Alfredo Saad-Filho - Marxın Değeri

Al f r e do Saad- Fi l ho
Londra niversitesine bal Dou ve Afrika Aratrmalar

Enstits (SOAS) Kalknma Ekonomi Politii Blmnde
retim yesidir. Yaynlanm eserleri unlardr: M a r x n
Deeri: ada Kapitalizm in Ekonomi Politik (2002), M a r x n
KapitaVi (Ben Finela birlikte, 2003), Kapitalizme Reddiye:
Marksist Bir Giri (Hazrlayan, 2003).
Eserin orijinal ad:
The Value of Marx:
Political Economy for Contemporary Capitalism, (2002, Routledge)
M A R X I N D E E R
ada Kapitalizm iin Ekonomi Politik
A l f r e d o S a a d - F i l h o
Yordam Kitap: 7 Mancn Deeri ada Kapitalizm in Ekonomi Politik
Alfredo Saad-Filho ISBN-9944-5688-9-9 ngilizceden eviren: Ertan Gniner
Kitap Editr: Ali Mert Kapak ve Tasarm: Sava eki Sayfa Dzeni: endoan Yazc
Birinci Basm: Ekim 2006 Yayn Ynetmeni: Hayri Erdoan
Alfredo Saad-Filho Yordam Kitap, 2006
Y ordam K itap Basn ve Yayn Tic. Ltd. ti.
Nuruosmaniye Caddesi Eser I han No: 23 Kat: 1/105 Caalolu 34110 stanbul
T: 0212 528 19 10 F: 0212 528 19 09 W: www. yordamkitap. com
E: info@yordamkitap. com
Bask: Ayhan Matbaas
Yzyl Mahallesi Matbaaclar Sitesi
5. Cadde No: 47 Baclar-lstanbul
Tel: 0212 629 01 65
M a r x i n D e e r i
kuram-iktisat ada K apitalizm iin Ekonomi Politik
A l f r e d o S a a d - F i l h o
ngilizceden eviren:
E rtan G ni ner
Rita, Lucas ve J ul i a iin...
T e e k k r
Chris Arthur, Paresh Chattopadhyay, Nick Hostettler, Costas
Lapavitsas, Michael Perelman, Alejandro Ramos Martinez,
Maria de Lourdes Mollo, John Rosenthal, Simeon Scott,
David Spencer ve John Weeksin de aralarnda bulunduu,
bu kitabn eitli taslaklarn okuyan ve zerinde yorumda
bulunan herkese minnettarm.
Sosyalist Ekonomistler Konferans, Marxn, Kapitalin
Kompozisyonuna likin Analizi zerine Bir Not (Capital
& Class 50, Summer 1993, s. 127-146) ve Deerlerin
retim Fiyatlarna Dnm ile lgili Alternatif Bir
Okuma (Capital & Class 63, Autumn 1997, s. 115-136)
makalelerimden, ilgili blmlerin yeniden yaynlanmasn
onaylama nezaketini gstermitir.
Verso ile Lawrence and Wishart yaynevleri ise, zellikle
Kapital ve Artdeer Teorilerinden geni alntlar yapmam
konusunda nezaket gstermilerdir; bu nedenle kendilerine
teekkr borluyum.
NDEK L ER
GR............................................................................................................................ 13
1 - DYALEKTK MATERYALZM.................................................................... 23
1.1 - Gerek Soyutlamalar ve Ussal Genellemeler................................. 25
1.2 - Marx, Hegel ve Yeni Diyalektik ....................................................... 39
1.3 - Sonu .......................................................................................................... 47
2- MARXIN DEER TEORSNE LKN YORUMLAR. 49
2.1 - Cisimlemi Emek Yaklamlar ....................................................... 50
2.2 - Deer Biimi Teorileri .......................................................................... 58
2.3 - Sonu .......................................................................................................... 70
3- DEER VE SERMAYE...................................................................................... 73
3.1- Emein Blnmesi, Smr ve D e e r ............................................. 74
3.2 - Sermaye...................................................................................................... 79
3.3 - Sonu .......................................................................................................... 88
4 - CRETLER VE SMR................................................................................ 91
4.1 - cretli Emek ve Smr ...................................................................... 91
4.2 - gcnn Deeri.................................................................................... 99
4.3 - Sonu ....................................................................................................... 106
5- DEERLER, FYATLAR VE SMR.................. . 109
5.1 - Emein normlatrlmas................................................................... 110
5.2 - Emein Senkronizasyonu ................................................................ 122
5.3 Emein Homojenletirilmesi .......................................................... 129
5.4 - Sonu ....................................................................................................... 134
6 - SERMAYENN BLEM............................................................................. 137
6.1 - Sermayenin Bileiminin Anlalmas............................................ 138
6.2 - retim ve Sermayenin Bileimi...................................................... 140
6.3- Sermayenin Birikimi ........................................................................... 147
6.4 - Sonu ....................................................................................................... 150
7- DEERLERN RETM FYATLARINA DNMES 153
7.1 - Artdeer, Kr ve Sermayenin Bileimi........................................ 154
7.2- Deerlerden retim Fiyatlarna...................................................... 158
7.3- Girdi Deerlerinin Dnm........................................................ 163
7.4- Sonu......................................................................................................... 169
8- PARA, KRED VE ENFLASYON.............................................................. 171
8.1 - Emek ve Para.............................. 171
8.2 - Para ve retim Fiyatlar.................................................................... 181
8.3 - Kredi, Para ve Enflasyon .................................................................. 184
8.4 - Sonu ....................................................................................................... 195
SONU ................................................................................................................... 197
KAYNAKA........................................................................................................... 202
G R
lmnden bu yana yz yl akn bir sre gemesine ramen,
Marxn yazlar dnya leinde ilgi ekmeye devam ediyor.1Sov
yet Blokunun knn ardndan okurlarnn saysnda byk
bir azalma grldne ilikin speklasyona karn, Marxn ha
yat ve eserleri, sosyal bilimcilerin, sendikaclarn, antikapitalist
ve evresel davalara balanm militanlarn ve daha biroklarnn
ilgisini zerinde topluyor. niversite kesiminde bu ilgi canlanma
sna tank olma konusunda, yeterince ansl olduumu syleyebi
lirim. Marxn eseri ile ilgili derslere rencilerin youn talep gs
termesi, ou zaman ar kalabalk snflara ve canl tartmalara
yol ayor. Marksist bilimselliin gelimesi de, toplumsal bilimlere
ilikin birka dikkat ekici kitabn yaynlanmasnn ve Marksist
katklara ak dergilerin devam eden baarlarnn gsterdii gibi,
gl bir biimde sryor.
Her ne kadar kendi ilerinde nemli olsalar da, bu baarlar,
Marksist bilimselliin otuz, hatta yirmi yl nceki dinamizm ve
etkisinin ok uzanda. Bugn, eitsizlik ve smrnn zeri,
piyasa ideolojisi ve kreselleme ile ilgili kof sylem tarafndan
(her ne kadar ikisi de ularda birbirlerini ypratsalar da) daha us
taca rtlyor. Bu dnmler ile eitim ve aratrma fonlarnn
1 Marxn ekonomik dncelerinin evrimi Oakley (1983, 1984, 1985) ve Rosdolsky
(1977) tarafndan incelenmitir. Temel kavramlar Bottomore (1991) tarafndan ak
ve zl bir biimde aklanmtr. Marxn ekonomi politiinin tarihsel bir gzden
geirilmesi iin, bkz. Howard ve King (1989, 1991).
kstlanmasn da ieren hkmet politikalarndaki deiimler,
akademik ilgi ve rencilerin seimleri zerinde nemli bir etki
yapyor. yle grnyor ki, her ne kadar Marksist temalara ilikin
akademik ilgiyi gelitirmek iin ok daha fazlas yaplabilirse de,
daha nemli ve kalc baarlar, niversitelerin tesinde, toplumsal
hareketlerin baarsna bal. Halen elimizde kalan sosyal gvenlik
alarnn daha da erozyona uramasnn nne geilmesi, dnya
leinde g ve gelir dalmnn iyiletirilmesi, mali karlarn ve
tek spergn etkisinin dizginlenmesi ve daha geni bir biimde
bakldnda, hzl evresel bozulma karsnda, gezegendeki hayat
olaslnn korunmas iin, acil bir biimde kitlesel eyleme ihtiya
duyduumuz ok ak. Bu nedenle, kitle eyleminin, genel olarak
akademik oulculuk, daha zel olarak da Marksist aratrma a
sndan olumlu etkileri zerinde ne kadar vurgu yaplsa azdr.
Kari Marx, bugnn acil sorunlarna hazr cevaplar sunmuyor.
Ancak, onun yazlar kapitalizmin i ileyiine ve mevcut ekonomik
sistemin farkl ynleri arasndaki eklemlenmeye ilikin benzersiz,
derin bir aklama salyor. Bu yazlar, kapitalizmin iyilik ve kt
lk asndan tad dev potansiyeli gstermektedir. Bu stnlk
lerinden tr Marxn yazlar hem amzn sorunlarna hem de
bu sorunlarn olas zmlerinin snrlarna k tutuyor.
Marxa kar yneltilen eletiriler ana balk altnda toplana
bilir: Yazlar tutarszdr, yanltr ya da ad kalmtr.
Bu kitap, tutarszlk konusundaki baz sulamalar gzden
geiriyor ve zmlemenin snrlar ierisinde kalarak, bunlarn
yanlln gsteriyor.
kinci eletiri, hem yer hem de ynteme bal nedenlerden t
r deerlendirmeye alnmyor. Ancak, Marxn yazlarndan esin
lenen zmlemelerin geni ynlar etkileyen nemli sorunlara
ilgin yantlar sunabileceini ve bu kitabn daha ileri boyutta ara
trmalara destek olabileceini dnyorum.
Son olarak, Marxn eserlerinin on dokuzuncu yzylda yazl
m olmalarndan tr ad kalm olduklar ynndeki iddia,
îiliin olmaktan teye gitmiyor. Bildiim kadaryla hi kimse
14 | Alfredo Saad-Filho
Marxn ada olan Charles Darwine ya da eserlerini Marxtan
yzlerce yl nce yazm bulunan Newton, Aristo ya da peygam
berlere kar buna benzer bir iddia ileri srecek kadar aptal ol
mamtr. Belirli evrelerde bu iddiann grd itibar, Ronald
Meekin unlar sylerken ne kadar hakl olduunu gsteriyor:
Kimi yazarlar, genelde de Marxla uramak sz konusu olduun
da, akademik standartlarn, baka bir ekonomist sz konusu olsa,
yaptklarn kendilerinin de tamamen uygunsuz bulacaklar lde
gevetirler.2
Marxn kapitalizme ilikin zmlemesinin bir kenara atlma
sndan daha artc olan, rnein, basnda ve siyasi evrelerde,
fiyatlarn, yaam standartlarnn ve uluslararas rekabetin belir
lenmesinde emein retkenliinin nemi tartldnda emek de
er teorisinin geerliliinin3rtl bir biimde kabul edilmesidir.
Ancak bu balamda Marxm ad hibir biimde aza alnmamak
tadr.4
Bu kitap, eletirel bir biimde, Marksist ekonomi politik litera
trnn seilmi baz ynlerini gzden geirmekte ve bunlar ge
litirmektedir.5Bunu yaparken, iki sorun zerinde detayl olarak
Marxm Deeri | 15
2 R. Meek (1973, s. 241). Bu eilim dier nclerin karlatklarna benzer: Olgu
lar tarafndan yeterince desteklenmedii gerekesiyle Evrim Teorisini aslanlar gibi
reddedenler, kendi teorilerinin olgular tarafndan hibir biimde desteklenmediini
unutmu grnyorlar. Bunlar, belirli bir inanla domu insanlarn ou gibi, her
hangi bir kart gr iin en kat kantlar talep ederken, kendi inanlarnn hi
bir kanta gerek duymadn dnyorlar. (Herbert Spencer, The Development
Hypothesis). Orijinali The L eaderda yaynland (1852); bu referans iin Andrevv
Berryye kranlarm sunuyorum.
3 Marxn teorisi ou zaman bir (ya da hatta bir szc kullanlmadan) deerin emek
teorisi olarak adlandrlmtr. Bu, yanl anlamaya yol aabilecek bir kullanmdr;
daha iyi bir deyim orijinal Almanca arbeitswertlehre ya da emek deer teorisidir (Di-
ane Elson emein deer teorisini neriyor, Bkz. Elson 1979 b). Ancak ben, Alejandro
Ramos-Martineze bu gr iin teekkrlerimle, gelenee sadk kalacam.
4 Bkz. Lipietz (1985b, s. 83)
5 Ekonomi politik, en geni anlamda, insan toplumunda retim ve maddi geim
aralarnn deiimini yneten yasalarn bilimidir... nsanlarn retim ve deiimi
gerekletirdikleri bu koullar lkeden lkeye ve her bir lkede de kuaktan kuaa
deiir. Ekonomi politik, bundan tr, esas olarak tarihsel bir bilimdir. (Engels,
1998, s. 185-186). Marxn ekonomi politiine dikkat ekici nszler iin, bkz. Fine
(1989), Foley (1986), D. Harvey (1999) ve Weeks (1981).
16 I Alfredo Saad-Filho
durulmaktadr: Birincisi, neyin nasl retildiini de ierecek biim
de, kapitalizm altnda ekonomik yeniden retim srecinin balca
ynleri ve bu retim tarznn altnda yatan toplumsal yaplar, zel
likle smrye ilikin yaplar; kincisi, neoklasikler, Keynesiler
ve kurumsalalar da dahil olmak zere, dier dnce okullarnn
zmlemekte glk ektikleri kapitalizmin nemli zelliklerini
aklamaya ynelik Marksist aratrmalar. rnein parann gerekli
lii ve kkeni, teknik sre ve emein retkenliinin art, emein
younluu ve ignnn uzunluuna ilikin anlamazlklar, cret
li snfn bymesi, eitsiz gelimenin kanlmazl, dngler ve
krizler ve den hayat standartlarndan ok, onlarn ihtiyalar ile
ou zaman bor ve ar almaya yol aan satn alabilecekleri ey
ler arasnda byyen mesafeden tr iilerin yoksullamas.
Deer, Marxn kapitalizm eletirisinde nemli bir rol oynar.
Bu basit bir kavram deildir ve ok farkl ekillerde yorumlanm
tr: Gerekte Marksist ekonomi iindeki her anlamazlk temelde
deer teorisinin doas ve statsne ilikin bir anlamazlktr!6
Bu kitap, bir dizi katkya, zellikle Ben Finn ve J ohn Weeksin7
katklarna atfta bulunarak bir deer teorisi yorumu gelitirmekte
dir. Bu yorum Lukcsn kastettii anlamda ortodokstur, yani Marxn
yntemine sk skya baldr; ancak bu, Marxn yazd her eyin
noktas virglne doru olduu ya da her sessizliin onaylanmama
y ima ettii anlamna gelmez. Hellerin hakl olarak syledii gibi:
Marxa ilikin hibir yorum yoktur ki, alntlar araclyla elikili*
klnmaya kar bak olsun... Beni ilgilendiren onun dncesi
nin ana eilimi (ya da eilimleredir.8
Deer teorisinin esas amac, kapitalizmde emek ve smr
arasndaki ilikiyi aklamaktr:
Deer teorisi, bize kapitalist smry, bu smrnn deneyimin
den kaynaklanan paralanmann stesinden gelecek bir biimde
6 Mohun (1991, s. 42)
7 Bkz. Fine (1980, 1982, 1989) ve VVeeks (1981, 1990). almamdaki dier nemli
etkiler, Arthur (2001), Chattopadhyay (1994), Elson (1979b), Gleicher (1983), Itoh
ve Lapavitsas (1999), Lebovitz (1992) ve Postone (1993).
Heller (1976, s. 22); Ayn zamanda, bkz. Lebovitz (1992, s. 1)
Marxm Deeri
zmleme olana salar... Kapitalist smry, elikili, krizlerle
ypranm, srekli deiime tabi bir sre olarak kavramamza yol
aar (ve) smr srecinin nasl altn, bunu sona erdirecek ey
lemin olasln anlamamz mmkn klar9
Deer teorisi, retim aralarnn kapitalist tekeli, cret ilikisi
nin genellii ve meta deiimlerinin yaygnl zerinde durarak,
kapitalist birikimin yaps ve dinamikleri hakknda, snf, anla
mazlklar, datm, kredi ve finans ilikilerini de ierecek nemli
sonulara ular. Bu bulgular ou zaman ampirik aratrmalar iin
faydal rehberler sunmaktadr ve her ne kadar bu yolu takip etme
sek de, politik sonular konusunda bizi bilgilendirebilir. Bu kitap,
dier alanlarda da tamamlanm olmaktan uzaktr. Faiz getiren
sermaye, kr oranndaki dme eilimi ve kriz teorisi de dahil ol
mak zere deer teorisinin birok nemli ynn tartmamakta,
ekonomi d smr biimlerini ihmal etmekte ve deer zm
lemesine yaplan birok nemli katkya atfta bulunmamaktadr.
Bu snrllklarna karn, kitap, ana amacna ulamay baa
ryor. Birincisi, Marxn deer teorisinden esinlenen zmleme
lerin ikna edici bir biimde gelitirilebileceini ve modern kapita
lizmin nemli zelliklerini aklayabileceini gsteriyor.
kincisi, eletirel bir biimde, Marxn deer teorisinin gemi
yarm yzylda izledii yolu deerlendiriyor, onun gittike artan
bir biimde sofistike, esnek ve toplumsal bilimlerden gelen katk
lar daha iyi zmleyebilecek hale geldiini gsteriyor. ncs,
aada gsterilen birka alanda, bu teorinin gelimesine katkda
bulunuyor.
Kitap sekiz blme ayrlmtr.
Birinci blm, Marxm zmlemesinin metodolojik ilkelerini
9 Elson (1979b, s. 171). Daha geni biimde, Weeks (1971, s. 8, 11) hakl olarak u
gr ileri srer: Deer teorisi esas olarak bir deiim ve tahsis teorisi deil, meta
reten bir toplumun altnda yatan snf ilikilerini gsteren bir teoridir... Marxn
gelitirdii deer teorisi ayn zamanda , (1) kapitalizmin smrc (snfl) toplum
biimlerinden yalnzca biri olduunu, (2) prekapitalist toplumdan kapitalist toplu
ma geiin tarihsel aklanmasn, (3) kapitalist ekonominin somut ileyiine ilikin
bir teoriyi, (4) dierlerinin kapitalist ekonominin ileyiini niin alternatif bir teorik
ereve iinde akladklarn, ortaya koyar.
ve bunlarn onun kapitalizm eletirisiyle ilikisini aklar. Sovyet
felsefecisi E.V. I lyenkovun diyalektik materyalizminden esinlen
mi olan bu blm, Marxn ynteminin temel ilkelerini ve deer
zmlemesinin balca zelliklerini sergiler ve son zamanlarda
yaplan Marxn Hegelci bir yorumunun, yeni diyalektiin, eleti
risi iin balang noktas oluturur.
kinci blm, eletirel bir biimde, Marxn deer teorisinin iki
yorumu zerinde durur: Geleneksel Marksizm ve Sraffac yak
lamlar ieren somut emek* gr ile Rubin gelenei ve yeni
yorumla zdelemi olanlar da ieren, deer biimi teorileri.
Bunlar getiimiz yarm yzyllk dnemde gelimi, en iyi bi
linen deer zmlemeleridir ve kapitalizm konusundaki anla
ymza nemli katkda bulunmulardr. Ne var ki bu yorumlar
baz bakmlardan eksiktir. Geleneksel Marksizmin yetersizlikleri,
durgunlamasna ve krlganlamasna neden olmutur. Sraffa-
c zmlemeler hem deeri hem de sermayeyi yanl kavram
ve neoklasik ekonominin nemli yetersizliklerini yanstmlardr
(para ve ekonomik dinamikleri aklamak konusundaki yetersiz
likleri de bunlara dahildir). Rubin gelenei, 1970li yllarn ba
larnda, deer tartmasn yeni ve ok daha verimli bir dzeye
tamtr. Ne var ki, onun deer ilikileri zerine odaklanmas,
ou zaman sermaye ve kapitalizmle ilgili zmlemeleri pahas
na olmu; bu da yararn azaltm ve ounlukla da yanltc hale
getirmitir. Son olarak, yeni yorum, makroekonomik siyasann
radikal bir eletirisinin gelitirilmesi iin deerli bir katk sala
mtr. Bununla birlikte, bu yorum, nemli teorik yetersizliklerle
maluldr; zellikle de fenomeni farkl soyutlama dzeylerinde bir
araya getirmeye ve deer analizini ekillendiren, onun kendine
zg aklayc gcne katkda bulunan dolaymlar ksa kesmeye
olan eilimi nedeniyle.
nc blm, bu kitapta gelitirilen deer zmlemesinin
ana hatlarn sunar. Deer teorisinin, ncelikle, kapitalizm altnda
toplumsal yeniden retimi dzenleyen ekonomik sreler ve iliki
ler zerinde odaklandn gsterir. Bu zmleme iblmnden
IH | Alfredo Saad-Filho
Marx'n Deeri 19
hareket eder. Bu temelde smr ilikileri tanmlanr ve bunun
ardndan, sermaye ve kapitalist smr ortaya konulur. Bu blm,
bir yandan, sermayenin bir retim ilikisi olduunu, bu iliki iin
de igc, emein rnleri ve daha genel olarak mallar ve hizmet
lerin meta haline geldiini, dier yandan, sermayenin, smrye
dayal bir snf ilikisi olduunu gsterir. Bu iliki, kapitalistlerin
ii snfn, tkettiinden ya da denetlediinden daha fazlasn
retmeye zorlama yetenei ve artdeere kapitalistin hkmetmesi
tarafndan belirlenir. Bu durumlarda emein rnleri genellikle
deer biimini alr ve ekonomik smr artdeerin ele geirilme
sine dayanr. Bu adan analiz edildiinde, deer teorisi, bir snf
teorisi, daha zgl biimde sylersek, bir smr teorisidir. Deer
kavram, dier nedenlerin yan sra, yararldr; nk kapitalizm
altndaki smr ilikilerini ifade eder ve bunlarn gnll piyasa
deiimlerinin egemenliine ramen aklanabilmesine izin verir.
Drdnc blm, artdeeri, iiler tarafndan retilen deer
ile iinin creti olarak denmi igcnn deeri arasndaki fark
olarak aklar. Baka bir ekilde sylersek, kapitalistler tarafndan
ele geirilen toplumsal deer, rnnn bu parasdr. nc
blmde sermayenin kavramsallatrlmasn takiben, bu terimler,
yalnzca bireysel yaam srdrmeye ynelik ihtiyalar, cretler
ya da krlar olmaktan ok, snf ilikileri tarafndan tanmlanan
kmeler (aggragates) olarak analiz edilir. Bu blm, farkl ig
c deeri kavramlarn, paket ve pay yaklamlarn da inceler ve
bunlarn baz eksikliklerine iaret eder. Burada bir alternatif su
nulur: Bu alternatifte, igcnn deeri, ne bir mal miktar ne de
para miktardr; bu bir deer miktar, ihtiyalar reten ii snf
tarafndan harcanm soyut i zamandr. Bu deer, toplamna ba
kldnda, kapitalist ile ii snf arasndaki deiim ile emein
performans ve retimdeki smr araclyla belirlenir.
Beinci blm, normalletirme, senkronizasyon ve homojen
letirme araclyla, deerler ve fiyatlar arasndaki ilikileri ele
alr. Bu blmde, rnn deer biiminin emein toplumsal b
lnmesine bal olduu ve deer yaratmann, retim ilikileri ve
toplumun retim kapasitesi tarafndan belirlenen sosyal bir sre
olduu gsterilir. Emein normalizasyonu, senkronizasyonu ve
homojenletirilmesi ile ilgili zmleme, youn ve vasfl emein
deer yaratma potansiyelini, niteliksizletirmeyi, sektrler aras
rekabeti, makine kullanm ve teknik deiimi, bunlarn fiyatlar,
ekonomik yeniden retim ve krizler asndan tad nemi de
ierecek ekilde aklar. Son olarak, bu blm, talep ve arzn bir
birini dengelemedii durumlarda deerler ve fiyatlarn anlam ve
nemini tartr.
Altnc blm, Marxn sermayenin bileimi kavramn, teknik,
organik ve deer bileimleri (STB, SOB, SDB) de dahil olmak ze
re, inceler. Sermayenin bileimi, Marxn, deer-fiyat ilikisi, tek
nik deiim, kr orannn dme eilimi ve dier srelere ilikin
zmlemesinde nemli bir rol oynasa da, bu blm, STB, SOB ve
SDBnin, genelde sadece yzeysel olarak ve ou zaman da yanl
olarak anlaldklarn gsterir. STB aktr; bu, maddi girdiler ile
bunlar kt haline dntrmek iin gerekli olan canl emek ara
sndaki fiziki orandr. SOB ve SDBnin kavranmas biraz daha g
tr. Bunlar, iki halde, statik ve dinamik hallerde kyaslanr ve kar
karya getirilir. Statik hal, retim amacyla saat bana tketilen
sabit sermaye (SDB) ile bu zaman zarfnda ilenmi retim ara
lar kitlesini (STB ve SOB) karlatrr. Dinamik balamda, SOB
saat bana teknik olarak talep edilen sabit sermayenin ex arte de
erlendirilmesidir. Buna karlk SDB, dolamdaki basit serma
yenin yeni deeri ile retimin son aamasnda harcanan deiken
sermaye arasndaki ex post orandr. Statik hal, Marxn deerlerin
retim fiyatlarna dnmesi zmlemesini aydnlatr. Dinamik
hal ise, sermaye birikiminin teknik deiimle ezamanl olarak
gerekletii durumlarda ortaya kan kr orannn dme eilimi
ile ilgili zmlemenin anlalmas asndan faydaldr.
Yedinci blm, Marksist ekonomi politikteki en can skc so
runlardan birini, deerlerin retim fiyatlarna dnmesini ana
liz eder. Literatr, ounlukla dnm sorununu, sektrleraras
rekabet koullarnda fiyatlarn belirlenmesi olarak aklar, ancak
20 j Alfredo Saad-Filho
Marxn Deeri 2 1
bu neoklasik perspektif yanltcdr. Kendi dntrme ilemin
de, Marx esas olarak ekonomi iinde sermaye, emek ve artdee-
rin dalmn aklamakla ilgilenmitir. Bunu yapabilmek iin,
Marxn retim fiyat olarak adlandrd daha karmak bir deer
biimi gereklidir. Bir baka deyile, dnm, esas olarak deer
biiminde bir deiimdir. Bu durumda Sraffac dntrme ilemi
yetersizdir, nk bunlar analiz dzlemlerini kartrr. Bu blm
de gelitirilen yaklam, doru biimde anlaldnda, ne Marxn
dntrme ileminde bir sorun ne de analizinde bir uyumsuzluk
olduu grlr. Marxn teorisi nemlidir, nk fiyatlarn anla
mn ve nemini aklar. Fiyat vektrnn hesaplanmas bu ba
lamda byk nem tar.
Son olarak, sekizinci blm, para, kredi ve enflasyon teorisine
Marksist ve dier radikal katklarn eletirel bir gzden geirilmesi
araclyla, nceden gelitirilmi deer analizini zetler. Marxn
para teorisi, ou zaman, sanki yalnzca metadan para karlma
s nedeniyle nemliymi gibi ele alnmtr. Bu blm, bu bak
asnn verimsiz olduunu ve bu teorinin, deiim-d para ve
enflasyonun aklanmasn da ierecek ekilde, nemli biimlerde
gelitirilebileceini savunur. Bunlardan ilki nemlidir, nk bu,
Marxn yaklamnn isel olarak uyumlu olduunu ve modern
kapitalizmin nemli zellikleriyle telif edilebileceini gsterir. So
nuncusu ise nemli bir para sorunudur ve bunun analizi hem teori
ile hem de siyasa ile ilikilidir.
Bu tr uygulamalar Marksist ekonomi politiin canlln ve
gnmz koullarna uygulanabilirliini gsterirken, onun anali
tik ve eletirel bir siyasa arac olarak potansiyel yararna da iaret
eder.
1
D Y ALEKT K
MATERY AL ZM
Marxn yntemi, zellikle KapitaVde, zetlenmesi g bir yn
temdir. Teorisinin rol ve amalarna ilikin farkl grlerden ve
yaynlanm eserlerinin genilii ve tamamlanmamlndan t
r yntemi konusunda olduka farkl yorumlar yaplmtr.10Bu
yntembilimsel anlamazlklar Marksist ekonomi politiin geli
mesinde nemli bir rol oynamlardr. Ancak, eer Marx, kendi
yntemi konusunda bu kadar suskun kalmam olsayd, muhteme
len bu anlamazlklar bu boyutlara ulamayacak ve bu kadar nem
tamayacaklard. Kapital3in birinci cildinin ikinci basksna yaz
d sonszde Marx, bu eserde kullanlan yntemin, onun hak
knda gelitirilmi birbiri ile elien eitli karlkl kavraylarn
da gsterdii gibi, pek az anlalm olduu sonucuna varr.11Bunu
sylemekle birlikte, Marx, kendi yntemini hibir zaman tam ola
rak aklamamtr.
10 Marx,n, yaarken az sayda eseri yaynlanmtr. Bunlarn en nde gelenleri, Fel
sefenin Sefaleti, Komnist Parti Manifestosu, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk
ve KapitaVin birinci cildidir. Kapitalin ikinci ve nc cildi, Artdeer Teorileri
ve Grundrisse gibi nemli elyazmalar ancak lmnden sonra redakte edilmi ve
yaynlanmtr. (Bkz. Oakley 1983).
11 Capital 1, s. 99.
Marx,n suskunluu en azndan iki farkl biimde yorumlana
bilir. Tony Smithe12gre, Marxn Kapitalin yntemi konusunu
geitirmi olmas, esas olarak kitabn ii snfndan gelen okur
lar iin daha kolay okunabilir klnmasn amalamaktadr, bana
gre dier baka her eyden daha nemlidir bu kayg3.13 Bu varsa
ym, Marx>n, Kapi tal den sz ederken ok daha popler olaca
ve yntemin (Katk 'da olduundan) ok daha rtk olaca14
eklindeki szlerinden destek bulur. Smith, kitabn karmakl
ile Marxn daha ekici bir anlatm tarz bulma arzusu arasndaki
gerilimin onu Kapital3in yntembilimsel ynlerini daha az vurgu
lamaya gtrd eklinde mantkl bir varsaymda bulunur. Ne
var ki, bu yetersiz bir aklamadr, nk Marx, almasnn eki
ciliini artrmak iin onu poplerletirme yoluna gitmeyeceini
srekli vurgulamtr:
Kullanm olduum ve daha nce ekonomik konulara hi uygu
lanmam olan zmleme yntemi, ilk blmlerin okunmasn
olduka gletirir... Bu benim stesinden gelme gcne sahip ol
madm bir dezavantajdr. Tek yapabileceim, gerei byk bir
tutku ile arayan okurlar nceden uyarmak ve donatmaktr. Bilime
giden kolay bir yol yoktur ve yalnzca dik yamalarn trmanma
yorgunluunu gze alanlar onun kl zirvelerine ulama ansna
sahip olabilirler.15
Chris Arthur, farkl bir aklama nerir. Ona gre, Marxn
kendi yntemini hibir zaman uygun bir biimde aklamam ol
mas, kendisinin, zellikle Hegelin yntemi ile ilikisi konusunda
grlerini netletirmemi olmasndan trdr.
Vardm sonu udur: Marxn kendisi, Hegelin mantnn uy
gunluu ve ilintisi konusunda net bir gre sahip deildi. Buna da
yanarak, Marxn yaptndan daha tutarl ve daha ak bir sermaye
eletirisini yeniden ina etmenin gereine inanyorum.16
12 Bkz. T. Smith (1990, s. 32; 1993a, s. 47).
13 Capital 1, s. 104. Bu cmle, Kapitalin birinci cildinin Franszca evirisinin dizi
olarak yaynlanmas konusundaki onayn ifade etmektedir.
14 Engelse mektup, 8 Aralk 1861, Murrayden aktarma (1988, s. 109).
15 Capital 1, s. 104
16 Arthur (2000a, s. 107). Ayn zamanda, Bkz. Arthur (1993a, s.63-64;1997, s. 11).
Marxn Deeri
A rthurun iddias, potansiyel olarak, burada sonuna kadar ta
kip edemeyeceimiz lde ileriye uzanan sonular dourur.17An
cak, bu kant bir baka biimde yorumlamak da mmkndr. Bu
blm, Marxn kendi ynteminin anlam ve neminden haberdar
olduunu ve salt eserinin ekim alann geniletmek uruna onun
nemini kmsemediini savunur. Marx, bu konuda detayl bir
aklama yapmaktan kanmtr, nk, birka istisna ile, ese
ri ncelikle yntembilim (ya da hatta felsefe) hakknda deildir;
daha ok, kapitalizm ve savunucularnn bir eletirisidir. Eserinde
yntem, genellikle, tartmann iine daldrlm olarak, nemli
ancak ikincil bir rol oynar.18Marxn eseri ve onu takip eden tar
tmalar nda, bu blm, Marxn yntembilimsel ilkelerini ve
bunlarn kapitalizm zmlemesi ile ilikilerini tanmlar.
Bu blm ksma ayrlmtr. Birincisi, Kapitalde Marxn
uygulad yntemin diyalektik materyalist* yorumunun ilkelerini
zetler ve Marxn eserinin bu yorumunun dourduu sonular
gzden geirir. kincisi, Marxn yakn zamanda yaplm Hegelci
bir yorumunu, yeni diyalektii, eletirel bir biimde analiz eder.
nc ksm bu blm sonulandrr.
1.1 - Gerek S o y u t l a ma l a r ve Ussal Genel l emel er
Lenin nl szlerinde yle der:
Eer Marx geride bir Mantk (byk harfle) brakmadysa bile,
Kapitalin mantn brakt... Kapital*de Marx, tek bir bilime, man
tk, diyalektik ve materyalist bilgi teorisini uygulad... O, Hegelde
deerli olan ne varsa alm ve onu daha ileri gtrmtr.19
Bu blm, Sovyet filozofu E.V. lyenkov20tarafndan ana hat-
laryla belirlenmi olan diyalektik materyalizm nda Lenin in
17 Marxm Hegel ile olan ilikisi konusunda daha geni bir analiz iin Bkz. Zeleny
(1980, s. 2-17).
18 Marx, her ne kadar bilimsel metodoloji sz konusu olduunda kendine kar kat
bir tutum sergilese de, bilimsel yazlarnn metodolojik sorunlar konusunu bazen
geri plana iter (Murray, 1988, s. 109). Bkz. keza Reichelt (1995).
19 Lenin (1972, s. 319).
20 Diyalektik materyalizm terimi lyenkov tarafndan aklanmtr (1982, s. 77,114,
162, 278).
savn srdrr. Diyalektik materyalizm, ilk olarak, Kapital'de
zmlenen somutluun, yani kapitalist ekonominin, blnmez ve
btn olduunu, eylerin ve olgularn karlkl olarak birbirini
koullad bu organik sistemin paralarna veya uraklarna (mo
mentlerine) gre belirleyici nitelik tadn varsayar.21
kinci olarak, somut olan dncede yeniden ina etmek iin,
analiz, somutun yapsn yanstmaldr; baka bir deyile parala
rndan ok, btnden balamaldr.
Buna karlk, formel mantk da dahil olmak zere metafizik
yaklamlar, somutu, yalnzca dsal ve az ya da ok rastlantsal bi
imde birbirine balanm ontolojik olarak bamsz elerin bir
yna olarak grr.22Metafizik yaklamlar, genel olarak, ussal
genellemeler etrafnda yaplarlar. Locke, Kant ve Mili gelenei
ni izleyen filozoflar asndan bu, kavramsal gelimenin tek yasal
prosedrdr.23
Ussal genellemeler, daha ileri analizler iin belirli ilikilerin ya
da ortak zelliklerin keyfi seimine dayanr; rnein, ekonomide
emek, talep, pazar ya da yararllk.
Ussal genellemeler, bilimsel analizler iin gereklidir, nk
bunlar tanmlama ve snflandrma gibi asli grevlere yardmc
olurlar. Ne var ki, nedenden tr bunlarn aklayc deerleri
olduka dktr. Birincisi totolojiktirler; her eyde var olan be
lirli eleri tanmlarlar, nk yalnzca bu zelliklere sahip eyler
analize dahil edilir.
kincisi, ussal genellemeler, nesnelere dsaldr. Bunlar, hem
nesnel olgular hem de salt znel kurgular ifade edebilirler ve bu
ikisini birbirinden ayrmak g olabilir.
21 Bkz. Arthur (1998, s. 11), Carver (1980, s. xi), Ilyenkov (1982, s. 32-33, 57, 88),
Kosik (1976, s. 16-23), Lebovitz (1992, s.2) ve Ollman (1993, s. 12-13). Diyalekti
in mkemmel bir zeti iin, Bkz. Ollman (1993, s. 12-13). Diyalektiin tarihine
ilikin dikkat ekici bir alma iin, Bkz. Scott (1999).
22 Neoklasik ekonomi asndan bu yaklam tipiktir. Bu yaklamn mantksal yeter
sizliklerinin aydnlatc bir analizi iin, Bkz. Schotter (1990, s. 4-5).
23 Ussal genellemeler, ayn zamanda ampirisist soyutlamalar (Gunn 1992), formel so
yutlamalar (lyenkov 1982, s. 61-62) veya genel ya da soyut soyutlamalar (Murray
1988, s. 114, 122-129) olarak bilinir. Eletirel bir analiz iin, Bkz. Ilyenkov (1977,
makaleler 3, 5 ve 10)
Marx,m Deeri 27
ncs, bunlarn tanmladklar zellikler, karmak yap
nn byk lde birbirinden farkl dzlemlerine sahip olabilir
ve ilgilenilen olgunun ok farkl ynlerini temsil edebilir; bu du
rumda, bunlarn somutla ilikileri belirsizleir.24Bu snrlamalar
nedeniyle ussal genellemeler yoluyla ulalan sonular genel ge
erlilikten yoksundur.
Bu yetersizliklerin stesinden gelinebilmesi iin analiz, tam
tersine, gerek veya somut soyutlamalara dayanmaldr.25Bu yak
lam, esas olarak, eylerin zelliklerinin tasmn formel kuralla
rna gre belirlenmesinden ok, belirli zelliklerin gerek evren
sel nedenden karlmasn1savunan Spinoza tarafndan formle
edilmitir.26Gerein dnce araclyla deil, onun ieriini ve
anlamn gzler nne seren, duyumsal dnceden kavramdaki
somutun soyut ifadesine ulama araclyla kavranabileceini sa
vunan Hegel, Spinozann bak asn daha da gelitirmitir (Bkz,
blm 1.2). Marx, bu yaklam, deer teorisine ve baka alanlara
biraz deitirerek uygulamtr.
Ussal genellemeler, gzlemci tarafndan seilen dsal ilikilere
dayanrken, gerek soyutlamalar maddi gereklie dayanr ve par
aya ait olann (particular) zn ieren somut evrenselleri aa
karr. Baka bir deyile ve basit olarak, ussal genellemelere da
yanan aratrmalar, somutun herhangi bir zelliinden yola ka
bilirken, diyalektik materyalizm, en nemli zellii seer ve dier
zellikleri sistematik bir biimde zn temeli zerinde yeniden
yaplandrr.27
24 Bkz. Grundrisse, s. 85-89, Gunn (1992, s.23) ve lyenkov (1977), s. 64; 1982, s. 18-
19, 29-35, 48, 60-66, 78, 85).
25 Bkz. lyenkov (1982, s. 21-28, 47-48, 60-61, 76, 81-86). Benzer grler iin, Bkz.
Allbritton (1986, s. 190-191), Arthur (1979, s. 73-77; 1993 a, s.85-86), Aumee-
ruddy ve Tortajada (1979, s. 5-9), Elson (1979b, s. 145, 164), Fine ve Harris (1979,
s.11), Gunn (1992, s. 18-24), Himmehveit ve Mohun (1978, s.75), Kapferer (1980,
s.77), Lebowitz (1992, s. 39-40), Murray (1988, s. 114-115, 122-128), Shaikh (1982,
s.76), T. Snith (1988, s.467) ve Sohn-Rethel (1978, s. 20, 69-70), Marxn soyutla
ma kavram Ollman tarafndan aklanmtr (1993, s. 26-33).
26 lyenkov (1982, s.22). Bkz. keza Brovvn (2001) ve lyenkov (1997, makaleler 1-2).
27 Lenin (1972, s. 360-361), Kapital ile ilgili olarak unlar syler: Marx, nce bur
juva (meta) toplumunun en basit, en sradan ve temel, en ok ve her gn rastlanan
z, objektif olarak, paralarda bulunan en genel zelliktir; ya
da onlarn isel yasa ile ynetilen yaplardr. Baka bir deyile, b
tn oluturan paralarn mantksal ve tarihsel olarak belirleyici
zelliklerini ierir ve onlarn i ilikilerinin anlalmas asndan
bir anahtar grevi grr.28Sonu olarak, z, en bata, somutun
dncede yeniden yaplandrlmas iin temel dolaymlar sala
yan mantksal bir kategoridir, ikinci olarak, parann kendisinden
yayld (salt teorik ya da ideal olmaktan ok) aktel kaynaktr.29
nc olarak, tarihsel sreenlik iinde ortaya km olan so
nutur. z, kuraln bir istisnas olarak ykselir, sonra, yava ya
va, yalnzca somut olarak zmlenebilecek (Bkz. aadaki soyut
emek, deer ve sermaye rnekleri) tarihsel sreler araclyla,
yeni bir olgu takmnn z haline gelmek zere nceki somut ev
renselleri yerlerinden eder.30
ilikisini, milyonlarca kez rastlanan bir ilikiyi, yani meta deiimini analiz eder.
Analiz, bu ok basit olguda (burjuva toplumunun bu hcresinde) modern toplu
mun tm elikilerini (ya da tm elikilerinin tohumlarn) ortaya koyar. Daha
sonraki amlama, bize, bandan sonuna kadar, tekil paralar iinde bu eliki
lerin ve bu toplumun gelimesini (hem bymesini, hem de hareketini) gsterir...
Genelde diyalektiin amlama (aratrma) yntemi de byle olmaldr... Herhangi
bir nermenin, en sradanla, en ok rastlananla, en genel olanla vb. (ilikili - .n.)
olmas... Burada zaten diyalektikle kar karya bulunuyoruz.
28 I lyenkov (1982, s.84); Bkz. keza Ilyenkov (1977, s.369) ve Zeleny (1980, s.31-38).
Lenin iin (1972, s. 152), yasa ve z, insann fenomen, dnya ve benzerine ilikin
bilgisinin derinliini ifade eden ayn trden (ayn dzenden) ya da daha ok, ayn
dereceden kavramlardr. Daha sonraki blmde, z isel yap hkmndeki yap
dr, bu yap, kendini sistematik bir biimde eilimler olarak ortaya koyan somutun
gelimesinin yasalarn belirler. Eilimler ve kar-eilimler arasndaki etkileim,
gerekliin evrimini ekillendirir. (Bkz. Blm 1.2, Marx 1975, s. 259-260 ve Reu-
ten 1997).
29 Rosdolsky iin (1977, s. 114-115), Okuyucu, ekonomik kategorilerin gerek ili
kilerin yansmalarndan baka bir ey olduu ya da bu kategorilerin mantksal
karmnn onlarn tarihsel karmlarndan bamsz olarak geliebildii kansna
kaplmamaldr. Benzer bir biimde Foley (1986, s.l) hakl bir biimde u gr
ileri srer: Marx, zmledii toplumsal gereklii, kendi isel elikilerine verilen
yantlar iinde gelien bir sre olarak dnr. Baka bir deyile, onun zerinde
durduu fenomen, onu retmi olan tarihten bamsz bir biimde anlalamaz.
30 Diyalektik materyalistler iin bir kavramn evrensel karakteri sorunu, baka bir
katmana, gelimenin gerek srecinin aratrlmas katmanna aktarlmtr. Geli
imsel yaklam, bylece mantksal yaklam haline gelir. (Ilyenkov, 1982, s.76-77).
Bkz. keza Ilyenkov (1977, s. 354-355; 1982, s. 83-84, 94-96).
Bu, zn, her zaman olgunun arkasnda ya da altnda yatan
ayr bir varlk olduu anlamna gelmez; yle olsayd, onu tanm
lamak, en azndan teorik olarak, paralara tanabilecek bir ey
bulabilmek iin, grnn peesini yrtmak veya delerek iine
nfuz etmek gerekirdi. z, genel olarak, yalnzca olgunun iinde
ve onun araclyla varolur ve bu son sylediimiz yalnzca zn
kendini ortaya koyma biimini deil, daha gl bir ifadeyle sy
lersek, onun varolu tarzn31oluturur. rnein, btn elmalarn,
eriklerin ve portakallarn z olan somut bir meyve yoktur. Yal
nzca, zleri, ya da ortak biyolojik ve tarihsel zellikleri analitik
olarak gsterilebilecek tek tek meyveler vardr.
Ksacas, diyalektik materyalizm, gerein belirleniminin maddi
yaplarn, zellikle de aratrlan olgunun zn ve onlar arasn
daki dolaymlar tanmlamak iin somutu inceler. zn sistematik
analizi ve onun gelimesi, paralar arasndaki balar aydnlatr ve
somutun dncede yeniden inas iin gerekli olan bu ilikileri ifa
de eden kavramlarn analize dahil edilmesine izin verir.32
Sonu olarak bu ilem, bir btnle ulaan kesien dolaymlar
alann belirler.
Alanda hibir terim kendi bana bir ey ifade etmez. Btnleti
rici teori (gerek) soyutlamay belirleme fikrini gerektirir. Bu fikri
kardnz takdirde, farkl kuvvetler arasnda yer alan karlkl
etkileim kavram, organik btnn sz konusu olduu her olayda
olduu gibi, samala indirgenir: yle ya da byle, her ey, baka
her eyi etkiler... Btnln etinin iine kemikleri yerletirmek
iin terimlerin dier terimleri nasl tekrar tekrar biimlendirdii
veya oluturduunu, nasl bir terimin varolu tarznn, geriye bir
Marxm Deeri | 29
31 Birey, yalnzca evrensele gtren iliki iinde var olur. Evrensel, ancak bireyselin
iinde ve onun araclyla var olur. Her birey (u ya da bu ekilde) bir evrenseldir.
Her evrensel bir birey(in paras, z, bir taraf)dr... Burada zaten zorunluluun,
doadaki objektif ilikinin, eleri, tohumlar, kavramlar ile, tesadfi olan ve zorun
lu olan, fenomen ve z ile kar karya bulunuyoruz. (Lenin, 1972, s.361). Bkz. keza
Bonefeld, Gunn ve Psychopedis (1992a, s.xv-xvi; 1992b ve Gunn 1992, s. 20-24).
32 Bkz. lyenkov, (1982, s. 217-222, 232, 244). Bir lde benzer bir yaklam (tarih
sel mantk) Thompson tarafndan gelitirilmitir (1978, s. 231-238). Diyalektik
materyalizm, Engelsin (1981) ve Meekin (1973) mantksal-tarihsel ynteminden
kesin biimde farkldr. Bkz. Blm 2.1.1.
kalnt brakmadan baka bir terim olabildiini anlamaya ihtiyac
m/ vardr: Mantksal olarak daha gl olan bu kavram, btnl
ve diyalektii salt karlkl etkileime dair bo fikirden kurtarr.33
Burada diyalektik materyalizme ve onun formel mantktan far
kna k tutan rnekten ksaca sz edelim.
Birinci rnek, kapitalizm altndaki emein znn soyut emek
olduu savn kantlar. kincisi, soyut emein neden deerin esas
n oluturduunu gsterir. ncs, para, deer ve sermaye ara
sndaki ilikileri aklar (Bkz. 2. ve 3. blmler).
(A) Soyut Emek: Emek, insan enerjisinin, nceden belirlen
mi bir tarzda, verili doal ve toplumsal koullar deitirmek iin
amaca ynelik bir ekilde harcanmasdr (Bkz. Blm 3.1). Bun
dan tr emek, toplumlar ve onlar kuatan evre arasndaki me
tabolizmay dolaymlar.34Bu fizyolojik* tanm, her tipten somut
emei ieren bir ussal genellemeden karsanr. Her ne kadar basit
ve ou zaman uygun olsa da bu tanm, iki nedenden tr yeter
siz kalabilir. Birinci neden, ar derecede genel oluudur; amaca
ynelik olarak harcanan enerjinin baz trleri, rnein bireyin ve
ev halknn bakm ve yeniden retimi, bo zamanlarn doldurul
mas, kendini ifade etme ya da sanat gibi trler, genellikle emek
olarak addedilmez. kincisi, bu tarihsel-tesi tanm analitik olarak
verimsizdir. Gerekliin incelenmesi gsterir ki, belirli tiplerde
emek, rnein alk, tasarm, ynetim veya kiisel hizmetler, bu
faaliyetlerin uyguland i sreci ve durumlar asndan bakld
nda, zamana ve mekana bal olarak nemli lde deiebilir,
insan emeinin bu zelliklerinin nemine ramen, emein fizyo
lojik tanm bu zellikleri aklamak iin sistematik bir biimde
gelitirilemez.
Kapitalizm altnda emein anlam ve nemini zmlemek, eer
onun znden, soyut emekten yola klrsa, potansiyel olarak daha
verimlidir. Soyut emek, basite, dorudan artdeer retiminde kul
33 Gunn (1992, s. 23)
M Bkz. Capital 1, s. 133, 283-284, 290.
lanlan cretli iiler tarafndan harcanan emek olarak tanmlanabi
lir (Bkz. Blm 3.2). Bunun kapitalizm altnda emein z oluu
nedenden trdr. Birincisi, artdeer retimi iin cretli emein
kullanlmas kapitalist ilikileri tanmlayan tipik bir zelliktir. kinci
si, kapitalizmin yaylmas kapitalist olmayan ilikileri yava yava yer
lerinden eder; cretli olmayan emek biimleri marjinalleir ve cretli
ii kullanm artdeer retiminin zorunlu bir koulu haline gelir.35
ncs, soyut emein sistematik zmlemesi, kapitalizmdeki
yaplar ve toplumsal ilikileri aklayan dier kategorilerin zmle
meye dahil edilmesine izin verir, ki bu da Kapital aratrmalarmz
srasnda ynmz kaybetmememizi salayan bir ipucudur.
Ksacas, kapitalizm altnda emek genellikle ikili bir belirlenime
sahiptir; hem somut hem de soyuttur. Somut emek olarak alma,
dntrc bir faaliyettir; soyut emek olarak alma, zgl bir
toplumsal biim tarafndan ierilir veya onun iinde ve onun ara
clyla varolur. Soyut emek somut emee stn gelir, nk, bir
genelleme yaparsak, somut emein uygulanmas, rnein kt iin
duyulan ihtiyatan ok, artdeerin elde edilmesine baldr.
Bu rnek, diyalektik materyalizmin drt nemli zelliine k
tutar.
Birincisi, gerek soyutlamalar zmlenen olgunun zn a
a karr, ancak z kendini her parada gstermeyebilir.36Y uka
rdaki rnekte soyut emek, baz emee cret denmese (rnein
gnll almaya), baz cret denmeyen iiler artdeer retse
(rnein zel firmalar tarafndan altrlan mahkumlar) ve baz
cretli iiler artdeer retmese bile (rnein kamu alanlar)
kapitalizm altnda emein zdr.
Marxn Deeri | 3 1
35 Bkz. Theories of Surplus Value 2, s. 409-410.
36 Kavramda ifade edilen somut evrensel... tm spesifik olaylar iermesi anlamnda,
(somutun) tm bu zenginliini kendi iinde ihtiva etmez ve onlara genel adlar
olarak uygulanabilir. (lyenkov 1982, s.84). Foley (1986, s.4) benzer bir biimde,
daha yksek belirlenimlerin eklenmesinin temel belirlenimleriyle eliiyor gr
nen fenomen retebileceini... Ancak, bu tip elikinin yalnzca grnte olduu
nu; aklama, teorinin yapsyla uyumlu olduu srece, temel belirlenimlerin ak
lamada geerli ve nemli olmaya ve daha karmak bir vaziyette ilemeye devam
edeceini savunur.
I klntis, ussal genellemelerin aksine, gerek soyutlama arac
lsyla l>el i i lenen kavramlarn anlam ve nemi inceleme yoluyla
.soru sz bir biimde kefedilemez. Baka bir deyile, gerek so
yul lamalara dayal diyalektik materyalizm ve ussal genellemelere
dayal formel mantk, bilimsel analiz iin birbirini karlkl olarak
dlayan hareket noktalar oluturur.
ncs, mantksal ve tarihsel snrlarnn tesine itildii
takdirde, diyalektik materyalizm geerliliini yitirebilir.37rnein
kapitalizm ve dier retim tarzlar altndaki emein yaps arasn
da dorudan bir balant yoktur. Kapi tal de Marx, kapitalizm al
tndaki toplumsal ve ekonomik yeniden retim yap ve srelerini
ele alr. Kitabn yalnzca kk bir paras dier retim tarzlarna
atfta bulunur; Marxn analizinin bunlar sorunsuz bir biimde
kuatabildiini sylemek ar cretkrlk olmaz.38
Drdnc olarak, diyalektik materyalist zmlemelerin ge
erlilii ayr aamay ierir: mantksal ve tarihsel aratrma yo
luyla kavramlarn anlam, nemi ve onlarn i ilikilerinin belir
lenmesi; isel yasayla ynetilen yap* ile ak bir biimde elien
olgunun aklanmas ve somut ile onun teorik temsili arasndaki
uyumun dorulanmas.39
| Al f nto Shhl I tlho
37 Bkz. Grundrisse, s. 460-461. Marxa gre, hibir fenomen, daha kesin olarak, hibir
toplumsal fenomen tarihsel balam dnda anlalamaz. Herhangi bir neri, ebedi
bir gerek veya tarihsel durumlardan bamsz bir doru olarak alnd takdirde,
tm anlamn yitirir. (Baumol 1983, s.307). Daha zgl olarak, Teorik almann
srekli olarak tarihsel gerekliin olgularyla temas halinde olmas Marksist analizin
karakteristiklerinden biridir... Soyut diyalektik gelime ile somut tarihsel gereklik
arasndaki srekli salnm, Marxn Kapital'inin tmne nfuz etmitir. Ayn zaman
da... Marksist analiz kendisini tarihsel gerein yzeysel ve teferruat kabilinden tm
zelliklerinden srekli olarak koparr ve bu gerekliin zorunlu ilikilerini fikirler
(idealar) iinde ifade eder. (Zeleny, 1980, s.36). Bkz. keza Albritton (1986, s. 18), Co-
letti (1972, s.3), Murray (1988, s.113) ve Thompson (1978, s. 249).
38 Marx, evrensel kategoriler konusunda derin bir kukuya sahipti... Kategorilerin
kendilerini zgl bir toplumun rn olarak grr ve kapitalizmi dier retim
tarzlarndan ayrmaya hizmet edebilecek ve bylece kapitalizmin isel mantnn
sergilenmesinde temel grevi grebilecek kavramlar arard. Bu ekilde Marx, ma
teryalizmini gerekten tarihsel klmaya almtr. (D. Harvey, 1999, s.6)
39 Bkz. Marxn Feuerbach zerine ikinci tezi (Marx, 1975, s. 422) ve Moseley (1995a,
s. 93-94)
Marx'm Deeri 33
(B) Deer: Deer analizi Marx iin kritik bir neme sahiptir ve
onun anlam ve geerlilii ciddi tartma konusu olmutur.40Bu r
nek, Marxn soyut emei deerin esas olarak tanmlamasn tar
tr. AvusturyalI ekonomist Eugen von Bhm Bawerkin Marxn
bu tezine ynelttii eletiri nldr. Ona gre, Marx, deiim de
erinin karakteristii olan ortak faktr ... dlama (yoluyla) elde
eder... (Ancak) daha balangta, aratrmasnn alann... doann
dllerine kar emein rnleri ile snrlar. Deiim deerinin
temelinde yatan ortak faktr araynda, emek rn olmayan de-
iilebilir mallar dlamak byk bir yntem hatasdr.41
Bhm Bawerk, deerin esasnn belirlenmesinin ussal genelle
meye ve formel mantn kurallarnn uygulanmasna dayanmas
gerektii grndedir.42Ne var ki bu eletiri geersizdir. Marxn
zmlemesi, emek nc veya ortak e olmak zere, verili
miktarlarda iki keyfi maln (xA=yB) deiiminden yola kmaz ve
formel mantn kurallarn takip etmez.43Aksine onun zmle
mesi gerek soyutlamaya dayaldr ve diyalektik materyalist yn
temi izler.
Soyut emein deerin esasn oluturduu iddias nerme
ye dayanr. Birincisi, yukarda tartld gibi, emek, toplumsal ve
ekonomik yeniden retim iin tarihsel-tesi bir kouldur. kincisi,
soyut emek tipik kapitalist emek biimidir ve somut emek ze
rinde stnlk kurmutur. ncs, deer (veya meta) ilikileri
kapitalizm altnda insan mnasebetlerinin genel biimidir ve bu
retim tarznda deer ilikileri toplumsal ve ekonomik yeniden
retimi dolaymlar.44Kapitalizm, tarihsel olarak, deer ilikileri
40 Bkz. Fine (1980, s. 123) ve Ollman (1993, s. 61).
41 Bhm-Bawerk (1949, s. 69-70).
42 Bhm-Bawerkin eletirisinin bir rtlmesi iin bkz. Glick ve Ehrbar (1986-
1987, s. 464-470), Hilferding (1949) ve lyenkov (1977, makale 10 ve 1982, s. 62,
73-81).
43 Marx, deer kavramn gerek dnyadan koparlm ve her trden keyfi varsayma
dayal ussal bir kurguya dayandrmad. Aksine, onun kant, her trden emein or
tak bir standarda indirgenmesinin, gerek dnyann kendisinin bir rn olduu
olgusuna dayaldr. (Fine 1980, s. 124).
44 Deer, insan faaliyetinin (emeinin) varlnn belirli bir toplumsal biimidir.
nin genelletirilmesi, onlar arasnda retim aralarnn kapitalist
bir snf tarafndan tekelletirilmesi, cretli emek araclyla meta
retiminin yaygnlatrlmas, meta deiiminin bymesi ve re
timin kr gds tarafndan egemenlik altna alnmas yoluyla ge
liti. Bu deer ilikileri, tarihsel olarak soyut emein stnln
kurdu; bunu tersten ifade edersek, soyut emein yaygnlamas
insan ilikilerinin metalamasn ve kr iin retimi glendirir.45
Mantksal olarak, Marxn soyut emek zerine kurulu deer
zmlemesinin sistematik gelitirilmesi, sermaye ilikisi, artdeer,
rekabet, emein ve onun rnlerinin datm, emek rn ol
mayann meta biimini almas (rnein bakir toprak ve kirletme
haklan), faiz getiren sermaye vb. dahil olmak zere karmak b
tnn farkl dzlemlerinde gerein baz nemli ynlerini akla
yabilir.46
( Theories o f Surplus Value 2, s. 46) Bir dier deyile, Emei kapitalizmde genel
hale getiren ey, basit bir biimde onun tm deiik zgl emek biimlerinin or
tak (fizyolojik) gstergesi olduu ak gerei deildir. Aksine, emei genel klan
onun toplumsal ilevidir. Toplumsal birletirici bir aktivite olarak emek, rnnn
zgllnden, bylelikle kendi somut biiminin zgllnden soyutlanmtr.
Maran analizinde soyut emek kategorisi bu gerek soyutlama srecini ifade eder;
o basit biimde kavramsal soyutlama srecine dayanmaz. (Postone 1993, s. 151-
152). Bkz. keza Contribution, s. 276-277 ve Grundrisse, s. 296-297.
45 Marxn analizinin tarihsellii, yalnzca kapitalizmin varlnn varsaylan gei
ciliinden tr deildir. rnein, yalnzca deerin z hakknda akl yrten
Aristonun aksine (Bkz. Capital 1, s. 151-152), Marx, ileri kapitalist bir toplumda
yaad ve soyut emein deerin z olduunu gzlemleyebildi: Tm fenomenin
genel olarak emee, tm niteliksel farkllklarndan soyulmu emee indirgenme
si, teorisyenlerin soyutlama yapan kafalarndan ok, ekonomik ilikilerin gerek
liinde yer ald. Deer, onun uruna her bir eyin emekle gerekletirildii ama
haline geldi; bir aktif form, her bir ayr eyin ve her bir ayr evrenselin kaderini
yneten somut bir evrensel yasa, haline geldi... Tm farkllklarndan soyulmu
emee indirgeme, burada bir soyutlama, ama toplumsal retim srecinde her gn
yaplan gerek bir soyutlama olarak ortaya kar... Burada genel emek, bizzat eme
in kendisi, somut evrensel bir z, tek bir birey ve onun emeinin bireysel rn
olarak, bu evrensel zn tezahr olarak grnr. (lyenkov, 1982, s. 97).
46 Benzer bir kant iin Bkz. Perelman (1987, s. 198-201), Rubin (1975, s. 109-110;
1978, s.130-131) ve M. Smith (1994 a, s. 74). T. Smith ise hakl olarak u gr
savunur: Sermayenin daha karmak bir kategorizasyonuna doru adm adm
ilerlediimizde, toplumsal hayatn her zamankinden daha geni boyutlarn kendi
zorunluluklarna tabi klan somut bir evrensel olarak deerin daha kapsayc bir
yksne doru yol alrz... Marx asndan... deerin Hegelci anlamda somut bir
evrensel olduunu gstermek yeterli deildi. O, nasl olup da byle yabanc bir
Marx'\n Deeri 35
(C) Sermaye: M-P-M (meta- para- baka bir meta) formlyle
temsil edilen basit meta dolamna ilikin Marxn sunumu ile P-
M-P (para- meta- daha fazla para) formlyle ifade edilen serma
yenin devri arasndaki gei, ou zaman saf mantksal bir adm
olarak sunulur. rnein, Patrick Murray bu konuda u sav ileri
srer:
Basit meta dolam iinde... kendini para olarak muhafaza etmek
isteyen parann tek seenei dolamdan uzak durmaktr... Eer
para kendini dolam d tutarak koruyamazsa, dolam sreci iin
de korumann bir yolunu bulmaldr. Salt parann sermaye olarak
paraya dnme yoluyla yapt ey tam da budur.
stif edilmi ve dolamn risklerine kar gvenceye alnm para,
her zaman belirli, snrl bir para olarak var olur. Bu, evrensel zen
ginliin cisimlemesi olarak parann mantksal belirlenimi ile eli
en bir olgudur... te yandan, sermaye, kendini deerlenme sreci
olarak ortaya koymakla sadece parann durgunluk yaratan elikisi
ni zer -niceliksel snrnn tesine geen para sreci, yani parann
kendini dolam araclyla oaltmas.47
Hegelin diyalektiinden esinlenen Murrayin gr aldatc,
yanltc ve yanltr (Bkz. Blm 1.2). Aldatcdr, nk para ve
sermaye kavramlarn, rollerini kendileri yazp kendileri oynayan
aktrler gibi grr; bunlar, salt mantksal gdlerden hareket ede
rek, bir ekilde kendilerini tarihsel olarak aktelletirirler. Yanlt
cdr, nk, meta, para ve sermayenin iinde var olduu toplum
sal, ekonomik ve tarihsel balam ihmal ederek, insan unsurunun
nemini bulanklatrr ve azaltr. Son olarak da, yanltr, nk,
parann niteliksel olarak genellii olgusunu, niceliksel olarak s
nrsz olmas gerektii yolundaki varsaym ile kartrr.48
Kapital'in birinci cildinin drdnc blmnde, Marx, serma
ye kavramn metadan ya da sermaye devrini basit meta dola-
gcn toplumsal hayatn efendisi olabildiini aklamak istiyordu. Soyut emek, bu
aklamada belirleyici bir rol oynar.
47 Murray (1988, s. 177-179).
48 Bkz. Blm 8.1, M. Smith (1994a, s. 63-65), Thompson (1978, s. 253-255) ve zel
likle, Rosenthal (1999, s. 296-300; 2000, s. 505-513).
| Alfmlo Smul i'lho
nmlun karsama/.. Yalnzca, meta dolamnn sistematik olarak
defter ekleme o/elliinin olmadn gstermek iin (ki bu durum
da deiim ya da yabanclamaya dayal kr artdeerin kayna
c olamaz) M-P-M, P-M-P ve P-M-P dnglerini birbirine kar
karr. Baka bir deyile, (basit meta dolamnda -.n.) her ne
katlar baz satclar mterilerinin srtndan kr salayabilirse de
bu btn satclar iin mmkn deildir ve yabanclamaya daya
l kr kapitalizm altnda toplumsal ve ekonomik yeniden retim
srecini aklayamaz. Bu sonu, yalnzca kapitalist snf tarafndan
cretli iilerin sistematik smrsnn sermayenin deer ka
zanmasn aklayabilecei yolundaki Marxn savna destek verir
(Bkz. Blm 4.1).49Ksacas Marxn teorisi kavramsal gelimelere
dayal deildir. O, gerek bir olguyu, kapitalist dngye sokulan
parann, tm metamorfoz aamalarndan geerek, bir karlk,
artdeer yaratmas olgusunu (o zaman bu olguyu mmkn k
lan koullar saptayabilmek iin geriye gitmek gerekir diye ekler
Marx),50aratrmak iin diyalektik materyalizmi kullanr.
Diyalektik materyalizmin ilkelerini zetleyelim. Bu yaklam,
olgunun (somut gereklii oluturan paracklar), ortak zler,
49 Sermaye analizinde Marx, (a) kendi dngsyle kendini yaratan sermayenin varl
nn koullar ve nvarsaymlarn ve (b) kapitalizmin gelimesinin salt bir aama
sn oluturan, ancak sermaye kendi adna kalka geer gemez gzden kaybolan,
yalnzca sermayenin yaratlma tarihine ait olan sermaye varlnn koullan ve
nvarsaymlarn, ayrt etti... Sermaye geliir gelimez, kapitalistin elinde para ser
maye olarak ilev gren para olutu ve kapitalist deer yaratma sreci iin gerek
koullar artk tarihsel bir nvarsaym olarak deil, sermayenin zgl faaliyetinin
sonucu olarak kavrand. Bylece o, kendi daha ileri boyutta varlk ve bymesinin
nvarsaymlarn ve koullarn yaratm oldu. (Zeleny, 1980, s. 37).
50 lyenkov (1982, s. 282); Bkz. keza Grundrisse, s.776 ve Arthur (2000a, s. 121) Ro-
senthal (1997, s. 161-162) benzer bir sonuca ular: Marxn sermayenin devir
modelini sunu tarzna ilikin savunmas, deerin, szde metada salt dorudan
varoluunun stesinden gelme gerekliliinde deil, aksine, ok daha dnyevi bir
nedende, parann tanmlanan biimde devir ettii gereinde yatar. Marx, by
le bir devirin ampirik olarak vuku bulduunu gsterir ve bununla btnlemi
toplumsal faaliyeti (yani satmak amacyla satn almay), yalnzca onun arlklar
tarafndan temsil edilen deerler arasndaki saysal bir varyasyonun motive edebi
leceini saptar. Daha sonra, devir araclyla bylesine ak bir deer ylmasnn,
(a) nasl mmkn olduunu ve (b) bunun basit meta dolamn yneten temel de
er yasas (yani metalarn yalnzca kendi deerlerine eit deerde metalarla dei
tirilebilecei yasas) ile nasl uzlatnlabileceini aklama grevini nne koyar.
Marx'n Deeri 37
genellikle ortak zlerin varlk biimleri tarafndan koulland
varsaymndan hareket eder. z ve olgu arasndaki iliki, karma
k btnn farkl dzlemlerinde kendini ortaya koyan toplumsal
yaplar, yasalar, eilimler, kar-eilimler ve olaslklar ieren bir
dizi dolaymla belirlenir. Somutun teorik kavran zden hareket
etmeli ve btnn iinde yer alan her parann anlam ve nemini
belirleyen dolaymlar adm adm aa karmaldr. Ayn sebep
le, tarihsel aratrmalar, salt kavramsaldan ok, gerek yaplar ve
somut elikileri (ki bunlarn gelimeleri maddi gereklii ekil
lendirir) saptamaya yardmc olmaldr.51 Bu sistematik ileyi,
olgunun gerek eklemlenmesinin ussal ifadesi olarak gerekliin
yeniden yaplandrlmasna izin verir.52
Formel mantk, birbirine bal ancak ontolojik olarak bamsz
kavramlar kullanarak teoriler ina ederken (sanki bunlar lego par
alarym gibi), diyalektik materyalist teoriler entegre btnlkler
oluturur. Bu ekici bir yaklamdr, nk kapitalizm organik bir
sistemdir.53Ne var ki bu yaklam, yeni kavramlarn iin iine sokul-
51 Marx, kendi yntemini Grundrissede (s. 100-102,107-108) ve Kapitaide (s. 99-102)
zetler. Marxn eliki anlay, Ollman (1993, s. 15-16) ve zellikle Zeleny (1980,
s. 86-88, 222-223) tarafndan tartlmtr. Ilyenkov, diyalektik materyalizm, isel
elikiler araclyla gelime bilimidir (1982, s. 278) dedikten sonra, yle devam
eder: elikilerin diyalektik materyalist zlme yntemi... gerekliin kendi ha
reketini yeni ifade tarzlarna kavuturduu sreci izlemeyi ierir. Objektif olarak
ifade edildiinde, ama, yeni ampirik materyalin analizi yoluyla, gerekliin ortaya
kn izlemektir. Bu gereklik dzeyinde de, daha nce ortaya kan bir eliki,
realizasyonun yeni bir nesnel formu ierisinde, zmn bulmaktadr. (s. 262-
263); keza Bkz. I lyenkov (1977, s. 329-331).
52 Lenin yle der (1972, s. 196): Olgunun, gerekliin ve onlarn (karlkl) iliki
lerinin tm yanlarnn btnl- gerei oluturan ey, ite budur. Kavramlarn
ilikileri (eittir geileri, eittir elikileri), mantn esas ierii ile zdetir. Bu
ierik araclyla, sz konusu kavramlar (ve onlarn ilikileri, geileri ve eliki
leri) objektif dnyann yansmalar olarak gsterilirler. eylerin diyalektii, kav
ramlarn diyalektiini yaratr; bunun tersi de dorudur. Daha genel olarak Lenin,
u gr savunur (s. 92-93): Mantk, dncenin dsal formlarnn deil, tm
maddi, doal ve spiritel eylerin gelime yasalarnn, yani dnyann ve onun idra
kinin tm maddi ieriinin gelimesinin bilimidir; yani dnyann bilgisine ilikin
Tarihin toplam-zeti, sonucudur.
53 Bkz. Grundrisse (s. 278). Lenin iin (1972, s. 183), Mantn yasalar, insann znel
bilincinde nesnel olann yansmalardr. Lenin, baka bir yerde unlar da ekler:
drak, dncenin nesnelere ebedi, sonsuz yaklamasdr. nsan dncesinde
doann yansmas, yaamdan yoksun, soyut hareketten yoksun ve elikisiz bir
Hi hmmi litil* Mi l l i l i Yal /t a yem kategori l er ekl emek ve
MymrtymlrtM hrt*ll Il tls inl lrftl>li u*k art k mmkn dei l di r.
V*M IHvhm11il, lnlit l Onr va ul an kategori l erden gel i ti ri l mel i di r
kv I mmiKu mi i i m1*ltilil cthl mcsi sM11zaman nceki kategori l eri n
I mMi mi i v lti i i i / l an 11 u cl t i I i nesi n i tal ep eder.54
I n ak i l i myl r l gi gi hi :
Miti Hin rsc ine, her /aman geerli, kalplam, kesilip kurutulmu
14i1111.11olarak bakmak yanltr. eylerin ve karlkl ilikilerinin
don mu kalplardan ok, bir deiim olarak dnld yerde, on
larn aklsa] yansmalarnn, yani kavramlarn da, deiime ve yeni
den-formlasyona tabi olacan sylemeye bile gerek yok. Bunlar,
kat formller iinde hapsedilmi olmaktan ok, tarihsel veya man
tksal ekillenme sreleri iinde gelitirilmilerdir.
Arthur, bu konu zerinde daha ayrntl durur:
Diyalektik bir tartmada, kavramlarn anlamlar deiimler gei
rir... nk resmin btn iinde herhangi bir enin nemi daha
balangta tam olarak belirlenemez... Sistemin sunumu daha kar
mak (ve daha somut) ilikilere ilerlerken bir kavramn balang
taki tanm da normalde buna paralel olarak daha netleir, bazen de
kavramn yeni ve daha geni uygulaymlar gndeme gelir. Bylece
diyalektik yntem, eyann gereine yaklarken, bugne kadar
elde edilmi malzemenin temel yeniden-organizasyonuna ak kal
maya devam eder.56
Ksacas, diyalektik teorilerde, soyutlamann farkl dzlemle
rindeki kavramlar zorunlu olarak bir arada var olurlar. Analitik
I | Mbrtfo N.M.* t llh
biimde deil, hareketin ebedi sreci iinde, elikilerin domas ve zmlenmesi
olarak anlalmaldr. (s. 195, keza, s. 182).
54 Burada inkr (sublate) szc Hegelin Aufhebung (bir kategorinin korunarak
almas) szcnn karl olarak kullanlmtr. Literatrde, supersede (yerine
gemek), suspend (askya almak) ve transcend (amak) szckleri de benzer bir rol
oynamak zere zaman zaman kullanlmlardr. Bkz. Hegel (1991, s. Xxxv-xxxvi, 154)
55 Bkz. Capital 3, s. 103. Groll ve Orzech (1989, s.57) hakl olarak u iddiay ne s
rerler: Marxn kavramlar, grnleri ve dnmleri iinde dinamik bir anla
ma sahiptirler. Bu kavramlar, nadiren, modern ekonomistlerin son derece alkn
olduklar ve bekledikleri, dorudan, sahih anlamlar tarlar. Aksine, ou zaman
oul, bazen tamamlayc, bazen elikili anlamlara gelirler. Bkz, keza Aglietta
(1979, s. 16), Arthur (1997, s. 22), D. Harvey (1999, s. 1-3), Lenin (1972, s. 225), ve
Zeleny (1980, 2. blm).
56 Arthur (1998, s. 11-12).
gelime, yeni kavramlarn srece dahil edilmesini ve var olan kav
ramlarn karmak btnln daha st dzlemlerinde inceltilme-
si ve yeniden retilmesini ierir. Sonuta, Marx*n kavramlarnn
anlam ve nemi analizin dzeyine baldr.57
Greli olarak basit bir kavram formunun daha karmak bir
form tarafndan inkr edilmesinin iki rneini grelim.
Birincisi: Marxn meta kavram, prekapitalist ve kapitalist re
timler arasnda deiir (Bkz. Blm 3.2):
Kapitalist retimde ortaya kan ekliyle meta, kapitalist retimin
esi, k noktas olarak ele alnan metadan farkldr. Artk tek
bir meta, tek bir rnle kar karya bulunmaz. Tek bir meta, tek
bir rn, kendini yalnzca gerek bir rn olarak ortaya koymak
la kalmaz, ayn zamanda bir meta, bir btn olarak retimin hem
gerek hem de kavramsal bir paras olarak ortaya koyar. Her tekil
meta, sermayenin belirli bir blmn ve onun tarafndan yaratlan
artdeeri temsil eder.58
kincisi: Marx, ticari sermaye kavramn srece dahil ettiinde
retim fiyat ve genel kr oran kavramlar deiir (Bkz. Blm 7):
Ticari sermaye... genel kr orannn ekillenmesine, toplam serma
yede biimlendirdii orana gre katkda bulunur... Bylece retim
fiyatnn daha sk ve daha doru bir tanmn elde ederiz. retim
fiyat derken, hl daha nce olduu gibi maliyete eit maln fiya
t... art ortalama kr anlarz. Ama bu ortalama kr imdi farkl
bir biimde, retici sermaye ve ticari sermayenin toplam tarafn
dan belirlenir. retim fiyat, maln gerek retim fiyatndan daha
dktr ya da tm mallar bir arada dnecek olursak, sanayici
kapitalistin onlar satt fiyat, deerlerinden daha azdr. Gelecekte,
retim f i y a t ifadesini, bu gelimi, daha ak anlamyla muhafaza
edeceiz.5*
1.2 - Marx, Hegel ve Yeni Di y a l e k t i k '
Getiimiz dnemde, Marxn ynteminin Hegelci bir yorumu
Marx'm Deeri |
57 Bkz. Fine (1982, 1. blm).
58 Theories of Surplus Value 3, s. 112-113. Vurgu tarafmzdan yaplmtr.
59 Capital 3, s. 398-399
!>iliminsanlar arasnda poplarite kazand: Yeni diyalektik.60Bu
><>lm, Blm 1.1de aklanan diyalektik materyalizmin nda
;>uyorumu eletirel bir biimde ele almaktadr.
Yeni diyalektik, bir dnce okulu olmaktan ok, Marxn eserinin
yorumland Hegelci bir bak asdr. Bu yaklam, Leninin u
aforizmasndan esinlenmitir:
Marxn Kapital1ini, zellikle de onun ilk blmn tmyle anla
mak, Hegelin Mantklnn tmn inceleyip anlamadan mmkn
deildir. Sonu olarak, (Marxn eserinin yazlmasndan -.n.) ya
rm yzyl sonra Marksistlerin hibiri Marx anlamamaktadr!!61
Yeni diyalektik iki ilke tarafndan oluturulur. Birincisi, Hegel
re Marx benzer bir yntemi paylamlardr; bu yntemlerin uy-
nad yerde Marxn eseri Hegelci hat esas alnarak yeniden yo-
umlanmaldr.62 kincisi, Kapital, organize bir kategoriler sistemi
arafndan yaplandrlmtr ya da yaplandrlmaldr. Bu sistem-
erde aklama, balang kategorisiyle veya teorinin geri kalan
lier kategorilerinin kendisinden karlaca en basit ve en soyut
:ategoriyle balamaldr. O, bu objeye isel, en basit, en soyut
>elirlenim olmaldr.63
Balang kategorisindeki elikiler ve yetersizliklerin siste-
natik gelimesi, objektif olarak, analizin giderek karmak hale
;elen dzlemlerinde dier kavram ve kategorileri sisteme davet
0 Bu terim Arthur tarafndan (1993b), Murray (1988), Shamsavari (1991), T. Smith
(1990) ve dierlerinin almalarn tanmlamak iin ortaya atlmtr. Lukacs
(1971), daha nceki bir esin kaynan oluturur. Bkz. keza Albritton (1986, s.179,
181-186), Banaji (1979), Fraser (1997) ve Reuten ve YVilliams (1989).
1 Lenin (1972, s. 180). Murray, (1988, s. 57) bu gz yldrc greve unlar ekler:
'Kapital'in tam olarak anlalmas, Hegel felsefesinin, Gen Hegelcilerin felsefesi
nin ve Marxn speklatif dnceye ilikin tm eletiri dngsnn incelenmesi
ni gerektirir. Kapital'i anlamak iin incelenmesi gereken felsefi metinlerin ard arda
bu sonsuz ylmas, okuyucularla Marxn eseri arasnda bir engel oluturduklar
iin znt vericidir. (Bkz. Mattick J r 1993, s. 116).
2 Kapitali muhteem klan, kesinlikle Hegelden renilmi olan derslerdir (Mur
ray 1993, s. 37); Aktel olarak sistematik bir yaklamla uzlatrlmas mmkn
olmayan eler de Kapitalde bulunabilir; bunun sebebi, esas olarak, Marxn klasik
ekonomi politikten tam olarak kopamam olmasdr. Sistematik diyalektik oku
yu, kitabn tmn iine almaz. Ancak, inanyorum ki, kitabn birletirici d
n tarzn oluturur. (T. Smith, 1993b, s. 25).
3 T. Smith (1993, s. 45-46). Bkz. keza Reuten ve VVilliams (1989, s. 19-20). Alternatif
bir Hegelci gr iin bkz. Banaji (1979).
Alfcdo Sutui-Filho
Marxn Deeri 41
eder. Her kavram ve kategori bu ilemden geirilmeli ve aratr
mann yapsna ilikin herhangi bir dsal varsaym, onun iinde
her kavramn rol veya kavramlar aras ilikiler, sonuta yerine
oturtulmaldr.64 Baka bir deyile, sunum, salt mantksal kriter
tarafndan yaplandrlmal ve mimarisi ardk kategoriler tara
fndan belirlenmelidir:
Genel olarak sunum, somut belirlenime, yani somutlatrmaya y
nelik bir harekette soyut belirlenimin aamal bir stn geliidir.
Sunum, elikinin ykselii ve daha nceki soyut belirlenimin her
zaman daha somut zeminler -varlk koullar- salamas yoluyla
ilerler.65
Bu ilemin tekrarlanmas, (sonuta -.n.) somutun dncede
yeniden inasna gtrr:
Sunum, hitap edilmesi gereken tm varlk koullar, btn bir geli
mi kategoriler sistemi tarafndan ierildiinde sona erer. Formlar
kendi ilerinde birleir ve kendi etkinlikleri araclyla bu koulla
r retir... Byle bir zemine oturtulmu btnsellik kendine yeterli
olarak deerlendirilebilir.66
Yeni diyalektik, somutun tarihsel gelimesinin onun dncede
yeniden ina edilmesine katkda bulunabileceini inkr eder; bu du
rumda, sunum tarz ile somutun tarihsel gelimesi arasndaki farklar
ilgi d kalr.67Bundan tr, Kapital'in kapitalizmin tarihini ele alan
blmlerinin, yalnzca grsel malzeme ierdii ne srlr. Her ne
kadar bu blmler kategorilere dayal zmlemenin gereklemesi
ne yardmc olabilirlerse de, kitapta nemli bir rol oynamazlar.
Bu yaklam zarif ve ekicidir ve Blm 1.1de gsterildii gibi
64 Bkz. Arthur (2000a, s. 106), Reuten (1993, s. 92-93), Reuten ve Williams (1989, s.
4, 21-22) ve T. Smith (1990, s. x; 1993a, s. 115, 1993b, s .20).
65 Reuten ve Williams (1989, s. 22). Bkz. keza Arthur (1993a, s. 67), Campbell (1993)
ve T. Smith (1990, s.13, 1997, s.191), T. Smith (1998, s. 464-465) kark sonular
dourmak zere, sekiz soyutlama dzlemi kullanaraki/Cap/ta/i yeniden ina etme
giriiminde bulunurlar.
66 Arthur (1993a, s.67). Bkz. keza Reuten ve VVilliams (1989, s. 5, 23).
67 Reuten ve VVilliams (1989, s. 34) iin, Her ne kadar tarih, olann niin olduunu
aklamada nemli olsa da, neden yle olduunu, var olann birbiriyle balantl
bir btn olarak nasl yeniden retildiini aklayamaz. Bkz. keza Arthur (1992, s.
xiii), Murray (1998, s. 182) ve T. Smith (1993a, s. 102).
| Mhi tl, s,hi,l I llo
M,\, H*n/cr bir ilemi KapitaFde ve baka yerlerde kullanmtr.
Air ak, I ut ne kadar yeni diyalektik Marxn eserinin yaps ve ieri
ine ilikin nceki zmlemelere ok ey eklese de, drt zayf nok
taya sahiptir. Bu zayf noktalar, Marxn yntemine ilikin bu yoru
mu yetersiz ve kimi zaman, potansiyel olarak yanltc hale getirir.
(A) Gereklilik: Yeni diyalektik, alternatif balang noktalan
olarak kullanldklarnda, iki ayr kavramn amlanmasnn, ka
nlmaz olarak ok farkl sonulara yol aacan ve bunlarn en
azndan birinin analitik olarak kabul edilemez olacan gzden
karmaktadr. Kapital balamnda konuursak, ayet metadan
baka bir kavramn amlanmas da kapitalizmin dncede yeni
den inasna gtryorsa, metay kitabn balang noktas olarak
semenin hibir isel nedeni yoktur. Bu durumda, Kapitalin sis
tematik ve diyalektik tretmenin rn olduu varsaym sorgu
lanr hale gelir.68
(B) Y eterlilik: Doru bir balang noktas semenin ve kate
gorilerin sistematik bir tretilmesinin somutu yeniden ina etmek
iin yeterli olduu sav, hibir zaman kantlanmamtr. Bu glk
yle ifade edilebilir: Eer greli olarak soyut bir kavramn, rne
in doru balang noktasnn, amlanmas analiz iin gerekli
kavramlarn srece dahil edilmesine yol amyor veya eer sunum,
mantksal yap iinden tretilemeyecek toplumsal ve tarihsel e
lerin periyodik olarak srece dahil edilmesini talep ediyorsa, yeni
diyalektiin temel iddialarndan bir blm ciddi bir biimde za
yflar. Yeni diyalektiin bu snrll rnekle aydnlatlabilir.
Birincisi, salt mantksal bir biimde, konvertibl olmayan (baka
bir eye evrilemeyen -.n.) kat parann ada egemenliinin,
Kapital in birinci cildinin birinci blmnde sunulan deer-bi-
imlerinden tretilmesi imkanszdr (Bkz. Blm 8.2). kinci ola
rak, devlete dnk dncelerin tretildii tartmalar gstermi
tir ki, metadaki elikilerden yola karak dar anlamda mantksal
68 Bkz. Saad Filho (1997c).
Ma r x m Dcc i 43
bir erevede kapitalist devletin kavramsallatrlmas imkanszdr
(en azndan eer ilevselcilikten ya da indirgemecilikten saknla-
caksa).69ncs, salt sermayenin mantnn analizi aracly
la ekonomiye devlet mdahalesinin (deien) snrlarn anlamak
imkanszdr.
(C) Yapt ve Balam: Somutun, basit bir biimde, daha soyut
kategorilerden greli olarak somut kategorilerin tretilmesi yoluy
la yeniden ina edilmesi giriimleri snrl kalmaya mahkumdur,
nk somut, ksmen yap ve eilim ve ksmen de faaliyet, kar-
-eilimler, balam ve olaslklar tarafndan belirlenirken, siste
matik analizler balam-ddr.70Eilimler sistematik bir biimde
sistemin yapsndan doarken, kar-eilimler sistemin herhangi
bir dzleminden doabilir ve herhangi bir dzlemde kategorilerin
anlamn deitirebilir.71Bundan tr eer yukardaki eletiriler
tutmam ve yeni diyalektik, kapitalizmin yapsal belirleyicilerini
yakalam olsayd bile, somutun tarihsel belirlenimlerinin ihmali,
kar-eilimlerin ve bunlarn karlkl olarak iinde eilimlerle
etkiletikleri balamn aklanmasn engellerdi.72Bu, yalnzca ka-
69 Bkz. Clarke (1991), Hallowey (1994) ve Lebcnvitz (1994)
70 Marxn... kavrama lml yaklam, onun arta bal olana byk nem atfetme
sine neden olur. nk arta bal olan, soyut kavramsal analizde yer almayabi
lirken, tarihsel gereklii sayesinde hl bir geree sahiptir ve toplumsal objenin
tam somutluu iinde btnyle sunulmasnda zorunlu olarak analize dahil edil
melidir. (Fracchia ve Ryan, 1992, s. 60).
71 Marx, kr orannn dme eilimini analiz ederken (Kapital cilt 3, Blm 3), bu
soyut eilimin, ayn ekilde kr orann etkileyen baz kar-eilimler nedeniyle,
analizin farkl dzlemlerinde her zaman etkili olmayabileceini gstermitir. (Bkz.
Fine, 1989, 10. blm; 1992 ve Reuten 1997).
72 Thompson (1978, s. 253), Althuserin almasn benzer nedenlerden tr eleti
rir. Althuser iin, Bir kez sermaye kat zerinde dodu mu, onun kendi gelimesi,
kategorinin soyaekim yoluyla iinde barndrd isel mantk tarafndan belirle
nir ve ilikiler de bu ekilde miras alnr... Sermaye, kendi gelimesinin yasalarn
koyan operatif bir kategoridir ve kapitalizm, toplumsal biimlenmelerde bu yasa
larn sonucudur. Bu analiz tarz, zorunlu olarak anti-tarihseldir... Bu, bir materya
listte bulunmas ok g bir dnce tarzdr, nk, (bu dnce tarznda -.n.)
sermaye, kendini tarih iinde amlayan Idea haline gelmitir. Bkz. keza s. 275-
276, 290, 345, 355. Albritton (1999), Bonefeld (1992), Callari ve Ruccio (1996),
Halloway (1992) ve Resnick ve Wolff (1996).
| Alfredo Sathi l'lho
teori l ere dayal sistemin dndan tarihsel malzemenin dzenli
olarak srece dahil edilmesi araclyla mmkndr; ki bu da ge
nellikle yeni diyalektiin yapmakta isteksiz ve yeteneksiz olduu
bi eydir.
Sonu olarak, yeni diyalektik, ou zaman kapitalizmin yaps
konusunda ampirik zmlemeler yapmaya yetecek kesinlikte bir
aklama sunabilme konusunda yetersiz kalr.73
(D) dealizm: Yeni diyalektik idealisttir, nk esas olarak so
mut belirlenimin maddi yaplarndan ok, mantksal yaplandr
malar zerine odaklanr. Bu Hegelci yaklam analitik olarak sa
lkl olmad gibi potansiyel olarak da yanltcdr, nk man
tksal olan hakikiletirirken, sonuta ayn kapya kacak ekilde,
ampirik olan mantksallatrr*:74
Son zamanlarda, sanki Kapitaldeki kantlama sylemi, bu sylem
de kesinlikle bulunmayan bir tr mantka bavurmadan eksik ve
yetersiz kalacakm gibi ve sanki Marxn zmlemeleri, zgl
konu-maddesini kavramak iin duyulan gereksinimler tarafndan
belirlenen... zmlemeye uygun kavramsal dzenlemeden ok, bu
mantn gerekleri tarafndan belirlenen kavramsal bir dzenleme
yi takip etmek zorundaym gibi, Kapital i, diyalektik tasmlar m bir
arada dokunmasyla oluturulan kesintisiz diziler olarak yeniden
ina etme giriimleri moda haline geldi. Bu tr almalarn ente
lektel sefaleti, nceden verilmi malzemenin formalist bir biimde
dzenlenmesinde yatar... ronik bir biimde, bu, Hegelci felsefeyi
ilk admda ak bir biimde reddetmesi iin Marxa esin vermi olan
eydir.75
73 Sistematik diyalektik ve tarihsel teoriletirme arasnda kapatlmas imkansz bir
uurum bulunduunu iddia eden T. Smithe (1999b, s. 166) ilikin eletirilerinde,
Fine, Lapavitsas ve Milonakis (2000, s. 136), hakl olarak, yeni diyalektiin tarihi
inkar etmesinin, zgl tarihsel bir fenomeni aklamaya girimi teorisyene snr
sz bir zgrlk baladn ne srerler. Eer bu byle olsayd, herhangi bir
aklama, ayn fenomene atfta bulunan herhangi bir genel (sistematik) teoriyle uz-
latnlabilirdi... nanyoruz ki, mantk ve tarih arasndaki uyumu bozmaya yne
lik bir giriim son derece saptrcdr. Bunun aksine, mantk, sermaye birikiminin
gerekletii tarihsel zgl biimlerden yararlanmal ve onlar hesaba katmaldr.
74 Rosenthal (1997, s. 113).
75 Rosenthal (1997, s. 141), Bkz. keza s. 151-152, Mattick J r (1993), Psychopedis
Marx*m Deeri 45
Hegel, diyalektiin kurucu babalarndan biriydi ve Marx,
kendini aka bu gl dnrn tilmizi olarak ilan et mi t i "?6
Ancak, tm hayranlna ramen Marx, Hegele ar eletiriler de
yneltiyordu:
Benim diyalektik yntemim, temelleri itibariyle, yalnzca
Hegelinkinden farkl olmakla kalmaz, aka onun tam kartdr.
Hegel iin, dnme sreci, ki o bu sreci idea ad altnda bam
sz bir zne haline bile dntrr, gerek dnyann yaratcsdr
ve bu gerek dnya, ideann yalnzca dsal grntsdr. Bana
gre tam tersi dorudur: deal, insan zihnine yansm ve dn
ce biimlerine dntrlm maddi dnyadan baka bir ey de
ildir. Hegel ile diyalektik, bann zerinde durmaktadr. Mistik
kabuunun iindeki ussal cevheri kefetmek iin ayaklar zerine
dikilmelidir.77
Hegelin sistemi idealisttir; nk, ilk olarak, onun iin kav
ramlar, maddi haller ya da somuttaki gerek ilikilerden bamsz
olarak var olurlar. Evrensel somut, zellikle;
yalnzca bir kavram olarak, yalnzca saf dncenin eteri iinde var
olur, hibir biimde dsal gereklik katmannda deil. Hegelin,
materyalizmin felsefe olarak imkanszlna inanmasnn nedeni
budur (nk felsefe evrensel olana dair bir bilimdir ve Hegel iin
evrensel; dncedir ve baka hibir ey deildir).78
ikinci olarak, Hegel, somutun, son zmlemede, dncenin
rn olduuna inanr.79Diyalektik materyalizm iin ise tam tersi
(1992) ve T. Smithin (1999a) Rosenthale tavizkar cevab.
76 Capital 1, s. 102-103
77 ibid. Bu eletiri daha ncekileri tekrarlar, rnein: Hegel, gerei, kendi zerinde
younlaan, kendi derinliklerine dalan ve kendini kendinden amlayan dnce
nin rn olarak dnme hatasna dt. (Grundrisse, s. 101). Ya da, Meselenin
en nemli noktas udur: Hegel her yerde deay zne haline getirir, hakiki, gerek
zneyi ise... ykleme dntrr. (Marx, 1975, s. 65); Bkz. keza s. 61-73, 80-82, 98-
100. T. Smith (1993a, s. 47, 76-77), Marxm Hegeli yanl bir biimde okuduunu
ne srer. Bu iddia, Rosenthalin zenli almasyla rtlmtr (1997). Hegelci
Marksizmin mistik yannn acmasz bir eletirisi iin, Bkz. Bradby (1982, s. 131-
132).
78 lyenkov (1982, s. 82).
79 lyenkov, (1982, s. 28). Hegelin mant, temel dnce kategorilerini herhangi
M/ knmiMhl Ktivhnnsal luelme, maddi gerekliin belirlenimine
lllykl yu| *Lt zihinde yenilen ina el inek iin gerekte var olan zler,
kivittnliU ve (lolaynlan lannlannasn ierir (Bkz. Blm 1.1):
I m ik styutl.n. s u m i. t.ui hsel gzl eml er zeri ne kurul mal ve
tloflul amm m l .u hsel deneyi mi anl ama ve yoruml ama gcnde
I > I . ld.""
Sonu olarak, Marxn yntemi kavramsal tretmeye dayal de
lildir. rnein Marx, ok ak bir biimde unlar syler:
Ben, kavramlardan dolaysyla deer kavramndan yola kmyo
rum... Hareket noktam, ada toplumda emein rnnn bizzat
iinde kendini sunduu en basit toplumsal biim, yani metadr.
Bunu, balangta grnd biimde zmlyorum. Burada,
onun bir yandan doal haliyle kullanma ynelik bir ey, baka bir
deyile kullanm-deeri olduunu, dier yandan deiime ynelik
bir deer tadn ve bu bak asndan bizzat bir deiim-deeri
olduunu kefediyorum. Bu sonuncusuna ilikin daha ileri analizler
bana deiim-deerinin yalnzca bir ifade biimi, metada ierilen
deeri sunmann bamsz bir yolu olduunu gsteriyor ve bunun
zerine bu analizleri srdryorum.s:
Salt kavramsal dnme snrldr, nk zmlemeyi yapann
kafasnda bulunan ilikilerin gerek dnyada da neden bulunmas
gerektiini aklamas mmkn deildir. Daha geni bir biimde
sylersek, yeni diyalektik; yetersiz ve potansiyel olarak yanltcdr,
nk, somut, tarihsel bir zemine oturmu ve bundan tr indir
genemez bir biimde koullara bal olduu halde, o, gereklii salt
kavramlar araclyla yeniden ina etmeyi zler. Somut, teorik ola
rak, yalnzca, eer tarihsel zmleme aklama ynteminin iine
|Mftt'tlo Stlti/ il lin*
bir rastlantsal ampirik somutlatrmadan bamsz saf kategoriler olarak ele alr.
Onlar, basit soyut olanlardan daha karmak soyutlara ve buradan daha somut
olanlara doru, sistematik olarak dzenlenmi bir biimde sunar. Bu kategoriler
sisteminin, zgleriyle, zorunlu olarak bir dier kartna, daha kapsayc olan
bir kategoriye, nihayet en kapsayc kategoriye, mutlak deaya ulaana kadar yk
seldiini syler. (Arthur 2000a, s. 107-108). Bkz. keza Arthur (1993a, s. 64), lyen-
kov (1997, makaleler 5 ve7), Murray (1988, s. 116), Rosenthal (1997, s. 151-152),
Rubin (1975, s. 91-92) ve Zeleny (1980, s. 64)
80 Bharadvvaj (1986, s. 5). Bkz. keza Grundrisse, s. 90.
81 Marx (1989, s. 544-545), Bkz. keza s. 547.
Mt i x n Deeri 47
aitse zmlenebilir. Yeni diyalektik, bu ba grmezden gelerek,
somutu, kavramsal gerekliliin tezahr olmaktan baka bir biim
de aklayamaz hale gelir.82Baka bir deyile, yeni diyalektiin en
nemli eksiklii, karmak kavramlarn daha basit olanlardaki eli
kilerden tretilmesi gerekliliinin, Marxn ynteminin en nemli
zellii olmak bir yana yegne yntemi olmadn deerlendirmek
teki yanlgsdr. Daha dorusu, en nemli olan; neden, nasl ve ne
zaman yeni kavramlarn ve yeni malzemenin zmlemeye dahil
edilmesi gerektiidir; yle ki, zmleme daha zengin, daha salam
ve somutu daha iyi yeniden ina edebilir olsun.
Yeni diyalektiin Marxn ynteminin ve onun eserinin ie
riinin anlalmasna yapm olduu esasl katklara ramen, bu
perspektif, hem somutun zenginliinin hem de Kapital'in zengin
liinin kavranmas konusunda yetersiz kalmaktadr.
1.3 - Sonu
Bu blm Marxn Kapital'e ve baka eserlerinde kulland
yntemi, diyalektik materyalizmin ilkeleri nda yorumlamtr.
Bu yaklam, diyalektii, somutun balca zellikleri ve bunlarn
gerek elikilerinin belirlenmesi, somutun ve tarihsel deiimin
potansiyel kaynaklarnn aklanmas iin kullanmtr.
Diyalektik materyalizm asndan tarih ve mantn ayrlmaz
olduu gereinin kabul, ampirizme verilen bir taviz olmaktan
ok, gerekliin kavramlara indirgenemeyecei hakikatinin bir
sonucudur. Bu gr, Hegelci bir alternatifin, Marxn yntemi
ni, hareketleri somutun belirleniminin gerek yaplarndan byk
lde bamsz olan mekanik dnce sreleri takm olarak yo
rumlayan (diyalektik olsa bile) yeni diyalektiin, karsna karl
mtr. Ancak Marxn yntemi esas itibariyle esnek bir aratrma
82 Hegel, kategorilerin kendi istikrarszlklarndan doup zldn dnmek
ten holanr; bunlar dnce olduklar lde, bir tr objektif akl tarafndan
dnlmlerdir. Mantnn bu objektivist eilimi, onun doruluu mantksal
olduu kadar ontolojik olarak da anlald iin, daha da glendirilmitir. Man
tn tutarll, ayn zamanda gerekliin tutarlldr. (Arthur, 1993a, s. 67-68).
Bkz. keza Albritton (1999, s. 57), Coletti (1972), Fracchia ve Ryan (1992, s. 59) ve
Lenin (1972, s. 88-97, 146-147, 167-171, 177-180, 187, 190).
| Alfredo Saad-Flho
aracdr ve o yeni diyalektiin soluk alnmas g ortamnda yaa
yamaz. Scott, hakl olarak, zgl ierii bo biimlere indirgedi
inden, Marxn ynteminin formel mantk zerine kitaplardaki
bir dizi kurala indirgenmesi giriimine kar kar:
Diyalektiin biim ve ierii... genelde toplumsal varlk ve zel
olarak da zgl toplumsal mcadelelerden ayrlmaz... Diyalektik
yalnzca sunum ynteminde kullanlr ve Engelsin aksine, Marx...
evrensel, her yerde hazr bir diyalektik fikrini kabul etmez.83
Diyalektik materyalizm, iki bakmdan, kapitalizmin analizi
iin balam-zgl bir platform salar. Birincisi, kapitalizm tarih
sel olarak snrldr, nk olgular ve zleri zaman iinde deiir.
kincisi, zmleme, mantksal karmlar ve tarihsel malzemenin
dzenli olarak zmleme srecine dahil edilmesi yoluyla geliir.
Diyalektik materyalizme gre bilimsel aratrma, sadece znenin
tarihsel olarak var olan bir varlk olmas anlamnda tannmasn
deil, ayn zamanda zmleme ynteminin gereklikle birlemi
yaplar, eilimleri ve kar eilimleri en etkili bir biimde gstere
cek ekilde uygulanmasn gerektirdiini de kabul eder.84
83 Scott (1999, s. 3, 409); Bkz. keza s. 61 ve Mattick J r (1993, s. 121). Ayn izgide,
Thompson (1978, s. 306) u gr savunur: ou zaman bize Marxn bir ynte
me sahip olduu... ve bunun Marksizmin zn oluturduu anlatlmtr... Bun
dan tr... Marxm bu z hakknda hibir ey yazmam olmas gariptir. Marx,
geride birok not defteri brakt. Marx,n zbilinli ve sorumlu bir entelektel ii
olduu da tartlamaz. Eer evrenin srlarna gtren bir ipucu bulmu olsayd,
bunu bir-iki gnn ayrp mutlaka bir yerde kaydederdi. Bundan u sonucu
karabiliriz: Yazmad, nk yazlamazd. Bu tpk Shakespeare veya Stendhaln
sanatlarn bir ipucuna indirgememelerine benzer. nk bu bir yntem deil, bir
pratiktir ve bu pratik, pratik yaplarak renilebilir. O zaman, diyalektik bu anlam
da asla yazlamayaca gibi, ezberlenerek renilecek bir ey de deildir.
84 Arthur (1993a, s. 63) hakl olarak, Bilim, aratrd nesnenin zgn karakterine
uygun mant benimsemek zorundadr der.
2
MA RX I N DEER
TEOR S NE L K N
Y ORUMLAR
Bu blm, Marxn deer teorisinin iki yorumunu eletirel bir
biimde ele alr: Geleneksel Marksizm ve Sraffac yaklamlar
ieren cisimlemi emek grleri ile Rubinle balantl olanlarn
yan sra Dumenil ve Foley tarafndan gelitirilen yeni yorumu da
ieren deer biimi teorileri.
Bu yorumlar arasndaki farkllklar, byk lde deer ili
kisinin deiik kavranlarna baldr. Birinciler, deerin, meta-
da cisimlemi ortalama emek zaman olduunu iddia ederken;
kinciler, deerin, para tarafndan temsil edilen toplumsal emek
zerindeki yetki olduunu savunurlar. Deer ilikisinin farkl al
glanlar, deer analizinin rol, anlam ve nemine ilikin fark
l yorumlar ve daha geni olarak, kapitalizmin doas ve yasall-
hakkndaki birbirinden deiik grler, bir yzyl akn bir
zamandr Marxn teorisinin neden bylesi ateli tartmalara yol
atn aklamaya yardmc olur.
Bu blm, Marxn deer teorisinin yorumlarna ilikin kap-
| W t ,/!;>
'..Mnl I11Iitwy l,e l r / " Am.i , yalnzca iki en etkili y o r u m u n
ve <Mil.mii en yi bilinen / . n l l . nn ana hatlarn b e l ir t m e k ve
I>11111tt Mttkslsl e k o n o m i p o l i t i i n g e l i m e s i n e kat klarn e le -
l l c l l>i hi^mule incelemektir. Bu ksm b l m e ayrlr. Birinci
h o l m , bir sra d a h i l i n d e Ma*xn g e le n e k s e l ve Sraffac y o r u m l a
rn g z d e n geirir. kinci b l m , Rubin g e le n e i ve y e n i y o r u m u
ieren d e e r - b i i m i t e o r i le r in i anal i z eder. n c b l m , a n a l i z
den t emel s o n u la r karr.
2.1 - Ci s i ml emi Emek Yakl a ml ar
Marxn en etkili okumalarndan bazlar, deerin, retim sra
snda metada cisimlemi emek olduu grndedir. Bu okuma
lar, soyut emei somut emein kart olarak tanmlarlar; o, faali
yetin biiminden soyutlanm, genel emektir.86Bu blmde bu tr
iki gr ele alnacaktr: Geleneksel ve Sraffac.
2.1.1 - Geleneksel Marksi zm
Geleneksel yoruma gre, Marxn deer teorisi, esas olarak
Ricardonunkinden farkl deildir. Bu gr yle zetlenebilir:87
(a) Deer teorisinin ana konusu, kapitalist smrnn analizi
dir. Kapital'in birinci cildinin ilk blmnde gelitirilen kate
goriler (meta, deer ve para), konuyla yalnzca dolayl bir biim
de ilikilidir; nk bunlar, daha geni bir retim tarzlar setine,
85 Bkz. Desai (1989, 1992), Dostaler ve Legueux (1985), Elson (1979a), Fine (1986a),
Fine ve Harris (1979), Foley (2000), Freeman ve Carchedi (1996), Hovvard ve King
(1989, 1991), M. Smith (1994a), Saad-Filho (1997a) ve Steedman (1981).
86 rnein Hodgsona gre (1981, s. 88), Ricardo ve Marx, bir metann cisimlemi
emek deerini, bir srecin tm ktsnda bulunan toplam cisimlemi emek de
erini, tm girdilerin cisimlemi emek deerleri ile istihdam edilen toplumsal
olarak gerekli canl emein toplamna eit olacak ekilde tanmlamlardr. Bkz.
keza Bhm-Bawerk (1949, s. 109), Garegnani (1985), Meek (1973, s. 164-165), Mo-
rishima (1973, s. 15) ve Nuti (1977).
87 Bkz. Dobb (1940, 1967), Meek (1973) ve Sweezy (1968). Bu yaklam, Arthur
(1997), Postone (1993, blm 2), T. Smith (1998), de Vroey (1982, zellikle, 1985)
ve Weeks (1981, blm 1-2) tarafndan eletirel bir biimde gzden geirilmitir.
Marxn bu yorumuyla birlikte artk yaklamnn bir eletirisi iin Bkz. Chatto-
padhyay (2000), Pilling (1980, s. 57), Roberts (1987) ve Roosevelt (1977).
zellikle de kapitalist smrnn zorunlu olarak var olmad,
basit meta retimine aittir.
(b) Deer kavram, smr orannn belirlenmesi iin gerekli
dir. Bu okuma, her metada cisimlemi soyut emek miktar olarak
tanmlanan, deer bykl zerinde odaklanr. Deerin z
ve biimi ile deer ve para arasndaki balar byk lde ihmal
edilmitir.
(c) Kr analizi, i gcn de kapsayan, meta fiyatlarnn belir
lenmesini talep eder. Bu, ounlukla genel dengeyi (basit yeniden
retim) ieren varsaymlar dizisi araclyla yaplmtr. Sonu
olarak, fiyatlar yalnzca bir parasal deerdir. Bunu para teorisinin
gereksizlii ve parann fiilen bir rt oluu izler.
(d) Greli fiyatlarn belirlenmesi iki aamadan oluur: Birinci
si, btn sermayelerin eit deer bileimlerine sahip olduu var
saylr (Bkz. Blm 6); ki bu durumda deiim oranlar yalnzca
cisimlemi emek tarafndan belirlenir. kincisi, deer bileimleri
nin deimesine izin verilir; bu durumda ise greli fiyatlar cisim
lemi emek oranlarndan ayrlr, ancak, bunlardan sonuncusunun
bir ncekini cebirsel olarak belirledii varsaylr.
(e) Kavramsal aygt nce gelir. Metalar, sata karlm kul
lanm deerleridir. Deer, ou zaman deiim deeriyle eleti
rilmi ve deer ile fiyat arasndaki eklemlenme netlie kavutu-
rulmamtr (bunlarn niceliksel olarak karlatrlabilir olduu
varsaylsa bile).
(f) Analiz dzlemleri arasndaki ayrm ile eilimler, kar-ei-
limler ve olaslklar arasndaki etkileim konusuna ok az ilgi gs
terilmitir. Teori, tartmal bir biimde kapitalizmin ana eilim
lerini saptar ve bunlarn sorunsuz bir biimde ampirik ktlara
evrilmesini bekler.
Geleneksel yaklam, zellikle smr tarz zerine odaklan
mas nedeniyle, nemli erdemlere sahiptir. Bu vurgu, Marxn
kendi ilgileriyle uyumludur ve onun en ayrks katklarndan bir
ksmna k tutar. Ayn zamanda, zel mlkiyet ve pazar gibi dola-
Marx'r Dcct i | S I
fim vi' ltigl y*i|la n eletirisine de yardmc olur. Ancak ge-
|i i i ImI M i kNl / n, tk nemli eksiklikle sakatlanmtr. Birincisi,
Il m ve ^klltt dolam ve datmnn bamsz olduunu b-
Iyl<aakl..k, onu, retim tarzna ilikin analizden koparr.88
I khu isi, y.ml bir biimde, Marxn meta, deer ve para ile il-
fj*llt s/unlenesinin geni bir meta retim tarz grubuna, zellikle
de basit meta retimine (BM) hitap ettiini ve onun kapitalizm
Szmlemesinin esas olarak Kapitalin birinci cildinin drdnc
blmnde baladn iddia eder (Bkz. Blm 2.2.1 ve 3.1). Bu
durumda, iki ayr greli fiyat grubu var olur. Biri cisimlemi eme
e dayanr ve prekapitalist deiimi ynetir; dieri ise eit krlla
dayanr ve kapitalist deiimleri dzenler. (Bkz. Blm 7):
Prekapitalist toplumlarda, kk reticiler arasnda hkm sren
belirli koullar altnda (Marxn basit meta retimi dedii ey) eit
deerlerin deiimi kurald. Eer kapitalist koullar altnda nice
liksel deiim ilikilerini belirleyen daha baka karmak ilikiler
varsa, bu, deerin toplumsal olarak gerekli emek tarafndan belir
lenmesine dayal bir ekonomik teoriyi tutarsz klmaz; tabii fiyat
larn deerlerden karlmasna ilikin ak ve tutarl bir yntemin
varolmas artyla.89
Bu aamalar arasndaki geiin tarihsel bir sre olduunu ka
bul edelim; bu durumda greli fiyatlarn iki tr arasndaki d
nm (deerler ve retim fiyatlar) cebirsel olarak olduu kadar,
tarihsel olarak da analiz edilebilir.90Bu yaklam, hem mantksal
88 Marx, retim, dolam ve datm arasndaki ilikileri Grundrissede aklar. Bkz. s.
88-89 ve Marx (1974, s. 348); Bkz. keza Engels (1998, s. 238-239).
89 VVintemitz (1948, s. 277). Bkz. keza Morishima (1974, s. 624) ve Svveezy (1968,
blm 2, 4, 7).
90 Fiyatlarn deerlerden karlmas... mantksal olduu kadar tarihsel bir sre
olarak da deerlendirilmelidir. Fiyatlar deerlerden karrken, gerekten de
akllarmzda, mantksal ve basitletirilmi bir biimde, tarihte vuku bulmu bir
sreci yeniden retmekteyiz. Marxm, kapitalizm altnda mallarn deerlerine
satld varsaymndan yola kmasnn sebebi (yle ki retimin farkl dallarn
daki kr oranlar ou zaman birbirinden farkldr), yalnzca bu varsaymn man
tksal bak asndan uygun bir balang noktas olarak grnmesi deil, orijinal
olarak Marxn bunun byle olduuna inanm olmasdr. Deerleri bu temelde
fiyatlara dntrmeye girimesinin sebebi de, yalnzca bu yolun mantksal olarak
zorunlu grnmesi deil, tarihin kendisinin byle bir dnm gerekletirmi
olduuna inanmasdr. (Meek 1956, s. 104-105); Bkz. keza s. xxiv, 152, 180-181,
*| Slflrtl* I ilhi
Marxn Deeri 53
hem de tarihsel olarak yanltr. Deerde genellemi deiim hi
bir zaman var olmamtr, nk, genelde, rnler yalnzca kapi
talizm altnda metaya dnr. Dahas, Blm 1.1de gsterildii
gibi, her ne kadar Marx ou zaman zorlu noktalar aklamak ya
da nemli kategorilerin evrimini izlemek iin tarihsel aratrma
lara bavursa da, Kapital1de sistematik olarak zmledii tek re
tim tarz kapitalizmdir. Meta, deer ve para, bin yldan bu yana
var olmu olabilir, ancak Kapital, onlarn yalnzca kapitalist be
lirlenimleri zerinde odaklanr ve (Kapitalde yazlanlardan -.n.)
bunlarn dier retim tarzlarndaki anlam ve nemleri hakknda
hibir sistematik sonu karlamaz.91
Bu tr yanllar, geleneksel Marksizmin Ricardocu bir
Marksizm'e dnmesine katkda bulunmulardr. Ancak bu pozis
yon savunulabilir bir pozisyon deildir (Bkz. Blm 8.1).92Marx,
kendi grlerini Ricardonunkilerden ayrmak iin ok aba
harcam ve yazlarnn nemli bir blmn Ricardonun yn-
tembilimsel ve dier hatalarn acmaszca eletirmeye ayrmt.
zellikle de, para ve metalar ile soyut emek ve deer arasndaki
ilikileri ve kapitalizm altnda emek tarz ve smr ilikilerini
aklamadaki baarszl nedeniyle Ricardonun yaklamnn ye
tersizliini savunmutu.93
242-242, 303-305. Bu gr Engelse dayanr. (1981). Bir eletiri iin, Bkz. Catep-
hores (1986) ve Fine (1986b); Bkz. keza Brenner (1986) ve Milonakis (1990).
91 Bkz. Albritton (1986, s. 18-19) ve Reinfelder (1980, s. 13).
92 Marxn Ricardocu yorumlar, dierlerinin yan sra, Faccarello (1986), Gansmann
(1986), Gerstein (1986), Shaikh (1977, 1981, 1982), Freeman ve Carchedinin a
lmalar (1996) ile Mandel ve Freemann almalar (1984) tarafndan ar bir
biimde eletirilmitir.
93 Marxn deer teorisini smrnn bir kant olarak ele almak, deeri tarihsel
liinden yoksun brakmak (dehistoricise), onu emek zamanyla zde klmak ve
Marxn art emek ile artdeer arasnda yapm olduu ayrm gereksiz hale getir
mektir. Smrnn olup olmadn anlamak iin retim aralarnn mlkiyet ve
denetimine ve alma gnnn uzunluunun belirlenme srecine bakmalyz...
Marxn ilgisi smrnn kapitalizm altnda alm olduu zgl biim zerinde
odaklanmt... nk kapitalizmde art emek basit bir tarzda emein dorudan
rn olarak mlk edinilemezdi. Bu rnn satlmas ve paraya evrilmesi gereki
yordu. (Elson 1979b, s. 116), Bkz. keza Fine (1982), Postone (1993, s. 54) ve Rubin
(1974, 4. blm).
v<| \lh,,lo N I
I J S t i l l h Ai i t i l i . l c r
ii'lnrk*r| M.ulol/mln eksikliklerinin yaratt honutsuzluk
iki lli'f hl ll yaklamn, Srallac (ya da neo-Ricardocu) ve deer
ISltI len Isnn gelitirilmesine yol at. (Bkz. Blm 2.2). Sraffa-
yaklam, bakalarnn yan sra, Bortkiewicz, Dimitriev, Seton,
Nalla ve Tâ-Baranovvskyni eserlerinden esinlenen, Passinet-
l ve Sleedma tarafndan gelitirildi ve amland.94
Geleneksel modeli gelitirme giriiminde bulunan Sraffaclar,
deer ve fiyat sistemleri arasndaki eklemlenme zerinde odakla
nrlar.95Bu yaklamn ana zellikleri yledir:
(a) Yalnzca deerin bykl zerinde detayl olarak duru
lur; onun z ve biimi neredeyse tmyle gz ard edilir. Analiz,
genellikle iki denklem setini ierir; biri deer sistemini, dieri fi
yat sistemini temsil eder.
(b) Deer sistemi \ =\ A+l =l (I-A) ' formlyle tanmlanr; bu
rada X meta deerlerinin (ten) vektrdr, A (nxn) teknik matris
tir ve / dorudan emein (ten) vektrdr.
(c) Fiyat sistemi p=(pA +wl) (1+r) formlyle tanmlanr; bu
rada p, (ten) fiyat vektrdr, w cret orandr ve r kr orandr.
(d) Analiz, esas olarak deer ve fiyat sistemleri arasndaki iliki
ile ilgilendiinden, para hibir zerk role sahip deildir ve zaman
zaman hesaba katldnda, yalnzca bir parasal deerdir.96
94 Bkz. Bortkiewicz (1949, 1952), Dmitriev (1974), Hodgson (1974, 1981), Pasi-
netti (1977), Seton (1957), Sraffa (1960), Steedman (1977, 1981), Svveezy (1968,
blm 7) ve Tugan-Baranovvsky (1905); Bkz. keza Shibata (1933). Eletirel bir
bak iin, Bkz. Ramos-Martinez ve Rodriguez-Herrera (1996). Haberler (1966)
ve Samuelsoriun (1957, 1971, 1973, 1974) vard sonular, esas olarak Sraffacla-
rnkiyle ayndr.
95 Erken Sraffac gelimeler geleneksel Marksistler tarafndan olumlu karlanmt:
Bu aratrmann... olduka farkl bir kavramsal ereve iinde, Sraffa tarafndan
Metalarm Meta Aralar Tarafndan retimi adl almasnda izilen ereve iin
de yrtlmesini isterdim... Bu sistemin belirli temel elerinin modern Marksist
ler tarafndan nasl uyarlanp kullanlabileceini gstermeye alacam. (Meek
1973, s. xxxii); Bkz. keza Dobbun (1943) Bortkievvitzi destekleyen ifadesi.
96 Hodgson (1981, s. 83), rnein u saptamay yapar: Her ne kadar Sraffann sistemi,
VValrasyan tipte bir geel denge sisteminden ya da hatta von Neumannnkinden
(e) Bu deer ve fiyat tanmlar, Marxtaki szde tutarszlkla
rn geni bir yelpazeye yaylan eletirisi iin bir temel oluturur.
Bu eletirilerin vard sonu, deeri cisimlemi emekten yola
karak belirlemeye ynelik geleneksel Marksist projenin kusurlu
olduudur. ok ksaca, ilk olarak, fiyat sistemi iki zgrlk dere
cesine sahiptir, nk her bir meta iin bir tane olmak zere, n
denkleme, fakat n+2 bilinmeyene, n fiyata ve cret ve kr oranla
rna sahiptir. Bundan tr deer sistemi genellikle zlebilirken
(A Matrisinin iyi ilemesi artyla), fiyat sistemi, yalnzca, ek s
nrlamalar, rnein, igcnn deerinin bir grup maln deeriyle
zdelii (cret, bu bir grup maln fiyatdr. Bkz. Blm 4.2) ve
Marxn kme eitliklerinden biri gibi bir normalletirme koulu
(ya toplam fiyatlar toplam deerlere eittir* ya da toplam krlar
toplam artdeere eittir. Bkz. Blm 7), iin iine dahil edilebi
lirse zlebilir. Ne var ki, dier kme eitlii genellikle mmkn
deildir, ki bunun da Marxn zmlemesi asndan ykc oldu
u iddia edilir.97 kincisi, Marxm Sraffac temsili, emein ve dier
girdilerin rolleri arasnda bir ayrm yapmaz. Bu durumda, emein,
dier herhangi bir girdiden, rnein msr, demir veya enerjiden
fark kalmaz, dolaysyla daha fazla deer yaratt ve smrld
ileri srlemez.98ncs, eer emek deer yaratsa ve smrlse
bile, emek ve fiyatlar arasndaki tek anlaml iliki pozitif smr
orannn pozitif krlar iin gerekli ve yeterli olduudur, ki bu da
ok az ampirik neme sahiptir.99
Sraffac analizler, dolayl olarak olsa da, retim tarz ve da-
Marx'm Deeri | 53
kavramsal olarak farklysa da, bunlarn tmnde ortak bir zellik vardr: Paray
iermezler. Clovver gstermitir ki, para, asla duraan bir duruma, bir genel denge
modeline dahil edilemez.
97 Bu glklerin geleneksel bak asndan bir gzden geirilmesi iin, Bkz. May
(1948), Meek (1956), Seton (1957), Sweezy (1968, blm 7) ve Wintenitz (1948).
98 Herhangi bir metann smrlebilecei eklindeki kant, Brdy (1974), Dmitriev
(1974), Hodgson (1981), Vegara i Carrio (1978) ve Wollf (1984) tarafndan sunul
mutur. Bu yaklam iindeki muhalifler, emek gcnn meta olmayan ynnden
tr sistemi asimetrik hale getirerek emein roln kurtarmaya almlardr
(rnein, Bovvles ve Gintis 1981). Bir eletiri iin, Bkz. Glick ve Ehrbar (1986-
1987) ve M. Smith (1994b).
99 Bkz. Morishima (1974); bir eletiri iin, Bkz. Mohun (2000) ve Naples (1989).
tin yi|l*11mnnliK 111>k11<* Marksist aratrmasna nemli
kill* 11imIi I111111111>ht111 Auak Saliac yaklam baz bakm-
IiIi11yi'li'ii/li vr Maxa ynelttikleri eletiriler ikna edici bir
ll, lnlr , 1111111n11>111111,11
A>ip,nl.kl hohmle, Marxa yneltilen Sraffac eletirinin iki
yum. leê denkleminin yetersizlii ve kapitalist retim iliki-
lenn tatmin edici bir temsili konusundaki Sraffac yetersizlik,
k saca deerlendirilmitir.
Deer denklemi \ =\ A+l , meta deerlerinin girdi deerlerine
(AAJ art, onlar ilemek iin gerekli canl emee (l) eitliini be
lirler. Her ne kadar bu eitlik Marxn deer tanmn doru ola
rak temsil etse de (Bkz. Blm 5), meta deerlerinin hesaplanmas
iin uygun deildir. Nedenine bakalm.
Meseleyi basitletirmek iin A matrisi nin ortalama retim tek
nolojilerini temsil ettiini varsayalm, bir ekilde bunlar belirle
nebilir. Y ine varsayalm ki, vektr / girdileri ktya dntrmek
iin gerekli somut i-saatlerinin (bask, inaat, montaj, vb.) ortala
ma saysn temsil etsin. Bu cmert varsaymlar altnda bile, vektr
Zretilen deeri hesaplamakta dorudan kullanlamaz, nk bu
vektr soyut emekten ok, somut emei ler. Bu emekler nitelik
sel olarak farkl olduklar iin bunlar zerinde yaplan herhangi
bir ilem de anlamszdr.101Ayn nedenle, farkl faaliyetlerde kul
lanlan emek, dikey olarak entegre edilsin veya edilmesin, eitim
ve dier farklardan dolay (rnein tasarm ve araba boyama veya
inaat ve yeni evlerin dekorasyonu gibi), saat bana farkl deer
miktarlar retebilir (Bkz. Blm 5.3).
100 Sraffaclm detayl bir eletirisi iin, Bkz. Fine (1980), Fine ve Harris (1979, b
lm 2), Gleicher (1985, 1986), Goode (1973), Kliman ve McGlone (1988), Ramos-
Martinez ve Rodriguez-Herrera (1996), Rowthorn (1980, blml), Savran (1980,
1981, 1984), Schwartz (1977), Shaikh (1977,1981, 1982, 1984), M. Smith (1994a, s.
77-94) ve YafFe (1974).
101 nemli olan nokta; cisimlemi emek kavramnda hibir soyutlamann sz ko
nusu olmamas deildir, daha ok, bunun zgl bir tarihsel srece denk den
toplumsal bir soyutlama olmayp, keyfi (bir soyutlama -.n.), bir tr ussal kolaylk
oluudur: Emei, tam da ak bir biimde homojen olmad bir zamanda homojen
kabul eden bir varsaymdr bu. (Himmelvveit ve Mohun, 1978, s. 81). Bkz. keza
Weeks (1982b, s. 65).
f | \,hh1 h/l'
Marx'n Deeri
Bunun yerine, /ni n soyut emein bir vektr olduunu varsa
yalm.102Her ne kadar bu yukardaki problemlerin bir blmn
den saknmamz salarsa da, deer vektrnn hesaplanmasna
hl izin vermeyecektir. nk bu varsaym, her metay retmek
iin gerekli soyut emei (X) hesaplamak iin her metay retmek
iin ka saatlik soyut emee (l) ihtiya olduunu bilmemizi gerek
tirir. Bu bir totoloji olduundan, (l) nin soyut emek olduu varsa
ym, deerin niceliksel belirlenimine izin vermez.103
Bu eksiklikler, Sraffaclarn, kapitalist retim ilikilerinin z
n ve bu retim tarznn kendine has zelliklerini kavrama konu
sundaki yetersizliklerini gsteren arazlardr (Bkz Blm 1.1 ve k
sm 3).101Sraffac sistem yledir ki, burada retim, zorunlu olarak
kapitalist olmayan, saf teknik bir srece benzer. Bu durumda, ilk
olarak, sermaye, toplumsal bir retim ilikisi olmaktan ok, kulla
nm deerlerinin bir toplamdr. kinci olarak, deerin z, soyut
emek, somut i zamannn ortalama birimlerinden ayrt edilemez.
Son olarak da, retimin toplumsal yn ya bir tarafa braklr ya
da smr oran araclyla datm katmanna atlr. Ksacas,
teknik katsaylar toplumsal bir srecin, toplumsal snflar arasn
daki retimin dalm da toplumsal ilikilerin yerini alr.105
Sraffac model, isel bir tutarlla da sahip deildir. retimin
teknik ilikilerinin deer ve fiyat sistemlerinden bamsz olarak
verili olduunu varsayar ve Marx asndan, fiyat vektrnn he
saplanmasnn deer byklklerini gerektireceini (tersi deil)
ima eder. Olay byle olmadndan, deer zmlemesi, iddiaya
102 rnein Steedman (1977, s. 19), tm emei eit younlukta ve eitilmilikte basit
emek olarak kabul eder, yle ki her bir tekil emek-zaman harcamas, toplumsal
olarak gerekli bir emek-zaman harcamas olsun.
103 Emek srecinde rnn deerini belirleyen ayrcalkl bir teknolojik girdi aray,
deerin ne olduuna ilikin bir yanl anlamadan kaynaklanr. Soyut emek, re
time giren ayrcalkl bir girdi deildir, nk soyut emek retime giren bir girdi
deildir... O, yalnzca meta reten bir toplumda zgl toplumsal ilikilerden tr
(tpk bir fiyat etiketi gibi) rne balanmtr. (Glick ve Ehrbar 1986-87, s. 472).
B'vc.. keza s. 465, lyenkov (1982, s. 87, 284), Lipietz (1985b, s. 90), Mattick Jr (1991-
92, s. 58) ve Shaikh (1981, 1982).
104 Ykc bir eletiri iin, Bkz. Rawthorn (1980, blm 1).
105 Yaffe( 1974, s. 31)
| Alfnulo Sdui-hilho
gre laf kalabaldr. Bu yanltr, nk ilk olarak, Marxn ar
gmann yanl sunar (Bkz Blm 7). kinci olarak, retim ya
ps, teknik olmaktan ok, toplumsal olarak belirlenir. Kapitalizm
altnda, emek ve retim aralarnn tahsisini, retilen miktarlar
ve teknolojileri rekabet belirler. Bu durumda deer ilikileri, tek
nolojiler ve fiyatlar karsnda nedensel anlamda belirleyicidir.106
Sonu olarak, deerin emek teorisi, laf kalabal olmak bir yana
Sraffann kendi anlatsnda eksik olan f i yat konusunda bir akla
ma salar?107
zetlersek, Sraffac analizler, kapitalizmi, kazan oranlarn
eitleyen dier toplumlardan ayrt edemez. Bir sonu olarak, ka
pitalist toplumsal ilikileri, smry, gelir dalmn, ekonomik
verilerin kaynaklarn, rekabet srecini ve en nemlisi, fiyat bii
mini aklayamaz.108
2. 2 - Deer Bi i mi Teori l eri
Deer biimi teorileri (DBT), ksmen geleneksel Marksizmin
yetersizlikleri ve Sraffaclarn arlklarna bir tepki olarak, nem
li lde 1970li yllarda gelitirilmitir.109Sovyet ekonomisti saak
llich Rubinin (1896-1937) almalarnn 1970li yllarn bala
rnda Batda yeniden kefedilmesi bu teorilerin gelitirilmesine
yardmc olmutur. Aadaki blmde, DBT, Rubinin almas
esas alnarak eletirel bir biimde zmlenmitir. Daha sonra,
DBT zerinde duran ada bir yaklam, M arj n deer teorisinin
yeni yorumu ele alnmtr.
106 Bkz. Shaikh (1982, s. 71-72).
107 Gleicher (1985-86, s. 465); Bkz. keza Lee (1993, s. 464).
108 Bkz. Glickve Ehrbar (1986-87, s. 473-476), Fine (1996, s. 11), D. Harvey (1999, s.
35-36) ve Yaffe (1995, s. 95).
109 Deer biim analizinin deiik versiyonlar, Backhaus (1974), de Brunhoff (1973a,
1978c, 1976), Eldred (1984), Eldred ve Hanlon (1981), Lipietz (1985a), Reuten
(1993), Reuten ve VVilliams (1989) ve de Vroey (1981, 1982, 1985) tarafndan ne
rilmitir. Ak bir sunum iin, bkz. N. Taylor (2000). Bir eletiri iin, Bkz. Elson
(1979b), Gleicher (1985), Likitkijsomboon (1995), Moseley (1997), Saad-Filho
(1997a) ve YVeeks (1990).
Marxtn Deeri
2.2.1 - Rubi n Gelenei
Marxn deer teorisinin bu yorumu Sovyet ekonomist 1.1. Ru
bin ve baka dierlerinin yan sra, Louis Althusser, Hans-Georg
Backhaus ve Suzanne de Brunhoffun yapt bamsz katklardan
esinlenmitir.110Bu yaklam genellikle emein toplumsal bln
mesinden yola kar. Emein kapitalist blmnn esas zelli
inin, meta ilikisi veya ayr ya da bamsz reticiler tarafndan
metalarn retilmesi olduunu iddia eder:
Emein rnnn deer-biimi yalnzca en soyut deil, fakat
ayn zamanda, burjuva retimdeki rn tarafndan alnm, en ev
rensel biimdir ve bu retimi toplumsal retimin zgl bir biimi
olarak damgalar; bylece de ona zel tarihsel karakterini verir...
Nitekim, deer-biimi, meta ekonomisinin en genel biimidir.111
Kapitalizmin meta nitelii ylesine nemlidir ki, Rubin ou
zaman zmlemesinin konusuna meta-kapitalist ekonomi ola
rak atfta bulunur.112reticilerin bamszlnn karl toplum
sal olarak yararl ya da baka bir deyile, satlk (satma zorunlu
luu parasal sknt olarak adlandrlmtr) bir mal retmek ih
tiyacdr.113Bu gelenek, bamszlk ve parasal sknt nedeniyle,
metalarn zel ve somut emekler tarafndan retildiini ne srer;
bu emekler, en iyi durumda, potansiyel olarak ya da yalnzca ideal
olarak soyut ve toplumsaldr. zel ve somut emek, toplumsal ve
soyut emee, onun rn para karl deiildii zaman ve dei-
ildii takdirde dnr:
Bir meta ekonomisinde, bamsz bir bireyin, ayr, zel bir meta
reticisinin emei, dorudan doruya toplum tarafndan dzen
110 Althusser (1969-1970), Backhaus (1969), de Brunhoff (1973b, 1978b, 1978c), Ru
bin (1975, 1978); bkz. keza Gerstein (1986), Himmehveit & Mohu (1978) ve Pl-
ling (1972).
111 Rubin (1975, s. 114, vurgular atlanmtr). Bkz. keza s. 63-64, 92, Benetti ve Car-
telier (1980) ve de Brunhof (1973a, blm 2). Meek iin (1973, s. 302n2) Mark
sist anlamda meta retimi, kabaca, bir eit pazarda, faaliyetlerini az ya da ok
birbirlerinden bamsz olarak srdren bireysel retici ya da retici gruplarnn
deiim amacyla mallar retmeleri anlamna gelir.
112 Rubin (1975, s. 1,22-24,31, 47, 62-64, 70, 85, 89-94, 114, 125, 141).
113 Bkz Aglietta (1979, s. 278), de Brunhof, (1978c), Gutman (1994, s. 20) ve de Vroey
(1981, s. 185).
O | Aljrelo Saal-h'ilho
lenmez. Byle olunca da, somut biiminde, emek, toplumsal eko
nomiye henz dorudan girmez. Bir meta ekonomisinde, emek,
toplumsal hale yalnzca toplumsal olarak eitlenmi emek niteliini
kazand zaman gelir; yani, her meta reticisinin emei, yalnzca
rnnn tm dier reticilerin rnleriyle eitlenmi olmas se
bebiyle toplumsal hale gelir... Soyut emek, emein tm rnlerinin
oklu denklemi araclyla eit klnan emektir. Ancak emein tm
rnlerinin denklemi, yalnzca onlarn her birinin evrensel bir eit
likte zmlenmesi araclyla mmkn olabilir. Emein eitlenme
si, deiim eyleminden nce, dorudan retim srecinde, yalnzca
zihinsel olarak ve beklenti halinde gerekleebilir. Ancak gereklik
te, bu durum, deiim eylemi vastasyla, belirli bir miktar parayla
verili emein rnnn eitlenmesi araclyla (zihinsel olarak bu
ngrlen bir ey olsa bile) gndeme gelir.114
Rubin gelenei, en azndan iki nemli yoldan Marksist deer
analizinin gelimesine katkda bulunmutur. lk olarak, soyut
emein, sat araclyla dolayl olarak biimlenmi toplumsal
emek olduu iddias, yalnzca meta ekonomilerine uygulanabi
lir ve tarihsel olmayan cisimlemi emek grlerinin gl bir
eletirisi iin srama tahtas salar (Bkz. Blm 2.1). Bu eletiri,
Marksist aratrmalarn odak noktasnn, deerler ve fiyatlarn he
saplanmasndan uzaklap, retimin toplumsal ilikileri ve onlarn
grn biimlerine ynelmesine yardm etmitir.
ikinci olarak, bu gelenek, deer analizi asndan parann ne
mini vurgulamtr, nk deer yalnzca fiyat iinde ve onun
114 Rubin (1975, s. 96-97, 142; 1978, s. 118-119). Bkz. keza Rubin (1975, s. 66-71,
97-99, 120, 127-130, 141-146, 150; 1978, s. 124-125). de Vroey iin (1981, s. 176),
Emek nce, bamsz bir karar verilerek, zel emek olarak harcanmtr. O, top
lumsal emek haline yalnzca ve yalnzca rnn sat araclyla dntrlr. Bu
balamda toplumsal emek ekillendii zaman, ona soyut emek ad verilir; bu sfat,
pazarda deiim yoluyla gerekletirilmi homojenletirme ve soyutlama ilemi
ne atfta bulunur. Bundan tr, Deer, yalnzca emein cisimlemesine -teknik
bir srece- bal olmaktan ok, para karl metalarn deiimi araclyla zel
emein geerli klnmasna atfta bulunur... zel emek yalnzca onun rn satl
d kadaryla geerli hale gelir (yani bu retime etkili bir biimde hizmet eden
toplumsal emein bir paras olarak kabul edilir). Aksi takdirde, zel emek ziyan
edilmi olur, (de Vroey, 1982, s. 40). Bkz. keza Eldred ve Hanlon (1981, s. 26, 35),
Himmelvveit ve Mohun (1978, s. 73-74, 1982, s. 232-234), Mattick (1991-92, s. 33-
35), Mohun (1991), Reuten (1995), Reuten ve VVilliams (1989, s. 66-70), T. Smith,
(1990, s. 72; 1993b, s. 21) ve de Vroey (1981, s. 176, 184; 1982, s. 46; 1986, s. 47).
araclyla grnr. Para, meta ekonomilerinde asli bir role sahip
olduundan, Marxn teorisinin parasal olmayan ya da genel den
geye dayal yorumlar temelde yanltr, soyut emein dolaymsz
bir ifadesi iin aray bounadr ve cisimlemi emek katsaylar
n hesaplama giriimleri ok ender durumlar dnda anlamszdr
(Bkz. Blm 5.4).115Parann nemi zerine yaplan vurgu, Mark
sist parasal analizlere duyulan ilginin artmasn kolaylatrm
(Bkz. Blm 8) ve cisimlemi emek grlerinin eletirisi, daha
ikna edici Marx yorumlarnn gelimesi iin yollar amtr.
Ne var ki, bamszln meta retiminin balca zellii oldu
u yolundaki iddia, Rubin geleneini, kapitalist retim ilikilerini
basit deer ilikileri altnda kapsamaya gtrmtr. Sonu olarak,
deer analizine yapt nemli katklara karn, bu gelenek, serma
ye ve kapitalizm konusundaki anlaymza ok az ey katmtr.
Deer ilikisi zerine odaklanmak, meta ekonomilerinin, esas
ve ilkesel olarak, emein toplumsal blnmesine ait olmayan bir
reticiler topluluundan olutuunu ima eder. Bamszlk ve uz
manlama nedeniyle, reticiler, kendi tketimleri iin gerekli top
lumsal rnden hisselerine deni talep etmek iin, kendi rettik
leri mal ve hizmetleri satmak zorundadrlar. Dier bir deyile, bu
tr bir toplumda, retim esas olarak tketim iindir; zel ve so
mut emek, analitik olarak, sattan nce yalnzca ideal olarak var
olan, toplumsal ve soyut emekten nce gelir. Emein eitlenmesi,
soyutlanmas ve toplumsallamas, sata baldr. Meta deerleri,
bunlarn karlk olarak deitirildikleri parann deeri tarafndan
belirlenir. Sat konusunda karlalan baarszlk, retme karar
nn yanl, maln da yararsz olduunu ve emein deer yaratma
dn gsterir.116
115 Bkz. de Brunhof (1978b), Reuten ve VVilliams (1989, s. 66-70), T. Smith (1990, s.
72; 1993b, s. 21) ve de Vroey (1981, s. 176, 184; 1982, s. 46; 1985, s. 47).
116 Rubin, bu iddiann savunulamaz olduunu anlamt: Baz eletirmenler, bizim
anlaymzn soyut emein yalnzca deiim eyleminden kaynaklanabilecei, bu
radan da deerin yalnzca deiimden kaynaklanabilecei sonucuna gtrebile
ceini sylyorlar. (Rubin 1975, s. 147; Bkz. keza 1978, s. 121). O, bu glkten,
retim srecinin toplumsal biimi olarak deiim ile yeniden retimin, retime
alternatif bir aamas olarak deiim arasnda bir ayrm yapma yoluyla kanma
Marx'm Deeri | 6 1
Aksine, kapitalist ekonomilerde esas ayrlk cretli iilerle, ka
pitalistler snf tarafndan tekelletirilmi retim aralar arasnda
dr (Bkz. Blm 3.2).117retim, kapitalistler, kr amal mallar elde
etmek iin ii kiraladklarnda gerekleir. Emein performans bu
sosyal biim tarafndan koullandndan, kt, zorunlu olarak bir
metadr; bir kullanm deerine sahiptir ve o bir deerdir (eer meta
satlmadysa, onun kullanm deeri gereklememi ve deeri heba
olmutur. Bkz. Blm 5.3).118Ksacas, bamsz meta reticilerinin
emei, greceli olarak toplumsal belirlenimlerden bamsz ve top
lumsal karakteri deiime balyken, kapitalizm altnda retim tarz
toplumsal olarak belirlenmitir (Bkz. Blm 5):
Kapitalizm iileri bir araya getirerek artan saylar halinde iyerle
rine doldurur; buralarda, onlarn emei kolektif emektir. Bin tane
dier iiyle birlikte bir fabrikada altrlan bir iinin almas,
hibir biimde zel ya da bireysel olarak tanmlanamaz... Kapitalist
retim, dorudan toplumsal, bilinli olarak ynetilen ve denetle
nen, ortak, ibirliine dayanan emei ierir -ii snfnn ortak ve
ibirliine dayanan gc, sermayenin otoritesi altna girmi ve ona
tabi olmutur. zel olan, retim srecinde kullanlan emek deil,
retim srecinin sonucu olan metadr.119
giriiminde bulundu. Rubin (1975, s. 95, 100-101, 144-151; 1978, s. 122-124), de
erin deiim tarafndan belirlendii yolundaki kantnn, kinciden ok, terimin
birinci anlamna atfta bulunduunu ne srd. Ne var ki bu ayrm geerli olmak
tan uzaktr ve Rubinin kendisi, reticiler arasndaki ilikinin deiimin toplumsal
yapsndan ok, deiim eylemi araclyla kurulduunu kabul eder (Bkz. Rubin,
1975, s. 7-9, 61, 64, 70, 80-99, 143; 1978, s. 114).
117 Bkz. Capital 2, s. 482, Theories of Surplus Value i, s. 78, 409 ve Theories o f Surplus
Value 3, s. 272.
118 Postone (1993, s. 155) hakl olarak metann, kapitalizmde emein ikili karakteri
nin maddi nesnellemesi, buradan da hem bir rn hem de bir toplumsal dolaym
olduunu savunur. Meta, deere sahip bir kullanm deeri deil, somut ve soyut
emein maddi nesnellemesi olarak deer olan, bundan tr de deiim deerine
sahip bir kullanm deeridir.
119 Weeks, (1990, s. 8). Marx iin, Manfaktr iinde emein blnmesi, bir kapita
listin ellerinde retim aralarnn younlamas n-varsaymna dayanrken; top
lum iinde emein blnmesi, bu aralarn, birok bamsz meta reticisi arasnda
dalmas n-varsaymna dayanr. Atlye iinde orantsallm demir yasas belirli
sayda iiyi belirli ilevlere tabi klar; atlye dndaki dnyada ise, ans ve kapris
oyunu, toplumsal emein eitli dallar arasnda reticiler ve onlarn retim arala
rnn binbir paral bir modelini ortaya karr... Planlanm ve dzenlenmi a priori
(nsel) sistem (ki emein blnmesi atlye iinde bu sistem zerinde uygulanmtr),
|Alfnuio Scuui-h'ilho
Rubin geleneinin bu snrllklar, byk lde, kapitalist
retim (kr amacyla metalarn sistematik retimi) ile basit meta
retiminin (metalarn bamsz reticiler tarafndan toplumsal
olarak dzenlenmemi retimi) bir arada bulunmasna baldr.120
Bu durum, hem tarihsel hem de teorik hatalara neden olur.
Bireysel reticilerin kendi retim aralarna sahip olmalar ve re
timde kullanlan girdilerin satn alnmayp tmyle kendi iine
kapank emek sreleri iinde retilmeleri durumunda... yalnzca
emek srecinin nihai rn bir metadr. retim aralarnn her
bir paras, hibir zaman rekabetin disipliniyle karlamam olan
toplumsal tecrit durumundaki tek tek reticiler tarafndan retilir.
Kendileri de retim aralar olan rnlerde normal bir emek zama
n harcanmasna neden olacak hibir toplumsal mekanizma yoktur.
Byle bir durumda rekabetin tek ilevi, pazarda tek tip bir sat fiya
t dayatmaktr. Tek objektif zorunluluk, toplam emek harcamasnn
ailenin yeniden retimine izin verecek yeterlilikte olmasdr. Baz
reticilerin dierlerinden daha az aba harcayarak metalarn tes
lim edebilmi olmalar halinde, daha etkili reticiler daha yksek
bir hayat standardndan yararlanr. Bazlarnn yararl and bu daha
yksek hayat standard, hibir bii mde daha az etkililerin etkinlikle
rini ykseltmeleri iin bi r bask yarat maz . n]
Rubin geleneinin deer ilikisi zerinde youn bir biimde
odaklanmas, Marksist deer analizinde nemli gelimeler sa-
toplum iinde emein blnme sreci iinde, reticilerin dzensiz kaprislerini de
netleyen ve pazar fiyatlar barometresinin dalgalanmalar iinde alglanabilen, doa
tarafndan empoze edilmi a posteriori (sonsal) bir zorunluluk haline gelir. Atlye
iinde emein blnmesi, kapitalistin, salt kendisine ait toplu mekanizmann yele
ri olan insanlar zerindeki tartmasz otoritesini getirirken, toplum iinde emein
blnmesi, rekabetin otoritesinden ve karlkl karlarn basksyla uygulanan zor
lamadan baka hibir otorite kabul etmeyen bamsz meta reticilerini birbirleriyle
temasa geirir; tpk hayvanlar krallndaki herkesin herkese kar savann her
trn yaam koullarn az ok muhafaza etmesi gibi. (Capital i, s. 476-477). Bkz.
keza s. 439-441, 464-465, 1019, Capital 3, s. 172, Theories of Surplus Value 3, s. 378,
Contribution, s. 321-322 ve Grundrisse, s. 709.
120 Fiyat deere eitleyen ve bylece deer belirlenimini deiime indirgeyenler, ger
ekte, deeri, basit meta retimi balamnda, deerin iinde hibir belirleyici rol
oynamad bir durum balamnda, dnyorlar. (Weeks 1990, s. 8). Bkz. keza
Saad-Filho (1997a).
121 Weeks (1981, s. 31-32, vurgular eklenmitir). Bkz. keza Arthur (1997, s. 13-15),
Uno (1980, s. 34) ve VVeeks (1990, s. 11).
Marx'n Deeri | 63
I I \ lftt /* 't tl i / I IIK
ltmiii'Hiht UiIKl hulunulm Auak crot ilikisinin ve retim
Un/ ihmali, om kapitalizmi dier retim tarzlarndan ayrt
rlr yrlrnrftlm snrlamtr. Ruhin gelenei, yanl bir biimde,
mrla deiiminin kapitalizmin belirleyici yn olduunu varsa
yar, paray deerin z ile kartrr ve Marxn deer analizini
oluturan dolaymlar ihmal eder. Analitik derinliin eksiklii, bu
eilimin, Marx tarafndan tanmlanan, rnein, retim aralar
nn kapitalist tekeli, retimde iilerin tabi klnmalar, retimin
rekabet araclyla toplumsal dzenlenmesi, mekanizasyon ve
(emein -.n.) vasfszlatrlmas, deer ve fiyat arasndaki dola-
ymlar gibi nemli gerek ilikilerin aydnlatlmas konusundaki
baarszln aklar (Bkz. blm 5 ve 7). Bu snrllklar nede
niyle Rubin gelenei, kapitalizmin ana zelliklerini sergileyecek
ve bunlarn toplumsal, ekonomik ve politik sonularn ampirik
olarak aklayacak donanma sahip deildir.
2.2.2 - ' Yeni Yorum1
1980li yllarn balarnda, Aglietta ve Rubinin almalar
n gelitiren Gerard Dumenil ve Duncan Foley, bamsz olarak
Marxn deer teorisinin122yeni bir yorumunun (YY) ana hatlar
n belirlediler.123YYnin getiimiz yirmi yl boyunca Marksistler
arasnda kazand poplaritesini artrmas, deer tartmasn,
Marxn Sraffac eletirmenlerine ve Rubin geleneinin hayli soyut
analizlerine yneltilen greli olarak ksr polemiklerden uzakla
trd ve daha zl sorunlara yneltti.
Y Y nin katks, byk lde, toplam rnden ok, net rn
zerine vurgu yapmasndan ve parann deeri ve igcnn de
erine ilikin kendine zg tanmlarndan gelir (Bkz. aadaki
blm). Bu kavramlar zerinde durarak, YY, nce, Marksist ka
tegoriler kullanan ampirik zmlemelerin hem mmkn hem de
122 Dumenil (1980, 1983-84), Dumenil ve Levy (1991), Foley (1982, 1983, 1986);
bkz. keza Ehrbar (1989), Glick ve Ehrbar (1987), Lipietz (1982, 1984, 1985a) ve
Mohun (1994). Bu blmde, Fine, Lapavitsas ve Saad-Filho (2000) ve Saad-Filho
(1996a)dan yararlanlmtr. Bkz. keza Mosley (2000a).
123 Bkz. 2.2.1 ve 4.2. Blmler ve Aglietta (1979) ve Rubin (1975-1978).
Marxm Deeri
ilgi ekici olduunu,124sonra da, dnm sorununun konuyla
dorudan ilgili olmadn savunur (Bkz. Blm 7).
YY, Marx,n deer-biimi yorumundan kaynaklanr.125 Bura
dan, emek, sat araclyla, soyut hale gelir ve toplumsallar.
Bunu da iki sonu izler: Birincisi, para, soyut emein dorudan
ve tek ifadesidir; kincisi, (retici) emek tarafndan yaratlan de
er, ktnn karlnda satld parann miktaryla llr. Bu
yorum, kmeler dzleminde veya makroekonomik dzlemde ka
larak, tekil fiyatlar ve deerler arasndaki ilikide ortaya kan kav
ramsal glkleri ve dnm sorununun bir paras olan tuzak
lar bypass eder (Bkz. Blm 5). Bu dzlemde, para, esas olarak,
yakn zamanda gereklemi soyut emee kumanda eder. Bireysel
fiyatlar ve deerler arasnda hibir zorunlu iliki yoktur ve bu teo
ri, alternatif fiyat sistemleri arasnda ayrm yapamaz. Bu da, iddia
edildiine gre, potansiyel olarak yaygn biimde kusurlu piyasa
yaplar nda, onun kapsaycln artrr.
Cebirsel olarak, harcanan toplam (soyut) emek (lx), toplam
rn (x) yaratr ama yalnzca net rnn deeri dnda ( y= x -
Ax), ki burada A, (nxn) teknik matris; 1, birim emek talepleri (lxn)
vektr; x, (nxl) toplam kt vektr ve y, (nxl) net kt vekt
rdr. Parann deeri, Am, uygulanan toplam emek ve net rnn
fiyat arasndaki orandr:
lx
A"=.......-(1)
py
Parann deeri, para birimi veya rnn fiyatna bir sterlin (ya
da dolar veya her neyse) ekleyen soyut emek zaman tarafndan
124 Takip eden blmde bu tartlmamtr; bununla birlikte, Bkz. Mohun (2000).
125 Bkz. Aglietta (1979, s. 38-39, 277), Dumenil (1980, s. 13-14) ve Lipietz (1982, s.
60), Foley iin (1982, s. 37), emek deer teorisi, meta reten bir toplumda, net
meta retiminin tm kitlesinin parasal deerinin toplam toplumsal emein har
canmasn ifade ettii iddiasdr... Bu yaklamda, net meta retiminin tm kitle
sinin bir mlkiyeti olarak deer kavram, analitik olarak, fiyat kavramna, pazara
getirilen bir metann getirisi olan belirli bir para miktanna, nseldir. Bkz. keza
Foley (1986, s. 14, 97), Glick ve Ehrbar (1987, s. 303) ve Mohun (1994), bir eletiri
iin, Bkz. Stamatis (1988-89).
cmali edilen emek miktarn ler.126YY iin, denklem (1) top
lam defter ve toplan fiyat arasnda Marxm kurduu eitlii temsil
eder. Son olarak retilmi para-deer, bu metalarn fiyat olarak
net riin zerinden tahsis edilmitir.
gcnn deeri, V, milli gelirin cret pay olarak tanmlan
mtr127ve artdeer, S, artktr (Bkz. Blm 4.1). Eer w, saatlik
cret oran ve wlx cret kitlesi ise, V, parann deerini ayarlayan
cret orandr:128
wlx
V =....... = w Xm
py
Bundan da u sonu kar:
wlx
s=-v=--------= n
py
Burada (I I ) toplam krdr; bu durumda, Marxn toplam ar-
tdeer ve toplam kr arasnda kurduu eitlik, tanm yoluyla da
onaylanr.129Son olarak artdeer oran yledir:
s n
V W
Bu oran metalar fiyatland ve cretler dendii zaman be
h J Al fnul o Sti hl ti l i n
126 Bkz. Aglietta (1979, s. 41-44) ve Foley (1982). Toplam rn zerinde odaklanan al
ternatif bir gr iin, Bkz. Shaikh (1991, s.78). Marx, toplam ve net rn arasnda
belirgin bir ayrm yapmaz, rnein bkz. Capital 2, s. 162-163, 297 ve Theories of
Surplus Value 2, s. 414, 416, 538.
127 ayet bir saatlik satlm igcnn retimde bir saatlik emek zaman getirdiini
varsayarsak, igcnn deeri, 0 ile 1arasnda bir kesir olacak ve iilerin kendile
ri iin altklar uzatlm i zamannn bir blmn ya da denmi emek olan
uzatlm emein bir blmn ifade edecektir. Bir saatlik igcnn bir saatlik
emek zaman getirdii varsaym altnda, igcnn deeri, keza, eklenmi deerin
cret payna eit olacaktr. (Foley 1982, s. 40); Bkz. keza Dumenil (1984, s. 342) ve
Lipietz (1984, s. 352-353; 1985b, s. 92).
128 cret oran, birimi bana basit, vasfsz igc zerinden denmitir. Bunun yan
sra basitletirici varsaymda daha bulunulmutur; iilerin birbirine zde ol
duu, deimez bir biimde retici kaldklar ve satlan igcnn saati bana eit
deer yarattklar kabul edilmitir (Bkz. Lipietz 1982, s. 62).
129 Bkz. Dumenil (1980, s. 82).
Marx'm Deeri 67
lirlenir. Bu, zorunlu ya da lks tketim, birikim ve istifilik iere
bilecek cret gelirlerinin kullanmndan etkilenmez. YY iin, bu
iliki yalnzca krn yeniden datlm artdeer olduunu gste
rir (Bkz. Blm 4.2).
imdi, net rndeki operasyonla balayarak, YY nin katksna
daha yakndan bir gz atalm. Ekonomideki net rn kavramsalla-
trmamn iki yolu vardr. Kullanm deeri terimleriyle ifade edersek,
o, tketim aralarn ve net yatrm ya da, toplam ktnn retici sis
temi korumak veya ayn retim modeli ve dzlemini tekrar etmek
iin gerekli olann zerindeki ve tesindeki parasn ierir. Deer te
rimleriyle ifade edersek, yeni uygulanm emekle zdetir. Bu, toplam
rnn deeri sorununu ortaya karr, nk, emek, toplam rnn
tmn, ancak onun deerinin bir blmn yaratr.
YY, toplam rnde Marxn kurduu eitliin allagelmi ta
nmnn elikili olduunu ima eder, nk, retim aralarnn
deeri toplam rnn deerinde iki kez saylr. Birinci kez, yeni
retilmi retim aralarnn deeri olarak ve tekrar (ikinci kez -
.n.), kullanlm olan retim aralarnn yeni deeri olarak (Bkz.
Blm 5.2). Ancak, bu sonuncusu, iinde bulunulan dnemde ol
sun, nceki dnemde olsun, aktel olarak uygulanm emee denk
dmez; baka yerde uygulanm ve deer yaratm emein yalnz
ca bir yansmasdr.130
Bu anlaylar ikna edicidir. Ancak, net rn zerinde odaklan
ma, iki nedenden tr yanltc olabilir.
Birincisi, ampirik olarak, net rn, sermayenin devir periyo
dundan ok, bir zaman periyodu zerinden tanmlanmtr. r
nein, net ulusal rn, bir yllna ya da aylna tanmlanr.
Sonu olarak net sermaye deerinin iki bileeni (deiken serma
ye ve artdeer) birka devi- boyunca ylr ve kavramsal olarak,
metalarn sat ve retimin maddi bileenlerinin tekrar yerlerine
konmas olan dolamn temel grn gzden yitirilir.131
kincisi ve daha nemlisi, net rn zerinde odaklanmak, ge
130 Bkz. Dumenil (1980, s. 62-63; 1983-84, s. 441-442).
131 Weeks (1983, s. 220).
niletilmi yeniden retim iin gerekli olann tesinde, retim
aralarnn retimini dlar. Sonu olarak da mevcut retimin
nemli bir blm, fazlalkm gibi, grnmez klnrken, meta
deiimlerinin en byk blm, yani reticiler arasnda gerek
leen meta deiimi, buharlam gibi kaybolur. Neticede, sermaye
ve deme arac olarak parann kullanm ve kredi sisteminin rol,
nemli lde snrlanr (Bkz. blm 8.3).
YY, toplam ktnn deerinde girdi deerlerinin iki kez hesap
edilmesi nedeniyle, parann deerini toplam rn zerinden de
il, net rn zerinden tanmlar. Parann deerinin bu tanm,
nedenden tr batan karcdr. Birincisi, geleneksel ve Sraf-
fac yaklamlar engelleyen basitletirici varsaymlardan saknr.
kincisi, zellikle mali ve parasal politika araclyla, konvertibl
olmayan nakit para ile ilgili ada deneyime ve parann dee
rinin makroekonomik belirleyicilerinin kabul grm nemine
bavurur. ncs, geleneksel yaklamn stesinden gelmekte
zorland dzensiz piyasa yaplar ve tekel gcnn zmlen
mesini kolaylatrr.
Bu nemli avantajlara ramen, bu para deeri kavram, iki ba
kmdan snrldr. lk olarak, yalnzca uygulanm (soyut, retici)
emek ile dnem ierisinde eklenen para deer arasndaki ilikinin
expost bir yansmasdr. Y alnzca, emek harcandktan, metalar re
tilip fiyatlandktan ve teknolojiler belirlendikten sonra bilinebilir.
Bu bakmdan, dolamdan nce belirlenen, Marksist para-meta-
nn deeri kavramyla ilgisi yoktur (Bkz. Blm 8.1). kincisi, pa
rann deeri, (retimin ve datmn toplumsal ilikileri, harcanan
emek, arz ve talep arasndaki ilikiler, tekel gc, parann miktar
ve hz ve kredi sistemini de ieren) deer ilikisi kompleksinin
farkl dzlemlerini yanstamaz. Bu faktrlerin her biri fiyat siste
mini farkl biimlerde etkileyebilir, ancak YY, bunlar arasnda sis
tematik bir ayrm yapmak, onlar analitik olarak temellendirmek
ve yarattklar sonular aklamak yeteneinden yoksundur.
Ksacas, parann deeri, mevcut makroekonomik ilikilere hi
tap edebilmek iin, toplumsal emek ile onun parada temsili ara
| Alfredo Saad-Filho
Marxm Deeri 69
sndaki gerek yaplar ve ilikileri devre d brakr. Maalesef YY
iin, bu dolaymlar dengesizlik ve kriz olasln doutan ierir.
Deerin fiyat olarak dolayml ifadesini toplam net rnn fiya
tn oluturan toplam saat miktarnn basit blnmesine indirge
mek, tartlan gerek srelerin karmakln bir yana atmak ve
ekonomideki dengesizlik iin doutan var olan potansiyeli gr
mezden gelmektir; bu da teorinin zmek iin yola kt gerek
ilikilere hitap etme gcn azaltr.132
YYnin igcnn deeri kavram da benzer yetersizliklerden
zarar grmtr (Bkz. Blm 4.2). YY iin igcnn deeri, milli
gelirden iilerin ald paydr, ki bu da snf mcadelesi aracly
la belirlenir.133Ancak igcnn deerinin bu tanm, smrnn
etkilerinden biri olan, iilerin tm net rn satn alma imka
nna sahip olmaylarnn, tesine uzanmaz. Ricardocu sosyalist*
ekonomistlerin 19. yzyln balarnda vurguladklar, smrnn
bu ayn ynyd ve Sraffac zmlemelerin de gz nne ald
tek yn de bu yndr.134
ncelikle, igcnn deerinin bu kavram, teorinin, kapita
lizmde snf atmasnn (ki bu atma datm alanndan ok,
retim alannda yer alr) en nde gelen biimini aklama yete
neini trpledii takdirde yanltc olabilir. kinci olarak, net
rnn her retim dneminin sonunda iiler ve kapitalistler
arasnda pay edildii* ya da smrnn gelirin haksz dalmna
bal olduu yanlsamasn yaratabilir (Bkz. Blm 4). ncs,
132 Yeni Y orumun temellerini atan yazsnda, Foley, okuyucuya u arda bulunur:
Varsayalm ki, elimizde meta reten bir sistem var; bu sistemde u veya bu ne
denden tr, metalarn para olarak fiyatlar emek deerleriyle orantl deil.
Bunun bir nedeni, ii bana yatrlm sermaye farkl sektrlerde deitiinde
kr oranlarnn eitlenebilmesini salayan, fiyatlarn emek deerlerinden sapma
s olabilirdi. Dier nedenler ise tekel, hkmet dzenlemeleri, araclar tarafndan
pazardaki bilgi eksikliinin smrlmesi vb. olabilirdi. Siyasal analiz asndan,
makroekonomik zdelikleri kullanmak iin karmak bir (analizin -.n.) farkl
dzlemlerindeki krlgan kategorilerde bavurmak -.n.) yararl olabilir. Ancak
bunlar, retim tarznn belirleyici yaplarn kararttklarndan analitik olarak fayda
salayamazlar.
133 Bkz. Foley (1982, s. 42-43; 1986, s. 15, 41) ve Lipietz (1982, s. 75).
134 Marx, esas olarak gelir dalm zerine odaklanan smr teorilerini iddetle
eletirir. Bkz. Marx (1974, s. 344-345) ve Saad-Filho (1993a).
cisimlemi emek tarafndan belirlenen sradan meta deerleri ile
arz ve talep tarafndan verilen igc deeri arasndaki klasik b
lnmeyi destekleyebilir.
Ksacas, deer analizinin gelimesine YYnin yapt katknn
iki yn vardr. Bir yandan dnm sorununu (zellikle de do
ru normalletirme koulu hakkndaki sahte tartmay) bypass
eder ve (dier yandan -.n.) hakl olarak, deer teorisinin ve zel
likle de dnm sorununun, gemite iinde tartld denge
erevesini reddeder. Bu nemli katklar, Marxn deer teorisinin
daha geni bir gzden geirilmesinin, yeni, eletirel bir makroeko-
nomi iin temeller salayan, parasdr. Bu baarlar nemli, ama
ise deerlidir.
Dier yandan YY, birka bakmdan eletiriye aktr. Bu yak
lam, Marksist bir makroekonomV araclyla, dorudan gr
nlere hitap etmek iin gelitirilmitir. Ancak bunun iin ar bir
bedel denmesi gerekmitir. YY, analitik derinlikten yoksundur;
retim aleyhine deiim ve datm zerine vurgu yapar ve deer
ve fiyat ile artdeer ve kr arasndaki dolaymlar ve karmak ili
kileri, sanki bunlar zdemi gibi hareket ederek, ortadan kaldrr.
Sonu olarak, YY, Marxn en nemli grlerinin bir blmn,
ki bunlara teknik deiim, birikim, kredi sistemi ve krizler de da
hildir, dsal eklentiler gibi, zmleme d tutar. Bu snrllklar
YYnin isel yapsndan kaynaklanr ve bunlar, sz konusu akmn
neden totoloji (Marxn eitliklerini geerli klma tarz nedeniy
le) ve ampirisizm (gelimeleri, deer analizinin temelini oluturan
yaplar aydnlatmad iin) ile sulandn aklar.135Bundan
tr, aklanacak olgunun seiminde, bunlarn neminin ve ger
ekliin dier zellikleriyle ilikilerinin yarglanmasnda keyfilie
bavurmakszn YYyi daha fazla gelitirmek gtr.
2. 3 - Sonu
Emein kapitalist blnmesine iki farkl biimde yaklalabilir.
Birok neoklasik ekonomist ve baz Marksistler, genellikle dolam
135 Bkz. Flaschel (1984) ve Szumski (1991).
Marx'm Deeri 71
(deiim) bak asn benimserler. Bu bak asndan kapitalist
ekonomi, her irkette retilen metalar ve bunlarn muhtemelen
farkl teknolojiler tarafndan birbirlerinden ayrlm, koordine
edilmemi bir rakip faaliyetler yn olarak grnr. Bu yaklam,
merkezilememi ekonomilere uyum getiren ve snrlamalara ma
ruz ihtiyalarn tatmin edilmesini salayan sreleri vurgulamaya
eilimlidir. Bu balamda greli fiyatlar ile emein ve gelirin da
lm byk nem tar. Soruturma daha sonra neden grnmez
elin baarszla urad sorusu dorultusunda geniletilebilir,
ki bu durumda orantszlklar ve kriz ortaya kar. Bu sorunlar,
ayrntl aratrmalar yapmaya deen ve kapitalizmin nemli yn
lerine k tutan sorunlardr. Ancak maalesef, bunlar, retim tarz
nn zmlenmesine yardmc olmazlar. Bu nemli bir snrllk
tr, nk, kapitalizm ile dier retim tarzlar arasndaki nemli
farklar, iiler ile retim aralarnn ve onunla btnlemi emek
tarznn sahipleri arasndaki ilikilerden kaynaklanr. Marxn en
nemli iddialarndan biri udur: Eer zmleme dolam veya
deiim alan ile snrl kalrsa ve retim alann ihmal ederse, ka
pitalizmin en nemli zelliklerinden bazlar gizli kalr (Bkz. B
lm 3).
Bunun aksine, deiim aleyhine retimi vurgulayan zmle
meler, bazen, retim teknolojileri zerinde odaklanmak iin, keyfi
bir biimde denge koullar empoze ederler. Bu durumda, parann
nemini, somut ve soyut emek arasndaki ilikiyi ve daha geni bir
biimde bakldnda, deer analizinin tarihsel snrlarn kavra
mak gleir. Rekabetin anlam, teknik deiim ve sermaye g
ve toplumsal snflar arasndaki atmal iliki, buna bal olarak
bulanklar (Bkz. Blm 5).
Bu noksanlklar gsterir ki, deer analizi hem retim ve dei
imi, hem de bu katmanlar ile analizin farkl dzlemleri arasn
daki ilikileri gz nnde bulundurmaldr. Bazen, kapitalizmin
dierlerinden ok belirli ynlerini vurgulamak iin kimi dolaym-
lar devre-d brakmak uygun olabilir; ancak bu riskli bir itir,
nk, nemli yap ve eilimlerin analize ne zaman ve nasl da
hil edileceklerini bilmek g hale gelebilir. Bu durumda, keyfili
e bavurmak ya da deer analizine ilgisiz aratrmalar eletiriye
tabi tutmadan dahil etmek gerekli olabilir, ki bu da analize bir ek
lektizm enisi katar ve nadiren verimli sonular dourur.
3
DEER VE SERMAY E
Deer teorisinde, Marx, kapitalizm altnda toplumsal yeniden
retimi dzenleyen ekonomik sre ve ilikileri eletirel bir biimde
zmler.136Bu ksm, 1. Blmde gelitirilen diyalektik materyaliz
min nda Marxn deer analizinin anlam ve nemini yorumlar.
Bu, blm halinde gerekletirilmitir. Birinci blm, emein
blnmesi, smr ve deer ilikisi arasndaki balar inceler. Her
ne kadar Marxn zmlemesi yalnzca kapitalizm iin geerli ise de
(Bkz. Blm 1.1), arka-plan daha genitir: insan toplumunun yeni
den retimi iin emein blnmesi. Bu, potansiyel olarak ok farkl
biimlerde gerekletirilebilir; bunlardan biri kapitalizmdir.137
ikinci blm, sermaye ilikisini tartr. Bu blm, bir yandan,
sermayenin bir retim ilikisi olduunu, bu retim ilikisinde, ig
c, emein rnleri, daha genel olarak mallar ve hizmetlerin meta
136 Terimin dar anlamyla yorumlandnda, toplumsal yeniden retim, hem biyolojik
olarak hem de uyumlu cretli iiler olarak, igcnn yeniden retimi iin ge
rekli koullar ierir. Daha genel olarak, toplumsal yeniden retim, zaman iinde
toplumun bir btn olarak nasl yeniden retildii ve dntrldyle ilgilidir
(Fine 2001, s. 32).
137 Bu tarihsel-tesi arka plan Grundrissede aktr, s. 108. Bkz. keza Mattick J r (1991 -
92, s. 32, 42), Perlman (1977) ve M. Smith (1994a, s. 42).
haline gelme eiliminde olduunu gsterir. Dier yandan, sermaye,
kapitalistlerin ii snfn tketebilecei ya da denetleyebilecein
den daha fazlasn retmeye zorlama yetenei ve artk zerindeki
kapitalist denetim tarafndan tanmlanan, smrye dayal bir snf
ilikisidir. nc blm, bu ksmdan ana sonular karr.
3.1- Emei n B l n me s i y Smr ve Deer
Deer kavram kolaylkla kavranamaz.138Deeri ve onun kapi
talizm altndaki nemini aklamak iin Marx, genelde insan eme
inden yola kar. Emek, nceden belirlenmi sonular, Marxn
kullanm deeri adn verdii, toplumsal yeniden retim iin ge
rekli mallar ve hizmetleri, salamak iin verili doal ve toplumsal
koullarn dntrlmesi srecidir:139
Emek, o zaman, kullanm deerlerinin yaratcs, yararl emek
olarak, tm toplum biimlerinden bamsz, insan varlnn bir
kouludur; insan ve doa arasndaki metabolizmay, bundan t
r de insan yaamnn kendisini dolaymlayan ebedi doal gerek
liliktir.140
138 Marx, deer kavramn, fiyat ya da datm teorisinde yol at sonular temelin
de dorulamaktan ok, deerin bizzat kendisinin gerek dnyada varolan ilikilere
denk den terimlerle aklanmas gereken bir kavram olduunu gstermek iste
mitir. Buradan kan sorular, deerin ne olduu ve niin var olduudur; nk,
fiyatlarn aksine, rnein, deerler, gnlk hayata ilikin basit, gzlenebilir bir olgu
deildir. Bir maaza vitrinindeki mallar, btn dnyaya kendilerini ilan eden fiyat
lara sahiptirler, ancak bunlarn deerleri sz konusu olduunda ayn ey sz konusu
deildir ve olamaz. Sonu olarak, fiyatlar ve deerler, aralarndaki ilikinin analizine
daha iin banda e-zamanl olarak dahil edildiklerinde, ortaya belirgin bir meto
dolojik uyumsuzluk kar; nk iki kavram farkl statlere sahiptir, birinin varl
dorulanma gerektirirken, dierininki gerektirmez. (Fine 1980, s. 123).
139 Kullanm deeri, belirli mallarn birtakm zgl insan ihtiyalarn tatmin etme
kapasitesini ifade eden aklsal bir genellemedir. Bkz. Capital 1, s. 125-126 ve Marx
(197", s. 197). D. Harvey (1999, s. 5) hakl olarak u gr savunur: Marxn dn
ya kavraynn temelinde, isteklerini ve ihtiyalarn tatmin etmek isteyen insanlar
tarafndan doann mal edilmesi kavram yatar. Bu mal edi, retim ve tketim
eylemlerinde cisimleen maddi bir sretir... Metalarn maddi yanlar, insan istek
ve ihtiyalaryla ilikileri iinde kullanm deeri kavram tarafndan kavranr. Kul
lanm deeri kavramnn detayl bir analizi iin, Bkz. Fine (2001, blm 2), Fine ve
Leopold (1993, Ksm IV), Lebowitz (1992, s. 23) ve Pilling (1980, s. 138).
140 Capital 1, s. 133. Shaikh iin (1982, s. 68), nsanlarn doayla ilikisi, yalnzca
insandan insana belirli ilikiler iinde ve araclyla varolur. Bu yzden bunlar,
Marxm Deeri I 75
Her toplumda toplumsal igc (tm bireylerin, bilgi, beceri
ve deneyimlerini de ieren, alma kapasitesi),141kltrel, doal
ve teknolojik snrlamalara gre kullanlan bir toplumsal kaynak
tr.142Emek her yerde cins, ya, soy ve snf esasna gre blnm
tr; yleyse, toplumsal emein rn de ayn ekilde blnm
olmaldr. Buna ek olarak, birok toplumda, retici olmayan snf
lar, reticilerin smrsne bal getiriler sayesinde almadan
yaarlar.143
Smrye bal snf ilikileri, artk deerin dorudan reti
cilerden elde edili biimi tarafndan belirlenir (Bkz. Blm 3.2
ve Ksm 4).144 Bu ilikiler, reticileri tketebilecekleri veya de
netleyebileceklerinden daha fazlasn retmeye zorlayan yap ve
sreler ile artn smrcler tarafndan elde edilmesini sala
yan mekanizmalar ierir. Dar anlamda salt ekonomik terimlerle
toplumsal hayatn (yeniden) retim tarzn tanmlayan ayn ilikiler takmnn iki
yndr. Maddi zenginliklerin retimi, toplumsal ilikilerin yeniden retimiyle el
ele gider... Kullanm-deerlerinin kimi zaman doann kendiliinden meyveleri
olarak ortaya kt (yabani zmler, vb.) doru olmakla birlikte, hibir toplumun
kullanm deerlerinin retimi olmakszn, yani emein kendisi olmakszn, varl
n uzun sre devam ettiremeyecei aktr. Bkz. keza Capital 1, s. 137, 283-284,
287, 290, Post (1996, s. 27-28) ve Shaikh (1977, s. 114).
141 I -gc veya i-kapasitesi, bir insann fiziksel bir formu olan yaayan kiide varo
lan ussal ve fiziksel yeteneklerin toplamdr. nsan, ne zaman herhangi trden bir
kullanm-deeri retse, bu yetenekleri harekete geirir. (Capital i , s. 270).
142 Ne ekilde olursa olsun, insanlar ne zaman birbirleri iin almaya balasalar, on
larn emekleri ayn zamanda toplumsal bir biim alr. (Capital i , s. 164). Bkz. keza
s. 134, Theories ofSurplus Value 3, s. 168-169 ve Chattopadhyay (1999, s. 1).
143 Bkz. Capital i , s. 471-472, Rowthorn (1980, s. 31) ve Lapavitsas (2000d). Marx
(1977, s. 198), rnlerin deiim tarzlar, onlarn retim tarzlar tarafndan be
lirlenir iddiasn ne srer. Eer baz insanlar, sistematik bir biimde dierleri
nin yararna olacak biimde hareket etmeye zorlanyorlarsa, orada smr vardr.
Bir insan smrmek, onu smrcnn amalar dorultusunda kullanmaktr.
Smrcnn stats, smrleninkinden niceliksel deil, niteliksel bir farkllk
gsterir. (Naples, 1989, s. 149). Bkz. keza Himmehveit (1991, s. 182-184) ve Sc-
hultz (1999, s. 307-310). Smr tarzlarnn tarihsel bir analizi iin, Bkz. Milona-
kis (1990, 1993-94).
144 Toplumun farkl ekonomik ekillenmelerini birbirinden ayran -rnein kle
emeine dayal bir toplumla cretli emee dayal bir toplumu birbirinden ayran-
ey, artemein her bir durumda dorudan reticiden, iiden elde edilme tarzdr.
(Capital i, s. 325). Bkz. keza s. 344-345, Theories ofSurplus Value 1, s. 390, Theories
ofSurplus Value 3, s. 400, Grundrisseys. 525-527 ve Post (1996).
tanmlandnda bile, smr, toplumsal yaamn birok ynn
kapsayan (bunlar arasnda mlkiyet ilikileri, emein dalm,
retim sreci zerinde denetim ve ktnn datm da vardr) bir
btnlktr.
Kapitalizmin tanmlayc karakteristii, artdeerin elde edil
mesi yoluyla cretli iilerin kapitalistler tarafndan smrlme-
sidir (Bkz. aadaki blm).145Bu smr tarzn aklamak iin,
Marx, onun en soyut zelliinden, deer ilikisinden yola kar.
Marx iin, deer ilikisi ve onun emein toplumsal blnmesi
zerine oturtulmas, uzun uzun kantlanmas gerekmeyen, tart
lmaz olgulardr:
Her ne kadar kitabmda deer* ile ilgili bir blm yoksa da, gerek
ilikilere dair yapm olduum zmleme, gerek deer ilikisinin
gsterilmesi ve kantlanmasn ierecektir. Deer kavramn kantla
ma ihtiyacna ilikin gevezelik, yalnzca, hem tartlan konuya hem
de bilim yntemine ilikin koyu bir cehaletten kaynaklanr. Her o
cuk bilir ki, almay durduran herhangi bir ulus, brakalm bir yl,
en fazla birka hafta iinde yklacaktr. Ve yine her ocuk bilir ki,
farkl ihtiya miktarlarna uygun den rn miktarlar, toplumun
birleik emeinin blnm ve nicelik olarak belirlenmi miktarla
rn talep eder... Emein bu oransal dalmnn kendini bir toplum
sal durum (ki bu durumda toplumsal emein balantlar kendile
rini bireysel emek rnlerinin zel deiimi olarak ifade ederler)
olarak dayatt tarz, kesinlikle bu rnlerin deiim deeridir.146
Deer ilikisi farkl dzlemlerde zmlenebilir. Greli olarak
soyut bir dzeyde ya da meta retim ve deiiminin marjinal oldu
u kapitalist-olmayan toplumlarda, deer, yalnzca deiim deeri,
bir metann dieriyle deiim orann ifade eden ussal bir genelleme
olarak nemlidir. Bu durumda, nihai ekli para-biim olan de
er biimi* tmyle ieriksizdir. Deiim deeri kategorisi, tufan-
ncesi bir varla kadar gider. Deiim deerlerini Romada, Orta
145 Marx iin... kapitalist mlkiyetin z, retici srecin ve bundan tr iilerin
zerindeki denetimdir. Dk cretlerden ok, zorunlu alma, emein rn
nn yabanclamasndan ok, emein yabanclamas, Marxa gre, kapitalist s
mrnn zn oluturur (Medio, 1977, s. 384).
146 Marx (1988a, s. 68). Bkz. keza Marx (1976, s. 31), J. Devine (1989), Fine (1996),
Hilferding (1949, s. 130-131) ve Pilling (1980, s. 43-47).
alarda, kapitalizmde bulabilirsiniz; ancak, deiim-deerinin bu
her bir biiminin arkasnda farkl ierikler gizlenmitir. Marx, iin
de domu bulunduu somut ilikilerden koparlm bir deiim-
deerinin gerek bir soyutlama olduunu vurgular, nk, dei-
im-deeri, halihazrda verili, somut ve yaayan bir btnle soyut,
tek-yanl bir iliki olmann dnda asla var olamaz.147
zmlemenin bu dzleminde (prekapitalist toplumlarda -
.n.), soyut emek ayn zamanda ussal bir genellemedir, nk, bi
rinci olarak, retim, sermayenin deerlendirilmesinden ok, esas
olarak zgl kullanm deerlerinin yaratlmasn amalar.148ikin
ci olarak, emek pazarlar zayf, byk lde blk prktr ve
ou zaman da yoktur.149nc olarak, toplumda ve iyerindeki
i-blm, greli olarak azgelimitir.150Drdnc olarak, dei
im deerleri, byk lde, bal bana retici gler ve rekabet
tarafndan belirlenmekten ok pazar-d ilikilere bamldr.151
Bu durumda, i sreci ok az toplumsal belirlenime sahiptir, rn
ler meta biimini yalnzca bir yolunu bulup deiime girerlerse
kazanabilirler ve emein soyutlanmas sata baldr.
Marx'm Deeri | 77
147 Grossman (1977, s. 46). Bkz. keza Capital 1, s. 473, 949-954, Theories o f Surplus
Value 2, s. 528, Grundrisse, s. 102, 776 ve Marx (1989, s. 551-552).
148 Bkz. Capital 1, s. 733-734, Capital 2, s. 461, Theories o f Surplus Value , s. 406 ve
Theories of Surplus Value 3, s. 270-272, 491.
149 Bkz. Grundrisse, s. 296-297 ve lyenkov (1982, s. 196-197). Her ne kadar meta re
timi, iblmnn ve retim yapsnn belirli bir dzeyde gelimesini gerektirirse
de, bu durumun varl retim tarzn tanmlamak iin yeterli deildir. Bkz. La-
pavitsas (2000c). Piyasa ilikilerinin geni apl bir incelenmesi iin, Bkz. Polanyi
(1944). Emek pazarlar Fine tarafndan analiz edilmitir (1998).
150 Metalarn retim ve dolam, kapitalist retim tarznn genel nkoulu olduu
iin, manfaktrde iblm, toplum iinde iblmnn zaten belirli bir lde
gelimi olmasn gerektirir. Bunun tersine, manfaktrdeki iblm, toplumda
yaratt kart tepkiyle bu iblmn daha da gelitirir. aralarnn farklla
masyla, bu aralar reten zanaatlarn kendileri gittike artan lde farkllarlar.
(Capital 1, s. 473).
151 Bkz. Lapavitsas (2000d) ve Shaikh (1981, s. 275). Perelman (1987, s. 142) hakl
olarak u gr savunur: Bir firmann iinde uygulanan otorite, deer ilikile
rine zg deildir; ayn trde ynetim kurallarn, bir kle sahibinin ya da belirli
snrlar iinde feodal bir toprak sahibinin de uygulamasn bekleyebiliriz... Burada
kapitalizme zg olan, kapitalist retim tarz iinde piyasa araclyla uygulanan
dolayl otoritedir.
Kapitalist toplumlarda ise aksine, cretli emek toplumsal eme
in biimidir ve rnler, dier zenginlikler ve toplumsal ilikiler
genellikle meta biimini alrlar. Bu toplumlarda emek esas olarak
soyuttur ve deiim-deeri deer ilikisinin ifade tarzdr:
Marx iin bir metann deeri, zgl tarihsel biimi, yani kapitalizm
altnda emein sahip olduu toplumsal karakteri ifade eder... Bu, ilk
olarak, insan emeinin meta biiminin genelletirilmesinin tama-
miyle kapitalizme zg olduunu ve bir zmleme kavram olarak
deerin de benzer biimde zgl olduunu nerir. kinci olarak,
deerin yalnzca ussal varlkla gelen bir kavram olmayp gerek bir
varla sahip bulunduunu (kapitalist toplumsal ilikilerin ald
zel biim olan deer ilikileri) nerir.152
Emein soyutlanmas ve toplumsal rnn metalatrlmas
iki dzlemde zmlenebilir. Birincisi, retimde, cretli iiler,
tipik olarak emek pazarndan kiralanr ve ticari olarak elde edi
len girdiler kullanlarak, ihtiya gidermekten (kullanm-deeri
elde etmekten) ok, kr (artdeer) elde etmek amacyla mallar ve
hizmetler retmek iin almaya zorlanrlar. Sonu olarak, rn
ler daha bandan meta olarak doarlar ve soyut emek, mantksal
olarak, somut emek zerinde egemenlik kurar (Bkz. Blm 1.1 ve
2.2.1 ve Ksm 5).153kinci olarak, rnlerin deiilebilir oluu, de
iim alannda, tm emek tiplerinin esas olarak zde olduunu
gsterir. Marx, basit meta deiiminde ve kapitalizmde emein
belirlenimlerini yle karlatrr:
Sr yetitiricisi, deri tabaklayc ve ayakkabcnn bamsz emekle
ri arasndaki ba oluturan nedir? Her birinin rettii rnn meta
152 Mohun (1991, s. 564). Ilyenkov a gre (1982, s. 34) soyut emek, insan emeinin ge
limi meta retiminde, kapitalist retimde, ald biimin objektif karakteristii
dir. Shaikh (1982, s. 70), hakl olarak, kapitalizm altnda meta retiminde harcanan
emek deer retir; oysa deiim, yalnzca onu para biiminde realize eder der. Bkz.
keza Theories of Surplus Value 3, s. 131, 253, Grundrisse, s. 104-105, Arthur (2001),
Cleaver (1979, s. 108), Cohen (1974, s. 246-247), Colletti (1972, s. 22-23, 80-84), Fine
(1989, s. 10), Himmehveit ve Mohun (1981, s. 225) ve Shaikh (1981, s. 273).
153 Kapitalist retim, genel retim tarz olarak, meta retimidir; ancak, o, yalnzca
gelimesi iinde byledir ve gittike daha fazla byle olur, nk emein kendisi
burada meta olarak grnr, nk ii emeini satar, demek ki onun igcnn
ilevi ve dahas, varsaydmz gibi, onun yeniden retiminin maliyeti tarafndan
belirlenen bir deerdedir (Capital 2, s. 196); Bkz. keza Capital 2, s. 733.
olmas olgusudur. Dier yandan, manifaktrde i-blmn ne ka-
rakterize eder? Uzmanlam iinin hibir meta retmedii olgusu.
Meta haline gelen, yalnzca, tm uzmanlam emekilerin ortak
rndr... Manifaktr iinde i-blm, retim aralarnn tek bir
kapitalistin elinde toplanm olduunu varsayar; toplum iindeki i
blm, bu aralarn birok bamsz meta reticisi arasnda dal
m olduunu kabul eder... Fabrika iindeki i-blm, kapitalistin
insanlar zerindeki tartlmaz otoritesini ngrr; o insanlar ki,
yalnzca kapitaliste ait toplu bir mekanizmann paralardr. Toplum
iindeki i-blm, rekabet dnda hibir otorite kabul etmeyen ba
msz meta reticilerini birbirleriyle temasa geirir.154
3. 2 - Ser maye
Marx, en ok bilinen kitabn aadaki cmlelerle balatr:
Kapitalist retim tarznn egemen olduu toplumlarn zenginlii,
dev bir metalar topluluu olarak grnr; tekil meta ise onun ba
lca biimi olarak grnr. Bundan tr, aratrmamz, metann
zmlenmesiyle balyor.155
Burada, kapitalist retim tarznn egemenliine yaplan gn
derme byk nem tar, nk bu, Marxn zmlemesinin ko
nusunu ve onun geerli olduu tarihsel snrlar saptar.156Her ne
kadar metalar binlerce yldan bu yana retilmiler ve bunlarn
retimi ve deiimi kapitalizmin tarihsel ncllerini oluturmu
lar ise de, kapitalizm altnda retilen metalar, dier retim tarz
larnda retilenlerden esas olarak farkldr. Bu fark doar, nk,
kapitalizm altnda toplumsal kt tipik olarak meta biimini alr
ve daha nemlisi, bizzat igc bu biime brnr:
154 Capital 1, s. 475-477; Bkz. keza Theories of Surplus Value 3, s. 378. Cleavera gre
(1979, s. 164), para, dnyann yeni elerini sermayeye eviren sihirli bir denek
tir... Belirli bir miktar paraya, yani verili bir fiyata edeer klnan meta, annda
tm sermaye dnyasna balanr. Nasl? Bir tr yararl emek tarafndan retilmi
olan bu kullanm-deeri, kendisine bir fiyat biilerek, sermayenin denetiminin ev
rense] aracnn salt bir zel rn olarak olumlanr: alma. Bkz. keza Fine (2001,
s. 33), Kliman (2000) ve Shaikh (1977, s. 112)
155 Capital , s. 125; Bkz. keza Contrihution, s. 269.
156 Kapital'in birinci cildinin ilk blmlerinde, Marx, meta ve parasal ilikilere dair
teorinin temel noktalarn, ileri kapitalizmin sunduu rnekler araclyla anlatr,
Bkz. rnein, s. 237n 52-53, 238n 54, 327-329.
Marx)n Deeri | 79
ki karakteristik zellik, daha batan kapitalist retim tarzna dam
gasn vurur... lk olarak, kapitalizm rnlerini meta olarak retir.
Meta retimi olgusu, onu kendi iinde dier retim tarzlarndan
ayrmaz; ancak onun rnnn egemen ve belirleyici karakterinin
meta oluu, bu ayrm gerekletirir. Bu, her eyden nce, iinin
kendisinin yalnzca bir meta satcs olarak, buradan da zgr bir
cretli ii olarak grnd anlamna gelir - yani, emek genelde
cretli emek olarak grnr... cretli emek ve sermayenin ilikisi,
retim tarznn tm karakterini belirler. Kapitalist retim damgas
n zellikle vuran ikinci ey, retimin dorudan amac ve belirleyici
gds olarak artdeer retimidir. Sermaye, esas olarak sermaye
retir ve bunu yalnzca artdeer rettii srece yapabilir.157
M arj n sermaye ve kapitalizm hakkndaki grnn, deer
analizi asndan drt nemli sonucu vardr:
(A) Sermaye nedir: Sermaye, ou zaman, retim aralarn,
paray ve mali zenginlikleri ieren eylerin bir birliktelii olarak
tanmlanr. Daha yakn zamanlarda, rnein insan, kltrel ve
toplumsal sermaye gibi bireysel ve toplumsal nitelikler de, serma
ye biimleri olarak tanmlanmtr.158Bu tanmlar yanltr, nk
bu zelliklerin ve niteliklerin varl sermayenin varln gnde
me getirmez. Bazlar (rnein, retim aralar, bilgi ve toplumsal
ilikiler) insanln douundan bu yana var olmutur; dierleri
ise (rnein para) kapitalizmden birka kuak nce ortaya k
mtr. Sermaye kavramn, sanki evrensel olarak geerliymi gibi
ait olmad yere kadar uzatmak, tarihsel olarak yanltc, analitik
olarak da anlamszdr.159Daha zel olarak sylersek, bir balta, yk
157 Capital 3, s. 1019-1020. Bkz. keza Capital I , s. 174, 274, 949-953, Capital 2, s. 196,
Theories of Surplus Value 3, s. 74, 112-113, Echevarria (1978, s. 376), Ilyenkov
(1982, s. 77, 80, 104, 200, 232), Likitkijsomboon (1995, s. 76), Postone (1993, s.
5, 271, 285), Sekine (1975, s. 850), M. Smith (1994a, s. 48), Uno (1980, s. 34) ve
Weeks (1981, s. 11).
158 Bu kavramlarn ykc bir eletirisi iin, Bkz. Fine (1998, 2001).
159 Ayn nedenden tr, perhiz saklama, veya inter-temporal tercih (gelirin op-
timalletirilmesine ve emeklilik dneminde birikimlerin harcanmasna dayal
model -.n.) teorileri, krlarn kayna olarak kapitalistlerin halihazrdaki tke
timlerinden yaptklar fedakrla balanr. Kimse inkr edemez ki, bu fedakr
lklar (genellikle lks tketimden yaplr) krn bir koulunu oluturmakla bir
hayvan, hatta bir milyon dolar, sermaye olduu gibi, olmayabi
lir de; bu onlarn hangi balamda kullanldklarna baldr. Eer
retimde, cretli emek istihdam araclyla (muhtemelen dolayl)
kullanmyorlarsa, sermayedirler; aksi takdirde, basit olarak aletler,
ekim hayvanlar veya banknotlardan baka bir ey deillerdir.
Sermaye, iki snf (kapitalistler ve iiler) arasnda (kurulan ve -
.n.) eyler biimini alan toplumsal bir ilikidir. Bu toplumsal iliki,
binalar, makineler, aletler, tatlar, toprak ve benzerlerini de ieren
retim aralar, bir snfn (retimde kr elde etmek amacyla cret
li iiler kullanan kapitalistlerin) tekeline alnd zaman kurulur.
iler iglerini dzenli ve srekli olarak satmak zorunda
drlar, nk retim aralarna sahip deildirler, bamsz olarak
retim yapamazlar ve peinde kotuklar kullanm deerlerini
elde etmek iin paraya ihtiyalar vardr. Sermaye, retimin bu
snf ilikileri bir kez kurulduunda, retim aralar, metalar ve
para araclyla ve onlarn iinde varolur, ki bu para Marxn va-
lorizasyon olarak adlandrd, deerin kendini geniletmesi sre
cinde yer almtr:
Sermaye, parann bir ey olduundan fazla bir ey deildir. Parada
olduu gibi, sermayede de insanlar arasndaki belirli zgl toplum
sal retim ilikileri, eylerin insanlarla ilikisi olarak grnr. Ya
da baka belirli toplumsal ilikiler, toplumda eylerin doal zel
likleri olarak grnr... Sermaye ve cretli emek... yalnzca, bizzat
ayn ilikinin iki farkl ynn ifade eder. Para, igc karlnda
deitirilmedike sermaye haline gelemez. (...) Tersine sylersek,
alma, yalnzca, kendi maddi koullar onun karsna zerk g
ler, yabanc mlkiyet, kendi bana var olan ve kendini koruyan de
Marxm Deeri | 81
likte, dier binlerce koul gibi, kaynan oluturmaz. Sermaye sahibi olmayan
insanlar, snrlarn zorlayacak lde tutumlu olabilir, beklemesini bilebilir ve
ok iyi gelir planlamas tercihleri yapabilirler, ama kendileri iin asla krlar ya
ratamazlar. Sermayeyi yaratan perhiz deildir, ama sermaye perhiz gerektirir.
Saklama tm toplumlarda, hatta sincap topluluklarnda bile grlebilir... Her za
man aklda tutulmas gereken ey udur: ster soyut, ister dier trlerden olsun,
ekonomik kategorileri yaratanlar, eyler deil... insanlar arasndaki belirli top
lumsal ilikilerdir. (Fine 1989, s. 25; Bkz. keza Grundrisse, s. 613). Sermaye kav
ramnn hesapsz bir biimde yaygnlatrlmas, neoklasik ekonomistlerin dier
toplumsal bilimleri smrgeletirme aralar olan 'ekonomik emperyalizmin bir
parasdr (Bkz. Fine 1997).
ger, ksacas sermaye olarak kt zaman cretli emek olabilir. (...)
Bylece, cretli emek, cretler sistemi, kapitalist retimin ayrlmaz
paras olan almann toplumsal bir biimidir; tpk, sermayenin,
yani gereklemi deerin, emein maddi koullar tarafndan, bu
sonuncunun cretli emek olmas iin, stlenilmesi art olan zorun
lu bir toplumsal biim olmas gibi... O zaman, cretli emek serma
yenin oluumu iin zorunlu bir kouldur ve kapitalist retimin asli
n-koulu olarak kalmaya devam eder.160
(B) Sermaye bir btnlktr: Sermaye, nihai olarak mallar ve
hizmetlerin nasl retilecei ve toplum iinde nasl datlacan
belirleyen, iki snf, kapitalistler ve ii snf arasndaki bir ili
kidir.161 cretli emein kullanlmas yoluyla kendini geniletme
peinde koan bir btnlk olarak sermaye, esasta, genel olarak
sermayedir. Bu, sermayenin genel biimidir.162
160 Capital i , s. 1005-1006. Bkz. keza s. 247, 764, 874-875, 899-900, 927-928, Capital
2, s. 185, Capital 3, s. 953-954, 965-968, Theories ofSurplus Value 3, s. 272, Theories
ofSurplus Value 3, s. 422, Grundrisse, s. 86, 512, Aglietta (1979, s. 24), Bell (1977, s.
173), Chattopadhyay (1994, s. 7, 1998, s. 223), Nell (1992, s. xiii), M. Smith (1994a,
s. 62,66) ve Zarembka (2000). Nell (1992, s. 53), hakl bir biimde u gr savu
nur: Sermaye, belirleyici olmayan retimsel katks sayesinde bir karlk getiren
sradan bir retim faktr deildir. Toplumsal bir ilikidir; retimin rgtlenme
ve rnn ele geirilme tarzdr. Kendini genileten deer olarak sermayenin var
l, cretli emein smrlmesine baldr... yleyse ok-uluslu sermaye eskiden
kapitalist-olmayan biimde organize edilmi yeni alanlara girdiinde, yeni kurum
sal dzenlemeler yaratlmal, yatrm iin uygun bir iklim oluturulmaldr. Bu,
bir emek gc, bir emek disiplini, retim aralar mlkiyetinde bir koruma, uygun
mali koullar, vb. oluturulmas anlamna gelir. Bunlar byk altst olular ve si
yasi deiiklikler gerektirebilir.
161 Sermayeyi ele alrken Marxn hareket noktas, onu toplumsal bir btnlk olarak
kavramaktr. Bir snf temsil eden sermayenin tek tek emekilere kartl, bir snf
olarak iilere kartl kadar iddetli deildir (Chattopadhyay 1994, s. 18, bkz.
keza Postone 1993, s. 351).
162 Burada ele aldmz kadaryla, deer ve parannkinden farkl bir iliki olarak,
sermaye, genel olarak sermayedir, yani sermaye olarak deeri, salt deer ya da
para olarak deerden ayran niteliklerin cisimlemesidir. Deer, para, dolam vb.;
emek, vb. gibi nceden varsaylmlardr. Ancak biz hl ne zgl bir sermaye bi
imiyle ne de dier bireysel kapitalistlerden vb. farkl olarak bireysel sermaye ile
ilgileniyoruz. Onun oluum srecinde bulunuyoruz. Bu diyalektik oluum sreci,
sermayenin dnyaya gelmesine neden olan gerek hareketin yalnzca ideal ifadesi
dir. Sonraki ilikiler, bu tohumdan kan gelimeler olarak ele alnacaktr. Ancak,
belirli bir noktada onun belirdii zgl bir formu saptamak gereklidir. Aksi tak
Marxn Deeri 83
Genel olarak sermaye, en iyi biimde sanayi sermayesinin P-
M-P dngsnde temsil edilir. Burada P, metalar (retim aralar
ve igc) satn almak iin srlen para, M, ileme sreci ve daha
sonra, P, daha fazla para karl sattr. P ve P arasndaki fark
artdeerdir. Bu, snai ve ticari kr ile birlikte, faiz ve rantlar da
ieren dier kr biimlerinin temelini oluturur. Snai sermayenin
dngs, sermayenin zn, cretli emek tarafndan metalarn
retilmesi araclyla deer kazanma srecini temsil eder.163Bu
dngde, sermaye, deiim-retim-ve-tekrar-deiim katmanlar
arasnda hareket ederken para, retici ve ticari sermaye gibi fark
l biimlere brnr. Her ne kadar bu hareket deerlenme sreci
asndan byk bir nem tarsa da, kr yalnzca retimde har
canan art emee baldr.164 Ne var ki, kr, sermayenin rettii
tek ey deildir; onun dngsnn toplumsal kts, sermayenin
geniletilmi yeniden retimi, kapitalistler ve cretli iiler arasn
daki ayrmn yenilenmesidir. Bu anlamda, sermayenin birikimi...
proletaryann oalmasdr*.]65
dirde karklk doar. (Grundrisse, s. 310). Bkz. keza s. 421, 449, 517, 852, Capital
2, s. 710 ve Pilling (1980, s. 98).
163 Sermayenin yle bir yegane varlk tarz vardr ki, bu tarzda, yalnzca artdeer ve
art rnn mal edilmesi deil, onun yaratlmas da sermayenin bir fonksiyonu
haline gelir: Bu, sanayi sermayesidir. Bu nedenle sanayi sermayesi, retimin karak
ter olarak kapitalist olmasn gerektirir ve onun varl kapitalistler ve cretli iiler
arasndaki uzlamaz snf kartln iinde barndrr. Toplumsal retimin gemi
veya gerilemekte olan koullar iinde daha nce grnm olan dier sermaye
trleri ise, yalnzca ona tabi olmak ve onunla uyumlu olarak ileyi mekanizmala
rn deitirmekle kalmaz, ancak o temel zerinde hareket edebilir, onunla birlikte
yaar, lr veya ayakta kalr ve yklabilirler. Para sermaye ve meta sermaye, sanayi
sermayesinin yan sra kendi zgl i alanlarnn temsilcileri olarak varlklarn
srdrp faaliyet gsterebildikleri lde, yalnzca sanayi sermayesinin dolam
alan iinde srekli brnd ya da skartaya kard eitli ilevsel formlarn
varlk tarzlardr. Capital 2, s. 135-136.
164 P-P formlyle ifade edilen faiz getiren sermaye (FGS) ya da para getiren para
(Bkz. blm 8.3), yastk altnda yatmaya terk edilen bir parann orada yatarak ge
tirecei paradan fazla kr getirmez. FGSnin genilemesi retici sermayeden yap
lan transferlere baldr. Bkz. Fine (1985-86; 1989, blm 12), I toh ve Lapavitsas
(1999, blm 3) ve Moseley (1997a).
165 Capital 2, s. 764. Bir baka deyile, Kapitalist retim sreci, bundan tr b
tnsel, tm elerinin ilikili olduu bir sre olarak grnr; yle bir sre ki,
Burada bir ihtiyat pay brakalm. Genel olarak sermaye, Ro
man Rosdolskynin almasna dayanan bazlar tarafndan, va
rolan sermayelerin toplam miktar olarak tanmlanmtr. Bu
makroekonomik ylma, iddia edildiine gre, Kapital'in birin
ci ve ikinci cildindeki zmlemenin konusudur; buna karlk,
Kapital'in nc cildinde analiz edilen birok sermaye, yar
ma halindeki rakip sermayeleri iermektedir (Bkz. Ksm 7).166
Rosdolskynin yaklam deerlidir ve Kapital'deki farkl analiz
dzlemlerinin deerlendirilmesine kesinlikle katkda bulunmu
tur. Ne var ki, Kapital'in birinci cildinin toplam toplumsal ser
maye, nc cildinin ise yarma halindeki birok sermaye ile
ilgilendii varsaym iki nedenle yanltr. Birincisi, sermaye yal
nzca rekabet halindeki saysz sermayeden oluur ve onun baka
bir biimde var olabileceini dnmek samadr:
Kavramsal olarak, rekabet, sermayenin isel doasndan, onun be
lirleyici zelliinden (bu zellik, birok sermayenin birbiriyle kar
lkl etkileimi olarak gerekleir ve bunlarn iinde grnr), dsal
zorunluluk olarak grnen isel eiliminden baka bir ey deil
dir... Sermaye yalnzca birok sermaye olarak var olur ve var olabilir
ve bundan tr, onun z-belirlenimi bu sermayelerin birbirleriyle
karlkl etkileimi olarak grnr.167
kinci olarak Marx, sanayinin ayn dalndaki sermayeler ara
sndaki rekabet ile farkl dallar arasndaki rekabet arasnda bir ay
rm yapar. lki, Kapital'in birinci cildinde168aratrlr ve bu cilt,
teknik deiimin kaynaklarn, farkl teknolojilerle ayn mallar
reten sermayelerin kr oranlarnn farkllama eilimini, orant
sz ve ar retim krizlerinin olasln aklar. Farkl dallar ara
yalnzca metalar, artdeer retmekle kalmaz, ayn zamanda sermaye ilikisinin
kendisini, bir tarafta kapitalistin dier tarafta cretli iinin bulunduu ilikiyi de
srekli retir ve yeniden retir. (Capital I , s. 724). Bkz. keza Capital 2, s. 428-430,
Fine (2001, s. 31) ve Zarembka (2000).
166 Bu gr Rosdolskyninkiyle ilikilidir (1977, s. 43-51), Bkz. keza Moseley (1995b)
ve T. Smith (1999). Bir eletiri iin, Bkz. Burkett (1991), Clarke (1994), Fine (1992),
Fine, Lapavitsas ve Milonakis (2000) ve Heinrich (1989).
167 Grundrisse, s. 414. Bkz. keza s. 421n, 650-652, Capital 1, s. 433, Bryan (1985, s. 77),
Chattopadhyay (1994, s. 12), Lebowitz (1992, s. 65-67) ve Wheelock (1983).
168 Bkz. Capital l, blmler 12, 16, 17, 25.
Marxn Deeri 8 S
sndaki rekabet ise nc ciltte169incelenir; bu cilt, alan dei
tirme olasln, yaran sermayelerin kr oranlarnn eitlenmesi
eilimini ve rekabete elik eden dier dengeleyici yap ve sreleri
aklar (Bkz. Ksm 5 ve 7). Bunlardan birincisi, kincisine gre
daha nemlidir, nk ncelikle, datlmasndan ve eilim ola
rak eitlenmesinden nce krn var olabilmesi gerekir ve ikinci
olarak, her ne kadar alan deitirme tekil sermayelerin kr oran
larn ykseltebilirse de, bir btn olarak sermayenin krlln
yalnzca teknik gelime artrabilir. Analizinin belirli erdemlerine
karn, Rosdolsky, rekabetin iki biimi arasndaki farklar deer
lendirme konusunda baarsz kalr ve sanki rekabetin daha so
yut biimi yokmu gibi, yalnzca bu sonuncusunu detayl biimde
analiz eder.170
(C) Sermaye ve smr: Sermaye ilikisi, retim aralarnn,
greli olarak az sayda bir insan topluluunun tekeline alnmasn
gerektirir.171Bunun tersine, ounluk, bir snf olarak, rettikle
ri metalar satn alabilmek iin iglerini satmaya zorlanr (Bkz.
Ksm 4).
(retim) srecinin kapitalist bir sre haline gelmesi ve parann
sermayeye dnmesi yalnzca: (1) Eger meta retimi, yani meta
169 Bkz. Capital 3, blmler 8-15.
170 Benzer bir eletiri iin, bkz. Arthur (2000b) ve Fine, Lapavitsas ve Milonakis
(2000); Bkz. keza Brenner (1986). Marxa gre, Ayn retim alannda rekabetin ge
tirdii ey, onu gerektiren ortalama emek zaman tarafndan belirli bir alanda meta
deerinin belirlenmesi, yani pazar-deerin yaratlmasdr. Farkl retim alanlar
arasnda rekabetin getirdii ey ise, farkl pazar-deerlerini pazar-fiyatlar halinde
eitlemek suretiyle (ki bunlar aktel pazar-deerlerinden farkl retim fiyatlardr),
farkl alanlarda ayn genel kr orannn yaratlmasdr. Bu ikinci durumda, rekabet,
hibir biimde metalarn fiyatlarn deerlerine uydurma amacnda olmayp, tam
aksine, onlarn deerlerini retim fiyatlarna indirgeme eilimindedir. (Theories of
Surplus Value 2. s. 208).
171 Kapitalist retimin gelimesinin temeli, genelde, iilere ait meta olarak igc
nn, sermaye biiminde korunan ve iilerden bamsz olarak varolan metalar
olarak i koullaryla karlamasdr. (Theories o f Surplus Value 1, s. 45. Bkz. keza
s. 78). gcnn bir metaya dnmesi, ilkel sermaye birikiminin tarihsel sonu
cudur (Bkz. Capital 1, blmler 26-32 ve Perelman 1999). Bu sre, iilerin kendi
ihtiyalarn meta deiimi dnda herhangi bir yolla tatmin etme kapasitelerinin
kaldrlmas ile esnek ve gvenilir bir cretli igcnn yaratlmasn ierir.
biimindeki rnlerin retimi, retimin genel tarz haline gelmise;
(2) eer meta (para) igc karlnda (yani fiilen emek karln
da) deitirilmise mmkn olur. (3) Bu durum, yalnzca objektif
koullarn, yani (retim sreci bir btn olarak gz nne alnd
nda) rnlerin, emein karsna bamsz gler olarak, emein
mlkiyeti deil baka birinin mlkiyeti, bylece de sermaye olarak,
kmas halinde mmkn olabilir.172
Bundan da u sonular kar: lk olarak, toplumsal retim tarz
olarak kapitalizmde, toplumsal emein biimi olarak cretli emek
ve ktnn tipik biimi olarak meta arasnda karlkl etkileimler
den oluan bir iliki vardr.173kincisi, sermaye, kapitalistlerin ii
snfndan elde ettikleri artdeer sayesinde almadan yaamalar
na izin veren smrye dayal bir snf ilikisidir.174Bu anlamda:
172 Theories o f Surplus Value 3, s. 490-491. Nell (1992, s. 66) hakl olarak unlar sy
ler: Smr, bir yapsal zorlama meselesidir. Durumlar yle dzenlenir ki, geni
bir halk kitlesi, kendilerini ve ailelerini geindirebilmek iin bakalar tarafndan
kendilerine sylenen eyi yapmak zorunda kalrlar. Bkz. keza Cleaver (1979, s. 73)
ve Lapides (1998, s. 8).
173 Genelletirilmi meta retimi (GM)... cretli emek ile kapitalist retim arasnda
ki iliki, bir karlkl etkileim ilikisidir. nce... emek, cretli emek haline geldi
inde... meta retimi genelleir. Bir yandan cretli emek GMy empoze eder...
dier yandan GM, cretli emei gerektirir... Marx, yalnzca kapitalist retim tarz
temelinde emek rnlerinin tm ya da ounluunun meta biimini alabilecei
ni vurgularken, ayn zamanda gstermitir ki, kapitalist retim, genel retim tarz
olarak meta retimidir... Son olarak, cretli emek ile sermaye ilikisi, Marx iin de
bir karlkl etkileim ilikisidir. Sermaye, dorudan reticiler ile onlardan ayrlm
ve (dorudan) retici olmayan bir kesimin denetimi altna girerek sermaye sfatyla
reticiler zerinde egemenlik kurmu, onlarn retim koullar arasnda bir retim
ilikisidir... Kapitalizmin geriye kalan zellikleri, bu z itibariyle eit merkezi katego
rilerin herhangi birinden kan zorunlu sonular olarak grlebilir. (Chattopadhyay
1994, s. 17-18). Bkz. keza Gleicher (1983, s. 99) ve Uno (1980, s. 21).
174 Kapitalizm ve buradan hareketle de sermaye, toplumsal olarak zel mlkiyet ve
piyasadan ok daha fazlasn gerektirir... Sermaye, kendisi iin bir artk retebi
lecek ve bunu yapmaya istekli cretli emee bamldr. Zmnen, sermayeye bal
toplumsal, snf ilikisi biimini alr. Marksist teori asndan, snf ilikileri, genel
de, feodalizm, kapitalizm gibi retim tarzlar ve bunun bir uzants olarak tarihin
farkl dnemleri arasnda ayrm yapmak asndan temel grevi grr. Sermaye ve
emek, kapitalist snfn retim aralarn ve alma yoluyla yaama imkanlarn
tekelletirdii koullarda, snflar olarak kar karya gelirler. Sonu olarak iiler,
yalnzca, alma kapasitelerini, emek zaman terimleriyle ifade edildiinde, kapi
talistler iin harcanandan daha azn temsil eden bir cret karlnda satarak ya
amlarm srdrebilirler. creti karlamak iin gerekli olann zerinde harcanan
bu artemek, Marxn smr adn verdii eye yol aar ve kapitalistlerin krlarn
salar (Fine 2001, s. 29). Bkz. keza Grundrisse, s. 509-510).
Marxn Deeri 87
Sermaye-emek ilikisinin bizzat kendisi, snf mcadelesinin kayna
n oluturan bir elikidir; te yandan hem sermaye hem de eme
in yeniden retimi, bireysellik ile kolektif snf eylemi arasnda bir
eliki ierir.175
(D) retken emek, retken olmayan emek: Sermaye tarafn
dan kr amal meta retiminde kullanlan cretli emek, hem so
yut hem somut emek harcar ve artdeer retir. Bu tip emek ret
kendir:
Kapitalist bir ekonomide, retken emek... hem metalar biiminde
kullanm deerleri reten, hem de byle yapmakla, sermaye iin
dorudan artdeer reten, sermaye tarafndan kiralanm tm c
retli emektir. Bylece retken emek, metaya, fiziksel olarak, hem
birtakm belirli etkiler halinde, hem de artdeer halinde katkda
bulunur. Bu hem zihinsel emek, hem el emei ve hem lks meta
lar reten emek hem de meta halinde mallar ve hizmetler reten
emek iin geerlidir. retici olmayan ilerde kullanlan tm cretli
emekten oluan retken olmayan emek ise, irat amal kiralanan
tm emek ve sermaye tarafndan kiralanan iki tip emekten oluur:
Gerek dolam giderleri iinde harcanan emek ve sermayenin s
mrc idari fonksiyonlar iinde harcanan emek.176
rnein, meta sermayenin para sermayeye dnmnde ya
da bu sonuncunun retici sermayeye dnmn ieren dola
m faaliyetlerinde kullanlan iilerin emei retken olmayan
emektir:
175 D. Harvey (1999, s. 35). Cleavere gre (1979, s. 72); Meta formunun genelletiril
mi dayatlmas, zorunlu almann temel toplumsal organizasyon -toplumsal de
netim- arac haline gelmi olmas demektir. Bu, bir ii snf yaratlmas anlamna
gelir - yalnzca alma kapasitesini retim aralarn kontrol eden snfa satarak
yaamn srdrebilen bir halk snf.
176 Leadbeater (1985, s. 617). Fine ve Harrise gre (1979, s. 56), Marxn retici ve
retici olmayan emek arasnda yapm olduu ayrm, gerekte, anlalmas kolay
bir ayrmdr. Eer emek dorudan artemek retiyorsa, reticidir; retmiyorsa, de
ildir. Bu kriterin doal sonucu, yalnzca sermayenin denetimi altnda ve retim
alannda harcanan emein retici emek olmasdr. Detayl analiz iin bkz. Capital
I , s. 643-644, 667, 734-735, 1038-1049, Capital 2, s. 225-226, Theories ofSurplus
Value J , s. 46, 152-165, 172-173, 202, 213, 288-289, 393-406, Grundrisse, s. 308,
632-633, Cullenberg (1994), Fine ve Harris (1979, blm 3), Fine ve Lapavitsas
(2000, s. 364), Mohun (1996), Moseley (1994), Rubin (1975, blm 9), Savran ve
Tonak (1999) ve Weeks (1984).
Marx, retici sermaye tarafndan ya da daha kesin bir biimde,
retim aamasndaki sermaye tarafndan kiralanan emek ile meta
ya da para sermaye tarafndan, yine daha kesin bir ifade kullanrsak,
dolam aamasndaki sermaye tarafndan kiralanan emek arasnda
bir ayrm yapar. Yalnzca birinci tip emek retkendir; maddi mal
lar rettii iin deil, retici sermaye tarafndan kiraland iin...
Emein retici karakteri, sermayenin retici karakterinin bir ifa
desidir.177
retken emek ve retken olmayan emek arasndaki ayrm ile
bunlar ve genel olarak emek addedilmeyen dier faaliyetler (rne
in ev ileri, bahe bakm, ocuk bakm ve bo zaman doldurma
ya ynelik ileri kapsayan ticari olmayan aktiviteler, Bkz. Blm
1.1) arasndaki ayrm, artdeer kavramna bir dayanak oluturur.
Bu ayrm tarihsel olarak zgldr ve faaliyetlerinin yararllna
ya da ktlarnn nemine yaslanmaz. Sadece bu faaliyetlerin uy
gulana geldii toplumsal ilikilerin bir yansmasdr.
3. 3 - Sonu
M arj n deer teorisi, insan toplumlarnn kendilerini emek
araclyla yeniden rettikleri ve dntrdkleri ontolojik ilke
sinden yola kar. Emek ve rnleri toplumsal olarak blnm
lerdir ve kapitalizm altnda, bu sreler ve onlarn ktlar, re
tim aralarna kapitalistler snf tarafndan el konmas, igcnn
metalatrlmas ve emein rnlerinin meta biimi tarafndan
belirlenir.
Bu durumlarda, emein rnleri genellikle deer biimini alr
ve ekonomik smr, artdeerin elde edilmesine dayanr. Ba
ka bir deyile, sermaye ilikisi, retim aralarnn tekelini, cretli
emei ve iki byk ve karlkl olarak birbirini koullayan snf
(kapitalistler ve ii snfn) ierir.178
Bu adan analiz edildiinde, deer teorisi, bir snf teorisi, s
177 Rubin (1975, s. 269), Bkz. keza, Capital 3 s.406-408, 413-416. retici olmayan ii
ler artdeer retmese bile, onlar da smrlrler, nk cretlerinin temsil ettii
deerden daha uzun sre alrlar. Bkz. Foley (1986, s. 120-122).
178 Bkz. Clarke (1980), Nell (1992, s. 39), Roberts (1997, s. 498-499) ve zellikle, Cle-
aver (1979).
Marxm Deeri
nf ilikileri teorisi ve daha zel olarak sylersek, bir smr teo
risidir. Deer kavram yararldr, nk kapitalizm altnda smr
ilikilerini aklar ve gnllle dayal pazar deiimlerinin ege
menlii tarafndan yaratlan aldatc grne karn, onun ak
lanabilmesine izin verir.
4
CRETL ER VE SMR
Marxm artdeer teorisi, onun deer zmlemesinin en
nemli ve en ok tartlan ynlerinden biridir. Blm 3.2de gs
terilmitir ki, artdeer, kapitalistler tarafndan mlk edinilen top
lumsal deer rnnn bir parasdr. Bu artdeer, iiler tarafn
dan retilen deer ile igcnn deeri arasndaki farktr.
Bu blm, kapitalist smrnn iki nemli ynn, cretler
sistemini ve igcnn deerini, blm halinde analiz eder.
Birinci blm, kapitalist smry ayrntl biimde aklar. kin
cisi, igcnn deerini zmler ve bu kavramn alternatif yo
rumlarn ksaca gzden geirir. nc blm, aratrmann ana
sonularn sergiler.
4. 1 - cretl i Emek ve Smr
Datm asndan bakldnda, kapitalist smr dzlem
de kavramsallatrlabilir ve llebilir: Fiziki, makro-parasal ve
deer dzlemlerinde.179
179 Konuyu basitletirmek iin, aksi belirtilmedike tm iilerin retici olduklar var
saylmtr; Bkz. Blm 3.2.
Fiziki dzlem, blm 2.1.2 ve 3.2de ele alnmt. Ksaca (tek
rarlarsak -.n.), eer toplumsal rnn bir parasna bir snf ta
rafndan, tre ya da hukuk yoluyla veya g kullanm tehdidi
altnda ya da kar kmann toplumsal yeniden retim srecini
databileceinden tr el konuluyorsa, orada smr vardr.
Bu koullar ou zaman karlkl olarak birbirlerini glendi
rir.
rnein Antik ada klelik; tre ve hukuk tarafndan onay
lanmt. Bu sistemin varln srdrebilmesi, bu tre ve hukukun
en ataerkil biimde uyguland sistemlerde bile, ikence, kol-ba-
cak kesme ve inat klelerin ldrlmesini ieren dzenli g
kullanmna balyd. Sonuta, kle ayaklanmalar, en byk ve en
etkili retim biimlerini ilemez hale getirme eilimi douracak,
yaygn toplumsal istikrarszlk yaratacak ve ekonomik glklere,
en nihayetinde de i savaa yol aarak, devletin yasallnn sorgu
lanmasna neden olacakt.
Fiziksel ya da art k analizi yanl olmamakla birlikte, tarih-
sellik-tesi ve bundan tr de ar geneldir. reticiler, her ne
zaman, bir snf olarak, arta kalan blmne efendileri, lordlar
ya da iverenleri tarafndan el konulmak zere, kendilerinin t
ketebilecei ya da denetleyebileceinden daha fazlasn retmeye
zorlansalar, bu analizi uygulamak mmkndr. Bu analiz dzlemi,
farkl smr tarzlar arasndaki benzerliklere k tutmas nede
niyle nemli olmakla birlikte, genelliinden kaynaklanan bir za
yflk tar; nk, farkl smr tarzlar arasnda ayrm yapma ve
her durumda artn reticilerden ne ekilde elde edildiini gs
terme yeteneinden yoksundur.180
Analizin makro-parasal dzleminde, kapitalist smr, faiz,
rant ve dier kr biimlerini de ieren, krlarn varl tarafndan
180 denmemi artemein dorudan reticilerden elde edildii zgl ekonomik tarz,
egemenlik ve tabiiyet ilikisini belirler; bu iliki dorudan retimin kendisinden
kar ve karlnda bir belirleyen olarak retime etkide bulunur... Bu, her durum
da, retim koullar sahiplerinin dorudan reticilerle olan dorudan ilikisidir...
Bu ilikide tm toplumsal yapnn isel srrn, gizli temelini buluruz. (Capital 3, s.
927).
gsterilir. Smr oran, kr-cret oran tarafndan llr.181
Milli gelirden aldklar payla, kapitalistler, yatrm ve lks mallar
da dahil olmak zere, milli gelirin bir blmn mlk edinirler.182
Krlarn varl smrnn bir belirtisidir, ancak kr-cret oran,
nedenden tr, smrnn llmesinde mulaklk yaratr.
Birincisi, krlar ve cretler balangta firma dzeyinde deerlen
dirilir, daha sonra tm ekonomi iin bir araya toplanr. Bu, top
lumun snf yaps, buna uygun den retim tarz ve kapitalist
snf tarafndan toplumsal rnn bir parasnn mlk edinilmesi
tarafndan belirlenen aktel smr srecine denk dmez (Bkz,
aadaki blm). Baka bir deyile, smr genel olarak sermaye
dzleminde yer alr ve genellemi meta ilikileri tarafndan do-
layimlanr, ki bu durumda cretli iiler, halihazrda altklar
firmalarn krll gz nne alnmakszn, ii olma sfatyla s
mrlrler:
Smr, toplumsal (toplum leinde) bir olgudur... Bylece ar-
tdeerin nicelii ve oran, ilk planda, her iyerinde hkm sren
nicelik ve oranlarn toplamnn bir sonucu olmayp, toplumsaldr
ya da toplum-leklidir... Her bir endstride cretler ve krlar ara
sndaki ilikiden balayarak genel bir artdeer oran saptamak...
kapitalist retimin toplumsallam doasn ve onun karmak i
blmn gzden karmaktr. Bu, her iinin kendi geim aralar
n tecrit edilmi bir biimde kendisinin rettiini varsayar. Gerekte
ise, her ii toplumda retilen toplam deerden kendi payna deni
alr. Daha sonra bu pay, tm iilerin ortaklaa, ibirlii halinde
harcadklar emein sonucu olan bir kullanm-deerleri toplam
karlnda deitirir.183
Marx'm Deeri |
181 Smr orannn ampirik olarak tahmin edilmesi konusunda, muhasebe dzenle
ri, vergiler, mevduatlar, retici olmayan emek, vb. etkenlerden tr nemli g
lkler vardr. Bununla birlikte, bkz. Cockshot ve Cottrell (1995), Dunne (1991),
Maniatis (1996), Mohun (1996) ve Shaikh (1998).
182 Tanm itibariyle, kapitalistler, bu mallar iiler tarafndan tketilen gerekli malla
ra zde olsalar bile, yalnzca yatrm mallar ve lks mallara hkmederler. Lks
mallarla gerekli mallar arasndaki bu ex post ayrm, ulusal muhasebede tketim ve
yatrm mallar arasndaki ayrma benzer.
183 Weeks (1981, s. 64,71-72). Daha sonra, Artdeer oran, herhangi bir zgl ends
triden bamsz olarak, toplumsal bir btnlk olarak varolur. Bu, igcnn de-
ikinci olarak, transferler meta fiyatlar ve deerler arasnda
sistematik elikiler yaratr. Bir sonu olarak, kr-cret oran,
Marxn gerekli ve artkdeer zaman olarak adlandrd, gerek
li mallar ve art retmek iin gereken soyut emekler arasndaki
orandan farkl olabilir. nc olarak, cretler, fiyatlar ve krlar,
pazar fiyatlaryla belirlenir ve bunlar, zellikle kredi sisteminin
gelimesinden sonra, retim koullarndaki deiimlerden bam
sz olarak dalgalanabilir.
Ksacas, fiziksel dzlemde smr analizi, farkl smr bi
imlerinin sahip olduu ortak zellikleri gsterebilirse de, her
tarzn kendine zg zelliklerini belirleyemez. Aksine, kapitalist
smrnn makroekonomik sonularnn analizi, ampirik ara
trmalara yardmc olmas nedeniyle daha yararldr. Ancak bu da,
smrnn nedenleri zerinde deil, sonularndan biri, iile
rin tm net rne kumanda etme konusundaki yeteneksizlikleri
zerinde odaklanr ve yalnzca kr-cret orann kaba bir smr
lt olarak almas nedeniyle potansiyel olarak yanltcdr.
Sonu olarak, deer analizi, kapitalist smrnn zn ta
nmlayabilir, onu dier smr tarzlarndan ayrabilir ve ampirik
aratrmalar kolaylatrabilir. A rtk yaklam ile ortak olarak,
deer analizi, iilerin, tketebilecekleri ya da denetleyebilecekleri
metalar retmek iin gerekli olan sreden daha fazla almalar
nedeniyle smrldklerini belirtir.184Marx, ii snf tarafndan
elde edilen mallar gerekli mallar olarak adlandrr. Bunlar gerekli
emek tarafndan retilir ve deerleri igcnn deeridir (Bkz. B
lm 4.2). Kapitalistler ise aksine, artemek tarafndan retilen ve
deerleri artdeeri oluturan arta el koyarlar.
gerinin toplumsal doasndan kar, yle ki, artdeer orannn sanayiler boyunca
deitiini ve btnln yalnzca farkl endstrilerdeki oranlarn bir ortalamas
n oluturduunu dnmek yanltr. (s. 170). Kart bir gr iin, bkz. Dumenil
(1980, s. 76-77) ve Gerstein (1986, s. 65).
184 Artdeer kendini bir art-retim, salt balangtaki elerin yerini alan, yani re
tim maliyetlerine giren ve -sabit ve deiken sermaye birlikte ele alndnda- re
time yatrlan toplam sermayeye eit olan rnlerden kalan, bir artk olarak sunar
(bu artkta, gerek varlna sahip olur). [Iheories o f Surplus Value i, s. 213). Bkz.
keza s. 389-390 ve Capital i, s. 978, 992.
Marx'tn Deeri J
Gerekli mallar ve artn varl ve toplumsal emek zamannn
gerekli ve art emek olarak blnmesi, herhangi bir retim tarzn
da smrnn sonucudur. Ancak igcnn deeri ve artdeer
kavramlar ve bunlarn cretler ve krlar olarak tezahrleri (snai
ve ticari krlar ile faiz ve rant da ieren), kapitalizmin asli zelli
idir, nk yalnzca bu retim tarznda smr, deer ilikileri
ve meta biimi tarafndan dolaymlanr.
Daha genel olarak sylersek, retim tarzlar birbirlerinden,
artn elde edilmesine ve mlk edinilmesi biimlerine gre ayrt
edilirler. Gereklilikler ve artk arasndaki ayrm, btnyle sm
rnn varlna baldr:
Genel bir artk, yalnzca eer dorudan retici tarafndan ele gei-
riliyorsa objektif bir olgu olarak var olabilir... Snflar olmakszn,
toplumsal rnn hibir paras artk olarak grnmez. Byle du
rumlarda, bir artk-rn, analizi yapann zorunlu bir biimde top
luma dsal olarak empoze edecei, artn fiziksel (geimlik) bir
tanm temelinde karlmaldr. Bylece genel bir artk-rn, ya
objektif bir smr olgusu, toplumun gzlemlenebilir maddi bir
gereidir ya da dsal bir gzlemci tarafndan keyfi ve sbjektif bir
biimde tanmlanr hale gelir.185
Prekapitalist retim tarzlarnn aksine, kapitalist smr, ak
bir biimde siyasal ya da kiisel ilikilere dayanmaz. Bundan t
r, esas olarak, tek tek iftlik, irket ya da ofis dzleminde belir
lenmez. Kapitalist smr toplumsal dzlemde belirlenir ve eme
in ve rnlerinin pazar-ynelimli dalm tarafndan dolaym-
lanr.186Ancak, smrnn nasl olup da cretli iilerin ilerini
deitirebilme zgrlyle ve kapitalistlerin kendi ktlarnn
185 Weeks (1981, s. 15). Bu tanm, artn, ktnn dzeyi ve bileiminden bamsz
olduunu ima eder. VVrighta gre (1981, s. 150), Bylece smr, iinde arteme-
in emek zerinde kurulan egemenlik ve art-rnn ele geirilmesi araclyla
elde edildii bir toplumsal iliki olarak tanmlanabilir. Emek bir kez harcand
zaman emek rnlerinde cisimletiinden, smrden, ksaca, artemein ele ge
irilmesi sreci olarak bahsedebiliriz. Bkz. keza Chattopadhyay (1994, s. 6; 2000)
ve Lapides (1998, s. 181).
186 Postone (1993, s. 125) hakl olarak unlar syler: Kapitalizmde toplumsal emek
yalnzca egemenlik ve smrnn nesnesi olmayp, ayn zamanda bizatihi ege
menliin asli zeminidir. Bkz. keza Chattopadhyay (1994, s. 14) ve Milonakis
(1993-94).
dzlem ve bileimlerini belirleme zgrlyle uzlatrlabilir
olduu hemen aklk kazanmaz. Marxn en nemli entelektel
baarlarndan biri, zgr cretli iilerin nasl sistematik olarak
smrldklerinin aklanmas olmutur.
Kapitalizm altnda, toplumsal yeniden-retime, deer yasas ya
da eitlerin deiimi kural rehberlik eder (Bkz. Blm 8.2). istikrar
salayan bu kural, toplumsal ihtiyalar ye toplumsal rn arasnda
ki denklii belirleyen, yanstan ve kuran fiyat mekanizmalar arac
lyla iler. Deer yasasndan kan iki sonu, bu aamada birbiriyle
ilikilidir. Birincisi, eit deiimler veri olduunda, meta sahiple
ri, yalnzca kendi deer rnlerini artrabildikleri takdirde daha
deerli mallara kumanda edebilirler. Alternatif olarak, eer deer
transferleri mmknse, speklatrler, rnein ucuza alp pahalya
satarak kr edebilirler. Ancak, toplam deer toplumsal deer r
n tarafndan snrlandlin, bu durumda, bylesi istisnai krlar
her satc iin mmkn deildir (birinin kazanc yalnzca dierinin
zarar olabilir). Analizin bu dzleminde, deer yasas, kapitalist s
mrnn eitsiz deiimlere dayal olmadn belirtir.187
kincisi, kapitalist smr, iiler tarafndan retilen deer ile
onlar tarafndan sahip olunan deer arasndaki fark tarafndan
llebilir; baka bir deyile, toplam krlar, elde edilen artdeer
tarafndan, hem niteliksel olarak belirlenir, hem de niceliksel ola
rak snrlanr (Bkz. Blm 7). Daha kesin olarak, iiler pazarda
alma kapasitelerini ya da iglerini satarlar ve karlnda
kendilerine iglerinin deeri denir (Bkz. Blm 4.2). Bu eitle
rin deiimidir, nk igcnn deeri, tahmini bir deer olarak,
ii snfnn kendisini yeniden retmesine yetecek (ve gelecek d
neme igc salayacak) kadar yksek, ancak bir snf olarak i
ilerin retim aralar zerindeki kapitalist tekeli tehdit etmesine
izin vermeyecek kadar dktr.
retimde, iiler, ignnn uzunluu, eitim ve disiplinleri
ve emeklerinin younluu ile orantl olarak yeni deer retirler
187 Bkz. M. Smith (1994a, s. 52-54), Rubin (1975, s. 67, 78, 168, 251), Shaikh (1982, s.
69) ve de Vroey (1981, s. 195).
(Bkz. Blm 5). i snf tarafndan halihazrda retilmi (r
nn deeri -.n.) ile igcnn deeri arasndaki fark, artde-
erdir. Artdeer, kr olarak, retim giderlerini dedikten sonra
kalan fazlalk olarak grnr. Ksacas, kapitalizm altnda iiler,
denetledikleri ya da cret olarak aldklarndan daha fazlasn ret
tikleri iin smrlrler:
Bylece cret-biimi, i gnnn zorunlu-emek ve artemek, den-
mi-emek ve denmemi-emek olarak blnmesine ilikin her izi
ortadan kaldrr. Tm emek, denmi-emek olarak grnr. Oysa,
Corvee sisteminde (feodal sistemde -.n.) durum farkldr. Ora
da, serfin kendisi iin harcad emek ve topran sahibi olan lord
iin harcad emek, ok net biimde, zaman ve mekan itibariyle
ayrlmtr. Kle emeinde ise, alma gnnn, klenin yalnzca
yaam iin gerekli deeri yerine koyduu zaman paras bile (ki
bu nedenle o zaman diliminde kle, fiili olarak yalnz kendisi iin
almtr), efendisi iin harcanm emek olarak grnr. Klenin
tm emeinin grnts, denmemi emektir. cretli emekte ise
aksine, artemek ya da denmemi emek bile denmi olarak g
rnr. Bir olayda, mlkiyet ilikisi klenin kendisi iin harcad
emei gizlerken, dier olayda, para ilikisi, cretlinin denmemi
emeini gizler.188
Artdeer (art emek zaman) ile igcnn deeri (gerekli emek
zaman) arasndaki oran, smr orandr (artdeer oran). Sm
r oran dorudan llemez, nk somut emek deil, soyut emek
tarafndan belirlenir. Ancak bu kavram yararldr, nk, baka her
ey sabit kaldnda, kapitalist smrnn en az nedenle artr
Marxm Deeri | 97
188 Capital 1, s. 680. Weeks (1981, s. 45) hakl olarak u gr savunur: denmemi
emein ele geirilmesi -klelik ve serflik sistemlerinde dorudan ve aktr- kapita
lizmde edeerlerin deiimi olarak grnr. Bu grnte eitlik herkes iin zel
mlkiyet grntsn yanstr ve iinin alma kapasitesinden baka mlkiyeti
olmad gereini gizler. Dahas, iiler bu mlklerini yalnzca kapitalistlere sa
tabilirler. Kapitalizmde deiim yasas yle iler: Kapitalistler deerine bir mal
alr, bunun sonunda artdeer elde eder ve birikim yaparlar; iiler deerine bir
mal satar, bunun karlnda denmemi emeklerini teslim ederler. Marxn kendi
artdeer aklamas iin bkz. Capital i , s. 263-270, 300-302, 317-320, 668-672,
Capital 2, s. 461, Theories o f Surplus Value 1, s. 45-46, 315 ve Marx (1988b, s. 85;
1998, s. 47). Bkz. keza Aglietta (1979, s. 46-47), Chattopadhyay (1994, s. 20; 1998,
s. 235), Roberts (1996, s. 206-207) ve Shaikh (1977, s. 120-121).
labileceini gsterir. Birincisi, daha fazla saat allrsa.189kincisi,
emek younluu artarsa, rnein, her eye katlanan iiler daha dik
kafal arkadalaryla yer deitirirse. Ve ncs, (gerek cret sa
bit kalmak kouluyla) zorunlu tketim mallar reten sektrde ve
rimlilik art nedeniyle gerekli alma zaman ksalrsa.
Marx, ilk iki durumda, mutlak artdeer retiminden sz eder,
nc durumda ise greli artdeer retilir.190Mutlak artdeer elde
edimi snrldr, nk, alma gn ya da emek younluunu snr
sz olarak artrmak imkanszdr ve iiler zaman iinde bu smr bi
imlerine kar etkin bir biimde direnmeyi renirler. Buna karlk
greli artdeer daha esnektir ve kar konulmas daha gtr; nk,
uzun vadelerde verimlilik art cret artn geride brakr.191
189 alma gnn eski rasyonel boyutlarna indirme giriimleri ile veya normal bir
alma gnnn yasal olarak belirlenmesini dayatamadklarnda, ar almay
bir cret art ile kstlayarak... iiler... sermayenin zalimcejjaspna snrlar koyar
lar. Zaman, insan gelimesi iin zemin salar. Kendine ayracak hi zaman olma
yan, uyku, yemek gibi fiziki kesintiler dnda tm yaam kapitalist iin harcad
emek tarafndan emilen bir insan, bir yk hayvanndan daha kt durumdadr. O,
yalnzca, fiziksel olarak paralanm ve aklsal olarak hayvanca davranlan baka
lar iin zenginlik reten bir makinedir. Bununla birlikte modern sanayinin tm
tarihi gstermektedir ki, sermaye, snrlanmad takdirde tm ii snfn batak
ln en dibine kadar gmmek iin elinden gelen tm abay harcayacaktr. (Marx,
1998, s. 60-61).
190 Bkz. Capital 1, s. 430-437, 645-646, Theories of Surplus Value i , s. 216, Theories of
Surplus Value 2, s. 266, Aglietta (1979, s. 55), Foley (1986, s. 50) ve Lapides (1998,
s. 192).
191 Bir bak asndan mutlak ve greli artdeer ayrm yanlsama olarak grlebilir.
Greli artdeer mutlaktr, nk ignnn, iinin kendisinin geimi iin gerek
li emek zamann tesinde uzatlmasn gerektirir. Mutlak artdeer grelidir, n
k gerekli emek zamannn, ignnn bir parasyla snrlanmasna izin verecek
lde emein verimliliinin artrlmasn gerektirir. Ancak artdeerin hareketini
gz nnde bulundurursak, bu zdeliin ortadan kalktn grrz. Bir kez ka
pitalist retim tarz salamca yerleip genel geer retim tarz haline geldiinde,
her ne zaman artdeer orannn ykseltilmesi gndeme gelse, mutlak ve greli
artdeer arasndaki fark kendini hissettirir. gcne deerinin dendiini var
sayarsak. u alternatifle kar karya kalrz: Bir yandan, eer emein verimlilii
ve normal younluk derecesi veri ise, artdeer oran yalnzca mutlak terimlerle
ign uzatlarak ykseltilebilir; dier yandan, eer ignnn uzunluu veri ise,
artdeer oram yalnzca ign bileenlerinin greli byklklerinde, yani gerekli-
eek ve artcmekte, bir deiiklik yaplarak ykseltilebilir ve eer cretler igc
nn deerinin altna dmeyecekse, bu deiiklik emein hem retkenliinde hem
de younluunda bir deiiklii varsayar. (Capital i, s. 646).
4. 2 - gc nn Deeri
igcnn deeri genellikle iki zt biimde analiz edilir.192Ge
leneksel olarak (Bkz. Blm 2.1), sabit bir miktar mal, iilerin t
ketim sepeti, tarafndan belirlenir. Alternatif olarak (Bkz. Blm
2.2.2), igcnn deeri, net rnn cret pay olarak tanmlanr.
Literatrn her iki kolunun da artlar ve eksileri vardr. Bu b
lm, eletirel bir biimde bu yaklamlar gzden geirmekte ve
igcnn deerine ilikin alternatif bir yorumun ana hatlarn
ortaya koymaktadr.
Sabit paket yaklam, igc deeri konusunda en bilinen yak
lamdr. Bu yaklam, rnein, Marxn u szlerinden destek alr:
gcnn deeri, tm dier metalarda olduu gibi, bu kendine
zg maddenin de retimi ve sonu olarak da yeniden retimi iin
gerekli emek-zaman tarafndan belirlenir... gcnn retimi iin
gerekli emek zaman, geim aralarnn retimi iin gerekli olan
la ayndr. Baka bir deyile, igcnn deeri, sahibinin yaamn
srdrebilmesi iin gerekli aralarn deeridir.193
Potansiyel gc ve fiziki artk konusundaki kesin kararllna
karn, sabit paket yaklam nedenden tr uygun deildir.
Birincisi, Marxn yazlarnn ok snrl bir yorumuna dayanr.194
kincisi, cret paketinin, veya para-cretin kararlln ya da i
pazarnn deiik blmleri arasndaki cret dzeyi farkllklarn
aklayamaz. ncs, bu yorum, igcnn meta zelliini bu
lanklatrr. rtk bir biimde cretlerin parasal deniini inkr
eder ve iileri tkettikleri mallarla ya da alternatif bir syleyile,
iilerin harcamalarn igcnn retim teknolojisiyle (sanki bu
insan kapasitesi kr amacyla imal edilmi gibi) bir arada eletirir.
Her durumda, iki temel ayrm ortadan kalkar; bir yanda, cretli
iilerle kleler, yk hayvanlar, makineler ve dier girdiler ara
Marx'n Deeri | 99
192 Bu blm, Fine (1998) ve Fine, Lapavitsas ve Saad-Filhoya (2000) dayanr.
193 Capital U s. 274. Bkz. s. 275-276, 430-431, 655, Capital 2, s. 290-291, 458, Theories
ofSurplus Value , s. 45, Marx ve Engels (1998, s. 29-30). Bkz. keza Bandyopadhyay
(1981), Medio (1977, s. 384) ve Steedman (1977, s. 41).
194 Bu yaklamn amansz bir eletirisi iin, Bkz. Baumol (1992), Lapides (1998) ve
Lebovvitz (1992).
sndaki fark; dier yanda, igcnn deeri ile iiler tarafndan
yaratlan deer arasndaki fark:
ilerin geim aralarn aktel igcnn yerine ikame ettiimiz
takdirde (ki onun iinde sermayenin deiken paras dntrl
mtr), aktr ki, bu geim aralar esasta, deerin oluumu sz
konusu olduunda, retici sermayenin dier elerinden farkl
deildir; rnein, hammaddeler ya da ekim hayvannn yaamn
srdrmesi iin gerekli maddelerden... Geim aralar, kendi deer
lerini kendileri gerekletiremez veya ona artdeer ekleyemezler.
Onlarn deerleri, retici sermayenin dier eleri gibi, yalnzca
rnn deerinde yeniden grnebilir. Sahip olduklarndan daha
fazla deer ekleyemezler.195
Paket yaklamnn kabul edilmesi -Marxn yukarda ngrd
gibi- bazlarn, iilerin smrlmesi varsaymnn tartmal
olduu sonucuna gtrmtr; nk igc deerinin bu tanm,
msr, demir ya da enerjinin smrldu gibi bir dnceye ve
buradan hareketle varacamz sonularla ayn sonulara yol aar
(Bkz. Blm 2.1.2).
Sabit paket yaklamnn snrllklar, bu yaklamn Marxn
deer teorisi asndan ierdii ykc sonular ve deer analizinin
fiziksel verilerden makro-parasal ilikilerin aratrlmasna ynel
mesi, biroklarn alternatifler aramaya yneltmitir. Bu balam
da, Teni Y orumda (olduu gibi -.n.), igcnn deerinin net
rnn cret pay olarak tanmlanmas poplarite kazanmtr
(Bkz. Blm 2.2.2):
gcnn deeri, iilerin igleri karlnda bir para-cret bi
iminde kabul ettikleri, soyut emek zaman zerinde bir iddiadr...
Kapitalist toplumda iiler, iglerinin karl olarak bir meta
paketi iin pazarlk etmezler ya da byle bir karl kabul etmez
ler. stedikleri gibi harcamakta zgr olacaklar, parasal bir cret
alrlar... Allm yorum... halen bir dolaym esi olarak paray
gzden karr. Parann deerinin, para deeri tarafndan retilmi
195 Capital 2, s. 290-291; Bkz. keza s. 245, Theories of Surplus Value i , s. 315 ve D. Har-
vey (1999, s. 47). Lebowitz (1992, s. 17) hakl olarak u gr savunur: Marxn
sabit bir gereklilikler setine inanc her eyden tedir. lk gnlerinden bu yana,
Marx, Soyut nsan kavramn reddetmi ve yeni insan ihtiyalarnn toplumun
ilimesiyle ortaya ktn vurgulamtr.
para-cret olarak yorumlanmas, para kavramn kapitalist retim
sisteminin temel deerleri arasna tar; burada o, artdeerin para
biiminde bir elde edilii olarak kapitalizmdeki smrnn zgl
lne aittir ve onu gsterir.196
Bu yorum, iilere, alabilecekleri azami cretin dendiini ve
onlarn da, zerinde ayrca durulmas gerekmeyen biimlerde,
bunu harcadklarn ima eder. Bu grn, zellikle cret oran
nn belirlenmesinde datm anlamazlklar tarafndan oynanan
roln tannmas gibi, nemli avantajlar vardr.197
Sz konusu avantajlarna karn, bu yaklam baz nemli de
zavantajlar da tar. En bata, Marx, bu yaklam ak olarak red
deder:
ilerin cretleri, ister yksek ister dk olsun, rndeki paylan
tarafndan belirlenmez; aksine, rndeki paylar cret miktarlar
tarafndan belirlenir. i, fiili olarak, rnn deerinden bir pay
alr. Ancak ald pay, i (gcnn) deeri tarafndan belirlenir,
tersine, i (gcnn) deeri rndeki pay tarafndan belirlenmez.
(gcnn) deeri, yani, iinin kendi yeniden-retimi iin gerek
duyulan emek-zaman, belirli bir byklktr. Bu byklk, iinin
emeinin kapitaliste satlmas tarafndan belirlenir. Bu, fiili olarak,
onun rndeki payn da belirler, iler, yle sylendii gibi, nce
iinin rndeki paynn, bunun sonucu olarak da cret miktar ya
da deerinin belirlenmesi eklinde gereklemez.198
kincisi bu yaklam anlamszdr; nk, her ne kadar, ii
lerin, nihayetinde o kadar nemli olmayan bir biimde, ex post
(sonradan -.n.), net milli gelirden bir pay aldklar doru olsa da,
hisse paylarnn hacmi, bununla satn alnabilecek mallarn mikta
r, aklanmam olarak kalr; bunun aklamas yalnzca totolojik
olarak (yinelemeye dayanan bir biimde -.n.) sermaye ve emek
arasndaki gler dengesiyle yaplabilir. Sanki igcnn ekono
Marxm Deeri | 101
196 Foley (1982, s. 43). Bkz. keza Dumenil (1980, s. 31, 77; 1984, s. 341), Foley (1986,
s. 36) ve Lipietz (1982, s. 75).
197 cret... ii snfnn ihtiyalarn empoze etme gcdr ve bu gcn derecesi yal
nzca snf mcadelesinin kendisiyle belirlenir. (Cleaver 1984, s. xxiv). Bkz. keza D.
Harvey (1999, s. 52-54).
198 Theories of Surplus Value 3, s. 94; bkz. keza Theories ofSurplus Value 2, s. 418.
mik ve toplumsal yeniden retimi (allm yaam standard onun
bir esidir), smr sreci ve cretin belirlenmesi ile ilikisiz
dir. Baka bir deyile, paket yaklam, daha sonra fiyat sistemini
belirlemede kullanlacak, sabit (fakat aklanmam) bir tketim
sepeti talep ederken; pay yaklam, iilerin tketim paketlerinin
deerine ulamak iin (bunun bileimi de aklanmadan brakl
mtr) verili (ama aklanmam) fiyatlar ve (yine aklanmam)
cretlerden yola kar.
ncs, pay yaklam sermaye ve emek arasndaki iliki
nin simetrik olduunu varsayar. Bu varsayma gre, net rn iki
byk snf arasnda, ncelikle bunlarn piyasa gleri temelinde
paylalr. Bu yanltr, nk, her ne kadar kapitalizmde (net r
nn -.n.) datm konusunda nemli bir atma olsa da, krlar
ve cretler, ezamanl olarak, net rnn paylalmasna ilikin
bir mcadele araclyla belirlenmezler.
Gerekte, kapitalistler, igcnn deerini demek iin iiler
tarafndan nceden yaratlm deerin (bir blmn -.n.) eker
ve ktnn satndan sonra artan kr alkoyarlar. Bundan tr,
krlar ve cretler arasndaki iliki, snai kr, faiz ve rant arasndaki
ilikiden farkldr. Bu sonuncular, iilerden ekilip alnan (verili)
bir artdeer kitlesi zerinde birbirleriyle elien bir biimde hak
iddia ederler:
Net rnn paylalmas konusundaki kavga... dolayldr, nk,
cretler dzeyinin belirlenmesine cevap olarak kr dzeylerinin be
lirlenmesi retim sreci tarafndan dolaymlanr. Baka bir deyile,
kurgusal bir retim sreci sonunda, kapitalistler ve iiler arasnda
paylalacak verili bir net rn kitlesinin ortaya ktn dn
mek yanltcdr. Byle bir teorik ereveyi benimsemek, datm-
sal ilikilerde sermaye ve emei simetrik olarak ele almaktr, oysa
sermayenin toplu (aggregate) dolam, bunlarn rolnn simetrik
olmaktan ok uzak olduunu gsterir.199
Daha genel olarak, sermaye ve emek birka dzlemde asimet
199 Fine (1980, s. 22-23). Bkz. keza Capital 1, s. 712-713, Theories o f Surplus Value , s.
315, Gleicher (1989), Rovvthorn (1980, s. 38-39) ve Saad-Filho (1996a).
riktir: (a) cret ilikisi yalnzca grnte eitler arasnda bir
pazarlktr, nk ortaklardan biri retim aralarn tekeline al
mken, dieri yaamak iin bir crete ihtiya duymaktadr, (b)
Sermayenin devri, sermayedar, belirli bir fiyata igcn satn al
dnda balamaktadr (her ne kadar demeyi geriye braksa da);
bunun aksine, kr; cretler ve dier retim giderleri dendikten
sonra kalan fazlalktr. Gerekte, hibir zaman, retimin sonunda
paylalacak belirli bir pasta yoktur, (c) gcn satn aldktan
sonra kapitalistler, iileri iglerinin deerinden daha fazla bir
deer yaratma konusunda zorlamak zorundadrlar; (bu iki deer
arasndaki -.n.) fark, retimdeki snf atmas araclyla be
lirlenir. Ve nihayet, (d) rnn dzey ve bileimi ile gelecekteki
yatrm kapitalistler tek balarna belirlemektedirler:
Bir kez retim alan iin iine dahil oldu mu... sermaye ve emek ara
snda datmsal ilikilerde ve milli gelirden krlarn ve cretlerin
alnmasnda grnte var olan simetri hemen ortadan kalkar; n
k, cretlerin denmesi, retim srecinin balamas iin bir n ko
uldur (ya da daha ak bir deyile, bu durum, fiili demesi arkadan
gelecek olan igc almnda dorudur). Kr, cretlerin denmesi
nin ardndan giriilen yamadan alnan pay deil, retim srecinin
sonucu ya da ktsdr. Neticede, ak bir biimde, cretlerin dk
olmas durumunda ceteris paribus (dier veriler sabit kalmak kou
luyla -.n.) krlar daha yksek olsa bile, sermaye ve emek arasndaki
datmsal ilikiler verili pasta trnden ilikiler deildir... Daha
dorusu, krlar, nce ve ncelikle, kapitalistlerin retim srecin
den artdeer karma yeteneklerine baldr. cretlerin dzeyi ne
olursa olsun, onlar, bu cretlerin retimi iin gerekli emek zaman
nn zerinde ve tesinde almalar iin emei zorlamak ihtiyacn
duyarlar.200
Drdnc olarak, igc deerinin bu tanm ar geneldir
ve bir deer teorisi gelitirmeye katk koymak anlamnda baa
rszdr:
Her ne kadar, hak edilmemi gelirin varl, kantlanmas hibir de
er teorisi gerektirmeyen, tecrbeyle sabit bir olgu ise de, bundan,
bir deer teorisi olmakszn bir datm teorisi olabilecei sonucu
Marx'm Deeri | MM
200 Fine (1989, s. 52-53).
D4 | Alfredo Saad-Filho
karlamaz. Hak edilmemi gelirin, retimi gerekletirenlerin art
emeinin rn olduundan baka bir ey sylemeyen bir datm
teorisini teori olarak niteleyebilmek de olduka gtr. En iyi du
rumda, byle bir teori, btn snfl toplumlarda, smrlen snf
larn art emeklerinin rnnn retim aralarnn sahipleri tara
fndan ele geirildiine ilikin genelletirilmi bir tanmdan fazlas
olamaz... Dahas, (kapitalist) toplumda balca toplumsal snflarn
milli gelirden alacaklar greceli pay nasl belirlenmektedir? G
ve mcadele kavramlarna dayal bir tr aklama ile yetinmedii
niz takdirde (ki bu durumda da bir datm teorisinden sz edebil
mek gtr), bir deer teorisine dayanmakszn, bu soruya uygun
bir cevap vermek imkanszdr.201
Ksacas, her retim tarznda emekilerin net rnn yalnz
ca bir parasna kumanda ettii ve kapitalizmde smrnn saat
bana eklenen deer ile cret oran arasndaki fark araclyla su
yzne kt dorudur, ama bu o kadar nemli deildir. Pay yak
lam her ne kadar bu basit gerekleri kabul ederse de, smr
nn sonularndan yalnzca birinin, iilerin net rnn tmn
satn alma konusundaki yeteneksizliklerinin tesine uzanamad
iin, yetersiz kalr.
Daha temel olarak, sabit paket ve cret pay yaklamlar uygun
deildir, nk bunlar, igcnn deerini dorudan somut bir
ktya evirme peinde koarlar. Ancak bunlarn her biri kendi
tarznda, igc deerinin uygun bir biimde balangta bir para
ya da mallar miktarna bal olmadn kabulde baarszdrlar.202
Gerekte, igcnn deeri ne bir miktar maldr ne de bir miktar
paradr; o bir deer miktardr, iilerin gerekli geim aralarn
retirken kullandklar soyut bir emek zamandr. Bu deer, bir
btn olarak sermaye ile emek ve buradan da, emein performan
201 Meek (1973, s. 215).
202 Aadaki paragraf Fine, Lapavitsas ve Saad-Filhoya dayanr (2000). de Brunhoff
(1978a, s. 12) hakl olarak unlar syler: ou zaman bir cretler teorisi yaratma
giriimi, ya creti igcnn deerine balayarak ve onun deerinin az ya da ok
doru niceliksel bir tahminine ulamaya alarak ya da creti, toplumsal rnden
alnacak pay konusunda yrtlen mcadeleye bal dsal bir deiken olarak ka
bul ederek, birbiriyle atan iki konuma yol aar. Hem ihtiya paketi yaklam
nn ekonomizminin hem de datm mcadelesi yaklamnn sosyolojizminin
temelleri, Marxn u ya da bu formlasyonunda bulunabilir.
s ile retimdeki smr arasndaki deiim araclyla, btnle
ik dzlemde belirlenir:
cretlerin deeri, ii tarafndan elde edilen geim aralarnn mik
tarna gre deil, bu geim aralarnn mal olduu emek miktarna
(gerekte ignnn kendisine ayrabildii oranna), yani toplam
rnn (ya da daha dorusu bu rnn toplam deerinin) ii tara
fndan alnan greli payna gre hesaplanmaldr.203
Bu igc deeri kavram, her iki yaklamn eksiklikleriyle
snrlanmakszn, daha nce ele alnan iki alternatifi ierir. Bir
yandan, rettii rnn bir ksmna kapitalistler tarafndan para
araclyla el konulmas sebebiyle, ii snfnn smrldn
ortaya koyar ve kapitalist smrnn indirgenemez bir biimde
parasal ve makroekonomik yn ierdiini kabul eder (iilerin
tm net rne kumanda etme konusundaki tarih-tesi yetenek
sizlikleri tarafndan bir kapsl iine hapsedilmek yerine); dier
yandan, zgl ktlar elde etmek iin sabit bir paketin tketilmek
zorunda olduu varsaymna dayanmaz ve sonu olarak, iilerle
yk hayvanlar, makineler ve enerjiyi birbirine kartrmaz.
cret dzeyleri ve iilerin tketim normlar, igcnn ye
niden retimi koullarnn bir parasdr. Bunlar, emek pazarlar
boyunca sistematik olarak deiirler ve meslek, gelir, cins, ya ve
ev halkna ilikin farklara karn ii snfnn tmn kapsayan
bir ortalama almaktan saknmak iin birbirlerinden ayrt edilme
leri gerekir. Burada norm olan, cret ve tketim dzeyi terimleriy
le ele alndnda, ex post ortalamadan daha kompleks bir tarzda
ve daha iyi anlalr; nk ihtiyalarn, tketimin ve cretlerin
dzeyi ve ortaya klarn, tketim modellerini, zellikle de re
tim ve isteklerin tatminini belirleyen dinamik, sosyo-ekonomik
srelerin sonucudur.204Bu ihtiyalar ve tketim modellerinin ne
203 Theories o f Surplus Value 2, s. 419. Bkz. keza Weeks (1984).
204 Kapitalizmde iilerin yeni ihtiyalarnn gelimesi... her ihtiyacn alma iin
yeni bir talep yaratmas, yeni bir yk oluturmas anlamna gelir. Her yeni ihtiya,
iileri sermayeye balayan altn zincire yeni bir halka olarak eklenir. iler iin
yeni ihtiyalarn yaratlmas, asli bir uygarlatrc momenttir; sermayenin tarihi
aklanmas ve ayn zamanda gc buna dayanr... Ksacas, karlanmam toplum
sal ihtiyalarn varl, iinin daha fazla para, daha yksek crete duyduu ihti
Marx'n Deeri | 105
olduklar ve bunlarn nasl belirlenecekleri, bir metadan dierine
ve ii snfnn bir kesiminden tekine, deiir. Beslenme alkan
lklar, barnma, elence ve benzerleri ii snf saflarnda farkl
biimlerde tketilmekle kalmaz, onlarn tketim dzeyleri ve mo
delleri, istihdamn yapsn, devletin roln, ev iinin yapsn ve
ieriini, beceri dzeylerini, sendikalarn ilevlerini ve ii snf
nn her kesiminin politik abasn da ieren, ok farkl yaplar ve
nedensellik srelerinden kaynaklanr.205
zetlersek, igcnn deeri, yasal olarak, sermaye birikimiy
le btnlemi elikili eilimlerden bamsz bir biimde kav-
ramsallatrlamaz. Bunun iin, dinamik (ve zlm) tketim
yaplarn, istihdam ve datma ilikin mcadeleyi kapsayan kar
mak bir analiz n-kouldur.206Bu analiz, neyin nasl retildii,
ihtiyalar ve adetlerin nasl belirlendii ve bunlarn retim ve da
tm yaplar zerine nasl yansdn da ieren baz dolaymlar
araclyla, toplumsal emek zamannn belirli bir payn dile geti
recektir. Sabit bir tketim paketi ya da dsal olarak belirlenmi bir
cret dzeyinin varsaylmas yoluyla bu gerek belirleme srele
rine ksa devre yaptrlmas, igc deerinin toplumsal ve tarihsel
anlamn aklamada yetersizdir. Dahas, bunlar, igcnn deeri
ile cretler dzeyi arasndaki dolaymlarn tannmasn engelle
meleri nedeniyle yanltc olabilirler.
4. 3 - Sonu
Bu blmde ana hatlar ile verilen smrnn deer analizi,
smrnn iki ynl bir snf ilikisi olduunu gsterir: ktnn
bir blm zerindeki kapitalist kumanda ve yatrm mallar ve
byme kaynaklar da dahil olmak zere, onun bileimi zerin
deki tam kapitalist denetim. Smrnn her iki yn de, retim
yacn temelini oluturur (Lebowitz 1992, s. 25, 30). Bkz. keza s. 27-29, P. Harvey
(1983), Hollander (1984), Lapides (1998), Ong (1980, s. 266-267) ve Rovvthor
(1980, blm 7).
205 Bkz. Fine (1998), Fine ve Haesman (1997), Fine ve Leopold (1993); bir deerlen
dirme iin, Bkz. Saad-Filho (2000b).
206 Bkz. Capital i, s. 763, 770-771, 790.
Marx'm Deeri 107
aralar zerinde kapitalistlerin kurduu tekelden, metalarn genel
rn tarzna dntrlmesinden ve i sreci zerindeki kapitalist
denetimden kaynaklanr (Bkz. Blm 5). Smr, hem makro-pa-
rasal hem de fiziksel dzlemlerde net sonular dourur. Bunlar
dan ilkinde, kr-cret oran araclyla grnrken, sonuncusun
da, smrnn varl fiziksel artk tarafndan gsterilir.
Smrnn bu ynlerinden yalnzca biri zerinde odaklanan
smr analizleri, snrl kalmaya mahkumdur ve ar bir biimde
eletirilmilerdir. Smr konusunda, snf analizine ve igcnn
deerinin bir deer yorumuna dayanan alternatif bir yaklam, en
iyi bilinen yorumlardan daha byk bir aklama gcne sahip
olduu gibi, onlarn eksikliklerinden de kanma imkan verir.
5
DEERLER,
F Y ATLAR VE SMR
Deer analizi, daha karmak dzeylerde, deerin snf ve s
mr ile ilikisini (Bkz. Blm 3 ve 4) ve fiyat olarak ifade edilme
sini de ierir (Bkz. aadaki blm).
Metalar, genellikle iftlikte, fabrikada ya da ofiste, koordine-
li bir somut emek harcamasnn rn olarak ortaya karlar. Bu
emekler, deiik etkinlik dereceleri, farkl beceriler, farkl tekno
lojiler ve farkl zaman dilimlerinde sarf edilirler. Bu farklara ra
men, ayn cinsten tm metalar ayn deere sahiptir. Bu deer, fi
yatlar araclyla kendini gsterir. kt deerleri, iki nedenden
tr firma ya da sektr dzeyinde saptanamaz. lk olarak, deer
yaratma, zgl retim ilikilerinin hakimiyeti tarafndan belirle
nen toplumsal bir sretir. Bu sre iinde, tekil retim yalnzca
bir btnn paras olarak anlam ve nem tar. kinci olarak, de
erler ve fiyatlar, ktlar dahil, her tip metay yeniden retmek
iin gerekli olan soyut emek zaman tarafndan belirlenirler.
zetlersek, rnn deer biimi, toplumsal iblmne ba
ldr; deerler, niceliksel olarak kolektif aba ve toplumsal retim
Alfredo Saad-Filho
potansiyeli tarafndan belirlenir ve fiyatlar, tek tek mallar olarak
ya da firma ve sektr dzeyinde deil, metalar kitlesi iin esas al
narak saptanr.
Emein eitlenmesi ve deerler ile fiyatlarn belirlenmesi,
aamadan oluan gerek bir srecin sonucudur. Birincisi, birey
sel emekler, ayn cins metay reten dierleri iinde normlatrlr.
kincisi, bunlar, gemite veya farkl teknolojiler kullanarak ayn
cins metay retmi olanlar iinde senkronize edilir. ncs,
meta ideal para ile eitlenirken, bu emekler, dier tip emekler iin
de homojen hale getirilir.207
Bu blm, sonu dnda, alt balk ierir. Birincisi, komp
leks emein basite indirgenmesi ve dallar arasndaki rekabeti de
ierecek ekilde, emein normlatrlmasn aklar. kincisi, yeni
den retim deerlerinin belirlenmesi, deer transferleri ve teknik
deiimin sonularn da ierecek biimde, emein senkronizas
yonunu analiz eder. ncs, arz ve talep birbirini karlamad
nda pazar fiyatlarnn belirlenmesini de ierecek biimde, eme
in homojenletirilmesini aklar.
5.1 - Emei n n or ml a t r l ma s
Kapitalist retim, iki adan kitlesel retimdir.
Birincisi, kt, genellikle kitleseldir. artc zenginlikte bir
rn eitlilii, ou da sipari zerine yaplm olmak zere, el
altnda bulunduunda bile, meta retimi, en geni anlamda -mali
ye, muhasebe, tasarm, planlama, lojistik, kiralama, igc eitimi
ve ynetimi, retim, pazarlama, datm ve benzerlerini de ie
ren- byk apl ve srekli bir operasyondur. Bu operasyon, ou
zaman, titizlik ve profesyonellikle, byk organizasyonlar tarafn
dan ynetilir. Bu srecin her aamas, dierleriyle ve baka yerler
de gerekletirilen retimlerle sk skya i ie gemitir.
kincisi, kapitalist retim, kitlesel boyutta ii istihdam eder.
Bireysel firmalarn kk, dar sermayeli ve dank bamsz ir
ketlerden olutuu durumlarda bile, retim sreci, yiyecek, giye
207 Hkz. Saad-Filho (1993a, 1997a); bkz. keza Lee (1990).
Marx'n Deeri l i l
cek, otomobil, TV ovlar ve daha birok zgl metay retmek iin
byk sayda ii kullanan, entegre, yukardan aa sk biimde
rl tedarik sistemleri veya mal zincirleri olmaya devam eder.208
Her tedarik sisteminde, bireysel iilerin somut emei, yalnzca
btnn bir paras olarak var olur ve ynetim ve makine park
tarafndan dikte edilen (iyeri bazndaki kolektif direnile snr
lanm) ritme gre sarf edilir. Bundan tr, sermayenin denetimi
altnda harcanan cretli emek, tipik olarak, ortalama emektir:
Kapitalist retim, yalnzca, her bir tekil sermaye ezamanl olarak
greli olarak byk sayda ii kulland ve bir sonu olarak, i s
reci byk lekli bir sre haline gelip greli olarak byk miktar
da rn kard zaman gerekten balar... Bu hem tarihsel olarak
hem de kavramsal olarak dorudur... Deer olarak objektifletiril
mi emek, ortalama sosyal kalitede bir emektir, ortalama igcnn
bir ifadesidir. Bundan dolay, bireysel retici iin fiyatlandrma ya
sas, yalnzca bir kapitalist olarak rettii ve ayn zamanda bir grup
iiyi istihdam ettii zaman, yani daha batan toplumsal olarak or
talama karakterde bir emei harekete geirdii zaman, tam olarak
gerekleir.209
Emein bu ortalamasnn, basit meta retimi olaynda olduu
gibi piyasada deil de retimde gereklemesi (Bkz. Blm 2.2.1),
kapitalist retimin organize, entegre ve mekanize yapsna baldr:
Her ii veya ii grubu, bir dier ii veya ii grubu iin ham
madde hazrlar. Birinin emeinin sonucu, dierinin balang nok
tasdr. Bundan tr bir ii dorudan dierini harekete geirir.
almann farkl paralarnn ve bundan tr de iilerin, doru
208 Tedarik sistemleri Fine ve Leopold tarafndan tartlmtr (1993); meta zincirleri
Gereffi ve Korzenievvicz (1994) tarafndan zmlenmitir.
209 Capital 1, s. 439-441, vurgular tarafmzdan eklenmitir. Bkz. keza s. 442,453,953-
954, Aumeeruddy, Lautier ve Tortajada (1978, s. 54), Elson (1979b, s. 137-138) ve
Thompson (1967), Lebowitz (1992, s. 67, 69, Bkz. keza s. 78) hakl olarak, kolektif
almann emein retkenliini artrdn ve bundan da sermayenin yararland
n savunur: retimde emein herhangi bir ibirlii ya da bileimi, bireysel, tecrit
edilmi retkenliklerin toplamn aan bileik bir toplumsal emek retkenlii yara
tr... Bylece kapitalizmde toplumsal emein yaratc gleri - ibirliinde, emein
blm bileiminde, doann ve bilimin glerinin yararlarnda kolektif birlik-
aslmda yalnzca bir arac olan, sermayenin retici gleri olarak grnr. Serma
yenin kendine mal ettii ey, kendisinde ierilmi retici bir g gibi grnen,
toplumsal bileik emein bu retici gcdr.
dan karlkl birbirlerine baml olular, bunlarn her birini kendi
almalar srasnda gerekli olandan daha fazlasn harcamamaya
zorlar. Bu, bamsz el zanaatnda, hatta basit iblmnde bulu
nandan tamamen farkl bir sreklilik, bir tekdzelik, bir dzenlilik,
bir nizam ve hatta emek younluu yaratr. Bir metaya harcanan
emek zamannn onu retmek iin toplumsal olarak gerekli olandan
fazlasn iermemesi gerektii kural, genel olarak metalarn reti
minde, dardan, rekabet eylemi tarafndan dayatlm grnen bir
kuraldr: Yzeysel olarak sylersek, her bir retici, rettii metay
onun piyasa fiyatndan satmak zorundadr. Bunun aksine, man-
faktrde, belirli bir emek zamannda, belirli bir miktarda rnn
tedariki, retim srecinin kendisinin teknik bir yasasdr.210
Kitlesel retim, her zaman emei ortalama emek haline getirir.
Bu, paralanm ve kk apl retimle karakterize edilen preka-
pitalist retim tarzlarnda bir istisna iken kapitalizm altnda genel
bir nitelik kazanr. Dahas, yalnzca kapitalizm altnda, irketler,
bir piyasalar dizisi boyunca ayn mallar reten dierleriyle rekabet
edebilirler. Bu rakipler onlar, ayakta kalabilmek iin, sk retim
normlarna ve (teknik -.n.) yenilenmeye zorlar (Bkz. Blm 5.2).
retim ve deiimden kaynaklanan bu basklar, retim iinde
sermaye iin harcanan cretli emei normlatrr. Emein norm
lamas ikili bir sretir. Bir yandan, yukarda tanmland ekil
de, her bir irket ve sektr iinde emein retkenliinin ortalama
bir hale getirilmesidir.211Dier yandan, her tip metann toplumsal
retim sreci iinde, her bir firma ve sektrde sarf edilen emekle
rin kapsanmasdr.
Emeklerin, ayn kullanm deeri reten bu sektrler boyunca
normlatrld olgusunun kabul edilmesi, deer analizi asndan
nemli sonu dourur.
210 Capital i, s. 464-465. Bir baka deyile, Kapitalist retimin her trnde... bu olgu
gzlenir. alma koullarm kullanan ii deil, tam tersine, iiyi kullanan a
lma koullardr. Ancak yalnzca makinelemenin ortaya kmasyla bu tersine
dn ilk kez teknik ve hissedilebilir bir gereklik kazanr. Bunun bir otomata d
nmesine bal olarak, i arac, i srecinde iinin karsna sermaye biiminde,
canl emek zerinde egemenlik kuran ve onu emen l emek biiminde kar. (Ca
pital 1, s. 548). Bkz. keza s. 468-469, 1012 ve Aglietta (1979, s. 113).
211 Tanm itibariyle, ayn dal ya da sektr iindeki firmalar, ayn kullanm deerini
retirler.
Marxn Deeri I 1
Birincisi, deeri belirleyen emek zaman, bireysel olarak de
il, toplumsal olarak belirlenir ve meta deerleri, bir nesne rne
ini retmek iin herhangi bir tekil ii ya da firma tarafndan
gereksinilen somut emek zaman tarafndan deil, her bir meta
trn retmek iin gerekli soyut emek zaman tarafndan ifade
edilir.212kincisi, ayn kullanm deerlerine sahip metalar, bireysel
retim koullar ne olursa olsun ayn deere sahiptirler (Bkz. B
lm 5.2).213ncs, retim srasnda hem emek hem de girdiler
ktya dntrlr. Bundan tr normlatrma, yalnzca re
timin son aamasnda harcanan emekleri deil (rnein montaj,
paketleme ya da nakliye gibi) kullanlan girdileri reten emekleri
de ierir. Sonu olarak, meta deerleri, ksmen kendi retimleri s
rasnda yaratlr, ksmen de toplumsal olarak gerekli retim ara
larnn deeri tarafndan belirlenir.214
212 Eer rnein dokumacl ele alrsak, grrz ki bu, toplumsal ortalamann al
tnda ya da stnde bir oranda icra edilebilir... Ancak eer dokumaclk, bu zgl
alanda normal bir younluk dzeyinde yrtlyorsa, rnein bir saatte belirli bir
miktar pamuk iplii retmek iin harcanan emek, verili toplumsal koullarda bir
saatlik dokumann retecei ortalama normal pamuk iplii miktarna eit ise, o
zaman pamuk ipliinde nesnellemi olan emek, toplumsal olarak gerekli emektir.
Bu ekilde, o, standart olarak ilev gren genel toplumsal ortalama ile niceliksel
olarak belirlenmi bir ilikiye sahiptir, yle ki, ayn miktardan ya da daha kk
veya byk bir miktardan sz edebiliriz. Bundan tr, onun kendisi, belirli bir
miktar ortalama emei ifade eder (Capital , s. 1019).
213 Eer, iimizden herhangi biri, dier insanlar iin kullanm deerine sahip ol
mayan bir ey yaparsa, onun tm gc bir atom kadar bile deer retmez ve eer
o, bir makinenin yirmi kat ucuza retecei bir eyi elle yapmakta srar ederse, bu
ie harcad emein yirmide on dokuzu, ne genel olarak deer ne de belirlenmi
herhangi byklkte bir deer retir. (Engels, 1998, s. 240).
214 Pamuk ipliinin hammaddesini oluturan pamuk retimi iin ihtiya duyulan
emek zaman pamuk iplii retmek iin gerekli emein parasdr ve bundan t
r pamuk ipliinde ierilmitir. Ayn ey, ide ierilmi emek iin de geerlidir,
nk i anp eskimese pamuklu dokunamazd... Buradan pamuk ipliinin dee
rini ya da onun retimi iin gerekli emek-zamann belirlemede, nce pamuu ve
iin eskimi blmn retmek, sonra da pamuklu ve iplii dokumaya yarayan ii
retmek iin gerekli, farkl zamanlar ve farkl yerlerde gerekletirilmi tm zel
sreler, hep birlikte ayn emek srecinin farkl ve birbirini takip eden aamalar
olarak grlebilir. Pamuk ipliinde ierilen tm emek, gemi emektir ve onun
bileen elerini retmek iin harcanan emein, nihai aamada, yani dokuma aa
masnda harcanan emekten ok daha gerilere uzanyor olmasnn hibir nemi
yoktur. (Capital , s. 294).
5.1.1 - Emek Younl uu ve Karma kl ,
Ei t i m ve reti m
Varsayalm ki, iiler ve bir sanayi dalnda faaliyet gsteren fir
malar birbirinin ayn olsun, ancak emek, bir firmada dierlerin
den daha youn olarak harcansn. Bu fark iki dzlemde analiz edi
lebilir. Krllk bak asndan daha youn emek kullanan firma
daha krldr, nk onun emek birim maliyeti rakiplerininkinden
daha dktr. Deer retimi bak asndan ise bu krllk fark,
youn emein daha byk deer yaratma kapasitesine baldr:
Emek younluunun artrlmas, belirli bir zamanda harcanan eme
in artrlmasdr. Buradan hareketle, her bir ignnn uzunluu
nun ayn olmas halinde, daha youn emek ieren bir alma gn,
daha az youn emek harcanan gne gre, daha fazla rnde cisim-
leir... Burada, tek tek fiyatlarnda bir d olmakszn, rnlerin
saysnda bir artla kar karya bulunuyoruz: rnlerin says
artarken, fiyatlarnn toplam da artmaktadr... Emein younluu,
normal toplumsal younluk dzeyinden ne kadar ok saparsa, yara
tlan deer de o kadar byr.215
Bu sonu genelletirilebilir: Emein younluu veya karma
klndaki farklar veya deiimler ya da igcnn eitim veya
retim dzeyindeki farklar veya deiiklikler, deer retimi ze
rinde ayn sonular dourur:
Bir metann deeri, saf ve basit anlamda insan emeini, genel an
lamda insan emeinin harcanmasn temsil eder... Daha karmak
emek, yalnzca younlam ya da daha dorusu katlanm basit
emek olarak hesap edilir; bylece daha kk nicelikteki karmak
emek, daha byk nicelikteki basit emee eit kabul edilir. Dene
yimlerimiz bize, bu indirgemenin srekli yapldn gsterir. Bir
meta, en karmak emein rn olabilir, ancak deeri araclyla,
basit emein rnne eitlenir, bylelikle, basit emein belirli bir
miktarn temsil eder.216
zetlersek, baka her ey sabit olmak kaydyla, daha youn
veya karmak emek ve daha iyi renim grm ve eitilmi ii
215 Capital /, s. 660-661. Bkz. keza s. 987 ve 7heories ofSurplus Value 3, s. 307-308.
216 Capital 1, s. 135. Bkz. keza s. 306, Contributiony s. 272-273, Marx (1976, s. 9), P.
Harvey (1983) ve Rubin (1975, s. 156, 161).
ler, genellikle daha fazla kullanm deeri ve sonu olarak da, saat
bana daha fazla deer yaratrlar. Niceliksel fark, her daldaki bi
reysel ve toplumsal verimlilik arasndaki ilikiye baldr. Bu da
kesin biimde yalnzca ex post olarak bilinebilir. Daha genel konu
ursak, bu deikenler ile cretlerdeki olas farklar veya deiim
ler, igcnn deeri veya smr oran arasnda hibir zorunlu
veya sistematik iliki yoktur (tpk, igcnn deeri ile emek ta
rafndan yaratlan deer arasnda herhangi bir sabit iliki olmad
gibi. Bkz Blm 4.1).
Marxn ulat sonu, indirgeme katsays (nitelikli ve ba
sit emein deer retkenlikleri arasndaki oran) isel olarak be
lirlenmiyor diye eletirilmitir.217Bu soruna iki alternatif zm
nerilmitir: cretler tarafndan indirgeme ya da eitilmi iide
depolanm bulunan dolayl emek tarafndan indirgeme.218cret
ler tarafndan indirgeme, eitilmi iilerin verimlilii ve onlarn
parasal dlleri arasnda sabit bir iliki olduunu ya da alternatif
olarak bireysel smr oranlarnn ayn olduunu varsayar. Ancak
ayr nedenden tr, bu varsaymlar dorulamak mmkn
deildir. Birinci olarak, igc, azami kr peinde koan unsur
lar tarafndan sat amacyla retilmi bir meta deildir; alternatif
bir biimde ifade edilecek olursa, istihdam modelleri, ncelikle
smr oranlar tarafndan belirlenmez. kinci olarak, ii snf
iindeki cret farkllklar, yalnzca ksmen bireysel iilerin deer
yaratma kapasiteleri arasndaki farklara baldr; bunlar, byk
lde, adetlerden, szlemelerden ve ynetimin iileri blmek
iin kastl giriimlerinden kaynaklanr. nc olarak, byle ol
masa bile, byk apl mekanize retimde, bireysel iilerin katk
larn deerlendirmek genellikle imkanszdr.219
Marxn Deeri | 1I r>
217 Bkz. Bhm- Bavverk (1949, s. 81-84) ve Meek (1973, s. 240-241).
218 Bkz. srasyla, Meek (1973, s. 171-176) ve Rosdolsky (1977, blm 31); ve Hilfer-
ding (1949), Roncaglia (1974) ve Rovvthorn (1980, blm 8). Eletirel bir bak
iin, Bkz. Lee (1990). Bkz. keza Attewell (1984), J. Devine (1989), Fine (1998),
Gerstein (1986), Giussani (1986), D. Harvey (1999, s. 61), P. Harvey (1985), Itoh
(1987), Marglin (1974) ve Tortajada (1977).
219 Bkz. Attevvell (1984, s. 115-117), Fine (1998, blmler 7-10) ve Lapides (1998, s.
Depolanm emek tarafndan indirgeme, nitelikli igc har
camasnn, vasfl iinin orijinal* basit emeinin e-zamanl har
canmas, art, iinin mesleini renirken sarf ettii kendi gemi
basit emeinden oluan bir pay ve eitim srecine katkda bulu
nan dierlerinin dorudan veya dolayl emeklerinden oluan bir
pay olarak hesaplandn varsayar. Bu gr kantlanamaz, n
k, retim ve eitimi, emein makineler ve sabit sermayenin di
er unsurlarnda depolanm haliyle yan yana getirir (Bkz. Blm
5.2); baka bir deyile, nitelikli emein deer yaratma kapasitesi
ni, basit emein deer yaratma kapasitesinden farkl bir biimde
aklar. Bu yaklam, basit emein tersine, nitelikli emein hibir
deer yaratma kapasitesi olmadn varsayar; onun sarf edilmesi,
eitimin emek biriktirebilecei olaslna hibir yer brakmaya
cak ekilde, yalnzca gemi emein yeniden su yzne kmas
dr.220zetler ve tekrarlarsak:
Bir saatlik daha youn emein artan deer yaratma kapasitesinin,
bu ekilde tketilen igcnn bir saatlik bedelini retmek iin ge
rek duyulan ek emek miktar ile herhangi bir ilikisi olduuna dair...
hibir kant yoktur... Nitelikli emein byyen deer yaratma kapa
sitesi, ayn nedenden tr varln srdrr. Nitelikli emek, eit
zaman aralnda, vasfsz emekten daha fazla deer yaratr; nk,
fiziksel olarak daha retkendir ve bu artm fiziksel retkenlik ile
beceriyi retmek iin ihtiya duyulan ekstra emein fiziksel ret
kenlii arasnda, herhangi bir belirli ilikinin varln varsaymak
iin hibir neden yoktur. Buradan, nitelikli emein artan deer ya
ratma kapasitesi ile bu eitimli emein deer olarak karl arasn
da hibir belirli iliki olmad sonucu kar.221
* I Alfredo Saad-Filho
189).
220 Bkz. P. Harvey (1985, s. 84-90).
221 P. Harvey (1985, s. 90). Nelle gre (1992, s. 56n4), Somut emek, kullanm deerleri
reten pratik almadr; o statde harcanan almaya eit basit emekteki zaman
miktar olarak llen soyut emek, smrlmenin kouludur. Vasfl emein vasf
sz (basit) emee nasl indirgenecei sorunu zerine byk lde akademik emek
harcanmtr. Bylesi emein toplumsal olarak gerekli olup olmad ok ak de
ildir; Marx, indirgemeye, deer teorisine dsal bir e olarak bakmtr.
5. 1. 2 - Me k ani z as y on, Vas f s zl at rma
ve Kapi t al i st Denet i m
Ayn kullanm deerlerini reten firmalar arasndaki sektr-ii
rekabet, bu firmalarn her birini, kr orann azamiletirmek iin
giderleri en aza indirmeye zorlar. Varsayalm ki, iiler ve verili bir
metay reten firmalar ayn olsun, ancak bunlardan biri, iyeri ta
sarmnn daha uygun olmas nedeniyle ayn emek girdisiyle daha
fazla retim yapsn. Bu basit rnek gsterir ki, gelimi teknoloji;
birim maliyet unsurlarn azaltr ya da daha kesin olarak ifade ede
cek olursak, baka trl ayn kalacak olan emein emek retken
liini artrr.222Daha genel olarak bakldnda, daha byk emek
younluu, kty (ve retilen toplam deeri) artrr, nk ayn
somut i zamannda daha fazla basit emek younlatrlr; ancak
bu, rnn birim deerini etkilemez (Bkz. Blm 5.1.1). Aksine,
teknik yenilenmeler, rnn bir birimini retmek iin gerekli ba
sit emek miktarn azaltr ve sonu olarak, onun deerini azaltma
eilimi yaratr:
Deer ve artdeer iin retim, bir metay retmek iin ihtiya du
yulan emek-zamann azaltmak, yani metann deerini herhangi bir
zamanda varolan toplumsal ortalamann altna ekmek ynnde
srekli bir eilim ierir. Maliyet fiyatn en aza indirmek ynnde
ki bask, emein toplumsal retkenliini ykseltmek iin en gl
manivela haline gelir; bununla birlikte bu, burada basit bir biimde,
sermayenin retkenliinde srekli bir art olarak grnr.223
Sektrler arasndaki rekabet, firmalar, maliyetleri drmek
iin yeni teknolojileri devreye sokmak ve byle yapmakla da, istih
dam edilenlerin deer retkenliklerini artrmak ynnde zorlar.224
Bu teknik yenilikler, baka yerlerde de taklit edilecek, retilecek,
Marxm Deeri | 117
222 Baka bir deyile, ileri teknoloji kullanan firmalarn daha krl olular, rekabet
ettikleri unsurlardan yaplan deer transferlerinden ok, kendi alanlarnn daha
yksek deer yaratma kapasitelerine baldr. Kart bir gr iin, Bkz. I ndart (ta
rihsiz).
223 Capital 3, s. 1021.
224 Yeni teknolojiler, firmalara, yeni rnler karma veya var olan rnleri gelitirme
imkan tanrlar. Bu sonuncusu burada ele alnmamtr, nk yeni pazarlar bo
yunca rekabetin ayn tipini yeniden retir.
bylece de, ekonominin tmnde daha ileri teknik yenilikler iin
tevik edici olmaya devam ederken bu yenilii ilk olarak uygula
maya koyan firmann avantajn sre iinde ortadan kaldracak
tr. Genel sermaye dzleminde, bu sre, iiler tarafndan tke
tilenler de dahil olmak zere, tm mallarn deerlerini drecek
ve baka her ey sabit kalmak artyla, greli artdeer elde edilme
sine izin verecektir (Bkz. blm 4.1).225
Sektrler aras rekabette en nemli unsur, mekanizasyon ya
da yeni teknolojiler ve yeni makinelerin devreye sokulmasdr.
Sermaye iin mekanizasyon, bir toplumsal denetim arac olduu
kadar, krll artrmann da bir yoludur. Mekanizasyon sreci,
nemli zellie sahiptir. Birincisi, yukarda da gsterildii gibi,
emein deer retkenliini ve yenilenen sermayenin kr orann
artrr. kincisi, greli artdeer elde edilmesini kolaylatrr:
Emein retkenliini artrmak iin gelitirilmi tm dier aralar
gibi, makinelemenin de amac, metalar ucuzlatmak ve alma g
nnn iinin kendisi iin harcad ksmn azaltma yoluyla dier
parasn, kapitaliste bedelsiz olarak verdii parasn, uzatmaktr.
Makine, artdeer retmenin bir aracdr.226
nc olarak, mekanizasyon, kapitalist denetimin bir arac
dr. Meta deerlerini drr ve daha byk yatrmla daha sofis
tike mallarn retilmesine izin verir. Bu da, bamsz reticiler ve
onlarn iglerini satmadan (ya da tabi klnm taeronlar ola
rak) hayatta kalma yetenei tarafndan yaratlan rekabet alann
daraltr. Dahas, mekanizasyon, kolektif emek araclyla iilerin
bireyselliini trpler:
Manfaktr... bileen paralar insanlardan oluan retici bir me
kanizma biimidir. O, iinin yalnzca bir btnn paras olarak
alabilecei anlamnda, dorudan toplumsal bir retim tarzn
temsil eder. Eer balangta iilerin iglerini satma ihtiyac on
larn mlkszlnden kaynaklanmsa... imdi, i srecinin teknik
225 'Sermaye, bylece, metalar ucuzlatmak, bunu yaparak ayn zamanda bizzat iileri
ucuzlatmak iin emein retkenliini artrmaya ynelik gl bir gdye, srekli
bir eilime sahiptir. (Capital I, s. 436-437).
.!2( Capital l , s. 492.
Marx n Deeri I 114
doasndan kaynaklanr hale gelir. Bu teknik doa, esas olarak ka
pitalisttir.227
Daha genel olarak sylersek; tarafsz, bilimsel ve retimci k
lklarnn altnda makineler, i srecinin ritmini ve ieriini be
lirleyen despotik diktatrlerdir. Tarihsel olarak, deme ve alma
koullar ile ilgili saysz anlamazlk, mekanizasyon tarafndan
hem yaratlm hem de zlmtr:228
Teknoloji, yalnzca Doa zerindeki denetim deildir, o, insan
zerinde de denetim salar. blm ve fabrika sistemi, modern
montaj hatt ynteminde olduu gibi, iin ritmini ve kalitesini de
netlemenin yollarn amtr. Teknoloji, iyerinde toplumsal dene
tim ve disiplin salar. Bu nedenle, teknolojinin geliimi toplumsal
olarak tarafsz deildir; snf karlarn ve sosyo-politik basklar
yanstr.229
Makineler, sk sk bilinli bir biimde, hem bilgiyi230hem de
227 Postone (1993, s. 332); Bkz. keza s. 47-48. Geni anlamda konuursak, sermaye,
iileri biimde denetler: (a) iiler yaayabilmek iin i ararken, retim arala
rn mlk edinir; (b) iilerin igcn satn alma yoluyla, btnl iinde emek
srecini denetleme hakkn elde eder; (c) retim aralarna sahip olmak ve retim
sreci zerinde denetim kurmak, sermayeye, devleti, ekonomik politikay, yasal
sistemi ve dier toplumsal kurumlan gl bir biimde etkileme imkan verir.
Bu egemenlik biimlerine srekli bir biimde kar klr; rnein, iiler cretli
emee ve iyerindeki baskya alternatifler yaratmak iin srekli aba gsterirler,
daha yksek cretler ve daha iyi alma koullar peinde koarlar ve gerek retim
hattnda gerekse dier alanlarda, karlarn savunmak iin kolektif eyleme girie
bilirler. Bkz. keza Bahr (1980, s. 102), Brighton Emek Sreleri Grubu (1977) ve
Marglin (1974).
228 Sermayenin otomasyona verdii ncelik, retim dngsnn, iilerin alma
tempolarn ayarlamalarna en ok izin veren noktalarna yaplan bir saldrdr; bu
noktalar -brolar, boyama, istifleme ve montaj atlyeleri veya depolar- emein en
gzenekli olduu noktalardr. Y eniden yaplandrma yoluyla ii snfnn kolektif
gcne yneltilen tehdidi tanmlayan, bu semeciliktir (Levidow ve Young 1981, s.
2). Bkz. keza Capital 1, s. 486, 508.
229 Nell (1992, s. 54). Bir baka deyile, Sanayileme sreci, gittike daha ileri tek
nolojik gelime dzeyleri olutururken, kapitalistin otoritesini de srekli olarak
glendirir. inin karsna karlm retim aralar hacim olarak byrken,
kapitalistin mutlak bir denetim uygulamaya duyduu ihtiya da artar (Panzieri,
1980, s. 48). Bkz. keza Capital i , s. 526-527, 533-534 ve Uno (1980, s. 30-31).
230 Biz, iyerinin ktsn etkileyen tm nemli kararlar ve planlamay iilerin elle
rinden alp, birka adama devretmeyi neriyoruz. Bu adamlarn her biri bu karar
lar alma ve bunlarn yerine getirilip getirilmediini denetleme sanatnda zellikle
eitilecek, stnle sahip olduu ve dierlerinin ilevine mdahale etmedii ken
retimin denetimini231, kimi zaman krll drme pahasna
olsa bile, iilerden ekip almak iin kullanlmlardr:232
Makineler, yalnzca ii karsnda, onu her zaman gereksiz hale
getirebilecek, stn bir rakip olarak hareket etmekle kalmaz, ayn
zamanda ona dman bir gc temsil eder ve sermaye bu gc kul
lanrken, bu gerei de yksek sesle ve kastl olarak herkese duyu
rur. nk, bu, grevleri, sermayenin otokrasisine kar ii snf
nn u periyodik bakaldrlarn bastrmak iin en gl silahtr.
1830dan bu yana, salt sermayeye kar ii snfnn ayaklanmasn
engellemeye ynelik silahlar salamak amacyla yaplan icatlarla
koca bir tarih yazmak mmkndr.233
Mekanizasyon, vasfszlatrma ile yakndan ilikilidir. Vasl
szlatrma iki katl bir sretir. Bir yandan, mekanizasyonun do
rudan bir sonucudur; yukarda gsterildii gibi, mekanizasyon
genellikle, alma modellerini ve i tanmlarn, llmeleri ve
denetlenmeleri daha kolay olan basit ilemler halinde paralaya
rak, deitirir (detay alma):
Manfaktr karakterize eden uzmanlam iilerin hiyerarisi
yerine, burada, otomatik bir fabrikada, makinenin gzetmenleri
tarafndan yaplmas gereken her tr ii eitlemek ve ayn dzeye
drmek ynnde bir eilim doar.234
I Alfredo Saad-Filho
di zgl ilevine sahip olacaktr. (Frederick Taylor, Sohn-Rethel 1978, s. 151den
aktarma). Marksist bir eletiri iin, Bkz. P. Taylor (1979) ve Wennerlind (2000).
231 (Sanayiciler), marifetli iilerin herhangi bir zel hner ve el becerisini gerektiren tm
yntemleri ortadan kaldrarak, onlar bir ocuun bile denetleyebilecei kendi kendi
ne ileyen makinelerin sorumluluuna vermeyi amalarlar. Bundan tr sanayicinin
en byk amac, sermaye ve bilimin birliini salayarak, alanlarnn grevini (bir
ocuun bile stesinden gelebilecei) uyanklk ve beceri gerektiren bir dzeye indir
mektir. (Andrevv Ure, Sanayinin Felsefesi, Cooley 1981, s. 60dan aktarma).
232 Alan aratrmalarnn says arttka, rgtlenme tarihinin teknolojik-determinist
okunmas aleyhine, ve rgtsel yaplar iilerin davranlarn denetlemek iin
meydana getirilmi stratejilerin cisimlemesi olarak gren atma yaklam le
hine, kantlar giderek artmaktadr. (Attewell 1984, s. 119). Bkz. keza Bowles ve
Gintis (1977, s. 180). Brighton Emek Sreleri Grubu (1977), Cleaver (1979, 1992),
Lebowitz (1992), Marglin (1974), Naples (1989, s. 149), Postoe (1993), Sohn-Ret
hel (1978) ve YVennerlind (2000).
233 Capital 1, s. 562-563, bkz. keza s. 489-492. Toplumsal atmalarda teknolojinin rol ile
ilgili modern bir alma iin, Bkz. Levidow ve Young (1981, 1985) ve Slater (1980).
234 Capital 1, s. 545, Bkz. keza s. 470-471.
Murx'm Deeri j 121
Dier yandan, vasfszlatrma, iilerin yetenek ve deneyim
lerinin metalatrlmasdr. Bu sre, nceleri tek tek iiler tara
fndan denetlenen yeteneklerin kodlanmasn ve bunlarn piyasa
mekanizmalar ve dier toplumsal kurumlar, zellikle de eitim ve
retim yoluyla tm ii snf iinde yeniden retilmelerini ie
rir.235Tek tek iilerin yetenek ve becerilerinin sermaye tarafndan
ellerinden alnmas, onlarn esnekliini ya da snfn tm ekonomi
ierisinde sermayenin taleplerine gre istihdam edilebilirliini ar
trr. Bundan tr, hem birey olarak iiler tarafndan tekelle
tirilen yetenek ve becerilere bal olmayan vasfsz ilerden hem
de yetenek ve becerileri ticari olarak yeniden retilebilen vasfsz
iilerden sz edebiliriz:
Sermayenin esneklii, eline geirdii i srecinin zgl formlarna
ilgisizlii, sermaye tarafndan iileri de kapsayan bir hale getiri
lir. iden, igcn uygularken sergiledii ayn beceri esnekliini
gstermesi istenir... Bir lkede kapitalist retim ne kadar fazla ge
limi ise, igcnn esneklii iin o kadar fazla talep doacak, ii,
iinin zgl niteliine kar o kadar ilgisiz hale gelecek ve retimin
bir katmanndan dierine sermaye hareketleri o kadar akkan bir
hal alacaktr.236
Vasfszlatrmann bu iki yn arasndaki karlkl etkile
im, sermayenin, yetenekli iileri, Charles Chaplinin Modern
Zamanl arda canlandrd nl karakter gibi yalnzca retim
hattnda tekrara dayanan basit hareketleri yineleyebilen hayvans
yaratklara dntrme eilimi tad anlamna gelmez. Her ne
kadar teknik deiim, genellikle isizlik ve i tanmlarndaki dei
iklikle birlikte gereklese de, kalan iilerin, zor grevleri yerine
getirebilecek ve daha karmak makineleri kullanabilecek ekilde
eitilmeleri de gerekir.237Ancak, eletirel olarak bakldnda, va
sfsz ilerde ortalama bir iinin performans iin gereken eitim,
sermaye tarafndan talep edildii zaman ve talep edildii oranda
235 Bkz. Ettewell (1984, s. 96) ve D. Harvey (1999, s. 59, 109).
236 Capital i , s. 1013-1014. Bkz. keza s. 1021, 1024, 1034, 1039-1040 ve Gleicher
(1985-86, s. 466).
237 Bkz D. Harvey (1999, s. 108-109).
verilir. Ayn ekilde, vasfsz iiler katklarna ihtiya duyulduu
zaman kiralanr, gerekli olmadklar zaman da kovulurlar:
Vasfszlatrma kapitalist i srecinin doasnda vardr: nk ser
maye hesaplanabilir i fonksiyonlarna, standartlatrlm rutinlere
sahip olmay amalamak zorundadr; zira bu emek, azami hzda ve
asgari gzeneklilikte uygulanmaldr ve zira sermaye ucuz ve ko
laylkla yerine bakasn koyabilecei emek ister.238
Vasfszlatrma, esneklik ve grevlerin detay almalar ha
linde paralarna ayrlmas, iki nemli sonu dourur, ilk olarak,
bunlar iinin yabanclamasn artrrlar, nk, ama, artk
emein bireysel znesine dorudan ilikin deil, bireysel serma
yeye ilikin bir rndr.239ikinci olarak, bunlar, mekanizasyon ve
i pazarlarnn daha byk derinlik, esneklik kazanmas ve enteg
rasyonu nedeniyle, i sreci zerindeki kapitalist denetimin art
masna neden olurlar.
Bu sylenenler, mallarn, hizmetlerin, zenginliklerin, teknolo
jilerin ve toplumsal ilikilerin metaya dnmesinin nemli yn
leridir. Sre, kapitalizmden, daha net bir deyile, iiler zerinde
ki kapitalist denetimden kaynaklanr ve onu glendirir. Denetim
yaplar, dorudan ustabalar, yneticileri ve danmanlar, daha
teye gidersek, mali kurumlan ve menkul kymet borsalarn ie
rir. Kapitalist denetim ve rekabet, iilerin deer retme kapasi
telerini normlatran ve hem kty hem de i srecini toplumsal
belirlenimlere tabi klan ikiz glerdir.
5.2 - Emei n Se nk r on i z as y o nu
Farkl momentlerde retilmi metalarn, ayn fiyattan, senkro
nik (ezamanl) sat, tm tekil somut emeklerin, baka zamanlarda
veya farkl teknolojilerle bu ayn tip metalar retenlerinkiyle senk-
ronize edildiini gsterir. Emeklerin normlatrlmalar ve senkro-
nize edilmeleri nedeniyle, nasl, ne zaman ve kim tarafndan retil
diklerine baklmakszn, ayn trden tm metalar ayn deere sa
238 Brighton Emek Sreleri Grubu (1977, s. 19). Bkz. keza Attewell (1984), Coombs
(1985), Schwarz (1985) ve Spencer (2000).
239 Bahr (1980, s. 106). Bkz. keza Braverman (1974), Elger (1979) ve Laibman (1976).
I | Alfredo Saad-Filho
hiptir. Normlatrma, bir tip metay retmek iin gerekli olan emek
zamannn neden toplumsal olarak belirlendiini ve neden girdileri
retmek iin gerekli olan eyleri ierdiini aklar (Bkz. Blm 5.1).
Senkronizasyon, emek zamannn canl emekten ayrt edilemeyece
ini ve bundan tr, ona eit olduunu gsterir:
Pamuk ipliinde ierilen tm emek gemi emektir ve onun bilei
mindeki eleri retmek iin sarf edilen emein, nihai aamada, do
kuma esnasnda sarf edilen emekten ok daha eskilere uzanmasnn
hibir nemi yoktur. kincisi gemi zamanda iken, birincisi sanki -
mili gemi zamanda yer alr, ama bu sorun oluturmaz. Eer bir evi
ina etmek iin belirli bir emek miktar, diyelim otuz gn gerekiyorsa,
son gnn emeinin ilk gnn emeinden 29 gn sonra harcanm
olmas olgusu, evle btnlemi toplam emek miktarn deitirmez.
Bundan dolay, hammadde ve i aralarnda ierilen emek, dokuma
biimindeki nihai olarak eklenmi emekten nce, dokuma srecinin
hazrlk aamalarnda harcanm emek gibi kabul edilebilir.240
Farkl zamanlarda ve farkl teknolojilerle ayn metalar reten
emekler arasndaki eitlik, emein, somut emek tarafndan meta-
lara yklenmi tarih-tesi bir tz olmaktan ok, kapitalist retim
tarafndan kurulmu ve onun araclyla yeniden retilmi, top
lumsal bir iliki olmas olgusuna baldr (Bkz. Blm 2.1). De
erin toplumsal gereklii, yalnzca canl emein deer yaratt
ya da alternatif bir syleyile, Marxn deer teorisinin toplumsal
yeniden retim maliyetlerine dayal olduu anlamna gelir. Daha
zel olarak, deerler her tr metann retimi iin toplumun mev
cut yetenei tarafndan ya da toplumsal olarak gerekli emek z ama
nnn (TGEZ) yeniden retimi tarafndan, belirlenirler. Deerler,
metalar retilirken ta zerine kazlm deillerdir. Daha ok, top
lumsal olarak srekli (ve yeniden -.n.) belirlenir ve ekonominin
herhangi bir yerindeki teknik dnm nedeniyle deiebilirler:
Herhangi bir metann deeri... yalnzca kendisinin ihtiva ettii ge
rekli emek zaman tarafndan deil, onun retimi iin toplumsal
olarak gerekli emek zaman tarafndan belirlenir. Bu yeniden re
tim, daha kolay ya da daha g koullarda gereklemi olmas ne
deniyle, onun orijinal retim koullarndan sapabilir. Eer deien
Marx'tn Deeri | 123
240 Capital i, s. 294-295; Bkz. keza Capital 2, s. 186 ve Theories of Surplus Value 3, s. 279.
koullar, yeniden retilecek ayn fiziksel sermaye iin iki kat fazla
zaman ya da yars kadar az bir zaman harcanmas gerektii anlam
na geliyor olsayd, o takdirde, parann deerinin sabit kalmas du
rumunda, bu sermaye nceden 100 pound deerindeyse, 200 pound
ya da alternatif olarak, 50 pound deerinde olabilirdi.241
gcnn deeri, TGEZin yeniden retiminin en ak rnei
ni salar. Blm 4.2de gsterildii gibi, igcnn deeri, iiler
de, onlarn tketim mallarnda ya da gemite tketmi olduklar
mallarda cisimlemi somut emekten ok, iilerin yeniden retim
ihtiyalar tarafndan belirlenir:
Adam Smith, cretlerin doal orann veya cretlerin doal fiya
tn incelerken, aratrmasna rehberlik eden neydi: gcnn ye
niden retimi iin gerekli geim aralarnn doal fiyat. Ama bu
geim aralarnn doal fiyatlar neyle belirlenir? Bu belirlemeyi
yapt lde, o, deerin doru belirlenmesine, yani bu geim ara
larnn retimi iin gerekli emek zamanna geri dner.242
Marxn almalarn satr satr inceleyen biri, baka bir deer
grn (rnein, girdilerin deerinin ktda cisimletii ve za
man araclyla aktarld grn) savunuyor gibi grnd
baz pasajlar bulabilir. Bu, bazlarn deer teorisinin farkl yorum
larn savunmaya (Bkz. Blm 2.1), bazlarn ise uyumsuzluktan
ikayet etmeye gtrmtr.213Ancak bu szde metinsel tutarsz
lklar ou zaman balam d aktarmdan kaynaklanmaktadr ve
sz konusu metinlerin yazldklar dnemlerin farkll (baz daha
eski metinler, cisimlemi emek grne daha yakn grnebilir),
soyutlama dzeyleri (ne kadar soyut olurlarsa, deer, o kadar ci-
241 Capital 3, s. 238. Benzeri aklamalar iin, Bkz. Capital , s. 129-130,317-318, 676-
677. Capital 2, s. 185-188, 222-223, 366-368, Capital 3, s. 522, Theories of Surplus
Value 1, s. 232-233, Theories of Surplus Value 2, s. 416, Theories o f Surplus Value 3,
s. 280, Grundrisse, s. 135, 402, 657 ve Marxn Engelse 14 Eyll 1851 tarihli mek
tubu (Rosdolsky 1877, s. 318n3de aktarlan). Marxn metinlerinin geni kapsaml
bir gzden geirilmesi iin, Bkz. Moseley (2000b). Bkz. keza, dier eylerin yan
sra, Gleicher (1989, s. 77), D. Harvey (1999, s. 15), Mattick J r (1991-92, s. 37-38),
Perelman (1993, s. 89), Reuten ve Williams (1989, s. 71), Saad-Filho (1997a), Sha-
ikh (1977, s. 113n), M. Smith (1994a, s. 96-98; 1994b, s. 119-122) ve Wolfstetter
(1973, s. 795).
212 'Ueories of Surplus Value 1 s. 96; Bkz. keza Capital 2, s. 196, 458.
213 Bkz. rnein Cohen (1981) ve Mirovvski (1989).
I Alfredo Saad-Filho
Marx'n Deeri
simlemi emee benzer) ve analizin balamyla (rnein sabit ve
deiken sermayeyi karlatrd durumlarda) aklanabilir.244
5.2.1 - Deer Transf erl eri
Meta deerleri iki ksmdan oluur. Birincisi, girdileri ktla
ra dntrmek iin gerekli, emein normlatrlmas ve senkro
nizasyonu araclyla toplumsal olarak gerekli emek zamannn
(TGEZ) yeniden retimi tarafndan belirlenen, soyut emek.
kincisi, girdilerden transfer edilen benzer biimde belirlenmi
emek. Girdi deerlerinin aktarlmas iki ynl gerek bir sretir.
Bir yandan, canl emek girdileri ktlara dntrr; bu, emein
normlatrlmasnn temelidir.245 Dier yandan, deer, toplumun
gelecek dnemde retimi yeniden balatmak yeteneini de ieren,
toplumsal yeniden retim koullarn ifade eder; bu da senkronizas
yonun temelidir. Girdi deerlerinin aktarm, devir eden kullanlm
sabit sermayeyi ve balanan sermayenin fiziksel ve teknik (morar)
anmasn ierir.246Bunlarn her birini srasyla ele alalm:
Devir eden sabit sermaye tarafndan aktarlan deer, yukarda
akland gibi, girdileri retmek iin halihazrda gerekli soyut
emek zaman tarafndan belirlenir; buna karlk, toplumsal ola
rak gerekli girdiler, ktnn retiminin yapld egemen teknik
tarafndan belirlenmektedir:
244 Bkz. Capital i , s. 307-308 ve Theories ofSurplus Value 3, s. 167.
245 ayet onun (iinin), alma gnnn tek bir ann bile, pamuk, makine, vb. ey
lerin deerlerini yeniden reterek veya yeniden yerletirerek yitirdiini dn
yorsanz, hepiniz yanl yoldasnz. Aksine, onun emei pamuu ve ileri pamuk
ipliine evirdii iin, eirdii iindir ki, pamuk ve ilerin deeri kendiliinden
pamuk ipliine geer. Bu onun emeinin niceliinin deil, niteliinin sonucudur.
(Capital i , s. 335-336). Bkz. keza Aglietta (1979. 44-45, 53, 276).
246 Sabit sermaye, retimde kullanlan makinelerin ve dier maddi (emek-olmayan)
girdilerin deeridir. Dner sermaye, sermayenin her bir devirinde tkettii girdi
lerin, sabit sermayeyi, deiken sermayeyi (cret maliyetlerini) ve sabit sermaye
deki anmay ieren deeridir. Sabit sermaye, bir devirden daha uzun sre varl
n srdren maddi girdilerin, rnein makineler ve binalarn, deeridir. Sabit
sermaye iki farkl ekilde anr: (a) kullanld zaman (ya da basite eskimeye,
rnein rmeye bal olarak), yani fiziksel olarak; (b) eer yeni makineler vb.
kty daha dk maliyetle retebiliyorsa, teknik olarak. (Bkz, Perelman 1987,
blm 5 ve YVeeks 1981, s. 174-186).
>I Alfredo Saad-Filho
retim aralarnn deerleri... (pamuk ve i) pamuk iplii deerinin
bileen paralardr... Bununla birlikte iki koul yerine getirilmeli
dir. Birincisi, pamuk ve i gerekten bir kullanm deeri retmeye
hizmet etmi olmaldr... kincisi, retimin toplumsal olarak verili
koullar gz nne alndnda, harcanm emek zaman, toplum
sal olarak gerekli olan miktar amamaldr. Bundan tr, bir libre
pamuk iplii dokumak iin bir libre pamuktan fazlas gerekmiyorsa,
bir libre ipliin retiminde bu arlktan daha fazla pamuk tke
tilmemelidir. Ayns i iin de geerlidir. Eer kapitalist, elik iler
yerine altn iler kullanmak gibi bir delilik yaparsa, pamuk ipliinin
deerindeki herhangi bir ey iin hesaba katlacak yegane deer, e
lik bir i retmek iin gereksinilen deer olarak kalr, nk verili
toplumsal koullar altnda daha fazlas gereksizdir.247
Sonu olarak ve bir dereceye kadar kar-sezgi ile, kullanlan
girdilerin orijinal deeri ve onlar satn almak iin kullanlan para-
sermaye, kt deerinin belirlenmesi asndan konu ddr:
Malzemenin ve i aralarnn deerleri, yalnzca i srecinin rn
lerinde, deerler olarak ona nceden dahil edildikleri lde yeni
den grnrler; yani, bunlar srece girmelerinden nce de deerdir.
Onlarn deerleri... retimin verili genel toplumsal koullar altn
da, onlar retmek iin gerekli emek zamanna eittir. Eer bu zgl
kullanm deerlerini retmek iin sonralar daha ok veya daha az
emek zamanna ihtiya duyulursa... bunlarn deerleri birinci du
rumda ykselecek, ikinci durumda decektir... Bylece, her ne ka
dar retim srecine belirli bir deerden girmilerse de, bu sreten
daha byk ya da daha kk bir deerle kabilirler... Ancak, de
erlerindeki bu deiiklikler, daima, rn olduklar emein ret
kenliindeki deiikliklerden kaynaklanr; belirli bir fiyatla bitmi
rn olarak iine girdikleri i sreci ile asla ilikileri yoktur.248
Sabit sermaye ile de ayn ey sz konusudur. retim, sabit ser
mayenin elerini fiziksel olarak tkettii lde, ktya deer
eklenir; yle ki, makineler sonunda skartaya karldnda (ya da
yeni aralar ve binalara ihtiya duyulduunda), bunlarn yenilen
mesi iin yeterli para hazrdr.249
247 Capital i , s. 295. Bkz. keza s. 312, 317-318. 957, 985-986, Theories o f Surplus Value
I, s. 109, Theories o f Surplus Value 3, s. 280 ve de Vroey (1981, s. 180).
218 Marx( 1988b, s. 79-80).
249 Bkz. Capital 3, s. 374.
M a r x t Deeri
5. 2. 2 - Teknik Dei i m, Deer ve Kri z
Sabit sermaye elerinin, yani makinelerin retimindeki tek
nik deiiklikler, yeni bir makineler neslini ortaya karr; bunla
rn kullanm, genelde her bir birim kt asndan daha ucuzdur.
Yeni makineler devreye sokulduunda, eski makineler tarafndan
aktarlan deer (ve ktnn birim deeri) azalr.250 Bundan iki
nemli sonu doar. Birincisi, ekonominin farkl sektrlerindeki
teknik deiim, sabit sermaye elerinin deerlerini aniden ve n
grlemez bir biimde deitirebilir:
Basit deer teorisine gre, sermaye mallan, tpk neoklasik retim
teorisinde yaptklar gibi, nceden belirlenmi modellere gre ger
eki olmayan bir biimde deer kaybeder. Bir kez yar-statik, geni
letilmi yeniden retim analizinin tesine getiimizde, bir metada
cisimlemi soyut emek miktarn hesaplayabilmek iin gelecekteki
ekonomik koullar hakknda n-bilgiye ihtiya duyarz. rnein,
eer ngrlemeyen teknik bir deiim, bir aleti yakn gelecekte ie
yaramaz hale getirecekse, deerin bu aletten nihai rne aktarm
konusunda uygun bir ynetimi nasl gerekletirebiliriz?251
Bu sermaye kayplar potansiyel olarak byktr ve her firmann
kulland farkl teknolojiler nedeniyle eit olmayan biimde dat
labilirler.252Firmalar bu maliyetlere, tercihlerine ve mali piyasalar ve
250 Maddi anmaya ek olarak, bir makine, moral ypranma diyebileceimiz bir yp
ranmaya da maruz kalr. Bu, ya ayn cins makinelerin daha ucuza retilmeleri ya
da daha iyi makinelerin rekabete girmesi nedeniyle, deiim-deerinin yitirilme
sinden kaynaklanr. Her iki durumda da, makine ne kadar yeni ve stn kapasi
teli olursa olsun, onun deeri artk aktel olarak kendisinde nesnelemi gerekli
emek-zaman tarafndan deil, onu ya da daha iyi makineleri yeniden retmek
iin gerekli emek-zaman tarafndan belirlenir. Bundan tr o, az ya da ok deer
yitimine urar. (Capital , s. 528). Bkz. keza, s. 318, Capital 2, s. 185, 250, Theories
o f Surplus Value 2, s. 495 ve Theories of Surplus Value 3, s. 154.
251 Perelman (1993, s. 88). Bkz. keza Postone (1993, s. 289-295).
252 Varolan sermayenin byk bir blm, metalarn deerinin, retimleri srasnda
orijinal olarak onlarn zmsemi olduklar emek-zaman tarafndan deil, daha
ok, onlarn yeniden-retimlerinin alaca emek-zaman tarafndan (ve toplumsal
emek retkenlii artarken, bu emek-zaman srekli azalr) belirlenmesi nedeniyle,
yeniden-retim srecinin ak ierisinde az veya ok her zaman deer yitirir. Bun
dan tr, toplumsal retkenliinin gelimesinin daha yksek bir seviyesinde, tm
varolan sermaye, uzun bir sermaye birikimi srecinin sonucu olarak grnmek ye
rine, greli olarak ksa bir yeniden-retim dneminin sonucu olarak grnr. (Ca
pital 3, s. 522). Bkz. keza Capital 2, s. 187-188, Capital 3, s. 356, Theories ofSurplus
muhasebe szlemeleri ile ilikilerine bal olarak farkl ekillerde
katlanabilirler ve hatta maliyetler geici olarak ihmal bile edilebilir.
Ancak bunlar srekli gz ard etmek mmkn deildir, nk her
bir firmann uygulad teknolojiler ve toplumsal olarak hakim tek
nikler arasndaki farkllklar, bunlarn karllklarn etkiler:
(Fiyatlar ve retim deerleri arasndaki) byk farkllklar, ekono
minin tm asndan tipik bir hale geldiinde, fiyat sistemi, ekono
miyi koordine etme konusunda, gittike artan lde, yetersiz hale
gelecek, yanl yatrmlar yaygnlaacaktr... Sonuta, rekabet g
leri, fiyatlar, yeniden retim deerlerine paralel olarak, dmeye
zorlayacaktr... Marx, srekli olarak, bir kriz; deerleri yeniden re
tim deerleri ile uyumlu hale getirinceye kadar, deerin nasl yeni
den retim deerlerinin zerinde ve tesinde az ya da ok bamsz
bir varlk kazanm olarak grnebileceini aklamtr... Gerek
bir ekonomide, aktel fiyatlar, altlarnda yatan emek deerlerinden
uzaklamaya eilimlidir. Fiyatlar ve deerler arasndaki ba gever
ken, fiyat sistemi gittike artan lde yanl ynlendirici sinyaller
verir. Bu da, speklasyonu, piyasa iin mallar ve hizmetler reterek
kr salamaktan daha krl hale getirir.253
kinci olarak, teknik deiim olasl, girdi deerlerinde ka
nlmaz bir belirsizlii devreye sokar. Bu belirsizlik, sabit serma
ye tarafndan aktarlan bilinemez gerek* deere baldr. Bu da,
makinelerin halihazrdaki deerleri asndan gelecekteki teknik
deiimin sonularyla ilikilidir. Dahas, her bir firma tarafndan
teknik deer yitimini iselletirmede kullanlan (kt deerleri
nin tekdzeliine karn) potansiyel olarak farkl biimler ve sabit
sermayenin yeniden yerine koyulmasna elik eden harcamalarn
yklerinin etkisi, iflas ve mali kriz olasln artrr:254
Yeniden retim maliyetleri, ngrlemez modeller iin de deiir.
nk, gelecekte, herhangi bir zamanda, hangi yeni teknolojilerin
ortaya kacan ngremeyiz; belirli bir sermaye malnn deiti
rilmeden nce ne kadar sreyle kullanlacan nceden bilmenin
Value 2, s. 416, Theories of Surplus Value 3, s. 389 ve de Vroey (1981, s. 182).
253 Perelman (1999, s. 724-725).
254 Bkz. Campbell (1998, s. 141), Fine (1980, blm 4, 1989, blm 9) ve Perelman
(1990, 1993, 1996, 1999).
M a r x m Deeri | 129
bir yolu da yoktur... Bugn retilmi mallarn deerlerini hesapla
yanlayz, nk gelecekteki yeniden retim deerlerinin bilgisine
nceden sahip olmadan bugn aktarlan uygun sabit sermaye de
erlerini bilmek imkanszdr... Alternatif olarak, mallarn deerleri
ni, ancak, kapitalistlerin gelecekteki deer yitimi modellerine ilikin
tahminlerine dayanarak, hesaplayabiliriz. Bir kez gelecekteki deer
yitimleri hakkmdaki bylesi znel tahminleri dikkate alarak yola
ktmzda ise, zdmzden daha fazla sorunla kar karya
kalrz... En bata, kapitalistlerin znel fikirlerini bilmemizin bir
yolu yoktur. Ek olarak, Marxm iflaslarla ilgili gr, bu znel fi
kirlerin byk lde yanl olduunu gsterir.255
kt deerlerine ilikin belirsizlik, artdeerin hesaplanmas,
kt deerlerinden yeniden retim giderlerinin dlmesinden
sonra geriye kalan artk ve sonu olarak, artdeerin kr, faiz ve
rant olarak datm zerinde dolayl bir etkiye sahiptir. Bu g
lkler, ekonomik yeniden retim srecindeki gerek elikilerden
kaynaklanr ve artdeer kavramnn anlam ve nemini ya da de
erin teorik yapsn etkilemez. Ancak bunlarn analitik bir er
eveye yerletirilmeleri gerekir. Bu ereve onlara hareket edebi
lecekleri bir alan sunacak kadar esnek olmal, ancak gerekliin
belirlenimine dair yaplar temsil edecek kadar salam da olma
ldr. Bunun ierisinde, her bir sektrde rekabet eden firmalarda
sarf edilen emein eitlii (normlatrma) ve zamana gre deien
farkl firmalarda ya da farkl teknolojiler uygulayan firmalarda
sarf edilen emein eitlii de (senkronizasyon) vardr.
5.3 - Emei n Homoj e nl e t i r i l me s i
Ekonominin farkl sektrlerinde normlatrlm ve senkronize
edilmi emekler, genellikle, verili bir zamanda farkl emek nicelikle
ri yaratrlar; rnein pencere temizlemede ve bilgisayar programc
lnda. Emein homojenletirilmesi, normlatrlm ve senkronize
edilmi emein farkl deer retkenliklerini farkl soyut emek nice
255 Perelman (1999, s. 723). Baka bir deyile, rekabetin etkisi, hem yeni retim tek
niklerinin devreye sokulmasn zorlamak hem de teknik deiimden kazanmak
zere... giriimlerin yeteneklerini snrlamaktr. (Weeks 1992, s. 20). Bkz. Aglietta
(1980).
likleri haline dntrr (YTGEZ, yeniden retilmi, toplumsal
olarak gerekli emek zaman).256Metalar bir fiyat alrken veya para,
deer lme ilevini yerine getirdii zaman, emekler homojen hale
getirilir. Analizin bu dzleminde, deer yasas meta fiyatlarnn,
Y TGEZlerine denk dmesini salar (Bkz. Blm 4.1).
Homojenletirme nemli sonu dourur. Birincisi, emek,
dorudan bir emek zaman nicelii olarak deil, yalnzca fiyat ola
rak grnr (Bkz. Blm 8.1 ve 8 . 2).257Baka bir deyile, farkl
firmalar ve sektrlerde uygulanan emein deer retkenlii yal
nzca saat bana eklenmi (para-) deer araclyla deerlendi
rilir. kincisi, tm metalarn deer ve fiyatlar, e zamanl olarak
belirlenir (Bkz. Blm 5.2). ncs, Marxn, parann, 'tm in
san emeinin dorudan cisimlemesi258ya da dorudan doruya
toplumsal emek olduu yolundaki aklamas, parann retiminin
kendine zg bir olay olduu, nk bu sektrde emein homo-
jenize edilmedii anlamna gelir. Daha ok, parann deeri, dier
sektrlerde uygulanan emeklerin homojenletirilmesinin ekseni
dir ve fiyatlarn belirlenmesi iin sabit bir nokta ilevini grr.
Her ne kadar homojenletirme, kavramsal olarak ak ise de,
retilen deerin deerlendirilmesi net deildir, nk fiyatlar,
>0 | Alfredo Saad-Filho
256 Marxn deer teorisinde indirgeme problemi ve buna uygun olarak da d
nm problemi vardr. Birincisi, ayn sektrde harcanan somut emeklerin deer
eitlenmesi veya normlatrma. kincisi, teknik olann deer farkllklarna d
ntrlmesi veya senkronizasyon. ncs, ekonominin farkl dallar boyunca
oluan bu ortalamalarn ortalamasnn alnmas veya homojenletirme. L iteratr
de yalnzca bu nc sorun geni olarak tartlmtr (Bkz. aada, blm 7 ve
Reuten 1999, s. 110).
257 Elsoria gre (1979b, s. 136, 138), Kapitalist ekonomilerde, fiyattan tamamen ba
msz olarak, saat terimleriyle dorudan llebilecek olan emek-zaman, zgl
bireylerin zgl emek-zamanlardr... (Yani -.n.), onun toplumsal ve soyut yann
oluturan deer olarak nesnelletirilmi yn deildir. Kapitalist bir ekonomide,
emein toplumsal gereklilii, fiyat formundan bamsz olarak belirlenemez: Bu
radan hareketle, deerler, fiyatlardan bamsz olarak hesaplanamaz ya da gzlene-
mez... Bylece, emek-zamannn deerin (ikin) ls olduu argman, deerin
lm aracnn emek-zaman olmas sonucunu dourmak bir yana, emek-zama-
nnn hibir biimde lm arac olamayaca sonucunu dourur. nk, gz
leyebildiimiz aktel emek-zaman iinde, (emein -.n.) soyut ynn, somut
ynnden ayramayz. Bkz. keza Gerstein (1986, s. 52) ve Roberts (1996, s. 203).
258 Capital i, s. 187.
karmak btnln farkl dzlemlerinde ok sayda deiken
tarafndan etkilenir. rnein, fiyat indirimleri, teknik gelimeye,
sermayenin alan deitirmesine (Bkz. Blm 7), ar arza, snai,
mali, vergisel, ticari politikalar veya deiim oran politikalar ola
slklarna ve dipr deikenlere bal olabilir:
Bir metann deerinin bykl... deeri yaratan srete ierilmi
toplumsal emek zaman ile zorunlu bir ilikiyi ifade eder. Deer
byklnn fiyata dntrlmesiyle, bu zorunlu iliki... hem
metann deerinin bykln hem de verili koullar altnda
onun az-ok satlabilecei parann miktarn ifade edebilir. Bundan
tr, fiyat ile deerin bykl arasndaki muhtemel niceliksel
uyumsuzluk... fiyat-biiminin kendisinde ikindir. Bu bir eksiklik
olmayp, aksine, yasalar; kendilerini yalnzca srekli dzensizlikler
arasnda krlemesine ileyen ortalamalar olarak ortaya koyan bir
retim tarz iin en uygun biimi oluturur.259
Marxn arz ve talep arasndaki farklara ilikin zmlemesini iz
leyelim. Basitletirmek iin, varsayalm ki, iiler ve metay (diyelim
keten) reten firmalar ayn olsun. Bu koullar altnda bile, ketenin
piyasa fiyat, deerinin dorudan para cinsinden ifadesinden farkl
olabilir. Bu durum, rnein, sz konusu kullanm deeri iin duyulan
toplumsal ihtiya sabit kalmak zere, uygulanan toplumsal emein
paynn ok byk ya da ok kk olmas halinde gerekleebilir:
Varsayalm ki... pazardaki her para keten, yalnzca toplumsal olarak
gerekli emek zamann iersin. Buna ramen, bir btn olarak tm bu
paralar, gereksiz yere harcanm emek zaman ierebilir. Eer pazar,
normal fiyat olan yardas (0.9 m. uzunluunda bir ngiliz uzunluk l
s -.n.) 2 ilinden tm mal tketemiyorsa, bu, dokuma biiminde
harcanm toplam toplumsal emek zamannn ok byk olduunu
gsterir. Bu durumda, sonu, her bir tekil dokumacnn kendi rn
ne toplumsal olarak gerekli olandan daha fazla emek zaman harca
m olmasyla ayndr. Alman atasznn syledii gibi: Birlikte tut,
birlikte as. Pazardaki tm frnlar tek bir ticari madde olarak hesaba
katlr; her bir frn yalnzca toplamn bir blen parasdr.260
Marx'm Deeri | 131
259 Capital i, s. 196.
260 Capital 3, s. 202. Bkz. keza s. 288-289, Capital 3, s. 286, 774-775, Theories o f Surplus
Value i, s. 231-232 ve Shaikh (1984, s. 266l0).
Ar arz, sanki deerler fiyatlar belirlemiyor da tersi oluyor
mu gibi, metann kullanm deerinin bir blmn yitirdiini,
satlmam mallarn tm kullanm deerlerini kaybettiklerini veya
her bir metann deerinin azaldn gstermez (Bkz. Blm 2.2.1).
Ar arz, yalnzca deerin fiyat olarak ifadesini deitirir; bu me
tann toplam fiyatn, onun toplam deeri karsnda daraltr (para
birikir, dolam hz deiir ve kredi, dolaan parann miktarn
rne duyulan talebe gre ayarlar. Bkz. Blm 8.1):
Eer sz konusu meta, belirli bir zamanda, toplumsal ihtiyac aa
cak ekilde retilmise, toplumun emek zamannn bir blm boa
harcanmtr; bu takdirde, sz konusu metann toplam, piyasada
gerekte ierdiinden daha az toplumsal emek miktarn temsil ede
cektir... Bundan tr, piyasa fiyatlarnn daha altnda satarak bu
metalardan kurtulmak gerekir, ancak bunlarn bir blm tmyle
satlamaz da olabilir.261
Sermayenin rnleri genellikle metalardr ve bunlar hem (de
iim -.n.) deer(in)e hem de kullanm deerine sahiptirler (Bkz.
Blm 3.1). Ar yatrm, ar kapasite, envanter ylmas ve so
nu olarak, dk krllk ve sermayenin devalasyonu, bu sekt
re, toplumsal ihtiyaca gre ok fazla emek ve sermayenin tahsis
edilmi olduunu gsterir. Baka bir deyile, deiim asndan
bakldnda, bu emein bir blm toplumsal olarak gerekli de
261 Capital 3, s. 288-289. Bir baka deyile, 'Fiyat, deerden, yal>fca nominalin reel
olandan ayrt edildii gibi deil; altn ya da gm deer ls olma yoluyla deil,
ama kincinin (deerin -.n.), birincinin (fiyatn -.n.) iinde olutuu hareket ya
sas olarak grnmesi nedeniyle ayrt edilir. Ancak bu ikisi, srekli olarak birbirin
den farkldr ve asla bir dengeye ulamazlar, ulatklarnda da bu denge rastlantsal
ve geicidir. Bir metann fiyat, metann deerinin altnda veya stnde seyreder
ve metann kendisinin deeri, yalnzca meta fiyatlarnn bu aa-yukar hareketi
iinde varolur. Arz ve talep srekli olarak meta fiyatlarn belirler; asla dengelemez,
veya rastlantsal olarak dengeler; ancak retim maliyeti, kendi asndan, arz ve
talebin salnmlarm belirler... Bir metann retim maliyeti ve altn-gm retim
maliyetlerinin sabit kald varsaymyla, bu metann pazar fiyatnn ykselmesi
veya dmesi, bir metann (=x emek zaman), srekli olarak pazarda >veya <x
emek zamanna kumanda etmesinden, (yani -.n.) emek zaman tarafndan belir
lenmi olarak ortalama deerinin altnda veya stnde hareket etmesinden baka
bir anlama gelmez, (Grundrisse, s. 137-138). Bkz. keza Marx (1989, s. 537), Ros-
dolsky (1977, s. 89-93), Shaikh (1981, s. 276-278), Shamsavari (1991, s. 256), Uno
(1980, s. 79) ve zellikle Rubin (1975, s. 180-185, 203-209, 224).
ildir. Ne var ki, bu, ne toplumsal olarak gerekli zaman kavramn
ne de smr olgusunu etkiler:
Metalarn toplam, toplam rn, satlmaldr... Eer bu olmaz veya
ksmen olur ya da retim fiyatndan daha dk fiyata gerekleir
se, o zaman, her ne kadar ii kesin olarak smrlmse de, onun
smrs kapitalist asndan gerektii gibi realize edilememitir...
Gerekte bu, ksmi ya da tmyle sermaye yitimi anlamna bile
gelebilir. Dorudan smr ile bu smrnn realize edilmesinin
koullar ayn deildir. Bunlarn farkll yalnzca zaman ve mekan
asndan deil, kuram asndan da geerlidir. Birincisi, yalnzca
toplumun retici gleri tarafndan snrlanrken, sonuncusu, re
timin farkl dallar ile toplumun tketim gc arasndaki oranszlk
tarafndan snrlanr.262
Ekonomik krizlerin dourduu sonu da buna ok benzer.
Krizler pazarlarn daralmasna ve fiyatlarn kmesine neden ola
bilir. Bu durumda, nceden yaratlm deer, yeniden datlabilir
veya yok edilebilir:
Sermayenin krizler araclyla yok edilmesinden sz edildiin
de, iki etken arasnda bir ayrm yaplmaldr... (Birincisi), yeniden
retim sreci engellendii, emek sreci snrland ya da baz du
rumlarda tmyle durdurulduu lde, gerek sermaye yok edi
lir... kincisi, bununla birlikte, sermayenin krizler araclyla yok
edilmesi, sonradan onlar sermaye olarak yeniden retim srecinde
ayn lekte canlanmaktan alkoyacak deer azalmalar anlamna
gelir. Bu, meta fiyatlarndaki dn ykc etkisidir. (Ancak) bu
durum herhangi bir kullanm deeri azalmasna yol amaz. Birinin
yitirdiini dieri kazanr... Eer kapitalistin satarak sermayesini ye
niden retecei metalarn deeri 12 bin sterline edeer ve bunun 2
bin sterlinlik blm kr ise, buna karlk bunlarn fiyatlar 6 bin
sterline dmse, o zaman kapitalist, ...iini eski lekte yeniden
balatamaz... Bu durumda 6 bin sterlin yok olmutur, ancak bu me-
talar satn alanlar, bunlar (retim fiyatlarnn) yarsna ele geir
dikleri iin, iler yeniden canlandnda yollarna ok gzel devam
edebilir, hatta bu iten kr bile edebilirler.263
Y TGEZ araclyla deer belirlenimi, normlatrma aracl
ile onun fiyat olarak ifadesi ve toplumsal emein yanl tahsisi
Marx'n Deeri | 133
262 Capital 3, s. 352, vurgular tarafmzdan eklenmitir.
263 Theories of Surplus Value 2, s. 295-296.
veya krizler sonucu deer retimi ile realizasyon arasnda oluan
olas farklar, birbirinden ayr analiz dzlemlerinde yer alrlar. So
nuncusu daha karmaktr, nk yalnzca retim koullarn de
il, deiim koullarn, emein dalmn ve kriz olasln da
ierir. Kr oranlar ortalamadan daha dk olan firmalar, (bu s
rete -.n.) her zaman cezalandrlr. Her alanda, etkinlii dk
firmalar, rakiplerinden daha az deer retirler, bunun sonucunda
da iflas edebilir ya da el deitirme operasyonlarnn hedefi haline
gelebilirler. Eer sektr, tm firmalarn kr oranlarn aa eke
cek ekilde talebi aan bir retim gerekletiriyorsa, bu basklar
daha gl hale gelir. Ortalama karsndaki bireysel ve sektrel
kr oranlar arasndaki farkllklar, tm ekonomi boyunca eme
in yeniden tahsis edilmesini salayan kapitalist mekanizmalar
dr; bunlar, ayn zamanda, teknik gelimenin kaldralar grevi
grrler.
5. 4 - Sonu
Soyut emek, deer ve fiyat, kapitalizm altnda almann top
lumsal biimi ve smr tarzna ilikin analizin temel kavram
lardr. Bu kavramlar, egemen toplumsal retim ilikilerini ifade
ederler ve farkl dzlemlerde ele alnabilirler. Yksek derecede
soyut bir dzlemde, deer, retim tarzndan kan toplumsal bir
ilikidir. Bundan tr tipik olarak kapitalist retim ilikileri iin
de harcanan emek, deiim ve datm koullarn dikkate almak
szn deer retir. retilen emein miktar Y TGEZ tarafndan
belirlenir ve balangta deer, dorudan veya basit fiyat olarak
grnr.264
Deer ve fiyat arasndaki iliki, daha somut olarak zmle
nebilirse de, ou zaman kavramsal detay ve niceliksel belirlenim
arasnda bir dei-toku vardr. rnein, retim aralarnn de
erinin aktarlmas, kt fiyatlarnda niceliksel anlamda belirle-
nemezlii ve buna uygun biimde, fiyat dzeyinde bir keyfilii
264 Bkz Capital 3, s.275, Shaikh (1977, s. 106, 121, 1982, s. 72), de Vroey (1981, s. 191)
ve Yafie (1974, s. 33-34).
M a r x m Deeri 1
devreye sokar; nk, sabit sermayenin teknik deer-yitim oran
bilinemez. Ayn sebeple, fiyat, deerin varolu tarz olarak, arzn
koulu olarak veya satta kumanda edilebilecek para olarak g
rlebilir, ki bunlar, prima facie (ilk bakta -.n.) retim tarzna
ilikin deildirler. Bu glklere ek olarak, arz ve talep arasndaki
uyumsuzluklar ve ekonomik krizler, deerler ve fiyatlar arasndaki
ilikiyi daha bulank hale getirebilir. zetle, analiz dzlemindeki
deiiklikler, deer ve fiyat arasndaki ilikiyi ve bundan tr,
emein homojenletirilmesini deitirirken, bunun tersine, norm-
latrma ve senkronizasyon deimemi olarak kalr, nk bunlar
tmyle retim tarafndan belirlenir.
Bu snrlamalar, soyut emek vektr tahminleri araclyla de
erleri fiyatlardan bamsz olarak hesaplama giriimlerinin hem
kavramsal olarak hem de ampirik olarak snrl kalmaya mahkum
olduunu gsterir; nk, bunlar, deerin iki farkl biimde, hem
dorudan (sanki somut emek zaman tarafndan llebilirmi
gibi) ve hem de fiyat aracl ile grnebileceini varsayarlar.
Basite sylersek, alternatif yaklamlarla kyaslandnda, bu b
lmde gelitirilen deer analizi, uzun vadeli fiyatlarn niceliksel
belirlenimini daha fazla hesaba katmaz (Bkz. Blm 7). Temel
avantaj teoriktir; alternatif yaklamlara gre, ekonomik faaliyet
lerin altnda yatan toplumsal ilikileri daha iyi aklar.
6
SERMAY EN N B LE M
XBS>
Bu blm, Marx,n sermayenin bileimi kavramn analiz
etmektedir. Her ne kadar bu kavram, deerler ve fiyatlar, teknik
deiim ile dier yaplar ve sreler arasndaki ilikileri anlamak
iin bir temel olutursa da, literatrn byk bir blmnde, ge
nellikle, geliigzel bir biimde aklanmakta, yzeysel veya yanl
bir biimde kavranmaktadr.265
Tartma drt blm halinde gelitirilmitir. Birinci blmde,
bu konu ile ilgili literatrn eitliliini gstermek iin, serma
yenin bileimine ilikin en ok bilinen yorumlarn bir blm
ksaca gzden geirilmektedir, ikinci blm, Marxm, teknik de
iimin yokluunda sermayenin bileimi ile ilgili analizini takip
etmektedir. Marx tarafndan kullanlan her kavram bu blmde
tanmlanr ve bunlarn kullanma sokulmalar dorulanr. nc
blm, sermayenin teknik bileimi (STB), organik bileimi (SOB)
ve deer bileiminin (SDB) teknik gelime tarafndan nasl etki-
265 Bu blmdeki yorum, Fine (1983) ve Saad-Filhonun (1993b) nceki almala
rndan kar ve onu kantlar. Bkz. keza Aglietta (1979, s. 56), Cleaver (1992), Fine
ve Harris (1979, blm 4), Fine (1989, blm 10; 1990; 1992), Meacci (1992) ve
Weeks (1981, blm 8).
lendiini ele almaktadr. Bu blmde, Marxn SOBu SDBden
ayrmaktaki amalarndan birinin, zgl bir olayn, ki bu olayda
sermayenin younlamas teknolojik yenilenme ile birlikte ger
ekleir, analizine odaklanmak olduu gsterilmektedir. Drdn
c blm, bu blmn temel bulgularn zetlemektedir. Statik ve
dinamik olaylar arasndaki kartlk, yalnzca kavramlarn dzenli
bir biimde devreye sokulmalar iin deil, onlarn elikilerinin,
snrlarnn ve deiimlerinin deerlendirilmeleri iin de esastr.
Dahas bu dzenleme, sermayenin bileimine dair analizlerin d
zeyi ile dorudan balants dnldnde, yararldr da.
6 A - Se r may e ni n Bi l e i mi n i n An l a l ma s
Literatrde bulunan, sermayenin bileimi ile ilgili ok farkl
anlaylar, en azndan ksmen, Marxn kavramn ayr biimini
kullanmasndan kaynaklanr: Sermayenin teknik bileimi (STB),
organik bileimi (SOB) ve deer bileimi (SDB). Her bir kavramn
ierii zaman zaman ak iken, Marxn bunlar elikili bir biim
de kullanyormu gibi grnd anlar da vardr. Sonuta, ara
trmasnn byk bir blm keyfi ve artc grnebilir. Ser
mayenin bileimi konusundaki farkl grlerin ksa bir gzden
geirilmesi, bu aratrmann ortaya kard glkler konusunda
daha iyi bir fikir verebilir.
Paul Sweezy, sermayenin bileiminin, retimde kullanlan
toplam sermayedeki sabit sermayenin (s), deiken sermaye (d)
ile ilikisi olduunu ne srer. Onun iin, her ne kadar, bu ili
kiyi gstermek iin birka oran kullanlabilirse de... en uygun
grneni, sabit sermayenin toplam sermayeye orandr.266 Swe-
ezy, SOBu, s/ (s+d) olarak tanmlar. Bu formlasyonun kkleri
Bortkiewiczin almasndadr ve Seton ile Desai267tarafndan da
ayn biimde benimsenmitir. Dnm sorununun tartlma
snda da Sweezy, Bortkiewiczin almasna sadk kalr ve aa
daki blm ile 7. blmdeki tartmadan anlalaca gibi, farkl
266 Sweezy( 1968, s. 66).
267 Bkz. Bortkiewicz (1949), Desai (1989, 1992) ve Seton (1957).
8 I Alfredo Snnd-Filho
Marx'tn Deeri I 139
sektrel kr oranlarn, yatrlan sermayenin organik bileimin
den ok, farkl deerlere balar. Bu, Marxn yaklamnn tersi
bir yaklamdr.
Michio Morishima, STB ve SDBye dnk kavraynda Marxa
daha yakndr. Ancak SOBu, tm greli deerler deimez ola
rak kalrken, STBnin deiiklikler geirmesi halinde, Marxn
SDBye verecei ad olarak tanmlayarak yanl yorumlamaktadr;
baka bir deyile, onun iin SOB, SDBnin, STBdeki deiiklikler
SDBdeki deiiklikler tarafndan tam olarak yanstld zamanki
addr (sanki retkenlikteki art, tm sektrler boyunca aynym
gibi).268 Morishima, Marxn SOBu yalnzca teknik deiimlere
ilikin incelemesini basitletirmek iin tanmladna inanr; an
cak aada gsterilecei gibi, bu yaklam yetersizdir.
Nobuo Okishio,269dnm ile ilgili aratrmasnda, organik
bileim ad altnda sermayenin deer bileimiyle alr ve hibir
ekilde bunu yapan tek kii de deildir. Mevcut literatrn byk
bir blm, SOBun, sanki SDB yokmu gibi, sorunsuz bir biimde
s/d olarak tanmlanabileceini savunur ve deerleri fiyatlara, bu
varsayma dayanarak dntrr.270Ancak Marx asndan sorun
bundan biraz daha karmaktr. Kr eiliminin dmesi eilimi
yasasnn analizinde, Roemer ayn ekilde, SOBu, gerekte SDB
olarak kavramlatrlmas gereken ey olarak adlandrr ve den
kr oran ile ilgili tartmas bu temel hatann izlerini tar.271
Dnm sorununa yinelemeci bir zm neren klasik al
masnda, Shaikh, SOBu, (s+d)/d oran olarak adlandrr.272Bunun
aksine, Sherman, SOBu d/(s+d) olarak tanmlar; bunun da aksine,
Magei izleyen M. Smith ve Wright, SOBu s/(d+a) olarak belirler
ler (a= artdeer -.n.). Foley, dikkat ekici incelemesinde serma-
268 Bkz. Morishima (1973).
269 Bkz. Okishio (1974).
270 Bkz. Bortkiewicz (1952), Howard (1983), Lipietz (1982), Meek (1956; 1973, s. 313)
ve VVinternitz (1948).
271 Bkz. Roemer (1979).
272 Shaikh (1977, s. 123); Bkz. keza Shaikh (1973, s. 38).
ycin bileimini d/(s+d), ve SOBu, s/d olarak formle eder.273Son
olarak, Groll ve Orzech, sermayenin bileimi konusundaki detay
l tartmalarnda (bu tartmann olumlu ynlerinden biri STB,
SOB ve SDBnin birbirlerinden dikkatli bir biimde ayrlmasdr),
Marxn muhtemelen katlmayaca bir biimde, SOBun uzun va
deli bir deer-kavram olduunu ileri srerler (SDB ise pazar fi
yatlaryla llr ve ksa vadeye atfta bulunur).274
Bu sorunlar, sermayenin bileimi ile ilgili literatrde karlaa
bileceimiz glklerden yalnzca baz rneklerdir. Marxn bu kav
ramlar nasl kullandn anlamak iin, bu blm, bu grlerin
gelimelerini gzden geirmektedir. Daha sonra, Marx,n, sonradan
sermayenin bileimi olarak adlandraca kavramlar Grundrissede
henz kullanmad, Artdeer Teorilerinde sermayenin fiziksel
(teknik) bileimi ve sermayenin organik bileimi kavramlarn dev
reye soktuu ve nihayet Kapital*de, sermayenin teknik bileimi, ser
mayenin organik bileimi ve sermayenin deer bileimi kavramlar
n en gelimi biimleriyle kulland gsterilmektedir. Bu kavram
larn aama aama devreye sokulmas, tartlan konuda Marxn
alglamasnn artan bir biimde rafine bir hal aldn gsterir ve
kantlarn netletirmesine izin verir. Aada, kantlarnn biimi
deise de, Marxn urat sorunlarn ve kard sonularn yl
lar boyunca esas olarak deimedii gsterilecektir.
6. 2 - ret i m ve S e r may e ni n Bi l e i mi
Emein retkenlii, belirli bir zaman dilimi ierisinde nihai
meta halinde ilenebilecek retim aralar kitlesi tarafndan ya da
alternatif olarak, saat bana kt tarafndan belirlenir.275Bu kav
ram, sermayenin teknik bileimi (STB, daha nce sermayenin fizik
sel bileimi olarak adlandrlmtr) ile ifade edilir. STB, maddi girdi
kitlesi (gemite sarf edilmi emeklerin rnleri) ile bunlar ktya
dntrmek iin gerekli canl emek arasndaki fiziksel orandr:
I *l() | A lfn lo Shut l'lho
273 Bkz. Foley (1986, s. 45), Mage (1963), M. Smith (1994a, s. 149) ve VVright (1977, s. 203).
274 Bkz. Groll ve Orzech (1987, 1989); Bkz. keza Fine (1990).
275 Bkz. Capital 2, s. 136-137, 332, 431, 773, 959 ve Capital 3, s. 163.
M a rxn Deeri I 141
rnein, bir gnde belirli bir rn kitlesi retmek iin belirli bir
sayda ii tarafndan temsil edilen belirli bir miktarda igc gc
rekir ve bu, belirli byklkte bir retim arac kitlesini -makineler,
hammaddeler, vb- harekete geirmek ve onlar retici biimde t
ketmeyi ierir... Bu oran, sermayenin teknik bileimini oluturur ve
onun organik bileiminin gerek temelidir.276
STB dorudan llemez veya (deiik retim -.n.) dallar
boyunca karlatrlamaz, nk soyut emek olmaktan ok (Bkz.
Blm 5), heterojen bir kullanm deerleri paketi (maddi girdi
ler) ile sektrel-olarak-zgn ortalama bir nicelik (normlatrl
m ve senkronize edilmi emek) arasndaki orandr. rnein, bir
saatlik emekle ilenen girdilerin kullanm deerlerinin ve emein
verimliliinin ok farkl olabildii inaat ve elektronik sanayile
rinde STByi dorudan karlatrmak imkanszdr. Ancak STB de
er terimleriyle hesaplanabilir, nk kapitalizmde tm retilmi
girdiler metaya dnme eilimindedirler. STBnin deer lm,
sermayenin organik bileimini (SOB) veya verili bir firma, sektr
ya da ekonomide bir saatlik canl emei zmseyen retim arala
rnn deerini tanmlar:
Organik bileim, aadaki anlamda alnabilir: Ayn miktarda emei
zmsemek iin retimin farkl katmanlarnda harcanmas gereken
sabit sermaye oranlar.277
Marx iin SOB, STBnin deer-yansmas veya retimde belir
lenen teknolojik bir bileimdir ve bu, retimdeki teknik ilikileri
deer terimleriyle sentezler. SOB, (sabit ve dolamdaki sermayeyi
ieren) sabit sermayenin toplam deerini, girdileri dntrmek
iin gerekli toplam emek zaman (denmi olsun veya olmasn) ile
ilikilendirir. Marx, SOBa aadaki ekilde atfta bulunur:
276 Capital 3, s. 244. Bkz. keza Theories ofSurplus Value 2, s. 455-456.
277 Theories of Surplus Value 3, s. 387. Organik, sermayenin hakiki (intrinsic) bile
imini gsterir. Genel kr orann analiz ettiinde (Bkz. Blm 7), Marx, unlar
syler: Kr oran, toplam sermaye karsnda artdeeri lt iin... artdeerin
kendisi toplam sermayeden (ve onun her parasndan tek tip olarak) km gibi
grnr, yle ki, sabit ve deiken sermaye arasndaki organik ayrm, kr kavra
mnda silinir. (Capital 3, s. 267, vurgular tarafmzdan).
retici sermayenin farkl eleri arasndaki oran... retici sermaye
nin organik bileimi tarafndan belirlen(ebil)ir. Bununla teknolojik
bileimi kastediyoruz. Verili bir emek retkenlii ile, ki bir dei
iklik vuku bulmad srece bir sabit olarak alnabilir, belirli bir
miktar canl emek (denmi olsun veya olmasn), baka bir deyile
deiken sermayenin maddi elerine denk den hammadde ve i
aralarnn miktar, yani sabit sermaye miktar -sabit sermayenin
maddi eleri-, retimin her katmannda belirlenebilir.278
Ne var ki, SOB ile ilgili byk bir zorluk sz konusudur. re
tim aralarnn belirli bir miktarnn deeri, kullanlan miktarlar
araclyla onun bileenlerinin deerlerinin rn iken, SOBdaki
farklar ya da deiikliklerin STBdeki farklar ve deiikliklere (ve
sonu olarak bu sektrdeki emein retkenliinde grlen fark
lar ve deiikliklere) mi bal olduunu, yoksa kullanlan retim
aralarnn deerindeki (ki, dier sektrlerdeki durumlar yans
tr) farklar ve deiikliklerden mi (kaynaklandn -.n.) syle
mek imkanszdr. Ancak, Marx iin hibir belirsizlik sz konusu
deildi. STBnin dorudan bir deer-yansmas olarak SOB, STB
bir sabit olarak korunduu srece, sermaye elerinin deeri de
ise bile deimezdi. Bu son derece soyut iddiay ileri sren Marx,
unlar sylemektedir:
Sermayelerin organik bileimleri ve benzer biimde onlarn orga
nik bileimlerindeki farkllklardan kaynaklanan ayrm noktalar
veri kabul edildii takdirde, teknolojik bileim ayn kalsa dahi, de
er oran deiebilir... Eer (rnein) organik bileimden bamsz
olarak deiken sermayenin deerinde herhangi bir deiiklik orta
ya kmsa, bu yalnzca, sz konusu retim alannda retilmemi,
fakat dardan metalar olarak ona dahil edilmi geim aralarnn
fiyatlarnda bir d ya da ykseli yaand iin gereklemi
olabilir. (...) Organik deiiklikler ve deer deiimleri tarafndan
meydana getirilmi deiiklikler, belirli durumlarda kr oranlar
zerinde benzer etkiler yaratabilir. Ancak bunlar aadaki ekilde
ayrt etmek mmkndr. Eer sonuncular, basit bir biimde piya
sa fiyatlarndaki dalgalanmalara bal deillerse ve bundan dolay
da geici bir nitelik tamyorlarsa, amaz bir biimde, deiken ve
278 Theories of Surplus Value 3, s. 382. Bkz. keza Theories of Surplus Value 2, s. 276, 279.
M(irx'n Deeri
sabit sermayenin elerini salayan katmanlardaki organik deiik
likler nedeniyle ortaya kmlardr.271'
Marx, verili bir retim sreci iin, (bal ve devir eden) sa
bit sermaye ile teknik olarak talep edilen emek miktar (denmi
veya denmemi) arasnda kurulan deer-oranndaki deiiklik
lerin, hem girdi deerlerindeki deiimlerden hem de retimdeki
teknolojik (organik) deiikliklerden kaynaklanabileceinin ak
olarak farkndadr. SOBun bu tanmna dayanarak ve teknik dei
imlerle deer deiikliklerinin yan yana konmamas gerektiinin
farknda olarak, Marx, Kapitalin ikinci cildinin nc blmn
de unlar tartmay planlar:
1. retim aamasndan doduklar kadaryla deiken ve sabit
sermaye arasndaki farklar tarafndan ksmen koullanm, serma
yenin farkl organik bileimleri -bir yanda makineler ve hammad
deler, dier yanda bunlar harekete geirecek emek miktar arasn
daki mutlak niceliksel ilikiler. srecine ilikin farklar. Dolam
srecinden kaynaklanan bal ve devir eden sermaye arasndaki
farklar keza ele alnacaktr...
2. Farkl sermaye paralarnn greli deerlerindeki farklar, ki
bunlar (sz konusu paralarn -.n.) organik bileimlerinden de
il, zellikle hammaddelerin deer farklarndan doarlar (ham
maddelerin iki farkl katmanda eit miktarda bir emei zmsedi
i varsayldnda bile).
3. Bu farklarn sonucu, kapitalist retimin ayr ayr katmanla
rndaki kr oranlarnn farklldr.280
Marx sonunda, u gerein farkna vard: Bu sorunlarn uygun
bir biimde ele alnmas, farkl teknolojilerin uygulanmasnn so
nular ile farkl deerlerdeki girdilerin kullanlmasnn sonula
r arasnda daha rafine bir ayrm yaplmasn gerektiriyordu. Bu
nedenle, Kapital'de, sermayenin deer bileimi (SDB) kavramn
devreye soktu. SDB bir deiim kavramdr. Bu, sabit sermayenin
279 Theories of Surplus Value 3, s. 383-386, eitli paragraflar; Bkz. keza Theories of
Surplus Value 2, s. 376-377.
280 Theories ofSurplus Value 1, s. 415-416.
I'l I Mlt ,l,< Shhi l ilhi
devir cdon parasnn (bal sermayenin deer yitimini de ieren)
deeri ile, bir birim metann retimi iin gereksinim duyulan de
iken sermaye arasndaki orandr.281
Hem SDBnin devreye sokulmasndan nce hem de devreye so
kulduktan sonra, Marxn ayn sorunu nasl ele aldna bir baka
lm. Bu, onun analizinde SDBnin yerini ve STB ve SOB ile iliki
sini gsterecektir. Marxn tartmak istedii nokta udur: Eer iki
ayr sermayenin teknik ve organik bileimleri eit olduu halde,
kullanlan retim aralarnn deeri farkl ise, dolam asndan
onlarn STBlerinin deer-hesaplanmas, analizi yapan yanltr
ve STBlerin farkl olduuna inanmalarna yol aabilir. Artdeer
Teorilerinde Marx, unlar syler:
Sermayelerin hacimlerinin eit olmas halinde... organik bileim
reti mi n farkl kat manlarnda ayn olabilir, ancak sabit ve deiken
sermayenin birincil bileen paralarnn deere oranlar, kullanlan
ara ve hammaddelerin miktarnn farkl deerlerine gre farkl
olabilir. rnein, demir yerine bakr, kurun yerine demir, pamuk
yerine yn, vb.282
SDB, Marxn daha titiz ve daha rafine olmasna izin vermitir.
KapitaTde, (bu konuda -.n.) unlar sylemektedir:
STB orannn sermayenin farkl dallarnda ayn olabilmesi, yalnz
ca, deiken sermayenin basit bir biimde igcnn bir endeksi
ve sabit sermayenin, igcnn harekete geirdii retim aralar
hacminin bir endeksi olarak grev yapt lde mmkn olabilir.
rnein bakr ve demirde belirli ilemler, igc ve retim aralar
arasnda ayn oranty ierebilir. Ancak bakr, demirden daha pahal
olduu iin deiken ve sabit sermaye arasndaki deer ilikisi her
durumda farkl olacak ve bundan tr, iki sermayenin deer bile
imleri bir btn olarak alnacaktr.2*1
281 Bkz. D. Harvey (1999, s. 126) ve Weeks (1981, s. 197- 201).
282 Theories of Surplus Value 3, s. 386. Alternatif olarak, retimin farkl dallarndaki
sermayelerle -baka trl eit fiziksel (teknik) bileimli sermayelerle- daha yk
sek deerli makine veya kullanlan malzeme, bir fark meydana getirebilir, rnein
eer pamuk, ipek, keten ve yn (endstrileri) aka ayn fiziksel bileime sahip
olmu olsayd, yalnzca kullanlan malzemenin maliyetindeki fark (bile) byle bir
varyasyon yaratabilirdi. ( Theories of Surplus Value 2, s. 289).
283 Capital 3, s. 244, vurgular eklendi.
Bu rnekler, eit STB ve SOB a sahip farkl sektrlerde, emek-saati
bana tketilen retim aralarnn deerindeki farklarn sonularn
aklamaktadr. rnein, bakr ve demir aralar (ya da yn ve pamuk
veya gm ve altn taklar) ayn teknolojilerle ve bundan tr, ayn
teknik ve organik bileimlere sahip sermayeler tarafndan retilmi
lerse, Marx, maddi girdilerin kendilerine zg deerlerinin farkl ol
masndan tr, bunlarn deer bileimlerinin farkl olduunu sy
ler.284Birinci aktarmda, STByi yalnzca SOB araclyla ler. SOB,
retim bak asndan STByi yanstrken, kullanlan girdilerin ken
dilerine zg deerlerini dikkate almaz. Marx, yalnzca, farkl deer
lerde retim aralar kullansalar bile sermayelerin eit STB ve SOB a
sahip olabileceklerine iaret edebilir. kinci rnekte, Marx, dorudan
u iddiay ortaya atarak farkl bir tartmaya girer: Eer farkl sek
trlerde faaliyet gsteren iki sermaye, ayn teknik (ve bundan tr
organik) bileime sahip bulunuyor, fakat farkl deerde retim arala
r kullanyorlarsa, onlarn STB ve SOBlarnn eitlii, farkl SDBleri
tarafndan bozulmu grnecektir.
Kart rnek de, Marx,n ayn ekilde dikkatini eken bir ko
nuydu. Eer iki sektr eit SDBye sahip olsalard, farkl SOBlar
(ve bundan tr farkl STBleri) olabilir miydi? Marxn yant
olumludur:
Basite deer bileimi terimleriyle dikkate alnan, dk organik
bileimli bir sermaye... salt sabit paralarnn deerindeki bir art
araclyla aka daha yksek organik bileimli bir sermaye ile
ayn dzeye ykselebilirdi... Ayn organik bileime sahip sermayeler,
bylece deien deer bileimlerine sahip olabilirler ve ayn (deer)
bileimi yzdesine sahip sermayeler, emein toplumsal retkenli
inin eitli farkl dzeylerini sergileyerek, organik bileimin farkl
dzeylerinde durabilirler.285
Bundan tr, iki ayr retim srecinde verili bir miktar ho
mojen igc, farkl retim aralar kitlelerini nihai rn haline
dntryorsa, sermayeler farkl STB ve SOBlara sahip olacak
lardr. Ancak eer bu girdilerin deerleri, kullanlan sabit ve de-
M a r x n Deeri | 145
284 Bkz. Fine (1989, s. 62-63).
285 Capital 3, s. 900-01.
fiken sermaye oranlar arasndaki eitlii bozmuyorsa, o zaman
onlarn SDBleri eit olacaktr.286
Bu rnekler gsteriyor ki, farkl sektrlerde tketilen sabit ve
deiken sermayenin deerlerindeki farklar, SOB tarafndan deil,
SDB tarafndan elde tutulur; bunun aksine, retim teknolojisin
deki farklar, SOBu etkiler, ancak SDB tarafndan doru biimde
yanstlmayabilir. SOB kavram nemlidir, nk retimdeki tek
nik farkllklarn (ya da deiikliklerin, Bkz. blm 6.3), bunlara
denk den deer farkllklar dikkate alnmakszn, incelenmesi
ne izin verir; oysa SDB bunlar arasnda bir ayrm yapamaz. Son
bir rnek, SOB kavramnn kapsam ve snrlamalar ile SDBnin
roln aydnlatr:
Varsayalm ki, hammadde pahal olsun ve (daha vasfl) emek de,
ayn oranda pahal olsun. Bu durumda (kapitalist) A, (kapitalist)
Bnin 25 ii kulland yerde 5 ii kullansn ve bunlar ona 100
pound a mal olsun (Ann 5 iisi, Bnin kulland 25 iinin alaca
cret fonuna eit bir miktar alsn -.n.) - 25 ii kadar fazla, nk
onlarn emekleri daha pahaldr (bundan tr art emekleri ayn
ekilde daha deerlidir). Bu be ii, 500 pound deerinde 100 lib
re hammadde (y) ilerken, Bnin iileri 500 pound deerinde 1000
libre hammadde (x) ilerler... Buradaki deer oran, 100 pound dye
(deiken sermayeye) 500 pound s (sabit sermaye) (olmak zere -
.n.) her iki durumda da ayndr, ancak organik bileimler farkl
dr.287
Bu rnek yeterince aktr. Her ne kadar A ve B kapitalistleri
retim aralarna ve igcne eit miktarlarda para harcyorlarsa
da -ki bu sermayelerinin eit deer bileimlerine sahip olduunu
gsterir-, bunlarn organik bileimleri, farkl retim teknolojile
rinden dolay, deiiktir.
zetlersek, her ne kadar SOB ve SDB, STBnin deer-hesap-
I 'it* | Al fl i' t l * S h h i l l l l
286 Eer daha pahal olan hammaddenin fiyat daha ucuz olann seviyesine dm
olsayd, her eye ramen, bu sermayelerin teknik bileimleri itibariyle benzer ol
duklarn grrdk. O zaman, deiken ve sabit sermaye arasndaki deer oran,
her ne kadar harcanan canl emek ile ihtiya duyulan i koullarnn miktar ve
doasnda hibir deiiklik olmasa da, ayn olurdu. (Capital 3, s. 900).
287 Theories of Surplus Value, s. 387.
Marx'n Deeri 147
lamalar iseler de, retim aralar ve igcn farkl deerlendir
meleri sebebiyle farkl kavramlardr. ki ayr sektrde benimsenen
retim teknolojilerinin SOB asndan bir karlatrlmas, ser
maye bileenlerinin deerlerindeki farklardan bamszdr, nk
SOB retimde tanmlanr. Bunun aksine, sabit ve deiken serma
ye deerlerindeki farkllklar (veya varyasyonlar, Bkz Blm 6.3),
SDB tarafndan, (yani -.n.) bir deiim kavram tarafndan sap
tanrlar.288Y alnzca bu durumda Marxn tanmn tam anlamyla
kavramak mmkndr:
Sermayenin bileimi, iki katmanl bir dzeyde anlalabilir. Deer
olarak, o, iinde sabit sermaye... ve deiken sermaye... olarak b
lnd orant tarafndan belirlenir... Malzeme olarak, tm ser
maye, retim srecine girdiinde, retim aralar ve canl igc
olarak blnr. Bu sonuncu bileim, bir yandan kullanlan retim
aralarnn kitlesi ile dier yandan onlarn kullanlmas iin gerekli
emek kitlesi arasndaki iliki tarafndan belirlenir. Ben, ilkini ser
mayenin deer-bileimi, sonuncusunu sermayenin teknik-bileimi
olarak adlandryorum. Bu ikisi arasnda yakn bir karlkl iliki
vardr. Bunu ifade etmek iin sermayenin deer-bileimini, onun
teknik bileimi tarafndan belirlendii ve sonuncudaki deiiklik
leri yanstt kadaryla, sermayenin organik bileimi (olarak -.n.)
adlandryorum.289
6. 3- S e r may e ni n Bi r i k i mi
Kapitalizmin balca zelliklerinden biri, retim teknoloji
lerinin gelimesine ynelik eilimidir (Bkz. Blm 5.2). Teknik
deiim genellikle tek tek firmalarda uygulamaya konulur ve (bu
firmalarn -.n.) STB ve sonu olarak da SOB ve SDBlerini yk
288 rnein, almann bu blmnde, her durumda emein retkenliinin sabit
kaldn varsayyoruz. Gerekte, bir sanayi dalma yatrlan bir sermayenin deer-
bileimi, yani deiken ve sabit sermaye arasndaki belirli bir oran, her zaman emek
retkenliinin belirli bir derecesini ifade eder. Bundan tr, bu oran, salt sabit ser
mayenin maddi elerinin deerinde bir deiiklik veya cretlerde bir deiiklik
dnda bir deiime uratldnda, emek verimlilii ayn biimde buna uygun bir
deiime uramak zorundadr. (Capital 3, s. 50-51, vurgular eklendi).
289 Capital 1, s. 762. Alternatif olarak, Sermayenin organik bileimi, onun deer bile
imine, bu bileim teknik bileim tarafndan belirlendii ve onu yanstt kadary
la, verdiimiz addr. (Capital 3, s. 245).
seltir.290Y ksek verimlilikleri nedeniyle, yenilenen firmalar daha
yksek kr oranlarndan yararlanrlar. Ayn dalda faaliyet gste
ren firmalar arasndaki rekabet, bu teknik gelimeleri genelletir
me eilimindedir. Bunlar, (sonuta -.n.) meta deerlerini d
rr ve yenilenen firmalarn avantajlarn ortadan kaldrrlar. Daha
genellersek, sermayenin teknik ve organik bileimleri genelde her
devirde (devir dngs sonunda -.n.) ykselme eiliminde iken,
baka her ey sabit kalmak kouluyla, meta deerleri dme eili
mi gsterir.291
Teknik deiim, ister dorudan ister dolayl olsun, potansiyel
olarak tm metalarn deerlerini deitirdiinden, dinamik bir
evrede sermayenin bileiminin belirlenmesi, retimdeki dei
ikliklerin meta dolamn etkileme tarzna baldr. Bu durum
en iyi ve genel olarak, sermaye dzleminde zmlenir; nk bu
dzlemde, girdilerin satn alnd dngnn balangcnda var
olan deerler (ilk deerler) ktnn satld dnemdekinden
(sonraki deerler)292daha yksektir. Bu kavramsal ayrm, biriki
min analizi asndan belirleyicidir:
290 Her ne kadar bileim ezamanl olarak deiirse de, mantki terimlerle nce
STB deiir ve bu deiim SOB ve daha sonra SDB tarafndan yanstlr.
291 291. Grundrisse de Marx, bundan zaten haberdard, ancak sermayenin bileim ana
lizini gelitirmek iin gerekli kavramlar henz tanmlamamt: Eer sermayenin
toplam deeri ayn kalrsa, retici gteki bir art, sermayenin (makine ve mal
zemeyi ihtiva eden) sabit parasnn bu deikene, yani sermayenin canl emek
almnda kullanlan ve cret fonunu oluturan parasna bal olarak bymesi
anlamna gelir. Bu ayn zamanda, kk miktarda bir emein daha byk miktar
da bir sermayeyi harekete geirmesi demektir. (s. 389, vurgu atland). Marx, 831.
sayfada unlar ekler: Emein retici glerinin gelimesinde, emein objektif ko
ullarnn, (yani -.n.) nesnelemi emein, canl emee ilikin olarak bymesi
olgusu, sermayenin bak asndan, toplumsal etkinliin momentlerinden birinin
-objektif emein- dier momentinin, (yani -.n.) sbjektif, yaayan emein, gide
rek glenen gvdesi haline gelmesi eklinde deil, aksine, canl emein tersine,
gerek boyutlaryla temsil edilen emein objektif koullarnn gittike daha byk
bir bamszlk kazanmas, toplumsal zenginliin yabanclam, egemen bir g
olarak emein karsna daha gl paralar halinde kmas eklinde grnr.
(Bkz. 388-398, 443, 707 ve 746-747). Bkz. keza Chattopadhyay (1994, s. 37-38)
Fine (1989, s. 60-63), D. Harvey (1999, s. 127-128), Reuten ve VVilliams (1989, s.
120) ve Uno (1980, s. 52-53).
292 Bkz. Blm 5.2, Carchedi (1984, 1991), Fine (1990, 1992), Moseley (2000b) ve
Weeks (1981, blm 8).
M a r x ,n Deeri 149
Sermayenin dolam sreci bir gnde tamamlanmayp, onun oriji
nal formuna dnmesine kadar sren olduka uzun bir dnemi kap
sadndan... byk karklk ve deiiklikler bu dnem boyunca
pazarda ... (ve) emein retkenliinde ve bundan dolay ayn ekilde
metalarn gerek deerlerinde gerekleir, (ve) son derece aktr ki,
balang noktas, (yani-.n.) nceden tedarik edilen sermaye ile bu
dnemlerden birinin sonunda onun (balang noktasna -.n.) d
n arasnda mutlaka byk felaketler vuku bulacak ve kriz eleri
toplanp geliecektir... Bir dnemdeki deerin bir sonraki dnemde
ki ayn metann deeri ile karlatrlmas hibir biimde skolastik
bir yanlsama olmayp, bundan da te, sermayenin dolam sreci
nin temel ilkesini oluturur.293
imdi, SOB ve SDBnin hesaplanmasnda hangi deerler kulla
nlmaldr; daha eski ve yksek olanlar m, yoksa daha yeni ve d
k olanlar m? Marx asndan yant ok nettir. SOB, sermayenin
bileen paralarnn balangtaki (daha yksek) yeni teknolojiler
ktnn deerini etkilemeden ncesine ait deerlerindeki STByi
yanstr. Bunun aksine SDB, sabit ve deiken sermayenin eleri
nin nihai (daha dk ve senkronize edilmi) deerlerindeki STByi
yanstr; bu deerler deien retim koullar tarafndan belirlen
mi ve deiimde yeniden kurulmulardr. Bundan tr, toplumsal
SDBdeki deiiklikler, girdi olarak kullanlanlarnki de dahil olmak
zere, meta deerlerinde sre iinde gerekleen d olduu
kadar toplumsal STBdeki ykselii de kavrar. Sonu olarak SDB,
toplumsal STB ve SOBdan daha yava artma eilimindedir:
Sermayenin teknik-bileimindeki bu deiim, sermayenin sabit bi
leeninin deiken bileeni aleyhine art tarafndan onun deer-
bileiminde yanstlr... Ancak... sermayenin deer-bileimindeki
bu deiiklik, onun maddi bileenlerinin bileimindeki deiikliin
yalnzca yaklak bir gstergesini salar... Neden basittir: Emein
artan verimlilii ile emek tarafndan tketilen retim aralar kitlesi
artar; ancak bunlarn deerleri kitleleriyle karlatrldnda aza
lr. Bundan dolay, bunlarn deerleri mutlak olarak artar, ancak bu
art, kitlelerindeki artla orantl deildir.294
293 Theories of Surplus Value 2, s. 495. Bkz. keza Capital 2, s. 185, Theories o f Surplus
Value 3, s. 154 ve Bologna (1993b).
294 Capital i, s. 773-774. Bkz. keza Capital 3, s. 317-319, 322-323.
Bunun aksine, toplumsal SOB, ilk deerler* ile llr ve top
lumsal STB ile birlikte ykselir. Gelimi kapitalizmde, teknik ge
lime birikimin balca kaldrac olduunda, ok ak bir biimde
grrz ki, STB ve SOB, toplumsal sermayenin kendisinden bile
daha hzl bir biimde byrler:
Emein retkenliindeki art... ve bundan doan sermayenin or
ganik bileimindeki deiim, yalnzca birikimin gelimesi veya top
lumsal zenginliin bymesine ayak uyduran eyler deildir. Bunlar
daha hzl bir oranda geliirler; nk basit birikime veya toplam
toplumsal sermayenin mutlak yaylmasna, onun bireysel elerinin
merkezilemesi tarafndan elik edilir ve nk ek sermayenin tek
nik bileimindeki deiiklik, ilk sermayenin teknik bileimindeki
benzer deiikliklerle el ele gider.295
6. 4 - Sonu
SOB, STBden yalnzca kart durumlar arasndaki karlatr
malar araclyla ayrt edilir. Eer iki sermaye ayn anda kar
latrlrsa, her bir emek saatinde retici biimde tketilen sabit
sermayenin deeri ile (ki SDByi tanmlar), ayn zamanda ilenmi
retim aralar kitlesi (ki STB ve SOBu belirler) kar karya ge
tirilmi olur. Bu olay teorik olarak nemlidir ve Marx, KapitaVvn
nc cildinin ikinci ksmnda deerlerin retim fiyatlarna d
ntrlmesi ile ilgili analizini, farkl organik bileimli sermayele
rin statik karlatrlmas araclyla gelitirir (Bkz. Blm 7).
Dinamik bir ortamda, teknik deiim geiren bir sermayenin
hem SOBu hem de SDBsi hesaplanabilir. Y ukarda bunlarn bir
birinden ayrt edilebilecei gsterilmitir, zira SDB, retimin son
aamasnda sarf edilen (ve dolaan) sabit ve deiken sermayenin
yeni deerleri arasndaki ex post oran iken, SOB, teknik olarak,
295 Capital i , s. 781. Dahas, Emek talebi toplam sermaye tarafndan deil, salt onun
deiken paras tarafndan belirlendii iin, toplam sermaye byd lde,
bu talep, nceden varsayld gibi onunla uyumlu olarak artmak yerine, azalr.
Azalma, toplam sermayenin bykl ile orantldr ve byme oran ne kadar
hzlanrsa, azalma oran da o kadar hzlanr. Toplam sermayenin bymesiyle,
onun deiken paras, onunla btnlemi olan emek, herkesin kabul ettii gibi
artar, ama srekli olarak azalan oranda. (Capital 1, s. 781-782).
M a r x m Deeri 151
saat ba (denmi veya denmemi) emek tarafndan talep edilen
(bal ve dolaan) sabit sermayenin ex ante deerlendirilmesidir.
Bylece, SDB, dolamda belirlenir ve emekler normlatrldn-
da, senkronize edildiinde ve homojenletirildiinde, yeni deer
ler belirlendiinde ve metalar deiim alanna girmek zere ol
duklarnda, hesaplanrken; SOB, retim srasnda llr. Marx,
Kapit al i n nc cildinin nc ksmnda, kr oranlarnn d
me eilimi yasasn bu balamda sunar.296
Marxn STB, SOB ve SDB kavramlarn kullanmas kimi za
man belirsizlikler ieriyormu gibi grnr, nk hem SOB hem
de SDB, STByi deer terimleriyle hesaplarlar. Ancak bu kavramlar
kendilerine zg bir anlam ve neme sahiptir ve Marxn zamanla
benimsedii terminolojik deiiklikler, hemen her zaman ve ke
sin bir biimde, onun, birikimin analizi asndan, sermayenin
bileiminin, deerlerin retim fiyatlarna dntrlmesinin, kr
orannn dme eiliminin, farkl tipte rantlarn, vb. neminin
gittike daha ok farkna varmasn yanstrlar. Bununla birlikte ve
muhtemelen daha nemli olarak, birikimin, toplumsal sermayenin
yeniden retimi zerindeki etkisini aydnlatmasna yardmc olur
lar. Srekli teknik deiim, STB, SOB ve toplam girdi deerlerini
ykseltir. Ancak, kt deerleri, gelecekteki girdi fiyatlar ve SDB,
dme eilimindedir. Fiili ayarlama srecinin nasl gerekletii
-zellikle bal sermayenin byk bloklar iin- birikim sreci a
sndan belirleyicidir, nk byk sermaye ynlarnn ani deer
kayb, mali altst olulara ve krizlere neden olabilir.
296 Bkz. Fine (1989, blmlO; 1992).
7
DEERL ER N RET M
F Y ATLARI NA DNMES
Farkl sektrlerdeki kapitalistler arasndaki rekabet, Kapitalde
analiz dzleminde nemli bir deiiklii devreye sokar. Bu tip reka
bet ve sermayenin yer deitirme olasl, tm bir ekonomi ieri
sinde sermaye ve emein dalmn aklar ve deerin fiyat olarak
ifadesini dntrr; bu sonuncusu retim fiyatlar haline gelir.
Deerlerin (ya da daha kesin olarak ifade edilecek olursa, yeniden
retilmi, toplumsal olarak gerekli emek zamanna -Y TGEZe-
oranl deer, basit* veya dorudan fiyatlarn, Bkz. Blm 5.4) re
tim fiyatlarna dntrlmesi, kkenlerine baklmakszn, her bir
sermayenin hacmine gre artdeerin dalmna baldr.
Marxn almas asndan dnmn nemi ve onun gr
nte sezgisellik kart olan yaklam, son derece farkl dnce
lere sahip geni bir yazarlar yelpazesinin dikkatini bu konuya ek
mitir.297 Dnmn, Marxn yntemindeki temel aksaklklar
297 Dnm zerine literatr geni olduu iin burada bu konu zerinde ayrntl
durmaya ne ihtiya ne de yer vardr. Bununla birlikte, Bkz. Desai (1989, 1992),
Dostaler ve Lagueux (1985), Elson (1979a), Fine ve Harris (1979, blm 2), Free-
man ve Carchedi (1996), Howard ve King (1991, blmler 12-14), Laibman (1973),
Mandel ve Freeman (1984), Mohun (1995), Schwartz (1977), Steedman (1981) ve
Sweezy (1949).
ortaya kard ve onun deer teorisine dayal analizlerin kmeye
mahkum olduunu gsterdii sk sk ne srlmtr.298Bu iddia
lar, bir ksm Marksist olmayan, geni bir literatr tarafndan redde
dilmitir. Bu literatr, Marxn dnm prosedrnn kolaylkla
dzeltilebileceini (ancak farkl biimlerde) veya bu yaklamn ye
terince gl olduunu ve dzeltilmekten ok, anlalmaya ihtiya
duyduunu ne srer.299Bu blm sz konusu gelenee dayanr, an
cak dnm sorununa farkl bir adan yaklar. nceki analizler,
her zaman olmasa da, ounlukla dnmn, gelimi sermaye
lerin deer bileimindeki farklara bal olduunu savunmaktadr.
Oysa, tam aksine, Marxm, bunu, onlarn organik bileimlerindeki
farkllklara balad bilinmektedir. Bu kavramlar altnc blmde
kyaslanm, kar karya getirilmi ve bunlarn dnm asndan
ierdikleri sonular ana hatlaryla aada gsterilmitir.300
Bu blm drt ksma ayrlr. Birincisi, artdeer, kr, kr oran
kavramlarn ele almakta ve krn belirlenmesinde sermayenin or
ganik bileimindeki farkllklarn roln aratrmaktadr. kincisi,
gelimi sermayelerin organik bileimlerindeki farkllklar teme
linde Marxn dnm prosedrn yorumlamaktadr. n
cs, girdi deerlerinin dnmn ve Marxn deer biimleri
analizi asndan dnmn ortaya kard sonular tart
maktadr. Ve son olarak drdncs, Marxn bu okunmasnn
sonularn deerlendirmektedir.
7.1 - Art deer, Kr ve S e r ma y e n i n Bi l ei mi
Kapital*in nc cildi, artdeer(ler) ve kr kavramlar ara
sndaki farkllklarla balar. Artdeer, yeni retilmi deer ile i
298 Bkz. rnein Bhm-Bawerk (1949), Samuelson (1957, 1971) ve Steedman (1977).
299 Bkz. Blm 2 ve Arthur & Reiden (1998), Baumol (1974, 1992), Dumenil (1980),
Fine (1986), Foley (1982, 1986), Kliman ve McGlone (1988), Moseley (1993), Mo-
seley ve Campbell (1997), Ramos-Martinez ve Rodriguez-Herrera (1996), Shaikh
(1977, 1981, 1982), Wolff, Roberts ve Callari (1982, 1984) ve Yaffe (1974).
300 Bu okuma ilk kez Fine tarafndan nerilen yaklam gelitirir (1983); Bkz. keza
Fine (1980, s. 120-121; 1989, s. 76-77) ve Saad-Filho (1997b). Benzer (fakat zde
olmayan) grler iin, Bkz. Albirritton (1984, s. 165-166; 1986, s. 60-61), Likitkij-
somboon (1995, s. 95-96), Postone (1993, s. 271), Reuten (1993, s. 101-102), Rubin
(1995, s. 223, 231, 241, 247-248) vc T. Smith (1990, s. 167-168, 170-172).
Marx'm Deeri 155
gcnn deeri arasndaki fark; kr ise, rnn deeri ile sabit
(s) ve deiken (d) sermayelerin deerleri arasndaki farktr (Bkz.
Blm 4.1).
Smr oran (So), deiken sermayenin her bir birimi bana
yaratlan artdeeri ler [So= a (artdeer)/ d (deiken serma
ye)]. Bunun aksine, kr oran (Ko) sermayenin byme orann
ler, ki bu durumda retim aralar retimindeki ve igcndeki
ayrt edici rol maddi deildir. Kr oran yledir:301
a So
K o=------------ = -........... -
s+d (s/d) +1
Burada s/d, sermayenin deer bileimidir.302
Marx, daha sonra, girdilerin miktar, nitelik ve deerlerindeki
deiikliklerin kr oran zerindeki etkilerini ve devir zaman ile
artdeer oranndaki deiikliklerin sonularn ele alr. Kapital'in
nc cildinin sekizinci ksmnda, genel kr orann etkileyen
ayn faktrlerin, ayn zamanda farkl sektrlerdeki tekil sermaye
lerin kr oranlar arasndaki farkllklara yol aabileceine dikkat
ekilmektedir:
Ezamanl olarak bir dierinin yan sra varolan farkl retim kat
manlarndaki kr oranlar, baka her ey ayn kalmak zere, ya yat
rlan sermayelerin devir zamanlar ya da retimin farkl katmanla
rnda bu sermayelerin organik bileenleri arasndaki deer ilikileri
deitiinde, farkllaacaktr. nceden ayn sermayenin srekli dei
imleri olarak gzden geirdi imizi, imdi, retimin farkl kat manl a
rnda birbiri yan sra varolan sermaye yat r mlar arasndaki eza
manl ayrmlar olarak ele al yoruz.303
Bu pasaj, analiz dzlemindeki deiiklie ya da farkl sektrler
deki sermayeler arasndaki rekabetin devreye sokulmasna iaret
eder. Bu deiim, dnm ihtiyacn ortaya karr. Bundan t
r, Marxn bu konuyu dorudan ele almamas bir srpriz olarak
deerlendirilebilir. Daha sonraki sayfalarda Marx, daha ok, ser
301 Bkz. Capital 3, s. 42, 49, 50, 247.
302 Bkz. Capital 3, s. 161.
303 Capital 3, s. 243. Vurgular eklendi. Bkz. keza Theories o f Surplus Value 2, s. 384.
mayenin teknik, organik ve deer bileimleri arasndaki farklar
analiz eder (Bkz. Blm 6, STB, SOB, ve SDB). Ancak bu ak sap
madan sonradr ki Marx, Kapital*in nc cildinin dokuzuncu
ksmnda dnm sorununa geri dner.
Farkl sektrlerde yatrlan sermayelerin kr oranlar, onlarn
organik ya da deer bileimlerinden tr farkl olabilir. rnein,
ayn teknolojilerle elik veya alminyum aralar (ya da pamuklu
veya ynl giysiler) reten iki sermaye, ayn STB ve SOBa sahip
olsalar da, girdi deerlerindeki farkllklar, onlarn dorudan fi
yatlarla llen SDB ve kr oranlarnn farkl olmasna yol aar.
Literatr, dnme duyulan ihtiyac genellikle bu ekilde aklar.
Ancak Marx, baka bir sorunla ilgilenmektedir. Alternatif olarak,
farz edelim ki, iki trde sermaye, farkl teknolojilerle, biri gre
li olarak daha fazla makine kullanarak, dieri greli olarak daha
fazla emek kullanarak, mallar retsin. Bu durumda girdi maliyet
lerini (ve SDByi) dikkate almakszn, daha fazla emek kullanan
sermaye, daha yksek SOB a sahip olur, daha fazla deer ve artde-
er retir ve baka her ey sabit olmak kaydyla, daha yksek bir
kr oran salar.
Bu rnekler nemlidir, nk, SOBun, kr oran ile canl eme
in deer ve artdeer rettii retim katmann birbirine balad
n gsterir. Buna zt olarak, SDB, kr oran ile metalarn alnp
satld ve yatrlm sermayedeki bymenin yeni kurulmu de
erlerle lld deiim katmann birbirine balar (Bkz. B
lm 5 ve 6). Marx, SOB ve SDBdeki farklar ve deiikliklerin kr
oran zerindeki etkisini yle aklar:
Hem sermayenin organik bileenlerinden hem de onun mutlak b
yklnden bamsz olan kr oranlarndaki dalgalanmalar, yal
nzca, eer yatrlm sermayenin deeri... ykselir ya da derse
mmkndr... ayet deien koullar ayn fiziki sermayenin yeni
den retilmesi iin gerekli zamann iki katma kmas ya da yarya
dmesi anlamna geliyorsa, o zaman parann deeri deimeden
kalmak kouluyla... kr da, buna uygun olarak, parasal deerin iki
kat veya yarsyla ifade edilir. Ancak bu (koullar -.n.), sermayenin
organik bileiminde, yani onun deiken ve sabit paral an arasndaki
I56 | Alfredo Saad-Filho
oranda, bir deiim ieriyorsa, o zaman, dier koull ar ayn kalmak
artyla, kr oram, deiken sermayenin art an payyl a orantl olarak
art acak veya den payyl a orantl olarak decektir.304
Eer Marx ncelikli olarak, yatrlm sermayenin elerinin
deerlerindeki farklarn fiyatlar zerindeki etkisi veya sabit ve de
iken sermayedeki farkl harcama oranlarnn kr oran zerin
deki etkisi ile ilgilenmi olsayd, o takdirde, dnm, SDB ekseni
etrafnda dnerdi. L iteratrn byk bir blm soruna bu a
dan yaklar, ancak Marx bu prosedr izlemez. SOB zerindeki
vurgusu gstermektedir ki, Marx, ncelikle, yatrlm sermayele
rin farkl (art) deer yaratma kapasitelerinin fiyatlar zerindeki
etkisi veya retim aralarnn deeri dikkate alnmakszn, retim
aralarn ktlara dntrmek iin gerekli farkl emek miktar
larnn fiyatlar zerindeki etkisi ile ilgilenmitir.05 Bu yaklam,
M a r x n Deeri | 157
304 Capital 3, s. 237-238. Vurgular eklendi. Marx, sermayenin krlln birka fakt
rn etkileyebileceini aka kabul eder. Artdeer oranlarnn eitlii varsaylrsa,
eit hacimde sermayeler tarafndan retilen artdeer oranlar, ilk olarak, organik
bileimlerinin, yani deiken ve sabit sermayenin, karlkl ilikilerine gre; ikinci
olarak, dolam dnemlerine gre (bu dnem, sabit sermayenin dner sermayeye
oran ve farkl trden sabit sermayelerin deiik yeniden retim dnemleri tara
fndan belirlendii kadaryla); nc olarak, emek-zamann kendi sresinden ayr
olarak, aktel retim dneminin sresine gre (ki bu sre yine retim dneminin
uzunluu ve dolam dnemi arasnda esasl farklara neden olabilir) deiebilir.
(Bu karlkl ilikilerin birincisi, yani sabit ve deiken sermaye arasndaki iliki,
ok farkl nedenlerden, rnein saf biimsel nedenlerden kaynaklanabilir, yle ki,
bir katmanda harcanan hammadde bir dierinde harcanandan daha pahal olabilir
ya da emein deien retkenlik seviyelerinden kaynaklanabilir, vb.) (Theories of
Surplus Value 2, s. 28). Ne var ki, onun asndan, harekete geirilen emein mik
tar, analitik olarak, krllktaki farkllklarn en nemli nedenidir (Bkz. aadaki
blm). Bkz. keza s. 23, 28, 175-178, 198, 381-391, 426-427, Capital 3, s. 142-145,
246-248, Theories ofSurplus Value 3, s. 177, Marx (1985, s. 22-24), Himmelweit 8c
Mohun (1978, s. 70, 77) ve Rubin (1975, s. 231).
305 Ben Fine (1983, s. 522) Marxn dnmnn bu asli zelliine ilk dikkat eken ki
iydi: Marx, dnm sorununu organik bileim terimleriyle tartt iin, aa
daki sorunla ilgilenmitir: Deiik sektrlerde, metalara harcanan hammaddelerin
miktarlarndaki farkllklarn, bu hammaddelerin deerlerinden bamsz olarak,
fiyatlar zerindeki etkisi nedir? Geleneksel olarak ele alnd ekliyle dnm
sorunu, hammaddelerin fiyatlarndaki farkll hesaba katmak isteyecekti. Yine
alld gibi, buradan hareket ederek, hammaddelerin fiyatlarndaki farkllklar
(ki bunlar da deien deerlerinden farkldr) hesaplanmak durumundayd. Fine
(s. 523), u sonuca varr: Marx, ortaya koyduu sorun asndan hatal deildi,
ancak bu sorun, onun zmede baarsz kald dnlen sorundan farklyd.
l>i emek deer teorisi asndan, sezgisel planda aktr; ancak biz
konuyu detaylaryla ele alalm.
Bolm 6.2de, STB ve SOBun statik karlatrlmalarnn t
ketilen igc ve retim aralarnn deerindeki farklar verdii
ve yalnzca retim koullarndaki farkllklarn etkili olduu gs
terilmitir. Bu, Marx u basit ancak gl sonuca gtrmtr:
Eer girdi deerlerinden soyutlayacak olursak, retilen metann
ne olduu dikkate alnmakszn, en dk organik bileimli ser
maye, greli olarak daha fazl a ii altrr ve daha fazla artdeer
retir.306
Bu sonu, kr yaratmann zmlenmesi asndan, SOBun
neden yararl olduuna dair iki ayr nedene iaret eder. Birincisi,
artdeer ve krn kaynan salam bir biimde denmemi eme
e balayarak, Marxn makinelerin deer yaratmad, artdeer
ve krn eit olmayan deiime bal olmad, snai kr, faiz ve
rantn yalnzca retilen artdeerin paralar olduu eklindeki
iddialarn kantlamasna yardmc olur (Bkz. Blm 3.2 ve 4.1).307
kincisi, kr oran, emein dalm, artdeer ve retim fiyat
kavramlarn, deiimden ok, retim alan ile ilikilendirir. Bu
blmde, Marx, farkl SOBlara sahip be sermayenin karlat
rlmas yoluyla, genel kr orannn nasl ekillendiini ve retim
fiyatlarnn nasl belirlendiini aydnlatmaktadr.
7.2- Deerl erden ret i m Fi yat l ar na
Kapit al in nc cildinin dokuzuncu ksmnda yer alan nl
dnm tablolarnda, Marx 100 pound deerindeki be serma
yeyi (bal ve devir eden sermaye dahil) karlatrr ve bunlarn
farkl SOBlarndan dolay farkl kr oranlarna sahip olduklarn
saptar. Bunlarn farkl kr oranlarndan bir ortalama karr ve bu
ortalamadan hareket ederek ktnn retim fiyatlarn hesaplar.
306 Artdeer oran verili olduunda... artdeerin miktar sermayenin organik bile
imine, yani, belirli deerdeki bir sermayenin, rnein 100 poundluk bir serma
yenin kulland iilerin saysna baldr. ( Theories of Surplus Value 2, s. 376,
vurgular eklendi).
307 Bkz. Nell (1992, s. 55).
I f>H | Alftalo Smut l'llo
M a r j n Deeri | 159
Tablo 1: Marxn dnm3
Sermayeler
(P =s+d)
Kullanl
m sabit
sermaye(s)
Maliyet
fiyat (Mf
=s+d)
Art
Deer
Oran(a/d)
Art
Deer
(a)
rnn
Deeri
(P =
Mf+a)
Deer
kr oran
(Ko =
a/P)
Kr
(K =
PR)b
Fiyat
(f =
Mf+f)
Fiyat kr
oran (Ko
=f/P)
I. 80s +
20d
50 70 100% 20 90 20% 22 92 22%
II. 70s +
30d
51 81 100% 30 111 30% 22 103 22%
III. 60s +
40d
51 91 100% 40 131 40% 22 113 22%
IV. 85s +
15d
40 55 100% 15 70 15% 22 77 22%
V. 95s
+5d
10 15 100% 5 20 5% 22 37 22%
390s +
HOd
202 312 100% 110 422 22% 110 422 22%
(a): Son satr, toplamlar ve ortalamalar gsterir.
(b): R, ortalama deer kr orandr.
(Kaynak: Capital 3, s.255-256).
M arj n neden 100 pound deerinde ayn hacimdeki sermaye
lerden yola kt ve neden birim fiyat deil de her sermayenin
tm ktsnn retim fiyatn belirledii konusu nemine karn
literatrn dikkatinden kamtr. Bunlar muhtemelen uygun
olularna ya da anlatm kolayl salamalarna balanmtr.
Ancak bu prosedrn gerekli oluunun nedeni Marxn SOB ile
ilgilenmesidir. Y atrlan sermayelerin eit hacme sahip oluundan
balayalm:
Sermayenin organik bileimi... yzde terimleriyle ele alnmaldr.
Bete drt orannda sabit, bete bir orannda deiken sermaye ih
tiva eden bir sermayenin organik bileimini 80s + 20d formlyle
ifade ediyoruz.308
Dnmde ve baka yerlerde, Marx, yzdelik formu birka
kez kullanr. Bunu yapmasnn nedeni, dorudan llemedii za
man, statik halde SOBu hesap etmenin tek yolunun bu oluudur.
Eer Marxn yapt gibi, her firmada emein deer-retkenli-
308 Capital 3, s. 254, vurgular eklendi.
inin ayn olduunu ve artdeer orannn tm ekonomi asn
dan belirlendiini varsayarsak (Bkz. Blm 4.1), yzdelik formun
(yani 6s+4d veya 180s+120d yerine 60s+40d,nin veya 8s+2d ya da
2400s+600d yerine 80s+20dnin) arpc sonular dourduunu
grrz: Deiken sermaye, satn alnan igc miktarnn, har
canan emein ve retilen deer ve artdeerin bir indeksi haline
gelir.309Dahas, harekete geirilen emek miktar ile ktnn deeri
ve kr oran arasnda dorudan bir iliki vardr. Bu tam da Marx\ n
dnmde vurgulamak istedii eydir. Bu ilikiler retimde ku
rulurken, sermayenin deer bileiminden ok, organik bileimini
ierirler:
Ayn i gnnde, ayn smr derecesi ile faaliyet gsteren ayn ha
cimde sermayeler veya yzdelere indirgenmi farkl byklkteki
sermayeler, bylece ok farkl miktarlarda artdeer ve bylece de,
kr retirler. Bunun nedeni, bu sermayelerin deiken ksmlarnn
retimin farkl katmanlarnda, sermayenin farkl organik bileimle
rine gre ayrmalardr. Bu da, farkl miktarlarda canl emein ha
rekete geirildii ve buradan da, ayn ekilde, farkl miktarlarda art
emek, artdeer cevheri ve bundan tr kr elde edildii anlamna
gelir... Herhangi bir verili emek smrs dzleminde, 100lk bir
sermaye tarafndan harekete geirilen emein kitlesi ve bylece de
bunun elde ettii art emek, onun deiken blmnn hacmine
baldr. retimin farkl katmanlarndaki eit hacimli sermayeler,
yzde sistemiyle ifade edilen farkl hacimdeki sermayeler, eitsiz bir
biimde sabit ve deiken sermayeler halinde blndkleri, eitsiz
miktarda canl emei harekete geirdikleri ve buradan eitsiz mik
tarlarda artdeer ve kr rettiklerinden, kr oran (kesinlikle top
lam sermayenin bir yzdesi olarak hesaplanm artdeerden olu
ur), her durumda farkl olur.310
309 Kr oran, artdeer miktarna baldr, kesinlikle artdeer oranna deil. Bkz.
keza Capital 3, s. 137, 146, 243-246, D. Harvey (1999, s. 127) ve Rubin (1975, s.
231-247).
310 Capital 3, s. 248-249. Alternatif olarak, retimin farkl alanlarna yatrlm ser
mayelerin deien organik bileimlerinin bir sonucu olarak, bundan tr de, ve
rili hacimde bir toplam sermaye iinde deien parann oluturduu farkl yzde
lere gre oluan durumun bir sonucu olarak, ok farkl emek miktarlar harekete
geirilir, bylece de ok farkl artemek miktarlar bu sermayeler tarafndan elde
edilir veya bunlar tarafndan ok farkl artdeer miktarlar retilir. Buna bal
olarak, retimin deiik dallarnda hkm sren kr oranlar esas itibariyle ok
Y zdelik formun kullanl, krn retimde yaratld, onun
esas olarak retim aralarnn deerine deil, harekete geirilen
emein miktarna bal olduu ilkesini aydnlatmaya yardmc
olur. Marx asndan, bu, krn, toplumsal artdeerden ekilip
alnan bir hisse olduunu gsterir.311Son olarak yzdelik sistem,
ak bir biimde, toplam deerin toplam retim fiyatlarna ve top
lam artdeerin toplam kra eit olduunu gsterir.
Bu toplam eitlikler Marx asndan belirleyici bir nem tar.
Bunlar, ampirik olarak dorulanmadklar takdirde Marxn deer te
orisinin yanlln ortaya koyacak iki bamsz koul veya test edile
bilir hipotez olarak anlalmamaldr. Marx asndan bu eitlikler bir
ve ayn olup zorunlu olarak birbirlerini ierirler, ancak ayr dzlem
lerde etkindirler. Fiyat yalnzca deerin bir biimi olduundan veya
toplam kr, toplam artdeere eit olduundan, toplam deer, toplam
fiyata eittir. Alternatif olarak, tek tek fiyatlar deerlerden farkllar,
nk, dnmde artdeerin yeniden dalmna bal olarak, kr
lar artdeerlerden farkllar. Bu eitlikler her zaman i iedir, nk
bunlar ayn kavramn, toplumsal emein, analizin farkl dzlemleri
boyunca gelimesini ifade ederler (Bkz. Blm l .l )312
Marx'n Deeri | 161
farkldr. (s. 257). Bkz. keza Capital i, s. 421, 757, Capital 3, s. 137-138 ve Theories
of Surplus Value 3, s. 483.
311 Bkz. Capital 3, s. 257-258, 298-99, 312-313, 7heories of Surplus Value 2, s. 29,64-71,
190, rFheories of Surplus Value 3, s. 73, 87 ve Grundrisse, s. 435, 547, 760. Bir baka
deyile, ayn sektrdeki sermayeler arasndaki kr oran farkllklar ortaya kar,
nk, farkl dallardaki sermayelerin kr oranlarnn eitlenmesi deer transfer
lerinden ileri gelirken, bunlar saat bana farkl deer miktarlar retirler: Ayn
retim katmannda rekabetin ortaya kard ey, verili bir katmanda metann
deerinin, iindeki ortalama gerekli emek zaman tarafndan belirlenmesidir, yani
piyasa deerinin yaratlmasdr. retimin farkl katmanlar arasndaki rekabetin
ortaya kard ey, farkl piyasa-deerlerinin piyasa-fiyatlarna (ki bunlar aktel
piyasa-deerlerinden farkl retim fiyatlardr) dntrlmesiyle farkl katman
larda ayn genel kr orannn yaratlmasdr. Bu ikinci olayda rekabet, metalarn
fiyatlarn deerlerine zmseme eiliminde deildir; tam tersine, onlarn deer
lerini, bu deerlerle retim fiyatlar arasndaki farklar ortadan kaldrmak iin, bu
deerlerden farkl olan (retim fiyatlarna) indirgeme eilimindedir. (Theories of
Surplus Value 2, s. 208. Bkz. keza s. 126, 206-207, Shaikh (1982, s. 77) ve Weeks
(1981, blm 6, 1982a).
312 Bkz. Capital 3, s. 257, Theories of Surplus Value 2, s. 190, Grundrisse, s. 767, Dumenil
(1980, s. 10-14; 1984, s. 343), Foley (1986, s. 8), Lagueux (1985, s. 121), Roberts (1987,
s. 89-90), de Vroey (1981, s. 190; 1982, s. 45), VVollf, Roberts 8c Callari (1984, s. 128).
SOH\ dayal analizinin doal sonucu olan ktlarn deeri ve
paa mc'lanm defterinin dnmnden (hareketle -.n.) Marxn
yaplft soyutlama, hu eitliklerin ncelikle kavramsal olarak an
latlmas gerekliini dorular. Bunlar, brndkleri kendilerine
o/g biimler iinde, deer ve artdeer, fiyat ve kr arasndaki
ilikileri ifade ederler. retim fiyatlar deerin greceli olarak kar
mak bir biimidir; bu biimde, fiyat-deer farkllklar, btn
ekonomi sathnda, sanayinin her dalnda ortalama sermaye ayn
kr oranna sahip oluncaya kadar, artdeeri yeniden datr.313
Bu ilikiye baka bir adan bakalm. Meta deerleri ve fiyatlar
farkl dzlemlerde analiz edilebilir. ok soyut bir dzlemde, de
er, retimin toplumsal bir ilikisi veya niceliksel terimlerle ifade
edildiinde, her tr metay yeniden retmek iin toplumsal olarak
gerekli emek zamandr. Bu ayn zamanda, dorudan fiyat, retim
fiyat veya piyasa fiyat olarak, bu emek zamannn parasal ifadesi
olarak da grlebilir (Bkz. Blm 5). Bu deiimler, bu kavram
larn, fiyat formu ve bundan tr deer ilikisinin gittike daha
karmak hale gelen belirlenimlerini saptayan daha karmak dz
lemlerde yeniden retilmeleri araclyla giderek rafine hale geti
rilmelerine baldr. Bunlarn detayl aratrlmas, Marxn al
masnn gvdesinin ve daha genel olarak Marksist deer teorisinin
byk bir blmn ierir.314
Y ukarda, yzdelik biimin, yatrlm sermayelerin organik
bileimlerindeki farkllklarn kr oran zerindeki etkisini ay
dnlatmas nedeniyle yararl olduunu grdk. Ancak, bu biim,
gerek hacimlerini gz nne almakszn tm sermayeleri 100
pounda eitlediinden, ortalama kr orann deitirir ve her bir
sermaye tarafndan retilen orijinal miktarlar uyarlar:
Genel kr orannn ekillenmesine ilikin daha nce yaptmz
313 Deerler, tam olarak fiyatlara dntrlemezler, nk bu ikisi aklamann
farkl dzlemlerinde teorik roller oynarlar; bundan tr her bir metann hem bir
deeri hem de bir fiyat vardr. (Mattick Jr. 1991-92, s. 40). Bkz. keza Hilferding
(1949, s. 159), Rubin (1975, s. 176, 250-257), YVeeks (1981, s. 171) ve Yatfe (1995,
s. 85). Bu anlamda, bu toplu eitlikler zerine odaklanan yaklamlar, dnm
sorununun zn gzden karrlar.
314 Bkz. Fine (1980, s. 125); gl bir aklama iin, Bkz. de Vroey (1982, s. 45).
| Al/ Htlt>Shhi l llhtl
M a r x n Deeri 163
aklamada, retimin her katmanndaki tm sermayeler 100 olarak
alnmt; bunu, kr oranlarndaki yzdelik farklarz ve buradan
eit hacimdeki sermayeler tarafndan retilmi metalarn deerle
rindeki farklar akla kavuturmak iin yaptk. Bununla birlikte,
retimin her zgl katmannda retilen fiili artdeer kitlelerinin
yatrlan sermayelerin byklne bal olduu hususu iyi anla
lmaldr. (...) Aktr ki, toplumsal sermayenin 100 birimi iin or
talama kr, buradan da ortalama veya genel kr oran, deiik kat
manlarda yatrlan sermayelerin greli byklklerine gre byk
lde deiecektir.315
Y zdelik biim araclyla hesaplanan deerler, artdeerler,
fiyatlar ve krlar, orijinal byklklerinden farkl olduklarn
dan, Marxn dnm prosedrn uygulayarak fiyat vektr
n hesaplamak imkanszdr. Y zdelik biim, sermayenin organik
bileimini hesaplamak iin gerekliyken, bu biimin kullanlmas
fiyatlarn hesaplanmasn peinen engellediinden, Marxn dn
m sorunuyla urarken gtt esas amacn fiyat vektrnn
hesaplanmas iin bir yntem gelitirmek olduu kesinlikle ileri
srlemez. Buna ramen, hi de artc olmayan bir biimde,
bazlar, dnm sorununun bal bana fiyatlarn hesaplan
masna ilikin olmamasndan tr en azndan hayal krklna
urayabilirler. Bu, esas olarak niteliksel bir sorundur: Ekonomi
boyunca emek ve artdeerin dalmn yanstmasndan tr,
retim fiyatnn, toplumsal emein deerden daha karmak bir
biimi olduunun gsterilmesidir.316Girdi deerlerinin analizi bu
amaca ilikin deildir ve bunlarn gz nne alnmas, tartlan
esas sorunu aydnlatmaktan ok, karartr.
7.3- Gi rdi Deerl eri ni n D n m
Y ukarda akland gibi, dnmn ilk aamas, tm ekono
mi sathnda kr oranlarn eitlemek iin tm sermayeler tarafndan
yeni retilmi artdeerin datmdr. Ancak, dnmn, girdi
315 Capital 3, s. 261-262.
316 Bu, Marxn daha titiz yorumcular tarafndan kabul edilmitir. Bkz. rnein Bau-
mol (1974, s. 53), Shaikh (1984, s. 44), Schefold (1998), Shamsavari (1987) ve Yaffe
(1974, s. 46).
deerlerinin ve deer-parann dntrld bir baka aamas
daha vardr. Bu aama analitik olarak ikincildir ve Marx buna fazla
ilgi gstermemitir; ancak, dnmn anlam ve nemi hakknda-
ki birok anlamazla neden olmutur. Marxn, prosedrn uy
gularken girdi deerlerinin dnmn kmsedii sk sk ileri
srlmtr. Ancak bu saptama, en hafif deyimiyle, eksiktir. Marx,
iki nedenden tr (Blm 6.2de tartlan snrlar iinde) girdi de
erlerinden uzak durur. Birincisi, girdi deerleri, Marxn, fiyatlarn
deerlerin brnd biim, krn da artdeerin brnd biim
olduu yolundaki tartmasna ilikin deildir. kincisi, girdi ve kt
deerlerinin ezamanl dnm, dnmn kavramsal z olan
artdeerin retimi ve datmn saptanamaz klar. Eer girdiler ve
ktlar ezamanl olarak dntrlm olsayd, biri deerlerde di
eri fiyatlarda olmak zere, grnte kart ve ilikisiz yalnzca iki
greli fiyat sistemi var olurdu. Birincide fiyat ve kr hesap edilemez,
sonuncuda, deer ve artdeer noksan kalrd. Onlarn isel iliki
leri grlemezdi. Aksine, eer Marxn prosedr izlenir ve retim
aralarnn deeri bir kenara braklrsa, bu iki tarafl blnmeden
(dikotomi: bir kavram,kaplamn yitirmeden ikiye blme -n.) sa-
knlabilir ve sanayi dallar boyunca, artdeerin deiimi aracly
la soyutlama dzlemindeki deiiklikler grlebilir.
retim aralarnn deerinden uzak durulmas, dnm tara
fndan gerekletirilen deiim oranlarnn sistematik uyarlanma
sn dikkate almakszn, artdeerin dalmn ve bunun ardndan
retim fiyatlarnn belirlenmesini rten perdeyi ortadan kaldrr.
Dahas para-metann deerinin dnmnn etkilerini ortaya
koyar; ki bu, zellikle eer para reten sektrn SDBsi toplumsal
ortalamadan farkl olsayd, deerler ve fiyatlar arasndaki ilikiyi
daha karmak hale getirir ve devreye sokulan kavramlar bulank-
latrrd.317zetlersek, Marx\ n dnm prosedr kullanlarak
317 Bkz. Capital 3, s. 142, Foley (1983, s. 9), Mattick Jr. (1991-92, s. 51-52) ve Uno
(1980, s. 95n5). Geleneksel yaklamda, parann deeri, para-metann (altnn)
retim koullar tarafndan belirlenir. Bu koullar ile ekonominin ortalama koul
lar arasndaki farklar, parasal birimin isel deeri ile onun deiimdeki ifadesi
arasnda bir farkllk yaratr, bu da toplu eitlikleri bulank hale getirir. Dahas,
M J Alfmlo Stitul-hilho
f i yat v e k t r nn hes ap e d i l e me me s i n i n ne d e ni v a r d r : (a) Marx,
yatrlan 100 pound bana retilen metalar kitlesinin retim fi
yatlaryla alr; bunlarn birim fiyatlaryla deil; (b) girdi deer
lerinin dnmne girmez ve (c) para-metann deerinin dn
mnden uzak durur.318
Baka bir deyile, Marxn dnmnn (dnm prosed
rnn -.n.), girdi deerlerinin dnm konusunda baarsz
kald iin yanl olduu eklinde, teden beri ne srlen itiraz,
konumuzun dndadr. nk eer dnm, SOB mihveri etra
fnda dnyorsa, retim aralarnn deeri nemsizdir ve bunla
rn dnm sonucu etkilemez. Ayn kant, Marxn para-meta
deerinin dnmn unuttuu (veya bu problemi zmek iin
matematiksel olarak yetersiz kald)3I9ya da mazeretsiz bir biim
de sorunu birim deerleri veya birim retim fiyatlar terimleriyle
tanmlamada baarsz kald eklindeki eletiriye yant vermek
iin de kullanlabilir. Marxn prosedr, retim fiyat k a v r a m n n
karlmas iin uygundur (her ne kadar dorudan hesaplanmas
iin deilse de), nk o, sebebi (retimde emein harcanmas ve
artdeer karlmas yoluyla smrlmesi) s o n u t a n (pozitif bir
kr orannn ve sanayinin eitli dallar boyunca bu kr orannn
eitlenmesini salayan glerin varl) ayrmaktadr.321*
altn retiminde sabit sermayenin kullanlmas, fiyatlarn bu belirlenme biimini,
geleneksel yaklam sezgisel ekiciliinden yoksun klarak ve para kullanmna
tarafsz bir muhasebe birimi olarak bavurarak, matematiksel olarak ele alnmas
ok g bir hale getirebilir.
318 M arxn yaklamnn bu zelliklerinin yeterince anlalamamas, Bortkiewiczi
(1949, 1952) izleyen sonular ve prosedrlerden ksmen sorumludur, rnei n De
sai (1992, s. 17), Marxn, bu (be) katman tarafndan retilen fiziksel metalar
zikretmeyi ihmal etmesinin hl bir sorun yarattndan ikayet eder ve unlar
ekler: Bundan tr, bu katmanlar tarafndan kullanlan eitli s (sabit sermaye)
ve d (deiken sermaye) oranlarnn nereden geldii belli deildir. Ayn ekilde,
bir retim fiyat oran aldmzda, bu kt birimi bana bir terim deil, metada
cisimlemi emek saati terimidir. Bu, pazarda grdmz fiyat deildir... Bir ba
kma, Marx, deerlerden fiyatlara gidite, fiziksel girdi-kt aamasn siler.
319 Bkz. Bortkievvicz (1952, s. 56), Hodgson (1973) ve Samuelso (1971, s. 418).
320 Marxm, deerlerin fiyatlardan, onlarn dnmlerinin hesaplanmas yoluyla
karlmas gerektiini dnd yolundaki iddia reddedilmelidir. Marx ok iyi bi
liyordu ki, onun retim fiyatlar klasik ekonomistlerin 'doai deerleri ile ayny
d... Bu yzden, klasik yazarlar, fiyat ilikilerine dair karmlarda bulunurken, bu
M a rx 'mD ee ri | 165
retim fiyat kavramnn devreye sokulmasyla Marxn analizi
daha karmak bir dzleme ular ve dnmn ikinci aamas
ele alnabilir. SOBun egemenlik alan bir kenara brakldnda ve
retim aralarnn ve igcnn fiyatlar resme dahil edildiinde,
geride, meta fiyatlarnn deerlerinden sapmasna dair iki neden
kalr:
(1) nk ortalama kr, bir metann iinde bulunan artdeer
yerine onun maliyet fiyatna eklenir;
(2) nk bir metann bu ekilde deerinden sapm olan re
tim fiyat, onun maliyet fiyatna bir unsur olarak girer; bu da t
ketilen retim aralarnn deerinden bir sapmann, ortalama kr
ve artdeer iin doabilecek sapmadan tamamen ayr olarak, ma
liyet fiyatnda zaten ierilebilecei anlamna gelir.321
Bak asnda, fiyatn kavramsal karmndan fiyat dzleminde
ekonominin aratrlmasna ynelik olarak gerekleen bu deiiklik,
retim fiyatlar kavramnn daha ileri bir belirlenmesine gtrr ve
Marxm dnm prosedrn sonulandrr. Fiyatn karlmas,
retim aralar ve igcnn deerini bir yana brakarak artdeerin
datmndan yola karken, fiyat vektrnn hesaplanmas, iyi bi
lindii gibi, retimin mevcut teknolojilerini, cret orann ve (fiyat)
srete Marksist deerleri kullanmama yanlgsna dtler diye sulamaz. Aksine,
onlara srekli olarak ynelttii sulama, (iin znden ok -.n.) d grnle
riyle uramalaryd. Marxa gre... fiyatlar ve deerler ayn ey deildir. Deerler,
ne fiyatlara yaklarlar ne de onlarn hesaplanmasnda gerekli bir admdrlar. Daha
ok, bunlarn biri yzeysel bir tezahr iken, dieri altta yatan bir gereklii ortaya
koymaya yneliktir. Baumol (1992, s. 56). Bkz. keza Dumenil (1983-84, s. 434).
321 Capital 3, s. 308-309. Bir baka deyile, maliyet fiyat, daha ncesinde girdilerin
deeri, imdi onlarn fiyatdr: Balangta, bir metann maliyet fiyatnn, onun
retiminde kullanlan metalarn deerine eit olduu varsaylmt. Ancak... bir
metann retim fiyat onun deerinden sapabildii gibi, ayn ekilde bir metann
maliyet fiyat da (ki bunda dier metalarn retim fiyatlar da ierilmitir), onun
retiminde kullanlan retim aralarnn deerleri tarafndan ekillendirilmi olan
toplam deerinin altnda ya da stnde yer alabilir. Maliyet fiyatnn bu deimi
anlamn aklda tutarken, unu da unutmamak gerekir: Eer bir metann maliyet
fiyat onu retmekte kullanlan retim aralarnn deerleri ile eitlenmise, her
zaman yanl yne sapmak mmkndr. (Capital 3, s. 264-265, vurgular taraf
mzdan eklendi). Bkz. keza s. 1008-1010, Theories ofSurplus Value 3, s. 167-168,
Mattick Jr. (1991-1992, s. 18-19, 47-51) ve Yaffe (1974, s. 46). italikle yazlm pa
saj, maliyet fiyat kavramndaki deiiklie k tutar (Bkz. Blm 1.1).
M a r x m Deen 167
kr orann ierir.322Ksacas, 1. Blmde gsterildii gibi, Marxt
yntemi yalnzca baz kavramlarn dierlerine adm adm dzenli bir
biimde dnmesini deil, analizin evrimini uyumlu hale getirmek
iin her ne zaman gerekli olursa, her bir kavramn anlamnda aama
aama kaymalar (yapmay -.n.) da ierir.-23
Bunu yapmakla, Marx imdi, retim fiyatlarnn Adam Smithin
doal fiyat Ricardonun retim fiyat ve fizyokratlarn gerekli fi
yat adn verdikleri eyle ayn ey olduunu ileri srebilir:
Ancak bu insanlarn hibiri retim fiyat ve deer arasndaki fark
aklamamlardr... Ayn ekilde, imdi, metann deerinin emek
zaman ile belirlenmesine kar kan u nl ekonomistlerin, re
tim fiyatlarndan neden... her zaman piyasa fiyatlarnn etrafnda
dalgaland merkezler olarak bahsettiklerini de anlayabiliriz. Ken
dilerine bunu yapma izni verebilirler, nk retim fiyat zaten
tmyle dsallatrlmtr ve pri mae facie (ilk bakta -.n.) meta
deerinin irrasyonel biimidir; yle bir biim ki, rekabette grnr,
bundan tr de kaba sermayedarn ve bunun bir sonucu olarak da
kaba ekonomistin, bilincinde zaten mevcuttur.324
Bu aamada,
Metalarn deeri, yalnzca deien emek retkenliinin retim fi
yatlarnn ykselmesi ve dmesi zerindeki (onlarn hareketleri
zerinde, nihai snrlar zerinde deil) etkisinde dorudan gr
nr. Kr, imdi, kapitalistin ortalamadan hareket ederek bir kr sa
lamasna izin verdii lde... yalnzca emein dorudan smrs
tarafndan ikincil olarak belirlenmi gibi grnmektedir.325
Marxn fiyat teorisi iki katmandan oluur. Bir yandan klasik
ekonomininkine benzeyen bir retim maliyeti teorisidir. Dier
yandan, tamamen kendine zgdr, nk fiyat formunu, karma
kln giderek artan dzlemlerinde zmlenmi olan kapitalizm
balamnda, emein toplumsal blnmesi araclyla aklar. D
nm, Kapital'in yaps zerinde drt katmanl bir etkiye sahip
322 Bkz. Capital 3, s. 259-265, 308-309, 990-920.
323 retim fiyat ve genel kr oram kavramlar, Marx ticari sermayeyi ele aldnda
tekrar deimitir. Bkz. Blm 1.1 ve Capital 3, s. 398-399.
324 Capital 3, s. 300. Bkz. keza s. 268, Capital i, s. 678-679 ve Marx (1998, s. 38).
325 Capital 3, s. 967-968.
tir. Birincisi, pazar deiimlerinin neden her bir metay retmek
iin toplumsal olarak gerekli emek zaman tarafndan dorudan
dzenlenmediini aklar. kincisi, fiyatn toplumsal emein gre
li karmak bir biimi olduunu gsterir. ncs, Marxn deer
biimleri ile ilgili zmlemesinin daha karmak bir dzlemde
anlalmasna izin verir (Bkz. aadaki blm). Drdncs, b
tn ekonomi ierisinde emein dalmn aklar.326Tamamlan
madan braklm olsa dahi, Marxn prosedr nemlidir, nk
kapitalist ekonominin yeniden yaplandrlmasn daha ileri bir
boyuta tarken, deer ve artdeeri yaratann retim aralar ta
rafndan temsil edilen l emek deil, yalnzca canl emek olduu
yolundaki iddiasn kantlar.
Bunun aksine, girdi deerlerinin daha batan hesaba katlmas
ve bunlarn kt deerleri ile birlikte dntrlmesi gerektiini
ne sren yaklamlar, deer retiminde canl ve l emein rol
lerini kartrr ve retimde kullanlan iiler ile makineler arasn
da ayrm yapmakta zorlanrlar. Girdilerin dntrlmemesf, bir
eksiklik olarak grlemez. Bu daha ok, Marxn ynteminin bir
zelliidir. Girdilerin ve para-metann deeri(ndeki deiiklikler)
zerinde durmayarak, Marx, retimde emein harcanmasnda
krn kaynan saptar ve dolamn analize dahil edilebilecei ve
onun gelimesine olumlu katkda bulunabilecei koullar dikkatli
bir biimde hazrlar.
326 ou zaman toplam artdeerin paylalmasnda, sermayelerin... igc ve retim
aralar iin dedikleri sermaye miktar ile orantl pay aldklar iddia edilmitir.
Bu yeniden datmn deerler ve retim fiyatlar arasndaki farklar araclyla
gerekletii varsaylmtr. Ancak bylesi bir yeniden datm gerekletirecek
hibir gerek dnya devleti yoktur. K ukusuz rekabet; toplam artdeeri, yatrlan
toplam sermayeye gre datr, ama yeni den-datm diye bir ey yoktur. Y eniden
datm sreci gerek dnyaya ait bir sre deil, farkl bir dzene ait kavram
lar arasnda ihtiya duyulan teorik geiin sembol olan kavramsal bir sretir.
(Mimmehveit ve Mohun, 1978, s. 83) Bkz. keza s. 98, Capital 3, s. 311, 428-429.
Hinmehveit ve Mohun (1981, s. 248), Salama (1984, 227-233) ve de Vroev (1982,
s. 48). Kart grler iin, Bkz. Dumenil (1984), Foley (1982, s. 44), Shaikh (1977.
s. 126; 1991, s. 78) ve VVinternitz (1948, s. 277).
Marx'n Deeri 169
7.4- Sonu
Bu blm, Marxta, deerlerin retim fiyatlarna dnm
nn, iki ayr aamay kapsadn gstermitir. Birinci aamada,
Marx, deerin yalnzca emek tarafndan retildii ya da alternatif
bir ifadeyle, ne kadar fazla emek harekete geirilirse o kadar faz
la artdeer retildii ilkesine k tutmak iin, retim aralarnn
deerindeki farkllklara girmemitir. Artdeerin her bir serma
yenin hacmine gre datm, deerlerden farkl fiyatlar olutu
rur. kinci aamada, ekonomi, retim fiyatlar dzleminde analiz
edilir; tm metalar fiyatlarna satlrlar ve girdi fiyatlar hesaba
katlr. D n m n r ol , t o p l u ms a l eme i n b i i mi n d e d a h a b y k
bi r be l i r l e ni me i zi n v e r me k ve t m e k o no mi s a t h n d a eme i n ve ar-
t de e r i n d a l m n a kl amakt r .
Sermayenin organik bileiminin kullanlmas, bu aamalarn
ayrt edilmesi iin esastr, nk, dnmn nedenini ortaya
karmaya ve fiyatlar ile deerler arasndaki i l i ki yi aklamaya yar
dmc olmaktadr. Dahas, Marxn ilgisinin fiyatlar ya da kar ora
nnn cebirsel hesaplanmasndan ok, emek, fiyat ve kr arasn
daki kavramsal iliki zerinde younlatn ortaya koymaktadr.
Son olarak da, denge (ya da basit yeniden retim) varsaymlarnn
bu olayda gereksiz olduunu gstermektedir. Dnmn bu oku
nuu, K a p i t a l i n nc cildindeki sunumun, Marxn yntemiyle
uyumlu ve kapitalist ekonominin ana kategorilerinin yeniden in
asnn bir paras olduunu gsterir.
L iteratrn byk bir blm, dnm SDB aracly
la aratrmtr. Bu yaklam, kendi iinde yanl olmamakla ve
nemli teorik gelimelere gtrmekle birlikte, Marxn sorunuyla
ilgili deildir. Bu yaklamn yol at deiik zmler, tasar
ladklar yaplar, nlerine koyduklar sreler ve bunlarn tabi
tutulduu ilemler (baka bir deyile, normlatrma koulunun
doas, karlkl etkileim veya ezamanl denklemlerin kullanl
mas, vb.) araclyla birbirlerinden ayrt edilebilirler. Literatrde
bulunan dnm prosedrlerinin ou Marxnkine alternatif
tir. Bunlar, bu sonuncuyu dzeltme iddiasnda da bulunamazlar,
k farkl sorunlara hitap ederler ve onunkinden farkl bir fi-
yat-deer ilikisi kavram ierirler. Marxn dnmnn yanl
anlalmas, sk sk onun retim teknolojilerinin belirlenmesini
mazeret gstermeksizin ihmal ettii ya da daha ok, girdilerin
deerini dntrmedii yolunda ikayetlere yol amtr.327 Bu
blm gstermitir ki, bu itirazlar yersizdir; nk bunlar dn
m dendiinde, Marxn ilgisine girmeyen konular ne karr
ve onun aratrmasnn konusunu aydnlatmaktan ok, karartrlar.
170 | Alfralo Sunl-Filho
327 Bkz. rnein Bortkiewicz (1949, s. 201, 1952, s.9), Desai (1989), Dobb (1967, s.
532-533), Dumenil (1980, s. 8, 22-23, 51), Lipietz (1982, s. 64), Meek (1956, s. 98;
1973, s. xxi, 191), Svveezy (1949, s. xxxiv; 1968, s. 115), de Vroey (1982, s. 47) ve
VVinternitz (1948, s. 277).
8
PARA, KRED VE
ENFLASY ON
Bu blm, para, kredi ve enflasyon teorilerine yaplm Mark
sist katklar eletirel bir biimde gzden geirerek, nceden geli
tirilmi deer analizini zetlemektedir.
Blm drt ksm ierir. Birincisi, parann biimleri ve ilev
leri de dahil olmak zere, Marxn para ve kredi teorisini ksaca
ele alr. kincisi, para ve retim fiyatlar arasndaki ilikiyi aklar
ve Marksist sistemde deersiz bir kat para olasln gelitirir.
ncs, ayr Marksist enflasyon teorisini eletirel bir biim
de analiz eder ve bunlarn nasl daha gelitirilebilecei zerinde
durur. Drdncs, bu blm sonulandrr.
8.1 - Emek ve Para
Marxn, Kapitalin birinci cildinin birinci blmnde, paray,
meta deiiminden karmas, ne parann kkeni konusunda ta
rihsel bir aklama ne de para kavramnn metadan mantksal bir
karmdr (Bkz. Blm 1.1). Marxn analizi, birinci olarak, para
ve deiimin ayrlmazln; ikinci olarak da, parann hl ritel,
trensel ve adetsel kullanmlara sahip olduu prekapitalist top
lumlarda, deiimin, marjinal kaldn varsayar.328Para, tarihsel
olarak, meta sahiplerinin karlkl dei-tokuundan, zellikle de
farkl topluluklar arasndaki deiimden doar.329 Bundan tr
para, deiimde asgari bir dzenlilik ve karmaklk dzeyini zo
runlu klar, ama genellemi bir dei-toku veya ktlarn byk
bir blmnn deiime tabi olmasn gerektirmez.
Marxn, para biimiyle sonulanan, deer biimleri analizi
gsterir ki, para, deiilebilirlii tekeline alacak ve evrensel e
deer olacak bir ze sahiptir. Basit bir syleyile, metalar genel
olarak birbirleriyle deitirilmezken, para herhangi bir meta ile
deitirilebilir. Buna ek olarak, Marxn analizi, baz neoklasik ve
postkeynesi teorilerin varsaydnn aksine, parann ilevlerinin
onun znden ktn ifade eder:
M arxn paraya yakl a m , paran n k noktas paran n kendi si ol
duu varsay m na dayan r: nk para dei il ebi l i rl i i tekeline alr,
deerl eri ler, dei imi kol ayl at r r, borl ar zer, vs. Bu ekilde
bak l d nda, paran n i levleri aras nda dzen ve isel uyum vard r
-keyfilik dei l .330
Parann, zn ve ilevlerini de ieren, toplumsal ve tarihsel
belirlenimleri gsterir ki, para, meta reticileri arasndaki eklem
lenme biiminden kan toplumsal bir ilikidir. Meta deiimi,
tam olarak yalnzca kapitalizm altnda, deiimin genelletii, ki
isel olmaktan kt ve parann ritel ve trensel ynlerinin b
yk lde konu d kald koullarda geliir.
Marx, para olarak para ve sermaye olarak para arasnda bir
328 M arxn para teorisi A rnon (1984), de Brunhoff (1976, 1978b), Campbell (1997,
1998), Fine ve Lapavitsas (2000), Foley (1975, 1983), Hilferding (1981), I toh ve
L apavitsas (1999), Lapavitsas (1994, 2000a, 2000c) ve L apavitsas ve Saad-Filho
(2000) tarafndan analiz edilmitir. Bkz. keza Fine (1989, s. 70-71), Gleicher (1983,
s. 100), I lyenkov (1982, s. 189-196, 260-279), Messori (1984), Mollo (1999), Reuten
ve YVilliams (1989, s. 65, 84-89), Rosdolsky (1977, ikinci blm), Rosenthal (1997,
blmler 11, 15), Saad-Filho (1993a) ve YVeeks (1981, blm 4).
329 Bkz. Capital l y s. 182.
330 Fine ve Lapavitsas (2000, s. 370).
Marx'n Deeri 173
ayrm gzetir.331 Para olarak para, deer ls ve deiim arac
olmann yan sra, deme arac, deer biriktirimi ve uluslarara
s para olmak zere ilevi yerine getirir. Sermaye olarak para,
retim ya da artdeer transferi amacyla yatrlm olan paradr.
Sermaye olarak para, para olarak para ile yakndan ilikilidir, n
k parann biim ve ilevleri zdetir ve her iki rol de ezamanl
olarak oynayabilir. rnein demede ya da cret harcamalarnda
ii iin M-P-M forml, kapitalistler iin P-M-P anlamna gelir.
imdi parann ilevleri ve biimlerine ksaca bir gz atalm.
Soyutlamann en ist dzleminde, para; meta deerlerini kendi
Y TGEZi (yeniden retilmi, toplumsal olarak gerekli emek za
man -.n.) ile karlatrarak ler ve sonucu standart fiyat birim
leri halinde ifade eder.332rnein, eer parasal birimin Y TGEZi
(diyelim, altnn onsu333) otuz dakika (0.5 saat cinsinden, toplum
sal olarak gerekli emek zaman, sTGEZ) ve parasal ifadesi 1pound
ise, fiyat standard Q=1 pounddur. Bu durumda, emein parasal
edeeri (EPE, p) yle olur:
d 1pund
m =-------- =...................=2 Pund /sTGE (8.1)
X*0.5 sTGE
Bu m deeri, bir saatlik soyut emein 2 poundluk bir deer
331 Bkz. Capital i , s. 247-257, Capital 2, s. 163-164, Capital 3, s. 576-577, 592, Theories
o f Surplus Value 3, s. 475, 490, Contribution, s. 304-309, Bologna (1993c, s. 8-9),
Fine (1985-86, s. 388, 1989, s. 79-80) ve Likitkijsomboon (1995, s. 101).
332 Altnn ilk ana ilevi, metalara onlarn deerlerini ifade edecek bir malzeme sa
lamak, veya onlarn deerlerini, niteliksel olarak eit, niceliksel olarak karlat
rlabilir, ayn cinsten byklkler olarak ifade etmektir. O, bylece deerin evren
sel ls olarak hareket eder ve altn, yalnzca bu ilevi yerine getirerek, zgl
edeer meta, yani para haline gelir... Deer ls olarak para, metalarda ikin
deerin, yani emek zamannn, zorunlu grnme biimidir (Capital 1, s. 188). Bkz.
keza s. 184-196, 204 ve Grundrisse, s. 794. de Brunhofve Evvenczyk (1979, s. 49-50)
doru bir biimde u gr savunurlar: Deer ls ve fiyat standard olarak
para, metalara bir fiyat formu verir. O, para-metann (altnn) miktarlar halinde
metalarn deerini ifade ederken, ayn zamanda bu byklkleri, fiyat standard
olan altn arlnn sabit birletirici bir miktarna balar. Parasal ad -fiyat formu-
ayn zamanda bu iki ilevi ifade eder.
333 Madensel paralarn ekillendirilebilirlik, dayankllk ve yksek emek younluu
nu da ieren uygunluklar, Contribution (s. 290-291) ve Grundrissede (s. 166, 174-
186, 387; Bkz. keza A. Smith, 1991,1, blm 4) aklanmtr.
yarattn varsayar. Buradan da, 5 saatte retilen bir i metasnn
fiyatnn (V= 5 s TGE) yle hesaplanaca sonucuna ularz:
f =m \i =i0Pund(8.2)
Fiyatlarn belirlenimi, aktel olarak her bir metann parayla
karlatrlmasn gerektirmez; bundan tr, deer ls ola
rak para, yalnzca ideal paradr.334 Dahas, fiyat biiminin meta
deerlerini ifade ettii ve deerler ile fiyatlar arasnda farkllk
lar olumasna izin verdii Blm 5.3te gsterilmitir. zellikle
Marksist ve Ricardocu yorumlar arasnda, emek deer teorisinde
para, deer ve fiyat arasndaki iliki konusunda bir hayli anla
mazlk vardr (Bkz. Blm 2.1).335
Marx ve emek-para yanda Ricardocu sosyalistler, zellikle
J ohn Gray, J ohn Bray, Alfred Darimon ve Pierre-J oseph Proudhon
arasnda daha az bilinen ama ayn lde ilgi ekici bir baka an
lamazlk daha vardr.336Bu anlamazlk, deer lm ilevinin
doru anlalmasnn nemini ortaya koyar.
Grayin savunduu gr, kt emek-para asndan en iyi sa
vunulmu olandr. Onun nerdii parasal reform, yalnzca emein
deer yaratt ve bundan tr, emein deer ls olmas ge
rektii inancndan kaynaklanr. Gray, deerli metalarn (rnein
altnn) para olarak kullanlmasnn iki nedenden tr sorun ya
rattn ileri srer.
ilk olarak, para-meta arznn hibir zaman, hepsi bir arada d
nldnde, tm dier metalar kadar hzl bir biimde artrla
mayacan ve bundan tr de, tm ktnn satlmasnn genel
olarak imkansz hale geleceini, retimin kronik olarak kendi po
tansiyelinin altnda seyredeceini ve parasal sistemin bozukluk
larndan kaynaklanan isizlik ve yoksulluun ortaya kacan
savunur.337Bu akl yrtme ak bir biimde yanltr, nk Gray,
334 Bkz. Capital 1, s. 189-190.
335 Bkz. Fine (1986), Mandel ve Freeman (1984) ve Schwartz (1977).
336 Detayl bir gzden geirme iin, Bkz. Saad-Filho (1993a), daha fazla detay iin,
Bkz. Boolgna (1993a, b) ve Cartelier (1987).
337 Para... ak ve kesin olarak, tm dier pazarlanabilir metalarn hep birlikte oal
dklar kadar hzl bir biimde oalmaldr; nk eer bunu yapamazsa, parann
Marx'n Deeri 175
st rtl bir biimde, dolam hznn her zaman ve zorunlu
olarak sabit kaldn, birikim ve kredinin ise elde edilemezliini
varsaymaktadr.
kinci ve daha ilgi ekici olarak, Ricardocu sosyalistler, parann
deiimleri perdelediine ve kapitalistlerin iileri, bor verenlerin
de borlular smrmesine izin verdiine inanrlar. (Onlara gre
-.n.) eer iilere deme, emek-para ile yaplsayd, hem onlarn
toplumsal retime katklar daha doru olarak anlalabilecekti
hem de retilen tm metalardan emekleriyle edeer bir miktar
ekebileceklerdi.338
Marx, Grundrissede ve baka yazlarnda, emek-para dn
cesiyle iki nedenden tr alay etmitir.339Birincisi, eer metalar
iin denen adil fiyat onlar retmek iin gerekli somut emek
zaman ile belirlenseydi, reticiler metalarn daha az youn
alma yoluyla daha deerli hale getirmeye alacaklar iin
ekonomi bir kargaa iine derdi. Bu samalk, st rtl bir
biimde, emein normlatrlmasndan saknlabilecei ve emek
lerin homojenletirilmesinin bireysel emek zaman ve para ara
snda bir zdelie indirgenebilecei varsaymndan kaynaklanr
(Bkz. Blm 5).
kinci olarak, eer adil fiyat, her ne ekilde belirlenirse be
lirlensin, Y TGEZe dayal olsayd, retkenlik art Y TGEZi
drecek ve emek-parann deer kazanmasna (deflasyona) yol
aacakt. Bu istenmeyen sonu, lanetli tefecilere yarar salayacak,
yatrmlar azaltacak ve teknik gelimeyi yavalatacakt. Dahas;
Ortalama emek zamann temsil eden bu zaman-makbuzu, hibir
kendisinden daha hzl bir biimde insanlarn oluturduu sanayi tarafndan o-
altlabilen her meta... para-fiyat olarak decektir; bu olaydan hareketle de, Eko
nomi Politikin en byk ve en nemli ilkesi... -talebin nedeni olan retim- ticari
sistemimizden atlacaktr (Gray, 1848, s. 69).
338 Burada tanmlanan deiim plannn benimsenmesiyle, her trden mal bir dieri
karlnda denebilecektir. Sat, yalnzca mlkiyeti belirli bir yere bir sreliine
yerletirme, satn alma da onu bulunduu yerden geri alma eylemi olacaktr. Para
da her insann alma ve satma eylemleri arasndaki dnemde saklamas gereken bir
makbuz olacaktr. (Gray, 1831, s. 86).
339 Bkz. dierlerinin yan sra, Capital i , s. 181, 188, Contribution, s. 320-323 ve
Grundrisse, s. 115, 125, 135-139,213.
76 j Alfredo Sucul Filho
zaman fiili emek zamanna denk dmeyecek ya da buna dnt-
rlemeyecekti; yani, bir metada nesnelletirilmi emek zaman mik
tar, kendisine eit emek zaman miktarna asla hkmetmeyecekti
(bunun tersi de dorudur). Aksine, az veya ok, kendisini metann
altn veya gm cinsinden fiyatlarnn ykselii ya da dnde
ifade eden piyasa deerlerinin anlk salnmlarna hkmedecekti.3J()
Bu glkler, Grayin meta retiminde emein senkronize edil
mesi ve homojenletirilmesi gereini anlamadaki yetersizliinden
kaynaklanmaktadr.
Metalar satld zaman para, dolam (deiim) aracdr.341
Yine soyutlamann en st dzleminde, M-P-M deiimlerinde,
meta sahipleri her zaman orijinal meta, para-meta ve yeni satn
alnm meta arasnda deien ayn deere sahip olurlar. Bu var
saym, basit (eit) deiimin zn kavrar. Ancak altn para kulla
nm, paralarn ypranmalarna sebep olur (ve dk deerli sikke
basmn tevik edebilir), bylece de metalar genellikle zerlerin
de basl deerlerden daha az deere sahip paralarla deitirilirler.
Bu koullar altnda deiimlerin sreklilii, dolamdaki parann
deerin yalnzca bir temsilcisi ya da sembol olduunu gsterir.
Bundan dolay da, kat para gibi para sembolleri, saf altnla ayn
ileve sahip olabilirler:
Parann, srekli olarak elden ele getii bu srete ihtiya duyduu
tek ey, sembolik bir varl srdrmektir. Tabiri caizse, onun i
levsel varl maddi varln zmser. Metalarn fiyatlarnn geici
olarak nesnelletirilmi bir yansmas olduundan, yalnzca ken
dinin bir sembol olarak hizmet verir; bundan tr de baka bir
sembol onun yerine konulabilir. Ancak bir ey gereklidir: Parann
sembol, kendi objektif toplumsal geerliliine sahip olmaldr. Ka
t para, zorunlu geerliliiyle, bu zellii kazanr.342
340 Grundrisse, s. 139.
341 Bkz. Capital i, s. 211-212 ve Contribution, s. 324-332. Herhangi zgl bir metann
deerinin realize edilmesi iin hibir a priori garanti olmadndan, satma ihtiyac,
satamama olasln veya resmi kriz olasln ima eder. (Bkz. Theories o f Surplus
Value 2, blm 17, Bell ve Cleaver 1982, Clarke 1994 ve Perelman 1987).
342 Bkz. Capital i , s. 226. Bkz. keza s. 222-227, Capital 3, s. 649, Contribution, s. 344-
350, Grundrisse, s. 209-213, de Brunhof (1976, s. 31-33) ve Lapavitsas (2000a).
Daha genel olarak, Yeni para biimleri, yalnzca son derece tedrici olarak ortaya
Marx'tn Deeri 177
imdi (parann -.n.), deer birikimi, deme arac ve dnya
paras olarak ilevlerini Marxn nasl analiz ettiini grelim.
Para istif edildii zaman bir deer birikimi olarak ilev grr.
stifilik, ou zaman bireysel tercihler ya da gvensiz ortam ne
deniyle gndeme gelir. stifiliin ortaya kmasnda bu etkenler
nemli bir rol oynayabilirlerse de, kapitalist retim ak ierisinde
istiflenmi paralarn ortaya kmasnn yapsal nedenleri de var
dr.343En nemli neden, retimin, genel olarak sat gelirlerinden
bamsz olan dzenli harcamalar gerektirmesidir. Ayn ekilde,
reticiler, ngrlemeyen masraflar karlamak, bal sermayeyi
muhafaza etmek ve aktarmak, kty artrmak, kr paylarn de
mek, fiyat dalgalanmalarn gslemek, vb. iin rezervler olutur
mak zorundadrlar. Bu yedek kaynaklar normal olarak bankalarda
korunur ve banka mevduatlarnn temelini oluturur. Kredi sis
teminin gelimesi tek tek kapitalistlerin istifleme ihtiyacn azal
tr, nk kapitalist snfn birikimleri bor olarak elde edilebilir
hale gelir.344Banka kredileri uzun vadeli ve byk apl yatrm
projelerinin gerekletirilmesini kolaylatrr; ne var ki, bunlar,
ayn zamanda speklatif etkinlikleri de kolaylatrr ve daha yay
gn olarak, yerel dzensizliklerin (envanterlerin ylmas, fiyat
karlar ve balangta nadiren var olan biimlerin tamamlaycs olarak grnr
ler. Bunlar daha ok, (gerek) para dolamn gerekletirmeye ynelik teknik
icatlar, parann ykmllkleri (promises) olarak grnrler. Ancak bu teknik
yaygnlatka, balangta para zerindeki tasarrufun bir biimi olarak grlen
bu kullanm, gerek parasal kullanmdan gittike daha zor ayrt edilir bir hale gelir.
O zaman perspektif deimeye balar ve ksa zamanda ara, para olarak tannr.
Para biimlerinin hiyerarisi, bundan dolay evrimseldir ve parann snrlar bir
lde bulanktr. Baz aralar, hem para dolamn hzlandrma aralar hem de
yeni gelien parasal formlar olarak analiz edilebilirler. (Levy-Garboua ve Weyml-
ler, Lipietz ierisinde 1985a, s. 90).
343 Bkz. Capital 3, s. 432-437, 670, 701-708. Campbell (1998, s. 137-138, 148-149),
Uno (1980, s. 110), zellikle I toh ve Lapavitsas (1999, blmler 1-2) ve Lapavitsas
(2000b).
344 Kredi... tm kapitalist snfn sermayesinin, belirli bir katmanda kapitalistlere ait
olan sermayeyle orantl olarak deil, onlarn retim gereksinimlerine orantl ola
rak, retimin her katmannn emrine verildii, bunun da, rekabet iindeki tek tek
sermayeler birbirinden bamszm gibi grnrken yapld -bir aratr. (The
ories of Surplus Value 2, s. 211). Bkz. keza s. 482, Capital 3, s. 431-436, 566-571,
626-627, 637-640, 658, 741 ve Fine (1989, s. 79-89).
deiimleri, teknik yenilenmeler, vb.) yaygnlamas ve ekonomik
krizlerin tetiklenmesi olasln artrrlar.
Para, nceden stlenilmi ykmllkleri, deme konusunda
verilen bir sz yerine getirdii zaman deme arac olarak ilev g
rr. Bu, retilmi metalarn satn finanse eden ticari kredi ve yeni
retimi finanse eden bankaclk kredisinde zellikle nemlidir.
Son olarak, parann ilevleri uluslararas arenada dnya paras
tarafndan yerine getirilir; bu, saf biimde deer ve dnya apnda
kabul edilmi soyut emein bir kristallemesidir. Ulusal paralar,
yerli mallarn yabanc mallarla deiime girmesine izin verilmesi
ve yerli emein uluslararas retim sistemine dahil olabilmesi iin
dnya parasna evrilmek zorundadr.
Para miktarnn dolamn ihtiyalarna gre ayarlanmas, pa
rann tm ilevlerini kapsayan karmak bir sretir.345Basit bir
meta-para sisteminde, para-metann deerinin fiyatlarn belirlen
mesinde balca rol oynad yukarda gsterilmitir (Bkz. Blm
8.2). Ancak analizin daha karmak bir dzleminde parann mik
tar ve (dolam -.n.) hz, fiyat olarak deerin ifadesinin nemli
belirleyicileridir.
Marx, altn olaynda parann miktar teorisini (PMT) reddet
mitir; nk, ona gre, dolamdaki parann miktar retilen
deeri realize etmek iin deiir. Bu deiimler, esas olarak, pa
rann istiflenmesi ve harcanmas, altn madencilii sektrnn
kt miktar, uluslararas kle altn ak ve parann hzndaki
deiikliklere bal olarak gerekleir. rnein, eer kt miktar
artarsa, artan ktnn dolam iin gerekli ek para yukarda be
lirtilen kanallardan elde edilebilecektir; baka bir deyile, eer al
tn stoku artarsa (baka her ey sabit kalmak kouluyla), ek altn
istif edilecek veya (dolam -.n.) hz decektir. Bunun tersine,
345 Aadaki paragraflarda Fine, Lapavitsas ve Saad-Filho (2000) ve Lapavitsasa
(2000a) dayanlmtr. Bkz. keza Capital i , s. 213-220, Capital 3, s. 578-580, 663-
664, 674, Contribution, s. 338-342, 394-396, Grundrisse, s. 813-814, 869-870,
Campbell (1998, s. 145), D. Harvey (1999, s. 12) ve D. Lavoie (1986). Para arz de
Brunhof (1971, 1978b) ve Lapavitsas ve Saad-Filho (2000) tarafndan analiz edil
mitir.
PMTde (ve Ricardoda), fiyatlar her iki durumda da deimeden
kalmaktadr.346
Devlet tarafndan bte aklarnn kapatlmas veya ak pazar
operasyonlar amacyla potansiyel olarak keyfi miktarlarda para ba
slmas olaynda durum farkldr. Marx, artan miktarda para basla
rak dolama sokulduu takdirde, bu parann deiim deerinin s
rekli olarak decei konusunda PMT ile genellikle ayn fikirdedir
(enflasyon, Bkz. Blm 8.3). Bu tr para her ne kadar dolam arac
olarak uygun bir ara ise de, birikim asndan altn kadar uygun
deildir, nk i (ve d) deiim deeri istikrarszdr. Bu istikrar
szlk hkmet kararyla baslan parann arz ile sermaye birikimi
arasnda dorudan bir iliki olmamasndan kaynaklanr.347
Bankalar veya devlet tarafndan karlan konvertibl (dei
tirilebilir -.n) para ve kredi para sz konusu olduunda durum
yine farkldr. Konvertibl parann deeri, evrim srasnda doal
olarak geici farkllklar ortaya ksa da, yerini ald altnn de
eri etrafnda dalgalanr.348Eer dolam katman ar kat pa
raya boulursa, bu sistemde enflasyon mmkndr; ancak bu
sre snrldr, nk arbitraj (para, hisse senedi, vb. deiimine
dayal, iki ayr piyasadaki fiyat farklarndan yararlanarak yaplan
mali ilemler -.n.) meta fiyatlarnn retimin altn fiyatlarndan
srekli olarak sapmasn imkansz klar. Ne var ki, bu muhtemelen
ne dz ne de saf bir parasal sre olacaktr. Deiimde grlen ani
kesintiler, durgunluklar, para-metann deme ve biriktirme arac
olarak nemli bir rol oynad olgunlam parasal ve ekonomik
krizler, altnn deerinin parann deiim deeriyle uyumlu hale
getirildii yollardan bazlardr.349
346 Bkz. Ricardo (1951, blm 27, 1966) ve Schumpeter (1954, Ksm II, Blm 6 ve
Ksm III, Blm 6).
347 Bkz. Contribution, s. 352-356, Cottrell (1997) ve Lapavitsas (2000a). de Brunhof
(1976, s. 35-37), Marxn PMTyi (parann miktar teorisi) tmyle reddettiini id
dia eder.
348 Marx, konvertibl paray, inter alia (dier eylerin yan sra) Capital 1, s. 222-227,
Capital 3, s. 649, Contribution, s. 402-403 ve Grundrisse, s. 132de analiz eder; keza
Bkz. Foley (1975, 1983, 1998).
349 Capital 3, b. 569, 572, de Brunhof (1978a, s. 44-45), Clarke (1994) ve Lapavitsas
ve Saad-Filho (2000, s. 324-326). Itoh ve Lapavitsas (1999, blm 6) iki tip mali
Marxn Deeri | 179
Nihayet, ada parasal sistemler esas olarak iki para biimini
ierirler: Merkez bankas tarafndan karlan konvertibl olmayan
kat para (tm borlar deyen geerli para) ve ticari bankalar ta
rafndan retilen kredi-para (zel mali kurumlarn, bir dier para
biimi zerinde potansiyel bir talep sunan, teminatlar ve nakit
paray ieren sorumluluklar). K redi-parann miktar ve deiim
deeri dolayl olarak kredinin verilmesi ve geri denmesi tarafn
dan, yani retim ve birikim sreleri tarafndan ve bir adm daha
atarsak, merkez bankasnn mali sistem operasyonlar zerindeki
etkisi tarafndan dzenlenir.350
K redi-para iin arz ve talep arasndaki geici uyumsuzluklar,
iki nedenden tr kanlmazdr. Birinci ve daha genel olarak,
analiz daha somut hale gelirken parann miktar ve hznn am
pirik kararll azalr. Bunlar, mlkiyet ilikileri, mali kurallar ve
dzenlemeler, mali sistemin yaps ve onun retimle ilikisi, ulus
lararas ilikiler, sermayenin younlama derecesi ve arz ve tale
bi teorik olarak dahi saptamay gletiren dier deikenleri ie
ren toplumsal uylamlara baldr. kinci ve daha spesifik olarak,
kredi-parann arz zorunlu olarak bireysel talebe denk dse bile
(kredi-para her zaman bor talebine cevap olarak yaratlmtr),
toplam kredi arz, bir btn olarak ekonominin ihtiyalarn yan
stmayabilir. Speklatif borlar emlak ya da hisse senedi pazarn
iirmeye yardm ettiinde ya da bankalar hatal bir biimde krl
olmayan ya da satlamayan mallarn retimini finanse ettiinde,
olan tam da budur. zellikle mali varlklarn fiyatlarndaki artlar,
iyimser bir ortam tarafndan beslendiinde (ki bu da iyimserlii
besler ve daha ileriye gtrr), ar arz, gayet muhtemeldir: Baka
bir deyile, speklasyon ya da birikimin art tarafndan atelenen
ar kredi, fiyat artlarna yol aabilir, ancak devlet mdahalesi
krizi, endstriyel krizlerden kaynaklanan ve onlar keskinletiren kriz ile salt kredi
sisteminin faaliyetlerinden kaynaklanan krizi zdeletirirler.
350 Lapavitsas ve Saad-Filho (2000) ve Mollo (1999) gstermilerdir ki, Marxn i
sellik (endojenite) kavram, Minsky (1975, 1986) ve Mooreda (1988) ana hatlar
izilen o daha nl postkeynesi yaklamlardan daha genitir.
Marxm Deeri 181
hari tutulduunda (Bkz. Blm 8.3), bu sre mali istikrarszlk
taki kanlmaz art ve kriz olasl tarafndan snrlanr.351
Parann deiim deerinin belirlenmesindeki bu dolaymlar,
emein 8.1de verilen denklemdeki gibi bir parasal karlnn, ex
post, konulmasnn yanl olduu anlamna gelmez. Ancak eme
in parasal edeeri zerine odaklanmak soyutlama dzlemleri
ni kartrr ve onun belirlenmesinde elikili eleri karartabilir;
bu durumda mali istikrarszlk ve kriz olasl daha sonraki bir
aamada tartmal ve potansiyel olarak zayf bir biimde devreye
sokulmaldr (Bkz. Blm 2.2.2).
8. 2 - Para ve ret i m Fi yat l ar
Deerlerin retim fiyatlarna dnm (Bkz. Blm 7), yal
nzca Marxn toplumsal emek biimlerine ilikin analizi asn
dan deil, parasal teorisi asndan da, nemli sonular dourur.
Konvertibl olmayan (deersiz) kt parann amzdaki ege
menlii, Marxn teorisinin bir yn asndan bir meydan okuma
oluturur. Eer para hibir zsel deere sahip deilse, meta fiyat
larnn nasl llecei ve fiyat olarak nasl ifade edilecei hususu
ilk bakta hi de ak deildir.352Bu potansiyel snrlama nemli
sonular dourur, nk, kredi-para arz, enflasyon ve deiim
oran belirlemesini ieren ada sorunlarn analizi, deersiz kt
parann tatmin edici bir biimde aklanmasna baldr.
Baz yazarlar, konvertibl olmayan kt paray bir illzyon ya
da geici sapma olarak grdkleri353ya da paray asla bir meta ola
351 Bkz. Capital 3, s. 418,653-676,685, 738, Fine (1985-86), Gutman (1994, blm 5), D.
Harvey (1999, s. 292-293), Lianos (1987, s. 42, 53n9) ve Mandel (1968, s. 254-259).
352 Marx, parann deersiz formlarnn varlndan, J ohn L awun sistemi ve Fransz
Assinyatlarnnki (altn ve gm dnda, kt kada baslan ilk Fransz bono ve
paralar -.n.) de dahil olmak zere, tmyle haberdardr. Bundan tr, yalnzca
meta-parann var olmas gerektii ve bunun bir ekilde kapitalizmin gerekli bir
zellii olduu varsaymna itibar etmez. Biraz kaba bir deyile, Para pislik olabi
lir, her ne kadar pislik para deilse de. (Capital 1, s. 204). Bununla birlikte, deersiz
parann, deeri nasl olup da ltn aklamaz.
353 Parann zorunlu olarak bir meta olmas gerektii olgusu, bir iman meselesi olma
yp, Marx tarafndan Grundrisse'de oluturulan gl teorik temellere dayanr...
Eer biri metalarn deerlerinin bir standart olarak soyut emee atfta bulunmaks
rak kabul etmeyip, devlet tarafndan yaratlm varsaydklar iin,
bu sorunla uramay reddetmilerdir.354Ancak, her iki gr de
deersiz parann nasl olup da deeri lt konusunu aklama
da sistematik bir baarszla uramtr. Bu blm Marxn deer
biimlerine ilikin analizinin konvertibl olmayan kt para ile ta
mamen uzlatrlabileceini gstererek, bu analizi gelitirir. Ken
disini bu amala snrlad iin, deerli metallerin dolamdan
ekilmesine ilikin tarihsel sre veya ada parasal sistemlerin
yaps zerinde durmaz.355
Deersiz paraya ilikin aklama eit deiimden yola kar. So
yutlamann en yksek dzeyinde (Bkz. Blm 8.1), eit deiim,
eit Y TGEZlerde retilmi metalar (M-M) ierir. Para karl
deiim dolaym, M-P-M, eit deiimin anlamn deitirir, n
k meta sahipleri artk, altn para olaynda bile ayn deeri zorun
lu olarak ellerinde tutmazlar (anma, ypranma nedeniyle). Daha
genel olarak sylersek, konvertibl kt para tarafndan deiim
dolaym, deiimde nemli olann, parann zsel deeri deil, de
iim deeri olduunu gsterir (rastlantsal fiyat dalgalanmalarn
ihmal etmek kaydyla).
Eit deiim kavram, bir kez daha, deerlerin retim fiyatlarna
dnmyle yer deitirir. Dnmden sonra, eit deiim artk
eit Y TGEZlerde retilmi metalar iermez.356Daha ok, retim
leri ayn kr oranm veren metalar ierir. Ayn sebeple, (8.1) ve (8.2)
denklemleri artk genel olarak geerli deildir, emein parasal ede
eri (EPE) yalnzca meta fiyatlarndan sonra saptanabilir (eskiden
zn llebileceini kabul ederse, o ayn ekilde metalarn deerlerinin onun soyut
emekteki ierii tarafndan belirlenmediini de kabul etmek zorundadr. Marksist
yazarlar, para-metann dorudan grlememesi nedeniyle varolmad sonucuna
varan kolayc tmevarma prosedr tarafndan kafalarnn kartrlmasna izin
vermemelidirler. (Germer 1997, s. 94, 99, 102). Bkz. keza Germer (1999, s. 2), D.
Harvey (1999, s. 245n6), D. Lavoie (1983, s. 55, 1986, s. 155), Loranger (1982b, s.
495) ve Rosdolsky (1977, s. 83, 139).
354 Bkz. de Vroey (1985, s. 45-46), Mattick (1978), Reuten ve Williams (1989, s. 65) ve
VVilliams (1998, 2000).
355 Bkz. Saad-Filho (1996, 1997a).
356 gc ve kr amal retilmeyen dier metalar istisnadr, Bkz. 2.2.1 Blm ve 4.2
Blm.
Marx'm Deeri 183
olduu gibi nceden deil) ve her bir meta iin deil, toplam dzey
de geerlidir. Daha genel bir ifadeyle, retim fiyatlar; meta deerle
ri ve para-metann deeri arasndaki birebir ideal iliki araclyla
belirlenmez. Aksine yatrlm sermayelerin deerlenme oranlar
tarafndan ezamanl olarak belirlenir (Bkz. Blm 2.1.2 ve 5.3):
p=(pA +wl) (1+r)
(p fiyat vektr, w cret oran, r kr orandr -.n.) (8.3)
Bu denklem, Marxn Uzun vadede retim fiyat... retimin
her bir zgl katmannda arzn koulu, metalarn yeniden reti
minin kouludur grn yanstr.357
Dnme bal olarak fiyat formundaki yer deitirme, tek
bana hibir metann deer ls fonksiyonunu yerine getireme
yeceini gsterir. Analizin bu aamasnda, deer lm, istikrarl
bir fiyat sistemi araclyla, yatrlm sermayelerin byme oran
larnn deerlendirilmesini ve yukarda belirtilen greli olarak
kompleks anlamda eit deiimin kurulmasn ierir. Bir baka de
yile, artk para-meta, eskiden (mutlak fiyatlarn mantksal olarak
greli fiyatlardan nce saptand zaman) olduu gibi, deerleri
dier metalar ve retim srelerinden bamsz olarak lemez.
Dnmden sonra, altnn deeri; deer bileimi, devir za
man vb. yalnzca mutlak fiyat dzeyinin belirlenimiyle ilintilidir
(mutlak fiyatlar imdi mantksal olarak greli fiyatlardan sonra
belirlenmektedir). Bu byledir, zira analizin bu dzleminde, deer
ls artk para-meta deil, greli fiyat sisteminin belirleyicisi
olan genel kr orandr. Denklem (8.3), retim fiyatlarnn, her bir
sermayenin ortalama kr orann elde edecei ekilde ykseltil
mi girdilerin mevcut retim fiyatlar tarafndan belirlendiini
gsterir (Bu oran toplam artdeer tarafndan snrlanmtr. Bkz.
Blm 4.1).358Analizin bu aamasnda altn para, ekonominin is
tikrar zerinde ya da onu anlama yeteneimizde hibir etki yap
madan ortadan kaldrlabilir.
357 Capital 3, s. 300.
358 Analizin, ayr devir zamanlarn ieren daha somut bir dzleminde, parann de
iim deeri, ekonomi boyunca eski ve yeni deerler arasndaki iliki ve her bir
sektrde teknik deiimin oran tarafndan etkilenmitir.
Bir kez altn dolamdan ekildi mi, mutlak fiyatlar nceki se
viyede tutulabilir (hkmetler nakit parann altna evrilebilirli
ini kaldran bir karar aldklarnda olan genellikle budur) veya
herhangi keyfi bir dzeye getirilebilir (eer parasal bir reform sz
konusu ise). Gelimi kapitalist bir kat para, bundan tr, bir
deer lm (genel kr oran) ve bir deiim aracnn (altn, ba
kr, kat, elektronik dalga ve herhangi bir baka biimi alabilecek)
karmak bir birliidir. Bu bileim, Blm 8.1de belirtilen fonksi
yonlar yerine getirir. Y ukardaki analiz gsterir ki, kapitalizm sz
konusu olduunda, altn para sistemi altnda bile, altn; asla ne
tek deer ls ne de uygun bir dolam aracdr. Ancak teorinin
geliimi iinde, meta-parann rol zorunludur.
8. 3 - Kredi , Para ve Enf l as y on
Marksist para, kredi ve krizler analizi, ada fenomenin geni
bir yelpazesine k tutmak iin farkl ynlerde gelitirilebilir. Bu
blm, greceli olarak datma ilikin anlamazlklar, tekel g
cn ve kredi parann dinamiklerine devlet mdahalesini vurgu
layan enflasyon teorisinin eletirel bir gzden geirilmesi arac
lyla bu yaklamlarn potansiyel yararlarn aydnlatmaktadr.359
Bu, ana nedenden tr nemlidir.360Birincisi, enflasyon ilgi
ekici bir kuramsal meydan okuma haline gelmitir. Genellikle
Parann Nicelik Teorisinden (PNT) esinlenen allm analizler,
mkemmel rekabet, tam istihdam ve statik denge arasnda mali-
yetsiz ayarlamay ieren kabul edilemez lde zayf temellere sa
hiptirler. Bunun aksine Marksist (ve dier ekonomi politik) katk
lar umut vericidir, ancak greli olarak fazla gelitirilmemilerdir.
kincisi, enflasyonun anlalmasna ynelik ilerlemeler kolaylkla
deflasyon aratrmas ynnde geniletilebilir ve bunlarn ikisi de
359 Bu blm Saad-Filho (2000a)ya dayanr; Bkz. keza Hovvard ve King (1991, b
lm 16).
360 Basitletirirsek, enflasyon, greli fiyatlardaki deiiklikler tarafndan elik edilen,
fiyat dzeyinin uzatlm bir artyla zdeletirilmitir. Bu tanm, birok neden
den tr yetersizdir; bu nedenlerden biri de gizli enflasyonu (mallarn nitelii
veri iken, teknik gelimenin fiyatlar drmede yetersiz kaldnda) gz ard et
mesidir.
halihazrda nemlidir.361 ncs, enflasyonun ve allm anti-
enflasyonist politikalarn genellikle yksek ekonomik ve toplum
sal maliyetleri vardr. Bunlar ou zaman daha yksek isizlie,
daha dk reel cretlere, daha yksek smr oranna ve gelir
dalm ile toplumsal gler dengesinde sermaye ve zellikle mali
karlar lehine bir bozulmaya yol aarlar. Enflasyonu ve allm
anti-enflasyonist politikalarn sonularn gslemek iin alter
natif analizler gelitirmenin nemi aktr.
ki glk, Marksist enflasyon zmlemesi gelitirme giri
imlerini baarszla uratmtr. Birincisi, enflasyon, aralarn
da retim, para arz, faiz oranlar, snai ve mali yap, dsal oklar,
datma ilikin atmalar ve birok deikenin de bulunduu
farkl soyutlama dzlemlerindeki ok sayda belirleyeni ieren
st dzeyde karmak bir sretir. kna edici bir teori iinde bu
etkileri sistematik olarak dzenlemek ok zordur. kincisi, Stuart,
Tooke, Marx, Kalecki ve birok postkeynesinin nicelik kart
teori geleneine dayanarak, konvertibl olmayan parasal sistem
lerde enflasyonu aklamak zellikle gtr. Basite sylersek,
ayn anda hem retim ve ticaretin paray dolama davet ettii
ni (endojenlik) iddia etmeyi srdrmek hem de parann gerek
deikenleri etkileyebileceini (tarafsz-olmay) kabul etmek, bir
enflasyon teorisi gelitirmeyi olduka g hale getirir. Bu alma,
her biri sermaye birikimiyle zel bir ilikiye sahip olan devlet ve
ticari bankalar tarafndan karlan farkl para biimlerini ier
diinde daha da karmak bir hal alr. Bu glklere karn, bu
blm, enflasyon iin genel koullar belirlemenin mmkn ol
duunu gstermektedir.
( A) at ma Enf l asyonu:
Marksistlerin yan sra, birok postkeynesi ve yeniyapsalcy
da ieren, allm kalplara kar kan deiik grlerden eko
nomist, datma ilikin atmalarn genellikle enflasyonun en
nemli nedeni olduu grndedir (Bu yaklam, baz Marksist-
Marx'n Deeri |
361 Bkz. Moseley (1999).
ler iin snf mcadelesi kavramn ak biimde doruladndan
tr ekicidir).362
atma analizleri, 1960-70li yllarda popler olan maliyet-itki
teorilerinden esinlenmitir. Bu teoriler genellikle denge halinden
yola kar ve para arznn tamamen endojen, mali ve parasal poli
tikalarn pasif olduunu ve anahtar elerin (zellikle tekelci kapi
talistler ve sendikalam iiler) piyasa gcne sahip bulunduunu
ve rettikleri mal veya hizmetlerin fiyatlarn, talepten byk l
de bamsz olarak saptayabildiklerini varsayar. Enflasyon ykse
lir, nk merkez bankas milli gelirden alnacak hisseye ynelik
uzlamaz talepleri, mali istikrar ve retimin devamlln garanti
altna almak amacyla uygulad parasal tedarik (politikas -.n.)
ve mali sisteme verdii destekle uzlatrmaya alr.363Enflasyon
oran, st ste binen taleplerin hacmi, fiyat cret deiimleri fre
kans ve kapasite kullanm derecesi asndan olumlu; retkenlik
art oran asndan ise olumsuz fonksiyona sahiptir (hedef gelir
dzeyleri, beklentiler, reaksiyon fonksiyonlar ve isizlik nedeniyle
cret talepleri, rekabet nedeniyle de fiyat ykselileri zerindeki s
nrlamalar zmlemeye dahil edilerek temel model srekli olarak
gelitirilebilir).
atma yaklamnn en nemli eksiklii ak bir isel yapnn
yokluudur. Bu yaklam, geni lde deiik deer, retim, is
tihdam, talep, gelir ve datm teorileri ve hedef gelir dzeylerinin
belirlenmesine ilikin farkl kurallarla uzlatrlabilir. Snflar ba
zen ortaklar olarak grlr; bu durumda ekonomik istikrar m
362 atma teorileri Burdekin ve Burkett (1996) ve Dalziel (1990) tarafndan aratrl
mtr. Bkz. keza Armstrong, Glyn ve Harrison (1991), Boddyve Crotty (1975,1976),
Cleaver (1989), P. Devine (1974, 2000), Glyn ve Sutcliffe (1987), J akobi et al (1975),
M. Lavoie (1992, blm7), Marglin ve Schor (1990), Morris (1973), Palley (1996),
Rosenberg ve Weiskopf (1981), Rawthorn (1980, blmler 5-6), Sawyer (1989, s.
359-372) ve Weintraub (1981). Bir eletiri iin, Bkz. de Brunhof (1982), Fine ve Mur-
fin (1984, blm 7), Kotz (1987), Weeks (1979) ve Wright (1977). Enflasyon, aktr
ki datma ilikin atmalar yaratabilir; burada bunlar zerinde durmayacaz.
363 isizlik... kapitalistlerin ii snfn smrme gcn tehdit edecek bir dzeye in
dirildiinde, kapitalizmin smr gcn koruma biimi olarak, enflasyon, bir
sreliine sanayideki isizler ordusunun yedei gibi grev yapt. Sonunda, isiz
liin enflasyonist yedeine ii snf tepkisi, enflasyon orannda hzl bir artn
ortaya kmasna yardmc oldu. (Morris 1973, s. 6).
Marx'm Deeri 187
zakereye dayal gelir politikalar araclyla gerekletirmek greli
olarak kolaydr. Alternatif olarak bir smr teorisi de kullanla
bilir: Bu durumda ekonomik istikrar, yalnzca iilere kuvvet kul
lanlarak boyun edirme yoluyla baarlabilir. Bu esneklik atma
analizlerini potansiyel olarak daha geni bir kesime hitap eder
hale getirir. Ne var ki, bu analiz, keyfilik ve analitik bir salam
lktan yoksunluk konusundaki sulamalar karsnda savunmasz
dr. zellikle enflasyon, genellikle ekonomiyi Pareto-optimal bir
dengeden saptran bir bozukluk nedeniyle balar. Eit paylam
sulamas bundan tr st rtl bir biimde sz konusudur ve
alternatif ekonomik politikalar genellikle ekonomiyi balangtaki
dengeye dndrme konusundaki yeteneklerine gre deerlendiri
lir. Bu dengenin balangta nasl kurulduu ve neden dne layk
grld ou zaman aklanmaz. Dahas, Blm 2.2.2 ve 4.1de
gsterildii gibi kapitalistler ve iiler dorudan ulusal hasladan
alacaklar pay konusunda kar karya gelmezler; nk birincisi,
cretler (sermayeden -.n.) pein olarak harcanrken, kr sonda
kalan fazlalktr ve kincisi, anlamazlklar genellikle (ulusal has
ladan -.n.) alnacak paylardan ok, gelir dzeylerine ilikindir.
Bu tr belirsizlikler yalnzca atma yaklam ile daha geni
bir ekonomik teori arasnda organik bir iliki kurarak ortadan kal
drlabilir. Maalesef bylesi birok iliki mmkndr ama hibi
ri zorunlu deildir. Baka bir deyile, atma teorileri genellikle
sunulduu ekliyle tipik olarak orta menzillidir.364Stilize edilmi
bir dizi ampirik gzlemden karlar (rnein, faktrler, ulusal
hasla zerindeki iddialarn mallarnn sat araclyla gerek
letirirler) ve bu gzlemleri sz konusu stilize olgular aklamak
iin kullanlan yaplara dntrrler (rnein, enflasyona yol
aan datma ilikin atma gibi). Bu yaklam sebep ve sonu
cu birbirine kartrr, nk, enflasyon datmsal etkilere sahip
olduundan, gelir anlamazlklarnn srecin nedeni olduunu
varsayar. Ve analiz salam deildir, nk temel kavramlarn des
tekleyen ve sonularn anlaml hale getiren daha geni bir yap
364 Bkz. Fine ve Leopold (1993).
tarafndan ayaklar zerine oturtulmaz. Bir retim teorisinin ek
siklii, devletin rolnn ve politikalarnn da uygun bir biimde
temellendirilemediini ima eder ve bunlar genellikle daha ileri bir
dizi stilize olgudan karlr. Sonu olarak ekonomik politikalarn
mant ve gc, aklanmam olarak braklr ve analizi yapann
tercihlerine bal klnr. Bu nemli snrlamalara karn atma
analizi, potansiyel olarak uygundur. Datma dnk atmalar
enflasyon teorisinin bir paras olmaldr, nk enflasyon, ulusal
gelirin dzeyi ve/veya dalmna ilikin bir tatminsizliin ve bu
taleplerin parasallatrlmasnn (monetisation) yokluu halinde
kalc olamazd.
(B) Tekelci Sermaye, Ek s i k - t k e t i m ve Enf l asyon:
En ak bir biimde, tekelci sermaye ekolnn yazlarnda g
rld gibi, birok Marksist, enflasyonun byk irketlerin artan
piyasa gc ve eksik-tketim ile ilikili olduunu savunur.365 Bu
yaklam, tekellerin en dinamik firmalar ve en byk yatrmclar,
istihdam yaratclar, reticiler ve ihracatlar olduunu ne srer.
Ekonomik bymeyi en st dzeye ulatrmak iin devlet, satn al
malar, ucuz altyap, vergi istisnalar, aratrma-gelitirme sbvan
siyonlar, vb. yoluyla tekelleri destekler. Daha geni bir biimde,
devlet, kamu alanlarnn cretlerine, sarf malzemelerine ve kamu
yatrmlarna byk harcamalar yapar, salk, eitim ve savunma
harcamalarna fonlar ayrr ve sosyal gvenlie ilikin transferler
gerekletirir. Bu harcamalar, tekel krlarn, satn almalar yoluyla
dorudan ve bunlarn mterilerine yaplan transferler araclyla
dolayl olarak destekler. Refah devletinin mdahaleci politikalar,
zellikle 1940larn sonlar ile 1960larn sonlar arasnda, nceden
grlmemi bir ekonomik istikrar, yksek istihdam ve hzl by
365 Bu sentezin klasik rnei Baran ve Sweezydir (1966); Bkz. keza Best (1972), Bryan
(1985), Dollars ve Sense (1978), Dowd (1976), Gamble ve YValton (1976), Morris
(1972), Sherman (1972, 1976a,b), Spero (1969), Svveezy ve Magdof (1979, 1983,
Steindel 1952ye dayanarak), Syzmanski (1984) ve Zarifian (1975). Bir eletiri iin,
Bkz. Aglietta (1979, s. 26-28), Semmler (1982), YVeeks (1982b) ve Wright (1977).
C'larke (1988), Keynesyen devleti zmler ve Bleaney (1976) eksik-tketim teori
lerini eletirel bir biimde gzden geirir.
Mcrx'n Deeri 189
me salamtr. Ancak bu politikalar, srarl bte aklarna, artan
kamu borcuna ve dal budak salan bir enflasyona da katkda bulun
mulardr. Ksacas, enflasyon, tekelci g tarafndan snrlanm bir
ekonomide tam istihdam ve toplumsal istikrar salamaya alan
mdahaleci ekonomik politikalarn sonucudur.366
Bunlar nemli grler olmakla birlikte, bu yaklam teorik
olarak krlgandr. Hilferdingin (ona gre tekeller ar kr sa
lamak iin retim fiyatlar zerinde fiyatlar empoze ederler) ve
K aleckinin (ona gre ise tekelci g stilize bir olgudur ve tekeller
ar krlar piyasadaki gleri dolaysyla elde ederler)367fikirle
rinin bir araya getirilmesinden te, bir tekelci g ya da fiyatla-
ma teorisini iermez. Tekelin sermaye dngs ve gelir dalm
zerindeki etkisi aklanmaz; talebin ve dier snrlamalarn rol
ile sermayenin younlamas ve merkezilemesi eilimine kar
faaliyet gsteren kar eilimler deimez bir biimde hemen her
zaman ihmal edilir.
Devlet teorisi de ayn ekilde bulank braklmtr ve syle
nenler potansiyel olarak elikilidir. Bir yandan devlet, bir btn
olarak sermayenin yeniden retimini garantiye almak iin ekono
miyi greli olarak zerk bir biimde ynetir, ki bu da sermayenin
farkl kesimlerinin ve iilerin karlarnn uzlatrlmasn gerek
tirir ve en iyi ekilde bir demokraside baarlr. Dier yandan dev
let gl (tekel) karlarnn bir aracdr ve politikalar tekellerin
onaylarn elde etme ihtiyacyla snrldr, ki bu durumda faizm
ak bir olaslktr. Nihai olarak, tekelci gc, devlet politikalarn
ve enflasyonu birbirine balayan ilikiler byk lde aklan
mam braklr. Para arznn pasif bir biimde tekel talebine ya da
devlet kumandasna yant verdii ve (byk lde aklanmam)
mali gelimelerin katkda bulunan faktrler olduu varsaym d
366 Morrise gre (1972, s. 18-19), ykselen enflasyon, can ekimekte olan kapitalist
sistemin gittike daha gl parasal ve mali anti-depresan enjeksiyonlarla srekli
uyarlmasna baldr.
367 Bkz. Hilferding (1981, blm 15), Kalecki (1990c) ve Sawyer (1985, blm 2);
Marksist bir eletiri iin Bkz. Fine ve Murfin (1984). Bleaney (1976, s. 225-226)
hakl olarak u tespiti yapar: Etkileri, teorik almlarnn ok tesine uzanan mo
dern eksik-tketim teorileri hakknda yazmak ciddi bir problemdir.
nda, net bir para, kredi veya finans teorisi yoktur. Bu srecin
enflasyona nasl yol at belli deildir.368Daha genel olarak, enf
lasyonun nedenleri tekelci fiyatlama kararlar ile devlet tarafndan
oluturulan ar talep arasnda deiir (ki bu da paradoksal bir
biimde eksik-tketimden kanmaya ynelik devlet giriimleri
nin sonucudur).369Tekellerin, iiler ve nominal olarak sabit gelirli
dier gruplar aleyhine kazan salad tartmas dnda, enflas
yonun datmsal etkisi zmlenmez. Bunun cretler ve smr
teorisiyle ilikisi ak deildir.370
(C) A n Para Enf l asyonu:
1970lerin ortalarnda alternatif bir analiz formle edilmitir.
Bu analize gre, enflasyon, meta fiyatlar ve deerleri arasndaki
ilikide srekli bir artn sonucudur. Bu artn nedeni de paraya
ynelik arz ve toplumsal talep arasnda bir uyumsuzluktur.371
Analiz, sermayenin dngsnden hareket eder. retim dng
s, kapitalistlerin retimi finanse etmek amacyla nceden birik
368 Bkz. Mandel (1968, s. 527) ve Svveezy (1974). Svveezy, Barann (1973), Keynes-
yen ekonomideki enflasyonist tehdidi tehis ettiini iddia eder: Hkmetin ak
finansman uzun vadede srdrlemez, nk hkmet harcamalarnn ou re
tici deildir (rnein askeri harcamalar). Bu harcamalar para ve meta arasndaki
oran artrdklar iin (Bkz. aada) potansiyel olarak enflasyonisttirler.
369 Bkz. Sherman (1972); bir eletiri iin, Bkz. YVeiskopf et al (1985). Sweezy ve Mag-
dof (1979, s. 9) totolojik bir biimde u iddiay ne srerler: Tekelci sermaye, fi
yatlardaki yukarya doru hareketin dorudan ana nedeni olmayabilirse de, bunun
gereklemesi iin gerekli bir koul oluturur... Tekel, iinde bulunduumuz on
yln olaanst enflasyonu kadar onu nceleyen yukarya doru spiral hareketin
de, motoru deilse bile, sine qua nonudur (olmazsa olmaz koulu -.n.).
370 Tekelci Sermaye Ekol, birok Marksist tarafndan artdeer yerine ekonomik-ar-
tk kavramn kullanmasndan tr ar bir biimde eletirilmitir; Bkz. Blm
2.1 ve Weeks (1977, 1982b).
371 Aglietta (1979), Boyer (1986, blm 10), de Brunhof (1978a, s. 45-48), de Brun
hof ve Cartelier (1974), Ergas ve Fishman (1975), Fine (1980, blm 4), Lipietz
(1985a), Loranger (1982a, 1989), Mandel (1975, blm 13), Mattick (1978), Orle-
an (1982), Reuten ve Williams (1989, s. 84-87, 9598, 148-156), de Vroey (1984) ve
Weeks (1981, s. 145-148). Benzer bir yaklam Toporovvski (2000) tarafndan ser
maye piyasalarnn rol vurgulanarak gerekletirilmitir. Daha kapsaml bir ana
liz iin, Bkz. Saad-Filho (2000a). Birok Post-Keynezyen yazar (rnein Moore,
1988), eer para arz isel (endojen) ise ar para arz olup olamayacan tartr.
Kart bir gr iin, Bkz. Hilferding (1981, blm 5) ve Lapavitsas ve Saad-Filho
(2000).
O | Alfredo Saad-Filho
Marx\n Deeri 191
tirilmi fonlardan bir ksmn ekmeleri veya yeni yaratlm kredi
paradan dn almalar ile balar. Bu fonlarn ekonomiye enjekte
edilmeleri, dolaan para ile kt deeri arasndaki oran artrr.
Eer daha fazla kt retilir ve satlrsa, ek gelir yaratlr; bu da
para ve deer arasndaki ilikide balangta var olan deiimi ge
ersiz klar. Ancak ayet kt, retim fiyatna satlamazsa, firma
iki biimde absorbe edilebilecek bir kayba urar. Eer piyasa ku
rallarna sayg gsterilirse, iyi tanmlanm bir faktrler seti, mali
yeti genellikle firmaya ya da bankasna tar. Bu tip zm, istikrar
bozucu bir etki yaratabilir, nk sistematik bir biimde isizlie,
eksik kapasite kullanmna, alma koullarnn bozulmasna ve
mali krlganla yol aabilir.
Alternatif olarak, eer bor yeniden finanse edilir veya firma bir
devlet sbvansiyonu alrsa, uranlan kayp toplumsallatrlabilir
(en ar durumda, firma milliletirilebilir ve kamu fonlaryla ye
niden yaplandrlabilir). Her iki durumda da dolamdaki para ve
kt arasnda balangta var olan uyumsuzluu srekli klan bir sa
tn alma gc enjeksiyonu sz konusudur. Baka bir deyile, emein
parasal edeerinde grlen balangtaki (geici olduu varsay
lan) art srekli hale gelir. Piyasa kurallar ihlal edilerek ekonomiye
enjekte edilen para ar paradr.372 Ar para ayn biimde mali ku-
rumlara merkez bankas destei, sterilize olmayan deme dengesi
fazlalar, irketsel veya bireysel birikimlerin gncel harcamalar iin
kullanlmas ya da speklatif amalarla borlanma yoluyla da yara
tlabilir.373Ar para, tipik olarak, ktnn sabit deerine ramen ve
halihazrda veya gemiteki dengenin varln dikkate almakszn,
nominal geliri veya konsolide mali-olmayan sektrn likit zenginli
ini artrr. Eer ar para kt miktarnda bir arta neden olursa,
deer ve para arasndaki nceki iliki yeniden oluturulabilir; aksi
takdirde emein parasal ifadesi artar: Bu, ar para enflasyonudur.
Ar para enflasyonu parasal politikalara ilikin tutumlarla
rahatlatlabilir, ancak genel olarak devlet bunun iin sulana
372 De Vroey (1984).
373 Benzer bir argman iin, Bkz. Kalecki (1997) ve Sawyer (1985, blm 6).
maz, nk ar para rutin ve zorunlu olarak devlet kontrolne
tabi olmayan (banka borlarn da ieren) zel kararlar tarafndan
yaratlr. Dahas, ar para devlet tarafndan yaratlsa bile, bunun
miktar etkisi mi, fiyat etkisi mi veya her ikisini birden mi yarata
can nceden bilmek imkanszdr (hedef belirlemek mmkn
dr, ama bu kanlmaz biimde kesinlikten uzaktr). Sre iinde,
dolamdaki parann miktar ile talep, ktda, (dolam -.n.) h
znda veya birikimdeki deiikliklere bal olarak, ortadan kald
rlma eiliminde olacaktr. Ancak bu ayarlamalar zaman alr ve
fiyatlar, deiim oranlar, demeler dengesi veya faiz oranlar ze
rindeki etkileri ile ek istikrarszlklar yaratabilir. Eer bu parasal
uyumsuzluklar srekli olarak yinelenirse, srekli enflasyona, id
detli demeler dengesi bozukluklarna ve uzayp giden ekonomik
durgunlua yol aabilirler; bu da, parann tarafsz olmadn ve
birikim sreci zerindeki potansiyel etkisini gsterir.
Uzun vadeli enflasyon, ekonomik bymeyi srekli klmaya
ynelik devlet giriimlerinden veya byme durakladnda def
lasyondan kanma giriimlerinden kaynaklanabilir. Daha genel
olarak, gstergeler yukarya dnk olduunda, ar para, tketi
mi ve yeni yatrmlar finanse etmek iin merkez bankasnn des
teiyle esas olarak zel sektr tarafndan salanr. Bundan tr
byme zorunlu olarak deer ve para arasnda kurulu bulunan
ilikiyi bozar ve daima enflasyonist potansiyel tar (arz ve ithalat
yantlarna bal olarak). Ekonomi byrken oranszlklar ve dar
boazlar kanlmaz olarak ortaya kar, mali yaplar daha krlgan
hale gelir ve ucuz ithalat imkanlar halihazrda mevcut deilse, fi
yatlar (ve muhtemelen cretler) art eilimi gsterir. Bu aamada,
ya kendiliinden ya da benimsenen elikili politikalar nedeniy
le, kriz patlak verir. Eer kriz iddetlenir ve deflasyon tehlikesi
ortaya karsa, devlet genellikle mdahale eder ve bilinli olarak
ekonomiye ar para enjekte eder (veya ar parann zel sektr
tarafndan yaratlmasn kolaylatrr).374
374 Bu gr, Vroeyun ekstra-para yaklam ile postkeynesi analizler arasnda potan
siyel bir uzlama hakkndaki argmann destekleyen Minskynin grne benzer.
Marxm Deeri 193
Grnrdeki benzerliklerine karn ar para enflasyonu teo
risi Parann Miktar Teorisinden (PNT) kesin hatlarla ayrlr. Mik
tar Teorisinin, para arznn dsall, parann yalnzca bir deiim
arac olduu ve biriktirilmedii varsaymlar, ar para yaklam
perspektifinden kabul edilemez birer nitelik tar.
Birinci olarak, bu yaklam (ar para yaklam -.n.), ar
parann dzenli biimde ve kendiliinden merkez bankas, ticari
bankalar ve firmalar arasndaki etkileim tarafndan yaratldn
ve miktarnn devlet tarafndan kontrol edilemeyeceini, hatta ke
sin olarak bilinemeyeceini savunur. Buna karlk Miktar Teorisi,
bankaclk sisteminin daima tam kapasite borlandrdn ve mer
kez bankasnn zerk biimde para arzn dorudan (bte ak
larnn kapatlmas veya devlet tahvillerinin sat yoluyla) veya
dolayl yoldan (bor stoklarnda sorunsuz bir biimde deiiklik
lere yol aacak olan zorunlu banka rezervlerindeki deiiklikler
yoluyla) belirleyebildiini varsayar. Para arzndaki dier deiim
kaynaklar genellikle ihmal edilir ve merkez bankas tarafndan
balatlan deiimlerin birikim, bor geri demeleri veya banka
borlarndaki zorunlu bir deiiklik tarafndan ntralize edilebi
lecei olasl PMT tarafndan inkar edilir.
kinci olarak, ar para, ksa ve uzun vadede tarafsz deildir;
nasl yaratldna ve nasl dolatna bal olarak, ulusal hasla
ve talebin yapsnn dzey ve bileimini geri dnlemez biimde
deitirebilir. Buna karlk PMT, parann uzun vadede ve ar
durumlarda ksa vadede bile, tarafsz olduunu varsayar. nc
s, ar parann etkileri (ister miktar, ister fiyat, isterse her ikisi
asndan olsun) ngrlemez. Bu konuda sylenebilecek tek ey,
yksek kapasiteli kullanm ve aktivist devlet politikalarnn ar
para enflasyonu olasln artrddr, ancak bunlar arasnda asla
basit bir iliki yoktur. Bunun aksine PMT asndan para arz ve
enflasyon arasndaki iliki genellikle dz bir ilikidir. Bu teorinin
altnda yatan mkemmel rekabet, tam istihdam ve parann taraf
szl varsaymlar nedeniyle para arzndaki bir deiim (merkez
bankas tarafndan balatlan ve otomatik olarak para arpan ara
clyla ticari bankalar tarafndan yaylan) sorunsuz bir biimde
fiyat seviyesinde ngrlebilir bir deiime yol aar.
Ar para yaklam, emek deer teorisinin ana iddialarn
ve dier Marksist enflasyon zmlemelerinin deerli grle
rini birletiren bir enflasyon teorisi gelitirmek asndan temel
oluturabilir. Ancak bu yaklam kritik noktalarda halen yeterince
gelitirilmemitir ve acil olarak giderilme ihtiyac gsteren eksik
lik ve belirsizlikler tamaktadr. rnein, merkez bankas arz ve
kredi para zmlemesi ou zaman kolaycdr ve yakn zamanda
gerekletirilen postkeynesi gelimeler,375dngc katklar376ve
Kaleckinin almalarna377daha ak olmaktan ve bunlarla hesap
lamaktan salayaca birok yarar vardr. Daha somut bir ana
liz dzleminde modern kapitalizmin mali istikrarszl zerine
Minskynin deerli katklar detayl bir biimde deerlendirilme
ve bu yapldnda analize dahil edilme ihtiyacndadr.378
Buna ek olarak, ar para yaklamndaki yaplar ve kategori
leri Marxn deer teorisindekilerle tam olarak uzlatrabilmek iin
yaplacak daha ok i kalmaktadr. rnein para arz ve emein
parasal ifadesi arasndaki iliki ou zaman belirsiz braklmtr,
ar para yaklam ou zaman analiz dzlemleri arasnda keyfi
bir biimde kaymalar yapar ve rekabetin yapsn karanlkta bra
kr. Son olarak, ar parann sebep olduu fiyat artlar ile dier
tipte para arz artlarnn sebep olduklar fiyat artlar arasnda
bir ayrm yapmak iin daha fazla alma yaplmas gerekmektedir.
Bu, ar para yaklam ile Parann Miktar Teorisi arasnda kalan
belirsizlie, zellikle enflasyonun tetikleyicisi olarak ar talebin
rol konusunda netlik kazandrmaya yardmc olacaktr.
Bu sorunlar sistematik olarak ele almak dier nemli fenomenle
ri, rnein mali gelime ile mali ve sermaye hesab liberalletirilme
375 Geni bir literatrden yararlanmak iin, Bkz. Arestis ve Howells (1996), Cottrell
(1994) ve Dow (1996); bir eletiri iin, Bkz. Lapavitsas ve Saad-Filho (2000).
376 Bkz. Loranger (1982b) ve Nell ve Deleplace (1996).
377 Bkz. Kalecki (1990a, 1990b, 1997) ve Messori (1991).
378 Bkz. Minsky (1975, 1986), Dymski ve Pollin (1994) ve Mollo (1999).
Marxn Deeri | 195
sini analize dahil etmeyi mmkn klacaktr. Bu, ayn ekilde, ar
kamu borcunun (ki bunun yol at artan likidite, ekonomiye ar
para enjekte edilmesiyle ayn etkileri yapabilir) potansiyel enflasyo-
nist etkisi gibi somut sorunlar zmlemeye imkan tanyacaktr.379
8. 4 - Sonu
Marxn para teorisi, ou zaman, sanki tamamen gelitirilmi
ve yalnzca Kapitalin birinci cildinin birinci blmndeki deer
biimlerinin devam olmas sebebiyle nemliymi gibi yoruma da
yal bir tarzda ele alnmtr. Bu bak as verimsizdir. Bu blm
gstermitir ki, Marxn teorisi, konvertibl olmayan para ve enflas
yonun aklamasn da ierecek nemli biimlerde gelitirilebilir.
lki nemlidir, nk Marxn yaklamnn isel olarak ikna edici
olduunu ve modern kapitalizmin olgularyla ters dmediini
gsterir. Sonuncusu nemli bir gncel sorundur; bununla yara
tc ve srekli bir biimde uramak politik adan nem tar ve
Marxn yaklamnn canlln gsterir.
Bu blm ayn ekilde gstermitir ki, deerin retim fiyatlar
na dntrlmesi, parann deer ls ve emein homojenizas-
yonu olarak ilevini deitirir. Bu, parann dier fonksiyonlarn
veya emein normlatrlmas ve senkronize edilmesini etkilemez.
Nihayet, bu blm, enflasyon teorisinin ayn deikenler zerine
odaklanmas gerektiini gstermitir. Enflasyon, fiyat olarak de
erin ifadesini etkileyen ve toplam kt ile para arasndaki ilikiyi
deitiren, makroekonomik bir sretir.
Enflasyon analizi, daha ok gelitirilme ihtiyac iindedir, ancak
onun politik etkilerinin bir blm halihazrda aklk kazanm
tr. lk olarak enflasyon fonksiyonel olabilir, ancak onun fonksiyo
nel olmayan ynleri enflasyon arttka tedrici bir biimde egemen
olma eilimindedir. zgl olarak, ekonomik hesaplama, artan bir
biimde karmak hale gelir ve sermayenin yeniden yaplandrl
mas gleir, nk etkin olmayan sermayeler ve retici sreler,
piyasa sreleri tarafndan, yok edilmekten ok, korunmaktadr.
379 Bkz. Grou (1977), Marazzi (1977) ve Mattick (1978).
kinci olarak, enflasyon, kmlatif karakteri dolaysyla, artan bi
imde istikrarsz bor yaplar oluturarak mali krizlere yol aar.
Krizler ar para arzn artrma yoluyla ertelenebilir, ancak bu da
hiperenflasyona neden olabilir. ncs, fonlar eritme yoluyla
gerek birikime zarar verebilecek, genellikle emlak, hisse senedi ve
dier menkulleri ieren speklatif para hareketleriyle birleen salt
parasal nedenlerden tr enflasyon olabilir. Drdncs, ban
kalarn, tekellerin veya iilerin gc ne olursa olsun, srekli enf
lasyon kanlmaz deildir. Ancak, mali derinleme, sermayenin
younlamas, ticaret hareketlerindeki azalma ve ii militanl,
ekonominin enflasyon karsndaki zaafiyetini artrabilir ve bir
kere sre harekete geti mi, onu tersine evirmeyi gletirebilir.
SONU
Bu kitap, M arj n deer teorisinde, emek, deer, para ve fiyat
lar arasndaki ilikileri analiz etmektedir. Bu kategoriler, kapitalist
toplumsal ilikilerin tarihsel olarak belirlenmi varlk biimleridir
ve bunlar btnsel ya da snf dzeyinde (neoklasik ekonomistler
tarafndan tercih edildii zere bireysel dzeyden balayarak de
il) zmlenirler. (zmleme sonunda -.n.) drt nemli sonu
ortaya kar.
lk olarak, soyut emek, deer ve fiyat, Marxn kapitalizm altn
da emek ve smr analizinin ana ynleridir. nemlerine karn,
Marksist bilim alannn hem iinde hem de dnda, bunlarn an
lam, nem ve karlkl ilikileri konusunda bir hayli anlamazlk
vardr. Bu kitap, Marxn deer teorisinin literatrde sk sk kar
lalan tutarszlk sulamalarndan saknan bir okunuunun ana
hatlarn ortaya koymakta ve daha ileri aratrmalar iin nemli
ipular iermektedir.
ikinci olarak, kapitalist retim, zorunlu olarak retim ve da
tmda toplumsal atmalar ierir. Bu atmalar kanlmazdr,
nk bu toplumsal sistemi tanmlayan retim ilikilerinden kay
naklanrlar. Datma ilikin atmalar dier snfl toplumlarda-
kilere benzerler, nk bir yandan sistemin istikrarn korurken
dier yandan karlkl hak iddialar arasnda, pastann (ulusal
haslann) nasl paylalacana ilikin tartmalar ierirler. Buna
karlk, retim alanndaki atmalar, kapitalizmi dier retim
tarzlarndan ayran snf ilikilerinden doarlar. Bunlar, hangi
miktarda cretli emein, hangi koullar altnda harcanaca hak-
kndaki tartmalara ilikindir ve bunlarn sonular, datma
ilikin atmalar zerinde snrlayc bir rol oynar.
nc olarak, sektr ii rekabet bireysel kr oranlarn fark
llatrma eilimi tar, nk daha krl sermayeler daha uzun
198 Alfredo Sacil-I'ilho
dnemler iin daha byk miktarlar yatrabilir, daha geni re
tim teknikleri arasnda seim yapabilir ve en iyi iileri istihdam
edebilirler; bunlar da onlarn balangtaki avantajlarn glendi
rir.^380Buna karlk sektrler aras rekabet, kr oranlar arasndaki
farklln azalmasna neden olur, nk sermayenin yer deitir
mesi toplumun retimsel potansiyelini yeniden datr ve daha
krl dallarda arz artrarak ar krlar azaltr. Mali sistem her
iki srete de nemli bir rol oynar. Marxn sermaye birikiminin
elikili dinamiklerine ilikin analizi, ister kr oranlarnn eitlen
mesi isterse sermayenin kar konulmaz younlamas asndan
olsun, statik sonular dourmaz. Bunlar nadiren dz bir biimde
ileyen srelerdir; ou zaman istikrarszlk dourur ve krizleri
tetiklerler, bu da glklere neden olur ve geim aralarn yok
eder. Krizler ve isizlik, kapitalizmin yalnzca tarihin grd en
retici sistem deil, ayn zamanda en sistematik imhaya yol aan
sistem olduunu gsterir.
Drdnc ve daha genel olarak, kapitalist ekonomiler, artde-
erin rekabet koullar altnda elde edilmesi, gerekletirilmesi ve
biriktirilmesine ilikin atan gler nedeniyle istikrarszdr. Bu
istikrarszlk yapsaldr ve en iyi ekonomik politikalar uygulaya
rak bile bundan tmyle kanmak mmkn deildir. Rekabet,
her sermayeyi emein retkenliini artrma ynnde aba harca
maya zorlar. Bu, genellikle mekanizasyon derecesini artran teknik
deiiklikleri, firma ii ve firmalar aras emek sreleri arasnda
entegrasyonu ve retimin potansiyel apn ierir. Bundan tr
rekabet, kapitalist retimi toplumsallatrr:
retim zel karakterini yitirir ve toplumsal bir sre haline
gelir... nk retim aralar, komnal, toplumsal retim aralar
olarak kullanlr ve bundan tr bireysel mlkiyet olmalar olgu
su tarafndan deil, retimle olan ilikileri tarafndan belirlenirler.
Hmek de ayn ekilde toplumsal lekte harcanr.'81
380 neml i kar -eil imler, teknik yenil ikleri n rekabet eden fi rmalar aras nda da l
mas, kk sermayeleri n keif ve deney yoluyla varolan teknoloji leri n alt m oyma
konusundaki potansi yel yetenekleri ve d rekabettir.
*N Theories o f Surplus Vtile 3. s.447, (parantezl er atland ).
\ i ( i r x m Deeri 199
retimin toplumsallatrlmas dz bir sre deildir. Bu sre,
byk sabit sermaye yatrmlar, kredi ilikileri ve speklasyonun
gelimesi, (emein -.n.) vasfszlatrlma(s), emek pazarndaki
deiimler, yapsal isizlik, iflas ve kriz ile birlikte geliir. Bu sre
ou zaman ykcdr. yerlerinde direnilere ve siyasi atmalara
yol aar ve tarihsel olarak, toplumsal reformlar ve antikapitalist
ayaklanmalar ynnde gl bir gd dourur.
Fakat hepsi bundan ibaret deildir. Kapitalizm srekli olarak
deiir ve Marx, bu retim tarznn, ierdii toplumsal ve eko
nomik elikiler nedeniyle, giderek artan lde istikrarsz hale
gelme eilimi tadn savunur. Bunun sebebi, esas olarak, reka
betin kapitalist retimin temelini tahrip etmesidir:
Sermaye... sanat ve bilimin tm aralarn kullanarak kitlenin art
emek zamann artrr... Bylece o, kendine ramen, tm toplum
asndan emek zamann giderek asgariye indirmenin ve herkese
kendi gelimesine harcayabilecei zaman vermek iin toplumsal
olarak harcanabilir zaman aralarn yaratmann arac haline ge
lir. Ancak, onun eilimi her zaman bir yandan harcanabilir zaman
yaratmak, dier yandan bu harcanabilir zaman art emee dn
trmek ynndedir. Eer birinci amacna ulamay baarrsa, ar
retime maruz kalr ve o zaman da zorunlu emek kesintiye urar,
nk sermaye tarafndan hibir art emek gerekletirilemez. Bu
eliki ne kadar geliirse, retici glerin bymesinin artk yabanc
emein mlk edinilmesiyle snrlanamayaca, iilerin kendi art
emeklerine kendilerinin sahip olmas gerektii gerei de o kadar
ak hale gelir... Deer ls olarak emek zaman, bizzat zengin
liin kendisinin sefalet zerinde kurulduunu ve harcanabilir za
mann ar emek zamannn iinde ve ondan tr onun antitezi
olduunu varsayar; ya da bireyin tm zamann emek zamanna
dntrerek onda iilik dnda bir vasf brakmaz. En gelimi
makineler, bylece, isiyi bir vahinin alt sreden ya d kendi
sinin en basit, en kaba aletlerle alt sreden daha uzun bir sre
almaya zorlar.JS2
Bu uzun aktarma kapitalist birikimin kalbinde yer alan iki
nemli elikiye k tutar.
382 C,rnfrisst\ s. 708-709. Bkz. keza s. 704-706 ve Cnpihl 3, ,v 337-359.
Birincisi, yukarda gsterildii gibi, rekabet, artan emek ret
kenlii ve sermayenin teknik ve organik bileiminin artmasna
ynelik bir eilimi ortaya karr. Eer ayn emek girdisiyle daha
fazla kt retilebiliyorsa, yaam standartlar emek zamanndaki
azalmaya karn ykselebilir. rnein, dnyann en gelimi l
kelerinde nemli ii kategorilerinin haftalk alma zamanlar
on dokuzuncu yzyln ortalarndan bu yana nemli lde azal
mtr. Buna karn, yaama standartlar keskin bir biimde iyi
lemitir. Ancak haftalk alma saatlerindeki azalma genellikle
teknik gelimeyle atba gitmez, nk kapitalistler smr ora
nn azaltmaya ynelik nlemlere kar direnmeye eilimlidirler.
Y aanan deneyimler gstermitir ki, emek zamannn ksaltlma
sna ynelik giriimlerin baars ii snfnn gcne ve siyasi
direncine baldr. Teknolojinin durumu nemli, fakat ikincil bir
etkendir. Bununla birlikte haftalk i saatlerindeki azalma yalnz
ca iiler iin nemli olmakla kalmaz. Eer teknoloji geliir, buna
karlk emek zaman azalmazsa, ekonomi artan bir biimde ar
retim krizlerine eilimli hale gelir. Mutlak artdeer elde etmek
iin aba harcayan bireysel kapitalistlerin haftalk alma saatle
rini artrmadaki kar ile yksek istihdam oranyla ekonomik (ve
siyasi) istikrar korumaya yardm etmek iin gerekli olduunda
onu indirmedeki kolektif karlar arasndaki eliki, azami sm
r oran ile hzl bymenin uzun dnemler asndan uzlatrla-
bilmesini gletirir.
kincisi ve uzun dnemde daha nemli olan; artan emek ret
kenlii, kullanm deerleri retimi ve sonuta, deerin belirleni
mi asndan canl emein nemini azaltr. Kapitalizm varolduka
teknik gelimenin ar ileri ve uzun alma saatlerini tmyle
ortadan kaldrmas mmkn deildir. Bunlarn idamesi, teknik ol
maktan ok toplumsal engellemelere baldr. Daha zgl olarak,
teknik gelime, ihtiyalarn tatminini piyasad sreler aracl
yla kolaylatrr; emek zamannn azaltlmasna ve tekrara da
yal, tehlikeli ve salksz ilerin otomasyonuna izin verir. Ancak
bu kapitalizm asndan aforozu gerektiren bir gnahtr, nk
OO | Alfredo Saad-Filho
bunlar sermayenin deerlenmesi ve smr ilikilerinin yeniden
retimi ile eliir. Bir aamada, Marx, ounluun, bireysel ve ko
lektif potansiyel baarlar zerindeki bu snrlamalar reddedece
ine inanr.
Marx iin kapitalizmin kaldrlmas, insan toplumunun tarih
ncesinin sonuna iaret edecektir.383Ancak bir dier retim tarz
na, komnizme gei, kar konulmaz ya da kanlmaz (bir sre
-.n.) deildir. Kapitalizmin zndeki toplumsal ilikiler, yalnzca
eer ounluk tarafndan byk bir bask uygulanrsa deiecektir.
Bu olmad takdirde, kapitalizm, insanlk ve evreye verdii tm
zarara karn belirsiz bir zaman boyunca varln srdrebilir.
Bu arada, evresel bozulma, uzun sreli isizlik, hem zengin
hem de fakir lkelerde grlen zenginlik iinde sefalet, teda
vi edilebilir ve nlenebilir hastalklarn yaygnlamas, cehalet,
kltrel, etnik ve ekonomik basklar ve dier glkler gibi a
mzn nemli sorunlarnn stesinden gelebilmek iin bil
gilendirilmi ynlarn mdahalesi zorunludur. Bu sorunla
r ve onlarn potansiyel zmlerini ele almak iin Kari Marx,
halihazrdaki nyarglar tarafndan engellenmemi ve yarat
c zmlere esin kayna olabilecek bir analiz nermektedir.
Marxn Deeri | 201
383 Contribution, s. 264.
K AY NAK A
Aglietta, M. (1979) A Theory of Capitalist Regulation, the US ExperienceyLon-
don: New Left Books.
Aglietta, M. (1980) La Devalorisation du Capital: Etde des Liens entre Accu-
mulation et Inflation, Economie Appliquee 33, 2: 387-423.
Albritton, R. (1984) The Dialectic of Capital: a Japanese Contribution, Capi
tal &Class 22: 157-176.
Albritton, R. (1986) A Japanese Reconstruction of Marxist Theory, London:
Macmillan.
Albritton, R. (1999) Dialectics and Deconstruction in Political Economy, Lon
don: Macmillan.
Althusser, L. (1969) For Marx> London: New Left Books.
Althusser, L. (1970) Reading Capital, London: New Left Books.
Arestis, R and Howells, R (1996)Theoretical Reflections on Endogenous Mo-
ney: the Problem of Convenience Lending, Cambridge Journal of Econo-
mics 20, 5: 539-551.
Armstrong, P., Glyn, A. and Harrison, J. (1991) Capitalism Since 1945. Oxford:
Blackwell.
Arnon, A. (1984) Marxs Theory of Money, the Formative Years, History of
Political Economy, 16, 4: 555-575.
Arthur, C. (1979) Dialectic of the Value-Form, in D. Elson (ed) Value, The
Representation ofLabour in Capitalism, London: CSE Books.
Arthur, C. (1992) Marxs Capital: A Student Edition, London: Lawrence and
Wishart.
Arthur, C. (1993a) Hegels Logic and Marxs Capital in F. Moseley (ed)
Marxs Method in Capital, A Reexaminationt Atlantic Highlands, N.J.:
Humanities Press.
Arthur, C. (1993b) Review of Ali Shamsavaris Dialectics and Social Theory,
The Logic of Capital, Capital & Class, 50: 175-180.
Arthur, C. (1997) Against the Logical-Historical Method: Dialectical Deriva-
tion versus Linear Logic, in F. Moseley and M. Campbell (eds) New nves-
tigations of Marxs Method, Atlantic Highlands: Humanities Press.
Arthur, C. (1998) Engels, Logic and History, in R. Bellofiore (ed) Marxian
Economics: a Reappraisal, Essays on Volme III of Capital, vol. 1, London:
Macmillan.
Arthur, C. (2000a) From the Critique of Hegel to the Critique of Capital in
T. Burns and I. Fraser (eds) The Hegel-Marx Connection, London: Mac
millan.
Marx'm Deeri 203
Arthur, C. (2000b) Capital in General and Marxs Capital\ yaynlanmam el
yazmas.
Arthur, C. (2001) Value, Labour and Negativity, Capital & Class 73: 15-39.
Arthur, C. and Reuten, G. (eds) (1998) The Circulation of Capital: Essays on
Volme Two ofMarxs Capital, London: Macmillan.
Attevvell, RA. (1984) Radical Political Economy; A Sociology of Knowledge
AnalysisyNew Brunswick, N.J.: Rutgers University Press.
Aumeeruddy, A., Lautier, B. and Tortajada, R. (1978) Labour Power and the
State, Capital & Class 6: 42-66.
Aumeeruddy, A. and Tortajada, R. (1979) Reading Marx on Value: a Note on
the Basic Texts, in in D. Elson (ed) Value, The Representation of Labour in
Capitalism, London: CSE Books.
Backhaus, H.-G. (1974) Dialectique de la Forme Valeur, Critiques de
VEconomie Politique, 18: 5-33.
Bahr, H.-D. (1980) The Class Structure of Machinery: Notes on the Value
Form, in P. Slater (ed) Outlines of a Critique of Technology, Atlantic High-
lands: Humanities Press.
Banaji, J. (1979) From the Commodity to Capital, Hegels Dialectic in Marxs
Capitar, in D. Elson (ed) Value, The Representation of Labour in Capita
lism, London: CSE Books.
Bandyopadhyay, P. (1981) In Defence of a Post-Sraffian Approach, in I. Steed-
man (ed) The Value Controversy, London: Verso.
Baran, P. (1973) The Political Economy of Growth, Harmondsworth: Penguin.
Baran, P. and Sweezy, P.M. (1966) Monopoly Capital, New York: Monthly Re-
view Press.
Baumol, W.J. (1974) The Transformation of Values, What Marx Really Me-
ant (An Interpretation)\ Journal of Economic Literatre 12, 1: 51-62.
Baumol, W.J. (1983) Marx and the Iron Law of Wages, American Economic
Review 73, 2: 303-308.
Baumol, W.J. (1992) Wages, Virtue and Value, What Marx Really Said, in G.A.
Caravale (ed) Marx and Modern Economic Analysis, Aldershot: Edward
Elgar.
Beer, M. (1953) A History ofBritish Socialism, London: G. Ailen and Unwin.
Bell, P. (1977) Marxist Theory, Class Struggle, and the Crisis of Capitalism
in J.G. Schwartz (ed) The Subtle Anatomy of Capitalism, Santa Monica:
Goodyear.
Bell, P. and Cleaver, H. (1982) Marxs Crisis Theory as a Theory of Class Stru
ggle, Research in Political Economy 5, 5: 189-261.
Bellofiore, R. (1989) A Monetary Labor Theory of Value Review of Radical
Political Economics 21, 1-2: 1-26.
Benetti, C. and Cartelier, J. (1980) Marchands, Salariat et Capitalistes, Paris:
Maspero.
Best, M. (1972). Notes on Inflation, Review of Radical Political Economics, 4,
4: 85-112.
Bharadwaj, K. (1986) Classical Political Economics and Rise to Dominance of
Supply and Demand Theories, Hyderabad: Universities Press (India).
Bleaney, M. (1976) Underconsumption Theories: a History and Critical Analy-
sisyLondon: Lavvrence and Wishart.
Boddy, R. and Crotty, J. (1975), Class Conflict and Macro-Policy: the Political
Business Cycle, Review of Radical Political Economics, 7: 1-19.
Boddy, R. and Crotty, J. (1976), Wage-Push and Working-Class Povver: A Rep-
ly to Howard Sherman, Monthly Reviewy27, 10: 35-43.
Bhm-Bawerk, E. von (1949) Kari Marx and the Close of His System, in P.M.
Sweezy (ed) Kari Marx and the Close of His System, Clifton: A.M. Kelley.
Bologna, S. ( 1993a,b) Money and Crisis, Marx as Correspondent of the New
York Daily Tribne, 1856-57, Parts 1 and 2, Common Sense 13: 29-53 and
14: 63-89.
Bologna, S. (1993c) La Ricerca del Gruppo di Primo Maggio, in L. Berti and
A. Fumagalli (eds) LAntieuropa delle MoneteyRoma: Manifestolibri.
Bonefeld, W. (1992) Social Constitution and the Form of the Capitalist State,
in W. Bonefeld, R. Gunn and K. Psychopedis (eds) Open Marxismy Lon
don: Pluto Press.
Bonefeld, W., Gunn, R., and Psychopedis, K. (1992a,b) Tntroduction, in Open
Marxismy2 vols., London: Pluto Press.
Bortkiewicz, L. von (1949) On the Correction of Marxs Fundamental Theo-
retical Construction on the Third Volme of Capital, in P.M. Sweezy (ed)
Kari Marx and the Close of His System, Clifton: A.M. Kelley.
Bortkiewicz, L. von (1952) Values and Prices in the Marxian System, Interna
tional Economic Papers 2: 5-60.
Bowles, S. and Gintis, H. (1977) The Marxian Theory of Value and Hetero-
geneous Labour, Critique and Reformulation, Cambridge Journal of Eco
nomics 1, 2: 173-192.
Bowles, S. and Gintis, H. (1981) Labour Heterogeneity and the Labour The
ory of Value, A Reply, Cambridge Journal of Economics 5, 3: 285-288.
Boyer, R. (1986) La Theorie de la Regulation: une Analyse Critique, Paris: La
Decouverte.
Marxm Deeri 205
Bradby, B. (1982) The Remystification of Value, Capital & Class 17: 114-133.
Braverman, H. (1974) Labour and Monopoly Capital New York: Monthly Re-
view Press.
Bray, J. (1931) Labour s Wrongs and Labours Remedy; or, The Age ofMight and
the Age ofRightyLondon: LSE Reprints.
Brenner, R. (1986) The Social Basis of Economic Development, in J. Roemer
(ed) Analytical MarxismyCambridge: Cambridge University Press.
Brighton Labour Process Group - Brighton Emek Sreleri Grubu (1977) The
Capitalist Labour Process, Capital & Class 1: 3-26.
Brdy, A. (1974) Proportions, Prices and Planning: A Mathematical Restate-
ment of the Labour Theory of Value, Amsterdam: North Holland.
Bronfenbrenner, M. (1973) Samuelson, Marx, and Their Latest Critics, Jour
nal of Economic Literatre 11, 1: 58-63.
Brown, A. (2001) Methodological and Theoretical Perspectives on Economic
Growth and Crises, Doktora Tezi, University of Middlesex.
Brunhoff, S. de (1971) LOffre de Monnaie: Critique dun Concept, Paris: Mas-
pero.
Brunhoff, S. de (1973a) La Politique Monetaire, Un Essai dTnterpretation
MarxisteyParis: Presses Universitaires de France.
Brunhoff, S. de (1973b) Marx as an a-Ricardian, Value, Money and Price at
the Beginning of Capital, Economy & Society 2, 3: 412-430.
Brunhoff, S. de (1974-75) Controversies in the Theory of Surplus Value, A
Reply to John Eatvvell, Science & Society 38, 4: 478-482.
Brunhoff, S. de (1976) Marx on Money, New York: Urizen Books.
Brunhoff, S. de (1978a) The State, Capital and Economic PolicyyLondon: Plu-
to.
Brunhoff, S. de (1978b) La Monnaie, Puissance Sociale, Puissance Privee,
Economies et Societes 1: 2163-2186.
Brunhoff, S. de (1978c) LEquilibre ou la Monnaie, Economie Appliquee 31,
1-2: 35-59.
Brunhoff, S. de (1982) Questioning Monetarism, Cambridge Journal of Eco-
nomicsy6: 285-294.
Brunhoff, S. de and Cartelier, ). (1974), Une Analyse Marxiste de lInflation,
Critique Sociale de France 4, reprinted in S. de Brunhoff (1979) Les Rap-
ports d Argent. Grenoble: Presses Universitaires de Grenoble.
Brunhoff, S. de and Ewenczyk, P. (1979) La Pensee Monetaire de K. Marx au
XIXe et au XXe Siecles, in S. de Brunhoff (ed) Les Rapports d Argent, Gre
noble: Presses Universitaires de Grenoble.
Bryan, R. (1985) Monopoly in Marxist Method, Capital & Class 26: 72-92.
Burkett, R (1986) A Note on Competition under Capitalism, Capital & Class
30: 192-208.
Burkett, R (1991) Some Comments on Capital in General and the Structure
of Marxs Capital, Capital & Class 44: 49-72.
Burdekin, R. and Burkett, R (1996) Distributional Conflict and Inflation: The-
oretical and Historical Perspectives, London: Macmillan.
Callari, A. and Ruccio D. (eds) (1996) Postmodern Materialism and the Future
of Marxist Theory: Essays in the Althusserian Tradition, Hanover: Wesle-
yan University Press.
Campbell, M. (1993) Marxs Concept of Economic Relations and the Method
of Capital, in R Moseley (ed) Marxs Method in 'Capital\ A Reexaminati-
onyAtlantic Highlands, N.J.: Humanities Press.
Campbell, M. (1997) Marxs Theory of Money: a Defense, in R Moseley and
M. Campbell (eds) New Investigations of Marxs Method, Atlantic High
Campbell, M. (1998) Money in the Circulation of Capital, in C. Arthur and
G. Reuten (eds) The Circulation of Capital: Essays on Volme Two ofMarx's
Capital, London: Macmillan.
Carchedi, G. (1984) The Logic of Prices as Values, Economy & Society 13, 4:
431-455.
Carchedi, G. (1991) Frontiers of Political Economy, London: Verso.
Cartelier, J. (1987) Mesure de la Valeur et Systeme Monetaire, La Tentative
de Gray (1848) Textes et Commentaire, Cahiers d Economie Politique 13:
191-208.
Carver, T. (1980a) Translators Foreword, in J. Zelem (1980) The Logic of
Marx, Oxford: Basil Blackvvell.
Catephores, G. (1986) The Historical Transformation Problem, a Reply in B.
Fine (ed) The Value Dimension, London: Routledge & Kegan Paul.
Chattopadhyay, P. (1994) The Marxian Concept of Capital and the Soviet Ex-
perience: Essay in the Critique of Political Economy, Westport, Conn.: Pra-
eger.
Chattopadhyay, P. (1998) Value and Exploitation: Marxs Problem and
Skillmans Solution, Science & Society 62, 2: 218-240.
Chattopadhyay, P. (1999) On Some Aspects of the Dialectic of Labour in the
Critique of Political Economy, yaynlanmam elyazmas.
Chattopadhyay, P. (2000) Surplus School and Marx: On Garegnanis Marx Rea-
ding, yaynlanmam elyazmas.
Clarke, S. (1980) The Value of Value, Capital & Class 10: 1-17.
Clarke, S. (1988) Keynesianism Monetarism and the Crisis of the State, Alders-
hot: Edward Elgar.
Clarke, S. (ed) (1991) The State Debate, London: CSE/Macmillan.
Clarke, S. (1994) Marxs Theory of Crisisy London: Macmillan.
Cleaver, H. (1979) Reading Capital Politically, Brighton, The Harvester
Press.
Cleaver, H. (1984) Translators Introduction, in A. Negri, Marx Beyond Marx,
Lessons on the Grundrisse, South Hadley, Mass.: Bergin and Garvey.
Cleaver, H. (1989) Close the IMF, Abolish Debt and End Development: A
Class Analysis of the International Debt Crisis, Capital and Class 39: 17-
50.
Cleaver, H. (1992) The Inversion of Class Perspective in Marxian Theory:
From Valorisation to Self-Valorisation, in W. Bonefeld, R. Gunn and K.
Psychopedis (eds) Open MarxismyLondon: Pluto Press.
Cockshott, P. and Cottrell, A. (1995) Testing Marx: Some New Results from
UK Data, Capital & Class 55: 103-129.
Cohen, G.A. (1974) Marxs Dialectic of Labor, Philosophy and Public Affairs
3,3:235-261.
Cohen, G. A. (1981) The Labour Theory of Value and the Concept of Exploi-
tation, in I. Steedman (ed) The Value Controversy, London: Verso.
Colletti, L. (1972) From Rousseau to LeninyLondon: New Left Books.
Colletti, L. (1973) Marxism and HegelyLondon: New Left Books.
Cooley, M. (1981) The Taylorisation of Intellectual Work, in L. Levidow and
B. Young (eds) Science, Techology and the Labour Process, vol. 1, Atlantic
Highlands: Humanities Press.
Coombs, R. (1985) Labour and Monopoly Capital, in L. Levidow and B. Young
(eds) Science, Techology and the Labour Process, vol. 2, Atlantic Highlands:
Humanities Press.
Cottrell, A. (1994) Post-Keynesian Monetary Economics, Cambridge Journal
of Economics 18: 587-605.
Cottrell, A. (1997) Monetary Endogeneity and the Quantity Theory: the Case of
Commodity Moneyyyaynlanmam elyazmas.
Cullenberg, S. (1994) Unproductive Labour and the Contradictory Movement
of the Rate of Profit: a Comment on Moseley, Review of Radical Political
Economics 26, 2: 111-128.
Dalziel, P. (1990) Market Power, Inflation, and Incomes Policies, Journal of
Post-Keynesian Economics 12: 424-438.
hiarxn Deeri | 207
Desai, M. (1989) The Transformation Problem, Journal of Economic Surveys
2,4: 295-333.
Desai, M. (1992) The Transformation Problem, in G.A. Caravale (ed) Marx
and Modern Economic AnalysisyAldershot: Edward Elgar.
Devine, J. (1989) What is Simple Labour? A Re-examination of the Value-
Creating Capacity of Skilled Labour, Capital & Class 39: 113-131.
Devine, P. (1974) Inflation and Marxist Theory, Marxism Today March: 79-
92.
Devine, P. (2000) The Conflict Theory of Inflation Revisited, in J. Topo-
rowski (ed) Political Economy and the New Capitalism: Essays in Honour of
Sam Aaronovitch. London: Routledge.*
Dmitriev, V. (1974) Economic Essays on Value, Competition and Utility, Camb
ridge: Cambridge University Press.
Dobb, M. (1940) Political Economy and Capitalism, London: Routledge and
Kegan Paul.
Dobb, M. (1943) Review of Theory of Capitalist Development, by Paul M,
Sweezy, Science & Society 7: 270-275.
Dobb, M. (1967) Marxs Capital and Its Place in Economic Thought, Science
& Society 31, 4: 527-540.
Dollars and Sense (1978) Monopolies and Inflation, in URPE (ed.) US Capi
talism in Crisis, New York: URPE.
Dostaler, G. (1978) Valeur et Prix, Histoire dun Debat, Paris: Maspero.
Dostaler, G. and Lagueux, M. (eds) (1985) Un Echiquier Centenaire, Theorie de
la Valeur et Formation des PrixyParis: La Decouverte.
Dow, S. (1996) Horizontalism: a Critique, Cambridge Journal of Economics
20: 497-508.
Dowd, D.F. (1976) Stagflation and the Political Economy of Decadent Mono-
poly Capitalism, Monthly Review 28, 5: 14-29.
Dumenil, G. (1980) De la Valeur aux Prix de Production, Paris: Economica.
Dumenil, G. (1983-84). Beyond the Transformation Riddle: A Labor Theory
of Value, Science and Society 33, 4: 427-450.
Dumenil, G. (1984) The So-Called Transformation Problem Revisited, A
Brief Comment, Journal of Economic Theory, 33: 340-348.
Dumenil., G. and Levy, D. (1991) Szumskis Validation of the Labour Theory
of Value, A Comment, Cambridge Journal of Economics 15, 3: 359-364.
Dunne, P. (ed) (1991) Quantitative Marxism, Cambridge: Polity Press.
Dymski, G. & Pollin, R. (1994) New Perspectives in Monetary Macroeconomics:
Marxn Deeri 209
Explorations in the Tradition of Hyman P Minsky, Ann Arbor: University
of Michigan Press.
Echeverria, R. (1978) A Critique of Marxs 1857 Introduction, Economy &
Society 7, 4: 333-366.
Ehrbar, H. (1989) Mathematics and the Labor Theory of Value, Review of
Radical Political Economics 21, 3: 7-12.
Eldred, M. (1984) A Reply to Gleicher, Capital & Class 23: 135-137.
Eldred, M. and Hanlon, M. (1981) Reconstructing Value-Form Analysis, Ca
pital & Class 13: 24-60.
Elger, T. (1979) Valorisation and Deskilling: a Critique of Braverman, Ca
Elson, D (ed) (1979a) Value, The Representation of Labour in Capitalism, Lon
don: CSE Books.
Elson, D. (1979b) The Value Theory of Labour, in D. Elson (ed) Value, The
Representation of Labour in Capitalism, London: CSE Books.
Engels, F. (1981) Supplement, in K. Marx, Capital 3, Harmondsworth: Pen-
guin.
Engels, F. (1998) Anti-Dhring, in K. Marx and F. Engels, Classics in Politics
(CD-Rom), London: The Electric Book Company.
Ergas, H. and Fishman, D (1975) The Marxian Theory of Money and the Cri-
sis of Capital, Bulletin of the Conference of Socialist Economists IV, 2, 11.
Faccarello, G. (1986) Sraffa versus Ricardo, The Historical Irrelevance of the
Corn-Profit Model, in B. Fine (ed) The Value Dimension, London: Rout-
ledge & Kegan Paul.
Fine, B. (1980) Economic Theory and Ideology, London: Edvvard Arnold.
Fine, B. (1982) Theories of the Capitalist Economy, London: Edward Arnold.
Fine, B. (1983) A Dissenting Note on the Transformation Problem, Economy
& Society 12, 4: 520-525.
Fine, B. (1985-86) Banking Capital and the Theory of Interest, Science & So
ciety, 49, 4: 387-413.
Fine, B. (ed) (1986a) The Value Dimension, Marx versus Ricardo and Sraffa,
London: Routledge and Kegan Paul.
Fine, B. (1986b) On the Historical Transformation Problem, in The Value Di
mension, London: Routledge & Kegan Paul.
Fine, B. (1988) From Capital in Production to Capital in Exchange, Science &
Society 52, 3: 326-337.
Fine, B. (1989) Marxs Capital (3rded), Basingstoke, Macmillan.
Alfredo Saad-Filho
Fine, B. (1990) On the Composition of Capital, A Comment on Groll and
Orzech, History of Political Economy 22, 1: 149-155.
Fine, B. (1992) On the Falling Rate of Profit, in G.A. Caravale (ed) Marx and
Modern Economic Analysis, Aldershot: Edward Elgar.
Fine, B. (1996) The Continuing Imperative of Value Theory: a Personal Account,
yaynlanmam elyazmas.
Fine, B. (1997) The New Revolution in Economics, Capital & Class 61: 143-
148.
Fine, B. (1998) Labour Market Theory: A Constructive Reassessment, London:
Routledge.
Fine, B. (2001) Social Capital versus Social Theory, London: Routledge.
Fine, B. and Harris, L. (1979) Rereading CapitaU London: Macmillan.
Fine, B. and Heasman, M. (1997) Consumption in the Age of Affluence, Lon
don: Routledge.
Fine, B. and Lapavitsas, C. (2000) Markets and Money in Social Theory: What
Role for Economics?, Economy and Society 29, 3: 357-382.
Fine, B., Lapavitsas, C. and Milonakis, D. (2000) Dialectics and Crisis Theory:
a Response to Tony Smith, Historical Materialism 6: 133-137.
Fine, B., Lapavitsas, C. and Saad-Filho, A. (2000) Transforming the Transfor
mation Problem: Why the New Solution is a Wrong Turningyyaynlanma
m elyazmas.
Fine, B. and Leopold, E. (1993) The World of Consumption, London: Routle
dge.
Fine, B. and Murfin, A. (1984) Macroeconomics and Monopoly Capitalism.
Brighton: Wheatsheaf.
Flaschel, P. (1984) The So-Called Transformation Problem Revisited, A
Comment, Journal of Economic Theory 33: 349-351.
Foley, D. (1975). Towards a Marxist Theory of Money, Technical report no. 181,
Stanford University.
Foley, D. (1982) The Value of Money, the Value of Labour Power and the
Marxian Transformation Problem, Review of Radical Political Economics
14, 2: 37-47.
Foley, D. (1983) On Marxs Theory of Money, Social Concept 1, 1: 5-19.
Foley, D. (1986) Understanding Capital, Marxs Economic Theory, Cambridge,
Mass.: Harvard University Press.
Foley, D. (1998). Asset Speculation in Marxs Theory of Money, in R. Bellofio-
re (ed) Marxian Economics: a Reappraisal, Essays on Volme III of Capital,
vol. 2, London: Macmillan.
Foley, D. (2000) Recent Developments in the Labor Theory of Value, Review
of Radical Political Economics 32, 1: 1-39.
Fracchia, J. and Ryan, C. (1992) Historical-Materialist Science, Crisis and
Commitment, in W. Bonefeld, R. Gunn and K. Psychopedis (eds) Open
Marxismyvol. 2, London: Pluto Press.
Fraser, I. (1997) Two of a Kind: Hegel, Marx, Dialectic and Form, Capital &
Class 6 1: 81-106.
Freeman, A. and Carchedi, G. (eds) (1996) Marx and Non-Equilibrium Econo
mics. Aldershot: Edward Elgar.
Gamble, A. and Walton, P. (1976) Capitalism in Crisis: Inflation and the State.
London: Macmillan.
Ganssmann, H. (1983) Marx Without the Labour Theory of Value, Social Re
search 50, 2: 278-304.
Ganssmann, H. (1986) Transformation of Physical Conditions of Production,
Steedmans Economic Metaphysics, in B. Fine (ed) The Value Dimension,
London: Routledge & Kegan Paul.
Garegnani, P. (1984) Value and Distribution in the Classical Economists and
Marx, Oxford Economic Papers 36, 2: 291-325.
Garegnani, P. (1985) La Theorie Classique de la Repartition et le Probleme dit
de la Transformation chez Marx, in G. Dostaler and M. Lagueux (eds)
Un Echiquier Centenaire, Theorie de la Valeur et Formation des PrixyParis:
La Decouverte.
Gereff, G. and Korzenievvicz, M. (eds) (1994). Commodity Chains and Global
Capitalism, Westport, Conn: Praeger.
Germer, C.M. (1997) How Capital Rules Money - Marxs Theory of Money in
Capitalism, yaynlanmam elyazmas.
Germer, C.M. (1999) O Conceito de Padro-Ouro e os Equvocos da Economia
Poltica, yaynlanmam elyazmas.
Gerstein, I. (1986) Production, Circulation and Value, The Significance of the
Transformation Problem in Marx s Critique of Political Economy, in B.
Fine (ed) The Value Dimension, London: Routledge & Kegan Paul.
Giussani, P. (1986) Value and Labour, Simple and Complex Labour in the
Labour Theory of Value, Working Paper n.7, Centre for Political Science,
Vrije Universiteit Brussel, Brussels.
Gleicher, D. (1983) A Historical Approach to the Question of Abstract La
bour, Capital & Class 21: 97-122.
Gleicher, D. (1985) Note: a Rejoinder to Eldred, Capital & Class 24: 147-155.
Marxn Deeri | 211
Gleicher, D. (1985-86) The Ontology of Labour Values, Science & Society 49,
4:463-471.
Gleicher, D. (1989) Labor Specialization and the Transformation Problem,
Review of Radical Political Economics 21, 1-2: 75-95.
Glick, M. and Ehrbar, H. (1986-87) The Labour Theory of Value and Its Cri-
tics, Science & Society 50, 4: 464-478.
Glick, M. and Ehrbar, H. (1987) The Transformation Problem, An Obituary,
Australian Economic Papers 26, 49: 294-317.
Glyn, A. and Sutcliffe, B. (1972) Workers, British Capitalism and the Profit
Squeeze. Harmondsworth: Penguin.
Goode, P. (1973) The Law of Value and Marxs Method, Bulletin of the Confe-
rence of Socialist Economists 2, 6: 65-69.
Gordon, D.M. (1981) Capital-Labor Conflict and the Productivity Slowdown,
American Economic Review 71,2: 30-35.
Gray, J. (1831) The Social System, Edinburgh.
Gray, J. (1848) Lectures on the Nature and Use of Money, Edinburgh.
Green, F. and Sutcliffe, B. (1987) The Profit System. Harmondsvvorth: Pengu
in.
Groll, S. and Orzech, Z. (1987) Technological Progress and Values in Marxs
Theory of the Decline in the Rate of Profit, an Exegetical Approach, His-
tory of Political Economy 19, 4: 591-613.
Groll, S. and Orzech, Z. (1989) Stages in the Development of a Marxian Con-
cept, the Composition of Capital, History of Political Economy 21,1: 57-
76.
Grossman, H. (1977) Marx, Classical Political Economy, and the Problem of
Dynamics, Capital & Class 2: 32-55.
Grou, P. (1977) Monnaie, Crise Economique. Paris: Maspero.
Gunn, R. (1992) Against Historical Materialism, Marxism as a First-Or-
der Discourse, in W. Bonefeld, R. Gunn and K. Psychopedis (eds) Open
Marxism, vol.2, London: Pluto Press.
Guttman, R. (1994) How Credit-Money Shapes the Economy: the United States
in a Global System. Armonk: M.E. Sharpe.
Haberler, G. (1966) Marxian Economics in Retrospect and Prospect, Zeitsch-
rift fr Nationaloknomie, 26: 69-82.
Harvey, D. (1999) The Limits to Capital, London: Verso.
Harvey, P. (1983) Marxs Theory of the Value of Labour Power, An Assess-
ment, Social Research 50, 2: 305-344.
Harvey, P. (1985) The Value-Creating Capacity of Skilled Labor in Marxian
Economics, Review of Radical Political Economics 17, 1-2: 83-102.
Hegel, G.W.F. (1991) The Encyclopedia Logic, Indianapolis, Hackett Publis-
hing, Inc.
Heinrich, M. (1989) Marxs Theory of Capital, Capital & Class 38: 63-79.
Heller, A. (1976) The Theory ofNeed in Marx, London: Allison & Busby.
Hilferding, R. (1949) Bohm-Bawerks Criticism of Marx, in P.M. Sweezy (ed)
Kari Marx and the Close of His System, Clifton: A.M. Kelley.
Hilferding, R. (1981) Finance Capital. London: Routledge and Kegan Paul.
Himmehveit, S. (1991) Exploitation, in T. Bottomore (ed) A Dictionary of
Marxist Thought, 2nded, Oxford: Blackwell.
Himmehveit, S. and Mohun, S. (1978) The Anomalies of Capital, Capital &
Class 6:67-105.
Himmelvveit, S. and Mohun, S. (1981) Real Abstractions and Anomalous As-
sumptions, in I. Steedman (ed) The Value ControversyyLondon: Verso.
Hodgson, G. (1974) Marxian Epistemology and the Transformation Problem,
Economy & Society 3, 4: 357-392.
Hodgson, G. (1981) Money and the Sraffa System, Australian Economic His
tory Review 20, 36: 83-95.
Holloway, J. (1992) Crisis, Fetishism and Class Composition, in W. Bonefeld,
R. Gunn and K. Psychopedis (eds) Open Marxismy vol. 2, London: Pluto
Press.
Holloway, J. (1994) Global Capital and the National State, Capital & Class 52:
23-50.
Howard, M. (1983) Profits in Economic Theory, London: Macmillan.
Howard, M.C. and King, J.E. (1989, 1991) A History of Marxian Economics, 2
Vols., London: Macmillan.
Ilyenkov, E.V. (1977) Dialectical Logic: Essays on lts History and Theory, Mos-
cow: Progress Publishers.
lyenkov, E.V. (1982) The Dialectics of the Abstract and the Concrete in Marxs
Capital\ Moscow: Progress Publishers.
Indart, G. (tarihi yok) The Microeconomic Foundation of the Theory of Market
Value Determination, yaynlanmam elyazmas.
Itoh, M. (1987) Skilled Labour in Value Theory, Capital & Class 31: 39-58.
Itoh, M. and Lapavitsas, C. (1999) Political Economy of Money and Finance.
London: Macmillan.
Marxm Deeri | 213
Jacobi, O. Bergmann, J. and Mueller-Jentsch, W. (1975) Problems in Marxist
Theories of Inflation, Kapitalistate 3: 107-25.
Kalecki, M. (1990a) Political Aspects of Full Employment. In: Collected Works,
Vol.l. Oxford: Clarendon Press.
Kalecki, M. (1990b) The Business Cycle and Inflation. In: Collected Works>
Vol.l. Oxford: Clarendon Press.
Kalecki, M. (1990c) Essays in the Theory of Economic Fluctuations In: Col
lected Works> Vol.l. Oxford: Clarendon Press.
Kalecki, M. (1997) Introductory Remarks on Inflationary and Deflationary
Processes. In: Collected WorksyVol.7. Oxford: Clarendon Press.
Kapferer, N. (1980) Commodity, Science and Technology: a Critique of Sohn-
Rethel, in P. Slater (ed) Outlines of a Critique of Technology, Atlantic High
Kliman, A. (2000) Marxs Concept of Intrinsic Value, Historical Materialism
6: 89-113.
Kliman, A. and McGlone, T. (1988) The Transformation non-Problem and
the non-Transformation Problem, Capital & Class 35: 56-83.
Kosik, K. (1976) Dialectics of the Concrete, A Study on Problems of Man and
WorldyDordrecht and Boston, D. Reidel Publishing Company.
Kotz, D.M. (1982) Monopoly, Inflation, and Economic Crisis, Review of Radi-
cal Political Economics 14, 4: 1-17.
Kotz, D.M. (1987) Radical Theories of Inflation, in URPE (ed) The Imperi-
led Economy. Book 1: Macroeconomics from a Left Perspective. New York:
URPE.
Lagueux, M. (1985) Le Principe de la Conservation de la Valeur et le Prob
leme de la Transformation, in G. Dostaler and M. Lagueux (eds) Un Ec-
hiquier Centenaire, Theorie de la Valeur et Formation des Prix, Paris: La
Decouverte.
Laibman, D. (1973) Values and Price of Production, the Political Economy of
the Transformation Problem, Science & Society 37, 4: 404-436.
Laibman, D. (1976). The Marxian Labor-Saving Bias, A Formalization, Quar-
terly Review of Economics and Business 16, 3: 25-44.
Lapavitsas, C. (1994) The Banking School and the Monetary Thought of Kari
Marx, Cambridge Journal of Economics 18: 447-461.
Lapavitsas, C. (2000a) Money and the Analysis of Capitalism: the Significance
of Commodity Money, Review of Radical Political Economics 32, 4.
Lapavitsas, C. (2000b). On Marxs Analysis of Money Hoarding in the Turno-
ver of Capital. Review of Political Economy 12, 2: 219-235.
Lapavitsas, C. (2000c) On the Origin of Money in the Relations of Commodity
Owners with Each Otheryyaynlanmam elyazmas.
Lapavitsas, C. (2000d) Distinguishing between Commodity and Gift, yaynlan
mam elyazmas.
Lapavitsas, C. and Saad-Filho, A. (2000) The Supply of Credit Money and Ca
pital Accumulation: a Critical View of Post-Keynesian Analysis, Research
in Political Economy 18, s. 309-334.
Lapides, K. (1998) Marxs Wage Theory in Historical Perspective: Its Origins,
Development and Interpretation. Westport, Conn.: Praeger.
Lavoie, D. (1983) Some Strengths in Marxs Disequilibrium Theory of Money
Cambridge Journal of Economics 7: 55-68.
Lavoie, D. (1986) Marx, the Quantity Theory, and the Theory of Value, His-
tory of Political Economy 18, 1: 155-170.
Lavoie, M. (1992) Foundations of Post-Keynesian Economic Analysis. Alders-
hot: Edward Elgar.
Leadbeater, D. (1985) The Consistency of Marxs Categories of Productive
and Unproductive Labour, History of Political Economy 17, 4: 591-618.
Lebowitz, M. (1992) Beyond Capital, Marxs Political Economy of the Working
Class, London: Macmillan
Lebowitz, M. (1994) The Theory of the Capitalist State, yaynlanmam elyaz
mas.
Lee, C.-O. (1990) On the Three Problems of Abstraction, Reduction and Trans
formation in Marxs Labour Theory of Valuey Doktora Tezi, University of
London.
Lee, C.-O. (1993) Marxs Labour Theory of Value Revisited, Cambridge Jour
nal of Economics 17, 4: 463-478.
Lenin, V.I. (1972) Philosophical Notebooksyin Collected Works, Vol. 38, Lon
don: Lawrence and Wishart.
Levidow, L. and Young, B. (1981, 1985) Science, Technology and the Labour
Process, Marxist Studies, 2 Vols., London: Free Association Books.
Lianos, T. (1987). Marx on the Rate of Interest, Review of Radical Political
Economics 19, 3: 34-55.
Lipietz, A. (1982) The So-Called Transformation Problem Revisited, Jour
nal of Economic Theory 26, 1: 59-88.
Lipietz, A. (1984) The So-Called Transformation Problem Revisited, A Bri-
ef Reply to Brief Comments, Journal of Economic Theory 33, 2: 352-355.
Lipietz, A. (1985a) The Enchanted World: Inflation, Credit and the World Cri-
ses. London: Verso.
Marx m Deeri | 215
Lipietz, A. (1985b) Le Debat sur la Valeur: Bilan Partiel et Perspectives Partia-
les, in G. Dostaler and M. Lagueux (eds) Un Echiquier Centenaire, Theorie
de la Valeur et Formation des Prixt Paris: La Decouverte.
Likitkijsomboon, P. (1995) Marxian Theories of Value-Form, Review of Radi
cal Political Economics 27, 2: 73-105.
Loranger, J.-G. (1982a) Le Rapport entre la Pseudo-Monnaie et la Monnaie:
de la Possibilite la Realite des Crises, Critiques de lEconomie Politique
18: 114-132.
Loranger, J.-G. (1982b) Pseudo-Validation du Credit et Etalon Variable de
Valeur, Economie Appliquee 35, 3: 485-499.
Loranger, J.-G. (1989) Circuit of Capital: a New Look at Inflation, Review of
Radical Political Economics 21, 1-2: 97-112.
Lukcs, G. (1971) History and Class Consciousness, London: Merlin Press.
Mage, S. (1963) The Law of the Falling Tendency of the Rate of Profit, Its Place
in the Marxian System and Relevance to the US Economy, Doktora Tezi,
Columbia University.
Mandel, E. (1968), Marxist Economic Theory. London: Merlin Press.
Mandel, E. (1975) Late Capitalism. London: New Left Books.
Mandel, E. and Freeman, A. (eds) (1984) Ricardo, Marx, Sraffa, London: Ver-
so.
Maniatis, T. (1996) Testing Marx: a Note, Capital & Class 59: 37-54.
Marazzi, C. (1977) Money in the World Crisis: The Ne w Basis of Capitalist
Power, Zerowork 2:91-111.
Marglin, S. (1974) What Do Bosses Do?, Review of Radical Political Econo
mics 6, 2: 60-112.
Marglin, S. and Schor, J. (eds) (1990) The Golden Age of Capitalism: Reinterp-
reting the Postwar Experience. Oxford: Clarendon Press.
Marx, K. (1974) Critique of the Gotha Programme, in The First International
and After, Harmondsvvorth: Penguin.
Marx, K. (1975) Early Writings, Harmondsvvorth: Penguin.
Marx, K. (1976) Value: Studies by Marxy in A. Dragstedt (ed), London: New
Park.
Marx, K. (1977) The Poverty of Philosophy, in D. McLellan (ed) Kari Marx:
Selected Writings, Oxford: Oxford University Press.
Marx, K. (1978a, 1969, 1972) Theories of Surplus Value, 3 Vols., London: Law-
rence and Wishart.
Marx, K. (1981a) Grundrisse, Harmondsworth: Penguin.
Marx, K. (1976, 1978b, 1981b) Capital, 3 Vols., Harmondsworth: Penguin.
Marx, K. (1985) Collected Works, vol. 41, London: Lavvrence and Wishart.
Marx, K. (1987) A Contribution to the Critique of Political Economy, Collected
Works, Vol. 29, London: Lawrence and Wishart.
Marx, K. (1988a) Letter to Kugelmann, July 11, 1868, Collected Works, Vol.43,
London: Lawrence and Wishart.
Marx, K. (1988b) Collected Works, vol. 30, London: Lawrence and Wishart.
Marx, K. (1989) Marginal Notes on Adolph Wagners Lehrbuch der Politischen
konomie\ Collected Works, Vol. 24, London: Lawrence and Wishart.
Marx, K. (1998) Value, Price and Profit, in K. Marx and F. Engels, Classics in
Politics (CD-Rom), London: The Electric Book Company.
Marx, K. and Engels, F. (1998) The Communist Manifesto, in K. Marx and F.
Engels, Classics in Politics (CD-Rom), London: The Electric Book Com
pany.
Mattick, P. (1978) Economics, Politics, and the Age of nflation. White Plains:
M.E. Sharpe.
Mattick, P. Jr. (1991-92) Some Aspects of the Value-Price Problem, Internati
onal Journal of Political Economy 21, 4: 9-66.
Mattick, P. Jr. (1993) Marxs Dialectic, in F. Moseley (ed) Marxs Method in
Capital* A Reexamination, Atlantic Highlands, N.J.: Humanities Press.
Mattick, P. Jr. (1997) Theory as Critique, On the Argument in Capital, in
F. Moseley and M. Campbell (eds) New Investigations of Marxs Method,
Atlantic Highlands: Humanities Press.
May, K. (1948) Value and Price of Production, A Note on Winternitzs Soluti-
on, Economic Journal 58: 596-599.
Meacci, F. (1992) The Organic Composition of Capital and the Falling Rate
of Profit, in G.A. Caravale (ed) Marx and Modern Economic Analysis, Al-
dershot: Edward Elgar.
Medio, A. (1977) Neoclassicals, Neo-Ricardians, and Marx, in J.G. Schwartz
(ed) The Subtle Anatomy of Capitalism, Santa Monica: Goodyear.
Meek, R.L. (1956) Some Notes on the Transformation Problem, Economic
Journal 66: 94-107.
Meek, R.L. (1973) Studies in the Labour Theory of Value, London: Lawrence
and Wishart.
Messori, M. (1984) Teoria del Valore Senza Merce-Denaro? Considera-
zioni Preliminari SullAnalisi Monetaria di Marx, Quaderni di Storia
delVEconomia Politica 2, 1-2: 185-232.
Marxm Deeri | 217
Messori, M. (1991) Financing in Kaleckis Theory, Cambridge Journal of Eco
nomics 15: 301-313.
Milonakis, D. (1990) Historical Aspects of the Law of Value and the Transition
to Capitalism, Doktora Tezi, University of London.
Milonakis, D. (1993-94) Prelde to the Genesis of Capitalism: the Dynamics
of the Feudal Mode of Production, Science & Society 57, 4: 390-419.
Minsky, H.P. (1975) John Maynard Keynes. New York: Columbia University
Press.
Minsky, H.P. (1986) Stabilizing an Unstable Economy. New Haven: Yale Uni
versity Press.
Mirowski, P. (1989) More Heat than Light, Economics as Social Physics; Physics
as Natures EconomicsyCambridge: Cambridge University Press.
Mohun, S. (1991) Value, in T. Bottomore (ed) A Dictionary of Marxist Thou-
ghty2nded, Oxford: Blackwell.
Mohun, S. (1994) A Re(in)statement of the Labour Theory of Value, Cambri
dge Journal of Economics 18: 391-412.
Mohun, S. (ed) (1995) Debates in Value Theory, London: Macmillan.
Mohun, S. (1996) Productive and Unproductive Labor in the Labor Theory of
Value, Review of Radical Political Economics 28, 4: 30-54.
Mohun, S. (2000) New Solution or Re(in)statement? A Rep-
ly, Cambridge Journal of Economics 24, 1: 113-117.
Mohun, S. (henz yaynlanmad) Productive and Unproductive Labor: a
Reply to Houston and Laibman, Review of Radical Political Economics.
Mollo, M.L.R. (1999) Money Endogeneity: Post-Keynesian and Marxian Vi-
ews Compared, Research in Political Economy 17: 3-25.
Moore, B. (1988) Horizontalists and Verticalists: The Macroeconomics of Credit
Money, Cambridge: Cambridge University Press.
Morishima, M. (1973) Marxs Economics - A Dual Theory of Value and Growth>
Cambridge: Cambridge University Press.
Morishima, M. (1974) Marx in the Light of Modern Economic Theory, Eco-
nometrica 42, 4: 611-632.
Morris, J. (1972) The Monetary Crisis of World Capitalism, Monthly Review
23, 8: 17-27.
Morris, J. (1973) The Crisis of Inflation, Monthly Review 25, 4: 1-22.
Morris, J. (1974) Stagflation, Monthly Review 26, 7: 1-10.
Moseley, F. (ed) (1993) Marxs Method in Ca p i t a l A ReexaminationyAtlantic
Highlands, N.J., Humanities Press.
Marx'tn Deeri 219
Moseley, F. (1994) Unproductive Labor and the Rate of Profit, A Repply to
Cullenbergs Comment Review of Radical Political Economics 26, 2: 121-128.
Moseley, F. (1995a) Marxs Economic Theory: True or False? a Marxian Res-
ponse to Blaugs Appraisal, in Heterodox Economic Theories: True or Fal
se?, Aldershot: Edward Elgar.
Moseley, F. (1995b) Capital in General and Marxs Logical Method: a Respon-
se to Heinrichs Critique, Capital & Class 56: 15-48.
Moseley, F. (1997a) The Development of Marxs Theory of the Distribution of
Surplus Value, in F. Moseley and M. Campbell (eds) New Investigations of
Marxs Method, Atlantic Highlands: Humanities Press.
Moseley, F. (1997b) Abstract Labor: Substance or Form? A Critique of the Va-
lue-Form lnterpretation ofMarxs Theoryyyaynlanmam elyazmas.
Moseley, F. (1999) The United States Economy at the Turn of the Century:
Entering a New Era of Prosperity? Capital & Class 67: 25-46.
Moseley, F. (2000a) The New Solution to the Transformation Problem: a
Sympathetic Critique, Review of Radical Political Economics 32, 2: 282-
316.
Moseley, F. (2000b) The Determination of Constant Capital in the Case of a Chan-
ge in the Value of the Means of Production, yaynlanmam elyazmas.
Moseley, F. and Campbell, M. (eds) (1997) New Investigations of Marxs Met
hod, Atlantic Highlands: Humanities Press.
Murray, P. (1988) Marxs Theory of Scientific Knowledgey Atlantic Highlands.:
Humanities Press.
Murray, P. (1993) The Necessity of Money: How Hegel Helped Marx Surpass
Ricardos Theory of Value, in F. Moseley (ed) Marxs Method in Capital\ A
ReexaminationyAtlantic Highlands, N.J.: Humanities Press.
Naples, M. (1989) A Radical Economic Revision of the Transformation Prob
lem, Review of Radical Political Economics 21, 1-2: 137-158.
Nell, E.J. (1992) Transformational Growth and Effective Demand, New York:
New York University Press.
Nell, E.J. & Deleplace, G. (eds) (1996) Money in Motion: The Circulation and
Post Keynesian ApproachesyLondon: Macmillan.
Nuti, D.M. (1977) The Transformation of Labor Values into Production Pri-
ces and the Marxian Theory of Exploitation, in J.G. Schwartz (ed) The
Subtle Anatomy of Capitalism, Santa Monica: Goodyear.
Oakley, A. (1983) The Making of Marxs Critical Theory, London: Routledge
and Kegan Paul.
Oakley, A. (1984, 1985) Marxs Critique of Political Economy, ntellectual Sour-
ces and Evolution, 2 Vols., London: Routledge and Kegan Paul.
Okishio, N. (1961) Technical Change and the Rate of Profit, Kobe University
Economic Review 7: 85-99.
Okishio, N. (1974) Value and Production Price, Kobe University Economic
Review 20: 1-19.
Ollman, B. (1993) Dialectical Investigations, London: Routledge.
Ollman, B. (1998) Why Dialectics? Why Now? Science & Society 62, 3: 338-
357.
Ong, N.-P. (1980) Marxs Classical and Post-Classical Conceptions of the
Wage, Australian Economic Papers 19, 35: 264-277.
Orlean, A. (1982) Inflation et Souverainete Monetaire, Critiques de VEconomie
Politique 18: 93-113.
Palley, T. (1996) Post Keynesian Economics: Debt, Distribution and the Macro
Economy, London: Macmillan.
Panzieri, R. (1980) The Capitalist Use of Machinery: Marx versus the Ob-
jectivists, in P. Slater (ed) Outlines of a Critique of Technology, Atlantic
Highlands: Humanities Press.
Pasinetti, L. (1977) Lectures on the Theory of Production, New York: Columbia
University Press.
Perelman, M. (1987) Marxs Crises Theory: Scarcity, Labor, and Finance, West-
port, Conn.: Praeger.
Perelman, M. (1990) The Phenomenology of Constant Capital and Fictitious
Capital, Review of Radical Political Economics 22, 2-3: 66-91.
Perelman, M. (1993) The Qualitative Side of Marxs Value Theory, Rethinking
Marxism 6, 1: 82-95.
Perelman, M. (1996) The Pathology of the US Economy. London: Macmillan.
Perelman, M. (1999) Marx, Devalorisation, and the Theory of Value, Cambri
dge Journal of Economics 23, 6: 719-728.
Perlman, R (1977) The Reproduction of Daily Life, in J.G. Schwartz (ed) The
Subtle Anatomy of Capitalism, Santa Monica: Goodyear.
Pilling, G. (1972) The Law of Value in Ricardo and Marx, Economy & Society
1,3: 281-307.
Pilling, G. (1980) Marxs Capital, Philosophy and Political Economy, London:
Routledge and Kegan Paul.
Polanyi, K. (1944) The Great Transformation, The Political and Economic Ori-
gins of Our Time, Beacon Hill, Beacon Press.
Post, K. (1996) Regaining Marxism, London: Macmillan.
1| Alfredo Saad-Filho
Postone, M. (1993) Time, Labour and Social Domination, A Re-examination of
Marxs Critical Theory, Cambridge: Cambridge University Press.
Psychopedis, K. (1992) Dialectical Theory: Problems of Reconstruction, in
W. Bonefeld, R. Gunn and K. Psychopedis (eds) Open Marxismy vol. 1,
London: Pluto Press.
Ramos-Martmez, A. and Rodriguez-Herrera, A. (1996). The Transformation
of Values into Prices of Production: a Different Reading of Marxs Text, in
A. Freeman and G. Carchedi (eds) Marx and Non-Equilibrium. Aldershot:
Edward Elgar.
Reichelt, H. (1995) Why did Marx Coceal his Dialectical Method?, in W.
Bonefeld, R. Gunn, J. Holloway and K. Psychopedis (eds) Emancipating
Marx, London: Pluto.
Reinfelder, M. (1980) Breakingthe Spell of Technicism, in P. Slater (ed) Outli-
nes of a Critique of Technology, Atlantic Highlands: Humanities Press.
Resnick, S. & Wolff, R. (1996) The New Marxian Political Economy and the
Contribution of Althusser, in A. Callari and D. Ruccio (eds) Postmodern
Marxism and the Future of Marxist Theory: Essays in the Althusserian Tra-
dition, Hanover: Wesleyan University Press.
Reuten, G. (1993) The Difficult Labor of a Theory of Social Value, Metaphors
and Systematic Dialectics at the Beginning of Marxs Capital, in F. Mose
ley (ed) Marxs Method in Capital*, A Reexamination, Atlantic Highlands,
N.J., Humanities Press.
Reuten, G. (1995) Conceptual Collapses: a Note on Value-Form Theory, Re-
view of Radical Political Economics 27, 3: 104-110.
Reuten, G. (1997) The Notion of Tendency in Marxs 1984 Law of Profit, in
F. Moseley and M. Campbell (eds) New Investigations of Marxs Method,
Atlantic Highlands: Humanities Press.
Reuten, G. (1999) The Source versus Measure Obstacle in Value Theory, Ri-
vista di Politica Econmica 89, 4-5: 87-115.
Reuten, G. and Williams, M. (1989) Value-Form and the State, The Tendencies
of Accumulation and the Determination of Economic Policy in Capitalist
Society, London: Routledge.
Ricardo, D. (1951) On the Principles of Political Economy and Taxation, Camb
ridge: Cambridge University Press.
Ricardo, D. (1966) The High Price of Bullion, a Proof of the Depreciation of
Bank Notes, in Collected Works vol. 3, Cambridge: Cambridge University
Press.
Marxm Deeri | 221
Roberts, B. (1987) Marx After Steedman, Separating Marxism from Surplus
Theory, Capital & Class 32: 84-103.
Roberts, B. (1996) The Visible and the Measurable: Althusser and the M a m
an Theory of Value, in A. Callari and D. Ruccio (eds) Postmodern Marxism
and the Future ofMarxist Theory: Essays in the Althusserian TraditionyHa-
nover: Wesleyan University Press.
Roberts, B. (1997) Embodied Labour and Competitive Prices: a Physical Qu-
antities Approach, Cambridge Journal of Economics 21: 483-502.
Roemer, J.E. (1979) Continuing Controversy on the Falling Rate of Profit, Fixed
Capital and Other Issues, Cambridge Journal of Economics 3: 379-398.
Roncaglia, A. (1974) The Reduction of Complex Labour to Simple Labour,
Bulletin of the Conference of Socialist Economistsy9.
Roosevelt, F. (1977) Cambridge Economics as Commodity Fetishism, in J.G.
Schwartz (ed) The Subtle Anatomy of Capitalism, Santa Monica: Goodye
ar.
Rosdolsky, R. (1977) The Making of Marxs Capital, London: Pluto Press.
Rosenberg, S. and VVeisskopf, T. (1981) A Conflict Theory Approach to Inf-
lation in the Postvvar U.S. Economy, American Economic Review 71, 2:
42-47.
Rosenthal, J. (1997) The Myth of Dialectics: Reinterpreting the Marx-Hegel Re-
lationyLondon: Macmillan.
Rosenthal, J. (1999) The Escape from Hegel Science & Society 63, 3: 283-
309.
Rosenthal, J. (2000) The Escape from Hegelians: Rejoinder, Science & Society
64, 4: 502-517.
Rowthorn, B. (1980) Capitalism, Conflict and Inflation, London: Lawrence
and Wishart.
Rubin, I.I. (1975) Essays on Marxs Theory ofValueyMontreal, Black Rose Bo
oks.
Rubin, I.I. (1978) Abstract Labour and Value in Marxs System, Capital &
Class 5: 107-140.
Rubin, I.I. (1979) A History of Economic Thought, London: Pluto Press.
Saad-Filho, A. (1993a) Labour, Money and Labour-Money, a Revievv of
Marxs Critique of John Grays Monetary Analysis, History of Political Eco
nomy 25, 1: 65-84.
Saad-Filho, A. (1993b) A Note on Marxs Analysis of the Composition of Ca
pital, Capital & Class 50: 127-146.
Saad-Filho, A. (1996a) The Value of Money, the Value of Labour Power and
the Net Product, An Appraisal of the New Approach to the Transforma
tion Problem, in A. Freeman and G. Carchedi (eds) Marx and Non-Equi-
librium Economics. Aldershot: Edward Elgar.
Saad-Filho, A. (1996b) Inconvertible Paper Money and the Labour Theory of
Value, Discussion paper E96/07, University of Leeds.
Saad-Filho, A. (1997a) Concrete and Abstract Labour in Marxs Theory of
Value, Review of Political Economy 9, 4: 47-477.
Saad-Filho, A. (1997b) An Alternative Reading of the Transformation of Valu-
es into Prices of Production, Capital and Class 63: 115-136.
Saad-Filho, A. (1997c) Re-reading both Hegel and Marx: The New Dialec
tics and the Method of Capital, Revista de Economia PoUtica-Brazilian
Journal of Political Economy 17, 1: 107-120.
Saad-Filho, A. (2000a). Inflation Theory: A Critical Literatre Review and a
New Research Agenda, Research in Political Economy 18: 335-362.
Saad-Filho, A. (2000b) Vertical versus Horizontal Economics: Systems of
Provision, Consumption Norms and Labour Market Structures, Capital &
Class 72: 209-214.
Salama, P. (1984) Value and Price of Production, A Differential Approach, in
E. Mandel and A. Freeman (eds) Ricardo, Marx, Sraffa, London: Verso.
Samuelson, P.M. (1957) Wagesand Interest, A Modern Dissection of Marxian
Economic Models, American Economic Review 47, 6: 884-912.
Samuelson, P.M. (1971) Understanding the Marxian Notion of Exploitation, A
Summary of the So-Called Transformation Problem Betvveen Marxian Va-
lues and Competitive Prices, Journal of Economic Literatre 9, 2: 399-431.
Samuelson, P.M. (1973) Reply on Marxian Matters, Journal of Economic Lite
ratre 11, 1: 64-68.
Samuelson, P.M. (1974) Insight and Detour in the Theory of Exploitation, A
Reply to Baumol, Journal of Economic Literatre 12, 1: 62-70.
Savran, S. (1979) On The Theoretical Consistency of Sraffas Economics, Ca
Savran, S. (1980) On Confusions Concerning Sraffa (and Marx), Reply to Cri-
tics, Capital & Class 12: 85-98.
Savran, S. (1984) The Negation of Negative Values, in E. Mandel and A. Fre
eman (eds) Ricardo, Marx, Sraffa, London: Verso.
Savran, S. and Tonak, A. (1999) Productive and Unproductive Labour: an
Attempt at Clarification and Classification Capital & Class, 68: 113-152.
Marx'n Deeri | 223
Savvyer, M.C. (1985) The Economics ofMichal Kalecki. London: Macmillan.
Savvyer, M.C. (1989) The Challenge of Radical Political Economy. Aldershot:
Edward Elgar.
Schefold, B. (1998) The Relationship between the Rate of Profit and the Rate
of Interest: a Reassessment after the Publication of Marx s Manuscript of
the Third Volme of Das Kapital\ in R. Bellofiore (ed) Marxian Economics:
a Reappraisal, Essays on Volme III of Capital, vol. 2, London: Macmillan.
Schotter, A. (1990) Free Market Economics, Oxford: Blackwell.
Schutz, E. (1999) Exploitation, in P. OHara (ed) Encyclopedia of Political Eco
nomy, vol. 1, London: Routledge.
Schumpeter, J.A. (1954) History of Economic Analysis, London: Ailen &
Unwin.
Schvvartz, J.G. (ed) (1977) The Subtle Anatomy of Capitalism, Santa Monica:
Goodyear.
Schwarz, B. (1985) Re-Assessing Braverman: Socialisation and Dispossession in
the History of Technology in L. Levidow and B. Young (eds) Science, Techo
logy and the Labour Process, vol. 2, Atlantic Highlands: Humanities Press.
Scott, S. (1999) Thought and Social Struggle: a History of Dialectics, Doktora
Tezi, University of Bradford.
Sekine, T. (1975) Uno-Riron, A Japanese Contribution to Marxian Political
Economy, Journal of Economic Literatre 13, 3: 847-77.
Semmler, W. (1982) Theories of Competition and Monopoly, Capital & Class
18: 91-116.
Seton, F. (1957) The Transformation Problem, Review of Economic Studies
24: 149-160.
Shaikh, A. (1973). Theories of Value and Theories of Distribution, Doktora
Tezi, Columbia University.
Shaikh, A. (1977) Marxs Theory of Value and the Transformation Problem,
in J.G. Schwartz (ed) The Subtle Anatomy of Capitalism, Santa Monica:
Goodyear.
Shaikh, A. (1981) The Poverty of Algebra, in I. Steedman (ed) The Value Con-
troversy, London: Verso.
Shaikh, A. (1982) Neo-Ricardian Economics, A Wealth of Algebra, a Poverty
of Theory, Review of Radical Political Economics 14, 2: 67-83.
Shaikh, A. (1984) The Transformation from Marx to Sraffa, in E. Mandel and
A. Freeman (eds) Ricardo, Marx, Sraffa, London: Verso.
Shaikh, A. (1991) Values and Value Transfers: a Comment on Itoh, in B. Ro
berts and S. Feiner (eds) Radical Economics, Boston: Kluwer.
Shaikh, A. (1998) The Empirical Strength of the Labour Theory of Value, in
R. Bellofiore (ed) Marxian Economics: a Reappraisal, Essays on Volme III
of Capital, vol. 1, London: Macmillan.
Shamsavari, A. (1987) A Critique of the Transformation Problem, Kingston
Polytechnic Discussion Papers in Political Economy, no. 58.
Shamsavari, A. (1991) Dialectic and Social Theory, The Logic of'Capital, Bra-
unton, Merlin Books.
Sherman, H. (1972) Inflation, Profits and the New Economic Policy, Review
of Radical Political Economics 4, 4: 113-121.
Sherman, H. (1976a), Stagflation: a Radical Theory of Unemployment and lnf-
lation. New York: Harper and Row.
Sherman, H. (1976b) Inflation, Unemployment, and Monopoly Capital, Mon-
thly Review 27, 10: 25-35.
Shibata, K. (1933) The Meaning of the Theory of Value in Theoretical Econo
mics, Kyoto University Economic Review 8, 2: 49-68.
Slater, P. (ed) (1980) Outlines of a Critique of Technology, Atlantic Highlands:
Humanities Press.
Smith, A. (1991) The Wealth ofNations, London, Everyman.
Smith, M. (1994a) Invisible Leviathan: The Marxist Critique of Market Despo-
tism beyond Postmodernism, Toronto: University of Toronto Press.
Smith, M. (1994b) Alienation, Exploitation and Abstract Labor: a Hmanist
Defense of Marx s Theory of Value, Review of Radical Political Economics
26, 1: 110-133.
Smith, T. (1990) The Logic of Marxs Capital, Reply to Hegelian Criticisms,
Albany: State of New York Press.
Smith, T. (1993a) Dialectical Social Theory and Its Critics, Albany: State Uni
versity of New York Press.
Smith, T. (1993b) Marxs Capital and Hegelian Dialectical Logic, in F. Mose
ley (ed) Marxs Method in Capital, A Reexamination, Atlantic Highlands,
N.J., Humanities Press.
Smith, T. (1997) Marxs Theory of Social Forms and Lakatoss Methodology of
Scientific Research Programs, in F. Moseley and M. Campbell (eds) New
Investigations of Marxs Method, Atlantic Highlands: Humanities Press.
Smith, T. (1998) Value Theory and Dialectics, Science & Society 62, 3: 460-470.
Smith, T. (1999a) The Relevance of Systematic Dialectics to Marxian Thou-
ght: Reply to Rosenthal, Historical Materialism 4: 215-240.
Smith, T. (1999b). Brenner and Crisis Theory: Issues in Systematic and Histo
rical Dialectics, Historical Materialism 5: 145-178.
Marxm Deeri | 22S
Sohn-Rethel, A. (1978) Intellectual and Manual Labour: a Critique of Episte-
mology, London: Macmillan.
Spencer, D. (2000) Braverman and the Contribution of Labour Process Analy
sis to the Critique of Capitalist Production - Twenty Five Years On, Work,
Employment and Society, 14, 2: 223-243.
Spero, N. (1969) Notes on the Current Inflation, Monthly Review 21,2: 29-32.
Sraffa, P. (1960) Production of Commodities By Means Of Commodities: Pre
lde to a Critique of Economic Theory, Cambridge: Cambridge University
Press.
Stamatis, G. (1998-99) On the New Solution, International Journal of Politi
cal Economy 28, 4, s. 23-46.
Steedman, I. (1977) Marx after Sraffa, London: New Left Books.
Steedman, I. (ed) (1981) The Value Controversy, London: Verso.
Steindl, J. (1952) Maturity and Stagnation in American Capitalism. Oxford:
Blackwell.
Sweezy, P. (1949) Introduction, in Kari Marx and the Close of His System,
Clifton: A.M. Kelley.
Sweezy, P. (1968) The Theory of Capitalist Development, New York: Monthly
Review Press.
Sweezy, P. (1974) Baran and the Danger of Inflation, Monthly Review 27, 7:
11-14.
Sweezy, P. and Magdoff, H. (1979) Inflation without End? Monthly Review
31,6: 1-10.
Sweezy, P. and Magdoff, H. (1983) Supply-side Theory and Capital Invest-
ment, Monthly Review 34: 1-9.
Szymanski, A. (1984) Productivity Growth and Capitalist Stagnation, Science
and Society 48, 3: 295-322.
Szumski, J. (1991) On Dumenil and Levys Denial of The Existence of The
So-Called Transformation Problem, A Reply, Cambridge Journal of Eco
nomics 15, 3: 365-371.
Taylor, N. (2000) Abstract Labour and Social Mediation in Marxian Value The
ory, Bachelor of Economics (Honours) dissertation, Murdoch University.
Taylor, P. (1979) Labour Time, Work Measurement and the Commensuration
of Labour, Capital & Class 9: 23-37.
Thompson, E.P. (1967) Time, Work-Discipline, and Industrial Capitalism,
Past and Present 38: 56-97.
Thompson, E.P. (1978) The Poverty of Theory, London: Merlin Press.
Toporowski, J. (2000) The End of Finance, London: Routledge.
Tortajada, R. (1977) A Note on the Reduction of Complex Labour to Simple
Labour, Capital & Class 1: 106-116.
Tugan-Baranowsky, M.I. (1905) Theoretische Grundlagen des Marxismus, Le-
ipzig, Doucker und Humboldt.
Uno, K. (1980) Principles of Political Economy: Theory of a Purely Capitalist
Society, Brighton: Harvester Press.
Vegara i Carrio, J. (1978). Economia Politica y Modelos Multisectoriales, Mad
rid: Editorial Tecnos.
Vroey, M. de (1981) Value, Production and Exchange, in I. Steedman (ed) The
Value Controversy, London: Verso.
Vroey, M. de (1982) On the Obsolescence of the Marxian Theory of Value, a
Critical Review Capital & Class 17: 34-59.
Vroey, M. de (1984) Inflation, A Non-Monetarist Monetary Interpretation,
Cambridge Journal of Economics 8: 381-399.
Vroey, M. de (1985) La Theorie Marxiste de la Valeur, Version Travail Abstrait,
Un Bilan Critique, in G. Dostaler and M. Lagueux (eds) Un Echiquier Cente-
naire, Theorie de la Valeur et Formation des Prix, Paris: La Decouverte.
Weeks, J. (1977) The Sphere of Production and the Analysis of Crisis in Capi
talism, Science and Society 41: 281-302.
Weeks, J. (1979) The Process of Accumulation and the Profit Squeeze Hypot-
hesis, Science and Society 43: 259-280.
Weeks, J. (1981) Capital and Exploitationy Princeton: Princeton University
Press.
Weeks, J. (1982a) Equilibrium, Uneven Development and the Tendency of the
Rate of Profit to Fail Capital & Class 16: 62-77.
Weeks, J. (1982b) A Note on Underconsumptionist Theory and the Labor
Theory of Value, Science & Society 46, 1: 60-76.
Weeks, J. (1983) On the Issue of Capitalist Circulation and the Concepts App-
ropriate to Its Analysis, Science & Society 48, 2: 214-225.
Weeks, J. (1984) Theory, Ideology and Idolatry, Economic and Political Week-
ly 19, 48: 2054-2056.
Weeks, J. (1990) Abstract Labor and Commodity Production, Research in Po
litical Economy 12: 3-19.
Weeks, J. (1992) Competition and Technical Change in an Aggregate Circulation
Framework, yaynlanmam elyazmas.
Weintraub, S. (1981) An Eclectic Theory of Income Shares, Journal of Post
Keynesian Economics 4, 1: 10-24.
Marxm Deeri | ' T
Weisskopf, T., Bowles, S. and Gordon, D. (1985) Two Vievvs of Capitalist Stag
nation: Underconsumption and Challenges to Capitalist Control, Science
and Society 49, 3: 259-286.
Wennerlind, C. (2000) The Labor Theory of Value and the Strategic Nature of
Alienation, yaynlanmam elyazmas.
Wheelock, J. (1983) Competition in the Marxist Tradition, Capital & Class
21: 18-47.
VVilliams, M. (1998) Money and Labour-Power: Marx after Hegel, or Smith
plus Sraffa? Cambridge Journal of Economics 22: 187-198.
Williams, M. (2000) Why Marx neither has nor Needs a Commodity Theory
of Money, Review of Political Economy 12, 4: 435-451.
Wintemitz, J. (1948) Values and Prices, A Solution to the So-Called Transfor
mation Problem, Economic Journal 58, 2: 276-280.
Wolff, R. (1984) Understanding Marx: A Reconstruction and Critique of'Capi
t al, Princeton: Princeton University Press.
Wolff, R., Roberts, B. and Callari, A. (1982) Marxs (not Ricardos) Transfor
mation Problem, A Radical Reconceptualization, History of Political Eco
nomy 14, 4: 564-582.
Wolff, R., Roberts, B. and Callari, A. (1984) A Marxian Alternative to the Tra-
ditional Transformation Problem, Review of Radical Political Economics
16, 2-3: 115-135.
Wolfstetter, E. (1973) Surplus Labour, Synchronised Labour Costs and Marxs
Labour Theory of Value, Economic Journal 83: 787-809.
Wright, E.O. (1977) Alternative Perspectives in Marxist Theory of Accumu-
lation and Crisis, in J.G. Schwartz (ed) The Subtle Anatomy of Capitalism,
Santa Monica: Goodyear.
Wright, E.O. (1981) The Value Controversy and Social Research, in I. Steed
man (ed) The Value Controversy, London: Verso.
Yaffe, D. (1974) Value and Price in Marxs Capital, Revolutionary Commu-
nist 1: 31-49.
Yaffe, D. (1995) Value, Price and the Neo-Ricardians: an Introductory Note,
in S. Mohun (ed) Debates in Value Theory, London: Macmillan.
Zarembka, P. (2000) Accumulation of Capital, its Definition: A Century after
Lenin and Luxemburg, Research in Political Economy 18: 183-225.
Zarifian, P. (1975) Inflation et Crise Monetaire. Paris: Editions Sociales.
Zeleny, J. (1980) The Logic of Marx, Oxford: Basil Blackwell.
Marxn Deeri | 229
D Z N
A
Aglietta, M. 38,59,64,
65,66, 82, 97, 98, 112,
125, 129,137,188,
190, 202
Albritton, R. 32, 40, 43,
47, 53, 202
Althusser, L. 59,202,221,
222
Arestis, P. 194, 202
Armstrong, P. 186,202
Arnon, A. 172,202
Arthur, C. 9,16,24, 25,
26, 27, 36, 38, 40, 41,
46, 47, 48, 50, 63,78,
85, 154, 202, 203, 206
Aumeeruddy, A. 27,111,
203
B
Backhaus, H. G. 58, 59,
203
Bahr, H. D. 119,122,203
Bandyopadhyay, P. 99,
203
Baran, P. 188,190,203,
226
Baumol, W. J. 32,99,154,
163, 166, 203, 223
Beer, M. 203
Bell, P. 82,176, 203
Bellofiore, R. 202, 204,
210,224,225
Benetti, C. 59,204
Bergmann, J. 214
Best, M. 188,204
Bharadwaj, K. 46,204
Bleaney, M. 188,189,204
Boddy, R. 186,204
Bhm-Bawerk, E. von. 33,
50, 154,204
Bologna, S. 149,173,204
Bonefeld, R. Gunn 29, 43,
204, 207,211,212,
213,221
Bonefeld, W.
Bortkiewicz, L. 54,138,
139, 165, 170, 204
Bowles, S. 55,120,204,
228
Boyer.R. 190,204
Bradby, B. 45, 205
Braverman, H. 122, 205,
209, 224, 226
Bray, J. 174,205
Brenner, R 53, 85, 205,
225
Brighton Emek Sreci
Grubu 119,120,122,
205, 207,210, 227
Brdy, A. 55,205
Bronfenbrenner, M. 205
Brovvn, A. 27, 205
Brunhoff, S. de 58, 59,
104, 172, 205
Bryan, R. 84, 188,206
Burdekin, R. 186,206
Burkett, P. 84, 186, 206
C
Callari, A. 43,154,161,
206, 221,222, 228
Campbell, M. 41,128,
154,172, 177, 178,
202, 206,217,219,
221,225
Carchedi, G. 50, 53,148,
153, 206,211,221,
223
Cartelier, J. 59, 174, 190,
204, 205, 206
Carver, T. 26,206
Catephores, G. 53, 206
Chattopadhyay, P. 9,16,
50, 75, 82, 84, 86, 95,
97, 148, 206
Clarke, S. 43, 84, 88, 176,
179, 188, 207
Cleaver, H. 78, 79, 86, 87,
88, 101, 120,137, 176,
186, 203, 207
Cockshott, P. 207
Cohen, G.A. 78,124,207
Colletti, L. 78, 207
Cooley, M. 120,207
Coombs, R. 122, 207
Cottrell, A. 93,179,194,
207
Crotty, J. 186,204
Culenberg, S. 87, 207,
219
D
Dalziel, P. 186,207
Desai, M. 50, 138, 153,
165, 170, 208
Devine, J. 76, 115,186,
208
Devine, P.
Dmitriev, V. 54, 55, 208
Dobb, M. 50, 54, 170, 208
Dostaler, G. 50,153,208,
211,214,216, 227
Dow, S. 194,208
Dowd, D. F. 188, 208
Dumenil, G. 208, 226
Dunne, P. 93, 208
Dymski, G. 194,208
E
Echeverria, R. 209
Ehrbar, H. 33, 55, 57, 58,
64, 65, 209,212
Eldred, M. 58,60,209,
211
Elger, T. 122,209
Elson, D. 15, 16, 17, 27, 50,
53, 58, 111, 130, 153,
202, 203, 209
Engels, F. 15, 24, 29, 38,
48, 52, 53, 99, 113,
124, 202,209,217
Ergas, H. 190, 209
Ewenczyk,P. 173,205
F
Faccarello, G. 53, 209
Fine, B. 15, 16,27,33,39,
43, 44, 50, 53, 56, 58,
64, 73, 74, 76-81, 83-
87, 99, 102-104, 106,
111, 115, 128,137,
140, 145, 148, 151,
153, 154, 157,162,
172-174, 177, 178,
181, 186, 187,189,
190, 206, 209-211
Fishman, D. 190, 209
Flaschel, P. 70, 210
Foley, D. 15,28,31,49,
50, 64, 65,66, 69, 88,
98, 101, 139,140, 154,
161, 164, 168,172,
179.210.211
Fracchia, J. 43,47,211
Fraser, I. 40,202,211
Freeman, A. 50, 53,153,
174,211,216, 221,
223,224
G
Gamble, A. 188,211
Ganssmann, H. 211
Garegnani, P. 50, 206,211
Gereffi, G. 111,211
Germer, C.M. 182,211
Gerstein, I. 53, 59,94,
115, 130,211
Gintis, H. 55,120, 204
Giussani, P. 115,211
Gleicher, D. 16,56,58,
86, 102,121, 124, 172,
209.211.212
Glick, M. 33, 55, 57, 58,
64, 65,212
Glyn, A. 186,202,212
Goode, P. 56,212
Gordon, D. 212,228
Gordon, D.M. 228
Gray, J. 174,175,176,206,
212, 222
Green, F. 212
Groll, S. 38,140,210,212
Grossman, H. 77, 212
Grou, P. 195,212
Gunn, R. 26, 27, 29, 30,
204, 207,211,212,
213,221
Guttman, R. 212
H
Haberler, G. 54,212
Hanlon, M. 58,60,209
Harris, L. 27,50,56,87,
137, 153,210
Harrison 186, 202
Harvey, D. 15,32,38,58,
74, 87, 100, 101, 121,
124, 144, 148, 160,
178, 181,182,212,
213
Harvey, P 106,114,115,
116.212.213
Heasman, M. 210
Hegel, G.W.F. 11,24,25,
27, 35, 38, 39, 40, 45,
47, 202, 203, 207,
211,213,219, 222,
223, 228
Heinrich, M. 84,213,219
Heller, A. 16,213
Hilferding, R. 33,76,115,
162, 172,189, 190,
213
Himmelweit, S. 27,56,
59, 60, 75, 78, 157,
168.213
Hodgson, G. 50, 54, 55,
165.213
Hollovvay, J. 213,221
Hovvard, M. 13,50,139,
153, 184, 204,213
Howells, P. 194,202
lyenkov, E.V. 18, 25, 26,
27, 28, 29,31,33,34,
36, 37, 45, 46, 57, 77,
78, 80, 172,213
Indart, G. 117,213
Itoh, M. 16,83,115,172,
177, 179,213, 224
J
Jacobi, O. 214
K
Kalecki, M. 185, 189, 191,
194,214,218, 224
Kapferer, N. 27,214
Kliman, A. 56, 79, 154,
214
Korzeniewicz, M. 111,
211
Kosik, K. 26,214
Kotz, D.M 186,214
Lagueux, M 153,161,208,
211,214,216, 227
Laibman, D. 122,153,
214,218
Lapavitsas, C. 9,16, 44,
64, 75, 77, 83, 84, 85,
87.99, 104, 172,176,
177, 178, 179, 180,
190, 194,210,213,
214.215
Lapides, K. 86,95,98,99,
106.115.215
Lautier, B. 111,203
Lavoie, D. 178, 182, 186,
215
Leadbeater, D. 87, 215
Lebowitz, M. 27, 43, 74,
84.99, 100, 106, 111,
Marx)n Deeri 231
120.215
Lee, C.-O 58, 110, 115,
215
Lenin, V.. 25, 27, 28, 29,
37, 38, 40, 47, 207,
215, 228
Leopold, E. 74,106, 111,
187,210
Levidow, L. 119,120, 207,
215, 224
Lianos, T. 181,215
Likitkijsomboon, P 58,
80, 154, 173,216
Lipietz, A. 15,57,58,64,
65, 66, 69, 101, 139,
170, 177, 190,215,
216
Loranger, J.-G. 182, 190,
194.216
Lukcs, G. 16,216
M
Magdoff, H. 226
Mage, S. 139,140,216
Mandel, E. 53, 153,174,
181, 190, 216, 223,
224
Maniatis, T. 93,216
Marazzi, C. 195,216
Marglin, S. 115,119,120,
186, 216
Marx, K. 1,4,9,11,13-18,
20-28, 32-40, 42-53,
55-59,61,62,64-67,
69, 70,71,73-82, 84-
88,91,94, 96, 97-101,
104, 114-116, 123,
124, 126, 128-132,
137-145, 147, 148,
149-151, 153-175,
177-183, 185,194,
195, 197-226, 228
Mattick, P. 40, 44, 48, 57,
60, 73, 124,162, 164,
166, 182,190, 195,
217
May, K. 55,217
Meacci, F. 137,217
Medio, A. 76,99,217
Meek, R.L. 15,29,50,52,
54, 55, 59, 104, 115,
139, 170,217
Messori, M. 172, 194,
217.218
Milonakis, D. 44, 53, 75,
84, 85, 95,210,218
Minsky, H.P. 180,192,
194, 209,218
Mirovvski, P. 124, 218
Mohun, S. 16,27, 55, 56,
59, 60, 64, 65, 78, 87,
93, 153, 157, 168,213,
218,228
Mollo, M.L.R. 9, 172,180,
194.218
Moore, B. 180,190,218
Morishima, M. 50, 52, 55,
139.218
Morris, J. 186, 188,189,
218
Moseley, F. 32, 58, 83, 84,
87,124, 148, 154,185,
202,206, 207, 217,
218,219, 221,225
Mueller-Jentsch, W. 214
Murfin, A. 186,189,210
Murray, P. 24, 25, 26,27,
32, 35, 40,41,46,219
N
Naples, M. 55, 75,120,
219
Nell, E.J. 82,86,88, 116,
119, 158, 194,219
Nuti, D.M. 50,219
O
Oakley, A. 13,23,219,
220
Okishio, N 139,220
Ollman, B. 26,27, 33,
37, 220
Ong, N.-P. 106,220
Orlean, A. 220
Orzech, Z. 38, 140,210,
212
P
Palley, T. 186,220
Panzieri, R. 119, 220
Pasinetti, L. 54, 220
Perelman, M. 9, 34,77,
85,124, 125,127, 128,
129, 176, 220
Pilling, G. 50, 59, 74, 76,
83, 220
Polanyi, K. 77, 220
Pollin, R. 194,208
Post, K. 75, 190, 203, 207,
215,218,219, 220,
227
Postone, M. 16,34, 50,
53,62, 80, 82,95, 119,
120, 127, 154, 221
Psychopedis, K. 29,44,
204, 207,211,212,
213,221
R
Ramos-Martmez, A. 221
Reichelt, H. 25, 221
Reinfelder, M. 53,221
Resnick, S. 43,221
Reuten, G. 28,40,41, 43,
58, 60,61, 124,130,
148, 154, 172,182,
190, 203, 206, 221
Ricardo, D. 50, 53,167,
179, 209,216,219,
220, 221,223, 224,
228
Roberts, B. 50,88,97,
130, 154, 161,222,
224, 228
Rodriguez-Herrera, A.
221
Roemer, J.E. 139,205,222
Roncaglia, A. 115, 222
Roosevelt, F. 50, 222
! | Alfredo Saad-Filho
Rosdolsky, R. 13, 28,84,
85, 115, 124, 132, 172,
182,222
Rosenberg, S. 186,222
Rosenthal, J. 9, 35, 36, 44,
45, 46, 172, 222, 225
Rowthom, B. 56, 75,102,
106, 115, 222
Rubin, I.I. 18,34, 46, 49,
50, 53, 58, 59, 60,61,
62, 63, 64, 87, 88, 96,
114, 132, 154, 157,
160, 162, 222
RuccioD. 43,206,221,
222
Ryan, C. 43,47,211
S
Salama, P. 168,223
Samuelson, P.M. 54,154,
165, 205, 223
Savran, S. 56,87,223
Sawyer, M.C. 186,189,
191,224
Schefold, B. 163,224
Schor, J. 186,216
Schotter, A. 26,224
Schumpeter, J.A. 179,224
Schutz, E. 224
Schwarz, B. 122,224
Schwartz, J.G. 56,153,
174, 203,217,219,
220, 222, 224, 228
Scott, S. 9, 26, 48, 224
Sekine, T. 80,224
Semmler, W. 188,224
Seton, F. 54,55,138,224
Shaikh, A. 27, 53, 56, 57,
58,66, 74, 75, 77, 78,
79, 93, 96, 97, 124,
131,132, 134, 139,
154, 161, 163, 168,
224, 225
Shamsavari, A. 40,132,
163,202, 225
Sherman, H. 139,188,
190, 204, 225
Shibata, K. 54,225
Slater, P. 120,203,214,
220, 221,225
Smith, A. 124,162,173,
225
Smith, M. 34, 35, 50,55,
56, 73, 80, 82, 96, 124,
139, 140,225
Smith, T. 24,27,34,40,
41,44, 45, 50, 60,61,
84, 154,210, 225, 228
Sohn-Rethel, A. 27, 120,
214, 226
Spencer, D. 9, 15,122,226
Spero, N. 188,226
Sraffa, P 54,58,209,213,
216, 223, 224, 226,
228
Stamatis, G. 65, 226
Steedman, I. 50, 54, 57,
99,153,154, 203, 207,
211,213, 222, 224,
226,227,228
Steindl, J. 226
Sutcliffe, B. 186,212
Sweezy, P. 50, 52, 54, 55,
138, 153, 170, 188,
190, 203, 204, 208,
213, 226
Szumski, J. 70,208,226
Szymanski, A. 226
T
Taylor, N. 58,226
Taylor, P. 120,
' Thompson, E.P. 29, 32, 35,
43, 48, 111,226
Tonak, A 87,223
Toporowski, J 190,208,
227
Tortajada, R. 27,111,115,
203, 227
Tugan-Baranowsky, M.I.
54,227
U
Uno, K. 63,80,86, 119,
132,148, 164, 177,
224, 227
V
Vegara i Carrio, J. 55,227
Vroey, M. de. 50, 58,59,
60,61,96, 126, 128,
134,161, 162, 168,
170,182, 190, 191,
192,227
W
Walton, P. 188,211
YVeeks, J. 9, 15, 16, 17, 50,
56, 58, 62, 63, 67, 80,
87, 93,95, 97, 105,
125, 129, 137, 144,
148, 161, 162, 172,
186,188, 190, 227
YVeintraub, S. 186,227
VVeisskopf, T. 222,228
Wennerlind, C. 120,228
Wheelock, J. 84,228
VVilliams, M. 40, 41, 58,
60,61, 124, 148, 172,
182, 190, 221,228
VVintemitz, J. 52, 55, 139,
168, 170,217, 228
YVollf, R. 43, 154,221,228
VVolfstetter, E. 124,228
Wright, E.O. 95,139,140,
186, 188, 228
Y
Yaffe, D. 56, 57, 58, 134,
154, 162, 163, 166,
228
Young, B. 119,120,207,
215, 224
Z
Zarembka, P. 82, 84, 228
Zarifian, P. 188,228
Zeleny, J.. 228

Alfredo Saad-Filho - Marxın Değeri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Alfredo Saad-Filho - Marxın Değeri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Al f r e do Saad- Fi l ho

Londra niversitesine bal Dou ve Afrika Aratrmalar

You might also like