ULIVNI SISTEM 2/2

Prezentacija seminarskog rada

1. PRIMJENA ZAKONA O KONTINUITETU STRUJANJA
Prema zakonu o kontinuitetu strujanja, u sistemu s nepropusnim stjenkama koji je
ispunjen nestiljivom tekuinom, intenzitet strujanja (Q) je konstantan u svim takama
sistema:

=
1

1
=
2

2
= .
Q, intenzitet strujanja (m
3
/s), A1 i A2 , povrine poprenog presjeka kanala u taki 1, odnosno
taki 2 (m
2
), v
1
i v
2
su brzine strujanja fluida u taki 1, odnosno taki 2.
Slika 1. Brzina toka rastopa kroz kanal s razliitim povrinama poprenog presjeka
Zapremina tekuine koji protie u jedinici vremena kroz bilo koji presjek u sistemu
je konstantan.
To znai da brzina tekuine raste sa smanjenjem povrine poprenog presjeka i
obrnuto.
Zakon o kontinuitetu strujanja primjenjuje se pri dimenzionisanju spusta koji se
suava prema dole.
Za isto vrijeme treba ista koliina rastopa protei na gornjem i na donjem kraju
spusta.

Slika 2. Shematski
prikaz pojednostavljenog
pritisnog ulivnog sistema
.
Spust koji se suava prema dole (u pravcu toka rastopa) sprjeava nasisavanje zraka i
pojavu turbulencije.
Ovakav tip spusta nije prihvatljiv kod mnogih tipova visokoefikasnih maina za izradu
kalupa jer onemoguuje izvlaenje modela iz kalupa (spust bi se trebao proirivati u
smjeru diobene ravnine kalupa).
Slika 2. Shematski
prikaz pojednostavljenog
pritisnog ulivnog sistema
esto primjenjuje ravni spust, s tim da se na dnu spusta ili u razvodniku u blizini
spusta naini odgovarajue priguenje (suenje) kojim se osigurava da padajui
mlaz rastopa ispuni spust po itavom presjeku.

Slika 3. Formiranje priguenja
u ravnom spustu
2. UINCI MOMENTA

Prema prvom Newtonovom zakonu suma sila koje djeluju na neko tijelo koje se nalazi u
stanju mirovanja ili kretanja konstantnom brzinom je nula
To znai da e npr. rastop u razvodniku koja se kree (tee) konstantnom brzinom
nastaviti s tim tokom u danom smjeru sve dok vanjska sila ne djeluje na nju i promjeni joj
smjer ili brzinu ili oboje.
Tada dolazi do nagle deceleracije, to rezultira smanjenjem brzine na nulu. Prema tome,
nastala sila uzrokuje tok u suprotnom smjeru (slika 4), to u konanici rezultira visokom
turbulencijom i moguim unoenjem ljake i neistoa u ua

Slika 4: Povratni tok rastopa
Prethodno opisani problem moe se rijeiti pravilnom konstrukcijom razvodnika.
Ako razvodnik ima dovoljnu duinu nakon zadnjeg ua, zbog djelovanja momenta prvi rastop
prolazi mimo ua i zavrava u produetku razvodnika.
Kod pritisnih ulivnih sistema zavretak razvodnika mora se stanjivati prema kraju tako da poprimi
oblik klina (slika 5a).
U sluaju ogranienog prostora u kalupu (nedostatan produetak razvodnika nakon zadnjeg ua)
moe se dodati tzv. gnijezdo.
Ovime se minimalizira turbulencija i mogunost unoenja ljake i neistoa u ua.
Slika 5. Pravilno
konstruisan
zavretak
razvodnika u
pritisnom ulivnom
sistemu
Da bi brzina strujanja ostala konstantna du itave duzine razvodnika u
semipritisnom ulivnom sistemu, potrebno je odravati jednake pritiske na
uima.
Slika 6.
Nepravilna (a)
i pravilna (b)
konstrukcija
razvodnika u
semipritisnom
ulivnom
sistemu

Zbog djelovanja momenta brzina rastopa kod prvog ua je vea u odnosu na drugo
ue.
Postavljanjem stepenice na razvodniku nakon prvog ua (slika 6b) izjednaavaju se
brzine rastopa i pritisci kod oba ua.
Isti efekt moe se postii i postepenim suenjem poprenog presjeka razvodnika u
smjeru teenja rastopa.
REYNOLDSOV BROJ
Strujanje tekuine moe se karakterizirati izraunavanjem tzv. Reynoldsovog broja:
=

Re - Reynoldsov broj, v - brzina tekuine, d - prodnos kanala kroz koji se kree tekuina,
gustoa tekuine, dinamiki viskozitet tekuine.

Ako je Re < 2000 strujanje je laminamo. Molekule tekuine nastoje se ravno kretati u smjeru toka.
Ako je 2000 <Re< 20000, pojaviti e se mijeanje i turbulencije, s tim da e se na povrini mlaza odravati
relativno neometan (miran) granini sloj
Ako je Re > 20000, strujanje e biti izrazito turbulentno




Slika 7 a, b Vrste
strujanja fluida
U ulivnim sistemima u praksi ne ostvaruje se idealno laminamo strujanje, jer bi u tom sluaju
brzina rastopa bila vrlo niska i ne bi se mogao ispuniti kalup prije nego to doe do
ovravanja rastopa.
U veini sluajeva strujanje je mijeano, s tim da ne smije doi do kidanja povrinskog sloja
mlaza rastopa. Treba teiti da laminama komponenta bude to je mogue vie izraena.
Pri konstruisanju ulivnog sistema potrebno je izbjei nagle (otre) promjene poprenog
presjeka kanala kroz koje protie rastop, jer moe doi do stvaranja zona niskog pritiska,
nasisavanja zraka i pojave turbulencija

Slika 8. Stvaranje zone niskog pritiska (nagla promjena poprenog presjeka)
U ulivnim sistemim potrebno je izbjei nagle promjene smjera teenja rastopa, jer
mogu rezultirati stvaranjem zona niskog pritiska, nasisavanjem zraka i pojavom
turbulencija (slika 9a).
Slika 9. Tok rastopa u
sluaju nagle promjene
smjera teenja
Navedeni problemi mogu se minimalizirati postepenom promjenom smjera teenja
rastopa (slika 9b).
Vrijeme livenja ovisi o debljini stjenke odlivka, masi odlivka, vrsti legure, vrsti kalupa.
Tankostjeni odljevci se bre hlade od debelostjenih, zbog ega se moraju bre liti
Prema H. W. Dietertu,
vrijeme livenja moe se odrediti
pomou slijedee formule:


=



Slika 10. Shematski prikaz toka
tenog metala u spustu koji se
suava prema dolje (a) i
ravnom spustu (b)
Tabela 1. Najpovoljnija brzina podizanja nivoa rastopa u kalupu za sivi, elini i
aluminijski liv
Debljina stjenke, mm Najpovoljnija brzina podizanja nivoa rastopa, mm/s
Sivi liv elini liv Aluminijski liv
<4 30-100 - -
4-10 20-30 20-30 5-20
10-30 10-20 10-20 1-5
>40 8-10 8-10 -
Slika 11 Slika 12
U cilju breg odreivanja vremena livenja mogu se na osnovi prethodno navedenih formula
konstruirati dijagrami.
Na slici 11 prikazan je dijagram za odreivanje vremena livenja odlivaka od sivog i tempernog
liva,
Na slici 12 dijagrama za odreivanje vremena livenja odlivaka od Al-legura.

Ulivni sistem se dimenzionie poevi od dijela koji ima najmanji (kritini presjek), koji odreuje
brzinu strujanja u ulivnom sistemu. Za dimenzionisanje kritinog presjeka upotrebljava se
jednaina kontinuiteta (jednaina 11) primijenjena na najui, odnosno kritini presjek (A
k
):

Q
k
intenzitet strujanja kroz kritini presjek (cm
3
/s), A
k
povrina kritinog presjeka (cm
2
), a
v
k
- brzina rastopa kroz kritini presjek (cm/s).
Za vrijeme punjenja kalupne upljine u donjem dijelu kalupa djeluje visina H, a za
vrijeme punjenja kalupne upljine u gornjem dijelu kalupa visina se smanjuje i na
kraju livenja djeluje visina H - h
og
(slika 13). Zbog toga se u formulu unosi prosjena,
tzv. raunska vrijednost visine Hr.
Slika 13. Odreivanje
raunske visine
rastopa (Hr) ovisno o
nainu livenja:
a) livenje sa strane,
b) livenje odozgo,
c) livenje odozdo

2
2
0

H
R
- raunska visina, H - vertikalna udaljenost od vrha uljevne ae do razine ua, h
og
visina
odlivka u gornjoj polovici kalupa, a h
o
ukupna visina odlivka.
Uzevi u obzir sve navedeno, na osnovi izraza (12) moe se izvesti formula za izraunavanje povrine
kritinog presjeka:

A
k
- povrina kritinog presjeka (cm
2
), m - ukupna masa rastopa u kalupu (kg), -gustoa rastopa na
temperaturi livenja (kg/cm
3
), t - vrijeme livenja (s), - koeficijent brzine isticanja, g - gravitaciono
ubrzanje (cm/s
2
), H
R
- raunska visina (cm).



Slika 14. Dijagram
za odreivanje A
k

ovisno o masi
rastopa u kalupu
(m)

Keramiki filteri intenzivno se primjenjuju u livenju u cilju poboljanja istoe odlivka i
smanjenja trokova njegove izrade.
Inkorporirani unutar ulivnog sistema, keramiki filteri uklanjaju trosku i nemetalne
estice iz rastopa prije nego to rastop ue u kalupnu upljinu.
Veina livakih legura izloena je prisustvu estica koje tetno djeluju na osobine
odlivaka. Te estice ukljuuju:
okside nastale tokom topljenja, prijenosa rastopa i livenja,
estice vatrostalnog materijala koje potjeu od obloge pei i lonca,
estice vatrostalnog materijala prisutne u ulivnom sistemu ili izdvojene iz kalupnog ili
jezgrenog materijala tokom livenja,
neotopljene metalne ili nemetalne estice koje potiu od dodataka sredstava za
metalurku modifikaciju rastopa.

Navedene estice, ili ukljuci, djeluju kao diskontinuiteti u metalnoj osnovi odlivka i mogu
imati razliite tetne uticaje:
veliki ukljuci mogu smanjiti mehanika osobine (npr. vlanu vrstou i izduenje),
smanjenje izdrljivosti pod (dinamikim) optereenjem,
oteana strojna obradivost i jae izraeno troenje alata za obradu,
loiji izgled povrine odlivka,
nedostatak nepropusnosti pod pritiskom, itd.
Slika 17. Specijalno konstruirani
ulivni sistemi u kalupu s
horizontalnom podinom ravninom
Najee upotrebljavani materijali za izradu keramikih filtera su: mulit, korund, kvarc, cirkonijev
dioksid i silicijev karbid.
Djelovanje filtera zasniva se na dva mehanizma: fizikom (prosijavanje) i hemijskom (privlaenje).
Kada su pravilno inkorporirani u ulivni sistem, filteri ne predstavljaju znaajno ogranienje toka
rastopa. Odnos povrine raspoloive za prolaz rastopa i ukupne povrine poprenog presjeka filtera
kree se od 60 - 85 %.

Pri konstrukciji ulivnog sistema u kojem se nalazi filter potrebno je obratiti panju na slijedee:
smjetanje filtera ne smije biti oteano,
filter ne smije utjecati na vrijeme punjenje kalupa,
vrsta filtera mora biti odgovarajua primjeni,
ulivni sistem potrebno je tako konstruirati da se minimaliziraju turbulencije iza filtera i u kalupnoj
upljini,
veliina ulivnog sistema mora se odravati na minimumu.
Poloaj filtera ovisi o metodi izrade kalupa, rasporedu modela i metalurkim operacijama koje se
provode unutar kalupa
Slika 18. Uobiajeni poloaji filtera u
ulivnom sistemu kod kalupa s
horizontalnom diobenom ravninom:
a) paralelno diobenoj ravnini kalupa,
b) pod odreenim uglom u odnosu na
diobenu ravninu kalupa,
c) pod uglom od 90 u odnosu na
diobenu ravninu kalupa
Ako se u kalupu nalazi reakcijska komora (npr. obrada rastopa predlegurom na bazi magnezija u
cilju proizvodnje nodularnog liva), filter se mora smjestiti iza nje (slika 19).
Slika 19. Poloaj filtera u sluaju kada se metalurke operacije (obrada rastopa
predlegurom na bazi magnezija ili cijepljenje) provode u kalupu