TEKERLEK Z OLUUMU VE ARTNAMELER

Mustafa KARAAHN
(1)
, Mehmet GET
(2)
, Abidin AKBULUT
(3)

ZET

Baz yol kesimlerinde, yapmdan sonra trafie alan scak karm kaplamalarda
hzla tekerlek izi problemi ile karlalabilir. zellikle rampal ve yatay kurba yarap
kk olan kesimlerde dier bir deyile, ykleme sresinin uzun olduu kesimlerde
daha sklkla rastlanr. Normal koullar altnda yol mr boyunca olumas beklenen
tekerlek izi derinlii ok ksa bir srede ortaya kabilir. Bu problemin en nemli
nedenleri: karmdaki bitm ieriinin fazla olmas, hava scak iken ar dingil
yklemeleri, yol kaplamasnn trafie aldktan sonra yeterli dayanma sahip olmamas,
alt tabakalarn dayanmn dk olmas, bitml karm tasarm yanll, agregalarn
ounluunun yuvarlak daneli olmas vb. nedenlerdir. almada, Libya sahil yolunun
Algarabolli- Misuratah kesiminde rehabilitasyon projesi olarak devam eden ve ksa bir
kesimde grlen erken tekerlek izi problemi zerinde problemin ortaya konmas
amacyla yaplan almalar artname nda deerlendirilmitir

1. GR

Bir esnek styapda, ar tatlarn tekrarl yk uygulamas sonucu tekerlek izinin
oluumunun meydana gelmesi kanlmazdr. Genellikle bir styapnn mrn
belirleyen, yorulma mr, tekerlek izi derinlii ve termal krlma denilebilir. Bu
kriterlerinden hangisi nce grlr ise, yol styap mrn belirler. Bu nedenle, yol
styap tasarmnda, iklim, kullanlacak malzemelerin mekanik zellikleri, taban zemini
tama gc, at tat trafik hacmi gibi deerlerin proje tasarmnda dikkate alnmas
kanlmazdr.

Ancak, son yllarda artan ar tat trafiine paralel olarak dingil yklerinin artmas
ve kresel snma sonucu, mevcut bitml karm tasarm yntemleri sorgulanmaya
balanmtr. Klasik Marshall tasarm btn dnyada kabul grm ve gnmzde
hala yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Ancak, Marshall metodu sonularndan
tekerlek izi oluumu, termal krlma ve yorulma mrn dorudan tahmin etmek
mmkn deildir. Ancak, ok sayda aratrmac, Marshall sonular ile dier test
sonular arasnda korelasyon kurarak Marshall test sonularndan karmlar yapmaya
olanak salamaktadr. Zira, gnmzde zellikle gelimekte olan lkelerde henz
yorulma mr, tekerlek izi oluumu, termal krlma gibi performans/performans testleri
henz standartlara girmemitir. Libya da devam eden rehabilitasyon projesinde de,
bitml karm tasarmnda Marshall yntemi kullanlmaktadr.

1.Prof.Dr., SD, Mh.Mim.Fak., Isparta
2.NUROL Libya, Libya.
3.NUROL naat, Ankara.
Tekerlek izi oluumu olduka eski bir bozulma tr olup, gnmzde hala
gncelliini korumaktadr. Bunun nedeni, baz kesimlerde beklenmeyen erken tekerlek
izi oluumudur. SHRP proje kapsamnda ina edilen test yolunda bir yl iinde 10 mm
ve daha fazla tekerlek izi olutuu grld; bunun zerine arazi ve laboratuarda tekerlek
izi oluumunun nedenleri aratrld ve sonu olarak agrega kaynak farkll ve fazla
bitmn erken tekerlek izine neden olduu kanaatine varld [1]. Tekerlek izi
oluumunda etki eden faktrlerden birisi trafik altnda tabakalarn skmas dier bir
deyile birim hacim arln artmas olarak gsterilse bile en nemli faktr, kesme
gerilmesi altnda meydana gelen tekerlek izi oluumudur [2]. Tekerlek izine etki eden
nemli faktrler: bitm cinsi ve karmdaki miktar, agrega zellikleri, ar tat trafik
hacmi, kaplama zerinde tekerlek basnc byk, scaklktr [2]. Oluum tiplerine
gre tekerlek izi oluumu balca ekilde oluur. Birinci tip, asfalt betonu
karmlarn yeterli skmamas sonucu trafik altnda meydana gelen konsolidasyon
sonucu meydana gelen tekerlek izidir. kinci tip ise, taban zemininin yeterli dayanma
sahip olmamas ve ar dingil yklerinden dolay esnek styapnn tm tabakalarnda
beklenmeyen erken oturma meydana gelebilir; bu durumda sulu tabaka taban zemini
olmakla birlikte, kalnlk tasarm ve dier tabakalardaki malzemelerin mekanik
zelliklerinin de sorgulanmas gerekir. nc tip, en st tabakada ilk veya ikinci
tabaka ile birlikte grlen tekerlek izidir; bu durumda meydana gelen tekerlek izinin
nedeni, bitml karm mekanik zelliklerinden zellikle stabilite dklnden
ve/veya hava scaklndan ve/veya ar dingil yklerinden kaynakland sylenebilir.
Elbette bu faktrlerin tamamnn bir araya gelmesi, tekerlek izi geliimini
hzlandracaktr. nc tip, tekerlek izi oluumunda, trafik altnda hareketlenen
malzemeler tekerlek temas noktalarnn sanda ve solunda kk ynlar oluturur.
Tekerlek izi tipleri ekil 1 de gsterilmitir.


2. ARTNAMELER VE GRLER

Libya da uygulanan artnamelerde, hem anma hem de binder tabakas iin,
granlometri zarflar verilmitir. Kullanlan elekler BS (British Standard) elekleridir.
Libya daki en nemli skntlardan birisi, agrega eksikliidir. Hatta, baz yol
inaatlarnda toplama agregalarla yol yapld, derelerden toplanan yuvarlak daneli
malzemelerle karmlar hazrlanld grlmtr. Bu nedenle, inaata balanmadan
nce, kaliteli ocak arayna giriilmi ve kaliteli bir kalker oca yeri belirlenmitir.
Plente getirilen agregalarn tamam krcda krlm krmata eklindedir. Agrega
artnamesi ve yaplan test sonular Tablo 1 de gsterilmitir. Tablo 1 den grlecei
zere, kullanlan agrega granlometrisi artname snrlar ierisindedir. Bitm Libya
Karayolu daresi tarafndan temin edilmekte ve mteahhitlere datlmaktadr. Libya
nn kendi retiminin yeterli olmad durumlarda, ithal bitm de datlmaktadr. Dier,
bir deyile mteahhitlerin bitm konusunda, seme veya deerlendirme ans
bulunmamakta ve datlan bitm ile plentte karm hazrlamak zorundadr. Ancak,
yaplan incelemelerde, Libya bitm ile ithal bitmler arasnda bileenler ynnden
farkllklar olduu grlmtr. Elbette, bu durum hem plentte karm hazrlama, hem
serme, hem de sktrma prosedrn etkilemektedir. Normal koullarda her yeni
bitm ile yeni karm tasarm yaplmas, yeni karm ve sktrma
scakln belirlemek teknik olarak mmkn olmasna karn, pratik olarak mmkn
deildir. nk, byle bir hazrln yaplmas belli bir zaman alacaktr, ayrca, i
plannda bu tr prosedrler ngrlmedii iin, i programnn gerisinde kalma olasl
olduka yksektir. Bunun yannda, her karm ve serme ilemi deiiklii idareye
bildirilmek zorunda ve gelecek cevaba gre ie yeniden balamak gerekecektir. Bunun
sonucu olarak, olaanst durumlar ortaya kmad srece, bitm deiikliinin
sonular fazla deitirmedii kabul ile retime devam edilmektedir.

Bitml karm tasarmnda, Marshall yntemi kullanlmaktadr. Libya da tat
arlk kontrol yaplmamaktadr. Bu nedenle, numunelerin sktrlmasnda
numunelerin her bir yzne 75 Marshall tokma ile sktrma gerekletirilmitir.
lm yaplmadndan, tekrarl dingil yk saysn resmi makamlardan temin etme
ans bulunmamaktadr. Ancak, resmi makamlar uygulanacak tabaka kalnlklarn
belirlemektedir. Elbette burada, analitik yaklamdan ziyade, daha nceki
deneyimlerine gre karar verdikleri dnlmektedir. Bu nedenle, mteahhit firmalarn
stenilen granlometri, istenilen malzeme zelliklerinde karm hazrlamas ve sermesi
ve yeterli sktrmay yapmas iin kabul iin yeterlidir. Ancak, Libya da sadece tek
bir sahil eridinin bulunmas nedeniyle Karayollar daresi, yolun uzun sre kapal
kalmasn istememekte ve yapm tamamlandktan ksa bir sre sonra, yolun trafie
almas istenmektedir. Elbette, kaplama scaklnn 60-65
o
C olduu ve gndz ile
gece scaklk farknn ok olduu Libya da kaplamann yeterli derecede sertlemesi,
dier bir deyile stabilitesini kazanmas uzun sre alabilmektedir. Stabilitesini
kazanmam bir yol kesiminin trafie almas, erken tekerlek izinin oluumunu tevik
etmektedir. zellikle yava sertleen bitmlerin kullanlmas durumunda ve hava
scaklnn yksek, ar tat trafiinin fazla olduu rampal ve yatay kurbal

ekil 1. Tekerlek izi oluum tipleri

ekil 1. Tekerlek izi tipleri
kesimlerde erken tekerlek izi oluumuna rastlanabilir.


Tablo 1. Binder tabakas granlometrisi [3].

B.S. Elek Tabaka
bykl (mm) artname Karm
37,5
100
100
28
80-100
92
20
70-90
85
10
55-75
65
6,3
49-67
57
3,35
40-56
46
1,7
28-42
33
0,425
17-27
18
0,15
7-15
10
0,075
1-8
4

Bitm deney sonular Tablo 2 de gsterilmitir [3,4].

Tablo 2. Bitm deneyi sonular [3, 4]

Testler
Standartlar Bitm Kayna
Libya spanya
zgl arlk (g/cm
3)
AASHTO T228-96 1.061 1.016
Ktle kayb (%) ASTM1754 0.34 0.08
Penetrasyon (dmm) ASTM D5 65 65
Yumuama noktas (
o
C) ASTM D36 43 44
Parlama noktas (
o
C) ASTM D92 311 323
Dktilite ASTM D113 > 100 > 100
Viskozite - 135
o
C (cP) AASHTO T316 237.5 362.5
Viskozite - 165
o
C (cP) AASHTO T316 68.75 112.5
Tablo 2 den grlecei zere Libya bitm viskozitesinin, spanya dan temin edilen
bitme gre daha dk olduu grlmektedir. Elbette, bu durum ilenebilirlii
kolaylatrr iken, hava scaklnn - zellikle yaz aylarnda - ok ykseldii Libya
koullarnda, karmn stabilitesini kazanmasn geciktirmektedir. Bitml karmlar
artnamesi Tablo 3 de gsterilmitir.

Tablo 3. Bitml karmlar artnamesi

Kriter Tabaka
Binder Anma
Stabilite (kg) 450 (min) 450 (min)
Akma (mm) 2-4 2-4
Boluk oran (%) 3-8 3-5
VMA 12(min) 13(min)


Agrega ve bitml karm standartlarn salayan numuneler ile arazide yeterli skma,
dier bir deyile younluk elde edidiinde, yaplan imalatn kusursuz olduu kabulnn
yaplmas bir zorunluluktur. Zira, artname gerei, bu parametrelerin dnda dier bir
deerlendirme istenilmemektedir. Bylece artname snrlar ierisinde kald srece,
retilen ve serilen imalatn termal krlma, yorulma ve tekerlek izi oluumuna kar
direnli olduu kabul edilmektedir. NUROL Libya antiye laboratuarnda yaplan
karm tasarmnda bitml karma ait Marshall test sonular Tablo 4 de
gsterilmitir.

Tablo 4. Marshall test sonular [3]

Stabilite (kg) 1876
Akma (mm) 3,3
Hava boluu % 4,6
VMA % 14,1
VFA % 67,9
Optimum bitm ierii % 4,4


3. PROBLEMN GELM

Sahil yolu uzunluu 1000 km olup 20 ile 40 yl arasnda hizmet vermektedir. Yol
kaplamas asfalt betonu olup granler temel ve alttemel malzemesi zerine ina
edilmitir. Proje, rehabilitasyon projesi olduu iin, zellikle tekerlek izi oluan
kesimlerde iki trl strateji benimsenmitir. Birinci yntemde, temel tabakas seviyesine
kadar asfalt betonu kaldrldktan sonra, temel tabakas yeterli tama gcne sahip deil
ise, 20 cm ye kadar temel tabakas ile asfalt betonu tabakalar (anma ve iki kat binder
tabakas) yenilenir. kinci yntemde ise, sadece stten 6 cm lik asfalt betonu tabakas
kaldrlr ve yerine 6 cm binder tabakas ile 5 cm lik anma tabakas serilir.

Yol, blnm yol tipinde olup, baz kesimlerde sa eritte bozulma var iken, sol
eritte bir bozulmaya rastlanmamtr. Temel tabakasnn zerine % 40 gazya ieren
MCO 1.1 ile 1.5 lt/m
2
orannda uygulanr. Binder tabakas zerine RC2 0.35-0,50 lt/m
2

oranlarnda uygulanr. Mavir firma maksimum oranlarda astar ve yaptrma
tabakasnn oluturulmasn ngrmtr.

Genellikle, gzergah zerinde trafik hacminin yksek olmasndan dolay, trafie
binder tabakas seviyesinde almas ngrlmektedir. Ortam scaklnn 50-55
o
C ye
kadar kt gnler ile karlalm ve gndz ile gece scakl arasndaki farkn dk
olmas nedeniyle, kaplamann stabil hale gelmesi uzun zaman almaktadr. Bir de
kullanlan Libya bitmnn asfalten orannn % 10 un altnda olmas hazrlanan
karmn tender (stabil olmayan veya stabil hale gelmesi uzun zaman alan) olmasna
neden olmaktadr [5].

Yaplan ilk Marshall denemesinde optimum bitm % si 4,2 olarak elde edilmesine
karn, mavir firma tarafndan dk bulunmu ve zerinde olmas konusunda srarc
olunmu ve % 4,4 orannda karar klnmasna ramen, yklenici, optimum bitm
orannn sa tarafndan seim yapldnda, fazla bitmden dolay tekerlek izi
probleminin ortaya kabilecei ni kayt altna almtr [3]. Ancak, buna ramen her
yeni karm nerisinde, mavir firma daha fazla bitm kullanlmas konusunda srarc
olmu ve sonu olarak optimum bitm % si 4,8 olmasn savunmutur.

Trafie alan 31+800 ile 33+000 kesimleri arasnda bir ay ierisinde zellikle sa
eritte erken tekerlek izi oluumu problemi ile karlald. Sol eritte ise hemen hemen
hibir tekerlek izi problemine rastlanmad, ancak ilerleyen zamanlarda kk oranlarda
tekerlek izleri ortaya kmtr.

4. YERNDE YAPILAN NCELEME

Yerinde yaplan incelemede, kaplama yzeyinin koyu ve iri malzemelerin bitm
ierisine gmld, yzeyin zellikle fazla tekerlek izi oluan kesimlerinde bitm
orannn fazlal ilk gze arpan izlenimlerdi. Yol blnm tipte olup, genellikle
tekerlek izinin olutuu kesimler, ar tatlarn youn olarak seyir ettii sa erit,
zellikle rampal ve yatay kurbal kesimlerdir. Ayrca, tekerlek izinin olutuu
kesimlerde, tekerlek izinin sanda ve solunda ynlar oluuu grlmtr.

Yukardaki verilerin altnda, meydana gelen tekerlek izinin binder tabakasnn
stabilite yetersizlii sonucu kesme dayanmnn almasna balamtr. Ayrca, tekerlek
izinin oluumunda yava seyreden ar tatlar (ykleme hz dk) ve yksek hava
scakl ile karm ierisindeki fazla bitmn neden olabilecei kanaatine varlmtr.

naat teknii olarak, Libya da boyuna derz olumasna izin verilmemekte ve sa-
sol eritlerin beraber serilmesi istenmektedir. Dolaysyla, sa ve sol eritler beraber
ina edilmek zorundadr. Bu durum, inceleme yapmay biraz daha kolaylatrmtr.
Zira, ayn plentte ayn gn retilen bitml karm, sa ve sol eritte beraber
kullanlmtr. zellikle sa eritte tekerlek izi oluumuna rastlanmas, ar tat trafii
ile birlikte scakln da etkisi ile tekerlek izi oluumunu kolaylatrd kanaatini
oluturmutur. Elbette ortam scaklnn 50
o
C olduu yerlerde, kaplama scaklnn
65
o
C lerde olmas beklenen bir durumdur. Kullanlan bitmde katk malzemesi
bulunmamaktadr. Trkiye Karayollar Genel Mdrlnde yaplan testlerde,
bitmler PG64-22 ve 58-22 olarak snflandrlmtr. zellikle, 58-22 tipi bitm ile
yaplan karmlarn 65
o
C gibi yksek scaklklarda ar dingil ykleri altnda
stabilitesini korumas olduka zor grlmktedir. Ayrca, optimum bitm ieriinden
fazla bitm kullanlmasnn ve buna ilave olarak, maksimum oranda yaptrma ve astar
tabakas uygulamalarnn tevik edilmesi, tekerlek izi oluumunu kolaylatrmtr.

Plentten kan bitml karmlar zerinde yaplan deneylerde, bozulan kesimlerde
ve dier kesimlerde kullanlan bitm oran % 4.4 ile % 4.8 arasnda retim toleranslar
ve mavir firmann istekleri dorultusunda gerekletirildii grlmtr.

5. LABORATUARDA YAPILAN DENEYLERN ZET

NUROL Libya, tekerlek izi oluumunun gerek nedenlerini ortaya koymak
amacyla, tekerlek izi oluan ve olumayan kesimlerden alnan numuneler zerinde
Libya Karayollar daresi nin de nerisiyle Malezya da tarafsz bir laboratuarda
numunelerin incelenmesine karar vermitir. Bu amala tekerlek izi oluan kesimlerden
her 250 mt de bir, olumayan kesimlerden 500 mt de bir Marshall numunesi apnda
numuneler alnmtr. Numuneler zerinde Marshall testleri, eksraksyion testleri
gerekletirilmitir. Eksraksiyon sonucu elde edilen bitm ierikleri ekil 2 de
gsterilmitir.

Bitm ieriklerinin plentten alnan numuneler zerinde yaplan deneylerde % 4,4 ile
% 4,8 arasnda olduu daha nceden ifade edilmiti. Yerinde alnan numunelerde
farkllk gstermesinin deiik nedenleri olabilir. Birinci neden, karot numune
karlrken alnan malzemede dane dalmn homojen dalm olup olmadna,
ikincisi ise, trafik altnda bitml karmdaki daneciklerin yer deitirmesi ve trafik
altnda skma etkisiyle boluun bitm tarafndan doldurulmas olarak gsterilebilir.
Ayrca, maksimum oranlarda astar ve yaptrma malzemesinin kullanlmas, yaklak %
0,25 orannda bitml karmn bitm miktarn artrmaktadr. Oysa ki, astar ve
yaptrc malzemelerinin kullanm oranlar arazide yaplan deneylerle belirlenmesi
gerekirdi.

Yaplan testler sonucunda, agrega granlometresinin Libya artnamesine uygun
olduu ortaya konmutur. Ayrca, yeni binder tabakas retimi gerekletirilerek,
dinamik krip ve tekerlek izi (wheel track) deneyleri, optimum bitm % si ile altnda ve
stndeki deerlerle hazrlanm numuneler zerinde gerekletirilmitir. ekil 3 de
tekerlek izi deney sonular gsterilmitir. Ayn karmda, bitm ierii artrldnda
tekerlek izinin dramatik bir ekilde artt ortaya konulmutur.



ekil 2. Deiik karot numunelerden elde edilen bitm ierikleri dalm


ekil 3. Deiik bitm oranlarnda tekerlek izi geliimi [4]


ekil 3 deki grafikte ACB binder, ACW anma ve yanndaki deerler bitm
oranlarn gstermektedir. Ayrca bitm ieriinden sonra kullanlan PGA ve PGB
modifye bitm gstermektedir. Kullanlan modifiye bitm PG 76-22 snfnda ve SBS
ile retilmitir. ekil 3 den grlecei zere, bitm ierii artt zaman, tekerlek izi
geliimi hzla artmaktadr. Ancak, modifiye bitmn kullanlmas, tekerlek izi
geliimini nemli oranda azaltmtr.

ekil 4 de, Marshall stabilite deerlerinin kesimlere gre deiimi grlmektedir.
Elde edilen deerlerin tamam, minimum artname deeri 450 kg dan byktr.
Dolaysyla, serilen malzeme yeteri kadar stabiliteye sahiptir.


ekil 4. Marshall stabilite deerlerinin kesimlere gre deiimi

Marshall numuneleri zerinde yaplan testler sonucu akma deerleri ekil 5 de
gsterilmitir. artname gerei akma deerlerinin 2-4 mm aralnda olmas
gerekmektedir. Ancak, baz kesimlerde bu deerlerden ok kk sapmalar olduu
grlmektedir. Bunun nedeninin, karmn belki de o kesimlerde homojen dalmad
veya rnek alnan kesimde homojenlik problemi olabilecei gibi, en nemli problemin o
kesimlerde optimum bitm ieriinden daha fazla bitm kullanlmas olarak
gsterilebilir. Ancak, daha nce de ifade edildii gibi, mavir firma % 4,4 olan bitm
ieriini % 4,8 orannda kullanlmas konusunda srarc olmutur.



6. SONULAR VE NERLER

Gnmzde artan ar tat trafii ve global snma, mevcut bitml karm
metodlarnn gzden geirilmesinde nemli bir rol oynamaktadr. Tekerlek izi, tm
dnya karayollarnn ortak bir sorunudur. zellikle, hava scaklnn yksek olduu,
gece gndz arasnda scaklk farknn az olduu ve ar tat trafiinin youn olduu
lkelerde Marshall karm tasarm yannda tekerlek izi testlerinin standart hale
getirilmesi ve bunun yannda modifiye bitmlerin kullanlmasna izin verilmesi olduka
nem gstermektedir.

Bildiride grlecei zere, btn retim artname limitleri ierisindedir, ancak baz
kesimlerde tekerlek izi olumutur. Bu durumda, karayolu idareleri, mevcut artnameler
ierisinde retilen her karm kabul etmek zorunda kalacaklardr. Bu nedenle, mevcut
artnamelerin gncellenmesi ve mmknse performansa dayal artnamelerin hayata
geirilmesi nem arzetmektedir. Bu ayn zamanda, yklenicilerin ar-ge yapmasna
byk oranda katk salayacaktr.

Karmda fazla bitm kullanma, yorulma mrn ve durabiliteyi artrrken, tekerlek
izi oluumunu olumsuz ynde etkilemektedir. Bu nedenle, karm tasarm yaparken,
en belirgin bozulma ortaya konduktan sonra, karmdaki bitm orann belirlemek ve
zellikle tekerlek izi problemi yaanan kesimlerde fazla bitm kullanmamaya ar
titizlik gsterilmesi olduka nemlidir.

KAYNAKLAR

1. CHEN, H-D, BILVEU, J., SCULLION, T., LIN, D-F ve ZHOU, F. (2003) Forensic
Evaluation of Premature Failures of Texas Specific Pavement Study1 Sections,
Journal of Performance of Constructed Structures, Vol:17, No:2, pp: 67-74.
2.. SUSA, J.B., CRAUS, J. ve MONISMITH, C.L. (1991) Summary Report on Plastic
Deformation in Asphalt Concrete, SHRP-A/IR-91-104, SHRP National Research
Council, Washington.
3. NUROL Construction and Trading Company (2007) Mix Design for Asphalt Binder
Course, Libya.
4.HAMZAH, M.O. (2009) Rehabilition of Al-Garabolli-Misuratah Coastal Road,
Libya, First Draft Report, School of Civil Engineering, Universiti Sains Maleysia.
5. TIA, M. (2008) Bituminous Materaials, Lecture notes, University of Florida,
Department of Civil and Coastal Engineering.