Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa 1 www.acikders.org.tr
12. Hafta

Orta a Siyasal Dncesi:
Farabi ve bn-i Rd




Dini felsefe ile uzlatrma ya da vahyi akl ile birletirme abalar Orta a
Hristiyan dnyasndan nce Orta a slam dnyasnda X. ve XI. Yzyllarda ortaya
kmt. eriat ile beeri hukuku uzlatrma veya ilahiyat iinde siyasete yer bulma
sorunlar btn slam ve Arap dnyasnn filozof ve ilahiyatlarnn temel ura
olmutu. Bu dnemde filozoflar Kurann yannda Platonu, Aristotelesi, yeni
Platoncular ve Roma felsefesi geleneinden nemli dnrleri okuyup yorumladlar
(Tannenbaum, Schultz, 2005: 153).
Oysa ayn dnemde Hristiyan dnyasnda Antik Yunan klasikleri tamamen
kaybolmutu. Augustinein dncelerinin sekiz yzyl gibi uzun bir sre Ortaaa
hkim olmasnn nemli bir sebebi de buydu. Bu, birbiriyle ters den, devlet, siyasal
ykmllk ya da Kilise-devlet ilikileri ayrmnn olmad anlamna geliyordu. Belirli
siyasalar desteklemek iin ncilden pasajlarn yorumlanmas yaygn bir uygulama
haline gelmiti (Tannenbaum, Schultz, 2005: 153).
Avrupadaki deiimin balangc klasik metinlerin tekrar felsefi yaama
kavuturulmas ile mmkn olmutur. Bu srete de bn-i Rd ve bn-i Sina gibi
nemli slam filozoflarnn klasikleri Avrupallara tekrar tantmalarnn nemli bir rol
olmutur. Bu hafta Farabi ve bn-i Rdn grleri ele alnarak slam dnyasndaki
felsefi atlmn kklerini kavramaya alacaz. Bu adan Farabi, klasik eserleri dini
retilerle birletirerek akla dayal ynetim sorununu irdelemede nc bir rol


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa 2 www.acikders.org.tr
stlenmitir. bn-i Rd ise Farabinin izinden ilerlemi ve klasikler zerine yorumlar
onu Avrupada en ok tannan slam filozofu haline getirmitir.
Farabi
Farabi (.S. 870-950) slam dnyasnn en nemli Aristoteles
yorumlayclarndan biridir. Asl nn mantk zerine yazlarndan almtr ama o
ayn zamanda bir fiziki, metafiziki, astronom ve mzisyendir. Aristoteles mantn
Arapa konuan dnya iin yorumlayan Farabi hem Aristoteles hem de Platon
hakknda geni aklamalar yazmtr. Farabi ayrca yeni Platonculuktan da
etkilenmitir. Hatta Avrupada Avicenna adyla bilinen bn-i Sinada en yksek
seviyesine ulaan Arap yeni Platonculuunun kurucusu saylr (Collinson ve
Wilkinson, 2000: 38). Platon ve Aristotelesin fikirlerinin uyumlulatrmaya allmas
ile ortaya kan yeni Platonculuk, evrenin oluumunu Tanrnn Birliinden tretmeye
alarak, Antik felsefeye mistik ve dini elerin katlmasyla oluturulmu bir akmdr.
Farabinin bu metafizik anlay onun slami bir siyaset felsefesi kurma almasnda
nemli bir rol oynar (lken, 2007: 117). Bu akm Mslmanlarn Suriye, Msr,
Mezopotamya ve ran fethinden sonra pek ok Grek, Hintli, Hristiyan ve Yahudi
eserinin Arapaya evrilmesi ile ortaya kmtr. zellikle Plotinosun Ennedlarnn
(Aristoteles lahiyat olarak bilinmekteydi.) ciltlik evirisi Arapa konuan lkelerde
ok etkili olmutur (Collinson ve Wilkinson, 2000: 37). Ancak yine de Farabinin
almas vahiyden ok akl zerine vurgu yapmaktayd.
Yaam
Maverannehirin Farab ehrinde doduu tahmin edilen Farabinin Trk
olduu iddia edilir. zellikle lken, dnrn detayl bir soy ktn vererek


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa 3 www.acikders.org.tr
Farabinin bir Trk filozofu olduunu srarlarla vurgular (lken, 2007: 110). Farabinin
amda sabahlar bahvan olarak alt geceleri de beki lambasnda felsefe
alt rivayet edilir (Collinson ve Wilkinson, 2000: 38). Badatda yksek eitimini
alan Farabi kadlk yapmaya balamtr ancak felsefeye olan merak onu iinden
uzaklatrarak zorluluklar ve mahrumiyetler iinde de olsa tefekkre ynlendirmitir.
Farabi ncelikle Nasturi bilginlerinden olan Metta b. Yunustan mantk dersleri alm
ardndan Ebubekir b. Saratan gramer renmitir. Aristoteles zerine yazlm
ulalabilir btn eserleri okuyan Farabi bylece fikirlerinin temellerini de atmtr.
Fakat fikirlerini asl ina ettii yer Harrandr. Burada Sabi felsefesi ve zellikle Sabit
b. Kurrann yazlar ile ilgilenen Farabi Aristotelesten ayrld hususlar iyice
belirginletirmitir. Daha sonra Samani hkmdarnn talimatyla Et-Talims Sani
adnda bir felsefe ansiklopedisi yazmtr. Bu eserini tamamladktan sonra Farabi
Badata gitmitir. Ancak Abbasi devletindeki karklklardan rahatsz olup Halepe
yerlemitir. Burada hkmdar Sayfd Davlenin himayesinde yapt almalar ile
hayatn tamamlamtr (lken, 2007: 110-111).
Eklektizmi
Farabinin yntemi Aristoteles mant zerine kurulu bir eklektizmdir. Bu
eklektik tutumun iki yz vardr. Birincisi nemli Yunan filozoflarnn, zellikle Platon
ve Aristotelesin grlerinin uzlatrlma abasdr. Burada Farabi, Aristotelesten
yola ksa da yeni Platonculukun yorumlarn esas alm grnmektedir. kincisi
hikmetin eriat ile uzlatrlma abasnda ortaya kar. Hikmet ile anlatlmak istenen
bir halkn kolektif tecrbesinin aklclatrlmasdr. Bu tr bir tutum dnemin btn
Mslman filozoflarnda grlr. Ama Farabi ahlak ve siyaset zerine yazarken


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa 4 www.acikders.org.tr
eklektizmden vazgeerek ilkinde Aristotelesi ikincisinde Platonu takip ettii grlr
(lken, 2007: 111-112).
Metafizik ve Ruh Bilimi
Farabinin eklektizmine bir rnek onun metafiziidir. Felsefede evrenin kayna
ya ilerleme (inkiaf) ile ya da yaratl ile aklanr. Aristoteles hibir eyin yoktan var
olamayacan belirtir ama Tanrnn yaratmak iin hibir maddeye ihtiya
duymadna inanlr. te burada Farabi yaratl fikrini ilerleme fikri ile uyumlu hale
getirmeyi dener. Farabi eyann alt kaynandan bahseder: 1- ilahi kaynak, 2- tli
iler veya gksel cisimlerin akllar, 3- faal akl, 4- nefis, 5- form (suret), 6- saf
(mcerret) madde. Bu ilkelerden birincisi mutlak tekliki dierleri ise okluku ifade
ederler. Bylece Farabi teklikte okluu savunarak yeni Platonculuka kayar. Ona
gre Allah hem akl ile hem de ilham ve meditasyon ile ispat edilebilir (lken, 2007:
115-116).
Farabinin ruhbilimi zerine yazdklar da benzer bir akl yrtmeyi kullanr.
Onun bu konudaki grleri de Aristotelesin Ruh zerine eseri ile Platonun
Devletinde bahsettii maaradaki bulank alglardan gne nda edinilen kesin
bilgilere ykselme grnden karlmtr. Farabi, akl iki ksma ayrr. lk ksm
yaplmas gerekenler ile ilgili akl yrten klgn (etkin) ksmdr. kincisi ise ruhu
yetkinlie doru aklc bir ekilde ynelten kuramsal ksmdr. Kuramsal akl, maddi,
almaya bal ve edinilmi olarak e ayrlr. Maddi akl, bir eyin zn ortaya
karan ve bylece eylerin zihinde gereklikler olarak var olmalarn salayan
yetenek olarak tanmlanr. Bu dzeyde insan maddeye bal soyutlamalar
kavrayabilir. Buradan hareketle maddeye hi bal olmayan soyutlamalar


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa 5 www.acikders.org.tr
anlayabileceimiz edinilmi akl dzeyine ykseliriz. Bu anlamann en yksek
dzeyidir (Collinson ve Wilkinson, 2000: 39).
deal Devlet
Farabi evren ile ilgili grlerini siyaset alanna da uygular. Bu onun
felsefesinin en bilindik blmdr. Farabiye gre devlet akl ilkesinde kurulan bir
ynetimdir. nk en yksek mutluluun arac akldr ve toplumun ve kiisel yaamn
her aamasnda onu kullanmak gerekmektedir (Collinson ve Wilkinson, 2000: 40).
Bylece Farabi, Platonun Devletinde yapt gibi Medinetl Fazlasnda akl ilkesine
gre ileyen ideal bir ehir/site tasavvuru ortaya koyar. Onun ideal devleti, Thomas
Mooreun devleti gibi belirli bir ideoloji kurmak yerine mevcut ehirlerin toplumsal ve
siyasal yapsn tenkite dayal olarak gelimektedir (lken, 2007: 122). Farabi, olan
eletirerek olmas gerekene doru hareket etmek ister.
Farabi Erdemli ehirinde slami erdem anlay asndan slam siyasal
toplumun normatif bir teorisini ortaya koymay amalamaktadr (Erdoan, 1990).
Erdemli ehir hiyerarik bir yapdadr ve bu yapnn en stnde hkmdar yer alr.
Farabi evrendeki teklik esasn ideal ehrine de uygular. Buna gre ehir bir
anlamda hkmdarn yansmasdr. Farabi iin ehir salkl bir vcuda ve eitli
kesimleri de vcudun organlarna benzer. Organlar arasndaki nem dereceleri
ehrin ksmlar arasnda da vardr. Ancak vcuttaki ileyi doal, ehirdeki ileyi
iradidir. ehrin egemeni/hkmdar en yksek mertebededir. Alttakiler her ne kadar
yararl olsalar da bayadrlar. Evrendeki ilk neden (Allah) ile gk cisimlerinin dzeni
arasndaki iliki ehirdeki hkmdar ile halk arasnda gerekleir. Erdemli ehir
egemenin koyduu ama etrafnda ekillenir (Yetkin, 2008: 360).


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa 6 www.acikders.org.tr
Farabinin hkmdar Platonun filozof kralna benzer. Bu hkmdar
saduyuya, bilgiye, yce gnlle, cesarete sahip olmakla birlikte mal/mlk,
gvenlik, adalet, rtbe gibi konularda insanlar arasndaki ilikileri nasl dzenleyecei
hakknda yetkindir de. Bunlara ek olarak Farabinin hkmdar gaipten haber verme
gcne de sahiptir. Derin dnme yoluyla Etkin Akln dorudan bilgisine ulap,
halkna iletir. Burada vahye ilikin hakikat felsefi hakikatin imgesel karl olarak
kabul edilir. Dolaysyla felsefi hakikat Etkin Akln filozofun edilgen aklna iletmi
olduu hakikattir; vahye ilikin hakikat ise imgeleme verilmi hakikattir. mgelem ile
kastedilen, duyulabilir nesnelerin kopyas deil, bir tr zihinsel imgeleri yaratma
yetisidir. Tinli bir doann imgelerini yaratabilen hkmdar Etkin Akl tarafndan
aydnlatlabilir. Bu bir insann ykselebilecei en st dzeydir (Collinson ve Wilkinson,
2000: 40-41).
Grld gibi erdemli ehrin vatandalar Etkin Akln hakikatleri zerine
derin bir dnceye dalarlar ve en yksek seviyedeki ruhsal gelimeyi salam
olmann getirdii mutluluu ararlar (Collinson ve Wilkinson, 2000: 41). Ancak erdemli
ehirden baka tr ehirler de mevcuttur. Bunlar drt eittir: Cahil ehir, sapkn
ehir, deimi ehir ve akn ehir. Cahil ehrin halknn yaamdaki amac salk,
servet, ehvet, saygnlk gibi eylerdir. Onlar gerek mutluluu bilmedikleri gibi
renmeye de ak deildirler. Sapkn ehir ise erdemli ehrin bildii ve inand her
eyi bilmekle birlikte cahil ehir gibi davranan ehirdir. Deimi ehir eskiden
erdemli olan ama sonradan bozulan ehirdir. akn ehrin banda ise yalanc bir
peygamber vardr ve onlar Allah ve yce varlklar hakknda yanl dncelere
sahiptirler. Erdemli ehir sakinleri giderek maddeden bamszlar ve bir btn
olutururlar. Cahil ehirlerin sakinlerinin ruhlar eksik kalmtr ve nefisleri zorunlu
olarak maddeye baldr (Yetkin, 2008: 362).


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa 7 www.acikders.org.tr
Cahil ehirlerin toplumsal felsefelerine deinen Farabinin grleri ilgin ekilde
modern felsefe ile paralellikler tar. nsanlarn muhta olduklar iin bir eit
szlemeye dayal olarak toplumlarn ortaya kt gr Rouessauun toplum
szlemesine benzer. Eit olmayan insanlar arasndaki atmalar sonucu ortaya
kan devlet tasviri ise Hobbesun fikirlerini andrr. Doada her eyin atma iinde
olduu iin en iyinin hayatta kalacan anlatan dn tarz ise sosyal Darwinci
teorileri hatrlatr. Farabi bu tr toplum felsefelerini saydktan sonra bu halklarn
grdkleri eyleri adalet sandklarn ama toplumlarnn zayflk ve korku zerine ina
edildiini belirtir (lken, 2007: 122-123; Yetkin, 2008: 364-365).
nemi
Farabi ilk dnem slam felsefesinin doruudur. Eklektik bir dnce dnyas
olmasna karn dizgeleri arasndaki tutarllk onun etkinliinin nemli bir sebebidir.
Ama Farabinin asl nemi onun felsefe ve slam ilahiyat arasnda kurduu
uzlamdan kaynaklanr. Farabi bu ikisinin birbirini desteklediini ve pekitirdiini
yetkin ve orijinal bir ekilde ortaya koymay baarm bir filozoftur. Yazlar btn bir
slam skolastik dnemini etkisi altna alm ve biimlendirmitir. Benzer ekilde
yazlar kelamclar tarafndan reddedilerek hararetli tartmalarn domasn
salamtr. Farabinin baz modern siyasal kavramlara da ncllk ettii iddia edilir.
rnein devleti vcuda ve onun ksmlarn da organlara benzeten Farabinin organik
devlet anlayn tasvir ettii dnlebilir. Snrlandrlmayan ve ynlendirilmeyen
stn hkmdar anlaynn da Jean Bodini hatrlatt ifade edilebilir.




Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa 8 www.acikders.org.tr
bn-i Rd
bn-i Rdn (1126-1198) hayat ve felsefesi slam felsefesinin yaad
gelimenin doruk noktasdr. bn-i Rd kendisini Aristoteles felsefesini aklamaya
adam ve Bat dnyasnn Yunan felsefesi ile tanmasn hzlandrmtr. Bu
sebeple kendisine (en yetkin) Yorumcu (The Commentator) lakab verilmitir
(Collinson, Wilkinson, 2000: 56). bn-i Rdn dn hayatnn en nemli olay,
Gazaliye kar giritii polemiktir. Felsefenin Tutarszl kitabnda Yunan felsefesini
eriatn retileri ile uyumad gerekesi ile reddeden Gazaliye kar, bn-i Rd,
Tutarszln Tutarszl adl eseri ile felsefe ile dinin tutarl bir ekilde
savunabileceini ve Gazalinin ileri srd tezlerin yanl olduunu savunmutur.
Yaam
bn-i Rd, spanyann Kurtuba ehrinde sekin hukukular ile tannan bir
ailede dnyaya geldi. Babas ve dedesi Endls bakadl grevlerinde
bulunmulard. Byle entelektel birikimi yksek bir ailede sekin bir eitim alma
frsat bulan bn-i Rd, felsefe, tp, fizik, astronomi, hukuk ve din alanlarnda eitim
ald. bn-i Rd, hayatnn byk bir blmn Kurtuba, Marake ve Sevillada
geirmi grnyor. O dnemde Kurtuba bir kltr merkezi iken Sevilla da bir sanat
merkeziydi. Tp biliminde de nemli bir bilgin saylan bn-i Rd, tp eitimini dnemin
en sekin doktorlarndan olan bn-i Zuhrdan almtr (Topdemir, 2011: 17-18).
bn-i Rdn dn hayatnda dnemin nemli filozoflarndan bn-i Tufeylin
yeri byktr. Dnemin emiri Ebu Yakup Yusufa bn-i Tufeyl tarafndan takdim edilen
bn-i Rd, bu takdimden sonra emirin korumas altna girmitir. Ebu Yakup Yusuf,
dnemin az sayda felsefe dkn yneticilerinden biridir. bn-i Rdten


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa 9 www.acikders.org.tr
Aristotelesin kolay anlalmasn salayacak bir eser yazmasn ister. Bylece
Aristoteles yorumculuuna balayan bn-i Rd, emirin hem dostu olmay baarm
hem de resmi olarak felsefe yapma ayrcalna kavumutur. Daha sonra Sevilla
kadlna getirilen bn-i Rd, ksa bir sre sonra da Kurtuba bakadlna atanr.
bn-i Rd, bir yandan kadlk grevlerini yerine getirirken dier yandan Aristoteles
almalarna devam etmitir. 1182de bn-i Tufeyl saray bahekimliinden ayrlnca
yerine Kitab-el Klliyat adyla nemli bir tp eseri yazan bn-i Rd bahekim olarak
grev almtr. bn-i Rdn saraydaki hayat Ebu Yakup Yusufun lmnn
ardndan da devam etmitir (Topdemir, 2011: 21-22).
Genel Felsefesi
bn-i Rdn hreti yaad dnemde yaylmtr. Yahudi filozof Moses
Maimonidesden byk sayg grm ve yaptlar braniceye evrilmitir. Eserlerinin
Latinceye evrilmesi de bundan sonra olmutur. Aristoteles zerine yapt yorumlar
nlenmitir. Aristoteles zerine yapt yorumlar byk erhler, orta erhler ve kk
erhler olarak e ayrlr. Byk erhlerde bn-i Rd Aristotelesi kendi felsefesi ile
harmanlamtr. Orta erhler Aristoteles felsefesinin temel fikirlerinin yorumlardr.
Kk erhler ise Aristotelesin fikirlerinin zetleridir (Collinson, Wilkinson, 2000: 58).
bn-i Rdn seksene yakn eseri olduu tahmin edilmektedir (Topdemir, 2011: 32).
bn-i Rd zamannda da, ussal bilginin yerini gerekliin gizemli bir sezgisine
brakt bir yoruma ve bireyciliin Tanrsal Teklikin iinde eritilmesine dayanan yeni
Platonculuk revatayd. Bu dnce tarz ada Aristotelesilikten hayli farkldr. Bu
dnemde Yunan felsefecilerinin dnceleri olmayan bir paydada
uyumlulatrlmtr. bn-i Rdn felsefi konumu da Plantoncu bir ereveye
yerletirilmi Aristoteles olarak yorumlanmaktadr. bn-i Rd Aristotelesin deneyci


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa
10
www.acikders.org.tr
verilerini Platoncu aamal felsefesinin iine yerletirerek orijinal bir bak as ortaya
koymutur (Collinson, Wilkinson, 2000: 59).
Devlete Bak
bn-i Rd, siyasete ve devlete ilikin dncelerini Platonun Devleti zerine
yazd, Siyaset stne Yazd Zorunlu Bilgiler: Platonun Siyaset (Devlet) Kitabnn
zeti adl eserinde ele almtr. Bu kitabnda bn-i Rdn Farabinin izinden gittii
anlalmaktadr. blmden oluan kitabn Erdemliler Kentinin nas adl
blmnde insann toplumsal bir varlk olduu ve erdemin de insanlar aras
etkileimde ortaya kt vurgulanr (Topdemir, 2011: 42).
bn-i Rd de ehrin erdemli klnabilmesi iin liderliin neminden bahseder.
Erdemler arasnda en nemlisi bilgeliktir. Bu ehirde kararlar felsefe araclyla
verilir. Dier nemli erdemler ise yiitlik, lllk, adalet, birlik ve btnlktr. ehrin
sakinlerinin erdemli klnabilmesi ya iir ve hitabet sanatlar ile ikna edilerek ya da
iddet kullanlarak salanr (Topdemir, 2011: 43-44).
Kitabn ikinci blm erdemli ehrin liderinin zelliklerine ayrlmtr. Bir eit
filozof kral olan lider, varln bilgisini elde etmeye alan ve onun ilk maddeden
soyut hakikatini aratran kiidir. Lider teorik bilimleri aratrmay ama edinmitir
ancak, pratik bilimlerde de derin bilgiye sahiptir. ehir halk erdem ve adaletin
pratikteki grnn bu liderden renecektir. Bylece lider, erdemli kiilerin
yetimesini salayacak uygun ortam hazrlayacaktr. Kitabn son blmnde ise
erdemsiz halka ve ynetimlere sahip erdemsiz ehirlerin zelliklerini aktarmaktadr
(Topdemir, 2011: 45-47). Anlalaca zere ereve olarak Platonun grlerini
aktaran bn-i Rd, devlete ilikin fikirlerini slam felsefesine uygun bir zle ortaya


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa
11
www.acikders.org.tr
koymutur. Farabide karmza kan lider klt ve mistik bilgelik bn-i Rdte de
devam etmektedir.
Gazaliye Kar Duruu
bn-i Rdn felsefe ile ilgilenmeye balad dnemde Yunan felsefesinin
slam dini ile arasndaki fark aka grnmeye balamt. Bu durum felsefeye ve
felsefecilere kar ciddi bir gvensizlii beslemekteydi. Siyasal baarszlklarn
nedenleri dinden ayrlan sapkn grlerde aranmaya balanmt. Ayrca slam
dinini savunmakla grevlendirilmi Gazali felsefecilere kar youn bir bask ve saldr
balatmt. Byle bir ortamda yazmaya balayan bn-i Rd, tereddtleri olmasna
karn kadim felsefeyi korumaya ynelik istikrarl duruunu korumay baarmtr.
Ancak bu savunusunun hem toplumsal hem de siyasal kt sonularna da maruz
kalmtr (Topdemir, 2011: 24). rnein kfirlikle sulanp belirli bir sre saraydan
uzaklatrlmtr.
Tutarszln Tutarszl kadim felsefenin temel kavramlar kullanlarak
yazlm yksek dzeyli bir felsefe kitabdr. bn-i Rd, Gazaliye cevabn yirmi ana
tartma bal altnda ince detaylara girerek vermektedir. Gazalinin iki nemli
eletirisinden birincisi evrenin balangsz ve sonsuz oluuna ynelik kabul ile
evrenin bir neden-sonu ilikisi iinde aklanmaya allmasna yneliktir
(Topdemir, 2011: 50-51).
bn-i Rd ilk eletiriye Allahtan ilk maddeye doru sralanan bir varlk skalas
ne srerek cevap verir. Buna gre Allah her yaratlm eyin biimini lk Maddeden
biimler ve gk krelerine bal olan on Akl yaratr. Gazalinin Allahn dnyay
zaman iindeki belirli bir noktada yaratt grne bn-i Rd, eer Allah dnyay
belirli bir zamanda yaratmsa bunun Allahn baz deiikliklere urad anlamna


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa
12
www.acikders.org.tr
geleceini iddia ederek itiraz eder. Ayn ekilde evrenin bir sona ulamas da
Tanrda bir deime anlamna gelecei iin, evrenin ncesiz ve sonrasz olmas
gerektiini iddia eder (Collinson, Wilkinson, 2000: 60).
Gazalinin neden-sonu ilkesine itiraz ilgin ekilde Humeun argmanlarn
anmsatr. Ona gre iki eyin yan yana gelmesi ile oluan olayda, neden ve
nedenli (sonu) olarak eylere anlamlar atfetmek mmkn deildir. Atele pamuun
yan yana gelmesi ile pamuun yanmas bize atein yakcln ispatlamaz. Atein
yakcl hakknda bilgiye sahip deilizdir. Gazali, bunlarn birlikteliklerinin
kendiliinde var olan bir zorunluluktan kaynaklanmayp, Tanrnn belirlemesine onlar
pei sra ortaya kacak ekilde yaratmasna bal olduklarn savunur (Topdemir,
2011: 57).
bn-i Rdn Gazalinin bu grlerini aknlkla karlad u szlerinden
anlalmaktadr:
(neden-nedenli ilikisini) ortadan kaldrmak, bilimi geersiz klarak ortadan
kaldrmak demektir. Bu durumda ortada gerek bilgi ve bilinen hibir ey
kalmayacaktr. Eer bilinen bir ey varsa bunlar yalnzca sanrlara dayal bilgiler
olarak kalacaklardr. (Aktaran Topdemir, 2011: 60)
bn-i Rd, nedenleri bilinmeyen nesnelerin yeterli aratrma ile nedenlerinin
ortaya konabilecei kanaatindedir. bn-i Rd, srf Allahn nedenlerin asl faali olduu
iddiasnn bu bilimsel yntemi kullanmamay gerektirmeyecei ynnde ifadeler
kullanr (Topdemir, 2011: 60).
Felsefe ve Din likisi
Kesin Yapt adl eserinde bn-i Rd, felsefe ve mantk reniminin eriat
tarafndan yasaklanp yasaklanmadn aratrr. Felsefe renimini savunmak iin
bn-i Rd, Kurandan doal evreni incelemeye ynelik blmler bulup, kullanr. Bunu


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa
13
www.acikders.org.tr
evren zerinde dnmemiz zerine ilahi bir talimat olarak yorumlayan bn-i Rd, bu
aratrmaya yetenekli kiilerin felsefe ile uramalar gerektiini belirtir. Mantk ise
felsefi dncede bir yntem olmaktan baka bir ey olmad iin eriata aykr
deildir. Bunun da tesine giderek bn-i Rd, Mslmanlar kendilerine gvenmeye
davet eder. Hakikati aratrmak ancak Kuran dorulayacaktr. nk Kuran doru
dindir. yleyse felsefi dnceden korkmaya gerek de yoktur (Collinson, Wilkinson,
2000: 61).
Averroizm
bn-i Rdn lmyle be yz yllk slami felsefi canlanma dnemi de sona
ermitir. Ama bn-i Rdn Bat dnyasndaki etkisi giderek glenmitir. On nc
Yzylda Avrupann skolastik topluluklar iinde Averroizm olarak bilinen bir akm
ortaya kt ve On Sekizinci Yzyla kadar varln korudu. Bu akmla birlikte
Aristotelesi bilginlerle Hristiyan ilahiyatlar arasnda din ile felsefenin kartlklar
zerine tartmalar yaanmtr (Collinson, Wilkinson, 2000: 63).

zel Bir Deerlendirme
slami felsefe tartmalarnda, On kinci Yzyldan sonra Gazali yerine bn-i
Rd takip etmek tercih edilmi olsayd slam toplumlarnda felsefi geliimin daha
ileride olaca ynnde aklamalar vardr. Bu yaklamn doruluu tartmaldr.
nk toplumsal ve felsefi gelimelerin sosyo-ekonomik ve siyasi byk
gelimelerin/dnmlerin paralelinde ortaya kp, gelitikleri grlmektedir. Yani
sorun sadece bir tercih meselesi deildir. slam dnyasnda bu alardan ilerlemeler


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa
14
www.acikders.org.tr
olmakszn felsefi bir gelime beklemek ya da bn-i Rdlerin Gazalilere kar
kazanmasn beklemek olas deildir.
Zaten bn-i Rd ile Gazali arasndaki tartmay Augustine ile Aquinal
Thomas arasndaki tartma ile karlatrdmzda bu farkllk rahatlkla grlecektir.
Thomas ulus devletlere yol veren siyasi bir almn ncln yaparken, bn-i Rd
hl din karsnda felsefe almalarnn meru temelini korumaya almaktadr.
Thomas ile bn-i Rdn yaadklar sosyal ve siyasi ortamlar Orta a skolastiini
yanstsa da iki dnyann yaamakta olduu toplumsal deiim son derece farkl
ynlere dorudur. Bu sebeple olsa gerek Thomasn evren sonlu mudur sonsuz
mudur? tartmasna katksnn zeti, Tanrnn bu tr zaman sylemlerinin dnda
olduunu basite belirtmesinden ibarettir.
Thomasn Aristoteles temelli Hristiyanlk dncesi onun lmnden sonra
hzla Kilisenin resmi sylemi haline gelmeye balamtr. Oysa bn-i Rd yaad
dnemde kfirlik sulamalaryla karlam ve itibar zedelenmitir.
Genel olarak bakldnda slam felsefesinin bu parlak dneminin Farabinin
muazzam gayretleri sonucunda ihtiaml bir ekilde olgunlua eritii ve bn-i Rd
ile de uluslararas bir baar kazand grlmektedir. Ancak maalesef slam
felsefesinin bu klasik dnemi en ihtiaml olduu dnemde sonlanmak
mecburiyetinde kalm ve felsefi geliimini duraksatmtr. Akas o dnemdeki
slam felsefesindeki asl sorun evrenin sonlu olup olmadn ispat etmek deildir.
Sorun basite bir ifade zgrl sorunudur. Yoksa tek bir kitap nedeniyle felsefi
tartmalarn sonlanmasnn imkn yoktur. Bugn de slam dnyasnn akademik
zglk problemlerinden muzdarip olmad sylenemez.



Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa
15
www.acikders.org.tr
Kaynaka
Collinson, Diane, Robert Wilkinson. (2000). Otuz Be Dou Filozofu. Ankara: Ayra
Yaynevi.

Erdoan, Mustafa. (1990). Farabinin Siyaset Felsefesi stne. Trkiye Gnl.
(11): 72-80.

Topdemir, Hzeyin Gazi. (2011). bn Rd. stanbul: Say Yaynlar.

lken, Hilmi Ziya. (2007). Trk Tefekkr Tarihi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

Yetkin, etin. (2008). Siyasal Dnceler Tarihi Cilt 1. stanbul: Salyangoz
Yaynlar.

Ek Okumalar
Aru, Numan Yusuf. (2007). bn Rdn Felsefi Dncesi. stanbul: Rabet
Yaynlar.
Aydn, smail Hakk. (2003). Farabiden Bilgi Teorisi. stanbul: tken Neriyat.
Corbin, Henry. (2010). slam Felsefesi Tarihi. stanbul: letiim.
Crone, Patricia. (2007). Ortaa slam Dnyasnda Siyasi Dnce. stanbul: Kap
Yaynlar.
Farabi. (1997). deal Devlet (El Medinetl Fazla). Ankara: Vadi Yaynlar.
Feyyaz, Sleyman. (2009). Son Filozof bn Rd. stanbul: Aa Kitabevi Yaynlar.
Hammond, Robert. (2001). Farabi Felsefesi ve Ortaa Dncesine Etkisi.
stanbul: Alfa.
bn Rd. (2002). Din-Felsefe Tartmas. stanbul: Cem Yaynlar.
bn Rd. (2004). Metafizik erhi. stanbul: Litera Yaynclk.
bn Rd. (2005). Siyasete Dair Temel Bilgiler. stanbul: Bordo Siyah Klasik
Yaynlar.
bn Rd. (2005). Tutarszln Tutarszl. stanbul: Bordo Siyah Klasik Yaynlar.
Kaya, Mahmut. (2010). slam Filozoflarndan Felsefe Metinleri. stanbul: Klasik.
Leaman, Oliver. (2000). Ortaa slam Felsefesine Giri. stanbul: Anka.


Siyasal Dnceler Tarihi 1 Farabi ve bn-i Rd

Sayfa
16
www.acikders.org.tr
Rosenthal, Erwin. (1997). Ortaada slam Siyaset Dncesi. stanbul: z
Yaynclk.
ulul, Cevher. (2009). bn Rdn Siyaset Felsefesi. stanbul: nsan Yaynlar.
Tekin, Ali. (2009). Farabide Felsefenin Serveni. Ankara: Aratrma Yaynlar.
Tokta, Fatih. (2009) . Farabide Ahlak ve Siyaset. Samsun: Ett Yaynlar.
Tongu, Sencer. (1974). Ortaa Avrupas ve slam Dnyas. stanbul: Yayl. Y.
Ulu, Nutku. (1994). Farabi Felsefesi ve Ortaa Dncesine Etkisi. stanbul.
Yayl. Y.
Unat, Yavuz (ed). (2008). Ortaa slam Dnyasnda Bilim ve Teknik. Ankara:
Lotus Yaynevi.