DYANET LER BAKANLII YAYINLARI

MEDENYET LEMNDE YAZI

VE
SLM MEDENYETNDE
KALEM GZEL
III. Ksm
Yazan
Mahmud Bedreddin YAZIR
Nere Hazrlayan
Ecz. Uur DERMAN
GAYE MATBAACILIK A..
ANKARA 1989
DYANET LER BAKANLII YAYINLARI No : 277
Bu eserde, merhum Mahmud YAZIR' n seip
yerletirdii mahdud saydaki resimler dnda
Adi l ARIKAN (merhum)
Mustafa DZGNMAN
Hasan l i GKSOY
Kzm ZAM
tarafndan muhtel i f zamanl arda ekilmi olan
fotorafl ardan istifde edi l mi , kitabn sahife
tertbi Osman ZAY eliyle gerekletirilmitir.
ISBN 975-19-0051-4
Yayn Hakk (Copyright) : Diyanet leri Bakanl
" Bu eser, Din leri Yksek Kurulu'nun 11.6.1987 tarih
ve 96 numaral mtalaasyle yaymlanmtr."
MEDENYET LEMNDE
YAZI VE
SLM MEDENYETNDE
KALEM GZEL
BALIK' LARA GRE
A L F A B E T K F H R S T
Sahife
A
Aks-i Hayal 315
Ayn 350
Ayn 365
B
B' 346
Baz Misller zerinde Kritikler 367
Bir Kritik 307
Blme ne 316
Bu Mebde'in Tahll zah 323
Bnye D Unsurlar 340
Bnye i Unsurlar 339
C
Cezimli Tirfil 364
Cezm 362
Cim 347

izgi Yazlarn Tashhi 306
D
Dal 348
D ne 316
E
Elif 344
Estetik Bir Yaznn Douu 320
F
F 351
Fotoraf Usl 315
H
Ha 363
H' 355
H' 363
Hareke 360
Hareket Gyesi 322
Hareket Mebde'i 321
Hareket Sahas 322
Harflerin Tarif ve Talimleri 343
Hemze 363

ne 316
ltikaa ttisal 342
ltisk ttisal 341
nce Yazlarn Tashhi 299
retlerin Trf ve Talimleri 358
VII
5 Tenvin 362
6 Med 363
7 Hemze ..... 363
8 Sla 363
II Mhmel (Noktasz) Harf retleri 363
1 H 363
2 Sin 363
3 Sad 363
4 T' 363
5 Ayn 363
6 Kf 363
7 Mim 363
8 Ha 363
III Tezyin retleri 364
1 Ufak Trnak ..... 364
2 Kaln Trnak 364
3 Ters Trnak 364
4 Tirfil 364
5 Trnakl Tirfil 364
6 Mi ml i Ti rfi l .... 364
7 Cezimli Tirfil 364
8 Yuvarlak Nokta 365
H retler Hakknda Baz Artistik Tavsiyeler 365
K Baz Misller zerinde Kritikler ... 367
IX
retler Hakknda Baz
Artistik Tavsi yel er 365
ttisal ve nfisl 340
Kaf 352
Kf 352
Kf 363
Kaln Trnak 364
Kaln Yazl arn Tashhi 300
Kalp Yazl arn Tashhi 303
Sad 349
Sad 363
Sla 363
Si l kme, izme ve Dol durma 317
Sin 349
Sin 363
Sls Kal emi 325
edde 362
Lm 353
Lm - Elif 357
M
MECAZ YAZILARIN YAPILII 312
Med 363
Mi m 355
Mi m 363
Mi ml i Tirfil 364
Muhakkak Kalemi 328
Murabbat (Satran) Usl 314
Mhmel (Noktasz) Harf retl eri 363
N
Nesih Kal emi 326
Nokta 359
Nn 354
T' 350
T' 363
Ta' l k Kal emi 334
Tashi hl i Yazmak 296
Tashihsiz Yazma 293
Tashi h Usulleri 299
Tenvi n 362
Terkb Met odl ar 324
Terkb Unsurl ar 339
Terkb ve Tahl i l Mebde' l eri 321
Ters Trnak 364
Tezyn retl eri 364
Trnakl Ti rfi l 364
Ti rfi l 364
U
Ufak Trnak 364
Okutma retl eri 359
U
NC KISIM (AMELZAHLAR).293
R Vav
Ra' 348
Reyhni Kal emi 329
Rkaa' Kal emi 331 Y ..
355
357
X
Yaz Bytme Usulleri 312 Yaz Taklid Etmek 310
Yaz neleme Usl 315 YAZMA ETLER 293
Yaz Kopya Etmek 309 YAZMANIN ARTSTK ZHI 320
Yaznn Tohumu 320 Yuvarlak Nokta 365
N D E K L E R
K o n u Sahife
NC KISIM (AMEL ZAHLAR) 293
1 YAZMA ETLER 293
a Tashihsiz Yazma 293
bTashihli Yazmak 296
c Tashih Usulleri 299
I nce Yazlarn Tashihi 299
II Kaln Yazlarn Tashihi 300
III Kalp Yazlarn Tashihi 303
IV izgi Yazlarn Tashihi 306
V Bir Kritik 307
d Yaz Kopya Etmek 309
e Yaz Taklid Etmek 310
2 MECAZ YAZILARIN YAPILII 312
a Yaz Bytme Usulleri 312
1 Murabbat (Satran) Usl 314
2 Fotoraf Usl 315
3 Aks-i Hayal Usl 315
b Yaz neleme Usl 315
I ne 316
II D ne 316
III Blme ne 316
c Silkme, izme ve Doldurma , 317
3 YAZMANIN ARTSTK ZAHI 320
I Estetik Bir Yaznn Douu 320
A Yaznn Tohumu 320
B Terkib ve Tahlil Mebde'leri 321
I Hareket Mebde'i 321
II Hareket Sahas 322
III Hareket Gyesi 322
IV Bu Mebde'in Tahlil zh 323
C Terkib Metotlar 324
I Sls Kalemi 325
II Nesih Kalemi : 326
III Muhakkak Kalemi 328
IV Reyhni Kalemi 329
VTevk Kalemi 330
VII Ta'lk Kalemi 334
D Terkb Unsurlar 339
I Bnye i Unsurlar 339
II Bnye D Unsurlar 340
E ttisal ve nfisl 340
I ltisk ttisal 341
II ltikaa ttisal 342
F Harflerin Tarif ve Talimleri 343
I Elif 344
II B' 346
III Cim 347
I V- Dal 348
VRa' 348
VI Sin 349
VII Sad 349
VIII T' 350
IX Ayn 350
XF 351
XI Kaf 352
XII Kf 352
XIII Lm 353
XIVMim 354
XVNn... 354
XVIVav 355
XVII H' 355
XVIII Lm - Elif 357
XIX Y 357
G retlerin Trf ve Tlimleri 358
I Okutma retleri 359
1 Nokta 359
2 Hareke 360
3 Cezm 362
4 edde 362
NC K I S I M
(AMEL ZAHLAR)
1- YAZMA ETLER
a- TASHHSZ YAZMA:
"Bir yaznn tashihsiz yazlmas"
demek, kalemden kt gibi kalmas,
yni sonradan dzeltilmeye lzm ve
ihtiya gstermiyecek kadar olgun,
metn olmas, gzel yazlm ve krs-
sne oturmu bulunmas demektir.
San'atta asl olan byle yazmaktr ki Bir
kalemde yazmak da tbir olunur.
Nesih, cazet Nes-ta'lk, Siya-
kat ep, Rkaa'gibi yazlar, ummiyet-
le bir kalemde yazlrlar. Yazarken, ka-
lem ucu ile yaplan ufak tefek dzelt-
meler tashihden saylmazlar. Essen,
srf amel mhiyette olup estetik deeri
haiz olmyan ince yazlar tashih etmek
bahis mevzu deildir. Estetik olanlar-
da ise,gzelliini hrpalamamak, aksi-
ne arttrmak kayd ile cevaz verilebilir.
Nitekim, tashihi dikkatle ve gzel ya-
panlar, Nesih gibi baz yazlarda da tas-
hihe ehemmiyet vermiler ve muvaf-
fak da olmulardr.
Kalem kalnl arttka, tashihsiz
yazma ii de o nisbette zorlar ve tas-
hih yapmak zarret hlini alr. Kaln,
cel i msenn, istifli ve girift yazlar
tashihsiz yazmak, hemen hemen hibir
hattata nasb olmamtr, diyebiliriz. Fa-
kat, yle tashihler yapmlardr ki, tashih-
siz yazlm intiba'n verir. Gz ve ruh
bir gn menf te'sir altnda kalmaz.
Tashihsiz yazabilmek iin bilek
kuvvetli, el mmreseli, kalem keskin,
kd elverili, mrekkep koyu, yazan
da kalemine tamamiyle. hkim olmal-
dr. Kalem keskin olmazsa, akta kes-
kinlik ve tbilik bulunmaz. Kd, byle
yazmaya msid olmazsa, kalemin
keskinliinden bir netice alnmaz; m-
rekkep koyuca olursa, renk yeknesakl-
n muhfaza etmek kolay olaca iin,
bu bakmdan tashihe girimekle doa-
bilecek falsolara yer kalmaz.
Harfi bir kalemde yazmal, hare-
ketleri blmeden tamamlayabilmen
blmeye lzm ve hacet gsteren yer-
lerde ve hllerde de hareketin cerey
nndaki hussiyetleri aksatmadan ka-
lemi yerli yerince koyup nefes akar gibi
yrtebilmeli, ufak tefek tashihleri
mmkn olduu kadar yaznn mrek-
kebi kurumadan yapmaldr.T ki,fazla
mrekkep kullanmak yznden tashih-
ler srtmasn.
Bazlar, tashihsiz yazarken ar
ar, bazlar abuka yazmay tavsiye
ederlerse de, dorusu, ar yazmak
cbeden yerlerde (inkibb ve tedvir-
lerde) ar; inmeler, kmalar, keide
ve emsli gibi abukluk istiyen yerler-
de de abuk, ikisi ortas hareket iktiz
eden yerlerde ise ona gre yazmaktr.
294
Bu hussda, Ykt ile bn Hill u be
asl tavsiye etmilerdir:
1 - Yaznn itmmdan gelen hazz-
n verebilmek; yni; harfi bir kalemde
tam olarak yazmak iin itmm tevkf
siz, yni, durmayrak vey kalemi dur-
durmayrak ve ihcmsz, yni def`aten
yapmayrak f etmeli, bir rpda ka
rvermemelidir.
2- Takvs: (Kavisli yapmak)
3- Tsth: (Dz vey dzms
yapmak)
4- nkibb: (Gzl yapmak) gere-
ken harflere iyi
bir ekil verebilmeli, shhatli ve gzel
yapmaldr.
5- Eer bir yazda mstelkyen
(arkaya dayanr ekilde) bir harf gelirse
bunu tam ve hakk
ile hataszca baarmaldr. Herhangi
bir harfin ib' denilen ksmn (Istlah-
lar ksmna baknz: s. 221) kalemin
gs ile doyurmaldr.
gibi.
nk hat (yni yaz) iki msvi para-
dan stf edilerek (seilerek) vcuda
getirilebildii cihetle, bu iki parada
hibir sakatlk ve erilik bulunmamal-
dr. Keideleri, salmalar tevkfsiz (kale-
mi durdurmadan), aka tbi' olarak ve
imtinsz, yni sf'atle yapmal. Kale-
min tb akna mni' olarak deil, hz-
la ve aka uygun olarak yazmaldr (1).
Istlahlar bahsinde trif edilen;
tevfiye, itmm, ikml ib', irsal, tar
sf, te'lf, tastr ve tansl sretinde bn
Mukle'nin tavsiyeleri ile bu esslar
aa yukar birbirini zah eder mhi-
yettedirler.
Kalkeend, Subhu'l-''nn n-
c cildinde bn Mukle'nin tavsiyelerini
kaydettikten sonra yle der:
"Bu hussta, Serramerra ve bn
Abdsselm gibi baz limler u tavsi-
yede bulunmulardr: Dik yazlan her
hatta lyk olan; kalemin iki ucuna bir-
den dayanarak kmasdr. Sadan so-
la yazlan harflerde kalemin sola doru
biraz meyl ettirilmesi icab eder. Soldan
saa yazlan harflerde de kalemin ba-
n biraz saa meyl ettirmelidir. Heraz-
za(takma)y kalemin sa dii (vah ta-
raf) ile yapmaldr. Her noktay kale-
min iki ucu ile birden yapmaldr.Nun
ve sad anaklarnda ukurlar kalemin
sa dii ile yazmaldr. Her irsali ve cim,
ayn gibi harflerde grlen ta'ricleri ka-
(1) Hat ve Hatttn: (Bidat'l-Mcevvid) sahife: 281.
295
lemin sol dii (ns taraf) ile yapmal-
dr. Lm gibi sadan balayp sola gi-
den her harfde kalemin ba sola doru
biraz meylettirilmelidir. Cim ba gibi
soldan saa yaplan harflerde de kale-
min ba saa biraz meyilli tutularak
yrtlmelidir. Dklrcesine yazlan
her harfin sonunun irsl sretiyle ya-
plmas gerekir. Sin gibi dili harflerin
di uzunluu yazld kalemin elif har-
finin altda biri kadar olmaldr. 'Yedide
biri kadar olmaldr' diyenler de vardr.
Bata vey sonda olan her azza (takn-
t), yazld kalemin elif'inin yedide biri
kadar olmaldr." (sahife: 44)
Grlyor ki, her yerde ar vey
abuk yazmak bahis mevzu olamya
caktr. Ar yazlmak gereken yerde a-
buk yazmak yaznn itmm ve shhatini
bozaca gibi, aksi de, cereyn arla-
trarak, kalemin tabiatndan doan es-
tetik icablar yerli yerince izhra mni'
olur, kalem haklar yerli yerince verile
miyecei cihetle, ib' ksmlarnda te
sv ve tensb salanamaz. Binena-
leyh, nerede ne sretle hareket edile-
ceini bilmeli, stdn trif ve tlimleri-
ni grmeli, yazl da birok misller
zerinde fiilen tatbk ede ede meleke
hsl etmelidir. nk bu trif ve tlim-
lere yabanc ellerin ve kalemlerin ka-
racaklar harfler ve kelimeler bir kalem-
de de yazlm olsalar, kenarlar ok
keskin de grnseler, esslar sanat
tekniine ve estetik cablara uymad
takdirde, bedi ekil ve durumun mev-
cdiyeti tedkka muhta kalr. Nitekim,
bilei kuvvetli acemilerin yazlar, um-
miyetle keskin olmasna ramen bo-
zuk olur. Gzel olmamakla berber tas
hihsiz yazlm baz yazlar da vardr ki,
yazlmalarnda amel maslahat hkim
olmu bulunduundan, bunlar lek
yazlar adyla kendi nev'ilerinden olan
estetik yazlardan ayrt edilirler.
Demek oluyor ki, estetik bakm-
dan her keskin ve ilek yazya gzel
vasf verilemiyecei gibi, her gzel ya-
znn da kenarlar muhakkak bak gibi
keskin olsun diye tashhe tbi' tutulma-
s zarr deildir. Fakat keskin de olur-
sa daha kymetli olur. Acemi yazlar ne
kadar keskin olurlarsa olsunlar, ilk ba-
kta bu keskinlik nazar zerine ekse
bile, keskin sezili bir rhu yava yava
didiklemeye balar. Fakat, bir yaz haki-
katen gzel ise-tashih grmemi de ol
sa-ilk bakta te'srini gstermese bile,
baktka ie iler ve rhu yava yava
teshr eder. Yukarda verdiimiz yz-
lerce rnek arasnda byle yazlar bul-
mak mmkndr. Biz burada tashihsiz
bir yaz misli vermi olmak iin, Smi
Efendi (1838 - 1912)'nin Hulsi Efendi
(1869-1940)'ye siyah kda sulu zrnk
mrekkebiyle, istif trifi iin yazverdii
u Sls hattn koyuyoruz (Resim:
229).
Resim: 229 Smi Efendi'nin ihtiyarlnda tashihsiz olarak yazd Sls hattyla istif.
296
b- TASHHL YAZMAK:
Tashihli yazmak, yaznn fazla k-
smlarn gidermek ve noksanlarn ta-
mamlamak sreti ile gereken en gzel
ekli ve durumu salamak demektir.
Bu itibarla, tashih ii, bir heykeltran
hammaddeyi yonta yonta vey baz
ilveler yapa yapa dzene koymas gi-
bi bir nevi' ameliyedir. Bu ameliyeye
takaddm eden yazma ii, o hammad-
deyi vcda getirmeye benzetilebilir.
Yni, kalem, kd ve mrekkep gibi
vstalar yaznn hammaddesi deil,
onu hazrlayan ve veren vstalar ve
letler olarak anlamak lzmdr. Bu
hammaddeyi hazrlamak, sonra bunun
zerinde ayrca almak bakmndan;
tashihli yazma ii nce ressamlk, son-
ra da heykeltralk almalarn and-
rr.
Yaz teknii bakmndan gerek va-
stalarn kullanlmasnda ve gerek
hammaddenin istihslinde hatsan'at
nn u vey bu nev'e tahmil ettii b-
tn estetik artlar ve cablar gznn
de bulundurmak zarr olduundan,
yazma ve tashih etme ileri, biri dieri-
nin elinden tutan ve mtereken netce
veren bir ameliye olarak dnlmeli-
dir. Yani, yaza gre tashih yapmak,
yhut tashih derecesini nceden hesa-
ba katarak yazy ona gre yazmak ge-
rektiini nceden dnmek gerekir.
Ancak u noktay da hatrlatalm ki, tas-
hihli yazmada essen tashih yapmak
matlub olmayp, yazdktan sonra tas-
hih yapmak gerekirse yaplr. Bu, u
demektir ki, hibir yazy sonradan tas-
hih yapmak fikri ile yazmamaldr. n-
k byle bir fikir altnda yryen ka-
lem, karmza mit etmediimiz menf
tezhrleri yverir de, tashihle dahi
baa klmaz, tekrr tekrr yazmak zo-
runda kalnr. Binaenaleyh, tashih iini
dim ihtiyt bir tedbir olarak nazara
almak ve tashihsiz yazmak fikri hkim
bulunmak cb eder. Nitekim, stdlar
bu hussu ihtr ederlerken: "Her harfi
levha olacakm gibi yaz" derler.
Yaz tashhinde balca:
1- Satr ve istif tashhi,
2- Kelime tashhi,
3- Harf tashhi,
4- Para tashhi,
5- Hareke v.s. tashhi
dnlr. Bu tertipte dikkati eken
nokta udur: Tashihde kaaide, yazma-
nn aksinedir. Yazmada, azdan oa,
kkten bye, basitten mrekkebe
doru gidildii halde; tashihde mrek-
kepten basite, bykten ke, ok-
tan aza inilir. nk krssne otur-
mam, istifi bozuk, satr arpk, keli-
meleri ve harfleri yerlerini almam,
eklini ve durumunu bulmam bir ya-
znn hareke ve noktalarndan vey u-
radaki buradaki paralarndan tashhe
balamakta bir mn yoktur.
Tashih iinin-biri kaba, dieri in
ce-iki ekli vey safhas vardr. Kaba
tashihde yaznn shhatle yazlm ol-
mas arttr. Kenarlarnn fazla keskin
olmasna ehemmiyet verilmez. Gze
batan iri kabalklar giderilmek ve fazla
boluklar kapanlmak sreti ile yaznn
kalemden kan ftr ve tb hlini mu-
hfazaya dikkat edilir. Byle tashihler,
daha ok kalp olarak yazlan Cel yaz-
larda tercih olunur.
nce tashihde, kenarlarn keskin
olmasna, hibir yerinde kk bir ku-
sur dahi bulunmamasna, renginin
batan sona ayn karakteri gstermesi-
ne, tashihin belli olmamasna son de-
recede tin olunur. Bazan da yle yer-
ler ve hller zuhr eder ki, kaba ve ince
tashih birleir. Yni nce kaba tashih
297
yaplr, sonra da incesine geilir. Yaz-
nn ince vey kaln vey Cel olarak ya-
zlm olmasna, mevz ve muhtevann
uzun ve zengin oluuna gre tashihli
yaz yazmak, kaba vey ince tashihden
geirmek, tashihsiz yazma kadar, hatt
baz yerlerde ve hllerde ondan daha
zordur. Buna da bir misl vermi olmak
iin mehr stdlardan Filibeli Hac
rif Efendi (1830-1909) merhumun bir
yazsn koyuyoruz (Resim: 230).
Yukardaki mislin tedkkinden
de anlalaca zere, tashih yapmakta
en zorlu cihet:
1- Kalemin hakkn vermek,
2- Kalemin nefes gibi akn
muhfaza etmek,
3- Tensb ve tenzurlar koru-
mak,
4- Bu kaytlar ve artlar altnda
noksanlar grp tamamlamak,
5- Fazlalklar giderip yazy ekil
ve durum bakmndan lyk olduu
krssne oturtmaktr.
Nitekim, stdlar bile bunlar sa-
lamak iin urarken yazy bsbtn
bozarlar da, yeni batan yazmak zorun-
da kalrlar.
Filhakika, tashih yaparken yapan
da, yaz da pek ar buhranlara ve ink-
lplara mruz kalrlar. Hattat, bu esn--
da bir operatr gibidir. nce, iyi bir te-
his yapabilmelidir, sonra yaznn
hussiyetine, bnyev. tahammlne ve
hastaln nev'ine ve derecesine gre,
neresinden ve ne sretle ameliyat yap-
mak gerektiini bilmeli ve yapmaya
muktedir de bulunmaldr. Bir vavn
ban, bir hann gzn, bir aynn kar-
nn tashih etmek, bir gz, bir beyin, bir
apandisit vey kalp ameliyat yapmaya
benzer. Kald ki, zhiren, yazya vey
yazmaya atfedilen hastalklarn nice
gizli sebepleri ve milleri vardr. Bunlar
uzun mhedeler, muyene ve ted
kklerle meydana kan gizli hastalklar
gibidirler. Tashih esnsnda baz
tezhrlerden urasn kazmak vey
silmek, urasn doldurmak, dzlemek
lzmu hissedilse bile, bununla asl se-
bebin ve bundan tevelld eden hastal-
n anlalmas her zaman mmkn ol-
maz.
Mesel, (Resim: 230)'daki birinci
elif'in bandaki zlfenin gzel olmas-
na ramen, sadrla kuyruk arasnda
Resim: 230Hac rif Efendi'nin stte Sls Besmelesi, altta Rkaa' hattyla drt satr. (Besmele
batan nihyete tashih edilmi ve bu tashih san'at lehinde muvaffakiyetle salanmtr. nce yazlarda
ise tashih yoktur)
298
grlen arpkl gidermek iin; sadr-
daki tahd bi, kuyruktaki tahrfi dzelt-
meden zlfenin tashihi ile uraa u-
raa nihyet yaz lr de, bir tarafa at-
mak ve yeniden yazmak cb eder.
Ve yine mesel, tashih srasnda
mbih harfleri kvmna getirmek
iin urarken dier harflerin tarzlar
ve iveleri zerinde de deiiklik yap-
mak lzmu bagsterir. Tabiatiyle,
tashih ii bir mertebe daha ince ve sert
bir mahiyet alm bulunur da, msbet
bir netice elde etmek ansa kalr. Tlih
yardm etmezse, yaznn gzel bulun-
masna ramen, baz falsolar, o yazy
diri diri gmmeye sevkeder. Nitekim
(Resim: 231 )'deki yaz da byle bir k-
bete uram bir hldedir.
Hsl, yaz tashih etmenin arl-
n hissetmiyen bir hattat tasavvur
edilemez. Nitekim birderim ve stdm
Hamdi Yazr merhum, bir yaz tas-
hih ederken yle demiti: "Bozuk bir
yazy ve hatt bir harfi dzeltmek, y-
zne baklr bir hle getirmek, bozuk bir
adam slh etmek kadar zordur." n-
k, o adam belki sz anlar; nasihat din-
ler de, kendisini dzeltmeye alr.
Halbuki, bir harfin bozukluunu gr-
mek, sebebini anlamak, nasl yola gele-
ceini bilmek ve dzeltmek yine onu
yazana terettb eden bir itir. Tashih
iinde, nefsin btaraf ve doru bir g-
rten baka, vukuflu bir kudrete sahip
bulunmas da arttr. Hele ince tashih
ilerinde yle garip, skc, zc ve
hatt gldrc safhalar ve hller gelir
atar ki, yazdaki terkib ameliyesinin
ve yaz gzelliinin ne demek olduu
bu sralarda daha iyi anlalr.
Mamafih tirf edelim ki, bu gibi
ar anlar ve zc haller san'at ak ve
merk ile zil olur da, yerini bed bir
zevk istil eyler. Onun iin yazma ve
tashih etme zevki, yaz seyretme zev-
kinden daha cana yakndr. Fakat, unu-
tulmamaldr ki, tashih srasnda duyu-
lan zevklerin yalanc ve aldatc olanlar
da bulunabilir. Bunlar daha ziyde ace-
milerde ve henz olgunlamam olan-
larda bulunur. Bu bazlarn ilerisine ve
gereine ykselemem olanlar,
mahdud shada kalmak zorundadrlar.
Aldatmayan hazlar ise, sanatkr daha
ileri bir gre ve zevke tevdi' ede ede
yrtr ve ykseltir. Byle ellerden do-
acak eserler de, phe yok ki yksek
gnllerde batc saylmaa msta-
hak olur.
Resim: 231 Tashih neticesi "diri diriye gmlmeye sevk edilmi", mellife id bir Cel Sls sa-
tr.
299
c- TASHH USULLER:
I- nce yazlarn tashihi: Burada
ince yazlardan maksadmz Sls, Ne-
sih, Ta'lk ve bunlar ayrndaki yazlar-
dr. Byle yazlar tashih ederken evve-
l fazlalklar giderilir, sonra eksikler ta-
mamlanr. Aksi takdirde, tashih yapar-
ken gz fazlalklara taklarak yaznn
bnyesini kalnlatrmak ve bu yzden
yazy bozmak ihtimli artar.
Tashih iinde, silme, kazma, ka-
lemle dzeltme olmak zere balca
safha vardr.
Silme yle yaplr: El ile silmek
mmkn olmyan yerler iin, bkl-
m ince bir kdn ucu dil zerinde
hafife tkrklenerek slatlr, tkrk l-
zcetli olduundan silerken mrekkebi
datmaz, bunun yerine su kullanmak
akla gelirse de su lzcetsiz olduun-
dan mrekkebi datr. Yalnz tkrn
yal olmamasna dikkat etmelidir. K-
dn tkrkl ucu ile yazdaki fazlalk-
lar dtan ie doru silinir. Silerken leke
brakmamaya ve kd zedelememe
ye dikkat etmelidir.
Kazma: Silmek mmkn olm-
yan vey lzm grlmeyen ufak p-
rzler tashih kalemtra* (Resim:
232) ile -yhut keskin ulu bir ak ile
yine dtan ie doru hafife kazyarak
giderilir. Bunda da kd delmemeye
dikkat etmelidir.
Sonra tashih kalemi ile noksan-
lar doldurulur ve kenarlarn keskin ve
Resim: 232 Tashih kalemtralarndan birka
(*) Tashih kalemtra ikinci ksmn 175. sahifesinde tafsilatyla anlatlmtr. U.D.
300
mrekkebinin dzgn olmasna dikkat
edilir. Tashih kaleminin ucu ince ve p-
rzsz olmal ve ok mrekkepli bulun-
mamaldr. Tarama kalemi ile de tashih
yaplabilirse de, ucu sert ve esnemesi
az olduundan kda taklp yazy ve
kd zedeleyebilir. Bundan sakna sa-
kna yaplan tashihler ise, ok kere yaz-
y bozmaya ve donuklatrmaya sebeb
olur. Onun iin ince yazlarn tashihin-
de kam kalem tavsiye olunur.
Noksanlar, mmkn olduu ka-
dar yaznn mrekkebini yedirmek
sreti ile doldurulmal, zarret olmadka
sonradan mrekkep ilve etmemeli-
dir. nk her ilve, yaznn kabarma-
sna ve kalemin hareketinden ve tabia-
tndan doan ftr karakterlerin kaybol-
masna sebeb olur da, yaz "yazma" de-
il, "yapma" enisi verir.
Mrekkep yaznn urasnda do-
nuk, urasnda parlak grnebilir, bir
yazda hangisi ok yer almsa az olan
da o hle getirilmelidir. Zamkl parala-
r donuklatrmak iin, biraz zrnk vey
zrnkl ve donuk mrekkeple o yerler
tashih olunmaldr.
Yaznn bnyesi buna msid deilse
vey kdn tahamml yoksa, bal
mumunu lk lk zamkl ksmlar zerine
bastrarak gidermek mmkndr.
Tashih sonunda yaznn mrek-
kebi krll bir durum arz etmemeli,
parlaklk ve matlk bir ayrda olmaldr.
Bu ayr vermek iin tashih mrekkebi
kullanmaldr (Bu bahse baknz: s.
186). Buraya tashih safhalarn gste-
ren rnek ilve ediyoruz.
Bu levhadan birincisinde (Re-
sim: 233) yaz bozuk ve krll olmakla
berber, tashihlerde silinti ve hk yok-
sa da, gyet kaba bir tashih yaplm ve
bu da mahz bu kaydlara bir misl ver-
mi olmak iin mellif tarafndan bi'l-il-
tizam yaplmtr. kincisinde (Resim:
234) yaz gzel ve renk bir siykda ol-
makla berber, silme ve kazma sretiyle
batan nihyete kadar dikkat ve
tin ile ince bir tashhe tbi'tutulmu
olduu aka grlmektedir. Bu yaz,
Filibeli Hac rif Efendi merhumundur.
nc yaznn (Resim: 235) Nesh'in
de hi tashih yoktur. Sls'te yaplan
silme ve kazma ise yok denecek kadar
azdr; belli de deildir. Yazlar ise hak-
katen gzeldir ve Hac Kmil Akdik
(1861-1941 )'in olmas gerekir.
II- KALIN YAZILARIN TASHH:
Kaln yazdan muradmz, Sls
kaleminden kaln olan ve kalnlatka
cel namn alan yazlara mildir. Bun-
lar balca trl yazlrlar. Bir ksm
kalemle orijinal eser olmak zere yaz-
lrlar ve dorudan doruya levha ola-
rak mevcdiyetlerini muhfaza eder-
ler. Bir ksm, kalp olmak zere yine ka-
lemle yazlrlar ve ineli kalplardan, di-
er sanatlarn yardm ile, bide yazs
olarak yaplrlar. Bir ksm da, bu ksm
yazlardan faydalanmak sreti ile yap-
ma yaz olarak vcuda getirilirler. Bu-
rada birinci ksma dahil olan kaln vey
cel yazlarn tashihinden bahsedece-
iz. Dierlerini de bundan sonra sras
ile mtla eyleyeceiz.
Kaln yazlar, muhtelif tarzda yaz-
lrlar. Tashihleri de bunlara gre yap-
lr.
I- Harfleri bir kalemde ve keskin
olarak yazmak, yhut, kalemi kesik ke-
sik kullanmakla berber aralk brak-
madan hareketleri biribirine takarak
yazmaktr. Bu eit yazlm yazlarn
tashihleri ince yazlarn tashihinde g-
rld vehile yaplr. (Resim: 234)
301
Resim: 233 Mellife id kabaca tashih edilmi Sls bir satr.
Resim: 234 Filibeli (Bakkal) Hac rif Efendi'nin dikkat ve tina ile tashih ettii Muhakkak hat-
tyla Besmelesi.
Resim: 235 Haci Kmil Akdik'e id Sls' az tashih edilmi, Nesih hattna hi dokunulmam
iki satr.
302
buna gzel bir misl olabilir. Mellifin
muamba zerine yazm olduu u iki
levha da bu sretle tashih edilmi yaz-
lardandr. (Resim: 236 ve 237)
II- Harfleri trtll yazmaktr. Bunda
kalemin hareketi ar ve tam olduu
iin kenarlar przl olsa bile yaz otu-
rakl olur, yazlmas da nisbeten kolay-
dr. (Resim: 238), bunun gzel bir mis-
lidir.
III- Harfleri para para, aralkl
yazmaktr. Kalemin tb hareketini ve
cereyn muhfaza etmek, meyilleri,
dnleri, tenzurlar yerleri yerince
salayabilmek iin bilhassa kaln ve
cel yazlarda bu tarzda yazmak kolay-
lktr. Lkin, bunlar tashih etmek birin-
ciye nisbetle biraz daha zor olduun-
dan fazla dikkat ve mesa ister. nce
paralar birletirilir, trtllar ve fazlalk-
lar silerek vey kazyarak giderilir. Nok-
sanlar tashih kalemi ile tamamlanr.
Sonra batan balayp yazl srasn
ve kalem akn takip ederek ince bir
tashhe tbi tutulur. Tashih srasnda
kalem kalnln ve hakkn, meyilleri
ve tenshleri muhfaza edebilmek
iin, noksan ksmlar birinci tashih
esnsnda ve sra tkbi sreti ile tamam-
lanmaldr. Yni, bir oradan, bir bura-
dan tashih yapmaktan saknmaldr.
nk byle intizamsz tashihler, yaz-
nn umum hviyeti ve durumu zerin-
de yer yer menf izler huslne ve ek-
seriy yaznn heder olmasna sebeb
olur.
Tashih ii ummiyetle yaznn az
ok kalnlamasn mcip olduundan,
Resim: 236 ve 237 Mellife id muamba zerine yazlm iki levha.
303
harflerin ve kelimelerin batan sona
kadar kalnlklarn muhfaza edebil-
mek iin, kontrol tashih esnsnda ko-
laylatracak olan
gibi aralklar doldurmay en sona b-
rakmak muvafk olur. Nitekim birade-
rim merhumun (Resim: 239)'da gr-
len yazsnn asl bu sretle tashih edil-
mitir.
IV- Bir yazda, yukardaki tarz-
da yaz topluca bulunabilir. Bu takdir-
de, her birisi kendi artlar altnda tas-
hih olunursa da, ince bir kontrol tashi-
hinden geirmek daha iyi olur.
III- KALIP YAZILARIN TASHH:
nelenip kalplar alnmak zere
yazlan cel yazlarn kalnlklar ne olur-
sa olsun, ya ak renk zemin zerine
mrekkep vey boya ile yazlr. Yhut
Resim: 238 Hattat Aziz Efendi'ye id, elden kt gibi braklm, Cel Sls'le drt satr.
304
Resim: 239 Elmall Hamdi Efendi'nin Cel Sls bir istifi.
305
siyah vey koyu renk zemin zerine zr-
nk vey ak renk boya ile yazlr.
Yhut da kurun kalemiyle izgi halinde
yazlm da olabilir. izgi yazlar ayr
bahse brakarak tekileri zh edelim.
Bunlar da yazl tarzlarna gre yukar-
da bahsettiimiz usller dairesinde
tashih olunmakla berber u cihetleri
de gznnde bulundurmak lzmdr.
Mesel, (Resim: 240)'da grld
zere, mrekkep sulu vey ak, dalgal
vey koyu grnebilir. Mrekkep yeri-
ne zrnk kullanlm olabilir. Hangisi
olursa olsun, yaz kenarlar ince bir ka-
lemle ve koyuca bir renkle izilerek d-
zeltilir. ki tashih izgisi arasnda kalan
yerler, mrekkep vey zrnk isrf et-
memek ve yaznn tb karakterleri
zerinde fazla oynamamak iin olduu
gibi braklr. Eer, yaznn umum ek-
linde ve durumunda bir sakatlk varsa,
sebebi ya bellidir vey henz mehul-
dr. Belli ise dzeltilir, belli deilse, yaz
bir mddet hliyle braklr, arasra m-
tla ede ede kontrolden geirilir, se
beb aratrlr. yed yine bulunamaz-
sa yaznn mrekkebini vey zrnn
batan nihyete kadar koyulatrp
umm ve huss durumlar bir daha
gzden geirmek ve ondan sonra ge-
rekirse tekrr ince bir tashihe tbi' tut-
mak lzmdr.
Byle yazlarn ess gzel yazl-
m ise fazla tashihe, hele ince tashihe
gitmemelidir. nk bir kere buna giri-
ince sonunun nereye kaca kestiri-
lemez. Essen bu tarzdaki yazlarn tas-
hihleri skntl ve yorucu olduundan
byk hattatlar, ilk yazta sulu mrek-
kep vey zrnkla metn ve tinl yaz-
may tercih ederler. Zarret yok iken
kaba tashihe bile pek girimezler ve
hatt kalem aralklarn bile olduu gibi
brakrlar.
Bir de, cel yazlarn yakndan g-
rnleri ile uzaktan grnleri azok
farkettiinden, tashih srasnda bu ci-
heti gznnde tutmaldr. Yakndan
gzel grnen bir yaznn kusurlar
uzaktan daha iyi anlalr, yakndan ku-
surlu grnen nice yazlar da vardr ki,
uzaktan baklnca nceden kusur gibi
grnen yerlerin birtakm bedi icap-
lardan dolay iltizm edilmi olduu
anlalr. (Kaaide st durumlar bah-
sine baknz: s. 308). Bundan dolay s
tadlar, ummiyetle her yazy bnyesi
ile mtensip bir mesfeden kontrol
Resim: 240 Mellife id bir Cel Sls tasla.
306
ede ede tashih etmeyi tercih ve tavsiye
edegelmilerdir.
Bzan yaznn zemni, silmek ve
kazmak kabul etmez. (Resim: 241 ('de-
ki gibi, mmkn olduu kadar temiz
yazmay ve az tashih ile iktif etmeyi
tercih eylemelidir.
Zrnkla yazlan kalp yazlarn ke-
nar tashihlerinde az zrnk kullanmal
ve zamk az az olmaldr. nk zamkl
zrnk ve ok tashih, yaz kenarlarn ka-
bartr ve sertletirir de inelenmesi
zorlar ve alnan ineli kalb bozuk
olur.
Onun iin byle yazlarn kenarla-
rndaki kalnlklar ve fazlalklar tashih
mrekkebi ile gidermeli, noksanlar da
zamk az zrnkla doldurmal ve kaba
tashihle iktif etmelidir.
V- ZG YAZILARIN TASHH:
Cel yazlarda ok mrekkep vey
zrnk sarf etmek lzm geldii ve harf-
leri silmek vey dzeltmek mkl bir
hl ald iin ift kurun kalemiyle izgi
hlinde yazmak tercih olunur.* Bunla-
rn tashhi daha zordur. nk ift kale-
mi asl kalemin tabiatna uygun olarak
kullanmak her yerde mmkn olmad-
ndan ve bu gibi bozuk yerleri iki izgi
arasnda grmek ve dzeltmek husu-
Resim: 241 Mellife id az tashihli bir Cel Sls levhas.
(*) Bunun iin kalem kalnl ne kadar olacaksa iki kurun kalemin sivri ularnn aras hesaplanp
bir tahta ubuk yardmyla bu hesaba gre biribirinden alarak kalemler ubuun iki tarafna skca
balanr. Ayn maksadla, eski hattatlardan, Rkm ra Reci Efendi (1804-1874)'nin sivri az alm
ve bu aklk tesbit edilmi ekilde bir kad makas (ikinci kitap, renkli resim: 157) kullanarak kad ze-
rinde iz brakp, sonra zerinden tek kalemle izdiini, yazd mezar kitbesi kalplarnda grdm.
Merhum Halim zyazc (1898-1964) da f zen denilen kmr kalemlerini bir tahtann iki tarafna
balar, Cel kuak yazlarn yazmadan nce harflerin yerlerini bununla ayrlard. U.D.
307
sunda gz ekseriy aldanr. Dnmeli
ki, 8-10 santim kalnlkta, 5-10 m. uzun-
lukta yazlm byle bir yazda estetik
icaplar ve bilhassa kalem haklarn ve
cereynlarn yerli yerinde salamak
ne zorluklu bir itir.
Bu tarzda yazlm mehr yaz-
lardan birisi Smi Efendi (1838-1912)
merhumun, ehzde Camii'nin sa ce-
nah kaps stndeki
yazsdr (Resim: 242). Bunun asl
merhum mzehhip Bahaeddin Bey
(1866-1939)'de idi. Siyah kd zerine
be santim kalnlkta zrnkla ift izgi
hlinde yazlm ve izgilerin i ve d
kenarlar son derece itina ile tashih
olunmutur.* Bu ksm yazlara kal p
yazlarn tashihindeki usller tatbk
edilmekle berber, biraz da yazann ze-
k ve mahretine taalluk eden ve keli-
meye smayan hussiyetler bulundu-
undan daha fazla sze lzm grm-
yoruz.
V- BR KRTK:
Estetik bir yaznn fotorafla b-
yyp klmesi halinde az ok dei-
iklik arzettiini gren baz hattatlar in-
ce yazlar byten, kaln ve cel yazlar
klten pert ev-szl a baka baka tas-
hih etmeyi tercih ve tavsiye ederler. Bu
sayede yaznn ince ve kaln eb'ada ka-
dar deiebildii halde bile aslndaki
metanet ve gzelliin muhfaza edile-
ceini sylerler. Fakat burada sanat
bakmndan kayda deer husslar var-
dr. Bunlar tebrze zemin tekil ede-
cek olan bir hdiseyi nceden kaydet-
mek isteriz.
"Gazi Evrenos Bey Vakf" mte-
vellisi Ressam Smi (Evrenosolu)
Bey (1880-1953), Hattat Nazif
kitbe.
Resim: 242 ehzde Cmii'nin sa cenah kaps zerinde, Smi Efendi'nin hattyla Cel Sls
(*) stad Necmeddin Okyay (1883-1976)'dan iittiime gre, Smi Efendi bu Cel yazsn ift ka-
lemle deil, tek kalemle det resmederek yazmtr. Onun tek kurun kalemle yazd bir baka Cel
Sls'e numune olarak ikinci kitapta yer alan (Resim: 199)'a baklabilir. U.D.
308
Bey(1846-1913)'le aralarnda geen u
hdiseyi anlatt. Smi Bey, bir gn Na-
zif Bey'i evinde ziyarete gidiyor. Orada
merhum Smi Efendi'nin siyah kda
zrnkla yazm olduu Sls Celsi
" had-
sini ihtiva eden bir yazsn grp hay-
ran oluyor ve Nazif Bey'e "Ne gzel
yazm deil mi std" diyor. Nazif Bey
yanndan, Rkm(1757-1826)'n ayn
kalnlkta yazm, olduu bir yazsn -
karp, ufaltc pertev-szla birlikte vere-
rek "Bununla nce una bir bak, ne g-
receksin?" diyor. O da bakyor, yaz S-
ls kalemi kalnlna kadar klm
olduu halde hibir tarafnda bir clzlk
vey taknlk grmyor, hepsini de
tok ve metin yazlm bir Sls ayrn-
da buluyor. Nazif Bey, bir de Smi
Efendi'nin yazsna bakmasn syl-
yor; pertev-szla ona da bakyor. Elifle-
ri clz ve bacakl gryor, bz harflerin
bunlarla hem-henk olmadn anl-
yor. Bunun zerine Nazif Bey: "Grdn
m Rkm'n bykln, Smi Efen
di'ye yazlarn pertev-szla klterek
tashih etmesini ka defa syledim,
lkin mbarek adam aldrmad vesse-
lm." diyor. Hikye burada bitiyor. Biz
bunun mevzumuza taalluk eden bir
noktasna tems edeceiz. Pertev-sz-
la kld hlde hibir falso gster-
meyen o yazy Rkm'n pertev-szla
klterek tashih etmi olduunu zan-
netmiyoruz. Nazif Bey de Rkm'n
byle yapm olduunu anlatmak iste-
miyor. Belki, Rkm'n bu kadar kuvvet-
li ve gzel yazabilmi olduunu anlat-
yor, bykln de bunda buluyor.
Binaenaleyh, eer Smi Efendi, Nazif
Bey'in tavsiyesine uyarak tashihlerini
pertav-szla yapm olsayd, yazlar
belki Rkm'n yazlar ayrnda gr-
nebilirdi. Fakat, byle bir tashih, san'at
bakmndan bir naksa olurdu. Hner,
o byk yazy pertev-szun yardmna
dayanmadan Rkm gibi yazmaktr.
Beriki, koltuk denei ile yrmek gibi-
dir. te, Smi Efendi'nin o tavsiyeye il-
tifat etmemesinin asl sebebi, bu koltuk
deneine arz- hl etmeden Rkm gi-
bi hareket etmek ve onun gibi yazmak
fikrinin hkim olmasdr. Nazif Bey gibi
yksek bir san'atkrn bu incelie vkf
olmadn sylemek istemiyoruz. O,
anlalyor ki, san'atn hkimiyetini ve
tekmln gzetmiyerek, yazlan bir
yaznn behemahl gzel olmasn he-
def etmi ve buna vusl iin her imkn-
dan faydalanmay mer ve lzmlu
grp o tavsiyede bulunmutur. Lkin
Smi Efendi'nin san'atta meleke bak-
mndan daha ince dnm olduu-
nu teslim etmek iktiz eder.*
Bir de u var ki, bir yaznn umm
henk bakmndan baz kelime ve harf-
lerinde kaaide st durumlar olarak
biraz bykln vey kkln
uzunluk vey ksalk, incelik vey kaln-
(*) Ayni bahsin tamamlaycs olarak unu ilve etmeden geemiyeceiz. Nazif Bey'in Cel Sls
yazlarnda zaman zaman grlen bu ar tokluk, Mahmud Yazr merhumun pertev-sz ismiyle and
kk drbn istimlinden ileri gelmektedir. Batda tiyatro sahnesi gibi ksa mesfeler iin kullanlan bu
drbn, tersinden bakldnda kltr; Cel'yi Sls inceliinde gsterir. std Necmeddin Ok
yay'dan iittiime gre, Nazif Bey bununla da yetinmeyerek, Cel yazlarn inkograf olan ahbab Nazmi
Usta'ya fotorafla klttrp o haliyle clz grd harfleri tashihle kalnlatrrm. Bu yzden Cel
yazlar -hele yazy dolduran iretler-tabii olarak bakldnda ar dolgunluk gstermektedir.
Smi Efendi byle bir yola tevessl etmedii iin Cellerinde tb bir grn hkimdir.
Tavr farkna sahip her iki byk sanatkr da hayatlarn hsn-i hatta hizmetle geirmilerdir,
eserleri hl gzleri nurlandrmaktadr. U.D.
309
lk fark bulunmas bir zarret olur. Ya-
znn kaln olmasndan dolay harf o ya-
zya, o mevza, o ekil ve duruma mah-
sus olmak zere tebrz ettirilmesi ge-
reken bu kabl farklar, pertev-sz altn-
da klterek vey bylterek tashih
ederken kaybetmek ok muhtemeldir.
Pertev-sz altnda gzel grnrken
tb durumu ile estetiini zay etmi
olarak karmza kmas dim d-
nlmelidir. Bundan dolay, bnye b-
yk vey kk olsun, tashih ederken
harflere tek tek bakarak deil, ayn za-
manda umum durumu ve hengi de
nazara alarak ona gre tashih etmek
gerekir. Bu itibarla, pertev-szla tashi-
he girimek, her yerde ve her yazda
msbet netice verir, zannedilmemeli
dir.
d- YAZI KOPYA ETMEK:
Bir yaznn aynen kopyasn al-
mak, onu yazmak kadar zordur. Yaznn
inceliklerine vkf olmyanlar iin bu
zorluk bir kat daha artar ve ekseriy
menf netice verir. Bir yaznn hiz ol-
duu bed karakterleri, canll, ve ve
hli muhfaza ederek kopyasn almak
bal bana bir san'at ve ihtisas ii olup
bilgi, anlay, dikkat kudret ve sabr is-
ter. Bir sahife Nesih yazy ince kd
zerinde kalemle yazarak kopya etmek
bir dereceye kadar mmknse de, bu
tam kopya deil; kopya edenin ahsi-
yetinden biraz da bireyler kartrarak
yazmas demektir. Onun iin, ince yaz-
larn bizim kasdettiimiz mnda kop-
yalarn almak mmkn deildir. n-
k, bizim burada bahsetmek istedii-
miz kopya, kaln vey cel, hakk vey
mecz yazlarn estetik kymetlerini
muhfaza ederek alnandr. Bunda
balca be ihtimal hatra gelir,:
I- Kopyas alnacak yaz, ya kt
zerindedir vey bu kt mukavva ve
emsli bir yere yaptrlmtr.
II- Bir zemin zerine siyah vey
renkli mrekkeple yazlm vey altun
la doldurulmutur.
III- Kuma zerine yazlm vey
doldurulmu vey ilenmi vey basl-
mtr.
IV- Ta, ini, demir, tahta ve emsli
sert madde zerine dz vey yuvar-
lak olarak kabartma halinde hkk olun-
mutur.
V- Yhut, bu eyler zerine derin-
liine oyulmak sreti ile vcuda getiril-
mitir.
Birinci ve ikinci hlde, yaznn ze-
rine btn inceliklerini gsterebilecek
kadar ince kopya kd konup, kenar-
larndan ine vey tutkal ile tesbit ettik
ten sonra gyet ince kurun kalemi vey
tercihan tarama kalemiyle yaznn
bandan balayp kalem akn takip
ede ede, btn hussiyetlerini tebrz
ettire ettire izmelidir. Bu izgiler ufak
noktalar vey ksa ksa hatlar vey
muttasl ve mselsel izgi halinde ya-
plabilir. izerken acele etmemek, ne-
fesi kesmek, kendiliinden birey ilve
etmemeye dikkat etmek, kolayna ge-
len yerlerden para para izmemek
lzmdr (Resim: 243).
Bu i bittikten sonra, alnan kop-
yay bir mukavva zerine koyup tesbit
etmeksizin ve kvrlmasna meydan
vermeksizin tarama kalemiyle aslna
baka baka kontrol tashihinden geir-
mek, przlerini dzeltmek, lzmu
halinde bir kda ineli kalbn kar-
mak muvafk olur.
nc halde: Yukarki tarzda
kopya almak mmkn olduu gibi, ka-
lnca bir kt, kuma altna konup ke-
narlardan tesbit ettikten sonra yazy
310
Resim: 243 Rkm Efendi'nin bir Cel Sls kitbe kalbnn Smi Efendi tarafndan ii doldu-
rulmak zere izilmi blm.
bozmayacak srette ince ineyle ke-
narlarndan muntazaman inelemek
sreti ile (bu bahse baknz) kalb alnr.
Bundan da baka bir kada silkip iz-
mek kaabildir.
Drdnc ve beinci halde: Yaz-
y kaplyacak kadar yekpre vey par-
a ktlar sngerle nemlendirip yaz-
nn zerine kapatarak, zerinden el ile
bastra bastra kopyas alnr. Kuruduk-
tan sonra kenarlarndan tarama kale-
miyle, dikkat ve itina gstererek izilir.
Bunlarn al ile kalplarn almak ve
bunlar zerinden bilhare yukarki
trifler vehile kt zerine kopyalarn
alp izmek de mmkndr.
e- YAZI TAKLD ETMEK:
Yaznn kopyasn almak, onun
kolay yoldan bir nevi taklidini yapmak
demek ise de, bizim burada taklidden
maksadmz bu olmad gibi, sahte-
krlk mansnda bir taklid de bahs
mevzu deildir.
Belki herhangi estetik bir yazya baka
baka onun ayn denecek kadar bir ben-
zerini hibir hleye tevessl etmeden
yazmak maksud olup, estetik bakm-
dan ayr bir kymet ifde eder. Nitekim
Mimar Sinan devrinde yetien ve e
kalemde Ykt-i Rm denilen ve yaz-
nn yzn aartan* Ahmed Karahis-
(*) Ak ve kara kelimelerinin zd mnsndan faydalanlarak, Ahmed Karahisr(1469-1556) mer-
hum iin, devrinde u beyit sylenilmitir:
"Hatt- hb ire beyaza karan kendzn
Yaznn Karahisr'dir aartan yzn."
Birinci msrda geen "kendzn" kelimesi, "kendi zn" kelimelerinin, vezin cb tahrife u-
ram eklidir. U.D.
311
r'nin yazsn, mnevi evld Hasan e
lebi'den baka kimsenin taklid edeme-
diini terceme-i hlinde okuyoruz (1).
Cel hocam mer Vasf Efendi'nin bira-
deri, hattat ve neyzen Hac Emin Efendi
merhum da bu meyanda rahmet ve
sayg ile anlacak sanatkrlarmzdan
idi.* u kt'a onun deerini isbta
kfidir: (Resim: 244).
Taklid iinde bilhassa almak ik-
tiz etmekle birlikte yazann buna ayr-
ca kaabiliyeti bulunmas da arttr.
Taklid iin belirli bir usl olmamakla
berber,** lzm da yoktur. En do-
rusu baka baka yazmaya almaktr.
Azn yapabilen, zamanla tam benzeri-
ni de yapar da, ilerisine bile geer.
Taklid edilerek yazlm bir yaz,
yalnz bana bakld zaman taklid ol-
duunu anlatmazsa da, asl ile muka-
yese edildii zaman, (s. 140, g madde-
sine baknz) baz farklar sezmek mm--
Resim: 244 Emin Efendi'nin evki Efendi'yi taklid ederek yazd Muhakkak- Nesih kt'a. evki
Efendi'nin kt'as iin birinci kitaptaki (Resim: 104)'e baknz.
(1) Hat ve Hatttn s. 84.
{*) Neyzen Emin Yazc (1883-1945), san'atn hakkyla takdir eden arkada Necmeddin Okyay
(1883-1976)'n tevikiyle, eyh Hamdullah, Hfz Osman, Mustafa Rkm, evki, hatt yaz vesi kendi-
sine tamamen zd olan Mahmud Celaleddin gibi stdlarn Sls-Nesih hattyla yazdklar kt'alar, bir
fotoraf sadkatyle aynen taklid ederek meslekdalarn hayretler iinde brakmtr. 25 yl nce Emin
Efendi'nin metrktn incelediimde, taklid etmek istedii kt'alarn zerine "karamela kad" denilen
yar effaf kad koyarak, elini o hattatn ivesine altrdn, alana kadar bunu tekrrladn, eli kvma
gelince, hrli kada kendi slbunda bir eser verircesine rahatlkla yazdn ve sonunda hatt ince
tashihten geirdiini, grdm rneklerden anladm. U.D.
(**) Rahmetli Halim zyazc (1898-1964) Medreset'l-Hatttyn'de Hasan Rza Efendi (1849-
1920)'den Sls-Nesih meketmee baladnda, katt- kalem (bkz. ikinci kitap, s. 170) bahsini anlatr-
ken, Hasan Rza Efendi'nin yle sylediini Halim Efendi'den bizzat duymutum: "Bir yaz taklid edilir-
ken kaleminin nasl kattedildii bilinmezse, aynen taklidi mmkn olmaz. Ancak ayn meyilde kattedil
mi bir kalemle yaz taklid olunabilir." U.D.
312
kndr. Bir de ayn zat tarafndan yazl-
d halde baka baka imz tayan
yazlar da vardr. Taklid mi, sahtekrlk
eseri mi, ilk nazarda fark edilmez. Nite-
kim Yakt'un terceme-i hlinde byle
bir garbe kaydedilmitir. Genliimde
karlatm dikkate deer bir hdise-
yi de buraya kaydetmeden geemiye
ceim:
Ebr kd yapma bahsinde ken-
disinden bahsettiim mzehhib Safvet
Efendi'nin Bayezid'deki dkknna
mtdm olduu zere yine bir gn git-
tiimde, biri mer Vasfi, dieri Hulsi
imzlarn tayan zrnkla yazlm Cel
Ta'lk ve "Y Hz. Hsmddin-i Uki"
ibresini muhtev iki levha grdm.
Yazlarn ayn, imzlarn baka oluu
dikkatimi ekti. Yaz ve tashih tarz ho-
cam mer Vasfi Efendi'nin yazsn an-
dryordu. Fakat, imz ayrl bu gr-
m bulandrd ve merkm artrd,
Saffet Efendi'den keyfiyeti sordum.
"Ayn yazy ikisinden de istemiler,
Hulsi Efendi rahatsz bulunduu iin
mer Efendi'ye 'Sen yaz da imzsn
atver' demi." dedi. kisi de hocam ol-
duu iin birer vesle ile sorduumda,
mer Efendi "Hulsi Efendi bize timad
etti, mahzur grmedim" dedi. Hulsi
Efendi de "mer Efendiye itimadm
vardr, mahzur grmedim" deyince,
her iki san'atkrn birbiri hakknda g-
yben ayn kelimeleri kullanm olma-
lar beni gnlerce dndrd; sevgi
ve saygm bir kat daha artt, Allah ikisi-
ne de gan gan rahmet eylesin.
2- MECZ YAZILARIN YAPILII:
a- YAZI BYTME USULLER:
Cel yaz yazmak essen zordur.
Kalem kalnl arttka bu zorluk da ar-
tar. Hele Sls ve Ta'lk celileri ve bun-
larn msenn ekilleri ayr birer ekol
tekil edecek kadar san'atta huss bir
ehemmiyet ve mevk almlardr. Bil-
hassa stanbul'un fethinden sonra git-
tike yaylan bir seyir alm ve Osmanl
hattatlarnn elinde her biri ayr bir es-
tetik kymet hline gelmitir. Bu sebeb
le her Cel yaznn kendisine mahsus
bir takm usl ve kaaideleri de vaz'
olunmutur. Kalemle yazlmalar
mmkn olmyacak kadar kalnlama-
s gereken Cel yaznn en byk rne-
ini Byk Ayasofya mbedindek Ci
har-yr levhalarnda grrz (Resim:
245). Kadasker Mustafa zzet Efendi
merhumun mahreti eseri olan bu ya-
zlardan daha irisinin hat tarihinde yer
alm olduu bizim mlmumuz deil-
dir. Bunlarn herbiri bir san'at bidesi-
dir (Yazlarn mevk ve mazmunla
mnasebetleri bahsinde zahlar gele-
cektir). Mimarlkta Ayasofya ile Sley
maniye'nin mevkleri ne ise, bu yazlar
da hat san'atnda ve bilhassa Cel eko-
lnde yledir. Kalnlklar 37,5 santim
olan ve bu kalnlkta bir kalemle yazma-
ya imkn olmayan bu yazlara kalemle
yazlm gibi gereken estetik hviyeti
salayabilmek, cidden merkla ince-
lenmee deer bir mes'eledir. nk
yksek bir kudret ve teknie muhta
olan bu levhalara, bir de kalemsiz yaz-
mak kazyyesi inzimam edince hayret
etmemek elden gelmez. Mecaz yaz-
lardan olmasna ramen byle demek
ve hayret etmek, iin 'caz noktasn
ifde etmiyeceine gre, bunlarn na-
sl yazldklarn vey yapldklarn an-
latmak iin yaz bytme usllerinden
bahsetmeyi gerekli buluyoruz. Bu
usllerin en mehru ve kolay satran
yhut murabbat usldr. Son za-
manlarda fotorafla ve aks-i hayal
314
sreti ile de yaz bytme imkn elde
edilmitir.
1- Murabbat (Satran) Usl:
Yazlmas matlb olan mevz beyaz
kda mrekkeple yhut siyah kda
zrnkla kk kt'ada yazlp tashih edi-
lir. Levha olacakm gibi mkemmel
bir hle getirildikten sonra zerine (Re-
sim: 246)'da grld zere msvi
eb'adda kk ve muntazam murab-
ba'(kare)lar izilir. Sa ve alt kenarla-
rndaki murabba'lara resimde grl-
d gibi sra numaras konur.
Sonra, yaznn byyp de levha
olarak bulunaca mevkie gre olan
eb'd bir kda tesbit olunur. Bu
kd zerine (Resim: 247)'de grl-
d gibi kk kddaki murab
ba'lar adedince murabba'lar resmedi-
lir. Byk murabba'larn kklerin
ka misli olduu llr. Aradaki nis
bet ne ise, asl yaz da o nisbette by-
yecek demektir.
Sonra byk murabba'lar ya tek
bir kda yhud drt, sekiz vey onalt
ufak para hlinde mteaddid kdla-
Resim: 246 ve 247 Kk yaznn murabba uslyle bytlmesi.
313
Resim: 245 Ayasofya Camii'ne Mustafa zzet Efendi tarafndan nce kk olarak yazlp son-
ra murabbat uslyle byltlen Cel Sls cmi levhalarndan biri (Altnda istifli imzs da grl-
mektedir).
316
Resim: 248 neleme leti.
ne tutturulur.* Tahta vey mukavva
ile alttaki kd arasna da bir bez rt-
lr. Bunun faydas, tahta vey mukav-
vadan vey kdlardan ineleme sra-
snda kopabilecek kk kd zerrele-
rinin deliklere tklp kalmasna mni ol-
mak ve inenin ucunda kalmas muh-
temel paralar almaktr.
Bir yaznn, kalnlna, inceliine,
tekrr kullanlp kullanlmayacana
alnacak kopyann muvakkat ve dim
olmasna, yaznn ince vey kaba tas-
hih edilmi bulunmasna ve daha bz
lzm ve maksada gre sk vey sey-
rek, kaln vey ince ine vurmak icabe
der. Bunlardan herbirisi de trl ya-
plabilir:
I- ne: inenin ucu, yaznn ke-
narna dik olarak yle saplanmaldr ki,
deliin d kenarlar yaznn kenarna
dayanm ve onu tamam olsun. Bu
sretle yaznn tekmil i ve d kenarlar
ineden geirilir. Bunda yaznn kalnl-
ile ineli kalbn kalnl msvi olur.
Makbul olan budur (Resim: 249).
II- D ne: Bunda evvelkinin ak-
sine olarak ine, yaznn kenarlar d-
na temas etmek zere saplanr. Bunda
kalp, asl yazdan ine delii kadar her
tarafndan kalnlam olur. Bu sebeb
le, pek makbul deildir.
III- Blme ne: Buna Orta ne
de denilir/Bunda inenin ucu yaznn
kenarna yle saplanmaldr ki, deliin
yars yaznn dnda, yars iinde kal-
maldr. Bu tarzda ineleme hem zor
hem de hatal olur. Pek ince ilerde kul-
lanldndan ok dikkat sarfn mucip
olur. Cel yazlar iin birincisi hem ko-
lay, hem kfi, hem de isbetli olduun-
dan dierlerine mreccahdr.**
(*) neleme ileminden sonra, yaznn aslnn bulunduu stteki kada st kalp, alta konan ve
sadece ine delikleri grlen kadlara da al t kalp denilir. st kalp silkme iinde kullanlrsa kirlenir.
Bu maksadla alt kalb kullanmal, st kalpta ine deliklerinin durumuna baklmaldr. U.D.
(**) eid inelemenin, bu yolla yaz hazrlayacak kimseleri en ok yanltan tarz Blme ine-
dir. nk, ister kam kalem, ister tarama ucu, ister fra kullanlsn; bu letler, silkmede kullanlan k-
mr vey tebeir tozlarna taklarak almay ok zorlatrr. lk iki tarzn, biraz da hattatlarn alkanlk-
larna bal olarak benimsendii grlr. Bilhassa zer-endd (srme altn) yaplacak olan yazlarda,
ne - tebeir tozlar altn srlen shada kalaca iin - mahzurludur. Yeri gelmiken std Necmeddin
Okyay'dan 1956'da dinlediim u hdiseyi kaydedeyim: Smi Efendi merhum Cel yazlarn iten ine-
315
ra resm olunur. Bu paralar birbirlerine
yaptrlarak yekpre hale getirilir. Bu-
nun da sa ve alt murabba'lar kk-
teki gibi numaralanr.
Sonra kk murabba'lara bak-
lr, yaz bunlarn neresinden geiyorsa
byk kddaki isbet ettii murab
ba'lar zerinde yerleri kurun kalemi
ile hafife iret olunur ve bylece tek-
mil yaz resm edilir:
Sonra, klten drbnle baka
baka, asl ile kontrol ede ede, gereken
tashihler yaplr. Eer bu yoksa, gz ka-
rar ile uzaktan kontrol ederek dzelti-
lir. Sonra inelenip kalp haline getiri-
lir.
2- Fotoraf Usl: Levha olacak
yaz kk kt'ada yazlp fotoraf fil-
me alnr ve agrandizman (bytme)
makinasnda istenilen byklkte yek-
pre vey para para kopyas yaplr.
Paralar birbirine yaptrlarak inele-
nip kalba alnr. Murabbat uslne
nisbetle daha kolay olan bu uslde dik-
katle nazara alnacak en mhim cihet
yaznn her taraf ayn nisbette bytl-
m olmasdr. nk ufak bir aksaklk
bykte fazlalar ve yaz bozulur.*
3- Aks- Hayal Usl: Yaz bir
cam vey effaf ince bir kt zerine
yazlr, duvara vey bir tablo zerine
byk bir kt gerilir. Karanlk odada
yazl cam vey kd nne elektrik zi-
ys aks ettirilir. Yaznn glgesi by-
m olarak gerili kt zerinde belirir.
Cam ileri geri getirilmek sreti ile re-
sim, istenen kalnla getirilir.** Sonra
bunun kenarlarndan kurun kalemle
izerek kda tesbit olunur. Bunun
zerinde gereken kontrol tashhi yap-
lr ve inelenip kalb alnr.
b- YAZI NELEME USL:
Kaln ve Cel yazlar ineleyerek
kalplarn almak ve bunlardan baka
yere silkerek doldurmak vey tekrr
yazmak bir kolaylktr. Fakat, dorudan
doruya yalnz ine ile yaz kenarlarn
muntazam bir srette inelemek
mmkn olmadndan pergel inesi
gibi mden bir sapa taklm vey ka-
lem kalnlnda bir aaca, bir santim
kalana kadar ucu darda kalmak sreti ile
saplanm ince ulu ine kullanlr.
Baz tabelclar, ufak saat ark gibi in-
ce ve mteaddid dili tekerlek gibi mih-
veri zerinde dnen, mden vey
aa bir sapa rabtedilmi ark kullanr-
larsa da, bununla yaznn estetik
hussiyetlerini tamamiyle muhfaza
ederek inelemek mmkn olmayp,
hattatlar ve mzehhipler saplama ineyi
tercih ve tavsiye edegelmilerdir
(Resim: 248).
nenin ucunu krlmaktan koru-
mak ve rahata inelemek iin budak
sz hlamur aacndan tesviyelenmi
takriben 100 x 50 santimetre eb'adnda
bir ine tahtas vey mukavva bulun-
durmak lzmdr. nelenecek yaznn
altna sert hamurlu ve dayankl bir vey
birka kd koyup, iki kd ke ve
kenarlardan zamk vey ine ile birbiri-
(*) Eer objektif kaliteli deilse, ne kadar dikkat edilirse edilsin, kenarlarda bir bozulma ve grn-
t sapmas (distorsiyon) olacandan, bu usl ok defa iyi netice vermez. Ayrca, kullanlan filmin
eb'dna uygun odak (fokus) akl bulunan bir agrandizr lzmdr. U.D.
(**) imdilerde, bu anlatlan usl daha dzgn bir teknikle gerekletiren ve Antiskop denilen
kl optik cihazlar vardr. U.D.
318
Resim: 249 Kalptan silkelenmi Turake Hakk Bey'e id Cel Sls bir yazda kmr tozu iz-
lerinin grn.
317
Sk ve seyrek ine demitik, bun-
lar yle ayrt etmek mmkndr. -
ne kda saplanrken iki delik arasna
nc bir ine saplamak kaabil ol-
mazsa buna sk ine, aralkl olursa,
buna da seyrek ne ad verilir.
Eer delikler gyet kk ise bu-
na ince ine, irice ise buna da kaln ine
tabir olunur. nce ve sk ine ince iler-
de, kaln ve seyrek ine kaba ve acele
ilerde kullanlr.
Kullanlacak ine pasl ve ucu kt
olmamaldr. Kda dim dikine sap
lamaldr. Ucunu, ineleme srasnda
baa srmek sreti ile arasra yala
mal, daha iyisi yannda kuru sabun bu-
lundurarak ona batrp karmaldr.
Kda kolay girer; ucu bozulmaz, yaz-
y da zedelemez.
c- SLKME, ZME VE DOLDUR-
MA:
nelenerek kalb, yni kopyas
alnm yazlar, bu kalptan istenilen ye-
re silkmek, izmek ve doldurmak sreti
ile oaltlabilir. Yhut silkip tekrr ka-
lemle yazmak sreti ile daha shhatli
orijinal eser vermek mmkn olur. An-
cak izme ve doldurma sreti ile vcu-
da getirilen yaz artk mecz yazlar-
dan saylrsa da, izme ve doldurma da
hattatn eseri ise, bu orijinal bir yaz sa-
ylabilir. Fakat, baka elin ve san'atn
rol inzimm etmi bulunursa, bu bir
bakma yine orijinal saylabilirse de, as-
lna nisbetle mecz yazlardan olmas
san'at bakmndan daha doru olur. Bu
hussta Hat san'atnn dier san'at
larla mnasebeti bahsinde gereken
izahlar verilmi olduundan biz asl ko-
numuza devm edelim.
Kalp yaznn silkilecei yer siyah
vey koyu renk ise tebeir, (Resim:
250) beyaz vey ak renk ise kmr
tozu bir uha zerine srlr. Veya bir
tlbent iine kn edilir. Kalp, silkilecek
yere konur. Drt kesinden ve kenarla-
rndan tesbit edildikten sonra o uha vey
kn bu kalp zerine srldke toz-
lar deliklerden geerek kopya alta kar.
Kalp saa sola oynatlmadan kaldrlr.
in teknik icabna gre tarama kalemi
vey fra ile izilir.
u var ki, izerken:
1- ineli kalplarda izgi yaznn
d kenarna dayanmak ve toz zerreleri
iinde kalmak,
2- D inede izgi, yaznn i ke-
narna dayanmak ve zerreler izginin
dnda kalmak,
3- Blme inede, izgi, toz zerrele-
rini ortadan blmek, yars, ite yars
dta kalmak sreti ile gyet ince ve
keskin izgi halinde ar ar izilmek
icabeder. Altn ilerinde doldurmay ve
tashhi muhakkak fra ile yapmaldr.
lermi. Fakat bir yazsn yazdktan sonra, inelenip zer-endd yaplmak zere mzehhib Bahaddin
Efendi (1866-1939)'ye vermi. Bahaddin Efendi, yazy altnla ve frayla izerken tebeir tozlarnn d-
ardan grnmesini mnsip bulduundan dtan inelemeyi tercih edermi. nelemeyi bitirdikten
sonra Smi Efendi'ye gsterince, yapldnda yazsnn kalnlap iecei endiesine kaplan std
"Eyvah! Keke kendim ineleseydim" diyerek hayflanm. Bir mddet sonra Bahaddin Efendi yazy
kendi uslnde fevkalde yapp bitirince, dkknnn nndeki cmekna koymu. Zaten, her geiin-
de sabrszlkla cmekna bakan Smi Efendi, bir/sabah, eserinin hi bozulmadan tamamlandn g-
rnce, Baha Efendi'ye kendine has syleyi tarzyla defa "Ulan aferim!," demi. (Smi Efendi bu iki
kelimeyi birleik olarak ve "ferin"in 'sn ksa, sondaki n harfini de m eklinde telffuz edermi).
Kendilerine mlk olduum Necmeddin Okyay (1883-1976), Mcid Ayral (1891-1961), Halim 2-
yazc (1898-1964) ve Hmid Ayta (1891 -1982) merhumlar dtan inelemeyi benimsemilerdi. U.D.
320
3- YAZMANI N ARTSTK ZAH
I- ESTETK BR YAZININ DOU-
U:
a- Yaznn Tohumu:
Estetik yaznn, maddi hendese
iinde yer alm rhu, bir hendesenin
ifdesi olduu muhtelif yerlerde arz
edilmiti. Yazma iinin artistik zh ile
samim alkas bulunan bu iki hende-
senin birbiri iinde nasl doduklarn
san'at teknii bakmndan iyi anlamak
gerektii cihetle, bu hussu bir iki mi-
sl ile tebrz ettirmee alacaz.
Kda cedvelle muntazam bir
murabba'(kare), yanna da pergelle bir
dire izelim ve ne yaptmz batan
sona kadar bir inceliyelim.
nce kafamzda murabba' ve di-
re mefhumlar, sonra bunlarn zihni-
mizde vey hayalimizde izleri vey
sretleri ve bu sretlerin birok ekille-
ri vardr. Biz bunlar hislerimizle ve e-
it eit tecrbelerle uradan buradan
anlyarak vey anlamyarak kazanm,
hfzamza ml etmiizdir. Murabba'n
cedvelle vey cedvelsiz, direnin per-
gelle vey pergelsiz izildiklerini de
grm ve bellemiizdir. Bu kazanla-
rmz bize sonraki herhangi bir izme-
mizde rehberlik yapmaa kifyet eder
de, ne zaman istersek cedvel ve pergel
yardm ile zihnimizdeki o sret ve e-
killerin aynn vey benzerlerini hl ve
makaama uygun olarak izebiliriz. Bu
izdiklerimiz cedvel ve pergele daya-
narak izildikleri iin muntazam olur-
lar. Bu, u demektir ki; elimden kan
hareketler nce serbest iken izme s-
rasnda bu letlere istinad ettiim iin,
letler bu hareketlerden kendi kaabili
yetlerine uyduu kadarn kabullenip,
fazlasn ve benden gelen rh karakter-
lerin izlerini dar atarlar. Her biri ken-
dine mahsus intizm resme vsta k-
larlar. Bu muntazam ekiller houmuza
da giderler.
Bu ekilleri izmede melekem art-
tka cedvel vey pergele istinad et-
meksizin, hem de gyet muntazam ola-
rak izebilir bir hle gelirim. nk, cet-
velin doru, pergelin yuvarlak ve mun-
tazam izmedeki rolleri mmrese ve
meleke ile elimin, yni benim bir hlim
olmu, o letlerin saladklar madd
hendesedeki intizam ve drstlk ir-
de kudretimin tasarrufu altna girmi
ve ben sanki bir nevi' cedvel ve pergel
olmu bulunduumdan, izerken ata-
caklar kendim atar, braklacaklar ken-
dim brakrm. Demek oluyor ki letler-
le izilenlerdeki intizaml hendese, iz-
me bakmndan mnhasran bana, inti-
zam bakmndan mnhasran letlere
dayand halde, letsiz izdiim za-
man izmede intizam da mnhasran
bana istinad eder. Ancak ben izerken
rh karakterlerimin izlerini, o e-
killerin intizam lehine kendim ifn et-
mi olurum da, onlar madd hendese
iine sokmam.
Bir de u misle bakalm: u k-
da cetvelle yine muntazam ve ufak'bir
murabba' izelim ve iini dolduralm
yanna da kalemle bir
nokta yazalm
. Evvelkinde bir sertlik, in-
tizam, ikincide intizamdan baka bir
hareket ve ifde grrz. Evvelkinde
rh karektere dellet eden bir iz g-
rnmedii hlde, ikincide nokta madd
319
Resim: 250 Kalptan siyah zemine tebeir srlm uha yardmyla geirilmi, Nazif Bey (1846-
1913)'e id Cel Sls istifin bir blm.
321
bir hendese ifde ettikden baka, en az
uyuyan bir beden hlini ifde eden rh
hendeseden hafif bir iz sezilmektedir.
Evvelkisi dim muttarid olduundan
hendese letleri ile lmek mmkn-
dr. Fakat ikinciyi tpatp lmemiz
mmkn olmaz. nk her tahavvlde
baka bir ifde tar:
gibi. Bu ifde ruh gibi maddede yer al-
d halde, madd llere smayan
ve yalnz ruhla sezilen bir karakter arz
eder.
te, gzel bir yaznn douu, yaz
terkbinin ilk unsuru, artistik yazmann
sklet merkezi byle rh hendeseyi h-
mil her an bir hareket ve ifde tayan
bir noktadr (Manev henk bahsine
baknz). Bu nokta, yaz bnyesini tekl
eden bir huceyre gibi mlhaza oluna-
bilir. Bu tibarla, noktaya "yaznn tohu-
mu" demek yerinde olur. Bu tohum,
san'atkr rhunun bedat gnei ve
harreti, meleke suyu ile nev nem
bularak, yaz nev'inin metod topraklar
altnda kalemle tahrik edilerek evrile
evrile, rh hendeseyle gd ala ala, in-
ceden inceye dokuna dokuna yaz bn-
yesi taazzuv ve inkif eder. Madd
hendese onun bnye malzemesi vey
iskeleti yerinde kalr. Rh hendese de
rhu ve can menzilesindedir. Fakat bu
taazzuv rastgele olmayp, henk kanu-
nu altnda intizam ve drstlk ifde
eden ve vahdetli bir hviyet sreti
hlinde bedi bir realite olarak tezhr
etmi bulunmaldr. Bundan da mevzn
kalemlerin terkip metodlari; yazma
usl ve kaaideleri doar. Lkin nasl
doar? Bu hussta kalemi tahrikte
ess olan ve btn yazlarda hkim bu-
lunan terki b ve tahlil mebde'leri'nin
bilinmesine ve tatbik olunmasna ihti-
ya vardr. Binaenaleyh sz bu meb
de'lere nakledelim.
b- Terkib ve Tahlil Mebde' l eri :
Bu san'atta en essl roln el ve
kaleme taalluk ettii phesiz olmakla
berber, bunlar hareket ve faaliyetle-
rinde bilgili bir melekenin sevk ve id--
resine tbi' olmadka, ll, yani g-
zel bir yaz vermekten cizdirler. Binae-
naleyh, btn iin sklet merkezi yazan-
dadr. Eer yazan harekete nasl ve ne-
reden balyacan (hareket meb
de'ini), kalemi nereye ve nasl gtre-
ceini (hareket shasn), hareketi nasl
ve nerede bitireceini (hareket gyesi-
ni) bilmesse msbet bir i de gremez.
I- Hareket Mebde' i : Bir yaznn
domas iin, nce buna tohum olacak
noktann yazlacak yaz nev'ine gre
olan hareket mebde'ini bilmek arttr.
Bu mebde' her yazda ummiyetle
noktadan balar ve her yaznn noktas
dierinden az ok farkl bir hussiyet
arz eder. Bu hussiyetin san'at teknii
bakmndan ehemmiyeti byktr. Ni-
tekim, bu san'atn stdlar mek ya-
zarlarken, yaz tlim ederlerken, yeni
bir kalem yonttuklar zaman, yazmaya
balamadan nce satr bana vey
baka bir kda noktalar atarlar. Bu, ilk
bakta kalem aznn matlub yazy
yazmaya elverili olup olmadn bir
deneme, kalemin hamln gidererek
yazmaya altrma gibi telkk olunabi
lirse de, dorusu, eldeki kalemle, yaz
lacak yaznn hareket mebde'i arasnda
bir uygunluk salam olarak ie bala-
322
mak iindir. nk kalemin, o ha-
rekete mebde' olacak noktay karma-
ya msid olup olmadn tecrbe et-
meden harekete geildii takdirde, l-
l bir yazya lzm olan karakterleri
ibraza msid bir terkib yaplamaz.
Onun iin, Ykt ile bn Bevvab'n - Ka-
lem kesme bahsinde getii zere (s.
170) - kalem azndaki srlarn aciblik
lerini f etmee imkn olmadn
sylemeleri de daha ziyde bu ehem-
miyetli noktaya nazarlar ekmek iin-
dir. nk kesimi baka, kda konu-
u baka olan bir kalemin hareketlerin-
den doacak izleri baka bir kalemde,
koyuta ve hareketlerde bulmayz.
Bunlar, daha balangta ayrlanma
dka, el ve kaleme belirli bir hareket
mebde'i salamadka, denildii gibi,
yazan bir takm srlarn acb tesirleri
arasnda bocalar kalr.
Hsl, kalem aznn yazlacak ya-
z nev'inn terkib metoduna gre ayr-
lanarak konmas ve bunun nce bir
nokta zerinde tatbik edilerek ie ba-
lanmas, o yaz nev'inin hareket meb
de'ini tesbit demek olup, bundan sonra
kalem artk bu plna gre hareket etti-
rilecek ve sona erecektir. Harfler, keli-
meler, satrlar, harekeler ve ss iret-
leri kmilen o mebde'e gre ayrlana-
rak yazlacak, dizilecek, bnyeletirile
cektir. Notadaki anahtar ne ise, yazda
hareket mebde'i olan nokta da odur.
Bir kalem, hareket mebde'inden ie
balaynca, az ok bir mesfe kat' ede-
cek, bunun iin de bir menzilden dier
bir menzile gemek zorunda kalacaktr
ki, bundan da ikinci mebde' kar. (Ha-
reket mebde'inin misli iin, biraz son-
ra tahlil zah ksmnda sz gelecektir)
II- Hareket Shas: Kalemin ha-
reket mebde'inden tibren yryp
gidecei yerdir. Bu sha, yerine gre
ksa vey uzun olabileceine gre, bir-
den fazla harekete ihtiya gsterebilir.
u var ki, bir hareketten dierine gei,
kesik kesik vey kesmeden yer ve isti-
kamet deitirmek sreti ile olabilir. Bu
sebeble, hareket shasnn her zaman
bir menzilde ve bir hareketle bitmesi
zarr deildir. Yaz nev'ine, harfin bu
nev'e gre alaca bnyev vaziyete ve
hareketin bununla mtensib derece
ve istikaametine, ar vey seri' yazl-
na gre mteaddid menzilli olabilir.
El, kalemi ve noktasn bu istasyonlar-
da evire evire, klktan kla soka so-
ka, cereynlar arasnda sretten srete
aktara aktara yrtrken, hem kale-
min hareketini idre eder, hem de kale-
mi gelecek harekete hazrlamak zorun-
da kalr. Hem de herbirini hareket meb
de'indeki, meyle tevfk ettirmeye ve
mahfuz tutmaya alr. Bylece gide
gide bir sonuca varmay gzetir, bun-
dan da nc mebde' kar (Hareket
shasnn misli iin de biraz sonra sz
gelecektir).
III- Hareket Gyesi: Her hareke-
tin bir balangc olduu gibi, bir de so-
nu olmak zarrdir. Bu son ya nceden
dnlm vey dnlmemitir.
Dnlmemise sarfedilen hareket
gyesiz demektir. Yni, o hareketin ne
sretle bitecei mehuldr. Dnl-
mse, bu son, o hareket iin bir gye
olur. Onun iin, "gye mebde'de gizli-
dir" derler. Bu gye, bir harfin parala-
rnda ve btnnde dnlebilir.
Gere kelimelerde vey bir mevzu ih-
tiva eden zengin bir btnde de gye
mlhaza olunur. Lkin bu gyelerin
huslleri, harfin huslne mtevakkf
olduundan, burada daha nce harfe
ait gye bahs mevzu olur. Dierleri
buna tefri' olunur.
323
IV- Bu Mebde' i n Tahlil zh:
Bu mebde'lerin bir misl zerinde tah-
lilini yapmak iin sls yaz nev'i ze-
rinde tatbk edelim ve noktasndan
balyalm.
1-2. hareket mebde'i, 3-4
hareket gyesi, bu iki had arasndaki
para da hareket shasdr. Kalemin
hareket mebde'inde meyli
'ne ise, hareket gyesinin
mak iin hareket shasnn iki yerinde,
yni 3 ve 4'de mola verilmitir. Hareket
mebde'inden yryen kalem, 3 nokta-
snda hareketini bitirmi, buradan ha-
reket mebde'indeki meyille, ikinci ha-
rekete geerek bunu 4'de sona erdir-
mi, buradan yine hareket mebde'in-
deki meyille nc hareketi yaparak,
2'de asl gyeye ermi ve hareket meb-
de'indeki meyli de mahfuz tutmutur.
Harfi, byle paraya ayrarak
yazmak, Sls kaleminin trifi olan "al-
tda drt behresi musattah, iki behresi
mdevver olmak" metodunun tatbiki-
ni gstermeye mtuf olup, birinci par-
shasnn meyli ise hareket meb
de'inin
iki mislidir ki, bylece
de'i olan
noktasna tekaabl eder.
kinci para:
nokta sls ve slsan (te bir ve -
te iki) nisbetini ve meylini ifde eder.
te byle olan nokta, Sls kaleminin
ve dolaysyle Sls hattnn hareket
mebde'i olup Sls kaleminin trifi de
bundan istihr olunmutur.
imdi bu mebde'den hareket
edip, b harfini Slsle yazalm:
1
1 ile gsterilen
kalem konuu hareket
mebde'idir. Buradan 2'ye kadar olan
ksm, hareket shasdr. Ve 2 ksmn-
daki son
noktann ile
para da hareket gyesi-
dir ve hareket mebde'inin ayndr.
Meyli de msvidir. Bu gyeye vsl ol-
ifde olunan slsn nisbetine mu-
dildir. nc para da
yine noktann
ile ifde olunan sls nisbetine tekaa
bl eder. Yani te iki ve te bir nokta-
ya nisbetle neyi ifde ederse, altda iki
de harfe nisbetle onu gsterir.
Bu paradan herbirine ayr ay-
r bakalm. Herbirinde kalem daha ufak
er hareketle yrm ve her
mebde' bunlarda da rollerini oynam-
lardr. yle ki, herbirindeki hareket
mebde'leri ve gyeleri ve meyilleri bir-
birinin ayndr. Binaenaleyh, harf hak
katte birer nokta ifde eden alt behre
ile, bir noktalk hareket mebdeinden
teekkl etmitir; her noktann meyli
Sls'n hareket meb- meyli de odur. Hareket a
324
ve harfin ummdurumunun meyli ha-
reket mebde'i'nin meyline denktir. Ni-
tekim b'nn anak meyilleri toplanrsa
noktann meyline
msv olduu grlr ve harfin tlimi
yukarki zahlara tevfikan u olur:
V- Baz Neticeler: Yukarki tahll
izahlarmzdan u umm prensipler -
kar:
1- Btn ll yazlarda kalem,
hareket gyesinde ya vah ve ns u-
larla birlikte vey yalnz vah ula
nihyet bulur. Yalnz ns ula nihyete
ermek yoktur. Mesel
evvelkine izhr, ikinciye ihf denir. Fa-
kat bu izhr ve ihf yalnz gyeye mn-
hasr deildir. Hareket mebde'inde,
hareket shasnda olabilir.
2- Mevzun bir yazda, hareket
mebdeine murz hibir hareket meb-
de'i olamyaca gibi, birer noktalk
meyillerde bile hareket mebdeine ve
gyesine aykr bir meyil de buluna-
maz.
3- Hareket mebdei hangi kayd ve
art altnda balam ise, noktasnda
ve buna tebe'an harf, kelime ve bir b-
tnn huslnde ve meyillerde de ayn
kayd ve artn tatbk cb eder. Hare-
ket gyelerinin en son haddi ister ihf,
ister izhr ile olsun, hareket mebde'le
rine msv ve muvz olmak arttr.
mislinde btn bunlar yer almtr.
Artk, bu prensipler dnda yr-
yen kalemle yazlacak bir harf, miyrn-
dan az ok inhirf etmi olacandan,
tensb ve tenzur bakmndan bir hr-
palanma gze batar. Nazar, olan bu
prensiplerin tatbikatta gerei gibi ba
arlamam olmas hlinde, hat ve
kusuru artk yazanda ve yaznda ara-
mak lzm gelmekle berber, her pren-
sibin yannda san'at ve ibd' icb olan
baz istisnlarn ve fevkaldeliklerin
yer alm bulunabilecei de unutulma-
maldr. (Kaaide st Durumlar bah-
sine baknz.)
c- TERKB METOTLARI:
Her mevzn kalemin, dier bir if-
de, her ll estetik yaznn artistik bir
srette yazlmasn kolaylatran ken-
dine mahsus bir terkib metodu vardr.
Her kalemin trifi, onun lsn ifde
eder. Bu l, o kalemin hareket hattn
ve yaznn terkib metodunu gsterir.
Bu tibarla, ne kadar ll yaz varsa
herbirinin hareket hattn gsteren bir
trifi, yani terkib metodu olmak lzm
325
gelir. Ancak, mevzn kalemlerin ou
zamanla kaybolmu, ekilleri gibi me
todlar da zamanmza kadar intikal et-
memi bulunduundan, bunlar hakkn-
da bir ey sylemeye imkn ve salhi-
yet gremiyoruz. Bununla berber,
hepsinin mihrkn tekil ettii syle-
nen ve hutt- mevzne-i asliye nm
verilen aklm- stte (alt kaleminin ve
Ta'lk' de ilve ederek heft kalem (ye-
di kalem)'in kitabmzn birinci ksmn-
da kaydettiimiz triflerini ele alarak,
bunlarn terkib metodu olmalar, artis-
tik hussiyetleri ve estetikle alkal ci-
hetleri zerinde durmak lzmlu oldu-
u kadar, ileride gelecek etin mevz-
lar anlamamza da faydaldr.
I- SLS KALEM: Bu kalem, ta
yukarlarda "Drt behresi musattah, iki
behresi mdevver olmaktr" diye trif
olunmu ve behrenin ne demek oldu-
u da aklanm, terkib ve tahlil meb
de'lerinin zah srasnda ufak bir tatbk
misli de verilmiti. Bu trif, "Altda
drd dzms ve altda ikisi yuvarla
ms olmak" yhut "te ikisi dz, -
te biri yuvarlak" yhut "Sls ve sl
sn nisbeti" yhut "tebir ve te iki
meyilli" diye de sylenir ki, hepsi de
Sls'n terkib metodunu ifde eder.
Sls'n hareket mebde'i olarak
tesbit edilen
noktasna dikkat edilirse
tam dz bir murabba' deil, te bir ve
te iki nisbetinde meyillidir ki, bu me-
yiller ufak noktalarla gsterilmitir. Ka-
lem, bandan sonuna kadar bu ha-
reket ve te bir meyil ess zerine
yrr. Ayn metodun cb olarak bal
harfler
grld vehile, hep msellesi olur
ve bu msellesler te bir ve te iki
nisbetini muhfaza ederler. Ma'kl'de
olduu gibi, murabba' bir ba yoktur.
Mesel Ma'kl "mim"i:
ve "vav"
murabba
7
ve mustatilimsi'dir. Kf
"mim"i: "vav" 'nn
balar msellesi ve mtesvdir. Yni
kalemin hareketi birbirine denktir.
Sls'te ise, grld zere te bir
ve te iki nisbeti ile msellesidir. Harf
gzlerinin beyazl da ayn nisbette
dir.
Bu nisbetin daha ak bir mislini
Sls b'snn hareketlerinde grrz:
de kalem, Sls'n trifi
uyarnca alt noktalk bir mesfe kat'
ederken, drt noktadan sonra sola d-
n iki nokta olur ki altda iki nisbetin
dedir. Bu da sls, yni te bir nisbeti
demektir. Drt nokta da buna nisbetle
slsn, yni te iki olur ki, Sls'n
noktasnda hareket mebde'i olarak
tesbit edilen sls ve slsn nisbetini
ifdeden baka birey deildir. Her
meyil, Sls'te byle te bir mikys
zerinde cereyn eder ve paylar (par-
alar) dim sls ve slsn nisbetini
muhfaza eyler. Btn anaklar, kpler
de bu minvl zeredir.
Burada bir hussa temas etmek
lzmdr. Sls'n hareket mebde'i ola-
rak tesbit edilen ve yukardaki trifleri
veren noktas taayyn ettikten sonra,
bundan evvel elif terkib edilmi ve di
er harfler bundan istinbat olunmu
bulunduu cihetle, u kaydettiimiz b
326
harfi zh essen elife mteferri'dir.
Binaenaleyh burada evvel, noktadan
elif'in nasl terkb edilmi olduunu
grmek daha ilm olur.
tam bir Sls elif'inin
bnye ve tlimine dikkat edersek, her
te bir ksmnda bir meyil buluruz. Bir
noktalk zlfesi b'nn bandaki bir
noktalk ksma tekaabl eder. Ortada
kalan drt noktalk ksm dzms, ya-
ni sls ve slsn nisbetinde meyilli,
geri kalan iki noktalk kuyruk ksm da
yuvarlamsdr. Elif'in -zlfe hri-ta-
mam altda drt ve altda iki nisbetini
ifde eder ki - " b" da byle idi- sls
ve slsn demektir. Zlfe'de de hare-
ket mebde'i olan noktadaki bu sls ve
slsn nisbetini ve te bir meylini
buluruz. Bu meylin cb olarak elif
tam dik deil, sls ve slsn nisbe-
tinde bir meyille ne eik bir vaziyet
alr. yle ki, tam bata kalemin vah
ucunu gsteren re's ile kuyruk sonun-
da, kalemin vah ucunu gsteren nok-
ta, kalemin hareket mebde'ine denk bir
meyille kli izgi zerinde birlemi-
lerdir. Biri zlfenin ucundan, dieri ha-
reket mebde'inin alt kesinden aa
iki muvz hat ekersek, sadaki aklk
soldakinin iki misli olur ki, bu da sls
ve slsn nisbetini ifde eder ve zl-
fenin durumu ile elif'in durumu ayn,
nisbet ve meyli muhfaza etmi bulu-
nur.
Anlalyor ki bu yazya Sls ad-
n veren vz'lar, harflerin cereyn ve
tedvirinde hareket mebde'i ittihaz et-
mi olduklar sls ve slsn nisbe-
tinde meyilli olmak hussunu ess tu-
tarak, kalemin hareket mebdeinde, ha-
reket shasnda ve hareket gyesinde
bu l zerinde yrmeyi mlhaza
etmiler ve harflerde asgar ve zam
olarak kabul ettikleri hadleri de yine bu
essa istinad ettirmiler ve Sls kale-
mi tbiri ile de, bu essa iret etmek
istemilerdir. Bylece bu mebde'den
yryerek arzettiimiz ekilde elif v-
cda getirilmi ve bunun terkib meto-
dunu gsteren tlmt da, btn dier
harflerin taazzuv ve teekklnde ess
tutulmutur. Nitekim Ykut ile bn Hill
elifi trif ettikten sonra (bu trife bak-
nz) "Her hat gerek asl ve gerek fer'i ti
briyle elife rci olur" demilerdir. Eski
yaz tlimlerinde eliften birok harfin
yhut bir harften dier bir harfin nasl
doduunu gstermilerdir ki mak
sad, Sls kaleminin trifinde tesbit ve
hareket mebdei ittihz edilen terkib
metodunun muhtelif ynlerden tatbk
eklini tebrz ettirmektir.
II- NESH KALEM:
"Sls'e tbi'dir" diye ksaca trif
edilmi ise de bu tbiyeti anlamak ko-
lay deildir. Bu hussu zh edebilmek
iin, nesih (nesh) kelimesinin mnla-
rndan (1) "izle ve isbatn birlikte ol-
(1) Kaams'un Nesih (Nesh) maddesinde kayd olunduu zere: Nesih: 1 - Bir eyi yerinden zil kl-
mak, giderip atmak manasnadr. 2- Bir ey dier bir eyi arkasndan tkb ederek zil klmak mnsna
mevzdur. Glgenin gnei, ihtiyarln genlii tkb ve izlesi gibi. 3- Nesihten bzan izle anlalr ki,
evvelkini tammen izle eder. 4- Bzan da isbat anlalr. u kitab nesh ettim denir ki, sretini baka bir
kda naklettim, demektir. 5- Bzan da izle ve isbt ikisi birden anlalr. 6- Bireyi tayr etmek ve
bozmak. 7- Bir eyi ibtl edip baka bir eyi onun yerine koymak. 8- Nesh mnsna da kullanlr ki, bir
eyin sretini irkin bir srete evirmekten ibrettir. 9- Bir eyin sretini karmak. 10- Bir eyi bulundu-
u yerden dier bir yere nakl ve tahvil eylemek mnlarna da kullanlr.
327
mas" mnsn almak ve bunu, S
ls'n te ikisini nesh ederek, te bi-
riyle ona tbi olmas sretinde anla-
mak icab eder ki, bundan da Nesih mik-
yas, yni terkib metodu kar. yle ki:
Hattatlarca mlm olduu zere,
Nesih kaleminin ess kalnl Sls'n
te biri kadar olup hareke kalemi de-
nir. Buna gre Nesih, kalnlk bakmn-
dan Sls'n te ikisini nesh (izle)
etmi, yni kaldrp atm ve te biriy-
le de Sls'n yukarda geen trifine
tb olmutur dersek, bununla ince bir
Sls yazlm olursa da, Nesih bnye-
si domaz. Mesel: u ince Sls
olursa da, Nesih vav'
domaz. Kald ki, Sls
kalemi kalnlnda da Nesih vav'
yazlabilir. u halde bura-
daki tbyyeti baka trl anlamak cb
eder.
Sls'n trifndeki altda drt ve
altda ikiden, slsn olan drd atar-
sak, geri kalan bir sls iki nokta eder.
Bunu Sls kalemi ile yle yazalm:
Nesih kalemi olan te
bir kalnlkla bu iki nokta uzunluunda
ve te bir meyille bir elif yazalm:
olur. Bu, Nesih kalemi ile
drt nokta eder.
Bunu sls ve slsn
nisbeti ile ifde edersek, "ki buuu
dz, bir buuu yuvarlak olur." deme-
miz lzm gelir. u var ki, bataki bir
noktalk ksm, Sls'n elif'inde oldu-
u gibi hareket mebde'i olarak alr da,
geri kalan noktay sls ve slsn
nisbeti ile ifde edersek, te ikisi dz,
te biri yuvarlak olmak cb eder.
Bylece Nesih elif'inin hareket meb-
deinden tibren drt nokta dzms
ve sondaki bir noktalk ksm da yuvar
lams olmak lzm gelir. Filhakika Ne-
sih elif'inin tlimi de byledir.
Nitekim ayn ess zere
de iki nokta dzms, bir
nokta meyilli
de yle olmu, hareket
mebde'i olan birinci nokta
de izhr,
de ihf edilerek yazlm-
tr. Bu zahlarmzla Nesh'in Sls'e na-
sl tbi olduu ve terkib metodunun
neden ibret bulunduu iyice anlal-
mtr.
Yalnz burada mhim bir noktaya
temas etmek isteriz. Prof. smil Hakk
Baltacolu lhiyat Fakltesi Mecmua
s'ndaki makalesinde, Nesih'le Sls
ve Sls Celsi'nin bir nevi yaz olduu-
nu syliyerek Nesh'i ocua, Sls'
bunun delikanllk hline, Cel'sini de
babaya, yani o delikanlnn olgunluk
durumuna benzetmidir. lk nazarda
ekici grnen bu tebihlerin san'at
teknii ve yukarda arz edilen terkb
metotlar ile ne dereceye kadar uyu-
tuu dnmeye deer. Nesih harfleri
her ne kadar Sls'e nisbetle baba ile
ocuk, kumandanla yver gibi bir
tbiyyetve metbyyet ifde ederlerse
de, bu, Nesih bym de Sls ol-
mu, Sls ihtiyarlam da Cel olmu,
yhut, Cel klp Sls olmu, bu da
incelip Nesih olmu, demek deildir.
olan
328
Byle olsayd, birini yazarken dierine
uymak zorunda kalrdk. Sls Ne
sih'den istinbat edilmi, onun delikanl-
lk devri olsayd, Slsle Cel'sinde ol-
duu gibi birini yazmak iin dierine
tbi' olmadka bir harf dahi yazmaya
imkn bulamazdk. Onun iin aklm-
sitte'nin her biri kendi trfi ve terkb
metodu diresinde ne kadar ince vey
ne kadar kaln yazlrsa yazlsn, bu yaz-
lanlar asl kalemin (yani nev'in) fr
tndan addedilerek kalnlarna cel, in-
celerine haf denegelmidir. Binena-
leyh Sls'n bym Sls Celsi,
incesi ince Sls, Nesh'in bym
Nesih Celsi, incesi de derecesine gre
ince, haf vey gubr Nesih'dir. Onun
iin, Nesih kalemiyle Nesih yazsn iyi
ayrdetmelidir. Asl fark incelik ve ka-
lnlk deil, metod farkdr. Geri Nesih
kalemi Sls kalemine tbi'dir. Fakat
bu tbiyetin mns, denildii mnca
deil, yukarda zh ettiimiz vehile-
dir. Nesih kalemiyle ve bunun terkb
metoduyla vcda getirilen Nesih ya-
zs ne Sls'n yavrusu, ne de ona t-
bi'dir. Bu iki yaz kalnlap incelmekle
ne nev'iyyet ve istiklllerini, ne de al-
ka ve mnsebetlerini kaybederler. Bi-
nenaleyh ne Nesih Sls'n incesidir,
ne de onun inkif etmemi, olgunla-
mam yavrusudur. Belki istinbatta
ona tbi', varlnda mmtaz ve msta-
kil bir nevi, asl bir kalemdir. Bundan is-
tinbat olunan haf ve celleri de fer' ve
tbidir.
III- MUHAKKAK KALEM:
Muhakkak, "tahakkuk etmi, p-
heli bir yeri kalmam" demek olduu-
na gre, bu yazya Muhakkak denilme-
sinin vechi, harflerin kalemden olan
nasblerinde fedkrlk yaplmakszn,
okunmasnda phe ve tereddde d-
recek bir hl ve tavr bulunmakszn
yazlm olmasdr, denilebilir. Fakat
bu mn ile yaznn trfi arasnda S-
ls ve Nesih tbirlerinde olduu gibi
bir mnsebet yok gibidir. nk keli-
meyi tahll etmekle trfine, terkb me-
toduna dellet eden bir mn sezile
memektedir.
Bu kalem, "Birbuuk hassas dz,
baksi mdevver olmakdr" diye tarf
edilmi ve kalnlnn da Sls kalemi
kadar olduu sylenmidi. Bu trfe
gre kalemin bir murabba' tekl eden
noktasnn st ksm
ikiye blnp bir buuk
ksm alnrsa, bu
de iret edilen yere ka-
dar olan olur. Bunun geri kalan ksmn
bu kadarck meyillendirirsek
yedide ikibuuk nisbetin*
de br meyil ifde eder ki, Sls'e naza-
ran daha azdr. Bu sebeble ondan biraz
kalnca grlr. Kaleme Muhakkak de-
nilmesi, bu meyil azlndan ve biraz
toka olmasndan mnbais olsa gerek-
dir. te bu ess diresinde konan bir
kalemin vaziyeti Muhakkak kaleminin
hareket mebde'idir. Bu mebde'den ha-
reketle ayn ess Muhakkak elif'ine tat
bk edersek:
329
olur. Aff Rislesi'nde kaydolunduu
zere Sls elif'inin sadrndaki ve h
rindeki tahdb bunda yokdur. Kuyru-
unda bir tahrif (erilik) vardr. Bu eri-
lik, elif'in bandaki meylin devmndan
husle gelmi olup, hareket gyesidir
ve hareket mebde'inin ayndr. Dikkat
edilirse, elif'in meyli de zlfesinde oldu-
u gibi hareket mebde'inde meyle m
svdir.
Elif'in boyuna gelince: Aff Risle-
si'nde "Elf-i mfredenin Muhakkak ve
Reyhn tlmi kendi kalemiyle kaddi
(boyu) n nokta ve mahalline gre zi-
ydece olur" denilmi (1) ve on nokta
olmasnn teknik sebebi sylenmemi
dir. Yukark trif ve tlim gsteriyor ki,
Muhakkak kaleminin meyli, sls kale-
minin meyline nazaran drtde bir ka-
dardr. Bunu Sls ve Muhakkak elifle-
rinin boylarna nisbet edersek, u olur:
Sls elif'inin boyu zlfesiyle yedi nok-
tadr. Bunun drtde biri, birbuuk nok-
tadan fazla, ikiden biraz azdr. Bunu ye-
diye ilve edersek dokuza yaklar. Bir
noktada zlfeyi tekl eden hareket
mebde'i ilve olunursa on nokta eder.
Bunun yar olan bee, tarf uyarnca
dier yarnn ikibuuu ilve edilince,
kalem yedibuuk nokta dzms (yani
dik), iki buuk nokta yuvarlams yr-
yecek ve Muhakkak elifi yukarki ekli
alacakdr. Buradaki dzln dik vey
dikimsi demek olduu bellidir. Ne tam
kl, ne de sls gibi de bir deil,
drtde bir meyilli olmakdr ki, ikisi orta-
s bir vaziyetdir.
te elifteki bu esslar
harfinde ufk olarak tat-
bik edilecek ve dzlklerde tam bir uf k
dzlk deil, hareket mebde'indeki
drtte bire yakn bir meyille dzms
1-Tuhfe-i Hatttn, s: 611.
olacaktr. Mesel
de 1 ile gsterilen kalem az 2 ve 3 ve
4'de ayn olup noktasnda tesbit ettii-
miz meyile msvdir. Dier harflerde
bu mikyas zerinden yrnecek, kse
ve anaklar da bu minvl zere olacak-
tr.
IV- REYHN KALEM:
Reyhn, "reyhana mensup" de-
mektir. Burada reyhnms, yani fesle-
eni andran bir yaz demek olursa da,
bu benzemenin vechi hakknda bir nakl
bulamam ve yaznn gzelliinden ki-
nye olmasnn kuvvetle muhtemel ol-
duunu yazmtk. nk, madd hen-
desece umm grn itibariyle yaz
ile fesleen arasnda bir mnsebet
gremiyorduk. Hz. Ali'nin:
diye, gzel yazy "gnller fesleeni"
sretinde vasflandrm olmas da bizi
te'yid ediyordu. Bu satrlar yazdktan
drt sene sonra Tuhfe-i Hatttn'i kar-
trrken 622. sahifesinde, "Tuhfe- Mah
mud'de, drdnc Reyhn, ol ukfe
ye hsn bah cihetinden tebhen
tesmiye olunmutur" denildiini gr-
dk.
Reyhn, "Muhakkak'a tbi'dir"
diye trif olunmutu. Nesih, Sls'e t-
bi' olmakla berber, aralarndaki harf
farkllklarnn okluuna mukaabil,
Reyhn, Muhakkak'n te bir kale-
miyle yazlan ve her hliyle Muhak-
330
kak'n te bir kltlmn hatrla-
tan bir yaz nev'idir. Resim: 81 ve Re-
sim: 82 bu hli aka gstermektedir.
Tuhfe-i Hatttn'in II. snihasnda
yle denilmektedir (s. 612): " Muhak-
kak ki ana Muennak dahi denir. Tarih-
ler ve e'r ve ve kasid indr k an,
bn'l-Bass ve Nasrullah tenkh eyle-
milerdir. Bzlar, Muennak, Muhak-
kak'la Slsden mntehab ve mrek
keb zanneylediler ve neler, kalem-i
mstakildir dediler. Fark u temyzi, eh
l-i keml hazkt ve std- shib dik
kat-i pr-zekvet krdr."*
Tuhfe-i Hatttn'de kayd olundu-
una gre, gzl harfler Muhakkak ve
Reyhan'de mutlaka gz ak olarak
yazlr. kisinin birbirinden fark, Reyha-
n'de ' rab (hareke) kendi kalemi ile
olur ve 'rablar da mefth'l-ayn, yni
zamme (tre) iretinin de gz ak
yaplr. Muhakkak'n 'rab kendi kale-
minden ince bir kalemle konulur (s.
611).
Sls'de bir harfin mvelled de-
nilen dier bir tarz da yaplabilir. Mu-
hakkak ve Reyhan'de ise her harfin
asl olan ekli yaplr. Mesel, Sls'de
vav
mukavver ve mrsel olabildii halde,
Muhakkak'da hep
mrsel olarak yazlr.
Tuhfe-i Hatttn'in nakline gre (s.
611), "md- Aff Rislesi"nde bir de u
fark belirtilmitir: Muhakkak ve Reyh
n'nin elifi, nndeki harfe balysa,
dz olarak yukarya kar, saa sola
meyli yoktur ve nihyette bir kalemin
az genilii grlr. Sls kaleminin
nndeki harfe bal ve elifi sonda sola
meyl eder ve burasnda kalemin az
genilii grnr. Muhakkak'da ra',
nun ve ya' uzunumsu ve derinlii az,
Sls'de ise ksa ve derin olur. Mesel:
Sls'de:
Muhakkak'da:
Bugn Muhakkak ve Reyhn'nin
kullanl hemen hemen kalmamtr**.
V- TEVK KALEM:
Kaamusun beynna gre tevki ' ;
"bir eyi vk' ettirmek" demektir. Bu
mnsebetle "te'sr" mansnda da
kullanlr. Bu alka le; beratlara, men-
urlara, resm mektuplara ve emsline
(*) Mstakim zde bu ifdesiyle yle demek ister: "Ayn zamanda Muennak diye isimlendirilen
Muhakkak hatt trihler, iirler ve kasideler yazlmasnda kullanlr ki, bn'l-Bass ve Nasrullah onun faz-
lalklarn giderip slh etmilerdir. Bzlar Muennak', Muhakkak'la Sls'den seilmi ve birletirilmi
zannettiler ve biroklar da ayr bir yaz cinsidir, dediler. Onlarn ayrlmas, keml ve hazkat ehliyle, dik-
kat ve akl shibi stdlarn iidir." U.D.
(**) Bu iki yaznn bugnk kullanllar hakknda bir not iin 102. sahife (1. kitap) deki (**) rumuzlu
hiyeye baklabilir. U.D.
331
vurulan nina da tevk' tlk olunur.
Sonra te'sire medr olduu iin fer-
manlara, beratlara, pdih emirlerine
vaz' ve kede olunan nin- padi
h'ye, hatt- humyun'a, tra'ya, vze
r ahlarna, 'lm'larn blsna yaz-
lan kad imzlarna, nihyet, bunlarda
kullanlan yazya da Tevk' ad veril-
mitir. nceleri resm bir mevkii bulu-
nan bu yaznn yaylarak eitli mevz-
larda kullanlm olmasna baklrsa,
tevk' ad verilmesi, ilm haysiyeti ve
estetik hviyeti bakmndan deil,
amel deerinden ileri gelmi olduu
sylenebilirse de, ess mevzn ka-
lemlerden bulunmas hasebiyle bu ka-
lemde ilm, estetik ve amel haysiyetle-
rin mezci fikrinin hkim olduu anlal-
yor.
Tevk' kalemi, "Yars dz ve yar-
s yuvarlak olmaktr" diye trif olun-
mutur. kalnl hemen hemen S
ls'e yakndr (Resim: 83 - 1. Kitap) Bu
kalem Sls'n det sr'atli yazlan,
tinsz, ihml edilmi bir eklidir.
VI- RIKAA' KALEM:
sr'atle yazlmas matlb olan hus
satta kullanlr. Stenografik bir mhiyet
arz eden bu kalem kadar, arap yazs
eitleri iinde baka kalem yoktur, de-
nilebilir. Sonralar rkaa' ve ruk'a keli-
meleri kullanlmaz olmu ve bilhassa
son zamanlarda Rk'a demek yi' ol-
mutur. Halbuki "rk'a " aslnda mas
dar ve bin nevi' sgasdr. Binena-
leyh rk'a, mutlak srette rkaa' karl-
olmayp "bir nevi' rkaa'" demektir.
Yani rkaa' umumi olduu halde, rk'a
daha huss bir mn ifde eder. Onun
iin, ne her rk'a rkaa'dr. Ne de her r-
kaa' rk'adr. Rk'a iinde rkaa' olan ve
olmayan bulunabilir. Nitekim rk'a keli-
mesi Sultan kinci Abdlhamid zama-
nnda Mehmed zzet Efendi (1841-
1903) tarafndan cd edilmi olan ve
"zzet Efendi Rk'as" diye hret ka-
zanm bulunan yaznn ad olmutur
ki, bu kitabn satrlar ona bir misl ola-
bilir. (Resim: 251-252) Rkaa'dan ok
farkl olduu halde, bu san'at farkn bil
miyenler kelimeleri kartrmlar, birini
dieri yerinde kullanmlardr. (Resim:
253) Rk'a'ya, (Resim: 83 ve 230) de R-
kaa' hattna misl vermektedirler.
Rkaa' kalemi, terkib metodu ba-
kmndan dnlrse, stenografik bir
mahiyet arzettiinden krk ve ufak ha-
reketlerle dim deimeye ve abuk
yazlmaya elverilidir. Hl ve makama
uyan, seyyal ve evik bir kalem oldu-
undan, teki kalemler gibi muayyen
bir hareket mebdei, hareket sahs, ha-
reket gyesi yoktur. Yazann takdir ve
irde ve idrsna ve baz ahvalde insa-
fna kalm bir itir. Bu sebeble bu
mebde' her an deiebilen bir elstiki-
yetle tatbik edilebildiinden, harfleri
eitli karakterlere sokar. Ve (Resim:
230) de bunun eitli misalleri bul-
mak mmkndr. Harfler bazan biribi-
da sr'at mnsnadr. Bu mnlardan
me'hz olarak Rkaa' deri ve kt par-
alarna sr'atle yazlan bir nevi yaznn
ad olmutur. Nitekim bu yaz ve bunda
hkim olan kalem, ummiyetle tesvd,
mektup, pusla ve mrsele gibi, elde
ve raka parasna denilir. Rak'
tir. Bazlar "rukaa"' okumularsa da
yanltr. Ruk'a, essen kd ve deri-
nn cem'idir. "Ruk'alar" demek-
kelimesi ruk'a Rkaa'
332
Resim: 251 Mellif tarafndan Rk'a hattyla yazlm olan Kalem Gzeli'nden bir sayfa.
Resim: 252 Kalem Gzeli'nin aslndan bir baka sayfa.
334
rine taklarak gider, sr'at arttka biti-
ik yazlmas gereken harflerin birbirin-
den ayrl grlr.
Rikaa' kalemi bu sr'at ve seyyli
yetinden dolay herhangi bir kalemle haf
vey cel bir srette itirake msid
dir. Bunun rol ald yerlerde ttraddan
ziyade ttradszlk ve karakter deiikli-
i insan artr. Harfi aslndan farkl bir
hale sokar. Krma vey hurda denilen
yepyeni bir taazzuva evirir. Onun iin ri-
kaa' kalemini, daha ziyade muhtelif yaz
eitleri ve bunlarn brndkleri yeni
ekillerle arzettikleri hussiyetlerle ayrt
edebiliriz. Kalemin hareketi u vey bu
nev'e ne kadar merbd kalrsa kalsn bi-
rinde dz vey dzms, urada yuvar-
lak vey yuvarlams, urada dar vey
geni, urada uzun vey ksa, urada
byk vey kk, urada bitiik urada
ayr bir renk alr ve harflerin bir kvraklk
iinde yazldklar apak grlr. Byle
yazlarda estetik pek dnlmez, amel
kymeti daha byk olur. Okunup anla-
lmas da bir ihtisas mevzu olabilir.
Hsl, Rikaa' kaleminin muayyen
ve kat' bir terkib metodu yoktur. Bal-
mumu gibi bir kaabiliyeti hiz olduun-
dan, birok kalemlerle itirak ve imtiza-
ca msittir.
VII-TA' LK KALEM:*
Ta'lk, lgatta "bir eyi dier bir
eye geirip asmak, yhut bir eyin husln
dier bir eyin huslne bala-
mak (muallk klmak) ki; ne kat', ne de
terk eylemek" demektir. Bu kalemde
de bu mnlarn az ok gzetilmi ol-
duunu gryoruz. Ma'kli yazda hi
yuvarlaklk olmad gibi, bunda da hi
dzlk yoktur. Ess Sls'le Kf'nin
imtizcndan domu mrekkep bir
kalem olduu halde, bu gn mstakil
bir kalem olmak zere hret bulmu-
tur. Bu tibarla bal bana bilinmesi
gereken teknik ve artistik hussiyetleri
vardr. Sls ve Kf harflerinin bnye-
leri Ta'lk'de istihleye uram, mese-
l zlfeler atlm, boylar ksalm, a-
naklar klm ve derinlemi, baz
harflerin gzleri kapanm, hareket shas
ksaltlm, hareket adedi artrlm,
tahrk kanunu gereince hareket-
lere daha ince ve daha seyyl bir hl
verilmi ve yaz muntazam mnhan
lerle tedvr bir ekle sokulmutur. Ka-
lemin ilk vaz' Sls'e benzedii halde,
hareket gyesi tedvr olarak sona erer
ve burada Kf'den olan hattn gste-
rir;
(*) Merhum mellif, burada hakkTa'lk hattn deil de, Osmanllarn Ta'lk adn verdikleri Nes
ta'lk' anlatmaktadr (bkz. s. 97) U.D.
Resim: 253 Mellifin bir Rk'a satr.
335
grrz.
bunu Celsinde daha ak
Bu essn icb olarak
harflerin biri saa, dieri sola bakan iki
mtekis tenzurlar vardr. Mesel:
bu baklarda bir irtibt ve tensb de
grlr. Harfin bir ksm dier ksmna
yle taklm bulunur ki, bir bakma on-
dan ayr, bir bakma onun devm hli-
ni ifde eder. Her harfin biri kl, di-
eri ufk hatta id olmak zere iki ten-
zuru grlr ki, "ta'lk" kelimesinin ne
terk ve ne kat' eylemek mansindaki
terdd ve muallkl ifde ediyor gibi-
dir. Nitekim:
dolar. Keideler, on nokta olup iki
harf tibr olunur. tmm, tasth, tak
vs, inkibb, ibh bu yazda da car ise
de kalemin tammiyle tedvr bulun-
mas hasebiyle, bunlarn bu kaleme
mahss tatbk tarzlar vardr ve bunlar
stdn tlmi ile yakndan renmeye
ihtiya vardr.
Bunda da hareket mebdei yuka-
rda grld zere yine bir nokta
olup hareket gyesi tedvrdir. ns ta-
rafnda bir kavis vardr. Bunlar, dier
yazlarn hibirisinde yokdur. Bu ka-
lemde de hareket mebde'i ile hareket
gyesi birbirine denkdir. Gerek meb-
de' ve gerek gye, yerine gre bazan
ak (cel), bazan kapal (haf), bzan da
pek gizli (ahfa) olur.
dir.
Mebde' ak, gye haf-
kisi de hafdir.
de grlen tenzurlar a-
kul ve ufk hatlarn kesitikleri noktada,
harfi iki msv paraya ayrr ve ara-
daki aklklar aa yukar birbirine
benzer. Harfin kendisi ve hatt birer
noktalk paralan bile hareketin
hslas olup, ortadaki parann ortas,
iki mtekis parann telk noktasn
tekil eder. Bu prensibin btn harfler-
de ve paralarnda dahi tatbik edilmi
olduunu grmek mmkndr.
Harfleri lmekde kullanlan l-
ler Sls'dekiler gibidir. Harfler um-
miyetle birle be nokta arasnda dner
kisi de ahfdr.
de bunlarn muhtelif e-
itlerini bulmak mmkndr. Kalemin
her yerde vaz' ve nihyete erii, hare-
ket mebde'indeki ilk vaz'n ayndr.
Ta'lk kaleminde vah ksm, nssin
den daha ok faaldir. ns ksm roln
daha ok vahye tebean ve onun m-
336
temmimi olarak yapar.
Bu kalemin; tam, nsf slsn,
sls ve rubu' olmak zere balca be
eid rol vardr. Cim harfinde hepsini
grmek mmkndr.
Kalem, noktasn bnyenin tabia-
tna gre bu be eit hareket iinde
vey bunlardan birisiyle yrtr, her
-hareket bir noktaya vey bir noktann
bu be mertebesinden birine isbet et-
mek zere, kalemin hareket shas be
noktalk bir mesfe tutar. Harflerin bir-
le be nokta arasnda dnp dolama-
snn bu be hareketle bir mnsebeti
olsa gerekdir. Kalem, bu be eit ha-
reketi yerinde ve srasnda yapabilmek
iin, bir ksmn dier ksm iinde tayy
vey indir ettirmek zarr olduun-
dan, bu hal, kalemin mtemdiyen ted-
vri ve cevvl bir srette tahrk edilme-
sini gerektirir. Harflerde tab'atiyle in-
ceden kalna, kalndan inceye inip -
kan seyirler iinde tahakkuk eder. Bu
bakmdan Ta'lk hattna," be tel ze-
rinde muhtelif hareketler ibrz eden bir
nevi' izgiler msiksi" demek yarar.
Mamafh, yaznn sdelik iinde incelik
ve zarfet gsterebilmesi cidden hay-
rete yandr. Sde gzel diyebilecei-
miz bu estetik ekil ve durumdaki
hengi te'min etmenin ne kadar g
bir san'at ii olduunu takdr etmek
mkl olmasa gerektir.
Geri Ta'lk de, biri harf vey keli-
meye, dieri umm bnyeye id iki
essl mstar ta'kb eder. Fakat bunda
tekilerden farkl olan baz hussiyyet
ler vardr. Birinci mstarda kalem, ilk
konudaki cereyn meylini dim mu-
hfaza eder. Bu sretle yaznn ban-
dan sonuna kadar her yerde ve fakat
kalemin be mertebe hareketine uy-
gun olarak muhfaza eder. Yukarki
harflerde bunlar grrz/kinci ms-
tarda ise harf vey kelimelerin arlk
merkezini tekl eden ksmlara isbet
etmek zere gzetilen dz mstar izgi-
si zerinde kelimeler yle birer yer alr-
lar ki, umm durum sanki bataki har-
fin bir devm imi gibi yekpre bir insi-
cm ve vahdet arz eder de harfler ara-
sndaki boluklar, bnyenin tamamla-
yc birer unsuru gibi rol alm bulunur-
lar. Harflerin saa sola olan baklar
arasnda bu boluklarn estetik lehinde
kullanlabilmi olmas, dier yazlarda-
ki zorluklardan daha zordur. Bunda en
mhim baar, nfuzlu bir grle, me-
lekeye istind eder.
Bu mstarlar arasndaki tevfuk
ve hengin neticesi olmak zere, harf-
lerde ve kelimelerdeki muvzeneyi ni
zamlayan ve tartan kl ve ufk ve
mil hatlar ne kadar oaltlrsa oal-
tlsn, ilk harfdeki vaz'a (hareket meb-
deine) aykr dmemek ess oldu-
undan, her yerde kller birbirine,
ufkler birbirine, miller birbirine yalnz
yakndan deil, uzakdan uzaa da mu
vz bulunurlar. Baz mstesn hallerin
zuhru bu kaaideyi ihll etmez. yet
ederse, bunun da bir kymete mte-
veccih olmas artdr. Byle bir ey
yoksa, o kaaidenin ihll edilmi vey
edilmemi olmasnn bir deeri ve
ma'ns da kalmaz. (Resim: 254)'de bu
muvzt her bakmdan mtla ve
tedkk etmek mmkndr.
Ta'lk harflerinde kalem kalnl-
ndan doan ve dzms hissini ve-
ren ksmlar bile tammiyle tedvr
olup, sdelik iinde incelik, tegyr
337
Resim: 254 Smi Efendi'nin Cel Ta'lk'le bir yet istifi.
iinde tevfuk, dar shada hareket
okluu grlr. Birinci mstara tebe
an harekete geen kalem, harfin bn-
yesinde yle bir taazzuv husle getirir
ki, hareket gyeleri hareket mebde'le
rine ve hareket shasnda her para
birbirine hem bir istikll, hem de bir t
biyet ifde edercesine mtezd bir in-
sicam mehd olur. Harf paralar bir-
birlerine mni' oluyorlarm gibi bir hl
arz etmekle berber, ayn zamanda
ikinci mstara riyet syesinde ma'nev
bir irtibt iinde kaynam olarak,
umm bnyenin yekpre hviyeti le-
hine bir birleme nizm altnda akp
akp giderler:
Yalnz anakl ve muka'ar harfler-
de deil, her harfde paralar birbirleri-
ne yle bir tarzda taklrlar ki, hareket-
ler tenevvuu hasebiyle kalem cereyn
bir aksilik iinde bir uysallk gsterir.
Hodgmln diergmlk lehine tema-
yl hissini veren bu akma iinde, haf
lerin ve paralarn taklmalarndaki bu
dikkate deer hal, bizim anlaymza
gre bu kaleme "Ta'lk" denilmesi se
beblerinden birisini tekil etse gerek
dir. Tpk msikdeki tz ve pest ses par-
alar btn istiklllerine ramen, biri
birlerine takla takla nasl henkli bir
btn ve vahdet tekl ediyorlarsa,
Ta'lk'de de byle bir hl grmek
mmkndr. Geri bu eit henk srf
Ta'lk'a mnhasr bir ey deildir. Di-
338
Resim: 255 Hulsi Efendi'den Ta'lk hattyla Arapa bir beyit.
er yazlarda da vardr. Fakat onlarda
ayn makaamn muhtelif nameleri h-
kim olduu halde, Ta'lk'de muhtelif
makaamlarn namelerinden dokun-
mu bir henk mehd olur. Sanki yaz,
muhtabn hissin tesinde zek sha-
snda aryor gibidir. Bu sebeble Ta'lk
hattnn bed inceliklerini sezmede be
d hassasiyetle berber, cevvl bir ze-
knn da bir estetik mant iinde ile-
mesine ihtiy gsterir. Yan, Ta'lk ya-
zsnn basrete olan hitb, hisse olan-
dan daha ok ve daha messirdir.
Bu yaz zerinde en ok kalem oy-
natan ranllarla Osmanllar olmutur.
ran Ta'lk'leri ve Nesta'lkleri bizimki-
lerle mukayese edildikleri zaman, ran-
llarn slb bakmndan bir fevkalde-
lik gstermi olduklar gzkr. Bilhas-
sa Nesta'likteki mahretleri inkr olu-
namaz. Fakat, Osmanl hattatlar Ta'lk
aldktan sonra Trk bed zevkine uy-
gun yeni bir estetik hviyete kalbede
rek bir Trk ekol hline getirmilerdir.
Bilhassa Cel Ta'lk zerindeki fevkal-
de mahretlerini ranllar ibrza g
yetirememilerdir. Mesel, Smi Efen-
di'nin stanbul'da Kapal ar'nn
Byezd tarafndaki ikinci kaps zerin-
de yer alm bulunan (Resim: 256)
bidesini yalnz stanbul'un ve Trk'n
deil, "btn bir insanlk leminin sne
sine aslm bir bedat madalyas, Rab
bn bir gerdanlk diye tasvretmek ye-
rinde olur.*
(*) Bu kitbe yazlp taa hkkolunarak yerine konduktan sonra, stanbul'a gelen ismini tesbit
edemediimiz bir ranl hattat kitbeyi yerinde grr ve zamann sahhaflarndan ranl Nasrullah Efen-
di'ye, kendisini bu yaznn hattatna gtrmesini syler. Gittiklerinde, Smi Efendi'nin elini pmek is-
ter. Smi Efendi elini karrken, tercmanlk eden Nasrullah vastasyla, bu tzmin sebebimi sorar.
ranl hattatn cevb u olmutur: "Ta'lkh incesini gzel yazan bizde hl oktur. Lkin bu kalnlkta
Cel Ta'lk bu letafette yazacak yoktur. Onun iin pmek istedim!" U.D.
339
Resim: 256 Smi Efendi tarafndan Kapalar'nn Fesiler Kaps zerine yazlan Cel Ta'lk kitbe
(yksekte olduu iin fotoraf tam cepheden ekilememitir).
Resim: 257 Ayn hadsin, yllar sonra Smi Efendi eliyle tekrr yazlm rnei (Levha hlinde oldu-
undan fotoraf dzgn ekilebilmitir).
D- TERKB UNSURLARI:
Yukarda zh edilen yedi kalemin
terkb metodlarn veren trifleri bal
bana alndklar zaman bize hibir ey
vaadetmezler. Her birinde hareket
mebde'i olarak kabul edilen noktann,
o metodlar altnda tahavvl ede ede
bir tohum gibi inkif bulmas ve bu-
nun iin de el ve kalemle belirli bir mev-
z' zerinde tatbk grmesi, terkb ka-
nnunun iinden gemesi zarrdir. Bu
mevzun ilm haysiyeti bir tarafa bra-
klrsa, san'at haysiyeti bakmndan ba-
z terkb unsurlarnn vcduna ihtiy
gsterir. Her yaz nev'ine gre, baka
bir ekl ve karakter arzeden bu unsur-
lar ess tibriyle bnye ii ve bnye
d olmak zere iki guruba ayrabiliriz.
I- Bnye i Unsurlar: Harflerin
kurulmasnda ilk rol alan nokta bata
olmak zere, elif-b harfleri ve bunlarn
bata, ortada ve sonda ekilleri, visk
lar, bitimeler, dokunma ve taklmalar,
340
keideler, geme ve kesmeler ve ben-
zerleridir.
II- Bnye D Unsurlar: Gzler,
azlar, anaklar, kpler, kseler, aralk-
lar, aklklar ile okutma iretleri, mh-
mel harf iretleri, tezyn iretleri ve
benzerleridir.
Terkb, bu unsurlarn yerine gre
birlemesi, yerine gre ayrlmas sre-
tiyle bir mevz zerinde bir ekil ve du-
rum ifde edercesine bir nizm ve vah-
dete balanmas demek olduuna g-
re, evvel ittisl ve infislin mahiyeti-
ni, eitlerini, ilim ve san'at bakmndan
olan hussiyetlerini bilmek gerekir.
E- TTSAL VE NFSL:
Harfler kelimenin unsurlar, keli-
meler de cmlenin, kelmn czleridir.
Kelm, tek tek harflerden yaplabildii
gibi, bir takm terkb ve cmlelerden de
yaplabilir. Bundan dolay ilk nce, keli-
melerin birbirinden ayrd edilmesi
lzmdr. Her kelime kendinden evvelki
ve sonraki vey yalnz evvelki vey yal-
nz sonraki kelimeye mn itibariyle
bal olmakla berber, sreten ayrl-
maldrlar.
u halde, kelimeler birbirine biti
tirildii vakit hepsinin bir kelime hlin-
de dnlmesi mmkn olmal;
yhud, bu bitime hlinde onlar ayrt
edecek bir de ayrlma ciheti bulunmal-
dr ki, her kelimenin sret ve mns
ayr ayr muhfaza edilmi olsun. Bin-
enaleyh, kelimelerin infisli asl, ittisli
rzdir. Bu bitime ayn zamanda ayr-
l andrr cz' bir srette bir bitime-
dir ki, yapma deil, yanama demek
dir.
Yine bunun gibi, bir kelime iinde
harflerin de biribirinden hem seilme-
si, hem de bir kelimeye id olduklarn
sezdirecek bir yaknl da bulunmas
lzmdr ki, seilme ciheti bir ayrl,
yaknlk ciheti de bir bitimeyi gster-
sin. Bundan dolay harflere ess itib-
riyle iki nevi' sret verilmitir.
Birincisi, her harfin bal bana
seilme ve ayrlma cihetidir ki, bunda
harf bitimez, yalnz bana, kendine
mahss bir ekilde ayr olarak bulunur.
Bu, elif-b'da ayr ve yalnz olarak gs-
terilen sretlerdir. Bunda yaz nev'i ne
olursa olsun, her harfin yalnz olan bir
sreti gsterilir. Bunlar Elif-b harfleri,
yhud mfred harfler, yhud mfre-
dat diye tanna gelmilerdir.
kincisi, harflerin bir kelimede
toplanabilmeleri bakmndan olan
sretlerdir ki, bu da, seilme iinde bir
nevi' bitime ekilleridir. u kadar ki,
bu bitime her harfde denk ve tam ol-
maz. Bir ok mnferid ekillerinin tb
atna gre hem sana, hem soluna bi-
tiebilecek bir sret alabilirler. Bunla-
rn bitimesi her cihetce tam olabilir.
Onun iin, bunlarn; biri yalnz, biri ba
da, biri ortada ve biri sonda olmak ze-
re en az drt sreti vardr. Bu ksm
harflere muttasl harfler denir.
Bzlar ise ancak sana bitiebi-
lir de soluna bitiemez. Onun iin, bun-
larn biri yalnz, biri de sonda olmak
zere iki sreti vardr. Soluna baka bir
harf bitiemedii iin bata ve ortada
baka sreti yokdur. Bunlar bir vechile
bitien ve iki cihetle de bitiemeyip ks-
men ayr yazlan harfler olduundan,
bunlara da munfasl harfler denilmi
dir.
Harflerin bu bitime ve ayrlma
halleri yaznn ilm haysiyetine ve iml
ekline taallk eden bir ittisal ve infisl
olup, bir de san'at haysiyyeti ile alkal
olan ve bititii halde ayr, ayrld hal-
de bitiik saylan eidi de vardr. Bun-
341
lar fark ve temyz edebilmek iin, ittisl
ve infislin mhiyetini bilmek iktiz
eder.
1- ltisak tti sl : Buna "yapa-
rak veya kaynaarak bitime" de diye-
biliriz. Bunda bir harf dierine iyice
kaynaarak bitiir. Kalemin tabi ak
cb olarak, biri dierinin devm imi
gibi kelime yekpre bir ekil alr. Harf-
denilen bala biribirine
balanrken mnferid haldeki durum-
larn az ok deitirerek, sandaki ve-
ya solundaki harfin mizcna uygun bir
tavr alr. Ferdiyetin cemiyete intibk-
n ve itim artlara tevfukunu ifde
eden, itima temyl vey birleme
temyl denilen tavrlar, visklar
vstasyla biribirine kaynar da, bu
syede kelime yekpre bir taazzuv arz
eder. Mesel:
harfini
ile,bunu
ile, bunu da
ile
birletirerek bir kelime sretinde terkb
etmek istersek
gibi ve daha baz ekillerde yazabi-
liriz. Grlyor ki harfler, mnferid va-
ziyetlerini az ok deidirmi olmakla
berber, birinci ile ikinci arasndaki
ikinci nc arasndaki
nc drdnc arasndaki
sretinde grlen visklar, harfle-
rin cevherlerine dhil olmamakla ber-
ber (sonuncu mstesn), sandaki
harfin devm vaziyetindedir. Viskn
bittii yerden ikinci harf balar. Ancak,
her visk sa ve solunda harf arasnda
mterekdir. Okunurken sandaki
harfin devm eden paras, yazarken
soldaki harfin balyan paras imi gi-
bi dnlmelidir. Mamafh bunun da
mstesnlar vardr. Mesel Ta'lk'de
kelim esinin kede denilen uzun ksm,
"sin" harfi olduu halde,
de "h'nn devm ve viskdr.
Onun iin her yazda visklar, bulun-
duklar harflere ve harfler de visaklara
uygun bir hal ve tavr alrlar. Harflerin
ler, vsk
342
olduu kadar visklarn da ekilleri ye-
rine ve cbna gre deiebilir. Bzan
harfler mnferid vaziyetlerini tam--
men vey ksmen muhfaza ederler,
bzan da cevherleriyle iktif olunurlar.
Bzan da cevher ksmlar
ve
de
grld gibi yepyeni bir hviyet alr-
lar. Hatt,
de "t" ile "y"da istihdam yaplm
ve bu syede ayr bir visk ilvesine l-
zm kalmamdr. nk "t" dedii-
miz noktann altna isbet eden ksm,
y'nn mnferd vaziyetindeki
parasndan baka bir ey deildir.
Noktalar iltibs def ettii iin bu ka-
darla iktif olunmudur. Bir de bunun
zdd vardr. Mesel bata ve ortada
yazlan "sad" ve "dad"a bir di ilve
edilir. Bu harf deil harfleri "ha" ve
"h"dan ayrd etmek iin bir frika olup,
visk mevkiindedir. Mesel "sad"a bir
di ilve edilmezse "had" gibi olur, ba
daki "h" m, "sd"m ayrd edilemez.
Hele estetik ekiller ve durumlarda
byle frikalarn bir kat daha faydas
olduu grlr.
II- ltikaa tti sl : Buna, "ilierek
vey dokunarak bitime" de denilebi-
lir. nk bunda harfler biribirlerine
kaynamaz. Visk denilen balant bu-
lunmaz. Sdece bir udan dierine ili-
erek dokunur, ireti bir halde bulunur.
Mesel:
kelimelerinde grld gibi, her harf
ayrln muhfaza etmekle berber,
dieriyle bir ilgisi de bulunur. Bu ksm
bitime sayesinde istifli ve girift yaz-
larda harfler biribirine gemi olduu
halde, ayrlk tavrlarn muhfaza eder-
ler.
u halde hakikatte iki deil, drt
eit bitime nazara almak cb eder ki,
bunlar ylece sralayabiliriz:
1- Kaynaarak tam bitime:
2- Kaynaarak yarm bitime:
3- lierek tam bitime:
te muttasl (bitien) harfler de-
nildii zaman, bu drtden birincisi olan
tam kaynaarak bitien harfler kasdo-
343
yet, bu harflerden birinde bir
ayrlma grlrse bunlardan deil, yu-
kar ikinci sradaki misllerde grld-
gibi, sa tarafnda ayr bir harfin bu-
lunmasndan ileri gelmitir. Binaena-
leyh, bunlara mukabil munfasl (ayr-
lan) harfler denildii zaman da, tam
kaynaarak bitimesi olmayan harfler
anlalmak lzm gelir. Bu da yukarki 2,
3 ve 4'de grlen ksmn hepsine -
mildir. de ayr saylr. Mamafih,
dokunarak bitime ister tam, ister
nks olsun, evvelkisi gibi zt olmayp,
san'at cablarndan ve estetik yazma-
dan mtevellid rz eyler olduun-
dan, hat ve iml dilinde bitime sayl-
maz. Bundan dolay "ayrlan harfler"
denilince, kaynaarak bitimesi olma-
yan ve yalnz sana kaynaabilen
harfler anlalr. nk bu yazlarda
kaynaarak bitimesi hi olmyan tek
harf bile yoktur. Meer ki, ya pek irkin
bir yaz ola vey huss bir maksatla
yazlm buluna... Hatt dokunarak bi-
timesi kaabil olmayan hibir harf de
yoktur. Meer ki, byle yazmak lzmu
hissedilmemi ola...
Sandakilere kaynaarak bitiip,
solundakilerle kaynaamyan ve nih-
yet baz hallerde dokunma ve ilime
sretiyle yazlabilen harfler de u yedi
harftir:
gibi bir hl alrlar. Herbiri dier bir
harfin soluna dokunmak sretiyle de
bitiebilir. yet kelime hep bu harfler-
den terekkp etmi ise, yukarda geen
misllerde grld gibi, biribirlerine
ilierek bititikleri halde, hakkatte ayr-
drlar. Bu hl yalnz Sls vey Nesih
yazlarna mnhasr olmayp, alt kale-
min hepsinde, Nesta'lk'da ve hatt bi-
timeye elverili olan Dvn, Siykat
ve btn krma yazlarda bu gibi ilime
ler daha ok bulunur.
Bir de, hadd-i ztnda kaynaarak
bitien harflerden mrekkep kelimeler,
yaz san'at ve estetii bakmndan satr
ve istif icab olarak dokunma ve ilime
sretine dklerek de yazlrlar. Mese
l: kelimesi
sretinde de yazlabilir.
ttisl ve infislin estetik hussi-
yetleri tensb ve tenzur kanunu ile
alkadar olduundan zahn o bahse
brakyoruz.
F- HARFLERN TARF VE
TLMLER:
Harflerin mfred ve mrekkep
ekillerinin hi olmazsa yedi kaleme
gre trif ve tlimlerini bu sahifelerde
gstermek ok yerinde olurdu. Fakat
lunur. Elif-b'daki bu ksm harflerin
hepsini ortada yazmak kaabil olur ve
bitimek harflerin ztnda bulunur.
Bundan dolay bu ksm harfler mtte
hid bir kelime tekline elverili harfler-
dir ki unlardr:
Bunlar, sandaki harfe bir viskla
kaynaarak bititii vakit:
344
bunlar bize tammiyle tekeffl etmi
bir eser bulamadk. "Subhu'l-'"da
verilen mlmat da yaznn bugnk
tekml seyriyle te'lif edemediimiz
gibi, maksada yeter derecede de bula-
madk. stanbul'da nklp Mzesi'nde
vaktiyle grdm "Mzn'l-Hat" adl
tek nsha* yazma kitapta eyh Ham-
dullah'n slbu zere aklm- sitte'nin
mfred ve mrekkeb harf ekilleri
mevcud, trif ve tlimleri mnderi ise
de, istifdeye frsat ve imkn buluna-
mad. Mamafih yaz tliminde mikyas
ittihaz edilmi olan Sls harflerinin t-
rif ve tlimlerini grmek, dierlerini de
mukayese ve istidlal sretiyle anlama-
ya kifyet eder. Bugn balca zerin-
de allmakta bulunan Nesih'le
Ta'lk'n tlimlerini de ilve ettik. **S-
ls ve Ta'lk' Celleri ile Msenn'lar,
Sls ve Ta'lk esslarna mstenid ve
tbi' olduklarndan, kitaba dercedilmi
levhalar zerinde mrekkebta id hu-
ssiyetlerini mtla ve tedkik mm-
kn olacana gre, bu mevzuda hasis
hareket etmediimizi sanyoruz. Kald
ki asl maksadmz yaz estetiini mt-
la ve tedkka zemin ve imkn hazrla-
maktr.
Mfredtn trifi hakknda bn
Sencr'nin Bidat'l-Mcevvd adl
eserini ess olarak aldk; noksanlarn
ve zamanla deimi bulunanlarn da
ilve eyledik. bn Sencr'nin trifleri
hat mikysnda asl olan Sls harfleri-
ne mnhasrdr. Nesih ve Ta'lk harfle-
rinin trifleri hakknda tedvin edilmi
bir eser bulamadk. Bunlar daha ok
hocalarn tlim srasnda ifhen trif-
leri ile belletile geldiinden, satrlarda
tesbite lzm ve ihtiya grlmemi.
Binaenaleyh biz de kendiliimizden
birey syliyemiyeceiz. Yalnz, nce
Sls'n, sonra Nesih'in nc dere-
cede de Ta'lk'n yalnz, bata, ortada
ve sonda harf ekillerinin tlimlerini
gsterecek baz mvelled ve mrsel
harflere de iret edeceiz. Farklar
noktal ve noktasz olmaktan ibret bu-
lunanlarn da yalnz birisini gstermek-
le iktif eyliyeceiz.
I- Elif: Hasan- Sencr elifi yle
trf etmitir: Dimdik, salam, ayakda,
ne uzun, ne ksa, ikisi ortas olup prz-
szdr. Buna nisbet olunabilecek ba-
ka bir harf yokdur. Elif, mfred ve mug
terib bir harfdr. Bu trf, elif-b'nn ilk
harfi olan yalnz elife iddir.
bn Hill'e gre: "Elif, salarn el-
bisesi zerine salvermi, mihrbnda
ve ayakda duran rhibe benzer. Boyu,
yedi noktadr. Bandan aslm bir y-
lann yukardan aaya dklrcesine
inii gibi yazmaldr" (Bu sz, kalem ce-
reynnn tb hlini anlatmya ma'tuf
dur).
Yakt'a gre: Elifi temkinli, yni
oturakl yapmak iin, yazmaya balar-
ken kalemin azyla gizli tarafndan br
nokta kadar almaldr. Yni
(*) Muhtelif mze ve ktphanelerimizde aklm- sitte'nin tamamn vey bir ksmn noktal ola-
rak trif eden mensur vey manzm yazma eserler (Mzn'l-hat Frznme...) mevcuddur. Bunlar
herkesin grmesi mmkn olmad cihetle, son yllarda matb hale getirilen iki eseri buraya kayde-
delim ki, hat merkllar daha kolay bulabilsinler: 1) Sls Yazs Rehberi. Mellifi: Seyyid Mehmed
Mecdi, 1278 H. - Niri: Medne-i Mnevvere'de mcvir Erzurum'lu Mustafa Nectddin, 42 sahife,
am - tarihsiz. (Bu eserin mellifinin 4. Murad devri hattatlarndan Tokatl mam Mehmed Efendi (?-
1642) olduu, Mehmed Mecd Efendi'nin sadece istinsahta bulunduu Prof. Dr. Nihad etin tarafndan
tesbit edilmitir) 2) Mzn'l-hat. Hakkkzde Mustafa Hilmi, 1266H.-Niri: Osmanl Yaynevi, 160 sa-
hife, stanbul -1986. U.D.
(**) Mteakip sahifelerdeki Ta'lk harflerinin Sm, Hulsve Necmeddin Efendilerin meklerin-
den yenilenme zarreti domutur. U.D.
345
de grld zere, nce banda-
ki bir noktalk engelli ksm-yni hare-
ket mebde'ini-takarak elifi bunun iin-
den ekip karrcasna yazmaldr.
Byle yazlrsa, tb ak daha kolay
te'mn olunur.
Ykut ile bn Hill yle demiler-
dir: "Her hat gerek asl ve gerek fer'i iti-
bariyle elife rci' olur." Bu sz, dier
harflerin hep elifden istinbd edilmi
olduunu ifde eder.
Elif'in, yalnz ve sonda olmak ze-
re iki ekli vardr. Yalnz elif'in banda-
ki ksma zlfe vey zlf denir; bu, ss
olmakdan ziyde hareket mebde'i olan
noktann nce vaz' olunarak bundan
elif'in ekilip karlacan gsteren bir
san'at inceliini fde eder. Bu, her zl
feli harfde ve hatt her harfde takdr
olunmaldr. Asl elif, bu zlfeden son-
raki alt noktalk ksmdr. Zlfeden
sonra iki noktalk ksma sadr, onu tkb
eden iki noktal ksma gvde, bunu ta-
kb eden iki noktalk son paraya da
kuyruk denir, Elif'in sadrnda ne ba-
kan, gvdede sola bakan hafif bir tah
db (kanburluk) vardr. Bunlar, sls
vey slsn nisbetindeki bir kalemin,
tb cereyn srasnda kalem hakk
olarak husle gelen tbi tezhrler ol-
duundan, elif'in hsnn artran ka
rakterlerindendir. Kuyrukta da bir tah-
rif vardr; ylan kuyruunu andrr.
Bitiik elif'in sonu sola, sls ve
slsn nisbetinde meyilli olmakla be-
rber, kalem az grnr; ortasndan
tibaren iki msv ksma ayrlr, yle ki
st ksm alt ksmn ma'ks bir tavrn
ifde eder, yed, ortadan bklp de
biri dieri zerine kapansa tevfuk
ederler.
Elif, hemze eklinde yazlmak ge-
rektii zaman nibre vey (ayn- betra')
(kuyruu kesik ayn) ad verilen
eklinde yazlr.
Tlimleri
Bazan Mvelled denilen
bada kalem az (hareket mebdei)
grnr. Sonunda grnmez, hafidir.
Bir cezm meyille ve drt nokta uzunlu-
undadr. Sondaki elifde hl vardr.
Dik kar ve kalem az grlmez:
kalem az grnr:
tarzlarda da yazlr.
Nesih'de elif, zlfesizdir:
346
saa mil olur:
Ta'lk'de: Yalnz ekli
dir. Sadan sola ve aa bir cezm
meyille yazlr, banda kalem az g-
rnr. Boyu noktadr. Kalem, hare-
ket gyesinde haf olarak nihyet bu-
lur. Sonda elif:
B'nn aslnda, ylan kuyruunu andrr
bir hl vardr. B'nn genilii alt nok-
tadr. Bir noktalk ba (hareket meb-
de'i)'a ilve olunursa, elif'in boyu kadar
olur. B'da rutubet ve ybset (yalk
ve kuruluk) olduu sylenmise de
mns bizce kestirilememidir. Yalnz
b'nn iki ekli vardr.
Tlimleri: Yalnz:
Bata:
olup soldan saa ve yukar doru
bir cezm meyille yazlr, kalem az g-
rnr. Boyu sa kenardan , sol ke-
nardan drtdr, bir nokta viskdr.
Hemzesi
Ortada:
olup, ba ve sonu rubu' kalem, or-
tas sls kalem kalnlkdadr. Btn
meyiller birer cezmdir.
Tlimleri:
Sonda:
II- B': Ykut ve Ibn Hill'e gre:
B'y elifle terkb edince, kf olur. Mrsel:
Tlimleri:
347
Nesih'de:
Ta'lk'de:
III- Ci m: Ykut ve bn Hill'e gre,
saa ve sola iki ve st tarafda tamam
bir takvs ile olur ve u ekli alr:
cim'in en asl ekli budur. Yakt'a
gre elif'in yars dier yarsna ve be-
yazln tam yarsna binmi olup ek-
lin gzel olmas iin beyzi mselle
s'l-adla' olmaldr. Bu da
Ortada:
Sonda:
bu eklin trifidir. Her ki eklin ka-
rn ve kp ksmlar zid olduundan t-
riflere sokulmamlardr. Bunlar, cim
ve benzerleri olan e, ha, h'nn da yal-
nz ekilleridir.
Bata:
348
Nesih'de:
Ta'lk'de:
IV- Dal: stl altl yle iki hattr ki,
kendilerine mahsus birer halveti var-
dr. Ortasndaki beyazlk erik eklini an-
drr. Ykut'a gre dal, ortasndan ikiye
bklm bir elifdir.
Sonda yazld vakit
olup tammnn de ikisi derinlik-
le yuvarlaklk arasnda, yukar doru
sud eder. Bazan mrsel denilen u
ekilde de yazlr.
Nesih'de:
Ta'lk'de:
V- R': Ykut ve bn Hill'e gre
kavislenmi bir hattan ibret olup, elif
kadar olan evresinin drtde biri, bata
yle bir tarzda konur ki
elifde bulunan kalem az burada
da takdr olunur. Ykt r'nn elif den
mahll vey muhavvel olduunu sy
lemidir. R'nn asl ekli budur. Mr
sel denilen
349
ve mukavver ad verilen
Nesih'de:
Ta'lk'de:
VI- Si n: Ykut ile bn Hill'e gre;
dikine kavislenmi drt hattan ibret
olup, birbirinden ayrlmyan iki mm ile
nn'un sadrndan ibrettir.
grld vehile yalnz cevher
ksm yazlr ve visaklar dilerden bir
nokta fazla olur. Bir de mvelled olan
u
ekilde de yazlr. Bu da elifden
mrekkebdir. Ortada kullanlmaz.
Nesih'de:
Ta'lk'de:
VII- Sd: bn-i Hill'e gre, kavisli
iki hatt ile, sonda dikine kan bir hattan
mrekkebdir. Yakt'a gre, beyaz bi-
raz dikilmi, arkaya doru binmi,
badem gibi olup, stden ve altdan yaz-
lr ve nn ekliyle birleir.
Bu da iki elifden terkb olunmu-
dur. Bata ve ortada bir dile yazlr. Bir
de mvelled denilen, bata ve ortada
bazan kullanlan
ekillerde de yazlr. Bunlarn elif-
den kalbedilmi olduklar daha ak g-
rlr. Sondaki ekilleri unlardr.
diler, gvdenin takld yere ka-
dar bir elif, ondan sonras da bir elifdir.
Dili ksm cevher, kse ksm zid olup,
bata ve ortada
350
dir. Ta'lk'de;
ekli de vardr.
Nesih'de:
Ta'lk'de:
VIII- T' : Ykut ile Ibn-i Hill'e g-
re, sad ba ile elif den mrekkebdir.
Sd ba bir elif olduuna gre, iki
elif den ibretdir.
fakat, bizim tahkikimize gre t'nn
ba sad'dan biraz baska olur. Bu se-
beble t, sad'dan biraz uzunumsu g-
rnr.
Nesih'de:
eklinde yazlr.
IX- Ayn: Ykut ile bn Hill'e g-
re, kavisli iki hattan, elif'in ayn ekline
kalbedilmi olmasndan ibretdir.
bu trf cevher ksmna id olup, alt
ksm zid ve ikinci bir elif dir. Slsde
ayn'n balca yedi eidi vardr: 1 - Na'l
(nal) eklinde olur, ayn- na'l denir.:
dir. Her yazda da bada ve orta-
da ve sonda ekilleri mnferid ekilleri
gibidir. Z'da nokta da dim kolun sa-
nda bulunur. Sls ve sls celisinde
kol mvelled olarak
karn ve kp olmaz, dim bada
yazlr. 2- Ters sad'a benzer ve ayn-
sd denir.
351
bu da bata kullanlr. 3-Ylan ene-
sine vey alm ylan azna benzer
ve fem-i s'bn denilir. Karnl ve kp-
l de olur.
4- Arslan enesine vey alm
arslan azna benzer fem-i esed vey
fil kula denilir, ayn- na'l karldr,
zevidi yoktur, bata kullanlr.
5-Tilki azna benzer. Bada kulla-
nlr, zevidi yokdur fem-i sa'leb denir.
Ayn- sd karldr.
6- Ayn- muhayyer denilen, yalnz,
bada, ortad ve sonda yazld gibi,
karnl vey kpl de olur ki ekli, trif
srasnda gsterilmitir. Kpls de
udur:
7- Ortada ve sonda yazlan, kpl
vey karnl da olan
bu ma'kd ekil elif'in dmlen-
miidir. "Kasap satrna benzer" de-
milerdir. Bu yedi eit ayayalnz S-
ls ve Sls Celsi'ne mahss olup,
Muhakkak ve Reyhn'de, muhayyer,
sd ve ma'kd ve na'l kullanlr, dier
kalemlerde bunlarn az ok tahavvl
etmi ekilleri yaplr. Mesel: Ne-
sih'de;
X- F: Ykut ve bn Hill'e gre,
b'ya bindirilmi vav badr. Beyaz el-
ma ekirdeine benzer.
yazarken boynunu bktrmemeli,
ne eik olmayp dik durmaldr. Bo-
yun ne ksk, ne de uzun olmaldr, F
mrekkeb olarak, yni ortada vey
sonda yazld zaman, beyaz merci-
mee benler.
Ta'lk'de:
352
Nesih'de:
Nesih'de:
Ta'lk'de:
Ta'lk'de:
XI- Kaf: Ykut ile bn Hill'e gre,
nn'a bindirilmi vav'dr. Temkinli bir
elden karken gvdesi clz olarak -
kar.
XII- Kf: Yakt'a gre y ile
vav'dan mrekkeb olup ba sad'a
benzer, Ykut ile bn Hill "kfin sadr
bir sad olup, munsath ekildedir" de-
milerdir. Buna boru kf i da derler.
Bunun mvelled ekli de: " kf-
mcelles" denilen ve elif ile b'dan
terekkb etmi grnen
Gz ayva ekirdeine benzer,
vav'n sadr kafin sadr gibi olduu da
rivayet edilmidir. Kafin boynu
vav'dan biraz farkldr. ene ile gvde
aras kaf da bir nokta, bir cezim; vav'da
ve f'da bir noktadr. Mtekmil ekil-
lerinde gvde nn gibi be noktadr.
Bu itibrla vav'dan farkldr. Bada ve
ortada kaf, bada ve ortada f gibidir.
Yalnz bana ve sonda mrseli de olur.
eklin asln gstermek iin, iine
ufan koymulardr. Bunun boru
kf dan nasl tahavvl ettiini ylece
gsterebiliriz:
353
Tarihilerin beyanlarna gre,
bata kt dal'n el i fe bitimi ekli
olup, beyaz erik eklindedir:
ortada:
sonda:
Nesih'de:
Ta'lk'de:
birincinin ksesi vey be nokta da
olur.
XIII- Lm: Ykut ile bn Hill'e g-
re, dik ve dz bir ekil olur elif ile nn
anandan ibarettir.
354
Nesih'de: Sonda:
Ta'lk'de:
XIV- Mim: Ykut ile bn Hill'e
gre: Sin ba ile mrsel r'dan terek-
kb etmi olup, beyaz hahaa benzer.
ok ekli vardr.
Yalnz:
Bata:
Ortada:
Nesih'de:
Ta'lk'de
XV- Nn: Yarm dire kadar yu-
varlanm olup, banda mukadder bir
kalem az vardr.
355
Ykut ile bn Hill'e gre nn; mu-
kavves ka gibidir. Nn, elif'in iki nokta-
lk ksm baa, mtebaki ksm sadr'a
isbet etmek zere yaplm bir kavis-
dir. Yhut bataki iki noktalk ksmdan
elif'in be noktalk ksm atlm, bu iki
noktalk paraya ikinci bir elif kavisle-
nerek taklmdr. Bir de nn- r deni-
len mvelled bir ekil daha vardr ki
iki r'dan ibretdir. Her iki eklin de
mrselleri vardr.
yle ki, ban hem dik, hem de ne
almla bakan bir hli vardr, baa mr-
sel r taklrsa mrsel vav, mukavver
r taklrsa mukavver vav nmn alr ki
o da udur:
Mukavver vav, dier bir harfle bir-
letii zaman kirpi ve ylana
Nunun bada ve ortada ekilleri
b'nn bata ve ortada ekilleri gibidir.
Nesih'de:
mrsel yazld zaman yrtc hayvana,
ejdere benzer denilmidir:
Nesih'de:
Ta'lk'de:
Ta'lk'de:
XVII- H' : Ykut ile bn Hill'e g-
re; aslnda bir dl'dr. Alt st tarafna
aslm ve beyaz mselles hle getiril-
midir.
XVI-Vav: Ykut ile bn Hill'e g-
re: Bir ksm dier ksm zerine arkaya
dayanarak ve kavislenerek kapanm
ve bu ksm r'nn zerine taklmdr.
356
ba kedi ban ve gzleri kedi g-
zn andrr diye trf olunmudur.
H'nn asl bu olmakla berber, bu, yal-
nz olarak pek az yazlm ve yazlanlar
da ho grlmemidir. nk bnye-
de bir noksanlk gze batar. Baka bir
harfe bitimek isteyen bir hli vardr.
Bir harf vahdeti deil, bir kelime para-
s ifde ettii iin ho grlmemi, bu-
nun, bir vahdet ifde edecek ekilde t-
dl ve ihtisar edilmi olan
ortada:
bunun ve benzerinin alt parasna
katr hayas, st parasna at kula
denir, bir de nadiren kullanlan
snda bulunduu zaman, karnca hor-
tumu gibi
bazan da
mvelled ekil de vardr. Haberde
yle vrid olmudur: H, iki harf ara-
Ta'lk'de:
Nesih'de:
kullanlr.
eklinde de yazlr. Sonda iki sd gibi
ve bunun mrseli olan:
mvelled ekli terch olunagelmi-
dir. Bunda yukarki eklin sa gzyle
iktif edilmi ve harfe bir istikll ve vah-
det verilmidir.
Bada:
357
XVIII- Lm-Elif: Bada lmla
sonda elif'in, yhut yalnz ve bitiik iki
elif'in terkibinden ibret olup makasa
benzer.
sretinde bir viskla yazlr ve birin-
ci elif, ortada lm eklini alr.
Nesih'de:
Bu ekiller grldkden sonra ak-
la yle bir sul gelir: Madem ki bu harf
lm ile elifden ibretdir, o halde niin
asl zere
alt ksm yalnz h gibidir. Beyaz
msellesidir. Mrekkeb olduu zaman
lm ile elif, iki lm gibi muntazam bir
ekilde karlar.
Yhut, bu ekilde grld gibi
elif lm'n ortasna kln az gibi iz ve
baka bir harfle
Ta'lk'de:
de iki harf enisi sezildii halde
de bir vahdet grlr. Gze daha
czip grnd de inkr olunamaz.
XIX- Y: Elif-b'nn son harfidir.
Ykut ve bn-i Hill'e gre, biri dierinin
tersine taklm iki dl'den ibrettir.
eklinde yazlmyor? Bunu zh
eden bir sze rastlamadk. Ancak Siy
kat'de
tarznda kullanlm olduunu eski
Siykat yazl kaytlarda gryoruz. Es-
tetik yazlarda bu eklin iltizm edilme-
sinin sebebi bizim anlaymza gre,
essen Arablarn skin elif dedikleri
harf karlnda, tek bir harf olmak
zere "elif-b"ya konulmu olan bu
eklin tam bir harf vahdeti arzetmesi
dncesi olsa gerekdir. Nitekim h
harfinde de byle bir fikir iltizm edil-
mi olduu gemidi. Filhakika
358
d'lin elif den kalbedilmi olduu d-
nlrse, bu da iki elif den ibretdir.
Y'y gyet keskin kl azna benze-
tenler olmusa da bu, y-y mak s
denilen ve yukarki eklin mvelledi
olan
ekle iddir. Bu iki ekil y'nn yal-
nz ve sonda ekilleridir. Bata ve orta-
da t harfinin bata ve ortada ekilleri
gibidir. Y'nn iki noktas, harfin altnda
bulunur. Yalnz ve sonda ekillere nok-
ta ekseriy konulmam, bzan konul-
duu olmutur. Terk edilmesi, bu ekil-
lerde iltibsa mahal olmad iindir,
kullanlmas da bir muhtra, yhud mu-
vzene vey ss iindir.
Nesih'de:
Ta'lk'de: *
G- RETLERN TRF VE
TLMLER
slm'n ilk devirlerinde nokta ve
hareke ve emsli iretler kullanlma
mdr. Birinci asr- hicrnin ortasndan
tibren Arablar, hem harekeleri, hem
de noktalar kullanmaya balamlarsa
da, bunlardan holanmazlard. Mede-
niyyet-i slmiyye Tarihi'nde kaydo
lunduu zere: "Mushaflar vesire gi-
bi zabt u dikkati mstelzim olan kitap-
lardan baka eylerde hareke ve nok-
talarn istimalini istemezlerdi. Noktasz
yazy bhuss mrseln-ileyh lim bir
zt ise, mreccah addederlerdi. Ktip-
ler, medeniyyet-i slmiyye'nin geir-
dii devirler esnsnda, yazy noktal
ve noktasz yazmakta muhayyer kal-
mlard. Fakat, ekseriya noktasz ya-
zarlard. Bunun neticesinde bir ok ah-
valde ve bilhassa garb mahaller isim-
lerinde vesir elfz- Arabiyye'de, ilti-
bs vuku' bulmudur. deb, ulm ve
fnna dir olan kitaplarda nokta isti-
mlini lzm ve muvafk grdkleri hal-
de, muhbertta nokta kullanlmasn
irkin bulduklarndan, in ve hsn-i
hattaki iktidr ve gururlarna binen,
yalnz szn fashatna ve hattn gzel-
liine ehemmiyet vererek, tahrrde
muhtasar bir uslb ihtiyr ve ufak, be
l cmle ile iktif ederler ve fazla z
hat 'tsn ve nokta ve hareke vaz'n
kitbette bir acz ve taksr addederler-
di" (c. 3-s. 106)
Muhakkak olan udur ki, slmiy
yet'in snrlar geniledike, yaz da gir-
dii muhitlerdeki zek ve hfza, istdd
ve kaabiliyet dikkat ve kltr derece-
siyle mtensip olarak ekiller alm,
yer yer ve zaman zaman, harekeli ve
harekesiz, noktal ve noktasz vaziyet-
lere girmi; harekeli olanlarn bir ks-
mnda, yalnz okumay kolaylatrmya
mtf iretler kullanlm, bir ksmn-
(*) Ta'lk'n harf ve terkib cihetinden mstesn bir nmnesi olan, Yesarzde hattyla 24 kt'alk
Hilye-i Hkan metni de (Resim: 267 Resim: 290) aras, kitaba ilve edilmitir. Yukarda ekli verileme-
yen dier Ta'lk harf rnekleri bu kt'alarda bulunabilir. U.D.
ekle iddir. Bu iki ekil y'nn yal-
nz ve sonda ekilleridir. Bata ve orta-
da t harfinin bata ve ortada ekilleri
gibidir. Y'nn iki noktas, harfin altnda
bulunur. Yalnz ve sonda ekillere nok-
ta ekseriy konulmam, bzan konul-
duu olmutur. Terk edilmesi, bu ekil-
lerde iltibsa mahal olmad iindir,
kullanlmas da bir muhtra, yhud mu-
vzene veya ss iindir.
359
da fazla olarak mhmel harflere ss
iretleri de ilve edilmidir. Osmanl
Trkleri'nin ellerinde san'at haysiyyeti
bakmndan muhtelif ekiller alm ve
huss bir dikkat ve itinya tbi' tutul-
mu olan bu iretler, bir ksm yazla-
rn estetik unsurlar olmak zere yer al-
m, Rk'a ve Ta'lk gibi bir ksm yazlar-
da ise, iki iretle iktif edilmi oldu-
u gibi, Siykat gibi hibirisini kullan-
madan, hatt noktalar bile terk edilmi,
stenografik bir hl alm krma yazlar
da, resm ilerde bol bol yer almdr.
Bunun aksine olarak ihtiyt tedbri alr
casna, Cel Dvn gibi resmiyeti hiz
baz yazlarda, hareke ve tezyn iret-
leri ifrt derecesine vardrlmdr.
slm yazlarnda kullanlan i-
retler; I- Okutma, II- Mhmel harf, III-
Tezyn iretleri olmak zere, balca
gurupda mtla olunabilirler.
I- Okutma retleri: Bunlar, ba-
lca Kf, Sls, Muhakkak, Reyhn,
Tevk, Cel, Msenn, Cel Dvn yazla-
rnda kullanlmtr ve balca 1- Nokta,
2- Hareke, 3- Cezm, 4- edde, 5- Med,
6- Tenvin, 7- Hemze, 8- Sla olmak
zere sekizdir. (1)
1- Nokta: Her yaznn kendi kale-
mi cb olarak noktann da ekli vardr.*
Ummiyetle drt kedir. Baz Kf'ler
de yuvarlak da yaplmdr. Ancak
(1) Bu iretlerin fonetik hussiyyetleri burada bizi alkadar etmediinden ve "Eski Yazlar Oku-
ma Anahtar"nda etraflca zh edilmi olduundan, san'at bakmndan olan hussiyyetlerini bahs
mevzu ediyoruz.
(*) Harflerin llerinin hesabnda yazld kalemin noktasnn kullanld mlumdur. Fakat l-
ye ess olan, noktann kegen boyudur. Bu sebeple nce noktann doruluunu tesbit etmek gerekir.
Smi Efendi gibi titiz bir stdn Cel Sls ve Cel Ta'lik yazlarnda kulland noktalar hassas pergelle
mteaddid defalar ltkten sonra stad Necmeddin Okyay ile u neticelere varmtk (1959 yl):
Sls noktas, satr izgisine takrben 45 meyilli olarak konulan ve mustatil
(dikdrtgen) ekline yakn bir "paralelkenar"dr, kalem aznn eri kesilme-
sinden dolay, nokta kalemden tam dikdrtgen eklinde kmaz; dikdrtgenin
drt kesi de ierden 90 ye sahipken, "paralelkenar" ekle uyan Sls nok-
tasnda st ve alt keler 90 den birka derece dar, sa ve sol kelerse
90'den birka derece geni olur. Harflerin nokta boyuna gre hesabnda, dik
(elif gibi) lmlerde noktann st ve alt kelen arasndaki mesfe, yatk (be
gibi) lmlerde sa ve sol keler arasndaki mesfe nokta boyu olarak al-
nr: Bu iki kegen boyu a fark dolaysyla birbirinden biraz farkl olmakla
berber, tatbikatta ayn kabul edilir. Kegen boyu kalem aznn takrben yars kadar fazlalk gsterir.
u izahattan anlalaca gibi, kaleminin az 7 mm. olan bir Cel Slsn noktasnn boyu 8 mm, "nokta
ls olarak kullanlacak kegen boyu takrben 10,5 mm. tutar. "Yarm nokta" ls de yarm ke-
gen boyudur.
lme sisteminin ayn olduu Ta'lk'n noktas eklen baka trldr; sa alt
kenar -mrekkebin akna gre- muhaddeb (yuvarlams kabark) olan bir
murabba'(kare)dr.Konumu ve i a durumu Sls noktasyla ayn olan ta' l k
noktasnn st kesinin keskin dz kenarlarna mukabil, alt kenin sa yan
ve sa kenin alt yan yuvarlams kalr. Ancak aknt altta topland iin bu
muhaddebiyet sa ke altnda az, alt ke sanda fazladr. Yuvarlak kenarn
az vey fazla akntl oluu noktann da eksik vey fazla olmasn intc ettirece-
inden, harf lmnde kullanlacak shhatli bir Ta'lk noktas yle olur: Nok-
tann st kesinden alt kesine mesfe, kalem aznn te drd (4/3)'dr.
Yni az 3 mm.lik bir Ta'lk kalemiyle konulan noktann st-alt kegen boyu 4 mm. olmaldr. Bu l-
ye uymazsa shhatli deildir. Sa-sol kegen boyu da tatbkatta st-alt kegen boyuyla ayn kabul
edilir. Yarm nokta boyu da yarm kegen boyudur. U.D.
360
Rk'a ile Dvn'nin bir noktas duundan, ayrca hareke kalemi kulla-
nlr. Bunlar arasnda estetik durumun
cb olarak kendi kalemleriyle konu-
lanlar da vardr. (Resim: 215)
Nesih'in, Muhakkak'n, Reyhn
nin, Tevk'hin, Cel Dvn'nin harekele-
ri kendi kalemleriyle konduu gibi, ba-
ka bir kalemle de konabilir. Ta'lk'n
essen harekesi yokdur. Yalnz koca
med denilen
kendi kalemiyle, edde
ve hemze
ve iki esre
kalemin de biri ile konulmudur.
Nes-ta'lk'le yazlm Mushaflarda
Ta'lka yakr bir ekilde hareke ve di-
er iretlerden bazlar kullanlm-
dr. Nitekim, Ta'lk hocalarmdan mer-
hum Abdlaziz Efendi (1870-1934)'nin
yazd bir Mushafdan ydigr olarak
hediye ettii bir sahifede rneklerini
gryoruz (Resim: 258)
Harekelerin ve dier iretlerin
tlimlerini briz bir ekilde gstermek
iin Sls'le Nesih'i ess tutmay ve
sls (te bir) kalem kalnlnda yaz-
may terch eylemi bulunuyoruz.
Harekelerden fetha, buna trke
de stn vey bir stn denir. nk
harfin stnde bulunur, uzun vey
ksa yazlabilir. Sls'de
bazan yaznn kendi kalemiyle de
yaplabilir. Tlmi yledir:
, iki noktas
noktas
eklindedir. Maksat sr'at ve ihti-
sardr. Baz yazlarda az olmak artyla,
kendi kalemi dnda yuvarlak
ekilde nokta kullanlmdr. Sebe-
bi de yerinin msid olmamas ve este-
tik durumun korunmasdr.
Harfler, ya br, ya iki vey nok-
tal olur. Bir nokta:
iki nokta: vey
stte,
nokta:
altta, yhut stte vey altta
vey
tarznda kullanlr. Bzan bir nokta ile iki
nokta vey nokta, yhut iki nokta ve-
y drt tane bir nokta bir araya toplan-
m olabilir. Her noktann tlmi men
sb olduu yaznn tlmine gredir.
2- Hareke: Essen dr: 1- Fet
ha
f
2- Kesre, 3- Zammedir. Kf'nin ha-
rekesi bidyette bir takm yuvarlak
noktalardan ibret iken (Resim: 74-75)
bunlar sonradan terk edilerek dier ya-
zlardaki ekillerden Kf bnyesine
uygun ekiller intihb olunarak istml
olunmudur. (Resim: 76 - 77)
Sls ve Sls Celsi'nin hareke-
leri ve dier iretleri, yazldklar kale-
min de biri kalnlkda olmas asl ol-
Resim: 258 - Hocam Aziz Efendi'nin yazd Ta'lk hattyla bir mushaf sahifesi.
362
Nesih'de vey
hafif kavisli ve ortasndan itibaren
meyille msvdir. Nesihde:
Kesre, esre vey br esre de deni-
lir. Harfin altnda bulunur. Sls'de
ekli sdece
ve Nesih'de
vey
dir. Sls'de hareke kaleminden
kaln ve kuyruk taraf kvrk olan hi
kullanlmamdr.
Zamme: tre vey bir tre ady-
la da anlr. Harfin stnde bulunur. S-
ls'de ekli:
Sls ve Sls Celsi ve Msenn
yazlarda kaln cezm denilen
eklinde de bzan kullanlr.
Tlimleri:
Nesih'de:
5- Tenvn trldr: !- ki s-
tn
harfin stnde bulunur. Kaln ka-
lemle de yaplabilir. Tlmi stnnk
gibidir. 2- ki esre
harfin altnda bulunur. Kaln yaplmaz.
ki stn ve iki esre bzan
3 - Cezm: Trkede tutar adyla
da anlr. Harfin stnde bulunur. S-
ls ve Cel'de
sretinde de yaplabilir. 3-ki tre,
harfin stnde bulunur, Sls ve Cel
Sls'de
Tevk'de
dir. Nesih'de
dir. Bazan yaznn kalemiyle ve kaln
tre adiyle kullanld da vardr.
Tlimi:
Nesih'de:
dir.
4- edde: Trkede tedd ad
da verilir. Harfin stnde bulunur. S-
ls'de ve Cel Sls'de:
363
6- Med trldr. 1- sr (kol):
Harfin stnde bulunur.
hareke kalemiyle yazlr. Nesih'de
dir ve dierlerinde
Nesih'de:
2- eker: harfin altnda bulunur.
ekli sr gibidir. Her ikisi de hareke
vey yaznn asl kalemiyle de yaplabi-
lirler. 3- Koca med, dim hareke kale-
miyle yaplr.
Nesih'de
dir.
7- Hemze: Harf olur, hareke olur,
bir iltibs def vey ss iin kullanlr.
Harf ise, yaznn kalemiyle yazlmas
asldr. Zarret hlinde hareke kale-
miyle yaplabilir. Dier hallerde hare-
ke kalemiyle yazlmaldr. Sls ve Celsinde
II- Mhmel (Noktasz) Harf retleri: Bunlar da balca sekizdir:
1-H'
2- Sin
8- Ha
talimleri srasyla yledir:
Nesih'de
dir.
8- Sla: Yazlp da okunmayan ve-
y bz ahvlde okunup, bz ahvlde
okunmayan hemze elif zerine konur.
Bu sebeble yazlmas baz artlara
tbi'dir. Bu hussda "Eski Yazlar Oku-
ma Anahtar" adl eserimizde gereken
zht verilmidir. Hat bakmndan S
ls'de ve Nesih'de ve Cel'de, dim
3-Sad
4-T'
5- Ayn
6-Kf
7- Mi m
yhut
yhut
364
Bunlardan (1, 2, 3, 4, 5, 7) kendi
adiyle anlan harfin altna konur ve
o harfin noktasz harflerden olduunu
anlatr. Bu sebeble noktallarn altna
konulmas ho grlmez. (6) kf kolu-
nun altna vey kf anann iine ve
ortas stne, (8) H' harfinin stne
konur. Bu iretler, hem bir iltibs
defe, hem de yaznn umm hengini
te'mne yararlar.
III- Tezyn retleri: Bunlar da
balca sekizdir:
1- Ufak trnak hareke kalemiyle
atlr.
altda ve stte, sada ve solda bulu-
nur. Sls ve Cel Sls'de kullanlr.
Nesih'de bzan bunun yerinde
kullanlr.
2- Kaln trnak; yaznn kalemiyle
yazlr. Az olmas artdr. Talmi yukar-
ki gibidir.
3- Ters trnak; hem hareke, hem de
yaznn kalemiyle yazlabilir. Satr altn-
da ve pek az kullanlmas artdr.
4- Tirfil
Satr altnda bulunmamas ve hare-
ke kalemini amamas asldr. Nesihde
yokdur. Nesihde
(*) Ti rfi l hussunda merhum melliften farkl olarak, unu ilve etmeliyim: Bu iret, yakn vakte
kadar tezyn mhiyette sanlyordu; mdekkk stdlar dahi byle kabul ediyorlard. 1969 ylnda, eyh
Hamdullah (1429-1520)'n eserlerini incelerken, bu iretin mnhasran r ve sin harflerinin zerine ko-
nulduunu mhede ettim; bununla kalmayp Hfz Osman (1652-1698)'n yazlarna baktmda da
ayn neticeyle karlatm. Anlalan, kelimelerde bir nceki harfe id noktann r stne kayrak ze gibi,
bir nceki vey sonraki noktann sin zerine kayrak n gibi okunmasn nlemek iin, mezkr harf-
lerin yukar tarafna -ikz mhiyetinde-ti rfi l iretinin konmas teaml hline getirilmiti. Ancak, ondo
kuzuncu asrdan balayrak, ti rfi l , Cel Sls'te tammen boluk doldurucu bir iret saylm, Sls ve
Nesih'te de kullanl gyesini yava yava kaybetmitir. Tirfile bal mim harfiyle yaplan iret de,
lm sadsyla okunabilecei cihetle, aslnda kef harfinden ayrd etmek iin lm harfinin boluuna
konuluyorken, o da zaman iinde, heryere konur hle gelmitir.
Tirfil hakkndaki dncemi mdekkk aabeyim, muhterem Prof.Dr. Nihad M. etin'e o tarihler-
de atmda, eyh Hamdullah'dan nceki eski aklm- si tte rneklerinde de tirfilin yukarda anlatt-
m tarzda bir vazifesi olduunun kat'iyetle grldn beyn etmiti. U.D.
hill denilen ve daha ok keideler
ortasna ve bir tane konur.*
5- Trnakl t i r f i l
6- Mi ml i Ti rfi l ;*
7- Cezimli ti rfi l ;
365
H- ARETLER HAKKINDA BAZI
ARTSTK TAVSYELER:
Yukarda eitlerini verdiimiz
her gruba dhil iretlerin estetik
bakmdan yazlmalar baz usl ve kai-
deye tbi' olduundan bunlara da ksa-
ca temas etmeyi estetiklerini mtlaa-
ya yararl olmalar tibriyle gerekli bu-
luyoruz.
I-Harekelerin ve iretlerin meyil-
leri biribirine msv ve mtenazr ol-
maldr. Bunda ess, yaznn ilk yazlr-
bunun asl cezimle tirfilin birleme-
si olup, cezimli harf zerine bazan ko-
nur.
8- Yuvarlak nokta;
Satr altnda bir boluu doldur-
mak iin kullanlr. Noktal harf altna
konmamaldr. Bir de, Muhakkak ve
Ta'lk sinlerinin altna
ekilde nokta konulursa da zarri
deildir.
Resim: 259 Smi Efendi'nin Cel Sls yazlarnda kulland, henz daha gzeli yazlamayan
har eke ve t ezyn iretleri.
366
ken hareket mebde'i olarak konulan
kalem aznn meylidir. Bu meyil me-
ise, ilk konulan hareke vey iretin
meyli de buna mtenzr ve msv ol-
mak zere
ne de tezyn ireti koymamaldr. Hat-
t yaznn tertbi ve umm vaziyeti u
vey bu harekeyi koymaya henk bak-
mndan msid deilse terk edilmesi
mreccahdr. (Resim: 239) de bu cihet
terch edilmidir. (Resim: 267) da tev
z'e ehemmiyet verilmidir.
VI- Mhmel harflerde de ifrta
dmemelidir. nk her mhmel har-
fin altna ufan koymak art deildir.
Bu ilerde ifrta sapanlar noktal baz
harflerin altlarna ufan noktasz ola-
rak koymularsa da, byle sakatlklar
byk stdlarn eserlerinde grl-
olur ki, hepsinin hareket mebde'i ve
hareket gyesi ve umm vazyetleri
ayn meyle tbi' olarak yazlrlar. Btn
dier iretlerde hep o mebde' istika-
metinde konmak gerekir. Aa vey
yukar olabilir.
II- Bir tezyn ireti yan yana iki
def a konmaz; ancak, kaln ve ince tr-
nak, mtenzr ve mtensib bir sret-
te konabilir. Mesel:
yaplmaz,
olabilir.
III- Zarret bulunmadka iret-
lerden hi birisi tek bana bulunma-
maldr. Yakn vey uzak, meyli istik-
metinde dier bir iret, bu olamad
takdirde bir harekeye vey sa yhut
soldaki harfin bir parasyle mtenzr
bulunmaldr. (Harekeli yazlara bak-
nz).
IV- Sls'de mmkn olduu ka-
dar tezyn iretinin az olmasn eski
stdlar terch ederler ve trnak kullan
mazlarm. Reyhn ve Muhakkak'da
ve Nesih'de tezyn ireti ho grlme
midir. (Geen levhalara baknz).
V- Lzumsuz yere ne bir hareke,
mez. nk cim altna
gayn altna
koymak mnszdr. Muvzene iin
baka iret pek l mmkndr.
VII- Bir yazda yer alan okutma,
mhmel ve tezyn iretleri, bakld
zaman tsz ve riyet giyilmi bir el-
bise gibi gze batmamaldr. Yaznn
bnyesiyle kaynaan ve onu henkle
tiren bir durum arz etmelidirler. Her
kullanlan iret, yaznn estetik bir uz-
vu olarak yer almal, onun estetik bir ih-
tiycn cevaplandracak bir kat'iyet ve
isbette bulunmaldr. "u iret, bura-
ya konmasayd vey bunun yerinde u
ve yle yaplm olsayd daha iyi olur,
daha gzel grnrd" gibi bir fikre
drmemelidir. Yaz, bu iretlerle
kuvvetlenmeli, gzellemeli, za'fa, pe-
rianla mruz kalmamal, estetii i-
retler arasnda boulmamal vey bu-
ulanmamaldr.
VIII- Bu iretler, ne ok kaln, ne
de clz olmal, bnyenin de biri kaln
lkda bulunmal, evvelkisi yazy boar,
ikincisi, seyrek bir durum gsterir de
ok tezyn ireti kullanmaya sevk
eder. yet, harekeler ve iretler,
sel
367
umm bnye bakmndan hareke ka-
leminden biraz kalnca vey biraz ince
yapmay gerektiriyorsa, ona gre ka-
lem kullanmaldr.
IX- Okutma, mhmel harf ve tez
yn iretleri, karakterlerini deitirme-
men, ittrd muhfaza etmelidir. ura-
da u slbda, burada u tarzda olma-
maldr. Bu hl, san'at rhunu ve zevki-
ni bulandrr, gizli parazitler hlinde ya-
znn estetiini zedeler.
X- Btn iretler arasnda sa-
dan ve soldan, stden ve altdan aklk
ve yaknlk mnsebetleri arasnda
muvzene ve msvt gzetilmeli. Bir
taraf sk, br taraf seyrek olmamal;
hsl, tb, zarr ve bed vazyetler ve
cblar hilfna hibir hareket iltizm
edilmemelidir. Aadaki levhalar i-
retler bakmndan ayrca mtla ve
tetkk edelim.
K- BAZI MSLLER ZERNDE
KRTKLER:
I - (Resim: 260) da harekeler, yaz-
nn umm hengi gzetilerek konmu
ve hareke kalemi ayr muhfaza olun
mudur. Harekeler yazy skmam,
buulandrmam, yaznn gzelliini
artrmya ma'tuf olacak srette tevz'
ve taksm olunmudur. Yaz, harekeler-
den ve harekeler yazdan ilk nazarda
ayrlabildii halde, aralarnda estetik
bir insicm da mehd bulunmaktadr.
II - (Resim: 261) da harekeler, yaz
bnyesiyle son derecede henkli ve
sehl-i mmten' hlindedir. Kelimeler-
le satrlar arasnda olduu kadar, sahi
fenin umm durumu da ruha scaklk
ve mnislik telkn eden bir czibeyi
hizdir/Kalem cereyn yazda olduu
gibi, harekelerde de nefes akar gibi
akp akp gitmektedir. Hibir tarafnda
tasannu' yokdur, olgun ve metn bir
elin ve kalemin eseri olduu aka g-
rlmektedir.
III - (Resim: 262) Hac rif Efendi
merhumun eser-i mahreti olan bu ya-
znn essen gzel ve i'tinl bir tashh
grd zhir ise de, harekelerde bir
kabalk ve henksizlik mehd olmak
dadr. Bu yzden eser, bir kenara atl-
mak bedbahtlna uramdr. Satr
alt ile satr st harekelerdeki henk
sizlikden dolay ikiye blnm gibi bi-
rer durum arz etmekdedirler. Bu hl ta
batyle yaznn zat gzellii zerinde
bir nevi' buulanma ihdas ediyor. Bil-
hassa tirfillerin hantal olular ve arala-
rnda bir tesnd ve insicm bulunma-
mas, bu buulanma arasnda menf
te'sirler yapmakdan hl kalmyor. Fa-
kat, yazya biraz uzakdan baknca bun-
lar pek gze batmyorsa da, san'atk
rn kendisi de beenmemi, tekrr yaz-
maya lzm grmtr. Bunun en g-
zel bir rnei stdn mehr trke
hilyesinde yer almdr.
IV- (Resim: 263) badan nihyete
byk bir dikkat ve tin ile yazld
gzden kamyan bu levhada, hareke
ve iretlerin estetik ertalara ne ka-
dar riyet edildiini de gstermekde
dir. (Resim: 267) de, ayni mkemmeli-
yette bir baka rnektir.
V - (Resim: 264) de Sls hattna
nisbetle harekeleri ok ince konmu ve
ss iretleri de terk edilmi olduun-
dan, bunda harekeler yaznn bir tbi
gibi yer almlardr. nce yaz nazara
arpyor ve harekelerin rolleri bir glge
gibi kalyor.
VI - (Resim: 265) de hareke ve i-
retler ifrt denecek kadar okdur. Bun-
368
Resim: 260 Mahmud Celleddin (?-1829)'in Cel Sls hattyla yazd ve Peygamberimizin
mrn, nbvvet mddetini, Mekke ve Medne'deki yaaylarn ebced hesabyla gsteren u lev-
hada yaz ve harekeler, Mahmud Celleddin'in sert slbu iinde birbirleriyle henkli bir ekilde kay-
namlardr.
369
Resim: 261 Hac Kmil Akdik (1861-1941 )'den bir Nesih sayfa.
370
Resim: 262 Bakkal rif Efendi'nin metin iinde bahs geen, harekeleri ihml edilmi bir Sls
satr.
Resim: 263 Halim zyac (1898-1964)'dan hatt ve harekeleriyle tinal bir kt'a.
371
Resim: 264 Lz mer Efendi (? - 1824)'nin bahsi geen levhas.
Resim: 265 Hac Nazif Bey'in hareke ve ir iaretleri skk olarak tertipledii bir levhas.
372
Resim: 266 Mellife d Cel Sls bir hat. (Celyaz ile hareke ve iretler arasnda henkli bir
tevzi' ve taksim ifde eden bir misl.
da hareke ve iretler, yaznn cz' ve
levzm gibi nazara alnmdr. ki sa-
trda bu kadar sk bir vaziyeti, umm
bnye zerinde tevzi' ve taksm etmek
ve topunu bir henge tbi' tutmak ise,
cidden mhim bir idir. Bu yaz essen
gzeldir, tezyni iretlerin okluu bu
gzellii ilk nazarda kolluyor ve dikkati
zerine ekiyor. Yaznn estetik zevkini
gerei gibi tatmak iin uzun mddet
mhedeye tbi' tutmak lzm geli-
yor. Kanaatimizce harekeler yar yar-
ya azaltlm olsayd, yaz daha vzh
bir estetikle kendisini tantrd.
(*) Kitabn bundan sonras, nere hazrlayan tarafndan seilip ilve edilmi fotoraflara ayrl-
mtr. lk olarak, 358. sahifenin (*) haiyesinde belirttiimiz gibi Yesrizde Mustafa zzet Efendi (? -
1849) tarafndan mek iin yazlm 48 beyitlik (24 kt'alk) bu Hilye-i Hkan metnini veriyoruz. Hlen
Tanman Koleksiyonu'nda bulunan ve asleb'dnda baslan bu "mrekkebt mekleri" ehemmiyeti do-
laysyla Nazif Bey (1846 -1913), Aziz Efendi (1870 -1934) ve mer Vasfi Efendi (1880 -1928) gibi daha
sonraki hat stdlarnca da nokta llerine varana kadar aynen taklid edilerek yazlmtr. Hkan
Mehmed Bey (? - 1606)'in nce Besmele'yi, sonra da Peygamberimizi Trke olarak nazm ettii bu Hil-
ye metninin, l iin konulan nokta ve iret okluundan dolay kolay sklemiyecei endesiyle,
okunuunu da veriyorum:
Resim: 267
Besmele'yle delim feth-i kelm
Feth ola t bu muamm-y benm
Resim: 268
Bilmeyen evket-i Bismillh'
Anlamaz srr- Kelmullh'
Resim: 269
Gre izzetle sutr- mushaf
Kar durur ana gy saf saf
Resim: 270
Fikr edersen o hurf- memdd
Oldu srr- hadd ekaalm-i uhd
Resim: 271
Nzr olsan ana yne misl
Grnr rz- lutf- mtel
Resim: 272
Hem demiler drr erf, el-hak
rz- pki arafnk olcak
Olmasa Besmele resmi memdd
Cins-i eyada olur muydu vcd
Brekallah, zeh srr- latf
Bulur nnla eref nazm- erf
btidsnda olan ba's ann
Balar tcdrr sumann
Ba- vahdetde nem-i ltfile pr
Gyiy Besmele bir snbldr
Gsterir yinesi Besmele'nin
Hilye- pkin o vech- hasenin
em'-i ruhsre dnerd mha
ki kandil idi arullah'a
373
Resim: 273
Gark-ld olcak ol sultan
Gl-i pr jaleye benzerdi heman
Resim: 274
Derledince olurdu ho b
Berk-i gl gbi o ry- ng
Resim: 275
Grnrd gz dim mekhl
Hadd-i ztnda siyeh-em idi ol
Resim: 276
Hem siyh idi, gyet de edd
Bir id na karb ile bad
Resim: 277
Mest-i ak olman ol em-i humar
Humrete mil idi bir mkdar
Resim: 278
Hasta- ak id ser-t-ser
Kahraman gznn Rstem'ler
Resim: 279
Grmemitir rasat-engz kadar
Gzler gibi Hudy gzler
Resim: 280
Khl-i kudretle mkhhal idi ol
Her hussiyle mkemmel idi ol
Resim: 281
Dah Mlikle Eb Hle dedi:
Mh-i nev gbi ak kal id
Resim: 282
Tr-i mjgne siyah di ann
Tr- gssu gib hrnn
Resim: 283
Kann ge-i p tbi
Cmi- hsnn id mihrb
Resim: 284
ki ebrularnn aras hem
Sm-i hlis gibi d her dem
Resim: 285
Sre-i Feth idi ol cebhe-i mh
Medd-i ebrusu d Bismillh
Resim: 286
Tg- tevhd di ebr-y Resul
Grnrd iki seyf-i mesll
Resim: 287
Grnrd o nebiyy'l-arab
Karudan mrtefi''l-enf gibi
Resim: 288
Gyy enf-i habb- Rahman
Gone- verd-i sefd di heman
Resim: 289
Lline vermi d hsn-i ceml
Dilen iki diz nc misl
Dne- dr gibi ryinde teri
Honm eyler d ol gheri
Dahi ol mefhar-i mevcudatn
Yni peygamber-i ferruh-ztn
Ge- emile ettike nigh
Ga (y)* olurlard sur- dergh
(*) y harfi dalgnlkla unutulmu olacak.
Ol ik dde-i b-srme siyh
Dim olmutu nazargh- ilh
Devlet olmutu o gzler dne
Ayn-i ikbl d hr'l-yne
Baksa ol ilm-i ledn sultn
Rhun azna gelird cn
Muttasl ol iki em- ehbz
Sha-i ara ederd pervz
Meyl-i khl etmese de bteklif
Ekhal'l-ayn idi ol zt- erf
Ham- ebrsuna olmazd msl
Kanadn bkse hm-y ikbl
Mlk- cn dil-i uka meer
Nvek-endz idi ol kirpikler
Ol mbarek kann resmi ayan
Hak Resul i dn kld beyan
Kalar arasn etmiti Hud
Evc-i eflk-i eratta sh
Nice dikkatler olunsa her an
Mkfn edemez kla beyan
An etmiti Hud-y mtel
O mehin evc-i cemlnde hill
ol kadar hb di ol enf-i mnf
Edemez ehl-i maarif, trif
Dim eylerdi o devletl mem
Kurb- Hak ryihasn istimm
Olmasa dileri msbh- zulem
Zulemt ire kalrd lem
374
Resim: 267 Neyzen Emin Yazc (1883-1945)'nn tinal bir Sls levhas.
Resim: 290
Gyiy ol drr-i dendn- nefis
ki msr di mevzn- selis
yle effaf idi ol cevher-i sf
ncilsiyle dolard etraf.
Hilye-i Hkan'nin devmn Yesrizde'nin yazp yazmad belli olmad gibi, imzsnn bulun-
duu kt'a da elde mevcud deildir. Ancak, "mfredt" ikml etmi bir hat mntesibiTa'lk'n btn
nkte ve llerini bu kt'alarda grp istifde edebilir. Bu fotoraflardan sonra, rnek olarak dier yaz
resimleri de srayla verilecektir. Uur DERMAN
375
Resim: 268 - Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (1)
Resim: 269 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (2)
377
Resim: 270 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (3)
378
Resim: 271 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (4)
379
Resim: 272 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (5)
380
: 273 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (6)
Resim: 274 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (7)
382
Resim: 275 - Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (8)
383
Resim: 276 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (9)
384
Resim: 277 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (10)
385
Resim: 278 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (11)
386
Resim: 279 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (12)
387
Resim: 280 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (13)
388
Resim: 281 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (14)
389
Resim: 282 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (15)
390
Resim: 283 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (16)
391
Resim: 284 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (17)
392
Resim: 285 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (18)
394
Resim: 287 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (20)
396
Resim: 289 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (22)
395
Resim: 288 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (21)
397
Resim: 290 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (23)
398
Resim: 291 Yesrzde'nin Hilye-i Hkan meki (24)
399
Resim: 292 - Ahmed Karahisr (1469-1556)'nin Muhakkak, Nesih ve Sls hatlaryla yazd
mushaftan bir sahife (Topkap Saray)
400
Resim: 293 Hasan elebi (16. asr)'nin bir eserinden Muhakkak hattyla imz sahifesi (974
H.- 1556 M. tarihli, Topkap Saray).
401
Resim: 294 Yesar Es'ad Efendi (?-1798)'den mil Ta'lk kt'a.
402
Resim: 295 Nazif Bey (1846-1913)'in ran slbunda yazd dz satirli Ta'lk kt'a (1324
H.-1906 M. tarihli).
404
Resim: 297 Mustafa Rkm (1757-
1826)'n Cel Sls'le yazd bir mezar kitbesi
aheseri. (Asl Eyp Sultan Cmii'nin nazire-
sinde olup 1234 H.-1819 M. tarihlidir).
Resim: 298 Smi Efendi (1838-
1912)'nin Cel Sls'le yazd latf bir mezar
kitbesi. (Asl Karacaahmed kabristan'nda
olup 1322 H-1904 M. tarihlidir).
403
Resim: 296 Hmid Ayta (1891-1982)'n Trk slbunda yazd mil Ta'lk kt'a (1360 H.-
1942 M. tarihli).
405
Resim: 299 Mustafa Rkm'n Nak tc eklnde istifledii Cel Sls bir aheser (Topka-
p Saray).
406
Resim: 300 Nazif Bey'in Cel Sls'le yazd enfes bir beyit:
"Fari ol, aybn gzetme kimsenin,
Ta ki Hak setr eyleye aybn senin."
Resim: 301 Nazif Bey'in elden kt gibi kalm Cel Sls bir istifi (Ancak batan birka
harf tashih edilmitir).
Resim: 303 Yedikuleli Abdullah (1670-1731 )'dan Nesih bir kt'a.
Resim: 302 Hfz Osman (1652-1698)'den Sls-Nesih bir kt'a.
408
Resim: 304 Hac Kmil Efendi'nin Sls-Nesih Hilye's.
409
Resim: 305 Necmeddin Okyay (1883-1976)'n Cel Ta'lk'yle "ism-i Neb"
NC KISMIN SONU