OLAN KELMES VE

GENLK KAVRAMI ZERNE

MUSA DUMAN
Dil, insanlar arasnda karlkl anlama vastas olmaktan
baka, milletin benliini oluturan kltr unsurlarnn taycs
olmak bakmndan da ayr bir neme sahiptir. Bu anlamda, ge-
mi nesillerin btn ynleriyle anlalmas da dilin doru anlal-
masyla ok yakndan ilgilidir. Bir kelimenin, bir deyimin, bir
mazmunun, ksaca her hangi bir dil unsurunun ekil (morfoloji)
bakmndan tannmas mekanik bilgilerle mmkn olabilmektedir,
ancak anlam (semantik) bakmndan tannmas ekilce tannmak-
tan baka o unsurun dnyasna girmeyi gerekli klmaktadr. Dilin
her bakmdan dikkat edilecek yn de burasdr. Aksi halde dav-
ranmzn ynn tayin edecek bu ilk alglama bizi baka isti-
kametlere yneltecek yanllar silsilesinin ilk halkasn tekil ede-
cektir.
Yaayan her eyde olduu gibi dil de tabi kurallar iinde
her bakmdan gelimesini srdrmeye devam etmektedir. Bu gn
kullandmz bir takm dil unsurlar, dier ynlerden olduu gibi
anlamca da gerek kelime gerek ifade kalb dzeyinde olsun eski-
ye nazaran deimi durumdadrlar. Dilde meydana gelen bu de-
iiklii tam manasyla anlayamamak eski metinleri eksik veya
yanl anlamaya ve ona gre deerlendirmeye sebep olur. Genel
olarak 'anlam deimesi' diye adlandrdmz anlam ztlamas,
anlam daralmas, anlam genilemesi gibi dil hadiseleri dik-
kate alnmadan tarih metinlerin anlalmas byk l-
de eksik kalacaktr. Edeb metinler, zellikle de gerek muhtevas
gerekse iirin btn iinde genellikle anlamca birbirinden ayr
beyitlerden kurulu gazel tr bu konuda ayr bir hassasiyet ge-
Trkiyat Mecmuas F, 8
114
Musa Duman
rektirmektedir. yle ki bir ok kelime, Divan iiri terminolojisi
iinde zel anlamlar yklenerek gnlk dildeki kullanllarnn d-
nda bambaka anlamlar kazanmlardr. 'Edeb sanat' kavram
bir bakma, kelimelerin iirde (gazelde) artrd imajlarn
gzelliini ve orjinalitesini temsil ve ifade eder. Halbuki ayn ke-
limeler gnlk dilde, hayatn bayal iinde bu nefasetten uzak
olmalar sebebiyle estetik deer tamazlar. Onun iin de kelime-
ler iirde, bilinen anlamlarndan tamamen uzaklamadan, dier
dil unsurlaryla birlikte bir btn iinde daha bir gzellik kaza-
nrlar. Yalnz bamayken tamad baka dnyalardan, baka
hislerden esintiler temsil ederek airin dnyasna girer ve ilen-
mi olarak okuyucuya sunulurlar.
Gnlk dilde kullanlan bildiimiz 'yavuz' kelimesi eski de-
virlerde (XVI I I . asr ncesi) 'kt' anlamyla kullanlyordu. 'K-
t'y zaman iinde 'gzel' yapan dil, nceleri 'sevgilinin yannda
onu koruyup kollamakla grevli' 'rakb'i de aklarn (airlerin)
gznde 'nefret edilen dman' yapt.
1
Yine 'kz'mz 'cariye' ile
beraber ayn zamanda 'pahal' i di .
2
Bildiimiz 'kar' kelimesi de
'(erkek ve dii) yal' iken anlam daralmasna urayarak bu gn-
k anlamn ok sonralar kazand.
Burada, verdiimiz rnekler ve daha baka bir ok kelime
gibi, bilinen en eski devirlerden bu yana adeta devir devir anla-
mn gelitirerek deitiren bir kelimeden, 'olan'd&n ve 'gen,
genlik' kavramn karlayan 'cvn, tze' vb. kelimelerle ilgisin-
den sz edeceiz.
Bilindii gibi bu kelime edeb metinlerde de bir hayli ge-
mekte, yalnzca gnmzdeki anlamyla deerlendirildiinde oku-
yucular, belki iirde hi kastedilmeyen farkl anlamlara sevk et-
mektedir. Btnyle bir edebiyat neslini k noktas bakmn-
dan haksz yere mahkm eden byle bir farkl yaklamn dzel-
tilmesine imkn salamak, hi olmazsa baka anlamlarda da kul-
1 'Yanmz' ve 'rakb' kelimelerinin szn ettiimiz gelimelerini akset-
tiren Necat Bey'ta (l. 1509) u beytine bakalm : Doluur dey beni yra ya-
vuklama rakb //Ki iyi olmaz inen kouda Un yava Dalar 'diye beni sev-
giliye ktleme ey rakb, kap kpeinin yava pek de i yi olmaz (Necat
Bey Divan 590/6).
2 . bu at ks aldm: bu at pahalya aldm (DUT. I , 326).
Olan Kelimesi ve Genlik Kavram zerine
115
lanldma dikkat ekmek maksadyla szn ettiimiz bu keli-
menin anlam bakmndan tarih geliimine yle bir gz atalm.
3
Kelime, bilinen en eski yazl metinlerden itibaren fonetik
hi bir deiiklie uramadan varln srdrmekte, 'oul', 'o-
cuk, oul' anlamn karlarken okluk ekli hem teklik hem ok-
luk manasyla 'ocuk, ocuklar; oul, olan' karl kullanl-
maktadr. Burada cinsiyet ayrt etmeden 'ocuk' yerine kullanl-
mtr. Yaztlarda ve eski Uygur metinlerinde ayn ekil ve an-
lamyla kullanlan
4
kelimenin DLT'teki kullanlyla ilgili rnek-
ler verelim :
teklik anlamyla :
olan btti: ocuk dodu (I I , 294/12)
olan beddi: ocuk byd (I I I , 259/10)
olan suw tker, ulug yan snur: ocuk su dker, byn
bir yan incinir (I I , 19/13-15)
olak yiliksiz olan biligsiz: olakta ilik, ocukta bilgi yok
(I , 74/4)
okluk anlamyla :
olan glat: ocuklar alat (I , 240/12)
olan tgrat: ocuklar grbzleti (I I , 212/4)
olan kutrud: ocuklar oynadlar ve sevindiler (I I , 218/11)
olan ygrdi: ocuklar koutu (I I I , 102/8)
Bir Kpak Trkesi metni olan Ksas- Enbiy'd&ki u cm-
lede bu anlam ok ak bir ekilde grlmektedir: Hadce Htn
3 Kelime 'eren', 'kzan' kelimeleri gibi 'oul'dan -an okluk ekiyle tre-
tilmitir (Ergim,, 1983 227-; Hatibok). 'oul' ,da 'g='anne' + al (kltme
eki)' eklinde teekkl etmitir (aatay, 1977, sh. 6-8).
4 Kelimenin DLT'teki izah yledir : agul: her hangi bir ocua da
'oul' denir, 'bu oul ne ter : bu ocuk ne der?' Bu kelime kural d olarak
'olan' ekTM&e cemilenir (okluklanr); halbuki 'oullar' diye cemenmesi ge-
rekti. Nasl ki 'erkekler^ iim 'eren' denilmitir, 'olan' ve 'eren' kelimeleri milf-
ret (teklik) olarak da kullanlr. (DLT. I , 74/1- 9). . -
1-16
Musa Duman
r.azyallhu 'anha Peygamberdin sekiz olan togurd, trti erkek
trti kz erdi (Rabguz 5/1). Yine ayn saha metni olan Glistan
Tercmesi'ne de yle gemektedir: ol vakt kim olanlar atas
boldum dag% oglanlk klmadm ocuk babas olduumdan i ti -
baren artk ocukluk yapmadm (ocukluu braktm) (Seyf-i
Saray, 135b [sh. 270]. Aslnda burada 'olanlk' kelimesi 'o-
cukluk' anlamndan ok, 'genlik, delikanllk' anlamlarn ier-
mi olmaldr.
Btn Trk ive ve lehelerinde hemen hemen ayn anla-
myla, Tubalarda ise ayrca 'yavru' karl olarak da kullanl-
mtr : 'ku olu: ku yavrusu; adg olu: ay yavrusu' vb. (a-
atay, sh. 3).
Eski Anadolu Trkesi devresinde de her hangi bir farkllk
gstermemi, bu devirden balayarak ve esas anlamndan uzakla-
madan btn canllyla iir diline de girmitir* :
Nle kl kim alasn n-merd dnydan murd
Ana st vermez Necati t ki olan alamaz (Necati Bey
Divan, 240/7)
nleyip ala ki alak dnyadan istediini alasn; ey Necati,
olan (ocuk alamaynca ana (s) st vermez.
Cn u dil old gamze-i cnn oyunca
'Ik birder eyledin olan oyunca (Necati Bey Divan,
584/1)
* Prof. Dr. Ahmet Akgndz'n, Osmanl padiahlarnn harem haya-
tyla ilgili, yine olan kelimesinin eksik anlalmasndan kaynaklanan yanl
yorumlar tashih etmek maksadyla delil olarak verdii rneklerden yola ka-
rak XIV. ve XV. asr Trke metinlerde olan kelimesinin i ki temel manas
vardr : Birinci temel mana, erkek olsun kz olsun evlada ve genlere olan den-
mektedir, kinci mana, erkek ocuk ve yavru demektir. eklinde vard netice,
bizim almamzda da grlecei gibi, sonu itibariyle isabetlidir, (bkz. : Kle-
lik - Cariyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem, sh. 41).
Trkiyat Mecmuas'nn -basksnn elde olmayan sebeplerle gecikmi olma-
s, 1989 ylnda tamamladmz bu almadan istifadeyi de geciktirmitir. An-
lalyor M sadece edeb metinlerimizde deil, baka muhteval eserlerde de bu
ve benzeri kelimelerin anlalmasnda ayn dikkat ve hassasiyetin gsterilmesi
gerekmektedir.
Olan Kelimesi ve Genlik Kavram zerine
117
Can ve gnl sevgilinin gamzesinin oyunca oldu; sen de
ak ocuk oyunca ettin be birader!
Verdiimiz rnek ve aklamalardan da anlalaca gibi 'o-
lan' XVI . asra kadar (her i ki cins iin) 'ocuk'tur.** Bu devirden
itibaren ise genliin tebih yoluyla ifadesi iin 'gen, taze' kar-
l olarak -yine ncesi gibi her i ki cins iin- kullanldn g-
ryoruz. Kelime bu ekliyle artk iirin slup bakmndan este-
tiini tamamlayan, tebih yoluyla da airinin hayalini genileten
bir unsur halini almtr. iir diline yerletikten sonra artk, di-
erleri gibi, mazmun deerinde, gnlk anlamndan baka hu-
sus anlamyla da kullanlmaya balanmtr.
5
Kelime, iir dili iin-
de bu ynyle anlam genilerken bir yandan da Osmanl cemi-
yeti iinde teekkl eden 'acemi olanlar (acemi oca), sipahi
olan vb.'

snflara da ad olmutur. Kelimenin anlam daralma-

** A. Mller'in gramerindeki (Trkische Grammatik, 27) u rnekler
olan kelimesinin sz konusu ettiimiz manasndan XI X. asrda bile tamamen
uzaklamadna delil saylabilir :
alan kind (1. ocuk, 2. evlat, oul, kz olan)
er olan Jenabe (erkek ocuk, delikanl)
kz olan jungfrau (a. bakire, kz olan kz, b. pak [temiz] kz).
5 Erkek ve kadn airlerin iirde benzer mazmun ve ifadeleri kullanmala-
r (cinsiyet ayrm gzetmeksizin) her airin kulland bir iir dilinin varl-
na iarettir. Buna airin kelime hazinesi ve buna bal olarak imaj zenginlii
de diyebiliriz. Deilse Mihri Hatun'un (XV. asr) :
Habdan adum gzm, ngh kaldurdum seri // Karuma grdm durur
bir mh-ehre dilberi beytindeki 'mh-ehre dilberle Leyl Hanm'm (XI X.
asr) :
Yrn 'klar ile lfeti pek gdr g // Ol peri vahdr nsiyeti pek
gdr g beytindeki sevgiliyi, ama hep kadn sevgiliyi tebih yoluyla temsil
eden 'per'yi baka trl aklamann imkn yoktur. Yine Frenk diyarnda
vatan hasretiyle yanp kavrulan Cem Sultan-'m :
'ly kil bu ehrde ehzde-i Efrence Ue // Kim be-gyet nazenin ser
ver-i hbndur toeyti, arkadal ve dostluuyla kendisine sla hasretini bir
nebze unutturan Frenk ehzadesine ithaftan 'baka bir ey deildir. Onun iin
baz h ve hafif merep airlerin iirlerinde grlen, yerine gre ak sak
ifadeleri erotik hislerin ifadesi deil, bir iir slbu olarak kabul etmek gerekir.
6 Yenieri ocanda altrlmak zere esirlerden yahut devirme usu-
liyle Hristiyanlardan toplanan ocuklara verilen ad; bu ocuklarn topland
ocaa da 'acemi oca' ad verilirdi. Bundan toaka, zellikle edeb metin-
118
Musa Duman
sma urayarak srf 'erkek' ocuklar, genleri karlamaya bala-
mas da muhtemelen bu devirlerden sonra olmutur. nki olu-
turulan bu gruplarn elemanlar tamamiyle erkek ocuklardan
ibaretti.
'Olan' kelimesinin karlad manalar bize en shhatli ola-
rak phesiz ki i l gi l i devirlerde metinlere dayal hazrlanm sz-
lkler verecektir. Kelimelerin szlklerde en dar anlamlaryla yer
aldklar gereini de unutmayarak, tarih eserleri kendi devirle-
rinde telif edilmi szlkler yardmyla anlamaya almak en
doru yol olacaktr. nk bir kelimenin szlklerde tespit edil
. mi anlamlaryla metinlerde kullanlm olmas ok daha tabidir.
Bu sebeple 'olan' kelimesinin hangi anlamlar ihtiva ettiini an-
lamak da yine bu yolla mmkndr. Biz bunun iin XVI I . asr
. da yabanclar tarafndan telif edilmi szlkten yararlana-
caz.
Bunlardan Molino'nun
7
szl hacimce en kkleridir ve
daha ok pratikte kullanlan talyanca kelimelere karlk ola-
rak verilen Trke ve Trke'de kullanlan yabanc kelimelerden
mteekkildir. Parigi'nin
8
szl ise Meninski'nin eserinden son-
ra (telif tarihi bakmndan ncedir) bu asrda telif edilmi en
ler.de bir de 'ehir olan' diye bir tabir gemektedir. Bunun anlam, K-
ms- Trk ve buna mmasil szlklere gre 'taradan gelme olmayp stan-
bul'da doup bym olan, ehr; ehirde domu; ehirde tahsil yapm'tvc.
MeninsM'e ise ibarenin i ki anlam verilmektedir :. ehir oglani : 1, in civitati
-natus, educatusve; S. Aftutus. Bu anlamlarn Trke karlklarna Compleman-
tum'a. .bakalm : 1. ehirde domu, ehirde tahsil yapm; %. kll, seyrek,
'rif, ana, hrm sde, ehr olan (, oglani), kdllc, rusp, kahpe ogl, hllebs,
fettn, rind.
1 Giovanni Molino'nun eseri, i ki stun halinde 32 satrlk sayfalar olarak
hazrlanm, 494 sayfa tutarnda kk boy bir szlktr. Eser, talyanca keli-
melere Latin hurufatyla vermi Trke karlklardan ibarettir; bu bakm-
dan Trkenin fonetik yapsyla i l gi l i kaynak olarak da kullanlabilecek zel-
liktedir. Muhtasar bir gramer ve Trke kelimelerin verildii bir indeks vesi
vardr.
8 Bernardo de Parigi'nin eseri ise her sayfada ortalama 12 satr toplam
2458 sayfa tutarnda ciltlik byk bir szlktr. Madde balar talyanca,
karlklar Trke eski iml ile verilmitir. Bu da Trke, ve Trke'de kulla-
nlan yabanc kelimeleri kullanldklar imllaryla vermektedir. Meninski'nin
kulland .kaynaklardan birisi de hu szlktr.
Olan Kelimesi ve Genlik Kavram zerine
119
hacimli szlktr. nc szlk ise Meninski'nin
9
eseridir. Bu
eser sadece bu asnn deil belki imdiye kadar hazrlanm, Trk-
enin en hacimli ve o derecede de nemli szldr. imdi kro-
nolojik srayla, olan ve genel olarak genlik kavramn kar-
layan ilgili kelimelerin szlklerde getii yerleri gsterelim :
Molino :
Garzone, ragazzo: olan, tase (='taze') (159/22)
Giouene: cvan, tase (164/5)
Giouene frefco: tase, cvan, dilber, mahbub (164/11)
Giouanetto: cva(n)cik, tasecuk (='tazecik') (164/6)
Giouentu: cvanlik, yigitluk (164/9)
Pueritia, fanciullessa: oglanlik, taselik (328/4) .
Zitello: olan, erkek, kizoglan (493/15)
Parigi:
Bambino: olanck, sd ogl, oul, gulm, sagr, fet, sab,
= gdek, ferzend (230/7)
Chiffigliuoli: oul, bn, veled, zade, ferzend'. (.866/2)
Garzone : olan, gulm, nker, ferzend (939/7)
Giouane : yiit, gene, cvn, b (965/3)
9 Meninski'nin eseri i l ki 1680'de cilt ve ikincisi 1780'de drt cilt olmak
zere ki defa baslmtr. Madde balar Trke ve Trke'de kullanlan yaban-
c kelimeler eski imllaryla, 'Latin harfleriyle okunular, varsa Trke'de kul-
lanlan mteradifleri, sonra srasyla Latince, talyanca, Franszca, Almanca
ve Lehe karlklar verilmektedir. Szln, bu asr Trkesinin bir ok ba-
knalardan zelliklerini, kullanlarn ortaya koymas yannda fonetik ve leksikal
aratrmalar iin de ok nemli bir eser olduu muhakkaktr. Bu esas szlkten
baka bir de Complamentum, adyla szlkte geen kelimelerin (ufak tefek fark-
llklarla) Latince madde balaryla verildii indeks mahiyetinde tek cilt halin-
de hazrlanp 1687'de baslm bir eseri daha vardr ki almamzda Meniski'ye
ait karlklar (Latince madde bayla) bu eserden alnmtr:
120
Musa Duman
Giounetta: gene kz, cvne (965/4)
Giouanetto: genecigez, civnck, bali (965/5)
Giouanezza, giouent : yiitlik, gendik, civnhk, ebb, ebbe
(965/7)
Fanciulezza : oglancklk, uaklk, tufliyyet (821/3)
Fanciullo : olanck, uak (821/1)
Figliuolanza: ogullik, kzlk (866/7)
Madre, 6 matrice... (, Matre, madrice, della donna; Vtero) :
olan yata, rahim (1287/8 [1334/11; 2447/12])
Pueritia: oglancklk, tufliyet, fet (1697/3)
Meninski:
olan, gulm, pser: 1. Puer, 2. famulus
1. Puer: olan, oul, olanck, ter olan, baana, taze, c-
vn, sb, gulm, kodek, pser, ocuk
2. Famulus: hdmetkr (hlk. hizmetkr), glan, dem, ya-
nama, ter olan, gulm, hdim, hadim, 'bd, bende, ker, muk-
tev, pkr (, olan drmek)
cvn :
1. Juvenis: olan, geneoglan, gulm, cvn, nevcvn, nev
hste
2. Cinadus: put, hz, hz olan, muhannes, mennes, cvn,
'ldk
Adolescens: ogln, gene, yiit, gulm, ana, civan, blig. ...
bir cvn- pak dmen
Adolescentia: oglanlk, tzelik, tze yiitlik, genlik, cvn-
lik, deli kanllk, ebb, blg
Adolescentula: kz olan, tze kzigdz, kadnck
Adolascentulus: olanck, tze olan, nevcvn
Olan Kelimesi ve Genlik Kavram zerine
121
Juventa: genlik, tazelik, oglanlik, oglanciklk, cvnlik, yi-
itlik, ebb
Virgo; kz, kz olan kz, bikr, betl, dze
Yine Meninski'de cvn kelimesi iinde, daha ok iirde sevgi-
linin vasflarn ifadede kullanlan tamlamalar yer almaktadr.
Buradan da anlalyor ki cvn, 'gen' kavramn karlayan ve
her i ki cins iin de kullanlan bir kelimedir : cvn- gune dihn,
eker dihn; ey cvn- pr edeb vey glruh- gnce leb.
Ayr ayr szlklerden aldmz yukardaki karlklar dik-
katle incelendiinde, bunlarn cinsiyet bakmndan her i ki cins
iin de kullanlan ortak kelimeler olduu grlecektir ki bunlar
bata tze, cvn ve olan kelimeleri olmak zere i l gi l i kelime-
lerdir. Molino ve Meninski'de oglanlik, tazelik ayn kelimenin kar-
l iken, dier taraftan kiz olan kelimesi her i ki cins iin (zi-
tello, zitella) karlk olarak verilmekte; halbuki ayn kelime Fa-
rii'de bikir, 'uzr vb. kelimelerin mteradifi olarak yer almak-
tadr. Ayn ekilde tze ve cvn kelimeleri de ayr cinsleri kar-
layan kelimelerin mteradifleri olarak verilmektedir. Btn bun-
lardan sz konusu kelimelerin 'genlik' kavramn karlayan bir-
birine yakm anlaml kelimeler olduklar ortaya kmaktadr. Hele
Parigi'de figliuolanza karl olarak oullik, kzlik (866/7) keli-
melerinin verilmi olmas, bu i ki kelimenin birbirlerinin anlam-
larn ierdiklerine delil olmaktan baka, yukarda bu kelimelerin
mteradifleri olarak verilen dier kelimelerin de anlamca birbir-
leriyle ilgili olduklarm gstermektedir. Verilen rneklerden -
karlacak sonu udur : cvn, tze, gen ve olan kelimeleri XVI I .
asrda kendi husus manalarnn yannda genel olarak bu gnk
anlamyla 'gen'i (her i ki cins iin) de karlamaktadrlar.
Buradan yeniden olan'a dnersek, kelime sz konusu asrda
bir yandan anlam daralmasyla 'erkek' cinsi karlarken bir yan-
dan da bazen 'ocuk' bazen genel manada 'gen' karl olarak
kullanlmaya devam etmektedir.
Kelimelerin XVI I . asrda tespit edilmi anlamlaryla XVI . asr
metinlerinde kullanlm olabilecekleri akla daha yatkndr. im-
di olan ve ilgili kelimelere belirttiimiz anlamlarn dikkate ala-
rak beyitler iinde bakalm. Bunun iin biz de bu asrn en h
122
Musa Duman
airlerinden kabul edilen Hayret'nin
10
gazellerinden rnekler se-
tik. Yukarda iaret ettiimiz (5. dipnot) iir slbu elbette ki
Hayreti iin de sz konusudur. Hafifmerep biri olduunun ken-
disi de farknda olan air, iirleriyle mizac arasnda bir iliki ku-
rulup horlanmaktan, ayplanmaktan ekindii iin belki de baz
aklamalarda bulunma ihtiyac duymutur. Bu aklamalar ken-
dince mazeret saylabilecek trden, aklna balanmas gere-
ken davranlardr. Cemiyette yaayan her insann dierleri tara-
fndan holanlmayacak mutlaka bir ka hareketi bulunur, insan
iin 'masumiyet' olmadndan herkesin bir kusuru, bir eksiklii
vard r:
Gzn stnde kaun var dimesnler dr isen
Gel tecerrd ihtiyar eyle kalenderler gibi (444/4)
yleyse kii kusursuz olmaya almaldr; ama kusursuz ol-
masnn imkn yoktur. Bu halin mazeretini de air yine kendisi
bulur:
Ehl-i 'ska kfr mn bir olur
Vasi u hicrn derd dermn bir olur (49/1)
'ika cevr cef mihr vef
Kahr- cnn lutf u ihsn bir olur (49/4)
iirinde nehiller tarafndan mstehcen anlalabilecek beyit
ve ifadelerin bulunmas onu da endielendirmi olmal ki ,
Ey hce sanma sen bizi ehvet esriyz
Ddr hakk 'k u mahabbet esriyz (125/1)
demek ihtiyac duymutur. Her trl kayttan azadeliin bir tr-
l cevazn de yine kendi kendine verip adeta hrriyetini iln
eder:
10 Ak elebi Hayret'yi syle anlatr : Sde-dil, sine b-gill, lubal-hl
ve fn-revi, levend-mereb, 'Alev-mezheb, 'tk-pe ve 'ay-san'at kinesne
idi (Me'ir'-u'ar, 90b).
Olan Kelimesi ve Genlik Kavram zerine
123
Her ne togarsa Jco togsun mder-i eyyamdan
Ey birader ibn-i vakt ol ekme sen ferda gamn (338/4)
Hayret'nin hisleri, iir ve ak karsndaki dnce ve tavr-
larna ksaca temas ettikten sonra asl konumuzu ilgilendiren be-
yitlere geebiliriz :
Olan'm 'ocuk' anlamyla getii beyitlerden rnekler :
Vir Hayrety tfl- dili mekteb-i 'ka
Dahi dime ey hce ol olan nic'itdn (242/5)
Ey Hayreti! Gnl tfln (ocuunu) ak mektebine ver ve
artk hocaya ocuunu ne ettiini sorma. (Hoca nasl isterse y-
lece yetitirsin.)
Ik bzesin elden komaduh gitdi gnl
Veh bolay ki kocaduka dahi olan olasn (354/4)
Ey gnl! Ak oyuncan elden brakmadn gitti, yle g-
rnyor ki yalandka daha da ocuklaacaksm.
Bze-i mahabbeti elden komaz mdm
Bizi kocatd bir del olan durur gnl (258/3)
Gnl sevgi oyuncan daima elinde tutar, bizi kocatt ama
kendisi daha delikanldr (gentir, ocuktur).
Gzn kaun haylidr gnl elencesi dyim
Dahi olan durur alsa 'aceb mi ok u ydan haz (166/4)
Gnl elencesi daima senin gzn ve kann hayalidir;
(nk) henz daha ocuktur (gentir), ok ve yaydan holan-
mas alacak bir ey deildir.
yle d olur gnl gam hil'atinder Mm gren
Bir yetim olan libs- dil-g geymi sanur (104/6)
124
Musa Duman
Gnl gam elbisesinden yle mutlu olur ki , gren, yetim
ocuk gzel bir elbise giymi sanr.
Hem-ser olma yri imden gir prne-ser ol
Kend mikdnm fehm eylemez olanlar ile (405/3)
(Ey Hayreti! Ey gnl!) kendini bilmez (seviyesini bilmez)
ocuklarla (genlerle) arkadalk etme, yr, imdiden sonra ar
bal ol artk...
cvn, nev-cvn, taze kelimelerinin getii beyitlerden r-
nekler :
Sz anlar bir cuvn- nktedn ister diler cnum
Garaz dilber degl bir munis gamhr arar gnlm
(305/3
Canm (gnlm) szden anlayan, ho sohbet bir taze (g-
zel) dost ve dert orta ister, yoksa maksat gnl alan (afte)
gzel deildir.
Nev-cvnsn alma ahin ben fakrn her seher
Ehl-i derd itdgi h u vah haklayn begm (268/3)
Ey beyim! Gensin, tazesin, dert ehlinin her seher vakti
ettii feryatlar hakk iin ben fakirin ahini alma.
del kanlu gzel, beg gzel, merdne beg, tze beg kelimele-
ri ni n getii beyitlerden rnekler:
Basban meykedeyi gel ekelm duhter-i rez
Bir del kanlu gzel gibi kenr eyleyelm (325/3)
Gel, meyhaneyi basp zm kzn (arab) ekelim (ielim),
gen gzel gibi onu kucamza alalm (sarp sarmalayalm).
Ddi tfde yaum gibi ayaa mey-i nb
Olalu sen delkanlu gzelh kan delsi (438/4)
Olan Kelimesi ve Genlik Kavram "zerine
125
(Ben), sen taze gzelin kan delisi (a, tutkunu ?) olal,
saf arap gz yam gibi aresiz ayaa dt (deerden dt).
Ben seni bir pk-dmen beg gzel sanurdum ah
Ba tara serv-i h-reftr imisin aladum (332/4)
Ben seni namuslu bir bey gzel sanrdm (hanm efendi ?
sanrdm), anladm ki ba yukarlarda (kibirli), ho yryl
(uzun boylu) servi (gibi) imisin.
'Akl u hu tagdup ald gnl kiverini
Bir ala gzli gzel beg sd alayumuz (434/2)
Bir el gzl gzel, alaymz (askerimizi) krd (bozguna
uratt) ve akl fi kri datp gnl lkesini fethetti.
Salu sollu n'ola salnsa yannca 'uk
Taze begdr yaraur olsa hezrn delsi (437/4)
(Ne olur sanki) sanda solunda aklar salnp gezse (dola-
np dursa), tuhaf deil nki o taze (gen) beydir, etrafnda bin-
lerce delisi olmas normaldir, mnasiptir.
Taze begdr hdmet itmek aa mkildr gnl
Ol gzeller ahna yanama olanum benm (290/3)
(Ey) o gzeller ahma yanama olan (kul, kle, hizmeti*)
olan gnlm, o taze (gen) beydir, ona hizmet etmek olduka
gtr.
* Olan kelimesinin gulam (=kle, hizmeti) anlamnda da kulla-
nld Farii ve Meniski'dekl karlklardan anlalmaktadr. Ayrca Menlns-
ki'de hizmetkar, olan, yanama, gulm... kelimeleri Famulus maddesinde
mteradif kelimeler olarak verilmitir. te yandan, Evliya elebi'hin Seyahat-
name'sinden aldmz u parada da olan ve gulam kelimelerinin ean-
laml olduklar aka grlmektedir : Niesi esb-i ah [ M] gedya svr olp :
Olan! Kilcufla ensemden ayrlma, bire vur ddiim saman ol an mm verme,
vur! dye gulmma tenbh der. (Badad Bl. nshas, nr. 305, c. I I I , vr.
2811/14-15). .
126
Musa Duman
Yine bir merdne beg sevdm erenler cnn.
Ey zen-i bzr Benden vaz geldm sevmezin^ (335/6)
Erenler' can iin, yine merdane bir yar sevdim, ey pazar
kars (srtk, orta mal) senden artk vazgetim, sevmiyorum.
Nev-cvn kelimesi aadaki beyitlerde pr'in zt anlamls ola-
rak kullanlmakta, i ki kelime arasnda tezat ilikisi bulunmaktadr.
Pr 'yal, ihtiyar' (bazen de 'eyh' anlamyla tevriyen" olarak) ,
kart olan kelime de her halde onun zdd manay yani 'gen'i
karlayacaktr. Tabi burada konumuzla ilgili olmadndan pr'in
dier anlamlarna deinmedik. Bu tezad ileyen ve nev-cvn ile
pir arasnda anlam ba kuran baka beyitler de szn ettiimiz
tezat sanat erevesinde bu i ki kelimenin birbirleriyle ilgisini an-
latmaktadr. Pir ve olan kelimelerinin ise soyut kavramlar ola-
rak birinin 'ihtiyar', dierinin de 'gen'i karlamakta olduu sy-
lenebilir.
Nev-cuvnlar 'kna gn inlik eyledn
Pir-i 'akl ile yri bigne ol imden gir (391/2)
Tazelerin (gen gzellerin) akna ainalk eyledin, yleyse
imdiden sonra akln bana toplayp yr, bigne (yabanc) ol.
Nev-cuvnlar 'k bir std- kmildr k'aha
Tfl- ebced-hn olmaz pir-i 'akl- z-fnn (370/4)
Taze gzeller ak yle kmil bir reticidir ki ona (onun
yannda) marifetli akl eyhi, okumaya henz balam ocuk
bile olamaz.
11 Burada merdne beg yerine -vezin gerei de olmasayd- yukardaki be-
yitlerde olduu gibi 'deli karik'y da kullanabilirdi. Delikanl ise nev-cvn,
cvnj -tze kelimeleriyle (yukarda gsterdiimiz gibi), yakn anlamldr. Be-
yitte zen-i bzr .ye merdne beg arasnda .cinsiyet, ynnden deil, zellik
bakmndan tezat ilikisi .bulunmaktadr. Zen-i bzr 'hamiyyetsiz, annda er-
keklik nian olmayan biri' olarak tari f edmitir :.
Yog imi nunda erkeklik nin hsl // B-hamiyyet bir zen-i bzr
imisin anladum, (332/2)
Olan Kelimesi ve Genlik Kavram zerine
127
Buraya kadar nev-cvn (, cvn) kelimesi pr kelimesiyle
birlikte bazen airin kendisi veya vasf, bazen de muhatabnn
(sevgilinin) kendisi veya vasf olarak kullanlmtr. imdi bu
kelimelerin yerine olan kelimesi bulunduran beyitleri anlamaya
alalm.
Prlikde ngehn oldun bir olan delsi
Klmad n boynuna kolin hamyl vaz gel (265/5)
Yal halinde bir tazeye (gen gzele) tutuldun; (ama) o
sana iltifat etmedi (yz vermedi, kollarn boynuna dolamad)
sen de ondan vazge gitsin!
Gelhz yine yiitlikler idp 'klar
Prlikde olalum bir gzel olan delsi (438/5)
Ey aklar! Gelin, yiitlik gsterip yal halimizle (ihtiyar-
lmza bakmadan) bir tazeye (gence) tutulalm, ak olalm.
Bundan zge Hayreti 'lemde rsvalk m'olur
Prlik vaktinde bir olana ddi gnlmz (143/5)
Ey Hayreti! Dnyada bundan daha l kepazelik olur mu;
ihtiyarlk anda gnlmz bir tazeye (gence) dt.
Dil balamad pre-zen-i dehre Hayreti
Kocad gitdi dahi bir olan esridr (91/5)
Hayreti, dnya koca karma (dnyaya) gnl balamad,
kocad gitti (ama) hl bir tazenin (gencin) esiridir (tutkunu-
dur) .
Kimseden utanmadn ey Hayreti olup haris
Koeaduka meyi iden olana gfilmdr benm (297/7)
Ey Hayreti! Tamahkrlk edip kimseden utanmadn; yan
ilerledike gnln bir tazeye (gence, gzele) meyletti.
128
Musa Duman
Yukarda sraladmz beyitlerin nda bu beyti daha ko-
lay ve doru anlamak mmkndr. nk sz konusu beyitlerde
hep gen, taze, cvn (ve nev-cvn) kelimeleri pr kelimesiyle
birlikte gemektedir. Burada pr (yal anlamyla) airin kendi-
sidir. Taze gzelleri sevmesinde tereddt ettii nokta pr (yal)
ile cvn (gen, taze, olan) arasndaki denksizliktir. Bu denk-
sizlik airi halk huzurunda muhakemeye zorlamakta ve air bu-
nun skntsn ekmektedir. Bu halin cevabn da u beyitle ver-
mi olur:
Olan sever diy beni sevmez eeri halk
Sevmezse sevmesn deli gnlm sever diler (116/4)
(Benim gibi yal birinin) gen (taze) sevmesini halk ho
karlamaz, ama olsun, benim deli gnlm yine de sever.
iirin estetik gzellii ve anlam btnl iersinde kelime-
ler arasnda bir ilgiden sz etmek mmkndr. airin sanat kud-
retini ortaya koyduu iir bir bakma bu btnl ve ilgiyi sa-
layabildii lde baarl olmutur. Kelimelerin nanslarn-
dan yola karak hayal dnyasn genileten air kendi i ale-
mini, dnce ve hislerini yanstabilmek iin kelimelerin bilinen
anlamlarn zorlar. Bu adan, okuyucusunu yanltt oranda bel-
ki kendisini baarl addedecektir. iir iin eskilerin 'el-ma'n f-
batn'-'ir' dedikleri keyfiyet bu olsa gerektir.
Szn ettiimiz bata olan olmak zere cvn (, nev-cvn),
tze vb. kelimeler, Divan iirinin (zellikle gazelde) mazmun ola-
bilecek mana arlnda kelimelerden saylmaldrlar. nk bu
ve buna benzer kelimelerin gnmzde (daha kapsaml ifadeyle
asrmzda) kazand anlamlarndan yola karak Divan iirini
anlamaya almak ve yorumlamak, o eseri kendi artl an iersinde
deerlendirmek deil, asrmzn anlayna uyarlamak olacandan,
yerine gre yanl sonulara varmak kanlmaz olacaktr. Tarih
ve edebiyat tarihi aratrmalar iin ngrlen 'olaylar kendi
artlar iersinde deerlendirme' kaidesi Divan iiri iin de geerli
olmaldr.
Olan Kelimesi ve Genlik Kavram zerine
129
B B L Y O G R A F Y A
Akgndz, Prof. Dr. Ahmet; Klelik-Cariyelik Messesesi ve Os-
manl'da Harem, Osmanl Aratrmalar Vakf (OSAV)
st. 1995.
Clauson, Sir Gerard; An Etymological Dictionary of Pre-Thir-
teenth-Century Turkish, Oxford 1972.
aatay, Saadet; Trke'de ocuk Kavram, TDY Belleten,
Ank. 1977, sh. 1-16.
avuolu, Do. Dr. Mehmet; Rakb, Divanlar Arasnda, mran
Yaynlar, Ank. 1981, sh. 55-61.
Dede Korkut Kitab II, Metin Szlk, ndeks; (Haz. : Do. Dr. Mu-
harrem Ergin), Trk Kltrn Aratrma Enstits,
Ank. 1964.
Ergin, Prof. Dr. Muharrem; Trk Dil Bilgisi, Boazii Yaynlar,
st. 1983.
Evliya elebi; Seyahatname, Topkap Ktphanesi, Badat Bl-
m, nr. 305, c. I I I .
Hatibolu, Prof. Dr. Vecihe; Trkenin Ekleri, DTCF Yaynlar,
Ank. 1981.
Hayreti Dvn; (Haz. : Dr. M. avuolu-M. Ali Tanyeri), st. 1989.
Meninski, Franois de Mesgnien; Thesaurus Linguarum Orienta-
lium Turciace, Arabicea, Persicea, 2. bask, drt cilt, Vi-
yana 1780 (ilk bask cilt, 1680).
Meredith - Owens, G. M.; Me'ir'-u'ar or Tezkere of 'k e-
lebi, London 1971.
Molino, Giovanni; Dittionario Delia Lingua Italiano, Tvrchesca,
Roma 1641.
Trkiyat Mecmuas F. 9
130
Musa Duman
Mller, August; Trkische Gramrnatik, Berlin 1889.
Necati Bey Divan, Haz. : Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan, MEB Yayn-
lar, st. 1963.
Parigi, Bernardo da; Vocabolario Italiano-Turcesco, cilt, Roma
1665.
Rabguz; Ksas- Enbiy (Narrationes de Prophetis), tpk basm
(Yay. K. Granbech), Kopenhagen 1948.
Sertolu, Midhat; Osmanl Tarih Lgati, Enderun Kitabevi, st.
1986.
Seyf-i Sary; Glistn Tercmesi (Yay. : Do. Dr. A. Fehmi Ka-
ramanlolu), TDK Yaynlar, Ank. 1989.
Topalolu, Prof. Dr. Ahmet; Dil Bilgisi Terimleri Szl, tken
Neriyat, st. 1989.
Yeni Tarama Szl (Haz. : Cem Dilin), TDK Yaynlar, Ank.
1983.
Yusuf Has Hcib; Dvn Lgati't-Trk [DLT] (Tere. : Besim
Atalay), I , I I , I I , ndeks, TDK Yaynlar, Ank. 1985.