Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi Ve Sonuçlari: Yücel Bozdağlioğlu

TRK-YUNAN NFUS MBADELES VE SONULARI
TSA / YIL: 18 ZEL SAYI S: 3, Ocak/January 2014

9


Ycel BOZDALIOLU
2

ZET
1923 ylnda gerekletirilen Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, hem
mbadiller hem de mbadeleyi gerekletiren lkeler asndan nemli
ok nemli sonular dourmutur. Gnmzde hl etkileri hissedilen
mbadele, akademik almalarda da sklkla ele alnan konulardan biri-
si olmutur. Bu makale, mbadelenin her iki lke asndan sebepleri,
etkileri ve sonular zerine younlamaktadr. Her iki tarafn mbadele
gerekeleri ve Lozandaki tezleri incelenmitir.
Anahtar Kelimeler: Trk-Yunan likileri, Nfus Mbadelesi, Lo-
zan Konferans.

ABSTRACT
The Turkish-Greek Population Exchange of 1923 had important
effects for both the people subject to the population exchange and the
countries that realized the population exchange. The population
exchange whose effects are still being felt also became a subject matter
in academic studies. This article focuses on the causes, effects and
results of the population exchange for both countries. Both countries
reasons for exchange and their theses at the Lausanne Conference are
analyzed.
Key Words: Turkish-Greek Relations, Population Exchange,
Lausanne Conference.

GR
Osmanl mparatorluu iinde yaayan Hristiyan aznlklardan
biri olan Rumlar, 19. yzylda balayan bamszlk hareketlerinden
etkilenerek, Osmanl mparatorluuna kar ayaklanmlar ve Yunanis-
tan 1830lardan itibaren srekli olarak Osmanl aleyhine genilemeye

2
Do. Dr. Adnan Menderes niversitesi Nazilli BF Uluslararas likiler Blm
Ycel BOZDALI

10
balamtr. Bu genileme, Yunan ordusunun 1919da Anadoluyu igali
ile doruk noktasna ulam ancak 1922 ylnda, Byk Taarruz ile sona
ulamtr. Byk Taarruz sonucu yaklak 1.000.000 Rum Yunanistana
g etmi, kalanlarn durumu ise Lozan Konferans srasnda Trkiye ve
Yunanistan arasnda imzalanan bir szleme ile zmlenmitir.
Trk-Yunan nfus mbadelesi, Lozan Konferansnda Trkiye ve
Yunanistan arasndaki ncelikli sorunlardan birisi olmu ve 30 Ocak
1923 ylnda, Trkiye ve Yunanistan arasnda imzalanan Yunan ve Trk
Halklarnn Mbadelesine likin Szleme ve Protokoln imzalanma-
syla zme kavuturulmutur. Szlemenin 1. Maddesi uyarnca, Tr-
kiyede bulunan Ortodoks Rumlarla, Yunanistanda bulunan Mslman
Yunan uyruklar, 1 Mays 1923 tarihinden itibaren zorunlu ge tabi
tutulacaklar ve g edenler Trk ve Yunan makamlarnn izni olmadk-
a geldikleri lkelere yerlemek amacyla geri dnemeyeceklerdi (Oran,
2002, s. 332). Bu szleme uyarnca, yaklak olarak 350.000 Mslman
Trk ve 200.000 Hristiyan Rum zorunlu ge tabi tutulmulardr (Ka-
yam, 1993, s. 1).
Trk ve Yunan makamlarnn karlkl istei dorultusunda ve
Konferansa katlan dier lkelerin desteiyle ok ksa bir zamanda im-
zalanan szlemenin uygulanmas, ne yazk ki, o kadar kolay olmam-
tr. Hem Trkiyeye hem de Yunanistana g etmek zorunda kalan
gmenler, gittikleri lkelerde pek ok zorluklarla karlam, trajik
olaylarn ortaya kmas engellenememitir. Bu yzden konunun tam
olarak zme kavuturulmas 1930lara sarkmtr.
Trk-Yunan Mbadelesi konusunda hem Yunanca hem de Trke
yazlm pek ok kaynak bulunmaktadr. Fakat her lkenin konuya ba-
k tamamyla birbirine zt temeller zerine oturtulmu ve yaplan a-
lmalarda ama mbadele konusunun bilimsel analizinden ziyade
mevcut politik karlara hizmet edecek ekilde tarafl deerlendirmeler
(ztrk, 2010, s. 149) olmutur. ztrkn belirttii gibi, Yunan tarihi-
lii hatrlamay tm almalarnn zne yerletirirken, Trk tarihili-
i de kendisine unutmay klavuz edinmitir (ztrk, 2010, s. 149).
Yakn zamanlarda Trkiyede konunun belli vesilelerle gndeme tan-
masnda, mbadele ve genel olarak da aznlk konularnda, Trkiyeyi
sulu gsterme gayretleri olduka gl bir ekilde hissedilmektedir.
Sanki Lozandan sonra Trkiye kendi basna bir mbadele gerekle-
11
tirmi gibi ifadeler ieren sylemler medya ve sosyal medyada ska
grlyor. [Hlbuki] ngiltereyi temsil eden Lord Curzonun deyimiyle
Halklarn Ayrmas aslnda 1877-1878 Osmanl Rus Savann ardn-
dan gerekleen grmelerde ortaya atlm bir Avrupa fikridir
(Cipof, 2013, s. 1-2).
Bu makale, konuyu derinlemesine inceleme amac gtmektedir.
Bu amala ilk blmde Trk-Yunan Nfus Mbadelesine yol aan se-
bepler tarihsel bir perspektiften incelenecektir. kinci blmde ise, m-
badele konusunun Lozan Bar Konferansnda nasl ele alnd incele-
necek ve imzalanan szlemenin ierii ve istisnalar sunulacaktr.
nc ve son blmde ise mbadelenin genel olarak etkileri zerinde
durulacaktr.

TRK-YUNAN NFUS MBADELESNN SEBEPLER
Kelime anlam deiim olan mbadele kelimesi, Lozan Konfe-
rans srasnda kararlatrlp imzalanan ve Trkiyede yaayan Rum
aznlk ile Yunanistanda yaayan Trk-Mslman aznln deiimini
belirtmek iin kullanlagelmitir. Mbadil ise bakasnn yerine geti-
rilmi, mbadele edilmi demektir (etin, 2010, s. 149). Mbadele ge-
nellikle Lozan Konferans srasnda Trk ve Yunan Hkmetlerinin
imzaladklar nfus deiimi szlemesiyle zdelemi olsa da, gemii
1877-78 Osmanl-Rus savana kadar gitmektedir. Bu sava sonrasnda
zellikle Balkanlardan gelenler ve daha sonra Balkan savalarnn orta-
ya kmas, blgede nfus hareketliliine yol amtr (Kara, 2005, s.
188).
Mbadele fikri ciddi anlamda ilk olarak Balkan Savalarnn erte-
sinde ortaya kmtr. ki Balkan sava sonrasnda Osmanl mparator-
luu, Avrupadaki topraklarnn % 80ine yakn ve toplam nfusun da
yaklak %16sn (4,2 milyon) kaybetmitir. Savalar sonucu yaklak
800.000 insan yaadklar yerden g etmek zorunda kalmtr. Bu top-
lam rakam iindeki Mslman nfus yaklak olarak 400.000 civarnda-
dr ve Yunan, Srp ve Bulgar katliamndan kamak iin g etmilerdir
(Zrcher, 2003, s. 1).
Sava sonras ortaya kan yeni snrlar, sorunu daha da arla-
trmtr. Meri Nehrinin Batsnda yer alan ve ounlukla Mslman-
larn yaad Bat Trakya Yunanllarda, nfusun te ikisi Yunan ve
Ycel BOZDALI

12
Bulgarlardan oluan Dou Trakya ise Osmanlda kalmtr. Sava sra-
snda yaklak 50.000 Bulgar Bulgaristana g ederken, hemen hemen
ayn sayda Trk/Mslman da Osmanl mparatorluuna snmtr.
29 Eyll 1913 ylnda Bulgaristan ve Osmanl mparatorluu arasnda
imzalanan antlamaya (stanbul Antlamas), gnll mbadeleyi de
ngren bir protokol eklenmi ve karma bir komisyonun oluturulmas
kararlatrlmtr. Komisyon, gmenlerin geride braktklar mallarn
deerlendirilmesi ve tasfiye edilmesinden sorumlu olacakt. I. Dnya
Savann k antlamann uygulanmasn imknsz klmsa da, daha
sonraki nfus mbadelelerine rnek tekil etmesi asndan nem arz
etmektedir (Zrcher, 2003, s. 2).
Benzer bir gelime Osmanl ile Yunanistan arasnda da yaanm-
tr. Balkan vilayetlerinin kaybedilmesinin etkisi, 1914 ylnn ilk aylarn-
da hissedilmeye balamt. Bu kayplarn Osmanl mparatorluu ze-
rindeki, ekonomik olduu kadar siyasi etkiye de sahip olduu sylene-
bilir. Siyasi olarak, Mustafa Kemal ve Talat Paa gibi nemli isimlerin,
Balkan kkenli olmas, ttihat ve Terakki ile balayan srete, siyasi
elitin Anadolu zerinde odaklanmasna sebep olmutur. Anadolunun
Trkletirilmesi politikas erevesinde, ilk olarak Celal Bey (Bayar)
nderliindeki gruplar, Ege kylarndaki 200.000 civarnda Rum Orto-
doksu Yunanistana g etmeye zorlamtr (Zrcher, 2003, s. 2). Ayn
ekilde Yunanistanda Atina Antlamasna aykr olarak, Mslman
Trkleri ge zorlamaya balamt.
Mays 1919dan itibaren, Yunanistanla ba gsteren g sorununa
kalc bir zm bulma abalar da balamtr. Bu konudaki ilk giriim,
Osmanlnn Atinadaki elisi Galib Kemali Beyden gelmitir. Galib
Kemal Bey, Hatratnda mbadele nerisi ile ilgili olarak unlar sy-
lemektedir:
...Msy Venizelosa srf bir ahsi mlahaza kabilinden Makedonyadaki
Mslmanlarla Aydn Vilayetinde meskn Rumlarn mbadele edilmesi, bun-
larn brakaca emlkin de mbadele suretiyle onlara verilmesi ve aradaki fark-
fiatn Hkmetlerce tazmin edilmesi yolunda bir itilf yaplmasn teklif et-
tim (etin, 2010, s. 154).
Venizelos mbadele nerisine kar olmadn belirtmekle bera-
ber, uygulamay geciktirmekten de geri kalmamtr. etine gre
Anadoluda yaayan ve Yunanistana g etmek zorunda kalan Rum
13
gne, yaplacak bir mbadele ile son noktann konulmas Yunan
megali ideasna bir engel oluturacakt. Ayrca Yunan Hkmeti iin
yeni ekonomik sorunlar ortaya kacakt (etin, 2010, s. 154). I. Dnya
Savann kmas, Bulgaristan rneinde olduu gibi, Osmanl-
Yunanistan nfus mbadelesinin de rafa kaldrlmasna sebep olmutur.
Mbadelenin gereklemesi iin 1923 Lozan Konferansn beklemek
gerekecektir.
Birinci Dnya Savandan Kurtulu Savann bitimine kadar ge-
en srede giderek artan nfus hareketlerini gruba ayrmak mm-
kndr: 1. Trkiyeden Trkiye dna ynelik gler; 2. Trkiyede
igalden kurtarlm yrelere ynelik i gler; 3. Trkiye dndan Tr-
kiyeye ynelik gler (Ar, 2012, s. 7). Trkiyeden Trkiye dna ya-
plan gler, ounlukla, Kurtulu Savann bitimiyle, Trkiyeyi terk
eden Rumlarn ortaya kard glerdir. Bu Rum gnn sebepleri
konusunda farkl grler olmakla beraber, Trkiyedeki Rum aznln,
Yunan igali srasnda sergiledii tavr en nemli etmen olarak ortaya
kmaktadr. Rum aznln tavr, 1925 ylnda, Blanchard tarafndan
yle zetlenmitir:
Trk gmenler asndan bakldnda, bu durum birka yz bin barl
Trk ilgilendirmektedir. Trkiyedeki tm aznlklar asndan bakldnda
ise yaklak 3.000.000 kii glerden etkilenmitir. Bu aznlklar her geen gn
Avrupadaki kardelerine ynelmiler ve [Trkiye] devletinin dmanlarna
sempati beslemilerdir. Ermeniler 1915 Rus igaline n ayak olmular, Rumlar
da, 1920 ylnda Venizelosun askerlerine sempatilerini gstermekten kanma-
mlardr. Dolaysyla, Trklerin 1908den sonra Osmanlnn tm tebaasnn
sadakatini salama politikas da baarsz olmutur (Blanchard, 1925, s. 450).
Dolaysyla genel olarak Osmanl mparatorluu iindeki tm
aznlklarn, spesifik olarak da Rumlarn tavr, mbadelenin en nemli
sebebi olarak karmza kmaktadr. Aznlklarn bu tavr, zellikle tti-
hat Terakki dneminde, ikinci bir sebebin ortaya kmasna vesile ol-
mutur: bamsz ve trde Trk ulus devletini kurmak. Oran bu du-
rumu yle aklamaktadr:
Hristiyan aznlklarn nfusa en kalabalklarndan olan Rumlarn say-
sn azaltmak bu yoldaki en nemli engeli ortadan kaldracakt. Ayrca, hem
Osmanl dneminde sk sk karlalan Byk Devletlerin iilerine karmas-
Ycel BOZDALI

14
n salayan gereke kalmayacak, hem de Yunan irredentizmini srdrmek iste-
yenlerin bir daha harekete gemesi engellenecekti (Oran, 2002, s. 330).
Yunanistann mbadele konusundaki amalarn ise iki balk al-
tnda toplamak mmkndr: Yunanistan bir yandan, Anadoludan ge-
lenlere yer amak iin mmkn olduu kadar Mslman Trk aznl
Trkiyeye gndermek istiyordu. Dier yandan ise, yeni g dalgasyla
arlkl olarak stanbuldan gelecek zengin Rum burjuvazisinin yara-
taca yeni ekonomik, toplumsal ve siyasal sorunlar nlemek ve yzyl-
lardan beri Yunan halknn ideolojik ve kltrel merkezi olan stanbulu
mutlak anlamda terk etmemek iin mbadelenin snrlarn dar tutmak
(Oran, 2002, s. 330) amac gtmekteydi.

LOZAN KONFERANSINDA MBADELE SORUNU
Daha Kurtulu Sava sona ermeden, Trkiyenin mbadele fikrini
dile getirmeye ve bu fikri eitli vesilelerle Avrupa bakentlerinde tar-
tmaya baladn grmekteyiz. Zamann Dileri Bakan Yusuf Ke-
mal Tengirek, yaklak bir ay sren Avrupa gezisinden dnte, 4 Ni-
san 1922 tarihinde TBMMnin gizli oturumunda yapt konumada
konuyu yle zetlemektedir:
Avrupada bizim aleyhimize dmanlarn kullanabilecei en byk silah
bu ekalliyetler silahdr. Binaenaleyh ben ikinci gn kendisine (yani Lord
Curzona)gittim ve ilk evvel kendisine ekalliyetlerden bahsettim ve bunu ikiye
ayrdk. Rum ekalliyetleri iin mbadele esasn teklif ettim ve dedim ki Biz,
devaml bir sulh istiyoruz ve bunun iin bu suretle bizi onlardan, onlar bizden
emin klmaktr. Bundan sonra bizde kalacak Rumlarda harici bir fikir vardr.
Bir gn Trkiyeyi paralayacaz, buray oraya (Yunanistana) raptedeceiz.
Buralarn Trkiyede kald sabit olmaldr ki, birbirimizin elini tutalm. Birbi-
rimizle iyi geinelim. Bundan iyisi ise onlar rahat yaayabilecekleri yerlere
gndermek ve Mslmanlar da rahat yaayabilecekleri bir yere celbetmek la-
zmdr (Sezer, 2012, s. 20).
14 Austos 1922 ylnda Londraya giden Ali Fethi Bey de, ngiliz-
lerin Yunanllar adna atekes istemesi zerine Trkiyeye gnderdii
telgrafta ayn hususa deinmektedir:
ngiltere acele mtareke istiyor. Fransa ve talya Yunanllara yardm et-
meyecektir. Trakyann alnmas, aznlklarn deitirilmesi, harp tazminat ve
lkede yaplan tahribatn tamiri istenmelidir (Sezer, 2012, s. 21).
15
smet Paa liderliinde Lozan Konferansna katlan Trk heyetine,
bakanlar kurulunca hazrlanan 14 maddelik bir talimatname verilmiti.
Bu talimatnamenin 9. maddesi aznlklar konusu ile ilgiliydi ve bu ko-
nuda esas politikann mbadele olaca aka belirtilmiti. Zaten Kur-
tulu Savann koullar altnda youn bir Rum g yaanmaktayd.
Artk uluslararas hukuka uygun olarak, henz bitmemi bu sreci
tamamlamak ve yasal bir zemine oturtmak gerekmekteydi (Ar, 2012, s.
16). Bu yasal zemin, Lozan Konferansnda ortaya kmt. Ancak bu
noktada belirtilmesi gereken husus, mbadelenin sadece Trkiyenin
istedii bir konu olmaddr. Yunanistan da baz sebeplerden tr,
mbadele fikrine olduka scak bakmaktayd. Trk heyeti byle byk
apl bir g Konferansn gndemine tamann skntsn yaarken,
konunun beklenmedik bir biimde Mttefikler tarafndan ortaya atlma-
s bu inanc glendirmektedir. Teklifin nce mttefiklerden gelmesi
Trk heyetini de rahatlatmtr. Lozana giden Trk heyetinde bulunan
Rza Nur bu konuda unlar sylemektedir:
Ahali mbadelesinin ben konferansn en zor ve dadaal ii olacan
zannediyor, nasl teklif edeceimi dnyordum. Bir gn kudret helvas gibi
ayamzn ucuna dt. Hala ayorum (Nur ve Crew, 2007, s. 162).
Mttefiklerin mbadele konusunda Trk heyetinden nce dav-
ranmalarndan, aslnda konuyu daha nceden kendi aralarnda tarttk-
lar ve Yunanistann da bu neriye olumlu yaklat ortaya kmakta-
dr. Cemil Bilsel (1998, s. 293-294) bu konuda unlar yazar:
Deimenin mecburilii, bunun zaruri art idi. Bu asrda insanlar, dev-
letlerin birer mal gibi deimesi, ne devletin insanlar zerinde yrtt ha-
kimiyet telakkileri ile, ne insanlarn haiz olduklar hrriyet hakk itibarile, izah
olunur bir ey deildir. Bu itibarla, bu, ok tenkit edilmitir. Ancak bunu en
evvel teklif eden Trkler olmamtr. Sir Horace Romboldun, konferanstaki
ifadesinden anlaldna gre, bunu en evvel Nansen teklif etmitir.
Nitekim Erich Zurcher de (2003, s. 3) konunun nceden, 1919dan
beri Milletler Cemiyeti (MC), Mlteciler Yksek Komiserlii grevini
yrten Norveli Fritjof Nansen tarafndan ortaya atldn ve Yunan
hkmetinin de mbadele konusunda olumlu bir tutum takndn
yazmaktadr. Yunanistann mbadele fikrine bu kadar olumlu ve acele-
ci yaklamas, Yunanistann 1.000.000a yaklaan mltecilerin yol at
sorunlar hafifletmek amac gtmesiyle aklamak mmkndr. Bu
Ycel BOZDALI

16
mltecilerin yerleim sorunlar, ancak lkede bulunan 600.000 Trk ve
Mslman gmeni Trkiyeye gndererek ve onlardan boalan yerlere
gelen Rum mltecileri yerletirerek alabilirdi. Austos 1920de Bulga-
ristanla daha az sayda olmakla beraber benzer bir nfus mbadelesi
deneyimi yaamas Yunanistann iini kolaylatrmaktayd (Zurcher,
2003, s. 4).
MC, Lozan Konferansnn balamasna bir hafta kala, 14 Kasm
1914 ylnda, Nanseni mbadele konusunda aratrma yapmakla grev-
lendirmiti. Nansen durumu yerinde incelemek amacyla Yunanistan ve
Trkiyeye gitmi ve ilgililerden bilgi alarak nfus artan nfus hareket-
lerinin zmne ilikin bir rapor hazrlamtr. Nansenin ilk zm
teklifi, Yunanistandaki Mslmanlarla, Anadoludaki Ortodokslarn
istee bal olarak dei tokuudur. Ancak stanbulda yaayan Rumla-
rn bu uygulamann dnda tutulmas grndedir (Budak, 2010, s.
135). Nansenin bu gr Trkiye tarafndan kabul grmemitir. Tr-
kiye, stanbullu Rumlarn deil, Bat Trakyal Trklerin mbadele kap-
sam dnda tutulmasnda srar etmekteydi nk Trkiyeye gre
Mslmanlar Bat Trakyada aznlk deil ounluktu. Trkiye, dolay-
syla ounluk olan bir kitlenin, bulunduu yerden ge zorlanmasnn
kabul edilemeyeceini (Budak, 2010, s. 136-137) dile getirmitir. Yuna-
nistan ise, lkeye gelen gmenlerin oluturduu basky gndeme geti-
rerek, nlem amacyla, 350.000 Trkn acilen Anadoluya gnderilme-
sinde srar etmekteydi. Nansen her iki lkenin tezlerini dikkate alarak
raporunu gzden geirmi ve yeni bir rapor hazrlamtr.
Mbadele konusu, Lozan Bar Konferans srasnda lke ve As-
kerlik Sorunlar Komisyonunun 1 Aralk 1922 oturumunda ele alnm-
tr ve Nansenin yeni raporu da bu oturumda okunmutur. Nansen ra-
porunda mbadelenin her iki lke asndan zorunlu olduunu syleye-
rek, zellikle ekonomik faktrlerin altn izmitir. Nansen raporunda,
her iki lkenin ekonomilerinin ne kadar kt durumda olduunu belirt-
tikten sonra mbadelenin hem gmenler hem de iki lke asndan en
iyi zm olduunu belirtmekteydi. Aksi takdirde, ekonomik sonula-
rn her iki lke iin felaket olacana dikkat ekiyordu. Aznlklarn a-
buk ve etkili mbadelesi, bu felaketi her trl nlemden daha kolay
nleyebilirdi (Ar, 2012, s. 16). Trkiye iin mbadele, Rumlardan ka-
lan verimli arazilerin ilenmesinde gerekli emek gcn salarken, Yu-
17
nanistan iin ise hem daha nce gelen gmenlerin barnma sorunlar-
nn zmne hem de tarmda gerekli igcnn bir an nce karlan-
masna ve gmenlerin kendilerini besleyebilecekleri rnleri almasna
nemli bir katk salayacakt. Bu yzden Venizelos ekim mevsiminden
nce mbadelenin balatlmas grnde srar etmitir.
Nansen raporunda ayrca Trk-Yunan mbadelesi iin daha nce
Yunanistan ve Bulgaristan arasnda yaplm mbadele antlamasnn
rnek tekil edebileceini belirtmitir. Gene Nansene gre mbadele
antlamas genel hkmleri kapsamaldr; ayrntlarla ilgili zel ynet-
meliklerin hazrlanmas, oluturulacak Karma Komisyona braklabilir.
Bu Karma Komisyon da her iki lkenin birer temsilcisi ile Milletler Ce-
miyeti Meclisince atanm iki temsilciden olumaldr (Kayam, 1993, s.
4). e MCnin kartrlmas Trkiyeyi rahatsz etmiti nk Trkiye
henz rgte ye deildi. Bundan dolay smet Paa, Dr. Nansenin
raporunu, bir zel kiinin raporu saydn belirtmitir (Kayam, 1993,
s. 4).
Her ne kadar Yunanistan ve Trkiye mbadele konusunda uzla-
msalar da grmeler ilerledike baz konularda gr ayrlklar orta-
ya kmaya balamtr. lk sorun mbadelenin kapsayaca Rum ve
Trkler konusunda kmt. Komisyondaki Trk yeler, stanbuldaki
Rumlarn da zorunlu mbadelesi konusunda srar etmi, Yunanllar da
bu teklife iddetle kar kmlardr. Trk yeler Bat Trakya Msl-
manlarnn mbadelesini istemedii iin onlar da stanbul Rumlarnn
mbadeleden muaf tutulmas teklifinde bulunmulardr (Kodaman,
2008, s. 11). Dier bir sorun da mbadelenin zorunlu mu yoksa gnll
m olaca zerinde younlamtr. Yunanllar mbadelenin gnll
olmasn nermiler, Trkler ise zorunlu gn soruna en iyi zm
olacan belirtmilerdir. Bu noktada Lord Curzonun da Trkleri des-
tekledii grlmektedir. Lord Curzon gnll mbadelenin birok ne-
denden tr aylarca sreceini belirterek bu konudaki grlerini y-
le ifade etmitir:
Gnll mbadeleye karar verilirse, bunun uygulamas aylar gerektire-
cektir, oysa, her eyden nce istenen, Trk nfusun gelecek yln banda top-
raklar ileyebilmek zere Trkiyeye getirilebilmesidir. kinci olarak, Yunanis-
tana her yandan ylmakta olan gmenlerin bu lkede yerlemesini salamak
gerekmektedir. Mbadele zorunlu olursa, gidenlere arkalarnda brakmak zo-
Ycel BOZDALI

18
runda kalacaklar mal ve mlklerinin deerini demek kolaylam olacaktr
(Ar, 2012, s. 17).
Nansenin raporu dorultusunda, smet Paa ve Venizelosun da
nerisiyle, mbadele konusu bir alt komisyona gnderildi. Bakanln
talyan Montagnann yapt, Nansenin de danman olarak atand
komisyonun bamsz bir Trk ve Yunan yesi bulunmaktayd. Komis-
yonun 2 Aralk 1922de yapt toplantda smet Paa deiimden Bat
Trakya Mslmanlarnn ayr tutulmasn, stanbulda tm Rumlara
deiimin uygulanmasn, ayrca stanbuldaki Rum Patrikhanesinin de
kaldrlmasn istedi (Ar, 2012, s. 17-18). Burada ilgin olan nokta, Trk
delegasyonunun, mbadele ile Patrikhane sorununu ilikilendirmeye
almasdr. Patrikhanenin Trkiye dna karlmas istei, Trki-
yenin mbadele konusunda pazarlk gcn arttrma isteinden kay-
naklanmaktadr. Trk delegasyonu yesi Rza Nur da Trkiyenin Pat-
rikhane konusundaki srarna bu adan bakmaktadr:
Gerek ekalliyetler iinde, gerek ahali mbadelesinde mhim ve hayati
noktalar var, muallkta (srncemede) kald. Aylardan beri askntda duruyor.
Bir trl bizim arzumuzu kabul ettiremiyorum. Dndm, bir pazarlk pay
lazm. Frenklerin zihniyetini okamal yani onlara bir yem gstermeli. O da pek
kymetli bir ey olsun ki azlarnn suyu aksn, bunlar yola getirebilsin. Bu da
Patrik ve Patrikhaneyi stanbuldan kovmak Sonra bunu almak iin istedi-
im o muallktaki eyleri derhal verirler ((Nur ve Crew, 2007, s. 163).
Nitekim Patrikhanenin Trkiye dna karlmas fikri, Yunan,
Amerikan ve ngiliz delegeleri tarafndan kesin bir dille reddedilmitir.
Trkiye ve Yunanistan arasndaki dier bir gr ayrl da stanbulun
snrlar konusunda kmtr. Trk heyeti snrlar mmkn olduunca
dar tutmak isterken, Yunanllar zmite kadar geniletme eilimindeydi.
Sonuta 1912 Belediye Kanunu ile izilen snr kabul edildi (Oran, 2002,
s. 332).
Komisyonda yrtlen uzun ve etin grmelerden sonra, Tr-
kiye etablis olarak nitelendirilen Rumlarn stanbulda kalmalarn
onaylamt ancak u artlar ileri srmt:
1. Trk uyruu olmayan btn Rumlar ile stanbul doumlu ol-
mayan Trk uyruu Rumlarn stanbuldan karlmas,
2. Son yl iinde Trkiyeye kar dmanca davranlar iinde
bulunan Rum derneklerinin ve birliklerinin stanbuldan karlmas,
19
3. stanbul Rumlarna tannan ayrcalktan yalnzca Beyolu, s-
tanbul ve skdar Rumlarnn yararlanmas,
4. Evrensel Patrikliin btn kurullar ve organlaryla birlikte s-
tanbuldan uzaklatrlmas (Oran, 2002, s. 332).
Grmeler sonras, Yunanistan ikinci art kabul ederken, Trk
heyeti de son art hari dierlerinden vazgemiti. Trkiyenin en ba-
ndan beri olduka sert olan tutumunun son anda deimesinde bir
dier tartma konusu olan Ermeni Vatan sorunun byk etkisi ol-
mutur. nk Trkiyenin Ermeni sorunu ile Bat Trakya hakknda
savunduu grler atm, bu da Trkiyenin Lozana tad tezleri
zayflatmtr (ztrk, 2010, s. 150).
Komisyonun 10 Ocak 1923de yapt toplantda mbadele mese-
lesi byk lde halledilmi ve Bat Trakyadaki Trkler ile stan-
buldaki Rumlarn mbadele kapsam dnda tutulmas kabul edilmi-
tir. Bu toplantda ayrca, sava esirlerinin de eit miktarda mbadelesi
kabul edilmitir (Kodaman, 2008, s. 15). Sonuta, 30 Ocak 1923 tarihinde,
19 maddeden oluan Yunan ve Trk Halklarnn Mbadelesine likin
Szleme ve Protokol imzaland.

MBADELE SZLEMES: ERK VE STSNALAR
Szlemenin 1. Maddesi, mbadelenin kapsamn belirtmektedir:
Trk topraklarnda yerlemi Rum Ortodoks dininden Trk uyruklary-
la, Yunan topraklarnda yerlemi Mslman dininden Yunan uyruklarnn, 1
Mays 1923 tarihinden balayarak, zorunlu mbadelesine giriilecektir. Bu
kimselerden hibiri, Trk Hkmetinin izni olmadka Trkiyeye, Yunan H-
kmetinin izni olmadka Yunanistana yeniden dnerek orada yerleemeyecek-
tir.
2. Madde ise, 1. Maddeye getirilen istisnalar dzenlemektedir:
Birinci Maddede ngrlen mbadele: Birinci Maddede ngrlen m-
badele:
a) stanbulda oturan Rumlar (stanbulun Rum ahalisini);
b) Bat Trakyada oturan Mslmanlar (Bat Trakyann Mslman
ahalisini) kapsamayacaktr.
1912 Kanunuyla snrlandrld biimde, stanbul ehremaneti dairele-
ri iinde, 30 Ekim 1918 tarihinden nce yerlemi (tablis) bulunan btn
Ycel BOZDALI

20
Rumlar, stanbulda oturan Rumlar saylacaklardr. 1913 tarihli Bkre Ant-
lamasnn koymu olduu snr izgisinin dousundaki blgeye yerlemi tm
Mslmanlar Bat Trakyada oturan Mslmanlar saylacaklardr (Goularas,
2012, s. 130).
Trkiyenin 2. Maddede belirtilen istisnalar dnda, mbadele
kapsamnda olup da Yunanistana gnderilmesi gereken bir ksm Rum
aznl, mbadele dnda tuttuunu grmekteyiz. Bu grupta mbade-
leden istisna edilenleri, zel nedenlerle istisna edilenler, askeri ne-
denlerle istisna edilenler ve mbadelesi tecil olanlar olarak ksma
ayrmak mmkndr (ksz, 2000, s. 756). zel nedenlerle istisna edi-
lenler, gerek Trk gerekse mbadeleye tabi olmayan Gayr-i Mslim
erkeklerle evlilik yapm olan Rum asll kadnlardan olumaktayd
(ksz, 2000, s. 756).
Mbadele Szlemesi imzalanmadan nce ihtida edenler (Msl-
manla geenler) szlemede geen Rum Ortodoks bulunan kayd-
nn dna km olduklarndan bu durumdaki ahslar mbadeleye
tabi olmayacaklard (ksz, 2000, s. 756). Daha nceleri de rnekleri
grlmekle beraber, 1923te gereklesen ihtidalar daha ok bireysel
dzeyde ve zorunlu mbadeleye tbi tutulmaktan kurtulma amacyla
gerekletirilmekteydi (Emgilli, 2009, s. 224). Bu aamada temel belir-
sizlik, sz konusu tarihten nce ihtida ederek bir Mslman ile evlen-
mi olmakla beraber, nfus kaytlarna geirilmemi Rum kadnlarnn
durumu ile ilgiliydi. Durumu akla kavuturmak amacyla Hkmet,
27.7.1924 tarihinde Mbadele Szlemesinin imza tarihinden nce
ihtida ederek izdiva etmi olan kadnlarla, ayn tarihten nce ihtida
etmeyerek Mslmanlarla izdiva etmi olan kadnlarn mbadeleye
tabi olmadklar eklinde bir karar almtr (ksz, 2000, 756). Hk-
met 26. 8. 1925 tarihinde ek bir karar alarak mbadeleye tabi olmayan
Gayr-i Mslim erkeklerle, Mbadele Szlemesinin imzalanmasndan
nce evlenen ve nikhlarn bu tarihten nce nfus kaytlarna geiren
Rum Ortodoks kadnlarn da mbadeleden muaf olacan ilan etmitir
(ksz, 2000, 756).
kinci grup istisnalar ise askeri ve insani sebeplere dayanmaktadr.
Bu gruptaki istisnalar, Kurtulu Sava srasnda askeri ve insani yard-
m bulunan Rumlar kapsamaktadr. Trkleri Yunan mezaliminden kur-
taran Rumlar ile Trkiye adna casusluk yapan Rumlar bu kategoride
21
yer almaktadr. Son grup ise mbadelesi tecil edilen Rumlardan olu-
maktadr. Bunlar kimsesiz, sakat ve marazl olanlard. Karma Mbade-
le Komisyonu, Trk ve Yunan Hkmetlerine nakillerinde zorluklar
meydana geleceinden bu kapsamda olanlarn mbadelesinin tecilinin
faydal olacan bildirmiti ((ksz, 2000, 757).
Mbadele Szlemesinin 5. Maddesine gre mbadele kapsam-
na giren kiilerin mlkiyet haklarna ve alacaklarna hibir zarar veril-
meyecektir. 8. Maddeye gre ise bu kiiler, herhangi bir vergiye tabi
olmakszn, cemaat tanr mallar da dhil, her trl mallarn yanlarn-
da gtrmekte serbest olacaklardr (Oran, 2002, s. 332).
Tanr mallarnn tmn ya da bir blmn gtremeyecek
olan mbadiller ise bunlar yerlerinde brakabilecek, yerel makamlar da
bu mallarn dkmn yapmaktan ve deerini belirlemekten sorumlu
olacaklard. Bu tanmaz mallar Karma Komisyon tarafndan tasfiye
edilecek ve:
Bu tasfiyeler sonucu ortaya kacak para tutar ilke olarak tasfiyenin ya-
pld lke hkmetinin, g edilen lke hkmetine kar bir borcu kabul
edilecek ve g eden kiiye, g ettii lkede, ardnda brakt mallarla e deer
ve nitelikte mal almas salanacaktr. Tasfiye ilemi sona erdiinde, eer hk-
metlerden biri tekine borlu kalrsa, bu bor pein olarak denecektir. Borlu
lke sre isterse, belli koullarda taksit de yaplacaktr (md. 9-14) (Oran, 2002,
s. 333).
Yukarda saylan Szleme maddelerinde ska bahsedilen Karma
Komisyon (Muhtelit Mbadele Komisyonu), Szlemenin yrrle
girmesinden balayarak bir ay iinde kurulmas ngrlen ve Szle-
meye taraf devletlerden drt ve I. Dnya Savana katlmam devlet-
lerden MC Konseyi tarafndan seilen yeden oluan bir komisyon-
du. Tasfiye edilecek mallara, haklara ve karlara ilikin tm itirazlar,
karma komisyonca ve kesin hkmyle karara balanacakt (Ar, 2012,
s. 41).
Mbadelenin uygulanmas, Szlemenin imzalanmas kadar kolay
olmamtr. Szlemeye gre 1 Mays 1923 tarihinden itibaren uygula-
nacak mbadele, baz sebeplerden dolay gecikmi ve Kasm aynda
ancak balanabilmitir. 1920li yllar boyunca, Trkiye ve Yunanistan
arasnda Mbadele Szlemesinin yorumundan ve uygulanmasndan
doan gr ayrlklar, iki lke arasnda ciddi sorunlarn kmasna
Ycel BOZDALI

22
sebep olmu ve sorunun kesin olarak zme kavuturulmas iin 1930
yln beklemek gerekmitir.
Szleme imzalanr imzalanmaz, Karma Komisyon greve bala-
m ve 1924 ylna kadar mbadele iini gerekletirmitir. Ancak 1924
ylna gelindiinde, Trkiye ve Yunanistan arasnda Mbadele Szle-
mesinin 2. Maddesinin taraflarca farkl yorumlanmasndan kaynakla-
nan sorunlar ortaya kmaya balad. Anlamazln temelinde yatan en
nemli faktr, mbadelede kimlerin etabli (yerleik) saylaca idi.
Mbadele Szlemesine gre, 1912 kanunuyla snrlandrld bi-
imde stanbul ehremaneti daireleri iinde 30 Ekim 1918 tarihinden
nce yerlemi bulunan btn Rumlar, yani stanbulda oturan Rumlar
yerleik (etabli) saylacak ve 1913 tarihli Bkre Antlamasnn izmi
olduu snrn dousunda kalan Mslmanlar da Bat Trakyann yerle-
ikleri olarak kabul grecekti. Fakat Yunanistan daha sonra yerleik
kavramnn ieriinin uluslararas hukuka gre belirlenmesini talep
etmitir. Dier Komisyon yelerinin de Yunanistan desteklemesi Tr-
kiyeyi zor duruma sokmutur.
Yunanistan bu meseledeki temel amac, konuyu MCye gtrmek-
ti nk ancak bu ekilde Trkiye zerinde bask kurabileceine inan-
maktayd. Bylece yerleik tanmnn ieriini geniletecek ve bu sa-
yede stanbulda mmkn olduunca fazla Rum aznlk brakabilecekti.
31 Ekim 1924 tarihinde toplanan MC Konseyi etabli meselesini ele ald
ve konuyla ilgili olarak Milletleraras Daimi adalet Divanndan gr
istedi. Fakat Adalet Divan da etabli konusunda Yunanistann tezini
destekler bir tanmda bulunmas, meselenin zmnn bir sre daha
ertelenmesine sebep oldu.
Bu srada Yunanistanda Mslman aznla kar uygulanan bas-
knn artmas, Trkiyenin de lkedeki Rum aznla kar benzer uygu-
lamalar gelitirilmesi fikrinin ortaya kmasna yol amtr. TBMMde
baz milletvekilleri, Yunanistann Mslman aznla uygulad bask
ve MCnin yanl tutumu karsnda, Rum aznlklara kar misilleme
yaplmas fikrini dile getirmeye balamalar zerine, Babakan smet
nn aadaki konumay yapmak zorunda kalmtr:
.Yz binlerce halkn saadet ve felaketine taalluk eden bir meselede bita-
raf bir heyet ile araya girmi ve bu ii tanzim etmek mesuliyetini deruhte etmi
olan Cemiyet-i Akvamn cihan nazarnda kendisini imtihana koyduunu zan-
23
nediyoruz, bu kanaatteyiz. Cemiyet-i Akvam murahhaslarnn nezaret ve mesu-
liyeti altnda bulunan bir hadiseyi insaniye hsn surette cereyan etmez, bir
ok fecayi ve mezalime mncer olursa Cemiyet-i Akvamn btn cihan naza-
rnda yksek mevkii ve yksek itibar mevzuu bahs olmaz m? Cemiyet-i Ak-
vam azalar meselede alaka-i ciddiye gstereceklerdir.
.sabr ve tahamml son dereceye vardrdktan sonra aldklarmz iade
etmek strar hasl olursa hi tereddt etmeyiz. Arkadalar! Trkn ananesi
imzaya sadakat ve akdettii mukaveleye ciddi bir samimiyettir (Kara, 2005, s.
194).
Mbadele esnasnda karlan sorunlardan bir dieri de Patrikha-
nenin durumu ile ilgiliydi. Daha nce de deinildii gibi, Lozan Konfe-
rans srasnda, Trkiye mbadele konusunda bir koz olarak kullanmak
iin, Patrikhanenin tm kurumlar ile beraber lkeden karlmasn
talep etmiti. Bu konu, TBMMde de ateli tartmalara sebep olmutur.
25 Aralk 1922 tarihli kapal oturumda Burdur mebusu smail Suphi
Bey bu konuda bir takrir vererek zellikle stanbul'daki Rum ve Ermeni-
ler ile Patrikhanenin mbadeleye tbi tutulmasnn gereini vurgula-
m, Patrikhaneyi hala fesatlklar yapmakla sulamtr (Erdal, 2004, s.
41). Lozan Konferansnn ilerleyen gnlerinde Trkiye Patrikhanenin
sadece dini statye sahip olmas karlnda Trkiyede kalmasna izin
vermitir. Fakat 16 Kasm 1924 tarihinde Patrik Grigorios'un yerine
Terkos Metropoliti Konstantinos'un Patrik seilmesi Trkiyenin itiraz
ile karlamtr. Bu konuda, Trkiyenin itiraz, Patrikhanenin deil,
Patrik seilen Konstantin Arabolu zerine younlamtr. Bursa do-
umlu olan ve Heybeliada'da eitim gren ve bapapaz olan Konstantin
Arabolu, stanbul doumlu olmamas ve 1918 ylndan sonra buraya
gelmesinden dolay mbadelesi gndeme gelerek konu uzun sre tart-
lmtr (Erdal, 2004, s. 42). Trkiye, Konstantin Arabolunun etabli
saylamayacan belirterek, Patrik seilmesine kar km, Yunanistan-
'n konuyu Lahey Adalet Divan'na gtrmesi zerine de, Arabolu'nun
mbadelesi konusunda srarl olmu ve iki gn iinde snr d edilme-
sine karar vermitir. Karma Mbadele Komisyonundaki Trk delege
Hamdi beye telgraf gnderen Hkmet, Trkiye'nin bu konudaki g-
rlerini yle zetlemektedir:
Arabolu Konstantin'in mbadelesi bapapaz olduu iin ertelenmise
de mbadelesi kesin ve mecbridir. Bu konu Trkiye'nin i meselesidir, Yuna-
Ycel BOZDALI

24
nistan Lahey'e gitmekle i ilerimize karmaktadr. Rusya'nn daha nce yap-
t gibi bahane aramaktadr. Lozan antlamasnn hibir maddesi ihll edilme-
mektedir. Eer komisyon iki gn iinde Arabolu'nun mbadeleye tbi oldu-
una dair bir karar almazsa, Tli Komisyonun evvelce alm olduu karar gere-
ince ertelenmi olan mbadele karar uygulanacaktr" (Erdal, 2004, s. 43)
Sonuta, Karma Mbadele Komisyonu da Arabolu'nun mbadil
olduu kararn alm ve sorunun hukuki yn de bu ekilde akla
kavuturulmutur.
Mbadelenin uygulanmasndan, zellikle de etabli kavramnn
ieriinin belirlenmesinden ortaya kan sorunlarn zlmesi iin taraf-
lar 1926 tarihinde Atina Antlamasn imzalamlardr. Fakat bu Ant-
lamann da sorunlar tam olarak zememesi, 1926, 1927 ve 1928 ylla-
rnda byk sorunlarn ortaya kmasna sebep olmutur.
Mbadele konusunda zlemeyen ve srncemede kalan pek
ok konu, 10 Haziran 1930 tarihinde Trkiye ile Yunanistan arasnda
imzalanan Ankara Antlamas kesin olarak halledilmitir. 1923-1930
yllar arasnda mbadele kapsamnda Yunanistan'dan Trkiye'ye yak-
lak olarak 463.534 kii gelmitir. 1930da imzalanan Ankara Antlama-
sndan sonra Trkiye ile Yunanistan arasnda yaplan Muhtelit (Karma)
Komisyonun Kaldrlmasna Dair Antlama ile (9 Aralk 1933) mba-
dele ilemleri 19 Ekim 1934 tarihinde resmi olarak sona ermitir (Ko-
daman, 2008, s. 29).

MBADELENN SONULARI
Trk-Yunan nfus mbadelesi ile tarihte ilk kez, iki devlet aznlk
sorunlarn zmek iin kendi halknn bir blmn zorunlu ge tabi
tutmutur. Mbadele konusundaki uluslararas tepkiler de farkllk gs-
termektedir. Bazlar, byle bir gn barbarca olduunu ve tehlikeli bir
rnek tekil edeceini sylerken, dierleri ise, bu politikann gereki bir
politika olduunu savunmular ve II. Dnya Savandan sonra da ben-
zer grler ileri srmlerdir (Baldwin-Edwards, 2006, s. 116). Lord
Curzonun batan aa sakat bir yol dedii zm yaklak 1.600.000
insann hayatn belirlemi ve daha da kts aznlklardan mbadele
yolu ile kurtulma yntemi Uluslararas Hukuk literatrnde kt bir
emsal olarak yerini alm (Sezer, 2012, s. 28) ve ounluu gnlsz
25
olarak g ettirilen yeni bir gmen tipinin ortaya kmasna yol am-
tr.
Zrcher, Trk-Yunan nfus mbadelesinin nemli zelliine
dikkat ekmektedir. Birincisi, mbadelede kullanlan temel kriterin din
olmasdr. Mbadele szlemesinde, mbadeleye tabi olanlar arasnda
dil ya da etnik kkene dayal bir ayrm yaplmamtr. rnein, Make-
donyadaki Mslmanlarn ounluu Yunanca ve Orta Anadoludan
gnderilen Ortodoks Rumlarn ounluu da Trke konumaktayd
(Zrcher, 2003, s. 4).
Bu insanlar tamamen mensup olduklar dine gre mbadeleye ta-
bi tutulmulard. kinci nemli zellik ise Szlemenin geriye dnk
olmasdr. Mbadele sadece 1922 yl itibariyle g edenleri deil 1912
ylndan beri (ounlukla da sava yznden) g edenleri kapsamak-
tayd. Mbadelede dikkati eken son zellik de, yukarda belirtildii
gibi, gn zorunlu olmasyd. Tarihte ilk defa, zorunlu g Uluslararas
Hukuk tarafndan merulatrlm oluyordu (Zrcher, 2003, s. 4).
Mbadele, yukarda saylan hukuksal sakncalar yannda, hem
mbadiller hem de iki lke asndan psikolojik, sosyal ve ekonomik
adan olumsuz sonular dourmutur.
Mbadiller asndan bakldnda, pek ok insann doup by-
d yerleri terk ederek yeni bir lkeye tanmalar psikolojik travmala-
ra neden olmutur.
Uyum sorunu Yunanistana g eden Rumlar arasnda daha id-
detli yaanm ve bu gmenlerin ou Avrupa ve Amerikaya g et-
mek zorunda kalmlardr. Pek ok kii ya da grubun g etmemek iin
aba sarf etmesi terk edilmesi istenen topluma ait olma duygusunun
bir yansmasyd (Ar, 2012, s. 165). Kemal Ar, pek ok Rumun Trki-
yeden isteksiz olarak ayrldn ve uzun sre Trkiyeyi gerek vatan-
lar olarak grmeye devam ettiklerini yazmaktadr:
rnein istemeden g eden baz Rumlarn, VIII. Edwardn Trkiyeyi
ziyaretinden sonra, Trk donanmasn, Kasm 1936da Maltay ziyaret edip
dnte de Pire ve Atinaya uray srasnda pek scak bir ilgi ve sevgiyle
karladna; yine Falerde, Trk askerlerini arlamak iin adeta birbirleriyle
yar ettiklerine tank olunmutu. skeleye yanaan her Trk motoru ve filikas-
nn personeline, g etmek zorunda kaldklar Trk kentlerinin ve kasabalarnn
adlarn bararak sylemek suretiyle hemehri aradklar ve bulduklarnda da
Ycel BOZDALI

26
tam anlamyla barlarna bastklar, gerekten grlmeye deer bir tablo ya-
ratmt (Ar, 2012, s. 165).
Ayrca Anadoludan g eden Rumlar, Yunan hkmetinin bek-
lentisin aksine, barnma problemleri ile karlamlar ve bu gmenle-
rin beslenme, giyim ve bakm masraflar zaten kt durumda olan Yu-
nan ekonomisine ek bir yk bindirmitir. Yunanistan terk eden Ms-
lmanlardan kalan yerlere sadece Rumlarn yzde krk yerletirilebil-
mi, bu durum da gmenlerin hayat artlarnn daha da ktlemesine
yol amtr (Blanchard, 1925, s. 453).
Trkiyeye g eden Mslmanlar iin de durum ok farkl deil-
di. zellikle gelenlerin saysnn gelenlerden ok daha az olmas, yer-
leme konusunda Yunanistana nazaran daha az sorunla karlalaca
beklentisinin ortaya kmasna sebep olmutu. Ancak uygulamada orta-
ya kan sorunlar beklentilerin ok tesindeydi. Trkiyeye gelen g-
menlerin sorunlar ile ilgilenmek zere, TBMM 13 Ekim 1923te Mba-
dele mar ve skn Vekletinin kurulmas kanununu kabul etmi ve 20
Ekimde de zmir Mebusu Mustafa Necati Bey Mbadele, mar ve skn
Vekilliine seilmitir. Trkiyeye gelen gmenlerin nakilleri, yerleti-
rilmeleri ve retici duruma getirilmelerinin planlanmas Mbadele mar
ve skn Kanunu ile yaplmtr (Kodaman, 2008, s. 23). Fakat Vekletin
ne paras, ne rgt ne de Necati Bey de dhil btn grevlilerin konu
ile ilgisi bulunmaktayd. Ayrca Vekletin kurulmasndan sonra ie
alnan iskan memurlarnn ou Kurtulu Savann sona ermesiyle
ordudan ayrlarak isiz kalm emekli askerlerdir. Bu memurlar mba-
dillere kar kat tutum sergilemilerdir (Sezer, 2012, s. 23).
Mbadele Antlamas artlarna gre, Trkiyeye gelen gmenle-
rin Rumlarn boalttklar alanlara yerletirilmesi gerekmekteydi. Bu
yerletirme, gmenlerin terk ettikleri yerlerin iklim ve hayat artlarna
uygun olarak yaplacakt. Fakat bu sre uzun ve detayl bir alma
gerektirmekteydi ve her iki devlet de mbadelenin bir an nce balatl-
masndan yanayd. Bu sebeple gmen yerleim yerlerinin ky, kent,
kasaba ve kylerden balanarak, demiryolu ve dier ulam aralarnn
gidebildii yerlere kaydrlmas yoluna gidilmitir (Kodaman, 2008, s.
23). Durumu yakndan izleyen Blanchard gmenlerin iinde bulundu-
u artlar u ekilde zetlemektedir:
27
Yzbinlerce insann g hareketini kontrol etmek zaten bal bana bir
sorun oluturmaktayd. G iiyle ilgili olarak oluturulan Bakanln yetersiz-
lii de ortaya kmt. Hibir hazrlk yaplmam ve (bu yzden de) gmenle-
rin yerletirme ilemleri geliigzel halledilmeye allmtr. Baz kafilelerin
g istikametleri defalarca deitirilmi ve gmenler gidecekleri yerlerin kesin
olarak belirlenmesi iin aylarca beklemek zorunda kalmlardr. Kimi gmenler
bu durumu Dou kadercilii ile kabullenirken dierlerinde fke gzlemlenmek-
tedir (Blanchard, 1925, s. 453).
Bu planszln dier bir sonucu da yeni gelen gmenlerin kendi
mesleklerine uygun olmayan blgelere yerletirilmesi olmutur. rne-
in geldikleri yerlerde ttn reticisi olan gmenlerin ttncln
yaplmasnn fiilen imknsz olduu blgelere yerletirilmi olmalar,
geldikleri yerlerde buday reticisi olan gmenlere zeytinlik veya
zm balarnn verilmesi nedeniyle balar ve zeytinlikler sklp so-
bada yaklm ve alan alanlarda buday yetitirmeye almalar sonu-
cu hsran olmutur (Sezer, 2012, s. 22-23).
Uygulamay zorlatran bir dier konu da, Trkiyeden gidenlerle,
Trkiyeye gelenler arasndaki toplumsal farkllklardr. Anadoludan
giden Rumlar genellikle ehirlilerden olumaktadr; ancak Trkiyeye
gelen gmenlerin ou ky kkenlidir. Bu durumun yaratt zorluu
Celal Bayar TBMMde yle zetlemektedir:
tiraf ediyorum ki; gidenlerle gelenlerin hayat artlar eit deildir. Gi-
denler ekseriyet itibariyle esnaf ve tccar, gelenler ekseriyet itibariyle
renberdirler. Efendiler gelenlerin byk ounluu kyldr, gidenlerin b-
yk ounluu ehirlidir. Byle eitsiz oranlar arasnda iskn yapmak imknn
yksek anlaynza brakyorum (Sezer, 2012, s. 23).
Trkiyeye gelenlerin yerletirilmesiyle ilgili olarak ortaya kan
dier bir sorun da gittikleri yerlerdeki evlerin ya yaklm/yklm ya da
yerel otoritelerin gz yummas sonucu bakalar tarafndan haksz bir
ekilde igal edilmi olmasyd. Blancharda gre, Uakn Rum ksmn-
da yaayan 3000 Rum aileden boalan evler yerel halk tarafndan yakl-
m ve buraya gelen gmenler evlerin elverisiz olmasndan dolay
baka yerlere gnderilmilerdir. Ayn ekilde Blanchard, Bursada da
Rumlarn boalttklar evlerin oturulamaz hale geldiini ve Rumlarn
buralar, Mslmanlar gelmeden 18 ay nce boaltmalarna ramen,
Ycel BOZDALI

28
hkmet tarafndan hibir ilem yaplmadn belirtmektedir
(Blanchard, 1925, s. 453).
Her iki lkeye g edenlerin, gittikleri lkedeki sosyal ve toplum-
sal hayata uyumlar arasnda farkllklarn ortaya kt pek ok yazar
tarafndan incelenmitir. Bu analizlerin pek ou, Rumlarn Yunanis-
tandaki sosyal ve kltrel hayata uyum salamada, Trkiyeye gelen-
lerden ok daha fazla sorunla karlatn belirtmektedir. Yunanistana
g edenler Yunan toplumundan ayr bir kimlik oluturmu, uyum sa-
layamayanlarn bir ksm, yukarda deinildii zere, Avrupa ya da
Amerikaya g etmilerdir.
Yunanistan iskn politikas, gmenleri topluluk olarak deer-
lendirmi ve yerleimlerini de bu esasa gre yapmtr. Bu gmenler,
toplu olarak yerletirildikleri blgelere genellikle geldikleri yerlerin ad-
n (rnein, Yeni zmir) vermiler ve beraberlerinde getirdikleri kurum-
lar ve kltrlerini buralarda yaatma gayreti iinde olmulardr
(Zrcher, 2003, s. 5). Rum gmenlerin sosyal ve kltrel geleneklerinin
Yunan toplumundan farkllk gstermesi, bu gmenlerin Yunan top-
lumu ile kaynamasn nlemitir.
Trkiyeye gelen gmenler konusunda ise farkl grler mevcut-
tur. Bir ksm yazar, Trkiyenin uygulad iskn politikasnn, Msl-
man muhacirlerin Trk toplumundan ayr bir kimlik gelitirmelerini
nlediini savunmaktadr (ztrk, 2010, s. 152). Bu yazarlar, Trk h-
kmetinin, gmenlerle bir btn olarak deil bireysel dzeyde ilgilen-
diini ve onlar tarmsal uzmanlklarna gre yerletirdiini ve bylece
gmenlerin ayr topluluklar oluturmasnn engellendiini savunmak-
tadr. Dier yazarlar ise, Trkiyeye gelen ve genel olarak muhacir
olarak adlandrlan gmenlerin gzle grlr bir farkllk oluturdu-
unu ve ayr kylerde veya ehirlerin farkl blgelerinde topluca yaa-
dklarn ve kendi gelenek/greneklerini devam ettirdiklerini savun-
maktadr. zellikle, birinci ve ikinci nesil muhacirler, hkmetin tm
abalarna ramen, aralarnda Yunanca ya da Arnavuta konumaya
devam etmilerdir (Zrcher, 2003, s. 5).
Yunan Hkmetinin, gelen gmenleri yerletirme konusunda,
Trk Hkmetinden daha baarl olduu genellikle kabul edilmekte-
dir. Bu durumun temel sebebi, Yunanistan, eitli uluslararas kurulu-
lardan kredi salamas ve kurulan bamsz Mlteci Yerletirme Komis-
29
yonunun lkedeki iskn ve gmen sorunlarnn almasnda hayati bir
rol oynamasdr. Trkiye ise, konuyu i bir mesele haline getirerek her
trl d yardm reddetmi ve gmenlerin sorunlarn zecek etkin
bir ynetim oluturamamtr (ztrk, 2010, s. 151).
Gmenler konusunda Trkiye ve Yunanistan konusundaki orta-
ya kan farkllklar, her iki lkede mbadele konusundaki alglarda da
grmek mmkndr. Yunanistanda, mbadele konusu bandan beri
siyasi ve askeri baarszlklarn bir sonucu olarak alglanmtr. Yunan
nfusunun neredeyse yzde yirmisini oluturan gmenler Yunanis-
tann zaten var olan sorunlarn daha da derinletirmitir. Yunanllar
mbadeleyi Yunan hkmetinin bir baarszl ve ulusal bir felaket
olarak alglamlar ve konuyu daha ok Trk barbarl ve adaletsizlii
asndan yorumlamay tercih etmilerdir. Bu durum, kayp Anadolu
Helenizmi nostaljisinin ve bu nostaljiyi canl tutma gayreti iine giren
yzlerce sivil toplum rgtnn ortaya kmasna sebep olmutur. Bu
da Yunan toplumunun kendilerini gmenlerin kaderiyle zdeletir-
mesi sonucunu dourmutur. Konuyla ilgili pek ok ariv, aratrma
kurumu ve yaynlarn ortaya kmas, konunun Yunan toplumunca ne
kadar ciddi alglandnn bir kantdr.
Trkiyede ortaya kan durum ise ok daha farkldr. Mbadele
ile Trkiyeye gelen muhacirler, sadece daha byk muhacir gruplar
iinde bir rnek oluturmaktadr. 1923 yl itibariyle, Trkiye nfusunun
hlihazrda yzde yirmisi muhacirlerden olumaktayd. Hem ttihat ve
Terakki hem de Cumhuriyet dneminde nfusun homojenletirilmesi
ulus inas iin gerekli ve olumlu bir gelime olarak yorumlanmaktayd.
Bu srada lkenin belkemiini oluturan ticari ve endstriyel snfn yok
olmas da tam bamszlk yolunda denecek bir bedel olarak alglan-
maktayd.
Dolaysyla, Mbadele Antlamas sonucu Trkiyeye gelen ve n-
fusun ancak yzde n oluturan gmenlere olan akademik ve siya-
si ilgi de ok snrl kalmtr. Nostalji ve gmenliin verdii skntlar
sadece gmenler arasnda sz edilen bir konu olarak kalm ve hibir
zaman bir ulusal sorun statsne ykselememitir. Bu konudaki aka-
demik ilgi son zamanlarda artm ve mbadelenin insani ynn arat-
ran tarihi almalar, belgeseller ve canl tarih almalar daha sk kar-
mza kmaya balamtr (Zrcher, 2003, s. 6-7).
Ycel BOZDALI

30
SONU
Trk-Yunan mbadelesi, her ne kadar tarihsel olaylar ve aznlkla-
rn lke iinde yaratt karklklarla ilikilendirilse de, trde bir ulus
yaratma gayretinde olan Trkiye ve Yunanistann aznlklardan kur-
tulma abasnn bir sonucu olarak ortaya kmtr. ki devletin resmi
olarak benimsedikleri bu politika, lkedeki sorunlarn temel sebeplerin-
den biri olarak aznlklar grm ve olaylara karp karmadklarna
bakmakszn ilerindeki aznlklarn topluca srgn edilmelerini meru-
latrma arac olarak kullanlmtr.
Gmenlerin hayatlarn kkten deitirerek travmatik sonulara
yol amas bir yana, hem Trkiye hem de Yunanistan milyonlarca kii-
nin gnden toplumsal, siyasi ve ekonomik olarak byk zararlar
grmlerdir. Trk-Yunan mbadelesi, zorunlu g hukuken meru
bir politika arac haline getirerek, dier devletlerin de uygulayaca bir
rnek tekil etmitir. 1944 ylnda Polonya ve Sovyetler Birlii, 1946 y-
lnda da ekoslovakya ve Macaristan arasnda gerekletirilen nfus
mbadeleleri, Trk-Yunan mbadelesini rnek almtr.
Mbadele sadece mbadiller asndan deil, ayn zamanda Tr-
kiye ve Yunanistann sosyal, ekonomik ve siyasi yaamlarnda da
nemli etkiler dourmutur. Trkiyenin daha nceden bu tr gmen-
lere ev sahiplii yapmas ve Yunanistandan gelen gmenler iin uygu-
lad iskn politikalar yeni gelen gmenlerin toplumsal hayata daha
abuk uyum salamalarn kolaylatrmtr. Ancak, giden gmenlerin
ounun Trkiye ekonomisindeki yeri dikkate alndnda ekonomik
olarak ok ar bedeller dendii de aktr. Ayrca iskn politikasndaki
aksaklklar pek ok gmenin uzun yllar zorluk iinde yaamalarna
sebep olmutur.
Yunanistana g edenler iin ise durum daha da dramatik bir hal
almtr. Yunanistann toplu iskn politikas bir sre sonra sadece g-
menlerden oluan yeni yerleim birimlerinin ortaya kmasna sebep
olmu, bu durum da onlarn toplumsal hayata uyumunu zorlatrmtr.
Sonu olarak Yunanistandan Avrupa ve Amerikaya yeni g hareket-
leri ortaya kmtr. Ayrca Yunanistann nfusunun zaten az olmas
ve gelen gmenlerin sayca fazla olmas lkenin demografik ve eko-
nomik yapsn derinden etkilemitir. Ancak tm bu olumsuzluklara
ramen Yunanistan mbadele meselesini bir ulusal sorun haline getir-
meyi baarm ve bu konuda pek ok sanatsal ve akademik almann
31
ortaya kmasna katkda bulunmutur. Daha nce de belirtildii gibi
Yunanistan hatrlamay tercih ederken Trkiye unutmay tercih
etmi bu da Trkiyede bu konudaki almalarn snrl ve ksr kalma-
sna yol amtr.

KAYNAKA
ARI, K. (2012) Byk Mbadele: Trkiyeye Zorunlu G, 1923-1925,
6. Basm. Tarih Vakf Yurt Yaynlar: stanbul.
BALDWIN-EDWARDS, M. (2006) Migration between Greece and
Turkey: From the Exchange of Populations to the NonRecognition of
Borders, SouthEast Europe Review for Labour and Social Affairs, Say 3, s.
115-122.
BLSEL, C. (1998) Lozan. Sosyal Yaynlar: stanbul.
BLANCHARD, R. (1925) The Exchange of Populations between
Greece and Turkey, Geographical Review, Say: 15, No. 3, s. 449-456.
BUDAK, . (2010) Mbadele Meselesi ve Lozanda zm,
Karadeniz Aratrmalar, Say 26, s. 129-142.
CPOF, B. (2013) Darcada da Helenik almalar Balad,
Teostrateji, Web Eriim: www.21yyte.org.
ETN, N. (2010) 1914 Osmanl-Yunan Nfus Mbadelesi Giri-
imi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 24, s. 149-
172.
EMGLL, F. (2009) Mbadeleden Kurtulma abas Olarak: hti-
d Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm Tarih
Aratrmalar Dergisi, Cilt 28, Say 45, s. 221-234.
ERDAL, . (2004) Trk Basnna Gre; Patrikhane Konusu ve Pat-
rik Arabolu'nun hrac Meselesi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi
Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Cilt 9, Say, 33, S. 33-49.
GOULARAS, G. B. (2012) 1923 Trk-Yunan Nfus Mbadelesi
Ve Gnmzde Mbadil Kimlik Ve Kltrlerinin Yaatlmas Alternatif
Politika, Cilt 4, Say 2, s. 129-146.
KARA, B. (2005) Dramatik Bir Huzur Mcadelesi: Mbadele,
Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 5, Say 1, s. 187-
198.
Ycel BOZDALI

32
KAYAM, H. C. (1993) Lozan Bar Antlamasna Gre Trk-
Yunan Nfus Mbadelesi ve Konunun TBMMde Grlmesi, Atatrk
Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: IX, Say: 27.
KODAMAN, . (2008) Trkiye le Yunanistan Arasnda Nfus M-
badelesi, Baslmam Yksek Lisans Tezi. Kahramanmara St mam
niversitesi.
NUR, R. ve CREW, J. C. (2007) Lozan Bar Konferansnn Perde Ar-
kas, 2. Basm. rgn Yaynevi: stanbul.
ORAN, B. (ed.) (2002), Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bu-
gne Olgular, Belgeler, Yorumlar. letiim Yaynlar: stanbul.
KSZ, H. (2000) Trk-Rum Nfus Mbadelesinin Sebep ve Ba-
z stisnalar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt 16, Say 48, s. 753-
769.
ZTRK, D. (2010), Kitap ncelemesi, YILDIRIM, O (2006) Dip-
lomasi ve G: Trk-Yunan Mbadelesinin teki Yz, Uluslararas likiler,
Cilt 6, Say 24, s. 149 - 154.
SEZER, S. (2012) Lozan ve Mbadele. T.C. stanbul Kltr niversi-
tesi, Atatrk ilkeleri ve nklp Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi
Yaynlar: stanbul.
ZRCHER, E.J. (2003) Greek and Turkish Refugees and
Deportees, 1919-1924, Web Eriim: www.transanatolie.com/english/
turkey/ turks/ottomans/ejz18.pdf.

Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi Ve Sonuçlari: Yücel Bozdağlioğlu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi Ve Sonuçlari: Yücel Bozdağlioğlu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRK-YUNAN NFUS MBADELES VE SONULARI

TSA / YIL: 18 ZEL SAYI S: 3, Ocak/January 2014

You might also like