insan hem savata galip gelmeli hem de grkemli sofralar
hazrlarken zarafeti elden brakmamal diyerek mkem
mel bir ziyafetle arlad.
105
Vlll. Mox LXX civitates Epiri, quae rebellabant,
cepit, praedam militibus distribuit. Romam cum
ingenti pompa rediit in nave Persei, quae inusita-
tae magnitudinis fuisse traditur, adeo ut XVI
ordines dicatur habuisse remorum. Triumphavit
AU autem magni f icentissi me i n curr u aureo cum
585 duobus filiis, utroque latere adstantibus. Ducti
sunt ante currum duo regis filii et ipse Perseus,
AU XLV annos natus. Post eum etiam C. Anicius de
586 I llyriis triumphavit. Gentius cum fratre et filiis
ante currum ductus est. Ad hoc spectaculum
multarum gentium reges Romam venerunt. I nter
alios etiam venit Attalus atque Eumenes, Asiae
reges, et Prusias Bithyniae. Magno honore
accepti sunt et permittente senatu dona, quae
attulerant, in Capitolio posuerunt. Prusias etiam
filium suum Nicomedem senatui commendavit.
IX. I nsequenti anno L. Mummius in Hispania
bene pugnavit. Marcellus postea consul res
ibidem prospere gessit.
AU X. (V.) Tertium deinde bellum contra Cartha-
603 ginem suscipitur, sexcentesimo et altero anno ab
urbe condita, L. Manlio Censorino et M. Manilio
coss., anno LI. post, quam secundum Punicum
transactum erat. Hi profecti Carthaginem
oppugnaverunt. Contra eos Hasdrubal, dus
Carthaginiensium, dimicabat. Phamea, dux
alius, equitatui praeerat Carthaginiensium
106
ROMA TARHNN ZET
VIII. ok gemeden Paulus Epirusun isyan eden yet
mi kentini ele geirdi ve ganimeti askerlerine datt.
Perseusun gemisi iinde aaal bir trenle Romaya
dnd; bu geminin daha nce hi grlmedik derecede
byk olduu ve on alt sra krekle ekildii sylenir.
Ayrca altndan bir sava arabasnda, her iki yannda
168 ayakta duran iki oluyla birlikte zaferini kutlad. O za
manlar krk be yanda olan Perseusla iki olu da bu sa-
10 va arabasnn nnden gtrld. Perseustan sonra
167 Caius Anicius da Illyriiye kar kazand byk zaferini
kutlad. Gentius erkek kardei ve oullaryla birlikte sa
va arabasnn nnde gtrld. Bu gsteriyi izlemek
zere pek ok halkn kral Romaya geldi. Bunlarn ara
snda Asia krallar Attalus ve Eumenes, Bithynia kral
Prusias da vard. Krallar byk bir saygyla karlandlar
ve getirmi olduklar hediyeleri senatusun izniyle Capi-
toliuma koydular. Prusias da olu Nicomedesi52sena- .
tus'a teslim etti.
IX. Lucius Mummiu ertesi yl Hispaniada baarl bir
ekilde arpt. Ardndan consul Marcellus da ayn yerde
byk baarlara imza att.
X. (V.) Kentin kuruluundan sonraki alt'/z ikinci yridT"
150 Lucius Manlius Censorinus ve Manius Maniliusun consul-
luklar srasnda, kinci Kartaca savann sonulandrlma
sndan sonra elli birinci ylda, nc Kartaca sava patlak
verdi. Harekete geen conslar Kartacay kuattlar. Onlar
la Kartacallarm komutan Hasdrubal arpt. Dier komu
tan Phamea, Kartacallarm atllarna komuta ediyordu.
107
Scipio tun, Scipionis Africani nepos, tribunus ibi
militabat. Huius apud omnes ingens metus et
reverentia erat. Nam et paratissimus ad
dimicandum et consultissimus habebatur. I taque
per eum multa a consulibus prospere gesta sunt,
nec quicquam magis vel Hasdrubal vel Phamea
vitabant, quam contra eam Romanorum partem
committere, ubi Scipio dimicabat.
AU XI. Per idem tempus Masinissa, rex Numidarum,
604 per annos sexaginta fere amicus populi Romani,
anno vitae XCVII. mortuus XLIV filiis relictis
Scipionem divisorem regni inter filios suos esse
iussit.
AU XII. Cum igitur clarum Scipionis nomen esset,
605 iuvenis adhuc consul est factus et contra Cartha-
606 ginem missus. I s eam cepit ac diruit. Spolia ibi
inventa, quae variarum civitatum excidiis
Carthago collegerat, et ornamenta urbium
civitatibus Siciliae, I taliae, Africae reddidit, quae
sua recognoscebant. i ta Carthago septingente-
simo anno, quam condita erat, deleta est. Scipio
nomen, quod avus eius acceperat, meruit, scilicet
ut propter virtutem etiam ipse Africanus iunior
vocaretur.
XIII. (VI.) Interim in Macedonia quidam
Pseudophilippus arma movit et Romanum
praetorem, P. Iuventium, contra se missum ad
intemecionem vicit. Post eum Q. Caecilius Metellus
dux a Romanis contra Pseudophilippum missus est
108
ROMA TARHNN ZET
Scipio Africanusun torunu olan Scipio o dnemde orada
tribunus olarak hizmet ediyordu. Herkes ona kar hem
korku hem de sayg duyuyordu. Sava iin en donanml
ve en deneyimli kii olduu dnlyordu. Consullar
onun yardmn alarak pek ok baar kazandlar. Hasd-
rubal, olsun Phamea olsun Scipionun komuta ettii or
duyla dvmekten baka hibir eyden korkmamtr.
XI. Ayn dnemde, yaklak altm yldr Roma halknn
149 dostu olan Numidia kral Masinissa doksan yedi yanda,
ardnda krk drt oul brakarak yaamna veda etti. Sci
piodan, kralln oullar arasnda paylatrmasn iste
di.
XII. Scipionun ad nlendii iin, henz ok gen oldu-
148 u halde consul seildi ve Kartacaya kar savaa gnde -
147 rildi. Kartacay ald ve yerle bir etti. Pek ok kent yk
lnca Kartacada sakl olan ganimetlere ulat ve kentlerin
nianelerini ait olduklar Sicilya, Afrika ve Italiaya iade
etti. Bylece Kartaca kuruluundan yedi yz yl sonra y
klm oldu. Scipio bykbabasnn ald unvan hak et
ti ye cesaretinden dolay ona da Gen Africanus denildi.
XIII. (VI.) Bu srada Macedoniada Pseudophilippus diye
biri silaha sarld ve kendisini ldrmek zere gnderi
len Romal praetor Publius Iuventiusu bozguna uratt.
Ardndan Romallar Pseudophilippusa kar Quintus
Caecilius Metellus komutan olarak gnderildiler.
109
b r ev i a r i u m HISTORIAE ROMANAE
et XXV milibus ex militibus eius occisis
Macedoniam recepit, ipsum etiam Pseu-
dophilippum in potestatem suam redegit.
XIV. Corinthiis quoque bellum indictum est,
obilissimae Graeciae civitati, propter iniuriam
legatorum Romanorum. Hane Mummius consul
AU cepit et diruit. Tres igitur Romae simul cele-
606 berrimi triumphi fuerunt: Africani ex Africa,
ante cuius currum duetus est Hasdrubal, Metelli
ex Macedonia, cuius currum praecessit
Andriscus, idem qui et Pseudophilippus, Mummii
ex Corintho, ante quem signa aenea et pictae
tabulae et alia urbis elarissimae ornamenta
praelata sunt.
AU XV. (Vll) iterum in Macedonia Pseudoperses, qui
610 se Persei filium esse dicebat, collectis servitiis
rebellavit, et cum sexdecim milia armatrm
haberet, a Tremellio quaestore superatus est.
AU XVI. Eodem tempore Metellus in Celtiberia apud
610 Hispanos res egregias gessit. Successit ei Q.
AU Pompeius. Nec multo post Q. quoque Caepio ad
611 idem bellum missus est, quod quidam Viriathus
contra Romanos in Lusitania gerebat. Quo metu
Viriathus a suis interfeetus est, cum quatuor-
decim annis Hispanias adversus Romanos
movisset. Pastor primo fuit, mox latronum dux.
postremo tantos ad bellum populos concitavit, ut
assertor contra Romanos Hispaniae putaretur
110
ROMA TARHNN ZET
Metellus onun yirmi be bin askerini ldrp
Macedoniay geri ald ve Pseudophillippusa boyun e
dirdi.
XIV. Romal elilere yaplan hakaretten dolay Yunanis
tann en nl kenti Corinthusa kar sava ilan edildi.
Consul Mummius bu kenti ald ve yerle bir etti. Bylece
Romada en ok sz edilen zafer ayn anda kutland:
147 Afrikadan, sava arabasnn nnde Hasdrubalm getiril
dii Africanusun zaferi; Macedoniadan, sava arabasnn
nnde Andriscus, yani Pseudophilippusun yrtld
Metellusun zaferi; Corinthustan, zafer alaynn
nnde bronz heykellerin, resimlerin ve en nl kentin
dier nianelerinin tand Mummiusun zaferi,
t XV. (VII.) Kendisinin Perseusun olu olduunu syleyen
143 Pseudoperseus53klelerini toplayp Macedoniada yine
isyan balatt. On alt bin silahl adam vard, ama
quaestor54 Tremellius tarafndan yenilgiye uratld.
XVI. Ayn dnemde Metellus Celtiberiada, Hispaniallar
143 arasnda nemli iler gerekletirdi'. Yerine Quintus
Pompeius geti. ok gemeden Quintus Caepio da Viri-
'42 athus diye birinin Lusitaniada Romallara kar at
savaa gnderildi. Viriathusun on drt yl boyunca
Hispaniay Romallara kar kkrtmas kendisinden
korku duyulmasna neden olmutu, bu yzden adam
lar tarafndan ldrld. Bu adam ilkin bir oband,
ksa srede ekyalarn ba oldu, daha sonra da o ka
dar ok halk savaa kkrtt ki, Romallara kar
Hispanianm koruyucusu olduu dnlyordu.
m
Et cum interfectores eius praemium a Caepione
consule peterent, responsum est numquam
Romanis placuisse imperatores a suis militibus
interfici.
AU XVII. (VIII.) Q. Pompeius deinde consul, aNu-
611 mantinis, quae Hispaniae civitas fuit opulentis-
AU sima, superatus pacem ignobilem fecit. Post eum
615 C. Hostilius Mancinus consul iterum cum
Numantinis pacem fecit infamem, quam populus
et senatus iussit infringi atque ipsum Mancinum
hostibus tradi, ut in illo, quem auctorem foederis
habebant, iniuriam soluti foederis vindicarent.
Post tantam igitur ignominiam, qua a Nu
mantinis bis Romani exercitus fuerant
subiugati, P. Scipio Africanus secundo consul
AU factus et ad Numantiam missus est. Is primum
618 militem vitiosum et ignavum exercendo magis
quam puniendo sine aliqua acerbitate correxit,
tum multas Hispaniae civitates partim bello
cepit, partim in deditionem accepit, postremo
ipsam Numantiam, diu obsessam, fame confecit
et a solo evertit, reliquam provinciam in fidem
accepit.
XVIII. Eodem tempore Attalus, rex Asiae, frater
Eumenis, mortuus est heredemque populum
Romanum reliquit. i ta imperio Romano per
testamentum Asia accessit.
112
ROMA TARHNN ZET
Virathusun katilleri consul Caepiodan dl istediklerin
de, onlara komutanlarn askerleri tarafndan ldrlmele
rini Romallarn asla ho karlayamayacaklar cevab ve
rildi.
XVII. Daha sonra, consul Quintus Pompeius Hispaniann
142 en zengin kenti olan Numantia halk tarafndan bozguna
uratld ve onlarla yz kzartc bir bar imzalad. Ardn-
138 dan consul Gaius Hostilius Mancinus da yine Numanti-
allarla onursuzca bir anlama yapt. Halk ve senatus bu
anlamann bozulmasn ve anlamay yapan Mancinus-
tan bozduklar bu anlamann intikamnn alnmas iin
kendisinin dmanlara teslim edilmesini emretti. Roma
ordularnn Numantiallar tarafndan ikinci kez boyun
duruk altna sokulmasyla yaanan bu rezillikten sonra
Scipio Africanus ikinci defa consul seildi ve Numantiaya
'35 gnderildi. Scipio Africanus ilkin iyice yozlaan ve ie
yaramaz hale gelen askerleri cezalandrmak yerine, her
hangi bir iddete bavurmakszn eiterek slah etmeyi
yeledi. O dnemde Hispania kentlerinin byk bl
mn savala ele geirdi, bir ksmn da teslim ald, daha
sonra uzun sreden beri kuatt Numantiay ala
teri; ederek zayf drd ve temelinden yerle bir etti,
eyaletin geri kalan kentlerini de balakla kabul etti.
XVIII. Bu srada Eumenesin erkek kardei olan Asia
kral Attalus ld ve Roma halkn varis brakt. Bylece
Asi miras yoluyla Roma mparatorluuna dahil olmu
oldu.
113
AU XIX. Mox etiam Decimus lunius Brutus de Gal-
620 laecis et Lusitanis triumphavit magna gloria. Et
P. Scipio Africanus de Numantinis secundum
triumphum eit XIV. anno post, quam priorem
de Africa egerat.
XX. Motum interim in Asia bellum est ab Ari-
stonico, Eumenis filio, qui ex concubina susceptus
AU fuerat. I s Eumenes frater Attali fuerat. Adversus
621 eum missus pontifex P. Licinius Crassus infmita
regum habuit auxilia. Nam et Bithyniae rex
Nicomedes Romanos iuvit, et Mithridates
Ponticus, cum quo bellum postea gravissimum
fuit, et Ariaratles Cappadox et Pylaemenes
Paphlagon. Victus est tamen Crassus et in
proelio interfectus est. Caput eius Aristonico
oblatum est, corpus Smyrnae sepultum. Postea
AU Perperna, consul Romanus, qui successor Crasso
622 veniebat, audita belli fortuna ad Asiam celeravit
et acie victum Aristonicum apud Stratonicen
civitatem, quo fugerat, fame ad deditionem
conpulit. Aristonicus iussu senatus Romae in
carcere strangulatus est. Triumplari enim de eo
non poterat, quia Perperna apud Pergamum
Romam rediens diem obierat.
AU XXi. L. Caecilio Metello et T. Quinctio Flaminino
629 coss. Carthago in Africa iussu senatus reparata
est, quae runc manet, annis duobus et viginti
postquam a Scipione fuerat eversa. Deducti eo
sunt cives Romani.
114
ROMA TARHNN ZET
XIX. Ksa bir sre sonra Decimus Iunius Brutus, Gallaeci
133 ve Lusitaniye kar elde ettii zaferi byk bir onurla
kutlad. Scipio Africanus Afrikada kazand ilk zaferin
den on drt yl sonra ikinci zaferini de Numantiallara
kar elde etmi oldu.
XX. Bu srada, Eumenesin metresinden olan olu Aris-
tonicus Asiada sava kard. Eumenes Attalusun erkek
kardeiydi. Onunla savamak zere pontifex5S Publius
132 Licinius Crassus gnderildi; kendisi krallardan snrsz
destek grd. nk Bithynia kral Nicomedes, daha-
sonra kendisiyle en ar savalardan birinin yapld
Pontuslu Mithridates, Cappadocial Ariarathes ve Paph-
lagonial Pylaemenes Romallara yardm etti. Buna ra
men Crassus bu savata bozguna urad ve ldrld.
Ba kesilip Aristonicusa gtrld, cesedi Smyrnada
! gmld. Daha sonra Crassusun yerine geen Romal
bl consul Perperna savan akbetini renince hzla Asiaya
doru yola kt. Aristonicusu kat Stratonicea ken
tinde yenip yaanan ktlktan da yararlanarak teslim ol
maya zorlad. Aristonicus, senatus'un emriyle Romada
bir zindanda boularak ldrld. Aristonicusa kar
kazanlan zafer, kutlanamad, nk Perperna Romaya
dnerken Pergamumda yaamn kaybetti.
XXI. Lucius Caecilius Metellus ve Titus Quintius Flami-
^14- ninusun ccmsuPluklarnda Afrikada hl varlm srd
ren Kartaca, Scipio tarafndan yklmasndan tam yirmi
iki yl sonra, senausun emriyle yeniden ina edildi. Ro
ma vatandalar buraya getirildi.
115
AU XXII. (X) Anno DCXXVII. ab urbe condita C.
628 Cassius Longinus et Sex. Domitius Calvinus
consules Gallis transalpinis bellum intulerunt et
Arvernorum tun nobilissimae civitati atque
eorum duci Bituito infnitamque multitudinem
iuxta Rhodanum fluvium interfecerunt. Praeda
ex torquibus Gallorum ingens Romam perlata est.
AU Bituitus se Domitio dedidit atque ab eo Romam
633 deductus est, magnaque gloria consules ambo
triumph aver unt.
AU xx. M. Porcio Catone et Q. Marcio Rege coss.
634 DCXXXIII. anno ab urbe condita Narbona in
AU Gallia colonia deducta est. Postea a L. Metello et
635 Q. Mucio Scaevola coss. de Dalmatia triumph-
atum est.
AU XXIV. Ab urbe condita anno XXXVDC. C. Cato
638 consul Scordiscis intulit bellum ignominioseque
pugnavit.
AU XXV. C. Caecilio Metello et Cn. Carone coss. duo
641 Metelli fratres eodem die, alterum ex Sardinia.
alterum ex Thracia, triumphum egerunt.
nuntiatumque Romae est Cimbros e Gallia in
I taliam transisse.
AU XXVI. (XI) P. Scipione Nasica et L. Calpurnio
643 Bestia coss. I ugurthae, Numidarum regi, bellum
ilatum est, quod Adherbalem et Hiempsalem.
116
ROMA TARHNN ZET
XXII. (X.) Romanm kuruluundan sonraki alt yz yirmi
125 yedinci ylda, consul Gaius Cassius Longius ve consul
Sextus Domitus Calvinus Alp Dalarnn tesinde yerle
ik Galliallara, o dnemde Averninin elinde bulunan o
en nl kentine ve komutanlar Bituitusa sava atlar,
ok sayda insan Rhodonus Nehri yaknlarnda katletti
ler. Galliallarm altn gerdanlklarndan oluan muazzam
miktarda ganimet Romaya getirildi. Bituitus teslim oldu-
120 u Domitius tarafndan Romaya getirildi. Her iki consul
byk bir kvanla zafer kutladlar.
XXIII. Marcus Porcius Cato ve Quintus Marcius Rexin
119 consulluklarmda, Romamn kuruluundan sonraki alt
yz otuz nc ylda, Galliada, Narbonada bir koloni
kuruldu. Daha sonra Lucius Caecilius Metellus ve
118 Quintus Mucius Scaevolanm consulluklarmda Dalma ti-
aya kar byk bir zafer kazanld.
I XXIV. Romann kuruluundan sonraki alt yz otuz be
l i 5 inci ylda, consul Gaius Cato Scordisciye sava at ve
onlarla utan verici bir sava yapt,
t XXV. Gaius Caecilius Metellus ve Gnaeus Carbonun
'12 consulluklarmda, ayn gn Metellus kardelerden biri
Sardiniaya, dieri de Thraciaya kar zafer kazand, bu
arada Cimbrinin Galliadan Italiaya getii haberi Ro
mada yayld.
XXVI. (XI.) Publius Scipio Nascia ve Lucius Calpurnius
'10 Bestianm consulluklarnda Numidia kral Iugurthaya sa
va ald, nk lugurtha Adherbal ve Hiempsal
117
Micipsae filios, fratres suos, reges et P. R. amicos,
interemisset. Missus adversus eum consul
Calpurnius Bestia, corruptus regis pecunia,
pacem cum eo flagitiosissimam fecit, quae a se-
AU natu improbata est. Postea contra eundem,
644 insequenti anno, Spurius Postumius Albinus
profectus est. Is quoque per fratrem ignominiose
contra Numidas pugnavit.
AU XXVII. Tertio missus Q. Caecilius Metellus consul
645 exercitum ingenti severitate et moderatio-ne
correctum, cum nihil in quemquam cruentum
faceret, ad disciplinam Romanam reduxit.
I ugurtham variis proeliis vicit, elephantos eius
occidit vel cepit, multas civitates ipsius in
deditionem accepit. Et cum iam bello flnem
positurus esset, successum est ei a C. Mario. Is
I ugurtham et Bocchum, Mauritaniae regem, qui
auxilium I ugurthae ferre coeperat, pariter
superavit. Aliquanta et ipse oppida Numidiae
cepit belloque terminum posuit capto I ugurtha
per quaestorem suum Cornelium Sullam.
ingentem virum, tradente Boccho I ugurtham, qui
pro eo ante pugnaverat. A M. Iunio Silano, collega
AU Q. Metelli, Cimbri in Gallia victi sunt, et a
645 Minucio Rufo in Macedonia Scordisci et Triballi.
AU et a Servilio Caepione in Hispania Lusitani vi cti
646 sunt. Et duo triumphi de I ugurtha, primus per
.118
ROMA TARHNN ZET
ldrmt; Adherbal ve Hiempsal Micipsanm olu,
onlarn da yeeniydi, ayn zamanda kral ve Roma halk
nn dostuydular. Onunla savaa gnderilen consul Cal-
purnius Bestia kraln parasna kand ve onunla sonradan
senatus'un tanmad utan verici bir anlama yapt. Er-
109 tesi yl Iugurthayla savamak zere Spurius Postimius
Albinus yola kt. Ama o da erkek kardeine alet olup
Numidiallara kar onursuz bir arpmaya giriti.
XXVII. nc olarak Iugurthaya kar gnderilen consul
108 Quintus Ceacilius Metellus hi kimsenin klma dokun
madan, byk bir ciddiyetle ve adil bir ekilde yeniden
dzenledii Roma ordusunu eski disiplinine kavutur
du. Iugurthay eitli savalarda bozguna uratt. Filleri
ni ya ldrd ya da ele geirdi, pek ok kentini teslim
ald. Ama tam savaa son verecekken yerine Gaius Mari-
us geti. Gaius Marius hem Iugurthay hem de Iugurt-
hanm tarafnda savamaya balam olan Mauretania
kral Bocchusu ayn anda yenilgiye uratt. Numidiada
birok kenti bizzat ele geirdi ve ok sekin bir adam
olan kendi quaestoru Cornelius Sullamn yardmyla Iu-
gurthay esir alp savaa son verdi. Iugurthay ele veren,
daha nce de onun yannda arpan Bocchus olmutu.
I Quintus Metellusun meslekta Marcus Iunius Silanus
'.08 tarafndan Galliada Cimbri, Minucius Rufus tarafndan
Macedoniada Scordisci ve Triballi ve Servilius Caepio
tarafndan da Flispaniada Lusitani bozguna uratl-
107 d. I ugurthaya kar kazanlan ifte zafer ilkin
119
AU Metellum, secundus per Marium acti sunt. Ante
647 currum tamen Marii I ugurtha cum duobus filiis
ductus est catenatus et mox iussu consulis in
carcere strangulatus est.
120
ROMA TARHNN ZET!
t Metellus, sonra da Marius tarafndan kutland. I ugurtha
106 zincire vurulmu olarak iki oluyla birlikte Mariusun
sava arabasnn nne getirildi ve ok gemeden de
consul un emriyle bir zindanda boularak ldrld.
121
LIBER QVINTUS
ARGUMENTUM
1.-2. Bellum Cimbricum sociis Germanorum et
Gallorum gentibus post magnam cladem
compressum. 3. Bellum sociale in I talia summo
rerum discrimine gestum. 4. Bellum ivile
primum, seu Marianum. 5-9. Bellum Mi-
thridaticum, cui interponitur Thracium, et
Mariani continuatio et fini.
I. Dum bellum in Numidia contra I ugurtham
geritur, Romani consules M. Manlius et Q.
Caepio a Cimbris et Teutonibus et Tugurinis et
Ambronibus, quae erant Germanorum et
Gallorum gentes, victi sunt iuxta flumen
Rhodanum, et ingenti internicione [attriti] etiam
castra sua et magnam partem exercitu~
perdiderunt. Timor Romae grandis fuit, quantu;
vix Hannibalis, tempore Punici belli, ne iterum
Galli Romam venirent. Ergo Marius pos:
victoriam I ugurthinam secundo consul est factus
bellumque ei contra Cimbros et Teutona5
decretum est. Tertio quoque ei et quarto delatu;
est consulatus, quia bellum Cimbricum protrahe-
batur. Sed in quarto consulatu collegam habu::
Q. L utatium Catulum. Cum Cimbris itaqu
122
BENC KTAP
KONUNUN ZET
1-2. Byk bir katliamn ardndan Germenlerin bala
klar ve Gallia kavimleriyle Cimbri Savann sona er
mesi. 3. Italiada skntl bir dnemde kan i sava. 4.
ilk i sava ya da Marius sava. 5-9. Thracia savann
arasna karan Mithridates sava; Marius savanda ya
ananlar ve bu savan akbeti.
I. Numidiada Iugurthaya kar savalrken, Romal
consullar Marcus Manlius ve Quintus Caepio, Rhodanus
Nehri yaknlarnda Germania ve Gallia kavimleri olan
Cimbri, Teutones, Tigurni ve Ambrones tarafndan b
yk bir katliam sonucunda bozguna uratldlar; hatta
ordughlarn ve ordularnn byk blmn de kay
bettiler. Galliallann yeniden Romaya gelileri, kentte
ikinci Kartaca sava srasnda Hannibala duyulan kor
kuya benzer byk bir korkunun yaanmasna neden ol
du. Bu nedenle Marius, Iugurtha zaferinden sonra ikinci
kez consul seildi ve onun Cimbri ve Teutonese kar sa
vamas kararlatrld. Cimbriyle giriilen sava uzadk
a, Marius nc ve de drdnc kez consul olarak
atand. Ama drdnc consuluu srasnda meslekta
Quintus Lutatius Catulus oldu. Bu ekilde56Cimbriyle
123
conflixit et duobus proeliis CC milia hostium
cecidit, LXXX milia cepit et ducem eorum
Teutobodum, propter quod meritum absens
quinto consul est factus.
II. I nterea Cimbri et Teutones, quorum copia
adhuc infinita erat, ad I taliam transierunt.
I terum a C. Mario et Q. Catulo contra eos
dimicatum est, sed a Catuli parte felicius. Nam
proelio, quod simul ambo gesserunt, CXL milia
aut in pugna, aut in fuga caesa sunt, LX milia
apta. Romani milites ex utroque exercitu
trecenti perierunt. Tria et triginta Cimbris signa
sublata sunt. Ex his exercitus Marii duo
reportavit, Catuli exercitus XXX et unum. Is
belli fini fuit. Triumphus utrique decretus est.
AU lll. (II.) Sex. Iulio Caesare et L. Marcio Philippo
661 coss. sexcentesimo quinquagesimo nono anno ab
urbe condita, cum prope alia omnia bella
cessarent, in I talia gravissimum bellum
Picentes, Marsi Pelignique moverunt, qui, etim
annis numerosis iam populo Romano obedirent
tum libertatem sibi aequam asserere coeperunt
AU Perniciosum admodum hoc bellum fuit. P. Rutiliu;
662 consul in eo occisus est, Caepio, nobilis iuvenis
AU Porcius Cato, alius consul. Duces autem adversui
663 Romanos Picentibus et Marsis fuerunt 7
Vettius, Hierius Asinius, T. Herennius, A
Cluentius. A Romanis bene contra eos pugnatun
124
ROMA TARHNN ZET
arpt. ki savata iki yz bin dman katletti, seksen
bin dman askerini ve komutanlar Teutobodusu esir
ald. Bu baarsndan tr, kendisi Roma, dndayken
beinci kez consul seildi.
II. Bu arada hl saysz askeri kuvvetleri olan Cimbri
ve Teutones Italiaya getiler. Gaius Marius ve Quintus
Catulus onlarla yeniden savat, ama Catulusun taraf
daha baarl oldu. nk her ikisinin de ayn anda ger
ekletirdii savata yz krk bin kii ya dvrken ya
da kaarken katledildi, altm bin kii de esir alnd. Her
iki ordudan yz Romal asker hayatn kaybetti.
Cimbriden otuz sancak alnd. Bunlardan ikisini Ma-
riusun ordusu, otuz birini Catulusun ordusu alp getir
di. Bu, savan sonu oldu. Her ikisi iin de zafer kutla
malar karar alnd.
III. (II.) Sextus Iulius Caesar ve Lucius Marcius Philip-
92 pusun consulluklarmda, Romanm kuruluundan sonra
ki alt yz elli dokuzuncu ylda, hemen hemen btn di
er savalar son bulunca, Italiada Picentes, Marsi ve Pe-
ligni ok ciddi bir sava balattlar. Yllardan beri Roma
halkna boyun emi olan bu kavimler artk eit haklar
talep etmeye balamlard. Sz konusu sava tam anla-
myla ykc oldu. Consul Publius Rutilius, soylu bir gen
1 olan Caepio ve dier consul Cato ldrld. Romallara
D kar savaan Picentes ve Marsinin komutanlar Titus
30 Vettius, Hierius Asinius, Titus Herennius ve Aulus Clu-
entius idi. Romallar, alt defa consul olan Gaius Marius,
125
est a C. Mario, qui sexies consul fuerat, et a Cn.
Pompeio, maxine tamen a L. Cornelio Sulla, qui
inter alia egregia ita Cluentium, hostium ducem,
cum magnis copiis fudit, ut ex suis unum
amitteret. Quadriennio cum gravi tamen
calamitate hoc bellum tractum est. Quinto
demum anno finem accepit per L. Cornelium
Sullam consulem, cum antea in eodem bello ipse
multa strenue, sed praetor, egisset.
AU IV. (III.) Anno urbis conditae DCLXII primum
664 Romae bellum ivile commotum est, eodem anno
etiam Mithridaticum. Caussam bello ivili C.
Marius sexiens consul dedit. Nam cum Sulla
consul contra Mithridatem gesturus bellum, qui
Asiam et Achaiam occupaverat, mitteretur, isque
exercitum in Campania paulisper teneret, ut
belli socialis, de quo diximus, quod intra I taliam
gestum fuerat, reliquiae tollerentur, Marius
adfectavit, ut ipse ad bellum Mithridaticum
mitteretur. Qua re Sulla commotus cum exercitu
ad urbem venit. Illic contra Marium et Sulpicium
dimicavit. Primus urbem Romam armatus
ingressus est, Sulpicium interfecit, Marium
AU f ugavi t, atque i t a consulibus ordi nati s i n f u tu n u n
665 annum Cn. Octavio et L. Cornelio Cinna ad
Asiam profectus est.
V. Mithridates enim, qui Ponti rex erat atque
Armeniam minorem et totum Ponticum mare in
126
ROMA TARHNN ZET
Gnaeus Pompeius ve Lucius Cornelius Sulla sayesinde
bu halklara kar baarl bir sava yrttler; zellikle
Lucius Cornelius Sulla kazand birok baarnn yan
sra, byk askeri kuvvetleriyle birlikte dmanlarn ko
mutan Cluentiusu bozguna uratm ve kendi adamla
rnn birinin bile klma zarar gelmemiti. Ama yine de
byk kayplar verildiinden bu sava drdnc yla
uzad. Sonunda beinci ylda Consul Lucius Cornelius
Sulla bu savaa son verdi, oysa evvelce bu ayn savata
pek ok etin meseleyi halletmiti, stelik o zaman
sadece bir praetordu.
IV. (III.) Romann kuruluundan sonraki alt yz altm
ikinci ylda, Romada ilk i sava ve ayn yl bir de Mith-
ridates sava patlak verdi. I savaa altnc kez consul
olan Gaius Marius neden oldu. nk consul Sulla, Asia
ve Achaiay igal etmi olan Mithridatese kar sava
mak zere gnderildiinde, daha nceden sz ettiimiz
Italiada kan i savan son rpnlarm kesmek iin
ordusunu bir sre Campaniada tutunca Marius, Mithri-
dates savama kendisinin gnderilmesi iin abalad.
Bundan dolay fkelenen Sulla ordusuyla birlikte Roma
ya geldi. Orada Marius ve Sulpiciusa kar arpt. lkin
Sulla silahlanp Roma kentine girdi. Sulpiciusu ldrd,
Mariusu kamak zorunda brakt. Bylece Gnaeus Octa-
vius ve Lucius Cornelius Cinnay ertesi yln consuilar
olarak atadktan sonra Asiaya doru yola kt.
V. nk Kk Armeniaya ve Bosphorusla birlikte
btn Karadeniz evresine hkim olan Pontus kral
127
circuitu cum Bosphoro tenebat, primum
Nicomeden, amicum populi Romani, Bithynia
voluit expellere senatuique mandavit bellum se
ei propter iniurias, quas passus fuerat,
illaturum. A senatu responsum est Mithridati, si
id faceret, quod bellum a Romanis et ipse
pateretur. Quare iratus Cappadociam statim
occupavit et ex ea Ariobarzanen, regem et
amicum populi Romani, fugavit. Mox etiam
Bithyniam invasit et Paphlagoniam pulsis ex ea
regibus, amicis populi Romani, Pylaemene et
Nicomede. inde Ephesum contendit et per
omnem Asiam litteras misit, ut, ubicumque
inventi essent cives Romani, uno die
occiderentur.
VI. I nterea etiam Athenae, civitas Achaiae, ab
Aristone Atheniensi Mithridati tradita est.
Miserat enim iam ad Achaiam Mithridates
Archelaum, ducem suum, cum centum et viginti
milibus equitum ac peditum, per quem etiam
reliqua Graecia occupata est. (IV.) Sulla Archelaum
apud Piraeum, non longe ab Athenis, obsedit,
ipsamque urbem cepit. Postea commisso proeo
contra Archelaum ita eum vicit, ut ex CXX
milibus vix decem Archelao superessent, ex Sullae
exercitu XIV tantum homines interficerentur. Hac
pugna Mithridates cognita LVX milia lectissima
ex Asia Archelao misit, contra quem iterum Sulla
128
ROMA TARHNN ZET
Mithridates ilkin Roma halknn bala olan Nicome-
desi Bithyniadan srmek iin harekete gemi ve ura
d hakszlklardan dolay ona sava aacan senatus'a
bildirmiti. Senatus Mithridatese, bunu yapt takdirde
Romallarn kendisine aaca savala kar karya kala
can bildirdi. fkeye kaplan Mithridates hemen Capa-
dociay igal etti ve Roma halknn dostu kral Ariobarza-
nesi buradan kamak zorunda brakt. Ardndan Bithy
nia ve Paphlagoniay istila etti ve Roma halknn dostu
olan Paphlagonia krallar Pylaemenes57ve Nicomedesi
lkelerinden srd. Sonra Ephesusa ilerledi ve Roma
vatandalarnn bulunduklar yerde hemen o gn ld
rlmeleri iin btn Asiaya mektuplar gnderdi.
v. Bu srada, bir Achaia kenti olan Atina, Atinal
Aristion tarafndan Mithridatese teslim edildi. nk
Mithridates zaten komutam Archelausu yz yirmi bin
atl ve piyadeyle Achaiaya gndermiti, Y unanistann
geri kalan da onun tarafndan zapt edildi. (IV.) Sulla,
Atinadan ok uzakta olmayan Piraeusta Archelausun
nn kesti ve Atina kentini ele geirdi. Daha sonra
Archelausa kar savaa balaynca, onu yle bir boz
guna uratt ki yz yirmi bin askerinden ancak on as
keri Archelausa kalabildi, Sullanm ordusundan ise sa
dece on drt asker ldrld. Mithridates bu sava
renince altm be bin asker seip bunlar Asyadan,
Sullanm tekrar savaa tututuu Archelausa gnderdi.
129
commisit. Primo proelio XV milia hostium
interfecta sunt filiusque Archelai Diogenes.
Secundo omnes Mithridatis copiae extinctae
sunt, Archelaus ipse triduo nudus in paludibus
latuit. Hac re audita Mithridates cum Sulla de
pace agi iussit.
Vll. I nterim eo tempore Sulla etiam Dardanos,
Scordiscos, Dalmatas et Maedos partim vicit,
alios in fidem accepit. Sed cum legati a rege
Mithridate, qui pacem petebant, venissent, non
aliter se daturum Sulla esse respondit, nisi rex
relictis iis, quae occupaverat, ad regnum suum
AU redisset. Postea tamen ad colloquium ambo
668 venerunt. Pax inter eos ordinata est, ut Sulla ad
bellum ivile festinans a tergo periculum non ha-
AU beret. (V.) Nam dum Sulla in Achaia atque Asia
665 Mithridatem vincit, Marius, qui fugatus erat, et
Cornelius Cinna, unus ex consulibus, bellum in
I talia repararunt et ingressi urbem Romam
nobilissimos ex senatu et consulares viros
interfecerunt, multos proscripserunt, ipsius
Sullae domo eversa flios et uxorem ad fugam
conpulerunt. Universus reliquus senatus ex urbe
fugiens ad Sullam in Graeciam venit, orans, ut
patriae subveniret. ille in I taliam traiecit,
bellum ivile gesturus adversus Norbanum et
AU Scipionem consules. Et primo proelio contra
669 Norbanum dincavit non longe a Capua. Tur.
130
ROMA TARHNN ZET
tik arpmada on be bin dman ve Archelausun olu
Diogenes ldrld. kincisinde Mithridatesin btn
askeri birlikleri ortadan kaldrld. Archelaus gn ba
taklklarda rl plak gizlendi. Mithridates bu olay du
yunca Sullayla bar grmeleri yaplmasn emretti.
VII. Bu arada ayn dnemde Sulla Dardani, Scrodisci,
Dalmatae ve Maedinin bir ksmn da bozguna uratt,
dierlerini teslim ald. Sulla, kral Mithridatesten bar
isteyen eliler gelince, kraln igal ettii topraklar terk
edip krallna geri dnmedike hibir ekilde bar yap-
: mayaca cevabn verdi. Ancak daha sonra her ikisi de
5 toplantya geldi. Sulla i savaa gei dnmeye acele etti
inden, arkasnda herhangi bir tehlike brakmasn diye
: aralarnda bar saland. (V.) nk Sulla, Achaia ve
S Asiada Mithridatesi bozguna uratrken, kamak zo
runda kalan Marius ve consullardan Cornelius Cinna
Italiadaki sava yeniden alevlendirmiti ve Roma kenti
ne girip senatustan ve consul snfndan cn soylu kiileri
ldrm, biroklarnn vatandalk haklarn ellerinden
alm, hatta Sullanm evini ykp ocuklaryla karsn
kamaya zorlamt. Senatstan sa kalanlar hep birlikte
kentten katlar, Yunanistana Sullamn yanma geldiler
ve lkesine yardm etmesi iin ona yalvardlar. Sulla con
sul Norbanus ve consul Scipioya kar i sava balatmak
zere Italiava geti. Norbanusa kar giritii sava,
4 Capuadan ok uzakta olmayan bir yerde gerekleti.
131
VII milia eius cecidit, VI milia cepit, CXXIV suos
amisit. inde etiam ad Scipionem se convertit et
ante proelium totum eius exercitum sine
sanguine in deditionem accepit.
AU Vlll. Sed, cum Romae mutati consules essent,
670 Marius, Marii filius, ac Papirius Carbo
consulatum accepissent, Sulla contra Marium
iuniorem dimicavit et XX milibus eius occisis
CCCC de suis perdidit. Mox etiam urbem
ingressus est. Marium, Marii filium, Praenesten
persecutus obsedit et ad mortem compulit.
Rursus pugnam gravissimam habuit contra
Lamponium et Carinatem, duces partis
Marianae, ad portam Collinam. LXX milia
hostium in eo proelio contra Sullam fuisse
dicuntur. XII milia se Sullae dediderunt, ceteri
in acie, in castris, in fuga insatiabili ra victorum
consumpti sunt. (VI.) Cn. quoque Carbo, consul
alter, ab Arimino ad Siciliam fugit et ibi per Cn.
Pompeium interfectus est, quem adolescentem
Sulla atque annos unum et viginti natum cognita
eius industria exercitibus praefecerat, ut
secundus a Sulla haberetur.
IX. Occiso ergo Carbone Siciliam Pompeius
recepit. Transgressus inde ad Africam, Domitium,
Marianae partis ducem, et Hiarbam, regem
Mauritaniae, qui Domitio auxilium ferebat, occidit.
AU Post haec Sulla de Mithridate ingenti gloria
132
ROMA TARHNN ZET
Norbanusun yedi bin askerini ldrd, alt bin askerini
esir ald, kendisi ise yz yirmi drt askerini yitirdi. Son
ra Scipioya yneldi ve onun btn ordusunu daha sava
a balamadan, kan dkmeksizin teslim ald.
VIII. Ama Romada consullar deitirilip de Mariusun
33 olu Marius ve Papirius Carbo consuluk grevini devra
lnca, Sulla Gen Mariusa kar savat ve onun yirmi
bin askerini ldrd, kendisi ise drt yz askerini yitir
di. Sonra da Romaya girdi. Mariusun olu Mariusu
Praenesteye kovalayp, orada ablukaya ald ve onu inti
hara zorlad. Ardndan Mariusun cephesindeki komu
tanlara, Lamponius ve Carinatese kar Collina Kaps
yaknnda en ar arpmalardan birini gerekletirdi.
Bu arpmada Sullamn karsnda yetmi bin dman
olduu sylenir. Bunlardan on iki bini Sullaya teslim ol
du, dierleri ise o fatihin dinmez fkesine maruz kalp
kh cephede, kh ordughta, hatta kaarken bile silinip
sprld. (VI.) Dier consul Gnaeus Carbo da Arimi-
numdan Sicilyaya kat ve orada Gnaeus Pompeius ta
rafndan ldrld. Sulla azimli yapsn tank olduu
henz yirmi bir yanda olan bu genci ordularn komu
tasna atad; onun kendisinden sonra ikinci adam oldu
unu dnyordu.
IX. Carbo ldrlnce Pompeius Sicilyay geri ald.
Oradan Afrikaya geti ve Marius yandalarnn komuta
n Domitiusu ve Domitiusa yardm eden Mauretania
kral Hiarbay ldrd. Sulla bu olaylarn ardndan
: Mithridatese kar kazand zaferi byk bir onurla kut-
133
b r ev i a r i u m h i s t o r i a e ROMANAE
672 triumphavit. Cn. Etiam Pompeius, quod nlli
Romanorum tributum erat, quartum et XX. annum
AU agens de Africa triumphavit. Hunc finem ha-
673 buerunt duo bella funestissima, I talicum, quod et
sociale dictum est, et ivile, quae ambo tracta
sunt per annos decem. Consumpserunt autem
ultra CL milia hominum, viros consulares XXIV,
praetorios VII, aedilicios LX, senatores fere CC.
134
ROMA TARHNN ZET
81 kutlad. Gnaeus Pompeius da yirmi drt yandayken Af
rikallara kar kazand zaferi kutlad. Bu hibir Roma-
l lya nasip olmam bir baaryd. Sosyal ve i savalar ola-
80 rak da adlandrlan bu iki ykc sava, Italia savalar,
bylece son bulmu oldu; bunlar on yl srmt ve
yz elli binden fazla askerin lmne, yirmi drt consu-
laresin, yedi praetor'un, altm aedilisin,58aa yukar
iki yz senatr'un da yaamnn son bulmasna neden ol
mutu.
135
l i b e r s e x t u s
ARGUMENTUM
1. Bellum Sertorianum in Hispania eius
auctore a suis occiso finitum. 2. Bellum in Ma
cedonia et conterminis regionibus et triumphus
Scribonii Curionis inde actus. 3. Servili I saurici,
qui et primus Taurum penetravit, de Cilicia,
Lycia et I sauris victoriae et triumphus. 4. Bellum
in Illyrico et Dalmatia a Cosconio prospere
gestum. 5. Lepidi consulis motus civiles oppressi,
et triumphi aliquorum ducum. 6. Nicomedes,
Bithyniae rex, moriens Romanos facit heredes.
Sequuntur varia bela, veluti Mithridaticum
tertium; 7. servile a Spartaco concitatum et post
multas calamitates a Licinio Crasso tertio anno
compositum; 8. Mithridatici, Tigranis, Armeniae
regis, auxilio confirmati, continuatio et 9. fortuna
secunda; 10. contra Thracas et Danubii accolas:
Lucilli utriusque, qui duces fuerant, triumphi; 11.
Creticum subacta insula a Metello confectum.
Apion, Libyae rex, populum Romanum heredem
constituit; 12.. piraticum Pompeio, Mithridaticum
eodem duce profligatum. 13.-14. Res a Pompeio
contra Tgranem aliosque Asiae reges et populo;
136
ALTINCI KTAP
KONUNUN ZET
1. Hispaniadaki Sertorius savann Sertoriusun kendi
adamlar tarafndan ldrlmesiyle son bulmas. 2. Ma-
cedoniada ve komu blgelerdeki sava, Scribonius Cu-
rionun59zaferinin kutlanmas. 3. ilk defa Taurus Dana
ilerleyen Servilius Isauricusun60Cilicia, Lycia ve Isauri-
ye kar kazand zaferler ve zafer kutlamas. 4. Illyri-
cum ve Dalmatiada Cosconius tarafndan baaryla y
rtlen sava. 5. Consul Lepidusun i sava giriiminin
bastrlmas ve dier komutanlarn zaferi. 6. Bithynia
kral Nicomedesin lrken Romallar varis brakmas.
Bunu takip eden nc Mithridates sava gibi eitli
savalar. 7. Spartacus tarafndan balatlan kle hareket
leri ve pek ok yenilgiden sonra nc ylda Licinius
Crassus tarafndan bunlara son verilmesi. 8. Armenia
kral Tigranesin61yardmyla glenen Mithridatesin sa
vaa devam etmesi ve 9. ikinci bir ans. 10. Thraciallara
ve Danubiusa komu blgelerdeki halklara kar yaplan
savalar; savan komutanlar olan iki Lucullusun zaferi.
11. Adann Metellus tarafndan fethedilmesiyle Girit sa
vama son verilmesi. Libya kral Apion Roma halkn va
ris brakmaya karar verir. 12. Pompeiusun korsan sava
ma gnderilmesi ve Mithridates savann onun tarafn
dan bitirilmesi. 13-14. Pompeiusun Tigranese, dier Asia
137
gestae et regnorum inde conversio. 15. Coniuratio
Catilinaria. 16. Meteli et Pompeii triumphi. 17.
lulii Caesaris bellum Gallicum. 18. Crassi
Parthicum cum eius nece et exercitus clade
gestum. 19. Bellum ivile inter Caesarem et
Pompeium, variae eius vices, Pompeioque victo
et interfecto aucta Caesaris potentia et occisio.
AU . M. Aemilio Lepido, Q. Catulo consulibus, cum
674 Sulla rem publicam composuisset, bella nova
exarserunt, unum in Hispania, aliud in
Pamphylia et Cilicia, tertium in Macedonia,
quartum in Dalmatia. Nam Sertorius, qui
partium Marianarum fuerat, timens fortunam
ceterorum, qui interempti erant, ad bellum
commovit Hispanias. Missi sunt contra eum
duces Q. Caecilius Metellus, filius eius, qui
I ugurtham regem vicit, et L. Domitius praetor. A
Sertorii duce Hirtuleio Domitius occisus est
Metellus vario successu contra Sertorium
dimicavit. Postea, cum inpar pugnae solu;
Metellus putaretur, Cn. Pompeius ad Hispania;
missus est. i ta duobus ducibus adversis Sertoriui
AU fortuna varia saepe pugnavit. Octavo demur.
680 anno a suis occisus est. Et fini ei bello dat _
est per Cn. Pompeium adulescentem et t
Metellum Pium atque omnes prope Hispaniae ::
dicionem populi Romani redactae.
138
ROMA TARHNN ZET
krallarna ve halklarna kar elde ettii baarlar ve son
radan krallarn tutumlarndaki deiim. 15. Catilina isya
n. 16. Metellus ve Pompeiusun zaferleri. 17. Iulius Ca-
esarm Gallia sava. 18. Crassusun ldrlmesi ve ordu
sunun hezimete uramasyla Parthia savann son bul
mas. 19. Caesar ve Pompeius arasndaki i sava, bu sa
van eitli safhalar, Pompeiusun yenilmesi ve ldrl
mesi, Caesarm artan gc ve ldrlmesi.
l. Sullanm devlette yaanan sorunlar halletmesinden
79 sonra Marcus Aemilius Lepidus ve Quintus Catullusun
consuluklarmda yeni savalar patlak verdi. Bu savalar
dan biri Hispaniada, dieri Pamphylia ve Ciliciada,
ncs Macedoniada, drdncs Dalmatiada ya
and. Mariusun yanda Sertorius katledilenlerin bana
gelen akbetten korktuundan Hispaniallar savaa s
rkledi. Onunla savamak zere, Iugurthay bozguna
uratan olu Quintus Caecilius Metellus ve praetor Luci
us Domitius komutan olarak gnderildi. Domitius, Ser-
toriusun askerlerinin komutan Hirtuleius tarafndan l
drld. Metellus ise Sertoriusa kar arpt ve pek
ok baar kazand. Ama sonra Metellusun tek bana
savamasnn adil olmad dnldnden, Gnaeus
Pompeius Hispaniaeya gnderildi. Bylece Sertorius kar-
smdaki bu iki komutanla akbeti belirsiz arpmalar ya-
"3 ad. Sonunda savan sekizinci ylnda kendi adamlar ta
rafndan ldrld. Bu savaa o zamanlar henz gen bir
delikanl olan Gnaeus Pompeius ve Quintus Metellus Pom
peius tarafndan son verildi ve hemen hemen btn His
paniae bylece Roma halknn hkimiyetine girmi oldu.
139
AU il. Ad Macedoniam missus est Appius Claudius.
674 Post consulatum levia proelia habuit contra
varias gentes, quae Rhodopam provinciam
incolebant, atque ibi morbo mortuus est. Missus ei
AU successor C. Scribonius Curio post consulatum. Is
677 Dardanos vicit et usque ad Danubium penetravit
AU triumphumque meruit et intra triennium bello
681 finem dedit.
III. Ad Ciliciam et Pamphyliam missus estP.
AU Servilius ex consule, vir strenuus. I s Ciliciam
674 subegit, Lyciae urbes clarissimas oppugnavit et
cepit, in his Phaselidem, Olympum, Corycum
Ciliciae. I sauros quoque aggressus ad deditionem
redegit, atque intra triennium bello finem dedit.
Primus omnium Romanorum in Taur iter fecit.
Revertens triumphum accepit et nomen Isaurici
meruit.
IV. Ad Illyricum missus est C. Cosconius
proconsule. Multam partem Dalmatiae subegit
Salonas cepit et composito bello Romam post
biennium rediit.
AU V. (IV.) Iisdem temporibus consul M. Aemilius
674 Lepidus, Catuli collega, bellum ivile voluit
commovere, intra tamen unam aestatem motus
eius oppressus est. i ta uno tempore multi simul
triumphi fuerunt, Metelli ex Hispania, Pompei
secundus ex Hispania, Curionis ex Macedonia.
Servilii ex I sauria.
140
ROMA TARHNN ZET
II. Appius Claudius Macedoniaya gnderildi. Consulluk
79 grevinin ardndan Rhodope eyaletinde yerleik eitli
kavimlere kar hafif arpmalara giriti ve orada hasta
lanarak yaamn yitirdi. Consulluk grevi bitince Gaius
i Scribonius onun yerine gnderildi. Gaius Scribonius
76 Dardaniallar bozguna uratt ve Danubiusa kadar girdi.
Zafer kutlamasna hak kazand ve yl iinde savaa son
72 verdi.
li. Eski consular arasnda ok azimli bir insan olan
Publius Servilius, Cilicia ve Pamphyliaya gnderildi. Ci-
79 liciaya boyun edirdi, Lycianm nl kentlerine saldrd
ve bunlar ele geirdi; bu kentler arasnda Phaselis,
Olympus, Ciliciadaki Corycus da vard. Isauriye de sal
drd ve onlar teslim ald. yl iinde savaa son verdi.
Btn Romallar iinde ilk o Tatrus Dana doru iler
ledi. Dnnde zafer alaylaryla karland ve Isauricus
sann hak etti.
IV. Gaius Cosconius proconsul olarak lllyricuma gn
derildi. Dalmatiamn byk blmn fethetti, Salonae-
y ald ve savaa son verip iki yl sonra Romaya dnd.
V. (IV.) Ayn dnemde Catulusun meslekta consul Mar-
79 cus Aemilius Lepidus bir i sava karmaya niyetlendi,
ama giriimi ayn yaz bastrld. Bylece bir ylda pek
ok zafer kutland: Hispaniaya kar zafer kazanan Me
tellus, yine Hispaniaya kar zafer kazanan Pompeius,
Macedoniaya kar zafer kazanan Curio ve Isauriaya
kar zafer kazanan Servilius adna.
141
au v. (V.) Anno urbis conditae DCLXXVI. L. Licinio
678 Lucullo et M. Aurelio Cotta conss. mortuus est
Nicomedes, rex Bithyniae, et per testamentum
populum Romanum fecit heredem. Mithridates
pace rupta Bithyniam et Asiam rursus voluit
invadere. Adversus eum ambo consules missi
variam habuere fortunam. Cotta apud
Chalcedonem victus ab eo acie, etiam intra
oppidum coactus est et obsessus. Sed cum se inde
Mithridates Cyzicum transtulisset, ut Cyzico
apta totam Asiam invaderet, Lucullus ei alter
consul occurrit. Ac dum Mithridates in obsidione
Cyzici commoratur, ipse eum a tergo obsedit.
fameque consumpsit, et multis proeliis vicit.
postremo Byzantium, quae nunc Constantino-
polis est, fugavit. Navali quoque proelio duces
eius Lucullus oppressit. i ta una hieme et aestate
a Lucullo ad centum fere milia regis extincta
sunt.
AU v. Anno urbis Romae DCLXXVIII. Macedonian
680 provinciam M. Licinius Lucullus accepi:
consobrinus Luculli, qui contra Mithridatem
AU bellum gerebat. Et in I talia novum bellum subit:
679 commotum est. Septuaginta enim et quattucr
gladiatores ducibus Spartaco, Crixo et Oenoma:
effracto Capuae ludo, fugerunt, et per I taliar;
vagantes paene non levius bellum in ea, quan
AU Hannibal moverat, paraverunt. Nam m u l t i
142
ROMA TARHNN ZET
VI. (V.) Romann kuruluunun alt yz yetmi altnc y
lnda, Lucius Licinius Lucullus ve Marcus Aurelius Cot-
tanm consuPluklannda Bithynia kral Nicomedes ld ve
vasiyetinde Roma halkn varis brakt. Mithridates bar
bozdu ve Bithynia ile Asiay yeniden istilaya kalkt.
Onunla savamak zere gnderilen her iki consul da so
nu gelmeyen arpmalar yaadlar. Bu arpmada Mith
ridates tarafndan Chalcedonda bozguna uratlan Cotta
kente kamaya zorland ve ablukaya alnd. Mithridates
Cyzicumu ele geirip btn Asiay istila etmek dn
cesiyle ChalcedoVdan Cyzicuma getiinde dier consul
Lucullusla karlat. Mithridates Cyzicum un kuatma
snda gecikince Lucullus onu arkadan ablukaya ald ve
ktlk yaratarak gcn zayflatt, pek ok muharebede
yenik drd; sonra da imdi Constantinopolis olarak
adlandrlan Byzantiuma kovalad. Lucullus Mithrida-
tesin komutanlarn deniz savanda da yendi. Bylece
bir k ve bir yaz mevsimi sresince kralm yaklak yz
bin askeri Lucullus tarafndan ldrlm oldu.
VII. (VI.) Roma kentinin alt yz yetmi sekizinci ylnda,
Mithridatese kar savaan Lucullusun kuzeni Marcus
Lucinius Lucullus Macedonia eyaletini ald. Bu srada
Romada aniden yeni bir sava patlak verdi. Spartacus,
Crixus ve Oenomausun. komutasndaki yetmi drt
gladyatr Capuadaki gladyatr okulundan kat. Italia-
da babo dolaarak lkeyi Hannibalm yaatt sava ka
dar ciddi bir baka savaa srklediler. Ay anda pek
143
680 ducibus et duobus simul Romanorum consulibus
victis sexaginta fere milium armatrm
exercitum congregaverunt, victique sunt in Apulia
AU a M. Licinio Crasso proconsule, et post multas ca-
681 lamitates I taliae tertio anno bello huic est fini
impositus.
AU VIII. (VII.) Sexcentesimo octogesimo primo urbis
681 conditae anno, P. Cornelio Lentulo et Cn. Aufidio
Oreste coss. duo tantum gravia bella in imperio
Romano erant, Mithridaticum et Macedonicum
Haec duo Luculli agebant, L. Lucullus et M
Lucullus. L. ergo Lucullus post pugnam
Cyzicenam, qua vicerat Mithridaten, et navalem
qua duces eius oppresserat, persecutus est eum
et recepta Paphlagonia atque Bithynia etiam
regnum eius invasit, Sinopen et Amison.
civitates Ponti nobilissimas, cepit. Secundo
proelio apud Cabira civitatem, quo ingentes
copias ex omni regno adduxerat Mithridates
cum XXX milia lectissima regis a quinque
milibus Romanorum vastata essent, Mithridates
fugatus est, castra eius direpta. Armenia quoqui
minr, quam tenuerat, eidem sublata es*
Susceptus tamen est Mithridates post fugam :
Tigrane, Armeniae rege, qui tum ingenti glor.
imperabat, Persas saepe vicerat, Mesopotamian
occupaverat et Syriam et Phoenices partem.
144
ROMA TARHNN ZET
73 ok Romal komutan ve iki consulu yendikten sonra
yaklak altm bin silahl askerden oluan bir ordu top
ladlar, ama proconsul Marcus Licinius Crassus tarafndan
Apuliada bozguna uratldlar; Italiada pek ok felaketin
72 yaanmasna neden olan bu savaa ancak yl sonra
son verilebildi.
VIII. (VII.) Romann kuruluunun alt yz seksen birinci
72 ylnda, Publius Cornelius Lentulus ve Gnaeus Aufidius
Orestesin consuluklarmda Roma imparatorluunda sa
dece iki kez ciddi sava yaand: Mithridates ve Mace
donia savalar. Bu savalarn komutanln iki Lucullus
stlenmiti: Lucius Lucullus ve Marcus Lucullus. Lucius
Lucullus, Mithridatesi bozguna uratt Cyzicum sava
ndan ve Mithridatesin komutanlarn yendii deniz sa
vandan sonra onun peinden gitti ve Paphlagonia ile
Bithyniay geri ald, hatta Mithridatesin kralln istila
etti ve Pontusun en nl kentleri olan Sinope ve Ami-
susu ele geirdi. Krallnn drt bir yanndan toplayp
getirttii askeri birliklerini konulandrd Cabira kenti
yaknlarnda yaanan ikinci savata, en sekin otuz bin
askeri be bin Romal tarafndan katledilince Mithridates
kamak zorunda kald ve ordugh yamaland. Mithri
datesin sahip olduu Kk Armenia da ele geirildi.
Buna ramen kendisi Armenia kral Tigranes tarafndan
koruma altna alnd; Tigranes o dnemde aaal bir sal
tanat srmekteydi, Persleri birok kez bozguna urat
m, Mezopotamya, Suriye ve Phoenicenin bir blm
n igal etmiti.
IX. Ergo Lucullus repetens hostem fugatum
etiam regnum Tigranis, qui Armeniis imperabat
AU ingressus est. Tigranocerta, civitatem Arzanenae,
683 nobilissimam regni Armeniaci, cepit, ipsum
regem cum sexcentis milibus clibanariorum et
centum milibus sagittariorum et armatrm
venientem XVIII milia militum habens ita vicit,
AU ut magnam partem Armeniorum deleverit. inde
684 Nisibin profectus eam quoque civitatem cum
regis fratre cepit. Sed ii, quos in Ponto Lucullus
reliquerat cum exercitus parte, ut regiones victas
et iam Romanorum tuerentur, negligenter se et
avare agentes occasionem iterum Mithridati in
Pontum irrumpendi dederunt, atque ita bellum
AU renovatum est. Lucullo paranti apta Nisibi
685 contra Persas expeditionem successor est missus.
AU X. (Vlll.) Alter autem Lucullus, qui Macedoniam
681 administrabat, Bessis primus Romanorum
intulit bellum atque eos ingenti proelio in Haemo
monte speravit. Oppidum Uscudamam, quod
Bessi habitabant, eodem die, quo aggressus est
vicit, Cabylen cepit, usque ad Danubium
penetravit. inde multas supra Pontum posita;
civitates aggressus est. Illic Apolloniam everti:
Calatin, Parthenopolin, Tomos, Histrun:
Burziaonem cepit belloque confecto Romam
rediit. Ambo triumphaverunt, tamen Lucullu;
qui contra Mithridatem pugnaverat, maiore
gloria, cum tantorum regnorum victor redisset.
146
ROMA TARHNN ZET
IX. Lucullus kamak zorunda kalan dmannn peine
dmken, aslnda Armeniallara hkmetmekte olan
, Tigranesin krallna da girmi oldu. Armenia krallnda
70 Arzanenanm en nl kenti Tigranocertay ald, on sekiz
. bin askeri olan Lucullusa alt yz bin zrhl svari, yz
bin oku ve silahl askeriyle kar kan Armenia kral
yle bir bozgun yaad ki, Armenianm byk blm
yerle bir oldu. Lucullus oradan Nisibise ilerledi ve kraln
69 erkek kardeini esir, alp bu kenti ele geirdi. Ama Lu-
cullusun Romallarn elinde bulunan blgeleri savunma
lar iin ordusunun bir blmyle Pontusta brakt as
kerler ihmalkr ve agzl davrannca, Mithridatese ye
niden Pontusa ilerleme frsat vermi oldular; bylece
i sava tekrarland. Lucullus, Nisibisi aldktan sonra Pers-
68 lere kar sefere hazrland srada yerine baka bir ko
mutan gnderildi,
i X. (VIII.) Macedoniay ynetmekte olan dier Lucullus
72 ise Romallar arasnda ilk kez Bessiye sava aan kii ol
du ve bu kavmi Haemus Danda yaplan byk bir
muharebede yendi. Bessinin yaad Uscudama kentine
saldrd ve ayn gn fethetti, Cabyleyi ald, Danubiusa
kadar girdi. Oradan Pontus kylarnda kurulmu pek
ok kente saldrd. Apolloniay ykt, Calatis, Partheno-
polis, Tomis, Hister ve Burziaonesi ald ve savaa son
verdikten sonra Roma ya dnd. Her iki Lucullus adna
byk zaferler kutland, ama Mithridatese kar sava
m olan Lucullus ok daha byk bir onurla bu zaferi
kutlad, nk ok gl krallklarn fatihi olarak geri
dnmt.
147
XI. (IX.) Confecto bello Macedonico, manente
Mithridatico, quod recedente Lucullo rex collectis
AU auxiliis reparaverat, bellum Creticum ortum est.
683 Ad id missus Q. Caecilius Metellus ingentibus
proeliis intra triennium omnem provinciam cepit
AU appellatusque est Creticus atque ex insula
656 triumphavit. Quo tempore Libya quoque Romano
imperio per testamentum Apionis, qui rex eius
fuerat, accessit, in qua inclutae urbes erant
Berenice, Ptolomais, Cyrene.
XII. (X.) Dum haec geruntur, piratae omnia
maria infestabant ita, ut Romanis toto orbe
victoribus, sola navigatio tuta non esset. Quare
id bellum Cn. Pompeio decretum est. Quod intra
AU paucos menses ingenti et felicitate et celeritate
685 confecit. Mox ei delatum etiam bellum contra
regem Mithridaten et Tigranen. Quo suscepto
Mithridaten in Armenia minre nocturno proelio
vicit, castra diripuit, quadraginta milibus eius
occisis viginti tantum de exercitu suo perdidit et
duos centuriones. Mithridates cum uxore fugit et
duobus comitibus. Neque multo post, cum in suos
saeviret, Pharnacis, filii sui, apud milites
seditione ad mortem coactus venenum hausit.
Hunc finem habuit Mithridates. Periit autem
AU apud Bosphorum, vir ingentis industriae con-
688 siliique. Regnavit annis sexaginta, vixit se-
ptuaginta duobus, contra Romanos bellum
habuit annis quadraginta.
148
ROMA TARHNN ZET
XI. (IX.) Macedonia sava sona ermiti, ama Mithridates
sava hl sryordu, nk Lucullus geri ekilince kral
askeri glerini toplayp yeniden savaa balamt, by-
70 lece Girit sava patlak verdi. Bu savaa Quintus Caecilius
Metellus gnderildi ve byk muharebelerle yl iinde
btn eyaleti ele geirdi, Creticus adn ald ve bu adaya
97 kar kazand zaferleri kutlad. Bu dnemde kral
Apionun vasiyetiyle Libya da Roma mparatorluuna
katld. Burada Berenice, Ptolemais ve Cyrene gibi ok
nl kentler vard.
XII. (X.) Bu olaylar yaanrken btn denizler korsan i
galine uramt, yle ki btn dnyann hkimi Roma
llar iin bile bir tek deniz yolcuklar gvenlikli deildi.
Bu yzden Gnaeus Pompeiusun bunlarla savamas ka-
rarlatrld. Gnaeus Pompeius bu sava birka ay iinde
68 hzla ve stn bir baaryla sona erdirdi. Ardndan kral
Mithridatese ve Tigranese kar yrtlecek sava da
ona brakld. Bu sava stlendikten sonra Mithridatesi
Kk Armeniada bir gece basknyla bozguna uratt,
ordughn yerle bir etti, krk bin askerini ldrd, ken
di ordusundan ise sadece yirmi asker ve iki centurio62
kayp verildi. Mithridates kars ve iki yoldayla birlikte
kat. ok gemeden, ailesine zalimce davrand iin
olu Pharnacesin askerler arasnda kartt isyan sonu
cunda intihara srklendi, zehir ierek yaamna son ver-
C di. Bu Mithridatesin sonu oldu. Bosphorusta ld, son
S5 derece azimli ve yetenekli bir insand. Altm yl hkm
srm, yetmi iki yl yaam, krk yl Romallara kar
savamt.
149
AU XIII. (XI.) Tigrani deinde Pompeius bellum intulit.
686 ille se ei dedit, et in castra Pompeii sexto decimo
miliario ab Artaxata venit ac diadema suum,
cum procubuisset ad genua Pompeii, in manibus
ipsius collocavit. Quod ei Pompeius reposuit,
honorificeque eum habitum regni tamen parte
multavit et grandi pecunia. Adempta est ei
Syria, Phoenice, Sophanene, sex milia praeterea
talentorum argenti, quae populo Romano daret,
quia bellum sine causa Romanis commovisset.
XIV. Pompeius mox etiam Albanis bellum intulit
et eorum regem Oroden ter vicit, postremo per
epistulas ac munera rogatus veniam ei ac pacem
dedit. I beriae quoque regem Artocen vicit acie et
in deditionem accepit. Armeniam minorem
Deiotaro, Galatiae regi, donavit, quia socius belli
Mithridatici fuerat. Attalo et Pylaemeni
Paphlagoniam reddidit. Aristarchum Colchis
regem imposuit. Mox I turaeos et Arabas vicit. Et
cum venisset in Syriam, Seleuciam, vicinam
Antiochiae civitatem, libertate donavit, quod
regem Tigranen non recepisset. Antiochensibus
obsides reddidit. Aliquantum agrorum
Daphnensibus dedit, quo lucus ibi spatiosior
fieret, delectatus loci amoenitate et aquarur_
AU abundantia. inde ad I udaeam transgressu;
689 Hierosolyma, caput gentis, tertio mense cepir
duodecim milibus I udaeorum occisis, ceteris m
fidem acceptis. His gestis in Asiam se recepit er
finem antiquissimo bello dedit.
ISO
ROMA TARHNN ZET
XIII. (XI.) Bunun ardndan Pompeius Tigranese sava a-
67 t. Tigranes teslim oldu ve Pompeiusun Artaxatadan on
alt mil63uzaklktaki ordughna geldi, dizlerine kapanp
tacm ellerine brakt. Pompeius ise tacn geri verdi, ok
saygl davrand, ama krallnn bir blmn vermeye
zorlad ve ar para cezasna arptrd. Suriye, Phoenice,
Sophene elinden alnd gibi, Roma halkna verilmek
zere alt bin gm talentuma da el konuldu, nk
Romallara sebepsiz yere sava amt.
XIV. ok gemeden Pompeius Albaniye de sava at
ve krallar Orodesi kez bozguna uratt, ama daha
sonra mektuplar ve armaanlar yollayarak zr dileyin
ce onunla bar yapt. Iberia kral Artocesi de bir muha
rebede yenik drd ve rehin ald. Kk Armeniay
Galatia kral Deiotarusa armaan etti, nk Mithridates
savanda Deiotarus onun bala olmutu. Attalus ve
Pylaemenese de Paphlagoniay geri verdi. Aristarchusu
Colchise kral olarak atad. Sonradan Ituraei ve Araplar
bozguna uratt. Suriyeye geldiinde, Antiochiaya yakn
bir kent olan Seleuciay zgrlne kavuturarak
dllendirdi, nk bu kent kral Tigranesi kabul etme
miti. Antiochia halkna rehinelerini geri verdi. Sahip ol
duklar ormann snrlarn geniletsinler diye Daphne
halkna toprak balad, nk bu yerin gzellii ve
zengin su kaynaklar karsnda bylenmiti. Buradan
D Iudaeaya ilerledi ve on iki bin Iudealy katletti, kalanlar
rehin alp nc ayda bu halkn bakenti Hierosolyma-
y ele geirdi. Bu baarlardan sonra Asiaya dnd ve
evvelce balatt sava sona erdirdi.
151
XV. (XII.) M. Tullio Cicerone oratore et C. Antonio
AU coss. anno ab urbe condita DCLXXXIX. L. Sergius
689 Catilina, nobilissimi generis vir, sed ingenii
pravissimi, ad delendam patriam coniuravit cum
quibusdam claris quidem, sed audacibus viris. A
Cicerone urbe expulsus est. Socii eius deprehensi
AU in carcere strangulati sunt. Ab Antonio, altero
690 consule, Catilina ipse victus proelio est et
interfectus.
AU XVI. (XIII.) Sexcentesimo nonagesimo anno ab urbe
690 condita D. Iunio Silano et L. Murena coss. Metel-
AU lus de Creta triumphavit, Pompeius de bello
691 piratico et Mithridatico. Nulla unquam pompa
triumphi similis fuit. Ducti sunt ante eius
currum filii Mithridatis, filius Tigranis et
Aristobulus, rex I udaeorum, praelata est ingens
pecunia, auri atque argenti infinitum. Hoc
tempore nullum per orbem terrarum grave
bellum erat.
AU XVII. (XIV.) Anno urbis conditae DCXCIII. C. I ulius
693 Caesar, qui postea imperavit, cum L. Bibulo
consul est factus. Decreta est ei Gallia et
Illyricum cum legionibus decem. Is primo vicit
Helvetios, qui nunc Sequani appellantur, deinde
vincendo per bella gravissima usque ad
Oceanum Britannicum processit. Domuit autem
annis novem fere omnem Galliam, quae inter
Alpes, flumen Rhodanum, Rhenum et Oceanum
ROMA TARHNN ZET
XV. (XII.) Hatip Marcus Tullius Cicero ve Gaius Antoni-
10 usun consulluklarmda, kentin kuruluunun alt yz sek-
64 sen dokuzuncu ylnda, ok soylu bir aileden gelen, ama
aalk bir karakteri olan Lucius Sergius Catilina nl,
ama gz dnm baz kiileri de yanma alarak vatan
paralamak iin bir suikast giriiminde bulundu. Ama
Cicero tarafndan Romadan srld. Yakalanan ibirlik-
l ileri de zindanda boularak ldrld. Catilina ise dier
63 consul Antonius tarafndan bir muharebede bozguna u
ratld ve ldrld.
XVI. (XIII.) Romanm kuruluunun alt yz doksannc y-
63 lmda, Didius Iunius Silanus ve Lucius Murenanm con-
suiluklar srasnda, Metellus Creta savandan, Pompeius
62 ise korsanlarla giritii savatan ve Mithridates savala
rndan kazand zaferleri kutlad. Byle bir zafer treni
nin bir eine daha rastlanmamt. Mithridatesin oulla
r, Tigranesin olu ve Iudaeinin kral Aristobulus, Pom
peiusun sava arabasnn nnde gtrldler, byk
miktarlarda para, saysz altn ve gm sergilenerek n
de tand. Bu dnemde dnyada yle ciddi bir sava ya
anmad.
XVII. (XIV.) Kentin kuruluunun alt yz doksan nc
60 ylnda, sonradan ynetimi ele geirecek olan Iulius Ca-
esar, Lucius Bibulusla birlikte consul seildi. Gallia ve
Illyricum on Iegioyla birlikte ona teslim edildi. Caesar il
kin, imdi Sequani olarak adlandrlan Helvetiiyi bozgu
na uratt, daha sonra zorlu savalarn stesinden gele
rek Britannia denizine kadar ilerledi. Yaklak dokuz yl
iinde Alp Dalar, Rhodanus ve Rhenus Nehirleri ile
153
est et circuitu patet ad bis et tricies centena
AU milia passuum. Britannis mox bellum intulit,
698 quibus ante eum ne nomen quidem Romanorum
cognitum erat, et eos quoque victos obsidibus
acceptis stipendiarios fecit. Galliae autem tributi
nomine annuum imperavit sestertium
quadringenties, Germanosque trans Rhenum
aggressus immanissimis proeliis vicit. I nter tot
successus ter male pugnavit, apud Arvernos
semel praesens et absens in Germania bis. Nam
legati eius duo, Titurius et Aurunculeius, per
insidias caesi sunt.
XVIII. (XV.) Circa eadem tempora, anno urbis
AU conditae DCXCVII., M. Licinius Crassus, collega
697 Cn. Pompeii Magni in consulatu secundo, contra
AU Parthos missus est, et cum circa Carras contra
699 omina et auspicia dimicasset, a Surena, Orodi;
regis duce, victus ad postremum interfectus es: I
cum filio, clarissimo et praestantissimo iuvene
Reliquiae exercitus per C. Cassium quaestorert
servatae sunt, qui singulari animo perditas re;
tanta virtute restituit, ut Persas rediens tran:
Euphraten crebris proeliis vinceret.
XIX. (XVI.) Hine iam bellum ivile successn I
exsecrandum et lacrimabile, quo praete:
calamitates, quae in proeliis acciderunt, etiazL
populi Romani fortuna mutata est. Caesar err~ I
rediens ex Gallia victor coepit poscere altennal
154
ROMA TARHNN ZET
Okyanus arasnda yer alan ve yzlm bin iki yz
mil olan Galliann tamamn fethetti. ok gemeden, on-
55 dan nce Romallarn adn bile iitmemi olan Britanni-
allara sava at ve bozguna uratp rehin aldktan sonra
vergiye balad. Galliadan ise vergi ad altnda yllk krk
bin sestertius64istedi ve Rhenus Nehrini geip Germani-
allar kanl muharebelerde bozguna uratt. Saysz ba
arlar arasnda sadece kez yenik dt, bir kez
Averni yurdunda ahsen, iki kez Germaniada gyaben.
nk onun iki komutan, Titurius ve Aurunculeius, tu
zaa drlmt.
XVIII. (XV.) Yaklak ayn yllarda, Romann kuruluunun
alt yz doksan yedinci ylnda, Gnaeus Pompeius Mag-
56 nusun ikinci consuluk grevindeki meslekta Marcus
Licinius Crassus savamak zere Parthlara gnderildi ve
btn kehanetlere ve tanrsal iaretlere ramen Carrae ya-
54 knlarnda arpnca, kral Orodesin komutan Surena
tarafndan bozguna uratld ve sonunda ok nl ve
ok sekin bir gen olan oluyla birlikte ldrld. Or
dusundan sa kalan askerler quaestor Gaius Cassius tara
fndan kurtarld. Cassius tek bana gsterdii cesaretle
yle merte savat ki, Romanm kayplarn telafi etti ve
Euphrates Nehrinden geip geri dnerken pek ok mu
harebede Persleri65bozguna uratt.
XIX. (XVI.) Bundan sonra lanet yadrmamz gereken i
ler acs i sava balad. Muharebelerde yaanan ykm
larn yan sra bu savala Roma halknn yazgs da dei
ti. nk Galliadan galip olarak dnen Caesar, ikinci
155
consulatum atque ita, ut sine dubietate ei aliqua
deferretur. Contradictum est a Marcello consule, a
AU Bibulo, a Pompeio, a Catone, iussusque dimissis
703 exercitibus ad urbem redire. Propter quam
iniuriam ab Arimino, ubi milites congregatos
habebat, adversum patriam cum exercitu venit.
Consules cum Pompeio senatusque omnis atque
universa nobilitas ex urbe fugit et in Graeciam
transiit. Apud Epirum, Macedoniam, Achaiam
Pompeio duce senatus contra Caesarem bellum
paravit.
XX. Caesar vacuam urbem ingressus dictatorem
se fecit. inde Hispanias petiit. Ibi Pompeii
exercitus validissimos et fortissimos cum tribus
ducibus, L. Afranio, M. Petreio, M. Varrone,
superavit. inde regressus in Graeciam transiit,
adversum Pompeium dimicavit. Primo proelio
victus est et fugatus, evasit tamen, quia nocte
interveniente Pompeius sequi noluit, dixitque
Caesar nec Pompeium scire vincere, et illo
tantum die se potuisse superari. Deinde in
Thessalia apud Palaeopharsalum productis
utrimque ingentibus copiis dimicaverunt.
Pompei acies habuit XL milia peditum, equites
in sinistro cornu sexcentos, in dextro quingentos
praeterea totius Orientis auxilia, totam
nobilitatem, innumeros senatores, praetorios
consulares et qui magnorum iam bellorur
victores fuissent. Caesar in acie sua habui:
peditum non integra XXX milia, equites mille.
156
ROMA TARHNN ZET
consdluk grevinin tereddtsz ekilde kendisine veril
mesini srarla talep etmeye balad Consul Marcellus,
Bibulus, Pompeius ve Cato tarafndan bu talebe kar -
50 kld ve Caesara ordusunu datp Romaya dnmesi
emredildi. Bu hakszlk karsnda Caesar askerlerini
toplu halde tuttuu Ariminumdan hareket edip ordu
suyla kendi vatanna doru ilerledi. Pompeius da dahil
olmak zere consullar, btn senatus ve tm soylular Ro
madan kap Yunanistana geti. Senatus Pompeiusun
komutanlnda Epirus, Macedonia ve Achaiada Ca
esara kar sava hazrlklarna balad.
XX. Caesar terk edilmi kente girdi ve kendisini dictator
ilan etti. Oradan Hispaniaeya gitti. Burada Pompeiusun
en gl ve en cesur ordularn balarndaki komu
tanla, yani Lucius Afranius, Marcus Petreius ve Marcus
Varro ile birlikte alt etti. Oradan dnd ve Y unanistana
geti, Pompeiusa kar dvt. Caesar ilk savata yenil
di ve kamak zorunda kald, ama kurtuldu, nk ka
ranlk ktnde Pompeius onu takip etmek istemedi
ve Caesar, Pompeiusun galip gelmeyi bilmediini ve kendisi
nin sadece o gn alt edilebildiini syledi. Daha sonra her
iki yandan byk askeri kuvvetleri cepheye srp Thes-
saliada, Palaeopharsalusta arptlar. Pompeiusun sa
va dzeninde krk bin piyade, sol kolda alt yz, sa
kolda be yz atl, ayrca Dounun her yanndan gelen
yardmc kuvvetler, btn soylular, pek ok senatr, pra-
etor, consulares ve nemli savalar kazanm kimseler
vard. Caesarm sava dzeninde ise yaklak otuz bin pi
yade ve bin atl vard.
157
brev i ari um h i sto r i ae r o m an ae
XXI. Numquam adhuc Romanae copiae in unum
neque maiores neque melioribus ducibus
convenerant, totum terrarum orbem facile
subacturae, si contra barbaros ducerentur.
Pugnatum tamen est ingenti contentione
victusque ad postremum Pompeius et castra eius
direpta sunt. ipse fugatus Alexandriam petiit, ut
a rege Aegypti, cui tutor a senatu datus fuerat
propter iuvenilem eius aetatem, acciperet auxilia.
AU Qui fortunam magis quam amicitiam secutus
704 occidit Pompeium, caput eius et anulum Caesari
misit. Quo conspecto Caesar etiam lacrimas
fudisse dicitur, tanti viri intuens caput et generi
quondam sui.
XXII. (XVII.) Mox Caesar Alexandriam venit. Ips:
quoque Ptolomaeus parare voluit insidias, qua
causa bellum regi illatum est. Victus in Nilo
periit inventumque est corpus eius cum loric:
aurea. Caesar Alexandria potitus regnun
Cleopatrae dedit, Ptolomaei sorori, cum quz
consuetudinem stupri habuerat. Rediens ine;
Caesar Pharnacem, Mithridatis Magni filiun
qui Pompeio in auxilium apud Thessalian
fuerat, rebellantem in Pbnto atque multas popul
AU Romani provincias occupantem vicit acie, postea I
705 ad mortem coegit.
AU XXIII. (XVIII.) inde Romam regressus tertio se ccr-
706 ulem fecit cum M. Aemilio Lepido, qui
158
ROMA TARHNN ZET
XXI. O ana dek bu kadar byk bir Roma askeri birlii
tek bir yerde ve bylesine gl komutanlar altnda hi
toplanmamt. Byle bir askeri g barbarlara kar sevk
edilmi olsayd btn dnya kolayca boyunduruk altna
alnabilirdi. Byk bir hrsla savald, ama sonunda
Pompeius yenik dt ve ordugh yerle bir edildi. Ken
disi kamak zorunda kald ve yann henz ok gen ol
masndan dolay senatus tarafndan kendisine hami ola
rak tayin edilen Msr kralndan yardm almak iin
Alexandriaya gitti. Ama dostluktan ok yazgya nem ve
ren kral Pompeiusu ldrd, ban ve yzn Ca-
esara gnderdi. Bunu grnce, bir zamanlar damad
olan bu kadar yce bir adamn bana bakp Caesarm
bile gzyalarna hkim olamad sylenir.
XXII. (XVII.) Bu olayn hemen ardndan, Caesar Alexan-
driaya geldi. Ptolemaeus Caesara da tuzak kurmak iste
di, bu yzden krala sava ald. Ptolemaeus bu savata
yenik dt ve Nil Nehrinde ld ve bedeni altn zrh
iinde bulundu. Caesar Alexandrianm hkimiyetini ele
geirdi ve daha sonra krall yasak bir ak yaad Pto-
lemaeusun kz kardei Cleopatraya teslim etti. Dn
yolunda, Byk Mithridatesin olu Pharnacesi bir mu
harebede bozguna uratt, sonra da intihara zorlad;
Pharnaces Thessaliada Pompeiusa yardm etmi ve Pon-
tusta yeniden silaha sarlm ve Roma halknn pek ok
eyaletini zapt etmiti.
XXIII. (XVIII.) Caesar oradan hareket edip Romaya dnd
nde, bir yl nce dictatorken, equitum magisteri olan
159
magister equitum dictatori ante annum fuerat.
inde in Africam profectus est, ubi infinita
nobilitas cum Iuba, Mauretaniae rege, bellum
reparaverat. Duces autem Romani erant P.
Cornelius Scipio, ex genere antiquissimo
Scipionis Africani (hic etiam socer Pompeii
Magni fuerat), M. Petreius, Q. Varus, M. Porcius
Cato, L. Cornelius Faustus, Sullae dictatoris
filius. Contra hos commisso proelio, post multas
dimicationes victor fuit Caesar. Cato, Scipio,
Petreius, I uba ipsi se occiderunt. Faustus,
Pompeii gener, a Caesare interfectus est.
AU XXIV. (XIX.) Post annum Caesar Romam regressus
707 quarto se consulem fecit et statim ad Hispanias
est profectus, ubi Pompeii filii, Cnaeus et Sextus,
ingens bellum reparaverant. Multa proelia
fuerunt, ultimum apud Mundam civitatem, in
quo adeo Caesar paene victus est, ut fugientibus
suis se voluerit occidere, ne post tantam rei
militaris gloriam in potestatem adolescentium.
natus annos sex et quinquaginta, veniret.
Denique reparatis suis vicit. Ex Pompeii filiis
maior occisus est, minr fugit.
XXV. (XX.) inde Caesar bellis civilibus toto orbe
compositis Romam rediit. Agere insolentius
coepit et contra consuetudinem Romanae
libertatis. Cum ergo et honores ex sua voluntate
praestaret, qui a populo antea deferebantur, nec
160
ROMA TARHNN ZET
Marcus Aemilius Lepidusla birlikte kendisinin nc
kez consul seilmesini salad. Sonra Mauretania kral Iu-
bayla birlikte ok sayda soylunun sava hazrlklar
yapt Afrikaya hareket etti. Romal komutanlar, Scipio
Africanusun soyundan gelen Publius Cornelius Scipio
(kendisi ayn zamanda Byk Pompeiusun da kaynpe
deriydi), Marcus Petreius, Quintus Varus, Marcus Porci-
us Cato ve dictator Sullanm olu Lucius Cornelius Faus-
tulustu. Bunlara kar pek ok muharebe yapld, birok
arpmann ardndan Caesar galip ayrld. Cato, Scipio,
Petreius, Iuba, hepsi intihar ettiler. Pompeiusun damad
Faustus ise Caesar tarafndan ldrld.
XXIV. (XIX.) Bir yl sonra, Caesar Romaya dndnde,
46 kendisini drdnc kez consul setirdi ve hemen ardn
dan Hispaniaeya ilerledi. Burada Pompeiusun oullar
Gnaeus Pompeius ve Sextus Pompeius byk bir sava
balatmt. Pek ok muharebe yaand, Munda kentin
deki en son atmada Caesar bozgunun eiine gelmiti,
yle ki askerleri katnda kendisini ldrmeye yelten
di; nk kazanm olduu bu kadar byk bir askeri
ereften sonra elli alt yanda genlerin hkimiyeti altna
giremezdi. Ama daha sonra askerlerini yeniden toparla
yp galip gelmeyi baard. Pompeiusun en byk olu
ldrld, k ise kat.
XXV. (XX.) Batan sna tm dnyada yaanan i sava
lar nihayet sona erdi ve Caesar Romaya dnd. Kstah
a ve Roma zgrlnn geleneklerine aykr davran
maya balamt. Roma halknn kendisine evvelce ver
dii grevleri kendi istei dorultusunda datmas,
161
senatui ad se venienti adsurgeret aliaque regia
et paene tyrannica faceret, coniuratum est in
eum a LX vel amplius senatoribus equitibusque
Romanis. Praecipui fuerunt inter coniuratos duo
Bruti ex eo genere Bruti, qui primus Romae
consul fuerat et reges expulerat, et C. Cassius et
Servilius Casca. Ergo Caesar, cum senatus die
AU inter ceteros venisset ad curiam, XXIII vulneribus
708 confossus est.
162
ROMA TARHNN ZET
senator lar yanma geldiinde ayaa kalkmamas, bir krala
ya da neredeyse bir tirana yakan iler yapmas, altm
ya da daha fazla Romal senatorun ve atl snfnn kendi
sine kar bir suikast hazrlamasna neden oldu. Suikast-
iler arasnda gze arpanlar Romann ilk consulu olan
ve kraliyet ailesinin lkeden kovulmasnda rol oynayan
Brutus soyundan gelme iki Brutus, Gaius Cassius ve Ser-
vilius Casayd. Bu suikast planna uygun olarak Caesar
i senatusun topland bir gn dier katlmclarla birlikte
45 cuiaya66gelince yirmi yerinden baklanp yaamn
yitirdi.
163
LIBER SEPTIMUS
ARGUMENTUM
l. I nterfecto Iulio Caesare bela civilia
reparantur rem publicam turbante Antonio. 2.
Antonius fugatus confugit ad Lepidum, quo
operam dante Octaviano, alterius partis duci,
reconciliatur. I llorum triumviratus. Cicero
occiditur. 3. Bellum a Bruto et Cassio, Caesaris
percussoribus, motum illorumque caedes. Divisio
rei publicae inter Antonium et Octavianum.
Antonii frater, Lucius, novus belli civilis auctor,
opprimitur. 4. Bellum cum Sexto Pompeio pace
componitur. 5. Agrippa in Aquitania res prospere
gerit. Ventidius Bassus de Parthis, qui Syriam
irruperant, victis triumphum agit. 6. Sext.
Pompeius rupta pace bellum instaurat et victus
interficitur. Antonius Cleopatram, Aegypt:
reginam, in matrimonium ducit et vanam ir
Parthos expeditionem suscipit. 7. Bellum inter
Octavianum et Antonium et huius post pugnan
infelicem apud Actium cum Cleopatra interitus
Aegyptus Romano imperio adiicitur. ;
Octavianus Augusti nomine accepto inde sok;
rem publicam obtinet et egregie moderatur
164
Y ED NC KTAP
KONUNUN ZET
1. Iulius Caesar i n ldrlmesinden sonra Antoniusun
lkeyi karkla srklemesi ve yeniden balayan i sa
valar. 2. Kamak zorunda kalan Antoniusun Lepidusa
snmas, dier tarafn komutan Octavianusun elinden
geleni yaparak Antoniusla uzlamas. Antonius, Octavi-
anus ve Lepidusun triumvirlik grevleri. Ciceronun l
drlmesi. 3. Caesarin suikastileri Brutus ve Cassius ta
rafndan balatlan sava ve onlarn katli. lkenin Antoni
us ve Octavianus arasnda paylam. Antoniusun erkek
kardei ve i savan yeni lideri Luciusun yakalanmas. 4.
Sextus Pompeiusla yaplan savan barla sona ermesi. 5.
Agrippanm Aquitaniada gerekletirdii baarl iler.
Ventidius Bassusun Suriyeye saldran Persleri bozguna
uratmas ve zafer kutlamas. 6. Sextus Pompeiusun bar
bozarak yeniden savaa girimesi, bozguna urayp l
drlmesi. Antoniusun Msr kraliesi Cleopatrayla ev
lenmesi ve Perslere kar baarsz bir sefere girimesi. 7.
Octavianusla Antonius arasndaki sava ve bu talihsiz sa
va sonrasnda Antonius ve Cleopatranm ctiumdaki
lm. Msrn Roma imparatorluuna katlmas. 8.
Octavianusun Augustus67 adn ald andan itibaren l
keye tek bana hkim olmas ve baarl ynetimi.
165
9.10. Augusti bela, victoriae, vita, mores, eiusque
aucto Romano imperio obitus. . Tiberius.
Augusti successor, post viam pessime actam cum
sumo omnium gaudio moritur. 12. Calligula,
sceleratus princeps, bello contra Germanos
ignave gesto occiditur. 13. Claudius parum sibi in
vitae moderatione constans Britanniam devincit.
14. Neronis luxuria, libido et crudelitas praeter
alia crimina memorantur. Britannia paene
amittitur, Armenia a Parthis eripitur, Pontus
tamen Polemoniacus et Alpes Cottiae Romano
imperio accedunt. 15. Nero omnibus exsecrabilis
hostisque a senatu iudicatus ipse se interficit. 16.
Galba senex post breve imperium occiditur. 17.
Otho cum a Vitellio, imperii aemulo, urgeretur,
ad evitandam belli civilis calamitatem voluntaria
morte obit. 18. Vitellius, Neronis imitator,
ingluvie notabilis, ignominiose perit. 19.20.
Vespasiani virtutes et res in bellis gestae, quibus
Romano imperio accesserunt Vecta insula
factaeque provinciae Achaia, Lycia, Rhodus,
Samus, Thracia, Cilicia, Comagene. 21.22. Titi.
principis optimi, laetissimum imperium. 23.
Domitianus, diversis moribus foedus, contra
Sarmatas, Cattos et Dacos bella gerit et
triumphos multis calamitatibus redemptos agit
Cum Romae multa opera fecisset, ob scelera
interficitur.
166
ROMA TARHNN ZET
9-10. Augustusun yapt savalar, kazand zaferler, ya
am, karakteri, Roma mparatorluunun snrlarn ge
niletmesi ve lm. 11. Augustusun ardl Tiberiusun
kt bir yaam srdkten sonra lmesi ve halkn sevin
ci. 12. Kt bir imparator olan Caligulanm Germanial-
larla baarszca savamas ve ldrlmesi. 13. Claudi-
usun tutarsz davranlar ve Britanniay buyruu altna
almas. 14. Neronun taknl, ehveti, gaddarl, ayrca
iledii dier sularn anmsatlmas. Britannianm nere
deyse yitirilmesi; Armenianm Persler tarafndan kurta
rlmas, ama Pontus Polemoniacus ve Alpes Cottiaem
Roma mparatorluuna katlmas. 15. Halkn nefretini
kazanan ve halka dman olan Neronun senatus tarafn
dan yarglan ve intihar edii. 16. Yal Galbanm ksa
sreli ynetimi ve ldrlmesi. 17. mperiuma rakip
olan Vitellusun Othoya bask yapmas zerine, Otho-
nun i savan douraca felaketten kanmak iin l
me gnll gidii. 18.. Neroya yknen ve zellikle
oburluuyla tannan Vitelliusun utan verici lm. 19
20. Vespasianusun erdemleri, Vecta adasnn Roma im
paratorluuna katld ve Achaia, Lycia, Rhodus, Sa-
mus, Thracia, Cilicia, Commagenenin eyalet yapld
savalardaki baarlar. 21-22. ok iyi bir imparator olan
Titusun ok baarl ynetimi. 23. Domitianusun gele
neklerden uzaklap utan verici bir hal almas; Sarma-
tae, Catti ve Daciye kar yapt savalar ve pek ok ka
yptan sonra elde edilen zaferlerin kutlanmas; Romada
birok yararl i yapt halde iledii sular yznden
ldrlmesi.
167
I. Anno urbis septingentesimo fere ac nono
interfecto Caesare civilia bella reparata sunt.
AU Percussoribus enim Caesaris senatus favebat.
708 Antonius consul partium Caesaris civilibus bellis
opprimere eos conabatur. Ergo turbata re publica
AU multa Antonius scelera committens a senatu
709 hostis iudicatus est. Missi ad eum persequendum
duo consules, Pansa et Hirtius, et Octavianus,
adolescens, annos X et VIII natus, Caesaris
nepos, quem ille testamento heredem reliquerat
et nomen suum ferre iusserat. Hic est, qui postea
Augustus est dictus et rerum potitus. Quare
profecti contra Antonium tres duces vicerunt
eum. Evenit tamen ut victores consules ambo
morerentur. Quare tres exercitus uni Caesari
Augusto paruerunt.
II. Fugatus Antonius amisso exercitu confugit
ad Lepidum, qui Caesaris magister equitum
fuerat et tum copias militum grandes habebat. A
quo susceptus est. Mox Lepido operam dante
Caesar cum Antonio pacem fecit et quasi
vindicaturus patris sui mortem, a quo per
testamentum fuerat adoptatus, Romam cum
exercitu profectus extorsit, ut sibi XX. anno
consulatus daretur. Senatum proscripsit cum
Antonio et Lepido rem publicam armis tenere
coepit. Per hos etiam Cicero orator occisus est
multique alii nobiles.
168
ROMA TARHNN ZET
I. Romanm kuruluunun yaklak yediz yz dokuzun
cu ylnda, Caesarm ldrlmesinin ardndan i savalar
yeniden balad. nk senatus Caesarm suikastilerin-
45 den yana tavr almt. Caesarn yandalarndan consul
Antonius da i sava karp senatusu ezmeye alyordu.
Bunun sonucunda lke karkla srklendiinden, pek
44 ok su ileyen Antonius senatus tarafndan dman ilan
edildi, tki consul -Pansa ve Hirtius- Antoniusun pein
den gnderildi, yanlarnda Caesarm vasiyetiyle varis b
rakt ve kendi adn tamasn emrettii on sekiz ya
ndaki yeeni gen Octavianus da vard. Octavianus da
ha sonra Augustus adn alacak ve en yksek yetkiyi
elinde bulunduracak kiidir. Antoniusun peine salman
komutan onu bozguna uratt, ama bu bozgun her
iki galip consulun lmesiyle sonuland. Sonuta, sz
konusu komutann ordusu tek bir kiiye, Caesar68
Augustusa tabi oldu.
II. Kamak zorunda kalan Antonius ordusunu yitirdi
inden, Caesarm magister equitumu olan ve o zaman b
yk askeri kuvvetleri bulunan Lepidusa snd. Lepidus
I
tarafndan koruma altna alnd. ok gemeden, Lepi-
dusun desteim alan Caesar, Antoniusla bar yapt ve
vasiyetiyle kendisini evlat edinmi olan babasnn l
mnn intikamn alma niyetiyle ordunun bana geip
Romaya ilerledi ve henz yirmi yanda olmasna ra
men consuluk grevinin kendisine verilmesi iin zor
kulland. Senatusu yasad ilan etti ve Antonius ve Lepi-
dusla birlikte silah gcyle lkenin hkimiyetini ele ge
irmeye kalkt. Hatip Cicero ve dier birok soylu da
bunlar tarafndan ldrld.
169
ili. (il.) I nterea Brutus et Cassius, interfectores
AU Caesaris, ingens bellum moverunt. Erant enim
710 per Macedoniam et Orientem multi exercitus,
quos occupaverant. Profecti sunt igitur contra
eos Caesar Octavianus Augustus et M. Antonius
(remanserat enim ad defendendam I taliam
Lepidus). Apud Philippos, Macedoniae urbem,
contra eos pugnaverunt. Primo proelio victi sunt
Antonius et Caesar, periit tamen dux nobilitatis
Cassius, secundo Brutum et infmitam nobili-
tatem, quae cum illis bellum gesserat, victam
interfecerunt. Ac sic inter eos divisa est res
publica, ut Augustus Hispanias, Gallias et Ita-
liam teneret, Antonius Asiam, Pontum, Orientem.
AU Sed in I talia L. Antonius consul bellum ivile
711 commovit, frater eius, qui cum Caesare contra
Brutum et Cassium dimicaverat. Is apud Peru-
AU sium, Tusciae civitatem, victus et captus est,
712 neque occisus.
AU IV. (lll.) I nterim a Sex. Pompeio, Cn. Pompeii
712 Magni filio, ingens bellum in Sicilia commotum
est, iis, qui superfuerant ex partibus Bruti
Cassiique, ad eum consluentibus. Bellatum per
Caesarem Augustum Octavianum et M. Antoniun:
AU adversus Sextun Pompeium. Pax postremo
713 convenit.
AU V. Eo tempore M. Agrippa in Aquitania ren
715 prospere gessit. Et L. Ventidius Bassus irrun
170
ROMA TARHNN ZET
III. (II.) Bu arada Caesarn katilleri Brutus ve Cassius
byk bir sava balatt. nk Macedoniada ve Douda
43 elde ettikleri ok sayda ordular vard. Caesar Octavi
anus Augustus ve Marcus Antonius savamak iin hare
kete geti; Lepidus ise Italiay savunmak iin Romada
kald. Brutus ve Cassiusla Macedoniamn bir kenti olan
Philippide savald. Antonius ve Caesar ilk muharebede
yenik dt, ama soylu bir komutan olan Cassius da l
d. ikinci muharebede, Antonius ve Caesar, Brutusu ve
onun yannda arpan pek ok soyluyu bozguna uratp
ldrd. Sonuta lkeyi aralarnda paylatlar; Augustus
Hispaniae ile Galliae ve Italiaya, Antonius Asia, Pontus ve
Douya hkim oldu. Caesarla birlikte Brutus ve Cassiusa
42 kar dvm olan Antoniusun erkek kardei Lucius
Antonius Italiada bir i sava balatt. Tuscianm bir ken-
ti olan Perusiada yenilgiye uratld ve esir alnd, ancak
41 ldrlmedi.
IV. (III.) Bu arada Byk Gnaeus Pompeiusun olu
41 Sextus Pompeius tarafndan Sicilyada byk bir sava
balatld; Brutus ve Cassiusun yandalarndan hayatta
kalanlar da ona katld. Sextus Pompeiusla Caesar
: Augustus Octavianus ve Marcus Antonius savat. Sonun-
40 da bar saland.
I
V. Ayn dnem Marcus Agrippa Aquitaniada pek ok
%. baarya imza att. Lucius Ventidius Bassus Suriyeye sal-
|
171
AU pentes in Syriam Persas tribus proeliis vicit.
713 Pacorum, regis Orodis filium, interfecit eo ipso
die, quo olim Orodes, Persarum rex, per ducem
Surenam Crassum occiderat. Hic primus de
Parthis iustissimum triumphum Romae eit.
AU VI. I nterim Pompeius pacem rupit et navali
714 proelio victus fugiens ad Asiam interfectus est. (IV.)
AU Antonius, qui Asiam Orientemque tenebat, re-
716 pudiata sorore Caesaris Augusti Octaviani,
Cleopatram, reginam Aegypti, duxit uxorem.
AU Contra Persas ipse pugnavit. Primis eos proeliis
716 vicit, regrediens tamen fame et pestilentia
laboravit et, cum instarent Parthi fugienti, ipse
pro victo recessit.
AU VII. Hic quoque ingens bellum ivile commovit
720 cogente uxore Cleopatra, regina Aegypti, dum
AU cupi di tate mul i ebri optat eti am i n urbe regnare.
721 Victus est ab Augusto navali pugna clara et
illustri apud Actium, qui locus in Epiro est, ex
qua fugit in Aegyptum et desperatis rebus, cum
omnes ad Augustum transirent, ipse se
interemit. Cleopatra sibi aspidem admisit et
veneno eius extincta est. Aegyptus per
Octavianum Augustum imperio Romano adiecta
est praepositusque ei Cn. Cornelius Gallus. Hunc
primum Aegyptus Romanum iudicem habuit.
172
ROMA TARHNN ZET
dran Persleri muharebede yerle bir etti. Perslerin
40 kral Orodesin komutan Surena, Crassusu ldrd
gn, kral Orodesin olu Pacorusu da ldrd. Parthla-
ra kar kazanlan hakl bir zaferi Romada ilk kez o kut
lad.
VI. Bu srada Pompeius bar bozdu; bir deniz savanda
39 bozguna uratldktan sonra Asiaya kaarken ldrld.
(IV.) Asia ve Douya hkim olan Antonius ise Caesar
37 Augustus Octavianusun kz kardeinden boanp Msr
kraliesi Cleopatrayla evlendi. Augustus da Perslere kar-
bizzat savat. lk muharebelerde onlar yenik drd,
37 ama tam dnecei srada alk ve veba salgn yznden
perian oldu; kaarken Perslerin basknna uraynca
adeta yenilmi gibi geri ekilmek zorunda kald.
VII. Antonius kars Msr kraliesi Cleopatranm kkrt-
33 malar yznden byk bir i sava kartt; Cleopatra
kadnca bir ihtirasla onun Romaya hkim olmasn isti-
yordu. Ama Antonius Epirusta bir yer olan Actiumda
32 meydana gelen olaanst ve ok nl bir deniz sava
nda Augustus tarafndan bozguna uratld ve oradan
Msra kamak zorunda kald, ancak herkes Augus-
tusun tarafna getiinden, umutsuzlua kapld ve inti
har etti. Cleopatra ise kendini engerek ylanna sokturdu
ve zehirlenerek ld. Msr, Octavianus Augustus tara
fndan Roma mparatorluuna dahil edildi ve Gaius Cor
nelius Gallus buraya ynetici olarak atand. Gallus M
srn ilk Romal yneticisi oldu.
173
AU Vlll. i ta bellis toto orbe confectis Octavianus
723 Augustus Romam rediit, XII. anno, quam consul
fuerat. Ex eo rem publicam per quadraginta et
quattuor annos solus obtinuit. Ante enim XII
annis cum Antonio et Lepido tenuerat. i ta ab
initio principatus eius usque ad finem LVI anni
AU fuere. (V.) Obiit autem LXXVI. anno morte
765 communi in oppido Campaniae Atella. Romae in
campo Martio sepultus est, vir, qui non immerito
ex maxima parte Deo similis est putatus. Neque
enim facile ullus eo aut in bellis felicior fuit aut
in pace moderatior. XLIV annis, quibus solus
gessit imperium, civilissime vixit, in cunctos
liberalissimus, in amicos fidissimus, quos tantis
evexit honoribus, ut paene aequaret fastigio suo.
IX. Nullo tempore res Romana magis floruit.
Nam exceptis civilibus bellis, in quibus invictus
fuit, Romano adiecit imperio Aegyptum,
Cantabriam, Dalmatiam saepe ante victam, sed
penitus tun subactam, Pannoniam, Aquitaniam.
Illyricum, Raetiam, Vindelicos et Salassos in
Alpibus, omnes Ponti maritimas civitates, in his
nobilissimas Bosphorum et Panticapaeon. Vicit
autem proeliis Dacos. Germanorum ingentes
copias cecidit, ipsos quoque trans Albim fluvimn
submovit, qui in Barbarico longe ultra Rhenun:
174
ROMA TARHNN ZET
VIII. Bylece Octavianus dnyada hkm sren btn
30 savalara son verdi ve consul seiliinden on iki yl sonra
Romaya dnd. Bu tarihten balayarak krk drt yl bo
yunca devleti tek bana ynetti. Aslnda nceden de on
iki yl Antonius ve Lepidusla birlikte ynetimde bulun
mutu. Bu ekilde hkmdarlnn balangcndan sonu-
na kadar elli alt yl geti. (V.) Octavianus Campaniamn
12 Atella kentinde, yetmi alt yanda eceliyle ld. Roma
da, Campus Martiusta gmld; kendisinin birok ba
kmdan tanrya benzediinden kimsenin phesi yoktu.
Savalarda onun kadar baarl, bar dneminde ise
onun kadar ihtiyatl bir baka ynetici bulmak kolay de
ildir. Tek bana ynetimde bulunduu krk drt yl
boyunca tmyle bir Romal vatanda gibi yaad; halk
na kar ok cmert ve neredeyse kendi mevkine eit
nemdeki grevlere atad dostlarna ise ok gvenilir
bir kiilik sergiledi.
IX. Augustusun ynetiminden nce Roma devletinin yl
dz hibir dnemde bu kadar ok parlamamt. Tmyle
galip kt i savalar bir kenarda tutarsak, Augustus
ynetiminde Roma imparatorluuna Msr, Cantabriay,
daha nceden defalarca bozguna uratld halde ancak
onun ynetiminde tmyle fethedilen Dalmatiay,
Aquitaniay, Illyricumu, Raetiay, Vindelici ve Salassiyi,
aralarnda nl Bosphorusun ve Panticapeumun da bu
lunduu Pontusun tm sahil kentlerini katmay baard.
Bunun yan sra pek ok muharebede Daciyi bozguna
uratt. Germaniallarm byk askeri kuvvetlerini yenik
drd ve Rhenusun telerinde yaayan barbarlarn
topraklarndan geen Albis Nehrinin tesine srd.
175
est. Hoc tamen bellum per Drusum privignum
suum administravit, sicut per Tiberium,
privignum alterum, Pannonicum, quo bello XL
milia captivorum ex Germania transtulit et
supra ripam Rheni in Gallia collocavit.
Armeniam a Parthis recepit. Obsides, quod nulli
antea, Persae ei dederunt. Reddiderunt etiam
signa Romana, quae Crasso victo ademerant.
X. Scythae et indi, quibus antea Romanorum
nomen incognitum fuerat, munera et legatos ad
eum miserunt. Galatia quoque sub hoc provincia
facta est, cum antea regnum fuisset, primusque
eam M. Lollius pro praetore administravit. Tanto
autem amore etiam apud barbaros fuit, ut reges,
populi Romani amici, in honorem eius conderent
civitates, quas Caesareas nominarent, sicut in
Mauritania a rege I uba, et in Palaestina, quae
nunc urbs est clarissima. Multi autem reges ex
regnis suis venerunt, ut ei obsequerentur, et
habitu Romano, togati scilicet, ad vehiculum vel
equum ipsius cucurrerunt. Moriens Divus
appellatus. Rem publicam beatissimam Tiberio
AU successori reliquit, qui privignus ei, mox gener.
755 postremo adoptione filius fuerat.
P XI. (VI) Tiberius ingenti socordia imperium gessit.
CN gravi crudelitate, scelesta avaritia, turpi libidine
14 Nam nusquam ipse pugnavit. Bella per legato;
176
ROMA TARHNN ZET
Bu sava vey olu Drususun desteiyle ynetti, tpk
Pannonia savan dier vey olu Tiberius un desteiyle
ynettii gibi; Pannonia savanda Germaniadan krk
bin esir alm ve bu esirleri Rhenus Nehrinin kysndaki
Galliaya yerletirmiti. Armeniay da Perslerden geri al
d. Persler nceden kimseye vermedikleri rehineleri ken
disine teslim ettiler; ayrca Crassusu bozguna urattkla
rnda ellerine geen Roma sancaklarn da geri verdiler.
X. nceden Romallarn adn bile bilmeyen Scythial-
lar ve Indiallar Augustusa armaanlar ve eliler gnder
diler. Galatia da nceden bir krallkken onun ynetimin
de eyalet haline getirildi ve burann ynetimine propra-
etor olarak ilk kez Marcus Lollius atand. Augustus bar
barlar arasnda da o kadar ok sevildi ki, Roma halknn
bala olan krallar onun onuruna Caesarea adn ver
dikleri kentler kurdular; kral Iuba tarafndan Mauretani-
adaki Caesarea ve gnmzde ok nl bir kent olan
Palaestinadaki Caesarea gibi. Yine birok kral ballkla
rn gstermek iin lkelerinden Romaya geldiler ve
zerlerine Roma giysisi, yani toga geirip Augustusun
arabasnn ya da atnn yannda kouturdular. ld
nde tanr ilan edildi. Ardndan gelen Tiberiusa ok
S zengin bir lke brakt; Tiberius onun vey oluydu, son-
2 radan damad oldu, en sonunda da evlatlna geerek
z olu oldu.
XI. Tiberiusun imparatorluu tam bir kaytszlk iinde
74 geti, ar zulmlerle, kt bir ihtirasla ve rezil bir ahlk
dklyle. mparatorun kendisi hibir yerde sava-
177
suos gessit. Quosdam reges per blanditias ad se
evocatos numquam remisit, in quibus Archelaum
Cappadocem, cuius etiam regnum in provinciae
formam redegit et maximam civitatem appellari
nomine suo iussit, quae nunc Caesarea dicitur,
P cum Mazaca antea vocaretur. Hic tertio et vi-
CN gesimo imperii anno, aetatis septuagesimo octavo,
37 ingenti omnium gaudio mortuus est in Campania.
XII. (VII.) Successit ei Caius Caesar, cognomento
Caligula, Drusi, privigni Augusti, et ipsius
Tiberii nepos, sceleratissimus ac funestissimus
et qui etiam Tiberii dedecora purgaverit. Bellum
contra Germanos suscepit et ingressus Sueviam
nihil strenue fecit. Stupra sororibus intulit, ex
una etiam filiam agnovit. Cum adversum cunctos
ingenti avaritia, libidine, crudelitate saeviret,
interfectus in palatio est anno aetatis XXIX.
imperii I II ., mense X. dieque VIII.
XIII. (VIII.) Post hunc Claudius fuit, patruus
Caligulae, Drusi, qui apud Mogontiacum
monumentum habet, filius, cuius et Caligula
nepos erat. Hic medie imperavit, multa gerens
tranquille tque moderate, quaedam crudeliter
et insulse. Britanniae bellum intulit, quar_
nullus Romanorum post I ulium Caesarer.
P attigerat, eaque devicta per Cn. Sentium et A
CN Plautium, inlustres et nobiles viros, triumphun
43 celebrem eit. Quasdam insulas etiam ul tr:
178
ROMA TARHNN ZET
mad. Savalar elileri araclyla yrtt. Yaltaklanarak
lkesine ard kimi krallar asla geri gndermedi.
Bunlarn arasnda Cappadocial Archelaus da vard. Ti-
berius onun kralln eyalete dntrd ve bakentine
kendi adnn verilmesini emretti; bir zamanlar Mazaca
ad verilen bu kente imdi Caesarea deniyor. Tiberius,
ynetiminin yirmi nc ylnda, yetmi sekiz yamday-
S ken Campaniada ld; halkn ou bu lm byk bir
37 sevinle karlad.
XII. (VII.) Ardndan ynetimi Caligula lakapl Gaius Ca
esar devrald. Gaius, Drususun torunu, Augustusun ise
vey olu ve Tiberiusun da byk yeeniydi; Tiberi-
usun yakk almayan davranlarn bile aratacak nite
likte, ok ahlksz ve acmasz bir imparatordu. Germa-
niallara kar savaa giriti, ama Sueviaya girdikten son
ra ciddi anlamda hibir ey yapmad. Kz kardelerine
tecavz etti, hatta kendisi bile bunlarn birinden bir kz
olduunu onaylad. Byk bir hrsla, ahlkszlkla ve za
limlikle herkese kar iddet uyguladndan yirmi do
kuz yanda, ynetiminin nc ylnn on dokuzuncu
aynn nc gnnde saraynda ldrld.
XIII. (VIII.) Onun ardndan Claudius imparator oldu.
Caligulanm amcas ve Mogontiacuma bir heykeli diki
len Drususun oluydu; Caligula da bunun torunuydu.
Sradan bir ynetim srdrd, baz olaylar sknetle ve
soukkanllkla halletti, bazlarnda ise zalimlik ve buda-'
lalk etti. Caesardan sonra hibir Romalnn saldrya
gemedii Britanniaya sava at. nl ve soylu kiiler
S olan Gnaeus Sentius ve Aulus Plautiusun da yardmyla
43 buray tmyle ele geirdi, ardndan grkemli bir zaferle
179
Britanniam in Oceano positas imperio Romano
addidit, quae appellantur Orcades, filioque suo
Britannici nomen imposuit. Tam civilis autem
circa quosdam amicos extitit, ut etiam Plautium,
nobilem virum, qui expeditione Britannica multa
egregie fecerat, triumphantem ipse prosequeretur
p et conscendenti Capitolium laevus incederet. Is
CN vhrit annos IV et LX, imperavit XIV. Post mortem
54 consecratus est Divusque appellatus.
. ; XIV. (IX.) Successit huic Nero, Caligulae,
avunculo suo, simillims, qui Romanum
imperium et deformavit et diminuit, inusitatae
luxuriae sumptuumque, ut qui exemplo Caii
Caligulae in calidis et frigidis lavaret unguentis,
retibus aureis piscaretur, quae blattinis funibus
extrahebat. I nfinitam partem senatus interfecit,
bonis omnibus hostis fuit. Ad postremum se
tanto dedecore prostituit, ut et saltaret et
cantaret in scaena citharoedico habitu vel
tragico. Parricidia multa commisit, fratre, uxore,
P sorore, matre interfectis. Urbem Romam incendit,
CN ut spectaculi eius imaginem eerneret, quali olim
64 Troia apta arserat. I n re militari nihil omnino
ausus Britanniam paene amisit. Nam duo sub
hoc nobilissima oppida apta illic atque eversa
sunt. Armeniam Parthi sustulerunt legionesque
Romanas sub iugum miserunt. Duae tamen
provinciae sub eo factae sunt, Pontus
180
ROMA TARHNN ZET
kutlad. Ayrca Britannianm tesinde, Okyanusta yer
alan Orcades ad verilen adalar Roma mparatorluuna
katt ve oluna Britannicus adn koydu. Ama baz arka
dalarna ok kibar davranrd, rnein Britannia sefe
rinde olaanst baarlar elde eden soylu Plautius zafe
rini kutlarken bizzat ona elik etmi, Capitoliuma trma
nrken onun solundan yrmt. Claudius altm drt
S yl yaad ve on drt yl hkm srd. ldkten sonra
54 kutsallatrld ve tanr ilan edildi.
XIV. (IX.) Ardndan ynetimi Nero devrald. Nero, Roma
mparatorluunu itibardan dren ve zayflamasna ne
den olan days Caligulaya ok benziyordu. Gaius Cali-
guladan sonra Nero da ylesine olaanst sefahat d
kn ve savurgan birisiydi ki, parfm kokulu scak ve
souk sularla ykanr, erguvan renkli, ipek sicimlerle sal
verdii altn alarla balk tutard. ok sayda senatr'u l
drd, btn iyi insanlarn dman oldu. Hatta en so
nunda kendisini yle rezil bir duruma drd ki, bir
kithara algcs, bir tragedya oyuncusu gibi giyinip dans
lar etti, arklar syledi. Bir sr yakn akraba cinayeti i
ledi, erkek kardeini, karsn ve annesini ldrd. Vaktiy-
Is le zapt edilip yakldnda Troianm sergiledii gibi bir
64 manzaray seyretsin diye tutup Roma kentini atee verdi.
Askeri alanda hibir ie cret edemedi, Britanniay nere
deyse yitiriyordu. nk onun ynetiminde Britanniadaki
en nl iki kent kaybedildi, hatta yerle bir edildi. Persler
Armeniay ele geirdiler ve Roma legiolarm buyruk alt
na aldlar. Bunlara ramen yine de onun ynetiminde
181
Polemoniacus concedente rege Polemone et Alpes
Cottiae Cottio rege defuncto.
XV. Per haec Romano orbi exsecrabilis, ab
omnibus simul destitutus est et a senatu hostis
iudicatus, cum quaereretur ad poenam, quae
poena erat talis, ut nudus per publicum ductus,
furca capiti eius inserta, virgis usque ad mortem
caederetur atque ita praecipitaretur a saxo, e
palatio fugit et in suburbano liberti sui, quod est
inter Salariam et Nomentanam viam ad quartum
urbis miliarium, interfecit. Aedificavit Romae
thermas, quae ante Neronianae dictae nunc
P Alexandrianae appellantur. Obiit tricesimo et
CN al ter o aetati s anno , i m per i i q u ar to deci mo, atq u e
68 in eo omnis Augusti familia consumpta est.
XVI. (X.) Huic Servius Galba successit, anti-
quissimae nobilitatis senatr, cum septuagesi-
mum et tertium annum ageret aetatis, ab
Hispanis et Gallis imperator electus, mox ab
universo exercitu libenter acceptus. Nam privata
eius vita insignis fuerat militaribus et civilibus
rebus. Saepe consul, saepe pro consule, frequenter
dux in gravissimis bellis. Huius breve imperium
fuit, et quod bona haberet exordia, nisi ad
severitatem propensior videretur. I nsidiis tamen
p Othonis occisus est imperii mense septimo
CN I ugulatus in foro Romae sepultusque in lortis suis.
69 qui sunt Aurelia via non longe ab urbe Roma.
182
ROMA TARHNN ZET
kral Polemonun izniyle Pontus Polemoniacus ve kral
Cottiusun lmyle de Alpes Cottiae Roma eyaleti oldu.
XV. Bu davranlarndan tr Nero Roma dnyasnda
nefret uyandrd, herkes tarafndan yzst brakld ve
senatus tarafndan dman ilan edildi. Cezalandrlmak
zere arandnda (ceza yleydi: bana atal sokulup
rlplak halkn arasnda, caddelerde srklenecek ve
can kncaya kadar dvlecek, sonra da bir kayadan
ba aa sallandrlacakt) sarayndan kat ve bir klesi
nin kent dndaki evinde intihar etti; bu ev Romadan
drt mil69uzakta, Salaria ve Nomentana yollar arasn
dayd. Nero, Romada nceleri Neroniae denilen, gn
mzde Alexandrinae ad verilen hamamlar ina ettirmi-
S ti. Otuz iki yanda, ynetiminin on drdnc ylnda
68 ld ve kendisiyle birlikte Augustus soyu da son bulmu
oldu.
XVI. (X.) Onun ardndan kkl ve soylu bir aileden ge
len senatr Servius Galba imparator oldu. Galba yetmi
yandayken Hispaniallar ve Galliallar tarafndan
imparator seildi ve imparatorluu btn ordu tarafn
dan byk bir sevinle karland. nk Galba impara
tor olmadan nce hem askeri hem de sivil alanda yapt
ilerle saygn bir yer edinmiti. Birok kez consul, birok
kez proconsul seilmi, en ar savalarda tekrar tekrar
komutan olmutu. Galbanm ynetimi ksa srd, idde
te yatkn bir kiilik sergilememi olsayd iyi balanglar
yapabilirdi. Ama ynetiminin yedinci aynda Othonun
5 hainliklerine kurban gitti ve canndan oldu. Roma
forumunda boaz kesildi ve kentin fazla uzanda olma
yan Aurelia yolu zerindeki bahesine gmld.
183
x v i i . (XI.) Otho occiso Galba invasit imperium,
materno genere nobilior quam paterno, neutro
tamen obscuro. I n privata vita mollis et Neroni
familiaris, in imperio documentum sui non potuit
ostendere. Nam cum isdem temporibus, quibus
Otho Galbam occiderat, etiam Vitellius factus
esset a Germanicianis exercitibus imperator,
bello contra eum suscepto cum apud Betriacum
in I talia levi proelio victus esset, ingentes tamen
copias ad bellum haberet, sponte semet occidit
petentibus militibus, ne tam cito de belli
desperaret eventu, cum tanti se non esse dixisset,
ut propter eum ivile bellum commoveretur.
\l Voluntaria morte obiit tricesimo et octavo aetatis
anno,nonagesimo et quinto imperii die.
XVIII. (XII.) Dein Vitellius imperio potitus est,
familia honorata magis quam nobili. Nam pater
eius non admodum clare natus, tres tamen
ordinarios gesserat consulatus. Hic cum multo
dedecore imperavit et gravi saevitia notabilis.
praecipue ingluvie et voracitate, quippe cum de
die saepe quarto vel quinto feratur epulatus.
Notissima certe cena memoriae mandata est.
quam ei Vitellius frater exhibuit, in qua, sper
ceteros sumptus duo milia piscium, septem milia
avium apposita traduntur. Hic cum Neron.
similis esse vellet atque id adeo prae se ferret, u:
etiam exequias Neronis, quae humiliter sepultae
184
ROMA TARHNN ZET
XVII. (XI.) Galba ldrldkten sonra Otho imperiumu
ele geirdi. Othonun annesinin soyu babasnnkine gre
daha soyluydu, ama her ikisi hakknda da kesin bilgimiz
yoktur. zel yaamnda kadns davranlar olan bir ki
iydi ve Neronun ok yakn arkadayd. Ynetiminde
bu kiiliini aa karacak frsat olmad. nk kendi
sinin Galbay ldrd yl Vitelliusun Germania ordu
lar tarafndan imparator seilmesi zerine ona sava at
ve Italiada, Betriacumda yaanan nemsiz saylabilecek
bir arpmada yenik dt; hl savaacak gl asker
leri olmasna ramen gnll olarak yaamna son verdi.
Askerleri savan sonucundan byle abucak umutsuzlu
a kaplmamas gerektiini belirttikleri halde, kendisi
nin bir i sava karmaya deecek kadar nemli biri ol-
S madi i m syl eyerek bi l e bi l e l me gi tti , l dnde
69 seksen ya ndayd ve yneti mi ni n doksan bei nci g-
nndeydi .
XVIII. (XII.) Ardndan Vitellius imperiuma sahip oldu;
soylu olmaktan ok erefli bir ailenin oluydu. nk
babas soylu doumlu deildi, ama srasyla kez con
sull u k grevini icra etmiti. Vitellius yz karas bir siya
set yrtt, zalimce davranlaryla tannd, zellikle
oburluu ve agzll dillere destand; gnde drt
be kez len dzenledii sylenir. Hi kukusuz bu
lenlerin en nls belleklere kaznmtr; derler ki kar
dei Vitellius un verdii bu lende pahal yiyecekler bir
yana sofraya iki bin balk, yedi bin ku getirilmi. Vitelli
us Neroya benzemek istediinden, hatta bu isteini Ne
ronun rezil ekilde gmlm olan cesedini yceltecek
185
fuerant, honoraret, a Vespasiani ducibus occisus
est interfecto prius in urbe Sabino, Vespasiani
imperatoris fratre, quem cum Capitolio incendit.
I nterfectus autem est magno dedecore tractus
per urbem Romam publice, nudus, erecta coma
et capite, subiecto ad mentum gladio, stercore in
vultum et pectus ab omnibus obviis appetitus.
Postremo iugulatus et in Tiberim deiectus etiam
P communi caruit sepultura. Periit autem aetatis
CN anno septimo et quinquagesimo, imperii mense
69 VIII. et die uno.
XIX. (XIII.) Vespasianus huic successit, factus
apud Palaestinam imperator, princeps obscure
P quidem natus, sed optimis comparandus, privata
CN vita illustris, ut qui a Claudio in Germaniam,
43 deinde in Britanniam missus, tricies et bis cum
hoste conflixerit, duas validissimas gentes, XX
oppida, insulam Vectam, Britanniae proximam,
imperio Romano adiecerit. Romae se in imperio
moderatissime gessit. Pecuniae tantum avidior
fuit, ita ut eam nulli iniuste auferret. Quam cum
omni diligentiae provisione colligeret, tamen
studiosissime largiebatur, praecipue indigenti-
bus. Nec facile ante eum cuiusquam principis ve.
maior est liberalitas comperta, vel iustior
Placidissimae lenitatis, ut qui maiestatis quoque
contra se reos non facile punierit ultra exili:
P poenam. Sub hoc I udaea Romano accessit imperi:
186
ROMA TARHNN ZET
kadar aka gsterdiinden, Vespasianusun komutanla
r tarafndan ldrld; tpk bir zamanlar imparator
Vespasianusun kardei Sabinusu ldrp onu Capitoli-
umla birlikte atee vermesi gibi. Vitellius da aalk e
kilde can verdi, rl plak, salar diklemi, enesinin
altna konan kl yznden ba yukarya kalkm bir
halde kentin caddeleri boyunca srklendi, kendisini
seyretmeye gelenler tarafndan yzne, gsne gbre
atld. En sonunda boaz kesildi ve hibir cenaze treni
yaplmadan Tiber Nehrine atld. Elli yedi yanda, yne
timinin sekizinci aynn birinci gnnde ld.
XIX. (XIII.) Onun ardndan Palaestinada imparator sei
len Vespasianus ynetimi devrald. Soyu sopu belli ol
mamakla birlikte en iyi liderlere ta karrd. Claudius
tarafndan Germaniaya, sonra da Britanniaya gnderil
diinde dmanla otuz iki kez arpmasna, ok gl
iki ulusu, yirmi kenti ve Britanniaya ok yakn olan Vec-
ta adasn Roma mparatorluuna katmasna baklrsa,
Vespasianus imparator olmadan nce de tannm biriy
di. Romadaki ynetiminde ok hogrl davrand. Pa
raya kar haris bir insan olmu olsa da, kimsenin para
sn haksz yere almad. Hatta btn dikkatini vererek ve
tedbirli davranarak toplad paralar zellikle ihtiyac
olanlara hemen vermekte hi tereddt gstermezdi. On
dan nce bu kadar cmert, bu kadar adil bir imparator
hi gelmemiti. Son derece yumuak bal ve nazik bi
riydi, yle ki kendisine ihanet eden sululara bile yle
kolay kolay srgnden daha ar bir ceza vermezdi.
Onun ynetiminde Iudaea ve Palaestinann en nl kenti
187
CN imperio et Hierosolyma, quae fuit urbs nobilis-
70 sima Palaestinae. Achaiam, Lyciam, Rhodum,
Byzantium, Samum, quae liberae ante hoc
tempus fuerant, item Thraciam, Ciliciam,
Commagenen, quae sub regibus amicis egerant,
in provinciarum formam redegit.
XX. Offensarum et inimicitiarum inmemor fuit,
convicia a causidicis et philosophis in se dicta
leniter tulit, diligens tamen coercitor disciplinae
militaris. Hic cum filio Tito de Hierosolymis
triumphavit. Per haec cum senatui et populo,
postremo cunctis amabilis ac iucundus esset,
profluvio ventris extinctus est in villa propria
circa Sabinos, annum aetatis agens sexagesimum
nonum, imperii nonum et diem septimum, atque
inter Divos relatus est. Genituram filiorum ita
cognitam habuit, ut, cum multae contra eum
coniurationes fierent, quas patefactas ingent:
dissimulatione contempsit, in senatu dixerit au
flios sibi successuros, aut neminem.
XXI. (XIV.) Huic Titus filius successit, qui et i pse
Vespasianus est dictus, vir omnium virtutun
genere mirabilis adeo, ut amor et deliciae humar,
generis diceretur, facundissimus, bellicosissimu;
moderatissimus. Caussas latine eit, poemata -:~
tragoedias graece composuit. I n oppugnatior -
Hierosolymorum sub patre militans XZ
propugnatores XII sagittarum ictibus confuc;
188
ROMA TARHNN ZET
70 Hierosolyma Roma mparatorluuna katld. O zamana
kadar bamsz olan Achaia, Lycia, Rhodus, Byzantium
ve Samusu, ayrca balak krallarn idaresi altndaki
Thracia, Cilicia ve Commageneyi de birer eyalete d
ntrd.
XX. Yaplan hatalar ve dmanlklar aklnda tutmazd,
avukatlarn, filozoflarn kendisine ettii hakaretleri sakin
ekilde karlard, ama askeri disiplinden asla taviz ver
meyen bir yneticiydi. Hierosolymaya kar kazand
byk zaferi olu Titusla birlikte kutlad. Bylece sena
tus ve halkn, ksacas herkesin sevgilisi ve gzdesi ol
muken, Sabin topraklarndaki villasnda altm dokuz
yanda, ynetiminin dokuzuncu ylnn yedinci gnn
de ishalden ld ve tanrlar arasna katld. Kendisine
kar birok komplo dzenlendii halde, aa karlan
bu komplolara umursamaz bir tavrla tepeden bakt.
nk oullarnn doum anndaki yldzlarn o kadar
iyi biliyordu ki, senatusta yle demiti: Benim yerime ya
oullarm geecek ya da hi kimse gemeyecek.
XXI. (XIV.) Onun ardndan olu Titus ynetimi devral
d; ona da Vespasianus denildi. Kendisine insanln
sevgilisi ve gzdesi dedirtecek kadar btn erdemleri s
tnde toplamt; belagat sahibi, sava ve ok lml
bir kiiydi. Mahkeme konumalarn Latince yapt, Yu
nanca iir ve tragedyalar yazd. Hierosolyma kuatma
snda, babasnn ordusunda askerlik yapt dnemde,
on iki ok atyla on iki savunmacy da yere serdi.
189
Romae tantae civilitatis in imperio fuit, ut nullum
omnino puniret, convictos adversum sese
coniurationis dimiserit, ut in eadem familiaritate,
qua antea, habuerit. Facilitatis et liberalitatis
tantae fuit, ut, cum nulli quidquam negaret et ab
amicis reprehenderetur, responderit nullum
tristem debere ab imperatore discedere, praeterea,
cum quodam die in coena recordatus fuisset, nihil
se illo die cuiquam praestitisse, dixerit: amici,
hodie diem perdidi. Hic Romae amphitheatrum
aedificavit et quinque milia ferarum in
dedicatione eius occidit.
XXII. Per haec inusitato favore dilectus morbo
periit in ea, qua pater, villa post biennium et
menses octo, dies XX, quam imperator erat
factus, aetatis anno altero et quadragesimo
Tantus luctus eo mortuo publicus fuit, ut omnes
tanquam in propria doluerint orbitate. Senatus
obitu ipsius circa vesperam nuntiato noct:
irrupit in curiam et tantas ei mortuo laude;
gratiasque congessit, quantas nec vivo umquan
egerat nec praesenti. inter Divos relatus est.
XXIII. (XV.) Domitianus mox accepit imperium
frater ipsius iunior, Neroni aut Caligulae ant
Tiberio similior, quam patri vel fratri suo. Prim:
tamen annis moderatus in imperio fuit, mox az
ingentia vitia progressus libidinis, iracundi:-
crudelitatis, avaritiae tantum in se o~l
190
ROMA TARHNN ZET
Romada, imparatorluu srasnda ylesine uygar davran
d ki, hi kimseyi cezalandrmad, kendisine kar komp
lo dzenledikleri kantlanan kiilere bile nce nasl dav
ranmsa ayn ekilde davrand. O kadar iyi huylu ve se
vecendi ki, kimsenin isteini geri evirmedii ve bundan
dolay arkadalar tarafndan suland zaman kimsenin
imparatorun yanndan krgn ayrlmamas gerektii cevab
n vermi, hatta bir gn yemekte o gn kimseye bir iyilii
dokunmadn anmsaynca, Dostlarm! Bugn gnm
boa harcadm demiti. Romada bir amfiteatr ina etti ve
bunun erefine be bin vahi hayvan ldrld.
XXII. mparator seildikten iki yl, sekiz ay ve yirmi
gn sonra, sz konusu davranlarndan tr herkesin
byk sevgisini kazanm bir imparator olarak babasnn
ld villada, krk iki yanda yaamn yitirdi. lm
halk ylesine yasa bodu ki, herkes sanki kendi ailesin
den birini kaybetmi gibi ac duydu. Senatus onun l
mn akama doru haber alnca gece curia'ya kotu;
lmnn ardndan kendisine o kadar byk bir vg
ve kran yadrld ki, dorusu ne yaarken ne de curi-
adayken bylesi bir davran hi sergilenmemiti. Titus
da tanrlar arasna katld.
XXIII. (XV.) ok gemeden Titusun kendisinden kk
kardei Domitianus imperiumu ald. Bu imparator babas
ya da aabeyinden ok Nero, Caligula ya da Tiberiusa
benziyordu. Yine de ilk yllarnda lml bir ynetim ser
giledi, ama ksa bir sre sonra kendisini ehvet, fke, zu
lm ve agzllk gibi korkun zaaflara kaptrnca hem
191
concitavit, ut merita et patris et fratris aboleret.
I nterfecit nobilissimos e senatu. Dominum se et
deum primus appellari iussit. Nullam sibi nisi
auream et argenteam statuam in Capitolio poni
passus est. Consobrinos suos interfecit. Superbia
quoque in eo execrabilis fuit. Expeditiones
quattuor habuit, unam adversum Sarmatas,
alteram adversum Cattos, duas adversum Dacos.
De Dacis Cattisque duplicem triumphum eit, de
Sarmatis solam lauream usurpavit. Multas
tamen calamitates isdem bellis passus est. Nam
in Sarmatia legio eius cum duce interfecta et a
Dacis Oppius Sabims consularis et Cornelius
Fuscus, praefectus praetorio, cum magnis
exercitibus occisi sunt. Romae quoque multa
opera fecit, in his Capitolium et Forum
Transitorium, Divorum Porticus, Iseum.
Serapium ac Stadium. Verum, cum ob scelera
universis exosus esse coepisset, interfectus est
suorum coniuratione in Palatio anno aetatis XLV..
M imperii quinto decimo. Funus eius ingenti de-
j decore per vespillones exportatum et ignobilite
est sepultum.
192
ROMA TARHNN ZET
babasnn hem de aabeyinin yapt btn hizmetleri
yok edecek derecede byk nefret kazand. Senatusun
en sekin yelerini ldrd. Kendisine dominus70 ve de-
us71denilmesini emreden ilk Domitianus oldu. Altn ya
da gm olmadka Capitoliuma kendisinin heykelini
diktirmek istemedi. Kuzenlerini ldrd. Nefretlik bir
kibri vard. Biri Sarmatae, dieri Catti, ikisi Daciye ol
mak zere drt sefer dzenledi. Daci ve Cattiye kar el
de ettii baary ifte zaferle kutlad, Sarmatae baarsn
ise sadece defneden bir tala kutlad. Sz konusu sava
larda pek ok felaket de yaad. Sarmatiada bir egiosu
komutanyla birlikte yok edildi; consularis Oppius Sabi-
nus ve praetor praefectus Cornelius Fuscus ise byk or
dularyla birlikte Daci tarafndan ldrld. Domitianus
bunun yan sra Romada pek ok kamu binas ina etti,
bunlar arasnda Capitolium, Forum Transitorium, Ode-
um, Divorum Porticus, Isis ve Serapis tapmaklar ve Sta-
dium da vardr. Ama iledii cinayetler sonucunda ken
disine kar duyulan nefret iyice artnca, kendi adamlar
nn dzenledii bir suikast sonucunda, krk be yanda,
:s ynetiminin on beinci ylnda saraynda ldrld. Ta-
96 yclar cenazesini onurunu ayaklar altna alacak ekilde
alp gtrd, yz kzartc ekilde de gmld.
193
LIBER OCTAVUS
ARGUMENTUM
. Nervae, Domitiani successoris, aequitas et
civilitas. 2-5. Traianus pareclaris virtutibus
ornatus fines Romani imperii subactis regionibus
populisque pluribus longe lateque profert. 6.7.
Hadrianus, Traiani gloriae invidens, imperii
limites contrahit et paci, literis et
aedifcationibus studet. 8. Antonini Pii virtutes
civiles et apud exteros gloria. 9. Hine duos
imparatores habuit res publica Marco et Lucio
Antoninis Veri aequo iure regnantibus. 10. Lucii,
ingenio parum ivili, expeditio contra Parthos et
triumphus inde reveetus. 11. Marci doctrina.
mores aequi, bella contra Germanos et
Marcomannos, quorum hoc longe gravissimum
triumpho celebrat. 15. Antoninus Commodus a
patre heres regni addito solemni hine Caesari;
nomine antea constitutus, moribus dissimilis.
contra Germanos feliciter pugnat. 16. Helvius
Pertinax grandaevus iam ad imperium evectu;
post LXXX dies militum seditione perit. 1'
Salvius I ulianus, iure peritissimus, a Sever:
vietus post VII mensium imperium interficitur
18.19. Septimus Severus, Afer, moribus saevi
ceterum doctus, Pescennium Nigrum et Clodiun
194
SEKZNC KTAP
KONUNUN ZET
1. Domitianusun ardl Nervann hakkaniyeti ve neza
keti. 2-5. stn erdemlerle donanm Traianusun saysz
lke ve halk fethederek Roma imparatorluunun snrla
rn batan sona geniletmesi. 6-7. Traianusun hretini
kskanan Hadrianusun imparatorluun snrlarn da
raltmas; bara, edebiyata ve bayndrla verdii nem.
8. Antoninus Piusun vatandala zg erdemleri ve ya
banclar arasndaki hreti. 9. Piusun ardndan iki impa
ratorun lkenin bana gemesi; Marcus Antoninus Ve-
rus ve Lucius Antoninus Verusun eit yetkilerle hkm
srmesi. 10. Nezaketten uzak Luciusun Perslere kar
dzenledii sefer ve bu seferden kazand zafer. 11.
Marcusun eitimi, sakin kiilii, Germaniallara ve Mar-
commanniye kar savalar, bu kavimlerin ar yenilgi
leri, yengi sonras uzun zafer kutlamalar. 15. Antonius
Commodusun nce resmi olarak Caesar sanm almas,
sonra babas tarafndan hkmdarlnn varisi yaplma
s; farkl detleri; Germaniallara kar baarl savalar.
16. ihtiyar Helvius Pertinaxm ynetime getirilii, seksen
gn sonra kan bir askeri isyanda yaamn yitirii. 17.
Hukuk alannda deneyimli bir kii olan Salvius Iuli-
anusun Severus tarafndan bozguna uratlmas ve yedi
aylk ynetiminden sonra ldrl. 18-19. Afrikal
Septimus Severusun bilgili ama zalim bir kiilie sahip
olmas; imperiumun rakipleri Pescennius Niger ve
195
Albinum, imperii aemulos, opprimit Parthosque,
Arabas et Adiabenos vincit, Britaaniam etiam
invadit. 20. Antonini Caracallae, a quo
Antoninianae thermae factae sunt, asperitas et
libido. 21. Opilii Macrini et Diadumeni filii breve
imperium et nulla re memorabile. 22. Aurelii
Antonini Heliogabali vita impura. 23. Aurelius
Alexander reportata de Persis victoria et
disciplinae militaris severitate notus. Sub eo
floruit Ulpianus iuris conditor.
P i. Anno octingentesimo et quinquagesimo ab
CN urbe condita, Vetere et Valente consulibus, res
96 publica ad prosperrimum statm rediit bonis
principibus ingenti felicitate commissa.
Domitiano enim, exitiabili tyranno, Nerva
successit, vir in privata vita moderatus et
strenuus, nobilitatis mediae. Qui senex
admodum operam dante Petronio Secundo
praefecto praetorio, item Parthenio, interfectore
Domitiani, imperator factus aequissimum se et
p civilissimum praebuit. Rei publicae divina pro-
CN visione consuluit Traianum adoptando. Mortuu;
98 est Romae post annum et quattuor mense;
imperii sui ac dies octo, aetatis septuagesimo e:
altero anno, atque inter Divos relatus est.
II. Successit ei Ulpius Crinitus Traianus, natui
I talicae in Hispania, familia antiqua magis quan
clara. Nam pater eius primum consul fui:
196
ROMA TARHNN ZET
Clodius Albinusu devirii, Persleri, Araplar ve Adiabe-
niyi bozguna uratmas ve Britanniay istilas. 20. Anto
ninus hamamlarn ina ettiren Antoninus Caracallann
zalimlii ve ehvet dknl. 21. Opilius Macrinusun
ve olu Diadumenusun ksa sren ve nemli bir olayn
yaanmad saltanat. 22. Aurelius Antoninus Heliogaba-
lusun onursuz yaam. 23. Perslere kar kazand zafer
lerle ve askeri disiplindeki kat tutumuyla nlenen Aure
lius Alexander. Onun hkmdarl altnda Ulpianusun
adaletin kurucusu olarak yldznn parlamas.
S I. Kentin kuruluunun sekiz yz ellinci ylnda, Vetus
96 ve Valensin consulluklarnda, byk bir ans eseri iyi
yneticilerin eline geen imparatorluk yeniden refah d
nemine kavutu. Zalim bir tiran olan Domitianusun ar
dndan sivil yaamnda lml ve azimli bir insan olan
Nerva ynetimi devrald; yksek rtbelerde olmasa da
soylu bir aileden geliyordu. Praefectus praetorio72Petro-
nius Secundusun ve Domitianusun katili Partheniusun
elinden geleni yapmasyla olduka ileri bir yata impara
tor yapld. Son derece hakkaniyetli ve ok kibar davran
d. Tanrsal bir ngryle Traianusu evlat edinerek dev-
S leti gvence altna ald. Ynetiminin birinci ylnn dr-

38 dnc aynn sekizinci gnnde yetmi iki yandayken
Romada ld ve tanrlar arasna katld.
II. Onun yerine Hispaniadaki Italicada doan, soylu
olmamakla birlikte kkl bir aileden gelen Ulpius Crini-
tus Traianus geti. Nitekim babas ailenin ilk consufuydu.
197
I mperator autem apud Agrippinam in Gallis
factus est. Rem publicam ita administravit, ut
omnibus principibus merito praeferatur.
I nusitatae civilitatis et fortitudinis fuit. Romani
imperii, quod post Augustum defensum magis
fuerat quam nobiliter ampliatum, fines longe
P lateque diffudit. Urbes trans Rhenum in
CN Germania reparavit. Daciam Decibalo victo
106 subegit, provincia trans Danubium facta in his
agris, quos nunc Taiphali, Victoali et Thervingi
habent. Ea provincia decies centena milia
passuum in circuitu tenuit.
P lll. Armeniam, quam occupaverant Parthi
CN recepit, Parthomasire occiso, qui eam tenebat.
114 Albanis regem dedit. I berorum regem et
Sauromatarum et Bosploranorum et Arabum et
Osdroenorum et Colchorum in fidem accepit.
Carduenos, Mardos, Medos occupavit et
Anthemusium, magnam Persidis regionem
Seleuciam, Ctesiphontem, Babylonem et
Messenios vicit ac tenuit. Usque ad I ndiae fine;
et mare rubrum accessit atque ibi tres provincia;
fecit, Armeniam, Assyriam, Mesopotamiam, cum
iis gentibus, quae Madenam attingunt. Arabiam
postea in provinciae formam redegit. I n mar.
rubro classem instituit, ut per eam I ndiae fintf
vastaret.
IV. Gloriam tamen militarem civilitate e:
moderatione superavit, Romae et per provincia
198
ROMA TARHNN ZET
Traianus Galliadaki Agrippinada imparator seildi. B
tn imparatorlar geride brakacak kadar stn bir y
netim sergiledi. Devlet ynetiminde olaanst bir yete
nei vard ve ok cesur bir kiiydi. Augustustan sonra,
geniletilmekten ok savunulan Roma imparatorluu
nun snrlarn batan sona geniletti. Germaniada,
S Rhenusun tesinde yer alan baz kentleri yeniden ina
106 etti. Decabulusu73devirip Daciay boyunduruk altna
ald, Danubiusun tesinde imdi Taiphali, Victoali ve
Thervinginin sahip olduklar topraklar eyalet haline ge
tirdi. Bu eyaletin evresi bin mil uzunluundayd.
S III. Parthlarm igal etmi olduu Armeniay, buray
114 elinde tutan Parthamasirisi ldrdkten sonra geri ald.
Albaniye bir kral tayin etti. Iberiallarn, Sauromataem,
Bosphorusta oturanlarn, Araplarn, Osdroeni ve Colc-
hinin krallarn balakla kabul etti. Persianm byk
blmn kapsayan Anthemusia zerinde kurduu h
kimiyeti Cordueni ve Marcomedi zerinde de uygulad.
Seleuciay, Ctesiphonu, Babylonu igal etti ve Messeni-
inin vatann zapt etti ve hkimiyetini ele geirdi. India-
nm snr boylarna ve Kzl Denize kadar ilerledi ve bu
ralarda Armenia, Assyria ve Mezopotamya olmak zere
eyaleti eline geirdi, ayrca Madena snrndaki ka-
vimleri de ynetimine katt. Daha sonra Arabiay da eya
let haline getirdi. India sahillerini yamalamakta kulla
naca bir donanmay da Kzl Denize yerletirdi.
IV. Buna karn yetenekli ve adil yneticilii, savata
kazand onurlarn tesine geti. Romada ve eyaletlerde
199
aequalem se omnibus exhibens, amicos salutandi
causa frequentans vel aegrotantes vel cum festos
dies habuissent, convivia cum iisdem indiscreta
vicissim habens, saepe in vehiculis eorum
sedens, nullum senatrm laedens, nihil
iniustum ad augendum fiscum agens, liberalis in
cunctos, publice privatimque ditans omnes et
honoribus augens, quos vel mediocri
familiaritate cognovisset, orbem terrarum
aedificans, multas immunitates civitatibus
tribuens, nihil non tranquillum et placidum
agens, adeo ut omni eius aetate unus senatr
damnatus sit atque is tamen per senatum
ignorante Traiano. Ob haec per orbem terrarum
deo proximus nihil non venerationis meruit et
vivus et mortuus.
V. inter alia dicta hoc ipsius fertur egregium.
Amicis enim culpantibus, quod nimis circa
omnes communis esset, respondit talem se
imperatorem esse privatis, qales esse sibi
imperatores privatus optasset. Post ingenterr.
igitur gloriam belli domique quaesitam e Perside
rediens apud Seleuciam I sauriae profluvi:
ventris extinctus est. Obiit autem aetatis ann:
LXIII. mense nono, die quarto, imperii XIX
mense VI. die XV. inter Divos relatus e;:
solusque omnium intra urbem sepultus es:
200
ROMA t a r i h i n i n z e t i
herkese kar eit davrand, dostlar hastalandnda ya
da bayram gnlerini kutladklarnda onlar bir konuk gi
bi ziyaret etti aralarnda hibir rtbe fark yokmu gibi
onlarla birlikte yemeklere katld, bu kiilerin arabala
rnda, yanlarnda oturdu, hibir senatra adaletsizlik et
medi, devlet hzinesini doldurmak iin erefsizce bir su
ilemedi, herkese kar cmert davrand, sivil ya da res
mi yaamda tand herkesi, hatta en dk soylardan
bile gelenleri onurlu devlet grevlerine getirerek zengin
letirdi; dnyann her yanma kentler ina etti, bu kentle
re vergi muafiyeti getirdi, her eyi sknetle ve souk
kanllkla halletmeye bakt; yle ki hkmdarl sre
since tek bir senatr dnda kimse mahkm edilmedi; o
da Traianusun bilgisi dnda senatus tarafndan mah
km edilmiti. Bu davranlarndan tr, yeryznde
tanrya en yakn insan olarak hem yaarken hem de l
dkten sonra byk bir sayg grd.
V. Syledii birok nl sz arasnda u sz kayda de
er olarak aktarlr: Herkese kar ar derecede nazik
davrand iin kendisini knayan arkadalarna, bir im
parator olarak sade vatandalara, kendisi bir sade vatanda
olarak imparatorlardan nasl bir davran ekli bekliyorsa,
bir imparator olarak kendisinin de sade vatandalara ayn
ekilde davrandn belirtti. Savata ve barta kazand
byk nden sonra, Persiadan geri dnerken Seleucia
Isauriada; yaamnn altm nc ylnn dokuzuncu
aynn drdnc gnnde, ynetiminin ise on doku
zuncu ylnn altnc aynn on beinci gnnde
ishalden ld. Tanrlar arasna katld ve btn impa
ratorlar arasnda bir tek kendisi kent iinde gmld.
201
Ossa collata in urna aurea in foro, quod
aedificavit, sub columna sita sunt, cuius altitudo
CXLIV pedes habet. Huius tantum memoriae
delatum est, ut usque ad nostram aetatem non
aliter in senatu principibus acclametur, nisi
Felicior Augusto, melior Traiano. Adeo in eo
gloria bonitatis obtinuit, ut vel assentantibus vel
vere laudantibus occasionem magnificentissimi
praestet exempli.
VI. (III.) Defuncto Traiano Aelius Hadrianus
creatus est princeps, sine aliqua quidem
voluntate Traiani, sed operam dante Plotina,
Traiani uxore. Nam eum Traianus, quanquam
consobrinae suae filium, vivus noluerat adoptare.
Natus et ipse I talicae in Hispania. Qui Traiani
gloriae invidens statim provincias tres reliquit,
quas Traianus addiderat, et de Assyria,
Mesopotamia, Armenia revocavit exercitus ac
finem imperii esse voluit Euphratem. idem de
Dacia facere conatum amici deterruerunt, ne
multi cives Romani barbaris traderentur.
propterea quod Traianus victa Dacia ex toto orbe
Romano infinitas eo copias hominum trans-
tulerat ad agros et urbes colendas. Dacia enim
diuturno bello Decebali viris fuerat exhausta.
VII. Pacem tamen omni tempore imperii su:
habuit, semel tantum per praesidem dimicavit
Orbem Romanum circumiit. Multa aedificavi:
202
ROMA TARHNN ZET
Altn bir urna'da74toplanan kemikleri kendisinin ina et
tii f orum da, yz krk drt ayak yksekliinde bir stu
nun altna kondu. Ansna yle byk bir sayg duyuldu
ki, bizim zamanmza kadar senatusta btn imparator
lar Augustustan daha talihli, Traianustan daha iyi ek
linde barlarla karlanr. Traianusun iyilii ylesine
n sald ki, dalkavukluk edenler ya da gerekten venler
onun ahsnda en kusursuz rnei tanma frsatn elde
ettiler.
VI. (III.) Traianus ldkten sonra Aelius Hadrianus im
parator seildi; onun seilmesine ilikin Traianusun her
hangi bir arzusu olmamt, ama bu konuda Traianusun
kars Plotina elinden geleni yapmt. Traianus hayattay
ken, kuzeninin olu olmasna ramen Hadrianusu evlat
edinmek istememiti. Hadrianus Hispaniadaki Italicada
domutu. Traianusun nn kskandndan, onun
imparatorlua katt eyaletten derhal vazgeti ve or
dular Assyria, Mezopotamya ve Armeniadan geri ar
d, imparatorluunun snrnn Euphrates Nehri olmas
n istedi. Arkadalar, birok Roma vatandann barbar
lara teslim edilecei endiesiyle, Dacia iin de ayn eyi
yapmasn engellemeye alt. nk Traianus Daciay
bozguna-urattktan sonra Romanm her yanndan pek
ok insan bu topraklara getirilmi ve kylere ya da kent
lere yerletirilmiti. Ama Decabulusla yaplan ve uzun
sren sava sonrasnda Dacianm nfusu iyice azalmt.
VII. Buna karn Hadrianus ynetimde olduu sre
ce bar gzetti, yapt tek savan sorumluluunu
da bir eyalet yneticisine verdi. Roma mparatorluu
nun her yann dolat, pek ok bina ina etti.
203
Facundissimus Latino sermone, Graeco
eruditissimus fuit. Non magnam clementiae
gloriam habuit, diligentissimus tamen circa
p aerarium et militum disciplinam. Obiit in
CN Campania maior sexagenario imperii anno XXI.
138 mense X. die XIX. Senatus ei tribuere noluit
divinos honores, tamen cum successor ipsius
Titus Aurelius Antoninus Fulvius hoc
vehementer exigeret et universi senatores palam
resisterent, tandem obtinuit.
v. (iv.) Ergo Hadriano successit T. Antoninus
Fulvius Boionius, idem etiam Pius nominatus,
genere claro, sed non admodum vetere, vir
insignis et qui merito Numae Pompilio
conferatur, ita ut Romulo Traianus aequetur.
Vixit ingenti honestate privatus, maiore in
imperio, nulli acerbus, cunctis benignus, in re
militari moderata gloria, defendere magis
provincias quam amplificare studens, viros
aequissimos ad administrandam rem publicam
quaerens, bonis honorem habens, improbos sine
aliqua acerbitate detestans, regibus amicis
venerabilis non minus quam terribilis, adeo ut
barbarorum plurimae nationes depositis ar m i;
ad eum controversias suas litesque deferren:
sententiaeque eius parerent. Hic ante imperium
ditissimus opes quidem omnes suas stipendiii
militum et circa amicos liberalitatibus minui:
204
ROMA TARHNN ZET
Latincede son derece belagatli konumalar yapt ve Yu-
nancada da ok bilgiliydi. Hogr konusunda byk
bir n yoktu, ama hazine ve askerlerin eitimi konu
sunda son derece dikkatli hareket etti. Altm yan stn-
S deyken, ynetiminin yirmi birinci ylnn onuncu aynn
138 yirmi dokuzuncu gnnde Campaniada ld. Senatus
onu tanrsal onurlarla donatmak istemedi, ancak ardl
Titus Aurelius Fulvius Antoninus bunu srarla isteyince,
btn senatr'larn aka kar kma ramen sonunda
bu onurlar elde etti.
VHI. Hadrianusun ardndan, Pius olarak da adlandr
lan Titus Antoninus Fulvius Boionius ynetime geti.
nl, ama kkl olmayan bir aileden gelen bu impara
tor, tpk Traianusun Romulusa eit tutulmas gibi, Nu-
ma Pompiliusla kyaslanacak kadar nemli biriydi. Sade
vatanda olarak byk bir onurla yaam, bunu yneti
minde daha da arttrmt; kimseye kaba davranmad,
herkese dosta yaklat, askeri alandaki n llyd,
genilemekten ok eyaletleri savunmay tercih etti, lke
nin ynetimine en uygun kiileri getirmeye bakt, iyileri
onurlandrd, ktleri iddete bavurmadan cezalandr
d, balak krallarda korku yaratt kadar sayg da
uyandrd, yle ki pek ok barbar ulus silahlarn brakp
aralarndaki anlamazlklar ve kavgalarn ona bildirdi
ler ve verdii karara uydular. Ynetime gelmeden nce
de gerekten ok zengin olan bu imparator btn serve
tini askerlerin maalarna ve arkada evresinde datt
armaanlara harcad, yine de arkasnda zengin bir devlet
205
verum aerarium opulentum reliquit. Pius propter
p clementiam dictus est. Obiit apud Lorium, villam
CN suam, miliario ab urbe XII., vitae anno LXXIII,
161 imperii XXXIII., atque inter Divos relatus est et
merito consecratus.
IX. (V.) Post hunc imperavit Marcus Antoninus
Verus, haud dubie nobilissimus, quippe cum eius
origo paterna a Numa Pompilio, materna a
Solentino rege penderet, et cum eo L. Annius
Antoninus Verus. Tumque primum Romana res
publica duobus aequo iure imperium adminis-
trantibus paruit, cum usque ad eum singulos
semper habuisset Augustos.
X. Hi et genere inter se coniuncti fuerunt et
affinitate. Nam Verus Annius Antoninus M
Antonini filiam in matrimonium habuit, M
autem Antoninus gener Antonini Pii fuit per
uxorem Galeriam Faustinam iuniorem
consobrinam suam. Hi bellum contra Parthc :
gesserunt, qui post victoriam Traiani t u n
primum rebellaverant. Verus Antoninus ad ::
profectus est. Qui Antiochiae et circa Armenian
agens multa per duces et ingentia patravn
Seleuciam, Assyriae urbem nobilissimam, cm
quadringenta milibus hominum cepit. Parthicm:
triumphum revexit. Cum fratre eodemque socer i I
p triumphavit. Obiit tamen in Venetia, cmr.
CN Concordia civitate Altinum proficisceretur et cnra
206
ROMA TARHNN ZET
hzinesi brakt. Hogrsnden dolay Pius75diye ad
landrld. Lorium yaknlarnda, Romadan on iki mil76
S uzaklktaki evinde, yetmi yanda, ynetiminin otuz
161 nc ylnda ld; tanrlar arasna katld ve tanrsal-
latnlmay hak etti.
IX. (V.) Onun ardndan Marcus Antoninus Verus h
km srd- Tartmasz ok soylu bir aileden geliyordu,
nk baba tarafndan soyu Numa Pompiliusa, anne ta
rafndan Salentininin kralna dayanyordu. Lucius Anni-
us Antoninus Verus ile birlikte hkm srd. Roma
devleti o zamana kadar hep tek tek Augustuslarla yne
tildii halde, imdi ilk kez eit yetkilere sahip iki impa
ratorun ynetimine braklmt.
X. Bu iki imparator hem kan bayla hem de evlilik yo
luyla birbirleriyle akrabaydlar. nk Verus Antoninus,
Marcus Antoninusun kzyla evliydi, Marcus Antoninus
ise Antoninus Piusun damadyd; yani kendi kuzeni
gen Galeria Faustina ile evliydi. Bu imparatorlar, Traia
nus zaferi sonrasnda ilk kez bakaldran Parthlara sava
at. Verus Antoninus savamak iin yola kt. Antiochia
ve Armenia yaknlarnda arpp komutanlar sayesinde
birok nemli muharebe kazand. Assyriamn en nl
kenti olan Seleuciay ele geirip krk bin insan rehin al
d. Parthlara kar zafer elde etti. Bu zaferi kaynpederi
olan kardeiyle birlikte kutlad. Concordiadan Alti-
numa, at arabasnda erkek kardeiyle yan yana oturmu
S giderken, Venetiada ani bir kanama geirdi ve yere d-
207
169 fratre in vehiculo sederet, subito sanguine ictus,
casu morbi, quem Graeci an7iAr|^LV vocant. Vir
ingenii parum civilis, reverentia tamen fratris
nihil umquam atrox ausus. Cum obisset
undecimo imperii anno, inter deos relatus est.
XI. (VI.) Post eum M. Antoninus solus rem
publicam tenuit, vir, quem mirari facilius quis
quam laudare possit. A principio vitae
tranquillissimus, adeo ut in infantia quoque
vultum nec ex gaudio, nec ex maerore mutarit.
Philosophiae deditus Stoicae, ipse etiam non
solum vitae moribus, sed etiam eruditione
philosophus. Tantae admirationis adhuc iuvenis,
ut eum successorem paraverit Hadrianus
relinquere, adoptato tamen Antonino Pio
generum ei idcirco esse voluerit, ut hoc ordine ad
imperium perveniret.
XII. I nstitutus est ad philosophiam per Apol-
lonium Chalcedonium, ad scientiam litterarum
Graecarum per Sextus Chaeronensem, Plutarchi
nepotem, L atinas autem litteras eum Fronto,
orator nobilissimus, docuit. Hic cum omnibus
Romae aequo iure eit, ad nullam insolentiam
elatus est imperii fastigio, liberalitatis
promptissimae. Provincias ingenti benignitate et
moderatione tractavit. Contra Germanos eo
principe res feliciter gestae sunt. Bellum ipse
unum gessit Marcomannicum, sed quantum
nulla memoria fuit, adeo ut Punicis conferatur
208
ROMA TARHNN ZET
169 t ve Yunanlarn apopleksis77 dedikleri hastalktan ld.
Verus nezaketten yoksun biri olmasna karn yine de
kardeine duyduu saygdan dolay asla zalimlik etmedi.
Ynetiminin on birinci ylnda ldnde tanrlar aras
na katld.
XI. (VI.) Onun ardndan Marcus Antoninus devleti tek
bana ynetti; ona hayran olmak onu vmekten daha
kolay olabilir. Yaamnn ilk yllarnda bile ok sakin bi
riydi, yle ki ocukluunda bile ister sevinsin isterse
zlsn yz ifadesi hi deimezdi. Kendisini Stoa felse
fesine adad, hem yaam ilkeleri asndan bir filozoftu
hem de iyi bir felsefe eitimi almt. Hadrianus henz
ok gen olan Marcusa o kadar byk bir hayranlk
beslemiti ki, onu ardl olarak brakmaya niyetlendi;
ama kendisi Antonius Piusu evlat edindiinden Marcus-
tan Piusun damad olmasn ve bu ekilde sras geldi
inde tahta kmasn istedi.
XII. Felsefeyi Chalcedonlu Apolloniustan, Yunan ede
biyatn Plutarchusun torunu Chaeroneal Sextustan
rendi, Latin edebiyatndaki eitimini ise ok nl bir
hatip olan Frontodan ald. Romada herkese kendisiyle
eitmi gibi davrand, imparatorlua ykseldii iin
kstahlk etmedi, her zaman ok cmert oldu. Eyalet
ynetiminde de iyi ve ll hareket etti. Onun nder
liinde Germaniallara kar baarl iler gerekletiril
di. Kendisi bir tek Marcomannia savan yapt, ama bu
sava Kartaca Savalaryla kyaslanacak kadar bykt
ve herkesin belleinde ayr bir yer etmiti. nk
209
Nam eo gravius est factum, quod universi
exercitus Romani perierant. Sub hoc enim tantus
casus pestilentiae fuit, ut post victoriam
Persicam Romae ac per I taliam provinciasque
maxima hominum pars, militum omnes fere
copiae languore defecerint.
XIII. ingenti ergo labore et moderatione, cum
apud Carnuntum iugi triennio perseverasset,
bellum Marcomannicum confecit, quod cum his
Quadi, Vandali, Sarmatae, Suevi atque omnis
barbaria commoverat, multa hominum milia
interfecit, ac Pannoniis servitio liberatis Romae
rursus cum Commodo Antonino, filio suo, quem
iam Caesarem fecerat, triumphavit. Ad huius
belli sumptum cum aerario exhausto largitiones
nullas haberet neque indicere provincialibus aut
senatui aliquid vellet, instrumentum regii cultus
facta in foro Divi Traiani sectione distraxit, vasa
aurea, pocula crystallina et murrhina, uxoriam
ac suam sericam et auream vestem, multa
ornamenta gemmarum. Ac per duos continuos
menses ea venditio habita est multumque auri
redactum. Post victoriam tamen emptoribus
pretia restituit, qui reddere conparata voluerunt
Molestus nulli fuit, qui maluit semel empta
retinere.
XIV. Hic permisit viris clarioribus, ut convivia
eodem cultu, quo ipse et ministris similibus
exhiberent. I n editione munerum post victoriam
210
ROMA TARHNN ZET
Roma ordusunun tamam telef olduu iin sava daha da
zorlamt. Marcusun imparatorluunda Parthlara ka
kazanlan zafer sonrasnda yle byk bir veba salgn
ba gsterdi ki, Romada, batan sona btn Italiada ve
eyaletlerde nfusun byk blm ve askeri birliklerin
neredeyse tamam bu hastalktan ld.
XIII. Bu yzden byk skntlar ekip sabrederek
yl boyunca Carnuntumda direndi ve sonunda Quadi,
Vandali, Sarmatae, Suevi ve btn barbarlarn Marcom-
manniyle bir olup kartt Marcomannia savama son
verdi. Binlerce insan ldrd ve Pannoniallar klelik
ten kurtardktan sonra, Caesar setii olu Commodus
Antoninusla birlikte Romada ikinci kez zafer kutlad.
Savan masraflarn karlamaktan hzinede para kalma
ynca, askerlerine maa deyemedi ve eyaletlere ya da se
natusa herhangi bir vergi koymay da istemediinden,
tanrsal Traianusn/orumunda yaplan bir ak artrma
da imparatorluun btn mallarn satt; altn kaplar,
kristal kadehleri, murrhay,78karsna ve kendisine ait
ipek ve kenar altn ilemeli elbiseleri ve birok deerli
ziynet eyasn. Bu sat arka arkaya iki ay boyunca de
vam etti ve bir sr para kazanld. Zafer kazandktan
sonra, satn aldklar mallar geri vermek isteyen alclara
paralarn iade etti, ama satn aldklarn elinde tutmak
isteyenlere hi sorun karmad.
XIV. Devletin ileri gelenlerinin kendisiyle ayn tarzda ve
ayn sayda hizmetliyle verdii davetlere hi ses karma
d. Zafer sonrasnda dzenlenen oyunlarda ylesine c-
211
adeo magnificus fuit, ut centum simul leones
P exhibuisse tradatur. Cum igitur fortunatam rem
CN publicam et virtute et mansuetudine reddidisset,
180 obiit XVIII imperii anno, vitae LXL, et omnibus
certatim adnitentibus inter Divos relatus est.
XV. (VII.) Huius successor L. Antoninus
Commodus nihil paternum habuit, nisi quod
contra Germanos feliciter et ipse pugnavit.
Septembrem mensem ad nomen suum transferre
conatus est, ut Commodus diceretur. Sed luxuria
et obscenitate depravatus gladiatoriis armis
saepissime in ludo, deinceps etiam in amphi-
theatro cum huiusmodi hominibus dimicavit.
P Obiit morte subita atque adeo, ut strangulatus vel
CN veneno interfectus putaretur, cum annis XII post
192 patrem et VIII mensibus imperasset, tanta
execratione omnium, ut hostis humani generis
etiam mortuus iudicaretur.
XVI. (Vlll.) Huic successit Pertinax, grandaevus
iam et qui septuagenariam attigisset aetatem.
praefecturam urbi tum agens, ex senatus consulto
P imperare iussus. Octogesimo die imperii prae-
CN torianorum militum seditione et I uliani scelere
193 occisus est.
XVII. (IX.) Post eum Salvius I ulianus rem
publicam invasit, vir nobilis et iure peritissimus
nepos Salvii I uliani, qui sub Divo Hadriar:
212
ROMA TARHNN ZET
mert davranmtr ki, ayn oyunda yzlerce aslan sergi
lettii sylenir. Bylece mkemmel ynetimi ve lml ki
ilii sayesinde devleti refaha kavuturduktan sonra, y-
S neti mi ni n on seki zi nci y l nda, al tm bi r ya ndayken ya-
180 am n yi ti rdi ve hal k n gnl den destei yl e tanr l ar kat
na yksel di .
XV. (VII.) Ardl Lucius Antoninus Commodus, Germa-
niallara kar baarl bir sava vermesi ve bu savaa biz
zat kendisinin de katlmas dnda babasna hi benze
miyordu. Eyll aynn [September] adn deitirmek ve
bu aya Commodus dedirtmek iin abalad. Taknlklar
ve uarlklar yznden yoldan kt ve frsat bulduun
da gladyatr okulunda gladyatrlerin silahlaryla dv
t, ardndan yine bu tr insanlarla amfiteatrda arpt.
S B abas n n ard ndan on i ki y l , seki z ay hkm srp
192 aniden ld; ya boulduu ya da zehirlenerek ldrl
d sanlyor. Herkesin nefretini kazandndan l
mnden sonra insanln dman olarak ilan edildi.
XVI. (VIII.) Onun ardndan, yetmi ya gibi ok ge bir
yata Pertinax ynetime geti. Kendisi kent praefectusu
grevini srdrrken senatus kararyla imparatorlua
getirildi. Ynetiminin sekseninci gnnde praetor asker-
S lerinin kard bir isyanda Iulianusun hainliinin kur-
193 ban oldu ve ldrld.
XVII. (IX.) Pertinaxm lmnden sonra, soylu doumlu
ve hukuk alannda ok deneyimli bir kii olan Salvius
Iulianus devletin ynetimini ele geirdi. Tanrsal Hadri-
213
perpetuum composuit edictum. Victus est a
Severo apud Mulvium pontem, interfectus in
palatio. Vixit mensibus septem, postquam
coeperat imperare.
xv. (X.) Hine imperii Romani administrationem
Septimius Severus accepit, oriundus ex Africa,
provincia Tripolitana, oppido Lepti. Solus onni
memoria et ante et postea ex Africa imperator
fuit. Hic primum fisci advocatus, mox militaris
tribunus, per multa deinde et varia officia atque
honores usque ad administrationem totius rei
publicae venit. Pertinacem se appellari voluit in
honorem eius Pertinacis, qui a I uliano fuerat
occisus. Parcus admodum fuit, natura saevus.
Bella multa et feliciter gessit. Pescennium
Nigrum, qui in Aegypto et Syria rebellaverat,
apud Cyzicum interfecit. Parthos vicit et Arabas
interiores et Adiabenos. Arabas eo usque
superavit, ut etiam provinciam ibi faceret. Idcirco
Parthicus, Arabicus, Adiabenicus dictus est.
Multa toto orbe Romano reparavit. Sub eo etiam
P Clodius Albinus, qui in occidendo Pertinace socius
CN fuerat Iuliano, Caesarem se in Gallia fecit,
197 victusque apud Lugdunum et interfectus.
XIX. Severus tamen praeter bellicam gloriam
etiam civilibus studiis elarus fuit et litteri;
p doctus, philosophiae scientiam, adplenum adeptus
CN Novissimum bellum in Britannia habuit, utque
214
ROMA TARHNN ZET
anusun hkmdarlnda, bir perpetuum edictum79 hazr
layan Salvius Iulianusun torunuydu. Mulvius Kprsn-
de Severus tarafndan bozguna uratld ve saraynda l
drld. Tahta getikten sonra sadece yedi ay yaad.
XVIil. (X.) Ardndan Roma mparatorluunun ynetimi
ni Septimus Severus ald. Severus Afrikal bir yerliydi,
Tripolis eyaletinin Leptis kentindendi. Btn Roma tari
hinde ilk ve son kez bir tek o Afrikadan imparator oldu.
Balangta hazine danmanyd, ok gemeden de tri
bunus militaris oldu, sonra saysz greve atanarak, bir
ok rtbe elde etti ve devlet ynetiminin en st kademe
sine kadar ykseldi. Iulianus tarafndan ldrlen
Pertinaxn onuruna kendisine Pertinax denmesini istedi.
ok cimriydi ve doutan zalimdi. Birok sava kard
ve baarl oldu. Msr, ve Suriyede bir isyan balatm
olan Pescennius Nigeri Cyzicumda ldrd. Parthlar
yenilgiye uratt, i ksmlarda yaayan Araplar ve Adi-
ebeniyi bozguna uratt. Araplara yle stn geldi ki,
topraklarn eyalet haline getirdi. Bu yzden kendisine
Parthicus, Arabicus ve Adiabenicus dendi. Roma impara
torluunda saysz yapy yeniden ina etti. Onun yneti
minde, Pertinaxm ldrlmesinde lulianusun su orta-
S Clodius Albinus da Galliada kendisini Caesar ilan etti,
197 ama Lugdunumda yenildi ve ldrld.
XIX. SeverUs askeri nnn yan sra siyasi yaamda da
sivrilmiti; edebiyat alannda ok baarl olduu gibi fel
sefe alannda da ok iyi bir eitim grmt. En son sa-
2 van Britanniada yapt ve yeniden ele geirdii eyalet-
215
208 receptas provincias omni securitate muniret,
vallum per XXXII milia passuum a mari ad mare
p deduxit. Decessit Eboraci admodum senex, impe-
CN rii anno sexto decimo, mense tertio et Divus
211 appellatus est. ***Nam filios duos successores
reliquit, Bassianum et Getam, sed Bassiano
Antonini nomen a senatu voluit imponi. I taque
dictus est M. Aurelius Antoninus Bassianus
patrique successit. Nam Geta hostis publicus
indicatus confestim periit.
XX. (XI.) Marcus igitur Aurelius Antoninus
Bassianus, idemque Caracalla, morum fere
paternorum fuit, paulo asperior et minax. Opus
Romae egregium fecit lavacri, quae Antoninianae
appellantur, nihil praeterea memorabile.
I mpatiens libidinis, qui novercam suam I uliam
P uxorem duxerit. Defunctus est in Osdroena apud
c n Edessam moliens adversum Parthos expeditionem
217 anno imperii VI. mense II. vix egressus aetatis
XLIII. annum. Funere publico elatus est.
XXI. (XII.) Opilius deinde Macrinus, qui
praefectus praetorio erat, cum filio Diadumeno
facti imperatores nihil memorabile ex temporis
p brevitate gesserunt. Nam imperium eorum duum
cn mensium et unius anni fuit. Seditione militari
218 ambo pariter occisi sunt.
XXII. (XIII.) Creatus est post hos M. Aurelius
Antoninus. Hic Antonini Caracallae filius
216
ROMA t a r i h i n i n z e t i
208 l eri tam gvenl i k i i nde korumak amac yl a deni zden de
ni ze otuz i ki mi l uzunl uunda80 sur i na etti . ok yal an-
S m t , yneti mi ni n on al t nc y l n n nc ay nda
211 Eboracumda ld ve tanr ilan edildi. ki olunu, Bassi
anus ve Getay ardl olarak brakt. Ama Bassianusa se
natus tarafndan Antoninus adnn verilmesini istedi. Bu
yzden ona Marcus Aurelius Antoninus Bassianus dendi
ve babasnn yerine geti. Geta ise halk dman ilan
edildi ve ok gemeden yaamn yitirdi.
XX. Sonradan Caracalla olarak adlandrlan Marcus Au
relius Antoninus Bassianus birok ynyle babasna
benziyordu, ancak ondan biraz daha sert ve kinciydi.
Romada Antoninus Hamam olarak anlan grkemli bir
yap ina etti, ama bundan baka da kayda deer bir ey
yapmad. Tutkularna ket vuramayan biri olduundan
vey annesi Iuliayla evlendi. Ynetiminin altnc ylnn
S ikinci aynda Perslere kar sefere ktnda, Osdroena-
217 da, Edessa yaknnda ld, yaklak krk sekiz yanday
d. Resmi trenle gmld.
XXI. (XII.) Sonra praetor praefectus olan Opilius Macri-
nus ve olu Diadumenus imparator seildi, ama saltanat
larnn ksa srmesi nedeniyle kayda deer bir i yapama-
5 dlar. Ynetimleri bir yl iki ay srd. Askerlerin kard-
218 bir isyanda ikisi birlikte ldrld.
XXII. (XIII.) Onlarn ardndan Marcus Aurelius Antoni
nus imparator seildi. Onun Antoninus Caracallanm o-
217
putabatur, sacerdos autem Heliogabali templi
erat. Is cum Romam ingenti et militum et senatus
expectatione venisset, probris se omnibus
contaminavit. Impudicissime et obscenissime
P vixit, biennioque post et VIII mensibus tumultu
CN interfectus est militari et cum eo mater Soaemia
222 Syria.
XXIII. (XIV) Successit huic Aurelius Alexander, ab
exercitu Caesar, a senatu Augustus nominatus,
iuvenis admodum, susceptoque adversus Persas
bello Xerxen, eorum regem gloriosissime vicit.
Militarem disciplinam severissime rexit.
Quasdam tumultuantes legiones integras
exauctoravit. Assessorem habuit vel serimi
magistrum Ulpianum, iuris conditorem. Romae
P quoque favorabilis fuit. Periit in Gallia militari
CN tumultu tertio decimo imperii anno et die VIII. In
235 matrem suam Mamaeam unice pius.
218
ROMA TARHNN ZET
lu olduu dnlyordu; kendisi Heliogabalus Tapma
nda din grevlisiydi. Hem askerlerin hem de sena-
tusun byk beklentileriyle Romaya gelmiti, ama bin-
bir rezalete bulap adn lekeledi. Son derece utan veri
ci ve ahlksz bir yaam srd, iki yl sekiz ay sonra as-
S kerlerin kard bir isyanda katledildi; bir Suriye yerlisi
222 olan annesi Soaemia da onunla birlikte ldrld.
XXIII. (XIV.) Onun ardndan Aurelius Alexander yneti
mi devrald; ok gen bir adamd, kendisine ordu tara
fndan Caesar, senatus tarafndan Augustus ad verildi.
Perslerle giritii savata byk bir baar gsterip Pers-
lerin komutan Xerxesi yendi. Askeri disiplini ok kat
bir ekilde uygulad. Karklk kartan legtolarn tm
n ortadan kaldrd. Danman ya da imparatorluk sek
reteri, kanun derleyici Ulpianustu. Romada da ok sevi
len biriydi. Ynetiminin on nc ylnn dokuzuncu
S gnnde Galliada kan bir askeri isyanda ld. Annesi
235 Mamaeaya ar balyd.
LIBER NONUS
ARGUMENTUM
1. Maximinus bello adversus Germanos feliciter
gesto a Pupieno interficitur. 2. Tres inde simul
Augusti, Pupienus, Balbinus et Gordianus, qui
illis interfectis solus imperium obtinet, I anique
portis apertis Persas vincit. 3. Phillipi duo, pater
et filius, sub quibus annus Romae conditae
milesimus celebrtatus est. 4. Decius bellum ivile
in Gallia motum opprimit et cum filio, Caesare
facto, post biennium interficitur. 5. Gallus
Hostilianus et Galli filius Volusianus nihil
omnino clarum gesserunt. 6. Aemiliani breve et
obscurum imperium. 7-10. Licinii Valeriani et
Gallieni imperium vel infelicitate vel ignavia
propter barbarorum incursiones perniciosum.
Plures purpuram sumunt, Postumus, Marius,
Victorinus, Tetricus, Odenathus. 11. Claudius
caedit Gothos. Eius laudes et post mortem
honores. 12. Quintilli, egregii principis, breve
imperium. 13-15. Aurelianus vincit Gothos.
Romanam dicionem ad pristinos fines revocat.
superat Tetricum in Gallia, Zenobiam in Oriente
capit, monetariorum in urbe seditionem reprimit.
cetera crudelis. 16. Taciti, egregie morati, breve
220
DOKUZUNCU KTAP
KONUNUN ZET
1. Germaniallara kar baarl bir ekilde savaan
Maximinusun Pupienus tarafndan ldrlmesi. 2. Daha
sonra ayn anda kiinin -Pupienus, Balbinus ve Gor-
dianus- Augustus olarak seilmesi. Gordianusun dierle
rini ldrmesi ve imperiumu tek bana ele geirmesi,
Ianus Tapmann kaplarn atktan sonra Persleri boz
guna uratmas. 3. Baba ve oul Philippuslarm yneti
minde Romamn kuruluunun bininci ylnn kutlanma
s. 4. Deciusun Galliada kan i sava bastrmas ve iki
yl sonra Caesar yapt oluyla birlikte ldrlmesi. 5.
Gallus Hostilianusun ve Gallusun olu Volusianusun
kayda deer bir baar elde edememeleri. 6. Aemili-
anusun ksa ve karanlk ynetimi. 7-10. Licinius Valeri-
anus ve Gallienusun talihsizliklerinin ya da aylaklklar
nn neden olduu barbar akmlar yznden belal yne
timleri. Baka pek ok kiinin hkmdarl stlenmesi:
Postumus, Marius, Victorinus, Tetricus, Odenathus. 11.
Claudiusun Gothlar yenmesi. Claudiusa vgler ve
lmnden sonra verilen onurlar. 12. Esiz bir nder
olan Quintillusun ksa ynetimi. 13-15. Aurelianusun
Gothlar bozguna uratmas, Roma egemenliini eski s
nrlarna kavuturmas, Galliada Tetricusa stn gelme
si ve Douda Zenobiay81rehin almas; para basmakla
grevli memurlarn kard isyan bastrmas, baka
ynleriyle sergiledii acmaszlk. 16. Mkemmel ahlkl
221
imperium nec diuturnius Florani. 17. Probus,
gloria militari et morum civilitate insignis,
Gallias a barbaris occupatus restituit et
vinearum culturam adiuvat. Post imperium sex
annorum tumultu militari interficitur. 18. Carus
in bello contra Persas prospere gesto fulminis ictu
perit. Ex filiis, quos Caesares fecerat,
Numerianus, patrem ad Persicum bellum
secutus, per insidias occiditur. 19. Carinus, ob
scelera invisus, a suis deseritur. Diocletianus ab
exercitu imperator creatur. 20. I s Carino oppresso
per Maximianum Herculium, Caesar em
renuntiatum, Bacaudarum in Gallia tumultum
donat. 21-23. Carausius in Britannia purpuram
sumit, Achilleus in Aegypto rebellat, Africam
Quinquegentiani infestant, Narseus, Persarum
rex, Orienti bellum infert, ad quos motus
comprimendos Diocletianus Maximianum
Herculium Augustum facit, Constantium et
Maaximianum Galerium Caesares. Alamanni a
Constantio caeduntur. 24.25. Galerius
Maximianus Narseum primo victus post magna
clade afficit. Varia deinceps et simul et
singulatim bela gerunt, et Carpos, Basternas et
Sarmatas subigunt. 26-28. Diocletiani et
Maximiani Herculii, qui ambo deposito in
privatam vitam concesserunt, mores et ingenium.
222
ROMA TARHNN ZET
Tacitusun ksa ynetimi ve Floranusun onunkinden da
ha uzun srmeyen ynetimi. 17. Askeri n ve nezake
tiyle sivrilen Probusun barbarlar tarafndan istila edilen
Galliay eski konumuna kavuturmas ve bacl tevik
etmesi. Alt yllk ynetiminden sonra bir askeri isyanda
ldrlmesi. 18. Carusun Perslere kar baarl ekilde
yrtlen savata yldrm arpmas sonuncunda lmesi.
Caesar seilen oullarndan, Numerianusun babasnn
ardndan Pers savama gitmesi ve tuzaklarla ldrl.
19. Yapt ktlklerden tr nefret edilen Carinusun
kendi adamlar tarafndan yzst brakl. Diocleti-
anusun ordu tarafndan imparator seilmesi. 20. Carinus
devrildikten sonra Caesar ilan edilen Maximianus Her-
culiusun desteiyle Diocletianusun Galliada Bacaudae
isyanm bastrmas. 21-23. Carausiusun Britanniada sal
tanat srmesi, Achilleusun Msrda bakaldrmas,
Quinquegentianinin Afrikaya saldrmas, Perslerin kral
Narseusun Douya sava amas, bu harekatn bastrl
mas iin Diocletianusun, Maximianus Herculiusu Au
gustus, Constantius ve Maximianus Galeriusu Caesar
semesi. Alamanninin Constantius tarafndan darmada
n edilmesi. 24-25. Galerius Maximianusun nceden ye
nildii Narseusu byk bozgundan sonra srmesi. Ayn
anda arka arkaya yapt pek ok sava; Galerius Maxi-
mianusun ve Diocletianusun Carpi, Basternae ve Sar-
mataeya boyun edirmeleri. 26-28. imperiumu braktk
tan sonra zel yaamlarna geri dnen Diocletianus ve
Maximianus Herculiusun detleri ve karakterleri.
223
I. Post hunc Maximinus ex corpore militari pri
mus ad imperium accessit sola militum voluntate,
cum nulla senatus intercessisset auctoritas neque
ipse senatr esset. Is bello adversus Germanos
feliciter gesto cum a militibus imperator esset
p appellatus, a Pupieno Aquileiae occisus est
c n deserentibus eum militibus suis cum filio adhuc
238 puero, cum quo imperaverat triennio et paucis
diebus.
l. Postea tres simul Augusti fuerunt, Pupienus,
Balbinus et Gordianus, duo superiores obscuris-
simo genere, Gordianus nobilis, quippe cuius
pater, senior Gordianus, consensu militum, cum
proconsulatum Africae gereret, Maximino
imperante princeps fuisset electus. I taque cum
p Romam venissent, Balbinus et Pupienus in pala-
CN tio interfecti sunt, soli Gordiano imperium re-
238 servatum. Gordianus admodum puer cum
Tranquillinam Romae duxisset uxorem, I anum
p geminum aperuit et ad Orientem profectus
CN Parthis bellum intulit, qui iam moliebantur erum-
242 pere. Quod quidem feliciter gessit proeliisque
ingentibus Persas afflhrit Rediens haud longe
p a Romanis finibus interfectus est fraude Philippi.
CN qui post eum imperavit. Miles ei tumulum
244 vigesimo miliario a Circesso, quod castrum nunc
Romanorum est Euphratae imminens, aedifi-
cavit, exequias Romam revexit, ipsum Divun
appellavit.
224
ROMA TARHNN ZET
I. Aurelius Alexanderden sonra, ilk defa askeri snftan
biri olarak ve sadece askerlerin isteiyle tahta Maximia-
nus geti, nk senatusun hibir karar devreye girme
miti ve kendisi de bir senatr deildi. Germaniallara
kar baarl bir sava yrttkten sonra, askerleri tara
fndan imparator ilan edilmesine karn, hem kendi as-
S kerleri hem de yl akn bir sredir birlikte hkm
238 srd, henz ocuk yataki olu tarafndan yz st
braklnca Pupienus tarafndan Aquileiada ldrld.
II. Onun ardndan ayn dnemde Augustus seildi:
Pupienus, Balbinus ve Gordianus. Bunlardan ilk ikisinin
soyu bilinmiyordu, Gordianus ise soylu snftand, n
k babas Yal Gordianus Afrikada proconsull v k yapar
ken, Maximinusun imparatorluu srasnda askerlerin
mutabakatyla princeps82seilmiti. Gordianus Romaya
geldiinde Balbinus ve Pupienus sarayda ldrld, by-
S lece imperium sadece Gordianusa kalm oldu. Gordianus
238 Romada, henz ocuk yata olmasna karn
Tranquillayla evlendi ve Ianus Geminus Tapman at
ve Douya doru hareket edip Parthlara sava at; o s-
S rada Parthlar akmlara balamt. Bu sava ksa sre iin
242 de baaryla sona erdi, Gordianus pek ok muharebede
Partlar ykma uratt. Dn yolunda, Roma snrlarn
dan ok uzak olmayan bir yerde, kendisinden sonra tah-
IS ta geecek olan Philippusun ihanetine urad ve ldrul-
144 d. Askerler Euphratese bakan ve imdi bir Roma kalesi
olan Circessustan yirmi mil83uzakta bir mezar ina etti
ler, cenazesini Romaya geri getirdiler ve ona Tanr dedi
ler.
225
M. Philippi duo, filius ac pater, Gordiano occiso
imperium invaserunt atque exercitu incolumi
reducto ad I taliam ex Syria profecti sunt. His
imperantibus millesimus annus Romae urbis
ingenti ludorum apparatu spectaculorumque
celebratus est. Ambo deinde ab exercitu interfecti
p sunt, senior Philippus Veronae, Romae iunior.
CN Annis quinque imperaverunt. inter Divos tamen
248 relati sunt.
IV. Post hos Decius e Pannonia inferiore,
Budaliae natus, imperium sumpsit. Bellum
ivile, quod in Gallia motun fuerat, oppressit.
Filium suum Caesarem fecit. Romae lavacrum
P aedificavit. Cum imperassent biennio ipse et filius
CN imperassent, uterque in barbarico interfecti sunt.
25 i Senior meruit inter Divos relati.
V. Mox imperatores creati sunt Gallus
Hostilianus et Galli filius Volusianus. Sub his
Aemilianus in Moesia res novas molitus est. Ad
quem opprimendum cum ambo profecti essent.
I nteramnae interfecti sunt non completo biennio
p Nihil omnino clarum gesserunt. Sola pestilentia
CN etmorbis atque aegritudinibus notus eorum prin-
253 cipatus fuit.
VI. Aemilianus obscurissime natus obscurius
imperavit ac tertio mense extinctus est.
v. (VI.) Hine Licinius Valerianus, in Raetia e:
Norico agens, ab exercitu imperator et mox
226
ROMA TARHNN ZET
III. Gordianus ldrldkten sonra, baba ve oul impe-
riumu ele geirdiler ve orduyu sasalim geri ekip Suri
yeden Italiaya hareket ettiler. Philippuslarm imparator
luunda Roma kentinin kuruluunun bininci yl byk
oyunlarla ve grkemli gsterilerle kutland. Sonra her
ikisi de ordu tarafndan ldrld; Yal Philippus Vero-
S nada, Gen Philippus Romada. Be yl hkm srdler;
248 ama yine de tanrlar arasna katldlar.
IV. Onlarn ardndan Aa Pannoniada, Budaliada
doan Decius imperium'u stlendi. Decius Galliada ba
lam olan i sava bastrd. Olunu Caesar yapt. Ro
mada bir hamam ina etti. Kendisi ve olu iki yl hkm
S srd ve her ikisi de barbar topraklarnda ld; tanrlar
251 arasna katlmay hak etti.
V. Onlarn hemen ardndan Gallus Hostilianus ve olu
Volusianus imparator seildi. Aemilianus bu ikisinin y
netiminde Moesiada bir isyan balatt. mparatorlarn
ikisi de bu isyan bastrmak iin harekete geti, ama y
netimlerinde henz iki yl tamamlayamadan Interam-
nada ldrldler. Kayda deer bir baar elde edemedi -
S 1er. Hkmdarlklar sadece veba, hastalklar ve felaketler
253 dnemi olarak bilindi.
VI. (V.) Sekin bir soya sahip olmayan Aemilianus se
kin bir hkmdarlk da sremedi ve saltanatnn nc
aynda ldrld.
VII. (VI.) Ardndan Licinius Valerianus, Raetia ve Nori-
cumda hizmet grrken ordunun rzasyla komutan se-
227
Augustus est factus. Gallienus quoque Romae a
senatu Caesar est appellatus. Horum imperium
Romano nomini perniciosum et paene exitiabile
fuit vel infelicitate principum vel ignavia.
Germani Ravennam usque venerunt. Valerianus
P inMesopotamiabellumgerensaSapore, Persarum
CN rege, superatus est, mox etiam captus apud
259 Parthos ignobili servitute consenuit.
VIII. Gallienus, cum adulescens factus esset
Augustus, imperium primum feliciter, mox
commode, ad ultimum perniciose gessit. Nam
iuvenis in Gallia et Illyrico multa strenue fecit
occiso apud Mursam Ingenuo, qui purpuram
sumpserat, et Regaliano. Diu placidus et quietus,
mox in omnem lasciviam dissolutus, tenendae rei
publicae habenas probrosa ignavia et
desperatione laxavit. Alamanni vastatis Galliis
in I taliam penetraverunt. Dacia, quae a Traiano
ultra Danubium fuerat adiecta, tum amissa est,
Graecia, Macedonia, Pontus, Asia vastata est per
Gothos. Pannonia a Sarmatis Quadisque
populata est, Germani usque ad Hispanias
penetraverunt et civitatem nobilem Tarraconem
expugnaverunt, Parthi Mesopotamia occupata
Syriam sibi coeperant vindicare.
IX. (Vll.) Tum iam desperatis rebus et deletc
paene imperio Romano Postumus in Gallia
obscurissime natus, purpuram sumpsit et per
228
ROMA TARHNN ZET
ildi, hemen sonra da Augustus ilan edildi. O srada Gal-
lianus da Romada senatus tarafndan Caesar unvann al
d. Bu iki lider ya talihsizliklerinin ya da aylaklklarnn
bir sonucu olarak Roma adna ykc, neredeyse lmcl
bir ynetim sergilediler. Germaniallar Ravennaya kadar
geldiler. Valerianus, Mezopotamyada savarken Pers
kral Sapor tarafndan bozguna uratld. Hemen ardm-
S dan esir edildi ve aalk bir kle olarak Parthlann ara-
259 smda yalanp gitti.
VIII. Gallianus delikanl yanda Augustus ilan edilince
ilkin baarl bir ynetim sergiledi, kuralna gre hareket
etti, ama sonunda ykc davrand. Genlik yllarnda
Galliada ve Illyricumda cesaret gerektiren eylemlerde
bulundu, saltanat sren Ingenuus ve Regalianusu Mursa
yaknlarnda katletti. Uzun sre lml ve sakin kalmay
yeledikten sonra yoz bir yaama kendini kaptrd ve
utan verici bir aylaklkla hareket edip gayet zensiz
davranarak devlet ynetiminde elinde tuttuu dizginleri
gevetti. Alamanninin Galliallar yerle bir ettii srada
Italiaya girdi. Traianus tarafndan imparatorlua katl
m olan ve Danubius Nehrinin te kysnda yer alan
Dacia kaybedildi. Yunanistan, Macedonia, Pontus, Asia
Gothlar tarafndan harabeye evrildi. Pannonia Sarmatae
ve Quadi tarafndan yamaland. Germaniallar Hispani-
aya girdi ve nl Tarraco kentine hcum etti. Parthlar
Mezopotamyay igal etti ve Suriyeyi kendi ynetimleri
ne geirmeye kalkt.
IX. (VII.) Durum umutsuz bir hal almt ve Roma mpa
ratorluu neredeyse yklmak zereydi ki, soyu sopu
pek belli olmayan Postumus Galliada ynetime el koydu
229
annos decem ita imperavit, ut consumptas paene
provincias ingenti virtute et moderatione
reparaverit. Qui seditione militum interfectus
est, quod Mogontiacum, quae adversus eum
rebellaverat L. Aeliano res novas moliente,
diripiendam militibus tradere noluisset. Post
eum Marius, vilissimus opifex, purpuram accepit
et secundo die interfectus est. Victorinus postea
Galliarum accepit imperium, vir strenuissimus,
sed cum nimiae libidinis esset et matrimonia
aliena corrumperet, Agrippinae occisus est
actuario quodam machinante dolum, imperii sui
anno secundo.
X. Huic successit Tetricus senatr, qui
Aquitaniam honore praesidis administrans
absens a militibus imperator electus est et apud
Burdigalam purpuram sumpsit. Seditiones
multas militum pertulit. Sed dum haec in Gallia
geruntur, in Oriente per Odenathum Persae victi
sunt. Defensa Syria, recepta Mesopotamia.
Usque ad Ctesiphontem Odenathus penetravit.
XI. i ta Gallieno rem publicam deserente
Romanum imperium in Occidente per Postumum,
per Odenathum in Oriente servatum est. (Vlll.)
Gallienus interea Mediolani cum Valeriano fratre
occisus est imperii anno nono Claudiusque ei
successit a militibus electus, a senatu appellatus
P Augustus. Hic Gothos Illyricum Macedoniamque
230
ROMA TARHNN ZET
ve devleti on yl boyunca yle idare etti ki, byk bir
kahramanlk sergileyerek ve doru kararlar alarak he
men hemen enkaz haline dnm olan eyaletleri eski
hallerine kavuturdu. Ama askeri bir isyanda ldrld,
nk Lucius Aelianus devlet ynetimini deitirecek l
de byk bir isyan balattnda kendisine ba kald
ran Mogontiacumu yamalama iini askerlere verme
miti. Onun ardndan sradan bir demir iisi olan Mari
us ynetimi ele geirdi, ama ikinci gn ldrld. Daha
sonra ok faal bir adam olan Victorinus Galliallarm y
netimine geti, ama ehvetine dkn olduundan ve
bakalarnn kanlarnn rzna getiinden, ynetiminin
ikinci ylnda bir yardmcsnn kurduu tuzaa dp
Agrippinada ldrld.
X. Onun yerine bir senatr olan Tetricus geti; pra-
eses84unvanyla Aquitaniay ynettii srada, yokluun
da askerler tarafndan imparator seilmi, Brdigalada
saltanat srmt. Askerler arasnda kan pek ok
ayaklanmaya maruz kald. Galliada bu ayaklanmalar ya
anrken, Douda Persler Odenathus tarafndan bozgu
na uratld. Odenathus Suriyeyi savundu, Mezopotam
yay geri ald ve Ctesiphona kadar ilerledi.
XI. Gallienus devlet ynetiminden elini ayan ekin
ce, Roma mparatorluunu ynetmek grevi Douda
Postumusa, Batda ise Odenathusa kald. (VIII.) O srada
Gallienus erkek kardei Valerianusla birlikte ynetimi
nin dokuzuncu ylnda Mediolanumda ldrld ve ye
rine Claudius geti; Claudius askerler tarafndan seil
dikten sonra senatus tarafndan Augustus ilan edilmiti.
S Claudius Illyricumu ve Macedoniay kasp kavuran
231
CN vastantes ingenti proelio vicit. Parcus vir ac
268 modestus et iusti tenax ac rei publicae gerendae
idoneus, qui tamen intra imperii biennium morbo
p interiit et Divus appellatus est. Senatus eum
CN ingenti honore decoravit, scilicet ut in curia
270 clipeus ipsi aureus, iteni in Capitolio statua
aurea poneretur.
XII. Quintillus post eum, Claudii frater,
consensu militum imperator electus est, unicae
moderationis et civilitatis, aequandus fratri vel
praeponendus. Consensu senatus appellatus
Augustus septimo decimo imperii die occisus est.
XIII. (IX.) Post eum Aurelianus suscepit im
perium, Dacia Ripensi oriundus, vir in bello
P potens, animi tamen inmodici et ad crudelitatem
CN propensioris, quique Gothos strenuissime vicit.
271 Romanam dicionem ad fines pristinos varia
bellorum felicitate revocavit. Superavit in Gallia
Tetricum apud Catalaunos ipso Tetrico prodente
exercitum suum, cuius assiduas seditiones ferre
non poterat. Quin etiam per litteras occultas
Aurelianum ita fuerat deprecatus, ut inter alia
versu Vergiliano uteretur: Eripe me his, invicte,
malis. Zenobiam quoque, quae occiso Odenatho
P marito Orientem tenebat, haud longe ab Antiochia
CN sine gravi proelio cepit, ingressusque Romam
273 nobilem triumphum quasi receptor Orientis
232
ROMA TARHNN ZET
268 Gothlar byk bir savata bozguna uratt. Tutumlu ve
lml bir insand ve devlet ynetimine uygun zellikleri
vard, ama ynetiminin ikinci ylnda hastalanarak yaa-
S mim yitirdi. Tanr ilan edildi. Senatus ona byk bir onur
270 bahetti ve yceltti; mada adna altn bir kalkan, Capi-
toliuma ise altndan bir heykeli kondu.
XII. Ardndan Claudiusun erkek kardei Quintillus as
kerlerin onayyla imparator seildi, lml davranlaryla
ve nezaketiyle eiz bir kiilii vard ve bu zellii karde
ini aratmyordu, hatta ondan ok daha stnd. Sena-
tusun onayyla Augustus ilan edildi, ama ynetiminin on
yedinci gnnde ldrld.
XIII. (IX.) Ardndan Dacia Ripensis doumlu Aurelianus
imperium'u stlendi. Sava alannda yetkin bir kii olma
sna ramen asi ruhluydu ve ikenceye eilimli bir yaps
S vard. Byk bir g sergileyip Gothlar yenilgiye uratt.
271 Pek ok baarl sava gerekletirerek sonunda Roma
mparatorluunu nceki snrlarna kavuturdu. Srekli
kardklar isyanlara daha fazla dayanamayp askerleri
ne ihanet eden Tetricusu Galliada, Catalauninin yaad
topraklarda yendi. Tetricus gizli mektuplaryla Aureli-
anusa yle yalvarmt ki, bu yakarlar arasnda Vergili-
usun u dizesini de kullanmt: Ey yenilmez kahraman,
kurtar beni bu felaketlerden, 85 Aurelianus ayrca kocas
Odenathusu ldrdkten sonra Dounun hkimiyetini
eline geiren Zenobiay da Antiochiadaki kk bir ar-
S pmayla rehin ald ve sanki Dou ve Batnn fatihiymi
273 gibi grkemli bir zafer alayyla Romaya girdi, Tetricus
233
Occidentisque eit praecedentibus currum
Tetrico et Zenobia. Qui quidem Tetricus corrector
Lucaniae postea fuit ac privatus diutissime vixit;
Zenobia autem posteros, qui adhuc manent,
Romae reliquit.
XIV. Hoc imperante etiam in urbe monetarii
rebellaverunt vitiatis pecuniis et Felicissimo
rationali interfecto. Quos Aurelianus victos
ultima crudelitate conpescuit. Plurimos nobiles
capite damnavit. Saevus et sanguinarius ac
necessarius magis in quibusdam quam in ullo
amabilis imperator. Trux omni tempore, etiam
filii sororis interfector, disciplinae tamen
militaris et morum dissolutorum magna ex parte
corrector.
XV. Urbem Romam muris firmioribus cinxit.
Templum Soli aedificavit, in quo infinitum auri
gemmarumque constituit. Provinciam Daciam,
quam Traianus ultra Danubium fecerat,
intermisit, vastato omni Illyrico et Moesia
desperans eam posse retineri, abductosque
Romanos ex urbibus et agris Daciae in media
Moesia collocavit appellavitque eam Daciam,
quae nunc duas Moesias dividit et est in dextra
Danubio in mare fluenti, cum antea fuerit in
laeva. Occiditur servi sui fraude, qui ad quosdam
militares viros, amicos ipsius, nomina pertulit
annotata falso manum eius imitatus, tamquam
234
ROMA TARHNN ZET
ve Zenobiay da sava arabasnn nnde yrtt. Geri
Tetricus daha sonra Lucaniada ynetici oldu ve uzun
sre sade bir vatanda olarak yaad. Zenobianm ardn
da ise imdi hl Romada yaamn srdren torunlar
kald.
XIV. Aurelianusun hkmdarl dneminde parann
deerinin dmesi zerine para basmakla grevli me
murlar kentte isyan kardlar ve mliyeden sorumlu
memur Felicissimus ldrld. Aurelianus isyanclar
iddet kullanarak boyun edirdi ve birok soyluyu lm
cezasna arptrd. Gerekten de zalim ve kana susamt,
sevilen bir insan olmaktan ok zellikle baz durumlarda
ihtiya duyulduu iin imparatorluk grevini srdrd.
Her zaman acmaszd, hatta kzkardeinin olunun bile
katiliydi. Buna ramen zellikle askeri disiplin ve ahlak
sal yozlama konusunda devrimci saylrd.
XV. Roma kentini salam surlarla evreledi. Gne Ta
pman ina etti ve tapman iini byk miktarda altn
ve deerli tala doldurdu. Illyricum ve Moesianm nfu
su azalnca umutsuzlua kaplp Traianusun Danubius
nehrinin tesinde kurmu olduu Dacia eyaletini elinde
tutmak iin aba sarfetmedi; Dacianm kentlerinden ve
krsal blgelerinden getirttii Romallar Moesianm mer
kezine yerletirdi ve gnmzde Moesiay ikiye ayran
ve Danubiusun denize akt yerin sa kysnda yer alan
bu blgeye Dacia adn verdi. nceki Dacia ise nehrin
sol kysnda bulunuyordu. Aurelianus kendi klelerin
den birinin ihaneti sonucunda ldrlmtr. Bu adam
el yazsn taklit ederek Aurelianusu birtakm kiileri l-
235
Aurelianus ipsos pararet occidere. I taque ut
praeveniretur, ab isdem interfectus est in
itineris medio, quod inter Constantinopolin et
Heracleam est stratae veteris. Locus
Caenophrurium appellatur. Mors tamen eius
inulta non fuit. Meruit quoque inter Divos
referri. I mperavit annos quinque, menses VI.
XVI. (X.) Tacitus post hunc suscepit imperium, vir
P egregie moratus et rei publicae gerendae idoneus.
CN Nihil tamen clarum potuit ostendere intra sextum
276 mensem imperii morte praeventus. Florianus,
qui Tacito successerat, duobus mensibus et
diebus XX in imperio fuit neque quicquam
dignum memoria eit.
P XVII. (XI.) Post hunc Probus, vir illustris gloria
CN militari, ad administrationem rei publicae ac-
276 cessit. Gallias a barbaris occupatas ingenti
proeliorum felicitate restituit. Quosdam im
perium usurpare conatos, scilicet Saturninum in
Oriente, Proculum et Bonosum Agrippinae, multis
certaminibus oppressit. Vineas Gallos et
Pannonios habere permisit. pere militari Almam
montem apud Sirmium et Aureum apud Moesiam
superiorem vineis conseruit et provincialibus
colendos dedit. Hic cum bella innumera
gessisset, pace parata dixit brevi milites
necessarios non futuros. Vir acer, strenuus, iustus
et qui Aurelianum aequaret gloria militari.
236
ROMA TARHNN ZET
drmeye hazrlanyormu gibi gsterdi, bu kiilerin ad
larn yazp ayn zamanda imparatorun arkadalar da
olan askeri grevlileri durumdan haberdar etti. Sz ko
nusu kiiler bu olay engellemek iin derhal imparatoru
Constantinopolis ve Heraclea arasndaki o eski ta deli
yolun ortasnda ldrd. Bu yere Caenophrurium denir.
Ama imparatorun kan yerde kalmad ve tanrlar arasna
katlmay hak etti. Bylece be yl, alt ay hkm srm
oldu.
XVI. (X.) Onun ardndan Tacitus ynetimi stlendi; m-
S kemmel ahlkl ve devlet ynetimine ok uygun bir in-
276 sand. Ama saltanatnn altnc aynda ldnden dik
kate deer bir i baaramad. Tacitustan sonra grevi
devralan Florianus iki ay, yirmi gn ynetimde kald ve
kayda deer bir ey yapmad.
S XVII. (XI.) Ardndan zellikle askeri alanda sekin bir
276 kii olan Probus devletin bana geti. Barbarlarn yurtla
rndan ettii Galliallar muharebelerde kazand byk
baarlarla eski hallerine kavuturdu. Ynetimi gasp et
meye alan baz kiileri, rnein Douda Saturninusu,
Agrippinada Proculus ve Bonosusu birka arpmayla
bask altna ald. Galliallarn ve Pannoniallarn ba sahi
bi olmalarna izin verdi. Askerleri almaya sevkedip Sir-
miumda Alma Dana ve Yukar Moesiada Aureum Da
na asmalar dikti ve bakmn tarallara brakt. Saysz
sava yapp bar salaynca bir sre iin askerlere ihtiya
duyulmayacana karar verdi. evkle alyordu, azimli,
faal ve adil bir yneticiydi; askeri n Aurelianusa eti,
237
b r ev i a r i u m HISTORIAE r o ma n a e
P morum autem civilitate superaret. interfectus
CN est tamen Sirmii tumultu militari in turri ferrata.
282 I mperavit annos VI, menses quatuor.
XVIII. (XII.) Post hunc Carus est factus Augustus,
Narbone natus in Gallia. Is confestim Carinum
et Numerianum filios Caesares fecit, cum quibus
regnavit duobus annis. Sed dum bellum
adversum Sarmatas gerit, nuntiato Persarum
P tumultu ad Orientem profectus res contra Persas
CN nobiles gessit. Ipsos proelio fudit, Cochen et
284 Ctesiphontem, urbes nobilissimas, cepit. Et cum
castra sper Tigridem haberet, ictu divini
fulminis periit. Numerianus quoque, filius eius,
quem secum Caesarem ad Persas duxerat,
adulescens egregiae indolis, cum oculorum dolore
p correptus in lecticula veheretur, impulsore Apro,
CN qui socer eius erat, per insidias occisus est. Et cum
284 dolo occultaretur ipsius mors, quousque Aper
invadere posset imperium, foetore cadaveris
prodita est. Milites enim, qui eum sequebantur,
foetore commoti deductis lecticulae palliis post
aliquot dies mortem eius notam habere
potuerunt.
XIX. I nterea Carinus, quem Caesarem ad Parthos
proficiscens Carus in Illyrico, Gallia, I talia
reliquerat, omnibus se sceleribus inquinavit
Plurimos innoxios fictis criminibus occidit
Matrimonia nobilia corrupit. Condiscipulii
ROMA TARHNN ZET
ama kibarlk konusunda onu kat kat aard. Ama aske-
S ri bir isyanda, Sirmiumda demir bir kulede ldrld.
282 Alt yl, drt ay hkm srm oldu,
XVIII. (XII.) Ardndan Galliadaki Narbo kentinin yerlisi
Carus Augustus seildi. Carus vakit geirmeden oullar
Carinus ve Numerianusa Caesar yetkesi verdi ve onlarla
birlikte iki yl hkm srd. Sarmatiallarla savat s
rada Perslerin isyann haber alnca Douya hareket etti
ve Perslere kar baarl saldrlar dzenledi. Onlar
S savata bozguna uratp en nl kentleri Cochon ve
284 Ctesiphonu zapt etti. Ancak Tigris Nehri kysndaki or
dughnda olduu bir srada yldrmn tanrsal gcyle
arplp ld. Yannda Caesar olarak Persiaya gtrd
stn yetenekli bir gen olan olu Numerianus da gzle
rinden rahatszland ve kk bir tahtrevanla tanp
S gtrld srada kaynpederi Aperin ba ektii bir
284 suikaste kurban gitti ve ldrld. lm, Aper imperi-
umu elde edinceye kadar kurnazca gizlenmeye alld,
ama cesetten yaylan kt koku olan biteni aa kard.
Tahtrevann ardndan giden askerler ancak birka gn
getikten sonra, kokudan rahatsz olup perdeyi atkla
rnda onun ldn anlayabildiler.
XIX. Bu arada Carus Perslerle savamak zere yola
karken Caesar yetkisi vererek Illyricum, Gallia ve Italia-
y denetimine brakt Carinus iledii cinayetler y
znden saygnln yitirmiti. Birtakm sular uydurup
pek ok masum kiinin kanna girdi, soylu kadnlarla
yasak ilikilere girdi ve sama sapan tahrik edici olaylar
239
quoque, qui eum in auditorio vel levi fatigatione
taxaverant, perniciosus fuit. Ob quae omnibus
hominibus invisus non multo post poenas dedit.
(XIll.) Nam de Perside victor exercitus rediens, cum
Carum Augustum fulmine, Numerianum
Caesarem insidiis perdidisset, Diocletianum
imperatorem creavit, Dalmatia oriundum, virum
obscurissime natum, adeo ut a plerisque scribae
filius, a nonnullis Anullini senatoris libertinus
fuisse credatur.
XX. Is prima mili tum contione iuravit
Numerianum nullo suo dolo interfectum, et cum
iuxta eum Aper, qui Numeriano insidias fecerat,
constitisset, in conspectu exercitus manu
Diocletiani percussus est. Postea Carinum omnium
P odio et detestatione viventem apud Margum
CN i n g en ti proel i o v i ci t, p r o di tum ab ex er c i tu suo,
285 quem fortiorem habebat, certe desertum, inter
Viminacium atque Aureum montem, i ta rerum
Romanarum potitus, cum tumultum rusticani in
Gallia concitassent et factioni suae Bacaudarum
nomen imponerent, duces autem haberent
Amandum et Aelianum, ad subigendos eos
P Maximianum Herculium Caesarem misit, qui
CN levibus proeliis agrestes domuit et pacem Galliae
286 r ef o r mav i t.
XXI. Per haec tempora etiam Carausius qui
vilissime natus strenuae militiae ordine famam
240
ROMA TARHNN ZET
karp okulda ayn sralar paylat arkadalarn th
met altnda brakt ve mahvolmalarna sebep oldu. Bun
dan tr herkesin nefretini kazand ve ok gemeden
de cezasn dedi. (XIII.) Ordu Perslere kar zafer kaza
np geri dnerken, imparator Carusu yldrma, Caesar
Numerianusu da suikaste kurban verdiinden, Diocleti-
anusu imparator seti. Diocletianus Dalmatiada do
mutu, ama soyu sopu belli deildi; bazlar onun bir k
tibin olu olduuna inanrken, bazlar da senatr Anul-
linusun azatl klesi olduunu dnyordu.
XX. Askerler arasnda dzenlenen ilk toplantda, Dioc
letianus yemin edip Numerianusun kurban gittii su
ikasta kendisinin kesinlikle karmadn syledi ve as
kerlerin gz nnde klcn ekip yannda duran su
ikastta asl faili Aperi ldrd. Bunun ardndan herkesin
S nefret ettii ve tiksindii Carinus bu ekilde yaayp gi-
285 derken, Margumda patlak veren byk bir savata ken
di ordusunun ihanetine urad, askerlerinin says kaba
rk olduu halde Viminacium ile Aureum Da arasnda
tek bana kald, ite Diocletianus Roma ynetimini bu
ekilde ele geirdii srada, Galliada kyller arasnda
bir isyan ba gsterdi; bunlar bir topluluk oluturup ad
na da Bacaudae dediler ve balarna Amandus ve Aeli-
anusu komutan olarak geirdiler. Diocletianus, bu ky
llere boyun edirsin diye Maximianus Herculiusu
Caesar yetkesiyle gnderdi. Maximianus Herculius hafif
S arp mal ar sonucunda kyl l eri n hakk ndan gel meyi ba-
286 ard ve Galliada bar yeniden salad.
XXI. Bu sralarda Carausius ok aa bir soydan gelme
sine ramen gerekletirdii birok baarl askeri hiz-
241
egregiam fuerat consecutus, cum apud Bononiam
per tractum Belgicae et Armoricae pacandum
mare accepisset, quod Franci et Saxones
infestabant. Multis barbaris saepe captis nec
praeda integra aut provincialibus reddita aut
imperatoribus missa cum suspicio esse coepisset,
consulto ab eo admitti barbaros, ut transeuntes
P cum praeda exciperet atque hac se occasione
CN ditaret, a Maximiano iussus occidi purpuram
286 sumpsit et Britannias occupavit.
XXII. (XIV.) i ta cum per omnem orbem terrarum res
turbatae essent, Carausius in Britanniis rebellaret,
Achilleus in Aegypto, Africam Quinquegentiani
infestarent, Narseus Orienti bellum inferret,
P Diocletianus Maximianum Herculium ex Caesare
CN fecit Augustum, Constantium et Maximianum
286 Caesares, quorum Constantius per filiam nepos
292 Claudii traditur, Maximianus Galerius in Dacia
haud longe a Serdica natus. Atque ut eos etiam
affmitate coniungeret, Constantius privignam
Herculii Theodoram accepit, ex qua postea sex
liberos, Constantini fratres, habuit, Galerius
filiam Diocletiani Valeriam. Ambo uxores, quas
p habuerant, repudiare conpulsi. Cum Carausio
CN tamen, cum bella frustra tentata essent contra
289 virum rei militaris peritissimum, ad postremum
242
ROMA TARHNN ZET
met sonrasnda sekin bir ne sahip oldu; Bononiadaki
garnizonunda Franci ile Saxonesin istila ettikleri denizi
Belgica ve Armorica kylar boyunca saldrlardan koru
ma grevini stlendi, pek ok frsat yakalayp barbarla
rn ounu esir ald, ama ele geirdii ganimeti ne tam
olarak eyalet halkna geri verdi ne de imparatorlara gn
derdi. Bunun sonucunda hakknda kukulu bir durum
sz konusu oldu ve Carausiusun barbarlarn orada top
lanmalarna isteyerek izin verdii, bylece hem onlar
ele geirdii hem de onlardan ald ganimetlere el koy
duu dnld. Bunun zerine Maximianus tarafndan
S idam cezasna arptrlmas kararlatrld. Maximianus
286 hkmdarl stlendi ve Britannia eyaletlerini igal etti.
XXII. (XIV.) Dnya yznde byle bir karmaa yaanr,
Carausius Britanniada, Achilleus Msrda isyanlar ka
rrken, Quinquegentiani Afrikaya saldrp dururken,
Narseus Douda savaa hazrlanrken Diocletianus,
S Maximianus Herculiusu Caesarlktan Augustuslua yk-
286 sekti, Constantius ve Maximianusu da Caesar ilan etti.
292 Constantiusun Claudiusun kznn olu olduu,
Maximianus Galeriusun ise Serdicadan pek uzak olma
yan Daciada doduu sylenir. Ayrca Diocletianusun
onlar birbirine akraba kld da anlatlr; Constantius
Flerculiusun vey kz Theodorayla evlendi, ondan alt
ocuu oldu, bu ocuklar Constantinusun erkek karde
leriydi. Bu arada-Galeri us da Diocletianusun kz Valeri-
ayla evlendi. Ama sonradan her ikisi de evlendikleri kadm-
S larla boanmak zorunda kaldlar. te yandan sava alann-
2S9 da ok yetenekli bir isim olan Carausius ile aralarnda bo
243
pax convenit. Eum post septennium Allectus,
P socius eius, occidit atque ipse post eum Britannias
CN triennio tenuit. Qui ductu Asclepiodoti, praefecti
293 praetorio, oppressus est. i ta Britanniae decimo
296 anno receptae.
p xxm. (XV.) Per idem tempus a Constantio Caesare
CN in Gallia bene pugnatum est. Circa Lingonas. Die
296 una adversam et secundam fortunam expertus
est. Nam cum repente barbaris ingruentibus intra
civitatem esset coactus tam praecipiti necessitate,
ut clausis portis in murum funibus tolleretur vix
quinque horis mediis adventante exercitu
sexaginta fere milia Alamannorum cecidit.
Maximianus quoque Augustus bellum in Africa
profligavit domitis Quinquegentianis et ad pacem
P redactis. Diocletianus obsessum Alexandriae
CN Achilleum octavo fere mense superavit eumque
297 interfecit. Victoria acerbe usus est. Totam
Aegyptum gravibus proscriptionibus caedibusque
foedavit. Ea tamen occasione ordinavit provide
multa et disposuit, quae ad nostram aetatem
manent.
XXIV. Galerius Maximianus primum adversus
Narseum minime secundum proelium habuit
inter Callinicum Carrasque congressus, cum
inconsulte magis quam ignave dimicasset.
Admodum enim parva manu cum copiosissimo
244
ROMA TARHNN ZET
yere dmanlklar yaand, ama sonunda bar saland.
Yedinci yln sonunda Allectus destekisi olduu Carau-
S si usu l drd ve ard ndan yl boyunca Bri tanni anm
293 ynetimini elinde tuttu. Ama praetor praejectus Asclepio-
dotusun ban ektii isyanlar sonucunda devrildi. By-
296 lece Britanniae on yl iinde geri alnd.
S XXIII. (XV.) Ayn dnemde Caesar Constantinus tarafn-
296 dan Galliada baarl bir sava yrtld. Lingonae civa
rnda gerekleen bu savata Constantinus bir gn iin
de hem iyi hem de kt talihiyle yzleti. Barbarlarn ani
saldrs sonucunda ylesine telala kentin iine kamak
zorunda kald ki, kent kaplar kapandndan ancak
surlarn stne ekilebildi, buna ramen ordusunun gel
mesiyle birlikte yaklak beinci saatin ortalarnda altm
bin Alamaniyi yerle bir etti. O srada Augustus Maximia-
nus da Afrikadaki sava sona erdirdi, Quinquegentia-
niyi ele geirdi ve onlar bar yapmaya zorlad. Bu arada
S Diocletianus Alexandriada kuatt Achilleusu yaklak
297 sekizinci ayda yenilgiye uratt ve sonunda ldrd.
Ama zaferini acmaszca kulland ve batan sona btn
Msr ar yaptrmlara zorlad ve katliamlara neden ol
du. Ama ayn zamanda pek ok adil dzenleme gerek
letirdi ve bu dzenlemeleri rayna oturttu, yle ki bun
lar gnmzde de hl devam etmektedir.
XXIV. Galerius Maximianus Narseusla ilk kez Callini-
cum ve Carraeda kar karya geldii ilk muharebede
cesaretsizlikten te tedbirsizce hareket ettiinden baar
szla urad. nk ok saydaki dmana kk bir
245
hoste commisit. Pulsus igitur et ad Diocletianum
profectus cum ei in itinere occurrisset, tanta
insolentia a Diocletiano fertur exceptus, ut per
aliquot passuum milia purpuratus tradatur ad
vehiculum cucurrisse.
XXV. Mox tamen per Illyricum Moesiamque
contractis copiis rursus cum Narseo, Hormisdae
et Saporis avo, in Armenia maiore pugnavit
successu ingenti nec minre consilio simulque
fortitudine, quippe qui etiam speculatoris munus
cum altero ac tertio equite susceperit. Pulso Narseo
P castraeius diripuit. Uxores, sorores, liberos cepit,
CN infinitam extrinsecus Persarum nobilitatem,
297 gazam Persicam copiosissimam. I psum in
ultimas regni solitudines eit. Quare ad
Diocletianum in Mesopotamia cum praesidiis
tum morante ovans regressus ingenti honore
P susceptus est. Varia deinceps et simul et viritim
CN bella gesserunt, Carpis et Basternis subactis.
299 Sarmatis victis, quarum nationum ingentes
captivorum copias in Romanis fnibus
locaverunt.
xxv. (XV|.) Diocletianus moratus callide fuit
sagax praeterea et admodum subtilis ingenii, et
qui severitatem suam aliena invidia velle:
explere. Diligentissimus tamen et sollertissimu;
princeps et qui imperio Romano primus regiai
consuetudinis formam magis quam, Romana:
246
ROMA TARHNN ZET
askeri birlikle ilerlemeye kalkt. Bozguna urayp da Di
ocletianusun yanma giderken yolda onunla karlat,
ama onun tarafndan yle byk bir hakarete urad ki,
erguvan giysileri iinde Diocletianusun arabasnn ya
nnda birka mil kotuu anlatlr.
XXV. Ama ok gemeden askeri birliklerini Illyricum ve
Moesiada topladktan sonra Hormisda ve Saporun b
ykbabas Narseusa kar ikinci kez byk bir baar
sergileyerek Byk Armeniada arpt, ayn zamanda
tedbiri de hi elden brakmad; nk iki ya da sva
risiyle birlikte speculators6grevini de stlendi. Sonunda
Narseusu bozguna uratt ve ordughn yamalad. Ka-
ts rlarm, kz kardelerini, ocuklarn ok sayda Pers soy-
297 lsu ve ykl miktardaki Pers hzinesiyle birlikte ele ge
irdi. Narseusu krallnn ok uzaklarndaki llere ka
dar srd. O srada kk bir askeri kuvvetiyle Mezo
potamyada bulunan Diocletianusun yanma zafer alayla
ryla geri dndnde byk bir saygyla karland. Da-
S ha sonra birlikte ve ayr ayr pek ok savaa katldlar,
299 Carpi ve Basternaea boyun edirdiler, Sarmatiallar
bozguna urattlar ve bu uluslardan ok sayda esir alp
Roma topraklarna yerletirdiler.
XXVI. (XVI.) Diocletianus yaradltan kurnaz, zeki ve
hibir ayrnty gzden karmayan bir kiilikli. Acma
szln bakalarn thmet altnda brakacak ekilde
kullanmaktan hi ekinmezdi. Buna ramen ok faal ve
yetenekli bir yneticiydi; hatta ilk kez kendisi Romann
zgrlnden ok krallk ynetimine uygun den baz
247
libertatis invexerit adorarique se iussit, cum
ante eum cuncti salutarentur. Ornamenta
gemmarum vestibus calcaementisque indidit.
Nam prius imperii insigne in chlamyde purpurea
tantum erat, reliqua communia.
XXVII. Herculius autem propalam ferus et incivilis
ingenii, asperitatem suam etiam vultus horrore
significans. Hic naturae suae indulgens
Diocletiano in omnibus, etiam saevioribus
consiliis, obsecutus est. Cum tamen ingravescente
aevo parum se idoneum Diocletianus moderando
imperio esse sentiret, auctor Herculio fuit, ut in
vitam privatam concederent et stationem tuendae
P rei publicae viridioribus iunioribusque mandarent.
CN Cui aegre collega obtemperavit. Tamen uterque
304 una die privato habitu imperii insigne mutavit,
P Nicomediae Diocletianus, Herculius Mediolani,
CN post triumphum inclitum, quem Romae ex
302 numerosis gentibus egerant, pompa ferculorum
illustri, qua Narsei coniuges sororesque et liberi
ante currum ducti sunt. Concesserunt tamen
Salonas unus, alter in Lucaniam.
XXVIII. Diocletianus privatus in villa, quae haud
procul a Salonis est, praeclaro otio consenuit
inusitata virtute usus, ut solus omnium pos'
248
ROMA TARHNN ZET
detleri Roma mparatorluuna dahil etti ve kendisinden
nceki imparatorlar sadece selamlanrken Diocletianus
kendisine tapmlmasn emretti. Mcevherlerle ssl elbi
seler ve ayakkablar giydi. Oysa nceden imparatorluun
ayrt edici nian sadece erguvan renkli giysiydi; bunun d
ndaki alkanlklarnn bakalarmkinden pek fark yoktu.
XXVII. Herculius ise nefretlik derecesinde zalim ve vah
i bir karaktere sahipti, baklarna yansyan katl kor
kun karakterinin aynasyd. Mizacna uygun davrand
ve alman btn sert kararlarda Diocletianusa ayak uy
durdu. Ama Diocletianus iyice yalanp artk kendisinin
devlet ynetimi iin uygun olmadnn farkna varnca,
Herculiusa her ikisinin de sivil yaama ekilmeleri ve
devleti ynetme grevini daha dinamik ve daha gen
olanlara brakmalar gerektii konusunda neride bu
lundu. Bunun zerine Herculius da istemeye istemeye
S meslektana ayak uydurdu. Ayn gn Diocletianus
304 Nicomediada, Herculius Mediolanumda imparatorluk
giysisini karp sade vatanda giysisini srtlarna geirdi-
IS 1er. Hemen ardndan pek ok halktan insanlarn katl-
302 myla muhteem bir zafer kutlamas yaand; gzkama-
trc bir gei treninin sergilendii bu trende, Narse-
usun eleri, kzkardeleri ve ocuklar imparatorlarn
sava arabalarnn nnde gtrldler. mparatorlar
dan biri Salonaea, dieri Lucaniaya ekildi.
XXVIII. Diocletianus sade bir vatanda olarak SalonaeV
dan ok uzak olmayan kendi maliknesinde ge yama
kadar huzurlu bir mr srd ve srad bir yaam tarz
249
conditum Romanum imperium ex tanto fastigio
sponte ad privatae vitae statm civilitatemque
remearet. Contigit igitur ei, quod nulli post natos
homines, ut cum privatus obisset, inter Divos
tamen referretur.
250
ROMA TARHNN ZET
sergiledi; nk Roma mparatorluunun kuruluundan
bu yana gelip geen bunca imparator arasnda bir tek
kendisi o kadar saygn bir mevkiden sivil hayatn yaam
biimine ve vatandala isteyerek geri dnd. Bu yz
den insanolu varolduundan beri kimseye ksmet ol
mayan ona ksmet oldu, sade bir vatanda olarak ld
halde tanrlar arama katlma onurunu yaad.
251
l i b e r d e c i mu s
ARGUMENTUM
1. imperii divisio inter Constantium et Galerium
assumptis dobus Caesaribus Maximino et
Severo. 2. Constantio mortuo Constantinus in
Britannia creatur imperator, Romae Maxentius,
filius Herculii, qui inde ad spem resumendi
imperii erigitur. Severus contra Maxentium
missus a suis desertus interficitur. 3. Herculii post
irritos conatus contra Maxentium et Constantium
interitus. Eius mores. 4. Licinius a Galerio, qui
post moritur, fit imperator. Hine rem publicam
tanent quatuor imperatores, Constantinus,
Maxentius, Licinius et Maximinus. Maxentius per
Constantinum opprimitur. Maximinus adversus
Licinium novas res molitus exitium fortvita morte
praevenit. 5.6. Licinius a Constantino victus
occiditur. inde summae rerum unus Constantinus
praeest, qui novo adhuc more tres Caesares creat.
7.8. Constantini mores insolentia rerum se-
cundarum in deterius mutati et studia; ipse bel
lum adversus Parthos moliens moritur. 9-13.
Succedunt tres eius filii, Constantinus, Constan;
et Constantius cum Dalmatio, fratris filio, e
quibus, cum ceteri interfeeti essent, remanet solu;
Constantius, qui male pugnat contra Persas.
ONUNCU KTAP
KONUNUN ZET
1. mperiumun Constantius ve Galerius arasnda pay
latrlmas, iki Caesarm, yani Maximinus ve Severusun
greve gelmesi. 2. Constantius ldkten sonra Constanti
nusun Britanniada, Herculiusun olu Maxentiusun ise
Romada imparator seilmesi; o zaman Maxentiusun im-
periumu ele geirme umudu iin yreklendirilmesi.
Maxentiusa kar gnderilen Severusun kendi adamlar
tarafndan yzst braklmas ve ldrlmesi. 3. Hercu
liusun Maxentius ve Constantinusa kar baarsz girii
mi ve lm. Herculiusun karakteri. 4. Ksa sre sonra
lecek olan Galeriusun Liciniusu imparator semesi.
Bundan sonra lkeyi drt imparatorun ynetmesi; Cons
tantinus, Maxentius, Licinius ve Maximinus. Maxen-
tiusun Constantinus tarafndan devrilmesi. Maximinusun
Luciniusa kar balatt isyann kazara lmesiyle hezi
mete uramas. 5-6. Liciniusun Constantinus tarafndan
bozguna uratlmas ve ldrlmesi. O zaman Constanti
nusun tek bana lkenin ynetimine gemesi, yeni bir
uygulamayla Caesar olarak kii semesi. 7-8. Constanti
nusun baar sarholuuyla bozulan ahlk ve eilimleri;
Parthlara kar bir savaa hazrlanrken lmesi. 9-13. Ar
dndan olu -Constantinus, Constans ve Constantius-
ile birlikte erkek kardeinin olu Dalma tiusun ynetime
gemesi. Constantiusun dierlerini ldrerek tek bana
ynetimde kalmas. Perslere kar savata baarszl,
253
Vetranionem opprimit et Magnentium, cuius
duces antea Nepotianum, Romae imperatorem
factum, interfecerant, Gallumque, quem ipse
Caesarem fecerat, post occidit. Silvanus in Gallia
novas res moliens exstinguitur. 14. Constantius
I ulianum Caesarem facit, qui contra Gallos et
Alamannos missus egregie res gerit. 15. I ulianus a
militibus Augustus renuntiatur, qua re cognita
Constantius, cum omisso Persico bello contra eum
profectus esset, in itinere obit. Eius mores. 16.
I uliani contra Persas expeditio, in qua hostili
manu interficitur. Eius laudes, mores et studia. 17.
Iovianus post hunc imperator electus, uno atque
altero proelio a Persis victus ignobilem cum his
pacem facit. Illyricum petens repentina more obit,
cuius variae tradunt caussae. Maiores operis de
successorum rebus gestis promissio in fine
annectitur.
I. His igitur abeuntibus administratione rei
p publicae Constantius et Galerius Augusti creati
cn sunt divisusque inter eos ita Romanus orbis, ut
305 Galliam, Italiam, Africam Constantius, Illyricum,
Asiam, Orientem Galerius obtineret, sumptis
duobus Caesaribus. Constantius tamen contentus
dignitate Augusti Italiae atque Africae
administrandae solicitudinem recusavit, vir
egregius et praestantissimae civilitatis, divitiis
254
ROMA TARHNN ZET
Vetranio ve Magnentiusu devirmesi. Daha ncesinde
Magnentiusun komutanlarnn Romada imparator yap
lan Nepotianusu ldrmeleri. Constantiusun Caesar
setii Gallus sonradan ldrmesi. Galliada bir isyan
balatan Silvanusun ldrlmesi. 14. Constantiusun Ga-
lliallara ve Alamaniye kar gnderdii ve baarl ilere
imza atan Iulianusu Caesar semesi. 15. Iulianusun as
kerler tarafndan Augustus ilan edilmesi, olan biteni ha
ber alan Constantiusun Pers savandan vazgeip ona
kar sefere ktnda yolda lmesi. Constantiusun ka
rakteri. 16. Iulianusun Perslere kar seferi, bu sefer sra
snda dman eliyle ldrlmesi. Iulianusa yaplan v
gler, karakteri ve yetenekleri. 17. Onun ardndan Iovi-
anusun imparator seilmesi, Perslere kar yaad bir
ka atma sonunda yenilgiye uramas ve onlarla utan
verici bir bar yapmas. Illyricuma giderken aniden ya
amn yitirmesi. lmyle ilgili anlatlan eitli rivayet
ler. Yazarn Iovianusun ardllarnn baarlaryla ilgili
daha byk bir eser yazacana dair verdii szle kitab
n, bitirmesi.
I. Diocletianus ve Herculius devlet ynetiminden ayr-
S lmca, Constantius ve Galerius imparator seildi; bylece
305 Roma onlarn arasnda ikiye blnm oldu; Constanti
us Gallia, Italia ve Afrikay; Galerius Illyricum, Asia ve
Douyu ald, iki kii de Caesar seilip onlara katld.
Ama Constantius Augustus unvanyla yetinip Italia ve Af
rikay ynetme sorumluluundan kand. ok sekin
ve hayrsever bir vatanda olduundan, eyaletlerin ve
255
provincialium ac privatorum studens, fisci
commoda non admodum affectans, dicensque
m e l i u s p u b l i c a s o pes a p r i v a t i s h a b e r i q u a m i n t r a
u n u m c l a u s t r u m r es er var i , adeo autem cultus
modici, ut festis diebus, si cum amicis
numerosioribus esset epulandum, privatorum ei
argento ostiatim petito triclinia sternerentur. Hic
non modo amabilis, sed etiam venerabilis Gallis
fuit, praecipue quod Diocletiani suspectam pru-
dentiam et Maximiani sanguinariam temeritatem
P imperio eius evaserant. Obiit in Britannia Eboraci
CN principatus anno tertio decimo atque inter Divos
306 relatus est.
. Galerius, vir et probe moratus et egregius re
P militari, cum I taliam quoque sinente Constantio
CN administrationi suae accessisse sentiret, Caesares
305 duos creavit, Maximinum, quem Orienti praefecit,
P et Severum, cui I taliam dedit. ipse in Illyrico
CN commoratus est. Verum Constantio mortuo
306 Constantinus, ex obscuriori matrimonio eius
filius, in Britannia creatus est imperator et in
locum patris exoptatissimus moderator accessit.
Romae interea praetoriani excitato tumultu
Maxentium, Herculii filium, qui haud procul ab
P urbe in villa publica morabatur, Augustum
CN nuncupaverunt. Quo nuntio Maximianus Herculius
305 ad spem arrectus resumendi fastigii, quod
256
ROMA TARHNN ZET
tek tek bireylerin para kaynaklarn arttrmak iin elin
den geleni yapt, ama devlet hzinesinin bymesine
pek zen gstermedi; k am u kaynaklarnn tek kilit altnda
saklanmas yerine zel ahslarn elinde olmasnn daha ha
y r l olacan sylerdi; yaam tarz yle gsterisizdi ki,
bayram gnlerinde ok sayda arkadana davet vermesi
gerektiinde yemek odas birka evden dn alman g
mlerle donatlrd. Galliallarm ok sevdii, ayn za
manda da sayd bir kii oldu. nk onun ynetimin
de Diocletianusun kuku uyandran saduyusundan ve
Maximianusun kana susam davranlarndan kurtul-
S mulard. Ynetiminin on nc ylnda Britanniada,
306 Eboracumda ld ve tanrlar arasna katld.
II. Salam karakterli ve askeri alanda ok yetenekli biri
olan Galerius, Constantiusun rzasyla Italianm yneti-
S minin de kendisine getiini grnce, Dounun deneti-
305 mine verdii Maximiniusu ve Italianm denetimine ver
dii Severusu, yani iki kiiyi Caesar unvanyla donatt.
S Kendisi Illyricumda kald. Ama Constantiusun lmn-
306 den sonra, onun aibeli evliliinden doan olu Cons-
tantinus Britanniada imparator seildi ve en ok istenen
yneticilerden biri olarak babasnn yerine geti. Bu ara
da, Romada ba gsteren bir isyan sonucunda p r a e t o f -
lar Herculiusun olu Maxentiusu Augustus ilan ettiler.
Maxentius kentten fazla uzak olmayan devlet konutunda
yayordu. Bu haberi alr almaz, istemeye istemeye yitir
i dii eski yetkesini yeniden ele geirmek midiyle, sivil
306 yaama ekilip gzelim krlarda yalanmay setii halde
257
invitus amiserat, Romam advolavit e Lucania,
quam sedem privatus elegerat, in agris
amoenissimis consenescens, Diocletianumque
etiam per litteras adhortatus est, ut depositam
resumeret potestatem, quas ille irritas habuit.
Sed adversum motum praetorianorum atque
Maxentii Severus Caesar Romam missus a
Galerio cum exercitu venit obsidensque urbem
militum suorum scelere desertus est.
III. Auctae Maxentii opes confirmatumque im-
P perium. Severus fugiens Ravennae interfectus est.
CN Herculius tamen Maximianus post haec in concione
307 exercituum filium Maxentium nudare conatus
seditionem et convicia militum tulit. inde ad
Gallias profectus est dolo composito, tanquam a
filio esset expulsus, ut Constantino genero
iungeretur, moliens tamen Constantinum reperta
occasione interficere, qui in Galliis et militum et
provincialium ingenti iam favore regnabat caess
Francis atque Alamannis captisque eorum
regibus, quos etiam bestiis, cum magnificum
spectaculum muneris parasset, obiecit. Detectis
igitur insidiis per Faustam filiam, quae dolum
viro nuntiaverat, profugit Herculius Massiliaeque
oppressus (ex ea enim navigare ad filium prae-
P parabat) poenas dedit iustissimo exitu, vir ad
CN omnem asperitatem saevitiarnque proclivus.
310 infidus, incommodus, civilitatis penitus expers.
258
ROMA TARHNN ZET
Lucaniadan kalkp uarcasna Romaya geldi ve yazd
mektuplarla Diocletianusu da batan karp feragat etti
i konumunu yeniden elde etmesini istedi, ama Diocleti-
anus bu mektuplara hi yz vermedi. Bu arada Galerius
tarafndan Romaya gnderilen Severus Caesar praetor'-
larm ve Maxentiusun balatt harekete engel olmak
amacyla ordusuyla birlikte geldi, ama kenti abluka alt
na alaca srada askerlerinin ihanetine uraynca yzs
t kald.
III. Bylece Maxentiusun gc ve yetkesi garanti altna
alnm oldu. Severus ise kaarken Ravennada ldrl-
S d. Bu olaylarn ardndan Herculius Maximianus askerle -
307 rin bir araya geldii bir toplantda olu Maxentiusun
yetkilerini almaya kalknca askerlerin bakaldrsna ve
tepkisine maruz kald. Sonra olu tarafndan srgn
edilmi havas vererek bir plan gelitirdi ve damad
Constantinusa katlmak iin Galliaeya hareket etti; ama
c, frsatn bulduunda askerlerin ve eyalet halknn
desteini alarak Galliaeda hkm sren Constantinusu
ldrp Franci ve Alamanniyi de kltan geirdikten
sonra, bu halklarn dzenledii grkemli gladyatr gs
terileri srasnda vahi hayvanlara yem olarak atmaya
hazrlandklar krallarm rehin almakt. Ama yapt bu
plan kz Fausta aa karp da byle bir dzenden ko
casn haberdar edince Maximianus Massiliada yakalan
d, oysa oluna katlmak iin tam da buradan yelken a
maya hazrlanyordu; layk olduu ekilde ld. Her tr
S zalimlie ve iddete eilimli bir insand, inansz, huysuz-
310 du ve kendisinden bakasn asla dnmezdi.
259
P IV. (III) Per hoc tempus a Galerio Licinius im-
CN perator estfactus, Daciaoriundus, notus ei antiqua
311 consuetudine et in bello, quod adversus Narseum
gesserat, strenuis laboribus et officiis acceptus.
Mors Galerii confestim secuta. i ta res publica
tum a novis quattuor imperatoribus tenebatur,
Constantino et Maxentio, filiis Augustorum,
Licinio et Maximino, novis hominibus. Quinto
p tamen Constantinus imperii sui anno bellum
CN adversum Maxentium ivile commovit, copias eius
312 multis proeliis fudit, ipsum postremo Romae
adversum nobiles omnibus exitiis saevientem
P apud pontem Mulvium vicit I taliaque est potitus.
CN Non multo deinceps in Oriente quoque adversus
312 Licinium Maximinus res novas molitus vicinum
exitium fortuita apud Tarsum morte praevenit.
V. (IV.) Constantinus tamen, vir ingens et omnia
efficere nitens, quae animo praeparasset, simul
principatum totius orbis affectans, Licinio
bellum intulit, quamvisnecessitudo et affinitas
p cum eo esset. Nam soror Constantia nupta Licinio
CN erat. Ac primo eum in Pannonia secunda ingenti
314 apparatu bellum apud Cibalas instruentem
repentinus oppressit omnique Dardania, Moesia.
Macedonia potitus numerosas provincias occupavit,
VI. Varia deinceps inter eos bella, et pax re-
p conciliata ruptaque est. Postremo Licinius navali
260
ROMA TARHNN ZET
S IV. (III.) Bu srada Dacia doumlu Licinius, Galerius ta-
311 rafndan imparator seildi. Galeriusun onunla dostluu
eskilere dayanyordu ve Narseusa kar yrtt sava
ta Liciniusun gsterdii byk gayreti ve hizmetlerini
takdirle karlamt. Zaten ok gemeden de Galerius
yaama veda etti. Bylece o dnem Romamn ynetimi
drt yeni imparatora, yani Augusfuslarm oullar Cons
tantinus ile Maxentiusa ve soylu snfna yeni giren Lici
nius ile Maximinusa kalm oldu. Ama Constantinus y-
S netiminin beinci ylnda Maxentiusa kar bir i sava
312 balatt ve pek ok muharebede onun askeri kuvvetlerini
bozguna uratt, en sonunda da Romada soylulara kar
her ekilde fkesini kusan Maxentiusu Mulvius Kpr-
S snde yenmeyi baard ve Italiay ele geirdi. Hemen ar-
312 dmdan Douda Liciniusa kar bir isyan balattktan
sonra Tarsusta yaamn yitirdi, bu kazara lmyle ya
ayaca hezimeti de nlemi oldu.
(V.) ok azimli, kafasna koyduunu yapan ve tm
dnyann hkmdarlna soyunmu bir insan olan
Constantinus evlilik yoluyla akraba olduu Liciniusa sa
va at. nk kardei Constantia Liciniusla evliydi. II-
S kin ani bir basknla Pannoniada, Liciniusun byk sava
314 hazrlklarna giritii Cibalaeda onu bozguna uratt,
sonra da Dardania, Moesia ve Macedoniann ynetimini
ele geirip pek ok eyaleti hkimiyeti altna ald.
VI. Constantius ile Licinius arasnda pe pee eitli sa
valar yaand. Atekes ilan edildi, ama hemen bozuldu.
S Sonunda Licinius denizde ve karada yaplan savalarda
261
CN et terrestri proelio victus apud Nicomediam se
324 dedidit et contra religionem sacramenti Thessalo-
p nicae privatus occisus est. Eo tempore res Romana
CN sub uno Augusto et tribus Caesaribus, quod
325 numquam alias, fuit, cum liberi Constantini
Galliae, Orienti I taliaeque praeessent. Verum
insolentia rerum secundarum aliquantum
Constantinus ex illa favorabili animi docilitate
mutavit. Primum necessitudines persecutus filium
p suum, egr egi um v i r um, et sorori s f i l i um, commodae
CN commodae i ndol i s i uv enem, i nter f ec i t, mox uxo-
326 rem, post numerosos amicos.
Vll. Vir primo imperii tempore optimis princi-
pibus, ultimo mediis comparandus. I nnumerae in
eo animi corporisque virtutes claruerunt. Militaris
gloriae appetentissimus, fortunain bellis prospera
P fuit, verum ita, ut non superaret industriam. Nam
CN etiam Gothos post ivile bellum varie profligavit,
332 pace ad postremum data, ingentemque apud
barbaras gentes memoriae gratiam collocavit.
Civilibus artibus et studiis liberalibus deditus,
affectator iusti amoris, quem omni sibi et
liberalitate et docilitate quaesivit, sicut in
nonnullos amicos dubius, ita in reliquos
egregius, nihil occasionum praetermittens, quo
opulentiores eos clarioresque praestaret.
262
ROMA TARHNN ZET
324 yenilgiye urad ve Nicomediada teslim oldu; ballk
yemininin ykmll hie saylarak sade bir vatanda
gibi Thessalonicada ldrld. O dnemde Constanti-
S nusun oullar Galliamn, Dounun ve Italiann banda
325 olduklarndan, Roma devleti bir Augustusun ve Ca
esar m ynetimi altndayd. Byle bir durum ilk kez ya
anyordu. Ama kazanlan baarlardan duyulan gurur
Constantinusun o ok beenilen uysal karakterini yok
etti, ilkin akrabalarndan intikam almaya kalkt, kusur
suz bir insan olan olunu ve doutan sevgi dolu bir gen
S ol an kz kardei ni n ol unu, ok gemeden karsn ve ar-
326 dmdan da ok sayda arkadan katletti.
VII. Ynetiminin ilk yllarnda en iyi imparatorlarla k-
yaslanacabilecek biriyken, sonraki yllarda ancak vasat
nitelikli yneticilerle kyaslanabilir hale geldi. Zihinsel ve
bedensel saysz stn zellikleri vard ve bunlar onda
ok belirgindi. Askeri alanda n kazanmaya ar d
knd, savalarda ans ok akt, ama abalad kadar
baar kazanyordu. savalar sonlandrmasnm ardm-
S dan, eitli frsatlar yakalayp Gothlan bile hezimete u-
332 ratarak bar yapmaya zorlam, barbar uluslarn onu hep
byk bir saygyla anmsamasna neden olmutur. Ken
disini politikaya ve zgr sanatlara87adayp zgr d
nceyi ve nezaketi elden brakmadan canla bala onurlu
bir sevgi kazanmaya abalad. Baz dostlarna tedbirli bir
yaklam iinde olmasna ramen, bakalarna kar fazla
syla eli akt, onlarn daha da zenginlemesi ve nlen
mesi iin nne kan hibir frsat karmad.
263
P Vlll. Multas leges rogavit, quasdam ex bono et
CN aequo, plerasque superfluas, nonnullas severas,
330 primusque urbem nominis sui ad tantum
fastigium evehere molitus est, ut Romae aemulam
P faceret. Bellum adversus Parthos moliens, qui iam
CN Mesopotamiam fatigabant, uno et tricesimo anno
337 imperii, aetatis sexto et sexagesimo, Nicomediae
in villa publica obiit. Denuntiata mors eius est
etiam per crinitam stellam, quae inusitatae
magnitudinis aliquamdiu fulsit; eam Graeci
KO[_r]Tr]v vocant. Atque inter Divos meruit
referri.
P IX. (V.) Successores filios tres reliquit, atque unum
CN fratris filium. Verum Dalmatius Caesar prosperrima
338 indole neque patruo absimilis haud multo post
oppressus est factione militari et Constantio,
patruele suo, sinente potius quam iubente. Constan-
p tinum porro bellum fratri inferentem et apud
CN Aquileiam inconsultius proelium adgressum
346 Constantis duces interemerunt. i ta res publica
ad duos Augustos redacta. Constantis imperium
strenuum aliquamdiu et iustum fuit. Mox cum et
valetudine inprospera et amicis pravioribus
uteretur, ad gravia vitia conversus, cum
P intolerabilis provincialibus, militibus iniucundus
CN esset, factione Magnentii occisus est. Obiit haud
264
ROMA TARHNN ZET
S VIII. Birok yasa kard, bazlar adil ve tarafszd, ama
330 ou gereksiz, bazs da ok sertti; ardndan kendi adyla
anlacak kenti,88Romann rakibi olacak kadar gklere
kartan ilk imparator oldu. O dnemde Mezopotamyay
huzursuz eden Parthlara kar savaa hazrlanrken, yne-
S timinin otuz birinci ylnda, altm alt yandayken
337 Nicomediadaki devlet konutunda ld. Uzun bir sre
dir gkyznde parlayan olaanst byklkteki bir
kuyrukluyldzla onun lm nceden bildirilmitir, bu
yldza Yunanlar kometessg derler. Constantinus da tanr
lar arasna katlmay hak etmitir.
S IX. (V.) Constantinus olunu ve erkek kardeinin
338 oullarndan birini ardl olarak brakt. Ama iyi huylu
bir insan olan ve bu anlamda amcasndan pek de farkl
olmayan Dalmatius Caesar ksa sre sonra askerler ara
snda kan bir isyan sonucunda ldrld. Caesarm
amcasnn olu Constantius bu isyan dizginleyip bastra-
S cana, izin verip gz yumdu. Bunun ardndan Constans-
346 m komutanlar, erkek kardeine- sava ilan eden ve hi
kimseye danmadan Aquileiada aniden muharebeye gi
rien Constantinusu ldrdler. Bu olaydan sonra lke
nin ynetimi iki Augustus arasnda paylald. Bir sre
iin Constans faal ve adil bir ynetim tarzn benimsedi.
Ama hemen sonra salnn ktye gidiiyle birlikte,
yoldan km arkadalarnn akln elmesi sonucunda
byk sulara yneldi; bu sular eyalet halknn dayana
mayaca boyutlara ulanca ve askerlerin de nefretini
kazannca Magnentiusun yandalarndan oluan bir r-
S gt tarafndan ldrld. Sonunda, ynetiminin on
350 longe ab Hispaniis in castro, cui Helenae nomen
est, anno imperii decimo septimo, aetatis
tricesimo, rebus tamen plurimis strenue in
militia gestis, exercituique per omne vitae
tempus sine gravi crudelitate terribilis.
X. (VI) Diversa Constantii fortuna fuit. A Persis
enim multa et gravia perpessus, saepe captis
P oppidis, obsessis urbibus, caesis exercitibus,
CN nullumque ei contra Saporem prosperum
348 proelium fuit, nisi quod apud Singaram haud
dubiam victoriam ferocia militum amisit, qui
pugnam seditiose et stolide contra rationem belli
p die iam praecipiti poposcerunt. Post Constantis
CN necem Magnentio I taliam, Africam, Gallias
350 obtinente etiam Illyricum res novas habuit,
Vetranione ad imperium consensu militum
electo. Quem grandaevum iam et cunctis
amabilem diuturnitate et felicitate militiae ad
tuendum Illyricum principem creaverunt, virum
probum et morum veterum ac iucundae
civilitatis, sed omnium liberalium artium
expertem adeo, ut ne elementa quidem prima
litterarum, nisi grandaevus et iam imperator,
acceperit.
XI. Sed a Constantio, qui ad ultionem fraternae
necis bellum ivile commoverat, abrogatum est
p Vetranioni imperium; novo inusitatoque more
266
ROMA TARHNN ZET
350 yedinci ylnda, otuz yandayken, Hispaniaedan uzak
olmayan Helena adndaki bir kalede ld. Constans her
eye ramen askeri alanda cesaret gerektiren pek ok ba
arya imza att, btn yaam boyunca zalimce davra
nlardan kand halde, ordunun her zaman korku
duyduu bir ynetici oldu.
X. (VI.) Constantiusun yaam ise farkl bir ynde sey
retti. Perslerin elinden ok ekti; kasabalar zapt edildi,
kentleri kuatld, ordular datld, Sapora kar hibir
S savata baarl olmad; yalnzca Singara yaknlarnda ke-
348 sin bir zafer kazanmken askerlerinin vahi hrslar y
znden bu zaferi de kaybetti. nk askerleri sava
mantna tamamen aykr davranp gn sona ererken
asilik ettiler ve hi dnmeden bir muharebeye yelten
i diler. Constansm lmnden sonra Magnentius Italia,
350 Afrika ve Gallianm ynetimini ele geirip Illyricumda
da bir isyan karnca Vetranio askerlerin onayyla yne
time atand. Bylece yan ban alm olmasna ra
men, uzun sredir baaryla gerekletirdii askerlik
hizmetinden dolay Illyricumun savunmas iin pinceps
seilmi oldu. Vetranio drst ve geleneklerine bal bir
insand, takdir edilecek derecede kibard, ama zgr sa
natlar konusunda yle bilgisizdi ki, ancak ilerlemi ya
nda ve imparator seilince edebiyatn ieriinden biraz
haberdar olabildi.
XI. Vetranionun imperiumu, erkek kardeinin lm
nn intikamn almak iin i sava balatan Constantius
tarafndan sona erdirildi. Vetranio o ana dein hi uygu-
267
CN c o nsensu m i l i tu m depo ner e i n si g n e co npul sus.
350 Romae quoque tumultus fuit Nepotiano,
Constantini sororis filio, per gladiatoriam
manum imperium invadente. Qui saevis exordiis
dignum exitium nanctus est. Vigesimo enim
atque octavo die a Magnentianis ducibus
oppressus poenas dedit, caputque eius pilo per
urbem circumlatum est, gravissimaeque
proscriptiones et nobilium caedes fuerunt.
P XII. Non multo post Magnentius apud Mursam
CN profligatus acie est ac paene captus. I ngentes
351 Romani imperii vires ea dimicatione consumptae
sunt, ad quaelibet bella externa idoneae, quae
P multum triumphorum possent securitatisque
CN conferre. Orienti nox a Constantio Caesar est
351 datus patrui filius Gallus. Magnentiusque diversis
P diversis proeliis victus vim vitae suae apud
CN Lugdunum attulit imperii anno tertio, mense
353 septimo, frater quoque eius Senonibus, quem ad
tuendas Gallias Caesarem miserat.
XIII. Per haec tempora etiam a Constantio multis
P incivilibus gestis Gallus Caesar occisus est, vir
CN natura ferus et ad tyrannidem prcnior, si suo iure
354 suo iure imperare licuisset. Silvanus quoque in
355 Gallia res novas molitus ante diem trigesimum
268
ROMA TARHNN ZET
S lanmam yepyeni bir detle askerlerin rzas alnarak
350 imparatorluk nianlarndan feragat etmek zorunda bra
kld. Bu srada Romada da bir ayaklanma ba gsterdi;
Constantinusun kz kardeinin olu Nepotianus gladya
trlerin desteini alarak imperiumu ele geirdi, ama vah
i giriimlerinden tr akbeti korkun oldu. Ynetimi
nin yirmi sekizinci gnnde Magnentiusun askerleri ta
rafndan devrildi ve cezasn buldu. Ba bir mzraa ge
irilip kent sokaklarnda dolatrld; korkun yasaklar
ve soylularn katliamlar bu olay izledi.
XII. ok gemeden Magnentius da Mursada yaanan bir
S muharebede yenik dt; az kald esir dyordu. Bu
351 arpmada Roma mparatorluu ok fazla asker yitirdi.
Oysa bu askerler lke dnda kabilecek her trl sava
a uygun olarak yetitirilmi, byk zaferler kazanabile
cek ve bu zaferleri uzun sre koruyacak yapdayd. Bu
olayn ardndan ok gemeden Constantinus amcasnn
S olu Gallusu Caesar unvanyla Douda grevlendirdi.
351 Pek ok muharebede bozguna uratlan Magnentius, y-
S netiminin nc ylnn yedinci aynda Lugdunumda
353 yaamna son verdi; ayn ekilde Caesar yetkisiyle Galli-
aey savunmas iin gnderdii kardeinin yaam da Se-
nonesde son buldu.
XIII. Ayn dnemde Gallus Caesar da yaatt zalimlik
lerden tr Constantius tarafndan ldrld. lkeyi
S kendi dorularna gre ynetmesine izin verilmi olsayd,
354 doas gerei zalimlie ve zorbala eilimli olurdu. Bu
355 arada Silvanus da Galliada isyan hareketlerini balatnca
269
extinctus est, solusque imperio Romano eo
tempore Constantius princeps et Augustus fuit.
P XIV. Mox I ulianum Caesarem ad Gallias misit,
CN patruelem suum, Galli fratrem, tradita ei in
355 matrimonium sorore, cum multa oppida barbari
expugnassent, alia obsiderent, ubique foeda
vastitas esset, Romanumque imperium non
dubia iam calamitate nutaret. A quo modicis
copiis apud Argentoratum, Galiae urbem,
ingentes Alamannorum copiae extinctae sunt, rex
P nobilissimus captus, Galliae restitutae. Multa
CN postea per eundem I ulianum egregia adversum
357 barbaros gesta sunt summotique ultra Rhenum
Germani et finibus suis Romanum imperium
restitutum.
P XV. Neque multo post, cum Germaniciani exer-
CN citus a Galliarum praesidio tollerentur, consensu
360 militum I ulianus factus Augustus est, inter-
iectoque anno ad Illyricum obtinendum profectus
P Constantio Parthicis proeliis occupato. Qui rebus
CN cognitis ad bellum ivile conversus in itinere obiit
361 inter Ciliciam Cappadociamque anno imperii
octavo et trigesimo, aetatis quinto et quadra-
gesimo, meruitque inter Divos referri, vir
egregiae tranquillitatis, placidus, nimis amicis et
270
ROMA TARHNN ZET
daha ynetiminin otuzuncu gn dolmadan bir suikaste
kurban gitti. Bylece o dnemde Constantius tek bana
Roma mparatorluunun hem princepsi hem de Augus-
tusu oldu.
XIV. ok gemeden Constantius, Gallusun erkek kar-
S dei, kendisinin de yeeni olan Iulianusu kendi kzkar-
355 deiyle evlendirdikten sonra Caesar unvanyla Galliaeya
gnderdi. nk barbarlar pek ok kente hcum etmi
ler, pek ok kenti kuatma altna almlar ve lkenin
drt bir yannda korkun ykmlara neden olmulard;
Roma imparatorluunun banda aka byk bir fela
ket rzgr esiyordu. Ama Iulianus elindeki ok az say
daki askeri birlikle Alamanninin o muazzam ordusunu
bir Gallia kenti olan Argentoratusta yerle bir etmeyi ba
ard, soylu bir aileden gelen kraln esir ald; ve Gallia
S yeniden ele geirildi. Iulianus bundan baka pek ok ba-
357 arya da imza att; Germaniallar Rhenusun tesine s
rld ve bylece Roma imparatorluu eski snrlarna
yeniden kavumu oldu.
XV. Germaniallarn ordularnn Gallianm savunmasm-
S dan uzaklatrlmasnn ardndan ok gemeden Iulianus
360 askerlerin onayn alarak Augustus ilan edildi. Bir yl son
ra Illyricumm ynetimini ele geirmek zere yola kt,
bu srada Constantius Parthlarla sava halindeydi. Olan
S biteni haber alan Constantius bir i sava karma niyetiy-
361 le lkesine geri dnerken Cilicia ve Cappadocia arasnda
yaamn yitirdi; o srada ynetiminin otuz sekizinci y
lnda ve krk be yandayd; hak ettii ekilde tanrlar
arasna katld. ok sakin bir ruh haline sahipti, iyi huy-
271
familiaribus credens, mox etiam uxoribus
deditior, qui tamen primis imperii annis ingenti
se modestia egerit, familiarium etiam
locupletator neque inhonoros sinens, quorum
laboriosa expertus fuisset officia, ad severitatem
tum propensior, si suspicio imperii moveretur,
mitis alias, et cuius in civilibus magis quam in
externis bellis sit laudanda fortuna.
p xv. Hine I ulianus rerum potitus est ingentique
CN apparatu Parthis intulit bellum, cui expeditioni
363 ego quoque interfui. Aliquot oppida et castella
Persarum in deditionem accepit vel vi
expugnavit; Assyriamque populatus castra apud
Ctesiphontem stativa aliquamdiu habuit.
Remeansque victor, dum se inconsultius proeliis
p inserit, hostili manu interfectus est VI Kalend.
CN I ulias, imperii anno septimo, aetatis altero et
363 trigesimo, atque inter Divos relatus est, vir
egregius et rem publicam insigniter
moderaturus, si per fata licuisset. Liberalibus
disciplinis apprime eruditus, Graecis doctior
atque adeo, ut L atina eruditio nequaquam cum
Graeca scientia conveniret, facundia ingenti et
prompta, memoriae tenacissimae, in quibusdam
philosopho propior. I n amicos liberalis, sed
minus diligens quam tantum principem decuit.
272
ROMA TARHNN ZET
luydu, dostlarna ve saray mensuplarna ar derecede
gven duyar, elerine de kendisini hemen teslim ederdi.
Ynetiminin ilk yllarnda epeyce lml bir davran ser
giledi, yaknlarn kalkndrd, zahmetli grevlere getir
dii kiilerin sorumluluklarn yerine getirdiini anlad
nda onlar yksek mevkilere atamaktan geri durmad;
ama yetkesine kar kukulu bir hareket sezdiinde za
limce davranacandan da kimsenin kukusu yoktu;
yoksa her konuda ok asildi. lke dnda katld sa
valardan ok i savalardaki baars vgye deerdi.
XVI. (VIII.) Ardndan Iulianus lkenin egemenliine tek
S bana sahip oldu. Muazzam yetitirilmi bir orduyla
363 Parthlara kar sava ilan etti; hatta bu seferine bizzat
ben de katlmtm. Perslerin baz kentlerini ve kalelerini
teslim ald; bazen de iddet estirip yerle bir etti. Assyria-
y halkndan etti ve ordughn bir sre Ctesiphonda
konulandrd. Zafer kazanp lkesine geri dnerken c
retkr davranp eitli arpmalara giriti, bunun sonu
S cunda ynetiminin yedinci ylnda, 26 Temmuzda, otuz
363 iki yandayken dmanlar tarafndan ldrld ve tan
rlar arasna katld. ok sekin bir insand ve ans ya
ver gitseydi, lke ynetiminde olaanst bir yer edine
bilirdi. zgr sanatlar alannda stn bir eitim almt.
Yunan edebiyatnda ok yetkindi, yle ki Latin edebiya
tndaki yetkinlii Yunan edebiyatndaki yetkinliiyle k-
yaslanamaz. Bir belagat ustasyd ve akc bir dili vard,
bellei de ok glyd; birok ynyle daha ok bir fi
lozofu andryordu. Dostlarna kar .cmertti, ama b
yk bir imparatordan beklenen seicilie sahip deildi.
273
Fuerunt enim nonnulli, qui vulnera gloriae eius
inferrent. I n provinciales iustissimus et
tributorum, quatenus fieri posset, repressor.
Civilis in cunctos, mediocrem habens aerarii
curam, gloriae avidus ac per eam animi
plerumque inmodici, religionis Christianae
nimius insectator, perinde tamen, ut cruore
abstineret, Marco Antonino non absimilis, quem
etiam aemulari studebat.
XVII. (IX) Post hunc Iovianus, qui tun
domesticus militabat, ad obtinendum imperium
consensu exercitus lectus est, commendatione
patris quam sua militibus notior. Qui iam
turbatis rebus exercitu quoque inopia laborante,
uno a Persis atque altero proelio victus pacem
cum Sapore, necessariam quidem, sed ignobilem
fecit, multatus finibus ac nonnulla imperii
Romani parte tradita. Quod ante eum annis mile
centum et duobus de viginti fere, ex quo
Romanum imperium conditum erat, numquam
accidit. Quin etiam legiones nostrae ita et apud
Caudium per Pontium Telesinum et in Hispania
apud Numantiam et in Numidia sub iugum
missae sunt, ut nihil tamen finium traderetur.
Ea pacis conditio non penitus reprehendenda
foret, si foederis necessitatem, cum integrum
fuit, mutare voluisset, sicut a Romanis omnibus
his bellis, quae commemoravi, factum est. Nam
274
ROMA TARHNN ZET
Nitekim biroklan onun hretini kullanmaya kalkt.
Eyaletlerde yaayan halka kar son derece adildi, vergi
konusunda da olabildiince insafl davrand. Btn in
sanlara anlay gsterdi; hazine konusunda yle fazla
kayglar olmad. Ama hretine ok dknd, hatta bu
konuda arya kaan istekleri oldu. Hristiyanla kar
hogrl davranmad, yine de hibir zaman kan dk
mekten yana bir tavr sergilemedi; bu konuda kendisine
rakip olarak ald Marcus Antoninustan farkl hareket
etmedi.
XVII. (IX.) Ardndan ona muhafz subay olarak hizmet
etmi Iovianus askerlerin onayyla ynetime getirildi. As
kerler babasn ondan ok daha fazla tanyordu. Iovianus
Perslerle yapt birka atmada yenilgiye uraynca
olaylar sarpa sard ve orduda ktlk ba gsterdi, bunun
zerine Saporla bar yapmak zorunda kald; yaplmas
zorunlu bir bart bu, ama tmyle utan vericiydi;
nk Roma imparatorluunun snrlarn daraltmak ve
belli bir blmnden vazgemek durumunda kald. On
dan nce Roma imparatorluunun kuruluundan itiba
ren bin yz onsekiz yldr byle bir olay asla yaanma
mtr. Hatta Iegiolanmz hem Pontius Telesinus tarafn
dan Caudiumda hem de Hispanadaki -Numantiada ve
Numidiada boyunduruk altna alndnda bile toprak
larmzdan feragat edildii hi grlmemitir. Anlattm
btn Roma savalarnda olduu gibi, antlamaya neden
olan koullan batan sona deitirebilmi olsayd sz ko
nusu bar artlarn topyekun karalamazdm. nk
275
et Samnitibus et Numantinis et Numidis
confestim bella illata sunt neque pax rata fuit.
Sed dum aemulum imperii veretur, intra Orientem
P residens, gloriae parum consuluit. I taque iter
CN ingressus atque Illyricum petens in Galatiae
364 finibus repentina morte obiit, vir alias neque
iners neque inprudens.
XVIII. Multi exanimatum opinantur nimia
cruditate, inter cenandum enim epulis
indulserat, alii odore cubiculi, quod ex recenti
tectorio calcis grave quiescentibus erat, quidam
nimietate prunarum, quas gravi frigore adoleri
P multas iusserat. Decessit imperii mense septimo,
cn tertio decimo Kalend. Martias, aetatis, ut qui
364 plurimum vel minimum tradunt, tertio et
trigesimo anno, ac benignitate principum, qui ei
successerunt, inter Divos relatus est. Nam et
civilitati propior et natura admodum liberalis
fuit. (X.) Is status erat Romanae rei, Ioviano
eodem et Varroniano coss. anno urbis conditae
milesimo centesimo et nono decimo. Quia autem
ad inclutos principes venerandosque perventum
est, interim peri modum dabimus. Nam reliqua
stilo maiore dicenda sunt. Quae nunc non tam
praetermittimus, quam ad maiorem scribend:
diligentian reservamus.
276
ROMA TARHNN ZET
hemen ardndan Sarmatiallara, Numantiallara ve Nu-
midiallara sava ilan edildi ve bar geerli olmad. Ama
Iovianus Douda bulunduu srece kendi hkmdarl
na bir rakip kacandan korktuu iin kendi nn
yle pek dnmedi. Bylece yola koyulup Illyricuma
S giderken Galatia snrlarnda aniden yaamn yitirdi. Bu-
364 nun dnda baka her konuda becerikli ve ngrl bir
adamd.
XVIII. Biroklar onun hazmszlktan lm olduunu
dnr, nk akam yemeklerinde gsterili sofralara
ar dknd; bazlar yatak odasndaki kokudan l
m olduunu dnr, nk yeni vurulan kirecin ko
kusu odada uyuyanlar iin ok tehlikelidir; bazlar da
onun ar kmrden zehirlendiini belirtir, nk id
detli souk yznden o gn ok fazla kmr yaklmasn
S emretmiti. Ynetiminin yedinci aynda, 18 Nisanda, sy-
364 lendiine gre yaklak otuz yandayken ld ve ar
dndan gelen imparatorlarn ltuflaryla tanrlar arasna
katld. nk Iovianus drstlkten yana bir insand
ve ok cmert bir kiilii vard. (X.) ite Iovianus ve Var-
ronianusun consulluklannda, Romann kuruluunun
bin yz on sekizinci ylnda Roma devletinin durumu bu
ekildeydi. Artk nl ve saygn imparatorlara gememiz
gerektii iin eserimize burada son vereceiz. nk
bundan sonra sz edeceimiz kiileri ok daha sekin
bir dille kaleme almalyz. Onlardan vazgemi deiliz,
ilerde daha zenli bir slupla anlatmak iin bir kenara
ayrm durumdayz.
277
NOTLAR
I Tribunus: Romada eitli askeri ve sivil grevlilere verilen ortak
ad. Tributicia potestas: Tribunusluk yetkisi.
Decemviri: Romada on kiiden oluan resmi kurul.
3 Senatr. Roma senatusunun yesi. Senatus, Romulus tarafndan
ynetimde kendisine danmanlk kurulu grevi grmesi iin ya
larna, bilgeliklerine ve deneyimlerine gre en soylu ailelerden se
ilmi yz nl kiiden oluan organdr. Sabinler Romallarla bir-
leince ye says iki katma kt. Tarquinius bu sayy 300e, Sulla
400e, lulius Caesar 900e kard. Augustus bu sayy 600e indirdi.
4 Burada ve bundan sonraki blmlerde sz konusu kent Roma
dr.
5 Roma mili yaklak 2.48 kmdir. Romadan yaklak 18 km uzak
lktadr.
6 Y aklak 9 km.
7 Y aklak 27 km.
8 Sz konusu kent Ancus Marciusun L atiumda, Romadan yaklak
9 km uzaklkta, Tiber Nehrinin aznda kurduu bir liman kenti
olan Ostiadr.
Ci cus: At ve araba yarlarnn yapld alan.

10 Capitolium: Romada Saturnius ya da Tarpeius Danda Tarqui-
nius tarafndan ina edilen ve sonradan olaanst bir ekilde
sslenen I upiter Tapma.
II Y aklak 27 km.
12 Y aklak 22 km.
13 Consul: Romada 504 ylnda, kraln sahip olduu btn yetki
lerin, yllk olarak seilen, eit yetkilere sahip iki magistratus'a
devredilmesiyle balayan Cumhuriyet Dneminde, en byk iki
magistratustan her biri.
14 Dictator: Romallar devletin btnln tehlikeye sokacak bir
durumla karlatklarnda belli bir sre iin snrsz yetkilerle do
natlm bir ynetici atarlard, bu kiiye dictator denirdi.
279
ROMA TAR H N N ZET
15 Magister equitum: Svari birlii komutam. Dictator tarafndan ata
nan bir kamu grevlisidir. Svari birliklerini ynetmenin yan s
ra Romada ya da askeri seferlerde dictatorun vekilidir. Grev s
resi ditatoru n grevde bulunduu sreyle kstldr.
16 Burada mparator Valense hitap edilmektedir.
17 Tribuni plebis: Plebslerin haklarm korumak iin plebsler tarafn
dan seilen kamu grevlileri.
18Yaklak 28 km.
19 lugerutn: Bir arazi l sistemi (240x120 ayak). 4iugerium yaklak
1200 metre kare.
20 Toga praetexta: Yksek kamu grevlilerinin giydikleri kenar er
guvan rengi eritli giysi. Ayrca doutan zgr Romal erkek o
cuklarn ergenlik ana kadar giydikleri giysiydi.
21 Decemviri: 5yzylda Romada adli ve idari yetkililerle donatl
m on kiiden oluan ynetim kurulu.
22 Yaklak 9km.
23Y aklak 27 km.
24 Yaklak 16 km.
25 Tribunus militaris: Roma ordu grevlisi. Cumhuriyet Dneminde
bir iegioda tamam equites (svari snf) olan ajt tribuni milites
bulunurdu. Principatus dneminde saylar alt olmakla birlikte
biri senatr'lar arasndan seilirdi. Ge imparatorluk dneminde
ordu komutanna iaret eden genel bir anlam kazanmtr.
26 S 375.
27 Yaklak 6 km.
28
Cogomen: Kiinin esas ismine eklenen, genellikle nc srada
sylenen isimdir.
29 Legio: Bir consul ya da bir praetorun komuta ettii 4200 ila 6000 pi
yadeden ve 300 svariden oluan, kartal amblemi tayan Roma
ordu birliklerine verilen ad.
30 Tribunus-. Romada eitli askeri ve sivil grevlilere verilen ortak
ad.
31 Corvus: Karga.
280
NOTLAR
32 Rostra: Forum'da hatiplerin konuma yaptklar sahne ya da plat
form.
33III. skender ya da Macedonial skender; Pers mparatorluunu
yktktan sonra Yunanistandan Hindistana kadar uzanan byk
bir imparatorluk kurmutur.
34Yaklak 192 km.
35
Censor: Romanm nfus saymn yapmak, ahlaksal adan ilen
mi sular, suu ileyenlerin bulunduu mevkiyi bir alt dereceye
indirerek cezalandrmak, kentin yollarn, kprlerim ve binalar
n gzetmekle ykml, be yl arayla seilen kamu grevlisi.
36Legatus: Romada I 1-2. yzyllarda eyalet vali yardmcs. Iulius
Caesar I 1. yzyln ikinci yarsnda legatus'\an Iegiolara komu
tan olarak atama uygulamasn balatt.
37Yaklak 27 km.
38 Hiero: Sicilya kral.
39Talentum: Eski braniler, Msrllar, Yunanlar, Romallar ve baka
uygarlklarda kullanlm olan arlk birimi.
40 Cornelius bir ihanete urar ve Hanibaln adamlar tarafndan esir
edilir.
41 Modius: Romada tahl l birimi.
42 Spolium: Yenik den bir dman askerinden alman silah ve zrh;
bu anlamndan dmandan alnan her eye iaret eden ganimet
anlamna ular. Yani bu kullanmnda praeda (ganimet) kelime
siyle e anlamldr.
43 Consularis: nceden consuiluk grevinde bulunmu olan kimse.
44 Praetor: Yargdan sorumlu kamu yksek grevlisi. Bu grevliler
zamanla hukuksal yetkilerinden ok ey yitirdiler ve hazine ba
kanl ve teki ynetim grevlerine getirildiler.
45 Modis: Romada bir l birimi.
46 ProcotsuJ'. Romada corsuluk grevim tamamladktan sonra, n
celeri populus (lalk), daha sonra senatus kararyla bir yllna bir
eyalete vali olarak gnderilen yksek kamu grevlisi; eyalet valisi.
47 Yaklak 6 km.
281
ROMA TAR H N N ZET
48 Syphax: kinci Kartaca Sava srasndaki Numidia kral.
49 Pseudophilippus: Dzmece Phlippus.
50 Pseudoperseus: Dzmece Perseus.
51 yak. 200 ylnda Sparta kral.
52
Nicomedes: Bithynia kral.
53
Dzmece Perseus.
54 Quaestor: lm cezas ngrlen sular yarglayan iki grevliden
birisi.
Potifex: Romada dinsel geleneklerin ve kurallarn retilmesi ve
yrtlmesi grevini stlenen rahipler kurulu yesi.
56 Burada kullanlan itaque kelimesinden Mariusun Catulusu isteye
rek meslekta yapt anlalr.
57 Paphlagonia kral.
58
Aedilis: Romada yollarn bakmndan, pazar yerlerinde alm sa
tmlarn denetiminden ve kamu oyunlarnn dzenlenmesinden
sorumlu kamu grevlisi.
59Scribonius Curio: Ciceronun arkada
60 Servilius Isauricus: Publius Servilius Vatia lsauricus.
61 Tigranes: Armenia kral, Mithridatesin damad.
62 Centurio: Svari birlii komutan.
63Yaklak 24 km.
64 Sestertius: Eski bir Roma sikkesi.
65 randa Media, Aria ve Caramaniamn bir ksmnda kurulan dev
lette yaayan halk.
66 Curia: Senato binas.
67 Augstus: Romaya ilikin bir imparatorluk samdr. Yce, ulu
anlamna gelen bu san ilk kez senatus tarafndan Caesarm yeeni,
ayn zamanda evlat edindii olu olan Octavianusa verilmi olup
ondan sonra gelen imparatorlar bu san almaya devam etmiler
dir.
68 Caesar: Romaya ilikin bir imparatorluk san. Caesar, Iulius Ga
ius Caesarm, dolaysyla evlat edindii olu Octavianusun aile
addr. Sonraki imparatorlar sanlarnn bir paras olarak Caesar
282
NOTLAR
adm alrlar ve bu sam oullarna ya da evlat edindikleri oullar
na geirirler.
69 Yaklak 6 km.
70Hkmdar.
71 t
Tanr.
72
Praejectus praetorio: Principatus dneminin balarnda, Italia ve
Romadaki imparator muhafz birliine komuta eden nemli bir
memur. Bu memur ayrca mlki ve askeri ynetim zerinde ege
mendi ve imparatorun gerek vekili sayltrd.
73
Decabulus: Dacia kral.
74 Uma: llerin kllerinin konulduu vazo.
75 Pius: Hogrl, yardmsever.
76Yaklak 18 km.
77ApopUksi: Beyin kanamas ya da beyin damarlarnn birinin t
kanmasndan dolay meydana gelen fel.
78 i i
Murrha: Bird bu kelimeyi sar sakzla tatlandrlm arap olarak
evirir. Ancak yaygn gr murrha'nn arap deil, bir eit por
selen ya da deerli bir ta olduu ynndedir.
79Perpetuum edictum: Praetorlarm greve geldikleri yl yasalar nasl
uygulayacaklarm halka duyurmak iin hazrladklar bildiri. Her
praetorun bir ncekinden farkl olarak hazrlad bu bildiriyle
yarg sistemi srekliliini korur, bir daha deimezdi.
80 Yaklak 48 km.
81 i
Zenobia: Palmyra kraliesi, Odenatusun kars.
82 Princeps: Vatandalarn birincisi, nde geleni anlam veren princeps
cumhuriyeti geleneklerle balantldr ve bu nedenle Augus-
tusun kendisi iin setii resmi olmayan bir imparatorluk san
dr. Augustustan sonra Roma imparatorlan tahta ktklarnda
resmi olmayan bu nvan alrlar.
83Yaklak 30 km.
84 Bakan.
85
Kr. Vergilius, Aeneis, VI. 365.
Speculator: mparatorlarn emri altnda praetor'lara bal, zellikle
283
ROMA TAR H N N ZET
haberlemeyi salamak ve imparatoru korumakla grevli bir b
lk.
87
Studia liberalia: Eski Yunan ve Romada gramer, diyalektik, reto
rik, geometri, aritmetik, astronomi ve mzik olmak zere yedi
deiik alan ieren almalar.
88 Constantinapolis, bugnk stanbul.
89 Kuyrukluyldz.
284
YER VE KAVM SMLER SZL
Aciaia: Y unanistanda Peloponnesusun kuzeyinde, Corinthus Krfe
zinin gneyindeki blge.
Actium: Epirusta bir kent.
Adiabena: Antik Assyrianm kuzey blm, bugnk Botan.
Adiebeni: Antik Assyriamn kuzey tarafnda bir blgede, bugnk
Botanda yerleik halk.
Aequi: talyada Latinler ve Volsklarla komu olan sava bir halk.
Aetoli: Orta Y unanistanda Locri ile Acarnania arasnda, gney Thes-
saliada yerleik halk.
Agrigentum: Sicilyann gney sahilinin en byk ve en zengin kent
lerinden biri, bugnk Girgenti.
Agrippina: Bugnk Kln.
Alamami: Yukar Ren ve Tuna Nehirleri arasnda bir kondeferasyon
oluturan German kabileleri. Bunlardan hareketle Galliallar b
tn Germania uluslarna bu ad verirler.
Albai: Hazar Denizi kysnda, bugnk Dastan ve Lehistandaki
Albania lkesinde yerleik halk.
Albis: Almanyada Albs Nehri.
Alexandria: skenderiye.
Algidus Da: Romann gneydousunda Tusculum ve Velitrae ara
sndaki da. Bugnk Monte Compatri.
AUia Nehri: Romann kuzeye doru yaklak on yedi kilometre uza
nda kk bir nehir.
Alpes Cottiae: Alp Dalarnn balca doal geidi. Bugnk Mont
Genevre.
ltinum: talyann kuzeyinde, Venedik yaknnda, Silis Nehri azn
da, Adriyatik kysnda bir kent. Bugnk Altino.
285
ROMA TAR H N N ZET
Anbrones: Bugnk svire ve Almanya topraklarnda yerleik bir
Kelt kavmi.
Amisus: Pontusun batsnda bir liman kenti, bugnk Samsun.
Aio Nehri: Tiber Nehrine karan bir ay. Appeninler'den doar,
ahinlerin lkesinin gneyinden geer. Bugnk Teverone.
Antemnates: ahinlerin ok eski bir kenti olan Antemnaeda yerleik
halk.
Anthemusia: Mezopotamyada bir kent.
Artiochia: Antikada Suriye ve Seleucus krallnn bakenti. Bu
gnk Trkiye Cumhuriyetindeki Hatay ilinin merkezini olutu
ran Antakya.
Apollonia: Trakyada Karadeniz kysnda bir kent. Bugnk Bulga
ristanda, Burgaz Krfezinin gneyindeki Sozopol.
Appia Yolu: Romada censor A. Claudius tarafndan alan, Romadan
Capua zerinden Brundisiuma giden nl yol.
Apulia: Gney talyada bir blge.
Aqueia: kinci Kartaca Savandan sonra Romallar tarafndan Yuka
r talyada kurulan bir kent. Gnmzde de ayn adla anlmakta
dr.
Aquitaia: Gney Galliada, Loire ile Pyrenees arasnda bir eyalet.
Ar dm: Latiumda yerleik bir halk olan Rutuli kavminin bakenti.
Argertoratus: Bugnk Strasburg.
Arininum: Umbriada Adriyatik Denizi kysnda, ayn ad tayan
nehrin aznda bir kent; bugnk Rimini.
Armorica: Gallianm kuzey eyaletlerinden biri.
Arlaxata: Byk Armenianm bakenti, bugnk Ardaschad.
Asia: Lydiada bir kent.
Asia: Asya ktas.
Assyria: Asyada Media, Mezopotamya ve Babylonia arasndaki lke.
Aventinus Tepesi: Romanm yedi tepesinden biri.
Averni: Gallia halk.
286
Babylo: Frat nehri yaknlarnda nl bir kent.
Bcsternae: Bir German kabilesi.
Belgica: Rhein, Sein. Marne Nehirleri ile Kuzey Denizi arasnda kalan
Galliann kuzey blm.
Beneventun: talyada eski bir kent. Bugnk Benevento.
Bessi: Trakyann kuzeydou blgesinde yerleik vahi ve yamac bir
kabile.
Betriacun (Bedriacum): Yukar talyada, Verona ve Cremona arasn
da bir ky. Bugnk Cividale.
Bithynia: Kkasyanm kuzeybatsnda, kuzeyinde Karadeniz, gne
yinde Phrygia, Galatia, batsnda Propontis, dousunda Paphlago-
nia ve Galatiayla snrl olan blge.
Bonotia: Bugnk Bologna.
Bosphorus: 1) Karadenizi Marmara Denizine balayan Bosphorus Th-
racius, bugnk stanbul Boaz; 2) Bosphorus Cimmerius; Azak
Denizini Karadenize balayan bugnk Ker Boaz. Bu boaz
byk bir kralln merkezidir ve bu kralla ksaca Bosphorus
denir.
Bospharani: Ker Boaz kysnda yaayan halk.
Britannia: Bugnk ngiltere, Iskoya ve ralanday iine alan lke.
Brundisini: Adriyatik Denizi kysnda nemli bir liman kenti olan
Brundisiumda (bugnk Brindisi) yerleik halk.
Brutti: talyann gney ucunda yerleik halk.
Burdigala: Bugnk Bordeaux.
Burziaoes: Neresi olduu tam olarak belirlenememitir. Trakyada
Karadeniz kysnda bir kent olduu sanlmaktadr.
Byzatium: Propontisten (Marmara Denizi) Pontus Euxinusa (Kara
deniz) geit veren boazn Trakya kysnda Megarallarn kurdu
u kent. Bugnk stanbul.
Cabira: Pontusta bir kent.
Cabyle: Trakyada bir kent.
287
ROMA TAR H N N ZET
Caelius Tepesi: Romada Palatinum Tepesinin gneyinde, Aventinus
Tepesinin dousunda bir tepe, bugnk Lateran Da.
Caenineses: Latiumda, Romaya yakn kk ve ok eski bir kent
olan Caninada (bugnk Ciano) yerleik halk.
Caenophruriun: Bugnk Bivados.
Calabria: Aa talyada, Tarentumdan Iapygium burnuna kadar
uzanan blge, bugnk Terra dOtranto.
Calatis: Trakyada Karadeniz kysnda, Tominin gneyinde bir kent.
Bugnk Romanya snrndaki Mangalia.
Campaia: Orta talyada, Tiren Denizi kysnda bir blge.
Canpus Mardus: Romada kentin surlarndan Tiber Nehrinin kuzey
batsna kadar uzanan blge, askerin itima ve talim yeri olmas
nn yan sra Romallarn elence yeriydi. Erken dnemde burada
Tanr Marsa ait bir sunakla Apollo Tapma, cumhuriyet dne
minde ise kamu binalan bulunuyordu. mparatorluk dneminde
de burada birok nemli yap ina edildi.
Catae: Bugnk Canne.
Cantabria: Bugnk Biscaya blgesinde, Asturianm dousunda, His
pania Tarraconensiste bir Roma eyaleti.
Capitoliun: Romada Saturnius ya da Tarpeius Danda Tarquinius
tarafndan ina edilen ve sonradan olaanst bir ekilde ssle
nen lupiter Tapna.
Capitolimn Tepesi: Forum Romanumla Palatinum Tepesinden ayrlan
tepe, bugnk Campidaglio.
Cappadocia: Douda Armenia, batda Galatia ve Lykaonia, kuzeyde
Pontus ve gneyde Ciliciayla snrlandrlm blge, adn Galatia
snrndaki Cappadocia rmandan alr. Bugnk Krehir, Nev
ehir, Aksaray, Nide, Kayseri, Yozgat ve Malatya illerinin tm
n, Ankarann dou, Sivasn gney ve Adananm kuzey blmle
rini iine alr.
Capua: Campaniamn belli bal kentlerinden biri, bugnk Santa
Maria di Capua.
288
Y ER VE KAVM SMLER SZL
Carpi: Tuna nehri kysnda yerleik bir halk.
Carrae (Carrhae): Mezopotamyada bir kent, Harran.
Catalauri: Bugnk Chlns-sur-Marnede yerleik halk.
Catinerses: Sicilyann dou sahilinde, Etna Dann eteinde, bugn
k Catina kentinde yerleik halk.
Catti (Chatti): Germaniada (bugnk Almanyann Hessen ve Th-
ringen eyaletlerinde) yerlemi eski bir Germania kavmi.
Caudium: Samniumda kk bir kent.
Chaerorea: Plutarchusun doum yeri. Bugnk Kaprena ya da Ka-
purna.
Chalcedon: Bithynia blgesinde, Marmara boaznda bir kent, bu
gnk Kadky.
Cilicia: Anadolunun gneyinde antik bir blge. Alanya Burnundan
Suriyeye kadar uzanr; kuzeyi ve bats Toros Dalan, gneyi Ak
denizle evrilidir, Douda Suriye ile arasnda Amanos Dalar
bulunur. Bugnk Adana ve el illeriyle Konyann gney, Alan
yann dou blmlerini iine alr.
Cimbri: Kuzey Almanyada yerleik bir halk.
Clypea: Afrikada bir kent ve burun, bugnk Clybea.
Colchi: Dou Karadenizde yerleik halk.
Colchis: Asyada Karadenizin dousunda bir lke, bugnk Mingre-
lia.
Comnagene: Cilicianm kuzeyinde, dou snr Frata kadar uzanan
lke.
Concordia: Bugn Almanyann Rheinland-Pfalz Eyaleti snrlan iin
de yer alan Altenstadt olduu sanlmaktadr.
Constantinopolis: Bugnk stanbul.
Cordueni: Kuzeybat randa yerleik halk.
Corinihus: Peloponnesusta nl bir ticaret kenti, Mummius tarafn
dan yamaland ve ykld, bugnk Corinto ya da Gereme.
Corioli: Latiumda bir kent.
289
ROMA TAR H N N ZET
Corsica: Akdenizde, Sardinya Adasnn kuzeyinde bir ada. Bugnk
Korsika Adas.
Corycus: Ciliciada ayn ad tayan bir kent, liman ve maarann bu
lunduu bir burun. Safranyla nldr. Bugnk Korikos.
Creta: Akdenizde bir ada, bugnk Girit.
Crustumini: Fidenaem kuzeydousunda, Sabinlerin eski bir kenti
olan Crustumeriada, bugnk Monte Rotondoda yerleik halk.
Ctesiphor: Assyriada Parth krallarnn kn oturduklar kent.
Cyzicun: Kk Asyada, Mysia lkesinin nemli bir kentidir. Bu
gnk Balkz.
Daci: Aa Tunada yerleik sava bir kavim.
Dacia: Bugnk Yukar Macaristan, Transilvanya, Moldavya, Walla-
chia, Bessarabia topraklarnda yerleik halkn lkesi.
Dalmdtae: Dalmatiada yerleik olan halk.
Dahnatia: Adriyatik Denizinin dou sahilinde bir lke.
Datubius (Danuvius): Tuna nehrinin yukar kolu.
Daphne: Suriyede bulunan, Antiochiaya yakn bir yer.
Dardati: Abydosun gneybatsnda, anakkale boaz kysnda
Dardanus tarafndan kurulmu kentte (bugnk Maltepe) yerle
ik olan halk.
Eboracum: Bugnk Ingilterenin York ehri.
Edessa: Mezopotamyada Osdroenann bir kenti, bugnk Urfa.
Eplesus: Ionia blgesinde, bugnk Selukta eski ve nl bir ticaret
kenti. .
Epirus: Kuzeybat Y unanistanda bir blge.
Esquiliae Tepesi: Romamn yedi tepesinin en by, eitli yksek
likte ayr ayr tepelerden oluur. Bu nedenle tepenin ad oul
haldedir. Bugnk Santa Maria Maggiore.
Etrskler (Latince Etrusci ya da Tusci): talyada kuzeyde Arno, g
neyde Tiber Nehirleri arasndaki Etruria blgesinde yerleik eski
bir halk.
290
YER VE KAVtM SMLER SZL
Eumenia: Phrygiann bir kenti, bugnk Ikl.
Euplrates: Bugnk Frat Nehri.
Falisca: talyada Etruriann gney kesiminde yerleik olan halkn
oturduu kent. Falisci kelimesi ise daha ok burada yerleik halk
ifade eder.
Fidenates: Tiber Nehrinin sol kysnda, Romadan yaklak sekiz ki
lometre uzakta, Latiumun eski kentlerinden biri olan Fidenaeda
(bugnk Castel Guibileo) yerleik halk.
Frarci: Franklar.
Furculae Caudinae: Samniumun eski ve kk bir kenti olan Caudi-
um yaknlarndaki atal eklinde dar geit. Bugnk Casale di
Forchia.
Cabii: Sicilyallar tarafndan kurulmu Latiumun en eski kentlerin
den biri. Bugnk Castiglione.
Galatia: Orta Anadolunun kuzeyinde, dousunda Pontus ve Cappa-
docia, batsnda Phrygia, kuzeyinde Paphlagoniayla snrlandrl
m olan blge.
Gallaeci: Hispania Tarraconensisin batsnda, bugnk Galiya ve
Portekizin bir blmnde yerleik halk.
Gallia: Kelt kkenli halkn yaad, bugnk Fransay, Belikann
bir blmn, Almanyann batsn ve talyann kuzeyini iine
alan blge.
Galliae: Gallia Uterior ya da Transalpim (Alplerin tesindeki Gallia)
ve Gallia Cisalpina (Alplerin talya tarafndaki Gallia; Kuzey tal
ya) olmak zere iki ksmdan oluan blge.
Germania: Ren Nehrinin dousunda ve Tuna Nehrinin kuzeyinde,
bugnk Almanya snrlar iindeki lke. Germania Inferior (ku
zey Germania) ve Germania Superior (gney Germania) olmak
zere iki eyaletten oluur.
Germani: Germaniada yerleik halk, Germaniallar.
Gothlar (Gothi): Kuzey Almanyada yerleik bir kavim.
291
ROMA TAR H N N ZET
Haemus: Trakyada sradalar, bugnk Byk Balkan Dalar.
Hierosolyma: Bugnk Kuds.
Hispania: spanya.
Hispaniae: spanya, 10 208 ylnda, Kartacallarm ekilmesinden
sonra Hispania citerior (Ebronun bu yanndaki spanya; Yakn s
panya) ve Hispania ulterior (Ebronun te yanndaki spanya;
Uzak spanya) olmak zere iki eyalete dntrlmtr.
Hister: Tuna Nehrinin aa kolu.
Ianiculum Tepesi: Romanm tepelerinden biri.
Iberia: Kafkas Dalarnn gneyinde bir lke.
Illyri: Illyricum ya da lllyriada yerleik halk.
Illyricum (Rlyria): Adriyatik Denizinin dou kys boyunca uzanan
blgedir. Bugnk Yugoslavya ve Arnavutluk snrlar iindedir.
indi: Hindistanda yerleik halk.
India: Hindistan.
Isauri: Pamphylia, Lycaonia ve Cilicia arasnda, gnmzde yaklak
olarak Konya ve Karaman illerinin gneybat, Alanya ilinin ise
kuzeydou u kesimlerini kapsayan blgede yerleik bir Asya ka
bilesi.
Isauria: Isauri kavminin yaad lke.
Istria: talyada, Adriyatik Denizi kysnda, Illyricum snrnda bir
lke.
Istri: Istriada yerleik halk.
Italica: Ispanyada, Baeticada Scipio Africanus tarafndan kurulan,
imparator Traianus ile Hadrianusun doduu kent, bugnk Se-
villa kenti yaknlarndadr.
Ituraei: Coele Syriada (Suriyenin gneyinde Seleukoslarla Ptolema-
ioslar arasndaki arpmalara sahne olan blge) yerleik halk.
ludaea: Y ahudilerin lkesi.
Kartaca (Carthago): Kuzey Afrikada bugnk Tunus kylarnda ku
rulmu bir kent.
292
YER VE KAVIM SMLER SZL
Kartacah (Carthaginiensis): Kartacada yerleik halk.
Kk Armenia: Eskiada dousu Media, bats Cappadocia, kuzeyi
Colchis ve Iberis, gneyi Suriyeyle snrlandrlm blge.
Leptis: Afrika sahilinde, bugnk Lamta yaknnda bir kent.
Libya: Msr ve Etiyopyann batsndaki lke.
Ligures: Gallia Cisalpitada, bgnk Piedmont, Genoa ve Luccada
yerleik bir talyan halk.
Liguria: Gallia Cisalpinada bir lke.
Ligures: Liguria blgesinde yerleik halk.
Lilybaeum: Sicilyann gney sahilinde bir kent, burada ayn ad ta
yan bir burun da bulunmaktadr. Bugnk Capo Boeo.
Lingoae (Lingones): Galliada bir kent. Bugnk Langres.
Lucari: talyann gneyinde yerleik halk.
Lucania: Aa talyada bir blge.
Lugdunum: Arar ve Rhodanus nehirlerinin birbirlerine kartklar
yerde bir Gallia kenti, bugnk Lyon.
Lusitani: Ispanyann bat blgesinde, bugnk Portekiz ve Ispanya
da, Estremadura ve Toledonun bir blmnde yerleik halk.
Lusitania: Ispanyann bat blgesi, bugnk Portekiz ile Ispanyann
Estramadura ve Toledo illerinin bir ksmn kapsayan blge. S 14
ylnda Roma mparatorluunun bir eyaleti olur.
Lycia: Anadolunun gneybat kesimindeki Teke yarmadasnda an
tik bir blge. Bugnk Mulann dou, Alanyann bat blm
n iine alr.
Maedi: Makedonya snrnda yerleik Trakya halk.
Magesia: Lydiada, Sipylus Da (bugnk Manisa Da) eteinde
bir kent, bugnk Manisa.
Macedonia: Thracia, Epirus ve Y unanistanla evrilmi olan lke.
Marcomanri: Snr kentinde yaayanlar anlamna gelen Marcoman-
ni gl bir Bat Germania kabilesidir. I yaklak 8 ylnda Bo
hemyaya (bugnk ek Cumhuriyetinin en batsnda bulunan
293
ROMA TAR H N N ZET
blge) yerleirler ve burada gl bir krallk kurarlar.
Mardi: Hyrcaniada, Hazar Denizi yaknnda oturan halk.
Margutr: Yukar Moesiada bir kent.
Marsi: Latiumda, Fucinus Gl kysnda yerleik halk.
Massilia: Gallia Narbonensiste nl bir liman kenti, bugnk Mar
silya.
Mauretania: Akdeniz kysnda, Atlantik Okyanusu ile Numidia ara
sndaki bir Afrika lkesi, bugnk Fas.
Mazaca: Cappadociann Cilicia eyaletinde bulunan en nemli kenti.
Tiberiusun dneminde Caesarea adn alr. Bugnk Kayseri.
M edana: Byk Armeniada bir blge.
Mediolanum: Gallia Cisalpinada bir kent, bugnk Milan.
Medler (Medi): Bugnk Azerbaycan, irvan, Ghilan ve Mazande-
randa yerleik halk.
Metaurus: Umbriada bir nehir, bugnk Meturo Nehri.
Mezopotamya (Mesopotamia): Kk Asyann gneyde dousunda,
Euphrates (Frat) ve Tigris (Dicle) nehirleri arasndaki blge.
Moesia: Bugnk Bulgaristan ve Srbistandaki bir lke.
Mogontiacun: Almanyada bir kent, bugnk Mainz.
Mulvius Kprs: Romada Tiber Nehri zerinde bir kpr. Bugnk
Molle Kprs.
M ursa: Pannoniada bir kent, bugnk Esgek.
Narbo (Narboa): Galliada bir kent, adn Gallia Narbonensisten
alr, bugnk Narbonne.
Nicomedia: Bithyniamn bakenti, bugnk zmit.
Nisibis: Mezopotamyada bir kent, bugnk Nusaybin.
Nola: Campaniada eski bir kent, gnmzde de ayn adla anlmak
tadr.
Noricutn: Tuna Nehri ve Alp Dalar arasnda uzanan bir lke.
Numantia: Hispania Tarraconensiste Gen Scipio Africanus tarafn
dan ele giirilen ve yklan kent, bugnk Garray.
294
Numantini: Numantiada yerleik halk; Numantiallar.
Numidae: Mauritania ve Kartaca topraklarnda, bugnk Cezayirde
yerleik halk.
Numidia: Kuzey Afrikada, Mauritania ve Kartaca arasndaki lke,
bugnk Cezayir.
Olympus: Lyciada bulunan ve adn komu olduu dadan alan
kent.
Orcades: Iskoya yaknndaki adalar, bugnk Orkney adalar.
Osdroena: Mezopotamyann bat blgesinde bir lke, bugnk
Banglade.
Osdroeti: Bugnk Urfa ve evresinde yerleik halk.
Palaestina: Bgnk Filistin.
Palatium: Romamn yedi tepesinden biri.
Pamphylia: Kk Asyada Lycia ve Cilicia arasnda yer alan deniz
kysndaki blge. Bugnk Alanya ili snrlan iindedir.
Pannonia: Tuna Nehrinin gney ve batsnda uzanan, bugnk Ma
caristan ve Yugoslavya topraklarnda yerleik halkn lkesi.
Panticapeun: Ker Boaznda bir kent.
Paphlagoia: Kuzeyinde Ponts Euxinus (Karadeniz), gneyinde Ga-
latia, dousunda Pontus, batsnda Bithyniayla snrlandrlm
olan blge. Bugnk Zonguldak, Bartn, Kastamonu, ankr ve
Sinop illerinin tmn ve orumun bat blmn iine alr.
Partheopolis: Karadeniz kysnda, Aa Moesiada bir kent.
Parthia: randa Media, Aria ve Caramaniamn bir ksmn oluturan
blge ve burada kurulan devlet.
Peligi: Orta talyada, bugnk Abruzzo Citeriorede yerleik halk.
Pergamum: Kk Asyada ktphanesiyle nl bir kent; bugn z
mire bal Bergama.
Persia (Persis): Caramania, Media ve Susiana arasndaki blgede yer
leik halkn lkesi.
Perusia: Bugnk Perugia.
295
ROMA TAR H N N ZET
Phaselis: Lyciada Pamphylia snrnda bir kent, bugnk Tekirova.
Philippi: Makedonyada, Thracia snrnda, Octavianus ve Antoni
usun Brutus ve Cassiusu bozguna uratt savala nl bir kent,
bugnk Filibe.
Phoenice: Fenike.
Phrygia: Anadoluda bats Mysia, Lydia ve Caria, dousu Galatia ve
Lykaonia, kuzeyi Bithynia, gneyi Pisidia ve Lyciayla snrland
rlm blge. Bugnk Ankara, Afyonkarahisar ve Eskiehir illeri
nin neredeyse tmn, Konya, sparta ve Burdur illerinin kuzey,
Ktahya ilininse bat blmn iine alr.
Picertes: Orta talyada Adriyatik Denizi kysnda Picentum blge
sinde yerleik halk.
Picenum: talyann dou blgesinde, meyveleri ve yayla nl, bu
gnk Ancon topraklanndaki blge.
Piraeus: Atina yaknnda nemli bir liman; bugnk Pire Liman.
Pirene Dalan (Pyrenaeun): Gneydou Avrupada Fransa-lspanya
snr boyunca uzanan sradalar.
Portus Polemoniacus: Bugnk Samsun, Ordu, Giresun ve Trabzon
illerini kapsayan blge.
Praeneste: Latiumun en eski antik kentlerinden biridir. Glleri, fn
d ve Fortuna Tapmayla nldr. Bugnk Palestrina.
Praenestiri: Praenestede, bugnk Palestrinada yerleik halk.
Quinquegetiani: Libyann Cyrenaica eyaletinde yerleik halk.
Quirinalis Tepesi: Romanm yedi tepesinden biri, bugnk Monte
Cavallo.
Raetia: Alp Dalarmn bugn Tirol Alpleri (Alpes Rhaeticae) olarak
anlan ksmnda, bugnk Bavyera (Almanyann, bakentini M
nihin oluturduu Bayern eyaleti) ve svire topraklarnn bir b
lmnde kurulmu olan Roma eyaleti.
Ravenna: Gallia Cisalpinada nl bir liman kenti, gnmzde de
ayn adla anlmaktadr.
296
Y ER VE KAVIM SMLER SZL
Rhenus: Galliay Germeniadan ayran nehir, bugnk Ren Nehri.
Rhodotus: Rhen Nehri.
Rhodope: Bat Trakyay iine alan bir eyalet.
Rhodus: Ege Denizinde bir ada, bugnk Rodos Adas.
ahinler (Sabini): talyada, Tiber Irmann dousundaki dalk bl
gede yerleik eski bir kavim.
Saguntum: Hispania Tarraconensiste, Akdeniz kysnda, Iberusun
ilerisinde bir kent. Bugnk Murviedro.
Salassi: Bugnk Savoyda yerleik bir Alp kavmi.
Salentini: talyann gneydou ucunda, bugnk Vaste ile Ugento
arasnda yerleik halk.
Saloae: Dalmatiada bir sahil kenti, gnmzde Salona adyla anl
maktadr.
Samritler (Samnites): Orta talyada, Campania ve Adriyatik Denizi
arasndaki dalk Samnium blgesinde yerleik halk.
Samnium: talyada, Latiuma komu eski bir lke.
Samus: Ege Denizinde bir ada, bugnk Sisam Adas.
Sardi: Sardinia Adasnda yerleik halk.
Sardinia: Akdenizde, Korsika Adasnn gneyinde bir ada. Bugnk
Sardunya Adas.
Sarnatae (Sauromatae): Sarmatia topraklarnda yerleik halk.
Sarmatia: Vistuladan Don Nehrine kadar, yani gnmzdeki Polon
yadan Rusyaya kadar olan blge.
Saxoes: Saksonlar.
Scordisci: Illyricum snrnda yerleik halk.
Scythae: Karadenizin kuzeyinde. Kuzey Avrupa ve Asyada yaayan
gebe kavim.
Seleucia: Dicle Nehri zerinde kurulmu olan bir kent.
Seleucia Isauria: Isauria yaknndaki Seleucia. Bugn spartann Ata
bey ilesine bal Selef ky; Bayat.
Sena: Umbriada bir sahil kenti, bugnk Sinigaglia.
297
ROMA TAR H N N ZET
Setones: Gallia Lugdunensiste, yani bugnk Senste yerleik halk.
Sequani: Gallia Belgicadaki (bugnk Fransa snrlar iinde) gl
bir Kelt kabilesi. Lyonun (antikada bir koloni kenti olan Lug-
dunum) kuzeydousundaki France-Comte ve kuzeybatsndaki
Bourgogne blgesinde yerlemilerdi. simlerini Sequanadan (bu
gnk Sen Nehri) almakla birlikte bulunduklar lke Saone (an
tik Arar) ve Doubs (antik Dubis) nehirleriyle sulanmaktayd.
Serdica: Bugnk Sofya.
Sicilya (Sicilia): talyann gneyinde bulunan, Antikada deniz tica
reti asndan ok nemli bir ada.
Singara: Mezopotamyada bir kent.
Sirope: Karadenizde Paphlagonia kysnda bir liman, bugnk Si
nop.
Sipylum: Lydia ve Phrygia snrnda bir da, bugnk Manisa Da.
Sirmium: Aa Pannoniada nemli bir kent, bugnk Mitrovitz.
Smyrna: loniada nl bir sahil kenti, bugnk zmir.
Sophene: Tunceli ve evresini kapsayan blge.
Spartallar (Lacedaenonii): Bugnk Mistra yaknlarnda yerleik
halk.
Stratonicea: Kk Asyada Lydianm gneyindeki Caria eyaletinin
nemli kentlerinden biri, bugnk Eski Hisar.
Suessa Popetia: Latiumun en eski kentlerinden biri.
Suevia: Bugnk Almanyann kuzeydousunda bir lke.
Suriye (Syria): Kral Seleukosun Babil satrapln genileterek Asia-
da kurduu byk bir lke.
Sutriti: Etruriada, Sutrium kentinde (bugnk Sutri) yerleik halk.
Syracusae: Sicilyada bugnk Siragossa kenti.
Tarentini: Magna Graecia (gney talya ve Sicilya) sahilinde zengin
bir kent olan Tarentumda (bugnk Taranto) yerleik halk.
Tarentum: Aa talyada bir kent, bugnk Taranto.
Tarraco: Ispanyada bugnk Tarragona kenti.
298
Tarsus: Ciliciann nemli bir kenti olup gnmzde de ayn adla
anlmaktadr.
Tauramentani: Sicilyann dou blgesinde, bugnk Taormina ken
tinde yerleik halk.
Taurus (Toros Dalar): Kkasyanm en byk da silsilesi; Caria-
dan balayarak douya doru eitli ynlerde uzanr ve eitli ad
lar alr.
Teutones: Almanyada yerleik bir halk.
Thervingi, Taiphali, Victoali: Aa Tuna blgesinde yerleik halklar.
Thessalia: Hellas ile Makedonya arasnda bir lke.
Thessalonica: Makedonyada bir kent, bugnk Selanik.
Thracia: Kuzeyinde Scytha, gneyinde Ege Denizi, batsnda Make
donya, dousunda Karadeniz ve Marmarayla snrlandrlm olan
lke.
Ticinun: Gallia Cisalpinada bir kent, bugnk Pavia.
Tigranocerta: Armenia krallnn bakenti, Mithridates sava sra
snda Tigranes tarafndan kuruldu.
Tigris: Dicle Nehri.
Tigurni: svirede, bugnk Zrihte yerleik halk.
Tomis: Karadenizde Moesiamn bir kenti. Bugnk Kstence.
Transalpini: Alplerin tesinde yerleik halk.
Trebia Nehri: Yukar talyada bir nehir. Hannibaln Romallara kar
kazand zaferle nldr. Bugnk Trebbia.
Triballi: Aa Moesiada yerleik halk.
Tripolis: Afrikada, bugnk Libyada bulunan bir eyalet.
Tuscia: talyada Etrsklerin yaad blge.
Tusculutr: Bugnk Frascati Tepesi yaknnda olup Latiumun en es
ki kentlerinden biridir.
Uscudama: Haemus Da yaknnda Bessi kavmine ait bir kent.
Veda: ngilterenin gneyinde bir ada, bugnk Wight Adas.
299
ROMA TAR H N N ZET
Veientes: Camillus tarafndan fethedilen Etruria birliini oluturan
on iki kentten biri olan antik Veii kentinde yerleik halk.
Veii: Veientesin yaad kent.
Venetia: Adriyatik Denizinin kuzeybat sahilinde bir lke.
Viminalis Tepesi: Romanm yedi tepesinden biri.
Vitdelici: Antik Augusta Vindelicorum, bugnk Ausburg snrlar
iinde yerleik halk.
Volsklar (Volsci); Latiumda (talyada Romanm zerine kurulduu
blge) Liris kysnda yerleik halk.
300
KAYNAKA
Bird, H. W., (1987) The Roman Emperors: Eutropius Perspective,
Acient History Bulleti 1.6: 139-151. http://ivory.trentu.ca/www/cl/
ahbl/ahb-l-6d.html (25.01.1999)
(l 990) The Structer and Themes in Eutropius Breviarium Clas-
SCal Bulletin 66: 33/4: 87-92.
.(1992) Eutropius: Breviarium ab Urbe Condita, Liverpool.
Rohrbacher, D., (2002) The Historians of Late Antiquity, London-New
York.
301
S 320 ylndan sonraki bir tarihte doduu kabul edilen
Eutropius'un ocukluu ve genlii mparator
Constantinus'un Hristiyanl destekledii ve bu yeni dini
inancn giderek glenmeye balad dneme rastlar. Ayn
zamanda senatr snfndan olan Eutropius otuzlu yalarna
rastlayan Constantius'un imparatorluu dneminde
magister epistularum grevini stlenir. Yine bu grevdeyken
imparator lulianus'a Pers seferinde elik eder. mparator
Valens dneminde daha st bir greve ykselerek magister
memoriae olur.
S 369 ylnda imparator Valens'in istei zerine kaleme
ald Breviarium Historiae Romanae adl eserinde Eutropius
Roma'nn kuruluundan S 364 ylnda imparator lovianus'un
lmne kadar Roma tarihinde gerekleen nemli olaylar
yaln bir slpla zetler. lk defa Latinceden evrilen bu
kitap Roma tarihini ana hatlaryla okuyucunun gzleri
nne serer.

Eutropius - Roma Tarihinin Özeti PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eutropius - Roma Tarihinin Özeti PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Roma Trihinin

S leti gvence altna ald. Ynetiminin birinci ylnn dr-

Ci cus: At ve araba yarlarnn yapld alan.

You might also like