A N A Y A S A M A H K E M E S I K A R A R L A R N D A

H A K A R A M A O Z G R l O
D r . M e s u t A v d m
Krkkale niversitesi
iktisadi ve idari Bilimler F akltesi

ze t
Bu almada, Anayasa Mahkemesi'nin Anayasa'nn 36. maddesinde dzenlenen "hak arama
zgrl" konusuna yaklam incelenmitir. Hak arama zgrlnn kapsamnn belirlenmesinde,
Anayasa Mahkemesi' nin 1961 ve 1982 Anayasas dnemlerinde verdii kararlar gz nne alnmtr.
Anayasa Mahkemesi'nce, "bireyin adaleti bulma, hakk olan elde etme ve hakszl giderme urann uygar
yntemi" eklinde tarif edilen hak arama zgrl, hukuk devletinin balca ltlerinden, demokrasinin en
ada gereklerinden ve vazgepmez koullarndan biri olarak kararlara yansmtr.
Anayasa Mahkemesi genelolarak, hak arama zgrln geni bir ereveden ele almtr.
Bylece, hak arama zgrlnn kullanmn snrlayan dzenlemeler, Anayasa'ya aykr bulunarak iptal
edilmitir. Ancak, hak arama zgrlnn kullanmn aka snrlayan bir takm yasal dzenlemelerin,
yerindelik denetimi yoluyla, Anayasa'ya uygun bulunduu da grlmektedir. Sz konusu yaklamekli, hak
arama zgrlnn snrlanmas sonucunu dourmutur.
A nahtar K el imel er: Hak arama zgrl, davac ve daval olma, rneru vasta ve yollara bavuru,
bamsz mahkemelere bavuru, adil yarglanma hakk.
The Concept of "Freedam to Claim Rights" in the Decisions of the
Constitional Court of Turkey
A bs t r act
The aim of this study is to evaluate the Constitutional Court's approach to the concept of "freedam to
claim righs" as provided by Artide 36 of the Turkish Constitution. The Constitutional Court's decisions, by
reference to the 1961 and the 1982 Constitution, are taken as examples to define the concept of freedam to
daim rights. Accrding to the Court, freedam to daim rights may be defined as seeking justice by
individuals, to obtain what isjust and fair for the individual and acontemporary way to eliminate unfaimess.
it may justly be said the concept has been employed in the decisions to proof that it is one of the most
remarkably elements of democracy in where rule of law is applied and it is one of the unavoidable elements
of democracy.
The Court, in general, interpreters the concept widely. Therefore, legal rules that conflict with the
concept are revoked. However, same legal rules that apparently conflict with the concept have not been
revoked. The Court decided that they have not been in conflict with the Constitution. Such an approach has
inevitably resulted in the limitation of the concept.
Keywords: Freedam to daim rights, the right to become aparty to acase as a plaintiff or defendant,
the right to sue in the independent courts, right to fair trial, lawful means and procedures.
2 eAnkara niversitesi SBF Dergisi e61.3
Anayasa Mahkemesi Kararlannda
Hak Arama zgrl
Giri
nsanlarn toplum hayatnda yaamaya balamasndan bu yana kiiler
aras eitli sorunlarn ortaya kmas doal bir gelime olarak kabul
edilmektedir. eitli karakterlere sahip vebir arada yaayan toplum yelerinin
birbirlerinden farkl davranlar sergilernesi normaldir. Hak ve hukuk
kavramlarnn ortaya kmasnda vekklemesinde bu tr farkl davranlarn
nemli bir yeri bulunmaktadr. Farkl anlaylar vedavranlar, toplumlarn yeni
deer yarglar retmesine yol amakta, hak kavramnn gelimesinde nemli
bir ilev yklenmektedir.
Toplumsal ilikilerdeki kii davranlarnn dier toplum yeleri i
tarafndan kabul yadareddedilmesi hak kavramnn ieriinin belirlenmesinde
nemli olduu gibi, toplum dzeni asndan da nem tamaktadr. Devletin i
kiisel bir menfaate hukukl gvence salanmas ise, hak kavramn kiisel bir.
takm deer yarglarndan kurtararak genelletirmektedir. i
Hak kavramn, "hukuken korunan ve yararlanlmas hak sahibinin i
iradesine braklan menfaatler" (ZTAN, 1998: 45), "hukukun kiilere'
tand yetki" (KPRL, 1970-1971: ll) yada "devlet ve toplumun hukuk i
dzeni aracl ile ve yasalarla gvence altna alnm bulunduu bir durum" i
.1
(EEN, 1995:24) eklinde tanmlamak mmkndr
l
. Hukukl gvenceye
balanm bir hakkn ihlal edilmemesi esastr. Kiiler hukuken kendilerine i
tannan haklarn herkese kar ileri srebilirler. Baka bir deyile, kiilerin hak
arama zgrlne sahip olmas gerekir. Bu durum, kamu dzeniyle de
i Hak kelimesinin iki temel ahlaki ve siyasi anlam vardr: Doruluk ve yetki. lkinde,
bir eyin doru (hakl) olduundan, doru (hakl) olan bir eylemden sz ederiz.'
kincisinde ise, bir kimsenin bir hakka sahip olduundan bahsederiz. Normalolarak,
haklardan sz edildiinde bu ikinci anlam vurgulanm olur. Bkz. (DONNELY,'
1995:19).
Mesut Aydn e Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 3
yakndan ilgilidir. Nitekim, hukukun temelinin hak kavranuna dayand ve
hukuk olmadan bir toplumun dzeninin salanamayaca dnldnde, hak
arama zgrlnn tannmasnn ne kadar nemli olduu ortaya kmaktadr.
te yandan, kiilere hak olarak verilen bir eyin, korunmas grevi de devlete
dmektedir (AKIN, 1974: 377). nk devlet, toplum iinde en byk otorite
olarak, egemenlik alan iindeki hak ihlallerini ortadan kaldrmakla
ykmldr. Kuralolarak, devlet hak ihHIlinde bulunamaz. Buna aykr bir
dnce devletin varlk nedenini ortadan kaldm.
Gnmze gelinceye kadar hak arama esasn gerekletirmek hi
kukusuz kolay olmanutr. nceleri hak ve hukuk kavramlarna yabanc kalan
ynetimler, bireysel haklarn ihlal edilmesi karsnda olumsuz bir tutum
alnulardr. Sz konusu ynetimlerin kiilerin uygun yntemlerle haklarn
almaya yarayacak hukuki yollar dzenlemeleri demmkn olmanutr.
Demokratik lkelerde hak arama zgrl konusunda bir snrlamann
yaplmad grlmektedir. Dier bir deyile, demokratik lkelerde kiilerin
haklarn korumas ynnde uygun bavuru yollar her zaman ak
tutulmaktadr.
Ulusalst szlemelerde de hak arama zgrl ak bir ekilde
dzenlenmektedir. Bu balamda, Birlemi Milletler Evrensel nsan Haklar
Bildirisi (BMEHB) (m.IO) ve Avrupa nsan Haklar Szlemesi 'nde (AHS)
(m.6, 13) ak dzenlemelere yer verilmitir.
2
Hak arama zgrlnn mevcut olabilmesi iin bamsz bir yarg
organ na ihtiya duyulmaktadr. Yarg erki bamsz deilse, kiilere hak arama
zgrln ntannmas fazlaca bir deer tamayacaktr.
Hak arama zgrl konusunda Anayasa Mahkemesi' nin verdii
kararlarn incelenmesi, konuyla ilgili lkemiz uygulamasn ortaya koymas
asndan nem tamaktadr. Mahkemenin "hak arama zgrl" konusunda
verdii kararlar, sz konusu hakkn norm alannn erevesini izmeyi
kolaylatrmaktadr. Bu almada, Anayasa Mahkemesi'nin Anayasa'nn 36.
maddesiyle ilgili olarak verdii kararlar ekseninde, sz konusu zgrln
norm alan ortaya konulmaktadr.
1. Kavram
Hak vezgrlkler dayanan eitli gereksinimlerden alrlar ve belli bir
oluum srecinden geerler. Balangta, bir zlem, dilek ve istek olarak ortaya
kan hukuk kurallar daha sonra hak istemi biiminde somutlamaya balar. Bu
2 Bkz. GLCKL/GZBYK, 2002:265-323; 392-399; RESOGLU, 2001: 103-
110,124-126.
4 eAnkara niversitesi SBF Dergisi e61-3
olgu gnmzde yararlandmz hak vezgrlklerin hemen hepsi iin geerli
olup zgrlk dncesinin hukuk kuralna dnm vebunun yeni haklar
bakmndan yinelenebilirlik zellii tarihsel gelime iinde grlmektedir. Bu
oluum srecinde, hak vezgrlklerin iindevebiimlenmesinde, ideolojile-
rin pay aka grlmektedir (KABOGLU, 1996: 5)3.
Genelolarak, hak kavramyla bir kimsenin ileri srebilecei,
isteyebilecei bir durum anlatlmak istenir. Aslnda, hak kavramnn ierisinde
hakkn aranmas zgrl de bulunmaktadr. Hak arama zgrl, genel
olarak pozitif hukuka tannm haklarn nkoulu veusuli gvencesi olarak
anlalmaktadr (KABOCrLU, 1999: 95). Sz konusu zgrlk, yetkili
makamlara bavuru hakk vebavuru yollarnn tannmasyla hukuki olarak
kullanlabilir. Bu balamda, idare makamlarna yaplan ynetsel, TBMM'ye
yaplan siyasal vebamsz mahkemelere yaplan yargsal bavurular hak arama
zgrln ngrnmleridir.
Hakkn aranmas vealnmas usulnn hukuk dzeninin meru sayd
bir yntemle gereklemesi esastr. Nitekim, hak arama zgrln kullanl-
mas aamasnda hibir zaman iddet kullanlamayaca gibi, meru olmayan
yollara bavurulmas da sz konusu olamaz.
1982 Anayasas'nda hem devlete kar ileri srlebilecek vekorunacak
temel hak ve zgrlkler anlayna, hem de modern sosyal devletin
zgrletirme anlayna yer verilmitir (ZBUDUN, 1986: 81). Anayasalarn
temel amalarndan birinin hak vezgrlkleri gvence altna almak olduu
dnldnde (ERDOGAN, 1996:22-23), hak arama ile ilgili bir kuraln
Anayasa' da zel bir ekilde dzenlenmesi gerektii sonucuna kendiliinden
ulalr.
Anayasa Mahkemesi, hak arama zgrln dzenleyen Anayasa'nn
36. maddesi hkmn geni bir bak asyla yleyorumlamtr:
3 Klasik anlamyla hak ve zgrlkler, burjuvazinin feodaliteye kar verdii mca-
deleden domutu. Feodalite burjuva mcadelesi sonucunda elde edilen hak ve
zgrlkler, byk dnce akmlarnn etkisiyle, dnemin ngiliz-Amerikan ve
Fransz Haklar Bildirgelerinde yer alan hukuk dzeninin nemli bir paras oldular.
Burjuva Bildirilerinde, insan haklar kendiliinden, yani herhangi bir nedene bal
olmakszn sadece yle olduklar iin var olup, insanlar bu haklar doumla
kazanrlar. Marksist ve sosyalist kurarnlar ise, burjuva zgrlk anlayn-biimsel
bir zgrlk anlay olarak niteleyerek- sistemli bir eletiriye tabi tutarak, bireyci
zgrlk anlaynn deimesine katk saladlar. Bu dncede, haklar
kendiliinden var olmayp, tarihsellikle bellidir. Tarih ve toplumla etkileim iinde,
yeni koullar altnda yeni haklar biimlendirilir. Bkz. (GEMALMAZ, 2003: 132-133;
KABOOLU, 1996:6-12; 1991:37-48; EEN, 1995:24-25).
Mesut Aydn eAnayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 5
".. "Sav ve savunma hakk" birbirini tmleyen ve birbirinden
ayrlmas olanaksz bir kurum niteliiyle hak arama zgrlnn
temelidir. Yaam hakknn kar esi olmaktan tede, bu hakka ilerlik
ve anlam kazandran nemiyle insanlk yaamnda yadsnmaz bir yeri
olan hak arama zgrl, toplumsal bar glendiren dayanaklardan
biri olmakla birlikte bireyin adaleti bulma, hakk olan elde etme ve
hakszl giderme urann uygar yntemidir. ... insan varln soyut
ve somut deerleriyle koruyup gelitirmek amacyla hukuksalolanaklar
kapsaml biimde salama, bu konuda tm yollardan yararlanma hakkn
ieren hak arama zgrl, hukuk devletinin balca ltlerinden,
demokrasinin en ada gereklerinden, vazgeilmez koullarndan
biridir.
4
.
Sonu olarak, hak arama zgrl kavramn, ksaca, Anayasa
Mahkemesi'nin yukarda belirttii gibi, "hukuksalolanaklar kapsaml biimde
salama, bu konuda tm yollardan yararlanma hakkn ieren hak arama
zgrl, bireyin adaleti bulma, hakk olan elde etme ve hakszl giderme
urann uygar yntemi" eklinde tanmlamak mmkndr.
2. Hukuki Durum
Hak arama zgrl konusundaki kaynak hkm, Anayasa'nn Temel
Haklar ve devler Ksmnda, "Kiinin Haklar ve devleri" bal altnda
(m.36) dzenlenmitir: "Herkes, meru vasta ve yollardan faydalanmak
suretiyle yarg mercileri nnde davac veya daval olarak iddia ve savunma ile
adil yarglanma hakkna sahiptir. Hibir mahkeme, grev ve yetkisi iindeki
davaya bakmaktan kanamaz". Sz konusu zgrlk, kiinin haklar ve
devleri bal altnda dzenlenmek suretiyle, bireyi topluma vezellikle de
devlet gcne kar korumak amalanmtr
s
. te yandan, 36. maddede yer
verilen dzenleme yargsal bavuru olup, "Temel Hak ve Hrriyetlerin
Korunmas" balkl Anayasa'nn 40. maddesinde dzenlenen yetkili
makamlara bavuru ile "Dileke Hakk" balkl Anayasa'nn 74. maddesinde
dzenlenen siyasal bavuru yolundan farkldr.
Maddenin kabul edilmesi srasnda Danma Meclisi' nde yaplan
grmelerde, Anayasa Komisyonu Bakan Vekili Feyyaz GLCKL,
"meru vasta ve yollardan faydalanmak suretiyle ifadesinin" maddeden
4 E. 1991/2, K. 1991/30, KT. 19.09.1991, RG. 16.09.1992, S. 21347, s. 29-30.
5Ayrntl bilgi iin bkz. SOYSAL, 1992: 192-195,235-239; GZBYK, 2001: 10-
l L .
6 eAnkara niversitesi SBF Dergisi e61-3
karlmas nerisine kar, "bu devaml kullanlan ve yerlemi bulunan bir
formldr. Herhangi bir sebeple deil, kanunun tayin ettii yollardan gemek
suretiyle mracaat yahut aralar, yollar kullanmak suretiyle bu makamlara
mracaat ifade etmektedir. Onun iin biz, bu ibarelerin karlmasna
katlamyoruz. Allm bir formldr" eklinde cevap vermitir. te yandan
grmelerde, "adil yarglama" ibaresi zerinde durulmutur. Anayasa
Komisyonu Bakan Vekili Feyyaz GLCKL, adil yarglama ilkesinin bir
takm artlar olduunu belirterek, davann, muhakemenin ak durumada
yaplmas, kararn ak durumada okunmas, savunma imkan iin kiiye
zaman ve ara verilmesi, bir avukatn yardmndan faydalanlabilmesi, kendi
ahitlerini, yani savunma ahitlerini iddia ahitleriyle eit artlar altnda
dinletebilmesi, muhakemenin makul srede yaplmas gibi adil yarglamann
asgari gerekleri olduunu belirtmitir
6
. Maddenin ikinci fkrasnda yer alan,
"Hibir mahkeme, grev ve yetkisi iindeki davaya bakmaktan kanamaz"
ibaresinin yerinin bu madde olmamas eklindeki teklif zerine de, Anayasa
Komisyonu Bakan Vekili Feyyaz GLCKL, "bir kiiye hak veriyorum, bu
hakkn muhatab olan kiiye de bir mecburiyet yklyorum; "Hibir mahkeme,
grev ve yetkisi iindeki davaya bakmaktan kanamaz. " Ben mracaat hakkna
sahibim. Ben mracaat ettiim zaman mahkemeye, bu dava konusu, onun grev
ve yetkisindeki konu ise, ona bakmaktan kanamayacaktr. Onun iin, bu
fkray da yerinde buluyoruz. Bir hakka karlk bir mkellefiyet; yani hakkn
kullanlmasna hakim ve mahkemenin ie bakmaktan kanmasyla
nlenebilmesi imkann savunuyoruz. Bu gerekelerle, biz nergeye
katlamadmz beyan etmek istiyoruz" eklinde cevap vermitir.
Anayasa'nn 40. ve 74. maddesinde "yetkili makamlara bavuru" ve i
"dileke hakk" konusuna yer verilmitir. Burada inceleme konumuz olan 36. I '
madde ile 40. ve 74. madde karlatrldnda, 36. maddenin hak arama
zgrlyle ilgili yargsal bir bavuru olduu ortaya kacaktr. Dier bir
deyile, 36. madde adil yarglama merkezli ve muhakeme faaliyetlerini
ilgilendiren bir dzenleme olup, ynetsel ve siyasal bavurular
iermemektedir. Buna karlk, Anayasa'nn 4~. ma?desi, te:el haklarn i
korunmasyla ilgili genel bir hkmdr (TANORJ YUZBAIOGLU, 2001: '
186). Anayasa'nn 74. maddesi ise, siyasal veynetsel bavuruyu iermektedir. i
BMEHB, BM Medeni veSiyasal Haklar Szlemesinde (BMMSHS) vei
AHS'nde de hak arama zgrlyle ilgili zel dzenlemelere yer verilmitir.
BMEB'nin "Etkili Bir Hukuk Yoluna Bavurma Hakk" balkl 10. ~
maddesinde, "Herkes anayasa veya kanunlarn kendisine tand temel
6 Danma Meclisi Tutanak Dergisi, 23.08.1982, B. 133,0.1. C. 8, s. 356 - 357.
Mesut Aydn eAnayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 7
haklarn ihlal edenfiillere kar yetkili ulusal yarg yerleri nnde hak aramak
iin etkili bir hukuki yola bavurma hakkna" sahiptir" denilmitir.
BMMSHS'nde (m.2/!3-a,b,c) ise, Szlemeye taraf devletlere, Szlemede
tannan haklar veya izgrlkleri ihlal edilenlere, ihlal fiili resmi sfatlaryla
hareket eden kiilerde,n baka kimseler tarafndan ilense dahi, etkili bir hqkuki
yola bavurma hakk
l
salamak, bu tr bir hukuki yola bavurmak isteyen
kiinin hakknn yetkiii yargsal, idari veyasama,organlan veya Devletin hukuk
sisteminin ngrd baka bir yetkili makaru tarafndan karara balanmasn
salamak ve yargsal hukuki yollara bavurma imkann gelitirmek, bu gibi
hukuki yollarn tanrlmas halinde, yetkili makamlar tarafndan bu hukuki
yollarn iletilmesini s~lamak, bir ykmllk olarak yklenmektedir. Burada,
devletin sz konusu h~kkn kullanrun salayacak uygun nlemleri almas da
gerekmektedir. Sonuta, mahkeme yolunu haksz olarak tkayan gereksiz
engellerin ortadan kaldrlmasnn gerekli olduu grlmektedir GLCKLI
C?ZB?YK, 2002:
1
279).
'AIHS'nde (m.6~l) ise, "Herkes, gerek medeni hak ve ykmllkleriyle
ilgili anlamazlklarn zmlenmesi, gerek kendisine yneltilen herhangi bir
sulamann karara balanmas konusunda, kanUnla' kurulmu bamsz ve
tarafsz bir mahkeme tarafndan davasnn makul bir sre iinde adil ve ak
olarak grlmesini istemek hakkna sahiptir" denilmektedir. Szlemede ayrca
(m.13), "Bu Szlemede tannm olan hak ve zgrlkleri ihlal edilen herkes,
i
ihlal fiili resmi grev Ilfa eden kimseler tarafndan bu sfatlarna dayanlarak
yaplm da olsa, duumun dzeltilmesi iin ulusal bir makama bavurma
hakkna sahiptir" d~nilmektedir. AHS'nin 1 3. maddesiyle, .hak , arama
zgrlnngvence altna alnmas konusunda ilk veasl grevlinin "devlet"
olduu aka hkme balanmaktadr. teyandan Szlemede (m.1 3), "ulusal
bir makama etkili bir' bavuru yapabilme hakknn" alt izilmitir. Avrupa
nsan Haklar Mahkefuesi de (AHM) etkili bavuruyu, "teorik ve hayali
deil", fiilen, vegere~ten mevcut bulunan, yani sonu dourabilir nitelikte bir
bavuru olarak deerlendirmektedir. Dier bir deyile, ."ihlaliddiasnn
gtrlece'i merci i$in esasn inceleme ve,iadiann doruluunuri saptanmas
halinde de,' ihlali dzeltici ve uygUlama yetenei olan karar yetkisine sahip
b'ulimmalzdr" (GLCKLlGZBYK, 2002: 392). te yandan,
i " r .
Szlemenin 13. maddesinin uygulanmas mutlaka fiili bir ihlalebal deildir.
1 3. maddenin 'uygulandbilmesi iin"Szleme hkmnn inendii iddiasnn
"makul ve savunuJbilir" nit'elikte olmas yeterlidir (GLCKLI
GZBYK, 2002: 394).
i,
!
1 0 eAnkara niversitesi S BF Dergisi e61.3
Hak arama zgrlnn kullanlmas iin kiilerin makul bir sre
ierisinde dava ama haklarnn gvencealtna alnm olmas gerekir. Anayasa
Mahkemesi baz yasalarla getirilen hak drc sreleri Anayasa'ya uygun
bulmutur. Bu balamda, 28.06.1966 tarih ve766 sayl Taptilama Kanunu'nun
31. maddesinde, 17.2.1926 tarih ve743 sayl Trk Medeni Kanunu'nun 242.
ve246. maddelerinde
l2
ve 14.08.1330 tarih ve Sicilli Nfus Kanunu'nun 1.
maddesinde dava' ama hakknn "hak drc 'sreye" balanmas
Anayasa'ya uygun bulunmuturB.
3. Hak Aram~zgrlnn Unsurlar
, "* _ "J
Anayasa' da herkesin, meru vasta ve yollardan faydalanmak suretiyle
yarg mercilerinnde davac veya davalolarak iddia ve savunma ile adil
yarglanma hakkna sahip olduu aka belirtilmitir. Buradan hak arama
zgrlnn unsurlarn; "davac olma", "daval olma", "iddia ve savunmada
bulunma" "meru vasta ve yollardan faydalanma" ve "yarg mercileri nne
kma" eklinde saymak mmkndr. Sz konusu unsurlarn adil yarglama
hakk balamnda ele alnmas doru olacaktr. Nitekim, "adil yarglanma
hakkn" dzenleyen AHS ',nin 6. maddesinde de sz konusu unsurlarn adil
yarglanma hakk balamnda ele.alnd grlmektedir. Mahkemeye bavuru
hakk (dava hakk) 6. maddede aka belirtilmemesine karlk, AHM bu
hakkn 6/1. maddenin kurucu bir unsurunu oluturduunu belirtmektedir
(REID, 2000:76; GLCKL/GZBYK, 2002: 267). Mahkeme, sz
konusu yorumda bulunurken Szlemenin "metni ve ierii ': ile "konu ve
amacna" "hukukun stnl" kuralna ve "hukukun genel ilkelerine"
dayanmtr (GLCKL/GZBYK, 2002: 277). Ayn balamda, 6.
maddede aka belirtilmeyen "silahlarn eitlii" ve"yarglamada eliiklik"
gibi ilkele~deAHM'nce "adil yarglanma" kavramnn' unsurlar olarak'kabul
edilip uygulanmaktadr (GLCKL/GZBYK, 2002: 267; ZDEK,
2004: 198). Anayasa'nn ilk eklinde 36. maddede "adil yarglanma': ibaresi
mevcut deildi. AHS'nin 6. maddesine paralelolarak, 03.10.2001. tarih ve
4709 'sayl yasayla Anayasa'nn 36/1. maddesine "adil yarglanma" ibaresi '
eklenmitir. Ancak, maddeye sz konusu ibarenin "iddia, savunma' ile adil
yarglanma" eklinde konulmas, kavrama yanl bir anlam' yklenmesine yol
aabilmektedir. Adil yarglanma hakk yukarda belirtildii zere, konuyla ilgili i
II E. 1973/13, K. 1973/23, KT. 03.05.1973, RG. 19.12.1973, S. 14572,s. 2.
12E. 1994/86, K. 1995/41, KT. 13.09.1995, RG. 18.10.1996, S. 22791, s, 27.
13E. 1970/37, K. 1971/29,09,03.1971, RG. 06.08.1971, S. 13918, s. 8.
Mesut Aydn e Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 1 1
st balk olup, 36. maddede saylan dier unsurlar kapsamaktadr. Burada sz
konusu hususun alt izilmekte yarar vardr.
3.1 . DAvac Olma
Hak arama zgrlnn gereklemesi iin haklar ihlal edilen kiilerin,
bamsz mahkemeler nnde, dava aabilme ve atklar davalar takip
edebilme haklarnn mevcut olmas gerekir. Dava aabilmek iin idari yarg
yolunda, kiilerin menfaatlerinin (YUK m.2-lfa) ya da kiisel haklarnn
(YUK m.2-lfb) ihlal edilmesi esastr
4
. Menfaat ihlali kavramyla dava konusu
ilemle bir ilikisi olmak ya da o ilemden etkilenmek gerekir. Bu kavramn
iine maddi ve manevi menfaat girmektedir. Adli yarg yolunda davac olmak
iin, kuralolarak, hukuken korunan kiisel bir hakkn ihlal edilmesi gerekir
(KURU/ARSLAN/YILMAZ, 1998: 231-233, 254-255).
6.1.1982 tarih ve 2577 sayl dari Yarglama Usul Kanunu'nun
10.6.1994 tarih ve 4001 sayl Yasann 1. maddesiyle deitirilen 2. maddesinin
1. bendinin (a) alt bendinde yer alan "...kiisel haklar ihlal edilenler ... "
ibaresinin, Anayasa'nn 36. maddesine aykrl savyla iptali konusuyla ilgili
alan davada, Anayasa Mahkemesi, esas olarak, idari yargda dava ama
ehliyetini tartmtr. Mahkemeye gre, "Tam yarg davalarnn aksine iptal
davalarnda davac olabilmek iin men/aat ihlalinin yeterli saylmas, idarenin
hukuka uygun davranmasn salamak amacna yneliktir" s. Kararda, idari
ilemlere kar iptal davas aabilmek iin, idare hukukunun genel esaslarna
aykr biimde, idari ilemin, davacnn "kiisel hakkn ihlal" etmi olmas
koulunun getirilmesi nedeniyle, hak arama zgrlnn kstland ve birok
ileme kar dava yolunun kapatld belirtilmitir
6
. Bylece, Anayasa'nn 36.
maddesiyle dzenlenen hak arama zgrlnn, idari dava ama bakmndan
geni bir biimde kllanlmasnn gvence altnda olduu vurgulanmtr. te
yandan, kararda, "Devletin, hak arama zgrln daraltan btn
snrlamalar kaldrmas ve bu yolla yarg denetimini yaygnlatrarak adaletin
gerekletirilmesini salamas hukuk devleti ilkesine yer veren Anayasa 'nn 2.
maddesi gereidir" denilerek, Anayasa'nn 2. maddesindeki hukuk devleti
ilkesiyle 36. maddesindeki hak arama zgrl arasnda ak bir balant
kurulmutur.
14Bkz. GZBYK, ~003: 166 vd.
15E. 1995/27, K. 1995/47, KT. 21.09.1995, RG. 10.04.1996,22607, s. 26.
16E. 1995/27, K. 1995/47, KT. 21.09.1995, RG. 10.04.1996,22607, s. 27.
1 2 e Ankara niversitesi S BF Dergisi e61.3
Buna karlk Kar Oydal?, menfaat ihlali koulunun uygulanmas
sonunda idari yargda ylma ve tkanma olduu, davalarn yllarca srerek
sonuta geciken adaletin hukuk devleti ilkesini gerekletiremedii,
yasakoyucunun, davalarn hzla, en etkin biimde sonulanmasn amalayarak,
nemli sonular dourmayan kimi menfaat ilikisini daraltmak suretiyle, kiisel
hak ihlali koulunu ngrd, zel hukuk usul yasalannda da buna benzer
snrlamalarn var olduu, yaplan dzenlemeyle kamu yararnn gzetildii, bu
snrlamann hak arama yolunu kapatmad, yarg yoluna bavuru kapatlsa
bile, daha sonraki uygulama evresinde somutlaan kiisel haklann ihHHi
durumunda dava ama olanann bulunduu belirtilmitir.
te yandan, 6.1.1982 tarih ve 2S77 sayl dari Yarglama Usu1
Kanunu'na 10.6.1994 tarih ve 4001 sayl Yasayla eklenen Geici 2.
maddesinin Anayasa'ya uygunluk denetiminde de, idari ilemlere kar iptal
davas aabilmek iin, idare hukukunun genel esaslanna aykr biimde, idari
il~min davacnn "kiisel hakkn ihlal" etmi olmas koulunun getirilerek,
hak arama zgrl kstland ve birok ileme kar dava yolunun
kapatld, bunun da, idari yarg denetimini snrlad ve Anayasa'nn 36.
maddesine aykr olduu belirtilmitirIs.
3.2 . Davall Olma
Mahkeme nndeki .uyumazlklarda hkm, iddia, savunma ve i
yarglama sonucunda verilir. Idari yargda daval taraf, idari ilem ya da eylemi '
yapan kamu kurumu olup (YUK m.2), davann hasm gsterilmeden veya
yanl hasm gsterilerek almas halinde, dava dilekesinin tespit edilecek!
gerek hasma tebliine karar verilir (YUK IS/I-c). Adli yargda daval taraf,
hakk ihlal eden kiidir. Adli yargda davann hasm gsterilmeden almas i
halinde dava, daval sfat (husumet) yokluundan reddedilir.
Yarg mercileri nnde "daval olarak bulunma" herkese tannmtr. Bu,
balamda, haklarnda dava alan kiilerin, masum olduunu kantlarnalar iin i
de, yarg mercileri nnde yarglamalarnn yaplmalar gerekir. Baz
zamanlarda, daval olmay ihlal edici nitelikte, idarenin ya da kolluk glerinin.
eitli davranlarda bulunmalar sz konusu olabilir. Bu duruma, haklarnda:
kovuturma dosyas bulunan ve siyasi mlteci olarak yurtdnda bulunan'
kiilerin, Trk mahkemelerinde yarglanmak zere Trkiye'ye girilerine engeli
17 Yarg Haim KILI'n kar oy yazs iin bkz. E. 1995/27, K. 1995/47, KT.
21.09.1995, RG. 10.04.1996, 22607, s. 30-32.
18 E. 1995/46, K. 1995/49, KT. 21.09.1995, RG. 27.12.1996, S. 22860, s. 240c245.
Mesut Aydn. Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrf. 1 3
olunmas rnek verilebilir (TANR, 1990: 228). Anayasa'da (m.36) "daval
olarak" yarg mercileri nne kabilme herkese tanndndan, kiilerin yurda
girilerine engelolunmas hak arama zgrln ihUUeder.
Tzel kiiler ceza davalarnda daval olabilirler mi? Anayasa Mahkemesi,
retide ve uygulamada, cezalarn tzelkiilerin temsilcileri olan gerek kiilere
verilebilecei yolundaki yerleik grn, gelimeler karsnda ada anlaya
uymadn ve tzelkiilere yaplarna uygun olmayan hrriyeti balayc
cezalar trnde cezalar deil, ancak, "kapatma ", "geici sreyle alma
yasa" ya da "para cezas" gibi cezalar verilebileceinin kabul edildiini,
Anayasa Mahkemesi'nin 16.6.1964 tarih ve E. 19631104, K. 1964/49 sayl ve
14.2.1989 tarih ve E. 1988/15, K. 1989/9 sayl kararlarnda da tzelkiilere
yaplarna uygun ceza verilmesinin Anayasa'ya aykrlk oluturmayacan
belirtmitir
l9
. Bylece, ceza davalarnda tzelkiilerin dedaval olabilecekleri
belirtilmitir. Mahkeme, konuyla ilgili kararlannda, tzel kiilerin ceza!
sorumluluuna anayasal bir engel bulunmadn belirtmekle birlikte, 5237
sayl Trk Ceza Kanunu'nda (m.2012) tzel kiilere ceza meyyidesinin
uygulanmayaca aka hkme balanmtr.
Hak arama zgrln n korunmas iin kamu davalarnda davann
drlmesinde davalnn da muvafakati aranmaldr. Ancak, Anayasa
Mahkemesi bu konuda farkl dnmektedir. Mahkeme, "sanklarn
muvafakateri alnmadan ikayetinin vazgemesi ile kamu davasnn
drlmesini" (TCK m.99) hak arama zgrlnn ihlali olarak grmemitir.
TCK'nn 99. maddesinin Anayasa'ya aykrl ile ilgili davada, itiraz konusu
maddelerde kanun koyucunun, ancak kanunda aklanan baz hallerde, ilikin
bulunduklar sularn nitelikleri sebebiyle sann kabuln aratrmakta
olduu, kabule bal tutmakszn ikayetinin vazgemesinin, fiili su olmaktan
karan bir sebep olarak, kamu davasnn dmesi iin yeterli bulunduu ve
bylece kamu davasnn ortadan kalkmasnn, sann hakkn zel hukuk
yolundan veya TCK'nn 283. ve 285. maddesine gre savunmasn
nlemeyecei zerinde durulmutur. Bu nedenle, vazgeme sonucunun byle
.bir hukuki dzenlemeye balanm olmas, sana hukuka uygun bulunmas
artyla btn vasta ve yollardan faydalanmas yetkisini veren Anayasa'nn hak
arama zgrln dzenleyen maddesi zedelenmi saylamayacaktr
2o
. Buna
karlk Kar Oyda, "davacnn llf niteliindeki vazgeme ile davann
ortadan kaldrlmas, bununla yetinmeyerek masum olduunun tespit ve beraat
hkm ile tescilini isteyen sana, vazgemeden bahisle ispat imkannn
19E. 1991/2, K. 1991/30, KT. 19.09.1991, RO. 16.09.1992, S. 21347, s. 29-30.
20 E. 1970/17, K. 1970/37, KT. 25.06.1970, RO. 04.05.1971, S. 13826, s. 3.
14 e A nkara niversitesi S BF Dergisi e61.3
tannmas, bu hakkn snrlanma ve kstlanmas sonucunu dourur ve i
kanmzca yukarda sz edilen Anayasa'nn 12. ve 31. maddelerine ve bu i
maddelerin getirdii ana ilkelere aykr der" denilmek suretiyle, hakl olarak,
itiraz konusu kuralla sann hakkn daval olarak savunmasnn engellendi i
.belirtilmitir
21
. Anayasa'da hak arama zgrlnn bir esi olarak belirtilen
daval olma mutlak olarak herkese tannmtr. Burada, sann muvafakati
alnmadan istem d bir ekilde davann ortadan kaldrlmasnn yasa
koyucunun kamu haklar ynnden bir yarar grmemesine balanmas da
yerinde deildir. Sz konusu takdir hakknn kiiye braklarak, davann ortadan
kaldrlmasna ynelik bir rzasnn olup olmadnn dikkate alnmas daha
doru bir yaklam eklidir. nk, aleyhindeki iddialarn gerek olmadnn
ispatnn sana tannmas daval olmann iinde yer almaktadr.
3.3. Meru Vas.ta ve Yollardan Faydalanma
Hak arama zgrl ancak meru vasta ve yollardan yararlanmak
suretiyle gerekleir. Dier bir deyile, "meru vasta ve yollar" hak arama
zgrlnn kullanlmas iin belirleyici bir lttr. Burada, yargsal
denetime kapatlan idari ilemlerin "meruiyet" ltyle deerlendiril eme-
yeceini belirtmek gerekir (KABOOLU, 1999: 97).
Anayasa Mahkemesi, meru vastalar u ekilde aklamtr: "meru
vasta ve yollar", hukuk devletinde saygyla karlanan. yurttalarn en doal
haklar iinde yer alan, hukuksal nitelikleri tartmasz, yasal yollar ve
yntemlerdir"22. Ayrca Mahkeme, koullarna uyulduunda izlenmesi herkes
iin geerli olan dava yolunun, hak arama zgrlnn en belirgin biimi'
olduunu belirtmektedir
23
. Anayasa Mahkemesi ayrca, "iddia ve savunma
hakknn" kullanlmasnn ancak "meru vasta ve yollardan faydalanmak
suretiyle" olacan, "meru" szcnn, yasada gsterilen yntemler
deyiminden daha geni bir anlam ifade etmek amacyla metne konulduunu
aklamaktadr
24
. Bylece Mahkeme, meru szcn en geni anlamyla ele
alnmas gerektiinin altn izmektedir. Bu meruluk ise yle belirtil-.
mektedir: "Gerekten "iddia ve savunma hakk" nn her trl etkiden uzak.
kullanlmas asldr. Bu ilke gerei ceza davalarnda da taraflarn, yarg
yerlerinde, iddia ve savunmalarn kaygya kaplmadan. serbeste yapmalar,
21 Yarg Ziya NEL'in Kar Oy Yazs, E. 1970/17, K. 1970/37, KT. 25.06.1970,
RG. 04.05.1971, S. 13826, s. 4.
22 E. 1988/36, K. 1989/24, KT. 02.06.1989, RG. 28.09.1989, S. 20296, s. 27.
23 E. 1988/36, K. 1989/24, KT. 02.06.1989, RG. 28.09.1989, S. 20296, s. 27.
'24 E. 1979138, K. 1980111, KT. 29.01.1980, RG. 15.05.1980, 16989, s. 29-30.
Mesut Aydn eAnayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 15
gerekir. Serbestliin, davann aydnla kavumasna, baka bir deyile hakkn
ve adaletin gereklemesine yol ama amacna ynelik bir serbestlii ierdii
kukusuzdur. Anayasa 'nn ngrd "meru vasta ve yollar" a ancak
bylelikle bavurulmu olur. Yarg yerlerinde iddia ve savunmada bulunan
kiileri kayglandran, duraksamaya dren ve bu yzden de onlar aklama
yapmaktan alkoyan bir durumu iddia ve savunma dokunulmazl ile
badatrmaya olanak yoktur" 25.
Meru vasta veyollarn mutlaka dava ama eklinde deerlendirilme~
mesi gerekir. Anayasa Mahkemesi, 15.7.1963 tarih ve 275 sayl Toplu
Szlemesi, Grev ve Lokavt Kanunu'nun "grevin tarifi" balkl 17.
maddesinin Anayasa'ya aykrln grrken, hak arama zgrlnn norm
alann geniletmitir. Kararda, szlemelere dayanan ii haklarnn alnmas
erei ile Anayasa'nn iilere tand ilk yetkinin, Anayasa'nn "hak arama
hrriyeti" balkl 31. maddesi uyarnca mahkemeye bavurmak olduu, bu
yetkinin haklarn korunmas yolunda balca bir gvence olduu, yarg yolunun,
sonuca grev yolu lsnde abuk ulatran bir yololmad vegrev yolu gibi
etkili bulunmad, bu nedenle Anayasa Koyucunun, iilere, szlemelere
dayanan haklarn elde etmek iin, dava hakknn yannda grev yetkisini
verdii, iilerin szlemeler hkmleri ile veya bu szlemelere uygulanan
kanunlar hkmleri ile salanm bulunan sosyal ve iktisad durumlarn
korumak erei ile grev yapabileceklerinin kabulnn, Anayasa'ya uygun
olduu vurgulanmtr
26
. Bylece, iilerin szlemelere dayanan haklarn dava
aarak ya da greve bavurarak alabilecekleri, bu durumun da, hak arama
zgrlnn izdii ereveiindekald belirtilmektedir.
Yarg mercilerine bavuruda bulunmay ortadan kaldran baz
dzenlemeler hak arama zgrln ihlal eder. Bu balamda Anayasa
Mahkemesi, 8.06.1949 tarih ve 5434 sayl Trkiye Cumhuriyeti Emekli
Sand Kanunu'nun 39. maddesinin deiik (b) fkrasnn son bendindeki "Bu
fkra hkmlerine gre re'sen emekliye sevk edilenler hakkndaki kararlar
katidir. Bu kararlar aleyhine hi bir suretle kaza mercilerine bavurulamaz"
hkmn Anayasa'ya aykr bulmutur
27
. Kararda, 5434 sayl Trkiye
Cumhuriyeti Emekli Sand Kanunu'nun 39. maddesinin deiik (b) fkrasna
dayanlarak verilen (re' sen emekliye ayrma) kararlarndan tr hak ve
menfaatleri ihlal edilenlerin, yetkili yarg mercilerine bavurma haklarnn
Anayasa'nn 31. ve 114. maddeleriyle salanm bulunduu, bu yolu kapatan
25 E. 1979/38, K. 1980111, KT. 29.01.1980, RG. 15.05.1980, 16989, s. 29-30.
26 E. 1963/337, K. 1967/31, KT. 19-20.10.1967, RG. 02.05.1969, S. 13188, s. 6.
27 E. 1962/262, K. 1963/21, KT. 30.01.1963, RG. 11.03.1963, S. 11352, s. 2.
18 _ 'Ankara niversitesi S BF Dergisi _ 61-3
Anayasa'ya uygun bulunmutur, Kararda,.itiraz konUsu kuralnkt niyetle bu
yolu kullanacaklara bir uyar nitelii ;;.tad, :i bylece 'hakkn ktye
kullanlmasn' nleyerek kii yarar ile toplum yarar arasnda' bir denge
si.~lad,kanun yoluna bavurmann, hak arama zgrl :ile dorudaw'
balntl olduu, ancak,' Anayasa'nn 13.' maddesinde ngrlen. "kamu
dzeni" ve "kcunu yarar" amac .ile.hak' arama 'zgrlne! getirilen bu
snrlamann demokratik toplum dzeniningereklerine aykr bir ynnn
bulunmad vurgulanmtr
32
, .i'
Dava ama' hakkn snrlayan (ksmen bile olsa daraltan)dzenlemeler,
hak arama zgrln 'ihlal eder. 26.05.1981 tarih' ve 2464 sayl Belediye
Gelirleri'Kanunu'nun 3239 'sayl yasa ile deiik 89. maddesinin'(a) fkrasnn'
drdnc bendihdeki"Katlma paylarna kar dava"alabitmesi iin"katlma
paylarnri yarsnn nceden - belediyelere '-denmesine'" ynelik, ,hkm
Anayasa'ya uygun bulunmutur. Ka-arda~,hak arama 'z'grlne. bYle bir,
snrlama) getirme zaruretinin,"kamu yararn" korumak endiesinden kaynak-
land, hzl kentlemenin; yerleim merkezlet1n~;ye'iden'dzenlenmesinin, ,
pek. ok 'sosyal' ihtiya ynnden gerekli kld, katlma paylarnnhatal
hesaplanm olmasnn her zaman -mmkn' olabilecei, ancak bw~,erekeye'
dayatolarak dava amarin;hibir snrlamaya tabi tutulmadan ne srlmesi
iinldriinverilmesiti, baklacak -dava saysn son' derece' arttiraca; katlma
paylarn'n denmesiniri:de dava sonularncaya kada:fgeciktirecei, ,beledi-.
yeleri- finansman gliine 'sokarak, balam projelerin tamamlanmasn.
imkanszklacag, bu tr bir durumun' "kamu yarar" asndan yarataca ciddi'
sakricalimn, izah gerektirmeyecek kadar-ak olduu, br kanunla getirilen ve
benzerdurumdaki mlk sahiplerine objektif. bir 'ekide

uygulanacak genel
nitelikli 'busnrlamann Anayasa'nri 13..maddesinde ngrlen "demokratik
toplum dze:iningereklerine" aykr Olmad, sz konusu madde bendinin bu-
maddede; gvence altna alnan hak arama zgrlnn ortadan kaldrlmad,"
sadece -Anayasa'nn 13. maddesinde ngrlen ilkeler: dorultusunda,
snrland belirtilmitir
33
. ~Burada, sz konusu hknn' !'demokratik toplum
dzeni gerekleri" ve "hakkn z kriterleri "34 alarndan deerlendirdii
grlmektedir. Ancak gerekede, dava.ama hakknn hibir:snrlamaya tabi
tutulmadan' tannmasnn, hakkn, ktye kullanmasna ,yol aabilecei ve.
belediyelerin finansman gl iine sokacann ileri srlmesinin hukuki' bir'
dayana bulunmamaktadr. Belediyelerin gelirleri ierisindevazgeilemeyecek
'J' 'j'
32 E. 1995/15, K. 1995/55, KT. 05.10.1995, RO. 18.02.2000, S. 23968, s. 56.
33 E. 1986/19, K. 1987/31~KT. 24.11.1987,RG. 29.03.1988, S. 19769, s. 28.30.
34 Hakkn zyle ilgili olarak ayrntl bilgi iin bkz. SAdLAM, 1982: 155 vd.

i
. [
Mesut Aydn eAnayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 19
bir nitelik tayan en nemli gelir kayna; genel bte gelirlerinden
belediyelere aktarlan pay ileemlak vergisinden alnan paydr (GZBYK,
2002: 122). Burada, harcamalara katlma paynn yarsn bile deyemeyecek
kiilerin durumu nem kazanmaktadr. Bu durumda, belediyelerin takdir ettii
bedeli yatramayan kiilerin dava ama haklarnn ellerinden alnd ve bu
durumun Anayasa'nn 13. maddesindeki hakkn zne dokunduunun altn
izmek gerekir. Sz konusu dzenleme, daha sonra, Anayasa Mahkemesi'nin
28.03.2002 tarih ve 200115 E., 2002/42 K. sayl karar ile iptal edilmitir.
Kararda, karlat bir sulamaya kar kiinin, kendisini savunabilmesinin ya
da maruz kald haksz bir uygulama veya ileme kar haklln ileri srp
kantlayabilmesinin en etkili vegvenceli yolunun yarg mercileri nnde dava
hakkn kullanlabilmesi olduu, kiilere yarg mercileri nnde dava hakk
tannmasnn, adil bir yarglamann n koulunu oluturduu, AHS'nin adil
yarglanma hakknn dzenlendii 6. maddesine ilikin AHM kararlarnda da,
dava yoksa, adil, aleni ve gecikmesiz bir yarglamadan sz edilemeyecei
(Golder/ngiltere, 21.2.1975, A 18, s.12, paragraf 37 (b)), mahkeme nnde hak
arama yolunun fiilen yahut hukuken geici de olsa kapatlmasnn veya
kullanmn imkansz klan koullara balayarak snrlanmasnn adil
yarglanma hakknn ihlali anlamna geleceinin (Airey/rlanda, 9.10.1979, A
32, s.12) belirtildii, Anayasa'nn 13. maddesinde temel hak vezgrlklerin
snrlandrlmasnn, Anayasa'nn ilgili maddelerinde zel snrlandrma nedeni
bulunmasna bal tutulduu, Anayasa'nn dava hakknn dzenlendii 36.
maddesinde bu hakkn snrlandrlmas konusunda zel bir snrlama nedenine
yer verilmedii, bu nedenlerle, dava hakknn snrlandrlmasnn Anayasa'nn
36. maddesine aykr olduu ifadeedilmitir
35
. Anayasa Mahkemesi'nin yasay
iptal etmesinde, Anayasa'nn 13. maddesinde 03.10.2001 tarih ve4709 sayl
yasayla yaplan deiikliin ve AHM'nin itihatlarnn etkili olduu
35 E. 2001/5, K. 2002/42, KT. 28.03.2002, RG. 05.09.2002, S. 24867, s. 12-13; Askeri
Ceza Kanununun deiik 95. maddesinin . fkrasnn Cc) bendindeki, "hakk ve
grevi olmad halde askeri muameltit, tekilat, harekat, tesisat veya tertibata
mteallik iler hakknda birlikte beyanat veya ikayette bulunan hakknda alt aydan
seneye kadar hapsolunur" hkm konusunda, Cc) bendinin kiiyi sadece, hakk
vegrevi olmad haldeaskeri muameHita ilikin iler hakknda birlikte beyanat ve
ikayette bulunmaktan alkoyduunu, bunun dnda, kiinin tek bana, gerek
bakalar ilebirlikte olarak kendisiyle veya kamu ileilgili olsun, her konu hakknda
beyanat ve ikayette bulunmakta zgr olduunu, askeri muamelata ilikin iler
hakknda dahi beyanatta veikayette bulunabileceini, kiinin dilek veikayet iin
yetkili makamlara bavurmasn salayan anayasal hakkn Cm.62) zne
dokunulmadn sadece bu hakkn ok dar bir konuda snrlandrldn
belirtmitir. Bkz. E.l971200, K. 1976/9, KT.o.02.1976, RG.o.05.l976, S.15583.
20 _ Ankara niversitesi SBF Dergisi _ 61-3
grlmektedir. Gerekten sz konusu dzenlemeyle, kiilerin dava ama
haklarnn engellenmesi, Anayasa'nn hak arama zgrln engellemekte ve
hak arama zgrlnn zn ortadan kaldrmaktayd. ptal karar son derece
yerindedir.
Baz idari kurullarn yargsal nitelikte verdii kararlara kar yarg yolunu
kapatan dzenlemeler hak arama zgrlne aka aykrdr. Anayasa
Mahkemesi'nin verdii kararlarda da, bu hususun alt izilmektedir. 7.06.1926
tarih ve 904 sayl slah Hayvanat Hakkndaki Kanunun, 35. maddesindeki
"lm Heyetin kararlar icaplarna gre tesis edilen muamele ve kararlar
aleyhine hibir idar ve adl kaza mercine bavurulamaz", 4.2.1329 tarihli
Memurin Muhakemat Hakknda Kanunu Muvakkat'n 6. maddesindeki, "Bir
meclisin karan aleyhindeki itiraz mafevki mecliste. . . tetkik edilir"36 ve
Anayasa'nn 144. maddesinin birinci fkrasndaki "Yksek Hakimler
Kurulu 'nun kararlarna kar baka mercilere bavurulamaz" hkm bunlar
arasndadr37. Ayrca, 19.3.1969 tarih ve 1136 sayl Avukatlk Kanunu'nun
167. maddesindeki "bara hakem kurullarnn kararlarnn kesinliine" ynelik
dzenlemenin Anayasa'mn 36. maddesine aykrlk sav, Anayasa Mahkemesi
tarafndan yerinde bulunmutur. Kararda, Avukatlk Kanunu'nun 167.!
maddesinin incelenmesinden baro hakem kurullarnn, yarg ilevi yerine
getiren bir kurulolarak dzenlendii, baro hakem kurullarnn verdii
kararlarn; taraflar asndan balayc, kesin hkm oluturan, ilam hkmnde
kararlardan olduu, Avukatla mvekkili arasndaki ilikileri zmekle
grevlendirilen bu kurullarda, avukat yelerin ounluu oluturduu ve 167.
maddenin son fkrasyla yaplan gnderme nedeniyle baro hakem kurulu
kararlarnn ancak Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu'nun 533. maddesinin
ikinci, nc ve drdnc fkralarnda yer alan ve esas ynnden denetime
olanak vermeyen nedenlerle temyiz edilebildii, baro hakem kuruluna
bavurma ykmllnn getirebilecei, ancak karar benimsemeyen tarafa,
ilk derecede ve/veya temyiz aamasnda yarg yolunun ak tutulmasnn,
hakem kurullarnn oluumunun ve alma ynteminin, uzmanln nemi de
gzetilerek hukuk devleti ilkeleriyle uyum iinde dzenlenmesinin gerekecei,
ayrca hakem kurullarnn tarafszl ve bamszlnn, uzman nitelii ile bu i
kurullarn alaca kararlarn bal olaca usul ve esaslarn ynetmelie
braklmayp yasa ile dzenlenmesinin zorunlu olduu, itiraz konusu kuraln, bu
nedenlerle, Anayasa'nn 36. maddesine aykr olduu belirtilmitir
38
. Buna
36 E. 1991/42, K. 1992/13, KT. 27.02.1992, RO. 06.03.1993, S. 21516, s. 23.
37 E. 1976/43, K. 1977/4, KT. 27.01.1977, RO. 21.04.1977, S. 15916, s. l.
38 E. 2003/98, K. 2004/3 ,KT. 03.03.2004, RO. 10.07.2004, S. 25518, s. 26-27.
Mesut Aydn eAnayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Aramazgrl e 21
karlk, baz idari kararlara kar yarg yolunun kapatan dzenlemeler Anayasa
Mahkemesi tarafndan Anayasa'ya uygun bulunmutur. 9.5.1969 tarih ve1177
sayl Ttn veTtn Tekeli Yasas'nn 112. maddesinin ikinci fkrasndaki
H veya 1918 sayl Kanun 'un 6829 sayl Kanunla deitirilen 25. maddenin
birinci fkrasna gre verilen para cezas hkmleri kesindir" biimindeki
kuraln Anayasa'ya uygunluunun incelemesinde Anayasa Mahkemesi,
yerinelelik denetimi de yaparak yasay Anayasa'ya uygun bulmutur
39
. Ayn
kapsamda, 213 Sayl Vergi Usul Kanunu'nun 49. maddesinin (b) fkrasnn
ikinci bendiyle Htakdir komisyonlarnn kararlarna kar emlak vergisi
mkelleflerinin dava ama hakknn ortadan kaldrlmas" Anayasa'ya uygun
bulunmutur4.
Dava hakkmn n arta balanmas konusu da nem tamaktadr.
Anayasa Mahkemesi bu konuda Anayasa'ya aykrlk grmemitir. Bu
balamda, 22.04.1983 tarih ve 2820 sayl Siyasi Partiler Kanunu'nun 57.
maddesinin deitirilerek, "haklarnda partiden ya da gruptan geici ya da
kesin karna cezas verilen yeler iin ncelikle parti ii itiraz yollarnn
tketilmesi koulunun getirilmesi" Anayasa'ya uygun bulunmutur4
1
. Mahkeme
burada, sorunun ncelikle parti iinde zmlenmesi eklinde kabul edilen bir
usuln hak arama zgrlne aykrlk oluturmadna karar vermitir.
Kanaatimizce, sz konusu dzenlemenin kiiye bir seim hakkm tanyarak,
kiinin parti ii itiraz yolunu kullanmak istememesi durumunda, mahkemeye
bavuru yolunun ak tutulmas, demokratik bak asna daha uygun derdi.
Anayasa Mahkemesi'nin bu durumu dikkatealmamas yerinde olmamtr.
Yrtmeyi durdurma kararlarnn da hak arama zgrlyle yakn bir
ilikisi bulunmaktadr. Ancak Anayasa Mahkemesi, sz konusu yolu meru
vasta ve yollara bavuru iinde' deerlendirmemektedir. 4753 sayl iftiyi
Topraklandrma Kanunu'nun 25. ve 28. maddelerindeki, "kamulatrma
ileminin yarg mercilerince geri braklamayacana" ilikin hkmlerinin
Anayasa'ya aykrln inceleyen Anayasa Mahkemesi, sz konusu hkmlerin
Anayasa'ya aykr olmadna karar vermitir. Kararda, idare hukukunun
ilkelerine greidari eylem veilemler dolaysyla kiinin urayaca zararlarn
ancak para ile tazmin edilmesi gerekli olduu, uramlan zararn aynen
giderilmesi ve eski halin geri getirilmesinin sz konusu olamayaca, iptal
kararlarnn kendiliinden eski hali geri getirecek bir hukuki sonu
dourmayaca, yarg mercilerinin idareyi belli bir hal ekli uygulamaya
39 E. 1981/4, K. 1981/28, KT. 26.11.1981, RG. 03.02.1982, S. 17594, s. 32-33.
40 E. 1986/5, K. 1987/7, KT. 19.03.1987, RG. 12.11.1987, S. 19632, s. 41-42.
41 E. 1986/17, K. 1987/11, KT. 22.05.1987, RG. 18.09.1987, S. 19578, s. 64.
22 e Ankara niversitesi S BF Dergisi e61.3
zorlayamayaca, idarenin kamu hizmetinin gereklerini gz nne alarak iptal
kararnn altnda hakkaniyet esaslarna greyeni bir karar vermek zorunda
olduu, bu bakmdan yrtmenin durdurulmasnn yasaklanmasnn, aynen
tazminin istenemeyecei dncesiyle, hak arama zgrlne aykr saymann
mmkn olmad, Anayasa'nn 114. maddesiyle idareye ancak malI bir
sorumluluk yklenebilecei, Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonu'nun
raporunda da, bu madde aklanrken, idarenin (malI sorumluluu) esasnn
konulmu olduu, Anayasa'nn 114. maddesinde idarenin hibir eylem ve
ileminin hibir halde yarg denetimi dnda braklamayacann yazl
olmasnn davann kabuln gerektiren bir sebep olmad, idari ilem ve
eylemlerin yarg denetimi altnda bulundurulmasnn, o ilem ve eylemlerin
yetkili organlarca kanunun koyduu esas veekillere vekanunun maksadna
uygun olarak yaplm olup olmadnn yarg mercilerince denetlenmesi
olduu, bu bakmdan yrtmenin durdurulmazlnn hi bir eylem veilem,
deyimi iindemtalaa etmeeimkan olmad, maddenin gerekesine gre "hi
bir halde" deyimi olaanst haller ve skynetirnde de yarg denetiminin
ortadan kalkmayacan ifade etmek maksadyla konulduu, bu deyime
dayanarak yrtmenin durdurulmazlnn Anayasa'ya aykrlnn ileri
srlemeyecei ifade edilmitir.
42
Ayn balamda, 31.08.1956 tarih ve 6830
sayl stimlak Kanunu'nun 20. maddesindeki "ve mahkemece ihtiyatf tedbir
karar veri/emez" hkmnn Anayasa'ya aykr olmadna karar verilmitir.
43
Ayn kanunun ikinci kez denetiminde, Anayasa Mahkemesi'nin nceki kararna i
. yollama yapt vegrnde srar ettii grlmektedir. Ancak burada, ihtiyat!
tedbir karar verilernemesinin kamu dzeni veyararn bir an nce gerekle-
irme amacna balanmas son derece tehlikelidir.
44
nk, yrtmenin
durdurulmas karar da kamu hizmeti veyararnn gerekletirilmesi amacyla
ngrlmtr. Nitekim, hukuka aykr bir ilemin iptali halinde kiinin hakkn
tam olarak almas ya da mmkn olabilecek en az zararla sz konusu ilemin
sonularndan kurtulmas kamu yararnn bir gereidir. 4947 sayl Trkiye
Emlak Kredi Bankas Kanunu'nun 21. maddesindeki "ihtiyatf tedbir yolunun
yasaklanmasna ynelik hkm" deAnayasa'ya uygun bulunmutur. Mahkeme
burada, "meru btn vasta ve yollar" ifadesini daraltan bir yorumda
bulunmutur. Kararda, hukuk dzenin yasak etmedii btn vasta veyollarla
hak aramann sz konusu olabilecei, dier bir deyimle, hukuk dzeninde kamu
yararna dayanlarak belli durumlarda, bir takm vasta ve yollarn hukuka
aykr sayabilecei vebyle durumlarda artk hak arama zgrlnden sz
42 E. 1963/162, K. 1964/19,KT. 13.03.1964, RO. 11.06.l964,S.11725,s.4.
43 E. 1964/15, K. 1964/45, KT. 05.06.1964, RO. 24.10.1964, S. 11841, s. 2.
44 E. 1963/144, K. 1967/6, KT. 14.02.1967, RO. 27.06.1967, S. 12632, s. 13.
Mesut Aydn eAnayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 23
edilemeyecei, burada da kamu yarar dncesi iletedbir karar istenmesi ve
verilmesinin yasak edildii, bundan dolay da hkmde Anayasa'ya aykr bir
yn olmad belirtilmitir.
45
Ayn balamda, 04.10.1978 tarih ve2172 sayl
Devlete letilecek Madenler Hakknda Kanunun 16. maddesiyle ilgili olarak
da, yasann ivedilik ve kesintisiz uygulanmas, hak sahiplerinin kiisel
yararlarnn stnde bir kamu yarar olarak kabul edilmi ve Dantay' a
alacak davalarda yrtmenin durdurulmasna karar verme olana
tannmamtr.
46
Ancak, yrtmenin durdurulmas kararnn hakkn elde
edilmesine yarayan meru yollardan biri olduu vebu yolun maden ilerinde
ortadan kaldrlmasnn Anayasa'ya aykr olacan belirtmek gerekir.
47
Yine,
4.12.1984 tarih ve3091 sayl Tanmaz Mal Zilyedliine Yaplan Tecavzlerin
nlenmesi Hakknda Kanunun 13. maddesindeki "yrtmenin durdurulmasna
karar verilemeyeceine" ynelik dzenleme de, kamu dzeninin korunmas
gereinden kaynaklanmas nedeniyle, Anayasa'ya uygun bulunmutur.
48
Buna
karlk, Kar Oyda, herkesin, meru ara ve yollardan yararlanarak yarg
organlar nnde davac ve daval olarak sav ve savunma hakknn olmas
biiminde anayasal tanm yaplan hak arama zgrlnn en etkili aracnn
dava hakk olduu, bu hakkn, ynetsel yarg alannda idarenin her trl eylem
veileminin yarg denetimine bal tutulmas ileanlam veierik kazand,
kiileri, idari ilemleiptal karar arasnda geecek vepek deksa saylamayacak
bir sreiinde, hukuka aykr idari ilemlerin olumsuz etkilerinden korumann,
idareyi de, hem olas bir tazmin yknden kurtarmak hem dehukuk snrlar
iine ekerek hukuk devletinin kesintiye uramadan devamn salamak
amacyla, yarg yetkisinin yrtmenin durdurulmas yetkisi ileglendirilmesi
zorunluunun doduu, iptal davalarnn kimi nedenlerle istenilen srede
sonulandrlamamasnn da bu yetkinin kullanlmasn n plana kard,
ynetsel yargda, yrtmenin durdurulmasna karar verilmekle, ynetsel ilemin
askya alnarak, kiilerin dava sonuna kadar bu ilemin olumsuz etkilerinden
korunabildii, davann iptalle sonulanmas halinde de kiilerin bu davayla
kazanacaklar hakkn, yrtmenin durdurulmas kararyla onlara ok nceden
verilmi olduundan, adaletin gecikmeden gerekletirilmesinin saland,
yrtmenin durdurulmas kararlarnn bu ilevinin onlar, ynetsel yarg
45 E. 1968/9, K. 1968/67, KT. 26.12.1968, RO. 10.07.1969, S. 13245, s. 4.
46 E. 1979/1, K. 1979/30, KT. 21.06.1979, RO. 14.01.I980, S. 16869, s. 18-19; E.
1979/2, K. 1979/31, KT. 21.06.1979, RO. 14.1.1980, 16869, s. 37-38.
47 Ayn yndebkz. Yarg Rt ARAL, Yarg hsan N. TANYILDIZ, Yarg Yekta
Ongr ZDEN'in Kar Oy Yazlar, E. 1979/1, K. 1979/30, KT. 21.06.1979, RO.
14.0l.I980, S. 16869, s. 22-26, 30-35.
48 E. 1996/7, K. 1996/1 I, KT. 18.04.1996, RO. 18.08.1996, S. 22731, s. 18.
24 e Ankara niversitesi SBF Dergisi e61-3
yetkisinin amacna uygun olarak kullanlmasnda vazgeilmez bir ara haline
getirdii, itiraz konusu yasaya gre, verilmi kararlara kar ynetsel yargda
alacak davalarda, kiilerin bu aratan yoksun braklmasnn, Anayasa'nn 36.
maddesinde dzenlenen hak arama zgrlnn, demokratik toplum
dzeninin gerekleriyle badamayan bir snrlandrma olduu, Yasann
gerekesinde, getirilen dzenlemenin kamu dzenini korumak amacna ynelik
olduu aklanmakta ise de, Anayasa'nn 125. maddesinde belirtildii gibi,
aka hukuka aykr vegiderilmesi olanaksz zarar domas olasl bulunan
durumlarda, yrtmenin durdurulmas yetkisinin kullanlmasnn kamu
dzenini bozucu etkisinin nasl gerekleebileceinin anlalamad, belirtilen i
durumlarn varlna karn, idari ilemin geerliliini srdrmesine izin i
vermenin, her eyden ncehukukun stnl ilkesi ilebadamayaca, kamu
dzeni gerekesine dayanarak mahkemelerin yrtmenin durdurulmas
yetkisinin kaldrlabilmesi iin ortada yasakoyucunun dayanabilecei gerekten
nemli genel kabul grm somut nedenler bulunmasnn gerektii,
yasakoyucunun takdir yetkisinin, snrsz ve hukuka aykr olarak
kullanlabilecek bir yetki olmad, hak arama zgrlnn gvencesi olan bu
kuralla yarglara tannan yetkinin, ynetsel yarg alanndaki en etkili
aralarndan birinin ortadan kaldrlmasnn yada onun daraltlmasnn etkili bir
biimde kullanlamamas sonucunu douraca veAnayasa'ya aykr olaca
zerinde durulmutur.
49
i
3.4. Iddia ve Savunmada Bulunma i
Mahkeme nnde taraflarn iddia ve savunmada bulunmalar esastr. i
Anayasa Mahkemesi "savunma hakkn" u ekilde yorumlamaktadr:
"Savunma hakk, Anayasa'nn "Kiinin Haklar ve devleri"ni belireyeni
ikinci blmnde yer alan, temel haklardandr. Hukuk retisinde olduu
kadar uygulamada da, nemi ve erdemi tartlmaz yceliktedir. Evrensei
konumu nedeniyle, insanln ortak deerlerinden saylmaktadr. Felsefi ve
hukuksal nitelikleri ve ierikleriyle adalet kavram ve yarglama ilevi, birbirinil
tmleyen, birbirinden ayrlamaz sav, savunma, karar lsnden oluan
yargyla yaama gemektedir. Yarglama sresince, savunma hakknn sank
iin yarar ve gerei tartma gtrmez .... savunma, hak arama zgrln~
ve adil yarglamann vazgeilemez bir kouludur. Savunmann tam olarad
yaplmasnda kamu yarar da vardr. Gerekten savunma, sonuta kararA
doru olarak verilmesini salar. Bu da ceza adaletinin hakkyJ
i
.. .. . - i
49 Yarg Seluk TUZUN, Yarg Fulya KANTARCIOGLU'nun Kar Oy Yazs, E.
1996/7, K. 1996/11, KT. 18.04.1996, RG. 18.08.1996, S. 22731, s. 22-23. i
i
i
Mesut Aydn. Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl. 25
gereklemesine yardmc olur. Adaletin devletin temeli olduunu bir kez daha
dorular".50
Hak arama zgrlnn en nemli iki esini oluturan "iddia" ve
"savunma" haklarn kstlayacak, bu haklarn eksiksiz kullanlmasn
engelleyecek yasa hkmleri Anayasa'nn "hak arama zgrln"
dzenleyen hkmne aka aykr 01ur.
51
Bu balamda, 4.4.1929 tarih ve 1412
sayl Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu'na (CMUK) 5.3.1973 tarih ve 1696
sayl Yasayla eklenen "Ek Madde 2" nin Anayasa'ya aykrl konusunu
incelerken Mahkeme, mutlak anlamda iddia ve savunmann kiilere tannmas
gerektiini en ak anlamyla ortaya koymutur. Mahkeme burada, aka
ada ceza yarglama hukukunun ngrd "susuzluk karinesine"
dayanmtr. Kararda, iptali istenen maddede, kast! da ieren bir sululuk
karinesi oluturmak yoluyla, kesin hkme kadar susuz saylmas gereken
sanklarn suluIuu s.onucunu ortaya koyan bir duruma yol amasnn,
sanklarn, yarg yerlerinde, savunmalarm kaygya kaplmadan, her trl
etkiden uzak biimde ve serbeste yapmalarina olanak vermeyecei, "yasa d
kurulularla olan yelik ilikisinin tipik rnekleri" ve "yelik sfatnn d
belirtisi" olarak sabit kabul edilen eylemlerin tersini ispat edememe kaygsnn
san tedirgin edecei, huzursuz klaca, bunun doal sonucu olarak da,
savunma hakknn gerei gibi ve yeterince kullamlmasn engelleyecei gz
nnde tutulduunda, maddenin Anayasa'ya aykrlmn daha da
belirginleti i zerinde durulmutur. te yandan, "yze kar yarglama"
usulnn, sann savunma hakkn, hatta kendine ramen, koruyan ve
glendiren bir dzenin; sama tannm balca bir gvence olduu, bu usuln
mahkemenin doru, sratli ve adaletI i bir karara varmasna yardmc olaca da
aka belirtilmitir.
52
Savunma hakk kullanlrken hukuki bir yardma bavurma sz konusu
olabilir. Ancak, bu yardmn hukuken belli bir renim ve yetime dzeninden
gemi kiiler tarafndan salanmas gerekir. Bu balamda, 19.03.1969 tarih ve
1136 sayl Avukatlk Kanunun 194. maddesindeki, "davaya vekaleti zerine
almasna yasa ca olanak bulunmayan vekilin mahkemeye kabul edilemeyecei
ve bu durumda mvekkile bir kez iin resen ar gnderileceine" ynelik
hkm Anayasa'ya uygun bulunmutur. Anayasa Mahkemesi'ne gre, yasaca
avukatlk hizmet ve yetkilerinin yerine getirilmesi, belirli bir renim, yetime
dzeni ve sk koullara balanm disiplinli bir toplulua braklnca, ayn
50 E. 1997/41, K. 1998/47, KT. 14.07.1998, RG. 24.03.1999, 23649, s. 46.
51 E. 1979/38, K. 1980/1 1, KT. 29.01.1980,RG. 15.05.1980, 16989, s. 29.
52 E. 1968/52, K. 1969/35, KT. 12.06.1969, RG. 18.05.1970, S. 13497, s. 1-2.
26 Ankara niversitesi SBF Dergisi. 61-3
hizmet ve yetkileri bu nitelikte olmayan kimselere ak tutan yollarn yine yasa
ile kapatlmasnda bir zorunluluk bulunmaktadr. te yandan Kanunun 35.
maddesinde, kiilerin kendi davalarn bizzat amak ve takip edebilmek
haklarnn engellenmesinden zenle kanlmas nedeniyle, hak arama ve
dileke hakkna aykr bir ynn bulunmad zerinde dedurulmutur.
S3
Savunma hakknn tam olarak kullanlabilmesi iin kiinin aleyhindeki
isnad tam ve eksiksiz olarak bilmesi gerekir. Bu balamda, 1412 sayl
CMUK'un 208/2. maddesindeki "Sulh Ceza Mahkemelerinde alan davalara
ait iddianamelerin sana tebli olunamayacana" ynelik hkm Anayasa'ya
aykr bulunmutur. Kararda, AHS'nin 6. maddesine (adil yarglanma) aka
yollama yaplmtr. Mahkemeye gre, her sann kendisine ynelik isnadn
nedeni ve niteliinden en ksa zamanda, anlad bir dille ve ayrntl olarak
haberdar edilmek hakkna sahip olduu, olay, isnadn nedenini ve hukukI
niteliini bilmeyen sann kendisini yeterince savunamayaca, bu hususun da,
savunma hakknn temelini oluturduu, sav ve savunma hakknn her trl
etkiden uzak kullanlmasnn aslolduu, buna gre yarg yerlerinde, taraflarn
sav ve savunmalarn zgrce yapmalarnn salanmasnn gerektii, kimi
sulularn yarglanmasnda, iddianamenin sana tebli edilmemesi yoluyla,
savunma hakknn snrland, bu nedenle, sz konusu kuraln Anayasa'ya
aykr olduu belirtilmitir.
s4
Yrrlkteki 5271 sayl Ceza Muhakemesi
Kanunu'nda (m.l 7611) ise, nceki dzenlemenin aksine, iddianamenin 'ar
kad ile birlikte sana tebli olunaca aka hkme balanmtr.
1412 sayl CMUK'un 163/4. maddesinde, sulh ceza mahkemesinin
grevine giren sular iin dzenlenen iddianamelerde, "sann ak kimliin,
uygulanmas gereken yasa maddesi ve esasl kantlarn gsterilmesinin yeterli
olduunun belirtilmesi" hususu hak arama zgrlne aykr bulunmutur.
Kararda, sulh ceza mahkemesine gnderilen iddianamelerde, asliye ve ar ceza
mahkemelerine gnderilen iddianamelerden farkl olarak, sana yklenen
eylemin ve bunun hukuksal niteliinin belirtilmesi zorunluluunun
aranmamasnn, savunma hakknn gerektii ekilde, etkin ve amacna uygun
olarak kullanlmasn zorlatraca zerinde durulmutur.
ss
Yrrlkteki 5271
sayl Ceza Muhakemesi Kanunu'nda (m. 70/3) ise, nceki dzenlemenin
aksine, grevli ve yetkili mahkemeye hitaben dzenlenen iddianamede yer
alacak hususlar aka yazlm ve mahkemeler bakmndan bir ayrm.
yaplmamtr.
53 E. 1969/37, K. 1971/8, KT. 21.01.1971, RG. 31.08.1971, S. 13942, s. 8-9.
54 E. 1997/41, K. 1998/47, KT. 14.07.1998, RG. 24.03.1999,23649, s. 46-47.
55 E. 2000/48, K. 2002/36, KT. 20.03.2002, RG. 01.06.2002, S. 24772, s. 23-24.
Mesut Aydn eAnayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 2 7
Savunma hakknn gerekte vetam olarak tannmas esastr. 1.03.1926
tarih ve 765 sayl Trk Ceza Yasas'nn 481. maddesinin Anayasa'ya
aykrlyla ilgili olarak Anayasa Mahkemesi, ilgili tzelkiinin iddianarnede
sank olarak gsterilmemesinin, davann tzelkiinin temsilcisinin yokluunda
yrtlp hkm konulmasnn, sann savunma hakkndan yoksun
klnmasnn sonucunu dourduunu, bu hak tannmadan yrtlen
uygulamann, gven verici veinandrc olmasnn beklenemeyeceini, biimsel
ynden var grnmesine karn, gerekte ve zde savunma ve hak arama
yolunu snrlandrp kaldran kuraln, Anayasa'nn 36. maddesine aykr
deceini belirtmitir.
56
Burada, hakkn z asas uygulanmtr. Nitekim, bir
hakkn kullanmn ar snrlayan ya da ortadan kaldran bir yasal
dzenlemenin deAnayasa'ya aykrlnn tartlamayaca aktr. Ayn ynde
olmak zere, Mahkeme daval olan tarafn mahkemelerde kendini zgrce
savunma esasn ihlal eden dzenlemeleri iptal etmektedir. 2.9.1971 tarih ve
1479 sayl Esnaf ve Sanatkarlar ve Dier Bamsz alanlar Sosyal
Sigortalar Kurumu Kanunu'nun 63. maddesinin ikinci fkrasnda yer alan
"...ara sahiplerine ... " ibaresi Anayasa'ya aykr bulunmutur. Kararda, 1479
sayl Yasann 63. maddesinin ikinci fkrasnn ilk cmlesine gre, kurumun
sigortalya veya hak sahiplerine yapt Yasadasaylan yardmlarn tutar iin,
nc kiilere, istihdam edenlere, ara sahiplerine vedier sorumlulara rcu
etmehakknn var olduu, ara sahiplerinin kusurlu bir hareketi bulunmasa bile,
sigortalya veya hak sahiplerine yaplan demelerden rcuan sorumlu
tutulmalarnn ngrlmesi sonucunda, "kiinin kusurlu olmadn kantlayp
sorumluluktan kurtulmasna olanak tannmad", bu durumun Anayasa'nn 36.
maddesinde ngrlen kiinin hak arama zgrln snrlandrd, kiilerin
zerlerine kaytl arac tasarruf edip etmedikleri aratrlmakszn sadece kayt
ileminin objektif sorumlulua esas alnmasnn, adaletli bir hukuk dzeni
kurup bunu srdrmekle ykml olan hukuk devleti anlay ile de
badamad belirtilmitir.
57
Hakime duruma yapmadan dosya zerinde inceleme ve karar verme
yetkisinin tannmas, hak arama zgrln ihlal eder mi? Anayasa
Mahkemesi bu durumda, hak arama zgr1nn ihlal edilmediini
dnmektedir. 23.2.1995 tarih ve4077 sayl Tketicinin Korunmas Hakknda
Kanun'un 26. maddesinin ikinci fkrasnn nc tmcesinde yer alan "...
zaruret grlmeyen hallerde ... " szckleri ile ayn fkrann "jtiraz zerine
idare mahkemesince verilen kararlar kesindir" biimindeki son tmcesiyle
56 E. 199112, K. 1991/30, KT. 19.09.1991, RG. 16.09.1992, S. 21347, s. 30.
57 E. 2001/343, K. 2002/41, KT. 27.03.2002, RG. 13.11.2002, S. 24935, s. 25.
28 eAnkara niversitesi S BF Dergisi e61.3
ilgili olarak verilenkararda, 4077 sayl Yasauyarnca verilen idari para
cezalarna itiraz edilmesi durumunda, ilke olarak, idare mahkemesinin evrak
zerinde inceleme yaparak karar vermesinin benimsendii, ancak zorunlu
grlyorsa durumaya da olanak tannd, bylece yargcn takdir yetkisini
kullanarak, davann niteliine vesomut olaylara gre, kendisini salkl sonuca
ulatracana inand inceleme yntemlerinden birini seecei, hukuksal
gereklie ulamak bu balamda yargcn adil bir karar verebilmesine elverili
ortam yaratmak amacyla getirildii anlalan itiraz konusu dzenlemenin, hak
arama zgrln kstlad ya da belirsiz hale getirdiinin kabul
edilemeyecei, bu nedenlerle, duruma yaplp yaplmamas hususunun yargcn
takdirine braklmasnn Anayasa'nn hak arama zgrln dzenleyen 36. ve
hukuk devletine ilikin 2. maddesi ile elien bir ynnn bulunmad
belirtilmitir. 58
Savunma hakknn daha iyi yaplabilmesi iin davann geri braklmas,
savunma hakknn ihlali sonucunu dourmaz. Anayasa Mahkemesi, 25.10.1963
tarih ve 353 sayl Askeri Mahkemeler Kuruluu ve Yarglama Usul
Kanunu'nun 20. maddesinin Anayasa'nn 36. maddesine aykrl konusunu
incelerken, sz konusu dzenlemeyi Anayasa'ya uygun bulmutur. Kararda,
"askerlik hizmetinin aksamadan ve kesintiye uramadan yrtlmesi amacyla,
hafif nitelikte olan bir yla kadar ahsi hrriyeti balayc cezay gerektiren
sularaait davalarn geri braklacana ilikin" itiraz konusu kuralla,
devletin, cezalandrma hakkndan feragat etmedii, davac veya daval olarak
iddia ve savunma ile adil yarglanma hakknn da engellenmedii,
yasakoyucunun, askerlik hizmetinin kesintiye uramasn engellemek amacyla
hafif nitelikte saylabilecek bir yla kadar ahsi hrriyeti balayc cezay
gerektiren sulara ait davalar, askerlik sresinin sonuna brakmak suretiyle,
askerlik hizmetinin aksamadan, salkl biimde yrtlmesi ve askeri
disiplinin salanmas ve korunmasyla elde edilebilecek kamu yararnn
nemini gzettii, evrensel konumu nedeniyle insanln ortak deerlerinden
saylan savunma hakknn, bir sann, hak arama zgrl iinde yer alan
iddia ve adil yarglama haklaryla birlikte en nemli haklardan birini i
oluturduu, yasann, bata savunma hakk olmak zereyarglama srecindeki
dier hak vegvencelerden yararlanlmasna engelolmad, her nekadar daha.
fazla cezay gerektiren bir suu iin davas geri braklmayan asker kiinin i
savunma hakkn, davas ertelenecek olana gre dahasnrl kullanaca
sylenebilirse de, bu durumu savunma hakknn 13. maddede ngrlen ilkeve.
ltlere aykr bir snrlama olarak grmenin mmkn olamayaca, somutl
58 E. 1996/13, K.1998/40, KT. 23.06.1998, RO. 24.05.2000, S. 24058, s. 57-58.
Mesut Aydn eAnayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 29
olaylarda yarglann sanklarn savunma haklarn gerei gibi kullanabilmeleri
iin yeterli olanaklar salamak zorunda bulunduu zerinde durulmutur.
59
3.5. Yarg Mercileri nne kma
Hak arama-zgrlnn mevcut olmas iin yarg mercileri nnde
zgrce iddia ve savunmada bulunulmasnn gvence altnda bulunmas
gerekir. Anayasa'da (m.37), "Hi kimse kanurien tabi olduu mahkemeden
baka bir merci nne karlamaz. Bir kimseyi kanunen tabi olduu'
mahkemeden baka bir merci nne karma sonucunu douran yarg yetkisine
sahip olaanst merciler kurulamaz" denilmektedir. Yarg mercileri nne
kmay snrlayan ya da ortadan kaldran dzenlemeler, sz konusu ilke
bakmndan hak arama zgrln ihHU etmektedir. te yandan, yarg
mercileri de, nlerine gelen davalan sonulandrmak ykmll altndadr.
Anayasa'da (m.36/2); "hibir mahkemenin, grev ve yetkisi iindeki davaya
bakmaktan kamamayaca" aka dzenlenmitir.
Anayasada yarg bamszl esas ak bir ekilde vurgulanmtr.
Anayasa'nn 138. maddesinde, hakimlerin grevlerinde bamsz olduu,
Anayasa'ya, kanuna vehukuka uygun olarak vicdan kanaatlerine grehkm
verecekleri dzenlenmitir. Ayrca, hibir organ, makam, merci veya kiinin,
yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hakimlere emir vetalimat
veremeyecei, genelge gndererneyecei, tavsiye vetelkinde bulunamayaca
da hkme balanmtr. Bamszlk koulunun yerinegetirilip getirilmediinin
belirlenmesinde; yarg yelerinatanmalar, grev sreleri, d baskya kar
gvencelerinin olup olmad vehkm ahsiyetinin bir bamszlk grnts
verip vermedii dikkate alnmaktadr (REID, 2000: 110-111)
Hak arama zgrlnn gereklemesi bakmndan mahkernelerin
davalar hzl ve en az giderle grmesi gerekir. Anayasa Mahkemesi de,
davalarn hzl veen az' giderle grlmesine, uygulamalarda hatalarn gideril-
mesine, adalet hizmetlerinin hzlandrlmasna ilikin nlemlerin alnmasn,
hak arama zgUr vehukuk devletinin bir gerei olarak grmektedir.
60
Bu
adan bakldnda, hak arama zgrlnn gereklemesinde gl bir
adalet tekilatna sahip olmann nemi ortaya kmaktadr.
Mahkemeler grev ve yetkileri dahilindeki uyumazlklan zmekle
ykmldrler. Hukuk Usul Muhakerneleri Kanunu'nun 429. maddesinin son
fkrasndaki "Heyeti Umumiyeden sadr olan karara ittiba mecburidir"
59 E. 2001/237, K..2004116, KT. 17.02.2004, RO. 05.05.2004, S. 25453, s. 77-78.
60 E. 1994/81,K. 1995/5, KT. 07.02.1995, RO. 08.05.1998, S. 23336, s. 38.
30 e Ankara niversitesi S BF Dergisi e61-3
hkmnn Anayasa'ya aykrl istemini, Anayasa Mahkemesi yerinde
bulmanutr. Kararda, Anayasa' nn 3. maddesinin ikinci fkrasnn amacnn
herhangi bir mahkemenin nne getirilen bir uyumazl, bunu zmleyecek
bir kanunun bulunmamas gerekesiyle reddedememesi vebunun sonucu olarak
da hak arama zgrlnn teminata balanmas olduunun alt izilmitir.
Mahkemeye gre, bir uyumazln zmlenmesinde dayanlacak "bir kanun
hkmnn bulunmad yolundaki iddiay ", davaya bakmaktan kanmaya
neden olarak kabul etmeyen Anayasa'nn, direnme kararnn Yargtay Genel
Kurulu tarafndan bozulmas zerine, yerel mahkemeler davaya bakmaktan
kanamaz ve bu durum, Anayasa'nn hak arama zgrln dzenleyen
hkmne aykr deildir.
61
Mahkernelerin alma esaslar ilehakimlerin grev veyetkilerini, hak
arama zgrl iinde deerlendirmek gerekir. Bu balamda, hakimlere, esas
grevleri dndaki ilere bakmak zere geici yetki verilmesini salayan,
1.11.1339 tarih ve367 sayl Kanunun . maddesinin, "sorgu hakimlerine de,
tapulama mahkemelerinin grevleri alanna giren davalara bakma yetkisini
vermesi" hususu iptal davasna konu olmutur. Kararda, hastalk, izin gibi trl
nedenlerle grevinden ayrlan bir hakimin grevine dnmesine veya hakimliin
bo olmas halinde, o yere bir bakasnn atanmasna kadar beklemenin,
hizmetin nem venitelii ilebadaamayaca, duraklamann eitli sakncal
sonular douraca, geici atama yetkisi veren bir kanuna dayanlarak
boluklarn doldurulmasnda zorunluluk bulunduu, 367 sayl Kanunun hukuk
hakimlii yapmanu hakimlerin de tapulama mahkemelerine geici olarak ,
atanmalarna yol aabilen hkmnn, Anayasa ile elikiye dmesi iin i
Anayasa'nn _ hakimler arasnda belirli uzmanlk alanlarn ngrm
bulunmasnn zorunlu olduu, Anayasa'da ise, yarg ilerinin, uzmanlk
blmlerine ayrlaca ve hakimlerin bal olduklar uzmanlk blmleri i
dnda bir greve atanamayaca yollu bir ilke benimsenmemi olduu,
Anayasa' nn 134. maddesinde akland gibi, hakimlerin atanma ilerinin
dzenlenmesinin zel kanunlara brakld, tapulama mahkemelerinin,
Anayasa'nn 136. maddesine uygun olarak bir kanunla genel ekilde, herkes
iin kurulduu, bu mahkemelere geici yetki ilehakim atanmasn engelleyen
bir hkmn bulunmad ve geici atanmalarn 367 sayl Kanunla
dzenlenmekte oluu karsnda, bu kanuna dayanlarak, sorgu hakiminin,
tapulama mahkemesinde grev yapmakla yetkilendirilebilecei, bylece sorgu
hakiminin, Anayasa'nn 32. maddesinde sz edilen tabi hakim durumuna
61 E. 1967/11, K. 1968/7, KT. 13.02.1968, RO. 14.09.1968, S. 13001, s. 1-2.
Mesut Aydn e Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 31
gelecei ve o mahkemenin "tabi mahkeme" olma niteliini srdrecei
zerinde durulmutur.
62
Mahkeme ilemlerinin maddi eksikliklere dayanlarak durdurulmamas
gerekir. Aksi halde, hak arama zgrl ihlal edilmi olur. Anayasa
Mahkemesi ise, bu konuda farkl dnmektedir. 28.6.1966 tarih ve 766 sayl
Tapulama Kanunu'nun 75. maddesinin Anayasa'ya aykrl ile ilgili olarak
Anayasa Mahkemesi, Anayasa' da herkese tannan hak arama zgrlnn,
766 sayl Tapulama Yasas'nn 75. maddesinin beinci fkrasyla
kstlanmadn, bu hkmde, tapulama hakimine gerek hak sahibini ortaya
karmak iin yasa ile kendisine tannm geni takdir yetkisinin uygulanmasn
engelleyen bir ynn bulunmadn, tapulama ilemlerinin gerine getirilmesi
iin Bteye konulan denein yetmemesinin, taraflarn da hakim ve dier
grevlilerin yevmiyelerini, keif ve uygulamann gerektirdii giderleri
vermemesi durumunda, tapulama hakiminin, Bteyedenek konulmasna ya
da taraflarn bu giderleri karlanmasna dein davaya devam etmesinin
gerektiini, bu durumun "hibir mahkeme, grev ve yetkisi iindeki davaya
bakmaktan kanamaz" ilkesi ile eliir bir ynnn bulunmadn belirtmitir.
766 sayl Tapulama Kanunu 21.06.1987 tarih ve 3402 sayl Kadastra
Kanununun kabulyle (mA8) yrrlkten kaldrlmtr.
Yarg mercilerinin yln belli zamanlarnda almaya ara vermesi, hak
arama zgrln ihlal eder mi? Blge idare, idare ve vergi mahkemelerinin
almaya ara verme tarihlerini dzenleyen 4001 sayl Yasann 27. maddesiyle
deitirilen, 6.01.1982 tarih ve 2577 sayl dari Yarglama Usul Kanunu'nun
61. maddesinin birinci fkrasnn birinci tmcesindeki, "Blge idare, idare ve
vergi mahkemelerinin her yl Temmuz aynn yirmisinden Austos aynn
yirmibirine kadar almaya ara vereceklerine" ynelik hkm, Anayasa
Mahkemesi'nce, hak arama zgrlne aykr grlmemitir. Kararda, blge
idare, idare ve vergi mahkemelerinde ara verme sresini ksaltan deiikliin,
idari yargdaki tkankln giderilmesi, davalarn sratle sonulandrlmas
amacyla yapld, sz konusu kuraln hak arama zgrln kstlamad,
idari ilem ve eylemleri yarg denetimi dnda brakmad, bu nedenle de
Anayasa'nn 36. maddesine aykr olmad sonucuna varlmtr.
63
Buna
karlk Kar Oyda, 4001 sayl Yasann itiraz konusu kuralyla, blge idare,
idare ve vergi mahkemeleri iin, temyiz mercii olan Dantay' a gre almaya
ara verme sresi konusunda farkl srelerin belirlenmesinin, hak arama
zgrlnde ksa da 'Olsabir kstlama ya da en azndan kargaa yarataca
62 E. 1969/32, K. 1969/59, KT. 04.11.1969, RO. 14.05.1970, S. 13494, s. 5.
63 E. 1994i81, K. 1995/5, KT. 07.02.1995, RO. 08.05.1998, S. 23336, s. 38.
32 eAnkara niversitesi S BF Dergisi e61-3
zerinde durulmutur.
64
Ayn balamda, adliye mahkemelerinin adli tatil
srelerinin uzunluu da dava konusu olmutur. 1412 sayl CMUK'un 423.
maddesinin birinci fkrasndaki, ""Ceza ilerini gren makam ve mahkemeler
her sene Temmuzun yirmisinden Eylln beine kadar tatil olunur" hkmnn
Anayasa'ya ayknl savn inceleyen Anayasa Mahkemesi, sz konusu yasay
Anayasa'ya uygun bulmutur. Kararda, CMUK'nun 423. maddesinin itiraz
konusu birinci fkrasna greceza ilerini gren makam vemahkemelerin her
yl 20 Temmuz - 5 Eyll aras tatilolaca, ancak hazrlk soruturmas ile
tutuklu ilereait durumalarn veacele saylacak dier hususlarn tatil sresi
iinde nesuretteyaplacann ayn maddenin ikinci fkrasna greHakimler ve
Savclar Yksek Kurulu'nca belirlenecei, Trkiye Cumhuriyeti'nin bir hukuk
devleti olduu, temel hak ve zgrlkler arasnda zgn yeri bulunan hak
arama zgrlnn ulusalst insan haklar belgelerinde dzenlendii,
Mahkemeler iin her yl belirli bir tatil dnemi ngren CMUK'un 423.
maddesinin birinci fkrasnn, yaz aylannda arlkl biimde tarmsal
faaliyetlerle uraanlarn ilerini aksatmamak, hakimler vesavclarn aceleiler
dnda toplu olarak dinlenmelerini salayarak yarglama ilemlerinin daha
youn olduu dnemlerde izin kullanmalarn nlemek amacyla getirildii,
bylece, devletin temel ilevlerinden olan yarg hizmetinin verimli vedzenli
yrtlmesinin amaland, adli tatil dneminde de, kimi yasal dzenlemelerle
gecikmesinde saknca olan davalarn grlmesine olanak tannd, bu
durumda, itiraz konusu kural uyarnca, 20 Temmuz ile 5 Eyll arasnda ceza i
ilerini gren makam ve mahkemelerin tatile girmesinin usul ekonomisini
etkileyecek ya da hak arama zgrlnnsnrlandnlmasna yol aacak bir i
gecikmeye neden olmayaca sonucuna varlrntr.
65
Aslnda, itiraz yoluna:
bavuran mahkemenin belirttii gibi, ceza ilerini gren makam ve
mahkemelerin her yl 20 Temmuz - 5 Eyll tarihleri arasnda 45 gn sreyle i
tatilolmasnn devlet. hizmetlerindeki devamll engellemesi nedeniyle,;
Anayasa'nn 2. maddesindeki "hukuk devleti" ilkesine, bu sre ierisinde
kiilerin hak arama zgrlnden mahrumbraklmas nedeniyle Anayasa'nn.
36. maddesindeki "hak arama zgrlne" vebu dzenlemenin "davalarn en
az giderle ve mmkn olan sratle sonulandrlmas yargnn grevidir"
eklindeki Anayasa'nn 141. maddesinin son fkrasna aykrlk iddialarnn
Anayasa Mahkemesi'nce gz nne alnmas daha doru bir yaklam
oluturacakt. Tatil sresinin uzunluu kiilerin haklarn almalarn
64 Yarg Gven DNER, Yarg Ylmaz ALEFENDOGLU, Yarg hsan PAKEL,
Yarg Ltfi F. TUNCEL'in Kar Oy Yazs, E. 1994/81, K. 1995/5, KT.
07.02.1995, RG. 08.05.1998, 5.23336, s. 40.
65 E. 1996/59, K. 1997170, KT. 09.l2.1997,RG.J 6.01.2003, 5.24995, s.78-79.
Mesut Aydn e Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 33
gletirmekte ve hak arama zgrlnn ihlali sonucunu dourmaktadr. Sz
konusu hkm, 14.07.2004 tarih ve 5219 sayl yasayla
66
deitirilmitir. Buna
gre, ceza ilerini gren makam ve mahkemeler her sene austosun birinden
eylln beine kadar tatil olacaktr. Yrrlkteki 5271 sayl Ceza Muhakemesi
Kanunu'nda (m.331/1) da, ceza ilerini gren makam ve mahkemelerin her yl
austosun birinden eylln beinekadar tatilolunaca hkme balanmtr.
Davalarn en ksa zamanda sonulandrlmas hak arama zgrln
gvence altna almaktadr. Bu balamda, 18.6.1927 tarih ve 1086 sayl Hukuk
Usul Muhakemeleri Kanunu'nun 87. maddesindeki dava aldktan sonra
davacnn mddeabihi "slah" yoluyla artrmasn nleyen yasal dzenlemenin,
"davacy ikinci kez dava amaya zorlamas nedeniyle ", hak arama
zgrln snrlad, bir snrlamann demokratik toplum dzeninin
gereklerine uygun olduundan sz edilebilmesi iin hakkn zne
dokunmamas, makUl ve kabul edilebilir ly amamasnn gerektii, dier
bir anlatmla, temel hak ve zgrlkler snrlanrken snrlama ile ngrlen
ama arasnda makul ve adaletli bir denge kurulmas gerektii, itiraz konusu
kuraln, davaclann haklarn en ksa srede ve en az giderle almalarn
engelleyerek hak arama zgrln nemli lde zorlatrmas nedeniyle
demokratik toplum dzeninin gerekleriyle badamad ve Anayasa'nn 13.
maddesine uygun bir snrlama olarak kabul edilemeyecei zerinde
durulmutur.
67
Yrrlkteki 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanunu'nda da,
mahkeme ilemlerinin ksa srede tamamlanmasna ynelik dzenlemeler sz
konusudur. Bu balamda, gzalt sresinin 24 saati geemeyeceine (m.91/1)
ve Kanuna uygun olarak tutukland halde makul srede yarglama mercii
huzuruna kanlmayan ve bu sre iinde hakknda hkm verilmeyenere
tazminat deneceine (m.141/d) ynelik hkmler, hak arama zgrln n
gerekletirilmesini salayc dzenlemelerdir.
Sonu
Hak arama zgrl balkl Anayasa'nn 36. maddesi, temel hak ve
zgrlklerin gvence altna alnmas amacyla Anayasa'ya konulmutur.
Hukuk devletinin gereklemesinde nemli bir yeri bulunan sz konusu
zgrln, 1924 ve 1961 Anayasalannda da zel bir ekilde dzenlendii
grlmektedir.
66 RO.21.07.2004, S.25529.
67 E. 1999/1, K. 1999/33, KT. 20.07.1999, RO. 04.11.2000, S. 24220, s.A2.
34 e Ankara niversitesi S BF Dergisi e61-3
1982 Anayasas'nda hak arama zgrlnn erevesi "yargsal
bavuru" olarak snrlanmtr. Siyasal ve idari bavurular ise, Anayasa' nn
dier maddelerinde dzenlenmitir. darenin eylem veilemleri ileilgili olarak,
Anayasa'nn 125. maddesinde zel bir dzenlei11eyeyer verilmitir. Siyasal
bavuru yolu ise, Anayasa'nn 74. maddesinde "dileke hakk" bal altnda i
dzenlenmitir. Anayasa Mahkemesi de, Anayasa'nn 36. maddesinde yer
verilen hak arama zgrln yargsal bavuru anlamnda kullanmtr.
Hak arama zgrlnn gereklemesinde Anayasa yargs nemli bir
ilev yklenmitir. zellikle de, Anayasa Mahkemesi' nin hak arama
zgrlne aykr bir ok yasal dzenlemeyi iptal ederken kulland i
gerekeler, sz konusu zgrlk alann geniletmitir. Anayasa Mahkemesi
hak arama zgrln, "toplumsal bar glendiren dayanaklardan biri
olmakla birlikte bireyin adaleti bulma, hakk olan elde etme ve hakszl
giderme urann uygar yntemi" eklinde ksaca tanmlamtr. Mahkemeye
gre, hukuksalolanaklar kapsaml biimde salama, bu konuda tm yollardan
yararlanma hakkn ieren hak arama zgrl, hukuk devletinin balca
ltlerinden, demokrasinin en ada gereklerinden, vazgeilmez
koullarndan biridir. Bu zgrl, yntem, sre ve gerekler ynnden
koullara balayarak dzenleme dnda kstlamak, engellemek ve olumsuz
ynde etkilemek hogryle karlanamaz ve bu dorultudaki dzenlemeler
Anayasa' ylabadamaz.
68
Anayasa Mahkemesi'nin kararlarnda "hak arama zgrl" ile "hukuk
devleti ilkesi" bir arada kullanlmtr. Kararlarda, Anayasa' nn 125. maddesine
yani "idarenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr"
dzenlemesine desk sk yollama yaplmtr. Sz konusu yollamann daha ok,
idari eylem veilemleri konu olan dzenlemeler olduu grlmektedir. Ancak,
Anayasa'nn konuyla ilgili zel bir dzenlemesi (m.125) olmasayd bile, hak
arama zgrl konusunda var olan dzenlemenin (m.36), Anayasa'ya
aykrlk denetimini yerine getirmede yeterli olaca grlmektedir.
Baz yasal dzenlemeler ise, nce Anayasa'ya uygun bulunmu, daha
sonra konuya farkl bir adan yaklalmak suretiyle, Anayasa'ya aykr
bulunarak iptal edilmitir. 26.05.1981 tarih ve 2464 sayl Belediye Gelirleri
Kanunu'nun 3239 sayl yasa iledeiik 89. maddesinin (a) fkrasnn drdnc
bendi bu konuya rnek verilebilir. Anayasa Mahkemesi, nce itiraz konusu
madde bendiyle, hak arama zgrlnn ortadan 'kaldrlmadn, sadece bu i
zgrln kullanlabilmesi iin "katlma paylarnn yarsnn nceden
belediyelere denmesini" bir n art olarak belirlediini, hak arama
68E. 1991/2, K. 1991/30, KT. 19.09.1991, RG. 16.09.1992, S. 21347, s. 23-31.
Mesut Aydn eAnayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 35
zgrlne kamu yarar nedeniyle byle bir snrlama getirilebileceini
syleyerek sz konusu dzenlemeyi Anayasa'ya uygun bulmu69, daha sonra da
ayn dzenlemeyi Anayasa'nn 13. maddesinde 03.10.2001 tarih ve4709 sayl
yasayla yaplan deiiklii deuygulamak suretiyle, Anayasa'nn dava hakknn
dzenlendii 36. maddesinde bu hakkn snrlandrlmas konusunda zelbir
snrlama nedenine yer verilmediini, bu nedenlerle, dava hakknn
snrlandnlmasnn Anayasa'nn 36. maddesine aykr olduunu ifade
etmitir.7 Yeni bak asnn Anayasa deiikliinden sonra Mahkeme
kararlarnda kullanlmas nemlidir. Bylece, Mahkemenin hak arama
zgrln snrlayan tm yasal dzenlemeleri iptal etmesi kolaylaacaktr.
Bu durum, sonuta, yeni yasal dzenlemelerin yapmnda da gz nne
alnacaktr.
Son yllarda Avrupa Birlii uyumsrecinde kabul edilen baz yasalar hak
arama zgrlnn yerlemesinde yardmc bir ilev grmektedirler.
09.10.2003 tarih ve 4982 sayl Bilgi Edinme Hakk Kanunuyla? kiilerin
haklarna dorudan ulamas mmkn olmasa bile, idarenin yapt ilem ya da
eylemin hukuld dayanaklarn renmek mmkn olmaktadr. te yandan,
23.02.1995 tarih ve4077 sayl Tketicinin Korunmas Hakknda Kanunla
72
da
deeri beyz milyon lirann altnda bulunan uyumazlklarda tketici sorunlar
hakem heyetlerine bavuru zorunlu tutulmaktadr (m.22; Deiik: 6.3.2003-
4822/29). Bylece, kiilerin haklarn daha ksa srede almalar ynnde bir
usul kabul edilmektedir. Ancak, tketici sorunlar hakem heyetinin kiisel
haklarla ilgili snrl bir karar alma yetkisi bulunmaktadr.
Son olarak, davalarn en az giderle ve mmkn olan sratle
sonulandnmas, yargnn grevi olup, bu konuda, Devletin gereken altyapy
kurmas gerekir. lkemizde davalarn sonulanmasnn gecikmesi, hak arama
zgrln aka ihlal etmektedir. Hak arama zgrln n makul bir srede
sonulandnmas iin baz yeni yasal dzenlemelerin yaplmas yeridedir. Bu
balamda, yrrlkteki 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanununda, gzalt
sresinin 24 saati geemeyeceine (m.9111) ve kanuna uygun olarak
tutukland halde makul srede yarglama mercii huzuruna karlmayan vebu
sre iinde hakknda hkm verilmeyenere tazminat deneceine ynelik
dzenleme (m. 1411d) nemlidir. Bylece, ksa sreiinde yarglamann yaplp
sonulandnmas amalanmtr. Kiilerin davalarn mahkeme nne
69 E. 1986/19, K. 1987/31, KT. 24.11.1987, RG. 29.03.1988, S. 19769, s. 25-35.
70 E. 2001/5, K. 2002/42, KT. 28.03.2002, RG. 05.09.2002, S. 24867, s. 12-13.
71 RG. 24.10.2003, S. 25269.
72 RG.08.03.19995, S.2222.
36 Ankara niversitesi SBF Dergisi. 61.3
gtrecek ve savunma haklanm kullanmalanm salayacak maddi olanaklara
sahip bulunmas, hak arama zgrlnn salanmasnda nemli bir dier
husustur. 1136 sayl Avukatlk Kanunu'nda (m.176-179) "adl mzaharete"
yer verilmitir. Ancak, baroya bavuracak olan herkesin sz konusu adli
yardmdan yararlanmas mmkn gzkmemektedir. Kald ki, adli yardmdan
yararlanmak isteyenin bavurusunun kabul edilmemesi zerine bavurduu
itirazyolundan da bir sonu elde edememesi durumunda, gidecei yargsal bir
makam da sz konusu deildir.
Kaynaka
AKIN, ilhan (1974), Kamu Hukuku (istanbul: Faklteler Matbaas).
ADALET BAKANllGI, <http://www.adalet.gov.tr> (14.12.2005).
ANAYASA MAHKEMESI, <http://www.anayasa.gov.tr> (14.12.2005).
EEN, Anl (1995), Insan Haklar (Ankara: Gndoan Yaynlar, 2.B.)
DANISMA MECLisi TUTANAK DERGiSi (1982), c. 8 (Ankara: TBMM Basmevi). i
DONNELY, J ack (1995), Teoride ve Uygulamada Evrenselnsan Haklar (Ankara: Yetkin Yaynlar, i
2. B) (ev. Mustafa Erdoan, Levent Korkut). i
ERDOGAN, Mustafa (1996), Anayasal Demokrasi (Ankara: Siyasal Kitabevi). i
GEMALMAZ, Mehmet S. (2003), Ulusalst Insan Haklar Hukukunun Genel Teorisine Girii
(istanbul: Beta Yaynlar, 4.B.). i
GLCKL, Feyyaz A./GZBYK, eref. A. (2002), Avrupa Insan Haklar Szlemesi vei
Uygulamas (Ankara: Turhan Kitabevi, 3. B.).
GZBYK, eref (2001), Trkiye'nin Ynetim Yaps (Ankara: Turhan Kitabevi, 7. B.).
GZBYK, eref (2002), Ynetim Hukuku (Ankara: Turhan Kitabevi, 16. B;).
GZBYK, eref (2003), Ynetsel Yarg (Ankara: Turhan Kitabevi, 17. B.).
KABOGLU, ibrahim . (1996), Dayanma Haklar (Ankara: TODAiE).
KABOGLU, ibrahim . (1999), zgrlkler Hukuku (istanbul: Afa Yaynlar, 5. B.). i
KABOGLU, ibrahim '. (1991), 'Dayanma Haklar'nn Hukuksal Deeri (Soyut Talepler mi, insan
Haklar m?),insan Haklar Yll, 1991n: 37-48.
KPRL, Blent (1970-1971), Medeni Hukuk (istanbul: Faklteler Matbaas).
KURU, Baki! ARSLAN RamazanIYILMAZ, Ejder (1998), Medeni Usul Hukuku (Ankara: Yetkin
Yaynlar, 10. B.).
ZBUDUN, Ergun (1986), Trk Anayasa Hukuku (Ankara:Yetkin Yaynlar).
ZDEK, Yasemin (2004), Avrupa Insan Haklar Hukuku ve Trkiye (Ankara: TODAiE).
ZTAN, Bilge (1998), Medeni Hukukun Temel Kavramlar (Ankara: Turhan Kitabevi).
REID, Karen (2000), Adil Bir Yarglanmann Gvenceleri (istanbul: Scala Yaynclk) (ev. Bahar
cal Dzgren).
REiSOGLU,Safa (2001 l, Uluslararas Boyutlaryla Insan Haklar (istanbul: Beta Yaynlar).
RESMi GAZETE, http://rega.basbakanlik.gov.tr, (14.12.2005).
SAGLAM, Fazl (1982), Temel Haklarn Snrlanmas ve z (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi
Yaynlar).
SO'lSA\.., Nlmta. (1992), 100 Soruda Anayasa'nn Anlam (istanbul: Gerek Yaynevi).
TANR, Blent i YZBAIOGLU Necmi (2001), Trk Anayasa Hukuku (istanbul: YKY Yaynlar).
i
i
i
i
i
i
Mes ut Ay dn e Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Hak Arama zgrl e 37
TANR, Blent, (1990), Trkiye'nin Insan Haklan Sorunu (istanbul: zal Matbaas).
YZBAIOGlU, Necmi (1996), 1982 Anayasas ve Anayasa Mahkemesi Kararlanna Gre Trkiye'de
Kanun Hkmnde Kararnameler Rejimi (istanbul: Beta Yaynlar).