You are on page 1of 127

STANBUL TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

TARH YAPILARDA TAIYICI SSTEM ZELLKLER,


HASARLAR, ONARIM VE GLENDRME TEKNKLER



YKSEK LSANS TEZ
n. Mh. Hasan Ali MAHREBEL
(501041056)




Anabilim Dal: naat Mhendislii
Program: Yap Mhendislii


Tez Danman: Do.Dr. Turgut ZTRK



HAZRAN 2006


ii
NSZ
almann tamamlanmas srasnda yardmlarn ve yorumlarn esirgemeyen, her
aamada yapc eletirileri ile tezimin genel erevesini belirleyen, bu dnem
ierisinde kiisel ve mesleki geliimime byk katkda bulunan tez danmanm
Do. Dr. Turgut ztrk:e sonsuz teekkrlerimi sunarm.
almalarmn gelimesi srasnda manevi ve teknik desteklerini esirgemeyen Art-
Yol Mh. alanlarna ayrca teekkrlerimi sunarm.
Her eyden te, yllardr bana olan gvenlerini, inanlarn ve sevgilerini hibir
zaman kaybetmeden, akademik almalarm sonuna kadar destekleyen, en byk
g kaynam sevgili aileme sonsuz teekkrlerimi sunarak, bu almam aileme
ithaf ederim.

Haziran 2006 Hasan Ali MAHREBEL















iii

NDEKLER


KISALTMALAR vi
TABLO LSTES vii
EKL LSTES viii
SEMBOL LSTES xi
ZET xii
SUMMARY xiii
1. GR 1
2. KLTREL VARLIKLARIN KORUNMASI, DEERLENDRLMES 3
3. TARH YAPI TRLER 11
4. TARH YAPILARDA KULLANILAN MALZEME VE ZELLKLER 15
4.1. Doal Ta Malzeme 15
4.2. Harlar 16
4.2.1. Kire Harc ve Svalar 16
4.2.2. Horasan Harc ve Svalar 18
4.3. Kargir Malzeme 22
4.4. Ahap Malzeme 22
4.5. Tula 22
5. TARH YAPI OLUTURAN TAIYICI SSTEMLER 23
5.1. Kemerler 23
5.2. Tonozlar 26
5.3. Kubbeler 27
5.4. Stunlar ve Ayaklar 28
5.5. Duvarlar 30
5.6. Temeller 31
5.7. Demeler 32
5.7.1. Ahap Demeler 33
5.7.2. Adi Volta Deme 34
5.7.3. Volta Deme 35
iv
6. TARH YAPILARDA GRLEN HASAR TRLER VE MALZEME
ZELLKLERNN BELRLENMES 36
6.1. Tarihi Yaplarda Grlen Hasar Trleri 36
6.1.1. Zeminden Kaynaklanan Hasarlar 36
6.1.2. Tayc Sistem Tasarmndaki Hatalar 39
6.1.3. Hatal Malzeme Kullanm 39
6.1.4. Kt ilik ve Detay Kullanm 40
6.1.5. Uzun Sreli Doal Etkenler 40
6.1.6. Doal Etkenler 41
6.1.7. nsanlarn Neden Olduu Hasarlar 41
6.1.8. Hava Kirlilii 41
6.1.9. Trafik 42
6.2. Tarihi Yaplarda Hasar Tespit Yntemleri 42
6.2.1. Tarihi Yaplarda Malzeme zelliklerinin Belirlenmesi almalar 43
7. YIMA KARGR BNALARIN DEPREM GVENLNN
NCELENMES 50
7.1. Deprem Yklerinin Hesaplanmas ve Genel Kurallar 50
7.2. Deprem Gvenliinin ncelenmesi 56
8. TARH YAPILARDA UYGULANAN ONARIM VE GLENDRME
TEKNKLER 60
8.1. Salamlatrma 60
8.1.1. Tarihi Yapnn Yapld Malzemesinin Glendirilmesi 60
8.1.2. Tayc Sistemin Salamlatrlmas 71
8.1.3. Zeminin Salamlatrlmas 78
8.1.3.1. Temel Alt Zemininin Islah 78
8.1.3.2. Temelin Glendirilmesi 80
8.2. Btnleme 82
8.3. Yenileme 82
8.4. Yeniden Yapm 83
8.5. Temizleme 83
8.6. Tama 85
9. YAPILAN UYGULAMA RNEKLER 87
9.1. Edirne Muradiye Camisi 87
9.1.1. Yapnn Yeri ve zellikleri 87
9.1.2. Zemin Durumu ve Temel Sistemi 89
9.1.3. Yapnn Mevcut Durumu 90
9.1.4. Yapya Uygulanan Glendirme Yntemi 91
v
9.1.5. Deerlendirme 92
9.2. stanbul Vefa Lisesi 92
9.2.1. Yapnn zellikleri 93
9.2.2. Yapnn Mevcut Durumu 94
9.2.3. Yapya Uygulanan Glendirme Yntemi 94
9.2.4. Deerlendirme 98
9.3. Kabata Erkek Lisesi Eitim ve Yatakhane Binalar 98
9.3.1. Yapnn Yeri ve zellikleri 98
9.3.2. Yapnn Mevcut Durumu 99
9.3.3. Zemin Durumu ve Temel Sistemi 100
9.3.4. Yapnn Glendirilmesi 101
9.3.4.1. Zemin Islah 101
9.3.4.2. st Yapnn Glendirilmesi 101
10. SONULAR 105
KAYNAKLAR 108
ZGEM 113














vi
KISALTMALAR
DBYBHY2006 : Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda Ynetmelik
GEEAYK : Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu
TA : Trkiye Ant evre ve Turizm Deerlerini Koruma Vakf
EKL : evre ve Kltr Deerlerini Koruma
CEDHEC : Chaillot Yksek Eitim Merkezi
IFROA : Fransa Sanat Eserlerinin Restorasyonu Enstits
BS : British Standarts
ASTM C : American Society for Testing and Materials
SEM : Taramal Elektron Mikroskobu
XRD : X In Krnm Cihaz
FRP : Lifli Polimer
UDAP : Ulusal Deprem Aratrma Program















vii
TABLO LSTES
Sayfa No

Tablo 4.1. Doal Yap Talarnn Ortalama Fiziksel zellikleri.. ........ 15
Tablo 4.2. Tulalarn Ortalama Fiziksel zellikleri.......................................... 22
Tablo 7.1. Etkin Yer vme Katsays.... ........... 52
Tablo 7.2 Bina nem Katsays.................................................................. 52
Tablo 7.3 Hareketli Yk Katlm Katsays.................................................. ... 53
Tablo 7.4 zin Verilen En ok Kat Says.................................................... 53
Tablo 7.5 Duvar Malzemesi ve Har Snfna Bal Duvar Basn Emniyet
Gerilmesi
58
Tablo 7.6 Yma Duvarlarn Basn Emniyet Gerilmesi.............................. 58
Tablo 7.7 Narinlik Oranna Gre Dey Yk Emniyet Gerilmelerini
Azaltma Katsays......
58
Tablo 7.8 Duvarlarn atlama Dayanmlar 59
Tablo 8.1 Lifli Polimer ve elik Malzemelerin Karlatrlmas 70


















viii
EKL LSTES

Sayfa No
ekil 3.1
ekil 3.2
ekil 3.3
ekil 3.4
ekil 3.5
ekil 3.6
ekil 3.7
ekil 3.8
ekil 3.9
ekil 3.10
ekil 3.11
ekil 3.12
ekil 3.13
: Ortaky Camisi-stanbul
: St.Peter Katedrali-Bremen
: Drt Kilise-Artvin
: Dolmabahe Saat Kulesi-stanbul
: Hamam-Sivas
: Aspendos-Antalya
: Ergene Kprs-Edirne
: Godstow Kprs-ngiltere
: Deniz Feneri
: Gkmedrese-Sivas
: Mze-Almanya
: Sarhan-Nevehir
: Han-Sivas
11
11
11
11
11
11
12
12
12
12
12
12
12
ekil 3.14
ekil 3.15
ekil 3.16
ekil 3.17
ekil 3.18
ekil 3.19
ekil 3.20
ekil 3.21
ekil 3.22
ekil 5.1
: Panteon-Roma
: raan Saray-stanbul
: Bunratty Kalesi-rlanda
: Selimiye Klas-stanbul
: Galata Kulesi-stanbul
: Filizi Kk-stanbul
: Kksu Kasr
: Piramit-Msr
: Trbe-Sivas
: Kemerin Muhtelif Ksmlarnn simleri
13
13
13
13
13
13
13
14
14
23
ekil 5.2
ekil 5.3
ekil 5.4
ekil 5.5
ekil 5.6
ekil 5.7
ekil 5.8
: Elhamra Saray
: Kemer Yapm ekilleri
: Segovia/talya 128 Gzl Su Kemeri
: Lennox Hastanesi-ngiltere
: Gloucester Katedrali
: Yunanistandaki Stunlu Yaplar
: Stun Bandaki Mesnetlenme Sistemi
24
25
26
26
27
28
28
ekil 5.9
ekil 5.10
ekil 5.11
ekil 5.12
ekil 5.13
ekil 5.14
ekil 5.15
ekil 5.16
ekil 5.17
ekil 5.18
ekil 5.19
: Elhamra Saray
: Ayak Detay
: Tarihi Yaplardaki Stun Ve Ayak Kullanm
: Mesnetlenme ekilleri
: Duvar Kuaklamas
: Ayrk Temel
: Ahap Deme
: Ahap Deme-Duvar Birleim Plan
: Adi Volta Deme
: Dz Tavanl Adi Volta Deme
: Volta Deme
29
29
30
30
31
32
33
33
34
34
35
ix
ekil 5.20
ekil 6.1
ekil 6.2
ekil 6.3
ekil 6.4
ekil 6.5
ekil 6.6
ekil 6.7
ekil 7.1
: Volta Deme Duvar Birleim Detay
: Duvarlarda Grlen atlaklar
: Yzey Sertliinin llmesi
: Dorudan-Dolayl lm
: atlak Derinliinin ve Ynnn Aratrlmas
: Tek Plak le zm
: ift Plak le zm
: Yerinde Kayma Deneyi
: Spektrum Katsays Erisi
35
37
44
45
45
47
47
48
53
ekil 7.2 : Yma Yapda (0.25 I)m/m
2
durumu 54
ekil 7.3 : Tayc Duvarlarn En Byk Desteklenmemi Uzunluu 55
ekil 7.4 : Tayc Duvar Boluklar 56
ekil 8.1 : Mevcut Ahap Demenin zerine Uygulanan kinci Ahap Katman 61
ekil 8.2 : Mevcut Ahap Demenin zerine Uygulanan Betonarme Katman 62
ekil 8.3 : Tek Dorultuda alan Volta Deme 62
ekil 8.4 : Uygulama 1
63
ekil 8.5 : Uygulama 2 64
ekil 8.6 : atlaklarda Epoksi Harc Uygulanmas 65
ekil 8.7 : Duvardaki atlaklarn elik Bar ya da elik Diki Eleman le
Giderilmesi
65
ekil 8.8 : atlak Blgesinin Onarlmas 66
ekil 8.9 : Duvarda Oluabilecek Kamburlama 66
ekil 8.10 : Duvardaki Hasarl Ksmn Beton ya da Grout le Doldurulmas 67
ekil 8.11 : Tula rme ya da Ta Ekleme Yntemi
67
ekil 8.12 : Duvar Kelerinde Oluturulacak Kolon in Yaplan Hazrlk
68
ekil 8.13 : Duvarda Kolon Oluturulmas 68
ekil 8.14 : elik Kuaklarla Glendirme 68
ekil 8.15 : elik Levhalarla Duvarlarn Kuaklanmas 69
ekil 8.16 : elik Levhalarla Glendirme 69
ekil 8.17 : Yma Duvarlarda Lifli Polimer Uygulama Detay 70
ekil 8.18 : Lifli Polimer Uygulamas 70
ekil 8.19 : Sismik Yaltlm Bina ve Normal Bina
75
ekil 8.20 : Kauuk Esasl Kurun ekirdekli zolatr 75
ekil 8.21 : Srtnme Esasl Sismik zolatr 76
ekil 8.22 : Enerji Snmlendirici Sistemler 76
ekil 8.23 : Vibrasyon Kontrol Cihazlar 77
ekil 8.24 : Birleik Devletler Yksek Temyiz Mahkemesi 78
ekil 8.25 : Oakland City Hall Binas, ABD 78
ekil 8.26 : Jet-grout Uygulamas
79
ekil 8.27 : Ta Ocandan Ktleler Halinde Getirilen Talarn ncelenmesi
83
ekil 8.28 : lenmi Talarn stiflenmesi ve Montaj
83
x
ekil 8.29 : Kimyasal Madde Kullanm
84
ekil 8.30 : Cephe Temizlii Yaplm Binalar 85
ekil 9.1 : Edirne Muradiye Camisi 87
ekil 9.2 : Edirne Muradiye Camisi Zemin Kat Plan 88
ekil 9.3 : Sondaj almas
89
ekil 9.4 : Edirne Muradiye Camisi Temel Takviye Plan
90
ekil 9.5 : Revaklarda Grlen Dklme ve Klcal atlaklar 90
ekil 9.6 : Edirne Muradiye Camisi Temel Detay 91
ekil 9.7 : ksa almas Yaplm Tip Ano 91
ekil 9.8 : Ampatmann Tekili ve Kalbn Sklmesi 92
ekil 9.9 : Vefa Lisesinin stten Grn 93
ekil 9.10 : ki ve Duvarn Birleim Yerine Ait Pskrtme Beton Detay 94
ekil 9.11 : Farkl Kalnlkl Duvarlarda Uygulanan Pskrtme Beton Detay
95
ekil 9.12 : Deme Seviyesinde Pskrtme Beton ve elik Hasrlarn Durumu 95
ekil 9.13 : Vefa Lisesi Glendirme Kalp Plan 96
ekil 9.14 : Tekil Edilen Betonarme Temel Detay 97
ekil 9.15 : Mevcut Duvarlardaki Boluklarn Daraltlmas 97
ekil 9.16 : Kabata Erkek Lisesi 98
ekil 9.17 : Eitim Binas n Cephe Muayene ukuru 99
ekil 9.18 : Kabata Eitim Binas Tayc Duvarlarndaki atlaklar
99
ekil 9.19 : Betonarme Kuak Perde Detay
101
ekil 9.20 : Eitim Binas Kuaklama Perdesi Kazs
102
ekil 9.21 : Temel Donatlarnn Yerletirilmesi
102
ekil 9.22 : Kuak Perdesi ine Braklan Betonarme Kiriler
103
ekil 9.23 : Pskrtme Beton ve elik Hasr Takviye Detay
104
ekil 9.24 : Shotcrete ncesi Duvar Svalarnn Kaldrlmas
104






xi
KISALTMALAR
: Birim Hacim Arl
H : Yap Ykseklii
H
i
: inci Katn Zeminden Ykseklii
F
N
: Binann Ninci Katna Etkiyen Ek Edeer Deprem Yk
l : Boy Deiimi
t : Ses Gei Sresi
V : Ses Gei Hz
n : Porozite
w : Su Muhtevas
E : Elastisite Modl
: Duvar Dey Gerilmesi
: Kayma Gerilmesi
TA, TB : Spektrum Karakteristik Periyotlar
S(T) : Spektrum Katsays
A : Etkin Yer vme Katsays
I : Bina nem Katsays
n : Hareketli Yk Katlm Katsays
G
i
: Sabit Yk
Q
i
: Hareketli Yk
W : Binann Toplam Arl
W
i
: inci katn Arl
Vt : Edeer Deprem Yk
R
a
(T) : Deprem Yk Azaltma Katsays
f
d
: Duvar Basn Dayanm
h
s
: Hacimce Su Emme
a
s
: Arlka Su Emme
: Boluklu Birim Hacim Arl
V
s
: Duvarn Kesme Kuvveti
f
em
: Duvar Basn Emniyet Gerilmesi

em
: Duvar Kayma Emniyet Gerilmesi

o
: Duvar atlama Emniyet Gerilmesi

: Srtnme Katsays
xii
TARH YAPILARDA TAIYICI SSTEM ZELLKLER,
HASARLAR, ONARIM VE GLENDRME TEKNKLER
ZET
Tarihi yaplar, zerinde bulunduklar corafyann sosyolojik, ekonomik, kltrel ve
politik elerini bnyesinde barndrr. Bu yaplarn korunmas ve gelecek kuaklara
aktarlmas, eitim, bilgi ve srekli bakmla mmkndr. lkemizde ve Dnyada
bu eserlerin gerektii gibi korunamadn biliyoruz. Doal afetler, olumsuz evre
koullar ve fiziksel-kimyasal bozulmalarn yannda, insanolunun bu yaplara kar
ald tavr da tarihi yaplarn yok olma srecini hzlandrmaktadr.
lkemiz dnya kltr mirasnn en nadide paralarn bnyesinde barndrmaktadr.
Sahip olduumuz miras, bugn iin iyi korunuyor mu? Bu konuda ne kadar bilgi ve
tecrbeye sahibiz? Gerekli kanun ve ynetmeliklere sahip miyiz ve bunlar gnn
teknolojik gelimelerine adapte edebiliyor muyuz? Beklide en nemlisi bu yaplar
koruyacak ve rehabilite edecek finans kaynaklarna sahip miyiz? Sorularna cevap
aramak, bu almann zn oluturmaktadr.
Bu inceleme kapsamnda,
Tarihi yapnn tanm, gemiten gnmze koruma kavramnn nasl
algland ve ne gibi admlarn atld,
Tarihi yap trleri, tarihi yaplarda kullanlan malzeme ve zellikleri
Tarihi yapy oluturan tayc sistem zellikleri, bu yaplarda meydana
gelen hasarlar ve gnmzde uygulanan hasar tespit yntemleri
Yma kargir binalarn, deprem ynetmeliinde belirtilen koullar
erevesinde deprem gvenliinin incelenmesi
Tarihi yaplarda uygulanan onarm ve glendirme teknikleri incelenmitir.
almann son blmnde tarihi yma kargir binada uygulanan
glendirme teknikleri hakknda bilgi verilmitir.



xiii
PROPERTIES, DAMAGES, STRUCTURES, REPAIRING and
STRENGTHENING TECHNIQUES IN HISTORICAL
BUILDINGS

SUMMARY
Historical Buildings comprise of the social, economical, cultural and political
elements of their local geography which they stand on. The way to protect and pass
these on to next generations is possible by education, knowledge and continuous
maintenance. We know that, these masterpieces are not protected the way they
should be, both in our country and around the world. The attitude the humankind has
against these masterpieces speed up the vanishing process of these, along with
natural disasters, negative environmental conditions and physical-chemical
deformations.
Our Country shelters in some of the rarest masterpieces of worlds cultural
inheritance. The inheritance that we have, is it being will protected today? How
much knowledge and experience do we have about this issue? Do we have the
necessary laws also regulations and are we able to adapt these to new technological
developments? Most importantly, do we have the financial resources to protect and
rehabilitate these buildings? Searching for answers to these questions, constitutes
the core of this study.
In this study, the following issues have been analyzed ,
The defininition of Historical Buildings, how the concept of the protection
is perceived from past to prevent and what steps are taken.
Types of Historical Buildings, the materials used in historical buildings and
their properties.
The construction properties which constitude historical buildings, the
damages which occur in these constructions.
The calculation of earthquake loads according to the 2006 Turkish
Earthquake Code was summarized and the vulnerability of the buildings
has been examined.
Three historic buildings were examined and the strengthening methods have
been investigated.
The evaluation of the study and the conclusions were summarized in last
chapter.






















1

1. GR
Tarihi yaplar kltrel mirasmzn en nemli paralardr, en iyi ekilde korunmal
ve deerlendirilmelidir. Tarihi yaplar oluturan ana malzemeler ta, tula ve
bunlar birbirine balayan hartr. Bu malzemelerle ina edilen ve yapnn tayc
sistemini oluturan elemanlar kubbe, tonoz, kemer, pandantif, stun ve duvarlardr.
Tarihi yaplarn servis srelerini belirleyen iki ana etken vardr. Bunlar, zemin
problemleri ve depremlerdir. Bunlarn yannda evre ve doa artlar, insanlarn
neden olduu hasarlar, bu sreci ikinci derecede etkileyen faktrlerin banda gelir.
Uzun yllar ayakta kalabilmeyi baarm bir yap iin, genellikle zemin-yap
etkileimi belli bir dengeye ulat dnlr ve dardan bir mdahale yoksa fazla
bir zemin hareketi beklenmez. Yalnz, depremlerin gemite pek ok tarihi yapy
ykt dnlrse, ar ktleye sahip bu yaplar iin her zaman byk bir tehlike
arz ettii gerei unutulmamaldr.
Tarihi yaplar, gemi ile bugn, bugn ile gelecek arasnda nemli bir ilevi de
yerine getirirler. Gemiteki sosyolojik, ekonomik, politik ve dinsel yaam, tarihi
yaplarn gvdesini oluturur. Bugn elimizde bulunan bu miras iin planlama ve
koruma stratejisini etkin hale getirmek birincil vazifemiz olmaldr. Ne yazk ki
lkemizde tarihi yaplarn ou ihmal, yanl strateji, kast ve bilgisizlikle tahrip
edilmi ve pek ou kullanlamayacak hale getirilmitir. Bunun yannda yangnlar,
su basknlar, insanlarn vandalizmi gibi etkenler de bu sreci tetiklemitir.
Osmanldan Cumhuriyete braklan miras, vakf messesesinin ve koruma amal
karlan talimnamelerin gzetiminde, kendi iinde kontrol mekanizmas olan ve
kendi btesiyle i gren bir vaziyette iken; Cumhuriyetin ilk otuz yl ve ok
partili hayattan gnmze geen srete, yaplan yanllar ve bu eserlere taknlan
tavrlar, atlan iyi admlarn ve bu i iin kurulan kurumlarn her zaman nne
gemitir.
lkemizdeki tarihi yaplarn byk bir blm, iyi durumda deildir. Depremler,
zemin kaynakl problemler, yangnlar, evre faktrlerinin oluturduu fiziksel ve
kimyasal bozulmalar, bu yaplarn tayc sistem zelliklerini ve grntlerini
olumsuz ynde etkilemitir. Bunun yannda tayc sistemindeki dzensizlik ve
2
sreksizlikler nedeniyle pek ok tarihi yapda atlaklar ve onun sonucu ksmen veya
tamamen yklma gibi sonular ortaya kmtr. atlaklara ve sistemin tayc
sistemine yaplan bilinsiz ve yanl onarm giriimleri, bu hasarlarn nedenleri
aratrlmadan yapld iin olumlu sonu vermeyecektir. Hasar grm tarihi bir
binay glendirmeden nce, yapnn zemin zellikleri, tayc sistemi, kullanlan
malzemeler, hatta ve hatta yapnn tarihi nitelii iyice incelenmeli, bu almalarn
sonucunda yaplacak mdahale ve glendirmeye karar verilmelidir. Gerekli
incelemelerin yaplmamas durumunda, koruma niyetiyle balanlan i istenmeyen
hasarlara sebebiyet verebilir. Bu nedenle, ok ge olmadan tarihi yaplarn bilinli
bir ekilde korunmas ve glendirilmesi gerekir. Bunu yaparken maliyeti ve
ekonomiyi, biraz gz ard etmemiz gerekecek.
Bu almada amalanan esas ilke, tarihi yaplarn dinamik ve statik etkiler altnda,
gnmzden gelecee en iyi ekilde aktarlmasn salayacak glendirme
yntemleri hakknda bilgi vermektir. lk blmden itibaren Osmanldan
Cumhuriyete ve oradan da gnmze kadar olan srete bu yaplarn nasl ve ne
ekilde korunduu, karlan kanun ve ynetmeliklerle ne gibi iyiletirmeler
yapld zerinde durulmutur.
nc blmde tarihi yap trleri malzemelerine, tayc sistemlerine ve kullanm
amalarna gre snflandrlmtr. Snflandrmann akabinde tarihi yapy oluturan
malzemelerin fiziksel ve kimyasal yaplar hakknda bilgi verilmitir. Ayrca,
tayc sistem zellikleri, meydana gelen hasarlar ve gnmzde uygulanan hasar
tespit yntemleri aklanmtr. Deprem blgelerinde yaplacak binalar hakknda
ynetmelik ierisinde geen yma binalar ilgili blm, bu tr yaplarn deprem
gvenlii ynyle irdelenmitir. Sekizinci blmde tarihi yaplarda uygulanan
onarm ve glendirme teknikleri irdelenmitir. Son blmde rnek tarihi yma
kargir yap ele alnarak, izlenilen glendirme teknikleri aklanmaya allmtr.





3
2. KLTREL VARLIKLARIN KORUNMASI,
DEERLENDRLMES

Deiik nitelikteki toplumlar gerek kendilerinden nceki gerekse kendi
dnemlerinde rettikleri ve bugn kltr varl olarak tanmladmz tanr ve
tanmazlara kar olumlu ya da olumsuz deiik tavrlar taknmtr. Birok
uygarln binlerce yldan bu yana mimari yaptlar ve bu yaptlar barndran kentler
oluturduu Anadolunun bu zengin mirasnn korunmas, deerlendirilmesi ve
bizden sonraki nesillere aktarlmas grevi, ksaca koruma olarak adlandrdmz
bir sektrn olumas ve gelimesine neden olmutur. Gnmzde korumann
gereklilii tartlmamaktadr; ancak korumay gerekletirmek iin gerekli ilke ve
uygulamaya ynelik politikalar ile kullanlacak parasal, rgtsel, eitsel vb.
aralarn zlenen dzeye ulamad da bir gerektir.
Cumhuriyete Braklan Miras
Osmanl Devletinde, bugn kltr varl olarak tanmlanan yaptlara kar
dzenlemeler oluturulmu ve uygulamalar yaplmtr. zellikle vakf kurumunun
katksyla dini, sosyal, kltrel ve ekonomik ierikli birok antsal yap
oluturulmu, yine ayn kurumun salad olanaklarla bu yaplarn bakm ve
onarmlar yaplarak sreklilii salanmtr. Batllama srecinde, eski eser
kavramna yeni boyutlar getirilmi, mzecilik alannda yeni giriimler balam,
koruma alannda yeni rgtlenme modelleri ve dzenlemelerin miras olarak
kalmasn salamtr. Bunlar arasnda merkezi stanbul Mzeleri olan Mze-i
Hmayun ile Bursa, Konya ve Adanada kurulan kk mze birimleri, 1877 tarihli
Ebniye-i Emiriye ve Vakfiye naat ve Tamirat Hakknda Nizamname, 1906
tarihli Asar Atika Nizamnamesi ve 1916 tarihli Muhafazai Abidat
Nizamnamesi, sadece stanbul ile ilgili konularda grev yapan Asar Atika
Encman-i Daimisi, vakf mallarnn ynetimi ve vakf kkenli yaplarn bakm ve
onarmndan sorumlu Evkaf Hmayun Nezareti bulunmaktadr.


4
Cumhuriyet Dnemi
Cumhuriyet dneminde koruma olgusunun iki ana zaman diliminde incelenmesinde
yarar vardr. lk dilim 1920-1950 arasn kapsamaktadr. Bu dnem her alanda
olduu gibi ilk araylar ve gelimeleri iermektedir. 1950lerin ba ise nemli bir
dnm noktas olarak grlmektedir. Bu belirlemede yeni yasa ve kurumlarn
oluturulmas, ok partili hayata geilmesi, Avrupa ile ilikilerin artmas, yeni
eitim kurumlarnn olumas, parasal kaynaklarda izlenen greceli art vb.
hususlar rol oynamaktadr.
lk otuz yl : 1920-1950
Cumhuriyetin kurulmasndan sonra eski eserler gerek mlkiyeti ve gerekse bakm ve
onarm sorumluluklar, deiik kurumlara verilmitir. Buna gre Halifeliin
kaldrlmasn ngren kanun uyarnca, saraylar, kasrlar ve bununla ilgili tm
tanmaz ve deer ieren tanr eserler Trkiye Byk Millet Meclisi ynetimine
braklm, Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile tm medrese arsalar Maarif Vekaletine
devredilmi; tekke, zaviye ve trbeler, 1925 ylnda kartlan Tekke ve Zaviyelerle
Trbelerin Seddine ve Trbedarlklar ile Birtakm nvanlarn Men ve Ilgasna Dair
yasayla kapatlm, deerli trbelerin ynetim ve korunmas Maarif Vekaletine
braklm; bir blm Cami eitli nedenlerle satlm; 1930 tarihli Belediyeler
Kanunu ile kale ve kuleler Belediyelere devredilmitir. Bu durum, baz
olumsuzluklar yaratmtr. rnein, eski eserler ve koruma konusunda uzmanlklar
bulunmayan kiiler olumsuz kararlar retebilmi, parasal kaynaklar ve personel,
kurulular arasnda datlarak, g blnm ve zayflatlmtr.
1930lu yllarn banda oluturulan Antikiteler ve Mzeler Mdrlnn
hizmetlerinin ok dar bir kadro ile yrtlemeyecei anlaldndan, 1944 ylnda
Eski Eserler ve Mzeler Umum Mdrl kurulmutur. Bu birim, gelimelerin
gerektirdii kk deiimler geirerek, 1989 ylna dein hizmet verecektir.
1935 ylnda Atatrkn ulusal arkeolojik etkinliklere arlk veren ve bu yoldan
koruma hareketlerine ivme kazandrmay amalayan, bir dizi ilke belirledii
grlmektedir. Dnemine gre olduka dzeyli nitelikli programlarn olumasn
ngren ve bu niteliiyle bir atlmn ncs olabilecek bu harekete karn 1935 yl,
bir baka olumsuz dzenlemeye de sahne olacaktr. Bu olumsuzluun kkeninde
2845 sayl Cami ve Mescitlerin Tasnifine ve Tasnif Harici Kalacak Cami ve
5
Mescit Hademesine Verilecek Muassasat Hakkndaki Yasa ile cami ve mescitlerin
snflandrlmas ve bunun sonucunda snflama dnda kalacak olanlarn sat yer
almaktadr. lke genelinde yaplan envanter almalar sonucu saptanan 3456
caminin 1000 kadarnn tarihi ve mimari deeri olduu belirlenmi, 914 cami ise
kadro harici olarak belirlenmitir.
1940 ylna kadar yerel ynetimlerin koruma olgusuna yaklamlar ve
gerekletirdikleri etkinlikler deerlendirildiinde, doyurucu bir sonuca varmak
olas deildir. ok kymetli milli eserlerimiz 1933 ylnda kan Belediye Yap ve
Yollar Kanunu na gre, korunmas istenen eski eserler imar plannda iaretlenecek
art getirilirken geri kalan zel mlkiyetteki kapalar, bedesten, sarahane gibi
yaplar mlk sahiplerinin insiyatiflerine braklmas uygun grlm, sonuta bu
eserler yklm ve yktrlmtr.
Bu dnemde sivil toplum rgtlerinin iyi niyetli yaklamlar eski eserlerin
korunmasnda bir kalkan grevi grmtr. lk rgtlerden bir tanesi 1927de
zmirde kurulan zmir Asar Atika Muhipleri Cemiyetidir. 1935 ylnda Edirne
ve Yresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu her trl ant ve eseri korumak ve bu
amaca ynelik yaynlarda bulunmak iin aba sarf etmi kurumlardan bazlardr.
1950 ve sonras
1951 ylnda kurulan Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu
(GEEAYK), hem ilke koyan hem de uygulamaya ynelik karar alan ve yasayla
oluturulmu ilk kurumdur. yeliinin mr boyu olmas, yelerin, tamamen kendi
gr, bilgi ve deneyimleri dorultusunda karar verebilmelerine olanak salayan ok
nemli bir husustur. 1973 ylnda kabul edilen ve Cumhuriyet tarihinin ilk koruma
mevzuat olma zellii tayan 1710 sayl Eski Eserler Yasas ise, GEEAYKnn
evre leindeki korumayla, bu kez yasal dayanaklar ok daha kuvvetli olarak
ilgilenmesi salanmtr. mar yasasnda kimi deiiklikler yapan 1605 sayl yasada
ise, evre leindeki korumaya ilikin daha ayrntl hkmler getirilmitir. Buna
gre , ... eski eser veya tarihi sanat yaplarnn ve bunlarla bir btnlk tekil etmek
zere muhafazas gerekli eme, eski sokak ve meydancklarn muhafazasna dair
esaslar, GEEAYKda mtaalas alnarak... eitli Bakanlklar tarafndan ortak olarak
oluturulacaktr.
6
1973 ylnda 1710 sayl yasann, gerek getirdii tanmlar, gerekse uygulamaya
ynelik hkmleriyle birok LK i iermektedir. Sit ve koruma alan tanm,
bir alan ya da yapnn eski eser kimlii kazanmas iin gerekli srecin
tamamlanmas, GEEAYKa tescil ve onarm kararlarn alma yetkisi verilmesi, imar
planlarnn yapmnda GEEAYK n grnn alnma zorunluluu ve bu
planlarn korumay salamak amacyla deitirilebilecei bu ilklerin bir blmn
oluturur. Bunlarn dnda, devletin, mal sahiplerine onarm iin parasal ve teknik
yardm yapmas ada yaklamlar olarak deerlendirilmelidir. Yasann, yeterli
kurumsal, parasal ve rgtsel alt yap oluturulmadan kartlmas, bu yasann
ngrd yeni etkinlikleri yeterince uygulayacak deneyim, bilgi birikimi,
uzmanlama, bte olanaklar ve ynetim yapsna sahip olunmamas ise olumsuz
noktalar olarak gsterilebilir.
lkenin koruma gndemindeki konularn eitlenmesi ve oalmas sonucu 1989
ylnda, Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl, 2 ayr Genel Mdrlk halinde
yeniden rgtlenmitir. Bu blnme sonucu oluan birimlerden ilki olan Antlar ve
Mzeler Genel Mdrl, tanr ve tanmaz kltr varlklarnn arkeolojik
aratrma ve kazlarla aa karlmasn, korunmasn ve deerlendirilmesini
salamak, mzeler ve koruma laboratuarlar kurmak, mzelerin gelitirilmesi, kltr
ve tabiat varlklarnn restorasyonu iin gerekli nlemleri almakla
grevlendirilmitir. Genel Mdrlk bu hviyetiyle yatrm ve uygulama arlkl bir
konumdadr. kinci birim olan Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Genel
Mdrl ise, Koruma Yksek Kurulu ve Koruma Kurullar kararlarnn alnmas
ve uygulanmas ile ilgili ilemleri yrtmek, buna ynelik olarak, aratrma,
inceleme, belgeleme ve koruma planlamasna ynelik hizmetleri yapmakla ve
koruma kltrnn gelitirilmesini salamakla grevlendirilmitir. Genel Mdrlk,
1990 ylna kadar 4544 cami ve mescit, 273 medrese, darifa ve bimarhane, 410
han ve kervansaray, 307 zaviye, imaret ve tekke, 1164 trbe ve 300 adet sbyan
mektebi, sebil ve adrvan belgelemitir.
Korumann eitli boyutlaryla dolayl olarak ilgilenen Kamu Kurum ve Kurulular
da vardr. Bunlarn bir blm, kendilerine zg yasalarndan aldklar yetkileri
kullanmakta, bir blm ise daha genel ierikli yasalardan yola karak korumaya
katkda bulunmaktadrlar. Bu kurululardan belli ballar TBMM Milli Saraylar
Daire Bakanl, Maliye Bakanl - Milli Emlak Genel Mdrl, Bayndrlk ve
7
skan Bakanl (mar Yasas, Ky Yasas), Orman Bakanl - Milli Parklar Genel
Mdrl ( Milli Parklar Yasas), Turizm Bakanl (Turizmi Tevik Yasas),
evre Bakanl (evre Yasas), evre Bakanl - zel evre Koruma Kurulu
Bakanldr.
1960lara gelinceye kadar, tanr ya da tanmaz kltr varlklarnn korunmas
konusunda eitim veren bir kurulu bulunmamaktayd. Bu alanda alanlar,
ounlukla, kiisel ilgilerini usta-rak ilikileri ierisinde gelitirmi ve korumann
eitli alt balklarnda deneyim kazanmlard. Kken meslek olarak ise, arkeolog,
sanat tarihi ve mimarlarn ounlukta olduu grlmektedir. Trkiyede koruma
eitimi ilk kez 1966 ylnda Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi
bnyesinde balatlmtr. ODTden sonra, srasyla, stanbul Teknik niversitesi,
Yldz Teknik niversitesi ve Devlet Gzel Sanatlar Akademisi (Mimar Sinan
niversitesi) ve Dokuz Eyll niversitesinde de Yksek Lisans eitimi veren
blmler almtr. 1990l yllara doru, bu kez, uygulamaya ynelik eleman
yetitirilmesinden yola klarak 2 yllk Meslek Yksek Okullar kurulmaya
balanmtr. Bu okullar, kendilerine zg programlar oluturmular ve belli
konularda uzmanlamay yeler bir tutum iine girmilerdir. Halen, Yldz Teknik
niversitesi ve Mimar Sinan niversitesi bnyesinde kurulan Meslek Yksek
Okullar dnda, Edirnede Trakya niversitesi, Safranboluda Karaelmas
niversitesi, Ankarada Ankara niversitesine bal meslek yksek okullar
bulunmaktadr.
Yerel ynetimlerin gerek Valilikler gerekse Belediyeler olarak, koruma konusunda
baarl bir grafik izdiklerini sylemek zordur. 1950li yllarda hz kazanan
kentleme olgusu, imar hareketlerini n plana karm, bu srete kltrel ve doal
deerlerin korunmas ve gelitirilmesine gereken zen gsterilmemitir.
Bu dnemde kurulan dernekler, Bursa Eski Eserleri Sevenler Dernei, Tarihi Evleri
Koruma Dernei, Trkiye Ant evre ve Turizm Deerlerini Koruma (TA) Vakf,
evre ve Kltr Deerlerini Koruma (EKL) vb.dir. Bu dernekler gerek kltrel
gerekse doal deerlerin korunmas ve gelitirilmesi konusunda etkin faaliyet
gstermilerdir.

8
Trkiyenin mzalad Uluslararas Szleme ve Protokoller
Taraf olduumuz temel belgelerden ilki, 1982 ylnda, 2658 sayl yasayla kabul
edilmi bulunan Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmasna Dair
Szlemedir. UNESCOnun, 1972 ylnda Pariste toplanan 17. Genel Kurulunda
kabul edilen bu szleme, kltrel ve doal mirasn sadece o lke insanlarnn deil,
tm dnyann ortak mal olduu kavramn getirmi ve ye lkeleri, Kltrel ve
doal mirasa, toplumun yaamnda bir ilev vermeyi ve bu mirasn korunmasn
kapsaml planlama programlarna dahil etmeyi amalayan genel bir politika
benimsemeye armtr.
Taraf olduumuz ikinci szleme, 1989 ylnda onaylanan Avrupa Mimari
Mirasnn Korunmas Szlemesidir. 1985 ylnda, Granadada Avrupa Konseyine
ye lkeler tarafndan kabul edilen bu szlemeye gre, lkeler, mimari mirasn
korunmas iin yasal nlemler almay ve bu nlemler erevesinde her lkeye ve
blgeye zg yntemlerle, antlar, bina guruplarn ve sitleri korumay stlenmi
bulunmaktadr.
Trkiye, yukarda sralanan temel belgelerin yannda, aada bir blm verilen
uluslararas belgelere de taraf olarak imza koymu bulunmaktadr:
Silahl bir atma halinde, Kltr mallarnn korunmasna ilikin szleme, La
Haye/1954
Kltr Varlklarnn kanunsuz ithal, ihra ve mlkiyet transferinin nlenmesi ve
yasaklanmas iin alnacak nlemlere ilikin szleme, Paris/1970
zellikle su kular yaama ortam olarak uluslararas neme sahip sulak alanlar
hakknda szleme, Ramsar/1971
Avrupann yaban hayat ve yaama ortamlarn koruma szlemesi, Bern /1979
Akdenizde zel Koruma Alanlarna ilikin protokol, Cenevre/1982
Arkeolojik Mirasn korunmasna ilikin Avrupa Szlemesi, Malta/1992 (Madran,
2001).
lkemizin Tarihi Yaplara bak asn ve uygulamaya alt iyi niyetli
giriimleri ksaca zetledikten sonra, bu konuda sz sahibi lkelerden biri olan
Fransann tecrbelerinden bahsederek, konuyu s tartmalardan uzaklatrp,
bilimsel ve gereki bir platforma oturtabiliriz. Fransa, her yl 75 milyon turistin
ziyaret ettii bir lkedir. Bunun nedenlerinden belki de en nemlisi dnyann en iyi
korunmu tarihi miraslarna sahip olmasndan ileri geliyor olmasdr. Kltr miras
9
kavram Fransz Devriminden domutur ve kraliyet dneminin, Kilisenin ve
soylularn tanr ve tanmaz mal varlklarna Eski Rejimin sembolleri gzyle
baklp, yok edilmemeleri ve fakat Ulusun Malvarlklar olarak, olduklar gibi
korunmalar gerektii bilincinin kazanlmasyla ortaya kmtr. Bu kavram nce
tarih ant kavramnda ortaya karm; antn, bir toplumun ansn tayan ve nem
verdii deerleri temsil eden simgesel bir unsuru olduu gr benimsenmitir.
Fransada 15 000 i snflandrlm, 25 000 i ek envantere kaytl olmak zere 40 000
civarnda tarihi yap korunmaktadr.
Fransada Kltrden Sorumlu Bakanlk, yetkin meslek adamlar yetitirmek
amacyla, byk dalda uzmanlk ve eitim salayan u kurumlardan
yararlanmaktadr:
(Her iki ylda bir, 100 civarnda mezun veren) Chaillot Yksek Eitim
Merkezi (CEDHEC), tarih yap uzman mimarlar yetitirmektedir. Her ne
kadar bu eitim kurumu imdilik, hzla gelien pazar karsnda, ncelikle
liberal kesimin ihtiyalarn karlamakta ise de, gelecein Tarih Antlar ba
mimarlarnn olduu kadar Fransa Yaplar mimarlarnn da kayna bir
eitim kurumu durumundadr. Tarih Antlar ba mimarlar olarak ve Fransa
Yaplarnda alacak mimarlar, devletin mimarlk ve ehircilikle ilgili
kurumlarna snavla alnp, CEDHEC (Chaillot Yksek Eitim Merkezi) de
bir yl boyunca stajyer memur olarak eitim grmektedirler.
Kltr miras Ulusal Okulu : Uygulama okulu olup, snavla ie alndktan
sonra, devlete ait kltr varlklaryla ilgili be ana kolda (Mzeler, arivler,
arkeoloji, kltr varlklarnn saptanmas ve saym, tarih antlar) mdrlk
veya yneticilik yapacak kiilerle birlikte, yerele ait kltr miras mdr
olarak ie alnp blge, il ve ile idarelerinde alacak kiileri eitir.
Fransa Sanat Eserlerinin Restorasyonu Enstits (IFROA) ; ok deerli
eserlerin restorasyonu iin serbest alacak uzman zanaatlar yetitirir. Bu
son iki okul Fransz Kltr miras Enstits bnyesine dahil olmulardr.
Fransann kltr varlklar hakkndaki devlet politikas ksaca udur : Kltr
mirasnn korunmas, genel anlamda ulusal nem tar ve bu yzden devletin
sorumluluuna girer. Buna karlk, etkin biimde korunmas ve iletilmesi ancak
10
gereken dzeydeki sorumlularca yrtldnde mmkn olabilir. Kltr miras
bizden ncekilerin yaamlarndan bize dorudan kalandr ve tanklk ettii o
yaamdr. Onu muhafaza etmek, sonsuza kadar olduu gibi brakmak demek
deildir. Kltr mirasnn korunmas resmi dondurmak demek deildir. Bizi
gemie balayan ama gelecee doru ilerlerken bize elik edeni hayatta tutmak
demektir (Vincent, 2002).





























11
3. TARH YAPI TRLER

Yap trlerinin standart bir snflandrma sistemi bulunmamaktadr. Ana balklar
halinde tarihi yap trlerini grupta toplarsak, bunlar :
1. Malzemelerine Gre (Ta, tula, ahap, elik, karma yaplar)
2. Tayc Sistemlerine Gre (Yma-kargir, ahap, kerpi, elik, karma
sistemler)
3. Kullanm Amalarna Gre
Dini Yaplar (Cami, kilise, sinagog, katedral, tapnak)

ekil 3.1 : ekil 3.2 : ekil 3.3 :
Ortaky Camisi-stanbul St.Peter Katedrali-Bremen Drt Kilise-Artvin
Salk, Sosyal Hizmet ve Kltrel Yaplar (Hastane, hamam, tiyatro, saat
kulesi)

ekil 3.4 : ekil 3.5 : ekil 3.6 :
Dolmabahe-stanbul Hamam-Sivas Aspendos-Antalya
Ulatrma Yaplar (Su kemeri, kpr, demiryolu istasyonlar, deniz
fenerleri)
12

ekil 3.7 : ekil 3.8 : ekil 3.9 :
Ergene Kprs-Edirne Godstow Kprs-ngiltere Deniz Feneri
Eitim Yaplar (Enderun, medrese, klliye, ktphane, mze, okul,
niversite)

ekil 3.10 : ekil 3.11 :
Gkmedrese-Sivas Mze-Almanya
Ticaret Yaplar (Bedesten, Kervansaray, Han)

ekil 3.12 : ekil 3.13 :
Sarhan-Nevehir Han-Sivas



13
dari Yaplar (Panteon, saraylar, meclis binalar)

ekil 3.14 : ekil 3.15 :
Panteon-Roma raan Saray-stanbul
Savunma Yaplar (Kale, ato, kla, kule)

ekil 3.16 : ekil 3.17 : ekil 3.18 :
Bunratty Kalesi-rlanda Selimiye Klas-stanbul Galata Kulesi-stanbul
Sivil Yaplar (Kk, kasr, geleneksel evler)

ekil 3.19 : ekil 3.20 :
Filizi Kk-stanbul Kksu Kasr-stanbul



14
zel Yaplar ve di. (Piramitler, hykler, trbeler, mezarlklar)


ekil 3.21 : ekil 3.22 :
Piramit-Msr Trbe-Sivas


























15
4. TARH YAPILARDA KULLANILAN MALZEME VE
ZELLKLER
4.1 Doal Ta Malzeme
Ta, en eski yap malzemelerinden birisidir ve kalc olmas dnlen yaplarn
inasnda zellikle tercih edilmitir. Tarihi yaplarda tan yaygn olarak
kullanlmasnn nedeni, hemen hemen her yerde ve arazi koullarnda kolaylkla
temin edilebilir olmasdr (nay, 2002).
Doal ta, tama gc ve basn dayanm yksek; ekme dayanm zayf olan bir
malzemedir. Bu zelliinden dolay, yalnz basn kuvveti alan kemerler, tonozlar
ve kubbelerde kullanlmas uygundur. Basn yklerini alan duvarlar ve ayaklar da
ta malzemeden yaplmtr. Basn altnda baz talarn deformasyonu, betonla
benzer zellikler gsterir. Betonun elastisite modl E = (14~30) x 10
3
MPa iken,
granitin elastisite modl E = (15~70) x 10
3
MPa mertebesindedir. Elastisite
modlnn bilinmesi, tayc elemann yklenmesi sonucu yapt sehim hesab
iin gereklidir (amlbel, 2000a).
Tablo.4.1 : Doal Yap Talarnn Ortalama Fiziksel zellikleri
Tan Cinsi
Basn Dayanm
(MPa)
Kayma Dayanm
(MPa)
ekme Dayanm
(MPa)
Elastisite Modl
(MPa)
Granit 30-70 14-33 4-7 15000-70000
Mermer 25-65 9-45 1-15 25000-70000
Kire Ta 18-65 6-20 2-6 10000-55000
Kumta 5-30 2-10 2-4 13000-50000
Kuvars 10-30 3-10 3-4 15000-55000
Serpantin 7-30 2-10 6-11 23000-45000

Talarda genleme atlaklarna da rastlanr. Bu durum; ekme gerilmelerinin,
malzemenin ekme mukavemetini gemesi halinde meydana gelir. Talarda, d
etkenlerden (scaklk deiimleri, rzgar, su...) kaynaklanan atlaklar, anmalar ve
bozulmalar meydana gelebilir.
Kfeki ta, %93-100 orannda CaCO
3
iermektedir. Yalnz rg ve d cephe
kaplama malzemesi olarak deil, i mekanlarda, duvarlarda, tayc elerde,
deme kaplamalarnda, kemerlerde, mihraplarda ve parmaklklarda kullanlmtr.
16
Bakrky, Sefaky, Sazlbosna, Haznedar, Yenibosna civarndaki ta ocaklarndan
karlan bu ta, ocaktan ilk karldnda birim hacim arl =2.2 t/m
2
,
porozitesi = %12-13, su emmesi w= %1.5 (arlka), basn dayanm f = 20-30
MPa (15 cm
3
) tr. Atmosfer koullarnda bekletildiinde bnyesine CO
2
alarak hzl
karbonatlama sreci ile boluklarn bir blm kalsiyum bikarbonat ile dolar
Ca(HCO
3
)
2
, porozitesi azalp birim hacim arl artarken, su emmesi azalr. Sz
konusu karbonatlama sonucunda basn dayanmndaki artn geliimi beton ile
byk benzerlik gsterir. Yaplan deneylerde, ocaktan ktktan otuz gn sonra
dayanmnn 45 MPa olduu gzlenmitir. Bunun yan sra, basn dayanm/ekme
dayanm oran 11-12 olarak belirlenmitir. Bu deer, enerji yutma kapasitesi yksek
baka bir deyile snek malzeme yapsn iaret etmektedir (Arolu ve di. 1999).
4.2. Harlar
4.2.1. Kire Harc ve Svalar
Kire kullanlarak elde edilen sva ve harlar, Eski Yunan, Roma ve onu izleyen
dnemlerden, imentonun bulunmasna kadar geen srede, yaplarn inalarnda
kullanlmtr. Balayc madde olarak kire, dolgu malzemesi olarak da agregalarn
kartrlmasyla kire harc ve svalar elde edilir. Kire harlarnn hazrlanmasnda
kirecin veya harcn zelliklerini gelitirmek amacyla kirece veya harca organik ve
inorganik maddelerin katld da bilinmektedir (Bke ve di. 2004)
Kirecin hammaddesi, kalsiyum karbonat (CaCO
3
) minerallerinden oluan kire
talardr. Bu talar s ile kalsine olup karbondioksit gaznn (CO
2
) yapdan
ayrlmas sonucunda kalsiyum okside (CaO) dnrler. Elde edilen bu rne
snmemi kire ad verilir. Kalsinasyon sonucunda elde edilen snmemi kire
(Cao), su veya havada bulunan nem ile reaksiyona girerek kalsiyum hidroksite
(Ca(OH)
2
) dnmektedir. Bu rn, snm kire olarak adlandrlmaktadr. Kirecin
snmesi iin havada %15 orannda nisbi nemin olmas yeterlidir Boynton (1980).
Kirecin kalitesini etkileyen birok etken bulunmaktadr. Kire talarnn yumru
bykl, gzeneklilii, kalsiyum karbonat kristallerinin bykl snmemi
kirecin reaktifliine etki eden en temel etkenlerdir. Bu etkenlerin yan sra, su/kire
oranlar, snmemi kirecin safl, parack bykl, kartrma, sndrmede
17
kullanlan suyun safl da kirecin zelliini etkilemektedir (McClellan ve Eades,
1970).
Sndrlm kirecin uzun yllar hava ile temas etmeden bekletildikten sonra
kullanlmas, Roma ve onu izleyen dnemlerden bu yana bilinmektedir. Roma
dneminde kirecin en az yl bekletildikten sonra kullanlmas gerektii ileri
srlmtr Peter (1850). Kirecin bekletilme sresi uzadka, plastik zellii ve su
tutma kapasitesi artmaktadr (Cowper, 1850).
Agregalar, kire harc ve svalarnn yapmnda dolgu malzemesi olarak kullanlrlar,
kire ile reaksiyona girmeyen (etkisiz) ve reaksiyona giren (puzolan) agregalar
olarak snflandrlabilirler. Etkisiz agregalar, ta oca, dere ve denizlerden elde
edilen agregalardr. Puzolanik agregalar kire ile reaksiyona girerek har ve
svalarn nemli ortamlarda, hatta su altnda da sertlemesini salayan amorf silikatlar
ve alminatlardan oluan agregalardr. Puzolanlar doal ve yapay olarak iki grupta
incelenebilir. Doal puzolanlar (tf, tras, opal vb.) genelde volkanik kllerden
olumaktadr. Tula, kiremit vb. piirilmi malzemeler ise yapay puzolan olarak
birok tarihi yapnn har ve svalarnda kullanlmtr (Lea, 1940).
Kire harlarnn hazrlanmasnda kirecin veya harcn fiziksel zelliklerini
gelitirmek, karbonatlamay hzlandrmak amacyla kirece veya harca organik ve
inorganik maddelerin katld bilinmektedir. Bunlardan bazlar, kan, yumurta,
peynir, gbre, arap zamk, hayvan tutkal, bitki sular, kazein gibi malzemelerdir
(Sickels, 1981).
Katk malzemelerinden arap zamk, hayvan tutkal ve incirin stl suyu yapkan
olarak kullanlmtr. avdar hamuru, domuz ya, kesik st, kan ve yumurta beyaz
kirecin daha abuk sertlemesini salamaktadr. Arpa, idrar ve hayvan tyleri
dayankll arttrmaktadr. eker, suyun donma-erime periyotlarnda meydana
getirdii bozulmalar yavalatmaktadr. Balmumu, hartaki bzlmeyi nlemektedir.
Yumurta ak, hayvan tutkal, eker, st, keten tohumu gibi yalar ise kirecin plastik
zelliini arttrp krlganl azaltarak, harcn alabilirliini arttrmaktadrlar
(Medici ve di, 2000).
18
Kire har ve svalarn sertlemesi, kirecin havada bulunan karbondioksit gaz ile
karbonatlamas sonucu sonucu gereklemektedir. Karbonatlama, gaz-sv-kat
reaksiyonu ile aklanabilir Moorehead (1986). Gaz halindeki karbondioksit (CO
2
)
kirecin yzeyindeki veya gzeneklerindeki youmu su (H
2
O) iinde znr. Bu
znmede, hidrojen iyonu (H
+
), bikarbonat (HCO
3
-

) ve karbonat (CO
3
-2
) iyonlar
oluarak su asidik hale gelir. Oluan asidik suda kire (Ca(OH)
2
) znerek
kalsiyum (Ca
+2
) iyonlar oluur. Ca
+2
iyonlar ile CO
3
-2

iyonlar birleerek kalsiyum
karbonat (Ca(CO
3
)) oluturur.
Karbonatlama kirecin d yzeyinden i yzeyine doru olmaktadr. Bu nedenle,
kire harlarnn ve svalarnn kalnl, kire/agrega oranlar, agrega dalmlar,
kartrma ve bunlarn sonucunda oluan gzenekli yap karbonatlamaya etki
etmektedir (Bke, ve di. 2004).
4.2.2. Horasan Harc ve Svalar
Topraktan elde edilen tulann ve kerpicin, yap malzemesi olarak kullanlmas
harcn domasna neden olmutur. Tarihte ilk olarak amur kullanlmtr. amurun
ardndan, Romallarla birlikte, kire harc kullanlmaya balanmtr. Kire
harcndan sonra, kum kire karmnn iine pimi kil veya puzolan denilen
volkanik tfn kartrlmas ile su karsnda sertleen bir balayc elde edilmitir.
Tarihi yma-kargir yaplarda zellikle, Roma, Bizans, Seluklu ve Osmanl
mimarisinde ise horasan harc ad verilen balayc kullanlmtr (Kuban, 1998).
Kire harlar hidrolik ve hidrolik olmayanlar olarak iki grupta tanmlanmaktadr.
Hidrolik olmayanlar, kire ile etkisiz agregalarn karmyla elde edilmektedir. Bu
harlar; kirecin, havann karbondioksiti ile kalsiyum karbonata dnmesi sonucu
sertlemektedir. Hidrolik harlar ise hidrolik kire kullanlarak veya saf kire ile
puzolanlarn kartrlmasyla elde edilmektedir Lea (1940). Hidrolik kire
kullanlarak elde edilen harlar, kirecin kalsiyum karbonata dnmesi ve iinde
bulundurduu kalsiyum alminat silikatlarn su ile kalsiyum silikat hidrat ve
kalsiyum alminat hidratlarn oluturmas sonucu sertlemektedir. Puzolan
kullanlarak elde edilen hidrolik harlarda ise kire, puzolanlar ile reaksiyona
girerek kalsiyum silikat hidrat, kalsiyum alminat hidrat vb. rnleri oluturur Lea
(1940). Hidrolik harlarn mukavemetleri, oluan bu rnlerden dolay hidrolik
olmayanlardan daha byktr (Lea, 1940, Akman ve di, 1986, Tunoku, 2001).
19
Kirecin puzolanlarla olan reaksiyonu iin ortamda suyun bulunmas gerekmektedir.
Bu nedenle, hidrolik harlar su altnda da mukavemet kazanabilmektedir. Yzey
alan byk puzolan kullanm Shi ve Day (2001), ortam scaklnn yksek olmas
Shi ve Day (1993), karma al eklenmesi, bu harlarn sertleme srecini
hzlandrarak daha byk basn dayanmna sahip olmalarn salamaktadr (Lea,
1940).
Tula, kiremit ve benzeri malzemeler, kire ile kartrlarak birok tarihi yapnn
har ve sva malzemesinin hazrlanmasnda kullanlmtr. Bu har ve svalar
hidrolik olup lkemizde, horasan harc ve svalar olarak bilinmektedir. Horasan,
krlm tlm kiremit ve tula tozu benzeri pimi kildir. Horasan harc ise,
horasan ve kire (hava kireci) ile retilen harca denir. Horasan deyimi, rann
dousundaki Horasan blgesinden gelmektedir. Bu harlar Roma dneminde
Cocciopesto Massazza ve Pezzuoli (1981), Hindistanda Surkhi Spence (1974),
Arap lkelerinde Homra, Yunanistanda Korassa adn almaktadr. Gnmzde
Suudi Arabistanda betona horasan denilmektedir (amlbel, 1998).
Horasann dayanm, kirecin kalitesine ve tula tozunun inceliine baldr.
Horasan harcnn dayanmnn yksek olmas, harca katlan ince akl takviyesi ile
orantldr. Bunun nedeni; harca katlan kirecin zamanla sertlemesi olaydr..
Ayrca horasan harcnn iine rtreyi engellemesi iin saman da katlabilir.
Horasan ok ge sertleen bir malzemedir. Dayanmn ok uzun zamanda kazanr.
Malzemenin bu zelliini bilen eski mimarlar yapnn temelini bitirdikten sonra st
yapya balamalar iin, uzun bir sre yapma ara verirlerdi. Horasann sertleme
srecini azaltmak ve dayanmn ksa srede kazanabilmesi iin eitli katk
maddeleri kullanlabilir (Sara, 2003).
Hidrolik zelliklerinden dolay bu har ve svalar Roma, Bizans, Seluklu ve
Osmanl dnemi sarn, su kuyusu, su kemerleri ve hamam yaplarnda
kullanlmtr ( Akman ve di, 1986, Gle ve Tulun, 1996, Bke ve di, 1999,
Moropoulou ve di. 2000a, Moropoulou ve di. 2002a).
Horasan harlarnn zellikleri bir ok tarihi yapdan alnan rneklerde
incelenmitir. Bunlardan Rodos, Venedik ve Giritteki baz Bizans ve daha ge
dnem yaplar ile stanbulda Ayasofyada kullanlan horasan harlarnn,
kire/tula tozu oranlarnn 1:4 ile 1:2 arasnda deitii saptanmtr (Livingston,
20
1993, Moropoulou ve di, 1995 ve 2000b, Gle ve Tulun, 1996, Biscontin ve
di, 1995 ve 1996).
Agrega olarak kullanlan tulalarn younluklar, kire ta, granit, bazalt vb.
agregalardan daha dktr. Bu nedenle, horasan harlar daha hafif ve daha yksek
ekme dayanmna sahiptir. Ayasofyann kubbesinde kullanlan horasan harlar bu
durumu rneklemektedir. Horasan harlarnn yan sra kubbede kullanlan
tulalarn da ok gzenekli ve dk younlukta olmas, kubbenin depreme daha
dayankl olmasn salamaktadr Livingston (1993), Moropoulou ve di (2002a).
Bunun yannda har kalnl ince olan yaplarda st yapdaki tayc sistem
dayanm daha yksektir. Dier yaplara oranla ince horasan harl yaplar, daha az
hasar grmlerdir.
lkemizde horasan harlar ve svalar zerine yaplm almalar snrl saydadr.
Konu ile ilgili ilk alma, Sheyl Akman ve arkadalar tarafndan yaplmtr
Akman ve di (1986). Bu almada, Bizans devrinden kalma bir sarnta kullanlan
horasan harlarnn basn dayanm deerleri belirlenmi ve onarm amal horasan
harlar retilerek bunlarn basn dayanm zellikleri incelenmitir. Bu alma,
ayn zamanda horasan harlaryla ilgili eski yazl kaynaklar iermesi bakmndan
da nemli bir almadr. Onarm amal horasan harc hazrlamaya ynelik
almalarn ksa sreli olmas ve kire ile kartrlan tulalarn doru
seilememesinden dolay amacna ulatn sylemek gtr (Bke, ve di. 2004).
Osmanl dneminde horasan harc hazrlamada kullanlacak tulalarn yeni ve iyi
piirilmi olmas koulu artnamelerde belirtilmitir Denel (1982), Akman ve di
(1986). Buradaki iyi piirilme, tulalarn hammaddesi olan killerin tamamnn amorf
hale dnmnn salanmasnn gereklilii ile aklanabilir Bke, H., ve di.
(2004). En fazla amorf malzemenin elde edildii scakln 550-600
0
C da
gerekletii bilinmektedir Moropoulou ve di (2002a). Yeni piirilmi olmas ise
tulann su ile temas etmeden kullanlarak reaktifliini yitirmemesinin gereklilii ile
aklanabilir, nk su ile aktif hale gelen amorf silikatlar, silisik asit reterek
tulada olmas muhtemel karbonatlarla reaksiyona girerek reaktifliini yitirmektedir
Lynch ve di (2002). Bu koullarn eski artnamelerde yer almas, horasan harc ve
svas hazrlanmas ile ilgili oluan yllarn deneyimini ve birikimini ifade
21
etmektedir. Bu birikim, imentonun yap malzemesi olarak kullanlmaya balanmas
ile birlikte yok olmutur (Bke, ve di. 2004).
Horasan harc ve svas hazrlamada kullanlacak modern veya geleneksel
yntemlerle retilen tulalarn puzolanik olup olmadklarnn kontrol edilmesi, har
ve sva hazrlamada kullanlacak tulalarn puzolanik zellie sahip olmas
gerekmektedir. Bu zellik, har ve svalarn hidrolik olmasn salayan en temel
zelliktir. lkemizde yrtlen koruma almalarnda bu konu gz ard edilmekte,
gnmzde retilen modern tula veya harman tulalarnn horasan harc ve svas
yapm iin uygun olduu sanlmaktadr (Bke, ve di. 2004).
Horasan harcyla ilgili yaplan aratrmalarda ayn amal; fakat deiik adlarla
anlan karmlar saptanmtr.Bunlar,
1. Geleneksel Horasan Harc :
a) Dinlendirilmi kire + Yumurta ak + Horasan pirinci + Su
b) 1 Kire Kayma + 1 Ykanm kavrulmu kum + Al + Su
c) 2 Kire + 1 Horasan + Bir miktar dili kum + Bir miktar mee kl + Su
2. Kum Horasan Harc :
a) Dvlm kire + Yumurta ak + Kum + Horasan pirinci + Su olup, karma
sresi uzundur.
3. Lkn :
a) Dvme Kire + ayda suda rtlm pamuk + Su
b) Dvme kire + Zeytinya + Keten elyaf + Su
c) Dvme kire + Kzgn zeytinya + Koyun yn elyaf + Su
4. Horasan Svas :
a) Yumurta ak + Al + Tuz + Kire
b) 2 Horasan + Perdah kumu + Beyaz imento + Kire erbeti (neri)
olarak snflandrlmtr (Eri ve di. 1990)
4.3 Kargir Malzeme
Doal ta veya pimi topran (tulann), bir balayc harla birlikte kullanlmas
ile elde edilen malzemeye kargir ad verilir. Monolitik tayc elemanlar (duvar,
destekler), kemer, tonoz ve kubbe vb. kagir malzeme ile yaplr. Kargir malzeme,
heterojen bir malzemedir. Birim arl 21 22 kN/m arasnda deimektedir.
22
Kargir malzemenin tama gc, yapmnda gsterilen zene, yap tana, harca,
yapm tekniine, evre artlarna ve zamana baldr (amlbel, 2000a).
Kargir malzeme, basnca belli limitlerde dayanr. Kargirin ekmeye kar dayanm
ok azdr. Kargir malzemenin mukavemeti, iindeki balayc harcn mukavemetine
edeerdir. Balayc kire harc olan kargir malzemede basn emniyet gerilmesi,
= 0,2 0,6 MPa, horosan harl kargir malzeme de ise tahmini = 1,5 ~ 3 MPa
mertebesindedir. Horosann dayanmnn, dk dozajl bir imento harcn dayanm
civarnda olmas gerektii varsaym yaplabilir (Sara, 2003).
4.4. Ahap Malzeme
lenmesi ve tanmas kolay bir malzeme olan ahap, yalnz konut mimarisinde yap
malzemesi olarak kullanlmtr. Hafif, ekme, basn ve eilmeye kar dayanm
olduundan byk aklklar ahapla rahata geilmitir. Tarihi yma kargir
yaplarda tavan ve deme tayc sistemi malzemesi olarak ahap kullanlmtr.
Ayrca ekmeye kar dayanmndan dolay duvarlarda hatl olarak, eilmeye kar
dayanmndan dolay kma (saak, cumba, tama) olarak kullanlmtr.
4.5. Tula
Tarihi yaplarda, piirilmi kilden retilen tulay oluturan malzemeler genellikle
dere yataklarnda yzeysel olarak biriken kum talarnn kalntlarndan elde edilirdi.
Pimi kilden retilen tulalar, grnmleri ve ilevlerine gre snflandrlr;
frnlarda yksek s altnda piirilir; frn teknolojisinin bulunmad yerlerde ise
gne ssndan yararlanlarak retildii bilinmektedir.
Tulay oluturan malzemenin kalitesi, kullanlan har ve tulann rlme dzeni;
tulann dayanmn belirler. Tulalarn basn dayanm, malzeme zelliklerine
bal olarak 10 MPa dan 30 MPa a kadar deiir. yi frnlanm tula, iyi
frnlanmam tulaya gre kat daha fazla dayanma sahip olabilir. Genel olarak
tulann ekme dayanm basn dayanmnn %10u, kayma dayanm ise basn
dayanmnn %30u kadardr (nay, 2002).
Tablo.4.2 : Tulalarn Ortalama Fiziksel zellikleri
Basn Dayanm (MPa) ekme Dayanm (MPa) Kayma Dayanm (MPa)
10-30 2,5-5 10-20

23
5. TARH YAPIYI OLUTURAN TAIYICI SSTEMLER
5.1. Kemerler
Kemerler, iki stun veya ayak arasndaki akl gemek iin yaplan eri eksenli
kirilerdir. Kemerler, ta yada tula ile ina edilir. Ta kemerler, moloz, kaba yonu,
ince yonu veya kesme tatan yaplr (Ulkay, 1978).
Bir kemerde, kemer rg ta olarak zengi, kilit ta ve kemer talar olmak zere
eleman bulunur. zengi ta, kemerin balama tadr. Kilit ta, kemerin dey
ekseninde bulunan ve kendisi ile zengi arasndaki talar kilitleyen tatr. Kemer
talar, kilit ta ile zengi talar arasnda kemeri oluturan talardr (Baylke,
1992).

ekil 5.1 : Kemerin Muhtelif Ksmlarnn simleri

Kemerler, yerekiminin etkisiyle dey yk etkisi altndadr. Bu ykler yapdaki
detay malzeme ve tayc sistem malzemesinin (kerpi, tula veya ta) toplamdr.
Kemerler, zerlerine gelen ykleri basnca alan elemanlaryla tamaktadr
(amlbel, 2000).

24

ekil 5.2 : Elhamra Saray-spanya
Dey ykn iddetinin yatay ykten byk olmas sonucu, kesit ierisindeki ekme
kuvvetlerinin iddeti azalr. Kemerlerde kesit boyutlarnn olduka byk olmasnn
sebebi, ta veya tula kemerlerin kendi arlklarnn, kemerin stabilitesine salad
avantajdr. Kemerin herhangi bir noktasnda oluacak ekme kuvveti; zaten, ekme
kuvvetlerine kar ok zayf olan ta veya tulann atlamasna sebep olacaktr.
atlaklarn az veya birden fazla olmas her zaman kemerin stabilitesinin
bozulmasna neden olmayabilir. Kemerlerin stabilitesinin bozulmasna neden olan
en byk etken, mesnetlerin aklk ynnde almasdr. Bu yzden, pek ok tarihi
yapnn ta, tula kemerlerinde ahap veya metal gergi ubuu kullanlmtr. Gergi
ubuklar iki ayak, bir ayak bir duvar veya iki duvar arasnda kullanlmtr. Tayc
eler zerine, st rtnn zengi seviyesinde veya hemen altnda bulunan taa
oyulmu yuva ya da duvar ierisine braklm boluklara mesnetlendirilmilerdir.
Bu gergi ubuklarnn bir baka zellii ise de, ayaklarn kemer itkisinden
etkilenmesini nlemektir. Gergi ile balanmas istenmeyen durumlarda, duvarlara
payandalarla desteklenmi ayaklar uzatlarak, eksenleri dorultusunda, kemer
mesnetleri zerine arlk ktleleri aslmtr (nay, 2002).

25


ekil 5.3 : Kemer Yapm ekilleri
26











ekil 5.4 : Segovia/talya (128 Gzl Su Kemeri)
5.2. Tonozlar
Tonoz, bir kemerin kendi dzleminde, dik dorultusunda telenmesi sonucu
meydana gelen; ykleri, kemerlerin yk tama prensibi ilkesine gre tayan, ayn
zamanda da kabuk zellii gsteren tek erilikli yap elemandr. Tonozlarda, basn
kuvvetlerinden tr basn gerilmeleri oluur (nay, 2002).
Tonoz eitleri; ilkel tonoz, beik tonoz, apraz tonoz ve manastr tonozu olmak
zere drt eittir. Tonoz, kendi arl ile birlikte zerindeki kaplama yklerini de
tar. Bir tonozun kesiti, ayn erilikteki bir kemerin edeeridir. Tonoz
mesnetlerinde oluan yanal kuvvetler, temellere doru kalnlatrlm duvarlar,
kemerlerde olduu gibi gergiler veya payandalarla tanr (Sara, 2003).


ekil 5.5 : Lennox Hastanesi-ngiltere
27
5.3. Kubbeler
Kubbe, bir kemerin simetri ekseni etrafnda dnmesiyle elde edilir. Kuvvetleri
pozitif ift erilikli yzeylerde tayan kabuklardr. Tromp (tonoz mesnet), pandantif
(kresel mesnet) ve Trk geni, kubbeli mekan rtsnde geit eleman olarak
kullanlan en sk karlalan formlarn banda gelmektedir (Kuban, 1998).
Tarihi yma kargir yaplarda kubbeler, kre paras olarak yaplmlardr. Kargirin
ekmeye kar gsterdii olumsuz performans, kubbe iinde yaplan pencerelerin
oluturduu ekme gerilmeleri; bu iki olayn sonucunda pencerelerin bulunduu
noktalarda kubbede atlaklarn olumasna sebebiyet verir (Penelis ve di. 1984).
Kubbenin tabannda oluacak ekme gerilmelerine kar alnacak en hayati nlem,
blgenin ekme gerilmelerine dayankl bir malzemeden yaplm bir ember ile
kuatlmasdr. Byk kubbeli yaplardaki kasnaklar masif ve ar yapsyla, bu
blgede oluacak ekme kuvvetlerini etkisiz hale getirirler (nay, 2002).



ekil 5.6 : Gloucester Katedrali-ngiltere
Kubbenin yk, kubbe ayaklar vastasyla mesnet yklerinin dey bileenlerini
kemerlere; yanal bileenleri ise kemer dzlemlerine dik dorultuda yerletirilmi
yarm kemerler veya payandalarla alnr. Kubbeden kemerlere tanan dey
yklerin kemer dzlemi iindeki itkileri de gergilerle alnr (Sara, 2003).

28
5.4. Stunlar ve Ayaklar
Mekan rt yklerinin tekil noktalardan iletilmesi hallerinde, dey tayclar ayak
ve stunlardan oluur. Stunlar yekpare ya da birka blok ta ile oluturulmu dey
yap elemanlardr.


ekil 5.7 : Yunanistandaki Stunlu Yaplar
Birka blokla oluturulduklarnda, aa veya bronz kenetler yardmyla
birletirilirler. Daha ok kare, okgen ve daire kesitli olan stunlarn tad kiri ya
da kemer ykn toplamak iin stun bal, yk altndaki yap elemanna
yaymak iin stun taban yaplr (amlbel, 2000).


ekil 5.8 : Stun Bandaki Mesnetlenme Sistemi
29


ekil 5.9 : Elhamra Saray-spanya
Ayaklar, en kesiti stunlardan daha byk; duvar gibi rlerek yaplan dey
tayclardr. Mekan rtsnn formu ve kullanm amacna ve yklerin iletili
biimlerine gre karmak bir geometride imal edilmilerdir (amlbel, 2000).


ekil 5.10 : Ayak detay
Ana tayc ayaklarda meydana gelebilecek bir atlak veya mafsal oluumu, yapnn
stabilitesini bozarak tamamen yklmasna neden olabilir. Bu sebeple, bu tr
elemanlarda kesitin eilme eksenine dik dorultudaki boyutunun te birinden fazla
bir blmde ekme gerilmesi olumayacak ok byk kesit boyutlarna ihtiya
vardr. Tarihi yaplarda grnen byk kesite sahip stun ve ayaklarn, gemite
30
yklan yaplardan alnan derslere gre bu ekilde yapld anlalmaktadr (nay,
2002).


Finike Yunanistan
ekil 5.11 : Tarihi Yaplardaki Stun ve Ayak Kullanm
5.5. Duvarlar
Duvarlar, mekan rtsnden gelen ykleri zemine ileten; malzemelerine gre ta,
tula, kerpi olarak snflandrabileceimiz dey dzlemsel elemanlardr (Baylke,
1978).
Duvarn boyutlarn belirleyen faktrler; duvara st yapdan gelen eik ve dey
ykler, yanal deprem ykleri, malzeme cinsi, kap-pencere boyutlardr. Duvarn
dey ve yatay ykleri alabilmesi iin, bir btn halinde almas gerekir. Duvarn
btnlnn salanmas iin yani gerilmeleri duvar kesitinde dzgn yayl olarak
datmak, diyafram etkisi yaratmak amacyla ta ve tulalar birbirine har, kenet ve
hatllarla balanmtr.


ekil 5.12 : Mesnetlenme ekilleri
31
Tarihi yaplarn duvar rglerinde karlalan mesnetlenme ekilleri (ekil 5.12) de
verilmitir. Burada A. Simitli mesnetlenme, B. Ak kll mesnetlenme, C. Simitli
mesnete kll balant durumudur.


ekil 5.13 : Duvar Kuaklamas
Duvar ykseklii tabandaki duvar kalnlnn 8 katn gemedii yaplarn
depremlerde iyi davran sergiledii eski ustalar tarafndan dillendirilen, gnmzde
de doruluu aratrlan bir sylentidir.
Duvar boyutlarnn ok byk seilmesinin sebebi, ykten dolay oluabilecek
ekme gerilmelerini sfra yaklatrmak, basn gerilmelerini ayn oranda
arttrmaktr. Bunun neticesi olarak, i mekana k vermek amacyla alan pencere
boluklar ile zayflayan duvarlar, deiik mimari ve geometriye sahip payandalar
yardmyla kuvvetlendirilmilerdir (amlbel, 2000).
5.6. Temeller
Temeller, yapnn kendi arln, kullanm yklerini, kar, rzgar ve deprem
yklerini zemine ileten tayc elemanlardr (Baylke, 1992).
Yap tekniinin gnmz artlarna gre ok ilkel kald, tarihi yap temellerine
baklrsa, bugnk anlamda temel atma olanaklarndan bahsedilemez ve temel
trleri de birka adedi gemez. Bunlar basit olarak yle snflandrabiliriz:
32
Salam zeminlerde genellikle s temeller (yzeysel temel) yaplmtr. Bu
temeller; ayak ve stunlarn altna gelen ayrk temeller (ekil 5.14)

ekil 5.14 : Ayrk Temel
gibi veya srekli duvar altlarna gelen srekli temeller den oluur.
Ayrk ve srekli temellerin, farkl boyutta yatay olarak konmu ahap elemanlarn
oluturduu bir (zgara) ya mesnetlendirildii grlmektedir. Izgara sistemi, yap
yklerinin daha byk bir temel alan boyunca zemine iletilmesi grevini
stlenmitir.
Derin temeller (ahap kazkl temeller), dolgu veya yumuak zeminlerde,
daha ok su iinde inaa edilen yaplarda kullanlm, ayn zamanda bu
yaplar zemine aklan kazklarn oluturduu bir temel sistemine
oturtulmutur. Kazk balarnn ahap bir zgara ile baland da grlr.
Ahap kazklarn genellikle su iinde bulunmas ve hava ile temas etmemi
olmas, bozulma ve rme olayn geciktirmi hatta ve hatta sfra
indirmitir (amlbel, 2000).
5.7. Demeler
Demeler, binann iki katn, yapnn oturduu zeminle kapal hacmi ya da en st
kat ile d mekan, ayrma grevi stlenen yatay tayc yap elemandr. Yap
demeleri, ina edildikleri malzemenin cinsine gre ahap, kargir deme gibi
isimlendirilir (Soygeni, 1999).
33
Demeler dey ykler altnda, eitli yk aktarm ekilleri dnda yapnn genel
davrann etkilemezler; fakat deprem srasnda diyafram etkisi nedeniyle yatay yk
aktarm bakmndan demelerin nemi artar. Demenin olmamas ya da
boluklarn bulunmas binada dzensiz plan oluturur ve yapnn depreme kar
davrann olumsuz etkiler (nay, 2002).
5.7.1. Ahap Demeler
Ahap demelerde tayc elemanlar ahap kirilerdir. Kiri kesitlerinin akla ve
tayaca yke uygun seilmemeleri halinde sallanmas, kat demelerinin sesi
kolay iletmesi ve ahap demenin yangn srasndaki davran gibi birtakm
sakncal durumlar, ahap demelerin dezavantajlardr.


ekil 5.15 : Ahap Deme
Ahap demelerin altndaki ahap kiriler, aklklarn ksa ynne gre 0.60 0.80
m aralkla atlmaldr. Aklk byk ise bu deme kirileri ana kirilere oturtulur.
Ahap demenin tavann sva yapmak iin bu kirilerin altna sva teli aklr ve
sva svanr.


34
ekil 5.16 : Ahap Deme-Duvar Birleim Plan

Ahap demenin, zemin katlarda rmesini engellemek iin temel duvarlarnda
toprak ile deme arasnda kalan mesafe iinde yer yer karlkl delikler braklr
(Ulkay, 1978, Kanca, 2004).
5.7.2. Adi Volta Deme
0.50 0.56 m. aks aralnda bir dizilmi olan NPI profiller arasna tuladan
yaplan tonoz demedir. Tulalar balayc olarak genellikle imento harc veya
yapnn yana uygun olarak zel karm harlar kullanlmtr. Tulalarn st
putrel balklarnn seviyesine kadar curuf betonu ile doldurularak tesviye edilir ve
deme kaplamas yaplr. Putrellerin alt sva teli ile kaplanarak tulalarla birlikte
svanmasnn yan sra yalnz tulalarn alt svanp putrellerin alt yal boya ile de
boyanabilir.

ekil 5.17 : Adi Volta Deme
Eer dz bir tavan istenilirse, putrelden putrele sva teli kaplanarak, st sva ile
svanr. Adi volta demeler duvar kenarlarnda putrelle balatlr, duvara tonoz
sistemi oturtularak balatlmaz ( Ulkay, 1978, Kanca, 2004).

ekil 5.18 : Dz Tavanl Adi Volta Deme

35

5.7.3. Volta Deme
1.50 m. aks aralnda dizilmi putreller arasna kalp yaplarak, tulalarla tonoz
eklinde ina edilir. Kalplar, profillere aslan kancalara oturtulurlar. Bu
demelerde duvar dibinde balangcn profille balamasna ihtiya yoktur. Tonoz,
duvara oturtulur. Tonoz rgsnde balayc olarak, yapm yl dikkate
alndnda imento yada zel karm harlar kullanld grlr.

ekil 5.19 : Volta Deme
Dolgu malzemesi olarak curuf betonu kullanldnda putrellerin stn rtecek
kalnlkta yaplmas uygundur (Ycesoy, 2001, Kanca, 2004 ).

ekil 5.20 : Volta Deme Duvar Birleim Detay







36
6. TARH YAPILARDA GRLEN HASAR TRLER ve
MALZEME ZELLKLERNN BELRLENMES
Bu blmde tarihi yaplarda meydana gelen hasar trleri, nedenleriyle birlikte
incelenmitir, blmn sonunda ek olarak tarihi yaplarda uygulanan hasar tespit
yntemlerine ksaca deinilmitir.
6.1. TARH YAPILARDA GRLEN HASAR TRLER
6.1.1. Zeminden Kaynaklanan Hasarlar
Tarihi yaplarda grlen zemin kaynakl hasarlar alt grupta toplarsak, bunlar;
oturmalar, ayrmalar, kabarma ve ime, para kopmas, atlaklar ve kaymalardr.
Oturmalar, yeterli zemin krlmas gvenlii altnda zemin tabakalarnn, farkl
byklk ve ynde etkiyen kuvvetlerin itkisiyle skmas sonucu oluur. Yatay
kuvvetler de oturmalara neden olabilir. Dzgn oturmalar, yapnn stabilitesini ve
kullanm sresini genellikle tehlikeye sokmaz ve hibir oturma hasar da dourmaz.
Zemin krlmas tehlikesi, zeminin kesme direncinin artmas, temel derinliinin ve
geniliinin azalmas, ykn eksantrisitesi ve eimin bymesi ile artar. Ayrca,
zeminin birim hacim arlnn azalmas ve yer alt su dzeyinin ykselmesi zemin
krlmas tehlikesini arttrr (Kseolu, 1986).
Temel oturmalarnn balca nedenlerini yle sralayabiliriz.
1. Yer alt suyunun alalp ykselmesi
2. Yapdaki yk sisteminin deimesi veya yapda yaplacak deiiklikler
3. Kazklarn deformasyonu, hava ile temas veya evre faktrleri sonucu
rmesi
4. Yap evresinde yaplan kazlar, etrafnda braklan ukurlar
5. Dinamik etkiler, titreimler vs (amlbel, 2000).
Ayrmaya neden olan hasarlar fiziksel ve kimyasal olarak ikiye ayrabiliriz. D
ortamdan kaynaklanan slfat etkisi kimyasal etki, donma-zlme olayndan
kaynakl etkiler ise fiziksel etki olarak adlandrlr. Ayrma hasarna neden
olabilecek kimyasal etkiler daha derin blgelere yaylrken, donma-zlme sonucu
oluan hasar yzeyseldir. Bu hasar durumunda meydana gelen youn atlama
37
belirtilerinde kimyasal etkiler aratrlmaldr. atlaklarn tekil veya seyrek
grlmesi durumunda scaklk deiimlerinin etkisi gz ard edilmemelidir.
Para kopmasna neden olan etkiler incelenirken hasara sebep olabilecek atmosfer
etkisi, i scaklk ykselmesi, kimyasal reaksiyonlar gibi faktrlerin yan sra
deprem ve benzeri ok dalgalarnn da etkisi zerinde dnlmelidir (Naml, 2001).
atlaklar, yapda oluan hareketlerin yap malzemesi zerinde, bu hal iin beklenen
deformasyon snrn amas ve nihayetinde bununla alakal meydana gelen
gerilmelerin, malzemenin mukavemet snrn amas halinde oluurlar. Yapnn
ekme ve kayma gerilmelerine kar en zayf olduu; ekme ve kayma
zorlanmalarnn maksimum olduu blgelerde atlaklar meydana gelir.
Duvarlarda oluan atlaklar, gerilme younluu yksek blgelerde gzlenir. Kap ve
pencere kenarndaki atlaklar, duvar dzlemine dik eilme ya da dzlemi
dorultusunda oluan kayma gerilmeleri nedeniyle oluur (ekil 6.1b). Kap ve
pencere boluu olmayan uzun duvarlarda, duvar dzlemine dik kuvvetler alt
blgede yatay atlaklar ile duvar birleimlerinde dey ya da diyagonal atlaklar
oluturur (ekil 6.1b).

(a) (b)
ekil 6.1 : Duvarlarda Grlen atlaklar

Basn ve kayma gerilmelerinin younlat blgelerde paralel atlaklara, ekme
gerilmelerinin olutuu blgelerde ise genellikle tekil atlaklara rastlanr.
atlaa neden olan oturmalar, niform ve farkl oturma olarak iki blmde
incelemek mmkndr. Farkl oturmalar, kendi ierisinde tek tarafl oturma, yapnn
bel vermesi, yap altndaki zeminin yanlara kamas alt balklarnda incelenebilir.
niform Oturma, yapnn temel tabannn, skma sonucunda ilk konumu gibi
paralel oturup dzlem kalmas durumuna denir. Oturma srasnda taban, dzlem
38
halini korumakla birlikte ilk konumuna paralel kalmazsa bu duruma niform yatma
veya devrilme denir. Bu durumda atlan meydana gelmemesi iin yap ya yeteri
kadar esnek ya da yapnn temelinin oluacak sehimlere kar koyacak kadar rijit
olmas gerekir.
Farkl Oturma, yaplarda hasar oluumuna sebep olan en tehlikeli oturma eklidir.
Yap temeli altnda meydana gelen lokal oturmalar ve temellerin farkl oturmas,
yap duvarlarnda atlaklara sebep olur.
a) Tek tarafl oturmalar, bir yapya ait iki ayr ksmn arlklar farkl ise ar
ksmn altndaki zeminde daha fazla skma olacandan irtibat duvarnda
kesme atlaklar oluur. Bu atlaklar, yap malzemesinin ekme
mukavemeti derecesine gre farkl ekillerde grlr. ekme mukavemeti
dk ise hemen hemen dey, byk olmas halinde belli bir eime sahip
olur ve oturmann fazla olduu tarafa doru ykselir
b) Yapnn bel vermesi, tarihi bir yapda basn, zellikle yapnn ortasnda
etkisini gsterir, bu yzden homojen bir zeminde maksimum oturma yapnn
orta ksmnda meydana gelir, bu olaya binann bel vermesi de denilir.
c) Yap altndaki zeminin yanlara kamas, vadi srt ve tepe gibi yerlerde ina
edilmi yaplarda temel zemininin yanlara kamasndan dolay kenar
ksmlarda ortaya nazaran daha fazla oturmalar meydana gelir. Kenarlardaki
zeminin kamas st yapnn st ksmlarnda uzama tarznda zorlanmaya
neden olacandan dey ynl ekme atlaklar oluur (Naml, 2001).
Kayma, taban kesit yzeyindeki yatay bileen veya bunun altnda bir kesit
yzeyinden etki eden bileke kuvvet, kar koyucu kesme kuvvetinden daha
bykse, yapda kayma oluur. Kayma tehlikesi, yap nndeki toprak direnci
yardmyla azaltlr.
6.1.2. Tayc Sistem Tasarmndaki Hatalar
Binalarn ilk tasarmndan kaynakl, tayc sistemleriyle alakal boyutlandrma
hatalar varsa; rnein duvar, ayak, payanda gibi tayclar yatay ve dey ykleri
karlayacak kesitlerde yaplmamlarsa ciddi hasarlar ortaya kabilir. Kesitleri
yetersiz bir duvar zamanla bel verir, ayn durum payandalarda da ortaya karsa
destek verdii kemer, tonoz ve kubbede almalara, hatta sistemde yklmalara
39
neden olabilir. Tayc sistemi hatal tasarlanm olan antlarn belki de en
grkemlisi stanbul Ayasofyas'dr. lk tasarmnda imdiki kubbesinden ok alak
bir yelken tonozla rtlen bina, 31 m. aklnda bir kubbeyi destekleyecek
payanda dzenine sahip olmad ve ok hzl ina edildii iin kubbenin itkisiyle
yan duvarlarda almalar olmu ve kubbe geirdii ilk deprem sonrasnda kmtr
(MS. 558).
6.1.3. Hatal Malzeme Kullanm
Anadolu'nun birok ren yerinde ve dnya zerinde kurulmu pek ok antik ehir
kalntlarnda rastlanan tapnak, tiyatro gibi yaptlarn zenle seilen malzemelerle
ve iri boyutlu dayankl talarla ina edilmeleri sonucu gnmze kadar
gelebilmilerdir. Mimar Sinan stanbulun genel grnmn etkileyen ehzade,
Sleymaniye, Mihrimah Sultan klliyelerini, Osmanl dneminde Bakrky
evresinde karlan kfeki tann youn ve homojen tabakalarndan hazrlanan
bloklarla ina etmitir.
Kullanlan malzemelerin (ta, tula, kerpic, aa) iyi nitelikli olmamas, yaplarn
bozulmasn hzlandrmaktadr. rnek olarak, tan muhteviyatnda kil tabakasnn
bulunmas hzl anmaya yol aar. Tan binada doadaki tabakalamasna uygun
olarak yer almas da nemlidir. lenmeleri srasnda cepheye gelecek ksmlarna
dikkat edilmeli, tabakasna baka bir deyile suyuna gre biimlendirilmelidir. Eer
blok, tan suyuna ters olarak hazrlanr ve tabakalamasna dikkat edilmeden yerine
konursa, bozulma tabakalarn cepheden geriye doru katman katman dklmesi
eklinde olur. Tula yaplarda da tulann iyi piirilmi olmas yapnn dayanmn
arttran nemli bir etkendir. Kt tulalardan yaplan duvarlarda hzl anma,
dklme, ukur oluumu biiminde yzey kayplar, ayrma, dalma eklinde
hasarlar gzlenir (www.restorasyon.org).
6.1.4. Kt ilik ve Detay Kullanm
Yapy oluturan bileenlerin dayanmlar asndan uygun bir balayc malzeme ve
teknikle birletirilmeleri nemlidir. Kenet ve mil gibi kesme ta yaplarda bloklar
birletirmek iin kullanlan elemanlarn iyi izole edilmemeleri nedeniyle, derzlerden
ieri giren su, demirden yaplm bu malzemelerin paslanmasna neden olmaktadr.
Paslanma srasnda hacmi byyen kenet ve miller, yarattklar i gerilimle
40
birletirdikleri duvar blounu veya stun bal gibi mimari bileenleri atlatmakta,
mdahale edilmeyip bozulma ilerlediinde, mimari e paralanmaktadr.
6.1.5. Uzun Sreli Doal Etkenler
Doann deiik etkileri altnda, tarihi zellie sahip yaplarn rutin bakmlarnn
aksatlmasnn bu yaplarda oluacak hasarlar tetikler. Is farklar, donma znme
dngleriyle malzemeler yorulur, ypranr ;scak yaz gnlerinde ar scak
karsnda genleen malzemeler, souk k gnlerinde dona maruz kalr.
Suyun, kapilarite ile bina iindeki hareketi de yap malzemelerinde hasara neden
olmaktadr. Zeminden ykselen nem tayc sisteme gelen yk fazlalatrd gibi,
ayrca iinde tad tuzlarn duvar yzeyinde buharlamas sonucu ieklenmelere,
duvarn fiziksel ve kimyasal yapsn bozucu etkilere neden olabilmektedir.
Yamur sularnn bozulan bir at kaplamas veya deresinden dolay binadan hzla
uzaklatrlamamas, yosun ve otlarn gelimesine uygun ortam hazrlar. Bozuk olan
ayrnt evresinde yosunlar yerleir, ahap at ve demelerde mantarlar geliir.
Ciddi hasarlarn balangc olabilecek bu bozulmalarn srekli bakmla giderilmesi
gerekir.
Rzgarn tayarak getirdii ve atlara, duvar oyuklarna, boalm derzlere
yerletirdii tohumlarn gelimesiyle birok bakmsz binann cephesinde, stnde
incir, aylandz gibi aalarn kk salp gelitii gzlenmektedir. Rzgar, zellikle
deniz tuzu ve kumlarla birlikte etkidiinde hzl ve ciddi yzey anmalarna neden
olabilmektedir.
Kular, bcekler, fareler gibi hayvanlar da antlara zarar veren etkinliklerde bulunur.
Liken ve mikroorganizmalar talarn zerine yerleerek onlarn bozulmasna neden
olurlar (www.restorasyon.org).
6.1.6. Doal Afetler
Tarihi yaplarn ktlece ar ve sistem zellikleri bakmndan rijit olmalar, deprem
etkilerine kar rijit cisim davran gstermelerine sebebiyet verir. Yatay zemin
hareketleri sonucu her bir nokta yaklak ayn deplasman yapar. Titreim periyotlar
T= 0.15 0.45 sn. arasnda deiir. Ar olmalar neticesinde etkiyen deprem
kuvvetleri de ok byk olur. Zemin hakim periyodunun yapnn titreim
periyoduna yakn olduu durumlarda rezonans sz konusu olur, zellikle arlk
41
merkezi ile rijitlik merkezinin st ste akmamas ve binadaki asimetrik zellikler
depremin etkisiyle oluacak burulma etkilerine davetiye karr.
Depremin tarihi yaplar zerindeki ikinci ok etkisi ise, deprem dalgalarnn zemin
boluk suyu basncn arttrmas, ok ince daneli ve niform kum zeminlerinin sv
gibi davranmasdr. Bu olaya svlama (liquefection) ad verilmektedir. Svlam
zemin yapy tayamaz ve ger (Naml, 2001).
Toprak kaymas, sel, tayfun, yanarda patlamas gibi olaylar da tarihi evrelerin,
antlarn hasar grmesine neden olmaktadr. Akarsu yannda kurulmu tarihi
yerleimlerin urad afetlerin banda seller gelir. Edirne, Amasya gibi tarihi
kentlerimizde antlar yzyllar boyunca bahar dnemlerinde taknlardan
etkilenmilerdir. Hzl, gl akntlar, seller kpr ayaklarnda hasarlara neden
olurlar.
6.1.7. nsanlarn Neden Olduu Hasarlar
Bakmszlk, terk etme, kastl tahrip gibi eylemlerle insanlar da tarihi yaplarn
hasar grmelerine hatta yok olmalarna sebebiyet verirler. Kt kullanm, yapnn
harap olma srecini hzlandran nemli bir etkendir. Tarihi yaplarda bilinsizce
yaplan deiiklikler, tayc sistem dzeninde ar ykleme veya sreksizliklere
neden olmaktadr.
6.1.8. Hava Kirlilii
Atmosferi kirleten sanayi atklar, snma sistemleri, kmrle alan vapurlar,
motorlu tatlardan kan zararl gazlar, yaplarn zerinde kirli bir tabakann
olumasna, ayrca talar eriten asit yamuruna neden olmaktadr. Havadaki
karbondioksit, kkrt dioksit ve kkrt trioksit gazlarnn yamur suyunda
erimesiyle talar eriten asitler olumaktadr. Islanan yzeylerdeki bezemeler asidin
andrc etkisiyle ayrntlarn yitirmektedir. Arada srada slanan cephelerde ise
kara, geirimsiz bir tabaka oluur. Cephelerde biriken kurum mimari ayrntlarn
alglanmasn engellemekte, bu kir tabakas altnda kalan talar zelliklerini yitirerek
erimektedirler. Zamanla kabaran, dklen kabuklar slfatlama belirtisi gsterir.
Gzenekleri kalsiyum slfatla dolan talar, bozulma derinliine bal olarak,
yzeyden slanma alan snrna kadar, tabaka halinde dklr.

42
6.1.9. Trafik
Tarihi kentlerin insan ve at arabas trafiine gre dzenlenmi olan sokak
dokusunun kamyon ve benzeri ar tat trafiine almas, bu yollar evresindeki
yaplarda titreimler ve temellere yaplan bask sonucu ortaya kan hasarlara neden
olmaktadr. Dar sokaklarn keleri, tarihi kaplar da turist otobslerinin veya
kamyonlarn srtnmeleri sonucu izilmekte, zarar grmektedir. Korunmas istenen
kentsel dokularda gerekli plan kararlar alnarak yayalatrma blgeleri oluturmak,
trafii denetlemek, daha uygun yerlere kaydrmak gerekmektedir
(www.restorasyon.org).
6.2.TARH YAPILARDA HASAR TESPT YNTEMLER
Tarihi bir yapy oluturan doal ta, tula, kerpi, horasan harc gibi malzemelerin
basn dayanm yksek, ekme dayanm dktr. Deprem kuvvetlerinden veya
zeminde meydana gelen deiiklikler sonucunda oluan ekme gerilmelerini, gevrek
davran sergilemelerinden tr karlayamazlar. Bunun sonucunda, yapnn
tayc sistemini oluturan stun, kubbe, tonoz, ayak, duvar gibi elemanlarda
atlaklar ve hasarlar oluur. Bunlara ek olarak, scaklk deiimi, nem, ya,
donma-zlme gibi olaylar, evre kirliliinin neden olduu slfat ve klorr ieren
eriyiklerin ypratc etkileri, ama d ve bilinsiz kullanm, bilgisiz ve geliigzel
onarmlarla yapya ciddi zararlar verilmekte, yapnn servis mr azaltlmaktadr.
Tarihi bir yapnn onarm ve/veya glendirilmesine karar verilmeden nce,
hasarlarn ve yapnn son halinin tespiti iin baz almalar yaplmaldr.
Yap, yapmndan gnmze kadar, zellikle son durumu etraflca
aratrlmal, servis mr boyunca geirdii onarm, yenileme, takviyeler
gzden geirilmeli, varsa projesi ile karlatrlmal, projesi yok ise rlve
projesi hazrlanmal,
Yapdaki hasarlar projeye ilenmeli, hasar oluumu ile ilgili olaslklar
deerlendirilmeli, gzlem ve lmlerle hasarlar, izlenmeli ve kaydedilmeli,
Yapnn ykseldii zemin ve bu zeminin evresi ile birlikte
deerlendirilmesi iin gerekli lm ve deneyler yaplmal,
43
Malzeme zellikleri, yerinde yaplacak lmlerle ve yapdan alnan
numunelerin laboratuar ortamnda yaplacak deneyler sonucunda
belirlenmeli, onarm veya glendirmede kullanlacak malzemeler
nerilmeli,
Toplanan veriler dorultusunda, hasar nedenleri ve yapnn son durumu
aklanmal, onarm ve/veya glendirilmesine karar verilmeli,
Yapnn onarmna veya glendirilmesine karar verilmi ise yapnn
kimliine ve tarihi gemiine, en az mdahale edilecek bir anlay
benimsenerek, ulusal ve uluslararas yasa ve ynetmeliklere uygun olarak
glendirme projesi hazrlanmal,
Uygulamann uzman denetiminde ve aslna uygun malzemeler kullanlarak
gerekletirilmesi salanmaldr.
6.2.1. Tarihi Yaplarda Malzeme zelliklerinin Belirlenmesi almalar
Tarihi yaplarda basn gerilmesi seviyesinin, ta ve tula ile har arasndaki kayma
gerilmesinin, elastisite modlnn ve malzeme kalitesinin belirlenmesi iin yaygn
olarak sertlik, ultrases, flatjack vb. tahribatsz deney yntemlerinden yararlanlr.
Tahribatsz deney yaplan elemanlardan alnan karot numuneleri ile karot
alnamayan malzemelerden laboratuarda numune hazrlanmas iin rnekler alnr,
deneyler yaplr. Deneylerden elde edilen sonular ile tahribatsz deney sonular,
birlikte deerlendirilir, bylece tarihi yapnn ve onu oluturan malzemelerin
performans belirlenir. atlaklarn derinlii ve yn ultrases lmleri ile aratrlr.
a) Sertlik ve lm
Malzemelerin en nemli mekanik zellikleri, sneklik, elastisite, dayanm, tokluk ve
sertliktir. Sertlik, bir malzemenin yzeyine batrlan sert bir cisme kar gsterdii
direntir, cismin dayanm hakknda bir fikir verir; ancak dayanm yada sneklik
belirli bir karakteristii tam olarak ifade etmez. Sertliin belirlenmesi ile
malzemenin kkeni hakknda bilgi edinilir, farkl iki numunenin ayn malzemeye ait
olup olmad anlalr. Sertlik deneylerinin yaplmas kolaydr, deneyde malzeme
tahrip edilmez. Sertlik deerinden malzemenin i yapsna bal zelliklere
44
geilebilmesi iin cismin homojen olmas, yzey zelliklerinin i yapdan farkl
olmamas gerekir (Akz, 2005).
Seramik bnyeli, gzenekli yap malzemelerinde sertliin belirlenmesi iin
ounlukla geri sramann llmesi prensibine dayanan N tipi veya P tipi Schmit
ekicinden yararlanlr. Bunlardan, N tipinde, bir bilye, P tipinde ise bir pandl,
arkasnda bulunan yay yardm ile yzeye frlatlr. Bilye veya pandl ta cismin
yzeyine arptktan sonra geri srar, geri srama ne kadar bykse sertlik o kadar
yksektir. Elemann yzeyindeki sva veya kaplama kaldrldktan sonra deiik
noktalara en az 10 vuru yaplmal, maksimum vuru deeri ile minimum vuru
deeri arasndaki fark 10dan kk olmaldr (Postacolu, 1981).


N tipi Schmit ekici P tipi Schmit ekici
ekil 6.2 : Yzey Sertliinin llmesi
b) Ultrases lm
Frekans 16.000in zerinde olan ve insan kula tarafndan iitilmeyen ultrases
dalgalar kat, sv ve gaz iinde belirli bir hz ile yaylr. Ultrases dalgalar da k
dalgalar gibi yaylr, yansr, krlr ve difraksiyona urar. Ultrases deney tekniinde,
ses dalgalar cisme boluk braklmakszn temas ettirilen piezoelektrik transduser
ile gnderilir ve ayn zellikteki transduser yardm ile alnr. Alc ve verici problar
arasndaki ses dalgalarnn iletim sresi ve hz zaman ler devre ile llr.
Cismin younluu dk ise ve/veya bnyesinde atlaklar var ise ses dalgalarnn
yaynm ve dolaysyla ses gei hz dk olur (Postacolu, 1981).
45

(a). Dorudan lm (b) Dolayl lm
ekil 6.3 : Dorudan Dolayl lm
Ultrases aleti ile ekil 6.3(a)da grld gibi karlkl yzeylerde dorudan veya
ayn yzden ekil 6.3(b) dolayl lm yaplarak ses gei sresi (t, s) llr ve
ses gei hz (V, km/s) hesaplanr. Ses gei hznn yksek, boluklarn az,
dolaysyla dayanmn yksek olduu anlamna gelir; ancak bu deney dayanmnn
belirlenmesi iin tek bana yeterli deildir. Dier lmle birlikte deerlendirilir.
zellikle elik yaplarda atlak oluumunu izlemek iin, gzlem yaplacak blgelere
problar yerletirilir, ses gei sresi srekli llr ve kaydedilir. Ultrases gei
sresindeki kaytlar izlenerek atlak oluumu tespit edilir.


(a) atlak Derinlii Aratrmas (b) atlak Ynnn Aratrlmas
ekil 6.4 : atlak Derinliinin ve Ynnn Aratrlmas
atlak derinliinin ve atlak ynnn aratrlmas amac ile atlak blgelerinde
BS1881 : Part 203: 1986ya uygun olarak (ekil 6.4(a) ve 6.4(b))de grld gibi
belirlenen noktalarda, problarn yeri deitirilmek suretiyle ses gei sreleri t1, t2,
t3, t4 (s) llr, gerekli hesaplar yaplarak atlan derinlii ve yn belirlenir
(Akz, 2005).
46
c) Radyoaktif Metodlar
Malzemelerin incelenmesi iin 1950lerde radyoaktif deney metodu gelitirilmitir.
Bu metodun esas, elektromanyetik radyasyon reten ve yayan kaynak ile
radyasyonun eleman iinden gemesi iin geen zaman araln len sensrden
olumaktadr. Bu teknikte sistem, sensr, zel fotoraf filmi formunda ise
radyografi, gelen radyasyonu elektrik dalgalarna evirir zellikte ise radyometri
olarak adlandrlr. Malzemelerin i yapsndaki elementler ile ilgili radyografik
aratrmalar iin balangta, 1940larn sonunda, X nlar kullanlmasna
odaklanlm; ancak 1950lerde dikkatler gama nlarna ynelmitir. ki nn
radyasyon yayma zelliindeki temel fark, radyasyonun retim kayna ve yaynm
zelliidir. X nlar, yksek voltajl elektronik aletler ile retilir, gama nlar ise,
radyoaktif izotoplarn blnmesi sonucu aa kan yan rnlerdir (Carino, 1991).
d) nfrared Tomografi Yntemi
nfrared Tomografi Yntemi, kzltesi nlar ile yzey scakl llerek yzeye
yakn hasarl blgelerin belirlendii bir tekniktir. Bu tekniin esas, yzeyin
scaklna bal olarak belirli bir younlukta elektromanyetik radyasyon yaymasna
dayanr. Yzey, yaklak oda scaklnda iken radyasyon, elektromanyetik
spektrumunun (infrared) kzltesi nlar blgesindedir. Eer elemanda dardan
ieriye veya iinden darya bir s ak var ise, kusurlu blgeler evresindeki
malzeme farkl termal iletkenlik gsterdii iin bu durum s akn etkiler, s ak
farkll nedeni ile yzey scakl niform olmaz. Yzey scakl llerek
kusurun varl anlalr, yeri belirlenir. Pratikte yzey scakl, video kamera
sistemine benzer ekilde alan infrared tarayclar yardm ile llr (Carino,
1991).
e) Yerinde Basn Deneyi
Yma yaplarda, ASTM C 1196-92 (Reapproved 1997)ye uygun olarak
gerekletirilen yerinde basn deneyinde; elemana uygulanan kuvvetin (P,kN) ve
kuvvete karlk gelen boy deiiminin (l, mm) llmesine olanak salayan
flatjack deney dzeneinden yararlanlr. Bu deney dzenei, (ekil 6.5 ve 6.6)de
grld gibi basn uygulayan bir kompresr ve bir basn ler, basn kuvvetini
47
yzeye uygulamaya yarayan plaklar, deplasman lmeye yarayan komparatr ve
komparatr tespit etmeye yarayan pimlerden olumaktadr.


ekil 6.5 : Tek Plak le zm

ekil 6.6 : ift Plak le zm
Deneyin uygulanmasnda, ncelikle deplasmanlarn llecei pimler, ablona
uygun olarak yaptrlr; balangtaki uzaklk (Lo, mm) llr. Elemanda,
tercihen yatay derzde plan yerletirilecei blge, matkap ile alr, har kaldrld
iin yapnn zati yk nedeni ile lm blgesinde meydana gelen boy deiiminin
belirlenmesi iin pimler arasndaki mesafe (l, mm) tekrar llr. Alan blgeye
plak yerletirilir, gerekli balantlar yaplr, kuvvet uygulanr, belirli aralklarla
kuvvet ve deplasmanlar llr. Deneylerden gerilme ve ekil deitirmeler,
elastisite modl (E, MPa) ve lm yaplan blgedeki gerilme seviyesi belirlenir.
Bu gerilme seviyesi, ekil deitirmenin balangtaki deerine ulat gerilme
seviyesi olarak kabul edilir (Akz, 2005).
f) Yerinde Kayma Deneyi
Yma yapdaki kayma dayanmnn ASTM C 1531-03 (American Society for
Testing and Materials)e uygun olarak belirlendii deney seti, kuvvet uygulayan
48
kompresr, kuvvet ler ve deplasman tespit eden transducerden olumaktadr.
Deneyin uygulanmasnda (ekil 6.7)da grld gibi lm yaplacak blgenin
iki taraf alr, bir taraftan yatay kuvvet (Py, kN) uygulanr, dier tarafa yerletirilen
transduserin deplasman kaydettii andaki kayma gerilmesi, yapdaki kayma
dayanm olarak tespit edilir.

ekil 6.7 : Yerinde Kayma Deneyi
g) Yapdan Numune Alnmas
Tahribatsz lmlerin yapld blgelerde, karot alnacak yerler belirlenir TS10465
(1992), yeterli sayda 50 mm apnda, h (mm) yksekliinde karot numune
karlr, numune kodlanarak plastik torba ierisinde korumaya alnr. Laboratuara
getirilen karotlarn ortama ak yzeyinden minimum 3cm kalnlnda para kesilir,
karot alnan blgeler, tekniine uygun olarak kapatlrken, bu para yzeye kapak
olarak yerletirilir, karot olarak alnan blgelerin grnt olarak alglanmas da
nlenir ( Akz, 2005).
h) Laboratuar almas
Yapdan alnan ta numuneler, deneye hazrlk asndan birbirine paralel iki ba,
ap/ykseklik oran 1/1 olacak ekilde ta kesme aleti ile dzeltilir. Bu numuneler,
ortalama 48 saat sre ile scakl 20+2 oC , bal nemi %65+5 olan rzgarsz
laboratuar ortamnda bekletilir. Numunelerin ap ve ykseklii llr, birim
arlnn belirlenmesi iin tartlr, ses gei sresi llr. lm ve tartm
ileminden sonra dzeltilen yzeylere al, imento karm hamur ile toplam 5-6
mm kalnlnda balk yaplr. Baln sertlemesinden sonra balkl ykseklik
(h,mm) llr. Bu numunelerde tek eksenli basn deneyi yaplr, basn etkisinde
49
meydana gelen boy deiimi (l, mm), yk-boy deiimi ve ve krma yk (Pk, kN)
belirlenir, basn mukavemeti (fc ,N/mm2) hesaplanr (Akz, 2005).
Alnd yapya ve elemana gre kodlanm olarak plastik torba iinde laboratuara
getirilen tula rneklerinden mekanik deneyler iin TS 4563 ve TS 705e uygun
olarak hazrlanan numunelerde, tek eksenli basn deneyi yaplr, krma yk
(Pk, kN) belirlenir, krma yknn kuvvet uygulanan yzeye oranlanmas ile basn
dayanm (fb , N/mm2) hesaplanr. Deney sonularnn verildii izelgede tulalarn
dar kenar, uzun kenar ve kalnl da verilir. Fiziksel deneyler iin hazrlanan
numunelerde klcal su emme ve arlka su emme deneyleri yaplr, deney
sonularndan boluklu birim hacim arlk (, gr/cm3), arlka su emme (as, %),
hacimce su emme (hs, %) ve klcal su emme katsaylar (K, cm2/s) belirlenir.
Fiziksel ve mekanik zellikleri belirlenen malzemelerin, onarmda kullanlacak
malzeme ile uyumunun aratrlmas amac ile ta, tula ve zellikle har
numunelerinin mikro-yapsal zelliklerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu amala
XRD ve SEM-EDX analizleri (bu analizler tulalarn minerolojik yaplarnn ve
morfolojilerinin tespitinde kullanlr) yaplr (Akz, 2005).
Sonu olarak, yaplan deneylerin ve analizlerin birlikte deerlendirilmesi esas
olmaldr.Bu amala nce
Yerinde ayn yzeyde yaplan (dolayl) ultrases lmlerin (Vy, m/s) ile,
karot numuneleri ile yaplan (dorudan) lmlere (VK) dntrlmesi
amac ile, bu iki lm deerleri arasnda istatistiksel iliki aratrlmal.
VK = f (Vy)
Karotlara ait edeer kp dayanm (fEK, N/mm2) belirlenir Arolu (1998).
Dayanm ile karotlara ait ses gei hz (VK, mm/sn) ve karotun alnd
elemanda llm olan yzey sertlii deeri (R) arasnda istatistiksel iliki
aratrlr, basn dayanmnn teorik olarak belirlenmesine yarayacak bant
elde edilir.
fteo = f (R, VK)
Bu bantlardan yararlanarak, tahribatsz lm yaplm; ancak karot
alnmam blgelere ait basn dayanm belirlenir (Akz, 2005).

50
7. YIMA KARGR BNALARIN DEPREM GVENLNN
NCELENMES
Deprem blgelerinde yaplacak olan hem dey, hem de yatay ykler iin tm
tayc sistemi doal ve yapay malzemeli tayc duvarlar ile oluturulan yma
kargir binalarn veya bina tr yaplarn boyutlandrlmas ve donatlmas
DBYBHY2006 gre yaplacaktr. Ynetmelikte yer alan minimum kurallar ve
snrlandrmalar, yapnn kat says, tayc duvar kalnlklar, kap ve pencere
boluklarnn boyutlar, tayc duvar mesnetlenmemi uzunluu, lento ve hatl
boyutlarn kapsamaktadr. Ynetmelik bu minimum kurallarn yerine getirilmesi
durumunda, ayr bir deprem yk zmlemesine ihtiya olmad ve
zmlemenin sadece yapnn davrannn belirlenmesi bakmndan
yaplabileceini bildirmektedir. Deprem zmlemesi durumunda edeer deprem
yk yntemi uygulanabilir ve toplam edeer deprem yk (taban kesme kuvveti)
hesab betonarme binalarda olduu gibi yaplabilir.
7.1. Deprem Yklerinin Hesaplanmas ve Genel Kurallar
Yma kargir yaplarda deprem gvenliini belirlemek amacyla projelendirmeye
esas olan deprem ykleri u ekilde hesaplanr;
V
t
= Ao x S(T
1
) x I x W / R
a
(T
1
) (7.1)
W = W
i
= (G
i
+ n Q
i
)
V
t
= Edeer deprem yk (taban kesme kuvveti)
A
o
= Etkin yer ivme katsays
S(T
1
) = Spektrum katsays
I = Bina nem katsays
W = Bina toplam arl
R
a
(T
1
) = Deprem yk azaltma katsays
Gi = Sabit ykler
Qi = Hareketli ykler
51
Yapnn katlarna gelen yatay ykler yine deprem ynetmeliklerinde ngrld
gibi kat arlklar ve ykseklikleri ile orantl olarak hesaplanr.
Katlara gelen yatay ykler ise;
i i
i t N
N
j j
j=1
= ( )
w H
F V F
w H

,
N t
= 0.0075 F N V ,
N
t N i
i=1
= + V F F (7.2)
(7.2) denklemlerinden bulunur. Bu bantlarda,
V
t
: Edeer deprem yk (taban kesme kuvveti)
F
i
: inci kata gelen yatay yk, (toplam edeer deprem yknn F
N
dnda geri
kalan ksm, Ninci kat dahil olmak zere, bina katlarna ile datlacaktr).
F
N
: Binann Ninci katna (tepesine) etkiyen ek edeer deprem yk
W : toplam yap arln,
Wi : inci katn arln,
Hi : inci katn zeminden yksekliini gstermektedir.
Etkin yer ivme kat says belirlenir. (ABYYHY2006) esas alnarak bina hangi
deprem blgesindeyse o blgeye uygun Etkin Yer vmesi Katsays (A) Tablo
7.1.den belirlenir.
Tablo 7.1 : Etkin Yer vmesi Katsays (A
o
)
Deprem Blgesi En ok Kat Says
1 2
2 , 3 3
4 4
Bina nem katsays (I) belirlenir. (ABYYHY2006)da ngrlen deerler esas
alnarak, binann kullanm amacna veya trne bal olarak bina nem katsays
Tablo 2.9den belirlenir.

52
Tablo 7.2 : Bina nem Katsays ( I )
Binann Kullanm Amac
veya Tr
Bina nem
Katsays (I)
1. Deprem sonras kullanm gereken binalar ve tehlikeli madde
ieren binalar
a) Deprem sonrasnda hemen kullanlmas gerekli binalar
(Hastaneler,dispanserler, salk ocaklar, itfaiye bina ve tesisleri,
PTT ve dier haberleme tesisleri, ulam istasyonlar ve terminalleri,
enerji retim ve datm tesisleri; vilayet, kaymakamlk ve belediye
ynetim binalar, ilk yardm ve afet planlama istasyonlar)
b) Toksik, patlayc, parlayc, vb zellikleri olan maddelerin
bulunduu veya depoland binalar




1.5

2. nsanlarn uzun sreli ve youn olarak bulunduu ve deerli
eyann sakland binalar
a) Okullar, dier eitim bina ve tesisleri, yurt ve yatakhaneler, askeri
klalar, cezaevleri, vb.
b) Mzeler


1.4

3. nsanlarn ksa sreli ve youn olarak bulunduu binalar
Spor tesisleri, sinema, tiyatro ve konser salonlar, vb.

1.2
4. Dier binalar
Yukardaki tanmlara girmeyen dier binalar
(Konutlar, iyerleri, oteller, bina tr endstri yaplar, vb)

1.0
Spektrum katsays S(T), yma kargir yaplarda, (ABYYHY2006)da yer alan
Blm 5 esas alnarak 2.5 olarak alnr.
53

ekil 7.1 : Spektrum Katsays Erisi
Deprem yk azaltma katsays Ra(T1)=2.0 alnarak edeer deprem yk
hesaplanmaldr.
Hareketli yk katlm katsays belirlenir. Hareketli yk katlm katsays (n) binann
kullanm amacna bal olarak Tablo 2.8den belirlenir.
Tablo 7.3 : Hareketli Yk Katlm Katsays (n)
Binann Kullanm Amac n
Depo, antrepo, vb. 0.80
Okul, renci yurdu, spor tesisi, sinema, tiyatro, konser salonu, garaj,
lokanta, maaza, vb.

0.60
Konut, iyeri, otel, hastane, vb. 0.30

Ynetmelikte bina kat adedi tablo 7.4 de verildii gibi snrlandrlmtr. En ok kat
saylar, zemin kat ile stndeki tam katlarn toplamdr. Ek olarak, bir bodrum kat
ve normal katn alannn %25 ini gemeyen bir at katna da izin verilmektedir.
Tablo 7.4- zin Verilen En ok Kat Says
Deprem
Blgesi
En ok
Kat
Says
1 2
54
2 , 3 3
4 4


Tayc duvarlarda kullanlacak doal ve yapay kargir birimlerinin en dk basn
dayanm, brt basn alanna gre, en az 5 MPa ve bodrum katlarda kullanlacak
talarn da minimum basn dayanmnn 10 MPa, bodrum katlarda beton duvar
yaplmas durumunda kullanlacak en dk beton kalitesi C16 olmas gerektii
ngrlmtr.
Yma yapda planda birbirine dik dorultularn her biri boyunca uzanan tayc
duvarlarn, pencere ve kap boluklar hari olmak zere, toplam uzunluunun brt
kat alanna (konsol demeler hari) oran (0.25 I) m/m
2
den daha az olmayaca
belirtilmitir (ekil 7.2). Burada I, bina nem katsaysdr.





ekil 7.2 : Tayc Duvarlarda Toplam Uzunluk Snr

d
/ A 0.25 I m/m
2

d
: Taral alan uzunluu (m)

A : Brt kat alan (m
2
)
I : Bina nem katsays)
Deprem
dorultusu
55
Herhangi bir tayc duvarn, planda kendisine dik olarak saplanan tayc duvar
eksenleri arasnda kalan mesnetlenmemi uzunluu, birinci derece deprem
blgesinde 5.5 myi, dier deprem blgelerinde ise 7.0 myi gememesi
belirtilmitir. Bu koulun salanmamas durumunda, bina kelerinde ve planda
eksenden eksene aralklar 4.0 myi gememek zere kat yksekliince betonarme
dey hatllarn yaplmas ngrlmtr. Ancak bu tr duvarlarn mesnetlenmemi
uzunluu 16mden fazla olmayacaktr.





ekil 7.3 : Tayc Duvarlarn En Byk Desteklenmemi Uzunluu
Bina kesine en yakn pencere veya kap boluu ile bina kesi arasnda
braklacak dolu duvar parasnn plandaki uzunluu, birinci ve ikinci derece
deprem blgelerinde 1.5 mden, nc ve drdnc derece deprem blgelerinde ise
1.0 mden az olmamas, bina keleri dnda, pencere ve kap boluklar arasnda
kalan dolu duvar paralarnn plandaki uzunluu, birinci ve ikinci derece deprem
blgelerinde 1.0 mden, nc ve drdnc derece deprem blgelerinde ise 0.8
mden az olmamas, bina keleri dnda, birbirini dik olarak kesen duvarlarn
arakesitine en yakn pencere veya kap boluu ile duvarlarn arakesiti arasnda
braklacak dolu duvar parasnn plandaki uzunluu, tm deprem blgelerinde 0.50
mden az olmamas ngrlmtr. Kap ve pencere boluklarnn herbirinin
plandaki uzunluu 3.0 mden fazla olmamas, tayc duvarn mesnetlenmemi
Mesnetlenmemi duvar boyu :
1
,
2
ve
3

5.5 m (1. derece deprem blgesi)
7.0 m (2,3 ve 4. derece deprem blgesi)
4.0 m
Dey Hatl Dey Hatl Dey Hatl
16.0 m
4.0 m

2

1

56
uzunluu boyunca kap ve pencere boluklarnn plandaki uzunluklarnn toplam,
mesnetlenmemi duvar uzunluunun %40ndan fazla olmamas koulu istenmitir.
Pencere ve kap lentolarnn duvarlara oturan ksmlarnn her birinin uzunluu,
serbest lento aklnn %15inden ve 0.20m den az olmamas, yatay ve dey
hatllarn genilii tayc duvar geniliine eit olmas, ykseklii ise 0.20mden az
olmamas ngrlmtr.






ekil 7.4 : Tayc Duvar Boluklar
7.2. Deprem Gvenliinin ncelenmesi
Yma yaplarda kullanlan harcn kayma dayanm ve duvar malzemesinin ekme
dayanm genellikle dktr. Hasarlar, deprem etkisiyle duvarlarda oluan kayma
gerilmeleri dolaysyla ekme gerilmelerinin meydana getirdii atlak, ayrlma ve
dalmadr. Bunun yannda yapnn ar ve rijit zellikte olmas, byk deprem
kuvvetine maruz kalmasna neden olur. Yma yapnn ekme ve basn altndaki
snek olmayan davran, yapnn nemli bir plastik ekil deitirme gstermeden
ani gmesine sebep olur. Byk pencere ve kap boluklar, planda duvar
dzeninin simetriden ayrlmas, ilave gerilme ylmalarna dolaysyla hasarn
artmasna sebep olur. Bunun yannda yapm kusurlar, derzlerin harla
doldurulmamas, duvarlarn deyden ayrlmas da nemli hasar nedenlerindendir.
0.5 m
1.5 m 1. ve 2. Deprem Blgesi 1.0 m
1.0 m 3. ve 4. Deprem Blgesi 0.8 m

n
(Mesnetlenmemi duvar boyu)

b1
ve
b2
3.0 m
(
b1
+
b2
) 0.40
n

b2

b1

57
Deprem hareketinin iki dorultuda bulunmas nedeniyle, yma yapda tayc
duvarlar, duvar dzleminde ve dzlem dnda zorlanmalara maruz kalrlar. Deprem
gvenlii hesaplarnda ayrnt derecesine bal olarak seviyede inceleme
yaplmas mmkndr. Birinci zmleme seviyesinde yatay deprem kuvveti
ynetmelikte ngrld gibi hesaplanr ve katlara datlr. Kat kesme kuvvetleri
de deprem dorultusundaki duvarlara, alanlar ile orantl paylatrlarak, kayma
gerilmeleri hesaplanr. Bulunan kayma gerilmeleri, msaade edilen snr gerilme
deerleriyle karlatrlarak, katn deprem gvenliine karar verilir. kinci
zmleme seviyesinde, duvarlarn pencere ve kap boluklar olan ve olmayan
paralar ayr ayr hesaba katlarak paylam salanr. Kayma ekil deitirmesi
yannda eilme momentinin katks da hesaba katlr. nc inceleme seviyesi, tm
sistemin boyutlu, sonlu elemanlarla modellenmesidir. Bu seviyede deprem kayd
kullanlarak dinamik bir inceleme de yaplabilir. Bunun yannda kat dzleminde
doan burulma momenti de gz nne alnabilir. Ancak, yma duvarlarn planda
dzgn dalmas durumunda bu etki nemli olmaz. Yaplan kyaslamada, bulunan
kayma gerilmeleri izin verilen deeri gemiyorsa, binann yeterli deprem
gvenliinin olduuna karar verilir (Celep ve Kumbasar, 2000).
DBYBHY2006 da ngrlen duvar gerilme hesab
Bu yntemde hesaplanacak dey ykler ve deprem hesap yklerinin etkisi altnda
oluacak basn ve kayma gerilmelerinin, duvarda kullanlan yma duvar cinsine
gre izin verilen basn ve kayma gerilmelerini amad, gerilmelerin ald
durumda, tayc dolu duvar alanlar arttrlmas ve yeniden hesap yaplmas
istenmektedir. Kerpi duvarl yma binalarda gerilme hesab istenmemektedir.
Dey gerilme hesabnda, duvarlarda oluan basn gerilmelerinin yma duvar
cinsine gre izin verilen gerilmelerle karlatrlmas istenmektedir. Bu hesapta
duvarlardan ve demelerden gelen ykler, duvardaki kap ve pencere boluk en
kesitleri kadar azaltlm duvar alanlarna blnecek, buradan kan gerilme deeri,
duvar cinsine gre verilen basn gerilmesinden byk olmamas koulu aranacaktr.
Duvarlarda izin verilen basn emniyet gerilmesi, ynetmelikte belirtilmi eitli
yntemlerle hesaplanabilir.
58
1. Duvarlarda kullanlan har snfna ve duvar malzemesinin TS-2510da
verilen ortalama serbest basn dayanmna bal olarak, duvar emniyet
gerilmesi tablo 7.5 den alnabilir.
Tablo 7.5 : Har Snfna Bal Duvar Basn Emniyet Gerilmesi
Duvarda Kullanlan Har Snf (MPa) Duvar Malzemesi
Ortalama
Basn Dayanm
(MPa)
A
(15)
B
(11 )
C
(5 )
D
(2)
E
(0.5 )
25 1.8 1.4 1.2 1.0 0.8
16 1.4 1.2 1.0 0.8 0.7
11 1.0 0.9 0.8 0.7 0.6
7 0.8 0.7 0.7 0.6 0.5
5 0.6 0.5 0.5 0.4 0.4
2. Duvarda kullanlan kargirin birim basn dayanm belli deilse veya duvar
dayanm deneyi yaplmamsa duvarda kullanlan kargir birim basn
emniyet gerilmesi tablo 7.6 ten alnr.
Tablo 7.6 : Yma Duvarlarn Basn Emniyet Gerilmesi
Duvarda Kullanlan Kargir Birim Cinsi Duvar Basn Emniyet
Gerilmesi f
em
(MPa )
Dey delikli blok tula (delik oran % 35den az,
imento takviyeli kire harc ile)
1.0
Dey delikli blok tula (delik oran %35- 45
arasnda, imento takviyeli kire harc ile)
0.8
Dey delikli blok tula (delik oran % 45den
ok, imento takviyeli kire harc ile)
0.5
59
Dolu blok tula veya harman tulas (imento
takviyeli kire harc ile)
0.8
Ta duvar (imento takviyeli kire harc ile) 0.3
Gazbeton (tutkal ile) 0.6
Dolu beton briket (imento harc ile) 0.8
Duvar basn emniyet gerilmeleri, duvarlarn narinlik oranlarna gre tablo 7.7 de
verilen miktarlar kadar azaltlr.
Tablo 7.7 : Narinlik Oranna Gre Dey Yk Emniyet Gerilmelerini Azaltma
Katsaylar
Narinlik h/t 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
AzaltmaKatsays 1.0 0.95 0.89 0.84 0.78 0.73 0.67 0.62 0.56 0.51
Kayma gerilme hesabnda, greli kayma rijitlii ve duvar eksenlerinin kayma
rijitliinden gidilerek binann kayma rijitlik merkezi hesaplanmas istenmektedir.
Bir duvar ekseninin kayma rijitlii, o eksendeki duvar paralarnn kayma
rijitliklerinin toplamdr. Burada yma binann her duvar eksenindeki kap veya
pencere boluklar arasnda kalan duvar paralarnn greli kayma rijitlii k A / h
ifadesinden hesaplanacaktr. A, dolu duvar parasnn yatay en kesit alan, h dolu
duvar parasnn her iki yanndaki boluklarn yksekliinin en kk olandr.
Duvarn en kesiti dikdrtgen ise k = 1.0, duvarn u eleman varsa veya duvarn
ucunda duvara dik dorultuda bir di ya da payanda duvar varsa k = 1.2 alnmas
istenmektedir. Ayrca ynetmelikte, duvarlara gelen kesme kuvveti ve kat burulma
momenti de gz nne alnarak, binann birbirine dik her iki ekseni dorultusunda
hesaplanmas istenmektedir. Son olarak, duvara gelen deprem kuvveti duvar yatay
en kesit alanna blnerek duvarda oluan kayma gerilmesinin bulunmas ve
denklem (5.1)den bulunacak duvar kayma emniyet gerilmesi
em
ile
karlatrlmas istenmektedir.

em
=
o
+ (7.3)
60
Bu denklemde
em
= duvar kayma emniyet gerilmesi (MPa),
o
= duvar atlama
emniyet gerilmesi (MPa), = srtnme katsays (0.5 olarak alnabilir), duvar
dey gerilmesi (MPa)dir. Duvarda kullanlan kargir birim cinsine gre duvar
atlama dayanm
o
deeri tablo 7.8den alnacaktr.
Tablo 7.8 : Duvarlarn atlama Dayanmlar (
o
)
Duvarda Kullanlan Kargir Birim Cinsi ve
Har
Duvar atlama Emniyet
Gerilmesi
o
(MPa )
Dey delikli blok tula (delik oran % 35den
az, imento takviyeli kire harc ile)
0.25
Dey delikli blok tula (delik oran %35- 45
arasnda, imento takviyeli kire harc ile)
0.12
Dolu blok tula veya harman tulas (imento
takviyeli kire harc ile)
0.15
Ta duvar (imento takviyeli kire harc ile) 0.10
Gazbeton (tutkal ile) 0.15
Dolu beton briket (imento harc ile) 0.20
Duvar yapmnda kullanlan kargir birim elastisite modl (E
d
) denk.(7.4) ile
hesaplanacaktr. f
d
duvar basn dayanmdr.
E
d
= 200 f
d
(7.4)






61
8. TARH YAPILARDA UYGULANAN ONARIM VE
GLENDRME TEKNKLER

Tarihi bir yapnn onarm ncesi yapnn tarihi, estetik ve teknik ynden
incelenmesi, rlvesinin hazrlanmas, bozulmalarn saptanmas; durum tespiti ve
onarm, bilimsel bir ereveye oturtmak asndan gereklidir. Bu teknikler
salamlatrma, btnleme, yenileme, yeniden yapma, temizleme ve tamadr.
Onarm srasnda yaplan mdahalelerin derecesi, salamlatrmadan yeniden
yapma doru artar. Koruma asndan en uygunu, salamlatrmayla yetinmektir.
8.1. Salamlatrma
Salamlatrma almalar, tarihi yapnn malzemesinin, tayc sisteminin ve
zerinde bulunduu zeminin salamlatrlmas olmak zere ana balkta ele
alnabilir.
8.1.1. Tarihi Yapnn Yapld Malzemesinin Salamlatrlmas
Tarihi yaplar, ina edildikleri yrenin olanaklarna ve geleneklere bal olarak
kerpi, tula, aa, ta gibi doal kkenli malzemelerle yaplmlardr. Zamann
acmaszl, doal ve yapay etkenlerinde etkisiyle bu malzemelerde bozulmalar
meydana gelir.
Kerpi malzemenin salamlatrlmas : Eski koruma uygulamalarnda, kerpi
zerine zift srlerek ya da stleri harla svanarak korunmaya allmtr. Kerpi
malzemenin renk ve dokusuna uyum salamayan bu yntem gnmzde
terkedilmitir. Gnmzde kerpi kalntlar, binlerce yldr Anadolu'da uyguland
gibi, srekli bakm yntemiyle, amur harc ile svanarak korunuyor. Yenilenebilir
olan bu sva, kerpi yapy hava koullarna kar korur, eriyerek yok olmasn
engeller.
Ahap elerin salamlatrlmas : Bu blm iki ana balk altnda incelersek,
bunlardan birincisi, zerine etkiyen yap yklerini karlamas iin yaplan
mdahaleler; ikincisi ise sistemin stabilitesini arttran mdahalelerdir. Birinci durum
iin ahap demelere uygulanan tekniklere deinilmitir.
62
Ahap demeler genelde iki ve tek katl yaplarda grlmektedir. Bu tr demeler
iin sz konusu iyiletirme yntemi; genelde mevcut tayc demenin gzden
geirilip, tayclk zelliklerini yitirmi paralarn deitirilmesidir. Tayc vasf
istenilen zellikte olmayan deme elemanlarnn (ahap deme kirilerinde
rme, mantarlama vb.) tayclk zelliklerinin iyiletirilmesi, mevcut
malzemeden ya da demenin davranna ters ynde hareket etmeyecek
malzemeyle takviye edilmesiyle salanr.
Ahap kirili deme, deprem annda binann tayc elemanlarna yk gerektii
gibi aktaramamas (diyafram etkisi gsterememesi) durumunda duvarlar kat
yksekliklerinin daha stnde bir boya sahipmi gibi davranr. Bunun nlenmesi
iin elik ubuk/profiller yardmyla demenin altnda X eklinde balantlar
yaplabilir. Yaplan mdahalelerle birlikte demeyi tayan ahap kirilerin says
da artrlabilir.
kinci admda demenin mevcut tayc elemanlar, yapnn tayc duvarlaryla
mutlaka balanmasdr. Ayn zamanda demenin iki dorultulu alabilmesi iin
mevcut tayc tahta malzemenin zerine dik dorultuda ikinci bir tahta malzeme
ivilenir (ekil 7.1). Her ne kadar uygulanmas tarihi yma kargir yapnn kimliini
bozsa da bir baka alternatif de demenin zerine hasr elikli ince bir betonarme
tabaka (ekil 7.2) de gsterildii gibi yaplmasdr.
ekil 8.1 : Mevcut Ahap Demenin zerine Uygulanan kinci Ahap Katman

63

ekil 8.2 : Mevcut Ahap Demenin zerine Uygulanan Betonarme Katman
Volta demeler, elik kiriler arasna normal tulalarn kemer eklinde rlmesiyle
elde edilen, tek dorultuda alan bir deme eididir (ekil 8.3). Dey deme
yklerini tula tonoz kemerleri basnca alarak uzun dorultudaki elik kirilere,
kiriler de zerine oturduu duvarlara ya da kirilere aktarr. Yatay deprem ykleri
altnda elik profiller kayabilir, tula kemerler, dzlemine dik ve dzlemi
dorultusundaki eilme ile zayflayabilir, elik kirilerle tula arasnda dinamik
etkileim olabilir ve sistem bir diyafram almas gstermeyebilir Arun (2005).
Volta demelerde kemer aklnn kiri aklnn 1/3nden byk olmamas
istenir. Demenin diyafram etkisi gsterememesi, kemer aklnn kiri
aklnn 1/3nden byk olmas vb. durumlarda, volta demelerde uygulanacak
glendirme eidi elik ubuk ya da profiller yardmyla demenin altna X
eklinde balantlar yaplmasyla olabilir.


ekil 8.3 : Tek Dorultuda alan Volta Deme
3
0
15
64
Ta elerin salamlatrlmas : Bozulma srecini geriye dndrmek olas
olmamakla birlikte zel ayrntlar rlyef, yazt vb. yaatmak amacyla talarn
salamlatrlmas uygulamas, zel kimyasal malzemelerin talarn yzeyine
pskrtlmesi ile yaplmaktadr. Salamlatrma yntemi tan trne ve bozulma
durumuna gre belirlenmeli, kullanlacak kimyasal malzeme tan zgn yapsn
deitirmemelidir. Uygulamalarda kullanlan tamir harlar ve zelliklerinden
bahsedecek olursak, bunlar :
Doal hidrolik kire : Yksek scaklkta (900 0C civar) stlan hidrolik kire ile
tane ap 0 ile 3 mm arasnda seilmi karbonat tozu ve zararl olmayan inorganik
mineral lif ierir. "Lif" deyimi, inorganik (mineral) ve organik (bitkisel, hayvansal)
meneli tabii ve suni iplik eklindeki kat ve dayankl maddeler olarak
aklanabilir. Harcn yapmas ve priz sresini iyiletirmek iin, yma yzeyin
nceden nemlendirilmesi tavsiye edilir. Katmanlar olutururken, eski zamanlarda
olduu gibi, istenen kalnla ulancaya kadar, nceki katman sertlemeden nce,
her bir katman yaklak 1,5-2 cm kalnlnda olacak ekilde ve teker teker
yaplmasnda fayda vardr.
Fresk svalarnn ve mozaiklerin glendirilmesi iin kullanlan grout harc :
eriinde ok saf hidrolik harc ve doal su tutucular (suyun grout harcndan fazla
ayrarak fresklere ulamasn nler) bulunur. Sva ve fresklerin glendirilmesi,
atlaklarn onarm, duvar cephelerinin onarm, yapsal elemanlar ile duvarlar
arasndaki sreklilii salamak amacyla yaplan restorasyon ilerinde sklka
kullanlr. Duvar yzeyindeki byk boluklar doldurmak amacyla kullanlan grout
harcnn, tulalar, talar ve tf ile mkemmel uyum salad tecrbe edinilmitir.
Duvarlarn nem geirgenliini deitirmedii, kullanclar tarafndan zellikle
belirtilmektedir.

ekil 8.4 : Uygulama 1
65
Duvarlarn glendirilmesi iin kullanlan grout harc : Bnyesinde doal
hidrolik kire, rtre engelleyici, doal su tutucular, sper akkanlatrclar
barndrr. atlak nedeniyle yk tama fonksiyonu azalm ya da kaybolmu tarihi
deer tayan ta, tula ve tf yaplarda, boluklarn ve byk oyuklarn
doldurulmasnda, voltalarn iine enjeksiyon, duvarlarn iine enjeksiyon,
atlaklarn yaptrlmas ve temellerde kullanlmas tavsiye edilir. Hibir orijinal
yap malzemesi ve restorasyon ilemi srasnda ve sonrasnda kullanlan herhangi
baka bir malzeme ile olumsuz kimyasal etkileim yaratmad kullanclar
tarafndan belirtilmektedir.

ekil 8.5 : Uygulama 2
Ta elerde meydana gelen en belirgin bozulma, atlaklardr. Bu blm kk
atlaklarn ve geni atlaklarn onarm olarak ikiye ayrabiliriz.
Kk atlaklarn onarm : 0.2 mm den kk atlaklarn onarmna ihtiya yoktur.
0.3 mm den byk 3 mm den kk atlaklarn onarm iin epoksi harc
kullanlabilir (ekil 8.6).
Bu uygulamada u admlar izlenir:
atlaklarn etrafndan son kat (sva...), temizlenerek uzaklatrlr, sonra hava
jeti veya su jeti ile tozlar ve kalan harlar veya maddeler krn etrafndan
temizlenir.
Deliin 5 cm iine doru meme ucu uzatlr.
Meme ucunun bulunduu yer enjeksiyon macunu ile kapatlr.
Macun iyice sertletikten sonra krk epoksi ile doldurulur. Uygulanan
enjeksiyon 3 Mpa basnta uygulanmaldr Gavrilovic ve di. (1983).

66
Bu ilemlerden sonra atlak tekrar hava jeti ile temizlenir.
ekil 8.6 : atlaklarda Epoksi Harc Uygulanmas
Uygulanacak epoksi malzemenin zellikleri;
Epoksi 5c den aada kullanlamaz.
Epoksi ortam scaklna gre akkanln tar ya da sertleir.
Sertleme sresi, scakla baldr.
deal uygulama scakl 20 25 c dir.
nce atlaklarda dk basn ve uzun sre, daha byk atlaklarda byk
basnta ksa sre uygulanr.
Geni atlaklarn onarm : atlak eer 3 mm den byk ise grout enjeksiyonu da
uygulanabilir; ama atlaklar 10 mm den bykse veya duvar oluturan ta ya da
tulalar dmse, daha geni bir uygulama gerekecektir. Uygulanacak metod bir
eit duvar glendirme yntemi olarak tanmlanabilir.
Dey atlaklarda atlaa bitiik ta ya da tulalar karlr ve diki elemanlar ya da
elik barlar eklenir, ta tula duvarn boluklar, betonla ya da zengin imento
grout ile birlikte uygun olarak doldurulur (ekil 8.7). Bu yntem duvarn dier
yznde de uygulanmaldr (Gavrilovic ve di. 1983).

ekil.8.7 : Duvardaki atlaklarn elik Bar ya da Diki Eleman le Giderilmesi
5
D i k i E l e m a n
67
Duvarda, talarn ya da tulalarn 15 20 cm geniliinde dey olarak birbirinden
ayrlmas halinde, atlak bytlerek tula veya tala ve zengin harla atlak blgesi
onarlr (ekil 8.8). Bir dier alternatif; btn gevek ta veya tulalar uzaklatrlr.
atlak tmyle betonla doldurulur. Bu yntemde tula duvarda kolon olumas
salanr. 14 lk donat kolonun iine 8 lik etriyelerle sarlarak monte edilir.
Dier bir alternatif; tula duvarda tulalar karlarak yerlerine betonarme eleman
yaplmasdr. Bylelikle tula duvar zerine gelen gerilmeleri karlam olur.
ekil 8.8 : atlak Blgesinin Onarlmas
Yma duvar byk lde zarar grmse, mesela srekli yanal arpklklar,
bklmeler veya duvar geniliinde batan baa meydana gelen kamburlamalar
(ekil 8.9), gibi problemli duvar paralar tmyle uzaklatrlr ve duvarn o ksm
yeniden yaplr. Dalm ya da kamburlam durumda olan duvarlar eer kalp
kurulacak kadar stabil ise, duvarn tamamen yeniden yaplmasndan kanlmaldr.
Uygulamada duvarn hasarl ksm uzaklatrlr, hasarl ksmn boluklar beton ya
da imento grout ile doldurulur (ekil 8.10).
ekil 8.9 : Duvarda Oluabilecek Kamburlama

68

ekil 8.10 : Duvardaki Hasarl Ksmn Beton ya da Grout le Doldurulmas
Duvar birleimlerinde onarm ve glendirme : Duvar birleimleri statik (iletme
ykleri, arpma etkileri, trafik) ve dinamik etkiler (deprem) altnda, yetersiz balant
veya balantlarn yeterli dayanmda olmamas sonucunda, geni dey krklar veya
ayrlmalar oluabilir.
Duvardaki birleimleri iyiletirmek iin birok metod vardr. Gnmzde en sk
kullanlan yntemleri u balklar altnda sralayabiliriz, ta veya tula ekleme, elik
levhalarla sarlarak glendirme, lifli polimer ile glendirme.
Tula rmek veya krk boyunca ta eklemek kullanlan bir yntemdir (ekil 8.11).
Bitiik (komu) tula veya ta 1 ve 2 numaral yerde gsterildii gibi karlr ve
yeni tula veya ta 3 numarada gsterildii gibi yerletirilir. Ta yerletirilirken
yksek imento grout ile iine yerletirilir ve iki duvar arasndaki boluk zengin
grout ile doldurulur.

ekil 8.11 : Tula rme ya da Ta Ekleme Yntemi
1
2
3
69
Eer ke tamamen kopmusa, mevcut duvar glendirmek iin; ilk nce at veya
tayc sistem geici destee alnmaldr, sonra yma duvardaki ek yerler
karlmal ve temizlenmelidir. Betonarme donats hazrlanp ke duvarlarn iine
balanmaldr. Bu uygulama duvar birleimini de glendirebilir(ekil 8.12).
Uygulamas yaplacak olan bu eit kolonlar minimum 416 boyuna donatl ve
8/20 etriyeli olmaldr (ekil 8.13) (Sara, 2003).
ekil 8.12 : Duvar Kelerinde Oluturulacak Kolon in Yaplan Hazrlk

ekil 8.13 : Duvarda Kolon Oluturulmas
Dier bir yntem, duvarlar elik levhalarla kuaklanarak veya duvarn her yznde
atya veya deme diyaframlarna monte edilerek kullanlan elik levhalarla
glendirilmesidir Gavrilovic ve di. (1983).

ekil 8.14 : elik Kuaklarla Glendirme
70
Bu eit kuaklama dikey kuvvetlere kar duvar glendirir fakat, duvar yatay
(dzlem) kuvvetlere kar glendirmez. (ekil 8.15), tipik bir uygulamay
gstermektedir.
ekil 8.15 : elik Levhalarla Duvarn Kuaklanmas
ekil 8.16 : elik Levhalarla Glendirme
Yma duvarlarda yaplabilecek dier bir uygulama ise lifli polimer ile
glendirmedir. Bu malzemelerin, geleneksel olarak kullanlan elik lama-plak
takviyesine kar bata gelen stnlkleri korozyona dayankl olmalar, hafif
olmalardr. Yksek maliyeti, en nemli dezavantajdr. Cam, karbon ve aramid
olarak eittirler.
Tablo 8.1 : Lifli Polimer ve elik Malzemelerin Karlatrlmas
Malzeme Elastisite Modl (GPa) ekme Dayanm (MPa)
Cam 50-70 2000-3000
Aramid 65-120 2410-3150
Karbon 135-190 2400-5700
elik 200 220-460

5
0
71
Yma yaplarn duvarlar tayc zelliktedir. Bu duvarlarn kesmeye ve eilmeye
kar mukavemeti lif takviyeli polimer sistemlerle arttrlabilir. Duvarlardaki hasar
onarmak iin, atlaklar epoksi bazl yksek mukavemetli tamir harlaryla
doldurulur, eilmeye kar boyuna, kesmeye kar enine dorultuda lifli polimer
uygulanabilir.

ekil 8.17 : Yma Duvarda Lifli Polimer Uygulama Detay
Tarihi yaplarn kubbelerindeki hasarlar minimal seviyelere ekmek iin lifli
polimer sistemler, d yzeyden uygulanr, bu uygulamann amac zerleri kurun
tabakalarla kaplanacak olan kubbelerin, yaplan glendirmeyi rtmesi ve en
nemlisi tarihi dokusunu ve grntsn deitirmemesidir.
ekil 8.18 : Lifli Polimer Uygulanmas
8.1.2. Tayc Sistemin Salamlatrlmas
Zemin hareketleri, doal afetler, uzun sreli doal etkenler (s farklar, donma-
znme vb.) tarihi yaplarn tayc sistemlerinde hasara neden olmaktadr.
Gnmze kadar deyden ayrlma, atlama gibi hasarlar payandalarla, gergilerle
desteklenmitir. Bugn ise tayc sistem salamlatrma tekniklerine elik,
betonarme, lifli polimer, izolatr, enjeksiyon, n germe, ankraj, temel geniletme ve
salam zemine inen kazkl temellerle destekleme gibi teknikler eklenmitir.
72
Destekleme - payandalama
Kemer, tonoz, kubbe gibi tayclar zemindeki aksaklklar, deprem gibi etkiler
sonucunda eksenlerinden ayrlrlar, bunun neticesinde atlaklar oluur. Bu
olumsuzluu gidermek iin kelere, kemer mesnet hizalarna masif, ya da uan
payandalar ilave edilerek salamlatrma yoluna gidilmitir. Payandalama,
gnmzde de uygulanan bir salamlatrma yntemidir. Payandalarn duvar
yzeyine tek noktadan uygulanan destekler biiminde tasarlanmas tehlikelidir; yan
itkilerle zorlandnda payanda duvar delerek hasar verebilir. Bu nedenle
yastklama yaplmas, desteklerin geni bir yzey zerine uygulanmas tercih edilir.
Payandalarn cephelerin zel ayrntlarnn bulunduu blmlerine
yerletirilmemesine, bundan kanlamyorsa, cephe bezemelerinin zedelenmesini
engelleyecek nlemlerin alnmasna zen gsterilmelidir.
emberleme, balant ubuklar- gergi uygulanmas
Metal emberlerle sarp sktrma yntemi, dalma tehlikesi gsteren dey tayc
elemanlarda sk kullanlan bir salamlatrma tekniidir. Deprem, yangn gibi
nedenlerle atlayan stunlar, ayrca stanbul da da ska rastladmz gibi camilerin
son cemaat yerlerinde ya da i mekanlarndaki stunlar bu metodla sarlarak
salamlatrlmtr. Bugn de, tarihi yaplarn tayc sistemleri deprem etkilerine
kar takviye edildiklerinde kuaklama ve gergilerden yararlanlmaktadr.
Kesit geniletme - mantolama
Tarihi yma kargir binalarda pskrtme beton ile duvar glendirilmesi ok yaygn
uygulanan bir metottur. Pskrtme beton, basnl hava ile uygulanan betondur. ki
ekilde uygulanabilir.
Kuru karm uygulanmasnda, pskrtme beton iin makinenin karm
odasnda, imento ve agrega uygun llerde bir araya getirilip
kartrldktan sonra, seyrek olarak ve basnl hava yardmyla bir hortum
iinde pskrtme ucuna iletilir. Pskrtme ucunda (meme ve tabanca), kuru
karma basnl su eklenerek elde edilen beton basnl hava ile
betonlanacak yzeye yksek hzla pskrtlr. Bu uygulamada su miktar
istenilen karmn elde edilmesi iin ayarlanabilir ve gerekli olduunda suya
katk maddeleri eklenebilir.
73
Dier uygulama da ise imento, agrega ve su beraber kartrlr. Elde edilen
slak karm hortumla ve basnl hava ile pskrtme ucuna iletilir.
Duvarn glendirmesinde bir yntem; hasr elik donat tek ynl ya da iki ynl
olarak tayc duvara uygulanr, stten 18, 20 gibi elik ankrajlarla tavan
demesine tespit edilir. Bu ilemlere binada bir simetri dahilinde balanr, daha
sonra dier blmlere geilir. duvar yzlerinde sva temizlenip, imento erbeti
pskrtlerek, yzey hazrlanr. Pskrtme beton uygulanrken yeterli uzaklk
brakmak zor olduundan bina ilerinde 450 dozlu sva uygulanabilir. Tayc
duvarlarn yeniden rlmesi gerektiinde, kalan duvarlar geici iksaya alnmadan
mevcut duvarlar yklmamaldr.
Projesine uygun olarak takviye yaplacak bina ke blgelerinin iaretlenmesi
yaplr, bu blgeler iindeki svalar kaldrlr, derz aralklar ksmen alr, yzey
yabanc maddelerden olabildiince temizlendikten sonra imento erbeti
pskrtlerek yzey hazrl yaplp gerekli ankraj delikleri alr. Ankraj delikleri
toz ve nemden arndrldktan sonra, ankraj ubuklar projesine uygun olarak dolu
tula veya ta duvarlarda epoksi ile yerletirilir. Duvar yzeyine ankrajlar
(rnein:metrekarede 4 adet) yerletirilerek hasr elik monte edilir. ngrlen
yerlere zenle yerletirilen donatlar aderans zayflatacak her trl kirden
arndrlm, temiz olmaldr. Hasr eliklerde bindirmeler bir veya bir buuk gz
olacak ekilde yaplr. Hasr donatnn mevcut duvarlardan belirli bir uzaklkta
tutulabilmesi iin mesafe ayarlayclar kullanlmaldr. Hasr elikler gevek
olmadan sk bir ekilde tespit edilmelidir. Bu ilemler bittikten sonra pskrtme
beton uygulamas (shotcrete) yaplr (Sara, 2003).
Pskrtme betonu yapacak kiinin tecrbeli olmas, uygulamann baarl olmasnda
son derece nemlidir. Pskrtme tabancas yzeye imkan nispetinde dik ve 1,0 1,5
m uzaklkta tutulmaldr. Uzak tutulan tabanca, donatnn arkasn yeterli betonla
dolduramayaca iin, yzeyde kesitler meydana getirebilir ve ileride atlak
oluumuna sebep olabilir. Yakn tutulan tabancada ise yzeye yapma tam olarak
salanamaz ve beton zaiyat meydana gelir. Shotcrete uygulamasnda yzeye
arparak srayan beton tekrar kullanlmamaldr. Pskrtme betonu zerine
yaklak 2,5 cm kalnlnda sva yaplarak yzey dzgnl salanmaldr.
74
Pskrtme beton tabakalar halinde uygulanmaldr. Alt tabakann tamamen
sertlemesini beklemeden ikinci tabakaya geilmelidir. Yeni tabaka pskrtlmeden
nce alt tabakadaki pheli yerler kontrol edilerek iyi kaynamam ksmlar
uzaklatrlp yzey nemlendirmelidir. Pskrtme beton uygulamalarnda ok
dikkatli yaplmas durumunda dahi kap, pencere doramalar zarar grebilir. Bu
nedenle doramalarn zarar grmemeleri iin nlem alnmaldr.
Sahada pskrtlerek oluturulan her beton panonun bir kesinde, mala ile kk
bir blgenin yzeyi dzgn hale getirilip 3 ve/veya 7 ve/veya 28. gnlerde Schmidt
ekici okumalar yaplmaldr. Okumalar her istasyonda 12 adet civar olmal,
betonun ka gnlk olduu ve okumann yapld yer yazlmaldr.
st katlar duvarlarnn at altnda yeterince karlkl balanmasn salayacak ve
varsa orijinal tavan bozmayacak bir salamlatrma ve glendirme eklinin
aratrlmas gereklidir. Shotcrete uygulamas eer tavan sslemeleri varsa bu
sslemelere zarar verebilecei iin, o katta hasr elik yerletirilmeli ve 450 imento
dozlu bir sva ile glendirilmelidir (Sara, 2003).
Gnmzde, pskrtme beton uygulamasnn yannda kendiliinden yerleen beton
uygulamas da tercih edilmekte ve kullanlmaktadr. Yksek dayanml, segrege
olmayan, kendiliinden skan ve seviyelenebilen, dkld kalbn eklini
kolaylkla alan ve bir o kadar da temiz bir uygulama yntemidir.
Sismik Yaltm
Taban yaltmnn temel ilkesi; yaplarn ve kuvvetli yer hareketlerinin zellikleri
gz nne alarak; yaplarn rijitliklerini azaltp periyotlarn uzatmak, snmlerini
artrarak yaplara daha kk yatay yklerin gelmesini salamak, yaplarn orta
iddetli depremlerdeki hasarnn nlenmesi ve ok iddetli depremlerdeki hasarnn
daha kk boyutlara indirilmesidir (Baylke, 2002).
Taban yaltm depreme kar yeterli dayanm olmayan antsal deeri olan tarihi
yaplarda ve kullanmnda hibir aksamann olmamas gereken yaplarda
kullanlmaktadr. Bu yaplarda:
Depremde yapya gelecek yklerin dzeyi, yapnn yetersiz olan deprem
dayanmnn altna temel yaltm yoluyla indirilebilir.
75
Yapnn btn katlarnn glendirilmesi yerine yalnz temel yaltm ile
kullanm etkilenmez. Mimari zellikleri bozulmaz.
Klasik glendirme yntemleri (perde duvar ve kolon eklenmesi ile
glendirme), yapnn deerli ve yeniden yaplamayacak i kaplamalarnn,
fresk ve tavan ya da duvar resimlerinin ykmna yol aar. zellikle tarihi
yaplarda bu duruma izin verilemez.
Taban yaltm ile salanan deprem ykndeki azalma miktar yeterli
olmayabilir. Ancak taban yaltm yaplmas ile gereken glendirmenin
dzeyi azaltlabilir.
Bunlara ek olarak, yksek can gvenlii ve minimum bakm gereksinimi ve
iddetli depremlerden sonra bile hemen kullanm gibi nemli faktrlerin
gzard edilmemesi gerekir (Sara, 2003).
Gnmzde bu amala retilmi sismik yaltm cihazlar ve metotlarn yle
sralayabiliriz :
Kauuk Esasl Sismik zolatrler Rubber Bearings
Srtnme Esasl Sismik zolatrler Friction Pendulum
Snmlendirici Cihazlar ;
1. Viskoz Esasl Sismik Snmlendiriciler Viscous Dampers
2. Kurun ekme Snmlendiriciler Lead Extrusion Dampers
3. elik Snmlendiriciler Steel Hysteretic Dampers
Vibrasyon Kontrol Cihazlar Vibration\Structural Control Systems

Sisimik Yaltlm Yap Normal Yap
ekil 8.19 : Sismik Yaltlm Bina ve Normal Bina
76
Kauuk Esasl Sismik zolatrler Rubber Bearings : Yatay birim ekil
deitirmesi ve kayma deformasyonu yksek olan (%150) doal kauuun iine
rijitlik ve snm art iin karbon siyah eklenir. Ayrca dinamik snm ve yatay
stabilitesini ykseltmek amacyla kurun ekirdek yerletirilir. Kauuk esasl sismik
izolatrlerde yatayda her ynde kayma deformasyonu %150ye yakndr. zolatr
cihaznn orijinal pozisyonuna dnmesi dey yke ve iindeki elik levhalarn ve
kurun ekirdee baldr. Hesaplanan yatay ve dey deplasmanlar
karlayabilecek kapasitedeki kauuk esasl sismik izolatr taban plaklar yardmyla
kolon altna yerletirilir.

ekil 8.20 : Kauuk Esasl Kurun ekirdekli zolatr
Srtnme Esasl Sismik zolatrler Friction Pendulum : zel metaller
kullanlarak i bkey kresel yzey zerinde kayabilen mesnet eleman bu yatay
hareket srasnda binay ykselten bir zellii olduundan gelen enerjiyi
snmlemekte ve deprem etkisini %80 orannda azaltmaktadr.

ekil 8.21 : Srtnme Esasl Sismik zolatrler
Kolon altna yerletirilen srtnme esasl sismik izolatr, ibkey %5lik srtnmeli
yzeyi sayesinde tabandan gelen deprem yklerinin yapya %5lik ksmn aktarr.
Deprem enerjisini ibkey ksm sarka prensibine dayanarak yapnn arln
kullanarak snmler.
77
Enerji Snmlendirici Cihazlar : Yapda yatay hareketleri minimuma indirmek ve
yatay deprem enerjisini absorbe etmek veya snmlemek amacyla kullanlan bu
sistem, yatay rijitlik salamas gereken akslara yerletirilir. Hidrolik esasl svlarn
skmas prensibine dayanarak alan cihazlar, yatay ykleri lineer olmayan bir
mantkla snmledikleri iin rijit balantlardan daha kullanl ve elverilidir.

ekil 8.22 : Enerji Snmlendirici Sistemler (viskoz esasl, elik, kurun ekme)
Vibrasyon Kontrol Cihazlar - Vibration\Structural Control Systems : Yapnn
en stne konan ktleler yardmyla, ktle yapnn deprem srasnda yapaca
deplasmanla ters ynde uyumlu hareket ederek, yapnn yatay deplasmanlarn
minimuma indirmeye alr (www.tolaymuhendislik.com).


ekil 8.23 : Vibrasyon Kontrol Cihazlar
Yap tabanna konulacak yaltm aralarnn:
Dey ynde rijitlii byk olmaldr. Bylece dey ynde tabanda rijit
ktle olarak dnmesi azaltlmaldr.
78
Yaltm aralar yapnn dey ykn normal kullanm koullarnda byk
gvenlikle tayabilmelidir.
Uzun sre dayankl olmaldr.
Tm bu pozitif ynlerinin yannda, sismik yaltm aralarnn kullanlmasnn uygun
olmad yerler de vardr. Bunlar :
Yaplarn periyotlarnn uzatlmas yumuak zeminde ina edilmi yaplar
iin zararldr. Yumuak zeminlerde sismik izolasyon konularak yap
periyodunun arttrlmas halinde yapya gelecek deprem yk artacaktr.
Bitiik nizam yaplarda sismik izolasyon yaplmas uygun deildir (Cokun,
2005).
Dnyada bu uygulamann yapld birok yap bulunmaktadr. Birleik Devletler
Yksek Temyiz Mahkemesi Binas, Oakland City Hall, in Halk Cumhuriyeti Shan
Tou ehir mzesi; rnek olarak gsterilebilir.


ekil 8.24 : Birleik Devletler Yksek Temyiz Mahkemesi
79

ekil 8.25 : Oakland City Hall Binas, ABD
8.1.3. Zeminin Salamlatrlmas
Zeminin salamlatrlmas, temel alt zemininin slah ve temelin glendirilmesi
olarak iki alt balkta incelenmitir.
8.1.3.1. Temel Alt Zemininin Islah
Yer alt suyu rejimindeki deiiklikler, ok skabilir tabakalarn varl, skabilir
zemin tabakalarnn farkl kalnlk veya zellikte olmas gibi etkenlerin sonucunda
temel zemininin slah gndeme gelir.

Jet-Grout Uygulanmas
Jet-grout teknii, dnyada 21 seneden ve Trkiyede de 15 seneden beri baar ile
uygulanmaktadr. Bu tekniin esas, delici bir takmn, istenilen derinlie kadar 4
apnda delik delmesi ve daha sonra otomatik tesislerde hazrlanan harcn zel
aletlerle alttan yukarya doru istenilen seviyeye kadar zemini kesip akl ve kumu
bnyesine alarak 320 440 atmosfer basnla zemine enjekte edilmesi ve bu suretle
kolon oluturulmas ilkesine dayanr. Yksek basnl karm, boluklar
doldurmakta, yer alt suyunu itip yerini almakta ve zeminle karmaktadr. Bylece
zemin yapay olarak talatrlp, tayc kolonlar oluturulmaktadr (Torol ve di,
1996).
80

ekil 8.26 : Jet-Grout Uygulamas
Jet-grout yntemi yntemi birok yerde faydal olabilir: evre kirliliine yol
amadan zeminlerin stabilize edilmesinde yararldr, temel takviyesi srasnda
yapnn deformasyonu ok az olur veya hi olmaz, nisbeten ufak apl delikten
balanarak geni kolonlar elde edilir, yksek riskli inaatlarda can gvenlii salar,
jet-grout kolonlar istenilen derinlikten balanarak istenilen derinlie kadar imal
edilebilirler, arazi artlarna bal olarak bu yntem inaat sresini %30 - % 60
ksaltr (Sara, 2003).
Enjeksiyon Uygulamas
Zeminlerin geirimliliinin azaltlmas ve kayma mukavemeti parametrelerinin
arttrlmas amacyla kullanlan temel zemini iyiletirilme tekniklerinden birisidir.
Enjeksiyon teknikleri grupta toplanabilir.
1. Hydrofracture Enjeksiyonu : Hydrofracture enjeksiyonu genellikle
kelmi zeminlerde uygulanr. imento esasl harla zemin 1015
kg/cmye kadar bir basn altnda paralanr. Bylece zemin iinde
enjeksiyon mercekleri ve tabakalar oluur. Birbirleri ile balantl
olmayan boluklar doldurulur, hatta zemin bir miktar skr.
Paralanmann balad, enjeksiyon basncnn dmesi ile anlalr.
(Torol, 1994)
2. Sklama Enjeksiyonu : Gevek veya rselenmemi zeminleri sktrmak
ve zeminin birim hacim arln artrmak iin kullanlr. Zemin
81
imento byk bir basnla (35 kg/cm) zemine baslr ve youn bir ktle
olumas salanr.
3. Geirimsizlik Enjeksiyonu : ok ince boluklu atlakl zeminlerde
silikat esasl ve reine esasl harlar uygulanarak uygulanan enjeksiyon
biimidir.
8.1.3.2. Temelin Glendirilmesi
Tarihi yaplarn yenilenmesi veya yeni ilev kazandrlmas iin n grlen
deiiklikler, yap yklerinin artmasna neden olabilir. Bu durumda temellerin yeni
ykleri tayabilecek ekilde takviyesi gerekir (Torol, 1994).
Temel takviyesi hangi amala yaplrsa yaplsn, takviye yntemine karar vermeden
nce mutlaka sondajlar, deneme ukurlar ve numuneler zerinde laboratuar
ortamnda deneyler yaplarak dikkatli bir zemin incelemesi yaplmaldr.
Eer temelin oturmalara kar takviyesi gerekiyorsa temel ykleri, oturmalardan
etkilenmeyecek bir derinlie aktarlmaldr. Bunun iin arazi profilinin ve zemin
zelliklerinin bilinmesi gerekir. te yandan, temelin takviye edilmesini gerektiren
neden iyice belirlenmelidir (Sara, 2003).
Geleneksel Yntemler
Geleneksel temel takviye yntemleri ile temelin geniletilmesi ve/veya
derinletirilmesi yoluyla temel davrannn iyiletirilmesine allr. Bu
yntemin esas, kaz yaplarak mevcut temel altna ilave beton ktle oluturmaktr.
Kaz derinliinin fazla olmas veya yer alt suyunun meydana getirdii sorunlar
nedeniyle bu yntem her zaman uygulanamayabilir. Yer alt suyunun oluturduu
zorluklar nedeniyle de ekonomik olmaktan kabilir ya da yap ykleri ok
byktr, ilave bir beton ktlesi kabul edilemeyecek oturmalara neden olabilir.
Srekli bir smelin takviyesi iin temelin alt anolar halinde kazlr. Desteksiz
braklabilecek uzunluk, usulne uygun ina edilmi tula duvarlarda 1.50 ~ 2.00
m.yi gememelidir. Herhangi bir aamada desteksiz kalacak uzunluk, yap
uzunluunun drtte birinden fazla olmamaldr. Betonlama, mevcut temelin en az
510 cm altna gelene kadar yaplmaldr. Mevcut temelin altna inen kuak
82
perdesinin mevcut temelle balants epoksili ankrajlar ile yaplmaldr (Torol,
1994).
Temel Yklerinin Daha Derindeki Tayc Tabakalara Aktarlmas
Temel takviyesinde kazklar, duvarn iki yannda olmak zere ift ift imal edilir.
Eer binann iinde kazk yaplamyorsa bu kez darda yaplan kazklara duvar
konsol olarak tatlr.
1. tme ( burgulu ) kazklar : Genellikle kuzey lkelerinde, kohezyonsuz
zeminlerde kullanlrlar. lke olarak ksa paralar halinde bir kriko
vastasyla, 20~60 cm. apnda ve 0.50~1.50 m. paralar halinde zemine
itilerek sokulur. Kuvvet dorudan itme (burgulu) kazn ucunda olduu iin
zemine dorudan inebilmektedir. Zeminde boluk orann azaltr. tme
(burgulu) kazk zemine sokulduktan sonra ucu mevcut yapya bir balkla
balanr. tme kazk yntemi temel takviyesi gerektiren yaplarda
kullanlabilecek, dier takviye yntemlerine gre birok avantaj bulunan bir
yntemdir. tme kazk imalat srasnda her bir kazn tama kapasitesinin
belirlenebilmesi bu yntemi dier yntemlere gre daha gvenilir
klmaktadr. tme kazk, yer alt su seviyesinin yksek olduu, ana kayann
ok derinlerde olduu zemin artlarnda da uygulanabilmektedir (Naml,
2001).
2. Jet-Grouting : Jet-grout, zeminin iyiletirilmesinde kullanld gibi yap
yklerinin daha derinlerdeki tabakalara aktarlmasnda da kullanlan, bir
zeminle imento harcnn kartrlmas yntemidir. Bu yntemde nce,
zemin iinde ufak apl ( 90 mm ) bir delik delinerek belli bir derinlie
eriilir. Sonra delgi borusu yukarya ekilirken zemin, basnl imento harc
pskrtlerek paralanr, harla kartrlarak bir zemin imento kolonu
oluturulur.
8.2. Btnleme
Bir blm hasar grm, ya da yok olmu yap ve eleri ilk tasarmlarndaki
btnle kavuturacak biimde geleneksel, ya da ada malzeme kullanarak
tamamlama ilemine denir. Ykk durumda gze ho gelmeyen bir yap
83
btnlenerek, hem estetik btnlne kavuur, kullanlabilir duruma getirilir, hem
de tmyle yok olmaktan kurtarlabilir.
Btnleme yapabilmek iin ilk tasarma ilikin salkl veriler gereklidir; rnein bir
son cemaat yerinin yars yklmsa, tekrar eden elerin varlndan ve simetriden
yararlanlarak btnleme yaplabilir. Btnleme ancak gerek yapsal verilere, ya da
belgelere dayandrldnda kabul edilebilen bir uygulamadr. Gvenilir verilere
dayanmadan, yalnz varsaym ve analojilerden hareket edilerek yaplan
btnlemelerin hatal olmas kanlmazdr. Yeni blmlerin zgn olandan
ayrlabilmesi iin farkl bir yzey dokusu uygulanmas olumlu sonu verebilir.
Onarm sonrasnda antn uygun bir yerine restorasyonun yapld tarih, yaptran ve
yapan mimarla ilgili bir yazt konulur.
8.3. Yenileme
Zamanla deien yaam biimi ve ona bal istekler nedeniyle birok tarihi yap
zgn ilevini yitirmekte, ilk yapl amacndan farkl bir ileve hizmet etmek iin
uyarlanmaktadr. evresel zellikleri nedeniyle korunmas istenen yaplarn yeniden
kullanmlarnda, yeni ilevin d grnm bozmadan gerekletirilmesi arzu edilir.
Yangn, bakmszlk nedeniyle deme ve tavanlarn yitirmi ve ilk tasarma ait
yeterli veri bulunamayan 2. grup yaplarda, yeni bir i dzenleme yaplmasna izin
verilebilir. ok nemli plan ve i mekan deerlerine sahip olan yaplarda ise yeni
kullanma elverili, serbest i dzenlemeler uygulanmaktan ok tarihi mekanlarn
ansn srdren dzenlemelere gidilmesi uygun olur (www.restorasyon.org).
8.4. Yeniden Yapm
Tarihi bir yapnn tpksn ina etme uygulamas, tarihi adan bir anlam tamasa
da, bir yapm tekniini srdrme, gelenei yaatma bakmndan korumaya ynelik
olabilmektedir. Bir kopya, tarihi yapnn ktle ve mekanlarn ancak biimsel olarak
canlandrabilir, orjinalinin yerini almas olanakszdr; ksaca tarihi deer tamaz.
84

ekil 8.27 : Ta Ocandan Ktleler Halinde Getirilen Talarn lenmesi
Baz durumlarda yeniden yapma gitmek kanlmaz olabilir. Yeniden yapm
olanakl klacak teknik verilerin, fotoraf, rlve ve benzeri grafik belgelerin var
olmas gerekir. Bir kentin siluetinin nemli bir paras, tarihi bir kompozisyonun
esi olan yaplarn yeniden yaplmas gerekebilir.

ekil 8.28 : lenmi Talarn stiflenmesi ve Montaj
8.5. Temizleme
Tarihi ve estetik deer tamayan eklerden arndrma, i ve d cephe zerinde
yaplan mekanik ve kimyasal ilemlere temizleme denir. Kaldrlacak eklerle ilgili
karar verme yetkisi Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu'na aittir.
Kaldrlmas istenen yapsal ekler (duvar, deme, kma vb.) farkl bir gsterimle
(renk veya tarama) plan, kesit ve grn rlve paftalarna ilenir ve temizlik
sonras durum neri proje olarak Kurul'a sunulur. Yetkili Kltr ve Tabiat
Varlklarn Koruma Kurulu'ndan onay alnd takdirde, ekler kaldrlabilir.
Temizleme ileminden nce ve ilem srasnda fotorafik belgeleme yaplmaldr
Tarihi binalarn cephelerinin temizlii, dikkatli yaplmas gereken bir ilemdir;
zensiz yapldnda yzeye zarar verir, bozulmay hzlandrr. Temizliin hangi
teknikle yaplmasnn uygun olduuna karar verilebilmesi iin nce cepheyi
85
oluturan malzemenin tr, kir tabakasnn nitelii, yzey bozulmalar ve yapnn
bulunduu ortamn zellikleri incelenir. Temizleme ilemi srasnda yalnz kir
tabakasnn kaldrlmasna, ta veya tula yzeyin tahrip edilmemesine zen
gsterilmelidir.
Ev ve fabrika bacalarndan kan kurum ve is, otomobil egzoslarndan kan zehirli
gazlar havay kirletir ve binalarn cephelerinin kararmasna neden olurlar. Koyu bir
kir tabakas mimari gzellikleri gizler. Cephe temizlii turizm asndan da
nemlidir. Bakml, temiz cepheli tarihi evreler daha ekici olduklarndan, Londra,
Paris, Roma gibi kentlerde cephe temizlikleri periyodik olarak ele alnmaktadr.
Cephe temizlii, kendi ierisinde mekanik, kimyasal temizlik, suyla ykama, emici
kil ve kat hamurlar uygulama, emici jeller uygulamas olarak snflandrlabilir.

cephenin ykanmas temizlenmi ve kirli yzeyler fark
ekil 8.29 : Kimyasal Madde Kullanm
Kltr Bakanl Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuar analizleri
sonucunda, bazik zellikli kimyasal madde olan AB-57 kullanmnn, eser zerinde
izik ve deformasyona neden olmad, dolaysyla bazik karakterdeki malzemelerin
temizlemede kullanlmas tavsiye edilmektedir.
Cephe temizliinde dikkat edilmesi gereken nokta, kullanlan malzemelerin asidik
zellikte olup olmaddr. Yap talar bazik zellikte olduundan asit, tan d
yzeyindeki tarihi tabakay yani patinasn yok ederek tan korunmasz kalmasna
neden olur. Bu da cephenin daha ksa bir srede bozulmasna ve dalmasna neden
olur.
86

ekil 8.30 : Cephe Temizlii Yaplm Binalar
Eser yzeyinde oluan kir tabakasnn yumuatlmas iin, bina cephesine her kata
noktasal delikleri olan yass hortumlar taklarak, 3-4 saat kesintisiz slak uygulama
yaplr. Bu uygulama eserin yzeyindeki toz tabakasn alaca gibi, eserin
derinlerine ileyen slfat da yumuatacaktr. Bu ilem sonunda yzey yumuak
fralarla fralanmaldr. Bu uygulamadan sonra, tamamen bazik olan (PH=9)
amonyum bikarbonat zeltisi tm yzeye yumuak fralarla srlerek, hava
almayacak ekilde kapatlmaldr. Bu ilem belli modller halinde tekrarlanacaktr.
zelti eser yzeyinde 6-7 saat bekledikten sonra max. 4 bar basnl su ile sis
eklinde ykanr (www.restorasyon.org).
8.6. Tama
Tama ilemi, tarihi yapnn boyutlarna, malzemesine ve yapm tekniine uygun
metodlarla yaplmaldr. En kolay ve tercih edileni, tarihi yapnn tm elemanlarnn
numaralanarak sklmesi, baka bir yerde kurulmasdr. Ahap yaplar bu uygulama
iin ok elverilidir. Yerinde korunamayacak ta yaplar, tanmadan nce ayrntl
rlveleri yaplr ve fotoraflar ekilir, i ve d cepheler zerindeki her ta sras ve
her ta numaralandrlr; talarn birbirleriyle ilikisini gstermek zere her sray kat
eden yatay ve her tan komularyla ilikisini belirleyen dey izgiler izilir; genel
durum ve ayrnt fotoraflar ekilir. Sonra yap zenle sklr ve yeni konumunda
yatay sralar karmayacak biimde dzenli olarak istiflenir. Skm srasnda
dalan, yeniden kullanlamayacak durumda olan bloklarn yerine benzer
malzemeden yenisi hazrlanr ve nceki numaralama dzenine uygun olarak paralar
hazrlanan temel zerinde birletirilir. Bu teknik, kesme tatan yaplm yaplarn
tanmasnda uygulanmaya elverilidir. Moloz tala yaplm binalar bu teknikle
tamak olas deildir. Skm srasnda dalan talar tekrar ayn ilikiler iinde
birletirmek ok zahmetli, hatta olanakszdr. Tarihi yapnn en az hasarla
tanmasna olanak veren bu teknik ileri mhendislik bilgisi gerektirir.
87
9. YAPILAN UYGULAMA RNEKLER
9.1. Edirne Muradiye Camisi
9.1.1. Yapnn Yeri ve zellikleri
kinci Murad'n 1426-1428 yllar arasnda yaptrd Muradiye Camisi (ekil 8.1),
ehrin kuzeydousunda, Muradiye mahallesi ve Sarayiine bakan bir tepe
zerindedir. Mimar bilinmemektedir. T harfi biiminde olan ve kaynaklarda
Kanatl Cami eklinde tanmlanan bir imar plan vardr. lk rnei 1330 ylnda
znikte grlen bu cami plan birok Osmanl kentinde 16. yzyl sonuna dek
yaplan camilerde grlr.


ekil 9.1 : Edirne Muradiye Camisi
Kuzey cephesinde payelere oturan ve tuladan yaplm be sivri kemerin
oluturduu giri reva yer almaktadr. Giri reva kemerlerindeki tula malzeme
dnda tamamen dzgn kesme ta kullanlmtr. Arka arkaya iki byk kubbe ve
yanlarda birer kk kubbe olmak zere drt kubbesi vardr. Son cemaat yeri drt
keli alt stun zerine be gzl olup, bu alan be kk kubbeyle rtldr (ekil
9.2).
88

ekil 9.2 : Edirne Muradiye Camisi Zemin Kat Plan
kinci Murad, Mevlana Celalettin-i Rumiyi caminin bugnk yerinde grr,
ryadan ok etkilenir ve alana Mevlevihane ina edilmesine dair ferman yazdrr.
Mevlevihane daha sonra camiye evrilir. mekan ssleyen muhteem inileri,
kalem ii duvar resimleri ve tamamen kfeki tayla ina edilmi cami, d ssleme
asndan sade bir grnm arzeder. Osmanlda ibadetlerden sonra cemaate ikram
edilmek zere erbet datma ilemi ilk defa Muradiye Camisi musluklarndan
aktlarak balanmtr.
Muradiye Camisinin yeil renkli inilerle ssl ilk minaresi 1752 depremi yklm,
yerine inisiz 1754 ylnda I.Mahmut tarafndan bugnk tek erefeli minare
yaptrlmtr.


89
9.1.2. Zemin Durumu ve Temel Sistemi
Yaplan sondaj almasnda, zemin yzeyinden olmak zere 0.80 m ile 2.00 m
derinlikler aras siltli kum, killi kum ve kil bantlarndan oluan alvyon zemin
belirlenmitir. 2.00 m ile 4.20 m derinlikler aras ise sk-ok sk yerleime sahip
akll kum tabakas geilmi ve sondaj bu tabaka iinde sona erdirilmitir (ekil
9.3).

ekil 9.3 : Sondaj almas
Sondaj srasnda alnan numuneler zerinde yaplan laboratuar deney sonular ve
arazi deneylerinden yararlanlarak hazrlanan rapor dorultusunda Caminin mevcut
temelinden 2.00 m aasnda salam zemin bulgularna ulalmtr.
Yapnn temel sisteminin nitelii ve boyutlarn belirlemek iin alan muayene
ukurunda, temel derinliinin 230 cm olduu, temelinin byk apl ta duvarlardan
olutuu ve siltli kum, killi kum, silt ve kil bantlarndan oluan alvyon tabakasna
oturduu grlmtr. Yetersiz temel ve temel derinliine bal mahsurlarn ortadan
kaldrlmas amacyla, mevcut temellerin altna inen ve Camiyi evreleyen
betonarme temeller ngrlmtr (ekil 9.4).

90


ekil 9.4 : Edirne Muradiye Camisi Temel Takviye Plan
9.1.3. Yapnn Mevcut Durumu
Edirne Muradiye Camisi, 12.85 m x31.41 m boyutlarnda geometrik olarak
dzensiz bir yapdr. Tek katl bir yap olduundan deyde sreksizlik sz konusu
deildir. D duvarlar 150-170 cm kalnlndadr. Yapnn n inceleme aamasnda,
meydana gelen depremler nedeni ile kuzey blmndeki revaklarda dklmeler ve
klcal atlaklar olduu gzlenmitir (ekil 9.5).

ekil 9.5 : Revaklarda Grlen Dklme ve Klcal atlaklar
91
9.1.4. Yapya Uygulanan Glendirme Yntemi
D duvarlarn yeterince byk kesitte olmas ve yapld gnden bu yana kalkan
duvarlarda herhangi bir problemin olmamas, yapda dey yklerden dolay bir
yetersizliinin olmadn, geirdii ykc depremlere ramen ayakta kalabilmi
olmas, tayc elemanlarda oluan maksimum basn gerilmelerinin, ina edildii
malzemenin basn gerilmesini gemediini gsterir. Bu tespitler uyarnca yetersiz
temel derinliini giderici, yapnn son cemaat mahali hari, yap etrafna ve
kelerine gelen blgelere, (ekil 9.6) betonarme temel yaplmas karar alnmtr.

ekil 9.6 : Edirne Muradiye Camisi, Temel Detay
150 ve 180 cm ebatlarnda anolar, planda iaretlenen yerlere artmal olarak
kazld ve gerekli iksa almalar (ekil 9.7) yaplarak hazr hale getirildi.

ekil 9.7 : ksa almas Yaplm Tip Ano
92
Projesine uygun olarak balatlan imalat srasnda, titizlik ve ustalk gerektiren bir
dizi nlem alnm, ngrlen sreler ierisinde, doa ve evre artlar da gz nne
alnarak imalatn sresini etkileyecek gecikme ve yanl uygulama hatalar
minimize edilmi, can gvenlii ncelikli olmak zere kontroll ve itinal bir
alma sergilenmeye allmtr.

ekil 9.8 : Ampatmann Tekili ve Kalbn Sklmesi
Demirlerin dizilmesi, kalbn aklmas ile betona hazr hale getirilen temel, son
kontrollerin ardndan betonlanmtr. Kalplarn sklmesinin ardndan takviye
temel n yznn grnts (ekil 9.8) gibidir.
9.1.5. Deerlendirme
Edirne Muradiye Camisinde izlenilen yntem, mevcut yapnn oturduu zeminin
yumuak karakterli olmas sebebiyle bugnden iaretlerini verdii klcal atlak ve
oturmalarn nne gemek, bu amala klan yolda mevcut temelin 2 m altnda
bulunan sert zemine bu temeli indirmekti. Tarihi dokusuna zarar vermeden yaplan
temel takviye yntemi, benzer problemle karlalan deiik tarihi yaplar iin
uygulanabilir bir yntemdir.
9.2.stanbul Vefa Lisesi
Vefa Lisesi, 1872 ylnda kurulmu, lkemizin en eski okullarndan birisidir. 17
Austos 1999 depremi sonras orta bina hasar grerek kapatlm, 2001-2002 ylnda
onarlarak hizmete girmitir.
93

ekil 9.9 : Vefa Lisesinin stten Grn
9.2.1. Yapnn zellikleri
stanbul Vefa Lisesinin yma ve tarihi olan orta binas bir bloktan ibarettir. Bina
zemin+ iki normal katl (toplam kat) olup , kat ykseklikleri alt iki katta 5.00 m
ve st katta 5.50 m dir. Bina cephelerinde kmalar olmayp, girintiler mevcuttur.
Yapnn tayc sistemi yma duvarlar, demeler, kiri ve hatllar, merdivenler ve
temellerden olumaktadr. Katlar boyunca st ste gelen tayc duvar kalnlklar
zemin katta 50~60 cm, normal katlarda 30~50 cm dir. Binann deme sistemi
duvarlara mesnetli 27 cm ykseklikli klcna duran ahap nervrler ve bunlarn st
ve alt kaplama tahtalar yardmyla tekil edilmitir. Merdiven sahanl ve buna
birleen dar alanlarda volta deme sistemi uygulanmtr. En st katta sonradan
betonarme plak deme ve ve sarkan kiri sistemi oluturulmutur. Kiri ve hatllar
betonarme olup duvar geniliindedir. Merdiven sistemi, ara kat sahanlna kadar
iki k kolu ve buradan kat sahanlna ulamay temin eden bir k pla ile
oluturulmutur. Merdiven kollar ve sahanlk demelerinin ana tayclar elik I
profilleri ile tekil edilmitir. elik profiller yklerini yma tayc duvarlara
aktarmaktadrlar. Basamaklar bal bulunduklar merdiven kovas duvarlar ile
ankastreye yakn bir balant durumundadr. Yma duvarlarn altnda 3.20 m
derinlie kadar inen ta duvarlar mevcuttur. Bu duvarlarda alttan 120 cm mesafede
30 cm ykseklikli ince yma tulalardan hatl ve en stte de 27 cm ykseklikli ta
hatl yer almaktadr.
94
9.2.2. Yapnn Mevcut Durumu
Yaplan incelemeler srasnda sva dklmeleri dnda herhangi bir yapsal hasar
bulunmad, ancak yapnn kat adedi ve ykseklikleri, tayc duvarlardaki kap ve
pencere boluklarnn boyut ve konumlar bakmndan 1998 Deprem Ynetmelii
esaslarna uygun olmad belirlenmitir. 1998 Deprem Ynetmeliine gre binann
birinci derece deprem blgesinde yer almas, okul olmas nedeniyle bina nem
katsaysnn yksek oluu gz nnde bulundurularak glendirilmesine karar
verilmitir.
9.2.3. Yapya Uygulanan Glendirme Yntemi
Yapnn uzun yllar ayakta kald da gz nne alnarak kat adedinde azaltma
yaplmakszn, mevcut hacimleri koruma koulu ile 1998 Deprem Ynetmelii
esaslarna gre glendirilmitir. Kayma gerilme hesab sonucu, izin verilen snr
deerlerin stnde bulunan hesap neticesinde, tm tayc duvarlarn her iki yzne
ve btn katlarda devam edecek ekilde pskrtme beton uygulamas uygun
grlmtr.

ekil 9.10 : ki ve Duvarn Birleim Yerine Ait Pskrtme Beton Detay
Bu tabakalara konulan elik hasrlar ankraj ubuklar ile duvarlara monte edilmitir.
ki ve duvarn birleim yerine ait detaylar (ekil 9.10)de gsterilmitir.
95
ekil 9.11 : Farkl Kalnlkl Duvarlarda Uygulanan Pskrtme Beton Detay
Pskrtme beton ile elik hasrlarn deme seviyesindeki durumu (ekil 9.11 ve
9.12)de verilmitir.

ekil 9.12 : Deme Seviyesinde Pskrtme Beton ve elik Hasrlarn Durumu
Binann ksa dorultusundaki tayc sistemi yetersiz kaldndan bu dorultudaki
drt adet duvarn birer yzne 25 cm kalnlkl betonarme duvar eklemek suretiyle
deprem etkileri alnmtr (ekil 9.13).

96

ekil 9.13 : Vefa Lisesi Glendirme Kalp Plan
Yeni betonarme duvar ve pskrtme betonlarn tabannda betonarme temel tekil
edilerek (ekil 9.14) etkiler zemine aktarlmtr.
97

ekil 9.14 : Tekil Edilen Betonarme Temel Detay
Mevcut duvarlardaki baz boluklarn kapatlmas (ekil 9.15) veya daraltlmas
gerekmitir.

ekil 9.15 : Mevcut Duvarlardaki Boluklarn Daraltlmas


98
9.2.4. Deerlendirme
Beklenen olas bir depremde hasar grmesi muhtemel bir yapnn deprem ncesi
iyiletirilmesi veya glendirilmesi maliyeti, deprem sonras orta hasar grm bir
yapnn glendirilmesi veya ar hasar gren bir yapnn yenilenmesinden ok daha
ekonomik olup olas can kayplarn en aza indirecektir. Glendirme veya
iyiletirme iin seilecek sistemin amaca uygun ve mevcut tayc sistemle uyumlu
olmas, birleimlerin yk aktarabilecek ekilde tekil edilmesine dikkat edilmesi,
ilave sistemin zellikle deyde srekliliinin salanmas ve deprem etkilerinin
gvenle zemine aktarlmas gerekmektedir.
9.3. Kabata Erkek Lisesi Eitim ve Yatakhane Binalar
9.3.1. Yapnn Yeri ve zellikleri
Kabata Erkek Lisesi okul ve yatakhane binalar 1867 1875 yllar arasnda Feriye
Saraylar serisi iinde, denizden kazanlan dolgu zerine ina edilmilerdir. Denize
paralel ina edilmi yaplar (ekil 9.16) 2. derecede nemli yaplardandr.

ekil 9.16 : Kabata Erkek Lisesi



99
9.3.2. Yapnn Mevcut Durumu
Yap temelinde kullanlan ahap kazklarn, yer alt suyunun etkisiyle tamamen
rd, ayrca temellerin binann boyutlar ile orantl olmad, alan muayene
ukurlar (ekil 9.17) ile tespit edilmitir.
ekil 9.17 : Eitim Binas n Cephe Muayene ukuru; Temelin Sl ve Ayrm
Ahap Kazklar Grlmekte.
Temellerde malzeme olarak genelde porozitesi yksek, mukavemeti dk Bakrky
kalkerleri kullanld tespit edilmi, bu kalkerlerin basn ve deniz suyu etkisiyle
mukavemetini nemli lde kaybettikleri dnlmektedir. D duvarlar kire
harl tula olup, dndaki svaya ta duvar ss verilmitir. Meydana gelen
depremde duvarlarda atlaklar meydana gelmitir

ekil 9.18 : Kabata Erkek Lisesi Eitim Binas, Tayc Duvarlarndaki atlaklar
Ayrca ana tayc duvar ierisine konulan deyde kllama tabir edilen, yatayda
ise i gergi halinde duvara btnlk kazandran dvme demir aksam korozyona
uramtr.
100
Ta bloklu rhtm gerisinde, denizin yaratt oyulmalara ve temel alt zemininin yer
yer ykanma durumuna mani olmak amacyla 1960 ylnda palplanlarla rhtm
geniletilerek sahil korumas salanm ve bu sistem bugn ilevini yerine getirir
durumda bulunmutur. Palplanlar yer yer geriye anklajlarla balanm, kazanlan
yzeyler korunmu, denizin ykama etkisi byk lde nlenmitir.
9.3.3. Zemin Durumu ve Temel Sistemi
nceleme alannda yaplan sondajlarda; en stte yer alan dolgu ve kumlu kabuk
altnda, stanbul ve evresinde geni alanlar kaplayan st Karbonifer yal Trakya
Formasyonu yer almakta, genel olarak kumta kilta kalker ardalanmalarndan
olumaktadr. Yatakhane binasnn n tarafnda, dolgu seviyesi ortalama 12.0 m,
geride ise 2.60 3.00 m kalnlktadr. Yatakhanenin arka tarafnda ise kumta
kilta tabakas yzeye yaklamakta ve birok mahalde dolgu tamamen kayaya
oturmaktadr.
Yer Alt Suyu Durumu
Yer alt su seviyesi boaz su seviyesinin etkisi altndadr. Ayrca Ortaky yolu
tarafndan gelen atlak ve dolgu sular, boaza akta karlatklar diren nedeni
ile, saray altnda su seviyesinin ykselmesine neden olmaktadr. Muayene
ukurlarnda yer alt suyuna zemin yzeyinde genelde 1.40 m derinliklerde
rastlanm ve su seviyesi olduka ksa srelerde 0.70 0.80 m derinliklere kadar
ykselmitir.
st Yap Ynnden Depremsellik
Kargir temeller s ve yer yer niteliklerini byk lde yitirdikleri tespit edilmitir.
Zemin suyunun yaratt kapilarite ve atlaklar kanal ile inen suyun da etkisi ile
yksek basn etkisindeki duvarlarda tulalarn ayrmaya uradklar tespit
edilmitir. 1. kat ve 2. kat demelerinin betonarmeye evrilmesi srasnda yatay
ynl yeterli bir balant salanmad belirlenmitir.



101
9.3.4. Yapnn Glendirilmesi
9.3.4.1. Zemin Islah
ncelikle okul binasnda, , zemin seviyesinde jetgrout ve imento enjeksiyonu
yaplarak zemin slah yaplmas ngrlmtr. imento enjeksiyonu esnasnda
bilhassa svlamaya msait gevek, kabuklu kum zonda jetgrout etkisi nedeni ile
basnlarn bir miktar arttrlmas gerekli olmutur. Yatakhane binasnda da okul
binas gibi jetgrout ve imento enjeksiyonu yaplarak zemin slah yaplmas
ngrlmtr.
9.3.4.2. st Yapnn Glendirilmesi
st yapnn glendirilmesi; temellerin glendirilmesi, tayc duvarlarn
glendirilmesi olmak zere balkta uygulamaya konulmutur.
a) Temellerin glendirilmesi
Temellerin glendirilmesinde ortalama 60.0 cm kalnlnda n cephede 2.0 mye
arka cephede ise en az 1.50 mye varan ve mevcut temellerin ksmen altna girecek
ekilde yaplar evreleyen, (ekil 9.19)da detaylandrld gibi bir betonarme
kuak perdesi ngrlmtr.
ekil 9.19 : Betonarme Kuak Perde Detay
Beton snf BS25 ve beton elii St III olarak dikkate alnmtr. Uygulamada
(Trikalsiyum alminat) deeri dk imento kullanlmas, deniz suyu etkisinden
dolay ngrlmtr. Temel takviyesi ukur kazs, dolgunun kalitesizliine bal
i Ds
KUSAKPERDESi PLANI
0 100 30 40 50 10 20
5
cm
12 t=50cm
20Ankraj ubugu
(80cmara ile)
20 t=25cm
20 t=25cm
1 1
l
KUSAK PERDESi 1-1 KESiTi
12 t=50 cm
0
5
10 20 30 40 50 100
cm
20 t=25 cm
20 Ankraj ubugu
(40 cmara ile)

Epoksi
20 t=25 cm
60 cm lik kusak perdesi tmderinlik
boyunca uygulanacakt r.Bu amala
gerektiginde tas temeldeki mevcut
kmalar k r labilecektir.
i l D s
l
l l l
102
olarak farkl genilikte olabilmi, genelde mevcut temel alt seviyelerinden itibaren
yer alt suyu ile karlalmtr.

ekil 9.20 : Eitim Binas Kuaklama Perdesi Kazs; Yetersiz Temel Derinlii,
Kt Temel Malzemesi , Olumsuz Zemin Yaps
Yer yer kaz evresinde geici iksa yaplmas zorunluluu domutur. Mevcut temel
duvar yzeylerinin temizliine dikkat edilmi ve mevcut temellere en az 30.0 35.0
cm girecek ekilde ve d betonarmenin iinde en az 35.0 40.0 cm kalacak ekilde
50.0 cm dey aralkl yatayda da 40.0 cm 50.0 cm aralkl 20 elikle epoksili
ankrajlar yaplmtr.
ekil 9.21 : Temel Donatlarnn Yerletirilmesi
Yaplarn n cephelerinde deniz kenarndaki palplanlarn ankraj demirlerinin
sarld betonarme korumalar krlmam ve kuak perdesi iinde braklmtr

103

ekil 9.22 : Kuak Perdesi ine Braklan Betonarme Kiriler ve Temel Takviyesi
Tamamlanan Kuak Perdesi Betonu
b) Tayc duvarlarnn glendirilmesi
Kargir st yap tayc duvarlarnn, zemin seviyesinde karlkl balantl olmad
saptandndan, bu tayc duvarlarn i kuaklarna oturan ve bu duvarlara epoksili
ankrajlarla balanan 25.0 30.0 cm kalnlnda bir betonarme deme ile tayc
duvarlarn balanmas ngrlmtr. Zemin demesinde kalnlklar 35 40
cmyi bulan dolgular uzaklatrlm ve 90 cmlik duvarlarn 20 30 cmlik i
nileri aa karlmtr. Bu nilere konulan 35.0 40.0 cm d duvar iinde kalan
epoksili ankrajlar ile duvarlar birbirine balayan 20.0 cm yatayda aralkl, deyde
25.0 cm mesafeli iki sra 12 donat yerletirilerek aralarna 150 pima boru
konularak enjeksiyonun ve jetgroutn yaplmasna imkan verecek ekilde donat
yerletirilmitir ve slump kontroll BS25 kalitesinde beton dklmtr. Bu deme
sayesinde tayc duvarlarn yatay balantlar salanm, ayrca toplam 30.0 cmyi
bulan betonarme demenin de zemin tama gcne yardmc olmas salanmtr.
Duvar yzlerine getirilen shotcrete perdeler de bu demeye dikine yerletirilen
ankrajlarla deyde ve yatayda bir balant salanlmtr.



104
ekil 9.23 : Pskrtme Beton ve elik Hasr Takviye Detay
Btn katlarda tayc duvarlarda bir veya iki tarafl Q221 hasr elik donat,
duvarlara epoksili ankrajlarla balanp en az 10.0 cm kalnlnda pskrtme
betonlu bir takviye yaplmas ngrlmtr (ekil 9.23). Duvar yzlerine Q221
hasr elikleri, birbirlerine en az 20.0 cm bindirme sureti ile ek yaparak
yerletirilmi, ek yerleri ve ankrajlara sk bir ekilde hasr elikler balanmtr.
ekil 9.24 : Shotcrete ncesi Duvar Svalarnn Kaldrlmas, Duvarlara elik Hasr
ve Ankrajlarn Yerletirilmesi ve Pskrtme Betonunun Tamamlanmas
Bu ilemlerden nce, (ekil 9.24)te gsterildii gibi duvar yzleri iyice
temizlenmi tulalara yapm olan harlar kaldrlm ve bilhassa denize dik
yndeki tayc duvarlar zerindeki zayf harl blgeler alnm ve duvar hafif
nemlendirilmi halde shotcrete uygulamas yaplmtr.
3 0 c m a r a i l e
1 8 A n k r a j u b u g u
D I S
3 0 5
Q 2 2 1 H a s i r e l i k
1 3 c m P s k r t m e B e t o n u
1 2 t = 2 0 a l t t a v e s t t e , 2 c m p a s p a y
5
0
1 8 3 8

2 c m S i v a
2 5
B S 2 5
G r o b e t o n
2 5
2
5
2
0
6
3
l
3
I
1 . N o r m a l K a t D s e m e s i
B e t o n a r m e K a t D s e m e s i
1
2
1 5
3 1 0
2 0
2
5
5
1 0
2 5 3
Z e m i n K a t D s e m e s i
105
10. SONULAR
Tarihi yaplarn glendirme almasnn k noktasn, lkeler ve milletler iin
antsal, tarihsel ve hatta psikolojik deeri olan kltrel miras tr yaplarn, gelecee
en doru ekilde aktarma abas oluturmaktadr.
Daha ak bir ifadeyle, yapy zgn haliyle deerlendirip, mrn uzatmak esas
ama olmaldr. Bunu baarmak iin, yap hakknda u be koul yeterince
irdelenmelidir:
1. Yap Fizii : Yapdaki enerji ve madde ak
2. Yap kimyas : Yapda mevcut ve muhtemel kimyasal reaksiyonlar
3. Yap statii/dinamii : Yapnn statik ve dinamik ykler altnda davran;
yapnn, bnyesine eklenen ilavelere kar gsterdii tepki
4. Malzeme parametreleri : Yapy oluturan malzemelerin mineralojik ve
morfolojik zellikleri ile deiik yk ve etkiler altnda malzemenin davran
5. Yapnn mimari ve tayc sistem btnl
6. Bu veriler nda yaplacak mdahaleler, aadaki -olmazsa olmaz-
koullar salamaldr.
Uyum : Kullanlacak yntem ve malzemeler yap ile uyum iinde olmaldr.
Doku uyumazl ile birlikte yapy rmeye ve/veya kmeye gtrecek
mdahalelerden saknlmaldr.
Dayankllk : Onarmlarn mr, yapnn mr kadar olmal; bu
baarlamyorsa belli aralklarla tekrarlanabilecek nitelikte olmaldr.
Geriye dnlebilirlik : yi niyetle balanan onarm ve glendirme ii,
yaplabilecek herhangi bir hata sonucunda kt sonular da beraberinde
getirebilir. Uzmanlk ve tecrbe gerektiren bu husus iin, seilen tekniin
geri dnlebilirlik esneklii de gz ard edilmemelidir.
106
Etkinlik : Mdahale ynteminin istenilen sonuca ulat, deneyler ve
hesaplarla kantlanmaldr (Mutlu, 2006).
Tarihi bir yapy glendirirken ,
1. Yapnn mevcut durumunu tehlikeye drmeyecek bir glendirme yntemi
dnlmelidir, bununla birlikte uygulanmas zorunlu fakat yap iin
tehlikeli olabilecek uygulamalarda mevcut durumu tehlikeye sokmamak iin
geici nlemler dnlmelidir.
2. Yapnn zerinde bulunduu zemin koullar iyiletirilmeli; temel zemininin
slah yaplmaldr. st yapy oluturan temel sistemi, kat demeleri, i d
duvarlar, at ve at kat tek tek yeterli gvenlik dzeyine ulaacak ekilde
glendirilmelidir.
Kltr mirasn insanln ortak mal sayan anlaylar giderek yaygnlayor. Bu
mirasn nemli bir blmn topraklar stnde barndran Trkiye iin koruma, bu
nedenle de byk nem tamaktadr. Tarihi kentlerin ve yerleimlerin fiziksel,
ilevsel ve ekonomik niteliklerini yitirme tehlikelerine kar, bu kentlerin yeniden
canlandrlmas, soylulatrlmas, yeni ilevlerle zenginletirilmesi gerekir Doratl
(2000). Devleti, yerel ynetimleri, sivil rgtleri, meslek kurulularn bu konuda
harekete geirebilecek en gvenilir itici gcn, halkn bu alanda bilin dzeyinin
ykselmesi olduu unutulmamaldr. Her alanda olduu gibi bu konuda da ykn
by eitim kurumlarna dmektedir (Kele, 2003).
Son olarak, Ulusal Deprem Aratrma Program (UDAP), ubat 2005 te yaynlanm
ve tarihi yaplarla ilgili u konulara deinilmitir.
Byk bir blm yma, ahap ve bunlarn karmndan oluan mevcut
tarihi yaplarn dey ykler ve deprem etkileri altnda tayc sistem
gvenliklerinin belirlenmesi.
Yeterli gvenlie sahip olmayan tarihi yaplar iin glendirme
yntemlerinin belirlenmesi.
Tarihi yaplarda onarm ve glendirme uygulamalarnda uyulacak kurallarn
oluturulmas.
107
ana balk altnda toplanan bu konularn, temennide kalmamas, tarihi yaplar ile
ilgili ynetmeliin hazrlanmas ve hayata geirilmesi gerekmektedir. Dnya miras
olarak kabul edilen bu yaplarn, srekli bakm ve onarma ihtiya duyduklar bir
gerektir. Tarihi yaplar korumann bir masraf olaca kesindir; fakat onun
getirecei yarar, para ile llemez.
























108
KAYNAKLAR
Akman, M.S., Gner, A., Aksoy, .H., 1986. The History and Properties of
Khorosan Mortar and Concrete, Turkish and Islamic Science and
Technology in the 16th.Century, Vol. I, s.101-112, I.T.U. Research
Center of History of Science and Technology, stanbul.
Akz, F., 2005. YGDA 2005-Yma Kagir Yaplarda Hasar Tespiti, ODT, Ankara
Arun, G., 2005.YGDA 2005-Yma Kagir Yap Davran, ODT, Ankara
Arolu, E., Arolu, N., 1998. st ve Alt Yaplarda Beton Karot Deneyleri ve
Deerlendirilmesi, Evrim Yaynevi, stanbul.
Arolu, N., Turul, A., Zarif, .H., Girgin, C. ve Arolu, E., 1999. Kfeki
tann dayankllk analizi: ehzade Camisi rnei-I, Yap Dergisi,
No.214, 109-113.
ASTM C 1196-92 (Reapproved 1997). Standart Test Method for In Situ
Compresive Stress Within Solid Unit Masonary Estimated Using
Flatjack Measurements.
ASTM C 1531-03. Standart Test Method for In Situ Measurement of Masonary
Joint Shear Strength Index.
Baylke, N., 1992. Yma Yaplar, T.C. mar ve skan Bakanl Deprem Aratrma
Enstits, Ankara
Baylke, N., 2002. Yaplarn Deprem Titreimlerinden Yaltm, Sistem Ofset
Yaynlar, stanbul.
Bildiriler Kitab, 2002. Prof.Dr. Kemal zdeni Anma Semineri, Yaplarn Onarm
ve Glendirilmesi Alannda Gelimeler.
Binan, M., 1990. Ahap atlar, Doan Ofset, stanbul
Boynton, R.S., 1980. Chemistry and Technology of Lime and Limestone, 2nd
Edition, John Willey & Sons, New York
Bke, H., Saltk, E.N., Ghan N.., zgnl, N., 1999. Osmanl Dnemi
Yaplarnda Kullanlan Horasan Svalarn zelliklerinin
Belirlenmesi, AFP projesi, 98.02.01.08, ODT.
Bke, H., Akkurt, S., pekolu, B., 2004. Tarihi Yaplarda Kullanlan Horasan
Harc ve Svalarnn zellikleri, Yap Dergisi, stanbul
109
Carino, N.J., 1991. Nondestructive Testing Of Concrete: History and Challenges,
Concrete Technology Past, Present, and Future, Proceeding of
V.Mohan Malhotra Symposium, sp-144-30 pp 623-678.
Celep, Z., Kumbasar, N., 2000. Deprem Mhendisliine Giri ve Depreme
Dayankl Yap Tasarm, II. Bask, stanbul.
Cowper, A., 1998. Lime and Lime Mortars, Donhead Publishing Ltd, Dorset ( first
published in 1927 for the Building Research Station by HM
Stationary Ofiice, London
amlbel, N., 1998. Sinan Mimarlnda Yap Strktrnn Analitik ncelenmesi,
YT Basm-Yayn Merkezi, stanbul
amlbel, N., 2000. Temellerin Takviyesi, Birsen Yaynevi, stanbul.
amlbel, N., 2000. Yaplarn Tama Gcnn yiletirilmesi, Birsen Yaynevi,
stanbul (a)
DBYBHY
Denel, S., 1982. Batllama Srecinde stanbulda Tasarm, D Mekanlarda
Deiim ve Nedenleri, ODT Yayn, s.XL-XLV. Ankara.(Ebniye
Beyannamesi, 28 Zilhicce 1264/1848).
Doratl, N., 2000. A model of Conservation and Revitalization of Historic Urban
Quarters in Northern Cyprus, (Unpublished Ph.D.Dissertation),
Easten Mediterranean University, Gazimagusa.
Eri, M., nver, A., Ersoy, Y.H., 1990. Horasan Harcnn Gnmzde de
Kullanmn Salamak Amacyla Yaplan Bir Aratrma. stanbul.
Gavrilovic, P., gnatiev, N., Kremezis, P., Laszlo, N., Nedli, P., and zmen, G.,
1983. Repair and Strengthening of Reinforced Concrete, Stone and
Brick Masonry Buildings, Building Construction Under Seismic
Conditions in the Balkan Region, Vienna.
Kanca, A.G., 2004. Yma Yaplarn Depreme Kar Dayanmlar Beyolu Postane
Hizmet Binas ve Beyolu Han Binas, Yksek Lisans Tezi, Y.T.
Mimarlk Fakltesi, stanbul.
Kele, R., 2003. Kltr Miras nsanln Ortak Maldr, Mimar.st. 2003/4
Kseolu, S., 1986. Temeller Statii ve Konstrksiyonu II Yzeysel Temeller,
Matbaa Teknisyenleri Basmevi, stanbul
Kuban, D., 1998. Mimarlk Kavramlar, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul.
110
Lea, F.M., 1940. nvestigations on Puzzolanas, Building Research, Technical
Papers No. 27, s.1-63.
Livingston, R., 1993. Materials Analysis of the Masonary of the Hagia Sophia
Basilica, Structural Repair and Maintenance of Historic Buildings, II,
s.15-32. (ed.C.A.Brebbia, R.J.B Frewer), Computational Mechanics
Publications, Southampton, U.K.
Lynch, G., Watt, D., Colston, B., 2002. The Conservation and Repair of Historic
Decorative Brickwork, Proceedings of the RICS Foundation
Construction and Building Research Conference, Nottingham Trent
University, 5-6 September 2002
Mardan, E., 2001. Kltrel Varlklarn Korunmas, ODT Mimarlk Fakltesi,
Ankara
Massazza, F., Pezzuoli, M., 1981. Some Teachings of a Roman Concrete Mortars,
Cement and Grouts Used in the Conservation of Historic Buildings,
Proceedings of Symposium in Rome, s.219-245.
McClellan, G.H., Eades, J.L., 1970. The Texture Evolution of Limestone Calcinas,
ASTM Special Technical Publication 472, American Society for
Testing and Materials, s.209-227, Philadelphia.
Medici, F., Piga, L., Rinaldi, G., 2000. Behaviour of Polyaminophenolic Additives
in the Granulation of Lime and Fly-Ash, Waste Management, 20,
s.491-498.
Moorehead, D, R., 1986. Cemantation bye the Carbonation of Hydrated Lime,
Cement and Concrete Research, 16, s.700-708.
Moropoulou, A., Bakolas, A., Bisbikou, K., 1995. Characterization of Ancient,
Byzantine and Later Historic Mortars by Thermal and X-ray
Diffraction Techniques, Thermochimica Acta, 269/270, s.779-795.
Moropoulou, A., Bakolas, A., Bisbikou, K., 2000a. Investigation of the
Technology of Historic Mortars, Journal of Cultural Heritage, 1, s.45-
58.
Moropoulou, A., Cakmak, A., Biscontin, G., Bakolas, A., Zendri,E., 2002a.
Advanced Byzantine Cement Based Composites Resisting
Earthquake Stresses : The Crushed Brick-Lime Mortars of
Justinianss Hagia Sophia, Construction and Building Materials, 16,
s.543-552.
111
Moropoulou, A., Bakolas, A., Bisbikou, K., 2000b. Physico-chemical and
Cohesion Bonds in Joint Mortars Imparting Durability to the Historic
Structures, Construction and Building Materials, 14, s.35-46.
Mutlu, M.., 2006. Kiisel Grme
Naml, M., 2001. Tarihi Yaplarn Temel Sistemleri ve Temel Takviyesi
Yntemleri, Yksek Lisans Tezi, .T.. naat Fakltesi, stanbul
Penelis, G., Venkov, V., Zambas, C., Csak, B., Popp, T., and Kuban, D., 1984.
Repair and Strengthening of Historical Monuments and Buildings in
Urban Nuclei, Building Construction under Seismic Conditions in the
Balkan Region, Vienna.
Peter, N., 1850. Encylopedia of Architecture, 2 Vol., Fry & Co., New York
Postacolu, B., 1981. Cisimlerin Yaps ve zellikleri- Yap ve Mekanik
zellikler Cilt 1, T Matbaas
Sara,M.M., 2003. Tarihi Yma Kargir Yaplarn Glendirilmesi, Yksek Lisans
Tezi, .T.. Mimarlk Fakltesi, stanbul
Shi,C., Day, L.R., 1993. Acceleration of Strenght Gain of Lime Puzzolan
Cements by Thermal Activation, Cement and Concrete Research, 23,
s.824-832 .
Shi,C., Day, L.R., 2001. Comparison of Different Methods for Enhancing
Reactivity of Puzzolans, Cement and Conctere Research, 31, s.813-
818.
Sickels, L.B., 1981. Organics and Synthetics: Their Use as Additives in Mortars,
Mortars, Cements and Grouts Used in the Conservation of Historic
Buildings, Proceedings of Symposium in Rome, s.25-52, Rome
Soygeni,M., 1999. Yap 2, Birsen Yaynevi, stanbul
Spence, R., 1974. Lime and Surkhi Manufacture in ndia, Apropriate Technology, 1
(4), s.6-8.
Torol, E., 1994. Temel Takviyesi Yntemlerine yeni bir bak, Zemin Mekanii
ve Temel Mhendislii V. Ulusal Kongresi, ODT, Ankara, cilt III,
887-917.
Torol, E., zkan M.T., ren, F., zbatr, M., 1996. Fethi Ahmet Paa Yals
Temel Takviyesi, Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii Altnc
112
Ulusal Kongresi, Dokuz Eyll niversitesi Matbaas, zmir, 426 -
431.
TS 704, 1979. Harman Tulas ( Duvarlar iin )
TS 705, 1985. Fabrika Tulalar-Duvarlar in Dolu ve Dey Delikli
TS 2510, 1977. Kargir Duvarlar Hesap ve Yapm Kurallar
TS 4563, 1998. Fabrika Tulalar-Duvarlar in Yatay Delikli
TS 10465, 1992. Beton Deney Metodlar, Yap ve Yap Bileenlerinde Sertlemi
Betondan Numune Alnmas ve Basn Mukavemetinin Tayini,
Tahribatl Metod.
Tunoku, S.S., 2001. Characterization of Masonary Mortars Used in Some
Anatolian Seljuk Monuments in Konya, Beyehir and Akehir
Yaynlanmam Doktora Tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits,
Ankara
Ulkay, S., 1978. Yap Bilgisi, YT Mimarlk Fakltesi Bask lii, stanbul
UDAP, 2005. Ulusal Deprem Aratrma Program, Strateji, Aratrma Alanlar ve
Ar-Ge Konular Hazrlk Raporu, Ulusal Deprem Konseyi
nay, A.., 2000. Tarihi Yaplarn Depreme Dayanm, ODT, Ankara
Vincent, J, M., 2002. Kltr Mirasnn Korunmas ve Deerlendirilmesi
Ycesoy, L., 2001. Temeller Duvarlar Demeler, Yap Endstri Merkezi Yaynlar,
Birsen Yaynevi, 2. Bask, stanbul.
www.restorasyon.org
www.hatgroup.com
www.tolaymuhendislik.com
www.shunya.net
www.google.com





113
ZGEM
10.05.1977 ylnda Rize/Merkezde doan Hasan Ali MAHREBEL, sras ile ayeli
9 Mart lkokulu, ayeli Ortaokulu ve ayeli Lisesini bitirmi, 1996 ylnda girdii
Samsun 19 Mays niversitesi, Mhendislik Fakltesi, naat Mhendislii
Blmnden 2000 ylnda mezun olmutur. Mart 2002-Temmuz 2003 yllar
arasnda Yedek Subay (16 ay) stihkam Sava Takm Komutan olarak, askerlik
grevini yerine getirmitir. 2005 ylnda stanbul Teknik niversitesi, naat
Fakltesi, Yap Anabilim Dalnda Yksek Lisans yapmaya hak kazanmtr. Halen
eitimine devam etmektedir.

You might also like