Haber Deerlerini Yeniden Dnmek:

iddet her zaman haber midir?

Yrd. Do. Dr. Esra Arsan
stanbul Bilgi niversitesi
letiim Fakltesi retim esi
!enelde meda" #elde ga#ete$ilik balam%nda iddet &aberlerinin sunumu sorunsal%"
'()*+lerin ortalar%ndan beri iletiim arat%rma$%lar%n%n" ,sikolog ve sosal ,sikologlar%n
al%malar%nda er almaktad%r. -#ellikle ./ ieriklerinin iddet ounluundan en 0a#la
etkilenen i#lei$i kesiminin" aam deneimine bal% olarak" ileti #mleme etenekleri
&en# eterli olmad%% iin o$uklar olduu ileri srlmektedir 12igel" 3**45 (6. '(7*+larda
8ilbur 9$&ramm ve arkadalar% tara0%ndan ABD+de" ine ben#er bir ekilde :ilde
:immel;eit tara0%ndan lgiltere+de a,%lan arat%rmalar gstermitir ki" <ba#% o$uklar="
<ba#% koullar= alt%nda" <ba#% televi#on ieriinden= olumsu# etkilenebilmektedir. Buradan
ola %karak" tam da tersi bir ekilde" <ba#% o$ukar%n= iin" <ba#% koullar alt%nda=" <ba#%
televion ieriinden= olumsu# etkilenmedii sonu$u %kar%labilir. >imi ngili# arat%rma$%lar
da" mesela David Bu$king&am 1'(((6" meda?etki arat%rmalar%nda sosal ve slemsel
balam%n ka%r%lmakta olduunu iddia eder. :aberlerde iddet olgusunu tart%abilmek iin de
n$elikle aad%%m%# to,lumu ve bu to,lumun aratt%% ga#ete$ilik ,ratiini g#den
geirmemi# gerektiini sler.
Bu anlamda" iddetin medada sunumu konusunda bir arg%da bulunmadan n$e" bu iddet
ieriini aratan ga#ete$ile" iinde aad%% to,lumsal a,%n%n direkt birbirine bal% olduunu
slemek gerekir. !a#ete$ilik alan%nda a,%lan akademik al%malar%n bk bir blmnde
sanki dnan%n btn lkelerinde ortak bir ga#ete$ilik kltrnn varolduu ve bu #den de
ga#ete$ilik mesleinin tari&inde ve tan%mlamas%nda genellemeler a,%labile$ei
dnlmtr. En bk &ata da" kukusu# bu genellemelerin belli lkelere re0eransla
1#ellikle Anglosakson dnaa6 a,%l%or olmas%d%r. Bi# ga#ete$ilik akademisenlerinin en
bk an%lg%s% da ba&si geen dnada a%mlanan ga#ete$ilik literatrn al%," kendi
lkelerimi#e ada,te etmemi# ve ba&si geen dn$elerin &er lke iin geerli olduunu
varsamam%#d%r 1Arsan" 3**)5'@A6.
!a#ete$ilik okullar%nda s%kl%kla bavurulan <Drt Bas%n .eorisi= adl% kita,ta" 9iebert" Beterson
ve 9$&ramm le demektedirler5 Basn sistemleri arasndaki fark grebilmek iin n!e
basnn iinde "er ald s#s"al sisteme bakmak gerekmektedir$ %#s"al sistemin basnla
gerek ilikisini grebilmek iin de t#&l'm'n sahi& #ld'' temel inanlara (e t#&l'msal
kab'llere bakmak gerekir: )nsann d#as t#&l'm (e de(letin d#as insan*de(let
ilikisi gerein (e bilginin d#as$+ '()*+lerde a#%lm% bu kitaba" 3**@ %l%nda <Ceda
9istemlerini >ar%lat%rmak= bal%kl% kita,lar%la kar%l%k veren Daniel :allin ve Baolo
Can$ini" 9$&ramm ve dierlerinin teorisinin en bk an%lg%s%n%n 0else0i ve ideoloDik an%
olduunu iddia eder. Enlara gre" meda sistemleri ve sosal sistem aras%ndaki ilikii am,rik
olarak anali# etmeden genellemeler a,mak doru deildir. Ceda sistemlerinin gn$el
ileiine bak%ld%%nda" birbirinden ok 0arkl% modeller g#lenmektedir. :allin ve Can$ini"
meda sistemlerini kar%lat%rmak iin Bat% Avru,a ve >u#e Amerika+daki medan%n drt
0arkl% boutuna bakarlar5 Ceda ,a#ar%n%n geliimi" medaFsiaset ilikisi" Bro0esonel
ga#ete$iliin geliimi ve devletin meda sistemlerine mda&alesinin doas% 1:allin G
Can$ini" 3**@6. Bu iki akademisenin gemiteki bas%n teorilerine kar% gelitirdikleri eni
modeller aras%nda ben$e .rkie+e en ok una model <Akdeni#li vea kutu,lam% oul$u
model=dir. Bu modelin karakteristik #elliklerini :allin ve Can$ini le s%ralamaktad%rlar5
>arakteristik olarak elit merke#li bir bas%n vard%r
Bas%n #grl ve ti$ari bas%n%n geliimi ge olmutur
.iraDlar dktr
!a#eteler genellikle ekonomik olarak marDinaldir ve devlet sbvansionu al%rlar
9iasete endeksli bir bas%n vard%r
En0ormasondan ok" orum a%rl%kl% ga#ete$ilik a,%l%r ve bas%n tara0l%d%r
Bas%n%n &kmetlerin" ,artilerin ve ,olitika$%lar%n enstrman% olmas% ok ag%nd%r
!a#ete$iliin ,ro0esonellemesi tamamlanmam% ve ag%n deildir. !a#ete$ilik
&er&angi bir siasi aktiviteden 0arkl% alg%lanma# ve ga#ete$ilik ba%ms%#l%% s%n%rl%d%r
Devlet" meda sa&ibi" d#enlei$i ve kuru$u olarak bk rol sa&ibidir. An$ak" etkili
bir d#enleme de a,amamakta" s%n%rl% d#enlemelerle etinmektedir.
Buradan" David Bu$king&am+%n da ba&settii sosal a,% ve slem ilikisine balarsak"
ga#ete$iliin normati0 a,%s% deimese de" 0arkl% $ora0alarda ve 0arkl% kltrlerde" belli
noktalarda 0arkl% ga#ete$ilik ,ratiklerini g#lemekte olduumu# sonu$una varabiliri#.
!erekten de" .rkie+de" Yunanistan+da" tala+da" s,ana+da birbirine ben#er" ama mesela
sve" Horve" :ollanda ga#ete$iliinden 0arkl% a,%lar ve ,ratikler g#lemlemek
mmkndr. Bu 0arkl%l%k" kukusu#" iddet &aberlerinin sunumunda da kendisini
gstermektedir. .rkie bas%n%nda" nein &aber olu, nein olmaa$a%na karar veren eik
bekileri?gatekee,er+lar?editrler iddet" sansason ve sakandal%n" dier olalar ve durumlara
nis,eten da&a bk &aber deeri ta%d%%n% dnrler. Bu nedenle" kan" iddet" at%ma
ierikli &aberler ga#etelerin birin$i sa0alar%n% sslerI madurlar%n 0otora0lar% bke
a%mlan%r" su ve sululua ilikin slem kurgulan%rken" sa%s%# etik i&lal olur ve ola
gereklik #emininden kaar. Ben#er ierikleri" Akdeni# k%%s%ndaki ben#er to,lumsalFsosal
deiim ve dnmleri aam% lkelerde grmek mmkndr. Cesela" .rkie gibi sa%s%#
askeri darbelerden gemi" $e#aevlerinde iken$enin" insan &aklar% i&lallerinin oun olarak
aand%% lkelerde" s#gelimi tala vea s,ana+da da iddet &aberlerinin sunumunda
ben#er erevelemeleri grmek mmkndr. E &alde" ga#ete$ilerin gnlk rutin
kouturmalar% s%ras%nda iddet ierikli olalar% &abere dntrme srelerine ve bu srete
bavurduklar% <&aber deerleri= k%staslar%na bakmakta 0ada vard%r.
!a#ete$ilik" doas% gerei bir seme ve reddedi mesleidir. :er gn binler$e ola" durum"
a%klama aras%ndan nein &aber olu, nein olmaa$a%na karar veren eik bekileri
1gatekee,ers6" klasik &aber deerleri anla%%ndan ola %karak &areket ederler. ngili#$e
<ne;s;ort&iness= s#$ne kar%l%k kullan%lan <&aber deerleri= kavram%" bir ola%n &aber
deeri ta%%, ta%mad%%na vurgu a,ar. :aber deerlerini" J&arlotte 2an+%n <Brime .ime
A$tivism= 1'((*6 kitabinda s%ralad%% gibi olain" durumun ve ierdigi meselenin a da
kiilerin &alk tara0%ndan tan%nm%l%%" enilii" kamusal nemi" eiti$i oluu" en bk oluu"
oke edi$i oluu" at%ma unsuru bar%nd%rmas%" eiti$i oluu" uar%$% oluu vs. gelere
daanarak a%klaanlar vard%r. Dier anda ise" &aber deeri" a da gndelik a%n ak%%nda
bir &aberin kullan%l%, kullan%lmaa$a%n%n kriterlerinin uluslararas% &aber aDanslar% tara0%ndan
dikte edildiini iddia edenler de vard%r. Bu gre gre" 2euters" AFB" AB gibi &aber
aDanslar%" #ellikle uluslararas% ,landa servise koduklar% &aberleri KdeerK a%s%ndan da
orumlarlar. Lluslararas% &aberi 0iltreleen ve KdeerKlendiren me$ralar erel d#edeki eik
bekileri deil" genellikle uluslararasi &aber tra0iini nlendiren kurumlardir. Yerel eik
bekileri" ani ga#ete" ./+lerin ve dier editoral mekani#malar% ounlukla nlerine gelen
mal#emei anl% olarak deerlendirir ve al%t%klar% me$ran%n a%n i#gisine gre &abere
dntrler vea &i grme#ler. .rkie" kendisine #g ga#ete$ilik ,ratii ile bu bak%
a%s%n%n en g#el rneidir. .rkie bas%n%nda er alan ,ek ok &aber" asl%nda gerekte &aber
deeri ta%mamas%na ramen" sade$e tiraD ve reting kag%lar%la ve sansasonel bir dille
aktar%lm% olalard%r. <manete nei ikaralimK vea Kbirin$i sa0ai nasil kuralimK sorusuna
kar%l%k" ga#ete ,atronaD%n%n ,olitik ve ekonomik %karlari dorultusundaki ierik an%nda"
belki de ikin$i s%rada iddet &aberleri gelmektedir. Middet &aberleri" .rkie medas%nda &er
#aman ar%$al%kl% ve <kan varsa manete oturur= #i&nietile" #ellikli bir ere sa&i,
olmutur. Cedada i#lediimi# iddet &aberlerinin nas%l bir slem ve erevelemele
1narrason6 aktar%ld%% ise ar% bir sorunsald%r. E #aman" iki ,roblemli alanla kar% kar%a%#
diebiliri#. Birin$isi" &aber deeri verili, a%mlanan &aberlerin ba#%lar% asl%nda
a%mlanmasa da kamusal &aat%m%#da bir 0ark a da 0ada kab% oktur. kin$isi ise"
a%mlamanan iddet &aberlerindeki slemsel erevesi sorunludur. Bunu da&a ii
anlatabilmek iin gn$el bir rnek verelim. '' Ca%s 3**4 tari&li :rriet ga#etesinin
manetinde er alan &aberin bal%% ve s,otu ledir5
D#lm'ta ,-ahma!'n. !ina"eti /Hrri"et0
Taksim- Aksaray dolmuuna bindikten sonra lahmacun yiyen 3 kiiyi kokudan rahatsz olunca
uyaran 36 yandaki Demircan stnkokan, aratan indirilerek d!ldkten sonra
baklanarak ldrld"
An% gn" an% &aberin 2adikal ga#etesindeki bal%% ve s,otu ise ledir5
D#lm'ta lahma!'n !ina"eti /1adikal0
Taksim-Aksaray dolmuunda lahmacun yiyen kii, #kokuyor$ diye kendilerini uyaran
yolcuyu baklayarak ldrd"
An% &aberin bu iki 0arkl% ga#ete ka,lad%% er" biilen &aber deeri ve slemsel kurgusuna
bakt%%m%#da unlar% slemek mmkndr5 :rriet ga#etesi" &aberi manetten grm ve
bk bir &aber deeri vermitir. .rkie+nin en ok satan ga#etelerinden birinde ble bir
$inaet &aberinin manet olabilmesi iin s%radan bir $inaetten te &aber deeri olmas%
gerektii dnlr. :rriet editrleri" <la&ma$un= s#$n t%rnak iine alarak" $inaetin
la&ma$un kokusundan %km% olmas%n% bir deer olarak grm olduklar%n% vurgulam%lard%r.
Bunun an%nda" &aat%n% kabeden Demir$an stnkokan+%n soad% ile" <la&ma$un kokusu
nedenile kavga= aras%nda kurulan slemsel ironi de g#den kamamaktad%r" %aberin
kur&ulan biimine, yani !arolan iddetin nasl sunuldu'una bakt'mzda ise bir baka
(roblemli noktayla daha karlarz" Demircan stnkokan, )d!ldkten sonra
ldrlmtr*" +ani, (asi, bir eylem iindedir" %aber syleminde, ldrme suunun ,aili,
yani katiller, soyut bir ekilde !erilirken !e cinayet suuna !ur&u ya(lmazken- )ldrlm*
olmak !ur&ulanmaktadr"
.enzer bir ekilde, ayn olayn /adikal &azetesindeki sunumuna bakt'mzda ise ,arkl bir
tabloyla karlarz" 0ncelikle, ayn haber, /adikal$de bir stn !e birinci say,ann sol alt
kesinde !erilmitir" %aberde ,oto'ra, kullanlmamtr" Ama bundan daha da nemlisi,
editrler ) kii"""kendilerini uyaran yolcuyu baklayarak ldrd*, diyerek, su olan bir
,iile !ur&u ya(mlardr" .urada, (asi, bir dil de'il, akti, bir dil kullanlmtr"
Bu gn$el rnek" an% ola%n birbirinden 0arkl% medalarda nas%l 0arkl% erevelemelerle
sunulabile$eine dair g#el bir rnek ve buna &er gn enileri eklenebilir. Nnk bi# .rkie
bas%n%nda &er gn 0arkl% iddet &aberlerini" #ellikle n$ sa0alarda s%kl%kla grmektei#.
Beki ama" bu &aberlerin &akikaten #de ka% &aber deeri ta%orO !rdm#"
okuduumu# iddet ieren &aberlerin bk bir ounluunu &aber bltenlerinden" ga#ete
sa0alar%ndan temi#lesek" a$aba bir e kabetmi olur muu#O -#ellikle kiinin kendisine
dnk iddeti" ani inti&ar &aberleri" art%k tm dnada kabul edildii ekilde ok
gerekmedike kullan%lmal%. Bi#de inti&arlar% bir tr drama eklinde" te0rika eklinde" tm
ar%n%lar%la a%mlama" inti&ar eden kiinin #el &aat%n% didikleme al%kanl%% var. Esa" &er
inti&ar vakas%n%n bas%nda er ald%ka ben#er inti&ar vakalar%n% tetikledii art%k kesin olarak
sa,tanm% durumda. nti&ar &aberlerini kullanmama" ok gerekiorsa da kk kullanma"
detalara girmeme ilkesini bugn Cilliet" 2adikal gibi ga#eteler uguluor" ama onun
d%%ndaki bkl kkl ga#eteler ve ./ kanallar% maalese0 bu ilkei benimsemior.
Anglosakson ga#ete$ilikte )1hen it bleeds it leads2kan !arsa haber olur* dedikleri bu iddet
merkezli haber de'eri anlay, maalese, lkemizde )bnyesel* olarak da !arolan iddetin bir
yansmasdr bana &re" 3e demek bu bnyesel iddet4 .iz, hayatmzn her aamasnda
iddetle ii ie yaayan bir to(lumuz" Aile ii iddet, okulda 'retmen iddeti, camide imam
iddeti, sokakta, karakolda (olis iddeti, ,utbol malarnda iddet, siyasette & !e
he&emonyann iddeti, tra,ikte iddet !s""" .yle bakld'nda, T5 !e &azetelerdeki iddetten
arnmann yolu, aslnda ncelikle to(lum olarak kendi bnyemizdeki iddetten arnmamza
ba'ldr da diyebiliriz" .una en &zel rnek, 6urtlar 5adisi dizisinin yasaklanmasyla il&ili
tartmalar" .az iddialara &re, bu dizi ocuklarda, &enlerde silahlanma !e iddet e'ilimini
arttryor" 7ysa, bir de yle bakalm""" Acaba biz 6urtlar 5adisi dizisini yayndan kaldrsak,
&ndelik hayattaki iddet &erekten azalacak m4 6ocann eine, ocuklarna uy&ulad'
iddet, okulda 'rencilerini (er&elle d!( yaralayan 'retmenin iddeti, tra,ikte birbirine
sinirleni( silahla tehdit eden srclerin yay&nlatrd' iddet azalacak m4 8imdi bir de
dn( yakn tarihimize bakt'mzda, mesela bir 9usurluk olay yaand bu lkede" De!letin
korucusu, millet!ekili, de!let iin adam ldren bir katil ayn arabada kaza &eirdiler- ikisi
ld !e arkadan bir sr akl almaz hikaye kt" To(lumda yer edinmi insanlarn silah
kaaklaryla, ma,yann silahrleriyle, silah !e uyuturucu kaaklaryla !e derin de!letle
ilikileri ortaya dkld" 6ita(larlar, akademik makaleler yazld" 6urtlar 5adisi dizisi,
aslnda bu yaanan reel &erekli'in medyada sunulmu hali" +ani, dizi &erek hayat
kur&ulamyor, &erek hayatta !arolan &eler, ticari medyada karl'n bularak reytin&
&etirmek !e (ara kazanmak iin senaryo kur&usunda kullanlyor" .urada anlatmak istedi'im
u aslnda, :eyne( ;ambetti$nin /adikal$de yaymlanm )Neoliberal terr ve lin* balkl
yazsnda ok &zel i,ade etti'i &ibi, asl mesele biraz da )&nlk hayatn skntlaryla
baetmek iin insanlarn iddete ba!urmakta* olduklar &ere'i <=>>?@" 8yle diyor
;ambettiA )Bir#k lkede #ld'' gibi 2rki"e.de de de(letin kendi &ratikleri
(atandalarn iddeti benimsemesinde kilit r#l #"nad b' gzden kamamal$+ Hitekim"
son %llarda g#le grlr bir art% gsteren lin olalar%na dikkat ekerek" devletin iddet
kullanma etkisini sokaktaki insana devrettii <to,lum ,olislii= kavram%n% tart%maa a%or
!ambetti. Blelikle" sokaklarda >rt av%na %kan vea sol$u genleri ldresie dven &alk
kitlelerinin" sivillere ugulad%klar% bu iddetin $e#as%# kalmas%" arg%lanmamalar%" $e#a
almamalar%n%n arkas%nda" bu iddetin merulat%r%lmas%" &atta gi#li gi#li takdir edilmesi"
dllendirilmesi s# konusudur" dior.
Burada si#e ,olitik olmaan" gnlk aamdan bir baka rnek vermek istiorum. Birka %l
n$e Adana+da bir adam k%skand%% kar%s%n% sokak ortas%nda" &erkesin ve de ,olisin g#
nnde onlar$a ke# b%aklaarak ldrmee teebbs etmiti. Bu kar%Fko$a da&a sonra
televi#onlar%n o #amanlar ok retingli &aber ,rogramlar%na" mesela 2e&a Cu&tar+a 0ilan da
konuk olmulard%... Mimdi bu insanlara ne oldu a$aba" bilior musunu#" die sorsam si#e"
&aberini# var m%O >ar%s%n% lmn eiine getiren o gaddar ko$a &i &a,is att% m%O !#
nnde aanan bu va&ete sesini %kartmaan ,olis memuru $e#a ald% m%O Bilmioru# deil
miO Mimdi bu adam elini kolunu sallaa sallaa aram%#da dolamakta" &a,iste deilI onu
sleelim. Ar%$a" bi# gnler$e bu va&etin grntlerini televi#onlardan serettik. He
0adas% oldu bi#e bunu iddete tan%kl%k etmeninO Eer bu iddet grntlerine maru#
kalmasad%k bir e kabede$ek midikO te ga#ete$ilerin de bu sorular% sormas% gerekior
kendilerine &aber deerlerini dnrken. >amu %kar%" arg% mekani#malar%n%n &arekete
geirilmesi" adil &ukuki srelerin olu, olmad%%n%n takibi gibi konular asl%nda ga#ete$inin
va#i0esi. Pakin" ga#ete$i sade$e reting" tiraD ,einde olduundan" iin o taki, tara0% umurunda
deil. Middete maru# kalan kad%n%n &aklar%n%n savunulmas% umurunda deil. E sade$e &aberini
verior ve sonra o ola% unutuor. Esa" bunun tam tersini a,mal%.
9onu olarak" iddeti bnesinden sk, atamaan" en basit to,lumsal" kltrel" siasal kar%
%k%lar% iddet kullanarak 1dorudan" ,sikoloDik vea dolal%6 sindirmee al%an to,lumlarda
bu varolan iddetin meda ieriinden de sk, at%lmas% &alile #or oluor. Pakin" ga#ete$iler
to,lumun bir ad%m nnde giden" en a#%ndan le olmas% beklenen bir meslek grubunun
mensu,lar% olarak" &aber deerlerini eniden dnrken" iddet &aberlerinin asl%nda &er
#aman &aber bltenleri aras%nda er almas%n%n #orunlu olmad%%n%" &atta ba#% iddet
&aberlerinin &i kullan%lmasa da&i" ,e gitse da&i kamunun bundan bir eksiklik" bir #arar
grmee$eini" tam tersine kamua kar% da&a sorumluluk bilin$i iinde bir ga#ete$ilik
sergilee$eklerini anlam% olmalar%n% beklemek &akk%m%#d%r" die dnorum.
3a"naka
Arsan" Esra 13**)6. <:aber ve &aber$ilik=" ;azetecilik !e %abercilik+in iinde" Der5 9evda
Alanku" QB9 letiim /ak0% Ya%nlar%" stanbul
Bu$k&ingam" David 1'(((6. Bakin& o, CitizensA +oun& Deo(le, Tele!ision 3e1s and the
Eimits o, Dolitics. !arland Bublis&ing" L>
!ambetti" Rene, 13**A6. <Heoliberal terr ve lin=" 2adikal" @ >as%m
:allin" J. Daniel G Baolo Can$ini 13**@6. Jom,aring Bedia 9ystemsA Three Bodels o,
Bedia and Dolitics. Jambridge Lniversit Bress" L>
2igel" Hurdoan 13**46. <./" o$uk" iddet arat%rmalar%nda )* %l5 Basi0 kurban% anlatan
akti0 al%malar=" Bedya !e Focuk /ehberi+nin iinde" Der5 Yasemin !iritli n$eolu G
Hurdan Ak%ner" Eitim >itabevi Ya%nlar%" >ona
2an" J&arlotte 1'((*6. Brime Time Acti!ismA Bedia 9trate&ies ,or ;rassroots 7r&inizin&"
9out& East Bress" L9A
9$&ramm ve dierleri 1'(7S6. Gor Theories o, the Dress. Lniversit o0 Qllinois Bress" L9A