Professional Documents
Culture Documents
Sol Hareketler
ACLAN SAYILGAN
Yeni
EROL
ISTANBUL, 2009
YAZAR HAKKINDA
Aclan Aslen Karakeili Yrk mensup olan Aclan
1924'te lzmir, dnyaya lsmail Hilmi,
annesi Trklerinden) Hatice Devlet ilk tahsilini lzmir
Muallim Mektebinde, orta tahsilini lzmir lnn Lisesinde tamamlayan
Ankara Devlet Drama blmnden mezun
1944'te lstanbul'da (Eyp) olarak
1946'da TKP'ye 1952 komnist serbest
sonra partiden kendini sanat ve edebiyata
Aktr ve rejisr olarak pek ok oyun sergileyen
Trkiye'nin sosyal ve siyasi eden 12 Mart 1971 darbesini
konu alan "Deprem" ve "Tutuklama" ve "Trkiye'de Sol Hareketler"
incelemesiyle zirvesine O, bu haliyle nl
muhalif Sovyet-Rus tiyatro sosyologu Boris Kagarlitski ile benzerlik
Trk solunu tahlil eden makaleleri ve
Dostoyevski'den, Kafka'dan deneme ve bulunan
Memduha (Diker) ile 5 Eyll 2001 'de topraklarda
lzmir'de vefat ressam olan Glcan ve tiyatro
iki
Trkiye' de
Sol Hareketler
ACLAN SAYILGAN
Yeni
EROL
DOGU KTPHANESi
Sol Hareketler
Aclan /Erol Cihangir
Ynetmeni
Erol Cihangir
Genel Koordinatr
Mrselin Tan
Grafik Uygulama
Sercan Arslan (0212) 520 21 50
Mizanpaj
Ktphanesi
1. 1968
2. 1972
3. 1976
4. 1977
5. 2009
Kitap 46
Ofset
Ofis Cad, Gven Sanayi Sitesi,
B Blok No: 386 Tel: (0212) 576 4715
Bu btn Kltr
Telif Mukavelesi aittir ..
MILLETLERARASI NUMARASI
ISBN 978-975-0082-08-5
DOGU
Ticarethane Tevfik Nu: 41/16
Tel: (0212) 520 2719
web: www .dogukutuphanesi.com
e-mail: bilgi@dogukutuphanesi.com
1.
1. Blm
Hareketleri I 1
/ 1
Marksist Fikir ve Hareketlerin / 6
Ermeni Komiteleri / 6
Ali / 15
Celal Nuri / 18
Hareketleri ve Grevler/ 21
Birinci Blm / 27
il. Blm
Sosyalist Parti Sosyalist 33
Hseyin Hilmi'nin Birinci Faaliyet Devresi/ 33
Dr. Refik Nevzat'm Paris'te Sosyalist Parti/ 38
Blm / 40
III. Blm
Dnya 43
Mtarekede Sosyalist Hareketler / 43
Devleti / 44
Mtareke / 46
Mtarekede Sosyalist Hareketler ve Sosyalist Fikirler/ 47
Hseyin Hilmi'nin Sonu/ 48
nc Blm 51
IV. Blm
Rusya' da Komnist 53
Devrime Srkleyen Sebepler / 53
Drdnc Blm / 56
V. Blm
111. Enternasyonel Trkiye' de/ 57
Komnist Hareketleri.'1 / 57
Dr. Hsn / 57
Trkiye' de ve Sosyalist / 60
1923 / 64
Komntern ile Temas / 65
Blm / 67
II 1 Aclan
VI. Blm
Komnizm Faaliyetleri/ 69
Mustafa Suphi'nin Ortaya / 69
Bak Milletleri 73
Bak Kongresi ile Belgeler / 82
TKP'nin I. Kongresi/ 90
TKP'nin 1. Faaliyet 93
/ 106
VII. Blm
Mustafa Suphi ve Sonu I 111
Yedinci Blm 114
VIII. Blm
Anadolu' da Komnizm/ 119
Ordu/ 119
Halk / 126
Sleyman Sami / 126
Ordu" ve "Halk / 128
M. Kemal Resmi "Komnist Partisi" / 132
Ruslar 136
Sekizinci Blm / 139
IX. Blm
Cumhuriyetin Sonra 145
Komnist Faaliyetler (1925-1927) / 145
TKP'nin 2. Faaliyet / 152
Dokuzuncu Blm / 163
X. Blm
Romantik Devir (1928-1938) / 169
Hsamettin Devri (1928) / 170
Hikmet Devri (1929) / 172
Hasan Ali Ediz Devri / 17 4
1931 / 175
Devreli Faaliyet Emin Sekn ve Emin Bilecan Devri (1932) / 178
Hikmet' in Faaliyet Devri (1935) / 181
1934-1935 Devir, Komsomol Faaliyetleri/ 182
TKP'nin Devri / 185
TKP'nin Donanma ve Harp Okulunda Faaliyetleri / 187
1935-1938 TKP'nin Taktik ve Stratejisi/ 190
Komnistlerin Olan Cephe/ 191
Belgeler / 192
Onuncu Blm / 194
Trkiye' de Sol Hareketler l m
XI. Blm
Romantik Devrin Sonu /201
Dr. Hsn Trkiye'ye / 201
Cephe / 201
II. Dnya Harbi TKP'nin Cephe / 203
Yurtta Sulh, Cihanda Sulh / 211
Demokrat Cephenin 219
Ankara' da "Trkiye Genler / 224
"Yksek Tahsil Genlik / 226
Hikmet'i Hapisten Kurtarma / 228
Trk Cemiyeti/ 229
1946'daki Legal 231
Onbirinci Blm / 236
XII. Blm
1951-9152 ile Kapanan Komnist Faaliyetleri/ 241
Jn Trkler Faaliyetleri / 242
Jn Trkler TKP ile 244
1951 Berlin Komnist Genlik Festivali / 247
1951-1952 Belgeler/ 249
Sevim (Belli) Mihri Belli'ye Mektuplar/ 264
Zeki Askeri Mahkemede / 283
Mihri Belli'nin 287
Onikinci Blm / 289
XIII. Blm
1960 Dnemi Sol Hareketler/ 301
Dr. Hikmet Vatan Partisi/ 301
Trkiye Partisi'nin ve / 302
1. / 304
1965 Seimlerinde Sol/ 309
TKP Brosunun 311
Sonu/ 314
Onnc Blm / 320
Blm
1960'dan Gnmze Trkiye Komnist Partisi/ 323
Gayretleri ve Organizasyonlar / 323
Milli Cephesinin 333
MDD (Milli Demokratik Cephe ve TKP Brosu / 340
Ondrdnc Blm / 349
IV 1 Aclan
XV. Blm
1968 12 Mart 1971 351
niversite Dnem / 351
FKF' den, DEV-GEN' e / 352
Mihri Belli / 356
THKO (Trkiye Halk Ordusu) 357
THKO'nun Grubu / 359
Mahir ayan Hcresi- THKC ve THKP / 360
THKP'nin ve Cephesinin Eylemleri/ 362
ayan Hcresi / 363
/ 363
Mahir ayan ve Sonu / 363
Blm / 366
Blm
Maocu Fraksiyonlar/ 371
Trkiye Kyl Partisi / 371
TKP(M-L); ve TM-LGB / 372
TKP(M-L) Kurucusu Kaypakkaya / 374
Blm / 376
XVII. Blm
Trkiye Komnist Partisi Muhalefet Grubu/ 377
Trkiyeci Olanlar / 377
Muhalefet Grubunun / 379
Safiye Kimdir? / 382
TKP'nin ve / 383
Sonu/ 402
Onyedinci Blm / 405
Trkiye'de Sol Hareketler 1 V
411
1. Blm
Tarihi Seyir Blnmeler (1927-1946) / 413
Trkiye Komnist Partisi'nin / 413
/ 413
Sreyya Fraksiyonu/ 414
1927'deki Trajik atlama/ 416
Anadolu TKP'nin 417
1930'daki Fraksiyonlar/ 418
1939'dan 1946'ya Kadar 418
Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi / Trkiye Sosyalist Parti / 420
1947-1951 TKP'de ve Liderlik 422
Cephe Ankara' da Zeki 424
Mihri Belli ve Zeki / 424
1960'dan Sonraki Blnmenin Fikir 433
Dnya Komnist Partileri Tez / 434
Trk Solunun Tezler Durumu/ 435
Mihri Belli Stratejisi / 436
Stratejisi / 437
III. Kongresine / 439
Mihri Belli'nin Cephe Reaksiyonu/ 446
Sonraki Durum/ 447
Sonu/ 444
Birinci Blm / 452
il. Blm
Soldaki atlaklar/ 455
Trk Revizyonizmden, Sosyalizm / 455
/ 456
Revizyonun Suu / 458
Trk Revizyonizmi zerine in Etkisi/ 463
Milli Cephesi / 466
YN'n Milli Cephesi / 469
Muvakkat 473
Yakup Demir / 476
Grup Solcu Fraksiyonlar / 480
Dr. Hikmet ve 481
ve / 485
Dr. Hikmet Aybar'a Tepkisi/ 489
VI 1 Aclan
Dr. Hikmet Yeni ve "Sosyalist" Dergisi/ 492
Yeni Beliren Durum / 494
in / 493
Sovyet / 495
498
Sonu/ 501
Blm / 504
III. Blm
Trkiye Partisi Oyunlar/ 507
Trkiye Partisi Serveni / 510
ve FKF / 512
1968 ve TKP'nin Sonu/ 518
Mehmet Ali Tasfiyesi/ 523
ve Krtlk / 525
ve 1 / 527
nc Blm / 531
iV. Blm
TKP'den Trkiye Komnist Partisi'ne / 533
Trkiye Birle.;;ik Komnist Partisi / 547
TBKP Program Nedir? / 550
Drdnc Blm / 566
V. Blm
Glastnost-Prostroika / 567
Blm / 575
VI. Blm
TKP, Radikal ve Milli 577
Sovyetlerin Din Konusundaki / 582
Sonu/ 585
Blm / 586
Blm
Komnist Enternasyonallerde Cephe Taktikleri/ 587
Birinci Enternasyonel (1864-1876) / 589
Enternasyonel (1899-1914) / 590
nc Enternasyonel (1914-1943) / 591
Dnya Kongresi (1920) / 593
nc Dnya Kongresi (1921) / 593
Drdnc Dnya Kongresi (1922) / 595
Trkiye' de .Sol Hareketler 1 Vll
Dnya Kongresi (1924) / 596
Dnya Kongresi (1928) / 598
Yedinci Dnya Kongresi (1935) / 598
TKP'nii(Cephe (1920-1951) / 599
1960'tan Gnmze Kadar Cepheler/ 608
Bilen'in lm, Nabi Dnemi/ 611
613
Genlik / 617
/ 618
Haydar Kutlu'nun Sol Birlik Cephesi / 620
TKP'nin Cephe ve Afganistan / 624
Sonu/ 627
TBKP Program / 628
Gorbaov'un Glastnost'u / 632
TBKP'nin / 645
Yedinci Blm / 657
VIII. Blm
TKP'de Milli Komnizm/ 665
Mazlum Milletlerin
SSCB ve Sultan Galiyev / 665
Ek Bilgiler / 679
Sekizinci Blm / 686
IX. Blm
Sovyetlerde Komntern ve Trk 689
Lenin'in Tevrisi / 689
Komntern'in niversitesi / 690
KUTV' daki Trk Komnistler / 691
in Komnist niversitesi: Sun Yat Sen/ 699
Sovyet Rusya Komntern Parti / 701
Partice Lumumba Dostluk niversitesi / 705
Komnist Blokta / 709
Komnist lkelerde ve Kltr / 726
Genel / 739
Ekler/ 743
Dokuzuncu Blm / 770
Trkiye' de Sol Hareketler 1 IX
SOL HAREKETLER
"Ne glyorsun, senin hikayen"
Erol Cihangir
Trkiye'nin son yzelli sosyo-politik tarihi de-
rin ve srekli ve hareket halinde olan bir
lke ve milletin tarihidir. 19. Avrupa smrgecilik ha-
reketinin sanayi ve sermaye birikimi, ciddi
ya sokarak, geleneksel ekonomik ve siyasal en u olan
ve tehdit etmeye Elbette bu "teh-
dit", bir normatif motifler (ki, bu motif-
ler toplumu harekete geirmek iin normatif olmaktan
ziyade, yeni belirleyici unsuru olan "kapitalizme" saha a-
mak iin, klasik sosyo-ekonomik kapitalizme eklemlemek ama-
bu yeni olgu ilk tepkileri, di-
renme biiminde ortay devreye sokulan "milliyetilik" ha-
reketleri, nce ciddi biimde
da bir dizi gmrk, imtiyaz ve borlanma
la kapitalizmle eklemlenme sreciyle Ne var ki bu so-
nular, uzun birikimine dayanan geleneksel retim biimin-
den, kapitalist retime hemen hemen btn sosyo-ekonomik ve
politik dnya sarsarak, sonu I. Dnya so-
genel bir "dnya Bu
Trkiyesine gibi imparatorluk bnyesinde
bulunan Balkanlardan, kadar bir dizi etnik-milliyeti
ma hareketleri biiminde tezahr edecek, etmeyen yerlerde ise,
cebri mdahaleleriyle, bilinen Balkan, ve Kuzey Afri-
ka' da cephelerinin yol
Toplumsal, iktisadi ve siyasi sister.1in derinden
bu son dneminde, her memlekette gibi, Os-
Trkiyesinde de bu bir fikir ve
ideoloji hareketlerinin ortaya grlr. Trk ta-
rihi iinde milliyetilik hareketi olmak zere, ve Osman-
bunlardan n plana Ancak koz-
mopolit iindeki bu yordam yine mer-
kezli, o gne kadar yeni bir fikir fikir iinde telif
ve telaffuz edilmeye ki, o da; dayanan
culuk ve marksizmdir. bu yeni
ideolojik olgu, (Marksizm), I. Dnya esna-
kendinden bir nde olan "milliyetilik"
kendine zg ierisinde
X 1 Aclan
duyulan istek, tam da akabinde
Lenin'in Rusya' da Sovyet Devrimi (1917) nl bir
dnya" diskurunda son derece
keskin bir tema "pan-milliyeti" hareketlerin, ye-
nilgiye iinde olan milliyetilik
hareketinden "sol-sosyalist" harekete nemli bir
etken olur. Ancak, Rusya' da meydana gelen devrimin Marksist orjinine
K. doktrinini zerine teorisiy-
le birebir sylemek pek mmkn Bu konuyla il-
gili daha liberal ideologlar poplizme feda edile-
cek olan "Marks, teorisini sanayinin ve toplu-
mun tam olmak zere, Avrupa iin
ngryordu ama, hite mit Rus devrim
sylemi poplist bir yana, marksizmin Rus-
ya' da devrimindeki konumunun bile (ki
Marksist analize uyma ya da byle Rusya' da
geleneksel himaye geimlik eko-
nomiye dayanan Trkiyesinde sanayi kapitalizminin verileri-
ne dayanan, marksist bir zerine Marksist bir sosyalist
zam teorisi kurmak olduka gtr. Nitekim, bu konuda zamanda
kendisi de Trk sol iinde yer olan Parvs Efendi'nin Os-
iktisadi zerine son derece nemlidir. Bu
durumda, dnemi Trk sol hareketin biimini Trki-
ye'nin ziyade, marksist literatrn tercmesine daya-
nan "tercmeye uygun" bir Trkiye sosyo-politik sol tahlili
Trk sol hareketi teorik tercmeyle bu halletme y'luna
giderken, pratikteki daha da nk "devrim"
iin ihtiya ama yoktur. Bu durum Sovyet
Devriminin daha ilk devrimin dinamo gcn es-
ki rejiminin mslman-Trk iinde ok ciddi bir prob-
lem probleme zm iinde gibi Kazan-
Sosyalist devrimci liderlerden Sultan Galiyev, Molla Nur V ahidof ta-
konumlarda
rek, marksizmin biimi olan "Smrgeler Enternasyonali" tezini
ne sreceklerdir. (Bknz., Konu muhtelif makaleler
tez Sultan Galiyev ve S-
mrgeler Enternasyonali, 1994). Marksizmden (veya
lamamak) ama, zamanda Trkiye sosyalist
devrimi iin uygun argman arama iinde tutunabilecek yega-
ne unsur yine de emperyalizmi smrlen halkla-
"milli hareketleri" Hatta bu konuda bilan-
osu Sovyet-Rusyaya bile olsa, kontrolndeki
Trkiye'de Sol Hareketler 1 XI
"1920 bir anlamda, ilk Trk sol hareket ay-
iin kadar "Milli veren
iin nemli bir moral sregelen sosyo-
ekonomik salt bir rejim (imparatorluktan, cum-
huriyete bir anda mmkn gz nne
olarak sreci de son derece seyrede-
cektir. TKP'nin ilk sondan bir nceki
genel sekreter (Haydar Kutlu-Nihat ikilisi) Bilen'e kadar-
ki Trk sol hareketi istisnalar hari- bir teoriye uymayan
o eksiklik kkleri Trk kadar uzanan ve
milliyeti tortuyu tabandan yoksun, kar-
milliyetilik bu Trk solunun en b-
yk olarak Sovyet kadar
Trk solunun 85 tarihindeki bu biz pratikte, da-
ha Hilmi'nin
TKP'nin ekirdek kadrosunun Cumhuriyetin
dan Vedat Nedimlerin, Sertellerin, Kemalist rejim-
le keza daha sonraki TKP zlmelerde
itiraflarla, en sonuncia da, TBKP (Trkiye Komnist Partisi) ve
onu takiben eski sol AB (Avrupa parlamentosuyla gi-
finans yapan Saros
demokratik girdikleri en gerici un-
surlarla birlikteliklerinde grmek mmkndr. Teorik bazda ise -bura-
da elbette toplum tarihinden bahsediyoruz- Trklerin tarihini daha
ta, bir "millet" tarihinden klasik uy-
durmak iin ncl olarak Bizans toplumunu messeseleriyle
eklemleyerek A vru-paf tarzda derebeylik dzenine uygun bir
toplumu eski Trk toplumu zerine inceleme-
leri, keza in sulama sistemine
ATT (Asya Tipi retim
Geri bu tr metinlerin da olma-
Zira, duygusal zihinsel olarak Hik-
met zere tarihine
yorumlarla, sadece Trk toplumuna zamanda
lam dair son derece zgn yorumlarla, yeni bir derinlik ka-
(Bknz., konu daha bilgi iin,
Dr. Hikmet Tarihinin Maddesi ve Din, Allah,
Kur' an) Trk solunun bu "Moskova'ya sadakatle"
mak tesinde ki, solun bu aymaz-
cephede yer alan ortaya
ne hangi ismi ortaya sorusu da pekala sorula-
bilir. Burada da Hikmet gi-
Xll 1 Aclan
bi M. Fuad Kprl, S. Fahri lgener, A. Gner Sayar gibi birka istis-
nai isim bir bulmak mmkn Solun
bu haliyle cumhuriyet dneminin bir "medeniyet ibda-
ne kadar uzak trajik grnt-
syle ortaya Evet, "Cumhuriyet" ama,
Bu Cumhuriyet konsepti iindeki gerek mana-
ve mteradifi "mnevver" Mnevverin ifade et-
espri olay, olgu ve durumun (halin) binlerce en-
telektel (zeka) szgecinden kolektif ve izanda ifadesini bul-
Bu ifadede mutabakat ve teslim
Konuyu basite indirgemek istemiyoruz ama, szn akademik ha-
yatta "bir dil" bilmenin ilim olmaya yeterli l
memleketimizde, bu tr akademik makalelerin,
"tercme konusunda yeterli bir karine
kanaatindeyiz.
Elbette bu bir "Trk Solu"nun tarihi Hat-
ta zere "Trk Solu Tarihi" de Yazar rah-
metli Aclan bilerek "Trkiye'de Sol Hareketler" koy-
Birinci de, bu ismi yazara bir tesinde
olarakta) bilerek muhafaza ettik. Ancak bugne kadar mnferit
hala bir "Trk Solu Tarihi" iin, bundan
sonra bir tarihe ciddi olarak kaynak vazifesi grebilir. Nite-
kim bu eser ilk sol evrelerden bunun bir "tarih
gibi bir zihniyetle
tenkitlere bilinmektedir. bu tenkitleri kalplilikle
gayesinin zaten bir tarih yazmak gibi, bunun da
pek mmkn ifade edecektir: " ... dn
gibi, bu gn de dnya komnist partilerinin btn hcrelerinde "Parti
Tarihi" seminerlerinde, o lkelerin komnist parti tarihi Sovyetler
Komnist Partisi tarihi okutulur. Mahalli komnist tarihleri
mi olarak Nitekim Trkiyeli komnistler, parti tarihinin.
ifadeden ekinmemektedirler".
Eserin bir zihniyetle gelince bu husus biraz mu-
nk, Aclan entellektel haya-
daha gen bir konservatuar TKP'nin Ankara hcrele-
rinden birine girmekle Ruhi Su ile '1cre Zeki
hcre ve TKP'li olur. Dnya Sa-
ertesinde devrin hkmeti
nl "1952 Komnist tutuklanarak, sorgusu
zere da Sansaryan getirilerek, devrin nl polis
leri sorguya ekilir. Szkonusu en nl isimleriy-
le -Zeki Mihri Belli, Sevim v.d.- birlikte Sansaryan Ha-
Trkiye' de Sol Hareketler 1 Xlll
daha nc "1944 grdk-
leri nl tabutluk verilen gayri hcrelerde yatar. Ne var ki,
uzun sren sorgu ve Taksim
isimlerinin polisle kor-
ve mensubu "sol hareket-
ten" karar verecektir. Mevkufiyeti onu, Trkiye ol-
kadar, sol ile de yzyze gelmesini hareketten
sebebini "Tutuklama" eseri bu anlamda bir
hareketten sonra, Trkiye ifadesi
olan "yerli kaynaklara" ynelir. Bu yolda, Metin Erksan, Kemal Tahir gi-
bi yerli ve milli sol bir dil, sh1b bir
yandan Devlet tiyatro bir yan-
dan Trk siyasi tuzaklara verdi-
konferanslar, bir yandan da kaleme roman, deneme trnden
bulunur. Bu sonucu olarak tiyatroda uzun
bir sre sahneden inmeyen "Katip "Maviydi Bisikletim"
Metin Erksan'la Dnya" filmi, 12 Mart dneminin
ve netameli dnemini btn "Deprem"
Ankara Mlkiyede konferanslar Ma-
hir ayanlar, Mnir Ramazan Aktolgdar bunlardan
Elimizdeki "Trkiye'de Sol Hareketler" bu
geen (20. yy) Trk siyasi ve fikir hareketleri iinde
oka Trkiye TKP merkezli "sol" cep-
hesinin envanterini teorik ziya-
de, Trk sol hareketinin bir bu
mada; tevkifatlardan, blnmelere, itiraflardan, kadar ol-
duka zengin bir biyografik kaynak, olay ve olguyla, Trki-
ye'nin son trajedisini de gz nne sermektedir. Bu trajik ge-
neler ve kimler yok ki? himayesinde kuru-
lan Hilmi'nin Sosyalist Partisinden, Amerikan oku-
yup, Amerika' da komnist olanlara, nnde hibir en-
gel Mihri Bellilere, Fuat Baraner'den, Zeki
kariyer Belli'nin1952 dok-
tor 12 Mart'ta CIA ile di-
yaloglara, keza gnmzde niversitesinde ay-
zamanda Trkiye' de kozmopolit burjuvazinin
Halil Berktay ve grubunun,
infaz yine bir zamanlar (FK) Filistin rgt
gerilla liberal, hatta ve Av-
rupa Birliki Cengiz andarlara, yine birer sosya-
list-devrimci Amerikan niversitelerinde Rand Co-
XIV 1 Aclan
peration ve AB'ye burjuva demokrasisi konferanslar, sempoz-
yumlar dzenleyip raporlar sunan, demokrasiye ve k-
resel ekonomiye eklemlenmesi iin Tekeliler, M. Belgeler, H.
Berktaylar, E. Mahupyanlara kadar giden son derece ibretlik
bir tarihin hikayesidir.
en keskin ve u olarak sol-
marksist hareketten bir nevi ze sol ev-
relerin ok iyi bilinen birine muhatap olur. Oysa
ne anlamda, ne de kendi
cephelerinde grmek istedikleri evsafta bir Szn Aclan
iin, ne olursa olsun "Devlet" in milletin b-
lnmesine matuf her trl harekete "Devletin"
maruz kalan Trk devletinin yle rastgele
ortaya veya diplomasi izilerek ku-
suni bir devlet Trk Devleti, kkleri ok derinlerde yz-
rs ve ekici dvle dvle kemale ve bunu da
bir medeniyet kendisi tarih olan bir devlet ve mil-
lettir. Bylesine bir devlet ve millet daha dn
devletlerden taklit bir
da. Bu durum vicdani bir Niketim
bu "Deprem" 27 ihtilal-
ci Tank Demir' e " ... hi bin
devlet bir yana dne kadar himayenizde olan
Arap zenip ihtilale diye Mahir
ayan'la Paris'e gidiyorsun, iyi ama, dik-
kat et devlet namusu-
nu yaban ellerde payimal etme. Yok kavga edilecek bir varsa,
bu biz bize, kendi diye dile ge-
tirecektir. yapan bu "tarihe
sorumluluk" Sol' un "bu devlet hele bir da, na-
iin telafisi mmkn olmayan
bir vebaldi. Bu hibir zaman ok iyi bi-
linen ne ne bir ne de Avrupa
zulmnden mlhem, Rus nihilizminin
rn bir solcu-devrimci O binlerce tarihinden
"Efendi millet" vakar ve ciddiyetine bir dzenin, ni-
ve medeniyetin ihsas ettirmeye yerli bir Trk ay-
Bugn var, yok moda fikirler taham-
ml edemiyordu. bu lkede bir varsa, bunlar yabandan dev-
fikirler ve kendi z kendi
dzeltilmeliydi. Fakat yle zannediyorum ki,
sol evrelerin kategorisine bu ya-
Trkiye' de Sol Hareketler 1 Y:,Y
ni, "Trkiye' de Sol Hareketlerden"
1970'lerdeki "Sol' un 94 sol tekel kuran zade-
ileden nk, "beni ancak, benim gibi biri yenebi-
lir" meselesince, kendisi de eski bir TKP'li olan biri
Trk Solu'nun hikayesi ilk defa gzler nne seriliyordu. Hem de
a,be,cesinden itibaren. bunu solun kendisi gerekiyor-
du, ama o gnden bu gne kadar sol byle bir hala
Kimbilir belki de fikir namusu byle bir d-
km, kariyer bir yana, istihbarat rgtleriyle
ve direktifler ibarettir bilemiyoruz? Bylesi
bir biri olarak su gt-
rr olabilirdi ve da gerektirebilirdi. Nitekim bu yolda
(1979'da solcular
ldrld) "Trkiye' de Komnist Hareketler" ve Fethi
"Trkiye' de. Komnizmin isimli eserlerin bilgi eksik-
bu tr
bu hemen polis "bu kadar
bilgiyi nereden diyerek. Oysa bu bilgilerin pek eski hcre
kendisine. Szn lene kadar Behice Bo-
ranlar, Ruhi Sular, Kemal Tahirler ve pek de-
vam biliyoruz. Bu yolda bizim iin ilgin olan yan ise,
bu itiraz edenlerin, ne dzeltme ne de
ruyu ortaya koyma bugne kadar herhangi bir bulun-
getirilen tenkitlerden biri de, objektif
subjektif bir sahip konusudur. Yazar, eserin
nszlerde bu konuya "dnyada hibir ve ta-
rihinin objektif sylerken, salt bir objektifizmin mmkn
bildirirken, zere he-
men hemen ekseriyetinin "sol literatr" den ve yine kay-
nak birinci dereceden "sol hareketin" iinden kimselerin be-
bu "sol lehine" subjektif, hat-
ta haddinden fazla gstermektedir. Fakat bunun
tenkid edilebilecek ynleri var sorusuna ce-
vermek elbette mmkndr. Szn ikinci blmn-
de yeralan MDD (Milli Demokratik Devrim) TKP
ve (Trkiye Partisi) desteklemelerini, sanki
TKP'nin gibi gstermektedir. Bu durum TKP'nin tak-
bir durum gerekte byle
bir szkonusu Nitekim konu rahmetli Mehmet
Ali Aybar'la (lmeden nce, 1987'de) uzun mlakatlarda,
kanaatimizce yeterince ol-
XVI 1 Aclan
Yine TBKP (Trkiye Komnist Partisi)
Gorbaov Sovyetler yeniden kal-
Leninist bir taktikten ibaret bulunur ki, bu-
nun bir taktik Sovyetler topyekn
bir tasfiye operasyonu herkese malmdr. Bunun yar-
okuyucuya havale yerlerde yok Mesela; siyasi
TKP'nin nemli tutamak biri olarak sol ha-
reketler iinde beslenip yandan, Trki-
ye'nin stratejik ABD iten ie Sovyetle-
rin konunun AB olmak zere, ABD ve Trkiye' de
konuyu eski sol ile birlikte sahiplendikleri
gibi benzeri hususlar bunlardan
Bu zere iki kitaptan Birinci ki-
tap, ilk 1970'te "Sol'un 94 daha
"Trkiye' de Sol Hareketler" yeniden gzden haliyle
5. yeni kitap, ikincisi ise, birinci kitapta yer alma-
yan, muhtelif zamanlarda ve orta hacimde bir defa Trk
Solu zerine kaleme makale ve derlenip, uy-
gun yeni.en dzenlenen "Ekler" den
'92 unda Rusya' dan
"Kabahat Kimde?" mnasebetiyle Anka-
ra Oran' daki evinde Olduka uzun bir sren sohbet
tik. O gnler, Sovyetlerin srecini takibeden genel dnya siya-
Trk TBKP'nin Reagan ve Gorbaov
da zirve o zamanki ANAP hkmetinin AB ve ABD
ile yeni siyasi flrt ve o gnlerde Tataristan Komnist
Partisi'ne girmek iin parti Rus komnistler tara-
tarihi gnlerdi. Aclan beye eserlerinin yeni-
den teklifinde prensip olarak kabul etmekle
birlikte, ciddi olarak gzden geirilmesi ve "kendisine
olursam" mmkn Bunun zerine bir
yaz boyunca bu minval zerine devam etti. 1. Kitaba
ilave edilebilecek konularla birlikte, dipnotlarla epey
gnlerde benim Brksel' e gitmem-
le mesaimiz Memlekete Aclan beyin
kendisiyle mektup ve tele-
fonla yeniden irtibat kurarak, tekrar gnde-
me getirdik.
ilerlemesi, problemleri ve benim yurt olmam
sebebiyle bir araya gelmemiz mmkn olmuyordu. Ancak o
Ankara' da "Ulusal Sol" dergisine
larla, derginin Hakan Rey-
Trkiye' de Sol Hareketler 1 X:V
ve beraber
gnlerin hayalini kuruyorduk.
En sonunda Belika'ya bir gn nce bir te-
lefon haberiyle Aclan bu dnyada
nk Aclan 24 Eyll gn (2002)
rahmetine
Belika' da iinde bu defa muhterem
Glcan tiyatro ve gerek bir
di rahmetli Memduha ediyordu. En sonunda
alicenap bir yaz gn bizi Turgutlu' da misafir etmeleriyle
Aclan beyin konusu yeniden gndeme geliyor. ol-
ancak redaksiyonunu benim o gnlerde
bir Fakat yaymevi sadece
bizim ya-
gerekiyordu ki, en sonunda bu oldu.
I. hali hemen hemen Yeni bilgi ve dip-
notlarla, eski bu kitap iin
bir zlmesi gereken problemler Bunlar;
zere zamanlarda o gndemine ynelik mev-
zu ve aktel Mesela, "Trk Milll TKP ve
Krtlk", "Korsan Radyolar (Bizim Radyo) ve Trkiye' deki Hopar-
lrleri", "Komnist Cephe Eylem ve Taktikleri", Saran Teh-
like", Tarih Euro Komnizm (Yeni Sol'un Anatomisi)", "MDD
v.s. gibi. Bir problem ise, konuda bir
yeni bir isim ve eklemelerle yeniden ya-
Mesela, daha nce "Soldaki atlaklar",
"Sol' da Bitmeyen Kavga", "MDD Nedir?" ve "MDD'nin
la, "TKP'de Snen Milli Komnizm" daha sonra "SSCB Msl-
ve Sultan Galiyev" bunlardan
Pek tabii olarak tasnifi, farklthklarm tes-
bit edilerek orijinal metni bozmadan yeni ilavesi olduka zah-
metli ve uzun bir mesaiyi gerektirdi. ifade gibi, ba-
kitaba Bunlar Aclan
beyin bir mstear isimle olup, "TKP' de
Yanan Milli Komnizmi", "TKP'nin Yeni "Yeni Solun Ana-
Komnizm", "Marxist Sonu-SSCB
Leninizm", "Korsan Radyolar", "Trk Milli TKP ve Krtlk",
Saran Tehlike", "Komnist Bulgaristan (Refik Kor-
k'ol1), "Komnizmin Yz" (Ahmet Kartal), "Yunanistan
"Trk Revizyonizm", "Komnist Cephe Ey-
lemleri", ve Avrupa Komnizminin
Kkleri" (Refik Korkut) gibi 2. kitaba
XVIII 1 Aclan
husus; daha ziyade I. Kitapta yer alan
tarihi olaylara, siyasi teorik gayesi
Bu redaksiyon, bilgi ve dipnot ekleme, tasnif ve yeniden
tertibi bir da
tarihi olay, kurum, ve ilgili olarak daha n-
ceki hi olmayan ve ol-
Bu noktada bozacak hibir mdahale de bulunul-
Bu, her nce rahmetli Aclan bir
olurdu. Ancak burada da belirtmek gerekir ki acaba bun-
byle yazar sorusu sorulabilir. ka-
naatim o ki, "yerlilik, millilik, tarihi konusunda her
mahfuz kalma daha ilgi ekici bir perspektif
lirdi. nk sz konusu hemen hepsi
kesif bir propaganda mcadelesinin kaleme
Ama bu haliyle yani, Trkiye
cereyan edip, takip etmek bile bu a-
kayda Bu "Trk
Tarihi"nin da gerekten bir eksiklik olarak gryorum. An-
ti-emperyalizm, Trk Solu'nun aynadaki yan-
acaba anti-Komnizm Trk durumu by-
lesi bir acaba Ancak bylesi bir da
hasbi tefekkr sahibi "agora-
daki" birinin Burada zellikle
sebebi, "akademidekilerin" metod ve usule
bir yana, kariyerist hemen hemen o-
iyi geinmek zorunda hatta sorumluluk
mabetlerinin bylesi bir msaade
Bir hayli uzun bir hikayesiyle, Ankara' da Beli-
ka'da son bulan eserin rahmetli Aclan
ve muhterem Memduha anneye rahmet,
Glcan ve beye gsterdikleri te-
ederken, bir vasiyeti yerine getirmenin eser-
lerinin de haberiyle, okurlara
2008, Bruxelles
Trkiye' de Sol Hareketler 1 XIX
Birinci nsz
Trkiye (gizli) Komnist Partisi ilgilileri veya bu ideolojiye
olanlar, Anadolu' da mcadelesinin kklerini, ok uzak maziye ka-
dar uzatmak Bir folklor ve sos-
yoloji marksistler bununla ilgili
malar Bilhassa 1940-1946 marksist bu
konuda bize belgeler Gerek "Yurt ve ge-
rekse (1942-1943) ve daha Ant" (1946) dergilerinin
metodolojisi hep 1946' dan sonra "edebi komnizm", yerini po-
litik kamplara iin, bu konuya tekrar Biz de
1940-1946 komnistlerinin elit beliren kendileri-
ne gelene kadar, Trkiye Komnist Partisinin mahalli yerli bir renginin
Milli olma duyan ilk komnistler, daha
hareketin Trkiye Komnist Partisi
Sreyya (Aydemir), Vedat Nedim (Tr) ve
.. Belki de bu dogmatizm, Trkiye Komnist Partisini Tr-
kiye'nin haline parti Trkiye'nin cevap ve-
ren bir olarak Hikmet'in (Ran-Verzanski)
edebi dahi3, iyi niyetle, grnen strateji uurumu
Hikmet' in kendisi, 1950' den son-
ra Sovyet Rusya'ya kamakla, Trkiye Komnist Partisini,
Trkiye' deki olarak
1960'dan sonra, Trkiye' de, bilhassa 27 hareketinin getirdi-
hrriyet en iyi sosyalistler ve ko-
mnistler teslim etmeliyiz. Bilhassa parti da
viki ile sosyalizm 1965 seimlerine gelene kadar polemik konu-
su o kadar ki, sosyalist ve komnistlere yirmi yedi
yz olan CHP de sola kayarak, Gven Par-
tisi'nin4 sebep olarak
1960'tan sonra sosyalizm bilhassa sol blok
iinde, milli' olmakla, klasik olarak Komnist Partinin Moskova;ya
isteyenler geen ve strateji ile
son bulan bir te yandan, solun fikri a-
1960'tan sonra zenginlik gsterir. 1961
maya "Yn" dergisi hareketinden sonra, Trk so-
lunun teorisini dikkate te yandan
"Trk Sosyalizmi" ile ilgili nemlidir5. Bu
grup iinde toplayabiliriz: 1. Marxist teori; 2. Trkiye sosyalizmini tari-
XX 1 Aclan
hi bir temele oturtma 3. Gelecekteki sosyalist uygulama zeri-
ne teorik Btn bu Brosu Avrupa' da
olan Trkiye Komnist Partisi tam olarak kontrol alamamakta,
bu durum bilhassa strateji tansiyonunu
Trk sosyalizminin kklerini islamiyetle
fakat henz mazi ile bugn bir kpr kuramayan Hilmi z-
gen6 daha sonra Anadolu halk hareketlerine Celali isyan-
ekonomik nedenlerle sonra7, Anadolu halk
hareketleri iinde, nev'i sosyalist ilkeler geti-
ren tek olarak Simavna Bedreddin'i
Bedreddin' den sonra gnmze ile, Trk sosyalizminin
bir belirmektedir. Bunu ka-
dar hibir marksist Esasen bu
dan da Trk sosyalizmini, milllbir zemine oturtmak mmkn olamaya-
Zira XIV. gelene kadar, sosyalist nitelik gsteren
bir tek hareket gsterilemez.
Sreyya Aydemir, "Kim" dergisinin 22 1967 tarih
ve 477. "Trk Sosyalizminin Drt makalesinde
bizi teyid eden
" ... da, sosyalizmin hedeflerini rastla-
Ve bunlar hatta mesela bir olan Ha-
san Sabbah'dan, Bedreddin'e kadar getirilir ...
her yerde toplum Hatta bu davalar bazen toplumsal
mcadele, sosyal nitelikte bir halk hareketi halinde olabilirler. ni-
telikte arzedebilirler. Ama sosyalizm trl bir toplum dzeni de-
Ve her toplum hareketi, hatta her sosyalizm de-
... Sosyalizm gerekte ve btn ve ile ancak XIX.
bir sosyal harekettir .. "
Trk sosyal hareketlerini, esasen marksist ter-
minolojilerle bilimsel ve Marx
sylemediklerini sylemektir.
Trkiye' de sosyalist ve bir
tutunmaya ok yenidir. 1960'tan sonra he-
nz moda hareketin zerinden Trkiye' de Trkiye
Komnist Partisi disiplini Trkiye'ye zg bir sosyalizmin,
"Trk Sosyalizmi"nin isteyenler, nce-
likle, TKP'nin fikrine itiraz etmektedirler. On-
larca bu bir dogmatizmdir. Bu dogmatizmdir ki, sosyalizmi geerli
Trkiye kyl bir top-
lumdur. Trk sosyalizmi ise, bir kyl sosyalizminden olamaz.
Kyl meselesinin enine boyuna incelenmesi, Trk toplumunun incelen-
mesi demektir.
Trkiye' de Sol Hareketler 1 XXI
Trkiye Partisi ise, fikrine gre strate-
jisini izmektedir. "Yn" dergisi fikren
sosyalistler ise, bir sre CHP'nin bir sosyalizme
Oysa, gerek gerekse "Yn" grubu sosyalistle-
rinin taktik ve stratejileri bir fantezi olmaktan ileri gidememektedir. te
yandan "Hareket" dergisi ve teorisini Nureddin
Topu'nun sosyalistler" ise, sosyalizmin ilkelerini
Marx'ta Hz. Muhammed' de ve
Trk sosyalizminin bir ncleri
bir tezi ihanet, "sapma" olarak grrler. O kadar ki, Trk
ile kylsn birbirinden mmkn
mezler. 1946 Dr. Hsn "Trk Sosyalist Emeki
ve Kyl Partisi"ni, faaliyete zaman, partinin de Has
merkezinde bir "nc biz
kyly parantez iinde mtalaa ediyoruz. Kyl bizim ayak
Bir taktik zaruret olarak Partimize onun ismini Bu-
gn, Trkiye Partisi de iinde grnmektedir.
ele geirmek gayreti ile, cephe ve tama-
suni olarak kurulan yeni bir olan faaliyete (Dev-
rimci Konfederasyonu) geirmesi, bunun belgesidir. Ge-
nellikle Ortodoks Lenin'in deyimi ile daima kyly ve ky-
kk grrler. Trk sosyalistleri kyden olan-
dahi yirmi ky enstitleri medet
trl Daha Sovyet Rusya' da tahsilde bu-
Hikmet'in (Ran-Verzanski),
(Aydemir) kyl olarak hatta Sreyya Ay-
demir "Suyu Arayan Adam" eserinde 1946'da byk sos-
yalistleri ile Tongu'un temsil grubun kycleri
iten da kke Ortodoks
1946'larda Tongu' un kyclk hareketini
daima kmsemekteydiler.
Kyl sosyalizminin meselesi, toprak mlkiyeti zerine ya-
ve sulama meseleleri Folklorik
tarihi trelerden, inanlardan bu. Szn
miz bizi yepyeni bir senteze Varaca-
sonu Trk sosyalist ilkelerden, me-
todolojiden hareket edilse bile, hedefe sosyalizmin tarifi-
ni dnyadan bir dnya ile Bu sentezin
tayin etmek bugn iin kehanette bulunmak olur. Trk ky-
nn sosyalist meselelerini halle bir tehlikesi, Trk
ky daima, in, Rus, Kba, Vietnam, hatta Gana
kyllerinin meselelerini dikkate alarak Trk kylsnn meselelerini
XXII 1 Aclan
sosyalistlerin halle Oysa, in, Kba, Rus, Vietnam, Gana
kyllerinin, Trk kylleri ile uzaktan bir ilgisi yoktur.
lalci olsun, demokratik olsun, Trkiye' de sosyalizmi kurmak isteyenle-
re, kyller bunun iin Zira, her ikisinin de
dil Trk ky de kendine zg zellikleri olan bir
nitedir. Rus, in, Vietnam, Gana ve benzeri lkelerin kyleri gibi.
mcadelesini reddeden bir sosyalist grup, bir noktada
bir savunurlar. Ama, kyl sosyalizmin toprak, hayvan mlki-
yetinin aleyhinde bu
yollara saparlar. Trk ve milletlerin kyl hareketleri ve
meselelerinin 1. Kyly toprak sahibi 2. Top-
etmek, 3. Adil bir zirai vergi uygula-
mak, 4. Toprak sosyal teminat almak, 5. Zira-
ati 6. (retim) stn ba-
gsteren toprak sahiplerine ve mstahsile (reticiye) primler ver-
mektir. Trk kynde mcadelesini tahrike yeltenmek, sosyalizmi
etmektir. Trk kylerinde de-
blgelerde toprak ile bir fark
yoktur. para dahi birbirinden daha fazla
veya az Toprak da kyn geri iinde
Orta ve Gney Anadolu, Kuzey ve Anadolu kylerinde,
yenen, giyilen, iilen, Birbirine benzer
ile tabiatla yararlar. itiba-
zel ile Genellikle kyler
ihtilaflar, ihtilafa kyllerin meseleleridir. mese-
lesi, su taksimi v.b. meseleler, kyler
da ile Bilhassa Trk kyls iinde
ri siyah-beyaz olarak nitelemek Sreyya Ayde-
mir, kyly siyah-beyaz, olarak gsterenleri
... Burada (kyde) hibir engelle Hibir m-
cadele geirmedim. Olaylar sanki kendi kendine Kimseyle
Halbuki bize ky bir mi-
dir? ky hikayelerini, ky zaman zaman
nrm( ... ) Yeni bir ky nesli geldi. ele hika-
yelerde, romanlarda( ... ) belki gerek, ama bir maya dile gelir
( ... )Kylerde herkes birbirine ... ) Her gz delikan-
Babalar, analar,
cinayetlere ederler. soyguncu, bakkal muhtekir softa,
yobaz veya sabi sbyan ... ) Peki iyi ama, oluyor da in-
sanlar gene de bu toplumun iinde kalabiliyorlar? oluyor da
na hala ky denilen var?( ... ". Yazar daha sonraki "in-
san" problemine tenkitlerini yapar ve hkmn
Trkiye'de Sol Hareketler 1 XXIII
verir: " ... Bizim kyde de insanlar Ama burada biz, birbiri-
mizin dilini anlayabiliyorduk ( .. .)"9.
Lenin ise, kyde mcadelesinin Marx'tan sonraki en Ortodoks
teorisyenidir. ki, Marx bir idi. Ve doktrini sos-
yetesinin kapitalizmin zel bir
Oysa Lenin'e gre "Sosyal Demokrat Parti
kyller iin istekler ok Kyllerden istenen;
ve kylerdeki mcadelesinin serbeste (kyller) yar-
etmelidir. ..
Belki Lenin' in Rus mjikleri iin bir
Rus ve kylerinde eli derebeyleri, byk toprak sa-
hipleri bir istisna hakim bir Ortodoks
nokta, Trkiye' de Leninist ilkelere ortam Oy-
sa onlar sadece olsalar, Trkiye'yi Lenin'i ta-
mamen Bize gre, marksist Trkiye'nin ky
problemlerini, usta bir teorisyen olan ve zengin pratik tecrbelere sahip
Sreyya Aydemir adeta
Lenincilikten
Teorinin sosyalizmin Trkiye' de, Komnist Parti-
sinin tekelindedir. Bugn dahi, Trkiye' deki hareketleri, Sovyetler Bir-
kontrolnde Moskova' dan idare eden Trk komnistleri yne-
tici kadrosu'nun vazettikleri strateji ve meseleler, sadece bir terminolo-
ji sergisi olmaktan ileri Bu terminolojiler yatan
gaye de, Sovyetler dnya stratejisi iindeki menfaatlerine g-
re Nitekim 1967 Trk koministlerine Yakup Demir'in (Ze-
ki strateji, dnya ve Trkiye meseleleri bu
takdirde Trkiye' de sosyalizmin niin "milli"
1919'dan sonra btn Trk kom-
nist ve sosyalist faaliyetlerinin ilerki
Trkiye' de Komnist Partisinin, Komnternin bir
olarak zikreden gibi, yerli yersiz "Dnya di-
ye beyannameler ile, Yakup Demir'in
pek fazla fark yoktur: "Komnternin VII. Kongresi bir mil-
letler komnist hareketinde yeni bir devreye ilk yar-
Biz, Trk komnistlerinin bu kongrenin tarihi nemini
her geen biraz daha iyi derinli-
biraz daha syleyebilirim. Otuz beri geen
olaylar, VII. Kongrenin emperyalizme, harbe ezilen halk-
demokrasi ve sosyalizm mcadelede
stratejik ve taktik ortaya koydu. Dnya komnist
hareketi, bu hat zerinde tarihi zaferler elde etti. TKP ve ge-
ricilere mcadelede btn sosyal meydana ge-
XXIV 1 Aclan
Milli Cephe'nin iine ve bu cephenin n
Milli mcadele Meclisin iinde ve komnistlerle,
ilerici glerle Milli Cepheyi devam ettirmeye, milli hareke-
ti sosyal bir devrin istikametine yneltmeye kuvvetli bir
bunun idareciler samimi ve nfuzlu taraftarla-
bir gerektir ... "11.
Bu Niin
Bu niin sorusuna cevap Da-
ha 1952 beri ki, Trkiye' de komnizmin gerek
mahiyeti, gerek gerekse halk bilinmiyordu. Genel-
likle halk, bilhassa muhafazakar zmrenin de etkisi ile, Trkiye Kom-
nist Partisinin fazla bytyor, ise Trkiye' de bir tek
komnistin dahi inanacak kadar gaflet
Oysa ortaya fayda Bu hare-
ket ederek, 1953 itibaren edelim ki bu
konuda ile bir toprakla
Ellerinde, birka yz sol-komnist kitap ile dergi-
lerden bir kaynak yoktur. Eski komnist hareketlere ka-
kimselerin pek da Bu sebep-
leri Oysa verecekleri dkmanlar,
bu hareketin gerek yzn ortaya koymaya he-
men da edelim ki, eski sol hareketlere kim-
selerin de toptan inanmak bizi hatalara srkleyebilir. Zi-
ra, eski konusunda harekete kim ken-
disini o hareketin mihveri gsterme olabilir. Bu psikolojik bir
haldir. Bunun bir de Emniyet tetkik, ko-
mnist mahkemelerinin ilk tahkikat ifadelerini okumak, ele geen delil-
leri grmek Ama maalesef, bu
yoldan bir mmkn Zira Emniyet belge-
lerin pek hatta zerine ift ay 'mahrem' evrak-
Bunun tek yolu, sresi fotokopilerinin, bu
konuda yapacak bir "Enstitye" verilmesidirl2.
Bu elimizdeki btn kullanarak
yle zannediyoruz ki, 1929-1938 ya-
komnist hareketlerle ilgili belgeler kamuoyuna ilk de-
fa Komnizm meseleleri ile ilgili eski bir
bugn onun maniskrbinden elde bilgile-
rin gstermemize manidir. Bu aziz
nnde birka nce, bir kaza kur-
ban gitmese idi, bu daha cepheleri ile de yeni bilgi ve
belgeleri ihtiva edecekti.
Trkiye' de Sol Hareketler 1 XXV
daha ok nceleri Fakat gerek Doent Me-
te gerekse Samsun Senatr Dr. Fethi
da konuda, gnlerde kitaplar ki-
niyetinden vazgetik. Sz geenlerin
dilince grdk ki, o gnk haliyle iyi
Dr. eseri
etti. Do. Mete eserinin de et-
kisi oldu. Bilhassa eski tetkikinde -legal gz-
den eski iin
Mete Tunay nmze serilmesi bizim iin oldu.
A. bugne kadar kitap halinde
da bilhassa dnemi sosyalizmini g-
lklerimizi yendi. te yandan, zaman zaman Sreyya Ayde-
mir'le kendisinden
grdk. Eski hakim generallerinden Mutlugil de
mektupla ltltfunda
bulundular.
Bu da eksiksiz kanaatinde pek ok
biliyoruz. Ama gene de iddia ediyoruz ki, bu Sa-
Dr. Fethi Do. Mete Tuncay ve A.
lu'nun (Kerim Sadi) sonra cid-
di drdnc bir eserdir.
XXVI 1 Aclan
Dipnotlar
1-Pertev Naili Boratav, Halk Hikayeleri ve Halk Ankara, 1946.
2- Bknz. "Yurt ve Dnya" ile" 1942.
Hikmet (Ran-Verzanski}, Simavne Bedreddin
1. 1936; II. Dost 58 dizisi, Ankara, 1966.
III. Kovan 1967.
4-Gven Partisi, Turhan kurulan parti, I. Milliyeti Cephe
hkmetinde yer 1980 askeri darbesinde partiler gibi kap-
5- Konu Bknz., Hilmi zgen, Trk Sosyalizminin Ankara,
1962, Hilmi zgen, Trk Sosyalizmi, Ankara, 1963, Faik Ali Cihan ve Sosyal-
ist Trkiye, Devrimci Kooperatifi, 1964.
6-Hilmi zgen, a.g.e.
7-Celali ekonomik sebeplere dayanarak nce
Asya'ya ve hi de marxiste konu
Bknz., Dimitri Trkiye' de ve Sosyalist Hareketi, s. 13,
Sofya, 1965.
ve sosyalizm ile ilgili ilk ciddi' Faik Bercavi'nin
1946'da Sosyalizm" eseridir. ile E.
Tfeki (Mihri Belli)'nin Roger Garaudy'nin Trkeye evirdikleri "Sosyal-
izm ve bir komnistinin Cezayir mese-
lelerine lsnde ve nihayet bir kaleme
eserdir. bu kitap "Yn" dergisinde bir sre devam olan
vesile Bu sonradan Hseyin Hate-
mi Perviz "Hareket" dergisinde ve Sosyalizm" es-
erini kaleme Bknz., Hseyin Hatemi Perviz, Sosyal-
izm, Hareket 1967.
Sreyya Aydemir, Toprak s. 289 - 290, 1963.
10- Lenin, Kyl Meselesi ve Sosyalizm, s. 10 -11, 1967.
11- 3 Ocak 1966 tarihli "Bizim Radyo" "Yeni zel
Komnternin VII. Kongresi ve TKP. Yakup Demir (Zeki sz
konusu Milli' Anadolusunda, Anadolu' ya gn-
derdikleri ajandan, bir o kadar da erkez Ethem ve Al-
manya' dan birka Spartakisten kendilerine komnist denecek
kimse yoktu Komnistler daha ok,
faaliyet komnistler ise, Mustafa Suphi:nin idaresinde
Azerbaycan' da da byk bir Rusya' da
bulunan Trk harp esirleri olan askerlerdi. Yakup Demir'in yersiz vnme-
sine sebep eden, Anadolu' daki komnist hareketi, Mustafa Kemal
Ruslardan iin dahi
hissedilmeyen, erkez Ethem yapan birka
grnr faaliyeti belki de kasden, Mustafa Kemal
ki komnist hareketleri Mustafa Kemal erkez
Ethem kuvvetlerini ezerken de ustaca Muhtemeldir ki Arif Oru,
Trkiye' de Sol Hareketler 1 XXVII
Ethem kuvvetlerinin gnlerde Mustafa Kemal kuvvetlerine fay-
bilgiler Yakup Demir'in szn "samimi ve nfuzlu"
komnistlerle Mustafa Kemal
12- Aclan bu eseri ifade gibi Em-
niyet kimseye verilmiyordu. Emniyet
leri 2005 bir kararla bulunuyor. [E.C.]
13- Konu daha malumat iin, Bknz., Dr. Fethi
Trkiye' de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, 1910-1966. Ankara, 1967. Dr.
Mete Tunay, Trkiye' de Sol 1908-1925. Ankara, 1967. A.
(Kerim Sadi), Trkiye' de Sosyalizm. 1. kitap: 1965, 2. kitap: 1966,
tanbul; 3. kitap: 1967, May E.
Trkiye' de Komnist Hareketleri. Cilt I, II, Toprak Dergisi 1961; II.
Cilt, 2. bask, 1963.
XXVIII 1 Aclan
nsz
"Hareket "Solun 94 ikinci yaparken,
Trkiye' de Sol hareketleri 1971'in son gnlerine kadar getirmek zarure-
ti ortaya Gerekte, 1960-1971 sol hareketleri bir kitapta
vermeyi Daha uzun bir ve yeni yorumlarla son
on Fakat olaylar o kadar cereyan ediyor, ortaya y-
le eylem ve ki, ikinci
ile, hi son iki sansasyonel blnmelerinin ve eylemlerinin
bir zetini vermek yerinde yle ve tabi ismini
"Trkiye' de Sol Hareketler (1871 -1971)"
Kitapta, kimi tarih ve oktan kimi iin-
de dramatik topluca izleyecek
tarihimiz iinde solun daima bir elit hareketi
greceklerdir. Bu konusu iin, bunun neden byle ol-
tabii sonucu olan ve r
en olan komnizmin bu
bu yn ile ilgilenenlere, Halit "Ulusal Sinema
Prof. Sencer "Asya Tipi retim ve Toplumu",
Kemal Tahir'in btn ve makalelerini;
bir platformda yapan "Hareket" dergisi koleksi-
tavsiye etmekle
"Trkiye' de Sol Hareketler (1871 - 1971)" ilavelerle okuyuculara
sunulurken, hedet gelecekteki ol-
12 1971, ankaya
Aclan
Trkiye' de Sol Hareketler 1 :XXIX
nc nsz
"Trkiye' de Sol Hareketler"in nc Trkiye komnizmi
konusunda birok eksiklikleri Ancak,
bu eksiklikleri tamamlamak iin, elinden gelen gayreti
Kitaba nemli bir blm, Trkiye (Gizli) Ko-
mnist Partisi'nin beri bir
Yazar, bile bile grmezlikten bu hi
se nszde, birka kelimeyle
gibi, Trkiye (Gizli) Komnist Partisi'nin otuz
bir zaman sresi iinde Genel olan Dr. Hs-
n 1923 gne kadar CHP'yi ele geirmek, hi
bu partinin mevkilerine kendi
gayretini ve CHP'yi ele veya k-
mevkilere midir, bu konuda herhangi
syleyecek durumda Ancak varsa, ko-
mnistler ve taktikleri sonunda, CHP'nin Ok'u kap-
sayan ideolojisinde byk tahripler yapmaya muvaffak CH-
P'yi belli konularda ve bu partimizin ynlerde
maya muvaffak "Milliyetilik" CHP'nin
Ok'unda, bugn sadece maziden intikal eden bir te yandan
CHP kendi inkardan ekinmeyerek, bir "dzen de-
ile, zaman zaman Genel Blent Ecevit'in
dahi aleyhinde sola daha deyimiyle komnizme
msait hale getiren taktikleri, st ste bindirmekten e-
Bu taktik giderek niversitelerde bul-
CHP bu kendi iin imal umarken, elin-
de, bir barut olan "Sosyal Demokrat" genlerin de sola
sr'atle fakat dnme gcn gstereme-
te yandan, cunta faaliyetleri olarak 12Mart1971' den sonra ada-
lete intikal eden, fakat af da Anayasa Mah-
kemesinin bir mesnede mdahalesi ile ya
da beraatla sonulanan zc olaylara bir CHP'li radikallerin de
dahil bu partimizin 1957'den sonra inatla srdrd-
taktikler tabi bir sonucu olarak
CHP, MSP ile koalisyonu bozduktan sonra, sola ve komniz-
me son tavizini, CHP'ye ait olan tek parti ve ok par-
ti dnemlerinin olmayan TCK'nun 141., 142
ve 163'nc maddelerini sylemekle ve Blent
Ecevit, "Bizim bizden, bundan istemesin-
XXX 1 Aclan
ler" diyerek
sol ve komnizan gruplarda bu szler hemen bul-
Trk solunun liderlerinden Mihri Belli, 1975
ynetimi "Emeki" dergisinde
"Ecevit bu da gibi, CHP ik-
tidara gelince siyasi demokrasiyi vaad ve bizim
daki sol bizden bundan ihsan istemesin Hemen syleyelim
biz bu oktan CHP bunu yapabilirse ne mutlu. Ondan
bunun tesinde beklemek zaten hayalcilik olur"14
te yandan sol kesimin anut liderlerinden bayan Boran' da
gnlerde
"Ecevit, bizim solumuzdakiler fikir
bizden beklemesinler diyor. Beklenmiyor zaten. Trkiyedeki demokra-
si olacak, ne bir eksik ne bir fazla' diyor yine
CHP lideri. Bu qa tamam. CHP iktidara -gelirse- bu dedik-
lerini elverir" IS
Bu Trkiye (Gizli) Komnist Partisi'nin 1932'den intikal
eden, "Muhalefet Grubu" olarak bakiyelerinin
deki Sesi" dergisinde de enine boyuna ve yeni bo-
yutlar Ne var ki bu boyutlar, CHP'nin Erken Seim
ile ve erken seim de daha belirli
Btn bu 3 1975 tarihli
Milliyet gazetesinde Mmtaz "Demokrasi Cephesi"
makalesinde, formle Ancak, az nce de ifade gibi;
erken seim sola ve kom-
nizme eylem CHP'yi de kendi iinde dar
ra 1976 Parti iinde patlak veren blnmelere sebep
Bu komnizmin CHP'ye engele
yer vermemekle, bu partiye Trk semenlerinin tercihlerine
bir bulunmak odur ki, demo-
kraside her ve inanca yer Y Ete:- ki bu inanlar ve
ler ilmik geirmesin; teneffs etti5imiz hr-
riyet diktatrlerin elleri}le yok etmesin! . '
Mart 1976, ankaya
Aclan
Trkiye'de Sol Hareketler 1 XXXI
Drdnc nsz
"Trkiye' de Sol Hareketler" son zaman zaman ya-
dkmanlarla yeniden ve
da Kitaba, TKP'nin da Bun-
gizli ya da resmi merciler belgelerin
yorumu ve ibaret olan tarih ilmine
olur kanaatindeyiz. Siyasi nedenlerle ne kadar inkar edilirse edilsin, ne ka-
dar 1919 beri Trkiye Komnist Partisi ve ey-
lemleri lke kk bir Biz "Tarihi
gerek" diyen aynen Trkiye'nin uzun dnem-
den beri tarihsel belgelerin zerine yrekle
zamanda politik meselesi ile belgelerin tahrif Oy-
sa biliyoruz ki belge tahrifi diktatrlerin ve
Evet Tarih, bir polemiktir. Onun soyut bir polemik belgelerin yo-
rum bir polemiktir. Tarih ne kadar olursa
olsun, bu bir belgeleri tahrif etme asla veremez. Biz bel-
geleri \erirken yan tutmamak iin znel yorumlardan genellikle
Genellikle diyorum, nk Trkiye'nin i meselelerine bdar CH-
P'ye kadar Sol' un, CHP"tarihiyle iin kendimizce yorum
ve da kendimizi
Drdnc Sonu
Trkiye' de de, btn dnyada gibi, her alanda
kmekte, yenileri ise, Trk sosyal olarak girmektedir.
Bah . l::>u nclk etmesi, Trkiye'nin .de
na bu nedenidir. Kapita-
lizmden, sosyalizme; demokrasiden, cunta hevesine; ter-
rist hareketlerinden, niversite ve daha kurumlardaki i ve
ekonomik sorunlardan, strktrden. piyasa ekonomisine; sanayi yah-
sorunlardan, kesitin - ta-
dinsel inan kadar ne varsa, ba-
olup, onun kriterlerine gre biimlenme:dedir.
bile bize in' den vrupa'dan zerinde gelen
bir meseledir.
Birinci nsz'de, Trkiye'G.e sosyalizmin
sebebini mahalli bir renginin
nsz ve Sonu'unda mahalli rengin
m< yla Gerekte mahalli birbi-
rinden hususlar ikiyz beri toplumumuzu ynetenlerin
cu elbette ki Trk sosyalizmine de
Ve zellikle son bir gsteren Maoculuk,
sanki Trk sosyalizminin ncP byk bir tekra-
idi. ki 1919'larda Trk sosyalistlerin gzleri Moskova'ya
XXXII 1 Aclan
ve bugne kadar bu Maoculukta daha gnlerinde soyut-
bir Mao-tse Tung kltne ve gene bir in devrimine gz-
lerini Ama yn, gerek Mao yada in
bir Mao idi.
1931'lerde TKP yer alan isterlerse Trkiye' den
bugn Moskova'ya "Milli Demokratik Devrim"ci ma-
halli TKP'lilerle, Harici Bro temsilcileri yeni bir yoruma tabi tu-
MDD'nin en Mihri Belli, Trkiye' de sosyalizmin
sorununu milli' iinde Ne
varki, sonra Sovyetler hakim
takipeden Mihri Belli milli" den hi bir
bahsetmeksizin keskin bir etniki olarak "Krtlk" en n-
de gelenlerinden biri [E.C] Mteveffa, Zeki ise (ki, Mih-
ri Belli'nin bu konuda Mihri Belli' den elbette d-
Zeki 1972 Temmuz' unda, Prag' da, SSCB'nin 50. kuru-
mnasebetiyle tertip edilen teorik
le
"TKP, milli meselede milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin et-
mesi prensibini Ama bu prensip bizce de milletlerin bir-
birlerinden mutlaka kabul ve propaganda edilmesi zorunlu-
"16 Temmuz, 1972, Bizim Radyomuz Blteni"
Oysa, son ikiye her iki grubunda da
kaderlerini tayin denince, Krtler olmak zere Trk
olmayan btn Trklerden
Maocu kesitin bir blm ise etnik cmlelerle
'Krt kendi kaderini tayin bu Buharinci
formlasyOILdan da vazgeelim. Ve Krt milletirtin tayill diyelim"
rahim Kaypakkaya, Siyasi s. 24, Ank. 1975" Bu
netim resmi beyanlara gre intihar yan-
gre olan, Trkiye Komnist Partisi
(Marksist-Leninist) Maocu rgtn kurucusu Kaypakkaya'ya
aittir. Perinek grubuna Maocular da, daha az radikal olarak ay-
Bylelikle Maocu, her iki grupta, bir g-
rnt dikkati ekiyor. Ve Marksizm ezilen
olmaktan Krtlerin istiklali iin bir motif olmaktan ileri gidemiyor.
panya' da da Maocu nitelik gstermesi olduka ilgi eki-
cidir. Demek oluyor ki, sosyalizme yeni onu
Memleketimizin ve daha ok blge-
sinde bu hareketin bir gstermesi, da "Haziran r-
gt" ile etmesine giderek eline geen "Dev-
rimci Genlik - DGB"nin Ankara ve da ve Gney Do-
Anadolu ile ilgili soyut ajitasyonlara faaliyet-
lerinden bir olmasa gerektir.
1 Bolum.
Hareketleri
Her ne kadar, Trkiye' de Hareketlerinin ile sosya-
lizmin bir ilgi yoksa da, objektif olarak
bir hareketi kabul edilen sosyalizmin ile, ilk
hareketlerinin tarihi birlikte O halde,
Trkiye' de sosyalizmin tarihini 1870'lere kadar uzatabiliriz.
Serasker Hseyin Avni Abdlaziz'i tahttan indirip Mec-
lis-i ve L ilan tarih (1876),
Trk hareketlerine bir Zaten Dnya hare-
ketlerinin, sosyalizm ve komnizmin tarihi de 1845
daha gerilere gitmez. 1845'te Karl Marx ve Engels'in
rular - Societedes Justes"ne sonra bu
"Komnistler ismini Bylelikle Komnist
Partisinin temeline ilk har oldu. 1847 Eyll iinde de "Ko-
mnistler Merkez Komitesi yesi Karl Schapper'in3
"Komnist Dergisi"nin birinci kamuoyuna su-
nuldu. Derginin "Komnist Manifestosu"nun son cmlesi
idi: "Btn
Marx ve Engels'in birlikte kaleme "Komnist Manifeto-
su", "Komnistler 1847 son Londra'da ak-
tettikleri kongreden sonra 1848 Fransa'da ihtilal
ve bunun hemen ilk
hareketleri gsterdi. Fransa'daki Haziran 1848
dnya sosyalizminin eylem (action) olarak tarih olarak gs-
terilebilir4. Bu eylemin, Kanuni Sultan Sleyman devrinden beri, bil-
hassa Fransa ile olan etkisi
tabiidir. Nitekim, bu olaylardan bir sre sonra,
ilk olan "Ameleperver Cemiyeti"
(1871) ettiS. Bu "Komnist Manifestosu"nun, I. En-
2 I Aclan
Dnya komnist partileri
1847'de "Komnistler
Merkez Komitesi,
"Komnist" dergisinde
11
Komnist
Manifesto"
komnist hareketlerin
alarak
kabul edilmijlir
ternasyonalin ve Fransa ol-
mak zere, Avrupa' daki
hareketlerinin tesiri ile
tu6. Bu cemiyetten ok nce, lonca-
lar devrinde "Orta veya
gibi isimlerle
meydana gelen
dernekleri saymak yersizdir.
bul' da "The Levant He-
rald" gazetesinin 1867 tarihli nsh-
"L'amie du Travail" bir
cemiyetin genel kurul var-
14 Nisan 1867'de Pera'daki cemiyet lokalinde yeni idare heyeti
yelerini semek iin davet etmektedir. Mahiyeti fazla bilinmeyen bu
c.:emiyeti gerek bir Avrupa'da
hareketleri ile, kurulan "Ameleper-
\'erler Cemiyeti" sre yirmi, Tarihi sre
iinde, bu yirmi fazla nem "Ameleperverler Cemiye-
ti"nin de olan "Trade
1717, tarih de
1870'tir9. 25Mart1884 Fransa' da Sendikalar Kanununun
na kadar, Fransa'daki hareketlerinin gizli de bilin-
mektedirl. "Ameleperver Cemiyeti" 1872 Ocak tersane
nin grevlerinde rol Ve bu grev ib
tersanesinde aydan beri cretlerini alamayan mslman ve hristi-
yan dileke sunmak iin Cuma selam-
beklediler. te yandan, Sadrazam'a da Daha nce
Bahriye Nezaretine de mracaat cretlerinin denmesi tale-
binde denmeyen yevmiyelerinin verilmesi iin
greve Sonunda hem cretlerini hem de
yevmiyelerine bir miktar zam tarihlerde Beykoz Deri
ve Kundura da cretlerini alamayan grevleri ba-
Bu ilk hareketleri,
Abdlaziz'in halliyle sonulanacak 1876 ilk belirtileridir.
"Ameleperver Cemiyeti" bir sre sonra 1845 tarihli polis nizamname-
sinin 12. maddesine Bu madde diyordu;
gcn terk ile mcerret tatili mesalihi ibat garezinde olan ame-
le ve makulelerinin def' ve izalesiyle ihtilal vukuunun n kestiril-
mesi"ll.
Siyasi ve mesleki bir cemiyet olan Amele Cemiyeti"
1895'te Osmani"nin merkezini Paris'e sonra,
1889'de kuruldu. Tophane ye bu cemiyet gizli faa-
Trkiye' de Sol Hareketler 13
liyette bulunuyordu
12
. Amele Cemiyeti"nin, komnist mani-
festosunun uygun, ihtilalci, marxist bir zerin-
de iddialar mevcuttur. Bu ancak bir kadar faaliyette
bulunabildi. 1896' da tevkif edildiler13. Cemiyet
yelerinin bir bir kontrol Bir da srgn
edildi. Sekiz,on hapis kurucular, ha-
pis ve srgn sonra, gizlice gelerek,
tahrikat yapmaya ve beyannameler Ay-
cemiyet bu sefer Terakki Sanayi Cemiyeti"ni
ettiler
14
. Bunun beynelmilel ile temasa
geen "Mrettibin-1 Osmaniye Cemiyeti" kuruldu. 31 Mart Nisan
1909) sonra "Uhuvveti Mstahdemin Muhtelite Ce-
miyeti", Sanatkaran Cemiyeti" gibi
yerlerine getilS.
hareketlerinin ile, I. ve sonra-
gizli mevcuttur. Bu tarihler, Avrupa emperya-
lizminin ve bir mall yerli
klasik smrge slubu yaratmaya
Tanzimat, Devletini o gne kadar iktisaden de
tutmaya gruplara Avrupa sermayesinin
iinde korkusuzca grmesini iin bir
harekettir. Devlet idaresinde bir
yenilikler, bu arada mal ve can gven
Tanzimat hareketinin Avrupa bir oyunu
ortadan Mal ve can ise, Os-
Trk Trkten gayri unsurlar,
ruya sermaye idi.
I. ve II. mcadeleler, smrc Avrupa ser-
mayesinden grenler cereyan ediyordu. Bu kavgala-
sonucu, smrc Avrupa sermayesi-
ne tam olarak .
. il. Abdlhamit politika-
bir umutsuz direnmenin eseridir17. Bir yandan ser-
mayeye olumlu bulmak, te yandan Hindistan yolunu
Anadoluluyu bir transit haline getirmek, il.
Abdlhamit Halbuki sermaye
bir ete gibi girdilS. so-
yup evirerek gerisinde harabeler gitti.
rek de olsa, il. Abdlhamit Han, btn
bir sermaye Onun s-
tn Bilhassa, Sulta-
evresindeki memurlar,
4 1 Aclan
bankalara, tekellere ektiler. Banka-
ve onunla halinde "Dyun-u Umumiye"19
adeta evresini sarap.lar
si direktr, U.-Abdlha-
mit mali idi. Keza
servetini de ynetmekle grevli idi. konsorsiyumu-
nu ve daha sonra Vickers tekelinin yapan Sir Vinvent
Cailard, II. Abdlhamit uzun sresince
ile mnasebetlerini yrten, mutemet bir Hariciye
Noradungiyan Efendi, Ge-
nel Sigorta ile ve Selanik Elektrik idare meclisi
idi. btn hemen hemen mu-
temet idi. Mabeyinci ve Kamil Bey,
nl Sultandan, su iin imti-
. yaz bunu Hasan Fehmi bir
Saray demiryolu, tram-
vay, elektrik ve gaz tesisleri e-
kerek byk karlar verilen ttn tekelini
yneten Trk rejisinin ynetim kurulu yelerinden biri II. Abdlhamit
hususi katibi Nuri Bey idi. bir katibi Sreyya kur-
madeni bir bulunuyor-
du. Hamdi Bey, Galip Selim gibi Saray'a kimseler
Alman ve
idi. 1839 Tanzimat hareketini kovalayan gnlerden sonra,
yneticileri
Maalesef, aksi yoldaki bu tarihi durdurmaya ve nlemeye IL Ab-
dlhamit ve gc yetemezdi, yetmedi.
1876'dan itibaren genellike II. Abdlhamit Han'a da
smrgecilerinin, Alman sermaye mutemet
idi. II. Abdlhamit'in srekli olarak demir-
yolu siyasetini emperyalizmin kendi i
mcadelesi olarak belirmektedir. gibi II. Abdlhamit Han, bu
ihalesini Almanlara vererek, bir denge
istiyordu. Bu sebepten, Damat Mahmut
ile gayesi, Fransa, Alman-
ya ve Rusya bir denge ok
ekinirdi. Mahmut ve Prens Sabahattin Bey ile Ltfullah
Bey'ler ingiliz idiler. Nitekim, Damat Mahmut Sultan'a
ihaleyi vermesi iin fakat bu
gererek Damat Mahmut bertaraf Da-
mat Mahmut demiryolu ihalesi gnlerinde
gelen bir temas halinde idi. Mahmut Pa-
Trkiye' de Sol Hareketler 1 s
Avrupa'ya sonra, ve
bir srede, banka bir oldu gerekesi ile
Londra'dan 1000 lira gnderilmesi olduka Hay-
demiryolu ihalesi yznClen Mahmut ile Abdl-
hamit Han rekabetten da bilerek,
imtiyazlar
II. Abdlhamit Han, emperyalizminin ve Rus Os-
Buna
kesin olarak cephe are iradesi
bir imparatorluk temellerinden Sultan, ancak, bu
geciktirmeye muvaffak oldu. Mesela, demiryolu-
nu, Almanlara ihale ettikten sonra, demiryolu de
durdurarak, bir sre muvaffak oldu. Ama,
1908'den sonra ve Terakki"
kadar kendisini 1. Dnya
iinde buldu ve imparatorluk Halbu-
ki, II. Abdlhamit Han, ve Terakki" ve
idiler. Jn Trkler hareketi gizli olarak yrtlrken,
ve bilhassa Mason
idi. Ancak, ve Terakki" hareketi Ordu darbesi ile
sivillerin etkisi ikinci plana itildi. Ordu iinde II. Abdl-
hamit Han meyvelerini ver-
meye ve Terakki" ve etkisi
ile halde, bilahare ordunun sonucu Alman politi-
Otuz milyon nfusu olan Devletinin hammadde kaynak-
zengindi. Hammadde ihra, mamul madde ithal ediliyordu. Gelir
ve gider byk bir dengesizlik bir ba-
mali
1839' dan sonra Sadrazam Mustafa Banka-
avanslar demek mesele idi. 1850'de
denmesi iin mali tedbirler 55.000.000 bir istikraz ak-
di iki bir meydana gelen bir
heyetle mzakerelerde bulunuldu. Hatta bir de n imza edil-
di. Ancak bu Sultan Abdlmecit tasdiki gere-
kiyordu. Fakat Sultandan imza Faris ve Londra
da bu tahviller Hatta
20.000.000'luk bir tediye bile Abdlmecit ise kendisine
lan imza etmedi. O gne kadar
tarihinde Avrupa devletlerinden bor para almak diye yoktu.
Devlet bor paradan daha tazminat olarak deyip sz-
feshetti24.
61 Aclan
Abdlaziz devrinde 1862, 1863, 1865, 1869, 1870 is-
tikraz paralar Harp gemileri
edildi. Harp endstrisi mali gruplardan alman
bu paralar, gene byk karlarla silah tacirlerinin
maliyesi, Sadrazam Mahmut Nedim za-
dnyaya ilan etti. borlar 5.297.676.500
Abdlaziz'in ve V. Murat'm hal'inden
sonra il. Abdlhamit Han, borsa ile bu borcun drt-
te n, demeye muvaffak ol-
Btn bu olaylar cereyan ederken, sermaye yer-
li ve da baltalamaktay-
lkelerinden gelen mallar yerli
endstri iflas etmi7ti. Esnaf sermayeye
direnmeye (1863-1864) ve kendi bir-
bulundular. Demirciler, dkmeciler,
yerli endstriyi ile 1864'te
Sanayi Komisyonu"nu kurdular28. Fakat Devleti ya-
dengeleriyle oynayarak,
Devletini ayakta sermayenin yerli endstriyi ve milli sermaye-
tutmaya fakat bu
abalar sonu yi
vermeyecektir
Marksist Fikir ve Hareketlerin
Ermeni Komiteleri
iinde, sosyalist-marxist fikirleri
ilk yayanlar, Ermeni, Bulgar, Musevi ve Balkan
tur29. Bilhassa Devleti ile Rusya, ve Fransa
aktedilen 1839 yararlanarak, iinde kar-
byk Avrupa devletine,
sonra mstakil bir Ermenistan kurmak hevesinde olan ve
Rusya, Fransa desteklenen Ermeni
genellikle sosyalist idiler.
(Partisi)
Ermeni - Partisi olan ,1887'de Ce-
nevre Kafkas Ermenilerinden Avedis Nazarbeg ve bilahare
olan Maro isimli ve kuruldu3o. Bu
Marxist idi. zamanda merkeziyeti bir
kurucular Kan Azad, Mogavaryon, gibi kimseler de
bulunuyordu. dilinde, "an", "an sesi" demektir.
isimli bir de merkezi bir sre
sonra Cenevre' den Londra'ya Parti gre, sosyal-
demokrat, marxist olan 1890 Trkiye ta-
Trkiye'de Sol Hareketler l 1
1894'te Ermeni Matyos
oldu31. Terrist ve ihtilalci bir olan sosyalist ihti-
lal grubunun nc 6. maddesi di-
yordu: "Her aza kendi kesesinden Bu vechile (bir
patlar ve bir sng) tedarik etmelidirler." 7. madde ise "Me-
malikin terki silah etmedike her aza zekinde dai-
ma silah en 5 cezayi nakdi vere-
cektir" (1308-1898 tarihli vesikalar).
1890'da Erzurum 1889'da Musa Bey vak'
1890' da 1893'te Merzifon-Kayseri-Yozgat olayla-
1895'te Birinci Sason 1895'te Ali 1895'te
Zeytun tahrik, ve organize etti32.
1890 Kafkas Ermenileri muhtelif ete ve komite-
lerin ile meydana bir birlikti. ke-
. limesi Ermeni dilinde "Birlik" gelir. Tif-
lis'te kuruldu. Kristofer Mikaelyan, Dr. Jan Loris, Melikof, S. Zauaryan,
G. Hadisyan kurucular yer ya-
idi. kelimesi, Ermeni dilinde "Bayrak"
gelir. gizli bir ihtilalci idi. Bu
sre ile belli bir Marxist ve sosyalist hviyetlerini
1892' de, Rus Narodnovolets'ten alarak Bu da ih-
tilalci, terrist ve bir Trkiye dahi-
linde olaylar ile 1896'da Van 1896'da
taarruz; 1904'te Sason 1905'te IL Ab-
dlhamit Han'a suikast tertibi
bomba). da da
yor ki, Ermenilerin gayesi, II. Mahmut
Avusturya, Macaristan, Rusya ile
(1839) aleyhine uy-
gulatmak idi. Bu gre,
cak bir bahane edilerek, Avrupa
devletleri edilebilecekti. nk bu devletler,
ederek, Mehmet
Ali rol
Ermeni sosyalistleri 1908' den sonra Meclis-i
sosyalist bir hizip olarak temsil edildiler33. Er-
zurum mebusu Varteks, Sivas mebusu Dr. Nazret Dagavar-
yan, mebusu Zhrap, Kozan mebusu Murad yan (Hamparsum
Van mebusu Vahan Papasyan Efendiler "Meclis-i Mebu-
san"da ve bulunuyorlar-
Devletinin
gelen
milliyetilik
hareketlendirecek,
Ermeniler, milliyetilikle,
sosyalizmi
suikast hareketlerine
81 Aclan
Hemen hemen btn ihtilal
hareketlerinin iinde yer
alan Yahudiler, sosyalist
ihtilal fikrini
mlkne
gecikmeyecek ve lspanyolca
"Sosyalist .
Trkiye" gazetesiyle, "Jn
Trklerle" temasa
geeceklerdir
te yandan Selanik mebusu Vlahof ve Dalef ile Pavlov
Efendiler de Bulgar milliyetileri olup, sosyalist
li kimselerdi. Bulgaristan Bulgar komitala-
parlamentoda
1908 devriminden nce,
dahilinde, Bulgar sosyalistlerinin ve milliyetilerinin li-
"Makedonya-Edirne Komitesi" edil-
1904 o zamanda bir olan
(Ksanti) de, Yunan (Rum), Bulgar, Trk komita-
kuruldu. Bu komitalar 1906'da tek bir k9mita olarak bir-
1909 Selanik'te Bul-
gar, Yunan (Rum), Yahudi, Trk bu kulbe ye ola-
rak Bu kulbn drt dilde yapan gazetesi Bul-
"Rabotnieski Vestnik"; Trkesi: "Amele Gazetesi" editr,
Rasim (Ressam "Efimeris tu
Ergatu"; Yahudiler iin "Jurnal del Labrador" idi. Bu
A vram (Abraam) Benaroi isimli, Bulgaristan Dar Sosya-
list Partisinden Sosyalistler Partisi mensubu bir Yahu-
di idi, (Bulgaristan ve Sosyal Demokrat Partisi 1903 Dar
Sosyalist Partisi ve Sosyalistler Partisi olarak ikiye
Dar Sosyalistler marxist, demokrat idiler). Selanik'teki
i Kulb" de, demokratik ve reformist bir idi. Kulb"
Yahudiler iin, "El Sosialisimo in Turkiya" isimli bir
Ve bu Kulb"
Jn Trklerle de temas kurdular. Fakat bu temaslar, Jn Trk hareketi-
nin lvanten karakterine tesir etmedi. 24 Temmuz 1909 da "Se-
lanik Sosyalist Federasyonu" edildi.
iinde, Bulgar Dar Sosyalistleri'nin de ha-
reketleri Bulgar Dar Sosyalistleri Selanik'te
1910-1911 Selanik ve
hirlerinde 1 gn bu bayramlar tekrar Kul-
b"nn faaliyeti Balkan Harbine kadar srd.
Bulgar sosyalistleri 1909'da da sosyalizmi yaymak
ile ilmi bir dernek Gene iinde bir Trkler
Kulb" n ettiler. Trke" Amele" gazetesi ile
"Jurnal De L'ouvrie" gazetelerini bu kulp de, sos-
yalist hareketinin yneticilerinden Mehmet isimli biri de "Irgad" gaze-
tesini Tevkif edilmesi zerine gazete
bul' daki Rum sosyalistleri ise "Laos" ile "O ergatis" gazetelerini
1908, II. Bulgar Sosyal Demokrat Parti-
si'nin Dimiter Blagoef'in zamanda marxist par-
Trkiye' de Sol lfareketler 19
tinin resmi olup, "1- Avrupa ve Asya Trkiyesinde
zamanlara gelinceye kadar devam olan istibdat
rejimi (despotizm) bu memlekette retim kuvvetlerinin
kstekleyen belli engeldi; 2- Bu despotizm, ile emeki
iinde 3- ......... ; 4- Bugn biz
Trkiye anayasa rejimi kurmak gayesini gden bir
askeri ihtilal hareketi ile bulunuyoruz; 5- Trkiye
da bu ihtilal hareketine Demek oluyor ki o, siyasi hak
ve hrriyetler ve despotizmi ortadan iin
btn ile bulunuyor. 6- Trkiye pro-
gerek bir devrimin gerekli bir
olarak kendisini mutlakiyet rejimini
yok etmek iin kapitalist halen yaratmakta bu-
yeni klelikten her an gznnde tutarsa ancak o
zaman bu ihtilal son gayesi olan gerek devrim halini
alabilir."
te yandan Bulgar Sosyal Demokrat Partisi, 1908
Trkiye bir tebrik da gnderirler36.
hemen belirtelim ki, iindeki sosya-
list Trk hareketi Yahudi, Rum, Bul-
bir hareketi idi. Trkler, kk bir
olarak sosyalist fikirlere ilgi gsterdiler. Trk unsurlar sosya-
lizmin ilgi grmesi, 1917 Rus Milli Mcadele
Anadolusunda kk mikyasta da olsa sosyalist ve komnistlerin var-
gstermesi, Trk-Sovyet ve Sovyetlerin Trkiyedeki uzun
vadeli sebebiyledir.
Dimiter Vlahof
Dimiter Vlahof Efendi, Selanik grubu sosyalistlerindendi. II.
tiyetten nce bir Balkan Federasyonunun iin Serez grubu ile
1908 "Federal Halk Partisi"
Sandanski Dimau ve Panitsa ile birlikte Meclisi
seildi. Bu gen Bulgar sosyalisti o Bal-
kanlarda bulunan A. Helphand (Parvs da dikka-
tini ekti. Nitekim sonraki ve gnmze intikal eden
sosyalist hareketlerde dahi Dimiter Vlahof nemli rol-
ler A. Helphand, Kautsky'e 3 Nisan 1911 ta-
rihli bir mektuptan da gre Vlahof Efendi'nin
sosyalist hareketlerinde de bir yeri Rus
Denizciler ile de Vlahof
Efendi 1912 seimlerinde Bunun sebebi,
ve Terakki" devrinde yerini
Dimiter Vlahof Efendi, gen
bir Bulgar sosyalisti olarak
Meclis-i
Sovyel
Devrimine ve Tito
kadar faal
rol biriydi
1 O 1 Aclan
Trk belirmesi ile izah edilebilir. Dimiter Vla-
hof duran bir adam tahrikatta bulunu-
yordu. Yunan hkumeti Selanik'ten Balkanlarda fe-
dt:tasyon iin faaliyet gsterdi. Bir sre sonra da komnist ol-
du. Ve komnist olduktan sonra "Federation Balkanique" dergisinde
nemli roller Vlahof uzun Londra ve Faris gibi
hirlerde srgn komnist a-
1935 da Moskova'ya 1943 Yugoslavya Ma-
Tito hkumetine ve bu hkmetin, tecrbeli bir
yesi oldu. Sonuna kadar Tito'ya kalarak, Tito'nun Komin-
form' dan sonra da ondan Vlahof, za.-
manlara kadar, Yugoslavya Presidiyumunda Makedonya temsilcisi iken
1954 ld37. Vlahof Efendinin ikinci planda kal-
idealinin, mstakil bir Makedonya Balkan Federasyonu oldu-
Esasen, Tito'yu desteklemesi, komnist hare-
ketlerden onun kuvvetli bir komnist olmaktan ok, bir
Makedon milliyetisi delil olsa gerektir.
Cenevre' de edilen ve Gazetesi"nin
ve Cemiyeti" ihtilal-
ci bir olmakla birlikte, bir parti defa
bul' da Merca11 gizli bir kongrede karar-
la, ilerinde Fthem Ruhi (Balkan), Dr. Atuullah Cevdet, Kamil,
Tarsusizade Mnif, Mehmet Cemil (Behzad) halde
kl etti. Bu Ermeni Han'a tertip
suikast Bu J .. 1 Trklerin D02 Fa-
ris sonra esas ihtilalci gayesiriden
yeniden organize etmekti39. kurulan "Cemiyet-i
mahiyeti liberal bir konumuz
da
il. Devri Sosyalistleri
Sosyalizm
Sosyalist
gazetesinin bir Vahan Vasfi ile "Sosyalizm Ne-
dir?" bir sosyalizm izah ediliyor41. "Sosyalizme
ileri srlen itirazlardan biri ele sosyalizmin toplumdaki fertleri
bir kesime ykseltmeye Ameli daima: "O
mmkn olacak mi? insan birbirinden ola-
rak bir ifti ile bir (Shakespeare) olabilir?" der-
Trhye'de Sol Hareketler 1 11
ler. Buna cevap olarak deriz ki, dnyada fikri ve ahlaki
kuvvetler tam kurmak mmkn be-
dence byk ve kk gibi ve ruha dahi
lik daima mevcut Dnyada tam ve kamil felse-
fe gibi bir var ki, kapitalizmde en byk bas-
ve ekonomik kanat egel
tur. Sosyalizm devrinin gelmesini istiyor ve buna
Hrriyet ve inkar etmeden inkar etmek kabil
Sosyalizmin takip imkanlarda herkese
imkanlar Toplum, hr medeniyete ve
ilerlemelere gitmek iin ve gstermelidir. Hayat
bahesinde ieklerin letafet, renk ve kokuca derecede
bir gerektir. Feyz ve iin, adalet
insanlara vermeye borlu
muz ise daha byk bir gerektir. Bu byk de itiraf etmekten
geri Bir ocuk dnyaya gelir gelmez iktisadi ahvalin bas-
ezilmeye Kendinden duran ehliyet ve iktida-
byyp serpilmesine meydan sefil Bu bir ada-
letsizliktir. sosyalizm bu Ekono-
mik durumun nemi pek byktr. ve serpilmesi
iin gerekli zemini verecek olan ekonomidir. kkleri iktisadi ah-
valdedir. bymesi ekonominin Os-
sosyalistlerinin bu idi. Onlara gre
O msavata uhuvvet
teganni etmek mmkn
22 1910 gnl Gazetesi" bir
"kollektivizm"i izah etmektedir: "Kollektivizm bir hayal,
bir topya degv ildir. Temellerini ekonomik zeminden Bur- Meb'usanmda_s_osya/ist
juvazinin derler ki: Kollektivizm byk bir dahinin beynin- "ittihat
den Gz de mlkiyet Kol-
.
lektivizm bir sre ayak sonra,
suya Gerekten ziyade hayal ile olan ve
hibir suretle uygulanmayan tasavvurlar gibi bir kuruntu-
dur. Burjuva bu szleri
Kollektivistler hibir vehile mlkiyeti istemez-
ler. Bunun aksi mlkiyeti her-
kesin bir elde eyleyip ilelebet ona malik olma-
isterler. ok defalar pek ok yazarlar kollektivizmde es-
ki zamanlardaki metafizik kabul eden eden
ve bu cmleden "Eflatun, Thomas Moore,
Campanella, Morelli'lerin; "Cumhuriyet", "Hayalim
Memleketi", "Tabiat Kanunu" gibi beyan eyle-
)
12 I Ac1an
dikleri fikirlerin bir bir tohumunu grmek isterler. Fenni Sos-
yalizmi (yani ilmi sosyalizmi) inceleyenler bilirler ki, bu tamamiyle
grme bir sonucudur. Fenni kollektivizm (il-
mi kollektivizm) temellerini bu filozoflardan gibi; bu kollekti-
vizm pek ve pek muktedir olan Sen Siman, Furiye, Robert
Oven'in yeni topya felsefesi ile hibir mnasebeti yoktur. Filvaki,
Sen Siman, Furiye, Oven devrimden nce eserlerini Fran-
vaatlerinin ve
larsa da, Karl muhterem refiki Engels'in gayet bil-
gince tarifi vehile onlar kendi devirlerinin ve kendilerine em-
. beri topik ve fakat gayet insani toplum
kurmakla ve btn "hak, uhuvvet, adalet,
nikhesti kelimelerini iin yol gsterici al-
Kollektivizm topyaya tabi topinin
bir de Kollektivizm ve icat kabiliye-
ti olan bir beynin tefekkr rn Kollektivizm topist ve re-
formcu fikirlerin meydana bir meyve
dir. Toplum ekonomik kuvvetlerin etkisi her gn
kollektivizm bu tabii ve
bir sonucudur. Bu ve ihtiyar ve irade
Yani istesek de istemesek de oluyor ve olacakhr da. Kollektivistler;
nazariyesinde grlen ve fazileti kendisine prensip kabul
edecek olan yani erdemin hkmlerine uyan yksek
ihtiva edecek yeni dnyalar yaratmak, hayal kentleri kurmak
ve cennetasa izmek gibi tabii bir ihsana sahip
Biz fikirlerimizin, emellerimizin, bir
toplum sonucuna pekala biliriz. Lakin teessfe
ki, her devirde var estetik fikirlerin sahipleri
tenkitleriyle, parlak idrak ve czi bir sevgi
eserini Oysa ki, barutun
gibi ekonomik olaylar btn dltst et-
Dnya tarihi bize gsteriyor ki, duygular do-
bizleri sevkeden
bir ebedi adalet fikri hkmler, arzula-
uyarak kanunlar, en kk arzumuzla
adetler, pek kolay zannolu-
nan ahlak ve hasleller, bizim gibi sorumlu itikat-
lar; btn bunlar iktisadi evrenin Bir kelime ile ahkam,
yasalar, adetler, ahlak ve itikatlar ekonomik evreyi
Bizler iktisadi muhitin gayr-i ihtiyari yani
iradelerinin olarak ekonomik evrenin Her za-
man ve mekanda, hkumet ol-
Trkiye'de Sol Hareketler l n
ve fikirleri mlkiyet ve retimin tarzlara
gre bir tayin edici faktr mlkiyet ve
retim Biz kollektivistler hibir ve
Kollektivistler mlkiyete bir biim vermeyi d-
Kollektivistlerin Temellkn kamu
yrmesi Zaten biz sylemesek de, bu ihti-
yar ve irade Mll<, malikane zel ve ferdi
kaybederek gayri bir mahiyet Eskiden sa-
hibinin temel tedarik halde, o kapitale
binlerce emekinin gndelik Bundan sonra
byk iin bir sermayesi
birok sermayelerin lzumu istihsal ve
kapitalistlerin ortak mlk ve fakat bundan ancak
bir avu hissedar kollektivistlerin arzu eyledikleri
birka olan herkes
eylemek yani herkesi o ortak
maya yarayan reten demirin
imalathanele-
rin; gnlk reten yerlerin ve ha-
ve drt ve
nakliye ve madenlerin hale getirilmesini, or-
isterken biz bunu ve
iin anlatmak istemiyoruz. anlatmak istiyoruz: Ba-
his konusu olan bu temellk suretini, bu mlkiyet biimini bugnk
mbadele gerektiriyor; bu ortak mlkiyet bugnk m-
badelenin mbrem zarureti icap ettiriyor. Bugn son sistem retim,
mbadele ve gayet byktr ve blnmesi kabil de-
Biz istiyoruz ki, bunlar blnsn ve
yani iin ortak mlkiyet olsun.
ve her trl bu suretle
sosyalistleri dikkate
olarak Baha Tevfik, Nzhet Sabit, Ali ve Celal Nuri isimlerini
Baha Tevfik (1884-1914)
Kuvvetli bir polemiki olan Baha Tevfik45 devrinin ma-
teryalist46 de ve bilahare a
Tabiat bilimleri ile ve felsefe risaleler
kaleme Baha Tevfik' in sosyalizm tarihi iindeki nemi Sosyalist
Hilmi veya Hilmi olarak bilinen Hseyin Hilmi'yi sosyalist bir
parti kurmaya etmesi ve perde gerisinden, birok organla-
1 4 J Aclan
dnemi sosyalist
isimler Baho
Tevfik, Trk fikir
o zamanlar son derece
radikal
materyalizmi
olarak
ile materyalizmin ve
sosyalizmin Baha Tevfik 1884'te
mir' de Baha Tevfik ilk tahsilini Namaz-
gah'ta yaph, pekiyi (alala) derece ile bitirdi4S.
zel olarak derslerle 1907
nce Hseyin Hilmi'nin, Bey' den al-
gazetesinin, Hamit Suphi' den sonra
oldu 1907)49. 1908'de Hrriyet ilan edilince, Av-
rupa' dan ve Tr ki yenin muhtelif srgn yerlerinden dnen-
lerle fakir bir olan Baha Tevfik ve Hseyin
Hilmi'yi yanma alarak geldi ve de kk bir
dkkan Baha Tevfik, Vilayet maiyet memurlu-
"Meclis-i Meb'usan" Said ile geinemeyerek
grevinden Bir taraftan "Rehber-i Osman!" okulunda
felsefe dersleri verirken, te yadan "Serbesti" gazetesine
ref", dergilerinde Bir ara "Karagz" gazete-
sinde oldu5
1
. "Malum", "Yuha", "Kibar", "Alafranga
gibi mizah dergilerini Baha Tevfik, ncelikle ciddf bir fi-
kir devriminin iin tabiat ilimleri yo-
luyla bir zemin gerekliydi. Bu amala "Teceddd- ve
Felsefi" ktphanesini kurdu. bir sre iinde ondrt kitap
Bu kitaplar "Hassasiyet Bahsi ve Yeni Ahlak", "Vahdet-i
Mevcut - Bir Tabiat Aleminin Dini (Monasit Alman Filozofu Ernst Haec-
kel' den tercme)", "Teceddd- Edebi", "Maade ve Kuvvet (
Cilt- Brchner'den tercme)", "Feminizm", "Psikoloji", "Tarih-i Felsefe
( Cilt)", "Nie'nin ve Felsefesi", (Darwin' den
tercme)", "Darwinizm", "Hcre - "Felsefe-i Edebiyat
ve Celis", "Felsefe-i Fert", "Muhtasar Felsefe (Ders Baha
Tevfik, 6 1914'te bir apandisit krizi sonunda Fa-
kltesi hastahanesinde ld54.
Baha Tevfik'in kuvvetli bir polemiki O de-
virde ve Terakki"nin teorisyeni Hseyin Cahit "Hr-
riyet ve da teorisyeni Ali Kemal olmak zeri iki pole-
miki Baha Tevfik ise ilk defa ve fikri alanda a-
ve bu fikre dayanan hiciv ile te yandan felsefl fa-
aliyeti, fikir en nemli biridir. Araks matba-
"Felsefe" dergisi, Trkiye'nin ilk felsefi dergisi idi
(1912). Bu derginin btn Baha Tevfik
idi. filozofa olan Tevfik'i filozof olarak kabul etmeyen
bir materyalizmle ilmf felsefe ynnden gidenleri fi-
lozof kabul ediyordu.
Baha Tevfik, Trk fikir radikal ilk sokan kimse-
Trkiye'de Sol Harekeller l
dir. Karar verme ve seme problemine rnek oldu. O zamanlar mate-
ryalizm gibi, korkun bir sz, kendisine bayrak Milliyetilik
idi. Balkan bozgununun sebebini milliyetilikte buluyordu.
Trk tarihi ve mazisi onun iin Yenieri ibaretti. "Dn",
diyordu; kaba kelimeleri ile anlatabilen kafalar
bugn ile medeni ifade edemezler. kafa, ile-
ri bir dil ister. her evvel milli zellik kazanmakla
olur. Bunun iin her trl istibdattan kurtulmak Mazi gibi
milliyet de Dergisinin ikinci ahlak problemini
Ahlak iyiyi, kty bilmek Zira iinde
metafizik iyi ve kt yo-
ktur. halde ahlak rrretafizik gibi grnen iyi ve kty
ziyade iyi kabul edilen hareketlerin grlen
hareketlerin de azmini kuvvetlendirmekle Yani ah-
temeli teori aksiyondur"55
Ali (1885-1953)
Ali Kk Said Pa-
Seyyidzade Ali Bey'in torunu-
dur. Kamil Sadrazam sonra, Dev-
let 1908 sonra fikir
ve yaymaya a-
sosyalist ilgi duydu,
sosyalizminin ve zellikle Jean Jaures'nin etkisi
Fakat marxist da
zel durumuna uygun bulmuyordu. 1918'de
olarak kaleme bu belge-
ledi57. Ali gre mutlaka gerekli
fayda yerine zarar Ali
gnn grevlerine de Grev-
lerle bir kabul etmiyor, vakit kaybetmeden re-
form hareketlerine istiyor ve bunda ayak diriyordu58. Ali
gre emeki yollarla
Mlkiyet sahibi elinden ferdi mlkiyet tedrici bir sos-
yal mlkiyet girecektir. Bu yol belki devrimini geciktirecek,
ama bu toplum bir zm yolu Ali ki-
bir memleket nerede hangi
gal olursa olsun, meselelerine eviremez, ye-
ni kalamaz savunuyordu.
na gre Trkiye, sosyal meselelerin genel iinde
ya hibir rol Fakat buhar ve mesafeleri hie
bir dnyada Avrupa devletleri el-
Bir alan Ali
pek ok gibi
Jean Jaures tesirinde
Trkiyenin
meselelerini
tipik
rneklerinden biriydi
16 \ Aclan
lerine takdirde- ister istemez khne sosyal yerine, ye-
ni bir dzen koymak zorunda Ali bir kim-
se olarak burada bir kehaneti Fakat durum da,
emperyalist ve smrgeci lkeleri
bir smrge haline Sosyalizme
nce az lkelerin gerekli bir merhale Bu merha-
le milli devridir. Her emperyalizmin tasfiyesi
devridir. Milli kapitalin terakkm devridir. Trkiye klasik emperyaliz-
me ilk ve bu yeni Trk Devleti
tur. 1918'de bir 1919'larda Milli sa-
bir kulede
belgeleyici mahiyettedir62.
Ali sosyalizm ile sosyalist-
lerin uymakta, toplum onlarla
mektedir. Ona gre sosyalizmin Trkiyenin bir sa-
nayiye sahip binaenaleyh syle-
mektedirler; oysa Trkiye' de bir Kyller, gn-
delikiler, mstahdemler ve kk memurlar
meydana getirmektedir. Bunlar stndrler. Hi yok ki,
bir gelecekte her oy verilmesini ve
bundan gibi O zaman onlar, kanunun hima-
yesi iradelerini belirtecekler ve bylece biraz refaha, daha
bir sosyal adalete
Ali nl eserinin bir blmnde sosyalizm ve prograsiv
vergi meselelerini de ele almakta, ekonomik ve sosyal meselelerden
habersiz ve gazetecileri Bunlar sal-
sosyalizm ile prograsiv vergiyi her ikisine
birlikte diyor. Ali gre prograsiv vergi ile sosya-
lizm verginin sosyalizm yerine kulla-
byk bir Mterakki
vergi, burjuvazinin de kabul en adilane ve en popler vergidir.
Emeki dzeltecek en nemlisi bu-
dur. Ali bu konuda Almanya, Hollanda, Belika, Dani-
marka, Norve, Avusturya, Yunanistan ve Bulgaristan
gibi lkelerden rnekler vermekte, en byk ile bir-
likte byk ekonomistlerin szlerini
Ali fikirlerini uygulamak iin siyasi aksiyona girmedi.
bir iinde, fi-
kirlerin Eserinin dahi toplumdan ne
derece uzak bir belgesidir. Ali Trkiye meseleleri-
ni devrinin bir
Trkiye' de Sol Hareketler/ 1 7
Nzhet Sabit (1883-1919)
Nzhet Sabit,
dikkate biridir65. Milliyeti, vatanse-
ver, idealist Nzhet Sabit'in hibir zaman
anti-milliyeti Onun insani tabii bir
sonu olarak sosyalizme Nzhet Sabit, San'a'da
Adana, Urfa' da orta bi-
lahare Mlkiyeyi Baba ve anne cihetinden Konya-
idi. Rodos'ta ilk memuriyeti
ilan edildi (10 Temmuz 1908). 1909'da
tanbul'a geldi ve "Vazife" dergisini ilk
iJe ve Terakki" kulbne halde, ha-
yal ve hem kulpten hem de Masonluktan
"Teavn jtllhai - Solidarizm" cemiyetini kurdu (1909). ve
bu cemiyet Daha 1908'de Paris'e
Talat Dr. ve
bu zerinde menfi tesir "Vazife"nin ilk
1909 (1327) Daha sonra "Bin,bir ktphanesini
kurdu. Burada kaleme ve Gen
"Deve Mebuslara Risaleleri Cemiyeti"ni kur-
du. Kamil kabinesinden sonra tekrar iktidara gelme-
si zerine "Mdafai Milliye" Cemiyetine girdi. Vesaik Cemiye-
ti" gazete polise Balkan Harbinden son-
ra Vesaik" giderek yazar ve fikir ile, bu ara.-
da Victor Berard ile temas kurdu. Birinci Dnya bir n-
ce haber veren "Siyaset risalesini
ti (13 Ocak 1913). Birinci Dnya Harbine
istemiyordu. Harbe m-
cadele zerine grevinden azledildi. Mtarekeden
birka nce "Vazife"yi ikinci defa "Vesika ya-
yznden "Vazife" Mnferit istiyordu66. Bu mak-
satla "Bugnn Vazifesi" risalesini Nzhet Sabit'i
tevkif edecekleri yenik olarak
ve mtareke kabinesi "Vazife-i
isimli bir risale Alman militarizmine kurban olan zih-
niyete bir miting tertiplemek istedi. Fakat hkumet bu mitinge
msaade etmedi. dergisinde Ziya Gkalp ve Tevfik hak-
ll tenkitler
Ferid kabinesi mdr oldu. Fakat bir
sre sonra bu grevden azledildi.
dile getirir. zaman, otuzal-
veremdi, kan Serbest ikti-
dikkate
sosyalist
Nzhet Sabit, sosyalist
kadar,
do
bir
I Aclan
Aile boyu
ilklerinden olan Celal Nuri,
Cumhuriyete
uzanan siyesi hayal iinde
kendinden
bahsettirernklerden biridir
sad sistemine bir devleti idi. retim devlet elinde ol-
istiyordu. Fakir korumak, susturmak
Bilhassa son risalelerinde sosyalist radikal fikirler yer al-
Celal Nuri (1877:.1939)
II. sosyalizm konusunda kalem
biri de Celal Nuri idi. Celal Nuri, ayan
dan Giritli Nuri Bey' in Profesr Suphi Nuri
Trkiye Partisi yneticilerinden Rasih Nuri
ri'nin de Celal Nuri "Tarih-i Osma-
niye" eserinin birinci istikbal ve
Saltanat" blmnn 183-191. sosya-
lizm meselesini kendi deyimine gre bir ince-
eserinde de sosyalizmin
zerinde
Gelen bir Sosyalist:
Alexandre Israel Helphand (Parvs Efendi)
1905 Rus devriminde rol iin Sibirya'ya srlen Alexand-
re Israel Helphand, bir sre sonra srgnden kaarak Trkiye'ye (Os-
1912
Parvs takma ile bir sre "Trk Yurdu" dergisinde
gnlerde "Tanin" gazetesinde eko-
nomik durumunu inceleyen kaleme "Trk Yurdu"
dergisine Yusuf Akora Balkan en
gnlerinde Trklerin Parvs Efendi'nin
ideolojik yn bilgileri onun sosyalist bili-
Parvs'n nemi, tam bir giren
Trklerini, Milli adeta
etmesi A. Troki ile
sonra Berlin'e byk mali ile ilgi
birka sosyalist sonra Spartakist
ortadan muhtemelen
n biliyoruz69.
Parvs'n fikirleri, o gne kadar sosyalizm konusunda yazan Os-
ok sosyalistleri Os-
ne ekonomik al-
haberleri bile yoktu. Mcerred bir sosyal adalet ve
Avrupadan sosyalist bir bilgile-
ri de yoktu. Halbuki, Parvs'n gerek "Trk Yurdu"nda, gerekse "Ta-
nin" ve "Jeune Turc" gazetelerinde Trkiye'nin o
Trkiye'de Sol Hareketler l 19
tarihlerdeki iktisadi durumunu incelemek isteyenler iin nc
Parvs'e gre, mali boyundu-
Trkiye'nin milli sermayenin ile
mmkn Eski Trkiye gnden gne
eski temellere bir darbe O zamandan beri Av-
rupa medeniyeti Trk lkelerine sokularak btn politik ve dini engel-
lere memlekette sosyal bir vcuda getirmektedir. Par-
vs, eskinin bile yeni metod ve aralarla
Ona gre, dnya byk bir iindedir. ve Do-
medeniyetleri medeniyeti Ama bu
birinden birinin yenilgisi ile bir sentezle son Do-
kendisinin tahkir
da, da aksine takdir ve
Onu stn grmektedir. Fakat Parvs ki, Avru-
metod ile ykselecek ve onun maddi seviyesine
ykselecek medeniyet A medeniye-
tine elbette uygun
Parvs, bu ileride tahakkuk
iin sylyor. iinde bulun-
bugnk durum ise (1912), istikbal konusundaki btn iyi niyet-
lere aleyhinedir. nk, "Avrupa, esaret
Esir tutan Avrupa, kapitalist Kapita-
listlerle, esir Asya bir kavga
ile sermaye sahipleri iki etmektedirler. Byk en-
dstri memleketlerinin i Avrupa ile Asya gr-
len yirminci tarihinin temel belirtileridir. Parvs
"Trk Yurdu" sermayeci Avrupa
anlatmak istiyordu. Smrlmenin iki sebebi
Biri, sermaye ve bilgi cihetin-
den stnlkleri sonunda meydana gelen iktisadi esirlik;
de kapitalistlerin Devletini iktisadi esirlik
na sokmak hususundaki kasd ve emelleridir. devlet bor-
zerine byk faiz demek zorunda Osman-
Devletinden byk sebep
borlara faiz demek tabii olmakla birlikte, denen
faiz, borlanma iin ok
%13 faizle denmesi Devletini iflasa
1876 demekten aciz durumda iken, Devle-
tinin 14 milyon lira demesi gerekiyordu. Halbuki dev-
letin btn geliri 20 milyon idi. Bu durum Os-
Devletinin 1881 Muharrem fermana (Muharrem
Kararnamesi) yani kadar olan 237.138.819 ve faiz-
20 1 Aclan
leri 14.992.377 idi. Tasfiye sonraya kalan ise
141.505.309 ve bunun faizleri de 2.991.344
idi. Bu suretle borlardan 95 milyon lira, sermayeden faiz
olarak demelerden de 12 milyon bir indirim
ki, aradaki farka olursa Avrupa maliyecilerinin muh-
tekirlikte ne derece ileri gittikleri derhal Bu byk
bir 1859 sonu ile 1860 1876 Os-
Devleti denmesinden aciz zaman
byk yani bor senetlerinde fakat ger-
ekte kendi ellerine tamamen sermayeleri faizleri ile birlikte
bulunuyordu. Bununla birlikte Devletinden
daha 141.500.000 istemekteydiler. Ve Trkiye'nin bu
miktar iin de faiz vermesi gerekiyordu. zamanda Dev-
letinin 1881 Muharrem ile devlet gelirlerinin bir
kendi hkm ve iradeleri O zaman
devlet iinde devlet
bir kurum kuruldu (konsorsiyum). O zamandan beri bu idare Avru-
elinde Devletini mali esaret bulundurmak
iin hatta siyasi esaret tutmak iin bir alettir. Par-
vs' e gre, Devletinin sonra
daha iyi Ama borlar sebebi ile De-
iin elde bir garanti yoktu. 1903 kadar, mali-
yesi ve devleti gittike halde idaresi
idi. 1903 Demiryolu
da ilgili bulunan ile borlar ve
borlar bir miktar ise de Devletinin demeleri
hi indirilirken faizlerin buna
sebepti. Bu dzeltmelerden devletin ge-
lirlerinin %75'inin kendisine idi. "Muharrem ge-
Devleti yeni bir borlanmaya zaman Avrupa
maliyecileri kendisinden isteyeceklerdir: 1- Borlanma
devlet gelirleri olarak gsterilecek, 2- Garanti olarak gste-
rilen gelir idaresine Bu su-
retle idaresinin gittike
1881-1993 idaresinin gayri safi geliri
2.239.736.000 halde, 1909-1910 gayri sa-
fi geliri Muharrem Fermam gayri safi gelir
4.543.838.000 yeni gelirler ise 2.785.419.000 lira-
kurulduktan bu yana (1912) devletin
ve devlet gelirinin drtte biri idarenin eline
4000 memur ve mas-
700.000 (1912). Bu idarede bu kuru-
Trkiye' de Sol Hareketler l 2
mun gzetmek Bu suretle Av-
rupa sermayesi, elini Trkiyenin iine kadar uzatarak kalbi-
ni penesi iine Devleti ilerlemek
lerinin hepsinde bu penenin duyar( ...... )
Devleti bte kapatmak iin olarak borlan-
Bu suretle eski demek iin yeni yeni
borlar yapmak ortaya Ellerinde
ait tahvil bulunanlar, yani bor sahiple-
rinin bu denmesinde yoktur. menfa-
bu tahvilleri satan belirli bir kar elde eden banka-
lar ile yeni borlanmalar Devleti zerin-
deki mali ve siyasi byk bankalar-
Parvs, artan faizlere de dikkati ekmekte ve bunun
sonucu gittike devletin maliyecilerin avucu iine
ni Devletinin ve Avrupa
maliyecilerinin konusunda Parvs'n ciddi bilgileri
ve Parvs' ilk defa Yusuf Bey farkede-
rek, "Trk Yurdu"nda belgelenmesini Par-
vs'n ikinci da Avrupa maliyecilerinin dalaverelerini ve
ile smrmeyi
Parvs'n, Trk siyasetilerinin ve bile
sosyalizmine ciddiyet ka-
bu gnlerde Balkan
bozgunu, i politika gibi olaylar sebebiyle siyaset-
ilerin hibiri Hseyin Hilmi'nin Sosyalist .
dahi Keza Sosyalist da Parvs Efen-
di'nin dahi haberdar
Hareketleri ve Grevler
devri sosyalist ve Sosyalist Parti-
si ile sendika ve kulplerin, zerinde ne
derece etkisi konusunda kesin bilgilere sahip Ancak o
devirde de sosyalizmin tabakadan meydana
kan grev da, sendikal hareketlerin sonucu inan-
Yani, II. siyaset sahnesinde msta-
kil bir rol iddia edilemez. Sosyalist ise, ge-
imsiz bir liderin, Hseyin Hilmi'nin tekelinde idi7
8
. Ancak
grev 1908 Devrimi ile hemen patlak vermesi, bir anda Ada-
na pamuk Zonguldak maden Anadolu ve Rumeli
ve deniz ve ttn
sosyalist fikrin daha siyasi sebeplerin sonucu
idi. gibi bu son
Tarihilerin yerde
kan ve
bir
dedikleri lsrael Parvs, en
u milliyetilik
hareketlerinden, en keskin
sol hareketler iinde yer
maliyesiyle
ilgili do
ilgin bir kimsedir
22 J Aclan
haddine ve tipik bir smrgesi,
tu. durmadan emperya-
lizmi ile, gneyden ve gelen emperyalizmi ara-
Rusya, (Akdeniz'e ve Hindis-
tan'a) inmek, Asya ilerine istiyordu.
18. beri Balkanlara sr-
ve son olarak da, Arnavutluk'u ve
isyanlara
Gneyde ise Cezayir ve Tunusun ile Os-
Akdeniz' den ve lehine Fran-
Cezayir ve Tunus'u isyanlar, Suriye'de
dini olarak tahrik edilmeleri, emperyalizminin
iktisadi isteklerini Devletine empoze etmesine ya-
ve devletin borlanma siyaseti, sermaye
mamul Trkiye'yi tamamen Esasen 1839 Tanzi-
mat son_ra hukuk tedbirlerin,
sermayesine gven vermek iin biliyoruz. Mahkemele-
rin hukukunu korur ha-
devlet yeni bir sistem vcuda getirilmesi lzumu,
hep para verenlere kendisini itimat gstermek gayretin-
den ileri geliyordu79. Tabii bu Adeta
devleti onlar idare Kanuni birok haklar elde ettikten son-
ra Trkiyede gvenilir tesisler vcuda Bu ara-
da bankalar da teminat Bu bankalar yle munta-
zam ki, memlekete giren sermayeye faiz
asla %20'den Yani zel deyimi ile ser-
maye bir "ete gibi"80 geldi, ve sratle ile birlikte
gitti. Bunun sebebi sermaye Trkiye' de kalsa
idi, faiz Banka sermayesi bu durumdan yararlana-
ve faizi daima yksek taraftan, ban-
ka ile kredi vcuda getirerek marriUl madde satacak
olanlara azami 19. mamUl
ya satan dkkanlar o kadar ki, gibi
lerde), mesela bir isabet edecek
kilde bir meydana Bundan da ki, mese'B ma-
mul manifatura satanlara byk karlar ve yzdeler
ve bunlar himaye gryordu. Gene bu bankalar, Trkiye'den ham-
madde alma kendi memleketleri
Bu durum yerli (milli) sermaye byk darbe
Trkiye sermaye sayesinde hammadde ihra ve mamul mad-
de ithal eden smrge ekonomisi ve sistemi iine Yerli sa-
nayiciler ve kk esnaf, direnmek istediler, sermayenin kar-
T;kiye'de Sol HarekeLler l n
istediler. 1864 Sanayi Komisyonu" (sana-
yinin kuruldu. Bu komisyonun smrgecilik
daki tutumu devrimci, ama ilmi durumu ise geri-
ci idi. fabrika el savunuyordu. Esa-
sen bu hepsinde grlr. Me-
sela bir Gandi'nin emperyalizmine
geri lke olmaktan kurtara-
sebebi de budur; fabrika el ko-
rumak. Burada bir durum Tam smrge l-
kelerde mcadele edenler, emperyalizme ileri
sahip topluluklar toplumun en reaksiyoner Yaban-
boykot, bu tarz mcadelenin
tipik motifleridir. Sanayi Komisyonu" gmrk resimlerini ar-
esnaf kmelerini etmek, sanat okulla-
aarak sergiler dzenlemek, halka yerli istiyor-
Fakat bu komisyonun idi.
sebebiyle yerli sanayiin ve milli sermaye-
nin nc olacak durumda kapitalizminin em-
. rindeki tccar ile, devlet Os-
Devleti'ni smrge haline soktus2. tccarlar ve
vet alan devlet sermayelerini emlak zerine
veya bu yolda bir gitmediler. Bu rantiyeci btn nitelik-
leri ile gnmz Trkiye' sine (1923'ten sonra da) adapte
ilk nvesi endstri
zirai idi. Endstri meydana II. Mah-
mud harp sanayiinin zerine Ada-
na pamuk retiminin zerine, bu blgeye do-
ve kesafet Pamuk
"tutma" veriliyordu83. "tutmalar"
emeklerine toprak sahibinden bir mevsim iin batman ka-
dar pamuk tohumu Ve sylemek gerekirse bu
rin durumu parlak Amele elinde ka-
dar sarkan saat kordonu ile hemen belli
lar, yani bu geinirler, zengin olurlar;
mddetindeki hayat herhalde ziraate
yacak bir halde istirahat yerleri Yemek-
lerinin berbat yznden kavgalar eksik
Demiryolu
ilerinin de pamuk Saat
na cret tatil gnlerinde ise yevmiyeleri Zon-
guldak'ta ise 13 ile 50 kyller, Vali Dilaver Pa-
angarya gn tarlada,
gn maden mecburiyetinde
241 Aclan
Demiryolu daha 1856'larda
pek ok 1908
Demiryolu da sendika faaliyetleri
ketin Dr. Arhankelos Gavrili, Demiryolu ve
birarada toplayan bu yzden de
Dr. A. Gavrili gizli
Alman ve sm-
etti89. Dr. Bey bir risalede
gayri msait iinde belirtti9D. Alman
greve sevketti.
1908 hemen
isteyen ve Terakki"nin hrriyet alanlar-
da tesirini gsterince de bundan yararlanmak
istediler. 1908 ilk grevi Rumelinin Ala.tini
la yzde elli zam isteyen
dan Selanik'te iki ttn ticarethanesinin,
lere %30 kabul etmemesi zerine burada da
grevler patlak verdi. Daha sonra, o
bir vilayeti olan Varna'da bir
genel greve Btn ticari durdu. Selanik
grevlerinden sonra Rumeli de greve
ekonomi Grev, da sirayet etti. 18
1908'de demiryolu grev Rumeli de-.
sahip olan
Meselesi"nin halli grevi bu blmnde ilk grev iin, en ge-
kurulan "Dyun-u
Umumiye" kurumu sonuta lde idi. Selanik grevinden sonra Sirkeci-Avrupa demiryol-
devleti
lan da 5 Eyll 1908' de greve Bu grevin sebebi, sen-
sakmaktan bir dk k h 1 d G 1 E k
i a urma ere rev reg mr
sirayet etmesi, yurt genel grev ve kri-
tik bir hal 1908'den sonraki grevler, kitle hareketleri
grlen yepyeni bir
demiryolu grevi 14 Eyll 1908'de
Grevin bir gn sonra gazetelerde
bir havadis yer - Ankara - -Konya -
Bulgurlu btn memurin ve
amele grev Dn amele nlerinde ve ellerin-
de bayraklarla ve tezahrat
Bu gezintiden sonra istasyonunun bir be-
yannamede trenlerinin vrudundan sonra tekmil
memurinin terki edecekleri
daha nceleri Alman ve Doye
Bank' a istt-klerini bir ile sonunda istekleri kabul
edilmeyince greve bu dilekleri o Alman
Trkiye' de Sol Hareketler l 2s
iyi dilek ve talepleri ye-
di kalemden ibaret idi. Bunun zam nispetlerini
gsteren bir de cetvel ilave
mdrleri
btn memurlara bir ikramiye veril-
mesini, memurlara nisbetinde zam btn
rin gndeliklerine 3 zam yevmiyeli memur ve uz-
man 4 kabul edilmesini, gece ve
iki misli yevmiye
dan dennmesini istiyorlar; 1500 olan memurlara;
hizmeti bulunanlara 100; on 150; 15 200;
bundan fazla hizmeti olanlara da 300 zam talebinde bulunu-
Rumeli ve ile
grevlerinden sonra da Tramvay ve Hay-
riye Vapur da greve
Genel mahiyet alan grevlerin sonunda memlekette hayat felce
bnye iyiden iyiye Btn durdu. Bir
grevlerin aleyhinde Hkumet grevleri bas-
iin faaliyete geti. Demiryolu grevinin
gn Harbiye Nezaretinden, ya asker sevkedildi ve
ilerin konntrolnde olan btn daireler askerlerin eline oldu.
Zaptiye Sami gelerek genel mdrle ko-
Grev sresince hkumetin, Alman hkumetine tazminat
demesi hkumeti zarara sokuyordu. Durum Sami
i temsilcilerine bildirildi. Grevden h-
kumeti grevin nc gn
Hayriye ve mstahdemlerinin zam talebi kabul
den greve son verildi.
1908 grevleri bunlardan ibaret
pek ok yerlerinde grevler Hasky' de fabrikalar dur-
Adana pamuk grevler devam ediyordu. De-
ise, askerin tesisleri etmesi zerine greve son veril-
Hayriyenin grevinde de patlak veren olaylar, po-
lisin mdahalesi ile grevinde sabotaj hareketlerine
tevessl edildi, kmr lokomotifler tahrip edildi; polislerle
ma oldu; bunun zerine Zonguldak'a asker gnderildi. Balya-Karaay-
madenlerindeki grevler, mdahalesi ile dur-
duruldu97. demiryolu grevi de sebep
oldu. Develi ky istasyonunda lokomotif yoldan Punta istas-
yonunda (bugnk jandarmalar
261 Aclan
2. o
zomono kadar 2.
Abdlmamid idaresi
sesini
hemen her tr ve cinsten
ideolojik hareketlerin
ortaya
Grevlerin ve Yeni
Grevlerin sonra ve Terakki" yneti-
cileri grev kanununu yeniden gzden geirdiler. genel mdr
Hknen, Adliye Nezareti Kont Ostrogot ile
hareketlerini nleyici kanuni tedbirler
25 Eyll 1908'deki grev yapma hrriyeti, ilgili kanunun
(Tadili Kanunu 8. maddesine gre yasak-
Daha sonra 27 Temmuz 1909'de grevi yasak
"Tadil-i Kanunu" Kanun
tanbul' da hareketleri devam etti. 1910 yaz reji,
tramvay, terzihane, ve deri topluca grev yap-
ta Bilecik' te 1000, Bursa' da 3000 ipek
Zonguldak' ta 400 madenci 1911' de
bul' da 3000 reji greve gittiler1D
1
. Amele Cemi-
yeti" bir 1909 Terak-
ki Sanayi Cemiyeti"ni ettiler. "M-
rettibini Osmaniye Cemiyeti"ni 13 Nisan 1909'da tarihte
"31 Mart olarak geen hadise meydana geldi. 27 Nisan
1909' da, II. Abdlhamit Han tahttan indirildi. ve Terakki'nin Al-
man ve Avusturya 7 milyon lira istikrazda
hkumetin ve sosyalist hareketlere Alman lehin-
de etti. Sosyalist
Harbe verildi. Sosyalist Partiye hareketi kar-
bir "Ahali kurdularl3. Ve bir
istediler." Amele
Cemiyeti" btn bir federasyon toplamaya
Halbuki hkumet btn ile hareketlerinin kar-
ve Alman menfaatlerinin yer
Trkiye' de Sol Hareketler\ n
Birinci Blm
1- Bknz., Max Beer, Sosyalizmin ve Sosyal Mcadelelerin Umumi Tarihi, 1.
1941.
4-Paul Louis, Sosyalizmi Tarihi., s. 112, 1966,.
5-Daha malumat iin, Bknz., Kemal Slker, Trkiye'de
tanbul, 1955. Kemal Slker, Georger Lefranc, Dnyada ve Bizde
1966. Kemal Slker, Dnyada ve Trkiye'de Do-
1967. Ltfi Trkiye'de Tarihi.
1951. Dr. Mete Tunay, Trkiye' de Sol (1908 - 1925). Ankara, 1967.
Dr. Fethi Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (1910-
1966), 1967, Ankara.
6- Dimi ter Trkiye' de ve Sosyalist Hareketi. Sofya, 1965. Dimi ter
bu eseri Deliorman Trkeye
Eser 206 Bu eseri "Yeni gazetesi yazar ve muhabirlerin-
den Nurettin deliiletiyle elde ettik. Dimiter 1955-
1963 yedi sre ile Trkiye' de Bulgar resmi
olan Trkiye'de faaliyetleri
tespit hudut eseri objektif de-
Sovyetlere klasik bir vgdr. Bilhassa 1919'dan sonraki -gnmze
kadar- sol hareketler tarafgirane, Sovyet lsnden ele
uydurma, tahrif kasdi sulama veya vglerle doludur.
Bknz., Aclan Yeni 8.7.1967.
7-Trk Kltr Derg., Tuncer Baykara, "Trkiye'de Solun Tarihine Dair
Not", 1969, Nr: 76, s, 295,.
Kemal'in gazetesinde 1971 Paris Komnnn
apolojisini sosyalist ve hareketlerinde rol
A. (Kerim Sadi), Kemal'in
hareketinden Kemal'in delil
gsteriyor ki, kanaatimizce bu 1963
olan "Yn" da Kemal'in sosyalist
geen(a.g.) Aclan Kemal Sosyalist
Adam" Derg.i, 15.2.1962. Bknz., Aclan Yakm
Tehlike: Komnizm, Ankara, 1963.
9- Kemal Slker, a.g.e.
10-
11- Ltfi a.g.e.
12- Kemal Slker, a.g.e.
13- P. Kitaygorodski, 1925 Komnist Enternasyonal dergi-
sinin zel "Trkiye'de Hareketi" makalesinde, 1893
"Tufan Top Fabrikas" Makinistler bir
rgt
14- Ltfi a.g.e.
2s J Aclan
15-
16- toplumunun bir toplum ilk defa syleyen, Prens
Sabahattin Bey'in fikirleri iin bizde ok kaynak bulunmakla birlikte, bunlar
iinde dikkate Do. Dr. Arif Mardin' in "Jn Trkle-
rin Fikirleri" (1895-1908) isimli eseridir.
17- Bknz., Ahmet Bedevi Kuran, ve Trkiye Cum-
huriyetinde Hareketleri, 1959. Bu eserde
dat Demir yolu ile ilgili ve orjinal bilgiler
18- Sadri Ertem, 1938.
19- Dyun-u Umumiye bahsi iin Bknz. Mehmet Zeki Tarih
Deyimleri ve Terimleri s, 487-491, 1948, Fasikl: VII.,.
20- Yn Derg., "l", Nr. 174, 1966.
21- Ahmet Bedevi Kuran, a.g.e.
22- s., 300-302.
23- M. Z. a.g.e.
24-
25-
26-
27-
28- Hseyin Avni Trkiye'de 54 nceki Hareketleri.
1962.
29- P. Kitaygorodski, a.g.y., s. 75-84.
30- Esad Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara 1950.
31- Dr. Zafer Tunaya, Trkiye' de Partiler, 1952.
32- gnmze kadar olan Trkiye Komnist Partisi'nin
ile ilgili bir belgeyi not haiinde "tken" dergisinin 6.
Nihal bildiriyor. Bu belgeden gre Dr. Hsn
Rum ve Ermeni cemiyetlerinin TKP
(Trkiye Komnist Partisi)'yi meydana ifade etmektedir. "Trki-
ye Komnist Partisi amelenin en fertlerinden mrekkep ve
bir uzviyettir. grubu ve bu grubun
amele en ile Rumlardan mrekkep amele
grubu ve cemiyetinin sol grubu Trkiye Komnist Par-
tisini Bknz. Em. General Mutlugil,
deki s, 15, tarihi yok.
33- Konu Bknz., T. Z. Tunaya, a.g.e., Esad Uras, a.g.e., Dr. Fethi Te-
a.g.e., Meclis-i Meb'usan Ceridesi, Devre: I, 1327 (1911)
34- Dr. Fethi a.g.e.
35-
36- Walter Z. Luqueur, Communism and Nationalism in the Middle east, Lon-
don, Third Edition, 1961, Dimitri a.g.e., s, 24-26., Dimitri Blagoef,
Eserleri, (Bulgarca), C. 13, s, 65-66; C. 14, s, 97.
37- Dr. Mete Tunay, a.g.e., Mete Tunay, Parvs bilgi-
leri ihtiva eden W. R. Scharlau'nun "The Merchant of Revolution -
eseri ile, D. Vlahof bilgilerin G. D. H. Cole'un
Trkiye'de Sol Hareketler l 29
"A History of Socialist Thought" Vol. III, P. II eserlerini kaynak gsteriyor.
38- T. Z. Tunaya, a.g.e.
39- Firuzan Hsrev Tkin, Trk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi
1965.
40- "Cemiyet-i Satvet Ltf (Tozan), Hamit, Zeki, Dr.
Mahmut, Necdet gibi Mercan
kuruldu. II. sonra, Prens Sabahattin Bey' in
bs- ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti Merkezi" ile "Cemiyet-
i Dr. Abdullah Cevdet ve ettikleri "Osman-
ve Cemiyeti"nin Mercan
na gre, Dr. Abdullah Cevdet ve g-
denler Dr. Abdullah Cevdet'in de ol-
bilinmektedir. Bknz., Zekeriya Sertel,
41- A. a.g,e. (Birinci Kitap), s, 25-27.
42- A. Vahan Vasfi bugnk dile evirerek
nakletmektedir. Biz de gibi
43- A. a.g.e. Bu da A. bugnki
dile
44- Bknz., Hilmi Ziya lken, Trkiye' de ve Tarihi, Cilt: I, Sel-
uk Yay., Konya, 1966., Sleyman Hayri Bolay, Trkiye'de Ruhu ve Mad-
deci Mcadelesi, Yay., 1967., A.
a.g.e.
45- Hilmi Ziya lgen, a.g.e.
46- Suphi Ethem, Serbest Fikir Dergisi, 15 1910, Nr. 3615, s, 3-4.
47- Mnir Sleyman Trkiye'Je Sosyalizm Hareketleri ve Sosya-
list Hilmi, 1964, s, 92.
48- s, 93 - 94.
49-
50-
51-
52-
53-
54-
55- Hilmi Ziya lken, a.g.e. C. I, s, 365-384. gibi, Baha Tevfik de,
felaketlerinin enmzelerinde biridir. ger-
bir materyalist olarak dahi Trk-
lk, ve milliyetilik hareketlerindeki devrimci kavraya-
Baha Tevfik, s<Jnunda topyekn bir sa-
parak, mekaniJ< bir materyalist karar devrinin trajik
tlerinden biridir.
56- A. a.g.e.
57- Ali Verite - Bonte, Constatinople, 1918 (Zellich Freres).
58- A. a.g.e.
59- Ali bir noktada hak veriyoruz. Her ne kadar Trk demokrasisin-
de ve kylleri temsil eden veya temsil olan partiler hal-
30 1 Aclan
oyu ile ise de, 1950
kyllerin, "Demokrat Parti" iktidara geerek "hal-
iradesi" fikrinin 27 1960'tan sonra
da, direnmesi Adalet Partisini iktidara 27
ihtiliilinden sonra ve koalisyon hkumeti grl-
tsz grev ile birlikte, sosyal Oy ise tek
parti devrinde iki dereceli seimler da, zerinde
ve kyllerin tabii bir idi.
60- Ali Trkiyenin, sosyal meselelerin
ya hi bir rol sylemekle Milli
ve emperyalizmi temelinden
iinde dnem, sosyalizmin empe-
ryalizmin tasfiyesi devridir. Smrgecilerden lkelerin, he-
men sosyalizme ynelmeleri suni denemeler gibi, lkelerin sosya-
lizm ile bir emperyalizmin yeni emperyalizmin
me Anti-emperyalizmin lke-
lerde, milli sermaye terakm etmeden, kesif sanayi ve zirai
kurulmadan, sosyalist bir denemek sonu er ge
hsran olan bir Sosyalizm, burjuva demokrasisinin ta-
bii normdur. Nkrumah ve Sukarno denemeleri, sonu hsranla biten,
bitmesi mukadder acele denemelerin tipik rnekleridir.
61- A. a.g.e.
62-
63- Ali tarih Trkiye, Milll tam bir
demokrasi ile halde, sonra uzun dikta rejimi al-
isteyen Sonradan demokrasiyi isteyenler de
onlar oldu. Trkiye'nin kendine zg kaderi, uzun solu
CHP'nin sonunda solda karar gibi.
64- Bknz., A. a.g.e., s, 31., Ali a.g.e., s, 387-389.
65- Hilmi Ziya lken, a.g.e., C. II, s, 561-565.
66- ve Terakki'nin, Yakup Cemil'i gibi. Nzhet Sabit'in, Yakup Cemil'le
var bilmiyoruz.
67- Gven Partisi, eski Milletvekili merhum Dr. Ruhi Soyer bir sohbe-
tinde, Ali'nin, Celal Nuri giderek sosyalist fikirle-
re sahip iin, bastonla ifade
68- Yn Derg., 29 Nr. 76,1963.
69- W. R. Scharlau, a.g.e.
70- Bknz., Dipnot (61).
71- Trk Yurdu Derg., C. I., Nr. 15, 7 Haziran 1912.
72-
73- Parvs'n bu teorisi ile, Sultan Galiyev'in Asya'ya dnk kolonyal ihtiliil
teorisi benzerlikler Bknz., Aclan Mazlum Milletle-
rin SSCB ve Sultan Galiyev, Ankara, 1966.
74- Parvs'n makalesini bir sre nce, gelen Si-
yonizmin lideri Dr. Theodore Herzl, II. Abdlhamit Han'dan Filistin'in ken-
Trkiye'de Sol Hareketler l 31
dilerine Theodore Herzl, Yahudilerin yksek faizli Os-
deyeceklerini ve para vereceklerini Bu
teklif, Sultan Abdlhamid reddedildi. Parvs'n de
ile, yksek faiz konusundaki Si-
yonizmin o zamanki bir miydi bilmiyoruz. Dr. Theodore Herzl'in tek-
lifi iin Bknz., Do. Dr. Kutluay, Siyonizm ve Trkiye, Konya, 1967.
75- Muharrem (Kararnamesi): Hkumetinin Bor-
(Dyun-u Umumiye) ile mail biri hak-
bir tabirdir. Buna "Tevhidi Dyun de denilir.
Bu Muharrem iin bu
tirilmesi Halil Sadareti ve Mali-
ye (1901) Halil l-
m zerine, Sadarete Said uzun mzakereler 1 Eyll
1903'te Ferid kabinesi Muharrem Kararnamesi ortaya
76- Trk Yurdu Derg., 22 Haziran, C. I, Nr. 16., 1912.
77- Yn Derg., 30 Temmuz, Nr. 122, 1965.
78- M. S. a.g.e. s, 53.
79- Sabri Ertem, a.g.e., s, 169-170.
80-
81- H. A. a.g.e.
82-
83-
84-
85- Adana Valisi Hilmi (Uran), Adana Pamuk Amelesi, 1925, Pamuk Kongresi
Raporu, Ticaret
86- Galip Bahtiyar, Ticaret 1932.
87- H. A. a.g.e. Trkiye ky ekonomisinin dnya iinde
ve kapitalizmin Trkiye iin Bknz., Hsrev
(Tkin), Trkiye' de Ky Kadro TL, Ankara 1934, H-
seyin Avni Bir Mstemleke Tarihi, 1932; H-
seyin Avni Reaya ve Kyl: Feodalite Bugnk Kyl Tip-
lerine Tahavvl Etti, 1941.
88- H. A. Hareketleri.
89- Dr. Arhankelos Gavrili,
1908.
90- Dr. Veremi Herkes Bilmelidir, 1914.
91- Stefan Velikof, Trkiye' de ve Sosyalist Hareketi Meselesi, Etdes Bal-
kaniques, 1964, Nr. 1, s, 29 - 48.
92- Gazt., 15 Eyll 1908.
93- Berlinertageblatt. 17 1908.
94- H. A. s. 19., a.g.e.
95- 16 Eyll 1908.
96- toplu halde gi-
greve son verilmesi iin hkumet,
321 Aclan
halletmek Genel Mdr Hknen, kabul me-
murlara birer ikramiye bir miktar zam
vaad Aradan birka gn getikten sonra, Berlindeki Maliye Komi-
tesinin bu istekleri kabul ileri ve Hknen im-
za Bu grev komitesi ikiye bulun-
grup greve son verilmesini ileri gndeliki kk me-
murlar greve devam edilmesinde ayak Bundan sonra memur-
lardan ve 900 bir grup, Ticaret ve Nafia Nezaretine bir di-
leke vererek yerine getirilmesini rica Memur ve
lerin temsilcileri ile temsilcileri Nafia
birka gn srd. Karar, Huknen'in Al-
manya' dan dnmesine Bylece
grev, dilekeler, ricalar derecesine indi ve sonunda da snp gitti."
H. A. Trkiye' de 54 nceki Hareketleri, s, 23, 24, 1962.
97-
98- "Punta" istasyonundaki depolar da Bu yzden jandarmalar
olay yerine grevcilerin daha ok tahribat engel
Punta istasyonundaki kitlesi, bir gn nce hapse
kurtarmak bu arada jandarma ile ol-
birka bir de Bu olaylar
Valisi daha fazla kuvvete ihtiya Bunun ze-
rine, Mecidiye gelerek, karaya asker H. A.
da, a.g.e., s, 25.
99- Dr. A. Gavrili, a.g.e.
100- Kemal Slker, a.g.e.
101- Bknz., Sabah Gazt., Nr. 7511, s, 3., 5 1910, Sabah. Nr. 7736, 23 Mart
1911, s, 2., Stefan Velikov, "Sur le Mouvement ouvrier et Socialist de 1908".
s, 45-46., Dr. Mete Tunay, a.g.e.
102- Kemal Slker, a.g.e.
103-
Blm
ikinci ilk Sosyalist
Parti Sosyalist
Hseyin Hilmi'nin Birinci Faaliyet Devresi
Trk sosyalizminin tarihinde Hilmi", "Sosyalist Hilmi"
isimleri ile geen, kah dudaklarda tebessm kah trajik so-
nu ile gnlerde hareketlerine ele-
bulunan Hseyin Hilmi, Baha Tevfik'in kendisini uyar-
ile sosyalist Bir iddiaya gre de H-
seyin Hilmi miras kalan evini gezmek
Romanya'ya Orada bir sosyalist miting misafir
pansiyon sahibesinin de etkisi ile sosyalist inanarak Tr-
kiye'ye
1908 grevlerinin ve hareketlerinin 1910
Eyll'nde Hpseyin Hilmi ve birka kurulan "Os-
Sosyalist imparatorluk dahilinde olan
hareketleri ile hibir ilgisi yoktur. Mtareke unda "Trkiye Sos-
yalist ismiyle yeniden faaliyete gemesi, hareketleri
iinde rol sebepleri ise Yani, bu
tabif sonucu bir daha et-
kenlerin hadiselere isimden ibaret
Hseyin Hilmi'nin faaliyetlerini iki devrede mtalaa etmek mm-
kndr. Birinci devre: 1910-1912; devre: 1919'dan lmne ka-
dar (1923) olan
Sosyalist kesin bir tarihi gsterile-
miyor3. beyannamesi ve tarih esas
OSF'nin tarihi 15 Eyll 1910'dur4. 1 Eyll
1910'da 18. ile yeniden bu
Sosyalist haber bir hafta
sonra da
Sosyalist bir doktrine sahip
kabul etmek olduka gtr. da Nuruosmaniye'de "Hrri-
34 \ Aclan
Materyalizmin nde gelen
isimlerinden Buchner'den
tercmeler
Trkiyesi fikir
hareketlerinin nemli
biri olur.
Tercme ile bu
hareket tercmeyle devam
edecektir
yet kurulan OSP7 olarak Hseyin Hilmi'nin
faaliyet Partininn gaze-
tesir,de haber veriliyordu8: bu meslek-i mbnin de ila ve
tervici iin bir Sosyalist
Sosyalist sahibi Hseyin Hil-
mi; "Sosyalist" gazetesi sahibi Hasan; "Muahede" ga-
zetesi sahibi Pertev Tevfik; gazetesi sahibi
Tahir Faik ve "Medeniyet" gazetesi sahibi Hamid
Suphi idi9. tarihi bilinmeyen Hseyin Hilmi
idi. "Kanun neferi" (polis) olarak vazife
Baha Tevfik ile birlikte Hrriyetin bir nce haf-
gazetesini
Materyalist Buchner' den evirileri ile n olan
Baha Tevfik, kaynaklara gre kurucusu ve fikir
olarak Oysa, Baha Tevfik bo-
yunca herhangi bir siyasi partiye Ancak, OSF
makaleler yazmakla Sosyalizmle ilgili
olan Baha Tevfik
olabilir.
Bir evrelerin fazla nemsemesi13, bize yle geliyor
ki, fazla ciddi bir 1910 is-
minden ve Hseyin Hilmi'nin te bir
Partinin bir idare heyeti
men, bu heyet az sonra parti ilk gnnden sonuna kadar P-
seyin Hilmi'nin elinde OSF, Hseyin Hilmi'nin kendi eseri,
Sonuna kadar da yle OSF, toplu-
munun sosyal bir henz olmaktan uzak bi-
len Baha Tevfik iin sadece bir deneme, yahut bir "derbeder
Hseyin Hilmi" iin de sadece bir ve "geim yolu"
OSF, toplumunun bir dolduran gerekli
latlardan uzak sosyalizme ihtiya du-
yulan, gerekli ortama sahip Sanayi yoktu. ye-
terli ve kesafette grevlerinin nedenleri de
ok sebeplere Marx, Engels ve sosyalistler,
kendilerine sosyalist diyen dahi
di. OSF'nin bir sre sonra filozof Tevfik,
aksettiren "Avrupa' da
sosyalizm hakiki bir meseledir. Bizde ise ismi var, bahsi var, fakat ha-
yok. nk itimai byle bir amilin bilfiili tesirleri-
ni hissetmiyoruz. Bir memlekette byk ve merkezi endstri
(byk fabrikalar, muntazam ve mrettep bir ordusu) ol-
sosyalizm meselesi olamaz"16.
Trkiye' de Sol Hareketler 135
Trkler hrriyetin sonra sosyalist bir partinin ku-
uzun sren bir hrriyetsizlikten sonra, birden hr-
riyetin ile izah edilebifl7. Burada Bulgar
ve Ermeni ile Yahudilerinn ettikleri sosyalist pro-
gram ve mahiyetteki hrriyetsizlikten sonra
politika
ilk Selanik'te yelerinin
Ermeni, Yahudi, Bulgar ve Rumdu. Sosyalist olarak Meclis-i Mebu-
san' a mebuslar da bu sosyalist desteklen-
Bulgar ve Ermeniler idi. Daha sosyalizm Bulgar ve Erme-
ni milliyetilerinin ellerinde istiklal idi. Yahudi-
ler (Siyonizm) iin ise gaye, Filistin' de bir vatan elde etmek idi. Bundan
Bulgar ve Ermeni ko-
iin bir gaye ise, siyonizm iin de bir gaye idi.
Trk iin durumu ok idi.
'Sosyalizm' gibi mezhepler, materyalizm ve ateizm
grnmyordu. tesiri ile 12. beri
olan her fikri toplumu kabul etmiyordu. yr-
terrn en Simavne Bedreddin
mezhebine olanlara yrtlen Ermeni
ve Bulgar sosyalist olmakla birlikte OSF'na itibar etme-
nedeni, gayelerinin sosyalizm gstermektedir.
tiklal Bulgar ve Ermeni milliyetileri kendilerini "Os-
Bu milliyeti sosyalizmi
iin hakim alma
duygusuna Bir en reaksiyoner dahi s-
sonra,
sosyalist denemelere de bu sebepledir.
Sosyalist zamanlarda Hseyin Hil-
mi ile gre bir maceraperestin ile
meydana idi. Parti kurucusu Hseyin Hilmi'nin, sosya-
lizmin S'sinden bile haberi
Sosyalist olarak ve Terakki"nin
maruz Partinin da,ne yurt ne
de gsterdi. Hseyin Hilmi bir Faris' e
gitti. Orada Jean Jaures ile Nitekim
kan bir mektup20, Hseyin Hilmi'nin isteklerini nitelikte-
dir. in Trke tercmesini mektupta
"Serbest ve gazetesi mdr Hseyin Hilmi Bey'e: - Sizi en
samim'l-kalp tebrik ederek muvaffakiyetinizi temenni eylerim.
Her nevi muavenet ve muzaharete ve amade emin olu-
nuz. ve gelen ktp ve risailin irsali
361 Aclan
1908
hrriyet sadece
hareketlerine
zamanda do
olsa amele
hak imkan
iin Arzunuz vehile pro-
gnderdik, bu posta ile Metin, gayyur ve
sabit kadem olunuz, bu meslek daima metanet, daima ciddi-
yet kabul ve tavsiye eder. Trkiyeli biraderlerimize
rica ederim." Jean Jaures.
Sosyalist da olarak
ve Terakki"ye muhalif muhalefet ile yetinmi-
yor, 1908 (10 Temmuz) ihtilalini de ciddi anlamda bir devrim
kabul etmeyerek, iktidar husumetini zerine eki-
yordu. Partinin hale gelmesi, Hseyin Hilmi, Faik
ve Hamit Suphi'nin srgne gnderilmeleri, "Galata Sosya-
list Kulb" ile, "Selanik Kulpleri"nin so-
nunda Sosyalist metruk Hseyin Hilmi, sr-
gn "Hrriyet ve girdi
21
. sosyalistlerin
tihad ve Terakki" den daha muhafazakar bir parti olan ve Hrri-
yet tevecchleri bir Nitekim, gelecek
Trkiye Komnist Partisi'nin ilk lideri olan Mustafa Suphi'nin de
"Hrriyet ve biliyoruz
22
.
gazetesi, nce,
olarak 26 1910 11 Haziran 1910 tari-
hine kadar dzenli olarak
17.
Kpr zerinde ldrlen gaze-
teci Ahmet Samim'in zel olarak 13 Haziran 1910'da
Bu Harbi rfi ve gazete
Bu olay-
dan iki ay sonra, 25 1910'da gazetesi
Ancak iki rfi idarenin msaadesi zerine 1 Eye
ll 1910' da 18. 15 Eyll 1910' da in 20.
da, program ve beyannemesinin zerine gazete
rfi idare yeniden Bu sefer aradan gene iki ay ge-
ince, yeni bir organa sahip olmak istedi. 24 1910' da hafta-
da iki defa olmak zere "Sosyalist" gazetesi 2. sa-
sonra rfi idare ynetim) "Sosyalist" de kapa-
3. da sresiz kapa-
1 1910' da "Medeniyet" de ancak iki
dayanabildi. gazetesinde, Hseyin Hilmi'nin bir
tek mmete Cevap". Hilmi, sosyalizmi halka
iin islamiyeti kullanmak istiyordu25. mmet"
gazetesinde Alaeddin Cemil "Yeni Sosyalistler" ya-
OSF'na Hseyin Hilmi de, ile buna ce-
vap Esasen Hseyin Hilmi ve OSF sonuna kadar, dine ve bil-
hassa islamiyete
OSF, Meclis-i Meb'usana hi bir zaman temsilci
Trkiye' de Sol Hareketler 13 7
rak"te grlen Meclis-i Meb'usan yesi Abdlaziz Mecdi (To-
lun) (1865-1942)'de ve Terakki" mebusu idi. Meclis-i
Meb'usanda "Ahali Ermeni mebuslar men-
gibi bir dost evresi Bununla birlikte bu gruplar da ken-
di mensup temsilcileri olup, bir defa bile
gazetesi 20 Haziran 1962 yeniden
Bu sefer gnlk olarak sonra
da, 27 Temmuz 1912'de OSF'nin resmi oldu.
haftada iki defa ay iinde 20.
Derginin 20. 9 Ekim 1912 tarihlidir.
in ile Selanik'teki Kul-
b" ile "Galata Sosyalist Kulb" nn :ldresi; Kuledibi, Cami
Sokak, 4 daire idi. Kulp, "Dersa-
adet Cemiyeti", Zenne eket
li mcellitler, erkek terzileri,
menciler, berberler, ticaret ve saniyi bira
ileri, eczane sigara Cibali reji (ttn)
nin ile
Hseyin Hilmi bu devirde (1912) Rus sosyalistleri ile de
temas kurdu. te yandan, Cumhuriyet devrinde de sosyaliz-
mi yolunda tercmeleri ve faaliyette olan Haydar
(Yorulmaz) da biri Charles Seignobos (1854-1942)'dan "Beynelmi-
lel ile, George Taurnere' den "Sosyalizm"
tercme etti.
ve program beyannamesine
gre
27
; "Sosyalizm mlkmzde bir sui tefehhm neticesi olarak pek fe-
na, pek ve klliyen medlulne bir surette ... Hal-
buki sosyalizm, gnden gne daha feci, daha bir hale gelen ce-
mi yetin a ve sefil refahiyetini Sosyalizm, mutlaka
adalete mugayir olan hali iktidariyeyi tashih etmek ister. Sosya-
lizm sermayenin mahdut ve behemahal mstebit kimseler elinde bulun-
itiraz ile herkese kaidesini vaz eder". gayesi bu
beyannameye gre esasiyesinden birincisi, resmi
ilan zere ekseriyeti azamiyi eden
ahalinin ve amele muhafazai hukuk ve terfihi ikinci-
si ise yine daha ziyade teshili usul iin tekmil yeryzn-
deki mesai ve tevhidi hareketleridir ... " hrriyet
da bu beyannamede yer "Zikrolunan btn bu esasla-
kafili olan serbesti matbuat ve tedrisat ve sayahat ve i-
timaat aynca lzum grlmez. Bunlar btn
iin en mukaddes bilinen vazifelerdendir."
illi
hareketleriyle ilgisi
devletinde ilk
sosyalist partiyi kuran ve
mlhem olmak
zere Hilmi"
olarak Hseyin
Hilmi'dir
381 Aclan
Sosyalist
Cumhuriyet
Trkiyesi ve 2. Dnya
uzanan dnemde
nev'i ilk
sosyalist biri
de Relik
22 maddelik zet olarak
du: Btn seimler, plesibitler yani tek dereceli se-
imle bir ve hrriyeti lm
olan istihlak ze-
rinden vergiler madenler ve sigorta kumpan-
btn tekeller ordu milis
kuvvetlerinden edilmeli, tecavz harpleri
ittifaklara girilmemeli, sosyalist hareketler iin
grev yasaklayan kanunlar iptal edilmeli,
adalet hafta tatili ve 8 saatlik
14 kk erkeklerin, 16 kk
yasak edilmeli, mahalll ve kongrelerine edil-
meli, btn maddi ..
Dr. Refik Pariste Sosyalist Parti
Hseyin Hilmi'nin gnlerde, Paris'te Dr. Re-
fik Nevzad bir programla yeni bir etti. Dr. Refik Nev-
zad uzun Paris'te olarak ve Trkiye
Cumhuriyeti muhalif ve Terakki" ile "Cum-
huriyet" rejimlerinin bulundu. Trkiye'ye
dnd. Paris'te, (1951), Jn Trkler" Komnist ile ilgili
grlerek, Ceza Mahkemesinde bir sre
sonra da ld28. Dr. Refik Nevzad, il. Abdlhamit devrinde
ilk Trk olup, Paris'e kaan, dndkten sonra da Adana'da
srgnde yerde intihar eden Tevfik
idi
2
9. Uzun tek Parti CHP'nin bayan Benal
Nevzad olurdu.
Dr. Refik Nevzad, daima Trkiye Komnist Partisi ve ta-
bir insan olarak 1945'ten sonra harbin
gnlerde TKP mensubu olarak Moskovadaki kongrelere
kendisine ciddi gzle ve itimat
edilmezdi. Dr. Refik Nevzat, Paris'te gnler, Trk
Sefareti ile de temaslarda bulunur, bu da mlteci Trk kom-
nistlerinin ekerdi3D. Dr. Refik Nevzad, 1910 seimle-
rinde den aday olarak da
Paris'te Partinin genel merkez adresi
kendi evi idi (Rue du Faurburg Temple, 1902). Partisinin dai-
ma tek Bununla birlikte Fu-
ad Nevzad, Avni Kemal, Zeki isimleri de grlmektedir. Ya-
ile ya-
hep kendisinin idi. Ancak, 6 Dergisini
ve dnya sosyalist partilerine gn-
Trkiye'de Sol Hareketler j 39
derirdi
32
. 1950 Moskova Radyosunun birinde
Trkiye Komnist delegesi olarak bir kongreye il.
Enternasyonale idi. Sonuna kadar da bu yesi
Jean Jaures, Emil Wandervelde gibi sosyalistlerle temas kurdu. II. En-
ternasyonalin hemen hemen birok ve arada Zrih Kongresine
5 1911'de Trablusgarp'a zerine Paris'te
bir tel'in mitingi dzenleyip Bu Avrupa sosyalist
partileri da tel'inlerine messir oldu.
Dr. Refik Partisinin tarihi kesinlikle belli
dir. Sosyalist sonra ise Bu
partinin faaliyeti mahdut kalmakla birlikte, sreklilik gsterir. Her ne
kadar ilk zamanlar Dr. Refik Avrupa sosyalistleri ile temas-
bilinmekteyse de, il. Dnya sonra, bilhassa Paris'te
Jn Trkler" ile 1950'de Moskova
na yorumlara sebep Dr. Refik Nevzad 1912
Hareket Beyannamesi", Ta-
rihi 15 1922)", "Belediye risalelerini Paris'te
ise "Siyaset-i (1910),
"Hara Mezat (1912), "Ne Bekliyoruz" (1913), "La Trahison
du Gouvernement Turc" (1914) -Albert Fua ile birlikte-, 1913
kaleme "Ahaliye Davet" risalelerinin
Bu risalede, Dr. Refik Nevzad, Edirne'nin Bul-
garistana verilmesini istiyordu.
kaynaklar Dr. Refik Nevzad'm Paris'te H-
seyin Hilmi'nin brosu olarak gstermek
ler. Biz bu kanaati bulmuyoruz. Dr. Refik Hseyin
Hilmi'nin emrinde bir insan tahmin edilir. Refik
Nevzad, btn ile bir Bu onu
hallerde sokuyordu. Sosyalizmini dahi kendisine sakla-
Ondan kalanlar ile dergiler, beynelmilel sosyalist
birka dostunun
iinde Sosyalist hareketler, hrriyetin ila-
sonraki ilk iinde faaliyet gsterdi (1908-1913). Mahmut
11Haziran1913 (19 1329)'da ldrlmesi ze-
rine son buldu. Sosyalist hareketlerin yeniden 1918' den ya-
ni Mondros Mtarekesinin sonra (30
1334 - 30 Ekim 1918)' dir. Yeni dnemin iki Sosyalist ha-
reketler, kuvvetlerinin de hallerde hima-
yesi cereyan te yandan, Milll ilk
Sovyetlerin kesif faaliyeti sebebiyle Anadolu'da sol alkalan-
malar Bu alkalanmalar, Sovyetler faaliyetleri
Mustafa Kemal
40 1 Aclan
Blm
1-"Hilmi'nin, sosyalist olduka gariptir. O devrin gazetecilerinden, rah-
metli Fuat Samih Eir gn, Ebussuud Caddesinde, Baha Tevfik' in
bir sr derginin idare yeri olan binada Hilmi de ora-
Meslek mevzuunda (Hseyin Hilmi): "Her-
kes meslek sahibi oldu. Ben bir ne olsam acaba deyince, Baha
Tevfik cevap "Sosyalist ol be Hilmi!"", M. S. a.g.e., s, 76.
2-Zeki Cemal, Memleketimizde Amele Hareketleri - I, Meslek Dergisi, Nr. 21,
5 1925.
3-Bknz., Dr. F. a.g.e., Dr. M. Tunay, a.g.e., M. S. a.g.e.,
T. Z. Ttmaya, a.g.e.
Derg., Nr. 20, 15 Eyll 1910.
5- Dr. M. Tunay, a.g.e., s, 27.
6-F. H. Tkin a.g.e.'inde Sosyalist bir doktrine sa-
hip ileri sryor.
7-Dr. T. Z. Tunaya, a.g.e.
8-M. S. a.g.e.
9-Dr. F. a.g.e., s. 18.
10- Bknz., Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, s, 25-26., 1955, Dr.
F. a.g.e., Dr. M. Tunay, a.g.e., M. S. s, 83-84, a.g.e.
11- Bknz., Peyami Safa, Sosyalizm. 1960, T. Z. Tw1aya, a.g.e., E. Darende-
a.g.e.
12- B. N. Kaygusuz, a.g.e.
13- F. H. Tkin, a.g.e.
14- M. S. a.g.e.
15-
16- 1913, Nr. 93.
17- M. S. a.g.e., s, 50.
18- Ansiklopedisi, 16. cz, s, 446, 1943,
19- M. S. s, 51, a.g.e.
20- Derg., 20 Mart 1910, Nr. 6.
21-T. Z. Tunaya, a.g.e.
22- Dimiter a.g.e.,'nin 29. Mustafa Suphi'yi sol
kanat gsteriyor ki, bu kat'iyen Nitekim ay-
"Mustafa Suphi 1910'da Sosyalist partiye ifadesini kul-
lanan Sovetskaya Entsiklopediya'da 11. C. 41;
Bk. Dr. F. a.g.e., s, 26.
23- Abidin Nesimi, Trkiye Komnist Partisinde ve
1909 - 1949, 1979, s, 35-38' de Sosyalist Kurulu-
ve dergisi ile ilgili Branko Mercanapulos ilgili zetle
bilgiler veriliyor: " ... Branko Mercanapulos, aslen hristiyan Arnavutdur.
Il. dneminde sosyalist dergilerde, Branko Mercanopulos
f,rnavutlukla ilgili Branko Mercani
( ... ) "Hrriyet ve
ve ve Terakki"ye ise
Trkiye' de Sol Hareketler 141
Ali Baha ( ... ) (a.b..) Branko Mercanapulos, sosyalist
nitelikteki dergisinin dnemde, lisele-
rinden birini bulunuyordu( ... ) Derginin sahibi sosyalist Hilmi kl-
trce geri idi. dil bilmiyordu. Sosyalist Hilmi, Branko'nun
dil bilmesinden onunla ilgilendi. Branko Mercanapulos'da
dergisine, dergilerden eviriler yapmaya ( ... ) Bir gn Hil-
mi, Branko'yu grd ve ona (Jean) Jaures'le, SFIO Enternasyonalinin
Seksiyonu) ile kurmak ve Trkiye' de bu
da bir partinin uygun Branko' dan
Jaures'e bir mektup istedi. Mektupta toplumuna uygun
bir sosyalist parti yer Branko bu
mektubu Hilmi'nin ile Jaures'e gnderildi. (a.b..). Jaures'ten
olumlu cevap geldi. Branko mektubu Trkeye evirdi. Jaures'in,
Sosyalist iin kurallar erevesinde Branko, Sos-
yalist Partisini olarak A.S) Branko'nun bana an-
gre, Sosyalist Partisinin kurucusu kendisi ... )
Mahmut dzenlenen suikastten sonra- ki sosyalist
hareketleriyle kesti. Arnavut hareketine ( ... )
evresi Branko'yu, Ali Baha diye II. Dnya
"Hr Arnavutlar rgtne" girdi( ... ) Nazilerle ... ) sonuna kadar II.
Enternasyonal sosyalizmine III. Enternasyonal Sosyalizmine kar-
Enver Hoca egemen olunca, Arnavutluktan ... ".
24- Dr. M. Tunay, a.g.e., s, 26.
25- Bknz., A. ve Sosyalistleri - ve
Yn'c Sosyalistler, s, 4-6, 1964.
26- Derg., s. 1-2, Nr. 1, 18 1910,
27- Bknz., Bu program ve beyannamelerin en F.
lu'nun a.g.e.'nin 27-33. yer
28- F. H. Tkin, a.g.e., s, 49.
29- Dr. Ziya Somar, Bir ve Bir Tarihi - Tevfik Nevzad -
ilk fikir ve Hrriyet 1948.
30- Dr. Refik Nevzat, 1952'den sonra Trkiye'ye muhakeme
ve beraat ettikten sonra bilahare de
31- s, 153 - 155.
32- M. S. a.g.e., s, 58.
33- Bknz., Dr. M. Tunay, a.g.e., M. S. a.g.e.
Blm
Dnya
Mtarekede Sosyalist Hareketler
28 Haziran 1914'te Avusturya - Macaristan Saray-
bosna'da ldrlmesini takip eden bir ay iinde 1. Dnya pat-
lak zaman, Devleti ilk anda bu byk
Ama bu tutum bir siyasetinin sonucu
di. Zira devleti ynetenler, Fransa, meydana getir-
devletleri" ile, Almanya, Avusturya - mey-
dana bloklardan ikincisini oktan
gizli gre de hemen gerekiyordu. Halbu-
ki devlet byle bir
Devletinin bu hi bir vakit tamamlana-
Zira byle bir maceraya gereken bir lke varsa
o da kmekte olan imparatorluktu. Daha ncekiler bir yana
yetin beri -Trablusgarp (1912), Birinci ve
Balkan (1912-1913)-, birbiri
paralar, Bosna-Herseki Bul-
istiklali, Giritin Yunanistana (1908), Trablusgarp ile
Oniki Arnavutlukun (1912), Ba-
Rumelinin elden (1913) devleti hem maddi hem manevi yn-
den ise en az bunun kadar kt gi-
diyordu. ile parlamanter idare dene-
mesi, zamanda fiyasko ile 31 Mart son-
ra, siyasi hayat suikastlar, hkumet darbeleri, ordu-
nun siyasete srekli olarak sonunda iinde
ruti idare tek parti iin-
deki Trk olmayan hemen hepsi istiklallerini kazanmak pe-
ise koca imparatorluk kos-
koca bir ibaret idi.
1913 bir hkumet darbesi ile geenler ise budu-
441 Aclan
rumun nn alacak gte kimseler Ancak zor kullanarak ikti-
darda kalabileceklerini siyasi dzenin hala parlaman-
ter idare iin hileli, seimlerle meyda-
na tek bir partinin temsil meclisten fakat as-
bu partiyi yneten 12 bir "Merkez-i Umuminin", bunlar iin-
de de bir elinde ve Terakki Ce-
miyetini" kadar, devleti de idare eden Enver - Talat - Cemal
lar polis ve askeri zel hapishanesi (Bekir
srgn yeri (Sinop), hafiyeleri, fedaileri, memleket iinde kk sa-
lan cemiyet ile 1913'ten beri her gn biraz daha artan bir
dzeni Bu dzeni pek tabii olarak tepki yarat-
gibi, hkumet darbesi ile yoldan kaybe-
korkusuna yol Zaten bu yolda birka deneme
te yandan birbiri yenilgiler, toprak devlet idaresin-
deki yetersizlik btn lkede genel bir
esiyordu. Srgne gnderilen, hapsedilen, yurt kamak zorunda
muhalifler memnun denemesinden de
hayal da Siyasete so-
kulan ve maddi glk iinde bulunan ordu da gayri memnun-
lar kmekte olan bir devletin btn maddi-manevi ykn
millet hemen hepsi, en fazla tedirgin bir
kitle idi. Btn bu memnun idareyi ellerinden
rakmak istemeyenlerse, bu dzenin srp gitmesini ancak byk bir se-
rvenle, devletin bir girmesi ile memnun olma-
bylelikle bir birlik hele
blok stn takdirde hem
hem de devletin onun bylelikle du-
Zaten
dar ve yeteneklerinin ok stndeki buna uygun d-
kalmak ya da bloklardan hangisine daha
hesaplamak dursun, sonucundan emin olma-
. halde3 kr krne bu ve koca bir lkeyi de buna s-
rkleyecek kadar cretkar olan bu triumvira, 1913 sonunda Alman ge-
nerali Liman Von Sanders'in ve yetkili bir askeri heyetle
gelmesini ilk kesin Harbiye Nezareti,
dairelerinin sil5.h anakkale ve mstahkem
mevkilere Alman
Devleti
Alman kuvvetinin kilit
mesi sonucu yle bir durum ortaya ki, girip girme-
mek yahut ne vakit bu lkeyi idare edenle-
rin elinde olan bir
1 1914'te Rusya'ya sa-
ile birlikte, Devleti he-
men buna Sadece ertesi gn se-
ferberlik ilan ettiyse, bunun sebebi Almanla-
o vakit Devletinin
bir fayda grmemesinden, aksi;;e
fazladan bir yk
idi.
ilk devresinde Devletine yer yoktu.
1905'te ve "Schlieffen
Trkiye'de Sol Hareketler l 4c;
bu plana gre, Almanya hem kmekte olan
d
0
d . h b d d 1 k d k ld v kd. Devletini kurtarabilmek
agu an em an zaman aa zorun a a ta
de bir "Hasta olan nce kk dev- "l1tihatTerakkt hareketi,
'
!etlerle oyalayacak var gc ile Belika zerinden Fransa'ya yklenin
t topyekun
burada en zamanda sonucu sonra ynelecekti.
. . Trkiyesi de 1. Dnya
Plan gibi 4 1914 tarihind c girmek zorunda
. , . . .
Alman ya On gn sonra
ru ilerlemeye birinci sonunda Alman
giliz ve birliklerini Marne kadar
hkumeti Bordeaux'ya Fakat btn bu gz 5 Ey-
llde ve bir hafta sren Marne sonunda
Alman ordusu geri ekildi. yerde iki ta-
raf siperlere girdiler. ilk iinde beliren bu durum,
kadar srd. "Schlieffen iflas
ti. iki cephede birden ve uzun bir sre yrtmek, yeni yeni mt-
tefikler gerekiyorduS. Devletini
rudan istemesi, bu durum zerine
meydana geldi. Hi bir vakit bitmeyecek olan sryordu. Sa-
ilk iinde kabinedeki muhalifler Fakat bir
yandan triumvirat, bir taraftan Alman olup bittilerle hal-
lettiler6. Mttefik gemilerinin Goeben ile Breslau iki Al-
man anakkale ieri girmesine izin vermek
bu olup bittilerin ilkiydi. Mttefiklerin ile
bu iki gemiyi bildirdi. Birincisine Yavuz, ikincisi-
ne Midilli Gemilerin Alman olan askerleri, ko-
fes geirerek hizmetinde
ve kesin bu iki gemi Karadeniz'e takdirde
man gemisi gibi mttefiklerin ihtar etmelerine
men Alman Amirali Souchon'un Karadeniz'e Rus gemilerine ve
ile Bylelikle Alman subayla-
ile olup bitti sonunda
7
Devleti
46 j Aclan
Olumsuz
direnmesine
mttefik kuvvetlerin
yenilmesiyle
Devleti yenik
harbin ittihat
Terakki ile Enver
ruya gn Fransa ve Rusya'ya
Gerek harp gerekse harbe tekaddm eden
gnlerde sosyalist ve hareketleri iinde
tam bir durgunluk gsterir. yenilgiyle bitmesi zerine ortaya
yepyeni bir durum Daha 1917 Rusya' da Sosyalist ihtilali
galebe Anadolu' da Milli Mcadele Ge-
rek mtareke dneminde gerekse Milli Mcadelenin ilk gnlerinde
gal ve Anadolu' da (Ankara, ve
blgelerde) az, fakat ilgi ekici sosyalist-komnist faaliyetler
Mtareke yeniden faaliyete
geen iki sosyalist partiden birinin, ne kuvvetlerinin
haline ilerde
Mtareke
Birinci Dnya yenilgiye zerine 10
1920'de Paris'e Sevres
kalesi Anadolunun mza-
kere edilip Sevres nce Mondros
mtarekesi imza (30 Ekim 1918). Mondros mtare-
kesi ile galip devletlerin etmelerine ve Os-
lkesinin nemli askeri msa-
ade Mondros mtarekesinden cesaret alan galip
devletler Sevres isteklerini delegeleri-
ne dikte ettirdiler. Bu Devleti,
ve kylere ve bir Anadolu'ya inhi-
sar ediyordu. ve bir Avrupa komisyonunun kontrol
ve Krdistan
birka Trk iline muhtariyet idi. Trakya ve b-
tn adalar Mstakil bir Ermenistan tesis edil-
Irak, Hicaz, ve Suriye ve Tunus'u Fran-
Trablusgarp, Rodos ve Oniki tamamen
Devletine kalan kk bir para da mstakil Si-
lahtan tecrit ve galip devletlerin mali kontrol al-
Tek kelime ile
Mondros mtarekesi, Limni Mondros Aga-
memnon isimli delegesi Visamiral Calthorpe,
Trkiye delegeleri Bahriye Rauf (Orbay) Bey, Hariciye
Hilmi Bey Yenilgi zerine Talat Sa-
daretten ekildi. ve Terakki" ileri gelenleri
tanbul' dan Mtarekenin dokuz gn sonra,
A. Sadaretten istifa etti. Yerine Tevfik Sadrazam tayin
edildi. 3Mart1919'a kadar etti. Yerine
Trkiye' de Sol Hareketler/ 4 7
geen Ferid 4 Mart 1919'dan 1Ekim1919'a kadar
buuk ay Ali 2 Ekim 1919'dan 3
Mart 1920'ye kadar, Salih ve Ferid dan sonra Tev-
fik 20 Ekim 1920'den 3 1922'ye kadar Sadrazam-
Mtareke gelen 55 para gemi-
nin 22 adedi 12'si 17'si 4 tanesi de Yu-
nan idi9. Bu gemiler Dolmabahe nnde dizildiler.
Rum, Yahudi ve Ermenilerin kumandanlar
Bey geerek sefaretlerine (eliliklerine) geldiler.
tanbul' un bir sre sonra da ile
Meclis-i feshi istendi. Son
Vahdettin, Meclis-i fesh-
etti. tevkif edildiler ve Malta srldler.
Mtarekenin bu da iki sosyalist parti
etti.
Mtarekede Sosyalist Hareketler ve Sosyalist
Birinci Dnya ve dnemde
hareketlerinde bir canlanma meydana gelmedi. Mtarekeden son-
ra hkumeti kararnamelerle cemiyetlerin
Yeni cemiyetlerin nledilO. Bununla bir-
likte karakterde sosyalist partiler kurulabildi. Bu ara-
"Sosyal Demokrat 6 Ocak 1918);
Mesai 29 Ocak 1919); siyaset bir saman
alevi gibi "Sosyal Demokrat Ce-
mil Arif (Alpay), 1946' da Trkiye yeniden ok partili bir devreye girin-
ce, Partiyi tekrar faaliyete geirdi. "Sosyal Demokrat genel
merkezi Galata-Mader Han'da idi12.
Cemil Ariften (Alpay) Dr. Hasan Fehim yaveri
Tahsin ve emekli memurlardan Habib Bey'ler bulunuyordu13. "Os-
Mesai makine mhendisi H. Memduh, muharrir Ali Av-
ni, Hasan Muslihiddin, Yusuf, mensucat Vahidettin, Se-
yit, Hseyin, Ltfi, Numan usta
da bir gsteremedi. Btn faaliyeti sulh bir
"rapor" gndermekten ibaret 11 1920'de
eden
11
Amele ise kmr kmr m-
teahhitlerinin bir olarak
Cemal Hsn (Taray), Dava Vekili Radi, Mehmet Behet, Haydar,
Mehmet Kamil, Seyid Bilal, Ali Haydar, Mehmet Baba, Mehmet
Ali isimlerine bir nemli grevlerle g-
nmze kadar intikal 12 Haziran 1922 (1338)'de edilen
Sevres
emperyalist devletler, uzun
sredir
Trkiye
topyekun ijgol
etmeye
481 Aclan
Sol matbuat ilk
. olan
dergisi Hseyin
Hilmi
dneminde ilgin\
biridir
11
Mstakil Sosyalist Hseyin Hilmi'nin "Trkiye Sosyalist
kadar tramvay ise de,
belli bir faaliyet
Mtarekede tekrar faaliyete geen Hseyin Hilmi'nin
daki "Trkiye Sosyalist ile, Almanya ve Fransa' dan dnen sos-
yalist ettikleri "Trkiye ve ifti Sosyalist
birer nemi haizdirler. "Trkiye Sosyalist lideri Hseyin
Hilmi'nin ldrlmesi ile, il. Enternasyonalin faaliyeti
son Dr. Hsn ve
"Trkiye ve ifti Sosyalist ile de III. Enternasyonalin g-
nmze kadar uzanan faaliyeti
Hseyin Hilmi'nin Sonu: Kapanan Bir Devir
Birinci Dnya bitimi zerine srgnden dnen Hseyin
Hilmi, mtarekenin o ve gnlerinde Sosya-
list "Trkiye Sosyalist ismiyle, 20 1919
(1335)'de tekrar faaliyete geirdi. Parti da, Sirkeci' de Hocapa-
faaliyete Kurucular Mustafa
(un), Mehmet Ali 17 Hasan Sadi (Birkk) ,
bul niversite B. Mercani, 19 Murat Bey, Su Gemisi
Hasan idi. Partinin bu da Genel Hseyin
Hilmi oldu. Genel de Mustafa (yn) Mustafa Fa-
(un), Mehmet Ali Hasan Sadi (Birkk) tahsilleri-
ni de Mtarekenin bu en ve gn-
lerinde partiye girmelerinin nedeni, konusunda Avrupa
kamuoyunda ve sosyalist evrelerde Trkiye iin bir sempati yolu bul-
Partiye program 1910 ok
idi21.Yeni programda, "bugnk dille sosyalizm ve
dayanan bugnk toplumu esas temelden
yaparak toplum tahamml edilir bir biim ver-
mektir"22 denildikten sonra ana ilkeler 1-
ve mbadele 2- Btn
dnya sosyalistleri ile yapmak, bir-
her alanda
Bu iin reformlar gereki-
yordu: "Her trl seimlerin serbest, genel ve nis-
bi usulle ve hrriye-
ti; hakem usul ile halli, dinin
ait hususi bir mesele telakki edilmesi, tahsilin btn
derecelerinin ve laik tabii ihtiyalardan vergi
mbrem istihsal ve imal eden
vergi kesilmemesi, ser'.retlerden vergilerin ar-
Trkiye' de Sol Hareketler 149
maden bankalar, ve buna
benzer kurumlarla btn istihsal ve imal sosyal bir hale edilerek
devlet ifti ve 'kk tccar ve
sermayedarlara iin gereken tedbirlerin
lerin hafta tatili ve bir bir gnden fazla
(bir hafta iinde), sresinin 8 saatten fazla 14
erkek ve 16 kk
yasak edilmesi, 14-18 kadar tahsillerini tamamlaya-
bilmek iin gn ve ge-
ce btn iin de fikirleri-
nin asgcri cret tarifelerinin tespit edilmesi, fabrikalarda ni-
zamnamelerinin birlikte yerlerinin du-
kontrol edilmesi,
idare ve kontrol edilmesi, grev dokunul-
Bu programa
bir de itzk ilave
Hseyin Hilmi cahil bir kimse idi. Siyasi' disiplinden de yoksundu.
zamanda evresindeki gcendirdi ve parti-
den sebep oldu. Partide, olarak kendisinden ve
Mustafa (un) ile Hasan Kaptan' dan kimse
Parti, Aksaray, ve semtlerinde ii Milli
kuvvetlerinin taazzuvundan nce de de bir
tesis etti
2
4. Parti yelerinin Hayriye olup,
da gazetesi idi. Refik partisindeki
ile ilgisinin devam Parti
"Trkiye Sosyalist 1919 seimlerine c.tti. Dr. Refik
Nevzad ile Sadrettin Celal (Antel) aday gsterildiler. Fakat kazanama-
"Mesai Numan :'..35 oyla "Tr-
kiye Sosyalist Numan gerek bir
"amele" temsilcisi ileri srdler26.
Hamallar Salih Reis, Hseyin Hilmi'nin "Trkiye Sosya-
list bir hayli bulundu. evresindeki
hepsini partiye ye kaydettirdi. Rasim Bey' de (tramvay deposu
mdr idi), tramvay partide
ca isimli bir partinin byk
rol opur Bey de, Hseyin Hilmi'ye nemli
da bulundu. opur Bey'.e, sosyal davalarla ilgisinden ve belki de
dolaF Kuleli Askeri Lisesinden alaya
Mtareke sosyalizmin iin ok Parti
gazetesinde, Mustdfa (un), Emin Lami, Sadettin,
Mnir SleyP1an Sadrazam Ferid
hcumda iin bir hafta tev-
50 1 Aclan
kif edilmemek iin Tekrar ortaya Hseyin
Hilmi'nin byk bir Bu II. En-
ternasyonalin son kalesini de gt-
recekti. Hseyin Hilmi bol otomobili ile
yelekli bir idi.
Hseyin Hilmi, kuvvetlerinin ile 23 - 6
Haziran tramvay grevlerini tertipledi. ile m-
zakereye zaman, mali bir de ken-
disine te yandan Hayriyenin 1920 grevleri-
ni de merkezin ve ile tertipledi ve menfaat
Hseyin Hilmi'yi sebep, Fran-
nfuzunu gayesini gzetiyordu. Hseyin Hilmi'nin
yn, mtareke ilan
edilir edilmez "Hrriyet ve aleti haline gelmesi idi.
te yandan Hseyin Hilmi, III. Enternasyonalin II. Enter-
nasyonali destekliyordu. Yunan komnistlerinin da bir kolu
olan "Pan Irgation" (Rum lideri Serafim'le de
kendisine faydalar Bu kadar ve ok ynl faali-
yet gsteren Hseyin Hilmi, bir gece Kemerinde esrarengiz
bir ldrld. Haydar isimli sivil bir polis memuru cinayeti
zerine Namusuna tecavz iin Hilmi'yi
9 Ekim 1923'te katil mahkum oldu. Ama gerekten
bu cinayeti namusu iin mtarekede bir ara polis m-
olan mutemet Tahsin' in ile
sylendi durdu. Bylece II. Enternasyonalin Trkiye temsilcisi
olan bir hareket snd gitti.
Hseyin Hilmi, Milli hareketinin de idi.
li trl hareket etmesi de Bir ta-
raftan menfaat te yandan da ve Hrri-
yet bir aleti olarak faaliyet gsteriyordu3.
Trkiye'de Sol Hareketler 151
nc Blm
1- Bknz., Yusuf Hikmet Bayur, Trk Tarihi, C. I. 1940, C. II,
1, 2, 3, 4, Ankara, 1940 ve, Prof. Zafer Tunaya, Hrriyetin -
Siyasi 1959.
2- en biri olan Ltfi Fikri Bey, bu
durumu ... Ben ve Terakkiyi bir siyasete
daima mtemayil gryorum. Bana yle geliyor ki, onu takviye ve idame
eden hizip, harp ve emsali sebeplerle bir muhit ve zama-
kendisine pek mnasip ve bilakis sulh ve msalemet ve sku-
net devrelerinde byk bir kabiliyet ve binaenaleyh
hsn muvaffakiyet ve devam iin daima bir zaman ve muhit ha-
mecburiyetinde hissediyor.",
Zafer a.g.e., s, 52.
3- Triumviradan biri Talat btn cmleyle "B-
tn mlahazalar ihtimaline gre yrtl-
Fakat mutlak galibiyetine Talat
s, 27, 1958
4- Bu Alman raporlar iin, Bknz, Akdes Nimet Kurat, Bi-
rinci Dnya Trkiye' de Bulunan Alman Generallerinin Ra-
Trk Kltr Enstits 23, Seri: III, B3,
Ankara, 1966.
5- A. J Grant-Harold Temperley-Lilian M. Person, Europa in the Nineteenth
and Twentieth Centuries 1789-1950, s, 395-407, Landon, 1956.
6- Sreyya Aydemir, Tek Adam, C. I, s, 197-218, 1963.
7- Alan Moorhead, Galipoli; New-York, 1956, s, 30-31.
8- Ouincy Howe, A. World History of our own Times, s, 425-482,C. I., New-
York, 1949.
9- Tahsin nal, 1700'den 1958'e Kadar Trk Siyasi Tarihi, s, 237-247, Ankara,
1958.
10- Kemal Slker, Politika Trkiye Partisi, Ey-
lem Dergisi, 1. Ekim 1965, zel Nr. 20, s. 9.
11- s, 10.
12- Zafer Tunaya, a.g.e.
13-Trkiye Komnist Partisinin 1946 Merkez Ko-
mite bir "Bildiri" de, Parti mensubu yelerin Cemil "Sosyal
Demokrat Partisi" ne tavsiye ediliyordu. Ben bu belgeyi, Konserva-
tuvarda zamanlar Ruhi Su'dan ve
Aclan
14- Sz Derg., 30, Ocak, 1919.
15- Eylem Derg., 1Ekim1965, Nr. 20, s, 10.
16- M. S. a.g.e.: s, 61, daha sonra ikili yayla
17- M.S.'nun a.g.e.'nde verilen bilgiye gre bu zat ilkin Ankara, bilahare
bul Hukuk Fakltelerinde Ticaret Hukuku profesr olarak grev
18- M.S.'nun a.g.e.'nde armatr ve Birinci Dnya sa-
s2 I Aclan
mahiyetini "Trk Genleri Cemiyeti';nin
kurucusu
19- M.S..'nun a.g.e.'nde I. Dnya ilkin Avrupa'ya, bilahare
keti olan nl bir yazar a.g.e.'in
20-
21- tam metni iin Zafer Tunaya, a.g.e., Fethi
lu, a.g.e.
22- Sz Derg., 10 Mart 1919: "Sosyalizm, ademi msavat ve isti-
nat eden cemiyeti esasiyesinde, tedbilat ve icra
ederek, o cemiyeti kaabili tahamml bii hale eylemek demektir"
23- Trk Tarihi Enstits 24 1922 (1338) tarihlibir
rapordan: "(bu sosyalist parti) ismen mevcut ise de, Reis Hilmi, onun etra-
bir masa ve bir de sandalyadan maada kimse denmekte-
dir.
24- Z. Tunaya, a.g.e., s, 463.
25- 1. Temmuz 1919 (1335), s, 1.
26- Alemdar, 26 1919.
27- M. S. a.g.e.
28- s, 72.
29- Eylem Derg., Nr. 20. 1Ekim1965, s, 10.
30- Dimiter a.g.e.'nin 63-69. 1 1920'de
bul'da Komnist Partisinin Hrriyet tepesine kadar uzanan bir miting tertip
ve Sadrettin Celal'in bu mitingde Bu mitingi;
sosyalist Hilmi tertip ve de "Trkiye Sosyalist
D. bilgi
4. Blm
Rusya'da Komnist
Devrime Srkleyen Sebepler
Birinci Dnya Rusya' da esasen en az beri
beklenmekte olan: ihtilali 19.
dan ve I. Alexandre devrinden beri Rusya' da esmekteydi. 1825'teki De-
kabristler asilzade Daha sonra-
Dostoyevski ve dahil ihtilal
de asilzadelerin ve bir idi. Plehanov, 1889'larda
Avrupa' da ilk sosyalist ihtilalin Rusya' da haber veriyor-
du. Fakat 1917 ihtilalinin sebebinin I. Dnya
belirtmek yerinde olur2. Dnya derinden
iktisadi glkler Harp iinde
Rus ordusu bir gnde 45.000 top mermisi sarfediyordu3. Buna
Rus harp sanayii, bu gte Mttefikkuv-
vetler Rusya'ya iin anakkale da,
elde edemediler. Denilebilir ki, Rus ihtilalinin sebeplerinden
biri ve belki de en nemlisi, anakkale' de kuvvetlerinin ver.:.
savunma
Harbi ile (1856) byk iftlik sahiplerine pat-
lak veren kyl sonucu, ar hkumeti 1861 toprak
klelik hukukunu Buna byk toprak sahipleri
kyllere verilen bir tekrar geri almaya muvaffak oldu-.
lar. Kyllerin de azat edilmeleri iki milyon rubleye para deme-
lerine sebep oldu5. Angarya, kulluk gibi sistemler yrrlkteydi ve
b1
1
nlar da Rus kylsnn bir kat daha ezilmesine sebep oluyordu. 1903
kadar dayak yrrlkteydi. Bunun Rus
bir politika Pogromlar,6 Trans-
kafkasya' da Ermeni-Azeri tertiplemekte idi.
Rusya' da 1865 ile 1890 706.000' den
1.443.000'e 1890'dan sonrada kapitalist endstri bir
ilerleme gsterdi. 50 vilayetindeki
2.207:000, btn Rusya' da ise 1890-1900 2.792.000 Sana-
541 Aclan
Kkleri Rus Narodnik
hareketine dayanan
Sovyet-Rus devrimi
emek-sermaye ve
zgr
biraraya gelince devrim
Narodnik hareketin fikir
Herzen'di
yi bilhassa demiryolu yneldi. On
iinde 21.000 Verstten* fazla demiryolu Kapitalist kal-
kylere kadar girmeye Ky burju-
vazisi 1903'te on milyon kyl bir bu-
uk milyon hali vakti yerinde insan
1880-1890 bir en az 12,5 saat idi. Do-
kuma sanayiinde ise bu rakam 14-15 saate kadar ocuk-
lar ve da ve az gndelik al-
geliri 7-8 rubleyi gememekteydi7. Bu
grevler patlak verdi. 1875'te Odes.a'da "Gney
Rusya etti. yedi sekiz ay sonra bu
ar polisi 1878' de Petersburg' da marangoz
Halturin ile tesviyeci Obnorsky "Rus Kuzey kurdular. Bu te-
Sosyal Demokrat Partilerine
zikrediyordu. Programda gre, bu adalet-
siz ar rejimini yerine sosyalizmi kurmak idi. ye 200
yi gemiyordu. ar polisi bir sre sonra bu da 1881-
1886 80.000 48'den fazla grev
olan Petr Moiseyenko ynetilen Moroz grevle-
rin, Avrupa hareketlerinin tesiri Rusya' da ilk marksist
kllerin ynnde nemli bir rol
ilk mcadelenin anti-marksist Narodnikler
bir gerekti. Plehanov'un Cenevre'de
grubunu tarih 1883'tr. Bu ilk marksist
ile hareketi zaman Plehanov, Zasu-
li, Akselrov gibi komnistler Marx ve Engels'in eserlerini tercme ede-
rek, ilk defa Rusya ierlerine sosyalizm"in temelini by-
lelikle oldular. Bunlara gre sosyalizm bir topya
kapitalist cemiyetin zaruri bir neticesi idi. Narodniklere gre
marksistlerin aksine kyl idi. hareketleri,
marksistlerin takviye edecek 1901-1904 inki-
gsterdi. 1 1901'de Petersburg grevlerinde ar askerleri ile
grevci oldu. Nihayet 1898' de I. Kongresini ak-
teden "Rus Sosyal Demokrat Partisi" 1917'de almaya muvaf-
fak oldu. sonra da Lenin'in teklifi ile "Sovyetler
evik Komnist Partisi" ismini (1918).
Rusya' da tarihi birok sebepleri
Bir defa, Ekim ihtilalinin Rus burjuvazisi, nispeten
ve kt idi. Siyasi tecrbeleri fazla
hali de yoktu. burju-
vazisi gibi olmayan Rus burjuvazisi I. Dnya sonu-
na kadar harp ile cephelerdeki
Trkiye' de Sol Hareketler 1 55
tahriklerini ihtilalin sebep oldu.
Askerler kitle halinde cepheleri terkettiler. hare-
ketlerine Burjuvazi, asker
yordu. en sonuna kadar Halk, ar ile,
fark grnce,
tevecch etti. mcadelede bir hayli tecrbe sahibi idiler.
kyllerle ittifak taraftan, 1.
Dnya Harbine olan lkeler Rus ile ilgilenmeye vakit bu-
zaferlerini
Birinci Dnya sonunda Rusya' da ihtilalin patlak verip ar-
rejimini devirmesi arizi bir hareket tarihinde bir d-
nm idi. Rus paralelinde ikinci orijinal bir hareket
de, Anadolu'daki "Milli hareketi idi. Rus
enternasyonal Anadolu hareketi milli idi. Bir yn ile
her iki hareket de klasik emperyalizme idi. Marksist-
ler, Rusya iindeki addettikleri kapita-
listlere, toprak Trkiye' de de btn bir mil-
let burjuva mnevverlerin kyls, din
ile emperyalizmine Rus-
yada mcadele; marksistlerle, burjuvalar bir
idi. Milli Mcadele Anadolusunda ise; milli kuvvetlerin ile, is-
kapitalizmin emperyalist
Rus ihtilalinin sonra, Avrupa' da hareketleri, sos-
yalist-komnist partileri byk gsterdiler. Almanya' da pat-
layacak bir komnist ihtilali ile, Alman
eline geecek ve dnya ihtilali tahakkuk edecekti. Ancak
Almanya' da ihtilalin patlak vermemesi, Anadolu' da milli hare-
ketini milli kuvvetlerin dnya ihtilali fikrinin lmesine,
daha bir deyimle mahiyet sebep oldu: Sovyetlerin
ar emperyalizmini devam ettirdikleri belirdi.
gerilemesine paralel olarak, impara-
da Skalieri Cleanti-Aziz
Bey Komitesi, Kuleli Ali Suavi Hareketi diye
darbe sonra, iki darbeden
biri ile I. (1876), ikincisi ile de ve Terak-
ki" hareketi muvaffak oldu (1908).
ok bel Jeune
Turc hareketinin olunca, bilhassa Avrupa'da
bulunanlar Jean Jaures'nin ve Alman sosyalist hareketlerinin
etkisi
Uzun bir sahip
sosyalist
aevrimd hareket, !.Dnya
pay kapma
ve ar il.
da sonunu
getirecektir
561 Aclan
Drdnc Blm
Sreyya Aydemir, Tek Adam, C. I, s, 231, 1963.
2-N. Brian-Chaninol, Rusya Tarihi, s, 457, 1939.
Sreyya Aydemir, a.g.e.
4-SSCB Komnist Partisi Tarihi, Moskova, 1940, Ecnebi Diller
yat Evi. Trke
Sreyya Aydemir, ibid. s, 5.
6-Pogrom, Rusya' da Yahudilere yrtlen katliam hareketi.
* Rus uzunluk ls birimi olup, 1Verst=1.067 km'dir.
Sreyya Aydemir, ibid. (Dip Not: 4) s, 8.
8-ibid. s., 222
111. Enternasyonal Trkiye' de
Komnist Hareketlerin
Trkiye'de sosyalist ve komnist hareketleri 1916-1917
Trkiye II. Enternasyonalin sonra da
Trkiye dahiline intikal etti. Drt merkez, Trk sosyalizmine
oldu. 1- Fransa'da, 2- Almanya'da, 3- 4- Rusya'da
ilk Trk sosyalist-komnist hareketleri, 1919'dan sonra Tr-
kiye' de gnmze kadar intikal eden sosyalist ve ko-
mnist hareketlerin
sresince, Trkiye' de komnizmin tek temsilcisi
Dr. Hsn ve onun temsil komnist hareket, gs-
ciddiyeti, Komntern ile mnasebetlere kadar varan
ile zerinde gerekli en nemli
Onun iin biz de, Trk sosyalist-komnist hareketi ele Dr.
Hsn mihveri meydana gelen
hareketleri, temel olarak kablil etmek gerekir.
Dr. Hsn (1887-1959)
Trk sosyalist ve komnist hareketinin nde gelen isimlerinden Dr.
Hsn Selanik'te, Yahudi dnmesi bir aileden
hukuku ve mteahhit Hsn bey, annesi Rukiye
erkek ve Dr. Hsn Trkiye' de
sonra Paris'e gitti. Fen ve fakltelerinden
mezun olarak sinir ve ruh oldu. Dr. Hsn
yurda dndkten soma (1912), I. Dnya zerine aske-
re Hekim olarak anakkale ve cephelerinde bulundu. Harp
Ankara'ya gelerek bir mide geirdi. Paris'te bu-
1905-1910 bir Jeune Turc idi. Yahya Kemal
yazar Abdlhak (Hisar) genlik idi4. Dr. Hsn
yurda zaman, Jeune Turc hareketinin
lubiyetini Paris'te iken "Jean Jaures sosyalizmini"
Trkiye' de ile faaliyete Pariste Le-
'iR 1 Aclan
Trk Sol hareketi i\inde
dnemden,
ldkten sonra do
sz ettiren isimlerin
Hsn
geliyordu
okadya Stermiake ile daha sonra evlendi. Me-
ryem, Dnya
Naziler ldrld5.
Kendisi, 1946 (tutuklanma) iti-
diyordu: "1887 Sel3.nik'te
Orada yapan, lakin ismi bile
olan iyi bir okul M. Graud Koleji.
te bu koleje ben de devam ettim ve orada ok
mkemmel bir ile olan
btn kltr takip edebilme sahip ol-
Sonra da tahsil iin Fransa'ya gittim. Bu Rus-
Japon harbini mteakip, Rus burjuva Dumas ve
cereyan rastlar. Bu Fransa siyasetinde
sosyalist hareketi de en byk hamlelerinden birini
Fransa'da Jean Jaures'nin "Sosyalist Unifie Partisi
ve Humanite Gazetesi" Faris niversitesi ara-
byk sol hatiplerden Clemenceau'nun da Jaures gibi,
byk tesirler Ben de btn bu tesirler al-
ve dnya sosyalist bu tesirler be-
nimsedim. 1907'de Paris'te Baron de L'horme'nin
nemli bir kongrede temsilcisi idim. Bu kongre, Abdlhamid'i
devirmek iin kurulan trl temin etmek gaye-
sini gdyordu. Bu kongrede Ahmet Bey ve Prens Sabahattin Bey
ile Ermeni-Bulgar komitelerinin
Lakin ve dar ihtil3.flar, rekabetler or-
taya dursun kongreye eden trl
lerin de bu kongrede hari, btn
menff hareketlerin blnme tehlikesini benimseterek ihti-
fikrini oldu. 1912'de doktor olarak
Trkiye'ye geldim. ile, Balkan ve 1. Dnya askerlik
1919' da mtareke Trkiye' de byk siyasi cere-
yanlar gsterdi. Bunlar "Amele Cemiyetleri" ve "Sosyalist
Partiler" de Lakin hareketlerin durumu ile
kavrayacak, mcadeleleri bir elden idare edecek kudrette merkez] te-
ve Sosyalist Parti lideri Hilmi, kara-
cahil idi. Sosyal Demokrat Parti reisi, Dr. Hasan adap ve merasim
iinde ktlelerden uzak, bir ihtiyar idi. Yksek m-
nevverler, bilhassa Funun (niversite) ye-
lerinden pek sosyalist istikamette bir iinde bulun-
da, kimler ve ne yapmak iste-
diklerini bilmiyordum. Fakat byle bir btn kuvve-
timle desteklemek niyetindeydim ve bekliyordum. 1919
Trkiye'de Sol Hareketler j 59
bir mektup Bu zat dos-
tumuz Abdlhak (Hisar) benim sosyalist mefku-
resine kendini marksizmi bir tarzda tetkik et-
bir bir sosyalist parti
yaratmak iin bildiriyor ve gayretlerimizi bir-
iin randevu istiyordu. Bunun edilen
mnevverler grubu Derhal temasa ge-
tim. gen bir ve atelye-
sini bir salonu haline Haftada bir sosyalist
burada O bu
30-40 sevki, idaresi
ve Mdahale ederek sevki idareyi ele al-
Bilahare "Trkiye ve ifti Sosyalist Partisi"nin nizamname-
sinin hkumete verilmesini temin ettim. Bu fa-
aliyetimize muvazi olarak, memleketin vilayetlerinde sosya-
list mahiyet hareketler en nemlisi
Ankara' da kurulan "Halk idi( ... ) Benim kurmaya
muvaffak "Trkiye ve ifti Sosyalist Partisi" onlara na-
zaran daha ok esaslara Zira devletin
de zevat partimize mensup kimse-
leri, kadariyle Eski Ba-
Genel Ticaret Mdr ve milletvekili Mehmet Vehbi (Sandal),
Milli mdrlerinden Ethem Nejat, ifti Ktphanesi sahibi
Akif, ressam Hsn profes-
r Hamid Sadi, Matematik profesr Ali Yar, profesr Mnir,
lise mdrlerinden Celal Celal sonradan Sadri
Celal, Nizameddin Ali (Sav), gazeteci Nizameddin Nazif (Tepedelenli-
gazeteci Suphi Nuri eski Maliye Nurullah Esad
(Smer), Fikri Servet, halen Moskova'da bulunan veteriner Cevdet.
Partimiz iin beyanname kongre Mehmet
Vehbi (Sandal) ve genel de ben Parti
bis heyetine dahil ekserisi Almanya' da Spartakist m-
cadeleleri orada bu mcadelelere kimse-
lerdi. O zamanlar bunlar "Trk Kulb" de ele
ve ilk Berlin'de Bilahare bu
"Trkiye ve ifti Sosyalist Partisi" stne
kadar mteakip bu parti
kuvvetleri Propagandaya, bu defa
devam etmek zere Sadrettin Celal ve Nizameddin
Ali Beylerle 1921 'de de
/1
lamaya kendine has bir grubu
tu. Bu grupla haftada bir konferanslar terdip
dnemi Trk
en
en sola
kadar
sosyalistlerinden Jeon
Jeures'in tesiri
60 ) Aclan
Sonuna kadar
kalan, ancak Trk Sol
hareketi iinde
ile bilinen Celal, Enver
mutemet
biriydi (KGB
Belgelerinden. Bknz.,
Nabican Bakiyev, En.ver
Vosiyeti, 2007, lst.)
"Trk
yer olan
Nizameddin Ali, Alman
sosyalist hareketinin
etkisiyle sola kayan
isimlerdendir
ediyorduk. Bu parti zevattan
Nafi (K(lnsu) ve Ankara niversitesi rektr
ket Aziz (Kansu), Beylerin ilmi gay-
retlerini de sabketti. 1922 senesinde Bulgaristan'a siyasi bir
seyahat O zaman Bulgaristan' da Parti-
si" hakim idi ve bu "Bulgaristan Komnist Partisi"nin
byk kongrede de ben Grubu"nu
temsil ediyordum. Sofya' daki kongrede benim uzun
mam sonuna kadar dikkatle takip edildi. Gerek
kongre gerek kongreden sonra orada Trk kom-
nistleri ile Dostluk kurdum."6
Trkiye ve ifti Sosyalist
. Berlin'de Kant Strasse Numara 8'de Trk kolonisini bnyesinde
toplayan Trk tertibinde bir kulp Bu
Hamdullah Suphi sekreteri de Mehmet Vehbi (Sandal)
idi. Almanya' da tahsilde bulunan, staj yapan birok gen, bu kulbn
yesi idi. Vedad Nedim (Tr), Ali Nizami (Nizameddin Ali Sav), Et-
hem Nejat, Mustafa Nermi, Ahi (Mehmet Eti),
hami Nafiz (Pamir), Mmtaz (Taylan), Nurullah Esad (Smer),
Lemi Nihat ve Alman sosyalist hareketinin tesirinde
ve hatta bu evre Berlin'de "Trkiye ve ifti Partisi"ni kur-
1 1919'da dergisini
Berlin'deki
sosyalist Trkler gelince faaliyete getiler. Paris'ten
olan Dr. Hsn'y Berlin grubu, Abdlhak (Hi-
sar) delaleti ile Temasa geilerek, Berlin'de partinin
"Sosyalist" kelimesini eklediler. 22 Eyll 1919'da
"Trkiye ve ifti Sosyalist etti. Mte-
. Dr. Hsn Et-
hem Nejat, Ahmet Akif (ifti Kfphanesi sahibi), Sadrettin
Celal, (ressam), Cevat, Baytar Cevdets, Servet,
Nafi (Kansu), Mehmet Vehbi
1919 Eyll'nde Dr. Hsn ve
hkumete partiyi kurmak iin mracaat ettiklerinde , 21 Ey-
ll 1919 tarih ve 1284 bir ile Emniyet M-
partinin hkmlere ol-
Fakat kesin bir red
den Parti, kendisini farzederek faaliyete
dct ay sonra ilk kongresini akdetti. idare
heyeti zevattan meydana Dr. Hsn Na-
Hseyin Memduh, Mehmet Vehbi (Sandal), Hasan Nuri,
Numan Usta Harbiyede Rasih. 20 Eyll 1919'da ya-
Trkiye' de Sol Harekeller 161
dergisi 1920 ka-
dar
dergisinde
marksist yer gre sosya-
lizm, Trkiye'yi "Bedbahti ve felaketlerden
yegane yoldur." Endvidalizm ve demokrasi bizi kurtara-
cak yollar "Mnferit dnya kuvvetiyle ve
beynelmilel
mecburiyeti ancak sosyalizm gsterebilir",
"Sosyalizm fakirlere, yoksullara refah ve saadet vaad eden
bir yoldur." (Sosyalizm ve Ferdiyetilik) makale, s.
51. derginin l. "Proletarya Kimdir?" (s. 6)
da denilmektedir: "Dnyada yek iki
temayz ediyor. Biri de yle ki,
eziliyor, tazyik gryor; yle ki, eziyor ve tazyik ediyor. a-
umumi sermayedar veya kapitalist, umumi
proletarya ... Bugnk dnyada iki kabiliyet biri soymak,
ri soyulmak. .. Bu iki her soyulan (s. 7) ... Sosya-
listler, ve hcuma kuvvet vermek iin: "Btn proletar-
birlik olun" diye dahili ve harici pek iyi
izah ederler (s. 48-49)." 36. sayfada "Sosyalizm ve Edebiyat"
da komnizmin klasik demokrasi ortaya konur: "Demo-
krasi daha bir mddet iin bir yalan,
koca bir yalan, kuyruklu ve hain bir 56 ve 57. sayfalarda ise
askerlik ve vatan zerinde durulur. "Sosyalizm ve Milita-
rizm" makalede deniyor: "Biz, bugn mahvolan, dn ne
kat'i surette kimse bilinmeyen ve bir hayal-
den bir olmayan tarihi vatan yerine, atisi muam-
Trk sol matbuat
i\inde Almanya' da
"Kurtulu('
(l 920) ve
dergisinin zel bir yeri
mer ve mreffeh bir ve vcuda getirmeliyiz ... Bu
ordular iki ktleden ediyor: para ile
ve kkten beri vatanperverlik, fetih, ve
ile bir hey' eti zabitan; ceb-
ren lme sevkedilen ve bihaber bir efrad ... Dnyaya
hakim olmak isteyen intikam, intikam, intikam diye
ran, albayrak zerinde ykselsin terane-i
si ile yrye, dnyalar fetheden benzemek isteyen
bir vusta ktlesi istemiyoruz ... "
. : ' .
Jean Jaures okulundan bir sosyalist olan Dr.
fik Hsn bir sre sonra mnevver sosyaliz-
minden sosyalizmi) marksizm yoluyla ihtilalci sosyalizme ge-
ti ve partiyi bir komnist olarak faaliyete geirdi. An-
cak bu sefer pek ok kendisini terketti. Sadret-
tin Celal 16Mart1920'de
62 \ Aclan
TKP iinde nemli isimler
dneminde
"Orak-eki(
dergisi ve onun mesul
yrten
{Altta, Orak-
eki dergisi)
li zerine tatil etti. Bir sosyalist
milli mcadeleye iin Anadolu'ya geerken,
bul' da kalanlar 12 Temmuz 192l'de dergisini
karmaya Moskova'da Komnternin nc Kon-
gresi da gizli Komnist Partisi
kil bulunuyordu. "Trkiye ve ifti Sosyalist
Partisi" partinin legal yz, da legal yeri-
ne geiyordu12. te yandan Dr. Hsn 1920-
1921 Yunan komnistleri ile de temas kur-
Serafim Maksimos, Nikola Asmakopolo, Roland Ge-
nenzberg, Zaharaya gibi isimleri bu meyanda zikredebi-
liriz. Dr. Hsn'n kendi el ile
ve bir tevkifatta (1925) ele geen belgede de idi: "Trkiye
Komnist Partisi, amelinin en fertlerinden mrekkep
ve bir grubunun
amele en ile, Rumlardan mrekkep
amele grubu ve Hinak Cemiyetinin sol grubu Trkiye Ko-
mnist Partisi'ni
Dr. Hsn 1921 "Trkiye ve ifti Sos-
yalist paralelinden "Trkiye etti. Serafim
Maksimos, Roland Genenzberg, Nikola Asmakopolo, Zaharaya gi-
bi Komntern da ve ile, Dr. Hsn
"Genlik Cemiyeti", "Beynelmilel Deniz
ri "Beynelmilel Marangoz Cemiyeti", "Beynelmilel Bina
leri Cemiyeti" ve "Genlik Cemiyeti"
komnist yapmak gdyordu.
,,_,..'"f -i" ..
1923 Sadrettin Celal (Antel), Nikola Asmakopo-
lo, Serafim Maksimos, Roland Genenzberg Komnternden
direktife uygun olarak yeniden TKP'yi illegal olarak
ve en aktif harekete geirdiler. TKP'nin yedi ic-
ra heyeti, de idare heyeti (Merkez Komite-
Merkez Komitesi). Partinin nde iki lideri Sadret-
tin Celal ile Dr. Hsn idi. Hasan Ali (Ediz),
Mektebi talebesi yeleri
Yksek okullarda kesif propaganda faaliyetine geildi. "Tr-
kiye Komnist Genler edildi. Bu Fah-
ri mstear ile Mdr Ali Cevdet ge-
nel sekreter oldu. 'Mustafa' mstear Hasan Ali
(Ediz) 'Nafiz' mstear Galip 'Mehmet Ali' mstear Res-
sam Samih mstear Ali Cevdet zamanda
Trkiye' de Komnternin bir Komntern ile
TKP OMSK'nin Trkiye seksiyonu
Trkiye' de Sol Harekeder 163
Galata' da 192l'de eden "Trkiye Dernekle-
ri" de Komnternin faaliyeti cmlesindendi. Dr.
fik Hsn ile Sadrettin Cel.1 (Antel) ve Sleyman
Nuri, 22 Haziran - 12 Temmuz 1922 tarihlerinde Komnter-
nin III. Kongresine delege olarak "Trkiye
i Dernekleri"ni Komnterne ettiler.
Dernekleri" ilk kongn:sini birka ay
sonra 5 192l'de, aktet-
ti. Bu Trkiye Komnist Partisinin so-
nulanan cephe ile ilgili idi. Kongre sonunda kale-
me beyannamede deniyordu: el ele ve-
rerek, menfaatlerini kuvvetle m-
dafaa etmek idrak eden kongre; umum Trkiye proletarya-
burjuvazi kuvvetlerine mttehid,
kudretli bir cephe etmenin ve ilk imkan husulnde, mmasil
dernek temasa gelmesini temenni eder. Kongre bu
lu cihan Trki-
ye selamlar ve itimai Karl
Btn Dnya Proleterleri tekrar eder". Bu
Kongrenin gene dergisinde oldu. Dr.
Hsn kongre "Bu takdirde,
telkin gibi azimkar bir merkez askeri bir inzibat al-
azade, btn milletin mttehiden mm-
kn dergide bir yer
"Trkiyenin en byk sanayi merkezi olan da son seneler zar-
proleterya bir harp
emekilerden ihzar cesaretler bu
sonrakilerde tahammlleri mevcut olan tesand hissini tama-
miyle bir hale ve onlarda mcadele
vcude getirmek tevhid derneklerinin kongre-
si Sadrettin Celal (Antel) de "Bugn Tr-
kiye derneklerine dahil ekserisi seneden beri se-
batkar bir sevgi ile cidalini idare eden o fedakar mcahitlerin
ve muakkipleridir. Kongrede cereyan eden mzake-
rat Trkiye rehberlik etmeye namzet olan murahhasla-
vazifelerine ne derece mdrik
Dr. Hsn ile birlikte faaliyet gsteren Roland Ge-
nenzberg, Ziraat Mektebi Mtareke
komnist kme-
lerin kurucusu idi. 1919 bir ara tevkif Roland Ge-
nenzberg okulun demirci ve Ahmet ile bir ko-
mnist hcresi ordusundan
Alman sosyalist hareketi
tesirinde 'Trkiye ve
(ihi Sosyalist
kuranlardan biri de
Trkiye'ye
dndkten sonra Gzel
Sanatlar Akademisinde
mdr olacak ve lene
kadar orada
641 Aclan
da matbaa
olan
"Mrettibin-i Osmoni
olan
11
Bugn
11
gazetesinin
biri de Emin
Lami'dir
Talebeler kendisine derlerdi. Ahmet,
tanbullu idi, Tophane ve Tersane
Harp Almanya'ya usta olarak
komnist kmesi 30 Ekim 1918'de Ahmet evinde
Demiryolu
vapurunda deniz tramvay marangoz-
lar 1919 polisler bir kmeleri tevkif
Sarafim Maksimos'da 1921 "pan
tion"un Beynelmilel (Union Interna-
tionale du Travaille) iinde mahalli reis
ve Diinya sonra Zahariadis ile bir-
likte Yunan Komnist Partisi'nin
bul'lu bir Rum
1919 kalan bir komnist Anadolu
ile ilgilendiler. Baba Mehmet (kendisinin birka daha var-
Laz Mehmet, Gavur Mehmet, Mehmet), Anadolu'ya silah
ile Rusya
1
ya gidip gelirken, Mustafa Suphi grubu
ile de temas Anadolu'ya silah getirirken, "Yeni Dnya" ga-
zetelerini de sokuyordu. te yandan Osman Ka-
hya (Kaptan), Krt Sleyman, Abdullah idi) Ku-
vayi Milliye
1923
21 Nisan 1923'te Yunan "Beynelmilel Bina ve Ma-
rangozlar Cemiyeti"ne 300 kadar beyanname gtrrken
Kader beyanname-
ler polis duruma el koydu. 1 1923'te
Sovyet Bedros, tramvay kulbesine Kom-
nizm" ve Runca beyannameyi ele geti. Bu
olaylar Trkiye Komnist Partisi ile onun bir kolu olan "Trkiye Ko-
mnist Genler faaliyeti idi. 18 tevkif edildi ve 21
mahkemeye verildi. Serafim Maksimos Yunanistan' a, ya Zaharaya
Amerika'ya, Roland Genenberg Moskova'ya, Sadrettin Celal,
yoluyla Tiflis'e "Bidayet Mddei umumisi
iddianameye gre mahkemeye isimler sev-
Sadrettin Celiil, Hasan Ali (Ediz), Samih, Dr. Hsn,
Yakup, Cevad, Genenzberg, Serafim Vasilkopulo, Kondoktr
Karabet, Nezir Kaptan, Agop, Karabet, Bedros, Cevdet,
Ahmet Celal, Hseyin Galip, Hasan bin
"Hiyanet-i Kanunu"nun 1., 2. ve 3. maddelerine gre cezalan-
isteniyordu. 26 1923'te Dahiliye Ve-
kaletine raporda: "1919 senesinden
Trkiye' de Sol :Hareketler 165
beri memleket dahilinde komnizmi yaymak iin Trkiye
Komnist Partisi ile Trkiye Komnist Genler nam-
ile iki gizli cemiyet meydana Bu defa 1 Ma-
1923 Amele mnasebeti ile ameleyi komnizme
ve hkumet aleyhine ve tezahrat ic-
iin tevzi edilen 8000 beyanname msadere ve
failleri tevkif
Faaliyet 1919 senesinde Almanya'da bu-
lunan ve Trkiye ve ifti Sosyalist
olan Cevdet ve ressam Beylerle
tanbul'a avdetlerinde Dr. Hsn ile
rek bu tesis ederek faaliyete
Bunlara 1905 beri komnizmi kabul olan Sadrettin
Celal ve Cevat Beyler de Bu zevat
ile bir mecmua
Kornntern ile Temas
Bu neticesinde Moskova' da bulunan III. Ko-
mnist Enternasyonali He irtibat tesis olunarak Rusya' da toplanan kon-
greye Dr. Hsn ve Sadrettin Celal Beyler murahhas olarak gn-
ve hamilen avdet Mem-
leket ii faaliyetleri Hsn ve Ekim 1922 ta-
rihlerinde Enternasyonalin ile Galata' da "Trkiye Der-
bir meydana Bu
"Beynelmilel ile bilahare tespit
zamanda ameleyi ve tahrip edici beyanameler de
Tevkifat neticesi Sadrettin Celal, firar ahva-
lin skunet zerine yine
"Komnist Genler ve Hcresi",
Askeri talebesi Hasan Ali (Ediz), talebesinden
Galip efendilerin Rusya' dan motorla ve gizlice birok
komnist getirdikleri, mnevver ameleleri topla-
mak suretiyle konferanslar aktettikleri ve taraftan da
genlerden mrekkep "Trkiye Komnist Genler is-
miyle bir vcude getirdikleri tespit Mos-
kova ve memleket Komnist Partileri ile irtibat iin de
denilen meydana Netice; 16
maznun ye" suu ile mahkemeye
de TBMM' ce kabul edilip kanunun, da usulne g-
re adem-i mes'uliyetlerine karar ve-
rilmek sureti ile mahkumiyetten
deniliyordu.
Mahkemenin adem-i Takip zerine Valili-
da
ula Turquie
11
gazetesi 1871 Paris
stunlar
Moskova'da 3.
Enternasyonel ile kurulan
temas Trk Sal' unda
nemli bir dnm
edecekti
661 Aclan
Dahiliye Vekaletine 6 Haziran 1923 tarihinde
"Mahkemenin adem-i mesuliyet yzlerce
Sadrettin Celal Beyin Leman bera-
berinde ve komnistlerce Enternasyonal
olan karanfil ieklerini maznunlara yksek sesle
kendilerini tebrik Gerek mahkemenin neticesi ve gerekse ha-
zirunun izhar eyledikleri srur ve alaka memleket dahilin-
deki komnist kesbi kuvvet ederek kanaati ha-
Zaten Trkiye' ye ithal iin
100 milyon ruble tahsis E. U. Riyasetinin ile ma-
ahvale yeni ve bir mukabe-
le icap ile keyfiyet olunur"
Dr. Hsn fiili sekreterlik bu dnem
yle grlyor ki, faaliyet olarak kesif bir arzetmektedir. Dr.
Hsn bu dnemde illegal olarak, "Trkiye
ileri "Trkiye
"Lenin Tercme-i Hali" kaleme Trki-
ye'ye Bulgaristan' dan "Ziya", Yunanistan' dan "Yeni Ziya" dergileri
parti bir taraftan ile temas ederken, te yandan Al-
manya ile de tesis
Trkiye'de Sol Hareketler 167
Blmn
1-Mete Tunay, a.g.e., s, 147.
2-1951 TKP si, s, 6, (Teksir)
3- ... Milliyet gazetesinin 20 1974 tarihli bayan Leman
"Deymer" ile ilgili lm Dr. Hsn ye-
di drdnn erkek, nn Merhum
Avukat merhum Selahi Birizkent, kimyager Sezai
Dr. Hsn erkek; merhume Leman Mediha Gral,
Prof. Dr. Jlide Bayan lm so-
"Deymer" olarak geiyor. 1946'da kurulup Trkiye Sosyalist
Emeki ve Kyl Partisi'nin bildiri ve ise
"Trkiye' de Siyasi Dernekler II" eserinin 341. 343. say-
ise Deymer Ankara Garnizon 2 nolu askeri
Mahkemesi, esas 1953/17, Karar 1954/33, Mucibeli Hkmde ise De-
Mete a.g.e.'nde Deymer: Dr. a.g.e.'nde
mer, 1953/17 iddianamede hem hem de Deymer,
6. (1971, Seme da, Deymer olarak geer. Biz
bunlardan tercih ettik.
4- Yedi Gn Derg., 10 Temmuz 1935, Yahya Kemal diyor: "O seneler
bu Faris Abdlhak Hsn iyi
bilirler"
5- Hsn, Komntern ve
lar, s, 15, 1977 .
6- Yeni Gazete, Al, Ediyorum, 17 Temmuz 1967, Tefrika Nr. VI.
7- Mete Tunay, a.g.e., s, 143-144.
8- Baytar Cevdet, Hasan Ali Ediz'in idi. Stalin Bilen'i ra-
sonucu hasta
9- s, 14, yer, tarih ve zerinde yok.
Fakat Emekli Hakim General Mutlugil kaleme syle-
niyor).
10- Dr. Hsn mezkf 6 sy-
lyor. 5 Berlin'de olan tek nsha da
dahil edilirse, o zaman 6 sylenebilir.
11- 30 1965 gn, Sreyya Aydemir ile evinde ko-
bize "Dr. Hsn gibi, 1908
Jeune Turclerinden idi. Trkiye'ye zaman ise Jeune Turc hareketi
Hsn, mnevver sosyalizminden, Marksizm yoluyla ihtila.Ici sos-
yalizme geti ve Trkiye Komnist Partisini kurdu. O zaman arka-
kendisini terkettiler. Sadrettin Celal' den yoktu. 1923'te
ben Trkiye'ye geldim, partiye intisap ettim. Ko-
mntern ile de ilk ciddi temaslar benim Bence Trkiye Ko-
mnist Partisinin Dr. Hsn partiyi tari-
hi kabul etmek en akla Zira, gnmze kadar sren komnist
Dr. Hsn' nn bugn de byle bir var-
68 I Aclan
sa, Dr. Hsn zincirinin bir
12- 28 Ocak 1967 tarihinde kendisi ile tekrar Sreyya
Aydemir dedi: hcrelenmeler evresi
13- s, 13-14.
14- Sleyman Nuri, 1895 Karaman
, demirci idi. Ana 1870 bir kynden Trakya
na gt. ile Sleyman Nuri, Gelibolu' da ya-
rstiye, idadi' oniki okudu. Sonra
bul'a geldi, kk zabit (Gedikli) okuluna girdi. 1914'te olarak mezun ol-
du ve okulda yaph. anakkale cephesine gnll gitti. Sonra
ile Kafkas cephesine nakledildi. 1917 Rus
iltica etti. Esir bir sre Rus geti. Vaftiz edi-
lerek tanassus etti ve oldu. Hazar Denizinde tankerlerde yap-
propaganda ile ay hapis Orada; Suzen
ve Anastan Mikoyanla 1919 Baku'ya geldi. Azar-
ilk Ankara Bykelisi olarak Abilov'un ile, Kom-
nist Partisi ile temas kurdu. Anadolu' da mevcut muhtemel TKP
ile temas kurmak ile Trkiye'ye gnderildi. Trkiye' deki si-
yasal durum, hareketleri, muhalefet partilerinin faaliyetleri konusun-
da tanzim oldu. Bu Baku' da Dr. Fuat Sabit'le Trkiyeli kom-
nistlerle birlikte, Azerbaycandaki Resulzade Emin Bey'in Musavat Partisi ikti-
devrilmesine oldu. Mustafa Suphi'nin teklifi ile, XI. Or-
du' dan 1920 Milletleri ile, TKP 1. Kongresine de-
lege iin, Kuzey Kafkasya' da grevlendirildi. Ermenistan' da Adliye
Halk ve Yksek Mahkeme 1934 Baku
ze ynetici iken hviyet grevle Trkiye'ye gn-
derildi. "Casus" diye hapse mahkum oldu. Sivas cezae-
vinde oniki Yedi orum' da srgn olarak 1958 Mos-
kova'ya dnd. 1963 da Sovyetlerde ld. Bknz., Do. Mete Tunay, Es-
ki Sol zerine Yeni Bilgiler, s, 9-24, 1982.
15- E. a.g.e., C. I, s, 21-24.
16- Dimitri, a.g.e., s, 63-69. bir
la, Trkiye Komnist Partisinin isimli bir Rus'a mal etmek is-
17- Dr. Fethi a.g.e. 96. Yine Sreyya Aydemir, 12.8.1967
tarihli bu isimlerin, Komnist Partisinin mensubu
kabul etmenin ki, biz de kendisine
Kuvayi Milliye iinde kendilerine belki diyenler Ama
evik etesi" diyen tahmin etmiyoruz. Sabahattin Se-
lek' de "Anadolu eserinde eteleri"nden sz etmekle, Dimi-
ter hataya Anadolu'ya silah
bilgi almak isteyenler, Seliihattin Ertrk'n Devrin Perde
eseri ile Emekli General Kemal Koer'in
gal Senelerinde M. M. Grubunun Gizli Faaliyeti" eserine bakabilirler.
18- 1923 iin Bknz., Dr. Fethi a.g.e., s, 94-95.
Blm
Komnizm
Faaliyetleri
Mustafa Suphi'nin Ortaya
Milli Anadolu' da kurulan komnistte-
ile da Dr. Hsn
lat temaslar muntazam ve fazla olmamak-
la birlikte, Anadolu'daki merkezi da olan Trkiye
Komnist Partisi'nin Keza, Moskova'da, Baku'da
meydana getirilen da Bro faaliyetleri olarak kabul et-
mek en yoldur. Milli ve bilhassa Trk
- Sovyet nemli rol ile Mustafa Sup-
hi'nin n planda telakki edilmesi de bir olmasa gerek-
tir. Mustafa Suphi Ankara'ya gelebilse ve milli hkumetle
idi, Trk Komnist Partisi kesin olarak tescil
olurdu. Bugn Anadolu' daki Sovyetlerin
Komntern ile Anadolu ile ilgilenmesinden
trl telakki etmeye imkan yoktur. Nitekim bu sonunda
Stalin ve Orjanikidze'nin muhalefetine 16 Mart 192l'de "Trk
- Sovyet imza edildil. Anadolu'da komnist
sonra 5 - 5 1922 IV.
Komntern kongresinde, Trk delegeler protesto edilirken,
Radek, Sovyet eksiksiz aksettirerek diyordu : "Trk
komnistlerine partiyi kurduktan sonra, ilk grevlerinin Milli Kurtu-
hareketini desteklemek tr bir an
bile, Trk di-
yoruz ki, iinde zaman, sizi kr et-
mesin. Kendinizi, size yapanlara koruyun ... Fakat unutma-
ki, kesin tarihi an daha ok yo-
lunuz var"2.
Sovyetler Sivas ve Erzurum Kongrelerinden sonra Anado-
lu ile ilgilenmeye Mustafa Kemal' in milliyeti bur-
70 \ Aclan
Trk Sol hareketine
vurpnlordon biri
de Franso'do iktisat tahsili
. Trkiye'de
Rusyo'yo sonra
benimseyen
Mustafa
Suphi Beydi
juva hareketinin ncs elJ;>ette Bu harekete
onu desteklemek ve burjuvazinin prole-
ter ihtilaline evirmek en yoldu. Nitekim, Sivas Kongresinin so-
na iki gn sonra (13 Eyll 1919), ierin ve Neriman Nerima-
nov'un "Trkiye ve kyllerine" bir demete mn-
hcum ediliyor, doktrin meselelerine temas edilmi-
yordu. 1919 Trk-Sovyet
1920 Londra'da bir Sovyet -
Lloyd George, bu Sovyetlerin "Ke-
malistler" e etmemesi koydurmak istemesini Sovyetler
Anadolu'daki komnist hareketleii Trk-Sovyet
seyrini gz nnden uzak tutmamak Bu-
nun iin de Mustafa Suphi'ye zel bir yer vermek gerekiyordu. Zira,
Anadoludaki komnist hareketlerle ilgili ve Dr.
Hsn' den ok, Mustafa Suphi'nin Mustafa Suphi
de o Sovyetlerin, Mustafa Kemal kul-
bir "aletten" te bir
Mustafa Suphi Kimdir?
Mustafa Suphi 1883 Trabzon vilayetine Gi-
resun birok valiliklerde
Ali Bey, annesi Samsun Belediye Reisi Halil Hil-
mi Beyin Memnune ve Edirne valilikle-
rinde bulunduktan sonra Ali Bey emekli oldu6. Mustafa
Suphi ilk tahsilini Kuds'te ve da, idadi tahsilini de Er-
zurum' da Galatasaray Lisesinde okudu.
Hukuk Fakltesini bitirdikten sonra 1905
Paris'e gnderildi. Ecole des Scienes Politiques'te (Siyasal
Bilgiler Okulu) okudu ve mezun oldu. Siyasal Bilgiler Oku-
lunu bitirirken "Trkiye' de Zirai Hal ve
tikbali" isimli bir tez ve tezini Fransa' da 1911 "Gney
Zirai Kongresi"nde okudu. Daha Ziraat
Enstit da okunarak Mustafa Suphi, zeki, a-
ve evresinde sevgi toplayan bir idi. Fransa' da bu-
sosyal meselelerle de Muhtemel olarak Jean
Jaures'nin de etkisinde Bougle'n derslerini takip etti. Paris'te
"Tanin" gazetesinin de
1908' de a zaman ilan Bir
sre "Tanin", "Servet-i Fnun" ve "Hak" gazetelerinde Sorbon-
ne profesrlerinden Bougle'n Nedir?" eserini Fran-
tercme etti. "Vazife-i Temeddn" Grevi)S
Trkiye' de Sol Harrht lrr 17 ',
telif bir eser kaleme ve Terakki"ye cephe
Ahmet Ferid (Tek)'in gazetesine
Mdr oldu. Ahmet Ferid (Tek)
idi (1912). Bu gazeteyi zaman "Milli
perver 1912
tanbul'da "Yksek Ticaret Mektebi"nde Huku-
kiye" dersleri okuttu. "Yksek Muallim Mektebi" ile "Mek-
teb-i Sultani (lise)" de 14
Haziran 1914'te Sadrazam Mahmud
suikastte, gazetesinde bir sebebiyle, Kara-
deniz sahillerine, Sinop'a srgn edildi. Sinop'a gidenler ara-
Ahmet Bedevi (Kuran), Amasya mebusu
Ahmet Ferid (Tek), Refik Halid (Karay), Dr. Celal Refi Ce-
vad (Ulunay), Pehlivan Kadri Bey, Diyanet mdrlerinden Ab-
dlkadir gibi maruf Mustafa Suphi'nin da
ve Terakki"yi devirmek iin zel fikirleri
zamanlar kendisi de "mason" olduktan sonra bu ka-
bir sre sonra da ve Terakki" den
hat ve Terakki"nin beynelmilel "Trk - far-
etmek, "milli farmasonluk" hareketi yaratmak isti-
yordu. Sinop'ta bu konuda ile
Fikirlerini
dnya kamuoyuna kabul ettirmek iin Sinop'tan
bs Servet' in ile akim
bs muvaffak oldu. Sinop srgnleri, Trabzon' dan gelen Mustafa
Reis'in ile ve 12 bir kafile ederek, Mustafa
Reis'in kk idi. Denize bir sre sonra
Salih Reis'in bycek binerek Sivastopol'a Ahmet
Bedevi (Kuran) ve daha birka Odesa'dan Paris'e getiler. Mustafa
Suphi de Rusya ilerine dalarak bir sre izini kaybettirdi.
29 Ekim 1914'te Trkiye ile Rusya Musta-
fa Suphi ile birlikte birok ve kk esnaf enterne
edilerek gneyindeki Kaluga Al-
man Rusya ierilerine ilerlemesi zerine, enterne
olanlar Kaluga' dan Uralsk nakledildiler. Mustafa Sup-
hi, Uralsk'ta olarak Kazan Trklerinin
ile durumunda dzelme oldu. Kazan Trkleri ile temaslarda bu-
lundu. te yandan Kazan'a srlen Rus (komnistleri) ile
de temas 1915 da Uralsk'ta "Sosyal Demokrat
evik) Partisi"ne intisap etti. Mustafa Suphi 1917 1917
Ekim kadar Uralsk'ta Sonra Kazan'a gitti ve orada Ka-
komnistlerle ilgi kurdu. Moskova'da "Rusya
I. Kongresi" 22Temmuz1917'de "Milli ve Me-
Trkiye soluyla
ilgisi olmamakla birlikte,
Sovyet Rusyada
bir "Trk sosyalist"
hareketinin iin
aba harcayanlardan biri
de Azerbaycan Trk
komnist nderlerden
Neriman Nerimanov'du
n I Aclan
deni Muhtariyet" ilan edildi. Ufa' da "Millet Meclisi" toplanarak Sadri
Maksudi (Arsal)'nin 1917'de "Milli
Heyeti" kuruldu. te yandan Sultan Galiyev'in
Devleti" projesi tahakkuk etmek zere idi. Fakat
rin tavsiyesi ile Tatar Devleti projesinin bir mslman
Trkler grmesi, projesini akamete
Mustafa Suphi bu devirde
kurdu. Buradan, tavsiyesi ile Moskova'ya gitti. "Msl-
man mracaat ederek syledi. Ya-
aslen Avusturya ordusunda olan Ed-
hem Bulbolovi isminde biri de Mart 1918'de "Mslman Komi-
Manatof kabul edildiler. Manatof de-
laleti ile Molla Nur Vahitof ve ile Birka defa Stalin
ile de sonra "Mslman nezdinde bir "Trk
ve "Yeni Dnya" gazetesi Brest-Li-
tovsk "Yeni Dnya" gazetesinin Trkiye B-
ykelisi Galip, protesto etmesine bir sonu elde edilemedi.
komnistleri ile Mustafa Suphi, Stalin'in de des-
ile lider durumuna Mustafa Suphi, Trk harp esirle-
rinden bir grup meydana getirdi. 1918'de Kazan'da toplanan Tatar
Sosyalistleri Kongresine Kazan' dan "Mslman Ko-
ye seildi. Beyaz ek ilerlemesi zerine,
Molla Nur Vahitov'un emrine uyarak Trk esirlerinin
sokarak cepheye sevketti. Beyaz eklerin eline Molla
Nur Vahitov dizildi. Moskova'ya kaan Mustafa Suphi, Tem-
muz 1918'de 15-30 "Birinci Mslman Sosyalist
Kongresi"ne etti ve ilk defa 20 Temmuz 1918'de "Trk Sol Sos-
yalistler Grubu"nu Bu bir iki sonra resmen ku-
rulacak olan Komnist Partisi harici brosunun nvesi kabul edilmek-
tedir. Mustafa Suphi, 1918 ikinci ile 1919 ilk ayla-
Kazan' da Maarif ile zerin-
de 2-6 Mart Moskova' da toplanan III. Enternasyonalin, Bi-
rinci Kongresine Trk delegesi olarak
Mustafa Suphi 1919' dan sonra Trk esir kesif faaliyet
gsterdi. Kazan, Samara, Saratov ve Astrahan
Trk 1919 "Yeni Dnya" gazetesini
a nakletti. Buradan gerek bu gazeteyi, gerekse ve
propaganda kitap ve risalelerini ve Anadolu'ya yolla-
maya te yandan mutemet sekiz-on de
dan gnderilen ve partizanlar, taka-
larla ve Karadeniz sahillerine
desteklemek ile a asker
Trkiye' de Sol Hareketler j 73
ve bu arada Mustafa Suphi'nin buradan ekilmesine sebep
oldu. Mustafa Suphi 12. Ordu ile birlikte Odesa'ya
oradan da Kiyef'e Oradan da Moskova'ya geldi. Bir ara
Mustafa Suphi'nin
Haber Moskova da
ru Mustafa Suphi, Moskova' da
1920 geldi. "Bey-
nelmilel geirildi. Bir yandan da "Ye-
ni Dnya" gazetesini de
27 1920' de Baku' ya gelin-
ce, Mustafa Suphi de ile buraya geldi. Baku' da daha
evvel Dr. Bahattin Ruslarla
zerine, Baha Said, Dr. Fuad Sabit, Kk Talat
Harp Mustafa bir "Trk Komnist Partisi"
Yakup, Sleyman Sami, eski Zor Kaymakam Salih
Zeki de bu Partiye dahildiler. Eski Partinin olma-
ve Trk komnistlerini kontrol etmesi, gerek gerekse Mus-
tafa Suphi'nin gelmiyordu. 1Eyll1920'de "Baku Milletleri
Kongresi" Bu kongrede gizli bir kararla Mustafa Sup-
hi'nin Baku' da 10 Eyll 1920'de "Trkiye Komnist Par-
tisi" bir daha edildi. "Trkiye Komnist Partisi"
bul' da Mustafa Suphi de bu partinin Brosu olarak
Rusya' da faaliyet gsteriyordu. Baku' daki maksat,
gcn Nitekim, Mustafa Suphi'nin parti
kilinden sonra ikinci plan_a itildiler. Bir sre sonra da Enver
Trkistan' da Rus ile
ken oldu. Baku Kongresine pek ok Trk Hatta
Enver da Kongreyi takip etti, Mehmet Emin
da nutku okundu. Mustafa Suphi
fayda, Milli messir
olabilmek gdyordu.
Baku Milletleri Kongresi
Komnternin il. Kongresinde uyularak
1Eyll1920 tarihinde Baku' da Milletleri Kongresi"nin
karar ve delegeler davet
Daha nce ve Trkistan hkumetlerinde
bulunan Mslman komnistlerden nemli
komnizm tatbik bir esasa gerekesi
ile Baku' da bir kongrenin Fakat bu istekleri
Rus Komnist Partisi olumlu bir-
likte, bilahare nlendi. Sebebi, ve Trkistan komnistlerinin bu
Molla Nur Vahidof Kazan
beyaz
kuvvetler
dizilerek idam
edilir
Dnya
"Koloniler Devrimi"
ngrerek, son derece
zgn bir tez
siyaset literatrne ve
Sovyet Tarihinde nemli bir
yere sahip iki Trkten biri
Mollo Nur Vahidof,
ise Sultan Goliyev'di
7 41 Aclan
Sultan Galiyev'in
iin
Milletleri Kongresi",
emperyalizmine
btn ezilen,
smrge ve smrge
hadefliyordu.
Dneme ait MUSKOM'un
(Mslman Komite)
bir
y. ----
kongrede ortaya dkmek isteklerinin idi15.
Ancak Komntern, bu teklifi msait Rus Komnist Parti-
sine tekaddm ve 1Eyll1920 tarihinde Kongrenin
ve fakat Kongreye Rusyadaki mslman Trklerin
karar Bu gerekesi, Sovyetlere dahil
mslman milletlerin komnizmi kabul idi. karara
gre, Kongresi, milletlerine ve memleketlerine mahsus siya-
si bir meslek kongresi olacak iken, bundan da
Hedefi bsbtn milletlerini, Garp emperyalizmi-
ne ve kapitalizmine ve harekete geirmek iin topla-
nan hakiki bir ihtilal kongresi mahiyetini Bundan kon-
sosyalistlerden ve ihtilalcilerden etmesi plan-
16. Kongrenin 1891 delegesinden 235 delegesini
Trkler ediyordu17.
Kongre, 1Eyll1920 gn, BakU'da "Byk Tiyatro" bi-
Azerbaycan Cumhuriyeti ve Komitesi
Neriman Nerimanov'un bir hitabesi ile Nerimanov,
dnya milletlerine medeniyeti gtren ilk defa olarak
gz kapitalist ve emperyalistlerden
zulm ve hakaretlerden bahse-
derek, Lenin, Zinoviev ve Troki'nin fahri, Zinoviev'in
fiili seilmesini teklif etti ve teklif ittifakla kabul
edildi. (Mikhail) Pavlovi (Weltmann) 9
bir 47 delegeden meydana gelen bir
otuzbir delegeden meydana gelen bir Heyeti ile
kongre katipleri seildi. Pavlovi, Kirov, Dzerjinski, Stasova, Eliava ile
Skakov girdi. Trkiye' den de Sleyman Nuri,
mail ve Dr. Bahattin Mustafa Suphi, Trabzon
Mehmet ve Tahsin Beyler de bu dahil oldular. Bunlar, Ba-
ku Trkiye Komnist Partisi Trk harp esirleri idi. Mus-
tafa Suphi de kongreye bir bildiriye imza-
Kongreye dahil olan 1891delegenin,1273' komnist partilerinin
yeleri idiler. 266 partisiz, 55'i idi. 235 Trk delegesinden
192, Ermeniler 157, inliler 8, Krtler 8, Araplar 3, Gr-
cler 100 delege ile temsil edildilerl9. Blucistan, Afganistan,
Buhara, Hive, Trkistan, Fergana, Semerkant, Trk-
menistan, eenistan, Kuban, Kafkasya, Terek, Ukrayna,
Yahudileri, Azerbaycan, ve Kalmuk Cumhu-
riyet ve de kongreye III. Enternasyonal icra
komitesini, Zinoviev, Pavlovi ve bayan Stasova, Radek, Bela Kun, Ki-
rov ve Orjanikidze ile Skakov temsil Komntern nezdin-
Trkiye' de Sol Hareketler/ 75
de bulunan Avrupa, Amerika, Japon delegeleri de kongreye
Trkiye Komnist Partisi o
ralar Rusya' da bulunan Enver ile eski Emniyet Umum Mdrle-
rinden Azmi Bey de Tunus, Cezayir, Fas ve temsilen
kongrede Trkiye Byk Millet Meclisi Anadolu h-
kumetini de olarak Dr. Tali (ngren) temsil ediyor-
du. yeler Trabzon vilayeti Mehmet, Er-
zurum vilayeti da Arif Beyler idi20.
Baku Milletleri Kongresine eden Ankara Hkumeti
temsilcilerine talimat 1-
lap da adet ve dinimiz itibariyle msaittir. Ancak henz vakti
nk emperyalist ve hkumeti ile harp halin-
deyiz. gelebilecek bir inhilalimizi (zlme,
mucip olur. mzakereleri dinlemeli ve bize
haber vermelidir. 2- Kongrede Anadolu'nun hakiki
ve ruhundan bir bilfiil gstermek, kon-
greye edecek olan delegelerin bu hususta itimat ve
emniyetlerini kazanmak ve muavenetlerinden memleketimiz
iin azami istifadeyi temin etmek, memleketimizin idare ve siya-
seti en iyi usul ve ne onlara anlatmak. 3-
Trkiye her ne ve mahiyette olursa
olsun bir hkm ve karar selahiyattar
Kongrenin Trkiye Komnist Parti-
si'nin, da lisanda bir dergi risale-
ler, kitaplar meydana getirmek, gerekli yer-
lerde tesis edilerek okullar Zinoviev, bu konuda
diyordu: byk grevler havale ettik.
kil olunacak bu messesenin nnde byk bir istikbal Onda
her ne kadar bugn iin bir merkeziyet yoksa da, bu
ta kuvvet bulacak, yollar aacak ve zaman getike,
byk bir devlet
Kongrenin bildiride zetle deniyordu: mil-
letleri bu kongreye, Komnist Enternasyonali Her
kyl ve her bilmelidir ki, Komnist Enternasyonali, kapitalist haki-
miyetini ortadan iin btn dnya kom-
nistlerinin ve Komnist Enternasyonali ka-
pitalistlerin hakimiyetini bir milletin milletler zerindeki
hakimiyetine de son vermek ister. Buna gre Avrupa ve Amerika
ri, milletlerinin ve kylleri ile
'/
Bildiride; dnya milyon mal
yzlerce ve binlerce kyn yerle bir milyon-
larca ve sefalete mahkum
761 Aclan
Kongresini
Rus menfaatleri lehine
Rus komnistleri
i\inde Baku' da kongreye
hakim
Stalin'in direktifleri
hareket
eden Zinoviyev geliyordu
ve Alman kapitalistlerinin ve memleketlerini
iin belirtiliyordu. Harpte,
galip gelen da harpten
ve olarak neticede Avrupa ve
birinci derecede hakimi mevkiine ifade
edilerek, hcum ediliyor, hakimi-
yetine btn komnistlerin bir cephe kurma-
isteniyordu.
Bildiri, Trkiye iin ileri sryordu.
milletleri! Trkiyeye neler biliyorsu-
nuz: evvelce Trklere bir sulh teklif ettiler ki, bir
Trk ili olan Anadolunun drtte Fransa,
ve Yunanistan taksim edildi. Trklere
halk da, kapitalistlerinin esiri derecesine Trkler bu
teklifi kabul etmediler. Bunun zerine Trk alemi iin kutsal
olan ettiler, Meclis-i vatanperver-
leri tevkif ve bir dizdiler. Bir da Mal-
ta ve rutubetli kalesine hapsettiler.
bul'da var. Trklerin ellerinde ne varsa, parala-
imalathanelerini, ve zap-
tettiler. Anadoluya giden tuttular. Trk kylsn gmleksiz
gezmeye, tahta sabanla srmeye mahkum ettiler.
Yunan ordusu ile ve Bursa vilayetlerini, ordusu ile Ada-
na vilayetini ettiler. Bu ordularla Trkiye'yi kamilen ve
larca bitmez muharebelere yorgun Trk milletinin
gayret ediyorlar. btn Darlfnunu yapa-
rak Trkleri tahsilden mahrum gazeteleri
... ilah ... "
Bildiri, milletlerinin ve kapitalist
mcadeleye davet ile son buluyordu.
Kongresinde de, komnistlerin ve Komnternin Trkiye'nin
tam iddia edilemezdi. Ancak Zinoviev'in
bildiride, Sovyet diplomasisinin mdahalesi belli idi.
Sovyetler Anadolunun gneyden
iin nemsiyordu. Zinoviev, Kongresinden
ay nce 5 Mart 1920 tarihli "Tuna Balkan Memleketleri
- Bulgaristan, Romanya, ve Trkiye Komnist Partilerinde
Komnist Enternasyonali" bildiri de "Balkan memleketlerinin
her birindeki Komnist Partisi, hakiki surette organize
iradesini temsil ve btn Tuna - Balkan memleketlerinin Kom-
nist Partileri tek bir cephe edecekleri zaman, Balkanlar-
da mmkn Zinoviev' eve Komnter-
Trkiye' de Sol Hareketler 1 77
ne gre Komnist Balkan Federasyonunun kurul-
elde edilecekti.
Kongrenin yapan Zinoviev III. Enter-
nasyonalin ikinci kongresi izahat Baku
Kongresinin nemine de Amerika ve Av-
rupa' daki ve kyllerin ve kyllerinin de
gzlerinin dnya nfusunun byk bir ekseriyeti-
ni eden milletlerinin sa'y \emek ile) sermaye
dava ve mahkemelerin kat'i surette sona
Zinoviev'in da ki,
Baku Kongresine komnist
davet
ti. Partili, partisiz kimseler, muLafazakar parti
yani bir anti-emperyalist topluluk kongresi ediyordu.
Zinoviev bu hitap ediyordu: "Biz sizlerden parti pasa-
portu istemiyoruz. Burada toplanmaktan maksat, dnya nnde du-
ran meseleleri ve iindir." Zinoviev
iinde il. Enternasyonal ile III. Enternasyonalin
sosyalistlere hcumda bulunduktan sonra szlerine
devam devletin ve ne
Biz o neticeye geldik ki, olmayan yerlerde de
kil edilmelidir. Byle toplumlarda, Trkiyenin ara nmze
benzetme intihap malik hakiki
kyller devlet vcude getirmek keyfiyetidir( ... ) Biz, daha
bizimle birlikte kitlelere de ediyoruz.
Bunlar fikren dahi bize muhaliftirler (Yani Mustafa Kemal demek
istiyor Zinoviev). Mesela hkumetinin, Trkiye'ye, Mustafa Ke-
mal'e biliyorsunuz. Biz Mustafa Kemal
bulunan hareketin komnist hareket bir dakika bile unut-
muyoruz. Ankara'daki halk hkumetinin birinci
raf sureti gzmn nndedir. Mustafa Kemal, halifenin ve
mukaddestir ona dokunulmaz diyor. Mustafa Kemal'in
hareketin halifenin kurtarmak istiyor.
bu noktai budur. Bu komnist prensibi midir? Ha-
Asla! hislerine hrmet ediyoruz. Bunu bi-
zim elimizden gelmez. Bunun iin (komnizmi kurmak iin) ok
mak ister. ve memleketlerin dini akidelerine biz ihtiyatla
Bununla beraber, Mustafa Kemal hkumetinin Trki-
ye' de siyaset, komnist enternasyonalin siyaset,
yani bizim siyasetimiz Fakat hkumetinin aleyhine
yryen her mcadelesine etmeye anda
Trkiye'nin terazisinin gz, kim zengin ise onun
dir. Ama bunun trl zaman da gelecektir".
Enver Baku (1920)
Kongresini"
gerekten bir
devrimi
ancak
bir
Milletleri Halk
78 I Aclan
Sovyet devriminin ok
ncesinden itibaren
ve fanatik bir Trk
olan Stalim,
Lenin'e Trk-
Sovyet
muhalefet
edecektir
gibi Komnist Partisinin iktidarda ilk gnlerde dahi
Sovyetler, Mustafa Kemal dan Nite-
kim, Trk-Sovyet Dostluk Stalin ile
Orjanikidze bu nedenle muhalefet
Radek de,
hedef Trkiye konusundaki Zinovi-
ev' den daha idi: "Bu muharebe
gilizlerin muharebesidir" diyordu Radek. 1909
Jeune Turclerin sahneye
grd ki, Gen Trk Hkumeti (Jeune Turc) ordusunu tensik
(dzenleme) ediyor. Mterakki kanun-
lar vazetmeye, muntazam bir idare kurmaya Kuv-
vetli bir Trkiye'nin meydana gelmesi her
olan emperyalizmi iin byk bir tehlike
giltere Trkiye'yi paralamaya karar verdi. Trkler barbar ve
medeni milletleri olan Asurileri ve Trkle-
rin elinden demeye taraftan kendileri-
ni milletlerinin mdafii gsteren Alman kapitalistleri, geri Tr-
kiye ve paralamak siyasetleri de Trkiye
ve iktisaden ele geirmek, Gen Trk (Jeune Turc) idaresi perde-
si milletlerini ve yemek idi. Muharebe Alman-
ve satvetinin (gcnn) kuvvetlenmesi
ile neticelendi. Bylelikle el
tuttu. istila kuvvetleri Arabistan ve ordusu Su-
riye'yi ettiler. Yunan ordusu, ile Anadolu'nun mhim bir
ele geirdi. Bundan ve Gney Ana-
dolu'yu ettiler. Suriye' de, Irak'ta, Arabistan' da Trkiye'yi para-
Grlyor ki, Radek'in Trkiyeyi tamamiyle ger-
eki bir Radek'ten sonra Pavlovi'de27 Milli Kurtu-
yrten kadroyu Zinoviev ile tenkit ediyor, Zino-
viev' e paralel ileri srerek diyordu: zen-
ginlerin, mlk sahiplerinin ve muhtekirlerin (vurguncu) elinde kala-
caksa, hayat yeni bir Trkiyenin vcude gelmesinde ne fayda
olur? bundan az evvel rnekleri: Enver Trki-
ye' deki harp siyaseti28 Grcistan gibi, Ermenistan gibi burjuva hku-
metleri benim ortaya kaidenin gsteren yeni
bir delildir. ( ... )Enver Trkiyesi, Alman Wilhelm ile
ittifak aktederek, btn garp devletlerinin ile muharebe etmek
iin dnyaya vekillerinin Li-
tovsk muameleleri nefrete Lakin Trkiye
milliyetileri bu muahede ile
Trkiye Kars,
Ardahan ve Batum'u etti. Daha ileri giderek Ahalsik ve Aleksand-
Trkiye'de Sol Hareketler 1 79
rapol' etti. Ondan sonra Azerbay-
can zerine girdiler. Ba-
iki buuk ok musibetler olan
bu tarihinde en Bu ki, Kaf-
kas'ta
Pavlovi - Weltmann bu szlerden sonra III. Enternasyo-
nalin mstemleke siyasetini izah ederek dnya
lerini isyana davet etti. emperyalistle-
rinin Vrangel'e niin Vrangel'in
elinde sebebiyle, Trkiyeye
ifade etti. Pavlovi- Weltmann szlerine devamla
belirtti: taraftan Anadolu mttefiklerin elinde
olduka, oraya istila kuvvetleri gnderilmedike bizim kesil-
Edirne ve istila etmeleri maksat-
(Sovyet Trkiye'den iindir."
Pavlovi, meselesine de dokunarak syledi: "Trk
Sovyet hkumetine mracaatla, anakkale meselesini Ka-
radeniz sahilinde bulunan devletler Antanta ve Vrangel'in
olmadan halledilmesini beyan ettiler. Biz bu fikri hararetle al-
Bu fikir fiiliyata geerse, Karadeniz sahilinde bu-
lunan btn milletler ve memleketler birlik
ru ilk ve kat'i anakkale meselesini hal iin, Ka-
radeniz Federasyonu Federasyon, geerli bir
usul ispat Pavlovi kapitalizme atarak
szlerine son verdi
31
. Pavlovi'in takiben Lenin'in
Komntern ikinci milliyet ve smrgeler konusundaki
tezleri okundu. Skakov, ziraat ve toprak meselelerine temas etti. Bela
Kun' da tesisini teklif ettiJ2.
Kongresinde, Enver sz Ama
Trkiye'yi temsil eden bir komnist delege okudu
Mehmet Emin Vehbi). Enver I. Cihan
Almanya'mn bir ehven-i kabul bildi-
riyordu. diyordu: Trkiye muharebeye za-
man cihan iki gruba bulunuyordu. Birincisi kapitalistler ve
emperyalist eski ile onun mttefikleri idi.
Almanya ile mttefikleri ki, bunlar hem emperyalist hem kapita-
list idiler. Biz bu iki zmreden ile ve
ibaret olanlara harp ettik. nk maksatla-
bizi tamamiyle vcudumuzu yeryznden Biz
Almanya getik nk, Almanya hi olmazsa bize
Almanlar, hududuna
bilmek iin bizden istifade ettiler. Fakat biz bu trl muahedelere or-
Sultan Galiyev
tasarlanan
Kongresi",
Stolin
hedefinden
zerine, Sulton Galiyev
Adalet
Firdevs ve
Trk liderleriyle
yeni bir Turon
Sosyalist Devleti projesine
80 \ Aclan
etmiyorduk. Bizim gayret ve birinci hedefi istiklali-
mizi beni Berlin'in rahat Trablus'un
cehennemi llerine ve Bedevflerin yoksul gtrp
mrmn en gnlerini geirmeye zorlayan duygu,
duygusu Trablus'u, Trabluslular iin kurtarmaya
Ve bunun iin seviniyoruz ki, Trabluslular dokuz muharebenin
neticesi olarak kovmaya muvaffak oldular. Azerbaycan' da
akidesini besliyorduk. Biz yola
sak bu bizim felaketimizden ileri geliyordu." emperyalizmin-
den kadar, Alman emperyalizminden de nefret belirten
Enver yeni Sovyet Cumhuriyetini vyor ve diyordu:
Rusya, o zaman mevcut olsa ve bugnk maksatlar
harp etse idi, biz gibi, o zaman da btn kuvvetimiz-
le onun bulunurduk. Buna sizi Ve szmn
hakikate uygun da ispat edebilirim." Enver nutku
devam ediyordu: "Biz ile grmeye karar
miz zaman Yudeni'in ordusu, Petrograd bulunuyordu.
Kolak, Denikin, cenuptan Moskova'ya
Bu kuvvetleri harekete getiren Antanta ise, oyunu kendi bit-
ve gsterip sevinle ellerini
Biz Rusya' ya dost olmaya zaman vaziyet byle idi. Ka-
radenizdeki gemiyi geri srmese idi ve Kon-
vo ile Riga hapishanelerinin ve tayyarenin yere yo-
luma setler ekmese idi, ben size en ve felaketli za-
gelirdim. izahat vermek lzumu beni bura-
da byle sylemeye mecbur Cihan muhare-
besinin ilk istila bizim siz biliyorsunuz.
Fakat ve muharebesi ile ben sizi
nk, Trkiye istilaya doymaz ar
amillerden biri oldu ise, bu vazifesini ancak
kapamakla iktifa etti. o sebepledir ki, o zalim kara hku-
metin yerine tabii mttefiki olan kuruldu.
Bu suretle, Trkiye kurtarmak iin yeni yolu
oldu. Hakikaten mazlum gz ile bakarak ben bu hali Trkiye iin ga-
lebe ve zafer Bugn kahraman-
ca Trk ordusu -ki, imvvetlerini kylerden
gibi Ancak bir zaman iin tfeklerini indir-
Bu ordu zamanda sene muharebe ettikten
sonra de iki nihayetsiz ihtiya ve iinde muharebe-
ye sebatla devam ediyor. muharebeyi evvelkine ol-
maz. Trk ordusu kat'i imanla yryor. nk, aleminin III. En-
ternasyonalle mttefik ve kendi btn dn
Trkiye'de Sol Hareketler 1
ya mazlum ve yoksul gryor ( ... ) Bu
Kongre, mdafaa iin dken ve Trk
mcahitlerine yeni bir kuvvet verecektir. Bu muharebenin bizim zafe-
rimizle, yani zaferi ile bitmesine Bizi III. Enternas-
yonale sebep, muharebede kendimize
ve arka bulmak arzusu Siyasi, itimai akidelerimizin
esasta birbirine da, ki, mhim bir sebeptir.
Biz kuvvetimizi daima halktan, da ve yoksul
olan kylden bizim oka ve
ilerimiz nce yadederdim. Kyller bizim
la birlikte idiler. de byledir. Biz arzusuna ria-
yet iin kendi eline verilmesi
Onlar ki, bizimle istemiyorlar, biz kendi
kendilerine istiyoruz, milliyet meselesinde bizim
miz budur. Biz muharebe aleyhindeyiz. ve ihtiras iin insanla-
birbirlerini Daima sulhu vcuda getirmek
iin III. Enternasyonalle birlikte yryoruz. Ve ancak bunun iindir ki,
btn muharebeye kadar devam ettik
ve Biz istiyoruz. yerli, ister
olsun hile ile zor ile istifade etmenin
ve edenlerin aleyhindeyiz. Onlara ve merhametsiz dav-
Biz ve byk hesap ile ileri
gtrp semerelerinden herkesin istiyoruz. Yol-
Hrriyet ve denen ancak ve
milletin elde kanaatindeyiz. ile birlikte hakiki hrriye-
ti temin edecek bilgi ve maarif nuru ile memleketimizin
istiyoruz. Bu maksat ile erkekle fark koy-
muyoruz. siyasete dair budur."
Enver bu tarzda zerinde sami-
mi bir tesir Esasen Enver gerek fikirleri de
di33. Enver bir sre sonra Ordu ile
bulmak iin gnderildi. bir grevi de
Sovyetler istila etmekti. Fakat Enver bilin-
gibi Rus sa-
organize ederken oldu34.
Baku Kongresi, Enver sonra karar-
la Trkiye'nin, etelerine kongrenin onlara ya-
gstermesinin tabii Fakat Kongre btn
ve kyllerine de mstakil Trkiye' ye mzahir di-
lerken35 Trk ve kyllerine de mstakil ile olarak
tavsiye ediyordu. Eirkler ancak bu sayede hrriyetleri-
ne bu sayede tahriklere ve hilelere kurban olmaktan
s2 I Aclan
kendilerini kurtarabilirledi. Bu suretle hkumet kuvvetlerini ellerinde
tutan birka kendilerinin kitlelerden birinin menfaati-
ne srkleyemez, Trkiye'nin hakiki ve bir istiklale
ancak dahili ve harici zalimlerin elinden kurtulmakla kabildir.
Kongrenin bu bildirmesinden sonra Ankara hkumeti-
nin temsilcisi Tali (ngren) sz alarak, Anadolu
bir kyl hareketi katiyen burjuvaziye
kapitalizmin Ermenilerinin, garpta ise
Venezilos'un syledikten sonra, Ankara hkumetinin yz-
n HI. Enternasyonale ve Moskova'ya ifade etti; yeni Sov-
yet rejimini amillerden
bildirdi36.
Baku Kongresi dokuz gnde Ermenistan,
Kars, Batum illeri temsilcileri sonra, zu-
lmleri takbih edildi, Zinoviev'in nutkunu nutku
ile Kongre son buldu37. Kongrenin mstemlekelerde bir genel ayaklan-
ngren bilerek veya bilmeyerek, Zinoviev'in mdahale-
si ile ntralize edildi. Baku Kongresi, Sovyet bir oyu-
nu ve aleti olmaktan teye gitmedi38.
Baku Kongresi ile Belgeler39
1- Milletleri Riyasetine
Kars ve Vilayetleri vekillerinin
imza olan biz vekiller btn proletatya huzurun-
da kurultay riyasetine arz ediyoruz ki, (Kars) ve (Batum) vilayetlerin-
de, Tifs vilayetinin ve
(Srmeli) ve (Srur) ve ahalisi
zulm-i cefa ekmektedir. zalimleri, bir taraftan Ermeni
taraftan Grcistan Bu vilayetlerin
ve ahalisi kendi kendi ellerine almak iste-
diklerinden, 1918 Kanunuevvel Cumhuriyet idaresi ilan
ederek, Cenub-i garbi Kafkas Cumhuriyeti'ni kurdular, 1919 Mart
27'sinde Kars'ta toplanan parlamento bu tasdik etti. Bu Cum-
huriyet 1920 kadar fakat isti-
bu Cumhuriyeti Cumhuriyet hkumetinin
ve parlamento hapsedip Malta
srdler ve Kars vilayetine ve Oltu Ardahan ka-
bir soktular. Grc ise, bu Cumhuriyetin
gelen beladan alaka istifade edip ve kazala-
girdiler.
Cenub-i Garbi Kafkas Cumhuriyeti arazisinde, Mslmanlar
ve ve muharebe devam edi-
Trkiye' de Sol Hareketler l s3
yor. Btn mslmanlarla, Rus
ahalisi (buralarda Ruslarla Msl-
manlar ahalinin en ok
ediyorlar) ancak umumun
hkumetini istiyorlar.
en bir zamanda
ilan olunmazsa, ve
hepsi son adama
ya kadar zalimlerin ze-
rine yryeceklerdir.
riyasetinden ve
yrekten rica ediyoruz:
Bizim beyannamemizi tahrik buyursunlar; iki millet ara-
Mslmanlarla Ermeniler yeni bir muharebe n
Tahkikat ve neticesi hkumetinin meydandan
eminiz. nk bu hkumeti ne Mslmanlar, ne
de Ermeniler kabul edebilirler. Kafkas Cumhuriyetleri-
nin
(102 vekil
2-Ankara Hkumetinin Vekili
Tali'nin Beyannamesi40
Cihan 1914 umumi harbi
ve penesini Trkiye'nin milli hayat sokarak
drt sonra, Trkiye'yi tamamiyle kuvvetsiz
Trk renberi eline zaman, kendi milli sak-
lamak ve hud'a ile yemesinden (Eksilovatatsia -
istismar) kurtarmaktan bir yoktu.
cumhuriyeti "Bundan byle btn milletlere ve hr olmak
verilecek ve btn bahtiyar deyince
yordu ve teslim etti. Fakat zerine silahla yrdk-
lerinin ve garp sermayeperestleri btn ayaklar
ve son lokma de elinden almak istediklerini
grr grmez gazaba geldi ve (ayaklanma) etti.
Bu sebeplerinin ve bundan hkumetin
mahiyetni ve tarihesini size izah
Anadolu iki sebebi Biri dahili, harici.
Harici sebep Trk renberi drt ziyade onbirden
fazla cephede en kuvvetli burjuvazi devletleriyle
kendi teriyle zahmetlerle bir para ra-
hatla yiyip kynde zlyordu. Lakin bu mmkn ve
elindeki alan garp sermayeperestleri, Venizelos
l 920 Bak Kongresi Sovyet
verme
organizasyonuna
zerine Sultan
Galiyev ve Molla Nur
Vahidov Trk ve
Mslman liderlerle
Mslman kurultaylar
'oplamaya
841 Aclan
gn ve Ermenilerini
karar verdiler. Trk renberi biliyordu ki, ve kurnaz
her nereye gelirlerse ve bomba ile gryorlar.
Biliyordu ki, iinde bir soyguncular zorla elindeki
ve hepsini ve bunu halde, Trk renberi "Belki bu
gaddar icra etmezler" midiyle, rahat duruyordu. Fa-
kat milletlerin hrriyeti iin ilan eden Fransa, Suriyeyi al-
makla kanmayarak ve kesmelerle ve
Bor (evresini) etti. Medeniyet syleyen
istediklerinin hepsini sonra yzndeki perde-
yi ve Buryon
iktisadi elde etmek iin, Musul'a kadar
(olan) yerlerde ne kadar madenler varsa hepsini Fransa
Buna gre biz askeri ileri Mardin' e kaqar
Buradaki tabii servetlerin ne derece mhim biz
byk menfaatine olarak nazara
En sonunda bizim Akdenize biricik yolumuz olan
mire de hcum Pek feci olan bu neticesi, ve
Garbda milli hukuku mdafaa edenlerin haydutlar aleyhine
oldu. edildikten sonra, da
yani Erzurum ve Trabzon ahalisinin Erzurum' da milli
kongre ve hukukumuzun karar verildi.
Sivas ve Ankara'daki kongrelerde bu karar tekrar ve tasdik olundu.
Dahili sebep: Mazlum Anadolu renberi yzlerce burju-
vazinin gibi hareketi ve (inliyor-
du). Biare renber, gelme memur suistimali,
diktatrlk lm derecesine hem
hem memurlar, vezirler ve maiyetlerinin
nfuzu ve fena idareleriydi. Trk renberlerinde ve mukaddes
bir gayz Bu gayz, kendileriyle birlikte bir gn bile
yan ve temasa gelmeye tenezzl etmeyen ve byk memurla-
ra Renber, btn mrn heba ve buna
men halde bu ve saray ruhlu beyler, efendiler
da saraylarda bol bol israflarla milletin
servetini heba Bu Anadolu isbat etti ki, bundan
byle ve yiyici ve beylerine bir para
ekmek bile vermeyecektir. bundan az vakit evvel Anadolu' da vu-
kua gelen ve sebepleri budur ve byledir.
Anadolu hareketi kat'iyyen burjuvaziye dayanan bir hareket de-
bu yolda verdikleri mah1mat ve mtalaalar yan-
Serma da Ermenileriyle,
Venizelos ve buna ilave olarak, saray hadmele-
Trkiye' de Sol HarekeLler 1 ss
riyle (hademeleri) ve (hadimleri) Bunlar nfu-
zunu menfaatine
hepsi Antanta ya ruh, mal, servet ve ve bol
bol ondan Anadolu ise, yzlerini
gibi Anadolu zen-
ginlerin ve yiyicilerin menfaatine aksi
lar kuvvetlerini bir yere Recep Sivas' ta, Bay-
burt'ta, apan ailesi Yozgat'ta, ile elele verip Anadolu
aksi dan kuvvetlendiren
ve Bunlar kendilerine yalandan
ssn verip, milli ve itimai olan Anadolu
renber yenmek ve tepelemek istediler.
hainler ve haydutlarla dolu halde, Anadolu
ve renberleri yeni sadakatte ve bunu can ve
devam ediyorlar. Onlar ve samimi-
yetle nc Beynelmilele yzlerini talihleri nc bey-
nelmilelin tarihine evrilmez surette iman ediyorlar.
Milli Trk parlamentosu sonra, nc bey-
nelmilele samimi merbutiyetlerini Moskova'ya mahsus vekiller gn-
dermekle belirttiler.
Anadolu sevin ki,
Moskova nc Beynelmileline yrekten dostluk ve hem-
fikirlik elini, Moskova da duygu ile kabul edip yrek dostlu-
cevap verdiler.
Anadolu Moskova tecrbelerden
memnuniyetle istifade edecektir. Anadolu Moskova
Cumhuriyetinin akidelerini
amillerden
Bu izahlardan da grlyor ki Anadolu, ve zi-
kendinin ve.son son nefesine kadar
hrriyet ve istiklalini mdafaa etmeye karar Kendine
dostluk elini Anadolu memnunluk ve
kabul eder.
bu yolda birlikte yryen Rusya ile
Anadolu ve
3- Ziraat Mes'elesinde Tezler
Halin ve arenin Delillerle Tasviri
1- milletlerinin renberleri (iftileri) biricik istihsalci (retici)
Kendi emekleriyle mlk sahipleri btn burjuva-
zi ve memur beslemektedirler. Byle iken derebeylik devrin-
den kalma hileli muameleler ve mnaverelerle mlkdarlar (mlk sa-
861 Aclan
hipleri) menfaatine hkumet vergilerinin eziliyorlar.
yoksulluktan, bitmez tkenmez borluluktan,
mlk sahiplerinin vergi istifadesi
ibarettir.
2- Hkumetilerden sermayedarlardan ve kendi mlk sa-
hiplerinden renberlerinin zulm ve mal o de-
receye ki, bunlar iin, byyp ilerlemek, insan-
ca Bunlar ve mihnet ek-
mekten sersem ve a kalarak yk derecesine
Renberlerin hile ve zulm sebeplerden
a- kadar devam eden derebeyin usulc (derebeylik dzeni)
renberi ve btn mlk sahibine mal ediyor.
b- Ekimlik topraklar, mlk sahipleri elindedir. toprak yoktur.
Bunun iin, mlk sahibi, toprak mecburiyetiyle renberi ken-
disine; kendi tasarruf ve iradesine ve kanun ve gre hr
olan bu fiilen kendine kul ediyor.
c- hkumetiler byk byk imti-
ve sermayedarlara kiraya veriyorlar. Bu suretle
toprak malik oluyorlar.
Renberler ise bu ikinci derecede kira ile
mlksz ve a vaziyetine
- Vergiler tahamml edilemez derecede ve mesuliyetsiz
hkumet eliyle toplanmakta ve mahiyetini al-
d- emniyet yoktur; ve usulne uygun
soygunculuklar hkm srmektedir. Hkumetiler, renberi zorla-
makta bunlara ediyor.
e- Bu sebeplerden renberlerin Bu iflas yoksullu-
son derecesidir. Yoksulluk renberi borca borluluk ise
penesine ve iktisata tamamiyle onlara esir edi-
yor. Bu ve iinde renberin gittike artan borcu-
nu ve borcunun faizini demek iin bir olmu-
yor. Bor verenler ise; muhtelif Ziraat
f- Mflislikle btn istihsal renberin elinden
Renberin ne ne ziraat aletleri, ne ve ne ekinlik tohu-
mu var. Renbere verilebilecek toprak ve bunu.vermek mmkn
olsa bile renberin yerine kendi kendi idare etme-
si bulunmuyor.
3- Zulm ve tazyikten, hile ile mal elinden, mflislikten
kurtulmak ve btn ifaya kabiliyetleri iktisadi
idareye olan iin renberlerin tedbirlere
Trkiye' de Sol Hareketler 1 s7
mracaat etmeleri
a- ecnebi ve kendi mstebit
beylerin ve anak yalayan memur sr-
lerinin intidar ve yani zulm ve hile ile mal yemenin kayna-
mahvedip btn kudreti hali ve idari vazifelerle beraber
ele almak ve bu yerli ve merkezi renber kurarak garp
memleketlerinin cumhuriyet Cumhuri-
yetleri vcude getirmek suretiyle ortaya
b- Renbere mlk sahiplerine derebeyin devrinden kalma
vazifeleri ifadan yz evirip, nfuzunu zerlerinden
mak, onlara iktisadi btn koparmak la-
Byk arazi kanunen hangi perdeler gizlenir-
se gizlensin, ortadan ve btn topraklar ekin
taksim Bundan ellerinde bu-
lunan srler de nce hi bir ve olmayan yersiz
ekincilere, sonra temin edemeyen toprak sahibi ekincilere
tevzi edilmelidir.
Mlk sahiplerinin mlklerinde bulunan ziraat ve idare aletlerini
ve o mlk taksim olan kyllerin umu-
mi koymak; bu trl yoksa renberlerin kendi el-
lerindeki mlkdarlardan yerleri daha fai-
deli ekip dikmek iin kullanmak lzumu
Ancak bu surettedir ki, renberlerin iktisadi gayretlerinden
daha sr'atle muvaffakiyet peyda olur.
c- Devlete ve onun ruhani messeselerine ve ait btn
yerler zabt olunup renberlerle kira tutan
renberler taksim edilmelidir. Hkumetle renber
eden byk arazi sahibi zenginlerin kudret ve mlki-
yeti mahvedilmeli ve bunlara ait ziraat aletleri ve hepsi
renberler iin zabtedilmelidir.
d- ait btn kanunlar, topraktan istifadeyi tehdit eden
btn kaydlar ve ve mahiyetin ma-
ni olan kaideler ortadan Ve "btn topraklar, kimin
elinde olursa olsun devlete aittir ve ondan z ekip dikenler
istifade edebilir. Herhangi bir kendi zahmetiyle ona ve
btn mahsullerine malik olur." Buna ilave ilan etmelidir ki: "Kendi
ve istifade etmeyen renberle-
rin dokunulmaz, hi kimsenin hi bir bahane ile el uzat-
maya yoktur."
e- Ormanlardan, sulardan ve topraklardan edilecek isti-
fadenin tanzimi merkezi ve mahalll renber ve-
rilmelidir.
ss 1 Aclan
f- Gebe hukuku, kafi otlak verilerek temin
Bununla beraber, bu gibi daimi ve medeni ha-
yata girmeleri ne ile mmknse arelerini
g- ve btn vergileri yerine, renbe-
rin vcuda btn mahsullerden, devlet ve ida-
re heyetini ve orduyu iin kafi gelen ve lzumuna gre bir
mahsulden az, birisinden ok caiz olan bir hisse
almak Bu hissenin ve hangi mahsUlden ne kadar ve
ne yolda renber
Byle hisse usulyle mahsullerin bedeli, sanat
renberlere olan ile
dan az, ok alacak kaidesiyle- renberlere denecektir.
h- Devlete, devletin muhtelif bankalara senet gibi ne
bulunursa bulunsun; renberin btn hkmden
ve ilan edilmelidir.
i- renber ve cumhuriyetleri eder et-
mez, devlet, btn ziraat aletlerini ve makinelerini, ekin
ve kyllerin mali idaresini icra iin olan renberlere ver-
meye ve bir kaide
Bu umum renberlerin istifadeye Derhal
renberlere ziraate ve ekin cemiyetleri
kadar ki renberlerden mlk sahibi bu
mecbur etmemelidir. Hem ky ziraatiyle, hem de san'at mamulatiyle
olan istihsalci renber kooperatifleri
etmelidir. Bunlar devlet surette muavenet (yar-
grp, devlet uzvu
Renberler istihlak kooperatifleri vcuda getirmeli ve
devlet byk byk muavenet edilip, git gide devlet uzvu
olacak bu renberlere ma-
olan tedariki intizam
Ky idareleri iin olan btn istihsal aletleri renberlere ve-
rildike ekilmeyen topraklarda komnist idareleri edil-
mek ve devletin nezareti istihsalci gir-
ky Bu komnist
idarelerinin maksat bu idarelerin istihsal ede-
mahsullerin Avrupa memleketlerinin la-
olan
Trkiye, Afganistan ve sair memleketlerin Hindistan,
Elcezire, Arabistan gibi mstemlekelerin istiklallerini ilan etmek
renberlerini tazyik ve zulmden ve hile ile mallan yenilmek ve yok-
sul kalmaktan kurtarmaz. Avrupa' da ve Asya' da haya-
devam ettike, bu trl siyasi boyunduruktan ve nfuzundan
Trkiye' de Sol Hareketler l s9
azad memleketleri, geride
yine evvelki gibi Avrupa memleketlerinin sermayelerine
faaliyet olacak, byle olunca da, renberlerin ve esir
ve sefil geri gelecektir.
halde mevcut Devletleri ve
mstemlekeleri istiklal bile olsalar ve renberler mutlak
sermayenin devresinden geecekler, bu devre ise ken-
dilerinin proletarya ve
yine cretle fabrika dnmesini ve kendile-
rini idare etmekten mahrum beden kuvvetlerini sat-
maya mecbur (Batraf) lehine gelmelerini
Demek ki, memleketlerin burjuvazisiyle, garbi
emperyalist devletlerinden z memle-
ketlerinin istiklalini almaya birlikte giden renberleri
ki, en byk bir vazifeleri var: Si-
yasi istiklali elde etmekle kalmamak, kendi
kendi yerli burjuvazilerinin hkm ve nfu-
zundan kurtuluncaya kadar devam ettirmek. Evet; bu onlara
vazifedir. nk burjuvazisi istiklali sonra, garbi A vru-
pa hile ve zor ile mal yemek (istismar) usuln ken-
di ellerine alacaklar ve buna adeta varis Bunun iin,
renberlerinin hakiki yerli yerli burjuvazinin
zerlerindeki kuvvet ve nfuzunu ve memleketlerinde ve
renber kurmakla tamam olur. Ancak hem hem Garpta
ki, renberlerinin
ve yerine, malikiyet ve hakimiyetlerini vcude getirir ve
sermayenin cefakar merhalesini en mterakki memleket-
lerin fikir ve irfan ilerlemek ve
kendi zahmetinin mahsullerinden tamamiyle faidelenmek ve-
ren komnist ve btn azad olmak im-
verir.
muzaffer ve cihana komnist idare-
sinin ki, memleketlerinin renberlerini ihtiyatan,
yoksulluktan, zulm ve tahakkmden, zorluk ve
mal penesinden kurtarabilir. Buna gre renberlerine
iin el ele vermek ve on-
edecekleri Cumhuriyetleriyle ittifak ederek
hem ecnebi hem yerli 'mstebid mlkdar ve burju-
vazi ile ve itimai tamamiyle
galebesine kadar sebat etmek en zaruri vazifedir. Ancak komnist ha-
ki, hem ve hem milletlerini hakiki alemi-
Trkiye Sol hareketi iinde
itibaren yer
alanlardan Sreyya
Aydemir, TKP'den
koptuktan sonra sol
Kemalist bir tez
iin "Kadro" dergisini
nemli
isimlerden biriydi
90 1 Aclan
ne ykseltebilir ve her milleti milletlerin kalmak-
tan, her (istismar) penesinden kurtarabilir.
"Trkiye Komnist Partisi"nin 1. Kongresi
Milletleri Kongresinden hemen sonra, 10 Eyll 1920' de Mus-
tafa Suphi, Baku' da Ordu Kulbnde" Trkiye ve Sovyet lke-
lerinden gelme 15 ve 74 delege ile saat 17'de "Birin-
ci ve Umumi Trk Komnistleri Kongresi"ni
74 delegenin
32'si kat'i, 42'si reye sahipti. Mustafa Suphi, kongrede
raporda diyordu: "Esir askerlerimiz Rus ile
dostluk temin ederek onlardan feyz ve birarada mcade-
lesine Bu suretle zalim hkumet ve hkmdara ve
sz sylemek
tilalden sonra Moskova'ya gelerek orada "Yeni Dnya" bir ga-
zete komnistler ele geirilince Trk
komnistleri de buraya gelerek bir ve "Yeni Dnya" ve
gazeteleri devam ederek bunlarla birlik-
te birok komnist propaganda beyannamelerini Trkiye'ye gnder-
Bilahare "Mslman Milletlerin
rak, Trk Komnist vcuda Bu meyanda par-
matbuat ve harp ta-
Zonguldak, Trabzon, ve Tuabse'de
beler Bu arada 1919 Haziran iki gelerek
ile temasa Anadolu ile
irtibat ve istihbaratta bulunmak ile otuzdrt
ve bunlar memleket dahilinde yaparak (30 adet) rapor
Trabzon, Erzurum ve gibi ko-
mnizmi alenen mdafaa eden Albayrak, isimlerinde muh-
telif gazeteler ve daki ismindeki gazete-
yi muvaffak olarak muharrirlerini de kendi
dan sylemektedirler. Harp
dan Baku' daki esirlerden mrekkep Alay" ve bu-
nun Trkiye'ye gnderilmesi ile istila kuvvetlerinin memleketten
... "
"Trkiye Komnist Merkez Heyetinin Faaliyeti
daki Raporu" na gre Trkler komnist faaliyetinin iki mer-
halesinden biri, Rusya dahil Trklerle ilgilenmekti42.
cisi de, Trkiye Trklerini komnizme faaliyeti idi. Trki-
ye'ye iki devre iinde mtalaa ediliyordu: Te-
nevvr devri; devri. Trkler propaganda
"Yeni Dnya" Trkiye' den Moskova'ya gelen Dr.
fik Hsn ile Sadrettin Celal, Komntern kongresine Dr.
Trkiye'de Sol 1 91
fik Hsn'nn iki eleman
temasa 1919 gelen Trk
komnistleri burada bir parti okulu aarak buradan otuzu
gen olan komnist "Yeni Dn-
ya"dan isimli gazete de
Bu gazeteler ve Trkiye'ye
bir Trk ve askerler Trkiye'ye
Trkistan Trkleri "Beynelmilel
Tebligat ve bu
propaganda Trkiye'ye
Azerbaycan Milli Hkumetinin, Ordu
sonra, 27 1920' de Baku' ya Ordu ile birlik-
te gelen Trk ordusunun Azerbaycan'a 23 ele-
bir elde edilerek, Trkiye Komnist Partisi'nin Baku
tesis (Ancak TKP "Merkezi Heyet"inin nemli
bir Baku' da edilebilir.)
Gene TKP Rusya' dan, 1919 Zonguldak'a Abdurrah-
man ve Ahmet isimli iki gndererek partinin Karadeniz
lisi ve Zonguldak tesis ettiler. Yusuf Kemal isimli bir kom-
nist de Trabzon ve Rize kurdu. Cemal, Salih Zeki, Hilmi,
ve Rknettin TKP'nin Anadolu etti-
ler. Baku' da devam eden "Yeni Dnya" gazetesinden 2000
nsha Anadolu' ya sokuluyordu. Baku' da Trkeye evrilen "Sa'y ve
Sermaye", Nedir", Ordu Hkumeti
Nedir ve Edilir" gibi kitaplar da Trkiye'ye
Rapordan gre ressamlar ve ift-
ilerin feci gsteren otuzdokuz tablo Parti faaliyeti
cmlesinden muhtelif yerlerde
Trkiye Komnist Partisi'nin Birinci Kongresine olan
Sreyya Aydemir, kongre ilgi ekici
yordu: Trkiye Komnist Partisi denilen bir ilk kon-
gresi de o gnlerde gene oldu. kongre salonundaki kala-
ve burada sahneye ve gya her biri Trkiyenin bir vi-
layetini temsil eden delegelere ve sylenen nutuklara Trki-
ye'ye komnist memleket demek yerinde olurdu. Fakat dikkat
edilirse grlyor ki, bu insanlar
bir yoktu. Her birinin da
dolduran topluluk, Rus ihtilali zerine
ve memlekete dnmek iin yol ve are arayan Trk harp esiri
askerlerinden ibaretti. Harp iinde Almanya' da okuyan veya orada ya-
birka Trk mnevveri ki, bunlar ettikleri
sahnesinden, parteri dolduran ve adeta
Aslen Tatar Trk
olan Ziynetullah
Trkiye' de Trk
yesi ve Trk
Yurdu Dergisi
olup TKP'nin
ilk kadrosunda yer
alan isimlerden biriydi
921 Aclan
tiksinerek gibiydiler. Parterde yer bir g-
re ise, onlar, birer kervana Ak bir Rus (Bayan
Stasova) iki beyhude yere Bu iki
fakat grup haricindeki yani Baku' da tesad-
fen harp esirleri ise, bu ne vakit ve ken-
dilerinin memlekete ne vakit sevk Kr-
sye dilleri ve dilekleri birbirinden idi. Birisi: -
Hilafet ve saltanat taarruzdan masun dedi. Bir ta-
raftan itiraz edecekler oldu. Fakat teklif grltye getirildi. Zapta ge-
ti mi gemedi mi, kimse bilmedi. Ama ara yerde bunu kabul gi-
bi oldu. Bir de devlet merkezi
istiyordu. Bu teklif de grld. Daha bir ise
islamiye" yani islam meselesi idi. Onun syle-
gre, "mezhep-i ile islamiye"
yani pek fark yoktu. Ve telif
etmekle vnyordu. Hatta bu hazrete gre Lenin,
nizm islamiyetten Mamafih, derdi, bu esas-
lar stnde Onun btn meselesi idi.
mahremiyetine halel gelmemesi iin "apartman misll"
ikametgahlar yerine, her ailenin ola-
evler istiyordu. Neyse bu da zapta geirildi. kogreye
eden ak Rus bu karardan bir ama,
mahremiyet sz belki onun da iin madde okunurken
o da el Bunun zerine bu bayanla Karadenizli Hoca sahnede
el Belki de Fakat Hoca biraz
evvel, erkekle bir hatta sokak girip
bile gelmemeleri olacak ki, bundan vazgeti.
Kongre, ihtimal Trkiye'ye yolculuk ile
abuk sona erdirildi. Fakat bu yolculuk onu tertip edenlerin, son ve
ebedi oldu."
Trkiye Komnist Partisi 1. Kongresini Trkiye' de Fa-
kat Ankara Hkumetinden muvafakat
Trkiye'de Sol Hareketler\ 93
BELGELER
1. PROGRAMI
Btn dnya
Komnizm ktphanesi
FIRKASI PROGRAMI
(1920 senesi 10-16 Eyllnde itima eden Trkiye Komnist
Birinci Kongresinde kabul
Akide ve Esaslar
Trkiye Komnist
Trkiye Komnist
-1920
1- Hudut ve milliyet fabrika sanayiinin yeryznde inki-
ve tesisi ile kk ve milli sanatlar ortadan son-
ra sermaye, fabrika sanayie Sahip olan burjuvazya elinde temerkz ede-
rek umumi bir sahaya giriyor. istihsal mahiye-
tini kaybederek, yeniden yeniye vcuda gelen iktisadi istihsalin
mlkiyetten mlkiyete girmesini bir
Bylece Avrupa ve Amerika'da istihsal birok byk
trstler ve karteller "sermayedarlar haline girince bu
lkelerde iktisadi nfuz gibi siyasi hakimiyet de bankerler ve
byk mlk ve toprak sahipleri eline giriyor ve bu tufeyli, muhteris
lar btn aleminin Kk
sanatkarlar ise ilerletmekten, renberler
aciz bir halde en eziliyorlar ve gittike fa-
kol kuvvetlerini fabrika ve kara toprak gn-
deliki [lik]lerine Bylece gndelikiler (proletarya) mte-
madiyen ve kylerde artarak ve sermayedarlara
bir halinde meydana geliyor ve bir his ve terbiyenin
(s. 4) faaliyetle gittike kuvvetlendiriyorlar. Hku-
meti ellerinde tutan zenginler ise ve mkem-
kuvvet bulmakta olan zulmlerini
2- Avrupa ve Amerika'da teesss eden
daki mali ve itibari muamelelerin akla hayret verecek derecede artarak, ne-
tice sanai, ticaret, byk mahalll ihtiyacattan fazla
mal sanayi iin yeni mahreler sebebiyet veriyor. Ve
umumiyetle banka sermayesinin de byk merkezlerde temerkz etmesi,
941 Aclan
itibar tahvillerinin klli miktarda harice sebep olarak sermaye
(kapital) beynelmilel bir devreye giriyor, mstemlekat usu ln icat eden
bu devrede btn dnya gibi memleket ve milletlerin sermaye-
dar devletler zahiren harp ile maksada ermek
iin kara ve deniz harbi kuvvetlerinin o byk mikyasta
kan militarizmin davet masraflar o derece byyor ki, bu yolda daha
ziyade ileri gitmeye tahamml gibi tutulan bu istika-
metten geri dnmek de mmkn olmuyor. ve iinde
yan milyonlarca sefaletten kurtarabilecek ve medeniyeti yery-
znde ve tesise hizmet edebilecek olan milyarlar bu tek-
nika ve istihsal kuvvetlerinin telef ve berhava bu devrede, Trki-
ye ve gibi mstemleke ve Hindistan gibi
mstemleke halinde ve fakir memleketlerin emperyalist
devlet ve memleketler menfaatine olarak- iktisat ve medeniyete harabiyet
ve esaretine bir usl ile gidiliyor ve bu gibi memleketlerde
mahreler temin edecek kara ve deniz ele geirilmesi
ve (s. 5) harpler ve facialar icat olunuyor, ve byle bir
veya millet ve memlekete mensup milyonlarca amele ve renber se-
faletler iinde mahv ediliyor ki, btn bu haller son
devrinin
3- istihsali inhisar haline getirmekle maddeten sat-vet
ve ikbalin en yksek mertebesine ve fakat zamanda bida-yet-
i haiz medeniyetkar kuvvetlerini olu-
yor. burjuvazya devrinin serbesti-i mbadele ve reka-
bet, insanlar ve teavne istihsal ve nakil
terakkisini millet ve memleketler hizmet
ise de, istihsal messeselerinin ve sermayedar-
iktisadi mutlakiyetler vcuda getirecek surette inhisar h-
km ve tegallbe alet oluyor; bu inhisarlar eline geen kara ve deniz yol-
ucuz sahn almak ham ve satmak zere rk
mamulah byk soyguncu kumpanyalar bir
grmyor.
Filhakika, son ikbal devrinde Avrupa ve Amerika' da
zuhur eden iktisadi n mstahsil kuvvet-
lerinin ise inhisar mutlakiyeti ezilip Asya
ve gayr-i mterakki milletlerinde kk imha edilerek
yerine byk tesis ve sanayiin ve terakkisi ile
bir olan ziraatin bu yzden iptidai halde ve zaman-
da mskirat, ve hurafate ait her trl messeselerin ve
binaenaleyh iktisaden, medeniyeten, rfim ve ahlaken tedennisine
gayret olunarak nfusun yerlerde tamamen (s. 6)
na, ise memleketlere hicretlerine sebebiyet verilmesi, netice
aleminin byk bir temsil eden bu memleket ve
lkelerde hayat ve medeniyete ihtimallerini tamamen bitirmekte-
Trkiye' de Sol Hareketler 195
dir ki, btn bunlar, Avrupa ve Amerika'da zahna mahsus
bir medeniyetin yolaan kapitalizmin son zamanlarda
tekmil medeniyetkar kuvvetlerini kaybederek tamamen muhteris ve tah-
ripkar bir mahiyet ispat etmektedir. Tarihin bu durdur-
mak veya bu geriye evirmek mmkn
4- istihsal derebeylik devrindeki tarihi
iinde vcuda eski usl ve zulm ve se-
faleti sebebiyet verince devir
ise, de. burjuvazya devrini sebep ve amiller pek ziyade ar-
tarak heyet-i itimai'yeyi bulunuyor.
Filhakika, halde btn
iktisadi bir ve istibdat halinde hkmran ve bunun al-
her trl harp ve buhranlar mal ve bel-
ki istihsal arelerini de bozup byk mlkiyet ve tasar-
ruf bu haklara malik olmayan kitlesinin istihsal engel
olup ve bununla beraber amele bir taraftan ve sefalet
iinde mahvedilirken taraftan eski tertip ve usul muhafaza iin zor-
la suretiyle kuvvetin
den meydana ve burjuvazya
usl ve kavanininin heyet-i itimaiye tatmin
gstermektedir. Rusya vasi' (s. 7) mu-
hitinde daimi surette Almanya, Avusturya, Macaristan ile
memleketlerinde ve mevsimi olarak amele ve ren-ber haki-
miyeti ele Fransa ve Amerika ise
bu harekete temaylleri yeryznde burjuvazya hakimiyetinden proletar-
ya idaresine intikal devrini temsil eden itimai' mad-
di' ve delillerle meydana
5- cidal hlasa edilebilecek olan amele ve renber ha-
reketinin esasiyesi bu hareketin itimai' beynelmilel (enternasyonal) ol-
herhangi lkesinde herhangi bir millete mensup
sermayedarlara surette mahkum ve esir onlar
daki dini' ve milli' her trl son planda mttehit, azimkar ve
-beynelmilel- bir millet yol
6- Bugn yeryznde millet ve devlet halinde itimai' heyet-
lerden her birine mensup amele ve ve renber burjuvazya
tasallutunu temelinden zere son ve kafi azim ve kararla
mbarezeye beynelmilel mbarezeyi beraber mil-
li' muhitte -ileride istihsalin hr ve esaslarda mede-
niyet ve refah nokta-i telafisi mmkn--- b-
yk lzum gstermektedir.
Kendi muhit ve milleti iinde bu gze almayanlar beynel-
milel faaliyete liyakatini kaybederler Sosyoloji ve sos-
yalizmi birbirine sulh ve- msalemeti netice belki bir va-
olarak kullanmak isteyen hain sosyalistler, son ve kat'i mbarezeye
96 \ Aclan
bir mahiyet vermekten ve zamanda
burjuvazya saltanat ve satmaktan bir hizmet et-
olmazlar, (s. 8)
7- Mazlum sermayedarlar aleyhine cidalde kar-
btn dnya n istinatgah olan "mlki-
yet" meselesi Esasen bir hak bir hurafe olan bu messesenin
ve heyet-i itimaiyede mevcut istihsal devlete
iledir ki siyasi ve iktisadi her trl zulm ve te-
gallpler ortadan cemiyet-i kendi
her ferdin hayat ve takarrr yani komnizmin teess-
s ile gaddar ve mstevli ve devletlerin tahakkuk ey-
olacak, fertler gibi milletler da btn "beynelbe-
ve "beynelmilel" birlik ve adalet zafer
8- gibi; burjuvazyaya galibiyet ve muzafferi-
yetinden komnizmin da bir mahiyeti haizdir.
Tarih gsteriyor ki, yeryznde yasayan heyet-i itimaiyeden bir de-
re burjuvazya devrine yeni giriyor; burjuvazya
devrine proletarya hareketinin muhtelif n-
c bir ise burjuvazya devrinden proletarya devr-i hakimiyetine ge-
bulunuyor. ibtidar ve milletlerin geir-
mekte iktisadi tekamllerle tarihi ve siyasi byk aiaka
ve hisseleri olmakla beraber, sonra millet, memleket ve
lkeleri birbirinden :ayezal kararlarla Bugn pro-
letarya devr-i hakimiyetine ayak olan Rusya'da komnizm icraat
ve muvaffakiyeti mterakki garp memle-
ketlerindeki itimai zuhuruna kadar, btn garpta
edecek komnizm da, iktisadiyata daha muhtelik saf-
halar arz eden hareket (s. 9) ile pek mhim ve ha-
yatidir. Garp ve garktaki bu hareketler dnya esasen burju-
vazya devr-i saltanat ve tasallutunda inhisar mahiyetini dola-
birbirinin mtevellit ve mtemmimidir.
9- Umumiyetle m'emleketlerine nisbetle siyasi ve iktisadi tekam-
lata olduka mazhar olan Trkiye'de, edeme-
ve memleketin tesine berisine mevcut olma-
kyler ve mkemmel musannef bir proletar-
ya Trkiye bugn Avrupa ve Amerika'ya gnde-
rilen ham ve madenleri ve bozulmaktan
kullanmakla sanayi-i istihzariye, madeniyle ve nakliyede
yzbinlerce sanatkar ve kara tarla ve bahelerde sabahtan
lara kadar teri dkerek en zaruri etmekten aciz kalan
kyllerin, cihangir hkumet ve devletlerin mrleri he-
der olan milyonlarca amele ve kylden mrekkep askerlerin ve nihayet
hir ve kylerde her trl istihsal mahrum, ve halas mi-
dini bir memlekettir.
Trkiye'de Sol Hareketler J 97
Yedi siyasi ve iktisadi' ocak devrini atlatarak birok
hkmet ve maruz kalan ve bugnk ve
idaresiyle burjuvazya demokrasisine ayak ve fakat nim mstemle-
ke halinden olan Trkiye' de mbareze) iptidai
devrini Bugn Trkiye' de galip ve Antanta devlet-
lerine devam eden milll hareketine fakir
ile yani harici kapitalizmin tasallutuna kendi
iinde muhtekir ve kk burjuvazya ile mbareze ma-
hiyetinde tecelli etmektedir. (s. 10)
Kendi muhitinde maddi menfaate mstenit mnasebetler tesi-
seden Avrupa ve Amerika Trkiye gibi hayal ve iktisata
memleketlerin hor trl tahaffuz ve bu
memleketleri kendilerine irat veren birer iftlik ve buralarda insan-
mahkum birer hayvan srs haline bu
memleketlerde umumi surette Avrupa ve Amerika
byk bir hissi Mahaza, bir taraftan emperyalist-
lere tevcih edilen bu mbarezenin taraftan bilhassa iti-
mai Avrupa'da tekaml ve zerine
mhim tesirler icra ederek Trkiye'deki milli hareketlerin itimai mahiyet
etmekte ve sosyalizm amele ve renber cumhu-
riyeti msait ihzar eylemektedir.
10- Trkiye "Komnist" zikr olunan esaslara biti
naen son devrin alemine yeni ve btn hr hayah vaa-
deden itimai devri kail ve evvel bir "amele ve
renber" komnist beraber
nc "Enternasyonal'i ve onun yerine yine beynelmilel burju-
vazya ile mbarezesine faal bir uzuv olarak eder.
Trkiye "Komnist" btn halktan almakla be-
raber beynelmilel ve birlik hareketinin olarak halka zafer
ve_ gsterir. (s. 11)
Hkumet
1- Mutlak! idarelerde halk mstebit hkmdar ve
zulm gibi demokratik denilen hkumetlerde de
idare parlamentarizm ve tabakalar, yine
vali ve temsil ettikleri zenginler elinde inhisar haline giriyor.
Amele ve renber sermayedarlar menfaatine
alet oluyorlar.
2- Amele ve renber cumhuriyeti ise, emek sarf etmeksizin ya-
tufeyli hari olmak zere topla-
yarak nihayet verecek her trl
areleri temin eder. cumhuriyeti hkumet ve
kapitalizm ve emperyalizmin proletarya mazlum milletleri sa-
ran esaret zincirlerini haricen milletler
981 Aclan
letmeye, dahilde ise. btn ve halk medeni
ve hayati yeni bir devir liyakat ve iktidar gsteren, orta-
dan her trl harp ve gailelerini azat, mnevver ve mesut
bir istikbale gtren kapitalizm ile komnizm devr-i in-
tikale ait, muvakkat bir hkmettir.
3- en yksek bir olan amele ve renber
cumhuriyetinin tesisi yolunda ve bunun iin evvel
emirde tebligat ve ile hakimiyetlerini temsil
eden bu -i hkmeti kendilerine vazife bilir.
Din ve Milliyet
4- dini mahiyetteki terbiye, tedris ve meselelerini her mil-
letin tabi bir cemaat olarak telakki ve bylece (s, 12) "hrriyet-
i mutlak surette temini ve hi kimsenin mua-
heze edilmemesini ss hareket ad eder.
5- T.K.F. zerindeki zulm ve tahakk;n
mnasebetinden her trl harp ve nihayet ver-
mek ve bu suretle alemini sulh ve selamete erdirmek
takip dinlerin ve milliyetlerin insanlar mnaferet ve
hurafelerine mbarezeyi bir vazife bilir.
6- T.K.F. sermayedarlara ve bilumum mtehakkim nfuz ve
kuvvet veren ve muhtelif milletleri temsil bulunan ruhani m-
esseselerin hkmetten cemaat halinde il-
tizam eder.
7- T.K.F. muhtelif milletlere mensup amele ve renber
eski iin en kat'i arele-
re
(elif) Dil ve hars nokta-i her milletin tam hrriyetini temin
ve bu itibarla bir veya millete mahsus olan her trl ilga
eder.
(be) T.K.F. hkmet muhtelif milletlere mensup amele,
renber cumhuriyeti kabul ve "hr milletlerin hr
olmak zere federasyon usuln tercih eder.
(pe) amele ve renber da tamamen ve mstakil ya-
olan milletlerin nizalar
yer vermemek iin bu gibi meselelerin "plebisit" usulyle: umumi re-
ye mracaatla halline delalet eder.
Dair
8- Trkiye Komnist btn menba ve istihsaliyenin,
kendi mstahsil haline getirilerek
(s. 13) zahmetsizce tufeyli nihayet ve-
rilmesini ve bu suretle heyet-i ictimaiyede her ferdin istihsale
refah ve saadetin esas maksat ittihaz eyler.
Trkiye' de Sol Hareketler 199
9- bu maksada varmak iin evvel emirde byk istihsal usly-
le idare edilmekte olan messeselerin, hakimiyeti ele alacak ameleve ren-
ber haline getirilmesine
10- Kk istihsal usulyle idare olunan ve ky gelince,
hkmet mali, ham ve vererek terakkisi ve
zamanda kendi nezareti olmak zere kooperatifleri
arelerine Kk istihsal kooperatifleri
bir merkezde toplanarak grmeleri, mal kuv-
vetlerini gibi, taraftan kk byk fabrika sa-
hibi mani olarak geri istihsal sosyalizm
da daha mkemmel ve makinecilik usUlne mstenit byk istihsal haline
gelmelerine tavassut eder.
11- kuvvetini ve muntazam bir hale getirmek iin
memleketin iktisadi faaliyetini umumi ve mttehit bir plan iinde
rip, muhtelif sanayi istihsalin sratle ceryan mahallerde
toplamak suretiyle milletlerle iktisadi ve siyasi ra-
ve hkumetleriyle mttehit bir
iktisat tertibine
Dernek ve Birlikleri
12- Burjuvazya hkmetleri 8 crete ka-
ve ocuklara, muattal ve ihtiyar olanlara, himayesiz kalan (s. M)
[ kelime himayesiz kalan ailelerine ait iti-
maiye ve umumiyetle terbiye ve grev (tatil-i takip ve
idare eden ve bir messese olmakla beraber itimai in-
zaferini mteakip de derhal ve mstahsil vazifesini icra et-
melidir.
dernek ve birliklerinin mteakip zerlerine bu va-
zifenin ehemmiyetini takdir ederek ve sanatkar kitlelerin bilaistisna
kendi ilerine girmelerini ve mstahsil halk ile hkmeti birbirine
kuvvetli bir merkez haline gelmeleri
13- Memleket dahilinde istihsal kuvvetinin ykselmesi iin
olan mstemleke ve kapitlasyon usullerinin ne
derece ise muhtelif istihsalat demir ve su yolla-
fenni istihsalat iin muhtelif buhar ve elektrik mahsus la-
boratuvarlara, alat ve istihsaliye imal ve tamirine mahsus
athanelere ihtiya ki Komnist Avrupa ve Ameri-
ka'daki birliklerinin ve nihayet itimai muzafferiyeti
ile meydana kanidir.
14- T.K.F. muktedir btn fertlere umumi mkellefiyeti-
nin tatbik ve istihsal iin asgari bir miktar tayin edilmesini ve is-
temeyen tufeyliler iin kommuna hkumet
da mstahsil bir hale getirilmesini iltizam eder.
100 j Aclan
15- Umumi iin iktisadiye-
si msait olan yerlerde ev
Ky Dair
16- T.K.F. kolunun gcyle renberler menfaatine ola-
rak devlet tesbit ve tahkim eder. (s 15)
17- T.K.F. iftilik komnizm ileri gtrlmeyi ve istih-
salin nokta-i arelere mracaat eder:
(elif) T.K.F. esas byk Binaenaleyh ev-
vel emirde fertler elinde olup da fenni olunan iftlikler byk
istihsal devlet
(be) Umumiyetle ekilmeyen veya sahipleri
topraklardan muayyen bir bir iftlik haline
getirmek isteyenlere her suretle (ifti kommunalan) a-
(pe) Sahipleri toprak veya alelade iftlikler
renberler evvela hi olmayan veya mevcut ken-
disine yetmeyen kyllere, ikinci derecede kye nakledip
reken isteyen amele ve ahali ve nihayet yine bu
amele ve ahaliden vcuda muvaffak olmayan fert-
lere tevzi olunur.
(lel) Bir veya suretle talibi zuhur etmeyen veya talibi zuhur et-
se de hkmet grlen toprak [ve] iftlikle-
rin emaneten hkmete karara
18- bahecilik, dutuluk, ait fenni surette idare olu-
nan byk devlet tasarrufuna intikal edip emaneten idare olu-
nabilirler.
19- iftilikte mal, davar ve aliit edavat gibi
emYal madde (16) da gsterilen derecat (s. 10) renber-ler ara-
ihtiyaca gre tevzi olunur. Bu emvalin mmkn kadar kul-
yerlerden ve bu suretle harap ve zayi olmaktan
ve muattal kalmaktan muhafaza edilmelerine
20- Toprak, elinden kendi halka
mal edilmekle beraber ekincilik usulnde ilerlemesine ait her trl arele-
re Bu meyanda ziraat seferber haline getirilerek
fenni iftliklerle sthanelerin ve at, tavuk iftliklerinin
ve terakkisine, ve tohumun ekinci aliit ve
fenniyesinin mikyasta ve bu aliit ve edevat iin ta-
mirhaneler ve kylerle yollar ve halk
marifetiyle renberlere, ifti edil-
mesine
21- T.K.F. kylerde maraba ve gibi bsbtn veya
olup da iin sair malik olmayan renberlere ya-
ni proletarya ve nim proletarya istinat eder. Bu
Trkiye' de Sol Hareketler 1 101
kyl birlikleri" vcuda getirmekle. beraber siyasi hcreler de a-
mak suretiyle ve siyasi terbiyenin kuvvet
esas vazifeleridendir.
22- T.K.F. kylerde mbarezede, kuvveti bilhassa mte-
gailibelerin gasp ve nihayet vermek cihetine sarf edip kendi
orta ise mtegallibe elinden kurtarmak suretiy-
le kyl zere gelen arelere tevessl eder.
23- Ky ait tevzi ve tanzim ky
icra edilir. ( s. 17)
Tevzi ve
24 -T.K.F. mahsulat ve halk taksim ve
da eski ticaret esas muhaliftir. Binaenaleyh halk
da istihlak kooperatiflerinin ve tamimiyle tufeyli
ortadan hizmet eder.
25- en faal dernek ve birlikleri bu istihliik
kooperatiflerini idareye sevk ederek, eski kooperatiflerdeki kar ve tasarruf
fikri yerine refah ve saadet-i hizmet edici insani ve maksat-
tesisine ve bir halinde kaplayacak olan bu koopera-
tifler memlekette komnizm yeni tatbike
msait zeminler
26- Trkiye'de vesait-i nakliyenin tekaml etme-
mesi tevzi ve istihliik radikal ve hareket ile
byk iktisadi hudsne sebebiyet dikkate
alan vesait-i nakliye ve tevziyenin tekamlne kadar ve kyler-
de pazar ve vererek mstahsillerin
etmelerine msait ihzar ve bu gibi yerlerde mbadeleye ka-
zan mukabilinde olmayarak edebilecek kooperatifler eder.
Bankalara Dair
27- T.K.F. sermayedarlar hakimiyetinin merkez sikletini eden
bilcmle amele ve renbcr is-
tihsal ve mbadele ve ancak bu "halk
temin eder.
28- istihsal ve tevzi mnasebetlerinin komnizm mu-
bir surette teesss bir devirde ortadan kalkmayaca-
(s. 18) kani olmakla zenginlerin faizcilik ve her trl dalaverave bor-
sa soymada mani olacak her tedbire
Klliyetli miktarda bankalarda muhafaza kanun
ile tevsik ve umumiyetle para ticaretini men eder.
29- muhtelif istihsal messeseleri muamelahn mte-
kabil cariye ve mal mukabili ekler grlmesi
halk [n] iktisadi mdavele iin merkezi muhasebat
messesesi haline getirilmesini iltizam eder.
102 I Aclan
Vergilere Dair
30- T.K.F. esas itibariyle halka tarh ve tevzi olunan her trl vergi-
nin hedef ittihaz eder. iin, devleti bte hk-
metin belki mstahsil heyet-i itimaiyenin bilcmle istihsalat ve istih-
lakini muvazene eden bir kanun
31- Devlet masarif ve temini iin mbarezenin
henz devrinde muvakkat olarak vergi uslne mraca-
at edilecek, kadar ki tevzide ve menfaatleri gz
nnden uzak tutulmayacakhr Bu kabilden olarak btn servet sahipleri-
ne toptan ve klliyetli tazminat caiz gibi mahsuln mik-
gre mtezayit bir uslde, vergiler de mterakki esasta tarh edile-
cektir.
Mesken ve Meselesi
32- T.K.F., sermaye sahibi muhtekir zevk ve ma-
kar olan byk bina ve kadar ve rutubetli yer-
lerde tahsis eder. aile (s.
19) ait adat ve dikkate tedbirler ittihaz olunur.)
hayat bunlardan istidat [ve] kabiliye-
ti da halk maarif ve ait yerler haline ge-
tirilmesine
33- Bundan ve kylerde evsiz kalan veya evlen pek fena
olan amele ve renber ailelerine mahsus olmak zere yeni binalar vcuda
az zahmet ve masrafla temin ede-
bilecek umumi delalet eder.
Dair Teminat
34- T.K.F. mddet ve ait alideki esas olarak
kabul eder:
(elif) Btn amele iin mddeti gnde (8) saattir.
(be) Onsekiz olanlarla toprak iin
gnde azami 6 saattir.
(pe) men'i.
(te) Onsekiz olan genler ve umumiyetle
gece msaade
(se) Umumiyetle hamiden sekiz hafta evvel ve
sonra iin yevmiyeleri tamamen verilmek istisna edilmeleri.
(cim) Emzikli her saatte saat emzir-
me teneffs verilir.
(ha) Alelumum mesf haftada saatlik mtemadi bir
istirahat gibi bir senelik mesai mddeti her se-
nede iki ay devam etmek ve mtemadi olmak zere mezuniyet verilir (s.
20) ve bu mddet zamanlar gibi ve verilir.
Trkiye' de Sol HarekeLler 1 103
(dal) Amele ve bulundurul-
hasta meccanen tedavi edilmesi.
35- Her ne suretle olursa olsun kabiliyetini kaybeden amele veren-
berlere ve bunlar zaruri olan aileleri ve herhan-
gi bir suretle len amele ve renberlerin keza kimsesiz kalan ve muavene-
te muhta olan aile temin eder.
36- ve hayatiyesi kadar tertip ve intizam
dairesinde grlerek istihsalin ykselmesi, heyet-i itimaiyenin saadet ve
nokta-i elzem bu fikrin amele ve renber
birlikleri iinde ev da olmak zere bu cihetle-
rin kontrol edilmesi iin dernek ve birlikleri iinde heyetleri v-
cuda getirilir.
Umumiyete Dair
37- irken sefaletine sebebiyet veren sari ve mstevli hasta-
mbarezeyi biri ad eder. Ve bunda mu-
vaffak olmak iin her trl arelere Hususi eczahanelerin, hastaha-
nelerin, halk istifadesine
ve sari mahsus yeniden ve mikyasta muayene ve
tedavihaneler bu maksada hizmet edecek
38- T.K.F. ahlak ve umumiyeyi mahveden mskirat,
kumar gibi afyon ve esrar gibi mkeyyifat istimaline
detle mcadele eder. Ve mskirat, afyon imal ve fruhtunu kafiyenmen'
ile fenni ve kimyevi ihtiyacata yetecek kadar istihsaline
msaade ve devlet gelen messeselere tevzi
temin eder. (s. 21)
39- ve ne-
zaret ve hizmet etmek zere seyyar tabip ve ve kk me-
tayin ve kk mah-
sus mektepler aarak umumiyenin ve ykselmesine
Ordu ve Dair
40- T.K.F. esasen insanlar harp ve alet olan ve
kadar mtehakkim idameye hizmet eden
mevcudiyet ve faaliyetlerine olmakla beraber yeryznde zengin ve
mlkdar mazlum amele ve renber ve emperyalist dev-
letlerle mstemleke ve nim mstemleke halindeki mazlum milletlerin ara-
devam bir tedafi bir kuvvetolmak zere in-
ruhta amele ve renber mdafii
tervi eder.
41- Beynelmilel cidaline ve yeryznde mazlum ve
kara (hakimiyetine) taraflar olan memle-
ket bu sonuna kadar takip edecek bir ve hale ge-
1041 Aclan
tirilmesi Bunun iin riayet olunur:
(elif) Umumiyetle ve emperyalist devletlere taraftar
olup son ve kat'i cidalden zengin mlkdar
toplanarak ve mazlum amele ve renber
Burjuvazyaya mensup veya taraftar olan adamlar ordunun idare, nakliyat
ve sair hizmetlerinde
(be) Amele ve renber gndelik engel (s. 22)
olamayacak surette askeri terbiyenin tamimine zamanda ordu bir
mektep haline getirilerek siyasi ve iktisadi terbiyeye dikkat olunur. Aske-
ri iinde hcreleri mbarezenin asker ru-
hunda
(pe) Askeri kumandanlar askerin siyasi ve iktisadi terbiyesi-
ne ve eski devir zabitlerinin irticaa hizmet etmemelerine bakacak amele ve
renber hakimiyetine taraftar ve mensup tayin olunur.
(sin) ordu iinde amele ve renber ruhunun hkmran
ve emperyalizme mbarezenin kuvvet iin
evvel emirde kk zabitler amele ve renberlerden tayin edilir
ve bu gibilerin az zamanda edecek mddetli har-
biye mektepleri
42- ve kylerde olmak zere ame-
le ve renberlerden olunacak milis verilir.
Mahkeme
43-T.K.F. mahkeme de ve esaslar
kabul eder. Muhtelif ve isimlerdeki mahkemeler ilga edilerek bunla-
yerine amele ve renber intihap edilecek bir
"halk mahkemesi" usUln kabul eder.
44- Eski kanunlardan amele ve renber iin hkm ka-
bil-i tatbik cumhuriyetinin ali tayin edi-
len kanunlar ilga ve mazlum yeni kanunlar
olunur. kanunlarda olmayan crm ve meselelerde mahke-
me itimai ve surette serbest
olarak hareket eder. (s. 23)
45- Ahalisi az ky ve iftlikler iin merkezi sfalar
seyyar hakimler gnderilir.
46- Ceza tehzip ve tasfiyeye hizmet ede-
cek son esaslar kabul olunur.
Maarif ve Hars
47 T.K .. F. zengin ve mlkdar olan maarif ve
halk iinde hizmet eder
48- mektep, insanlar ait terbiye-
yi verecek ve istakbalde komnizmin fiilen tatbikine muktedir yeni
nesli bir messesedir.
Trkiye' de Sol Hareketler 1 105
49- Bu hususta hkmetinin ilk devr-i teesssnde tatbik olu-
nacak tedbirler:
(elif) erkek ve olmak zere onyedi kadar
mecburi ve meccani tahsil;
(be) Umumi ve fenni terbiyeyi bir mekteplerinde" vermek
ve bu mekteplerde hayata temin ede-
cek surette mektepte yedirilme ve giydirilmelerini ve tahsile ait le-
hkmet olarak temin etmek;
(pe) ve kylerde mektebi talebelerine mektep haricin-
de sanata ve ait tatbikat dersleri verilerek kendilerinin hayata tec-
rbe ile girmeleri sebeplerini
(te) kulluktan umumi istihsal sokabilmek
zere kk ocuklar iin ocuk yuva ve baheleri gibi mektepten evvele
ait messeseler amak;
(se) Mektebe giremeyecek derecede amele ve renberlere oku-
yup yazmak siyasi ve terbiye verecek gece dersleri, ktp-
haneler, halk mektepleri ve halk aarak mektepten hari ta-
lim ve terbiye temin etmek;
(cim) ve muallimler ulUm ve fnunun te-
rakkisine, sanayi-i nefise zevkinin hizmet edecek byk mikyas-
ta darlmualliminler, darlfnunlar, atelyeler, mzeler, amak
ve buralara amele ve renber girip hizmet
etmek;
(im) Ders krslerini eski usl ve merasim tekellfahndan kurtara-
rak gen ve muktedir mderrislerin halk iinde maarif ve hars ruhunu
etmelerine msait zeminler
(dal) Halk ve genlerin bedeni terbiyesinin temini iin ve
kylerde spor ve cimnastik mahalleri tesis eylemek ve izci yap-
mak;
(he) her hususta tenevvr iin seyyar ktphaneler tesis ey-
lemek.
1061 Aclan
Blm
1- Gnther Nollau-Hans, Jrgen Wiehe, Rote Spuren im Orient, s, 99-106, Kln,
1963.
2- Mete Tunay, a.g.e., s, 142.
3- Fahir Siyasi' Tarih (1789-1960), s, 628-629, Ankara, 1964.
4- A. Miller, From the History of Soviet-Trkish Relation, s, 64, Moskova, 1956.
5- "28-29 Kanunsani 1921, Karadeniz Paralanan Mustafa Suphi ve
Moskova 1923, Ali
makalesi.
6- Dr. Samih oruhlu (Prof. Akdes Nimet Kurat), Komniz-
min Faaliyeti, Yeni Gazt., 2 Temmuz 1967, Tefrika Nr. 2.
7- Bknz., Fethi a.g.e.
8- Bkz. Trkiye Defteri, Haziran 1975, S. 20. s, 87-104.
9- Burhan Felek, 1977 Milliyet gazetesinin Pazar ilavesine Mustafa Sup-
hi ile ilgili "Saltanat devrinde olarak
burada, hatta Bakkalky ve civa-
ufak tefek yol kesen da Bunlardan; Mustafa,
erkes Mehmet Pehlivan gibileri, zerine
umumide teslim olup fakat sonradan
devrinde muhaliflerle yapmaya kalkarak, politi-
yzlerine gzlerine Nitekim, Mustafa, Mahmut
katlinde nce komploya dahil sonradan
hkmete haber fakat gene de o badirede srgne gitmekten
Birlikte - Ben bu
dahil suikasti, Cemal Bey'e Cemal haber verdim! di-
ye gazetesi mdr Trk komnisti Mustafa
Suphi Bey ve -ki, bizimle beraber da tevkif
bu zerine orada bir temiz elle-
rinden kurtarmak iin hapsettiklerini
10- Ahmet Bedevi Kuran, ve Trkiye Cumhuriye-
tinde Hareketleri, s, 620, 1956.
11- s. 622-624.
12- Dr. Samih oruhlu. a.g.e. Tefrika Nr. 3.
13- Gnter Nollau, a.g.e.'de bu Trkicsh -Sozialistische Federation
(Trk Sosyalist Federasyonu) diyor.
14- General Ali Fuat Cebesoy, Moskova s, 14-20, 1955.
15-
16-
17- Gnther Nollau, a.g.e.
18- .
19- Ivar Spector, The Soviet Union And The Muslim World 1917-1958, s, 52,
Washington, 1958.
20- Sreyya Aydemir' den 1Temmuz1975 tarihinde bir
mektupta" Ansiklopedik Marksist Szlk" II.
Trkiye'de Sol Hareketler 1 107
Baku Milletleri Kongresi bilgileri "Baku Kongresi, 1-
8 Eyll 1-4 Eyll arasmda srd .. 235 delege de, Kongreye (M.
Suphi bir listeydi. Ama Kongrede bu kadar Trk n-
k bu listedekiler, o Baku' da toplanan Trkiyeli esirlerin isimleri ile a-
Sonra Baku' da toplanan Komnist (Trkiye) Partisi kongre-
sinin yeleri olarak, Kongre salonunu doldurdular. Hatta bir Trk
da askerleri olarak , daha drt grup
Trk kongrede veya kurultayda" Bu gruplar; 1- M. Suphi'nin Kom-
nist Partisi 2- dan gelen kk bir grup (bir
Alman Spartak hareketinin etkisinde), 3- Anadolu'dan gelen heyet (Sreyya
var), 4- Ben Sreyya),
ki-Nuha blgesinden seilenler kongreye Bylece
zaman da, henz partili Azerbaycan Birinci Sovyetler
Kongresine veya da seildim ve "Ansiklopedik Marksist
Szlk" Baku Kongresi maddesini yazarken, da 1975
(Koral "Birinci Ku-
Baku 1-8 Eyll 1920" (Stenoyla yararlan-
Kitap, 1921 Petrograd'da olarak
onal Communiste et la Liberation de L'Orient-Le Premier Congres des Peuples
de L'Orient Baku 1920, Editions de L'Internationale Communuste Petrograd,
1921" Komntern
21- A. F. Cebesoy, a.g.e., s, 19.
22- s, 20.
23- s, 21.
24- I. Documents du Premier Congres-De La III eme Moscou,
2-6 Mart 1919, s, 225-231.
25- A. F. Cebesoy, a.g.e.
26- Radek, o "Pravda" gazetesinin idi.
27- Weltmann, a.g.e.
28- Enver da bu Kongreye (Bak Kongresi) Sreyya Ay-
demir bu konuda "Enver bir gn, Kurultay salonu-
nun bir delegeler bir sebep
oldu. Mslman bir masal, bir efsane halindeydi. Hal-
muhayyilesinde onun insan st bir hviyeti ... ) Hele kendilerini
komnist sayan Trkiyeli bir grup, onun kongreye bir delege halk
mahkemesi sulu olarak Kongre
... Enver bsbtn kendi haline terkedildi. Gene bu-
nun iin olacak ki, kendisine krsde serbest sz verilmedikten
nutku kendisinin da meydan Krsye gelen
ve komnist bir Trkiyeli (Mehmet Emin olacak), elinde bir
sanki ona gibi delegelere
- verilen bu okuyorum, diyerek ( ... ) okudu,
Bknz.,"Suyu Arayan Adam", s, 208-9, 1959.
29-3Mart1918'de, Trkiye ile Rusya Kars-Ardahan-
Batum'un Trkiye'ye kabul eden muahede Brest- Litowsk
olarak bilinir.
I Aclan
30- Pavlovi - sz konusu "Trk Baku'da bulu-
nan Trk komnistleri, yani Mustafa Suphi ve idi.
31- Kongreyi takip eden Enver ile Mustafa Kemal Ankara'dan
delegeleri, Pavlovi'in ne kadar rencide tah-
min edilebilir. Baku Kongresinin hemen Enver sz-
leri olduka daha iyi ki, idealimi
mek iin emperyalizmin ezilen
iin, nce bu halklar zerindeki Rus emperyalizmine son vermeliyiz." Pod
Zinemenen Islama, Noviy Vostok, Nr. 4, 1922, s, 95.
32- Bela Kun, 1938 temizlik Stalin dizdi-
rildi. Baku Kongresine olan Sreyya Aydemir, Suyu Arayan
Adam eserinde Bela Kun "Bela Kun ... gen, gr-
bz bir Macar ihtilalcisiydi. Az evvel Macaristan'da hapishaneden
Macar Dokuz Maca-
ristan' da bir kan ayini halinde geti. edince r-
ya sona erdi ve bu gen Macar iz, Tuna' dan,
Macar Karpatlara gidiyordu."
33- A. F. Cebesoy, a.g.e., s,28, 220, 313.
34- Konu kaynaklar pek ok birinci dereceden ol-
mak zere daha bilgi iin, Bknz., Abdullah Recep Baysun, Trkistan
tiklal Hareketi ve 2006 ve Ali Bademci, Trkistan
lal Hareketi'nde Kor 1977 ve Aclan SSCB ve Sul-
tan Galiyev., s, 46, Ankara, 1966,.
35- A. F. Cebesoy, a.g.e., s, 28-29.
36- Baku Milletleri Kongresinden sonra, Anadolu'da okullarda tip
Anadolu hkumeti var olsun
zlerine yar olsun
Uyan mihnetle
hr renberi.
Cemal Kutay, Trkiye'de Komnistler, s, 17, 1959,. Bu
Enver Moskova' da (1920) "Mesai Halk
propaganda motiflerinden Bknz., Mete Tun-
ay, Mesai - Halk Ankara, 1972.
37- "Komnist Liderlerinin, Baku Milletleri temin etmek is-
tedikleri istifadeleri hlasa etmek mmkndr. a- Cepheden ve
garp Avrupa'ya sirayet ettirilmeyen
tan ve Mslman memleketlerden sokmak; b- nc Enternasyonalin,
ikinci enternasyonale mukabil, kyl ve amele hukukunu cihana
ilan etmek; c- milletlerinin kendileri ile beraber
gstermek; - milletlerini ihtilale, davet etmek veya mecbur et-
mek; d- Enver ve kendileri ile gs-
termek; I- Trkiye'nin kendileri ile dost ve siyasetlerine zahir oldu-
alemine gstermek suretiyle, Trkiye'nin alemi zerinde-
ki nfuzundan faydalanarak, aleyhine ihtilaller
Trkiye'de Sol Hareketler l 109
memleketlerine mazlum ve maskesi
lam memleketlerine hulul ve nfuz etmek. Baku zamanda III.
Enternasyonalin, milletleri ile gstermek istedikleri
tehditkar bir Ali Fuat Cebesoy, Moskova
s, 32.
38- Aclan a.g.e., s, 55.
39- (Eli)" Nr. 1, kapakta "Kanunuevvel"
"1336 (1920), milletleri ve icra fikirlerini Trk,
Arap, Fars ve Rus dillerinden ayda bir kapak: "19.
rinisani" "1920 (1336) Baku Hkumet Azerbaycan Merke-
zi bu
40- Bu belgeyi, Baku Kongresinde olan Sreyya Ayde-
mir' den de sorduk. Tali ngren'in byle bir beyannameyi okudu-
ancak Cevad Tali ngren
bu beyannameyi kaleme ve kongrede syledi.
41- Sesi", 23 1974, 1,
da, Mustafa Suphi'nin ilk TKP kurucu Komitesinin yedi ol-
sylemekte ve isimleri vermektedir: Mustafa Suphi, Maksut Ek-
Ali Keskin, Osman Mustafa Brklce, Muras Kadir
Erzurumlu.
42- Mcadele Derg., Sancar, Trkiyeli Komnist-
ler" 15 Nisan 1965 II/l
43- TKP'nin merkezi Baku, kabul ediliyor. Ancak bu
keyfiyeti Mithat Alaeddin isimli iki komnist 1919 Haziran' da ettikle-
ri ilk nvedir ve Dr. Hsn'nn 22 Eyll 1919'da Partiyi
kil ncedir.
44- Raporun ifadesinde ki, TKP
45- Bu raporun tam metni iin Mustafa Suphi, Trkiye'nin Mazlum Amele ve
Renberlerine, s, 29-42, 1976.
46- Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, s, 215-217, Ankara, 1959,.
Konu bir malumat ise; Yeni Derg., Eyll 1965, Prag, Nr.
9, s, 761-769, "TKP I. Sekreteri Yakup Demir Konu
kayda bilgi verenlerden biri de
Bknz., Sesi", 13Mart1975, 3, ge-
en derigide TKP'nin Baku' da ile il-
gi ekici bilgiler yer 1932 beliren muhalefet grubu men-
olan Baku' da Mustafa Suphi'nin kurdu-
TKP'nin Bro yelerinden Ali Keskin'in gre,
TKP'nin 10 Eyll 1920 tarihinde sregelen 13 Eyll'e kadar I.
Kongresinde edilen Merkez Komitesi zevattan 1)
Mustafa Suphi (Genel Sekreter); 2) Maksut 3) Ali Keskin (1945
de ld); 4) Mustafa Brklce, 5) Osman
Stavropol'da 16 Nisan 192l'de ti-
fodan 6) Murat 7) Kadir Erzurumlu, 8) Semiramis (Semra),
(Mustafa Suphinin 9) Yakup 10.) Dr. Hsn
110 1 Aclan
mer), 11) Ethem Nejat, 12) Sadrettin Celal, 13) Mustafa Nermi, 14)
15) Ali, 16) Ltfi Nejat, 17) Dursun Ali, 18) Halil 19)
20) Asker Ali, 21) Asker Hahrat sahibinin bil-
giye gre TKP Merkez Komitesi: Maksut Kadir Erzurum-
lu (Genlik), Sadrettin Celal (Mali Ali
(Sevk ve Komntern Brosu (Hari-
ci Brosunda) ise kimseler yer Ali Keskin (Merkezde-Mosko-
va), Osman (Merkezde Moskova), Murat Musta-
fa Brklce sevk ve idaresinde). Ali Keskin'in Topu-
gre; 25 maddelik Parti gre "Trkiye
uygun bir program iin" yedi bir komisyon
ve bu komisyonda yer Mustafa Suphi, Maksut
Ethem Nejat, Sadrettin Celal, Ali Keskin, Mustafa
Brklce. Bu Kongrede, Mustafa Suphi, Trkiye ve ifti
Sosyalist (legal) Dr. Hsn'ye TKP Merkez
Komitesi verdi. Kongreye olan Dr.
Hsn'ye bir ile grevi bildirildi. yazar Ge-
orge S. Harris'in "The Origins or Communism in Turkey, Stanford (Califor-
nia), 1967" dip notunda Samih oruhlu'nun (Prof. Akdes Nimet
Kurat) 11Temmuz1966 tarihli atfen, Merkez Komitesine seilen
yelerin ismini verir a.g.e., s, 168. Bu listedeki isimler Mustafa Sup-
hi, Ethem Nejat, Nazmi Kayserili as-
li ye; Sleyman Nuri, Hseyin Sait, Necati ve Selim ye-
dek ye; Sleyman Sami, Ltf Necdet, ve da aday ye.
(a.g.e.'in Trke tercmesi, eviren: Enis Yedek Hoyi), Trkiye' de
s, 91, 1975.)
Blm
Mustafa Suphi ve
Sonu
Trkiye Komnist Partisinin Baku' da I. Kongresinden hemen
sonra, Komntern ile karar Mustafa Suphi,
Ethem Nejat, Mehmet Emin Vehbi, Srmeneli
Yakup, Tayyareci Hilmi ve 16
lik bir kafile Anadoluya girdiler. Moskova'ya gidecek olan heyetin
General Ali Fuad (Cebesoy) bulunuyor ve Kars'ta tevakkuf ediyordu. Sov-
yetlerin Ankara ya tayin edilen yeni elisi Budu Medivani ile Musta-
fa Suphi ve Kars'ta Ali Fuad Cebesoy ile Mustafa
Suphi'nin talep bir mlakat sonunda 2 Ocak 1921 tarihinde Ali Fuad
(Cebesoy) ile komnist lider Mustafa Suphi, General Ali Fuat
(Cebesoy)'a syledi: "III. Enternasyonal Trkiye dahilinde mutlaka
komnizmin tatbikini kabul Trkiye'nin itimai mukadde-
kendisine Anadolu hareketinin itimai bir ihtilal olmaktan
ziyade, Trk milletinin emperyalist istiklal ve hrriyetini
bir kani bulunuyoruz. Trkiye' deki
bey ve burjuva addehniyoruz. Bilakis halk kitlelerinin
en olarak biliyoruz. Anadolu hareketini idare edenlerin
ve bilhassa Mustafa Kemal prensiplerini anlamaya An-
layabildiklerimizi umumi siyaset gryoruz ( ... ) Biz
hilafet ve saltanat bir gn lzumuna kaniyiz"2.
Mustafa Suphi, Kars'tan sonra ile birlikte Erzurum'a geti-
ler. Ve hemen yapmaya Mustafa Suphi
temas kimselere -Erzurumlulara- kendisinin de Erzurumlu
nu sylyor ve Leninin Trkiyeye her trl ifade
ederek, Erzurum Lenin' den selamlar bildiriyordu3. Ay-
Trkiye iin en rejim sylyordu. Bu
propaganda halk zerinde tepki Mustafa Suphi ve
halk hcum etti. General Karabekir'in tedbir sayesinde
Mustafa Suphi ve lin edilmekten Kendilerine
112 l ,l\clan
bir olan
Yahya (Kaptan), Trabzon
havolisi "Mdafa-i Hukuk
Cemiyetinin"
nderlerindendi. Mustafa
Suphi ve
Karadeniz' de
ldrlmesinden sorumlu
Trabzon yoluyla Rusya'ya dnmeleri, henz Ankaraya gitmek
iin vaktin erken sylendi. Yol boyunca,
dinmedi. Trabzona geldiklerinde hakaretler devam ediyor-
du. Halk kendilerine ekmek, yem
O tarihlerde Trabzon' da, Karadeniz sahillerini Samsuna ka-
dar kontrol olan Yahya Kahya, Kk Talat
kara) ile birlikte Enver gizlice Anadolu'ya sokmak iin ter-
tibat Rusya'dan Enver de, Mustafa
Suphi'nin grnce zaten galeyan iinde bulunan
bir daha tahrik ederek uygulamaya Halk,
Mustafa Suphi ve heyetinin ve limana kadar
hakaretlerle srkledi. Bir motora bindirilerek denize
Yahya bir motora bindiler. Mustafa
Suphinin motoruna Faik Reis halde, Anado-
luya gemek isteyen ilk komnistleri ldrdler,
tarih 28-29Ocak192l'dir6. Bu cinayetten Mustafa Ke-
mal haberdar ve dair kesin bir
delil yoktur. Mustafa Suphi gibi Hatta, Ba-
hattin Dr. ve Baku' da Komnist
yerine kendi idaresi Partiyi faaliyete
ti. Bylelikle Anadolu harekahna Sovyet Rusya' dan
kontrolne sahipti. Yahya Kahya ile Kk
"Muhafaza-i Mukaddesad Cemiyeti"
evreler, Ka-
Karabekir da bu cinayete iddia etmekle birlikte, id-
dia ispat En ihtimal, ve muhafazakar gru-
bun Mustafa Suphi ve
Mustafa SuphilO ve ldrlmesi zerine Moskova' da
bulunan TKP'nin Harici Bro Sekreteri Ahmet Cevat (Emre), Pavlovi-
Weltmann'a bir mektup yazarak durumu protesto ettill. Ahmet Cevat bu
mektubunda "Aziz Pavlovi! 28 Kanunusani-
de Trabzon ldrlerek deize olan Suphi ve Ko-
mnist Merkezi Komitesi drt ve oniki kom-
nist sizinle ciddi Kaybolan
epey zaman malumat Fakat sonra Trabzon
elde cellatlar ldrldkleri Ta Er-
zurum' dan itibaren, bizim aleyhine
Halka ki: Rusya' dan olan komnistler ... ila-
he ... Bunlar bizim hcum ederek ve para para et-
meye Yolda kimse bizim ekmek ve iin yem
Hkumet ise himaye rol
gstermek istiyordu. Komnisitleri mdafaa iin tedbir
... )"
Trkiye' de Sol Hareketler 1 113
Ahmet Cevat (Emre), Mustafa Suphi ve
ldrldklerini sonra mektubuna de-
vam ediyordu: "Ertesi gn herkese Trk
komnistlerinin denizin dibine gittiklerini Sov-
yet Rusya mmessili, istikbal fa-
kat vali buna mani olarak evinden ak-
si halde halk Rus m-
messilinin bu vak' radyo ile Moskova ve Ankaraya verme-
si ve bizim cellatlar elinden
Fakat ki, o Trabzondaki Rus mmessili
cesur bir adam Trabzon' da bunu bilmeyen yoktur. Bu
hadisenin Belediye Reisi ile Milli Mdafaa cemiyeti riyaset di-
syleniyor. (Ahmet Cevat, Muhafaza-i Mukad-
desat Cemiyeti demek istiyor AS.) Burada (Rusya' da) bu meseleye dair
henz bir karar Fakat susmak imkan haricindedir. En
iyi ve cesur 16-17'sini kaybettik. Bizimle hemfikir
olup o tecziyelerini istemelisiniz. Trabzon'a gelecek her ko-
mnistin ldrlmesine karar Anadolu barbarca
cinayetlerden mesul komnistleri
detle takipte devam ediyor. Cellatlar olan bizim
en mdafaa zerinize ve bu
meseleyi mit ederim. Komnist selamlar ve hrmet-
ler - Ahmet Cevat"12.
Mustafa Suphi ve akibeti, hi bir surette Sovyet hku-
metinin tepkisine sebep O bulunan ko-
mnistlerin ele idi, o zaman bu Mustafa Kemal
dostluk yok edilmesine sebep olurdu. Ahmet Pav-
lovi'e mektupta "Trabzon Rus mmessilinin" kendisinin de teh-
likede bildiriliyor ve Suphi ve ka-
deri Radyo-Telgrafla hemen haber vermemesini tenkit ederek,
acilen mukabil tedbirler istiyordu. Ahmet
Rusya mmessiline ya;,:. byle bir tenkit, sanki Sovyet hkumeti-
nin bundan hi haberi Muhakkak ki, Mosko-
va'mn konsolosu bu hadiseden haberdar ve hadiseyi Moskovaya
Buna Moskova' da da Lenin, Troki ve ierin, Tr-
kiye ile dostluk muahedesi zere idiler. Halbuki Stalin ve Or-
janikidze bu muahedenin tavsiye ediyor-
ierin, Mustafa Suphi ve
tehlikeye iin elinden gelen gayreti de M. Suphi
ve kazaya kurban gittiklerini politik zaruretlerle kabul et-
tikten sonra 16Mart192l'de, yani Suphi ve ldrlmesin-
den bir buuk ay sonra, muahede
Ahlki kadar,
siyasi
(Giritli) Ahmet Cevat Emre,
sol' da siyasi
vazgeip,
Cumhuriyet hkmetine
biat edenlerin
gelecektir
1141 Aclan
Yedinci Blm
1-Ali Fuat Cebesoy, Moskova s, 40-41
2-Ail Fut Cebesoy, Moskova (s, 41) Suphi bilgieri ver-
mektedir: "Mustafa Suphi'yi ve ihtiras zeki, kurnaz ve azim sa-
hibi bir gibi Rusya' daki liderlerinin muvaffakiye-
tin tetkik bulan bu zahn, bir gn gelip Trkiye'nin Lenin'i veyahut Sta-
lin'i ihtimalini muhakkakh. Komnizme
fikir ve prensiplerini kendi siyasetine bir yapmak istiyordu. Mustafa Ke-
mal ve harici mesaisini tasvip ediyor ve bun-
dan Hariteki memlekete girmeleri ve da-
hilde ve Terakki" her ne surette olursa olsun ihya edilmeme-
si Mustafa Kemal noktai tamamiyle ediyor-
du. Belki de daha ileri giderek ya Mustafa Kemal ile yahut da
ile komnizmin tatbikine bile geiriyordu. Mustafa Suphi
her ihtilalci, gibi sakin, kurnaz ve hlvvetli bir gibi grnme-
Memleketimizde III., Enternasyonalin hakiki bir komnist elisi
gibi girmek ilk anda resmi elisi Medivani yol-
ile bE'.raber Kars'a kadar gelmesi bunun bir delili
3-Meydan Derg., Ahmet Kemal "Mustafa Suphi'nin 1
1966, Nr. 55, s, 16
4-Gnther Nollau, a.g.e.
5-Ahmet Kemal a.g.e.
6-Genellikle, Trabzon'da ldrlen komnistlerin 14-16 Ba-
Trabzon' da 11 ki, Erzurum ve
Trabzon' da Mehmet Emin Vehbi, Yz-
Srmeneli Yakup, Tayyareci Hilmi, Mustafa Suphi'nin gen
Rus Yahudi Mehmet Emin Vehbi'nin, Mustafa Sup-
hi'yi ihbar eden Dr. eserinde zikrediliyor. ldr-
lenlerden ismi belli olanlar: Mustafa Suphi, Ethem Nejat, Arap
Ali, Topu Nazmi, Bknz., Dr. Samih
oruhlu, Harbinde Komnizmin Makalesi; 28-29 Kanunsani 1921 - Ka-
radeniz paralanan Mustafa Suphi ve
mnde; Mete Tunay, a.g.e.; Dr. Fethi a.g.e., ara-
1979 "Trkiye Komnist ve Hareketi" 58. sa-
Komnist Enternasyonel Dergisi 17, s. 554-558, 192l'den
M. Suphi'nin iki hafta sonra Nadir Agahan bir ko-
mnistin de yer .
... Birinci da 23 1974'te "Gere-
Sesi" kk gazetede, TKP'nin eski ilgililerinden
"Belgelerle 1920-1946, Neden Sosyalist Parti-1946" birinci-
sinde, Trabzon' da lenler Maksut Kadir Erzurumlu iki
nin de bildiriyor. Sesi", 3'te Ali Kes-
kin'in inanmak gerekirse, Mustafa Sup-
hi'nin Novorosiyks bir Trk ailesinin Ali
Trkiye'de Sol Hareketler 1 115
Keskin anlahyor hahrat (S. 3): "Bu arada Mustafa Suphi gazete
iin, Ker bulunan Murat
Orada Murat evinde misafir Bunlardan biri bir
de annesi bir Bunlar Novorosiyks bir Trk
ailesindendi ( ... ) Misafir yksek iktisat okulunu
da gzel bir Okul sonra konsomol
da (Mustafa Suphi ile) parti namzedi idi( ... ) Murat ... ) Mustafa
Suphi'ye gzet fikrine de uygundur, istersen sana isteyelim' dedi. Olur ce-
syledi o da sordu. da grlnce,
sylediler. Ben ama evvela de-
di. ismi Semiramis'ti, onu Semra diye Mustafa Suphi,
gre Milletlerine gnlerde, Kadir Erzurumlu
'ile Murat alarak Ker'ten Novorosiyks'e
mahalli evlendirme dairesinde Semra'ya k-
k bir Brovning tabanca hediye Semra da onu hep
gnlerde o tabanca ile .
... Trkiye Komnist Partisi'nin Muhalefet grubu diye bir eski ko-
mnistlerin bir kitapta, ldrlen 15 komnistin ismi yer
Bu isimleri gecesi, Sreyya Aydemir'e sorduk. Dip-
not'a ihtiyatla tavsiye Kitap 16 isim veriyor.
Mustafa Suphi'nin Semra da var. kaynaklar Yahya Kahya
akibetinin yazarlar. Geriye kalan on-
ismin Trabzon' da ldrlen komnistler Ancak,
anlatan Ali Keskin (1945'te ld) diyor: "Bizden
partili olarak 16 yola Bizimle olmayan Mehmet Emin ve
da konvoya dahil Partili olarak isimlerini hahrlayabildi-
isimler Mustafa Suphi, Semra (Semiramis) Suphi, Maksut Et-
hem Nejat, Yakup Kadir Erzurumlu,
Topu Dursun Ali, Halil Ali, Hilmi Celal, Asker
Asker Nazmi, Asker Ali..." (Bkz. Neden Sosyalist Parti-
si 1946.-TKP ve Mcadelesinin Tarihi 1914-1960-1., 1976
bul, s, 81.) "rn Dergisinin nder derle-
"lmsz Mustafa Suphi" 71-79. M. zera-
ner bir gazetecinin bir Devrimci Mustafa Suphi"
makalesi yer M. zeraner, Mustafa Suphi'yi arar,
bulur. Bunlardan biri Simyon Maksimovi Mirniy Lenin
bir Gavril Andevi Keremiti Ermeniyi
Mirniy ile Keremiti, "Ostroumov" Hastahanesinde son gnleri-
ni doldurmakta olan, olduka bir kimse olsa gerektir. da ok kuv-
vetli olacak ki, neler neler gazeteciye. Szgelimi 93, 95. sayfalar-
da Mustafa Suhpi'nin bahseder"( ... ) Gavril bizim
Ben geenlerde evlendim" dedi. 'Vanda' diyerek elini bana 'Rus
mu yoksa diye bir soru geti. Ama hi bir
( ... )Mustafa Suphi bana, Moskova'da Vanda komnist devrimci bir ka-
syledi. Vanda, Trkiye'ye hep birlikte
1161 Aclan
( ... )" (s .. 93) "( ... )Mustafa Suphi, Vanda ile birlikte bizi
ti. Mustafa Suphi'nin dikkatle szdm. Mustafa Suphi'ye uygundu. Uzun
boylu, gr koyu kumral yzl, ince sevimli bir ... )" (s. 95). M.
zeraner devam eder bu sefer:( ... ) Mustafa Suphi'nin ne oldu-
bilinmiyor. Sylentiye gre onu Trabzon hapisanesine g-
Daha sonra da Samsun' da grenlerin an-
gre Vanda ileden 1975'e kadar ... )" (s. 96).
Mete 1982 "Eski Sol zerine Yeni Bilgiler"
Sleyman Nuri ile ilgili blmde geenin zetinde Mus-
tafa Suphi'nin Maria (Meryem) olarak geiyor (S. 16). Ge-
ne, Mete "Birikim" Dergisi'nin, Mart 1980, Nr. 60'da "Paul Du-
mont'un Mustafa Suphi zerine notlar" (S. 56-60) 59.
Moskova' daki bir dostunun
den 28 ..... 1921 de, Trabzonda ldrlenlerin 1- Mustafa Suphi;
2- Ethem Nejat, 3- Bahaaddin, 4, Hilmi, 5, Mehmet 6- Dr.
7- Hayreddin, 8- Emin (Mhendis), 9- Mehmet Ali, 10-
olabilir) Mehmet, Mustafa Mehmet, 12, (Ali), 13- Ce-
mil Nazmi, 14- Topu Bnb. s. 60 Mete Tunay
"Hesapa vatanda ldrlenler,'M. Suphi dahil 14 .. Fakat (Mahmut) Go-
Tayyereci Hilmi ve bu listede
grnmyorlar."
7- Mete Tunay, a.g.e., s. llO.
8-Mete Tunay, bu konuda Karabekir cinayette dahli
ni ifade ediyor. a.g.e., s, 122. Yahya Topal tara-
ldrlmesi, Ali nn katli, Topal ldrlmesi gibi cina-
yetler, gre (Mete Tunay); Mustafa Suphi isti-
yor. Bunu biz kabul edemiyoruz. Gerek Ali Fuat Cebesoy'un a.g.e., (Bk. dip not:
2) Mustafa Suphi syledikleri, gerek Ahmet Kemal
a.g.e.' den belgeler cinayeti,
da gerek Mustafa Kemal gerekse Karabekir ara-
hi de iyi tarihfbir te yandan Ahmet Kemal
a.g.e.'de ise, en
Kk Talat o gnlerde Trabzon' da ifade et-
anlam bizi Enver Oysa o tarihlerde
Enver Orta Asya' da bugn biliyoruz; ama o
ralar kk Talat, Yahya Kahya ve bundan haberder bulun-
Enver beklerken,
da koyu olan Mustafa Suphi'yi cinayetin sa-
iki olsa gerektir. Mustafa Suphi ve Trabzon' da grldkleri zaman
ani olarak bir karar olsa gerektir.
9- Gnther Nollau, a.g.e., Mustafa Suphi'nin ldrlmesi konusunda ya-
"Ahmet (Emre) hikayesinin kabul edilirse, o zaman
ortaya soru (Trabzon' da ve Erzurum' da) komnistlere halk kitle-
si niye Ama bunun da verilebilir milliyetilerin ko-
mnistlere olan kini Suphi'nin Trkiye'ye ok nk,
Trkiye' de Sol Hareketler 1 117
Trk-Yunan cephesinde ile Ahmet mu-
vaffak olabilirdi". Bize gre Mustafa Suphi ve ldren
milliyeciler Yahya Kahya ve evresidir. Burada zikri geen Ahmet Pa-
Anzavur Ahmet' in olsa gerektir. Anzavur
ileri ise bir Zira,
Anzavur ve tahrikisi Mustafa Kemal ve
olarak yayan etkisindeki kukla Hkumeti ve
onun Damat Ferit Bknz., Die Kommunische Nr, 17
1921, s. 556'daki bilgi Anzavur Ahmet'le erkez Ethem'i Gnther
Nollau'da a.g.e.'nin Dipnot'unda bu hususu belirtiyor zaten. "Bir Neslin Dra-
serinin Hsamettin bize; M. Suphi ile Erzurum' da kar-
M. Suphi'nin kendisine "Ruslar zerine (Trkistan' da) pos-
tu serdiler" (1971)
10- Mustafa Suphi, Rusya' da "Komnist Manifestosu"
ile Bucharin'in eserlerini tercme ederek, "Komnizmin A.B.C.'si"ni ve
gizli olarak Anadolu'ya Gnther Nollau, a.g.e.
11- Bu mektup Pavlovi'in (Mikhail Welhnann) 1921'de Moskova'da
Trkiye" 119-121. yer Pavlovi bu
Mustafa Suphi'ye ithaf Bk. Reha Trkkan,
Faaliyet, s, 3, 1943
12- a) Trabzon' da Mustafa Suphi ve ldrlmesine olan
saiklerden biri de, bir sre sonra Trabzon' un Rus ve da
Ruslara nefrettir;
b) Reha a.g.e'nin ikinci I. Raguza (?) eserinden
ni bildirerek, Stalin'le geen bir anlahyor:
"Zinoviev, 'Trkiye' de diye onu (Mustafa Suphi'yi) Stalin'e tak-
dim zaman, bu (Stalin'in) dikkattir: "Eski bir zabit dai-
ma dner." Mustafa Suphi eski bir idi. "Hele bu bir Trk
ve zabitse". Zinoviev de cevaben: Suphi Arnavud'dur"
der. Burada bir dzeltelim. Mustafa Suphi subay gibi
rtbesini de da Reha id-
13- Gnther Nollau, a.g.e., Yine konuyla ilgili olarak, 28 Ocak 1951'de Gizli Trki-
ye Komnist Partisi, Mustafa Suphi ve ldrlmelerinin
nm mnasebeti ile, muhtemelen Zeki kaleme ve
gizli Parti "Hcrelerinde" bir blten Bizim de
hcrede o bltende, Mustafa Suphi yeni bil-
gi verilmekteydi. Ayni bltenle birlikte, partizanlara Mustafa Suphi'nin karton
zerinde bir 250 1951-1952
da bu resimlerden Ankara ve partililerin evlerinde bulun-
hapishanede bir komnist, bu provokasyon
telakki Bu resim, 163.
Mustafa Suphi'nin ve ldrlmesi ile ilgili en ge-
derleme Dr. a.g.e.'de. Bknz. Feridun Kandemir
a.g.e. kadar Mustafa Suphi'nin Anadolu'ya geme
I Aclan
ile ilgili bir TKP Geri Dr. Hsn
gurubu, Mustafa Suphi daima skfla ama, szl ve
bir ve/veya Dr. Hikmet 1978
"TKP'nin Tarihi-YOL"un 101-103. Mustafa Suphi
Dr. lmnden nceki gnlerde bu
olanlara syler: "1930 dek,
Trkiye' de ilk on Marksist-Leninist pratik veri daya-
narak, nce "YOL" bir seri yerli orjinal
Burada her biri kitap halinde: Sosyal Parti T-arihi,
Strateji burjuvazi, Proletarya, Kyl ve Milliyet ve Taktik problemleri
ve ele Bunu o zaman iinde merkez
Komiteye bir platformu olur umuduyla verdim ... (a.b.) (a.g.e., ilk say-
falarda yer alan notu). inanmak gerekirse,
Suphi Parti Merkez komitesinde bu konu-
da notlar da Komiteye Fakat, 1932'lerden sonra Mer-
kez Komitesinden durumun Komnterne bildirilmesiyle Mustafa Suphi
istenen Dr.
o zamanki ancak 1978 gn Bu
olup ve
gre Dr. gre "Mustafa Suphi ve
Paris iin gibi; 'Gklere
timsalidirler", (s, 101). "Mustafa Suphi ve da en byk Bi-
rinci Enternasyonalin btn devrimci geleneklerini nc enternas-
yonalden Ne ki, hareketleririe hakim olan taktik ve strateji
prensiplerine hem subjektif, hem de objektif yeterli derecede Le-
ninist metodu ve tatbik edemediler. ... (Trabzonda ldrlen
Mustafa Suphi ve AS.) yeteri kadar devrimci yoktu.
iinde ihtilal muhiti devrimci mcadele ile
O yzden ne kadar enternasyonalci ve devrimci
olursa olsun, objektif olarak ve fatalman Blankici veya Bakuninci bir
hareket Yani hareketten ileri gemedi (a.b..) (s, 101)".
"Burjuva yani Mustafa Kemalin (AS.) hilesine kanarak, dev-
rimin serbest esir Trk subay ve erlerinden alelacele bir alayla
Trkiye'de yrd ... Mustafa Suphi hareketini, Hayalci
Sosyalizmden ve Bakuninizmden hayli ... "(s, 102)."
lerin Trkiye devrimci hareket tarihindeki objektif mevkileri ldkleri iin de-
lmeyi bilmedikleri iin, Rusya tarihindeki Bakunizm olur. Yahut, mut-
laka tarihinden bir rnek almak gerekirse, modem Bakunizm'in
yani Troskizmin muvaffak yani muk:adder ve kadar
bir .... Demokratik, Burjuva Devrimini Proletarya Devrimine e-
virmek iin, memleket haricinde ipten bir alay herifle, bur-
juva ikiyzlce ve kahbece vaitlerine ocuk gibi kanarak harekete ge-
mek yeterli midir? ... (s, 105)".
Blm
Anadolu'da Komnizm
Ordu Halk
Milli Mcadele Ankara ve gibi vilayetlerde
kurulan komnist TBMM iindeki tesirine ve faaliyetine
gre drt safhada Birincisi Ordu" hareketidir.
cisi "Trkiye Komnist Partisi"; ncs Trkiye Komnist Parti-
si'nin legal faaliyeti ve vehesi olan "Halk dr-
dncs de Mustafa Kemal ettirdi-
"Trkiye Komnist Partisi"dir. Bunlardan Ordu"
gizli; Komnist Partisi "Halk
Mustafa Kemal par-
tinin komnist Baku' da Mustafa Suphi'nin ba-
"Trkiye Komnist Partisi" ile ilgileri dair
Mahkemelerinde" gre karine bilgiler
ortaya
Ordu"
Ordu" hareketinin bir efsane Ordu"
kavram olarak zihinlerde ve muhayyilesinde hayaller
halk iin kutsal ve bir anlam ifade edi-
yordu. Eski gazalarda yahut
meleklerin gkyznde saf saf muharebe inerek harp
edenlere 1. Dnya kadar
Ordu" ismi de halk ve hatta sanki hakikaten
bir Ordu" ve ordu Kafkasya' dan yahut bilinmez "Turan"
lkelerinden gibi sylentilerle olarak sar-
Bu sylentiler bu ordunun Enve-r
ve atlara nlerinde bayraklar
binlerce, onbinlerce Anadolu'ya szleri
ve Terakki" kasten Gerekte
Ordu" hareketi perde gerisinde Mustafa Kemal
bir hareketti. Ordu"nun, "Halk ile
120 \ Aclan
Milli mcadelenin
Mustafa
Kemalle birlikte hareket
eden erkes Ethemin
Orduya" girmesinden
sonra,
Ethem'in,
Mustafa Kemol'le
ve
son
hareket bilinmektedir. Geri planda da gizli "Komnist
Partisi"
Milli Mcadele ilk gnlerinde, muntazam bir
ordu vekillerle ilk saftaki nemli
gizli olarak Ordu" kurdular. Bu
dalbudak tehlikeli bir hal ve hele erkez
Ethem' de bu girip bilahare teslim olun-
ca, Mustafa Kemal bir emri ile Bu emre
Ordu" faaliyete devam edince, ve
Mahkemesi"ne verildi.
Ordu"nun ilk gayesi, hkumeti-
ni temsil olan Damat Ferit
ile ve Milli hareketini iinden iin faaliyete
"Cemiyet-i Ahmediye"nin menfi ve telkinlerine mu-
kabil, halka anlatmak ve milli mcadelenin zarureti-
ne idi. Mustafa Kemal da Ordu"nun bu gaye
ve maksatla muvafakat cemiyetin umumi katibi
(genel sekreteri) ve kurucusu olan eski Maliye ve Dahiliye vekili
hir mebusu Behi Beye muvafakatini Fakat
Ordu" ilk gnlerde bir telkin messesesi olarak halde
bir zaman sonra gayesinden tamamen gizli bir ihtilal cemiye-
ti hviyetini Komnist Partisi'nin bir haline
Mustafa Kemal Ordu"nun ve gayesi
da belirtiyor4: "Trkiye Byk Millet Meclisinin ve Hkumeti-
nin tesisinden sonra Ankara' da Ordu" bir cemiyet
etti. Bu cemiyetin ilk messisleri pek ve malum arka-
izah iin, dahili isyanlar ve bu isyanlara kar-
gsterilen nizamiye kuvvetlerinin ve milis mfrezelerin gsterdikle-
ri vaziyet ve tahattur etmek icap eder. Usat (asiler) ni-
zamiye halifenin
den, Ankaradaki hkumetin gayri bahsederek
suhuletle ettikleri mkerreren grld. Filhakika birok yerlerde
nizamiye usatla (asilerle) mcadele etmeksizin, bilakis si-
kylerine, memleketlerine Milli
mfrezelerin daha suhuletle ve
fala Bu suretle Ordusunun
denilebilecek olan o tarihlerdeki yorgun ve bezgin ve yeni
mefkfesine gre ile, hu-
susundaki mahsus bir derecede idi. Orduyu, yeni zihniyete
gre bir hale getirmek o gnlerin iinde pek ola-
Binaenaleyh matlubeyi haiz, kimseler-
den gzide ve iin istinat yapmak fikri, ze-
Trkiye'de Sol Hareketler 1 121
vatta hakim olmaya velyeden (takibe-
den) ve ve muhlik (ldren) vaziyetler arzeden dahili
ihtilalat bu fikir ve temayl kuvvetlen-
di. Nihayet zevat byle bir vcuda getirmek ze-
re fiilen Ben bir taraftan ordumuzu ihya ve
takviye tevessl ederken, bulunan
milli mfrezelerden de, her trl her
yerde bizarure azami istifadeye idim. Fakat ciddi
inzibat ve ve bilatereddt itaat talep eden ciddi
vezaifi askeriyenin ancak muntazam ordu ile kabili ifa oldu-
hakikatini unutmaya elbette mahal yoktu Milli mfreze-
lerden istifade, zaman kazanmak mstenit olabi-
...
.\..)i ..
lirdi. zaruri olan milli mfrezelerin gzide ve
kimselerden terkip edilmesi arzu idi. Ordu
ilk bulunan mahza
bana ile ve beni yormamak fikri ile, kendileri
alarak, faaliyette mnasip Bana
nafi bir syleyerek basit bir tarzda bu
den Ben cidden ok iin
bu uzunca bir zaman alakadar Ordu
nevama hafi bir mahiyetinde teesss ve olduka te-
vess Katib-i Umumisi Behi Bey ve Ankara'daki Hey' et-
i idaresi, ciddi ve faaliyet Matbu nizamnameleri ve
muvazzaf her tarafa bir da
ret etmeliyim ki, Ordu ile edenler, benim ma-
ve muvafakatim ve arzum dahilinde sylediklerin-
den, her tarafta benim tevsi ve takviyeye o-
Tatbit edilmekte olan sadece milli mfrezeler vcuda
getirmek gibi mahdut bir sahadan ok umumi bir gayeye tevec-
ch messisleri mebus bulunan erkez
Bey ve Ankara zerinden Yozgat'a gidip gelirken olacak erkez
Ethem ve biraderi Tevfik beyler dahil Bundan Ethem
ve Tevfik Bey mfrezelerinin tekmil Ordunun adeta
... )".
vekil ve Ordu" iindeki propaganda faali-
yetlerini ilk olarak Merkez Ordusu Kumandam Nureddin Pa-
farketti. Ankara Harbiyeyi Umumiye Riyasetine" 19 Ocak
1921 tarihinde bir telgrafla durumu haberdar etti. Nureddin Pa-
bu raporunda telkinlerinden ve risaleler-
den bahisle demektedir: "( ... )bu gibi propagandalar bugn iin
ve telkinleri eseri olarak kabul edilebilir. Bu
hususta Trkiye Byk Millet Meclisi hkumetinin noktai hak-
Ordu" mfrezesinin
Ankara'ya Milli
mcadelenin ilk
olan Hakimiyeti
Milliye gazetesi
" .. Erzurnmdan gelen
bir Milliye
svari mfrezesi, Ankara
caddelerinde vatanperane
yeniden
ile
ibaresiyle verecektir
l 22. 1 Acbn
Mustafa Kemal'in
tavassutuyla kurulan
Ordu Cemiyetinin" daha
sonra TKP'nin umumi
katibi olan Maliye ve
Dahiliye Vekili,
meb'usu beydi
malumat verilmesini istirham ederim ( ... )"5.
Bu zerine Harbiye-i Umumiye Riyaseti
Reisi Fevzi ,(akmak), Vekiller Hey'eti 24
Ocak 1921 tarihli bir tezkere yazarak Ordu"
na ait talimatnamenin Bursa mebusu Servet Efendi ve
bir beyannamenin Tokat mebusu Bey' in karde-
Amasya' da oturan Ltf Efendi
bu haberin Merkez
ifade etti. Mustafa Kemal bunun zerine adalete in-
tikal ettirdi. Mahkemesi" duruma el koydu.
Mahkemesi" Trkiye Byk Millet Meclisi'ne mracaat ede-
rek Ordu" ve "Halk na mensup ba-
masuniyetlerinin istedi. Bu tezkere-
de veriliyordu6: "Ankara ve de ve henz
lamayan mahallerde yedi-sekiz mahtan beri (aydan beri)
Ordu' ve hafi 'komnist' cemiyetleri ve tahminen drt mah
mukaddem Hkumet-i milliyenin ve Terakki" maklubu oldu-
ve menfi bir siyaset takip bahisle binlerce beyanna-
me ve tevzi etmek sureti ile hkumet aleyhine tahrike say
eyledikleri ve Ankara' da yapmak zere Rus
iki milyon ruble teminine bununla halk
ve ordu ihtilal ve sureti ile taklibi hkumet
gayesini takip ettikleri ve Byk Millet Meclisi ile Mustafa Ke-
mal Hazretlerinin burjuvaziye mensup ve amal-i milliyenin tat-
mini halinde mesai edebileceklerinden bahisle, h-
kumet-i milliyeyi iskat ve taklip iin Ruslardan seri ve fiili muave-
talep ettikleri ve tedarik eyledikleri teye beriye
tevsii vaadiyle germi verdikleri ve ahiren tertip ve tabedilen
beyanname ve makalelerin bu gaye ve emel
bir tertip ve tahrir edilmesine nazaran, bunun Et-
hem'in (erkez) ahiresiyle iskat ve taklibi hkumet hareka-
binaenaleyh hainane ile alakadar ve bu su-
retle memleketin Kuvvayi maddiye ve meneviyesinin kesr ve
tenkise sa'y ve gayret ettikleri ile mahkememize mevdu bulu-
nan Baytar Salih Bey7 ile Nuri Efendinin ifadelerinde reji ida-
resinin bir itimada Tokat mebusu Beyin' de
Ankara' da bir yapmaya kendilerini memur mttehiden
ifade etmeleri, Baytar Salih ve Manatov ve Arif Oru ve
Ziynetullah ve bakkal Ahmet ve "Emek" gazetesi sahibi
Ahmet Hilmi Bey ve efendilerden eden bidayette Ordu'
muahheren bu Ordu" dan "Hafi Komnist Partisi Mer-
kez-i Umumisi" alan ve cemiyeti hafi merkezi umumisinin
Trkiye'de Sol Hareketler J 123
baytar Salih Bey'in ifadesine nazaran Moskova'da
'Trk Cumhuriyeti' reisi Mustafa Suphi'nin Baku' da
toplanan III. Enternasyonalin reisi Nerimanov'uns itimatna-
melerini hamilen Trkiye'ye yapmak iin gelen S-
leyman Sami bir zat ile hafi mzakereye
mevcut gre btelerini bittanzim ve o bteye
gre muktazi para 8000 Sleyman Sami' den talep
ve Sleyman Sami da talebi vaki kabul ve
gene heyet-i merkeziye "Yeni Dnya" gazetesi
sermuharrir Arif Oru'un, Ethem'in (erkez) ve
nin mevcut delaile nazaran bu hafiyyeye mensup
Tevfik'e mektupta da Sleyman Sa-
mi'nin Trkiye' de bu hafiyyenin tevsiine zere
Moskova ve Baku vermeyi taahht
8000 ruble 2 milyon ruble tasrih ve
bu vcude getiren ve ahiren Ordu' ve 'Trkiye Hafi Ko-
mnist Partisi' hitaben bir beyanname Baytar Sa-
lih ile birlikte bulunan Tokat mebusu Beyin para-
ne miktar ne suretle sarf ve istihlak ma-
ve hafi komnist mhr ile memur
ve heyet-i merkeziyesinden Manatov ile Ziynetullah
muhtevi olarak asi Ethem'in (erkez) Arif Oru
ifade ve iddia ve Ziynetullah'm da itiraf mektupta, Mustafa
Kemal kendilerini ve bu hususu Moskova' da
Mustafa Suphi ve buna bir are bulmak zere
mutlaka ve kaei olarak bu hususu mzakere etmelerini bildirmekte ol-
ve ahiren Ethem ve vadii isyana sapa-
rak Trk Ordusuna istimal-i silah eylemesine ve Arif
Oru' un da hafi komnist fikri ihtilal yo-
lundaki kanaatine ve Ethem'i isyan ve ihtilale sevkettikleri
cihetle kendileri ile alaka ifadesine na-
zaran Tokat mebusu Beyden9
mecburiyeti muktazi muamelenin ic-
ile takdim olunur Efendim".
Mahkemesi" Tokat mebusu Bey ve arka-
muhakeme Trkiye Byk Mil-
let Meclisi gizli heyeti umumiye sonra, Tokat
mebusu Bey'in, Afyon Karahisar mebusu Mehmet
ve Bursa mebusu Servet Efendinin masuniyet'ini
olarak Bey tevkif edildi ve mahkeme huzuruna
Bey, bir zamanlar ve Terakki" men-
suptu. Ordu" kendi ifadesine gre "Avrupa Emperyalizmi ile
Ordu Cemiyetinin"
en faal
cemiyet
zamanda Bursa meb'usu
olan Servet Efendi
bulunuyordu
Ordu"
dava konusunda
Millet Meclisine takrir
sunan Milli mcadelenin
nl
Fevzi akmak
12 41 Aclan
Mcadele Cemiyeti" idi. Ve bu cemiyetin genel sekreteri grevini ze-
rine Beyin mahkemedeki gre umumi heyet-
teki yelerin hepsi milletvekili olup zevattan
Servet Efendi, Dr. Adnan Behi Bey, Eyp Sabri Bey,
Hsrev Sami Bey, Yunus Nadi Bey, Sreyya Bey, erkez Re-
Bey, Bey, Dr. Mustafa Bey, Muhiddin Baha (Pars) ve Tokat me-
busu Beyler. henz An-
kara ve de birer heyeti merkeziye Ankara
Hsrev Sami Bey memur Bununla birlikte daha nce
Baytar Salih Konya mebusu Refik (Koraltan) ve
Ankara da Yunus Na-
di'nin tavsiyesi ile Behram Ltf, Muallim Mustafa Nuri Beyler
Beyin ifadesine gre Ordu"nun gizli
sebebi, Avrupa kamuoyunun husumetini zerine ekmemek iindi. Bu
fikrin umumi heyetteki mdafileri Maliye Vekili Behi Bey ile,
Vekili Dr. Adnan Umumi Merkez grev
taksiminde Behi Bey ile, Dr. Adnan Beyi Hkumet Reisi Mus-
tafa Kemal ile temasa memur etti. Dr. Adnan ile Behi Bey-
lere gre Mustafa Kemal erkez Ethem'in cemiyete dahil
zerine Ordu"nun feshi yolunda emir Ordu"
Mustafa Kemal cepheden dnnceye kadar faaliyetini tadil kara-
Yeni durum Konya mebusu Refik (Koraltan) Bey marifeti ile
hkumete duyuruldu. Ancak Muhiddin Baha (Pars) Bey ifadesinde,
Beyin faaliyeti durdurma itiraz syledi. Bu id-
dia Bey kabul edilmedi. Delil olarak da, Mustafa Ke-
mal cepheden dndkten sonra, Umumi' Merkezin ile Yu-
nus Nadi ve kendisinin Mustafa Kemal ile temas bildirdi.
Bu iki defa vuku ve bir Bu te-
maslardan birinde, tesadfen Behi Bey de
Behi Bey kendi tensibi ile erkez Ethem'in
beyan ve Ordu" Moskova'ya gitmesi o
karar Mustafa Kemal ile temas sresi 20 Eyll
1921 tarihine Beyin mahkemede gre "Ye-
Ordu" ve Mustafa Kemal
Halbuki Mustafa Kemal Beyin gi-
bi erkez Ethem'in gz yumacak kadar bir
msamaha ile cemiyetin feshi yolundaki emri de
muvakkat kesin idi. Mustafa Kemal Mahkemeye bil-
gre - Komnistlik" konusunda Yunus Nadi va-
Beye
"Biz bunlardan hi biri Ancak bir halk yapma-
ki, halk istifade etsin."
Trkiye'de Sol Hareketler 1 125
Bunun zerine nceden "Halk
Yunus Nadi Bey eliyle Beye Mustafa
Kemal bu Bey, Dahiliye Ve-
kaletinden vilayetlere bir tamimden bahisle "Ko-
mnist resmen ve Or-
du"nun komnist bildirdi
ve Ordu" dan hkumetin resmen haberdar
beyan etti. Beyin mektup, 20 Ekim 1920 ta-
rihliydi ve imza yerinde Mustafa Kemal ile Behi
Beyin isimleri ve Ancak bu komnist
Beyin temsilcisi hakiki Komnist Partisi
ile yoktu. Mustafa Kemal
bir muvazaa idi. Hatta Mustafa Kemal daha
da ileri giderek o Tevfik (Aras) Moskova'ya gndere-
rek III. Enternasyonale dahil olmak bile ve fakat talepleri Ko-
mntern
Beyin, Ordu" hkumetin ve hkumet
reisinin malUmat, tensip ve ve ku-
rucularca gelecek selinin tahriplerinden memleketin
bir umde ve emel sylemesine Or-
du" milli hkumeti devirmeye matuf, ihtilalci bir Nitekim
bizzat Beyin kaleme talimatnamesinin maddelerinde
"Hkumeti hedefleri" Hatta maddelerden birinin
son "Her merkezin yerde en nufuzlu ve en m-
nevver hkumet elde edilmesi "gayeye
ya ve bu hususta
/1
dikkatli, tespit edil-
Mahkemenin bu konudaki sorusuna Bey kaa-
mak cevaplar Maliye Behi) ve
(Dr. Adnan) vekillerinin dahil syleyerek,
umumi merkezin hkumetle "tesand" halinde
nu belirtti vell: "Hkun:et sosyal -Rus in-
bir halk Fakat bu
iimizdeki mefsadet mrtecice koymala-
ihtimali Memleketi din ve perdesi
vermeleri ihtimalinden korkulurdu. Nitekim Haziran
ve Temmuz by
1
e bir patla-
( ... ) Hkumetin hepsi ola-
maz. hkumet idaresine alma-
yan insanlar ve memurlar pek oktur. Mustafa Kemal hazretleri
de, Yunus Nadi Beyle vaki olan ikinci bunu tasdik
ve hatta ki; bundan sonra ancak ruhunda olan
vali ve
Ordu Cemiyetinin"
istiklal Mahkemelerine
intikali zerine
davada Milli mcadelenin
zamanda nde gelen
isimleri Dr. Adnan
Mustafa Kemal'in
direktifleriyle
sol
hareketi iine giren Yunus
Nadi Bey
1261 Aclan
Ordu"nun feshinden sonra Behi Beyin teklifi ile
Mustafa Kemal "Trkiye Komnist "Ye-
Ordu" ile Bey'le, Servet Efendi bu karara
muhalefet ettiler ve "Yeni Dnya", "Yeni Gn" gazeteleri-
ne verdiler. Fakat Mustafa Kemal tazyiki ile beyanlar
medi.
Mustafa Kemal Mahkemesi"ndeki Bey
ifadesi ilgi ekici idi. Bey, da Muha-
ripler Cemiyetine dahil ve Tokat ve Amas-
ya' da Snnilik ve ve Alevileri
kazanmak Refet (Bele) Beyin tedbir zerine bu
sonra Bey Sivas'ta
Ordu" btn belgeler, bu giz-
li partinin bir kolu haline getirilmek ispat eder. Belgelerden
gre, tekliflerle kyl
anti-emperyalist bir platformda toplamak gden bir "Tek Cep-
he" kurulmak
"Halk
Ordu" ile "Halk
ve organik Hatta Mahkemesi"
Ordu - Halk ve erkez Ethem"
teyid eden bir belgeye de Her ne kadar "Ye-
Ordu" ile "Halk Baytar Sa-
lih reddedilmekle birlikte, belgenin sahte oldu-
da etmek iin ortada sebep yoktur. "Halk
7 1920'de Ankara ve Sleyman Sami'nin
Trabzona, Rusya' dan sonra
Sleyman Sami
Sleyman Sami, 1. Dnya Harbi Ruslara esir bir
evvel idi. 1920'de (Temmuz iinde) Trab-
zona Trkiye Komnist Partisinin Baku Mus-
tafa Suphi ve Mehmet Emin bir mektubuda beraberin-
de 15 Haziran 1920 tarihli mektup14 "Byk Millet Meclisi
Reisi Kuvayi Milliye Mustafa Kemal Hazretle-
rine" hitaben Trabzon' daki 3. Kafkas telgrafla
bu mektubun Ankara'ya bildirdi. Mektupta;
Heyeti Reisi Tevfik sulh
gre, Anadolu renberinin son kadar taarruz olundu-
Byle bir hali kabule olan herhangi bir r;ikumet ve
Trkiye' de Sol Harekeli er 1 127
ile cidale karar olan muzaharetini-
ze nail midindeyiz. Buradaki faaliyetimiz Sleyman
Sami gelen arz edecektir.
selameti, mbareze kanaati
ile hatmi kelam ve teyidi istirham eyleriz" denilmekteydi.
Sleyman Sami, Trkiye Komnist Partisi Merkez Ko-
mitesi Ankara ile temasa resmen memur Ve
Ankara Hkumetinden ve teminat
elde etmek istiyordu. Bu arada, bir Komnist Partisinin
kilini acaba Ankara Rusya' da tatbik edilen
komnist_ Anadolu
bir tadilat muydu? Bu tatbiki husu-
sunda Byk Millet Meclisinin neydi?
Sleyman Sami'nin Trkiyeye (Trabzona) ve
mektubun Mustafa Kemal iletilmesinden sonra, Mustafa Sup-
hi' nin Trkiye'ye gelmeye cesaret
3. Kafkas "Trkiye Komnist Partisi"nin ku-
bahisle, Sleyman Sami da bilgileri
Ankara'ya ... ) Sleyman Sami, Komitenin Merkez Heyeti
Ve Trk (komnist) siyasi ve har-
bi (askeri) komiseridir. Komitenin Kayserili
Mehmet Emin, Zor Salih Zeki,
Samsunlu muvazzaf zabit Nedim Agah ve Yakup'tur.
Komitenin 27 olup biri Birka de da
Anadolu' da birka mevcut Sleyman Sami, 17 Ha-
ziran 1820 tarihinde dan Tifs ve Batum tarikiyle (yo-
luyla) yirmisekiz gn de Trabzon'a Batum'da iken
ler tevkif askerlerine para vererek kamaya
muvaffak
"Fikren Halk 1337 (1921) senesinin Ni-
son gnlerinde Ankara Millet bahesinde Vakkas Ferit ve
rif Manatov sosyalizm ve Rus
konferanslar Bunlardan malumattan pek mem-
nun olduk. Bu bir mefkure ol-
fikren ve ruhen kanaat bir cz' olan
memleketimizin de bu cereyandan istifade etmek gryor-
dum. Vakkas Ferit26 ile fikir teatisinde bulunduk. "Bunun memlekette
ne istiyorsunuz?" dedi. Ben de: "Kabul ederim" ceva-
verdim. "O halde birka grebilecek bir vaziyette bir-
sylediler. Maarif Vekaleti ile
tedrisat Nuri Bey isminde bir Vakkas ile mna-
sebette Temas ettim. Bu zat sosyalizm hak-
fikirler besliyordu. Nihayet hemfikir olduk. Bu
Vakkas, "birka gn sabrediniz, burada bu mefkfeyi bu
bunun toplamak isteyen bir Sizi onlarla temas
dedi. 14. gn Nuri Beyle beni, yere,
yani reji idaresinde bir odaya gtrd. Orada bir zat ile Bu
zat Tokat mebusu Bey idi. Onunla Komnizm zerin-
de 5-10 dakika Nihayet "Pekala dedi, sizi kabul
edeyim, siz de bu esaslar dairesinde Bun-
dan sonra bize Ordu" talimatnamesi diye bir verdi( ... )"
Bey faaliyete getikten sonra Baku'da bulunan Mustafa
Suphi'ye drt havi bir mektup Bu mek-
tupta Anadolu "Halk yolunda gitti-
bahisle paraya bildirdi. Beyin
Ruslar tahkikata Bir zamanlar valilik
halen mebus para Karl Radek'e havale
ettiler. Radek istenen 400.000 ok buldu. Bu Baku' da, Tr-
kiye Komnist Partisinin kongresi Anadolu ve
itimatnamesi ile Ethem Nejat, komitesinin mali
bakan isminde Rus tavassutunu rica etti.
tiyar Komnistler gen komnistlere diyerek
Mustafa Suphi'ye ilkin 150.000 sonra 100.000 ve bir kere daha
150.000 verilmesini kabul etti27. Bey, Afyon Karahisar me-
busu Mehmet Bey ile Mustafa Suphi'ye ikinci bir mektup yaza-
rak, kendisini Anadolu'ya davet ettiler. Mahkemesi"ndeki id-
diaya gre ilk gnderdikleri 150.000 Ankara'ya
harici bir heyet Bey bu iddiala-
mahkemede bu esasen gelme-
Trkiye'de Sol Hareketler l
Mustafa Suphi'yi ona mektup da yaz-
beyan
Trkiye Komnist Partisinin Anadolu legal
vehesi olan "Halk 2 1920' de kapa-
Bu 29 Mart 1922'de ikinci defa faaliete getiyse de,
12 Ekim 1922'de tekrar mahkemeye
verildi, sevk ve idarecilerinden 8-10 hkm giydi. O
ralar Ankara' da bulunan Ziynetullah ile La-
zovsky, bu konuda bir kitap kaleme Bu
kitap Sadrettin Celal'in (Antel) Leman
tercme edildi ve 1923'te Rusya' da "Halk
kiyun 1922'debir sre
"Yeni Hayat" idi. tezleri bu dergide
"Halk Komnterne Tr-
kiye Komnist Partisinin gizli bir nvesi bulunuyordu. Baku, Mosko-
va ve ile olan "Halk "Ye-
Ordu" ve erkez Ethem ile Ethem'in
dan ve getikten sonra duruma
mek iin, Mahkemesi"nde bu in-
kar Trkiye Komnist Partisinin yrtcleri bir
Sovyet memuru olan Manatov da bulunuyordu. Gizli
partinin 14 Temmuz 1920 tarihi olarak ileri srlmektedir
2
9.
Bu iddia son olarak partinin 45. kutlayan Trk ko-
mnistlerinin Prag'da Harici Bro Yakup Demir (Zeki
ortaya Yakup Demir'e gre TKP, Ana-
doludaki ve Azerbaycandaki 12 komnist
Partiyi meydana getiren ana Anka-
ra'daki "Halk da "Trkiye
ve ifti Sosyalist Partisi", Baku' da Mustafa Suphi'nin kur-
"Komnist Partisi", Ordu", Rumlardan mte-
Birlikleri, Ermeni sol
grubu ve ismini tespit kk gruplar-
dan ibaretti30.
Parti 14 Temmuz 1920'de bir beyanname ya-
"Trkiye Komnist Partisi"nin Anadolu' daki organ-
biri de "Emek" gazetesi idi. 6. Bulgaristan-
Trk Komnistlerinden 'Ziya' ismi ile bir be-
yanname yer Beyannamede32: "Anadolu'nun mut-
lak hakimi Mustafa Kemal' dir. Anadolu refaha
sosyalist ihtilali kurtarabilir. Bu mnasebetle Yunan harbi
biter bitmez i harp deniliyordu.
9 1921 tarihinde Mahkemesi", "Halk
"Halk
istiklal
Mahkemelerinde
erkes Ethem'in
de bulunuyordu
(stte).
olan "Emek"
gazetesiydi (altta)
Ordu
"Halk ljtirokiyun
Trk so hareketi
nezdinde bir dnm
edecektir
1321 Aclan
TKP tarihinin ilk isimleri
yer alanlardan
Mustafa"
Mustafa Brklce
nemli bir isimdir
karara "Trkiye Byk Millet Meclisi hkume-
tini devirerek, milletin arzusc bir hkumet tesisi sa'i olmak cr-
mnden maznunun aleyhim knyeleri yukarda olan Ethem, Tev-
fik, jandarma Sami, polis Artin, Man-
erkez Ahmet, Ktahya
Abdullah ve mlkiye Ltfi'nin hkumet devirme cr-
mn ve sonra
binaen cmlesinin ve menkul ve gayri menkul
haczine( ... ) Hafi Komnist Partisi sureti ile gene hkumeti devir-
me crmn irtikap Tokat mebu-
su tevkif tarih olan 12 Nisan 1337 (1921)'den ve bay-
tar Salih Efendinin 11 Kanunusani (Ocak) 1337
(1921)'den ve Matbuat Umum Ziynetullah
27 Kanunusani (Ocak) 1337 (1921)'den itibaren Ceza Ka-
nununun 46. maddesi delaletiyle Hiyanet-i Vataniye Kanununun 12.
maddesi mucibince sene mddetle ve di-
maznunlardan Bursa mebusu Servet Efendi ve Afyon mebusu
Mehmet Bey ile mes'uliyetsizliklerine ka-
rar "Yeni Dnya" gazetesinin Arif
Oru'un beraat ederek, srgne gnderilmekle yetinilmesi ise,
geenin daha de Mustafa Ke-
mal ile gizlice temasta ve ona erkez Ethem ve
komnist faaliyetler bilgi delil olabilecek
karinelerdir.
"Halk faaliyetinin Ankara
kalan da bir sre devam biliyoruz34.
mahkum olanlardan
Manatov ile Ziynetullah Sovyet sefaretinin delale-
ti ile serbest Rusya'ya iade edildiler35.
Mustafa Kemal "Resmi" Komnist Partisi
Gerek gerekse Ankara' da eden Halk
faaliyeti, gerekse Millf mcadelenin eteci liderlerinden er-
kez Ethem' in "komnist" grup ile hatta "Halk
tiraki yun olma gerekse Sovyet sefiri Aralof
ile Azerbaycan sefiri Abilof Byk Millet Meclisi yele-
ri ile onlara ziyafetler ekmeleri, Anadolu' da yap-
seyahatlar ve komnist propaganda kam-
o komnizm kanuni bertaraf edecek kanuni
yollara sahip bulunmayan Mustafa Kemal yeni bir taktik
meye itti36. Mustafa Kemal hi gizli faaliyet gsteren
"Halk kontrol alabilmek ile en
Trkiye' de Sol Hareketler 1133
ve 18 Ekim 1920 tarihinde legal "Trkiye Ko-
mnist Partisi"ni kurdurdu. Partinin beyannamesinden
gre ilk idare heyeti otuz ibaretti. Ali,
Behi, (eski Bahriye Vekili), Refik (Koraltan), Eyp Sabri
mebusu), Sreyya Fevzi (akmak, Ma-
Ali Fuad (Cebesoy), Refet (Bele) Bey, Bey,
Mahmut Celal (Bayar), Dr. Adnan Yunus Nadi, Tev-
fik (Aras) gibi, Mustafa Kemal
umumi (genel Be-
hi Bey getirildi. Behi Bey, bu muvazaa
partisinin konusunda syler: "Mustafa Ke-
mal tamamiyle Rus hedef tutmak
ile bir Komnist Partisi bana teklif etti. Bu teklif
Rusya' dan gelmekte olan tehlikenin ilham bir mahsul
ve siyasi zaruret izah etti. Ben de bu vaziyeti bir feda-
olarak telakki ile, ylece kabul ettim. nk bu kom-
nist partisi olarak ortaya birok kuvvetli tariz ve hu-
sumetleri stme biliyordum. Bu partinin bizim memleket-
te gayesine gre bir idare vcuda getirmesi adeta muhal iken ben
bu muhali temenni eden bir adam vaziyetine Ve bundan
sonra komnizm hi bir parti siyasi hayata
mak zorunda hepsini Fakat reddetti-
takdirde, bu memleketim iin faydalar
bir hizmetten gibi, bir vaziyet almaktan korkarak, ka-
bul buldum. el idare ettikleri bir-
zmreler Ordunun kabul etmemekte
eden kimseler erkez Ethem' in milli kuvvetleri d-
nen bilir bilmez hepsini toplamak,
makul ve salim mecralara sokmak ve memleketin Rus ile
mslman sosyalizmini tefrik edebilmek mhim bir Benim-
le ok miskin ve hasis hislerle faaliyetimi-
zi geciktirenler bu meselede sonuna kadar sebat
etmeyi bir namus borcu bildim."37
Mustafa Kemal Trkiye Komnist Partisi'ni kurdurtmazdan
gn nce "Hakimiyet'i Milliye" gazetesinde Behi'e bir ma-
kale Behi'e gre: "Rusya' da bir
evizm koskoca bir komnizm oldu. Trkiye de
yola muvazi olarak istikamete gidiyor. Bu
tanzimi ile olanlar iin bu hadisenin btn ruhunu iyi-
den iyiye tetkik etmek, onu anlatmak ve bu mtenasip bir ha-
reket izmek gre, bugn de Rusya' da tahakkuk
eden byk ve Trkiye' de tahakkukunu grmek is-
Milli Mcadeleyi takip eden
TKP faaliyetleri
ierisinde yer alan
isimlerden biri de Affan
Hikmet' ti
1341 Aclan
komnizm hususiyetleri tetkik etmek arzusunda-
Rus ile Trkiye komnizmi ve ve
ile iki byk hususiyet gze arpar. Rusya'da
bir mutlakiyet idaresinin memleketin her ze-
degan pek tazyikleri tazyik
da Rus ihtilal okuyunuz:
hi bir memleketinde ve hi bir devrinde bu kadar ve bu kadar
kinli bir edebiyat daha yoktur( ... ) Trkiye' de byle Trki-
ye' de haricen muzaffer iin, btn dnyada ilim ve sanat fey-
zinin byk bir kuvvetle devirlerde, bunlarla olma-
Bu sebeple Trkiye' de ne yksek ilmi ve felsefi fikirler, ne de
derin gzel hisler tekevvn Tr kiye' de bir ihtilal ede-
hatta milli bir edebiyat bile, pek yeni, ancak son birka senede
kendini henz Bu sebeple Trkiye' de
komnizm milletin ruhundan gelen dkc bir ihtilal
tahakkuk edecek ... ) Her kr krne takliti-
lik bilhassa ( ... )"
Mustafa Kemal Trkiye Komnist Partisi
genel sekreteri Behi Bey'in entellektel seviyesi olduka ilkel,
demokratik sosyalist bir partinin ilkelerini ngryordu. Parti
ettikten sonra, Mustafa Kemal Tevfik Moskova'ya
ve hatta partinin III. Enternasyonale iin mracaatta
Fakat bu mracaat Komntern
ti39. nk Mustafa Kemal bu partisi milliyetilerden ve orta
gelme insanlar ve gerek komnizm teh-
likesini matuf bir muvazaa hareketi idi. Hakiki Komnist
Partisi yeleri, mesela Tokat mebusu Bey, Bursa mebusu
Servet Efendi, Behi Bey'in davetine bu sebeple menfi cevap
vermekte tereddt Mustafa Kemal o gnk Sov-
yet misyonunun bilhassa, ve zmreler
zerindeki nfuzunu biliyordu. erkez Ethem de daha gzde idi. Or-
du iinde Komnist Partisinin ciddiyetini
sratle yaymak iin, Garp Cephesi (Ali Fuad Cebe-
soy) 26 Ekim 1920 (1336) tarih ve Nr. 591 bir telgraf ekti41: "Sev-
gili diye bu Nr. 668, 31 Ekim
1920 tarihli bir ile durumun gerek i yzn ve ocukluk
Ali (Cebesoy)
Mustafa Kemal Ali Fuad (Cebesoy)'a telgraf
ve mektuplardan Karabekir da Bu
da Karabekir Ermeni meselesini Mus-
tafa Kemal kendisine "muvazaa" zarureti
le Trkiye Komnist Partisini dahi tehlikeli addetti. Ve bu ka-
Trkiye'de Sol Hareketler J 135
naatini Mustafa Kemal bildirirken, taraftan Ali Fu-
ad (Cebesoy) da bir ikaz mektubu Karabekir
Rus komiseri ierin hkumeti
sert ve aleyhimize olan kararlardan ediyordu. Bu iinde
Mustafa Kemal muvazaa Komnist Partisine
Trkiye Komnist Partisi'nin Trkiye Byk Millet Meclisi
iinde de sebep Bir mebuslar da
bu yeni tutum tasvip Byk Millet Meclisinde Karabekir Ka-
zafer
fiilen mzaheretinin temini konusunda sorulan bir soruya
Mustafa Kemal Rus ordusunun fiili
bilhassa
Resmi Trkiye Komnist Partisi'nin Mustafa Kemal
olmakla birlikte, kontrol gerekten
Bir ajanlar erkez Ethem kuvvetlerine
Mustafa Kemal "Muhterem Ethem Beyefendi" diye
layan ve "Muhterem diye biten tarihsiz bir mektup yazarak44,
kendisinin Komnist Partisinden bahsediyordu. erkez
Ethem' in de bu partiye de olan "Yeni
Dnya" gazetesinin kendi fikirlerini istiyordu. "Ye-
ni Dnya" Ankaraya nakli iin Bey'i memur
bildiriyordu. Mustafa Kemal mektubu erkez Et-
hemin eline zaman, erkez Ethem, hakiki komnistlerin telkin-
leri esasen bulunuyordu. erkez Ethem, Be-
ye "Yeni Dnya" gazetesinin Ankaraya nakline muvafakatini bildir-
kurulan okuduktan sonra
ifade Esasen Ordu" ve "Halk
ve Mustafa Kemal muvazaa
Komnist Partisini reddeden baytar Salih beyanname-
ye erkez Ethemin de imza daha nce erkez
Ethem, Mustafa Kemal kendisine mektupdan nce,
"Kuvvayi Seyyare" iinde Arif Oru'a emanet matbaa
ile sosyal demokrat nitelikte komnizan Burada
bir tasrih ederek vuzuha gerekiyor. erkez Et-
hem meselesinin hallinden sonra Ankara' da Mahkemesi" g-
rlrken Arif Oruun beraati, onun hem Mustafa Kemal hem
de erkez Ethem'e iki bir oyun ispat etmiyor mu?
Esasen Mahkemesi" yazarken Arif Oruun
da bir nebze temas Arif muhakkak ki, (gizli) Kom-
nist Partisinin faaliyetine
Bekir Sami Bey'in, Moskova mzakereleri bir Bu
son vermek iin Mustafa Kemal Ali (Cebesoy),
1361 Aclan
Trk siyasi iinde
olduka hareketli bir
sahip Arif
Trk sol hareketinden,
demokratik hayata
kadar pek ok cephede
bulunmakla
Moskova'ya "fevkalade seliihiyeti haiz sefir-i kebir" tayin etti.
Bu tayinden nce, Mustafa Kemal resmi Komnist
Partisi'ni o gn iin Sovyet
na nemi gsterir. Ali Fuad (Cebesoy) 16Mart1921'de
Yusuf Kemal ve Nur beylerle, Moskova mu-
ahedesini Oysa Mustafa Kemal
Komnist Partisi olsun, Mustafa Suphinin Komn-
tern seksiyonu olsun Sovyetler iin ciddi telakki edilmiyordu.
Hatta, Mustafa Suphi ve Trabzon' da ldrl-
melerini dahi, ierin tahkikatla bir "kaza"
olarak Sovyetler iin nemli olan (Mart 1921)
Trklerle bir
Muvazaa Komnist Partisi ile, hakiki Komnist Partisi
mcadelenin bir Ankara hkumeti, "Halk
yun" ve Ordu" mahkemeye verdi. Bylelikle mu-
vazaa Komnist Partisi de, erkez Ethem ve komnistlerin te-
mizlenmesindeki grevi ifa ettikten sonra snd gitti.
Ermeni Meselesinin Halli - Ruslar
Trkiyeli Trklerin Rol
Azerbaycandaki "Musavat Partisi" Ordu ile Azer-
baycan' daki Trkiyeli Trklerin sonunda ve Azerbay-
Rus Sovyet ze-
rinde de durmakta fayda Bu karine-
ler mevcuttur. Mesela bunlardan biri Nahcivan'da, Karabekir Pa-
Ordu ile ve Ermeni meselesinin bu blge-
de halledilmesi. gibi Ali Fuad (Cebesoy) Moskova'ya
hareketinden evvel, Sovyet Hariciye komiseri, hkumetinin ola-
rak, Anadolu' dan da topraklarla mstakil bir Ermenistan ku-
3 Eyll 1920'de Karabekir
daki askerlerin taarruza geip ve sonra, Gm-
r'y de ele geirmesi, Ermeni idaresinde olan hku-
metle 3 1920'de Gmr ve
gnlerde Ordunun etmesi, Sovyetlerin Ermeni
meselesi konusundaki sebep Fakat,
Trk hkumeti verilen daha bir taviz, "Msavat Parti-
si" idaresinde olan, Ordu gz
ki: Daha 1918 Mart Stepan ida-
resindeki Ermeni kuvvetleri, 14.000 Azerbaycan Trkn katlet-
Anadolu' da gibi, Azerbaycan' da da Ermeni-Trk
birbirini izliyordu. Komntern 1919 Azerbaycan'a
ve birok grevler organize ettiler. Azerbaycan, petrol
Trkiye'de Sol Hareketler l n1
olan zengin bir lke idi. Sovyetler daha ilk gnden bu arazi
gz Fakat burada hakim
nleyen kuvvetin, Mehmet Emin Resulz-
adenin "Msavat Partisi" idi47. Komntern yesi
Skoka o Azerbaycan' da bulunan mlteci Trkiyeli su-
baylarla "Msavat Partisi" aleyhine komplo kurmak ve
iktidardan iin temasa memur Sko-
ka, Azerbaycan' da en byk enge-
lin "Msavat Partisi"
O halde Sovyet-
ler, ierinin mstakil Ermenistan vazgeme-
liydi. Bu politika, Sovyetlere hem hem Azer-
Buna mukabil, Milli
yrten Trkiye, cephesinde Ermenistan gailesinin orta-
dan ile rahat bir nefes Komntern elbette
ki, kolay Uzun bir sre desteklemek
yoksa Trkiyeyi mi konusunda zigzaglar izerek Karabekir
askerlerinin Kars'a ve Ermenistanla Gmr
muahedesini akdetmesi, Sovyetleri sevketti. Sovyet-
ler, istiklali vazgetiler. Ve da
ederek Trkiye ile hudut oldular.
Komnternin bir fayda da, Avrupa smr-
gelerini Asya ve hammadde mahrum
ederek, yarahlan buhran sonucu komnizmin A vrupaya da
temin etmekti. Bunun zerine Moskova, Trkiyenin nfuzundan istifa-
de ederek, Azerbaycan zer_ine evirdi. Komntern temsilci-
si Skoka, Kafkas komnistleri ve Halil ve ile (mlteci
Trkiyeli subaylar) Azerbaycan milli hkumetini
devirmeye karar verdiler. Azerbaycan milli hkumeti bu
larda Ermenilerle idi. Mustafa Kemal sui-
kast Mahkemesinde olan Necip Ali
(Kka) Bey'in, Kk Talat Azerbaycan
ile ilgili sualler ve suallere cevaplar olduka il-
gi ekicidir. Bu cevaplardan gre Halil
Ordunun geerek Anadoluya yryecek ve
bylelikle Enver Milli Mcadelenin gemesini
Fakat "Msavat Partisi"nin hkumeti buna m-
saade etmedi. Ama Sovyet Ordusunun Azerbaycan h-
kumetini devirmesini de nleyemedi. Halil kuvvetleri,
azametini
Baku, Ordu
gal edilince, Halil Ordusu (1914-1918) I. Cihan Harbi'ne et-
tikleri gerekesi ile Ruslarca tasfiye edildi. Trkiye'ye
idaresi Mustafa Suphi'ye ve onun idare Trk Komnist
Milli Mcedele
Trk-Sovyet
Trkiye Yusuf Kemal
yrtyordu
Azerbaycan Cumhuriyetinin
ilk kurucusu Mehmet Emin
Sovyetlere
lngiliz
1381 Aclan
verildi. Mustafa Suphi, harp esirlerinen 25.000 bir
Ordu kurmaya Anadolu' ya girecek, Mustafa Kemal' e
bahanesi ile onun devirerek, Trkiye'yi
Bylelikle Komnternin Ermenistan, Krdistan, Lehistan,
Anadolu ve Trakya' dan "Federatif Sovyet Hkumeti" kuru-
lacakhso. Mustafa Suphiyi Moskova sonra Akde-
nize, Komnternin (Sovyetlerin) bir da
Hint Denizi ile Basra Krfezine inmekti. Komntern de bu iin Sultan-
Zade bir Ermeni ile Haydar idare
Komnist Partisi Gilan Mirza Kk Han ha-
reketini Ordunun arkadan desteklemesi ile
ele geirecek ve da da Sovyet Hkumeti" Bu
hi biri tahakkuk etmedi. Ancak, Komntern daha nce temas
"Baku Milletleri 1920 Eyll'nde toplamaya
karar verdi. Enver da gibi kongreye Sergey Ki-
rov konferans bir beyanat verdi. Bir lokma bir kongre
mmkn ifade etti51. Bu kongrenin he-
defi Enver idi. Locada her mslman delegeler sala-
vat Hatipler, Rusa zaman, Enver loca-
dan aleminde Enver oldu-
biliyor, ondan istifadeye Ama mslman delegele-
rin onun elini pmelerini, otomobilin nne kendilerini atmaya
kadar varan ilgilerini tahmin Enver nutkunu ken-
disinin msaade etmediler. gibi, bu nutkunu Trki-
yeli bir komnist olan Mehmet Emin Vehbi istihfafla okudu. Meh-
met Emin daha Mustafa Suphi'yi ihbar etmekten de ekinme-
yecekti. Kongre, Enver nfuzunu iin hcumlara
geti. Onu Wilhelmlerin olmakla I. Cihan Harbi'nde
milyonlarca proleterin dkmekle itham ettiler. Bylelikle Anado-
luya Enver Mustafa Suphi'nin gemesini Ba-
kudaki "Msavat Partisi" da yerle bir edip,
tam olarak istilaya muvaffak oldular. gibi Mustafa Suphi ve ar-
Anadolu'ya getiler ama Trabzon'da ldrldler. Ko-
mnist Partisi, Kk Han ile Orduyu, Gilan' a sokmaya
muvaffak Fakat bir mddet sonra Kk Han
Trkiye'de Sol Hareketler 1139
Sekizinci Blm
Sreyya Aydemir, Tek Adam, C. II, s, 372-373
Fakat, burada Sreyya Aydemir'in bir dikkati
ekiyor. O da Ordu"yu Enver ile ilinti kurularak ef-
Ordu"nun, "Halk ile gizli
"Trkiye Komnist Partisi"nin bir oyunu ... Mustafa
Kemal'in iyi gibi, komnistlerle de iyi
3-Cemal Kutay, Tarihimiz, a.g.e., s, 14.
4-Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, s, 335, 336, 1938.
5-Cemal Kutay, C. I, 1962.
7-Baytar Salih 1927 Trkiye Komnist Partisinden tasfiye
edildi. Rusya'ya gitmek zere Elektriki Nuri ve bir de Sreyya (Ay-
demir) ile birlikte SSCB'nin vize istediler. Sov-
yetler, Sreyya'ya vize vermediler. Baytar Salih ve Elektriki
Nuri Moskova'ya gittiler. Salih, Rusya'da bir sre Kirofabat'da
1949 Trkiye'nin Moskova ile mnasebeti oldu-
ile tevkif edildi. ay ceza giyerek, Altaylar' da kon-
santrasyon kondu. Orada beyin ld Sabiha
Smbl'n Anadolu gre inme inerek 1956
Hikmet'in deliileti ile, Dar'laceze'den Sabiha Smbl
ve kendisine 80 ruble
8-Neriman Nerimanov, Azerbaycan Cumhuriyeti ve Komitesi Reisi
idi. Daha bilgi iin Bknz., Hseyin Neriman Nerimanov,
2004
9-Tokat Mebusu Bey hak., Bknz., Atatrk, Nutuk, s. 358-359, 1938; er-
kez Ethem'in s, 103-106, 1962; Hsamettin Ertrk, Devrin Per-
de
10- Cemal Kutay, C. I, 1962.
11-
12- Hsamettin Ertrk, Devrin Perde s, 547-548, 1957. Konu
Ordu Nizamnamesi, Beyannamesi ve Talimatnamesi iin Bknz.,
Tarihimiz, C. I, Nr. 15 Mart 1962, s, 71; C. I, Nr. 4, 22 Mart 1962, s, 235.
13- Dimiter a.g.e.'de, Anadolu'daki Komnist ile ilgili
propagandif bilgileri veriyor: birlikte Anadolu'da kom-
nist gruplar Zonguldak, Ankara' da Harbiye'de, Eski-
Demiryolu Adana dokuma Bursa
Samsun, Trabzon liman
ve deniz Komnist grup-
kuruldu. Trabzon Komnistlerinin gazetesi, Rusya'dan
esirlikten dnenlerin bu byk rol ve emekleri oldu-
... ) Trkiye' de Komnist hareketin kurucu ve yneticilerinden Affan Hik-
met, Anadolu' da Partizan birliklerin byk faa-
liyetler gsterdi. 1919 giderek, orada
komnist grup kurdu. Affan Hikmet, Osman Kaptan, Krt Sleyman, Ardi-
Abdullah ve Geyveli komnist etelerin
140 1 Aclan
ve siyasi yneticilerinden biriydi. Affan Hikmet Ordu" iinde-
ki komnist mfreze ve etelerde de byk tesir sahibiydi. Komnist
Ordu" birlikleriyle devrimci bir cephe kurmak iin byk bir
gayret sarfediliyordu. Salih ve komnist hareketinin ynetici-
leri ile birlikte Ankara, Yozgat, Adana, Kastamonu gibi
hirlerde komnist grup ve kurdu. Komnist Partisi bylece 14
Temmuz 1920'de Ankara'da edildi (TKP
s, 11, Yeni Prag, ) Kemalistlerin uydurma
Komnist Partisi'nden etmek iin Trkiye Halk Komnist Partisi ismi
verildi. (Affan Hikmet' in yazara bu bilgiler Anadolu' da Halk
Komnist Partisi diye bir Nitekim A.
lu (Kerim Sadi) "Trkiye'de Sosyalizm eserinin 3.
"Trkiye' de Halk Komnist Partisi bir rgt yoktur; Halk
yun A. AS."). Bu
Salih Affan Hikmet, gizli komnist ve
Ordu' da komnistlerdi". (Affan Hikmet 1957 Bul-
garistan' da olan gazetesi Ali Hulusiyev'e
Affan Hikmet, siyasi mlteci olarak Sovyetler
de otomobil Bu bilgiyi bize veriyor: a.g.e.) "Ko-
mnist Partisi Ankara, Sivas, Kastamonu, Samsun, Konya, Bolu, v.s.
gibi vilayetlerde oniki komnist Halk Komnist Partisiyle bir-
(TKP'nin s, 12) ( ... )Trkiye Komnist
Partisi zaman Anadolu' da 500 aktif Ankara' da
fabrikalarda, Partinin 85 bir mevcuttu. Merkez Komite, Anka-
ra' da da bir binaya Partinin "EMEK" gn-
delik bir gazetesi, HAYAT" dergisi Mustafa Sup-
hi'nin Rusya'da yurt idi". Dimiter
TKP'nin Kongresi bilgiyi veriyor: kongre gn
srd (15 1922 Ankara). Oy olan 28 delege TKP Merkez
Komite raporunu Salih okudu, Merkez Komite: Salih Af-
fan Hikmet, Tokat Mebusu Ahmet Hilmi, Edip, Mehmet Ali, Ata e-
lebi, Berham Ltf, 13 ye ve 3 yedek seildi (s. 847." "Kongreden sonra Mer-
kez Komite, Mersin'de Ata elebi'nin evinde gizli bir konferans (plenyum)
Affan Hikmet, ukurova'ya gnderildi ve "ukurova Genel Bir-
tesisine Plenum 2 Ekim 1922'de 42 delege
14- Ali Fuad Cebesoy, Moskova s, 36, 1955
15- s, 37.
16- s, 38.
17- Tarihimiz, C. l, s, 215-216, Nr. 7, 12 Nisan 1962
18- Trk Harbi, 11. C. Cephesi Ankara. Gnkur. B.
1966, s, 599-600'de belgeyi erkez Ethem
belirtilmektedir.
19- Tarihimiz, C. I, s, 297, Nr. 10, 1962
20- Yani Mustafa Kemal muvazaa Komnist Partisi.
21- Bey'in bir ibaretti.
Trkiye' de Sol Hareketler 1 141
22- Mustafa Kemal muvazaa Komnist Partisi.
23- Tarihimiz, C. I, s, 281, Nr. 9
24-
Sreyya Aydemir de "Tek Adam", C. Il, s, 372'de Vakkas Ferit'in bu
bahsediyor.
26- "( ... )Evvelce Ordu'ya olan Vakkas pek ga-
rip bir adam Onu bana Hikmet (Bayur) Bey getirdi. nce
emin gibi grnerek hemen propagandaya va-
az eden bir hoca gibi bir yere kurup oturur, Rus al-
fabesini sonuna kadar tekrar ederdi( ... )" Halide Edip Tr-
kn s, 150.
27- mahkemesindeki verilip verilme-
bilmiyoruz.
28- Halk ikinci defa kurulunca, 15 1922 gn Kon-
gre yapmak istedi. Bu Kongre resmi makamlarca da Kei-
ren' de gizli olarak aktedildi (22 1922). Kongreye, Enternasyonal' den
Sadoule, Sovyetlerden Zorin Ahmet Cevat
(Bkz. Rasih Nuri Trkiye Komnist Partisi ve Bilimsel-
lik, s, 20, 1976, Mete Tuncay, Trkiye' de Sol 1908-1925, s,
137 Ankara, 1967). Mete Tuncay, Dipnot 186'da, Kongreye ba-
isimler veriyor: L'Humanite Avukat Marcel Paaz, Karl
torununun Madlen Marx (Clarte Leonid ve
Friedrich'in "Angora" (Berlin, 1923) gre Kongre-
ye bir Alman, bir Zenci Delege' de
29- Yeni Derg., Prag. Nr. 9, Eyll 1965.
30- Bknz., I. Blmdeki Dip Not, 28.
31- Bu beyanname iin Bknz., Mutlugil, s, 72-75.
32- Dr. Fethi s, 72-75, 1965
33- Tarihimiz, C. I, Nr. 10, s, 298.
34- Sreyya Aydemir, Tek Adam, C. II. s, 373, I. 1964
35- Dr. Hsn (B. Ferdi), in Devrimi Kemalist Yolu 21
Haziran 1927, Komnist Enternasyonal Dergisi, 25, s, 1225-1231; Halk
tirakiyun ileri srer: "1922 gznde milliyeti-
lerin durumu ok tehlikeli grlyordu. ilerleme kaydedilmiyordu.
Halkta yorgunluk ve belirtileri grlyordu. Bir
ettikleri yerlerden Bu
Ankara' daki Halk yun bir hata gr-
Kendi gcn abartarak, Kemalistlere hitap eden, tehdit do-
lu bir bildiri ve hkumetin bir kongre
Partinin btnyle (abc). Milli gizlice
byk bir taarruzun bir ka gn sonra grld.
Milliyeti makamlar, Partinin ilan partiyi kapat-
mak ve en faal atmak iin bildiler. Milli ordula-
kesin zafer haberlerinin sevin ve partimizin
farkedilmedi bile (ab) (Bknz. Komnist Enternasyonal belgelerinde Tr-
14 2 I Aclan
kiye Dizisi: 3, s, 173, 1977). Dr. Hikmet
"TKP'nin Tarihi - YOL" 109-128. Halk
Dr. da, Hsn izgisinde-
dir. Ama onun Hsn gibi yersiz bir bildiri
la ilgili taktik bir hususun daha Dr.
Halk Rusyadaki Narodno-
volts'lara benzetir. "Halk daima Trkiye ve kylsne
hitap halde, Trkiye ve kylsn daima ... " (s, 110).
Halk iinde diyenlerin kurucu kadrosunda pek
ok B'sini bilmiyordu. Dr. gre; Bu rgt teorik
ynden "kof"tu. Halk taktik alanda yetersizdi. Gerek ge-
rekse Halk hareketi "ajitasyon (s, 115) Halk
rakiyun "Trkiye bir dayanmakla (s,
120). gze (s. 121). glere (Sovyetlere A.S) da-
(s, 122). Gizlilik uyulmuyordu. "Meclis
(Cretinizm) (s, 127) yani parlamanterizme bylelik-
le Narodnovolts'lardan Sosyal revizyonizmine vu-
"Halk ve Ankara Komnizminde gizlilik niin yok-
suldu? nk Parti genel olarak tzk zel olarak ye
dan yoksuldu. Parti, yece niin yoksuldu? nk teorisi yoksundu.
Halk Meclis nedendi? Taktik
Taktik nedendi? nedendi?
Teori Bylece teorik sefalet Halk en berbat
pratik sefalete ve bozguna (s, 128).
36- Ali s, 74-76, Sel 1955
37- Feridun Kandemir, Atatrk'n Trkiye Komnist Partisi ve Son-
s, 115, 1966
38- Behi, Rus - Trk Hakimiyet-i Milliye, 13
Ekim 1920.
39- Sreyya Aydemir, a.g.e., s, 376; "Yn" Dergisi, Nr. 83.
40- Feridun Kandemir, a.g.e., s, 125.
41- Cemal Kutay, a.g.e., s, 24.
42- s, 27.
43- s, 32.
44- erkez Ethem'in s, 108-110.
45- Prof. Dr. Fahir SiyasiTarih 1789-1960, s, 633.
46- Mirza Bala, Komntern ve Azerbaycan, Derg., Nr. 10,
1935, Berlin, s, 280-281.
47-
48-
49- Halil ve Terakkiden Cumhuriyete: Bitmeyen KtUla-
mere Halil M. Taylan Songun, 7 gn
1972. Halil 318-335.
biraz Skoka (Skoa), Halil Pa-
tercman olarak bulunur. Karabekir bir
Trkiye' de Sol Hareketler 1 14 3
bahseder (s, 323). denmektedir: "Sovyet Rusya ile
rudan temas edebilmek Trkiye iin hayati' nem halindedir. Bu du-
rumda Nuri da cephe teessfe
... ". 324. sayfada Halil devam eder: " ... istiklali ve istikbali
iin emek rengi ne olursa olsun, idaresi al-
ihanet .. Bir gn Msavat Hkumeti Reisi Nassi-
beyli, Azerbaycan Dahiliye Kaplanof, Msavat Partisi
Mehmet Emin Rezlzade ve bir yap-
bu benim hemen hemen hususi' bir trenle kuzey Kafkasya'ya gi-
derek sylenen Rus ile temas etmem karar verildi (s. 325).
Eski Rus Skoo'yu (Skoka) tercman olarak ...
(326). Biraz sonra tam hududa ki, Baku-Derbent zerinde yol
iki Azerbaycan topundan bir grlmyordu.
svari boyunca .. Ordu Tava-
Levandovski bir 10 ve 11. Ordulara kumanda ediyordu ...
Levendovski'den Azerbaycan zerinde terr
nefretinin rica ederek bu Azerbaycan ve
Trkiye zerinde msbet tesirleri syledim ve rica ettim ... " 330-331.
sayfalarda mteakiben Ankara Moskova' da Ruslarla para
konusundaki olduka ilgi ekicidir ve aynen ... pa-
ra meselesine bana Ankara'ya ruble gndermek istediklerini syledi,
oldu:
- Trk para kullanmaya para ise
her yerinde gibi Trkiye' de de geer, tabii' ki ne kadar verebilir-
seniz o kadar yarar ...
Hariciye Heyetinin szcleri drt gnlk bir mehil
istediler. Tekrar beni Hariciye da-
vet ettiler, ben gn sreyle mzakerelerde bulunduk. On gn sonra:
- Size bir milyon Rus bunu Anadolu'ya bildireceksiniz,
dediler ama ben bu az
- Drt milyon ancak yarar...
- iki milyon verelim, sonra ...
- Ben bu yolda kklk addederim, dost bir devletin ile
mi yoksa ... yoksa? ... Heyet birden bir halde
yerinden ve gzlerimin iine bakarak:
- Riza ediyoruz, milyonu kabul edersiniz ... Yapacak bir yo-
ktu. yle karar verdik. .. "
Bu okuduktan sonra Mirza Bala'ya hak vermemek elde Azer-
baycan 3 milyon feda edildi insanda ister istemez
50-
51-
9. Blm
Cumhuriyetin Sonra
Komnist Faaliyetler (1925 - 1927)
"(. .. )Binaenaleyh, Avrupa medeniyetinin hi bir vakit ay-
Trkiye Garp medeniyeti zmresinden bir geri
arzu gibi, ileri gitmek de istemez (. . .) Dnyada sabit ve bir
idare yoktur. Bugn milletin ruhuna tetabuk eden iki sonra tevafuk etmeye-
bilir. Zaten hayat, ve tahavvl demektir. Bu tahavvl ve tekamiil kai-
delerine tevfikan olur. Halbuki marksizm sistemi tekaml emrivakiler ihdas etmek
ve ihtilaller ile gayeye olmak ister. Bir memlekette tatbiki mahzurlu olan bir sis-
tem bir memlekette zarurf ve olur (. . .)"
Necip Ali (Kka), Mahkemesi
17 Haziran - 8 Temmuz 1924 tarihleri Komnternin V.
Kongresinde Ukrayna delegesi Manuilski, Trkiye Komnist Parti-
si'ni, burjuvazi ile yapmak istemesinden tenkit
dergisi zerinde kapitalizmine
milli sermayenin istemeleri Ma-
nuilski'ye gre, Trk komnistleri ve bilhassa grubu II. En-
ternasyonalin "Sosyalist Vatanseverlik" ideolojisine 49
lkeden 510 delegenin bu Trkiye Komnist Parti-
si'nin kat'i ve idi2.
Manuilski'nin tenkitleri, Komnternin Sovyet ve
daha 1924'lerde aleti haline gibi,
Sovyetler milli hareketlerini
iin Stalin, milli fikrine mcadelesi tezi-
ni ileri Sultan Galiyev' de benzeri Trk marksistlerin de
partiden atarak tevkif idi.
Komntern tenkitlere cevap veren Trk delegesi
"devrimci milliyetilik" ile itiraf ve fakat bu
dzeltilmesi ynne
Daha nceki gibi TKP, 1923 faaliyeti
polise tespit edilerek meydana ve yirmi tevkif
Tahkikatta "Trkiye Komnist Genler mi-
litanlar (vatana ihanet) suu ile mahkemeye veril-
1461 Aclan
fakat yeni kanun, da usulne uygun olarak
gerekesi ile dava sukut maznunlar serbest
sukutundan sonra, TKP, yeniden dergisi ev-
resinde Edirne'den, Adana'ya kadar
bir faaliyete geirildi. 1 1924'te, "Amele - Amele
Teali Cemiyeti" on yenin ile iti-
baren, yeni Trk hkumeti, komnistlerin faaliyetini izliyor-
du. Nitekim, Jn-Trk hareketi ilkin Jn-Trklere bi-
lahare, Avrupa'daki Jn-Trkleri Abdlhamit'e jurnal eden4 Hil-
mi, bu sefer de Mustafa Kemal (Atatrk) bu bulun-
Komnternin romantik
btn zerine siyah duvar-
lara "Amele Resim,
la, Cumhuriyet hkumetini tenkit ederek, "amele hkumeti
geinceye kadar" mcadele
gn,
yapmak bir hava mitingine de hkumet msaade
ti. Bununla birlikte, bahriyeli ve kim-
selerle, Rus Harici Ticaret brosu memur ve mstahdemlerinden, y-
zelli bir grup Hayriye"nin 71 vapuru ile
bul bir gezinti Bykdere' de Rus Kon-
ait bir bahede tertip edilen (miting)
bir "Amele mzahareti ile
"Muhtar" ve "Tevhid-i Efkar" gazetesinin muharrirlerinden Mekki
Said, o gne mahsus olmak zere "elik Kol" isimli bir gazete
Komnternin 1924, V. Kongresinden sonra TKP, kendini yeniden
lzumunu hissetti. 1925 Dr. Hsn'nn
evinde, Parti Plenumu Hasan Ali
(Ediz), Hikmet (Ran-Verzanski), Dr. Hikmet Bay-
tar Salih Elektriki Nuri, Faik Usta, Sreyya (Ayde-
mir)6 Devlet Mahmut, bu
Bu neler bir
bilgi mevcut de, Komntern tenkit edilen,
ve Dr. Hsn'nn tekrar "Hey' eti Merkeziye"ye, yani "Mer-
kez Komite"sine seilmesi Komntern V. Kon-
gresindeki tenkitlerin tahmin edilebilir7.
1 1925'te "Amele - Amele Taali Cemiyeti"
Dr. Hsn'nn bir hafta nce kaleme beyanname
Ktphanesi" 3000 adet ola-
rak ve bu 1500 adedi
Dr. Hsn "Btn Dnya - 1
Nedir?" beyannamesini kaleme "Btn
Dnya Amele Teali Cemiyeti" Genel Sek-
Trkiye'de Sol Hareketler 1 14 7
reteri Recep ve elektriki Nuri itiraz Ama
buna risale, Dr. Hsn'nn ya-
"Btn Dnya Dr.
Hsn'nn risaleye istemesi,
Komntern yzde yz delili idi. Ab-
di'nin ve elektriki Nuri'nin da, Komntern
na TKP'nin eski stratejisinde geli-
yordu.
dergisi, daha ok zmreye hitap edi-
yor ve TKP'nin milli burjuvazi ile sermayeye
tezini savunuyordu. Muhtemeldir ki, hi-
tap etmek ve Komnterni memnun ile, bir
gazetesi olan, "Orak - eki" (21
Ocak 1925)9.
TKP'nin
olan
dergisi, teorik
hitabederken, "Genler
dergisi ise genlik
kesimini hedef
(Altta)
1925 da dini bir hareket olan Said
Krd Krd Milli" iinde olan
Musul ve Kerkk zerinde Trk hkumetinin hak talebine
ile tahrik Krdler,
dan Sreyya (Aydemir) idaresinde
"Orak- eki", Krd daha ilk gnden, Ankara hkume-
tini destekleyen 4 Mart 1925'te kabul edi-
len 578 "Takrir-i Skun" kanunu, Trk komnistlerinin tevkifine
yol olarak ve "Orak - eki" dergileri
Bursa' da olan gazetesinin de Ba-
kanlar Kurulu ile son verildil. Kanundaki ef'al
Hkumet, Mahkemesine tevdi edebilir" uyularak
TKP otuzsekiz mahkemeye sevkedil-
mek zere Ankaraya getirildiler ve Mahkemesinin
huzuruna gazetesi sahibi Hil-
mi," Amele Teali Cemiyeti" elektriki Nuri,
Gzel Sanatlar Samih ressam Sami),
ci Nuri Haydar, Sadrettin Celal (Antel); Sley-
man (ster), "Amele Teali Cemiyeti" Genel Sekreteri
Abdi Recep, Sreyya (Aydemir), "Orak-eki" gaze-
tesi Mdr (Tokuzlu), Askeri Doktor Mmtaz,
Askeri talebesi Hseyin Hikmet onar
ile Rusya'ya bulunan Dr.
Hsn Hikmet (Ran-Verzanski),Hasan Ali
.
/''- :_:
.
./. . .... 1-:
'. I'
,_"
-
- _,J.<t.,/-J
..
-
"',t',.';1.:;:-..:
H,;.:
.,.,_"""'
. .,.,. ... _,_,
.,
.... ,
(Ediz) de mahkum oldular. 1924'ten beri Almanya' da bu-
lunan Ali Cevdet'de hkm giydi. Dr. Mmtaz, Hseyin
Hikmet Nuri Haydar Askeri Ceza Kanunu hkmlerine
gre ordudan tardedildiler. Fahrettin, Mustafa, Ahmet,
1 481 Aclan
Trk sol tarihi iinde
sonuna kadar
kendilerinden bahsettiren
iki "Hikmet"
Hikmet ve Hikmet
bir arada. Ne var
ki, iki "Hikmet"in
mahpusluk
hibir zaman
Mehmet Sabit, Burhanettin, Sadri Mes'ud Said,
Ali Rasim (Adasal), Mansur Gasprenski, Sela-
hattin (Batu), Nizamettin Nazif beraat etti-
ler.
Bu tevkifatta gre, Sovyet Sefareti katiple-
rinden Kitaigorodski, her ayda bir TKP'ne 1000 dolar pa-
ra veriyor; gene Sovyet Konsolosu
Haygi' de, TKP ile Moskova (Komntern) kuryelik
TKP hkm giydikleri 1
tos 1925 tarihinden bir buuk bir zaman sonra, 23
Ekim 1926 Cumhuriyet
lan aftan istifade ederek tahliye
1939 Gelinceye Kadar Dr. Hsn'nn Tr-
kiye' deki Son Faaliyeti: 1927 "Vedat Nedim'in (Tr) Sekre-
terlik Devri"l3
1925 zerine yoluyla Avrupa'ya
olan Dr. Hsn Hikmet (Ran - Verzans-
ki), Hasan Ali (Ediz), Ali Cevdet, Almanya' da TKP'nin Brosunu
ettiler. Ali Cevdet "Fahri", Hasan Ali (Ediz) "Halim", Dr.
Hsn "Tayfur - Keramet - Tahir" takma ile kesif bir
faaliyete getiler: Dr. Hsn da "Arkos Tica-
ret Hariciye mdr olan Vedad
Nedim (Tr)'e bir mektup gndererek, da ve
TKP'yi tekrar diriltmesini, tevkifat komnistleri
bildirdi. Vedad Nedim (Tr), Faik Usta, Ham-
di Alev Baytar Salih Sreyya (Aydemir),
Elektriki Nuri, Hseyin Hikmet gibi arka-
durumdan haberdar ederek bir akdettiler. Bu toplan-
sonunda Vedat Nedim (Tr) partinin genel sekreteri (II. Sekreter) ol-
du. Sreyya, elektriki Nuri, brosu
seildiler. Yeni Merkez Komitesinin Dr.
Hsn memnun "Tayfur" takma ismiyle TKP'ye
bir mektup gndererek, ataletinden etti. TKP'nin
Brosu Almanya'da olmakla birlikte, Dr. Hsn Na-
Hikmet (Ran - Verzanski), Ali Cevdet, Hasan Ali (Ediz) Mosko-
va'da Dr. Hsn Vedat Nedim'e (Tr)
parti faaliyetinin ataletinden mektubunda, halli
iin Viyana'da bir teklif etti. Vedat Nedim (Tr) "Sleyman
Hamdi Alev takma ile;
sirli Baytar Mehmet, Faik Usta Viyanaya oldular. Dr. Hsn
Ali Cevdet, Hikmet, Hasan Ali (Ediz), Moskova'dan
Viyanaya geldiler. Merkez Komite ve uzun sren bir toplan-
Trkiye' de Sol Hareketler l 149
akdetti. Alman karara gre, TKP bundan byle Mosko-
va' dan verilecek talimata gre hareket edecek; Harici Bro
Moskova'ya dnerek Komntern nezdinde
TKP'yi temsil ederek TKP'yi takviye iin Laz
mail (Marat) Bilen), Hsamettin Suphi, Adnan
Moskova'dan dneceklerdi.
TKP, Viyana kongresinden sonra, faaliyetini bilhassa
iler yrtmeye dan
Adana, vilayet komiteleri faaliyete geirildi.
bul' da blgeleri iinde
er komiteleri edildi. Viyana Kongre-
sinden sonra da, Vedat Nedim (Tr) genel
ket Sreyya (Aydemir) elektriki Nuri brosu sekre-
terliklerini muhafaza ettiler14. Merkez Komitesi yeleri de Viya-
na Kongresinden sonra yerlerinde Rusya' dan gelen tesvi-
yeci Hsamettin saati Niko, satman Mustafa
(Brklce), Kk tesviyeci Rus sefaretinde
Yahudi Vilayet Komitesini ettiler.
Vedat Nedim (Tr) ynetimindeki parti, Komnternin (Moskova)
emirlerine gre hareket etmeyip, Trkiye gre mcadele y-
rtmek Esasen, 1927 TKP iinde kesin bir blnmenin
Vedat Nedim Tr, 1967
Mete Tunay' a Komnternin o zamanki mdahalelerinden
narak Komnterni dinleyip, Partiyi
emirler yznden oldu. Tramvay
Dinleseydim heder olurduk."15
TKP'nin ilk ekirdek
kadrosundan olan Vedat
Nedim Tr, daha
Kemalist idareyle
hemen hemen
btn eski dava
ihbar
edecektir. Bundan sonra
ipler Hsnnn eline
geecektir
Dr. Hsn gizlice a geldi1
6
. Par-;:, .I; ; -'::) r .
. . K .. t k 1 d d .. t k . t 1 ;
omun em arar a yum me eyen en ;:T::J.'fl.fi}:; ;
1
; : ; ; , :
tasfiye etmek istiyordu. .
Vedat Nedim'in (Tr) evinde, TKP Merkez Komitesini sJc<"i ;; .....
Bu Vedat Nedim (Tr), Dr. !
. '. : . . . . /
Hsn'nn btn .tekliflerini reddetti.
Hsn Suphi, Laz Ismail (Marat), Hsamettin :
(Brklce) alarak Vedat Nedim
1
(T
.. ) b d ld TKP'. K .. t 11" d ,,;r,1_...Ji'u
or gru un an ve omun ern para e e- -. :.-. z:. , .'"
__ ,..,. ,
ki yeni Merkez Komitesini etti. Bu Dr. j.f!:;
Hsn'nn hapisten Romanya tariki ile yurt ,.';..,;:;,,
1
_ 1
gitmesinden ve 1939'dan sonra Trkiye'ye dnmesine
k d
.. d TKP' K .. b 1 t" h
1
. t" d. Suphl'nin el
a ar geen sure e a e a ge
Bundan sonraki blmde on Parti faaliyetini biz "ro- talimatlar
mantik devir" olarak
Dr. Hsn yeni Merkez Komiteyi ettikten
150 1 Aclan
sonra, gnderdi. Makinist Alaaddin ile Ahmet
de grevlendirdi. Vilayet Komitesini ettirdi. Makinist
"Memduh" takma ile Adana'ya gnderildi.
Dr. Hsn Komitenin ile kesif bir ajitasyo-
na 16 Eyll 1927'de Cibali semtinde kk ocuklar
yevmiyelerinden Tayyare Cemiyeti iin kesilen 10 protes-
to etmek iin beyannameler 28 Eyll 1927'de ise burjuvazi-
nin zulm ve dile getiren duvar beyanna-
meler, semtlerinde duvarlara 1927 Ka-
da: "Ey millet! Bir gnde on saat halde a
ruz. Grev Patronlar da a Lenin!" diye
layan bir beyanname (Belediye
ile Erkek Muallim Mektebinin nndeki
Vedat Nedim (Tr), Dr. Hsn' nn Merkez Komi-
tesini hie sayarak faaliyetleri durdurmak ile, si-
yasi komiserlerinden Bey'e ihbarda bulundu18. Dr.
Hsn'y ikamet otelinde Vedat
Nedim (Tr), polise TKP'nin Ankara, Adana,
bildirdi; Dr. Hsn'nn "Trkiye Komnist Par-
tisi Merkez Heyetine" hitaben Moskova'dan mek-
tupla; "Viyanadaki Komitesine" gtrlmek zere kendisine
mektubu polise verdi19.
Sreyya Aydemir, Vedat Nedim Tr'n ile ilgili ola-
rak 1967 Ocak "Vedat Nedim ise halen
dostumdur. Fakat bunun gl ruhi sebepleri
Komntern bize fena halde mdahalede Bu,
idraksiz, milli hareketi, tarihi grevini anlamayan
bir mdahale idi. Cephe Komntern nemli bir
bul' a Onu, gn sert hcumlarla geri dnmeye mecbur et-
biliyorum. Stalin dnya ihtilali Komntern ak-
si Komnternin bu tutumuna ilk cephe alanlardan biri
TKP'dir. Hsn bu mukavemeti grmyordu. Fakat cephe
de Vedat Nedim'in vesikalarla benim Ko-
mnterne mcadelemi meydana ve beraatine yol
Parti genel sekreteri durumunu ... "20
Sreyya Aydemir'in 1967 bu
Vedat Nedim Tr'n gerek sebebi
Stalin'in Dnya ihtilaline Komnterni, Rus
bir aleti haline getirme gayreti ile ilgilidir.
Trk marksistlerden Sultan Galiyev'de Stalin gibi Komntern
stratejisinin halde, Stalin temizlenmekten
Tabii, Stalin gibi Komntern stratejisine o zamanki bir
Trkiye' de Sol Hareketler\ 1
komnistlerin bu bir Trk komnistinin de
TKP' den mani
Vedat Nedim (Tr), Komntern ile sonra, grdkleri
kesilmesini ifadesinde "( ... ) 1925
zerine firar eden Hsn'nn, Moskova'dan
sonra, Merkez Heyetinden olup tevkif edilmeyen
Mahmut, Salih ve Faik ile faaliyete getik; mevkuf Mosko-
va' dan, gnderilen taksim ile
Moskova ve Harici Bromuz bizden daha fazla faaliyet ve
tahrikat istediler. Gazetelere aksedecek faaliyetler gremeyince de
nc Enternasyonal Merkez-i Umumisinden muntazam gnderilen
1000 tahsisat kesildi"21.
Komnternin TKP'ne maddi
messeseler ile oluyordu. Hamdi Alev "Rus Harici
Ticaret Hsn Said "Sovyet Vapur Acentesi"nde; Vedat
Nedim (Tr) "Arkos Sreyya' da (Aydemir) "Neft -
Sendikat"ta Komntern ile temas
Vedat Nedim (Tr) mahkemede Hsn,
tanbul' dan firar ettikten sonra (1925), bir gn Ar-
kos mdr beni Ve bana Haygiis'i Rus
katip diye Bu zat bana Moskova' dan
Hsn Beyden bir telgraf ve benim umumi
katip tayin ve burada kalan yaparak
yeniden teklif etti. Bir hafta
sonra da ile, Moskova' dan Hsn Bey
dan bir mektup Bu mektupta da tevkif edilmeyen
ve faaliyete Budu-
rum zerine, ay evvel ne iin bana Arkos vazife
Tevkifat polisin Dr. Hsn'nn evinde
aramada, Vilayet Komitesi mensucat ve iplik-
iler hcresine verilen beyannameler
Mahkeme, neticede Ceza Mahkemesi) Dr.
Hsn'y onsekiz aya; Baytar Salih Hamdi Alev
Fahrettin, Suphi (firar Hsamettin Laz
drt aya (firar Muallim Adnan, tesviyeci Niko,
tuhafiyeci Dr. Hseyin Hikmet Abdlkerim, ta-
mirci Mehmet, otomobilci Tevfik, Fethi, Mesrur, Mehmet
Kaplan, Hseyin, Abdlmecit, makinist tesviye-
ci Mustafa (Brklce) (firar Hikmet (Ran
Verzanski) (firar Hasan Ali (Ediz) (firar Alaaddini (fi-
rar er aya; Vedat Nedim'i (Tr) iki aya; iki ay
1521 Aclan
TKP'nin ilk
kadrosunda nde gelen
isimlerden biri de Hamdi
Alev Emine
Alev ile. pek ok
Merkez Komite yesi gibi
Sovyet Ticaret
gne; Tevfik'i bir buuk aya mahkum etti.
Sreyya (Aydemir) beraat etti.
Adana' da, Devlet ve grev terti-
bi Alaaddin ile
tesviyeci Ahmet Fuad, TKP'nin beyannamelerini
Bu iki Adana ya ve "Memduh" mstear isimle-
ri ile gnderilen zerine
Alaaddin ve Ahmet Fuad firar ettiler. Adana ka-
sap Mehmet, berber Ahmet, Turan, Belika
Hasan Sabri, Devlet vagonlar-
da Yusuf tevkif edilerek hkm giydiler
2
3.
Dr. Hsn 17 Nisan 1929'da e-
kip tahliye edildikten sonra, Kstence yoluyla gitti. Bir sre
sonra TKP'nin Brosunun Berlin'e geti. Alman Hku-
meti, Dr. Hsn'nn faaliyetlerinin, Trk-Alman mnasebetlerini
gerekesiyle, kendisini hudut Dr. Hsn,
1939 kadar yurt Paris'te 1928-1939 TKP'nin
liderlik bir devri-
dir24.
BELGELER
2. PROGRAMI (1926)
KISIM
1. Madde: Trkiye Komnist Partisi, Komnist Enternasyonalinin bir
mcadelelerini Trkiyenin hususi iinde emperya-
lizme ve milli burjuvazinin byk emliik ve arazi. sahiplerinin haki-
miyetine tevcih eder. Sovyetler cihan proletarya ve
komnizm lehinde bulunur. Mevcut burjuva yerine, amele
ve kylnn hakimiyetine mstenit bir Sovyet idaresi kurmak gayesini
gder. Trkiyenin emperyalizm tekrar esir edilmesinin nne
geibilecek biricik messir kaleyi eden Komnist Partisi, bu tehlike-
ye ameleleri, gndelikileri, ve kylerin proleterlerini
usull bir tarzda Her ezgiye ve soyguna
mcadelelerini ettirir. Kylnn belli ktlelerini, proleterya-
toplar. Bylece ve zamanda amele ve kyll-
bir Sovyet idaresi kendi diktatrlklerini tahakkuk ettirmek
iin icabeden Ancak, byle bir diktatrlk, burjuva
vazifelerini ifa ve bu tanzim edebilir.
zamanda, ancak byle bir inkilap, burjuva idaresinden, Sovyet Sos-
yalist Cumhuriyetleri ile mttefikan, sosyalizm
Trkiye' de Sol Hareketler 1 153
te'min ve tesri edebilir.
2. Madde: Trkiye Komnist Partisi, iktidarda olan Kemalist "Halk
Partisi"ne ve bir mcadele Milli
erken burjuva rehberi olarak
kurulan bu Parti, sonradan, ihtilal zaferlerini, emperyalizme olarak
gelen eski byk ve milli burjuvazisi yerine geen
yeni Trk burjuvazisinin idareyi elde etmesine ve yara-
yacak bir temel olarak kullanmaya Kemalist Halk Partisi ile
mcadelenin ilk vazifesi, bu partinin halk ya-
emperyalist kuvvetlerle yolundaki ve
bymesine mani olamayacak burjuva
menfaati ve kyllerin mcadelelerini reaksiyoner olarak
edilmesidir.
3. Madde: Kemalist Halk Partisine bu mcadele, yine
emperyalizmle bir sonunda elde edilen, Trkiyenin politik
ve Trkiyeyi S.S.C.B.'ne bir silah olarak
kullanmak isteyen emperyalizme mcadeleden
Emperyalizm, Kemalist burjuvazinin elde ve emperyalistleri de
ana ekonomik blgelerin kontroln elinde tut-
tuka, arazi sahipleri eski brokrasiye ve arazi sahipleri ve empe-
ryalizmin ekonomi ile mcadeleye olan Kemalist burjuvazi
kuvvetleri emperyalizm ile mttefik olan eski b-
yk burjuvazisine gvendike ve halen iktidarda olan burjuvazinin ken-
disi, Kemal'in tevecch kazanmak temayllerine ve kitlelerin mca-
delelerini ettike, emelleri iin destek bula-
Trkiye Komnist Partisi, memleketi esir etmek demek olan empe-
ryalist alt kademelerden bir kitle mukavemeti dzenler.
Trkiye Komnist Partisi, hakiki ihtilal, proleterya ve kyl
mcadelesi iin kitleleri toplar, ve Trkiye Kom-
nist Partisi kitleleri, hayati kurmakta olan memlekete sempa-
tilerine gvenerek, bu kat'i tarihi mcadeleye eker.
4. Madde: Trkiye Komnist Partisi, esas vazife olarak, Trkiye ame-
le gnlk iktisadi ve siyasi menfaatlerini mdafaaya muktedir bir
siyasi kuvvet halinde ve btn ktlevi mcadelelerin sevk ve
idare edicisi vaziyetine ykseltmek iin edinir. Trki-
ye Komnist Partisi, byk amele ktlelerini, menfaatlerinin
seyri iinde vazifesini, faaliyetlerinin en mukad-
demesi sayar. Emperyalizmin aleyhinde ve Sovyetler lehinde ame-
le ve iin olan mcadelede, proleterya-
byle bir ktlevi hepsinden evvel fabrika ve imalathane komi-
teleri dahilinde ve sendikalarda ve sonra da Trkiye
Komnist Partisinin hcrelerinde Trkiye Ko-
mnist Partisi, amele ve gndelikilerin btn mca-
1541 Aclan
delelerini sevk ve idare eder. ve ocuk
ri harekete getirir. Trkiye Komnist Partisinin tekmil faaliyet
evvel mcadelesinin tam bir serbestisi lehinde ve bu ser-
bestinin gelme ktlevi bir hareket ile elde edilmesi lehinde m-
cadele zerinde tekasf etmelidir.
5. Madde: Trkiye Komnist Partisi; kodaman, zengin kyllerin ara-
zileri de dahil olmak zere, btn byk arazi ve iftlik mlkiyetlerinin
msaderesi ve tekmil hayvanat, makineler ve eb-
niyenin kyl ve ziraat ecir ve renberlerinden mrekkep komitelerin em-
ri tahakkuku iin Trkiye Komnist
Partisi; ziraat amelelerinin mcadele ve grevlerini, ve kyl-
lerin grevlerini, kyllerin byk arazi mlkiyetine el
koymak iin mcadelelerini
6. Madde: Trkiye Komnist Partisi, bilhassa kk burjuvazinin ya-
proleter menfaat-
nisbette mdafaa etmek suretiyle kendilerini amelelerin ve
kyllerin ekmeye gayret eder.
7. Madde: Trkiye Komnist Partisi, kitleleri, kendi menfaatlerinin
iin mcadelelere sevketmek,
amele ve kyllk ktlelerine, ancak, bir mcadeleye
takdirde, Trkiye'yi yeniden emperyalizmin esir etmesine mani
olabileceklerini, taraftan inhisar al-
olan burjuvazinin yksek idame edilen
tan, memleketi ekip kurtarabileceklerini gstermek ile, bir
muvakkat siyasi metalip ileri srer.
8. Madde: Trkiye Komnist Partisi, ameli tecrbelerden mi-
sallerle, ve belli ktlelerinin nlerinde du-
ran mes'elelerin, parlamento mcadelesiyle fakat ame-
le ve kyllerin ile izah
eder.
9. Madde: Trkiye Komnist Partisi, hakimlerin ve btn mes'ul me-
intihapla tayin ve temin iin mcadele eder. (Bu
madde Spectator'da 11. Madde olarak
10. Madde: Trkiye Komnist Partisi, milli istiklali ve ka-
en emin olarak, amele ve kyllerin silah-
burjuva meslek ve
yerine amele ve kyl milisinin ikame ve neferlere za-
bitlerini semek verilmesini taleb eder.
11. Madde: Trkiye Komnist Partisi, milli Trkiye' den
da dahil olmak zere, bizzat tayin etmek
Halk mslman zorla
ve musevi da ezmek siyasetine her va-
ile koyar. Bundan maada, bu emeki ktlelerine, bey
ve ve burjuvazilerinin Halk ve
Trkiye' de Sol Hareketler 1 155
men de emperyalizme olan izah ile, onla-
Trk emekileri ile birlikte, ve emperyalizme
mcadeleye sevkeder. Trkiye Komnist Partisi onlar iin hukukta tam bir
msavat, kullanmak, tedvin ve te'sis etmek hususunda tam bir
serbesti, kyllerin ve kk derebeyi efendilerine ve
reislerine esir olmaktan bu bey ve ait arazinin, hay-
kyllere ve talep eder.
12. Madde: Trkiye Komnist Partisi, istiklali ve ihtilal en
emin koruma yolu olarak, ve kyllerin profesyonel
yerine ve kyl milislerinin kurulma-
ve seilmek suretiyle te'mini talep eder. (Spector'daki
bu madde, 10. maddenin mahiyetindedir).
13. Madde: Trkiye Komnist Partisi, Halk Hkumetince
hapsedilip, zindanlarda ryen tekmil komnistler, hareketlere
mahkum amele vesair emekiler ile vergi
vermemek, emre itaatsizlik ve firar gibi crmlerden cezaya
kyller ve askerler iin umumi bir af lehinde mcadele eder.
MCADELE
14. Madde: Trkiye Komnist Partisi, emperyalizmin ve emperyaliz-
min btn yerli (byk emlak ve arazi sahipleri, tekmil millet-
lerin byk ticaret burjuvazileri, btn dinlerin ve haI-i
faaliyette veya mtekait aksi memur ve ve ilh ... )
Parti, eski devirdeki tarzda emperyalizme tabiiyeti
ve kapitlasyon avdeti tervi eden bu kuvvetlere
evrilen btn mcadelelerin geer.
15. Madde: Trkiye Komnist Partisi, ne olursa olsun, empe-
ryalizmin hulUl iin icabeden harsi klerikalizme
mcadele eder. Katolik ve protestan misyonerlerin memleketten kovulma-
ve idare ettikleri tedrisat messeselerinin ve emlakleri-
nin msaderesini talep eder.
16. Madde: Trkiye Komnist Partisi, emperyalist sermayeye fd ve-
ya onun kontrolne tabi tekmil (madenlerin,
byk sanayi ve te'sislerinin, vesairenin) m-
saderesini ister.
17. Madde: Trkiye Komnist Partisi, ecnebi sermayenin, yeni imti-
yazlar ele geirmek suretiyle, Trkiyeyi yeni bir mstemleke
haline irca etmek btn azmiyle ve her ile mani ol-
maya
18. Madde: Trkiye Komnist Partisi, devlet ve belediye be-
hemahal reddini ve emperyalist tefecilere gmrk evlerini ken-
di gelirleri iin kullanma talep etmektedir.
19. Madde: Sovyetler her an daha ziyade tehdit eden emperya-
list harb tehlikesine Trkiye Komnist Partisi, propaganda ya-
1561 Aclan
par. Ve, byle bir harp vukuunda, cihan ordularla
omuz omuza cihan aksi
menin Trk milleti iin vazgeilmez bir ok azimkar bir
tahrikat ile halk ktlelerine isbat eder. Bu zarfeti inkara ve zamanda
milli istiklale ve ve kylerin emeki ktlelerinin en can alacak
menfaatleri aleyhine caniyane bir eden temayllere Ko-
mnist Partisi, btn kuvvetiyle
20. Madde: Trkiye Komnist Partisi, emperyalist devletlere
matuf her trl harici siyasete bir tarzda koyar ve
Sovyetler ile bir siyasf ve iktisadi ittifak halinde mcadele eder.
Zira, Sovyetler ile Trkiye en samimi bir
rik-i mesaf, Trkiyenin istiklalini ve iktisaden serbeste etmesini
te'min edebilir. zamanda, Komnist Partisi, mstemleke ve
mstemleke memleketlerin emperyalizme milli hareketi ile
bir ittifak ve bu hareketlere fiilf mzaheret lehinde
22. Madde: Trkiye Komnist Partisi, derhal tatbiki matlup atideki
metalibi tahakkuk ettirmek iin mcadele eder:
a) Fabrika ve imalathane komiteleri, sendikalar, sendika birlikleri ve
bir Trkiye umumi
amele partileri ve amele menfaatlerini mdafaaya yarar di-
her trl yaratmak hususunda tam bir serbesti;
sendikalara, amele cemiyetlerine ve fabrika ve imalathane komitelerine,
ameleleri patronlar ve hkumet nezdinde temsil etmek ve kol-
lektif mukaveleleri akdetmek Trkiye m.illi ame-
le beynelmilel amele girmek maliki-
yetleri,
b) Amele ve kyller ve umumi emeki ktleler iin tam bir mutaba-
kat halinde, itima, ve durdurmak (grev) ser-
bestisi.
c) 8 saatlik mesai gn 6 saat), haftada 42 saat, fazla mesai
ve gece iin iki misli cret, haftada bir gn cretli dinlenme, her sene c-
retli drt hafta tatil v.b.,
) ve ocuklara himayesi, onsekiz ya-
gnde 6 saat mesai, gece
cret, ondrt
d) nleyici tedbirler, ve kazalara sigorta,
tazminat, sosyal sigorta, fabrikalarda hastahane gelirlerden kesil-
meden tekat v.b., hkumet
kontrol,
e) Fabrika, maden v.b., yeterli
23. Madde: Trkiye Komnist Partisi, Kemalistlerin devlet tekeli alh-
na lzumlu grdkleri (demiryolu, ttn tekeli v.b.)
rin ve az cretli br
olarak, grev dahil kapitalist -devlete- savunma
Trkiye'de Sol Hareketler 1 157
elde
KYLLER
24. Madde: Trkiye Komnist Partisi, kyllerin kendilerinin ve aile-
lerinin geimlerine yeterli, asgari bir toprak elde etme destekler.
Trkiye Komnist Partisi, kyllerin byk arazi sahiplerinin ve zengin,
nfuzlu kyllerin sert istismar ve iin
Bu emeli gznnde tutarak, parti, byk mlkiyetlerine, malik-
lerine, malzeme ve el ve bu ml-
kiyetlerin gndelikiler, mevsim alt ve or-
ta kademe kyllerden kurulacak komitelerin idarelerine verilmesini talep
eder. Parti, devlete ve dini ait toprak-
fakir ve orta tabaka kyllere
25. Madde: Trkiye Komnist Partisi, kylleri mahveden faizli bor-
ve ipoteklerin ve iin toprak ve
haczedilerek tehlikesinden
KYLLK
26. Madde: Trkiye Komnist Partisi, gndeliki ziraat ve
umumiyetle tabi kyllerin sendi-
kalar te'min iin faaliyette bulunur. b-
yk arazi sahiplerine ve zengin kyllere olan gndelik metalip m-
cadelelerini sevk ve idare eder. Bu maksatla, Trkiye Komnist Partisi,
bizzat kyller Kyl komiteleri ve ktlevi hareketler
takdirde, bu komitelerin kyl birliklerine tahvil edilmesi lehin-
de tehrikatta bulunur.
Trkiye Komnist Partisi, ziraat amelesini, amele bir cz'
olarak, mstakil sendikalarda Ve tara-
elde olan tekmil haklardan istifadelerini te'min eder. Btn
bu ky ile amele irtibat te'sisi-
ne
27. Madde: Trkiye Komnist Partisi, gibi kylerde
ve iftliklerde de, emeki ktlelerin sermayedarlara, byk arazi ve iftlik
sahiplerine ve burjuva devletlerine menfaatlerini mdafaaya
li her trl cemiyetler hususunda tam
bir serbestiye malik talep eder.
28. Madde: T.K.P., Kemalist ekonomik -byk
kapitalist devletin vergiden muaf ve tekeller
vcuda getirerek destekleme
VE MESELELER
29. Madde: Trkiye Komnist Partisi, ancak, Sovyet Sosyalist Cumhu-
riyetleri ile, yani iinde muzaffer senelik
\ Aclan
tahakkuk ettirmekte sosyalist memleketi ile en birik-
tisadi ve bunun Trkiye'nin mstakil iktisadi ve
emperyalistlerin elinde bulunan iktisadi merkezlerinin tasfiyesi-
ni mmkn Ancak, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetle-
ri ile bir siyasi ve iktisadi mesai, esnaf ve k-
k ve ilh ... kendilerini mahveden emperyalist memleketle-
rin rekabetine koruyabilir.
30. Madde: Trkiye Komnist Partisi, amele kooperatifleri vcuda ge-
tirilmesi iin faaliyette bulunur. Mevcut da Komnist Partisi
eder ve her ile mcadele ederek bu kooperatifleri milli serma-
taazzuvunun birer cz' haline gelmekten menetmeye
Hal-i byk arazi sahipleri ve zengin kyller iin istinat noktala-
eden kyl kooperatiflerine gelince; Trkiye Komnist Partisi,
kyl ktlelerini ihtiva gznnde bulundurarak iinde
faaliyette bulunmaktan da istinkaf etmez.
31. Madde: vergileri mecburi toplamalara e-
viren, gittike vergi yknn byk ihtiya iindeki istihlak
kitlelerine yklemekte olan mevcut vergi sistemine gelir.
br yandan, en zengin tabakalara direkt olarak darbe indirecek
vergilerin
32. Madde: T.K.P., Kemalistlerin cebri st'.irette ve az gelirli
kyllere ok byk yk olan ve gayrimenkul mlkiyetlerine ve
mecburi toplama vergilerle m-
cadele eder. Btn bu cebri ve cebren
ve arazi sahiplerine ve byk kyllerin gelirlerine
cak tek bir mterakki vergi sistemi ile fakir ve or-
ta kyllerin her mecburi vergilerden talep eder.
33. Madde: T.K.P., mevcut kk veya byk gelir vergilerine meslek
kk az gelirli v.b. mahveden
vergilere mcadele eder ve kapitalistlerin ve byk hisse-
btn mlkiyet ve gelirlerine konacak mterakki bir vergi ile de-
ve cretlerine btn vergilerden kur-
talep eder.
34. Madde: T.K.P., mterakki bir veraset vergisinin talep
eder.
35. Madde: T.K.P., ve fakir yiyecek ve
mesken ykselten btn vergilereden (belediye, istihlak .
vergileri ve harlar) muaf iin
36. Madde: Trkiye Komnist Partisi, amelelerin, kyllerin ve btn
yoksul iin amele ve kyl komitelerinin kontrolne tabi
bedava halk mektepleri ve yoksul ocuklara, derslere
maddi (elbise, kundura, kitap, yiyecek vesaire) te'min
Trkiye' de Sol Hareketler 1 159
mesini talep eder.
37. Madde: Trkiye Komnist Partisi, her trl harsi faaliyetlerin
sevk ve idaresini Halk koyan bugnk teamle
ve amele ve kylnn mstakilen her trl burjuva kontrolnden
azade gece dersleri marksist, bir edebiyat
mesine ve bir terbiye verilmesine imkan
yan fiili memniyetlere mcadele eder.
38. Madde: T.K.P., meslek ve yksek
tim demokratize edilerek, meslek ve liselerde okuyan proleter ve-
ya kyl talebelere ilmi bu okullarda devam ettirme
talep eder.
39. Madde: Trkiye Komnist Partisi, amele, kyl ve mnevver
genlik ve umumiyetle yoksul mensup tekmil gen ana-
hususi bir itina ile ve azimle faaliyette bulunur. Amele gen-
komniste iin bilhassa dikkat eder ve Trkiye Kom-
nist Genler Federasyonu'nu bilfiil sevk ve idare etmek sfetiyle kuvvet-
lendirmeye ve ettirmeye Bylece komnist-Leninist fikriya-
emeki genlik zerindeki nfuz ve te' sirlerini amele
hareketlerine yeni, taze, mcahitler
40. Madde: Trkiye Komnist Partisinin direktifi ve
yryen Trkiye Komnist Genler partinin yaymak ve
hareketlerine iltihak etmeleri muhtemel tekmil mu-
hitlerde (kk burjuvazi, kk ve orta halli kylnn, milli ekalliyetle-
rin yoksul ktleleri, umumiyetle spor ve harsi ve ilh ... genlik
onlara tahakkuk ettirmek ve emperyalizme ve serma-
snmez bir kin kklendirmek hedefleri
bir mcadele devam ettirirler.
Trkiye Komnist Genler metalibi iin
olan mcadelelerini, kahillerin mcadeleleriyle ve amele hareket-
lerinin nihai gayretleriyle suretiyle sevk ve idare eder.
41. Madde: Trkiye Komnist Partisi, ordu ve donanmada sistemli
bir komnist yapar ve Gen Komnistler asker ve
genlik faaliyetlerini sevk ve idare eder.
KADINLARIN
42. Madde: Trkiye Komnist Partisi, n safta ve yoksul kyl ka-
ktlelerine hulUl etmeye ve nfuzunu
gayret ederek, emeki sistemli propaganda yapar. Parti,
emeki ktleleri iinde nfuzunu kuvvetlendirdike, onlardan en
iyilerini kendi eker. Ve meslek birlikleri
Trkiye Komnist Partisini seven (sempatizan)
160 1 Aclan
da ve ve mcadele-
lerine daha faal bir tarzda ettirmeye gayret eder.
43. Madde: Trkiye Komnist Partisi, emeki ktleleri ze-
rinde kk burjuva siyasi milliyeti vesair
mcadele eder.
idaresinde, szde ait metaliplerinin itimai muhteva-
ktleler huzurunda meydana ve ve metalibe pro-
leterya ve yoksul kyl menfaatlerini mdafaa eden kendi
ileri srer.
2. KISIM
AMELE VE KYL
44. Madde: Trkiye Komnist Partisi sevk ve idare edilen
Trkiye alhnda amele ve kyl bloku tara-
devlet zapt olunur olunmaz, Sovyet tertibi zerine kurula-
cak olan amele ve kyl hkumetlerinin nne dikilecek en mstacel va-
zife, aksi yeni
tanzim etmek Amele ve kyl hkumeti, derhal
byk emlak ve arazi sahiplerini, byk burjuvazi ve bu
silahtan tecrit etmeye, aksi
tahrip etmeye ve amele ve kylleri mecbur
Bylece, bir ordunun ve milisin ilk nveleri tebellr
45. Madde: T.K.P., demokratik burjuva ihtilalinin getirdiklerini
meyve vermesini ve bylece ve kyller dikta-
proleterya ve bu
tarihi misyona ve ideoloji iin a-
kitleleri organize edici, propaganda ve y-
rtr.
46. Madde: Amele ve kyl ldrc darbelerini ilk n-
ce en tehlikeli emperyalistlerin ve derebeyi mrtecile-
rin indirir. O, ecnebi sermayenin olan byk
(deniz ve kara liman ve madenleri, sanayi m-
esseseleri, umumi hidemata mteallik v.s.) ve byk
emlak ve arazi sahiplerinin ve olan iftlikleri
makine ve ile birlikte) msadere eder ve milli-
Dyun-u umumiyeyi ilga eder.
47. Madde: Milli burjuvazinin, amele ve kyl hkumetinin progra-
tahakkuk ettirmesine her mukavemeti ve milli sanayideki her
sabotaj ona ait olan de msaderesini ve
rilmesini icab ettirecektir. Herhalde amele, kyl hkumeti,
meler zerinde amele kontrol te'sis eder ve bu kontrol fabrika ve ima-
lathane komiteleri tahakkuk ettirir.
Trkiye'de Sol Harekeller 1 161
48. Madde: veya esasen devlet veya belediyelere ait olan
tekmil esaslar dahilinde yeniden kurulmak ve amele
idare olunmak zere Sovyetlere devrolunur. M-
sadere edilen zirai malikaneler ve arazi, ky Sovyetizminin emri ko-
nulur.
49. Madde: Eski idare da devlete ait olan topraklar, iftlik-
ler, ormanlar, sular ve madenler de Sovyetlere devrolunur ve onlar
dan
50. Madde: Ziraat ile krediler sadece fakir ve orta hal-
li kyllere verilir. Bu ile bir kredi kooperatifleri
kurulur ve kyllerin faizci sermayedarlar istismar
edilmelerine mani olunur. ve kyl hkumeti, kylleri btn faizci
Fakir kyller btn vergilerden
Kyllerin alt kademe kitleleri, kendi tecrbeleri ile kk ekonominin on-
ihtiya ve fakirlikten T.K.P., bir kollektif
ekonominin hareketinin ve ve kyl hkumeti,
ky ekonomisinin her yoldan, her kollektiviteye ve kooperatif ekono-
misine evrilmesine T.K.P., kyl ktlelerini mobilize eder,
kooperatifilik hareketine ve kooperatiflerin idaresine eker.
51. Madde: ecnebi bilhassa, Banka-
amele-kyl hkumetine teslim olunur ve harici ticaret devlet
konulur.
52. Madde: kooperatifleri, mmkn olan her yoldan
edilir. T.K.P., ve idaresinde aktif yer al-
53. Madde: en yksek T.K.P. Trk
S.S.C.B. malik btn haklardan garan-
ti
54. Madde: sanayi saraylar, byk emlak ve
arazi sahiplerinin ve apartman ve oteller, byk
ve depolar msadere edilir ve mahalli Sovyetlere de-
vir ve teslim ve Sovyetler tarafmdan idare olunur. Bu ebniyenin mzelere,
devlet idarelerine, mekteplere tahvil olunacaklardan geride
lerin tahsis edilmek zere amele cemiyetlerinin emrine verilir.
55. Madde: Amele kyl hkumeti, kesif halk ktleleri halinde
yan milli serbeste tayin etmek ve arzu ederler-
se devletten Milli mensup kom-
nistler, beynelmilel tesand lehinde bir
propaganda yapmak, kendilerini maddi ve hususi menfaatler mukabilin-
de emperyalistlere satan hakim emeki ktleleri-
ne emperyalizm geirmeye anlatmak
suretiyle, milli (Krtler vesaire ... ) mensup ve kyllerle,
Trk ve kyllerinin lehinde mcadelede bulunmak
1621 Aclan
mecburiyetindedir. zamanda, bir Sovyet cumhuriyeti
kl eden Trkiye amele ve kyl hkumeti, emperyalizme ve derebeyleri-
ne el mcadele iin mazlum milli emeki ktlele-
riyle Sovyet cumhuriyetler federasyonu bir ittifak akdine matuf
bir siyaset takip eder.
56. Madde: ve kyl hkumeti btn gnlk veya
peryodik byk sinema ve tiyatro v.b.
Sovyetlere verir ve veya kydeki ktle-
lerin umumi ve politik Bylece politik Marksizm ve
Leninizm yrterek sosyalizmin te'sisi iin lzumlu kl-
tr seviyesini
57. Madde: Amele ve kyl hkumeti, tekmil yevmi ve
mevkut gazeteleri ve vesair byk sinema, tiyatro,
radyo ve ilh ... sovyetlerin idaresi ko-
yar. emeki ktlelerin umumi ve siyasi terbiyeleri hususunda onlar-
dan istifade eder. Ve bylece Marksizm ve Leninizm devlet
tertip ederek, sosyalizm (56. maddenin
ibarettir.)
58. Madde: Amele ve kyl hkumeti halk ktlelerini,
iinde kara cehaletle mcadeleye ve
derinliklerinden, proleterya mstakbel
msait bir tarzda esaslara gre, umumi maarif m-
esseselerini tensik eder.
Trkiye Komnist Partisi, eski devirden miras kalan talim ve tedris
hey' etlerini daimi bir kontrol tutar. propagan-
da etmeye matuf her merhametsizce, amele umumiyesi
nnde eder ve tecziye eder.
Dokuzuncu Blm
1- Mete Tunay, a.g.e., s, 177.
2-
3-
4- Ahmet Bedevi Kuran, a.g.e.
5-
Trkiye'de Sol Hareketler\ 163
6- Sreyya Aydemir, 1897'de Edirne'de 25 Mart 1976'da saat
21'de Ankara Numune Hastahanesinde gripten ld.
7- "Neden Sosyalist Partisi, 1956-TKP ve
Mcadelesinin Tarihi 1914-1960, I." Mustafa Brklce'nin yazara
gre Hsn Akaretlerdeki evinde 1.1.1925
aktedilen TKP'nin II. Kongresidir (a.g.e., s, 96-1047. Brklce
anlahyor bu kongreyi: "TKP Kongresi; Dr. Hsn' nn
ki evinde, 1Ocak1925 tarihinde iki gzc eleman konul-
ve saat 7.30-8.00 gelen delegeler ieriye ge-
lenler ismen bilinen kimseler iin pek ve birbir-
leriyle da kendilerinden biyografileri dinlen-
Ev sahibi saat 8.00'de Kongreyi aan Dr. Hsn
ezcmle: Trkiye'nin ve geirmekte kriz-
lerin hepimiz iindeyiz ve gryoruz. Mustafa Kemal hata bocalamakta ve y-
istikameti tayin edememektedir, dedi. Ve Mustafa Kemalin de hakim
ok bir devrede, Mustafa Suphi'nin Trkiye'ye ve
nlenmesine imkan da (zr diler
Bu ortam iinde; Partimizin ok dikkatli de ilave etti ve
bir Kongre ile iki katip seilerek kongrenin tek-
lif etti( ... ) Kongre teklif bunlar, 1-
2- Hsn, 3- Dr. zgen idi( ... ) Dr. zgen ... Tramvay, Tersa-
ne ve Deniz Mustakil Sosyalist Partisi kuran
kesimi nderlerinden olup, 1886 tespit edildi. Dr.
Hsn 1887 ise 1884 ol-
En Kongre
ile seildi. J<atipliklere: Mustafa Brklce, Sreyya Aydemir,
Vedat Nedim Tr seildiler. ve onun ko-
2. Kongre Bu (Kip):
Suphi ve birok kaybettik. Kongreyi aarken
kendilerini anmak iin bir dakika skuta davet ediyorum. Kongreyi
yorum ... '( ... ) (Kongreye) TKP 1. Kongresinden gelenler (gelen delegeler)
1- Ali Keskin, 2- Mustafa Brklce, 3- Dr. Hsn (Lis-
teden 4- Sadrettin Celal Antet, 5- Salih hepsi ka-
Moskova niversitesinde grp gelen delegeler (de
1- Hikmet Ran, 2- Hsamettin 3- Sreyya
Aydemir, 4- Marat (Laz (Zeki sonra yurt
TKP Genel Sekreteri olan Bilen), 5- Kip 6-
Hamdi Alev hepsi de (Kongreye) kesi-
1641 Aclan
minden gelenler (de 1- Dr. zgen, 2- Faik Usta, 3- Abdlke-
rim Soyka, 4- Elektriki Nuri, 5- Seyfettin Osman hepsi bulu-
Kongreye) gurubundan gelenler 1-
Vedat Nedim Tr, 2- Hasan Ali Ediz, 3- Baytar Ali Cevdet (Fahri), 4- Mehmet
Vehbi (Sandal), 5- Hseyin (Bunlar da bulunuyor-
yirmibir kongreye tespit
ve gurubundan gelenleri Dr. Hsn'nn Kongreye teskiye et-
de kayda geirildi. ( ... )Merkez Komitesi, teklif zerine yirmibir ki-
olarak kabul edildi. Ve kayda geirildi. Merkez Komitesi iin,
Ali Keskin teklif edilen Dr. Hsn kabul edil-
di. (Faaliyet) Komitesi zerinde duruldu ve teklif zerine 7
bir icra Komitesi seimine geildi. Bu arada Dr. Hsn'nn.bir teskere
grld. Bu teskerede, Komitesi Vedat Nedim Tr,
Sadrettin Celal ve Sreyya Aydemir, Elekt-
riki Nuri ve Baytar Ali Cevdet, genlik Hseyin Hikmet
Mali iin Hamdi isimleri teklif ediliyordu. Bunlar da iti-
aynen kabul edildiler. Trkiye dahilindeki kontrol ve mu-
rakebe Mustafa Brklce ve Ali Keskin; Moskova Harici Bro VE
Laz (Mara), Hsamettin Hasan Ali Ediz seiH
ve bylece ( ... ) Bundan sonra kararlar
ile kabul edildi: 1- Kongre ve Parti Komntern' e
gtrp vermek ve gereken iin, Genel Sekreter Dr.
Hsn'ye tam yetki 2- Komitesi ayda bir defa 3-
Parti Merkez Komitesi, Genel Sekreterin 3 ayda bir toplanarak,
kontrol ve murakebe edecektir, 4- Komitelerin toplanma zama-
sekreterler bulunmazsa, komite (3/2) te iki ile
iinden yedek bir sekreter seerek, faaliyet 5- Parti 2 se-
nede bir Kongresini toplar ve durumunu gzden geirir, 6- Parti Merkez Ko-
mitesi te iki ile fevkalade Kongresini toplayabilir, 7-
btn kademelerinde, kongrelerde azalar, bir sonraki kon-
grede kendini savunabilir, arada faaliyet olsa dahi
dzeltilmesini isteyebilir. Bu kararlar da sonra, Kongreye son ve-
ve gece saat 02.00 Kongreye birer
kongre
8- Dr. a.g.e. s, 389.
9- Mete Tuncay, a.ge.' de ve "Orak - eki" Dergilerindeki
ilgin bilgiler
10- Rasih Nuri Dergisi ile ilgili eserinde bu derginin Polis
vinde s, 11. Nereden biliyor dersiniz?
11- Sovyet Komntern isim-
li bir Yahudi, Dr. Hsn iin ayda
200 dolar veriyordu. "zel de ayda 1000 dolar
"zel de veren isim isimden birinin arada
kurye Sreyya Aydemir'e bu para sor-
"Belki, Hsn Komntern memuru bir Yahudiden 'Ay-
Trkiye'de Sol Hareketler/ 165
iin ayda bir miktar para verdi.
12- Ktphanesinde Polisin el kitaplar yedi Ay-
TKP mahallf ve Komntern ile muhaberat da ele ge-
zel kitap listesine cretleri ve
"Sendika Meseleleri", "Trkiye ve Mese-
le ve Bknz., Mustafa Ziver(?), "Komnist ve
Subaylar Solcular zerinde Nedenleri", s, 6. 1966,
13- Komntern Presse-Korres pondenz (Enternasyonal
Haberleri) Blteninin, 1925, 129; s., 1882, Dr. Hsn
B. Ferdi 1925 konusunda
yor: ki bu darbe (1925 A.S) komnist-nc sa-
dece legal kesimine Trkiye Komnist Partisinin illegal
hemen hemen hi Yerel rgtlerin faal g-
revlerinin (Bknz. Komnist-Enternasyonal
Belgelerinde Trkiye Dizisi- 3; Hsn, Komntern
ve s, 23, 1977) Oysa 6 (15);
s. 269-273'de B. Ferdi bir Dr. Hsn
1925 TKP'ye darbeyi szlerle "Daha on se-
kiz ay nce, olan dikta rejimi, komnistler-
le emeki kitleler bylece aniden ( ... ) (Kom-
nistler) mahkemesine verildiler. Sadece ok gizli bir kesim
devam ediyor( ... ). daha nce komnist harekete dik-
katleri, zindanlara olan Komnistlerin kaderlerinin belirlene-
Ankara'daki Mahkemesine ( ... ). Verilen
bu hayallerin son da ( ... )." (a.g.e., s, 88-89).
Vedat Nedim Tr 1897'de da 1916'da Galatasaray Sultanisi-
ni bitirdi. Berlin'de iktisat (1921). 1929-1933 Milli
sat ve Tasarruf Cemiyeti Merkez 1933-1937 Matbuat Umum
1938-1940 Turizm 1940-1944 Ankara Radyosu M-
1944'ten gnmze Kredi Kltr Mdr-
bulundu.(?)
Bknz., rn-Sosyalist Dergi, Eyll 1977, 39, C: 7, s., 11: "1920
Ktahya' da gnll bir Halk kuruldu. Bu halk her
her destekledi. Alay Topu
Daha sonra 15'lerle birlikte Karadeniz' de kahpece ldrld. Topu
TKP Merkez Komitesi Politik Bro yesiydi. Bu alay, Ordu' mm
bir koluydu. sonuna kadar (Ergun Ergl, "10
Eyll 1920, TKP 57 makalesi). rn Dergisi bu
TKP Merkez Komitesi Genel Sekreteri Bilen TKP'nin
nun 56. "TKP'nin Sesi Radyosu"ndaki demecinden ve bir de
Yeni 9, 147 Eyll 1976, s. 818'den Mete Tun-
cay "Trkiye'de Sol 3. s, 237'de Bilen
ile Mustafa Suphilerle ldrlen, ol-
1932'de "Kta-
1661 Aclan
hya dayanarak, Ktahyada Milli Alay kuran "Ethem
Beyin mahiyetindeki mfreze
Bey
14- Sreyya Aydemir 29 Ekim 1926 tarihinde affa Afyon
Cezaevinden tahliye edildikten sonra, faaliyete "Suyu Arayan
Adam" eserinde yazar. Biz burada 1927 iddianamelerinde yer alan bilgiler-
den
15- "Yn" Derg., 11Ocak1967, Nr. 198, s, 6.
16- Sreyya Aydemir bir Dr. Hsn
mer'in gizli olarak normal yollarla ifade
17- 1927
18- Dr. a.g.e., s, 399.
19-
20- Bknz. Dipnot; 15
21- "Yn" Derg., 11Ocak1967, Nr. 198, Sreyya Aydemir'in "Sosyalist
Kltr bir "Moskova'dan Para
duk". Muhakkak ki, Sreyya Aydemir para Ben de
1947-1952 Parti yesi iken para da. Ama o zaman
TKP'nin Komnterinden para Stalin;
"Komntern benim derdi (A. Koestler).
Bugn de Avrupa' daki TKP geim
herhalde Trk toplanan paralarla SSCB'nin
(Komnternin) para ilk defa reddeden Parti, Yugoslav Komnist
Partisi 1957 Bknz., Gnther Nollau, III. Enternasyonal...,
tercmesi (teksir).
22- Dr. a.g.e., s, 402.
23- 1927 ile ilgili 7 1927 tarihli, Emniyet
nn 37 fezlekesi; Dr. Hsn 'Tayfur' takma
ile mektup; Dr. Hsn'niin 10 Eyll 1927 tarihli
raporu; Emine 'Mesrure' takma ile Komntern Komitesi
4/5 ve 78.326 mektup; 3 1927 tarih ve 6-
82455 'Komnist Enternasyonali Trkiye Seksiyonu Merkez Komite-
si'ne Danski ile gelen cevabi mektup; Moskova'dan "Trkiye Genler
6 Temmuz 1927 tarih 37443 ve (Komnisties-
kiy Molodeji) katibi mektup iin Bknz., Dr.
a.g.e. s, 395-405; Mutlugul), Trkiye' de Komnizm Tehlikesi var -
mizdeki s, 19-21; 1931 Berlin'de TKP'nin Harici Brosu'nun
Yolu" Dergisinde (Nr. 5-6) "TKP Faaliyet
iin Bknz. Spector, a.g.e. s, 114-127; Nejdet Sanar, Gizli Ko-
mnist Belgeleri, Ankara, 1966, s, 67-73-88; Kenan ztrkmen, Komnizm
ve Trkiye. s, 80-83, 1965. Gottard Jaschke, Der Weltbolsewismus,
Berlin, 1936.
24- Dr. Hikmet TKP'nin Tarihi, YOL,
tanbul. 1978. Dr. nce notuna g-
re; bin bulan sz konusu I. ve 3. blmn kapsayan
Trkiye'de Sol Hareketler l 167
da, dille ilgi ekicidir. Dr. ya-
zar: "Mterakkipilik gzetleyicilik, A.S) denince gz nne
ket Sreyya ve Vedat Nedim gelir. Legal marksizm Sadri'nin (Sad-
rettil Celal Antel) bu iki demogog serseri (a.b.)
iinde Sadri, devrimci
ket ve Vedat, kemirirler ve sekiz, on aristokrat Iaklakiyat iin
bir dernek faaliyetini parti ve faaliyeti ile
idi. 1925 devrinden sonra Sadri, daha namuslu bu deveyi gde-
syliyerek eker gibi hareketten koptu. Lakin Ve-
dat'la, serserilik galip 'Serseri' kelimesini bir kfr ol-
sun diye sylemiyorum. A.S) ve V. (Vedat Ne-
dim) devrimci hareketle serseriler kliki halinde Arkos
ketinde dolgun cretlerle ve hatta dolap evirdikleri iin hareketten kopu-
Mesele feciydi. Nitekim burjuvazi bu tiplerin serseri
o cihetten yararlanarak bu kendi
(ab) ekmekte gecikmedi (s, 143) ... sonra pislik blbl (ab)
Sreyya) kendi 'ideolojisinin', yani mterak-
kip ve (ab) sosyalizm kadar se-
verim" diyecekti ki mesele (s, 144) ... Trkiye' de Marksist hare-
ket hcre hareketi olarak (s, 168) ... 1) Marksist faliyeti gden hc-
releri, partinin formalitelerinden, fakat esas parti
yararlanan, kuyrukular kendi ellerine geirttiler. Bu sayede, or-
devrimci hareketten ve parti kitlesinden tecrit
2) Bizzat hcreler kendileri bezdirilmek istendi.
Bunun iin usuller yapmak isteyen hcrelere halis kuyruku-
lar gnderildi. Trkeleri bile dzgn Mevzu evresinde
hi bir heyecan Hcreyi asla alakadar etmiyen basmaka-
nk
veya mektepte bir trl szde 'Marksist' kusur-
lardan bulunmuyordu. Siyasi, kitleci, hareketi faaliyet zerine
en basit bir bile gndeme Btn faaliye-
ti, ucu bulunmayan szm yabana 'istatistik' stunla-
doldurtmak ve bu yoldan 'mterakkip ve hayvanlara 'yem'
ibaret ... Hcrelere 'takviyeciler' gnderilir ve haf-
tada bir takviyeci Bundan maksat, (profes-
yonel) Kuyrukular, kendisine bugn bir hcre
teslim ettiklerini, hcreye; hain, on para etmez, provokatr ve
ilh ... diye takdim eden bir takviyeci ile gn
sonra, hi merak etmeyin, bir nc 'takviyeci' ikinci 'takviyeci'yi in-
direcek ve: ha, ona bir daha selam vermeyin' diyecekti. (s, 169) ... Her
kim olursa olsun grlyor: "profesyonel kuyrukular" gibi
yemlerini kim veriyorsa onun (ab). Dn bir
zaman, proletarya bir semer gibi Bugn
burjuvazi verince, semerlerini birer palan,
Halk (CHP'nin A.S) gemle mekkaresi
168 j Aclan
A.S) oldular. Tabii kuyrukularla sami-
miyet derin bir fark var: sahibi kim olursa olsun, onun
hizmet eder. Fakat kuyruku resmen 'efendi' bil-
dikleri zaman bile, gzleri burjuva ...
(s, 179)" (ab). Dr. buradaki btn hedefleri 'Kadrocular'
ket Sreyya Aydemir, Vedat Nedim Tr, Burhan Asaf Belge ve
Bu 1946'dan yani ok partili dneme geildikten sonra an-
1 Blm
Romantik Devir (1928 - 1938)
Trkiye Komnist Partisinin illegal seksiyonu iinde, 1923'lerden
beri srp gelen ihtilaf nihayet 1927'de trajik bir patlak verdi.
Komnternin mdahalelerine gizli Partiye
hakim olan Dr. Hsn tasfiye edildiler. Hem
bu tasfiyeyi, hem de Komnternin mdahalelerini protesto etmek ve
baltalamak Dr. Hsn'nn ynetimi gi-
ren illegal Vedat Nedim (Tr), siyasi polise ihbar ettil.
Parti, Dr. Hsn'nn tevkif edilip 17 Nisan 1929'da tahliye
edildikten ve Kstence yoluyla ilkin sonra Berlin, daha son-
ra Paris'e geip, on sreyle yurt gizli Partiyi
dan ynetmesi sonucu, Trkiyedeki partililer bir
Komnternin, kr krne aleti haline gelen gizli "TKP"
on iinde hemen hemen her tevkifata maruz ve her tevki-
fatta, Dr. Hsn partiyi ynetenlerin
grld. Bu liderlik da
gizli parti faaliyetleri gln, romantik hareketler olmaktan ileri gide-
medi. Komnterne olur olmaz yerlerde beyanname-
lerin sonuna yerli-yersiz "Dnya
ile beliriyordu. 1928 - 1938 dnemini incelerken, partide sekreter
olarak grev isimlere gre bir ortaya Ve her
o mihveri
1928'den, 1933'e kadar geen devre, Atatrk Trkiyesinin ve Tr-
kiye Cumhuriyeti Devletinin, en ve kuvvetli bir de-
virdir. Tek Parti idaresi, burjuvazisi ile de
ten sonra bir hayli istihbarat, 1927 sonra,
partinin muhtemel bilgi ve tecrbe sahibi ol-
Polisin glgesi bir avu "ro-
mantik" Komntern beyannamelerle kendi pro-
kendileri ajitasyonla, provakasyon
daki aciz 1938'de TKP'nin Donan-
maya ve Harp Okuluna ile durum nk, 1935
1 70 1 Aclan
1927 sonra
TKP'nin yeniden
toparlanma sreci iinde
nemli rol stlenenlerden
biri de Hsameddin
sonra gizli Partinin Trkiye' deki yneticileri, Komnterni
1935'teki VII. Kongresinde alman karara uyarak legal ceph
faaliyetine illegal ile legal bir der
ge Dr. Hsn 1939'dan sonra Trki
ye'ye ile bulunan denge daha da
ve durumlarda uygulanan "Tek Cephe" ile,
sonra Trkiye' de komnizm kitle hareketi olmaya yz An
cak kitleyi meydana getirenler ve kyller genellikle
renciler ve toplumun lvanten kesimi idi ...
Hsamettin Devri 1928
1927 kalanlar Komntern'e
olarak faaliyetlerini Gaziantep ve Bursa'da y-
rttler. 1928 3-4 Ocak gecesinde, Be-
Galata, semtlerinde duvarlara
"Trkiye ve Kylsne" hitaben beyannameler
Beyannamelerin "TKP Komite-
si" Yrtlen tahkikatta, Lefter, Lef-
ter'in Nikoliadis, ressam Samih,
muallim
Bu ajitasyon, Hsamettin'in hapisten
(1927 sonra Partinin bu seferki
Hsamettin Parti - Plenumu, Hsamettin'in
evinde Mustafa (Brklce), tahsildar Salih, kun-
Hilmi bu toplanhdan sora Vilayet Komi-
tesini ettiler. Ttn Troki ile maruf Mehmet,
Emin (Sekn)3, Trkiye gizli Komnist Partisi'nin Genlik
ettiler. Bu Emin (Sekn) Partinin sekreteri H-
samettin'in nderlik bu beyannameler ile ba-
Kocaeli ve Samsun' da da kurmak zere faaliyete ge-
Hsamettin'in evinde toplanan Plenumda bulunan di-
Hamdi (Alev), Mussolini maruf Ahmet, Ada-
na' dan Makinist Ali gibi kimselerdi. Karaky ve Bebek semtinde
ilk hamlede sekiz hcre edildi. Sekiz hcreden nn idarecisi
komitesi sekreteri ttn Hsn idi. Hseyin ile Ka-
Hseyin, hcrelerle vilayet ve komitesi
Trkiye Komnist Partisinin genlik seksiyonu 1923'ten 1938
na gelene kadar baytar Cevdet, Hasan Ali (Ediz), Dr. Hikmet
1944'ten sonra bu grevi Mihri Belli ze-
rine
Cezaevinde bulunan Dr. Hsn'nn Parti
Trkiye' de Sol l-Iareketler 1 171
tini hapisaneden kontrol belli bir delili de 21 Eyll
1928 gn, Dr. Hikmet Dr. Hsn'y
hapishanede ziyaret ederken kendisine
parti verirken idi. Dr.
Hsn de, Dr. Hikmet'e "Kema-
list Trkiye Nereye Gidiyor? Son Sene Trkiye'nin
ve Siyasi Vaziyeti" Parti ms-
veddelerini verirken Hapishane hcresinde
lan aramada TKP yelerinin listesi, gizli ele
geti. Bu hadise zerine Dr. Hsn 28 Ekim
1928'de Yozgat Cezaevine srld. Dr. Hsn'nn
srlmesinden dokuz gn nce de (19 Ekim 1928),
Mustafa (Brklce), Emin (Sekn) ve Hsamettin (zdo-
"Aziz", "Trkiye Amelesine ve Yoksul Halk Kitlelerine"
ve Tramvay Hcresi" beyannameler kaleme
ve semtlerinde duvarlara
Parti faaliyeti cmlesinden olarak, Muhiddin,
yz kadar Bulgar mltecisi hcre kurmaya yelten-
di. Yirmi mlteci tevkif edilmekle birlikte, mteakip hu-
dut harici edildiler.
Komnist Partisi, Gaziantep ve Kilis'te de Muhiddin
Sreyya Eski M. Emin, rsu-
mat Hsamettin, Kanaat sahibi Zihni, arzuhalci
Mehmet, Mahmut Hamit, eski kaymakamlardan ve
Mersin' de ikamet eden Seyfullah, Hazak Nahiye Mdr Mustafa
fik tevkif edildiler. Mahmut Mehmet Emin, Mustafa drt
aya, Muhittin Sreyya iki aya hkm giydiler.
Emin (Sekn), Ahmet Gavsi, mer Fev-
zi'nin ettikleri Bursa Vilayet Komitesi 1 1928
gn "Trkiye Amele ve Halk Kitlelerine"
ve "III. Enternasyonal Trkiye Komnist
Merkez Komitesi" beyannameleri tabettiler ve Bur-
sa' da duvarlara
1928 faaliyetlerinin, Trkiye gereklerine hitap eden
bir yn TKP tasfiye edilen lider-
lerinden sonra, Komnternin tenkitlerini gibi kabul
hcre duvarlara beyannameler
ocuklar ile semtlerinde bildiriler gibi
basit ajitasyonlara Moskovaya teminat
"Donanma
15
hkmle ilk yer
alanlar
ve nl Kemal
Tahir ile birlikte
"Trk
Terakki"ye, aradan
Trkiye Komnist Partisine
uzanan yolda en nemli
simalardan biri de
Eskijehirli Ethem
112 \ Aclan
Hikmet, Hasan Ali
Ediz tasfiye
edildikten sonra kendisini
bir sre edebiyat
verip, daha
sonra yeniden TKP
faaliyetlerine
Hikmet (Ran - Verzanski)4 Devri 1929.
1928'in mevzii beyanname sonra, Dr.
Hsn'nn Yozgat Cezaevine gnderilmesi, Vedat Nedim
(Tr) ve Parti (Ay-
demir) Ankara hkumeti ile gemesi; elektriki Nuri ile
baytar Salih'in Sovyet vize alarak Mosko-
va'ya gitmeleri, TKP'ni, Moskova'ya fakat, ok
bir duruma Hsamettin'in ilk Merkez
Komite yetersiz yeni bir aktedilerek,
Hikmet'in ile Laz (Marat) Fikri mstear
ile- Mustafa (Brklce) yeni bir merkez komite ettiler. TKP,
bir yandan legal alanda te yandan da hcrelenme yoluyla
gizli Legal sahada, Hikmet (Ran - Ver-
zanski), ile Laz (Mara) Nitekim, Hikmet
ve Laz (Mara) o Zekeriya Sertel'in fa-
kat fanatik bir komnist olan Sabiha (Sertel)
"Resimli dergisinde
lar. Bu dergide Hikmet'in, Moskova niver-
sitesinden Vala Nurettin de ay-
Vala ile ilk defa Milli Mcadele
1920'de Anadolu'ya Spartakistlerden Ali
(Mehmet Eti)'nin telkinleri ile komnizmi
Halk hareketi sekiz hkm
Anadolu grubu komnistlerinden Nizamettin Nazif de (Te-
"Resimli
Hamit Nuri, Halil Adem de dergide Mu-
harrir Cevdet de hapisten
"Resimli de legal devam ederken, TKP ille-
gal paralelde devam ediyordu. -
bul" ve "Komnist" gazeteleri illegal olarak Parti
Komntern stratejisine uygun beyannameleri duvarlara
de 28 1929 tarihinde "Dnya
diye biten beyannamelerin duvar ve
grld.
Hikmet, 1929 yzelliliklerden
Ankara'ya kurye faaliyeti cmlesinden-
di. da Komntern ile temaslar devam ediyordu. Komn-
ternin "Balkan Komnist Federasyonu" Dr. Tomof,
Sovyet Harici Ticaret Brosu'nda memur gsteriliyordu. Komntern
ile TKP Hamdi (Alev) idi. Hasan Hsn Sait
isimli "Sovyet Vapur Acentesi"nde bir Komntern aja-
Trkiye' de Sol Hareketler l 173
evinde Hamdi ile Dr. Tomof temas
29 Mart 1929 tarihinde TKP'nin gayretiyle ttn bir kapa-
salon tertip ettiler. Bu tarihten iki ay sonra, 4 1929
gecesi, ilk tevkifat de Bilahare tevkifat sirayet
etti. 25 Haziran 1929 tarihinde Parti "Taklib-i Hkumet
Crm" ile Ceza Mahkemesine verildiler6. Tevkif edilen 35
24 hkm giydi8. Doktor Hikmet Hsamet-
tin Laz (Mara) 4 6 ay 15 gne; Ferit (Kalmuk) ve
Ahmet Kaya 4 6 aya; Saati Niko 4 15 gne; Manan ve
Koa 4 Yusuf, Troki Mehmet, Selanikli Hsn, Selanikli Hasan,
baytar Mehmet, Niko Senkiyevi 4 Kk Hilmi (Hilmi Seyhan),
Enver, Abbas, Ali 3 4 aya; Mehmet Salomon, Ah-
met 2 makinist Tevfik 1 hapis) mahkum oldular. Nafiz,
Nesim, Hasan, Mustafa,
Mustafa Hasan ve Muhittin beraat ettiler9. Dr. Hikmet
Hsamettin ve Laz (Marat)
11
tahkikatta,
TKP'nin legal kolunu bildiler ve Hikmet'i tevkif-
ten
Bu tevkifattan gre, Vilayet Komitesi sekrete-
ri Ahmet Kaya idi. Manan 1 ile il-
gili beyanname Laz (Marat) Nesim'e ba-
sonra Manan Teksir
beyannamelerin bir da saati Niko Niko, Ko-
mntem VI. Kongresinde olunan bildiren bir beyan-
nameyi de - yasak gazeteyi de
Laz (Marat) ve Hikmet halde,
Laz bunu zerine Bu gazete Ferit te
yandan baytar Mehmet'in Bulgaristan' dan "Balkan Federas-
yonu"nun gazeteler de Parti yelerine "Sosya-
lizme Nedir?", Birlikleri
Hcreleri Neden "Gazeteci
Bahsi", "Dahili Hadiseler", "Ekmek Kav-
gibi ve risaleler Ferit ve bunlar po-
lisin arama Ferit'in evinde
mir' de "Genler beyannamelerin,
duvarlara yznden
1929 illegal faaliyetten ok
legal faaliyete nem vermesi, Parti iinde ve Komntern nezdinde
sebep oldu. Hasan Ali (Ediz), Hikmet'ten
ka, Hamdi (Alev), (Brklce) it-
ham ederek Rusya' dan a dnd.
l 74 j Aclan
TKP'nin ilk
kadrosundan olan Hasan
Ali Ediz, partinin en
entellektel
biriydi. Trk okuyucusu onu
daha
tercmelerle
Hasan Ali (Ediz)
Hasan Ali (Ediz), Rusya' dan TKP'nin zaman
bir beyanname ile, Hikmet; Mustafa
(Brklce), Hsamettin Hamdi (Alev)
Kom n tem ile TKP' den ihra edildiklerini bildirdi.
Hasan Ali (Ediz), TKP'nin faaliyete geirmesini mtea-
kip isimli illegal gazeteyi Par-
tinin faaliyete nedense
ra sebep oldu. 24 1930 tarihli "Le Joumal de Geneve",
TKP'nin faaliyete Cumhuriyet Halk Partisi'nden
ve 1927'den sonra TKP Kom-
nist Partisine veri-
len haberde TKP'nin orduya ve okullara nfuz bildiriliyordu. 30
1930 tarihli bir gazetesi "Messager de Monte-
reux", "Trkiye' de Komnizm" bir makalede, Partinin eski fa-
aliyetlerini yeni faaliyetler gibi gstererek bildiriyordu: "TKP
kuruldu. TKP'ye Moskova' dan hediye olarak 900 TL.
bir gnderildi. "Halka "Orak - eki"
dergileri Sovyet memuru Kitaigorodski bir
yandan TKP genlik idare ederken, te yandan Trk - Sov-
yet iin
Hasan Ali (Ediz), faaliyetlerini, sonra,
mir ve Ankaraya da 22 1930 tarihinde, Hasan Ali'nin
(Ediz) direktifi ile gazetelere posta ile ve semtlerde be-
yannameler "Trkiye Komnist Partisi" ve "Btn
Dnya diye biten ve "1 Beyannamesi" ismi-
ni alan bildiriler gnderildi ve de,
Demiryolu bir helada, zarf iinde
"TKP Komitesi" de beyan-
JGUJU'tAl. DE DENE"\/E namenin bir bulundu. 1930 Ankara'da
Harbiye" TKP dan
posta ile beyannameler gnderdi. 7 1930 tarihinde ay-
fabrika marangoz evinde "TKP Anka-
ra Vilayeti Komitesi" ve de
lanlara uygun onbir adet beyanname ele geirildi.
Hasan Ali'in (Ediz) "Maltepe Askeri Okulu"nda da-
beyannamelerden sonra polis duruma el Hasan
Ali Ediz, Emin, Remzi, Cezmi, Nusret, Mehmet Ziya, Cemal,
Halit, Hatice, Mnire, terliki Nihat; den Cazim (Aktimur),
Fuat, Yusuf, Mehmet Sait (firezeci), tesviyeci firezeci Abdur-
rahman Emin; Ankara'dan Top Mehmet Rs-
tem'in hcreleri meydana Hasan Ali (Ediz) 4 Emin14,
Trkiye'de Sol lfan::kctler l 175
Remzi, Nusret, Mehmet Ziya 2 Cemal, Halit, Hatice, M-
nire, terliki 1 Nihat 6 aya; Mehmet Sait bir ay on-
gne, Yusuf bir aya, Rstem, gn ha-
pis
TKP ederken, CHP idaresi top fabrika-
yevmiyelerinin isteyen Niyazi'yi,
top muayene memur muavini Tatar Abdul-
elektrik Arap
Harbiye" de ve fabrika
Rusya' ya staja gnderilen Osman da son ve-
rilerek, komnizm yapmak suuyla muhake-
me Gerek yevmiyelerin isteyenle-
rin, gerekse Osman TKP ile herhangi bir
ipucu ele zerine
Hikmet, Hasan Ali (Ediz) Parti
tan sonra edebi faaliyetlerine verdi. Tiyatro eserleri kaleme
Hikmet' in 1933 tekrar, TKP aktif rol
1931
1931 tekrar Hasan Ali (Ediz) devri olarak kabul edebiliriz.
Zira Hasan Ali, TKP'ni bu sefer hapishaneden idare ediyordu. 1
tos tarihi "Komnist Genlik idi. 1 1931
mnasebeti ile Temmuz son
mir gibi bir evvel beyannamelerin benzerleri
Bursa, Ankara, Edirne, Konya ve Samsun gibi
muhtelif adreslere, bu arada askeri birliklere
(mstahdemlere), er ve subaylara posta ile bu beyannameler
gnderildi. Beyannemeler "TKP Merkez Komitesi"
Beyanname, 1 tarihinde fabrikalarda,
lalarda, ve sokaklarda
tertibini, vergilerin indirilmesini, askerlik mddetinin
asker Komnist Parti-
si'nin mevkuf ve mahkum komnistlerin tahli-
yesini istiyordu. Hasan Ali (Ediz) bu beyannameyi
terliki ile Celal Zht'ye (Benneci)
o da teksir edip Hasan Ali (Ediz) tek-
rar muhakeme ve 7 aya hkm giydi. Di-
yakalananlar Celal Zht (Benneci) 3 drt aya; ressam Halit 3
drt aya; Nusret 5 Sabih bir Salim bir aya;
Burhan bir ay hkm giydiler.
Yunan Trk ordusu
sonra
geecek olan "Laz lsmail"
partinin en faal
biri olarak
cezaevinden sanra
Berlin'e
176 \Aclan
-9 Eyll gn, Giritli tenekeci Recep, Alaaddin, Orak
- ekili beyannameleri kk ocuklara
Nahiyesinde makinist Ali evinde
gazeteleri ele geti. Gene Sanat Okulunda
bul" gazeteleri bulundu. Ali Cevat,
men Baha, Musa hikayeci Sabahattin Ali Ay-
Ceza Mahkemesinde Ali Cevat, Baha,
ci Musa gn hapse mahkum oldular. Sabahattin
Ali beraat etti.
Foa'da, Dr. Hsn'nn Salahi
Hsn'ye Avrupa' dan komnist propaganda ve gn-
derildiyse de polise bunlara el kondu.
Macaristan Komnist Partisi, Brosu M.
Rezen Bakm'a Berlin'den, da Ali Ziya, halaza-
desi Mehmet a, de Ericson memur Salahi
Hsn'ye, (bu zat da Dr. Hsn'nn
rindendi) gnderilmesi
Dr. Hsn ve Almanya' dan
Yolu" gazetelerini Trkiye'ye soktular. Aynca "L'Orient et Les Colo-
nies" dergileri de kanallardan Trkiye'ye gnderildi.
1931 faaliyeti gibi, iki ynde
Hasan Ali (Ediz) orduya nfuz iin, ajitasyonlara fabrikalarla
birlikte ordu ve birliklerine beyannameler
te yandan, Hasan Ali'ye (Ediz) gveni Dr.
Hsn ile birlikte Trkiye'ye Yolu"yla,
ilgili komnist sokmaya ve Trkiye'ye sokulacak
matbuat konusunda Macar komnisti Rezen ile
Hasan Ali Ediz 1938 Tarihli Bir
"Komnist drt seneye mahkum, olup Ela-
hapishanesinde ektikten sonra komnist Rus-
ya' ya orada Darlfunun' da niversitesi) ko-
mnistlik tahsilinde iken, Moskova Komnis liderlerinden
Dr. Hsn, Komnist Partisi Laz ve bu
gibi faaliyetleri ile komnist tah-
sili yanda kurmak ve yeni aza bulmak vazifesi ile
gizlice a gnderilen ve da, Rusya ya gidip ta-
komnistlerden Burhan, Conka Ali ve Halit'le yeni
Komnist Komitesini kurup, geen ve bu
sahada polise yeni elemanlar elde etmek zere faaliyette
bulunan, her yapabilecek kabiliyette ve komnizme ok
Trkiye' de Sol Hareketler l 77
bulunan Mehmet Abbas, takip ve
neticesi ve sorgusunda teyid ol-
ve Rusya' dan dndkten sonra yerlerde kendisini
saklayanlar malUmat, bu adama ve
eden ttn amelesinden Cemali, Mehmet Ali, Yunus, Conka
Mustafa, Mehmet ifadeleri ile de sabit ve bu meyanda
mevkuf ifadesine mracaat edilmemekle beraber Abbas
ile geen ve Mehmetin sylediklerinden vehile
Komnist Dr. Hikmet, Uzunca
Ova' da berber Ha evinde ziyaret ederek temasa ve yine
komnist Hasan Ali (Ediz)
kilise dibinde Abbas'a 150 lira Abbas'tan
ve kendisinin ancak Hasan Ali bu es-
ki mahkumiyet ve hasta bir adam ile merha-
meten Abbasa sylemekte ise de, Hasan Alinin malum olan
kat'iyen buna msait olmamakla beraber, az ok
olan bir bile ve bir gayeye mstenid olmadan 150 lira
gibi mhimce bir yekunu insani yeten bir adama vemesi im-
kan dahilinde Hasan Alinin bu kendi
dahilinde ve gizli bir kanaldan Abbasa vermekle tavvif edil-
ve bu vermekle ancak vazifeyi kana-
atine beraber, kendisinin bunu inkar etmesine Ab-
bastan mezkf 150 Hasan Alinin kendisine bu para ile
tembih ve muvaffak olmak temennisinde bulundu-
muvacehesinde Hasan Ali'nin yzne
Hasan Ali 1318'de Kosova'da Remzi,
Ediz halen Aksaray' da, Sokak No. 30 sa-
evde bekar olarak oturan, Askeri talebesi iken 1339 senesi
1 halka komnizm lehine tahrik ve ameleyi tatile
iin beyanname tam ve tevzi ve 10.4.1340 (1924)'ta Askeri
yeden kovulan, Hsn' nn ve komnizm sa-
da bu faal olan Hasan Ali'nin birok
komnist riyaset ve bu sebeple tevkifat
izini kaybederek Rusya'ya bundan Ankara
lal Mahkemesince 15 seneye mahkum 1928 senesinde
Ceza Mahkemesince 3 ay hapse mahkum ve Rusya' dan
gizlice gelerek Trkiye Komnist Partisini idareye
rak gazetesi ile o tarihte asker ve talebeye be-
yannameleri yakalanarak adliyeye
ve drt seneye mahkum 1931'de askeri isyana suu ile
nc Kolordu Harbince yedi buuk seneye mahkum edilen
ve son zamanlarda matbuat Rusadan tercme eserle-
1781 Aclan
1932 TKP
tutuklanan
grubu daha sonra
yazarak solun
\epkisini olan
lbrahim ve
(Altta) Skeli Melek eji ile
bir ikte
ri ile sinsi bir surette yapan, birok eserle-
ri bu mevkuf Dr. Hikmet ve mahkum
Hikmetle ve bu sahada faaliyetleri
ve 1930 beyannameleri izhar ettikten sonra halen
Hukuk Fakltesinde okumakta olan
ile Dr. Hikmete ve o zaman Su-
bay olan cesaret alarak kendisin-
den bu hareketi ve
Dr. Hikmetle Hasan Alinin temin o zaman
tesbit Hasan Ali ile Dr. Hikmetin eski kom-
nist ve kafadar ve her vesile ile de birbir-
lerine ettikleri ve bu cmleden olmak zere Hasan
Ali'nin Sinop'ta ekmekte iken Dr. Hikmet'in kendisine m-
teaddit nakdi cihetle, Trkiye komnistleri
diye birka simadan ikisi, Dr. Hikmet ve Hasan
Alinin son dakikaya kadar devam eden eski, faaliyet
ile ve Hasan Alinin, Hikmetle de hemfikir ve be-
raber bir adam hasebiyle Dr. Hikmet'in defa do-
nanma askeri (bir kelime yapmak iinde
Hasan Alinin de mhim rol sebkat gizli faaliyeti kuvvet-
le muhtemel kanaati bu Donanma
mahkemesinde cereyan etmekte olan muhakeme safaha-
Hasan Ali, Abbas ve
da tahkikata ithal edilmek suretiyle sorguya ekilmeleri faideli
( ... ) den
Donanma tevkif edilen Dr. Hikmet ve
Hikmetin fikir ve ve men-
olan geenlerin sorgu faideli ola-
kanaati( ... )."
Devreli Faaliyet:
Emin ve Emin (Bilecan) Devri 1932
1931 tevkiflerinden sonra Hasan Ali'nin (Ediz) gzden
1932'de Partiyi ilkin Mehmet Emin
(Sekn), tevkifini mteakip de Emin (Bilecan)
Emin (Sekn), tahliyesini mteakip, Hasan Ali'den
(Ediz) yeri Tayyareci Nuri, Nihat, ve met-
resi Vilda Margarita, bu grev Emin (Sekn)
da Parti, 1927' den sonraki, kr krne Komntern aparat-
grevine devam etti. Edirne Vilayet Komitesi tertip
Trkiye' de Sol Hareketler 1 179
edilen beyannameler posta ile, telefon rehberinden adreslere
gnderildi. Edirne tevkif edilen 11 10 Sanat
Okulu mezunu idi. da tevkif edilen partililerle birlikte, Edirne
11 de Ceza Mahkemesine verildiler.
1932 TKP de ajitasyonlara Ama
TKP'nin ajitasyon faaliyeti olarak kendilerini ele veren pro-
vakasyonlardan bir de Rendazade Abdlka-
dirin evinde gazetesinin vilayetlerle
muhaberat bir Orak - eki ve beyannameler ele
geirildi. Skeli modelci Ke-
rim (Soyka), Osman Zeki Ali (Keskin), elektriki Mehmet
tevkif edildiler. mstahkem mevki Askeri Mahkemesinde
da) grlen askeri temyiz gvensizlik ile reddetti.
Ceza Mahkemesi mahkum ettiyse de 1933 Af Ya-
ile tahliye edildilerzo.
Ceza Mahkemesi duruma el koymazdan nce, tayya-
reci Nuri, (Baraner) metresi tertip bir randevu
ile 23 1932'de, 836 adet beyannameyi bir paket iinde
bir parti Ve beyannameleri Emin'e (Sekn) ve Nihata
verdi. Beyannameler o gece Fakat bir ihbar zerine Emin
(Sekn), tayyareci Nuri, Nihat tevkif edildiler. evinde Lenin' in
zel bir albmnn ele gemesi zerine, Vilda da tevkif edildi.
6 Mart 1932 tarihinde, TKP Samsun'da da faaliyete Ele
geen "Samsun Vilayet Komitesi" beyannameler, Edirne,
ve da ele geen beyannamelerin idi. Nedense,
mir muhakeme edildiler; Samsun, Edirne,
bir tek faaliyet telakki edilerek Ceza Mahkeme-
si"nde muhakeme edildiler. Bunun sebebi,
nde gelenlerinin idi. Onlar ile in-
kar Bir ihtimal de ki, hala Hasan Ali
(Ediz) grubunu destekliyor, Emin (Sekn) konusunda bir ka-
rara Ceza Mahkemesi, Emin'i
(Sekn) 7 Talat ve Cemal'i 4 sekiz aya; Hseyin
Salih'i, Mahmut Mehmet Nuri'yi, Fehmi
Margarita Hseyin Selim Hayri
Ali Zeynel Abidin makinist Fakih Usta-
Danyal Ramiz'i 3 ve 4 mahkum etti. Ay-
Ahmet Pepe Hseyin, Salim Toraman Usta,
Mehmet Ahmet Molla Yakup Osman 3-
4 hkm giydiler.
Abdlkerim Soyka
siyasi
TKP
devam ettiren nemli
isimlerden biriydi
1801 Aclan
Emin (Bilecan)
Emin' in (Bilecan) hareket, ilk ajitasyonun 29 Ni-
san 1932'de "Kahrolsun ve Sefalet" Sleymaniye
Camiine asmakla Gizli partinin, Hareket" sekrete-
ri Abdlvahap (Abdl), Emin (Bilecan)
Halit ile asmaya muvaffak oldularsa da yakalan-
David Nae, zerinde Lenin'in resmi bulunan ve Fransa' dan gn-
derilen bir mendili asarken TKP, 1 gnn, be-
yannameler ile Yedikule'den, Eyp'ten Unkapa-
kadar olan blgelerde ajitasyonlar beyannameler
bu beyannamelerden telefon rehberlerinden adres-
lerle Erzurum'a, Zonguldak'a, Anka-
ra'ya posta ile gnderildi. Beyannameler, Hsamettin'in
olan evinde,
daki adresinde 1928 TKP Rus-
ya'ya Leningraddaki, "Komnist niversitesi-
nin Enternasyonal Blm"nde kurs Bu okulda komniz-
min teorisi ve komnist ihtilalleri ve proletarya dik-
Otto Kuusinnen, Ossip Piatnitski,
Heinz Neumann, Arthur Eweret gibi Komnternin nde gelen simala-
"'
ders Beyannameler, Kerim Sadi22, Emin (Bilecan) ve
ve Bu polis, TKP men-
gerek beyannamelerin gerekse Partinin ken-
disini tecrit ederek, Komnternin aleti haline gelmesinden,
kitleden toparlayabiliyordu.
Nitekim bu sefer de yle oldu. Emin (Bilecan), Mehmet Lt-
fi, Sreyya beyannameleri Kerim Sa-
di hari, drder mahkum oldular. Abdlvahap, Kadri, Da-
vid Nae, Yahudi Remzi, Niyazi, Seyid Baba Haydar,
mail Halit, Nuri'nin hcreleri mey-
dana 2 ile 4 hkm giydiler. Bu tevkifat fazla ge-
Bunda, usta bir olan Emin' in (Bilecan) rol var-
Emin (Bilecan) sonraki zaman zaman olaylara ismi ka-
da, n planda rol Nitekim 1946 Tr-
kiye ok partili devreye girince de perde gerisindeki
ile, bilhassa rol Kerim Soy-
Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi il sekreteri)
oldu.
Parti ve liderlerinin hapiste ve
bilhassa Hasan Ali'nin (Ediz) hapiste ve gzden
sonra, Hikmet yeniden harekete geerek, kendisine adam-
ile TKP'yi faaliyete geirdi. "Komnizm Nedir? Devlet-
Trkiye'de Sol Hareketler 1 181
ilik, Milliyetilik" isimli bir kaleme alarak yurdun yer-
lerindeki adreslerine
TKP'nin nc kongresi 1932 Bu kongreden az
nce Pavli "Muhalefet Kongresi" diye bilinen kongre toplan-
Bu Kongre yurt bulunan Dr. Hsn'ye ve III. En-
ternasyonal izgisine muhalefet eden ve ouvrieriste (salt
ngren) bir Bunlar Na-
Hikmet'i de Muhalefet kongresine
de hepsi parti ve III. En-
ternasyonalin ile partiden ihra edildiler. Sadece Zeki
Parti disiplinini kabul edip, ihra edilmekten
kurtuldu. Birka ay sonra Defterdar'da bir evde toplanan
TKP Kongresi'nde Enternasyonal gzlemci olarak
Margreta Vilda (sonradan
Bu Kongrenin bir de muhalefetten bir gzlemcinin
kongrenin sonuna kadar kalmak
Daha nce Pavli Kongresinin delegelerinden Seyfettin
Osman, muhalefet raporunu Partiye Kongrede, on-
asil ve yedek ye Bunlardan
hapiste bulunuyordu. de Bro yesi idi. An-
kara, Samsun, Edirne, Antep ve dan da Mer-
kez Komite yeleri Fuat (Baraner) bu Kon-
grede (1932) Merkez Komitesine girdi. Zeki da ye-
dek ye seildi24.
Hikmet'in Faaliyet Devri (1933)
Hikmet, 1932 TKP'yi faaliyete geirdi ise de
1933 Yirmi Bursa Ceza Mahkemesinde
Hikmet, Nail Vahdeti mer (Tosun),
Mustafa Tekin, Ali Galip (Haydar), makinist Fethi Zeki, maiyet memu-
ru Mustafa Hilmi Hilmi, Mustafa Halim,
Mehmet Akif, Ali Asker Sami, makinist Mehmet,
Necati, Mehmet Besim bir Osman zcan, Salih
Hulusi, mrettip Hseyin drt aya hkm giydiler. Hik-
metin bu ikinci faaliyet devresi ok olmakla beraber, TKP'nin aji-
Adana, Samsun, Ankara ve Bursa' da devam etti.
Partiyi Hikmet olmakla birlikte, onun tevkifin-
den sonra, kimin ele dair bilgi yoktur. Ancak faa-
liyetin kesafeti, tevkiflerin mevzii ve faaliyetin slubu, idare
edenin olduka usta bir Komntern ve bunun da
Hsamettin' den ortaya koy-
Hikmetin tevkifinden sonra Hsamettin
daha
Hikmet'le ilgili
Vala Nureddin,
en
kadar,
ilk sol hareketi
i\inde yer alan isimlerdendi
I Aclan
da Zincirlikuyu semtindeki evinde horoz bahanesi
ile 30 toplayarak bir konferans (Plenum) akdetti. Parti,
ve Adana' da faaliyete geti. semtinde be-
yannameler, ikinci devre faaliyetilerinin polise sebep
oldu. Adana' da, Mehmet Tevfik, Celal, arzuhalci Abdlhadi,
Refik, marangoz Hasan ve drder hkm
giydiler. de 1 beyannameler sebe-
biyle Varidat katibi Selahattin, Mustafa, Ali Nadir (Fikri),
rafettin Mehmet Hasan, Dede Ramazan ve Mnire yakalan-
Muhakemeleri sonunda, drt cezaya Bu devrin
nemli biri, 1944'te TKP Komitesi Sekreteri (II. Sekre-
ter) olarak yakalanan (Baraner) Sovyetler gn-
derilmesiydi. Parti faaliyetileri (Necdet),
Mehmet (Kadri), Trabzonlu Ali Nadir (Fikri), Halil Ce-
mil, (Kadri) Hseyin Avni er Samsun' da Parlak Ahmet drt; Ali
drt aya mahkum oldular. Bursa'da ele geen bir belgede,
TKP'nin illegal ilkeleri idi. Bu belgenin Hikmet
kaleme tahmin edilmektedir.
1934 - 1935 Devir Komsomol Faaliyetleri
1934 itibaren Komntern, dnya Komnist Partilerine fa-
cephe direktiflerini vermeye
ve 1935 Komntern VII. Kongresinde Cephe karara
Trkiye Komnist Partisi de, Komntern uymak iin faaliye-
te tekrar Hapisten Sovyetlerden gelen militanlar
ile 1934 Komnist Genlik (Komsomol) ku-
ruldu. Komsomol sempatizanlara diyalektik ve
tarihi materyalizmi Parti Troki
teorilerinin aleyhinde, Stalin'in noktai
nu belletmek gibi hususlar yer Trkiye Komnist Partisi
Genlik Emin (Sekn) geirildi. Bu
TKP'nin illegal paralel olarak legal
da faaliyete geirmeye devirdir. Genlik
Emin, yerlerde ekinmiyor, Partinin
speklatif Mesela diyordu, "Komso-
mol, Trkiye Komnist Partisinin okuludur. Bir komnist nce bu
okulda sonra Partiye girer ... Bu kurum 15-21
genleri toplar. Ve bunlara komnizmi Komsomol-
lar, Sovyetler Komsomol Enternasyonaline ( ... )
Merkezi olmak zere Ankara, Bursa, Kayseri, Ada-
na, Konya, Trabzon, Sivas ve Eski-
de Komsomal mevcuttur. Edirne, Mersin, Afyon ve
Trkiye' de Sol Hareketler l
Malatya'da kurulmak zeredir. Trkiye'de Parti yelerinin
60.000'i
Komsomol
da, illegal legal dneminde konspratif
(gizli) uymayan ve diyordu:
"TKP, 13 beri ilk defa bu ve enerjik
Gizli yeni Bu bir sene sonra her
tamam Hcrelerden fazla gryo-
ruz. lise ve Komsomol sekiz ay iin-
de derecede yekunlar bugnk ha-
liyle bile her cephe alacak vaziyettedir".
legal da bir kesafet grlmeye
1934 Kerim Sadi, Nevzat bir doktorun,
yet Ktphanesi serisi iinde ya-
Hukuk Fakltesi Tayyar Fethi
"Btn" dergisini 1935 Cezaevinden tahliye
olan Hikmet (Ran - Verzanski), 'Orhan Selim' takma
ile30 Ay", "Yeni Adam", "Hafta", "Resimli Ay
11
,
dergileri ile;
"Tan
11
gazetelerinde
ve yazmaya
1935 Haydar (Yorulmaz) "Lenin'in Haya-
"Stalin'in tercme etti. Hsn
isimli bir yazar da Satan Adamlar" eserini
6 Mart 1935 Naci Sadullah "Hafta
11
dergi-
sinde Hikmet'le ilgili kaleme
1935
Partinin legal ajitasyonlara uzerine, solcular
gsterdi. Genellikle btn legal bu
oluyordu. Birinci grubu eden kom-
nistler, sosyalistler ve solcular: Hikmet'in
Hamdi (Alev), Mussolini Ahmet, Mustafa (Brklce),
Kerim Sadi31 destekleyenler grup, Trokist-
likle sulanan ve Kerim Sadi'nin kmeydi. Bunlar
Kerim Sadi'nin Cahit, Turhan, Dr. Fuat Sabit
Dr. Nadire Sadi, Sadi, gazetesinden Avni
Okulundan Tacettin ve Cabbar Moser dik-
kate ekiyordu. nc grupta Dr. Hikmet'e olanlar
da: kaptan Sabahattin, Mustafa, Fatma Nu-
riye Mhendis mektebinden Abidin (Nesimi) avukat
katip Kemal (Tahir) gibi Drdnc grup Haydar (Yorul-
maz) ve Ankara Hukuk Fakltesi idi.
Kerim Sadi, entellektel
ve TKP
iinde mstesna bir yer
eden isimlerdendir
1841 Aclan
Trk sol horeketinin
)dris
idris
Erdin
Trk toplumuna dair
ilgin yorum ve
tohlilleriyle Kemal Tahir
yerli ve milli bir sol
hareketin nderi
t
Bu iinde illegaliteye en olanla-
Dr. Hikmet'e
yor. Bu gruptan Kenan, Sabahattin, Abidin, yksek okullar-
da memurdular.
1934 - 1935 TKP Paris'te bulunan Dr. Hsn
direktiflerine gre idare ediliyordu. Parti ile muha-
beratta Rus Trke
yapan Fatma Nuriye idi. Komnternin Rus
temsilcisi de Tass muhabiri Adam Boblonski idi.
Komsomol faaliyeti 1934 iinde seme-
resini verdi. Bursa Erkek Lisesinden, Necati, Atilla isimli
tevkif edildiler. Necati ve Atilla 3 ay on gne;
10 aya mahkum edildi. Gene iinde da Vefa Lise-
si Necati; Lisesi'nden Cavit, mnfesit propaganda
suundan Ankara Ticaret okulu birka
Rusya'ya kama bulundularsa da
1935 Ankara, Gazi Terbiye Enstits Ha-
san (Dinamo) ve Eyp isimli 1 beyanname
Tevkifat zerinde Gazi Terbiye Enstits, Hukuk
Fakltesi, Musiki Muallim Mektebi (Bugnk Konservatuvar), Gazi
Lisesi, Yksek Ziraat Okulu hcreler meydana
Muhakemeye sevkedilenlerden Zeki Koca, Hasan
Dinamo, elektriki Muzaffer ve Eyp drder mahkum oldular.
1935 yksek okul
da hcreler edildi. Atikali semtinde Ferah
TKP'nin gizli faaliyete birok be-
yanname ve ele geirildi. Kerim Sadi, (H-
samettin
Mmtaz Muharrem'in "Trkiye Kom-
nist Gen Komnistler Federasyonu - Komsomal"
Bu Hukuk Faklte-
sinden Felsefe Niyazi, Kimyadan
him, Gzel Sanatlardan Hsn, gazetesi ya-
Hseyin Avni grev Dr.
Hsn
tahsisatla ismi geen genler Ankara, illerin-
de geziler Lisesinde, Erkek Muallim
mektebinde de Komsomol hcreleri kuruldu.
Komsomol Dr. Nadire Sadi ve Dr. Fuat Sabit, mad-
di ve manevi bir
1934-1935 TKP'nin okullardaki kesif faaliyeti
i muhitlerinde de hcreler Mesela 1934
Trkiye'de Sol Hareketler l
bul'da Balat vapur iskelesinde 19 adet beyanname ele geti.
Gene iinde, de, bir evin "Btn
Dnya diye son bulan beyannameler ele ge-
irildi. Terliki Hasan beyanname yaka-
drt aya hkm giydi. Olay mevzii TKP'nin
ttn kolu, Cibali' de kk ocuklara beyannameler
semtinde, Osmaniye yolunda .. ''t
ve orak semtinde mealde beyannameler 1..
Ahmet ttn Yusuf Etik34, tccar katibi Mehmet
Emin, Mazhar, Selahattin drder
i Hayri Tekin drt aya hkm giydi. Samsun'da da
Partinin ttn konusunda ka-
rineler mevcuttur. Mesela bunlardan biri, 28 Ekim 1935 gn
Ttn silah "(Ko-
mnist) Hcre ve bir risale ele geti.
Trk Tiyatrosunun ve bugnk seviyesine
nc rol olan Muhsin Rusya gezisi,
Hikmet'in ile ilgilenmesi, Paris'i ziyaret
Sovyetler Elilik gitmesi ve Paris'teki Sovyet sa-
ile mnasebetleri, kendisinin konusunda gn-
mze kadar uzanan sebep oldu35.
1934-1935 legal devreye iin tek merkez-
li bir ele geirilemedi ve Dr. Hsn
ynetenin kim meydana Fakat, bu ve daha
sonraki 1938 Donanmada ve Harp Okulu'ndaki faaliyetlerde
TKP'nin Dr. Hsn organizatrnn (sekreteri) Dr.
Hikmet tahmin edilebilir. Fakat Parti iindeki bln-
melerden adliyeye intikal eden olaylardan, parti ajitasyonunun
Dr. Hikmet insiyatifinde Bize
gre, Dr. Hikmet grubunun faaliyeti, Hasan Dinamo,
elektriki Muzaffer ve Eyp'n Ankara' da 1 beyanname
ile meydana deki hcrelerdir.
1936 - 1937, TKP'nin Devri;
Legalite
1936'da, esas merkezi belli olmayan, Remzi Zakof, metresi Safiye
ve Rum mektebi mdr in evinde, Vilayet Komitelerine ve hc-
relere direktif mahiyetinde blten bir hcre
da; bunlardan Remzi Zakof bir hkm giydi.
1937 apa Okulunda, Hikmet sempa-
topluca olaylar ise, devrin idarecileri
Sol hareketin iinde doha
sonra romanlarla
nlenecek isimlerden biri
de Hasan Dinamo
186 1 Aclan
Trk sol tarihi iinde
olduka nemli bir yere
sahip olan Fuat
Baraner TKP'nin
ekirdek kadrosundan
olmakla, sol
byk
sebeb olan nl
11
Donanma
iinde yer almakla
siyasi nedenlerle rtbas edildi. Ortaky'de ttn
amelesi Faruk'unu evinde sonra, TKP
ile sylendi. Adliyeye intikal
eden olay beraatle da, da,
n'nde beyannameler ele geti. 1936'da, 1925'teki "Orak
- eki" gazeteleri ile ilgisi olmayan adet "Orak - eki"
isimli blten ele geti. Telgraf tellerinin bir ucuna
Orak - ekili bayraklar, ipin ucuna ile
tellere
11
0rak-eki" bltenleri ve bayraklar, daha son-
raki TKP Merkez Komitesine olan Boz Meh-
met ve Boz Meh-
metle birlikte, marangoz Ali, Efrairh, Jako Boz
Mehmet, grlen muhakemesi gnn iinde legaliteyi
zorluyor ve diyordu: Komnizm drt idama bile
mahkum olsam gelir; bu mahkumiyeti zevk telakki ederim". Efra-
him de: "Kahrolsun CHP hkumeti, Komnizm" diye
Boz Mehmet, marangoz Ali, Efrahim'in drt Jako'nun h-
km giymesi zerine bu szleri Gene 1937
TKP'nin de ele geen hcrelerinin muhakemesi
sahnelerin sebep oldu. Komntern direktifinin, o
bu merkezde Selahattin:
Komnist
Partisi, Kahrolsun CHP Hkumeti, Yuh!" diye sonra, mah-
keme salonunu terkederken, TKP sylediler.
sebep "Trkmen Mensucat
11
0rak - eki" re-
simlerinin sebep .
. Dr. Hikmet Hasan Ali Ediz ve 1936
Bursa'ya TKP'nin Bursa legal uygun-
luk telkini iin yorumlanabilir.
1937 Ziraat Enstits Mehmet Tevfik Dil-
men'in Tevfik 1951-1952 tevki-
Vilayet Komitesi sekreteri olarak polise ve
mahkemeye bilgiler verecekti. Ankara' da Riyaset-i
Cumhur yelerinden Hamdi Topuz, ve
ra Mektup" isimli, kk bir kitap Bu ki-
tapta, Trk ncs Yunus Nadi'ye ve onun gazete-
si "Cumhuriyet"e hcum ediyordu. gibi "Cumhuriyet", "Tas-
viri Efkar" gibi iki byk gazetesi Dnya Harbi iinde
ve Mihver devletlerinin hatta sylen-
tiler de ortaya Bu gazetelerin Almanlardan para
11
Tas-
vir-i Efkar" gazetesini, Alman mizan-
kadar bu sylentiler Nadir
Nadi, Dnya iinde Alman
Trkiye'de Sol Hareketler 1 187
le "( ... ) Dostlar bir kez susmak bilmi-
ile Fiskos ve dedikodu makineleri
drt duvar neler Babam Alman-
lardan para ( ... ) Gestapo bir Alman
beni ... ) Viyana' da okurken Nazizmin
etkisi yolumu
Hamdi Topuz'un 1937'lerde el-
bette ki bir Bu Komntern faaliyeti
cmlesinden kabul etmemek iin ortada hi bir sebep yoktur.
gibi, 1937'lerde beynelmilel genlik ve
Alman Willy Mezzenberg ile
Andre Siman Katz bulunuyordu40. Andre Katz, 1952
Stalin ekoslovakya'da temizlendi41. Willy Mezzenberg de
bir Stalin 1940 sonra Fransa' da tec-
rit ldrld42. Andre Katz, dnya
ve organizatrle-
rindendi.
TKP ve Nazilli'de de
devam etti. Bu blgelerde kesif propaganda, Ali
yrtlyordu43.
1938: TKP'nin Donanmada ve Harp Okulunda Faaliyetleri;
Cephe
TKP 41. maddesi: "TKP, Ordu ve Donanmada sis-
temli bir komnist yapar. Gen Komnistler
asker ve genlik faaliyetlerini sevk ve idare eder"44
TKP'nin askerler ilk 1925 tevki-
Hasan Ali (Ediz), Ali Rasim (Adasal), Mm-
taz, Hseyin Hikmet ve daha Askeri
rencileri idiler. Daha sonraki Hasan Ali Ediz ile Dr. Hikmet
o rtbesinde olan ve Hasan Ali
Ediz' in bulunan ve Hukuk Fakltesine devam eden
iin kurye grevi gr-
yordu. 1944 Parti sekreteri olarak grevli grlen
Fuat Baraner, Hava Kuvvetlerinde er olarak
1938'den ok sonra da, mesela 1951, 1952 tevkiflerinde, iki askeri okul
bir askeri kimyager tevkif
1938 Donanma ve Harp Okulu 1966 sola ajitas-
yon konusu olacak bir vehim
1923 -1930 Trkiyenin yeni devletin ulus-
problemlerini halletmek, dnya bir yer
"Donanma
ceza olan nl
Kerim Korcon do
bulunuyordu
ss I Aclan
etmekti. Trk hariciyesinin
1931 kadarki
Avrupa'da, 1932'de
buhran Trkiye'yi de et-
kiledi. Lozan' da karara
Millinin przl meselele-
ri her yollarla
Trkiye kollektif
ve hararetli savunu-
cusu 1935 - 1936'da
Akdeniz' de
tehlikeye Trkiye metane-
k b t l"t 1 1 d " d B t "l b. l"
ay ota er ere meye yer e, a e
,-,ine nem 1938 Montreux Bog" azlar
sonra ,--,
kabul edildi. sag"layan bu olay Trk-Sov-
dostlugunda '
Fakat Doktor vet bir husus oldu. 1937' de imzalanan
Hikmet hep nev'i
Saadabat 4 Temmuz 1938'de imzalanan Dostluk
olarak . . "
Sovyetler Trki-
ye'nin sert yapmamakla birlikte,
bir yandan TKP'ni Ordu ve Donanma iinde faaliyete sevkederken, te
yandan Anadolu'ya hududundan birok casus sokuyordu45.
1938 Eyll'nde Zinba kynden Kars'ta
ve mahkum Rusya'dan gnde-
Rus NKVD gizli polis ve
Trkiye'ye sokmaya muvaffak Halil, Arapay
Gene tarihlerde, Trk-Sovyet hududunda Mehmet
isimli bir casus Rusya'ya casusluk
yapan Hasankaleli Halil tevkif
Sovyetlerin casusluk faaliyetlerinin TKP, Kara Ordusu ve
Donanmaya Harp Okulu'nda kurmaya sevkedilen
mer Deniz46, Abdlkadir Meriboyu, Orhan Alkaya, Necati elik'le an-
faaliyete Harp Okulu ile de te-
maslar Harp Okulundaki mahkeme, Hik-
met'in (Ran - Verzanski) mer Denizin yedi Abdlkadir
Meriboyu (A. Kadir) on aya; Orhan aya; Necati elik'in
sekiz aya mahkumiyetlerine beraatlerine karar
1950'de ve 1966'da Hikmet'in Harp Okulundaki komnist kme-
sine dahil edilmesinin yerinde belirten iddialarda hakikat pa-
Ama, Hikmetin Donanmadaki faaliyetleri de man-
rtlecek bir olay Harp Okulu mer Deniz, iki
defa Hikmet'i ziyaret Hikmet ilk ziyaretinde, mer
Denizin polis Birinci komnist
Trkiye' de Sol Hareketler l
Salih Tanyeri'ye telefon ederek, Harp Okulu
polis ile edilmeme-
sini mer Denizle ikinci Komnternin
Cephe uygun "Memleketimiz-
de niversite Trkiye'ye en byk tehlike fa-
gelir. Tedbirli olun. Komnist bilenlere
rcu syleyin( ... ) Orduya girince kyl neferle-
re telkin edeceksiniz. Trkiye iinde
rudan komnizm nemli mesele fa-
Btn istifade ederek
za ve Trkiye'ye Al-
Balkanlar ve Anadolu zerinde Basra Krfezine ine-
rek, da gneyden Trkiye'yi yaymak iste-
diklerini Hikmet, Trkiye'den ka-
dar, Harp Okulundaki olayla ilgili savundu, hatta o tarihlerde
bir hayli bulunan Atatrk' e bir telgraf da ekerek rdu-
yu isyana gibi bir su bildirdi47. Fakat, Donanmadaki
faaliyetler konusunda genellikle skut etti. Mahkemelerde fazla
olmakla birlikte, Harp Okulundaki komnist kmesi ile Do-
nanmadaki faaliyetler bir irtibat tahmin edilebilir. Do-
nanmadaki faaliyeti blm iinde mtalaa etmek gerekiyor:
1- Yavuz Harp Gemisi: Bu gemi, o zamanlar amiral-
lik gemisi idi. Burada yakalanan komnist grup ce-
zalar verildi. Hikmet Ran, yirmi hkm giydi. Harp Oku-
lundan ceza tevhid edilerek cem'an yirmisekiz
cezaya Hamdi Alev onsekiz Nuri Tipi onse-
kiz Hamdi onsekiz Dr. Hikmet Kemal Ta-
hir Benerci, Mehmet Ali Kantan, Haydar Korcan, Kerim Korcan, Seyfi
Tekdilek, Avni Durugn, Emine Alev, Adil Kut, Fethi Burhan
Cengen, zbarlas; , on , oniki , , drt , ,
bir cezalara
2- Gemisi: Bu gemi de TKC (Trkiye Komnist Cemi-
yeti) rumuzlu ve Orak -ekili rozetler ele geti. Meydana hc-
reden Mehmet Numan ondokuz Bastoncu Fevzi Giz onsekiz ,
Rasih Gr onsekiz Hseyin Fethi Mren,
mail Akagl, Mehmet er aya mahkum oldular.
3- Su Gemisi ve Deniz Harp Okulu: Su Gemisiyle,
Rusya'ya kamak isterken yakalanan er Hikmet ile Nuri, biri
dokuz ay, dokuz ay hkm giydi. Deniz Harp Okulunda
sol fikirlilerden bir hcreden Rahmi Tezgezer, Hikmet G-
kalp, Selc'.ihattin Gyt aya mahkum edilerek okuldan
lar, ordudan tardedildiler48.
Donanma
Hikmet ile birlikte
mahkum olan "Mahkum
Melahat" olarak
Fatma Nudiye
190 1 Aclan
1935 -1938 TKP'nin Taktik ve Stratejisi
1935 sonra, TKP'nin taktik ve strate-
jik bir grdk. Bilhassa, Komnternin YIL Kongre-
sinden sonra tatbik legal-ille-
gal sebep oldu. Fakat bu dnemde de TKP
kitleyle temas kurup, kitle Partisi 1935 sonra klasik
"hcre" son Daha ok nemsenen,
Cepheler Ama, buna da, TKP'nin
kendisi kitleden tecrit liderleri msait
1938 mahkemesinde, mer Deniz'in gibi,
Hikmet'in Alman ve konusunda hatta ken-
dilerini komnist olarak rcu ettiklerini sylemesini
lemesi ve Komnternin YIL Kongre uygundur.
Donanmadaki da, klasik "hcre" uy-
gun olmayan itibari Mesela, Hamdi
Hikmet'e 6-7 bir hcrenin te yandan
bir Mehmet Ali Kantan, tek olarak Hikmet ile temasta
idi. Dr. Hikmet ile temas olanlar da durumda
idiler. Kerim Korcana hcreler, bir taraftan da Hamdi ve
Hikmetle de irtibat Donanmaya komnizan, sos-
yalizan ve sol eserleri Kemal Tahir Benercinin Nuri
Tipi sokuyor, tabii bu durum da disiplinini Kemal Ta-
hirin; Suat Nizamettin Nazif ile legal ve
ri mahiyette devam ediyor; Hikmetin, Kerim
hcreleriyle de ilgisini srdryordu. Bu tarz eski
gizlilik geleneklerinden kolay kopamayanlar iin olduka g idi.
TKP'nin cephe faaliyetinin, Donanmada meydana getir-
mek meydanda. Romantik devrin sonu olan "romantik"
Donanmaya el atarlarken 1905 devriminde Potemkin
rol Hikmet de,
Deniz Harp Okulundan
TKP' nin 1935-1938 i ana blmde
gerekiyor: 1- 2- 3-
1- Donanmadaki istihbarat
ile Hikmetin ve Nudiye (Nuriye)
konusunda iddialar ortaya Hikmetin Hamdi Alev-
Donanma erlerine gelen kim kontrol
dikkate suretlerinin
istemesi; er aileleri bilgi talebinde bulun-
tahkikat Elbette ki toplanan haber-
ler, Hikmet kendisi ile olan Fatma Nudiye
Sovyet 1931 be-
Trkiye'de Sol Hareketler l 191
ri konsolosluk Trke yapan Fatma Nudiye de,
toplanan haberleri Sovyet ile Komnterne yolla-
yabilecekti. Donanma haber toplama meselesi ile grev-
lendirilen Hamdi Hikmetin istediklerini
dair bir bilgi
2- 1935 - 1938 dnemi
tespitinden de gibi bir manzara gstermektedir.
l, "hcre"ler yerine, grup veya tek tek temaslar
hareketin iinde olanlar birbirlerini Donan-
ma iindeki faaliyetlerde Dr. Hikmet Hikmetin
ve Hamdi Alev' in aktif rol belirmektedir. Donan-
ma ii yle ki, liderlik daha ziyade Dr.
Hikmet zerindedir. nk, donanma ile en
az temas eden ve belki de hi temas etmeyen kendisi
3- Donanma gre,
yk Kemal Tahirin zerindedir. Belki de mahiyette
Suat kendisine Harp Okulundaki kme
da legal ele Bunlar
ve Hayali Sosyalizm", Alemi",
"Stalin'in gibi kitaplar dikkate
VII. Komntern Olan Anti - Cephe
Sebepleri
Olaylara bir hayli uzaktan 1938'in zerinden uzun
lar Bugn elbette ki subjektif olmaya-
Bizce, Komnternin tek cephe Trki-
ye' de sebebi ikidir. Bir defa, Atatrk devri po-
Milli iinden olan, eylem ve teorileri
ile yeni Trk devletini bulunan kurt Dnyq.
ok iyi biliyorlar, bir btn
Trkiye ile, bir taraftan
demokrasilerine Sovyetleri ve Nazi da gcen-
dirmeyen esnek bir politika gdyordu. Trkiye' de
tek cephe resmi evrelerce de Trki-
ye'nin II. Dnya mmkn Komn-
tern 1928 VII. Kongrede komnist partileri ihtilalci
hareketlerden toptan vazgeecek, partilerle halk cepheleri
edecek, hatta burjuva hkumetlere de Bu karar
kapitalist olan lkelerin
sini uyg1N1 grmeyen, Almanyanm gittike gc
Moskovan,n ile istemeyen Stalin, VI.
Kongre hararetle uygulamada rol btn Komntern
1921 Aclan
liderlerini Moskova' da tasfiye Trk hariciyesi, stratejisini ta-
gre ve Komnternin oyununa Ko-
mnternin niyetlerinden Aksi halde, Dnya sava-
Yunanistan ve Ege Denizi hakim olan
Trkiye'ye hcum etmesi, Trkiyenin harbe girmesi bile
Komntern, cephe nedenlerinden biri
de, Trkiye Komnist Partisinin 1927' den sonra kendisini sekterizmden
1927 Dr. Hsn sek-
terizmi, Komnist Partisinin en fazla yapacak tasfiye
ve TKP bu taassup yznden romantike
te gitmeyen faaliyetlerde 1960 kadar da ni-
versite ve genlik temas
BELGELER
1- Hikmetle ilgili belge49 (21.IV.1938 Tarihli)
"Komnist Hikmetin, Deniz Lisesinde zamana
ait Deniz Harp Okulu ve Okul (Lise) alman bir ya-
Hikmetin knye 962, tarihi 1317,
yer zaman Galatasaray Sultanisi
Matbuat Umum Mdr, 32 mevcutlu 16. ola-
rak 2. ve 29 mevcutlu ikinci ala (iyi) derecede im-
tihan verip 18. ve 3. iken 29 mevcutlu
imtihan verip 9. dereceyi ve 1. iken tezkiyesi
(terbiyeli olup az ve mey-
yaldir. Bununla beraber eseri salah gstermektedir. Hassas ve zekidir.
Mesleken pek tezkiyesi (vasat derecede
intizalkar olmamakla beraber, umumiyesinde pek
faal Elbisesine hi itina etmez). nc tezkiyesi (Dere-
cei faaliyeti ve kabiliyeti
verdir. Ahlak ve hareketi Mtehevvir Elbisesi-
ne hi itina etmez). Birinci ahlak (5), ikinci (4/2
drt buuk), ise (5) akait ve tabiiyat derslerine
ilk defa muvahecesinde takdir ve Ada' da te-
nezzh mkafat yemek 29
1333 ceza talimi terbiyei askeriyeye muhalif va-
ziyette 41/2 saat tevkif ve mddetli medide
hali tecavzde 17 1337' de mucibe iktiran
... "
2- Bursa' da Conk Ali'yi hapiste ziyarete gelen Kadri (Bul-
du) zerinde ele geen "Gizli usulleri" Belgesi
"Partiye gireceklerin ok ketum Parti meselelerine dair
kimseye sylememeleri; mtecessis ve ok soran kimselerden dai-
Trkiye' de Sol Hareketler 1 193
ma ehneleri;
Parti her saha ve ismi
Faal isimlerini bilinenleri de
sylememeleri;
Partililerden tevkifi derhal isim
Verilen szn Randevulara vaktinde gidilmesi;
Evlerde adres ve evrak lzumlu ezber-
lenmesi; muhakkak notu icap ettiren kendisinin anlayaca-
ve yutulabilecek kk ince
Polise el ile kimseye vermeme-
leri ve sokakta partililerin birbirleri ile
ve randevulara gidilirken ceplerde bulundu-
polisin eline halinde sylenecek evvel-
den
Polis takibe durumunu Partiye bildirerek, aza-
direktife gre hareket ehnesi;
Birbirlerine vermemeleri de yakalanmamak iin
nceden tedbir
Herhangi bir Parti mensubundan edilince derhal partiye
verilmesi;
Parti (Likidatrlk) ve tahakkuk edenlerin
btn
1941 Aclan
Onuncu Blmn
Sreyya Aydemir ile 6 Ekim 1964 gn Ankara'da "Milka"
pastahanesinde bir sohbette, Komntern'in kendileri
milliyetilik kabullenerek ifade "Milliyetilik
Ben ilk genlik bulmak
iin Azerbaycan'a Bugn kampta Ama bende, mil-
bir tortusu 1925'lerde TKP'nin Siyasi Bro sekrete-
ri idim. TKl:' c.2 mcadelesini Komnterne ilk ben
anda dnya Komnist Partileri iinde milliyetilik
Yurt bulunan Dr. Hsn bu konuyla ilgili
Komntern grevlisi olarak in'e kadar Komnternden bir Yahudi
ettik. Beni, 'yeni' Komnternde
zere Moskova'ya davet reddettim. Komnist
Partileri iinde milliyetilik ilk defa TKP iinde Bunu kendime
bir paye vermek iin bir tespit iin sylyorum."
2-Hsamettin tesviyeci (1902) Baba Hasan.
Annesi Hasibe. lm 20 Nisan 1974.
3-Emin Sekn, kendisine isim (Topa), 19 Eyll 1905
Bursa' da 18 1975 de ld. Karacaahmet
gmldr. Topa, onun mstear ismiydi. On Bur-
sa Sanayi idadisine girdi. Topa Emin, Milli
him bilgiye gre (Neden Sosyalist Partisi, 1946-
TKP ve Mcedelesinin Tarihi, II., s, 109-110, 1976)
doldurmadan Kuvayi Milliye etelerine girdi.
ru Ankara' da Harbiye ve us-
oldu. Halk Hsamettin da
kadrolardan Hsamettin ve 1927 Viyana
Kongresi'nden sonra Emin Sekn'e Topa Ve kendisini Mos-
kovaya KUTV'a gnderdiler. O dnemde, Harici Broda Hasan Ali (Ediz) ve
Baytar Ali Cevdet bulunuyordu. 1928 yurda dnen,
Emin Sekn, Hsamettin ve Mustafa Brklce ile temasa geti. Ple-
num Genlik geirildi. 1930 Hasan Ali
Ediz'le Ve onun hain ilan edilmesinde oy Tevkifat so-
nunda yedi hkm giydi. 1932 toplanan TKP nc Kongre-
sinde Vilayeti delegesi olarak bulundu ve Merkez Komitesine seil-
di. Merkez Komitesinde grev
4-Bknz. Vala Nurettin VA-N, Bu Dnyadan Geti. 1965.
5-Nizameddin Nazif 1925 Mahkemesi" hu-
zurunda komnizmden ifade ederek "Yeni
Dnya" hadisesi sekiz seneye mahkum oldum. Clau-
de Farrere bir makaleden Mahkemesince
onyedi gn ncs, Mahkeme-i Adliyece ay mahkum oldum
( ... gazetesinde bir tek Metni, ecnebi sermayesine
bir grevden ibarettir ( ... ). Nizameddin Nazif daha sonra mahkemede,
Trkiye'de Sol Hareketler 1 195
Rusya' da III. Enternasyonale oradan geldikten son-
ra fikirlerini kat'i surette uzun Bknz. Dr.
a.g.e. s, 391.
s, 423-426.
7-Milliyet Gazt., 27 Haziran 1929, Nr. 1210
8-Dr. a.g.e. s, 426.
10- Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi olarak yurt ya-
dergisinin 1975 Ocak 1929 ile ve Dr.
Hikmet bir iddia yer "Dr. Hikmet
1929 Partiye en Parti-
yi lumpenlerden bir provokatr grubu eliyle
TKP'nin onurunu Komnist morali olmayan bu
TKP'den Bu megaloman, Hsn
meziydi. Tencere ... "
11- Sovyet Ekber Babayev'in ve ile Hik-
met", Cem 1976 evirenin
SS'inci dipnotta deniyor (s, 372): "Gece Gelen Telgraf", Bezirci-Hulusi
derlemesinin 2. cildinde yer Burada verilen bilgide deniyor: "Bu
Hikmet'in mcadele Laz Bilen)'in, Sosya-
listlerin 1929 mahkemece 4,5 hapse mahkum
edilerek Hapishanesine gnderildikten sre sonra ha-
beri gelmesi zerine Ama sonradan haberin anla-
Ekber Babayev de a.g.e.'nin 169. ''.1932
da Hikmet'in "Gece Gelen Telgraf" yeni bir
Bu temelini, 1931 hapishanede yaz-
en Trkiye'nin en sekin biri olan ve
bir hapishanede len bir .. ". Sz edilen Laz
halen yurt faaliyet gsteren Trkiye Komnist
Partisi Harici Brosunda, Zeki (Yakup Demir) lmnden son-
ra Birinci Sekreter grevine getirilen Bilen
Zekariya Sertel 29 Eyll 1978 tarihli "Milliyet" gazetesinde
Hikmet'in Son S. stngal
nu
12- Hasan Ali Ediz, 1318 Kosova (lm 1972). ismi M.
Remzi'dir. TKP'ni 1930-1931 idare Abidin Nesimi'nin 8
Ekim 1946' da Alaaddin Hak gnden' e mektuptan an-
lam ki: 1929 Hikmet'in, Hamdi
Mustafa (Brklce) ve Hsamettin Hasan Ali
Dr. Hsn "Balkan Partisi'ne ve
Komnterne, bu bir Stalin'e muhalif olan Birke-Alimof
grubuna bir da Trk polisi ile konusunda rapor
edilmesi, TKP'den ve Komnternden sonucudur. Hikmet
de "Bu Otobiyografi 1961 Eyll'nde Berlin'de
irinin 22. "Partimden yeltendiler beni - skmedi"
1961 Aclan
derken, Dr. Hsn telmihte bulunuyor.
Hikmet'in bu eksiksiz olarak Dr. a.g.e.'de
Kemal Slker'in Hikmet derlemesinde bu otobi-
yografinin bir O da "Partimden yeltendiler
beni - Skmedi"
13- Emin Sekn (Bknz. Dipnot: 3)
14- Emin Bilecan 1321 (1905) Petri Baba Hasan. 1928
Sovyet Moskova'ya gitti. Kutv'da okudu. Tr-
kiye'ye geldikten sonra Emin Sekn ynetimindeki tevkif edilince,
Brosu Berlin'de bulunan Dr. Hsn partiyi
yeniden 1933'te drt aya hkm giydiyse de 2330 sa-
Af Kanunu ile hapisten Emin 1946
ka Kk Yamanlar Gazinosunda, Ahmet Bilge delaleti ile
gazinoda Boz Mehmet garson olarak polisten gizleniyordu.
(1944 tevkiflerinde ele gememek iin Emin Bilecan,
Trk marksistlerinin en kltrls idi. 1946'da
halde otuz gsteriyordu. Ciddi
konusunda verdi. zerimde bir
gmlek ve kasketime syledi (o 22
Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisini Kerim Soyka ve
Cazim Aktimur ile ynettikleri halde, arka planda Emin Bilecan ve ga-
liba legal parti faaliyetlerine dahil de TSEKP'ne pek ok
sendika onun delaletiyle kuruldu. Onun sendika tzklerini,
mracaat dilekelerini Ahmet Bilgenin - Kemal Caddesinde-
ki ESHOT (Elektrik, Su, Otobs brosunda ben daktilo
ederek Emin Bilecan, evresine itimat telkin eden bir kimseydi.
de zannederim Nazilli'de ilkokul TKP iindeki ismi
Emindi. Son derece mtevaziydi. Kanaatim odur ki, Emin Bilecan, TKP kad-
yneticilerin en zekisi ve bilgili Sohbetimiz,
irden, sinemadan, mzikten Sinema bilgisine hayran
zel mnasebetlerinde gsteri-
yordu. Hi unutmam, da bir pastahaneden dondurma
Garsonlar topluyordu. saatlerini g-
rnce vazgeti: "Onlara dedi.
15- Bu belge tesadfen 2 1961 tarihinde eski bir
"Esbak Mabeyn Tahsin Abdlhamid-
16- Hasan Ali Edizin 1928 mahkumiyetinin sebebini
medik. Olsa olsa, pasaportsuz Trkiyeye Fakat kesin
olarak bilmiyoruz.
17- Sonradan Emekli Hakim general Tun. mahkemesinde ha-
kimlik
18- Nitekim 1950 TKP Ankara Vilayet Komitesi Sekreteri mer Ltf
Tuncay' dan bir parti blteninde Hasan Ali Ediz, Nuri hak-
Likidatr tabiri bu Partili sokulduk-
bildirilerek, dikkatli ihtar ediliyordu. her iki
da Partiden ihra edildikleri beyan
19- Fuad Baraner.
Trkiye'de Sol Hareketler l 197
Ceza Mahkemesi Karar No. 1933/356, Dosya No. 356.
rahim Trkiye' de Sendika da 1932; 1975,
der: "( ... )Tutuklu biri (Top-
Melekti. O'na skeli Melek Gzel ve boylu
poslu olan bu tutuluyor ve sorguya g-
Polis onu, Reji (Tekel) Sigara grubu
olarak suluyordu ( ... ) Skeli Melek; Okulunda
iken, ve ve kimsesiz iin tahsiline devam edeme-
Okuldan sigara girip kazanmaya
... ) Tahkikat ilerledike tutuklular sadece Melek, ve
Melahat Erkeklerden de Ali (Keskin) Kerim (Soyka), Os-
man Mahmut, Ali Muharrem, Mehmet, Mustafa ve
... )" s, 19.
21- Ahmet (Dede Ahmet): 1952 TKP Merkez Komitesi yesi.
1317 Hopa' da 1916'da drt hkm giydi.
22- Kerim Sadinin TKP'ne dahil dair bir bilgiye rast-
yle zannediyoruz ki, Kerim Sadi kendini daha ok teorik
malara, son da verdi. Birok kk risalelerini bu me-
yanda
23- Rasih Nuri "TKP ve Bilimsellik" eserinin 53. bil-
gre 1932 Kongresi Zeki Defterdardaki evinde
delegelerin isimleri Rasih Nuri gre Ha-
lit, Emin Seki.in Komitesi Sekreteri oldu), Delegesi
Safiye tfeki Fahri, Dede Ahmet Sakko Remzi,
Tayyareci Nuri. a.g.e.'nde Kongreye
isimleri veriyor: (Mustafa Brklcenin s, 138-139., "Ben (Mus-
tafa Brklce), Ali Keskin, Kerim Soyka, Kip, Faik Usta, (Bileke
olacak; ve 1946'da Dr. Hsn ile Trkiye Sosya-
list Emeki ve Kyl Partisini kurdu. A.S.) - Fuat Baraner. (Rasih Nuri
a.g.e.'nde Fuat Baranerin o tarihle hapiste yazarak Mus-
tafa Brklcenin belirtir).
24- "rn" dergisinin 1978 Eyll no. 51, C: 9, s, 9 29-33'te, 1932 Kongre-
si, TKP'nin 4. Kongresinde; ... "rn"e gre l. Kongre 10 Eyll 1920'de Ba-
ku' da; II. Kongre, 15 1922'de Ankara' da; III. - 1 Ocak
1925'te da Akaretlerde; IV. Kongre, 1932 da Hali
semtinde Partinin grevleri Vedat Nedim Tr, S-
reyya Aydemir partiden kovuldu. kararlar "rn"e gre
"1. Kkl toprak reformunun 2.
halk demokratik zgrlkler 3.
silahla elde korumak;
emperyalizme taviz vermemek, onun yurdumuzdaki btn ve her trl ku-
atmak; 4. Sovyetler ile glendirmek,
yarara ekonomik, politik daha da Kanaatimizce
198 J Aclan
bu kararlar, TKP'nin bugnk ve Bilenin uydurul-
mak iin icat 1932 Hali Vedat Nedim Tr ve
Sreyya Aydemir'in partiden olabilir. Bir de, "rn"de
1978 beri Bilen'in, "Yeni dan biyografisi
Bilen 1926-27'lerde rgtn kurm_iik iin
Benekli takma ukurovaya gider. 1926'larda Ka-
sahte hviyet dzenlenir ama Benekli Zira
T.C'de kanunu 1934 Olsa olsa "Beneklizade
na bir hviyet dzenlenirdi. TKP'nin V. Kongreside, Trk Yunan
Sovyet ve "rn" de 35) belirtil-
gre 1977 Konya' da dergisi bu top-
Cenevre
Emeki dergisine gre, 1975, s, 4, s, 28. a.g.e.'nde bil-
gre III. Kongrenin tarihi 6.2.1932'dir.
25- TKP'nin eski yneticilerinden bir zat, tipine rnek olarak
Hsamettin Galiba onu, Rusya'da "Rus Kuzey
marangoz Halturin ile Obnrosky'ye
26- TKP Komsomol 1934 Emin Seknn bulundu-
Em. General Mutlugil mektubumuza cevapta
bir Emin Trk Eliin'in ismi ge-
ki, Emin Trk Eliin'in TKP gizli kadro-
aktif grev dair herhangi bir belgeye
27- Emin Sekn'n TKP'nin 60.000 yesi (genlik
propagandif bir 1934 belki de btn Trkiye' de tahsil
olanlar (ilkokullar dahil) 60.000'i bulmuyordu.
28- Sovyetlerden dnen muhtemelen Fuat Baraner idi.
29- Kerim Sadi'nin Cedide Cemil Ca-
hit' e Cevap"
30- Hikmet sonraki Orhan Selim'den Nurettin
Mazhar Ltf, Sabri takma ile
31- Abidin Nesimi, a.g.e. s, 143.
32- Dr. Fuat Sabit, Karabekirin ajan olarak Sovyetlere (1919-
1920) ve bilahare komnizmi iin tevkif
kimsedir. Bknz., Karabekir, Harbimiz, s, 794.
33- Mutlugil bir mektubumuza 12 1967'de cevapta 1940
gelinceye kadar "Komsomol ile baytar Cevdet, Hasan Ali (Ediz),
Dr. Hikmet ilgili
34- T.C. Ankara Garnizon Mahkemesi, Esas: 1953/17. Karar:
1954/33 mucibeli hkm, s, 25'te Yusuf Etikin
Milli Emniyet bildiriliyor. Nitekim Yusuf Etik, 1954 du-
yeminli olarak ifade (TKP'nin
35- Trk tiyatrosunun nclerinden Muhsin birok kereler ba-
komnist olarak Muhsin DP
biri Tevfik istifaya ikinci defa da Celal ta-
Her iki hadisenin temelinde
Trkiye'de Sol Hareketler\ 199
yan gereke, Muhsin komnist Ben Genel Mdr-
lk, rejisrlk yapan Muhsin komnist hi bir
zaman Muhsin bir sanat entellektel ve Trk ti-
kurucusu olan bir kimsedir.
36- TKP kalan
Traktr, toprak kylnndr
fabrikalar
Bugn esir her
Hey! Hey!
TKP'miz ilerliyor
Bugn esir her
Hey! Hey!
37- zel
38- Gnther Nollau, a.g.e. (Teksir)
39- Nadir Nadi, Perde s, 95, 1965.
40- Arthur Koestler, The Invisible Writing, 1952.
41- Bkz. Artur London, 1970.
42- John C. Clews, 1972
43- Mustafa Brklcenin inanmak
gerekirse a.g.e., s, 164-166) TKP, 1937 Komnternce
edilen Komitesinin bir gre likide edildi (tasfiye
edildi). Brklce devam ediyor (s, 166): "Partinin likide edilme
resmen ilan Harici Bromuz merkez gurubumuza bil-
Biz yeni bir toparlanmaya ve kadrolar
sa zamanda kongreye giderek yeni program ve yeni bir Genel Sekreterle
Komnterne karar ve bu arada Hik-
meti Genel Sekreter seerek faaliyeti Fakat hi
miz bir devrede tepeden inme bir tevkifat Hikmetin
Donanma AS.)
44- Bknz., Spector, The Soviet Union and the Muslim World 1917. 1958, s,
124; Nejdet Sanar, Gizli Komnist Belgeleri; Mutlugil,
s, 26; Kenan ztrkmen, Komnizm ve Trkiye, s, 82; Dr.
lu a.g.e., s, 413., Bu program 1931 Dr. Hsn Ber-
lin'de Yolu" TKP Brosu
45- isimleri, 1938 Eyllnde hkumet yelerine verilen zel rapor-
dan; eski CHP'li Dr. Ruhi Sayan
46- mer Denizin Bknz., Kemal Slker, Hikmet
s, 21. Sreyya Ko, mer Denizin Hikmetle
sonra, kendisine komnizmden rcu bir
47- "Yn", 3 1967, Nr. 201. Bu ilk dergi ve tarih.
48- Deniz Harp Okulunda komnistlik ile mahkemeye verilip mahkum
olan bu kimselerin gerekten komnist olup bilgimiz
yok. faaliyetin gemiler, Yavuz ile
harp gemisidir.
200 / Aclan
49- Bu iki belge merhum Bekir Bekir,
Lisesinden
50- Kadri (Buldu) zerinde ele geen bu belge, romantik devir ola-
rak 1928-1938 faaliyetlerin
Hikmet ve TKP yeleri polisle adeta kovalamaca
bu gnlerde, TKP'den KUTV'daki bir Ata-
trk devrimcileriyle yaparak "Kadro"yu TKP, denile-
bilir ki bu sekterizmden 1951-1952 tevkiflerine kadar
11. Blm
Romantik Devrin Sonu
Dr. Hsn
Trkiye'ye
Cephe
Dr. Hsn ile Sacirettin Celal (Antel) 22 Haziran -
12 Temmuz 1922 tarihlerindeki aktedilen Komnternin III. Kongresine,
Trkiye Komnist Partisi delegeleri olarak Trkiye'ye dn-
dklerinde ilk gizli hcre faaliyetinin ve legal "Trkiye ve
ifti Sosyalist faaliyetinin da, Galata semtin-
de Trkiye Dernekleri'ni etmek oldu. Tabii ki, TEK CEPHE
slogan ve faaliyetlerinin btn ile Trk komnistleri
kabul edilemez. Biz bu ilk belirtisine 1924
rastlayacak ve daha sonra 1924'lerde reddedilen 1945
tekrar ele 1951'den sonra gnmze kadar da
Trkiye Derneklerinin hedefi, btn
sinesinde toplayarak, bir cephesini ettir-
mekti. Hsn bu 24
Ekim 1919'da, Tersane 1300 grev
zerine faaliyete geerek, Ferah Tiyatrosunda da
bulunan fabrika ve atelye 2000 ile
Kongre sonunda, edilen heyet hemen hepsi Trki-
ye ve ifti Sosyalist kurucu ve idi. Mesela,
Hasan Efendi, Vehbi (Sandal), Ethem (Nejat), Dr. (Hsn), Cevdet
vs. gibi isimler sonunda murahhas heyeti..11e girdiler. Bu he-
yet, btn gerekli ya-
gibi, Galatadaki Derneklerinin Fe-
rah Tiyatrosunda bu Derneklerinin
ra, Komnternin Trkiye seksiyonu liderlerinden Hasan Ali'nin
(Ediz) "Komnist Genler da illegal bir olmak-
202 I Aclan
Dnyadaki komnist
partiler iinde revizyonizme
kayarak, mevcut sistemle
yolunu tercih
edenler iinde nemli bir
isim Hintli komnist, M. N.
Roy'dur. Roy, Hindistan
Komnist Partisi'nden
"Kongre
Partisi" ne girer
la birlikte, btn komnist idealler topla-
maya bir genlik cephe idi. Btn
bu Cumhuriyetin bir sre sonra 12
1925 gizli Komnist Partisi ile birlikte kapa-
mahkemeye verildiler ve muhtelif cezalara
belgelerde, Trk komnistlerinin emrinde,
ruble bunun o ile 100.000 li-
ra rivayet Ama Komnist Par-
tisinin finansman normal Rus
ri idi. Mesela, Komnist Partisinin merkez yelerinin nemli
bir bu idiler. Hamdi
(Alev), "Rus Harici Ticaret Hsn Sait "Sovyet
Vapur Acentesi"nde; Vedat Nedim (Tr), "Askot S-
reyya (Aydemir) "Neft-Sendikat"da memur idiler. Komnternin gizli
komnist faaliyetlere para bu gayet nor-
mal olarak Trkiye Komnist Partisinin eline geiyordu.
1925'e kadar, Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesinde sz
sahibi grup, bir cephe is-
teyenlerdi. Bununla birlikte Sreyya (Aydemir) ile Sadrettin
Celal (Antel) bir tezi Sreyya (Ayde-
mir), 1923 Moskova'dan gelerek "Trkiye ve
ifti Sosyalist na ve gizli Komnist Partisine dahil ola-
rak blm sekreteri (Bunun teknik ismi Merkez
Komitesi Merkez Komitesi 1. ile
Sreyya (Aydemir), Sadrettin Celal (Antel) ile bir-
likte kaleme "Lenin ve Leninizm" isimli say-
diyordu: " ... Memleketin zengin sermayedar ileri bir ha-
le gelmesi, gnn tarihi bir vazifesidir. Bu vazife ise disiplinli ve
bir Cumhuriyet Partisine Cumhuriyetin idame ve
'
iin her hareket, ne kadar bile olsa
rudur, terakkiperverane bir harekettir ... "
Bu belgeden ki, TKP Merkez Komitesi iinde parti takti-
ve stratejisi konusunda bir Sreyya (Aydemir)
ve Trriye' de kesif bir iin, mca-
delesi dayanan bir faaliyetin ederek, Milli
devrin tek partisi olan Cumhuriyet Halk
girmeyi, ve onu ele geirerek sosyalist bir Trkiyeyi
tasavvur Bu tez 1927 yenilgiye
Sreyya (Aydemir) ile birlikte pek ok komnist, Komnternden ve
Trkiye Komnist Partisinden ihra edildiler. Fakat bu grup da
"KADRO" hareketini yaratarak, Milli Tr-
kiyesinin marksist ynde ve fakat milliyeti niteliklerle
Trkiye' de Sol Hareketler l 203
Mustafa Kemal'in (Atatrk) "Kadro"2 hareketini tatil etmesi ile
revizyonist komnistler de medeni yollarla susturuldular. 1931-1933
1946 gelene kadar Trkiye Komnist Partisi, Dr.
fik Hsn'nn faaliyeti gsterdi.
Bu revizyonist Trkiye' de in ve Hindistan
Komnist Partilerinde de uygulama buldu. 1924
da Mao'nun ve Li-Chau-Shi'nin komnist grup in milli-
yeti partisi olan Kuomintanga dahil oldular. Hindistan' da ise M. N.
Roy komnist partiden Hindistan milli parti-
si olan "Kongre Partisi"ne girdiler.
Trkiye Komnist Partisi'nin resmi Tek Cephe kendi n-
bir idi. Bunun da
dan, Sreyya (Aydemir) ile Sadrettin Celal (Antel) Komnist
Partisi'nin ve Komnternin
il. Dnya Harbi ve Trkiye
Komnist Partisinin Cephe ve Faaliyeti
Komnist Partisi'nin genel sekreteri Dr. Hsn 1939
yaz kadar yurt bulunuyordu. Bir sre, Moskova, Var-
Berlin bulundu. Hatta, Komntern grevlisi olarak
in'e gitti. Fakat genel Paris idi. Dnya harbinin patlak verme-
sine gnlerdi. Trkiye'ye gelmesi gerekiyordu. Dr. Hsn
Paris pasaport alarak ve Dahiliye Vekaleti-
nin 11Temmuz1939 gn ve Emniyet-i Umumiye IV.
besinin 270/12472 msaadesi ile Trkiye'ye dnd. Hkumete
iin mektupta, Trkiye'ye takdir-
de siyasetle konusunda da teminat Tabii ki, bu
klasik bir komnist idi. Nitekim, Dr. Hsn Trki-
ye' ye mteakip Komnist Partisini organize etti3.
Trkiye Komnist Partisinin
1939'dan 1944 ve 1944'ten 1946'ya
kadar sregelen faaliyetleri iinde
cephe II. Cihan sava-
istikametlere gre
Ve daima mttefiklerin
Sovyetler menfaat-
n planda tutuldu. II. Dnya
sonraki gnlerde de
(1946) niyet ve gaye
devam etti. Trkiye Gizli
Komnist Partisinin cephe
2. Dnya
sonuna kadar dnya
siyasetinde yeni dnya
sisteminin
kadar, jeopolitik
hareketlerin
ynnden de bir dnm
204 \ Aclan
ve bilahare cephe faaliyeti
iin, 15 1946 tarihinde
rfi Dr. Hsn evinde
bir aramada ele geen Moskovaya bir raporun
nemli buraya aktarmakta fayda umuyoruz; Dr.
Hsn Moskova'ya raporun iinde, Dnya har-
bi Trkiye Komnist Partisi'nin faaliyetlerini ve
"Harp durum hlasa edilebilir: Hkumet,
kilatlanma gayretlerine esasen mevcut olan bir kat
daha Her trl daha ilk hamlede nleniyor ve
tevkif, nefy vesair suretlerle faaliyet edemez bir
hale konuyordu. Amele tam bir ve iinde
Faaliyetsiz ve idaresiz bir tarzda srnen tek tk meslek
birlikleri de ortada Kk burjuvazi ve genlik de du-
rumda idi.
(komnistler demek istiyor), harpten az evvel kabul
yeni taktik mucibince, gizli yok denecek
dereceye icra Buna mukabil tasavvur edilen Halk Partisi'ne
ve Halkevlerine girmek ancak ok kk bir mikyasta
yegane faaliyetleri, mnevver genlik umumi
karakterde bir sol ajitasyon yapmaya ve sol (gazete ve
mecmua) desteklemeye inhisar ediyordu. Bizzat kendileri de edebi bir
marksist mecmua Bu mecmua, siyasi meselelere katiyen
hissiyata hitap eden marksist
edebi tahliller, tarihi materyalist vulgarizasyon makalecilikleri
yordu. Bu bile, bir genlik zmresinin top-
ve harekete unsurlar
Nihayet hkumet bunu da ok grd5. Trl mecmua ve risale-
lerin halde, Yeni 1941
Ve muharrirlerinden belli askeri mahkemeye verdi.
"Bundan evvel amele ve genlik en messir tahrikatta
bulunan bir mcahit ve bunlar birka lideri, rfi
Anadolu ilerine Bylece, harbin ikinci sene-
si hareketin idarecilerinden ancak birka grebilecek
bir durumda bulunuyordu. O ilk defa bir Seta-Platfo:rm6 top-
Bu o zamanlarda hkumetin tertip i ve si-
yaset gzden geirildi. Onu, telakki etmek ve tama-
miyle menfi, muhalif bir hat takip etmek grlmedi.
Esasen bu hkumetin serbest ticareti tahdit, kontrol vesai-
re gibi tedbirleri ve garp demokrasilerine tamamiyle dost bir siyaset
gtmesi hasebiyle, kendisint> mtemadiyen hcum eden yerli
Trkiye' de Sol Hareketler l 2os
hareketine muvazi bir duruma ve kabine ekile-
cek olursa, o gre, yerine, daha ziyade Al-
manlara dost unsurlardan tamamiyle temayll bir
hkumetin gemesi ve harici siyasette bsbtn mttefik
devletlerden yz evirmesi muhakkak gnn
muayyen ve maddi gre ve sol demokratik hare-
ketin ok uzak
lap hareketi iin Refik Saydam hkumetinin iktidarda kal-
btn ihtimallere mrecceh
hareketi (TKP faaliyeti) daimi surette onun tedbirleri-
ni ve tenkid etmek halk menfaatine ve demo-
krasi ve hrriyet lehine cesurane ve cezri tedbirler almaya
kendisini zorlamak, kendi mstakil siyasetini daima tebarz
ettirmek suretiyle ona bir idame edecek, ekilme
meselesini ileri srmekten Bu ve bu hat, yol-
ve mucip da, sonunda
ittifakla kabul
"Fakat, az sonra Refik Saydam vefat etti. Yerine getirilen
lu, daha ilk kendini vurguncu ticaret burjuvazisinin ve zen-
gin kyl toprak sahiplerinin mmessili olarak vurdu. Ticareti
yani tamamiyle serbest Ver-
gisi" ile milli aleyhine bir soygun kanunu ile
cephesi ile mteahhitlerin ve zengin zira-
at mstahsillerinin kk tasarruf sahiplerinin karagn ak-
sr'atlendirildi. Bu daha evvelki hku-
met karar zerinde
"1942 kadar olan devre, umumi olarak,
ca hlasa edilebilir:
"Henz, daha, legal mevcut ol-
iin, ile sistemli tarzda, Kemalizmin bu tereddi et-
ve burjuvazi
mcadeleye trl bir faaliyet
malik bulunmuyorduk. Tezahrler ve organize
edecek derecede kuvvetli bir kadromuz yoktu.
"1942 senesi iinde, faaliyetlerimiz daha ziyade legal
zerine Ankara'da Marxist iki
ciddi mecmuaya? muntazam rehberlik ettik. Bir taraftan da
Tan gazetesinde umumi siyaset ve cihandaki harp
gn gnne takip eden te-
mine Bazen bizzat kaleme alarak Hareketin
merkezi sikleti, biraz mnevver
du. Zira, rehber ekserisi, merkezden ve
t. Dnya
Trk solunun sert
tenkitlerine maruz kalacak
olan dnemin hkmetinin
Dr. Refik
Saydam (stte) ve
(altta) en
geleceklerdir
bir kltrden
te bir kon meselesi
syleyen CHP'nin
nl
emrini veren
206 I Aclan
ile olan olduka bulunuyordu. Bir, bu
dzeltmek ve bir de vurgunculardan cereyandan
alan serbest ticareti, hkumetinin durum ve
millet yeni tezahrleri siyasetimizi
yeni gzden geirmek Yeni durumu kavra-
yan ve yeni uyum muayyen bir platform mevcut do-
faaliyette bocalamalar gze harekete iltihak eden he-
unsurlar tatmin edilmiyor ve kadro byk
bir temerr gze Nihayet 1943 yeni platform
teklifi ortaya senenin topla-
nan bir Plenumda uzun durum ve
proje zerinde edildikten sonra, platform kat'! al-
Birka hafta teksir edilerek hareket merkezlerine ve belli
idarecilere Bu malumat
vermezden evvel syleyeyim ki, harp beri ilk de-
fa byle derli toplu, btn meseleler ve meta-
libimizi izah eden bir mufassal tahminin ok s-
tnde bir tesir husule getirdi. Bu byk bir
lukla zamanda harekete, hayret verici
bir verdi.
"Bunun hareketin mahsus olmak
zere poligrafla muvakkat bltenler koyuldu.
her birinde o en mhim siyasi mesele ve hadiselerden biri
(TKP) bir tarzda tahlil ediliyordu.
Bu da platformun velud tesirini devam Bylece 1943
1944 kadar olan sene, harp devresinin en verimli
ve hareketimizin kredisini azami derecede ykselten bir sene oldu.
"Bu senenin halk memleketimizin mttefik-
ler harbe girmesi aleyhine ve sistemli bir propaganda
ve bu yolda hkumette mttefikler an-
tekliflere mukavemet etmesi ve iin bir zemin ve
ideoloji SETA, bu vaziyet geirme-
nin, bir hata takdir etti. Ve ileri srlen harp aleyhindeki fi-
kirlere hareketimizin tenkidlerini ve mstacelen harbe gitmemiz
lzumu ihtiva eden bir beyanname kabul ve
Maatesf, bu beyanname, mikyasta Fakat,
tesirsiz da denemez.
"Yine bu gemi olan hareketine
da sistemli bir mcadele yrtlyordu. Daha yaz
Trklk meselesinin i yzn ilmi bir tahlil ve eden
bir "En Byk Tehlike" legal olarak matbuat ale-
mine bunun byk akisleri niversite ara-
Trkiye' de Sol Hareketler l 207
byk bir nefretli heyecan ve bu genler
hareketimizin fevkalade Daha sonra niversiteliler
kurulan ve Vurgunculuk Aleyhine Cephe" ha-
reketinin muvaffakiyetini buna borluyuz. Malum ze-
re, yine bu Millet Meclisinde bir ve Hariciye Vekilinin
ve kstaha bir mucip Bundan
Trkler aleyhindeki propagandaya muntazam bir tarzda, Ankara' da
Marxist mecmuadaS ve Tan gazetesinde devam bu h-
cumlar ancak hkumetin mdahale ve ile zaman zaman in-
kitaa
"Btn bu faaliyetler sayesinde hem de emekiler hare-
ketin temeli gibi ve bulunuyordu.
Bu muvaffakiyetler gvenini hadden fazla
yordu. Ve o nispette de, tedbirli hareket riayetleri
du. Sonradan gre Mart 1944 takaddm eden
devrede, en tecviz edilemiyecek
birok ulu orta hareketlerde bulunmaktan ve kolayca
nne geebilecek teknik hatalar irtikap ve gizlilik kaidelerini
ok defa ayaklar
"Bir taraftan da hareketin sr'atle hkumetin dikkat na-
ekmekten ve kendisini rktmemekten hali Bil-
hassa harp kalmak ve szde ne olursa olsun muhafa-
za etmek ve keskin tenkid ile ha-
kim burjuva pek ziyade nihayet kendi ted-
birsizliklerimiz yznden ele geirdikleri ip sayesinde hareket
iinde bilhassa faal rol oynayan mahrum edilmeleri karar-
ve yz kadar mcahit 10-15 gn gibi bir mddet
da Ankara, Karabk ve ve
tatbiki ile feci bir tahkikat
Gazeteler ilk verilen lakonik birinde, bu mevkuf in-
Trokist de9, z
komnistler umumi efkara ilan etmekte ve bu
itiraf tesirsiz takip eden safha faaliyet
zerre kadar sekteye bilakis bundan dersler ku-
surlu ve rk taraflar ve daha sarih olarak bir "De-
mokratik Cephesi" kurmak istikameti
ilk haftaTarda mahalli grup ve olan
bir kafi derecede unsurlar-
da alametleri ve faaliyetten yan izenler
kadro ve tevfikten
olanlar ve bunlar bir sene kadar evvel SET A
gen bir mcahitlD iki byk evvela
2os I Aclan
kuvvetlendirmeye ve sonra da yeni gre,
harekete yeni bir vehe muvaffak
"Yeni siyasi durum gzden hkumetin bir taraf-
tan tedrici bir mttefiklerin tazyik ve serfuru ede-
rek, ay evvel kat'i bir etmek suretiyle irtikap
milli menfaatlara ve milli istiklalin ve affedil-
mez siyasi tesirlerini gidermeye beraber, dahili
yine ve daha keskin bir tarzda toprak sahipleri ve tredi
speklasyoncu burjuva mzaharet gren tam
ile reaksiyoner ve mtemayil iktisadi siyasi tedbirler-
de israr memlekette, ve demokrat mnevverlere kar-
harbin en devrelerinde ve lzumundan daha ok bir korkut-
ma ve ezme siyaseti gtme niyetinde bu halin demokrasi lehi-
ne i ve ve hak kitlelerinin menfaat..:
koruyan ve namuslu yurtseverlerin siyasi faaliyet
icbar gne kadar devam tesbit
bu gayeye kadar elde mevcut btn sis-
temli bir mcadele yaratmak lzumu nde duran en hayati vazifeler-
den biri zerinde ittifak
mttefik devletler bilhassa Tahran beri
gze arpacak bir tarzda eden btn terakkiperver
grup ve mrekkep demokrasi ve cephelerini,
takip ettikleri mterakki milli birlik siyaseti gznnde tutula-
rak, memleketimizde de her trl sol temayll ve namuslu
terakkiperver yurtseverleri iine alacak ve hatta gnl
ve hkumetlerin ile ve
bilhassa gibi bu yolda en ileri idarecilerin temizlen-
mek suretiyle, Halk Partisine de yer verecek ve vurgunculara
Demokratik Mcadele Cephesi bir a-
Bu memleketteki soy-
gun ve vurgunculuk ve iinde yer yer ileri g-
muhalefet ve sefalete
mahkum eden bu n ayak olan ve bunu adeta eden Halk
Partisi'nin mes'uliyetlerine etmekten ekinerek bu partiye
hi iki muhalif mev-
cut onun iin zeminin
nan kararda
"Hareketin kadrosunda bu mesele mdellel bir izahname
ile ana gayelerimize her zamandan ziyade kal-
makla beraber nmzdeki zafer ve devresinde
vazifemiz bu demokrasi cephesinin ve her areye
vurarak
Trkiye' de Sol Hareketler l 209
"Bu SETA, ilk hamlede CEPHE hareketinin faaliyetine
temel edecek kadar ve metalibi ihtiva eden bir de lis7
te ki, bu liste zere olan hareketin siyasi muhteva-
ve temelini karakterize cihetle, onu da bu mektupla gn-
deriyorum.
"Bu kararname ile hareketimiz, denebilir ki, yepyeni bir safhaya
Bunun zerine byk bir
hade sanki herkes, iinde halde ifade bir
duygunun ve bir yeni telakkinin isabetli bir tarzda
kanaati ile polis tehditlerine daha byk bir yeniden fa-
aliyete arzu ve
"Bilhassa niversite muhitinde hi bir zaman hareketimize nasip
olmayan ve sratli bir serpilme ay gibi bir za-
man iinde, 150'si gruplara mensup olmak zere 500 kadar
genci harekete geirmek elde
Bunlar, Eminn Halkevinde, profesr
bir itirazlar ve makus tezahrlerle ihlal ve
maya mecbur etmek suretiyle, ilk muvaffakiyetlerinden birini elde et-
"Yine bu yeni tesiri ile 15 kadar vilayetteki
veya sempatizan ile olan da, son iki ay
iinde tekrar tesis de, arada, niversite ve yk-
sek mektep ve kolejlerdeki CEPHE hareketli-
polis zerine ve Oktobr iinde niversite bi-
adeta polis hafiyeleri muhassaraya sa-
birok gen ve bu meyanda kadromuzda dahil bulunan
mcahitler (50 fazla) sorguya ve tevkif
rfi Mahkemesinde mu-
hakemeleri
"En son olarak da Kayseri' de olan gruplara mensup birka
sol temayll legal dikkat naza-
zerlerine birok incelemeden sonra ora a-
dokuz tahkikat ve Ankara ile
olan muhabere neticesinde Ankara'ya sevki de oradaki
(komnistlerin) ithal edilecekleri haber
Grlyor ki, son gnleri olan mevcut hkumet, ileri g-
ister bir mensup olsun, ister hareketimize
dostluk gstermekle iktifa etsinler, kat'iyen
tatbik etmektedir. Fiili olarak elde legal
hadiseler ve durum sz syle-
mek bugn iin elimizden bulunuyor. Bugn iin bu
siyaseti ile, Sovyetler ve demokrasi bu hkumet, bizi tam bir
21 O 1 Aclan
illegaliteye itiyor. Hatta hkumet partisi iindeki muhalifler bi-
le tam bir gizlilik iinde zorunda Biz
men bu durumdan iin mcadele ve etmekte de-
vam Ve umuyoruz ki, ok uzak bir atide Alman fa-
ile dostluk devresinin bir olan bu dejenere hkumet
ekibi, mevkiini daha namuslu ve memleketin ve selametini
idrak eden cidden demokrat mcahitlere ve aka-
binde CEPHE'mizin serbeste mcadeleye memleketi bir
mevzuu gibi soyan tufeyli vurgunculardan ve serseri
den bir zamanda temizlemesi ve hakiki demokrasinin temellerini
kurarak milli istiklalin imkan dahiline girecektir.
"Bu takdirde onbinlerce kyl ve mnevverin ve
emeki eden birok emareler mevcut-
tur. Ve bu perspektif o kadar barizdir ki, birok mevki sahibi
ler son zamanda bizden idarecileri diye bahset-
meye
1- Hkumeti, Trkiyenin demokrat mttefiklere olan
taahhtlerini yerine getirmekte son derece gecikti. Bir Hitlerci Almanya
zaferine bel vazgemek iin en (Tah-
ran bu tamir kabul etmez byk siyasi suun
gn getike onun daha ziyade ykleniyor ve onu g-
nn icap cezri iktisadi ve siyasi tedbirleri almak imkan ve serbes-
tisinden mahrum bir duruma sokuyor. Bu kabiliyetsiz, mtemayil
mrteci hkumet bela milletin tahakkm
etmekten vazgeecek yerde, muzaffer demokrasilerden
her gn biraz daha zelilane boyun suretiyle milli ve haysiye-
timizi istiklalimizin yksek ayaklar
mektedir. Onun tekrar yakalamak iin
biricik are gelen gre hareketini ayarlamaktan ibaret
olan bu pasif ihtiyat siyasetidir.
2 - Bununla beraber siyasette takriben bir seneden beri, byk de-
mokrasilerin izinde yrmekte tahalk, onun i ilk
gnlerdenberi mihenk Trk burjuvazisinin, Alman serma-
yesi ile en mtereddi vurguncu ve byk toprak sa-
hiplerinin koruma prensibine elan bugn drt elle
durmaktan Bu iktisadi anti-demokratik ve inhisar-
mahiyeti ise gze arpacak derecede
3 - Bunun belli tezahrlerini ise, her gn trl ve
dertleri halk ktleleri kendi bedenlerinde
enflasyon ve ile izah edilemeyen dere-
cede yksek fiyatlar, ve Amerikan dvizleriyle Trk nispetinin
realiteye uygun bir tarzda dzeltme meselesinin srncemede ih-
racat mahsulleri uydurulma-
Trkiye' de Sol Hareketler l 211
ve ithalat sahn alma bedellerine son-
suz geciktirilmesi Bu sefaletin sebeplerine gs-
terilen ve bununla demokrasi lehine ve umumiyet
zere sola sarkan hareketler, dnyada hi gibi
eliin bugn ve bu zan alhnda bulunan evreler daimi
bir ve ekmek mahrum edilmek tehditlerine maruz
4 - Bunun neticesi olarak, yoksul ky ve ms-
tehlik ktleleri adeta mzmin bir hkm srmektedir.
5 - Son zamanlarda idare kadrosunda korkun bir
olan ve suistimaller ile bir kat daha bu feci duruma son ver-
menin tek aresi hkumeti, mazileri Hitlerci Almanlara olmak
ve Trk olmak lekeleri ile Atatrk
ve demokrasi prensibine gtrmez daha namuslu
ve mecbur etmektir.
6 - Bu gayeye bir zamanda Zira pek muh-
telif evrelerde ve serbeste iini dkmek ve toplamak ihtiya-
o kadar ki, btn bu idarelerinin bir Demokrat Cepheye
ortaya nnde durulmaz bir siyasi kuv-
vet iin yeter. Byle bir kuvvetle Halk Partisinin kendi
tehlikeye kafa tasavvur bile edilemez.
"Bir taraftan Halk Partisi'nin idare edici kadrosu,
ve olmak zere gtrmez bir tarzda Sovyetlere aleyh-
tar ve Sovyetler ile dostluk ve siyasetine
tan Bundan tr, iki byk anglo-sakson demokrasisi
de, Trk Hkumetinin mrn bir gn bile uzatmaya etmek
dursun, idare hususunda
kullanmak suretiyle ierdeki demokrat kuvvetler cephesini
desteklemek Bunun da memleketteki tek hakimiye-
tinin ve otoriter idarenin ve Trkiye' de hakiki ve fiili demo-
krasi devresinin besbellidir."
TKP'ye Gre Kemalizmin Tereddi
"Yurta Sulh Cihanda Sulh"
Trkiye Komnist Partisi genel sekreteri Dr. Hsn
merin bu raporu, gayet belirtmektedir ki, gizli Parti en g
dahi faaliyetlerine ara de
gre
Dr. Hsn gre, kendisi yurda
Trk komnistleri, Dnya harbinden az evvel kabul ol-
taktik gizli yok denecek dereceye indir-
O gre, ok kk mikyastaki
112 I Aclan
iktidar partisine ve Halkevlerine sokmaya muvaffak
TKP bu arada, siyasi meselelere kat'iyen dokunmayan "Yeni Edebiyat"
dergisini Ama hkumet 1941 "Yeni Edebi-
yat" yneticilerini rfi Mahkemesine ver-
di. Dergi zaman 26. bulunuyordu. Neriman
Hikmet ztekin, Sabiha (Zekeriya) Sertel, Emin Trk Eliin, Suat Der-
Zeki Hasan Dinamo, Suphi Suat
Ruhi (Suat ve Fuat Baraner (Suat Der-
tevkif edildiler. Fuat Baraner ile Zeki
dergi ile ilgileri (!) serbest Geri
komnizm yapmaktan hkm Fakat
hkm As. Temyiz Mahkemesi bozuldu. Bunun sebebi, ko-
mnizm yapan bu Matbuat Kanunu-
nun gn sonra takibata
idi. Oysa gerek ki, "Yeni Edebiyat" dergisi mptedilerin
bir edebiyat risalesi Trkiye Gizli Komnist Partisinin resmi
idi. (Bu, Dr. Hsn Moskovaya ra-
pordan da Mahkemenin, dergi ile ilgili iin ser-
best Fuat Baraner ile Zeki da Trkiye Kom-
nist Partisi (gizli) merkez komitesi yeleriydiler. 1944 an-
zere TKP'nin merkez icra komitesi sekreteri Fuat Bara-
ner idi. Bilahare Zeki bu mevkie 1951-1952 ko-
mnist
gibi 1939 - 1941 TKP henz bir cephe-
faaliyetine Ancak, toplanan SEDA-Platform'u (Biz
bu deyimi Merkez Komitesi olarak kabul ediyoruz.) Rasih Nuri de
bir Santral Komite belirtiyor.
Refik Saydam hkumetini desteklemeye karar verdi. Bu haki-
ki gerekleri bilinmemektedir. Dr. Hsn raporda gs-
gerekler de tatmin edici tahmin edilebilir ki,
henz Dnya ve Sovyetler
Nazi ile 1939 Dostluk ve imzala-
ve harp gibi Trkiye de harbe girmeme
Bu siyasi durum, Trkiye Komnist Partisini temkine sevket-
Trkiye ile Sovyetlerin harp zerine
gderek, edebi faaliyetlerle ve Refik destekleme ka-
Vaktaki, 21 Haziran 1941'de Almanya, Sovyetlere
harp ilan ettiler ve Trkiye o zaman da direndi, harp
o zaman Trkiye Komnist Partisi, Trk hkumetlerine ke-
sif mcadeleye karar verdi. Dr. Hsn bunu Refik Say-
lm ve yerine nitelikte
kil Zira, Dr. Hsn eve Trkiye Ko-
Turkiye'de Sol Hareketler l 2 n
mnist Partisi'ne gre, kalma ol-
iin Trk hkumetlerine mcadele Trk h-
kumetleri, Sovyetler ile mttefikleri harbe
iin hcuma Tabii ki, byle bir hku-
met bir hkumetti.
Trkiye Komnist Partisinin 1942 ilk
mcadelesi, Kemalizmin tereddi idi. Ney-
di bu Kemalizmin tereddi Hkumet o zaman
"Yurtta Sulh Cihanda Sulh"ll izlemekteydi. Bu-
nun harp iindeki
te Trkiye Komnist Partisinin Kemalizmin tereddi
olarak "Yurtta Sulh Cihanda Sulh"
dan
TKP, 1942 iinde legal nem verdi. Zira o zamanlar yr-
politika iin, harple ilgili kamuoyuna
da fayda Ankara'da Behice Boran, Niyazi Berkes, Pertev
Naili Boratav, Muzaffer legal ynetimindeki "Yurt ve
Dnya" ile dergileri gizli Komnist Partisi'nin denetimi al-
idi. da Sabiha Sertel ve Zekeriya Sertel ifti-
nin ynetimindeki "Tan" gazetesi de tamamen gizli Komnist Parti-
sinin legal idi. Parti, gn gnne aksettiriyor.
"Tan" pek Dr. Hsn ta-
kaleme politika icmalleri de 1927'de revizyo-
nizmle TKP'nin Hsn ile ilgisi kesilen Sadrettin
Celal Antel kaleme teyandan, Trkiye Ko-
mnist Partisinin illegal kadrosu da ye iin m-
nevverlere ve niversite yneltmeye
1943'te Plenum yeniden (Plenum: genel kongre ara-
konferans). Yeni kararlara gre, 1943'te Trkiye Komnist Parti-
si, Trk hkumetinin mttefikler harbe girmesi meselesini
daha kesif bir ele SETA gre, mstacelen Trk
hkumetleri harbe mttefikler girmelidir. Zira Sovyetler Birli-
lehine Trkiye Komnist Par-
tisinin 1943 Cephe ilk ka-
bul edilebilir. Bunun fanatik milliyetilere da
mcadele Ve Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi
bir Parti Faris Erkman ile piya-
saya srd. Daha nce de 1 Temmuz 1943'te bir serisi
"Tan" gazetesinde gn devam etti. Bu "Trk-
lk ve Mahiyeti"; "Trk
ve "Cumhuriyet Devrinde Trklk idi. Hemen
hemen gnlerde Faris ile legal olarak
Alman lajizminin
TKP,
siyasi lnn
hkmetine ve
yneltmijli.
Faris Erkman Trk
aleyhinde
beyanname
dneminde genij
-
2141 Aclan
Hitler
yenilgisiyle son bulan
taktik
lnn hkmeti, Trk
milliyetilerini topyekun
tevkif ederek, tarihe
"3
geecek alan
msebbibi
nde
gelen ismi tarihi ve
Hseyin Nihal
ismi: "En Byk Tehlike" idil2. Kom-
nist Partisine gre, fanatik milliyetiler
eski Rus ordusunun harp
iyi bilip, Trkiyeye Komnist Par-
tisi bu sebeptendir ki, zerinde durdu. Ve hat-
ta hkumet de bu durumdan yararlanarak 3 1944'te
Trkleri tevkif etti. paralelde, Fuat Baraner y-
netimindeki gizli Parti de zaten ile birlikte yaka-
1939'da Sovyetler, Nazi ile yap-
zaman, emperyalist ve kapitalist dnyaya Stalin,
Nazi ile Sovyetler cephede mtalaa
ediyordu.
Trkiye Komnist Partisinin bu iki ynl (yani
Trkiyenin mttefikler harbe girmesi - Alman taraf-
sonunda bir sentez ve ilk defa bir CEPHE
ilkeleri ile tavazzuh etti. Bu Cephenin o gnlerin politik
na uygun ismi: ve Vurgunculuk Aleyhinde Cephe Bir-.
idi.
Trkiye harbe halde, Trk ekonomik
iindeydi. Ekmek, gibi maddeler vesikaya (1942
ve sefalet Hkumet btesinin
drde milli savunma gidiyordu.
harp ve zenginleri Karaborsa
Hkumet kontrol edemez hale Ve halk
hkumete umumi bir Trkiye Komnist
Partisi, bu genel yararlanarak ve Vurguncu-
luk Aleyhinde Cephe ismini faaliyeti ile kitlelere
ve bilhassa niversite onlarla irtibat
tu. Bu niversiteler ismi Genlik
(Cephesi)" idi ve lideri o Fakltesinde asistan olan
Mihri Belli idi. Trkiye Komnist Partisi, gnn gereklerinden yarar-
lanabilmesini iin Cephe Raporda da be-
gibi, 150 kadar militan gen, 500 kadar ynetmek-
teydi. Bu rakamlar Trkiye'nin o gnk iinde nemsenecek
bir
Dr. Hsn "Hareketin muvaffakiyetini bu-
na borluyuz" derken, memleket gereklerinden yararlanabilmelerine
bulunuyor; yani vurgunculardan, harp zen-
ginlerinden sz ederek propaganda yrtmelerine
Mihri Belli, Tahsin Berkem, Safa Yurdanur, Sleymaniye Camiinin
iki minaresi Hkumeti Vurguncularla Sa-
Cephesi" asmak isterken
Trkiye' de Sol Harekeller \ 215
Genlik TKP'nin genlik seksiyo-
nu idi. Mahkemeye verilen 55 28 muhtelif ceza-
lara (Hapis ve srgn olmak zere).
1944 Trkiye Komnist Partisi bir yedeksubay
cebinde bulunan Trkiye Komnist Partisinin
gizli blteni yznden Fuat Baraner grubunun
ise ilkin "T.C. Hava Mdafaa Genel
11. ks. S: 35170 ve Ad. M: 944/23 Ankara - Ey-
ll 1944" tarihli iddianame ile Hava Kuvvetlerinde grld.
Zira, Fuat Baraner, o eskerlik grevini Trk Ha-
va Kuvvetlerinde er olarak yapmakta idi. Mdeiumumilik
ise As. Hakim Mutlugil bulunuyordu. Bil-
hassa, Fuat Baraner'in zerine ve TKP Merkez
ra Komitesi Sekreteri Parti seksiyonu, da olduka
bir zlme Vilayet, Ka-
skdar komitelerinde hcreler
Partinin reisi, Fuat Baraner idi. Bu tabir ve kom-
nist iin Komnist Partilerinde reislik,
gibi makamlar fahri olursa Partinin en yksek kademe-
sinin ismi Genel Sekreterlik Genel Sekreterlik da,
Merkez Komitenin ve Partinin Merkez Komite yele-
rinden seilen bir de Merkez Komitesi ki, bunun sekreteri
Partinin ynetir. Bu Merkez Komitesi ise, st kade-
mede en aktif kademesidir. 1944 da Fuat Ba-
raner, Trkiye Komnist Partisi'nin Merkez Komitesi Sekreteri 'Genel
Sekreteri' "Merkez Komitesi Sekreteri" idi. Partinin Merkez
Komitesi Sekreteri, o zaman Dr. Hsn idi. Fakat neden-
se, Dr. Hsn bu meydana ve mahke-
meye verilmedi. O zaman polisin elindeki yetkiye Dr.
Hsn zerinde bir ve Re-
Fuat Baraneri Parti reisi olarak mahkemeye sevki, Dr. Hsn
kamuflajdaki idi.
1944 Partinin Vilayet Komitesi yeleri, Ni-
hat Balyoz, David Nae, Sebati idi.
bu komitede Mustafa Birtem, de rol Mustafa Birtem ta-
raftan komitesinde de grevli idi. Hcrenin
yeleri Yunus ve Cemali Gngrmez'di. ko-
mitesinde, Halit Irgat, Arif zinsel, Sebati
ve skdar da Sebati
idaresinde idi. Kirkor Sarafyan, Mnir Belen, Jak da bu ko-
mitenin yeleri Ankara'da yakalanan Zeki
ile Hikmet Elin, Ankara ele vermemeye muvaffak oldular.
ABD'nin
Sovyet
bir bir
devrin sol
bir
grnyordu
2161 Aclan
Selanik'te politik
Cumhuriyet'le
devam ettiren Zekeriya
Sertel, Tan Gazetesi'nin
sahibi Sol
Birlik Cephesi kurma
yolunda nemli isimlerden
biriydi
Dr. Hsn raporunda SETA'ya gen
bir partilinin Mihri Bel-
li idi. Zeki bir sre mevkuf ade-
mi takip alarak tekrar Ktphanesindeki
dnd. Mahkeme, Ankara Elin ve
Fehmi Kurucuyu da tevkif Karabk'ten Zihni Tur-
gay, Ertekin, Ziya Tre tahkikata Mahkeme-
ye verilenler Nihat Hadi Malko, Presi
Hasan, Avni Gner, Hseyin Ali Toku, Ziya Tre,
Baytar Cavit Evren, Remzi Osman
Halil Giray, Zira Nurerun gibi isimler de Hasan
Basri Alp ise, Emniyet
tahkikat dneminde intihar iin dava
Genlik ile TKP Fuat) grld.
Mihri Belli'nin, gnlerde Feshanede bildiri
komnist hcreleri ile
gibi mahkemeye Dr. Hsn
merin raporundaki rakamlar mbayanet Ve
yor ki, 1944 siyasi mlahazalarla bir noktadan sonra durdu-
Zira Al-
man Cephesinde yenilmeye Sovyet ordula-
Amerikan zerine glenerek taarruza ge-
1943 gizli Trkiye Komnist Partisi legal
ta da ilk defa Tek Cephe, Anti - Cephe gibi deyimleri kullanma-
ya Zekeriya Sertel, "Tan" gazetesine Londra'dan gnderdi-
" ... her men-
sup kimseler, cemiyetin yeni es-
ki Muhafazakar, liberal, sosya-
list herkes bu yeni aleme girmek iin el ele vermeye mecbur
harbe btn unutarak
yeni sademelerine da ylece Tek Cephe vcuda
lerdir ... "16 "Tan" gazetesine her ne kadar bu mektup Londra' dan gn-
ve M. Zekeriya Sertel da, bu makalenin
fik Hsn kaleme da
Zekeriya Sertel bu makalesini, Lord Arcbishop of Centurbury n-
ile maruf Komnist Partisi mensubu piskoposun Al-
bert Holl' deki bir mnasebetiyle kaleme ve
da Partisi mensubu Sir Stafford Cripts'in de
1942 ile 1943 Trkiye Komnist Partisinin CEPHE
Stalinin Komnternin ilan etme-
Trkiye'de Sol HarekeLler \ 217
si aksine 28 1943
tarihinde, Reuter Muhabiri Mr. King'in sorusuna Jo-
seph Stalinin Anadolu 29
1943 tarihli blteni gibi nemine bi-
naen bu blteni biz de gibi Zira, Kore Har-
bi ve Komnist Partileri ve
kendilerini tecrit ettikleri tarihe kadar olanki srenin olayla-
tutucu niteliktedir bu beyanat:
"Moskova, 29 (A.A) - Reuter Hususi Muhabiri Bildiriyor:
M. Stalin Komnternin feshi bana
mektubu
"Azizim Bay King,
"Komnist Enternasyonalinin feshi bir suale cevap verme-
mi isteyen mektubunuzu Size gnderiyorum:
"Sual:
" - Komnternin feshi tefsirleri ok msait ve
lehtedir. Bu hususta ve beynelmilel mnasebetlerin istikbali ile ala-
bahsine Sovyet noktai nedir?
"Cevap:
"-Komnist Enternasyonalinin uy-
gun bir tedbirdir. nk bu hrriyete btn milletlerin
man olan Hitlerizme hcumunun tanzimini
Komnist Enternasyonalinin uygundur, nk;
1) Bu milletlerin mdahale etmek ve bu
milletleri niyetinde iddia eden Hitlercilerin
ileri bu yznden maskesini Bugn bu yalana
son verilmektedir.
2) Bu, muhtelif memleketler komnist partilerinin kendi
menfaatine olarak fakat hariten gelen
emir zerine hareket bulunan hareketi da-
hilindeki komnizm ileri
yznden maskesini Bugn bu bhtana bir son veril-
mektedir.
3) Bu hrriyete memleketlerdeki vatanseverler iin, si-
yasi ve dini fikirleri bir yana terakkiper-
ver kuvvetlerinin bir tek Milli Cephesi dahilin-
de ve bu kuvvetlerin tevcih edilme-
si
Sol hareket iinde
siyasetlerden
daha Bu sebeble
ki, Trk Solu iinde
bulunan Jak lhmalyan ve
Hayk gibi etnik
unsurlara
rastlanabiliyordu
4) Bu, btn memleketler vatanseverleri iin, hrriyete
Dnya sol tarihinin
olan Komntern 2. Dnya
btn milletlerin Hitlerizmin tahakkm tehdidi ile Stalin
fesh edilir
zere bir tek beynelmilel CEPHE halinde ko-
ve bu suretle istikbalde milletlerin msavat daya-
nan dostane bir cemiyet halinde tanzim edilmesine yol
2181 Aclan
Kore Horbi, Trk Sol
hareketini taktik ynde
itekleyerek
cephe" sylemini
sebep
olmujtu. Bu cephenin
dnemin
nemli
Zekeriya Sertel'in
fikirdeyim ki, btn bu heyet-i umumiyesi ile
mttefiklerin ve milletlerin Hitler yenmek iin
mcadelelerinde mttehid cephelerini daha ziyade takviye nite-
cesini verecektir. Komnist Enternasyonalinin da-
tamamiyle bir tedbir
merkezindedir. nk, son kuvvetlerini
bu ki, hrriyete milletlerin bu cana-
vara son darbeyi vurmak ve milletleri kur-
tarmak zere, hcumu tanzim etmeleri l-
zumu Hrmetlerimle.
J. Stalin - 28 1943".
Zekeriya Sertelin zikredilen ile, Stalinin
Reuter muhabirine bu beyanat 231 gnlk bir zaman far-
Dr. Hsn Moskovaya rapordan da
vehile, 1942 beri "Tan" gazetesi gizli Komnist
Partisi'nin legal Ve TKP, 4 1945 tarihinde tahrip
tarihe kadar da gnlk "Tan" gazetesi ile ka-
muoyuna Zekeriya Sertelin ifadesinden ve TKP'nin
li isimler Cephe faaliyetinden de gibi, Komnternin
meselesi, ok evvelden Komnist Partilerine Ve bu
arada Trkiye Komnist Partisi de, Cephe faaliyetine vermekten geri
Kanaatimiz odur ki, Rusyaya taarruzundan
sonra, ismen bile fiilen Komntem faaliyetini tatil Sta-
linin 1943 tarihi ise, yeni iin-
de Komnteme yer ve bundan byle Tek Cephe faaliyeti ile, fa-
onlar istila lkelerde komnist
partilerinin sempatik gsterilerek Nitekim
byle Bulgaristan' da; "Vatan Cephesi", ekoslovakya'daki; anti -
cepheler, Macaristan' da; Birlikleri Cepheleri, Polonya' da; Muka-
vemet Cepheleri ile Rusya, A kadar sokulma-
ya muvaffak Stalinin, "Milli Cepheleri"
teklifi de nihayet Komnternin 1935 aktedilen VII. Kongresindeki
ibarettir. Bilhassa, in komnistleri de Stalinin yo-
lundan yrdkleri iin, Gney Asya' da ve tesiri l-
kelerde genellikle "Milll Cephesi" ismi cephe faaliyetleri
yrtmektedir. ki, byle bir "Milli Cephesi"
bizde de Ve bu cephenin, Moskova komnist
hareketlerden
Dnya Harbinin Dr. Hsn
ve Vurgunculuk Aleyhine Cephe" bir tadi-
lat Bu tadilat, Stalinin Reuter muhabirine bilgilere uygun-
Trkiye'de Sol Hareketler l 219
du. Dnya harbinin kaderi belli olduktan sonra, iktidar partisinin
iinde belirmeye muhalefet temaylleri Trkiye Komnist Par-
tisinin gznden Muhalefet etmezden nce, TKP faa-
liyet tadilat, bir iktidar partisi mensubunu da
iine alan yeni bir cephe hedef Yeni Cep-
henin ismi: ve Vurgunculara Mcadele Cephesi" idi.
Fakat, bu cephenin tatbiki iin zira 1945
Trkiye' de "Milli Muhalefet" partileri kurulmaya veya ku-
rulma Bu sefer Dr. Hsn 31
Temmuz 1945'te, iktidar partisini alan ve muhalefeti yutmak is-
teyen yeni bir Cephe Bu Cephe iki is-
mi kere "Milli Birlik Cephesi", kere de Demokrat-
lar Cephesi" ismiyle Bu belgenin aynen
DEMOKRAT
"Bu programdaki istek ve gayeler zerinde Trkiye' de
mevcut ileri siyasi partiler, meslek birlikleri, kltr cemiyetle-
ri ve ve irticaa mstakil demokrat gruplar ve yurtse-
verler ve namuslu Trkiyenin terakki yolunda sr'atle
ilerlemesi ve yeni cihan uyabilmesi ancak;
" - hamlelerden korkmayan bir "Milli Birlik" toplan-
makla ve birarada tahakkuk kuvvetle inan-
... ve ileri Demokratlar Cep-
hesi" byle bir temelini Demokrat-
lar Cephesi din, milliyet ve cins gzetmeksizin, vurgunculuk
ve ilgisi olmayan, tekmil namuslu
Demokratlar Cephesi 'Milli Birlik!'
Tek Parti Tasfiyesi
1) Vurguncu byk mteahhitlerin, byk iftlik sahiple-
rinin ve Trklerin, demokrasiye ve Sov-
yetler hkumeti hemen iktidar
2) Hitlerci Almanya ve Trk alka-
Atatrk ve demokrasi prensiplerine
he gtrmez partili ve partisiz, namuslu ve
kl edecek yeni bir kabine ele
3) Milleti temsil etmediklerini ve Halk Partisi emirle-
rini harfi harfine yerine getirmekten bir siyasi rolleri ken-
dileri de pekala bilen, mebuslar bir tahrikat ile, halk kt-
leleri mevcut "Millet Meclisi" bir dereceli, gizli ve
220 1 Aclan
umumi rey ve nisbi temsil ile serbest seim usuln kabul etmek ve kendi
kendini vermek zorunda
4) Btn hkumet daireleri, ordu ve mektepler ... tarihte misli grl-
iinde medeni mahva srklemesine ra-
mak olan ve ve szle
veya ile ve memur, ve komutanlardan a-
buklukla temizlenmesi ve bu cereyana rehber rol olanlar bun-
dan sonra zarar veremeyecek bir hale getirilmelidir.
Tam Demokrasi Hrriyetleri ve Serbest Seimle
Yeni Bir Millet Meclisi
5) Atatrk demokrasi hrriyetlerine ve her trl terakkiye
ve mrteci gruplar ve fertler mstesna, btn
yaymak, meslek ve korumak ve
memleketin siyasetinde messir olmak vs ... maksatlarla, cemiyetler, der-
nekler, siyasi partiler kurmakta tamamiyle serbest
6) ve mrtecilerden gayri, herkese sz ve ile, hkumetin icra-
ve kendi fikir ve tekliflerini
ileri srmek ve halka mal etmeye iin ve
lar, mitingler, gsteriler tertip etmek ve
7) Gazete ve mecmua hi bir hkumet iznine olmama-
iin sadece tescil yeter ve irtica fi-
kirlerini aksettirenler, mstesna, ve eserler hi bir vesile
ile, devlet sansr, kontrol ve tabi
8) ziraat gndelikilerinin, memur msdahdemlerinin kura-
meslek birlikleri veya sendikalara ve bu sendikalardan
edecek federasyonlara, ihtilaflara ve
hkumet nezdinde lzum grecekleri
temsil
9) Demokrasi hrriyetlerini mrteci kanunlar
rak, siyasi faaliyetlere yol ve Meclisin
en az ay sonra yeni seim kanununa gre, yirmi
ve erkek tekmil ile, umumi ve gizli oy-
la, serbest seim ve belli olacak hakiki milletvekillerinden m-
rekkep, tam ile demokrat bir Byk Millet Meclisi
za hakim
Devrimci ve Demokrat Siyasf Mahkum ve
Maznunlara Umumi Af
10) ve irticaa demokrasi serbestlikleri
muhtelif tarihlerde, mahkum veya srgn veya
olarak hapse ve mahkemelere olan
ve siyasi kanaat ve faaliyetlerinden hapiste
Trkiye'de Sol Hareketler l 221
bulunanlar lehine genel af ilan edilmelidir.
Toprak Sahibi, Kendine Buyruk Bir Kyllk
11) veya yetmeyen ana ktlelerine, do-
ve mahalli istihsal gre, kylerin evre-
lerinin yeter toprak bedava olarak da-
ve onu "alat ve kredi" Bu mak-
satla byk iftlik sahiplerinin ve zengin ky ve
lara ve daimi ky veya para ile toprakla-
ra devlet el gerekir.
12) Yoksul ve orta halli kylerin, byk toprak sahiplerine, mahalli
ve Ziraat olan eski silinmelidir.
Milli Her Hususta
13) Milli her gnk
hak ve ve en kk-
lerinden en byklerine kadar, tekmil ve vazifelere gre
geebilmeleri ve vergi mkellefiyeti de dahil olmak zere, her hususta b-
tn sahip z muamelesi grmeleri, bir itina
ile emniyet
14) vergisinden sefalete olan, yoksul ve dar
gelirli ilgililerin ve Maliye temsilci-
lerinden mrekkep bir komisyon incelenmeli ve cidden gadre
meydana mnasip tazminatlar verilmelidir.
Serbest Bir Genlik
15) Yoksul ve orta halli serbest maddi ve manevi serpilme
verilmeli, ve ve meslek bilgisi messeselerine
girmesi gerek okullarda ve niversitede gerekse
yerlerinde ve hususi koruma
Yksek tahsilin, mahsus bir imtiyaz ol-
son vermeli, bunun iin de ilk olarak yoksul talebenin tahsil
mddetince bedava ve bizzat kendileri ida-
re edilecek, byk niversite vcuda getirilmelidir.
16) Kimsesiz yoksul sefalet ve nlemek iin,
himayesi alacak ve terbiye ve tahsillerini bir
devlet
Erkeklere Tam
17) her trl mesleki, ilmi ve siyasi ve memuriyet-
lere msavi hakla, girebilmeleri, msavi iin cret belediye, vila-
yet ve Millet Mecliderine, girmeleri zamanda vekil ve se-
meleri ve ve messeselerde olarak himaye grmeleri
222 I Aclan
Dzenli, Bir Ekonomi
18) halk geim ve ve umumiyetle halk
ile ilgili tekmil byk istahsal, ve ve ku-
devlet idare ve maliyesi de dahil ol-
mak zere btn gc kontrol
19) Zaruri ihtiya maddeleri abuklukla indirme ve dnya fi-
uydurma hemen gerekir. Bu yolda ilk istihsal
veya veya her ikisi devletin ve
elinde olan veya Smerbank, Etibank vesaire gibi devlete messeseler
kontrol edilen madde ve mahsullerin ve belediye hizmetlerinin
ve cretlerine, harp olan yksek
hemen ve son seneler piyasaya bol bol olan ka-
mhim bir tedricen geri ekmek. .. etmelidir.
20) Orduya ve devlet fiyatla mal satmak veya gr-
mek suretiyle, cr'etkar bir mteahhitler zmresinin hazine he-
kazanlar ele geirmekte devam etmesini nlemek ve bu rezaleti or-
tadan iin, "Devlet Merkezi Sahn Alma Ofisi" ve "Devlet Merke-
zi Ofisi" iki iktisadi ve teknik dai-
re mstehlik devlet ve idareleri, fabrikalar ve beledi-
yeler olarak bunlara
21) Orduya, devlet ve belediyelere mteahhitlik etmek-
le, vurgunculukla vesair yollardan, harp seneleri or-
ta halli ve yoksul halk sefaleti ele olan, ola-
kazanlar ve memuriyet yetkilerini hususi menfaatlere alet edin-
mek ve fena kullanmak suretiyle servetler, devlet
msadere edilmelidir.
22) Bu veya mhim bir bir itimai si-
gorta ve Resmi ve resmi ve hususi
lerde btn memur, mstahdem ve emekilerin kaza,
sizlik ve bu teminat
23) Maliye sistemimizi iin, bugn hakim olan,
vergiler sisteminden vergilerle daha ziyade
lara -hazinenin muhta detmek zaruretindeyiz. Bu mak-
satla istihlak, muamele, Belediye rsumu v.s. gibi vergiler k-
k san'at meslek ve emekileri ezen kazan vergisi yerine her
cins yksek karlar, gelirler ve kazanlar zerine, sr'atle mterakki bir irat
vergisi tarh edilmeli. 1200 gemeyen kazan ve gelirler-
den bu vergi
24) Adam 10.000 geen byk miraslardan da %25'den
zere sr'atle mterakki bir veraset vergisi tahsil edilmelidir.
Bir Siyaset
25) Milli istiklalimizin temelleri, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Bir-
Trkiye' de Sol Hareketler/ 223
ile bir dost ve gayesinde bundan son-
ra da istiklalimizi ilk ve son bu dostluk ve
eskisinden de daha sistemli ve samimi bir tarzda devam ettiril-
mesidir. Bu ise, zerinde def etmekte ve insanlara
ve milletlere - serbestlik ve istiklal iinde- terakki
makta bu kadar kat'! bir rol oynamakta olan bu byk devlete, i-
ten ve dost ve onun yzde yz itimat mrekkep bir
hkumeti getirmekle ancak kabildir.
Bir Trkiye
1) ve ky mtegallibesini temsil eden tek parti is-
serbest ve mstakil bir Trkiye ...
Kahrolsun Tek Parti ve Vurguncular
2) demokrasi hrriyetlerinden sahiden faydalanan bir Tr-
kiye ...
Serbest Trkiyesi!
3) kylleri ve devlet himayesinde ve
kltrl bir insan sahibi geinebilecek ileri bir Trkiye ...
Sefalet Korkusundan
4) Hangi millet ve dinde olursa olsun, btn msavi hak
ve milliyet adil bir Trkiye ...
Kahrolsun Milli
5) topraklara gz dikmeksizin, tekmil ile
geinen durumu bir Trkiye ...
Hr Milletler
6) Sovyetlerle her hususta ve bir ile
bir Trkiye ...
Sovyetlerle
7) Yumruk kuvveti ile ve polis ile fakat iktisadi'
ve terakkisi ve demokrat "Milli Birlik" sayesin-
de ite de kuvvetli bir Trkiye ...
Demokratlar Cephesi!
8) ve hi bir kimsenin takibe ve
ceye maruz tam bir vicdan bir
Trkiye ...
9) Kyleri ve iftlikleri parazit soygunculardan ve top-
ve eken kyllere mal mamur ve muzaffer bir
Trkiye ...
Kahrolsun Toprak
Dr. Hsn yukardaki gizli olarak parti ka-
demelerine gnderilirken bir direktifi de havi bulunuyordu:
Dikkat nokta, muhalefet partilerinin idarecileri olmaya
namzet mmkn kadar sosyalist demokrasiye ekmektir;'
19
.
2241 Aclan
Milli Mcadelenin
tejki ltl
Demokrat Parti'nin
sol
hareketin
bulunan ilgin
isimler
zamanda de
olan Cami Baykurt
da yer
1945 gizli Trkiye Komnist Partisi ynetiminde TEK CEPHE
faaliyetinin legal alana gemesi iin Ve
ler" isminde bir derginin karar verildi. 4 1945 nma-
ile komnistlerin sahneye oyun akamete Tr-
kiye Komnist Partisi tek bir muhalefet cephesinin ve De-
mokrat Partinin gnlerinde bu partiyi TKP ekmek yolun-
da faaliyet kimse, Birinci Byk Millet Meclisinin Dahiliye Ve-
killerinden Cami Baykurt idi. Tevfik Aras da (eski Hariciye Vekille-
rinden) Sabiha Sertelle, rol Bil-
hassa, Ankara' da zerine Tevfik
t Sabiha Sertele bu konuda bir mektup, Skmens-
erin Dahiliye ve 1947 Trkiye Byk Millet
Meclisinde okundu. Tevfik Aras
"Muhterem
gn bildiren mektubunuzu al-
Size derhal yazabilmek mmkn dan avdetimde, grme-
gelen ziyareti birbiri tevali etti ...
Mecmuaya gndermesi iin Adnan Menderes ile Gazetelerimi-
ze zaruret iidetini
iin ikinci nshaya vaadetti. Celal Bayar
daha buraya gelmedi. Belki siz orada daha iJ"nce ... kadro-
isterseniz koyabilirsiniz. Siireyyaya (Aydemir) he-
nz ki, Sedad Zeki olarak zaman zaman
gnderebilir ... "
4 1945 mitingi ile komnist TEK CEPHE'nin
nihayet 1946 Dr. Hsn "Trkiye Sosya-
list Emeki ve Kyl Partisi"ni yol da,15
1946' da rfi bu partiyi ile
TKP tekrar girdi20.
1946 1950 kadar geen sre, devrin gre
illegal Komnist Partisi, legal derneklerle bir Cephe poli-
Bilhassa Ankara ve
niversitesi evrelerinde faaliyet gsteren iki legal dernek ve
Hikmet'in ve nihayet Trkiyenin
Kore Harbine asker gndermesi zerine kurulan
ler Cemiyeti faaliyetleri bu cmledendir.
Ankara' da edilen
"Trkiye Genler
1946 Behram Karakk, Nabi Diner, Mmtaz
Gktrk, Orhan utay, Melahat Trksal, Celal
Araz gizli Komnist Partisinin genlik olan "Trki-
ye Genler kurdular. Bu dernekte da fa-
Trkiye' de Sol HarekeLler l 22s
aliyet gsteren ve gizli Komnist Partisinin ynetimindeki
Yksek Tahsil bir
Mesela, daki bir ye-
rinde
11
... ve kltr ideolojilere
hizmet edenler ... "in ye bildi-
riliyordu. Bu maddeden kastedilen, her trl komnist kar-
ile, milliyetilerin, Trklerin kabul edilme-
sini nlemek ve genleri, bir
bir cephe toplayarak "Trki-
ye Genler ise bu madde al-
olanlar ve bu yolda aza
kaydedilemezler ... " yksek tahsil
rencilerini Ankaradaki tahsil gzet-
meden 35 kadar olan her genci sinesinde toplayarak
bir cephe yaratmak istiyordu. Oniki eden Yne-
tim Kurulu, Nezihe Araz (genel Gktrk ye-
Hayrettin Grol (sekreter), Aclan Sa-
(sanat kolu Fuat Hikmet Gner kolu
Kamuran kolu Orhan utay (mzik kolu
Enver Gke (edebiyat kolu Melahat Trksal (mu-
hasip), Celal Araz, Mahir (spor kolu et-
"Trkiye Genler 206 ye toplayabildi. yelerin pek
komnist olmamakla beraber, ynetim kurulu yelerinin mhim
bir ekseriyeti gizli Partinin muhtelif hcrelerinde grev militan-
Nitekim yelerden gizli Partiye mensup
da 1951-1952 tevkifatmda "Trkiye Genler bel-
li faaliyetleri yaya "Fa-
kir Kylnn Ekinini Bime
/1
da Po-
liklinik Aarak Bedava Muayene" hareketlerini sa-
yabiliriz. Hepsinden de maksat, bir propaganda ile
isimlerini genlik yaymak, bir cephe
da toplamak, kitleyle temas Dernek, zamanda
ye bu faaliyetleri sayesinde Dernek legal
bir olmakla birlikte, yneticileri gizli Parti yesi bu-
lunuyordu. Fakat dernek dahilinde Mela-
hat Trksal, Enver Gke, Naci Gktrk, Ne-
cati Trkiye Komnist Partisinin Ankara genlik hcre-
lerini ettiler. 1947 Dil ve
Fakltesi Rektr Aziz Kansuyu istifa ettirmek iin
yapan milliyetiler bu ara, "Trkiye Genler de
dernek tahrip ettiler. Bu olaydan sonra, dernek basma ve
derneklere bir
11
gnderdi. Bu
11
Nezihe Araz ve
TKP'nin yan
faaliyet gsteren
FGB (Trkiye Genler
\elan ve "Anadolu
yazan
nl yazarlardan
Nezihe Araz' da yer
2261 Aclan
TKP'nin cephe faaliyetleri
. erevesinde kurulan
lstanbul Yksek Tahsil
Genlik iinde
daha kendinden
oka bahsettirecek olan
nl edebiyat
ve Fethi Naci
mtecavizler " ... Millet ve va-
almak isteyen zorba bir grup ...
Kltr ... gerici ... " olarak itham Her
ne kadar dernek "Bu irkin hadiseye te-
essf etmekle beraber azmimiz ve
daha byk bir ve inanla devam edece-
de bir sre sonra (1949) dernek kendi kendi-
ni feshetmet mecburiyetinde perde gerisin-
de, genel direkt temas Behice Boran
Onun da o Ankara' da bulunan ve gizli Komnist Par-
tisinin Ankara yneten Zeki ol-
Nezihe Araz, tahribinden bir s-
re sonra, gizli Komnist Partisinin legal genlik cephesine ok mda-
hale tenkit ederek, dernekten ve gitti. Nezihe
Araz bu tarihten sonra komnizmden dini konularla ilgili
eserler vermeye Gazetelerde gnlk "Trkiye
Genler "Beynelmilel Komnist Genlik ile de
ilgisi ve Prag'da toplanan '!Dnya Komnist Genlik
Kongresine" bir da (1947).
Yksek Tahsil Genlik
Yksek Tahsil Genlik Dnya Harbi
iinde gizli Komnist Partisinin bir kolu olan Genlik
(Cephesi)"nin 2 Temmuz 1946'da legale vehesidir. Daha nce-
ki da gibi, Komnist Partisi, bilhassa 1942
itibaren ve bulunuyordu. Derne-
ilk zaman ismi niversite ve Yksek Okullar
idi. Fakat bilahare Yksek
Tahsil Genlik ismini Resmi gre ilk kurucula-
Adil Giray, Vahidettin Barut, Kegam Cemal Gner, Zekf Ka-
Bahattin idi. nizamnamesin-
deki 9. maddesinin "f" "Her ne suretle olursa olsun, politik
dernek mahalline ithaline msaade eden veya buna sebep
veren din ve zmre gden ve kltr ide-
olojilere hizmet edenlerin" dernekten bir
kamuflaj, ikinci ise Dr. Hsn Demokrat-
lar Cephesi" idi. maddenin "j" ise
temaslarla idi. maddenin "n" ise "fakltelerde ku-
rulacak talebe dernekleriyle birliklerin" mtedair idi.
Daha Yksek Tahsil Genlik niversi-
te iinde kurulacak olan btn dernekleri cephe ken-
di kontrolleri tutmak istiyordu. kadar faaliyetini yr-
Trkiye'de Sol Hareketler l 227
ten dernekte Engerek, Zeki Akyrek, Nevzat Kemal
zmeri, Arda, Necdet Eker, ve
Berktay grevlerini Bu iinde der-
218 ye kaydedildi. Cezmi Ulucan,
Ltfi Onay, Nihat Turgut Pura, Turan Tamar, Naci
(Fethi Naci), Cenap Karakaya, Vecdi zgner,
Mehmet Sonugr, Burak Bozer, Ormanlar, Hasan
Sevin Kemal Solmaz Grkmen, Zekai
zgen Ynetim Kurulunda grevler Dernek men-
pek gizli Komnist Partisi'nin kade-
melerinde ve hcrelerinde bulunuyordu. Mesela bunlardan
Dr. Sevim Trkiye Komnist Partisi Harici Bro sekre-
teri idi ve 1951 Marsilyaya giderken bir ihbar zerine yakalan-
167 komnist mahkemeye verildiler. Dr. Sevim (Belli)
hkm giydi. dernek mensubu olup gizli Komnist Parti-
sine girdikleri meydana Abuzer zdemir Ali T-
tenkesen Veysel iki Kenan Toksal bir Nihat
iki Mehmet Halim Spatar iki Turan Sacit Baykara bir
sekiz aya, Nevzat zmeri bir aya kur-
maktan), Vahidettin Barut bir aya kur-
maktan), Kerim on ay on gne, Fethi aya, Tu-
ran Tamar aya, Cezmi Ulucan aya, Nahit Eren aya, Can Bo-
ratav aya hkm Bunlardan Adil Giray ve
han Berktay delil be-
ile Adil Giray, Paristeki Jn Trkler
iinde de faaliyet
Trkiye Gizli Komnist Partisi, faaliyetinde bu legal
dernekten ok bilhassa Hikmetin kampanya-
meydana getirilen Cephe Yksek Tahsil
Genlik rol ok Af ilk defa, or-
taya komnist olarak Ahmet Emin Yalman dernek
de resmi makamlara dzenleyerek, beyanna-
meler bu ve bilhassa
meselesi haline Devrin Reisicumhuruna tel-
graflar ve iek Palas salonunda da) gene bu derne-
Hikmeti kurtarmak iin bir salon
resmi "Hr Genlik" idi. Ve isminin
Dr. Hsn Demokratlar Cephesi" tz-
yer "Hr bir tahsil, hakiki bir hrriyet, de-
bir sulh iin" szleri, Demokratlar Cephesi" bir
zeti Dernek, cenaze treni
...........
Trkiye
iinde nemli bir yer
eden gazete sahiplerinden
(Selanikli) Ahmet Emin
Yalman, Hikmet'e
Af
yrtenlerin
geliyordu. O
grubun
Hseyin
Uzmez
suikasttan olarak
22s I Aclan
irtica olarak niteleyen bir beyanname
Dergide, komnistlerinin gn iin bir da ka-
leme Komnist Partisi nclerinden Nu-
men Mestres, cephenin martiri olarak kaydedil-
Keza dernek, Ankara' da Fakltesinin
da protesto ilim bil-
diren bir beyanname de kaleme Der-
beyannamesini dernek polis ta-
genlik protesto ediyor"
bir bildiri kaleme Dernek, 1951 - 1952
komnist sonra resmen Dernek
Hikmet'e Af" faaliyet niversiteye denmesi gerekli
har meselesini ele alarak, aleyhte bir kampanya da Ter-
muhafazakdr hareketin
ndegelenisimleri tip en ilgi ekici "Beethoven'in lm-
Hukuk profesr
nn 123. anma treni"dir. Bu trende Beethoven, antifa-
Mcadelenin nl
ve cephesinin mzisyeni olarak takdim
Fevzi Cakmak'ta Cephe belgeleyen bir bildiriden
bulunuyordu
"niversiteli kadar grdk ki korumak
iin bir tek yol Hr bir tahsil, hakiki bir hrriyet, de-
bir sulh yolunda Yksek Tahsil Genlik Derne-
sizleri demokratik bir mcadelesinde
Bildiri o zaman dernek olan Berktay, dernek sekreteri
Vecdi zgner ile yelerden Ormanlar, Hasan Nuran
Bozer Ankara'daki "Trkiye Gen-
ler ne nispetle ok daha faal rol ve kampanya-
Cephe Hik-
met'in bunlardan en tipik
Hikmet'i Hapisten Kurtarma
(gizli) Komnist Partisinin sevk ve idaresinde olan
tanbul Yksek Tahsil Genlik
Hikmetin hapisten rol
byk bu yoldaki ilk hareketi 8
1950 tarihinde bir Hikmetin kur-
iin bir bildiri kaleme almaya ve onu ka-
rar vermesidir. 48.000 adet bildiri 10 1950 tari-
hinde dernek muhtelif
semtlerinde Biidiride Hikmetin iin
birlik olmaya tipik rnek-
lerinden biridir. Hikmeti bildiri Berk-
tav. Vecdi zgner, Nuran Bozer, Ormanlar kaleme
Trkiye'de Sol Hareketler l
ve dernek yelerinden Evin Onaran, Turan Bayka-
ra, Zekai zgen, Glen, Abuzer zdemir, Aka Ak-
Sevin Turan Gveli, Kemal Dayan, Remzi D-
lbol, Veysel Nuran Bozer, Vecdi zgner, Veli Do-
lu, Solmaz Grkmen, Narin Berktay,
Mualla Akyol
Komnizmle ilgisi olmayan yzlerce Tk (gizli)
Komnist Partisinin ve Hikmetin
yolunda verenler ara-
Prof. Dr. Mazhar Osman, Prof. Ahmet Hamdi
nar, Ord. Prof. Ali Fuat Prof. Mustafa Tun,
Prof. Besim Darkot gibi ilim ve felsefe da
Bunlardan pek ok mhendis, doktor, aktr, ve avu-
kat bu kampanyaya vererek Gizli Komnist
Partisi, bunun dernek Nihat ida-
resinde Hikmet" isimli bir dergi de "Nuh'un Gemi-
si" isimli mizah dergisi de (TKP'nin bu kampanyaya
aktif olarak
Trk (Cemiyeti)
Dnya komnizminin biri de,
sever Cemiyetleridir. gibi, 1952 Stockholm'de
"Dnya Kongresi" bir Sovyet hareketi idi. B-
tn komnist ileri gelenleri ve atom silah-
konusunda bir kaleme alarak, b-
tn lkelerinde gizli komnist ile bu
imza toplama Gaye, atom yasak-
konusunda bir cephe Kominform da kendi
bnyesi iinde bir organize hatta
ci Hikmet'i, da Zekeriya Sertel'i tayin
Bizde byle bir dernek 12 1950 tarihinde da "Trk
Cemiyeti" ismi kuruldu. sol ha-
reketlerde isim meydana geliyordu: Adnan Cemgil,
Behice Boran, yksek mimar Nevzat zmeri, Vahidettin Barut, Os-
man Fuat Turgut Pura, Affan Sevinsoy,
Muvakkar Gran gibi isimler. ..
Dernek bir devresinden sonra 14 Temmuz 1950 tari-
hinde resmi olarak bir bildiri ile
gn kurucular Behice Boran, genel
Adnan Cemgil getirildi. Nevzat zmeri, Sevinsoy,
Vahidettin Barut, Osman Fuat Muvakkar Gran ynetim
"1 urk Severler
genel
stlenen
felsefe profesr olon
Adnan Cemgil, daha
12 Mart
darbesinde
ldrlen DEV-GEN'li
Sinan Cemgil'in
230 1 Aclan
kurulu yeliklerine seildiler. yeleri de Aka Akyo-
Naci Ormanlar, Ergn, Gleren Grkmen (zdemir), Sol-
maz Grkmen, Nurettin Akkan, Sabire Turgut Pura, Macit
Affan idi.
Dernek idare heyeti, 27 Temmuz 1950 tarihli Trki-
ye'nin Kore birlikte protesto 28 Temmuz' -
da kaleme 24.000 beyannameyi
Beyannamenin zerine, dernek mahkeme-
ye ve Askeri Mahkeme 13 Haziran 1951 tarih ve
esas 951/14 ve temyizin 18 Eyll 1951 tarih ve 1006
ile Behice Boran, Adnan Cemgil, Nevzat zmeri, Vahidettin
Barut, Sevinsoy, Osrr.an Fuat bir aya, Muvak-
kar Gran da on aya hkm
konularda faaliyet gsteren bu derneklerin gayesi, giz-
li Komnist Partisinin Cephe faaliyetini gd-
yordu. Kore Trk komnistlerini Trk kamuoyundan
tecrit etti. Ve Trkiye gizli Komnist Partisi 1951 meydana
ele olan "TKP Prensipleri" mahiyeti itibariy-
le Trkiye komnistlerinin Kore sresince, olarak faaliyet
belgeleyici nitelikteydi. Trk askeri, Kore' de komnistlerle
Trklerin, komnistlerin meydana cephelere
yz 1951 anti-Amrikanizm er-
ken ten bir horozdu.
Gizli Komnist Partisi ilgililerinin tevkifinden sonra, 1952-1960
dnemi Trkiye Komnist Partisi illegal paralel
olarak, muhalefet partileri iine sokmaya
lar. Bu dnem komnizmin legal mcadelesine msait ol-
iin, Trkiye Komnist Partisi 1960 27 Ma-
kadar rtl kalmak ve susmak zorunda Gene 1939-
1942 gibi edebi faaliyetlere verdiler.
1960 ihtilalinden sonra Trkiye Komnist Partisinin fa-
aliyet pek ok ve hatta Bunun se-
bebi, siyasi iinde konformizm idi. Zannedili-
yordu ki, 200 komnistin mahkum edilmesi ile bitecekti.
tan gnmze faaliyetlerinin zeti:
1) 1919 -1921 Milli Mcadele Trk-Sovyet
Hkumetinin
2) 1922-1933; Dnya
lanmalar. Trkiye Komnist Partisini devrin iktidar: partisi ile
me Kadro Hareketi.
3) 1932-1938; Trk Ordusuna
4) 1938-1945; Cepheler kurma. Kemalizmin "Tereddi
Trkiye' de Sol lfareketler l 23 1
mcadele" yani, Trkiyeyi Sov-
yetler harbe sokma
5) 1938-1942; partisine ve Halkev lerine
6) 1945-1950; Demokratlar Cephesi"nin
uygulama:
a- Trkiye Genler
b- Yksek Tahsil Genlik
c-
7) 1946 -1950; Kominform Dnemi: Tek Cephede
toplama, legal alanda Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl
Partisi denemeleri.
8) 1950-1952; paralel legal
Stockholm imza toplama
9) Kore aleyhine ajitasyonlar.
10) Hikmet'i kurtarma
11) muhalefet partilerine
12) 1960'tan sonraki "Milli Cephesi",
"Milli Cephe", "Milli Demokratik Cepne"21
1946' daki Legal
Trkiye 1946 yani Dnya bitiminden son-
ra ok partili devreye Kurulan ve ifti Sosyalist Partile-
rin Dr. Hsn de Fuat Bilege,
fo Papadopulos, Vardar, Habil Amado, Vatan, Hara Ak-
man, Mntakim men ile birlikte 19 Haziran 1946 tarihinde, "Trki-
ye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi"ni da kurdu. Partinin ge-
nel sekreteri Dr. Hsn merkez yeleri de Var-
dar, Fuat Bilege, Mntakim men idi. TSEKP, 39 maddelik bir ana ni-
zamname ile, 45 maddelik bir faaliyet
Dr. Hsn Esat Acil 14
1946' da Macit Gl, Aziz Utay ile "Trkiye Sosya-
list Partisi"ni zerine harekete ve TSEKP'ni
Esat Adil ynetimindeki TSP kurulmazdan
nce, her iki grup temaslar Trkiye Komnist Partisi
iindeki Esat Adil TSP'ni bir em-
rivaki ile Bir komnistler, Hikmeti, Kerim
Sadi'yi, Dr. Hsn Hamdi Alev'i Mustafa
Brklceyi, Hsamettin bir
legalize gryorlar, liderin, eski Da-
hiliye Vekillerinden Cami Baykurt'un ileri
Komnist hareketi
gelip, nceleri TKP
yer edinmeye
ancak bunun mmkn
"Trkiye Sosyalist Partisi"ni
kuran nemli simalardan
biri de Esot Adil
2321 Aclan
TSEKP, Hsn' nn
blnmeye
bir partiydi. Parti, siyasi
seimlerle
bir zemin
te yandan Esat ile Dr. Hsn
mer, Fehmi Kurucunun ile 4 1945'ten sonra
(Tan tahribi tarihi) bir
parti kurma fikrinde Esat Adilin TSP'ni kuru-
bir emrivaki kabul eden Dr. Hsn de
TSEKP ile ortaya
1946 Mart kadar illegal (gizli) TKP'nin vi-
layet komitesi sekreteri olan TKP'nin eski yneticilerinden
Hsamettin Esat Adile gizlice kendisi
ile bildirdi25. Esat Adilin sosyalist mer-
haleden geilmeden, komnizme beyanna-
melerle ajitasyon iin ajitasyon devrinin
tahrikata alet ederek felakete srklemenin tezi H-
samettin uygun geldi. Esat Adil ile TKP vilayet
komitesinden Durum Demokrat Cephe" sekreteri Nail
Vahdeti Dr. Hsn aksettirildi ve
bilinen ilkelerden biri olan CIA'in brosuna gelen ABD
barat W. Forest ve Constition gazetesi sahibi Mr. Gill'e mektup
yazan Hsn Trkiye'yi etti.
Dr. Hsn 1946 ifadesinde bu konuda
le diyordu: "Byle bir entrikayla gizli kmesinden
dim. Derhal Hsamettin vilayet komitesi grevinden azlet-
tim ve yerine Mehmet Boz'u getirdim ( .. .)" "Gn" dergisi ile "Gerek"
gazetesi ,TSP'nin; "Sendika" dergileri de
TSEKP'nin idi. Ankara'da Zeki
ln "Sz"; Adana' da dergileri ile de Naci
Sadullah "Havadis" gazetesi TSEKP'nin
Dr. Hsn "Emekinin Sesi" isimli gnlk gazete
iindeyken 16 1946 tarihinde Komutan-
TSP; TSEKP; ve bu partilere sendikalar
lar28. TSEKP TKP ile ilgili olanlardan Dr. Hsn
Ahmet Korucu, Hsamettin Nail Vahdeti
drder Vardar, Sleyman Tahir, Celal Zht Benneci, Ha-
san Erin, Ali Ceylan, Korucu, Mustafa zelik, Mehmet zden,
Faris Erkman, Aram Pehlivanyan,29 iki; Mntakim men,
latan, Tahir Agra, Ahmet Titiz,
Mustafa Arhavi er Galip Sezik, Mehmet olu, Demiray,
Kuran, Hseyin Demirz, Bahri Nevzat
Engin, Ahmet Sabri Soyuarar, Mmin Kkrek, Hasan Civan,
Ahmet Tezcan, Muharrem Bezgin, Osman Gzeyli, Bahar
Dr. Hulusi Yusuf Leon Ferit Kalmuk, Hadi
Malko, Jak birer hkm
Trkiye' de Sol Hareketler l 233
TSP ve Esat Adil beraat ettiler.
1946 TKP genel sekreteri Dr. Hsn ge-
nel sonu oldu. Yerini, Zeki TSEKP, legal
faaliyeti Adana, Ankara, Gaziantep, Samsun il-
lerinde
1946 genel seimlerde TSEKP'nin Seim Beyannamesi.
Kol ve kafa emekilerine!
Yoksul ve orta halli kyllere!
Demokrasiye btn
Trkiye sosyalist emeki ve kyl partisi
vesilesiyle evvel sizi ve size olan sevgi v12 gve-
nini lzum grr. Zira o; faaliyetlerden ve
lerden ancak sizin ve beraberimizde yrmenizle so-
nular kuvvetle
T.S.E.K. Partisinin genel seim mcadelelerinin
yle zamana Bu bir tesadf olmaktan ziyade, memlekette si-
sr'atle ve zaruri bir neticesidir. Demo-
krasi hrriyetlerinin elde edilmesine ilk beliren si-
yasi faaliyet ve ky emekilerinin hak ve menfaatleri-
ni zerlerine bizim gibi, sosyalist mcahitlerinde fayda-
lanmakta acele etmelerinden daha tabii ne olabilirdi.
her trl yorumlamalara meydan arzusiyle, he-
men ilgililer ve genel oy nnde duyduk:
Partimizin bu faaliyete sebebini nmzdeki seimler-
de birka mebusluk elde etmek hevesinde tahminlerinde
yorlar. Biz, hatta en kuvvetli vilayetlerde bile, millet vekillik-
lerine koymak niyetinde Hi kendilerini
tuta.n mtenasip bir derecede, Millet Meclisinde
temsil edilmek her partinin Bu haktan feragat etmek
bile gemez.
Normal bir seim muhakkak surette aday lis-
teleri ileri srecek ve ve bizimle beraber
olan ve faaliyetlerimizde bizi desteklemek azminde ve evre-
lerindeki mtereddit semenlerin bu listelerde gsterilen
T.S.E.K.P. vermelerini iin, bir propaganda faali-
yetine Halbuki bu tek dereceli seim mcadelesine
istemiyoruz. Niin?
nk, kanaatimizce Temmuz seimi normal
bir seim saymak yoktur. Hkumet partisi, aceleye getirerek,
halk henz daha ok partili rejime serbest ve gizli oy verme
vakit bulmadan, bir seim devresi boyunca
2341 Aclan
daha iktidarda emniyet almak istiyor gibi hareket
Bu tefsirin iddia edilse bile, kanuni vadeleri te-
yerinde ve milli menfaatlere uygun belirten en az
trl delil
1- Memlekette henz serbeste ve oy
kanuni mevcut Anayasaya ve demokrasi prensip-
lerine kanun ve nizamnameler ve hak ola-
rak sebestliklerden cezai hkmler
el' an yrrlkte duruyor. Seim bu tehditleri gir-
bulunuyoruz. Bu vesayet ile serbest seimi
kabil inanmak pek gtr.
2- Muhalefet partilerinin hemen hepsi yeni henz daha
devresini Bunlardan ancak bir ikisi halk
byk ve lde faydalan-
mak suretiyle, muvaffakiyetler elde edebilir. Fakat Hkumet partisi-
nin, senelerce sistemli mahsu-
l olan ve elindeki Devlet ve
beslenen zengin ne kadar bir
durumda gz bir gerektir. Bir yandan da en by\i-
en kadar tekmil hkumet partinin
devi mil-
li iradenin kendisini gstermesini adeta
reyine anlamakta glk ekilmez. Byle
bir seimden temsili bir meclis mmkn grmyoruz.
3- Bu acele seimi gstermek iin, Halk Partisi yksek makam-
ileri srdkleri, siyasete dayanan iddia da ve cihan olay-
uygun olmaktan ok tahminler, milletlera-
mnasebetlerin tamamiyle bir tarzda
Cumhuriyet Halk Pratisinin fevkalade veri-
len nutukta mttefiklerin bir belli ol-
ve senelerce srecek uzun, ve bir devreye gir-
mek zere ve nihayet daimi bir harp tehlikesi iinde
bu devirde de milleti temsil yetkisinin sz gtrmez bir
Millet Meclisinin elinde
bahsedilmektedir.
nmzdeki senelere ait bu hkm; hadiselerin ve byk
devletler mzakerelerin kknden rhnektedir.
dikkatli incelemeler, bunun aksine olarak, bizde, 1947
girmezden evvel, devletler tavizler ve msamahalar sa-
yesinde uzun vadeli bir bundan bir ka ay evvel si-
yasi olan yz ve kon-
pek kanaatini Bugn,
onarma, istihsal ve gi-
Trkiye' de Sol Hareketler l 235
arifesinde etmiyoruz.
durum bu gre, seimi 1947'ye
mak; her bir rejime ve temsili demokrat bir idareye ka-
ve yksek menfaatlerimize en uygun hareket
Esef ederiz ki, bu istikamete evirmek kudretine malik
Seim zere bulunuyor. sebeplerden
meydana meclis uzun mrl bir meclis Onun
mak mecburiyetinde iki nemli vazife O evvel
kanunlardaki Anayasaya ve demokrasiye abuklukla
cak dzeltmeleri yapmak, Matbuat Kanunu gibi bsbtn yrr-
lkten O bundan sonra, seim kanununu asri ihtiya-
gibi tahmin edecek bir ve bilhassa partiler ara-
nisbi temsil prensibini ve 18 genlerin oy ka-
bul ederek, en ok bir iinde seimin yenilenmesine karar vermelidir.
Milli iradenin kendini belli etmesine seimle-
rin israr edilmesini protesto T.S.E.K.P. kendisi-
ne vermek arzusunda olan muhakkak surette san-
gitmeyi ve ve da gitmeye etmeyi ve seim
evvelceden beyaz, birer pusla koyarak
lara tavsiye eder. Bu tarzda hareket etmekle hem
iktidardaki partinin umum verilen oylara nisbetini klt-
hem de bize olan
gerekten serbest seim!
Nisbi temsil!
Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi Reisi
Doktor H.
2361 Aclan
Onbirinci Blm
1-Prof. M. Tayyip Gkbilgin, Milli Mcadele s, 136,138, 1965,
2- "Kadro" Ankara' da 1932 Ocak Bu dergi-
yi Sreyya (Aydemir), Hsrev (Tkin), Vedat Ne-
dim (Tr), Burhan Asaf (Belge), Yakup Kadri idi.
(Yazman), Falih (Atay) da ile Kadro destek-
lediler. Kadro Milli hareketinin ideolojisini yapmak,
Trk dnya kurmak gdyordu. Smrge ve
smrge milletlerin mcadeleleri tarihine etki yapan
en byk faktrd. Kadroculara gre modern tarihin
aksine olarak ve tarihe milli hare-
ketleri istikamet vermektedir. Bundan byle Milli hareketi sadece
Trkiyeye mahsus bir olay Kapitalizmin i
dzensizlikleri, hakimiyetlerini bir ekonomik
sistem kurmak ancak bir devlet ekonomisi ile mmkndr. bir
ekonomiye sahip ve btn khne kurallardan tezat-
bir millet yaratmak milli hareketlerinin gayesini etmelidir.
Kadro hareketinin bu revizyonist tezlerinde en ok etkileyen
Leninin "Kapitalizmin Son (Merhalesi) Emperyalizm" eseridir di-
yebiliriz. Sreyya, smrgecilik hareketle revizyonist
devleti tezine bu o zamanlar, Komnternin ve Trkiye Komnist
Partisinin bir su "Kadro" 1934
(Atatrk' n zel bir emri ile).
3-Nejdet Sanar, Gizli Komnist Belgeleri, s, 20, Ankara, 1966,
s, 7-19.
5-Suat ynetiminde gsterilen, Fuat Baraner
idare edilen "Yeni Edebiyat" dergisi.
6-Rasih Nuri SETA (Santral Komite) belirtiyor.
7-"Yurt ve Dnya" ile" dergileri.
geen dergiler.
Hsn burada Falih 7 1944 tarihli "Ulus"
gazetesinde "Nizam
telmihte bulunuyor. geen makalede deniyordu:" ... Cumhuriyet
ne Gardislik ne de Trokistlik bu memle-
ketin bela getirmek vermiyecektir ... "
10- Dr. Hsn burada Zeki Mihri Bel-
li mi, kestirilemiyor. Zeki onbir ay mevkuf ko-
tahkikat 1944'ten sonra TKP'yi Ankara'da yeniden
ilegal olarak harekete 1944 Mihri Belli ise, polistek; diren-
mesi ile n cezaevinde moralleri 1952
aksine birbirine yerde, rol
Rasih Nuri bu gen mcahidin Mihri Belli koaptisyon usu-
lyle yani tayinen Merkez Komitesine (1942) sylyor. Bknz. R.
Nuri Trkiye Komnist Partisi ve Bilimsellik, Que Vadis
Trkiye' de Sol Hareketler l 23 7
him s, 129, 1976, Rasih Nuri
Bizim l947-48'lerde Hcre sekreterimizin Zeki
bilgileri ileri geliyor.
11- Bu parola Cumhuriyetin 10. (1933) Atatrkn emri ile ha-
dvizlerde grlr; tarih Enver Behnan tara-
12- Emeki, - Eyll, s, 10-11, s, 23. Verilen bilgiye gre yaza-
Fuat Baranerdir. Bknz., lke Derg., s, 2, 1978, s, 290'da, Mih-
ri Belli -o gnn illegal sol hareket yneticilerinden- bu konuda
"1943 Fuat, Mhrdar sem-
tinde bir evde gizli malzemelerini ben
Fuata verdim. 'En Byk Tehlikeyi, burada son-
ra redaksiyonunu bir-iki birlikte Bunu Hulusi
da bilir. O byle bir takma bir adla imkan-
Birinin sahip gerekirdi. Faris, bu zor yklendi. evine
Faris, kendi olarak gtrd ve bomba etkisi yap-
Mecliste o zaman byle yoktu.
sonra, Faris defalarca Birinci gerek polis ta-
gerek sorguya ekildi.
vermesi iin Faris, bunu kendisinin bir
syledi ve direndi. Faris bu at-
makla, ikincil bir adam durumuna
mcadelede hareketimize nemli biridir. Bu Fa-
ris yazamaz gelmez o da yazabilir. Faris Erkmen iyi bir res-
sam, iyi bir rgtl ve disiplinli bir Ama bu
bireysel bir rn Farisinde byle bireysel bir
ta szkonusu Kollektif bir rndr, ama
yazan
13- Mihri Belli yan-legal Genlik Bknz., Mihri Bel-
li, Sz Ankara, s, 29, 1967. Mihri bu
Hasan Basri Alpin de Sleymaniye camisine ekme
yazar.
14- Hasan Basri Alp, eski gvenlik merhum Em. Hakim Ge-
neral Mutlugilin bir sohbetinde bize gre, iL Dnya Sava-
Trkiyeyi ilgilendiren, casusluk tarihinde "Grc Kilisesi diye
ile Hasan Basri Alp ise, Trkiye
(gizli) komnist partisinin yesi idi. Grc kilisesi te-
Varditze, merkezi Pariste bulunan (1935 Anti-Sovyet
Grc Komitesinin yesidir. O Trk gvenlik ilgilileri, pro-
fesyonel casuslarla ilgili ve Grc kilisesinde bir arama yap-
Kilisede tam bir matbaa, uzun ve namlulu silahlar,
askeri' sahra ve topu drbnleri ele Bu olay yle
ki, 1935 dnya dikkate rtbas
Papaz 1941 sonra, o zamanki
Konsolosu ile Anti-sovyet bir casusluk rgt Tutuklanan
2381 Aclan
ve hkm giyen ondrt casus nl bir Trk Orhan Veli'nin
olan, 1950 sonra nl bir yazar olarak ortaya Adnan
Veli'de TKP yesi olan Hasan Basri Alp'in 1944 anti-Sovyet-
leri casusluk rgtnn dikkat ekiciydi.
Edward "2. Dnya
70. konuya getirir kanaatiyle nemli bir
dipnotu buraya ... Nazi ve komnist taraf sa-
Trkleri byk tehlikelerin a-
Bunu da, Nazi ya da Komnist Trkiye' de bir
biimde etkili ile bunlara direnmek
yaratarak Trkler bunun 1943
Mart Trkiye iin bir dosya-
da, Trkiyedeki Alman komnist faaliyetlerini kendileri ynetti-
belirtiliyordu. Bylece Nazi unsurlar, Trkiyedeki Sovyet
yararlanmak Trk rejimi bir komnist tehdidinin var
haberli Bu dosyada Nazi bir
gen Trk komnizme
ileri srlyordu. Raporda "Bu ancak, Trkiyeyi, Sovyetler Bir-
Trk yol aacak sert tedbirler almaya zor-
szleri de yer Ancak Trklerce bu rapor ze-
rine da Mahalli komnist faaliyeti, Sovyetlerden esin-
olabilirdi, Rapor, "Konuyla ilgili srdrlmekte olup,
konu zerine dikkatle diye ekliyordu. Edward
Weishand, bu rapor iin gsteriyor: Von Papen, Berlin'de,
leri Ankara 31Mart1943, Ele Geirilen Belgeler, NA T-20, rulo
no. 2618 E 364579 no'lu blm.
15- Bknz. Mihri Belli, s, 30
16- "Tan" gazetesi, 4 Ekim 1942 ve 30 1943
17- Hitler'in anti-Komntem Cephesi (1935) Komntemi, Sovyetle-
ri tecrit ameliyesi, bylelikle Tecrit edilen anti-Komn-
tem Cephe oldu. Anti-Komntemin bir beyannamesi iin: Bknz,
Derg., 1935, s, 278, Berlin" s, 10. (Azerbaycan Millf Hare-
ketinin
18- Demokratlar Cephesinin yneticileri: Dr. Hsn Hsa-
mettin Nail Vahdeti Ahmet (Dede Ahmet), Celal
Zht Benneci; Bknz, Yeni Gazete, 13 Nisan 1967, Al, Ediyo-
rum, s, 5.
19-Adalet gazetesi, Aclan Temmuz, 1965.
20- 1944 TKP Sekreteri Fuat Baraner'di. 1946'da yerini Ze-
ki Kanatimize ve bu kanatimizi teyid eden karinelere g-
re, szgelimi Zeki 1949 Eyllnde kesin olarak Ankara' dan
sonra Dr. Hsn TKP Genel Sekre-
1950'de Cihangir'de Partinin bir evde
Merkez Komite Zeki Genel
tescil edildi. Zeki zamanda, Merkez Komitesi de yk-
Trkiye' de Sol Hareketler l ng
Cihangir Mihri Bellinin Hsny 1946 tevkifa-
tutumundan sonra sert bir ve Genel Sekreterlik-
ten rol Zeki bu
Hsnye ve rol
sonraki Zeki'nin Hsn yurt
timesi, Mihri Bellinin de Hsn'nn haraketli savunucusu li-
derlik nelere tipik bir
21- Halis Okan, O tarihlerde TKP'nin Harici' Bro II. Sekreteri- World Marxist
Review'in Ekim 1967, Nr. 10, 36. " ... Kom-
nistler, radikal demokratik yeni bir hr, ve demokratik bir
Trkiye iin mcadele edecek, emperyalizm her trl gr-
sahip kimselerden demokratik bir Millf cephe iin
22- Bknz., Yeni Gazete. 14 Nisan 1967,
23- "Trkiye Sosyalist Partisi", 24 1946'da Sabit Fehmi
nal, Orhan Taner kuruldu. 10 Eyll 1948'de infisah etti. Bknz.,
Trkiye' de Siyasf Dernekler II, Em. Genel s, 291-330; Zafer
Tunaya, a.g.e., s, 701; Dr. a.g.e., s, 542. taraftan "Trkiye
i ve ifti Partisi", Etem Ruhi Balkan 7 1945'te kuruldu.
1950 seimlerinden sonra infisah etti.
24- Abidin Nesimi'nin, Alaaddin Hakgnden'e mektup iin Bknz., Dr.
a.g.e., s, 550-552.
25- Yeni Gazete, 7-8 1967, Nr. 859-860
26- Hsamettin 11 1946
tarihli mektup iin Bknz., Dr. a.g.e., s, 553-554; Mutlugil,
s, 33-34. Mektubun Dr. ki-
27- TKP'nin, anti-Amerikan bir benimsemesi, Rus-Amerikan
ve rastlar. Amerika Birle-
Devletlerine Trkiye konusunda ilk jurnallerde da TKP y-
neticileri Al, Yeni gazetede tefrika edilen 1967)
Ediyorum" seri "1945 ABD Mr.
Wilbur Forest ve Constition gazetesi sahibi Mr. Gill'in Ameri-
kan Haberler Merkezinde haber alan Dr. Hsn
hitaben bir mektup 21 1945 tarihini
bu mektupta, Trkiye'de demokrasinin perdelenmeye
tahsilini Amerika'da yapan Mihri Belli'nin Genler
tevkif ve memlekette terr hkm
kayet ediliyordu. gnlerde Demokratlar Cephesi yneticilerinden
Nail Vahdettin da kendisine "gizli faaliyette bulunmak zorunda
bir sendika idare heyeti temsilcisi" ss vererek, Constitution gazete-
si sahibi Mr. Mac Gill'e giderek ziyarette bulundu ve daha nce de
ca bir mektubunu kendisine .. "
28- 16 1946'da 15 Sendika olup, bunlar TSEKP ile TSP'ne
olan ve bu parti
2401 Aclan
29- Aram Pehlivanyan, hapis sonra 1950'lerde yurt ka-
Berlin'de faaliyet gsteren Bilen TKP'nin Merkez
Komitesi Polit Brosunda Ahmet Saydan takma (Bu-
nu eden Bknz., l",
s, 32-33., A. Saydan 1980 ld.
30- Proleter Devrimci Temmuz 1970, Nr. 7 /21
1 Blm
1951 - 1952 ile Kapanan
Komnist Faaliyetleri
Zeki Devri: Sonun
Gerek 1944, gerekse 1946 tevkifleri, Trkiye Komnist Partisinin
btn meydana Nitekim Zeki ve
Muzaffer ynetimindeki Ankara hcreleri gizli
1944'te olsun, 1946'da olsun Zeki bir sre mevkuf kal-
Parti ele vermedi. 1948'den sonraki
dnemde, 1951 kadar sren faaliyetlerin sayisi polisin
kontrol Zira Ankara siyasi
polisin 1946'da Necdet 1948 tarihinde Sabahattin zbay
isimli biliyoruz3. Keza siyasi polisin, TKP'nin
mir il 1944'te Yusuf Etiki 1946'da Dinseli, 1948' de de
Turan ile Behet da meydana haki-
katlerdendir4.
TKP iine polisin ajanlar partinin faaliyetle-
ri bilhassa 1946'dan sonraki dnemde 1947 Ze-
ki illegal kadrolara pek ok ye kaydedilmesinde rol oyna-
kadrosu bilhassa Dil Tarih Fakltesi ile Devlet
gibi okullardan 1946 kom-
nist faaliyetleri drt safhada Ankara'da "Trkiye Genler
da "Yksek Tahsil Genlik tesirli faaliyet-
lerde Hikmeti hapisten kurtarma ile be-
lirli bir elde Hikmet hapisten bir s-
re sonra da Rusya'ya firar "Trk Cemiyeti" ise,
Trkiyenin Kore' ye asker gnderme sonra men-
bir ile ay hapis
1951-52 ile meydana TKP faaliyet sresi, Anka-
ra'da 1947'den, da da 1949'da Zeki ter-
'421 Aclan
sol faaliyetleri
olduka
nemliydi. Orhan Veli
"Yaprak"
dergisi de bunlardan
birisiydi
Dnemin sol
"Gerek"
dergisi
kedip, bu sonra btn ile
Zeki 1947'de Ankara kurma-
ve hcrelerin muntazam faaliyete gemesi, 1948'de
lan ve "Terziler olarak komnist toparla-
Bu sre iinde, bil-
hassa 1946 yaz Zeki l'n ida-
resinde "Sz" gazetesi ile genlik hareketlerinin or-
"ANT" dergisini 1946'larda "Yurt ve
Dnya" ile dergileri bulunuyordu.
1947' den sonraki Orhan Veli idaresindeki
"Yaprak" dergisi, TKP'nin resmen kontrol olma-
makla birlikte bu dergi iine de Parti idi. da
ise "Hr Genlik", "Hr", "Gn", "Gerek", "Yeni
"Medet", "kz "Nuh'un Gemisi", "Beraber",
"Yeryz", Hikmet" gibi dergi ve gazeteler 1946-1952
gnlk ve gnlk dergi ve gazetelerdir. Bu der-
gilerin en nemli Hikmetin dikkati ek-
Cemiyetinin dergisi de, dernek mensup-
tevkifine kadar 1947'de Ankara' da
sa bir sre "24 Saat" gazetesi
Zeki 1949 Eyll'nde gittikten sonra TKP'nin
merkez komitesi seildi. Bu dnemde Dr. Hsn
Celal Zht Benneci, Halil Fuat Baraner,
Mihri Belli, Mehmet merkez komitesinde ve g-
revler Merkez komite nemli olarak hareketleri zerinde
duruyor, genlik hareketlerini fiilen organize ederek messir olmaya
TKP'nin zerinde hassasiyetle
Paris'teki kolu ve Trkiye ile kuran Jn
Trkler idi.
Jn Trkler Faaliyeti
Jn Trkler" 1949 Paris'te, Rue
Saint-Jacques'da Gallimard kahvesinde toplanan komnist
Trk kuruldu5. Jn Trkler"
iine kimseler, bilhassa idareci kadrosunda, Kemal
Aksoy, Fahrettin Petek gibi isimlerdi.
ilk Kemal Aksoy, genel sekreter;
Turan Doyzan da yedir. Fahrettin Petekin, Cenevre' den, Pa-
ris'e gelmesi zerine, Trkiye' de Dr. Hulusi tallmat
Jn Trkler ile temas kurdu. Bu henz
rrkiye'den olan Gn Togay ve Necil Togay ifti de Jn
frkler dahil oldular. Gn ve Necil Togay ifti Paris'te
Trkiye'de Sol Hareketler\ 243
"Tango" Otelinde Paris'te bulunan
Attila da Fahrettin Petek ile temasa geti. Tacettin Ka-
"Jn Trkler" girmek istemesi, tak-
tik sebep oldu. Tacettin ve benzeri
leri kimseleri gibi yaparak uyuttular.
Arslan da, bu Paris' e geldi ve bir ara "Jn
Trkler" Kemal yerine oldu. Jn
Trklerin yelerin seiminde ynetici kad-
royu ince eleyip dokumaya sevketti. Vartan B.
Avedis isimli Trkiye Ermenileri de Anka-
ra' da ve gibi Jn-Trkler da
TKP iindeki Zeki Mihri Belli yrtlmek-
teydi. TKP iindeki sebebinin iin, 1951 tevkifa-
beklemek gerekecekti. Partide bu ihtilaf, legal veya ille-
gal zerinde patlak btn
yelerin savunan grubun kabul edilmedi." Jn
Trkler", 1950' de de tertip edilen bir genlik festivaline Ars-
lan ile Aksoy'u gnderdi?. Jn Trkler Na-
Hikmet' in faal rol Sovyet yaza-
Ehrenburg, komnist Louis Aragon ve Tristan
Tsara ile Trkiye'deki kurtarma faaliyetine bulundular.
Aksoy, Sovyetlerin Arslan zerine, onu
takip etmesi iin Sovyetler Bu
durum
1950 Roma'da Kongresi" Arslan
Hikmeti burada komnist ilan etti. Bu, Ehren-
burg ile Aragon'u sinirlendirdi. tedbirsiz do-
Zira yrtlen taktik, onun
komnist vatansever Gerek Ak-
soy'un Sovyetler Arslan izlemesi,
gerekse Aragon ile Ehrenburg'un
1951'de Jn Trkler' den "Cumhuriyet" gazetesinde
bir seri iinde "Komnizmden gerekesini kaleme
Arslan bu Bulgaristan' da olan
"Yeni gazetesinin, ekoslovak resmi ve Av-
rupa
"Jn Trkler iindeki ihtilaf, bir hayli Parti ii
hizip da Aksoy'un, "Jn Trkler iin-
deki Ermeniler aleyhindeki suyu damla oldu. Kemal
ile birlikte, "Jn Trk"lerden Komnist Par-
tisi'nden grdkleri Trkiyeye, muhtelif adreslere kom-
nist beyannameleri gndermeye
Paris'te Kemal
kurulan "ileri
Jn Trkler"
Paris'te okuyan
irtibat kurmak
iin bu yoldan
9lmak zere nl Atilla
ilhan ile de temasa
2441 Aclan
Jn Trkler TKP ile
Temas ve
Dr. Sevim Yksek Tahsil iinde faaliyet gs-
Hikmetin ve bu
TKP kabul sebebi Paris' e gide-
cekti. TKP'ye kendisine Melahat Trksal Mela-
hat Trksal ile, Haseki Hastahanesinde
Melahat, Sevim Paris'teki Jn Trkler"
bilgi verdi ve bu iindeki halletmekle
ni bildirdi. Sevim 13 1950'de Marsilya yolu ile Paris'e gitti.
Bir hafta Jn Trkler ile
bepleri zerine bilgi Komnist Partisi, Paristeki Trk
komnistlerini bilhassa bu keyfiyeti zerinde
Kemal ile Aksoy nemli rol kom-
nistleri, Trkiye Komnist Partisinin mevcudiyeti bir
Trklerden belge Fahrettin Petek, Sevim
- Sizinle de mi bu belgeyi diyerek sitemde bulundu.
Sevim Paristen ameliyat olmak iin- Amerika ya
gitti. Amerika' da Trk komnisti ile temas etti. Bunlar, Rozet Avik-
tor, Mbeccel Belik ve Nilfer Redy idi. Sevim Amerika'da bir
hastahanede ihtisas geri teperek Paris' e geldi. Amerika' da
Necil Togay ile Paris'ten ve ona Jn
Trkler bildiriyordu. Dr. Sevim Tacettin
Paris tesiri alarak, Jn Trkler bil-
gi Ve faaliyete geerek iki grup bir
snde bulundu, nisb1 bir da Sertel de Paris' e gel-
Sevim Melahat Trksal ifade
ederek, TKP yesi ihsas etti. Sertel ile bulu-
narak geri planda ve gmlmesi idi. Mhim olan ih-
halli ile vakit ldrmek tam bir komnist faaliyeti gster-
mekti. Fransa' daki komnist Trklerin, Trkiye ile da Dr. Se-
vim ile Trkiye' den gelen talimat, Pa-
risteki Trk komnistleri teker teker bilgiler
idi. Dr. Sevim Sabiha Sertel ile temas kurdu. Kendisine Paristeki
Trk komnistleri syledi. Sabiha Sertel, Fran-
Komnist Partisi ile temas bulunuyordu. Fakat Fran-
Komnist Partisi, Jn Trkler TKP tev-
sik durumu Sabiha Sertele glkler
yordu. Sabiha Sertel ile Sevim Jn Trklerin halli
konusunda mutabakata Bunun zerine Sabiha Sertel, Fahret-
tin Petek, Tacettin Karan ve Sevim bir davet etti. Bir-
lzumunu ileri srerek, TKP Merkez Komitesi sekreteri Ze-
Trkiye'de Sol lbreh.tlrr l 1+c;
ki temennilerini bildirdi. Yeni bir tzk zerinde
Paristeki Ahmet Kutsi Tecer'in
bs ile faaliyete geen komnizm gibi bir ideoloji ile ilgisi
bulunmayan komnistler muhalefet
yerine, ele geirmeyi uygun buldular ve Dr. Sevim
gnlerde TKP yelerinden Devlet Tiyatrosu sanat-
Ulvi Uraz, Paris'e geldi. Seluk Uraz ken-
disine iltihak etti. Paris'te Kemal delaleti ile Ulvi
Uraz, Dr. Sevim ile bir konserde Esasen daha n-
ce Melahat Trksal, Ulvi Uraz Paris'e bir
mektupla, Sevim ya referans Ulvi Uraz, Faris' e geldikten
sonra temaslar kurmak Sevimden Sabiha Sertel ile
temas ve onun delaleti ile Komnist Partisine de ye
Gn ve Necil Togay bu ara Trkiye'ye Togaylar Fa-
ris' e gelirken, Zeki direktifleri de getirdiler:
Her biri hak ve selahiyete sahip olmak zere, Paris'te bulu-
nan drt Trk (Komnist Partisi yesi), Dr. Sevim Sertel,
Necil Togay, Gn Togay bir 'Avrupa Grubu' edeceklerdir.
Paris'te komnist takip edilecek, Trkiye iin ilgili ma-
keleler tercme edilerek Trkiyeye
TKP'li komnist Trkler tesand kuracak illegal
riyat
Komnist Partisi ve ona temasa gPi-
lecek.
Paris'ten ve lkele-
ri Trklerle temaslar
TKP ile muhabere, Necil Togay ile
Paris'e giden, Paris'ten gelen Trk Komnistleri ile te-
maslar zel parolalarla
TKP' den gelen mektuplara Ferhat ve
temas Marsilya'dan (Ferhat - Zeki
TKP'nin Avrupa grup sekreterinin Dr. Sevim Ta-
Zeki teyid
Yeni edilen "Avrupa Grubu"nun II. sekreteri
Sertel idi. Sevim Tandan Necil To-
gay bakacak, ek olarak Sevim ve Gn Togay da
kilat ile Dr. Sevim kendi ifadesinden anla-
gre 900 Frank Parti 450 Frank iin para
dyordu. Sevim Ulvi Uraz ile temas kurdu. Necil Togay ile de
TKP ile
Jn
Trkler bir
kamuflaj grnmnde
olup,
;zmek iin doktor Sevim
TKP'ye en
byk destek
komnist
geliyordu. Bunlar
nl
lragon'un zel bir yeri
246 J Aclan
ilerletti. TKP Necil Togay'dan Sabiha Ser-
telin finanse Yolu" dergisini Dergi, Londra ve Ne-
wyork'tan Trkiyeye sokulmak istendi. Hikmet'in de
tavsiyesi ile "Tek Cephe" isimli derginin Ulvi Uraz ka-
ile birlikte grev
Ulvi Uraz ve Trkiyeye dnerlerken, TKP iinde hi bir va-
zife iin zaman parti kendilerini
Hikmet, Urazlardan, Trkiye'den
gndermelerini, Berlin'de tahsilde bulunan Glenin adresin-
den istifade edilmesini, musiki gre bir
istedi. Seluk Uraz Urazlar yurda dndklerin-
de, Glen'in adresine notalarla haber ve posta-
Hikmet o da bulunan Mnevver
Ran'a, Ulvi Araz ile 1500 TL. gnderdi. Ulvi Uraz bu
Mehmet Ali Aybar Mnevver Ran'a
Paris'ten Sevim Zeki Ferhat ile bir mek-
tup Bu mektuba gre Sevim Marsilya'da bir kahvede Vasfi
Ykselsoy ile Randevu tahakkuk etti. Sevim
ki kapsayan raporu Vasfi Ykselsoy Zeki
Paris'te, Orhan Karahasangil diye biri Bu zat "Genlik
Mukavemet Cephesi" isimli bir kurup faaliyete gemek istiyor-
du. Tzk sureti TKP bu konuda ne
Sertel, Komnist Partisi sekre-
teri Harry Politt ile temasta ve ondan vaadi
Sabiha Sertel, Komnist Partisi ile temaslar
Kendisine TKP'den haberdar
Jn Trkler tafsilat
Kemal ve Aksoy, Komnist Partisi yesi-
dirler ve Komnist evrelerinde TKP aleyhinde
Paris'te bulunan sol listesi
Ulvi Uraz ile Parti
Legal Talebe Cemiyeti Sevim buraya
TKP'nin illegal gnderilmesi.
Rozet Aviktor ile Nilfer Redy ve Mbeccelin Trkiye'ye dne-
cekleri.
Komnist Partisinin TKP'den belge talebi.
komnistlerinin, TKP Parti hviyet
istedikleri.
Aksoy ve Kemal komnistlerine ken-
dilerini TKP'nin mmessilleri olarak
Trkiye'de Sol Hareketler l 247
Kemal Dadaist ve Komnist Tristen Tsara ile
Hikmet'in tercme etmeleri ve
L'Humanite' de
Paristeki komnist Trkler, Komnist Parti-
sine girebilirler mi?
Zeki Paris'e kaak olarak giden Erem Esen va-
ile Dr. Sevim rapo.runa ve suallerine zetle
verdi:
Raporun Sevim olarak gnderil-
mesi Sabiha Sertel ve memle-
ketlerdeki Trk komnistleri kararlar almaya Av-
rupa grubu yetkilidir. Hikmet yurt Geim
meselesi garantilidir. Aksoy iin bir yok. Zaten
Trkiye' de iken Parti mazisi temiz Bu konuda Kom-
nist Partisi'nin, Komnist Partisinin, Trkiye
Komnist Partisini bilmemesi Aksoyun faaliyetleri neti-
cesidir. Komnist Partisi'nin Trk Komnist Partisi mensupla-
hviyet istemelerini hayretle nk,
Trkiye' de TKP illegaldir. Trkler tecrbe ve kltrlerini iin
ve Avrupa komnist partilerine girebilirler.
1951 Berlin Komnist Genlik Festivali
TKP, 1951 Berlin'de Komnist
Genlik Festivaline delege gndermek iin karar Mali
Partinin 'A vn:pa Grubu' Fon Enternasyonalden greceklerdi. Yedi ki-
gnderilmesi Necil Togay ve Gn Togay, durumu
Trkiyedeki komnistlerden Dr. ile Mbeccel
bildirdiler. Trkiye'den milli isteyen Sertele istedikleri
gnderildi. Festivale Dr. Sevim Banu; Halim Spatar, Erem
Esem, Melike; Sertel, Sitare; Necil Togay, Ali isimleri ile
lar. gayri resmi olarak Berlin'den Glen, Paris'ten
Aksoy festivale Hikmet ile Sabiha Sertel de
festivalin hususi davetlisi idiler. Festivalde pek ok
Sevim Kore harbi bir beyannamede, Trk
askerinin Kore af dilemesi talep ediliyordu. Erem
Esen, Sevim Sertel WIDF (Women's Demo-
kratic Federation - Beynelmilel Demokratik Federasyonu)
Sevim bu konferansta bir
rak, kendisine Trkiye' den haberler bildirdi,. Dr. Sevim
Hikmet, Sovyet Sefaretinde verilen resepsiyona davet
edildiler. Wilhelm Pieck de davetliler idi. Festivalin
merasiminde Erem Esen, milli grnd. Festival sonunda Ha-
Saadet Baraner
olan Suat
Neriman
Hikmet, Sabiha Sertel'le
birlikte Trk Solu
faaliyetlerinin edebiyat
cephesini ediyordu
2481 Aclan
lim Spatar, Dr. Sevim ile birlikte WFDY (Dnya Demokratik Gen-
lik Federasyonu)'un kongresine 2-6 Eyll'de Sevim
Beynelmilel (komnist) IUS'un kongre-
sine Delegeler Halim Spatar, Erem Esen, Sertel
de bulunuyordu.
Sevim 19 Eyll 1951'de uakla Trkiyeye geldi. Zeki
mara, Festival ve Avrupa faaliyetleri tafsilat verdi. 26
Ekim 1951 gn yeni havi olarak Galata' dan vapurla Marsil-
ya'ya hareket ederken tevkif edildi ve bylelikle 1951-1952
oldu.
1951'de Mahkemeye verilen TKP
Vesatileri ve Mesleki
vasatisi 32.1
76 20 ile 29
60 30 ile 39
24 40 ile 49
6 50 ile 54
1 66 (Dr. Hsn
TKP Merkez Komitesi yelerinin vasatisi 48.7' dir.
Dr. Hsn 66
Zeki 48
Halil 56
Mihri Belli, 38
Mehmet Bozer, 52
Fuad Baraner, 49
Komnistlerin (167 tahsil
Yksek Okul mezunu 35
Yksek okul 29
Lise mezunu 19
Ortaokul mezunu 22
mezunu 10
Cahil ve okuma yazma bilmeyen 52
Meslek 3 doktor, 10 4 lise 29 1
dolma kalem tamircisi, 1 kseleci, 2 mtercim, 29 niversite
2 Yedek Subay 1 28 zel sektrde ve devlet dai-
memur, 2 1murakip,3 muhasebeci, 2 sepeti, 1 deko-
ratr-ressam, 2 tramvay biletisi, 1 kundura 1 posta mvezzii,
1 seyyar 2 bakkal, 1 demirci, 1 1 3 kun-
Trkiye' de Sol Hareketler l 249
1 marangoz, 2 1 pirna sahibi, ufak apta fab-
rikatr, 1tccar,2 terzi, 2 teknisyeni, 1 orman mhendisi, 2 avu-
kat, 1 seyyar 2 Riyaseti Cumhur flarmoni 4
Devlet tiyatrosu ve (-:J aktr, biri 1 mfet-
1 matbaa makinisti, 1 Kadostra teknisyeni, 1 ifti, 1 1 edebi-
yat doktoru, 2 jeolog, 1 kalorifer 1 5 yksek
okul mezunu, bunlardan ikisi ev biri ilmi tetebbu ile bi-
ri halen Orta Teknik niversitesinde Prof. Dr. Mbeccel
biri Prof. (Siyasal Bilgiler Fakltesinde) Sadun Aren. (Halen S.B.F. ile
BELGELER
1951-1952 BELGELER
1 - T.K.P. T
Partimiz, - Leninci bir partidir. Onun yesi olmak
prensiplerini, gayelerini, mcadele usul ve iyi bilmele-
ri gerekir. Ancak bu suretledir ki, kendilerini emekilerin da-
verebilir, ona olabilirler.
- Leninci bir Parti iin nazariye ile fiiliyat szle birbirlerine
program, taktik ve bir vahdet olmak
Ve, Partimiz bu vahdet zerine Bunun iindir ki,
Parti kendi iin b-
yk bir nem vermek TKP nazari ve taktik meselelerde oldu-
gibi meselelerinde de marksizmi ana rehber bilir.
de vukua gelecek Kongre tarihi duruma
gre ve yeni durumun yani siyasi vazifelere uygun olarak
kilat daima yapar.
Fakat partinin seyrinde halde,
kilat prensipleri Btn glkleri ve engelleri kitleleri
zafere iin partimizin bu prensiplere
Ana Prensipler
Komnist Partilerinin prensipleri, ve btn
emekilerin nder ve idareci olarak zerle-
rine tarihi vazifeden Leninin, Stalinin prensiplerine
dayanan komnist partileri gayeleri ve mcadele usulleri ve
her burjuva partilerinin sosyalist reformist partilerden tama-
miyle
Marks ve Engels Partiyi, nc bir mfrezesi ve onu kur-
gtrecek olarak gsterdiler. Ve, Parti
ana bir izdiler. Lenin ve Stalin ve gerek parti-
lerinin prensiplerini
250 1 Aclan
Bu prensiplere gre: .
1- Komnist Partileri bir en ileri, en bir
Marxist bir parti mcadelesini sevk ve idare
etmeye muktedir bir mfrezedir.
bnyesi itibariyle yeknesak ileri insanlar
da, geri insanlar da Kapitalizm iinde o, zlp
kyl ve sanatkarlar daimi surette ve Bu-
nun iin, parti gerektir. Parti,
btn temsilcilerini etmeden kendi alsa idi, tarihi
ve roln kendi ve g-
revlerini anlayacak bir seviyeye ykseltmeyi ancak en ileri, en
leri siyasi bir
Proleter partinin bir nderler grubu olarak (silik iin
bir olabilir: birincisi ye az ve sekin olma-
az ikincisi ve tecrbe daha stn bir seviyede
ncs de yekvcut bir gerekir. (Stalin).
Parti, emeki kitleleri nfuzlu olabilir, olmaya mecburdur
da. Fakat hepsini Komnist partileri, ancak kom-
nizmin bir mcadele mevzuu olmaktan ve btn tama-
miyle ki, kitlelerin iinde eriyip gidecektir.
2- Parti, sadece nc ve bir mfrezesi
zamanda bir mfrezesidir. ile, hareket ile
(bir kelime olabilir: yekvcut) bir mfrezesi-
dir. Lenin bize
manevi kuvvetimizin ancak mkemmel bir iinde maddi bir kuv-
vete syler. kendisini gsterir.
i nc mfrezesi ancak suretiyle tek bir
iradeye sahip olabilir.
3- Parti, sadece nc bir mfreze
btn onun btn nderlik etmekle
devli bir en yksek bir
parti ile birlikte da Meslek birlik-
leri, kooperatifler v.s. gibi. her birinin kendi grevleri Her
biri muayyen bir grr. Fakat faaliyetlerinin tek ve bir gayeye
yneltilmesi, tek ve bir yol takip etmesi gerekir. Bunun iin de,
tek bir idareci bir merkez ister. bu merkez,
rek bir mcadele btn idare temin et-
izilen hayata muktedir bir olan komnist
partisidir.
4- Leninizmin, parti doktrininin prensiplerinden biri de, kitle
ile Parti, nc mfrezesini emeki kitleleri ile
bir misalidir.
Komnist partilerinin kuvveti halkla daimi bir temas halinde bu-
Trkiye' de Sol Hareketler l 2s
kitlelerin sesine kulak vermeleri,
daima ve hassas Komnistler, kitlelere sadece
retmezler, bizzat kendilerinin onlardan kyllerden, esnaftan
ve ok Bunu bilirler ve kuv-
vetlerini kitlelerle kopmaz "Onlar da kendi
halka muhafaza ettike yenilmez olarak kalmak iin
btn maliktirler." (Stalin).
5- Komnist partisinin, en mhim prensiplerinden biri de,
partide parti prensiplerinden aman-
mcadele edilmesidir. Parti fraksiyona yer vermeyen bir irade vah-
detidir.
Komnist partilerini partilerden bir hususiyet de,
parti disiplininin fraksiyona, iki gz
yummayan bir irade ve hareket hkm bir par-
ti Partimiz irtica ile emperyalistlerle, yerli
mcadelesini, parti vahdetini onu mcadelesine
yi gaye edinen cereyanlarla, parti gruplarla ve ide-
olojilerle mcadelesi ile yrtt ve yrtyor. bize mert-
e ve sadece Bizi iimizden de vurmaya,
yani kuvvetimizi yok etmeye
6- mcadelesine rehberlik edebilmesi iin partinin her
yesinin, her tek bir planla hareket edebilecek kurul-
gerektir. Aksi takdirde, hi bir zaman irade temin edemez.
yelerinin hareket partide demir disiplini
ve idareci merkezlerin sz gtrmez otoritelerini seilmez ve he-
sap vermez mecburiyeti ile parti kitlelerinin bir ve mstakil
hareket etme serbesti ile bir esas zerinde, demokratik santra-
lizm zerinde bununla izah edilir. Bu sayededir ki, kom-
nist partisi anda yeniden tanzim etmek, kuvvetle-
rini gereken hedefe yneltmek
Partiye kabul
Komnist partisi herkesin bir yer Ka-
ona ye olmala olanlara Partinin bnyesi, onun
kabiliyetini tayin eder. Bunun iin partiye kimselerin
bir elemeden geirilmesi gerekiyor. Parti nc mfreze roln ancak
kyllerin, ve mnevverlerin en iyi temsilcilerini bnye-
sine takdirde ile yapabilir.
halde partiye kimler ye
Parti kabul eden, onun birinde
partinin direktiflerini yerine getiren ve parti muntazam
deyen herkes parti yesi
a- halde parti ilk partinin uzak ve gayelerini
belirten parti kabuldr.
2s2 I Aclan
Parti yarayan bir taktik ve pren-
sipleri Program taktik ve prensipleri vahdeti, partimizin da-
ana temeldir. Bunun iin parti yesinin, programla beraber, parti-
nin ve prensiplerini de kabul etmesi gerekir. Fakat parti
yesi olmak iin bu da kafi Partinin szde
kabul edip de tatbik etmeyen bulunabilir. Partimizin
tarihi szde kabul edip de, korkaka onlara yan
ve bunun iin trl bahaneler icat dair misallerle doludur.
Komnist partisi gayelerini iliin etmekle
iin szde kabul etmek, partiyi tat-
min etmez. Partimizin yesi olmak isteyen onun
kilat kabul etmekle yetinmez. Bu
ne hayata geirilmesi (Stalin).
b- Parti kendi yelerinin iin fedakarca, cesurca mcadele
ister. Bu mcadele tek yrtlemez, o ancak yekvcut bir
takdirde olabilir. Parti yelerinin ikinci da
bu zaruretten geliyor.
Parti yesi olmak iin onun birinde bulunmak ve a-
Partimiz bir ncler partisi ise, onun yesi olacak kimsenin
kendi iradesini partinin iradesi ile ve birlikte hareket etmesi
gerekir.
Parti yesi olmak iin partinin birinde mec-
buriyeti, ona her komnistin faaliyetini kontrol etmek verir. Par-
ti, yelerinin kontrolsuz faaliyetlerine msaade edemez.
c- Parti nc yelerin muntazam de-
meleridir. Partimiz, fakir partisidir. Maddi gelir
zengin bir parti stelik senelerden beridir
mrteci kudurganca bir takibine hedeftir. Buna mca-
delesine devam etmek gayesine yrmek zorunda ve azmindedir.
Bir taraftan kendi mevcudiyetini korumak, taraftan tarihin ona yk-
vazifeyi iin trl temin iin de
her evvel de mali imkanlara Bu o ancak parti
yelerinin ile temin edebilir. Bu ye partimizin
ve siyasi faaliyetini ile devam ettirmesi iin hayati bir
ehemmiyet ki, ye nemi bundan ibaret de
Bir partilinin da ve muntazaman dememesi, partiye
ve parti vazifesine gereken ehemmiyeti partiyi
ni gsterir. Hele aidat gibi fazla icap ettirmeyen bir parti gre-
vine bu kadar lakayt davranan kimsenin, kendisinden bek-
lenecek daha byk gze ve ok anlar-
da vazifesini olarak edilir. ye
partililerin Partiye bir olmak
ehemmiyeti Parti prensipleri, partiyi bir
Trkiye' de Sol Hareketler l 2s3
kabul eden doktrinin bir neticesidir. Lenin ve Stalin, yeleri kendi-
lerini tamamiyle mcadelesine veren yeni bir tip bir partinin kuru-
Partimiz bu tip bir parti olmaya Her trl kay-
nak, kk burjuva emperyalist bulunan sosya-
list- oportonist partileri ve temelsiz birer ederler.
Onlara gre partiye bu veya suretle mzahareti kabul eden herkes
onun yesi Byle oportonist bir sistemi ile, parti proletar-
ncs roln, nderlik roln Partinin yal-
ona olanlara unsurlardan, polis
riayet, bilhassa bizim iinde
bir zarurettir. Parti partiye girmek isteyenleri hvviyetlerini
sosyal hallerini iyi
kyllerin, en iyi, en ileri ekmeye
dikkat etmesi
Partiye kabul prensiplerinin en mhimlerinden biri de, yeni yelerin
tek tek Bu kaideden ve grup halinde kabullere yol
vermek, parti inhilale gtrebilir.
Partiye yelerin tek tek prensibi fiiliyatta neyi ifade eder?
evvel, partiye girecek olan kimsenin parti
dan iyice derecesinin ve ancak
gvenilir bir eleman bir kanaat
tan sonra partiye kabul edilmesi ifade eder. Bunun iin partiye
kabulde acele etmemek, kemiyetten ziyade keyfiyete nem vermek gere-
kir. Her parti yesinin, her parti temas halinde
kyller, esnaf ve yorulmadan parti ye-
gerektir.
Bir parti partiye kabul yelerin sosyal hviyetleri bu
hangi gruplar gnlk faaliyetlerinde kimlere
gsterir. Mesela sanayi merkezlerinde parti
ye bu faaliyetin iyi burada parti
siyasi faaliyetinin iyi kafi bir delil Yahut mesela;
ky bulunan bir parti kyller bu
vazifesini iyi kanaatine varmak ve yerindedir.
Partiye kimseyi tavsiye eden partili tavsiye
kimseyi iyi mazisini mes'uliyetini gerek-
tir. Parti tavsiye edilen kimse mmknse kanal-
lardan bilgi edinmeli, ondan sonra vermeli Partiye kabul
bir partilinin veya partinin ilk kademelerinden birinin tavsiyesi ile
mahalli parti komiteleri verilir.
Parti yelerinin Grevleri ve
Bir komnist_ nerede bulunursa bulunsun, nerede
partisi iin bir Ve parti ondan yelik devini yerine
getirmesini ister.
2541 Aclan
Bu grevler nelerdir?
1- Bir parti yesinin ilk vazifesi, kendi seviyesini ykseltmek,
partimizi bilgileri Marksizmi-Leninizmi
Bir komnist, Marksizmi-Leninizmi gibi benimsemez, kendine
mal etmezse, halk kitlelerinin roln nderlik
etmek, hadiselerin nceden grmek, seyrini takip
etmek, gelecek istikametini kestirmektir. Markszim-Leninizm na-
zariyesi, komnistlere hadiseler ierisinde istikametler tayin etmek ve ge-
grmek kabiliyeti Faaliyette gvenlik ve cesaret verir.
Partimiz hadiselerin nceden grmesi, milli ve milletlera-
siyasi meseleleri olarak zmesi gereken bir partidir. nk o
cemiyetin mcadelesi bilgisi ile
Partimizin onun btn yelerinin elinde bu-
nun iindir ki, bir komnistin vazifelerinden biri, kendi siyasi ve
nazari bilgisini seviyesini her gn biraz daha Bir kom-
nist, kendi mesleki iine kapanamaz. Tecrbe gsteriyor ki, bir
parti yesi kendi siyasi bilgi seviyesini ykseltme lakayt hadi-
selerin gsterirse hayattan, mcadeleden geri
bir insan vaziyetine Kendini
oluruna gzleri bir komnist olmaz. Nazariyeye la-
kayt bu gibi kimseler iin Stalin nce kf sonra
Sonra kk burjuva emmeye En sonra da bir k-
k burjuvaya dnerler diyor.
2- Parti yesi, parti disiplinine riayet etmeye, parti siyaset aktif
surette etmeye parti siyasetini ve parti hayata
mecburdur. Disiplinli olmak partili
Daha, Ekim evvel, Stalin diyordu:
"Mcadele, ancak partimiz birlik ve yekvcut olursa tek bir ruhla, tek
bir idare ile hareket ederse, her yerde, her tek bir no-
ktaya vurursa olabilir."
Parti disiplininin kuvveti, komnistlerin parti ola-
rak yerine getirmelerinde kendi z zaferi iin zaruri say-
Bir komnist iin parti menfaatlarinden stn bir ola-
maz. Parti uygun hareket etmeyen iindeki faaliyeti
tatmin edici olmayan parti karar ve direktiflerini yerine getirme-
yen ve ye gibi en basit parti devine lakayt davranan bir par-
ti yesi disiplinli bir komnist
Parti disiplinini bozan yelere ceza tertibi zaruridir. Parti disiplinine
hareketlere parti direktiflerini yerine getirmemeleri gi-
bi sulara ve partinin umumi su fiillere ihtardan
partiden kadar trl cezalar tertip edilir. Kk su-
lar, mesela parti muntazam devam etmemek,
asmak, sebebsiz yere parti dememek v.s. gibi sular tekrarlanma-
Trkiye' de Sol Hareketler 1 255
suu yenin partiye olup meselesini ortaya
koyar. partiden gerektiren suun msa-
maha kadar mhim
3- Parti yeleri, ktleler ile durmadan kuvvetlendirmekle
emekilerin sezmek ve onlara cevap vermekle muhtelif mesa-
felerden parti bugnk gizlilik uygun bir
de izah etmekle kitleleri mcadelelerinde onlara yol gstermek, nayak ol-
makla grevlidirler. Partisiz kitlelerle kuvvetlendirmek, her parti
her komnistin en nemli vazifesidir. Kitlelerle olma-
dan, emekilerin istekleri bir karar almak,
nde duran vazifeyi tayin etmek ve Emeki kitlele-
rinin ile ilgili veya bu hayata geirilmesi kitlelerin
ve mzahareti ile mmkndr. En iyi, en isabetli bir karar, komnist-
ler bunun kitlelere onu hayata geirmek iin bu kitleleri
takdirde bir laftan, bir ibaret
bir komnist glklerden korkmaz, cesaretle Bu
glkleri yenmek iin kitleleri seferber etmeye Glkleri, cesaret-
le bertaraf yerde kabahati daima objektif sebeblerde ara-
yan bir komnist iyi bir komnist Glkleri yenmek engelleri
bertaraf etmek iin imkanlq.r ve onlara kaba-
hat objektif sebeblere yklenemez. Kitlelele olan her komnist, her
parti mevcut grecek mevkidedir.
Emekilerin ihtiya ve isteklerine iten alaka, komnistin
ca Komnist kendini gururun ya-
Emeki kitlelerinin daima onlardan biri gibi yani ger-
ek hviyeti ile
Parti yesinin grevleri Onun gelince:
a) Parti ve parti parti tatbikata
da ait meselelerini sebeste etmek.
b) Parti herhangi bir partiliyi tenkid etmek,
c) Parti adam semek ve seilmek,
d) Kendi faaliyeti veya fiil ve hareketi karar verecek olan
her bizzat etmek istemek,
e) Herhangi bir mesele iin partinin merkez komitesine kadar btn
mercilerine vurmak.
bunlar da komnistin Ancak partimiz, kudurganca bir
takibe hedefse ve gizlilik riayet zaruret ise bu ne dere-
ceye kadar bir meseledir.
Parti yelerinin grevleri ile bir Her
ikisi de tek bir gaye takip ediyor. Parti yelerinin parti faaliyetine aktif bir
temin etmek, partisiz kitlelerin disiplin-
li, bir nderi olarak
Parti grevleri her parti yesine daima ve bir ko-
256 j Aclan
mnist gibi ve mcadele etmesini yelik da
onda parti aktif surette his ve arzunun ykselmesine elve-
yok ki, parti yesi kendi yelik hak-
istifadeyi, ancak partinin kendisine vazifeleri yerine getirmek-
le gibi etmeyen kendi sayesinde
mayan bir parti yesinin mesela parti parti siyasetinin tatbi-
ait meselelerini mzakere ve faydalanabilme-
si zordur. nk ileri bir fikri ile
ile ve otorite temin etmemesi yksek
olan bir parti yesinin parti seilebilmesi
dan faydalanabilmesi zordur, nk kimse ona oyunu vermeyecektir.
Parti yelerine verilen haklar, aktiflerini, kabiliyetle-
rini durmadan ykseltmek, partinin byk
mak hedefini gder. Parti btn parti faali-
yetlerine esas olan parti demokrasisinin bir ifadesidir. Parti yesinin, parti
siyasetinin tatbikata ait meselelerinin etme is-
her partilinin tenkid etme parti adam
semek ve seilmek bir parti demokrasisinin gerekli
Parti yelerinin verilen haklardan parti kitlelerinde
ve parti kabiliyetinin kuvvetlenmesi
iin byk bir nemi
Parti yesinin kendi faaliyeti veya fiil ve hareketi karar ve-
recek olan her bizzat objektif olmak, davran-
mak lzumuna ediyor.
Bylece parti yelerinin da grevleri gibi, aktif komnist-
ler kitle etmek gayesini gtmektedir.
Demokratik Santralizm
Komnist Partisi bizzat uzviyetlerden eden her mrekkep
uzviyet gibi birok paralardan, mrekkeptir. Bu
faaliyetleri her mrekep uzviyette gibi tek bir gayeye
olmak, bir hareket takip etmek, bir gre yrt-
mek gerektir. Bu olmadan parti vazifesini yapamaz.
Parti hareket temin edilir? Birok
bir tek merkezi eder?
Bu suallerin demokratik santralizmin
Partimizin prensibi, demokratik santralizme daya-
Bu demektir ki; T.K.P. zamanda hem santralizm hem de demo-
krasi zerine Burada santralizmin ifade partinin
btn ideolojik siyasi faaliyetinin ve tek bir merkezden
idare edilmesidir. Merkez Komitesi, partinin tam selahiyetli idareci merke-
zidir. Btn parti yeleri ve parti iin onun riayet
mecburiyeti Partinin alt kademeleri st kademelerine
st kademelerin ve direktifleri alt kademelerce
Trkiye'de Sol Hareketler/ 257
yerine getirilir. Parti vazifesini iin santraliz-
me dayanmak yani mahalli merkeze
gre, Parti btn kuvvet-
leri elinde toplayan ve ve mcadelesinin yere
ynelten tek bir merkezden idare edilmek Bu
partisi gerek bir parti vazifesini Santralizm,
parti ve parti ve mcadele kabili-
yetinin esas Bu prensip, partiye emekilerin m-
cadelede en messir verir. Santralizm sayesinde merkezi ve mahalli
parti her an yeniden ve tanzim edebilirler. Kuv-
vetlerini hedefe en uygun bir terkip ve tanzim edebilirler. Tarihin
memleketi kurtarmak vazifesini zerine bir btn kuvve-
tini elinde toplayacak ve bir hedefe yneltecek byle bir
Partide, santralizm lzum ve zaruretini Lenin ve Stalin proletarya-
mcadelesinin mahiyetinde Kapitalizmin merkez-
muazzam kudretine mcadelede zafere varmak, ancak mer-
bir parti ile mmkn olabilir.
Santralizme riayet her parti yesi iin parti disiplinine riayet demek-
tir. Kendi devlerini olarak yerine getirmek, parti direktiflerine ka-
tabi olmak demektir. Santralizm, kuvvetli bir parti disiplini
Her komnistin kendini mcadeleci bir kollektivin
(idaresinde) hissetmesi
Merkezi bir parti hareketinin btn yol-
toplu bir halde gzden geirerek mcadele tecrbesini en
iyi rnekleri gz nnde tutar .. Eksikleri ve sr'atle gide-
rilmesi iin tedbirler Partimizin santralizmi demokratik bir sant-
ralizmdir. Partinin btn faaliyetleri, parti kitlelerinin temsilcileri
dan idare edilir. Bu partinin santralizmi, mahalli bir
serbestisiyle ve komnistlerin parti aktif
layan bir demokrasi ile demektir. Parti lzum gr-
anda kendi sekreterini Her parti yesi, herhangi bir
parti idarecisini, her tenkid edebilir. parti kitlesinin
parti normal iinde ve serbest faaliyette takdirde, ken-
disini idareciler zerindeki kontrol burada ifadesini bulur.
Parti demokrasisi, zamanda mahalli umumi parti di-
rektiflerine olmamak ile mahalli meseleler mstakil
kararlar verebilmesi demektir. Mahalli da ge-
partinin mhim vazifelerinden biridir. Parti merkezinin direktif-
leri ne kadar ve olursa olsun, mahalli meseleleri kavrayamaz,
mahalli nceden gremez, hangi tedbirin en byk
gsteremez. Parti demokrasisi zerinde, partililerin
bs kabiliyeti artar, parti faaliyetinin bir metodu olan tenkid ve
kendi kendini tenkid Bir partili iin parti demokrasisine riayet et-
mek demek, faaliyetlerine aktif olarak etmek,
2ss \ Aclan
parti yerine getirmekte titiz olmak, partinin siyasi vazifelerinin
mcadelede kendi aktif roln demektir.
Bylece Santralizm, kadar btn parti sei-
me tabi parti kendi semenleri nnde
hesap vermeye mecbur boyun par-
ti riayet edilmesi ifade eder.
Santralizm ve demokrasi birbirini tamamlar. bir
ve demir parti yelerinin aktifi ile, kabilyet-
leri ile imkan veren kuvvetli bir esas eder. Demokratik
santralizm, partiye irade ve hareket temin eder. Ve ona btn parti
yelerini, btn parti gayretlerini, ndeki tarihi vazifenin
halli yoluna teksif etmek verir. Memleketimizde boyun-
ve irticaa mcadelenin daha tesirli bir
ve idare edilmesi bahis mevzuu bu devirde, demokratik
santralizm prensibi, partimiz iin hayati bir nem Fakat bu-
gnk gizlilik iinde parti demokrasisinin tatbik ister is-
temez Bunu gz nnde tutmak
Sevk ve
Komnist partilerinin edici bir hususiyeti de, byk
nem vermeleridir. Lenin, "Bir Geri" eserinde
marksist bir partinin prensiplerini izerken, ehemmiyetini
belirtiyor: iin mcadelede, proletarya iin silah
yoktur. Burjuva bir rekabetin tahakkm dav-
ranan sermayeye, mecburiyeti ezilen, daimi olarak tam bir
sefaletin, tereddiinin derinliklerine proletarya, ancak
marksizm prensipleri manevi milyonca emekiyi,
ordusunda bir maddi ile kuvvetlenmesi
sayesindedir ki, yenilmez bir kuvvet olabilir ve mutlaka Bu ordu
ne Rus mutlakiyet idaresi, ne milletlera-
sermaye durabilir." manevi kuvvetinin ancak mkemmel
bir maddi kuvvete syleyen Lenin, bu m-
kemmel bizzat kurdu. Ve onu kurmak, ve zafere g-
trmek Parti hususiyeti,
mcadelesinin umumi iinde partinin btn yelerinin hareket
ni bir Komnist Partilerinde, sosyalist, re-
formist partilerde gibi, ile yeler bir
hat yoktur. Reformist parti kitlelerle ilgisi olmayan brokrat bir
tabaka ki, proletaryaya burjuvaziye hizmet eder.
iin, onun sokul-
burjuvazi ihmal edilmez bir vazife bilir. Dnya hareketi tarihi,
yanet misalleri ile doludur. Partimiz, kendi tarihi boyunca bu gayret-
lerle mcadelede az tecrbe
Trkiye'de Sol Hareketler l 2s9
Opportunist-Trokist parti emeki kitlelerini burjuvazinin
atmaktan bir hedef gtmez. Fakat Leninin, Stalinin
bir parti metod ve ile sa-
ve zafere demektir.
Bir partinin mkemmel bir siyasi sahip kendi mkem-
mel bir hareket mcadele izmesi kafi Mcadele
hayata geirmesi Bu da onun maddi kuvvetine
lat faaliyetine Stalin siyasi hatla, faaliyeti
daki mnasebeti izah ederken diyor:
"Meselenin hallinden sonra faaliye-
tine parti hayata geirilmesi mcadelenin
iyi seilmesine, idareci organlarca
yerine getirilmesinin kontrolne Bunsuz_partinin ve
ciddi bir tehlikeye maruzdur. stelik siyasi hat izildikten
sonra faaliyeti her bu arada bizzat siyasi kaderini,
onun tatbikini ve tayin eder."
Fakat iyi bir iyi bir sevk ve idare ile bir yara-
maz. bir sevk ve idari faaliyetini hedefe gre iyi ayarlamak,
yrtmek demektir. Bunun iin ise idarecisinin nn grmesi,
nereye bilmesidir.
"Dmene oturup da vaziyet bizi herhangi bir felaketle burun buruna
getirinceye kadar, hi bir grmemek iin bakmak, bu henz sevk ve
idare etmek sevk ve idareyi byle anlamaz. Sevk ve
idare etmek iin ileriyi grmek gerek." (Stalin).
bir sevk ve idare ancak kollektif ile kabildir. Kollektif sevk
ve idare parti faaliyetinde
"Rus mnferit iradesini iradesi-
ne tabi kollektif hareket etmesini bilmeselerdi, Rus da-
mahvederlerdi. Biz Rus burjuvaziyi deviren Sovyet ha-
kimiyetini kuran ve emperyalizmin temellerini sarsan
byle Kollektif hareket etmesini bilmek mnferit ira-
desini, kollektifin iradesine tabi bizde tam bir mertli-
dedikleri budur. nk bu mertlik olmadan, kendi onurumuzu diyece-
bertaraf etmesini bilmeden ve kendi irademizi kollektivin iradesine
tabi bu kollektif olamaz, kollektif sevk ve
idare olamaz, komnizm olamaz." (Stalin).
bir olmak, bilmek, mezi-
yetlerini ve ve onu yerinde kullanmak demektir.
Bize bu tarifi verdikten sonra yerinde ne demek oldu-
yine Stalin izah ediyor:
1- Her parti kendisini yerinde hissetmelidir.
2- Her parti kendi
azamisini verebilmelidir. .
260 1 Aclan
3- Parti bu tertip ve taksimi neticede bir dzensiz-
lik bir ahenk, bir vahdet, btn ile umumi bir
4- Bu suretle faaliyetin umumi istikameti,
vazifeleri itibariyle tertip ve taksimine amil olan siyasi fikirlerin ifadesi ve
hizmetini grmelidir.
yerinde nemi burada grlyor. faa-
liyette temeli budur.
Parti adam seerken, seilecek kimsenin her trl
nfuz ve tesirden uzak prensiplere herhangi bir parti yesinin,
parti en kk bir inhirafa hi bir suretle gz yummayan bir
kimse
Kademeleri
kademeleri partinin temelini eder. faaliyeti,
partinin faaliyetinin zdr. Partisiz ktlelerle temas onlar ile te-
min edilir. kademeleri kyl, esnaf ve kitlelerini par-
tinin idareci suretiyle komnist partilerindeki kuv-
vetli sevk ve ana birini Bunun iin, Par-
tinin ilk kademelerinde iyi gitmesi ok mhimdir.
kademeleri, istihsal gre kurulur. Yani bu kademe-
ler, parti gayeleri yerlere (Fabrikalara, messesele-
re, kylere) gre kademelerinin bu
li, Partinin vazifelerini yerine getirmesi iin en uygun bir nk,
komnistlerin ilk kademelerde istihsal gre kuvvetle-
rini en uygun ve en iyi bir tertip ve tanzim etmesi kitlelerle te-
mas halinde kitleler nfuzunu kuvvetlendirmesi iin
partiye en durumu Reformist partiler, semt (ma-
halle, sokak vs.) gre ve seim daireleri gz nnde tutularak kurulurlar.
legal parlamento mcadele kabul eden btn sosyalist,
reformist partilerin bu mcadele uy-
gun Komnist Partilerin da kendi gayelerine uy-
gundur. Partinin, fabrika, iktisadi, sosyal ve kltrel
maesseselerde, kylerde olan bitenlerden sorumluluk iin,
iinde durumu iyi bilmesi, bu veya suretle ona tesir et-
mek sahip gerektir.
Kademelerinin Vazifesi
1- Partinin kitlelere yaymak,
2- Partlye yeni yeler ekmek, siyasi terbiyelerini
3- Fabrikalarda ve ekonomik ve sosyal messeselerde ve ky-
lerde kitlelerin sesini dinlemek ve mcadelelerine nderlik etmek,
4- Kitleleri ve hedefini gden
ideolojilerde polis mcadele etmek, kitle nnde demas-
ke (maskelerini indirmek) etmek.
Trkiye'de Sol Hareketler\ 251
Bir ilk kademesinin ilk vazifesi, nerede bulunursa bulunsun,
partinin menfaatini, menfaatini her yerde titizlikle gzetmektir. Bu
vazifenin ne dereceye kadar yerine Parti,
hn yerdeki tesiri ile lmek kabildir.
kademeleri, vazifelerini yerine getirebilmek iin,
ilk nce yelerinin parti disiplinine ve grevlere birer ko-
mnist olarak mecburdurlar. Aktif parti yeleri
parti iin faaliyetin zn eder. Bu herkesten nce
sekreterleri sorumludurlar. Onlar bir taraftan parti yelerinin siyasi ve na-
zari bilgilerini imkanlar temin ederken, taraftan da her
gnk pratik faaliyetlerinde parti ve direktiflerini yerine getir-
mek ve bu kontrol etmekle parti
Parti yelerinin, kendilerini daima komnist partilerinin bir
his ve idrak edecek btn ve ile partimizin
fini ve emeki kitleler ykseltecek bir ruhta
ni vazifesi ilk kademelerine
kademeleri yle ki, yelerin mmknse hep-
si kendilerine verilecek bu veya her komnist faali-
yeti yesi hesap vermeli ve oradan talimat
Gnlk mcadelenin sevk ve idaresi, mahalli meselelerin parti umu-
mi siyasetine uygun olarak halledilmesi iin ilk kademelerinde
parti muhtazam bir
kademelerinin faaliyetinde daima gz nnde tutulacak
bir nokta da gerek mcadele gerek ve
larda ve her sahada rnek olacak komnistler
Mahalli ve Merkezi' Parti
Partimiz, bir bir manzu-
mesidir. Parti, kendi alt ve st kademeleriyle bir btndr. Ma-
halli organlar, Parti sevk ve idaresinin en nemli Bu organlar il-
lerde, btn idare eder, ve kontrol ederler.
Her mahalli Parti bir idareci ve yrtc
Mahalli en yksek mahalli Parti Konfe-
ranslar, parti komitelerinin dinlerler. Ve yeni Parti komiteleri
seerler. Bugnk gizlilik iinde mahalli parti top-
g iin, ekseriya yeleri st tayin
edilmek suretiyle kurulan parti komiteleri, iki konferans en yk-
sek parti Mahalli parti komiteleri, Partinin btn idareci or-
gibi bir kollektif rehberlik Btn misaller, kol-
lektif bir incelenir ve karara Bu veya meselenin karara
kollektif btn yelerin fikirleri, tecrbeleri gz nnde
tutulur. nk ancak bu ki, en isabetli karara Partinin di-
rektiflerini, yerine getirmek, roln
2621 Aclan
oynamak, sistemli bir siyasi ve ideolojik bir faaliyet yrtmek mahalli par-
ti vazifelerindendir.
Mahalli ne kadar kuvvetli ve nfuzlu olurlarsa olsunlar,
henz bir parti bir araya toplamak tek ve bir
hayat bir btnde (Stalin). Yksek Parti or-
btn parti faaliyetlerini idare etmek, partiyi ona is-
tikamet vermekle de devlidirler.
Partinin en yksek Parti Kongresidir. Kongre, Merkez Komi-
tesinin raporunu dinler, parti ve gzden geirir ve
Ana siyasi meseleleri inceler. Partinin taktik izer.
taktik ve stratejik ortaya atar. Parti
iin pratik yollar gsterir ve partinin merkez komitesini seer.
Kongrenin btn parti iradesinin ifadesidir.
Parti iki kongre parti komitesi itimaa
ve merkezi organlar manzumesinde mhim bir yer tutar. Parti
iki kongre siyasi meseleleri inceler ve
karara Konferans, parti merkez komitesi yeleri
likler yapabilir.
Merkez Komitesi, Kongreler mddet iinde en yksek Par-
ti Merkez komitesi mahalli faaliyetlerine istikamet
verir. Partinin btn faaliyetlerini idare eder.
Kendi Kendini Tenkid
Kendi kendini tenkid terbiyesi ve metodudur. Ko-
mnistlerin kuvvetli bir Emperyalizmin hizmetinde olan
tan ve kitlelerin korkar gibi korkan opportu-
nist-reformist partiler iin kendi kendini tenkid, lme msavidir. Szle,
bu partilerin karakteristik bir gzler,
bazan onlara Fakat kitleleri aldatmak iin onlar daima
rtbas etmek, kendi gizlemek, partinin kendi ile
terbiyesi engellemek, yolunda gstermek gayretindedirler.
Komnist Partileri ise, bir partisi, hareket partisi olarak
dular ve Bunun iindir ki, komnistler de szle pro-
gramla tatbik ve prensipleri olamaz. Kendi kendi-
ni tenkid komnizm metodunun biridir.
Siyasi partinin, kendi vaziyeti ve fiili-
yatta kendi kitlelerine ve emeki kitlelerine devlerini yerine getir-
mesinin en nemli, en llerinden biridir. kabul etmek,
te ciddi bir partinin aliimeti budur. onun devlerini yerine getirmesi
budur. sonradan kitlelerin terbiyesi ve budur (Lenin).
Parti, tenkidden ve kendi kendini tenkidden korkmazsa, faaliyetinde-
ki rtbas etmezse, parti faaliyetindeki
ile terbiye ederse dzeltebilirse ye-
nilmezdir.
Trkiye' de Sol Hareketler\ 253
Parti, gizlerse, rterse, sahte bir
mkemmeliyet ile rtbas ederse tenkide, kendini tenkide taham-
ml edemezse, kendini duyarsa, hodbinlik hissine
yana gelip yatmaya mahvolur Parti Tarihi).
Leninizmin metodunun en byk
evik partisinin kuvveti ve
Kendi kendini tenkid, komnist sevk ve metodu ile kom-
nist terbiyesi metodu ile Partinin ve ger-
ek liderleri, ancak kendi kendini tenkidle Parti,
rtbas tenkidi tehlikeli bir yol sayar ve kesin
olarak reddeder. Zira rtbas yoluyla korumak, onlara
bu muhakkak bir mahva gtrmek demektir (Stalin).
kitlelere onlardan ders almak da nk
milyonlarca emekinin tecrbelerinin sevk ve idare iin idarecile-
rin tecrbelerinden daha az Lenin ve Stalin daima tek-
rar bir karar, ancak idarecilerin tecrbelerini, kitlelerin
tecrbeleri ile Zira idarecilerin ancak kitle-
ler ile tenkid da
kitlelerin tecrbeleri hesaba
tenkid, direktiflerin denemek iin en tesirli
yollardan biridir. tenkid kuvvetleri, ortaya koyar, ka-
biliyetleri Emekilerin sorumluluk hissi
Kitlelerin seviyesini ykseltir.
Kendi kendini tenkid, parti demokrasisi ve parti disiplini ile
ya Komnist Partisi mekanik, kr krne bir disipline yer ver-
mez. bir disiplin ister. surette komnist partilerinde birlikte
btn yelerin partinin ve siyasetini tam bir ifa-
de eden ideolojik bir birliktir.
"Lenin ki; proleterya partisi fraksiyon merkezleri ol-
mayan tek bir parti merkezi bulunan tek iradeli birlik ve yekvcut olmak
gerektir. Leninizm gerektiriyor ki: Proleterya Partisinin menfaati par-
ti siyasi meselelerinin bir mzakeresini, parti idaresine kar-
bir partinin eksiklerinin, tenkidini ister. Fa-
kat Leninizm zamanda parti idareci parti tas-
dik btn parti yeleri tatbik edil-
mesini ister" (Stalin).
Bu suretle demokrasi kendi kendini tenkid ve parti demir
disiplin, parti birbirinden eder.
Kendi kendini tenkid, parti faaliyetini ana biri olarak
kabul ederken, parti partide sarsmak, onu
iin bundan yeltenebileceklerini unutmamak, buna yol ver-
memek
Komnizmin ve
264 / Aclan
parti demokrasisi parti iinde fraksiyonlar kur-
mak, gruplar yaratmak, partinin en iyi lekelemek,
itibardan yolunu tutabilirler. Namuslu tenkidi provokas-
yon gayesi gden kt niyetli tenkidden etmek gerekir. Komniste
tenkid, parti faaliyetinin parti gayelerine uygun bir yol zerinde yrme-
sini meydana koymak, bertaraf etmek
aramak, dzeltmek, parti yelerini hedefini
tenkidin gayesi, partiyi bu hedeflere
Parti dosta tenkidi demogojilerden etmelidir.
Komniste kendi kendini tenkid, ortaya
koymak zamanda bertaraf etmek hedeflerini Parti
idarecisi tenkide yol tenkid kendine dokundu-
zaman hislere tenkidleri kendi gururu, onuru ze-
rinde hissetmemelidir.
Bilakis hislerini bir tarafa kendi faaliyetinin tenki-
dini komniste kabul etmelidir. kabul etmek, komnist iin bir
meziyettir. Ama mhim olan hatadan ders almak, onu tekrar etme-
mektir. szde kabul etmek, fakat daima tekrarlamak kendini
de, partiyi de aldatmaktan
Parti ve prensibe dayanan kendi kendini tenkid-
lerin cesaretle parti faaliyetinde nlenmesine, nok-
giderilmesine eder. Bu
BELGELER-2
TARI'NIN
YAZDIGI MEKTUP
Bu mektup 1954 mahkemesi delillerin tetkik ta-
kopye edildi. Bu mektub hukuki ynyle pek ok partilinin
mahkumiyetine sebep olmaktan
budur. (Aclan
11 Mart 1954.
Belki, sen de benim okuyor, ha-
kikaten gayret sarfetmek gerek herhalde bunun iin; saat 20.30 ... biliyor
musun reaksiyonumu pek tayin edemiyorum. Merak ediyorum
...
ta uzun bir hikaye sana. Madem
uzun memnun ediyor seni. Bugn yle
mi? Sanki zamanlar trlsn. ver benim gevezeliklerime
amma bu gece de A! A! deme, iinden veya Ne var bunda bu ka-
dar sevinecek? Halbuki kendim? tabii gzlerim parla ...
Ne ise ...
Trkiye'de Sol Hareketler 1 265
Biimsiz bir vaziyette enselendikl2. Biliyorsun. Malum bro-
ele bir Yani tesadfen
Buna biraz daha becerikli yahut daha serin-
belki sepetlemek mmkn olur-
du 14. zaman yle bir haleti ruhiye iindeydim ki,
iinde ve gelmesi muhtemel durumu mu-
hakeme edemedim. Daima bir fikri sabit halinde, gidemiyece-
... gidemedim ... gitmem gitmeye mecburdum diye
duruyordum .... Kapana gibi :re a-
resizdim. Her ne kadar mazeret de, bu halin de falsola-
zerinde tesiri Kafamda, bir sr
onlarla o kadar ki ...
Sorguya ekilmeden evvel Z. B.15 ile olan mnasebetlerimin bilinebile-
cek o kadar gelmiyordu ki, bu da tabii.
Amma btn benim gstermeme
emin bir hava Ben, beni bir -zaten kendi ben
kendimi de az ok
nesneleri buluncal6 tabii. Ama hi bir becere-
mezler, da inkar tabii, diye Cesur ve hat-
ta nikbindim bile. Sorgum Remzi Bey'Jel
7
alay bile ediyordum.
(Zaten, da bu yzdendi. Anlahr her n-
ne gelene onu ne ise.) Vaktaki polis rapordan Yeni Ma-
halle okundul9, epeyi Pek renk vermedim ama benim
iin bir spriz oldu bu. stelik polis red bilmi-
yordum2D. Polisle, adliye benim iin merciler O zaman ikisi-
ni de Her ne kadar yleyse de gene,
di mahiyetini mdrikim tabii. Bu ok mhim bir husus. Ben
btn ilk tahkikat boyunca bir mahkeme huzuruna
tam Evet Z.B. bir laf
"gren olursa, ben sizi Kuzguncuktan v.s."
O zaman Daha ok onun beni ikaz etme-
si gerekirdi22. Bu "gren olursa" ok muallakta mahdut bir hal
mi? Ne zaman? Nerede? gren olursa? Bir gn takip
raporu kabul etmek, inkar etmek diye bir
Mhimsetmemek, normal gstermek ile "e!
ne bir ifade verdim. Sorgudan
drt tesbit kolayca
Soruyorum, Pazar gn (Cuma Z.B., A.D.24 ile
Sevim 1952
hapishanede
Mihri Belli ile daha
sonra evleneceklerdir.
Tevkifi Sirkeci
Sonsoryon
Sube) zel
muamele gren
pek
ok sol hcrenin isminin
edilip, tevkif
edilmesine ve
mahkumiyetine sebep
ol
birden zaman grr grmez hemen va- Sevim Franso'yo
' giderken polise
ziyeti inkar anlayarak ifademi uy-
d 1 d b
B "b B. .. 1 .. l d' v. b. .. donum
urma e u tecru . gun evve soy e olacak ve Mihri Belli
d
v d. M" k" ld v k d 1 k ktV . soldokiblnmenin
sonra um un o ugu a ar sama amama gere
Tabi ki, yle olmak gerek ama bunu iyi ayarlamak
266 \ Aclan
Bu zaman da ben hala ehemmiyetini mdrik Z.B.
ile ne suu vaziyetinin
tefsire msait ile, Kadirin26 burada dahil bi-
zim zaten syledim.
Tabii bulunan vesaikin bana aid mmkn de-
Her halde da ya Kadir' de veya Z.B.' den
mutalaa yrtyor, Nejat
27
, iki thmet al-
susuzu kurtarmak iin suluyu meydana ge-
v.s. sylyor, boyuna dil dkyordu. Kadirle
hususunda hissime hitap ediyordu "serseri"
diyordum. Ama serseri hi de o ... Biz ilk gnden el stnde-
yiz tabii28. Bu ilk gnleri o zaman, kadar gibi
Sabahtan kadar beni rahat ille kimden
sylememi Sonra valde
2
9 ile hi bir zaman
o ok mnasebetsiz sahneleri
Tahkikat matbuata aksettirilmeden nce gene bir kurultay (?) kurul-
du30. Huzurda kimden andan itibaren serbest
gazetelere ismimin gememesini istediklerini, beni muhbir ola-
rak gsterecekleri(?) falan filan, sivil ucunda" diyor-
du. Ne ise bunlara lzum yok. iyi iyi diye kafa
orada kalmak, bir daha atmamak Oraya ile pek
bir yoktu31.
Sonra gazeteler grltye Kendimi de halde
epeyi Ne martavallar, masallar Gazeteleri
bana. Belki de bilhassa idi. "Ulan dedim, bu kolay kolay kal-
galiba". Daha matbuata verilmeden nce, Nejat, ba-
yeri ele geirdik, sen yere kendini elimizde tomar-
la var" Tabii bunun beni tavlamak iin bi-
liyordum. Dedikleri da olsa bana ne? diyordum. Gazeteler
on (?) birden parti kurmak, Merkez Komitesi falan (ben de da-
hil) falanla mahkemeye sevkediliyor v.s. denince benim kadar
havadan galiba, trl hi bir itimat etmeden bu kadar in-
san itham edilir) diye hukuken bana ait
msbet benim hi bir ifade etmedi-
Bilmiyorum bu mu? Bana aidiyetleri
sahiden sabit mi idi? O zaman ben yle Her ne kadar
Gl'n35 ifadesi de var idiyse de, ben buna hi bir zaman verme-
dim nedense. da ondan bilmem? Beni en fazla rkten te-
mas meselesi oldu36. Tabii bir defa
kurt Acaba kabul edip sadece benim ve
sadece okuyup fikir edinmem iin sylemek mi daha iyi olur?
Bir de ile temas, irtibat falan filan meseleleri ..
Trkiye'de Sol Hareketler l 267
zamanda kimsenin de lalettayin bir kimse ol-
kabul edeceklerini Ama bunun zerine dur-
pek. eden bir de temasla, irtibatla P.'nin38 itham
edilmemesi idi. Bende tabii o zaman uydurulan intibaa gre Z.B.
arhk bu defa tamamiyle ele P.'nin Genel Sekreteri
delilleri ile sabit v.s. v.s.39 Bunlar beni ilgilendirmez diye cevap
veriyordum. Hep ama, serseri desene, herif kadar irtibat, mirtibat,
faraziye kursun, ispat edemedikten sonra mi" dedim ya, bu adli hu-
(ne incelik amma)
Bir defa ya buna bunu durdum. Gerek-
ten bana aidiyeti sabit. Aksini iddia gibi gelmeye
Ama kabul edince de kimden ne iin sylemek gereki-
yordu. Zaten da "ee ... ne olacak?" diye kabul ederdim. Ben on-
bu hususlar olmasa idi ... ne ise, Z.B.'nin bana gibi
sadece okumak ve fikir edinmek ile sylemenin en iyi?
kabul ettim. Ve yle syledim40. olur bu mhim ev-
rak, lalettayin bir kimseye verilir suallerine de (bilmiyorum, bir parti
mevcutsa, ileride benim de olabilir, ama haberim
yok) falan dedim
Bu arada ben bu kadar ve ben sylemedike
benim kat'iyen getirmiyor-
dum tabii. Z.B.'nin gerekli hareket etmeyi benden daha iyi ede-
tabii. Esas mes'uliyeti benim onun zerine ykle-
tamamiyle Zaten onun
kabul ediyorlar diyordum. Kabul ederse etsin diyordum
ya, ille olmak Bu benim biraz ileri geliyor-
du, da tecrbesizlik.
ramamak herhalde biz de tayin edebiliriz, senin l-
zum yok" desene tabii ki diyorum.
Bu arada malum kanun biliyorsun41. illa an-
lat anlat diye etini yiyip duruyor. anlatacak bir yok
dedim. Nihayet bir iki sahife iade etti idi
26 tevkifimden tam bir ay sonra malum mektup
Mektubun benim nereden belli? Raporlar falan ... bili-
yorsun. Daha nce de Bunu da red demek.
kadar senin desinler. Sualleri kesmek iin yok demek tabii ki,
daha Zaten ben de kendi kabul de, kabul etti-
takdirde izah dururdum. Fakat ilk
beni en ok ele idi. Halim'i44,
Erem'i45 bir bir gzmn nne getiriyor, hi birine ihtimal veremiyece-
iin iinden Hem de daha sivil
Berlin falan ... Bu defa daha bir biliyor-
lar diye Berlin Festivalinin btn tefer-
268 \ Aclan
meydana ... Daha nce de kendim ya, ne olursa olsun hi bir
kabul etmemek diye bir meselem yoktu. Birka sylenen ar-
hk sabit ve malum olan saklamak ve inkarda devam etmekte mana
yok diyordum ... Hele bunlar ilk nce beni edecek durumda ise.
Sanki bir nev'i bu? Ben pek Tabii. Bir gn
burada Faika "Ben dernek ile S.'nin48
ifadelerinin o (festival falan O zaman bunun ifa-
de vermek, zlmek falan o ifadelerde Paris'ten
gelen bir ve iftihar? (Pek Allah iin) eden
bir yeni bir ver-
memekti. Halbuki demin de gibi bu davaya girmemek,
oradan daha bir ileri gitmemek gerekti)49.
hem de ne zaman. Tabii bir sr birbiri-
ni tutmaz iinde cirit zaman bu zaman
ne
Tabii bu meyanda biliyorsun (Hikmet) Merkez Ko-
mitesinin i yz, Paris'te ne festival falan.
(Yani herifler beni ne Neler kuruntusuna
yorlar?) deyip duruyordumso.
Bu ara tazyik epiyi falan51 huzuruna
Galiba daha nce de syledim. sy-
zaman hi bir hissettirmedim. O kadar ok ki. Gece idi,
daha gndzden sersem gibi yorgundum, adeta. Adam sa-
iki saat falan da, cevap vermek, hatta
muhatap deliilet edecek bir hareket bile yzmde. Ha ...
bir defa gene (Ben ok samimi falan filan
bir kusurum komnist diyordu. Glp
(ama olur? Bu sizin iin iftihar edilecek bir dediydim.) Sonunda
da gayri, bir olursa ifademde sylerim dedim ... Bunu
niye Ha korkmuyordum ama bir da-
yak yemekten rkyordum, her ne kadar kendime gveniyor idiysem de,
ya dayanamaz da samalarsam diyordum. nk bu asap meselesi biraz
da, ama bugn de, eminim kadar kuvvetle tahmin ediyo-
rum ki, polis bana dayak atmamak, kt muamele etmemekle en byk fe-
onu daima zan
f,,
I
Ahmet bir defa kat'i olarak ve fikir syleme-
di. aleyhte sylediler.
faaliyete sarih bir fikir ileri srme-
di. Mnferiden bu temaslardan sonra birka
biraraya gelerek bu birlikte ge-
Ve bir gezinti hissi vermek zere, bu fik-
ri Ahmet hari Kabul ettiler ve tarihini
bit gnde Yenimahalle' de
Orada at giden yol zerinde At ya-
da getik. kk bir
oturduk. Burada ben, Mihri ve Halil olmak ze-
re drdmz idik. Ben bu istifade ederek, orada
sonra Partinin bu vaziyet bana
bir\ vazife ve bu vazifenin de Partiyi yeniden top-
syledim. Bilahare.' bu maksatla
temaslar tamamiyle aksi bir cereyanla
ve bu grmenin g buna
bu g iinde faaliyete isim zikretmiyerek,
birkavilayette da) bir Vilayet Komite-
si syledim. Hamdi Beyin zerine
ve Ankara Vilayetlerini Hamdi Beye syledim."
"Maznunun szn bu noktada keserek nemli bir
hususa ediyorum. Son cmlede geen "Hamdi Bey" Emniyet
Birinci Mdr Muavini Hamdi zdemir
Hamdi) dir. Maznunun, 8 Ocak 1952 tarihli ilk tahkikat ifadesi dosya-
Bunda ve Ankara Vilayet Komitelerinden
gibi, bu ifadenin Yenimahalle' de bir
da kesin olarak reddedilmektedir. 26 Mart
1952 tarihli ifadesinde ise, Zeki bu kabul ediyor ve
ve Ankara Vilayet komitelerini zerine Hamdi Beye
beyan ediyor ... "161.
Trkiye' de Sol Harekeller l 2s9
Onikinci Blmn
1- 1944 iki Birincisi, Fuad Baraner idaresindeki ille-
gal TKP; ikincisi, Mihri Belli ynetimindeki illegal Genlik
2-Muzaffer bugn Sosyal Psikoloji dnya bir
otoritedir. A.B.D.'e gidip, Amerikan da Kendisini 1944
Ankara' da mevkuf bulmmrken, devrin Reisicumhuru de-
laleti ile Rossvelt, Amerikaya davet
3- T.C. Ankara Garnizon As. Mahkemesi, Esas 1953/17;
1954/33, s, 25.
4-
5- Aclan s, 86-99, 1963.
6-
7- Aksoy, Kemal sonradan Ulvi Uraz, Komnist Partisi
seksiyonuna kaydolundular.
8- O Paris'te merhum Cahit Gbilmez
...
9- M. Zekeriya Sertel, (1905-1950), s, 274, 1968: "Oysa bu
gencin (Arslan bir casus sonra-
dan meydana Demek onu demektedir.
10- 1951-1952 Trkiye' de Komnist Partisi ele geen "T.K.P.
kilat Prensipleri" belgesi Bunu biz ayni davaya iin,
delillerin tetkiki kopye ettik. Bu belge Emniyet
Genel nemli Dairesinin "Trkiye' de Kom-
nist Biz bu metni kopye
de (AS.)
Prensipleri o zaman halen yurt bulunan T.K.P. Genel Sekre-
teri Zeki (Yakup Demir)
11- Bu mektuptan Ankara Garnizon 2 Askeri
Mahkemesi Esas: 1953/17, Karar: 1954/33 Mucibeli Hkm"
22. bahsedilir: "J) devam
Sevim el ile ve ilk tahkikat ifadesini teyid eder
mahiyette olup, Parti faaliyetini de anlatan Merkez
17 1954 gn ve 54/533 ekli 14 1954 tarihli za-
yirmisekiz yapraktan ibaret
12- 26 Ekim 1951 gn, Marsilyaya hareket ederken kastediyor.
13- a) 26 Ekim 1951 tarihli tevsik edilen Dosya: 6 1-1/11 de mevcut
"T.K.P. Prensipleri" isimli oniki teksir ile
ile,
b) Dosya: 6 2-2/10 da duran "T.K.P. Haziran, Temmuz,
Blteni"; Sevim zerinde kasdediyor.
14- Buradan manaya gre, Sevim limana taksiyi gnderebil-
se idi, iinde valizini veya yok
ni ve bylelikle anlatmak istiyor. Fakat ifade pek
290 1 Aclan
15- Zeki
16- "Nesneler" zerinde bulunan
17- Emniyet Birinci yneticilerinden.
18- Ahmet eski A.P., 1965 seimlerinden sonra, AP,.
Milli Savunma O Emniyet Birinci
Mdr idi.
19- da, Yenimahalle' de Parise nce Sevim Zeki
20- Sevim burada ya kendisini mazur gstermek iin saf roln oynuyor,
ya da gerekter
21- Bir ko,nnist Sevim bu hkm, o gnk iinde
22- Suu, sululuk osi1zol0jisi iinde Zeki yklyor.
23- Zeki drdnn polise tespit
ifade ediyor.
24- Askeri Yzb. Abdlkadir Demirkan.
25- ilk gnlerindeki
26- Abdlkadir Demirkan.
27- (Sivil Sorgu Hakimi) veya Polis
28- Sevim Emniyet Birinci iyi muameleye telmihte bulu-
nuyor. Bilahare kendisine syleye-
cek, hakiminin sorgusu zerine, kendisine iyi
muamele ve bunun sonucu ifade ifade edecek kadar ga-
rabete
29- Sevim annesi ile annesinin zntsn ve
anne olarak polis tertibi olarak Sevim
mail eski bir emniyet mensubudur. Baba bey, 1994
Kaymakam olup, Nihal
Necdet iin,
hkmeti grevden [E. Cihangir]
30- Kurultaydan ve polis Sevim topluca
na alarak zel olarak sorguya ekmeleridir. Burada bir ironi
31- gre Sevim Zeki ve Abdlkadirle
sylyor ve fakat kimden itiraf etmiyor.
32- Sevim ilk gnden ihtilattan men gazete falan
33- Gazeteler ilk gnler Zeki Abdlkadir Sevim Ta-
tevkifinden sz ettiler. Ve olarak Sevim zerinde yaka-
lanan evraktan bahsettiler. Esasen Sevim mektubunda bundan bahse-
diyor. "Martaval" diye bahsetmesi, garip.
34-
35- Gleren Grkmen.
36- Paris, Berlin,
37- TKP'nin meydana prestij yol aabilir
tabii.
38- Trkiye Komnist Partisi.
Trkiye' de Sol Hareketler l 291
39- Zeki o zaman ifadesine gre Dr. TKP
Genel Sekreteri Belki de Sevim TKP Merkez Komi-
tesi (Merkez Komite ile Merkez Komite Sekre-
(Genel Ama, Dr. Hsn'nn Merkez
Komite da aktif Merkez Komite
ri maksatla 1946'dan sonra; 1946
tenkid edilip bu grevden da O zaman Sevim
Zeki Genel Sekreter diye bir anlam
gibi Zeki 1962'de yurt ve Prag'da TKP
Genel Sekreteri Yakup Demir olarak ortaya
40- bu noktadan
41- 5844 Kanunla 141. madde TKP lm ve-
riyordu. Ankara Kanunun nce tev-
kif edildiklerinden, eski Kanuna gre hkm giydiler. Ankara 8 Ey-
ll 1952'de ve yeni Kanun hkmlerine gre cezalar
giydiler.
42- Sevim gnderilip, sahibini se-
farete verilen ve oradan da Trk eline geen mektup. Mektup,
Berlin Festivaline komnist Trk delegelerin mstear isimleri-
ni ihtiva ediyordu.
43- Sabiha Sertel'in Sertel. Berlin Festivalindeki kod Sitaredir.
44- Halim Spatar, TKP'nin Berlin Festivaline
kod ismi ile
45- Erem Esen, Oru Ali Ttenk Esen'in Tevkifata gnlerde
TKP yurt Muhtemelen zamana kadar halen
radyosunda spiker olarak Berlin Festi-
valindeki kod ismi: Melike
46- gibi, tahkikat nce sivil yrtlyordu. Yzb. Abdlka-
dir Demirkan, Behet Pekmerdol ve asker ve yedeksubayla-
isminin Partiye zerine, Ankara Garnizon 2 Nu-
Askeri Siyasi Mahkemesi zerine ve yrtt.
47- Faika Boratav (Sahut) Ahmet Muhtar
48- Burada ismi geen S.'nin, Sevin ihtimali
49- ne
50- Merkez Komite, Paris Festivale gidenlerin
gre polis Sevim
51- Emniyet Komnizm
idi. Kanserden
52- Komnistler, Sevim grmekten gzlerinin kr ol-
fakat hi bir ele o zaman. Oysa Sevim
gnlerde
53- Kendisine iyi muamele edilmesini kastediyor.
54- Mstakil oda, oda, emrine daktilo ile ifade veriyor ve sonra
da bahis, ilgi ekici bir Kompleks.
55- gre Sevim tam zldkten sonra Emniyette Mihri
2921 Aclan
Belli ile buldu.
56- durum polise ifade vermesi. Sevim ifadesi zanne-
diyorum ki, 176 daktilo kendisi
57- Ters bir kompleks. Sevim kendisine iyi muamele eden polise gaddar-
namussuzluk, "hayvandan da beter" izafe ediyor.
58-
59- Kk burjuva romantizmi.
60- Paris, Berlin ve temas ettikleri.
61- Hapisten sonra.
62 Harbiye Cezaevinin askeri
63- Belki de hapishanede bakan gardiyan
64- Yksek Tahsil Genlik
65- Erem Esen.
66- Burada gre, beni basamak yap-
mak istiyor" derken, TKP'yi zme Demokrat Parti zerinde
kendine itibar ve mebus seilmesini sylemek
istiyor.
67- Kim Mektubun ifadesini anlamak da mfun-
kn olmuyor.
68- diye isimlendirdikleri Beyin kim
69- jn Trkler
70- Sevim burada polisi buluyor ve ta-
ciz kurtulmak iin btn bildiklerini
71- Sorgu Hakimi ve
72- Sevim Halil ler'e gene ile mazur
gstermek istiyor. Sevim Halil lerle de ok iyidir.
73- Sevim muhbir, kalabilmek gdyor. Bilgi verecek, polis bun-
kullanacak, fakat bilgiler resmi ifadesine gemeyecek ve kom-
nist kahraman olarak yolu Ahmet Arif
nal da Sorgu Hakimine teklif ve fakat
74- Halil ler.
75- Sevim polise rtmek iin gerekenin
sadece Mihri Belli'yi olabilir.
76- S. 26 Ekim 1951'de tevl<if gre 29 195l'de Ze-
ki muvacehe Demek ki, Sevim tevkifinden bir
sre sonra O halde, Mihri Belli'ye
olarak sulusunu aramak neden?
77-TKP'nin o Parise haberleri iletmek iin, Vasfi Ykselsoy kur-
ye Vasfi Ykselsoy, Marsilya'da Sevim ile Ve bir pa-
rola ile kendisini Bu konuda 1953/17 Karar, 1954/33 iddiana-
menin 44. denilmektedir: "(Vasfi Ykselsoy) Tevfik Dilmen ile
T. Dilmen kendisine Marsilya' da gemide kendisi-
ni kesik esmer bir ...
Bu bayan Sevim dan Parola da
Trkiye' de Sol Harekeller l 293
78- Necil Togay, Gn Togay, kan-koca. Yurt komnistlerden. nce,
Radyosunun Trke seksiyonunda Galiba
sonra da Almanyadaki "Bizim Radyo"ya
79- Parti meselesi demek istiyor.
80-
81- Sevim burada, Emniyette Melahat Trksal ile
Oysa Melahat Trksal bir ajan provakatr olabilir.
82- U.'nun Melahat Trksal kabul edilebilir. Sevim ilk defa
onun
83- Ze_ki pusula.
84- Zeki Sevim cevap.
85- Ahmet
86- Kastedilen iki Ahmet ve Sorgu Hakimi Alb. Halil ler.
87- Tevkif olan ve
88- Zehra, muhtemelen Emniyetin hademesi, Sevim ve Mihri muha-
temin eden Bknz., Sevim 1998,
89- Merhum Em. I. Md. muavini, Hamdi (Hamdi zdemir).
90- Belediye Reisi iken, 27 1960'ta tevkif edilen eski Emniyet
Mdr Kemal Aygn.
91- Dndar Mocan.
92- Harbiye Askeri Hapishanesi.
93- Mbeccel o Teknik niversitesinde hoca idi.
94- demek istiyor.
95- Mbeccel
96- Sevim hademe Zehraya vererek,
97- var, bir mana
98- Sevim'in bu slupta annesidir.
99- Emniyet
100- Trkiye Komnist Partisine girme teklifi.
101- Komnist Partili,
102- Bu kimse Necil
103- Meliihat Trksal.
104- Jn Trkler
105- Melahat Trksal.
106- idare etmek.
107- Necil, Faris Sevimi ameliyat hastanede ziyaret o
rada kendisinin Parise giderken
108- Bunlar, Fransa'daki Komnist Trklerdir.
109- Sabiha Zekeriya Sertel ve Sevim Sertel.
110- Ulvi Uraz.
111- Pariste Trk komnistlerin illegal Yolu" dergisi.
112- Zeki yerine.
113- Zeki kastediyor.
114- Zeki
294 j Aclan
115- Zeki
116- Komnist.
117- Tahliyeyi kadar iyimser. Oysa yedi hkm giydi.
118- 19 Ekim 1952'de mahpus zemin kattaki, 23 hcre-
den, I. st kattaki 13 hcreye nakledildim. Ce-
zaevine 7 kadar, geceleri daktilo grltsnden uyu-
Sevim ifadelerini iin bir dak-
tilo Sabaha kadar
119- teyid ediliyor.
120- 2 P.'ye demekle iki Partiliye demek istiyor herhalde.
121- Zeki haber
122- Zeki kuprleri
123- Zeki
124- Ulvi Uraz, Ankara' da tevkif edilip, Emniyet geti-
rilince anne olan Kemal Aygn'n huzuruna
nedamet itiraflarda bu arada ka-
da ele onu ilk tahkikatta muhbir durumuna
125- Hademe.
126-Ahmet
127- N.'nin kim Muhtemelen Emniyet Mdr Muavini
Nejat Szen.
128- Hademe.
129- Mihri Belli, bu mektubu "Trk Solu" dergisinde Zeki
Emniyetteki saptamak iin Sevim Tandan istediklerini
Oysa Mihri Belli zerinde bu mektup zaman, Ha-
kim Bnb. Cebe Mihri' den Mihri de iti-
raz etmeden mektubu Cebe' ye "Trk Solu"ndaki
ru meydanda.
130- "Yeni ilavesi, "Dava ve Mdafaa", 1966, Prog.
131- Burada sz konusu "Yn" dergisi ile "Cumhuriyet" ve
gibi gnlk gazetelerdir. Yakup Demiri ve TKP'yi sulayan
iin Bknz., "Yn" dergisi (1Nisan1966), Seluk.
"Yn" dergisi (8 Nisan 1966), "Komnist Parti Meselesinin
"Yn" dergisi (15 Nisan 1966), E. Tfeki (Mihri Belli), "Trk Soluna
"Cumhuriyet" (5 Nisan 1966), Seluk, "Milliyetilerin Grevi".
(6 Nisan 1966), etin Altan, "Yakup Demir Meselesi".
132- ileriki da ki, burada tariz
Mihri Belli ile ilgilidir.
133- "Yn" dergisi ve evresi kastediliyor.
134- Burada sz konusu edilen zel hcreler, Emniyet Mdrlgnn
(Sansaryan zemin ile, I. st katta ihtilattan
men ile zerinde gece gndz yanan
az bir lamba ve zerinde numaralar ancak bir de-
mir bir pislik iinde olan (!). Zemin odala-
Trkiye' de Sol Hareketler J 295
Emniyet Yanyana bir halin-
de bu hcrelerin yerleri polis iin
garaj haline st kattakiler "U" biiminde bir yere
zemin kattaki hcrelere nisbetle daha mahfuz ve temiz olan byklk-
teki odalardan idi. Ben, 41 gn zemin kattaki 23 hcre-
de; 19 gn de st kattaki 13 hcrede Zemin kattaki hcre-
ye, su Demir stnde -ki sadece iki bat-
taniye serili idi- otururdum, polis iyi yrekli ise, sprge ile te-
mizlemeye, hcrenin tutmaya Hcreye ye-
mek Benim param yoktu. Askeriyenin gnlk (1
ekmek) ve zaman zaman tahammr makama, nohut, kuru
fasulye gibi yemeklerinden yerdim. 29 Ekim uzun -3-4
gnlk bir tatil.- yemek vermedi. Gnde bir son
la bir kilo kuru kahk ederek drt gnm geirdim. Siga-
gnler de oldu. O zaman yere izmaritleri toplar ier-
dim. Bir gn nbeti polis memurundan hcrelerde
bulunan bana bir sigara istemesini rica ettim. -Sonradan
gre, Orhan Suda' dan- bana bir paket "Gelincik" geldi.
Sabaha kadar birini sndrp birini yakarak vakit geirdim. 41 gn sonra I.
yerdeki hcrelere nakledildim. 13 hcrenin
soba -soba hcre ii iin "U" biimindeki salon iin-
di, 13 numaradan da borusu geerdi- ilk defa denizi, gkyzn, Galata ve
Karaky' zaman, bu saatlerce, derin de-
rin nefes alarak temiz ektim. Cumhuriyet
Derinden, syledikleri trampet sesleri-
ni duydum. Gece, reklam saatlerce
seyrettim. Galiba hrriyet okuyarak hngr hngr da. Ze-
min kat hcrelerinde 41 gn mendil kadar olsun gkyz He-
liiya, sabah Sten asker veya nezaretinde
olmak zaman, hcrenin hemen kar-
bulunan nnde olurdum. Bu Emniyetin
kitaplarla doluydu. Arada polisin tutar, sabah
diye arada yznumaraya Ben de su iine
yznumaraya bu Hcrede atal veril-
mez, her yemek -zaten makama, kuru fasulye ve nohuttan ibaretti-
yenirdi. 23 hcreye iki hafta sonra olacak, bir stm-
deki 24 hcreden bir ses duydum. Galiba buse-
sin sahibi, bu krizinin ertesi gn, ifadesini hapishaneyi boyla-
Bu kimse, bilahare 24 numarada kendisi syleyen
Fakltesi Balkar idi. "Tabutluk" ismi ve-
rilen 19 ve 20 hcrede de 3-4 saat tutuldum. Tevkifimden bir hafta
sonra beni zemin kattaki hcremden alan polis memuru, bu
iki hcreden birisine, galiba 20 koydu. De-
dim, buraya beni niye koydunuz. Cevap oldu: alman bir arkada-
var, onunla diye aizi burada bekletiyoruz". Sabah sa-
2961 Aclan
at 10 galiba hakimin
Tabutluk denen yerde sadece bir iskemlemsi tabure Ka-
yznze Bir sigara imeye kalk-
gz gz grmyor. 1944 ile "Komnistler"
bu hcrelere O zaman oturacak yerin de syl-
yorlar. yanda bycek halkalar kelepe-
Btn vcudunuzun yk Tepenizde de,
195l'de gibi 15 mumluk bir ampul yerine gre 500 mumluk
lambalar DP muhalefet bu tabutluk hadisesi-
ni ok istismar Gerekten de o tabutluklar, tek parti devrinin zul-
mne Gene de ifade edelim ki, DP devrinde 1944 tev-
binde biri
135- "Askeri Cezaevi", da eski Harbiye 1951
siyasi olmayan siyasller birarada
Bir sre sonra drt byk siyasiler etti. Merkez Komite
yelerinden, Mihri Belli, Dr. Hsn Mehmet
Fuat Baraner, Celal Zht Benneci uzun sre Askeri Cezaevinin oda-
lar" ismi ile hcrelerinde Bunlar, Maka bakan ko-
ile yznumaradan sonra gelen bir blmede, kk Bir
sre sonra, Celal Zht Benneci umumi zaman, Halil Yal-
Ahmet gibi Merkez Komite yeleri zaten umumi
Zeki mer Ltf Tunay, Mehmet Tevfik Dilmen, Kemal
Ergin, Enver Gke, Dr. Sevim mahkemenin g-
ne kadar Emniyet muhafaza edildiler. Tabii
mer Ltf Tunay, Tevfik Dilmen, Kemal Ergin, Dr. Sevim
Enver Gke sorgu hakimine iin polisle-
rin idiler.
136- Z. sylemesi speklatif bir
Gerekten ve tek Ankara Ticaret Okulu
lerinden l idi. Y. l'e ise en ufak bir Bu,
cezaevine zamanki Hcreye zaman byk ve
ruhi knt geirdi. Kendi kendini terrize etti. Ve hemen sorgu hakimi
Halil lere mracaat ederek Bu
bir idi. l o hale geldi ki, hapishane herkesi
grd. Bunu tahkikat hakimine ihbar etti. Ne duysa Sorgu
Hakimine l, gece sesini byk
kence sahneleri olarak Bir gece
seslerin kendisine
Bir ara o olan bir kk ocu-
cinsel arzudan bahsetti. Bu kk yavru, bir
idi. da duruyordu. Sonunda ki, l,
bir genlik sonra idi. Birka kere hapish-
anede jiletle Tenasl uzvunu kesmeye yeltendi. araz
kendisinde hcreye zerine, ses duymak
lden Ancak Ahmet Arif nal, ses duy-
Trkiye' de Sol lfarekeLler l 297
kesmek kendisine tedavisi iyi edil-
Kemal Bekir zmanav, Muzaffer Arabul da hcrede ses
Fakat, cezaevine nakledildikleri zaman iyi idiler. Galiba Muzaffer Ara-
bula da tedavisi da ses ve tedavisi
Muzaffer Arabul "Hcreye zaman hc-
re alevler iinde idi. Bir ses beni itham ediyordu:
sen ldrdn! sen ldrdn! diye. Bu ithamlar bitmek bilmi-
yordu hi." Kendisine dedim ki: gibi hcrelerde ol-
sa idi, Emniyet toptan Sonra hayatta olup ol-
sordum. "Evimizde ve yanarak ld" verdi.
Kemal Bekir zmanav ise bana "O gn ifade Ken-
dimi ve hissettim. Hcreye kendi kendimi
dvdm, duvarlara vurdum. Geceleyin ses duymaya Sana
sen de Ben Partiliyim, Kemal Partili, Ul-
vi Partili, fakat Seluk Partili diyordun -Seluk, Ulvi'nin idi-
(Ulvi Uraz.) Hemen Hakimi grmek bildir-
dim. Hakim gece geldi: Aclana diye
o zaman, ispat iin seni bana gsterdiler". Gerekten
13 hcreden Bekir zmanava gece
sonra saat 1.30 Kemal Bekirin gzndeki
grnce, dayak ve ok zldm. Ama yukarda da
gibi, ifade verdikten sonra vicdan sebebiyle kendi kendini
Tekrar belirtmek isterim ki, Zeki ortaya
speklatif bir ve tek Ya-
l'e Kemal Bekir'e (zmanav)
Muzaffer Arabula Bu kimselerle defalarca ko-
Kendilerine en ufak bir dair bir sylemedi-
ler. Aksine, sarih olarak ifade ettiler. Zeki
en fazla maruz Zira, Sevim btn
ve yk Zeki zerinde
137- Seluk,
138- Seluk, etin Altan.
139- Burada gln bir Bu Zeki
"Yn" dergisinin ve Mihri Belli'nin savunmak iin kaleme
Zeki Rusyaya veya Rusya nfuzundaki komnist lke-
lere ve oralarda hususi dolgun (Yn'n ile
Trkiyedeki emekiler iin
140- Her nedense, daima TKP Genel yurt Me-
sela Dr. Hsn 1925 tevkiflerinde hep yurt
1927'de iki hapis sonra 1929'da Kstence yolu ile il-
kin oradan da Komntern faaliyetinin kesif Almanyaya
(Berlin) Berlin'de Komntern ile 1931'lerde Yo-
lu" isimli illegal dergiyi 1933'lerde Parise 1939 da
Trk hkumetine siyasetle zerine teminat verdikten sonra
1946, 1951 tevkiflerine (1959)'da Manisa'da
298 I Aclan
Emniyeti Umumiye Nezareti Devlet Hastahane-
sinde Zeki da 1929-1933 da tahsilde bulun-
1933-1946 Ankara' da Ktphane
1947'den sonra Dr. TKP'yi Ge-
nel Sekreter (veya Merkez Komitesi sekreteri) olarak idare
1951'de tevkif ile 1950-60'ta tahliye 1963'te Trkiye'den kaarak
SSCB'de, komnist lkelerde bol tahsisat ile "Yeni
"Yurdun Sesi" gibi komnist dergileri
141- Milli' genel sekreteri iddia edilen bir partinin,
utan verici Bunu trl
142- geen mektup -Dr. Sevim 56
143- Zeki "TKP Prensipleri" TKP'nin savunma-
Ama, Sevim ve mektupla -
isterken byk bir Genellikle Parti Sek-
reterleri, bu gibi davalarda nce partiyi savunurlar. Gizlilik gayemiz
zor kullanmak diye bir yok, Partimiz Marksist-Leninisttir derler ve son-
rada meydana Parti faaliyet inkar yoluna saparak kabul et-
mek istemezler. Bu klasik bir yoldur. Parti klt yzlerce gen uzun
hapislerde rtlmektedir. Zeki da, benim tahliyemden
sonra cezaevinde (Mihri Belli, Fuat Ba-
raner,
144- Dr. Sevim bugn Mihri Belli'nin Burada Sevim
polis hususunda ima Biraz ilerde ima Mihri Belli
iin de Gerek ki, ne Mihri Belli ne de Sevim po-
lis Sevim Zeki da gibi
gre hviyet bir kk burjuva tiplerdi.
145- Sevim Mihri Belli'ye Mihri sadece
sebebiyle Sevim'in kendisine zel mektup
olabilir.
146- Zeki ter dkerek ve terini silerek
tevilleri Zeki ok mahup,
detten kibar bir kimsedir. Halil ler (Hakim Alb. Du-
953/17 iddianamede "Zeki ile bir ara CHP'ye
girerek komnistlerin kpr elde etmek fikrini ifade et-
mektedir. "Yn" dergisinin sahibi Cemal Zeki
Tercme Brosundan tercme (Tolstoy'dan ehov'dan),
Rusya'ya nce de birlikte GN Limited
tini Bknz., Metin Toker, Solda ve s, 36
147- Mdafaadaki bu cmleyi "Yeni takdim yalanla-
"1951 Tevkifleri Trkiye Komnist Partisinin ynetimi-
nin bulunan Zeki Askeri' Mahke:ne nnde M-
dafaa" (s, 3).
148- "Yeni dipnotu: "19 tutukluluk sonunda ve
her gn sabahtan kadar 15 gn sren bu son listeli so-
Enmiyet geen iki iinde zaman zaman ve daha
Trkiye'de Sol Hareketler l 299
ok gece ve gizli
Notumuz: Buradaki gizil "hayali"dir.
"U" biimindeki hcrelerden sonra helaya giden yol zerindeki odada
Sonra, I. girince sol taraftaki uzun bir koridor zerindeki oda-
da ve orada bitti." Zeki gizli
odalar da, ya ilk defa "U" salondan
sonra gelen ya da benim sorgu hakiminin huzuruna n-
ce polis komiseri Beyin nasihat yollu ifademi elde iin benimle
Bu oda da, son gne kadar oda-
odaya bilahare Sevim Ta-
Zeki "Gizli sz yersiz
Ama da belirtelim ki, ihtilattan men diye
hcrelerin iin yeterli da sylemek
mmkn Tabii ki bu devrin o devrin idi.
149- 1954'te de DP Adnan Menderes idi. Menderes, Ga-
ziantep' de bir TKP ile kesenlerin
beyan halde, szn Bu zahirde 10
aya hkm halde, 7 sre ile gezdi. Kanun, eski dnme-
sine engel Bu iinde bu isteseydi eski
himayesine O zamanki polisin ve eski
direndi. DP
na sitemden, faziletli insan, merhum Tevfik tenzih ederim. O'nun ka-
nuni mudahalesi ile girebildim (1959' da).
150- Bu feryatlar zemin hcresinde zaman 2. gelirdi.
Gece sonra randevucular, dvlrlerdi. Bu
atanlar insan diye Bokunu yiyelim diye yalvaran
serserilerden, cilve yapan eroin kadar insanlar. Ze-
ki da zemin hcrelerinde bu olabi-
lir. Ben kendi st katta, yani Birinci kattaki hc-
relerde zaman bir feryat veya inilti Benim 67 gnme
Zeki 19 ay bu hcrelerde
151- 8 Eyll 1952'de tevkif edildik. Ancak bir hafta sonra sorgu huzu-
runa Zekinin buradaki ok sonra bunun ne-
denini yetkililere sordum. Bana ok tevkif ettiklerini,
bir tek hakim bunun iin bana yedi gnde sy-
lediler. Zannederim 1924 gre ve ona paralel kanunlar nnde
bir 24 saat sorguya (Hakim nne)
152- gayri samimi Yeni ilavesinin 3.
153- Oysa, Sevim btn syledikleri ve tam bir Zeki
burada Sevimi polis gstererek Mihri Belliyi vurmak istiyordu.
154- Sevim Mihriye mektupta, Zekinin hemen
kabul etmese idi belki kendisinin de ifadeyi geri alabilecek gc bu-
155- Zeki burada tam bir makyevelisttir. "Yeni ilavesinin 3. sa-
300 1 Aclan
Zekiyi Zeki tutumu
dir. Basit bir hcre sekreterini (Ankara iinde) sekiz mahkum
mahkeme. Bu genlerin pek kendilerini Parti disiplini
adeta feda
156- Halil ler ile Zeki iddia edilen bu
pek muhtemeldir ki, vuku Bunun Zeki
nu anlamak iin "Yeni ilavesinin 3. bakmak kafidir.
157- Zeki iki vuku bir na-
sorabilirdi? ezik, yenik bir halde salonda oturan her-
hangi bir
158- malum" sznn Zekiye mi, yoksa Halil lere mi ait
159- Bu konusunda da var. Bize gre burada
Mihri Belli itham
160- Mihri Belli, Trkiye Komnist Partisi ve Genlik ilgili
yayma cevap, Bknz., Sz s, 33-39, Ankara, 1967.
161- Zeki yurt "Bizim Radyo"yu
sonra, zellikle 1969, 1970, 1971, 1972 bu radyonun
Mihri Belliyi yapan bir CIA olarak su-
Bu gre Mihri Belli, A.B.D. tahsilde iken
ve gangsterlerin gece kulplerinde dansrlk yaparken, CIA tara-
angaje Bilgisine gvenilir bir Zeki id-
olup sorduk. Bize verdi: "Niin olma-
Mihri Belli'nin 1946'dan sonra yurt zaman, siz o zamanlar
partili halde nerelere biliyor muydunuz? Sevim
da 1950 Amerika seyahati herhalde fazla bilgi yok. Ame-
rika ve gibi byk devletler, istikbiil iin byle yapabilir-
ler dedi.
1 Blm
1960 Dnemi Sol Hareketler
Dr. Hikmet 27 1960'tan
nceki "Vatan Partisi"
TKP'nin illegal bir olarak kalan, nev'i
eski bir ynetici, Dr. Hikmet Adnan Menderesin
kamuoyu ve en ok 29 Ekim 1954
kendi genel Hamdi apa, Osman Kuzeyli, Ah-
met ile birlikte, da "Vatan Partisi"ni kurdu2. Parti,
iki Ocak de kurdu. 1957 se-
imlerine Sirkeci seim mitingi tertip etti. Miting
zerine parti Dr. H.
Fatma Nuriye (Nudiye) Abdlkerim Korcan, Mehmet Coba,
Hsn Tamiz, Muharrem Bezgin, Osman Kuzeyli, Mmin Kkrek,
Hasan Civan, Mustafa Toprak, Hasan Erin, Zihni Andol, Selahattin Ka-
ya, Sleyman Tar, Osman Kamucu, Hamdi apa, Yusuf Giray,
Hseyin Akkaranfil, Zehra Kosova, Hasan Kkpomak, Rasim
Abdi Azer, Ahmet Hseyin Bahi U-
ta' dan 25 komnist organize etmek suundan
mahkemeye verilip tevkif edildilerse de sonunda beraat ettiler3. Tev-
kiflerini 26 Ocak 1958 tarihli gazeteleri bir
verdi. Bunun sebebi, NATO Bakanlar Konseyi'nin Trkiye'de toplan-
olsa gerekti. Dr. Vatan partisiyle meydanlara
olan sol liderlerden Mihri Belli, olmasa da,
gizliden gizliye seviyesi olduka cephe
amakta gecikmeyecektir. Nitekim daha Mihri Belli'ye ait
DEV-GEN bir bildiriyi gizlice sol evrelere
Mihri Belli'nin bildiri metni
"rgt iin grev ve gerek glerin Parti
kurmak iin bir araya gnlerde, biz Devrimci bil-
mesinde yarar bir devrimci izgi
iin gerekli gryoruz.
3021 Aclan
hemen hemen
kimseyle nev'i
bir
entellektel olan Dr.
Hikmek TKP'nin
ve
mr
srecek olan "Vatan
Partisi"ni
Trkiye Partisi
dnemin nde gelen
isimlerinden Avni
do bulunuyordu
Bu, Trkiyedeki devrimci mcadelenin ilk
dan olan ve Mustafa Suphi ile Hsn'nn
kazanan, mcadelesini, yrten ve
geenlerde 78
Ervardar' a ait bir
"1925 18
sosyalist harekete gerekesi ile otuz ki-
bir grupla ve hapishanesine
Dr. Hikmet ile
hcreye ve orada Dr. tecavzne
rayarak kirletilir. Bu olay bir yandan takibata yan-
dan da Komnterne intikal eder. O Merkez Komitesi
yesi olan Dr. Hikmet Merkez Komitesi ve
konu o zamanlar partilerde dahi otokritike tabi tutulur.
Ervardar da bu yzden Dr. lnceye
kadar asla affetmez."
Ortodoks-Marksist ile ortaya Hikmet
bu erotizm devrimci dikkatinden ka-
DEV-GEN
27 1960'tan sonra Trkiye
Partisinin ve (1960-1965)
1960 (10 Ocak), Ankara'da, "Trkiye Sosyalist
Partisi" Kurucular Prof. Akg, Dr. Alaed-
din Diler, ngr,
Rahmi etinel, Erbil, Ahmet Naim Toksz bulunuyor-
du. Gerek Alaeddin gerekse Prof. Akg, ba-
anlamda sosyalist bir Trkiye' de fik-
riyle hareket Fakat 17 1960'tan sonra, solun
bu hareketi "Ensemde ko-
mnizmin nefesini hissediyorum"4 diyen Alaeddin
ve Trkiye Sosyalist Partisinden istifa
ettiler.
27 1960 devrim hareketinden sonra, de,
parlamentoda temsil edilme istediler.
idarecilerinden Kemal
Avni Kemal Trkler, Gzelce gibi, tecrbeli
yeni bir Parti kurma
MBK'nin hkumeti yeni partilerin kurulup, seime girebilmesi
iin tarihini son gn olarak ilan etti. O gne kadar kuru-
Trkiye' de Sol HarekeLier 1303
lacak partiler, ilk seimlere girebileceklerdi. Kemal Trkler,
Avni Gzelce, Ahmet
Kuas, Kemal Salih zkarabay, Hseyin Ulu-
Saffet Adnan isimli 13
1961 gn Vilayetine mracaat ederek "Trkiye
Partisi"ni kurdular. ilinin ilk heyeti Ba-
hattin Yusuf Aslan, Olcayto Yusuf Ziya
Kadir Topuz, Tuna, Sabahattin Agunsoy,
Muhittin Gezer, Selahattin Cemal Mehmet
Dizmen gibi 12 196l'de kurucular, Ynetim
Kurulunu Parti Genel Avni
ikinci Kemal Trkler, genel
seildiler. o Kurucu Meclise olan temsilci-
lerinden Bahir Aksoy, mer Karahasan, Feridun
Partiye girmeleri iin mracaat Feridun
teklifi msbet Partiye
1961 milletvekili seimlerine kadar hi bir gsteremedi.
Partinin genel Yeni Trkiye Partisi'nden aday gsterilince,
kendi Partisinin genel zorunda
Parti, genel idaresinde kalan yok dene-
cek dereceye O Tk - evresinden yeni bir Parti
fikri ortaya Ocak 1962 Partisi"
ismiyle bir siyasi iin temaslar Ke-
mal Trkler ile Avni ise, bu yeni mutasavver
bs nlemek iin gayret sarfettiler. 12 1962'de, Trkiye Sosya-
list Partisi, genel sekreteri Minnetullah gayreti ile
"Trkiye Partisi"ne iltihak ettiler.
27 1960 devrimi, Trkiye komnistlerini, sosyalistlerini fe-
nersiz, gnler, Kemal'in rportajlarda MBK ye-
lerine sondajlarla zemini Dr. Hikmet
bir MBK'ne mektup ve telgraflar gndererek,
Kuvayi Milliyeciler" olarak hulus
Partisi"nin ile insiyatifin ellerinden kaaca-
inanan, klasik sol, uyanmaya, ile Par-
tisi" bir seim yapma Nihayet, Trkiye
Partisi'ni ele almaya karar verdiler. Zira, ne Alaaddin ne
de Trkiye' de sosyalizmin solun tekelinde
Trkiye Sosyalist Partisi'nin bnyesine ile, bir canlan-
ma gsterdi. Parti bir genel yoksundu. 1946, 1947
marksist ile bir hayli grlt
"Hr" ve "Zincirli Hrriyet" gazetelerinin sahibi eski devletler huku-
Trk siyasi sol
hareket iinde yeni bir ivme
Devletler
Hukuku Mehmet Ali
Aybar, TIP in genel
gelmesiyle,
parti daha ilk seimlerde
bir
3041 Aclan
ku doenti Mehmet Ali Aybar, Genel iin kaf-
da Kendisine mracaat edildi.
Mehmet Ali Aybar7, bir "Bildiri" ile genel
kabul etti.
Mehmet Ali P'ne sonra, Sol Cephe tama-
Partiyi destekledi. CKMP'den Senatoya olan Niyazi
10 1963'te girmesi ile Parlamentoda
da temsilci elde oldu.
17 1963 ve Belediye Seimleri
Trk solu, faaliyete sonra ilk defa
35.507 olan oyu, 17 1963'te ve belediye seimlerinde
66 vilayetin 9'unda seimlere 7 vilayetin il ve belediye se-
imlerinde:
Adana (1776), Ankara (5919), (2389), Gaziantep (1334),
(14675), (7131), Kayseri (2282) oy
bul ilelerinde oylar, semtlerinden ok, ev-
relerin semtlerdi. Belediye meclisi yeliklerinden,
tanbul'da ancak 1 yelik Genel meclis yelikleri iin
oy nisbeti %0,06 idi.
Trkiye Partisinin 1. Genel Kongresi
9 ve 10 1964 tarihinde, 1. Genel Kongresi, de
emniyet tedbirleri Delege 52 idi. Salonun arka
ikiyz kadar dinleyici bulunuyordu. Dinleyicilerin
milliyeti mensup kimselerle, siyasi parti ve
elli da siyasi polis Evlenme dairesinin da
ok inzibat, jandarma ve resmi polis emniyet tedbirleri Ay-
GMC'lerle de askerler Kongre iinde de
70-80 cm. zeytin
herhangi bir tecavze Kongre
ekseriyetini Rumeli'den gelme muhacirlerin de
devriye gezerek milliyetilerden gelecek bir tecavz nlemeye
Kongre Orhan Arsal (kongreden evvel genel sekreter)
bir ile Kongreye 76 delege gelmesi
gelirken 52 delege idi. Kongre Kemal bi-
rinci delegesi avukat Tahsin Ekinci, ikin-
ci Malatya delegesi Hayrettin (Avukat) seil-
diler. il Rahmi
ile Egenin siyasi aktif roln gzler
nne dedikten sonra
teklifi ile Atatrk ve Partinin eski il
avukat Nuran teklifi ile de mte-
veffa veteriner emekli general ve Kontenjan Senatr Burha-
nettin Ulu Ve Burhanettin
Uluun, geen genel Belediye seimlerinde kendisini e
ye olmaya Beykoz ile ynetim kuruluna
telgraf okundu. Ulu, bu telgrafta kendisini
in tabii bir yesi olarak bildiriyordu.
Burhanettin Ulu 27 ihtilalinden sonra,
komnistlerin tespiti konusunda ilgililere
emir rivayet edilen bir
Gndem zerine sonra, Kongre
genel sz verdi.
Mehmet Ali Aybar: Birinci Kongresini Kongrenin
Trk zm bekleyen meselelerine tut-
diliyorum. Tarihimizde kurulan ilk parti8,
kongresi Bu, yoksul kendi
eliyle bulmak zerinde nemle gereken bir
ve retici gcmz tam olarak du-
rumda. 5,5 milyon, sanayide 1,5 milyon gizli var. Geri
bir toplum olarak en gcmz kullana-
maz tediye dengemiz 430 milyon dolar Sade-
ce bu iki faktr Trkiye'nin ayak
delilidir. Bu iki temelli faktrn yoksul ynnden
byk vergi Trkiye'de vergi yk,
emeki 1963 btesinde yzde 70,
yzde 65. Buna milli gelirin yzde 38'ini nfusumuzun
yzde l'i Trkiye' deki btn mnasebetlerde bu durumun et-
kisi ( ...... ) Bugn yana olan
iinde kmsenmeyecek Gene de
politik bilincin bulunuyor. Bu bilin btn bilinlen-
mesini olan ve onu etken duruma getirecek olan bir fak-
trdr. Bundan var; ama siyasal g ka-
ile bir dikta hi bir kurulamaz ( ...... ) 27 Ma-
Anayasa halktan yana bir Ne var ki, yrr-
gireli drt halde, eksiksiz durumda
Bir yandan gericiler bir yana ekmekte, bir yandan halka piyon
ile bakanlar br yana ekilerek tam ile l noktaya
getiriliyor. Anayasa var, temin haklar var. Buna
men, hkumetlere grevler yerine getirilmiyor.
Ve z kullanmak Trkiye'de hala bir
yor. anayasaya kanun maddeleri hala y-
TQrk siyasi
DISK'in kurucusu olarak
giren Kemal
daha sonra TIP'in nemli
isimlerinden bir
olarak
3061 Aclan
rrlktedir. Yazarlar kalemleri titremeden tek kelime yazamamakta-
Bu mudur zgrlk? Kimdir bunun sorum-
lusu? Bunun sorumlusu? Hkumettir ( ...... )"9.
Mehmet Ali Aybar, Anayasa ilkelerinin savsaklanmadan
her milli gelirden olan
toprak reformunun derhal emekten yana olan devlet eliy-
le devresine girilmesini syledi.
bugnk olan milletlerin,
nc bir g olarak ve dnya nfusunun o-
"Biz Trk olarak, bu bizim milli sa-
zincirleme bir iftiharla gryoruz. Ne ya-
ki, siyasal alanda bu zafer -Atatrk'n eko-
nomik zaferle Hele Atatrk ldkten sonra bu yenilgi,
daha da derin oldu. Toprak eskisinden kat kat kuvvetli olu-
sonucu Trkiye bir politika takip edemeyerek
hareketlerini yapan milletlerin yer
Aybar, Amerika Devletleri ile SSCB'nin savunma btele-
rinde bir nc Dnya Harbi de-
lil bildirdikten sonra:
elbette iktidar partilerinin ve hakim
bir olay Hkmet kendisini reform-
cu bir hkumet olarak gerek getirecek
olursa, yrekten biziz. Ne var ki, reform istekle-
rinde ve hkumet gerekten samimi nk
1964 btesine en ufak bir denek konma-
dedi. Ve daha sonra Kongreye sunulan Program sa-
vunarak szlerini bitirdi.
Daha sonra, Cumhuriyet Senatosu Enver Aka, senatr Esat
Aslan Tufan Leman Turhan Tkel, Heki-
Hilmi zgen vb. gnderdikleri dileyen okundu.
Hilmi memur iin partiye bildiriyordu.
Gndem genel ynetim kurulunun raporunun okun-
geildi. Raporu, Kemal Slker okudu. ve
mesini tam memleket mesele-
lerinin zmnde faydalar gerekesi ile, yeniden
partileri bir yuvarlak masa ......... son hkumet pro-
reform mevcut kadro
.. grevinde, hkumetin anayasaya
... Senatr, Niyazi Partiye girmesi ile, Ana-
yasaya iin Anayasa Mahkemesine m-
racaat ... Belediye seimlerinden sonra nemli
Trkiye' de Sol Hareketler 1307
girdikleri belirtilerek il ve ilelerin genel seimlere
kadar raporun zerinde husus-
Raporu tenkit iin sz isteyenler, Gksu
reli), Cenan (Adana), Ali (Gaziantep), Osman
Sercan oldu. Kendi tenkitlere, Niyazi
cevaplar verdi ve dedi ki:
" ... sosyal adalete ok di-
yor. ok ve bu memleket
bir bilin olarak ya kadar da ...
Ben, Partiye kazanlar iin girmedim. Ben Partiye Meh-
met Ali Aybar diye girdim ... "12.
Rapor tenkitlerine toptan Orhan Arsal verdi. Ve
bilahare Topkar isimli yenin Partiden meselesi
dkten sonra, program zerinde geildi. Ko-
Dr. Yahya Kanbolat, Prof. Sadun Aren, Prof. Sungur-
bey, Demir zl, Fethi Naci, Do. Behice Boran, Kemal idi.
Dr. Yahya Kanbolat: meselesi zerinde durdu.
Prof. Sadun Aren: Orjinal fikirler ileri srerek "Trkiye'nin sana-
ancak toplumcu bir yolla mmkndr. Toptan bir devleti-
lik yerine, karma bir ekonomi dzeninin
zne uygundur. bedel deyerek sanayii-
nin de para kolay zel
sektr devlet sektrne ticaret
cektir. Bunun iin kimseye bedel demeye ihtiya yoktur.
da, da ok az bir bedel iin
Kredi messeselerinin elinde bir memlekette, messir
bir yapmaya imkan yoktur. sanayi tedricen
Kk endstrinin
rilmesine ne lzum, ne de maddi imkan Trkiye' de
gizli ve byk bir Ama ok gc iste-
yen sanayi de ilkel metodlarla ... "
Prof. Sungurbey: Bu program bizim parti-
lerin Avrupadaki partilerin de ile boy l-
... ve
Demir zl: Demokratik dzen iinde kanunlar
yrrlkte kalamaz. bunun iin elinden geleni
Fethi Naci: son iyice
milli haysiyetimizi tekrar bir
Kemal: "Emekiler, ile kadar srp giden
demokrasinin demokrasi ynetimini Trkiye'de ger-
yoluna girmektedirler."
meclise giren
isimler yer olan
Yahya Konbolot, gerek
mecliste, gerekse sivil
hayatta Trkiye'nin Ziraat
meseleleriyle ilgili
dikkatleri
zerine ekiyordu
3os I Aclan
Do. Behice Boran: olmadan siyasi
da olamaz. toprak reformu meselesi kyl-
nl.>1 gibi Tatbik gc de ancak byle
Ama bu arada elbet bilimin zorunlu etkenleri de programa da-
hil ettik."
Bilahare 10. maddesi zerinde
Bir hatipler tzk tadil komisyonunun tadil tekliflerini kabul et-
memesini istediler. Orhan Arsal, Tahsin Ekinci, Rasih Nuri Niya-
zi sz Bu merkez haysiyet divan yesi Nebil
Varuy bir nerge verdi. Ve bu nerge Genlik kolundan Ali
ile Orhan Arslan, ve Mehmet Ali Aybar da
dahil oldu, sonu olarak genlik aktif politikaya ve
Kongrede temsil edilmeleri kabul edildi. Bu konuda sz alanlar
Behice Boran: Genlik
gerekir. Genlik ana kademeye siyasi gren bir kuru-
Yunus Koak: Toplumcu Partilerin genlik herhangi bir
bro gibi kabul edilemez. Toplumcu Partiler, yklerini genlere ykle-
yemedike yryemez.
Orhan Arsal: Genlik partideki brolardan
mtalaa Genlik ama sz sa-
hibi bu hukuk
Adnan Cemgil: Genlik kolu bir
Nebil Varuy: Parti il genlik kolu 21 b-
yk bu mesele demektir.
Bu sonra genlik meselesi tekrar oya su-
nuldu, bu sefer nceki aksi karar kabul edildi ve genlik kolla-
kongreye zerinde oldu. Bilaha-
re seimlere geildi. Sonular
Merkez Yrtme Kurulu: Mehmet Ali Aybar (Genel
za Kuas (Genel Sekreter), Cemal Selek (Genel Sekreter), Kemal
Slker, Dr. Nihat Kemal zgden,
Salih zkarabay, Sina Pamuku, Behice Boran, Prof. Sungur-
bey, Cenani Gngrd, Yeldan.
Genel Ynetim Kurulu: Ahmet Toy, etkin, Ziya
Ekinci, Prof. Sadun Aren, Dr. Yahya Kanbolat, Erencan, Rahmi
Sait Burin, Erik, Niyazi
Esat Ali Mecit Abdlgafur Demir, Canip
Minnetullah Yunus Koak, Moris Gabay, Kemal
Adnan Cemgil, Osman Sercan, A. Hikmet Karakaya,
Bulutlu, Kemal Trkler, Ycel
Trkiye' de Sol Hareketler 1309
Parlamento' da
Trkiye Partisi 10 Ekim seimlerinde 15 milletvekili
illere gre gec,erli oylar (Bu rakamlar
Resmi Gazete' den
Adana: 7926, 1943, Afyon: 2795, 3466, Amasya:
5293, Ankara: 20264, Antalya: 3468, 6733, 5874, Bile-
cik: 1600, Bingl: 830, Bolu: 2474, Burdur: 2233, Bursa: 6019, anakka-
le: 2479, Denizli: 2691, 8867, Edirne: 2891, 2062, Es-
3766, Gaziantep: 5064, Giresun: 2393, Hatay: 5371, 4271,
tanbui: 49422, 15840, Kars: 9333, Kayseri: 3700, 2716,
Kocaeli: 3495, Konya: 6752, Malatya: 4707, Manisa: 6504, 2284,
Mardin: 1965, 3021,. 2062, 2539, Ordu: 5212, Sakar-
ya: 277, Samsun: 5841, Siirt: 1190, Sivas: 5484, 2639, Tokat:
5981, Trabzon: 1939, Tunceli: 2387, Urfa: 3771, Van: 1869, Yozgat: 7986,
Zonguldak: 4856.
Toplam: 276.101. Seime il adedi: 51. % 2,97.
Millet Meclisine Giren yeleri
Mehmet Ali Aybar Doent-Avukat, Kuas (Anka-
ra) Muzaffer Karan (Denizli) Emekli Yarbay, eski MBK ye-
si, Ziya Ekinci Doktor, Sadun Aren Pro-
fesr, Yahya Kanbolat (Hatay) ifti-yazar, Ziraat Mhendisi, Dr. Ce-
mal Selek Avukat, Adil Kurtel (Kars) Avukat, Behice
Hatko (Boran) felsefeci Dr. Doent, Yunus Koak (Konya)
Avukat, Kemal Ali (Adana)
Y. Ziya (Yozgat) Erik
(Malatya) etin Altan Yazar-Hukuku.
1965 Seimlerinde Sol
10 Ekim 1965 seimleri, bundan nceki seimlere gre ok
karakterde cereyan kadar genellikle, siyasi
partiler, devletin ve sosyal tam bir
beraberlik iindeydiler. CHP'nin muhalefet da en
sert hrriyeti, iki meclis adaletin ba-
radyonun gibi Yani
son on mcadelede CHP ne istediyse, btn istekleri 27
1960'tan sonra.ki dnemde tahckkuk etti. Ve CHP
1961'den sonra kurulan hkumetlerde buuk sre ile
koalisyonun yer
CHP ilk koalisyonunu, AP ile etti. iki koalis-
yon ise AP partilerden meydana geldi. AP'nin h-
kumeti ele sonra, CHP tek muhalefette
Milli mcadelenin
ve CHP
Genel
ABD'nin oldubittileri
korumaya
sol
kitlesi ve
Amerikan
gittike
ykseliyordu
31 O 1 Adan
nn
koruma
soldan gelmesi, TKP'ye
itibar bu konuda
aktif biri
BO'li bir suikast
sonucu ldrlecek olan
Muammer Aksoy'du
CHP hkumetleri, su yzne iki askeri darbe teh-
likesi 22 ve 21 Bu darbe
bslerini atlatabilmesi, CHP'nin hanesine ya-
Ancak AP ile koalisyon bozulduktan sonra,
politika SOL'a dndrmesi de 10 Ekim se-
imlerinde AP'nin kesin zaferini, de hezimetini
CHP'nin Sol'a ilk belirtileri, bizzat
rejimi tehdit eden tehlikeler konusunda
sz etmesi ile meydana belirti, 1962
sonunda, tertip anti-komnist mi-
tinge cephe son gnne kadar kabul
temsilcilerinden 7 bir heyeti
da miting devam ederken kabul kendileri ile 25 dakika
rak
Ankara' da AP birka sefer AP gazeteler
idarehanesi tahrip edilirken "Anadolu Kulb"nde bri oynamakla
idi. Oysa ki mitingi,
blmesi tehlikesine tertip bulunu-
yordu. bir belirti de, o tarihe kadar (1962 mitingi tari-
hine kadar) Metin Toker dergisinde Komnist Partisi
ispatlamaya bir vakitler "Kltr temsil-
cilerinin davetini kabul ederek, SKD'nden konferans dahi
Keza "Ulus" gazetesi gibi haber ya-
Sol'a birden
niin sol'a Bu soruya verilen en
meselesinin ve bu seyri iinde, Amerika
Devletlerinin Trkiye'ye tutumu ve mnase-
betlerde savunulurken, Sovyetler is-
temi beliriyor. Bunun iktisadi glkler
ve denmesi kolay olarak Sovyet-
lerden ... Bu iki nokta olan btn in-
kabul sonucu elde etmek iin
taktik ve stratejide Sol' a tavizle CHP'yi
ABD'ni ziyaretten hayal ile dndkten sonra,
bir beyanat "nc bir dnya kurulur ve Trkiye bu dnya-
da yerini Bu ilk tezahr sosyalist, komnistlerin ve bir
CHP'lilerin "Amerika Go Home" ile Ankara caddelerine
dklmesi oldu. Bunun bir vakitler, Sovyetlere yrt-
len harbin, ABD' ne ynelmesine olduk. Bu tarihlerden
sonra CHP sola paralel bir Amerikan
yrd. yle zannediyoruz ki, dahi bu tasvip
Sol Hareketler 1311
benzemiyordu. bir Rusya'ya gitmeye
ve de umumiyeyi ile
niversite profesrlerine sol ve tehlikesinin niversi-
telere buna telkin
ederken, hkumet
muhalefette daha bir sol' a ve ile
kamakta tereddt etmedi. isti-
kadar SOL cephede. bariz bir ikilik "Yn" ve
"Sosyalist Kltr temsilcileri 1962
bir protokolda
14
CHP'nin de dahil bir Mil-
li Cephesinin (Tek Cephe) savunuyor-
ise CHP ile grnmyordu. An-
cak, hkumet sonra ve Mehmet Ali Aybar tara-
kaleme "Milli Cephe" bildirisi ile durum IS ve
"Yn"clerle, nemli bir mu-
vakkaten ortadan Komnist Partisi, Brosu, A
lunun temsil grubun gibi kabul etti. CHP'ne
kabul edilmesinde, TKP'ne
telkini tahmin edilmektedirl6. "Bizim Rad-
yo" CHP ile gidilmesini tavsiye edi-
Trkiye'de "Yn" buna paralel bir "Bizim
Radyo" zetle en dzeyde CHP'nin de dahil "Demo-
kratik Milli Cephe"'nin bugnk CHP'nin bundan on-
nceki CHP CHP'nin milli sermaye
ettiklerini, AP'nin ise sermayenin bulun-
(komprador yerli sermaye ile,
mcadelesinden istifade ilericilerin daima kendilerini tec-
rit tehlikesi bu tecridi nlemek iin
Demokratik Milli Cephe
bahsediyordu.
TKP, Brosunun
Trkiye Komnist Partisi'nin 17 Haziran 1965 tarihli "Seim Bildi-
risi"nde fikirler telkin edilmekteydi. Bu sre iinde CHP ile,
cephe ileri sren YN cevapta
"sekter" diyor ve
"Bugnk mcadele, Em-
peryalizmle olan dzelmedike, hi bir meselemize -
zm yolu Bu sebeple sosyalizm meselesidir. Bu-
gnk meselesi emperyalizmle mcadeledir( ... ) Yn, milli
nn lic bir CHP'nin nemli bir mevkii ol-
19.62
tertip anti-
kominist
TIP'in
Trkiye'nin en byk
blme tehlikesi
ortaya bulunuyordu
) 2 I Aclan
CHP'nin solu
sylemini benimsemesi
porti iinde
odak daha
sonra Blent Ecevit'in
Turan
i e CHP' den
Milli Gven Partisi'ni
kuracak olan Turhan
geliyordu
Turan
Ecevit
Hkmeti'nin
olarak
gnlerde "Bizim Radyo" da sosyalist Trkiye'nin
emperyalizmle ve
ileri sryordu.
Trkiye Komnist Partisi brosu ve "Yn"cler
ou fikri acaba CHP lideri
n ve bu konuda en Suphi Baykam20, Muammer
Aksoy, Blent Ecevit ve "Ulus" gazetesi ne
CHP, "Trkiye Komnizmle Mcadele he-
def ve fahri kabul Reisi-
cumhura yapmaya Bu dernek, Mala-
tya' da CHP'liler, Akhisar ve benzeri ilelerde gene CHP'liler,
da YTP'liler AP'liler ku-
Daha dernek btn milli partileri
komnizme mcadelede gdyordu.
nnn infialine sebep hadise, Bursa' da kongresinin idi.
"Komnizmle Mcadele de bu olayla ilgisi Derne-
Bursa kurma yetkisini olan Avukat Mithat Teoman,
olay mahallinde bir
ri Mithat Teoman tevkif bir hayli
durumlardan sonra tahliye
taraftan petrol meselesini yelten-
di ve ve solcularla paralelde harekete geti. Bu konudaki ak-
tif Muammer Aksoy idi. Toprak reformu konusunda,
paralelinde propagandaya ve seimlere iki ay kala
CHP'nin solunda" syleyerek koydu.
Tni1n'nn nokta, Amerika'ya Sovyetleri kullan-
mak isterken, yerli solcularla gtrmez gi-
Bu da TKP'nin brosuna itibar
CHP'yi SOL'a
fakir fukaraya hitap ederek, AP'nin oy
"Ulus" Faik Suat da, seimlerden bir sre
nce bir profesrle AP' den oy
CHP'den almak
ile Oysa ne oldu?
Bu konuda gre, evresindeki
solcu Zira bir mil-
yon oyun, ikiyzbb sekizyz binini de
AP ile partilere
Seim mahallinde CHP'nin solunda
AP'nin ok gibi, Anadoludaki CHP'li da si-
nirlendirdi. CHP'li semenlerin byk bir seim gn
sola sessiz ve fakat kesin
Trkiye' de Sol Hareketler J 313
sonulu bir protesto idi bu ...
Ve gibi CHP %41 nispetinde oydan, %28'e d-
seimlerde kesin bir yenilgiye
CHP yenilgisi zerinde fikir yrten CHP yneticileri-
nin ne olduka ilgi ekici olacak-
CHP Parti meclisinin CHP'nin yenilgisi
uzun boylu Bu bir
"YN" CHP yenilgisine isabetli
koyanlardan:
Ekrem zden: "Ben Ama
solu bize fayda Ben iken biri "Ben
derse, derhal dava
demektedir.
Esad Mahmud Karakurt: Bekir is-
temezse, o insan seilip gelemez. da toprak reformu yznden
oy kaybettik. Urfa' da, Suphi Baykam toprak reformu
ve Toprak reformu ortaya
Mehmet Hazer: solu ile daha da Biz
kylerde hep Evlerinde oturur, yeriz,
ieriz, Sonra ben bu kendi aleyhlerinde is-
tiyorum. Ecevit ile noktalarda beraber O hep di-
yor. Fayda grmedik. Partimizin bnyesi zaten buna msait
Turan solu bizden oy gtrd. nk ba-
bizim ksenlerimiz gitmediler. Partimize olarak oy veren
toprak sahibi oy
Ferda Gley: Biz sola byk hayatiyet ve haysiyet
Gerileme lmdr. Gemiler geri dneme-
yiz. siz bizim gemilerimizi
Sedat "Parti temsilcisi olarak vilayeti sei-
me solu szn kimlerle karar-
dediler."
"Bir solak
iin iki bacanaktan birini ben gtrdm, bula-
tekini AP milletvekilleri tuttu, hemen
Turhan "( ... )bize oy vermiyerek parti-
ye giden kimseler, nce kk partiye ( ... )
kuvvetlerimizi ( ... ) oy
CKMP, MP bu alabilecek miydi? .. fikirler-
le kurultaya gidelim. soluna taraftar olanlar ile olmayanlar di-
ye iki blm halinde girmeyelim. Kabul ediniz ki, solu
bizi birok yer ve hallerde sorular Bundan kurtul-
maya
Esat Mahmut, cumhuriyetin
tek parti CHP ynetiminin
nde gelen isimleri ve Mill1
Edebiyat ynnde
eserlerle
CHP'nin
yenilgiyle ismet
zor duruma
yaparken,
daha sonra Belika'ya
olan
Ozgden'le birlikte
3141 Aclan
"Benim her yerdeki gi-
bi Moskof Sol, biliyorum ok gzel, ok iyi
dir. Ama zengin korktu, fakir rkt. Bizi yemek isteyenler "bu za-
ten komnistti, demeye
Btn bu sebebinin zerinde dur-
madan
solundan Trkiye' de yeni nesiller, btn
solun iindedirler. Eskiler da bu grenler ve
tutanlar
partisinin yenilgisine ve mstakbel sebep ola-
cak iin, Parti Meclisinde o zamanlar, Blent Ecevit,
Hdai Oral, Jale Candan, Beyhan Cenki, Suphi Baykam, Ke-
mal Demir, Muammer Ertem, Lebit Turan
Turan Bu Parti
kimseler Tarihi
siyetinin yz suyu hrmetine parti kademesindeki yerlerini et-
mekteydiler.
CHP yetkilillerinin genel kanaati, seimlerin kaybedilmesinde,
Partinin solu"nu idi.
yorumculardan Constantine Poulos'ta "The Nation" der-
gisinde
"AP, hem partisini, hem de yeni Partisini "kom-
nist" diye Ankara' da diplomatik bir resepsiyonda, Bayan
Gromiko'nun elini pen gsteren resimlerden yzlerce ve
binlercesini Trkiyenin her yerinde Byk cahil
Anadolu iin komnizm, Trkiye'nin tarihi Rusya anla-
iin bir kfrdr. Bu inanca ilaveten, Rusya ve
komnizm, mlkiyetin msaderesi, dindar-
serbest ve
ahlak
Sonu
CHP'run pek ok de
iin gerekten olan bugnk sonu zerinde
51 ilde geerli oy 276.ll'dir.
Bu kadar oy, Trkiye'nin gre marksist sosyalistler iin
bir Abidin Dino demektedir: "Seimler sonunda bir
olan yeni muhalefet dengesizlik zannettire-
kadar byk Bu gerek ki, ilericiler-
de bile halka bir ksknlk, ya da umut beliriyor
tektk ( ... )kendi gre bunun vermeden nce (Ya-
ni Meclise bir kk olarak girmesinin, AS.) bu gr-
Trkiye'de Sol Hareketler 1315
kk olan kuvvetin bir yenilgiyi
Trk toplumundaki olumlu byk haber
sylemeliyim ( ... ) Gerek ki, 30 milyonluk
Trkiye' de, kyl, dar gelirli, kentli,
mekte olan bir ortam iinde, bugne kadar bir
bilmecenin ele geirmektedir. 276.000 oyu km-
ser grnenlere elde bir durgunluk-
tan sonra, sosyai probleme bir kitle ilk
ile Abidin Dinoya gre bilinli kutup-
Bu 276.000 oyun ifade
lendirir. Trkiye," Asya biimi retiminden" kapitalist
kadar bir Trkiye' de kapitalizm
beceriksizdir. tecrbeler ge-
Emperyalizm, memleket iinde ve kokun zn
meydana da sosyalist bir parti rgt-
Btn bunlar oyu ve
gidilmektedir: "Bu birikimin di-
yor Abidin Dino "bir rgt meselesidir; bu rgtte yer ve ala-
gnde ka bu meselesi-
dir; yoksa stnde
Abidin Dino'nun bu sonra "Sosyal Adalet" dergi-
si25 seim ile ilgili olarak milletvekillerine sorular sor-
Bunlardan: Behice Boran, Muzaffer Karan, Erik,
Ziya Ekinci, Ali Kemal Yusuf Ziya Yahya
Kanbolat sorulara cevap
Behice Boran, zetle seim zerinde diyor: "Sei-
me nisbetinin bu durum uyanmaya
olumsuz ynden bir belirtisidir. ( ... ) daha fazla
oy sebebi ise, bir taraftan maddi
ile sesini kadar ... ) taraf-
tan da faaliyetlerini ksteklemek, kendi partisinden uzak
tutmak iin maddi manevi Bir sebep de
ileri fikirlerin zm ve propa-
ganda metodunun yeni ... ) Btn bunla-
ra bu seimlerin en nemli ve sonucu A.P.'nin tek ba-
iktidara gelmesi 15 milletvekilini parlamentoya sok-
( ... ) 15 sosyalist milletvekilinin Meclise girmesi ile, memleketin
politik ve bir dnm
270 bin ksur oy, bir fi-
kir olmaktan ve halka mal olmaya ve politik
bir hareket halini gsterir( ... ) si Trk sosyalist hareketinin
rgtl n ucunu etmektedir ( ... )" Behice Boran bir
S9lda
TIP ile
srdrp daha sonra
liberalizmle
etin Alton,
dneminde Medis
adeta odak
olanlardan biriydi
316 \ Aclan
ileri sryor: byk merkezlere inhisar
etmeyip memleket da bu
Halbuki 49.422, Ankara'da: 20.464, 15.840,
Adana' da: 7.296, oy 51 vilayetin drdnde miktar:
92.822'dir. Bu drt il byk Geriye kalan 47 ilde
ise 183.279 oy Vasatisi: 3899 oydur. Bunun iinde kendine
zg sebeblerle Kars' ta 9333 oy; Amasya - Tokat ve Sivas' ta 5000-6000
oy bir yana bu vasati bir hayli ve
bu kadar oy sebebi B. gibi,
temsil fikirlerin halka mal ihmal daha
ka sebeblere Behice Boran devamla diyordu:
ne oy veren 270 bin ksur semenin byk bilin-
li toplumcu sylenemez." bu ile daha
nceki fikirler de Bayan Bo-
taraftan CHP'nin oy bu partiyi bir
AP'si ile olmakla beraber, seime
yanlardan geliyor." "CHP'nin gittike erimesi Bayan
Borana hak veriyoruz burada. CHP, sola taviz
srece kendi aleyhinde ve de lehinde eriyecektir. "Kar-
olan C.H.P ile AP. ile AP.'dir. ( ... )
C.H.P. daha ama bu sa-
dece taktiktir( ... ) Toplumculuk ve toplumcu fikir ve hrriyet
ve hak konusunda C.H.P'nin tutumu, AP.'nden
kalmaz."
Muzaffer Karan: seime girerken 15 kadar yelik elde eder-
sek ok iyi diyorduk. Propaganda iin neyimiz varsa ortaya koyduk.
tr 5-6 il hari yurt bir gezi bulama-
zellikle kylere inilemezdi. AP. olmak zere partile-
rin e ynelttikleri kanun ve propaganda
taktiklerine sonu ok iyidir. Son gnlerde AP.'nin
komnistlik ve ait ok b-
yk etkiler gsterdi. ve acemili-
de aleyhimizde faktrlerdendir. zellikle kyler, geri-
ci evrelerin ve iin seimlerdeki oyla-
evrelerden
Erik: "Seimi kazananlar byk paralar Byk
yalanlar sylediler ... politikadan tiksinti yurt-
kitlesi seime oy vermedi... Trkiye Partisinin Anka-
ra ilerici lye vurursak, biraz buluyorum
(Ankara'daki AS.) ... " Erik, ilerici kendilerini tut-
partilerin takarak toplumcu va-
olumlu nedenleri olarak zikrediyor.
Trkiye' de Sol Hareketler\ 317
Olumsuz nedenler de bilmeden sosyalizm
Ziya Ekinci: da) oyu
Bunun iki nemli nedeni Birincisi, mahalli ele-
man ... ikinci nokta ise, para konusudur ... Eksik propa-
gandaya da daha ok kylerden oy Ay-
evrelerden oy kye gre yzde lO'u gemedi. Ay-
gsterdiler, fakat partilerin kesif propa-
tereddt ettiler, da bu tereddt sonucu
na gitmedi. Propagandalar C.H.P. ve Y.T.P.,
hcuma gemediler. AP. ve C.K.M.P. ise olarak ve
detli propaganda bir C.K.M.P. ifa-
desiyle C.K.M.P. 75 bin sadece
Ali "Trkiye Partisi'nin sonu tek kelime ile fev-
kaladedir. Trkiye Partisi, her trl maddi
iinde mcadele ederken; br yandan tm partilerle de mcadele et-
mek mecburiyetinde Ali bundan sonra Trkiye Ko-
mnist Partisi'nin "Bizim Radyo" dan okunan "Seim Bildirisi" (17 Ha-
ziran 1965)'ne uygun olarak, AP'nin seim ile, Hitler'in iktidara
nceki seimi diyor: "AP, 10 Ekim seim-
lerine Bitleri iktidara getiren 5Mart1933 seimlerinin ruhi iin-
de ve hava iinde bitirdi. Hitler, Bankerleri,
fabrikatrleri, byk sanayicileri ve Alman nef-
ret Kmr Emil Kirdorf, elik Fritz Thyssen ve Albert
Vgler, Krupp gibi kmr, elik dayanarak bu seimlere gir-
Adalet Partililer de, byk sermaye dayanarak seim
yrttler". "Bizim Radyo"nun Trk komnistleri-
ne takdim ve tavsiye seim AP'nin ve buna
idi. Ali CHP ilericilerinin "Trkiye Partisi,
partisidir" da kendilerine oy iddia
ediyor. "CHP bu bir Ali Kar-
gre halktan iyi muamele Halk kendilerine de-
"Ve da sylyordu 1969 seimlerinde AP'li ola-
rak, CHP'li olarak oy ... "
Kemal "Partililerin sonular partimiz ynn-
den nemli Genellikle kademelerinde 15 millet-
vekili ilk gnlerde da, gerekte genel
seimlP--e ilk ve partinin seimlere takip
oldukla mcadele gz nnde bu sonucun b-
yk bir grlr ... Trkiye Partisi'nin, partiler
durumu, bu seimler istikbalde iktidara nam-
zet gstermesi ynnden nem
3181 Aclan
Yusuf Ziya Trkiye tarihinde olur" yap-
ilk defa ... ilk seimde 15 milletvekili byk bir
Dnya politika tarihinde de ... "
Yahya Kanbolat: ikna edebilen oy Gerek
CHP' den, gerekse AP' den oy
(Hatay'da). Biz srdrlp gelen vaadlerden, yalandan
kan seim ksknlerin
Hatay il rgt 10 Nisan Bu kadar sreli bir
devresine sonu ok iyidir. propagan-
da gen esnaflarla, ve
Geim eken ise,
daha tereddtl de kesiminden
oy genellikle ve CHP blnd ... " Ya-
hya Kanbolat, CHP bir parti erge
menfi tesirine dokunduktan sonra, seim pro-
CHP ile AP'lilerin hcum
ettiklerini sylyordu.
Buraya kadar, milletvekillerinden bir seimlerde
konusundaki zetledik. Bu zetlerden anla-
ki:
1- birok yerlerde CHP' den destek ama bu destek
akacak AB nlemekle olumsuz ynde bir kay-
2- nikbin gre 1969'da
parlamentoya 15 oy, Trkiye ve hatta dnya(!)
iin nemli bir
4- fakir ve aleyhte byk siyasi grubun
faaliyetine parlamentoya 15 milletvekili
5- Bundan sonraki ve Abidin
Dino'nun makalesinde gre bundan sonra
kydeki genini
6- bir yerlerde genellikle oy bir
yerlerded.e kylerden.
ilgililerinin ile, yerlerde fazlaca
oylar konusunda paralellikler Mese-
la: ve bir CHP (Tahminen 100-
150.000) da oy konusunda ilgili-
lerinin fazla normal Bu konuda
bizim de Yani, sebepleri konu-
sunda.
kesif yerlerden, lehinde oylar
Trkiye'de Sol Hareketler 1319
Mesela, Talebe Yurdu'nda, da en ok oy alan AP'nin
64 oyuna oy: 208'dir. Talebe Yur-
du'nda 53 oy da aittir. semtlerinde tam bir yenilgi-
ye
Anadolu' dan oylara gelince ... Kylden gelen oyla-
ra komnizm, sosyalizm gibi szler messir sebep-
ler en ok dikkati eken, CHP'nin solu"
dan sonra bu milli partinin Din' de
Orta Anadolu' dan oy sebep diyebiliriz. Bilhassa, Si-
vas, Tokat, Amasya gibi illerde alevi kyleri oy
aleviler zerinde daha messir olabilmektedir. Ky En-
stits ile, bir memurlar, mhendis-
ler Bilhassa Ko, Fe-
derasyonuna mensup haline
Birok mensubu ilk CHP'li ve 27
ile kamufle oy ve radyo ko-
da milyona transis-
trl radyonun Anadolu' da
bir halk zerinde etkili kabul edilebilir.
3201 Aclan
Onnc Blm
1- Hikmet kasa-
dnyaya geldi (1902). 11Ekim1971'de Belgrad'da tedavi edilmekte
hastahanede ld. Orhan (Sosyalizm 1976, s, 256-
258) bilgiye gre, 1919 Ege' de Kuvayi Milliye hare-
ketine Yrk Ali Efe etesine dahil oldu. Cephesi ve ine
Kprsnde daha sonra da Kuvayi Milliye
Askeri atanarak cephe gerisinde hizmet grd. Ayni
gazetesinde sonra
bul' da Vefa Lisesine 9. (Lise I. imtihanla Fakltesi-
ne girdi. askeri olarak okudu. sosya-
lizmle temasa geti. gurubu iinde devrimci faaliyete 1925
Akaretler' de toplanan Trkiye Komnist Partisi II. Kongresine
ve Genlik Kolu oldu. 1925 On k-
rek Af kanunu ile hapisten 1927 tu-
tuklamada aya mahkum oldu. Bunun 1929 de ya-
tu.tuklamada drt ay gne hkm giydi. Diyarba-
cezaevinden 1933 Cumhuriyetin Onuncu Dnm munase-
beti ile af kanunu ile tahliye edildi. 1934 itibaren "Marksizm
Bibliyotek'i" daha sonra "Tarihsel Maddecilik Ktphanesi" ya-
faaliyetine "Trkiye Sosyal "Demokrasi:
Bugnk Trkiye "Emperyalizm: Geberen Kapita-
lizm", Mnevver Nedir?" Gene bu
larda ama ve Fraksiyon", "Taktik ve Strateji
"Burjuvazi, Proletarya, Kyllk", "Trkiye' de Milliyet-Krt Mese-
lesi" incelemeleri 1938 Askeri isyana suuyla
lan "Donanma hapis 1950
af kanunu ile tahliye edildi. 1954 Vatan Partisi'ni kurdu.
1957 iki buuk hapis da sonunda beraat etti. 1967
"Sosyalist" dergi-gazetesini Dergi yedi son-
ra ara verdi. 1965'lerde "Tarihsel Maddecilik"
"Tarih Tezi"ni 1968 ve
kurucu yeleri yer 1970 Trkiye solundaki
gncel meselelerle ilgili bir seri kitap Ayni
"Sosyalist" gazete-dergisi yeniden (12 Mart
verilmesinden ve derginin yasaklanana kadar). Ynetim-
ce zerine yurt (1971 Ekim'inde
tedavi bir hastahanede, Belgrad'da prostat kanserinden ld.
2- Bknz., a.g.e., C. II, s, 130-144; ve yine Bknz., Dr. Teve-
a.g.e., s, 662.
3- 26 Ocak 1958 tarihli gazeteleri.
4- Dr. Alaeddin 4 1945, Komnizmi tel'in mitinginde devrin
tek Parti CHP olarak rol Sosyalizm onun iin demo-
kratik hedeflere bir "iyi niyet", ama TKP iin mutlak "iktidar" idi.
Trkiye' de Sol Hareketler l 321
5- Eylem dergisi, Kemal Slker, Trkiye Partisi'nin ve
Mcadelesi I, 15 1966, Nr. 28,
6- Bknz. Tayfur Ketenci, Trk Kuvvetleri ve Sol, Ankara, 1971.
7- Mehmet Ali Aybar, 1910 da Bir asker ailesinin ocu-
Galatasaray Lisesini bitirdikten sonra, Hukuk Fakltesinden
mezun oldu. fakltede Devletler Hukuku 1945
da CHP'nin tek parti idaresine muhalefete geen Ahmet Emin Yal-
"Vatan" gazetesinde makaleler 1946
"Hr" gazetesini Ynetimin bu gazeteyi ze-
rine giderek "Zincirli Hrriyet" gazetesinde muhalefetine de-
vam etti. 1949'da devrin ve hkumetin manevi
hareketten iki defa hapse mahkum edildi. 1950 Af
Kanunu ile hapisten da 1 1962 tari-
hinde Genel getirildi. Evlidir ve bir T.B.M.
Meclisi Albm (10 Ekim 1965); Ant dergisi, 19 1967, Nr. 7 s, 10-11.
8- "Tarihimizde ... kurulan ilk Parti" sz 50 TKP'nin demekti ki,
sonraki blnmelerde bu husus nemli rol
9- gnlerde, Avukat Nurullah Tuksavul,
M. Ali kendisine; gnlerde sosyalist bir
partinin olmaktansa, Menderes devrinde sosyalist bir partinin
olmak isterdim. Bu bana verirdi" (1963).
10- Hilmi zgen, YN olup, Trkiye' de sosyalizmin
ilgili teklifleri iine alan drt mellifiydi.
11- olan" Anadolu Trk Anonim Trkiye'nin en nem-
li milli petrol rafineri biriydi. 70'li 1980 darbesine
kadar politik grevlerin merkezinde yer
12- Kanaatimiz odur ki, Prof. Ali Fuat sonra, Do-
ent olan Mehmet Ali Aybar, demokratik sosyaliz-
me inanan, demokrasiyle birlikte sosyalizmi de savunan samimi tek liderdi.
on faaliyet sresinde ekoslovakya ile Sovyet-
ler tam bir liberal olarak Mihri Belli ko-
mnistlerin Aybar aleyhine srekli parti iin
demokratik denge belki de
13- Salon sosyalistleri konulu Metin Toker'in Sosyalist Kltr ver-
konferans. Bu Konferans sosyalistleri
bir karakterde idi. Metin Tokerle, ideolojik bir ya-
sz konusu
14- Yn, Derg., Sosyalist Gerekilik, Nr. 39,
15- Sosyal Adalet, Derg., Nr. 12.
16- gibi SSCB komnist olmasa da anti emperyalist ve anti feodal cep-
helere daha fazla gstermektedirler.
17- 10 Haziran 1965 tarihli "Bizim Radyo"
18- Bu bildiri 17 Haziran 1965 ve tarihlerde "Bizim Radyo"
19- Yn, Derg., 13 1965, Nr. 124,
3221 Aclan
20- Suphi Baykam daha sonraki aylarda politikadan ve byk bir hol-
dingin geerek kapitalist olma yoluna nl ressam Bedri
21- Ulus gazetesi, Eyll veya Ekim 1965.
22- Yn, Derg., 26 1965, Nr. 139,
23-
24- Sosyal Adalet, Derg., 1965, Nr. 20,
25- Abidin Dino, "Romantizm - Gerekilik"
1 Blm.
1960' dan Gnmze Trkiye
Komnist Partisi
Gayretleri Ve Organizasyonlar
1960, 27 sonra Trkiye Komnist Partisinin ve onun le-
gal parti ve yan kuvvetleri olan derneklerinin
belli bir taazzuv gze arpmamakta, bir g-
bir tek iinde Bununla bir-
likte, birok nedeni, gayede Bu teferruat
zerinde durmak konumuz iin, zerinde durmayaca-
Ama iki grup komnistin, taktik ve stratejik
ra dikkati ekmeden, ne "Yn" dergisinin ortaya "Milli
Cephesi" hareketinin ne bir ara bir yarahlmak iste-
Trkiye Partisi'nin "Milli Cephe"sinin gayesini ne
de, Trkiye Komnist Partisi'nin bilhassa Harici Bro' sunun yaratmak
"Milli Demokratik Cephe" fraksiyonunun gayenin
renilmesine imkan yoktur. Onun iin esas konuya girmeden bir
sol (komnist) dergi ve gazetelerin Trkiye
Partisi, Sosyalist Kltr ve genlik bildirile-
rinden, lider ve elde
ve komnist faaliyetin reddedilmez belgeleri olan Tek Cephe motifleri-
ni tahlil szgecinden geirmek
Tek Cephe uygulayacak olan
belgelerini tetkik zaman, komnistlerin kendi da
bir i mcadelesinin grmekteyiz. Bu mcadelenin
gaye taktik ve strateji zerine bina
gibi, bugn de suyun yznde sosyalist
cephenin (Tek Cephe) hangi zmre veya
meselesi, konusu
ve elimizdeki belgelerin tahlilini yaparsak, komnist hare-
ketin bugn i bnyesindeki temsil eden iki grubun, Tr-
kiye Partisi ile "Sosyalist Kltr ve "Yn"
da kmelenenler ederiz. Bu iki grup, hem kendi
3241 Aclan
iinde, hem de ile kesif bir mcadele yapmakta, bunun
da mstakbel bir sosyalist ihtilalin, hkumet darbesinin
kadrosunu Tek Cephe
TKP'nin lider kadrosunun, taktik ve stratejisini onlarla para-
lelde taassupla uygulamak isteyen Trkiye Partisi' dir.
Trkiye Partisi'nin Tek Cephe konusunda ilkelerin, ko-
mnist radyolarda okunan Trkiye Komnist Partisi (TKP) bltenleri,
bildirileri bir Ve bu belgeler, Trkiye Par-
tisi'nin olaylarda olaylarda (mesela konusun-
da) Sovyetlerle paralelde fikir hareketlerinde sahip
disiplini niteliktedir.
Trkiye Partisi ile, (1946) Trkiye Komnist Parti-
si'nin legal vehesi olan "Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi"
(TSEKP)'nin ilkeleri, taktik ve stratejileri bir ayniyet
de edilmektedir. 1946 bir sre faaliyet gsteren Dr.
Hsn TSEKP, Esat Adil
Trkiye Sosyalist Partisi'ne (TSP), "Yn" ve "Sosyalist Kltr
(SKD) sulama
Aradaki fark, 1946 daha sert ve sekter en-
tellektel nitelikten yoksun tahlil idi.
Bugn ise daha daha en-
tellektel nitelik yle zannedilir ki, komnistlerin
gnmzdeki i kkleri, 1927 komnist pat-
lak veren Merkez Komitesi iindeki ihtilafa kadar S-
reyya (Aydemir) ve bir revizyonist
"Yn" ve SKD kmelenenleri mmkndr.
Fanatikler grubunda Av-
bunlara dogmatikler diyor), 1946'da TSEKP gibi tek ilerici rg-
tn, yani ciddi sosyalist hareketin kendileri syle-
mekte, ile, demelerle, bildirilerle ve kendilerine
gazete ve dergilerle fikirlerini
Tek Cephe 'nin ileri zerinde
dahi kabul etmedikleri teklif; meselesidir
ki, gizli Trkiye Komnist Partisi'nin Prensiplerinde" bu hu-
susta sarahet
1946'da bu nderlik motifi, ancak TSEKP'nin temsil
Trkiye Sosyalist Partisi'nin kendi kendini
feshedip, TSEKP'ye iltihak etmesinden yol
tavsiye ve telkin ediliyordu. Hatta o TSP'nin Samsun
kendi kendini feshedip, TSEKP'ne komnistlerce bir za-
fer kabul Behice Boran, Mehmet Ali Aybar yolu takip et-
ilki "Vatan" gazetesinin 1962
Trkiye'de Sol Hareketler 1325
"Yn"clerin SKD kmelenenlerin girmele-
rinin
Revizyonistler diye YN'cler,
SKD ise yine esas almakla birlikte,
iinde sosyal ve psikolojik muvacehe-
sinde, nder kadronun savunmakta
bugn iin en nemli bir mesele
ileri srmekteydiler. Bu makalelerinde
layan "Yn" dergisinde (17 Haziran 1966,
Nr. 168) bu konuda demektedir: "nc
ncs olan partidir. ve kyl olmak, Parti-
nin ynetiminde en ufak bir imtiyaz yol amaz.
Partide ilerlemeyi mmkn tek l yenin
Sosyalist iin, veya kyl olmak yoktur ... "
Mahiyeti itibariyle 1946 ile 1962 - 1966 da bir paralellik
1946'da bu mesele, Dr. Hsn grubu ile, Esat
Adil grubu
linde tecelli Esat Adilciler, Trkiye yu-
Dr. Hsn ise Sendika-
TSEKP'nin olan "Sendika" gazetesinin 31 1946 tarihli
Dr. Hsn
istihsal, ve meslek -Bunun
Sendikalar Ve Trkiye kurulacak Sendika Federas-
Ve sonradan Trkiye Kon-
federasyonu etmeli ... "
Meselenin z, gene - n-
idi. Esat Adil,
ya teklif ediyordu.
Komnist faaliyet, Trkiye' de bilhassa 1946' dan sonra
legale zaman, SSCB konusunda temkinli davranmak-
ta idi. TSEKP'nin legal faaliyeti SSCB
konusunda vc szler,
Trkiye Partisi de, temkini rnek Dnya
siyaset SSCB'ni, in'i temkinli bir
vmekten ibaretti. Sosyalistlerin tutumu,
resmi Partilerinin komnist partisi
sylemekle Mesela 1966 senato seimle-
Solda taktik ve stratejik
ortaya fikir
"Yncler" alarak bilinen
"Yn Dergisi" evresinde
rgtlenen ve da
fraksiyon
geliyordu
rinde radyoda propaganda yapan etin Altan ko-
' "Ant"
mnist parti komnistlerin kyl ve ile ihtilat
olan
sonucu almak isteyen parti kendilerinin ise Vt'
kyl sayesinde ihtilalsiz, seim yoluyla
3261 Aclan
iinde bir arada
parlamenter mcadeleyi
ngryordu ve bu politika
l 935'te Komntern
gibi, Sovyet Blokuna komnist
partileri, Sovyetlerin Avrupa' daki Coehistancepeacifull (Ba-
Bir Arada olarak,
lik ihtilalci hareketler yerine, parlamenter mcadeleyi ngr-
mektedirler. Nitekim 1965 Moskova'da toplanan Av-
rupa Komnist Partileri liderleri bu Komnternin
1935 VII. Kongresini anarak teyit
1946'da da TSEKP TKP'nin perde
gerisinde legaldeki kadronun TKP'nin kontroln-
de TSEKP'ne TKP'li olmayan sosyalistlerin de
ifade edilmekte idi. ise, resmi TKP
sylyordu. Yani onlara gre Trkiye dahilinde
bir gizli komnist partisi yoktur. Mehmet Ali Aybar bu konuda
bir beyanat da vererek, varsa Amerikan polisleri ile, Trk polisleri bu
bulup demekteydi. bugne kadar ara kom-
nist partisi ama, komnizme
Revizyonist grup ise (Yncler ve SKD); 1946'dan ve daha
temkinli bir Trkiye'nin kapitalist metodla
takdirde, komnizmin yararla-
"oysa tek metod sosyalizm" yolu seilirse, buna
meydan ileri srerek, ilk merhalede sosyalizmi bir em-
rivaki haline getirmek istiyorlar. Bu tereddt iinde olan
Atatrk - Milliyeti gruba 27 tasfiye veya
ki istikametsiz kadrosuna, muhalefet partilerinin ve bilhassa lider-
lerin evresinde Devleti kimselere bir ha-
hakimdir. Denmek isteniyor ki, tek metod sosyalizmi semez,
kapitalist bir iktisat sisteminde ederseniz, uu-
rum ve
Bundan yararlanacak olanlar komnistlerdir. "Yn"clerin
ideolog'u A itimat telkin edebilmek iin
(komnizme mealinde ibareler ilgi ekicidir.
Bu yeri geldike komnizme bildirilmekte birlik-
te, bu gerekleri ile ilgili ne ufak bir ne de
fiili bir harekete Aksine, genellikle komnizmin b-
tn kamuflaj paralel olarak daha
unsurlardan meydana gelen Tek Cephe kadrosu kurulmak isten-
bylelikle, "komnizme sznn 141. ve 142.
maddeleri iin "Yn" dergisine, Amerika' dan
bir da (Edebiyat doktoru mil-
liyeti ve muhafazakar grubun ve henz
gerekesi ile, bu grubun da sosyalizme
Trkiye'de Sol Hareketler l 127
mmkn bildirmesini, YN ihtiyatla sayfa-
derkenar bir notla fikirleri kabul
diklerini, ancak sahibini Ke-
za, Sreyya Aydemir'in (Trk Sosyalizmi) tezine say-
yer halde, mteakip fanatik ve
taktiki bir marksist olan Prof. Sadun Aren sert bir
sosyalizmin YN'n ve
SKD hareketinin 1946 revizyonistlerinden entellektel
sahip
1960'tan sonra belli Cephe "Yn" ve
SKD'nin legal olarak ortaya "Milli Kur-
Cephesi" dir. Bu cephe, bir siyasi partilerin sol ka-
nat bir senatrleri iine almakta, kuvvetini dE
genlik kitleleri "Yn" der-
gisi, gerekten sistemli bir mcadele ile "Milli Cephesi"ni uy-
gulayabilmekteydi.
"Yn" dergisi 12 Eyll 1962 tarihli 39.
"Sosyalist Gerekilik" isimli bir makale Gerek-
te bu, Moskova olan bir "Milli
Cephesi"nin ve bildiren idi.
konusunda
"Nere deyiz?
"Gnmzn en nemli bir sosyalizmin ve hangi
kuvvetlere dayanarak meselesidir.
"Bu konuda bir hkme varabilmek iin, sosyalist teorinin
memleketimizin hangi iktisadi
nun tayini lzumludur:
"Atatrk' n siyasi elde eden Trkiye,
Cumhuriyetten sonra iktisadi
ve devletilik iktisadi
yolunda Ne ki, bu yolda tam bir
hareketi ok ufak apta kal-
temel olan demokratik bir ihtilali bu
yzden sosyal ilerici kuvvetlerin lehinde nemli bir ol-
2
Dnya sonra, bu politika Trkiye'nin
zengin kapitalist memleketlerin ltuf ve
tir. Atatrk devrinde Trkiye zel
sermayeyi ekebilmek ile tavsiyesi
Sermayeyi Kanunu, Petrol Kanunu gibi tavizkar kanunlar
Amerikan ve Alman hkumetleri ile sermaye iin zel garanti an-
Bu iki bir cins kapitlasyon
Mustafa Kemal'le
sonra
"Kadro" dergisi,
birlikte bir dneme
vurarnk olan
"Kadrocular" olarak
bilinecektir
3281 Aclan
"Atatrk' n politikadan yzseksen derecelik bir
yerli burjuvazinin devlet zerinde az ok bir ha-
kimiyet kadar, zengin kapitalist memleketlerin, askeri ve iktisa-
di kendi iktisadi ihra etme olarak kullan-
sonucudur. Gerekten byk monopollere
pazarlar ve Trkiye' de de monopollere tabi bir burjuva
Byle bir burjuva mevcudiyetinin, Tr-
kiye'yi kapitalist aleme ve onu sosyalist koruya-
mit Memleketimizdeki evrelerin bir ara sos-
yalizme dinden de medet
"Kennedy'nin alan memleketler istedikleri sistemini
seebilirler" demesine hedeflerinde en ufak bir de-
yoktur. Devlet tasfiyesi, verenlerin
nemli monopollerle halinde bu-
lunan yerli firmalar, hkumetleri-
nin de ile konsorsiyomun aslan almak
iin faaliyete Trk ve Amerikan hkumetinin
paralarla kurulan Demir-elik ve byk adeta hediye
CHP olan bu durum, 1962 Trkiye' sin-
de ok tabii Ortak Pazar' a gayreti, Trk ekonomisini,
kapitalizmin ve monopollerin mutlak hakimiyeti soka-
cak bir Bylece Trkiye ve adaletsiz olan kapita-
list yoluna milli ekonomi monopollere
Bugn alanda, da-
yanan, Atatrk'n ekonomik
ok Trk ekonomisi, sermayeye tabi
"Bu Trkiye'de sr'atle tipi burjuvazi yaratma
gstermektedir. Politik nfuzunu gittike byk bur-
juvazi, yeni tip bir memleketimizdeki temsilcisi haline gel-
mektedir.
henz memleketimizde feoda-
lite byk burjuvazinin mttefikidir. Byk burjuvazi feodalite ile
sayesinde siyasi partilere ve seimlere rahata hakim olabilmekte-
dir. Rotatif ve ilanlar bir onun trksn alan
organlar haline Memleketimizdeki geleneksel ve ko-
mnizm korkusu da byk burjuvazinin ilerici kuvvetleri ve
yeni yeni kazanan halk
"Bu durum, memleketimizin demokratik nlemekte,
kilden ibaret bir demokrasi, feodalizm ve emperyalizmin gizle-
yei: bir paravana olmaktan teye gidememektedir.
Ne
"zetlersek, memleketimiz ne ne de emperyalizmin haki-
miyetinden Atatrk'le Milli Hareketi
Trkiye' de Sol Hareketler 1329
Trkiye bugn birok az memleket gibi, mil-
li hareketi Bu hareket ulama-
demokrasi ve sosyalizm yolunda ilerleme kaydetmek mmkn de-
Sosyalizme giden yol, Milll Hareketlerinden gemektedir.
"O halde, sosyalizmin bugn temel meselesi, anti emperyalist ve anti
feodal mcadeledir. Bu mcadelede Mcadele
btn demokratik ve vatansever kuvvetleri ilgilendirir. Atatrk devrini
devlet sahip Trkiye' de anti feodal ve anti emperya-
list mcadele, btn sosyal gruplarda
"Bu safhada hedef, dayanan eko-
nomik kylleri tabi olmaktan
racak ve ve toprak reformu-
nun (buna demokratik zirai ihtilal de diyebiliriz) ve Ana-
yasaca hak ve hrriyetlerin ve M-
cadele, bu ana fikirler her trl dogmatizmden ve
ca toplumun btn yer alan milliyeti
ve demokratik kuvvetlerin bir araya getirilmesine Milli Kur-
veya Cephesi ismini bu grubun birbir-
lerine benzeyen muhafazakar partilerin dikilmesi, bugnn en
nemli meselesidir. "CHP ve CHP'ye olanlar" gibi sun'i bir blnme-
nin yerini, gerek bir olan blnmesi bugnn
muhafazakar siyasi partilerin iinde yer alan ilerici kuvvetler, gerek yerle-
rini
"Bylece bir Cephe kurulabilir? Buna cevap verebilmek iin
memleketimizdeki sosyal kuvvetlerin durumunu ve
gereki bir incelemelidir. Bu, uzun ihtiya gsteren
bir Biz, burada bir etmek zere ok sathi
de de olsa meseleyi incelemeye
ve Kyl
sosyalist mcadelenin n yer
i dinamik, kolay ve durumu itibariyle ilerici bir sosyal
gruptur. uzun tutulan yeni yeni
ve Bu iin her trl
gayret gsterilmelidir. Fakat bu gayret hareketinin henz saf-
bir
beklenmemelidir. Bu sebep-
le, bugnn meselesi olarak ortaya sosya-
listler ve olmaya dikkat etmeli ve bu yolda
ekinmemelidir. meselesini, sanki bugnn en hayati mesele-
gibi her stnde sayan bir ki, sosyal
330 1 Aclan
psikolojisini gznnde iin hi taktik
dan
"Bunun Trkiye' de nfusun yzde kyl ol-
Memleketimizde ancak, ve ky-
l kuvvetli bir halk hareketinin temelini edebilir. ky-
lerin ve geleneksel tefeci ve
hakimiyeti, kyllerin ve son derece g-
Fakat az memleketlerde denemelerin
de zere, bu, bir engel tefeci ve ara-
bir g olarak tasfiye edecek ve kyly
kilde bir toprak reformu, Ky Enstitleri tipi ilerici ve bir ha-
reketiyle birlikte takdirde, kylnn zamanda uyanma-
ve ilerici bir g olarak yer
riz. Bu tip bir toprak reformu ve hareketi, ve kyl
ve memleketimizde, demokratik ve kapitalist olmayan yolunu ke-
sin Bu sebeple toprak reformu ve ilerici bir hamle-
si, ekonomik sosyalist mcadelenin temeli
ve bunun iin btn gerek vatanseverlerin
bugn memleketimizde, olduka bir ve
gvensizlik toplumda her yksek
bile sosyal orijinlerine onlara vermesi, bir
sosyal grubun mcadele gcn Esasen gittike de de-
mokratik olmaktan sistemi nem-
li bir burjuva ailelerden gelmektedir. Bununla beraber, iktisadi' an-
lamda bir olmayan kimse inkar edemez.
"Milli Hareketi mcadelenin ideolojik alanda
istesek de istemesek de yapacak, gerekli kadroyu
lde onlar Bu konuda her trl r"omantizmi,
sosyalizmi gibi ocuka ktlemeleri gibi gr-
meliyiz.
"Trkiye memuruyla, fakir ve orta
dan gelme nemli bir grubuna sahiptir. Bu Atatrk vatansever
Milli Cephesi'nin gayelerini benimsememeleri iin
bir ciddi sebep yoktur.
Genlik
bir sosyal etmemekle beraber, gibi gen-
lik de dinamik ve ileriye dnk bir kuvvet olarak, ekonomik,
ve demokrasi mcadelesinde nemli bir rol oynamaya namzettir. 27 Ma-
ta gericilerin messir ilk dikilenlerin genler
kazanan bir hareket yenilmez bir kuvvet-
tir ve genlik ilericilerin tabii mttefikidir.
Trkiye'de Sol Hareketler 1331
Ordu
"Fakir ve mtevazi ailelerden gelen ordu, Trkiyemizin ile-
ri hamlelerinde en kuvvetlerden biridir.
Memleketimizin hamlelerinde Ordu, daima ilerici-
lerin yer Bugn de ilerici kuvvetlerin, Anaya-
sa' dan da kuvvetli Ordudur. Ordu, elbette ki, gnlk
politika ve Bu durum, Ordunun
Milli' Cephesinin en gvenilir manevi' desteklerinden
biri
ilerici Ordumuzu
bu temel grmemekte etmektedir. Buna sebep, Ba-
dan olsa gerektir. Gerekten da ordu,
burjuvazinin tam bir aleti burjuvazisi, kendi as-
ker menfaatlerini koruyacak ve as-
kerlik ve kyl Bu sebeple, da
ordu daima gerici kuvvetlerin yer arayan
G. Amerika' da da durum Trkiye' de ise hal-
ktan Atatrk bir Ordu Bu orduyu, hakim elinde
itaatkar bir alet olarak byk bir
memleketlerinde de durum pek Ordunun
mutlaka ileri srenler her nce deneme-
sini Kral Faruk'u deviren Cemal Abdl
ve gen subaylar, bir cins idare
Gen ilk icraat, asmak mem-
leketi ileriye gtrme yanan gen subaylar, zikzaklardan son-
ra, halk kitlelerinde ok byk bir tazyik halde, sosyalizme y-
feodaliteyi ve burjuvaziyi siyasi ve iktisadi g olarak
tasfiye yerine ve kyllere dayanma zaruretini duy-
bu yaz program olduka ileri sosyalist
Bu izah etmeli? Ordu ve kelimelerini
anlamda kullanmaya grnenler her nce bu soruyu ce-
Burjuva
"Burjuvazi, byk burjuvaziden ibaret Burjuvazi iinde de e-
tezatlar ve menfaat olabilir. Mesela toprak sanayici ve
birbirinden Halen memleketimizde en
kudretli grup olan ticaret burjuvazisinin, sanayi ve ziraat
ezici hakimiyet, ve aile bu byk lde
nlemektedir. Fakat bir gelecekte ticaretin liberasyonu
Pazara (Ortak Pazar) ve sanayiin bu
rabilir. Sanayi konsantrasyonu byk ve kk sanayi menfaat a-
yol aabilir. Bu sebeple, burjuvaziye tutum dik-
Trkiye' de sosyalist bir
devrim iin kadar,
subaylar iinde
da devrim yapan
subaylar ve Albay Cemal
rnek
))21 Aclan
katle incelenmeli, onu bir blok olarak almaktan
imkan nispetinde Bir sanayici,
ticaret serbestisi isteyen milli sanayii
isteyen milliyetilerin pekala yer
alabilir. Kk sanatlar iin de durum
Politika, bu ihtimalleri gznnde tutarak
btn burjuvazinin, byk burjuvazinin
kenetlenmesi nlenmelidir.
"zetlersek memleketin bugnk iktisadi
me sosyalizm yolu, demokratik Milli Kur-
Hareketi'nden gemektedir. Sosyalistler her tr-
." l dogmatizmden ve toplumun
Sosyalist Kltr . f
bnyesinde, Milli mevcut, gerek tara topla-
Cephesi b'l k 1 M'll' K tul C h ., . kl t" 1 1 d "
kitlelerine ya ece o an ur ep gere a
1960 "Yn" dergisinin ortaya bu program sosyalistler ve
ande gelen
isimlerinden biri.olan komnistler Bunlardan en nemlisi 1 Ni-
Numan de
bulunuyordu san 1964'te Genel Merkezi"nde tertip edilen "Gericilikle
belgede de gibi "Milli
Cephesi" Parti - Gericilik" d-
istiyordu. Bu amala hareket ederek, 33
Fakat 24 dernek Tahsin (Hal-
kevleri genel Mehmet (Tabii Senatr), Mustafa zen
(Atatrkler gayesini sezerek, ilk reaksi-
yonu gsterdiler ve oturumu terkettiler. Bu kimselerin sert
komnist veya sosyalist olmayan dernekler de ekil-
diler ve "Milli Cephesi" cmlesinden olan bu harekette
bir snd gitti. Sadece bu tepkiler du-
rumu kurtarmak isteyenler reformist bir bildiri yetindi-
ler. Oysa btn Atatrk komnistlerin
ve sosyalistlerin ynetiminde bir gericilik idi. "Yn" c-
lerin ve "Milli Cephesi" yneticilerinin ikinci faaliyet
"Sosyalist Kltr komnist olmayan da konfe-
ranslar verdirmek oldu. Mesela bu arada, Numan Esin, Mustafa Ok, Ni-
hat Erim SDK' de Bu konferanslardan ama da, e-
parti belli bir hedefte ve asgari cephe-
"Yn" ile ajitasyona da ser-
maye, petrol ve madenler konusu, Milli Emniyete iki-
li Vietnam konusu, in'in NATO ile
lerimiz, Trk-Amerikan, mnasebetleri gibi bir alana
bilhassa zmre etkisiz denemez.
CENTO'nun4 bir Dean Rusk'a ynelen
Atatrk'n bstn paralama tel'in ile tertip edilen
Trkiye' de Sol Hareketler 1333
ortaya sloganlar, olduka ciddi sonu-
cuydu. "Milli Cephesi" hareketi, Trkiye Komnist Partisi'nin
yeralh genlik seksiyonu ile ilgi Bununla birlikte, Milli
Cephesi'nin btn komnist iddia edile-
mezdi. Zira eski komnistler ve sosyalistler, bilhassa ileri gelenlerin-
de "Sosyalist Kltr ile "Milli Cephesi"ne
heler mevcuttur. Bu hareketlerin eski bir revizyonist olan Srey-
ya fraksiyonu genellikle klasik solcular Moskova
izlediklerinden, "Milli Cephesi" faaliyetinin
bir kabul eder grnmemekteydiler. Burada
muhtelif tarihlerde yer ve aradaki konusunu belgele-
yen aktarmakta fayda
1
Milli Cephesi'nin
1- Sosyalist Kltr Bildirisinden
" ... Trkiye'de toplumsal konular zerine milliyeti, hrri-
yeti ve demokratik ilkelere dayanan bir sosyalizm bir-
(Bildiri) de gerek gericilik denmekte ve sosyalizmin di-
iinde zel bir tarifi
"Sosyalizm, Trk ulusunu ileri bir medeniyet seviyesine
hedefine bir dzen kurmak zere Milli
bir devam ve yeni bir hamlesi (Yn, No. 57, 16
Ocak 1963)
2- Mcadelesi ve Kapitalizm
" ... Trkiye ise Atatrk'n yoldan maalesef Ata-
trk'n yolundan kapitalizme .. "
Sosyalizmi mazur ve makul gsterip, emrivaki haline getirmek iin
makale D. Trkiye Komnist Partisi'nin 1951-1952 tevki-
ele geen Adana tamimi Metin Toker' den
(Akis) naklen ileri sryor, kapitalist metodun uygun bir or-
tam bahsediyor. gre, Atatrk'ten son-
raki btn iktidarlar Atatrk'n yolundan kesin
" ... Kapitalizmi seen hkumetler ise, Atatrk'n yo-
lundan kesin makale).
(Yn, Nr. 57, 16 Ocak 1963, Mcadelesini Kim
Krklyor)
3- Cephe ve "YN"cler
sosyalist en hayati te-
3341 Aclan
lakki etmesini tenkit eden
"... Bu dogmatik statkoya
. olan kuvvetlerin sosyalist hareketteki roln kmsemeye it-
ti ... Halbuki Trkiye'nin somut daha formllere gitmeyi
ve daha zorunlu ... ki, Trkiye
bir gelecekte sosyalizme ynelecektir. Fakat sosyalizme
mak uzun zaman isteyen bir Bu sebeple, malum sosyalist
ard arda yerine, sosyalizm yolundaki engelleri ve
statkoya olan btn kuvvetleri toplayabilecek formllere ncelik
vermek lzumludur. Bu sosyal adalet ve hrriyet iinde
n plana almak, bunun iin gerekli anti kapitalist ve an-
ti feodal mcadele btn devrimci kuvvetleri bir araya getirme-
gereki bir n
plana bugnk objektif gznnde tutulursa, kuvvetleri
bir yaramaz ... Sosyalizmin zaferine ve
olarak idarecilerini, sosyalist aksiyon ve program konusunda
(Yn, Nr. 50, 28 1962, 'Trkiye Partisi'ne Dair)
4- Tek Cephe Motifleri
" ... Silkinerek btn gcmz ortaya koymazsak, bir gn kendimizi
eski devrin bulabiliriz. Onun iindir ki, hangi kesimde grev
olurlarsa olsunlar, Trkiye'nin btn geriye koymak
Bu safhada gsterilecek gnlerin mj-
decisi olabilir. ok nemli bir nokta daha var, mttefikleri iyi semek."
(Yn, Nr. 14, 26 Eyll 1962, Mmtaz Soysal
" ... Bu tehlikeye gerek demo-
krasi btn sosyal kuvvetleri ve
Ufak tefek farklar yznden toplumun ileri kuvvetlerinin bln-
mesine ve birbirlerine ... Toplumun iyi niyetli
ve kuvvetlerinin byk burjuvazinin alet n-
lemeye
0
(Yn, Nr. 41, 26 Eyll 1962, Dikkat")
Sosyalist Kltr
Bildiri' den
" ... Trkiye uzun Atatrk'n temel ve yolla-
zmrelerin ile ok 27 bu
gerici ilan Bugn Atatrkler, ve
bir reform ... Bugn iinde bulundu-
buhranlardan birinci Trk toplumunun
li kesimlerinde grev ve millet kaderine hakim olabilecek
mevkilerine ortaya koyarak bir
Trkiye'de Sol Hareketler 1335
temel felsefesi gryoruz ... "
(Yn, Nr. 75, 23 1963)
5- Prof. Sadun Aren'e gre Tek Cephe
" ... Fakat maalesef bu ilerici kitle halen bir Ve
hatta daha blnmek tehlikesine maruzdur ... ve devrimci in-
bir muhafazakar partilere ... Bu hareket
... Devrimci ve ilerici ktlenin bir a-
Partisi ... olarak hareke-
tin hi bir surette blnmesine msaade edilmemesi ... sonra ku-
rulacak btn ilerici partilerin iinde ... Devrim-
ci ve ilericilerin bu nokta zerinde hassasiyetle ... "
(Yn, 1962, Sadun Aren, zm Yolu")
" ... taraftan
11
sosyalizmden yana da, kk farklardan
tr byk ihtilaflara kadar ...
(Yn, 21Mart1962, Sadun Aren Bir Sosyalizm")
6) Tek Cephe'nin daha dar gren Komnist- Sosyalist
leri: Bunlar TEK CEPHE'yi 1946'da Dr. Hsn iin-
de, illegal kaydolmakla istemektedirler.
" ... Sosyalist hareketi dernekler (Sosyalist Kltr
telmihte bulunuyor) konferanslar ve daha propaganda ile
sosyalist fikirlerin toplumda sosyalist fikirleri samimiyetle be-
nimseyenlerin isterlerse bir partiye, isterlerse bir girerek fa-
aliyette anlamak ve anlatmak ... Bunun iin
sosyalizm ve hareketi olarak
(Vatan gazetesi, 22 1962, Behice Boran, "Sosyalist Kltr Der-
" ... Bu (TCK 141-142 maddeleri) ve Anayasa-
demokratik hak ve hrriyetlerin bir da
memleketteki btn ilerici kuvvetlerin politik hareketine
lanarak, ya da' hi onu destekleyecek ve onunla birlikte yryecek
demokratik mcadeleye girmesidir ... iktidara getikten sonra yolunu
gerekten ve ilerici ancak ilerici halk hare-
ketleri iinde bir kez daha
(Vatan, 2 Eyll 1962, Behice Boran, "Memleket ve
" ... Atatrklk, ilkeleri elbette sosyalizmin
(Vatan, 9 Eyll 1962, Behice Boran "Meseleleri Koymak Gerek")
" ... Fikir ve hareket birbirini etkileyerek beraber yrr. .. "
Behice bu Stalin'e aittir. Stalin, bir vakitler gizli Ko-
mnist Partisi'nde okutturulan "Ekonomik Politik aynen
le diyordu:" ... Fikir ile aksiyonu .. "
(Vatan, 17 Eyll, 1962, Behice Boran, "Gerekle Yzyze Gelmek Cesareti")
336 \ Aclan
" ... Fikir faaliyeti ile aksiyonu .. " makaleden).
" ... blnmeler, daha derinde nemli sebepten
olur, bunlar da zaten nlenemez. Bizde ise hareket ilk ahyor.
Namuslu, cesur, bilgili bu emekilerin ve
ihtiya ... " tarihli Vatan)
7- Grup Tek Cephe konusunda ve telifi
" ... Gericiler Parti kurar, Parti kurar hep kafada
lar, Partilerin szcs olur, lideri olur. Ama devrimciler, Atatrk-
ler, emekiler bir trl bir araya gelemezler ... "
Oktay Akbal, bir 1946'da Dr.
Hsn - Esat Adil son-
ra diyor ki;
(Vatan, 17 Eyll 1962, Oktay Akbal, "Sosyalistler Blnmemeli").
" ... bir avu var, bir avu sosyalist var.
Gereksiz son vermeli. Partisi'ni desteklemek bu partinin
gerek. .. nemli olan emekten yana, emekiden yana
olmak, emekiyi savunmak."
(Vatan, 23 Eyll 1962, Oktay Akbal, "nemli
" ... zamanda Trkiye Partisi'ni sz geer bir parti haline ge-
tirmek, demokratik hrriyetleri ve durdurma-
tek yolu gibi grnyor. Zinde kuvvetlerin
ve sosyal yana byk bir Gnn meselesi ...
Parlamento iindeki iyi niyetli Parlamento -zin-
de kuvvetler, ilerici ile demokratik hrriyet-
leri haline getirecek emeki bir an nce bir
kuvvet haline gelmesini ... "
Vatan, 20 Haziran 1962, Fethi Naci, Hareketleri
Fethi Naci, Tek Cepheye, siyasi milli muhalefet partileri-
nin bir sre nce terimini de
Vatan, Fethi Naci, "Kolay Sulamalar"
" ... Emeki 1950 Fransa' da
bu mesele epey O zaman kitle hareketleri iinde li-
derlerin sonu, bugn bizim
- Gerekli atabilmeleri iin esas zerinde tavizde bulunmadan
ve bir espri iinde etmek;
- devrimci, emeki ideolojik ve politik pozis-
8- "Milli Cephesi"
" ... Bizce iinde sosyal mcadelenin
bu netice ok nemlidir. Birbirinden bu noktada zan-
iki sosyalist grup iin, meselesi
Trkiye' de Sol Hareketler 133 7
olmaktan ... Zira ikiye blen ve blm-
lerden birini opportunizme iten tarihi bizde yoktur ... halde bir ay-
grubunun mcadeleyi bir ele iin sebep yo-
ktur... Milli Cephesine khne partilerin kimse sana-
maz. birbirlerini ve kendi kendilerini milli ve
toplum iin mcadeleyi her zaman tercih edeceklerdir.
ki olumlu unsurlar ise bu cepheye ancak olumlu takip etmek ve
benzer yollarla .. "
(Vatan, 19Eyll1962, (Berktay) "Milli Cephesi")
9- Tek Cephecilere Gre, Ordu, Emekli Subaylar Ve Tabii Senatrler
"Ordu: ... bizce bir btn olarak Orduyu .. ve
ordu iindeki ileri asker sz amak daha olur ...
Milliyeti ve sosyalist etkili bir ha-
le gelebilecekleri konusunda bir
Emekli Subaylar: Ordudan son seb&plerle ve
hareket kaabiliyetlerini muhafaza eden emekli subaylar var. Bir
hissi sebeplerle MBK aleyhinde ve hatta AP' ye alet olan
bu belki de onlardan bu sebeple
nemli bir kuvvet edebilirler. 22 byle bir
cephe iinde yer msaitse bu ok nemli sonular verebilir (Bu
21 1963 nce kaleme ol-
duka ilgi ekicidir) ...
Tabii Senatrler: (Eski MBK yeleri): MBK'nin esas uy-
gun bir cephe, bir siyasi parti iin Tabii Se-
natrlk zarar vermeyecektir. Buna mukabil, Senatrler
uygun bir dayanak bulacaklar, belki de yeniden glene-
ceklerdir ... Bu talihsiz ve tecrbesiz devrimcilerin ilericiler ok
ve mcadeleci bir Senatr grubuna sahip olabileceklerdir3.
... Halka en olan Dernek ve
Federasyonlar halinde ve Ve her ileri hamlede seslerini du-
yurmakta, her gerici harekete halktan ve devrimden yana bir tepki
gstermektedirler ...
Genlik: ... Genlik kitlelerinin da byk bir
la ele ve bu tertemiz unsurun gericilere itina
edilmelidir."
(Vatan, 19Eyll1962, (Berktay) "Milli Cephesi")
10- Motifler
" ... Devrimleri emekiler, namuslu yrtecektir. Birlik
her nce. birlik olma lsn
Vatan, 12 1962, Samim Kocagz, "Eski
" ... gereken susmamak gereken evrilen
gereken gnlerde Bu sosyalistler iin
demokratik hrriyetlerden yana olan herkes iin zarurettir. nk, sol'a
3381 Aclan
her hareketin sonunda, btn demokratik hrriyetleri silip
tarihi bir gerektir."
Vatan, 18 Ekim 1962, Fethi Naci, Bildirisi"
" ... Demokratik nizama inanan, Atatrk ilkelerine inanan,
inanan btn zinde kuvvetlerin, Parlamento iinde veya
tezelden Dev ile
tehlikesi are yoktur."
Vatan, 9 Eyll 1962, Fethi Naci, Tehlike
" ... Biz, siyasal ok nemli dnm birine
daha Halk ve devrim gericilerle
ve ilerici. kuvvetlerin son ve kat'i meydan sr'atle
Gereklerin khne yzlerdeki maskeleri ekip byk Devrim
iin, Trkiye'nin btn ilerici glerini bir
27 Fikir Kulb Dr. Memduh Eren'in 21 Eyll 1962 ta-
rihli - da
" ... Ne ile, btn zinde kuv-
vetleri ile, toplumumuzun demokrasiden yana olan btn
Anayasaya
Vatan, 27 Ekim 1962, Fethi Naci, "Hrriyet Bitmedi"
" ... Sosyalist Kltr sonunda Parti olacak Parti
caksa hi bir szm yok. Parti olacaksa, niin
Niin blnyoruz? Memleket bu kadar dklp
ya tahammlmz var Birlik olmak, birlikte yrmek
Vatan, 26 1962, Samim Kocagz, "Sosyalist Kltr
" ... emekiler fikirler yeni bir toplumun
birlikte yryorlar ... "
Vatan, 2 Ekim 1962, Fethi Naci,
" ... kuvvetler, olunuz ve rgtlenini'z: ... "
nc, 10 Ekim 1962, Mehmet Ali
" ... Ne ne de gayelerine
lar. Her ikisi de birbirinin Bu sebepten zaman zaman
iinde ve bulunan gerek toplumcu rkmele-
ri ve kendilerinden gibi zannetmeleri yersizdir ... "
(nc, 12 Ekim 1962, Mehmet
" ... Bugn temizlemek arzusu ucuz bir arzudur. O
halde (zinde kuvvetler) belirtilen zmreler neyi
stnde seik ve kesin bir
(nc, 8 Ekim 1962, Veysel ngren, "Ucuz Olan
" ... Kendilerini ilerici sayanlar iinde bir imece iinde
bu temel ilkeleri ve eylem gerek. nde-
ri kendisidir ... Merih'e yol alan bir fzenin
Trkiye'de Sol Hareketler 1339
kadar ince bir hesap yznden, gittikE; bir .
uurumlara hal-
sosyalizm denemelerinin de hedefin ge-
ip ylesine Karavanalara dikkat."
(nc, 8 Ekim 1962, Abidin Dino, "Can Nokta")
" ... Btn ilerici kuvvetler Tek Cephe' de Onun
iin de, emekten yana olan btn. ve btn emekilerin kendi-
lerini yolundan iktidara yryen iinde gerekir.
parti yeni yollar aramak nce ki-
kendine ortaya koyar. Parti kurmak elbette ki kimse-
nin tekelinde Ama dinamik gc oturan ciddi bir sos-
yalist parti mevcutken, bir parti ynelmek, sermaye evrele-
rinin bilinli blclk gayretine alet .. "
(nc, 19 Eyll 1962, A. "Olaylar ve Sosyalist Kltr
" ... Fakat gene de demokrasiye zlemli, smrme-
zinde glerin her sreden daha
ok, daha rgtl gereklidir."
(nc, 21 Ekim 1962, Sami Tehlikesi")
" ... 1962 iin temel gericilikle diyen
Genel Mehmet Ali Aybar devamla: Gerici evreler
bir cephe kuruyorlar.
ileri birlikler birbirlerinden bu durum memleketin ilerisi
iin affedilmez bir gaflettir, diyor. O ne .. Bugn bize
ilerlemek. .. barajlar vermeden ge-
yzeyde hedeflere
(nc, 4 Eyll 1962, Hamdi Konur, "1962 Temel Ge-
ricilik ve
" ... .. toplumsal devrimleri yolunda
Sendikalar, bu Partiye Bylece teki
emekilerle birlikte gerek ileri Bu da btn a-
zaferi demektir."
(nc, 17 Eyll 1962, Demir zl, "Sendikalar ve
" ... beceremezsek smrclerin elinde
oyuncak devam ederiz. Ezilmemek iin, smrlmemek iin bir
gibi bizi ezmek isteyenlerin
(nc, 9 Eyll 1962, Tahir ztrk, "Trkiye Federas-
yonu Birinci Genel Kongresinde
" ... halk z olan tek siyasal dir. O
halde ulusun derslerine are arayan ve onu mutlu iin bir
duyan btn
(nc, 14 Eyll 1962, Mnir Cerid, Dikkat!")
"Emeki ...
(nc, 8 Ekim 1962, Mehmet Ali Aybar, "600 bir Top-
Daveti")
340 1 Aclan
Gerek "Milli Cephesi" gerekse, konusu
,daki topluca grdk. Bize Komnist-Sosyalist Cephe
iindeki bu ara rastlanan legal faaliyetle illegal faaliyetin
reorganize edilmesindeki glklerden Fakat kritik anlarda, gene
de komnistlerin ve ihtilalci sosyalistlerin
oluyoruz. Mesela, 1965 Ekim Genel seimlerinden nce gibi ... 4
"Milli Demokratik Cephe" ve TKP Brosu
Burada, dkmanlar "World Marxiste Review"de
olup Trk da yer bu
"World Marxiste Review"nn 1965 makale
olup, genel konusu "Bugnk dur. Bu maka-
lelerin birisi Irak, birisi Suriye, birisi Trkiye Trkiye ile ilgi-
li makale Yakup Demir (Zeki ve Halis Okan
"World Marxiste Review", dnyaya marksizmi, yani komnizmi ya-
ymak iin gerekli stratejileri ve bunlara adeta birer direktif ola-
rak mahalll komnist bir dergidir. Ve nsh-
Kanada'da Bu yzden Trk komnistlerinin di-
rektifleri belirtmek iin, Trkiye iin raporu inceliyo-
ruz.
Bu konular
Trkiye'nin toprak meselesi,
Trkiye'nin ve devlet sektr,
Trkiye' de sermaye,
Trk faaliyetler,
Demokratik Milli Cephenin
Sovyetlerin komnizmi yayma hareketenin ilk hedefi, az
memleketlerde kuvvetli bir Sovyet sempatisi Bu ortam
meydana geldikten sonra, bu memleketler kolayca sosyalizme ve kom-
nizme Sovyet tecrbeleri bunun en bir
Ve gstermektedir. Bu Sovyetler
kendisine rakip in ile de mcadele etmek
Az memleketler elde edildikten sonra, dnya ihtilalini ta-
mamlamak zere ikinci hedef, blokun
Trkiye'ye uygulanacak Sovyet iki yn-
den yryecektir:
1) Trkiye'yi blokundan az lkeler iindeki bi-
rinci plan hedefine dahil ederek, komnizme bu mmkn ol-
mazsa;
2) Onu ntr bir halde temin ederek,
dan gittike ve az lkeleri ele geirme Sov-
yetlere nlemek.
Trkiye' de Sol Hareketler 1341
Trkiye, Sovyetlerin hudut bulunmakta ve Afrika'ya
atlama yolunu tek Trkiye, Irak ve ise Sovyetle-
rin az Asya ve Afrika lkelerine atlama
Bu yzden Sovyet idarecileri
bizim de dahil bu memleketi komnizme evirme-
ye, yahut hi nrt bir durumda yan
Yakup Demir ve Halis Okan'a gre, Trkiye, ve Irak iin Sovyet
btn iin tatbik edilmekte olan Sovyet
ki, bu da bu lkelerde bir Milli Demokratik Cephenin kurul-
Buradaki, Milli Demokratik Cephe, hakikatte tamamen Sovyet tipi bir
Demokratik Cephedir. Nitekim, Dr. Hsn oldu-
Demokratlar Cephesi"nin de mahiyetine daha nce
Milli Demokratik Cephe, biraz ileride de ile
kilde, ekseriyeti eden, dar gelirli ve hayat halk kit-
leleri ve ilerici inanan sloganlarla, memnu-
niyetsizliklerini istismar ederek ve tahrik suretiyle sosyalist bir cep-
hede temin etmektir. Bu cephenin grevi, bylece demokra-
tik hkumetleri ve her trl ile bir
da tutmak fikir hrriyeti bu cephe idare-
cilerinin tespit ettikleri propaganda gittike ay-
cephe iinden kk gruplar, dernekler ve parlamento-
daki temsilcileri hkumete bir kampanya aacaklar, bir taraf-
tan hkumeti parlamento mcadeleleri ile mspet yapmaktan
taraftan da mevcut metodlarla (Demokratik metodlar)
fikrini Hkumet bu kr
iinde acze otoriteyi elinden Tabii bu
meydana gelebilecek durumlar ve msait du-
rum bulunca iktidar
Yakup Demir ve Halis Okan bu makaleye gre,
Sovyetler Trkiye' de ihtiliil gsmek-
tedirler. gre, Trkiye'de komnizm, Irak ve
nazaran daha sratle Bu iki yazar, Trkiye'deki durumu
kendi zetlemektedirler:
a- Kapitalizm, Trkiye'nin sosyal ve ekonomik halen ze-
ve komnistler bir rejim, yani yeni bir yn tavsiye et-
mektedirler. Onlar objektif sosyalizme gemek iin daha henz
gereken kabul etmektedirler.
c- Fakat, sosyalizmin iin gereken tesisi
ilericiler bir faaliyete
34 2 I Aclan
d- En nemli gereken ekonomik sektrde ilericiler ve kom-
nistler kapitalizmin daha fazla nlemek ve devlet sektrnn
mmkn kadar bytlmesini iin
e- Byk bir Devlet Sektr, kapitalist olmayan yolun te-
min edecek en verimli metottur.
f- Politik sahada, sosyalist yolunu savunan kuvvetlerin by-
mesi temin edilmektedir.
g- Trkiye' de halen kapitalist olmayan kitlesinin ncleri ve b-
yk bir entellektel kitle Sosyal De-
mokrat Parti ileS Trkiye Partisi ve CHP'nin sol mensup po-
bu savunmakta ve desteklemektedirler.
h- Ordu, milli fikirlerinin ve "vatansever tesiri
ok byk bir ekseriyeti ile ilerici ve
ileri srlen demokratik reformlar ve talepleri desteklemek-
tedirler.
i- Toprak ve toprak yedek
Ve onlar yegane olmasa bile en
nemli insan gc beslenme Toprak he-
nz Ve btn bu tezatlar, ancak kapitalist olmayan yo-
lun temin radikal bir toprak reformu ile halledilebilecektir.
1919-1923 burjuva bir hareketi idi. Onun gaye-
si, Trkiye'yi feodal kolonyal bir devlet haline getirmekti (Btn
bu fikirler Yakup Demir ve Halis Hkumet, devletilik
kuvvetini yoluna Her iki yazar tip
vehelerini tarif ediyorlar:
1- Btn ekonomik meselelerde hkumet mdahalesi
2- Trk devletin milli korumak iin ekonomiye
mdahale Fakat, hakikatte devletilik milli burjuva-
zi ve kapitalizmi kuvvetlendirmekte mhim bir rol
3- Burjuvazi ve devlet sektrn, kitlelerin menfaati aley-
hine, kendi ve kuvvetini yolunda
4- Yine de devletilik, Trkiye'nin mspet bir rol oyna-
Fakat devlet sektr katiyen hususi sektrn bir haline
gelmemelidir.
5-Komnistley iin devlet sektr, bir memleketin siyasi ve iktisadi
tihsalini kuvvetlendirmekte en faktrdr.
k) Sermaye:
1- Milli menfaatlara uygun olarak ve Atatrk' n "Yurtta Sulh Cihanda
Sulh" da Trkiye NATO ve CENTO'nun bir yesi ol-
ve halen Trkiye da emperyalizmin bir temel
2- Trkiye hasbi ve ve kredilere
Bu bizim milli istikametinde
ve temin etmelidir. mnasebetlerde byle ha-
Trkiye'de Sol Hareketler 1343
kikaten hasbi bir olabilir mi? Evet. Bu ancak byk Le-
nin'in memleketinden temin edilebilir.
1) ve "Milli Demokratik Cephe":
1- Ve bugn Trkiye'de gze arpan
unsurdur. Trkiye' de 2,5 milyon olup bunun 700.000'i organize
tur. Bu hkumet ve sindirme gay-
retlerine ve polis zulmne
2- Trkiye Partisi'nin bu bir tezahrdr.
Bu Trkiye'nin tarihinde, kanun ilk partisidir. Bu par-
tinin gayesi, kyl kitlelerini bir araya getirerek memleketin yeniden
Bu iin toprak refor-
mu ve kapitalist olmayan yolu
3- Tabiatiyle hkumet sendika konfederasyonu ve
Beynelmilel Sendikalar Konfederasyonuyla mnasebetler kurmak suretiy-
le Fakat bu politika iflas
4- Bugn bir Milli Demokratik Cephe mmkn mdr? kuv-
vetler bu cephenin en tatmin edecek ve memleketi kapi-
talist olmayan yola sevkedebilecek kuvvet ve kudrete
midir? Sonra burada byk ve kk burjuvazi bir
yorlar. Onlara gre kk Milll Demokratik Cepheye
ve bu cepheyi kuvvetlendirmesi mmkndr.
5- Kk ve orta burjuvazinin vatansever ilerici
niversite ve vatansever subaylardan etmektedir.
6- Kyller bu hareketin nemli bir ediyorlar, fakat Tr-
kiye' de kyl
7- Netice itibariyle, Trkiye' de anti- emp"eryalist, an ti-feodal bir Birle-
Cephenin iin n Milli Demokratik Cephe
ve bilhassa sanayi niversite ve
insiyatifi sayesinde kurulabilecektir.
8- Trkiye iin tek yolu, Milli Demokratik Cephenin kurul-
m- Bu makalenin yani "World Marxiste Review'"de Irak ve
Trkiye bizi sonuca gtrmekte-
dir; Trkiye, Sovyetler iin da ilk hedeftir. Trkiye' deki
ve Irak' a nazaran daha cesaret vericidir.
n- da elle tutulabilecek sonular daha uzak grnmektedir. Ko-
mnistler burada evvela kendilerinin hkumet iinde ve hkumetle bera-
ber verimli olarak iin gereken de-
nemeler ve tecrbeler zerinde duymaktadi.rlar. Onla-
ra gre mutlaka tasfiye edilmesi Bununla beraber bu te-
de vaktinden nce geilmemelidir. nk bu vakitsiz hareket, en
az kadar tehlikeli olan hakiki milliyeti kuvvetlerin yol
aabilif9
3441 Aclan
o- Sovyetler, Trkiye ve ile olan mnasebetlerinin oldu-
kanidirler. Irak ise, zel bir ve oradaki durum-
henz kesin bir fikre
ve Krtleri 'vaktiyle vaziyetlerini bir hayli
grnmektedir. Bununla beraber memlekette yine pek ok
leri Irak' a silah gndermekte ve gen Irak ik-
tisadi' ve sosyal yrtmektedirler. Btn bunlardan
yor ki, Sovyet idarecileri muhtelif cephelerde inan-
Metod ve ayarlamalar yapmak lzumu-
nu duyuyorlar. Ve Sovyetler iin da
zannediyorlar. Fakat hakikatte bununu aksi olabilir. Zira, hkumet-
ler ne kadar normale dnerse;
1- ve bilhassa tepkisi ve tazyiki
2- mnasebetler Sovyetlerin bir memleketi ntra-
lize etme da
3- Sovyetlerle olan mnasebetler memleketin i politika-
daha esnek ve msamahakar bir hal takdirde ii ilerici kuvvetle-
rin tesiri de artacak ve solcular hklimette daha ok nfuz kazanacaklar-
Cephe" dedikleri organizasyonun
daha evvel
4- Sovyet Rusya ile bu Sovyetle-
rin daha ok tesirine ve bu memleketlerin her birinde Sov-
yet iktisadi' nfuzu da
5- Sovyetler devlet sektr ele her proje iin, bu
memleketlere kabul edeceklerdir. Bylelikle de zel sek-
trn nlenecektir.
6- makaleden gre, Sovyetler daki
Komnist TUDEH Partisi'nin faaliyetlerinden hi de memnun
Orada da Cephenin bu par-
ti fakat ordu ve hklimet maskeli kom-
nistlerin ve kenetlenmesi sayesinde
"Demokratik Milli' Cephe", "Milll Cephesi" hareketlerini
iin, sol derneklerin, solcu partilerin ve bu arada Trkiye
i Partisi'nin faaliyetlerine bakmak yeterli Bu te-
zahrlerine pek ok olaylar vesilesiyle rastlamak mmkndr. Mesela, 19
Eyll 1965 tarihinde ve 20 Eyll 1965 tarihli gazetesin-
de tam metni "Partisizler" bildirisi; 111 A vukahn
politika" konusunda bildiri (17 1965);
tarihinde niversitesinde 79 yesinin Viet-
nam, ve politika konusunda Ankara niversitesi
tim yelerinin bildiriyi destekleyen bildiri; 28 1965
tarihinde Ankara niversitesi'nin 38 yesi
Trkiye' de Sol Hareketler\ 345
konudaki bildiri, gibi, "Milli Cephesi" ve "De-
mokratik Milli Cephe" faaliyetleri cmlesindendir. var ki, byle-
sine aksine
bir hareketi olarak, hkumetlere devlete kaba kuvvet
tecelli etmekte ve halk kitleleri komnizme ve sosyalizme fazla
bir sempati Sovyet izleyen cephe
ve protokolu dergisinin 1 1966 tarihli 6.
deniyordu:
"Emperyalist devletlerin, devlet ve milletimizin kas-
detmeleri neticesinde mdafaa iin toplanan TBMM kadar
muhtelif vesilelerle, serahaten veya ilan maksat ve
bir kere daha btn cihana arz iin beyannameye lzum
TBMM milli hudutlar dahilinde hayat ve istiklalini temin ah-
Binaenaleyh, hayat ve istiklalini yegane mukaddes
emel Trkiye emperyalizm ve kapitalizmin tahakkm ve
zulmnden kurtarmak irade ve hakimiyetinin sahibi gayesine
kanaatindedir.
TBMM, milletin hayat ve istiklaline suikast eden emperyalist ve kapi-
talist tecavzlerine mdafaa ve bu maksada ha-
reket edenleri tedip azmi ile bir orduya sahiptir." (21Ekim1920
TBMM bildirisinden.)
Dnyada ilk anti emperyalist milli cephesini aan ve tarihin
en emperyalist koalisyonuna milli kaza-
nan bir ulusun olarak;
Byk Atatrk'n szlerini ve birinci TBMM'nin "btn cihana ilan
beyanname"yi Trk yurtseverlerini bir milli
doktrini olarak kabul eden bizler; byk Atatrk'n lmn-
den sonra, zellikle 1947'den bu yana "bizi mahvetmek isteyen emperya-
lizmin ve bizi yutmak isteyen kapitalizmin" yeniden yurdumuza
meye ve milli her geen gn daha da tehli-
keye farkeden yurtsever ve
ve dzensiz mcadeleyi kesin bir iin yetersiz bularak; btn
yurtseverlere ve milliyeti derneklere olan "Trkiye Anti Emperyalist
Milli Cephesi"ni bulunuyoruz.
Trkiye Anti Emperyalist Milli Cephesi'ni kuran bizler; anti emperya-
list mcadelenin byk dnyada ilk anti emperyalist
cephesini aan ve milli kazanan bir ulusun ola-
rak iyi biliyoruz. Gene iyi biliyoruz ki, anti emperyalist glkleri
yenmek ve zafere yeniden tam bir Trkiye yaratmak
iin yolu Bu biricik yolu: Anti emperyalist milli
cepheyi glendirmek, yaymak, milletin btn zinde glerini seferber et-
mektir.
Trkiye Anti Emperyalist Milli Cephesi'ni kurmakla bu
3461 Aclan
ilk atan bizler; ana kavramlar ve ilkeler zerinde
bulunuyoruz:
1- Trk z ve doktrini anti emperyalist anti-kapita-
list milli ncelikle, Trk z ve doktri-
ni zerinde ve duyan bizler, Byk Atatrk'n:
gven bulundurabilmek iin, toptan mil-
lete bizi mahvetmek isteyen emperyalizme ve bizi yutmak isteyen
kapitalizme millete uygun gren bir doktrini izleyen in-
szlerini, Trk z ve doktrini olarak kabul et-
bulunuyoruz.
Byk Atatrk'n bu szleri Trk zn viimlendiren
tarihi bilimsel bir olarak Bu bilimsel
maya gre: Milll ile bulunan Trk yurtse-
znn "an ti-emperyalist, an ti-kapitalist bir milli
iin bir gerektir. Gerek milliyetilik, bir anlamda bir yurtseverliktir.
tarihinde
/1
anti emperyalist ve anti kapitalist" ol-
ilk defa btn dnyaya Trkiye Byk Millet Meclisi'dir.
Bu hi bir zaman TBMM'nin 21Ekim1920 bildirisin-
de ifadesini bulan szler:
"Trkiye Byk Millet Meclisi, milli hudutlar dahilinde hayat ve is-
tiklalini, temin ahdiyle, Binaenaleyh hayat ve istiklalini
yegane ve mukaddes emel Trkiye emperyalizm ve kapita-
lizmin tahakkm ve zulmnden kurtarmak irade ve hakimiyetinin sahibi
gayesine kanaatindedir"
Trk ve Trk nce emperyalizme
ve kapitalizme kesin ve cesur bir cevap
Trk anti emperyalist ve anti kapitalist bir milliyetilik-
tir. Gerek bu halde, Atatrk'n lmnden zellikle
1947'den sonra -ABD ile imzalanan ilk ikili sonra-
Dnya ortaya da znden
Bu dnemden sonra Trkiye'nin en gl empe-
ryalist koalisyonuna ve zaferle bir milli kurtu-
unutturulmak
Ve ynetici nce
emperyalistlerle ve yoluna
Sovyet bilinen bir ustaca kullanan o dnem-
deki ve bir maske olan emperyalist-
ler, Trk bu ve milli uygun
Dnya grnen emperyalizmle giri-
ve Sovyet bilinen, ve Ana-
dolu' daki illerimizle ilgili Trk bi-
linli byk tepki anti emperyalist znn
da Bunda iktidara koyan ve daha sonra ik-
Trkiye'de Sol Hareketler 1347
tidara gelen byk toprak sahipleri ve komprador burjuvazinin hakim ol-
bir partinin byk rol Btn Asya:, Afrika ve Latin Ame-
rika lkelerinde emperyalizmle yapan bu iki
iktidara geldikten sonra, genellikle emperyalizmi btn dn-
yada milll komnistlikle sulamalar
Trkiye zerindeki emellerini
Dnyadaki birok milli Trk bir komnist ayak-
bir sen-ben olarak Bu nedenle, Trk
bir milyon tarihi ve dini Cezayir
milli emperyalizmi yer alan
birliki hkumete tepki bile Bu dnemde, anti empe-
ryalist ve anti kapitalist olmak bir gibi gsterilerek, gerek milliyet-
ilik Gene bu dnemde, Trkiye' de gerek yurtseverlik olan
anti emperyalizm hi bir yokken, komnistlikle veya tutul-
Emperyalizmin ve onun Trk dzen-
ledikleri bu oyun, emperyalizmin maskesi kadar
devam Ve bu dnemde Trkiye iktisadi, siyasi, askeri ve kltrel
birok Amerikan emperyalizmine Fakat
bulunan ikinci anti emperyalist yurtseverlik temelini B-
yk Atatrk'n birinci TBMM'nin karara ve Trk
kan anti emperyalist zne
Bylece, Trk ile milli yapan mazlum milletler
yapay ortadan ve emperyalizmle Trk
tarihi ortaya Fakat, Trk
milli anti emperyalist Asya, Afri-
ka ve Latin Amerika anti emperyalist mcadeleleri ile byk
zenginlik Milli ilk bizimle
halde, milletleri milli olan
den, Trk milliyetileri yeterince
1/a) Anti emperyalist, anti kapitalist ve milli olan Trk
mazlum milletlerin
Bir milletin zn ve tarihi
bilimsel hareket ederek yal-
mazlum milletlerin hi bir apa-
ortaya nk, milli yapan btn Asya,
Afrika ve Latin Amerika z anti emperyalist,
anti feodal ve anti kapitalisttir. Bylece Trk ve btn maz-
lum milletler anti emperyalsit ve anti kapitalist znde bir-
Bu btn bu halklar yurtsever ve milliyeti bir cephede
yer Anti emperyalist mcadele tamamen milli niteliktedir. Fakat yal-
milli nitelikte olmakla emperyalizmin niteli-
gelen zorunlulukla bu Asya, Afrika ve Latin Amerika halkla-
bir mcadelesi
348 \ Aclan
Trk yurtseverleri, Trk ve Trkiye'nin yerinin
bu cephede
1/b) Anti emperyalist, anti kapitalist ve milli olan Trk
z, emperyalizmin ile tam
bir halindedir.
z, anti emperyalist, an ti kapitalist ve milli olarak biim-
lenen emperyalistlerin ve Asya, Afrika
ve Latin Amerika'daki de kendilerine zg bir yurtsever-
lik Bu lkelerin yneticileri kendi lkelerinin
smrlmesini ve emperyalist lkelerine halk-
diktatrlerden, komnistlerden hatta muhtemel komnistlerden ko-
gsterirler. Emperyalizmin tarihi da bu
byle bir yurtseverlikle biimlendirir. Kendi emperyalizmin
kendi hi bir olmayan de
biimde Bylece biimlenen yurtseverlik empe-
ryalistlerinkiyle Emperyalizmin ve anti emperyalizmin birbiriy-
le tam tarihi biimlendirdikleri yurtseverlikleri de tam bir
halindedir.
2- Anti emperyalist mcadelenin bir yn, Trki-
ye'yi Amerika'ya yn de
emperyalizmle yapanlara
emperyalist gler, yerli destekleri, halk
evrelerden Bylece anti emperyalist lkeyi
smren emperyalizmle onun ierdeki yrtlr.
Byk halk emperyalistlerle iinde
bulunanlar gerekte o lkenin milli ve ulusal ile a-
halinde olan ok kk bir
3- Btn yurtseverler, milliyetiler Trkiye'nin ve milli
tehlikeye sokan Amerikan emperyalizmiyle mcadele et-
melidirler.
1947' den bu yana, emperyalizmin denetimi giren lkemiz,
bir yandan zedelenmesi, te yandan btn tabii kaynakla-
tekeline gemesi sonucu birinci
rultusundan korkun bir smrlme dzenine Bu
durumda, btn yurtseverlerin, milliyetilerin yurdumuzun gene
smrlmeyen bir lke iin mcadele etmesi gerekmektedir.
Trk biimleyen anti emperyalist z bunu gerektirmekte-
dir. Trk nce gene yapabilecek gtedir. Han-
gi silahlarla sermaye gleri, halk gleri nnde
yenilmeye mahkumdur. bu yenilgiyi biz, Trk
milliyetileri bir anti emperyalist cephede bir s-
re iinde toplanacak kurultayda saptamak zere
da emperyalizmle btn gcmzle mcadele andierizlO.
Trkiye' de Sol Hareketler 1349
Ondrdnc Blm
1- Bknz., Aclan "Soldaki atlaklar", Ankara, 1967,
ikinci "Solda Blnmeler" blmnde olarak ele
2- Halis Okan a.g.m.'de ... Milli idare Milli
Hareketi emperyalist teye Bu ha-
reket, toprak problemi olmak zere burjuva ihtilalinin grevlerini ye-
rine ... "
3- Mihri Belli'nin ynetiminde "Trk Solu" dergisinde Suphi Kara-
man ile Sami Kk'n Mihri Belli grubu ile bu iki eski MBK
yesinin mnasebetlerinin 1962'lere kadar belgeleyici nitelikte-
dir.
4- Bknz., Aclan "Soldaki atlaklar", s, 34-37, Ankara, 1967
5- "Yol", Derg., Nr. 7-8-11.
6- TKP'nin Zeki nce Bro Sekreteri Salih stngel (takma
ile) Bilen (Laz idi. (Bulgaristan' dan muhacir olarak Trkiyeye
Bekir gre).
7- Yakup Demir (Zeki Halis Okan iin Bknz., Aclan Sov-
yetlerde ve Trk s, 106-107, Ankara, 1966
8- Genel Sosyal Demokrat Parti. 1965 seimlerin-
de yesi ile birlikte CHP'ne iltihak etti.
9- Bu hakiki milliyeti Kuvvetler da ve nfusunun
eden Azerbaycan Trkleridir.
10- Derg., 1 1966, Nr. 6.
1 Blm
1968 12 Mart 1971
niversite Dnem
1968 Uzak dan Avrupa'ya kadar, drt
bir niversiteleri
ettiler, tahrip polis ve askerlerle
Dnya kkn, biraz Marx, biraz Hegel, biraz Lenin,
biraz Mao' dan alan, Herbert Marcuse'n tketim toplumuna
ran, Hippy ile eylemleri Trkiye'de de etkisini
gsterdi.
dar bir kadro ile, klasik faaliyeti olan
Trkiye Komnist Partisi, 27 1960 askeri mdahalesinin
hrriyet ne kadar 1968
ci ile ispat etti.
1 Haziran 1968 tarihinde, Ankara Yavuz Yce-
trk'n "Genlik dinleyenler, sa-
dar pantolonlu, Trk olup da ile Trk'e benzemeyen
birka gencin, mikrofonlarda, toplum
le sakal dar pantolonla gezmekten
istediklerini ifade ettiklerini duy-
dular. Kim tahmin ederdi ki, bu masum radyo nce An-
kara Fakltesi bir grup, Hatice Balaban isimli
bir derste Doent Bahriye
ok'un dinlememesi, olay sebebiyle Bayan Doentin
ilingir isimli bir zerine Nisan 1968'in
ilk boykot, srede fakltele-
ri de saracak ve komnist ynetimi girecek ve
sregelen eylemler, banka adam
ra ve ldrmelere 12 Mart 1971 tarihinde Trk Kuv-
vetleri'nin mdahalesini gerektirecek verilmesine sebep
bu sorunun Trkiye komnistlerinin -bir dereceye
3521 Aclan
kadar- gze
"Trk Solu" ve 12. kadar
Sosyalist Dergi"nin "Milli Demokra-
tik Devrim" stratejisi,
tarihe kadar zaten disiplinli bir
ve 27 1960
nemli bir nbeti
gibi
Geen blmde ve 1968'den
sonra Trkiyeli komnistler
blnmeler, zellikle Mihri Belli
Gniimzekadardevam fraksiyon, oportunistlikle
THKO'nun
(THKO), ve birlikte plan-
gerilla faaliyetinden ve fidyeler-
den elde ettikleri bir
ve eylemlerinin tahsis ik-
mal tatbikine
eylemlerine 20-30 zaman zaman
1970 itibaren, Trkiye
Halk Ordusu'nun eylemlerine militanlar
peyderpey blgede (Malatya) olarak Mustafa Yal-
Kadir Manga, Ahmet Besni Tuncer
Smer'le Semih Orcan ve Mustafa ubuk'u da
alarak blgenin 12 Mart son-
ra faaliyet Teslim Tre'den si-
lahlarla yresindeki Bir sre sonra
Sinan Cemgil kendilerine gerilla grubunun ele
Ankara' dan Ercan ztrk, Osman Metin
Mehmet Asal, Fevzi Bal ve Adem Topal kendilerine iltihak
Bilahare gruba, Tonak, Hasan de Gerilla gru-
bundan Mustafa Atilla Keskin, Kadir Manga, Ahmet
daha nce El-Fetih'te 31 1971 g-
n jandarma ile msademeye Tonak, tes-
lim Sinan Cemgil, Kadir Manga, Alpaslan
Mustafa de olarak ele geiril-
Trkiye Halk Ordusunun
Grubu
grubu, Cihan Alptekin
ilk olarak eylemler iin fikri
sahip militanlar ve glk ekme-
Cihan Alptekin'in gerilla grubu, 17 Ocak
1970 tarihinde apa Yksek Okulu'nu Phi-
lips Anonim tehditle para Akbank
Edip Turhan Targa isimli bir evine
15 Nisaff1971 tarihinde Hakan Duman isimli bir o-
THKO'nun
iin
yolda, jandarma ile
msadere sonucu
nde gelen isimlerden
Cihan Alptekin ldrlecek,
grubun nemli
isimlerinden Teslim Tre
ise sonra Paris'te bir
metro istasyonunda
mensubu solcu
ldrlecektir
THKO'nun gerilla grubu
iinde yer alan Teslim Tre,
Sinan Cemgil, Kadir Manga
ve Ahmet
birlikte eylemlere
360 1 Aclan
THKP-C'siyle Mahir ayan
klasik rgtlenmesini
ikinci plana atarak
eylemlerle,
tipi mcadeleyi
Oktay Etiman, ayan grubu
eylemlerden
lsrail Elraim
Elrom'u
250.000 Trk 19
Nisan 1971 gn soy-
3 1971 tarihinde Ziraat
besini soyarlarken Tahsin Ci-
han Alptekin hcresinden ile mahkemeye
verilen isimler Cihan Alptekin, mer Ayna, Os-
man Oktay Kaynak, Yavuz Ali
Zerruk Rukiye Dlger, Gnl Tolon,
mail Tayfur Cinemre, Gney
Mahir ayan Hcresi - Trkiye Halk
Cephesi ve Trkiye Halk Partisi
(THKC-THKP)
DEV-GEN iinde, Mahir ayan, Mnir Ramazan Aktolga, Yusuf
Kpeli, Krk drtlsnn fraksiyon teo-
ride ve hissettirmeyen Deniz hcresinin, Trki-
ye Halk Ordusu (THKO) rgtne da eyleme
geen Mahir ayan grubu, Trkiye Halk
Cephesi (THKC) ve Trkiye Halk Partisi (THKP) ver-
Deniz grubu da, DEV-GEN bnyesinde olmakla
birlikte, ayan ve ilki DEV-GEN ey-
lem halde, da ve
Devrimci (DB)'ni tutturmak Geri, ayan ve
nl dkmanda19 DB aleyhinde en
ufak bir ima dahi yoktur. Ancak genel slubundan
gre DEV-GEN, DB' kendisinin
gibi telakki etmektedir. Trkiye Halk Partisi ve
Cephesinin Ankara' da Trkiye Halk Or-
dusu Deniz da merkezi-
gibi bilahare eylem gelince, Mahir a-
gitmesi, Deniz in Ankara'ya gelme-
si, birinin Ankara'da eyleme gemesi
de bir olmasa gerektir. Nite-
kim, Mahir soygunlarla ilgisi, polis-
ten kurtulmak iin Sibel Erkan isimli bir rehine
kadar bilinmiyordu. Hatta in Ef-
raim Elrom'un ldrlmesinde de Mahir rol, ya-
sonra meydana
THKC ve THKP'nin de stratejisi "Milli demokratik Devrim" idi.
ayan grubuna gre DEV-GEN Bildirileri, ga-
.1etesi ve (1965-1971 Trkiye' de Devrimci
Trkiye' de Sol Hareketler 136 l
Mcadele ve DEV-GEN; Sosyalist Dergiye
Mektup; Kesintisiz Devrim)' den eylem ilkeleri
di21:
DEV-GEN, Milli Demokratik Devrimi
iin yeterli bir rgt Proleter bir rgt kurul-
Devrim (Milli Demokratik Devrim) - Kyl
zerinde fethi izleyen bir halk
ile tahakkuk edecektir;
Esas, fethi ise de, emperya-
lizmin nc dneminin zelliklerinden ve Trki-
ye' deki retici glerin seviyesinden birinci
dnemde temel, ikinci dnemde temel,
Halk kyller temel gtr. Proletarya nder gtr ve
ideolojiktir;
rgt, merkeziyeti gc olacak, olarak lega-
lite ile illegaliteyi birlikte srdrecektir;
Temel mcadele metodu, askeri metodudur.
Askeri yan, politik tabi
mcadelenin objektif emperyalizmin
her dnemde ...
Trkiye Halk Partisi'nin ve buna THKC'nin kuru-
tarihini 30 Ekim 1970 gnyle, yani, Hanif toplanan
kurultayla birlikte Mahir ayan,
Krk, Mnir Ramazan Aktolga, Yusuf Kpeli ve Sinan z-
idi22. Mahir ayan, Cephenin organize grevini
ve Ankara Ziraat soygunundan sonra a ge-
Mnir Ramazan Aktolga ve karar
ve sonra, 1971 Mart
gelen Yusuf Kpeli ve Krk, Mahir ayan ile r-
gt kiralanan bir apartman dairesinde toplanarak,
Trkiye Halk Partisi'nin
Krk'nn el ile elde olunan"23 parti
genel program, parti yeleri ve partinin
prensipleri, olmak zere blmden ve yedi
maddeden ibaret idi. Son blmde organ olarak Trkiye
Halk Cephesi' ne ye (Madde: 6
ve 7). Efraim Elrom'un sonra
muhtelif adreslere Yolu -THKP'nin Devrim Stratejisi"
bildiri rgtn syleydi:
Bir eylem
ziyade, bir fikir olan
Mahir ayan,
olaylar kendini
nnde bulacak
ve ardarda
ilkini lsrail'in
lstanbul
Efraim Elram'un
ldrlmesiyle
ldrlen Elrom'un cesedi
Hamarat
362 J Aclan
Mahir ayan -
, Hseyin Cevahir'le
Maltepe' de
bir eve
Sibel Erkan isimli
bir rehin
zerine girdikleri
Hseyin Cevahir
lecek, Mahir ayan
olarak
1-.Vurucu kadro,
2- iindeki kadro,
3- Genlik ve DEV-GEN,
4- Blgesel
5- - Rapor
Bildiri, THKP Merkez Komitesi Si-
laha are Partinin halk sa-
bu gerilla temel
bugnk objektif ve sbjektif gerilla
hirlerde yrtlmesini zorunlu bildiriyordu.
THKP'nin ve Cephesinin Eylemleri
Mahir ayan, Hseyin Cevahir, Kamil Dede,
Oktay Etiman gerilla eylemlerine Ankara' da ver-
12 1971 gn, Ankara, Kk Esad Ziraat
sini Bilahare rgt eylemlerine da devam kara-
Erenky. Trk Ticaret soyma eylemini
Bankalada emniyet tedbirlerinin zerine rgt,
zenginleri ve ilk olarak 4 Nisan 1971 gn
Mahir ayan, Hseyin Cevahir, Kamil Dede, Oktay Eti-
man; Mete Has ile Talip Aksoy isimli iki zengini 400.000 li-
ra fidye serbest
Trkiye Halk Partisi ve Cephesi soygun
sonra, Mahir ayan, Krk ve Hseyin Cevahir'in ka-
rarla, siyasi bir ve bununla tevkif
bulunan, Trkiye Halk Ordusu ta-
rgtle bulunan
ile Saffet Alp de bu
grev ve 17 1971 gn,
konsolosu Efraim Elrom'u Bu
ne ayan hcresinin hemen hemen btn
Efraim Elrom, rgtn nceden
bul' da "Hamarat" ve orada da Ma-
hir ayan veya Mahir mahkemedeki ifadesine gre
Olaylar mu-
hafaza ederken, rgt liderlerinden Hseyin Cevahir ve Ma-
hir ayan tesadf olarak Maltepe' de takip
olarak kaan iki militan Sibel Erkan isimli bir
rehine alarak, 30 gn Maltepe caddesin-
deki (Sibel evine 51 saat mddetle polise askere
msademe sonunda Hseyin Cevahir
Mahir ayan da olarak
Trkiye' de Sol Hareketler 1363
ayan Hcresi
Mahkemesine verilenler: Mahir ayan,
Ula Kamil Dede, Necmi Demir, Demir, Ziya
Kadriye Deniz zen, Rhan Manas, Jlide Zaim,
Necati mer Erim Serkan, Uar, Abdullah e-
Tlay Tat (Erdumlu), mer Gven, Mehmet Bala-
ban, Mustafa Avni Yksel
Rasim zkan, Emel Mesi, Abdurrahman Tre, Muhar-
rem Yanar, Mustafa Aynur.
1971 Ekim ayan hcresi mensubu
iin aranan Bingl Erdumlu ve da, I. Nihat Erim
kabinesinde, Sadi iin
organize olurlarken, rfi idare yakalan-
keza da soyulan Ziraat ait bir arabadan drt
milyon lira alan bir hcre de sonunda
Trkiye Partisinin
eylem devam ederken, Anayasa Mahkemesi Trkiye
Partisi'ni, Esas 1969 /37, Karar 1971/8, nolu kararla 21.1.1971
tarihinde fakat bu 21 Temmuz 1971 gn
kamucyuna sonra 26 Temmuz
1971'de Behice Boran Hadko, Erik, Sait il-
Osman Adil zkol, Cerit, Necat kten, Sadun
Aren, Turgut Kazan, Hseyin Korkmaz, Adnan Keserbier, Al,
Oral Hseyin Erdal Orhan, Nurettin Pirim, Ejder
Kemal Burkay, Mehmet Tuncer mahkemesine veril-
Mahir ayan ve Sonu
tarihli gazeteler ve Trkiye ve te-
levizyonu, Kartal Askeri Cezaevinde Mahir ayan, Cihan
Alptekin, Ziya ve mer t-
nel kazarak Ku-
38 bildirisinde deniyordu
2
5:
"Devletin temel ve Anayasa messesesi ile
messes Trkiye Byk Millet Meclisi'ni zorla
bs ve bunu temin iin birok icra etmek su-
retiyle "kanun" huzurunu, mal ve can tehdit et-
mekte olan, idam talebiyle Mahir ayan, Zi-
ya Cihan Alptekin ve mer Ayna gecesi Kar-
tal Tutukevi'nden tnel amak suretiyle ... "
Bu firar ihmal ve tertibin mahiyeti zamanla ortaya
Son derece seri karorlor
verebilen Mahir ayan
Kartal Askeri Cezaevi' nden
sonro Ordu'nun
Ynye Radar
Uss'nden iki lngilizle bir
daha
sonro
girdikleri
ldrlecektir
Hseyin Cevahir,
Maltepe' deki
Mahir ayan'la birlikteyken
ldrlecektir
3641 Aclan
12 Mart na yol
cephedeki
orduyu temsil eden
Dnemin
Turgut
Sunalp, Faik Trn ve
Kemal Kayacan, Sibel
evinde
bir
katliama
operasyonun birinci
dereceden sorumlusu
MOSSAD
sonra
Nihat Erim, Trkiye
Byk Millet Meclisi'nde tnel ka-
zarak meydana kama ola-
bahsederken, Trkiye'nin
iten ve bir
komployla
ordu iinde ihmalleri grlen en
ufak rtbelisinden, en yksek rt-
belisine kadar er ve sert
bir ifa-
de etti.
1972 ilk
bir ihbar zerine Levent semtinde bir eve polisler
da, sonunda bir polis memuru ve
kaaklar tekrar firara muvaffak oldular. Fakat
17 gn, Selahattin uhadar
bir Hava ile Samur bir Hava yer
''Drtler" bir so,'lunda An-
gre, iki sonunda 18 19
bat' a sabaha de bir sonunda emni-
yet kuvvetleri, Kartal Cezaevi firarilerinden Ziya birlikte
rafettin Serdar, Osman Cahit Hseyin olarak ya-
Safiye zkan ve Leyla ele 19
bat sabah saat 7' de Emniyet kuvvetleri Arnavutky' de, bir
zemin msademe sonunda, Ta-
mer Grbz ve Okatan iki polis memuru Kartal
Cezaevi firarilerinden, da l olarak ele
hava tevkifinden bir ay sonra Genelkurmay
bir ile Trk Kuvvetlerinden 57 subay ve 11 as-
Mahir ayan, Cihan Alptekin, mer Ayna bu
la ele bsbtn
gnlerde Timothy isimli 14 bir
da 6 hkm giymesi, Trki-
ye' ye hcumuna sebep iki lke elli
beri dostluk zedelenme tehlikesine
maruz nazik bir dnem-
de bu gnlerde, 27 Mart 1972 gn Ordu ilinin, n-
ye ilesinde Hava Radar Mevzii grevli
Gordon Banner, Charlie Turner iki
Joe Law
srede Cihan Alpte-
kin, mer Ayna ve Gerillalar,
Trkiye' de Sol Hareketler 1365
nazik safhaya gnler-
de, grevli idam hkmleri
Deniz Yusuf Aslan ve Hseyin
Trk hkumetine bas-
ile serbest Emni-
yet kuvvetleri Gandarma) ve komando birlikleri evre-
de tedbirler 29 Mart 1972 gn nye' de
tevkifler oldu. Blge Ali Kaynar,
CHP' den istifa ve bir zamanlar partinin il-
e sylyor, Mahir
30Mart1972 gn
kynde evine onbir gerilla ve rehine,
saat 14'te rehineleri gvenlik kuv-
vetlerine srekli saat 17' de gvenlik kuvvetleri eve
girerek sonunda on DEV-
GEN Genel Krk'y de
olarak ele
ayan grubunun,
Unye Hava Radar Mevzi
lngiliz
grevlilerin
kynde bir
son bulacak, Cihan
Alptekin, mer Ayna ve
dokuz militanla,
rehine ldrlecek,
Krk ise
yerden
olarak
3661 Aclan
Blm
1- Olaylar ve Derg., Dnyada ve Trkiye' de Hareketleri, Ac-
lan 1968, s, 63.
2- 1965-1971 Trkiye' de Devrimci Mcadele ve DEV-GEN,
2Mart1971. Muhtemelen Mahir ayan
3- s, 8.
4- s, 8.
5- Bknz., Sosyalist Dergiye Mektup", An-
kara, Ocak 1971,
Yeri burada Mahir ayan ile ilgili bir bahsetmek is-
tiyorum. 1968 idi. Siyasal Bilgiler Fakltesi yurdunda kalan bir
gen bana, FKF'nin ilk Mahir ayan isimli birini ta-
sordu. dedim. ayan beni ama,
gereken biri olarak gence,
veya beni ilgilendirmez, ona syle ben ne Rusum,
ne ne de Trkm, dedim. Bu gen ayan'a sylediklerimi
Bir gn birlikte evime Mahir ayanla saat kadar
Beni 1963'ten Gazi Lisesindeki bir dinle-
o zamanlar Necdet iin Trk
fakat geen zamanla tatmin iin sosyalizme Mehmet
Ali legalite namuslu bir ankaya
Kongresinde bir fanatik huzurunda Sovyetleri takbih syledi.
Mahir bendeki o gnk tesiri, halim selim, fikirleri olan, de-
mokratik sosyalizmden yana bir sosyalist
Dil iin burs Fransa'ya Kendisine iyi yol-
culuklar diledim ve hakla bulundum: "Yurt
da olunuz. diye, Paris'te komnistilik Bin
adam Rus casusu mudur, CIA, Entelicans servis
yoksa Dziyem Bronun memuru mudur, bilemezsiniz. ol-
mayarak Sizden Fransa' da sadece
Trkiyeye Trk Trke yapa-
Devlet geirtmeyin Zannederim bu
ayan ok memnun hararetle el
6- Bknz., Dip not: 2, s, 12.
7- Sosyalist Dergiye Mektup", s, 8-11-12-14.
8-
9-
10- Muhtemelen Mihri Belli, 1971 tarihinde" Sosyalist" dergisi-
nin 28. bir cevap verirken diyor ve
Mahir ayan'a telmihte bulunuyordu: (sayfa, 283); grnpte
kampus "sol" etkisinde kalan, onlarla "sol"
gevezelikte kimse, proleter devrimci hareketimizin
tarihine "bize bir miras
diyerek sven kimse; toplum polisi ve devrimci
Trkiye'de Sol Hareketler 1367
ne glge kimse gerek sosyalist ve bylelerinin proleter
devrimci rgt yeri yoktur ... "
11- Gerekeli Hkm (Deniz ve Hk. Evrak No. 1971/146;
Esas l.Jo. 1971/13; Karar No. 1971/23, Ankara, 9.10. 1971, Ali Elverdi
general, (1944-104); Ahmet Tetik - Hakim Albay, ye (1949-P-627;
Mehmet Turan, Hakim Yarbay, ye (1950-P-1)
12- s, 14.
13-
14- Carlos Marighella, iin), ANT
41, Ekim, 1970,
15- Gerekeli Hkm, s, 30-35.
16-
17-
18- Muhakeme edilenlerden, Deniz hcresi 18
idam hkm fakat Asker! bunlardan n
12'sinin Deniz Yusuf Aslan, Hseyin 6
1972 gn idam
19- Trkiye' de Devrimci Mcadele ve Dev-Gen
20- dergisi 3 3. rfi sonra
fakat
21- 1971/343
1971/171 Esas No.lu, 1971/115 Karar No.lu iddianamenin 17 1971
tarihli "Milliyet" gazetesindeki zetinden.
22-
23-
24- Mahir ayan evimize bir "Size
Sen de Kemalistsin, bizim rgt Kemalizmi sizden Sizin
ancak "Genlik" rgt illegal olarak Kemalizmi bugnlerdeki
genliklerinin
25- Milliyet gazt., S. 8647
26- Milliyet gazt., 18 1972, Cuma, S. 8722
27- Milliyet gazt., 19 1972, Cumartesi; 2. S. 8723
28- Milliyet gazt.,20 1972, Pazar, S. 8723
29- Milliyet gazt., 12 Mart 1972, Pazar, S. 8745
30- Milliyet gazt., 28 Mart 1972, S. 8761
31- Hrriyet gazt., 30 Ekim 1972, S. 8595
32- Hrriyet gazt., 1Nisan1972, Cumartesi, S. 8597
tarihli gazeteye gre ldrlen gerillalar Mahir ayan, Ci-
han Alptekin, mer Ayna, Hdai Sinan Ahmet
Atasoy, Saffet Alp, Ertan Saruhan, Sabahattin Kurt, Nihat
NOT- Bu kitap da izledikleri gibi, bilimsel yntemlerden uzak-
mmkn lde objektif kalmaya dikkat edilerek
maya TS ve 226 DEV-GEN konu olan pek
ok olay, kitapta yer
Ancak, Trk solunun bir dnemini burada noktalarken, sy-
368 j Aclan
szler nk bu 1947-1952 ara-
yani Trkiye (gizli) Komnist partisinin bir mi-
idi. 1952' de partiden koptu. Bu onun komnizmden de
idi. On sustuktan sonra, yeni bir dneme girdi, fikir yoluyla komnizme
bu trajik sonu ve bile
Yazar, soyut anlamda ve tarihsel bir gerek olarak Trk Devleti-
nin gcn ispat etmesinden yana, onu isteyenlere de kesin olarak
Ancak, bu eylemine itilen genlerin hemen hepsinin -ld-
rlenler de dahil- 20 ila 27 yksek tahsil genleriydi. Yazar,
TKP'ne ye heyecan ve nerelere kadar ok
iyi bilmektedir nk Ama 1968'den bu yana olanlara bir trl
anlam verememektedir. Marksizmi, Leninizmi yazar. Sovyet
devriminin bilir. ihtilalin zaruri terr de
anlayabilir. Oysa son cereyan eden olaylarda ama
korkun bir Burada ona ister.
DEV-GEN'in drtl yneticilerinden Yusuf Kpelidir. Yusuf Kpeli, 15
Temmuz 1967 tarihinde Paris'ten Mahir ayan'a mektupta: [Yusuf
Kpeli, Talat Aydemir Harp Okulundan
ilkin ODT'ne (1965) Bilahare SBF'ne sonra
Fransaya bknz., DEV-GEN iddianamesi (teksir),
26.11.1971, s, 55] "Harbiye'den ve bey kesen bir ol-
ok arzu ettim" 8 Temmuz 1967 tarihli mektubunda da: "Biz
zaman bekileri ile parampara diye
Bu sefer Trkiye' den o Paris'te bulunan Mahir ayan'a 2 Temmuz
1968 tarihinde gene " birok kavgaya girdim.
Fakat bunlar yetmiyor, bir balyoz gibi temellerine
gm gm vurmak istiyorum." (Yusuf Kpeli, Mnir R. Aktolga ile 1972
da tevkif
Mahir ruh halini aksettiren zel belgelere sahip ki
o da, Kpeli gibi korkun bir zlemi ile dolu Sadece
paralamak zlemiydi.
eylemler ve feci direnmelerinin, mark-
sizmle, hatta bir ilgisi Bu soruya olumlu cevap
vermek olduka gtr. Gerek Efraim Elrom'un ldrlme-
si, gerekse iki bir teknisyenin
kynde meydana gelen Jandarma Genel Kemalettin
Eken'e suikastte bir ldrlmesi eylemlerinin
doktrinle mazur gsterilecek izah silip ortaya nadir
rastlanan bir modeli
Bu model, gney haydutlarda rastlanan bir ruh haline ver-
dikleri isimdir: Desparata ... Desparata ... delilikten
de te bir ...
Burada, 12 Mart'a gelinceye kadar sorumlula-
olan Mihri Belli'nin 12 Mart yenilgisinden sonra
"Beyaz Kitap, Trkiye Gerekleri ve Terrizm", Ankara, 1973 29.
Trkiye' de Sol Hareketler\ 369
naklediyoruz. Kitapta verilen bilgiye gre bu "Zeki
mar (Yakup Demir) idaresindeki Komnist Partisi paralelinde olan bir grup
Federal Almanya'da YURTSEVER bir gazete-
nin 1. Mihri Belli diyor ki:
"ANT ALBERTO BA YO'nun 'Gerilla El
Gerilla n ve DOUGLAS BRA VO'nun 'Milli' Kur-
Cephesi'ni, Nayif ve zerine benzer
Bu gen devrimciler evresinde bir hayli etkili ol-
ve bu evrelerde bir gerilla romatizminin
teslim gerekir.
Bugn Avrupa' da zgrlk yapan ANT yneticileri, Tr-
kiye' de zgrlk ile genlik kitlesinde
tehlikeli bir ve terrc
desteki
Filistine giden gnll genlerin bu tecrbeden sonra bir ii-
ne gireceklerini pek Elinde silah olan bir
gencin, olaylara biraz anlamak gerekirdi. Filistin
tecrbesi hareketimiz iin bizde gerilla romantizminin ya-
oldu ... "
Mahir SBF Yurdunda Ahmet 1968
Eyll' nde drtlk, Mahir ruh halini ve bir ara-
iinde ilgi ekicidir:
bile
ki
Mahir ayan, Eyll 1968.
1 Blm
Maocu Fraksiyonlar
1. Trkiye Kyl Partisi
1960 Trk Sol'unun Maocu fraksiyon, partinin
gre: "Trkiye
Kyl Partisi, 1970 varmadan Trkiye Komnist Partisi'nin 1926
ifadesini bulan, Leninci izgisi zerinde edilmeye
Trkiye Kyl Partisi'nin marksist-Leninist izgisi,
i ve mcadelesinin byk Proleter Kltr Dev-
riminin tecrbesiyle sonucu
Mahkemeye intikal eden dokmanlara gre de bu parti; Proleter
Devrimci (PDA) hareketi 1970 Eyll'nde benim-
senip edilmeye "Proleter Devrimci
hareketi sosyalist mcadelesinin legal ve illegal bir parti-
nin olmadan O gnlerde (1970) bir Sos-
yalist Kurultay sz konusu idi. Bu PDA
grubu yollar aramaya bir parti ko-
nusunda fikir Perinek, mer zerturgut, Fe-
rit Bora Gzen, Cengiz andar, Hasan Ant bu ku-
iin Alpay ile Halil Berktay
bu partiyi toparlayacak bir gce sahip
Gn Zileli, Oral Mehmet Altun ve Kaypakkaya
ise, partinin yerde parti kur-
mak iin kylere gidilmesi, orada kylk blgedeki mca-
delenin bundan sonra bir parti halinde
fikrini savundular. Perinek ile mer zerturgut, 1971
da bir ekirdek kurmaya Yukardan edecek
marksist-leninist bir ilerde bir kongre ile, parti ha-
line getirmeyi Bu Alpay da dahil oldu.
1971 Partinin Merkez Komitesini
Merkez Komite ilk Perinek'i mer zer-
turgut'u da seti. Trkiye Kyl Partisi'nin b-
tn 1971ve1972 ve hemen hep-
3 n I Aclan
Solda Maocu fraksiyon
. bilinen "Trkiye
lh!)lalci Kyl Partisi"
(TllKP), Perinek'in
insiyatiliyle 1971
bir ekirdek kadro ile
si, Parti do-
Tzk Program Tas-
Toprak Devrimi 1971 tarihini
Keza, "Partinin Merkez Komitesi "Merkez
Komite Siyasi Brosunun Genelgesi"; Merkez
Komitesinin Birinci Trokist Tasfiyeciler
de 1971 tarihini Merkez Ko-
mite Genelgesi" ile, Kyl Bir-
1972 tarihlidir.
Merkez Komite sonra, Birinci Genel Kon-
greye kadar, Merkez Komiteye ye
men, Perinek'in insiyatifi ile Halil Berktay, Bora G-
zen ve Ferit de Merkez Komitesine getirildiler. (Cooptation
usul ile; yani mevcut Merkez Komite yelerinin
ile. Kelimenin ye olarak
Ankara ve Komiteleri, Ege, ve Gney Anadolu
Blge Komiteleri edildi. Yurt ve Filistin rgtleriyle temas
1972 ilk gnlerinde tevkif
edilenler verdikleri ifadelerle bulundular. 267
Mahkemelerine verildi3.
illegal dergisi idi.
Partinin nceki gnlerde Maocu fraksiyonunun le-
gal Ve Kyl" gazetesi; "Proleter Devrimci Ay-
dergisi; bir sreden sonra da "Trk Solu" gazete-
si idi. 12 Mart dneminin 1973 seimlerinden sonra ile, Ma-
ocular illegal eylem "Devrimci Genlik ku-
ile legaliteyi zorlamaya dergisi
ile Sesi" gazetesi kmelendiler.
12 Mart ncesinde dergisinin ilk ta-
rihi 1 1971, son ise 17 1972 tarihini
Hepsi 15
2. Trkiye Komnist Partisi (Marksist-Leni-
nist) TKP (M-L); (Trkiye Kyl
Ordusu); TM-LGB (Trkiye Marksist-
Leninist Genlik
Maocu Perinek' ten bu yeni Maocu grup
da, gerekli bilgileri kaynak4 sorunu, parti lideri
sorgudaki direnmesi ve lm fazla bir
yapma yoksunuz. den bu fraksi-
yon, TKP (M-L) ve onun yan rgtleri ile TMLGB'ni kurdukla-
Trkiye'de Sol Hareketler\ 373
zaman, her ne olursa olsun bir mcadele-
yi ngryorlar, ve rgtlerini etnik bir platforma oturtuyor-
lmnden sonra, geriye ka-
lan rgt bakiyesinin ve parti kurucusunun g-
ihtiva eden bir aynen yer al-
'Krt kendi kaderini tayin hak-
bu Buharinci formlasyondan vazgeelim. Krt
Milletinin biz izdik) kaderini tayin diyelim."
eyleme bir de Krtlk ekleyen Kaypak-
Tunceli ve yrelerine gitmesi, Sinan Cemgil ve arka-
ldrenlere ihbar eden da
methaldar bir grubun ldrmeleri, TKP (M-L)'nin her
ne olursa olsun mcadeleyi ngren Che Guavera 'Fo-
co' ortaya
Kaypakkaya, Tunceli'nin Haydaran blgesinde kolluk kuv-
vetleri Msademede Ali
Haydar ldrld. Kendisi de l taklidi yaparak kurtuldu. Bu
msademe 24 Ocak 1974 gn meydana Kaypakkaya
gn sonra, yani 29 Ocak 1973 gn gn, Di-
teslim edildi. ifadede le-
gal eylemlerini FKF (Fikir Kulpleri Federasyonu)'ndan DEV-
GEN' eve daha sonra Perinek fraksiyonuna
parti ile halde hizmet dergisinin
ve TKP (M-L) ile ilgili olarak
szleri de ifadesine " ... Benim, rg-
te hibir olmayan nitelikteki faaliyetlerim TKP (M-L) ve
kadar Sonradan
bu rgtlere ne zaman Ve be-
ni bu rgtlere kimin sylemeyi de gereksiz buluyo-
rum. TKP (M-L) ve ona rgtlerinin kimler tara-
ve bilmiyorum. bu r-
gtlerin ve illegal yesi ve
( ... ) Mensup bu rgtlerin
revizyonizmi Tezlerinin (Trkiye' de Milli Me-
sele); (Trkiye'de Kemalist Hareket, Kemalist Dnemi
Dnya ve 27 Hareketi); Mao'nun
Siyasi iktidar ta-
uzun ve rgtn tezleri ve
kabul ediyorum. ( ... )Ben bu devrim-
ci mcadele vermek zere( ... ) Ali Haydar ile Tunceli'ne
Kylleri devrim iin, halk ihtilali iin rgtlemek
kylere ( ... )"6.
Partinin ekirdek kadrosu
iinde olonlordon doho
ve
liberal ve hareket
iinde yer alacak olan
Cengiz andar, Alpay
ve etnik hareketlerin
temsilcisi olacak olan Halil
Berktay gibi isimler yer
Halil Berktay ismi
sonra AB projeleri
erevesinde "Ermeni
bir platformun yer
3 74 / Aclan
Perinek'ten
lbrahim Kaypakkaya,
izgide "Trkiye
ihtilalci
Ordusu" (TIKKO)
bir eylem grubu kurarak,
harekete ve siyasi
sol-siyasete
sokan isimler yer
Mao'cu izgide
siyasi ABD
. gdmnde
devam ettiren
Alpay halen Zaman
Gazetesi' nin
16 1973 gn, Kaypakkaya sorguya
17 1973 gn de intihar 7. Kolordu ve
netim Korgeneral ilgili makamla
bir ile duyuruldu. Bu 4.
bilgiler yer "4 - Trkiye Komnist Partisi (M-L)
rgt faaliyetlerini yneten ve sorumlu Ek-1 ve
Ek-2' de sunulan ile teyit edilen
rahim Kaypakkaya, asgari ve azami olarak
tahmin onun kendi zerinde etkiden kurtula-
mayarak 17 gn sabaha sol jiletle kese-
rek intihar ... "7
TKP (M-L) Kurucusu
Lider Maocu gruptan kesinlikle iki
nemli faktrden biri, marksist eylemi Krtlere
mak, bir Krt devrimci rgt meydana getirmek; de her hal-
karda 'Milli Demokratik Devrim' stratejisini bir devrimle askeri
harekatla
ile ilkin illegal, 1975 Temmuz'unda da
legal nl zetle diyordu:
"( ... )Bugn btn ezilen ve smrlen lkelerde (smrge veya
1- bir kitle temeli; 2- bir Parti rgt; 3-
0lduka gl bir Ordu; 4- Askeri harekata uygun arazi; 5- Bes-
lenme iin yeterli ekonomik kaynaklar, uzun sre
iktidarlar kurulabilir ve buradan ele geirmek- iin
uzun sreli ve giderek lke za-
fer ... ) Parti byle bir mcadele iinde
Kuvvetler nceleri gsz, kk ve d-
zensizken, byle bir mcadele iinde; olduka gl ve d-
zenli hale gelir ve zaten iktidar blgeleri bir anda
bir mcadele sreci iinde ( ... ) lkemizin birok bl-
gesi askeri harekata uygundur( ... )
blgeler i vazgeilmez bir haline gelme-
geri blgeler olabilir. lkemizin geri kylk blgeleri ge-
lde bu da ... ) lkemizde si-
yasi iin bir .. zaten
uzun zamandan beri mevcuttur. Eksik olan bir Par-
ti rgt ve 'olduka gl bir Ordu' dur. Bu iki da sbjektif
Yani bizim Bize
grev .. mcadele iinde Partiyi ve orduyu etmektir
( ... siyasi ve mcade-
Trkiye'de Sol Hareketler 375
lenin ( ... )
miz kylk blgelerde sreli bir propaganda - ajitasyon
ve rgtsel hemen sonra ... ilk gerilla ekirdek-
lerini etme .. mcadeleye ve girmeli-
yiz ( ... )"S
lm, ifadesi-
ne gre, yetkili bir cinayetidir. Resmi vesikalar
ise, o'nun intihar kaydetmektedir. Biz burada hl<:m
tarihe yeni bir 'foco'culuk olan Kaypak-
kaya fenomeni zerinde Bu fenomen, ilk
kez Krt nasyonalizmi ile komnist devrim bir-
Faaliyet zellikle Gney Anado-
lu' da CHP Genel Blent Ecevit'in 1975 seim
cesi gezisinde rumuzlu Sa-
nayi Blgelerinin kadar Hrriyet'
bu fenomenin bir yeni-
lik
Mao'cu izgide
sonucunda lbrahim
Kaypakkaya
Cezaevi'nde ldrlecektir
376 /Aclan
Blm
1- Trkiye Kyl Partisi - Savunma, s, 574, Anka-
ra, Eyll 1974
2- Uurumun Trkiye-Trkiye Partisi Dosya-
s, 25, 1973
3- TC As. Evrak No. 1972/410, Esas:
1972/ 496, Karar No. 1972/365 TC KKK 4 nc Kolordu Komu-
As. Ankara Esas
4- Emeki, Derg., S. 4, 1975, Kaypakkaya s, 39-65.
5- Kaypakkaya, Siyasi' s, 24, Ankara, 1975.
6- Emeki, Derg., s, 50, 21Nisan1973, TKP (M-L) - TMLGB Da-
Klasr No: 3, Dosya No: 1, No: 4; Bu Emeki dergisinin
4.
7- Emeki, Derg., s, 52-53; konu "TKP'nin Sesi" Radyosunun
20 Temmuz 1978 tarihli lm
belkide tutabilecek nitelikte bir iddia ortaya deniyor
ldrlmesi Perineki (Halil)
(ab)". Halil Berktay 1974'ten sonra, Siyasal Bilgi-
ler Fakltesinde grevlisi olarak olup, 1951 Tev-
Mihri Bellinin mteveffa
"TKP'nin Sesi" Radyosunun iin Bknz, rn, Sos-
yalist Dergi, Eyll 1978, S. 51, s, 10.
8- Kaypakkaya, Siyasi' ... s, 10-13.
9- Burada kesin olmayan zerinde durmak ve
yapacak olan tarihilerine sorular istiyo-
ruz. (a) Belli bir lider kadrosu ile meydana Deniz in
gerilla grubunun gerek lideri Kaypakkaya idi?; (b) Ve grubun
faaliyetleri, TKP (M-L)'nin eylem rgtnn faaliyeti cmlesinden
miydi?; Deniz grubunun (Malatya) Nurhak
nvelenmek isteyen, Sinan Cemgil gerilla timini ihbar eden
him veya ona kimselerin ldrlmesi keyfiyeti bu iki
soruya getirebilir mi?; (c) O gnlerde Kaypakkaya ve
Malatya' da ilgi ekici grnmyor mu?; (d) Keza,
tim Mahkemesine cinayeti" olarak geen, Maocular iindeki
TKP (M-L) rgtlenmesi ile ilgisi olabilir mi?
Bl.m
Trkiye Komnist Partisi
"Muhalefet Grubu"
Trkiyeci Olanlar
Anayasada gerekli ve Trk Ceza Kanu-
nu'nun 141 ve 142. maddelerinin anda, hemen kurulabile-
cek illegal olarak olan Trkiye kominist Partisinin
uzun beri en nemli parti ii "Muhalefet Grubu"
olarak ve zaman zaman legal, zaman da illegal olarak r-
gtlenen ve nemsiz eylemler gsteren fraksiyon, son
da bir gndemine
nce "Gerek Sesi" ve ancak bir dergide,
ortaya TKP iindeki "Muha-
lefet Grubu" deyimini duyarak, fikir sahibi olanlar, ne-
yin neye, kimin kime "Muhalif" konusunda gerekten
Zira biliniyordu ki
legal dneminde Dr. Hsn "Trkiye Sosyalist Emek-
i ve Kyl Partisi" nin Kerim Soyka ile birlikte rgt kurucu-
su idi. Bu gn "Muhalefet Grubu" ndan Hsa-
mettin Mustafa Brlce gibi Esat Adil
lu'nu paravan ederek "Trkiye Sosyalist Partisi" ne
olan o zamanlar, Esat Adil Partisini "Polis Partisi"
olmakma idi.
kendi ifadesine Rusya'da
1976 ve 1907'de kita-
Kendisi profesyonel bir yazar g-
re, Rusya' da ifade eden bir
da rastlanmamakla birlikte, kk Stavropol' da Os-
man ve Safiye ile birlikte, Devrimciler"
okula verildikleri ve yksek tahsilerini kadar
Sovyetlerde biz yerin Rusya oldu-
sonucunu
3 781 Aclan
Osman, a.g.e 'nin birinci cildin-
de gre Mustafa Suphi ile birlikte Trkiye Kominist Parti-
sinin Safiye de (parti iinde takma
Sheyla), 1932 Trkiye Kominist Partisinin III. Kongresinde
Merkez Komitesi asil Bu konuda, o kom-
nizm ilgili iddianamelerde bilgiler mevcuttur. hu-
susta bilgi sahibi olan inceleme ve Rasih Nuri
de
gre, ailesi Kafkasya' da La-
zika diye Sohum ile Tuabse Blgesinde Mergel
Ailesi, 1927 Trkiye'ye gelip
lerdir. Ailenin bir Karadeniz ilinin muhtelif yrelerinde
olan
ve "devrimcilerle" eylemlere 1929
da, halen yurt TKP Genel Sekreteri olan i. Bilen (Laz Ma-
ra), Mustafa Brlce ve Hikmet'in ettikleri Merkez Komi-
tesi dneminde ve Hikmet'tin MK Komitesi Sekreteri bulun-
Dr. Hikmet Ferit (Kalmuk),
Hilmi (Seyhan), Hsamettin nun grupla birlikte
sonunda beraat 1932 kendi deyimiy-
le "ilk sendika"2 hareketine Safiye ile fakat bir prova-
kasyon sonunda Askeri ve sivil mahkemelerde
Tevkifat Safiye Moskova'ya
rahim 'Skeli' diye ve Sigara
olarak Melek ile 4 hkm
1946 ilkin Dr. Hsn "Trkiye Sosyalist
Emeki ve Kyl Partisi" ne 16 1946 da, Partisinin,
tanbul Ynetim zerine
Bir cezaevinde sonra, delil serbest
1 Eyll 1950 tarihinde, Esat Adil "Trkiye
Sosyalist Partisi" rgtn Fakat bir sre
sonra, "Trkiye Sosyalist Partisi" ni kapatmak zorunda Bu
kapatma syle
"Bir tarafatan terrist idarenin tazyiki, taraftan Hsn
grubunun yznden TSP (Trkiye Sosyalist Partisi)
sini ve Merkezini
Tutuklanan-
lar 13 ve "Trkiye Kominist Partisi" ni illegal olarak yeniden
organize etmekle de devam ederken
27 1960 Askeri darbesiyle hepsi serbest
Trkiye'de Sol Hareketler J 379
Muhalefet Grubunun
gre: "Trkiye' de Muhalefet diye
uydurulan zmrenin
inememesine' duyulan bir tepkidir. Dr. Hsn
grubu, TKP diye daima bu grubu ile bu
grup kendilerini daima burjuvaziye daha
gre, Dr. Hsn'ye "mu-
halefet" edenler, bunlara Muhale-
feti"S diyor.
Sesi"ndeki makalesinden sonra
3 ciltlik (bkz. Dipnot:l) Trkiye Kominist Parti-
si'nin Ali Keskin ve Mustafa Brl-
ce'nin kendisine dayamak nakleder. "Muhalefet"in k-
kenlerine iner. btn edilinen
izlenime gre, bu 'muhalefet' yzeysel bir Ouvrieriste6 harekettir. An-
cak, ne var ki, gerekte bu muhalefet grubu, btn
deklase lmpenlerden ba-
zamanlar organize tabii, bu organizasyonlar on-
polisin
ve Parti ii olsun parti
olsun, ve neden oldu.
belki de ok nemli
hususlar Ne var ki, slUbu amatrce idi. Bununla bir-
likte, ona ne kadar profesyonel olur-
sa olsunlar, gereklere cevapta glk Szgelimi,
yurt Bilen, anlatan Ali
za Keskin iin, isminin Ali'yi atarak "TKP
da Keskin diye biri yoktur" diyebiliyordu. Oysa, Kominter
makalelerdeki "Ali
Bilen'in ok iyi bilmesi gelirdi. nk bu Ali 1959
da len Alsancak semtinde Pasta Ali Kes-
kin' den Bilen'in Ali da
gerekirdi ki, 1924 KUTV'da mezun gen
komnistleri Trkiye'ye ve galiba Bi-
len de
"Muhalefet Grubu"na olan tepki
gsterenler szgelimi yazar Rasih Nuri de bulunuyor.
"Emeki" dergisindeki tepkisini belli ettikten
"Trkiye Komnist Partisi ve Bilimsellik" bir de kk ki-
en
nemli
biri de, ile,
Sovyet
cereyan eden festivaller,
anma ve
trenleriydi
380 1 Aclan
tap Mete Tuncay, " Birikim" dergisinin 14
Nisan 1976 tarihli "Solun Suphici ya-
tepkide TKP Yurt Brosu'nda Genel Sekreter
olarak takdim edilen Bilen "etin bir risale kaleme
yeryer i. cevap eden, fakat bunu belirtme-
yen fikirler ileri Sovyet Y. N. Rozaliyev'in
7
Mustafa
Suphi ile ilgili de bir cevap
Keza, TKP Yurt Brosu Merkez Komitesi
dergisi de Tabii, her ve gurubun tepkileri
bir taktik ve amaca hizmet etmektedir. Trkiye' deki
bir yazarlar, Dr. Hsn destalinizas-
yon hareketinden sonra tasfiyesine tepkide
ve grubu zaten 1930 beri Hsn'ye muha-
liftirler. Bilen ise, Stalin devri Parti ileri gelenlerini tas-
fiye hareketine bulunmak iin Dr. Hsn'ye grn-
mektedir. Oysa Bilen Stalin TKP'nin Stalin nezlindeki en mu-
temet adam idi.
Trkiye Kominist Partisi Kongreleri
Konusunda
Trkiye Komnist Partisi Kongrelerinin, "Muhalefet Grubu" ve
fraksiyonlar da ihtilaf konusu son
ortaya Trkiye Komnist
Partisi'nin Birinci Kongresinin 10 Eyll 1920 tarihinde, Mustafa Sup-
hi'nin Genel Sekreter Baku' da ikincisinin 1 Ocak
1925 de, ve Dr. Hsn nn
Genel Sekreter yazar. gre, 1Ocak1937
da ise, Parti likide "Plenum"
Hikmet Ran, Genel 1 Ocak 1946 tarihinde, Na-
Hikmet ve kendisiyle irtiabt ge-
ne da toplanan "Plenum" da kararla Mustafa Brle
Genel tayin
Yurt Almanya' da) TKP Genel Sekreteri kabul edilen
Bilen' in, Partinin 15 1922' de (?) Kongreyi, Ankara' da
aktetmesi ve Genel Salih seilmesini,
him trl
"Halk kurulan TKP'nin "Ankara
Vilayet Komitesidir" ve Salih da bu komitenin sekreteridir.
Bize gre burada olsa gerektir. Zi-
ra bir Vilayet Komitesi komnist Partilerinin tem-
silci gndermesi kabul edilse bile, Komntern'in Zorin
gibi bir gndermesi, olagan grlmektedir. Herhalde
Trkiye' de Sol Hareketler 1381
Ankara' da aktedilen Kongrede, TKP'nin kayda
biri gelir. Salih Moskova'ya 1927
gnderilmesinden 9 sonra (1946), TKP Harici Brosunun Muhacirle-
ri O'nu jurnalliyerek, Stalin'in gznden Altay'larda, Kiri-
fobat' da bir tecrit sebeb ve Salih
orada Ancak Stalin'in lmnden sonra, Hikmet 1950
Moskova'ya O'nun gayretleri ile 'iadei itibar' ndan ha-
bersiz ihtimalidir. taraftan a.g.e'de Milli Kur-
Ankara'da Salih Mustafa
Suphi'yi teslim Gerekten de, Anadolu
Kongresine dan ve Baku' dan herhangi bir delegenin
konusunda mevcut Bilen de "etin
(bknz. s.19) Dr. Hsn Anadolu Kongresine TKP'nin
kadrosundan hibir delege yazmakta, onu bu
kongreyi olmakla
taraftan Rasih Nuri (bkz. TKP ve
Bilimsellik-Qu Vadis 1976, s.20), Trki-
ye'deki Sol hareketlerin gerek 1 Ocak 1925 Dr.
Hsn' nn da da Akaretlerdeki evin-
de toplanan Kongreyle ve bundan da, olanak Mus-
tafa Suphi fenomeninin ortaya
Sonu
Eldeki, olduka dkmanlardan, sulamalar-
dan, sen-ben Trkiye Kominist
Partisi iinde "Muhalefet Grubu" olarak fraksiyon liderlerine
olan kesiminin muhalefeti"
husus, belli bir strateji ve taktik iermekte, muha-
lefet nedeninin, Dr. Hsn ve grubunun, Rusya'daki
Trklerin (10 Eyll 1919) TKP'yi ileri
ortaya Bylelikle Dr. Hsn'nn
Mustafa Kemal hareketini desteklemesi, Anadolu milliyetilerine ya-
da ortaya Bu takdirde, Konin-
tern'nin Haziran 1924 aktedilen Kongresinde Ukrayna-
Sovyet delegesi Dmitry Manuilskii'nin, TKP'nin grubunu
yani, Dr. Hsn ve dergisi evresini
'milliyetilik' le anlam
Trkiye Komnist Partisi iinde, belirli belirli dnemlerde,
veya bu sebeblerle Partiden fakat genede Dr.
fik Hsn 1947 kadar mutlak olarak egeme
TKP'nin illegal kesimlerinde ya tek tek grev ya da Dr.
Hsn' den habersiz, fakat TKP illegal rgtlenmelere
3821 Aclan
Sofiye okul
komsomol
doho sonraki
TKP
propogondo
lerdir. Rasih Nuri gre, "Muhalefet Grubunu"
kil edenler, 1930 TKP'den ihra Rasih Nuri
ri, diyor14: "TKP'nin ........ ih-
ra edilen muhalefetinin pek izgisini (ab) TKP'nin temeli
olarak grmek, Enternasyonelin o dnemde ihra ettiklerini TKP'yi ise
kk burjuva kk sapma (ab) olarak gsterme idi ve o
yolda yrd ... " Rasih Nuri "Muhalefet adeta
parti kadar eskidir" diyor ve ilave ediyor:16 "Burada
Aclan ve
sebeb olan bir veriyi gerekiyor. Trkiye' de muhalefet dedi-
(TKP iinde), yani, Partice, Komnternce Partiden bir sre iin
veya sresizce yine de veya
illerdeki sahip verisi Bylece,
Bursa' da veya Adana' da dnemlerde muhalefet (ab) adeta parti
olarak tutuklanmalar ve durum iinden
bir hal nk mahkeme bakan objektif
bir verileri yetkililerden, iki taraftan ok sonra
bu arap zmesine olanak yoktur ... "
Bize gre, "Muhalefet Grubu" ile ve ya-
en dogru Mete
"Birikim" dergisinin 14 Nisan 1976 tarihli
"Solun Mustafa Suphici Ama bu
sadece "Muhalefet Grubu"
na en vermektedir. Zira, Mete Tuncay, bu
sanki objektif bir olarak Dr.
Hsn savunan bir gibi
Safiye Kimdir?
Safiye (1909-21 1976), SSCB'nde, Stavropol
rinde okulda son-
ra Trkiye'ye Okuldayken piyoner (nc) ve komso-
mol (Kominist Genlik rgt yesi) Trkiye'ye geldikten son-
ra Komnist Partisine Ali ve Topu-
ile birlikte Safiye, 1928
Amerikan olan "Glen Tabaca" Ttn
1929 "Glen Tabaca" da uygulanan greve nclk
1932'de TKP Merkez Komitesi
da, Remzi
Sako ile Moskova'ya kamaya muvaffak oldu. 1936 gizlice Tr-
kiye'ye dnmeyi ile
1946 Esat Adil "Trkiye Sos-
yalist Partisine" ile birlikte ve "Gerek" gazetesini
Trkiye'de Sol Hareketler\ 383,
ldkten sonra, 1975 Komnist militan-
lardan Medet Aslan ile o da lnce kendisine fel ve
21Mart1976 gn Safiye Trkiye Ko-
mnist Partisi "Muhalefet Grubu" nun liderlerinden biriydi ve "Mus-
tafa Suphici nde gelen
Trkiye Komnist Partisi'nin
ve
Trkiye' de komnizmin ne mahdut gruplar bi-
linmektedir. Bu gruplardan biri, komnizmle teknik mcadeleyi ya-
pan Emniyet br de gizli Komnist Partisi' gizli
Bir komnistin basit bir parti yesi
srece, teknik bir bilgiye sahip pek imkan
yoktur. nk, Parti prensipleri buna engeldir. Parti yesi illegal faa-
liyetlerde soran, sadece verilen emirleri yerine getiren
kimsedir.
Trkiye' de komnizm alanlarda ve ortamlarda faaliyet gs-
terir. Biz burada, illegal mcadele yapan Trkiye
Komnist Partisi'nin 1951-1952 elde eden da-
yanarak, bir teknikle bi-
linmelidir ki, Komnist Partisi faaliyeti mutlak suret-
te 3 ila 5 hcrelenmelere gitmek Hatta
legal faaliyette bulunan Komnist Partilerinin bnyelerinde de bu hc-
relenme Ancak bu sefer hcrelerdeki ye 3 ila 5
yerine 25-30 hcreler kurulur. dahi i bnyesinde bir-
birinden habersiz kk hcreler ki, bir tevkifat halin-
de Parti faaliyetine geebilsin.
Trkiye' de ortamda, komnizmin faaliyet
line zerinde 1951-
1952 tarihine kadar, Gizli Trkiye Komnist Partisi'nin
Komnist Partilerinin kendisine has faaliyetleri, ve tak-
tikleri Komnizm, ne kadar legal olursa olsun bir yn ile giz-
lidir. Bu gizlilik, komnist mcadele mahiyetinden gelir.
Genellikle Komnist Partilerin kanun ilan lkelerde, m-
esseselere iin bu gizlilik onlara byk avantajlar Ko-
mnizmin gizli faaliyetinin bir ismi de konspratif (Conspration)
Bunun bizde ifade anlam, veya hukuki
deyimi ile illegal geen Partinin, kendine
zg taktikleri ve metodu
1951-1952 elde edilen verilere gre, gizli
olan Trkiye Komnist Partisi'nin taktik ve faaliyetini iki
3841 Aclan
blm iinde mtalaa etmekte fayda Biz ilkine tak-
tik" de taktik" ismini
1. Trkiye Komnist Partisi'nin
A)
a) Merkez Komite, Merkez Komitesi,
b) semt ve vilayet komiteleri,
c) Hcreler, sempatizanlar.
B) Parti Disiplini.
a) Partinin gelir Aidat.
b)
c) Gizlenme (Kamuflaj).
d)
e) Randevular, - sabit, seyyar
f)
g) Muhabere ve
h) Gizli (Kupr faaliyeti).
Parti ktphanesi.
j) tek merkezde ve
il. Trkiye Komnist Partisi'nin Taktikleri
a) Legale
b) Ferdi propagandalar.
c) Partice kamuoyuna
d) Telkin.
e)
yerler.
g) Partinin legal
Trkiye Komnist Partisinin
gibi Trkiye' de Komnist Partisi'nin kanunen
Yasak lkelerde faaliyete Tr-
kiye' de de komnistler lde gizli
ne Gizli faaliyete geen komnizmin ilk
Bu ana malzemesi insan ve insan mna-
sebetleridir.
Komnist bir merkezden
sarkan ve gittike tersine bir zm gibidir. Bir
pramide benzer. Bu milletlerin kendi bnyesinde komniz-
Trkiye' de Sol Hareketler 1385
min gibi; dnya yzndeki enternasyonal
de. Bu muazzam pramidin beyni son kadar Mos-
kova idi. Ama in'in ortaya sonra, komnizm ift
bir dev gstermektedir. Trkiye Komnist Partisi, Mosko-
va izler ve kr krne bir uydusudur.
Mahalli Komnist Partileri Moskova veya Pekin beyninin
kararlara gre faaliyet gsterir ve bu beynin kuvvetlen-
mesi iin hasbi nazari insan malzemesini
besleyen da, yani hakimiyeti (iktida-
ile) kapitalist toplumun karakteri olan yok etmek
ve bir
Mahalli bu pramidin beyni olan Merkez Komitesi,
Vilayet, Semt komiteleri, Ana hcreler, Hcreler ve Sempati-
zanlar yer Komnistler her ne kadar Komnist Partilerin
meydana gelen demokratik bir btn iddia ederse
de, hakikatte, objektif ller iinde mtalaa zaman, metod ve
gayesinde gibi, Komnist Partileri meydana
anti-demokratik bir btn ederler.
Komnist Partilerin kuvvetlerini ye gre
mek Komnistler esasen seim yoluyla iktidara gelmeyi gaye
edinmezler. komnizmin ilk ve son gayesidir. Bu se-
im propaganda ile yapmak istedikleri bir
yaratacak cemiyetin bnyesine ekmektir. Ko-
mnist Partilerinin btn faaliyeti bir ihtilale Bunu yapar-
larken, iinde toplumun zelliklerine dikkat ederler.
Komnist Partisinin herhangi bir siyasi partinin
gibi Her hcre, her komitesi mstakbel bir
ihtilal ordusunun nvesidir. Faaliyetler ve daima bu ynde-
dir. Her komnist (militan) ilerde bir idare
edecek disipline edilir. Komnist Partileri, mahalli demokratik
ihtiyalardan milli bnyelerin tabii bir uzvu beynelmi-
lel ihtilal merkezlerine angaje ve bu iin zel surette
insanlar meydana getirilen bir emrivakidir. Komnist
Partileri, zamanda Beynelmilel Merkezlerinin kendine has
zellikteki istihbarat da. Komnist Partileri, Sovyetlerin ve-
ya in'in dnya yzndeki stratejik koruyan, ko-
yolunda gayretler sarfeden sabotaj, kundaklama, suikast gibi
toplumu kertici faaliyetlere alet olan zel da.
Yani Komnist Partileri, veya olan beynel-
milel, kk Bu Partinin ye b-
yk nemi haiz anlamda her komnist ih-
tilalin paradoksuna glp gememek Komnist Partisi, bir
386 j Aclan
toplumda bir hcrelerden ibaret de olsa
ve telafisi zor gedikler sebep olabilir. Komnist Partilerinin
demokrasilerdeki en nemli alternatifi, bir toplumun
Birinci Cihan Harbi'nde, ekoslovak Komnist Parti-
si'nden Parlamentoya bir ye Bu kimse Gotwalt idi, fakat
ekoslovakya, yirmi sonra Ordu ve Sosyal Demokratla-
da ile komnist oldu. Oysa Fransa' da, Cihan Sava-
sonra De Gaulle kabinesine komnistlerden vekil girdi,
Fransa komnist Ama te yandan 1920 parti
lOOO'i gemeyen in Komnist Partisi sonra iktidara gel-
di. Romanya' da Ordu, komnistleri iktidara zaman, Ro-
men Komnist Partisi'nin ye 500'den fazla
Merkez Komite
1951-1952 meydana Komnist Parti Merkez Ko-
mite ye Fakat perde gerisinde ak-
tif ve durumunda olan
leri de hesaba katarsak, bu bir hayli pek tabiidir.
Ama biz bize delillere gre
Merkez Komite yeleri, muhtelif zamanlarda Moskova ile temas
byk bir tahsillerini orada genel ve zel direktifler ki-
biraraya gemesi, birbirini o zamanki iin-
de, TKP'nin Trkiye' de en mutemet olan Dr.
Hsn tensibi ile mmkn Sovyetlerce en mutemet
kimsenin, Partinin konusundaki emri, bir em-
ri de teliikki edilebilir. Dr. Hsn 1959 kadar
beynelmilel merkezlerin en mutemet idi. Partinin
konusunda, Merkez Komite yelerinin fikrini fakat kendi
esas olarak empoze ederdi. Emre itaat, samimiyetini, komnizme
olan ortaya koyan hallerde Dr. Hsn'nn
parti kalarak, Partiyi idare Meselii 1939-1946
gibi. Komnist Partilerde Genel gibi bir makam
yoktur. Genel tekabl eden mevki, Merkez Komitesi sekreterli-
Bunun Parti 1. Dr. Hsn, 1922'den
1959 kadar Trkiye Komnist Partisi Genel Sekreteri, Merkez Komi-
tesi Sekreteri (Parti I. Sekreteri) idi.
1951 Merkez Komitenin faal ye olarak
tespit gre, Partinin faaliyete bir Merkez Komite
ile kabul Bu Dr. Hsn'nn tasvibin-
den Merkez Komitesini Merkez Komi-
tesi TKP'nin en aktif olan st kademesidir. gene Dr.
fik Hsn tasvibi ile Merkez Komitesi Sekreteri
Bu seim zahiridir. tayin yoluyla 1944 sonra,
Trkiye' de Sol Hareketler 1387
Merkez Komitesi Zeki
1923'ten 1944'e gelene kadar bu grevde, Vedat Nedim (Tr), Hikmet
Hsamettin Hikmet, Emin Sekn, Emin Bilecan,
Hasan Ali Ediz, Fuat Baraner'in bilinmektedir. Merkez
Komitesi Sekreteri, Partinin en aktif lideridir. makam ola-
rak beynelmilel temaslardan da sorumludur. Dahildeki, vilayetler ve
li nemli temaslar, Merkez Komitesi Sekreteri
ile Bu demek ki, yeler bu gibi temaslarda
bulunmazlar; ettikleri vazife lsnde bu Merkez
Komite yeleri de yapabilirler. Vilayet Komitelerinin stnde, direktif ve-
ren, sorumlu olan Merkez Komitesi Sekreteridir. Mer-
kez Komitesi hcre sarkar.
Merkez Komitesinin br yelerinin de kendilerine bulunabi-
lir. Bu kollar da Merkez Komitesi Sekreterinin kontrol
Merkez Komitesinin kalan iki ye Bu
de kendilerine hcreleri Genellikle Merkez Komite-
lerine hcreler, komitelerdir Komitesi, Genlik Komitesi
vs. gibi). Bir Merkez Komitesi yesi ne kadar pasif olursa olsun, ku-
le iinde farzedilemez. olmakla
birlikte faal rol de oynar. Mesela 1946 ve 1951
gre Partinin Genlik ve niversite Merkez Komite yeleri
dan idare Parti Genel Sekreterinin Mer-
kez Komite yelerine birbirlerinden habersiz grevler de vermesi yer
Legal olsun, illegal olsun Komnist Partis'nde gizlilik Sovyet-
ler Komnist Partisi'nin de gizli bir Nite-
kim, Alman bu partizanlar, blgelerdeki Partizan
idare Almanlara blgelerinde
Rus harekete getirerek mukavemet hareketinin kurulma-
en byk rolu
Trkiye Komnist Partisi'nin Merkez Komitesi daima
bul Uzunca bir sre Trkiye Partisi'nin Genel Merkezinin
tanbul bu dikkati ekmektedir.
Merkez Komitelerinin illerde genellikle, o ilin sekretere de
Komite Ve hatta kendisine Merkez Komitesi
Sekreterlik grevi de verilebilir. Nitekim, TKP'nin 1951-1952 tev-
meydana gre, Sekreteri Tevfik Dilmen, hem
Merkez Komite hem de Zeki
pek ok Zeki
Merkez Komite ile temas eden Vilayet Komitesi Sekreteri, hu-
susi kuryeler; genellikle birbirlerini takma ad ile Esasen
temaslar tek tek iin, sekreter Merkez Komitesinin
yelerini bulamaz. Takma isim daha ok emniyet mlaha-
ile Takma isim vermeden de temaslar Ge-
nellikle muhabereler, takma isim ve ifadelerle yrtlr.
3881 Aclan
Merkez Komitesinin bir toplanh ve mahalli Bunlar
her zaman gizli yerlerdir. Bu mahaller bazen sabittir, bazen de de-
Partinin mall gc lsnde Merkez Komitesinin iki- kadar
toplanh mahalli kiralanabilir. Merkez Komite hcre ve
komite gibi, mutlak olarak
bir ah alhnda yapmak mecburiyeti Merkez Komitenin yap-
ferdi temaslar iinde yerler tercih edilir. Bunlar genellikle ikili ve
en fazla l iin fazla dikkati ekmez.
Merkez Komite, en fazla 3-4 ayda bir yapar. btn
Merkez Komitesince mecburiyeti Ka-
rarlar Vilayet Komitelerine edilir. Vilayetler de semt ve
onlar da ana hcrelere intikal ettirir. Partinin kararlar, bl-
ten alt kademelere kadar indirilir.
kademelerden gelen haberler, raporlar gnlk gazetelerden kesil-
kprler Merkezde Partinin ve direktifleri tespit edildik-
ten sonra bir veya daha fazla kimse kaleme Blten bylelik-
le olur. Bu blten, Partinin, ya gizli ya
da veya daktilo makinesi ile teksir edilir. Bltenlerin
gizlilik riayet Bltenlerle ilgili vesaik Bltenler de
okunduktan sonra partizanlar imha edilir. halde de, bltenler
bir sre iin partizanlara sonra tekrar geri
daktilo makinesinin bu
tevdi Genel olarak pek ok Merkez Komite yeleri dahi
yerini bilmez. Mesela 1946 kadar Hikmet'in bir mat-
de legal mevkuteler ve fakat 1946 Partinin bir
gazetesi grevini zerine alan bir gazeteyi de, mat-
da Bu Hikmet'e ait muvazaa
biri biliniyordu.
Partiye denen aidatlar, Vilayetler, sonra Mer-
kez Komiteye Bu Merkez Komiteye
Merkez Komitesi Sekreteri sorumludur.
Merkez Komitesinin de Bunun yeler-
den biri zerine gibi, ok fazla itimat edilen ve pasif durumda olan
polisin dikkatini ekmeyen birine de saklatabilirler. Bu Partinin
gizli gibi belgeler bulunabilir. Bu
1952 kadar Trkiye dahilinde akla Trkiye ile il-
gili en merkez Bulgaristan'
Parti bir zerinde tespiti genellikle tehlikelidir. Zeki
1946-1949 bir usul Partinin
evinin tavan pencere tespit et-
hem de lupla grlebilecek kadar kk
Merkez Komite yurt adam beynelmilel toplanhlara
ve festivallere delege gndermek de olur.
Trkiye'de Sol Hareketler\ 3s9
Merkez Komitenin tasvibi hibir partili yurt
Nitekim, Sabahattin Ali'nin
kendi hayahna mal
Legal daima Merkez Komitesinin denetimi
olur. Yeni bir legal teklifi, kademelerden
kadar intikal ettirilebilir. Bu hallerde, Parti ve-
ya ii bir komniste finanse ettirilir. Meselii 1946' da
dergisini Adil finanse
veya birka Parti faaliyetini, mufassal bir rapor-
la, Parti Birinci Sekreteri yurt Merkezlere bildirmek
mecburiyetindedir. Bu hariteki brolarca her zaman
tasvip edilmesi beklenemez. Tenkide tabi tutulur. Merkez Komi-
te ve iinde gerekli taktik tadilat Genel Sekre-
ter, Merkez Komitesi Sekreteri, Merkez yeleri Bu gibi
daha ok Komnist Partilerin legal faaliyet lke-
lerde
Partiden ihra edilen st kademe yeleri, bro ve merkezlere bil-
dirilir. Meselii, 1927 i+erinde Sreyya da bu-
Partiden grup iin Sreyya
birka defa yurt muvaffak olunma-
kendisi milliyetilik, Ankara Hkumeti ile irtibat (Moskova' da bu-
gibi sulamalarla muhakeme edilerek hkm
1927 sonra Rusya'ya giden Baytar Salih
lu orada bir temerkz Partinin Rusya'daki 1919
da tasfiyeye tabi Hikmet, lmnden bir sre
nce da bir gazetesine mlakatta
ben de 1930 Rusya' da kade-
rini Bu beyanatta da ki, 1927 sonra
Stalin'in tam kazanan Dr. Hsn Hikmet'i
de Komnterne rapor ederek, partiden
1951 gibi Stalin klt' nn, Komnist Partilerinde btn
hakim Bu devir, Komnist Partisi'nden ihra
kimse, bir provokatr, polis hatalardan
Partiden kendisini mdafaa ve fakat syle-
dikleri ne kadar gerek olursa olsun tasfiye mukadderdir. Partiden mutla-
ka zr dilenir, affa istenir fakat Parti, bir defa tenkide
Parti bir kimseyi affetmez (1952 kadar).
Merkez Komitesinin daima bir veya iki yedek Merkez Komitesi var-
Yedek Komite tepeden inme tavsiye ve tayinlerle Mevcut Mer-
kez Komite tevkif edilir veya hale gelirse bu yedek komite faali-
yete geer. Yedek Komite yelerini Merkez Komite yeleri bilirler. Mesela
1951-1952 Yedek Merkez Komitesi yeleri, Macit Bilge, Kemal
Ergin ve Tevfik Dilmen'den ibaretti.
Rasih Nuri Trk sol
hareketinin en u
birisi olarak
isminden srekli
bahsettirecektir
390 1 Aclan
Vilayet Komiteleri
Vilayet komiteleri, 1951 elde edilen sonulara gre dai-
ma Vilayet Komitelerine dahil olan yelerin,
Merkez Komitesi sekreterinin tasvibinden gemesi Vilayet Ko-
mitelerinin yetkili Merkez Komitesi yelerinden biri olaca-
gibi, genellikle Merkez Komitesi Sekreteridir. Hatta hallerde,
Merkez Komitesi Sekreteri Merkezinin bir ilde bulunuyorsa, o
ilin sekreterlik grevini de yklenebilir. Mesela, Zeki Anka-
ra' da bir taraftan Merkez Komitesi
ni ifa ederken taraftan Ankara Komitesini etmesi gibi.
Merkez Komiteden gelen emirleri ve
uygulamakla grevlidir. iinde ilin zelliklerine gre,
parti kaymamak ile, tedbirler faaliyet gsterebilir.
Sekreterlerinin grevleri mes'uliyetlidir. Parti btn faali-
yetlerini kontrol eder ve bir Merkez Komitesi yesinden ok partili
Vilayet Komiteleri sekreterinin -illegal faaliyetlerde-
Merkez Komitesi sekreterlerinin Keza, ilin-
de gizli daktilosu, olabilir ve Komitesi
ler, bltenler Merkez Komiteye giden kuprler ve rapor-
lar, il Komiteler ile Merkeze
Gerek Vilayet Komitesi Sekreterlerinin, gerekse yelerinin
ru biiminde inen (Hcreleri) Komitesinin
sekreter ve yelerinin hcreleri de, Vilayet Komitesi Sekreterleri
ile
Vilayet Komitesi sekreterleri bazen, Ana hcreleri
hcre sekreterlerini de hesaba katmadan, basit bir hcre yesi ile temas
kurar. Partinin kademede kontrol eder, parti faaliyeti konu-
sunda istihbarat yapar.
Komnist Partilerinde ok nemlidir. Bugne kadar ze-
rinde ilgililerce pek fazla
Sreyya, Mustafa Kemal Atatrk'le sonra bir
sre "Kadro" Dergisi evresindeki fikir hareketi, T.K.P.'ne
gre, reformcu bir mcadelesini nlyordu. Sreyya,
her Trk burjuvazisinindir, 1!1cadeleleri yok edilmeli diyen
bir oportnistti. Trk emekisini burjuvazinin smrmesine
T.K.P.'nin iktidar partisi iinde eriyip isteyerek, Alman Na-
zizmine hulUs
Sreyya Aydemir'in Tezi
Sreyya T.K.P. iinde Komnterne tezini
1932 kitap halinde
Bu teze gre, milli hareketleri tarihi orjinleri ile
beynelmilel bir yani mstemlekeci (smrgeci) memleketlerle,
mstemlekeler ve mstemlekeler (smrgeler) iktisadi
ve siyasi bir neticesidir. Milli hareketlerinin
beynelmilel bir tezad gibi bir gaye ve hedefi de bu bey-
nelmilel yani bir memleketlerin bir memle-
ketlere iktisadi ve hatta siyasi tabiiyeti tecelli edt>n ..,,.,,.;"_
Milli Mcadele
Sovyetlerin Ankara
olan Arolov,
Ankara hkmetine hem
)rk sol hareketi, hem de
lngilizler srekli
bilgi verecek olan
41fi1 Acbn
Trkiye Cumhuriyeti'nin
ve Milli
Mcadele'nin
Trk sol
hareketinin
bir dnm
eder
temlekecilik hallidir. Bu itibarla Milli ha-
reketleri, gerek tarihi gerek iktisadi istikametleri
cihan iinde bir btn prensipleri kendi
bnyesinden icap eden mstakil, beynelmilel bir
temsil eder. Milli hareketleri, herhangi bir
hareketin peyki, tabii veya rezervi olamaz. Milli Kurtu-
hareketleri dnya kendi iine e-
kilmeleri ve ile mteveccih menfi
ve irticai birer hareket Trkiye' de mlkiyet mna-
sebetleri esasen teknik ve iktisat
faaliyetleri Trkiye' de milletin ileri cemiye-
ti sevk ve idare eden bir iktisad mlki-
yet ve murakabesi ve eder. Milli hare-
ketleri, alemin bugnk mustarip btn milletlerin si-
yasi ve iktisadi kayd ve btn memleketle-
rin Milli hareketleri yeniden ve
hadisesidir bir devrimdir. Milli istiklale ancak istiklal harbi ile
bu davada yer verilmemesi Her millet
kendi yine kendi bnyesinden
zet olarak bu tez, bugn, solcu
her birini dergisinin (Nr. 1, 1 1968) ma-
nifestosunda smrgecilik meselesi Leninist ilkelerle
Sreyya' da ilkelerin Milli anali-
zini Dergisi ile paralelde gzkmektedir.
"Trk Solu" dergisinin "Milli Demokratik Devrim"i
iin, cephede ngren tezi ile tezi
ortak ihtiva etmektedir. Her milletin, kendi kendi
bnyelerinden hususu da Lenin'in tezleri yer
Mehmet Ali Aybar, bu noktadan
hareket eder; giderek, Sovyet sisteminin sert bir
1927' deki Trajik atlama
1927'de Komnternin de Dr. Hsn
1925 Moskova'ya ilgili mercileri
ikna ettikten sonra, T.K.P.'de temizlik Parti
Sekreteri Vedad Nedim'i (Tr), Viyana'ya orada Merkez Ko-
mitesi Plenum aktederek, partiye verilmesi gereken yn ka-
rarlar Vedad Nedim, Trkiye'ye Anti-
Komntern stratejisine devam kendi kimselerin
bir merkez komite Bunun zerine Ve-
dad Nedim (Tr), Dr. Hsn'nn faaliyetlerini polise ihbar
mahkemeye birok deliller 1927 sonra,
Trkiye' de Sol Hareketler 1417
Komntern Merkezinde T.K.P. ile ilgili bir tasfiye hare-
ketine Bundan byle T.K.P. Komntern stratejisinin
"Dnya ana benimseyip, kulla-
narak 1928'e kadar basit ajitasyonlara yetindi.
Anadolu T.K.P. de
(Halk Fraksiyonlar
Anadolu' da kimi zaman legal, kimi zaman da illegal faali-
yet gsteren T.K.P., birlik Birok
guruplar, Halk sureta birlik
ler, fakat birbirlerinin Mesela,
lideri eski Tokat Valisi, Bey, Moskova gznde itimat
Mustafa Kemal da Mahkemesi'nde bu za-
Rus sefiri Aralov
da, Bey'in faaliyetlerini Mustafa Kemal ihbar Di-
taraftan Vakkas Ferit isimli Trk haber alma bir aja-
konusunda iddialar Halk bir de
erkez Ethem Grubu ve Orducular" erkez Ethem'in Yu-
nan sonra bu gurup bir da Mustafa
Kemal iinde eriyip Halk bu-
gne kadar uzanan Marksist nvesi Baytar Salih ile
Affan Hikmet'tir. Bunlardan Baytar Salih, 1927 Affan Hikmet,
Milli gnlerinde Sovyet Rusya' ya Baytar Sa-
lih, 1949'da bir Sovyet tecrit Affan Hikmet'te
bir trafik
Mustafa Suphi ve Blnmeler
28-29 Ocak 1921 tarihinde Trabzon' da denizde ldrlen Mustafa
Suphi ve ettikleri Merkez Komitede belli bir uz-
iddia edilemez. bir ko-
mnist kabul etmedikleri, karinelerle Kars'tan Erzu-
rum'a gelen Mustafa Suphi ekibinden Mehmet Emin Vehbi,
Srmeneli Yakup, Tayyareci Hilmi'nin ol-
duka ilgi ekicidir. Bu ya gerekten Ankara hkmetinin
ya da Mustafa Suphi'yle kesin
mevcuttu. Bu sebepten Karabekir teslim oldular. Azarbay-
can' daki T. Komnist Partisi da gerek komnist
bir an nce Trkiye' ye dnmek isteyen harp esirleriydi
12
. G-
rlyor ki, Milli da, gerek yurt ii, gerekse
yurt komnist guruplarda nisbi bir doktrin
ihbar, sulamalarla T.K.P. "rk Yumurtadan" hviye-
tini gnmze kadar
Hikmet, ismi kadar
sol hareket iinde batan
beri fraksiyon
ihraj edilenler
zikredi enlerden biri
41 s I Aclan
1930' daki Fraksiyonlar
1928'den 1929'a kadar T.K.P. iin iin Komntern strate-
jisine uymakta zaaf Hikmet, 1930'da Hasan Ali
Ediz'in Moskova'dan gelmesi ve parti ynetimini ele zerine
T.K.P.'den ihra Hasan Ali Ediz'e gre, Partiden ihra edilen
Hikmet Mustafa (Brklce), Hsamettin
Hamdi (Alev) de T.K.P.'den 1935
Komnternin VII. Kongrede T.K.P.'ni de Parti le-
gal ajitasyonlara nem vermeye Legal faaliyetler 1930'larm
T.K.P. iinde drt gurup meydana
Birinci Grup: Hikmet'i destekleyenler; Hamdi
(Alev), Musollini Ahmet.
Grup: Trokistler. Kerim Sadi, Cahit, Bur-
han, Dr. Fuat Sabit> Dr. Nadire Sadi, gazetesinden Hseyin Av-
ni
nc Grup: Dr. Hikmet ya olanlar.
Kaptan Sabahattin, Mustafa, Fatma Nudiye
Drdnc Grup: Haydar Yorulmazl3.
1945 kadar sre parti iin ihtilaflara ve kavgalara,
1946 Komnist tevkifatmda ele olan bir mektup tutmakta-
kelimelere dken mektup sahibi de-
mektedir:
" ......... Byle bir merkezi siyasi partinin iine Hikmet'i, Kerim
Sadi'yi, Hsn'y, Hamdi alacak bir partinin o zaman ku-
maddeten imkan yoktur. Zira Hamdi Hikmet,
Mustafa Brklce, Hsamettin ... ilahir partiden
vaktiyle Dr. Hsn Bey'in bir Stalin'e mu-
halif olan Birke-Alimof gurubu ile ve bir Trkiye polisi ile
ettiklerine dair rapordu ............ "14
Bu durum, 1935'teki 1938'e kadar srer. Donan-
mada ve Harp okulunda meydana kmelerle, T.K.P.'nin ihti-
laflarla dolu bir dnemi Parti 1939'da Dr. Hsn
mer'in Trkiye'ye dnmesi ile gnn uygun olarak yeniden
1939'dan sonraki dnemde gnmze intikal eden, taktik ve strateji
da tohumu iin zerinde durmakta fayda
1939' dan 1946 Kadar
Geen Dnemde
Dr. Hsn 1939 Temmuz'unda,
Mihri Belli, Amerika Devletlerinden, Uzak yo-
Trkiye' de Sol Hareketler 1419
luyla, muhtemelen in' den de geerek Trkiye' ye ge-
lir. Zeki ise Ankara' da, Ktp-
hanesinde mtevazi bir memur Dr.
Hsn Partinin Merkez Komitesinde Mihri Belli
ve Zeki da alarak, illegal faaliyete yeni bir
Dr. Hsn, Trkiye'ye
T.K.P. iL Cihan az nce kabul olduk-
taktik gizli yok denecek dere-
ceye O gre, ok kk
mikyastaki iktidar partisine (C.H.P.) ve Halkevleri'ne
sokmaya muvaffak T.K.P. bu siyasi meselelere
dokunmayan "Yeni Edebiyat" dergisini Hkmet, 1941
"Yeni Yneticilerini, mahke-
mesine verdi. Tevkif edilenler, Fuat Baraner ve Zeki
dergi ile ilgileri (!)
bu iki serbest Oysa gerekte "Yeni
T.K.P. Komitesi gerek yneticileri bu iki
1939-1941 T.K.P., hedefi bir faaliyete
di. 21Haziran1941'de Alman Sovyet Rusya'ya hcum edin-
ce, T.K.P.'de hareket Merkez Komitesi karara gre, Dr.
Refik Saydam hkmetini destekleyecekti. Gerek Refik l-
m, gerekse onun yerine ve Al-
man Stalingrad' da ilerlemesi, bu destekleme
T.K.P. 1942 ilk mcadele
ortaya Kemalizm'in tereddi mcadele! Bu te-
reddi eden "yurtta sulh, cihanda sulh" ilkesi idi.
Trkiye mttefikler derhal girmeli, Nazile-
re harp ilan etmeliydi. Oysa T.K.P., 21Haziran1941'e kadar Refik
Saydam Hkmetini siyasetinden destekleme
m fakat Sovyetlere hcum etmesi ile, T.K.P.
yzseksen derecelik bir destekler O'nun
iin "yurtta sulh cihanda sulh" Kemalizmin tereddi
T.K.P., 1942 iinde legal nem verdi. Ankara niversite
evrelerinde Behice Boran, Niyazi Berkes, Pertev Naili Boratav ve Muzaf-
fer ynetimindeki, "Yurt ve Dnya" ile
/1
der-
gilerini Zekeriya ve Sabiha Sertel ynetimindeki "TAN" gazete-
si, T.K.P.'nin gnlk idilS. "TAN" ile bir
Dr. Hsn bir da Sadrettin Celal Antel ya-
Sadrettin Celal, "Antel" ile gazetenin politi-
ka yorumcusuydu. T.K.P. illegal bu tarihlerde niversite
sevk ederek, kesif bir propagandaya
Alman Rusya
ilerine ilerlemeleri, Trk
sol hareketinin ynn
Trk milliyetilerine
evirecek, cephe
da tesiriyle,
nl 1944 Trk lk-
nde
gelen isimlerinden Nihal
ve Necdet
Sancar bey
4201 Aclan
1943'te parti plenumu yeniden Yeni kararlara gre T.K.P.,
1943 Trk hkmetinin mttefikler harbe girmesi me-
selesini daha kesif bir ele Merkez Komite gre,
Trk hkmeti derhal mttefikler harbe girmeliydi. Bunun
iin T.K.P. cephe cephe pro-
Parti, ilk olarak Trk ve
lara) mcadeleye Merkez komitenin "En B-
yk Tehlike" militantlardan Faris Erkman ile
T.K.P. faaliyetleri Sovyet ile
enforme "TAN" gazetesi olarak verdi. Bro-
daha nceki gnlerde gazete, 1Temmuz1943'te
bir serisi ile, Trklere ve milliyetilere hcuma
Bu seri "Trklk
ve Mahiyeti", "Trk "Cumhuriyet
Devrinde Trklk T.K.P.'nin bu ajitasyonu, Mil-
li hkmet zerinde etkili oldu. 3 1944'te, Trkler tevkif edil-
diler. Hkmet resmi tevkif edilenlerin Trokist
iddia ederek, T.K.P. Parti iki kol-
dan yrtld ve ortaya iki lider T.K.P.'yi yneten Fuat Ba-
raner; Genlik yneten Mihri Belli.
T.K.P., il. Dnya iinde (1943'lerde) ve
Vurgunculuk Aleyhinde Cephe 1945'te Demo-
krat Cephesi" ismiyle Bu cephenin yneticileri Dr.
Hsn olmak zere, Hsamettin Nail Vahdeti
Ahmet Celal Zht Benneci gibi T.K.P. yneticilerin-
den Hsamettin yeniden Merkez Komite-
sine tard rcu delildi.
1944'teki tevkifat, nedense o zaman hkmetin direktifle
Genlik daha o Mihri Belli'nin hizipi bir
idi. 1944 Mihri Belli, yurt 1950'lere
tanbul'a gelerek, T.K.P.'nin illegal seksiyonunda tekrar faaliyete ge-
1947'den sonraki, illegal dneme gemezden nce; T.K.P.'nin
ok partili devreye gnlerindeki, legal sosyalist ve
bu kavgalara
1946: Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi -
Trkiye Sosyalist Partisi
T.K.P.'nin illegal denetimindeki legal "Tan" gazetesinde 1944-1945
beri yazan Esad Adil
evrelerde ilgi ok partili devreye girilince, partinin il-
legal lider kadrosu bilgisi olmayan kurulacak bir
Trkiye' de Sol Hareketler l 421
sosyalist partinin tabii lideri olarak
Esad Adil gr-
meye stelik, Esad Adil
Hapishane
sa-
isimlerinden bir Adliye mfetti-
idi. Dr. Hsn Feh-
mi Kurucu ile 4 1945
gn (TAN gazetesinin tahrip edil-
gn) Esad Adil'le
tereken bir parti kurma fikrinde 1946 T.K.P.
Vilayet Komitesi Sekreteri Hsamettin gizlice Esad Adil'le te-
mas kurdu. T.K.P.'nin illegal vilayet komitesi
Durum, Demokrat Cephe" sekreteri Nail Vahdeti
dan Dr. Hsn'ye aksettirildi. Hsamettin grevinden az-
ledilerek, yerine Mehmet Bozer Sekreter oldu.
Esad Adil Dr. Hsn ile
dikkate almayarak, Dr. Hsn'ye haber ver-
meden 14 1946'da "Trkiye Sosyalist Partisi"ni kurdu. Bunu bir
emrivaki kabul eden Dr. Hsn ile illegal kadro sosya-
list ve komnist "Trkiye Sosyalist Partisi"ne
mamak iin 19 Haziran 1946'da "Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl
Partisi"ni kuruverdi. Her iki partinin faaliyeti, 16 1946'ya kadar
srd; sosyalist (Komnist) partiler ynetim
"Trkiye Sosyalist Partisi" "Gn", "Gerek" dergileri ile
"Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi"nin ve
"Sendika" dergilerinde, yrtlen taktik ve stratejik acaba
neydi? bunun zerinde durmak gerekir.
T.S.P.'nin Tezleri
Esad Adil kendisine gelene kadar geen
srede T.K.P.'nin tenkid ediyordu. Zira ona gre
sosyalist partiler merhalesinden geilmeden, komnist parti-
leri kurmak yersizdi. Onun iin Parti, mutlak olarak illegal
tahrik ederek fela-
kete srklememeliydi. taraftan Trki-
ye tepeden inme mahalli sendikalar, yu-
federasyonlara
T.S.E.K.P.'nin Tezi
Dr. Hsn disiplinli bir partinin illegal
platformda savunuyordu. Demokrasi denemesi
2. Dnya
Alman
Stalingrad'a
ilerlemeleri Trk
solu, zaman zaman
Kemalizmle
zemini
pek soru
olan
eylemlerden biri de
Zekeriya ve Sabiha
Sertellerin
"Tan" gazetesinin
tahrip
edilmesiydi
4221 Aclan
Selonikli olan Sobiho
Sertel, Trkiye' den ABO'ye
g edene kodor Trk
solunun
hemen hemen
tek hakimi
yeniydi. C.H.P. tutumuna gvenilerek btn ille-
gal legal kadrolara yersiz-
di. Nitekim, T.S.E.K.P.'ne, illegal parti yelerinin pek
Dr. Hsn "Sendika" gaze-
tesinde Esad Adil'in yukardan sen-
dika kurma tezine tezler ileri srd. yu-
kardan antidemokratikti. Sendikalar, taban-
dan edilmeli, taban fede-
rasyon, oradan da konfederasyonlar
Nitekim, her iki sosyalist parti, liderlerinin tezlerine yat-
sendikalar kurdular. Ve her iki partinin bir-
birlerini polislikle sulayarak, 16 1946'ya kadar bir so-
harbi srdrdler. Bilhassa, Esad Adil ko-
mnistler adam tecrid edildi. 1946 Dr.
Hsn T.K.P., I. sonu oldu. 1947'den itiba-
ren, partide aktif liderlik roln Zeki Ve bu tarihten son-
ra Trk derin atlak gnmze kadar gelerek,
III. Genel Kongresinde koydu.
1947 - 1951 T.K.P.' de
ve Liderlik
Trkiye Komnist Partisi'nde liderlik daha Dr.
Hsn pasif bir Dr. Hsn
lmnden sonra (1958) Parti, lider kadrosunun ve yeleri-
nin hapis ve srgnde sebebi ile durgunluk
1963'te Zeki Blokuna ve Sovyetlerce
T.K.P. I. getirilmesinden sonra su yzne gn-
mzdeki itham ve sebep
Liderler ve ve "Bizim
Radyo" gibi, propaganda intikal eden
lar; bu temel belgelerdir.
T.K.P. Merkez Komitesi iinde, son kadar sren
Cephe ortaya
Dr. Hsn 1939'dan 1944 sonuna kadar T.K.P.'nin faali-
yetleri Moskova'ya raporda T.K.P. Merkez Komite-
sindeki bu sz Buna Dr.
Hsn daha bunun mezkur ra-
porunda, kadro ve tevkiflerden yaka-
olanlar ve bunlar bir sene kadar evvel SAKO
Trkiye'de Sol lfareketler 1423
lerine (Merkez Komite) gen bir mcahit byk ya-
evvela kuv-
vetlendirmeye ve sonra da yeni gre, harekete yeni
bir veche vermeye muvaffak demekle, Zeki
Moskova nezdinde teskiye
Dr. Hsn "Gen bir mcahit"
kimsenin Zeki 1944 tev-
11 ay mev klif delil yetersizli-
tahliye edilmesi ve Ankara'da 1944'ten sonra
T.K.P.'yi idare Bu "Gen mca-
hit" Mihri Belli olamaz. nk, Mihri Belli 1946 kadar
hapis 1946 - 1950 yurt Dr.
fik Hsn ise, T.K.P.'ye yeni veche veren "Gen mcahit"ten
bahsetmektedir.
Zeki ile Mihri Belli Cephe
ile ilgili taktik farklar, giderek strateji blnmeye kadar
liderler evresinde iinde
(1968), partizanlar
T.K.P., 1944 kadar yer ve bunun
sonucu olarak, illegal faaliyeti, legal faaliyetlere intikal ettirme
defa illegal olarak ve Vurgunculuk
Aleyhinde Cephe" hareketi ile, bu bir kolu
Genlik 1943 - 1944 faaliyete Her iki hare-
ketin de lideri, da, Mihri Belli'nin Her iki
da illegal hareketi legal hareketler haline
mekti. 1944'te Ankara, Yedek Subay Okulunda, T.K.P. ile ilgili bir bl-
tenin, bir ile gizli parti Mihri
Belli ve Sleymaniye Camisinin iki minaresi
ve Vurgunculuk Aleyhinde Cephe" faaliye-
ti cmlesinden olan Hkmeti ihtiva
eden bir asarken zerine, Genlik
da iine alarak
"Kolonici enternasyonal, ve kyllerin, kk
ilerici ile
Galiyev'in bu konudaki olduka
"Koloni btn , istiklal m-
cadelesi iin gereklidir14.
Galiyev'in tutumundaki, lkelere gvensizlik
Rus komnistlerinin ihtilal ile tamamen
ve Galiyev'in ne kadar ortaya
nk mslman Trk lkelerindeki mcadelesi Ruslar
dan parti ve idare gasp edilmesi iin bir bahane olarak
Enver
devrimi
konusunda epe. mitvar
ama, devrim bir Rus
devrimi
Trkistan'a
geerek Trkistan istiklal
hareketini
6821 Aclan
kabul ve Kolosev, Trkistan Sovyetle-
rinin III. Kongresinde syle
(Trklerin) ihtilal mercilerinin en yksek organla-
girmelerine izin verilmez. Mslman (yerli Sovyet-
lerin ve bir proletarya
sahip da, hkmette vazife engeldir.
Ve biz buna msaade edemeyiz"16
Kolosev'in gerekeleri, gerekle Zira ilerici Trk-
ler, kendilerine asgari otonom, azami vere-
ceklerine inanarak, ihtilale olarak msl-
man Trklerin siyasi partiler ilerici din
iftiler, kyller 1917 ihtilaline fiilen Yagoda ile
dizilen Feyzullah Hoca ile Akmal zbek Mnev-
ver Kari, Sultan Galiyev, Hanefi Muzaffer, Neriman Nerimanov, Mol-
la Nur Vahitov, hatta Resulzade Emin, Zeki Velidi (Togan) gibi benze-
ri milliyetiler, Kolosev'in daha 1917'lerdeki rte-
cek ve Rus yzndeki perdeyi indirecek, tarihe mal
Kolosev'in sonra, bir Kazak komnist lideri
olan G. Todjanov
"Kazak stepleri, mstemlekeciler, mcrimler ve zorbalar
Kazak komnistleri btn lkc
dir. Durmadan partiden Bugnk durum devam ederse,
Kazak ihtilalci byk bir mcadeleden vazgeip, o
halde Rus smrgecileri gelsinler kaderimizi tayin etsinler' diyecekler-
dir."17
Sultan Galiyev ve iin mstemleke lkelerinde
mcadelesi ister istemez burjuvaziden gasp edilen mevkilerin Rus ko-
mnistleri yol Bu sebepten mahalli Orto-
doks komnistler, burjuva reformizminin klasik prensiplerini destek-
lemeye
Kazak Komnist liderlerinden Smagul Sadvokasov, 20 Nisan
1926'da beyanda bulundu:
"Kazakistan' da bir sosyal ihtilal sylentileri beni
Bizler iin sosyalizm, en sade en basit ile bir demago-
ji olur. mcadelesi yerine Kazak prensiplerine uygun sosyal ba-
Sultan Galiyev'in gznde Rus smrgecileri iin N.E.P. (yeni
ekonomik politika -Novaya Ekonomieskaya Politika) mslman l-
kelerden Trklerden ve Rus olmayan bir alma
ve byk byk zlm idi.Ve Ruslar bu zulm so-
nuna kadar tatbik ettiler. Nitekim Rus Komnist Partisi Merkez Komi-
Trkiye' de Sol Hareketler\ 683
tesi 1921 parti iinde de bir temizlik organize et-
ti. 170 bine parti yesi, yani btn ye
25'i partiden Sultan Galiyev'in, N.E.P'in msl-
man lkelerden almaya ve bunun
sonuna kadar tatbiki, Enver da de tasdik
oldu.
Aksiyon olan Enver aksiyon ve teori-
ci Sultan Galiyev gibi, nceleri himayesi
bir mstemleke ihtilalinin 1920 Eyl-
l'nde Baku' da toplanan Milletleri Kongresi"nde En-
ver
"III. Enternasyonalde gvenilir ve bir
mttefik bulmaktan mes'uduz. bir olmayan Avrupa
emperyalizme bulu-
nuyoruz."
Bu tarihten iki sonra Enver Ordu ile Bas-
bulmak iin gnderildi20. bir grevi de
kent'te Sovyetler istila etmekti. Fa-
kat hayal Enver bu hayal szler-
le ifade
daha iyi ki, idealimi iin, empe-
ryalizmin ezilen iin, nce
bu halklar zerindeki Rus emperyalizmine son
Enver Komnist Partisinden Sultan
Galiyev Parti iinde mcadelesini devam ettirdi. sosya-
list ihtilali tekelleri alma ve kendi smrgeci menfaatleri-
ni kullanma mani olmaya Ve bu maksatla,
ve sosyalist ihtilalin mutlak zerinde de-
surette ve durdu. 1919
"Komnizm, Avrupa ihtilal hareketine ncelik vermekle cid-
di bir strateji nk kapitalist
Avrupa Asya Komnist
ihtilalin Sovyet lkeleri ile ala-
gayretlerinin yetersiz
Sultan Galiyev bundan sonra ihtilalin harekat
izdi. diyordu:
emperyalizmin elinden kurtarmak, yani burjuva dnya-
ya ldrc darbeyi indirmek iin"23 ihtilal
mazlum milletler yani smrge mil-
11 fikri Stalin ve Zinoviev gibi Rus genellikle
Sultan Galiyev'in onlar-
dan nokta, bu fikri her yerde, bilhassa ve zellikle Sovyet ida-
Sultan Galiyev'in n
"Asya Turan
Sosyalist Devleti"
dar
blge
kalan Zeki Velidi Tagan ve
Mehmet Emin Resulzade
geliyordu
6841 Aclan
ar zulmnden
yolunu
Sovyetlerle
yapmaktan
inanarak devrime
Turar devrim
sonra ilk
idam edilen isimlerden
resi lkelerde tatbik etmek idi. Sosyalizmi
(Komnizmi) Asya'ya bir lks olarak yaymak
iin bu lkelerin mslman (Trklere) gveniyor-
du. Ona gre sosyal adaletle bir yo-
ktu. Sosyalizme ve onun mani
idi. Sultan Galiyev'in fikirlerinin teoricisi Ha-
nefi Muzaffer
"Her sosyalizmle (Komnizmle)
nk dar bir milliyetilik asla
tecviz edilemez. bir dindir, evrensel-
dir. islam toplanan btn insanla-
ilan ve kabul eder"24
Sultan Galiyev'in bir ka safhadan ibaretti:
- defa Volga'da bir mslman sosyalist devleti
- Bu devlete btn Trkler ve btn Rus
- Sosyal ihtilalin ve koloni lkelerinin kurtu-
mslman Trk devleti (Turan)
- Nihayet Asyaya dnk bir Enternasyonal-Komntern"
kurmak; bylece endstri smrge l-
kelerinin siyasi' hakimiyetini Galiyev'in
idi.
Sultan Galiyev, doktrinci red ediyor, ayni zamanda
teorilerini de bizzat tatbik etmek istiyordu. Bu cephesi ile tipik bir mar-
xist idi. Teori ile bir arada yrmedikten sonra, ne teo-
rinin ne de bir mana ifade biliyordu.
Daha 1917 Mslman Trk hareketinin sol ile
Bunun Sosyalistlerle de
Mslman Sosyalist komitesinin de bir yesi idi. bu komite
mahiyeti temayll idi. Sosyalizmi mslman
Trkler ve btn islamlar yaymak iin Molla Nur
Vahitov 1917 Galiyev,
kesin olarak Kazan h-
kumetinde Maarif ve Milliyetler meselesi ile Halk Komiseri ol-
du. Siyasi hayattaki kariyeri de bu 10 Ocak 1918'de
III. Rus Komnist Partisi Kongresinde, blgesinde bir Tatar-
Cumhuriyetinin fikrini ortaya atarak savundu. Bu,
Rusya' da bir Trk (Turan) devletinin ilk
Volga-Ural da seimi isabetli nk bu
blge Kazan ve Ufa gibi Rusya mslman Trklerinin gerek kltr
merkezlerini iine
5 1918'de Sultan Galiyev, Stalinin Milliyet-
Trkiye'de Sol Hareketler 1685
ler Halk Komiserler girdi. Bu tarihten sonra Stali-
nin mesai oldu. ay sonra da Molla Nur Vahitov
ile Milliyetler Halk tekrar Birlikte,
bir sosyalist (Komnist) Trk-Mslman temeli-
ni Bu ve daireleri (MUSBURO) Avrupa
btn islam ve komi-
teleri (GUBMUSKOM) Ufa' da, Orenburg, Kazan ve
Astahan' da kuruldu. Bu sosyalizmin Rusya' ya
islam lkelerinde ve yaraya-
yeler ve delegeler gelecekteki Trk-
Mslman devletinin btn Asya ve smrge
ihtilalci roln zerinde
Pravda
Cumhuriyetinin bir ihtilal nvesini edip buradan
olan ayaklanma btn
yoruz"27
Sultan Galiyev'in (Trk), hatta Pan-Asya komnizmi
grnyordu. Sadece, bir siyasi ki, bu
otonomiyi yetecektir.
1918 Molla Nur Vahitov, Moskova'da Mesele-
leri blgeler kongresini Bylece
Mslman-Trk sosyalist ve btn Rus-
yaya bir parti kuruldu. Bu yeni Merkez komitesinde
Sultan Galiyev de Galiyev zamanda, btn Rusya' daki
Trk Moskovada Kongrenin de
idi. Bu kongrenin bir niversitesinin kurul-
da Ama bu andan itibaren de glkler
Galiyev' e Stalin harekete geti.
6 1918'de Kazan, Beyaz Rus
dan edildi. Molla Nur Vahitov on-bir gn son-
ra dizildi2S. Bu Galiyev, ka-
lan kesin olarak an-
ki, mahalli kltrlerin
ve yol Bunun
iin ilk olarak Zeki Velidi (Togan) gibi Trk milliyetileri
ile aramaya Zeki Velidi (Togan) o
Hkumetinin idi.
1918 Kazan Beyaz ek geri
Rusyadaki mslman Trk komnistleri Moskova' da bir kon-
gre daha aktettiler. Bu Kongrede Stalin ile Galiyev ilk defa
Ve iki lider oldu. Stalin, mslman
Trk Komnist Partisinin, Rus Komnist Partisine iltihak etmesini tek-
Sovyet devrimine mit
birlikte, daima
bir olarak kalan
Trk
Galiyev'in en
Molla Nur
Vahidov devrimin ilk
birisi
Stalin devrim
temizlik hareketi, ikinci
Dnya
kadar toplu bir katliama
Rusya, deta
byk bir kye
6861 Aclan
lif etti. Fakat mslman Trk Komnist Partisinin lideri Sultan Galiyev
(Molla Nur Vahitov'dan sonra onun yerine Stalinin
yeni ve bir proje ile Federatif esaslar dahilinde Rus Kom-
nist Partisi ile ve mslman Trk Komnist Partisinin
Trkistan, Kafkasya, ve Volga delegelerinin
bu teklif, kongrede kabul edilmedi. Bu kongrede mnaka-
edilen nemli meselelerden biri nitarizm-Federalizm meselesiydi.
temsil eden Zeki Velidi de nitarizm idi.
sonunda her iki proje de tadil edilerek, Rus Komnist Partisi iin-
de bir mslman blmnn, yani
de karar mslman Trk Komnist Partisi Merkez Komitesi,
mslman Merkez brosu halinde geldi ve Rus Komnist
Partisinin Merkez Komitesine nitarizm galebe
Merkez Komite, Stalinin idi. Sultan Galiyev ise, Par-
ti haliyle alelade bir Merkez Komitesi yesi olu-
Stalin bundan sonra Galiyevle yumu-
iin, mslman-Trk komnistlerinin ile
bir kpr kurmaya muktedir beyan etti. Bylece Rus Ko-
mnist Partisi Merkez Komitesi, hakimiyetini btn mslman Trk
zerinde kurdu. Ve MUSBURO ile GUBMUSKOM'un ma-
halli kontrol Mslman Trk komnizmi
kendi bir Uralsktaki i Sultan Galiyev'in
yeni bir darbe indirdi. 1919 Sovyet hkmeti Ze-
ki Velidi'nin (Togan) milliyeti hkmeti ile bir
zerine
Devletinin projesi suya Mart
Merkez Brosu, Rusya ve Milletleri Komnist
Merkez Brosu olarak Buna Tatar, Trkmen, Azer-
baycan ve blgeler dahil edildi. Bylece mslman Trk
projesi de oldu.
bir sre sonra meseleleri selahiyetleri
daha da ve bir ile By-
lece 1919'dan itibaren Sovyet Hkmeti, otonom kazanmak isteyen
Mslman kurma bir
Mslman Trkleri bir kontrol Sultan Galiyev'in aba-
ideolojik problemlere bu ko-
lonilerde ve bilhassa (Asyada) makalesi-
ni
Bu makalelerinde Sultan Galiyev, roln
Moskova'da toplanan II. Pan-Rus Milletleri Komnist
kongresinde Stalin, komnistlerin yetkilerini biraz daha
Trkiye' de Sol Hareketler 1687
Sultan Galiyev'in Komntern iinde bir Mslman -
Trk Komnist Partisi kurma kongrede inatla red edil-
di. Galiyev - Ural Cumhuriyeti teklifini tekrar ileri sr-
dyse de, bu da gene kabul edilmedi.
Stalinden gelen Sultan Galiyev 1920
hala komnist mslman Trklerin li-
deri idi. Milliyetler Halk olan Jizn'Nat-
sional'nostej gazetesinin editr, Milliyetler Halk Komiserli-
de yesinden biriydi.
Galiyev, tekrar Komnist Partisi Merkez
Komitesine Cumhuriyetinin iin teklifte
bulundu. Fakat bu sefer Stalinden kesin red
Bunun zerine Galiyev de muhalefete geti. bir sre sonra ister
komnist olsun, ister btn mslman ileri gelenleri; Sultan
Galiyev, Zeki Velidi (Togan), Tursun Baytursunov ve daha
Moskova' da gizli olarak bir aktettiler ve gizli (illegal)
bir kurdular. ve Terakki" ismini alan bu gizli cemiye-
tin gayesi
Trkleri \ Sovyetleri daresinde mevkilere getirmek;
Trklerin maarif belli bir yer etmelerine
mak;
gibi anti-sovyet ve anti-komnist milliyeti
la gizli kurmak.
Bu sonuncu iddia, Galiyev'in ileri srld.
Sultan Galiyev mazlum milletlerin Asyaya
yaymak isterken, Sovvet hkmetinin kendisini her vesiley-
le
1920 SOVNARKOM'un bir kararnamesi ile Tataristan-
da bir ASSR Cumhuriyeti kuruldu. Bylelikle Galiyev'in Dev-
letleri jurma bir kere daha darbe oldu. Tam bu
Moskova. Azerbaycandaki Gence ka-
na Eyll 1920' de Milletleri Kongresi" Baku' da toplanarak
Galiyev'in son mitlerini de Bu kongre mstemlekelerde bir
genel ayaklanma iin bir cihad beyannamesi ama, bunun de-
Zinoviev'in, bilerek veya ile ntrali-
ze oldu. nk Zinoviev, mstemleke mcadelesi
tezini ortaya atarak, Mustafa Kemal Anadolu
Milli rejimine hcum bu arada kongreye
olan ve gibi komnist olmayan delegeleri fkelendir-
O mahalli ol-
du. Mslman ve Trk tutum, Rus Komnist Partisinin bir
Komntern iinde
mslman Trk Komnist
Partisi'ni kurmak Sultan
Galiyev izgisinde Trk
en byk
hedefiydi. Ahmet
Baytursunov da bu
rgtlenme iinde bulunan
6881 Aclan
sonraki X. Kongresinde Sultan Galiyev, Safarov'un
ile Rusyadaki Trkler iin bir defa daha milli kltrel otonomi talep et-
ti. Stalin bunun bir ihtilal olup, insanlar nefreti tah-
rik syledi32.
Bu kongreden sonra Ruslarla, lkeler
Enver 192l'de hareketine dnd ve
birka ay sonra da oldu. Sultan Galiyev, Rus
tehlikenin idi. Bunu nlemek gayesi ile mitsiz bir
de, endstri bir muvazene etmek iin
mazlum milletlerden . bir kolonyal Komntern
teklif etti. Sosyalizmin Rus mslman lkele-
re istedi. Cumhuriyeti, bu dnyaya,
den nce Trkiye'ye bir ihtilal penceresi
Bu SOVNARKOM Veli
1927' de zerine lanetlendi.
1921 Sultan Galiyev Jizn'Natsional'-nostej gazete-
sinde, Trk lkelerindeki zalim yerdi. "S-
vari ile adam ldrme yerine, daha insani ve daha
elastiki istedi.
beslenmesi, ileri srd. ve fikirlerinin
komiserlikteki Tataristanda bir ko-
misyonu gstererek ispat etti.
Bu Sultan Galiyev'in sratle gzden
mani 1923 Moskova'da Komnist Partisinin XII.
Kongresi
Bu Kongrede Stalin, Grcistan milliyetileri ile Sonu:
mahalli Rus ile birlikte lanetlenmesi oldu.
Bundan bir ay sonra da (1923, Sultan Galiyev tevkif edildi. Ko-
mnist Partisi Merkez Komitesinin IV, kesin olarak
Partiden kovuldu ve hkm giydi.
Gerek bu konferansta, gerekse Kirov "Sul-
tan Galiyev ile rapor, gizli polise en saf edebi-
yatlarla doludur.
Rapor, Galiyev'i Komnist Partisinin koynunda bir kar-
ihtilalci, milliyetilik ve milliyeti bu arada Basma-
yapmakla; hepsinden nemlisi, Rusya da ayni
kurdurup "mazlum milletlerin emperyalizmin bo-
engel olmakla" suluyordu.
O Sultan Galiyev ki, mazlum milletlerin, bilhassa Asya
Bundan sonra Sultan Galiyev
1923 Mslman-Trk milliyetilerinin tasfiyesine
Trkiye' de Sol Hareketler\ 689
1937-1938 ve komik mahkemelerine kadar bu
tasfiye, zalimce
Sultan Galiyev'in 1927'de bir ara serbest biliyoruz.34
1928'de tekrar tevklif edildi. 1929'da tekrar muhakemesi
ve bilinmeyen bir tarihte Moskova'ya gnderildi. Ve orada "Halk
ilan edilerek 1937'de idam edildi.
Ek Bilgiler
1927 sonra Sovyetlerin Kon-
vize alarak Moskova'ya giden Baytar Salih da
1930 bir kolhozda ldrld. Baytar Salih'le birlikte 1. Cihan
Harbinden sonra Rusya'ya olan Trkiyeli komnistlerden
1000 da tasfiye edildi srld, dizildi. Gvenilir bir
gre Hikmet, bir gaze-
tecisine beyanatta, 1930'larda Rusya'da bulunsa idi Trkiyeli
komnistlerin
"Yn" "Asya'da Marksizm ve Milliyetilik
eserin H. C.d'Encause ile Stuart Schram; Sultan Galiyev hak-
verdikleri bilgilerde zetle demektedirler: "Baku Kongresin-
den hemen sonra, orada kararlar, Rusya' da uygulanarak Milli Ko-
mnist Hkmetler engellenmeye ve milliyeti kadrolar tasfiye edilmeye
Krizin en yksek 1923'te milliyeti ve he-
men btn yerlilerin mahalli grevlerinden yerlerine
"Proleter getirilmesi
Bu temizlik hareketinin en gze arpan Sultan Galiyev ad-
bir Tatar komnistti. Ekim hemen sonra Milliyetler Ko-
Stalin'in yapan bu maalesef
pek az Galiyev, 1923'ten itibaren, hcuma
Komnist Partisinden kovulduktan sonra, ancak rakiplerinin zikrettik-
leri metinlerde bulunan ve eskisine nazaran ok daha radikal fikirleri
ile O, ve lkeleri temel ve bu-
nun belirterek mslman or-
taya "Mslman halklar, proleter
proleterleri ile Fas ve Efganistan proleterlerinin ekonomik du-
byk fark Mslman lkelerin milliyeti ha-
reketlerinin sosyalist bir ihtilal hareketine sahip iddia edile-
bilir.' Sultan Galiyev III. Enternasyonalden ve ileri lkelere
proleter milletlerin savunan kolonial bir komnist en-
ternasyonalinin ngryordu" ...
* * *
Mnih'+e Trke "Dergi"de B. Sleyman
Tekiner, Galiyev
690 1 Aclan
" .. devrinin en ileri gelen cedidci lideri Mir Seyit
Sultan Galiyev idi. Kendisinin, Rusya
etmelerini ngren malum tezi ana prensipleri ihtiva ediyordu;
1- Gerek Ruslar, gerekse Mslmanlar iin mutlak bir siyasi ve
kltrel
2- bir din olarak de, genellikle (mslman hayat
ve kltr vahidi) olarak
3- ncesi cedidizmin "mterakki' hatla, ihtilalci nitelikte ol-
hususunun
4- Sovyetler btn mslman milli ve
idari ynden byk bir Trk-Mslman TURAN cumhuriyetinde bir-
5- Ekim kuvvetinin Avrupa yerine Asya tevci-
hi. Bu hareket Komnist Enternasyonali ile mttefik, fakat esas
ile bir (Smrge Beynelmileli)nde ile, tekmil
tabi ve tabi Emperyalizminin hakimiyetinden kurta-
matuf ( ... )Sultan Galiyev ve bu
ile dediler ... Mnih, 1964, Nr.
35/36, s. 64 - 65, "Bugnk Tataristan - tenkid gz ile icma-
li - Prof. V. Dubrovskiy, "Tataristan Muhtar Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti Tarihi" Kazan, 1960, vesilesi ile Sultan
Galiyev' den bahsetmektedir:
"1923'te Sultan Galiyev muhakemesi, Komnist Partisi ve
Sovyet evresinde Trklerle Ruslar ok bir ih-
yer gstermekte idi. Rusya Komnist
evik) Partisi Merkez Komitesi, Milletler en sorumlu
olan Sultan Galiyev'i 4 1923'te Partiden ihra GPU
(Sovyet Siyasi Polis da onu derhal tevkif Sultan
Galiyev ortadan kayboldu. Sultan Galiyev'i mahkum eden resmi mah-
keme, ancak sonra ortaya ve 1929'un Ta-
taristan Komnist Partisinde temizlemeden sonra, Sultan
Galiyev Enbayev, Muhtarov ve
leri gibi sorumlu idarecileri Sultan Galiyev tevkif edilince, ortak birdi-
leke ile onun derhal serbest Tataristan' da
ve Sovyetler dahil Trk cumhuriyetlerinde Sultan
Galiyevler iin, Rusya K. P. Merkez Ko-
mitesi, Haziran 1923'te Moskova'da Milli Cumhuriyet ve eyalet so-
zel bir Bu Sul-
tan Galiyev'in cinayetleri bir rapor ve milliyetilere
ok sert ihtarlarda Kitap mellifleri (yani 1960
Kazan' da Tataristan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Tarihi ya-
A. S.) Sultan Galiyev'in cinayetleri ile
Trkiye' de Sol Hareketler\ 691
dkmektedirler. Ne var ki btn bu cinayetler -ibarettir:
ne o, ne de ideal Rus olmak ve ha-
kimiyeti kabul Sultan Gallev' e atfedi-
len-gya burjuva devletlerinin bir peyki yapmakya
gibi su, ok ve hi bir esasa
nk bir devletle bir yoktur.
gibi Sultan Galiyev'den sonra, Sovyetler
cumhuriyetlerine mensup bir ok Trkler de GPU
Trkler zerinde bu siyasi bir
gzn ve Moskova kolonyal sosyalizminin mahiyet ve iyz-
n grmelerine Kitap melliflerinin fikrine gre 1928- 1929
Sultan Galiyevciler, Buhara, Azerbaycan,
tan milliyetileriyle hedef ve gayece ve Sovyetler
Komnist Partisine ve Komnteme koymak iin kendi
partilerini kurmaya ana meselesi, milli
cumhuriyetlerdeki Sovyet hkmetini devirmek ve Sovyetler
nin Trk lkelerinden yeni mstakil bir TURAN Devleti vcuda getir-
mekti. Tataristan Eyalet Komnist Partisi Merkez Komitesi plenyumu,
1929'da bu meseleyi ve zerinde Trklerle
Moskova bu ihtilaf bilahare Tataristan messeselerinde ya-
temizleme ile Moskova, Sultan k-
kn kurutmak iin, 1932'de Tataristan Komnist Partisinde ikinci bir
temizleme Ne var ki bunda da bir elde edileme-
di. Zira milliyetilik fikri hapse
* * *
konuda, Zeki Velidi Togan "Bugnk Trkili (Trkistan) ve
Tarihi" eserinde da karineyi
geen Baku Kongresinin Eyll'de Baku'da akdine
msaade edilip, o mnasebetle biz de gizlice Baku'ye geldik. Burada
Mustafa Suphi siyaseti bulunan Trk Komnist i
daireleri ve daha bir resmi hkmet dairesi, bize
gizli milli meselelerini ve bu kongrede bahis mevzuu olan me-
seleleri mzakere iin merkez oldu. ari olan bu dairelerde
mzakerelerimizi Kongrede Zinoviev ve Radekler,
bir koyun srs ile herkesin birka hafiye
tayin edip takip ettiklerinden ve celselerden
bu itima birok sovyet fikirlerini
Zeki Velidi Togan, nmze cevap bekleyen seriyor,
ki:
1. Mustafa Suphi, Milletleri Sultan Galiyev'in
muavinidir. Ruslar ilkin ondan kurtulmak iin, kendisini Ankarayla uz-
Kars'a Mdivani bir hey'etle gelen
6921 Aclan
Mustafa Suphi, Erzurumdaki tepkiden sonra 14 veya 11 kalarak Trab-
zon' a, Rusya'ya dnmek iin geldi. Orada Mustafa Suphi'nin
Yahya Kahya ve Kk Talat Milli
geirmek ve Mustafa Kemali tasfiye ile
Enver Mustafa Suphi onu ve ar-
yok etmeye karar verdiler. Mustafa Suphi ve 28
- 29 Kanunisani 1921'de Karadeniz'de ldrp cesedlerini sulara
Ankara gl bir ihtilalci iin tabi ki zeri-
ne Ruslar ise Mustafa Suphi' den iin memnundu-
lar. nk len, 1923'ten daha Lenin'in komnist par-
tisinden kovulan ve 1929'da ldrlen Sultan Galiyev ise Ruslara
olmak zere kolonyalizme isyana eden stra-
tejinin nderi, teoricisi ve eylemcisi idi. Turan Devleti kuracak ve empe-
ryalizme mazlum milletlerin bu Trk devleti ede-
cekti. Galiyev hareketinin bir ise eski devletinin
yeniden Turan ismi ile idi.
2. Sultan Galiyev ve Mustafa Suphi, Rusya'da Zeki Velidi Togan
ile mutlak Zeki Velidi,
1969" eserinin 288 ve 289. bunu kesin olarak teyid eder.
Zeki Velidi'nin 289. sayfada: "Sultan Galiyev'in bizden bir
Komnizme bizim gibi bir zaruret bizzat buna inanarak in-
tisap ve samimi olarak din idi" demesi
Sultan Galiyev gibi belki Mustafa Suphi de partisine
tahakkuk ettirebilmek iin Zeki Velidi gibi "bir za-
ruret intisap Sultan Galiyev'in, o zamanlar Kazan' da
olan gazetesine mektuptaki
cmle Zeki Velidi'nin ile
"Mazlum milletime byk sevginin yatan
sebebiyle (milletimin iin) girdim." Sultan
Galiyev, din da Rus emperyalizmine
temel unsuru kabul ediyordu. O, ar ve Sovyet em-
peryalistleri ile daima din smrc yobazlara
idi. Galiyev'in Hanefi Muzaffer'in (Zna-
mya Revulyutsii) de 1918
"Mslman halk (Trkler) yani koloni halk, rus al-
nk Ruslar gerekten ezilen bir hal-
Bundan mslman Trk lkelerindeki milliyeti hareketler
gerek sosyal ihtilal hareketleri
Sultan Galiyev'in "Mslmanlar Din Propagan-
da "Jizn Natzionalnostey"in 14 ve 23 1921 ta-
rihli Bu Zeki Velidi'nin gibi
onun din yorumlanamaz. Aksine, Galiyev bu
Trkiye'de Sol Hareketler\ 593
mslman Trklerin hcum eden sert bir
de Galiyev'e gre, Asya Trkleri
tirici bir unsurdur. Cehalet nedeniyle Trklerin her bir kabilesi
kendini bir millet Bu da Rus emperyalizminin
Galiyev, bu islamiyeti Rus kolonyalizmine
sosyal bir ihtilal olan potansiyel g olarak kabul
geen makalelerinin ilkinde, Galiyev, Zeki Velidi'nin
cerheden yazar:
" ... durumunu tayin ve tasrih eden esas unsur, bunun
son bir hak dini (Byk) dinleri en gen-
ci islam dinidir. Bu islamiyet en ve icra nfuz
en gl olan bir dindir. dini sosyal ve politik un-
en iyi bir muhafaza Halbuki dinler, saf-
sataya yer vermektedir. Mslman hukuku bir
kanun ve asli hkmleri kapsayan bir dsturdur. Bu kanun mminle-
rin btn dnyevi tezahrlerini idare eder. Bu dsturun iinde,
dua toplumda, aile iinde, gnlk hayatta
hareket en kk kadar tarif edilmektedir.
Bu hkmlerin byk bir tamamen msbet bir karaktere haiz-
dir. mecburi Hz. Muhammed'in Ha-
disini kafidir. Bu Hadiste denilmektedir: (Ultibul il-
ma Min-Al Mahdi ilal mezara kadar ilim tahsil ediniz.)
Ticaret ve mecburiyetini, byynceye kadar
tim verme hususunda ebeveyne terettp eden mecburiyet, medeni ev-
lenme messesesi; suyun ve hususi mlkiyet al-
hurafeye tel'in edilmesi, ya-
sak kumar men'i, lksn, al-
ziynetin ipek elbiselerin giyilmemesi, alkoll ikilerin
iilmemesi, ve (bu son nokta Kuzey
Afrika iin ok nemli idi) ayni veya veya para ile (zekat,
vergileri deme hususunda ve ilerici bir sistemin mevcut
tebarz ettirmek kafi gelir.
aile ve verasete ait hukukunda da msbet prensipleri
mevcuttur. nk, daha kaleme vakit, hatta daha bi-
le putperest durumunu tanzim ediyordu. Nitekim, mesela,
Hz. Muhammed'in teaddd Zevcat Hadisini, dini
ile olan bilginler, Hz. Peygamber'in poligamiyi tahdit etme hu-
susundaki arzusunun bir ifadesi telakki etmektedir-
ler. ve siyasi amilleri ihtiva etmesi hasebiyle din olarak
dini dinlerden daha abuk mminlerinin ruhuna nufuz etmekte-
dir. din durumu dinlerin ruhban
na nazaran daha bunun en iyi delili olarak gsterilebilir.
694 j Aclan
Misal olarak, bizden Rusyadaki mslman ulema ele ala-
Ruslarda bir ruhani dairesinde 10-1200 bulunurken
mslmanlarda bir cami 700-1000 gelmekte ve her camide
ruhani daireye mensup ye, yani molla, bunun muavini mezzin
hizmet grmektedir.
Mslman ulema kuveti bu zmrenin mslman sekene-
ye nisbeten itimai ve siyasi durumu ile de izah edilebilir. Molla,
zamanda hem hoca (dini ayinleri icra etmekle grevli) hem de
mendir. (Her cami bir din okulu-mektebi veya med-
resesi Molla, evlenme talaktan ve verasetten
iin, hem hakim, hem de bazen doktor vazifesini grr. Bundan
ka, mslman ulema seimle tayin edilebilen trdendir ki, bu da
onun durumunu mesela, Rus ruhban nazaran daha da
st makamlar tayin olan Rus papa-
mridleri nezdindeki otoritesi, Tatar ile z-
bek kendi mahallelerindeki daha Bu
sonuncular, gibi telakki ediliyor ve bundan
daha byk bir ilgi Molla ve ule-
malar hem daha demokrat, hem de halka daha idiler; bu itibarla
daha byk bir prestije yani itibara sahip bulunuyor ve zerin-
deki tesiri Rus mjik zerindeki nufuzundan daha byktr"
Resmi Sovyet destalinizasyon hareketine Ekmel
Feyzullah Bucharinci Trk liderlerini temize
Sultan Galiyev'i hala burjuva hain ilan etmesi dikkat
ekmektedir.
3. Mustafa Suphi, Zeki Velidi'nin de ifadesinden g-
re Bak kongresi Asya mslman Trk milliyetilerine yar-
Zinoviev ve Radek'in EKA (Rus Gizli Polisi)
takibinden Mustafa Suphi bu grevi elbette Sultan
Galiyev'le Zeki Velidi'nin (S. 289)
lar bu
"Mir Seyid Sultanaliyev 1929'da ve onun 1937
de idam edilirken, Pravda ve gazetelerinde Sultan Galiyev'e
memleketlerde olup emperyalistlere eden Zeki Validov ile
temasta bulunmak isnad olundu) diye
Hakikatte ise Sultanaliyev ile benim aramda ben Rusya' dan
sonra hibir temas Fakat Sovyet gazetelerinin
Sultan Galiyev ile Validov'u birlikte bir (milli ideoloji ve kur-
dular mealindeki ise ve bu ideoloji Kalinin
Komisyonunda Tatar ve nehri boyunca
Hazar denizine kadar uzanan iki Rus vilayeti ile fiilen ve nihai olarak
siyasetinin kabul husule ... "
Trkiye' de Sol Hareketler\ 695
Elbette bu Milli ideoloji ve Milliyet-
ler Sultan Galiyev'in muavini olan Mustafa Suphi'nin
de byk belki de "Milli"
l Benningsen'e gre; ve Terakki" ismini bu
Galiyev, Mustafa Suphi ve Zeki Velidi Togan, Tursun Hoca-
yev, Baytursunov gibi kimseler dahildi ve anti-Rus ve
program
a. Trkleri Sovyetler idaresinde mevkiine getirmek;
b. Trklerin maarif belli bir yer etmelerine a-
c. gibi anti-Sovyet ve anti-Komnist gizli
yapmak.
4. Sreyya Aydemir'in 1968 Sovyetler Birli-
gezide, bize gre Moskovadaki Trkoloji Ensti-
ts'nde Enver Sultan Galiyev'in En-
ver ziyaret hususunu Enver el ile
tr. Biz Sultan Galiyev - Enver gizli Musta-
fa Suphi kuvvetle Elbetteki bu,
o zamanki Rus gizli polisinin gznden Ve Mustafa Sup-
hi'nin temizlenmesine karar Mustafa Suphi'nin ldrl-
iki sonra - Sultan Galiyev'in tasfiye edilmesi ve 1937
da da ldrlen Galiyevciler - 1000 kadar Trkiyeli ve Mus-
tafa Suphi ekolne komnistin ldrlmesi zerine de ciddiyet-
le
5. Btn bu hususlardan sonu ki, Mus-
tafa Suphi'yi Ruslar ve 192l'lerde o olan
Ankara hkmetinin zaafiyetinden istifade
6. Bugn Trk komnistlerin her 28-29 Ocak' ta Mustafa Suphi'yi
bir nk llerin dili
yoktur ve ller
7. Mustafa Suphi ve ldrlmesine tekaddm eden
gnlerde Sovyet sefiri Aralov Anadolu' daki Mustafa Suphi ko-
lunu M. Kemale ihbar
Alexandre Benningsen, Sir Olaf Careo, Prof. Zeki Velidi Togan,
Chantal Lemercie Quelquejay, Serge A. Zenkousky, Richard Pipes,
Ivar Spector, Abdurakhman Aytorkhanov, Dr. Baymirza Hayit, E. H.
Carr, Geoffrey Wheeler, Gothardt Jaschke gibi nl Sovyet ve pantr-
kizm bu konuda - ve bizi teyid edecekleri
pek ok dkmana sahip
6961 Aclan
Sekizinci Blm
1- Report on the Soviet Union, Alexander Tsamaia, New York, 1966,
2- Konu daha malmat iin, Bknz., Dr. Baymirza Hayit,
Trkistan' da Hareketi, 1999, Ankara; A. Recep Baysun, Trkistan
Hareketleri ve Enver 2006,
3- "Critical Notes on National Questions", V. !.Lenin, Paris, 1952
4- A.y.e S, 87
5- "Hasha Rabochaia Gazeta", Nr. 3.
6- "Rote Spuren im Orient", Gnther Nollau-Hans Jrgen Wiehe, Kln, 1963,
s, 95-111.
7- Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam bu konuya
kendine has ironik slubu ile temas eder.
8- Bu konuda esas kaynak; "The Middle East in Transition", Frederlc
A. Preager Inc. U.S.A., 1958. Bknz. A. Benningsen'nin "Sultan Galiyev: USSR
and the Colonial Revelotion" s, 398 - 414; daha malmat
iin son iin Bknz., Erol Kaymak, Sultan Galiyev ve
Smrgeler Enternasyonali, 1994,
9- Sultan Galiyev'in bu "Yn" dergisi sosyalist-
lerin benimsedikleri
10- "Znamya Revolyutsii", Nr. 44, 8 Mart 1918.
11- Burada "Milll yer yoktur" diyen
"Yn" dergisi ile "Kadro" hareketinin beyni Sreyya Aydemir'f
lamamak elde Sreyya Aydemir'in 1927'de Komnist Partisin-
den 'niin da burada
12- Arsharuni ile Gabidullin'nin: "Oerki Panislamizma i Pan Trkizma v Ros-
sii", s, 78-79, Moskova, 1931
13- Sultan Galiyev Shching, Anti-Religiosnik", "1930, Nr. 5, s. 21,
Arsharuni. Bu gnmzdeki temsilcilerinin "Yn" Dergisi evre-
sinde sosyalistler Bknz. "Yn" dergisi, Nr.
39, "Sosyalist Gerekilik" makalesi. bu gurup
sosyalistin organize "Milli Cephesi" hareketine niin
CHP'nin ve burjuva partilerinin gerici kesimlerinin
daha iyi
14- A.y.e., s, 28
15- Gnmzde Cezayir milliyetilerinin yrt-
tkleri milli Komnist Partisinin ve
hele Cezayirli milliyetilerin Sosyalist Partisi liderlerin-
den Jules Moch'un genoside tabi Sul-
tan Galiyev'in ki niteliktedir.
16- Gazeta", 28 1917
17- No. 15, Mart 1922
18- Partiinova Stroitel'stva v Kazakhstane" Lekerov, Almaata, 1936,
s. 177179.
19- SSCB Komnist Partisi Tarihi, Moskova, 1940, s. 270. (Trke ba-
Trkiye' de Sol Hareketler J 697
20- "Trk Kltr" Dergisi, Eyll 1964, Nr. 23, s, 42- 43, Prof. Dr. Yar-
"Muhtar Trkistan ve Orda Hkmetleri ile Hareke-
ti tesbitlerde "Son olarak Trkistan' da
milli muhtar hkmetin Sovyetler sonra Rus istila-
genel halk hareketi' zerinde
durmak hareketi, Trkistanda istiklal mcadeleleri ta-
rihinde ok nemli bir yer eder. Bu harekete bir halk ola-
rak Sovyet Rusya milli mcadele olarak
vermek gerekir ( .... ) Trkistan iyi bilen bir Sovyet idarecisi olan Ge-
orgi Safarov yazar: hareketi bir taraftan Kokand- muhta-
riyetinin ortadan ve smrgecilik sonucun-
da meydana gelen milli egemenlik mcadelesi ve te yandan, ikti-
sadi kriz ve ( ,.. ) O devirlerde Trkistan Cephe-
si bulunan Frunze'nin gre,
"Sovyet tahakkmnden kurtulma ve Mstakil Mslman Devleti Kurma
idi ( ... ) hareketinin btn lkeye ok
halk olma devri 1918 - 1923
21- "Pod Znamenem Novyi Vostok, Ur. 4, 1922 s, 95; Daha
malmat iin Bknz., Okay Kurt, Enver 2007,
22- "The Socialist Revolution in the Orient" Jizn 'National' nostei, 10- 12 Ekim,
2 1919.
23- kaynaklar, 2 1919.
24- "National And Religious Problems", Hanefi Muzaffer'in risalesi
Bu konudaki bilgiler Arsharuni ile Gabidullin'in
25- A. Battal Taymas, "Kazan Trkleri", s, 207. Sultan Galiyev diyor
ki: "Bu lkede Sovyetlerle ekici vaidlerinden millf gayeler
faydalanmak Seyidgaliav, Muhtarov gibi "Milli
Komnistler; hapse srgne gnderil
yok konuda kanaatleri iin Bknz., Rus
1998,
26- Molla Nur Vahitov ile Sultan Galiyev'in ettikleri Komnist Sosyalist
Mslman Trk tertip konferansta gelecekteki Msl-
manTrk Devletinin isliim olmayan mstemlekelerin
- Mariler ve gibi.
27- Pravda, 1,5, 11, 18 1918.
28- Troki, Molla Nur Vahidov'un dizilmesinde bizzat oldu-
ve Kazan'a bilerek Konu
Bknz., L. D. Troitski, Stalin, 1953, Faris
29- Jizn 'Natsionai' nostei, 24 1918.
30- Ayni Eser, 2, 2 Ekim ve 2 1919.
31- Pravda Vostoka, 18 1934: Tursun Hocayev ile ilgili makale.
konuda daha malmat iin Bknz., Erol Cihangir, (Tere.) Arif
Sultan Galiyev 2008,
32- "Revolyutsiya i National'nostei" Nr, 11, 1933.
6981 Aclan
33- T.K.P. Merkez Komitesi yelerinin te biri o (1921 - 1922) Tatar-
lardan 1925 T. K. P. Hikmet, Sadrettin Ce-
lal (Antel), Hasan Ali (Ediz) yolu ile Rusya'ya da
Galiyev'in mslman zerindeki nfuzu ortaya
34- Bu serbest 1927 T.K.P. ile
var bilmiyoruz. gibi o tevkifatta Trkiye' de
Galiyev'in yolunda yryen bir komnistler T.K.P.'den
Ve sosyalizm Trkiye' de bugne kadar uzayacak olan yeni bir hareketin
idi.
9 * Blm
Sovyetlerde Komntern
ve Trk
Komntern, btn dnya lkelerinde, komnizmin
da, komnist partilerinin bir rol
Ama Stalin'in Rus partisinin
ve Sovyet hkmetlerinin bir haline gelmesiyle de iflas
ve 1943 feshedilmesi dahi, Sovyetlere byk
faydalar Bununla birlikte, her iki durumda da komnist parti-
si eleman Komntern
dnya komnist faaliyetlerinde nemli yer ettiler. tari-
hinden sonra, iinde, bu ihtilal okuyan
ler, belli bir ideolojiye teorik ve pratik fikir-
lerle Gnlk politik aksiyonlarda rol ihtilalci
partilere nderlik ettiler, milli Teorik ve pratik fi-
kirlerin btn kendilerine
Komnternin gizli, bu okullarda Komnternin
O.M.S. (Otdyel Mejdunarodniy Svyazi) finanse
edildiler. Komntern Sovyetler idare eden bu
Sovyet maliyesi denen paralarla finanse eden
O.M.S. idi. Bu Ossip Piatnitski bulunuyor-
du. Bu zamanda Komnternin irtibat brosu idi. Beynel-
milel alanda faaliyet gsteriyordu. zel gizli ajanlar Ko-
mnternin Avrupa faaliyetleri iin grevlisi Jacob Mirov Abra-
mov 1921 den 1930 kadar Sovyetlerin, Berlin Sefarethanesinde
matbuat Oysa bu onun zahiri grevi idi. gre-
vi Komntern Almanya' da ve Avrupa' da 1937
byk temizlik ldrldl.
Lenin'in Teorisi
Lenin (What to do?) Ne yapmab? eserini 1902'de
Daha o Komnist fikrini savundu. Lenin'e
gre, burjuva memurlar, hekimler
700 1 Aclan
partiler de, profesyonel ihtilalciler okullar
1911 Lenin, Paris'in 20 km. olan Longjumeau'da ilk
defa ihtilalci bir okulu Bu okulun ok az
rencisi 1917 ihtilalinden sekiz ay sonra, 1918
Agit Prop faaliyete geti. (Agit Prop, Ajitasyon ve pro-
paganda) . Komnist Partisinin, VIII. Kongresinde ise, Merkez
Komitesinin kontrolnde Yksek Parti karar ve-
rildi (Mart 1919). Ve ilk defa bir Komnist niversitesi kuruldu. Bu ni-
versitenin ismi Sverdlov idi. Sverdlov, ihtilalin akabinde Agit Prop
organize eden bir ihtilalci idi. 1919 da bu okulun ilk direkt-
r V. Nevski idi. Lenin de bu okulda konferanslar verdi2.
Komnternin niversitesi
KUTV-KUNMZ VE SUN YAT- SEN niversiteleri
Komnist enternasyonaline nc edecek eleman-
lar Rus komnistlerinin idi. Partinin, IX. X. XI.
Kongrelerinde, komnist niversiteleri fikri
Plan, dnya ihtilaline ncler gre Muh-
telif lkelerden gelecek olan komnistlere, Lenin'in deyimine uygun
olarak Bu gaye ile 21Nisan192l'de ilk de-
fa, beynelmilel mahiyetteki Komnist niversitesi" faali-
yete geti. Rusa ismi Komunisticski Universitet Troujenika Vostoka
olarak bu KUTV olarak bilinmektedir. niver-
site, Komnist Partisi Merkez Komitesi ile Rus Komnist Par-
tisinin Merkez Komitesinin karar zerine :Moskova' da kuruldu.
Sovyet Cumhuriyetlerinin, komnlerinin, milli
devam edecekleri bu okul, Halk ida-
resi idi ve Sverdlov niversitesinin ders uygula-
KUTV'un 1921 715 idi. lkenin ve
Kafkas okula kaydolundular. Daha sonraki
da bu rakam ykseldi. 1923'te 62 lkeden 1015 geldi.
ler, ve koloni lkelerinin, Orta ve komnist-
leri idi. Yunanistan komnistleri ilk defa KUTV'a 1923'te geldiler. N.
Zachariades idi. Bu Yunan Komnist Parti-
si'nin yirmi sre ile Genel Dnya Sa-
sonra patlak veren Markos komnist ihtilalin-
de rol Son kadar menkub bir kimse olarak Mosko-
va' da Nerde bilinmemekle birlikte, muhtemelen "des-
talinizasyon" hareketi tasfiye 1923'te Trkiye Giz-
li Komnist Partisi de bu okula birok
KUTV'un iki seksiyonu Sovyetler gelen
Trkiye'de Sol Hareketler l 101
renciler; lkelerden gelen Stalin kltnn ya-
KUTV' dan gelen
teklifle niversiteye Stalin'in ismi de verildi6.
1925 KUTV'a elli lkeden geldi. niver-
sitenin resmi grevlilerinden Hindli Komnist M. N. Roy is-
tisna edilirse, zaferinden sonra Lenin hkmetinde
Stalin'in "Milliyetler grevinden beri
onun olan Gregoire Isakovitsch Broido, Y. Raiter, onu
takiben Boris Zacharovitseh Choumaiteski, niversiteyi Sov-
yetler bir olarak idare ettiler.
KUTV'un Komntem ile Sovyetler menfa-
atlerine gre Bunun
1923'ten 1937 - 38 gelene kadar bir tasfiye edil-
di. Hatta 1936 niversite, ve tasfiyesi
sonunda bir hale iin Boris Z. Choumiateski, Sov-
yetlerin Tahran
KUTV' daki Trk Komnistleri
Bugne kadar Sovyetler veya okumak mak-
Trkiye Komnist Partisi veya Sovyet Eliliklerinin gayretleri
ile Rusya'ya yollarla veya 1936
na kadar KUTV'da 1960'tan sonrada "Lumumba niversitesi"nde oku-
Rusya'ya kategori iinde
mtalaa etmek gerekir. Birinci gruba dahil olanlar, Rusya'ya tahsil kas-
di ile II. o gnlerinde po-
litikaya sonra vesilelerle Rusya'ya
da I. Dnya Rusya ile esir
1913'ten sonra Rusya' ya kaan ilk kafilede, son-
ra (1918), Moskova'da, Trk harp esirlerinden, Trkiye Komnist Par-
tisinin nvesini edecek olan yani "Trk Sol Sosyalistleri" guru-
bunu kuran Mustafa Suphi de bulunuyordu.
Mustafa Suphi'nin, marksist fikirlerle daha Fransa' da tahsilde bu-
1917 Rusya'da
zaman, ihtilalci fikirlere, teoride ve pratikte iin, ihti-
lale intibak
Mustafa Suphi, 1883'te Giresun' da devrin vali-
lerinden Arnavut Ali Bey, annesi Samsun Belediye Reislerinden
Halil Hilmi Beyin Memnune tahsilini Erzurum' da
sonra, da Galatasaray Lisesi'nde okudu.
Hukuk Fakltesini bitirdi. 1904 - 1905 tahsiline devam iin
Paris'e gitti. "Ecole des Sciences Politiques"e devam ederek, oradan
mezun oldu. Mezuniyet tezi, "Trkiye' de Zirai Hal ve
Sovyet
iopolitik gerekler zerine
kuruluydu. Bu gereklere
en nemli
uygun yolu
ynelik
komnist militan yetijtiren
niversitelerdi
702 j Aclan
ismini Tez, ekonomik evrelerinde ilgi
1911' de Fransa' da "Gney Zirai Kongresi" ne Bu
1
tez sonradan Roma Enstits da okunarak
Fransa'da Jean Jaures'nin etkisi al-
Sosyoloji ile ilgilendi. sosyologu Bougle'un dersle-
rini takip etti. Paris'te "Tanin" gazetesinin muhabir-
dndkten sonra "Tanin", "Serveti F-
nun", "Hak" gazete ve Bu arada "Bougle"un
Nedir?" eserini tercme etti. "Vazife-i Temeddn"
telif bir eser Siyasi ve Terakki
idi. "Hrriyet ve tuttu. gazetesinin
1912 "Yksek Ticaret Mektebi"nde
Hukukiye" dersleri veriyor, "Yksek Muallim Mektebi'nde
ve "Mektebi Sultani"de ilmi Sadrazam
Mahmut suikastte ldrlmesi ile birlikte "Hr-
riyet ve ile birlikte Sinop'a srgn edildi. Ve
oradan bir "milli mason kurmak gayesi ile 7-8 ile
birlikte Rusya'ya Ve ihtilalinin iinde nemli roller oy-
nayarak, 1918'de, Moskova'da Trkiye.Komnist Partisinin ilk ekir-
etti.
Mustafa Suphi ve onunla birlikte ihtilaline Tr-
kiyeli komnistler iin - Ethem Nejat, Kayserili Niyazi
Zekeriya, Mehmet Emin, Nazmi, Ltf Necdet, Ka-
Ali, Ahrriet Cevad v.s - bir komnist sz ko-
nusu Bu grubun himayesinde bir genler, o
Trkiye' den Moskova'ya geldiler (1919). Ve bunlar ilk olarak komnist
ihtilalinin pratik ve teorik meselelerini iin zel bir
den geirildiler. Hikmet, Vala Nureddin, Laz (Mara),
Hasan Ali (Ediz), Sreyya (Aydemir), Hsrev (Tkin) gi-
bi genler Sovyet Rusya' da ihtilalcilik gren ilk Trk komnist-
leri kabul edilebilir. Nitekim bu guruptan Hikmet sonuna ka-
dar bir Sovyet olarak Hasan Ali (Ediz) ve Srey-
ya (Aydemir) Trkiye dndklerinde bir sre Trkiye Komnist Par-
tisinin illegal grev Merkez Komitesi yeleri
olarak Sreyya 1927'de Komnist Partisinden
Bu gurup Trkler KUTV'un ilk idiler.
Sovyetler gren genlere genellikle, iktisat, sos-
yal ilimler tedris edildikten komnist btn ince-
likleri 1923'ten sonra, Moskova'da bu gen komnistler,
komntern stratejisine uygun bir Gerek eldeki
Trkiye Komnist Partisinin gre (193l'de Berlin'de ya-
Yolu" dergisinin 3. - 4. Bu
Trkiye' de Sol Hareketler 1703
dergi Dr. Hsn ynetilen T.K.P,
nin illegal idi),7 gerekse 1919-1920 te-
eden III Enternasyonal statsnn 2. maddesine gre,
mahalli komnist partileri, Merkezi Moskova' da bulunan
Komnist Enternasyonalinin Nitekim
1931'de Yolu"nda olan T.K.P. faaliyet
1. maddesinde idi:
Madde: 1 - Trkiye Komnist Paftisi, Komnist Enter-
nasyonalinin bir ile m..:adelelerini - Trkiye'nin
hususi iinde - Sovyetler cihan proletarya
ve komnizm lehinde bulunur. Sovyet Sosyalist
ile mttefikam, sosyalist
temin ve tesri edebilir ...
Bundan da gibi, bilhassa Moskova' dan dnen
cilerin de T.K.P. nin Merkez Komitesi kademesi, bu tzkle
Komnternin bir seksiyonu olarak Bylelikle
Moskova' da gren Trk komnistleri, Parti de m-
saade vehile, Komntern grevini yerine getiriyorlar-
Hem de mazlum olarak T.K.P. iindeki 1927
bir olabilir kanaatin-
deyiz: Bir Merkez Komitesi Jieleri Sovyet Komntern
kalmak isterken, bir da milli kazanmak iin direndiler.
Nitekim 1923 - 1927 T.K.P.'nin Komnternle mcadele ol-
du. O zaman T.K.P.'nin Dr, Hsn yerine vekaleten
sekreteri olan Vedat Nedim (Tr) zamanlarda, bu konuya
nerek
Komnterni dinleyip Partiyi emirler
yznden oldu. Tramvay isti-
Dinleseydim heder olurduk"9.
Sreyya Aydemir' de bu konuda
"Komntern bize fena halde mdahalelerde Bu
idraksiz, milli hareketi, tarihi grevini anlamayan
bir mdahale idi"lO.
T.K.P. 1923 sonra, KUTV'a faaliyeti-
ne Bu KUTV'a giden, ikinci
kategoriye dahil ediyoruz. Bu sre iinde T.K.P. Merkez Komitesi, Sov-
yetlere gnderme ve faal rol Parti
kilat ve Merkez Komite yeleri bu
Moskova'ya gnderilen veya Karadeniz' den Laz (Mara) in
ile bir gidecekleri yerin.Moskova
sylenmiyor, Almanya'ya teknisyen olarak gnderilecekleri bil-
diriliy0ordul2. 1924 yollarla KUTV'a gnderllen,
H).kmet,
Universitesi olarak
bilinen KUTV'de okuyan ilk
Trk biriydi
704 J Aclan
(Trk 30 - 40 kadar tahmin
edilmektedir. Enstitnn gre 4000
bulunuyordu13. Yine ilgili eserinde
gre o rektr G. I. Broido idi. KUTV'da o okuyan veya
bulunan Trk isimleri biliyoruz:
len), Tesviyeci Selim, Fakltesinden Faruk, Dimitri,
Mesrure, Server, Hamit, Hayat, Ziya, Ekrem, Niyazi,
Akif, Aziz, Krd Mehmet, Tekin, Faik. .. 14
Bu guruptaki pek lkelerin
rencilerini de alarak, yirmidrt bir fraksiyon edip dersleri
boykot Bunlardan 1939 kadar temer-
kz ve hapishanelerde tam 11 sonra Trk
hkmetinin ile Trkiye'ye dnd16. Selim, kendisini Ne-
va nehrine atarak intihar etti. Keza, Faruk da, Niyazi, Baku' de
intihar ettiler. Server, dizildi. Akif, Malkof'ta geerken
ve Ruslar ldrld. Hayatta Trki-
ye'ye dnebildi17. Enstitnn faaliyetinde Komnternin Trki-
ye temsilcileri olarak Hasan Ali (Ediz), Halim takma ile Va-
la Nureddin (VAN), Hikmet (Ran Verzanski), Laz (Ma-
ra) derslerde ve genlere komnist ihtilalinin
teorik ve pratik meselelerini Trkiye za-
man da T.K.P'nin Genel Sekreteri Dr. Hsn Ferdi
takma ile Trk moral durumunu kontrol edi-
yordu. Komnternin Trkiye seksiyonu propaganda Abid Alimov
da Siyasi Komiser
isimli bir Ermeni idilS.
teorik bilgilerin U delniya' daki ihtilal
gnderiliyorlar ve orada, Ordu nezaretin-
de ihtilal, sabotaj, sokak konusunda talim
Zeki Trkiye' de (1946) bir dostuna an-
noktada nemlidir:
iin burjuva polisinin muhtemel hepsi de tatbik
ediliyordu."
gibi, 1923-1924 T.K.P. nin KUTV'a
normal bir meslek Lenin'in deyimi ile "ihtilal
ve bu konuda teorik ve pratik dersler kurslar gr-
. Ancak bu dnemdeki pek TKP' nin mi-
litan iin mmkn bir
mukavemetleri lmlerine, hapishanelerde, tec-
rit sebep
tur. Pek da komnizmden vazgeerek Trkiye'ye
TKP iin, Moskovadaki gayretlerinin en verimlisi, yle g-
Trkiye' de Sol Hareketler\ 705
rlyor ki, 1926 - 1930 Rusya'ya gizlice kaan
nc kategori iine bu isimlerin
en nemlileri Zeki Mehmet Emin Bilecen, Ahmet
Nail Vahdeti Emin Sekn, David Nea v.s.
Emin Bilecen, Hasan Ali (Ediz) den sonra, uzun sre T.K.P'nin
Komsomol Mehmet Ahmet
1952 kadar T.K.P. Merkez Komitesi
Zeki ise, Prag'da Yakub Demir is-
mi ile T.K.P. nin Dr. Hsn sonra I.
Bu dnem hemen hepsi, gnmze kadar
T.K.P'nin gizli idareci rollerini
nc kategoride veya bilinmeyen isimler endst-
lkelerde komnist ftilallerini ngren Komntern
na gre Komnternin ve Komnformun fesf da
dahil, 1952 kadar T.K.P'ni Komnist Enternasyonalinin bir sek-
siyonu olarak, Moskova'ya yzde yz kalarak idare
Bunun son belgesi, 1951 - 1952 ele geen ve redaksiyonu
Zeki "T.K.P. Prensipleri" ismi al-
T.K.P. ve faaliyet
1936 Avrupa'ya dnk komnist ihtilalleri iin, Do-
smrgelerin, az ve geri lkelerin genlerin-
den, ihtilalcileri ve Sovyetler iin aparatlar
KUTV, Stalin'in tasfiye ve
menlerinden pek dizildikleri, temerkz
iin
1936'dan 1944'e kadar geen Sovyetler gerek i,
gerekse en
1938'e kadar sren tasfiyeler milyonlarca ld-
rlmesi ile topraklar kyllerden msadere edilerek Devlet iftlikleri
haline ve Sovyet Komnist Partisi, Dnya komnist hareke-
tinin mutlak ele
te yandan, Avrupa' da beklenilen sol ihtilaller yerine, ftilal-
ler 1933 Almanya' da Hitler ve daha nce de
Mussolini, 1936'dan sonra da Franko ele
geirerek, bir komnist tasfiyesine ve
tere'nin btn Avrupa' da ya iktidarlara ya
da iktidarlar zerinde etkili rol Bu srede Sovyetler,
Komnist partilerinin ile 1935 Komntern'in VII. Kon-
gresinde kararlarla, btn dnyada Nazizme ve
mttefikleri de kapsayacak Halk Cepheleri
Ama, 1939 keskin bir Nazi ile ittifak yapma
bulunca bundan
7061 Aclan
Komntern Sovyet
devrimi Lenin
zel olarak
temel
Marksist klasiklerin
Sovyet
hedefliyordu
byk temizlik hareketlerinden sonra Komnist Enternas-
yonali (Komntern) dnya ihtilalinin bir Sovyet
bir haline
1936'dan 1960'a gelene kadar, Moskova'da bir ihti-
lal okulunun bilinmiyordu. Bu Sov-
yetler bir ihtilal okulu amak yerine, zel ve giz-
li metodlarla, ihtilalci devam
1936'dan sonraki Trkiye'den Moskova'ya
olup da bilinmiyordu. Moskova,
1945'den sonra genlik meseleleri ile Trk
Paris, Berlin yolu ile Rusya'ya
ler ve pek da, Blokunun propaganda or-
yer Trke y-
propaganda, ve dergilerini tertip ve tanzim
dir. Dnya Harbinden sonra Demirperde gerisine giren, kaan
Trk uzun ayni
maddi iyi Mesela, bir Hariciye memurunun bize,
Gn Togay ve Necil Togay ifti hak-
syledikleri yrekler koca ancak doyu-
rabilmekte ve bir odada mahkum Necil To-
Btn bunlar bu
iki talihsiz Trk'e cennet cehennem
den meydana 1950'lerde Edirne hududundan Bulgaristan'a ka-
an bir ka Trk, Fahri Erdin, Deliorman, Ziya Yama' da ay-
ni son olarak Fahri Erdin "Bizim Radyo" da
mak zere Berlin'e
Onlardan bir sre nce Bulgaristan' a olan iki
Trk biri, Halis Okan, Sofya niversitesinde
ve orada "Ekonomi Politik" dersleri
1965'lerde isminin "World Marxist Review" de Ya-
kup Demir' in grlmesi, Trkiye Komnist Partisi-
nin Bro II. uhdesinde intiba-
Bununla birlikte, Halis Okan 1962
na gelinceye kadar, Bulgaristan' da bir hava iinde
ve ikinci ile bir gz odada idi. Halis
Okan'la birlikte Bulgaristan'a olan Rauf Osman Al-
per' de Sofya radyosunun Trke servislerinde grev
Bulgaristan'dan Trkiye'ye binlerce
men 1948'den beri Trkiye' den Bulgaristan'a
gememektedir.
Trkiye' de Sol Hareketler l 107
Lenin okulu
Sovyet komnistleri kendi ihtilal-
leri gre, prensiplerinin kabul
edilmesi takdirinde, Komntern
operasyonlara duruma gelebilirlerdi22. Bu d-
de tesirleri Dnya Kongresi (1924),
Komntern
messir bir yolu da, fonksiyonerleri
Sovyet gre Bu sebepledir ki,
1924'den itibaren btn memleketlerden seilen komnist-
ler, siyasi i harp veya sahala-
Komntern iin-
de bu hareketi, OMS koordine ediyordu23. Emrinde, Moskova
bulunan ve Lenin'in bir okul Kendi par-
tileri ierisinde temayz eden fonksiyonerler, burada gryor,
Okulun bir "Direktr" bulunuyor, temizlik
hareketine kadar Bayan Kirsanowa, ondan sonra Bulgar Komnisti
Vulka Direktr parti mercii olarak "Parti komi-
tesi" ve kadro blm, Lenin Okulunun bir bir
lizce, bir Almanca ve bir de Rusa blm mevcuttu. bu
sektrlere nemli olan milliyetleri sektrn
tim dilinde gsterdikleri istidat ve idi. Bylece, Wallon olan Bel-
blmne, Flaman Hollanda-
komnistler Almanca blmne devam bilen
Norveliler Almanca ise Almanca blmne giri-
Rus blmnn Ruslar Rusa anlayan Po-
ekler ve Her sektrn okul idaresi tara-
tayin olunan bir Blmler, zaman, dairelere
blnyordu. Mesela, Almanca blm, 1933'den sonra bir ok Alman
komnistinin Moskova' da yznden, ikisi parti, biri de
genlik olmak zere daireye .. 1935 bu okulda
500 Bunlar halktan tamamen tecrid
olup, adlar kullanmak zorunda idiler. Kadro blm gizlilik kai-
delerinin yerine getirilmesinden sorumlu bulunuyordu.
Okulun bir, iki ve liderlerden ba-
mesela Stalin ve Buharin gibi konferanslar, dersler
veriyordu24. Alman en marufu Fred Oelssner'de dersler ver-
Komnist ideolojisi, kitle grevlerin sevk ve idareleri ve
i harp okul idi25.
yaz silah talimleri arazi ve harita bilgisi
yorlar ve sokak muharebesi Fakat
dersleri politik mevzu ve ediyordu.
192l'de Sovyet Holk
zel bir
ile (KUNMZ)
Milli Komnist Universitesi
Sovyetler yerli
hedefliyordu
7081 Aclan
Lenin Okulu'nda, Bah memleketleri komnistlerinden yzlerce
insan okudu. kendi memleketlerinin, parti
mhim roller mesela W alter Ulbricht, An ton Ackermann ve
Karl Schirdovvan Almanya' da, Axel Larsen Danimarka' da. Bu okulun
birok Alman mezunu, Hitler Almanya' da faaliyet-
lerinden tr ve idam edildi, Wilhelm Knchel gibi. Me-
Yugoslav Eduard Kar-
delj ile Kanadadaki espiyonluk Gussenko ortaya
kan Sam Garr Komnternin btn gibi, Lenin Oku-
lunun hoca kadrosu da temizlik hareketlerinde byk
Lenin Okulu 1938 olundu.
Cihan iinde Komnternin de geici merkezi olan
Ufa' da, Lenin Okulunun bir benzeri bulunuyordu. Fakat bunun
cileri partilerde temayz komnistler ekserisi Rusya' da
ocuklar olup, bunlar nesli olarak
nlyordu. Bu okulda Sovyetlerle hali harpte bulunan memle-
ket okuyordu. Bu maksatla bu memleketlere gre blmler
Herkes kendi memleketinin blmne devam ediyor-
du. olsun, olsun hepsi takma ad
Talebeler ok bir "proleter disiplinine" uymak zorunda idiler. Ho-
calar Jakop Bernhard Koenen ve
Paul Wandel bulunuyordu. Bu okulun
nemli mevkiler Almanya
"Milli Halk Ordusu" generali Heinz Hoffmann, SED'nin merkez komi-
tesine Sosyal Enstits Mdiresi, Lene Berg, ve Sovyet
gal blgesi Devlet Emniyet mhim bir vazi-
fede bulunan Mischa Wolf gibiler bunlardan
KUNMZ
"Kommunistichesky Universitet Natsionalnikh Mentchistv Zapa-
da" kelimelerinin harflerinden bu niversite, 28
192l'de Halk (Sovnarkom) zel bir ile milli
ve Sovyetler iin kuruldu. Ural
(Volga), Fin, Beyaz Rusya, Polonya ve Rusya Yahudileri v.s. bu okulun
idi.
KUNMZ, 1920'lerde Polonya ve Alman ihtilalcileri ile birlikte ar-
olan bir J. Marchlewski Karski idare edili-
yordu. Karski'nin 1925'te lm zerine, 1920'den beri Komntern
Merkez Komitesi ve Spartakist hareketin
dan olan Maria Froumkina, KUNMZ' a rektr oldu. Maria Froumkina,
Komntern Kongresinin de delegelerinden idi. 1929 - 1930
sonra bu niversiteye Sovyet Avrupa ko-
Trkiye'de Sol Hareketler\ 709
mnist partileri yeleri de olarak
Polonya, Alman, Skandinav, Balkan kom-
nistleri de KUNMZ' da grdler.
pek nemli olmayan bu okulun ne-
mi, Almanya' da Hitler'in iktidara gemesi ile (1933)
KUNMZ'un normal Siyasi konular
da matematik, edebiyat gibi kltr dersleri de okutulurdu.
1933'ten sonra Alman komnistleri iin on drt zel
kurslar Ders belli Mar-
xism Leninizm, Parti Tarihi (SSCB Komnist Partisi
Tarihi), Diyalektik Materyalizm idi. KUNMZ'da 1936
da, byk temizlik hareketi ve
cisiz iin kapanmak zorunda
Komnternin
Komnternin bir kurumu da Leningrad' da ki St. Pe-
tersburg idi28. Bu okulun ismi "Komnist niversite-
sinin Enternasyonal Blm" idi29. Buradaki de, komnizmin
teorisi ve komnist ihtilalleri ve proleterya diktato-
ile Otta Kuusinen, Ossip Piatnitski,
Heinz Neumann ve Arthur Ewert gibi komnistler ki, her biri komn-
ternin nemli idi, burada ders
Bundan bir Komntern okulu da "Wilson Okulu" is-
mini OMS'un 1930 sonra telsiz
burada gibi Komntern
merkezler gizli iin Av-
rupada telsiz idi. Bu okula bilhassa, Amerika
Devletlerinden ve Avrupa devletlerinden mahdut miktar-
da (Komnist) devam
in Komnistlerini iin
Bir niversite: SUN YAT SEN niversitesi
Bu niversite nce "in niversitesi" ismiyle 1925
Sun Yat Sen'in lmnden sonra "Sun Yat Sen niversi-
tesi" ismini 192l'lerde KUTV olan ve daha sonra
in Reisicumhuru olan Liou Chao Chi; 1923 1927 in
Komnist Partisinin Genel olan Prof. Tchen Tou
Siou'nun bu okuldan mezun oldular. in niversitesine "Sun Yat
Sen" isminin ile (1960) olan
niversitesi"ne sonra "Lu-
mumba niversitesi" isminin propaganda benzedi-
Sovyet bir
boyutunu ise in
Sovyetlerden rnek
in' de Sun Yat Sen
kurulan niversitede in
hedefliyordu
7101 Aclan
dikkati ekeriz. in Komnist Partisinin Kuomntang'la
bu okula gerek Kuomintang gerekse K.P.
1927' de an Kay . K P. ile son verin-
ce, in Komnist Partisi bu okulda "Sun Yat Sen ni-
versitesi"nin rektr, 1928'lerde Sibirya'ya srgn edilinceye kadar
Karl Radek idi. Onun yerini Pavel Mif
Komntern niversiteleri
Bilgiler
30 1923 Boris Souvarine, Komntern Merkez Komite-
sinin komnistlerine, Komntern yal-
yirmi gnderdikleri iin sert bir tarizlerde bu-
lundu. Moskova' da, o bulunan yirmi komnist
M. Thorez' de Ama da bilinen bir gerektir ki Thorez,
Komnternin, Lenin Okulu'nda hi bir zaman
1924 Komnternin V. Kongresi zaman, Bela
Kun, Kriebick, Otto Kuusinen, Lenin Okulu'nda marksist ve ihtilalci
gren Alman, Amerikan, ekoslovak,
Orta ve bahsettiler. Hatip-
ler, bir hayli bulunduktan sonra bu ga-
yesinin komnist ihtilalinin teorik ve pratik meselelerini ve
ihtilalci liderler da resmen teyid ettiler.
Bela Kun, 1925 Komntern Plenumunda, elli
ila bu okullardan basit bir
ihtilalci liderler olarak illegal te-
orik ve pratik meselelerini ifade etti.
Lenin Okulu, Lenin' in lmnden sonra, Stalin'in ha-
kimiyeti girdi. Troki, Zinoviev ve Bucharin'in tasfiyelerinden
sonra gerek Lenin Okulu, gerekse Komntern Stalinin
krsleri haline geldi.
Komnist Partisi'nin Komntern yelerinden Hemi Bar-
be, Komntern
"Enternasyonal Leninist Komntern Sovyet Ko-
mnist Partisi idare ediyordu. Okulun idaresinden Rus
Kirsanova sorumluydu. Okulun btn idarecileri, profesrleri
hep Rustu. Ruslar ve Sovyet Komnist Partisinin yeleri, pro-
fesr ve ntralize
Sovyetlerce finanse tabi kabul edilebilir. Boris
Souvarine'in gibi btn masraf ve Sovyetlerce
sonucu, bu okuldan mezun dnya ihtilaline de-
Sovyet Rus menfaatlerine idi.
Sun Yat Sen niversitesi
Trkiye' de Sol Hareketler 1 711
cep olarak ayda 10 dolar veriliyordu32.
komnistlere denen cep ise, bekarla-
ra ayda 20, evli ve ocuklu olanlara 25
Bu okullarda ders verenler saat bir hayli dolgun
cretler Mesela Tito, bu niversitelerde 1935 -
1936 dersler ve saat 20 Ruble
21 Dolar) cret
Lenin Okulu, 1926'dan 1939'a kadar; KUNMZ ise,
1921'den 1936'ya kadar faaliyet gsterdi. Lenin Okulunda,
1926 - 1927 70 - 84 1935'te Yugoslavlardan 30
1939 da 150 bulunuyordu. Bu
okulda, Dnya gnlerde 12 milli gu-
ruptan 15 - 20 Wolfgang Leonhard bil-
dirmektedir.
Komntem sre iinde binlerce komnist ih-
tilalcisi ve drt Lenin Okulunda, 1934
- 1936 ders olan profesr Arvo Tuomi-
nen35 ile Alfred Burmeister36 1933 -1936 600
bildiriyorlar. "Sun Yat Sen niversitesi"nde 1928'de 600
renci KUTV' da ise binleri
Amerika Devletlerinden, 1927'de Lenin Okuluna, Ameri-
kan Komnist Partisinin delaletiyle yedi gnderildi. KUTV'a
ise on zenci komnist gnderilecekti. Fakat gnderilen
, drt zenciden ibaret 1927 -1929 ise oniki be-
yaz, drt zenci Komntern Hemi Barbe'nin
gre, Komnist Partisi 1927 -1933
Komntern 5 - 6 gurup halinde yz kadar gnder-
di. Waldeck Rochet'nin de yirmidrt
kafilesi iinde Komnist partisinde 19 Partiyi ter-
Waldeck Rochet, Thorez'den sonra Komnist Partisi
Genel Sekreteri
Sovyet Rusya Komntern Parti
1926 Komntern Blteninde, Komnist Partisi'nin
1924 de Bobingy'de okul Amerikan Komnist Partisi'nin oku-
lunda 1500 mcadelesi, parti konusunda teorik ve
pratik bilgiler in' de, ve parti
yeleri iin kurslar de ma1Umdur39. Komnternin 1928
akdedilen VI. Kongresinde ekoslovak, Amerikan ko-
mnist partilerinden ve idaresi okullardan sz edil-
Yugoslav Komnist Partisi de Zagrep'te 1940 ile
Eyll 1941 otuz lideri bir kurs
Komnist
okuyanlar
uzun
demir yumruk idare
eden Tita' da yer
112 I Aclan
Komntem Bilgiler
1922 KUTV'un tahsil sresi idi. KUNMZ'da bu sre
1929 drt ykseltildi. Alman komnistleri, Hitler'in iktida-
sonra kitleler halinde Sovyetlere iltica ettiler ve tahsil a-
olanlar KUNMZ' da
J. T. Murphy'e gre, KUNMZ'da iki kategoriye
Birinci kategorideki ikinci kategorideki
renciler ise bir sreli kurs
Hemi Barbe 1928 - 1930 iki
kurslardan sonra memleketlerine 12-14 kapsayan
devrelere kurslardan sz ediyor (KUTV, KUNMZ, Lenin Oku-
lunda).
1929 ise, bir grup Alman Komnistinin,
kursa tabi tutulduktan sonra memleketlerine gnderildikle-
ri, Yugoslav komnistlerinden Bozidar Maslaritch bildiril-
mektedir41. A. Losovski ise, 1930'da bir
9 ve 2 Alfred Vassart da,
1934 1935 1926, 1932, iinde sresi as-
gari ay, azami ay ifade ediyor ve bu kurslardan
1520 ve Fransaya iade bildiri-
yor. Yugoslav komnisti, V. Dedijer ise bu
a) 1 sreli
b) 2 sreli
c) 3 sreli
olarak e A. Touminen'de 1934, 1935, 1936
Lenin okulunda ihtilal Fizik dersleri
ve entellektel
Komntern Sovyet partisine hakim olan zihniyet
bu okullarda bilgilerle, Komnternin
ve gizli ehliyetini
Sovyet Partisini ile Sovyetler baha
biilmez bir olarak telkinler bu g-
ve iinde onlar memleketlerine Komntern
okul ve niversitelerinin talebeleri Sovyet Komnist Partisinin btn
komnist partilerini kendine zincirin birer Bun-
lar ayni zamanda Sovyet emrinde yedek insan malzeme-
leri demekti44. Sovyetler Komnist Partisi'nin Sovyetler
kadar Rusya' da komnistler iin "Merkez Okulla-
idame ettirmesinde herhalde bu sebeplerin tesirleri az
olmasa gerektir. bu "Merkez sonra, 1960'da Lu-
mumba niversitesi'nin Sovyetlerin yedek insan malzemesine
ne kadar nem verdiklerinin de bir delilidir.
Trkiye'de Sol Hareketler l n3
Komntern ders kate-
goriye
A) Politika,
B) Ekonomi,
C) tarihi.
A- Smrge meselelerinin tak-
tik meseleler, prensipler, stratejik ajitasyon ve
propaganda komnist partilerin ko-
mnist hareketlerde askeri teknik, legal ilkeleri,
illegal tahlili gibi hususlar birinci kategori iin-
dedir.
B- En Das Kapitali okutulur, mark-
sist eserler etd edilir; Lenin, Buharin gibi Sovyet marxistlerinin eser-
leri zerinde Leninist doktrin, Parti Tarihi okutulur,
1917 Oktobr de dersler yer te yandan, marxist
ekonomiye byk yer verilirdi.
C- tarihi, bilhassa SSCB tarihine
Sovyetler Rus dili derslerin
te yandan, dnya hareketine yan bilgiler ola-
rak ve Sovyet ile el arist hareket zerinde durulur,
sosyalizmin topik sosyalizmden, Faris Komnn-
den ve Komntern faaliyetlerinden sz seminerler
Komntern mezun komnist
Yugoslavya
Yoran Malichitch Martinovitch (1923) Djuro Djakovitch Petrarski
Brozovitch (Zagrep)
A. Mavrak Gorkitch
B. Tito
Blagoye Rarovitch
R. Tcholakovitch
E. Kardelj
Yunanistan
Zachariades (1929) Leninist Okulda iki tahsil. sre
ile Yunan Komnist Partisinin Genel
C. Theos, Yunan Komnist Partisi, blm lideri.
Christa Hadji Vassilov, Yunan Komnist Partisi Hareketle-
ri politik sekreteri.
Apostolos Grozos, Zachariyades'ten sonraki II. Sekreter.
Finlandiya
Arvo Tuominen (1939'a kadar Komntern liderlerinden)
Tuure Lehen
Akseli Antilla
Trkiye' den Sovyet
niversitelerine gayri-resmi
olarak gidecek olanlar
lstanbul
Kltr
sorgusundan
geiyordu
7141 Aclan
Lehtinen
Vaino Tattari
Aima Aaltonen
Ville Pessi
Hernandez(1933)
in
LiLiSan
Peng TehHuai
WanMine
PoKu
Lo Fu (Tchang Wen Tsien)
Liou Chau Chi (in Reisicumhuru)
Wou Wang Chia Hsiang
Hisiou Chuan
Bulgaristan
Vulko Tchervenkov Anton Yongov
Georges Ivanov Tchankov
Boyan Bolgaranov
Rayko Damianov
Tsola Dragoitcheva
P. Pantchevski
Ivan Mikhailov Mikhailov Sovyet Askeri Okulundan mezun ol-
Trkiye
Zeki (Yakup Demir)
Hikmet (Ran Verzanski )
Sreyya Aydemir (1927'de TKP'den
Vala Nureddin (VAN)
Hasan Ali Ediz (Mtercim)
Hsrev (Tkin)
T.K.P. iinde daha pek ok kimse ki KUTV'un veya
uzun sreli Fakat bunlar, ne parti aksiyonu
iinde, ne de kamuoyunda daha kabiliyetleri ile n
ler Malumat kabilinden,
Hsamettin
Boz Mehmet (Mehmet
Ahmet
Laz (Mara)
Emin Bilecen
David Nea
Emin Sekn
Zileli Halil
Sreyya
Dede Ramazan
Mmtaz
Trkiye'de Sol Hareketler 1 715
Nail Vahdeti gibi isimleri de burada anmak isteriz.
Patrice Lumumba4s Dostluk niversitesi
Smrgelere Dnk Teorisi
Sovyetler smrgelere dnk ihtilalci stratejisinin
tarihini Stalin'in lm olarak alabiliriz. Stalin'in
harp" ve "Komnform" lkelere
dnk ihtilal stratejisinin sonu ko-
mnist olmayan Sosyalist ve Sosyal Demokrat partilerine gnder-
"mtareke" mektubundan sonra (1957), Sovyetler politik
stratejisini, smrge lkelerine, geri az lkelere, Orta
ve Asyaya, Afrikaya ve Gney Amerikaya gre ayarla-
Ne varki Komntern gibi di-
siplin komnist blokta, in Halk Cumhuriyetinin
smrgelere ynelik ihtilal teorisini daha radikal terminolojiler iinde
liderlik konusunda in ile Sovyetler iki aman-
olarak 1960 Moskova' da
toplanan seksenbir komnist partisinin "Bildiri",
her ne kadar in - Sovyet muvaffak ise de,
1962'de bu ihtilaf, kesin ile ortaya ve dnya komnist
partileri iinde fraksiyonlar
1960 "Bildiri" si, Komnternin 1935 VII. Kongresinde
nan gnn ve bilhassa smrge halk-
geri az lkelere tatbik ediyor, komnist partile-
rinin Cepheler" ngryordu.
Bu karardan sonra, 17 1960 tarihinde Moskova'da
niversitesi" faaliyete geti. Kongolu lider, Patrice Lu-
sonra da "Patrice Lumumba Dostluk ni-
versitesi" ismini Nitekim 1925'te Sun Yat Sen'in lmnden son-
ra, Moskovadaki Komntern Okulu "in niversitesi"ne de "Sun Yat
Sen niversitesi" ismi
niversitesinden,
Patrke Lumumba Dostluk niversitesine
i960 "Sovyet ve Asya Afrika lkeleri
Komitesi" sekreteri A. Sofronov, arzusu zerine, Afrika,
Asya ve Latin Amerika lkelerinden gelen
7161 Aclan
iin "Halk Dostluk niversitesi" ismiyle yeni bir niversitenin kurula-
ilan etti. Bu niversite, Rusya' da bulunan birok
ciyi bnyesinde toplayacak, da celbedecekti. Bun-
dan isteyen de Sovyet niversitelerinden bi-
rine devam etmekte serbesttirler. "Dostluk niversitesi" bilhassa kal-
olan lkelerin iin propaganda
hedefi bilhassa bu lkelere Bu sebeple pek ok
Moskovaya 1960 "Sovyet
dergisindeki bir gre, Sovyet Rusya' da, Gana dahil, elli lkeden
birok Bu kendi
ise mbadele
gre gelen ve Sovyetler okuyan Mesela,
Arap Cumhuriyeti ile bir kltr sonunda yz
Rusyaya ve bunun on Sovyet
si de Arap Cumhuriyetleri fakltelerine
"Halk Dostluk niversitesi"nin nem, haberin o zamanki
Sovyetler bizzat verilmesinden
Nitekim 1960 Endonez-
ya'ya seyahatinde "Cakarta' daki Milli Endonezya niversite-
si"nde bir Sovyetler Afrika, As-
ya, Latin Amerikadaki arzusunun, bu niversite-
nin gayeyi Yeni ni-
versitenin 28 1960 tarihli "Pravda" gazetesinde
bir ile, ifade Sofronov
Sofronov, yeni niversitenin
ile Sovyetler Asya Afrika Devletleri
Komitesi, lkelerle Dostluk ve Kltrel Mnase-
betler Merkez Konseyi. Sofronov, bu
sebebinin olan lkelerle
lere sahip ileri Sofronov'un makale-
si, Dostluk niversitesi cretsiz olarak ba-
ve ev temin burs belirtmekteydi.
renciler yeterli temel bilgilere sahip bir ila
bir devam edebileceklerdi. Bu
lerin demokratik ve kapitalist lkelerde yksek
sahip bulunmayanlara bu imkan
otuz ufak idi. Genel bir or-
ta olanlar birinci gerekli sahip bu-
orta bitirmeleri iin niversitelerin
blmne Rusa bilmeyen de dil
iin Lagos'ta 5 1960 ta-
rihli "Nigeria Daily Times" gazetesinde "Gana Delegasyonu Lenin-
Trkiye'de Sol Hareketler\ 717
Ziyaret Ediyor" bir Bu-
rada delegasyonun 11000 bulunan, Sovyetler Birli-
kendi en byk politeknik enstitsn ziyare-
tinden bahsediliyordu. "TASS" yorumuna gre,
bu ziyaret Gana'mn
lerini bu messeseye gndermeyi mit ifade
bildiriliyordu. 24 Agustos 1960 tarihinde gazete, Kuzey
Nijerya Enstits Blmnden Dr.
R. A. Dikko'nun Nigeria hkmeti tro-
piklerde ocuk incelemek zere
Rusya'ya bildirmekteydi. Dr. Dik-
ko'nun ziyaret eden ilk Kuzey
zellikle belirtmekteydi. Afrika yer alan btn bu
Sovyet ve
bu ilginin de gittike gstermekteydi.
1960 Lagos, Nigeria Daily Times, TASS
bildirdiklerine gre Gana ve Sovyet Rusya bir kltr
Bu ilim ve kitap mbade-
lesini Bir ay sonra TASS (Eyll' de) yzelli Kongolu
Sovyet yksek okumak zere Mos-
kova ya bildirdi. Haberde Kongo, Leo-
poldvil resmi ile birlikte Sovyetlerin lkelerle
Kltrel Mnasebetler Komitesi" Georgi Zhukov im-
bildirilmekte idi. Bu haber ciddi ve muhafazakar
gazetelerinden "Times" de de Zhukov, Leopoldvil' den
sonra a giderek oradan da bursiyer
ldrlmesinden sonra bilhassa Afrika, Gney
Amerika ve Asya iin kurulan niversitesi" "Pat-
rica Lumumba Dostluk niversitesi" ismini
niversite Asker! Akademisi"nin iinde yer
Askeri Akademi, yer yerini "Patrice Lumumba Dostluk
niversitesi"ne
Sovyetler kontrol etme
da, partizan, sabotr, ihtilalci, hatta casus imal eden pedagojileri buse-
fer, smrge, geri az lkelerden gelen
rencilere sayfalarda da gibi "Patrice Lu-
mumba Dostluk niversitesi" yzde seksenine
smrge, geri ve az lkelerden 1966
Ekim'inin ilk Mos1mva'dan niversitede
dan fazla olan Anadolu
gre, niversitede 1962 - 1966 drt Trk genci tahsile
fakat ilerde sebepler yznden bu
Afrika
Sovyetler
Amerika'ya
cephe
birinci
dereceden hedefleri
yer Bu
Sovyetlerle
birlikte in'de
7181 Aclan
hi biri niversiteyi Gltekin (Anadolu
Necil Kuntaf, Yksel tgen
him Derman' da Almanya' ya orada Yugoslav Trklerinden
bir ldrdkten sonra, mevkuf Mnih cezaevinde,
bir iddiaya gre de almak iin polis nezaretinde
evinde esrarengiz bir intihar
Yine Anadolu ki, Lumumba ni-
versitesinde okuyan drt Trk Moskova' da iki
konservatuvar ile Devlet niversitesince okuyan iki
daha ki, bunlardan sonuncusu Gner da Trkiye'ye
"Hrriyet" gazetesinden Konservatuvarda
okuyan Lale Tamboy ile Karamrsel tahsillerini tamamlamadan
Trkiye'ye Moskova Devlet niversitesine devam
eden, Yksel tgen bir ara Leningrad'a de, Kosigin'in
Trkiye'ye gnlerde Trk Sovyet yumu-
meydana Trkiye' ye Moskova' dan,
in Halk Cumhuriyetlerine giden Gner Durmay'da niversitenin ilk
devresi olan iki pekiyi derece ile
men, in' den Polonya; ekoslovakya, oradan da Trkiye'ye
Stalin'in lmnden sonra, Sovyet stratejisindeki ve ge-
dnya Afrika ve istiklal hareketle-
ri, milliyetilik ve harek;etleri, 1960 gnn
na uygun yeni bir niversitenin Moskova' da sebep oldu.
Sovyetler lkelerle iinde y-
rtrken ihtilal prosesini, smrge ve az geri lkeler
zerine teksif etti ve byk bir strateji meydana geldi.
Patrice Lumumba niversitesinin salt ihtilalci
mahsus ihtilalci, sabotr ve Sovyet daha iti-
bir seimle bu niversitedeki seilmesine dik-
kat sarf edilmesidir.
yle zannediliyor ki, Sovyetlerin pedagojik in-
"Patrice Lumumba Dostluk niversitesi"ne enternas-
yonal bir legalite Seksen iki lkeye mensup 4000
ciye yksek tahsil grnmektedirler.
niversitede meslek blmleri de grlecektir
ki, makine ve hukuka kadar dokuz faklteyi iine alan bir
kilata sahiptir. Seksen iki az geri ve smrge lkelerin-
den 4000 kadar bu niversitede Dikkati eken hu-
sus, lke bu okula eskiden gibi
niversitede seksen iki lkeden % 30 Latin Amerika, % 20
Afrika,% 15 Arap,% 10 Endonezya;% 10 - 30 Sovyetlere dev-
Trkiye'de Sol Hareketler 1 719
letlerden Bu niversite, 1966
kadar Trkiye iin 16 bir burs Bu gne ka-
dar Avrupa yoluyla bu niversiteye drt ol-
Almanyada bir ya-
na, gerek Lumumba niversitesindeki gerekse Moskova
Devlet niversitesinde okumakta olan yurda
niversitenin rektr ile bir Sovyet istihbarat su-
Bu ilkin Albay Pavel Dimitriyevi Yerzin
idi46. tayin edildi. Sonra onun yerini Galubov
Pavel Yerzin, Trkiyede 1953 - 1957 Sovyetler Bir-
Bykelilik Ve bir Sovyet istihbarat
niversiteyi idare eden, Rus (K. G.B. ve
G.R.U.), guruba
1) Sovyet casus olmaya
2) Komnist Parti
3) Ne parti ne de aparat sadece
Sovyet lkelerine dndklerinde tu-
tacak elemanlar.
nc guruba girenler, ok olan lkelerin
iseler, kontrol birlikte, fazla tazyik gr-
mezler. Tahsillerini gz yumulur. olarak
az iseler, bahanelerle niversiteden
Sovyetler, burs olarak verdikleri her
Grlyor ki, "Patrice Lumumba Dostluk niversitesi"nde btn
normal nceki "Mazlum Enstit-
s"nden bir gaye gzetmemekte, 4000 fa-
klteler, aparat, militan, parti idarecisi gibi, ihtilalci
rilmesini kamufle etmekten bir
Komnist Blokta Yapmak zere
Komnist blok niversitelerinde okumak zere toplama
usulleri ve daima Resmi hkmetler kltr an-
Blok tecrbe ve temaslar Bu bilgi, ge-
olan lkelerin resmi programlarda
En gayri resmi tutum, komnist veya
gren veya yapan kurullar seip on-
lara burslar teklif etmektir.
(IUS) ve Dnya Demokratik Genlik
Federasyonu (WFDY) gibi gizli komnist ta-
gzkmekle beraber, gerekte Sovyet kontrol
720 1 Aclan
zellikle CPSU ve genlik kolu KOMSOMOL kontrol eder ve
her iki da Sovyet hkmetinden fon temin eder. da
olan lkelerdeki genlerle ok ilgilenmektedir. Milli
rinden olan lkelerde bulunan IUS' nin
siyah Afrika iin, Arab iin ve Cakar-
ta'da Gney Asya iin bir blge brosu Burs
her fazla olan lkeye 250 burs verir. Birok
devleti burs idaresinin bir IUS'e
olan lkeden bir politik veya mesleki uy-
lmek iin ilk Dnya Genlik Festivali, veya Dnya
Genlik Forumunda ortaya Bu gibi gizli uluslara-
komnist veya Blok genlik veya ta-
tertiplenir ve olan lkelerden buraya
olur.
kendi veya okurken, uluslara-
ve milli teklifler de
ve ve Orta Afrika' da, Afrika (WASU) IUS ve
Blok Afrika' da, Afrika
Genel (UGEAO) ve Fransa' daki, Siyah
renciler Federasyonu (FEANF) Sovyet Blok olarak kul-
Blokun devlet genlik da olan lke
rencilerine burs verirler.
olan lke temas kurma sade
genlik ve zellikle gen sen-
gizli komnist olan Dnya Federasyonu
(WFTU) ve Bloktaki sendikalar
olan blgelerdeki komnist, Sovyet ve ilerici
partiler, isteyen gelecekte ye olabilirler midiyle,
Sovyet blok gitmek yaparlar. Komnist
blokla olan dnya dostluk ve kltr
ilerlemesiyle ilgilenen bazen eder. (Mesela, Sovyet-
lerin lkelerle dostluk ve kltr kurma dernekleri,
Sovyetlerin Asya ve Afrika lkeleriyle birlik kurma komitesi, Asya -
Avrupa Birlik Bazen Sovyet blokundan gazeteciler
gizli resmi dnen temaslar ku-
rarlar. Komnist blok elilikleri kltrel
karak, ilgilendikleri- blge veya blgeler
rencilerine burs verirler. Hatta gazetelerle, veya risalelerle
propaganda Blok veya gizli bir komnist
latla temas kurmaya
toplamada milli zellike nem
Trkiye'de Sol Hareketler\ 721
verilir. Gittike daha gvenilir, faal komnist hizmetlileri
olarak yeler, memleketlerindeki burs kabul
edici mektup yazmaya Tatilde mem-
leketlerine dnen yeler genellikle serbeste seyahat ederek
yeni temaslar kurar, eskilerini tazelerler. Komnist Blokta
okumakta yznden oraya hevesli
lerle lkelerindeki politik ve sosyal du-
rumu bilmeleri, burs
verilerek semekte yarar..
Komnist Blok niversitelerinde Okuyan
Endoktrinasyonu
Sovyet okumaya davet edilen her
Sovyet hizmetlisi gzyle Orada okurken, sistemli politik
nim ve endoktrinasyona tabi tutulur. faal militan olmaya
iin yollar hep birden veya teker teker Ge-
olan lkeden gelme hizmetli "milli grup" da lider
durumuna gemesi beklenir. Bundan sonra endoktrinasyon, kom-
grevini "milli grup"lar zerine
Komnizm teorisi dersleri 1960'da sosyo -
politik zorunlu itiraz beri, ders se-
imlidir; fakat yine de dersi almaya
maddi imkanlar vadedilir almazsa, durumunu
kaybetmekle tehdit edilir. bu dersi veya
ama az veya ok bu konuda Zaten bu devrede
kimse politik endoktrinasyondan tam kaamaz, nk aka-
demik her ynne Ders ve dil dersleri
politik Ele Komnist Partisinin ta-
rihesi, dine ve fikirler, teorik;: !'v:.c.rxsim - Leninizme bir
serbest da politik (oludur.
Birok olan lkenin sosyal oi,
grup faaliyetlerini Sosyalizm modellerini (mc 'd
gider, ,,:o J<Un kalaba-
resmi geitlerini seyreder. Komnist .
ve Halk Dostluk gecelerine davet olunur
ciler yerli ve dans gsterileri yaparlar ve politik okurlar
v.s.) Burs iin para toplama dnya
problemleri konusunda imza toplamakla grevlendirilir (mesela, G-
ney Vietnam), sonunda ve resmi geitlere beklenir.
Endoktrinasyonun bu kolonyalizm ve emperya-
lizm aleyhinde sloganlar, dolu insani fikirler propagandaya
iin
Sovyet niversitelerinin
ve
ynelik
Sovyet
A. Kosigin yrtyordu
122 J Aclan
maruz Politik duygular pa-
sif rolden, aktif role geer ve bu arada ve iin Bir-
ne
evrenin her ynne ve zellik-
le faal politik bulunma grevini kontrol
ederler. Ekseriya bir 3 - 6 mes'uldur.
(Moskova'daki, Patrice Lumumba Dostluk niversitesinde okuyan
500 Rus, vazifesi grr). Yeni bir gelince,
akademik ve problemlerini eder. ile
gvenini kazanmaya Bu konusu,
ders politik devresinden sonra devam-
itina ve doyurma" bazen rapor
sansr ederek ve dinliyerek bilgi ek-
lemekle Zamanla hi ikna
bir rastlayabilir. tehdit veya yolla
mdahale tepki tedbirli davranmak
bir memleketlisinden gelirse, tabii ki bunu daha ko-
lay kabul eder, Bunun iin, blokun "milli grup" iinden bir yer-
li rehber sistemi
Bir komnist bloku niversitesinde "milli' grup"
genellikle komnist Bazen yerli komnistler hemen
yetkiyi ellerine nfuz edilir
ve sonunda komnist hizmetlileri durumuna
ler yetkiyi ellerine Bu temel prensipleri, belli belirsiz
karara yeni ye ve blmne Daha
sonraki safhada etki nemli grevleri ellerinde tutmakla
yetinirler. Daha sonraki safhada kesif politik hevessiz ye-
lerin ikna edilmesi ve genellikle komnistlik Ten-
kit etmek ve koymakta edenler gruptan veya memle-
ketlerine zamanda da nemli grevler iin seim
ve seimler "Demokratik merkeziyet" prensibine Yetki kom-
nistlere geince, milli grup toplama ve g-
revine tam olarak yklenir. Eldeki bilgilere gre, bir-
ok niversitelerde o kadar ki,
gibi grevlerin tamamen veya
bu milli gruplara
Komnist Blokun "milli grup" sistemiyle tecrbeler en ok
hallerde
1 - Sistem, btn nemli milletlere mensup byle bir
zorunda Sovyetler en
yelik bazen ama, gerekte herkes yedir.
Trkiye' de Sol Hareketler\ 723
Sistemi bytp, iine daha fazla daha az
(mesela, ve
ve Arap Byle daha zor kont-
rol ve idare edilir. Hem de bunlar Pan Afrika faaliyetlerinin nemini
ve bir politik kuvvet olarak Komnistlerin
engellenir ve milli birbirine daha zorla-
Konunun ay sonunda 1963'de Sofya nma-
olunca Bulgar hkmeti bir "Btn Afrika
izin .
2- Komnist blok "milli grup" zerindeki yetkisini
killerde muhafaza eder:
a) hizmetlileri seip
la bu uzun sredir blokunda ve dene-
nip gvenilir veya verilir veya ya-
"milli gruba" her zaman gzden kamaz.
Endonezya hkmeti, Moskova Dostluk niversitesi'ndeki Endonez-
ya milli grubunda ele geirip komnist etkisine koymak
zere, akademik ve politik iyi bir grup yol-
b) Gruplar bir merkezden idare olunur. Komnist blok hkmet
Moskova, Berlin ve Prag' daki brolardan gi-
bi gzkmektedir. Sovyetler milli gruplar Moskovadaki
"Milli Gruplar Konseyi"nden idare edilmektedirler. (Karargah: Dnya
Dostluk Evi) Burada grnrde ufak grevlerde bulunan
Sovyet olan lkelerden gelen yar-
ederler. Bloku lkelerinde, bu kontrol de-
ama orada da temayl grlmektedir.
c) "Milli Grup"la kendi diplomatik temsilcisi iyi
Komnist hizmetliler idaresini tam el-
lerine geirdikten sonra, sefaretleri ile hi isten-
mez. yerlerde gruplar muhafaza Sofya'da-
ki, Gana ile oradaki bilhas-
sa 1963 Resmi mdahaleye imkan veren bu
kiler Bulgar koymak
Hem de bu olaylar, komnist hizmetliler Bulgaristandaki milli grupla-
idaresini ellerine almak zereyken cereyan etti.
Bulgaristan' daki olaylar poli-
tik endoktrinasyonu yoluyla kabul etmeyenlere zor
ispat etmektedir. metoduna kontrol sistemi eklen-
fakat bu sisteme duracak olursa, tehdit ve
Eliliklere ziyaretler kontrol edilir. Posta (mektup-
lar ve gazeteler) sansrden geer. kalma ihtimalin-
724 j Aclan
den bahsedilir. Komnist sistemle sylenir.
Bu durumda memleketine dnmesi hemen hemen gibidir
(mesela, kendi hkmetini yeren yazmaya veya radyo ko-
yapmaya edilebilir). Daha nce de gibi
koyma hapse sonulanabilir.
rencinin ve politik tutumu ile
burs kesilip edilir. Bu are ancak ok acil
olaylarda
Normal olarak, her trl politik durma tutumu politik
min daha ilk yok edilir. zellikle yksek
iin hi olmayanlar, ilk endoktrinasyon safhala-
gerekten komnizmi kabul etmeden durumu idare ede-
rek becerirler. Bir cesur isyan eder ve bir so-
nunda da okuyabilir. Fakat bir elde edilen
bile Sovyetlerin hizmetli
Ktle Halinde Komnist Bloktan
Son zamanlarda edinilen bilgilere gre, olan lke
rencilerinden bir Bloku niversitelerinde
rak, Almanya'ya 1963'de ok (312)
Sovyet niversitelerini ile en kalaba-
milli grubu ediyordu. gruplar, 38 ile
25 ile, 28 ile Somalilerdi. 1962
de byle 115 O da gene 30
renciyle en grup 196l'de, 113 ay-
28'i 1964 Ocak ait
deY'am gstermektedir.
Bu sebeple Almanya niversitelerinde,
niversitelerinde 597 Afrika-
(458). Gelenlerden Almanya'da 123
bilinmeyen yerlere 69'u da tekrar
Almanya'ya gelen 95'i orada kal-
(Bu rakamlar Almanya'da tahsile devam eden
rencileri iine gre, dnenlerin yekt1nunun daha ol-
muhtemeldir.)
gelenlerden bir Sovyetlerde
problemlere benzer problemlerle
1- akademik ve tam
madan ya iyi veya
yeteneksizdi. zaman zaten burs istekleri
Bunun zerine Sovyetler teklif edip, bu du-
Trkiye'de Sol Hareketler J ns
husumetten istifade etmek Esas eskiden
de de politik hizmetliler ama liderlik
bulunmak-
2- anti sosyaldir ve glk ekerler. Di-
sadece daha fazla burs
veya daha yksek hayat elde etmek isteyen Ge-
nellikle bu "geri dnen" tipinin tecrbeyle da zorlukla kar-
gelecekte Bir de gelecekte,
fakat mit vadeden nce komnist bloktaki zel li-
selere Bu dzenin tatbikine stan-
ykseltilip, adaylar daha bir semeye tabi tutulursa, ni-
versitelere daha az istenmeyen girecektir.
Geri dnenlerin
1- Mesleki gelecekleri iin
diplomalar zaman memleketlerinde Resmen
bile, ve konusunda dikkatli davranmak isteyen l-
kelerde resmi memur olabilmek iin bir engel edebilir.
2- Politik evre politik endoktrinasyona za-
man gzyle sonunda Blok taleplerine
boyun sonunda komnist olmaktan Bu mem-
leketten demektir. ve po-
litik ve dini hrriyetlerinin tehdit edilmesinden
3- okurken marxizme dnenlerde hayal
bilhassa oktur. Sosyalizmin gereklen beklediklerini ve
binlerce yoktur.
karar veren birok engellerle
mekte olan lkelerden gelen
kolayca kabul edilmez ve gitmeleri engellenir. nce
ikna yolu denenir. yapan
maddi zerinde durulur. olarak, burs bulamaya-
ve po-
litik zorluklar sylenir. Direnmeye
devam eden memlekete veya bursu deme-
ye zorlanmakla tehdit edilir. ilgi-
liler bu zerinde kt tesire mani
edenler herkesin nnd_e yerilir (me-
sela, casus yerler). Faal direnme tutuklanma ile
Sessizce isteyen engellerle
Daha nceki belgeleri geri almak
iin mraaat etmek Bir
. ilgiliier ona vurup hemen memleke-
7261 Aclan
Komntern
en Belika
smrgecilerinden Kongolu
zenci liderin
Patricia Lumumba
niversiteydi
tine yollarlar. te yandan gerekli
dair belge almadan giderse, bir niversitede uy-
gun bir zor olur. Kurum pasapor-
tuna da el koyabilir. vizeleri kolay Biletler, Ba-
kontrolde
renci gze red edilebilir. hallerde
arkada rehin olarak olursa, kanuni
yoldan yolculuk etmesi
Bylece tek ve kanunsuz olarak
yeltenir, zaman kendisinin neyi bil-
meden. Birok hallerde kendi eliliklerinden de
isteyemezler. Buna sebep, Sovyetlere kanunsuz yolla
girmeleridir. zaman olan bir lke Sovyetlerden yar-
Blok niversitelerinden
etmez.
Konusunda Sovyet
Gerekler47
1960 Prof. Sergey Rumyantsev bir
trenle niversitesi"ndeki
me, gene bir trenle ve emriyle, 17 1960 gn resmen
Her iki trende de niversitenin zerinde durul-
ve bu ama yeni olan milletlere, yne-
tici olmak"
Moskova niversitesinde uzun bir sre olup da tarih-
lerde memleketlerine dnen bir grup
ziyaret ederek ilerini dkmeyi bir grev
bu SSCB' deki ve
rin ve iinde zor
hala Moskova' da yapmakta bir an nce geri dnme-
lerinin ve bununla da yetinmeyip, konunun
Milletlere gtrlmesini,
Daha nceden de Afrika lkelerinden (Togo, Tanganika,
Nijerya ... gibi) Moskova'ya giden gr-
ve memleketlerine dndklerinde
Bu ve sonradan da tekrar edildi. 1960'da sa-
150 kadar olan de yola
edilmemelidir.
Sovyet on ana fikir zerine Her sefe-
rinde ya Sovyet ya da niversite rektrnn ele
dikleri bu fikirlerin M. N. Muhammed, A. M. Hasan, A. H.
M. Baki, M.G. Barre, A. N. Husein, A. K. Adem ve A. M. Soma-
Trkiye' de Sol Hareketler 1727
li ilettikleri
1.
Komnistlere gre Dostluk niversitesi "kapitalist lkelerdeki btn
benzeri tesislerden nk iin bu niversiteye yoksulla-
gelirler".
17 1960 tarihli
"niversiteye aday seilirken gz nnde tutulan ilk kriter
genel kltr seviyesidir".
(Rektr Prof. Sergey Rumyantsev'in 1 1960
Gerek budur;
genlerin SSCB' de niversite ve yksek
kabul iin seiminde gzetilir. Her
den nce, az ok Sovyet bilinen kimselerin akraba ve
Bunun iki sebebi Byle ailelerin
siyasi daha ok gven telkin etmektedirler.
Rusya'da ailelerine moral yapabilme
da vermektedir.
Bunun daha nceden kendilerini komnist propaganda-
olarak veya komnist ya da komnist taraftan
olan kimseler seilmektedir.
Afrika lkelerinin komnist ile
SSCB ve rtsne
brnerek da bir gerektir.
niversiteleri iin kendi memleket-
lerinden yerlerde, zellikle Kahire, Roma, Paris, Bonn, Londra
ve A.B.D. de okumakta olan zel ve ihtimam gs-
terilerek kendilerine gelme Bu hu-
sus, Sovyet liderleri iin byk siyasi nem ve bu ba-
ile yrtlebilmesi iin her trl ve vaad-
lerinden
Bizlerin lkelerine sonra, Sovyet
ile Moskova niversitesine ve tra-
jik tecrbelerimizden sonra btn ile ka-
rar bu aldatma ve parlak vaatlerin
yalanlar ve bizim veya milli kesin
olarak hizmet en bir
2. Hayat
Komnistlere Gre; "Gen olarak kitap,
konferans okul ve iyi bir lzumlu olabilecek her
7281 Aclan
verilmektedir. yemek ve zel kendilerine
ayda 90 Ruble (resmi kurdan 99 Dolar) denir"
Dostluk niversitesi
Oysa gerek neydi? Hemen ki hayata seviyemiz hay-
vanlardan bile daha verilen hcre byk-
kck odalarda sekizer stelik
din ve milletlere mensup olan bu adetleri ve yal-
kendi dillerini .. Ellerine geen para en b-
yk ierisinde bile kesin olarak yeterli yi-
yecek iin bir gnde ila drt Ruble harcamak
Bir ift 3132 Rubleydi. Sert iklimin bizlere bir pal-
to 110-120 rubleydi o da ikinci kalite bir mal olmak Elimizden
kadar medeni bir iin elbiselerimizi ve
Roma' dan birlikte satmak zorunda
Bu Ruslar iin bilhassa lks addediliyor ve iyi fiyat-
lara
birisi ok kt bir hastaneye
yor ve bir" "NEGRO" iinde hi
koridor Bir apandisit iin
hastaneye ve o kadar kt bir tedavi ki, normal ola-
rak on gnde tamamlanacak olan tam iki ay
3. Irk
Komnistlere gre; "Burada hi bir ve milliyet gzetmeksizin,
hepimiz Irk kapitalizm ve emperyalizmi
tur. Komnizm, en yksek doktrini olarak, rengine gre
bu niversite, SSCB'nin Asya Afrika milletlerine
bir
Dostluk niversitesi
Oysa gerek; Ruslar bizi bir kabul ederler. Bize tu-
da buna greydi. SSCB' de srece bize "Kara
maymunlar" olduk. zaman "Siz insan
niz, maymunsunuz; niversitede da gerisin geriye,
dnn" szleri ile
Her yerde bize, sadece merakla bir
ifadeyle ve drtklercesine evresini gen
Ruslar ve bizim kara, beyaz, bizim
ince gibi szlerle alay
Genlik kulplerinde ve umumi yerlerde grnmemiz zor du-
rumlar Birok ,Rus, sanki bir
gibi bizi grnce
Trkiye'de Sol Hareketler\ 729
Bize gsteren bir kimseye ve polis hemen
nazarlarla biriyle dans etmeyi gze
alan bir o anda ve herkesin nnde "orospu" olarak ilan ediliyor
ve kendi Bu
tek tutumumuzu ve neler kontrol etmek
verilen KOMSOMOL ve K.G.B. (Sovyet Emniyet
olan ediyordu.
Bu olaylar, medeni olmayan, aptal kimselerin
Sovyet olan derin bir sonucunu yan-
makamlar, Ruslarla engel olmak
iin ellerinden gelen her ve bylece rasgele
ve Rus) birbirlerini
Bizimle olduka iyi geinen bir Rus ani
ve bir daha hi Ne
muzda, bakir topraklarda zere Sibirya'ya bu-
o, bu ilk kimse de-
ve sonuncusu da
Rusya'ya gitmeden nce da aylarca memleketi
tan ok evrelere ve
lar her trl sosyal kimselerle
Orada hi kimse, renginizin bir duydu-
belli Bir tek defa olsun
tutum Avusturya' da ve Moskova'ya giderken iinden
Almanya' da da gzmzden
Irk ile iin sosyalizm ve komnizmin
olan SSCB'ye gelmek
Bu tecrbelerimiz bizimle birlikte Moskova'da bulunan Af-
elde ettiklerinin
4. Milliyet
Komnistlere gre; belirli koloniyal sistemin
Her gn yeni devletler Asya'ya, Afrika'ya,
Kba'ya Popler ihtilal zaferleri, halk yrtlen milli
mcadelelerinin parlak rnekleridir. Bu lkeler milli kadroya sa-
hip olmadan gerek
17 1960
Oysa gerek; niversite, Somalili bir grup halinde ya-
izin vermemektedir. Polis ve akademik makamlar da buna
benzer bir milli grubu herhangi bir ortak faaliyette bu-
lunmaktan vazgeirmeye
Ruslar bize diye hitap ettiler. Bunun sebebi,
men Somalili ve kabul etmeme-
730 1 Aclan
leri idi. Ama sebep siyasiydi; Sovyetler Soma-
li desteklemektedir. bizimken-
dimize Somalili demememizi ve hazmedememekte-
dirler.
Afrika milletlerinin problemlerine ve Afrika
gayet kaba da ekleyebiliriz. Sovyet
gelen bizlerin,
mek "Btn ta-
bile red Bu ve yerinde gstere-
bilmek iin de, bir olamayaca-
nk Afrika' da siyasi henz mevcut ileri
Bylece bir yandan milli yana ileri s-
rerken, zamanda bu kendi ile So-
mali'ye ile olan gibi) derhal milli hkmran-
grmemezlikten
Kendilerinin enternasyonalist iddia ve evrensel
likten bahsederler. zellikle uyumakta olan Afrika sz
aar, ama Afrika engel olmak iin de elle-
rinden gelen her yaparlar.
Buna sebep de, emperyalizmin ebedi izleyerek ve bi-
zim blnmemizden yararlanarak kendi nfuz ve stnlklerini em-
poze etmek ve el daha da
yi ve ama
5. Dini Eziyetler
Komnistlere gre; "Marxist Leninist tarihi materyalizm doktrini ze-
rine olan komnizm, tabiat itibariyle dinsiz olup, kapitalistler ta-
proleterya zerindeki kudretlerini devam ettirmek iin icad edil-
bulunan dini safsatalardan kurtarmaya Ama bu niver-
sitede manevi hrriyetlerini iin hi bir
Herkes kendi dininin yerine getirebilecektir. Sov-
yet en ve en gerek din hrriyetini garanti eder."
Dostluk niversitesi
Oysa gerek; niversitede dininin yerine yetirmek isteyen
bir kimse iin herhangi bir cami, mabed, kilise veya benzeri yer yoktur.
Sovyet Moskova' da bir tek cami ile bir tek Katolik kilise
ve bir Musevi sinagogu Bu caminin grevi ise hem bir mze gi-
bi, hem de ziyaretiler iin Hipokrat bir vitrin olarak
Mslman bir lider Moskova'ya gelince, SSCB' de ne
kadar hrmet grdklerini ve ne derece hr
olarak, ilkin bu camiye gtrlr. Gerek ki, ziyaretiler ca-
Trkiye'de Sol Hareketler l
miye polis refakatinde gitmelidirler. Aksi halde "dini hurefeye"
limli olanlara ok bir kin besleyen militan Konsomo-
letskiler fena halde taciz olunurlar.
Ruslar, bizlere niversitede dinimiz sorular sor-
ve her seferinde de alay ederek, ve dini
szler biri islam di-
ni umumi bir yerde Komsomoletskiler
dan hcuma Oysa sadece kendisine
Mtecaviz Komsomoletskiler, bu
rularken, "Sovyet devletinin cmert yararlana-
rak, kapitalizmi olan irkin ve kirli bir din pro-
tepkide" ileri
Gelenek ve greneklerimizi bildikleri halde, bize domuz eti
bir de ki bu bir
bizimle alay etmek ve bizi kltmek iindi.
6. Polis Eziyeti
Komnistlere gre; Sovyet ve ile
ynetilen byk bir ailedir. Sovyet Devleti ve sizlerle ilgilenerek
btn ve zellikle canla mcadele ederek ken-
dilerini kapitalizm ve koloniyalizmin olan in-
sanlara sevgisinin belirli bir gstermeyi
Rektr Rumyantsev'in 1 1960
Oysa gerek; niversitenin misafirleri olarak Moskova' da bulun-
sre iinde, polisin bizi ve elbette
ki Bunu hissediyorduk. her hareket gzetleni-
yor, her casusluk faaliyetinde bulunuluyor,
sorguya ekiliyor, aranmalara maruz ve e-
sebeplerle bin bir trl
da iken, o lkede gibi gezmekte serbesttik. Ama
SSCB'de, terk etmemiz veya belirtilen yollardan
kesin olarak bir blgele-
re ve zellikle zorunlu ile binlerce gencin bakir
topraklara gitmeye msaade istedi. Kesin bir red Bu, tama-
men aptalca bahanelere ve sebeplere Yok
za devam (oysa geziler tatillerde yok
vs. vs ...
Devlet polisi, bizi durmadan bulundurdu ve SSCB'nin
btn verici, bize de
tatbik etti. Buna ek olarak, Komsomoln faal yeleri (SSCB'nin en
militan genleri) de bizi olarak ve hatta daha byk bir inat
7321 Aclan
ve kt niyetle gzetledi. iimizden herhangi biri, istedikleri. her
zaman kendini fikirlerine Ruslar
kendisine bir casus ve emperyalist gz ile Evimize
dnmemize etmeleri iin, bir sefarete
zaman, izlenerek ekiliyor, engeller sorgu
suale, ve kk muamelelere Bi-
zim bu yerlere Allah bilir hangi ihanette (SSCB'ne bulunmaya
syletmek iin direnmekteydiler.
En haince tahriklere Bir gen erkek veya bize
ve bir konuda olursa, hemencecik Kom-
somoletskiler ve hatta polisler yerden bitercesine evremizi sarar ve bi-
zi SSCB aleyhinde propaganda yapmakla Son zaman-
larda iimizden birisi byle bir olayda o kadar feci bir dvl-
ki bilahare Aftaraya Gradiskaya hastanesine ve bu
hastanede hafta kadar tedavi edilmesi
Bir gecesini hi Bu geceyi beraber kutla-
mak iin Rus davetliydik. daha henz gir-
ki idarecisi (bu kimseler Devlet memuru olup, zellikle
ikamet binalarda K.G.B. yesidir-
ler) polis memuru ile geldi. bir aramadan sonra, hepimizi
polis karakoluna gtrdler ve kaynaklardan ev sahibi arkada-
ve bizler yeterli bilgi gelinceye kadar Ne-
den sonra serbest bizi evine yalvararak
kendileriyle bile istediler.
ertesi gn resmi makamlarca olan tehditler savu-
ruldu. son verecekler ve bizi ormanlarda lmek
zere gerisin geriye gndereceklerdi ...
7. Casus Seimi ve
Komnistlere gre; sizler de olan ko-
mnizme tutulacak bizi bundan tr nemli olan
sizlerin namuslu insanlar ve bu niversiteden sonra anavatan-
iin
17 1960 gn
Oysa Gerek; Gizli polis ve Komsomolun ze-
rindeki ve tehdit ve iki ynl
Sovyetler srece bu kimseleri kontrol al-
bulundurmak ve Sovyet kendilerine
temin etmek; ilerinde en olarak belirenleri seerek, nce
Moskova' da kendi sonra da gene kendi lkele-
rinde casusluk ve siyasi propaganda Bu iki
ynl iin ok yol ve aletler
Trkiye'de Sol Hareketler 1 733
Gelen ve giden Sovyet sansre tabi
tutularak ajan ve muhbir olarak en uygun kimselerin seilmesine
Somaliya'ya ve ailelerimize
hi bir zaman adreslerine
sistemlerle, polis olarak lkelerimiz-
den tecrit edilmemize kadar, yorulmaz, ve ok ide-
olojik propagandalarla komnizmin belirterek, Sovyet li-
derleri bizlerden yok kendileri iin ajan
Bu metotlara ek olarak, hediyeler, yksek para vaatleri, zel im-
tiyazlarla
kurmaya muvaffak Bu yolla "Somaliya
ama bunun Sovyetler
dan ve kendi iin bir dzen bildiklerin-
den bu red
olanlar, Sovyetlerin ayart-
ma ve tehditlerle siyasi ajan ve kendi z ve aley-
hinde casus olarak kullanmak istediklerini biliyorduk. Bu sebeple, e-
Oysa,
Sovyetlerin kendi ihanet etmek isteyenlerle
teki grup ediliyordu.
Sovyet bu genler gerekli bilgileri -
aileleri, sosyal evreleri, ve saire
- sonra usanmaz bir azimle bu kimseler
zerinde Taa bu lkelerine dndklerinde
Sovyet emperyalizminin olarak gelene kadar.
8. Komnizm Telkini
Komnistlere gre; "Herkes Dostluk niversitesi'nin ok derin bir insa-
ni' ve adil bilir. Bu niversiteyi amakla gen devletlere kali-
fiye iin etmek istiyoruz. daima artan
genler Asya, Afrika ve Latin Amerika' dan Moskova'ya gelir,
iinde yapar ve kendilerini Bu
lere kendi siyasi ve ideolojilerimizi empoze
17 1960 gn
Oysa gerekte; btn ve tek-
nik bilgilerini verecek yerde siyasi
ve gsterilere propaganda telkini din-
lemeye mecbur
zellikle durmadan sistemi vme-
ye; sisteme, liderlerine, Sovyet ve Sovyetlerin insanla-
hrriyetlerinin yolundaki olan
7341 Aclan
belirten bildiriler edilmektedirler. Propagan-
da ve gsterilerde bulunan
Sovyet ve propaganda Sovyet
siyasi ve haberi bile olmadan
Bu korkun kalmak Grme-
mize izin verdikleri gazete, kitap ve dergiler sadece komnizmden ve
bunun zaferlerinden bahsedenlerdi. Radyo
dan gelen haberleri ya tamamen bilinemezlikten gelir ya da btn ile
sadece Sovyetlerle ilgili konulan methederdi.
Serbest fikir teatilerine, iyi ile kt,
ideolojilerde mmkn olan samimi ve dostane seminerlere Sovyetler
rastlamak mmkn
Bu propagandaya - ve grdklerine ka-
larak ve hrriyetini muhafaza ederek - kendini Sovyet-
lerle kabul etmeyen, kendi kullanarak karar
verenler bir hain olarak tecrit edilir ve
kendi lkesine bile iftira ve sulamalara
Okulla gibi bir Moskova' dan Sovyetler
muvaffak olur ve aleni tenkid
ederse, Sovyetler hemen bildiriler ya-
iin harekete geerler. Okulla iki
renci Omar Muhammed ve Muhammed Abdi, Okullo'nun szlerini
yermeleri Londra'ya bedava seyahat ve tekliflerle ayar-
Komnistler, bizim Sovyetler ektiklerimizi ve grdk-
lerimiz szlerimizi duyar duymaz, propaganda mekaniz-
derhal seferber ederek, szlerimizi tekzibe So-
maliya' da bizleri Amerika' ya tah-
rik olarak ilan ettiler. bulundu-
Roma' da, Komnist Partisi gazetesi ve geen
iki bizleri tembellik ve itham etmekten
geri
9. niversitenin
Komnistlere gre; "Tarihte ilk defa, ok bir endstri, kltr
ve teknik kadroya sahip bir devlet, son zamanlara kadar smrge idare ve
hala da bulunan insanlara aarak en temel
olan bilimi
17 1960 tarihli ilgili
Oysa gerek; Dostluk niversitesindeki derslere devam ederek iyi
bir mhendis, doktor, idareci veya teknisyen
Trkiye' de Sol Hareketler l n:
herkes byk bir hayal Akademik pro-
gram o ki, marksist endoktrinasyon ha-
ricinde temel bilgilerinden hi bir vakit
bulamaz. da, milliyet ve kltrel sa-
hip olan gibi gayet nazik ve zor bir grevi
racak nitelikte Tam ile ya
hi yoktu ya da yetmemekteydi. Bunun sonucu olarak Afrika-
setikleri konularda sadece teorik bir grmekte
ve tatbikat iin hi Seilen derslerde
nim ikinci Rusa ve siyasi indoktrinasyon iin
Bu Sovyet yeteri kadar gstere-
meyenler devam edememektedirler.
10. niversite'nin Gerek
Komiinistlere gre; "Dostluk niversitemiz bu gn 59 lkenin temsil-
cilerini bu niversite kendi gele-
neklerini yaratacak ve insanlar kuvvetlendirecektir"
17 1960 gn
"Bu niversite az lkelere teknik ve bilimsel kadrolar
tirerek, istikballerini etmek iin kurul-
Rektr S. Rumyantsev'in 1 1960
Oysa gerek; Kahire ve Roma' da niversitelerde sakin sakin
nimimize devam ederken, bizlerle temasa geen komnist
Moskova' da gerek gerekse ilerlemesi
iin ok lzumlu olan zel bir
dir. Talihsiz tecrbelerimizin kesinlikle syleyebiliriz ki bu
kimseler bizi tam Bilimsel ve mesleki alan-
larda hi bir gibi, gerek vaktimizi gerek-
se enerjimizi yok yere Sadece, gen (bizden
sonrakilerin) bu propagandaya engellenmezse lkelerimize
ne gibi zararlar olduk.
Dostluk niversitesinin, Moskova niversitesindeki
iin zel ve komnist lkelerindeki Afrika Ensti-
tlerinin sadece tek bir Her lkeyi Sovyet emperyalizmi-
nin idaresine sokacak bir ynetici
Afrika lkelerindeki en verimli genleri kendi celbet-
mek suretiyle Sovyet liderleri, - Ba-
kaybolmakta olan koloniyalizminden ok daha - top-
lumsal, kltrel ve manevi bir koloniyalizasyonunu hedef
7361 Aclan
Maalesef, bu gerek ancak komnist vaat
tam aksine, bir tecrbe sonunda mmkn-
dr bizler gibi.
lkelerde yapan btn
sadece bizler, Sovyet emperyalizminin Afrikadaki ka-
bul iin, fena muamele ve yurdumuzda bu
tecrbeleri edinerek bulunuyoruz.
isteyen gerek hangi ta-
rafta karar verebilmeleri iin btn
ve genlerin bu hakikatleri bilmelerini hararetle ar-
zuluyoruz.
Komnist lkelerde ve Kltr4s
Komnistlerin imkanlar, teknisyen ve ye-
idareci kadrosu pek mahdut bulunan ve yksek tahsil vermek
iin kendi kafi gelmeyen Afrika hkmetlerine son derece
cazip gelmektedir.
beri etmekte-
dir. Bu gn sadece de deniz lkelerden 60.000 den
fazla talebe -btn komnist memleketlerde ders gren talebe-
lerin iki fazla
Komnist memleketler bu sahada Dnya Harbinin sonuna
kadar nemli bir aba sarf etmediler. 1965'den ncesine kadar da Afri-
ancak bir ka tane komnist bursu
Umumiyetle, komnistler bu ya diplomatik
yahut da Dnya Demokratik Genlik (WFDY) ve
Talebe (IUS) gibi
fertlere
Birok hkmetler burs verilen namzetlerin akademik kabiliyetle-
rine gre de, komnizmi benimsemeye derecesine gre
fark iin bu metod
birok Afrika hkmetleri, namzetlerin seiminde kendilerine
istemektedirler.
komnist memleketlerde 23.000 den fazla talebe
(sadece Fransa, Almanya ve Amerikadaki 188.000 Afri-
mukabil) bulunuyor. Bunlar bilhassa ilmi teknik mevzularda
tahsil grmektedirler. ekoslovakyada, Almanyada ve Sovyetler
byk talebe fakat komnist in ve Afri-
ka' dan talebe ekmeyi yahut da zor
Komnist lkelerdeki pek kendileri iin mesela
Moskovadaki Patrice Lumumba niversitesi gibi hususi mer-
kezleri olmakla beraber, milli niversitelerde ve kolejlerde oku-
Trkiye'de Sol Hareketler 1737
derecelerin veya akademik
ti nk bunlar lkelerde nadiren kabul edilmektedir.
talebeler yerli talebelerin kt muamele-
lere ve tehditlere maruz ve huzursuz oluyor. 1963
Bulgaristan' dan byk bir talebe g oldu.
1963'te yzlerce talebe bir talebenin esrarengiz
lmesi zerine, Moskovadaki Meydanda grlmedik bir
Nisan 1965'de de talebelerin boykot
zerine Sovyet resmi' 29 talebeyi memleketlerine
iade etti.
Bulgar resmi Talebeler za-
man Sofya' da bir huzursuzluk Dersten, Teknik Kolejindeki
Alman Komnist Partisi organizatrlerinden biri de bu
trl talebe ifade "Ken-
di talebelerimizin menfaati iin, bir talebe ii-
mize imkan
Birok talebeler Sovyet Rusyadaki protesto ettiler.
Moskova "Lumumba niversitesi"ndeki bir talebe kendilerinin Sovyet
talebelerinden ve talebelerden edildiklerini syleyerek
yette bulundu. Bak gibi daha uzak blgelerde bu daha
detli ok muhtemeldir. in'e giden bir ka talebe bu
ve inlilerin stnlk
lisan bunlar iin byk bir problem etmektedir. Ga-
yet Rus, Avrupa ve hatta in dillerini zorun-
da kalan talebeler, ders doktrin gayesi ile
da
Komnist niversitelerde tatmin olmayarak tale-
belerin sylediklerinden gre, hakiki bir kom-
nistler iin ikinci derecede nemlidir.
Birok Afrika hkmetleri, memleketlerde okuyacak tale-
beleri o memleketin kendilerinin semesi sy-
ledikleri halde, hadiseler gsteriyor ki komnist lkeler daima
hayal ve mtemadiyen komnist doktrinini en
iyi benimseyebilecek talebelere vize ve msaade vermektedirler.
Baku' dan gnderilen talebelerin bu doktrin
lama metodu vericidir:
byk bir beyin ile bozuldu. niversiteden ok
bir doktrin idi."
Komnist niversitelerinde talebenin karakterine,
derslere ve burs temin etme yoluna kendi hkme-
tinin bilgisi ve pasaportsuz olarak -ki hala yle
kesif bir doktrin talimine msaittir. Kendi hkmeti-
7381 Aclan
nin himayesinde daha bir muamele grr. Komnizme
ilgi gsterenler -veya komnizmi sylenince msait
davrananlar- hususi ders grmekte yahut da normal ders sa-
atleri toplanan gruplar iinde
hcum etmeye ve komnist Af-
hakiki dostu olarak gstermeye ok gayret sarf edilmektedir.
Komnistler ve tertib ederek Afrika-
talebelerin bu bir olmak zere,
ve komnizme vgleri destekleme-
leri bekleniyor. Komnizmin gstermek zere sanayi, zi-
raat blgelerine ve sosyal muhitlere geziler tertip ediliyor, fakat bunun
komnist sistemin gerekleri ile iin
talebelerin hareketleri
Komnist cemiyetin ok gvenlik ve muh-
birlik bu guruba gvenilir komnistlerin talebe
da- birok talebeleri istenen zorla-
makta ve resmi kabul edilmektedir. Bu
riayet iradi bir olmakla beraber, zamanla bir
ve nihayet bir insiyak haline gelmektedir. Maamafih yine de
yzlerce talebe komnistlerin bu bozucu fark
ettikten sonra tahsillerini terk
Sovyetler ve Avrupa memleketlerinin byle zahiri bir
akademik tahsil zerinde ehemmiyetle inliler,
dikkatleri bilhassa in ve Afrikadaki askeri kamplarda gerilla harbi ta-
limine teksif inliler, Afrika' da bu kadar apta tem-
silciliklere sahip olmadan nce, Pierre Mulele gibi asi liderler in' de ye-
ve da isyan iin
na Kongo devam mddete inliler,
Kongo (Brazzaville) ve Burundideki elilikleri talimgahlar
Bulgar, Kba ve Cezayirli gerilla da Kon-
golu ve Portekiz
ve Almanya komnistlerinin "Komsomol"
terbiyesi de -genlik liderlerinin tatbiki maskesi bu ka-
dar tehlikeli, fakat daha az gze arpan bir metodudur. Bu
hakikatte bir siyasi doktrin ve tahrik tekniklerinin, siya-
si ve kitle hareketlerine nfuz etme fa-
aliyetlerinin mahiyetini Acemiler komnizme
derecelerine gre buralarda toplanarak ve huzursuzlukla-
mahalli husumetleri istismar etmek zere memleketlerine gnderilir.
Komnist lkeler Afrikada her bilgiye duyulan
gittike daha ok istismar etmektedirler.
Afrika' da muhtemelen en kuvvetli propaganda radyodur.
Trkiye' de Sol Hareketler 1739
Afrika dilinde -Swahili- ilk komnist radyo 1960
Moskova 1961 Temmuz'una kadar
Prag, Berlin, ve Sofya da ve
komnist radyo haftada 205 saati 1965
na kadar bu miktar haftada 384 saata Moskova,
ca, Swahili, Amharic, Portekiz, Hausa ve Somali dillerinde
bu 384 saatin 126 saatini dolduruyor. Pekin radyosu-
nun Zanzibar, Madagaskar, Mauritius ve Reunion ada-
inli komnistlere hitap etmektedir.
Komnist radyolar hcum ediyorlar, kom-
nistlerin Afrika ve Afrika memleketlerine yap-
komnist sistemini ve onun sulh iin, silah-
iin mcadeleleri vyorlar. Afrika
haber ve yorumlar gayet bir veriliyor. Bu malzemenin b-
yk bir muhtelif blgelerindeki komnist haber
temsilcileri Siyasi yorumlarda, Tom Mboya
gibi mutedil liderler tenkid edilmekde, buna mukabil Oginga Odinga gi-
bi vlmekte ve bunlara bir yer verilmektedir.
1961'de Moskova radyosu "Sovyet - Afrika Asya Ko-
mitesinin Sesi" bir ve bunun (dinleyicilerin
"Sosyalist Devletler" cevap veren yeni bir pro-
grama Prag radyosunun da Afrika' da bir ok "dinleyici"
klpleri, ve bilhassa Afrika iin bir dergi-
si
Komnistlerin hkmet kontrol haber ikili bir
rol Bunlar, haberleri parti uyacak
de tahrif ve adapte ederek, komnistlerin gi-
bi, siyasi nfuz ve fesada hizmet ediyorlar. Yeni in Haberler
(NCNA) Darsselah'daki muhabiri Brazzavillededir)
Kao Liang Burundideki in zemin
ve 1963'de Ruvan'da yapmak iin Watutsi'H srgn li-
der Mwami Kigeri ile temas halinde Memleket-
leri haber kullanmak ve seyahat hrriyetine sahip
olan komnist ajans gazetecileri, gizli istihbarat iin kom-
nist ok daha msaittirler.
Yeni in Haberler Kahire' de, Rabat' da, Akra' da, Ko-
nakri' de Tunus' da, Adisababa' da, Darusselam' da Bamako' da, Ceza-
yir' de Mogadishu'da, Nairobi'de ve Brazaville'de temsilcilikleri var-
Bu muhabirleri henz blgelerin
srgn "milli mcadeleleri
da mlakat yapmak iin ihtisas
1965 Temmuzunda Nairobi'deki, NCNA muhabiri Wang Tek-
7 40 1 Aclan
Ming edildi. Onun mevcudiyeti "milli iin tehlikeli"
Wang Tek-Ming'in iktidardaki "Kenya Afrika Milli Birli-
Partisi'nin sol kanat da dahil olmak zere hiziplerle
tespit
TASS resmi Sovyet haberler Bu muhabirleri de
hep Sovyet olup, ekseriyetle propaganda tahrik veya is-
tihbarat Onyedi Afrika lkesinde hal-
lerde tek bir muhabir bir ka devlete birden bakmakla beraber) TASS
temsilcisi bulunuyor. 1961'de zahiren gayri resmi bir ajans olarak ku-
rulan Novosti da Sovyet bir orga-
ek (CTK) ve Alman (ADN) da Afrika' da fa-
aliyet gstermektedir.
Byk komnist devletleri propaganda takviye et-
mek zere lkelere iin teknik ve bu
memleketlerin komnist bylece sempati gstereceklerini
umuyorlar.
Bu Afrika'ya -bilhassa Gana, Gine
ve Mali'ye- Sovyetler Gine' de ve Somali Cumhuriye-
tinde radyo kurmak gibi projeleri ile
Bir radyo istasyonu da Kenya' da bulunuyor. Almanya,
Mali ve Tanzania'ya matbaalar verdi; TASS, ADN ve CTK' da birok Af-
rika ajans haberleri almak zere tehizat kurdular.
kadar talebe, byk Sovyetler ve
ekoslovakya'ya olmak zere, gazetecilik ve radyoculuk tahsili iin
komnist lkelere gittiler. Rus da, Gana Radyo Kurumun-
da olarak in, Kenya'ya ve Zanzibar'a mat-
baa makineleri; Kongolu asilere de 75 bir verici cihaz gn-
derdi. Tanzania'da da iki tane kuvvetli radyo vericisi
Komnistlerin malumat planlamakta
gsterdikleri kabiliyet ve dikkat, kitleye hitab eden
verdikleri ehemmiyeti belirtiyor. Mali'deki durum, yer-
lerde iin bir rnek
Mali' de komnistler yksek devlet kullanarak
bilmektedirler. Gazetecilik (IOJ) vekili
ve bu Mali Milli Gazeteciler (UNJM) olan
Turizm ve Haber Alma Mamadou Gologo yoluyla bir ok te-
maslar bulunuyorlar. Pan - Afrikan Gazeteciler sa-
Genel Sekreteri ve Mali Modibo enfor-
masyon Doudou Gueye ise IOJ'nin eski vekilidir ve
halen bu mnasebetleri devam etmektedir.
Enformasyon malzemesi Mali'ye, esas itibariyle, hkmet kontrol
olan ve hepsinin de Mali' de bulunan haber
Trkiye'de Sol Hareketler 1741
(TASS, CTK, ADN ve TANYUG) girmektedir. Mali ve ek H-
kmeti 1961'de bir zerine CTK 1963'de Mali
haberler ve Mali gazetecileri zere ekoslo-
vakya'ya Mali Hkmeti ekoslovakya' dan radyo vericisi
ve makineleri gibi cihazlar ve ADN'den de komple bir
laboratuvan Mali gazetecilerine verilen daktilo makineleri, mo-
tosikletler, teypler ve bir ofset makinesi de komnistlerin, Mali en-
formasyon servislerine bir
Bununla beraber, IOJ'nin Santiago' da son
birinde Mamadou Gologo, "sosyalist" lkelerin ve Haber Ajans-
ok iin tenkid etti. Mali enformasyon
servislerine Sovyetler Polonya, Yugoslavya, ekoslovakya, Do-
Almanya ve bahsetti, fakat komnist gaze-
tecilerin komnist olmayan lkelerin gereklerine intibak etmedikleri-
ni syledi. Bunlar, Afrika lkelerinin ilerlemelerden ziyade
folkloruyla Bir Afrika lkesinin ve
iktisadi durumu ile ilgilendikler zaman da sadece kendi memleketleri-
nin zerinde Gologo,"Sosyalist"
gerek Mali gerekse, Mali'yi ilgilendiren haberler
dan da ilave etti,
bir tenkitten istisna etti. inliler uzun bir zaman ga-
zeteciler iin en tesirli olacak grme - tek-
niklerini zaruretine
Byk apta propaganda mdlzemesi -birok Afrika devletle-
rinin komnist yasaktan kurtulmak iin bilhassa
Avrupa ve Hong-Kong yoluyla-Afrikaya gnderilmektedir. Misa-
fir heyetler, diplomatik ve ticari misyonlar ve mahalli kitap
da propaganda gayet
mal olan ssl magazinlerdir. Moskova'dan Sovyetler
Sovyet filmi, Sovyet Yeni Zamanlar, Kltr ve Hayat dergileri;
Komnist in' den de Peking Review, Chinese ve China Re-
constructs dergileri.
Cezayir' deki "Afrika gazetesinin in
"Revolution" dergisi Afrikada kadar, Asya ve La-
tin Amerikada' da ok sahaya bir
in gazetesi "Eveggreen" ise, 1964 Nijerya hkmeti tara-
yasak Bu dergiler maliyet ve ok
bir para ile inliler cazibesini
iin, onlarla birlikte resim ve takvimler de vermektedirler. in propa-
ganda taaruzu Afrika gazetelerinde ilan ve reklamlarla destek-
lenmektedir.
komnist Dnya Genlik (Dnya Demokratik
7 4 2 I Aclan
Genlik Federasyonu Dnya Talebe Haberleri (Milletler Ara-
Talebe ve Btn Dnya da kendi
gndermektedirler,
1964 Eyll'nde lene kadar profesr Potekhin ynetil-
olan "Sovyet Afrika Enstits", Afrika marksist - Leni-
nist pek ok tarihi ve kltrel kitaplar
diyor. Potekhin, 1959'da Moskova'da bir konferansta, Rus Af-
rika en nemli vazifesinin "Afrika ait tarihi
hakikatleri ortaya (Yani Afrika tari-
hini marxist - Leninist yazmak.)
Bu kasden tek ayni Enstitnn mdr
1963'de
"Biz ve kyl hareketlerinin hususi vehelerini tetkik
etmeye mcadelesinde rol ile ve
milli demokrasinin bir temeli olmak zere ve kyl ara-
ile ilgileniyoruz."
"Sovyet Afrika Enstits", yeni mdr V. G. Solodovni-
kov'un idaresi Afrika meselelerine daha pratik bir
1965 ''Sovyet Akademisi" prezidyumu, Af-
rika Enstitsnn hedeflerini ve bu daha te-
sirli meselesini ele Belli ki bu mevzuda
. Prezidyum, Enstitnn Afrikadaki iktisadi ve sosyal
- politik kafi derecede bnyesinin sakat
Sovyet Afrika yeterli bir koordinasyon
kanaat getirdi. Fakat Enstit, yine de bir akademik
messese olmaktan ziyade, Sovyet bir olarak
Enstitnn Afrikada hareketi mo-
nografileri, Afrika Tarihi" zerine denemeleri, "S-
Yeni "Afrika ve Milll Meseleleri" ne
dair ve bir "Afrika" ansiklopedisini ihtiva ediyor.
1962 Akra'da toplanan ilk" Afrikanistler Kongresi-
ne" Sovyetler Polonya, ekoslovakya, Macaristan ve in' den
delegeler ve misafirler Bu kongrede, Afrika tetkiklerini
tirecek bir istendi.
men Potekhin taslaklara
Komnist yaymak zere filmler, sergiler ve klt-
rel mbadelelerden de istifade edilmektedir. Sovyet Dkmanter Film-
leri Merkez Brosu, Afrika lkeleri pek ok propaganda fi-
limleri Bunlar "Mcadele Kongo" ve "Afri-
ka Zincirlerden Kurtuluyor" gibi filmler bulunuyor.
Somali' de, Gine' de ve Mali' de gsterilen in filmlerinin ek-
Trkiye'de Sol Hareketler 1743
seriyeti, Afrika dillerinde Ekim 1963'de inliler So-
mali'ye filmler ve sinema hediye ettiler. (1962 da
Ruslar byle hediyeler inliler ayni zamanda Kongo ha-
diseleri zerine iki tiyatro ve bir bale eseri
Afrika devletleri ile sosyalist devletleri yzden fazla kl-
trel ve bulunuyor. Bunlar ara-
edebi eserler, radyo ve malzemesi, filim, sanatkar ve atlet
ekipleri mbadelesi de
Afrika ve sosyalist memleketleri biribirine dostluk der-
nekleri de bu faaliyete etmektedirler. Sovyet - Afrika Dostluk
Uganda'da, Mali'de, Gine'de, Togo'da, Madagaskar'da,
Volta'da, Nijerya' da, Sierra Leone'de, Gana'da, Somali'de, Su-
dan'da ve Tunus' da ilk alt - komitesi
lara ait Afrika edebiyat ve Dernek, Mos-
kova'dan Swahili dilinde yapar, radyoda tertip
eder, edebiyat ve mzik konserleri verir. Afrika milli gnlerini tesid
eder. Sovyet turistleri bu himayesi ziyaret
ederler. Birok Avrupa lkelerinin ve in'in de Afrikada dostluk
cemiyetleri
Gnmzde Sosyalist Okullaf49
genlerin tercmesini bir iki
nce ve Afrika Bu sre iinde, Af-
rika' da siyasi daha da sratli bu 1966
en ok ilgi eken bir blgesi haline geldi. Afrika' da
askeri darbeler birbirini kah kah sola sonu-
cu hem Afrika hem de teker teker Afrika lkeleri-
nin ekonomik belirli bir gerileme gze arpmaya
(Bu durumdan gerek Afrika lkeleri, gerekse, Afrika-
da bulunan kapitalist lkeler zarar grmektedirler.)
nce, Afrika' da bir huzursuzluk, bir
gittike
Bu durumda, gen Sovyet Blokundaki ve
bu alanda kaydedilen son zerinde ok dikkatle
gerektirmektedir.
(Sovyet peyki) lkeler de, Sovyetler izin-
de yryerek, Afrika devletleri ile kltrel mbadele maskesi
ve art dayanan adeta, ide-
olojik harb ve zellikle gen nesillerin etkilenmesi Sovyet-
ler ile ki, bir yandan Moskovadaki
Lumumba niversitesi te yandan Avrupa' da da bu-
gn 3.000 kadar yksek (Bir o kadar
7 441 Aclan
gen de Sovyetler
Avrupa' daki 3.000 1.00' Almanya' da
800' ekoslovakya'da, 300' Polonya'da, 300-350'si Bulgaristan'da,
350'si Macaristan' da ve 100 da Romanya'
ciler, ncelikli semektedirler. Buna sebep,
ki, ileride da kullanabilecekleri bir dile sahip olmak
ekoslovakya'da da Lumumba niversitesine benzer, Afrika ve
iin bir "17 niversitesi" Bu lke-
nin "kltrel, siyasi ve ekonomik iin mcadelelerinde
olmak kurulan bu niversitede, marxist ekonomik
ve marxist pedagoji zerinde durulmakta, ilim ve teknisyen yeri-
ne, ilerinin komnist liderlerinin nem verilmektedir.
1966 Ocak Havana' da (Kba) Asya Afrika La-
tin Amerika zere, komnist inde,
"Hrriyet mcadelecilerinin iin" gerilla ver-
mek zel merkezler olursa
1964 Zanzibar'da patlak veren ihtilalin liderleri
in' de kimselerdi).
in delegesinin bu
Avrupa' da tip gsterilen yerlerde yrtlmekte
beyan
Sovyetler Merkezi Komsomol Okulu, Moskova
ekoslovakya: Ekonomik Enstits, Prag, Afrika
tim Merkezi Houtka, Prag
Almanya: iin Yksek OkJl Bernau, Leipzig.
Karl Marx Okulu, Berlin
Macaristan: Beynelmilel Birlik Okulu - Bautzen, Afrika Sendi-
Okulu Polonya: Merke-
Bu merkezlerde gsterilen szm ona ve
gerek Sovyetler gerekse Almanya lkelerinden,
renimlerini yanda kaan
malar glgelemektedir. 6 1965 tarihinde Bulgaristandan 12 Ke-
ile bir iki nce Bunla-
ilerinden drd Abongo Mugala dahil) daha nce Do-
Almanyadan Abango Mugala geenle-
ri "Bir protesto
de terk iin Almanyadan Bu hareketimizle o
lkedeki gayri ve muameleleri protesto etmek
Mugala, Enstitnn komnist gsteride bulun-
zerine dvldklerini, a hapse
Trkiye' de Sol Hareketler\ 745
ve kendilerine eziyet szlerine
tercih Ya bir ay hcre hapsine
olacaklar, ya da hareketin byk bir hata dair
beyanda Bunun zerine drt Al-
man meydan "Ya buyrun bizi dizin,
ya da dnelim" diye cevap ve beynelmi-
lel bir skandaldan ekinen Almanlar ise, kendilerinin (Alman-
ya' dan) ihra edilmelerinde karar Mugala, gayet bir dille,
komnist lkelere gidecek ok dikkatli
ve acele bir karar vermemelerini tavsiye Afrika h-
kmetlerini de bu konuyla ilgili olarak ikaz
Abongo bir et-
mekte ve ilerisi iin ne derecede ispat
etmektedir: Mugala, Uganda Federasyonu'nun Genel sekreteri idi.
Kendisine Almanya'ya yksek iin teklif edilen burs,
herhangi bir Uganda resmi
ruya Sovyetler ve Avrupa'da oku-
makta olan binlerce verilen burslar hep el
makta ve bu iin Afrikada
Son olarak Sudan hkmeti (ki sonucu bu dev-
let ok soluna Bulgaristan Bykel-
isine bir ikazda bulunarak, ol-
31 bursdan, Sudan hkmetinin haberdar
kesin bir dille protesto ve bu i
mdahale olarak Protestoya, burs-
ile
ve bylece en uygun
Oysa uygulanmakta olan usul, (Mugala ve ol-
gibi) burs tekliflerinin ve
elinmesi Tabii ki seim de ehliyete veya hi te-
sadfe gizli gre Sovyet
en zellikle nem verilmektedir.
Bulgaristanda "Siyah Gelenlerso
Bulgaristan'a binbir mitle gelip, daha sonra hayal
anlatan zenci iin "Bulgaristan" ne anlama gelmektedir?
Hepsi Bulgaristan' da tahsilde bulunan ve namsait yzn-
den ara vererek, tahsillerine devam etmek iin yeni
memleketler aramak zorunda kalan yirmi
kil bir grubun gayri resmi vazifesi maalesef bana
Gerek bizim ve gerekse btn iin bu
7 461 Aclan
bir fakat daimi bir tabi ve
tehdit devam etme-
mizin mmkn belli
Hepimiz bir zihinle ve mit dolu olarak
ancak ok gemeden glklerle
ayda sadece 24 ve bunun 18
sarf olunuyordu. Elbise iin para verilmedi-
ve hepimiz iklim elbiseleriyle Bulgaristan
kendimizi muhafaza edebilmek bir me-
seleydi.
Bulgaristan
Daha modern Afrika umumi ce-
haleti zerimizde byk bir tesir Talebelerden profesrlere ka-
dar herkes ait meselelerde tam bir ierisindeydi. Btn
bildikleri, lkenin ok sokaklarda hala
ve idi. Onlara elbiselerimizin Gana' da imal
vakit
gittike artan bir Bulgar ve ta-
lebelerin hedef olmaya Sokaklarda
vakit her trl kfr ve harekete muhatap oluyor ve "siyah maymun-
lar", "orman gibi adlarla Otobs ve trenlerden erkek
yzlerine ve pencerelerin geerken zer-
lerine su oluyordu. Bundan hepimizin zhrevi
lara dair de korkun bir dedikodu
maya Nihayet byle bir yalan ispat etmek
iin muayeneden geirilmemizi talep etmek mecburiyetinde dahi
Irk Bulgaristan' da tezahr ediyordu.
Bulgarlar dvlrken polis ya bir yer-
de grevli bahisle hi bir izah ediyor ve-
ya dayak devam ederken sadece yetiniyordu.
1962 bilhassa irkin bir olay vuku buldu. bir
gazinoda bir Bulgar kendisiyle dans etmesini
Dans ederlerken bir asker "Siyah bir maymunla dans etmem de-
mi?" diye sordu. Mesele istemeyen dnd.
Tam ki bir Bulgar iskemlesini ekti. yere
bir nc Bulgar iskemleyle vurarak
Bundan sonra gazinoda bulunan dzinelerle insan ve sokaklardan ge-
len bir sr Bulgarla bir avu bir meydan
Bu gazinodaki polisler derhal Ancak
ayak diredikleri polisler geri dnerek
Kavgaya sebep olan bulmak iin bir gayret gstermedikten
Trkiye'de Sol Hareketler 1747
ka, drd kavga olan de tevkif et-
tiler. Ertesi gn, yaralanan drt serbest ve Gana hkmeti-
nin talebi zerine uakla Accra'ya Ancak, olmayan
iki mahkeme huzuruna kadar bir ay ha-
piste ve mahkeme sonunda bir tanesi bir sene,
ri de sene hapse mahkum edildiler. Gana hkmeti'nin tazyiki netice-
sinde bunlar da serbest memleketlerine
1962 "Btn Afrika kurmak iin
ilk bir gayelerimiz Polis himayesinin
biz talebelerin iin imkanlar ve
yeterli olmayan hayat istiyorduk.
Bir tzk ve felsefe talebesi olan Tetteh Tawiah
yedi yeden bir komite setik. ok gemeden
ona, prensiplerine
iin mecburiyetinde bildirdi.
Tard Emri
6 Tawiah'a, niversiteden tard edildi. Bir imti-
hana ve derslere olan da buna sebep olarak gste-
9 Tawiah'a 12 saat iersinde terk ehnesi emre-
dildi. Bu emir haberi 150 kadar yurdun nnde
toplanarak Lenin boyunca
Tawiah geri ve "Btn Afrika
(A.A.S.U.) talebeleri temsil eden bir organ olarak
talep ehnek niyetindeydik.
Mamafi, grmenin
fakat ertesi hafta bizim temsilcilerimizi kabul
dik. Hafta sonunda sunacak yedi talebe setik. Pazar-
tesi gn dairesinde tam saat halde hi bir
cevap
O gn sonra Sofya polis komiseri yurda gelerek, bizim yaph-
gsterilerin Bulgaristan' da kanun bildirdi,
(halbuki biz gayriresmi bir tarzda, hi bir ve her hangi bir
sylemeden birarada birka kilometre Biz de ko-
misere, bunu sadece bir mlakat elde ehnek iin
syledik. Bunun zerine polis komseri bize byle bir mlakat
vaadetti.
gece saat 3'de yahnakta yurt yz kadar polis tara-
abluka Bir talih eseri olarak Bulgar talebelerinden olan
polisin liderlerimizi tevkif ehnesi ihtimalinden
Bu yzden icra komitesi yelerinden odalarda ve
Tawiah' da emniyet saikiyle benim odamda
Ancak, Komitesi yelerinden olan Togo'lu Mr. Matthews
7481 Aclan
benimkine olan Gece polis,
kilitli olan ve Mat-
thews'un isteyen Silahlar ekildi
polis beni tekrar odama gir-
mem iin Derhal dnp pencereye da, polisin baheye
grdm. Matthews'a iin her hangi bir bu-
lunursam veya haber verirsem emniyetini ve hatta
tehlikeye fark ettim.
Polis Matthews'a hi kimseyle ve toplama-
syledi, fakat onu zorla gtrrlerken "Tevkif edildim ve gidiyorum,
ama siz Afrika iin diye Bu onu son defa din-
oldu.
Onun da O kadar ok kimse
ki, polis Matthews'u ve kendi yatmak
bulunan icra komitesi yesi Daniel
tevkif kafi grd.
Ertesi sabah saat 8'de, terk etme bir sembo-
l olarak her birimiz birer torbaya doldurup alarak,
yapma hususunda
Orada, iki derhal ve olarak serbest
bize vizesiyle Bulgaristan' dan iin
uak biletlerinin verilmesini talep edecektik. Saat 7.45 de iki yz
Lenin boyunca buuk kilometrelik yolu
hemen hemen tamamen kat ki cip dolusu polis arka-
Sivillerin de polisler rastgele zerimize
lar. Erkekler Peace To-
golu bir ve burnundan kan geliyordu; birok talebe-
ler de Polis bizi tevkif bu
rada sivil icra komitesinin yelerini bulup etmeleri
zerine da beklemekte olan polis doldurdular.
Bir sivil etmesine birok
renciler onu korumak iin evirdiler. Polis, ancak bu insan
zorla sonra onu gtrebildi.
Tevkif edilen talebelerden elli tanesi hcrelere fakat
sonradan bir evvelki gece yurda tevkiften kendilerini kur-
olan icra komitesi yesinden gayri serbest
Vizeleri
Bundan sonra mevkuf serbest
ve Bulgaristan' daki btn talebelerin vizeleriyle
biletlerini temin etmek iin geici bir icra ettiler. (Bu
iersinde memleketlerinden siyasi mlteci olarak burada bulu-
nan dahil
Trkiye'de Sol Hareketler j 749
Hkmet, btn gnlk vizesi vermeyi
kabul ancak, burs olan ve oradan
istedikleri takdirde verilmesi icap eden biletleri temin etmeyi
Ertesi gn, 14 bir grup bilet istemek iin
tekrar gitti. Hkmet buna cevaben, Bulgar profesr
ve bir hey' eti bize gndererek memleketlerinde
talep ve vaadinde Ama
biz byle vaadlere Biletler elimize verilinceye kadar yurt-
ta derslere girmemeye karar verdik. Resmi makamlar nihayet bu ta-
lebimize, gitmek istiyorsak kendi geri
sylemekle cevap
Bilet Meselesi
Hibirimizin ferden imkan iin, bu bir elle
br elle deme meselesi oldu. nce
Bulgaristan sefirimiz Mr. Sarppong'un refakatinde biz takip et-
tik. Bizim da Nijerya, Mali ve Gine memleketi terk
etti. hari, Bulgaristan' da kalan varsa,
bunun yegane sebebi memleketi terketmek iin bilet cretini de-
yecek
yksek tahlisilimizi tamamlamak iin yeni yerler ve yeni im-
kanlar aramak problemiyle bulunuyoruz.
Bulgaristan' dan beri kendilerine dair hi bir sarih ha-
ber yedi liderimizin da bizi
meselelerden biridir. Btn ve
savunma birlikleri, yegane Afrika olan bu ta-
lebelerin derhal ve cezaya memleketten msa-
ade etmelerini Bulgar resmi talep etme hususunda
melidirler.
Genel
Afrika niversiteleri
Sovyetler ve Demirperde lkelerinin
ri Sosyalist Blok ve Sovyet niversitelerinde getirtmeleri, Sov-
yetlerin noktai tam tatminkar Bu
fark gzetilmesinden,
muamele grmekten (renklerinden yetersiz besin ve giyim
yeteneklerinden Buna Sovyetler
grdkleri edene hemen hemen hi rastlanmamak-
Bu sebepten Sovyet niversitelerinde talip olan
azalmamakta tersine, gn getike
Burada hususa bilhassa edelim; bu-
memlekette genel olarak memnun
750 1 Aclan
nadiren grlr. ABD de okuyan pek ok memnun ve
hayal olarak memleketlerine dnerler. tre,
yiyecek ve problemleri ister gerek, ister tasav-
vurunda olsun duygusu ve kendi memleketlerinde ve
ok kere yetersiz bir bu kendileri-
ni toplumun hissetmelerine sebep
Andrew Richard Amar gibi Sovyetler gitmeden yksek
Fakat SSCB'deki
evvelce yksek Genellik-
le bu ok beklemekte, bu sebepten SSCB' de grdkleri
muameleden o nispette hayal t-
kenerek, kendi derslere evvel, ilerde kendi
memleketlerinde hi bir yaramayacak bir dili mecbur
tutulmaktan olan ile
niversitelerine almak iin da
bir problem etmektedir. Bu bek-
ledikleri zaman, tarafa geme tehdidini si-
lah olarak kullanabilirler.
ister Sovyet, ister ister Afrika niversitelerinde
okusunlar, Afrika kltrn ele alan dersler bulmakta ok kere glk
ekiyorlar. Kendilerini memleketlerinde yahut
mkemmel fen dersleri bulabiliyorlar fakat, bu lkele-
rin fen kadar, tahsilli diplomatlara, siyasi liderlere
ve memurlara da
kendi siyasi ve sosyal bnyesi
da hi bakalorya Nijerya
daki Kede kabilesinin ilgin ve kompleks bir
sahip gre gelir vergisi hesaplar. Tallensi kabi-
lesindeki kendilerini otokrasiye koruyan kontrol
ve denge iyi bir hkm et idaresini temine eder. Y o-
ruba ticaretinin ekonomik kabilesinin mlkiyet ve vera-
set Bemba kabilesinin vakur ve yksek seviyeli adalet usul-
leri, Mende kabilesinde uygulanan ve sistemi
btn bunlar sadece ilgi ekici malumat olmakla bir gn
memur yahut olacak iin elzem
bilgi nk bu eski Afrika' dan yeni Afrika'ya
gtrmenin ve nemli
Afrika niversiteleri bu bilgiyle mcehhez
dir. kendi memleketlerindeki niversiteleri ter-
cih etmektedirler. takdirde gerek ge-
rekse tatmin kendi memleketindeki niversitelerde
iin burs verilmesinin daha olumlu sonular kabul edil-
Trkiye'de Sol Hareketler 1751
mektedir. Uzun vadeli. bu yolda harcanan Af-
rika milletleri iin ok daha kabul edilmektedir.
Afrika niversiteleri Bir cetvele gre Afrika
niversite 1960 46 idi. Bu niversite seviyesinde
ders veren muhaberat da dahildir. Gney Afrikadaki 15 niver-
siteden 7'si, 1959'dan beri kabul etmektedir.
tanesi de olmayan kabul etmektedir.
Afrika lkelerinden ancak 20 tanesinin niversitesi ve
sadece birer niversiteye sahiptir. Bu niversitelerin birok eski ve
seviyelidir. Fas'daki Qaraouine niversitesi 1859'da, al-Azhar
niversitesi 1970'de, Cezayir niversitesi 1879'da, Kahire niversitesi
1908'de, Kahire Amerikan niversitesi 1919'da, Cape Town niversite-
si 1918'de, Natal niversitesi 1909'da, Stellenboseh niversitesi 1916'da
Buna 46 niversitenin en 29 tanesi Yksek
okul statsne 1950'de ve daha sonra
18 Ocak 1963'de bir rapora gre, Afrika niver-
siteleri mevcudunu, 1980 evvel, 31.000 den
274.000 e Bu rapor, Eyll 1962 tarihinde
Malagasy Cumhuriyetinde, Tanarine' de UNESCO yksek
konusunda tertiplenen Afrika mzakerelerine da-
Konferansta mevcut Afrika niversitelerini
fen ve teknisyen ve Afrika kltrn
kilde lzumu zerinde Bu konferan-
sta 41 Afrika lkesinin temsilcisi Bunlardan 19'u Afrika
niversitele.rinin UNESCO'nun Genel Mdr Yar-
Dr. Malcolm Adiseshiah, en nemli
22-24 grubundaki yzde 1.5
Bu yzde lkelerine
ok
Dr. Adiseshiah, Afrika niversitelerindeki ancak
yzde onunun nmzdeki yirmi
da 14000 mezunun zarureti Dr. Adi-
tahmine gre bu kapatmak iin, nmzdeki on
memleketlerden 7000 gerekecektir. Dr.
Adiseshiah, nem bir da Afrikada yk-
sek messeselerinin 32 olarak ve elde-
ki btn mali ve bu messeselerin zerine
da ilave 12 ve 8 veteriner faklteleri
zerinde bilhassa ...
Bu ile dahi bursu aramak
zorunda Afrika niversitesinin
zerindedir ve bu alanda
7521 Aclan
umud ettikleri devrim eldeki mevcut
nim ok zerine
27Mart1964'de New York Times haberi "Sovyet
Hkmeti bir gn evvel "Sovyet istismar edecek ya-
ve Sovyet
dava ikaz mahiyetinde Bu ihtar,
Sovyet Yksek Vyacheslev Yelutin
len bir kararnamede grlmektedir. Bu kararname, btn niversite
SSCB' deki btn vazedilen kanun
edilme ya da mahkemeye verilme durumunda ol-
bildirilmesi hususunda talimat vermekteydi. Bundan, Sov-
yetler daraltma niyetinde oldu-
Muhakkak olan SSCB'nin bundan byle yaban-
bir nezaret Ne var ki,
memleketlerde ne olursa olsun, yksek
nimin muhtelif avantajlara sahip olmak istediklerinden gerek
gerekse niversitelerine devam edeceklerdir.
Buraya kadar olan gre, Sovyetlerin pe-
dogojilerinde belli bir gze KUTV, KUNMZ,
Sun Yat Sen ve Lenin gibi, militan, sa-
botr, hatta casus Militanlar, sabotr ve
casuslar normal seilmektedir.
Lumumba niversitesinin Afrika, Gney Amerika, As-
ya, Orta lkeleri Trkiye'ye, son zaman-
lara kadar 16 bir kontenjan bu nisbet Tr-
kiye'nin yksek meselesini bir hal yoluna delildir.
Sovyetlerin sosyalizm konusunda Trk
fazla bir de Trkiye iin 1923 - 1938 dnemleri
Sovyetlere gre 1944'ten gnmze yeni bir dnem
Bu noktai nazar bir dereceye kadar Nitekim
Sovyetlerin Moskova' da itibar etmeyip casusluk y-
nnde analize etmek istemeleri bu yeni noktai nazarla
O halde Anadolu bize geebiliriz.
Trkiye'de Sol Hareketler\ 753
EKLER
Patrice Lumumba niversitesinde Drt Okuduktan Sonra
Trkiye'ye Dnen Anadol ile Mlakat
Birinci Mlakat (20 1966)
"1939 "Ziya G-
kalp" okulunda, Orta birinci da lisesinde okudum. 1952
da g ettik. Bu okuma hevesim Akran-
gibi, resimli romanlar yahut da i klasikleri,
romantikleri yani ciddi eserlerini okuyordum. Ortaokul nc
zaman, sosyal meselelerle Bu ara-
da muntazaman Moskova, Sofya Trke
dikkatle ilgiyle izliyordum. Bu radyolar, yeni bulunan sos-
yalist toplumlarda her
XX. btn herkesin
sylyor, kendi lkelerinin ile radyo da,
sylediklerinin ispat
Orta Okulu"nda okuyordum. Rad-
yolar ben de, sosyalist lkeleri grmek, sosyalizmin biz-
zat etmek Lisesi"nin birinci
iken, bir "Akis" dergisi okuyucusu idim. Bu
kendi kendime Trkiye' de problemleri ile ve
Toplumsal tet-
kike fakat, bunun kapitalist sistemin ta-
bii bir sonucu fikrinde karar Bu giderilmesi kapi-
talist sistemin Bu da bir halk hareketinin
sosyalist bir devrimle mmkn Ve bu sonucu gr-
yor, onun iin sosyalist devrimlerini lkelerde, sosyalizmin
istiyordum. Sovyetler bu benim
iin idealdi. Oralara gidip, sosyalist doktrini ve sosyalizmin na-
konusunda bir fikre sahip
Ailece Aksaray'a Ben de okulumu
tirdim ve Pertevniyal Lisesine kaydolundum. lise ikinci ge-
27 Devriminden sonra bir hrriyetler sistemi uygu-
lanmaya Trk hkmetinin Sovyetlerle mnasebetleri dzelme
yoluna Sovyetlerin, vit-
rinleri alaka ile seyrediyordum. O Konsoloslukta filmler de gste-
riliyordu. Film gsterileri ayda bir veya iki defa idi. olarak 1961
da, Sovyetlerin film gittim. Hemen
hemen ayni tarihlerde de, Moskova radyosunun Trke ya-
"Patrice Lumumba Dostluk niversitesi"nin duy-
7541 Aclan
dum. Konsoloslukla mnasebetlerim film seyretmekten ibaret de-
Kendisi ile Kltr Ate-
Yusuf Alimbeg'ten okumak iin kitaplar ve okuduktan sonra
iade ediyordum. Yusuf Alimbeg, bir Azeri Trk idi, var-
ise Ermeni idi. Lise son Yu-
suf Alimbeg'e "Patrice Lumumba Dostluk niversitesi"nde okuyup oku-
sordum. Alimbeg bana, bundan Trk hkmetinin haberi
zira arada bir syledi.
Ben, pasaport alarak, herhangi bir Avrupa memleketine gidebilir, oradaki
Sovyet Sefaretine mracaatla, Moskova'ya gnderilebilirdim. Hemen te-
geebilirdim. Alimbeg ile Konsolosluktaki zel bir odada bana
belgeleri doldurdum. Bu belgelere "anket" ismi Ta-
plana gre ilk nce Mnih'e gidecektim. Kendi paramla
360- TL vererek tren bileti Gene kendi paramla 800 DM
dviz deyerek, 80 mark ile 720 traveller eki elde ettim.
Gltekin hareket Yani bizler yol
ve dvizlerimizin bedelini kendimiz Halbuki
sonradan ki, bu Ruslar temin ediyor-
ok tedbirli idim. Moskova'ya gitmek ve "Patrice Lumum-
ba Dostluk niversitesi"nde Bu sebepten hi bir solcu
le polise tespit edilmemek iin temas
1962 Mnih'e hareket ettim. Mnih'ten Frankfurt'a getim.
Frankfurt Sovyet verilen talimata gre Bonn Bykeli-
vize almak Bonn'daki Sovyet Byk
Sefarette, Trke bilen iin lisede
az buuk Elimde, Lumumba niversitesinden bir
davetiye iin bana vize vermediler. davetiyesi gel-
Bunun zerine birlikte ilkin Berlin'e oradan da
Berlin' e, getik. Sovyet sefaretinden cevap, Bonn sefaretinden
cevaptan Berlin'den Moskova'ya
yolcu ettim, ben de Berlin'e dndm. Bir hayli Param da
tkenmek zere idi. bir memleket olan Avusturya'ya ge-
mek ve Viyana' da Sovyet mracaat etmek geldi. Viyana'ya
dndm. Sefaret, Lumumba niversitesine telgraf
ekti. On gn bekledim, bir cevap gelmedi. bir telgraf ektiler. niver-
site cevapta, bilgi sahibi ve benim orada oku-
mam iin herhangi bir ve teklifin bildirdi.
durum son gelen fikir, sosyalist lkelerden birine ge-
mek, oradan Bulgaristan'a dndm ve Sofya'da
trenden iner inmez polise durumumu Bana bir otel
gsterdiler. Ertesi gn beni ziyarete, gzel Trke bir milis geldi.
Ona da durumumu ve bir kere daha tekrar ettim. "Peki, olur" ceva-
verdi. Bir dileke vermemi ve Sofya' da zorla kendi kal-
bildirmemi istedi. belgeyi milise verdim.
Trkiye' de Sol Hareketler j 755
Otel, Sofya istasyonunun idi. Tam da bir
karakol Otel birok Bulgaristan
Trk' bulunuyordu. Tam gn Bulgar polisi
gz hapsine Bulgar milis sorular sormaya
Mesela bunlardan biri, Bulgaristan' da bir olup
dairdi. verdim. Milis hergn benim yiyece-
getiriyordu. Milis, bir gn gene ziyaretime geldi ve oteldeki
Bulgaristan Trklerinin odama ziyaretime geldiklerini syledi.
Geldiler, dedim. Polis, Bulgaristan Trklerine benim
zorla Bense onlara, zorla burada
kendi milise
Milis son bana 50 leva verdi (300 TL kadar bir pa-
ra). Bir ka Sofya'dan ve tekrar bildir-
di. restorana gitmiyordum. giderek, doyuru-
yordum. Aradan drt gn geti milis grnmedi. Otel da bana
verilen Levalardan Cebimde 7 Leva Bir gn
a ki, Bulgar polisi beni her
hangi bir kimseyle tespit etmek istiyordu. Param suyunu
ti. Otelci, oteli terketmemi syledi. Otelden Yolda bir Bulgar Tr-
kn buldum. Bulgaristan'da Trkleri sefaletten
mmkndr. Bulgar Trkne beni milis merkezine gtrmesi-
ni rica ettim. beni milis merkezine gtrd. yeni
bir milisle Durumunu tekrar ettikten sonra, otelden
syledim. Tekrar otele gitmemi ve benimle temas eden milisin beni
gelip syledi. Otele geldim. Nitekim bir sre sonra, benim-
le ilgilenen milis geldi, bana yiyecek getirdi. Memnundu. Zira benim,
he ekecek bir tespit Milis, ertesi gn
ni bildirerek gitti ve giderken Bulgaristan' da husu-
sunda bana cevap bildirdi. Ertesi gn geldi, Bulgaristan' da
kalabilecektim.
44 Leva bursla, Bulgarca iin Sofya niversitesine kabul
edildim. Alh ay kadar Sofya'da ve Ve bu ara-
da pek ok Bulgar Trk ile temas ettim. Bulga-
ristanda gze batan Trklere daima ikinci in-
san muamelesi Bariz Trkleri asimile etmek,
Bu arada Sofya niversitesinde "Ekonomi Politik" ders-
leri veren Halis Okan ile de Trkiyeden nce
sylyordu. tarihi 1947 tesadf ediyor. Halis Okan Erzin-
idi. Liseyi Trkiye' de Orta boyluydu,
Bir ve tek bir evde oturuyordu. Halis Okan, 1962
ile 1963 Trkiye Komnist Partisine iin mra-
caat Bu arada Halis kendisi gibi olan
Rauf Osman Alper'le de Rauf Osman Alper, Sofya Radyosunda
Trke Halis onbir ve bun-
Anadol Sofyo
zerinden Lumumba
niversitesi1ne gidip,
sonro
Trkiye'ye dnecek ve
dile
getirecek
biriydi
7561 Aclan
da Rauf Osman Alper, 35
kadar maddi durumu iyi idi ve bir
apartman oturuyordu. Benim, Bulgaristan'da grdklerimle,
ideallerim bir hayli Derin hayal
Bu Sofya' da bir olay cereyan etti. Halis Okan ve siyasi
mlteciler bir gazete karar verdiler. Deliorman bu gaze-
tenin zerine Ama
terdi. Zaten her birbirlerini yiyorlar, birbirlerini itham ile
Bulgar polisine jurnal etmekte Halis Okan, 1962 sonla-
Bulgar ve Moskova'ya tahsile git-
mek istiyordu. Benim Moskova'da srece Halis Okan, Mos-
kova'ya gelemedi. Gazete konusundaki gazete-
nin, Almanya' dan, geirilmesi meselesinden koptu. Hibiri ri-
zikoyu gze daha tehlikeli girmek
Halis Bulgaristan' da "Trkiye' de Emperyalizm" isimli kk
bir Halis Okan, benim Moskova'ya Lumumba niver-
sitesine orada kendisine dokunur umudu
ile bana Bir gn beni evine de davet etti. Ve kendisine Moskova'ya
gidersem dokunup sordu.
Daha Bulgaristan' da ideallerimin hayal
dile zaman
cevap oluyordu:
- Bulgaristan' da sosyalizm henz 17 Elbette
Sosyalizmin cennet Sovyetlerdir!
Beni olduka ve ideallerimi sarsan bir olaydan bu-
rada bahsetmek isterim:
Bulgaristan'da fiyatlar yevmiyeleri, memur cretleri ise
sabit Bulgar gazeteleri ve Sofya radyosu fiyat ykselmelerini hal-
ka iktisadi durumun dzelmesi" takdim
ediyordu. Birgn, Sofya radyosunun Trke spikeri Rauf Osman'a
bir sual sordum:
- Trkiyede fiatlar ykselirse, bunun ktye ve zam olur.
Oysa burada ayni iktisadi durumun dzel-
mesi" oluyor. Bu
Rauf Osman Alper, bana, kendisinin eline verilen metni okumakla g-
sylemekte yetindi.
Sofya dinlerseniz, insanlar "Mil-
liyet" kapitalizmin sonucu sosyalizmde bunun ken-
Halbuki tatbikat bunun tam tersidir.
Trklere her vesile ile kt muamele edilmekte, onlara "ingene" den-
mektedir.
Bulgar da mustariptir. Gvensizdirler. Daima ihbar edilmek
korkusu Bir Bulgarla ilk size pa-
gibi, sylerler. Ama biraz samimi ve zerle-
Trkiye'de Sol Hareketler 1757
rinde itimat hemen dert
Trk peyderpey Kltr hareket-
leri kitaplar ve dergiler idare edilmektedir. Trk
gerekesi, Trklerin daha iyi ko-
Ama Romenler, Bulgarca tedrisat yapan
bir okul zaman, Bulgarlar hararetle tebrik
gibi Romanya' da Bulgarca Romen
dili ve hi biri Bulgarca
gibi, Bulgarca da arzu etmez. "Bul-
gar Komnist Partisinin" Sureta Trke
olarak "Yeni gazetesinde, gerek makaleler
iinde, gerekse derginin gnn, gsteren Bulgar-
Mesela, makale yazan diye yazmanlar da: "Pisatil" diye yazarlar.
Birgn niversitede Trke ile bir sordum:
- Niye "Yazar" kelimesi yerine "Pisatil"
Bana iin dedi:
-"Pisatil" kelimesi yerine "Yazan" demek, hrriyetim yoktur. Emir
yle verildi. bu emri dinlemez de, "Yazan"
yazarsam, toplama gnderilirim.
Halis Okan' dan birka kelimeyle daha bahsetmek isterim. Kendisi
"Bulgar Komnist Partisinin" Onlardan direktiflere gre
hareket eder, sokulur, Sonra partiye ve siyasi
polise rapor eder. Seimler Bulgar Komnist Partisi seya-
hate ve Trkler komnist yapar.
Bulgaristan' da ok geerli olan ve bir Sovyet uydusu ol-
belirten bir anlatmak isterim.
bir gn rya grr. Sabah kalkar kalkmaz,
bir uak peyklerinin zerinden syler. bu
ya, Molotov'u da Bir yerden geerlerken,
dan gelir, Molotov;
ki;
- bak da nerede der.
uaktan uzatarak bakar, bir gelir ve anlar
-
Bir sre daha uarlar. Molotov;
- Bak neredeyiz? der.
uaktan Bu sefer bir sopa gelir,
- der.
devam ederler. Bir yere gelirler ki,
- Hurraaaa! Sesleri duyulur.
- Neredeyiz, bak diye sorar.
- Bakmaya lzum yok, Bulgaristan'
Yksek tgen de izinsiz
olarak Moskova'ya giden
biriydi.
Kendisine casusluk
teklifinin
bir yolculuktan
sonra Trkiye'ye dnecektir
7ss 1 Aclan
Moskova'ya
Sofya'dan kendisine mektup
Dostluk niversitesine dileke gnderdim. 1962 sonunda davetiye
geldi. Sofya'daki Sovyet mracaat ettim. Sefaret,
iin uak bileti temin etti. Bu tarihi gayet iyi biliyorum, nk 5
gecesi bir restoranda bir feci
ve
7 Moskova'ya indim. Telgraf iin
Elimde zaten adres Taksi ile Lumumba niversitesi-
ne gittim. Oradan Sovyet talebesi ve bir Trk'n refakatinde
renci yurduna geldim. Bir oda verdiler. Burada drt Geli-
ikinci gn niversiteden, Arapa, Rusa, Trk-
e ve Ermenice sonradan Aram Bayramyan isminde
biri ziyaretime geldi. Birlikte niversiteye gittik, ve kimya,
fizik, matematikten imtihana girdim. tercmeyi Trkeden,
Rusaya olmak _zere Aram Bayramyan yaph. Daha sonra muayene-
sinden geirildim. 1 Eyll' de derslerfu sylendi. Rusa
mek iin bir gurupla kurslara devama Kursta benden
Derman, bir Tunuslu erkek ve Ni-
bir erkek bulunuyordu. Rusa bir Azeri leh-
esi ile Trke Rus dilini, Lenin'in eserlerinden, SSCB
Parti tarihinden Konverzasyon saatlerinde Sovyetler-
de durum, Sovyet sisteminin iyi Sovyetlerin bugnk ileri duru-
ma gelmesinin nelere borlu mzakere ediyorduk. Bu derslerin
bir da kontrol idi. Ben bu saatlerde, ge-
nellikle materyallerin tenkid ediyordum. Mosko-
va'daki soruyordum. Kendi diyalektikleri iinde cevaplar veri-
yordu Biz sanayiye nem veriyoruz.
Stalin'e yklemek moda idi. Tabii sonra da iktidardan
Stalin ile
Fikri durumumuz, Rusa tespit ediliyor ve ni-
versite rapor ediliyordu. tertip semi-
nerler de durumumuzu tespit yarayan yollardan biri idi. te yan-
dan Komsomol Genlik yelerinin de kontrol idik.
kompozisyon grevleri verirlerdi Rusa derslerinde.
verilen raporlar niversitenin rektr top-
bu Albay Yerzin idi. Sonra onun yerine Galu-
bey geldi. Bunlar GRU veya KGB idi.
Ailem bana Trkiye' den "Cumhuriyet" gazetesini gnderiyordu.
Yksel tgen'e de gazetesi ile "Yn" dergisi O
"Cumhuriyet"te olan "Oleg Pankovsky"nin hahra-
da niversite idaresinin GRU ynetiminde
renerek kanaatlerimizi teyit ettik.
Trkiye' de Sol Hareketler 1759
talebelerin nisbi bir hrriyeti Onlara memleketlerinden
gazete gelmesine msaade niversite idaresi
gruba
1- Casus iin setikleri bi-
zimkinden fazla idi. Kendileri mstakil oda veriyorlar, arhyordu.
konusunda yoktu. Ruslarla serbeste ya-
Derslere girmeseler bile, normal sre iinde niversiteyi bitir-
2- Komnist olarak seilen da imtiyazla-
birinci kategoride olanlara
3- Ne parti ne de, casus olmak istemeyen, sadece
yapmak isteyen
guruba dahil delege olarak ve mitinglere se-
iliyorlar, beynelmilel faaliyetlerine Bu gurup da
uzun sre imtihanlara girmeyebilirlerdi. teknik sebeplerle kesile-
cek olsa bile hemen iade ediliyordu.
yle zannediyorum ki, o Moskova'da bulunan Trk
cilerden Derman ile "x" casusluk kategorisi iine
Beni de bu guruba dahil etmek iin ok Aram Bayramyan,
1963-1964 benden mtemadiyen iin rapor istiyor-
du. Her seferinde red ettim, vaktim syledim. Tabii ki Rus is-
benim iyi raporlar gitmiyordu.
11 Mart 1966 Cuma gn, Moskova radyosunun Trke spikeri olan
Mustafa (Mustafayev) Yksel tgeni ziyarete geldi. Trke-Rusa
lgat yazmak syleyerek bir kartoteksler kendisi-
ne. Yksel'e Trk talebelerinin
Sonra birlikte bir restorana iki Mustafa
san, Yksel, benden gayri bir Trk' n Lumumba'da
bilmiyor. nk gerek gerekse Necil Kuntaf Tr-
kiye'ye Derman' da Trkiye' ye dnmek zere Mosko-
va' dan Almanya' ya Mustafa beni
ni ve de, biraz sonra iyi
ihsas Yksel tgen ise leyhimde Bunun zerine
Mustafa tatmin grnerek, Yksel'e bana kendisi ile tema-
kendisine bildir-
memizi te yandan Mustafa Baytar Salih bir
vakitler Anadolu Trkesini de Yksel'e Yksel,
bana btn hikaye etti. gn sonra Mustafa tekrar gelerek, bir
restorana davet etti. Ve yolda ona kendisine mstakil bir oda ve-
rilmesi ifade Gene bir restorana gidip Bu
ikinci temastan sonra Mustafa bir daha gelmedi. Onun yerine Boris
isimli bir Rus gelerek, ilkin Yksel ile sonra benimle temasa geti.
Mustafa ev adresi ve telefon Yksel'e halde bir
daha hi grnmedi. Szde lgat iin kartoteksler
7601 Aclan
Lumumba niversitesi'ne
Trk
iin casus ve
Kosigin'in T.rkiye
Mustafa Ihsan
ilgileniyordu
de elimizde Boris kendi ifadesine gre Moskova radyo-
sunda ve derdini anlatacak kadar Trke biliyordu. O'da, bize
oda verilmesi kendilerine sadakatle olursak, Lu-
mumba' dan sonra, Londra'da doktora bildiri-
yordu. Bizim, Boris ile temasa gememizden sonra,
Moskova Devlet niversitesinde okuyan Gner Durmaya ms-
takil bir oda verildi. bana oda bulma tekliflerini
okula gerekesi ile red ediyordum.
ile sosyalist ihtilallerden falan
bahsederken, bilahare beni almak, ajan yapmak iin teklif-
lere diyordu Gner Durmay. Genellikle Ruslar ajan ola-
rak grevlendirilenleri, sureta kesip okuldan kovu-
Sonra sefaretle (Trk Sefareti ile)
yorlar ve oradan haber Bilahare de, grevle
Moskova'dan Al-
manya'ya gnderilmesinde gibi.
Derman
1962-1963 ders 26 Moskova'ya geldi.
Hukuk Fakltesi birinci Sovyetlerin Konso-
kendisine 2800 Trk alarak turist olarak yurt
Ve Viyana zerinden Moskova'ya geldi.
Derman daha ilk
- Beni diyordu. Devlet niversitesinin bana "Lu-
mumba Dostluk niversitesi" diye gsterdiler.
Derman bir sre sonra, Moskova'daki Krtlerle te-
masa Annesi Trk olan, Mzgin Abdlkerim isimli Krt ile ta-
ilgi kurdu. Mzginin da Krt ve Devrimi
ailece Suriye'ye Derman ve teki Krt Trke
bilmiyordu. Kendisini Krtlkle itham iin bana da or-
da burada aleyhimde Hatta o kadarki, Rus poli-
sine bir rapor tanzim Mustafa Yksel tgen ile
Mustafa "onun iyi sylemi-
yorlar"
Derman sadece bir anta ile Bir sre bursunun gel-
etti. Hatta Trkiye'ye bile syledi. Bir gn
ona, uzun boylu, gzlkl bir geldi. Bu zat Sovyet Komnist Partisi
yesi ve btn bildirdi. Ve birdi-
leke istedi. O da, en ufak kadar ne varsa hepsini is-
tedi. Uzun boylu gzlkl olarak Derman ile temas halinde
idi. Bir beni de bir restorana davet ettiler fakat ben gitmedim.
Derman bu ile bir de Marina isimli Rus bul-
du. Bununla evlenmek istiyordu. Ama Rus gre bir Rus
ile evlenecek insan, kendi sefaretinden izin Bu evlenme vesile-
Trkiye'de Sol Hareketler\ 761
si ile Derman Trk sefaretine girip Ruslarsa, Der-
talep vermekte Derman lser
iin poliklinikte nc bir gn dersten
hocalar kendisini iki saat sonra geri dnd. Kendisine 24
saat iinde terk etmesini Sebebi de 99 saat
derslere dilekede yazarken en ufak teferruatlar-
dan bahsetmesi..
Gitmek istemiyordu. Zorla okulun kabul brosunda biletini kendisi-
ne verdiler. Sabah saat 7.30 da Aram Bayramyan geldi. ederim,
Moskova' dan diye direniyordu .. Ben de kendisini ikna edenler
idim. Nihayet yolcu ettik. Viyana'dan Trkiye'ye gelecekti.
rendik ki, Viyana' da biletini Mnih'e Ben de tahsilime
devam ediyordum. Haziran 30 gn iin Romanya hududundaki
"Maldavya Kriminuk" kolhozuna geldim. Oradan da Soi'nin
Tuabsi dinlenme evine.
Derman, Mnih'e gittikten iki ay sonra bana bir mektup
Ayda 1000 DM 1964
Cumhuriyet gazetesinden bir Trk Yugoslav gmenini tamahen
ve sonra da hapishanede intihar okudum. Hayret et-
tim. Derman paraya tamah edip herhangi birini ldrecek insan
Hele bile. ok seviyordu.
Tahminime gre, bir idi. Moskova' dan bir
Ona Mnih'te bir grev verdiler, o da grevini yerine getirdik-
ten sonra, Ruslar Alman polisine yapar korkusu ile ld-
rld.
Derman, Moskova' dan sonra, Sovyetlerin arka-
propaganda onun bir Trk idi.
***
Lumumba niversitesinde Trk talebelerinin 16 - 20 ara-
olmakla birlikte, 1962-1966 fakat hi
biri mezun olmadan
Gltekin 1962 bir sre sonra Trkiye'ye dn-
d.
Ben (Anadol 1962'de gittim 1966'da tahsilimi tamamlamadan
dndm.
Necil Kuntaf: oturur) 1962-1964. Yurda dn-
d.
Konservatuarda okuyupta tahsillerini bitiremeyenler:
Lale Tamboy: (Halen da), 1966'da dnd. Karamrsel
(Halen da) 1966 da dnd. Moskova Devlet niversitesinde oku-
yanlar: Gner Durmay, 1965'te Moskova'dan Halen
Yksel tgen: (Halen Leningrad niversitesinde) Der-
man'da gibi Mnih'e orada da ld.
7621 Aclan
Anadol ile Mlakat
(Ertesi Gn) Sovyetlerde
ilgim Moskova radyosunun Trke dinle-
mekle dn ... Bu
da beni bilhassa "soru - cevap" ilgilendiriyordu. Sov-
yet sistemleri, mali
gibi hususlara bilhassa ilgi
::iuydum. Bu sorularda radyolarda verilen cevaplara
paralarla ve ev sahibi nor-
:nal tatil hastalara
saatlerinde grdkleri-
ne, yiyeceklerinin, ieceklerinin devlet
kanaat getirdim. Radyo bir
S l . .k. d" d vl d I.k. d" d vl '"lk 1 d
zerinden Moskova ovyet hsa urumu sag hsa urumu sag u e er e
Bulgaristan d'kt t'' l '"k 1 . d S tl d b' d k . d b' d'kt t'" l '"k 1
a or u o maz ovye er e emo var a or u o a-
dnya ynetimini diktatrlk olarak gsteriyordu.
ve Toto
Radyonun btn sylediklerine kr krne Sofya rad-
- yosu Trkiye' den iddia edilen ger-
ek Moskova radyosuda Sonradan
Sofya'da, Raif Osman Alper'e bu
- Yok, dedi, biz uyduruyoruz. de Bulgaristan
Trklerinden geliyor.
SSCB'ne btn milletler Herkes kendi diliyle tedrisat ya-
Her Cumhuriyet anda SSCB' den
Oysa sosyalist lkelerde neler hayal dn de
ifade gibi Sofya'da Trkiye ve Trkler aleyhine
radyolardan, gazetelerden, okuma kadar Trkler, Bul-
propaganda edebiyahnda, gaddar
Sosyalist lkelerde sosyal adalet diye bir grmedim. pa-
rayla zar zor doyuruyordu. Mesela, Bulgaristan' da bir ayda 30
Leva Bunu 180 TL. eder. Oysa bir
300-400 Leva Trk olarak eline geen; 1800-2400
pek hususi Btn
bunlara bizler Sofya'da iken sosyalizmin ve refah
ni sylemek Aksini ifade, veya temerkz kampla-
srnmeye sebep olur. Nitekim ben ilk Rauf Osman Alper' den
Halis Okan bana, Almanya ile Bulgaristan sor-
Kendisine Almanya'da ilk kelimenin "Danke
ederim), ise "Nema" (Yok) syledim.
Rauf Osman, bunun zerine bana bir ihtarda bulundu. Dn, hepsinin bir-
birini itham ettiklerini (Bulgaristandaki Trk mltecilerinin)
ihbar idi. Nitekim Bulgaristandaki mlteci Trkler,
Stalin'i tel'in da Stalin'i hep birbirlerini itham ettiler.
Trkiye' de Sol Hareketler 1763
ben dahil, 15 idik. Sonunda kavga Hepsi de TKP' ye
sebebinin suunu birbirlerinde buluyordu. Btn bunlar bende-
ki hayal .
Moskova'ya zaman bu haleti ruhiye iinde idim. Mosko-
va' daki sosyal ile, Sofyadaki sosyal fark yoktu.
Sovyetler ve bilhassa niversitede, kaba Trk
bir genelleme Btn kapitalist-
ler, Amerika, Almanya, idi.
Gerekte Sovyetlerde, bir ynetimi yerine bir zmre ve
hakimiyeti Bunun da en adi ile diktatrlk idi.
bilhassa zirai rol Sovyetle-
rin lkelere bol keseden vaatleri de tenkit ediliyordu.
Mesela, unu" takip unun-
dan pastalara deniyordu. zama-
fiyatlarda Bunlar da tenkit edildi, fakat tabii btn ten-
kitler, sonra
Sovyet "Lumumba Dostluk niversitesi"nin kabulle-
nemiyor ve ok Lumumba' daki Rus
ov'un sonra:
- gitti, ne tarizlere ma-
ruz
Pravda, ise o
Yalta'da bir dinlenme evinde idi. Telefonla Moskova'ya iki
gn niversitede hi bir ses Pravda, tenkide
sonra, bizim hocalarda zemberek gibi yumdular
gzlerini. bir dille tenkide
kantinde ekmek
mesinden sonra bir dilim ekmek 1 kopek' e (1 kopek 10
kendini seyahatlere gtrmesi
ve devlete detmesi, tenkid edilen hususlar idi.
Pravda, tenkitlere sonra, btn resimleri
Yerlerine Brejnev, Kosigin, Podgorni'nin resimleri Damat Acu-
bey, Pravda' dan kovuldu. Lumumba niversitesinde ise, tutan-
lar ekseriyette idi. lkelerle Rusya bir
Polis dahilinde Ama orta ve hal-
da Stalin'i vdklerini Stalin devrinde 1 Ruble ile 1 ki-
lo ekmek, 1 kilo halbuki ondan sonraki devirde
1 Ruble ile 1 kilo ekmek, 1 kilo patatesi zor ifade
Sovyetlerde suistimal ve karaborsa Restoranlar, dev-
let iin, mdrleri eksik gramajla yemek vererek suis-
timal Bilhassa bu gibi messeselerdeki suistimallerin gerek-
esi, Daa'da bir daire sahibi olmak iindi. Keza, Rus 6000-7000
7641 Aclan
Ruble Volga marka arabalardan edinmek ile her trl
suistimali yapmaktan ekinmiyordu. Araba iin giriliyordu. Fakat
partide torpilli olanlar, hemen arabadan bir tane Mal mlk
edinme devlet suistimali krklemekteydi.
Kapitalistlerin hayat ve yaratmak kendileri-
ne. Mesela bir Ermeni Erivan'da bir otobs biletisi, bilet
kesmeden antaya arada bir bilet
bir suistimal daha.
Genellikle hi bir bulunmaz. Bilhassa giyime m-
teallik bulmak gtr. Mesela bir magazaya girdiniz yn kazak is-
tediniz. Yok diyorlar. Israrla isterseniz, iki saat sonra diyorlar.
yorsunuz. Sizden normal bir misli para alarak eli-
nize
Lumumba niversitesi, talebe yurdu mdr bir battani-
yeleri iin Yemekhane mdrnn suistimali yaka-
Fakat onun Komnist Partisinde nfuzlu iin,
den yer
Yemekler olduka kt idi. sekiz on ye-
mekleri Bu sefer mdrn elli mek-
tupla yemekleri bildiren kutulara at-
Halbuki yemekleri bir defa bile bizim lokantada
yemek insanlar
Karaborsa, devlet tezgahtar
Diyelim 1000 ift yn orp geliyor. Tezgahtar 1000
ifti diyor, normal fiatla 500'n 500'nn
da dyor. Geri karaborsaya sryor. Normal iki
misline Bunun genellikle kontrolne imkan yoktur. Zira devlet
iin nemli olan 1000 ift
1000 Ruble deyerek, Moskova' da ikamet izni almak mmkndr.
Bir Azeri Trk' iznini almak iin 500 ruble
ni geri kalan 500 Rubleyi syledi. der mi, demez
mi bilmiyorum tabii.
Rusya'da, suistimaller, karaborsa, gibi olaylar ga-
zetelere aksetmez. Gerekeleri de, bu gibi haberleri yazarlarsa halk
Rusyada da, Bulgaristan' da gibi sistemli
Rusadan gayri dillerde gazetelerde, bir sr Rusa kelime var
ve btn dillerdeki gazeteler Rus ile
Baku' da bir Ermeni, Grc, Rus Azeri bunlarla
Rusa
Moskovada Rusa bilmeyen bir Azeri Halk kendi dilini
unutup, Rusaya
Orduda yksek rtbelere Rusdan gayrisi gelemez, bilhassa Trkler.
Bulgaristanda Trkler olamazlar.
Trkiye' de Sol Hareketler 1765
Bulgaristan Trkleri askere bir azap Kendilerine
kadar, bir harp bizden mi olursun, yoksa Trklerden mi di-
ye sorarlar.
- kadar Lumumba niversitesinden mezun olan Trk yo-
ktur.
- Yksel tgen (Halen Leningrad'da) karakteri ve namuslu
bir ocuktur. O da benim gibi Sovyet sisteminden ve komnizmden nefret
etmektedir51.
- niversiteye gelende ilk duygu,
Trkler, iin, yani kendi hkmetlerinden izinsiz Mos-
kova'ya gelenler iin bilhassa bu byle olur. Yani bu
bir havaya sokulur. Yksel'e bir ka defa "Trk Milli Emniyeti ba-
sorguya diyerek zerinde yapmak istediler.
- Yusuf Alimbeg'e, Lumumba niversitesinde okumak bil-
dirdikten iki ay sonra bana ilk tavsiyesini yap-
Bir dileke verdim. Bunda Lumumba niversitesinde okumak iste-
resim Alimbeg; onu da
tahsil durumumu, hangi fakltede okumak yerimi ve
tarihini Sorulardan biri de Rusya'da
olup idi.
Lumumba niversitesinde faklteler
- Makina Fakltesi Strayeniye)
- Motorlar Fakltesi (Dvikatilye Vnutrinni Vazgarenye)
- Petrol Fakltesi (Neftyannik)
- Rus Filolojisi (Filologia)
- Fakltesi (Medisinya)
- Hukuk Fakltesi (Yuridiiski Faklte)
- Ekonomi Fakltesi (Ekonomi Prava)
- Jeoloji (Geologya)
- Ziraat Fakltesi (Selskahazaisva)
Fakltede genel talebe 4000
82 lkeden:
% 30 Latin Amerika
% 20 Afrika
% 15 Arap
% 10 Endonezya
% 1030 Sovyet fakltelerde yer
1966 kadar Trkiye iin kontenjan 16 idi. Bu kontenjan-
dan ancak biz drt 19.621.966 bu rakam
ayda bir Bir kurs, iki smestreye tekabl eder;
yani, ayda bir smestre demektir bu.
Kitaplar okulun ktphanelerinden bittikten sonra iade etli-
7661 Aclan
lir. Kendiniz de kitap alabilirsiniz. Bunun iin de 2-3 Ruble para de-
meniz gerekir. Kitaplar genellikle ucuzdur.
Btn lke talebe rdn, Suriye,
Irak, Uganda, Somali, Kamboya, btn Latin Amerika lkeleri ve
talebe bu arada zikredebiliriz. Bu Ko-
mnist Partisi ynetilir. Benim drt iinde
Trk talebe yoktu. Sovyetler bu kendilerine
getiriyorlar.
Anadol nc Mlakat
21 Ocak 1967 Anadol ile nc ve
sorarak
SORU - Size, Moskova' da veya Rus
iin, teklif ne zaman, kim
CEVAP - 11 Mart 1966 gn Mustafayev, Yksel tgen'i kal-
talebe yurduna ziyaret iin teklif ona Mustafa-
yef'in de zerine, bana bildirilmesi ikisi ka-
Ben Mustafayev'i hi grmedim. onun, Yksel'e verdi-
ve "Hrriyet" gazetesinde
Bana teklif Ben bir defa Boris ile temas
ettim. O da, 17 -18 Temmuzda kesilen bursumun bana yeniden verilmesi
iin Kendisine sadece ettim. Mustafayev
ve sorulara, Yksek tgen ile birlikte cevaplar
verdik. cevaplar
SORU - Size Moskova'da tekliflere kaamak cevaplar
niz zaman ne gibi maruz
CEVAP - Bu drt gerekir. Mesela, birin-
ci metodu burs kesmektir. Moskova ni-
versitelerine nakletmektir. Mesela, beni Odesa'ya, Yksek tgen'i de Le-
ningrad'da gnderdiler. Ben Odesa'ya gitmedim. Fakat Yksel Lenin-
grad'a giderek bir mddet ve sonra gibi Trkiye'ye dn-
d55. nc tip imtihanlara sokmazlar. Zaten bir defa
bursunuzu keserler. Tabii imtihana da girmezseniz gene bursunuzu
keserler. Burs olarak verdikleri 90 Rublenin her al-
mak isterler. Okula ilk zaman, size 2000-3000 Rublelik giyim
verirler ama sonra fitil fitil burnunuzdan getirirler. Drdnc
Polis sizi hissedilir ve bilhassa takip de his-
settirerek takip eder.
SORU - Tekliflerini red ettikten sonra mnasebetleriniz hangi yola d-
kld?56
CEVAP - Yukarda fakat teklif sa-
hipleri ortadan kayboldular.
SORU - ait herhangi bir cazip vaadde bulundular
Trkiye'de Sol Hareketler 1767
CEVAP - Evet, mesela 3 - 4 Moskova' da okumak bu vaatlerin ilki-
dir. Kendilerine tam sadakatle hizmet edeceklere, Bah Avrupa
de (Londra, Paris, Viyana, gibi) doktora bursu vereceklerini
bol para, rahat bir ikametgah, her trl
vaatleri dikkati ekiyordu.
iinde bilhassa ajan almak iin maruz kalan-
lar, hkmetlerinden habersiz Rusya'ya okumaya gelenlerdir. Bunun iin
biz bu kadar maruz nku Trk hkmetinin msaade-
si Moskova'ya korku ve kompleksler iindeydik.
SORU- Ders haricindeki seminerlerin hangisine mecburiye-
ti
CEVAP - "Bugnk dnya isimli seminerlere kahlmak
mecburi idi. Burada tema emperyalist, da an-
tiemperyalist idi.
SORU - Hangi milletlerin marxsizm dersi mecburidir? Mese-
la marksizm derslerine girmiyorlar.
CEVAP - Lumumba niversitesine gndermiyor.
Moskova Devlet niversitesinde okuyorlar.
Makine Mhendislik kolunda okuyanlara Marxsim okumak
mecburiyeti yok. iin mecburidir. defa bizim da
mecburiyet sonra serbest Ama btn bu
men bizi de rahat taciz ederek "seminerlere niin
gelmiyorsunuz?" diyerek, adeta seminerlere gnll olarak gitmemizi is-
Rus talebeleri iin seminerler mecburi idi.
Latin yzde seminerlere de-
vam ediyordu. seminerlere gidiyordu.
Keza Arap lkeleri de bu seminerlerin mdavimleri ara-
SORU - Hangi milletten daha ok var?
CEVAP -
Latin Amerika
Arap lkeleri
Afrika
Endonezya
Kamboya (Vietnam yok)
Rumlar (30 - 40 kadar)
SORU- Trklerden hi var
CEVAP - Ben ekingendim. Rusya Trklerinden yoktu.
Saloviev gibi Rus
ma da fazla itimat etmezdim. nk onlar, btn ihbar
ederlerdi. Gner Durmay, beni bir Metro Kuduzovsky semtin-
deki oturan eski Trk komnistlerinden Baytar
Salih Sabiha Smbl'e gtrd. 1965). Sabiha
7681 Aclan
Smbl, 1930'da tevkif edildiklerini, Altaylarda bir gn-
derildiklerini (15 mahkum olarak), orada inme (fel) gelerek
bir korku tutularak Azerbaycan' da vefat
Stalinizmin tasfiyesinden sonra, Hikmet' e mracaat ederek
talebinde Hikmet'in delaleti ile de kendisi-
ne 80 Ruble
SORU - Talebelerin umumi nelerdir?
CEVAP - Derslerde siyasi ideolojik direnenlere
komplolar ve daimi konusu da giyim ve yiyecek zerinedir.
SORU- Sovyet bilgi verir misiniz?
CEVAP - Kendileri ile Robot gibi
Resmi herhangi bir fikir serdetmekten korkarlar. Beyin-
leri bir
Siyasi polise birbirlerini gammazlarlar.
SORU - Kba, Siniyavisky, meselesi neler duydunuz
Moskova'da?
CEVAP - Siniyavisky ile Daniel'in dinlen-
mesi ile seminerlerde Trkiye ve Trk
Duvarlara Trkiye aleyhinde pankartlar Ruslar
alenen
Son olarak syleyeyim, Ruslar kendi
gz yumuyorlar. Mesela Mehdi 700 Ruble ele
geirerek Japonyaya gitti ve kaak getirdi, Hi bir
Gene ayni Mehdi bizim odadan pardes kendisine
hi bir tesiri Halbuki bir sveter
satan derhal Moskova'dan
Yksel tgen'in Trkiye'ye
(27 1966, Hrriyet, Nr. 6705)
Sovyet Rusya' da Trk hkmetinden izinsiz olarak okuyan talebeler-
den sonuncusu olarak bilinen Yksel :tgen, dn sabah trenle yurda dn-
Rusya' da ay kalan Yksel tgen, Moskova'da 6 ay sren lisan
sonra, Moskova niversitesi, Fakltesine devam etme-
ye sonra da Moskova'dan Leningrad niversite-
sinde okumaya mecbur
Yksel tgen, Leningrad'dan Trkiye'ye ve yorucu bir
yolculuktan sonra tgen, geldikten sonra;
- Trkiye'ye midimi Son zamanlarda
bile ediyordum
Yksel'in ifadesine gre Moskova'ya gitmesinden drt ay sonra ken-
disine olarak casusluk tekliflerinde ve Tr-
kiye' deki rapor vermesi talep
Yksel tgen'den en ok istenilenler, Trk sefareti ile temas ku-
Trkiye'de Sol Hareketler\ 759
rup rapor Trkiye' de mitinglerin
Trk talebe ne
de
Bunlara Yksel tgen'e byk vaatlerde bulunul-
Vaat edilenler Moskova'daki tahsilin tamam-
sonra de doktora bursu ka-
para ve akla gelebilen her
Yksel'e bu teklifleri yapanlar, Boris ve Mustafa
san, Mehmet Emmovi'tir. Bunlardan sonuncusu Sovyet
Kosigin ile birlikte Trkiye'ye ve Kosigin'in
Her ikisi de Moskova radyosunda grevlidirler.
Yksel tgen'in ifade gre, Sovyet
bu almaz tekliflerini ya da cevaplar
tir. rnek olarak, "Mitingler miting idarecileri, mutlaka yol ze-
rindeki bir camiye ve elini per, dua
ifadeler Gerek etkisi, gerek taleplerin
reddedilmesi sonucu, Sovyet Yksel zerindeki
Bunun sonucu olarak, Yksel'e st kazaya kurban
kaybolanlar ya da lenler konusunda uzun konferanslar
Nihayet Eyll da Yksel tgen, Leningrad
niversitesine gitmeye mecbur Burada bsbtn kalan
ve hayahndan durmadan eden Yksel, Rusya'dan iin
vizesi" taleplerinde bulunmaya fakat bir sonu ala-
Nihayet bir gn Leningrad'dan, Mart byk zor-
luklarla Moskova' daki Trk telefon etmeyi ve
drt gn sonra da vizesini
Leningrad'dan Moskova'ya gelen ve oradan kendi ile Sofya'ya
kadar glklerle bilet alabilen Yksel, Rus hududunu trenle terk ederken
gmrk ve hudut
Yksel, Sofya' da Trk ve
hemen a hareket eden trene
Yksel tgen, 1964 Belediyesi'nde verilen bir ko-
kteyl daki Sovyet Kltr Konstantin
ile Bundan bir kadar sonra da Kltr ile
bursla Moskova'ya Yksek tgen, Moskova'ya gider-
ken iki sreli bir turist pasaportu ile yurt
27 olan Yksel tgen, Deniz Lisesini bitirdik-
ten sonra, Deniz Harp Okulunda iken ordudan ve ye-
dek subay olarak Bundan sonra Hukuk Fakltesine ve
iki devam Sonra da, Sovyetlerin bursla ve verdik-
leri msaadeyle Moskova Devlet niversitesine
Sovyet Rusya' da bir ay geiren Yksel tgen, bu gn-
lerini ifade etmektedir:
Sovyetler byk
mitlerle okumaya gidip
hayal geri
dnenlerden birisi de
Gney
770 1 Aclan
- "Sovyetler marksizm olan korkun bir Rus derebeyli-
Bu derebeylik, ikiyzl bir Hakiki yzn, giz-
leyerek, ve hatta kendi milletine insan hak ve hrriyet-
lerinin koruyucu pozunda grlmeyi
tarihine bylesine bir sistem ku-
Neron devri Roma bile bu Rus
zemzemle kadar saf
Tehlike, melek yz ile btn gtedir.
bu syledikleri ile binde bir ihtimalle
dahi inanabilse idim, bilhassa Kosign'in Trkiye' de bu-
gnlerde, bu szleri sylemezdim. Trkiye'ye gelen Ko-
sigin, bir subay, bir gizli ajan, Rusya'daki
Trk casus ile grevli bir bilmi-
yor mu?
Sadece bu bile, samimiyetsizliklerini gsteren yeterli bir r-
nektir. Ciddi fikirler bir devlet byle bir ala-
maz! Bari, Yastsenkoyu da getirse idi de, "Trkiye iin casus
me rgt" bu ziyareti bilip Trkiye' de devam etseydi."
Gner Trkiye'ye
(6 Ocak 1967, Hrriyet, Nr. 6715)
Moskova Devlet niversitesi, Fakltesinde ikibuuk oku-
duktan sonra in'e giden ve Pekin'de bir kalan Gner Durmay
Trk genci nceki gn Trkiye'ye
Gner Durmay, 1963 bir turist pasaportu ile
yurt
Gner Sovyetler tahsil yapabilmesi iin gerek-
li bursu ve msadeyi, Sovyetlerin Kltr Konstantin
Gner Durmay, Moskova'da Devlet niversitesinin, Fakltesi-
ne ve iki ile bitirerek "pekiyi"
derece ile diploma
Fakltesindeki derslerine devam Durmay, kendi-
sine gre bir sebepten" okuldan ve Sovyetler
Ruslar, Gner'in bir gece, kalmakta talebe yurduna
iddia ve bu yzden nce niversiteden, sonra da Sovyet-
ler karar Bu
rgpl'nn (Suad Hayri) Sovyetler resmi ziya-
retten hemen sonra
Rusya' daki Durumu
Gner Durmay, bu
"Sovyet Rusya' dan tahsilimi tamamlamadan sebebini
henz Fakat bunda, bana Trkiye'ye mte-
Trkiye' de Sol Hareketler\ 771
veccihen yapan Baku Radyosu mdr Alihanof'un teklifini
rol kanaatindeyim. Trkiye iin
li ve iktisadi konular zerinde ayda 400
ruble, bir ev ve Baku niversitesini bitirmem vaat etti. Sovyet
hedef memleketlere mteveccih
propaganda iin, Moskova'ya ikin-
ci senesi ve zerinde edilen mezkf teklifi reddettim.
tezkeresi almak iin Sovyet polisi ile olan da ikamet tezkere-
sini ok daha rahat fakat Sovyetleri daha fazla sevmem, on-
larla fikri Bu katiyetle reddet-
mem zerine de gece saat 11.00 den sonra yurt odamda bulundurdu-
gerekesiyle Rusya'dan hudut edildim. (ismini dahi
kati olarak bilmiyorum) gece saat 10.45 yurt
ve ieri girerek benimle Bu
bulunan telefondan yurt personelinin ifadesi zerine
de telefona Ve sadece ismimi syleyen, ne
birisi ile telefonda dakika kadar
odama giderken, koluma birka ve beni odama gtr-
dkleri zaman hayretle yatakta gr-
bir da Byle
mevzularda sadece tekdir verilmesi adet birka talebenin
zorla Rus yurt ierisinde ekerek tecavzde bulunduk-
hallerde dahi, talebelerin ancak bir ni-
versiteye nakli halde ben, gn ierisinde Rusya' dan
Hudutta da Sovyetlere gstermem teklif
edildi. ekinerek ve Trk bir an bile unutmayarak
tahsilimi Rusya' dan tercih ettim."
Hakiki Rusya
Rusya' da gnlerde Trkiye' den gelen birok ter-
Bunlar Aziz Nesin, Kemal, Melih Cevdet
Anday, Nevzat stn, Leyla Gencer gibi kimseler
Bunlara sadece iyi ve gsterilmesi istenilen
tir. Hakiki hayat seviyesi, bu grdklerinden ok
Hakiki Rusya, grdkleri Rusya
Ver Elini in
Gner Durmay, Sovyetler sonra, geici bir
pasaportla Romanya'ya ve oradanda uakla Pekin'e n-
celeri in iktisat tahsilini
Durmay, ince ve uzun zaman
ki mecburiyetler yznden, tahsiline devam etmek yerine, inlilere Trk-
e dersler vermek yolunu Komnist in Gner'e bu
ayda 200 dolar para Bu dviz
7721 Aclan
olarak, da in olarak Gner
Trke inli talebeler yedi ve bunla-
19 ila 25 tir.
Geen yaz in' de, denilen genlerin hare-
keti nlerine ait bu genle-
rin ktle hareketinden Pekin'deki da zarar ve bunlar-
dan pek ederek, in' den
lerdir. Gner de in'den fakat pasaportu ge-
rekesiyle kendisine uzun sre msaade Nihayet uzun m-
cadeleden sonra Gner, in'deki bir defaya mahsus
bir temin ve bununla Polonya'ya Yola
de tekrar geriye ve dahi yanma ala-
Polonya'dan, Prag'a geen Durmay, orada bir sre
sonra nihayet nceki gn yurda
in' deki ve gnleri bir cehennem olarak
haber verilen Durmay, in lideri Mao'nun fikirlerinin ak-
sine hi kimsenin bir dahi yetkisi yoktur" demektedir. G-
ner'in ifadesine gre hareketi, in'in ve
kapitalist ile btn kesmesi iin, Mao plan-
bir byk
eski in kltrne, medeniyetine ait
ne varsa Buna gelenler ise ld-
rlmektedir.
ekici Bir Mtalaa
"Moskova'ya Niye Gidiyorlar?s7
Trkiye ile Sovyetler zlmesi ve bu-
gnk politik lisanda, "iyi mnasebetleri" olarak nitelendi-
rilen hareket, henz ve aktif bir maziye de sahip
1962 o Feridun Cemal Erkin'in
Moskova'ya resmi ziyarette ilk nemli Trk - Sovyet Kl-
tr konusunda Sovyetler,
meler kltr erevesinde, talebe mbadelesini de
teklif Bu arzu daha sonra da ziyaretler
Sovyetler mzakere
Sovyetlerin "iyi mnasebetleri" erevesi ierisinde ta-
lebe mbadelesi teklifinde tarih 1962 Fakat bu ta-
rihten ok ncelerinden beri, Moskova' da ve Sovyetler
gizli okuyan ok Trk talebesi
Bugn de Sovyetler yksek
doktora yapan ve bir trl kesin olarak Trk ta-
lebeleri
Trkiye' de Sol Hareketler j 773
Sovyetler ihtilalinden bu yana, ulusla-
gren talebeleri her zaman Byk devlet
zelliklerinden "ideoloji, kltr ve yayma"
Sovyet da yeri
zellikle, durmadan kazanan ve imkan-
dan yoksun yeni kendi ekmek, hi byk
devlet yapabilmek iin, en tesirli yol olarak kabul edi-
len talebe konusunda, Sovyetler byk para ve gayret sarf
etmektedirler. Bunun sonucu olarak, "Patris Lumumba Dostluk ni-
versitesi" 1960 Bugn Lumumba niversitesinde
82 lkeden 3000 talebe
Lumumba niversitesinin ile Sovyetlerin daha nceden
beri ile yrttkleri propaganda-
-zellikle Moskova Rad-
yosu- Sovyetlerin temsilcilikleri de apta
Sosyalist dahil lkelerin hemen hepsinden, daha
ok talebe Moskova'ya yollanmaya l-
kelerden gelecek de ok iyi ihtiyaca bol bol
yetecek burs, vaatlerinde ve olan genle-
re ya da bu ne olursa olsun, Moskova Dostluk
niversitesi sizi bekliyor. Sosyalizmin yeryzndeki en byk merke-
zinde tahsil Bunun bir
"Sosyalist cennet" tarifi ve btn imkanlar kadar Mos-
kova'ya tahsile gelecek iin seferber
Sonu olarak da, Sovyetler kendi oku-
izin vermeyen lkelerden bile, ok talebe Moskova' da
rnek olarak, Sovyetlerle talebe mbadelesi konusunda
Trkiye gibi durumda olan, rdnl ve talebe-
ler de Lumumba niversitesine ya da yksek
na ylesine ki, bu talebelerden pasaportsuz ya
da pasaport sresi durumuna gz ve bun-
lara Sovyetler okuma ve tahsil yapma msaadesi
Sovyetler "Lumumba Dostluk niversitesi"
niversite ve yksek okullarda tahsil gren onbin ya-
talebe byk yeni Afrika Devletleri
ile Amerika, Asya ve Orta lkelerinden talebelerdir.
Moskova' da ve Sovyetler okuyan Trk talebelerinin ke-
sin henz bilinmemektedir. Ancak bunlar gerek tahsil-
leri gerekse sonradan bir Trk talebele-
rinin Moskova'da okumak fikrine genellikle Moskova radyosunun ya-
sonra karar verdikleri ortaya Temas edilebilen
ve talebelerden onda dokuzunun ifadeleri Moskova' da
77 4 J Aclan
okumak iin gerekli olan bursu, Sovyetler Trkiyedeki Kl-
tr ile su yzne
Yine bu arada, gre, Sovyetler burs
Trk talebelerinden sadece birisine, Moskova piya-
no tahsili yapacak olan bir gen Trk hkmeti gerekli msaade-
yi btn talebeler, hkmetin arzusu Moskova
yoluna
Sovyetler merkeziyet sistemi ile idare edilen bir l-
kedir. Bu, bir merkeziyetiliktir. Sovyetlerde en ufak bir
Kremlin'in haberi olmadan bile hayaldir.
Sovyet Rusya' da ve kltr konusu da, ve merkeziyeti-
dir. Buna olarak, hangi lkelerden talebe kaar adet ola-
ne kontrol edilecekleri ve hep
nceden
Elde resmi rakamlar olmamakla beraber, kaynaklara gre,
Trk talebelere olan kontenjan on Bunun daha ifade-
si, Sovyetler her Trk talebesine burs verilmesini
Bunun ok iyi bilinen bir durum Sovyetler, plan
konusunda byk titizlik gsterirler ve hi bir feda-
Bylece Moskova'da ve Sovyetler
tahsil yapabilecek Trk talebelerinin genel bir fikir edi-
nilebilir. Fakat tekrarlamak lzumludur ki, Sovyetler hi bir zaman
resmi olarak Trk talebelerinin ve
Sosyalist ya da dahil lkelerden Sovyetler
tahsile gitmek, o lke talebeleri iin bir Bir Alman, Bir
Kuzey Vietnam, ya da bir ekoslovak talebenin bu sahip
iin iyi talebe, iyi Sosyali-.:t olarak zelliklere sahip ya da
Komnist" Bu talebeler, ekse-
riya o lkenin hkmetleri ve Komnist partileri seilir.
Tahsil da partiler ve hkmetler denir. Zaten
bu lkelerin, Sovyetlerle kltr talebe mbadele pro-
Sovyetler talebe okutmak istemeyen lkelerin
leri, buraya genellikle iki yolla gitmektedirler.
Yollardan birincisi, Sovyet temsilcilikleri ile
Trkiye' den Sovyetlere ok talebe, Kltr ile
Bu devre 1960' dan sonraki
O zamanlar, Sovyetlerin Trkiyedeki Kltr
bulunan Alibeg Yusuf, hayli Trk talebesinin burs temin etme-
sini Alibeg Yusuf'tan sonra yine Kltr
olarak tayin edilen Konstantin Trk talebelerinin Sov-
Trkiye'de Sol Hareketler J 775
yetler gitmelerinde lde
Bu iki Kltr bir yandan kendi grevlerini yerine geti-
rirken - ki bu Sovyet iindedir - te yandan da Trk h-
kmetinin hassasiyetini ve ok iyi bildiklerinden, burs
talebelerin hemen hepsine:
" - Rusya'ya niversite yapmaya gidiyorum diye pasa-
port almaya Trkiye'den Turist
pasaportu ile trene binin ve Edirne' den Sonra nereden is-
terseniz orada, Sovyet Byk Eliliklerine Biz sizin
ve Moskova'ya kadar biletlerinizi diye tembi-
hatta
geen bu iki Kltr Moskova'ya talebe-
lerin hemen hepsi, sol genler
Sovyet Rusya' da tahsil yapabilmenin ve burs
ikinci yolu da gizli faaliyet gsteren ve merkezi Prag' da bulunan Tr-
kiye Komnist Partisi istifade etmektir. Trkiye' de ka-
. nun olan, fakat lkeleri her zaman
izaz ve ikramla hatta finanse edilen Trkiye Komnist Par-
tisi de Sovyet Rusya'ya bir hayli Almanya,
yire, Fransa ve Avusturya' daki talebeler bir propagan-
da yapan, TKP (Trkiye Komnist Partisi) geen lkeler-
de sol genler zerinde
ve bunlardan muvaffak
Sovyetler niversite ve yksek
okullar, sistemin btn gibi, Sovyet sosyal,
ekonomik, ideolojik ve politik organi-
ze Yksek tahsilin program ve organizasyonu, bir kanunla
"Sovyetler Yksek Tahsil" isimli bu kanun,
1961 Bakanlar Kurulu Kanunda, Sov-
yet Yksek Tahsil (niversite, kolej, yksek okullar ve
enstitler) gayeleri
1 - Marksist-Leninist ruh ve iyi kaliteli ilim ve teknoloji-
nin ayak uydurabilecek, yurt iinde ve
lecek kapasitede yksek kalitede eleman
2 - Komnizmin konusunda glkleri
halledecek yapmak.
3 - Yksek standarda iin yapmak ve kitaplar
4 - ve
Maddeler bundan sonra ile devam etmektedir. Bundan
sonu Sovyetler yksek btn
kanunu bu maddeleri tatbik edilecektir.
7761 Aclan
Daha ifade ile Marksist-Leninist ruh ve ye-
gelen ikinci madde de, yksek
tahsil bu okullar ve niversitelerde yeleri komniz-
min konusunda ve tedbirleri ha-
Bu arada yine kanun maddesi olan nemli bir konu
da, bu messeselerinde talebelerin, ve poli-
tik bilgilerini de halka Bundan gdlen ve ga-
ye Marksist - Leninist ruhla, ilmi yksek talebeler ye-
ve bunlar da rejimin politik idelerini, Sovyet
Rusya iinde ve Sovyet toplumunun
iin lzumlu olan hareketler Rusya iinde ve Kom-
nist Partisinin direktiflerle, halklara duyurulacak ve
Btn bu kanun maddeleri ve hkmler, Sovyetler
okuyan Trk talebeler iin de yrrlktedir.
Lumumba Dostluk niversitesi'nde uzun sre talebe olarak bu-
olan bir Trk, Moskova'ya gelen btn yabanca talebelerin
drt ileri gre,
1- Sovyet zere talebeler.
2- birer komnist olarak talebeler,
3- Sadece tahsil yapacak olanlar,
4- Hi bir yaramayanlar,
iki gruba dahil olanlar, ekseriya gizli olarak Sovyetler
gidenler seilmektedir. Bunlar bir
ma sonra Rusa ilk gnden itiba-
ren kontrol
Bu kontroller, ekseriya talebenin olan Rus
uygun grlenler ise
daha yksek kademedeki grevliler incelemeye tabi tutul-
makta, sonra da lzumlu olan bilgiler kendilerine verilmektedir.
ci grupta olanlar da ayni muameleye tabi tutul-
Bu yapan Trk talebe, Lumumba niversitesinde yz-
dE. otuz Rus talebe hepsinin askerlik-
lerini komsomollar (gen komnist) ve
okullarda okuyan Rus talebelerden daha burs
-
Lumumba niversitesinde okuyan talebelere verilen burs
ayda 90 rubledir. Rus talebelerin miktar ise 45 Ruble-
dir. ok Sovyet talebeleri 60 Ruble alabilmektedirler.
Moskova'ya, giden talebeler, nce ay sreli bir lisan
Trkiye' de Sol Hareketler j 777
tabi Burada Rusa tekstler okutu-
lan konular; Komnist Partisi tarihinden blmler, Dnya Hare-
ketleri, ihtilali, Komnizmin ilerlemesi prensipleri ve Le-
nin'dir. Bylelikle zaman birok
konulara Bu lisan gnle-
rinde, fikirlerdeki talebelerin ve reaksi-
ortaya
Moskova'da hayat, byk mitlerle talebeler iin
gnlerin kaybolduktan sonra, lke-
lerden bir araya genler, gereklerle yz yze gelirler,
Normal talebelik birok
otuz kilometre fazla iin "gerekli makamlar-
dan" izin Hareketleri kontrol ve kendile-
rine telkinler Sadece okumak iin olan
talebeler zerinde bu kontrol ve bazen geriye tepen silah gibi et-
ki yapar. Bir defa da memnuniyetsizlik sonra ne ya-
bu talebeyi ne yere, ne muhite, ne de rejime
imkan yoktur! Bunun misalleri
yeni lkelerinden Asya Latin Amerika' dan ok ta-
lebe, byk hayal ile
Sovyetler Memnuniyetsizlik konusunda,
byk da etkili kabul et-
mek yeni bir Moskova'daki
an, daha iyi Ameri-
ka' da tahsil her zaman bilmektedir.
lkelerden ve al-
gen, ve ne yapabileceklerini
kestirmek her zaman kolay bir Ve Sovyetler bu konuda he-
nz bir tecrbe devresindedirler. Lumumba Dostluk niversitesi'nin
ana kadarki byk sylemek iin ok
iyimser olmak
Moskova'da ve Sovyet okuyan talebelerin yerli
halkla bugnk mnasebetinin de pek normal sylenemez.
Mesela Moskova' da, Afrika' dan siyahi bir bir Rus
ile caddede bile. Asya ile Latin
iin de sylenebilir. talebeler iin, Mos-
kulak gazetesinde, mutlaka her gn yeni bir hikaye
Bir sre nce, gerekten fakat sadece kulaktan
hikayelerden birisi, Lumumba niversitesinden bir
rencinin, niforma sekiz Rus' dan da-
Bir ile kahvede oturan
hviyetini gstererek:
7781 Aclan
- Ben Dostluk niversitesindenim, demesi zerine de
kadar Her memleketine dnmek isteyen bu
talebeye byk tavizler verilerek, Moskova' da
talebelere Sovyet sempati
ve gler yz bugn mevcut
Fakat btn bunlara ve plan
bilinen Sovyet idarecilerinin, Lumumba niversitesi konu-
sunda giderici tedbirler gidermeleri zor
bir hareket
Trklerin
Sovyetlerde okuyan talebeler iersinde en ok hisseden-
lerin Trk talebeleri gelir. Byk gizli yollarla Sov-
yetler olan bu talebelerin "talebe hi bir
Trk kabul etmez. Moskovadaki Trk Sefaretinin konsolosluk
herhangi bir durum iin "Senin burada ne
var? topla hemen geri dn" szleri sylenir.
Ve talebe, Trk askerlik
ilmhaberi almak isterse cevap yine ay-
- Sen talebe fikri, talebenin
Kural olarak, Trk Milli ve Sovyetler
ki yksek kabul et-
mezler. Bu propaganda gayesiyle olan Lumumba niversi-
tesi iin belki bir Fakat UNESCO'nun, niversiteler lis-
tesinde bulunan Moskova Devlet niversitesinin' de
kategoriye bir tutum
Sovyetler okuyan Trk talebelerinin byk
gizli yollarla ve Trk hkmetinin msaadesi olmadan Sovyetler Bir-
liseyi bir gencin, herhangi bir lke-
de kanuni hibir yoktur. Trk
hkmetinin ve da bu talebelerin kanun hareketle-
rini tespit etmeden herhangi bir zordur.
durumda Trk yapabildikleri tek bu ta-
lebelerin Sovyet Rusya' da tahsil ileriye gide-
memektedir. Trk talebelerinden Rusya' da bulunanlara, yeni pasaport
verilmemekte, askerlik ve her Tr-
kiye'ye dnmeleri ya da Sovyetler lkede
tavsiye edilmektedir.
Sovyetler gizlke tahsile olan bir talebenin sol
limli kabul etmek gerekir. Ya propaganda ya da
Trkiye' de Sol Hareketler j 779
fikirler yznden tahsilini Sovyet herhangi bir
rinde yapan Trk talebelerine bu tutum, ekseriya talebeleri Trk
ve lkelerden Bunlar,
glkleri nceden bildiklerinden, hibir Trk ilgilileri ile te-
mas etmemekte ve gizli tercih etmektedirler!.
Bunun bir tutum olarak, Trk hkmetinin
msaadesi ile Sovyetler tahsilde bulunanlar da
talebelerin de Sovyet hkmeti denir.
Fakat bunlara Trk glk ve bir l-
kede okuyan gsterilen hepsini gsterirler.
Bu durumlar, son aylarda Moskova'da okuyan talebeler iin
hayli zor durumlar ortaya ve yerler
Trk hkmeti tespit edilebilen talebelere yollarla
telkinler ve yurda dnmeleri Sovyet ilgilileri de,
Trk ilgililerinin bu konudaki byk hassasiyetini grdkten sonra,
gznnde olan talebeleri, ya Moskova' dan
ya da Bunda gdlen gaye
Sonu olarak; Sovyetler ve birok durumlarla ka-
liteli bir yksek gerektir. Sovyetler, mesele-
lerini kendi sistem ve gre Propagandala-
v e"byk devlet" zellikler yznden de
olarak talebeleri kendi lkelerinde okutmaya ve a-
Sovyetlerdeki yksek ne olursa olsun,
her talebe mutlaka marksist-Leninist Ve
mutlaka her yksek yapan
"Ekonomi Politik" Bu dersler sosyalist dze-
nin Komnist Partisi tarihi, diyalektik materyalizm, Dnya
hareketleri
bir Trk talebesi
ya da konusunda, uzun
Ancak ortada bir gerek o da Trk ister kabul etsin,
isterse etmesin, Sovyetler, Trk talebelere burs vermeye devam ede-
ceklerdir. Bu bir hkm ya da afaki bir sz srece,
nacak en iyi tedbir, her belirli talebeyi Sovyetler
gndermektir. talebelik kontrol, lkelerde
gibi, talebe konsolosluklar ile byk ra-
Sovyet Rusyada Amerikan, ve daha birok lkele-
rin talebeleri tahsil yaparlarken, Trkiye' den Rusya' ya talebe gitmesi-
ni yasaklamak, gerekleri grmemektir58.
780 1 Aclan
Dokuzuncu Blm
1- Walter Krivitzki, "Stalin Agent" (Ben Stalinin s, 64., 2.
tanbul, 1948
2- Bknz. Jacques Freymand,"The Comntem's Constributions of History", Ge-
neva, 1965.
3- Unabridget Soviet Encyclopedia, C., 22, s, 257 258. Moskova, 1953
4- 1921, Nr. 31, s, 12.
5- Bknz. Trkiye Gizli Komnist Partisi ve Cinayetleri,
bul, 1966.
6- Unabridget Soviet Encyclopedia, Moskova, 1937.
7- Spector, The Soviet Union And the World, 1917, 1958, s, 114
127, A.B.D., 1959
8- Leittstze Und Statten der Komnistichen Intemationale, s. 5, Hamburg,
1920,
9- Yn, 11 Ocak 1967, Nr. 198, s. 6.
10-
11-Trkiye Gizli Komnist Partisi ve Cinayetleri, s. 10
12-
13-
14- s. 17 -19. Ekrem, Hasan Ali'nin (Ediz) olup, o zamanlar onbir
bir ocuktu. Ve bir de kynden Ziya isimli
bir ocuk ki, onun on, onbir Bu niversitede
eski komnistlerden bir zat bize Hasan Ali (Ediz) nin olma-
ve de ifade
15- s, 15
16- S, 40
17- s, 40
18- s, 14
19- s, 21
20- Yakub Demir ismi ile Prag'da T.K.P'nin Brosu I. Sekreteri gzken Ze-
ki 1905 Srmene' de Trabzon Muallim Mekte-
binin ikinci iken 1926 Moskova'ya veya
1930 kadar orada kalarak KUTV'dan mezun Trkiye'ye giz-
lice T.K.P. nin illegal faaliyetlerinde srekli olarak grev
1951-52 Pirhasan (Edebiyat Kuleli
As. Lisesi, st okuldaki Edebiyat
meni Yzb. Abdlkadir Demirkan'a bir haberi iki gn Moskova rad-
yosunun haberleri Haber, Kore
harbine gitmemek iin Osman isimli birine aitti. Abdlkadir De-
mirkan ise Zeki Bundan da
gre Zeki bir taraftan T.K.P. Komitesi Sekreteri
iken, taraftan Sovyetlerle temas halinde olan bir ajan idi. Zeki
1963 Trkiye' den
21- Bknz., Trkiye' de Komnist Emniyet Genel nemli
Trkiye'de Sol Hareketler 1781
s, 47-61, Nr. 4, 1966, Ankara.
22- Gnter Nollau, Die Internationale, Wurzel'n und Erscheinungsformen des-
proleterischen Internationalismus, Kln, 1959.
23- Krivitzki. a. g. e. nsha) s, 74.
24- Tito, V. Dedijer, s, 74.
25- Erich Woilenberg'in Der Aparat, Bonn 1952, s, 12'de bahsedilen (M) Kom-
nist okulu ile Lenin Okulunu (M) Okulu, Alman-
ya' da 1923 sonra bir sre sonra ku-
Srekli yoktu. gre, mstakbel
buradan Nitekim bu okuldan mezun Alman
komnistlerinden HansKippenberger, Wilhelm Zaisser, Arthur
(Stahlmann), Albert Freiner, Alman Komnist Partisi istih-
barat Bu (M) daha ziyade zel olarak ca-
sus 1932 - 1933 Moskova'ya Bakow ci-
kurulan (M) Alman komnistleri bu maksatla ve i
harp ile iin
26- Report of the Royal CommissiQn, s, 104,0ttowa, 1946
27- Castro Delgado, J'ai Perdu la foi a moscau, s, 320
28- Dissolution and Aftermath of the Comintern Experiences and observations
1937 1947, Alfred Burmeister, Newyork City, 1955
29- Jan Valtin, Tagebuch der Holle, s, 112.
30- Leon Troki, Mein Leben, s, 441.
31- Memories ofa Communist Militant and Leader, manskrip, s, 199.
32- X. J. Eudin R. North,Soviyet Russia and the East 1920 -1927, a docurnante-
ry Survey, s ,86, Stanford niversity press, 1957
33- B. Gitlow, The Whole of Their, s, 243, Newyork London, 1948,.
34- Castro Delgado, s, 35.
35- Arvo Tuominen, The Chimes of the Kremlin,.
36- Bknz., Dipnot. 28, s, 6
37- Theodore Draper, American Communism and Soviyet Russia, Newyork,
1960, s, 196 ve 471.
38- International Correspondence, 29 Eyll 1926, s, 1176.
39- Martin Wilbur Julle, Documents on Communism, Nationalism and Soviet
Advisers in China, 1918-1927, s, 130 -134, LienYing How, Newyork, 1936
40- The Activities of the Comrnunist International beetwen the fifth and Sixth
Congresses, Paris, s, 58.
41- Moscow Madrid Moscow, s, 18, Zagrep, 1952
42- A. Strike is a Battle!, s, 63, Paris, 1931
43- Tito, V. Dedijer, s, 237.
44- Bknz. Dipnot, 22.
45- Patrice Lumumba, Kasai ve Kivu eyaletlerinin Sankuru'nun Ka-
tako Kombe kynde 1925 Fakir bir ailenin idi. za-
manlar katolik misyonerlerinin bir okula gitti. Birgn
beyaz sylemesi zerine, Patrice Lumumba aksini ve
"Allah zencidir okuldan Bunun zerine, Lu-
7821 Aclan
mumba ailesinin arzusu
kalan tahsiline kendi kendine Genlik
anormal gsterdi. protestan misyone-
rin ve saatini alarak Stanville'.e gitti. Stanville, Kasai eyaletinin gen-
leri iin ideal bir Buraya Lumumba, ve saatini
misyonerden "iyi hal" istedi. Misyoner olan bir in-
san olacak ki, Stanviile'e gnderdi. Lumumba bu referansla,
Postaneye memur oldu. zaman 19 Ayni ken-
di kynden Paulin isimli bir evlendi. 1960'ta zaman Pau-
lin' den 4 1956 geliri ile, farklar grl-
d. Bir otomobil sahibi bir postahane memurundan daha yksek bir
hayat Bu durum, idarecilerin dikkatini ekti. Hesaplara el
kondu. 2500 dolar Ve iki hapse mahkum oldu. ta-
bu Kongolu mcahitlere iin zimmetine
iddia eder. Nizamlara uygun bir hayat iin, Jatodville hapishanesin-
den bir sonra serbest Bu sefer Leopoldville'e geldi. Polar
oldu. ok Ve derhal temayz etti, sonunda
mdr oldu. kltr merkezlerinde hitabeti ile n sal-
Bu merkezler sekin genler iin Lumumba gerek bu
merkezlerdeki faaliyeti, gerekse yerlerindeki ile za-
manda herkese rakibi Kasavubu idi. Kasavubu ve
bir Bakongo kurmak Lumumba, 1961 om-
be'nin ldrld.
46- Ankarada bir Sovyet Oleg Pankovsky, Kitaplar, Nr. 5, s, 240,
Ankara, 1966, Pankovski, Alb. Yerzin yazar: "Yerzin
larda rtbesine terfi ve Patrice Lumumba Dostluk niversitesi
Rektr tayin edildi. Bu niversitenin btn kadrosu
KGB kuruludur; yatakhane amirlerine kadar! Yerzin, bana ni-
versitede iki grevi syledi: KGB ve
rektr niversite, eskiden Genel Kurmaya As-
keri Akademisinin iindedir. Bu niversitenin birinci g-
revi Afrika Asya memleketleri iin bir kol
rin daha ele ve Sovyet istihbarat
Bunlara Marksizm Leninizm
mekte ve Afrika liderleri olacak siyasi verilmekte-
dir. Kendilerine, memleketlerine dndklerinde ilk olarak grevler, gsteriler
ve hkmet darbeleri tertip etmeleri verilmektedir KGB ile
yapanlar iyi beslenmekte giydirilmekte ve para va-
sat Sovyet daha iyidir her trl
Albay Pavel Dmitriyevi Yerzin, uzun bir sre KGB'nin Trkiye'deki gizli
47- Bknz, Komnizm ve Afrika, s, 44 - 54.
48- Bu tr faaliyetleri gibi, gnmzde de srmekte,
hatta bugn daha bir ajan zere zellikle ABD ve l-
keler muazzam mali kaynaklarla yerli ajan dzenlemektedir.
Trkiye'de Sol Hareketler 1 783
49- Mehmet A. Demirer, Yeni Emperyalizm, s, 39 - 42, 1966.
50- Robert Kotey, Biz Neden Vazgetik", 1963 Ankara, s, 1 - 8.
Robert Kotey: Bulgaristandaki Cemiyetinin idi.
Bulgaristan' da kendilerine ve haysiyet mua-
meleleri protesto etmek ile Bulgaristan' dan
ler cemiyeti zenci bir iin Demir perde gerisindeki
iyzn
51- O Yksel tgen' de Trkiye' de
52- Sovyet idarecilerinin ki, bir yandan Trk hkmeti ile ya-
kurmak iin can atarken, te yandan zaten 3-5 ibaret olan
Trk casusluk, teklif
53- Bknz., Hrriyet Gazt., 6, 7, 8, 9, 10 1966
54- Bknz., Hrriyet Gazt., 6, 7, 8, 9, 10 1966
55- Son Gner Durmay ve Yksek tgen Trkiyeye
lerdi.
56- Anadolu un 6, 7, 8, 9, 10 1966 gnl "Hrriyet"te
dikkate
"Zaten Lumumba niversitesinde, her lkeden gelen talebelerle grup grup
olan grevliler Bunlar, talebelerin her ile ilgileniyor, so-
ve bulduka da Sovyetler ve komnizmin
iyiliklerini,
Beni birka gn sonra Rusa derslerinin verdiler. Bir de im-
tihana soktular. Sonra Rusa lise vereceksin, dediler.
Ve Moskova'da gnler birbirini kovalamaya
niversite iinde ve her hareketimin kontrol bir
sre sonra hissetmeye Lumumba niversitesinde Afrika, La-
tin Amerika ve Gney - Asya lkelerinden talebeler
ok da erkek Rus Rusa devam gn-
lerde, sadece Lumumba'da okuyan kontrolle grevli
"Gen Komnist" mensup talebeler Bir
gn oda Fernand:
- Rus talebelerin dikkatli ol, her haber verirler, dedi.
Bu szlere pek nem vermedim. Fakat bir sre sonra, btn hareket-
lerin ve yerlerin, Aram Bayramyan
Bu sre ierisinde yeni
her gn gryordum. Bir gn yeni bir Trk talebesinin daha haber
verdiler. Bu Derman isimli bir ocuktu. Daha sonra da, Trkiye' de
Robert Kolej' de Necil isimli bir talebe geldi. Mosko-
vadaki Trk talebelerinin bir hayli Ben,
him, Necil ve daha birka
Bir gn Aram bana geldi. Havadan sudan birka sz-
den sonra benden Moskovadaki Trk "rapa;-" verip
sordu.
Rapordan ne sordum.
- ne yapar, kimlerle beraberken neden bahsedersi-
784/ Aclan
niz, gibi nemsiz dedi.. bana daha iyi bir oda ve daha iyi
burs va'dejiyordu ..
Gldm ve bahane olarak ok ders syledim.
"ispiyonluk" tekliflerinden birincisini bylece at-
Fakat az bir zaman sonra, Trklerden zel
muamele Bunlardan benim ilki,
hareketlerindeki ve hayat Trk-
ler en ok ederdi. bu garip
ve bir hikayesi oldu. Sonunda da bilinmez bir sebeple ld. Ya da l-
drld.
daha Trkiye'de iken Krtlk olan
Moskova'ya Almanya' dan Hepimizden muamele gryordu.
Buna sylyordu, Moskova'da ancak
ay Sonra tekrar Almanya'ya dnd.
Aram ve Ruslarla da ok samimi' idi. de bana ok
esrarengiz geldi. Almanya'ya dndkten sonra bilinmeyen bir se-
bepten Zaman isimli bir Trk duyduk. Arka-
da yine sebepten kendisini Mnih
hapishanesinde Bu haberler, Moskova' da okuyan talebele-
ri hem evirdi, hem de derin derin Bu iki lmn ar-
sebeplerin hepimiz
Bizi kontrolle grevli olan Yksel'i kendilerine daha buldular.
Ondan ve benden olarak konularda "Raporlar" is-
temeye Bu isteyenler, Mustafa ve Boris
idi. Mustafa Trkeyi ok iyi ki, Trkiye' de ok
bu sesini gayet iyi bilir. Mustafa, Moskova radyosunun Trke
spikerdir. Bir Sovyet devlet Trkiye'ye iki
nce ziyarete tercman olarak Trkiye' den Rusya'ya ya-
bir resmi ziyarette de grevini bu adam Boris
ise, galiba iki nce gelen Sovyet heyetinde bulun-
Bizden istedikleri
1- Trkiye' de talebe mitingler tertip edilir. Bu ku-
ierisindeki polisler kimlerdir?
2- Rusya'ya sempati duyan subaylar kimlerdir?
3- Trkiye'de halk zerinde etkili olabilen gazeteciler kimlerdi, bunlardan
hangileri sever?
Bu konulardan, Rusya'ya sempati duyan subaylar ve ordu hari,
uydurma cevapla,. verildi. Yksel'le oturup uzun Bir-
denbire, vermemize imkan yok" desek daha zor durumda
hissediyorduk. ki Ruslar bize dedikleri bursun
talep Ve bu hepsinden tede, bizim Mos-
kova'daki Trk sefareti ile ilgi
11
- sefarete gidin, kurun ve orada gelip bize ha-
ber verin .. " szlerine Moskovada okuyan btn talebeler muhatap oldular.
Trkiye' de Sol Hareketler 1785
Bu taleplerde bulunanlar gayet iyi ki hepimiz Moskova'ya, Trk
hkmetinden habersiz ve izinsiz Sefaret bizim talebelik
bize pasaport vermiyor ve yurda dnmemizi istiyordu. Bu-
na bizi Moskova'ya veya bu olan
Moskova' daki Trk sefareti ile talebinden vaz-
Ruslar, taleplerinin istedikleri gibi yerine grn-
ce, bizi Moskova'dan yolunu setiler. Yksel tgen, Mosko-
va'da 21 ve 22 Harbiye talebelerinden ve-
ya bu yolda imada Ancak, kendisinin ordu ile ilgisinin kesil-
mesi 21 ok ncedir. Yksel tgen, bir askeri' lisede
fakat 10. iki st ste iin okuldan
Bundan sonra sivil bir okulda lise ve Fakl-
tesine girerek okumaya Burada da iki vereme-
ve Sovyet Kltr ile Mos-
kova niversitesinde okumak zere burs temin Yksel t-
gen, niversitesinde okurken talebe idarecilik-
lerinde Yksel'in asker! lisede olan 21 Ma-
sonra ordudan
57- Bknz. Yeni Gazete, 14, 15, 16, 17, 18 1966, Nr. 689, 690, 691, 692, 693.
58- Bu kaleme alan son zerinde
bilir. Trkiye'den Rusya'ya gndermenin acaba ne gibi ola-
Sovyetler, Trk gerekten ilim bu mtalaaya
eklenecek bir szmz yok. 1923'ten gnmze tecrbeler
ki Sovyetler de btn yurda dndklerinde gizli T.K.P.
yer Sovyet Rusya' dan bu gne kadar bir tek
olsun meslek sahibi olarak Rusya' da ne bir
doktor, ne bir mhendis gsteremezsiniz. Hemen hemen hepsi sosyal ilim-
ler Bu sosyal ilimler ihtilal teo-
ri ve