el-Gazali

Ehli Iin
el-Manunu Bihi ld Gayr Ehlihi
aratrma
Aata Yaya: 30
Dizgi, kapak: Ankara Dizgi Evi
Bask, cilt, kapak basks: zkan Matbaaclk
Birci basm: Mays 2005
ISBN: 975 - 6788 - 30 -5
Ata Yaya.
st
a
bul Cad. stanbul ars 48/81 skitler/Akara
Tel/faks: {0312) 341 06 90
Ehli in
el-Manunu Bihi a Gayr Ehlihi
el-Gaai
evi
Yard. Do. Dr. Muanmer Esen
Aaba Yaya
Akara 2005
NEKR
NSZ +. +. +++ . ++. oooooooo ooooooooooooooooooo oooo o o oooooooooo oooooo o o oo o oo o7
Kitap Haknda == +.. .= o........... o.. o.++++.+.+=.++=+.. +. 1 1
Gazali'nn Biyografisi . ++..+.+++ ..00 ...................... 00 ........ 13
Eserleri .=+++ o oo o o.+ . +=.=. ++++==. ..+.+++ a++=+=++=++++++++++ 25
Gazili'nn Mukaddimesi .=+++++. = oo .......................... oo+++. 27
. RUYBiLiSi +..==.++.. +==..+=.+.+. ... .+.++.+ . 29
A. Alla'n Ger/Zaman ++..+.+==...++.=+.+.++++=+.++. +. 29
B. rtka (kselme, Gelime/Evm) ==++. . =. ++++..++.+.=...++30
C. Rzk Takdir Edilmi ve Gaantilidir . . ++ . . . +++++. ++.+=..+ 31
D. Rya +=++++. ++=++++. .+ . =..+..=.+..+=++ s +. ..++==..+. 33
E. Vihid-Ahad Fark .++..++.+=..=.+. + . ++.=++.+..+.+ 00 ....... 41
F. Tevhid ve Sfatla Meselesi ++.+ oooo +=++==+=....++.=++++..44
G. Teklif .+=..++=+..++++..= 00++++=== . +..++.+++++. =. ++ 49
H. Allah'a man . oo .......... . ..................... oo ... ooooooo oo ++++==.++++= 59
I. Tevald ve Tevelld/YaraW ++.+++==. +. . ++=++++..+++.. +.62
i. Mbdeat ve Mahlkat ++++++=++. + + . ++++=++=+. . .+.++ 00.+=+ 65
I. :LKR BiK: +o .. ..++.. .=..+++. . oo .. ....oooo ...... oo++ 68
A. Melekler, Cinler ve eytaa +.+.+.+==++==++++.+.+. .+...+.++ 69
B. Miala . + oo................. oo ...... oo ++ +=++++++. . +++.+.+.++=+++ 71
II . MCiLR V HKl +..+==+. +.=+.+==.+..+=.. 75
A. Mucizeler ve Peygamberlerin Halleri 00 . .++.+.=++++=.+=+. 75
. Hissi Mucizeler v s +=+..=++++ 00 .............. 00 ..++. +++= 75
2. A i Mucizeler +. + 00 +++ 00 ..00 ........... 00 .... . ... . o .+ 00. . .++.+. ++++ 76
3. Hayili Mucizeler +. + +. oo + ..+. + . . + s ++=.=. + OOoo oo. +++.77
B. Peygamberlerin efaal .++. 0000 ... . . . . 00 . a a s ++ e+ . 00 ..... 00 00 78
N. L SONRSI HLRO =+.== oooo +..++. .+++.+.+.... .+...+= 8l
A. Kabir Hayat ve Dirili ...+=.= oo ................... oo ...... oo: ++.+.++ 8I
B. Kyaet =. + e +++++===++=++=+++++~++++++=+<+=+++=+++++++ 83
6 Ehli in
C. Ruhun Bedene Tekra Dnmesi ve Har +++.+w4..== 86
D. rty (Perde) Kdnp Hakikateri Aa kanna
(Kegl'I-Gtd1/Miza ++++ =. +. ++.+ e +++.=. 91
E. Hesap . .+=+++ . . ++++++=+ . ++= 93
F. Srat ++=++++=++++=+++++= 93
G. CenetLezzetler (Hazlar) ++=++e .=+ .+..+ 97
. Hissi Olanlar +.+ew+.=+++=o. .=e+ 97
2. Hayali Olanlar +++ .a+.+.+..w+.++ 98
3. Ai Olalar == .++4+++ .=++.+. + e ..+ 100
H. Kabi Ziyaeti ve efaat .................................................. 102
a. Birinci Taraf: stimddt Yani Yardm isteme ..+=+a+ 102
b. kinci Cihet: mdat/efaat.. ++.==..+== 105
SONSZ ++ +=.+++. . +=+w.=+=.e = ++= 109
NSZ
Gaai'nin el-Maznnu bihi 'ald gayr Ehlihi adl tercmesini
yaptmz bu eser, el-Mannu'l-Kebir adyla bilinmektedir. Bir
de onun el-Mazninu bihi 'ald Ehlihi adl bir eser vardr ki, ona
da el-Mazninu's-Sair renmitir. Nitekim Gazali, tercmesini
yaptnuz bu Manin'unda, dier bir Mann (el-Maninu's-Sa
ir) yazacandan da bahsetmektedir.

Eserin zellikle baz blmlernde yer alan bir ksm ifadeler
den dolay bu rsaenin Gazili'ye at olup olmad zerinde ba
z kukular sz konusu edilmi ise de2 esern geneline bakld

nda bu yaptn ve onda geen ifadelerin Gazai'ye ait olduu ol

duka muhtemeldir. Nitekim Gaza.I i'nin baz ifadeler de bunu
dorular niteliktedir.3
Gazai'nin daa nceki dnemlerinde yazd eserlerle onun
zellikle inzivaya ekildii dnemde yazd eserler arasnda za
ten farkllklar sz konusudur. Nitekim Gaza.Ii, yd 'Ulmi'd
Di ile, yne bu dnemde yazd birok eserin iinde yer aa el
Maznnu bihi 'ald gayr-i Ehlihi adl bu rsaeyi de bu inziva d
neminde yazdndan, onun dncelerinde daha ncekilerin
den farkl birtakm zellkler bulunmas tabildir. Nitekm terc
mesiniyaptmz bu eserin ''sonsz" ksmnda, bu eserin de, ba
z konularda hydda geenler hari, daha nceki hibir kitabn-
Bkz. Gazali, Eb Hamid Muhammed b. Muhammed, e!-Manm bihi 'ald Gay
r Ehlih [ner. Riyad Mustafa Abdulah). Daru'I-Hikme, Dmek 1986, s. 129.
2 El-Maznn bihi 'ald gayri E/lihi ad) bu rlsale etrafdaki. tarmalarla ilgili
bkz. Maurce Bouyges, Essal de Chronologe des oeuves de ai-Ghaali (Alga
zel], Bet 959. Ayrca Gaali'nin eserlerinin kendisie nispeti ile ilglli deer
lendirme ;amaan ii bkz. T.D.V. slam Ansiklopedi.
i
stanbul 1996, X
ll/524.
3 Bk. Ga

. Eb Hamd, Cuahiu'!-Ki'an. Beyrt 1981. s. 25.

8 Ehli in
da yer vermedii konulaa deindiini bizzat Gazali'nin kendisi
sylemektedir.
yle anlalyor ki Gazali, yaamnn ilk dnemlerinde olan
da fakl olaak son dnemlerinde, daha nce bizzat kendisiin
de eletirdii batini-iraki dnce amlann etkisinde kal
mtr. Zten Gazali'nin olduka uzun sren inziva dneminden
sona yenden eitim-retime dnd ikinci hocalk dnemin
de yazd anlalan el-Munku mine'd-Dalcl adl eserinde, ken
di yaad uzlet dneminin muhasebesini uzun uzadya yap
makta; kelam, felsefe, matk, tabii biimler, tasavuf vs. ile bu
bilmlerle megul olanlann durumuyla ilgili dncelerini aktar
maktadr.
4
Birok basks yapla bu esern Riyad Mustafa Abdullah
nerini (Dmek 1986) esas alarak Trke evirisini yaptmz
bu esern, daha nce farkl bir basksndan yaplm olan evi
sine sonradan muttali oldum. 5 Ancak o evrde benim yaptm
bu eviride bulunmaya ve tefsir mahiyetinde olduunu zanet
tiim birtakm faladan cmleler bulunmaktadr. Bunun yann
da her iki eviri de, muhtemelen biraz da farkl basklar ele aln
dndan olacak, kendine zg yaplar iemektedir.
Bu eserde geen birok felsef, kelam, tasavf ve hatta ba
tinira mahiyettek pek ok kavram ve ifadenin Trk'ye ak
talmasnda zorluk bulunduu ehlinin malumudur. Bu neden
le btn titizliimize ramen, Trke'ye aktarma bakmndan
baz eksik deerlendirmelerin olabilecei gzden uzak tutulma
rtr. Ancak yine de Gaza'nin bu risaledeki-meramn ortaya
kayabildiimiz kaaatindeyim.
Burada aynca una da deinmemiz gerekir ki, Riyad Musta
fa Abdullah'n bir Gir'le beraber yayma hazrlam olduu bu
eserin baz yerlerinde, bask hatas olduunu sandmz ba
4
Bk. Gaai, Eb Harid, el-Munlcu mine'd-Daal, (ev. Hilmi Gng-. Aka
r 1960.
5 Bk. Gaai, Mann, (e. D. Sabt ni), ..F.V. Yayr, zmir 1988.
nsz 9
hatalar sz konusuydu. Zaten ad geen zat da ele alp takk
n yapmaya altg nshann, eski yazmalann birounda bu
lunan zorluklar ierdiglni ifade ettii gibi, metinde anlalmas
zor ve kapal ifadelerin yer aldn da belirtmektedir.6 Bu neden
le de byle bir eseri Trke'ye kaandrmak kolay olmamtr.
Bu eseri Trke'ye aktarken, yayma hazrlayan kiinin (R
yad Mustafa Abdullah}, zellikle Giri'te olmak zere, baz dip
notlarda geen ok az saydak baz ifadelerin aktaray gerek
siz bulduk. Ayn ey, Gazali'nin metninde sz konusu degildir.
Gazali'ye at metinde eksilik ya da fazlalk olup olmadg ise, ta
mamen ay bir almann konusudur.
Kitab neredenin dipnotianna ilaveten baz dipnotlar ekle
meyi, bu suretle Gaali'nin aktardg grler zerne, onlar te
yid balamnda baz akamalarda bulunay da ihmal etme
meye alt. Bunun yannda, zellikle imdat, istlmdat ve efa
at gibi baz konular bata olmak zere, onun ba konulardak
dncelerni ise dipnotlar yoluyla, ksa da olsa eletirye tabi
tutmaya altk. Bil arada una da deginmek gerekir ki Gaza,
dier birok eserinde olduu gibi, bu eserinde de olduka zayf
ve hatta uydurma hadisler kullanmaktadr. Bunun da gz
nnde tutularak bu eserden faydalarma yoluna gidilmesi, p
hesiz yararl olacatr.
Metinde geen birok ifadenin, gerek bilimsel a ve gerekse
slam inanc asndan tartma gtrecei ak olmakla beraber
Gazi'nin bu eseri; Allah, melekler, peygamberler, mucizeler,
lm sonras hayat vs. ilgili olduka nemli felsef-kelai konu
lan iermesi ve Gazali'nin, bu konulan, eseride kendine zg
bir sylem ve nefs bir anlatmla okuyucuya aktarmas bakmn
dan olduka nemlidir.
Esern faydal olmas dileiyle Yce Allah'tan baar ve ma
fret dileriz.
Muammer Esen
6 Bk. Galt e!-Mazfnu bii aa Gayr Ehlih( Dmek 1986. s. 8.
Ktp Hakda
Bu kitap, Hccet'l-

sHim

mam Gazili'nin tasnif ettii en et

kileyici, gzel ve harika kitaplarnda bir kabul edilir. Kitabna
el-Manunu bihi 'ala gayr-i Ehlihi adn vermitir. Bu yapt,
hic 488-499 taihleri arasndaki dnemde yaam olduu hal
vete ekldii dnemde yazmtr.

mam Gazill, yad bu eseri,

kardei Ahmed el-Gazali'ye itha etmitir. Kitap ilk olarak hic
1303 ylnda ahire'de baslmtr. 1309 ylnda kitap, Giyhi
ni'nin el-nsdnu'l-Kdmil'inin bir hamii olarak tekra baslrtr.
Bu kitabn baskla, 1328, 1 368, 1949 (m.) ylannn her birin
de yenilenmitir.

bn Teymiye, Nakzu'l-Mantk adl esernde, bu ktaba iddet

le kar kp itiraz etmtir. Onun en has akadalarndan Eb
bekir

bnu'l-Aabl de ona iddetle kar km ve: 'eyhimiz Eb

Hamid, flozoflann batnma (iine) girdi; sonra onlann iinden
kmak istedi, ancak buna gc yetmedi!" demitir. Ona zel bir
ekilde yer ayrd bir kitapta Eb Abdullah el-Mazeni, Gaza
li'ye cevap vermitir.

bn Teynye'nin zikrettiine gre ise birok

alim, bu kitabn Gazai'ye at olduunu inkar etmitir. Ne var k
bu inkarlar, onu savunann durmuna benzer tarzda olmutur.
Bu i imlerden biri, "'Manun'un Gazall'ye ait olmasndan Allah'a
snm!" diyen

bnu's Salah'tr. Her halkarda alimierin biro

u da kitabn ona ait olduunu teyid etmektedir.
Eb Hamid el-GazaH'nin hayatndan ksa bir zetten sonra,
kitabn ieriinden ifayap olma iin birlikte ktaba giri yapa
caz. B. u ktabn bir nshas nme geldiinde onun satrlarn
bitiik, kadim (esk} yazmalan dzensizlii gibi, dzensiz bul
dum. Gzden geiip tashih etmek suretiyle kusurla
n
dan te
mizlemeye zen gsterip, baen kapa grnen ondaki anlal-
12 Ehli in
malan aklamak iin kendi kendime sz verdim. Ayn zaman
da kitapta geen ayetlerin, Kur'an- Kerim'deki srelerden yerle
rinin tesbitini amaladm. Bu arada hadis-i ertlerin shhatini
de aatnp zayf ve sahih olann gsterdim. Kitabn iinde ge
en tasavvfa ait kelimelerin (kavramlan) ve onlarn meramla
nn idrak edemeyenler iin mphem (anlam kapal) ve gizemli
grnenierin anlamlan akladm. Son olarak mam Gazali'nin
ksa bir biyografisini verip orada onun, mslma bilginler ara
snda eref, ilim, konum ve derecesini akladm.
Bu nefs kitab, yeni bir elbise iinde yeniden ortaya karm
olmam bana yeter ... Bu kitap nedeniyle Mevla'dan hidayet ve
faydalanma niya ediyorm.
Ryad
Ga'n Biyogai
Tam ad: Zeynuddin Muhammed b. Muhammed b. Muham
med el-Gazi,7 et-TsiB'dir. Soylu bir ai-E'fi-sfi bir fakih
tir. Eb Hcmic adyla ve Huccetu'l-slcim10 lakabyla maruftur.
Eb Hamid el-Gazli, 450/1059 ylnda Horasan'll Tusl2 e
hirlernden biri olan Tabaan'da,3 lkelern ve halklann g-
7
Yn eine sanatna (iplikllik) nispet!e "Gazali" denmltir. Ts'un kylern
den "Gale" diye lsimlendlrlen bir kye nispetle byle dendii de sylenmi
tir. (Yn eiren anlamnda Gazzci Gaile'ye nispet!e ise Gadli denir.)
8 Tus ehline nispetle 'si" denmitlr. [Tsi. Ts'lu demektir.)
9 ocuu Hiid'e nispetle "Eb Himid" (=Hamid'ln babas) denrtlr. Ne var ki
Himld, kkken vefat etmitir. mam Gaili, gelide sadeec k evlatlar brak
mt.
o "Hccetu'I-slin" (dendi): nk o, felscfeye hcum etmi ve onu Incelemeye
tabi tutarak eletirel olarak ele alp ilemitir. O. felsefeye, deln bir alma ve
karal bir aratrmaya dayaarak sert bir eklde sadrmtr. Felsefeyi, su
lanan konumda yer amaya ve temsilcUeini de onu savnan bir pozisyonda
yer tutmaya mecbur etUJitl. Bu, di ve felsefenin yeri ve konumu haknda
byk bir gelime meydana getiritir. Gerekte Gaii, bo mcadele ve m
niaalara inanmyordu. O, bir Umin bozukluunu oraya koymaya aan bi
lnin, muhakka surette o Imin sonuna kada varas gerektiine kesin bir
inanla Inanyordu. Gali, bu esas zerine, felsefenin haikat ve derinlikler
n bilip tanmak iin felsefe renim iin ok alp abalamtr. Hatta o, fel
sef timlerin en son snnna kadar onlar hakda bilgi saibi olmutur. By
lece engeli oradan kald, Macu'l-Felasie (Fllozoflann Maksatlani ad
l kitabn telif etme iine koyulmu ve felsefeyi, felsefecilelin onu en gzel su
rette sunmalana bener eklide sunmutur. Daha sonra felsefe ve filozofaa
ka fi hcuma balam ve ikinci kitab olan Tehftu'l-Feldsie (Fllozofa
n Tutaszl) adl kitabda onlan eletirmitir.
Horasan, byk bir blgenin ad olup Asya lkelernden eski bir lkedir. !{u
zey dousunda Audera nehr, gneyinde Hindlku Dala, batsnda ise
ran yer alr.
.
12 Tus, Horasan'n ehirlerinden bir ehir olup imam R ve Haun Reid'in kab
r de oradadr. imam Rza'n mezan lle Firdevsi'nin kabrinn dousuna do
r. halen, Hccetu'I-slam Eb Hamid Gaali'in kabri bulunmaktadr.
13 Tabann, Horasan'da buluna Tus'a bal ehirlerdendir. Ts, Horasa'da, Ni
abur'da sonraki ikici (bUyk) ehlrdi.
14 El1li Iin
ven ve huzurunu yok edip kasp kavura siyasi-dini ftnelerin
olduu bir dnemde domutur.
Eb Hamid Gaali'nin bu sava alanndan uzak durmas ola
nakl deildi. Gerekte o, o dnemde ortaya kan dini ve siyasi
anlamazlklara adalk etmi, o dnemde yaamt. O olay
lan tah kitaplan ayntl bir ekilde aktarmatadr.
mam Gazai, afi mezhebini benimseyen Tus ehrinden do
up geliti. Kendisine bal nizamiye medreseleri (niversitele
ri)nin sahibi olan Nizamlmlkl4 ile iliki kurdu. Bu medrese
ler, aii-E'f mezhebin baarl olmasna yardmc olmak
amacyla kurulmutu. E'ariyye mezhebi, Ebu'I-Hasan el
E'ari'ye 15 nispet edilmitir. Tarihi bilgin bn Asakir,

a
E'ari'nin Snniliini savunma amacyla telif ettii ve UTebyinu
Kezibi'l-Miljerfu Nsibe ilt Ebi'l-Hasan el-E'tr' adn verdi
i bir kitab bize miras brakmtr. Bunun gibi, mam Bakliani
4 Nizamlmlk'n tam ad: el-Hasan b. Ali shak et'Isi (Eb All)'dir. 'Kvamud
din' ve 'Nizamlmlk' unva ile tannr. Kararl-saduyulu. himmeti yce bir
vezirdi. Asl, Tus nahiyelerindendir. 408/1018 ylnda domutur. Sulta Al
parslan'la bir araya gelmi ve Alparslan onu kendine vezir yapmtr. yi bir y
netim uygulamtr. Aparslan'n vezlrlllnde lO sene kalmtr. Nihavend ya
knlarnda bir Deylemi'nin slkastna uramtr (485/1092). Cenaesi, lsfa
han'da defnedilmitlr. Nizariye medreseleri ona nispet edilir.
15 E'arfnin tam ad: All b. ismal b. lshak'tr. Ebu'I-Hasan el-E'ar, bfr saabc
(Eb Msa el-E'ar: Abdullah b. Kays (hicretten nce 2'-44))'nin soyndan
gelmektedir. E'aryye mezhebiin kurcusudur. Mctehid mtekellim (ke
lamc) imamlardan blrydi. 260/874 ylnda Basra'da domutur. Daa nce
ler Mu'tezlle mezhebinden idi. Onlan nderlerindendl. Daha sonra Mu'tezile
mezhebinden ayrlp onlara kar muhalefetini yksek sesle dile getiritir.
324/936 ylnda Badat'ta vefat etmitir. Ya.d eserler yaklak yz civa
rndadr.
G bn Asakir'In tam ad: Ebu'l-l{asm All b. el-Hasan b. Hibetulla b. Abdiilah b.
elHuseyn'dir. 'bn Asakir' diye mehur olup 'Sgatu'd-Din' lakabn almtr.
Dneminde am (Suriye ve havalis!)'n bii muhadd!s! ve afi fakihlernln n
de gelenlerindend!. Hadis ona baskn ktdan onunla hrct kaanmtr.
499/ 1105 ylnn Muharrem aynda dogu ve 21 Recep 571/1176 ylnda.
Pazaresi gecesi vefat etmitir. am (Dmek)'da bulunan Babu's-Sagir kabris
tannda. babasnn yanna defedilmitlr. Sultan Selaattin Eybi, cenae
namaznda har bulunmutur.
Gazali'nin Biyografsi 15
el-Basril
7
ve '

mamu'l-Harameyn' [iki kutsal ehir (Mekke ve Me

dine)in imam] lakabyla maf Ebu'l-Ma'aH el-Cveyni18 de
eserler brakmtr. Cveyni,

mam Eb Hfid Gazili'nin bir

hocasyd.

mam Gazali dneminde

slam alemi'ne gelice, onun etran

da, onun zddna dokunmakta olan olduka fazla tezgah (entr
ka) kurulmaktayd. Onlan tah kitaplan yazmaktadr.
Btn bunlaa ramen

mam Gazi i, birok lkeyi dolat.

Badat, am (Surye ve havalisi), Hicaz ve Kuds'te ikamet etti.
Msr'a gittii sylenilmitir. Bylece onun kltr, ann bil
gilernin genilii ruspetince byyp genilemi ve zenginle
mitir. Daha sonra o. eitli ilim ve manfet dallannda stn ve
tannan bir olmutur.

stad Muhammed Mustafa el-Menii, 1

9
stad Ferd er-Ru
fn20 Gazali'den bahseden kitabna yazd mukaddimesinde
yle der:
1
7
Baklhi'nin tam ad: cl-Kad Muhammed b. et-Tayb b. Muhammed b. Ca'fer
(Ebbekir]'dlr. Kelam iimlernin bylerindendlr. E'ariyye mezhebinde ri
yaset. (E'ai'den sonra] ona gelmitir. 338/950 ylnda Basra'da dogmutur.
Bagdat'a yerlemitir. lstnbt (alp dnmek suretiyle bi eyi (hkm vs.)
meydana kanakl Iyi; cevab seriydi. Adududdevle, onu kendi yerine Rum
krala (Bizans imparatoru) bir eli olarak gnderitir. Orda kraln huzu
rnda, Hristyan bilglnlerle tarmalarda bulunmutur. Eserietinden bazla
n unlardr: 1) 'crzu'I-Kur'dn, 2) el-lnsdf 3) Delcdil-Kelm, 4) Hiddyet'l
M1ridi, 5) el-Beydn 'ani'l-Fcrk beyne'l-M'cie ve'IKerdne. 6) Keu &rdri'l
Bttniyye, 7) et-Temhi f'rReddi 'ale'I-Mlhide ve'lMattle ve'I-Havdric v'l
M'tezile. 403/1013 ylmda Badat'ta vefat etmitir.
18 imamu'I-Harameyn'in tam ad: Abdulmellk b. Abdiilah b. Ysuf b. Muhammed
ei-Cuveyni (Ebu'l-Ma'ali. Rknddinl'dir. Unvan, mamu'I-Harameyn'dlr. Mu
teahllrin dneminin en byk bilginleindendir. imam afi (r.a) laraftalann
dandr. Niabur nahlyelenden olan Cuvey'de, 419/1028 ylnda domutur.
Bagdat'a, daha sonra Mekke'ye gitti, yle ki orada dr sene Kibe civannda
kald. Medine'ye gidip orda fetva verdi, ders okuttu. Sonra Niabur'a geli dn
d. Nizimlmlk. orada. onun iin bir Nizimiye Medresesi ina ettirdi. Ders
lerine byk allmler geliyordu. Birok eseri vardr. Bazlan Wllardr: 1) afi
fkhmda yalm 'Nihdyet'l-Mat!abfiDlrdyeti'l-Mezhep' (12 Mcelled). 2) Us
lu'd-Din'de eami', 3) elrdd. 478/1085 ylnda vefat etmitir.
19 Muhammed b. Mustafa b. Muhammed b. Abdi'I-Mun'm el-Meragi, Msrl bir
aratrmac olup tecdid ve slah hareketi davetilendendlr. Ayn zamanda Ez-
16 Ehliin
"Aimlein acla zikredildii zaman dnce, onlann deiik
ilim ve maaifbranlanndan synlp ykseldikleri noktaya yne
lir. Ve mesela bn Sina
2
1 ve Farabi2
2
'nin ad anld zaman, s-
her niversitesi eyhliinin Idaresini stenenlerdendlr. 1298/1881 ylnda
domu, 1364/1945 ylnda ise vefat etmitir.
20 Ahmed Ferd er-Rufai, edebiyat ve tarihle itigal eden Msrl yazarlardadr.
Kahire Edebiyat Fakltesi'nden mezun olmutur. "Mieyyed" gaeteside ya
lar (makaleler) yam ve basn yayn mdr olarak tayin edilmitir. Edebiyat
ve tahle Ilgili biok telif eseri vardr. Msr hkmeti onu, ba nemli iler
le grevlendirmitir. 1376/1956 ylda Kahire'de vefat etmitir.
21 bn Sia: Ta ad: Hsey b. Abcilah b. Sina [Eb Ai/ereflmlk/el-Feyle
sf er-Reis (Rels fllozoOJdi. Tp'ta yazlm eserlern sahibidir. Denildi k: Tp
yoktu, Bokrat (Hlpokat} onu lct etti: lyd. Calis (Gaenos) onu dirltti: da
gukt, R (Ebbekir) onu bir araya toplad: ekstkt, bn Sina onu taamlad.
Mant. tabiiyyat ve Uihiyyat aannda eserler yazd. Alen Belhlidir. Buhara
kylerindenAhene'de 370/980 ylda domutur. ocukuunu Buhara'da ge
irdi ve orada reni grd. lkeler dolap bilg!erle tart. Daha sona
hreti byyp gniledi. Hemeda'da velrlie atd ... Ora asiter ona kar
ayakarup evini gasbettiler. Bir mddet salarup gizlendi. Sonra lkeyi terke
dip Jsfaha'a gitti. Esererin ounu orada yad. Son gnlerinde Hemedan'a
gei dnd. Dn yoluda hastaand ve 428/1037 ynda Hemedan'da vefat
ett. bn Kayym ei-Cevziye onunla ilgili unu sylemtir: "bn sa. bizzt ken
disi blldlrdii gibi, o ve babas. Batern Karamlta ('Gulit-i ia) kolunda Ha
klm'i davetine uyanladandr. bn Teymiye Ise onun hakknda: "bn Sia id
hiyat, nuuet (peygamberlik), medd (ahiret) ve ea aaarnda selefinin sy
lemedii ve akllan eriemedil ve lllmlein ulamad birok ey hakionda
konumutur." demitr. Eserleriden en nls, eiKdnj'tT (ksa adyla
'Kanun')dur. Tp Ilminde ona olan gven sr ve a b asr fonksiyonunu cra
etmitir. Batllar onu (Kaun) kendi dillerne evii ve onu niversitelerinde
ders olara retmilerdir. Onar katnda onun bariz ve stn bir yer vard.
22
Farabi: Muhammed b. Muhammed b. Tarha b. Uzlug (Eb Nasr el- Faa
bi)dtr. kinet muallim (eiMallim esSdni diye nldr. Mslman flozofann
en byklerindendir; Trk aslldr. 260/874 ylnda Ceyhun nehri zerndeki
Faral'da domutur. ocukluk dnemlndeyken Badat'a gtt. Orada byyp
geliti ve kitaplan ounu orada telif etti. Msr ve am (Surtye ve hava
sl)'a gitti. Hardini hkmdan Seyfuddevle lle bir araya geldi. 339/950 yln
da am (Dmek)'da vefat etmitir. Yunanca lle kendi dnemide bilinen ark
(Dou) dillerinin ounu iyi konuuyorru (biliyordu). Ayn zamanda mslki
alet Kaun'u onun va'zetti sylenir. Muhtemelen o, o aleti ranlladan alm
ve gelitiritlr. "lk Muallim" (eiMuallimu'leuueO Aristo'nun eserleri erhel
tiinden, "ikici muallim" (eiMuallimu'sSini diye tanmtr. Zhid bir i
sad. Kendiyle babaa kalmaya eillmliydi. Eserlerinden biri olan "eiFss",
Almanca'ya tercme edilmitir. Mebddi' Ara-i Ehli'lMedie elFadla (ei-Medine
tu'I-Fadla) ve esSidsetu'IMedeniyye, onun dier nemli iki eseridir. Yad
eserler yaklak yze ulamtr.
Gazal'nin Biyogrsi 17
Im filozoflanndan birtakm byk filozofar ala gelir. bn Aa
bi23'nn ad anld zaman, tasavvufta nemli birtakm grle
rin sahibi zahid, sekin ve sfi bir adam akla gelr. Ay ekilde
Buha,
2
4 Mslim25 ve Amed (b. HanbeJ)26'in ad anldnda ise
2
3 bn Arabi: Muhammed b. Muhammed b. A b. Muhamed (bn Arabi, Ebbe
kir el-Hatemi et-Tru el-Endelsi), "Muhyiddin b. Aabi" adyla, "eyhu'l-Ekber"
unvanyla tanr. Her ilrde mtekellm imamlardan bir illozofur. 560/1165
ylda Mursiya (Murcia)'da domutur. ilim yolculuu iin, ibUiye (Sevllla),
Rumeli (Anadolu). Irak, Hica ve Ms'a gitmtir. Msrlla ondan sad ola
bi sznden dolay onu yep Adil kraldan onu ban .stediler. Bunun ze
line hapse atld. Sonra Al b. Fethu'lBeccai, bn Aabi'yl kurtarmak Iin a
lt. Sonunda am'a gidip orada yerleip ikamet etti. 638/1240 ylnda
am'da vefat etti. 400'e yak eseri olduu sylenmektedir.
24 Buha: Muhamed b. ismaU b. brahlm b. elMuire el-Buhai {Eb Abdila,
Hibr'I-shim, ei-Haz li Hadisi Reslillah). 194/81 ynda Buhara'da do
mutur. Yetim bir ocuk olarak byrtr. Talebu'lhadi iin, ocukluun
da, 210/825 ylnda uzun bir yolculua km; Horasan, Irk, Hicaz, Msr ve
am {Surye ve havalsi)'a gitmitir. Yaklak bin civada eyhten hadis !it
mitir. Bylece 600 bin civannda hadis toplatr. Sahi'ine onadan rivaye
tine emin olduka seip almtr. Buhari, buna benzer bir kitab slam'da
Ilk vaz'eden kii kabul edilir. Buhara'da yerleip karet etmitir. Bu arada bir
cemaat ona kar gizlice anlap onu birtakm do olmayan asls sulaa
larla sulaladr. Bunun zerine Buhar, Semenkant'n kylernden Haet
nik'e (Hartenk) srlmtr. 256/870 ylda orada vefat etmtir. Onun kita
b (Sahih), hadiste gveniir at ltitab (Ktb's-Sitte) en gveniliri kabul edi
lir. Ktb'sSte unlardr: I) Saihu'IBhari, 2) Sahiu'lMslim, 3) Sreni
Ebi Ddvud. 4) Snen'tTni 5) Snenu lbn Mdce ve 6) Senu'nNesi
25 Mslim: Mslm b. el-Haccac b. Mslm el-Kueyri en-Nisabr (Ebu'lHasan).
Muhaddis Iamladan olup hafzdr. 204/820 ylnda Niabur'da domutur.
Hica, Msr. am ve Irak'a hadis yolculuu iin gitmitir. 261/875 ylnda NI
abur'un dnda bir yerde (Nasrabad) vefat etmitir. En mehur kitab 'Shih
i Mslideg 12 bin hadisi ceretritir. O. hadiste, Ehl-1 Srnet'e gre gveni
lir Ik Sai'ten blrdir.
2 Ahmed b. Hanbel: Amed b. Habel (Eb Abdiilah eeyba el-Vaili), Han
beli mezhebinin imam olup, mctehld imamladan birldir. Aslen Merlidlr.
Babas, Serahs'n valisiydi. 164/780 ylnda Badat'ta domutur. ilim yolun
da Kfe, Basra, Mekke, Medlne, Yemen, am, Marib (Fas, Kuzey Arika), Ce
zyir, ra ve Horasan'a yolculuk yapmtr. Msned'i tasn etmitir. Kitap, 30
bin hadisi toplamtr. O dnemde, Me'mun katnda Mu'tezie'nin gc kuvet
lenmi ve halku'I-Kr'a (Kur'a'u yaratlm olmas) le Ilgili olak onu,
Me'mun huzurunda tartma yapmaya aladr. Bu hususu, imam Ah
med b. Hanbel lle tartmadan nce Me'mun vefat etmitir. Onda sonra
Mu'tasm idareyi stlenmitir. Ahmed b. Hanbel, 28 ay hapis yattr. Bunun
nedeni, Kur'a' yaraWm olduunu sylemekten imtina' etmesinden dolay
dr. Mu'tasm'u vefatnda sonra ldareyl Mvekkil stlendl ve onu gzetip kol-
18 Ehli i
hfz. doruluk, eminlik, dikkat ve hadis ravileni tanma (m'r
jetu'r-rcdOda g sahibi birtakm yetenekli adam aka gelir. A
ca mam Gazali'nin ad zikredildiinde ise bak alan dallanp
oar ve sadece, her biinin bir deer ve kymetinin olduu e
itli adamlar akla gelir."
Gazal'nin babas fakir bir adamd. Elinin kaznen yerdi.
Bakaca bir gelii yoktu. Fakihlen reclislene gidip-geliyor,
bo zamanlannda onlann hizmetinde bulunuyor ve onlan ilim
Iernden faydalanmaya abalyordu. Alah'a duas ve yavaras
boldu. Allah'n kendisine fakih bi evlat vermesi hususunda,
korku, itaat ve O'nun rahmetine ihtiya duygusu ruh hali iin
de O'na yalvanyordu. Ne var k o, ocuu mam Ga'y gre
meden vefat etmiti.
mam Gazi ilk ocukuk dnemini, Tus ehnde yaad.
Sekin rutasavvfardan kerem sahibi statlann yardmyla
tsilini yapt. Onlar, onun nefsinde tasavufun ilk tohurlann
serpitirdiler. O tohumlar, iek at. olgunlat ve reyvelen en
iyisini verdi.
Gazali, yirmi yana erdiinde, Amed b. Muhammed er-Rz
kani yardmyla .kda bir ey okumutu. lk hocas, Ysuf en
Nessac idi. ilim tasili iin Crcan'a27 gitrek zere yola koyul
du. Bir mddet orada kalp yce mam Ebu'I-Kasm el-sra
ili'nin2B elinden ilim rendi. Sonra Tus'a gei dnd. Bu dn
yolunda, kendisinin de iinde bulunduu kafleye hrszlar sal
drd.
Gaali, rerleketi Ts'a vannca, berabeinde getirdii kitap
lan ezberlere iine koyldu ve onla senelik sre iinde hf-
lad. 24 /855 ylnda vefat etmitir. Eserlerinden balan unlard: ll ei-Ms
ned, 2) en-Nsih u'lMensh 3) erReddu 'ala'z-Zndda, 4) Fedau's-Sa
b. 5) ZCd.
27 Crca. Horasan'n ehirlerinden olup kale ve dalan oktur. Hatta kaeleri
nn says dokuz yz civanndadr.
28 Tam ad, smail b. Mu'de b. smail b. mam Ebbekir Ahmed b. braim el-s
maIi el Curcani'dir. H!cri 477 ylnda vefat etmitir.
Gaifnin Biyogrsi 19
zetti. Bir kere daha Ebu Hamid el-Gazli, Tus'dan bir grp
rencinin refkat ile ilim yolculuuna kp Niabur'a29 gitti.
Orada Nizariye Medresesi (niversitespo bulunuyordu. O med
reede ilim, byk bilginler ve onlann en sekinlernden bolca
vd ve o byk bilginiern banda da mamu'l-Harameyn (el
Cuveyni) bulunuyordu. mam Gazcli, arkadalayla birlikte
onun derslerine devam etti. O arkadalandan bir el-Kyau'l
Herasi31 idi.
mam Ebu Hamid Gai, her ilirde arkadaianna stnlk
slayp onlan geti. Ulema meclislerinde har bulundu. Birok
tmada har bulunup onlan balanna kendisi de katld.
2 Nibur. Horasn"a bagl ehirlerdendir. O dnemde "Hors gelii" olarak
kabul ediiyordu. 5bur (1. apurl. o ehre uayp geti diye bu ismin ona ve
ldil de sylenmitir. S [Sii Ml adl hadis kitabn sahibi imam
Msllm b. el-Haccac en-Nisab buraldr. mer Hayyar ile Fedddi Attar
da burada domutur.
3 Birok Niriye Medreesi vardr: Blr, Nlbur"da: Ikincisi. Badat"ta: n
cs Belh'dedlr. Bakalan da vadr. Onla Nlmlrlk n ettiritir ve
bu yzden onun adna nispet edilmilerdir. Nlzamlrlk, Sulta Apasla'n
veziryd!. Onunla on sene rddetle beraberliini srdrt. Nlzarlrlk;
ilim, rarifet. hadis ve fkha nem verip onla koryup kollad. Nizariye Med
reseleri. orada verlen Ehl-1 Snet ilimlerine dayal olark kurlmutu. Bu
nun nedeni. Sluklularn nfzunu glendirek ve onun vastasyla Fatri
lertn "Ezher (Ezher nlversitesl)lyle rekabet etmek Iidi. O zamaa orada
[Ezher) renim gren jrenciler, ii lllmlerini renlyorlard. Nirlrlk"n
ulera meclislerine infak boldu (onlan giderlerini o kalyordu): Medreseie
rn giderlerni karlama zere onlara senelik 60 bin dinar dyordu. Bu
nun zerne harcamaardaki isranda dolay Melika onu arlaynca Nl
rlrlk yle dedi: "Snin iin, "gece ordusu' denen bir ordu meydana getir
dir. Ordulann geceleyin uyduunda gece ordulan Rabbielinin huzurnda
safbalayp gzyalann ve dualan gndererek, avularn umumi bir dua ile
Alla'a ap uztacaklar ve bylece sen ve ordulann, onlann korma ve gzet
resi altnda yaayp onlann duaanyla geceteyecek ve onlann berekat lle n
zklanacaksnz!..
JI elKyau"l-HerasiAll b. Muhammed b. Ali (Ebu"I-Hasan et-Tabe) olup "'lma
d"d-Din" lakabyla tanr. aii fakihlerndendir. 450/1058 ylnda Tabers
tan"da domutur. Bagdal'ta ikamet ederek Nimiye"de der verp vaz etmi
tir. Batnlyye mezhebinden olmakla Ithar edilerek laetlenip taa tutulmu
ancak ldrlremltlr. Sultn onun katiedilmesii Istemi. ancak Mstahir
billah onu koruyp himaye etmitr. 504/1110 ylnda Badat'ta vefat etmi
tir. Ahu"lKur'a onun eserlerndendir.
20 Ehli in
Mezhep (alide), hlaf, cedel ve mantk ilimlerinde sivriJip ne
geti. Felsefe (hikmet) okudu. Hatta btn bunla, en iyi bir e
kilde ve ustaca yapt. Daha sonra, dern ve keskin zekaya daya
l bir alma ile bu ilimierin erbabnn dediini aniayp kavrad.
Son olarak bu iddialann sahiplertne cevap vereye balayp
reddiyeler yazd. Onla (felsefe-hiket ilimlerni) aynth bir e
kilde inceleyip kalburdan geirdi; teenni ve hikmetle alarak
temelsiz, aslsz (batl) olan meydana kard. Bylece o, ilmnin
genilii, sratli hazr cevapll, hccet ve delilinin gl olma
s nedeniyle herkesin hayretin ekebildL
Rivayet edUdiine gre ma Gazc, hacas mfunu'l-Hare
meyn (Cveyn) daha hayattayken, el-Menhlf'l-UsOl adl ktab
n tasnif etti. mfunu'l-Haremey, kitaba bakp keskin bi zeka ve
derin bir basiretle kitab dikkatli bir ekilde kendii vererek de
rinden inceledi. Sonra: "Ey Eba Hamidi Daa ben hayattayken
beni defnettin. Ben lncee kadar sabredemedin mi?!" dedi.
ma Gaali, Niabur yaknlarnda "el-Asker" denlen yerde
ki Nizamlmlk'n zel meclisine gitmeyi azulad. Bu toplant
iin harland ve her eyi bilmeye susam bir vaziyette ilm ve
marifetin tm dallanna itah d uyarak oraya doru yola kt. Ni
zamlmlk'n meclisi, etkleyici bir bilimsel konsey (nedve) ola
rak kabul ediliyordu. nk oraya, im ve marifetin tm alan
landa yetimi byk bilginler (aimler) katlyordu. Ve bunu
zerine mam Gaai, Alah'a tevekkl edip Ntamlmlk'n
meclisine gitti. Orada, geni ilmi, kavay ve kuvetli delili ile
orada hazr bulunanian tmnn hayretini celbedebildi. Hat
ta Nizflmlk ona hayran kalp beenerek onu, hicri 484 y
lnda Nizaiye Medresesi (niversitesi}'ne mderris (profesr)
olarak atad. O zaman
3
4 yandayd. Gazai, Nizariye Medrese
si'ndeki retimini srdrd ve bilgilerini rencilere aktarma
ta baanl oldu.
Bundan sonra Gazali'nin yaad veya taklk ettii olaylar
yle gelimitir:
Gazali'nin Biyogafisl 21
. Hic 485 ylnda Nizamlmlk Nihavend32 yaknlannda
ka tledilmitir. 33
2. Hic 486'da Gazili, Yusuf b. Tafn'e34 gnderilen fetvas
n
3
5
yaynlamtr.
3
. Hic 487 ylnda hilafetin Mstazhrbillah36'a bey'atle ve
rilmesi kutlamasna tanklk etmitir.
4. Hicri 488 ylnda ruhsal bir krie girdi ve yaklak alt ay
srd.
5. Hicri 489 ylnda Badat Medresesi (niversitesi)ndeki g
retim yelil grevini brakp zhd ve inziva yoluna girdi. am'a
gidip orada ksa bir mddet ikamet etti. Hac yapmak iin Hi
caz'a yolculuk yapt.
6. Hic 490 ylnda Horasan'a doru giderken Badat'a ura
d. Burada, Ebbekir bnu'l-Arabi37 ile bir aaya geldi. Sonra
32 Nihavend, Hemeda'n gneyinde yer alan bir r ehridlr. amur (bal)da
yksek surlarla evr bir da zerde grkemli bir ehirdlr. Ba-bahe ve
plknik yeri, parklan vardr.
33 Nimlmlk, hayatn hedef alan bir entrlka sonucu ldrlmtr ve bu,
Deylemilerdenbir adam araclyla gereklemitir. Ada, bir btni grnt
s iinde yanna yaklap hile ve hyaet ederek onu defaarca baklam ve
Nizimmlk hemen lmtr. (Bkz. Zehebi, Dol'I-sldm s. 247.)
34 Ysuf b. Tafn: Ysuf b. Tafn b. brahim (ei-Himyeri, Eb Ya'kb). Msl
mania emi!, "ei-Magnbu'I-Aksa" denien Fas ve Endls'n sultan ve Ma
reke kentinin kurcusudur. "Emir'I-Msllmin" adyla anlan ilk kiidir.
410/ I O 9 ylnda Fas l (Sald'I-Marlb)nde domutur. Murdbitn (Mura
btlar) eyhler ona bey'at etmitir. Fas ve Endls'e fetih seferler! dzenlemi
tir. Avpallarla yaptg savalada galip geldikten sonra Endls (spanya)
kral ve emrleri ona bey'at etmitir. O gnden itibaren kendi adna para bas
mtr. Yusuf b. Taln 500/ 06 ylnda Mareke'te vefat etmitr.
35 Gaali. Ysufb. Tai'e, kendisie isan eden tm emirlern (komutan vs.) az
lin! mbah sayan bir fetva yaynlamtr.
36 Mstazhirbillah: Ahmed (Mstazhlr) b. Abdiilah (Muktedi) b. Muhammed b. ei
Kaim (Ebu'l-Abbas, Zahiret'd-Din). 28. Abbasi hallfesidir. 470/1077 ylnda
domutur. Babasnn lmnden sonra hlcri 487 ylnda hale olmutur.
mam Gazali. elMstahiriadl kitabn onun iin telif etmitir. Kitap, Batnly
ye'nln rezaletleri ve Mstazhiriye'nin falletleri hakndadr. Mstazhirbll
lah'n hllafeti, 24 yl 3 ay 20 gn srtr.
37 Ebubekr bn'I-Arabi: Muhammed b. Abdiilah b. ei-Mair ei-bili ei-Maliki
(ei-Kadi Ebubekir bnu'I-Arabl). Hadis hafzlandandr. 468/}076 ylda bi
liyye (SeVlla)'de dogmutur. Douya ilim (hadis) yolculugJra kmtr. Edebi-
22 Ehli in
Tus'a gitti. Orada retim yeliine yeniden balad. Daha son
ra (ine) ders vere iini brakt. badetle itiga edip uzlet (ini
va)i tercih etti. Yaklak dokuz yl bu halini srdrd. Bu du
rum hicri 498'e kadar srd.
7. Hicri 498-499 ylnda Gaali, Badat Nizariye Medrese
si'nde deil, Niabur Medresesi'nde retim yeliine Nizaml
mlk'n olu Fahrulmlk Ali'nin iddetli srar sonucu tekrar
geri dnd. Farulmlk o zaman Horasan veziriydi.
8. Hicri 500 ylnda Fahrulmlk, daha nce babas Nizaml
mlk'n katiedildii gibi, hileyle, Batnilerden biri eliyle ldrl
d. Bunun zerne Gazai, Tus'taki evine ger dnp evnin civa
nnda renciler iin bir medrese (okul), sfler iin de bir zaviye
yaptrmt. Vakitlerini Kur'an' hatmetroeye ve kalp ehli ile soh
bete ayrt. Bu durum. 505/1111 ylnda lmne kadar
srmtr.
Gaili yle diyor: nsanlan, dner ve dini cemaatler; son
ra da imamlann, mezhepler hakkndaki ihtilaf, ounluun
iinde boulduu derin bir denizdir. Ondan ok az kurtulmu
tur. Her grup, kendisinin kurtulua eren frka olduunu iddia
etmektedir: "Her grup, kendinde bulunan ile sevinip bbrlen
di."38 Halbuki resllerin efendisinin bize va'dettii kurtulua
eren frka; doru, drst ve gveniler Peygamber'in; "

mmetim
yetmi frkaya aynlacak. Onlardan birisi Frka-i Naciye, yani
kurtulua erenjrlcadr. "39 hadisinde buyrduu gruptur. Ve ne
redeyse onun vadettii ey olmaktadr.
yat alanda temayz etmi; hadi, fkh. tefsir, u edebiyat ve tarih alanla
nnda eserler yamtr. biiye (Sevilla) ka d s (yargc) olmutur. 543/l 148 y
lmda vefat etmitir. Bu, Muhyiddin bnu'J-Aabi'den ayn (baka) biridir.
3B 23 M'mlnn/53; 30 Rum/32.
3
9
Hadis, "mmetim yetmi jrkaya aynlacaktr. Bir hari hepsi cehennemli/ctir.
Sahabe; 'Ey Allah'n elisil Kurtulua erece/c alanjrka limlerdlr' diye sannca
O{a.s.); 'Bugn benim ve ashabunn ernde aland. lafzyla gelmitir. Mac
sd'da dedlglne gre bu hadis; hasendir, sahihtir. Hadis, Eb Hureyre, Sa'd,
bn mer, Enes ve Cabir'den rvayet edilmitir. [Hadisin farkl lafzlarla riva
yetleri de mevcuttur. ftirak hadisinin degiik vaaUa ile ilgili daa geni
bilgi iin bkz. Muammer Esen, "Ehli Snnet" Kavramnn DoLu v Siinn An
laylar, (Baslmam doktora tezi), s. 184-189.]
Gaali'nin Byografsi 23
Aynca Gail i unlan sylemektedir: Bulf ana eritiim
gnden itibaren genliimin bahannda, yirmiye vamadan u
ana kadar, mr elli (an)yi geti ki ben, bu derin denizin de
rinliine dalmaya: herhangi bir kaygianma korkusu olmadan
cesaetle onun tehlikeli derinliklerne girmeye: her trl karan
l

n iine girip ilerlemeye: her trl sorunun (problemin} zeri

ne saldmp her trl vatann zerine atlmaya; her eit frka
mn akidesini aatnp her bir mezhebin ve her bir grubun esra
n aratnp kefetmeye devam ettim. Bunlar, hak olan, baW
dan: snete bal olan, mbtedi' (bid'at}den ayrmak iin
yaptm. Hibir Batni'y, 40 onun Batniliine muttai olmadan;
hibir Zahir'yi,4

onun zahirliinin hasln bilmeyi istemeden:
hbi fozofu, onun felsefesinin knhne vaf olmay amala
madan: hibir mtekellim (keHmc)i, kelam ve mcadelesinde
k gayesi hakknda bilgi sahibi olmak konusunda alp abala
madan: hibir sufyi (mutasavf), sfliinin smn aniayp bil
meye aba gstermeden: hibir abidi, ibadetinin hasl (n,
sonucu)nn ona geri dndn gzlemlemeden: hibir mu'at
t1
4
2 zmd,43 sfatlan nef etmesi ve zndkndaki cr'etinin
sebeplerini anlamak iin arkasnda neyin yattn bulmaya a
lmadan onu terkedip brakmadm.
40 Bdtnl betdnet {i. sr. gizem)ten gelmektedir. Bitnlyye mezhebinin altdesini
benimseen kiiye 'Bati' ad verili.
4
1 Zhlr Zhiryye mezhebiin grlerini (alidesil) kabul edip benimseyen ki
idir. Davud ez-Zihiri'ye nispetle bu mezhebe Zhiryye ad verilmitir. Bu
mezhep, herhang bir tefsl ve te'vile zorlanmadan Kur'an ve Hadis'in zi
(ak, belli, d yz)li alr.
42 Muattla, ta'tiden gelmektedir ve o (ta'tO. Allah' sfata inka etmek de
mektir k buna gre Muattla, benzeri grleri dile getien bir frkann ad ol
mutur.
43 Zndl, Farsa "zendekerd" teriminin Arapalatnm ekldir. Bu terim, eski
Perslllern, 'Aveste' (iddialana gre bu. peygamberleri Zerdt'n bir kltab
dr)yi, nasslarn zahirile muhalif bir yormla yormlayanlara itlak ettikler
bir kavramdr. Daha sonra "zendeka" refhunu genilemi ve bylece tm In
karclan ve fsk ve fucrnu yksek sesle dile getirenler kapsayan bi term
olmutur. Zamala zdklar reisierinden birogu katledllnitir. Abbasilern
ilk dneminde, zdklkla su ladkta sonra Abdullah b. el-Mukafa' (bnu'l
Mukafa) ldrlutr. Bear b. Berd de ayn sulama sonucu katledimi
tir.
24
Ehli i
te bu esas zelne mam Gazcl i, birtam kitaplar telif etti.
Zekas kuwetli, yaratl mkemmel, idraki, yani anlay ve
kavray fala, derin bir kiiydi.
mam Gail i'ni mutasavvfna gelince, el-Munku mine'd
Daldl adl eserinde, hayatndaki bu rle (tasavf yolculuk)ye
dair ince bir niteleme gryoruz. Ne va ki bu durm onu, ora
da, an mutasavfaa hcum etmekten ve onlan ac bir ek
de eletirekten alkoymamtr. Yukarda ad geen kitab, ne
zel bir felsef retiyi ne de soyut bir teoriyi ierr. Gerekte o
kitap, vicdai bir dnm veya dini bir ihtidann bir yks
dr. O, bizzat Gazel'nin hayat hikayesidir.
Kadei Ahmed el-Gazcl'y44 kendi yerne Nizariye Medrese
si'nde retime getirdikten sonra Gaali, Badat'ta ayrlp
am'a gitt ve orada ksa bir mddet (6 ay) ikamet etti. Sonra,
Beyu'l-Makdis (Kuds)e gitmek zere am'da ayld. Hic
489 ynn sonana dor tekrar am'a dnd. Emev Cami
inin bat tarafndaki miarede itikafa girdi. Gn boyunca mina
reye kar ve kapsn kendi zerine kapatrd. Orada brahim
(a.s.)'in de makamn ziyaret etmitir. Hicri 490'n 1 . (Zilkade)
ayna kadar am'da kald. Bu dnemde, Nasr el-Madisi45 ile a-
4 Ahmed Gaza:i: Ahmed b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed ei-Gazai
et-Tsi (Ebu'l-Fthl. Mecduddin et-Tsi el-Gazai: imam Eb Hamid eiGaza
li'nin kadei olup bir vazdlr. Kardei Eb Hami d tetlm yeliin! braktn
da, onun yerine Badat Nizariye Medresesl'nde ders veritir. Aslen Tslu
dur. 520/ 1 1 26 ylnda K'de vefat etmitir. Eserlerinden balan unlar
dr: 1) Tasavvufa ligili eseri ez-Zireji l mi'l-Basire, 2) Lubdbu'Ihyd (Kardei
Eb Hfid'in yad hydu 'Ui'd-Di adl eserin muhtasandr ve 3) et-Tec
ridf Kelimeti' tTevhid.
45 Nasr ei-Makdlsi: Nasr b. brahim b. Nasr b. brahim b. Davd en-Nablusi ei
Ma.kdlsi (Ebu'I-Feth), dneminde. am'da afilern ima olup aslen Nab
lus'ludur. 377/98Tylda domutur. "bn Ebi Ha" diye tannrd. 20 yan
da Iken ilim yolculuuna kmtr. Fkh: Sur, Sayda, Ga e, Diyarbar, D
mek (ai), Kuds. Mekke ve Badat'ta ehmeye balad. Sur'da O yl ka
ret etti. Daha sonra am'da dokuz yl kald. Orada Eb Hamid el-Gai !le
bir araya geldi. Hlcr 490 ylnda vefat etmitir. Makdisi, zid bir insan olup
kimseden bir ey kabul etmezdi. Birok kitab vadr. Bala unlardr: ll Ha
dis alanda yadg elHcce 'ala Tdi 'IMucce, 2) Fkh sahasda yazd el
Kd] ve 3) Ylne a alada yazdg etTehzib.
Gaali'ni Biyograsi 25
kadalk etti ve orada "hya" (hyfu 'Ulmi'd-Din) adl nemli ese
rni tamamlad.
Nitekim Gari; "Uzlet (tek bana yaama), halvet (alnzlk)
riyfet ve mchede (nefsi terbiye iin abalaral dnda me
guliyetim yoktu. Mutasavvfarn kitaplarnda46 adm gibi,
nefsiri tezkiyesi, aiak terbiyesi ve kalbin tasfyesi ile megul
dm. Bir mddet zarfnda am meseldinde 'itikifa gintim.
Gn boyunca minaeye kp orada kalyor ve kapsn kendi
zerime kapatyordum. Sonra Beytu'l-Makdis (Kuds)e gittim ... "
demek suretiyle kendisi yaptklan anlatmtr.
mam Gari, hcr 505 ylmn 6. ay (Cemdi'l-Ahire)/m.
l l ylnn Aalk aynn 18. gnnn Paartesi gn hayattan
ayrlmtr. Tabara'da defnedilmiti.
Eerer
Garui'in her konuda yazlm olduka ok sayda eseri va
dr. Us felsefe, f keldm, tasavvuj ahlk vs. sahalarnda
eserler telif etmitr. En mehurlan unlardr:
1 . hyu 'Ulumi'd-Din
2. Tehdjtu'l-Fe/sife
3
. el-ktisd.'l-tikd
4. Bidyetu'l-Hidye
5. Akidetu Ehli's-Sunne
6. Miktu'l-Envr
7. el-Munku mine'd-Daldl
46 mam Gali. tasavvfla igili birok eser okumutur. Bu alanda ilk okudu
kitap Eb Taib el-Mekk'ntn mell olduu Ktu'I-Kulb'tur. Daha sonra Hi
ris el-Muhasibi'nin eserlerin! ve bu arada Cneyd el-Badadi, ibli, Eb Yeid
el-Bestami, Rablatu'l-Adevyye vb.nin deiik kitaplan okumutur. Hatta
bylece, onlann maksat ve yollannn knhn (zn, asln) !drak edip kav
ratr.
26
8. Makasdu'l-Felisie
9. ez-Zria' ila Mekarimi'-eria'
10. Feysalu't-Te.ka
1 . Feddihu'l-Batniyye
2. lcamu'l- 'Avam 'an lmi'l-Kelam
3. el-Kstiu'l-Mutakim
4. Minhdcu'l-Arifn
5. er-Risaletu'l-Ledunniyye
16. Eyyuhe'l-Veled
7. Rialetu't-Tayr
18. er-Rialetu'l-Va'ziyye
9. el-Manfnu bihi 'ala gayri Ehlihi
20. el-Manfnu's-Sair
Ehli Iin
Gazii zelne birok alma yaplmtr. Taha Abdulba
kinin el-Gazcli'si; Muhammed Ra-Zeki Mbarek'in el-Ahlak
'nde'l-Gaall'si; Ahmed Ferid er-Rufi'nin el-Gazali'si; Muha
med Rza'nn Ebu Hmid el-Gazli: Haytuhf-Mellejath's;
Ebbekr Abdurrazzak'm F Suhbeti'l-Gazli'si ve Sleyman
Dnya'nn el-Hakikatu fi Naar'l-Gaali'si bunlardan balar
dr.
Ayrca Gazali ile ilgili Trke birok ama olduu gibi,
onun hakknda baka dillerde de yaplm almalar vardr.
Ga'n MuddJesi
Bizi, krn yerine getirmeye muvaffak klp vgsne hi
dayet etmesi gereince Allah'a hamdolsun! . . Adem (a.s.) 'in so
yundan gelenlerin en erefisi efendimiz Muhammed'e ve O'nun
sekin arkadaianna sal at ve selam olsun! . .
unu bil ki, her bir sanatn kadrni, deerini bilen bir ehli
vardr. Km herhangi bir sanata ait ok kymetl gzel sanat
eserlerini erbab dndakilere hediye ederse, gerekte o kii, o
sanata hakszlk etmi olur. Bu risaJe, "ehllnden gaysna esir
genen" (el-Mannu bihi 'ala Gayri Ehlihi ok deerli konula
ieren gnl alc nefs bir eydir. Onu, deerini tadir etmesini
bilmeyenlerden koruyup saklayan kii, gerekte onun hakkn
vermi olur . . . Bu kymetli ey karlkl hediyeleme yoluyla aziz
kadeim Ahmed'e sundum. Allah onu, bo eylere aldarup g
venme yer olan bu dnyaya (daru'l-gurr) meyletmekten koru
suni Onu, bir ksm eyann hakikat(Iar)ini bilmeye ehil ksn! . .
yle hakikatler ki. o haikatierin tmnn bilimesi, Ademo
lu'nun Efendisi (a.s.) tarafndan istenmiti. yle ki o, Eya'y
(ne ise), olduu gibi baa bildir!" demiti . . .
te ehli dndakilere esirgenip korunan (el-Maznin bihi 'ala
gayri Ehlihi bu deerli eser, ok nemli drt temel blm (r
/n)den olumaktadr:
1 . Rububiyet bilgisi (Birnci blm (rkn), rubbiyet bilgisi
hakndadr.)
2. Melelder(in) bilgisi (kci blm, meleklerin bilgisi hakkn
dad.)
3. Mucielern hakilcat/eri {nc blm, mucizelern hak
katler hakkndadr.)
28 Ehli i
Drdnc blm ise, lmden sonras ve dnyadan ahirete
intikal bilgisi hakkndadr.
Aah bizi, honut olup sevdiine muvaffak klsni phesiz
O, en hayrl muvafk ve yardmcdr . . . Dn O'nadr . . .
I. RUYBiLS
A A 'I GR/Z
Zaman mahdut, yani snl deildir . . . Zaman iinde zaman
yaraWmas ise muhal, yani imkans bir itir. Gn (el-yevm) , lu
gatta hadis bir varolutur: Alla'n gnlerine gelce; ... Onlara
Allah'n gnlerini hatrlatp bellet! 4 . 4 "47 diye buyurduu (eklinde
k) Allah'n gnleri, yarattklannn, san'atlann ve i defa r
neksiz olarak icat ettiklernin birok ynden mertebelerdir. On
lardan biri, drt gnde4B buyruunda geendir ki, bir(inci) gn,
gk (sema) maddesi; bir (ikinci) gn, o gk maddesinin sureti;
bir (nc) gn, yldzlan ve bir (drdnc} g!n. onun rhlar
d . . . Alah, yeri iki gnde yarattn49 huyrmaktadr ki bunlar
da madde ve sfetti. Gklerin maddesi ile onlarn burlannn
maddesi ayn tek bir surettir. "Yer"in maddesi ise, dii ve erkek
ler arasda mterek erkekli diii bir maddedi: Bu madde en
baya (hasis) olandr; nk bu yer maddesi, kendisiyle bir bir
liktelik yaamak isteyen her erkei kabul eden isterik bir faie
gibidir. O mertebelerden bii de kat, cansz varllar {cerad) ve
4
7 14 brahim/S.
48 Bk. 41. Fussilet/10. Dr gn: ki gn, yelin yaatlmasnda; Ik gn Ise
sabit daglann (revdsiye) (bk. 2 1 Enbiya/31) yaratlp vaktle takdirnde
(belirlenmeside). Bylece hepsi t tarma drt eder. Sonra bir baka iki gn
yedi kat ggn (gkle) yaratlmasda ki bylece bunla. ayetledn dedlgi gi
bi alt gndr (bkz. 7 A'raf/53; 10 Ynus/3; l l Hd/7; 25 Furkan/59; 32
Secde/4; 50 Kaf/38 ve 57 Hadid/4.). Allah; yksek (ulvi alem) . aag (sli
alem) btnyle aemi bir ada yaratmaya kadidir. Grlen (belki de) Allah,
bize teenniyt gretip bizi sabrl olmaya lrad etmektedir. Gn" (elyavm)den
kast (murat). mutlak vakttir; bilinen g degildir. 'Allah yaratlann alt gn
d yart' (bkz. 7 A'ra/53; lO Ynus/3; l l Hud/7; 25 Furka/59)dan murat,
daha nce iaret ettiimiz gb 'mutlak vait'tr yoksa O'nun; "ol der ve hemen
olur/." buyrgunun herhangi bir ana olmad ...
49 41 Fussilet/9.
30 Ehi in
casz varlklara dahil olan mineral maddeler olan madenler ile
canl varlklar olan bitkiler (nebat) . hayaar ve insanladr.
Topra, su, hava, ate ile ulvi varlkar ve gk cisimleri de onlar
dadr.
Yerin stnde olan her ey, lugat itibayle 'sema'dr. nk
dilciler: 'Senin stnde (senden stte) olan her ey, senin se
madr. Gn (felek) aasnda bulunan her ey, yani gklere
nispetle 'ay'n feleki ise, Yer'dir" derler. nk Yce Allah: "
Yerden de (sayca) onlar (gkler) kadarru yaratt.f5 diye buyur
maktadr. Bunlar, yai sayca gkler kada olanla unlardr:
. Ate kresi,
2. Hava kresi,
3. Suyun stndeki kur bak kresi,
4. Su kresi,
5. Yerz kresi,
6. Bunlardan oluan kaak kre,
7. Ulv varlklar.
B. i (EL, GEM/E
Allah: "Yoksa gklerin, yern ve bu iksi arasnda bulunania
nn mlk onlarn m? leyse sebepler (vastala) iinde yksel
sinler:s diye buyuraktadr.
rtika, en baya olann, en erefi olaa doru. ta k Vacibu'l
Vcd'da son bulana kadar olan ykseliidir. Nitekim Yce Al
lah yle buyurmaktadr: "Ve sonunda senin Rabb'ine varlaca-
50 65 Talak/1 2. Alah'n Kur'an'da zikrettli 'yedi gk' ve 'yedi yer'In medllnn
hakikati hakknda bir bilgiye saip deiliz. Bilgimiz henz. bu Rabbini haki
kalin srlann hakikatini idrak edip mahiyetinl anlama dzeyine ulamam
tr. Bunun bilgisii. Alah"a brakyor: "Buna ve bu varl kuatan Ala'n
kudretine iman ettik. diyorz.
5 38 Sad/ ! C. Bu. sebeplere ykselip ula amayacaka murat! anna kavsun
la diye. her eyde Alah'n kudretini ina edenlere bir cevaptr.
Rubblyet Bilgisi 31
u. fs2 "O gn gelir, g. kitaplarm tomarlanm drer gibi dre
r. " "na edenler grmediler mi ki gklerle yer bitiik idi, biz
onla aydk . . . f54 Birincisi, burlar kua yani Zodyak zern
de yer aan on iki takm yldz semasnn gndzn muaddili
zerne intbakdr. Bititkiikten sonraki aynlk ise gecenin z
hurudur.
C. R TA EDi V G
Bu konu, nakl yoluyla gelen bilgiler demek olan menklat
t deil: ma'klatta, yani aklla bilinebilen metafzik konular
dadr. nk Yce Alla, Kendi Zt'n ve Zt'rn gerektirdii
n akettii gibi. bunun gerei olara O, tm mevcdat da ae
der. Eer ikinci maksata olsa bile bu, onlardan her birnin var
ln gerekli klar. Mevcdattan kastm, varolduklan ha zere
snradan yaatlanlar (medt)r. Ye Ala, bt
nyle tmel varl. Zt'nda (dolay) akeder. Nitekim O'nun
52 53 Nem/42. Yani dn ve va. arellere karlk olmak zere Islan
cezadracak ya da mkafatladrcak olan Allah'adr. "Za i iin a
dtinmkten bka yoktu am d yanda grlekti. Snuda
d tata ka buaat. " (Bk. 53 Necm/39-41 .)
5 21 Enbiya/ 04. Yani Allah. kitap sahlfesll drer gb, yaydktan sonra (daha
nce ap yaym oldugu) gg drp bl arya getircektir. Rbbimi Sn nok
s sfatardan tenzih ve tesbl eder. Muhakkak Sn her eye kadlrin . . .
! 21 Enblya/30. Bu konuda bilginler degiik grler ller srektedirler. O g
rlerden birie gre gkler ve yer. daha nce bitikti; ne yagmur vard ne de
bitkler . . . Snra Alla gg yagmurla. yert de bitkiler le ayp/bezedl. 'Allah
cal her eyi sudan yaratt/oluturdu.' (21 Enblyi/30.) Her ca onda (su
da) gdalar, susuzlugunu giderek Iin ondan kana kana Ierler. Su, ger
ekten de canllan (insan ve hayalar lle bitkilern) yamlannn oluumu
ve srdrlmesinde nemil bir unsurdur. Bilimin ispat etUgine gre gne,
yldlar ve yer, tek bir ktle (paa) halinde idiler. Sonra Kadir. Hakim ve Ha
bir olann gcyle birbirden aylm ve nihayet Yaatc'nn mucievi yarat
masyla birlikte bugn grcgmz dzen ve incelige kavumutur. [Ba bi
lim adamianna gre uzyda buluna clsimler. nceleli ga ktesi halindeydi.
Bu ga ktlesinden daha sonrala kreler halinde birtakm elsimler uzya fr
lamtr. zeride yacgmz yerkre de bir gaz ktlesi olan gneten kopup,
aynlm ve zman iinde soguyarak kabuk baglamtr. Dnya'da ykselen
ga ve buharlar, yogunlaarak yagmur eklii alnu ve okyanuslan olutur
mutur. Ordan (sudan) ise canlla ve bu arada en mkemmel! ola Isn
olumutur.)
32
Ehli i
kendi Zat'nn hakikatini idrak etmesi, btnyle deimeyi tec
v etmedii gibi, Zat'nn gerektirdii her eyi bilip idrak etmesi
de byledir. Ayn ekilde Zat'ndan (dolay) varln idrak ettii
her ey iin de durum ayndr ve o eyler iin herhangi bir dei
im sz konusu olma. Bilas dahas, btn bunlan varl
zorunludur . . . Canl (hayan) trlerinin val ve onlarn bu var
lklann srdrmesi (beka) ise, aklla bilinip anlalan hususlar
dandr. Bunda phe sz konusu deildir. zellikle insan tr
iin bu byledir. Her bir tr, beksn. ancak ahslarla korun
mak suretiyle srdrr. Her bir ferdin, kendi gibi bir baka ah
s dourmasn mmkn klan bir yetikinlie ulamas, ancak
onun bir sre bekasyla, yani hayaliyetini srdresiyle mm
kndr. Onun bu sre zarfnda hayatn srdrebilmesi ise, an
cak iinde hayat kayna/destei olan znn varl (kvam) ile
salkl ve tam olur. Hayatn kvanu ise nzk, yani gda ve bes
lenme ile olur. nk Yce Allah, tmel varl, her eyn varl
n, Kendi Zat'ndan (dolay) bilir. Zatndan (dolay) aklettii e
yin varl ise zorunudur.
Allah, insan trnn bekasnn (devamnn), ahslarn deva
m ve onlarn reyip-oalmalar; onlarn reyp oalmalann
ise her bir ferdin bekasyla olduunu ve her bir ferdin bekasnn
da, iinde hayat kvam olan eyle -ki o ey nzktr- olduunu bi
Up idrak etmitir. Rzk ise, gerekte, bitki ve hayanlardan olur.
Bunlar: ekmek, et ve tm bitkerden meydana gelen meyveler ve
ekser tatllardr.55 yleyse nzkn, Raf ve Rahim olan Alah'n
takdiriyle garantili (mazmn) olmas gerekir. Bu yzden Yce
Allah: "Rzknz da, size vadedilen eyler de semadadr. Gn ve
yerin Rabbine andolsun ki bu vaad, sizin konumanz gibi kesin
ve gerektir."56 diye buyurmaktadr.
55 Heldvd'nn tekili "helv"dr: tatl meyve demektir.
56 51 zriyat/22, 23. (ani insan, kendi konumasn, bizt kendisine at ol
duundan phe etmedii gibi, yamur, nzk, sevap, cez, mkaat vs. gibi va
dedilen eylerin gerekliinden de phe etmemelidlr.)
Rubbiyet Bilgisi 33
D. RA
Ryann hakikatini bilmeyen, ryann ksmlan hakikat
lerini de bilemez. Peygamber (a.s.)i ve dier peygamberler, da
has, daha nce lm olalar ryada grenin hakikatini bil
meyen ise, uykuda Yce Alla' grmenin ne demek olduunu
bilemez.
Sradan bir (ai), ryasnda Peygamberi (a.s. ) grenin, ger
ekte O'nun hakaten ahsn grdn tasav eder . . . Nite
kim zihinde vaki olan bir manay hayal, herhagi bir sz ile hi
kaye edip aktard gibi, ayn ekilde o, zihinde iz brakan her
na iin de bir sret (ekil) tasvir eder. Bilmiyorum, na', Me
dine'nin bahesi (Ravza-i Mutahhare)nde defnedildiine, kabri
alp onu ryasnda gren kiiin grd yere kp gelmedi
ine gre, hakikaten Peygamber (a.s.)in ahsn uykusunda gr
meyi nasl tasavvr eder? Eer kiinin kendi ryasnda grd
nun, bizzat Peygamber'in kendisi olduunu kabul edersek, o
zaman muhtemelen O'nu, yani Peygamber'i, tek bir gecede, bin
tane kiinin deiik sretlerde, bin ayn yerde, uykusunda gre
bileceinin kabul gerekir. Halbuki, herhangi bir kiiyi, iki ayn
yerde, tek bir haet iinde ve iki ekil zere; yani, uzun ve orta
boylu; gen. erikin ve ihtiyar olarak tasavr etmenin olanakl
olmad konusunda vehim de akla yardmc olur. Kimin bilgisi
bu tasavvurun bozuluunu kavrayamazsa, gerekte o, akln i
gdsel tabiatndan dolay, hakat ve manarun tesinde, isim
ve resim (sret)le yetinip ona kanaat eder. Byle birini azarlan
mas gereknedii gibi, dahas, muhatap alnarak bu konunun
hakikati zerinde onunla konumak da gerekmez. Zira muhte
meldir ki o, ryasnda grdnn, O'nun ahs deil, misai ol
duunu sylemektedir. Ona, "O grd eyin, O'nun (Peygai
ber'in) ahsnn bir misali mi, yoksa sret ve eklden annm
kutsal ruhunun hakikatinn bir misali midir?" diye sorulur.
Eer o, grd eyin, onun kemik ve etten ibaret olan ahsnn
bir misalidir, derse, o zaman ona; "Zaten ahs nefsinde canla
drlm (mtehayyel) ve duyularla aglanm (mahsus) iken,
34 Ehli in
O'nun bu durumda ahsna ne hacet var?! " denir. Sonra, her
kim. vefatndan sonra Peygamber'in ruhunu deil de ahsn r
yasnda grmse, bu durumda saki o, Peygamber'i (s.a) gr
memi de: aksine, Peygamber'in hareket ettirmesi ile hareket
eden herhagi bir cismi grmtr . . . Peygamber'in ahsnn mi
salini riiyada grmekle nasl bizat O'nu grm olur?! . . Aksine
dorusu udur ki, kiinin gerekte riiyasnda grd, Peygam
ber'in kutsal ruhunun bir misaidir ve ite o kutsa ruh, pey
gamberlik mahallidir. Onun ekil olarak grd, ne Peygaml
her'in ruhu ne cevheri ve ne de ahsdr. Tersine grilen, ger
ekte O'nun niisalidir.
Denilirse ki, o zaman: "Her kim ri yasnda beni grirse ger
ekte o kii beni grmtr: zira eytan, benim eklime gie
mez. "5
7
hadisinin alam nedir? Deriz k, gerekte onun grd
nn, Peygamber (a.s.) ile riiyay gren kii arasnda, ona hak
k bildiren vasta bir misal olmasnn dnda bir manas yoktur.
Nitekim peygamberlik cevherinin -vefatdan sonra Peygamber
(s.a)den arda kalan kutsal ruhu kasdediyorum- renk, ekil ve
suretten mnezzeh olduu gibi. . . Acak, onun kendisi bu m
mete tarfleri, nihayetinde, ekil, renk ve surete sahip dor bir
misal vastasyla olur. Peygamberlik cevheri bundan mnezzeh
olduuna gre, ayn ekilde Yce Allah'n Zt' da, bunun gibi,
ekil ve suretten mnezzehtir. Ancak kulun nihayetinde O'nu
(Allah') ha yla tayp bilmesi de, ne bir sureti ne de bir ren
gi olan gerek manevi Cema'ine bir misal olmas uygun den
nr (ik) vb. dier gzel suretlerden duyularla alglanabilen
(mahsus) bir misal vastasyla mmkn olur. te bu vasfak
bir misal: doru, gerek ve Yce Allah' tanmada bir vasta olur
ve bylece uykusunda riya gren kii (mim) : "Uykuda (riiyada)
Yce Allah' grdm!. . ." der. Ancak onun bu sz: "O'nun Zat'n
5
7
Hadis, MittefelU 'aleyh (zerinde ittifa edilmi) bir hadis olup Eb Hureye
ve Eb Katade'den rvayet edilmitir. Aynca bn Mace, hadisi, Eb Cheyfe.
Huzeyfe vd.den rivayet etmitir. Amed b. Hanbel ve eyhey (Buhar-Msllm)
Ise onu Eb Katade'den rivayet etmiti.
Rubbiyet Bilgisi 35
grdm! . . " anlamnda deildir. Bunun gibi; "Peygamber'i ryada
grdm" der; ancak bu, onun, Peygamber (a.s.}in zatn, ruhu
nu veya ahsnn zatn grd anlamna gelmez; bilakis bu, o
kiiin, Peygamber (a.s.}in misalini grd anlamna gelir.
Peygamber'in ei ve benzer (misl} var; habuki Yce Allah'n
ei ve bir benzer yoktur, denirse; deri ki bu, misl, yani benzer
ile misil, yani rek arasndaki fark bilmemektir. "Misi", "mi
sil"den ibaret deildir. Misl, bir eyin dier bir eye btn nite
lklerde birbine eit, denk (mavi) olmasn ifade ederken; 'mi
sal'in, bu noktada eitlie ihtiyac yoktur. Nitekim gerekte ak
ln, kendinden bakasn kendisine benemedii bir anlanu
vardr. Her ikisi arasndaki tek bir hususta bulunan mnase
betten dolay biz. gnei, akl iin bir misii {rek} olarak tasvir
edebiliriz. O tek bir mnasebet ise udur: Aklsallar, yani aklla
kavanan eyler (ma'klat}. akl ile bilindii gibi, bunun zdd
olan duyusallar, yani duyutarla alglanp idrak edilen varlklar
{mahssat) da gne ile aa kp grnr olurlar. Misii
konusunda mnasebetin bu kadar yeterlidir. Daas uykuda
(ryada) hkmdar gne; vezir ise ay eklinde temsil olunur.
Halbuki ne hkmdar, sureti ve manas ile gnee; ne de vezir,
aya bener. Ancak ne var ki sultann. herkesi kapsayan bir ha
kimiyeti ve geneli kuata bir etksi vardr. te dolaysyla bu
kada ile Gne'in onula bir mnasebeti sz konusudu. Nite
kim yanstmada Ay, Gne ile Yer (Dnya} arasnda bir va
sta olduu gibi, adaleti yanstmada da vezir, sulta ile raiyye
yani tebaa arasnda bir vastadr. te bu bir misildir, misl {eit,
e, denk, benzer, menendi deil . . . Nitekim Yce Ala yle bu
yurmaktadr: "Allah gklerin ve yerin nundur. Onun nurunun r
nei, iinde lamba bulunan bir kandile bener 4 4 ,"58 O'nun nuruy-
58 24 Nr/35. unu bil ki Hdd (Yol Gsterici. Klavuz) ve nr amellerekl baa
nn esas veya onlardaki kuruluun temelidlr. Yce Allah (C. C), gklerde ve
yerdeki nurn sahibtdr. O. yer ve gklerdeki hissi. yani duyularla alglanan.
maddi nurun yaratcsdr. Genelde sana yle demek der:Allah. gklerde ve
yerde cereyan eden her eyin mdebbir (dzenleyiclsl. ekipevirenl)dir. Yer
ve gklein, onlar yok iken k defa yaratandr. O. eriatlan (dileri) lndlren:
36
Ehll i
la, kandil, lamba, zeyti aac ve zeytin yag arasnda ne tr bir
benzerlik vard?!
Yce Allah: "0, gkten su indirdi de vadiler kendi miktarlann
ca sel olup alctL Bu sel iiste kan bir kp yklenip gtr
d ."5
9
buyururken, bunu, Kur'an'a bir temsil, yani rek ola
rak zikretmitir. Halbuki Kur'a, benzeri (mis!) olmayan ezeli
(lmdim) bir sfattr. Bu durumda nasl olur da su, Kur'an'n bir
misali olur?!.
Ryada st ve ip grmekten, saylamayacak kadar benzer
bir nice rya Peygamber (a.s.)'e arzedildtginde O, (ip ve st r
yas iir) : "St,

slam'dr; ip ise Kur'an'dr." yorumunu yapm

tr. Burada st ile

slam, ip ile Kur'an arasnda tek bir ilikinin

dnda herhangi bir benzerlik yoktur ve o tek bir benzerlik de
melekleri. vahiy ile gnderen: kullann. pegamberler vastasyla hidayete er
direndir. O'nun an yce. ismi mfbarektir. O, nur ere nurdu; e bene
r yoktur. O'nun nurunu hissi bir misal ilc tasawr edip ekillendinnek ister
sen, onu senin iin tecelli ettirir. O. sa Inciden bir yldz gibi saf bir sra
iinde bulunan bir kandile benzer ki onun da iinde bir lamba vard. Nun
nu. ltlannn iddetinden dolay birbirine ileti. Allal onu nitelenen bir c
kille va'zetti (ortaya koydu). Bu lamba, mbarelt (bereketli) ve gzel bi aa
tan yaklr k o aa zeytin aacdr. Bu aacn ne doguya ne de batya nispetl
vardr. O aa. ak bir hava ve yeterli bir nurdan (yararlaan) iy bi yerdedir.
Olgun ve meyvesinin gzelliinden dolay o, ekeldir. O, k iin yaklr. Onun
ya, neredeyse dokunuu olmaksz k verecek kadar satr. Kalple
inde ve vicdanlannda olan bilen Allah, onunla diledii kullan hidayete er
dirir. Onu, mmine, hibir n kendisine denk gelmedii bir k yapar. By
lece dnsnler diye Alah insanlaa rekler verr.
59 13 R'd/ 1 7. Daa ncelt ayetlerde Allah, inanalan gren kimseye, inama
yanlan ise kr kimseye: iman nur [kla. kfr ise karanlklara benzetp r
nekler verektedir. Bu ayette ise hak ve hak ehli ilc bat! ve bat! ehline dair
rnekler vermektedir. Kur'an- !{erlm'de hak, yani gerek olan: onun Yce' A
lah katda indlrilmesinde, nananlarn, kaplerinde yerleip karar klmasn
da, kalplerde sehat elmesinde, mrinter ondan ilim ve rfanla lsnde
l'e hikmet miktarca yararlanmasndadr. Kur'a'n rnei, gkten inip, vadi
ler arasnda belli lf iinde akp giden ant sulann rei gibidir. Gerek
te bu miktar su. onun orada herhangi bir tehlike oluturmayacak lde her
bir vadi iin uygun bir miktardr. Kur'an'n su gibi olmas, gerekte suyun bir
hayat z olmas itibaiyledir. Bunun gibi, evrenin dzeni ve tmyle alemin
hayat Kur'an zeredir. ite Yce Allah bunun gibi, hal ve bdtl Iin rekler
verr.
Rub
biyet Bilgisi 37
ud
ur ki, gerekte ip, kurtulmak iin kendisine smsk tutunu
lup
sannan bir eydir. Kur'an da byledir. St de nasl gr
nen
hayatn kendisiyle beslenip gdaand bir gda ise, ayn e
kild
e slam da, batn yani isel, hayatn kendisiyle gdalap bes
lendii manev bir gdadr. te btn bunlar, birer misl (eit, e,
benzer) deil; birer misal, yai mektirler. stelik btn bu ey
lerin bir ei ve benzeri (mi) olmad gibi, Yce Allah'n da bir
ei ve benzeri yani mis yoktur. Anca, makul mnasebetlerden
dolay Allah'n sfatlarda O'na dair hikaye edien birtam mi
saller sz konusudur. Gerekte biz, rehberlik etmesini istemesi
ni bilip rendiimiz zama, ki gerekte Alah eyay nasl yaa
tyor. arlar nasl tanyp biliyor, onla, yani yaattklarn nasl
oatp artnyor, (Allah) nasl konuuyor, kendi kendine kelam
nasl yapyor, btn bunlar insan rek gstererek temsil yo
luyla O'nun bize rettiini grrz. Eer insan, kendi nefsin
den hareketle bu sfatlan bilmeseydi, onun misalini Yce Alla
hakknda da bilemezdi. yle ise Allah hakknda misal caiz
(mmkn) iken, mi! {benzer, eit, denk) batldr. Zira gerekte
misat bir eyi aklayan bir ey iken; mi! ise bir eyle benzer
liktir.
"Zikretmi olduunuz bu belirleme (tahi), gerekte Yce Al
lah'n ryada grlmesi sonucuna gtedi gibi, belki ayn
ekilde, Peygamber'in de ryada grlmemesi sonucunu dour
ma. nk, gerekte ryada glen Peygamber'in bizzat ken
disi deil; O'nun misaidir. Bylece, "Beni ryasnda gren, haki
katen beni grmtr. "60 hadisi (sz); "sanki beni grm gibi
dir. " anlamn tecvz eden trden bir szdr. Onun misiden
duyduu ise, sanki o benden iitti, gibi bir arama gelir" denir
se, buna ka biz de deriz ki: 'Ben yamda Yce Allah' gr
dm. ' diyen kimsenin demek istedii ite budur, bakas deil . . .
Ya da eer, 'ryamda Allah' grdm' szyle o kii, Yce Al
lah'n Zat'n kasdettigi. ya O'nun Zat'n neyse o ekilde grd-
60 Hadis'le igii bilgi daa nce dipnotta verlmiti.
38
Ehli in
n kasdetmesidir ki bu olmaz; byle bi ey, mmkn deil
dir. Zira, Yce Allah'n Zat'nn grlmeyeceine dair ittifak ha
sl olmutur. Uyuyan kiinin ryasnda, Yce Alah'n veya Pey
gamber (s.a)in kendisi sand bir misalin grlmesi ise caizdlr.
Ryalarda varlna ramen (ryaar grlmekte iken) bu du
rumu nasl inkar edebili?! Eer O'nu bizzat kendisi grediyse
bile, herhangi bir topluluktan, o ryay grdklerine dair bilgi
tevatr yoluyla ona ulanutr. Ne var ki inanlan bu misal. ba
zen doru (sadk); bazen de aldatc (dip) bir rya olabilir. 'Sd-
dk, yani doru olmasnn anlanu, Yce Allah (c.c)'n, onun r
yasn, b eyleri bildirme noktasnda, ryay gren ile Pey
gamber (a.s.) aasnda bir vasta yapmasdr. Kul ile Rab ve
onun Hak'la balant kurmas arasnda bu vastann benzerini
yaratmas, Allah'n kudreti dahilindedir. O mevcut iken, bu du
rumda, onudnkar etmek nasl mmkn olur?!
"Peygamber'in ryada grlmesi tecevvzen ise bu, O'nun
hakkndaki iznin genel olarak mutlaklndan dolaydr. Halbu
ki Yce Allah'n ryada grlmesiyle ilgili iznin varid olmadka
hibir surette Allah hakknda bu caz deildir" denise; biz de
deriz ki: Yce Allah'n ryada grlmesinin mutlakh ile ilgili
izin, gerekten vand olmutur. Zira Alla Resl: "Rabbimi en
gel surete grdm"6
1
demitir. Yce Alla ha nda bi ekil
61 Bu hadis; "Ryalanmn bide Rabb'imi en gzel srette; gen, vaur (say
gn); ayaklan bir yeillikte; zerinde altdan bir if naln (terlik). yznde al
tndan bir "ero" ile grdm." lafla gelmitir. Bu hadisi Hatip, Ubey b.
Ka'b'in kas mm't-Tufeyl'den rivayet etmitir ve bu hadis mevz (uydur
ma)ur. snadnda yalanc, uydurac ve mehul birileri bulunmaktadr. Ha
dis: "En yksek semya ykseltildiini bir gecede Rabbimi grdm; O'mnla be
nim aramda bdr bir hicap (perde) uardt O'ndaki he eyi grdm; hatta inci
den zel bir tac bile grdm. lafz ile de rivayet olunmutur. Hadisi Hatp,
Enes'ten mer olarak rvayet etmitir. snadda Kasm el-Malati vardr k o,
yaanc, uydurucu (kezzap} birdir.
bnu'l-Cevzi, hadisin mevz, yai uydurma oldugunu sylemitir. Saihayn
(Bur-Mlida Hz.Ae'den gelen bir rivayete gre o: "Her kim sana Pey
gamber (a.s.)'in Rabb'ini grdn rvayet ederse gerekte o kime yalw uy
dwutur. demitir. Msllm'de, Eb Zr hadisine gre o (Aie). Peygamber'e,
"Rabb'ini grdn m?" diye sor.nu: Peygamber (a.s.) de: "Grd nurani
Ii" diye cevap vermitir. bn Abas ve ekser ulemaya gre Peygamber (a.s.)
Rublbiyet Bilgisi 39
ve
suret ispat noktasnda vfd olan haberlerde geen bu hadis
yanda Peygamber (a.s.)'den varid olan dier bir hadiste ise,
O'nun; ''llah Adem'i kendi suretinde yaratt. "62 eklinde bir sz
sylemesidir. Burada geen suret ile kasdedilen, Zat'n sreti
deildir. Zira Zat'n, mitl ile tecell eden eklinin dnda hibir
sreli yoktur. Nitekim Cebrrl de baen Dihyet'l-Kelbi'nm
6
3 su
retinde bazen de dier suretierde grlmtr. Hatta Peygamber
Onu (Cebnil) ok kereler grd halde, gerek suretinde Onu,
sadece bir veya iki kere grmt. Cebrrul'in, Dihyet'l-Kelbi
eklide grnmesi, Cebrill'in zatnn, Dihyet'I-Kelbi sretine
O'nu grtr. A {r.a) ise Peygamber (a.s.)'den bunu gerekte rvayet et
memitir. Yukada ad geen Eb Zer hadisine gelince, onun hakknda mam
Ahmed: onu (hadii) lnkr eteyi srdryorum demitir. bn Huzeyme ise.
hadisin isnadnn shatine dair kalp te bir ey var, demitr. Bununla birlikte,
Eb Zer hadisiyle ligili Musned'inde Ahmed b. Hanbel'e ait bir rvayet va k
orada Peygamber: "Gerekte grdm bir nurdu. [O'nu bir nur olaak gr
dm)." diye buyrutur k onun isnadnn rdi, sahih rcadir. mam Subk
ise yle demitr: "Rabb'im! grdm" hadisi, tasavufulan dillerinde doJa,
an bi szdr ve o, bir uyduradr."
62 Hadisi, eyhayn [Buha-Mslim) Eb Hureyre'den u ekliyle rivayet etmitir:
"Allah, Adem'i, uzunluu 60 zira' [arn) olaak kendi suretinde yaratt. Onu
yaratnca: 'Git, u toplulua sela ver! Onlar, meleklerden oturmakta ola bir
toplulukur. Seni selaramaanr dinle! Onlar seni ve soyunu selalyorlar."
Peygamber: 'Esselfr aleykur' deyince melekler: 'Esselam aleyke ve Rh
retullah (Allah' selar ve rahmeti zerize olsun!)' diye karlk vererek
'rhetulla' szn Peygamber'in selamma ilave olarak eklediler. Peygamber
buyurdu ki: 'Cenete, Ader srelinde giren herkesin uzunluu 60 zlra'dr.
El'a ondan sonra beer (halk) ksalmaya devar etmektedi." Bunun anlam
udur: Yce Alah Ader'i, yaatt hey'et zere var etti. lk yaatlta birakm
hallere dnm olmad. Rahlrlerdeki rerhaelerde Ise tereddt yoktur.
Ader'den sonra zriyetinin yaratldaki hal de byledir. stelik Allah
Adem'l, kemal. his ve gzellik ynnden en gzel biimde tastamar karil ola
rak yaratt.
63 Dihyetu'l-Kelbi'nin tam ad, Dihye b. Haife b. Fere b. Fadale el-Kelbi'dir. Y
ce blr saabidlr. Res.ulla onu, islam'a davet etmesi Iin, bir mektubuyla bir
likte "kayser"e (Roma Imparator) gnderdi. Birok olayda [atma vs.) ha
bulundu. Gzel sureti, rek olarak gsterllyordu. Yeruk [hadisesine)a ta
ruk olmutur. Kerdfs'tayd: sonra am'a gelip Mzze blgesinde iskan etti.
Muaviye b. Sfan' hilafeti dnemine kadar yaad. Pegamber (a.s.): "Diye
ei-Kelbi, Cebrall'e; 'Ure b. Mes'ud esSakaf, Meer o!lu sa'ya; Abdu'J.'IZ
ise Deccal'e benzer" diye buyurutur. (Bkz. bn Sa'd, Tabakdtu'lKubr I,
184.) Hicr 45'te vefat etrti.
40
Ehli in
dnt anlarma gelmez. Asine bu sret, Cebnl (a.s.}'in,
Allah'n kendisine vahyettii grevi yerine getirdiine dair bir mi
sal olma zere Peygamber'e grind: Nitekim Allah'n; "Gn
derdiimiz Ruh Merem'e tastamam bir insan eklinde grn
d. "
64
buyuu da bunun gibidir. Melein bu ekilde grnme
si, onun zatnda herhangi bir biim deitirme (istdle) ve d
nme anlamna gelmediine gre, -ki, tam tersi, Cebrail (a.s. ),
her ne kada Peygamber (a.s.)e Dihyet'lKelbi suretinde grn
se de kendi hakikati ve sfatn srdrmtr- bunun gibi, ne
uyanklk ne de uyku hande Yce Allah hakknda da herhangi
bir biim deitirme sz konusu deildir. te bu, Yce Allah'n
genelde ryada grlebileceine delaet eden haberlerden biri
dir. Bunun genelde gerekliine ilikin haberler, nceki zatlar
(selejda varid olmu ve bu konuda birtakm eser ve haberler
(hadisler) naledimitir. Bu konuda herhangi bir tlak vad ol
masayd bile yine de biz deriz ki, A a hakknda doru olara
sylenen her bir doru szn tlak czdir. Dinleyen kii indin
de bir yani vehmettiredii srece, bunu yasaklaya veya ha
ram klan bir ey olmaz. Bu ise, ona iikin azdan aa diller
de dolaaniann okluu nedeniyle, ounlua gre, Yce Al
lah'n Zat'n ryada grilmesi zann vehmettimez. Bir a
sn, hakkn hilaf ola eyin onda var olduu zannna kapd
varsaylrsa, bu durumda, onunla birlte szn mutlaklatnla
rak bir genelleme yaplmas gerekmez. Bilakis byle bir kiiye,
onun anlam aklanr. Nitekim senn: "Biz Yce Alla' seviyo
ruz" veya "O'nu zlyor, O'nuna bulumay arzuluyoruz" diye
sylemekliinin caiz olduu gibi...
Bu genellemelerden kaynaklanan fasid birtam hayal rn
dncelerin, bir toplumun anlayna daha nceden baskn
kt olmutur. Halbuki ounluk, bunun maasn, hayal
rn birtakm fsid dncelere kaplmakszm, olmas gerek-
6
4 19 Meryem/17. Cebn (a.s.), adamh@ndan hibir ey eksik olmadan, halk
dzeyinde yaratl tastamam bir Insan eklie brnd. imran'n k Mer
yem'e, onunla haveti esnasnda o eklde grnd.
Rububiyet Bilgisi 41
tii gibi anlyorlard. Bu gibi geni anlaml genellemeler konu
sunda muhatabn hayal dnyasnn seviyesi dikkate anp gze
tilir. Bylece herhangi bir yanl dneeye drme {iham sz
konusu olmad durmda, herhagi bir yorum (tefsir) ve kef
olmakszn genelleme yapmak caidir. phe ve yanl dnce
ye ynelme durumunda ise, kapal olan anlam aa karmak
(e gerekr.
zete bu aklama, Yce Alla'n Zat'n grleceine ve bu
grlenin ise, Zat deil, Zat'nn misali olduuna dair mana la
z zerine ittifak hasl olduktan sonra anlamazlk, lafz genel
letirilmesi ve cevazn reddeder. Yce Allah hakknda midtin
imansz olduunu zaneden zan, hatadr; tersine, Yce Al
lah ve O'nun sfatla iin misaleri rek olara veryor ve O'nu,
mi!den, yan bir eye eit, benzer ve denk olmakta tenzih edi
yoruz; mialden deil! . . Nitekm en yce rekler, sfatlar O'na
aittr. 65
E. VA-A FA
Allah, "De ki 'O Allah'tr; Ahad'dr, tekr."66 ve "Sizin ilchm
Vahid {bir tek ilah)dir."67 diye buyurarak vchi ile ahad birbirin
den aymtr . .
65 "Gklerde ve yere bulwan en yce sifatlar O'nundur. O, mutlak g ve hikmet
sahibii." 30. Rm/27.
66 1 1 2 hhs/1 . Bu sre, Yce Allah' biriere (tevhtd) ve O'nu noksanllardan
tenih etme sresidir. Bu, slam'n biiinci esas ve temel rkndr. Allah;
Zat'nda. suatlanda ve filiertnde Ahad'dr (birdir, tektir). O'nunla birlikte ta
biat kuwetlertden herhagi bir gc vea O'nun yaratklanndan herhangi bl
rni O'na orak komak, by bir irk ve kfr olarak kabul edilir. Bu sre,
mrikler Peygaber (a.s.)'e. Rabb'ini kendilerie vasfedip O'nun neseblni on
laa alamasn Istedikler zaman onlan sualine kar cevap olarak nazil ol
mutur. Bunun zerine Peygamber (a.s.), O'nu, Allah' kendisine idlrdii va
hiyle vasfettl. Yai, ey Muhammed, u mriklere cevap olaak de ki: "0, Allah
birdir. Allal samed (hibir eye muhta olmayp akine her ey kendisine muh
ta olan)dir. O, doumam v dorlmahr. Hibi ey O'na denk deildir."
Bu. Yce Allah'n haikatne ilikin tam bir belirleme (tak)dir. Hz. Peygamc
her'den vald ola bi ivayete gre bu sre, Kur'an'n te bine denktir.
Kur'a'n makdd tr:
. Onun te bir. Alla' biriere (tevhid) ve akdenin slahyla;
42 Ehli in
nsa, tek bir ahsbr; tek bir snr, deni. Bununla kasde
dilen, onun tek bir btn (cmle) olduudur ve o btn (cmle),
tek bir topluluktur. Ve yine, tek bir bin, denir . + Al ve his yo
luyla kendisine iaret olunan vdhid, kendisinde bi ortakln
meydana gelmesi aamnn uzak (imkansz) olduu bir eydir.
Ahad ise, kendisinde bir bileimin ve kendisine at bi parann
hibir surette bulunmad bir eydir (onda bileim ve para sz
konusu olma) . Buna gre Vahid,
O
'nun orta ve benzerinin ol
mamas: Ahad ise, Zat'nda kesretin yani okluun bulunma
mas demektf.
"Allah, Samed (ibir eye muhta olmayan, aksie her ey
kendisine muta olan) dr. "8 buyruunda geen Smedin anla
m, kendinden bakasnn ona muhta olduu, O'nunsa hibir
eye muhta olmad zengin (Gai) demektr. Bu, Yce Allah'
Zt'n birliine (ahadiyyet) ve Vdhid, yai tek bir olduuna de
tildi. O, Vdhid'dir; nk, eer mlknde O'nu bir orta ol
mu olsayd, o zama O, bakasnn kendisine muhta olduu
bir Samed, bir Gdnf olmaz; tersine O da ortaklk (mdreket) ve
ya ikilikle (tesniyet) ortana muhta olurdu . . . Yine eer O'nun
2. te biri, kssalarla;
3. Ve te biri ise, insala asnda adaletin ikamesi iin teriat (yasama)la
ilgilidir. te gerekte bu kutsa sre, bu ksmdan birini ierir ki o da Y
ce Ala' birlenmesi (teuhld)dir. Ala (c.c.). btn kemal sfatlayla mutta
sfr. Her ihtiyata, tek bana masd olan O'dur. Stlarda bavrlacak
smak O'dur. Hibir eye benzemez. Evet O. Zat'nda bir okluk sz konusu
olmadan, Vahid olmay srdrektedir. O, hi kimsen babas ve ocuu de
ildir. O halde O'nun bir beneri yoktur; O'nun ne bir bener. ne bi e ne
bir dngi ve ne de bir orta vard. O'nu btn noksa sfatladan tenzih ve
tesbil eder.
67 2 Bakaa/163.
68 2 hlasj2. O, Samed'dir. Sa med'le ilgili olak denilenler unlad
1 . Btn.ihtiyalada maksd aladr. yani istenen ve araadr.
2. O, Kendisinden bakas emretmedii, Kendisine itaat edilen bi Sey
yl'dir.
3. O. hibir kmseye muhta olmayadr; ancak herkes O'na muhtatr.
4. Yata lp yok olmasda sn O, Baki' dir; ebedi alandr.
5. Ei ve benzeri olmayadr. O, kendisinden yardm istenendl; Her ey O'nun
elindedir.
Rubbiyet Bilgisi 43
Iin tek bir bileimin czleri, Zatn oluturan parala sz ko
nusu olmu olsayd, o zama O, bakasnn kendisine muhta
olduu bir Samed olmaz; bilakis o zama O, ktvam yani z
nn vaolmas ve val hususunda, yalnzca kendi bileiminin
paralana muhta olurdu. . . Halbuki samedlik (samediyyet);
teklik (vahidiyyet) ve birlie (ahadiyet) bir delildir.
"Allah dounnamtr''69 buyruu, O'nun devam eden varl
nn; trn, dourma (tevdld) , oalma (tekdsr) ve retme
(tendsO yoluyla srdren insan varlnn benzeri olmadna;
aksine O'nun ezeli, ebedi devam eden bir varlk olduuna bir
delildir.
Yce Allah'n; "Dounlmad."70 buyruu da, O'nun varl
nn; yoklukta, yani nceden yok iken daha sonra varolan; ya
yok olmayacak yce bir cennette ya da ebedi kzgn bir atete
srekli kalacak olan insan valnn bir benzer olmadna bir
delildir.
Yce Allah'n; "Hibir kimse, O'na e ya da denk deildir. "
buyuu ise O'nun, an yce, her trl noksan sfatardan m-
69 l l 2 hlas/3. Bu, (zamannda) "Melekler, Allah' kzlandr." (bkz. 16 Nahl/57)
diyen Arap mrklerine; "Uzeyir, Allah"n oludur." (9 Tevbe/30) diyen Yahu
dilere; "sa, Allah'n oludur." (9 Tevbe/30) diyen Hristiyanlara bir cevaptr. A
lah nasl dogtrlur veya Mebdeu'l-Vucd, yai varl balang Ukesi oldugu
halde O'nun nasl bi ocugu olur. O, Vdhid'dr; Ahad'd; kainat Rbbi ve
yokta Yaatcsdr.
70 1 1 2 hlas/3. Bu, bu ekilde Inaa herkese ka bir baka cevaptr. Eer Y
ce Alah dorlmu olsayd, o takdirde O, btn insanla gibi yokluktan
(aem} sorira meydaa gelen {dis} bir varlk olur ve elbette o zma, sonra
dan var olmasda, onu var edecek bi mucide muhta olurdu. Ancak O, do
uram; dorlmartr. Alah, miirklern yaktrm olduklan sata
dan mnezzeh ve ycedir.
71 12 hlas/4. Alam: Alla'n ne Zat'da ne satlanda ne fillerinde ve ne de
ulhiyyetde bir ei ve beneri (mmdUl yoktur. O'nun dengi ve beneri hi
bir ey yoktur. Hibir ey O'na e ya da denk deildir.
ar ne gzel sylemi:
Her eyde O'na ait bir dell vardr.
K, O'nun bir tek olduuna delildir.
unu bU ki, Alah hakknda uahdet, eye tak olunur:
44
Ehli in
nezzeh hakiki bir varlk olduuna delildir. Nitekim bu varlk,
kendinden bakasnn varlgna fayda sagladg hade kendisi
bakasndan bir valk ve fayda saglamayan bir varlktr ki bu
valk, sadece Yce Allah'a aittir.

zete Aah'n; "De ki O, Allah birdir." buyruu, O'nun r

nezzeh ve mukaddes Zat'nn ispatna bir delildir. (Alah Sa
med'dir)deki samediyyet, olumsuzlama (nef) ve izafete, yani
O'nun bakasna muhta olmamas ve bakasnn O'na muhta
olmas anlamnn yannda, birligine (ahadiyet) de bi delil teki
eder. "Dounad, dorulmadL O'nun bir ei ve deni yoktur." ke
la ise, Yce Allah'tan bakasna ait sfataa O'nun nitelene
meyecegie (selb) bir delildir. Allah'n Zat'n tanmann, mallu
katn sfatlann O'ndan selbetmekten, yan yaatklara ait sfat
la Alla iin olumsuzlamaktan daa ak ve daa analr bir
yolu yokt.r.
F. TV V SIAT MELi
Allah'n sfatlannda, bilirine uymama, zt olma (tegcyr) sz
konusu olma. Balar, sfatarn oklugu (taadd's-sict)
ndan haeketle Alla'n Zat'nda kesret. yani okluk taayyl
ediyorlar. Sfatlar konusunda, "onlr (sifatlar) ne O'dur ne de
O'ndan bakasdr" diyenin sz, gerekte dogrdur. Bu tahay
yl, yani Allah'n Ztnda kesret tahayyl ise, sfatarda birbi
rine uymama ve ztl olduu kurtusuna dmekten kaynak
lanmaktadr. Halbuki sfatarda taayr olmaz. Bunun rei
udur: Ya yazma (tcbet) ekini bilen herhangi bir insan,
kat zerinde grlen "bismillah" ekline ili
k
in bir bilgi (ilim)si
I . Zt'nda blnmeyi doglaya kesret (okluk)l nefetme (olumsuzlama)
manasma gelir ki bu. Aha ve Saed'ln tefsirdir.
2. Zat'nda ve sfatlannda benzert oldugunu neletme anlana geli: Nitekim
Gne iin, benei yoktur, anianuda "yegnedir denir. Alah'n bir ei ve
benzelnin olmas mual, yani imkanszdr.
3. O, yaratmada, icatta, yai yoktan vaetmede ve tedbirde, yani iler yerli ye-.
rnce idae edip ekip-evinnede tekti; yapt hibi te orta yoktur, ala
mna gelir.
Rubbiyet Bilgisi 45
vardr. te bu bilgi, bir sfattr. Bu sfatn, yani "bismillah" sz
cnn kat zerindeki alaca ekle dair bilginin kemali ise,
bilinenin (malum), yani eklin, bu sfata (ilim) tabi olmasdr.
nk gerekte bu kitabetin ekline dair bilgi olutuu zaman;
bir el haeketi, bir kalem ve bir mrekkebi aracl olmaksn
bu ekil, kat zerinde belirir. te malm (bilinen)n kendisiy
le aa kmas bakmndan bu sfata, " im"; bu sfata delalet
etmesi ynnden o sfat ifade eden szlere ise, "keldm" denir.
Gerekte keldm ibareterin dehilet ettii mana (medll)dan iba
rettir. Bilinen eyin (malm) varlnn bu sfata tabi olmas gz
nnde bulunduunda ise bu sfata "kudret" denir. Bylece bu
rada ilim kudret ve Ielam satlan arasda bir tedyr, yani de
ime ve bakalama sz konusu olmaz. Zira, bu tabir (ilim,
kelam, kudret) tek bir tane olmad halde, gerekte bu sfat
(bunlar) haddizatnda tek bir sfattr. Tek gzl olanlar, tek bir
gzle olaylara a bakar ve byle baknca da o, sfatn mutlak
l dnda o bunlan, sadece mutlak bir sfat olarak grr ve:
"0, odur" der. Bu kii, o tabiri ayr birer isim olara dikkate
aldnda ise "Onlan (sfatlar} , her bi, dierinin gayndr." der.
Yukandaki itibarla birlkte mutlak sfat gz nne alan ki ise,
gerekte salam i gzle bakm, sfat(lar) n ne o ne de onun
gayns olmadna inanmtr.72
Allah'n sfatlan konusunda konumak, her ne kadar bu. mi
sale uygun dse de, dier bir ynyle ona aykrdr. Yaz (kita
bet yolu) ile bu manala anatmak kolay deil, zordur.
Yce Allah'n sfatlan hakknda misal gstermenin caiz olma
d eklindeki baz insanlara vaki olan kurntuya (vehim) gelin-
72 Alah' lcdem ve bekdn, yani ncesiz (ezeli ve sonrasz olduunun vc
bu sabit olup O'nun bir sfat olduu nefedilmitir. Bilakis O. kudret, ilim vs.
sfatlarla mevsi. yani nitelenen bir Zat'tr. Eer O (Allah), bir slat olsayd. o
zman O. bir kudret, bir irade. bir ili, bir semi'. bir baa ve bir hayat olma
s lazm gelirdi ki bunun dor olmad, temelsiz olduu aktr; zira, kudret
(sfat)in; sem' (Iitme). basar [gre) ve hayat olmas akl ddr. Nesef: 'Sat
lar, ne O'dur ne de O'ndan bakasdr." demitir.
46
Ehli in
ce bu, bu ekilde kuruntuya kaplan bu kiinin, misal (rek) ile
misl (benzer, ayn, denk) arasndai fark ayrdedemediini gs
terir. Halbuki gerekte misale ihtiyac vadr: Nitekim biz bunu
(misale olan ihtiyac}, duytarla alglanan suretlerden makul bir
anlam karmak iin onu aklayan ve bu makul manay, onu
renecek olan kiinin anlayna ulatran bir suretin gili an
lamn ortaya koyarken anlatmtk
Duyutarla alglaa duyusala (mh) gelince, onun her
hangi bir misie ihtiyac yoktur. nk bizzat duyularla algla
nan duyusal varlk (mahss}, bizatihi hayal kapsam iindedir.
akmak tandan ate kamakta kullanlan demir akmak u
buunu, akmak demirini, akmak tan ve bunlar arasnda
ate ktn gren kimsenin, btn bu eyler iin herhangi bir
misale ihtiya duymayacana dikkat etsene! . . Ancak hayale gir
meyip hayalin onu kavrayp zaptedemedii salt aklsaln (ma'kl)
ise, hayalden yardm istemeye ihtiyac vadr; ta ki zayf kava
yta olanlar onu anlasn! . .
"O'nun benzeri (misil) hibir ey yoktur."73 buyrunda oldu
u gibi Yce Alah'n bir mi! yani benzer, dengi, ei yoktur;
ancak O'nun iin bir misr sz konusudur. Peygamberin; "Allah
Adem'i lendi sretinde yaratt."74 sz, bu misale bir iarettir.
Zira gerekte Yce Aa (c. c) herhangi bir eye baml olmadan
kendi bana bizatihi mevcut, Hayy (diri), Semi' (iiten) , Bai
(gren),
A
lim (bilen) ve Mtekellim (konuan, syleyen) olunca,
O'nun suretinin bir misali olan insan da byledir (o da canl, ii
ten, gren, bilen ve konuandr) . Eer insan bu vasfa (sfatlar)
ile nitelenmi olmasayd, Yce Allah' bilmezdi/bilemezdi. Bu
7
3
42 ni/1 1.
74 Ehl-1 Ha bu hadisin tefslri hususunda iki snfa aynlmtr: Birinci snf, te
bihi nefetmekle ve bunun Alah'n ilmine izafesinl muhal, ya imkansz g
rerek te'vil (orum)den kambr. kinci snf ise burada bir ereflendlre
grektedir ve bu bir laettir: yani Adem har mahlukat (yaratlmlar)tan
hibir bu misd! (rek) ile bir kemal ve cemal ile muttasf olmad. Daha dog
r ve sakl ola, bunu Yce Alah'n Ilmine ihale etmektir.
Rubbiyet Bilgisi 47
y
zden Peygamber: "Kim kendini bilirse gerelte o, Rabbini bi
lir."75 demitir. Zira gerekte insan, kendi nefsinden ona dair
bir misal bulamad herhagi bir eyi tasdik ve ikrar etmesi ona
zor
gelir. Nitekim Yce Allah, Peygamberlerden bazsna (s.ahm) :
"Kendini bilirsen Rabbini bilirsin" diye vahyetmitir. Bu nedenle
dir ki insa ilmi, Yce Allah' vasfeden sfatann en zel olann
kavrayamaz. nk yaratlanlarda bu zel vasfan bir misal ve
bir numune, rnek yoktur. Yce Alah'a ait zel vasf nedeniyle
insan da byledir. nk gerekte insan, bi eye dair bilgisin
den sonra o eye ad verir.

nsann o eyi tammaya ynelik bir

yolu ve bir rei olmaynca da, o zama, ne ona dair bir bilgi
si
ne o eye at kendinde bir isim ve ne de bir ahret bulunur.
Bu dururda onu nasl tanyp bilebilir? Bu yzden Allah' an
ca Allah bilir. Burada kasdettiim, O'nu vasfeden nitelikerin
en zel, yani kendine has zelliini, O'nu tamyp bilmenin z ve
hakikatini (knhn) ancak kendisinin bildiidir. Kim, "

nsan
hayy (canh)dr; atrdir, kadir (g sahibi)dir, ser' (iiten)dir,
basir (gren)dir, mtekellir (konuan)dir; Allah da byledir."
derse, bunu syleyen kii, Allah' insana benzetmi (mebbih)
olma. Zira gerekte benzetme (tebih), en zel vasftaki ortakl
gm (rareket) ispatdr. 76
75 Nevevi, bu hadisin sabit olmadn sylemitir. bn Teymiye ise bu hadisin
meuz [uydura) oldugunu sylemitir. Ebu'I-Muzafer b. Se'ani, el-Kaudt"de
hadisi mer' olaa bllinmedli sylemitir. bnu'l-Gars, yle demitir:
"Tasavf kitaplan, eyh Muyddin b. Aabi vb. glbilerin hadis yerne geir
dikler bu hadisle doludur." Hafz Suyti'nin bu konuda "elKavl'l-Ebehf
Haii 'Men Ara fe Nefseh Arafe Rabbehi' diye adladrd !atif bir telif esei
vardr. en-Necm ise hadisin, Maverdi'nin 'Edebu'd-Dnya uedDininde Pey
gamber [a.s.)den Hz.Aie'nin rivayetine dayal olarak: "nsanlardan Rabbini en
Iyi bileni kimdir" sorusuna "Kendini en iyi bilenidir" eklindek cevabyla ge
tigini sylemektedir.
76 Sfatlar unlardr: 1) Kudret, 2) rade, 3) llim, 4) Hayat. 5) Sem' [Iitme), 6) Ba
sar (gre) ve 7) Keldm Bunlara, mahlukta alglanan birtakm ilere delalet
ettiinden ma'nd satlar denir. Zeyd'in kudreti. insalar Iin ak bir eydir:
ilmi de yle . . . Bu yedi sfat Mu' telle, "taaddd'lkudemd" [kadimlein oklu
gu)dan kanmak amacyla nefetmi ve "Eer bu sabit olsayd o zama Ta
r'nn sekz eyden mrekkep olmas lam gellrdl. Hstiyalar, tesli inanc
nedentyle kfre saptklanna gre sekiz kadim eye inanmak nasl olur." demi-
48 Ehli in
Km derse k; siyah. mevcut bir araz (ilinek)dr ve o, renktir;
beyaz (da) mevcut bir araz dir ve o (da) bir renktir; bu durumda
o, "siyah" beyaa tebih etmi olmaz. nk gerekte " renk
lik", "aralk" ve " varlk" (var olma)taki ortak, onlar (siyah ve
beya) arasnda bir tebih (benzetme) meydana getirmez. Zira,
gerekte btn bunlar, onla kapsayan birtakm niteliklerdir.
Dolaysyla tm varlklar, aralarnda bir benzerlik olmad hal
de, genel varl (vaolu) hususunda mterektirler . . . Bu yz
den, renklik, arazlk ve varoluta ortaklklarna ramen, siyah
ile beyaz arasmda bir benzetme, birbirne rek getirme (temsil)
sz konusu olma. O halde Allah hakknda "mil" caiz olduu
halde "mil" (denk, benzer, eit) imkaszdr.
Ala alemin iinde olmad halde, gerekte biz; "Yce Allah,
evrende ilen ekip eviren bir ynetici (Mdebbir}, evrenin y-
lerdir. Onlara gre Allah; Zat'yla Kadir (kudret sahibi), Zat'yla Mrid (dileyen).
Zat'yla Alim, Zat'yla Hayy (diri), Zt'yla Seml' (iiten). Zat'yla Bair (gren) ve
Zat'yla Miite/ellim (konuan)dir. Bu sfaUar ona ait deildir.
Buna cevap udur: imkansz (mu hal) olan, tek bir Zat'n sfatlarla muttas ol
mas degil . . yani olt zathlk (taaddCu'z-Zat}tr. Herkese malumdur ki, ilim
sfat lle muttasf olmadka. 'Zeyd alimdir' denmez. Dier sfatlar iin de ay
ey sz konusudur. Allah'n Ilmi, kudreti. .. vs. sfatlannn vaina nasslar de
llet etmektedir. Bu Zili sfatlar, Zat'n ays deildir, ki "terkip" (bileimi
meydaa gelmi olsun: Zat'n gayrs da deildir. ki taaddudu'l-lcudemd", ya
ni kadimlerin okluu. ok kadimlllik meydana gelsin! . . . Onla dediler ki. bu,
'on' (says) Iindeki 'bir' gibidir: halbuki o (bir), onun ayn deildir ... Aksi tak
dirde bundan Zeyd'in ilmi, onun ne ayndr ne gayndr, temsilindeki durm al
glanr. Dierler de bu ekldedir. Bunu kavamaya al: nk on saysnda
k bir says temsili (benetmesi), Hristiyanlann Allah'la ilgili, O, "uknim"
(z)dan mrekkep (bileik)tr dedikleri durumu vehmettirir. "Akdnim" "uc
nmun ouludur ve bu uknm (z) ise: ilim. hayat ve kelime'dir. Hrsti
yanlar Hz.isa (a.s.)y "/elime" yaptlar. Alah ise yle buyurraktadr: "Andol
sun 'Allah, in iinciisdr' diyenler /r olmulard . . . " (5 Mide/73). Yani,
ten ( uknm'dan) birdir diyenler . . . Bu, onlann (Hrstianlan). 'tesli"le.
ilgili szleridir. te bunlar (sfatla hakknda byle dnenler) , onlardan bir
frkadr. Btn bunlar muhadir. unu bil ki, Allah'n suatlann hakikati,
Zat' idrak edilereyecei gibi, idrak olunama. Halkn. herhangi bir eyde, Al
lah'n kudretine bak, eklindeki szne gelince, bu, gk ve iinde olala yer ve
zerinde ve her ikisi (yer ve gk) aasndaki olaylar (olular)n izlerne bir ia-
- rettir ve ama, "kudret"in hakati deildir . . . Bunu kavra!.. Dier sfatarda da.
aktardgtm rek zere ay ey sz konusudur.
Rubbiyet Bilgisi 49
netimini kendi elinde bulunduran bir yrutc (Mutasamjdr. "
derz. Bunun misali udur: nsann parag hareket eder; onu
hareket ettiren, insann ilmi ve iradesidir. Halbuki parmata
ilim ve irade yoktur. te bu sebeple birine bir eyi anlatmak
mmkn olmaktadr . . . (A) zayfn tasavvun ise; bir eye ya
kn (mcavir) olmad halde o eyde nasl ileri ekip eviren bir
mdebbir, bir fail olacag ekndedir; k onda (onun tasav
nnda} bi deime olmaz.
G. TK
Yce Ala'n, yaplmasn gerekli grp istedii bir grevi ye
rne getirmelerini kullana teklif etmesi, bir insann, amac yap
t ilerle ilintil olan birtakm ileri yapmasn klesine teklif et
mesine benemez. Klesine bir ii yapmas iin tekiifte buluna
cak ola insan o yaplacak olan ite kendisi iin bir pay sz
konusu deilse, ona ihtya duymad gibi byle bir eyi ua
na teklif de etmez. Buna kark Yce Alah'n kullarna herhan
gi bir eyi teklif; doktonn, hastasna yapt herhangi bir neri
gibidir: Hastan atei arnca doktoru ona ate druc souk
iecekler (ilala} imesin syler. Halbuk aslnda doktonn
onun o eyleri imesine ihtiyac yoktur. Hastann ne muhalefe
ti, yani ate druc souk eyler imemesi doktora bir zarar
verr ne de muvafakati, yani uygun grup souk eyler imesi
ona bir yarar salar. Zarar da yarar da hastaya attir. Gerekte
doktor, sadece bir rehber ve bir 'lavuzdur. Eer hasta, uygun
grp daktorn nerlerini onaylars ifa bulur ve hastalktan
kurtulur. Yok eer uygun grmez de doktora muhalefet ederse,
hastalk devam eder ve hasta lr. Onuri yaamas da lmesi de
tabip katnda ayndr; zira doktor, hastann yaamas ve l
mnden mstanidir.
Nitekim Yce Alah, hastalklan ifas iin bir sebep hal
kettii gibi, ayn ekilde mutluluk ijn de bir sebep yaratmtr.
Bu sebep ise, isteklerine kar gelmek suretiyle (mcahede) nef
si, heva ve heveslerden, dkrklerinden men eden ve onu
50
Ehli in
kt huylardan, utalacak alaa iler (rezdilu'l-ahldk)den
kurtaran ibadetlerdir. nsa doasna zarar veren kt, ayp
haeket ve davralar, insan bedenini oluturan ka, safra,
sevda ve balgar drt unsurdaki eksiklikler, bozukluklar, dn
yada hasta edici ve ldrc olduu gibi, utanlacak ahlasz
davanlar. ahlaki eksiklik ve bozukluklar da ahirette helak
edicidirler. Aah'n emirlerne ka gelinerek ilenen gnahlar,
masiyetler (maasi). dnya hayatndaki zehirler gibi, ahiret ha
yatna nispetle bier zehrleyici davranlardr. Bedenleri tedavi
eden bir tp ilmi olduu gibi, nefslerin, ruhiann tedavisini sa
layan bir tp ilmi de vardr. Btn peygamberler, birer ruh dok
torlardrlar: Kalpler arndran yolu amak suretiyle onlar, hal
k, iyilie, bana, doru iler yapmaya ve kurtulu yoluna irad
ederler . . . Nitekim Allah: "Nefsini ktlklerden anndrn kurtu
lua enni, onu kirletip rten ise ziyan etitir. "77 diye buyur
maktadr.
Sonra <enir ki: Doktor hastasna unlar yap dedi; unlar da
ona yasalad. Hastann hastal artt; nk o .. daktorun on
dan neler yapp nelerden kamas gerektii yolundai emi ve
yasaklarna uymad. Veya iyi oldu; nk o, hastaltan korun
nada herhagi bir noksanlk yapmadan daktorn kanununa ri
ayet etti. Gerekte daktorun tavsiyelern yerine getiremesine
kalk hastann hastalnn uzaramas, bizzat muhalefet etti
inden dolay deildir. Belki onu hastalnn devam etmemesi,
daktorun onda isteklernin dnda baka bit salk yolunu iz
lediinden dolaydr.
77 91 ems/9, 10. Bununla Alah, her trl ho olmayan eyden kurtuluun,
nefsi anndrala mmkn olacagr beyan etmektedir. Tekye (nefsi at
ma); yelte. yfelte ve temizliktir; yai nefsi (rhunu) ta ile ycel
tip onu gnahlardan temizleyip anndrar kurulrutur. Bu ise, ibadetlere de
vam eteyi ve nefs mcahedeslni gerektirir. Nitekm Alla, nefsini klletp r
tenlen payna ziya dtn beyan ediyor. "Tediye" lse, gizlemek de
mektir. Yai nefsii daliiete srkeyp onu gnah ve ktlklerle rp g-
leyerek krletenler hsrana urayacakt.

Rub
blyet Bilgisi 51
Takva 78 da byledir. Takva, kalplerdeki hastalklan yok eden
bir saknp korunma durumudur. Vcudun hastalklan, insann
dnya hayatndan elini eteini ekmesine sebep olduu gibi kal
bin hastalklan da ahiret hayatru insann elinden kartr.
Dier bir rek ise udur: nsalaa hkmeden padiahlar
dan bir padiah, meclisinden uzak, meclisinde bulunmayan bir
kuluna, kendi tarafna ynelmesi iin, para ve binek gnderiyor
k bylece o insan, onun sebebiyle mutlu olsun ve ona yakn ol
ma rtbesine m olsun! . . Padiah bu yardm, o kulunda yar
dm istemeye ihtiyac olmad halde ve onu asla kullanmamaya
kesin kararl olmasna ramen yapmt. Sonra kalkp da padi
a tarandan kendisine gnderlen binei kii kaybeder, ald
nr, onu ldrp yok eder ve padiahn kendisine gnderdii pa
ray da yol aznda deil (baka yerde) harcayp tetirse, bu
durumda o kii, nlmete nankrlk etmi olur. Eer kul, kendi
sine hediye olarak gnderilen bineine biner, paray da onunla
erzak temi edilen bi yolda hacarsa, bu durumda ise o adam,
nimete kretmi olur. Ancak o adam bunu yapmakla padiaha
menaat salam olmaz. Zaten padiah, bunla gnderken
ona nimetler verme ve onu huzura teklif hususunda, kendisi
iin bir pay beklentisi iinde gnermi deildir. Ancak o, kulun
mutluluunu istemitir. Eer kul, orada, efendinin arzusuna
uyup onun isteini yerine getirirse, bu durumda o, kreden
(akir) kullardan olur. Yok ayet kul, efendisinin emrine uyma
da ona muhalefet ederse, bu durumda ise onu muhalefeti,
78 Taka, her mslman zelne bir jarz ayndr. Takva, Allah' gaap ve ika
bnda (cezasndan) korkup kendini saknmaktr. Bu Ise, O'na ianp O'na
teslim olmakla; O'na itaat edip gnahlarn terketmekle olur. Eer kii byle
(ta sahibi) biri olursa o zaman o kii anm Allah'n sevgili bir kulu olur.
Denildi ki. dnyada Insanlar efendiler, cmert olanlardr; ahette insania
nn efendier ise taa sahibi olanlardr. Allah'tan korkup kendisini ktlk
lerden saknmak (takva)la ilgil rvayeterden birne gre halife mer bir sefer
deken koyun srsn otlata bir ocugu grr ve: 'Bize bu koyunladan bl
rni sat!' der. ocuk: "Onla benim deil" diye karlk vert. Hali mer ste
ler: "Koyunlan sahibine de ki: "Kurt onlarda birni yedi." Bunun zerine o
cuk: "Peki Allah nerede!" diye karlk ver.
52
Ehi i
nankrlk (kn) saylr. Alah'n ycelii ve hibir eye muh
ta olmamasna nispetle, O'nun katnda, kafrlern k, yai
inanshg, nankrl le iman etmeleri msavidir. Ancak Y
ce Alah, kullannn kfne rza gsterez.
7
9 nk karlik,
kullannn maslahatma uygun dmedii gibi, ay zamanda bu,
onlan skntya ve mutsuzlua srkler. Bunun gibi doktor da,
hastalannn lmelerine ra olma ve onlan tedav eder. Kuluna
ihtiyac olmayan padiah da byledi. O da kendisinden uzak
lamak suretiyle kulunun bedbahtln. kt hallere dmesini
istemez. Bilakis, ona yakniamak suretiyle onun saadetini,
mutluluunu arzular. Halbuki padian, tebaasndan olan o
kulunun ne kendine yaknlna ne de kendinden uzak kalmas
na ihtiyac vardr.
te " teklii de byle anlamak gerekir. Zira gerekte ibadet
ler, yararl iler (td birer ifa; gnahlar, isyanlar (madsi da bi
rer zehirdirler. Bu zehirlerin etleri ise kalpler zerindedir.
Bundan, sadece mutedi mizal birisini saln mutu ettii gi
bi, ancak temiz bir kalple Allah'a gelenler kurtulurlar.80 Nitekim
doktorun hastasna; Saa_ bylece, neyin zararl, neyin yararl
oldugunu retmi oldum. Eer beni onaylar da benim tavsiye
mi dinlersen, bu senin lehinedir; yok eer benim tvsiyelerime
uymaz da bana muhalefet edersen, bu da seni aeyhine olur."
eklindeki sz doru olduu gibi; ayn ekilde Yce Allah';
"Kim (Rabbinden gelene uyup) dor yol tutarsa kendi iyiliine-
79 Burada, Kur'a- Kerim'de geen bi ayete iaret sz konusudur. Ayette: "Eer
inkar ederseniz, phesi Allah, size muhta deidir. Bunula beraber O, kul
lannu kijne ra olma. Eer iikrederseni bundan honut olw.. ." buyrul
matadr. (39 Zmer/7.)
BO Burada: "O gn (yaet gn), ne mal n de oluk ocuun bir fayda olur; o
gn sadece temiz bir kalple gelenlern yarar olw." (26 uara/88-89) ayetine
iaret vadr. Gerekte kyamet gnnde ne mal mlkn ne de oluk ocugun
bir yaran vadr. O gn, Allah'a ma ve ihlasn, fesini eken irk ve gna
lardan uzak durman ve nihayet huzurda irk ve ginahlann kirliligiden,
nifa (iki yzllk) v pheden am temiz bir yrekle gelmeni dnda
hibir ey faydas yoktur. nk btn bunla, yaii Ala'a ortak koma, ik
yzllk. phe ve gnala, kalbin hastkladrlar.
Rubbiyet Bilgisi 53
dir; kim dom olam brakp baka yola saparsa kendi zaranna
olur.",BI "Kim iyilik ederse kendine, kim de ktlk ederse yine
kendine eder."B2 buyu da gayet tab dorudur.
Emredileni terk edip yasaklanan yapmaya kalkmaya kar
verlen cezaya gelince, Yce Allah'tan gelen bu ceza, Allah'n ona
kar verdii bir fke ve bir intikam cezas deildir. Bunun re
i udur: Cinsel ilikiy terkedeni Yce Allah, ocuksuzlukla; be
beini, ocuunu erirmeyeni de ocuunun lmyle cezalan
dnr. Ayn ekilde, yeme ve imeyi terkedeni Yce Allah, al ve
susuzlukla; ilalan kullanmayan ise hastalk acsyla cezaland
nr. Yce A a' kullarna kar gazab ise, onlara ac ektinne
iradesinin, isteinin dnda bambaka bir eydir. Nitekim se
bepler ile o sebeplerin dourduu sonula, dnyada, sebepler
birbirine sebep ka ve btn sebeplerin asl sebebi (msebbi
bu'l-esbdb) olan Yce Allah'n tertibi ile birbirleryle sebep-sonu
ilikisine girerler. Bylece bu sebeplerden bala aclara neden
olurken; bazlan da Iezzet (zevk, haz, tat)lere sebep olurlar. Dn
yadai bu tr elem ve zevklerin akbetlerint, teki dnyada ne
ler beraberide getireceini ise, sadece peygamberler bilir. Ayn
ekilde, herhangi bir fark olmakszn, ibadetler, salih areller ile
ktlklerin, masiyetlerin gnahlarn ahiretin ac ve tatlana
nispeti de bunun gibidir.
"Masiyyet niin cezaya sebep tekil eder?" eklindeki bir so
r, "Hayvan zehirden niin lr? Neden zehir, lme sebep olur?
nsan bedeni niin zehrin onu etkiledii bir ekilde yaratlmtr
da zehir bedenden etkilenmedii halde insan bedeni zehirden et
kilenmektedir?" eklindeki soru(lar) gibidir. Bunun gibi, Yce
Ala niin isan nefsini, ruhunu, erdemiern onu kurtarp ke
male erdirdii ve ahlakszlklann ise onu helake srkledii bir
ekilde yaratt hususundaki szler de byledir.
8! 10 Ynus/1 08.
82 41 Fussilet/46; 45 Casiye/15.
54 Ehli in
Yce Alla canWan, yemek olmakszn doyrmaktan, her
hangi bir ila imeksiin ifa vermekten, cinsel ilki olmaszn
ocuk yaratmatan, emzirme olmakszn ocuk yetitip byt
mekten elbette aciz deildir. Ancak O, (varlk alemindeki btn
olular iin) bir sebep dier bir sebebi douracak ekilde sebep
ve neticeler tertip etmitir. Bu ise, sadece, Yce Alah'n ve ilir
de salam bilgiye ulanu bilge kiilerin bilecei bir sr ve bi
hikmettir. Bunda alacak bir ey yoktur. Gerekte asl ala
ca olan, varolutaki usta ii bu salam, mkemmel ve kusur
suz tasann ve ynetim ile tam eksiksiz bir tertip ve dzen (sis
temidir. Hayatm zerine yemin ederim ki, evendeki hayetamiz
bu hikmetin srrna mahar olma hidayetinden yoksun olan ki
i, hidayetinin yetersiliinden dolay, ona ok anr . . . Eer ev
rendek dzen ve intizam byle olmasayd, bitki ve koyun, davar,
keklik ve tavuk gibi en itidalli, en sevecen ve ymua huylu
hayvanlarm nzk ve nasipleri zayi olurdu. Bitkinin kemali, rt
bece kendinden stn olan hayvana gda olmasdr. Bu yzden
hayan bitkiden aylan eylerle hayatiyetini srdrr. Bylece,
ona benzeyerek, adeta ondan bir para olur. te hayvann ke
male eresi, bu ekildedir! . . Kesimi yapla kurbanlk hayvan
larn insaa nispeti ile, 8
3
insann, adn cennetlerinde bulunan
meleklere nispeti de byledir. Nitekim Allah: Melekler (adn
cennetlerinde) hr kapdan girerler."S4 buyuraktadr.
Savunmasz baz hayanlannn, birtakm agzl yrtc hay
vanlara gda (yem) olmasna gelince, bu avcl yrtc hayvalar
da, siyaset (maslahat) ve tbbi bakmdan, siyaset erbab ve dok
torlan bildii birtam fayda ve renfaatler sz konusudur. B
tn bu eylerin, Aziz ve Ham olan Allah'n takdil mucibince
mutlak )ir btncl sistem tertibi zere va'na (yerletirilmesi
ne) oka araniann rei, bir eve gip de o evn avlusunda
yerletirilmi olan kap. kacakla aya tkezleyen ve ev halkna:
83 nk, eU yenen hayalar bitklerle beslendii gibi, insanlar da hayvasal
bes!nlede yaamn srdrrler.
84 13 Ra'd/23.
Rubbiyet Bigisi 55
'Aklnz gideren nedir, niin bu kap kaca eski yerlerine koy
muyorsunuz. niin onlar yol stnde brakp terkettiniz? . . " di
yen araya benzer. Ona (ama) denir ki, onlar yerlerine konulup
yerletirilmitir (yerli yerndedir) . Gerekte kanklk, eksiklik,
bozukluk, onlar grecek gzn kaybndan dolaydr. (Yine bu
tertipli yerletiflmeye araniann durumu), kokular alglaya
mayan 'ehem'e bener k byle biri, anber, misk, kafur gibi g
zel kokularda meydaa gelmi trl trl kokulan, gzel iek
sakslart ve gzel kokulu meyveleri nne koyan kiiyi aypla
yp; "Btn bunar, sadece yer igal etmekten baka bir ie ya
ramamatadr." diyerek onu knar. Ona cevaben, "Gzel kokulu
bu dem (ud) aacnn, odun olmaldnn dnda baka yarar
da vardr. Gerekte senin bu gzel kokuyu alglaman engelle
yen, koku ala bi burndan yoksun olmandr." denir.
Burada baka birtm aratra konulan da sz konusu
dur. Onlardan bir udur: Yce Allah, nasl o eyi emredip de
sora onun aratrlmasn-incelenmesini yasakla? halbuki
doru, uzak gr, sagr (balret) sadece onu aratmakla
hasl olur . . .
Bu, fsid, yani bozuk, hatal bir taaccptr. Zira gerekte
amel, kesin bir inanc veya gerek bir bilgiy (rarifet) gerektirir.
Kesin itikat ise, tasdik ve iman yoluyla mcerred taklid, yai
doruluunu kabul edip gereini yapma olarak bilinir. Marfet,
yani bilgi ise, kesin aklsal delil olan burhan ie elde edilir. Ona.
yani bilgiye ise, aratrma-inceleme ile ulalr. Burhann hak
katlerine ve aratrmann karmak problemlerne muttali ol
maktan aciz zayf kiiler hai, btn insanlar, aratrma yap
maktan men edilmemitir. Bunun rei, hastaya ila imesini
syledii halde doktorun, bu ilacn tedav edici oluunun sebe
bini aratrmakta onu engellemesine benzer. Zira hasta onu
tam olarak kavrayama. Byle bir aratrma hastay zamet ve
meakate sokar. Hastann onu anlamaya gc yetmez. Bu )z
den hastal artar ve sonuta ondan zara grr. Nadiren de ol
sa zek, tb yntemini ve hastalklarn nedenlerni gzetleyp iz-
56
Ehli ir
leyen hastalar bulunur. te byleleri ne aatnnakta ne de
hastal ile tedavisi arasndaki mnasebeti ziketmekten men
olunur. Tam tersi, bilinse ki hasta, kendine zg ayncalkl ze
kasndan ve hastalgn sebeplerini bilmesinden tr, onun s
zne inaacak ve mahza taklide yknecek biri degildir ve yine
alahrsa ki hasta, hastalg ile ona uygun ila arasndaki m
nasebeti aladg zama tedaviyle megul olur, o zaman byle
biri aratnnadan engellenmez. Yok eer anlamaz da talitten,
yan daktorun szne uyup onu oldugu gibi kabul etmekten yz
evirir ise, bu durumda hastaya, hastal ile ona uygun de
cek tedavi arasndaki mnasebetn anlatlmas gerekir. Aratr
ma yapma hususunda kendi kendine yeterlilii bilinen kii,
aratrma yapmakta ahkonmaz. Ne var ki hastalar iinde by
le ola gerekten nadirdir. ounluk, byle bir aratrma iin
olduka zayftr.
Dini meselelerde (er'iyyit} sebep ve hkmetleri (esrUrJ bilmek
ve onlala ilgili aratrma yapmak da bu kabildendir.
Hayvanlann. irsann emrine arade ettifilmesine gelice, bu,
rein krlaa gezinti ve dinlenme yeri olan parkiara ve ok g
zel eylere, yzlere bakarak admlarla yaya gezen birine; "u
adama bakn! Nasl da ayaklarn gzlerinin emrne hizmeti ya
parak onlar onun emrinde yoruyor. Halbuki ayak da onun, gz
leri gibi, bir organ, bir aetidir. Ona ne oluyor k bu iki organ
dan birni dierinin rahat iin yorarak birini digerine himeti
yapyor?! . . " denir. te bu, eyadaki lleri, deerleri ve merte
beleri bilmemektir. Buna kar anlama kabiliyeti olan al bi
r ise, kdmil, yani tam olann daima ndk, yani eksik, kusurlu
olanla beslendiini; noksan olann ise, kamilin emrine arade
olunacan bilir. te bu, bizzat hikmettir, hikmetin ta kendisi
dir ve bu, bir zulm deildir. nk gerekte zulm olan, ba
kasnn mlknde tasarfta bulunmaktr. Halbuki Yce A ah,
kendi mlknde kendinden bakas iin herhangi bir mlke te
sadf etmez ki, oradaki tasarrufunda bir zulm sz konusu ol
sun!.. Buna gre Alla'tan herhangi bir zulm vaki olmas ta-
Rububiyet Bilgisi 57
sav edilemez. Daha dorusu kendi mlknde diledigini yap
mak O'nun hakdr ve bu durumda O, Adil olur.
Al kimse unu da bilir ki vahiy, ilahi, yani tannsaidr ve
hak olan gerek din (ert}, akln almayaca bir ey getirmez.
Eer akln alamayaca eyle, rein Yce Allah'n kendisi gibi
bir Allah yaratmasn ya da birbirinin zdd iki eyi birletirip bir
aaya getirmek gibi imkanszlna al delilinin deHet ettiini
murad ederse bu, din ve eratn reddetmedi bir eydir. Onun
la. akln onu idrak etmekte yetersiz kalp tek bana onun kn
h (asl)n biemeyeceini murad ettiyse bunun, tp ilmde ol
mas muha, yani imkansz deildir. rein, mknatsn demir
kendine ekmesi ve hamile bir kadnn zel bir tr ylann st
ne basara yrmesi ile cenini (rahimdeki ocuu) drmesi
ve bundan baka birtakm zellikler buna rek tekil ederler.
te bunlar, akln. kavrayamayaca hususladadr. u anlam
da ki akl, onun hakikatine vakf olamad gibi, tek bana onu
iyce aniayp kavrayamaz da. Yine de onun mstahil, yani im
kasz oluuyla ilgili bir yarg (hkm) bildirmekten ger kal
maz. Halbuki aln idrak edip alglayamad her ey, gerekte
muha, yani imkansz deildir. stelik eer biz, atei ve onun
meydaa geliini hi grmemi olsaydk da bir haberci onu (ate
i) haber verip: "Ben bir tahta parasn dier bir tahta paasy
la birbirine srttm ve aralandan bir mercimek mikta krm
z bir ey kt. O ka krz ey, bu beldeyi ve iinde yaa
yanlar yedi, tketti de, hibir ey onun kama intial etmedi
i ve hacminde herhangi bir art olmad halde, onladan geri
ye hibir ey kalmad . Dahas o mercimek byklndeki kr
m ey, bizzat kendisini de yedi. Bylece ne kendisi ne de bel
de kad! . . " diye syleseydi, biz ona yle derdik: Ne akl byle bir
eyi kavayp bildirr; ne de onu kabul eder . . . Bu ekil, atein bir
eklidir ve his onu tasdik eder. Bunun gibi erat da bazen, ol
mas imka d (mtail) olmaya bu tr garpliklere amil
olur. Gerekte onlar, dnlmesi uzak ihtimalli olanaksz ey
lerdir ve olmas, uza ve olanaksz demek olan "ba'i" ile, olma-
58 Ehli Iin
s, mmkn olmayan anlamna gelen "muhil" arasnda bir fark
vardr: Gerekte "ba'fd", yani olmasna ihtimal verilmeyen, bil
dik, aina olunmayan bir ey iken; "muhd["85 ise, olmas tasav
vur olunamayandr.
Yce Alah'n; "Allah, yaptndan sormlu tutulma; onlar ise
sorguya ekilecektir."
86
"Rabbim! Beni niin kr olark harettn?
Oysa ben, halkaten grr idim. "
8
7 buyruklannn anlamna ge
lince, sual bazen mutlaklatnlp genelletr ve onunla ilzam
kastolunur: rencinin, retmenine soru sormas gibi. . . Oysa
Yce Alah'a, ilzam alamnda bir sual tevcih olunamaz ve bu,
"Allah yaptndan sual olun up sorumlu tutulamaz." buyu He
kastolunan anladr. nk O'na, ilzam sz ola "niin?" so
rsu sorulup O, bir sorgulamaya tabi tutulamaz. Ancak bilgi
edinmek iin soru sorulup-sorulmayacana gelnce, bu, yukan
da bahsedilen gibi deildir. Bu, "Rabbim! Beni nii kr olark
harettin?' buyuyla kastolunandr.
85 Eb sha isferayini, etTertib f Usli'I-Fkh ktbndag "mudl"in alam ve tah
kikinin kendisinden Ilk alnan kiinin, dis (a.s.) oldugunu zlkretmiti. y
le k o, her bir gii ve kta (ignenin her bir gii ve knda) "Sbhnel!al
velhamdulla" diyerek di dikmekte iken eytan {blls) O'na bir insan sure
tinde gelir. O'na ince bir deri kuma paas getirip "Ala, bu ince kumatan
tm dnyay yaatmaya kadirdir." der. Bunun zerine dris (a.s.): "Allah, dn
yay bu inenin deliinde yartmaya kdirdi
r
l" der ve igneyi eytar Ii g
znden bine drtp batn ve onu a yapare
86 21 Enbiya/23. Alah, varlkta her eytn kendisinden sacr oldu bir tek Ila
tr. O, yaptgndan dolay, "Ni

in yaptn?" diye sual edilip asla sormlu tutula

ra sorgulanama. Sual, yaptlada dolay sorumlu olup onlarda dolay
mkaat ve cezandnlacak ola insalar iindir.
87 20 Tai/125. Km, Allah' anmakta yz eVrip de eytan'n yolunu. izlerse,
phesiz onun Iin dar bir geim vadr. Kyamet gn tse Ala onu mutlu
luk derecelerni ve kurulu yollanru gremeden, bir kr olarak baredecek ve
bylece o, cehenneme girecektir. Oras ne kt karargahtrl O. "Rabbim. beni
niin lr olarak harettin? Oysa ben, grr idim." dedi. Buyrdu k; Senin u
a iinde bulundugun krlk, gz krl. deildir; Senin dnyada Iken kalp
gzn yoktu; dahas basiretln kapap krelmlti. Bizim ayetlerlmiz, el

llerml
zin diliyle saa geldi ve acak sen onla unutup ihmal etti. Klbinle o ayet
lerde ne bir nur (k) ne de bir hldayet grdn. Bugn de sen. cehennem aa
b Iinde unutulup ihma edi!eceksin. Aret azab, dnya aabdan daha id
detli ve daha zararl (kt)dr. nk o, kesintisiz sreklidir ve onlar orada
ebedi kalacakardr
Rubbiyet Bilgisi 59
Bu sorulann cevab noktasnda bu kadan yeterlidir. Pey a
bir zeyrek.lik, uyanlk ve zeka ile taklid seviyesiden kurtulup
ykselerek kendi grne gre bamsz hareket edip, bakas
nn dncesine ve emrine tabi olmaktan uza kalma (ttldl)
derecesine ulaamayan insanlar helak olanardan olurlar. Fay
da vereyen bir zeyrekik, uyankk ve zekadan (liyde) Alah'a
snrz! nk gerekte cehalet (bilgisizlik) , halas ve kurtulua
yaan olmayan bir kiyasetten daha yakndr. ai dedii gibi:
nsaniann aypla iinde hibir ey grmedim:
Tamaa, kail olmaya g yetebileceklerin noksanl gibi! 4
H. A 'A
Senin, hadi, yani sonradan olan bir varlk olduunu; sonra
dan var olann ise, bir muhdte, yani bir Yaratcya ihtiya duy
duunu bilip rendii zaman, Alah'a ima etmeye dar senin
iin apak ve kuvveti aklsal delil (burhan) hasl olmu olur
. 88
88 man kelimesi, insann tasdik edip iandg eye delalet eder. Onun birtakm
bedihi, yani apak deliller vadr. Yce Allah'a ianmann akla ltibat var
dr
:
Hay bilip onu istemeyene, err, yan ktlg tayp onu terketmeyene
akl bir denmez.
i
lim de lyledir: Nitekim Yce Allah'ta korkmak, O'nu bil
mey, O'nu bilmek. O'ndan korkup ekineyi: O'nda korkup ekinmek ise,
O'na Itaat etmeyi gerektrir. Allah'ta korkup saknan, O'nun emirlerni hatr
Iayp onlan yelne getireyi kendisine grev edinir; yasaklann hatnnda tu
tup onladan karr. u hadisi tmyle zikretmeyi faydal gryorm: Hat
tab'n oglu

mer (r.a)in yle dedi rivayet edilmitir: "Bizler bir gn Peygam

ber'in huurnda otururken, bembeya giysili, simsiya sal. zelinde yolcu
luktan eser grlmeyen ve biden hibirimizin tamad bir adam birdenbire
anszn kageldi; hatta Peygamber'In yauna oturup dizlerini O'nun dizlerine
dayad. Avu iielni Peygamber'in uyluklana koyup: 'Ey Muhammed/ Bana
slam'dan haber uerl' dedi. Bunun erine Allah elisi: 'slam, Allah'tan baka
ilah olmadna, Muhammed'in, Allah'n elisi olduuna tankile edip nama kl
man, zekat uermen, Ramaan oncuu tutma, yol bakmndan oraya gidebilir
sen Kabe'yi haccetmendir. ' diye cevap verdi. O da: 'Dor syledin!' dedi. Onun
hem O'na sorp hem de O'nu tasdik
.
etmesine ardk. O. 'Bana imandan ha
ber uer!' deyince Peygamber: 'man. Allah'a, meleklerine, kitaplara, peygam
berlerne. ahiret gnne, hayn ue erriyle kadere inanmandr. ' diye cevap ver
di, O da, 'Doru syledin/' dedi. O, 'Bana thsandan haber uer!' deyince de Pey
gamber: 'Sanki O'nu gryorusun gibi Allah'a ibadet etmendir zira, her ne
lcadar sen O'nu grmezsen de O, seni grr. ' diye cevaplad. O, 'Bana kyamet-
60
Ehli

ir
Bu i bilgiden (marifet) akla daha yakn ne olabilir?!. Kas
clettiim i marifet, l l senin hddis, yani sonradan meydana gel
mi bir varlk olma ve 2) hddiin, yani sonradan olan bir varl
n, bizzat kendi bana meydana gelmeyecei gereidir. Eer
sen kendini ve bir cevher olduunu; senin zelliinin, Ala' bil
mekB9 olduunu; ma'rifetin, duyularla alganr olmayan bir ma
rifet olduunu; u bedenin, senin znn kvamndan olan bir
ey olmadn ve bu bedenin ryp harap olmasnn da seni
yok etmediini, etmeyeceini bilirsen, bylece sen, kesin csal
bir delil (burhan) ile ahiret gnnn valna da kanaat getirp
bilir ve ona ianrsn. Zira gerekte onun, senin iin iki gnn
var olduu gereinin dnda bir anlam yoktur: ll Bu bedenle
megul olup iinde bulunduun imdiki gn ve 2) bu bedenden
ayrldn bir baka gn . . .
Seni znn varl {vam) ceset (beden)le olmadndan,
gerekte lmle birlikte ondan ayrldnda, senin iin ahiret g
n meydana gelmitir. . . Eer sen, bedenden ayrlmakla birlikte,
duyularla alglaan duyusal varlklar (mahssdt)dan da ayrlm
olacan bilirsen, bu durmda, ya bir nimetle karlarsn ki o
ten haber/' dedi. Peygaber: 'Kendiine son sonlan kii, soryu sorandan da
ha iyi biliyor deil!' dedi ( ... ) Ve sona aynlp gitti. Uzun bi sre ylece bekle
dim. Sonra Peygamber, 'E rri Sor sorn kim olduunu biliyor musun?'
diye sordu, ben de: 'Alla ve elisi dah iyi bilir. dedim. Peygaber: '0, sie di
ninizi retmek zere gelen Cibl (Cebrail)dir. buyurdu." [Msllm)
89 Cneyd [ei-Bagdadi)'e gre iki tr mafet (bilgi) vardr: ll drak ve vukufa da
yal maet (taarjmaret, 2) Tatp bildirmeye [ta'r dayal mafet. . . Ta'ar
r.alam, Alla'n onlara kendisini tatp bildiresi ve onuna eyay on
lara getlp bidlresldir. Ta'rj alam ise. fdk ve enji te O'nun kudretini
eserleri Alla' onlara gsteresldlr. Sonra onlar arasda, eyan bir siL
yai yaratcs, bir mdebbir, yai tasalaycs, yneticisi. ekip eviren!, bir
hik, yan yarabcs, bir mkeuui, yai ilk olarak meydaa getireni ve bir mu
savuir1, yani ekil vereninin oldugunu onlaa gsteren bir lutuf meydana geti'
r. Bu, m'minlerin geneline, yai uruma ait bir martfet (bilgi) iken; birncisi.
yai idra ve vukfa dayal martfet Ise, hud, yai sekin ve zel kiilere ait
bir maifettr. Herkes, haklkatte O'nu, anca onunla tanyp bilir. "Dnya ehll,
balan orda en gzel eyi tad(a)madan dnyadan gp gitti. denildiginde;
"O en gzel ey nedir?" diye sorldu: "Marifetullah" dendi. Ve denildi k: "Rab
bi'ni bilip tamak istersen, gnalala aranda demirden bir duva yap [r) i.."
Rubbiyet Bilgisi 61
nimet, ehvetlere, yani heva, heves ve arulaa meyletmek sure
tiyle hastalanmadysa eer, senin asli tabiatn gerei, seni
zatnn bir zellii ve zatnn niha noktas olan Alah' bilip tan
ma {mafetullah) nimetidir; ya da Alla ile araa bir perde ekip
O'ndan gizlenmeye alma nedeniyle bir azapla karlasn ki
o aap, temel yaps itibariyle senin ehvet (istek ve arzulinin son
noktasdr. Nitekim Alla yle buyurmaktadr: "Artk kendileriy
le aru ettikleri ey arasna perde ekilitir
."9
0
Bylece, Ala' tanyp bilmenin (marifetin) nedeninin; zikir
(Allah' anma) , fir ve Yce Alah'tan bakasdan yz evrmek
olduunu renip bilmi oldun . . . Yce Alah' zikredip anmak
tan ve O'nu bilip tanmakta akoyan hastaln sebebi de eh
vetlere, yai hrs, arzu ve hevesiere ynelmek ve dnyaya olan
tamal ve azudur.
Yie Yce Allah', buu, baz sekin (hvd) kullann ila
hakatler kef vastasyla btn kullarna retip bildirmeye
kadir olduunu da bilmi oldun! . .
Yce Allah'n btn bunlar gerekten yaptn kavrayp bi
lirsen, bylece muhakka sen, kesin akli delil (burhan) ile elie
rni de bilmi ve onlara inanm olursun.
Peygamberlere zel btn bu bildirmlerin, tanmlarn, ger
ekte, ya uyankken ya da uykudayken onlaa vahyedilen ve ku
laklana ilka oluna (fsldanan) birtakm laz ve ibareler (ifade
ler) kisvesi iinde olduunu bilip kabu edersen, bylece gerek
te sen, kitaplara da inanm olursun.
Yce Alah'n f erinin, bir vastayla ve bir vastaya bal ol
makszn yapt filler eklinde blnp ayrldn ve O'nun va
stalann farkl (muhtelif) mertebelerde olduunu bilip kabul
edersen, bylece Alah'a yakn vaslalan (mukarebn)9

oldu-
90 34 Sebe'/54. Onlarla; onlan. dnyaya tekrar dnmek. aptakap bulun
duklan yerden kurulmak gibi azula aasna perde ekilmlti.
9

Kur'an'da "muklb" ifadesi gemekte ve bunda, "Alla'a yakn ola me
lekler kasdolunmaktadr. (4 N isa/ 1 72)
62
Ehli i
unu ve onlarla meleklerin kastolunup ifade edildiini de bimi
ve anlam olursun. Ancak bunu, akla dayal kesin delil demek
olan burhan yoluyla elde etmek zordur. Bu konuda sylenecek
sz ok ve uzundur . . . Bylece, kesin ai delil (burhan) ile pey
gamberlern, onlann sylediklerinin doruluunu bilip kabul et
tikten sonra, onlann (peygamberlerin} melekler hakknda ha
berleririn doruluu da kesinlemi olur.
Bu kada ile yetin! nk bu kadan da Allah'n inanaan
ve kendilerine ilim verilenleri derecelere ykselttii iman dere
celernden bir derecedir.92
. TA9 V TU9 /AT
Her reyip oalann (tevald}, bir baka unsurdan meyda
na gelmesi (tevelld), asla imkansz olmad gibi, bir baka
unsurdan meydana gelenin de (kendi iinde} reyip oalmas
(tevild} imkans deildir. Nitekim: "Gerekten biz insan bir
nuieden yarttk . . "95 buyuuyla Yce Allah, reme yoluyla
oalan insan kasdetmekte; "Sii topraktan yarattk"9
6
buyru-
92 Yce Alla (c. c); ilim, baa ve masud (amala ulamak vs. de dereceler ze
rne. dereceler koyup ykseltir. ma Gai'nin kelammda: Allah sizden ina
nalan ve kendilerne ii verlenler derecelerle ykseltini Allah yaptklanniZ
da haberdard." (58 Mcadele/ l l) ayetne iaret vad. il sahiplerinden
en geni ve en ihatal.lme sahip olanlan ve zellikle alimlerden iman edenleri
Alah; iim, baa ve hayr vs.de derecelerini ykseltir ..
93 reme, ogama.
94 Bi baka unsurdan meydana gelme, yaatlma.Tevelld ve tevdi e ilgili Ca
bir b. Hayyan ve Cah' grleri iin bk. Mehmet Bayrakdar.

sl'da Ev
rtmcl Yaatl Teorisi, Ktabiyat, Ankaa 2001 , s. 32-35.
95 76 nsan/2. [Bir nceki ayette: "

nsann zernden, henz kendiinin anla bir

ey olmad u bir sre gemedi mi? (76 nsa/ll ayetnde ad geen sre,
isarun yapsndak ilk maddeden Insan ekline gelinceye kadar olan sre, a
la kardg gibi bu srenin gebeli sresi anlamna geldigi yorumu da ya
pmt.]
96 22 Hacc/5. Eer ldkten sorra tekrar dirilme konusunda bir phe iinde
isen ad geen ayetin tmne bak. oku; ilk yaratn hatla! . . Aralarnda as
la hibir mnasebetin bulunmad yedi dnemin -nk her dnem, bir tur
dendir ve her bir tr, bir baka trden fakd- gerekte se zerinden ge
tiini bill ..
Yei dnem (evre} unladr:
Ru
bfbiyyet Bilgisi 63
u ile de bir baka unsurdan yaratlan isan kasdetmekte
dir.
9
7
. dnem: Toprak (aur)tan yarata: Hz.Adem yaratlmas byledir. insa
nogluna gelince o, meniden yaatlmtr. Meni ise, ister erkekten olsun ister
kadnda, kanda; ka, gdalarda: gda ise, bitk ya da hayvan olsun, toprak
ta yaratltr. Bylece her insann da gereke toprakt yaratldg dogru
lanmaktadr.
2. dnem: nsann nutfe (sper)den yaratlmas dnemi: [Nitekim: "Ey isanlari
Eer yeniden dirilmekten phede iseniz, unu biin k biz sii topratan sonr
nufeden ( ... ) yarattk." (22 Hacc/5), "Sonra onun z yetini nuifeder l bi
su (sperm)dan retmitir." (32 Secde/8) ayetleryle bu eveye iaret edilmiti.)
kisi aasnda herhagi bir alaka ve mnasebet olmad@. halde kuru sert bir
toprag, iide menisel carlar bulundugu bir suya dntren kimdir? ..
3. dnem: nsan embryoda, phtlam ka (ala)dan yaratlma dnemi:
[Nitekim 22 Hacc/5. ayette: . . . Bi sizi toprakta, sonr nuieden, sonra pdt
lam kan (alaka)/embriyoda ( . . . } yarattk ... " denillp, Insan yaratl evrele
ri bir bir bildirilmektedir.) phesiz, bir su olarak meni lle kat (ptam)
kan aasnda farkllk vard (Iksi bibiie benemez). Buna ramen Kadir
ola Allah' kudretiyle su (meni), phtlam kana dnm ve burada, bir
maddeden dier bi maddeye dnmnden dolay, tekra yaatman im
kanszluu dnenin aramsz olduuna iaet vardr. Zira bu olay. yarat
man balangcda gereklemitir.
4. dnem: nsann, yaratl leli-beltsiz bir loka et paras (mud)ndan ya
ratlmas evresi: (Niteki 22 Hacc/5. ayette: . .. sona ne olduu beUl-belirsi bi
et parasUldan yaattk. buylmaktad.) Mua, ne bir tasan ne de bir
ekli olan bir et parasd. Byle lsimlendlilltr: nk o, bir inemlik bir
miktardr ... Onun ilk aslna dkkate bir baki Toprak, bir su (meni, sper)ya,
sonra bir et parasna nasl vap ulat. Bu et paras (mua), baen, yaat
ma halleri ve ekller kendinde taamlap gereklemi olaak ayp ve kusur
ladan uzak sala bir ekille yaratm, baen de byle olmam olur. nk
Alla; "Yaratl belli blirsiz bi et parasnda yarattk .. ." (22/5) buyurakta
d. Bt bunlar Alah, bizi pheden andrp tekrar dime konusundaki
kukuyu yok etmek aacyla bize akayp gsterek iin yapmatadr. Btn
bunlaa kadir ola (Allah), nasl teka d!rtekten aciz olur?
5. dnem: Sonra aa rahminden bebekler olaak dan kar, nefes alp verir
ve yaar. Annelermizln ana rahmindeyken dayurlduumuz gibi kt@.mz
da da doyurlduk. Ana rahmi ndeki ve dndak iki yiyecek trlernin ara
sndaki farkllk (benemezlik) akt.
6. dnem: Sonra gl yetikin ajmza ular (bkz. 22 Hacc/5). Gerekte
Allah, bzm iin bu eveleri halad: t ki kemal (yetikllik) derecesine, bir
gce ve akl dtnginlljine ulaalm.
7. dnem: Btn bunlardan sona iimizden bir ksru vefat eder: bi ksm ise
rrn en verimsi aga kada gtrlr: ta k her ey bilen bir kimse ol
duktan sonra bir ey bilmez hale gelsin!. .. (bk. 22 Hacc/5)
Deerli kadeim. yaratl evrelernin tertibie ve yenideri dlrilmenn ispata
dikkatle bak!.. Allahu Taalfy tesblh ve tenl ederml ..
97 insann yaratl le ilgili olarak Nazam, Cahi. bn Tufeyl, bnu'n-Nefs'in g
rler iin bkz. Bayrada, ae., s. 40, 53, 74, 78.
64
Ehl in
Bazen arepler. tere otu ve ekmein znden; ylanlar, bal
da; balanlan, kemii knlp boa sklarak boulup ldrl
m buzadan; sivrisinek takmndan olan sivrsinek, tahtaku
msu ve tatarc gibi haaratla, sirkeden; zehili bir srngen
olan alaca keler, kertenkele, kamabahardan; bokbcekle, hay
van tersinden meydana geldii gibi, bazen de Arabistan kira da
denen sedir aac tohumunun ekirdeinden, kuyruunu sr
yen sar aep: klda, ylalar; amur ve tezekten fare; srekli
nemli eker kam kkleinin svndan ise kular, zellikle de
su kular vb. meydana gelir.ss Nitekim, tlsm kitaplar v. d. ki
taplarda zikredildii gibi benzeriert de ayn ekilde meydana gel
mitir.
Sonra bu baka unsurdan meydana gelen (aratlan), reyip
oar ve sf alemin harab ve onun mevsimler; yani, ikbahar,
ya, sonbahar ve k nedeniyle deiikline delaet eden eyler
den, bir ucu hel burcunun banda. teki ucu ise snble
burcunun sonunda olan gntn eitlii (muaddi'n-rehar) da
iresinin burla kua yrngesine intibak etmesi ve kendi iin
de reyip-oamas suretiyle trn srdrr ve bylece, Alah
Taala'nn buyrduu gibi: "Yer ernde bulunan her canl yok
olacakr;99 ne ek ne de nesil daha nceki durumunda baki ka
lacat.
Yce Ala, Adem {a.s.)'i topraktan yaratm, sonra Onda
reyip-oalma {teval meydana geliitir. Bunun benze de
grlmektedir. Ayn eklde herkese binen eyler ile kk
byk saatlar da ilham yoluyla meydana geliyor, oo sonra isti-
98 Hayvaniann degiim geirerek meydaa gellleriyle igili geni bigi iin bkz.
Bayradar, ae. , 32. 66, 166.
99 55 Rma/26. Yeri ve konumu yksek olsa da hibiri istisna olmada her
ey yok olup helak olacak, yokuk ve lm tadacaklr! .. Sonsuzluk ve lm
silk tek bana sadece Alah (c.c)'a aittr.
oo i feyiz yoluyla kalpte doga eydr. la, kalpte doga bir i oldugu
ve onu ayetten delil getirmeksin ve herhagi bir deli zrnde dmeksi
zi aele agrdg ca sylentir. Ua, mutsava ha, ulemaya gre
bi deli degdir. ie i'li (ildirme) asda fark; iamn, i'Ida da
ha zel oldugudur. o, baen kesb, baen de tn yoluyla olur.
Rubibiyet Bilgisi 65
fade edilip reniliyor. Ate de, akmaktandan ate kaan
akmak demiri ile akmak tann srnmesinden meydana ge
lir. Sona bu kan eyden yakmak iin kullanlan ate elde edi
lir. Btn bunlar, iki dairenin ald yerde gntn eitliini
(muaddil'n-nehar) ve eilimi (meyl) kademeli olarak artan bur
la semasm yarata Aziz ve Alm ola Yce Alla'n takdiridir.
Yine O, yle bir Allah'tr ki, her ikisi, yani nuaddil'n-neha ile
meyl kademeli olarak artan burlar semasnn arasnda Adem
(a.s.)'i topraktan yaratmtr. "Sonra onun zrriyetii nuleden,
hakir bir sudan etmitir. Sonra, onu ekillendirip ona kendi r
hunda.n jemitir 4 4 " (32 Secde/8-9).
Yaatmann nasl balad, Hakim Yaratc'mn tevelld, yani
bir baka unsurdan bir varl yaratma ve tevdld, yani bir var
l kendi tr iinde reyip oalmas noktasnda vaz'ettii
kaun hususunda kukusu olanlar, zikretmi olduumuz du
yusal varlara (mahssdt) dikkatle naza edip bir baksn! . .
Tekrar dirtme

o

ve nefs ve ruhlann, kendi kalp siletlerie,
gvdelerne tekrar dnmesinn keyfyetine gelice onla. kendi
blmlernde zikredilmitir.
i. MDETo2 V MT
Bi zaman ve madde. ile ncelerimi olmaya varlklar (mb
dedt ile malkdt Yce Allah, bir tertib iinde yaatp ortaya
karmt. O. kendinden nce kendisinin bir evvel olmayan Ev
vefdir (balangc yoktur O'nun) . 10
3
Yoktan yaratla tm varlk
la (mbdedt), hatta btnyle varlk sahasna kmas imkan
dahilinde olan olurlu. olabilen varlkar (mmindt), k

yan
O'nda am ve sonradan meyd.ana gelmitir. Sonra bu tertib,
101 53 Necm/47. "hsi tekra diriltmek de O'na aitti."
102 Mdeat. bir zaman ve bir madde lle neelenmi olmayan (ilk defa yaatlm
olan)dr:
.
103 Nitekim bir ayette yle buyuruaktadr: "E el'dir 0: Balagc yoktur;
Ar'dir 0: Sonu yoktur; zir'dlr 0: Val birok delillerle gn gibi aktr;
Bitn'dr O: Zt aklla tdrak olunama ve gzlerden gizlenmUr." (57 Ha
did/3)
66 Ehi Iin
eref bakmndan en yksekte olanndan en a yksekte olan
na, aaya doru iner ve bu ini, eyan eref bakmndan en
aa. deersizi olan maddede nihayet bulur. Sonra Yce Allah.
en aada oladan balar, en yksekte olana; yani insana
vardnncaya kadar bu tertibi srdrr. nsa, nefsi tezkiye
edip andrdnda ise, Yce Alla'n; "Honut etmi ve honut
edilmi olark Rabine dnro
4
buyurduu ekilde O'na dner.
Bu yzden Yce Alla: "0, Evvel (lk)dir; Ahir (sonu yok)dir; Zhir
(varl apak)dir; Batn (Zt, aklla bilinemegen, gili
olan)dr . . . "I05 buyuraktadr. zhir oluuna gelince o (Zhir),
10
4
89 Fecr/28. O gnde, durumalann, atllen, hesab, ceza ve seva
bn {mkafatm) olduu; her insaa, arelietii grp hatrlamas Iin amel
defternin {slc!inin, kaydn) ad gnde {Rabb'ie, honut etmi v honut
olmu olaak dn/ .. ) Ac o gn hatriamann bir ya olmayacaktr. Alla'a
Isyan eden kii, pimalk ve kederden baka ahirette kendi yarana bir ey
gtr olma. Pimak ise fayda orada verez. Orada, yani Airet'te,
dnadaki hibir aaba benemeyen Allah' aab ve O'nun vraca ba,
m crmler iin olacaktr: "O gn hi kimse O'nun aab gibi aap edemez v
hi kise O'nun vurduu ba gibi ba vuaaz." (89 Fecr/25-26) Btn bu
!y-kt bir st halinde Iken nefs. iyi sah kullar akibetini oka arzu
layaak haap bir vayete der. Ahiret'te m'm kulla iin harlad ni
metler onara mjdeleyerek Ianm nefislere sekfe, yan rh huzur, sa
knlik. dinginlll tekrar veren an, alemlel Rabb'Jnden gelir. te o, skn
ve gvene kavumu; Rabb'le inanp gvenen, O'nu aa; ne bir korku ne
de bir hznn kendlsll tedigin edip kasz kd; Rabb'lne ve bekedii
gzel akbete ltlmad edip kalbini balayarak skn ve gvene kava (mut
main) nefstr. Ayn zamanda o, ktlk ve gnahta uzaktr. O, Rabb'inin
kendisi Ii hazrlanu olduu gzel mkafat sebebiyle O'nda honut ve
dnyada iken O'na olan muamelesinden tr Alla' honutluunu ka
m olaak Rabb'ine ve Yarada'na dnen mutma!n nefistir . . . O nefs, Allah
Taala'nn cennetlelnin sonsuz nimetlernden yaralaak iin Ala Ta
ala'nn mukareb kullan zmresine girip onlara dail olsun!. .
105 57 Hadid/3. Alah Eel'di; ya varlkta O, tm valkarda ncedir ve b
tn varlkla varlnn kaynan O'ndan almtr. O'ndan nce hibir ey
yoktu. O, A (sonu yok)di; malukat yok olup tmyle alem son bulup yok
oldukt sonra da O, Biki (varl srecek olan)dir. O'run varl bi nila
yeti (sonu) yoktur. O, Zlr'dir; yai O'nun varl, varla delaet eden apa
k delillerle gn gibi ortadadr; ya da kudret ve galebesiyle her eyi stn
de zahirdir. O, Batn'dr; ya O, halkn gzlernden gilenmitir: O'nu gzler
idrak edip agayaa . . . O'nun zat'nn knn, yi asl, zn bimeye
ya da O'nu.sakayp glledii aibler bilip renmeye aklila erilp ulaa
ma ...
Rububiyet Bilgisi 67
akl ve idrakler yaratl ve dogalannda buluan bir eydir ki,
gerekte her eyin, bir ilk yaratcs; her hadis, ya sonradan
olann, bir muhdis (yaatan)i ve her mmkin, yai varlg imka
dahilinde olann da bir mcid (icat edip yaratali vardr. Batn
oluuna gelnce, zel vasfdan dolay onu, Yce Allah'ta ba
kas bilmez/bilemez. ok kere de O, gn gibi apaklignn had
safhada olmasndan dolay 'Bitn' olmutur: Nitekim gne de,
bu misalden olduka uzak konumda oldugu halde, zdirir, bd
hlrir, apaktr. gz alcdr ve gayet parlak grn sebebiyle
gre duyusu (gz). gne bizasma ve karsna geldiginde onu
idrak edip alglayamaz.
Mza, yani terazi, tar ise, eya hakikatlerinin ne oldu
gu onunla bilinir. Bir inancn dogr (sahh) ve bozuklugu,
rklg (fasid) de onunla ayrdedilebilir. O, Allah'n buyurdugu
ekliyle yer ve gk arasnda bir vastadr: "G Allah ykseltti
ve miant O koydu. Sakn tartda hakslk etmeyin! .. ly ada
letle koryun ve onu hsrana vasta yapmayn. Ve yerzn Al
lah. toprkta yaayacak mahkit iin vaetmitir.
"106
Bu m,
Rubbiyyet, yani Rablk. iak srlarndan bir srdr. Onu sade
ce ilirde kklemi ve metin olmu kimseler bilir . . . Allah ise en
iyi bilendir . . .
os 55 Raa/7 - lO. "G (sema) yselt." buyuruluyor. Sema (gk) yer kre
nii kasnda olandr. Alah'n g ykseltmesi, onun. O'nun kudretiyle
ykseltilmi olduguna ve O'ndan. baka onu tutacak birin olmada Ia
rettir. Ayca. bu evenin dzen ve aengine ve onu yoktan var eden ilahi kud
retln byklgne gzle evirmeye ynelik b iaret vadr. "Allah mian
(ly) koydL" Bundan maksat, adalettir ve o, kendisiyle kainata inUzam
verek amacyla mahlukat iin Allal'n va' ettii bir kanundur. Eendeki
her eyi Allah, ince bir hesap ve adil bir l ile adaetle yaatmtr. O, l
de an gitrereril; yai, btn diger I ve ruaeleleirlzde adaet ve
saf ls Iinde hareket etmemiz gerektii bizden istemektedi. Bundan
sonra gzlemli yezne ve bitirdigi (banndrdg) eitli meyve hububat ve
do!al kaynalaa evirdlk. Btn bunlar kiri iin? Hepsi yerznde yaa
yan varlklar, yai insa ve hayva btn mahlkat Iin yaratld. Allah Ta
ala !nsanaa. onlar iin yaattgdan bol bol vep ihsa etti . . . Btn bu n
retler insann Yaadan'a krn ve O'nu inr etmeyp nietielne na
krlk etmemey gerektirmez mi?!..
I. MLKR BiK
A MLKR CR V EA
Melekler, cinler ve eytanlar, 107 kendi baianna krum cevher
ler olup, trler arasnda var olan ihtata gereklikleri birbirin
den farkl birtakm varllardr.
rein; kudret, ilimden farkl; ilim ise kudretten' fakdr.
Her ikisi de renkten farkldr. Halbuki renk, kudret ve il ba
kasyla kaim, varlkan kendilerinden bakaara muhta olan
107 Hz.Aie'den rivayet edten bir hadiste Hz.Peygamber yle buyurutur: "Me
lekler, nur (k) dan; cinleri. hats ateten (Nitekim bir ayette: "Allah cinler
li ateten yaratt buyurlmaktadr. (55 Rman/ I 5)1; Adem (a.s.)l ise si
ze vasfettii eyden (toprak) yartt." O halde melekler, nurda yaratlm
olup yice Iradenin onla, mutlak hizmetilik Iin kullamak zere yaratt
kutsal cevherlerdir. Onla, fe ve ehvet. yani heva. au vs. den kornmu
gnahsz (maum varhkladr. Onlar, ne Alah' herhangi bir emrne isya
edetler ne de O'nda ne br sz sylerler. Onlar, irade ve seme zgrlgu
ile sava tabi tutulmadklan gibi, onla tablaUan nlan, bir bilgi veya ka
zla
-
bir ahaa harlama (Onla, irade ve seme zgrlgu olmayan va
lklardr). Dinimlz, bunda daa falasa dalmamza izin veremektedir. Ni
tekim ilmin, u aa kada bu Ite dernlemeye gc yetemitir.
Cinlere gelince onlar. halis atetendler. bri Mes'ud: "Allah'n, cinler kendi
sinden yaatm olduu kaVrcu, ilklere Ileyen sumf atei. cehernem
ateinin yetmi cznden bir czdr." demektedir. (Nitekm bir ayette: "Ci
ler daha nce au gii ka1urcu bir ate (suten yartmtk." buyurl
maktadr. ( 15 Hlcr/27ll bn Abbas onun, ldrc bir ate (summ) olduu
nu sylemitir. O (suf denen ate). duman olmaya bir atetir. Ebu'l
Leys onun. iddetli alevi ola parlak bir ate olduunu sylemitir. Hepsi de
ayn alama gelir. O hade melekler ve cinlerin, gzlilik ve glz!enme noktas
da, beer cinsinden ayn
-
olaak. birbirleryle ilikli oldukan bizim Iin anla
lr olmutur. Anca insann, melekerle dei; sadece cierle palat or- .
tak ynlel vardr. Cinler. melekler gibi, tamaen beer gzlerinden gizlenip
saanabllir; beer vl gibi de irade ve seme noktasda beerle mterek
.zelliklere saptrler ... Bu nedenle cinlerden, haktan aynlp bata uya ve
bu yzden eyan adn alala vardr. Bu nc rana olup o, eytan'dr.
te bu eytan, blis'in tebeasndadr.
70
Ehli /in
bier aradr. Ay ekilde melek, eytan ve cinler arasnda da
bir fark olmasna ragmen bunlardan her biri, kendi bana ka
im, bamsz birer cevherdir.
Gerekte cin ile melek arasnda ihtilaf vuku buldugu halde o
ihtilafn, insan ile at aasndaki farkllk gibi, iki tr arasnda bi
ihtilaf m olduu; ya da kusurlu insa ile kamil insan arasnda
ki itilaf gibi ilineklerdeki bir farklk m oldugu bilinmez. Hayr
ile er; nebi (peygamber) ile veli arasndaki ihtilaf, yani farkllk
da byledir. Ak olan, onlann ihtlafnn, trde oldugudur. Bu-
' .
nun ilmi, Yce Alah'n katndadr.
Ad geen cevherler (melek, cin ve eytanla), blnemez; ya
n kasdettigim, Yce Allah bilgisinin (ilim} mahalli, yani yer tek
birdi; blnmez. nk gerekte tek bi ilim, bir tek bilgi, sa
dece tek bir yerde bulunur. nsann hakkati de byledir . . .
leyse tek bir yerde tek bir eyle ilgili bilgi ve cehalet birbiryle e
liirken; bu durm, iki yer sz konusu oldugunda bibiryle e
likiik a etmezler.
Cevherin blnemezlii meselesine gelince; bu, cevherin ken
di baa yer tutup tutmad; ayrdedilebien, blnebilen olup
olmad meselesi ile ilgili kela olan blnme imka olmaya
en ufak zerreyi (atom) {el-cz'llezi La yetecezze')
l
08 bilmeye at
bir kelamdr: Eer blnp-paralama kabul etmeyen en ufak
para (atom)nn blmesi imkansz (mul ise, ite bu cevher,
ne blnp-paalanma kabul eder ne de kendi bana bi yer
tuta. Yok eer blnmeyen en ufak zeren (el-c'llezi l ye
teceze1 blnmesi imkansz deilse, o zaman bu cevheri de
kendi bana bi mekada yer tutmas mmkn olur.
Bazlanna gre, blnmeen en ufak parann blnmemesi
ve bi yer tutmamas mmkn olmaz. nk gerekte blnp
paralanmaa ve bir yer kaplamayan sadece Yce Allah'tr. O
os Bu iade,

kelam vs. lle ilgili kitaplarda atomu tamlaak In mslma ke

lamc ve flowflamn kulland bi lbaedlr.
Melekleri Bilmek 71
halde bunu ondan ayran nedir? . . Bunun kesin aklsal bir delili
yoktur; nk o, bazen, o ikisinden blnp paraanma, yer
tutma ve mekana ilikin eyler selbolunsa bile, zn (zat, cev
her) hakikati noktasnda birbilinden farkldr. Bu, birakm
olumsuzlatrmalardr. Halbuki itibar hakkatleredir, gereklik
leredi. nk bu, had ve hakikatte birbirnden farkl iki araz,
tek bir mahalde bulunan i ha gibi hakikatert selbedilen bir
eydir. Zira ik halin bir mahalle ihtiyalan ve onlar her ikisi
nin bir mahalde olmalann icab, bu her iki halin de birbiiine
benzemesini ifade etmez. Bunun gibi, bir mahaJ ve mekana olan
ihtiyac ortadan kaldrmak (selb) da i eyin ortakln ifade et
mez. Her ne kadar duyularla alglananasa da bu cevherlein,
yani melekleln cevherlein mahede edilmesi mmkndr.
Bu mahede iki ksmdr:
1) Mahede, A ah'n: O (u, Cebrdil) kendisine (Mer-
yem'e) tastamam bir insan eklinde gr nd."109 buyurduu ve
Peygamber'in, Cebnil'i, Oihye el-Kelbi eklinde grdn sy
ledii gibi, ya tmi, yan benzetme yoluyla olur.
2) {a da) ba meleklel aJglanan bir bedeninin olmasyla
olur . . . Nitekim bizim ruhlarm da, onlarn bir tasarruf mahalli
ve zel alemi olan duyularla aJglanan (mahus) bir bedeni oldu
u haJde, hislerle aJglanamaz . . . te baz melekler de byledir.
Bu alemimizin mahssdt yani duytarla aganan duyusallan,
algaa esnasnda, gnein nn panltsna bal (baml)
olduu gibi; muhtemelen bu alglana beden de nbvvet, yani
peygamberlik nurunun idamasma bal (baml)dr.
B. ML
Bir mizacn (tabiat ve karaktern) baka bir mizaca yakn
dmesi imkasz (muha) dedir. Baka bir mizaca yakn olan
bir mizacn nefsinin, ruhunun bizat o mizacn nefsine nspeti
109 19 Merem/17.
72 EhU ii
de benzerliklerini grmek iin yaplan bir karlatrma (muare
ne) nispetidir. Herhangi bir insan, kendine ait zel bir nefsi
olan zel bir mizac olup da snra o miacn sahbi lrse, on
dan sonra ona yakn baka bir miza meydana gelir. Bu ise, de
vrlerde; gk bilgisine, varlara ait astronomik dnm ve
elenmeler (ekil deitirmeler) esnasnda olur. Btun re
i, bir mizacn meydana gelmesi ve zel biim, grn (hey'et)
zere gkz ielek)nn eklenmesidir. Sonra btnyle bu
gksel teekkller, oluuar, ekillenmeler (astronomk varlk
lar), kendileri iin mmk olan bir dnle avdet etmilerdir.
ayet bu oluum ve dnm tek bi ileye (balang noktas
na) ynelik zel bir nispetle olmasa, ite o zaman, dier bir mi
za meydaa gelir ki, bu hadis, yani sonradan meydaa gelen
mi. kendisiyle ilgili herhangi bir mnasebetin sz konusu ol
duu uygun miza iin ola farkl nefsle birlikte o nefs iin ba
ka( ca) bir nefse, ruha gereksinm duyar ve onu sahiplenir . . . Tek
bir (ayn) bedende iki nefsin tasaimkasz olduundan, be
denten ayrlan farkl nefsin bu mizala bants hibir surette
sz konusu deildir. Bu nefs; bu mizala, o yeni nefsin onunla
herhangi bir ilintis' o4aksn bir bat iindedir. Bylece eer
o nefs iyi ise, iyii, kt ise de ktl arta. Bu yzden, her.
insann, kendisini andran ve ona yardm eden bir cini ya da onu
ayatp yolda karan bir eytan vardr, denir . . . Eer i miza,
ayn zamanda i bedende veya i yerde vaki olur ve bu her i
mia iin de iki nefs meydana gelirse, bu dunmda bu her i
nefs, birbiryle ayn yata (akran) olurlar. Byle bir durmda bu
mizalar hem bedenlerde hem de nefslerde iki e sevyede a
ra olaak bultnurla.
Kimde ayrlm olan ruhlarn kendi ruhuna olan mnasebe
ti daha ok olursa, o kimsede bu birlemelerden doan trl ah
la ve huylar, ruhi ve zini birtakm haler meydaa gelir ve by
lece bu kii, bir a (fac), bir kahin veya bi mneccim (astro
log) vs. olur . . . Muhtemelen baen de bu vehimsel g, ayrldk
tan sonra duylarla alglana bu maddi aem kendisi ii bir be-
Meleklerni Bimek 73
den olur da onun yce aleme kadar ykselmesini engeller; onu
oraya ulatraz. Bylece o, bu alemdeki tikel sebeptel muta
laa eder. Kendisiyle bitiik bedensel nefs de bir bilgi elde eder
ve bylece bir kaan salam olur. O bilinen eyleln son dere
cede kt olanla da vardr. nk bunlar, madde ile ilikisini
kesip koparm, maddelikten kmtr. enr, yani ok kt
olan, eytan iken; nas, yani kusulu tabakadan ola hayrl
ise, cindir . . . Cin ve eytiann kendilerne ait birakm ilgi ve
ilikiler vard ki, insan (beer) onlara skca tutunur, taklr ka
lr. Bir de tab, doal filert douran bim rhani filler var
dr. Maddeden kurtulmak, kuvvetin kemalinin deliidir; ister o
kuvet bir ktlk, ister bir iyili kuveti olsun! . .
Samda ve solumuda oturan meleklere gelice, her iisi
hakknda da pek ok ey sylenmitir. Gerekte bu, onu sadece
eli olarak gndertlmi Peygamberiertnin (a.s.) ve Allah'; "Rab
bin ordularn, sadece O bilir
."
1 0
diye buyurduu gibi, saylarn
Allah'tan baka kimsenin bilmedii gk cisimleini denleyip
ekip-evren ve onlar yneten semavat meleklelinn bildii bir
sdr.
lm melei (meleku'l-mevt) ise, bu nefsi, kabullenmi oldu
u mizatan ayrnay da iine alacak ekilde Allah'n ona ruhla
n kabetmesini emrettigi melektir. Bunun misali, flemeyle
lambay sndren bi sndrmesi gibidir. fleme (nejh) iki
trldr (iki keredi): 1) Allah'n: . . . Bi onun (Merem) iine r
humudan jledik 4 4 & " diye buyurduu gibi yakan, tututuran
feme (nej; 2) Yine Allah'n: "Sur'a jlenice, Allah'n diledik
lri mstesna gklerde ve yerde, kim varsa hepsi dp lm
olacaklardr. Sonra ona bir daha jenince, hemen ayaa kalkp,
bakalalacaklard

.
"
1 12
buyruunda olduu gibi sndren fe
me (nejh).
1 10 74 Mddessi/31 .
66 Tam/12.
112 39 Zmer/68.
III. MCLER V HT
A MCiLER V PEYGERR HLR
Mucizeler ve peygambererin halleri; akltann tesbihi (A
la' tesbih etmesi) , asann 1
1
3 hzla snen bi ylana dn
mesi, 1 1 4 hayvanlan konumas: Yahudi kasnn zehiriedii
kuzunun Peygamber'e sunulmas esnasnda dile gelerek; "Ben
den bir ey yeme: nk ben, zehirliyi' diye konumas ve ben
zeri mucizeler: 1) Hiss 2) Hayali ve 3) Akli olmak zere ks
ma aylr.
1. Hssi Muceler
Bu, Yce Allah'n, konumas amacyla, akl tanda ilim,
hayat ve kudret ve hayvanda af, kudret ve nutf (konuma) ya
ratmasdr. Bu,. muhal, yani imkansz deildir. phesiz Yce
Allah, buvrenk (ar) denilen bir tr tere otunda hayat, kud
ret ve bi au (zehir) yaratp ondan da bir akreb yaratmaya muk
tedirdir. A zamanda- onu Arabista kiraz tohumunun ekir
deinden de yaatabilir. Bunun gibi O, sr etinden baans,
nutfeden, insan ve dier hayvanar (canlla) da kendi madde
lerinden yaratmaya kadirdir o . . O, peygamberlere zel nebev kut
sal bir nefsin. i'cazyla akl tanda hayat ve kudret yaratmaya
da kdirdir.
Kadn sanda, dilini tehditvan ekip-kaan bir ylann ya
ratldn bizzat gren kii, bunu hissedip sam bir ylana d
nmesine arp-hayret etmezken, nas olur da asann bir y-
1 13 Hz.Msi'n yanda srekli tad asas.
14 Nitekim Alla: "Ou (asay) yere at ey Mdr buyurdugunda: "(d) onu he
mn yere at Bir de re grs, hla srrer bi yla olu (20 Ti/19-20)
buyuna suretyle asan ylaa dnresinl" haber venektedir.
76
Ehli i
lana dnmesine anp hayret eder. Halbuk sa. asla bir nefs
(can)e sahip deilken, kuru aa olan odun asa ise, canl bitki
sel bir rnd, can vard. Cisimler, benzerdirer . . . Dolaysyla
bu, insan cisimlernde mmkn olduu gibi, dier cisimlere de
olmas caizdir. Eer insan cismi, mizacnn itidali, yani hmll,
lll nedeniyle bu eylere yatkn ise, bunun gibi her cisim
de mutedil mizac kabullenmeye msat ve yatkndr. Eer itida,
yani oranllk ve lllk, haaret ve rtubete bal ise de, her
cismin haaret ve rtubete yatkn olmas imkasz deildir. Her
ne kadar Yce Allah'n, bir mddet zarfnda bu tr eyleri yarat
mas yaygnlap kural haline gelmi bir adeti ise de, Peygamber
(a.s.)'in dua ve himmetinin, herhangi bir mhltt ve mddet sz
konusu olmakszn. bu eylerin olumasnda etkili olabilir. By
lece peygamberlerin eref, yani yksek konumu ortaya km
oluyor.
Allm olan bozmak, imkansz (mu) deildir (Hau'l
ade eylerin meydana gelmesi muhal deidir). Bunun rei,
gne ve atetir. Gerekte sv vs. eylerde gnein etkisinden
kaynaklanarak meydana gelen ey, ancak ted yoluyla, yani
aamal olarak bir mddet iinde meydaa gelirken; atein st
masndan meydana gelen ey ise, defalendir. O halde Peygam
berlern dileinin etkisi, onun nispetinin, atei stmasnn g
nein stmasna nispeti olacak ekilde olmas, niin imkansz
olsun?! . .
2. A Mucler
Bu, Yce Alah'n: . .. O'nu vg ile tesbih etmeyen hibir ey
yoktur w " l l 5 eklindeki buyruudu. Bu, her sonradan yaratl-
15 1 7 sn/44. Daha ncesinde Alla: "Yedi gk, dnya (yer) ve bunlarda bulunan
her ey O'nu tesbih eder .+ ." ( 1 7 sra/44) buyuryor. Yukanda metinde ad
geen-ayetin devamnda da: "Ne var I si, onlann tesb!ini anlcas .. ." di
ye buyurak suretiyle laszla eletirmektedir. Cans ve haeketsiz ol
dukan vaayla valklar da dahil -insan, hayvan. aga. bitki vs. aka gele'
biecek her trl varlg. yai eyan atomdan meydaa geldiini tabiat bi
limler a ispat etmit. Atom ekldekler1 etraUdaki elektronla, s-
Mucizeler ve Haiatlan 77
m (muhdes) yaratgn tpk bir binann, bisine; bir yaznn,
yazanna ehadeti gibi, kendisini Yaradan'na ve O'nun mevcudi
yetine tanklgdr. te bu takga !isan-i hal {hal dili) deni. Ke
laclar buna: "Deli/in medllne dela.etr derler. Aak insan
lar ise ne bu tbey biirler ne de onu ikrar edip onaylarlar.
3. Ha Muceler
Hal lisan (lin-i haU. temsil olara, hissedilip alglana
(mahs) bir aide dnr. Bu hal, peygamber ve resullerin
(a. s. ) bir zellii/ayrcaldr. Nitekim peygamberlerden bakas
iin lisan-i hal, uykuda bir ekil ve surete girerek iadesini bu
lur da bu durumdailer, kendisiyle konuan bir devey veya bir
at, kendisine bir ey veren veya elini tutan ya da onda bir e
y zorla alan bir ly; parmann gne veya aya ya da tra
yrc bir hayvana dntgn vs. uykusunda gren ki
i gibi, herhangi bir ses ve konumay duyup iitirler.
Peygamberler ise, insanarn uykulannda grd bu gibi
eyler, uyamkken grer ve bu eyler, peygamberle uyank
ken konuurlar. Gerekte uyak olan kii, bunun hayali bir ko
numa m; yoksa dada gelen hissi, yani duyusal bi konu
ma m olduunu temyz edip-ayramaz. Uyuya kli ise, uyku
sunda grd eylerin bir ya olduunu, uyku ile uyanklk
anisn ayrdetmek suretiyle uykusundan uyanmas nedeniyle
bunu bilir. Tam bir velayete, yani velilik mertebesine saip olan
birinin bu velayeti, klarn orada hazr bulunanla hayalle
rine o derece bolca iletip atr ki, bu alan kiiler, bylelik
le onun, yani velilik mertebesinde olan kiinin grdn grr
ve onun duyduunu duyarar.
Hayali temessl, bu ksmlann en mehurudur ve btn bu
ksrlara (hissi, akli ve haya) inamak ise, vaciptir.
rekl ve dzenl bir ekilde ekirden etrafda dnmektedirler. te bu, Al
lah' tesblh olak, Kur'a tarafnda deerlendirlmitir. Ancak onlan AI
la' tesbihi, lii-i hal iledt; ne yaz k kaatn dili bilmeyener, buu an
layp-kavayaalar.
78 Ehli in
B. PEYGAERR EFAT
Peygamberlerin ve Allah dostlan velier (evliyajin efaatine
gelince; efaat, iai huzurdan, varlktan, varolutan peygam
berlik cevherine daga bir nurdan ibaettir. Bu nur, Peygamber
lik cevhernden, fala sevgi, snnetleri yerine getirmedek srek
liliin ve Peygamber' e (a.s) salat u selam getirmek suretiyle O'nu
zikretmenin okluu nedeniyle nbvet cevheryle mnasebe
tini kuvvetletirip salamlatran her bir cevhere doru yaylp
geniler.
Bnnun rei gne d: Ik suya dt zaman, onun
her yerde deil, duvann zel bir yerine yansr. O yerde
onunla su arasndaki mnasebetten dolay gerekte bu yer. zel
olmutur. Bu mnasebet, duvann dier ksmlan iin sz konu
su deildir. In duvarda yansd bu yer yle bir yerdir ki, bu
yerden, sudan yasyan n yerine dor bir hat (izgi) kt
, izidii dnlrse, ondan yere doru, sudan kp gne
kursunun yuvalana doru uzanan hattan meydana gelen a
ya eit bir a meydana gelir. yle k bu a, ne ondan daha ge
ni ne de daa dardr. Bunun rei aka oradadr. denebilir.
Birbirne eit byle aimn, sadece duvan zel bir yernde bu
lunmas olanakldr. Nitekm maddi pozitivst mnasebetler,
n yansmasyla ilgili ihtisas gerekli kld gibi, akli manevi
mnasebetler de bunu, manev cevherlerde gerekli kar.
Tevhin
,
1
6
Allah'n birliinin, btn bir valn ista edip
kaplad kiinin iai huzurla, varlkla. varolula {el-hret'l
16 Tevhfd. ezel ve ebedde Alah iin sabit olan maretini bilmektir. Bu ise, O'nun
varlk ateminde Vdid yai orta olnayan, tek bi olan yegae varlkta ba
kasn akla gelnemekle olur. Tevhi yedi esas vardr: 1] Kem yani ezeli
olan (Allah), sonradan medana gelmi ola {es)dan aya, 2) Kaim
ya eeli ola Allah', sonrada olan O'nu idranden teizih etmek, 3) A
lah'n sfatlan arasnda ayilii terketmek, 4) Rubbiyyeten illet, yan nedeni
ie etmek, 5) Sonrada ola kudretten Yce Allah' tenzlh etmek, 6] O'nu
temyizve teemml, yai dertn dreden tenzlh etmek, 7] O'nu kyastan, ya
ni alda dayal karlatrma yapmakta beri tuta. Tevhi; 1) ilim. 2] ayn
ya z, 3) hal olmak zere birtam mertebelert vad. Onun ilm aklsa (bur-
Mucizeler ve Hakikatla 79
ildhiye)l t7 ola mnasebeti, gerekte pekiip glenmi ve by
lece nur, herhangi bir arac olmakszn onun zerne n sal
mtr. Vahdiyyet, 1 s Alah'n birliini, mlahaza, mabede
ve muraabe noktasnda gerekli bilgi ve dnce donanrma
saip olmayan birnin aya salam, metin bir ekilde basmad
halde kim ki Resii (a.s.)e uyar, O'na tabi olan etbana muhab
bet eder, sevgi besler ve snnetiere sanlrsa, onun ilahi huzur
ile mnasebeti sadece vastayla birlikte salatar ve byle bir
kii, gnee ak olmayan duvann, gnee ak olan suyn ara
clna ihtiya duydugu gibi, , yani nuru1 19 elde etme nok
tasnda bir vastaya gereksinim duya.
Dnyada efaatin, yardmn hakikati de buna, bunun ben
zerine rc eder. Nitekm, inayetle, ltuf ve ihsanla sultarun
h) kesin deli ile zir olurken: z (ayn), vicdan lle sabit olu. Hai ise,
Rahman'a zeldir. Vicddi ayni tuhi, Allah'n birligine iaan muva idJn,
zuk ve mdhede yoluyla tevhidin zn (aynu'Heuhi) bulmas dr. Bu da: 1)
teuhi'lefal, 2) teuhiQ's-sifat 3) teuhi'z-zt olmalt zere mertebeye ay
nlr. Teuhi'l-efal, mutlak fai Yce Ala oldugunu Ispat ederek O'ndan
bakasndan bu f!i nefetmek manasda O"nun llini bakasn filinden
ayrmak ve O'nu bu hususta yegane bulmakbr. Teuhi's-Siit, sfatlan Al
lah'tan bakasdan nefedip onl mutlak olarak Alah'a at oldugunu ispat
alada, O'nun sfab bakasn sfatndan aynnakt. Teuhi'z-zt ise,
zt, mutlak olarak Yce Alah ii ispat edip, onu bakasndan nefetektir.
l l7 lahi varolu be ksmdr: 1) Mutla gayb varlg. Bu varl alemi, bilisel
varoluta sabit olan a'yn alemidir. 2) Gayb varlg karlda muta ehd
det val. Bunun alemi ise melekler aemidir. Bir de muaf ya bakasa
izfe olunagayb val vardr ki bu da, l l (3) mutlak gaybe en yakn ola -ki
onun alemi, cebertve melekfa ait ruhlar alemi, yani akllar ve soyut nets
ler (ruhlar) alemldir- ve 2) (4) mutlak ehadet alemine eh yak ola -ki, onun
alemi de misal, yani ideler alemidir ve o, melekt alemi diye isimlendirli- di
ye ikiye aynlr. 5) Beincisi ise, ad geen dr unsuru bir araya getien var
lktr. Bunun aemi ise, tm aemleri ve onlarda bulunan her eyi toplayan i
san a!emii. Melekler alem. melekt alemini bir grntsdr ve bu alem,
mutlak ideler (misal) alemi olup cebert aleminin, ya soyut valklar (miicer
redat) aleminin bir grntsdr. Bu, ya! soyut valkla alemi olan cebert
alemi de sabit ayan aemiin bir grnts iken: bu ayan alemi de ilai Isim
lern ve tek bir varln bir tezahrdr. O orta olmayan tek bir valk (Va
hid) ise, Zt'da kesret olmayan (Aid) varln bi tezahrdr.
is Allahu Taala'nn sfatlarndan bi, Allah'n bir ve tek olmas. O'nun, tnda,
sfatlannda ve ilerinde tek olup: ei, benzeri ve orta olmamas.
19 Metinde "nar", yani ate kelimesi gemektedir. (ev.)
80 Ehll in
kalbinde kendisine zel saygn bir yer edinen ola vezirin arka
dalannn hatalan bazen sultana kadar ular da sultan onlan
affeder. Sultann onla affetmesi, sultan ile vezirn arkadalan
arasnda kurulmu olan herhangi bir mnasebetten dolay de
il; ancak onlan, sultan ile mnasebeti olan vezire ilikilerin
den dolaydr. Bylece inayet, yani ltuf ve ihsan onlara, bizzat
kendilernden dolay deil; vezir araclyla feyzedilmi olmakta
dr. Eer sultan ile onlar arasndaki bu vasta (vezlr) ortadan
kaksayd, o zaman sultann ltuf ve ihsan (inayeti) asla onlara
amil olmazd. nk sultan, vezirin dostlann ve onlan onun
la (vezlr) olan ayncal ilikilerni, sadece vezirin bildiresi ve
onlan aifetmesi hususundaki onun dileini aa vurmasyla bi
lir. te vezirin, kendi arkadalan sultana t

tma ve onlan
balama hususunda isteini izha etme noktasnda sultana
syledii szlere, mecazi olarak "efaat" denir. Gerekte efafi
olan, vezirin szler deil, onun sultan katndak konumudur.
Vezirn szler ise, sadece amac ortaya koymak, izhar etmek
iindir. Halbuk Yce Allah'n, bir bakasnn tarifne, yani bil
dirmesine ihtiyac yoktur. Eer sultan onlann vezirle olan ay
calkl zel ilikilerini bilseydi, elbette o zaman lafza, yani kela
ma ihtiyac olmaz, o hususta ne bir sz ne de bir kelam sz ko
nusu olmadan, efaatle birlikte balama hasl olurdu. Halbu
k Yce Alah onu bilir. Eer O. Yce Allah katnda malum ola
n duymak iin peygamberlerine konuma izni verseydi , elbette
o zaman onlann szleri, efaatilerin, yani araclar szler gibi
olurdu. A ah, his (duyu) ve hayale giren bir misaile efatin ha
kikatini meklendirmeyi dilerse bu temsil (benzetme) , acak e
faatle aina olan birtakm lafzlarla mmkn olurdu. Buna, m
nasebet yoluyla n yansmas delalet eder. efaati haketme
noktasnda haberlerde varid olanian tm, Peygamber (a.s.) ile
ilgili eylerle ilikili eylerdir ve onlar; O'na salat {dua, salavat)
etmek veya kabrni ziyaret etmek ya da mezzine katlp akabin
de O'nun iin dua etmek ve bunun gibi sevgi, dostluk ve muhab
bet ilikisini ve onunla mnasebeti kuvvetlenditip salamlat
ra dier eylerdir.
I. L SONSI H R
A K HYAT V DL
Daha nce zikrettiimi gibi, ca (rh) bedenden ayrd
da, vehim kuwetni de beraberinde tayp-gtrr. Bylece
ruh, bedensel hibir ekl, suret ve grnn (hey'et) kendisi
ne yoldal olmaksz bedenden synhp ayrlara kendi ba
na yanz kalr. lm ada ruh, bedenden ve dnya evinden
aydn bilir ve o, kendisini, lp kabre konmu' l sureti
de bir insan olara tevehhm eder. Dnyadayken bunu nasl ta
hayyl ve tevehm ediyorsa, ayn ekilde nefs (rh) kendi be
deninin kabre konulmu halni hayalnde calandrr. Sadk, ya
ni doru eriatlar (diner)n getirip haber verdii zere ruh, kab
re konulmu bedenini tahayyl ederken, beden de, kendisie
cal cezaa yoluyla ulaan elemler, tahayl eder ki, ite bu,
kabir azabdr. Eer ruh ahetini harlam bir said ise onu,
cennetler, nehirler, bahelerl20 gen cennet uakla (glm, 12
gencecik uaklar (vildan
),
1
22 i, gzel gzl hriler (n'l
ayn)1
2
3 ve kaynaklarda doldurlmu kadeherden 124 dnya
dayken inandklarna uygun olmak ere onlarla uyum iinde
olan bir sret zere tahayedip gznde canlandhr k, ite
bu da kabir sevab, yani mkafatd. Bu nedenle Peygamber
(a.s.): Kabir, ya cennet bahelerinden bir bahe ya da cehennem
ukurlarndan bir ukudu."l2
5
demitir.
120 27 Neml/60: 78 Nebe'/32; 80 Abese/30.
12! 52 T/24.
122 56 Vka'/ 17; 76 nsa/19.
123 44 Duha/54; 52 T/20; 56 Vaa'/22.
1
2
4 37 Safat/45: 56 Vka'/18; 67 Mlk/30.
125 Bu hadisi. Ti ve Tabaani. Eb Sa'id'den rivayet etmt. Tabarani, ayn
eklde onu Eb Hueye'den rvayet etmitir. Her iksi de zayf b senedie
medur.
82 Ehl i
te hakiki kabir, hayal oluacak bu hey'etlerdir . . . Kabir aza
b ve sevab ise iyi ya da kt olarak hayalini carlardrdmz
bu zikrettiklermiZdir.
Tekra yaatma, diriitme (ei1-ne'etu'l-uhrd
) l
2
6
ise; cennn,
salam, dayankl kararga olan rmden 127 kt gibi, nefsin
(ruh), bu hey'etler toz dumanndan syrlarak tekrar kp do
masdr. Nitekim Yce A a: "De ki, onlan ilk defa yartm olan
dirlr. nk O, her tal yartmay gayet iyi bilir
.
", l
2B
"Yeil
awta siin iin ate karan O'dur. te si atei ondan yalc
yorsuuz." l29 huyurmaktadr k bunlar, ak bir delil ve bu yen
den dlmeye dair apak bir rektir.
26 29 Ankebt/20; 53 Necm/47.
127 23 M'minn/13; 77 Mrselt/21 .
zs 36 Yasin/79.
129 36 Yasin/SO. Rvayet edUmitr k mrklerden Ubey b. Halef ve A b. Vail
es-Shemi gibi bazlan, ryp un ufak olmu kemlerle birlikte Peygam
ber (a.s.)'le mcadele (tarma) yapmaya gittiler. Onlardan biri; "ryp un
ufak olduktan sonra Allah'n bu kemii yeniden dlrtlteceinl mi sylyorsun,
ey Muhammed?" diye sornca Peygaber: "Evet, Allah sen tekar dirltip ce
henneme sokacak!" buyurdu ve u ayet nazU oldu: "Kendi yaratuu unut
rak bie kar misal iada kalkyor, ve 'u iLyp u ufak olmu kemikle
ri kim diriltecek?' diyor. De k onfan ilk defa yat ola dirilti." (36 Ya-.
sln/78-79) Gerekte bir e, yokken ilk defa yaatmaya kadlr olan, phesiz
onu yeniden yaratmaya kadlrdlr; hatta bu, O'nun n daha kolay ve nem
sizdir. "E yce rek Allah iidi." (16 Nal/60) O, her eyi en iyi b!lendir.
s. atei ondan yaktz atei, yeil aatan yaata Allah, onlan (kemik
leri) diriltir. !Nitekim bir baka ayette Yce Alah; "lk defa yaratan, lmden
sonra onu tekrr varedecek olan O'dur. Bu O'na d kolayd. (30.Rum/27)
buyurrken. bi ey yoktan var etmenin, o eyi yeniden yaratmaktan daha
zor olduuna vrgu yapmatadr. Dier bir Ifadeyle zor ola ilk yaratmay ger
ekletiren Yce Allah, ona nsbetle daha kolay olan tekrar yaratmay kolay
lkla gerekletirr. Nitekim bir Ii ilk defa yapan kii ayn Ii ikinci sefer yap
ma glk ekmez. Ayn ekilde suyu bol olan yemyeil agata ate
kamaya gc yeten Yce Allah elbette rm kemik! ed de tekrar diritme
ye kadirdir. nk suy bol yemyeil bir aatan ate karak suretiyle Al
lah, bir eyin zn degitirmekte, o eyi zddna, yani suyu atee evrek
tedlr. Bu daha zor bir i olduuna gre bir e benerie evirek elbette ko
laydr.)
lm Sonas Haller 83
B. KA
Hz. Peygamber (a. s. ): "len kiinin kyameti gerekte kopmu
tur. "1 30 buyuraktadr. Buradaki (fe} harf takip iindir: Yani
lnn kyameti, gerekte lm annda hemen kopmu demek
tir. Bunun {ibare bakmndan} rei udur: Kornup muhafa
za atna alnan kapal bir yerden yeterli lde bir miktar ey
alan kii, gerekte (hemen} elinin kesilmesini hak eder. Bu, ye
rine getirmesi erelenemeyecek bir cezadr. Ayn ekilde Yce
Alla: "Tekrar savamak iin bir tarafa ekilme veya dier bir b
le ulap mevzi tt durumu dnda, kim yle bi gnde on
lara arka evirrse muhakkak ki o, Allah'u gazab lle dner, onun
yer de cehennemdir. O ne kt vanlacak yerdirf' I3 buyurmak
tadr.
Byk kyametin miad, yan belrlenmi zaman ise, A a
katndadr. Onun vaktini aklayacak olan sadece O'dur ve onun
ilm (kyametin ne zaman kopacana da bilgi) ise Alah kat
dadr. 1
3
2
Vakitler ve zamanar ise, her ne kadar aralarnda bir benze
me, benzerlik olsa bile, onardan her birinn, varlk trlerini
bazlayla zel birtakm kendine zg ikieri vardr. yle k
1
3
0 Deyler bu hadisi, Enes'ten: "Sizden biriniz l zan gerekte onun k
yaet kopmutur. " lafzyla rivayet etmiti. Tabardnfde ise Mura b. u'be'
den nakledilen u rivayet gemektedir: Muira diyor ki; "Kyamet! soruyorla;
gerekte bir Insan kyamet! onun lmdr." Sufya b. Eb
'
Kays'den bir
rtvayete gre Ise o yle demitir: "Alkame'nln de bulunduu bir cenazeye a
hit oldum. Cenae defnedildiide o: 'Bunun gerekte kyamet! koptu!' dedi.
Enes'ln ise yle dedii rivyet edilmitir: "lm oka ann! Onu zenginik
te anarsan lcedert, darlk ta anarsaz zenginlik ve botuu (vu 'at) zernize
olur- lm bir kyamettir: Sizden biri ld zma, gerekte onun kyamet!
kopmuturL Hayr ve erden kendisi iin olan grr! . .
131 8 Ena/16.
132 "Saa kyamet saatiden onun ne zaman gelip atacanda soryorlar. D k
'Onun ilmi ancak Rabbimin katndadr_ Onun vatini O'ndan bakas aklaya
m, O, gklere de yere de ar gelmitr. O sie a gelecektr. ' Saki sen
onu biliyorusun gibi sana soryorar. De Id 'Onun bilgisi aae Allah' ka
tndadr, Ianlan ou (buu) bilmezler." (7 A'ra/ 187)
84 Eh Ii
bunlaa, ziraat, ekin ekme (hrs}, reme (nesi) zamalanda ve
bunlardan baka diger vakitlerde itiba edili. Mtekellimlere,
yani kelamclara gre ise bunlar (vakit ve zaman) Yce Allah'n
dileresine irca olunur. nk Yce Allah; vakitler, gerekte
kudret ve Kadfm yani ezeli, ncesiz lt'a izafetle bener alnala
nna ramen her ey iin yle bir vakit tahsis eder ki, Kendi ira
de ve meietiyle her ey o vakitte icad eder. Halbuki flozofara
gre ise, hadiselerin, olaylan, olgulan (hvidi) kayag, ba
lang noktas; (meb dt1. gkerin, gk cisimlernin hare
ketleridi. Gerekte gklerin devirleri, dnleri muhteliir, bir
binden fakldr. Bu gksel oluumlardan, ekillenmelerden
her bir ekl ise, ayk olup kendinden bir bakasna benzemez,
fakldr. Bu, Ikides (klt, Euklades)in133 geometrik dellleri
de belirlenmi olup alatlmtr. Zira o ekillenmelerden mey
dana gelm olan her bir ekil ve dn, bir daha tekrar aslna
dnmez, aysnn tekran olma. Bu szleriyle filozoflar, her bir
dn (avdet) ve gkz ekllenmeleriden her bir ekiilenme
nin tecrbe ve mahedede yer vardr, ekdeki mneccimle
rn (astrologlann) iddiasn geersiz klmladr. Bylece, onlar
dan nce onlarn asla bir benzernin grolmedii acayip ekilde
ki hayvaniann meydaa geldii diger deVirlerden farkl bir dev
rn yenilenmesi caiz, yani mmkn gtr.
Suya bir ta attgm zaman, orada yuvarlak dairesel bir e
kil meydana gelir. Bu ek daireseli, suyun deriine uy
gun olur; suyn derinli arttka bu dairenin bykl de ar
tar. Eer biz, bu dare tamamlamadan nce bir baka ta (o
suya) atarsak, ikinci turdai suyun haeketinin, birinci turdaki
hareketi gibi olmas gerekmez. nk binci ta atmadan n
ceki su durgun iken. ikcisinde hareketlidir. Zira hakten ta
n. hareketli, alkatl suda oluturdugu dairesel ekl. dur-
133 M. . III. asda yaambr. Yual bir matematkidlr. I. Batayus gnle
rnde islenderye'de hendese (eometr) gretmitr. Yzey (musattah) ge
ometrsin ilkeleri va' etntir.
lm Sonas Hal er 85
gun (sakn) suda oluturduu eklden farkldr. Sebepler ayn
olmakla birlikte, ncekinin etkisini sonraki ile kartmasmdan
dolay, ekiller deiik ve farkl olur.
Kabul et ki, hareketli, dalgal suyun oluturduu ekil, dier
durgun sudaki ekle uygun oldu. Bu durumda deimezlerin
(sevdbit), yerznden en uza noktalarn, zirelerin (evcdt) ve
dier cevherle, birinci ekildeke benzer bir ekide kaabil
mesi nasl mmkn olur?! O halde devrler iin ezeli takdirde,
bu devirlerden farkl, biinen sz konusu eklin hilana yen bir
varlk dzen eklini gerektiren bir devil olmas imkansz de
ldir. Ve bu eklin, daha nce bir benzeri olmaya reksiz, nu
mnesiz yaratlm olmas ikansz olmad gibi, onun hkm
nn, neshedilmi, hkm kaldlm, gemi devrn benzernin
onu takip etmedii bir hal zere ba olmas da imkansz deil
dir. Bylece i defa ola benzersiz yaatmadan meydaa gelen
bu ekil, hal, kendi avalinde bir deiiklik olsa bile kendi tr
n devam ettir;
Byk kyametin miad, vati de yce sebeplerden kaynak
lanan bu tuhaf ekilienmeyi meydana getirr ve bu, tm ruhlan
kapsayc klli, yani tmel bir sebep olur ve bylece onlan
hkm, tm ruhlar kpsar.
Genel kyamet ise, ne beer gcnn ne de eli olarak gn
dermi peygamberleri bilemeyecei -zamann bilmeyi kasde
diyorm- bir vakte zel olara meydana gelir. Zira gerekte pey
gamberlere de onlarn kabul edebilecei ve tayahUecei kadar
kendilerine kefolunur, aklanr. Onun, yani kyametin imkan
sz olduunu ispatlayaca ne bir kelfuni ne de bir felsef kesin
bir delil (burhan) olmadma gre, ona inamak vaciptir. Zira
gerekte erat, ihtimal ve yoruma ak kap brakmayacak e
kide ona dair kesin aklama getiritir. Gerekte erat, tevili
mmkn olmayacak ekilde ona iman gerekli klan zornlu bir
bidiriyi yapmtr. Nitekim onun sebebiyle, daha nce benzerle
ri sz konusu olmaya birtakm canl trlerinin meydana geldi-
86 Ehli in
gi bir ekille herhangi bi deviin meydana gelmesi caiz, yani
mmkn olduu gibi. ay ekilde, llerin harolunup para
lannn toplanarak kalplarna ve rhlaa dnd bir zama
nn da meydana gelmesi gerekir. Nitekim cahil, k mevsimini
dnr, ikbahar mevsimine ulanca orada bitki
v
e meyvele
r meydaa gelmesine arp kalr; halbuki bunlan balada
bizzat grr. Bu dnyadaki iki mevsim (lm ve dirilme) arasn
da geen zaman olduka uzak olduu gibi, ayn ekilde reme
yoluyla insa bana gelen ilk yaratma ile, insan iin sz ko
nusu ola tekrar diriitme ile meydana gelen son yaratma arasn
da, biri, dierne kyaslanmaya ok daa uzak bir olu sz ko
nusudur. 134
f
C. RU BEDEN 1K DNi V HR
Ruhun 135 bedene, onda ayrldkt sonra ona kyamete
tekrar dnmesi imkansz olmayp mmkn olan bir itir.
134 (K aylanda l durmda ola yer tekrar caladran Yce Alla. insan
da tekrar dirltebUir. Nitekim zellikle k mevsiminde Insanlan beslenmest
ni saglaya toprag tamaen l oldu, unu grr. lkbaharla birlikte bu
l toprale tekrar canlanr; agala ek aa ve yaza dogr her bir bitki ye
niden rnleri verrler. Btn bunlan yapan Yce Alah'n, elbette len var
lla tekra dirilteye gc yeter. Nitekim bir ayette: "Yeryzn kupkur
grrsn ancak zerne yamur suyu indirdiimlz zaan toprk harekete ge
er, kprdanr, kabar v her eit bitkiler bitirr. te bunlar, Allah' gerek ol
duunu, lleri dirilteceini v her eye gcnn yettilni gsterr. Kyamet vak
ti mutlaka gelecektr- Bunda hi phe yoktur. Ve Allah kabirde olanlan dirilte
celctir. " (22. Hac/5-6; 35.Fatr/9; 7.A'raf/57) buyrulmaktadr.(
135 Nefs (rh); lati, buhal ve hayat, his ve Iradeye daya hareketi haril bir cev
herden meydaa gelir. Ham ona. "hayauni (ca sahii rh" adn veiyor.
O (rh). bedende doup onu aydlatan Iati bir cevherdi. lm arnda r
hun , bedenin zahir (d) ve batn [i)ndan aynlp kesilir. Uykuda ise
onun , bedenin batnda deil, zahirnden aynlr. Bylece lm ve uy
kunun bir, ya ayn trden olduu sabit olmutur. nk lm klli (tam,
mutlak) bi inkta' iken; uyku, noksan bir inktadr. Bylece sabit olmutur ki
Alah, rh cevheriin bedenle ilikisini, ksm zere tasarlamtr: l) Ru
hun n, zir ve batyla tm bedene (bedenin btn ksmlannal ula
mas k bu, uyanklk halidir, 2) Ruhun nn, bedeni bitundan dell de
zairnden aylp kesilmesidir ki bu uykudur ve 3) Onun gnn btnyle
bedenden ayrilmasd k bu da lmdr.
lm Sonas Haler 87
Buna annak gerekmez; aksine ii balangcnda ruhun
bedenle olan iikisindeki anlacak durum, bedenden aynid
tan sonra onun tekrar ona, yani bedene dnmesindeki arla
cak dummdan daha belirgindir. Ruhun bedendeki etksi, bir f
il ve teshir etkisidir. Onun tekrar bedene dnmesi ve bu bede
nin bir daa onun etki ve tesbiri kabule tekar hazr ve istek
li (atn) hae gelmesinin imkas olduuna dair kesin akli bir
delil de yoktur. Bylece burada, gerye, zayf akll ahmaklarn
taaccb kalyor. te burada zayf aklllar as a as ge
reken, insan istidadn, yani yaratltan gelen yetenek ve yat
knln tedrid olarak a azar salam ve korunakl bir karar
gah (rahim)taki bir nutfe (reni)den; sonra bir phtlam
kan/erbryo (alaka)I36dan meydana gelmesi ve nihayet (daha
nce ad geen ayetlerde belirtilen aaralarm bitirip) yaraW
nn kemale erdirilmesidir. Eer byle olmasayd, tesbi kabul
eden ve bu taaccubu defeden istidat da kabul olunmazd.
Tedrile mmn olan, ancak reyerek oalma (tevtld)
olduunu beyan etmitik. Acak baka bir eyden ne'et edip
meydana gelmeye " (teveUd) gelince o, tedrc ve erkek ve diinin
birlemesi yoluyla ve iflemed en sonra meydana gelen bir ey
deidir. Kendisinden ne'et edip doan ey, defaten, yani bir
kerede olur. Gerekte bazs fare, bazs da bilkuvve fare hacmi
ne yakn asla hbir toprak ve amur bulunmamtr

Yan r
tubet vs.den dolay kokuup bozulan pis eyler {ufriet)den do
an karasinek de byle bir ey olup, o da defaten bidenbire
meydaa gelir. Daha nceki hali deien, herhangi bir mhlet ve
tedric sz konusu olmakszn bilkuvve herhangi bir karasiDee
dnmeye yakniam olan bir ufnet ise bulunmamtr.
136 Alaka, pWam (kab. pek) bir kan parasdr. Uzayp asl duran krmz bir
eydir. Kukusuz kat, pek (ccmfd) bi ka ile meni gibi bi su arasnda a
bir benzememezlik, ya farkllk vardr. Buna raen su. yani meni, Alah'n
izniyle kat phtlam bir kana dnmektedir. Bunda. tekra yaatman
Imkansz olduunu dnmenin alamsz olduuna ynelik bir iaret vard.
Zir bu, yani tekrar yaratma ii, Alah iin daha nemsiz ve kolay bir itir.
88 Ehli in
lmden sonraki ikci dirilme, aslnda bulunan bu para
ladan meydana gelen yenider bir domadr. Her ne kadar onla
rn suret; yani biim ve ekileri aylp yerden m olsalar
da. suretler baledip veren Aah Subhanehu ve Taaa, o suret
leri kendi maddelerie yeniden eski yerlerne geri getirp koyar.
Bylece bir kere daha ncek zel karm (miza) l
3
7 tekra mey
dana gelir ve onaa at, balangta bu miza (karm)n oluu
mu esnasda meydana gelen bir ruhu vardr ve ite bu ruh,
araarda varolan iliki ile beraber, teshir ve tasaf yoluyla
onlara geri dner.
Bunun rei, gemisi suya garkolmu ve geminin her bir
paras suya tamamen hatp gmlm bir gemi kaptarna
benzer. Bu durumdaki bir gemi kaptan, yzerek bir adaya ula
r. Sonra daglan bu paalar, ayyla ilk biimindek yerne
konaa gemi saglamlatnlp pekitiriterek alr duruma ge
tilir. Gemi kaptan tekrar gemiye dner; onu altp yrtr
ve orada (gemide) diledii gibi tasarufta bulunur
. I3
B
Bu harin,
yai toplanp bir araya gelmenin, tm paralarn ve deiik un
surlardan oluan bu yeni macn, daha ncekinden baka bir
ruha muhta olmas gerekmez. Zira gerekte bu mizac oluu
mu, kendisine ait bir rhun oluumuna ihtiya duyar ve onu
gerekli klar. Bu mizacn, ilk haline tekrar geri dnmesine ge
lince; ruhun, ilk haline tekrar ger dmesi dnda, onun, ba
kaca bir eye ihtiyac yoktur. Dnyaya ait paralarn, varlka
nn bu ekilde tekrar geri dnmeyeceini zan ve iddia edenlern
zanruna gelince bunlar, itibara alnmayacak zan ve kurntu
dan ibaret eylerdir. nsan ile ondak dnyevi parala, dnya
nn maddi paralaryla kim mukayese edip lmeye yeltenebil
mi ve hagi mhendis, lm yaparak bunun srurlarn orta
ya karmtr?! .
1 37 nsan yatl ve rh zell klerln bt.
1
3B Bu rekte gemi. bedene: kapta ise. rha benetllmektedlr.
lm Sonas Haler 89
la (semav) kitaplarda bununla ilgili ihtilafa gelince: Tev
rat'a gre cennet ehl, yani cenetlikler, nimeti bol naim cene
tinde 15 bin yl kalp sonra her biri birer melee; cehennem eh
li, yani cehennemlikler ise o kadar veya daa fazla cehennemde
kalp sonra birer eytaa dneceklerdir. ncil' e gre ise insan
lar, ne yyip-ien ne uyuyan ne de reyp-oalan birer melek
olarak harolunacalardr. -Kur'an- Kerim'e gre ise insanlar,
Allah Tacila'nn: Diyecekler ki: 'Bizi tekrar (ayata) kim dndre
cek?' De ki: 'Sizi birci defa yaratan kimse, 0."139 buyurduu gi
bi, ilk kez, yai birci defa Allahu Taea onlar yaatt gbi,
tekrar harolunacakladr; yani tekrar diriltip hesap vermek
iin Allah'n huzurnda toplanacaklardr. Nitekim brahim
(a.s.)'in sorusunu Yce Allah: " 4 9 Ey Rabbim ly nasl diriltti
ii bana gster. "
1
40 diye buyurarak dile getiriyor. Yine Allah,
zeyir (a.s.)in sznu ondan hikaye ederek yle buyuruyor:
{ahut gnedin mi o kimseyi ki evleriin atlan duvarlannu
erne km (yk dkk olmu) ssz bir kasabaya urad];
'lmnden sonra Alla bunlan nasl dirltir acaba' dedi. Hemen
Allah onu ldrd, y sene sonra tekrar dirltti + "141 Aslab-
139 17 isn/51 . Yani onlara de k: Si ilk kez yaratn (Allah), ba's ve ceza. yani
dl ve ceza iin sizleri tekar yaratp diplteye kadirdlr.
140 2 Bakara/260. Onlara ibrahim (a.s.)'in szn hatrlatml O: "Rabbim"

ly
nal dirttiini bana gster. " diye sorduunda Allah: " Yoka inanmadn m?
dedi. Hz.ibrahim: "Hay, iadu L kbii mutmal olmas iin grek
istedim" dedi. Bunun zerine: "

yleyse kularda dr taesini yakala. onla

n yana al, sonra (kesi parala, hr daut bauta onlara bir para koy.
Snra onlan kendie a. koarak sana gelirler. BU k Allah Azidir; Haki
dir" buyurdu. (2 Bakar/260)
[Burada, kr krne ima demek olan takli lman yerne. kesin ve ak bi
limsel deliliere dayal bir iman demek olan tahki iarn nemine vrgu sz
konusudur.)
1 41 2 Baara/259. Alla zer (a.s.)'j yz yllk bir lmden sonra tek diriltt
inde ona: 'Ne kadar kaldu burada?' diye sordu 'Bir g veya birka saat' di
ye cevap verdi Bunun erne Allah "Aksie sen, yz sene kaldu. Yiyeceine
ve teceine bir baki Henz bozlma. Bir de eeine baki Seni insalara bir
ibret yaal diyedir bu. imdi de kemiklere bak Onla nal yerli yernce d
zenliyor. sonra na onlara et giydiriyon. " dedi. Durm onun iin vzuha
kavunca da: 'Al!ah'ut her eye kCdir olduunu biliyorm' dedi. te btn
bu anlatlanlaa dikkatle baklrsa elbette Alla' kudretinin deWle aka
90
Ehli in
Kehf, yan maara arkadalan, bir sre maarada uyutuldutan
sonra, Allah onlann bundan sonraki durumunu da yle haber
veriyor: "ylece biz, aralannda birbirne sonnatan iin onlan
uyandrdk. lerinden bir; 'Ne kad kaldnz?' dedi. (Kimi) 'Bir
gn ya da gnn bir paras kadar kaldk. ' dediler: (Kimi de) y
le dediler: 'Rabbiniz, kaldnz mddeti daha iyi bilir. imdi siz,
iiniden birini u gm para ile ehre gnderi de, baksn,
ehrin hangi yiyecei d temi ise sie ondan erak getirsin;
aynca nazik davrrsu ve sakn sizi kimseye sezdinnesin. n
k eer onlar size muttali olurlarsa, ya sizi talayarak ldler
veya kendi dinlerine evirirler ki, o zaman ebediyyen ifah olmaz
s. ' Bylece (insanlan) onlardan haberdar ettik k Allah'n
v' dinin hak olduunu, kyametin phe gtrmez olduunu ke
sinli
k
le bilsinler ^ 4 " 142 Btn bu ayetler, bu ikinci yaratma,
iman edilmesi gereken mmkn bir ey olduunun delillertdir.
Eski zamanda insaiann bu hususta ita sz konusuydu.
Peygamberler (a.s.} bunu, yai yeniden dirtireyi kesin akli delil
ler ve hislerle alglanan reklerle ispat ederlerdi.
l kez yaratma, dierinden, yani ikinci defa yaratmadan da
ha fazla ainlacak bir durmdur. 1 43 Ne va ki ilk yaratma, m
ahede edilen, mu'tad olan, duyularla alglaan bir durum oldu
undan, bu duruma ap hayret etme ( taaccup) sat olmu, i
k ellietne gidilmemitir.
Eer biz duyup iitsek ki bir insan, kendini bir kadn zer
de yay hareket ettirdii (akalad) gibi defalarca hareket et
tirir ve onun (erkein} paralanndan, kpk gibi ac bir ey
kar. Ve ite bu ey de, kadnn organlanndan birnde gizlenip bir
grlr. Bylece ldkten sonr dllmenl (ba's) de mmkn olduiuna ina
nlm olur.
142 18 Kehf/19-21 .
143 (Gerekten de i defa yoktan vaetmek, yenden yaratmakta ok daha zor
dur. Dolaysyla ilk defa yokt yaratmay gerekletiren Yce Allah, lmden
sonra tekrar yaratmay elbette kolaylkla gereketirebilir. Nitekim Yce A
lah; "

lk defa yaatan, lnden sonra onu tekrar uar edecek olan O'dur. Bu
O'na daha kolayd. (30.Rm/27) buyraktad.l
lm Sonras Haleri 91
mddet bu ha zere kalr. Sonra o ey, bir alaka. yai kat, pek,
phtlar bir kana/ embryoya; sonra alaa bir et paas
(muda)na: sonra et paras da keriklere dnr. Sonra ke
mikler bir etle kaplanr. Sonra orada bir hareketlenme, canlan
ma meydana gelir: sonra o ey, kendisinden bi eyin kmas
sz konusu olmaya bir yerden, annesii hela edip doumun
da ona meakkat karayan bir halet zere kar. Sonra o
kan ey, gzlerini aa ve (bu arada) aenin memesinde, daha
nce orada (emede) bulunmayan ac (sv) bir iecee benzer
bir ey meydaa gelir ve ocuk, tedricen saat ve istinbat sahi
bi oluncaya kadar o iecekten (st) beslenip gdasn alr. Daha
s, asl nuie, yani meni olan bu eyden yaratlan yavr, doumu
anda Allah'n yaatklannn en zayf olduu halde, yakn sa
yaca bir zaman zarfda, her dedigini, istedii yapabien bir
cebbar, bir kal, bir kahar olur: yle k o, dnyann auna sa
hip olur ve onun idaresini eline alr.
te gerekte buna ap hayret etmek, ikinci yaratmaya a
np hayret duymaktan ok daha fazla hayret edilecek bir ey
dir. Aslolan udur ki, insan grp sebebini bilmedii her ey
iin bir hayret meydana gelir. Taaccp, yai ap-hayret et
me, 144 daha nce mahede etmedii bir eye tanklk etme ve
ya sebebini bilmedii ve daha nce rluymad bir eyi duyma
anda, insann bana gelen bir grnmdr.
D. R (ERE) KlP
H'R AIA l (KFULGIA1/M
Ruhun bedenle ilgisi, iikisi, iintlsi, ilern hakikatlerini ko
ruyup sakamak iin ondan gizleyen bir perde gibi olmasdr.
Yce Alla'n; "Bi senin perdeti kaldrdl 4 "l 45 buyurduu gibi,
144 Taaccp, kiinin, sebebi gizli ola bir eye lnfalinden ibaretti.
145 50 Kaf/22. nsanlar, alemierin Rabbinin huzurnda toplanmala iin, ikinci
defa su ra feni. Sura fenildli ite bu an. Allah' ka (inans) ve isya
kar (gnahkar)Iara vaqettii gelece vadedilen gndr. [0 gn) herkes ya
da bir gdc bir de tank olduu halde gelr: Yani onlan, aellerinin netlee
lerine srkleyen bir gdc ile onlar arellerne tanklk eden bir it be-
92
Ehli in
lmle birlikte bu perde kaldnlp alr; bylece her eyin haki
kati olduu gibi aa ka. Kul iin ahirette kefolunaca olan
ey, Allah'a yaklatran ve O'ndan uzaklatra aellernin etki
sinin nelere sebep olduunun orada aka ortaya konulmas
d. Bunlar ise, bu eserlern, etkilern miktaladr, dereceleri
dir. Onlardan bir ksm, dier bir ksmndan daha fazla etkdir.
Allah'a yakatrma ve O'ndan uzaklatrada arelier
etkerine ilaveten, bir de, bir anda aeliern mitarlarn, dere
celerini insanlaa bildirecek bi sebep yaatmas, Yce A ah'n
kudreti dahilinde O'nun iin imkansz deidir. Bir lnn. (mt
zan) tanm, snn. bir eydeki eksikik ve falan onuna ayt
edilmesidir. Bunun, duylarla alglana bu maddi aemdek r
nei muhteliftir, trl trliidr: rein bunadan biri, biinen
terazidir. Arlklar tartmak iin kullala kanta, gkz ha
re)etlerin ve vaitleri lmek iin kulanan usturlab,
4
6 dere
ce
'
ve igileri lmek iin kullanlan cetvel ve seslerin haeketle
rinin dereceleri lmek iin kullalan arz bunlardadr.
Haiki ran (l, tart) ise;' Alah (c.c) onu duyula iin r
nek gsterdii zama bu vb. misallerden dilediiyle meklendi
r. Dolaysyla mizann hakkati ve tam, s, btn bunla
nn hepsinde mevcuttur: Mian (l), kendisiyle, ziyade (fazla)
olan eksik (noksan) olandan aynlp bilindii bir eydi. Onun
sureti, yani ekil ve biimi, ekillendirme annda his iin ve ben
zetme annda hayal iin takdi olunur. Bu oluum trlernden
hangisii bunlardan hagisi ile takdir edeceini en iyi Allah iy
bilir. Btn bunlaa inanmak gerekir.
raberlerinde gelir. Onlara denir k: E insai Andolsun sen, sana Inen eyden
gafet iindeydi. Bi senin perden derhal kadrdk Dnyada galetii sen
den ie ettik. Duyu
l
arla aglaa duyusa valklaa (miat) kendini
kaptnp maddlyatla itigal ederek, gzn.onlara diktin (kilitledl). Bugn ise
gz artk, galetnde oldugun vea dnyadayken inkar ettig eyi algaya
cak kada kuwetli ve keskn. Bugn bunda kaaca bir yer yok ve her ge-
'
lecek olan ise gelmesi yadr.
1
4
6 Eskiden yldla birbirlerne olan uzk3 lmek iin (de) kullalan
bir aet.
lm Sonras Haler 93
E. H
Hesap, ay, dagmk mktarla toplayp meblahn tasrif
etmektir. Hibir insan yoktur k
,
onun, faydal ve zararl, Allah'a
yaknlatnc ve O'ndan uzaklatnc mteferrik, ay ayn, eit
li birtakm areller olmu olmasn. Bu arelierin hulasas bilin
mez. stelik onlarn mteferriklertin herhangi biri bile baen
sayya gelmez, hesaplanaa. Mteferrikler, ayn ayn dank
miktarlar saylp hesaplanarak miktan (meblal topladnda,
ite o zaman bu, bir hesap olur. Tek bir ada, aemleri; onan
ilerni mteferrklerti, ayn ayn paralan ve onlann eserle
rnin miktarn kefedip hakatini btn plaklyla aa
karma gc, Allah Sbhaehu ve Taaa'nn kudreti dahilinde
ise -k gerekte O, hesap yapanlan, grenleri en abuu
dur'
4
7- bunun da, O'nun kudreti dahilide olduu malumdur.
O halde O (Allah), kesinlike hesap grenlern en abuk olandr.
M'minlern emiri (halifesi) Ali b. Eb Taib kerremellahu
vecheye,
48
Allah Taala'nn, herhangi bir kaklk ve yalk
olmadan, bir anda, insanlan nasl hesaba ektii sorulunca;
"Herhangi bir kaklk ve yanllk olmakszn dier canllarla
birlikte onlaa rzk verdii gibi!" cevabn vertir.
F. SIT
Srat, hatr, gerektir. Onun, ya sratn gayet ince bir kla
benzetlmesi hususunda sylenenler, onu vasfetme noktasnda
1
4
7 Bk. 6 En'am/62.
1
48
Al b. Ebi Tdli I(Abdl Mend.Jl b. Abdilmuttalib ei-Halmi el-Kurei (Ebu'l-Ha
san), M'minlern emin olup, rait halifeler (hulef-i rdii)in drdncs,
cenetle mdelenen on kii (aere-i mbeere)den, Peygamber (a.s. )'in am
cas olu (amcaadesl) ve akabas, cesur kahramanlarda, hatip ve er'i hu
kuk bilginlerinin en byklerden ve Hatice (r.a)'den sonra ilk mslma
olanlardan bir1sidl. Hicetten 23 yl nce Mekke'de domu ve bir stkast s
nucu vefat etmitir (ehit edilrtrj. O'nu. (bi Hartci olan) Abdurrahman b.
Mlcem, mehur 7 Ramaza entrkasnda katletrtlr. Kabr yeri husu
sunda lhla edilmitir. Kabrin Kfe'de, Kasr'l-maa'da olduu sylendi
i gibi, onun (kabrinin), Kfe meydannda; lrak'ta, Necefte olduu da sylen
mitir. Peygamber (a.s.)den 586 hadis rvayet ettr. Bi sikast sonucu
Hicr 40 ylda vefat etmitir.
94 Ehli in
bir hakszlktr. Tersine o, kldan bile daha icedtr. Hatta, ince
lik hususunda, glge ile gnei -yle ki ne gne, ne de glge
ondad- ayran geometrik izgi ile kln ve sratn incelii ara
snda, asla kendisine at bir genilii, eni bulunmayan geomet
rik izgi inceliine benzer bir mnasebet, benzerlik olmad
gibi, onun, yani sratn incelii ile kln incelii ve onun keskin
lii ie klcn keskinlii arasnda da herhagi bir mnasebet ve
benzerlik sz konusu deildir . . . nk o, srat- mstakim (dos
doru yollin bir rei olmak zere verilmitir. Doru, dosdoru
yol (srat- mstam) ise, bibitne zt aaklar, huylar arasn
daki haki bir vasat, ortay ifade eder. Bu yzden Fatiha Sre
si'nde: "Bii dor yola hidayet et, iletf' 14
9
ekllndeki duayla Y
ce Alah bunu, ya, dosdor orta (vasat) yolu aka beyan et
mektedir. Hz.Muhammed Mustfa (a. s. ) hakknda ise Yce Al
la: "phesi ki sen doru bir yolugstenektesin."l50 ekn
de buyurmutur. Hz.Peygamber (a.s.) ise: "phesi ben, ahlaki
nitelikler (asaletli davran.lar) tamamlamak iin gnderil
dim
w1s
diye buyurmutur. O'nun (Peygamber) durumuyla ilgili
olarak Yce Aa da; "Ve sen elbette yce bir ahlaka sahi
sin."152 buyrmaktad.
149 Fata/6. Gerekte Yce Allah bizle, O'ndan hldayet ve baa talebine tr
ad etsin! Ta k, hak ve adalet yolu olan sat- mtk ynelelim . . . Yce A
lah; "Ku u ok a reder buyurdugu Iin bu dosdogu yol, ok a km
senin slk etti bi yol olduguna gre, Alah bizi, kendiJetne nimet verlen
nebiler, sddikla ve ehitlerle beraber net velenlerle olmaya bizle irad et
sini Bu yol, Yce Alah'n onlaa iman ve hidayet nimetint bahettigl yoldur .. .
Ve phesiz kendilere nimetler verien bu yce Insan, gere bildii hal
de kfr, inat, ceMJet ve dalilet nedenyle o gerekten uzalaanlardan ba
kadra. te bu bakala. zerlerine Allah' gazab Inmi olanlardr; bun
lar srat- mustakim olan hidayet ve isabetli yoldan nsanla saptralad.
150 42 r/52.
151 Hadis!, Ahmed b. Habel, Eb Hureyre hadiinden: "psiz ben, ahlaldg
zellit tamamlamak iin gnderli" lafzyla rivayet etmitir. (Bkz. Muned,
200/381 ; Muuata', no: 1624.) Hadisi, Ham de rvayet etmi ve onun sahlh
oldugunu sylemitir.
t
152 68 Kaem/4. Bu ayet; Allah', Pegarberl Muhamed (a.s.)'
yce a
lakna tarkl delilldlr. Bi vg zerne bir vgdr ve buu dmaa
n da itiraf etmitir. Ay zada b# ayt, Peygamberii (a.s.) Kur'an a
lakyla alakladgma bir del!.di.
lm Sonras Haller 95
Byle bir aan rei udur: Elindekni sap-savurma
ekindek bir savrganl ie cimrlk, pintilik, eli ok sklk ara
snda cmerlik; felenme (tehevvr) ile korkakl{ arasdaki
yiitlik (ecdat); israf, yani savurganlk ile hibir harcama yap
mamak arasndaki bir tutumluluk; tekebbr, yani byklenme
ile denaat, yani alaklk, zillet arasndak bir tevau; ehvet, ya
ni hrs, ihtiras ve arzu ile sain ve sessiz olmak aasnda bir
iffet. . . te btn bu ahlaki davranlann, huylarn hem ly
karan bir an (iat) taraf, hem de kusurlu, snk, yetersiz
(taksfr) tara vardr ve bunlarn ikisi de zemmedimitir, kt
lenmitir. Vasat(orta) ise, ne ifrat ne de taksirdendir. O, yani va
sat, her ik taraftan da olduka ua. Bu yzden Peygaber
(a. s. ): "ileri en hyrls orta oland. "

53 demitir.
Bu vasat rei, glge ile gnein arasn ayan, ancak ne
glgeden ne de gneten olan geometrik izgidir. Bu noktada
doru, onaylanan hat udur ki, gerekte insanln kema,
meleklere beneme noktasnda sz konusu olmaktadr. Melek
ler, birbirini tutmayan bu gibi birbirne zt bu nitelklerden ay
rm, arnm (bu vasflala nitelenmemi) varlkla iken: insa
n, bu vasflardan tamamyla ayrlp kurtulmas onun imka
dailinde deildir. Bylece Yce Allah insan, her ne kadar o ni
telkerden aynlma (ifikdk)nn hakikat sz konusu olmasa da,
ona benzer bir eyle mkellef, yani ykml kltr ki o, va
sat (orta) alandr: nk gerekte lk (su vs. ), e scak ne de so
uktur. Ut biiminde olan yaprak ve bitkiler ne beyaz ne de si
yahtr.
Pintilik, cimrtlik ve her eyi sap-savunna, israf, insann va
sfanndandr. Cmert tutumlu bir kimse, sanki ne bir pinti ne
de bir savurgandr. Bylece srt- mutakim, yani dosdoru yol,
iki taraftan hibirine meyli olmayan, iki taraf arasnda gerek
(hak) olan orta yoldur. Bu ise kldan daa inedir. k tarafan
153 Ha el-l raki'e gre hadi si Beyhiki, "uabu'lman" (imaun blmler, ube
leri) babnda, Muttar b. Abdullah rivayetinden mrsel olarak tar etmitir.
96 Ehli in
da olduka uzak kalmay isteyen ki, vasat, ya ortada, orta
yolda olur. Atele narlan bir demir halkann iine (ortasna)
bir kanncann dtn vasayalm. Bu durumdaki kannca,
tabiatyla scaktan korkup kaar. Aca o, merkezde, demir hal
kan tam ortasnda lr. nk oras (merkez). yakc muhit
ten olduka uzak olan vasat (ora yer) tr ve bu noktann eni, bo
y yoktur.
O halde srt- mttaklm (doru yol), i an tara arasnda
ki orta (vasat) yerdir ve onu bir eni yoktur. Bylece kukusuz
o, kldan daha incedir. Bu yzden onun bilgisine vakf olmak,
beer gcnn dnda olan bir eydir. phe yok ki biim ate
(cehennem) reklerini getirmemiz, onun ona olan meyli kadar
dr. Nitekim Yce Allah; "iiden, orya urumyacak hibir
kimse yoktu. Bu, Rabbin iin kesinlemi bir hmd." ,

5
154 19 Meem/71. Bu ayette, btn insaiann ceheneme urayacagi hkm
n giyoruz. Bu ayette geen uud (uramak) kelimesinin anlam konusun
da mfessirler ihttlaf etmitir: O, gerek bir duhl (cehenneme gire) mudur;
yoksa herhagi bir duhl (gire) olmakszn urayp gemek midir? Tm i
sanian cehenneme girecegl; acak mmt olalar iin o atei, bi serlik
ve esenlik olacagi da sylenmitir. Bu husustaki bir rivayete gre Peygamber
(a.s.)'e bu husus sorlmu. o da yle demitir: "Cennetlikler cennete girdii
de, 'Rabbimiz bize cehenneme u{rayaa uadetmemi miydi?' diye sora
la. Onlaa denir ki, 'Cehennem hareketsiz ve donukken (cmi oraya urad
nz. " "Taraj!a kendilerine gellik takdir v tyin edilmi olanlara gelin
ce, il bwar. cehennemden uak tutulular." (21 Enbiya/101) ayetine gelin
ce, bunda murad, onlan. cehennem abndan uzak tutulacadr. Belki de
uur yani cehenneme ugramaktaki hikmet; mminler, kafr ve fasklar iin
harlanan eylerle kendiler ii harlana eyler grsn de mutlulukla
artsn iindir ... Ya da uud, sratta geme alamndadr; Iaala orada
geip kurtulacaar, ia edenler ise srattan ceheneme decekerdir. Bu,
Araplan u; "Kae beldeye urad" szndek alama gelir: Raflenin oraya
giresi gerekmez. "Ms Medyen suywta uanca (uraynca, orada (ayua
la) sulayan biok insan buldu. (28 Kasas/23) Belki de birinci gr, da
ha tercih edlltr: Bu, uur kelimesini duhl (girek) alamda tefsi etmek
tr. k Alah: "Sonra biz, Allah'tan sakanlar kra; zi llmleri de diz
st km olaak orada bakuz." buyuraktad. yle ki O, "Biz zimler
orya girdiririz (soka). " diye bir ey buyrad. Bt bunla, "inizden
oraya uraayacak hibi kime yoktw . . ." ayetinden, umum isanlar kasdo
lunduunda sz konusu olur. Bunda sadece karler kadolunsa, o zma
uurdun aamda bir ihtlaf olmaz.
lm Sonras Hallert 97
"zerne dp urasanz da kadnlar arasnda ddil davranma
ya g yetiremezsiniz; bar birisie tamamen kaplp da dierini
askya alnm gibi bralcmay. "1 55 buyurmaktadr. Sevgide iki
kadn arasnda adil olmak, onlardan birisine meyletmeksiin or
ta derecede durup kalmak, nasl imkan dahilinde olur?! . . Kim,
bu :emde, hakikatini Peygaber'in azndan: "phesiz bu be
nim dosdoru yolum (srdtf)dur, ona uyunf' I 5
6
diye Alah Subha
neh ve Taala'nn hikaye buyurduu dosdoru yola ynelip, o
yol zernde yoluna devam ederse, herhangi bir mey sz konu
su olmadan, ahiret srtn (yolunu) da dordan dmdz geer,
geecektir. nk o, bu dnyadayken nefsin, meyilden koru
maya altrd ve bu suretle bu, onun tabii, yani doal ve normal
bir vasf oldu. Zira gerekte adet (alk}, beinci bir tabiattr.
erhte getii zere bu, kesin bir hakikattir ve bir hadiste; "M
min. srat, anszn akp parlaya bir imek gibi geecektir."
eklinde haber verilmekteir.
G. CENLZR (
Cennetlerde bulunan yeme, ime ve niah (evlilik} gibi duyu
tarla aglanan hissi lezzetlerin, zevklerin imkanna inanmak va
ciptir, gerekidir. Bunlar, daa nce getii gibi hissi, hayai ve
alidirler.
1. Hssi Ola
Daha nce yukanda zikrettiimiz gibi bu, ruhun bedene geri
dnmesinden sonradr. Bu lezzetlerden kendilerine rabet edil
meyen; rein st, srma ile ilenmi kaln ipek atlas (isteb-
155 4 Nisa/ 129. Maddi durmlarda adaleti saglamak belki mmkn olsa da. e
ler arasnda. meyi. sevgi vs. gibi manevi durumlar sz konusu ol
u
nca, onlar
arasnda bu balomdan adaletli davranmak asla mmkn deildir. Olsa olsa,
adil olma iin aba gsterlir. Ama her trl aba, bu konuda (sevgi, meyl
vs.) adli olmay salayamayacakbr. nk insa tabiat, bunu mmkn !l
mamaktad.

yleyse en dorsu. biriyle yetlnmek olacaktr.

1
5
6
6 En'a/1 53.
98
Ehli in
rak}, 1 57 meyveler tklm tklm dizili muz aalar,
1
58 dikensiz ki
razlar159 gibi bir ksm lezzetler hakknda sylenene gelince; bu
nunla, bunu gzlerinde bytp byk bir ehvet (arzu) ile onu
azulayan bir toplulua hitap edilir. Her bir snf ve her bir ik
limde, her bir millete zel yiyecek, iecek ve giyecekler vadr.
Yce Allah: "Orada (cennet) nefsiri2in arulad ve siin iin i
tediini her ey vardtr. "1 60 buyurduu gibi, herkesin, her kav
min arzulayp istedii ey cennette vadr. Allah Sbhaneh ve
Ta:la, ehveti, arzu, istek, zevk ve lezzeti ahrette o derecede b
ytecektir ki, bu zevk ve arzu (ehvet) dnyada o derecede b
yk deildir: Yce Alah'n Zabna nazar etmek, bakmak gibi . . .
Zira gerek ehvet, azu, zevk ve lezzet ve ona olan rabet ve is
tek, gerekte dnyada deil, ahirette cennette oladr.
2. Haya Olaa
Hayali olana gelince, uykuda olduu gibi, onun imkan ve lez
zeti, gizli, grnmez deildir. Ne va ki o rya aleminde glen
eyn zevki, onunla olan iliki ok ksa srede kesildiinden, k
msenir. Eer rya aleminin zevki, srekli olsayd, o zaman
hayali olan ile hissi, yani duyutarla alglanan arasndaki fak bi
linmez, anialp farkedilmezdi. nk insann ekil ve sretler
den tad almas, onlan dandan (haiten) gelen varlyla de
il, hayal ve hsde braktklan intibalaryla, izleriyle igilidir. Eer
darda var olan gelip de intiba yoluyla onun hissinde alglama
snda var olmasayd, o zaman hibir tad ve lezzet olmazd. Eer,
darda olmad hade, histeki intiba varln srdrseydi, el
bette o zaman lezzet yine devam ederdi.
Haya kurma gcnn, bu :lemde trl ekil sretleri tasar
Iayp icat etme kudreti vardr. Ne var ki onun tasariayp icat et
tii ekil ve suretler, hayal rn eyler olup; onlar, ne duyular-
1
57 Kur'an'da da geen (bkz. 18 Kehf/31) bu kelime Farsa oijinlidir.
1 58 Bkz. 56 Vaka'/29.
159 Bkz. 56 Vaka'/28.
160 41 Fussilet/3 .
lm Sonras Hallel 99
la aglanrlar ne de gne yetisi (gz)nde bir intiba brakrlar.
te bu yzdendir ki, eer o yaratc muhayle yetisi, son derece
gzel bir sreti tasariayp icat ederek o gzel sretin huzur ve
mahedesini haya edip valn vehmedecek olsayd, o zaman
onun haz ve zevk byk olmazd. nk o, uykuda olduu gi
bi, gzle grlen bir ey deildir. Eer hayal etme gcnde o tez
zetleri tasvir etme gcne benzer bir g onun iin gnne yeti
sinde de sz konusu olsayd, ite o zaman onun haz ve lezzeti
byk olduu gibi, ayn zamanda onun konumu, darda mev
cut sreti konumuna gelir. dandainden alan lezzetin ay
ms onda da alnrd. Gne yetisindeki selin tasvirne yne
lik kudretn kema cihetinin dnda, bu anlamda, ahiret dn
yada aynlmaz, dnya ile ahiret fak olunmazd . Onun itahn
ekip nefsinin arzulad her ey, derhal yamnda hazr bulundu
rulurdu. Bylece onun arzu ve istei, onun hayal etmesi nede
niyle; tahayyl de, onu gstermesi; yani gne gcndeki inti
bf sebebiyle meydana gelirdi. Ona doru meylettii herhangi bir
ey hatnna gelir gelmez, hemen o ey, derhal varedilir: ya, o
ey grd ekilde o ey hemen hazr halde bulundurlur. Ni
tekim; "Cennette, trl ekil ue sretlerin satld bi paar uar
dr.
"161
hadisiyle Peygamber (a.s.) buna iaret etmektedir. Bura
daki pazar, herhangi bir. seme olmakszn, bu dnyada uykuda
olduu gibi, zavale maruz kalan, braklan bi intibaya gre de
il de, meietin devamna ynelik sabit bir gre kuwetinin ira
de ile ola intbana ve meiet uyanca sretlerin meydana gel
mesine ynelk kudret menba olan ilai ltufan ibarettir. Cen
nette ekl ve suretler icad eden bu kudret, hissi dnda bir ey
meydana getirebilme gcnden daa geni ve daha mkemmel
dir. nk duyu dnda mevcut ola, iki yerde bulunmaz/bu
lunamaz. Eer o, tek bir ictima ile megul olursa: o zaman onun
maede ve mmaresi, yatknlk ve melekesi de kendinden
bakasna kapa, perdeli olma suretiyle bununla megul ola
rak bu durumda ona a ve tutun olur. Acak bu (cennetteki
1 61 Bu hadis bulunamamtr. [Muhtemelen uydura ya da zayi bir hadistir.)
1 00
Ehli lin
icat kudreti) ise, kendinde bir darlk ve bir engel olmadan geni
ledike genileyip yle byk bi genilie ular ki, rein tek
bir halde, bin ay yerde, bin kiiyi mahede etmek gibi bir e
yi arzuladklannda elbette o eyi, deiik yerlerde, mekanlarda,
akllarna geldikleri gibi mahede edip grebilirler. Ancak, alg
dndan gelen mevcut eyin ahsnda hasl olan grmeye ge
lince o, sadece tek bir yerde bir mekanda meydana gelir. Ahiret
iini, ehvetlere, azu ve isteklere uygun en geni ve en mkem
mel eylere hamledip ona yormak, daha doru ve daha uygun
dur. Yaratma kudretinde herhangi bir eksiklik sz konusu de
ildir.
3. A Olaa
nc yne gelice; bu, ai varlktr. Hislerle alglanan bu
eyler, duyutarla alglanmayan akli lezzetlere bier rek olutu
rur. Ancak, akla ait zevkler, tezzetler (akliyydt) de duyulada al
glana lezzetler (issiyyat) gibi, birok tre aylr. Bu itibarla
hissiyydt, yani hislere ait lezzetler, akli tezzetler (akliyyat) iin de
bir ksm rekler oluturrlar. Her biri, akliyattaki seviyesi,
hissiyattaki seviyesine denk den bir baka hazzn bir misalini
oluturur. Zia herhangi birsi ryasnda, rein; yeilli, aka
su, gzel bir yz; srekli st, bal ve arap akan n ehir ler; mcev
herat, yakutar ve incilerle ssl aalar; altn ve gmten i
a edilmi, mcevherle bezenmi saraylar; her an hizmete ama
de hazr ayakta dikilip bekleyen glmanlar grse, elbette o za
man, o ryay yoran kii, onu (ryada grneni), srr (nee)a
yorar ve onu tek bir eide yorayp; tersine her birini, trl s
rr ve insann iini ferahlata baka bir eye yorar: rnein, on
lardan bir ksm, ilim, bilgi srru ve malumatn kefne; bir
ksm, memleketin srru ve ilerin iyi yrmesine; bir ksm,
dmanlan yenilip kalrolmasna ve bir ksm da, dostlan gr
meye yorulur. Her ne kadar bunlann hepsi, haz ve sra amil
olsa da, bunlarn her birinin seviyeler farkl, hazz eitlidir. Her
biiin, digerinden farkl bir zevki, tad vadr.
lm Sonras Haller 1 01
Ali hazlann, lezzetlerin de bu ekilde anlalmas icap
eder. Her ne kadar akli lezzetler, hibir gzn grmedii, hi
bir kulan iitnedii ve hibir insann aklna gelmedii ey
l
er,
nimetler162 olsa da btn bu ksmlarn hepsi mmkndr.
Hepsinin tek bir kii iin toplanmas caiz olduu gibi, her biri
nin, istidad miktarnca nasibinin olmas da mmkndr.
Taklide ve sreierdek donuklua tutkun ve ak olup, haki
kat yollan kendisine almam olan kiiye, bu sret ve halar
temessl ederken; arif olup sretler alemini ve duyu yoluyla
alglanan lezzetleri, hazla kk grenlere ise,, onlara yara
an, hrs ve arzularna ifa kayna olan nee ve srr veren
latifeler, alaml ho szler ve ai halar, yani lezzetler, tatlar
hsan edilir. Zira, cennette, her bir kiinin nefsinin arzulayp
istedii eyn orada olmas, cennetin tanmn, snrn olutu
r. Nefsin arzulad eyler eit eit olunca, aklla zevkne
varlan akli lezzetlerin de dier Iezzet trlerinin de eitli olma
s, akl ve mantlan uzak deildir. (lahi) kudret genitir. Be
er gcnn, bu kudretin harikalar (mucizeleri)n ihata edip
kavamas ise snrl ve yetersizdir. lahi rahmet, peygamberlik
vastasyla, tm insanla akl ve idraklerinin tayabildii ka
darn, onlara ilka eder. Bu durumda aniayp kavradklan,
onlarn tasdik ve ilahi kereme yakp ona uygun den iler
de, nihai kavrayn arkasnda (uzanda) olan ikrar etmek ge
rekir. Beer zekasyla bu kavranmaz. Bunlar ancak, "gl,
Yce Allah'n huurunda hak meclisinde" l63 idrak olunup alg
lanabilir.
1
62 Burada, Eb Huree'den vayet edilen bir hadise iaret sz konusudur. Pey
gamber (a.s)in sylediine gre Alah: "Ben salih kullanma, hibir gzn gr
medii, hibir kula iitmedii ve hibir insann alclnagelmeyen (nimetler) ha
zla. diye buyrutur. Nitekim bu, Allah' Kitabnda dorlanmakta:
"Yaptldanna karlk olark, onla ii nice sevindirci ve gz aydntatc nimet
ler saklandn hi kmse bilemez." buyrulmaktadr (32 Seedel 1 7). Muslim,
Vasfu'!-Cenie, no: 2824; Buha, 1 534: Tirizi, 3195: Ahmed b. Habel. M
ned, ll, 313, 370, 407, 41 6, 438, 466, 495.
16 Bk. 54 Karer/55.
102 Ehli i
H. KR ZAV EFAT
Peygamberler ve imamla (a.s) mahede iin bir vesileyle
onlara yaama, yaknlk kurmaya gelince; bundan maksat,
onlan ziyaret etmek, ihtiyalann giderilmesi ve mafret dilere
konusunda peygamberlerin ve imaiann rhlar (erdh)ndan
medet, yani yardm istemektir. Bu imdat ise efaattan ibarettir.
Bu ise iki cihetten meydana gelir:
1 . Bu taraftan yadm istenmesi (istimdad, efaat itemek),
2. Dier tarafan ise yardm edimesidir ( imdad
,
efaal.
Mehedler, yani peygamber ve byk imamlann trbelerini,
kabirierini ziyarette bu iki rk de ok byk bir tesiri var
dr.
a. Bie Ta; stdat, Ya Yad istme
stimdat, yani yardm (efaat) dilemeye gelince; bu, kendisin
den efaat istenen ve kabri ziyaret edilen zat anlmasnn zih
ni kaplamas ile birlikte ihtiya sahibinin gayret ve abasyla,
himmetiyle olur. Hatta yle ki onun hmmetnin, gayret ve aba
snn tm, bu noktada zihnini, akln, kabini tamamen megul
ederek tamamen ona garkolur da bylece tmyle kendisinden
yardm istedii zat anmasn ve onu srekli zihinde, aklnda
tutmas nedeniyle onun bu abas kabul olunur.

te bu hal, o
efatmn veya kabri ziyaret edilen o zatn rhunu uyaran bir
sebeptit. Ta ki o temiz ruh, kendisinden istenen yardm ile ona
yardm edebilsin. Her kim bu dnyada, btn himmetiyle, gay
retiyle, abasyla dnya yurdunda herhangi bir insana ynelir
se, phesiz kendisine ynelen bu insa, ona ynelen kiinin
yneliini hisseder ve bunu ona iletip haber verir. Her km de bu
alemde hayatta deilse, tenbihe hazr olmas itibariyle byle bir
zat, tenbihe, uyanlmaya daha layktr. Zira gerekte bu ilemin
alvalinin dnda olan bir kiinin, ilemin hal

erinin bir ksmna

vakf olnas, ryasnda, ahirette bulunan birnin hallerne. ya
o kiinin mkafatladnmas ya da cezaandnlmas hallere
lm Sonras Haller 103
vakf olmas gibi, mmkndr. nk uyku, lmn ikzi ve
onun bir kardeidir. Uyku nedeniyle bi, uyamk haldeyken, bil
mediimiz baz halleri bilmeye hazr vaziyete gelir, onlan bilme
kabiliyetini elde ederiz. te bunun gibi, ahiret yurduna ulam
ve gerek bir lmle lm kiinin de bu aleme vukfiyeti daha
bir uygun ve daha bir dorudur. Fakat, gemi insanlarn hale
ri, iya esnasnda uykumuda bizim bilgimizde har halde ol
mad gibi, tm zamanlarda bu iere ait hallerin tmnn
bilgisi de, onlan bilgisi iinde yer alm deildir.
Her bir bilginin, bilgi grubunun, belirli ve zel ynleri vardr.
Bunlardan biri, ihtiya sahibinin himmetidir ki o himmet, bu
aziz ruhun sahibinin, ihtiya sahibini saiplenip onu btny
le kuatmasdr. Ve nitekim yaayan bir dirinin suretini ma
hede etmek, onun bir yerde har bulunduu zaman anlmas ve
onun hatrlanmasnda tesiri olduu gibi, ayn ekilde bir ly
ve onun kalbnn bir rts olan trbesini mahede etmenin
de byle bir tesi vardr. nk gerekte o lnn kalb ve me
zan kaybolduunda, ad geen lnn ruh zerindeki eseri,
te'siri; onun har bulunduu. kalb ve mezann mahede
edildii hadeki tesiri gibi deildir. Her kim, lnn mehedi
(mezar)inin gaybeti srasnda, onun mezam mahade esna
snda hazr bulunduu gibi, o meyitin ruhunda hazr olabilece
ini iddia edip byle zannederse, bu, yanl, hatal bir zandr. Zi
ra bizzat mahedenin, gzle grmenin, har bulunmama (gay
bet) durumundakine benzemeyen apak bir tesiri vardr. Her
kim, gaybette, mezann bulunmad yerde bir lnn gyabn
da o meyyitten yardm isterse, bu yardm talebi de ayn eklde
geliigzel, gtiipazan rastgele bir ey olmad gibi, herhangi
bir tesirden hili de deildir. Nitekim Hz. Peygamber (a.s); "Kim
bnna bir kere salat eder,salavat getirirse, ben ona on kere saldt
edip onun iin ba dilerim", 164 "Kim mezzine icabet edip (ba-
164 Hadisi, "mereten" yerine, ay anama gelen "vhideten" lazyla Amed b.
Hanbel, Msli. Eb Davd, TrmiZi ve Nesei, Eb Hureye'den rvayet etmi-
1 04 Ehli Iin
na salit selmda bulunursa) ona ejaatm hell olur. ,65 "Kim,
benim kabrimi ziyaret ederse, ona ejaatim helal ol
u
r. ",
6
6 buyur
maktadr. Onun zelliklerinin en zeli olan kalbna bir vesile ile
yaknlk isterek (takamb), efaati talep eden tam bir vesiledir.
Kendisinden bi para olan ocuu vastasyla, vesilesiyle -velev
k bu ocuk kendisinden sonra domu ve/veya torunanndan
olsun- onunla yaknlk kurmak; O'nun mezan (mehed), mesci
di, beldesi, asas, krbac, nalm ve kapsnn eii, halkas ile
O'na yaklamak, yaknlamak; O'nun adet, grenek ve siretine,
gidiat ve ahlana yakn olmak; O'nunla ilgili olan her bir eye
yaknlk kurmak, btn bunlar, O'na yaklamay, yakniamay
tir. Aynca hadisi; Ahmed b. Hanbel, Buha, Tirizi, Eb Davud ve Nesei,
Enes (. Mallk)ten: "Kim bana bir salat getirirse, Allah. onu bir salatma kar
lk on salcl (rahmet edip kulm a yceltme) getirir v ondan on hata aai
tp (eksiltip), derecesii on derece ykseltir. lafzyla rvayet etmiti. Yie A
med b. Habel, ayu hadisi, bn mer' den: "Ktm baa bir salit getirrse, Allah
ve melekleri de, onun bu bir salatma kark ona. yetmi salt eder (Allah'
salat, onun rahmet meleklerin salt da onlarn m'mtnlere ba dilemesidir.)
" eklinde rvayet etmitir.
1 65 Hadise rastlayamadm. Aca yle bir hadis Peygamber (a.s)den rvayet
olunmutur: "Mezzlnin arsn dinleyen hibir cin, hibir inan ve hibir ey
yoktur k onun iin kyamet gn ehadet edilmesini .. Bu hadisi, bn Mace,
"Ezanmfaileti ve mezzinlerin sevab" babnda tahr etmt.
16
6
Hadisi, Ebu'eyh, bn Ebi'd-Dnya ve bakalan, n mer'den rvayet et
mitir. Hadis, bn Huzeye'nin Saih'lnde yer alr ve o [bn Huzeye), hadi
sin zayf olduuna iaret etmitir. Ebu'-eyh. Taberani, bn 'Adi, Darekutni
ve Beyhai'de hadisin lafz ... Beni hayatmda ziyaret eden kii gibi olur. " ek
lindedir. Beyhai hadisi. zyf grmtr. Zehebi'ye gre hadisin tm ta
n (tr/c) leyndlr; ancak bazs lle glenmltr. nk onlann rvayetnde
yalanclkla sulaan yoktur. bn Asakir ve bakalannn tahr ettigl hadis
"ldkten sonra kim beni ziyaret ederse, sanli beni hayatvnda ziyaret etmi
gibi olur." eklindedir. Tayalusi'ye ait bir hadiste mer (r.a)den mer olarak
rivayet edilen hadisin lafz ise "Kim benim Icabrmi ziyaet ederse, ben onu a
jaat veya ahidi olunm. eklindedir. Ayn ekilde mam Sbki'ye at i
fii's-Sekmfi Ziyareti Hayr'l-Enam adl eserde, bu alada birok hadis z
redilmitir. Ayn ekilde bn Hacer el-Mekk de el-Cevher'l-Munazzam adl
esernde, ayn manada birok hadis zikretitir. Onlardan bir "Kim beni ve
ya kim benim kbrimi ziyarete Medine'ye gelirse ona afaat olurm eklin
dedir. Beyhak'nln, Enes'ten rivayet etti! hadis Ise "Kim bn sevab airet
te beklemek zere, Med ine" e ziyaret ederse, ben de onun, kyamet gnrde a
jaats ve ehdetisi olur. lafzyladr.
lm Sonras Haller 105
ve O'nun efaatini gerektiren bir takarruptur, yaknlk kurmak
drJ
6
7 nk peygamberler indinde, manfetyolunda bir fark ol
mad gibi, dnya yrdunda olmalan ile ahiret yrdunda olma
larnn da bir fark yoktur. Zira dnyada mafet, yani bilgi ale
t; ak, grnen d duyuladr. Ahirette de gabn onunla bilin
dii bir alet vardr. Bu alet, ya misal kisvesi iinde ya da aktan
aa bildirme yolu ie olur.
b. ci Clet; dat/aaat
Y aklama, yaknlama, yaknlk ve efaatn dier hallere ge
lince; bunlar, deimez, deiiklik gstermez. Anca bu babda
ki en byk temel ey, yadm eden kiin yadm ynnden
gsterdii ihtimam ve yadmdr; vesile sahibi, bu yadmlann
farknqa ve bilincinde olmasa bile . . . nk Alah Resl'nn
sann bir kl veya kams, herhagi bir isyaa ya da gnah
ka birnin kabri zerine konur ise, bu konan eyin (zahfre) be
reketlyle o gnaha kii azaptan kurtulur. ayet bunlar, her
hangi bir insann evinde veya herhangi bi beldede olursa, o ev
ve halkna, o belde ve sainlerine, o konan eyin bereketiyle,
herhangi bir bela isabet etmez; sa her ne kadar ev sahibi ve bel
de sakini bunun farkna varmasa da, yle bir ey olduunu bil
mese de . . . nk gerekte bu, Peygamber (a.s)in bir ihtimar
d ve o ihtimam, ahirette, o eyle ilgili olana masrfur. Dertler
ve sntlann, istenmeyen eylern. hastalk ve cezalann defi.
Allah subhaneh ve taaa taafndan meleklere ihale ve havale
167 (Dogrsu bu dnceler, kanaatlce tevhid din olan slam'a pek uygun de
lldlr. Her trl yardm Allah'ta bekemek ve sadece O'na Ibadet etmek s
li' temel esasdr ve yardmc olarak da Alah elbette kafdir.(
168 (Bu grler, kanaatimce, slam' ruhuna aykndr. nk yardm, slam'a
gre sadece Alah'tan Istenir: "Ancak Sana ibadet eder ve yaln Sen'den ya
drm (meded} dUert." (l Fatia/S) buyruu. bunun en ak delllidi. Aynca:
"Eer Alll saa bir zarar verrse, onu kendisinden baka giderecek yoktur. Ve
eer sana bir hayr verirse (bunu dagiderecek yoktur}, phesi O, her eye kd
dirir." (6 En'am/17) ayeti ve daha nice ayetleri ile Kur'a'n rhu, ulhiyyet
ve rbbiyyete nem verekte, tevhid akldesini saglanlatak istemekte
dir. Halbuki yukandaki iaqeler, buna aykn birer hurafden ibaret eyler
dir . . . )
1 06
Ehli i
(tevfz) edilmitir. Her bi melek ise, hat-i hayatnda olduu gibi,
birnetiyle bakas adna Peygamber (a.s}'in efkatle iyiliini is
tediine yardm etmeye olduka arzulu ve dkndr. nk
meleklerin, vefatndan sonra O'nun kutsa ruhu ile olan yan
lamalar, ona yakn olmaa, ha-i hayatnda onlann onunla
yanlamalanndan, yaklklanndan fazladr.
Hikaye edilir k Eb Tahir el-Hece el-Krti, l69 Kabe'nin
oluunu (Altn Oluk) yerinden skp karmas iin bir insan
omzuna ap yukan kaldnr. Anca oluu karma iin abala
ya bu insa, Eb Tahir'in orunda hemencecik lr ve l
olara yere yuvarlap der.
Dier bir rtvayete gre ise, Msrhladan bir insan gubu,
Hz. Peygamber'in nan, vcudunu kanp onu Msr'a nalet
mek kastyla, Peygamber (a.s)'in ravzasnn duvannda bir del
1
6
9 Bu zat tam ad: Sleyman b. Hasa b. Behram ei-Hubabi el-Heceri'dir. Eb
Tair ei-Kn ti, o dnemin Bahreyn kral olup Kinita'n lider ceberrt,
azgn bir Hanci'dir. ran aslldr. Babas, Bahreyn'in birok ehrni istila et
mi ve hicri 301 ylda vefat etmitir. Babas, oullannn by Said'e ida
rey devett; fakat o. ynetirde aciz kald. Hayat hikayesi verlen Sleyma
onu yendi. . . Abbasi halifesl Muktedir ona, yaindaki mslman esirleri ser
best bakmas iin naik bir mektup gnderdi ve o da bunun zerine tutsak
lan serbest brakp mektubu getirenlere ikranda bulundu. Daha sonra hicr
311 ylnda Basra'a saldnp oray gasbederek kadlann esir ald ve Basra
ve Ahva' kendisine katnay talep etmek zere Muktedir'e bi ya gnderdi.
Muktedir ona cevap vermedi. Hicri 3 1 2 ylda Kfe'ye saldrd ve orada alt
gn kad. Sonra adamlar, mal, gysl vs. tayabildikleri kada oradan alp
gtrdler. nsala, onun korkusundan ve ernden dolay tahamml gs
teremeyip feradu fgan ettier. Bunun zerine halife, onun durumuyla ilgile
nip onunla savamak iin byk bir orduyu gnderdi. Krti, onun birlikle
rni bozuna uratt. Rahbe ve Rkka' istila etti. Hicri 31 7 ylda, "tervye
gn", Isanlar ihramlyken Mekke'ye saldrd. Hacer'l-Esved'i skp onu
Hecer'e gnderdi. Haclan mallarn yamalayp birounu ldrd. Mek
ke'de onun ldrdklerinl saysn 30 bie ulat sylenir. fbe'nin eil
(basamak)nde yle hayknyordu: "Ben Alla ileylm, Alah lle ben; yaatr hal.
k.: ldrrm onlan beni . . " Zemzem kuyusunu, llerle doldurdu. aha son
ra Hecer'e ger dnd. Baz yandala onu, tannlatrd. Bir grup ise onun
Mesih (sa) olduunu syledi. Hicri 332 ylinda, ora yatayken, Hecer'de i
ek hastalna yakalaarak ld. 3 7 ylda Hecer'e gtrd Haceru'l-Es
ved, 339 ylnda tekrar Kabeye geri getirildi.
lm Sonras Haller 107
aarlar. Bu, yan gece iinde olur. Tam bu srada Medineliler, "Ey
mslmanla topluluu! Peygamberinizi koruyun! Peygamber
nizi koruyn!" diye havadan bir ses duyarlar. Lmba, k, kan
dil yakarlar; daa dogrusu kandiller, lambalar, mumla ve me
aleler yakarlar ve duvarda ala o delk ile Msrl bir toplulu
gun ller olarak dolamasn grrler.
Yine rvayet edilir ki, Peygamber (a.s), bir insann kabrne ya
bi dh (aa, fdan) diker ve, "Bu dal (dan) ya kald sece Al
l, azab onun sahibinden kaldrsml" der . . . Bu, O'nun elinin be
reketindendir . . . Herhangi bir sultana itaat edip ona ta'zimde bu
lunan bi kimse, bir beldeye girse de, orada, o sultann ok yele
inden, torbasndan (sadak) bir ok veya bir kam grse, muhak
k o kii o beldeye ta'zim gsterr . . . Melekler de Peygamber
(a.s)e ta'zim ederler: Nitekim onlar, herhangi bir evde, beldede ve
ya kabirde, Peygamber (a.s)'e ait bir ey grdklernde, onun sa
hiplerini yceltir ve onlarn azabn haetirler. Bu sebepten do
lay, llern kabirier zerne mushafan konulmas, mezarla
r baulada Kur'an okunmas, Kur'an ayetlerinn katlar
zele yazlp llern elleri iine konulmas llere fayda verr.
te btn bunar, her iitilip duyulan ve meru ola, ma
kul, akla uygun, mantkl bir nereye (kaziyye) gre bir netice
ye ulamay, halletmeyi (tesvye) dileyen kimsenin hal ve duru
muna uyabilen eitli mnasebet trlerdir.
Burada aslolan; akl sahipleriin tasavvur ettiinin tesinde,
eriatn getirmi olduu birtam eylerin olduu ve onlarn ha
kikatini, sadece Yce Alla ve Allah ile kullar arasnda birer va
sta olan peygamberlern bildiidir. Eer btn rtehasssla,
iinin ehli olan mair ustala toplanp, doum esnasnda, dou
mu kolaylatrmak. iin saylann mnasebeti zerine mevzu
olan ekli l
7
dnseler, o kendine has zellii bilerezler. O

7
0 (Buradaki ekilden maksat. dokuz haeli ve her. bir haesine birden dokuza
kadar rakam yalan ve bunlann yatay, dikey ve apra olarak her yndeki
toplam 15 ola bir ekildl ki, bu ekl, dogumUn kolay gemesi iin kullarl-
1 08
Ehll in
halde insan nasl, -emir, nehiy, hber, va' d, vaid vb. eriatn ge
tirdii eylerin hakikatlerini bilmeye tama eder Halbuki al
zayf ve onun tasafu; o, insa hayrete dren mucizev
(acdib) ve zellikli eylere nspetle snrl ve ksadr
. 171
maktayd. Her bir bal bana bir hurafa olan bu gibi eylerin-, her eyiyle
akla, matga ve bilime uygun gerek din olan

slam'la bagdamayacag ora

dad.)
171 [Vahiy, din ve dolaysyla her eyden nce Insanlan btn varlklar iinde
akll, akledebllen, akl sahibi birer isa olaak yarata Yce Allah, Kendi ya
rattg o mucizev Insan al muhatap almakta: emir, nehiy ve nasihat ek
- lindeki buyrukla ite bu yaattg aka vahyetmektedir. Dolaysyla ak k
msemek, o
n
un degerii, tasarfunu hafe almak: yadkla eyler insan
Iann aklna sokmaya ve kabul ettireye_ ala bir yaar iin ne derecede ya
kk ali. Umulu k bu szler, yaara
a
t olmasn. nk bunlar, ya
daha nceki birok eserindeki grlerine aykr dncelerdi.)
SONSZ
Ey Kardeim! Allah maietini, yaayn temiz ve gzel kl
sni Zekamn yettii yere kadar iaret edilmesi mmkn olan
baz eyleri sana aklamaya altm. Sana ve seninle olanlara,
orada, zernde, herhangi bir dura, tereddt olmakszn, dinin
dorulad bu eylere inanay tavsiye eder, onlar zerinde du
rup tereddt etmekten Allah'a srunl . .
Allah sbhaeh ve taala, eer beni muvaffak klarsa, bun
dan sonra sana, bu eser1 72den daha layk ve daha evla olan el
Manu bihi 'ald Ehlihi adl baka bir Mann'u hediye edece
im. Bu eserde, birok yerde akladm meseleler ile, sadece
bu eserde akladm meseleler yer almaktadr. Ancak mevcut
Mann'a gelince: hibir kitabmda aklamadm eylei, bura
da aklamak azmi iinde oldum. Yalnz,

hydu'l- 'Ulfm' 7
3
da
olanlar hari. nk orada, ehlinden bakasnn bilmedii bir
takm rmzlara gndermeler ve iaretler vardr.
Alla, yardmc (Muin) ve hidayet eden {Hddi)dir. O, bize ye
ter. Nihayet en son dn O'nadr.
172 ITercmesini yapum elinizdeki bu el-Mannu bihi 'alc gayr Ehlihi adl
eser.)
173 [hytu 'Uiddi adl eser kasdolunmaktadr.)
el-Gaali
Ehli i -el-ManUu Bihi 'Ald Gayr Ehlihi-
unu bil ki, her bir sanatn kadrini, deerini bilen
bir ehli vardr. Kim herhang bir sanata ait ok kymetli
gzel sanat eserlerini erbab dndakilere hediye
ederse, gerekte o ki, o sanata haszlk etmi olur.
Bu risale, "ehlinden gayrsna esirgenen" (el-Mannu
bi 'a Gr Ehii ok deerli konular ieren gnl
alc nefs bir eydir. Onu, deerini takdir etmesini
bilmeyerlerden koruyup saklaya kii, gerekte onun
hakn vermi olur . . .
ARATI RMA YAYl NLARI