Bitkilerle Tedavi

5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu
stanbul 2011
BTKLERLE TEDAV
SEMPOZYUMU
Dzenleme Kurulu
Murat D. ekin
Fato Altuncan
Arzu Yakut
Merve Z. Tnmaz
Yaynlayan
Merkezefendi Geleneksel Tp Dernei
Zeytinburnu Tbbi Bitkiler Bahesi
Merkezefendi Yeniiflik yolu 1

stanbul 34015
0212 6644155 0533 2062338

faks 0212 4164576
www.ztbb.org

bilgi@ztbb.org
Yapm
Anka
Tasarm Uygulama
Ahmet Yumbul
Kapak Resmi
Terceme-i Cedide kitabndan
Centaurea cyanus L. minyatr
Bask ve Cilt
klim Ofset Matbaaclk Ltd. ti.
0212 6134041
ISBN
978-975-00024-6-5
2011 Merkezefendi Geleneksel Tp Dernei
Btn haklar sakldr. Yazl izin olmadan,
tantm amal ksa alntlar dnda hibir yolla oaltlamaz.
BTKLERLE TEDAV
SEMPOZYUMU
5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu
Zeytinburnu Belediyesi
Zeytinburnu Tbbi Bitkiler Bahesi
ve Merkezefendi Geleneksel Tp Dernei tarafndan dzenlenen,
11. Merkezefendi Geleneksel Tp Festivali kapsamnda
5-6 Haziran 2010 tarihlerinde Zeytinburnu Kltr ve Sanat Merkezinde gerekleen
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu elinizdeki kitapla kalc hale geliyor.
Kitabn halkmz ve aratrmaclarmz iin faydal olacana inanyorum.
Onurlandran btn katlmclara tekrar teekkr ediyorum.

Murat Aydn
Zeytinburnu Belediye Bakan
11
19
29
45
51
61
67
73
79
Panel 1: Anadolu Halk lalar zerine Aratrmalar
Tbbi Bitkiler ve Etnobotanik almalar
Prof. Dr. Ayla Kaya
Halk Arasnda Kullanlan Tbbi Bitkilerin Derlenmesi
Prof. Dr. Kerim Alpnar
Sivas Yresinde Yerel Bitkilerden Yaplan lalar
Ecz. Mjgan er
Panel 2: Bitkilerle Tedavide Gncel Aratrmalar 1
Yeni la Gelitirme almalarnda Tbbi Bitkiler
Do. Dr. ebnem Harput
Eski lalar, Yeni Uygulama Alanlar
Dr. Eren Akiek
Aromaterapinin Fitoterapide Yeri
Prof. Dr. Ulvi Zeybek
Alzheimer Hastalnn Tedavisinde Bitki Kkenli lalar
Prof. Dr. lkay Erdoan Orhan

Kanserde Bitkilerle Tedavide rnek Uygulamalar
Do. Dr. Canfeza Sezgin

Tbbi Bitki Aratrmalarnda Kaynak Olarak Eski Tp: Kokulu Gl rnei
Prof. Dr. Ayten Altnta
NDEKLER
87
89
97
117
123
143
149
153
Panel 4: Bitkilerin Tedavi Amal Kullanmnda Sorunlar

Bitkilerin Tpta Kullanlmas Konusunda Sorumluluklarmz
Prof. Dr. L. mr Demirezer

Bitkisel rnler ve Gvenilirlikleri
Prof. Dr. Tayfun Ersz
Panel 5: Tbbi Bitkilerin Korunmas, retimi ve Ticareti

Tbbi Bitki Islah ve Yetitiricilii
Prof. Dr. Ersin Ycel

Trkiyede Tbbi Bitkilerin retimi ve Pazarlanmas
Do. Dr. Yksel Kan
Tbbi Bitkilerin Ekonomik Deeri: Ard rnei
Yrd. Do. Dr. brahim Tmen
Panel 6: Tbbi Bitkilerin ve Bitkisel lalarn Mevzuat

Bitkisel rnlerde Kalite
Prof. Dr. Murat Kartal

Tedaviye Yardmc ve Sal Koruyucu rnlerin Ruhsatlandrlmas
Dr. Ecz. Asl Can Aca
Bitkisel lalar ve Bitkisel la Mevzuat
Prof. Dr. Bilge ener
9
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu
Panel 1: Anadolu Halk lalar zerine Aratrmalar
Tbbi Bitkiler ve Etnobotanik almalar
Prof. Dr. Ayla Kaya
Halk Arasnda Kullanlan Tbbi Bitkilerin Derlenmesi
Prof.. Dr. Kerim Alpnar
Sivas Yresinde Yerel Bitkilerden Yaplan lalar
Ecz. Mjgan er
11
TIBB BTKLER VE ETNOBOTANK ALIMALAR
Prof. Dr. Ayla Kaya
Anadolu niversitesi Eczaclk Fakltesi
Farmastik Botanik Anabilim Dal
Dnyada says 750 000 - 1 000 000 arasnda olduu tahmin edilen bitki trnn
500 000 kadar tanmlanp isimlendirilmitir. Her yl 2000 civarnda yeni tohumlu
bitki tr tanmlanmaktadr. Trkiyede doal yetien 11 400 kadar iekli bitki ve
ereltinin yaklak te biri endemiktir. Dnya Salk rgt raporuna gre, dn-
ya zerinde tbbi amalarla kullanlan yaklak 70 000 bitkinin 21 000 kadar ila sa-
nayinde kullanlmaktadr. lkemizde ou doal yetien trlerin sadece 1000 kada-
r tbbi amala kullanlmaktadr. Farmakopeye kaytl bitki says ise 200den fazladr.
Tbbi Bitkilerin Tarihi
Bitkilerin tedavi amacyla kullanm insanlk tarihi kadar eskidir. Eski uygarlklarn
tbbi bitkiler hakkndaki bilgilerini, kalan kitabeler ve arkeolojik materyallerden -
reniyoruz.
Tarih ncesi dnemi: Yontma ta devri M.. 50 000 yllar -kitabeler ve arkeolojik
materyaller-
Mezopotamya dnemi: Smer, Akad ve Asurlar M.. 3000 yllar -kitabeler ve arke-
olojik materyaller-
Msr dnemi: M.. 1550de yazlm bir papirste kaytl 450 kadar hastala rast-
lanm, nebati ve hayvani meneli ilalarn hastalklarn tedavisinde kullanld anla-
lmtr. Msrllar, Mentha x piperita L. (nane), Sinapis nigra L. (siyah hardal), Cassia
acutifolia L. (sinameki), Papaver somniferum L. (haha), Scilla maritima L. (ada so-
an), Datura stramonium L. (tatula) gibi tbbi bitkileri kullanmlardr.
Hitit dnemi: M.. 1500 yllarna ait Hitit tabletlerinde bulunan reetelerde adamo-
tu, al, arpa, buday, safran, sarmsak.. gibi bitkilere rastlanlmtr.
Grek dnemi: Dnemin nemli ismi Hipokrates (M.. 460-377), dneminde kulla-
nlan 400 tr tbbi bitkiden ayrntl olarak bahsetmitir.
Roma ve Bizans dnemi: Birinci yzylda, Dioskoridesin yazd Mdv ilalar
kitabnda 600den fazla tbbi bitki hakknda etraf bilgi bulunmaktadr. Galen ise bit-
kisel kkenli yeni preparat ve formller gelitirmitir.
slam dnemi: slam uygarl dneminde Ebu Biruni, bni Sina, bni Baytar gibi b-
12
yk hekimler yetimitir. O devrin Trk bilgini mehur bn-i Sina (980-1037) yz-
den fazla ilm eser brakmtr. En byk eserleri ifa ve Kanun fit-Tbdr. Bu eser-
lerde 900den fazla tbbi bitki, hayvani ve inorganik kkenli ila yer almaktadr.
Seluklu ve Osmanl dnemi: Bu dnemde mslmanlar 1600den fazla tbbi bitki-
yi biliyordu. Avrupa ise Amerikann kefinden sonra ilave edilen yeni bitkilerle daha
da zenginleti; bu bitkilere rnek Erytroxylon coca Lam. (koka), Cinchona sucdrubra
Pav. (kinin aac), Teobroma cacao L. (kakao aac), Hydrastis canadensis L. (hidras-
tis), Polygala senega L. (senega) verilebilir.
Yeni keiferle fitokimyada da hzl ilerlemeler kaydedilmitir. 19. yzylda tbbi bit-
kiler zerinde nemli lde inceleme yaplmtr. Bu dnemde ila sanayi de ge-
limitir. 1806da afyondan saf morfin alkaloiti elde edilmi ve morfinin uyuturu-
cu etkisi kefedilmitir. Bu sonu bitkilerde aktif madde aratrmalarn tevik etmi,
ksa zamanda striknin, veratrin ve kinin alkaloitleri, 19. yzyln ortalarndaysa bitki-
lerden dier aktif maddeler (glikozitler, saponinler, reineler vs.) izole edilmitir. 19.
yzyln sonlar 20. yzyln balarnda, vitaminler ve antibiyotiklerin kefi bilimde
yeni sayfalar amtr. Bitkilerin tedavi etkileri hakknda aratrmalar halen devam et-
mektedir.
Tbbi Kullanm
Bitkilerin tamam ya da bir ksm kullanlr: Herba-bitkinin tamam, Radix-kk,
Rizom-yeralt gvde, Tuber-yumru gvde, Bulbus-soan, Korteks-kabuk, Linum-
odun, Folia-yaprak, Flos-iek, Fructus-meyve, Semen-tohum, Stilus Stigma
Bitkilerin ilemden gemesiyle elde edilen ksmlar kullanlabilir: Gummi-zamk,
Reine-balsam
Sadece etken maddesi kullanlabilir-Mentol-
Tentr, urup, hulasa, ekstre gibi galenik preparatlar halinde kullanlabilir.
Tbbi Bitkilerin Toplanmas
Tbbi bitkiler planl toplanmal, tabiat korumaya zen gsterilmelidir. Tbbi bitki-
leri toplayan kiinin tanmas iin en azndan temel botanik bilgisi olmaldr. Doru
bitki toplamak iin herbaryum rnekleriyle karlatrarak bitkiyi tehis etmek gere-
kir. Tecrbelere gre taze toplanm bitkiler en etkili tedavileri salamaktadr. Taze
bitkiler ubat sonu ile kasm sonu arasnda toplanabilir. K iin, en etkili olduklar
zamanda toplanarak kurutulmu bitkilerden, belli oranda stok hazrlamak yeterlidir.
Yapraklar, bitki iek amaya balad zaman toplanmaldr.
13
iekler, tamamen almadan veya tomurcuk halinde toplanmaldr.
Kkler, bitkinin toprak stndeki ksmlar kuruduktan sonra toplanmaldr.
Kabuklar, bitki yapraklarn dktkten sonra toplanmaldr.
Meyveler, olgunlatktan sonra toplanmaldr.
Bitkisel Materyalin Bileiklerini Etkileyen Faktrler
1) Genetik Faktrler: Kimyasal rk
2) Yetime artlar: klim (scaklk, k ve yamur), toprak (pH, ar metal ve verim-
lilik), evredeki bcek ve canllar
3) Hasat artlar ve kurutma: Hasat zaman (ieklenme ncesi, sras veya sonras),
hasat sonras yaplan ilemler (ykama, soyma), kurutma (metot, sre ve scaklk)
Kurutma ve Saklama
Bitkiler, kkler hari, kurutulmadan ykanmazlar. Kurallara uygun toplanm bitkiler
temiz bezlerin veya basksz ve boyasz katlarn zerine serpitirilerek glgeli, ha-
vadar ve scak yerlerde en abuk ekilde kurutulur. Kkleri, kabuklar ve ok sulu k-
smlar kurutmak iin 35 dereceyi amayacak ekilde yapay scaklk da kullanlabilir.
Dikkatle ykanm kklerin kurutulmaya braklmadan nce kk paralara ayrl-
mas daha doru olur.
Tedavi preparatlarnda kullanlacak bitkiden iyi sonu alabilmek iin;
Doru bitki
Doru zamanda toplanmal
Doru ksm kullanlmal
Kurutma ve saklanma ilemleri doru yaplmal
Ekstraksiyon yntemleri ve analizleri uygun olmal
Bitkisel rn ila hazrlamaya uygun miktar ve doru bitki kimyasallarn iermeli
artlara uygun olarak hazrlanan bitkisel rnn, standardize edilmi ve hijyenik
artlarda ambalajlanmal
Doru dozda alnmal
Bitkisel rn ile ilgili bilimsel literatr doru deerlendirilmeli
Doru tbbi tavsiye verilmeli
Bitkisel ilalar ancak bu koullarda dier ilalarla ayn konumdadr; bu durum her
ilacn etki-gvenirlilik-stabilite ve farmastik kalitesini korumak iin zen gerekti-
ini ifade eder.
14
Bitkisel Droglarn Etkileri ve Kullanl
Droglarn tedavi edici etkisi, miktarna, verilme ekline, kullanann fiziksel yapsna,
droga tepkisine vs. baldr.
Bitkisel droglarla hazrlanan ilalardan mucize etki beklenmemelidir.
Tbbi bitkilerin tedavi edici etkileri yava fakat kalcdr.
Beklenen fayda iin tedaviye uzun sre (3-4 hafa) devam etmek gerekir.
Droglarn kullanlmasnda en yaygn usul infzyon (demleme) yntemidir.
iek ve ince yaprak tayan droglar, infzyon yntemiyle her defa taze olarak hazr-
lanmaldr.
Kk, kabuk, sert meyve ve tohum droglar dekoksiyon (kaynatma) yntemiyle ha-
zrlanmaldr.
Sklkla bavurduumuz hlamur, nane, kekik, adaay, rezene, papatya, vs. gibi bitki-
leri sadece basit rahatszlklarn tedavisinde kullanmalyz. zerinde yeterli toksisite
testleri ve klinik deneyler yaplmam veya halk arasnda gvenli ve etkili kullanm
uzun sredir bilinmeyen bitkiler tedavi amacyla kullanlmamaldr. Zira yanl bitki
kullanm istenmeyen durumlara yol aabilir.
Dnyada en ok satlan bitkisel ilalar, 200 milyon dolarn zerindeki sat hacmiyle
Ginkgo biloba (Mabet aac) yapraklarnn standart ekstresi, 50 milyon dolarn ze-
rindeki sat hacmiyle bir ginseng rn ve 40 milyon dolarlk sat hacmiyle bir sa-
rmsak rndr.
la sanayimiz ne yazk ki ok az bitkisel mstahzar retiinden Trkiye ithal bitkisel
ila ve aylarn kontrolsz pazar haline gelmitir. Pek ok bitkisel rn gda takviyesi
snfna dahil edilip Tarm Bakanl izniyle yurda girmekte ve Salk Bakanlnn ko-
nuya gereken hassasiyeti gstermemesi yznden farkl standartlarda ok sayda yerli
ve yabanc bitkisel rn kontrolsz ekilde kullanma sunulmaktadr.
Bitki esasl ilalara bu kadar ok ilgi olmasnn sebeplerinden biri de birden fazla et-
kiye sahip olmalardr. Kalp-damar hastalklarndan souk algnlna, hazm dzen-
leyen tesirlerinden kanszla ve nce salk ve kendi doktorun kendin ol anlay-
insanlara cazip gelmektedir.
Bitkilerin, sentetiklere gre yan etkilerinin olmamas ya da az olmas,
Sentetik ilalarn ok pahal olmas,
Tedaviye yeni giren sentetik bileiklerin bazlarnda tehlikeli yan etkilerin grlmesi,
Bitkilerin ise uzun zamandr kullanldklarndan yan etkilerinin iyi bilinmesi,
15
bu eilimi artrmtr.
Son dnemlerde bitkilere duyulan youn ilgiye, tp camias phe ve endie ile bak-
maktadr. Bunun eitli sebepleri vardr. Tp Fakltelerinin eitim programlarnda
bitkilerle tedaviyi iine alan bir dersin olmamas en nemli nedenler arasndadr. Av-
rupa (bilhassa, bitkisel ila endstrisinin gelimi olduu Almanyada) ve ABDde
hi olmazsa alternatif ve tamamlayc tp ad altnda bu eitim verilmektedir. Ayr-
ca Almanya, Fransa ve svirede doktorlarn %80i bitkisel ilalar dzenli olarak re-
etelerine yazmakta, Almanyada bitkisel ilalarn %80i eczanelerde hazrlanmakta
ve %42si reeteli ilalar snfna girmektedir.
Oysa lkemizde doktorlarmz, kkenini bilerek veya bilmeyerek reetelerine yaz-
dklar pekok ila hammaddeleri (morfin, kodein, papaverin, kinin, kinidin, atro-
pin, hiyosin, digitoksin, digoksin, sennozit, rezerpin, vinkristin, vinblastin, mentol,
timol, kaliptol, ginkgo ve ginseng ekstresi vb. gibi) bitkilerden elde edilmektedir.
Hastalarn doktorlara danmadan bitkisel rnleri kullanmalar ne kadar yanl ise,
doktorlarn da bu konuda hastalarn yalnz brakmalar o kadar yanltr.
lkemizde bitkisel droglar kontrolsz bir ekilde ila olarak kullanlmaktadr. Ecza-
clar tbbi bitkiler ve bitkisel ilalar konusunda niversite eitimi alm tek meslek
grubudur ve tedavide kullanm amalayan her trl tbbi bitkisel rn, ila, tbbi ay
gda takviyesi, sadece eczanelerde satlmaldr. Tedavide kullanlmas nerilen bitki-
ler Avrupa Farmakopesinde kaytldr. Eczaclarn temel bavuru kitab olan farma-
kopedeki standartlar sentetik ve doal ila hammaddelerinin kalite snrlarn belir-
lemektedir. Bilimsel temele dayanan ve yararlar kantlanm fitoteraptiklerin teda-
vide uygun bir yer almasnn salanmas eczaclarn olduu kadar, doktorlarnda ko-
lektif gayretlerine gereksinim vardr. Bu durum lkemizde fitoterapinin yani bitkiler-
le tedavinin geleceini belirleyecek bir kstas niteliindedir.
Trkiye Tbbi Bitkileri zerine Yaplan Aratrmalar
Trkiyede kullanlan droglar=ila hammaddeleri zerine bilimsel aratrmalar 19.
yzyl sonlarnda balamtr. 1976 ylndan balayarak iki ylda bir Bitkisel la
Hammaddeleri Toplants BHAT adyla bitkilerle ilgili yaplan almalarn su-
nulduu, bilgi ve deneyimlerin paylald, tbbi bitkiden ilaca / bitkisel ilaca gei
sorunlarnn konuulduu ve zmlerin tartld toplantlar dzenlenmektedir.
Trkiye tbbi bitkileri zerine yaplan aratrmalar, konularna gre 4 ksmda top-
lanabilir:
16
Tbbi bitkilerin morfolojik ve anatomik zelliklerini inceleyen botanik aratrmalar
Tbbi ve zehirli bitkilerin kimyasal zelliklerini inceleyen kimyasal aratrmalar
Tbbi ve zehirli bitkilerin farmakolojik zelliklerini inceleyen farmakolojik aratr-
malar
Tbbi bitkilerin halk arasnda kullanmlar, etkileri ve isimlerini inceleyen folklorik
aratrmalar
zellikle cumhuriyet dneminde ilgi ekmeye balayan folklorik aratrmalar gn-
mzde ilgi ekmeye devam etmektedir. Trkiyede halk ilac olarak kullanlan bitkiler
hakknda yaplan folklorik almalar, bu bitkilerin biyolojik tesirlerinin belirlenme-
si ve esas aktif bileenlerinin ayrlmas almalar takip etmelidir. lkemizde mevcut
zengin bitki kaynaklar ve aratrmac potansiyeli ile nemli sonular elde edilebilir.
En nemli ila kaynaklarndan olan bitkilere, byk ila irketleri yeni yaplar iin
yeniden byk ilgi gstermektedirler. WHO tanmlamasna gre, bitkisel drog ya
da karmlarn olduu gibi veya deiik preparatlar halinde etkili ksm olarak ta-
yan bitmi, etiketlenmi, tbbi rnler veya mstahzarlar bitkisel ilatr. Bitkisel ila-
lar ve uygulamalarn iyi anlamak iin onlarn botaniinin, kimyasnn, farmakolo-
jisinin, toksikolojisinin ve klinik etkilerinin bilinmesi gerekir. WHO raporuna gre,
dnya nfusunun %60 sentetik ilalar hi kullanmamakta, drte ise kendi ge-
leneksel kltrndeki bitkisel kaynakl ilalar kullanmaktadr. ABDde halen ticari
olarak bitkilerden ekstre edilen ilalarn %75i etnobotanik bulgular sonucunda elde
edilmitir.
Etnobotanik
Etnobotanik insanlarla bitkiler arasndaki ilikileri inceleyen bilim daldr. Bu tanm
ilk kez 1896da John W. Harshberger tarafndan kullanlmtr. Etnobotanik alma-
lar, bitkilerin bilimsel olarak deerlendirilmelerine ok nemli katk salar. Etnobo-
tanik, tbbi ve gda kullanm olan bitkiler, gnlk hayata bitkilerden faydalanma
(rnein eitli aletlerin yapmnda) ve hata etrafa bulunan bitkilere sadece isim
vermi olmalar ile etnobotanik ilgi alandr.
lkemizde etnobotanik almalar, zellikle tbbi bitkiler alannda younlamtr.
Etnobotaniin ilgi alanna, bitkinin adlandrma, kullanlma, toplanma, yetitirilme
ve gda ya da ila haline getirilme ekli, reetesi, tarifi, forml, bulunduu kltrde
tad anlam ya da kullanlmayan bitkiler girer.
Bitkisel malzemelerle yaplan rnler kullanmlar bitince abuk elden karlr. Bil-
17
ginin kaybolmamas iin, kullanm azalan hasr, sepet, tarm ve mzik aletleri yapm
teknikleri belgelenerek envanterlemelidir. 2002 ylnda, Trkiye Bilimler Akademi-
si, Trkiye Kltr Sektr (TBA-TKSEK) kapsamna etnobotanik almalar
da alarak, halkn bitkilerle ilikisini ilk kez envanterlemitir.
Etnobotanik insanlarn bitkilerden yararlanma ekillerine gre bitkileri; tbbi, gda,
yem, yakacak olarak kullanlanlar, katran, zamk, narkotik, ss, boya, el sanatlar, rz-
gar kesici, erozyon nleyici olarak kullanlan dier yararl bitkiler ve gzel kokulular,
zehirli bitkiler, hayvanlarn sevmedii bitkiler, kt kokanlar vb. gibi yararl ve zararl
kabul edilen bitkiler eklinde tanmlar. Etnobotanik almalar, farkl disiplinlerden
uzmanlarn ekip almas ve farkl bilimsel tekniklerle tam olarak gerekletirilebi-
lir. Etnobotanik, bir yrede kullanlan her trl bitkinin aratrlmas olduuna gre,
yararlanlan tm bitkiler olabildiince saptanmal ve rneklemesi yaplmaldr. Ksa
dnemli ya da dar bteli aratrmalar tek bitki grubu (rnein tbbi bitkiler, bir has-
taln tedavisinde kullanlanlar gibi) ile de snrlandrlabilir.
alma alannda kaynak kiilerle yaplan grmelerde sorulan soru ve anketlerle
kullanlan bitkiler ve kullanm amalar renilir.
Soru formunda, bitkinin yerel ad, bulunduu yer, kullanm amac, kullanlan ksm,
kullanm ekli yer almaldr.
Tbbi Bitkilerle lgili Sorular
Kullanlan ifal bitkilerin adlar
yi geldii rahatszlk
Topland ay
Topland yerler (mevki ad, bulunulan yere mesafesi)
Toplanlan ksmlar
Hazrlan (demleme, kaynatma, lapa/yak vb.)
Kullanm ekli (Nasl uygulanr? A m tok mu kullanlr? Ne zaman, ne miktarda ve
sreyle kullanlr?)
Yerleim alanlarndan toplanan btn bilgiler derlenir. Bitki tanmlamalar yapldk-
tan sonra, bilimsel yaynlar taranarak belirtilen kullanmlarla uyumlu bilgiler edini-
lip edinilmedii aratrlmaldr. Daha sonra bitkiler familyalarna gre alfabetik ola-
rak sralanrlar. alma sonunda verileri listelemek deil, bunlar biraraya getirerek
kltrel bir btnlk oluturmak amalanmaldr. almalarda elde edilen verilerin
herkesin alabilecei kitapcklar eklinde basm, gen kuaklarn bu bilgiye eriimi ve
sahip kmas asndan son derece nemlidir.
Ayrca bitkilerden yararlanma eitliliinin anlalmas doa koruma, genetik kay-
naklar ve biyoeitliliin korunmas almalarna da katk salayacaktr.
Kaynaklar
Baer, K.H.C. Fitomed, 5: 8-11, 2008.
K.H.C. Baer, Honda G., Miki, W. Herb Drugs and Herbalists in Turkey, 1986.
Baytop, T., Trkiyede Bitkiler ile Tedavi, 1999.
ubuku, B., Merili,A., Mat, A., Saryar, G., Slpnar, N., Merimli, F., Fitoterapi yardmc ders kita-
b,2002.
Demirezer, . Modern Fitofarmakoterapi ve doal farmastikler, 1: 3, 2009.
Ertu, F., Tmen, G., elik, A., Dirmenci, T., Tba Kltr Envanteri Dergisi, 2: 201, 2004.
Ertu, F., Etnobotanik Notlar, 2009.
Kaya, A., Doadan Sala Ders Notlar, 2007.
Cansaran, A., Kaya, .F., Tba Kltr Envanteri Dergisi, 5:136-138, 2006.
Merili, F. Fitomed, 2: 7, 2008.
19
HALK ARSINDA KULLANILAN TIBB BTKLERN
DERLENMES
Prof. Dr. Kerim Alpnar
stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi
Farmastik Botanik Anabilim Dal (E)
Canllarn yaamlarn srdrebilmeleri deien doa koullarna uyum salamalar-
na baldr; salayabilenler yaar, salayamayanlar yok olur. nsan da sorgulama yete-
nei sayesinde evresiyle uyum salayarak yaamn srdrebilmektedir.
nsann gda ya da tedavi iin bitkileri kullanmay igdleriyle davranan hayvanlar
gzlemleyerek rendiine inanlr. zellikle yerleik yaama geile ok ynlleen
bitki - insan ilikisi, yaznn icadndan nce szl, sonra da szl ve yazl olarak, ne-
siller boyu aktarlan bir botanik kltr oluturmutur. Botanik kltrnn temeli
olan bitki - insan ilikisinin aratrlmasyla Etnobotanik bilim dal ilgilenir. Greke
halk anlamna gelen ethnos ile bitki anlamna gelen botane veya botanikos szck-
lerinden oluturulan Etnobotanik terimini ilk kez Pennsylvania niversitesinden
John William Harshberger (1869-1929) 1895de szl, ertesi yl da yazl olarak kul-
lanmtr.
Botanik kltrn aratrmayla salk, alk ve evre sorunlarnn zmne katk
amalanr. Bu nedenle aratrmalar, sadece halk arasnda tedavide kullanlan bitki-
lerin yresel adlar ve kullanl ekillerini listeleme dnda, srdrlebilir kalknma
erevesinde bitkilerin kullanm ve toplum yararna sonular deerlendirme neri-
lerini de kapsamaldr. Halk arasnda tedavide kullanlan bitkilerin bilgisinin derlen-
dii ve gncel bilgiyle deerlendirildii aratrmalar nemli sonular verebilir. G-
nmzde kullanlan bitkisel ilalarn %74 derleme almalaryla ortaya kmtr.
Halk arasnda tedavide kullanlan bitkilerle ilgili bilimsel aratrmalarla, hzla dei-
im geiren toplumlarn geleneksel botanik kltrlerinin kaybolmas engellenebilir
ve gelecekte tedavi alannda kullanlabilecek bitkiler belirlenebilir.
Halk arasnda tedavide kullanlan bitkilerle ilgili aratrmalar asndan bulunduu-
muz corafya byk frsatlar salar. Binlerce yldr eitli uygarlklara ev sahiplii ya-
pan, yaklak te biri endemik, 11 400 kadar yabani bitki eidini barndran co-
rafyamz ifal bitkilerden yararlanma konusunda zengin birikime sahiptir. evresin-
20
deki bitkilerin tedavi edici ynlerini deneme yanlmayla renmi ve yeni kuakla-
ra binlerce yldr aktaran bu corafyann insanlarnn bilgi birikimleri, tm aamalar
Bilimsel Aratrma lkelerine uygun titizlikle deerlendirilmelidir.
Byle bir aratrmann aamalar ksaca Aratrma ncesi, Aratrma, Aratrma
sonras olmak zere 3 balk altnda toplanabilir:
1. Aratrma ncesi: Bu aamada ilk i olarak aratrma kapsam net ortaya konma-
l, aratrma blgesi snrlarnn iyi belirlenmeli, aratrc says, aratrmann btesi
ve sresi gz nne alnarak ayrntl alma takvimi hazrlanmaldr.
Olabildiince eksiksiz sonu iin aratrma blgesi geni tutulmamaldr. Bir ilde,
hata yzlm daha kk olsa da, farkl demografik yaps olan kyleri kapsayan
bir ilede halk arasnda kullanlan tbbi bitkiler aratrmas sonucunun tatmin edi-
ci olmas zordur. Bir aratrmann eksiksiz ve ayrntl olduu lde deerli olduu
unutulmamaldr. Bir blgede tatminkar olmasa da aratrma yaplm olmas, bl-
genin bir daha ele alnma ihtimalini kaldrmakta ve blge tam incelenmemi olarak
kalmaktadr. Daha nce aratrlmam bir blgeyi semek aratrmaclara daima ca-
zip gelir.
Aratrmalarda bazen ele alnacak bitkilerin saysn azaltaca dncesiyle sadece
belli hastalklarda kullanlan bitkiler hedefenir. Oysa bilgi alnan yerel kiilerin has-
talklar tehis edememe ihtimali veya bitkinin dorudan hastalk yerine belirtisini
kaldrmaya ynelik olabilecei gz nnde bulundurulmaldr. Bu gibi kstlamalar
bitkilerin geleneksel tedavide kullanmlaryla ilgili balantlar kurulmasn da engel-
leyebilir. Ayrca hastalanmadan nce koruyucu olarak da baz bitkiler kullanlabil-
mektedir. Bu da bu tip bitkilerin aratrmada yer almamasna neden olabilir.
Aratrma ekibinde yerel dili bilen, blgede yetimi veya tannan ya da en azn-
dan blgeyi adetleri vs. bilen, kiilii, sosyal durumu, tarafar arasnda ba kurabil-
me yetenei olan bir aratrmacya, toplanan bitkileri tanmlayabilecek bir uzmana
ve bitki-salk konusunda eitimli bir eczacya mutlaka yer verilmelidir. Ayrca bir
farmakolog ve hekimin de ekipte bulunmas yararldr. Bu kiilerin alan almala-
rna katlarak konularyla ilgili kabilecek ayrntlar yakalayabilmelerine imkn ta-
nnmaldr.
Yllarca srecek ve altndan kalklamayacak bir aratrma projesi yerine kk lek-
21
li ve yeterli bilgi temin edilebilecek bir proje hazrlanmas daha uygundur. Aratrma
btesi de titizlikle hesaplanmaldr. Ciddi hazrlanm aratrma projelerinin des-
teklenme anslar daha yksektir.
Aratrmaya balamadan nce blge, yre halk ve bitkiler hakknda fikir edinmek
amacyla, haritalar, yakn blgelerde gerekletirilmi benzer almalar biraraya ge-
tirilmeli ve el altnda bulundurulmaldr.
n bilgilerin ardndan, alan almasna balamadan nce blge idarecileriyle ibirli-
i olanaklar aratrlmal, resmi bro veya niversitelerden ilgili kiilerle iliki kurul-
mal, aratrmaya yardmc olabilecek kiiler hakknda neri ve izin alnmaldr. Ara-
trma blgesinde yaayan insanlara aratrmann amalar anlatlmal, aratrmann
her aamasnda kendileri ile temas halinde bulunulmaldr.
2. Aratrma: Aratrmadan nce edinilen veriler dorultusunda harekete geilir.
Aratrmann baarsnn, titizlikle gerekletirilecek bilimsel derleme ve dayana-
n oluturan bitkilerin zenle biraraya getirilmesine bal olduu unutulmamaldr.
Bu aamada uygun bir bitki presi, bitki rnekleri toplama aletleri, ses kayt cihaz, fo-
toraf makinesi, video kamera, poet, suya dayankl not deferi, kalem hazr bulun-
durulmaldr.
Bilimsel derlemenin bilgi kayna olacak olan yre insanyla beraber yaplacak alan
almas, aratrmann en can alc aamasdr. Bitkileri grmek ve tanmlarn yap-
mak zere rnek almak iin en uygun zaman iekli veya meyveli olduklar ilkbahar
veya yaz aylardr. Bitkileri toplama, kurutma, etiketleme, herbaryum rnei haline
getirme ve tanmlama yntemleri aratrma ekibinde yer alan uzmann sorumlulu-
undadr. Herbaryum rneklerinin etiketlerinde trn morfolojik ve ekolojik zel-
likleri, hangi bitkilerle birlikte yetitii, alanda bolluk durumu, ieinin rengi - ko-
kusu, meyvesinin rengi - kokusu ve kuru halde gzlenemeyecek dier zellikleri ve
gerekli bilgiler yer almaldr.
Aratrmada, bilgi kayna olarak genellikle konukan ve bitkiler hakknda bilgili y-
resel uzman kadn ve yallar tercih edilir. Baz aratrmalarda bu uzmanlarn hayat
ve uzmanlama hikayelerine de yer verilir.
Yre ve bilgi verecek kiiler belirlendikten sonra bilgi derlemek iin gzlem ve gr-
melere balanr. Yresel uzman olsun olmasn, kaynak kiinin zelliklerine (ad, ad-
22
res, cinsiyet, doum yeri ve tarihi, okur - yazarlk durumu, konuabildii dil ve res-
mi eitim grd yl says, meslek ve etnik zellikleri) aratrmada yer verilmelidir.
Dorudan bitkileri kullanan blge insanyla yz yze konuarak derleme yapmak
esastr. Internet, telefon, faks ya da mektup yz yze konumann yerine geemez.
Ayrca bir arada bulunmak geleneksel bilginin pratie dntrlme srecinin de
anlalmasn salar. rnein, eer yetitiriliyorsa, bitkilerin ekilmesi, kurutulmas
ve ila haline getirilmesi hakknda sorular grme srasnda sorulabilir, bunun iin
gzlem yapmak ve bu insanlarla bir sre bir arada olmak gereklidir. Ancak bu tip der-
leme almalar Trkiyede eitli nedenlerle pek yaplamamaktadr.
nsanlarn ak olmayan ilikilerden holanmadklar unutulmamaldr, yre insany-
la yaplan grmelerde oluabilecek gvensizlik aratrmann baarsnda en nem-
li engeldir. Blgede yetien tbbi bitkilerin korunma ve alternatif gelir kaynaklar ya-
ratma konusunu blge genlerine anlatarak iyi ilikiler kurulabilir ve gven yaratla-
bilir. Zamanla kurulan gven ilikisiyle blge insan kendi kltryle ilgili bilgileri
yava yava vermeye balar.
Derleme srasnda bazlar ertelense ya da deitirilse de, derlemeden nce gr-
mede ele alnacak konular ve sorular listelenebilir. Cinsiyet, ya, sosyal pozisyon, et-
nik kimlik veya dini konular grmenin gidiatn etkiler. rnein, konuya gre de-
ise de, kadn bilgi derleyiciler kadnlardan, erkek bilgi derleyiciler ise erkeklerden
daha iyi bilgi edinir; gen aratrclar itibar sahibi yallardan derleme yaparken zor-
lanabilir.
Grmelerde gven oluturulmas, aratrmacnn, yalnz sosyal statsyle deil ce-
vap veren zerindeki etkisiyle de ilgilidir. Bunun iin yre insanyla ayn seviyede ve
ekilde oturmaya dikkat edilir. Grmeye nazik bir slupla balanp ayn ekilde
bitirilmelidir. Blgede gzlenen dier adetlere mutlaka uyulmaldr. Yre insannn
kulland szckler, anlatm tarz, yresel kullanlan jest ve mimiklerin nceden -
renilmesi yararldr. Kiisel gelir veya salk koullar gibi hassas konularda bilgiler,
bakalarnn olmad ortamlarda derlenmelidir.
Geleneksel botanik kltrnde yer alan bilgileri derleme grmelerinde deneyim
gerekir. Bilgi derlenirken, soru yneltmek, cevaplar dinlemek, vcut dilini okumak,
grmenin dinamiini gz nnde bulundurmak, sz ve yorumlar olabildiince
birarada kaydetmek gerekir. Aratrclarn yetitikleri yerde edindikleri dnyaya ba-
k alarn ve kltrel filtrelerini daima beraberlerinde tadklar unutulmamal-
23
dr. Farkl kltrden gelen aratrmaclar bilgilerin derlenme yntemlerini ister iste-
mez deitirilebilir. Bu durumda aratrc kendi inan ve adetlerini brakarak taraf-
sz davranmal ve farkl bir bak asyla deerlendirme yapmaldr.
Objektifik, yre insannn dnce ve duygularn serbeste ifadesine imkan veril-
mesini, iyi bir dinleyici olunmasn salar ve daha nceki gzlem ve sonulara ben-
zer beklentileri engeller. yi bir grmeci iyi bir dinleyicidir. Grmelerde yorum
ve sorularla insanlarn konumalarn kesmek, cevab kolaylatrmak iin araya gir-
mek, konumann itenliini ve akcln bozar. Net cevaplar iin soru sormak yeri-
ne, bilgi veren kiilerin, kendi szckleri ile ayrntl bilgi verebilmelerine imkan sa-
lamak nemlidir.
Bilgilerin derlenmesinde yre halknn dilinden konumak ok nemlidir. Yre insa-
nyla konumann ritmi, uzunluu ve muhtevas kltrden kltre deiir. Aratr-
c grmenin yresel slubuna uymaldr. Grmede aceleci davranlmamal, yre
dndan olunduu unutulmadan her zaman nezaket korunmaldr. Bilgi verecek ki-
inin zenginlii ve dini inanlar konusunda zellikle dikkatli davranlmaldr.
Bilgi derlenirken, yre insannn gizli tutmak istedii bilgi olabilecei hatrlanmal-
dr. Yre insan, kendilerinden bahsedilmemesi kouluyla bir takm bilgileri verebi-
leceklerini ifade edebilir. Baz kiiler ise politik basklardan korkarak, isim vermeye-
bilirler.
Bilgi derleme amacyla yaplan grmelerde sorularn bazs nceden hazrlanrken
dierleri konumann akna gre ortaya kabilir. nceden hazrlanacak soru r-
nekleri, aadaki ekillerde olabilir: rnein, Blgede bitkiler ne ekilde gruplan-
maktadr? ya da Ba arsna kar kullanlan bitkiler arasnda hangisi en etkilidir
veya Belirli bir bitkinin doru adn ka kii biliyor?
Yz yze grmelerde yre insannn sorulara her zaman kendi szckleriyle cevap
vermesi istenir. Sorular hibir ekilde ynlendirici olmamal, bilgi verenlere bam-
sz cevap imkan salanmaldr. Bu yntem bilgilerin gvenilirliini de artrr. r-
nein, Bu bitkinin ad ebegmeci mi? ya da Bu bitkinin ad nedir? eklindeki so-
rular bask yaratabilir. nk bu tip bir soruyla karlaan insan, soruya uygun ce-
vap verme zorunluluu hisseder ve bazen uydurur. Bu nedenle bu tip sorulara veri-
len cevaplar her zaman gerei yanstmazlar. Onun yerine soru, Bu bitkinin bir ad
var m? eklinde olmaldr. Bu ekilde, kiiye soruyu bilmiyorum veya Bitkinin
24
bir ad yok eklinde cevaplama imkan salanacaktr. Gnlk konumada genellikle,
evet-hayr, doru-yanl, burada-orada eklinde kesin yantlar olan iki seenekli
sorular sorulur. Ancak gerein bu iki seenek arasnda olmas ihtimali de olduun-
dan grmelerin banda bu ikili sorulardan kanmak gerekir. Yz yze grme-
lerde nceden hazrlanm anket eklinde sorular da sorulabilir. Anketlerde yantlar
evet veya hayr, doru veya yanl eklinde olan iki seenekli sorular sorulur. Bu
tip sorularn cevaplar arasna, farkl cevap verme imkan veren dier kk da kon-
maldr. Cevab ksa sorular deerlendirme kolayl nemli bir avantajdr.
Bazen bitkileri kullanan ve kullanmayan insanlarn bulunduu toplulukta kullanm
skln belirlemek gerekir. Bu durumda dorudan Papatya ayn ila olarak kulla-
nr msnz? eklinde iki seenekli ya da Ba arsna aadaki bitkilerden hangi-
si en iyi gelir? a)Nane, b)Ihlamur, c)Sar kantaron d)Dier eklinde oktan seme-
li sorular sorulur. Bu tip sorularn cevaplar, serbest grmedekilere oranla daha ke-
sin bilgi salar.
Anketlerde bazen Bu bitkinin ad nedir?, Nasl hazrlanr?, Bitkilerin tbbi zel-
liklerini kim reti?, Bunun yerine neden bunu kullanyorsun? gibi rastgele sor-
gulama da kullanlabilir. Kim? Niin? Ne? Nereye? Ne zaman?, Nasl? eklindeki so-
rularn cevaplar alnr. Balangta bu tip sorular, aratrcy memnun etmek ya da
ilgi gsteriyor olmak adna uydurma cevaplarla geitirilebilir, bu sorular, gven sa-
landktan ve yre hakknda bilgi edindikten sonra sorulmaldr. Eer zorunlu deilse,
nceden hazrlanm sorularn proje sonuna doru sorulmalar istenir. Bylece, yre
insannn kendi terimleriyle kltrn aktarmasna imkan tannr.
statistikilere gre iki seenekli sorularda doru cevab tahmin etme yzdesi 40-
50dir. Bu oran, oktan semeli sorularda biraz azalr. Boluklarn doldurulduu so-
rularda daha da azalr. Konuarak elde edilen cevaplarda ise doruluk oran en azdr.
Bu nedenle, bir anket uygulamasnda doru neticeler elde etmek iin, oktan seme-
li ve boluklar doldurma eklindeki sorularn, iki seenekli sorulardan daha az olma-
larna dikkat edilir.
Ayrca sorular iyi seilmi, verilen cevaplar dikkatle kaydedilmi olsa bile, yre insan
bazen, kasten yanl bilgiler verebilir. Hemen her toplumda, dardan gelenlere kar
kukuyla davranan veya bakalarnn verdii cevaplara kar kanlar bulunabilir. Bu-
nun nedeni bazen elenmek, bazen de aratrcy aptal yerine koymaktr. Baz kiiler
de bilgilerini abartmak ve stnlk kazanmaya almak iin uydurma ad ve kullan-
25
llar retirler. Yanl bilgi verildiini farketmek, deneyimle kazanlabilecek bir itir.
Aratrma yaplan toplumda bir sre geirdikten sonra, doru cevaplar ve iten kii-
ler anlalr. Yresel konuma tarz ve snfama sistemleri bilgisi artka, netleen y-
neltilen sorulara yre insan da ak ve ayrntl cevap verebilecektir.
Not deferi, ses kayt cihaz, fotoraf makinesi ve video kamera ile saptanan veriler,
aratrcnn hem ahsi hem de aratrma konusu toplumun arivi iin deerli kayt-
lardr. Geleneksel derleme ynteminde, tm soru ve cevaplar defere not alnr. ste-
nirse deferler ikiye blnerek ilk blme verilen cevaplar kaydedilir dier blme
gzlemler ve yorumlar eklenir. Gn sonunda notlar gzden geirilir, varsa ek gz-
lemlere yer verilir. Derlenen bilgileri ieren sayfalarn fotokopileri istenirse yre in-
sanna da verilir.
Alanda bitkilerle ilgili gzlemler uzun sre korunacak bir not deferine kaydedilir.
Not tutarken eitli yollar izlenebilir ancak rnekler toplanrken not tutulmas esas-
tr, bellee gvenilip ertelenmemelidir. Baz aratrclar bo defere not alrken baz-
lar nceden iaretlenmi defer kullanrlar. Bazlar da derlenen bilgileri bitki rne-
inin yanna ilitirir, sonradan bitkileri deitirirken bu notlar defere geirirler. Say-
falar nceden dzenlensin veya dzenlenmesin, not deferleri arazi artlarna uy-
gun kalitede olmaldr. Sayfalar suya direnli, slanrsa yapmayan, asit iermeyen
ktan, cildi esnek ve dayankl, olmaldr. Botanikiler normal defer kullandlar-
sa toplamann ardndan notlarn bilgisayara geerler. Yazlarn silinmesini nlemek
iin sudan etkilenmeyen kalemler kullanlmaldr. Arazi notlar fotokopide zor oku-
nur, kurun kalem yerine tkenmez kalemle tutulmalar tercih edilir. Not deferine
yazma ekli, projenin amacna ve kiisel istee gre deiir. Bu konuda aratrclar
baz temel bilgileri uygulamak artyla zgrdrler. rnein sayfann stne alma
gnnn tarihi atlr. Sayfalar arasna karbon kad yerletirilerek bitkilerin tanmn-
da yararlanmak zere alnan notlar oaltlr.
Not deferine u bilgiler kaydedilmelidir:
Yre halknn bitkiye verdii ad (yresel ad). Yrede konuulan dil yazlamyor-
sa, konuma kayt cihazyla kaydedilir, sonradan dil bilen bir uzman tarafndan
yazya geirilebilir. Bitkinin adnn anlam ve kkeni mutlaka aratrlr.
Hayat ekli
Yre insannn bitki iin kulland snfandrma
Yre insannn bitkiyi tanmlarken yararland zellikler. Genellikle insanlar
bitkiyi hemen tansalar da, ifade ederken bitkiye ait bir zellii dile getirirler. Bu
26
zellikler genellikle 5 duyu ile ilgilidir.
Bitkinin yresel kullanm ve hazrlan
Arazide kaydedilen bilgi rnek toplama sonrasnda yre insanlaryla grle-
rek geniletilebilir. Eer buna imkan yoksa rnek toplanrken olabildiince ay-
rntl bilgi toplanmaldr.
Bilgi veren kiiler. Kiinin ad, ya, cinsiyeti, adresi ve meslei kaydedilmelidir.
Ayrca bitkilere kar zel bir ilgisi varsa, mesela geleneksel tedavi uygulayan bir
halk hekimi, ebe veya marangozsa mutlaka belirtilir.
Alanda bilgi derlenirken tekrardan kanmak iin ksaltlarak kaydedilen veriler bil-
gisayara dikkatli aktarlmaldr; kullanlan ksaltmalar, aratrmann ileri aamalarn-
da karkla ve yanl sonulara neden olabilir. Ayrca edinilen veriler, rnein arazi
notlar, kaybolabilir veya alnabilir, bilgisayara kaydedilen veriler, dijital kamera g-
rntleri silinebilir, kalitesiz kada veya kalc mrekkep kullanmadan yazlm not-
lar zamanla yok olabilir, slaytlar bozulabilir. Aratrma materyali bitki rnekleri nem-
li havada ryebilir veya bceklerce yenebilir. Bu nedenle verilerin kaybolmas veya
bozulmasn nlemek iin aadaki nlemler alnmaldr:
Aratrmann her aamasnda yksek kaliteli malzeme kullanlmaldr. rnein,
basm ve yazm ilerinde kullanlacak katlar asitsiz olmaldr.
Verilere k, nem ve zararllarn zarar engellenmelidir.
Bitki rnekleri en az iki tane hazrlanmaldr.
Arazi notlarnn fotokopileri ekilmelidir.
Bilgisayar disketleri, fotorafar veya dijital kamera grntleri yedeklenmeli ve
ayr saklanmaldr.
Verileri bakalarnn kullanmalar engellenmelidir.
Birok aratrc, grmeleri ses kayt cihazna alarak ariv oluturur. Ancak ses ka-
yt cihaz kullanmnn baz dezavantajlar da vardr. nsanlar sesleri kaydedilirken daha
az konuurlar. Kiiye mikrofon uzatmak rahatsz edebilir, mikrofonun elbiseye mon-
te edilebilen tipten olmas istenir. Ayrca yaplan kaydn deifresi daha ok zaman alr.
Hangi yntem seilirse seilsin, yre insanna sesinin kaydedilme sebebi, kaydetme ve
sonularn kullanlma ekli aklanmal ve mutlaka kaytan nce izin alnmaldr. Ses
cihaz hibir zaman saklanmaz, istenirse kaseten bir kopya kiilere verilir.
Dikkatli davranlsa da, bilgi derlenmesi esnasnda kltrel farkllktan dolay sorun-
lar kabilir. Yre insanlar, arazi almasnn sonularn gzden geirirken soru ve
27
cevaplar incelemek isteyebilir. Bu durumda ses kaytlar veya kaydedilen soru - ce-
vaplarn fotokopileri verilir, konumalarn kayt cihazna kaydedilmesinin nemi
yine ortaya kar. Baz aratrclar hem eitim amal kullanma, hem de dokman
olarak grmeleri video kameraya ekerler. Polaroid kamerayla ekilen toplu foto-
rafar yreden kiilere verilerek sempati kazanlr. Bu fotorafar esas kamerayla yap-
lacak ekimler iin test mahiyetinde de kullanlabilir.
Derlenen bilgilerin sonradan dorulanmas gerekebilir. Bu amala yre insanndan,
rnein tedavi amacyla kullandklar bitkilere ait bir liste veya birer herbaryum r-
nei hazrlamas istenebilir. Ya da aratrma blgesinde sk grlen hastalklar mev-
cutsa, her hastaln tedavi ve ayrntl belirtilerinin derlenmesinde sz sahibi dier
yre insanlaryla ayr grmek gerekebilir. Bu durumda bilgi verenlerin gitikleri
okuldan, yaama koullar gibi genel bilgilere, hastal sz konusu yntemle tedavi
eden kiinin, geleneksel yntemler uygulayan biri mi yoksa bir tp doktoru mu oldu-
una kadar ayrnt gerekebilir.
Aratrmada yre halknn bitkileri alglama ekillerine dikkat edilmelidir. Bilginin
derlenmesinde yerel halkn kendi ifadeleriyle yapt snfama, kulland ller,
hastalk ve belirtilerine ait kulland szckler deitirilmemelidir.
3. Aratrma sonras: Aratrmay tamamlama - bitirme kararnda incelenen blge-
nin bykl, incelenmemi yerleim yeri kalmamas, blgenin foristik zenginlii
ve aratrcnn deneyimi rol oynar. Aratrmann tamamlanmasyla, elde edilen tm
verilerin bir araya getirilmesi aratrmann en zevkli ksmdr. nsani taraf unutulan,
blge insanlarnn ilgisini ekmeyen ve harekete geirmeyen aratrmalarn baarl
saylamayacan unutmadan aratrma raporu hazrlanr. Bu raporda, blgeyle ilgi-
li nceden bilinenler, aratrma srecinde elde edilenler, izlenen yntem, tartma ve
sonu gibi blmler yer alr.
Grnt yazl raporun anlalmasna yardmc olur. Bu nedenle raporda bir iein
yakndan veya geleneksel kullanl ekline ait ekilmi fotorafna yer verilmelidir.
Fotorafarda kontrast yksek olmal, parlak kada baslmal ve ekildikleri yerleri
belirten resim altlarn iermelidir. Raporda ve yaplacak yaynda, renkli veya siyah-
beyaz tablolara da yer verilmesi uygundur.
ekildikleri zaman ve yer hakknda bilgi veren renkli slaytlar, dijital grntler sz-
l sunumlar da gzelletirir. Dikkatli tarihlenen ve kaydedilen dijital fotorafar ni-
28
telikli birer veridir. Kameray farkl kiiler kullanyorsa, fotoraf eken fotoraf-
nn ad yazl veya szl olarak sunulacak raporda yer almaldr. Grntnn belirgin
zelliklerini ne karan, elle veya bir bilgisayar yardmyla basitletirilerek izilmi
ekiller raporlarn sunumunda yararldr. Bu ekilde bir iee ait enstantane yerine,
yapraklarn, ieklerin, meyvelerin ve tm bitkinin grnne ait nemli ksmlar
ne karlabilir. Ayrca gerekli anatomik incelemeler iin canl rneklere (kk, gv-
de, iek, meyve, tohum veya toprakst ksmlarndan oluan) ait koleksiyonlar ha-
zrlanabilir.
Bitkileri bilimsel adlarna gre alfabetik olarak sralayarak elde edilen verileri bilgi-
sayara ilemek en sk izlenen yntemdir. Aratrclar, elde etikleri bilgiyle ilgili her
trl dokman ve dayanan oluturan bitki koleksiyonunu ispat materyali olarak
saklamak zorundadr.
Aratrclar raporu, akademik evrede sunarken teknik dil kullanrlar. Ancak, ara-
trma sonularnn hkmet temsilcilerinin kararlarn etkilemesi veya geni halk
kitlesine ulamas isteniyorsa kolay anlalabilir bir dil yelenmelidir. Aksi takdirde,
abalar byk lde boa gider. Bilimsel yazmak ve halk diliyle konuabilmek bir
beceridir.
Aratrmalarda fikirlerin, basit ve kesin ifadesi nasl salanr? Yazl sunumlarda ko-
numa dili yelenmelidir. Seilen tmceler ksa ve net olmal, anlalmaz ksaltma-
lardan kanlmaldr. Ksaltmalar kullanlacaksa ilk paragrafa basit szcklerle ak-
lanmaldr. Metnin yanlsz olabilmesi iin tekrar gzden geirilmelidir. Metin yk-
sek sesle okunarak dinlenmeli, bir iki gn aradan sonra yeniden okunmaldr. lk tas-
lakta zeri izilmi birok tmce, deitirilmi szckler, eklenmi pasajlar ve ba-
ka deiiklikler bulunacaktr. kinci taslan daha temiz ve sonu raporunun yanl-
sz olmas beklenir.
Oluturulan yazl raporun bir kopyas bilginin derlendii yerin ktphanesine gn-
derilir. Yerel yneticilerin ve basnn katlaca halka ynelik toplantlar ve sylei-
ler dzenlenir, halkn tedavide geleneksel olarak kulland bitkiler, mevcut durum,
yanl uygulamalar ve gelecekte yaplmas gerekenler hakknda bilgi aktarlr. Ara-
trma sonularnn blge insanyla paylalmamas durumunda aratrmann bir yan
eksik kalr, aratrcnn kar iin tek taraf olarak gerekletirilmi olduu akla ge-
lir. Oysa gnmzde bilim insanlar etik deerler konusunda da topluma nderlik
etmelidir.
29
SVAS YRESNDE YEREL BTKLERDEN YAPILAN LALAR
Mjgn er
Eczac, Aratrmac-Yazar
Seluk Ecza Deposu Sivas ubesi Mesul Mdr
Halkn hastalk hakknda gr ve dnceleri, kulland ila ve uygulamalarla ilgi-
lenen halk hekimlii zengin folklorik malzemelere sahiptir. Eski alardan bu yana
halk bitkileri tedavide kullanm, bitkilerle tedavi nemini korumutur. Vcutaki bi-
yokimyasal olaylar bilinmese de ifal bitkiler panzehir gibi kefedilerek tedavide kul-
lanlmtr. Son yllarda bitkilerle tedavi konusu daha fazla ilgi grmektedir.
Zengin bir foraya sahip lkemizin tbbi bitkileri bilgi tarih kaynaklarda da rastla-
nr. Halkn sala verdii nem, tbbi bitkilerle tedavi ve ilgili szl kltr gelenek-
sel halk hekimlii konularndandr. l yapmnda en ok bitkileri kullanan halk he-
kimlii bilgi ve uygulamalarndan modern tpta yararlanr.
Bitkilerle tedavi bilgi ve zen gerektirir. Birden ok etkisi olan bitkisel rnlerin,
gda, baharat, boyar madde ve ila olarak kullanmlar nemlidir.
1
Hasta olmadan
nce hekimi ar atasz koruyucu hekimlik hakknda, inan ve szl gelenekte
yaayan evrensel bir ifadedir. Her otun bir ifas vardr, Yemekleriniz ilalarnz,
ilalarnz yemekleriniz olsun szleri de bitkilerin hastalklardan koruyucu ve iyile-
tirici etkilerini belirtmekte kullanlr. Halkmz, baharda, ebegmeci, evelik, yemlik,
gugu, madmak, srgan, gelinparma vb. bitkilerle ifal yemekler yapar.
Lokman Hekim hakkndaki bitkiler ve ifalarna dair efsane ve yine Lokman
Hekime atfedilen beslenme ve sala dair Aart (st-yourt ve bunlardan elde
edilen gdalar) ve gerti (sebze, yeil bitki) yerim, Lokmandan bana ne?
2
sz halk
hekimliinde halk bilgelii bakmndan ayr nemdedir. Halk zellikle yresinde ye-
tien bitkileri iyi tanr ve tedavide kullanr. Szl gelenekte bilgi insan hafzasnda
saklanr, hem bilinen tbbi droglar hem de ila olarak kullanlan bitkilerle yaplan te-
1
Turhan Baytop, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, stanbul, 1984, s. 7.
2
Sivas yresinde sylenen bir ataszdr. ifal bitkiler tarafar olarak salk ve tabiat bilimleri konu-
sunda alm olan Paraselsus (1493-1541) Tm allklar, otlaklar ve dalar, tepeler birer eczanedir.
szyle nemli bir tespite bulunmutur. Bkz. Kadircan Keskinboa, Doal Eczaneler, ayrlar, Bilim
ve Teknik, S. 179, Ankara, 1982, s. 1.
30
daviler tp tarihinin yaayan uygulamalardr.
Trkiyenin yz lm bykl asndan ikinci, yerleim birimi says asndan
birinci ehri Sivasta, yaklak 430 endemik tr olup bitki eitlilii ve endemik bitki-
ler asndan nemlidir. Yaplan almalarda bulunan yeni trlerle bu say artmakta-
dr. Sivas Hafik ilesi Karayn-Celalli arasnda Akn Akpulat tarafndan yerli bir s-
sen tr (ris sp.) bulunmu ve bitkiye Iris celikii Akpulat & K. I. Chr. ad verilmitir.
3
Bu almada Sivas yresindeki tbbi bitkilerin kullanmlar zerinde yapm olduu-
muz aratrma ve derlemelere yer verilecektir.
4
Al
Al aacnn olgun meyveleri, bir sonbahar yemii olduu gibi halk hekimliin-
de de kullanlr. Bilimsel ad Crataegus monogyna Jacq. olan tre Zarada kei alc,
Divriide srslk, Gemerekte yemen ad verilmektedir. Kk krmz meyve-
li bu al trnn iekleri kalp arpntsnda suda kaynatlarak iilir. Al aacnn
yaprak ve ince dallar da suda kaynatlarak eker hastalnda a karna iilir.
5
Suda
kaynatlm al yaprandan yaplan ay ses tellerini amak iin de iilir.
Sivas Zara yresinde, Koyun alc olarak bilinen tr; Crataegus szovitsii Pojark., a-
kr alc / godon alc olarak bilinen tr; Crataegus tanacetifolia (Lam.)Pers., Zarada
it alc, Gemerekte krmz al denilen tr; Crataegus orientalis Pall. ex M. Bieb. ola-
rak tanmlanmtr.
Al bitkisinin sinir sistemini yattrc, spazm giderici, kalp at hzn yavalat-
c, tansiyon drc ve mdrir ile kabzlk etkileri literatrde kaytldr.
6
Alcn,
Avrupada tbbi preparatlar ila olarak kullanlr.
7
3
Sibel Akpulat, Sivas linde Yeni Bitki Tr, Bilimse (Sivas Fen Lisesi Dergisi), Say:1, Mays 2008,
Sivas, s. 13.
4
Sivasta greve baladm 1963 ylndan beri hocalarm Prof. Dr. Turhan Baytop ve Prof. Dr. Asuman
Baytopa, yremizin bitkilerinden gnderdiim rnekler, hocalarm tarafndan tehis ve tayin edilmi-
tir. Bu vesile ile kendilerine, tekrar minnet ve kranlarm sunuyorum.
5
Mjgn er, Halk Kltrmzde Al, Kzlrmak Dergisi, S. 7, Sivas, 1991, s. 34; Mjgn er-
Fatma Peken, Aslan Burcundan Ykselen Seluklu Kartal, Divrii, 2010, Sivas, s. 408.
6
Turhan Baytop, Trke Bitki Adlar Szl, Ankara, 1994, s. 29.
7
Bir rnek verilirse: Antihypertonicum S Schuck, (Nrnberg 1) adl ilcn terkibinde al ve dier bit-
kisel kaynakl maddeler yle kaydedilmitir:
1 Drajede: Extr. Folia Betulae (aquos.sicc.6:1) 20 mg, Extr. Herba Crataegi sicc.(1.6 % Flavonoide) 20
mg, Extr. Fructus Crataegi (spir. sicc 2,5:1) 20 mg, Extr.Herba Visci albi (aquos.sicc.6:1) 25 mg, Extr.
Folia Oleae europaeae (spir. sicc 5,5:1) 30 Extr. Folia Rhododendri (spir. sicc 3:1) 12,5 mg, Rutocid
31
akur
Sivas-mranl yresinde yetien, Apiaceae tr, akur adyla bilinen bitkinin bilim-
sel ad Prangos platychlaena Boiss. ex Tchihat.
8
dr. Taze srgnleri yrede sebze ola-
rak yenen akurun kknde meydana gelen gummi-resina dahilen vermifj olarak
kullanlr. Ayrca gummi-resina, hayvanlarn yaralarnda oluan parazitleri ldrmek
iin toz halinde yaralara serpilerek de kullanlr.
9
Gummi-resinann muhtevasnda
Oxypeucedanin, Heraklin, n-Butylbergaptol, mperatorin, soimperatorin, Prange-
nin, Bergaptol, 8-Acetyloxypeucedanin olup, antibakteriyel ve antifungal aktiviteleri
zerinde yaplm aratrmada etkileri gsterilmitir.
10
Uyuz hastalnda akur kkleri yaklr, bitkinin klleri btn vcuda srlr.
11
Karamuk
Sivas yresinde ila olarak kullanlan, meyvelerinden hoaf, reel ve kara adl tatl-
s yaplan yabani bir al olan karamuk bitkisi halkn halay, trk ve manilerinde de
geer.
12
Bilimsel ad Berberis crataegina DC. olan karamuk, dier yrelerde diken zm, ek-
imen, kadntuzluu, garamk gibi adlarla anlr. ki metreye kadar uzayabilen, ok
yllk, dikenli, sariekli, olgunlam meyveleri siyah al tr bitkidir.
Sivas yresindeki incelemelerimizde kklerin kaynatld (%2lik dekoksiyon) sar
renkli ac suyun eker hastalnda, bbrek sanclarnda, kum dkmede ve sarlkta
sabahlar kahvaltdan nce bir ay barda iildii tespit edilmitir. Karamuk kkleri
yaklarak elde edilen kln tuzsuz tereyana katlmasyla yaplan merhemin her tr-
l yaray iyiletirdii sylenir.
Veteriner halk hekimliinde, kuzularn boha hastal ve parazitler ile koyunlarda
10 mg, Proxophyllin 40 mg.
8
1991 ylnda, gndermi olduum bitki rnei, hocalarm Prof. Dr. Turhan Baytop ve Prof. Dr. Asu-
man Baytop tarafndan tehis edilmitir. (1991) Bkz. Turhan Baytop, Trke Bitki Adlar Szl, An-
kara, 1994, s. 64.
9
Sivasta Halk Hekimliinde Kullanlan akur Bitkisi zerine, Erciyes, Kayseri, 1991, S:163, s.28.
10
A.Ulubelen, G.Topu, N.Tan, S.lal, C. Johansson, M.er, H.Birman, .Tamer, Biological acti-
vities of a Turkish medicinal plant, Prangos platychlaena, Journal of Ethnopharmacology 45 (1995)
193-197.
11
Hasan Hseyin Polat, Sivas Ula Blgesinde Halk Hekimlii Uygulamalar, Sivas, 1995, s. 39.
12
Mjgn er, Karamuk, Trk Folkloru Aratrmalar Yll, Ankara, 1976, s. 298-304. (Karamuk
kklerinin kaynatld su arkla yremizde yn sar renge boyamada kullanlr.)
32
kzlkurt denilen parazite kar karamuk kkleri incir suyu ile kaynatlarak suyu ii-
rilir. Karamuk kklerinin kaynatld su koyunlarn kuyruk yaralarnda oluan para-
zitleri ldrmek iin haricen de kullanlr.
Literatrde, karamuk kklerinde bulunan maddelerin, ate drc, ark banna
etkili olduu, bakterilerin remesini nledii ve safra akt yazldr. Bitkinin kkle-
rinde berberin, palmatin, jatrorisin ve magnoforin adl alkaloidler bulunmaktadr.
13
Livik / Nivik
Sivas ile ve kylerinde livik veya nivik olarak bilinen bu bitki, baka yrelerimizde
de yetiir. Livik, trleri zehirli olan Araceae familyasna mensuptur. Yremizde, livik
bitkisinin ifal ol duuna, kiiyi hastalklardan koruduuna ve baz hastalklar tedavi
etiine inanlp Her bitkinin, her otun bir ifas vardr denilmektedir. Deiik bir
eni olarak, bitkiyi kurutarak ve halayarak iindeki zehirli maddelerin etkisini gi-
dermek suretiyle yemei yaplan livik, Sivas halk mutfanda yemekleri zen ve dik-
katle yaplan bir bitkidir. Sivasn arkla ve Gemerek ilelerinde de livik bitkisine;
al pancar, Gvur pancar ve Deli ot gibi adlar verilir. Bitkinin yapraklar, aza s-
rlrse gdklanmaya benzer bir his duyulur. Bitki i olarak yenmez. Deneyenler,
bitkinin insann dilini kabartacak kadar zehirli olduunu derhal fark ederler.
14
lkemizdeki Arum trleri, Gavur pancar, Ylan pancar, Ylanyast, Domuz maru-
lu, Nevik / Nivik (Tokat, Samsun), Kari (Dou Anadolu), Sarmalk ve Yaldran (Te-
kirda) gibi isimlerle tanmakta ve sebze olarak kullanlmaktadr.
15
Hocam Prof. Dr. Asuman Baytopa bilimsel adlarn tespit iin gndermi olduum
Sivas merkez Beypnar kynden aldm rnek, Araceae familyasna mensup Emi-
nium rauwolfii (Blume) Schot var. rauwolfii bitkisine ait, Tokat yresinden aldm
rnekse Araceae familyasna men sup Arum conophalloides Kotschy ex Schot. olarak
tehis edilmitir.
Arum trlerinin taze yapraklar ve yumru bileiminde zamk, msilaj, niasta, sapo-
nin ve konisin adl bir alkaloit bulunmaktadr. Kurutulmu yaprak ve yumrularda-
13
Bayhan ubuku, Les Alcaloides Quaternaires de Berberis crataegina DC. et de B.Cratica L. Plant
Medicinal et Pytotherapie, 1968, Tome II, p. 272.
14
Mjgn er, Halk Hekimlii ve Halk Mutfanda Livik, III.Milletleraras Trk Halk Edebiyat ve
Folkloru Kongresi Bildirisi 9-10 Ekim 1995 Konya, s.326-331.
15
33
ki saponin ve alkaloit oran ise eser miktardadr. Bitkinin taze yapraklar ve yumru-
su hayvanlar ve insanlar iin zararldr. Hayvanlar bu bitkinin yapraklarn yemezler.
Kurutulmu yapraklar ve suda kay natlm yumrularn zehirli etkisi kaybolur. Bu ne-
denle baz yrelerde bitkinin yumrular gda olarak kullanlr. Kurutulmu yumrular
dahilen balgam sktrc ve mshil, taze yapraklar ve taze yumrular haricen ban
ac, yara iyi edici (basura kar) ve kan cilde toplayc olarak kullanlr. Kaynam
suyu barsak parazitleri iin iilir. Dahilen gnde 1-2 g kuru yumru suda kaynatlarak
verilir. Haricen taze yaprak ve taze yumrudan kesilmi dilimler cilt zerine konur ve
sk deitirilir. Halanm livik suyu, di etlerini kuvvetlendirmek iin gargara olarak
kullanlr. Livik her derde deva olarak bilinen bir bitkidir. Barsak parazitlerini d-
rr. Lohusalarn stn artrr. Bunun iin yemeinin yenilmesi kfidir.
Madmak
Madmak, Anadoluda, zellikle Sivas yresinde iyi tannan, baharda krlarda yaba-
ni yetien bir bitkidir. Prof. Dr. Turhan Baytopun nerisi ile 1964de, bilimsel adn
renmek iin kurutuum madmak rneini gnderdiim, Londrada Trkiye Flo-
ras zerinde alan Prof. Dr. Hsn Demiriz biri sinonim olmak zere Polygonum
cognatum Meissn., Polygonum alpestre Bieb. adlarn iletmiti.
16
Madman yurdu-
muzdaki dier adlar yledir: Badma (ankr) Badmak, Badmalak, Badima, Ba-
dimah, Can otu, oban ekmei, Kuekmei, Ku epmei, Ku eymeyi, Kuku ek-
mei, Kuyemi, Madamak, Madk, Madmala, Madmalah, Madmalak, Madnak,
Madimak, Madmalak, Madumah, Madmalak,
17
Tatldamak (K.Mara), Kadmelek
(Krehir)
Et gibi gdal derler, ifa olsun diye yerler Sivasta madmak iin sylenen bir atas-
zdr. Madmak eker hastalnda ve mide hazmszlklarnda sk yemei yaplan i-
fal bir bitkidir. Bbrek talar iin kkleri kaynatlarak suyu iirilir. Yapraklaryla ya-
plan infzyon isilik iin cilde srlr.
Madmak bitkisinde bulunan maddeler hakknda Prof. Dr. Ayhan Ulubelen bakan-
lnda yaplan almada antidiabetik ve antihipertansiv etki gsterdii, literatrde,
terkibinde favonoid, kumarin, aromatik asitler, seskiterpenoidler ve antrakinon t-
revlerinin bulunduu kaydedilmitir. Sivastan yolladm rneklerin kimyasal ana-
lizinde, yeni izole edilen bileikler u ekilde kaydedilmitir: kuersetin-3-metil et-
her, kuersetin-3-glukozid, kuersetin-3-rutinozid, kamferol-3-metil eter, kamferol-3-
16
Mjgan er, Madmak, Sivas Folkloru. S:5, Haziran 1973, Sivas, s. 3-6.
17
34
glukozid, krizin, beta-sitosterol, p-hidroksibenzoik asit, vanilik asit, gallik asit ve pro-
tokateik asit.
18
Yremizde yenmeyen ve madman oyna tabir edilen tr ise Polygonum avicula-
re L. olarak tehis edilmitir.
Keten Tohumu (Srek / Seyrek / Zrek)
Ketenin (Linum usitatissimum L.) olgun tohumlarna yremizde srek, seyrek veya
zrek denilmekte ve halk hekimliinde eitli ekillerde kullanlmaktadr.
Ayn miktarda keten tohumu ve edene (kenevir tohumu) tavada hafif kavrulur, n-
bet ekerine katlarak dvlr. Elde edilen toz lohusalarn gs ilerini geirmek,
st aktmak ve bollatrmak iin hastaya gnde n birer kak yedirilir. Kulla-
nanlar son derece etkili olduunu belirtmilerdir. Kavrulmu keten tohumu, fndk
ve nbet ekerinin dvlmesiyle yaplan karm, zayf ve mide rahatszl olan kii-
lere yedirilir. Bala katlan dvlm srek nefes ac olarak sabahlar bir kak yenir.
Ayrca g-kuvvet verici olarak sabah kahvaltlarnda da yenilir. i yaralar oldur-
mak veya datmak iin yine keten tohumu dvlr, stle piirilerek yaplan srek
lapas yaraya kapatlr.
Tatlbezir: Keten tohumlar sklarak elde edilen sar bir yadr. Eskiden Sivasta at-
tarlarda
19
satlr, sanclanan bebeklere birer ay ka iirilirdi. Tatlbezir, ekzema,
hemoroite ve nefes darl hastalklarnda yetikinler tarafndan da iilirdi. Tatlbe-
zir iinde kzartlan hamur (bii) ekzemal kiilere yedirilir.
20
Bezir ya (Oleum Lini): Kavrulduktan sonra tlen keten tohumlarndan elde
edilen kzlms esmer, zel kokulu bir yadr. Doymam ya asidleri (linoleik, lino-
lik ve oleik asidler) tar.
21
Bezir ya veteriner hekimliinde zellikle mshil olarak
18
A.Ulubelen, N.Tan, M. er, Flavonoids From Polygonum Cognatum, Fitoterapia Volume LXIII,
No.1, 1992, s. 87.
19
Atariye eidi denilen baharat, ot, kk, ev ilalar vb, eyleri satanlara atar denilir, Sivasta etdar
olarak sylenmektedir. Atr; trdan gelir, anlam gzel kokular olup, szck benzemezlik yoluyla ak-
tar olmutur. Bkz. .Ayverdi, Misalli Byk Trke Szlk, stanbul, 2005, s. 83. (Akakir ise eskiden he-
kimlikte ila olarak kullanlan bitki kkleridir. Akakirin tekili olan akkar Trkede kullanlmaz. Bkz.
I. Ayverdi , a.g.e., s.65.)
20
Mjgn er, Sivasta Atar Dkknlar, ifal Bitkiler ve Ev llar I-Atariye eitleri, Sivas Folk-
loru, S.18, Temmuz, 1974, Sivas, s.22.
21
Turhan Baytop, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, stanbul, 1984, s. 292; Fsun Ertu, Anadolunun
35
ve manda derilerini yalamak iin kullanlr. Hayvanclkta derileri yalamak iin y-
rede ac bezir ad verilen zgn beziri, zgn bitkisi (Eruca cappadocica Reut.) tohu-
munun yadr.
Krmz Gl
Sivasta krmz gl, Divriide has gl adyla bilinen kokulu tbbi bir gl tr vardr
(Bu tr kokulu gle baka yrelerde Muhammediye Gl, Peygamber Gl adlar da
verilmektedir). Mays sonundan haziran sonuna kadar pembe kokulu iekler aar.
(Sivasta halk takviminde, krmz gllerin ama zaman, gn dnm yani 21 - 22
haziran gnleri iin kullanlr.) Tbbi bir gl olan bu trn yapraklarndan gl erbe-
ti ve gl reeli yaplr.
22
Turhan Baytop, krmz gl ad verilen bu gl trnn Anadolu ve evresinde yz-
yllardan beri yetien ve mukaddes topraklardan 13. yzylda Avrupaya getirilmi
olduunu belirtmektedir.
23
Yrede krmz gln tbb olarak kullanl hakknda u uygulamalarn yapld tes-
pit edilmitir: Gln kk bakr kap iinde yaklr ve kl cilt hastalklarna sr-
lr. Kknn enfzyonu da cilt hastalklarnda iilir. Gl erbeti heyecan ve korku-
da oluan kalp arpntsnda iilir.
24
Gl reeli, hazm kolaylatrmak ve barsaklar yu-
nemli Ya Bitkilerinden Keten/Linum ve Izgn/Eruca, TBA-AR, Trkiye Bilimler Akademisi Ar-
keoloji Dergisi, 1-1998, s. 117.
22
Mjgn er, Anamn A, Tandrn Ba, Sivas Mutfa, stanbul, 2006, s.131-133.Sivasta yetien bu
gl trnn bilimsel ad, daha nce bir akademisyen tarafndan tarafma Rosa centifolia olarak bildiril-
miti. Ancak tereddtlerim sebebiyle kurumu gl rneini gnderdiim Prof. Dr. Kerim Alpnardan 6
Temmuz 2010 tarihinde e-mektupla u bilgileri aldm: Gndermi olduunuz gl rneinin Rosa gal-
lica L.var. oficinalis Tory adl taksona ait olabileceini dnyorum. (Bat kaynaklarnda Apotheca-
ries rose adyla geiyor. 1310 ylnda Fransada gzel kokulu iekleri kurutulduktan sonra ila yap-
mnda kullanlrm.) Ancak rnek Rosa centifolia L. ile melezlenmi de olabilir nk ona da morfolo-
jik yaknl var.
Mevsimi gemi ve gnderilen rnek de yeterli olmadndan, bilimsel adnn tayin edebilmesi iin,
Sivasta yetien bu gln dallarndan, dikilmek ve yetitirilmek zere Prof. Dr. Ayten Altnta, Prof. Dr.
Kerim Alpnara ve Zeytinburnu Tbbi Bitkiler Bahesine gndereceim. Yremizde yetien krm-
z gl trnn bu vesile ile bilimsel adnn tayin edilebilmesinin mmkn olacan mit ediyorum.
M..)
23
Turhan Baytop, Trkiyede Eski Bahe Glleri, Kltr Bakanl, Ankara, 2001, s.57.
24
Sivasta gl erbeti yapmak iin, gln ta yapraklar koparlr, ykanr ve bir ieye konur, zerine
ime suyu doldurularak zerine bir tatl ka limon tuzu ilave edilerek gne grecek ekilde balkon
veya pencere nne braklr. Bir hafa - on gn iinde gln rengi suya kar. Szlerek baka yere al-
nan gl renkli ve kokulu su serin yerde muhafaza edilir. ekerli su hazrlanr, iine kafi miktar gl renkli-
kokulu mayiden konularak gl erbeti yaplr.
Gl kokulu, tatl ve renksiz bir erbet olan Gll Zemzemin, Mekkede 350 yldan beri bir aile tara-
36
muatmak iin kullanlr. Gl reeli akcier hastalklarnda da dahilen kullanlmakta-
dr, tp tarihinin glbeeker ad verilen hazm verici terkibi de gl yapraklaryla ya-
plan ekerli bir nevi macundur.
25
Eski tpta tedavide kullanlan glsuyu, Gzlere ifa, ruhlara gda olarak tanmlanr.
26

Sivasta da birok halk ilcnn terkibine giren glsuyu, gz ars ve kantda oldu-
u gibi, gzlerin armamas iin koruyucu olarak da gze srlmektedir. Kantlar-
da kilermeni (eski tababete kullanlan krmz bir toprak-kil tr / Alminyum sili-
kat) glsuyuna katlarak, durulan suyu iilir, haricen de srlr. Mide arlarnda saf-
ran ve misk katlm glsuyu iilir.
Kuburnu als
Yaban gl tr olan Rosa canina L.(Kpek gl) bitkisine Sivasta kuburnu als
ad verilir. Kuburnu meyvesi geleneksel halk mutfanda ezme / pelver (marmelat)
yaplan ve ay olarak iilen tbbi bir drogtur. Bitkiye ilelerde yresel olarak iirat
(Divrii) ve ikiraf (Zara) ad verilir.
Suda kaynatlm meyveler ezilerek elekten geirilir ve hafif atete kaynatlarak ezme
kvamna getirilir. Arzuya gre eker katlabilir. Kuburnu ezmesi hemoroite sulan-
drlarak dahilen kullanlr. Souk algnlnda ve ekzemada suyla kuburnu ezmesi
erbeti yaplr ve iilir.
Kekik
Tymus sp.(Kekik) baharat ve ay olarak kullanlan bir bitkidir. Tbbi olarak mide-
vi, yattrc, vermifj ve kan dolamn uyarc etkileri bilinmektedir. Bitkinin uu-
cu yanda etken maddeleri timol ve karvakrol bulunur.
27
Halk hekimliinde bir ay
barda kadar kuru veya taze yaprak zerine kaynar su dklr, iki saat bekletilip s-
zldkten sonra bir ay barda bal katlarak kartrlr, bir gn dinlendirilip sabah
ve akam ikier yemek ka iilir. Bu karm ayak arlarnda, romatizmada ve kalp
fndan yapldn ve gidenlere ikram edildiini, satlmadn ancak ienlerin, bir miktar nakd yardm
yaptklarn Halil Aktatan renmi bulunuyoruz. (Sivas, 16/7./2010)
25
Ayten Altnta, Gl Gl Suyu Tarihte Tedavide ve Gelenekteki Yeri, stanbul, 2007, s.87.
bn-i erif eserinde Gl urubunun yapln yle anlatyor: taze kzl gl yaprandan yz dirhem
kaynadalar, ziyade kaynatmayp, sehelce kaynadalar bir e kaynaya szeler, iki yz dirhem eker katp
kvama getreler, ieler nfi ola. (Sivasta da bir aa kaynatmak, bir tam kaynatmak anlamnda kul-
lanlr). Bknz. Tabib bn erif, Ydigr; 15.Yzyl Trke Tp Kitab Ydigr- bn-i erif, Proje Danma-
n A. Altnta, Editr Orhan ahin, stanbul, 2003, Cilt:1, s. 241.
26
Ayten Altnta, Gl Gl Suyu Tarihte Tedavide ve Gelenekteki Yeri, stanbul, 2007, s.95.
27
Turhan Baytop, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, stanbul, 1984, s.282.
37
arpntsnda iilir.
Kekik ya romatizmada aryan blgelere srlr, eker hastalnda ise suya bir
damla damlatlp her sabah a karna iilir. Vermifj olarak kesme ekere damlat-
larak dahilen kullanlr. Di arlarnda, kekik ya pamua damlatlarak die konur.
Sivas yresinde kekik ya elde etmek iin taze kekikler yayvan bir tencerede suya
konulur ve ortasna kk bir tas yerletirilir. Tencerenin az hamurla svanarak ar
atete kaynamaya braklr. Ocaktan alnp soutulduktan sonra hamurlar sklerek
kapak alr. Tas iinde biriken kekik ya kapakl bir ieye alnarak gerektiinde kul-
lanmak zere saklanr.
zerlik
Nazar otu da denilen zerlik (Peganum harmala L.) tts olarak da kullanlr. Bitki-
nin tohum ve kklerinin vermifj, safra aktc, emenagog (adet sktrc) ve yat-
trc etkisi bilinmektedir.
28
Tohumunun terkibinde, sabit ya ve %4-7 orannda al-
kaloid (harmin, harmalin, harmol ve peganin) bulunur. Bitkinin meyveli dallar ve
tohumlar nazara kar tts, kapsl biimindeki taze meyveleri ssl ekilde dizile-
rek nazarlk ve uurluk olarak kullanlr. Sivas yresi halk hekimliinde, sararncaya
kadar kavrulmu 50 g zerlik tohumu, fndk ve ekerle dvlr, karmdan hergn
kahvaltdan nce bir kak hemoroite kar ve emenagog olarak kullanlr. Dvlm
zerlik tohumu balla kartrlarak afrodizyak olarak da kullanlr. Kylerde sancla-
nan ve ocuu olmayan kadnlar iin satrla doranm zerlik kkleri kazanda suy-
la kaynatlarak ot banyosu hazrlanr. ine girilebilecek scakla gelince hasta ha-
nm iine girer, bir sre sonra, vcudu yumuar, rahatlar ve uykusu gelir gibi olun-
ca kazandan kar ve dinlenir.
Sivas Yresinde Halk Hekimliinde Kullanlan Bitkilerden Notlar
Ayrk Kk: Agropyrum repens L.bitkisinin toprakalt gvdesi rizomudur. Bbrek
sanclarnda ve kum dkmek iin ayrk kk, msr pskl ve kiraz p/sap birlik-
te kaynatlarak bolca iilir. Mdrir olarak, arpayla birlikte suda kaynatlan ayrk kk,
sabahlar bir su barda iilir.
Baa Yapra: Plantago trleri genel olarak baa yapra olarak adlandrlr. Bitkinin
28
Mjgn er, Peganum Harmala (zerlik), Eczaclk Blteni, stanbul, l962, C : 4, S : 2; s. 31-34
; Mjgn er, zerlik, Sivas Folkloru, S.6 Temmuz 1973, Sivas, s. 3-6 ; Turhan Baytop, Trkiyede
Bitkilerle Tedavi, stanbul, 1984, s. 402; Bayhan ubuku, Trk Dnyasnda Ortak Bir Bitki ve Ortak
nan Kltr, Trk Kltr : 249, stanbul, 2007, s. 32.
38
kurutulmu yapraklar toz hale getirilen nbet ekerine katlarak barsak iltihabnda
yenir. Taze yapraklar ise yaray oldurmak (iletmek) iin yara stne balanr. Baa
yapra kaynatlm su kan dindirmek iin de kullanlr. (Amasyada baa yaprann
kaynatld su damar sertliinde ay gibi iilir, bu ayn ksrk ve bronite espek-
toran olarak kullanld da tespit edilmitir.)
akr Dikeni: Eryngium trleri genel olarak akrdikeni olarak adlandrlr. Nazar
iin kap stne aslan mavi dikenli tr Eryngium maritimum L., eskiden Sivasta st-
ma hastalnda suyla kaynatlp iilirmi.
edene: Cannabis sativa L. kenevir otunun tohumlar -botanik bakmndan meyve-
si- eskiden uykusuzlukta kavrulup yedirilirdi. Tavada hafif kavrulmu ayn miktarda
edene ve keten tohumu nbet ekerine katlarak dvlrek elde edilen toz lohusa-
larda gs ilerini geirmek ve st aktmak, bollatrmak iin gnde her nde
bir kak olmak zere kak yedirilir. bni Sinada edenenin, lohusalarn st salg-
sn bollatrdn kaydetmitir.
29
tlk: Chondrilla juncea L. engel sakz bitkisinin kknden elde edilen tlk sakz
eskiden kk ocuklarda ftklarda sakz yaks yapmakta kullanlrd. Bitkinin yap-
raklar mide arsnda yenir. Ayrca dalnn ucundaki ksmlar toplanr, ezilir ve tere-
yana katlarak merhem yaplar. Bu merhemin ok etkili olduu, her yaray geirdi-
i sylenir.
reotu / rekotu: (Nigella sativa L.) 100 g rekotu, 100 g am sakzyla bera-
ber dvlr, 500 g bal ve tereya karmna katlr. Ayr yerde 2 kg arpa, 3 kg suyla
kaynatlr, tlbenten szlr. Koyuca olan bu sznt nceden hazrlanm bal-ya-
rekotu-am sakz karmna katlr. Zafiyet iin sabahlar bir tatl ka yenir. D-
vlm rek otu bala katlr, mide kanserinde yenir. Nefes darlnda, rek otu ya
sabahlar bir ay ka iilir.
Da ay: Sivastan bu yerli adla yolladm bitki Origanum vulgare L. subsp. viride
(Boiss.) Hayek olarak tayin edilmitir. Ho kokulu ay midev olarak iilir.
29
Ayten Altnta; edene (Fructus Cannabis Sativa) Osmanl Tbbndaki Yeri, 1. Uluslararas Trk
Tp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Trk Tarihi Kongresi Bildiri Kitab, Cilt:2, Konya, 2008. S. 1850. Bu
aratmada referans verilen bilginin kayna: bni Sina, El Kanun Fit-Tbb, 2. Cilt Trkeye eviren
Prof. Dr. Esin Khya, Ankara, 2003, s. 556.
39
Ebegmeci: Sindirim sistemi hastalklarnda Malva trleri yemei yaplarak yenir.
Yumuatc etkisi vardr. Lapas da yaplr. (Eskiden kklerinin abortus iin kullanl-
d ve tehlikeli sonular meydana getirdii de bilinmektedir.) Ebegmeci ve srgan
kkleri birlikte kaynatlarak yaplan ay mide lserinde iilir.
Evelik: (Rumex tr) Nefes darlnda yapraklarndan yaplan infzyon ve tohumla-
ryla yaplan dekoksiyon ay olarak iilir. Kk kaynatlarak yaplan ay ses acdr.
Gelincik: (Papaver tr)Yrede eskiden anakkran olarak bilinen bitkinin iekle-
ri suda kaynatlarak uykusuzlukta iilir.
Germiek Aac: (Viburnum lantana L.) Sivas el sanatlarnda dallarndan azlk,
kalemlik vb. yaplr. Bir aa paras yaklr ve bakr kaba bastrlr. Oluan sar ya ta-
bakasna batrlan pamuk aryan die konur.
Gilaboru: (Viburnum opulus L.) Bitkinin krmz meyveleri eker hastal dnda
bbrek ve safra talarn eritmek iin de kullanlmaktadr. Terkibinde antosiyan t-
revleri, kateik tanen, gallik tanen ve saponin bulunup tanenlerin astrenjan ve anti-
oksidan, saponinlerin antienfamatuar etkileri
30
olduu belirtilir.
Hatmi / Glhr: (Althaea trleri ) Kkleri, yaprak ve iekleri gs yumuatc
olarak suda kaynatlarak iilir. Ayrca lapa eklinde de kullanlr. Hatmi tohumlaryla
yaplan yle bir uygulama tespit edilmitir: Kazanda su ile kaynatlan tohumlar, m-
silajl bir sv oluturur. Bu sv lkken temiz bir arafa srlerek romatizmal ayakla-
ra sarlr. Bu ilem iki defa yaplr.
Isrgan: (Urtica trleri) Halk hekimliinde, ekzemaya kar, kaynatlm srgan kk
ve yapraklarnn suyu bir ay boyunca iilir. Kaynatlm kkn koyu suyuna vazelin
katlarak ekzema merhemi olarak kullanlr. Arlar iin srgan yapraklar dvlr,
tuza katlr, gn arl ve i blgelere srlr. Romatizma ve arlar iin, suda ha-
lanm srgana arpa unu katlarak lapas yaplr, vcuda sarlr ve 24 saat kalr. Ayak
arlarnda taze srgan ayaklara arplr (dalatlr). Isrgan kan dolamn hzland-
rr, boaz arlarnda srgan enfzyonu gargara olarak kullanlr. Kaynatlm srgan
yapraklar suyu sa dklmesine kar saa srlr.
Kanserde srgan tohumlar dvlr, bala katlarak yenir. 1988 ylnda TBTAKta
30
stanbul niversitesi Eczaclk Fakltesi, Farmakognozi Anabilim Dalnn 5.11. 2004 tarihinde Prof.
Dr. Afife Mat imzas ile verilen rapordaki bilgiler.
40
yaplan aratrmada, srgan ve tohumunda antitmral etki gsteren maddeye rast-
lanm, olumlu sonular alnmtr.
31
Kangal: (Onopordum bracteatum Boiss. et Heldr.) Bitkinin iekleri kaynatlr, bb-
rek kumlarna kar iilir. Gvdesi soyulduktan sonra yenir.
Kenger: (Gundelia tourneforti L.) Kenger girmeyen eve hekim girer diye bir inan
vardr. Kenger sakz midevidir. Kenger tohumlar kahve gibi kavrulur, dvlr; ek-
zema ve hemeroidde kenger kahvesi iilir.
Keven: (Acantholimon acerosum (Willd) Boiss) Beyaz iekleri kaynatlarak tber-
klozda iilir. Keven iei ile yalanu (srkuyruu) tohumu birlikte kaynatlarak
iilir.
Krmz Anik: (Arnebia densifora Nordm. Ledeb.) Hemoroite bitkinin kkleri
kaynatlarak iilir. Eskiden havaciva merhemi yapmakta kullanlrd. Bunun iin kr-
mz anik ya da havaciva otu (Alkanna tinctoria L.) bitkisinin kk dvlr, iya,
balmumu ya da tereyayla kaynatlp szlerek iletmek (oldurmak) iin yaraya s-
rlrd.
Ksackmahmut: (Teucrium chamaedrys L.) Basurda kk ve yapraklar suda kayna-
tlarak iilir. Sanclanan ve ocuu olmayan hanmlar iin, ksackmahmut suda kay-
natlr, muayyen gnleri boyunca sabah kahvaltdan nce birer bardak iilir. tah
ac olarak ve mide arlarna kar da ayn ekilde kullanlr.
Pelin: (Artemisia absinthium L.) Bitki itah ac, midev, vermifj ve mdrir olarak
kullanlr. Pelin yapraklar aralarna toz eker ekilerek bir gece bekletilir, kan su t-
berklozda iilir. Bu amala 10 g pelin yapra dvlp 100 g bala katlr, hasta tara-
fndan yemeklerden nce birer tatl ka yenir. Bu terkibe iki ay devam edilir.
Pelit: (Mee)(Quercus trleri) Pelit meyvesi dvlr, tozu ishal de iilir. Ekzema ve
hemoroite kaynatlarak suyu iilir.
Mays iei / Sar iek / Dn iei: Ranunculus trleri sar parlak iekle-
ri yara iletmek iin kullanlr. Ayak arlarnda, maysta iekler ayaa sarlr, alan
yaralar ve akan iltihap sebebiyle arlarn geeceine inanlr. Ayrca bitkinin kkleri
31
Tercman, 3.9.1988
41
suda kaynatlarak ekzema ve hemoroite iilir.
Sivas Salatal: Kabuklar suda bir gece bekletilir, sarlkta bu su iilir. Bitkinin taze
kabuklar cilt gzellii iin yze srlr.
32
Tellice / Unluca: Baharda -henz gk grlemeden- ilk olarak yetien, evelik, yem-
lik, madmak, gugu ( Capsella rubella Reut.), srgan, tekesekal, tellice, unluca gibi
yedi eit bitki toplanarak bunlardan yemek yaplp yenirse o yl hasta olunmayaca-
na inanlr. Her ikisi de Chenopodiaceae familyasndan olan bitkilerden yerel ad Telli-
ce olan gnderdiim rnek Atriplex hortensis L, Unluca olan Atriplex nitens Schkuhr.
olarak tehis edilmitir.
Yalanu / Erkek Yalanu / Yalangu: (Srkuyruu)Verbascum trleri, ekzema iin
suda kaynatlarak yaplan ay iilir. Yalanu tohumu, keven iei ile birlikte kaynat-
lr, tberklozda iilir. Bitkinin kurutulmu yapraklar dvlr, yaray kurutmak iin
ekilir.
Yazkgkek / Yaygkesi: (Daphne oleoides Schreb.) zel bir kokusu olan bu
bitkinin taze dal ve kabuklarnn cildi tahri edici zellii vardr, zehirli bileikler
iermektedir.
33
Kkyle birlikte suda kaynatlr, kaynam suyun vcudun dayanabi-
lecei sya gelmi olan buharna ocuk sahibi olmak isteyen kadn oturtulur. Bu i-
lem gn yaplr, hastaya souk su iirilmez.
Yemlik: (Tragopogon buphthalmoides DC. Boiss.) Yremizde bir yemlik trne te-
kesakal ad da verilmektedir. Yemlik, sabah kahvaltdan nce yenirse mideyi kllar-
dan temizlediine inanlr.
Zorlatma Otu: (Phlomis sp.)tr. Aryan yere kaynatlan zorlatma otunun suyuy-
la scak olarak pansuman yaplr.
Ot banyosu: Ksrlkta kadnlar, stleen ve baldran hari toplanan btn otlarn ka-
32
Notlarmz arasnda bulunan salatalkla ilgili reeteleri de kaydedelim: Salatalk suyu: Bir l salata-
ln ekirdekli i ksm, iki l 90 derece alkol, bir ieye konur, aznda parmak boluk olacak e-
kilde az kapatlr. hafa gnete bekletilir. Meydana gelen ya tabakas asl yararl ksmdr. Bu so-
lsyon akamlar cilde srlr. Salatalk Pomad: 70 g salatalk suyu (rendelenen fazla olgun, tohuma
kam salatalktan sklarak alnacak), 2 g gl suyu ve 50 g vazelinle merhem yaplacak. Sabahlar s-
rlecek.
33
Turhan Baytop, Trkiyede Bitkilerle Tedavi, stanbul, 1984, s.80.
42
zanda zerlerine scak su ilavesiyle hazrlanan ot banyosu yaptrlrlar, sonra yatrarak
dinlendirilirler. Kylerde eilmi toprak iine otlar ve scak su koyarak da yaparlar.
Ot ve iek Banyosu: Divriide gelimeyen ocuklar iin, evin bahesinde yetien
her ot ve iekten bir tane ocuun banyo yapt suyun iine konulur.
43
Yeni la Gelitirme almalarnda Tbbi Bitkiler
Eski lalar, Yeni Uygulama Alanlar
Dr. Eren Akiek
Aromaterapinin Fitoterapide Yeri
45
YEN LA GELTRME ALIMALARINDA
TIBB BTKLER
Hacetepe niversitesi Eczaclk Fakltesi
Farmakognozi Anabilim Dal
Doal kaynaklarn tedavi edici veya zehirleyici amala kullanm insanlk tarihiyle
balar. Doal tedavi ediciler, doal zehirler ve kokular ilaca giden yolun ilk admlar-
dr. Yzyllarca mineraller, bitkiler ve hayvansal rnler tedavide bavurulan ilk kay-
naklar olmutur. Doal kaynaklarn hastalklarn tedavisinde kullanlmasyla ilgili en
eski kaytlar in, Hint ve Kuzey Afrika medeniyetlerinden kalan yazl kaynakla-
ra dayanr. 19. yzylda tbbi bitkilerin aktif maddelerinin izolasyonunun balama-
s ve Fransz bilimadamlar Caventou ve Pelletierin knakna aac kabuklarndan
kinin elde etmesi ila aratrmalarnda dnm noktas olmutur. Bu bulular tabia-
tn yeni ila kayna olarak grlmesine yol amtr. 2. Dnya Savana kadar yk-
sek bitkilerden ok sayda madde izole edilmi ve byk ounluu klinik kullan-
ma sunulmutur. Bunlarn arasnda Cinchona oficinalis L. (Knakna aac) kabukla-
rndan elde edilen kinin, Papaver somniferum L.den (Haha) elde edilen morfin ve
kodein, Digitalis sp. (Ykskotu) yapraklarndan digoksin, Solanaceae familyas bit-
kilerinden Atropa belladonna L. (Gzel avratotu) yaprak ve kabuklarndan elde edi-
len atropin ve hiyosin yer almaktadr; bu maddeler gnmzde de klinik olarak yay-
gn kullanlan maddelerdir. 2. Dnya Savandan sonra dnyada antibiyotik dne-
mi balam ve Penicillium sp., Cephalosporium sp. ve Streptomyces sp. trlerinden bir
seri antibakteriyel etkili bileik izole edilmitir; bu bileikler gnmzdeki antibiyo-
tiklerin temelleridir. Sava sonrasnda az sayda doal bileik ortaya karlm, bilim
adamlar daha ok sentetik ila hammaddelerine ynelmilerdir. Multidisipliner a-
lmalar neticesinde olduka etkili birok sentetik ila klinik kullanma sunulmu-
tur. Gnmzde de kimyasal sentez yoluyla ila gelitirme almalar hzla devam
etmektedir. Sentetik ilalarn ila endstrisinde nemli pay olsa bile, doal ila et-
ken maddeleri ve bileiklerden retilen ilalar gnmzde kullanlan ilalarn nere-
deyse %50sini oluturur.
1981-2006 arasnda gelitirilen ilalarn %32si doal ya da yar sentetiktir, ayrca
yeni gelitirilen ilalarn %17si de doal rnlerin kromoforlar esas alnarak geliti-
rilen ilalardr. Yeni ilalarn neredeyse yarsnn doal kaynaklar esas almas ila ge-
46
litirme almalarn hzla doaya ynlendirmektedir. Doal kaynaklardan elde edi-
len ila hammaddeleri ve ilgili bileikler arasnda antibakteriyel, antikanser, antiko-
aglan, antiparazitik ve immunosupresan ajanlar tedavide kullanmda ilk srada yer
alr. ABDde reete edilen 150 ilatan 84 doal bileik veya trevidir. Bu ilalar ar-
lkla antialerjik ve solunum yollar ilalar, analjezikler, kardiyovaskler ilalar ve an-
tiinfektif ajanlardr. Kanser tedavisinde kullanlan ilalar arasnda da doal kaynakl
ilalarn pay olduka byktr. Bata taxan grubu paclitaxel, docetaxel ve kampto-
tesin trevi irinotekan ve topotekan olmak zere dnyada satlan antikanser ilalarn
yaklak te biri doal kaynakl bileiklerden oluur; bu ilalarn 2002 ylnda pazar
pay 3 milyar dolar olmutur.
Doal la Hammadde Kaynaklar
Doal kaynakl ila hammaddeleri denilince genellikle nce bitkisel ila hammadde-
leri akla gelir. Oysa ilalarn hammadde kaynaklar sadece bitkiler ile snrl deildir.
Bitkilerin dnda hayvansal kaynaklar, marin organizmalar, mikroorganizmalar ve
biyoteknolojik rnler de ok nemli hammadde kaynadrlar.
Bitkiler: Doal ila hammadde kaynaklarnn ok nemli ksm bitkilerdir. Bitkiler-
den elde edilen, iyi bilinen ve klinik olarak yaygn kullanlan doal bileikler olduka
fazladr. Bunlar arasnda morfin, digoksin, papaverin, kafein, atropin, kinidin, ergo-
tamin ve baka ok sayda etken madde vardr. Ayrca dorudan bitkilerden hazrla-
nan bitkisel ekstreler de tedavide nemli yer tutmaktadr.
Mikroorganizmalar: 1940l yllarda penisilinin kefine kadar doal kaynakl ilala-
rn byk ounluu kara bitkilerinden elde ediliyordu. Ancak penisilinin kefi ve
enfeksiyonlar tedavideki baars yeni ila moleklleri eldesinde bilim adamlarna
baka bir kap am oldu. la elde edilmesinde mikroorganizmalar ok sayda avan-
taj sunar. Bunlarn banda mikroorganizmalarn kltr kolayl, genetik manplas-
yon imkan ve mikroorganizmalarn tadklar madde eitlilii gelir. Penisilinler, se-
falosporinler, aminoglikozitler, makrolitler, poliketitler ve bunlarn trevleri en bili-
nen antibiyotiklerdir. Mikroorganizmalardan elde edilen metaboitlerin son dnem
uygulamalarnda, immunsupresif ajanlar siklosporin, rapamisin, kolesterol drc
ajanlar ovastatin, mevastatin, antihelmentik ivermektin, antikanser pentostatin, pep-
lomisin ve epirubisin gibi nemli maddelerle karlalmaktadr.
Marin Organizmalar: Bilim adamlar son 30 ylda ila etken madde araylarnda ma-
rin organizmalarn sekonder metabolitlerine younluk vermilerdir. Marin organiz-
47
malardan ila gelitirme almalar biyokimya, biyoloji, ekoloji gibi pek ok bilim
dalnn katld multidisipliner bir alma olup, son yllarda %70i denizlerle kap-
l dnyada denizlerin biyoeitlilii, yapsal olarak ok farkl madde gruplar taya-
bilmeleri, geni biyolojik aktivite spektrumlar marin sekonder metabolitlerin ne-
mini artrmtr. Marin organizmalardan elde edilen ila etken maddelerine geme-
den nce uzun yllar farmastik endstride balk ya, agar, karragen, aljinik asit gibi
nemli deniz rnlerinin yaygn kullanldn belirtmek gerekir.
Hayvansal Kaynaklar: nsan fizyolojisinin ve patolojisinin izlendii almalarda pek
ok biyolojik molekl ve fonksiyonlar kefedilmitir. Bu tip rnlerin vcuta ok
kuvvetli biyolojik etkileri olmas nedeniyle, eksiklikleri veya fazlalklar ciddi pato-
lojik problemlere sebep olmaktadr. Adrenalin, inslin, strojen, hidrokortizon gibi
hormonlar ve prostaglandinler fizyolojik etkileri ile ilgili pek ok hastaln tedavi-
sinde kullanlr. Bu tip insan kaynakl biyokimyasallar ve bunlarn analoglarnn ya-
nnda, eitli hayvanlardan elde edilen etkili bileikler atlanmamaldr. Bunlarn ba-
nda Ekvator zehirli kurbaasndan (Epipedobates tricolor ) elde edilen epibatidin
gelir. Bu madde morfinden 300 kez daha etkili olup, yap-aktivitesine ilikin alma-
lar hzla devam etmektedir. Brezilya engereinin (Bothrops jararaca ) venomundan
elde edilen Teprotit isimli kuvvetli ACE inhibitr baka bir rnekdir. Bu bileik y-
lann zehrinin srktan ksa sre sonra ani ve gl tansiyon dklne sebep ol-
mas sonucunda tespit edilmitir.
Biyoteknolojik rnler ve Biyolojikler: Son yllarda bilimin neredeyse her alannda
kullanlan biyoteknolojik yntemlere, ila gelitirmede biyolojik aktivitenin molek-
ler dzeyde tespitinde ve ila retiminde sk bavurulmaktadr. Bilindii gibi ila ge-
litirmede tek bir aktif molekle ulaldktan sonra o maddenin endstriyel boyut-
ta retimi gereklidir. Doal kaynaktan elde edilen miktar her zaman yeterli dzeyde
olmayabilir. Bu durumda maddenin yksek miktarlarda retilebilmesi iin alternatif
yntemler aranr. Bunlarn banda genetik modifikasyonlarla bitkide ya da kaynak-
ta maddenin miktarnn artrlmas gelir. Bir dier yntem de, molekln retimini
salayan genin Escherichia coli gibi bir bakteriye, Saccharomyces cerevisiae gibi bir ma-
yaya, ya da baka bir bitkiye, hayvana, hata memeli hcresine aktarlarak genin yeni
ortamnda istenen maddeyi fazla miktarda retmesinin salanmasdr.
Yar sentetik ila hammadeleri: Yukarda saylan pek ok fizyolojik neme sahip bile-
iklerin ila sanayine kazandrlmasnda baz ciddi sorunlarla karlalr. Yan etkiler
ve znrlk, kaynak materyal sknts ve maddeler arasndaki sinerjik ya da farma-
48
kokinetik etkilemeler doal kaynaklardan ila eldesinde karlalan nemli prob-
lemlerdendir. Doal kaynaklardan elde edilen ila hammaddelerinin kuvvetli yan et-
kilerinin grlebilmesi, dar etki potansiyelleri ve znrlk problemleri doal bile-
ikler zerinde yap aktivite almalarnn younlatrmtr. Bu aratrmalar sonra-
snda, doal bileiklerin sentez balang maddesi olarak kullanlarak daha etkili bi-
leiklerin retilmesi gndeme gelmitir. Halen piyasada doal maddeler balang
maddesi yaplarak hazrlanm pek ok ila etken maddesi vardr.
En nemli yar sentetik ila hammaddelerinden podofillotoksinden hareketle elde
edilmi, kanser tedavisinde nemli olan etopozit ve tenipozit bileikleri gelir. Pho-
dophillum peltatum bitkisinden elde edilen bir toksin olan podofillotoksin, tubulin-
lere balanarak gl antikanser etki yapar, ancak suda ok dk znrl ve
yksek toksisitesi nedeniyle yar sentezlenmitir; elde edilen her iki bileik de topo-
izomeraz II inhibitor olarak etki gsterirken, etopozit, kk hcreli akcier kanse-
ri, lenfomalar ve testikular kanserlerde, tenipozit ise beyin tmrlerinde yaygn kul-
lanlr. Burada hem yarsentetik trevi hem de kendisi kanser tedavisinde yaygn kul-
lanlan (Taxus baccata L.) porsuk aacndan elde edilen paclitaxelden bahsedilmeli-
dir. Paclitaxel, yumurtalk ve meme kanserlerinde kullanlan ok nemli bir antikan-
ser ajandr. Yar sentetik trevi docetaxelde suda znrlk artrlm, meme kan-
serleri ve kk hcreli akcier kanserlerinde kullanma sunulmutur. Kemoterap-
tik ajan olarak suda znr paclitaxel bal altn nanopartikllerin sentezi olduka
ilgin bir almadr.
Kanser dnda dier pek ok hastaln tedavisinde de yar sentetik ila hammadde-
leri kullanlr. rnein antimalariyal etkili ancak hidrofobik Artemisininin yar sen-
tetik trevi artesunat ve artemeter stma tedavisinde etkili ajanlardr.
Yar sentez, maddeleri daha etkili klarken, madde miktarlarnn artrlmasnda da
nem tar. Bir bitkide etkili madde ok dk yzdelerde bulunabilir, bu madde-
nin endstriyel dzeyde retilebilmesi bitkinin ok fazla miktarlarda yetitirilmesini
gerektirir. Geni alanlarda bitki kltr maliyet ve kaliteli standart retim asndan
sorun tekil edebilir. Bu nedenle bitkide daha fazla bulunan benzer yapl bir mad-
deden hareketle yaplacak yar sentez, maddenin daha kolay yksek oranda eldesini
mmkn klan bir retime imkan tanr. Geni alanlarda bitki retiminin getirecei
problemlerden kanmann bir dier yolu da bitki doku kltrdr.
Doal kaynakl ila hammaddelerinin eldesinde en nemli aama alma materya-
49
linin seilmesidir. Burada bitkinin geleneksel kullanmndan yola klabilir. Farkl
kltrlerin halk tbbnda doal kaynaklarn kullanm, etnobotanik ve etnofarmako-
lojik bilgiler allacak hammaddenin belirlenmesinde nem tar. rnein, bitki-
nin geleneksel tpta hazrlan ekli ekstraksiyon metodu, kullanm ekli ve etkisi far-
makolojik zellikleri hakknda yol gsterici olabilir.
Kimyasal madde grubuna gre seim baka bir kaynak seimi yoludur. Baz mad-
de gruplar belirli tr, cins ya da familyaya spesifik olarak dalm gsterir. Bu madde
gruplarna ynelik almalarda filogenetik ve kemotaksonomik bilgilerden yola -
klarak kaynak seimi yaplabilir. Ayrca toksik bitkiler zerine yaplan aratrmalar
da sklkla kuvvetli aktivite gsteren bileiklerin eldesinde nemli olmutur.
alma materyalinin seiminde, belirli bir biyolojik aktivite kullanlarak rastgele se-
ilen bitkiler zerinde biyoaktivite rehberli almalar yaplarak da etkili bileikle-
re ya da ekstrelere ulaabilir. rnein geleneksel tpta antidiyabetik olarak kullan-
lan rozet [Catharanthus roseus (L.) G. Don] bitkisi zerinde yaplan aratrmalar bu
aktivite zerinden balamtr. Ancak bitkide herhangi antidiyabetik etkiye rastlan-
mam, ama ok nemli antikanser etkili bileikler tad bulunmutur. Bu nedenle
ila gelitirme almalarnda bitkileri sadece tek aktivite ynnden incelemek yeri-
ne farkl aktivitelerin izlendii tarama almalar ile aratrmak beklenmeyen ilgin
maddelerin izolasyonlarn da salayacaktr.
Biyolojik etkili bileik eldesi amacyla yaplan almada biyoaktivite rehberli fraksi-
yonlama yolu izlenmelidir. Bu yntemde, farkl ekstreleri hazrlanan bitkinin farkl
biyolojik aktiviteleri incelenerek, aktif bulunan ekstre zerinden kromatografik frak-
siyonlama almalarna balanr. Her bir fraksiyonun tekrar aktivitesi izlenip, aktif
bulunan fraksiyon zerinden izolasyona devam edilerek aktiviteden sorumlu bilei-
e ulalmaya allr. Burada biyolojik aktivitenin izlenme yntemlerinde genellik-
le basiten kompleks sistemlere gidilirken, mikroorganizmalar, hcre sistemleri (en-
zimler, reseptrler gibi), hcre kltrleri (insan ve hayvan), izole organlar ve bazen
de in vivo allarak hayvanlar kullanlabilir. Her yntemin avantaj ve dezavantajlar
bulunur. Ancak dikkat edilmesi gereken hzl, ucuz, tekrarlanabilir ve aktivitenin tes-
pitine en uygun metodun seilmesidir. Aktiviteden sorumlu bileik elde edildikten
sonra yap tayini almalar, yap-aktivite ilikilerinin tespiti, in vitro, in vivo deney-
ler, pre-klinik, klinik almalar ve toksisite testlerinin tamamlanmas gereklidir. Tm
almalar sonras aktif bileiin endstriyel dzeyde retilmesi ve en uygun farma-
stik formlasyonun gelitirilmesi sonras ilacn onaylanmas aamasna geilebilir.
50
Biyoaktivite rehberli fraksiyonla almalarda bitki ekstresi ya da fraksiyonlarnda
ok gl aktivite bulunsa da bazen elde edilen hibir bileikte ekstredeki kadar g-
l aktivite tespit edilemeyebilir. Bu da ekstrenin etkisinin, tad maddelerin siner-
jik etkisinden kaynaklandn, yani her maddenin ortak etki gstererek ekstrenin
gl etkisini oluturduunu gsterir. Etkileri yzyllardr bilinen Panax ginseng L.,
Ginkgo biloba L., Hypericum perforatum L., Aloe vera (L.) Burm.f. gibi bitkilerde etki-
den sorumlu tek bir bileik elde edilemedii gibi, gnmzde hala bu bitkilerin etki-
lerinin hangi grup maddeden kaynaklad zerinde aratrmalar devam etmektedir.
Dier tarafan Dnya Salk rgtnn bitkisel ila tanm, bitkilerden elde edilen
saf maddeleri bitkisel ila olarak kabul etmez. Dnya Salk rgtne gre bitkisel
ila hastalklar tedavi veya hastalklardan korunmak amacyla hazrlanm, bitkisel
droglar veya karmlarn olduu gibi ya da karmlar halinde etkili ksm olarak ta-
yan bitmi, etiketlenmi tbbi rnler veya mstahzarlardr. Bu tip rnler iin Av-
rupa la Ajans (EMEA), 2004/24/EC kodlu direktif ile kalite, gvenlik ve etkinlik
standartlarn ortaya koymutur. Buna gre tm tbbi bitkisel rnlerin yi retim
Uygulamalar (GMP) kurallar uygulanmak kouluyla retilmelidir. Bir tbbi bitkisel
rnn Avrupa Birlii lkeleri iinde ruhsat alabilmesi iin Avrupa Birlii lkelerin-
de son 15 yldr, bunun dndaki lkelerde ise son 30 yldr geleneksel olarak gven-
li ekilde kullanlyor olmas gereklidir. Ancak bir rn bu ekilde kullanlmsa tm
kalite, etkinlik ve gvenilirlik artlarn salayp ruhsat alabilir.
Doal kaynaklardan ila aratrmalar, gelien teknolojilerin yardm ile farmastik
endstride, aratrma merkezlerinde, niversitelerde hzla srdrlmektedir. la
aratrmalarnda yaplan almalar yzlerce yldr devam etse bile, ok nemli has-
talklarn tedavisinde kullanabilecek rnlere hala byk ihtiya duyulmaktadr. Te-
davilerinde yeni ila gelitirilmesine zellikle en ok ihtiya duyulan hastalklar, di-
renli tmrler, direnli patojen mikroorganizmalar, Parkinson ve Alzheimer hasta-
lklar, kronik infamatuvar hastalklardr. Yukarda zetlendii gibi doa her yny-
le insanlk iin ok byk ila hammadde kaynadr. Doal ila gelitirme aratrma-
larnn (Farmakognozi), sentetik kimya, farmastik kimya, farmakoloji, biyoloji ve
benzeri disiplinler ile ortak yrtlmesi tedavide kullanlabilecek yeni ilalarn geli-
tirilmesinde byk ans olacaktr.
51
ESK LALAR, YEN UYGULAMA ALANLARI
Dr. Eren Akiek
Ege niversitesi Tp Fakltesi
Hastalklar Anabilim Dal (E)
Asrlardr Anadolu ve dnyada geleneksel olarak salk amal kullanlan pek ok tb-
bi bitkiden hazrlanan droglar birok hastaln tedavisinde yer almaktadr. Ancak,
gelien kimya bilimi ve teknolojilerle bitkilerde insan salna faydal fitokimyasal-
lar tespit edilip drog haline getirilerek insanlarn hizmetine sunulmaktadr. Bu ko-
nuda pek ok rnek olmasna ramen, bu yazda 4 rnek verilecek, kuburnu, zey-
tin yapra, meyan ve Vaccinium macrocarpon Aiton.nun kullanm sahalarndan bah-
sedilecektir.
Rosa canina L. (Kuburnu)
23 m yksekliinde bir aatr. Yapraklar 57 yaprakktr. iekleri 2-3 cm apn-
da yalnkat olup pembe veya beyaz renktedir. Dallarndaki dikenler engel eklinde
krktr. Meyvesi oval, bykl nohut veya iri zeytin tanesi kadardr; yeilden ba-
layan rengi zamanla sararr, turunlar, krmzlar ve nihayet koyu krmz olur ve
yumuar. Kurumas abuktur. Islah almalar sayesinde dikensiz eitler elde edil-
mitir.
Kuburnu bitkisi doal forada yetiip lkemizin hemen her yerinde bulunur. zel-
likle Orta ve Dou Anadoluda ok geni yaylma gsterir. Kltr bitkilerine oranla
farkl iklim ve toprak koullarnda yetiebilir.
Kuburnuna gl burnu, gl elmas, itburnu, kpekgl, K gl, Mays
dikeni,yaban gl, fukara portakal, deli gl gibi isimler verilmitir.
Bileimi
Balca nemi ierdii C ve P vitaminlerinden kaynaklanmakla birlikte karoten, B1,
B2, E ve K vitaminlerini de ierir. Ayrca mineral maddeler bakmndan da deerli bir
kaynak olan kuburnu zellikle potasyum ve fosforca ok zengindir.
Suda znr kuru maddede, Vitamin C 950-1000 mg/100 g, Vitamin P 11 00
mg/100g, Karoten 3.8 mg/100 g bulunmutur.
52
Kuburnu yabani meyvelerin mineral element miktar (mg/kg) (S)
Potasyum (K) 4203
Kalsiyum (Ca) 99
Sodyum (Na) 18
Magnezyum (Mg) 152
Fosfor (P) 1342
Demir (Fe) 21
Bakr (Cu) 3.2
inko (Zn) 1.9
Kuburnunda C vitamini en ok turuncudan krmzya dnd zaman bulunur.
Lezzetli tatl mayhotur. Tatlln veren ekerler bilhassa glikoz, ekiliini bilhas-
sa malik ve sitrik asit, bilhassa malik asit; kokusunu asetik asit, rengini de karotino-
id maddeler verir.
Kullanm
Kuburnu besin ve ila sanayinde deerli bir hammaddedir. Marmelad, poet ay,
meyve suyu, arab, meyve jleleri vardr. Ayrca bebek gdalarnda ve dier meyve
ve sebze sularnn vitamince zenginletirilmesi yannda pasta ve ekerleme sanayisin-
de katk maddesi olarak kullanlr. Ss bitkisi olarak parklara, itlere, toprak anma-
sn (erozyonu) nlemek amacyla yamalara, yarlarn duvarlarna, sarp yerlere zel-
likle topra yarmak suretiyle yaplm karayollarnn, demiryollarnn getii yerle-
rin iki yanna erozyon nleyici olarak dikilir.
Anadoluda kuburnu
zellikle orta ve kuzeydou Anadoluda geni yaylma alan gsterir. Salk ynn-
den nemi yeterince bilinmeyen kuburnu k aylarnda bu yrelerde yakacak ihtiya-
c iin kullanl maktadr. Kylerde sonbahar erezi olarak yenilir.
Ezmesi (Kuburnu pulpu) yaplr ve kn her sofraya getirilir. Ya koyu ekilde
ekmek le ya da soukluk olarak su ve eker ilave edilerek meyve suyu gibi iilir, bul-
gur pi lavna komposto olarak misafirlere de ikram edilir. Koko adl pestili ve

pek-
mezi yaplr. Meyvesi kurutularak ka saklanr. Hoaf ve ay yaplr. Kn kyden
ehre inerken donma mak iin ay iilir.
53
Tbbi zellikleri
Kuburnu Hipokrat zamannda iltihaplara kar ortaada da kan tkrmelerine di
etleri ka namalarna kar bbrek, mesane ve safra talarna, tenyaya, ylanca, eke-
re ishale kar kullanlmtr.

Kuburnu kabz yapc ve kuvvet verici etkilere sahip-
tir. Halk arasnda eker drc (antidiabetik) olarak geni rabet grr. Aye Can
ve arkadalar kuburnu meyvelerinden hazrlanan sulu ve alkoll ekstrelerin hipog-
lisemik etkilerini deney hayvanlarnda gstermilerdir. C vitamini asndan dnya-
da bilinen en zengin meyve olan kuburnunda portakaldan 8-20 kat daha fazla C vi-
tamini bulunur. lkemizde kuburnunun nemine ilk defa Glhane Askeri Tp Aka-
demisi Gastroenteroloji Klinii retim yesi Prof. Dr. Tevfik User dikkati ekmi,
yapt vitamin C tayinlerinde 100 gr meyvede 500-1700 mg arasnda C vitamini
tespit edildiini bildirmitir.
Yeni kullanm
Romatoid artrit veya osteo artrit nedeniyle kullanlan nonsteroid antienfamatuar
(iltihap giderici) ilalarn st sindirim sistemi zerine ciddi yan etkileri olabilmekte-
dir; 3 ay sreli kullanmda lser skl %15-30, erozyon skl %40-60 oranndadr.
Dolaysyla hastann arsn giderecek ve tedavi edecek yan etkisiz youn tedavi ara-
ylar srmektedir. nemli bir ila da kuburnudur.
Kuburnunda bulunan galaktolipitler (GOPO) kloroplastlarn lipit komponent-
leridir ve monogalactosyldiacylglycerols (MGDGs) ve digalactosyldiacylglyce-
rols (DGDGs) olarak iki tipi bulunur. Antienfamatuar ve antitmr etki gsterir-
ler. Kuburnundan baka sebze, meyvelerde de bulunurlar. Romatizmal hastalklarla
birlikte astm, psoriasis (sedef hastal) ve Crohn hastalna kar etkilidir. Ayn za-
manda, kuburnu meyvesi osteoartrite (kemik kirelenmesi) lkosit aktivitesini d-
rmekte, hasarl dokuda iltihaplanmay, ary ve sertlii azaltmaktadr. Sonular te-
davinin nc hafas sonunda alnmaktadr. Standardize edilmi kuburnu meyve-
si tozu, kuburnu bitkisinin bir alt trnn tohum ve kabuklarndan elde edilmekte-
dir. Gnde 2 defa 2500 mg kuburnu tozu kullanlmaktadr. Tedavi sresince de hi-
bir yan etki tespit edilmemitir.
Olea europaea L. (Zeytin yapra)
Zeytin Olea europaea L., Oleaceae familyasina dahil Akdeniz blgesinde yetien bir
aatr. Kutsal kabul edilen zeytin aac btn semavi kitaplarda yer alr. Tanrnn in-
sanlara verdii en deerli hediyedir. Ortalama mr 300-400 yl olup 1000-3000 ya-
nda aalara da sk rastlanr. Bu yzden Ba babadan, zeytin dededen kalr denir.
54
Hayat Aac, lmsz Aa, Mukaddes Aa, Aalarn Tasz Kral, Zengin-
lik Aac olarak da bilinir. Anavatan Mezopotamya olup Akdenizin aac, sembo-
l ve kltr mirasdr. Tarihin her safasnda Akdenizde kurulan btn uygarlklarn
vazgeilmez bir paras olmu olan zeytin aacnn tarihi, insanlk tarihi kadar eski-
dir. Zeytin aac ve zeytinya kutsalln, bolluun, adaletin, saln, gururun, zafe-
rin, refahn, bilgeliin, akln, arnmann ve yeniden douun, ksaca insanlk iin en
nemli erdem ve deerlerin semboldr. Zeytin aacnn yaprandan meyvesinden
ve yandan eitli amalar iin faydalanlr. Zeytinya Akdeniz lkelerinin mutfa-
nda ve Trk yemeklerinde yaygn kullanlmaktadr.
Tarihi bilgi
Dr. Feyzullah zmidi, 1910da Adapazarnda stma salgnyla mcadele ederken tb-
bi tedavide grlen baarszlkla nasl mcadele etiini yle anlatr; Halk stma
iin kinin trevi olan slfata denilen ilac kullanyordu. Yeterli oranlarda alm olmalar-
na karn hastalk iyileemiyordu. Bu tozdan bir miktar alp tahlil etirdim. inde ok az
kinin bulunduunu grdm. Bu duruma acil zm bulmak gerekiyordu. lk aklma ge-
len are, zeytin yapra oldu. zmite yazdm. uvalla zeytin yapra getirdim. Zeytin yap-
randan yaptmz hulasay hastalara verdik. Hastalar zeytin yapra tedavisiyle iyile-
meye baladlar.
Kimyasal zellikler
Yapraklar tanen, uucu ya organik asitler ve rezin tar. 1960da Panizzi ve arkadala-
r ac bir glikozid oleuropeini zeytin yapraklarndan izole etiler. Daha sonra bu mad-
denin bir fenolik bileik olduu iridoid gruba ait olduu gsterildi. Bu ayrca zey-
tinde de mevcutur. Oleuropein zeytin aacnda, yaprakta, tomurcukta, meyvede,
odunda ve aa kabuunda da bulunmaktadr. Zeytin yapraklar ortalama her gram-
da 60-90 mg (kuru arlk) oleuropein iermektedir.
laveten nemli seviyede elenolic asidin glikozidik esteri ve hydroxytyrosol (3,4
dihydrophenylethanol) fakat oleuropein ve onun hidrolize rnleri olan oleuropein
aglycone, elenoic asid, beta -3,4 dihydroxyphenethyl alkol ve methyl-o-methyl ele-
nolate, biyolojik olarak ilgili eken molekllerdir.
Tbbi zellikler
Antimikrobik etki
Zeytin yapraklarnn ate drc etkisi 19. yzylda tespit edilmi ve zeytin yap-
raklar ekstratnn ate drmede kininden daha etkili olduu grlmtr. Anti-
55
mikrobial etki bakterilere, mantarlara ve virslere kardr. Oleuropein gl anti-
mikrobial zellikler gsterir. Elenoic asid gl bir antimikrobik, antiparaziter ve an-
tivirtiktir.
Zeytin yapranda fenolik bileikler Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae ve Staph-
ylococcus aureusun gelimesini inhibe ederler. Oleuropein; Bacillus cereusun spor
yapmasn inhibe eder Oleuropeinin bir metaboliti olan Hydroxytrosol; Haemophilus
infuenzae, Moraxella catarrhalis, Salmonella typhi, Vibrio parahaemolticus ve S. areus
zerine etkilidir. zellikle antibiyotiklere direnli olan Klebsiella ve Pseudones bak-
teri trlerine kar etkilidir.
Viral hemorajik septisemiye sebep olan Rhabdovirus (VHSU) zerine Oleuropeinin
antiviral aktivite gsterdii tespit edilmitir. Elenolic asid geni bir virs spekturu-
muna gl inhibitr etki gsterir. Elenoic asidin kalsiyum tuzu gl bir virusitir.
Herpes, Pseudorabies, Infuenza A, Newcastle hastal, Parainfuenza 3, Coxsackie A,
Encephelomyocarditis, Poliovirs 1,2 ve 3, Reovirus 3, kalsiyumu elenolate gl bir e-
kilde inhibe etmitir.
Zeytin yapra ekstresi kullanldnda HIVli hastalarda immun sistemin glendi-
i grlmtr. Azdan alndnda anti HIV ila tedavisinin etkisini artrd g-
rlmtr. Ayrca HIVin sebep olduu Kaposi sarkomu tedavisinde kullanlmtr.
Antibiyotiklere artan rezistans, immunsupresif ilalarn daha yaygn kullanlmas ile
fungal enfeksiyonlarn artmas yeni antimikrobiyal ajanlarn aranmasn gerekli kl-
mtr. Zeytin yapraklar insanlar iin patojen olan bakteri ve mantarlara etkilidir.
zellikle insanlarda barsak ve solunum yollar enfeksiyonlar iin uygun bir antimik-
robiyal ajandr
Antioksidan olarak ve kalp zerine etkisi
Serbest radikaller hayat sresince oksijen kullanm sonucu vcuta ortaya kan, za-
rarl atk maddelerdir. Bedensel veya mental stres altnda kalndnda ok miktarda
serbest radikal meydana gelmektedir. Zeytin yapra, bnyesindeki fenolik bileikler
sebebiyle zengin ve ok etkili bir antioksidan kaynadr. Zeytin yapra, meyve ve
yandaki fenolik bileiklerin antioksidantif zellikler gsterdii bilinmektedir. e-
itli aratrmalar zeytin yaprann antioksidan etkisini gstermektedir. Oleuropein,
hydroxytyrosol, zeytin yapra ekstresi (%19 oleuropein, %1.8 favonoid glikozid-
ler ve 3-4 dihydroxy-phenethyl esterler) vitamin Eden daha gl antioksidanlardr.
Dk dansiteli lipoproteinlerin (LDL) oksidasyonu arterioskleroz oluumuna kat-
56
kda bulunur. Zeytin yapra LDL kolesterol oksidasyonu nleyerek antiarterioskle-
rotik etki gsterir. ay sreyle zeytin yapra alnmasyla total kolesterol ve LDL
kolesterol %40, kolesterol drc bir ilala tedavide ise %32 orannda dme ol-
mutur.
Hayvan almalarnda Oleuropeinin koroner damar akmn artrd gibi kalp
atmlarn dzenledii, aritmileri nledii grlmtr.
Zeytin yapranda oleuropeoside vazodilatador etki gsterir. Oleanolic ve ursolik
asit (oleuafricein) gl antihipertansif, diretik, natriretik, antihiperlipidemik, hi-
poglisemik ve antioksidan etki gsterir.
Afrika yabani zeytinlerinde oleanolic asid %0.27 iken, burada kltr yaplan Yu-
nan zeytinlerinde %2.47 orannda daha yksektir. Oleanolic asit kalp yetmezliiyle,
komplike hipertansiyonda (tuz hassasiyetli, insulin direnli hipertansiyonda) etkili,
ucuz ve zararsz bir tedavidir. Oleanolic asit kardiyotonik etki, oleuropeoside de ne-
gatif inotoropiye kar etki gsterir.
Yeni kullanm
Asrlardan beri Anadoluda ve dnyann pek ok yresinde enfeksiyonlara kar, tan-
siyon ve ekere kar kullanlan zeytin yapra gnmzde standardize edilmi bir
dozda drog olarak kullanlmaktadr.
Glycyrrhiza glabra L. (Meyan)
30-60 cm ykseklikte, tys yaprakl, mavimsi mor iekli ok yllk bir bitkidir.Yap-
raklar 5-9 yaprakkldr. iekler 5-15 cm uzunlukta olan seyrek durumda ve top-
lanmtr. Meyvenin zeri plak veya guddelidir fakat dikenli deildir. Anadoluda,
bilhassa dere ve nehir kenarndaki kumluklarda yetien yaygn bir trdr.
Kullanm
la olarak ilacn ac tadn maskelemede, tatlandrc olarak sigara retiminde (tt-
nn terbiyesinde), kat sanayiinde, kkn kurutulup sktrlmasyla ses geirme-
yen tahtams plakalar yapmnda, atee dayankl maddeler ve renk maddesi olarak
boyaclk ve ayakkab boyalarnda, tekstil sanayiinde, ekercilikte, biralara kpk ve
aroma vermede, serinletici iki yapmnda (Meyan erbeti) kullanlmaktadr.
57
Kimyasal ierik
%2-15 triterpen glikozidler, glycyrrhizin, 18--glycyrrhetinik asid veya
-glycyrrhetinik asid, 24-hidroksiglycyrrhizin, favonoidler (liquiritin, isoliquiritin),
isofavonoidler (isofavonal, kumatakenin, licoricone, glabrol), kalkonlar, kumarin-
ler (umbelliferone, herniarin), triterpenoidler ve fitosteroller bulunur. Meyann et-
ken maddesi, ekerden 50 kat daha tatl olan glycyrrhizin %6-14 orannda bulunur.
Tbbi kullanm
Antiinfamatuar, antialerjik, antimikrobiyal, antiviral, antilsorejenik, antitmr,
karacier koruyucu etkileri vardr. st solunum yollar, bron hastalklarnda sek-
retolitik, sekrotomorik, ekspektoran etki gsterir. Bu etki glycrrhizin ve glycrrhizik
asitten ileri gelmektedir. Bu maddelerin bakteriostatik ve antiviral etkileri vardr.
Yeni kullanm
Meyan kknn dorudan karacier koruyucu etkisi vardr. Meyan favonoidle-
ri hepatositleri karbontetraklorr ve galactosamine kar korurlar. Serbest radikal-
leri uzaklatrc etkisi ve invitro eitli virslere kar antiviral etkisi vardr. Hepa-
totropik zellikleri ve glisirizinik asitin antihepatotoksik etkisi kantlanmtr. Bu et-
kide antiinfamatuar, serbest radikalleri sprc ve antiviral zelliklerinin rol oy-
nad dnlmektedir. Kronik hepatit B ve Cde saylan bu zelliklerinden dola-
y, virsn hcre membranna atak yapp absorbe edilmesi sonucu bu etkiler ger-
ekleir. Yaplan bir alma tberklozda hepatotoksisitenin meyan kk, Urtica sp.
(Isrganotu), Taraxacum sp. (Karahindiba) ve Mentha sp. (Nane) kombinasyonuyla
nlenebildiini gstermitir. Japonyada ylda 100 milyon SNMC ampul (Stronger
Neo-Minophagen-C) retilmekte, karacierin iltihaplanmasyla karakterize bir has-
talk olan kronik hepatit B ve C ile siroz tedavisinde kullanlmaktadr. SNMC ampu-
ln bileiminin mililitresinde 2 mg glisirizin, 1 mg sistem ve 20 mg glisin bulunur.
Genellikle hafada 3-6 defa 200 mg glisirhizin, 100 mg sistein ve 2 g glisin 100 mllik
fizyolojik serumla verilir. SNMC ile tedavide nemli bir yan etki ya da tedaviyi b-
rakma durumu gzlemlenmemitir, interferon tedavisine cevap vermeyen vakalarda
zellikle endikedir. Kanser kemoterapisinin hepatotoksisitesi meyan kkyle nle-
nebilmektedir. Kronik hepatit C tedavisinde, hafada 2 ya da 7 defa intravenz glisi-
rizin enjeksiyonunda ALT enzimini normalletirir, hepatoselller karsinoma geli-
mesini engeller. Antioksidan ve detoksifikan etkisine ek olarak endojen interferon
retimini stimle eder.
58
Vaccinium macrocarpon Aiton. (Cranberry)
Baz kaynaklarda yaban mersini olarak yanl belirtilmekte Trkesi henz bilinme-
mektedir.
zms meyvelerdir. Polifenoller ve askorbik asit olmak zere 2 ana tip antioksidan
ierirler. Polifenoller zellikle antisiyoninler, favanoller, kuersetin, ursolik asit ve el-
lagik asit trevleridir zms meyveler ayrca lutein, kalsiyum, magnezyum, folik
asit ve potasyum ierirler ve dk kalorileri vardr.
Yaban mersinin anti-adhesive etki gsterdii organizmalar; Escherichia coli, Helico-
bacter pylori, Infuenza A, Proteus mirabilus, Pseudomonoas aeruginosa, Streptococus
mutansdr.
Yaban mersinin idrar yollar enfeksiyonlarnn nlenmesi ve tedavisinde bbrek ta-
larnn nlenmesinde, peridontit ve di plaklarnn nlenmesinde, kalp ve kanser ko-
runmasnda, sindirim sistemi yaknmalarnda, ishalde kullanlmaktadr.
Yeni kullanm
Helicobacter pylorinin dnyada grlme skl %30 ile %90 arasnda deiim gs-
termektedir. Helicobacter pylori ABD ve Kanadada %30-40, Latin Amerika %70-90,
Avrupa %30-40, Asya %70-80, Afrika %70-90 ve Trkiyede %70-90 sklkta grlr.
Trkiyede 8 ylda kleotromisin direnci gelimitir. Kleotromisin direnci varsa l
tedavide (Proton pompa inhibitr, Amoksisilin ve Kleotromisin) baarszlk oran
%68.6dr. nmzdeki zaman diliminde H.pyloriyi eradikte etmek iin yeni tedavi
alternatiferi ve zelliklede bitkisel tedavi n plana kacaktr.
Yaban mersini zt, Helicobacter pylorinin mide epiteli ve mide mukusuna adez-
yonunu nlemektedir. Bu etki Origanum vulgare L.(Adi kekik ) zt ile daha g-
l olabilmektedir.
Kaynaklar
Amaye, L.G., Chee, W.S.S. 2006. Osteoarthritis and nutrition. From Nutraceuticals to functional fo-
ods. A systematic review of the scientific evidence. Arthritis Research&Terapy8:R127(doi:10.1186/
ar/2016)
Anonoymus, 2009. Arthritis Research Campaign report: Complementary and alternative medicines
for the treatment of rheumatoid arthritis, osteoarthritis and fibromyalgia. Arc reports. 80.pp
Artk N., Eki A.1988. Baz yabani meyvelerin (Kuburnu, yemien ala, yaban mersi ni, kzamk kimya-
sal bileimi zerine aratrma Gda Sanayi, Cilt: 2, Say: 4, s. 33-34
59
Banaverta-Garcia, Ocs., Castilo, J., Lorente, J., Ortuna, A., Del Rio, J.A. 2000. Antioxidant activity of
phonolia extracted from olea eunopaea L. Leaves Food Chem 68,457-462,
Baytop, T. 1984, Trkiyede Bitkilerde Tedavi (Gemite ve Bugn), stanbul, Trkiye
Bennani-Kabcehi, N, Fdhl, H., Cherrah, Y., Kehel. L., El Bouayadi, F., Amerti, A., Saidi, M., Marquie,
G. 1999. Efects of olea europea var oleaster leaves in hypercholesterolemia insulin resistant sand rats
Terapie 54(6) 717 -723,
Brianta, R La Cara, F., Tonzinello, M.P., Febbraia f: Nucci R. 200.1Antioxidant activity of the main bi-
oactive derivatives from oleuropein hydrolysis by hyperthermophilic beta-giycosidase J. Of Agricultu-
ral and food Chem. 49 (7):3198-3202,
Cimolai, N., Cimolai, T., 2007. Te Cranberry and the Urinary Tract. Eur.J. Clin Microbiol Infect (dis.
26:767-776.
Duke, J.A.(Ed) 1992. Handbook of biologically active photochemical and their activities, CRS Press,
122
Fiore, C., Eisenhut, M., Krausee, R., Ragazzi, E., Pellati, D., Bielenberg, J. (2008) Antiviral efects of
Glycyrrhiza species. Phytother Res. Vol. 22, No. 2: 141-8
Hanbury, D, 1854. On the febrifuge properties of the olive (Olea europea L. ) Pharmaceutical J. of Pro-
vincial Transections, 353-354,
Hayashi, N., Manns,M.P. 2004. Prevention of Progression in Chronic Liver Disease. An Update on
SNMC
(Stronger Neo-Minophagen C) Kluwer Academic Publishers.
Hirschman, S. Z. 1992. Inactivation of DNA polymerases of murine leukaemia viruses by calcium ele-
nolate Nat New Bio1238, 277-279
Huangah, S., Zhang, L. Huang, P.L, Cherg, Y.T., Huang, P. L. 2003. Anti-HIV activity of olive leaf ext-
ract (OLE) and modulation of host celI gene expression by HIV infection and OLE treatment Bioche-
mical &Biophysical Res.Com. 309, 1029- 1037,
III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri IV. Cilt Kltr ve Turizm Bakanl MFAD Yaynla-
r 86. Babakanlk Basmevi Ankara 1987, s. 117
lisulu k. 1992 la ve Baharat Bitkileri Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar 1256 Ankara ni-
versitesi Bask Ofset nitesi Ankara 1992, s. 150-159
nouye, H., Yoshida, T. Tobita, S. Tanaka, K., Nishioka T. 1970. Tetrahednon Leters 28, 2459,
Kurt A, Yamankaradeniz R., 1983. Erzurum Yresinde Doal Olarak Yetien Kuburnunun Bileimi
ve Deerlendirme Olanaklar zerinde Aratrmalar Doa Bilim Dergisi Tarm ve Ormanclk Cilt 7,
Say: 3 1983 s. 243-248
Kurucu S., Keskinoglu C.1992. Studies on the Herbal Tea preparat from rose Hips gathered around
Gmhane FABAD farm. Bil. Derg. Cilt: 17 1992 s. 19-21
La Tutour, B., Guedon, D. 1992. Antioxidative activities of Olea europaea leaves and related phenolic
compounds phytochem. 31(4), 1173-1178,
Lynch, DM. 2004. Cranberry for Prevention of Urinary Tract Infections. American Family Physici-
an;70:2175-2177.
Markin, D., Auek L., Bedricevsky 1., 2003. In vitro antimicrobial activity of olive leaves Mycoses 46,
132-136,
60
Murray, G., Gabel, K.A., 2000. Licorice Root: Helpful or Harmful? Top Clin Nutr: 15(3):59-65
Murray, M.T., 1995. Te healing Power of Herbs. (revised and expanded 2nd edition). Te Enlightened
Persons Guide to WOnders of Medical Plants. Prima Health.
Neto CC, Amoroso JW, Liberty AM.2008. Anticancer activities of cranberry phytochemicals: an up-
date. Mol Nutr Food Res. Suppl 1:S18-27.
Olukoga, O., Donaldson, 2000, Liquorice and its health implications. Journal of the Royal Society of
Health 120 (2000), pp. 8389
OMahony, R., Al-Khtheeri, H., Weeraskera, D., Fernando, N., Vaira, D.,Holton, J and Basset, C .2005
Bactericidal and anti-adhesive properties of culinary and medicinal plants against Helicobacter pylori.
World Journal of Gastroenterology , 11 , 7499 - 7507.
Panizzi, I., Scorpeti, MI., Oriente, G Gazz ., 1960, Chim tal. 90, 1449,
Petkov, V. Manolow, P. Pharmocological analysis of the iridoid oleuropein Arzheim-Forsch (Drug Res)
22(9) 1476-1486, 197
Puerta, R., Dominguez, E. M. Gutierrez, V. R. 2000. Efect of minor components of virgin olive on to-
pical anti-infammatory assays Z. Naturforsh. 53,814-818,
Renis, H. E. 1969. Invitro antiviral activity of Calcium elenolate Antimicrob. Agents Chemother 9,
167-172,
Saija A. Oecella N. 2001. Olive biophenols functional efects of human wellbeing Trends in food Sci.
and Tech. II 357-363,
User E. T1967. Memleketimizde Orta ve Kuzey Anadolu da Yetien Kuburnunun C Vitamini Bak-
mndan Durumu. Bununla lgili Halk Gelenekleri Hakknda Bir Aratrma. Trk Hijjen ve Tecrubi Bi-
yoloji Dergisi Cilt: 27 No: I,1967 s. 39-63.
Visioli, F., Bellosta, S., Gali, C., 1998. Oleuropein the biter principle of olives, enhances nitric oxide
production by Mouse macrophages Life Sci. 62, 541-548,
Zarzuelo, A Duarte, J., Jimenez, Jo, Gonzalez, M., Utrille, M.P. 1991.Vasodilator efect of olive leaf Plan-
ta Medica 57(9) 417-41,
Zeybek U, Haksel M. Trkiyede ve dnyada nemli tbbi bitkiler ve kullanmlar. Argefar ve Sade Ya-
ynlar, Meta Basm, zmir, 2010.
61
AROMATERPNN FTOTERPDE YER
Ege niversitesi Eczaclk Fakltesi
Farmastik Botanik Anabilim Dal
la Gelitirme ve Farmakokinetik Aratrma Uygulama Merkezi
Uucu yalarda bulunan etken madde gruplarnn etkilerinden yararlanan, balca
uygulamalar souk algnl, stresle mcadele, uyku dzenleme, baklk sistemini
uyarma olan Aromaterapi modern Fitoterapinin bir daldr.
ngilterede 1990da kurulan Doal Yalar Aratrma Birliinin (NOR) Almanya
temsilcilii klinisyen hekimlerin de katlmyla 1996da almtr. Avusturya Fito-
terapi Birlii (GPhyt) ve Avusturya Doal Tp Hekimleri Birlii (GAMED) giri-
imiyle Avusturya Bilimsel Aromaterapi Birlii (GwA) kurulmutur. Aromaterapi
almalarn destekleyen, bilgi paylamn salayan GwA aktif bir kurumdur. Ger-
ekletirilen klinik almalar, iki ylda bir dzenlenen kongrelerde sunulup bilimsel
ortamda tartlmaktadr.
nsan hayatnda ok nem tayan koku duyusu, farknda olarak veya olmayarak baz
kararlar vermemizi salar: yenebilir-yenemez, iilebilir - iilemez, ho - ho deil,
tehlikeli - tehlikesiz... Kokunun olumlu veya olumsuz alglanmas beyindeki limbik
sistemle ilikilidir, sinirlerin iletisiyle duygular etkiler.
Kokuyu Nasl Alglarz?
Koku aratrmalarndaki gelimelere ramen, koku merkezinin kokuyla uyarlmas
veya epitelde bulunan koku moleklnn tannarak sinir impulsuna dntrlme-
si mekanizmas tam aydnlatlamamtr. Kabul gren yaklama gre; burun bolu-
unda dolaan koku moleklleri st burun boluunun st ve iki yanndaki epitel
mukoz tabaka tarafndan emilir, koku beyindeki koku merkezine, ksmen de solu-
num yollaryla akcierlere ular. Kokuya kar hareket tepkisi vejetatif sinir sistemi
tarafndan dzenlenir.
Doada olan eitli kokularn hepsi farkl ekilde alglanr. Deiik kimyasal yap-
larda kk molekllerden meydana gelen, zgn boy ve ekle sahip btn koku-
lar koku nronu zerinde bir reseptre karlk gelir ve beyinde zgn bir sinir ileti-
62
si balatabilir.
Aromaterapi koku psikolojisi zerine etkileri de inceler, fizyolojik ve psikolojik d-
zeydeki uzun sreli tedavi cevaplarnn incelenmesinde koku duyusunu irdeler.
Koku alglamada grev alan organlar:
Koku, koku merkezine ulanca limbik sistem devreye girer. Limbik sistem (Hippo-
campus, amygdala) endokrin bezi ve vejetatif sinir sistemine iletilerle duygular ve
hafzay harekete geirir. Limon, nane, kudili uucu yalar limbik sistemi uyarma-
da kullanlr.
Koordinasyon merkezi talamus refeksleri kontrol eder. Hipotalamusu uyaran tipik
uucu yalar bergamot ve anibadr. Nee ve elem duygularn kontrol eden enkefali-
ni uyaran tipik uucu yalar yasemin, gl ve greyfurtur.
Hormon salglann salayan, otonom fonksiyonlar (ar dindirme, fori verme ve
uyank kalmay salama gibi) kontrol eden hipofizi uyaran tipik uucu yalar yase-
min ve ylang ylangdr.
Raphe sistemi serotonin hormonu (yattrc ve dinginlik verici) salglanmasn sa-
lar. Lavanta, melisa, tbbi papatya, neroli, bergamot uucu yalar mutluluk hormo-
nu olarak da bilinen serotonin etkisini yaratr. Adrenalin ve noradrenalin salglanma-
sndan sorumlu Locus coeruleus, konsantrasyon ve kan basncnn artrc ve kalp
atm frekansn drc etkidedir. Limonotu, limon, kudili, ard Locus coeruleu-
su uyaran tipik uucu yalardr.
Uucu Yalar Nedir?
Uucu yalar, tbbi kabul edilen bitkilerin yaprak, iek, kk veya yumru gibi organ-
larndaki zel hcrelerde biriken terpenik yapda doal maddelerdir; eczaclkta ila
hammaddesi olarak kabul edilir ve drog olarak isimlendirilir. Uucu yalar, bitkile-
rin ounlukla salg tylerinde veya salg ceplerinde ok kk damlacklar halinde
birikir. iek (gl, yasemin), kabuk (portakal, limon), yaprak (defne, tr, adaay),
yumru (zencefil, ssen), reine (am, sla veya gnlk aac), odun (sedir) uucu
yalarn bulunduu organlardr.
Uucu yalar, botanik olarak doru tanmlanm tbbi bitkilerden doall bozulma-
yacak ekilde elde edilir. Doala zde (identik) sentetik maddelerin koku tedavisi
63
uygulamalarnda kullanm yasaktr. Uucu yanda timol fenol maddesi ve yapsn-
da ek bir zincir olan Tymus vulgaris (bodur kekik, adi kekik) tipik bir rnektir. Do-
al timol dk dozlarda iyi bir sekrolitiktir (balgam sktrc), akcierlerden mu-
kus (smk) atlmn salar, antiseptik etkisiyle mikrobun sratle vcutan atlm-
n gerekletirerek saaltm salar. Sentetik timol ise toksiktir, tedavi edici etki ke-
sinlikle gstermez
Etkileriyle baz uucuyalar:
Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare var. dulce (Mill.) Bat. - Tatl rezene: Antibak-
teriyel, sekresyonu artrc, kramp zc, strojen benzeri etkileri olup st salgs-
n ve safra salgsn artrcdr. Psiik etkisiyse, gerginlii giderici, dinginlik vericidir.
Melaleuca alternifolia L. - Hint defnesi: Bakteriyel ve fungal (mantar) enfeksiyonlar-
da kullanlr. Propionibacterium acnes (Akne), Staphylococcus aureus (Stafilokok), Esc-
herichia coli (Koli basili), Candida albicans (Deri mantar), gibi] mikroorganizmala-
ra kar in vitro aktivite gstermektedir. Bunun yannda Tinea pedis (Trnak manta-
r) tedavisinde rol oynar.
Semptomatik hastalklarn tedavisinde kullanlacak uucu yalar, uygun karmlar
halinde hazrlanp, nerilen doz ve srede kullanlrlar. Baz zor hastalklarda dahi,
klasik tbbi tedaviyle uyumlu, birbirini destekleyen aromaterapi uygulamalarndan
yararlanlmaktadr. Fiziksel ve psiik tedavi uygulamalarnda, deneyimli ve yetkin
hekimlerin denetiminde kullanlmaktadr.
Uygulamalarda ancak az sayda uucuya dorudan kullanlabilir, ounlukla souk
bask yntemiyle elde edilmi zeytinya, susam veya bademya ile belli oranlarda
karm halinde masaj yoluyla uygulanr.
Bireysel aromaterapi uygulama yntemlerinden biri de kulak memesi masajdr. Ko-
lay ve her yerde uygulanabilir bir yntemdir. Masaja kulak memesinden balanarak
her iki kulan tamamna epeevre uygulanarak tamamlanr. Daha ok stres gider-
me, rahatlama veya konsantrasyon artrmak iin uygulanr. Her ne kadar aromate-
rapi olarak tanmlanmamsa da Arap, Acem ve Osmanl hekimleri ksaca slam dn-
yas gl uucu yandan nemli lde yararlanmtr. Deri endikasyonlarnda, her
trl (kuru, problemli ve alerjik ciltlerde, egzama, yeni doku oluumu ve yaralarn
kapanmasn gerektiren durumlarda) ok kullanlmtr. Gnmzde de glsuyu ve
glya ile yaplan mikrobiyolojik almalar (Candida albicans, Staphylococcus aure-
us gibi) baarl sonular vermitir.
64
Aromaterapi ile sadece Avrupada deil, zengin bir foraya sahip lkemizde de n-
mzdeki yllarda hekim ve eczaclarn daha ok ilgilenecei ve kullanaca ngr-
s yanl olmayacaktr.
65
Alzheimer Hastalnn Tedavisinde Bitki Kkenli lalar

Kanserde Bitkilerle Tedavide rnek Uygulamalar

Tbbi Bitki Aratrmalarnda Kaynak Olarak Eski Tp: Kokulu Gl rnei
67
ALZHEIMER HASTALIININ TEDAVSNDE
BTK KKENL LALAR
Gazi niversitesi Eczaclk Fakltesi
Alzheimer hastal (AH) zellikle yallarda insidans daha fazla olan, beyin ve zihin
fonksiyonlarnda bozulma yannda davransal anormalliklerin de grld prog-
resif bir nrodejeneratif hastalktr. Halk arasnda bunama olarak bilinen deman-
sn en yaygn tipi olan AH, zellikle gelimi lkelerde mrn uzamasyla artan yal
nfusla nemli bir salk problemi haline gelmektedir. Sosyal ve ekonomik boyutla-
ryla da sorun olan hastalk kesin tedavisi bulunmadndan dnyada lm sebepleri
arasnda 4. sraya ykselmitir. Tedavisinin bulunamamasnda patogenezinin tam ay-
dnlatlamamasnn da pay vardr. Ancak hastaln mekanizmasnda beta-amiloit
plak formasyonu ve kolinerjik hipotezin yer ald kabul edilmektedir. Alzhei-
mer hastalarnn beyninde sinir iletimini salayan nrotransmiter asetilkolin mik-
tar normalden daha az olduundan, asetilkolini hidroliz eden enzim asetilkolineste-
razn inhibe edilmesiyle asetilkolin miktarnn istenilen seviyede kalmasn salayan
etkili bir ila grubu asetilkolinesteraz inhibitrleri ortaya kmtr. Sentetik ve bit-
kisel kkenli asetilkolinesteraz inhibitrleri bulunmaktadr. Piyasaya ilk kan bitki-
sel kkenli inhibitr fizostigmin son kan galantamindir. Yaknda ila olarak piyasa-
ya sunulaca dnlen bitkisel kaynakl bir dier bileik huperzin Adr. AHnn te-
davisinde kullanlan Ginkgo biloba L.de (Mabet aac) asetilkolinesteraz enzim inhi-
bitrlerinden farkl mekanizmalarla etki eden baka bir bitkisel ilatr. Mental ve fi-
ziksel performans artrmak amacyla kullanlan Panax ginseng L.de (Kore ginsengi)
in geleneksel tbbndan modern tbba kazandrlm nemli bitkisel ilalardandr.
Fizostigmin
AHnda asetilkolinesteraz inhibitrlerinin klinik uygulamasna, 1980lerin banda
oral ve intravenz olarak fizostigmin (ezerin) kullanlmasyla balanmtr. Bu grup-
taki ilalar iinde ilk bulunan fizostigmin, Physostigma venenosum Balf. (Kalabar bak-
las) (Fabaceae) bitkisinden izole edilen bir alkaloitir. Fizostigmin daha sonra sen-
tezi yaplan asetilkolinesteraz inhibitr aktiviteye sahip rivastigmin etken maddesi-
ne model tekil etmitir.
68
Galantamin
AHnn tedavisinde yeni kullanlmaya balanan Galanthus nivalis L. (Kardelen)
(Amaryllidaceae) bitkisinden izole edilen bir alkaloit olan galantamin geri dnm-
l bir asetilkolinesteraz inhibitrdr ve nikotinik asetilkolin reseptrlerini de mo-
dle etme zellii vardr. Galantaminin dozunu yava yava ykselterek en ok g-
rlen yan etkisi bulant azaltlabilir. Galantaminin karacier zerine toksisitesinin
olmad gsterilmitir. Galantamin hidrobromr tuzu halinde Avusturya, ABD ve
Avrupada klinik uygulamaya girmitir.
Huperzin A
Doal kaynaklar, zellikle bitkiler zerinde yaplan aratrmalarla kefedilen ve ase-
tilkolinesteraz inhibitr aktivite gsteren bileikler iinde gnmzde en nemlisi
huperzin Adr. Huperzin A [(5R, 9R, 11E)-5-amino-11-etilidin-5,6,9,10-tetrahidro-
7-metil-5,9-metanosikloocta-[b]-piridin-2(1H)-on], ilk defa 1986 ylnda Shanghai
Materia Medica Enstits aratrmaclarnca geleneksel in tbbnda Qing Ceng
Ta adyla bilinen ve yzyllardr izofreni, unutkanlk ve hafza kayb tedavisinde
kullanlan Lycopodium serratum Tunb. (syn. Huperzia serrata (Tunb.) Trev) (Lyco-
podiaceae) bitkisinden izole edilen bir alkaloitir. Alkaloit ierii zengin olan Lycopo-
dium trlerinden, huperzin A-P serisi alkaloitler de dahil, yzden fazla alkaloit izo-
le edilmi, sadece huperzin A ve Bde yksek oranda asetilkolinesteraz inhibitr ak-
tivite tespit edilmitir.
Huperzin Ann aktivitesi, fizostigmin, galantamin, donepezil ve takrin kyaslanacak
kadar yksek olup; gerek fare, san, civciv, tavan, kpek ve maymun gibi hayvanla-
rn kullanld gerekse eitli in vitro veya ex vivo deneylerde hem asetilkolinesteraz
inhibisyonu yaparak, hem de beta-amiloit plaklarn indkledii oksidatif hcre ha-
sarn engelleyici bir mekanizmayla etkili olduu gsterilmitir. Total sentezi tamam-
lanm, inde faz-III aamasnda denenmekte olan Huperzin Ann yakn gelecekte
AHnn tedavisinde piyasaya sunulmas muhtemeldir. ABDde gda destei olarak pi-
yasada bulunmaktadr.
Ginkgo biloba
Asetilkolinesteraz inhibisyonu dnda mekanizmalarla etki eden ekstrelerden en
nemlisi Ginkgo biloba L.dr. Bitkinin EGb 761 olarak kodlanan standardize eks-
tresi AH tedavisinde kullanlmaktadr. Ekstrenin merkezi sinir sistemindeki etki me-
kanizmas tam anlalamamtr, bitkinin bileiminde bulunan favonoitler, terpeno-
itler (ginkgolitler, bilobalitler) ve organik asitlerin sinerjik etkileimiyle meydana ge-
69
len antioksidan zelliklerine bal olduu dnlmektedir. Bu bileikler, AHnda
tespit edilen ar lipit peroksidasyonu ve hcre hasarna sebep olan serbest radikal-
lere kar farkl derecelerde aktivite gstermektedirler. Avrupa ve ABDde deiik n-
rolojik hastalklarn tedavisinde olumlu sonular veren EGb 761in demansta da ha-
fza glendirici etkisi plasebo kontroll, if krl, randomize almalarla kantlan-
mtr.
Panax ginseng
Panax ginseng L.nin hafza glendirici etkisi zerinde yaplan dier almalarda da,
skopolamin-indkl hafza kayb deney modeli uygulanarak, etkiden sorumlu bile-
iklerin poliasetilenik alkoller ve bunlarn linolatlar olduu bulunmutur. Baka bir
almada ise, Panax ginsengten izole edilen ginsenozit Rb1 ve Rg1in de ayn deney
modelinde aktif olduu tespit edilmitir.
Ginkgo biloba L. (GK 501) ve Panax ginseng L. (G115)in standardize ekstrelerinin
kombinasyonunu tayan kapsller, 14 hafa sren, paralel gruplu, plasebo kontroll
bir alma ile 256 orta yal gnll zerinde denenmi ve hafzay glendirici yn-
de kuvvetli aktivite saptanmtr.
Salvia trleri
lkemizde doksann zerinde Salvia (Adaay) tr olup %50si endemiktir. Salvia
oficinalis L.nin (Tbbi adaay) Avrupa halk tbbnda hafza zayfna kar kulla-
nld kaydedilmi, bilimsel almalarda bitkinin uucu yanda bulunan mono-
terpenler 1,8-sineol ile alfa-pinenin sinerjik etkilemesinin asetilkolinesteraz enzi-
mi zerinde gl inhibisyonu saptanmtr. Bu almadan ilhamla, lkemizde yeti-
en Salvia trlerinin kolinesteraz ve antioksidan aktivitelerinin tespitine ynelik kap-
saml tarama almalarmzda, incelenen yetmiten fazla Salvia trleri arasnda Sal-
via futicosa Mill. (syn. Salvia triloba L.f.) ne km, ileri fraksiyonlama almala-
r da gerekletirilmitir. Henz Salvia trlerinin AH tedavisinde kullanlabilecek bir
preparat bulunmamasna ramen, AH iin mit verici bir fitofarmakoteraptik ola-
ca dnlmektedir.
Farkl corafya ve iklim tiplerine sahip lkemizin zengin foras tbbi bitkiler asn-
dan da nemli potansiyeldir. Gnmzn ciddi salk sorunlarndan AHnn tedavi-
sinde, en etkili ila grubu olarak asetilkolinesteraz inhibitrlerinden yararlanlmak-
tadr. Dolaysyla bitkisel kkenli galantamin gibi saf bileikler ve Gingko biloba L.
ve Panax ginseng L.den hareketle elde edilen standardize ekstreler hastaln tedavi-
70
sinde nemli seeneklerdir. in geleneksel tbbnda unutkanlk tedavisinde kullan-
lan Huperzia serrata (Tunb.) Trevden izole edilen bir alkaloit olup potent asetilko-
linesteraz enzim inhibitr etkisi ispat edilen huperzin A da, bitki aratrmalarnn
neminin gstergesidir. Kesin zm bulunamayan AH tedavisinde kullanlabilecek
bileiklerin kefinde bitkisel kaynak aratrmalar gelecekte de nemli yer tutacaktr.
Kaynaklar
Adams, R.L., Craig, P.L., Parsons, O.A.: Neuropsychology of Dementia, Neurolog. Clin., 1984, 4(2),
387-405.
Ayer, W.A.: Te Lycopodium Alkaloids, Nat. Prod. Rep., 1991, 8, 455-463.
Bores, G.M., Huger, F.P., Petko, W.: Pharmacological Evaluation of Novel Alzheimers Disease Tera-
peutics: Acetylcholinesterase Inhibitors Related to Galanthamine, J. Pharmacol. Exp. Ter., 1996, 277,
728-738.
Cummings, J.L.: Dementia: A Clinical Approach, Buterworth-Heinemann Press, Boston (1992).
De Feudis, F.G.: Gingko biloba Extract (EGb 761): Pharmacological Activities and Clinical Applicati-
ons, Editions Scientifiques Elsevier, pp. 7-146, Paris (1991).
Hoferberth, B.: Te Eficacy of EGb 761 in Patients with Senile Dementia of the Alzheimer Type, A
Double-Blind, Placebo-Controlled Study on Diferent Levels of Investigation, Hum. Psychopharma-
col., 1994, 9, 215-222.
Kanowski, S., Herrmann, W.M., Stephan, K., Wierich, W., Hrr, R.: Proof of Eficacy of the Ginkgo bi-
loba Special Extract EGb 761 in Outpatients Sufering from Mild to Moderate Primary Degenerati-
ve Dementia of the Alzheimer Type or Multi-Infarct Dementia, Pharmacopsychiatry, 1996, 29, 47-56.
Kleijnen, J., Knipschild, P.: Ginkgo biloba for Cerebral Insuficiency, Br. J. Clin. Pharmacol., 1992, 34,
352-358.
Le Bars, P.L., Katz, M.M., Berman, N., Itil, T., Feedman, A.M., Schatzberg, A.F. For the North Ameri-
can EGb Study Group: A Placebo-Controlled, Double-Blind, Randomized Trial of an Extract of Ging-
ko biloba for Dementia, JAMA, 1997, 278, 1327-1332.
Liu, J.S., Zhu, Y.L., Yu, C.M., Zhou, Y.Z., Han, Y.Y., Wu, F.W., Qi, B.F.: Te Structures of Huperzine A
and B
1
, Two New Alkaloids Exhibiting Marked Anticholinesterase Activity, Can. J. Chem., 1986, 64,
837-839.
Orhan, ., Aslan, M.: Appraisal of Scopolamine-Induced Antiamnesic Efect in Mice and in vitro Antia-
cetylcholinesterase and Antioxidant Activities of Some Traditionally Used Labiateae plants. J. Ethnop-
harmacol., 2009, 122, 327-332.
Orhan, ., Kartal, M., Naz, Q., Ylmaz, G., Kan, Y., Konuklugil, B., ener, B., Choudhary, M.I.: Antio-
xidant and Anticholinesterase Evaluation of Selected Turkish Salvia species, Food Chem., 2007, 103,
1247-1254.
Oyama, Y., Fuchs, P.A., Katayama, N., Noda, K.: Myrcetin and Quercetin, the Flavonoid Constituents
of Gingko biloba Extract, Greatly Reduce Oxidative Metabolism in Both Resting and Ca
2+
-Loaded Bra-
in Neurons, Brain Res., 1994, 635, 125-129.
Packer, L., Haramaki, N., Kawabata, T.: Gingko biloba Extract (EGb 761) in Efect of Gingko Bilo-
ba Extract (Egb 761) On Aging And Age-Related Disorders (Christen, Y., Courtois, Y., Droy-Lefaix,
71
M.T., Eds.), Editions Scientifiques Elsevier, Pp. 23-47, Paris (1995).
Patocka, J.: Huperzine-A, An Interesting Anticholinesterase Compound from the Chinese Herbal Me-
dicine, Acta Medica, 1998, 41, 155-157.
Perry, E.K., Perry, R.H., Tomlinson, B.E.: Changes in Brain Cholinesterases in Senile Dementia of Alz-
heimer Type, Neuropath. Appl. Neurobiol., 1978, 4, 273-277.
Pilotaz, F., Masson, P.: Huperzine A: An Acetylcholinesterase Inhibitor with High Pharmacological Po-
tential, Ann. Pharmaceut. Francaises, 1999, 57, 363-373.
Qian, B.C., Wang, M., Zhou, Z.F., Chen, K., Zhou, R.R., Chen, G.S.: Pharmacokinetics of Tablet Hu-
perzine A in Six Volunteers, Acta Pharmacol. Sin., 1995, 16, 396-398.
Raskind, M.A., Peskind, E.R., Wessel, T., Yuan, W. and the Galantamine USA-1 Study Group: A Ran-
domized, Placebo-Controlled Trial with A 6-Month Extension, Neurology, 2000, 54, 2261-2268.
Rudakewich, M., Ba, F., Benishin, C.G.: Neurotrophic and Neuroprotective Actions of Ginsenosides
Rb1 and Rg1, Planta Med., 2001, 67, 533-537.
Schneider, L.S.: Treatment of Alzheimers disease with Cholinesterase Inhibitors, Clin. Geriatr. Med.,
2001, 17, 337-339.
Scholey, A.B., Kennedy, D.O.: Acute, Dose-Dependent Cognitive Efects of Gingko biloba, Panax gin-
seng and Teir Combination in Healthy Young Volunteers: Diferential Interactions with Cognitive De-
mand, Human Psychopharmacol. Clin. Exp., 2002, 17, 35-44.
enol, F.S., Orhan, ., Celep, F., Kahraman, A., Doan, M., Yilmaz, G., ener, B.: Survey of Fify-Five Tur-
kish Salvia Taxa for Teir Acetylcholinesterase and Antioxidant Activities, Food Chem., 2010, 120, 34-43.
Tang, X.C., Han, Y.F.: Pharmacological Profile of Huperzine A, A Novel Acetylcholinesterase Inhibitor
From Chinese Herb, CNS Drug Reviews, 1999, 5, 281-300.
Tariot, P.N., Solomon, P.R., Morris, J.C., Kershaw, P., Lilienfeld, S., Ding, C. and the Galantamine USA-
10 Study Group: A 5-Month, Randomized, Placebo-Controlled Trial of Galanthamine in AD, Neuro-
logy, 2000, 54, 2269-2275.
Tatli, ..: 5000 Yllk Faz4: Ginkgo biloba, Modern Fitofarmakoterapi ve Doal Farmastikler, 2010, 2,
34-46.
Tal, L., Fuld, P.A., Masur, D.M., Sharpless, N.S.: Oral Physostigmine and Lecithin Improve Memory
in Alzheimer Disease, Ann. Neurol., 1983, 13, 491-496.
Tomsen, T., Kewitz, H.: Selective Inhibition of Human Acetylcholinesterase by Galanthamine in vitro
and in vivo, Life Sci., 1990, 46, 1553-1558.
Wang, H., Tang, X.C.: Anticholinesterase Efects of Huperzine A, E2020 and Tacrine in Rats, Acta
Pharmacol. Sin., 1998, 19, 27-30.
Wesnes, K.A., Ward, T., Mcginty, A., Petrini, O.: Te Memory Enhancing Efects of A Gingko biloba/
Panax ginseng Combination in Healthy Middle-Aged Volunteers, Psychopharmacol., 2000, 152, 353-
361.Xu, S.S., Cai, Z.Y., Qu, Z.W., Yang, R.M., Cai, Y.L., Wang, G.Q., Su, X.Q., Zhong, X.S., Cheng, R.Y.,
Xu, W.A., Li, J.X., Feng, B.: Huperzine A in Capsules and Tablets for Treating Patients with Alzheimer
Disease, Acta Pharmacol. Sin., 1999, 20, 486-490.
Yamazaki, M., Hirakura, K., Miyaichi, Y., Imakura, K., Kita, M., Chiba, K., Mohri, T.: Efect of Polya-
cetylenes on the Neurotic Outgrowth of Neuronal Culture Cells and Scopolamine-Induced Memory
Impairment in Mice, Biol. Pharm. Bull., 2001, 24, 1434-1436.
73
KNSERDE BTKLERLE TEDAVDE
RNEK UYGULAMALAR
Ege niversitesi Tp Fakltesi
Hastalklar Anabilim Dal
Gnmzn en nemli salk sorunlarndan biri olan kanserden her yl milyonlar-
ca insan lmektedir. Kark ve dinamik olan kanserleme sreci youn olarak ara-
trlmaktadr. la tedavilerine diren gelitirebilen ve baklk sisteminden kaa-
bilen kanser hcreleri ayrca birok faktr salglayarak beslenmelerini ve kontrolsz
oalabilmelerini salarlar. Bu da tedavilerin nihai hedefine ulamasn engelleyebil-
mektedir.
Kanser tedavisinde birok kemoterapi ilac veya molekler hedefere ynelik geli-
tirilmi ilalar kullanlmaktadr. Bu ilalar henz beklenilen oranda tedaviye cevap
vermemektedir. Bu nedenle geleneksel tedavilerde kullanlan bitkisel veya dier do-
al kaynakl rnlerin bilimsel tedavilerin yannda kullanl hakknda youn ola-
rak aratrlmaktadr. Dnyada genel olarak tbbn alternatifinin olmad kabul edi-
lir. Akln ve bilimin gsterdii tek tp vardr. Bilimsel olarak etkinlii ve gvenilirli-
i kantlanm geleneksel tp yntemleri, bilimsel tp yntemleri ile birlikte kulla-
nlmaktadr. Gnmzde en aklc yaklam olan bu birliktelie ntegratif Tp den-
mektedir.
Youn aratrmalar neticesinde eitli bitkisel, mineral ve vitaminleri ieren besinsel
destek tedavilerinin fizyolojik etkileri daha iyi tanmlanmtr. Ayrca kanser hcrele-
rinin giderek biyolojik yapsnn daha iyi anlalmasnn, destekleyici baz rnlerin,
ilalarn kansere kar etkinliini artrabilecei dnlmektedir. Kark ve dinamik
yapl olan kanserin tedavi srecinde farkl etki mekanizmalarna sahip kemoterapi
ilalar birlikte kullanlmaktadr. Yeni gelitiren Akll lalarda eski ilalarla birlikte
kullanlmaktadr. Doal rnlerin kemoterapiyle birlikte kullanlmasnn tedavi ba-
arsn artrabilecei eitli almalarda gsterilmitir:
D vitamini (prostat kanserinde kullanlan kemoterapi ile; kemoterapi ila sn-
fndan olan Docetaxel Taxus baccata L.den (Adi porsuk aac) extraksiyon
yntemiyle elde edilir).
74
Melatonin (eitli kanserlerde)
Mantar preparatlar (akcier kanseri tedavisinde)
Omega-3 ierii zengin gdalarn artrm (balk, tam tahl)
Balk ya veya keten tohumu ya kullanm
Araidonik asit ieren rnler azaltm (et ve st)

Kanser, sreen enfamasyona neden olur, enfamatuar sre kanserin daha da hz-
lanmasn salar. Bu nedenle enfamasyonu azaltan integratif yaklamlara ihtiya du-
yulmaktadr. Aadaki nlemler veya destekler bu yaklam dahilinde saylabilir:
Antioksidan ve favonoid ieren gdalarn daha fazla tketimi (meyve ve sebze-
ler)
ltihap azaltc baharatlarn kullanm (zencefil, zerdeal)
Toksik piirme yntemlerini kullanmama (kzartma, ileme tabi tutma vb.)
Zerdeal ve Boswellia serrata Roxb. ex Colebr. kullanm
Antioksidanlarn kullanm (C vitamini, zm ekirdei, yeil ay )
Meyankk kullanm
Resveratrol, curcumin, EGCG, zencefil, rsolik asit ve ginseng kullanm
Bununla beraber yan etkileri olabilen doal rnlerin tbbi ilalarn etki ve yan etki-
lerini deitirebilmeleri nedeniyle hastalar bu konuda bilgili bir onkoloji hekimince
ynlendirilmelidir.
Kanser 2-3 mm apna ulatktan sonra beliren anjiyojenezis denilen damarlanma
sreci tedavi hedeferinden biridir. Anjiyojenezisi engelleyen gelitirilen yeni ilalar
kullanlmaya balanmtr. Bununla birlikte hastalarn ounda maliyet ve ruhsat gibi
nedenlerle bu ilalar kullanlamamaktadr. Bu konuda kullanlabilecek baz destekle-
yici rnleri yle zetleyebiliriz:
Resveratrol
Kalp-damar hastalklarnda koruyucu olup birok kanser hcresini de ldr-
mektedir.
Kanserin damarlanmasn engeller.
Kemoterapi ilalarnn kanser hcrelerini ldrc etkisini artrr.
Radyoterapinin etkisini artrp yan etkisini azaltr.
Oral biyoyararlanm dktr.
75
Zerdeal (curcumin)
Oral emilimi iyi deildir.
eitli kanser hcrelerini ldrr.
NFKB ve telomeraz (lmszlk) enzimini basklar.
Paclitaxel in meme, gemcitabin in pankreas kanseri hcrelerini ldrc etki-
sini artrr.
rinotekan, siklofosfamid ve doksorubisin in etkisini azaltr.
ay kateinleri (EGCG)
la direncini geriye evirebilir.
ok eitli kanser hcresini ldrr.
Yeil ay ve zm ekstraktlarnn birlikte kullanlmas kansere kar daha etkili-
dir.
Luteolin (maydanoz, karabiber, zeytinya)
Apigenin (elma, fasulye, brokoli, zm, baharat, maydanoz, domates, ay ve arap)
Genistein (soya rnleri)
Kanserin byme sinyalizasyonunu bozmaktadr.
Genistein ile kombine edilmi polisakkarit (GCP) zellikle prostat kanserinde
kullanlmaktadr.
Prostat kanseri tedavisinde kullanlan ilalarn (antiandrojen ve taksanlarn) et-
kisini artrr.
Ginseng (panax ginseng, korean ginseng)
Kanserin damarlanmasn engeller.
la direncini engellemektedir.
Tmr hcrelerinin tannmasn artrr.
eitli kanser hcrelerini ldrmektedir.
Docetaxel, gemcitabin, mitomisin, tamoksifen gibi ilalarn etkisini artrmak-
tadr.
1455 hastalk almada meme kanserli hastalarda sonular iyiletirmektedir.
Polisakkaropeptidler (yenilebilir mantarlar)
Kanser damarlanmasnn engellenmesi
Baklk sisteminin dzenlenmesi
76
Astragalus cisplatin alan akcier kanserli hastalarda tedavi sonularn iyileti-
riyor.
Beta glukan, mide ve kaln barsak kanserli hastalarda kemoterapi sonularn iyi-
letiriyor
Kanser hastalarnn nemli bir ksmnda baklk sistemi bozuktur.
eitli almalarla tedavinin baklk sistemi iyi hastalarda bozuk hastalara gre
daha baarl olduu gsterilmitir. Bu konuda destekleyici yaklamlar:
Doal ldrc Hcrelerin Uyarlmas
Yeterli selenyum alm (200-400 g/gn)
Beta karoten
inko
Mantar polisakkaritleri
Mantar polisakkaritleri
Jinekolojik kanserlerde Agaricus mantar verilen hastalarda kemoterapi yan et-
kileri daha az grlmtr.
Probiyotik destekler de polisakkarit yaplar ile baklk sistemini uyarmakta-
dr.
Probiyotik st rnlerinden ziyade liyofilize toz formlar tercih edilebilir (IGF-
1).
Hcrelerin enerji retim kayna mitokondri denilen organeldir. Mitokondrinin
ilalarla etkinliinin bozulmas, bylece kanser hcresinin enerji kaynann devre
d braklmasna allmaktadr. Henz yeterli etkinlie sahip ila gelitirilememi-
tir. Laboratuar almalarnda baz bitkisel rnlerin mitokondri hasarna neden ola-
rak kanser hcrelerini ldrd gsterilmitir. Byle bir yaklam daha gvenli ola-
bilir. Sarmsak (diallil slfid), pul biber (kapsaisin), domates (likopen), sar-turuncu
sebzeler (beta karoten), zerdeal (curcumin), rek otu (timokuinon) ve Coptis chi-
nensis (berberin) gibi maddeler mitokondri hasar ile kanser hcrelerini ldren bit-
kisel rnlerdir.
Kanser hcreleri, normal hcrelerden farkl olarak, anormal oalabilir ve kendi o-
almasn uyarabilir. Bu kontrolsz oalmay aada belirtilen baz bitkisel rnler
engelleyebilmektedir: Genistein (soya) ve curcumin (zerdeal) , en ok siyah zm-
de olan resveratrol, sar ve beyaz renkteki sebze ve meyve kabuklarnda bulunan ku-
77
ersetin, hint fesleeni ve biberiyedeki carnosol ve ursolik asit, E vitamini, yeil ay,
resveratrol, Ganoderma lucidum (reishi mantar) ve meyankk.
Vaka 1. Glioblastom
55 yanda kadn hasta
2 aydr sren ba ars yaknmas
Tetkiklerinde 5-6 cm beyin dokusuna yaylm tmral kitle
Eyll 2009da ameliyatla bir ksm karlyor
Tan glioblastom
Beklenen yaam sresi 3-5 ay
Beyin tmrlerinde damarlanmann engellenmesi ile baarl sonular elde edi-
lebiliyor
la direncinin sk olmas nedeni ile direncin azaltlmasna ynelik yaklamlar
nem kazanyor
Laboratuar-hayvan almalarnda beyin tmr hcrelerini ldren bitkisel
rnler bulunmaktadr
Hastaya Temozolamid isimli kemoterapi ve radyoterapi baland
Radyoterapi bitiminde kemoterapi ile birlikte seilmi doal destek rnleri
baland
Kullanlan bitkisel destek rnleri: Yeil ay, Angelica sinensis (Oliv.)Diels. (in
melekotu), Panax ginseng L.(Kore ginsengi), zm ekirdei ekstrakt, Sar
kantaron (ila etkileimine dikkat), Pelin otu
Son durum (02.06.2010): Hasta 9. Ayda, yaam kalitesi ve genel durumu iyi
Radyolojik olarak kanseri kontrol altnda
Hafif baars dnda belirgin yaknmas yok
Vaka 2. Pankreas kanseri
Pankreas kanseri en saldrgan kanserlerden olup erken tan konsa bile hastalarn
ou 1.5 yl iinde kaybedilmektedir
leri evre pankreas kanserinde ise sonular daha ktdr
leri evre pankreas kanseri tedavisinde en sk gemsitabin kullanlr
Akll ilalar snrl yarar salar ve pahaldr
52 yanda erkek hasta
Karn ars, itahszlk, kilo kayb
Pankreas kuyruk blmnde kitle
Biyopsi: pankreas adenokanseri
Tetkiklerinde karaciere yaylm saptanyor
78
leri evre (IV)
Kemoterapi baland
Hastaya verilen bitkisel destekler: Burdock (Dulavratotu), Calendula oficinalis
L. (Aynsafa), rekotu, Omega-3, Gingko biloba L.(Mabet aac), zm ekir-
dei ekstrakt, Yeil ay ekstrakt, Zencefil
Vaka 3. Meme kanseri
35 yanda kadn hasta
Meme kanseri tansyla ameliyat olmu
Hormon reseptrleri pozitif
Baka organa yaylm yok
Operasyon sonras kemoterapi ve radyoterapi ald
Diilik hormonu strojenin etkisini engelleyen Tamoksifen isimli ilac kullan-
yor
Hastaya verilen bitkisel destekler: Beta glucan, Koenzim Q10, B vitamin komp-
leks
Az rn: erken evre meme kanserinde desteklere dikkat
Kaynaklar
Aggarwal BB, Biochem Pharmac 2006.
Cui Y, Am J Epidemiol, 2006.
Khan G, Expert Opin Investig Drugs 2009.
Kwon KB, J Bioenerg Biomembr 2007.
Lauthier F ve ark, Anticancer Drugs 2000.
McCulloch M, J Clin Oncol 2006.
Menendez JA ve ark, Ann Oncol 2005.
Sagar SM ve ark, Current Oncology 2005.
Smith PC, ve ark J Periodontal Res 2004.
Yuvaraj S, Breast Cancer Res Treat 2009.
79
TIBB BTK ARTIRMALARINDA KYNAK OLARK
ESK TIP: KOKULU GL RNE
stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi
Tp Tarihi ve Etik Anabilim Dal
Eski Tptan Bugne
Eski Tp dendiinde ilk alardan bugne kadar geen geni zaman diliminde her
corafyada insanln hastalklara kar verdii mcadele akla gelmelidir. Tp tarihi
eski tp ve aamalarn btn olarak ele alr. Tbbn geirdii devirler ve kullanlan te-
daviler hakknda bilgimiz bulunuyor. Binlerce yl nce kullanlan tp kitaplar okuna-
biliyor, ilave bilgiler veya tedavideki deiiklikler rahata izlenebiliyor. Bu byk se-
rvenin bugn neresindeyiz? Tp eitiminde tp tarihi dersi bugnk tbb daha iyi
anlayarak tbbn geleceini ekillendirmeyi amalar.
Bugnk tbba her eyi zen yegne tp diye bakan bir hekim ksa srede yanla-
bilir. Tp dinamik, srekli yenilenen bir bilimdir, zemedii sorunlara yeni zm-
ler arar. Son yllarda kimyasal tbbn kmazlar baklar tabiata dndrmtr. la
firmalar bitkiler ve hayvanlar zerinde byk aratrma projeleri yapyor; zellikle
primitif, kltrlerin, bozulmam halklarn kullandklar bitkisel ilalar aratrlyor,
bugnk tbba katlmaya allyor. Herkes nedense Eski Tp gibi byk bir hazi-
neyi gz ard ediyor.
Gnmz tbb,150 yl nce balam, kimya, fizik ve matematii ne alan, grmedi-
i, tanmad ve lmedii bilgiyi dikkate almayan bir ekoln devamdr. Etkili ila-
larn kimyasnn (en basit ekliyle) kefedilip kimyasal olarak retilme baars sade-
ce retilen ilacn etken olarak kabulne gtrd. Bugn bu lme ve sentez yapma-
da ok mesafe kat edildiyse de tedavide istenilen yere gelinemedi. Bu nedenle ara-
trmalar hzla devam ediyor.
Eski Tp, binlerce ylda olumu, yzlerce yl kullanlm etkili ilalar ve tedavileri
yazl kaynaklarla insanlk hizmetine sunmaktadr. Osmanl Tbb da bu bilgileri tec-
rbe etmi ve katk salamtr. Bu byk bilgi birikimi tp aratrclarnn ilgisini
bekliyor. Eski tp kitaplarnn bugnk dile evrilmesi ve terminolojisinin, kavramla-
rnn anlalmas ve aktarlmas iki byk sorundur. Bu kitaplarn dilini bilen ok de-
80
erli dilciler, evrilen kitapta yazlanlar aklayabilecek, kavranmasna yardmc ola-
cak tp tarihileri var. Bu, aratrclar bu bilgi birikimiyle ilgilenmeye balarlar, bu iki
sorun zlrse tbbn ok ey kazanacan dnyorum.
Eski tbbn kulland birok bitki 21. yzylda Salkl yaam trendi iinde tann-
maya baland. Destekleyici Tp birok bitkiyi kullanyor. Bu bitkileri Osmanl
Tbbnda tanmaya alrken, bildiim tbbi bitkilerin yannda, kokulu gl de gr-
dmde hi nem vermemitim. Zamanla kokulu gl daha sk fark eder oldum,
bilgi toplayarak kokulu gln ciddi bir ila olduunu anladm.
Kokulu Gl rnei
Glle ilgili almalarm aslnda asistanlm dneminde,1988 ylnda ilk aratr-
mamla balamt. Glhane askeri tp okulunu incelerken Glhane denme nede-
nini aratrm ama tam karln renememitim. Gllerin damtlp glsuyu ve
ya elde edilen yere glhane dendiini, askeri tp okulunun kurulduu yerin Top-
kap Saraynn glhanesi olduunu ok sonra rendim. almalarm birok yn-
den beni gle gtryordu. Bulduum belgelerle Edirnedeki glcl renmi,
Edirneli dostlarmla paylamtm. Zamanla tbbi bitkiler hakknda yazdm maka-
lelerde gl de yer almaya balad ve 2006 ylnda ayr bir makale olarak Osmanl
Tbbnda Gl yaynland. Bu yaz zerine Ispartada gl reticisi Glbirlik bu bilgi-
leri kitap haline getirmemi istedi. Gl, Glsuyu, Tarihte, Tedavide ve Gelenekteki
Yeri balkl kitap 2007de yaynland. Gln Eski Tpta ila olarak yeri ve bugnk
tp aratrmalarna gre etkisi konusundaki almalar bylece balad.
Gl lat
Gln ila olarak etkisi ok geni bir yelpazeye sahiptir. En nemlileri, ferahlama ve
hafza kuvvetlendirmede gl kokusunun, mide ve karacier hastalklarnda gl ma-
cununun, deri hastalklarnda gl yann etkileridir. Bu ok nemli etkilerden yarar-
lanabilmek iin senede sadece iki ay aan gln ilenmesi gerekir. Eski Tpta hekim-
ler bunu, taze gllerin damtlmas ile elde etikleri glsuyu veya glya, taze glle-
rin eker veya balla muamelesiyle retilen gl macunlar, taze gllerin zeytinya ve
susamya iinde bekletilmesi ile hazrlanan gl iksiri de denen yalar eklinde ile-
yerek baarmlardr.
Bilgilerin Toplanmas
M.S. 1. yzylda yaam Dioscoridesin Materia Medicasndan gln tedavideki
yeri incelenmeye balanabilir. Bu tp kitabnda, gl zeytinya ve arap iinde bek-
81
leterek ila hazrlandndan veya kurutulmu gllerden kokulu toplar yaparak g-
zel kokusundan faydalanldndan bahsedilir. 9. yzylda yaayan byk hekim Al-
Kindnin Akrabadin kitabnda yer alan tedavide kullanlan formllerin iinde gl,
zellikle mide arlar, lserler, karacier hastalklar, aryan boaz ve az hastalk-
larnda hazrlanan ilalarn en nemli maddesidir. Ayrca gl yan yanklar, lser
yaralar ve hemoroit merhemlerinin terkibinde kullanr.
9. yzylda yaam bir baka hekim Dnaverdir. Kitabnn Gl btn aalarn nu-
rudur, btn ieklerin ahdr diye balad blmnde krmz, beyaz glleri ta-
ntr, Arabistanda bahelerde ve dalarda gle sk rastlandn yazar. Tedavide de
glsuyunun ferahlatc etkisini kullanr, serinletici niteliinden dolay atelenmeler-
de gl suyunu, bataki hastalklarda gl yann baa srlmesini tavsiye eder; Bun-
lar ban ateini alr teskin eder diye syler.
bn-i Sna 11. yzylda yaam, yazd kitaplarla dou ve batda tbb yzlerce yl et-
kilemi olan bn-i Sna ncelikle glsuyu ve glya kokusunun etkisi hakknda Ho
kokusundan dolay ruha hitap eder der Onun rahatlatma etkisi vardr, baylmalar-
da ve hzl atan kalplerde ok yararldr diye yazar. Glsuyunun hem ruha hem de
akla olan etkisini vurgularken beynin alma ve alglama gcne faydal olduunu
da belirtir.
bnl-Baytrn El-Mfredt kitab, irvanl Mahmudun Kemliyesi, Gere-
deli shak B. Muratn Edviye-yi Mfredesi, Salih bin Nasrullahn Gayet-l Be-
yan Fi Tedbir-i Beden-il nsan, Cellddin Hzr (Hac Paa) Mntahab- ifs,
Tabb bn-i erf in Ydigr, Abdlvehhb bin Ysuf ibn-i Ahmed el-Mrdnnin
Kitbul-Mntehab ft-Tb, Muhammed bin Mahmd- irvnnin Mrid, E-
ref Bin Muhammedin Hazins-Sadt, adl tp kitaplar gln ila olarak kulla-
nmna geni yer veririler. Bu tp kitaplarnda yer alan etkileri ylece zetleyebiliriz.
Etkisi
Gl macunu, erbeti gibi ekerli ilalar mide ve karacieri koruyucu olarak tavsiye
edilir. Hazmszlklarda, sindirimi kolaylatrmak amacyla zellikle ziyafetlerden
sonra gl macunu yenilmesini iddetle tavsiye ederler. Karacier hastalklarnda gl
urubu iirilerek tedavide hekimler hemfikirdirler. Hamile ve lousa hanmlar iin
de gece yatarken bir kak gl macunu zellikle tavsiye edilir. Hafif mshil etkili olup,
bulantlarda rahatlatr.
82
Gln zeytinyanda bekletilmesi ile hazrlanan glya, gl iksiri dediimiz, ilalar
deri hastalklar iin kullanlyordu. Derideki kantlarda, ban, kabarck, hata uyuz
gibi hastalklarda bu yan srlmesinin ok etkili olduu, vcutaki ar, sz ilik-
ler, kabarcklar ve sivilceler zerine srlmesinin de bu hastalklar def etii yazlr.
Glsuyunun ele dklp koklanmasyla ferahlatc, rahatlatc ve serinletici etkisi
hemen fark edilirdi. Osmanl hekimlerine gre glsuyu, ruhsal ve duygusal yaplar
kuvvetlendirir, beyni ve akl glendirir, beden ve yaam kuvvetini artrr, heyecan-
dan oluan kalp atlarn dzenlerdi.
Ayrca ba arsn geirir, irenme, rme ve kusmay dindirir, gz kanlanmalar-
n ve arlarn geirir, dietlerini glendirir, sarholua ve onun verdii ba arsna
aredir. Bu sebeple hekimler glsuyunu reetelerinde ok kullanrlar.
Bilimsel Aratrmalar
Eski tpta etkili bir ila olan gln, bugnk tp aratrmalar iinde ila olarak kul-
lanm hakknda yazlm birka makaleye dikkat ekmek isterim: 2005 ylnda
Kanadada bir aratrma dergisinde yaynlanan alma (Biochem, Cell Biol. 83: 78
85, 2005) gl iei zeltisi ile fareler zerinde yaplmt. Bu zeltinin antioksi-
dan aktivitesini artrd, lipid peroksidasyonunu dzenledii ve bu sayede farelerin
yaama sresinin uzad gsterilmiti.
2007 ylnda Science dergisinde yaynlanan bir dier aratrma, Lbeck niversite-
si aratrmacs Bjrn Raschn almasyd. nsanlar zerinde gl kokusunun belle-
e etkisi konusunda Rasch ve ekibinin yapt almada, gl kokusu yardmyla be-
yindeki sreler daha yakndan incelenmi ve hatrlamaya olan etkisi gsterilmitir;
Manyetik rezonans grntlerinde de gl kokulu odada uyuyan deneklerin hipo-
kamps blgesinde daha yksek etkinlik saptanm olduu yazlyordu. Frat ni-
versitesi Tp Fakltesi Anatomi Anabilim Dalndan bir gurup aratrmac da, 2007
ylnda yaptklar bir deneysel almayla, gl ya aromasnn sanlarn renme
davranlar zerine etkisini aratrmlar, sonuta kokulu Isparta gl yann ren-
me ve hafza zerine faydal etkisini tespit etmilerdi.
Hindistanda Amala Nagar Kanser Aratrma Merkezinde yaplm, 2007 yln-
da Pharmaceutical Biology dergisinde Antioksidan, Hepatoprotective efects of
Rosa damascena balkl yaynlanm olan bir aratrmada, Rosa damascenann an-
tioksidan etkisi ve karaciere etkileriyle kanserde faydal olabileceinden sz edil-
mektedir.
83
Bizim Aratrmalarmz
2007 maysnda Glsuyu, Tarihte, Tedavide ve Gelenekteki Yeri adl kitabm k-
t ve 2007 hazirannda Cerrahpaa Tp Fakltesi Tbbi Biyoloji Anabilim Dal (Ge-
netik Bilim Dal) gln ok eski dnemlerden beri kadnlar tarafndan krk gideri-
ci olarak kullanlmasn aratrmay hedefedi. Kitabmda geen kullanm alan bilgisi
projeye kaynaklk eti. Projenin hareket noktas, 2005de (Biochem. Cell Biol. 83;78-
85) adl bilimsel dergide yaynlanan Rosa rugosann iek ekstrelerinin antioksidan
enzim aktivitesini artrd, lipit peroksidasyonunu dzeltici etkisi balkl aratrma
makalesiydi. Kanadada yaynlanan bu aratrmada Rosa rugosa kullanlyordu. Cer-
rahpaa ekibi bu metodu Rosa damescenaya uyguladlar. Kan hcreleri ile alld ve
Evaluation Of In Vitro Antioxidant Activity And Cytotoxicity Of Rosa damascena
Extract Using By Peripheral Blood Lymphocytes As Model System bal ile bu a-
lma Barselonada sunuldu. Bildiride kullanlan metot gsterildi. Gllerin kan hc-
relerinde bozulan dokular dzeltii ve genletirici etkisi olduu gsterildi.
DNA Hasarlarn Tedavi
Cerrahpaa Tp Fakltesi Tbbi Biyoloji Anabilim Dal Genetik Bilim Dalndan Prof.
Dr. Gnl Kangr ve Do. Dr. lhan Onaran bakanlndaki alma gurubunun
yapt almayla Oksidatif Stresin ndkledii Sitoksite ve DNA hasarlar zerine
Rose Damascenann Etkisi gsterilmiti. Bu etki ksaca yle zetleniyordu: Hc-
re metabolizmasnn ve evresel faktrlerin etkisiyle hcre ve dokular youn oksida-
tif stres altnda kalr, organizma strese kar eitli antioksidan sistemleriyle kar ko-
yar. Antioksidan savunma mekanizmalarnn yetersiz kald durumlarda hcrenin
ok eitli komponentleri hasarlanabilmekte, bunun sonucunda baz patolojiler or-
taya kabilmektedir. Antioksidan savunma mekanizmalarnn ilerleyen yala birlik-
te zayfad ve buna bal oksidatif stresin art gsterilmitir. Gl yapraklarnn
ekstresi bu hasar tedavide etkili idi.
Deri zerine Etkisi
2008 ylnda Cerrahpaa ekibi gl ekstresinin kan hcreleri zerine etkisini gsterdi-
ler. Bu almann arkasndan, 2009 ylnda, bu ekstrenin deri hcrelerine etkisi ara-
trlmaya baland. Oksidatif stresin etkilerinin grld organlardan biri de deriy-
di, gnmzde ok eitli kozmetik rnlerde deiik antioksidan bileikler kullan-
larak yalanma etkisiyle oluan derideki oksidatif hasarlarn nne geilmeye all-
maktayd. 2009 haziran aynda, fibroblast (deri) hcreleri zerine etkisi almalar-
na Sebat Glden alnan numunelerle baland. 2010 ocak aynda etkisinin bilimsel
olarak anlaml olduu tespit edildi.
84
Dier Aratrmalar
Sleyman Demirel niversitesinde kurulan GLARda, gl aratrmalar konu-
sunda yaplan aratrmalarda gl ieklerinden elde edilen ekstrenin antioksidan ve
anti-bakteriyel etkisi mikrobiyolojik olarak gsterilmitir.
Eski Tbbn Deeri
Bugnk bilimsel aratrmalarda Eski Tp kaynak olabilir mi? diye dnd-
mzde, bunun mmkn olabilecei hata ok faydal olabileceini dnyorum.
Yzlerce yln tecrbesiyle ekillenmi ve denenmi bu bilgiler yeni aratrmalara
yn izebilir.
Eski Tptan yararlanmak isteyen aratrmac bu bilgilere nereden ve nasl ulaabilir?
lk ok nemli nokta, yanl bilgilere yol amamak iin, eski tp metinlerinin ok iyi
dil bilen uzmanlarca okunmasnn gerekliliidir. kinci nemli nokta Eski Tbbn
hangi kitaplar kullanlmaldr? sorusudur. Klasik ve nemli hekimlerin yazd tp
kitaplarnn yan sra bu kitaplardan kopyalanm ve iyi anlalmad iin anlamlar-
n kaybetmi eski metinler de mevcutur. nc ve ok nemli bir baka nokta da,
bugnk dille okuduumuz metinlerden ne anladmzdr. Eski Tp metinlerinin
anlalmas iin mutlaka kavramlar ve terminolojisi bilinmelidir. Aksi takdirde yan-
l anlalabilir ve aratrmacy yanl ynlendirir. Bu sorunlar zecek ve aratrma-
cya yardmc olacak kiiler ihtisaslam tp tarihileridir. Tp tarihi ile uraanlar
zellikle tedavi alannda kullanlan bu ilmi bilirler. Eski Tbb kullanrken, okuma,
ayklama ve anlama yntemi bilinmelidir. Bunun iin iletiim artr. Aratrmac,
tp tarihisi, dilci bir araya gelir ve iletiim aratrma boyunca devam ederse ok ya-
rarl olacana inanyorum. Hepsinden nemlisi, Eski Tbbn nemini fark etmek ve
bunu kullanmaya niyetlenmektir, arkas gelir. Byk air Fuzulinin dedii gibi B-
tn dertlerine ifa aryorsan gl bahesine git. Gl bahesinde her derde deva var-
dr. nk gl goncas sanki ifa sunan gl erbetinin iinde bulunduu kap gibidir.
Bulunur her derde istersen glistanda dev
Hokkasnda goncenn san kim ifa cllb var
Fuzl
85
Panel 4: Bitkilerin Tedavi Amal Kullanmnda Sorunlar

Bitkilerin Tpta Kullanlmas Konusunda Sorumluluklarmz

Bitkisel rnler ve Gvenilirlikleri
87
BTKLERN TIPTA KULLANILMASI KONUSUNDA
SORUMLULUKLARIMIZ
Farmakognozi ve Fitoterapi Dernei Bakan
nsanolu bitkilerin kk, yaprak, iek, meyve gibi ksmlarnn tedavi edici etkilerini
deneme - yanlmayla veya tesadferle renmitir. Bitkilerle tedavi hakknda ilk ka-
ytlara M.. 5000lerde Mezopotamya uygarlnda rastlanm, 250 bitkisel drogun
kullanld tespit edilmitir.
Bitkiler, gda, baharat, kozmetik ve ila olarak kullanlrlar. la olarak kullanlan bit-
kiler tbbi bitkiler olarak isimlendirilirler. Tbbi bitkiler, bitkisel ila yapmnda, saf
etkin madde eldesinde veya ay olarak kullanlr. Bitkisel ilalar, dorudan bitki eks-
tresi ya da etkin madde bakmndan zenginletirilmi bitki ekstresi tayanlar olarak
iki ekilde bulunurlar. Saf etkin bileiklerin izolasyonunda tbbi bitkiler nemli bir
kaynaktr. Tabiata bulunmayan hibir madde bugne kadar sentezlenememitir, ta-
biat sentetik ilalarn gelitirilmesi iin model bileikleri salar. Tabiatan elde edilen
saf etkin maddelere morfin, digoksin ve galantamin rnek verilebilir.
Bitkilerle tedavide en nemli sorun bitkinin yanl tehisidir. Grntleri ayn, an-
cak tanmlandnda farkl olduu tespit edilen bitkiler farkl biyolojik aktiviteye sa-
hiptirler; kullanlacak her bitkinin familyas, cinsi, tr doru tanmlanmaldr. Bit-
kilerin binominal isimlendirme yoluyla isimlendirildiini bilen uzmanlarca tehisin
yaplmas bu nedenle ok nemlidir. Bitkinin kullanlan ksmlar da baka bir yanl-
g konusudur. Tbbi bitkilerde drog kavram nemlidir, her bitkinin her organ etkin
madde iermeyebilir.
Trkiyede bitkilerle tedavi, aktar tariferi, kulaktan dolma bilgiler, arkada nerile-
ri, medya ve internet araclyla yaplmaktadr. Bitkinin etkili ksmlarnn Avrupada
eczanelerde Trkiyede aktarlarda satlmas ve Avrupada Salk Bakanl Trkiyede
Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan onaylanmas Avrupa ile Trkiye arasndaki
nemli farklardr. Trkiyede bu rnler gda destei olarak kabul edilir ve gdann
zararsz olduu dncesiyle tketilirler.
88
Tbbi bitkiler, dier ilalar gibi tedavi edici etkilere sahiptir, ar doz, kullanm sre-
si, hamilelikte kullanm, kullanlan dier ilalarla etkileim gibi konular mutlaka gz
nne alnmaldr. rnek verirsek:
Diyabet ilac kullanan hasta, konsantrasyon artrc olarak ginseng bitkisini alr-
sa hipoglisemi ile karlaabilir.
Tansiyon drc ila kullanan hasta, karacieri iin fazla karahindiba tketir-
se hipotansiyon riski olumaktadr.
Warfarin pek ok bitki ile negatif etkileime sahiptir
Meyan kk, potasyum kaybna neden olan dier ilalarla etkileimiyle potas-
yum kaybn artrarak kalp ilalarna duyarll artrmaktadr.
Sar kantaron, siklosporin, digoksin gibi oral kontraseptifer (doum kontrol
ilalar) ve antikoagulanlar (phtlamay engelleyici) gibi pek ok ilala etkile-
ir ve ilacn serum seviyeleriyle tedavi edici etkilerini azaltabilir
Keten tohumu alnan dier ilalarn emilimini geciktirebilir.
Isrgan ar dozda diyabet ilalar ile etkilemektedir.
Doz am da istenmeyen etkilere yol aabilir:
Sarmsak ar tketildiinde kalp, karacier ve bbreklerde zararl etkilere yol
aabilir
Meyan 6 hafa sresince, gnlk 20 g dan fazla kullanldnda hipertansiyon,
ba ars, ar uyku, kalp zayf oluturabilir.
Sar kantaron yksek dozda fototoksik etkilidir
Mate ay ar dozda kas spazmlar ve kalpte ritm bozukluklar oluturmaktadr
Adaay gnde 15 g civarnda tketildiinde ar ate, titreme, konvulziyonlar
meydana gelmektedir.
Sonu olarak,
Bitkiler eczaclara danlmadan asla kullanlmamaldr.
Eczaclarn bilgileri meslek ii eitimlerle yenilenmelidir.
Bilgiye konunun uzmanlarnca yazlan kitaplar ve benzeri doru kaynaklardan
ulalmaldr.
nternete rastgele sitelerden uzak durmal, bilimsel sitelerden doru bilgiye ula-
lmaldr.
89
BTKSEL RNLER VE GVENLRLKLER
nsanolu yeryznde var oluundan bu yana bitkileri hastalklara kar korunmak
veya tedavi amacyla kullanyor. Gemite tbbi bitkilerin yaprak, kk, meyve, top-
rak st gibi ksmlar kullanlrken kimya biliminin gelimesiyle tbbi bitkilerin etki-
leri belirlenmi, doal kaynaklardan elde edilen morfin, atropin, digoksin, vinkristin,
galantamin gibi eitli etken maddeler tedavide kullanlmaya balanmtr. Zamanla,
bu doal bileikler aspirin gibi sentetik baz ilalara model olmutur. Sentetik ilalar
uzun sredir kullanlmaktadr ancak son yllarda tabiata dn arayyla bitkisel
rnler daha fazla tketilmektedirler.
Yeryznde bilinen bitki tr says 500 000 kadardr. Amazon ormanlarndaki tr
saysnn tam belirlenemedii dikkate alnarak, bu saynn 1 000 000 olduu iddia
edilmektedir. Dnya Salk rgt verilerine gre dnya nfusunun %75-80 kadar
bitkisel rn kullanyor. Bitkisel rnlerin %100 bitkisel, tamamen doal, hibir
yan etkisi yok, sorunlarnza bitkisel zm gibi sloganlarla satlmas, toplum sa-
l asndan ciddi riskdir.
Bitkilerle tedavi edici veya tedaviye yardmc rn hazrlamada dikkat edilmesi gere-
ken konular vardr. Bu konular sralarsak:
Yapsal ve kimyasal farklar: Bir cins ierisinde yer alan trler botanik adan
birbirlerine ok benzeyebilirler. Uzman olmayanlar rnein Matricaria recutita L.
(Mays papatyas) ile Tanacetum parthenium L. (Gmdme) trlerini kolaylkla
kartrlabilir. Dolaysyla yanl rn hazrlanabilir. Bu nedenle kullanlacak trn
uzmannca tanmlanmas ve toplanmas gereklidir.
Ayn familyadan olsalar da bitkilerin kimyasal yaps trler arasnda farkllk gstere-
bilir. rnein, Papaver somniferum L. (Haha) bitkisi morfin tarken Papaver rhoe-
as L. (Gelincik) tamaz. Ayrca bir cinsin ierisinde ok sayda tr yer alabilir ve tr-
lerden sadece bir ka tbbi etkili olabilir. Bitkisel rn hazrlanrken en etkili tr kul-
lanlmaldr.
90
Bitkilerin kimyasal yapsndaki bileiklerin miktarlar mevsimlere hata aylara gre
deiir. rnein Hypericum perforatum L. (Sar kantaron) bitkisinin en verimli d-
nemi tomurcuklanma dnemidir. Bu nedenle, doru trn etkili maddelerinin en
yksek olduu dnemde toplanmas ok nemlidir.
Yetime koullar: Yetitikleri corafyann iklim, ya miktar, toprak yaps ve
toplanma zaman bitkilerin kimyasal yaplarn etkiler. Ayn trn farkl blgelerden
toplanan ya da ayn blgeden farkl mevsimlerde toplanan bitki rneklerinin kimya-
sal yaplar arasnda nitelik olmasa da nicelik fark kanlmazdr.
retim yntemi: Bir bitkisel rn hazrlanrken bilimsel ve mmknse ulus-
lararas bir yntem seilmelidir. Mutlaka standardize edilmi ekstreler kullanlmal,
rnn stabilite testleri de yaplmaldr.
evresel faktrler: evre kirlilii nemli bir sorundur. Yaplan testlerde daha
fazla kirliliin olutuu trafii youn karayollar civarndan toplanan tbbi bitkilerde
ar metallere, haerelere kar pestisit kullanlan ekim alanlar civarndakilerde pes-
tisit kalntlarna rastlanmaktadr.
Saklama koullar: Bitkisel rn hazrlamak iin toplanan bitkiler hzl ve do-
ru kurutulmal, enzimatik dnmler engellenmelidir, aktif bileenleri bozulabile-
cei gibi zararl etkileri olabilecek maddelere dnebilirler. Toplanan bitkilerin sak-
lama koullar dikkatle oluturulmaldr, nemli ortamlarda braklan bitkilerde afa-
toksinler oluabilir.
Yaplm ok sayda aratrmada birok tbbi bitkinin kimyasal yaps ve klinik etkile-
ri incelenmi, halk arasnda kullanllar bilimsel temellere gre deerlendirilmitir.
Tbbi bitkilerin kimyasal yapsnda bazen 40-50 eit molekl bulunur. Bu molekl-
lerin her birinin kendine zg fizyolojik etkiye, tedavi edici etkiye, zararl etkiye veya
zehirli etkiye sahip olmas kanlmazdr. Tek balarna etkisiz baz bileikler, bir bit-
ki ekstresi ierisinde birbirlerine katk yaparak (sinerjik etki gstererek) tbbi bir etki
ortaya karabilirler. rnein tek bana kolaylkla okside olan bir bileik olan hiper-
forin, Hypericum perforatum L. (Sar kantaron) bitkisinin toprak st ksmlarndan
hazrlanan ekstrenin hafif ve orta iddeteki depresyona kar gsterdii etkinin or-
taya kmasna katk yapan bileiklerdendir. (ESCOP Monographs, 2003; Tedavide
Kullanlan Bitkiler, FFD Monografar, 2007). Btn bu noktalar gz nne alnd-
nda tbbi bitkilerden hazrlanan rnler iin bitkisel ise zararszdr veya bitkisel
91
ise yararszdr denilemez.
Kalite, etkinlik ve gvenlik unsurlarn barndran bir rn ancak tbbi zellik ka-
zanr. Bitkisel bir rnn farmakoterapide kullanlabilmesi iin mutlaka etkin ve
standardize edilmi ekstreden hazrlanmas, stabilitesinin belirlenmesi, farmakolo-
jik ve klinik bulgularn yannda toksikolojik verilerinin de saptanmas gerekmektedir
(Busse, 2000). Bitkisel rnler piyasa durumuna gre ham droglar, aylar ve farma-
stik formlasyonlu rnler olarak snfandrlabilir. Piyasada en byk paya sahip
farmastik formlasyonlu rnler en ok tartlmaktadr. ou zaman kullanlan
kavramlar kartrlmakta ve birbiri yerine kullanlabilmektedir. Bu terimlerin gz-
den geirilmesi konunun daha iyi kavranabilmesi iin yararl olacaktr.
Bitkisel la: Hastalklardan korunmak veya tedavi amacyla, bitkisel droglar veya
karmlarn, olduu gibi veya bitkisel karmlar halinde, etkili ksm olarak tayan
bitmi, etiketlenmi rnler veya mstahzarlar. (Dnya Salk rgt).
Tbbi Bitkisel rn: Etkin maddeleri bir veya daha fazla sayda bitkisel drogtan
veya bitkisel drog preparatlarnn birleiminden oluan tbbi rnler (Avrupa Far-
makopesi).
(Bu iki terim, ifadeleri farkl olsa da ayn anlam tamaktadr. Bu adan bakldnda,
kkenleri bitkisel olmakla birlikte, tbbi bitkilerden elde edilerek, farmastik formda ve
belli bir dozda hazrlanm olan galantamin, vinkristin, taksol, atropin gibi etkin mad-
deler bitkisel ila olarak kabul edilmemekte, dorudan ila olarak deerlendirilmekte-
dirler.)
Fitofarmastikler (Fitofarmakalar): Farmakopelerde kaytl bitkisel drog veya
standardize ekstrelerden belirli bir endikasyona ynelik uygun farmastik formda
ve dozda hazrlanm, azdan kullanlan rn veya mstahzarlar.
(Bu tip rnlerin hazrland tbbi bitkiler veya bitkisel droglar zerinde yeterli klinik a-
lma mevcutur.)
Fitoteraptikler: Farmakopelerde kaytl bitkisel drog veya standardize ekstreler-
den uygun farmastik formda ve belirli dozda hazrlanm azdan kullanlan rn
veya mstahzarlar.
(Bu rnlerin hazrland tbbi bitkiler ve/veya bitkisel droglar zerinde yeterli klinik
alma yoktur. Bu nedenle fitoteraptikler kullanmlar geleneksel tbba dayandrlan ve
sadece minr endikasyonlar iin izin verilen rnlerdir. Avrupa Birliinin 2004/24/EC
92
sayl kararnda da, AB lkelerinde en az 15 yldr (dier lkelerde en az 30 yl) tbbi kul-
lanmda olduu kantlanan rnler iin klinik denemelere gerek olmad vurgulanarak,
geleneksel tedavide uzun yllardr kullanlan tbbi bitkilerin gvenilirliine atf yaplmak-
tadr. Ancak reticiler yine de yetkili otorite (Salk Bakanl) tarafndan dzenlenmi
retici ruhsatna sahip olmak, iyi retim uygulamalar (GMP) kurallarna uymak ve ge-
rekli tm fizikokimyasal, biyolojik ve mikrobiyolojik testleri sunmak zorundadrlar.)
Besin Destekleri (Gda Btnleyicileri): Vitaminler, mineraller, aminoasitler gibi
bir veya daha fazla besin esini farmastik formlasyon eklinde ieren, azdan
kullanma uygun rnler.
Nutrastikler: Bir besinin likopen, resveratrol gibi biyoaktif etkin maddesini gda
olmayan bir tayc ierisinde, normal besinlerden daha yksek dozlarda tayan
rnler.
Bitkisel rnler lkemizde ham drog, tablet, kapsl gibi farmastik bir formda veya
ay olarak satlmaktadr. Bu rnlerin byk blm aktarlarda, bitkisel rn sat
noktalarnda veya internet sat sitelerinden satlmakta, kk bir blm eczane-
ler araclyla halka ulatrlabilmektedir. Bitkisel rnlerin ounun serbeste ve
yeterli denetimden uzak satnn toplum iin tehlike oluturabilecei aktr. Bitki-
sel rnlerle ilgili gazete, kitap ve brorlerde bilimsel temelleri olmayan, abartl
ve yanl bilgilere rastlanmakta, ok nemli hususlar gz nne alnmadan yaplan
nerilerle halka ou zaman yanl bilgiler verilmektedir. Trkiyede, ila formunda
kabul edilenler hari, Salk Bakanlnn deerlendirdii veya Tarm ve Kyileri
Bakanlnn izin verdii bitkisel rnlerin ambalajlarnda herhangi endikasyon bil-
gisi yer alamaz. Ancak retici veya satc firmalarn internet sitelerinde ve datkla-
r brorlerde pek ok endikasyon iddias yer almaktadr. Bu bilgiler incelendiinde
eksik ya da hatal olduklar grlmektedir. Bitkiler hakkndaki televizyon program-
larna katlan kiiler de baka bir nemli sorundur. Bu kiilerin, yeterli ve geerli ei-
timleri olmamasna karlk, ou bilimsel ynden eksik veya yanl bilgilerle top-
lum nne kmalar ve denetimsizce uralarn srdrebilmeleri dndrcdr.
Bu sunumda, lkemizde bulunan baz bitkisel rn rneklerinden hareketle, bitki-
sel rnlerin kullanllarnda dikkat edilmesi gereken hususlara ve bu konuda orta-
ya kabilecek baz sorunlara deinilmi, konu tedarikiler, bilgi ak, rn kalitesi
ve ilalarla etkilemeler balklar altnda tartlmtr.
93
Kaynaklar
Busse, W. 2000. Te Significance of Quality for Eficacy and Safety of Herbal Medical Products, Drug
Inform. J. 34, 1523.
ESCOP Monograhps, 2003. 2nd Ed., Tieme, New York.
Tedavide Kullanlan Bitkiler FFD Monografar, 2007. Demirezer, L.. (Ed.), 1. Bask, MN Medikal
& Nobel Tp Kitabevi, stanbul.
95
Panel 5: Tbbi Bitkilerin Korunmas, retimi ve Ticareti

Tbbi Bitki Islah ve Yetitiricilii

Trkiyede Tbbi Bitkilerin retimi ve Pazarlanmas
Do. Dr. Yksel Kan
Tbbi Bitkilerin Ekonomik Deeri: Ard rnei
97
TIBB BTK ISLAHI VE YETTRCL
Anadolu niversitesi Fen Fakltesi
Botanik Anabilim Dal
Tbbi ve aromatik bitkilerin lke ekonomisi bakmndan nemli ticaret hacmine sa-
hip olduu bilinir. Ancak tbbi bitki ticaretinin bir ksmnn resmen bilindii, nem-
li ksmnn da kayt d srdrld bilinen bir gerektir. Ticareti yaygn olarak ya-
plan birok bitkinin reticisi ve retim yeri bilinmemektedir. Bu durum hukuki ve
ticari olduu kadar rnn gvenirlii asndan da nemli bir sorun tekil etmek-
tedir.
Tbbi ve aromatik bitkilerin kltre alnarak tarmnn yaplr hale gelmesi hem bi-
yolojik eitliliin korunmas, hem de lke ekonomisi bakmndan byk nem ta-
maktadr. Ancak tbbi bitki olarak bilinen birok bitkinin retim yntemleri tam ola-
rak bilinmemektedir. Dier tarafan bu bitkilerin nemli bir ksm imlenme enge-
li, yer deitirmeye duyarlk gibi reticilik asndan problem tekil eden eitli re-
tim sorunlar tar. Dolaysyla bu bitkilerin slah edilerek, en kolay ve ekonomik re-
tim tekniklerinin gelitirilmesi gerekir. Ancak bu ekilde yaygn olarak tarmnn ya-
plmas mmkn olabilir.
Tbbi Bitki Yetitiriciliinin nemi
Tbbi ve aromatik bitkilerin kltre alnarak yetitirilmesi kalitatif ve kantitatif zel-
liklerin korunmas ve gelitirilmesi bakmndan byk neme sahiptir. Tbbi bitkile-
rin kltre alnarak tarmnn yaplmasnn faydalar yle zetlenebilir:
Doal populasyonlarn tahrip edilmesi nlenir.
Tohumla retim sonucu yeni kltr formlarnn oluumuna imkan salanr.
Daha ucuz ve kaliteli rn elde edilir.
Kolay ve bol miktarda retim yapabilir.
Kitle retimi yapabilme imkan doar.
retimi planlama ve ynetim kolaylar.
Vejetatif yntemle stn zelliklere sahip eitler elde edilebilir.
Kltr tedbirleri ile baz bitki hastalklarn nleme imkan doar.
Toz, kum gibi fiziksel kirlilik unsurlar tarafndan kirletilmemi temiz rnler
98
elde edilir.
Bakteri, virs ve mantar hastalklar gibi insanlarda da zararl olabilen organiz-
malarca biyolojik olarak kirlenmemi rnler elde edilir.
Baz alerjen polenlerin tketiciye ulamas engellenmi olur.
eitli bitki zararls ve dier organizmalarn yumurta, larva veya erginlerinin ol-
mad rnler elde edilir.
Bitkisel materyali toplama srasnda oluabilecek baz hata veya yanllklar n-
lenmi olur.
Zararl kimyasallar tarafndan kirlenmemi bitkisel rnler elde edilir.
Yok olma tehlikesi olan trlerin korunmas salanr.
Bitki gen kaynaklarnn lke ekonomisine katkda bulunmas salanm olur.
Tarmsal retimde eitliliin artmas ve krsal kalknmann gereklemesi sa-
lanr.
Droglara yabanc bitkilerin karmas engellenerek, saf bitkisel materyal elde
edilir.
Tbbi Bitkilerin Yetitiricilik Asndan Snfandrlmas
Bitkileri yetitiricilik asndan snfandrmak retimi planlama kolayl yannda
bakm, hasat ve verimlilik asndan da nemlidir. Tbbi ve aromatik bitkileri yetiti-
ricilik asndan eitli kriterler esas alnarak deiik ekillerde snfandrlabilir. Ba-
lca snfandrma ekilleri:
1-erdii etken maddelere gre
Bitkilerin iermi olduu kimyasal maddeler oluum bakmndan primer ve sekon-
der bileikler olmak zere ikiye ayrlr. Primer bileikler, bitki byme ve geliimin-
de dorudan grev alan, insan ve dier canllarn beslenmesi iin gerekli bileikler-
dir. En nemlileri, karbonhidratlar, proteinler, lipitler, mineraller ve vitaminlerdir.
Sekonder bileikler, bitki byme ve geliiminde dorudan etkili olmayan bileikler
olup, bitkilere dolayl faydalar salar. Bitki sekonder bileiklerinin ana tipleri, terpen-
ler, terpenoitler, favonoitler, fenolikler, alkaloitlerdir.
Bitkileri ierdii etken maddelere gre (alkaloit ierenler, favonoid ierenler vb.)
gruplandrmak bakm ve hasat kolayl salar. Bu ayn zamanda rnn kalitesiy-
le de ilgilidir. nk baz bitkilerin salglam olduu maddeler (koku veren uu-
cu yalar vb) dier bitkilerin zelliini ve kalitesini bozar. Bu nedenle yetitirilecek
bitkilerin birbirlerini olumsuz etkilemeyecek bileimlerde olmasna zen gsteril-
melidir. Dier yandan baz bitkilerin salglad bileikler, dier bitkinin zararllarn
99
uzaklatrc zellikte olabilir. Benzer zellie sahip bitkileri kombine etmek bitki ko-
ruma asndan avantaj olabilir.
2-Kullanlan bitki organna gre
Bitkiler kk, gvde, yaprak, iek, kabuk gibi organlardan meydana gelir. Bu organ-
larda sentezlenen hastalklar tedavide etkili eitli maddeler bitkinin deiik organ-
larnda deiik oranlarda, bazen de sadece bir organnda bulunur. Bu nedenle tbbi
bitkinin hangi organnn kullanlaca nemlidir. rnein, bir alkaloit olan nikotin
kklerde retilir, fakat en youn yapraklarda bulunur. Nikotin bir drog olarak kulla-
nlacaksa yapraklarn toplanmas gerekir. Yaprak, dal, kabuk, odun, tomurcuk, iek,
meyve, soan, kk, rizom, yumru, toprak st organlarn tamam bitkisel drog elde
edilen bitki organlardr.
Tbbi bitkileri retimi yaplacak organna gre snfamak rnn hasatnda kolaylk
salar. rnein soanl bitkileri veya sadece iekleri iin yetitirilecek bitkileri bir
araya toplamak retimi artrmak bakmndan yararl olabilir.
3-Kullanm amacna gre
Bitkisel droglar deiik amalarla kullanlmaktadr. Keyif verici, uyuturucu, ar ke-
sici, yara iyiletirici, tts, by, cinsel gc artrc, ta drc, idrar sktrc,
baharat, terletici, zehirleyici, kuvvet verici gibi snfandrlabilirler. Kullanm ama-
cna gre bitkisel materyal, merhem, hap, toz, dekoksiyon, infusyon, hulasa, tentr,
buhar, zsu, tbbi ya ve kokulu ya eklinde verilebilir.
Bu nedenle kullanm amac ve biimine gre bitkileri snfandrarak yetitirmek r-
nein ya bitkilerini veya z su elde edilecek bitkileri veya zehirli bitkileri belli bl-
gelere toplamak bakm aamalarnda, rn kalitesinde ve rnn hasat edilmesi sra-
snda eitli kolaylklar salar.
4-Akrabalk derecelerine gre
Bazen ayn familyann yeleri veya ayn cinsin trleri yaklak ayn etken maddeyi
ierirler. Bu noktada bitkileri sistematik akrabalk derecelerine gre snfandrmak
retim iin faydal olabilir. Akraba trler genelde benzer ekolojik isteklere sahiptir-
ler. Bu durum bakm asndan kolaylk salar. Ancak, zamanla ayn ekolojik faktre
kar aralarnda bir rekabet balar, bu da verimde azalmaya neden olur. Bu durumda
ekolojik istekleri farkl akrabalk bakmndan uzak trleri, rnein glge seven bitki-
leri k seven boylu bitkilerin altnda yetitirmek eklinde kombine ederek retim
100
yaplabilir. Ayrca bir trden oluturulacak mono kltrlerin baz sakncalar oldu-
u bilinmektedir.
5-Otsu veya odunsu oluuna gre
Bitkilerin hepsi primer meristeme sahip olduklar iin tm bitkilerde primer by-
me vardr. Ancak sekonder byme, sadece sekonder meristeme sahip bitkilerde
yani odunsu bitkilerde grlr. Birok bitkide sekonder byme yoktur, bunlar k-
k miktarda odun retmekle birlikte otsu bitki olarak adlandrlrlar. Buna gre tb-
bi bitkiler otsu, yar odunsu ve odunsu bitkiler olmak zere grup altnda toplana-
rak retim planlanabilir. Odunsu ve yar odunsu bitkilerin ok yllk olmasna karn,
otsu bitkilerin nemli bir ksm tek yllktr. Bu durum yetitiricilik asndan byk
neme sahiptir.
6-Ekolojik zelliklerine gre
Yeryznde bulunduu yere gre her blgenin belirli iklim ve toprak zellikleri var-
dr. Bitkilerin yaamlar genetik yaplar ve ekolojik faktrler tarafndan ynlendirilir.
Genetik zellikleri bir yana brakrsak, canlnn byme ve geliimi ekolojik faktr-
lere baldr. Bu nedenle yetitiricilikte, hem yetitirilecek bitkinin, hem de yetitiri-
lecek alann ekolojik zelliklerini bilmek ok nemlidir. Bitki trleri yeryznde ras-
gele dalmamlardr, her birinin zel bir alan vardr, her bitki her yerde yetimez.
Baz bitkiler ise birok yerde kolayca yetiebilme zelliine sahiptirler. rnein kofa
trleri yaygn olarak birok yerde yetiirken, kaktsler l ve kurak blgelere, orkide-
ler ise yamur ormanlarna has bitkilerdir; baz bitkiler bol kl ortamlarda yetiir-
ken bazlar glge ve yar glge yerlerde daha iyi geliir. Bitkiler bulunduklar ortamn
su durumuna gre, su bitkileri (hidrofitler), nemli yerlerde yetien bitkiler (higrofit-
ler) ve kurak yerlerde yetien bitkiler (kserofitler) eklinde snfandrlabilir.
Ik isteine gre bitkiler, k, yar glge veya glge bitkileri olarak snfandrlabi-
lir. Ayrca klanma sresine gre ksa gn bitkileri, uzun gn bitkileri veya ntr gn
bitkileri eklinde de bir snfandrma yaplabilir. Bu durum nemlidir. rnein, ka-
smpat gnlerin ksald gecelerin uzad dnemde iek aar.
Baz bitkilerin imlenebilme ve iek aabilmesi iin tohumlarnn souk ve slak or-
tamda bir sre beklemesi gerekir. Yetitiriciliin temeli bitkinin ekolojik isteklerini
bilmek ve optimum dzeyde karlamaktan geer. Bitkiler ekolojik isteklerine uygun
alanlarda yetitirilmeli veya ortam bitkinin ekolojik isteklerine gre dzenlenmeli-
dir. Aksi takdirde baarszlk kanlmazdr.
101
Tbbi Bitki Islahnn nemi
Bitki slah, eitli ihtiyalar iin, tabiata olan bitkilerden uygun olanlar semekle
balar. Seme (seleksiyon) bitki slahnn balangcdr. Daha sonra seleksiyonla elde
edilen bitkiler bata melezleme olmak zere dier kltr yntemleriyle daha da ge-
litirilerek istenilen zelliklere sahip eitler elde edilir. Bitki slah, bitkide bulunan
zellikler arasnda ekonomik deer tayan bir farkll belirleme sanat veya bilimi-
dir. Farkl karakterlere sahip bitkileri bularak bunlar retmek ve bunlardan ekono-
mik deer tayan yeni varyete veya kltr rklar gelitirmek slah almalarnn ana
hedefidir.
Islah almalarnda temel unsur vardr: bireyler arasndaki farkllklardan ekono-
mik deer tayanlar alglamak, genetik biliminin temel ilkelerini, bitki hastalklar-
n, bitkilerin adaptasyon problemleri gibi konular bilmek, sabrl olmak.
Bitkilerde grlen deiikliklerin genetik yap ve ekolojik faktrler olmak zere iki
temel nedeni vardr. Genetiin en kk birimini genler oluturur, baz genler kali-
tatif karakterleri (ekil, renk, eitli hastalklara dayankllk vb.) bazlar da kantitatif
karakterleri (boy, en, verim, vejetasyon sresi vb.) kontrol eder. Ana ve babadan ge-
len genler yavru dllere ayn oranda ve ekilde gemez, sonraki dller ne kardeleri-
ne ne de ana babaya benzerler. Bu durum tr ii eitliliin kaynan oluturur. Di-
er tarafan, iklim, toprak, verimlilik ve benzeri ekolojik faktrlerin bitkilerin by-
me ve gelimesi zerinde byk etkileri vardr.
Tbbi bitkiler genelde tabiatdan, orman, mera ve sulak alanlar gibi doal alanlardan
toplanmaktadr. Bu durum ekonomik gibi grnmekle birlikte eitli sorunlar da
beraberinde getirmektedir. Dolaysyla tbbi bitkileri slah ederek kltre almann
saysz faydalar vardr. Bu faydalar ksaca aada maddeler halinde zetlenmitir:
Bitki trnn doal yetime alannda populasyon iinde ekolojik valans geni
olan bireyler slah edilerek tr daha geni alanda yetitirilebilir.
Tr ii genetik eitlilie bal olarak hastalklara daha fazla dayankl olan birey-
lerle yaplacak slah almalar ile hastalklara kar daha direnli bireyler geli-
tirmek mmkndr. Bylece maliyet azalr ve retimde art salanr.
Tm faydalarna karn baz trlerde koku ve tat gibi istenmeyen baz zellikler
olabilir. Bunu slah almalar ile gidermek mmkn olabilir.
Ayn trn bireyleri arasnda baz bireylerin bcekler tarafndan tercih edilme-
dii gzlenir. Bunlar zerinde yaplacak slah almalar ile bcek zararllarna
102
dayankl eitler elde etme imkan olabilir.
Yaplacak melezleme almalar ile farkl trlere ait stn zellikler birletirile-
rek daha stn zelliklere sahip eitler elde edilebilir.
retimde en temel hedef kaliteli ve bol rn elde etmektir. Yaplacak slah a-
lmalar ile rnein karvakrol oran daha yksek eitler elde etmek mmkn
olabilir.
retimde maliyetleri drmek ve standart retim yapabilmek gibi nedenlerle
makineli almak zorunluluk halini almtr. Doal trler buna her zaman uy-
gun olmayabilir. Islah almalar ile makineli almaya uygun eitlerin geliti-
rilmesi uygun olabilmektedir.
Tbbi bitkilerin srekli doal alanlarndan toplanmas bu alanlarda dier tr-
lere rekabet stnl salayarak zamanla tm alana hakim olmalarna neden
olur. Bu durum uzun dnemde baz trlerin yok olmasna ve biyolojik eitlili-
in azalmasna neden olur. retim sonras doal yaam alanlarnn korunmas-
na katkda bulunulur.
Genetik eitliliin insan yararna kullanlmasn salar. Bitkiler canllarn yaa-
m iin temel organik bileikleri retirler. Bu bileiklerden bir ksm insanlar ta-
rafndan gemite kullanlm, bir ksm halen kullanlmakta, bir ksm da he-
nz kefedilmemitir. Gnmzde yapay olarak elde edilen sentetik rnlerin
baz yan etkilerinin ortaya kmas doal rnlerle beraber birok bitkiye tale-
bi artrmtr. Bu bitkilerin slah edilerek kltre alnmas ile yeni kaynaklar or-
taya kmtr.
Bitki trleri ty, diken gibi baz istenmeyen zelliklere sahiptirler. Yaplacak s-
lah almalar ile bunlarn en aza indirilmesi veya tamamen kaldrlmas mm-
kn olabilmektedir.
Yabani populasyonlar iinde birbirine benzeyen bireylerin yan sra, ok dei-
ik zelliklere sahip bireyler de vardr. Islah almalar ile farkllklar daha be-
lirgin hale getirilerek eit zenginlii salanm ve yeni eitler elde edilmi olur.
Tohumun imlenme standard salanr. Yabani trlerin ounda tohumlar bel-
li bir dinlenme dnemi geirir, ekilen tohumun tamam hemen imlenmez. Bu
zellik slah almalaryla giderilerek, e zamanl olgunlamas ve imlenmesi
salanabilir.
rnde standart salanm olur. Yabani trlerde rnn standard byk l-
de evre koullarna gre ekillenir ve byk bir eitlilik gsterir. Halbuki slah
almalar ile istenilen zelliklere belli snrlar iinde sahip eitler elde etmek
mmkndr. Tbbi bitkilerin slah edilerek kltre alnmalar sonucu, temiz ve
standartlar belli rnler elde etme imkan doar.
103
Bitki Islahnda Kaltsal Deiimin Kurallar
Her bitki hcresi bir ekirdee ve iinde saklanan genetik materyalin bir kopyasna
sahiptir. Genler kromozomlar zerinde lokalize olur, bireyin bymesi, gelimesi,
olgunlamas ve remesinden sorumludurlar.
Bir populasyonda yeni meydana gelen bireyler, anne, baba ve kardelerine, populas-
yonun dier yelerinden daha fazla benzerlik gsterir. Bu benzerliin nedeni kalt-
sal olarak karakterlerin eey hcreler yoluyla sonraki dllere aktarlmasdr. Bu ben-
zerlik tpa tp olmayp, az veya ok farkllklar gsterir, bu farkllklara deiim (var-
yasyon) ad verilir.
Bitki populasyonlarnda birbirinden olduka farkl zellik ve karakterlere sahip ok
sayda birey bulunur. Bir bitkinin d grn (morfolojisi) onun fenotipini olutu-
rur. Bitkinin isel zelliklerini de kapsayacak ekilde genel yapsn oluturan btn
genlerin toplamysa bitkinin genotipini meydana getirir. Her bir gen belirli bir kro-
mozomun zerinde belirli bir yer veya lokusta bulunur. Alel zellikle bir kromozo-
mun lokusundaki iki veya daha fazla seenei olan gen eididir. Tek bir gen alel ad
verilen birok farkl yapya sahip olabilir. Birok gen polimorfik olduundan dolay,
ayn trn farkl bireyleri arasnda nemli derecede eitlilik vardr. Bireyin kromo-
zomlar zerinde sahip olduu alel seti, o organizmann genotipini oluturur.
Bireylerin sahip olduu genotipik zellikler onlarn evresel etkileri farkl biimler-
de alglamasna neden olur. Bunun sonucu olarak da genotip ve evre faktrleri, iki-
si birlikte bireyin fiziksel grnn tayin eder. Bitki populasyonlar iindeki e-
itlilikler; bazen farkl genotiplerin varlndan, bazen de ekolojik faktrlerden kay-
naklanr.
Genotiplerdeki eitliliin, farkl fenotiplere yansmas ve bunlarn seilerek kltre
alnmas slah almalarnn temelini oluturur. Populasyon iinde bireyler arasn-
daki varyasyon, doal seleksiyonun zemini hazrlar. Ekolojik faktrler etkisiyle baz
bireyler yok olurken, baz bireyler yok olmadan baaryla kalrlar. Bunun nedeni po-
pulasyon iindeki baz bireylerin, evreden aldklar etkileri avantaj haline dnt-
rerek hayata kalmalar ve stnlk salamalardr. Islah almalarndaysa stnlk
salama ihtimali olan bireyler seilerek yaygnlatrlmaya allr.
Yetime ortamnn etkisiyle oluan stn zellikler kltre alndklarnda genotipik
deilse kalc olamazlar; bireylerin sahip olduklar karakterlerin kaltsal m yoksa ye-
104
time ortam etkisi mi olduunun bilinmesi byk nem tar. Bunun iin bireyin
evrenin etkisinden kurtarlarak karakterlerin genotipik etki alan belirlenmelidir.
rnein, ayn klondan alnan, ayn genotipe sahip iki tane salkm sten, bir tane-
si verimli ve sulak ortamda, dieri ise verimsiz ve kurak bir ortamda yetitirilsin. Bir
yl sonra her ikisinin de boyu lldnde, bunlardan verimsiz ve kurak blgedeki-
nin ksa boylu olduu grlr. Bunun nedeni ekolojik koullarn bitki morfolojisini
etkilemesidir. Dolaysyla populasyon iindeki eitlilikler, bazen farkl genotiplerin
varlndan, bazen de ekolojik faktrlerden kaynaklanr. Bitki slahnda esas nemli
olan kalc varyasyonlar olup, bunlarn ok iyi analiz edilmesi gerekir.
Bitki slah almalarnda iki temel yntem kullanlr. Populasyon iinde doal olarak
ortaya km olan bitki tipleri iinden amaca uygun olanlar seilir. Arzu edilen ka-
rakterler eitli slah yntemleri ile yaratlmaya allr.
reme Yolu le Kaltsal Materyalin Aktarm
Bitkilerin genetik materyalini sonraki dllere aktarrken kullandklar reme sistem-
leri iki grup altnda toplanabilir.
1-Eeyli reme: Eeyli reme, bir erkek ve dii gametin bir zigot oluturmak zere
birlemesidir. Her bir gamet, ifleme iin zellemi tek bir hcre olup, ergin orga-
nizmalar tarafndan oluturulur. Yeni bir organizmay meydana getirmek iin iki ga-
met birletikten sonra ekirdek meydana gelir. Daha sonra zigot ve ekirdek birok
defa blnr. Bu srada genetik materyal her yeni hcre iin tekrar kopyalanr.
Bitkilerin eeyli dllenmesi esas itibariyle:
Yabanc dllenme: 1.Zorunlu yabanc dllenme (birey mutlaka dardan dl
alverii yapmak zorundadr), 2.stee bal yabanc dllenme (bazen dar-
dan, bazen de kendi kendine dllenebilmektedir).
Kendine dllenme: erkek ve dii gametler reten baz bitkiler, yabanc dllen-
me yetenei olmasna karn, kendini dlleme yeteneine de sahiptirler. Bu bit-
kiler hi almayan, kapal zel iekler retir ve bu iekler kapal yap ierisin-
de dllenebilir.
2-Eeysiz reme: Yeni dllerin meydana getirilmesinde haploit hcrelerin yer al-
mad reme eklidir. Yeni bir organizmay oluturmak iin sadece tek bir birey veya
onun bir parasnn olmas yeterlidir.
105
3-Apomiksi: Bir bitkinin yumurtalnn iinde veya yaknndaki bir diploid hcre-
nin, normal grnl bir tohum oluturmak iin mayoz blnmeye uramadan ge-
limesine apomiksi ad verilir. Apomiksi yoluyla reyen tohum ebeveyn bitkiyle ayn
genotipe sahiptir ve ok sayda birbirlerine tpa tp benzeyen soylar meydana getirir.
Farkl reme Sistemlerinin Genetik Sonular
Bireylerin genotipleri arasndaki farkllklar kromozom kaynaklarna baldr. Yaban-
c dllenmede genlerin yars anneden, yars babadan gelir. Kendine dllenme yo-
luyla reyen bireylerde ise kromozomlarn hepsi tek bir bireyden gelir, bu yeni birey
anacn genlerinin tam kopyasna sahiptir. lk bakta, birey iki kromozom setini de
kaltsal olarak ald srece kromozomlarnn kayna nemli grlmeyebilir. Ancak,
kromozomlarn kayna ve kaltsal olarak geme yolu, oluan yeni bireylerin genoti-
pi zerinde nemli bir etkiye sahiptir.
Yabanc dllenmenin sonular: Farkl genotiplere sahip dller meydana ge-
lir, bu dln genotiplerinin ne olacana ilikin ok sayda ihtimal vardr. Bu durum
alellerde ok yksek derecede eitlilik ile sonulanan heterozigot dllerin ortaya
kmasna neden olur. Heterozigot olmann avantaj, kaltsal olarak geen alellerden
bir tanesi dezavantajl veya lmcl ise, o zaman onun yerine dierinin altrlma-
sdr. Bu nedenle d aprazlama bitkilere etkin ve salkl dl oluturma imkan sa-
lar. Dier yandan, stn zelliklere sahip bir birey, bunlarn yalnzca yarsn sonra-
ki dle geirebileceinden, dllerin bu stn genotiplere sahip olamama ihtimali de
bir dezavantajdr.
Kendine dllenmenin sonular: Kendine dllenen bitkinin genotiplerinin
hepsi ayn organizmadan olduu zaman, iki farkl alelin yalnzca bir tanesini taya-
bilir ve meydana gelen dllerin yars homozigotur. Homozigotluk nedeniyle daha
nceden gizlenmi olan zararl veya lmcl aleller bir araya getirilirler. Bu zararl
aleller bitki olgunlamadan lmne sebep olarak bitki soyundan ayklanrlar. Ken-
dine dllenen bitki stn zelliklere sahipse, sonraki dller ya tpk ana gibi stn
zelliklere sahip olur veya zararl aleller nedeniyle lrler. Ancak en kt artlarda
kendine dllenme, soyu devam etirme bakmndan hi dllenememesinden daha
avantajldr.
Eeysiz remenin sonular: Eeysiz reme sonucu populasyondaki bireyle-
rin hepsi ayn genotipe sahip olacandan evre unsurlarna kar duyarlk dzeyleri
de ayn olur. rnein, bir birey hastalklara kar ok duyarl ise dierleri de duyarl
106
olacaktr veya bunun tersi olarak, stn zelliklere sahip anatan eeysiz reyen bi-
reylerin tamam da stn zelliklere sahip olurlar.
Ekotipler ve Ekoklaynlar
Ekotipler en az tr kadar nemlidir. nk ayn trn baz populasyonlar bulun-
duklar evreye uyum salayarak baz fenotipik zelliklere sahip olabilirler. Deiik
evre koullarnda bu farkllklarn koruyorlarsa bunlara ekotip denir. Burada ortam
koullarnn etkileri genotipi ynlendirerek, doal seilim sonucu yeni bir eidin
ortaya kmasna neden olur. Birbirine komu populasyon serileri boyunca herhan-
gi bir kademeli deiimi tanmlamak iin ekoklayn terimi kullanlmaktadr. Ekotip
ve ekoklaynlarn ortaya knn temel sebebi doal seilim gibi grnmekle birlik-
te, basit alel dalmlarnn etkisi de byktr. Ekotipler trn tm zelliklerini gs-
termekle birlikte, ortam koullarnn kaltsal hale getirdii baz genotipik farkllkla-
ra sahiptirler. Bu farkllardan yararlanmak bitki slah bakmndan byk nem tar.
Avrupada yayl gsteren beyaz yonca (Trifolium repens) ekoklayna gzel bir r-
nektir. Beyaz yonca iki alelli bir siyanojenik glukosid retimi iin bir gene (Gg) ve
serbest siyanid retmek iin glukosidi paralayan, bir lizozim reten bir gene (Ll) sa-
hiptir. Siyanid reten bitkiler Avrupann gney ve batsnda, siyanid retmeyenler
Avrupann kuzeydousunda yayl gsterir. Siyanid retimi bir otlama-kart ara
olarak smkl bcek, salyangoz gibi otlayclarn yaprak hasarna engel olmaktadr.
yleyse kuzeye ait bitkiler neden bu siyanid retimine sahip deildir? Bunun nede-
ni, klarn olduka yumuak ve yazlarn olduka nemli olduu gneybatda, smk-
l bcek ve salyangoz gibi otlayclar ok saydadr, bu durum siyanid ieren bitki-
ler iin bir avantajdr. Kuzeydouya doru, daha sert klar k geirebilen smkl
bceklerin saysn azaltmaktadr. Bunun iin otlama hasar ok fazla olmamaktadr.
Yabani Trlerin Kltr Formlarna Dntrlmesi
Trler aras melezler (rekombinasyon)
Uzak akraba trlerin melezlenmesi sonucu ksr dller ortaya kar, elverili kombi-
nasyonlar meydana gelmez. Fakat yakn akraba trlerin melezlenmeleri ile daha el-
verili tiplerin ortaya kt grlr. rnein krmz rengi veren antosiyan madde-
si eitli lahana varyetelerinde deiik oranlarda bulunur, bu lahanalarn rengi yeil-
dir. Fakat bu maddeyi ieren iki varyetenin melezlenmesi sonucu bu genler bir araya
gelerek krmz renkli lahanann ortaya kmasna neden olmutur. ki tr eletiril-
dikten sonra ortaya kan, amaca uygun melezler seilerek bunlar defalarca yeniden
geriye melezlenir. Bunun sonucunda taksonomisi bozulmamasna karn, dier tr-
den baz karakterler yeni meleze aktarlm olur. rnein msr Teosinte ve Tripsa-
107
cum trlerinin bu ekilde melezlenmesiyle ortaya kmtr.
Gen mutasyonlar (Mendel varyasyonlar)
Populasyonlar oluturan bireyler tadklar zellikler itibariyle birbirlerinden k-
k de olsa baz farkllklar gsterirler. Dier tarafan tr iinde baz gen mutasyon-
lar meydana gelir. Ancak bu mutasyonlar ve farkllklar tr ii elemeler nedeniy-
le yok olur veya frekanslar der. Bunlarn devam ancak kltre alnarak korunma-
syla mmkn olabilir.
Kromozom mutasyonlar
Kromozomlarn yaplarnda meydana gelen byk genetik materyal deiimleri,
kromozom yapsndaki deiimler para kayb ve para oalmas, ters dnme ve yer
deitirme eklinde olur. Kromozom saysndaki deiimler ise azalma veya artma
eklinde olabilir. Her ne ekilde olursa olsun kromozomdaki bu deiimler genetik
yap dengesinin bozulmasna neden olur.
Kaltsal Deiimin Oluum Biimleri
Bitkilerde kaltsal materyal mutasyon, poliploidi ve melezleme olaylar sonucu dei-
im gsterir. Tabiata bu olaylar tesadfi veya evre faktrleri tarafndan ynetilir. Is-
lah almalarnda ise kontroll ve bilinli ekilde kaltsal materyalin deiimi ve ak-
tarm salanmaya allr.
Populasyonu oluturan bireyler ok sayda ve birbirlerinden farkl kaltsal materyal
tarlar. rnein bireyler boy, yaprak rengi, iek rengi, hastalklara ve kurakla da-
yankllk gibi eitli zellikler bakmndan birbirinden ayrlr. Kromozomlar zerin-
de lokalize olan genler, bitkinin sahip olduu karakterleri evre koullaryla birlik-
te kontrol eder. Baz karakterler dierlerine gre baskndr, bunlarn dllere dal-
rastgele olup genlerin kombinasyonlaryla kontrol altnda tutulur. Basknlk mut-
lak olmayp baz genler iin eksik basknlktan sz edilir. Krmz iekli aslanaz ile
beyaz renkli olann aprazlandn varsayarsak, F1 kua, eksik basknlk nedeniy-
le tamamen pembe renkli olur.
1-Kalitatif karakterlerin kaltm
Monohibrit Kaltm: Tek bir gen tarafndan kontrol edilen karakterlere kalitatif ka-
rakterler ad erilmektedir. ayet bir zelliin iki alternatifi ayn bireyde bulunursa sa-
dece bir zellik kendini tam olarak belli eder. Bu durum basknlk olarak tanmlanr
ve ilk dlde kendini gsterir. te sadece bir alel gen ifinin etkin olduu aprazlama
108
monohibrit kaltm olarak adlandrlr.
Dihibrit Kaltm: ki gen basit bir ekilde melezlenerek bu ekilde bir araya getiri-
lebilir. Ancak slah almalarnda genelde daha fazla zelliin bir araya getirilmesi
amalanr. ki alel gen ifi bakmndan farkl iki birey eleirse dihibrit kaltm mey-
dana gelir. Burada analar homozigotur. F1 dlleri ise heterozigot zellie sahiptir.
2-Gen etkileimleri
Gen al verii alel genler arasnda olabildii gibi, alel olmayan genler arasnda da
olabilmektedir. lgisiz gibi grnmesine karn bir genin varl bir baka geni etki-
leyebilmektedir. Alel olmayan genler arasndaki bu tip ilikiler sonucu, F3 kuan-
da beklenenden farkl alm oranlar ortaya kar. Bunlarn nedeni genlerin sadece
kendilerine ait karakterleri deil, ayn zamanda dier genlere ait karakterlerin orta-
ya k durumlarn da deiik biimlerde etkilemesidir. Bazen bir gen dier bir ge-
nin etkisinin ortaya kmasn nler (nleyici gen etkisi) veya bir karakterin ortaya
k alel olmayan iki gen tarafndan birlikte salanr (tamamlayc gen etkisi). Ba-
zen de bir genin etkisi ancak dier bir genin bulunmas ile ortaya kabilir (deiti-
rici gen etkisi). Ayn etkiye sahip iki gen birlikte olduklarnda etkileri ya glenerek
ortaya kar (eklemeli gen etkisi) veya bulunan iki genden birinin etkisi dieri tara-
fndan rtlerek ortaya kmas engellenir (rtc gen etkisi). Baz durumlarda da
bir karakter iki gen tarafndan ayr ayr kontrol edilir veya ikisi birlikte kontrol eder
(if gen etkisi). Bunlar slah almalarnda gerek klasik, gerekse molekler teknik-
lerin uygulanmasndaki en temel glk noktalardr.
3-Ballk
Kromozom zerindeki genler bazen teker teker, bazen gruplar halinde geerler. Ga-
metlerin oluumu srasnda genlerin gruplar halinde gemelerine ballk, bu ekilde
birlikte geen genlere de bal genler ad verilir. Bal genler arasndaki iliki olduk-
a kuvvetlidir, bunlar homolog kromozomlarn para deitirmesi esnasnda gruplar
halinde geerler. Bu durum slah almalar iin baz glkler yaratr. nk bal
iki gen grubu arasnda yeni kombinasyonlarn ortaya kmas olduka zordur. Byle
durumlarda fazla sayda bireyden oluan F2 populasyonu oluturularak para deii-
mi (crossing-over) deeri kltlmeye allr.
4-Kantitatif karakterlerin kaltm
Bitkinin sahip olduu karakterler ok sayda gen tarafndan da kontrol ediliyorsa bu
kantitatif karakterler kavram ile tanmlanr. Verim gc, hastalklara dayankllk
109
gibi karakterlerin kaltm, eklemeli etkide bulunan ok sayda gen tarafndan kont-
rol edilir ve bunlar evre koullarndan daha fazla etkilenir. Ayrca kantitatif karak-
terlerde kaltmla anne babadan daha stn zelliklere sahip bireyler elde etme im-
kan vardr.
5-Melez gc (Heterosis)
Melezleme ayn trn bireyleri arasnda (tr ii melezleme), iki farkl tr arasnda
(trler aras melezleme) veya iki farkl cins arasnda (cinsler aras melezleme) ola-
bilir. Kkenleri farkl iki ana arasnda yaplan melezlemeyle meydana gelen melez-
ler genelde ana ve babadan daha stn gelime ve byme gsterirler, buna melez
gc denir. Melez gc analarn ortalama zellikleriyle karlatrlarak veya stn
anacn gcyle karlatrlarak bulunur. Melez populasyonlarnda heterozigotluun
artmasna bal olarak ldrc ve geliimi zayfatan genler ortaya kar.
6-Uyumazlk
Birok bitkide iek zerinde normal olarak gelimi olan erkek ve dii gametler bu-
lunmasna karn, bunlar birleerek bir zigot oluturamazlar. Bu durum uyumazlk
olarak adlandrlr. Bunun nedeni bitkilerde d dllenmeye zorlayan, kendilemeyi
engelleyen mekanizmalarn varldr.
7-Ksrlk
Gametlerin fonksiyonlarn yerine getirememesi sonucu ksrlk ortaya kar. Ksrl-
n ortaya kmasnda reme organlarndaki eitli bozulmalar veya kromozom sap-
malar gibi olaylar etken olur. Sitoplazmik faktrlerin veya mutant genlerin ayr ayr
veya ikisinin birlikte etkin olmalarna bal olarak erkek ksrl oluur. Erkek ksrl-
dllenmeyi engelleyen olumsuzluk deeri tamakla birlikte, slah almalarnda
yeni melezlerin elde edilmesinde baz kolaylklar da salamaktadr.
8-Populasyonlarn gen frekanslarndaki deiimler
Populasyonu oluturan bireyler arasndaki genetiksel eitlilik, populasyonun sahip
olduu tm genetik bilgilerin bulunduu gen havuzunu oluturur. Populasyonlarn
ok uzun yllarda oluan gen havuzlarnda her genin birden fazla alternatif formlar
(aleli) vardr. Bu gen havuzlarndaki karakterler evrimsel sre boyunca ekolojik fak-
trler tarafndan etkilenerek populasyondaki gen frekanslarn ekillendirir. Ancak
populasyonlarda gen frekanslar sabit olmayp, mutasyon, seleksiyon, migrasyon ve
izolasyon gibi olaylar nedeniyle deiime urar.
110
Bitki Islah Yntemleri
Islah almalarnda temel ama, arzu edilen zelliklere sahip verim gc yksek bit-
ki eitleri elde etmektir. Bunun iin, seleksiyon, melezleme ve mutasyon slah ol-
mak zere balca yntem kullanlr. Ancak bitki slah yntemleri bitkilerin retim
biimlerine bal olarak baz deiiklikler gsterir. Buna gre anlatm kolayl bak-
mndan slah yntemlerini ana grup altnda toplamak mmkndr.
1-Eeyli reyen bitkilere uygulanan yntemler
a-Yabanc dllenen bitkilerde balca u drt yntem kullanlr.
Tohumluk getirme (ntrodksiyon): Yurt ii veya yurt dndan yabanc dlle-
nen baz eitler getirilerek yerel koullara uygun olanlar kaynak olarak kullan-
lr.
Seme (Seleksiyon): Populasyonu oluturan bireyler veya gruplar arasndan
amaca uygun olan stn zellik tayanlar toptan seme, dl seimi, hat seme
ve tekrarlamal seme gibi yntemler kullanlarak alnr.
Melezleme: Yabanc dllenen bitkilerde, iki veya daha fazla saydaki eit, hat
veya trde ayr ayr bulunan zelliklerin tek bireyde toplanmas amacyla me-
lezleme yaplr. Melezlemede, ana olarak kullanlacak stn zellikteki bitkiler
seilir. Daha sonra bunlar eitli kombinasyonlarla melezlenir. Melezler arasn-
da stn zelliklere sahip olanlar ticari olarak yetitirilmeye balanr. Tek melez,
if melez, l melez ve oklu melez gibi eitli melezleme tipleri vardr.
Sentetik eitlerin gelitirilmesi: Yabanc dllenen bitkilerde tekrarlamal se-
menin birinci aamas sonunda ortaya kan dller yeni (sentetik) eitleri olu-
turur. Birbiriyle uyum sorunu olmayan eitler birletirilerek sentetik eitler
oluturulur, bazen yeni eitler elde edilirken yabani trlerde kullanlr. Uyu-
mazlk olan eitler arasnda kendilemenin mmkn olmamas halinde, sentetik
eit elde etmek iin karde trler kullanlr. ok yllk bitkilerdeyse sentetik e-
itlerin elde edilmesinde genelde klonlar kullanlr.
b-Kendine dllenen bitkilerde balca u yntem kullanlr.
Tohumluk getirme: Tohumluk getirme ynteminde ya yabani trler dorudan
kltre alnr veya daha nceden kltre alnm kaliteli eitler kullanlr.
Seme:
1.Teksel seme: Bu yntemde populasyonda kark olarak bulunan bireyler arasn-
111
dan homozigot bitkilerin seilerek saf hatlarn elde edilmesi amalanr, aamada
gerekleir. Birinci aamada stn zelliklere sahip veya istenilen karakterler sei-
lir. kinci aamada bu bireyler dl sralar halinde yetitirilir. Farkl koullarda yeti-
tirilerek veya yapay hastalklar yaratlarak zayf olanlar elenerek atlr. Son olarak se-
ilen hatlar birbiriyle karlatrmak amacyla tekrarlamal denemeler kurulur. Yap-
lan gzlemlerle elde edilen saf hatlarn verimlilik, dayankllk ve kalite ynnden s-
tnlkleri belirlenmi olur. Tek yllk kendine dllenen bir bitkide teksel seme yn-
teminde 1. yl populasyondan seme yaplr, 2. yl sra ekimi yaplr, 3. yl hatlar gz-
lem bahelerine ekilerek karlatrma yaplr, bitkinin zellii ve gzlem sonular-
na gre 4 - 9. yllarda tekrarlamal verim denemeleri yaplarak standartlarla karla-
trlr ve ardndan tohumluk retimine balanr.
2.Toptan seme: Populasyon iinde amaca uygunluuna karar verilen fenotipi ayn
olan bitkiler seilerek tohumlar hasat edilir ve harmanlanr (Daha ok kark yerel
eitlerin safatrlmasnda kullanlr). Kullanlan eiten birka bitki seilip sralar
halinde yetitirilir. Kendine dllenen bitkilerde toptan seme yntemi iki ekilde uy-
gulanr. Ya tarladan istenmeyen karakterlere ait bitkiler kartlp geriye kalanlar bir-
likte hasat edilir (olumsuz-negatif seme) veya fenotipi ayn olan bitkiler seilip har-
manlanr ve birlikte yetitirilir (olumlupozitif seme). Bylece populasyonun ve-
rim ve evreye uyum gc ykseltilmi olur. 1. yl fenotipi ayn olan bitkiler seile-
rek topluca hasat edilir, 2. yl n verim denemeleri yaplr, amaca ve gzlem sonula-
rna gre 3 - 6. yllarda tekrarlamal ve karlatrmal verim denemeleri yaplr, daha
sonra tohumluk retimine geilir. Bu eylem plan tek yllk bitkiler iin olup ok yl-
lk bitkilerde uygulama imkan yoktur.
3.Melezleme: ki veya daha fazla saydaki eit, hat veya trde bulunan zelliklerin
tek birey veya eite toplanmas amacyla melezleme yaplr. Melezleme, ana birey-
lerin veya hatlarn seimi, melezlemenin yaplmas ve melez bireylerin gelitirilerek
yetitirilmesi olmak zere aamada gerekletirilir. Elde edilen melezlerden han-
gilerinin amaca uygun olduunu anlamak iin, toptan seme, teksel seme, geri me-
lezleme, oklu melezleme, trler aras melezleme gibi yntemler kullanlr. Bunun
sonucunda stn zellikleri olan hatlarn tohumluk retimine geilir.
2-Vejetatif reyen bitkilere uygulanan yntemler
Melezlemenin zor olduu ya da tohumla retimin pahal ve g olduu veya dier
yntemlerle srdrlemeyen baz zelliklerin korunmas amacyla vejetatif retim
tercih edilir. Vejetatif yntemle bitki retiminde tpa tp anacn zelliklerini tayan
112
bireyler elde edilir. Bu yntemde genetik safn bozulmadan sonraki dllere aktar-
m ve korunmas mmkndr. Bitkilerin vejetatif yntemler kullanlarak slah edil-
mesinde, melezleme ve klon seme yntemleri kullanlr. Klon semede, stn zel-
likteki bireyler seilerek etiketlenir. Daha sonra bunlardan vejetatif retim materya-
li (elik, a kalemi, gz vb.) alnr ve bunlardan elde edilen klonlar deneme parselle-
rinde yetitirilir. Bu klonlar arasndan stn zelliklerini koruyanlar seilerek, bun-
lardan klon bankalar oluturulur. retim iin bu bankalardan faydalanlr. Mutas-
yonlar olmad srece klonlarn zellikleri deimez. Melezlemede, stn zellikle-
re sahip olanlar seilerek bunlardan klonlar oluturulur. Daha sonra bu klonlar ara-
sndan stn olanlar seilerek melezlenir. Bu melezleme sonucu elde edilen her bir
F1 bitkisinden vejetatif retim materyali alnarak klonlar oluturulur. retime bu
klon bankasndan devam edilir.
3-Btn bitkilere uygulanan yntemler
a-Mutasyonlar: Genetik yapda ani meydana gelen ve kaltsal olarak sonraki dllere
aktarlan deimelere mutasyon ad verilir. Bitkilere arzu edilen zelliklerin kazan-
drlmas amacyla kaltsal yapnn ani olarak deitirilmesi sonucu yeni eitler elde
edilir. Ancak mutasyona uram genler ekinik karakterli olup, populasyonda uzun
sre varln srdremez. Dier tarafan birok mutasyon lmcldr. Baz mutas-
yonlar sonucu stn zellie sahip bireylerin oluumu gerekleebilir; bunlarn sei-
lerek gen frekanslarndaki deiimin korunmas sonucu yeni eitler elde edilir. Bit-
kileri mutasyon yoluyla slah almalarnda balca iki yntem kullanlr. Bunlardan
biricisi fiziksel (nsal) mutagenler, ikincisi ise kimyasal mutagenlerdir.
b-Poliploidi: Bir hcrede her eit kromozomun bir kopyas bulunur, yani bir set
kromozomu vardr, byle organizmalara haploit denir. Hcre blnmesinin gerekti-
i gibi olmamas durumunda hcrede her bir kromozom setinden ikiden fazla olur,
bu duruma poliploidi ad verilir. Poliploitlik, hcrede her bir kromozom setinden
ka kopya bulunduuna bal olarak triploit (3 set, yani 3n), tetraploit (4 set, yani
4n) eklinde isimlendirilirler. Bir hcrede kromozom blnmesinin gereklemesi-
nin ardndan hcre blnmesi gereklemezse, hcre iinde kromozom says kat-
larna kar. Bu durum bitki slahnda yeni (rnein daha byk meyveli) eitle-
rin elde edilmesi anlamna gelir. Poliploidi yntemiyle bitki slahnda bata kolisin
(colchicine) olmak zere, kloroform, kloral hidrat, eter gibi kimyasal maddeler kul-
lanlmaktadr. rnein uygulamada %0.1 - 0.4lk kolisin kuru tohumlara 12 saat,
nemli tohumlara 6 saat sreyle uygulanmakta, daha sonra su ile ykanarak ekim ya-
plmaktadr.
113
Hcre blnmesi srasnda ar scak ok veya souk ok uygulanarak poliploidi s-
lah yaplmaktadr. Bir baka yntemdeyse yapay olarak tomurcuklar veya srgnler
yaralanr ve bu yara blgelerinde kallus oluumu tevik edilir. Bu yolla poliplodi sla-
hnda yaralanan blgede oluan tomurcuk, tohum veya srgnlerden bazlarnda po-
liploidi oluur, bu ynteme rejenerasyon yntemi denir.
Bitkilerde kromozom katlanmalarna bal olarak, her alelin bir lokusta ikiden faz-
la bulunmas durumuna otoploidi ad verilir. Otoploidi sonucu daha byk bitkiler
elde etmek mmkndr. Bir poliploidin ierdii genomlarn bir ksmnn bir trden,
bir ksmnnsa dier trden gelmesi durumuna alloploidi denir.
c-Poliploid bitkilerde kimyasal yapda ve hcre morfolojisinde baz deiiklikler g-
rlr. zellikle hcre bymesine bal olarak hcre ieriinde protein, klorofil, vi-
tamin ve su miktarlarnda art olur. Bu d morfolojide kalnlama, irileme eklin-
de kendini gsterir. Poliploidi sonucu ekonomik deeri yksek bitki eitleri orta-
ya kar.
d-Molekler teknik: Bitki slahnda kullanlan molekler tekniklerin temelini, isteni-
len zellikleri tayan bir DNA parasnn hedef hcrenin kromozomlarna yerleti-
rilmesi ve daha sonra bu hcrelerden yeni eitlerin elde edilmesi tekil eder. Bitki
slahnda molekler tekniklerin kullanmnda ncelikli olarak istenilen genler bulu-
nur. Daha sonra bunlarn zellikleri belirlenerek, izole edilir ve aktarmn yaplaca
hedef hcreye tanr. Gen aktarmnda bakteriler, enzimler, fajlar ve plazmidler kul-
lanlmaktadr. Bir bitkiye bir zelliin aktarlmasna karar verildiinde ncelikle nk-
leotid sras belirlenir, sonra o zellii yneten gen veya genler saf olarak izole edilir.
Elde edilen genlerin aktarmnda, vektr araclyla gen aktarm ve dorudan gen
aktarm olmak zere balca iki yntem kullanlr.
Gen teknolojileriyle doal koullarda gen deiiminin mmkn olmad canl tr-
leri arasnda gen aktarm yapabilme imkan vardr. Uygulanma ekline rnek olarak
Altn Pirin rnei verilebilir. Altn pirin genetik zellikleri modifiye edilerek elde
edilmi daha fazla A vitamini ve demir ieren bir pirin trdr. Bu tr elde etmek
iin, yeil fasulyeden iki adet gen ve bir mikroorganizmadan bir gen alnarak pirin
bitkisine nakledilmitir. Bitki slahnda gen teknolojilerinin kullanm olduka tar-
tmal olup, evreye olan etkilerinin grlebilmesi iin uzun zaman gereklidir. Di-
er tarafan genetii deitirilmi organizmalarn ayn zamanda bir biyogvenlik, bi-
yoeitlilik sorunu olarak alglanmas gerekir. Bu nedenlerle tbbi bitkilerin slahn-
114
da, mevcut riskler gz nnde tutularak molekler tekniklerin kullanlmas bu aa-
mada uygun deildir.
Dayankllk Islah
Bitkilerin, hastalk, zararl ve ekstrem evre koullarna kar direncini artrmay he-
defeyen slah almalar dayankllk slah olarak adlandrlr. ncelikli olarak da-
yankl tr, populasyon veya bireyler seilir. Daha sonra bunlarda var olan dayankl-
ln korunmas, gelitirilmesi ve yeni eitlere aktarlmas gerekletirilir.
Hastalk etmeni, zararl ve bitki arasnda l bir iliki vardr. Bitkilerin salk du-
rumlarnn bozulmasna neden olan bakteri, virs, mantar gibi patojenlerle elverisiz
evre koullarnn tm hastalk kavram iinde yer alr. Zararl ise ya bitkiye verdii
hasarla hastaln gelimesine dorudan neden olan veya hastalk etmeni bakteri, vi-
rs tayarak dolayl yoldan zarar veren canllardr.
Hastalk etmeniyle karlaan bir bitki eitli yntemler kullanarak kar koymaya,
dayanmaya alr. Bu dayanklk sistemi drt grup altnda toplanabilir;
Katlanma (tolerans): Ayn hastalk etmeni altnda yetitirilen iki eit bitkiden
biri dierine gre daha az zarar gryorsa o bitkinin veya eidin katlanma zel-
liine sahip olduu anlalr. Toleransl bitkiler olumsuzluu telafi etmelerinin
yan sra, bitki besin maddelerinden daha fazla yararlanrlar.
Kama ve kanma: Bitkinin alm olduu eitli nlemler nedeniyle hastalk et-
meninin bitkiyi enfekte edememesidir. Aslnda kama, kaltsal olarak dayank-
sz olan bitkinin, hastalk etmenini dolayl olarak engellemesi olup, gerek bir
dayankllk deildir. Bitki alm olduu baz morfolojik, kimyasal veya meta-
bolik engellerle hastalk giriini engeller. Bazen de bitki hassas olduu dnemi,
patojenin etkili olduu dnemle aktrmaz. Bylece dolayl olarak korunmu
olur. Kama dayankllk slah almalarnda dikkat edilmesi gerekli yanltc
bir zelliktir.
Baklk: Bir hastalk eidine kar bitkinin %100 dayankl olmasna denir.
Baz bitkilere hastalk etmeni girse de zarar veremez, bu durum bitkinin o hasta-
lk trne kar dayankllk gstermesiyle mmkn olabilir. Ancak genelde has-
talklarn bir biyotipine etkili olduundan baklk kolayca kaybolabilir.
Genetik dayankllk: Hastalklara dayanklln zellikle genler tarafndan
kontrol edilmi hali denir. Hastaln kontrol tek bir genle (monogenik daya-
nkllk) olabilecei gibi, birka genle (oligogenik dayankllk) veya ok sayda
115
genle de (poligenik dayankllk) olabilir.
Bitkiler sahip olduklar mekanik ve biyokimyasal zellikleri yardmyla hastalk et-
meninin ieriye girmesini ve geliip oalmasn engelleyerek kar koyarlar. Bu kar-
koyma ya herhangi bir hastalk saldrs olmadan bitki her zaman hastalklara kar
etkili baz kimyasallar retir (pasif dayankllk mekanizmas) veya hastalk ieri gir-
dikten sonra baz kimyasal maddeler aktif hale geer ya da yeniden sentezlenir (ak-
tif dayankllk mekanizmas). Bylece bitki salglam olduu maddeyle hastalk et-
menini ldrr veya geliip oalmas ve beslenmesini engelleyerek zarar vermesi-
ni nler.
Bitkilerde dayankllk slah ana balk altnda toplanabilir:
Hastalklara kar dayankllk: hastala dayankllk testlerinde ya doal salgn-
lardan yararlanlr veya yapay olarak salgnlar yaratlr. Hastalklarn yapay ola-
rak oluturulmasnda, tayc kullanma, toprakla bulatrma, konuku mater-
yal kullanma, hastaln sv veya kuru olarak bulatrlmas, yaralama gibi eitli
bulatrma yntemleri kullanlr. Yabanc dllenen bitkilerde hastalklara daya-
nkllk slahnda toptan seme ve tekrarlamal seleksiyon yntemleri kullanlr.
Kendine dllenen bitkilerde hastalklara dayankllk slahnda seme ve melez-
leme yntemleri kullanlr.
Bcek zararlarna kar dayankllk: bitkiler bcek zararlarna kar deiik sa-
vunma mekanizmalar gelitirmilerdir. Geliim dnemlerini bceklerin zararl
olamayaca dnemde tamamlar veya baz sekonder bileikler salglarlar. Dier
tarafan populasyon iindeki bireylerin bcek zararlarna kar vermi oldukla-
r tepkiler arasnda da farkllklar vardr. Bitki toplumu iinde bcek zararlarna
kar koyabilen bireyler seilerek, bunlarn daha nce anlatlan slah yntemle-
ri ile kaltm salanr.
Ekstrem evre koullarna kar dayankllk: evre koullarnn bitkiler zerin-
deki etkilerinin ortaya k ok daha karmak ve birden ok etki altnda olu-
ur. Bu nedenle ka ve kuraklla dayankllk sabit bir karakter deildir. r-
nein gelime dneminin balangcnda bitki soua daha duyarldr. Bitkilerin
ka dayankll, tarla koullarnda veya laboratuar koullarnda yaplabilir. An-
cak bunlarn kombine edildii yntemler en salkl sonular verir. Scaklk, ku-
raklk, tuzluluk gibi bitki geliimi bakmndan nemli olan evre koullarna kar-
dayankl ekotiplerin veya bireylerin tespit edilerek bu karakterlerin slah a-
lmalar ile korunmas yetitiricilik asndan byk nem tar.
116
(Not: Bu metnin hazrlanmasnda; Ycel, Ersin (2010). Tbbi ve Aromatik Bitkile-
rin Yetitiricilii adl yayndan geni lde yararlanlmtr.)
Kaynaklar
Chapman, J.L., Reis, M.J. (1992). Ecology Principles and Applications, Chambridge Univ. Pres.
Demir, . (1990). Genel Bitki Islah, zmir, E..Ziraat Fakltesi Ofset Atlyesi.
Demirsoy, A. (1984). Kaltm ve Evrim, Ankara, Meteksan, Matbaaclk.
Geit, H.H. ve ark. (2009). Tarla Bitkileri, Ankara, Ankara niversitesi Basmevi.
Graham, L.E., Graham, J.M., Wilcox, L.W. eviri, (2004). Bitki Biyolojisi, Ankara, Palme Yayinevi.
Karabay, ., k, L., Ouz, G. (2002). Islah Genetii Problemleri, zmir, E.. Ege Meslek Yksekoku-
lu Basmevi.
Purves, W.K., Sadava, D., Orians, G.H., Heler, H.C. (2002). Life Te Science of Biology, Massachu-
sets, Sinauer Associates Inc.
ehirali, S., zgen, M. (1987). Bitkisel Gen Kaynaklar, Ankara, Ankara niversitesi Basmevi.
ehirali, S., zgen, M. (2007). Bitki Islah, Ankara, Ankara niversitesi Basmevi.
rgen, S. (1982). Orman Aalar Islah, stanbul, stanbul niversitesi Yaynlar.
Ycel, E. (1996). Trkiyenin Ekonomik Deere Sahip Baz Bitkilerinin Tohum imlenme zellikleri
zerine Bir Aratrma, A. . Fen Fak. Derg., Say 2: 35-47.
Ycel, E. (2000). Efects of Diferent Salt (NaCl), Nitrate (KNO3) and Acid (H2S04) Concentrations
on the Germination of Some Salvia Species Seeds, Seed Science & Technology 28: 853-860.
Ycel, E. (2002). Trkiyede Yetien iekler ve Yerrtcler I, Eskiehir, Etam Matbaa.
Ycel, E. (2005). Aalar ve allar I, Eskiehir ISBN 978-975-93746-2-4.
Ycel, E. (2008). Mihalk lesinin Tbbi Bitkileri 1, Eskiehir, Cetemenler Dijital.
Ycel, E. (2008). Trkiyede Yetien Tbbi Bitkiler 1. Eskiehir, Cetemenler Dijital.
Ycel, E. (2009). Bitki Corafyas (Ders Notlar). Eskiehir, Alfprintcenter.
Ycel, E. (2010). Genel Ekoloji (Ders Notlar). Eskiehir, Alfprintcenter.
Ycel, E. (2010). Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Yetitiricilii, Anadolu niversitesi Yaynlar (Baskda),
Eskiehir.
Ycel, E., Tunay, M. (2002). Nazilli (Aydn) ve Yresinde Gda Olarak Kullanlan Yabanc Otlar, Trki-
ye Herboloji Dergisi, Cilt 5,Say 2, 10-17.
Ycel, E., Tlkolu, A. (2000). Gediz (Ktahya) evresinde Halk lac Olarak Kullanlan Bitkiler,
Ekoloji (evre Dergisi), Say 36: 12-14.
Ycel, E., Unay, N. (2008). ifeler lesinde Gda Olarak Tketilen Yabani Bitkilerin Tketim Biim-
leri ve Besin esi Deerleri, Eskiehir, Cetemenler Dijital.
Ycel, E.; ztrk, M. (2000). Studies on Te Autecology of Origanum sipyleum L., In (Eds.) As-
hurmetov, O., Khassanov, F., Salieva, Y., Plant Life in South-West and Central Asia, Vth International
Symposium, Tashkent-Uzbekistan 1998: 201-204.
117
TRKYEDE TIBB BTKLERN RETLMES
VE PAZARLANMASI
Do. Dr. Yksel Kan
Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi
Tarla Bitkileri Anabilim Dal
Trkiyede tbbi bitki retimi, son on ylda kltr yaplarak dk miktarda da olsa
artmtr. Tbbi bitki retimi eitliliindeki art da bir baka gelimedir. lkemizde
i ve d ticareti yaplan yaklak 400 tbbi bitki trnn 25-30 kadarnn kltr ya-
plmaktadr. Trkiyeye zg bitkilere d pazarlardan artarak gelen talep kontrolsz
ve ar toplamalara yol amakta baz endemik bitki trlerini tehlikeye sokmaktadr.
Bu talepleri karlayacak tbbi bitki kltr alanlarnda yeterli retim potansiyeli olu-
turulamamtr. Trkiyede baharat, gda, ila, kozmetik benzeri amalar iin tketi-
len ya da lkemizden ihra edilen tbbi bitkiler genellikle doadan toplanmaktadr.
Son yllarda d pazarlarn talebi retimden karlanamad gibi, i pazarda artan ta-
lepten dolay ithal edilerek lkemizde tketime sunulmaktadr.
Doal bitkisel rnler olarak kabul edilen tbbi bitkiler lkemizde ve dnyada nem-
li bir tketim alandr. nsanlar gda, ila, kozmetik gibi rnlerin giderek sentetik-
ten ok doaln tercih etmektedirler. Doal rnlerin tketimine paralel olarak tbbi
bitkilere talep dnyada hzla artmaktadr. Talebin artmasyla doadan toplanan tbbi
bitkilerin tarmna ynelik almalar hzlanmtr. Bir bitkinin nemini retim ala-
n veya retilen miktarla lmek doru deildir. Tbbi bitkiler insan salyla do-
rudan ilgili olduundan bitkinin kalitesi daha n plandadr. Tbbi bitkilerin kullanm
alann belirleyen ierdikleri etken maddelerdir. Dnyada doal kaynakl fonksiyo-
nel gdalar, nutrastikler, bitkisel ilalar, doal kozmetikler gibi rnlerin tketim ar-
tna paralel tbbi bitkilerin tketimi de artmakta, tbbi bitkilerin kullanm alanlar-
n da kendi iinde farkllatrmaktadr. Dorudan ila sanayi hammaddesi olarak kul-
lanlanlar yannda baz aromatik tbbi bitkiler aromaterapi haricinde daha ok gda
arlkl kullanlmaktadr. Tbbi bitkiler, ila ve benzeri hammaddeleri salayan far-
masotik bitkilerdir. Tbbi bitkilerin ila amal kullanlan ksmlarna bitkisel drog
denilir. Drog/ila kelimesi hem ila hazrlamada yararlanlan etken maddeleri hem
de hazrlanm rnleri ifade eder. Bitkisel drog, bitkilerin tamam veya bir ksm-
nn (herba, yaprak, iek, tohum ve kk vb.) paralanm veya kesilmi ya da b-
tn, kurutulmu veya taze olarak ilemden geirilmi ya da geirilmemi halidir. Bit-
118
kisel preparatlar, bitkisel droglardan, ekstraksiyon, distilasyon ve fermantasyon gibi
ilemler sonucu elde edilirler. Tbbi bitkiler ok deiik ekillerde tketilir. Bu tke-
tim alanlarndan en nemlisi ila sanayidir. Bir bitkinin yasal olarak tedavide kullan-
labilmesi iin farmakopelerde verili zeliklere sahip olmas gerekir. Tbbi bitkiler te-
davide, kapsl, urup, tablet, merhem, tbbi ve kokulu ya, tentr, ay gibi ok eit-
li formlarda kullanlrlar.
Tbbi Bitkilerin retimi
Trkiye, zellikle Akdeniz ikliminin hkm srd tarm alanlar bakmndan zen-
gin bir tarm lkesidir. Tbbi bitki trlerinin yetitikleri blgenin ekolojik zellikle-
ri bitkilerdeki aktif maddenin kalitatif ve kantitatif zelliklerini etkiler. Bu yzden,
Anadolunun doal bitki rtsn ok sayda karakteristik trler oluturmaktadr.
Trkiye forasnda bulunan yaklak 10 000 bitki trnn 1000 kadar genel olarak
kullanlmakla birlikte, ortalama 400 tbbi bitki trnn ticaretinin yapld ve tbbi
fayda saland bilinmektedir. lkemizde bulunan tm bitki trleri dnyadaki bit-
ki trlerinin yaklak %3.6sn tekil eder. Trkiyenin yzlm dnya kara yz l-
mnn ancak %0.53 kadardr. Bu oranlar bitki tr zenginliimizin baka bir gs-
tergesidir. Bu zengin biyoeitlilik iinde yer alan bitkilerden bazlar nemli grl-
m ve zamanla kltre alnmtr. Kltre alnmayan trlerdeyse doal alanlardan
toplama yolu tercih edilmitir. Trkiyede tbbi bitkilerin nemli bir ksm yerel ola-
rak deerlendirilmektedir.
Tbbi bitkilerin retimi, tketimi ve ticaretinde yabani toplanan bitkilerin arl
ok fazladr. Tbbi bitki toplama yntemleri ile doal alanlardaki bitki neslinin de-
vamll arasnda yakn iliki vardr. zellikle toprakalt organlar toplanan bitkiler
daha fazla tehdit altndadr. Bitki neslinin tehdidinde iek ve meyve hasad da b-
yk nem arz eder. ou lkede bulunan doadan kontroll bitki toplama kriterleri
lkemizde yoktur, ya da ok az vardr. Bununla birlikte i tketimde kullanlan bit-
kilerin hangi oranda doadan toplandn bilmek ok zordur. Trkiyeden ihra edi-
len 50 civarnda tbbi bitki trnn sadece 10 kadarnn kltr yaplmaktadr. Geri
kalanlar kontrolsz toplanarak pazarlara verilmektedir. Doadan toplama ekonomik
hammadde temin yolu olarak grlse de, aktif madde bileenlerinin oran ve verimi,
bitkiye ve blgeye gre toplama zaman ve ekli farkl olduu iin ok deimekte-
dir. Sonu olarak, doadan bitki toplama verimli, kaliteli ve srdrlebilir bitki re-
tim yntemi deildir.
Trkiyede son yllarda doadan en fazla toplanan ve yurtii veya yurtdna satlan
119
tbbi bitkiler arasnda Origanum spp. (kekik), Capparis spp. (kebere), Glycyrrhiza
spp. (meyankk), Salvia spp.(adaay), Sideritis spp. (daay), Rosmarinus oficina-
lis L. (biberiye), Galanthus spp. (kardelen), Laurus nobilis L. (defne), Ceratonia spp.
(harnup) gibi bitkiler yer almaktadr.
Tablo 1. lkemizde kltr yaplan baz tbbi bitkiler ve kullanlan ksmlar
Bitkinin ad Kullanlan ksm
Cuminum cyminum L. (Kimyon) Tohum/Meyve
Pimpinella anisum L. (Anason) Tohum/Meyve
Foeniculum vulgare Mill. (Rezene) Tohum/Meyve
Origanum vulgare/onites/majorana (Kekik) Herba
Trigonella foenum graecum L. (emen), Tohum
Nigella sativa L. (rek otu) Tohum
Papaver somniferum L. (Haha) Kapsl
Linum usitatissimum L. (Keten) Tohum
Rosa damascena Mill. (Gl) iek
Echinacea spp. (Ekinezya) Kk/Herba
Salvia ofcinalis L. (Tbbi adaay) Herba
Melissa ofcinalis L. (Melisa) Herba
Mentha piperita /spicata (Tbbi nane) Herba
Coriandrum sativum L. (Kini) Tohum
Silybum marianum (L.) Gaertn. (Deve dikeni) Tohum
Lavandula angustifolia Mill. (Lavanta) iek
Urtica dioica L. (Isrgan otu) Herba
Allium sativum L. (Sarmsak) Soan
Capsicum annuum L. (Krmz biber ) Meyve
Hypericum perforatum L. (Kantaron) Herba
Trkiyede kltr yaplan tbbi bitkilerin toplam ekim alan 200 000 hektar civa-
rndadr. Avrupada Macaristan, Polonya, spanya, Asyada in, Hindistan, Gney
Amerikada Arjantin tbbi bitkilerin geni lekli tarmnn yapld lkelerdir. Kl-
tr yaplan bitkiler, aktif maddeler bakmndan standardizasyon saladndan, ila
ve dier sektrlerde hammadde olarak nemli avantajlara sahiptir. Dnyada son za-
manlarda doal bitki bileiklerinin (alkaloit, glikozit, uucu yalar vs.) hayvan bes-
leme ve sal ile tarmsal alanlarda biyolojik mcadelede kullanm ve organik tar-
120
mn yaygnlamasyla gelecekte bu bitkilerin tarmnn daha da nem kazanaca ve
evreye zarar veren tarmsal koruma ilalarnn tketimini de nemli oranlarda d-
rebilecei hesaplanmaktadr.
Tbbi Bitkileri Niin retmeliyiz?
Bir trn tabiata potansiyeli az, kullanm fazlaysa, nesli koruma altna alnan ve top-
lanmas yasaklanan bitki trlerinden yararlanlmak isteniyorsa, tbbi bitkileri deer-
lendirmek zere kurulan/kurulacak sanayinin dzenli olarak hammadde ihtiyacn
sz konusu ise tbbi bitkileri retmek zorundayz.
Trkiye, doal alanlardan toplayarak ham ya da yar maml olarak ihracatn yapt-
tbbi bitkilerden 50-60 milyon dolar, kltrn yaparak retii bitkilerle bera-
ber 100 milyon dolar civarnda gelir elde etmektedir. Buna karlk lkemizin, ma-
ml rn, ham bitki, ay hammaddesi, uucu ya, sabit ya, ekstre vb. bitkisel ila,
gda takviyesi, nutrastik, kozmetk vb sektrlerin bitkisel kkenli hammadde ithala-
t 1 milyar dolar civarndadr.
Yaplmas Gerekenler
ncelikle tbbi bitkilerin organik/iyi tarm teknikleri ile tarmna rn destekleri ve-
rilerek, Avrupa ve dnyada bitkisel hammadde pazarnda daha byk bir paya sahip
olunmaldr.
Tbbi bitkilerden ham madde retecek iletmeler iin zel tevikler salanarak bu
alandaki ila/kozmetik/gda sanayinin gelimesi iin alt yap oluturulmaldr.
Tarm ve Kyileri, Salk, evre ve Orman, Sanayi Bakanlklarnda tbbi bitkilerin
resmi muhataplar oluturulmaldr.
Tbbi bitkiler ile lkemizde veri tabanlar, enstitler, gen bankalar, arboretumlar ve
botanik baheleri kurulmaldr.
Kaynaklar
Anadolu niversitesi TIBAM Yaynlar, S:13-14 (19-44).
Anon. (2009). FAO Kaytlar.
Anon. (2009). HDM (Hazine ve D Ticaret Mtearl) Kaytlar.
Anon. (2009). DE Kaytlar.
Anon. (2009).Trade in Medicinal Plants, htp://www.fao.org/docrep/w7261e/w7261e08htm
Arslan N. (1987). Bitkisel la Hammaddeleri hracatmzn Devamll ve Gelimesi Asndan Tbbi
Bitkilerin Yetitirilmesi ve Kltre Alnmasnn nemi, V. Bitkisel la Hammaddeleri Toplants (15-
121
17 Kasm 1984 Ankara) Bildiri Kitab(Ed. E. Sezik, E. Yeilada) 96-99
Arslan N. (1992). Doal Endemik Bitkilerin Korunmas. Tarm ve Ky Derg. 74:17-19.
Arslan N. (2004). Doal Bitkilerin Kltre Alnmas. Trk Tarm Dergisi S:155(24-32).
Arslan N. ve ark. (2000). Trkiyede Doal Bitkilerin Kullanm ve Ticareti, Ekin Derg. S:12 (98-103).
Baer K.H.C. (1992) Presented at the 2nd Workshop on Essential Oil Industry (4-8 February, Mani-
la) 17(45-48).
Baer K.H.C. (1998).Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Endstriyel Kullanm.TAB Blteni,
Baer, K. H.C. (2002). Bitkisel lalarn Dnya Ticareti, MSED, TEB-Meslek ii srekli eitim dergi-
si, say 3-4, 16-21,
Ceylan A. ve ark.(1995). la Baharat Bitkileri retim ve Tketim Projeksiyonlar, Trkiye Ziraat M-
hendislii IV. Teknik Kongresi (9-13 ocak 1995) Bildiri kitabi (I. Cilt) 571-576.
Kan Y. (2000) Kimyonun nemi ve retimi, Konya Ticaret Borsas Dergisi, Yl:4: Say:8 (18-23),
Konya
Kan Y. (2003) Kapari nin Tarm ve Ekonomik nemi, Konya Ticaret Borsas Dergisi,
Yl:6:Say:15(34-36).
Kan Y. (2005). Trkiyede Tbbi ve Aromatik Bitkilerin retim ve Tketim Potansiyelleri Farmakogno-
zi ve Fitoterapi Sempozyumu, 56-61.
Kan Y., Arslan N., Altun L., Kartal M. (2004) XV. Trkiyede Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kltrnn
Ekonomik nemi. XIV. BHAT Toplants (79 Ekim Belek/Antalya), 2832.
Kan Y., Kartal M., Orhan ., oksari G. (2009) Trkiyede Tbbi Bitkilerin Durumu ve Gelecei,
(Trkiye VIII. Tarla Bitkileri Kongresi, 19-22 Ekim 2009 Hatay),Cilt.I:28-32.
zgven M. (1984). ukurova da Yetitirilen Bitkilerle Drog Verebilecek Olan Bitkilerin Yetitirilme-
sinin Ekonomik, Toprak ve klim Koullar Bakmndan Karlatrlmas V. Bitkisel la hammaddeleri
Toplants (15-17 kasm 1984, Ankara) Bildiri Kitab (Ed. E. Sezik, E. Yeilada) 107-110.
zhatay N., Koyuncu M. (1998). Trkiyede Doal Bitkilerin Ticareti. Proceedings Of XIIth nterna-
tional Symposium On Plant Originated Curude Drugs (May 20-22,1998 Ankara, Turkey ) Bildiri Kita-
b (Ed.) . al, T. Ersz, A.A. Baaran, 11-38.
123
TIBB BTKLERN EKONOMK DEER: ARDI RNE
Bartn niversitesi Orman Fakltesi
Orman rnleri Kimyas Anabilim Dal
Artan nfus ve sanayilemeyle doal kaynaklara duyulan giderek byyen ihtiya
aratrmaclar bu kaynaklardan daha ok yararlanma imkanlarn aratrmaya sevk
etmektedir. Trkiye zellikle bitkisel doal kaynaklar bakmndan olduka zengin-
dir. Ormanlar, tbbi bitki rezervi olarak toplam ekonomik deer erevesinde, do-
rudan kullanm, gelecek, miras ve varlk deerlerine sahiptir. Dnyada 3.8 milyar
hektar olan orman alan kara alannn %30unu kaplamaktadr. lkemizde 20.7 mil-
yon hektar olan ormanlk alan genel alann %26.4n tekil etmektedir.
lkemizde 11 400 kadar bitki taksonu bulunmaktadr. Bu bitkilerin yaklak te
biri endemik bitki trdr. Dnyann en zengin foralarndan birine sahip lkemiz-
deki tr zenginlii, Avrupa-Sibirya, Akdeniz ve ran-Turan fitocorafik blgelerinin
karlama noktasnda bulunmasndandr. klim, ekosistem, habitat eitlilii ve de-
niz seviyesi ile 5000 metre arasnda deien toporafik yaps biyoeitlilii nemli
lde etkiler. Dnyada 300 000 civarnda bitki tr says olduu kabul edilirse, l-
kemizdeki eitlilik dnya ortalamasndan yaklak 6 kat daha zengindir.
izelge 1. Trkiye bitki varlnn dier lkeler ve Avrupa ktas ile karlatrlmas
lke Bitki tr says Endemik bitki says Endemik oran (%)
ran 7500 1500 20
Irak 3000 200 7
Suriye-Lbnan 3000 330 11
Yunanistan 5500 1100 20
Bulgaristan 3650 53 2
Almanya 2700 54 2
Avrupa (Kta) 12 000 2500 21
Trkiye 11 148 3616 33

124
Odun d orman rnleri (ODO), orman ii ve aklklarnda yetien, insan ve
dier canllarn ihtiyalarn karlamak veya gelir salamak suretiyle yararlandklar
her trl hayvansal ve bitkisel rnlerdir. am reinesi, terebentin ya, kolofan, def-
ne meyve ve yapra, hlamur, kekik, kestane meyvesi, adaay, kuburnu, ard ya,
mahlep, safran, salep, fstk am, sla ya, palamut trna, maz, sumak vb. ihracat
yaplan balca yan rnlerdir. Bata gda, tp ve eczaclk olmak zere kimya, boya,
kozmetik gibi sanayi alanlarnda i tketim ve ihra rn olarak kullanlabilecek
ok sayda bitki varl lkemiz ekonomisi iin nemli kaynaktr.
Karchesy (2005), antibiyotiklerin %78inin, kanser ilalarnn %74nn doal
rnler ya da doal rnlerin yaplarna dayandn, modern mucize ilalarn ba-
zlarnn aspirin, quinine ve taxol ieren aalardan yapldn, gnlk hayata yi-
yecek, salk ve kokular bata olmak zere her yerde karlatmz doal rnlerin
daha yaygnlamas gerektiini ifade etmitir. rnein beta-sitosterol ieren doal
rnler ve hu aac trevleri ilalar, diyet takviyeleri ve kolesterol drc fonksi-
yonel gdalarda karmza kar, orman aalarnn trevlerinden elde edilen Xylitol,
ekerden arndrlm reine olarak di macununda ve diyabetik gdalarda kullanlr.
Ardlar (Juniperus ssp.)
Ard (Juniperus ssp.) cinsinin dnyada 70 kadar tr bilinir. Ard trleri, daha ok
kuzey yarm krede yaygndr, Japonya ve Dou Asyadan balayp, Asya ve Avrupay
iine alarak Kuzey ve Dou Afrikadan Kuzey Amerikaya hata kutup blgesine ka-
dar yaylrlar. Kuzey yarm kre bitkisi olan ard J.excelsa Bieb.ye benzer olduu ka-
bul edilen Juniperus procera Hochst. ex Endlicher ile Kenyada gney yarm kreye
geer (Adams ve Hagerman, 1977).
Ard ormanlar bakmndan olduka zengin olan Trkiyede sadece 6 ard tr do-
al olarak yetiir. (Baytop, 1983; Semen vd., 1992). J.communis L., J.excelsa M. Bieb.,
J.foetidissima Willd., J.oxycedrus L., J.phoenicea L. ve J.sabina L.lkemizde doal ola-
rak bulunan Juniperus trleridir. (Coode and Cullen, 1978). Kuzey Amerika bitki-
si olan J.virginiana L. ise kltr bitkisi olarak park ve bahelerimizde bulunur (Y-
cel, 1992). J.communis L.in yapra, J.oxycedrus L.un tohum katran ve meyvesi tica-
reti yaplan hata ihracat yaplan Juniperus rnleri arasndadr (zhatay vd., 1997).
J.foetidissima Willd. ve J.excelsa M. Bieb.de zaman zaman kullanlmaktadr (Baytop,
1963).
125
Ard Trlerinin Doal Taksonlar
Gnmzde ardlarn, 2 seksiyonu ve 60 kadar tr olduu kabul edilir (Anin ve
zkan, 1993; Van Gelderen, 1993; Balaban, 1997). Ard cinsi lkemizde, toporaf-
ya, toprak, iklim ve sosyal bask ynnden en marjinal alanlarda bile yetiebilir. Kimi
zaman orman snrnda [Juniperus communis L. subsp. nana (Willd.)Syme.] rastlana-
bilir. lkemizde, ardlarn bu iki seksiyonuna ait 6 tr (2 tanesi alt tre sahip) doal
olarak bulunur (Yaltrk, 1988 ve Tmen, 2005).
izelge 2. Juniperus L. cinsinin seksiyonlar ve Trkiyede doal yetien taksonlar
(Yaltrk, 1988).
Trkiyede Bulunan Juniperus Trlerine Ait Doal Taksonlar
Oxycedrus Seksiyonu
Juniperus oxycedrus L. subsp. oxycedrus
Juniperus oxycedrus L. subsp. macrocarpa (Sibth. et Kotschy) Ball.
Juniperus communis L. subsp. communis
Juniperus communis L. subsp. nana (Willd.)Syme.
Juniperus communis L. subsp. hemisphaerica (Presl.) Nymann.
Sabina Seksiyonu
Juniperus phoenicea L.
Juniperus foetidissima Willd.
Juniperus sabina L.
Juniperus excelsa M. Bieb.
Ard (Juniperus ssp.) Trlerinin Kullanm Alanlar
erdii yalar ve kimyasallar asndan, zellikle tpta farmakoloji, farmakognozi
ve dier alanlarda, kozmetik, gda ve iki sanayinde, dayankl ve ho kokulu deerli
odunuyla, ss eyas, kalem ve it kaz yapmnda, estetik grntsyle ss bitkisi
olarak peyzajda kullanlan ardlarn daha pek ok kullanm alan bulunur.
Ard (Juniperus ssp.) Trlerinden Elde Edilen rnler
Juniperus communis L. ve Juniperus oxycedrus L.den elde edilen droglar farmakope-
lerde kaytldr. Juniperus communis L. trnn meyve ve meyve uucu ya, Deuts-
ches Arzneibuch ve Trk Kodeksinde kaytldr (Anonim, 1948; Anonim, 1978).
Ayrca Merck Index (Anonim, 1996a), Food Chemical Codex (Anonim, 1981), Bri-
tish Herbal Pharmacopoeia (Anonim, 1996b), Herbal Drugs (Anonim, 1994) ve
Martindale Te Extra Pharmacopoeiada da (Anonim, 1989a) bahsedilmektedir.
Bu droglarla hazrlanan rnler Almanya, Fransa, ngiltere, talya ve svirede ri-
126
ner sistem ve st solunum yollar enfeksiyonlar, gastrointestinal sistem ve roma-
tizmal rahatszlklar, souk algnl ve kabzla kar kullanlmaktadr. Kaytl olan
J.communis L. odun ve ince dallarndan elde edilen uucu yalarla hazrlanan rn-
ler gut hastalna kar ve antiromatizmal olarak kullanlmaktadr (Anonim, 1970).
Juniperus oxycedrus L. trnn kuru kuruya destilasyonu ile elde edilen katran Pix
Juniperi adyla Trk Kodeksi, United States Pharmacopoeia (Anonim, 1980) ve ay-
rca Pharmaceutical Kodekste kaytldr (Anonim, 1979). Bu katranla hazrlanan
rnler Fransa, ngiltere, talya, svire, Kanada ve Avustralyada sa derisi ve cilt ra-
hatszlklarnda, zellikle de sedef hastalnn tedavisinde kullanlmaktadr (Ano-
nim, 1981). Juniperus virginiana L.den elde edilen sedrol isimli seskiterpen Merck
Indexte kaytldr (Anonim, 1989b).
Antik dnemlerden bu yana sa ve cilt bakm sorunlarna kullanlan ve ard aacn-
dan elde edilen ard katran katkl sabun cilte egzama, kant, sivilce, salarda ke-
pek ve dklmeye kar etkilidir.
Ardlarn meyve, yaprak ve odunlarndan elde edilen uucu yalar endstride pa-
zarlanmaktadr. Vcutaki toksinleri temizlemede, mantar hastalnda, cilt kant-
larnda ve baka birok alanda dahili ve harici olarak kullanlmaktadr.
Ardlarn Farmakolojik Kullanm
Ard yaprak, meyve ve odunu tp ve kozmetik sanayinde, cilt hastalklarnda, kurt
drc, uyarc ve antiseptik olarak kullanlr. Adi Ard (Juniperus communis L.)
meyveleriyle cin yaplr (Baytop, 1984).
Eski devirlerde bitkilerle tedavi yaygnd. drar artrc, terletici ve antiseptik zel-
likleri bilinen ard trleri orta ada her derde deva grlrd; dahili kullanld
gibi harici olarak cilde de uygulanrd. Halen Trkiye dahil birok lkede halk ila-
c olarak, deri iltihaplar, ba arlar, eker, sindirim yolu hastalklar, bronit, astm,
bbrek ve idraryolu rahatszlklar, sarlk, siyatik, romatizma, nefes yolu rahatszlk-
lar, sinzit, karacier rahatszlklar, metabolizma bozukluklarnde kullanlr (Ko,
2002; Grkan, 2003).
Ard ya ve seyreltilmi ard tohumu aynn vcuta birikmi laktik asidi gider-
dii, ocuklarda bbrek iltihabna ve kronik mesane hastalklarna iyi geldii tespit
edilmitir. Dzenli kullanldnda kan dolamn artran ard tohumu ay, kadn-
larda ba arlarn ve mide arlarn azaltr. Ard yann iddetli sinir bozuklukla-
127
rnda, zellikle ilalarn etkisiz kald durumlarda, ba ars, ense ars, genel kr-
gnlk, mide kramp veya mide krampnda art, migren ve sinirsel kalp rahatszlkla-
rnda etkili olduuna inanlr. Mesane iltihabna bal arlarda, zellikle migren vb.
ba arlarnda ard tohumu aynn srekli kullanm iyileme salar. Hazm bozuk-
luklar ve buna bal mide asidi salgs bozukluunun yol at olumsuzluklar gide-
rir. Ard barsak rahatszlklarnda da etkilidir. nelerin ve yeni srgnlerin kayna-
tlmasyla yaplan su banyosu ayaklarda kan dolamn rahatlatr ve mantar tr deri
bozukluklarn giderir. Bir bardak suya damlatlan ard ya ile yaplan gargara kt
az kokularn giderir. Karacier ve mide rahatszlklarnda gnde ile be adet to-
hum kahvaltdan bir saat nce alnr ve zerine kahvalt yaplr. Ard tohumu direkt
kullanld gibi ay da kullanlabilir (Acartrk, 1996; Erenler, 1997).
J.sabina L. dal ular Summitates Sabinae ad altnda abortif olarak kullanlmtr, ze-
hirlidir. J.communis L. meyveleri, Fructus Juniperi TK ad altnda diretik olarak kul-
lanlr (Erenler, 1997).
Wegener ve Schmidt (1995) J.communis L. meyvelerini rolojik hastal olan ve ha-
zmszlk eken (sindirim gl) hastalarda uzun sre kullanmlar, ard meyve-
si yann diretik zelliinin potansiyel etkileri bulunduunu, Roleca R adl ard
kapslnn yksek etkili ve bbreklere zararl olmadn belirtmilerdir.
J.communis L.nin halk arasnda genellikle kozalaklar, nadiren odunu ve bunlardan
elde edilen uucu yalar kullanlr. tah ac, antiseptik, antiparaziter ve antienfa-
matuar zellikleri dolaysyla yaygn kullanlr. Ancak yksek dozlarda gastrointesni-
al sistemde ve bbreklerde tahrie neden olduundan dhilen kullanmnn azald
saptanmtr. Bu istenmeyen etkilerin yksek oranda terpen hidrokarbonlar ve d-
k miktardaki terpinen-4-ol ile bants bulunmutur (Heinz vd., 1993). Haricen
antiromatizmal olarak alkoll preparatlara ve banyo rnlerine katlr. Meyve uucu
ya ise, oda spreyleri, kolonyalar vb. rnlerde koku olarak kullanlr (Singh et al.,
1996; Arctander, 1960) Meyve ve odun uucu yalar diyaforetik, stimulan etkile-
riyle, kanser ve gonore tedavisinde kullanlr (Baytop, 1984). Bruneton (1995), yine
J.communis L. meyvelerinin kan basnc farkllna neden olabileceinden dikkatli
kullanlmas, nadiren grlebilecek abortif etkisi nedeniyle hamile bayanlarda kulla-
nlmamas gerektiini belirtmitir.
Juniperus excelsa M.Bieb.nn odun koruyucu madde ihtiva etii belirlenmitir. T-
berkloz ve sarlk hastalklarnda halk ilac olarak kullanld bilinmektedir. Junipe-
128
rus uucu yann deri lsyonuna katlmas sonucu dezenfekte zelliinin art tes-
pit edilmitir. Dezenfektan zelliin di macununa katlmasyla da art gzlemlen-
mitir (Erenler, 1997).
Juniperus excelsa M.Bieb.nn meyvelerinden hazrlanan dekoksiyon lkemizde souk
algnl ve bronit tedavisinde kullanlmaktadr (Fujita, 1995). Ayrca Anadoluda
J.oxycedrus L. ya yerine ard ya olarak bu trn de kullanld belirtilmitir
(Baytop, 1963).
Kbada ard meyvelerinden scak su ile hazrlanan ekstre abortif olarak kullanl-
maktadr (Roig, 1945). Meksikadaysa bitkinin ince dallarndan hazrlanan sulu eks-
tre ieceklere katlarak souk algnlna kar kullanlr (Pennigton, 1973).
Meyve ve yapraklarnn kaynatlmas ile elde edilen pomadn Hindistanda halk ara-
snda haricen romatizmal olarak, kklerinin ise oral olarak yetikinlerde astm hasta-
lna kar kullanld belirtilmitir (Aswal and Goel., 1989; Singh, 1995). Kurutul-
mu yapraklarnn sigara gibi iilmesi sonucunda halusinojenik etki gsterdii tespit
edilmitir (Siegel, 1976).
Amerikada kurutulmu ard yapraklarndan scak su ile hazrlanan ekstrenin, gn-
de birka kez sv halde iilmesi ile kadnlarda gebelii nleyici olarak ve genital ra-
hatszlklarda kullanld belirlenmitir (Camazine ve Bye, 1980). Fakat ince dal-
larndan hazrlanan ayn, douma yardmc olduu belirtilmitir (Ishikura, 1982).
Yine kurutulmu meyveler infuzyon halinde emenagog olarak kullanlmtr (Krag,
1976).
Juniperus pachyyplae (Torr.)Martinez. meyvelerinden elde edilen uucu ya, stimu-
lan etkilerinden dolay parfmeri sanayinde kullanm yaygndr, kurutulan yaprak-
larndan hazrlanan ekstre ise halk rasnda ksre kar kullanlmtr (Qasim et
al., 1993).
Finike ardcnn toprak st ksmlar, emenagog ve menstrasyonu kolaylatr-
c olarak kullanlmtr (Lemordant et al., 1978; Bellakhdar, 1991). Yapraklarndan
hazrlanan dekoksiyon, antidiyabetik ve laksatif olarak kullanlmtr (Boukef et al.,
1982; Khalil, 1995). Keilerde meme iltihaplarnda da kurutulmu yaprak ve gvde-
den scak su ile hazrlanan ekstre kullanlmtr (Darias et al, 1986).
129
Afrikada bulunan ardlardan olan J.procera Hochst. Ex. Endl.nin tomurcuk ve ince
dallarndan hazrlanan sulu ekstre antihelmentik olarak kullanlr. nfuzyonlarnn
ofalmik amala proptozise kar kullanld belirtilmitir (Kokwaro, 1976; Klauss
and Adala, 1994).
Jansen (1981) ve Bruits vd. (2001), yine ardlarn meyve, yaprak, ince dal ve to-
murcuklarnn lser, baars, mide ars dzensizliklerinde, barsaklardaki solu-
canlar temizlemede emenagog olarak kullanldklar ve romatizmal rahatszlklarda
hastal iyiletirici zelliklerinin bulunduunu belirtmilerdir.
J.oxycedrus L. odun ve dallarndan elde edilen ard katran ya insanlarda ve hay-
vanlarda, kronik egzema ve deri hastalklarnda kullanlmaktadr (Bouhlal et al.,
1998). Yalnz bu rnlerin kullanmnda karsinojenik etkisi nedeniyle uygulama s-
resinin ksa olmasna dikkat edilmesi gerektii belirtilmitir ( M. Tanker ve N. Tan-
ker, 1990; Mamoru, 1986). Tekrar ilenen bu yadan gzel koku ieren sabunlar, de-
terjanlar, kremler, losyon ve parfmler yaplr ve dezenfektan olarak kullanlr (Le-
ung and Foster, 1996). Paralanm yapraklarnn gilaburu ile kartrlarak haerele-
ri uzaklatrmak amac ile insektisit olarak da kullanld belirtilmitir ( Rivera and
Obon, 1995).
Holtom ve Hylton (1979), benzer kulllanm alanlarndan sz etmi, ardlarn uucu
yalarla birlikte koku amal kullanlan oda spreyi, vb. spreylerin, tra losyonlarnn,
eitli parfmlerin ve kolonyalarn dahi yapsna girdiini belirtmitir.
spanyada Sierra de la Pandera blgesindeki dalk alanlarda bulunan ard bitkisi
halen geleneksel tpta az analjezii ve mide dzenleyicisi olarak kullanlmaktadr.
(Fernandez et al., 1996). Duke (1985) ve Lawless (1995), ardlarn zms koza-
laklarndan elde edilen uucu yalarn diretik, midevi ve karminatif etkilerinin ol-
duunu belirtmitir.
Steinmetz (1954) ve Arctander (1960), ardlarn, cilt hastalklarnda, romatizma,
sellit, gut, souk algnl, grip, dismenore ve sistit tedavisinde halk arasnda kulla-
nldn, J.oxycedrus L. uucu yann, analjezik, antipirritik, antiseptik ve vermifj
etkileri bulunduunu belirtmilerdir.
J.oxycedrus L. zms kozalaklarnn halk arasnda karminatif hemeroid tedavisinde,
souk algnl, bronit ve ksrkte, idrar yollar enfeksiyonlarnda ve bbrek ta-
130
larn drmek amacyla kullanld baz kaynaklarda belirtilmektedir (Yeilada et
al., 1993; 1995; Sezik et al., 1992;1994)
ztrk ve Pirdaln (1990) J.oxycedrus L. zms kozalaklarnn zmir blgesinde-
ki kullanmyla ilgili tutuklar kayta, tlm zms kozalaklarn eit oranda
balla kartrlarak bilhassa oksalat meneli bbrek talarn drmede kullanld-
n, karmn bu amala on gn sreyle a karna bir orba ka alnmas gerektii-
ni belirtmilerdir.
Yaltrk (1996) benzer bir aratrmada havanda dvlm 8-10 tane J.oxycedrus L.
zms kozalann 100 g balla kartrlmasyla hazrlanan karmn hafada 2-3 kez
sabahlar alnmas halinde bbreklerde kum ve ta problemi kalmadn belirtmek-
tedir.
J.sabina L.yapraklarnn toz halde dk dozlarda emanagog, yksek dozlarda kustu-
rucu, mshil ve abortif bir etkiye sahip olduu belirtilmitir (Baytop, 1984). Yalnz
barsak ve bbrekleri tahri edici zelliinden dolay dhilen kullanmnn azald-
, haricen pomat veya solsyon halinde siil tedavisinde ve sa kartmada kullanl-
maktadr (Jochle, 1962; Tmen ve Sekendiz, 1989). Zargari (1991), J.sabina L.nin
dier trler gibi abortif etki yaptn, o yzden hamile bayanlarda kesinlikle kullanl-
mamas gerektiini belirtmitir. J.sabina L.nin uucu yann antiromatizmal, vermi-
fj ve emenagog olarak da kullanld belirtilmektedir (Karamanolu, 1974).
Ekstraktlar ve Uucu Yalarla Yaplan Tbbi almalar
Moreno vd. (1998a), J.oxycedrus L.nin yaprak ve gvdelerinden elde edilen metanol
ve diklorometan ekstraktlarn fare ve domuzlarn dokularndan elde edilen nrot-
ransmiterlerin (nronlar aras iletiimi salayan kimyasal maddeler; asetilkolin, his-
tamin, serotonin vb.) ortaya kard sanclarna kar test etmiler, bu ekstraktlarn
eitli konsantrasyonlarnn histamin, serotonin ve asetilkolinee kar cevap verdik-
lerini gzlemlemilerdir. Ayrca, alma sonularnn, bu bitkinin tbbi uygulamala-
rna katk salayacan aklamlardr.
Moreno vd. (1998b), yaptklar almada yine J.oxycedrus L.nin yaprak ve gvdesi-
nin farmakolojik etkilerini test etmiler, nemli derecede anti-enfamatuvar ve baz
analjezik etkilerinin olduunu ve bu ekstraktlarn dk toksisiteye sahip olduunu
gzlemlemilerdir.
131
Bello vd. (1998), J.oxycedrus L.nin metanol ve diklormetanol extraktlarnn atardamar
kan basncna etkilerini aratrmlar ve her iki ekstraktnda inter vens (damardan ve-
rilen, damar ii) uygulama ile normal tansiyon da atardamar kan basncn nemli l-
de drdn, ekstraktlarn yksek tansiyona etkilerinin ise adrenerjik sisteme bal
olduunu ve sonu olarak Juniperus trlerinin bu ekstraktlarnn kullanldnda vaso-
relaksin (damar gevetici) etkilerinin gzlemlendiini belirtmilerdir.
Topu, G. (1998), J.excelsa L. meyvesinin heksan ekstraktlarn kolon kanseri hcre-
lerine kar uygulam ve ok aktif olduklarn belirlemitir. San Feliciano vd. (1992),
J.sabina L. uucu yalarn tmre ve virslere kar olumlu etki gsterdiklerini belirt-
milerdir.
Arellanes vd. (2003), J.communis L. nin yapraklarnn, hexan ve metanol ekstraktlar-
nn zatrre, tberkloz ve ksre kar etkilerini aratrmlar, 100 mg/mlsinin t-
berkulozun ilerlemesini yavalatn, tberkloza kar iyi bir etki gsterdiini ayr-
ca ksre kar da etkili olduunu belirtmilerdir.
Stanic vd. (1998), J.communis L.nin meyvelerinden elde edilen terpinen-4-ol bile-
iinin fareler zerindeki diretik (idrar sktrc) etkilerini aratrmlar ve id-
rar sktrc olarak kullanlan vasopressin (ADH) ile %10 ila infzyonu ve %0.01
terpinen-4-ol solsyonunu karlatrmlardr. En fazla idrar sktrcnn %10 ila
infzyonu ile olduunu belirtmiler ve 72 saaten sonra alnan 5 ml/100 g lk 3 adet
dozun %44ten fazla diretik etki yapt tespit edilmitir. Sonu olarak bu etkile-
rin hem uucu yadan, hem de hidrofilik ilalardan kaynaklandn gstermiler-
dir. Yine J.communis L. subsp. nana (Willd.) Syme. zerinde farmakognozik aratr-
malar yaplm ve bu trn kozalaklarndan dezoksipodofilotoksin maddesi izole
edilmitir (Er, 1997).
Sanchez de Medina vd. (1994), yaptklar aratrmada, hem normal fareler hem de
diabete neden olan streptozotosin verilmi fareleri J.communis L. meyveleri ile bes-
lemilerdir. Aratrma sonucunda, J.communis L. meyveleri ile beslenen normal fare-
lerde, kan ekeri dzeyinin dtn bulmulardr. Ayn uygulamada, diabetli fare-
lerde bu dn daha yksek olduunu belirlemilerdir.
Swanston vd. (1990), yapt benzer almada J.communis L. meyveleri ile besle-
nen diabetli farelerde polidipsinin (ok su ime) azaldn ve plazmadaki inslin
konsantrasyonuna nemli bir etkisinin olmadn tespit etmilerdir. Bonsignore vd.
132
(1989) Juniperus oxycedrus L gram (+) bakterilerine ve Blastomiteslere kar etkili
olduunu belirtmilerdir.
Orman Yan rnlerinin Ekonomik Deeri
Orman yan rnlerinin ok geni kullanm alanlar olmas nedeni ile hem ithalatnda
hem de ihracatnda milyar dolarlk dvizler sz konusudur. Sadece spanyann or-
man yan rnlerinin ihracatndan elde etii gelir ylda 25 milyar dolardr. talyannki
5 milyar dolardr. 2008 sonu itibar ile 63 bin alan olan kozmetik devi LOrealin
sadece yllk cirosu 34 milyar Eurodur (Anon, 2008). Ne yazk ki, Avrupann btn
ktas kadar bitki rtsne sahip lkemizin orman yan rnleri ihracat geliri ise yl-
lk 160 milyon dolardr (Tmen, 2006b).
Trkiyenin 2009 yl uucu yalar ihracat 21 milyon dolar olarak gereklemi-
tir. hra edilen balca yalar, glya, stearopten ya, tr iei ya ve kekik ya-
dr (Ylmaz, 2010). Baz yllara bakmak gerekirse 2007 yl ihracat 19 milyon dolar,
2005 yl ihracat ise 14.4 milyon dolardr. (Bektaolu, 2006, 2008).
Uucu yalar ihracatmzn byk bir ksm AB lkelerine yneliktir. lkeler bazn-
da bakldnda ise, en nemli ihracat pazarlar Fransa, in, Almanya, svire, ABD,
ngiltere, Hollanda ve Kanadadr. Toplam ihracat iinde Fransann pay %65tir. Bu-
nun dnda Macaristan, Yunanistan, srail, Polonya gibi lkeler mevcutur. Ayrca,
Bahreyn, Suudi Arabistan ve Umman, BAE gibi Arap lkelerine de ihracat yaplm,
hata son dnemlerde uucu ya sektrnde nemli bir konumda olan Hindistana
ve spanyaya da uucu ya ihracat yaplm. Ama yinede tbbi ve aromatik bitkiler-
den elde edilen rnlerde gelir anlamnda dier lkeler ile kyaslandnda ciddi an-
lamda ok byk kayplar verilmektedir. Yine DE rakamlarna gre 2001de 126
milyon dolar, 2002de 140 milyon dolar, 2003te 146 milyon dolar, 2004te 156 mil-
yon dolar ve 2005te 150 milyon dolar ihracat yaplmtr. Trkiyenin ihracat yapt
lkelere gre, 2003-2009 yllar aras uucu ya ihracatndan elde etii dolar bazn-
da gelirlere ait veriler izelge 3te gsterilmitir.
Trkiyenin en fazla uucu ya ihracat yapt lke Fransadr. Daha sonra Alman-
ya, ABD ve in gelir. 2009 yl ile kyaslandnda in ile daha nceki yllarda ok
az olan uucu ya ihracat 2009 ylnda 4 650 000 dolara kt grlmektedir. Yine
tablodan grlecei zere yllar itibar ile dzenli ihracat yaptmz lkeler arasnda
Almanyann geldii grlmektedir. Bu ekilde uucu ya ihracat yaplan Avrupa l-
keleri, bunlar izole ederek dier kendi rnlerinde kullanmakta ve tekrar bize fark-
133
l rn olarak bize ihra etmektedir. DE ve dier kaynakl ithalat rakamlarna bakl-
dnda kozmetik rnlerinin ciddi anlamda ithalat sz konusu olmaktadr. hracat
ile ilgili bir baka nokta ise Avrupa lkelerinin bizi hammadde pazar olarak grme-
si ve bu ynde taleplerinin olmasdr. Halbuki hammaddeler nitelikli ve kaliteli rn
haline getirilmi olsalar, rn baznda ihracat yapmamz halinde lke geliri asndan
ok daha nemli artlar salanacaktr.
izelge 3. Trkiyenin yllara gre uucu ya ihracat yapt lkeler (Deer: x 1000 USD)
lkeler 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Fransa 10 671 8889 7391 7602 8896 13 067 8588
in - - 579 0 76 0 4650
Almanya 2514 2087 2236 2370 2827 3545 4416
ABD 774 602 568 1131 1080 1858 696
ngiltere 225 391 602 686 796 1146 652
Kanada 55 119 56 226 289 159 461
svire 693 952 709 819 1974 1148 241
Bahreyn 7 0.2 30 138 246 186 230
Macaristan 53 3 84 72 36 17 169
Hindistan - - - - 0 9 160
S. Arabistan 0.2 - 121 63 67 0 131
Yunanistan - - 0 80 236 351 98
Hollanda - - 77 435 74 55 92
spanya - 26 65 69 75 134 67
Polonya 54 82 58 84 74 70 59
Umman 32 32 - - 0 0 58
srail 25 14 35 35 48 51 57
Toplam (dier
lkeler dahil)
16 110 13 589 14 868 14 842 19 348 24 638 21 152
Kaynak: DTM (D Ticaret Mstearl) GEME
134
izelge 4. Trkiyenin ihracat yapt belli bal rnlerin yllara gre dalm
Kei Boynuzu am Fst Kekik Adaay Defne Yapra Dierleri Toplam
Yllar
Miktar
(Ton)
Tutar
Milyon
(USD)
Miktar
(Ton)
Tutar
Milyon
(USD)
Miktar
(Ton)
Tutar
Milyon
(USD)
Miktar
(Ton)
Tutar
Milyon
(USD)
Miktar
(Ton)
Tutar
Milyon
(USD)
Miktar
(Ton)
Tutar
Milyon
(USD)
Miktar
(Ton)
Tutar
Milyon
(USD)
1991 8558 1.8 790 10.3 3976 8.1 508 10.9 1889 4.1 8642 26.6 24.3 52.1
1992 11 445 3.9 446 8.4 4744 10.7 563 11.2 2452 5.6 6777 14.9 26.4 44.8
1993 11 416 4.2 277 4.7 4845 10.7 576 13.6 2593 5.7 19 708 22.3 35.7 48.9
1994 7450 2.9 262 2.5 6335 16.1 400 8.4 3349 5.9 14 480 16.6 32.2 44.9
1995 8467 3.5 203 1.6 5600 13.6 564 11.4 2870 6.0 31 879 26.1 49.5 52.1
1996 12 537 5.5 456 5.6 6475 15.1 671 14.4 3201 7.0 40 368 34.7 63.7 69.5
1997 5597 3.6 874 11.5 6038 13.2 720 16.1 3762 7.6 30 941 49.6 47.9 87.3
1998 3345 2.1 859 16.4 7050 15.4 923 21.1 3422 7.3 34 836 42.4 50.4 85.9
1999 7956 3.5 653 13.5 5995 14.1 985 20.5 3365 7.5 29 301 52.7 48.2 93.5
2000 9350 3.8 716 14.1 7106 16.2 875 19.5 3640 8.0 30 271 48.4 51.9 92.5
Kaynak: DTM (D Ticaret Mstearl)
izelge 5. Trkiyenin orman yan rnleri ihracat yapt lkeler
lkeler %
ABD 20.7
Almanya 14.3
talya 12.3
Fransa 8.5
spanya 5.4
Dier 38.8
Trkiyede bu rnleri ileyecek ve deerlendirecek sanayinin olmamas ve toplanan
rnlerde uluslararas standartlara uyulmamas nedeniyle elde edilen ihracat geliri
olmas gerekenden ok azdr. Dolaysyla ihtiya duyulan rnler bazen yksek mik-
tarlara ithal edilebilmektedir. Trkiyenin 2003-2009 yllar aras uucu ya ithalat
yapt lkeler ve denen miktarlar izelge 6da gsterilmitir.
135
izelge 6. Trkiyenin uucu ya ithalat yapt lkeler (Deer: x 1000 USD)
lkeler 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Fransa 1094 1288 1154 169 1815 1920 2267
in 211 256 107 289 107 292 161
Almanya 789 768 912 976 1295 1882 065
ABD 996 1705 1835 1512 2075 2297 1453
ngiltere 719 710 1095 1833 1669 1117 763
Kanada 17 107 160 156 289 - -
svire 189 217 227 233 267 89 201
Macaristan - - 19 0 26
Hindistan 327 440 899 1012 1815 1920 2267
Yunanistan - - 3 134 61 212 204
Hollanda 110 98 72 230 - - -
spanya 571 894 685 844 903 1291 1184
srail 248 201 89 64 - - -
Endonezya 244 504 397 532 218 553 814
talya 241 287 386 412 516 825 601
Brezilya 38 74 97 174 323 241 268
Msr - - - - 15 314 216
Singapur - 4 10 52 81 163
Avusturya - 10 79 23 118 186 162
Japonya 42 48 13 23 15 - -
Tayland - - 0.7 39 15 - -
Toplam (dier
lkeler dahil)
5891 7735 8478 10 089 11 369 13 644 11 219
Kaynak: DTM (D Ticaret Mstearl) GEME
neriler
ncelikle btn blgelerimizin hammadde ve saha potansiyeli, blgenin nitelik ve
niceliklerine gre detayl belirlenmelidir. Deerlendirme yntemleri, uygulama so-
runlar ele alnmal, i ve d tketim talebine gre yllk retim planlar kartlarak
rasyonel faydalanma salanmaldr.
Yurtdna kgn 3-5 dolara satmz hammaddeleri 800-1000 dolar gibi yksek fi-
136
yatlarla rn olarak geri satn alyoruz. Bu nedenle hammadde ileyecek tesislerin sa-
ys daha artrlmaldr.
Bilgi Notu: Yazar bu bildirinin bir ksmn 21/22 Ekim 2009 tarihinde zmirde, ev-
re ve Orman Bakanl, Orman Genel Mdrl ve Ege hracat Birliklerinin or-
taklaa dzenledikleri ve konumac olarak katld 2.Odun D Orman rnleri
Panelinde bildiri olarak sunmutur.
Kaynaklar
Acartrk, R. (1996) ifal Bitkiler Flora ve Salmz, OGM Mensuplar Yardmlama Vakf Yaynlar,
No:1 Ankara.
Adams, R.P. and Hagerman, A. (1977) Diurnal Variation in the Volatile Terpenoids of Juniperus sco-
pulorum (Cupressaceae). American Journal of Botany, Vol. 64, No. 3, pages 278-285.
Anon. (1948) Trk Kodeksi. T.C. Salk ve Sosyal Yardm Bakanl, 343-4, 534-5.
Anon. (1970) Hamdart Pharmacopoeia of Eastern Medicine. Te Times Pres, Karachi, 275
Anon. (1978) Deutsches Arzneibuch. Deutscher Apotheker Verlag, Stutgart Govi-Verlag
Anon. (1979) Te Pharmaceutical Codex 11
th
. Te Pharmaceutical Pres, London, 436.
Anon. (1980) Te United States Pharmacopoeia 12
th
. United States Pharmacopoeia Convential Inc. 436.
Anon. (1981) Food Chemical 3
rd
Edition. National Academy Pres, Washington D.C., United States of
America. 155-6.
Anon. (1989a) Martindale Te Extra Pharmacopoeia. Te Pharmaceutical Pres, London, 917, 1063,
1379-80.
Anon. (1989b) Te Merck Index 11
th
. Te Merch&Co Inc. USA.
Anon. (1994) Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals. Medpharm Scientific Publishers, Stutgart, 283-
7.
Anon. (1996a) Merck Index 12
th
. Te Merck&Co.Inc., USA, 5280-1, 6902.
Anon. (1996b) British Herbal Pharmacopoeia. British Herbal Medicine Association, 117-118.
Anin, R., zkan, C. (1993) Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta), Odunsu Taksonlar (Woody Taxa). Black
Sea Technical University, Faculty of Forestry, No: 167/19, Trabzon.
Arctander, S. (1960) Parfume and Flavor Materials of Natural Origin, New Jersey Press. Page 736
Arellanes, J.A., Meckes, M., Ramirez, R., Torres, J. and Herrera, J.L. (2003) Activity against Multidrug-
resistant Mycobacterium tuberclosis in Mexican Plants Used to Treat Respiratory Diseases. Phytotherapy
Research, Volume 17, Issue 8 , pages 903908, September 2003, John Wiley&Sons, Ltd.
Aswal, B.S. and Goel, K.G. (1989) Less-Known Medicinal Uses of Tree Plants from Western Himala-
ya (India). Econ.Botany, 43, pages 419-420.
Balaban, M. (1997) nemli Yerli Ard (Juniperus ssp.) Trleri Odunlarnn Kimyasal zellikleri,
Doktora Tezi (yaymlanmam), .. Fen Bilimleri Enstits Orman Endstri Mhendislii Anabilim
Dal Orman rnleri Kimyas Program, stanbul, 151 sayfa.
Baytop, T. (1963) Trkiyenin Tbbi ve Zehirli Bitkileri. stanbul niversitesi Yaynlar No:1039, Sayfa 86
Baytop, T. (1983) Farmastik Botanik. stanbul niversitesi Yaynlar, No:3158, sayfa 122-123.
Baytop, T. (1984) Trkiyede Bitkiler le Tedavi. .. Yaynlar, Yayn No: 3255, Eczaclk Fakltesi Yayn
No: 40, stanbul, 520 s.Baytop, T. (1994) Trke Bitki Adlar Szl. Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ya-
yn No: 578, Ankara, s. 33.
Bektaolu, S. (2006) Uucu yalar, T.C.Babakanlk D Ticaret Mstearl, hracat Gelitirme Etd
Merkezi
Bektaolu, S. (2008) Uucu yalar, T.C.Babakanlk D Ticaret Mstearl, hracat Gelitirme Etd
Merkezi
137
Bellakhdar, J., Claisse, R., Fleurentin, J. and Younos, C. (1991) Reportory of Standard Herbal Drugs in
Te Moroccan Pharmacopoeia. Journal of Ethnopharmacology, 35, pages 123-141.
Bello, R., Moreno, L., Beltrn, B., Primo Yufera, E. and Esplugues, J. (1998) Efects on Arterial Blood
Pressure of Methanol and Dichloromethanol Extracts from Juniperus oxycedrus L. Phytotherapy Rese-
arch, Volume 11, Issue 2 , pages 161162, December 1998, John Wiley&Sons, Ltd.
Bonsignore, L., Loy, G. and Secci, D. (1989) A preliminary microbiological Screening of Sardinian
Plants, Fitoterapia-Elsevier Science Publisher-4, pages 339-340.
Bouhlal, K., Meynadier, J.M., Peyron, J.L., Peyron, L., Marion, J.P., Boneti, G. and Meynadier, J.
(1988). Le cade en dermatologie. Parfums, Cosmtiques et Aromes, 83, 73-82.
Boukef K., Soussi, H.R. and Balansard, G. (1982) Contribution to the Study on Plants Used in Tradi-
tional Medicine in Tunusia. Fitoterapia-Elsevier Science Publisher-16, pages 260-279.
Bruits, M., Asres, K. and Bucar, F. (2001) Te Antioxidant Activity of the Essential Oils of Artemi-
sia afa, Artemisia abyssinica and Juniperus procera. Phytochemistry-Elsevier Science Publisher-15, pages
103-108.
Bruneton, J. (1995) Pharmacognosy Phytochemistry Medicinal Plants, Intercept, Newyork, pages 473-
474.
Camazine, S. and Bye, R.A. (1980) A Study of the Medical Ethnobotany of the Suni Indians of New
Mexico. Journal of Ethnopharmacology, 2, pages 365-388.
Coode, M.J.E. and Cullen, J. (1978) Juniperus L. in Flora of Turkey. Te East Aegean Islands, 1.
Darias, V., Bravo, L., Barquin, E., Herrera, D.M. and Fraile, C. (1986) Contribution to the Ethnophar-
macological Study of the Canary Islands. J.Ethnopharmacology, 15, pages 169-193.
Duke, J.A. (1985) CRC Handbook of Medicinal Herbs, CRC Press, Florida.
Eliin, G. (1977) Trkiye Doal Ard (Juniperus L.) Taksonlarnn Yayllar le nemli Morfolojik ve
Anatomik zellikleri zerinde Aratrmalar, .. Orman Fakltesi Yaynlar, .. Yayn No:2327, Orman
Fakltesi Yayn No: 232, sayfa 11-15; 35-82.
Er, N. (1997) Juniperus communis L. subsp. nana Syme. zerinde Farmakognozik Aratrmalar, Hacet-
tepe niv., Salk Bilimleri Enstits, Bilim Uzmanl Tezi (yaymlanmam), Ankara, 67 s.
Erenler, R. (1997) Yksek Ard (Juniperus excelsa Bieb.)n Meyvelerindeki Bileiklerin zolasyonu,
Yap Tayini ve Aktivite Testleri, Gaziosmanpaa . Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi (yaym-
lanmam), Tokat, 68 s.
Fernndez, A., Ortuo, I., Martos, A., Fernadez, C. (1996). Saber yutilizacin de lantas en la provincia
de Jae. Campan de 1993. Boleti del Instituto de Estudios Giennenses 161, 199-318.
Fujita, T., Sezik, E.,Tabata, M., Yeilada, E., Honda, G., Takeda, Y., Taanka, T. and Takaishi, Y. (1995)
Traditional Medicine In Turkey VII. Folk Medicine in Middle and West Black Sea Regions, Econ. Bot.,
49, 406-422.
Grkan, E. (2003) Bitkisel Tedavi. Marmara niversitesi Yaynlar, No:699, Fak.Yayn No:19.
Heinz, S., Dagmar, E. and Christel, K. (1993) Gaz Chromatographic Comparision of Com-
mercially Available Juniper Oils and Teir Toxicological Evaluation. 35.Quality Control and
Phytopharmacologica,Value Determination and Suggestion for it Standardization. PZ Wiss.6, 85-91
Holtom, J.A. and Hylton, W.H. (1979) Te Complete Guide to Herbs, Rodale Press.
Ishikura, N. (1982) Flavonol Glycosides in the Flowers of Hibiscus Mutabilis. Agr. Biol.Chem., 46 pa-
ges 1705-1706.
Jansen, P.M. (1981) In Spices, Condiments and Medicinal Plants in Ethiopia. Centre for Agricultural
Publishing and Documentation. Wageningen, pages 205-211.
Jochle, W. (1962) Biology and Biochemistry of Reproduction and Contraception. Chem.Int.Ed.Engl.,
Vol. 1, pages 537-549.
Karamanolu, K. (1974) Trkiye Bitkileri I., A.. Eczaclk Fakltesi Yaynlar.
Karchesy, J. (2005) Discovering New Natural Products, Te forest is a wonderfully, environmentally
clean chemical factory, Oregon State University, Focus on College of Forestry, FORESTRY, Spring
138
2005, Vol:18, Issue: 2, Oregon
Kaya, G. (2006) Tbbi Bitki Rezervi Olarak Orman Kaynaklarnn Gelecek Deerinin Belirlenmesin-
de Kullanlan P&P Modelinin rdelenmesi, ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi, Cilt:8 Say:9 sy 23-32.
Khalil, S. (1995) A Survey of Plants Used in Jordanian Traditional Medicine. Int.J.Pharmacognosy, 33,
pages 317-323.
Klauss, V. and Adala, M.S. (1994) Traditional Herbal Eye Medicine in Kenya. World Health Symposi-
um, 15, pages 138-143. Ko. T, (2002) Bitkilerle Salkl Yaam. Gaziosmanpaa niversitesi, Ziraat Fa-
kltesi Yaynlar, Sayfa 102-104.
Kokwaro, J. (1976) Medicinal Plants of East Africa. East Afica Literature Bureau, Nairobi, Kenya.
Konuku, M. (2001) Ormanlar ve ormanclmz faydalar, istatistiki gerekler, DPT, 2630.
Krag, K.J. (1976) Plants Used as Contraceptives by the North American Indians. BS Tesis, Harward
University, page 117.
Kutluk, H. ve Aytu, B. ( 2004) Plants of Turkey Grid by Grid. Vol A2. Birlik Ofset Yaynclk, Eskiehir.
Lawless, J. (1995) Te Complete Guide to the Use of Oils in Aromatheraphy, Elemen Books.
Lemordant, D. Boukef, K. and Bensalem, M. (1978) Toxic and Useful Plants of Tunusia. Fitoterapia-
Elsevier Science Publisher-48, page 191.
Leung, A.Y. and Foster, S. (1996). Encyclopedia of Common Natural Ingredients. Used in Food, Drugs,
and Cosmetics, 2nd Edition. John and Wiley Press, 688 pages, New York.
Mamoru, T., Honda G. and Sezik, E. (1986) Faculty of Pharmaceutical Sciences, Kyoto University.
Moreno, L., Bello, R., Beltran, B., Calatayud, S., Primo Yufera, E. and Esplugues, J. (1998b), Pharma-
cological screening of diferent Juniperus oxycedrus L. extracts. Pharmacology Toxicol, 82(2):108-12.
Moreno, L., Bello, R., Primo Yufera, E. and Esplugues, J (1998a) In vitro studies of methanol and dich-
loromethanol extracts of Juniperus oxycedrus L. Phytotherapy Research, Volume 11, Issue 4 , pages
309311, December 1998, John Wiley&Sons, Ltd.
zhatay, N. Koyuncu, M., Atay, S. ve Byfield. A. (1997) Trkiyede Doal Tbbi Bitkilerinin Ticareti
Hakknda Bir alma. Doal Hayat Koruma Dernei, stanbul, 22,35
zkan, Z.C. ve Akbulut, S. (2005) Trkiyede Odun D Orman rnleri, Bugnk Durumu ve Ge-
lecee Ynelik Deerlendirmeler 1. evre ve Ormanclk uras, 2005, Antalya
ztrk, M. ve Pirdal, M. (1990) Ekonomik Botabik Uygulama Kitab, Ege niversitesi Fen Fakltesi Ya-
ynlar, Bornova-zmir.
Pamuk, A., (1991) ifal Bitkiler Ansiklopedisi, Pamuk Yaynlar.
Pennigton, C.W. (1973) Medicinal Plants Utilized by the Pima Montanes of Chihuahua. Amer Indige-
na,33, 213-32.
Qasim, M.A., Kamil, M. and Ilyas, M. (1993) Bifavones from J.pachyplae, Fitoterapia-Elsevier Science
Publisher-64, page 552.
Rivera, D. and Obon, C. (1995) Te Ethnopharmacology of Maderia and Porto Santo Islands, A Revi-
ev, J.Ethnopharmacol., 46, pages 73-93.
San Feliciano, A., Gordaliza, M., Miguel del Corral, J.M., Castro, MA., Garcia, M.D. and Lazaro, P.R.
(1992) Antineoplastic and Antiviral Activities of Some Cyclolignans. Planta Medical 59:3 pages 246-
249.
Sanchez de Medina F, Gamez MJ, Jimenez I, Jimenez J, Osuna J.I. and Zarzuelo, A. (1994) Hypoglyce-
mic activity of juniper berries. Planta Med, 60(3):197-200.
Semen, . Gemici, Y., Leblebici, E., Grk, G. ve Bekat, L. (1992) Tohumlu Bitkiler Sistematii, Ege
niversitesi Fen Fakltesi Yaynlar,Yayn No:116 396 s., zmir.
Sezik, E., Zor, M. and Yeilada, E. (1992) Traditional Medicine in Turkey, II. Folk Medicine in Kasta-
monu, Int. Journal of Pharmacognosy 30, 233-239
Sezik, E., Zor, M., Yeilada, E., Mamoru, T., Honda, G., Tetruso, F., Toshihiro, T., Yoshio, T. and Yoshih-
sa, T. (1994) Traditional Medicine in Turkey, III. Folk Medicine in East Anatolia, Erzurum, Erzincan,
Ar, Kars, Idr Provinces, Economic Botany, 51, 195-211.
139
Siegel, R.K. (1976) Herbal Intoxication, Psychoactive Efects from Herbal Cigaretes, Tea and Capsu-
les. Journal of American Medicine Ass., 236, pages 473-476.
Singh, V. (1995) Traditional Remedies to Treat asthma in North West and Trans Himalayan Region in
J&K.State. Fitoterapia-Elsevier Science Publisher, 65, pages 507-509.
Singh, V., Kapahi, B.K., Srivastava, T.N. (1996) Medicinal Herbs of Ladakh Especially Used In Home
Remedies, Fitoterapia-Elsevier Science Publisher, 67, 38-48.
Stanic, G., Samarzija, I. And Blazevic, N. (1998) Time-dependent diuretic response in rats treated with
juniper berry preparations. Phytotheraphy Research. 1998, 12:7 pages 494-497.
Steinmetz, E.E. (1954) Matera Medica Vegetabilice 2, Amsterdam Press
Swanston, S.K., Day, C., Bailey, C.J. and Flat, P.R. (1990) Traditional plant treatments for diabetes.
Studies in normal and streptozotocin diabetic mice. Diabetologia, 33:62-464.
Tanker, M. ve Tanker, N. (1990) Farmakognozi II., Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi Dergisi, Ya-
yn No: 65, sayfa 328-398.
Topu, G., Erenler, R., akmak, O., Johansson, C.B., elik, C., Chai, H.B. and Pezzuto, J.M. (1998)
Diterpenes from the berries of Juniperus excelsa. Phytochemistry-Elsevier Science Publishers, 50(7):1195-
1199.
Tmen, G. ve Sekendiz, A.O. (1989) Balkesir ve Merkez Yrelerinde Halk lac Olarak Kullanlan Bitki-
ler, Uluda niversitesi, Aratrma Fonu Projesi, No:86/12, Sayfa 73-74.
Tmen, . (2005) Trkiyede Yetien Juniperus ssp. Trlerinin ne Yaprak, Meyve ve Kozalaklarnn
Kimyasal Bileenleri, ZK Fen Bilimleri Enstits, Doktora Tezi 205 s
Tmen, . (2006a) Bitki Trlerinde Ar-Geler Etkin Durumda Olmaldr Ulusal Ekonomi ve Ticaret
Gazetesi 20 Mays 2006, Say:20700, sy:1,3, Basm Yeri:zmir
Tmen, . (2006b) Kestane (Castanea sativa Mill.) Odununun Kimyasal zellikleri Odunu ve Mey-
vesi ile Kestane Aacnn Ekonomideki Yeri konulu Kestane Kongresi, Orman Blge Mdrl, 19
Nisan 2006, Zonguldak
Tmen, . (2009) Trkiyede Doal Olarak Yetien Ard Trlerinin (Juniperus ssp.) Farmakolojik
Kullanm Alanlar evre ve Orman Bakanl Orman Genel Mdrl, 2.Odun D Orman rnle-
ri Paneli, Tebliler, Sy.46-53, 21-22 Ekim 2009, zmir
Van Gelderen, D. M. (1993) Conifers (Second Edition), Timber Pres, Inc.9999 S.W. Willshire, Port-
land, Oregon, pp. 13-14.
Wegener, T. and Schmidt, G.P. (1995) Juniper berry oil-an aquareticum. Biologische-Medizin. 24: 2,
111-113
Yaltrk, F. (1988) Dendroloji Ders Kitab 1, stanbul niversitesi Orman Fakltesi Yaynlar,
No:3443:258-285.
Yaltrk, F. (1996) Kullananlarn Syledikleri ve Doruladklar Baz ifal ve Zehirli Bitkiler. Herba Me-
dica, 1:10-12.
Ylmaz, N. (2010) Uucu yalar, T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl, hracat Gelitirme Etd Mer-
kezi
Ycel, E. (1992) Eskiehirde Yetitirilen Aa ve allarn Kentsel Ekoloji Asndan Deerlendirilmesi. A..
Fen Fakltesi Dergisi, No:4:93-118.
Zargari, A. (1991) Medicinal Plants, 4
th
Edition, Tahran University Publications, Nr:1810/5.
141
Panel 6: Tbbi Bitkilerin ve Bitkisel lalarn Mevzuat

Bitkisel rnlerde Kalite

Tedaviye Yardmc ve Sal Koruyucu rnlerin Ruhsatlandrlmas
Bitkisel lalar ve Bitkisel la Mevzuat
143
BTKSEL RNLERDE KLTE
Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesi
Bitkisel drog, bitki, alg, mantar veya likenlerin, btn ya da paralanm, ilenme-
mi ksmlardr. Genelde kuru formda bazen taze formda kullanlrlar. Bitkisel drog
preparat, bitkisel droglarn ekstraksiyon, distilasyon, skma, fraksiyonlama, safa-
trma, younlatrma veya fermente etme gibi ilemlere tabi tutulmasyla elde edi-
lir. Bitkisel ilalar (tbbi bitkisel rnler) etkin maddelerinin yalnzca bir ya da daha
fazla sayda bitkisel drog veya bir ya da daha fazla bitkisel drog preparat veya bir ya
da daha fazla bitkisel drog ve bitkisel drog preparatlarnn kombinasyonundan olu-
an tbbi rnlerdir.
Standardizasyon, bitkisel drogdan elde edilen bir rnn, bir madde zerinden veya
etkinlii bilinen bir madde veya madde grubu zerinden yardmc maddeler, bitki-
sel drog ya da rnle kartrlarak ayarlanmasdr. Bitkisel ilalarn kalitesi etkinlik
ve gvenilirliini dorudan etkilemektedir. Birok yntemi olan bitkisel ilalarn ka-
lite kontrolnde ilk basamak bitkisel drog ve/veya bitkisel drog preparatnn kalite
kontroldr.
Bitkisel drog, bitkisel drog preparat ve bitkisel ilalar (tbbi bitkisel rnler) iin Av-
rupa la Ajans (EMEA) ve Avrupa Farmakopesi tarafndan kalite standartlar belir-
lenmi, rneklerle aklanmtr.
Son yirmi ylda bitkilerle tedavi, lkemizde ve dnyada byk ivme kazanmtr. Bu
birok faktre balanabilse de en nemli faktrler u ekilde sralanabilir.
Uygulanan medikal tedavinin yan etkilerini azaltarak yaam kalitesini artrmak.
Kiilerin kendi salklarn korumada daha aktif rol almak istemesi.
Uygulanan medikal tedaviden memnuniyetsizlik.
Kullanlan reeteli ilalarn tahmin edilen veya rapor edilen toksisiteleri hakkn-
da bilgi sahibi olmak.
Kltrel etkiden dolay geleneksel tedavi yntemlerinin ve rnlerin tercih edil-
mesi.
1
144
Fitoterapi uygulamalar, modern ila hazrlama yntemlerini bitki veya bitkisel eks-
trelere uygulayarak hazrlanan, etkili, gvenli, stabilitesi yksek ve kullanm kolay
ila formlaryla yaplmaktadr. Gereken doz ayarlanm, istenen optimum etki sa-
lanm ve her kullanmda ayn etkiyi oluturmaktadr. Bitkisel drog, bitkisel drog
preparat ve fitofarmastik (bitkisel ila) tanmlarn bilmek gerekmektedir.
Bitkisel Drog: Bitki, alg, mantar veya likenlerin btn ya da paralanm ksmlar-
dr. Genellikle kurutulmulardr, bazen taze de olabilirler. Bitkiden szan baz mad-
deler, spesifik bir uygulama sonucu elde edilmemise drog olarak kabul edilir. Far-
mastik dilbilimcilere gre, bitkisel droglar kurutulmu ya da ilenmi farmastik
preparatlarn retiminde kullanlan bitkiler ya da bitkilerin bir blmdr. Bitkisel
droglar, kullanlan bitki ksmna gre ikili terim sistemine uygun olarak, botanik bi-
limsel isimler tarafndan tanmlanrlar (cins, tr, varyete ve yazar gibi).
2
Bitkisel Drog Preparat: Avrupa Farmokopesine gre tm bitki veya bitki para-
larnn; ekstraksiyon, distilasyon, basn, fraksiyonlama, safatrma, younlatrma
veya fermentasyonu yoluyla elde edilirler. Bitkisel droglarn ufaltlmas veya toz edil-
mesi, tentr, ekstrakt, uucu ya, suyunun karlmas ve ilenmi salg rnlerinin
elde edilmesini kapsamaktadr.
2
Bitkisel ekstreler; sv (sv ekstre ya da tentr), yar-
kat (yumuak ekstre), ya da kat (kuru ekstre) olarak fitofarmastikler ierisinde
en ok kullanlan bitkisel drog preparatlardr. Ekstraksiyon iin kullanlan solvann
tm ya da bir ksmnn uurmasyla elde edilmektedir. Genellikle kurutulmu bit-
kisel droglardan hareketle hazrlansa da baz ekstrelerin eldesinde taze materyal de
kullanlr.
3
Bitkisel la (Fitofarmastik/Tbbi Bitkisel rn): Bitkileri veya bitkilerin e-
itli ksmlarnn direkt olarak veya eitli ilemlerden geirildikten sonra hazrlanan
ambalajlanm ekilde ticarete sunulan tbbi rnler veya farmastik preparatlardr.
Hastalklar iyiletirmek, iddetini hafifetmek, hastalklardan korunmak, tedaviye
yardmc olmak amacyla kullanlmaktadr.
4
Fitofarmastikler; taze veya kurutulmu
bitki veya bitki ksmlarn tm, paralanm, toz veya su veya etanol gibi solvanlarla
ekstraksiyonuyla elde edilen ilerlemi formlarn ierir.
Standardizasyon: Temel olarak, bitkisel drog preparatlarnn kalitesinin devamll-
nn salanmas iin gerekletirilmesi gereken tm lmleri kapsar. Standardizas-
yon, retim ilemi srasnda yaplan tm lmleri ve tekrarlanabilir kalitenin sa-
lanmas iin yaplan kalite kontrolleri tarif etmektedir.
3
145
Standardizasyon, tbbi bitkisel rnlerin etkisinin devamll asndan, temel bir
gerekliliktir. Bitkisel drogun aktif bileenleri bilinmese bile tbbi bitkisel rn olarak
sonulanan her retim ileminde standardizasyon nerilir.
Kalite kontrol yntemleri uygulanmas sonucu bitkisel drogdan ekstre elde edilip
piyasaya srlmesi standardizasyonun baaryla gerekletiini ve spesifikasyonlara
uygun olduunu kantlar. Gnmzde yetkili otoriteler tarafndan ruhsat alm her
tbbi bitkisel rnn standardize ekstre ierdii kabul edilmektedir.
3
Standardizasyon fitoterapinin temel kouludur. Standardizasyon; bitkisel drogtan
elde edilen bir rnn, bir madde zerinden veya etkinlii bilinen bir madde veya
madde grubu zerinden yardmc maddeler, bitkisel drog ya da rnle kartrlarak
ayarlanmasdr. Standardize bir ekstreden hazrlanan bitkisel ila; kolayca doz edi-
lebilir, istenen optimum etki salanmtr ve her kullanldnda ayn etkiyi olutur-
maktadr.
3
Bitkisel ilalarn retiminde imalata balamadan nce; balang materyallerinin
kontrol (Bitkisel drog ve bitkisel drog preparatlarn kontrol) ve yardmc mad-
delerin kontrolnn yaplmas gereklidir. Avrupa Birlii la Deerlendirme Ajan-
s (EMEA) tarafndan bu konuyla ilgili klavuzlar aada tablo halinde gsterilmi-
tir (Tablo 1). Balang maddelerinin kontrol ve bitkisel rn imal edilirken yapla-
cak retim ii kontroller ve bitmi rn zerinde yaplmas gerekli analizlerle kalite
kontrol gereken ekilde yaplmakta ve kalitenin sreklilii salanmaktadr.
146
Tablo 1. Avrupa la Ajans (EMEA) tarafndan yaynlanan tbbi bitkisel rn kali-
tesi klavuzlar
Kalite klavuzu Referans no. Tarih
Te Use of Fumigants EMEA/HMPC/125562/06 Ekim 2006
Quality of Combination Herbal
Medicinal Products/Traditional
Herbal Medicinal Products
EMEA/HMPC/CHMP/CVMP/58222/06 Haziran 2006
Declarations of Herbal Substances
and Herbal Preparations in Herbal
Medicinal Products in the SPC
EMEA/HMPC/CHMP/CVMP/287539/2005 Haziran 2006
Good Agricultural and Collection
Practice for Starting Materials of
Herbal Origin
EMEA/HMPC/246816/05 Temmuz 2005
Quality of Herbal Medicinal
Products/Traditional Herbal
Medicinal Products
CPMP/QWP/2819/00 Rev. 1 Mart 2006
Test Procedures and Acceptance
Criteria for Herbal Substances,
Herbal Preparations and Herbal
Medicinal Products / Traditional
Herbal Medicinal Products
CPMP/QWP/2820/00 Rev. 1 Mart 2006
Bitkisel ilalarda, kalite, gvenirlilik ve etkinlik artlarnn bulunmas istenir. Bitkisel
ilalarn dier ilalardan ayr bir grup olarak deerlendirilmesinin sebebi ise; bir ka-
rm halinde olmalar nedeniyle analiz tekniklerinde ve etkilerinin deerlendirilme-
sinde de farkllklar bulunmasdr.
3
Piyasada bulunan birok bitkisel rn ve ilata yeterli kalite kontrol yaplmam ve
yaplmamaktadr. Avrupa Birlii la Deerlendirme Ajans bitkisel drog, bitkisel
drog preparat ve tbbi bitkisel ilalarn kalite kontrolleri ile ilgili gerekli tm kriterle-
ri hemen hemen belirlemitir. Avrupa Birliine uyum salama srecinde olan lke-
miz bu konuda gerekli tm dzenlemeleri vakit geirmeden tamamlamaldr.
147
Tartma
u anda lkemiz piyasasnda bulunan birok bitkisel drog, bitkisel rn ve bitkisel
ila zerinde yeterli kalite kontrolleri yaplmam ve yaplmamaktadr. Trkiye fo-
ras ekonomik bakmdan byk nem tayan bitkilere sahiptir. Anadolu birok kl-
tr bitkisinin gen merkezidir ve tbbi bitkilerin ekonomiye kazandrlmas asndan
uygun potansiyele sahiptir. Ancak bu potansiyeli yeterince kullanmamaktadr. lke-
mizde piyasada bulunan bitkisel rnlerin ve bitkisel ilalarn ou ithal rnlerden
olumaktadr. Ancak: byk ounluu lkemizin zaten doal bitkileri olan bu tb-
bi bitkiler veya lkemizde kolaylkla yetitirilebilecek birok tbbi bitki kltr yap-
larak ve bunlardan bitkisel drog preparatlar hazrlanarak dnya bitkisel ila pazarna
hammadde temin edilebilir. Bu kmazda olan lkemiz tarmna da bir k yolu sa-
layacaktr. Dnya bitkisel drog, bitkisel drog preparat ve bitkisel ila pazarnda re-
tici olarak sz sahibi olabilmek iin ncelikle kaliteli rnler retmek ve kalite kont-
rol yntemlerinin neler olduunu bilmek gereklidir.
lkemiz sanayicileri dnya standartlarnda kaliteye sahip (Farmakope ve Monograf-
lara uygun) bitkisel drog ve bitkisel drog preparatlarn retecek teknolojileri ve ilet-
meleri kurarak lkemizi bitkisel rn ve bitkisel hammadde pazarnda lider lke ko-
numuna getirmelidir. lkemiz ila sanayi bitkisel ilalar retecek, hata gelitirecek
ve yeni rnleri pazara sunacak yeterli bilgi birikimi ve teknolojiye sahiptir.
Kaynaklar
1
Booklet for complementary and alternative therapies for hepatitis C, Te Australian Hepatitis Coun-
cil; 2007. p.4.
2
European Pharmacopoeia, Council of Europe (EDQM). 4
th
Ed . Strasbourg: 2002.
3
Gaedcke F, Steinhof B. Herbal Medicinal Products, Stutgart: Medpharm Scientific Publishers; 2003.
4
Kartal M. Turhan Baytop Anma Kitab, .. Eczaclk Fakltesi. Farmakognozi A.B.D., stanbul,.. Ec-
zaclk Fakltesi Yaynlar. Yayn No:81, 2004. s: 109-124.
149
TEDAVYE YARDIMCI VE SALII KORUYUCU
RNLERN RUHSATLANDIRILMASI
Salk Bakanl la ve Eczaclk Genel Mdrl
Ara rn ube Mdrl
Salk Bakanl bitkisel rnleri, farmastik form, kullanm amac ve etkilerine gre
ila, ara rn, tbbi cihaz ve kozmetik olarak deerlendirmektedir.
Bir bitkisel rnn ila olarak deerlendirilebilmesi iin
Pre-klinik ve klinik farmakolojik ve toksikolojik almalar tamamlanm olmal
Etkinlii ve gvenlii kantlanm olmal
Profilaktik veya teraptik endikasyonu tam olarak belirlenmi olmal
Fizyolojik fonksiyonlar deitirmek zere uygulanmaldr.
Bir bitkisel rnn tbbi cihaz olarak deerlendirilebilmesi iin
Asl fonksiyonu hastaln tans, nlenmesi, izlenmesi, tedavisi veya hafifetil-
mesi olmal
nsanda farmakolojik, immnolojik veya metabolik etki yaratmamaldr.
Bir bitkisel rnn kozmetik olarak deerlendirilebilmesi iin
Vcudun farkl d ksmlar, diler veya az mukozasna uygulanmak zere ha-
zrlanm olmal
Amac, temizlemek, koku vermek, grnm deitirmek veya iyi durumda tut-
mak olmaldr.
Bir bitkisel rnn ara rn olarak deerlendirilebilmesi iin
Geleneksel olarak uzun yllar kullanlyor olmal
Deneyimlere gre etkinlii uygun olmal
Belirtilen artlarda zararszl kantlanm olmal
Literatrde toksisitesi ile ilgili olumsuz kayt bulunmamaldr.
Bu gruba ait rnler, tedaviye yardmc ve sal koruyucu doal (bitkisel, hayvan-
sal, mineral vb.) ve dier farmastik rnler olarak tanmlanmaktadr.
150
2000 ylnda izin mracaatlarn incelemek zere Ara rn nceleme ve Deerlen-
dirme Komisyonu ad verilen bir komisyon kurulmutur. Komisyonda, 3 farmakog-
nost, 1 farmastik teknolog, 1 farmakolog, 2 farmastik toksikolog ye bulunmak-
tadr.
Ara rnlerin imali, ithali ve satyla ilgili izin ilemleri ve faaliyetler srasnda uyul-
mas gereken usul esaslar 03/11/2000 tarih 6122 sayl Bakan oluruyla onaylanan k-
lavuz dorultusunda yrtlmektedir. Bu klavuza gre bavuru sahibinin Bakanl-
a sunduu dosyada:
Etken madde ve yardmc maddelere ait spesifikasyonlar, analiz ve kontrol yn-
temleri
Bitmi rnn retim ynteminin tm detaylar, bitmi rn zerindeki kont-
roller, stabilite alma sonular
Kullanm klavuzu ve i-d ambalaj bilgileri
rnn etkinliini ve emniyetini gsteren literatr bilgileri
verilmelidir.
Ancak bavuru sahibinden rnle ilgili farmakolojik ve toksikolojik alma sonu-
lar istenmez. Bu rnler ila olarak deerlendirilmediinden herhangi bir hastal
tedavi etiine dair endikasyon belirtilemez. lave olarak, bilimsel veri yetersizliine
ramen halk arasnda yllardr sregelen kullanma dayanlarak gelitirilen preparat-
larn kullanm klavuzunda, ambalaj ii ve dnda bu rnn tibbi yarari geleneksel
kullanima ve literatre dayanmaktadir. Tibbi mstahzar (ila) olarak deerlendiril-
memitir. ifadesinin yazlmas zorunludur.
Bavuru dosyas ilgili ubede n incelemeden sonra, Ara rn nceleme ve Deer-
lendirme Komisyonu tarafndan tekrar incelenir, eksikler veya dzeltilmesi istenen
bilgiler varsa ilgili ube bilgilendirir. Dosyaya ait bilgi ve belgeler eksiksizse komis-
yonca rnn raf mr/saklama scakl belirlenir ve analiz ilemleri balar.
Refik Saydam Hfzsshha Merkezi Bakanl tarafndan analizi yaplan numune uy-
gun ise sadece eczanelerde satlmak zere rne ara rn izin belgesi dzenlenir. zin
sahibi rnn piyasaya karmadan nce sat izni iin bakanla bavurmak zorun-
dadr. Ara rn izin belgesi dzenlenmesi ncesi veya sonrasnda, dosyada rne ait
bir deiiklik yaplacaksa gerekli belgelerle ubeye tekrar bavuru yaplr, komisyon/
ube kararna gre ilemler balatlr. Verilen izin belgesinin geerlilik sresi 5 yl-
dr. Geerlilik sresi dolan rnlerin izin belgelerinin yenilenmesi iin gncellenmi
151
dosyalaryla bavurulmas gerekmektedir. Gncellenmi dosyada rne ait:
Formlasyon
retim yntemi
Ambalaj tr
Bitmi rn spesifikasyonlar
Kullanm klavuzu, i ve d ambalaj bilgileri
Raf mr/saklama scakl
Periyodik Gvenlik Gncelleme (PGGR) veya Ulusal Gvenlik Raporu
bilgileri yer almaldr.
rnn risk-fayda dengesini deerlendirmek iin, ithal ara rnlerde Periyodik
Gvenlik Gncelleme Raporu, imal ara rnlerde Ulusal Gvenlik Raporu sunul-
mas gerekmektedir. PGGR ve Ulusal Rapor nceleme ube Mdrlnn verile-
ri uygun bulmas halinde gncellenmi dosyada deiiklik gerekmiyorsa izin belgesi
geerlilik sresi 5 yl daha uzatlr.
153
BTKSEL LALAR VE BTKSEL LA MEVZUATI
Gazi niversitesi Eczaclk Fakltesi
Tbbi Bitkilerin la Gelitirilmesindeki nemi
Geleneksel tpta asrlardr kullanlan biyolojik kaynaklar gnmz ilalarnn geli-
tirilmesinde de nemli olmutur. Tedavide kullanlan morfin, kodein, papaverin, ki-
nin, atropin, hiyosiyamin, efedrin, kolisin, ergotamin, galantamin, digoksin, rezer-
pin, vinblastin, vinkristin, taksol ve baz antibiyotikler ile yarsentetik bileikler do-
al kaynakl ila hammaddelerine rnek verilebilir. Biyolojik kaynaklardan elde edi-
len baz bileikler de sentezle hazrlanan ila aktif maddelerine model oluturmu-
lardr. Geleneksel tp bilhassa Uzak dou lkelerinde yaygndr. Dnya Salk rg-
tne gre dnya nfusunun %65-80i gelimekte olan lkelerde yayor ve tedavile-
rinde geleneksel tptan yararlanyor. Geleneksel tp, kulland ilalarn kalite, gve-
nilirlik ve etkinlik gereksinimlerini salayamamas nedeniyle batda Alternatif tp
olarak kabul edilmitir (Nadkarni, 1976). Bununla beraber son yllarda birok ge-
limi lkede Alternatif tbba artan ilgi bitkisel tbbi rnlerin uluslararas ticaretini
artrm, gelimi ve gelimekte olan lkelerde uygun etiket bilgileriyle raf zerinde
(Over-Te-Counter / OTC) satlmalarna yol amtr.
Bitkisel tbbi rnler ounlukla ruhsatsz ilalardr; sentetik kimyasal madde-
ler, toksik metaller, pestisitler, mikroorganizmalar ve bceklerle kontaminasyonla-
r gvenilirliklerini ciddi olarak etkilemektedir. Uluslararas platformda bitkisel tb-
bi rnlerin ila olarak deerlendirilmesi ancak konvansiyonel ilalarn sahip oldu-
u kalite, gvenilirlik ve etkinlik kriterlerini salamalar halinde mmkn olabilir
(Mosihuzzaman et al., 2008). Bitkisel ilalarn ruhsatlandrlmas ve koullarn be-
lirlemek zere ulusal ve uluslararas programlar gerekletirilmitir. Geleneksel tp-
ta kullanlan bitkisel tbbi rnlerin ila olarak deerlendirilebilmesi iin standardi-
ze edilmi bitkisel preparatlar retilmelidir; standardizasyon gvenilirliklerinin ka-
ntlanmas iin gereklidir, ayrca etkinliklerinin optimizasyonu, farmakolojik ve kli-
nik bulgularn tekrar edilebilirlii ve bireysel dozaj birimlerinin saptanmasnda da en
nemli husustur.
154
Tanmlar
Bitkisel lalar (Phytopharmacotherapeutics, Phytomedicines, Herbal Medici-
nes): Formlasyonda aktif bileik olarak standardize edilmi bitkisel drog veya drog
preparatnn yer ald ilalardr.
Bitkisel Droglar (Herbal Drugs, Herbal Substances): Btn, paralanm veya
kesilmi bitkiler, bitki ksmlar, algler, mantarlar veya likenlerin ilenmemi ekli-
dir. Genellikle kurudurlar. Bitkisel droglar bitkisel kkenli ila hammaddeleridir.
Drog kelimesinin kkeni Farsa droa olup ila hammaddesi demektir. Drug ise
ngilizcede ila anlamna gelir. Droglar bitkisel veya hayvansal kkenli olabilir. r-
nein, belladon yapra bitkisel drog, baka deyile bitkisel ila hammaddesidir, bel-
ladon yapranda bulunan atropin, hiyosiyamin ise droun biyolojik aktivitesinden
sorumlu bileiklerdir.
Bitkisel droglar standardize edildikten sonra bitkisel ila hazrlamada kullanlr. Bit-
kisel droglarn standardizasyonunda kullanlan spesifikasyonlar her biri iin ayr ha-
zrlanan farmakope monografarnda verilmitir.
Geleneksel Droglar (Traditional Drugs): Bitkisel ilalarn etkinlii ve gvenilirlii
bitkisel drog veya drog preparatlarnn elde edildii tbbi bitkilerin uzun yllardr s-
regelen geleneksel kullanmna baldr. Bu kapsama giren tbbi bitkilerden hazrla-
nan bitkisel droglar geleneksel drog olarak bilinir.
Bitkisel Drog Preparatlar (Herbal Drug Preparations, Herbal Preparations): Bit-
kisel droglardan toz etme, ekstraksiyon, distilasyon, skma, fraksiyonlama, youn-
latrma veya fermantasyon gibi bir ilemle elde edilen bitkisel ila hammaddelerdir.
Bu hammaddeler toz edilmi droglar, ekstreler, tentrler, uucu yalar, sabit yalar
ve usareler olarak bilinir.
Toz Edilmi Bitkisel Droglar: Bitkisel droglarn toz edilmesiyle hazrlanrlar ve
farmakopelerdeki Genel Bitkisel Drog monografna gre spesifikasyonlar be-
lirlenir.
Ekstreler: Spesifikasyonlar farmakope monografarna uygun bitkisel droglar-
dan zcler kullanlarak yaplan tketmeler sonucu hazrlanan etken bileik
veya bileikleri ya da markr bileikleri znm halde bulunduran sv, yar
kat, yumuak veya kuru ekstrelerdir. Ekstreler standart, ayarl ve dier ekstre-
155
ler olarak snfandrlr ve farmakopelerde ekstrelerin monografna gre spesi-
fikasyonlar belirlenir.
Standart ekstreler (Standardized extracts): Tedavi edici aktiviteye sahip bi-
leik veya bileik gruplarnn kabul edilebilir limitlerde ayarlanmasyla hazrla-
nan ekstrelerdir. rnein, Standardize sinameki ekstresi: Sennozit B zerinden
hesaplanm 12.5 mg hidroksiantrasen glikozitlerini ieren 50-65 mg ekstre.
Ayarl ekstreler (Quantified extracts): Tanmlanm bir markr bileiin be-
lirli limitlerde ayarlanmasyla hazrlanan ekstrelerdir. rnein, Ayarl ginkgo bi-
loba ekstresi: Flavon glikozitleri zerinden hesaplanm 13.2-16.2 mg favono-
it, 1.68-2.04 mg ginkgolit A, B,C ve 1.56-1.92 mg bilobalit ieren 60 mg ekstre.
Dier ekstreler (Other extracts): En az bulunmas gereken bileik grubu-
nun limit deerinin saptanmasyla hazrlanan ekstrelerdir. Ekstre retim meto-
du ve retim metodunun spesifikasyonlaryla belirlenir. rn. 125 mg %60 eta-
noll valeriana kuru ekstresi.
Rafine ekstreler: Tedavi edici bileiklerin miktarn artrmak ve/veya isten-
meyen maddelerin ieriini azaltmak veya uzaklatrmak iin yaplan ilemler-
le elde edilen ekstrelerdir.
Bitkisel lalarda Kalite, Gvenilirlik ve Etkinlik
Bitkisel ilalarn hazrlanmasnda aktif madde olarak kullanlan bitkisel drog veya
drog preparatlarnn farmakope monografarna uygunluu yannda etkinliinin ve
gvenilirlii bilimsel yntemlerle kantlanmaldr (Buse, 2000). Ancak bitkisel ila-
larn etkinlii ve gvenilirlii, bitkisel drog veya drog preparatlarnn elde edildii
tbbi bitkilerin uzun yllardr sregelen geleneksel kullanmna baldr. Bitkisel ila-
lar insan salyla ilgili tedaviye ynelik endikasyonlar ierdiinden konvansiyonel
ilalarda olduu gibi kalite, gvenilirlik ve etkinlikle ilgili koullar salamalar sonu-
cunda fitofarmakoterapide kullanlabileceklerdir.
Kalite
Farmastik preparatlarda kalite kontrol balang maddeleri ve bitmi rnn spe-
sifikasyonlarnn belirlenmesi ve retim metodu geerliliiyle yaplmaktadr. Bitki-
sel ilalarda farmastik kalite kontrolndeki yetersizlik nedeniyle birok istenmeyen
durumun ortaya kt literatrde yer almaktadr. Kalite kontrol iin bitkisel ila-
156
cn bileiminde yer alan bitkisel drog veya drog preparatnn standardizasyonu art-
tr. Kimyasal ve biyolojik metotlardaki gelimeler, gnmzde bitkisel drog ve drog
preparatlarnda standardizasyonu mmkn klmaktadr. Standardizasyon tedavi edi-
ci etkiden sorumlu bitkisel drog veya drog preparatnn bileimindeki maddelerin
iyi tanmlanm olmasna dayanmaktadr. Standardizasyonda bilinen biyolojik akti-
viteden sorumlu bileikler kullanlabilecei gibi, drog veya drog preparatnda mikta-
r tam olarak belirlenebilecek markr bileiklerden de yararlanlabilmektedir. Mar-
kr bileiklere rnek olarak Valeriana oficinalis L.den elde edilecek drog veya drog
preparatlarnn standardizasyonunda kullanlan valeriyanik asitler, Hypericum perfo-
liatum L.de bulunan hiperisin verilebilir (Keller, 1991).
Balang maddeleri ve bitmi rnn belirli spesifikasyonlara sahip olmalar ve re-
timle ilgili yi malat Uygulamalar (GMP) kurallarn salamalar bitkisel ilalarn
kalite kontrol asndan nemlidir.
Bitkisel ilalarn balang maddeleri olan bitkisel drog veya bitkisel drog preparatla-
rnda bulunan ok sayda primer ve sekonder metabolitlerin hepsi pratik olarak ka-
lite kontrol kapsamna alnamaz. Ancak farmastik, farmakolojik ve toksikolojik
alardan nemli bileik veya bileik gruplarnn spesifikasyonlarnn belirlenmesiy-
le kalite kontrol tamamlanmaktadr.
Bitmi rnn tedavi edici zelliinden sorumlu bitkisel drog ve preparatlarnda-
ki teraptik etkili bileikler, farmastik adan etkin bileikler, belirleyici veya karak-
teristik bileikler, eser elementler, bitkisel ilacn znrl veya stabilitesini sa-
layan bileikler, gvenilirlik iin nemli olan allerjenler ve toksik bileikler belirlen-
melidir. Bunlarn dnda bitkisel drog veya drog preparatnn tehis, safk ve ierii
ynnden nemli fiziko-kimyasal karakterler, kalitatif ve kantitatif standartlarn da
saptanmas gerekmektedir.
Bitkisel drog preparatnn hazrlanmasnda kullanlan ekstraksiyon solvannn hid-
rofilik veya lipofilik karakterine bal olarak karbonhidratlar, proteinler, ya asitleri,
klorofil ve reineler ekstrede bulunabilir. Bu bileikler etkinlik veya kalite kontrol
asndan nemli olmadklarndan kalite kontrol testleri kapsamna alnmazlar. Ayn
ekilde her bitkisel drog veya bitkisel drog preparat iin zgn olan matriks bileik-
leri (selloz, lignin, pektin) de kalite kontrol spesifikasyonlarnn dndadr (Gaedc-
ke et al., 2003).
157
Balang Maddelerinin Kalite Kontrol
Bitkisel drogun elde edildii tbbi bitkinin genetik zellikleri, yetitirilme artlar
(iklim, toprak zellikleri, bcekler vb.), hasat zaman, kurutma metodu ve sresi, toz
etme ilemi (scaklk) ve depolama koullardr (k, oksijen, nem, scaklk) kalite-
yi belirleyen en nemli hususlardandr. Bu nedenle bitkisel drog veya drog prepara-
tnn hazrland tbbi bitkiler yi Ziraat ve Toplama Uygulamalar (GACP) kural-
larna uygun olmaldr.
Yabani olarak toplanan bitkilerde, kaliteyi etkileyen (drog veya preparatnn bilei-
mindeki maddelerin kalitatif ve kantitatif zelliklerinin deimesine neden olan)
faktrlerin kontrol edilmesi mmkn deildir.
Balang maddelerinin kalite kontrolnde, farmakope monografarnda yer alan ta-
nma testleri, safk kontrol, referans maddeleri ve drog preparatndaki solvanlar ve
kalntlarnn belirlenmesi, mikrobiyolojik kontrol, dozaj formundaki yardmc mad-
delerin spesifikasyonlarnn tespiti yaplmaktadr. Avrupa Farmakopesi (EP) veya
dier farmakope monografarndaki spesifikasyonlara uygunluuyla bitkisel ilalar-
da kullanlan yardmc maddelerin kontrol yaplmaktadr.
Bitmi rn Kalite Kontrol
Farmakope monografarndaki spesifikasyonlara sahip bitkisel drog veya preparatla-
rn balang maddesi olarak ieren ve GMP kurallarna gre retilen bitkisel ilalar-
da bitmi rn kontrol, fiziko-kimyasal analizler, kalitatif ve kantitatif testler, dozaj
formundaki standardize ve ayarl ekstre miktar ve standardize yardmc maddelerin
kontrol ile stabilite testleriyle tamamlanr.
Bitkisel ilalarda etkinlik klinik almalarla belirlenmediinden biyoedeerlilik ye-
rine fitoedeerlilik sz konusudur. Farmastik edeerlilik ayn doz ve dozaj for-
munda biyoyararlanm asndan farkllk gstermeyen rnler iin geerlidir. Far-
mastik edeerliliini kantlayan rnler, teraptik edeerlilik koullarn da yeri-
ne getirmelidir. Ancak bitkisel ilalarn uzun kullanm gemileri gz nne alnd-
nda, teraptik edeerlilik iin farmakolojik, klinik veya biyoyararlanm almala-
r gerekli deildir.
Eer bitkisel ila iyi tanmlanm kullanma sahipse konvansiyonel ilalarda olduu
gibi yi Klinik Uygulamalar (GCP) kurallarna uygun klinik almalar yerine ge-
tirmesi gerekir. Biyoyararlanm almalar, kan dzeyleri salkl gnlllerde ila
158
veya ila metabolitlerinin belli aralklarla tayini suretiyle yaplmaktadr. Uzun sreli
salnma (SR) gre hazrlanm dozaj formlarndaki bitkisel ilalarda biyoyararlanm
almas mutlaka yaplmaldr.
Gvenilirlik ve Etkinlik
ounlukla tbbi bitkilerin geleneksel kullanmna dayal hazrlanan bitkisel ilalarn
etkinlikleri, uzun kullanm gemii ve kaydedilmi gzlemlere dayal literatrle bibli-
yografik olarak kantlanmaktadr. Bununla beraber, son yllarda kullanmlar srasn-
da birok istenmeyen durumun da ortaya kt literatrde yer almaktadr (WHO,
2009). Bu reaksiyonlar ounlukla kalite kontrolndeki eksiklikten kaynaklanmak-
tadr. rnein Clematis trleri Aristolochia ile, Gentiana trleri Podophyllum trleriy-
le kartrlmaktadr; hayal grme, gece krl, mental bozukluklar, gastroentesti-
nal ikayetler, alerjik reaksiyonlar, karacier enzimlerinde art ve kalple ilgili komp-
likasyonlar da literatrde yer alan ve bitkisel ilalarla ilgili gvenilirlik kontrol eksik-
liinden kaynaklanan durumlardr (Mosihuzzaman et al., 2009).
Zayfama preparatlarnda bitkisel droglar yannda sibutramin veya trevlerinin bu-
lunmas da kalite kontrol ve gvenilirlikle ilgili parametrelerin tespitindeki yeter-
sizlikten kaynaklanmaktadr (WHO, 2009). Ayrca bitkisel ilalarla kullanlan dier
ila ve besinlerin etkileimleri de gz nnde bulundurulmaldr.
Bitkisel ilalarn gvenilirlilii bileiminde bulunan bitkisel drog veya drog prepara-
tnn toksisite zelliklerine baldr. Toksisite, bitkisel drog veya preparatnn kim-
yasal bileimindeki maddelerin toksisitesinden, retim srasnda oluabilecek kon-
taminasyonlardan (mikroorganizmalar, mikrobiyal toksinler, pestisitler, fumigasyon
ajanlar, radyoaktivite, kurun, kadmiyum, civa ve arsenik gibi toksik metaller) ve
bitkisel drog veya drog preparatnn yanl tanmndan kaynaklanr. Bitkisel ilalar-
da da kullanm srasndaki tespitlerin belgelendirildii farmakovijilans toksisite a-
sndan nemlidir.
Bitkisel ilalarn hazrlanmasnda yararlanlan geleneksel ve folklorik kullanllar
iin, yerel halkn bilgisine dayanan etnobotanik ve etnofarmakolojik almalarn
ok iyi belgelendirilmesi gerekmektedir (Baret, 2004). Bu bilgilerin edinilebilme-
si ve korunmas TRIPS (Trade Related Intellectual Property Rights) szlemesine
uygun yaplmaldr.
Ancak, geleneksel kullanmn geerli olmad durumlarda bitkisel ilalarda aada
159
belirtilen toksikolojik ve farmakolojik testlerin yaplmas ve klinik dkmantasyo-
nun hazrlanmas gerekmektedir.
Toksikolojik ve farmakolojik dkmantasyon iin: tek doz ve tekrarlanan doz toksi-
sitesi, reme fonksiyonlar zerine etkisi, mutajenik, karsinojenik ve teratojenik po-
tansiyeli, farmakodinamik ve farmakokinetik zellikleri, lokal tolerans.
Klinik dkmantasyon iin: GCP kurallarna gre faz 1, 2 ve 3 kapsayan klinik a-
lmalar, klinik alma gzlemlerinin sonular, klinik farmakoloji, biyoyararlanm/
biyoedeerlilik almalar, klinik etkinlik ve gvenilirlii, uygulamalardaki istisnai
durumlar, pazar sonras deneyimleri kapsayan faz 4 alma sonular, belirtilen hu-
suslara ait yaynlanm makaleler.
Bitkisel lalar le lgili Mevzuat
Bitkisel ilalarda konvansiyonel ilalarla ayn yasal dzenlemeler geerlidir. Yasal d-
zenlemeleri lkeye gre farkllk gsteren bitkisel ilalar deerlendirilirlerken bitki-
sel ila olarak veya tedaviye yardmc ve sal koruyucu rnler olarak kabul edilir-
ler. Bu durum geleneksel kullanm ve folklorik bilginin baz lkelerde yasal dzenle-
meler iin ayn derecede kuvvetli olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bitkisel ilala-
rn snfandrlmasndaki mevzuat esaslar aadaki hususlara dayanmaktadr:
Farmakope monografarna uygunluunun tanmlanmas
Tedavi edici zellii ve ilgili farmakolojik etkinin belirlenmesi
Kullanma sresinin saptanmas
Bitkisel ilalarn kalite kontrol, retimleri ve gvenilirlikleriyle ilgili klavuzlar
Dnya Salk rgt, hkmetler, akademisyenler ve klinisyenlerden oluan panel-
lerde hazrlanmtr. Klavuzlarn ounda farmakope monografar esas alnmtr.
Bitkiler, gelimekte olan lkelerde genellikle ham halde, hibir ileme tabi tutul-
madan, baz lkelerde formlasyonlar halinde kullanlm ve kullanm bilgilerinin
yer ald ansiklopedik kitaplar (rnein, Herbal Materia Medica) esas alnmtr
(Chang, 2001). Baz lkelerde de minimum kurallar uygulanmtr. Japonya, in ve
Hindistanda kuru ve toz halde bitkisel droglar veya bitki ekstrelerinden hazrlanan
tabletlerin kullanm yaygndr. in tbb geleneksel ilalara dayanmaktadr. Japon-
larn geleneksel ilalar olan Kampo ilalar da in tbb kaynakl olup Japon halk
tbbnn da ilavesiyle hazrlanmtr (JSHM, 1993).
160
Bitkisel ilalarla ilgili ilk yasal dzenleme Dnya Salk rgtnn 1986daki 4.
Uluslararas la Ruhsatlandrma Otoriteleri Konferansnda (ICDR) gndeme
alnmtr. Bu kongrede WHOdan bitkisel ilalarla ilgili temel prensipleri ieren
bir rnek model hazrlamas istenmitir. WHOnun hazrlad prensipler, 1991de
Otawada 6. ICDR konferansnda tartlmtr. Ulusal ruhsatlandrma otoritele-
rine, bilimsel organizasyonlara ve reticilere yardmc olacak bu klavuzda bitkisel
ilalarn kalite, gvenilirlik ve etkinlik deerlendirilmesindeki temel ilkeler tanm-
lanmtr (WHO, 1991). Bunlar:
Farmastik deerlendirme gereksinimleri (bitkisel drog, bitkisel drog prepara-
t tanm, bitkisel ila formlasyonu ve retimi, farmastik dozaj formlar ve sta-
bilite)
Gvenilirlik deerlendirmeleri (derlenmi toksikolojik almalar)
Etkinlik deerlendirmeleri (geleneksel kullanmn deerlendirilmesine ynelik
literatr)
6. ICDRda WHO ya bitkisel ilalarn hazrlanmasnda kullanlacak olan bitkisel
drog ve bitkisel drog preparatlaryla ilgili monografar hazrlamalar da tavsiye edil-
mitir. Monografar, tbbi bitkilerin gvenilirlik, etkinlik ve kalite kontrolne ait bi-
limsel bilgileri ierir ve bitkisel ilalarn kullanmn kolaylatrr. Monografar bal-
ca iki ksmdan oluur:
Botanik zellikler, kimyasal bileim ve kalite kontrol spesifikasyonlar (Ulusla-
raras Harmonizasyon Konferans (ICH)nda verilen kalite kontrol kriterleri
Klinik uygulamalar, farmakoloji ve muhtemel advers reaksiyonlar
Bu almalara etiket ve kullanc kullanm klavuzu hazrlanmasndaki prensiplerin
tespiti de eklenmitir.
Amerika Birleik Devletlerindeki Uygulamalar
Amerikan Gda ve la Dairesi (FDA), bitkisel ilalara giderek artan talep nedeniy-
le, bitkisel ilalarn da konvansiyonel ila ruhsatlandrma gereksinimlerini yerine
getirmesini istemektedir. Bu koullar salayamayan rnler besin destek rnleri
(Dietary Supplement) kapsamnda OTC olarak kullanma sunulmaktadr. 1994de
DSHEA (Dietary Supplement Health and Education Acts) besin destek rnleri-
nin etiket ve ambalaj bilgilerinde bulunmas gereken kriterleri belirlemitir. Etiket-
ler hastalklarn tehis, tedavi veya nlenmesine ynelik endikasyonlar iermeyip
ancak vcudun yapsn veya fonksiyonlarn etkileyebilen zellikleri bulundurmak-
tadr. Asl maddeler (Vitamin, mineral, amino asitler), bitkisel preparatlar ve salg
161
bezlerinin ifrazatlar (DHEA, Melatonin)n ieren tm farmastikler besin destek
rnleri kapsamnda yer almaktadr (Talbot, 2003).
Avrupa lkeleri ve Avrupa Birliindeki Uygulamalar
Bitkisel ilalar dnyada en iyi Avrupa lkelerinde incelenir. Bitkisel ilalar farmas-
tik rnler iin geerli kalite standartlarna gre retilmektedir. Bitkisel ilalarda bu-
lunan tedaviye ynelik bitkisel drog veya drog preparatlarnn farmakope monograf-
larna uygun olmas gerekmektedir. Bitkisel ilalar Avrupa lkelerinde de ABDdeki
gibi yeni ila kabul edilmekte, kalite, gvenilirlik ve etkinlik gereksinimlerini ie-
ren dosyann hazrlanmasyla ruhsat alabilmeleri benimsenmektedir. Bununla bir-
likte Avrupa lkeleri ABDden farkl olarak bitkisel ilalara ayrcalk tannmas husu-
sunda aada belirtilen iki yaklamda gr birlii iindedir:
Bitkisel ilalarn uzun yllardan beri kullanlmalar dolaysyla gvenilirlikle ilgi-
li gereksinimleri yerine getirmi olabilecekleri
Bitkilerin kompleks kimyasal bileimlerinin tek bileik gibi dnlebilecei
Avrupa lkeleri arasnda bitkisel ilalarn en yaygn bulunduu Almanyada 1978de
farmastik rnleri deerlendirmek zere salk otoritesine bal Klinik Danma
Komisyonlar kurulmutur, bitkisel ilalarla ilgili olan Komisyon Edir. Komisyon
E tarafndan mevcut bitkisel ilalarda bulunan 380 kadar bitkisel drog ve bitkisel
drog preparat kalite, gvenilirlik ve etkinlik ynlerinden incelenmi, bunlardan 254
nn kullanlabilecei pozitif monografar (Komisyon E monografar) ile dierle-
rine ait negatif monografar hazrlanmtr (Blumenthal, 1997). Literatr inceleme-
lerine dayanan bu monografarda farmakolojik, toksikolojik ve klinik bilgiler birara-
ya getirilmitir.
Avrupa Ekonomik Topluluu (EEC) standardizasyonu salamak zere bitkisel ila-
larn kalitesine ynelik bir dizi kurallar gelitirmitir. EEC klavuzlar bitkisel ilalarla
ilgili WHO klavuzlarndaki temel prensiplere dayanmaktadr. Bu klavuzlarda, bit-
kisel drog veya drog preparatnn hazrland tbbi bitkinin geleneksel kullanm s-
rasnda ortaya kan zararlar veya istenmeyen durumlar gvenilirlik deerlendirme-
lerinde esas alnmtr. Etkinlik iin de geleneksel kullanm alanlar dikkate alnarak
basit rahatszlklarn giderilmesinde spesifik olmayan endikasyonlarda baz msa-
mahalar yaplmtr. Farmakope monograf varsa, bu monograf referans olarak kul-
lanmak yeterli bulunmutur. Eer farmakope monograf yoksa ayn resmi farmako-
pe monograf gibi bir monografn hazrlanmas ngrlmtr. Standardizasyon a-
lmalar iin bilimsel harmonizasyonu salamak zere 1989da Avrupa lkelerinde-
162
ki Fitoterapi derneklerinin oluturduu European Scientific Cooperative on Phytot-
herapy (ESCOP) kurulmutur.
ESCOP, bitkisel ilalarn deerlendirilmesinde harmonizasyon kriterlerini belirle-
mek, bilimsel aratrmalar desteklemek, Avrupa Birliinde fitoterapinin kabuln
salamak zere Avrupa Farmakopesi (EP)nde yer alacak bitkisel monografara esas
tekil edecek ESCOP monografarn hazrlama almalarna balamtr. ESCOP ve
WHO monografar ye lkelerde referans olarak kullanlmaya balamtr(WHO,
1999, 2000).
Avrupada bitkisel ilalar 3 snfa ayrlmaktadr:
Parenteral formlarn da dahil olduu en sk kontrol edilen bitkisel ilalar (ree-
teli ilalar)
Amerikan OTC preparatlarna benzer olan OTC bitkisel ilalar
Geleneksel kullanma dayanan, ayrntl klinik aratrmalar bulunmayan ve cid-
di zararl etkileri olmakszn kullanmlaryla gvenilirliklerini kantlayan bitki-
sel ilalar
Bitkisel ilalarn tannmalar Almanya dndaki Avrupa lkelerinde de art gsterdi-
inden; bitkisel ilalar iin ye lkelerde uygulanabilecek deerlendirme kriterleri-
nin harmonizasyonunu salamak zere Avrupa la Deerlendirme Dairesi (EMEA)
almalar balatmtr. Avrupa Birliinde izinli bitkisel ilalarn kalite, gvenilirlik
ve etkinlik iin kabul edilebilen kriterleri belirlemek zere; Avrupa Komisyonu tara-
fndan 3 yl sre (1994-1996) ile desteklenmek zere kabul edilen BIOMED isim-
li bir proje hazrlanmtr.
Proje almasyla, yaynlanm standartlarn hazrlanmas, gvenilirlik/farmakovi-
jilans iin bitkisel ilalarn istenmeyen etkilerinin tespiti, etkinlik iin uygulanabilir,
pratik aratrma metotlarnn gelitirilmesi ve yeni klinik aratrmalarn desteklen-
mesi mmkn olabilecektir.
Bitkisel ilalar, Avrupa Birlii (EU) lkelerinde genellikle eczanelerde reeteli/ree-
tesiz satlmaktadr. 65/65/EEC direktifine gre, btn bitkisel ilalar nceleri kon-
vansiyonel ilalar gibi ilem gryordu. Ruhsatlandrmalarda kalite, gvenilirlik ve
etkinlik ile ilgili tm kriterleri salamalar isteniyordu.
Avrupa Birliinde birlik yeleri arasnda serbest dolam sz konusu olduundan
163
farmastik rnlerin de serbest dolamnda pazar ncesi belirli kriteleri salama-
lar dier bir deyile merkezi bir sistemle pazarlama koullarna sahip olmalar iin
65/65/EEC ve 75/318/EEC kodlu direktifer ve GMP kurallar btn ye lkeler-
de uygulanmaktadr. Bitkisel ilalarn hazrlanmasnda da retim ile ilgili kurallar
75/319/EEC nolu direktife belirtilmitir. Bitkisel ilalarn balang maddelerinin
kontrol de tm ye lkelerde Avrupa Farmakopesine gre yaplmaktadr. Kalite,
gvenilirlik ve etkinlikle ilgili dkmanlar, dosya ve uzman raporlarnn nasl olma-
s gerektii bu direktiferde aklanmtr. Pazardaki mevcut rnlere de 12 yl iinde
bu dzenlemelerin yaplmas istenmitir (Eudralex). Btn ye lkelerde aadaki
konularda kararlar alnmtr.
Bitkisel ilalarn retiminde GMP kurallarnn benimsenmesi (75/319/EEC)
Balang maddelerinin kontrolnde EP monografarndaki spesifikasyonlar
salamalar
Etiket ve kullanm klavuzlarnda belirli dzenlemelerin bulunmas (92/27/
EEC)
Tantmlarnn ulusal yasalar erevesinde yaplmas (92/28/EEC)
Datmlarnn sadece eczaneler aracl ile yaplmas (92/25/EEC)
1995de EMEA btn ilalar iin yeni pazarlama kriterleri hazrlamtr. lk defa et-
kin maddeyle ilgili zelliklerin verildii Ksa rn Bilgileri (SPC) yaynlanm, tb-
bi bitkiler iin kullanlan monografar bitkisel ilalarn SPC blmnde esas alnm-
tr. Bitkisel ilalar iin uygun deerlendirme kriterlerini belirlemek zere EMEA ta-
rafndan 1997de Bitkisel lalarla ilgili alma Grubu oluturulmutur (HMPWP).
1998den itibaren ye lkelerdeki ulusal uygulamalar geniletilerek merkezi olma-
yan sistemin kullanlmasna balanmtr. Bu ilem ulusal otoritenin deerlendirme-
lerinin dier ye lkelerdeki ruhsatlandrmalar iin yeterli olmasna imkan vermi-
tir. Referans ye lke gereksinimlerini yerine getiren bitkisel ila iin, ayn dosyayla
90 gn iinde dier lkelere de izne bavurabilecektir. ye lke otoritelerinin fark-
l kararlar nedeniyle 2002 yl sonuna kadar ancak bir ka bavuru baaryla sonu-
lanmtr.
nsan sal ve veteriner hekimlikte kullanlan ilalar ayrlm ve insan salna ait
olanlarla ilgili esaslar, 65/65/EEC, 75/318/EEC ve 75/319/ EECnin esas alnd
2001/83/EC direktifinde belirtilmitir.
Bitkisel ilalarla ilgili dzenlemeleri yapmak zere daha nce kurulmu olan
HMPWP gncellenerek HMPC ismiyle almaya balamtr. Daha sonra bu hu-
164
suslara ek olarak, bitkisel ilalarn tbbi kullanmlar tam olarak tanmlanm veya
geleneksel olmak zere snfandrlmtr (2004/27/EC, 2004/24/EC).
Gda kanunlarna uygun olarak tek dozda bitkisel drog veya bitkisel drog preparatla-
rn ieren rnler ise Besin destei olarak tanmlanmtr (2002/46/EC).
Konvansiyonel ilalarn da tabi olduu 2001/83/EC.de belirlenen pre-klinik ve kli-
nik almalar bitkisel ilalardan istenmemektedir (Vlietinck et al., 2009). 2008de
farmakolojik etkisi tam olarak belirlenmi bitkisel ilalarn AB lkelerinde en az 10
yl kullanlmas, geleneksel kullanma sahip bitkisel ilalarnsa en az 15 yl AB lke-
lerinde olmak zere en az 30 yl kullanlm olma koulunu salamalar gerekmekte-
dir. Bugn bitkisel ilalar iin farmastik, kimyasal ve biyolojik bilgileri
ayrntl olarak ieren, pre-klinik ve klinik bilgileri literatr verileriyle ortaya koyan
basitletirilmi dosya sunmak suretiyle izin belgesi alnabilmektedir. Bu uygula-
malar 2011 ylna kadar devam edecektir. 2008de ise bitkisel ila bavurularnn da
Common Technical Document (CTD) formatnda yaplmas iin karar alnm, an-
cak uygulamalarn ne ynde yaplacana dair henz bir alma gerekletirilmemi
olup, edindiimiz bilgilere gre bu konudaki almalar devam etmektedir.
Trkiyedeki Uygulamalar
1928-1983 Dnemi
Farmastik ve tbbi preparatlar ve bunlarla ilgili materyaller, bileikler ve bitkisel
preparatlar 14/5/1928 tarihinde yrrle giren 1262 sayl speniyari ve Tbbi
Mstahzarlar Kanununa gre incelenmekteydi.
1984-1989 Dnemi
lkemizde de tbbi bitkiler uzun yllardan beri halk salnda kullanlmaktadr. An-
cak bu kullanllar ampirik olup, bilimsel yntemlerle kantlanmamtr. 1984de
Ankarada dzenlenen V. Bitkisel la Hammaddeleri Toplantsnda bitkisel ilalar
konusunda yaplmas gereken hususlar tartlm ve belirlenen grler Salk ve
Sosyal Yardm Bakanlna sunulmutur (Sezik et al., 1989). Dnemin Bakan Mer-
hum Sn. Mehmet Aydnn Bitkisel lalarla ilgili mevzuatn hazrlanmasnda nem-
li katklar olmutur. Bundan sonra Salk ve Sosyal Yardm Bakanl aktarlarda, ko-
nuyla ilgisiz kiiler tarafndan nerilen bitkisel droglarla ilgili herhangi yasal dzen-
leme bulunmamas nedeniyle almalar balatm, 1/10/1985de aktarlarda sat-
labilecek bitkisel droglarla ilgili bir liste yaynlamtr. Bylece Belladonna Folium,
165
Bulbus Scillae, Aconitum Tuberum gibi zehirli droglarn sat yasaklanmtr.
11/3/1986dan itibaren aktar dkkanlarnn almas ve denetimi Salk ve Sosyal
Yardm Bakanl nn iznine balanmtr. Bitkisel droglarn retilmesinde de GMP
kurallarnn geerlilii 17/1/1986de kabul edilmitir. 6243 sayl Kanunla deiik
1262 sayl speniyari ve Tbbi Mstahzarlar Kanununa dayanlarak farmastik ve
tbbi preparatlar, bunlarla ilgili materyaller, bileikler ve bitkisel preparatlarla ilgili
yasal dzenlemeleri ieren ynetmelik 15/8/1986da yaymlanmtr.
1990-1998 Dnemi
Salk Bakanlnca yrtlen ila ruhsatlandrlmas veya iptali iin, Salk
Bakanlna bilimsel danmanlk yapmak zere uzmanlardan oluan la Ruhsat-
landrma Danma Komisyonunun kurulmasna karar verilmi ve 6/2/1990da Res-
mi Gazetede yaymlanan ynetmelikle bu komisyonun kurulu ve grevleri belir-
lenmitir. Dorudan bakana bal olan komisyon bir bakan, bir bakan yardmc-
s ile niversiteler veya bakanlk hastanelerinden bilimsel nitelikli, konusunda uz-
man 11 yeden oluur. la Ruhsatlandrma Danma Komisyonuna bal olarak
bir n komisyon ve klinik danma gruplar kurulur. Komisyonlarda ve gruplarda
grev alacak yeler niversitelerde alannda profesr veya doent, hastanelerde ef
veya ef yardmclarndan seilir. Klinik Danma Gruplarndan birisi olan ve far-
makognost ile iki klinisyenden tekil edilen Bitkisel lalar Klinik Danma Grubu
28/3/1990da bitkisel ilalarn ruhsatlandrlmasndaki temel prensipleri ve bavu-
rulurda istenen bilgi ve belgeleri belirleyerek almalarna balamtr. 1992ye ka-
dar hafada bir kez yapt 29 toplantda 147 bitkisel ila bavurusunu incelemi, uy-
gun olan 58 mracaat ruhsatlandrma ilemlerinin balatlmas veya istenen husus-
lar salayamayan 89 bavurunun iptali iin gerekeli grn bir karar ile la Ruh-
satlandrma Danma Komisyonuna gndermitir.
1999 sonras
Trkiyenin Gmrk Birliine girmesinden sonra Avrupa Birliine bal lkelerde-
ki serbest dolam ile ilgili uyum almalar kapsamnda Salk Bakanlnda da d-
zenlemeler yaplmaya balanmtr. 1262 sayl speniyari ve Tbbi Mstahzarlar
Kanununa dayanlarak insan salnda tedavi edici zellii olan, uygun kalite, ge-
rekli gvenilirlik ve belirtilen endikasyonu kantlayan bitkisel ilalar da kapsayan
tm tbbi rnlerin ruhsatlandrlmasyla ilgili Tbbi Farmastik rnler Ruhsat-
landrma Ynetmelii hazrlanarak 2/3/1995 tarih ve 22218 sayl Resmi Gazetede
yaymlanarak yrrle girmitir. Bu ynetmelik uyarnca;
166
-Aktar dkkanlarnn belirli bitkileri tedaviye ynelik herhangi bir endikasyonla sa-
tn yapmama kouluyla l Salk Mdrlkleri tarafndan almalarna izin veril-
mektedir.
Bitkisel rnler;
1. nsan salyla ilgili herhangi bir risk potansiyeli bulunmayan bitkilerden hazrla-
nan rnler, etiketlerinde tedaviye ynelik herhangi bir endikasyon belirtmeme ko-
uluyla gda kanunlarna gre satlabilecektir.
2. Herhangi bir farmastik formda (tablet, kapsl vb.) sunulan bitkisel rnler, kon-
vansiyonel tbbi rnlerde olduu gibi tm gereksinimleri kapsayan dosya hazrla-
mak suretiyle Salk Bakanl tarafndan ruhsatlandrlacaktr.
3. Etiketlerinde tedavi ile ilgili endikasyon ieren aylara, Salk Bakanl tarafndan
kantitatif bileimi, spesifikasyonlar, kalite kontrol metotlar, retim metodu ve r-
nek bir numuneyi kapsayan snrl bir dokmantasyonu sunmak suretiyle izin veri-
lecektir.
Bitkisel ilalar uygun kalite kontrol artlarn yerine getirmekte ancak bitkisel ila-
larda aktif madde/leri oluturan bitkisel drog veya drog preparatlar terkiplerinde
ok sayda bileiin bulunmas nedeniyle etkinlikle ilgili klinik alma koullarn
salayamadklarndan Salk Bakanl bitkisel ilalara izin vermiyordu. zetle, il-
gili ynetmelik uyarnca, tedaviye ynelik veya genel sal koruyucu zellii bulu-
nan tm farmastik rnler ila olarak snfandrlmakta ve ruhsatlandrlmalarn-
da da ilalardan istenen gereksinimlerin hepsini yerine getirmeleri istenmekteydi.
Gda kanunlarna gre, trke etiketlerinde tedaviyle ilgili bir endikasyon bulunma-
mak koulu ve Tarm ve Kyileri Bakanlnn... say ve tarihli... karar ile gda ola-
rak ithaline izin verilmitir ibaresiyle ounlukla eczane dnda, ilgisiz kiilerce pa-
zarlanmaktayd. lkemizde bu srete fonksiyonel gdalar ve belirli bir farmastik
formda hazrlanan tbbi mstahzarlar (bitkisel ila, gda destekleyici farmastikler
ve nutrastikler) birlikte deerlendirilmeye balamtr.
Bitkisel rnlere artan ilgi ve uluslararas ticaretle ortaya kan taleple, halk sal-
n korumakla da sorumlu olan Salk Bakanl, pazar artan ve yasal dzenlemesi ol-
mayan bitkisel drog veya drog preparatlar ieren nutrastikler, kozmestikler, tbbi
malzemeler ve Avrupada ara rn olarak gruplandrlan preparatlarn izin ve kont-
rolleri amacyla 25/11/1999da Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Tb-
167
bi Farmastik rnler Ruhsatlandrma Ynetmeliinin ilgili maddesine gre Dei-
iklik Yaplmasna Dair Ynetmelik hazrlamtr. Bu ynetmelik kapsamnda, aa-
da sralanan rnlerin imal, ithal ve pazarlanmasna Salk Bakanl tarafndan izin
verilmeye balanmtr, uygulama halen devam etmektedir.
Daha nce konvansiyonel ilalarla ayn artlar salamas istenen ancak klinik
alma koullarn salayamayan geleneksel kullanma dayal hazrlanm stan-
dardize ekstre/ler veya standardize bitkisel drog/lar ay veya herhangi bir far-
mastik formda ieren rnler Bitkisel ilalar
Herhangi bir farmastik formda (tablet, draje, kapsl vb.) hazrlanan, hastalk-
larn tan, tedavi ve nlenmesinde spesifik ve selektif kullanma ynelik olma-
yan, vcudun gnlk ihtiyacna gre formle edilmi, gnlk kullanma dozla-
r belirlenmi vitaminler, mineraller, amino asitler, bitkisel ekstreler ve/veya bi-
yolojik kaynaklardan elde edilen dier biyoaktif bileikler rnein salg bezleri-
nin ekstreleri DHEA, melatonin vb. ieren rnler Genel Sal ve Beslenme-
yi Destekleyici rnler
Belirli bir farmastik formda ve ambalajda hazrlanan, tbbi bir amaca ynelik ve
besinlerdeki biyoaktif bileikleri ieren rnler Nutrastikler
08/04/1994 tarihli Kozmetik Ynetmelii kapsamnda olmayan ve tbbi amaca
ynelik kozmetikler Kozmestikler
eitli tbbi malzemeler Ara rnler
Bu amala la Ruhsatlandrma Bilimsel Danma Komisyonuna bal, farmakog-
nost, birer farmakolog, toksikolog, teknolog ve klinisyenden oluan ayr alt komis-
yon kurulmutur. Komisyon Aralk 1999da, 25/11/1999 tarihli ynetmelik kapsa-
mndaki rnlerin ruhsatlandrma temel prensipleri ve bavuru bilgi ve belgelerini
belirleyerek almalarna balamtr. Bylece bitkisel ilalar, lkemizde Basitleti-
rilmi Dosya ile ruhsatlandrlmaya balamtr. Ayn ynetmelik uyarnca verilen
izinler be yl geerli olup, pazarlama izni alan kii ve firmalar, piyasaya verilmesini
izleyen 5 yl boyunca rnlerini gvenilirlii ynnden izlemek ve alnan sonula-
r dzenli aralklarla (6 ayda bir) Salk Bakanlna bildirmek zorundadr, yani far-
makovijilans da uygulanmaya balamtr. Bu sonular bildirmeyen firmalarn ayn
rn/lerinin sat izninin yenilenmemesi ve/veya iptal edilmesi ya da rnlerin pi-
yasadan geri ekilmesi sz konusudur. Bu rnlerin sadece eczanelerde satlmas,
ambalajlara sadece eczanelerde satlr ibaresinin yazlmas belirlenmitir.
O yllarda ynetmelik kapsamndaki rnlerin reetesiz satlan ilalarla kartrlma-
mas iin hem ynetmelik hem de ilgili komisyon iin kullanlmaya balanm Ara
168
rn ismi halen devam etmektedir. Ancak, 6/10/2010 tarih ve 27721 sayl Resmi
Gazetede Geleneksel Bitkisel Tbbi rnler Ynetmelii yaymlanmtr. Bu y-
netmelik, 14/5/1928 tarihli ve 1262 sayl speniyari ve Tbbi Mstahzarlar Kanu-
nuna, 7/5/1987 tarihli ve 3359 sayl Salk Hizmetleri Temel Kanununun nc
maddesinin birinci fkrasnn (k) bendi ile 13/12/1983 tarihli ve 181 sayl Salk
Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin 43.
maddesine dayanlarak ve Avrupa Birliinin 2001/83/EC sayl beeri tbbi rnler
hakkndaki direktifine ve 2004/24/EC sayl dzenlemesine paralel olarak hazrlan-
mtr.
Bu ynetmelik;
nsan saln koruyucu ve tedavi edici etkileri olan ve geleneksel bitkisel tbbi
rnlerin endstriyel retimi veya ithaliyle ilgili bavurularn deerlendirilme-
si, gerekli ruhsatlarn verilmesi ile bunlar iin ruhsat bavurusunda bulunan ve/
veya ruhsat verilmi olan gerek ve tzel kiileri kapsamaktadr.
Vitamin ve minerallerin bitkisel etkin muhteviyata yardmc olmalar nedeniy-
le, bitkisel tbbi rnlerin bileiminde yer alan ve iddia edilen belirli endikasyo-
na uyumlu vitamin ve mineral katkl bitkisel tbbi rnler bu ynetmelik kap-
samnda deerlendirilir.
Takviye edici gdalar ve bitkisel ierikli kozmetik rnler bu ynetmelik kapsa-
m dndadr. Ancak, bu rnlerin endikasyon bildirerek piyasaya arz ve tant-
mnn yapldnn tespiti halinde ynetmeliin idari yaptrm ile ilgili hkmle-
ri bu rnler hakknda da uygulanr.
neriler
lkemizde bitkisel ilalarla ilgili yasal dzenlemelere 1985de aktarlarda bitkisel
droglarn zehirli olanlarnn satnn yasaklanmasna ve kontrollerin Salk Bakan-
l tarafndan yaplmasna ait ynetmelik dzenlemesiyle balanmtr. 1978de
Almanyada beeri ilalarn deerlendirilmesi amacyla oluturulan Klinik Danma
Gruplar (Bitkisel ilalar ile Komisyon E ilgilidir.) uygulamas, 1990da lkemizde
Salk Bakanl tarafndan ayn ekilde uygulanmaya balamtr. Bitkisel ilalarla il-
gili Klinik Danma Grubu tarafndan bitkisel ila ve bitkisel ekstre ihtiva eden far-
mastiklerin ruhsat bavurular dzenli bir ekilde incelenmitir. Ancak bu uygula-
ma 1992ye kadar devam edebilmitir.
25/11/1999da Salk Bakanl tarafndan hazrlanan ve Resmi Gazetede yaymla-
narak yrrle giren Tbbi Farmastik rnler Ruhsatlandrma Ynetmeliinin
169
ilgili maddesine gre Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik kapsamnda bitki-
sel ila bavurular tekrar Salk Bakanl tarafndan deerlendirilmeye balanm-
tr, halen bu uygulama devam etmektedir.
Gelien srele ynetmelik kapsamndaki baz rnlerle ilgili yeni dzenlemeler ya-
plmtr. Bunlardan ara rn snfnda mtalaa edilenler 17/1/2002 tarihinde 24663
sayl Resmi Gazetede yaymlanan CE Uygunluk aretinin rne litirilmesine ve
Kullanlmasna Dair Ynetmelik uyarnca Salk Bakanl tarafndan izin belgesi
almaya balamtr. Ynetmelik kapsamndaki kozmestiklerin 24/3/2005 tarih ve
5324 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Kozmetik Kanunu ve 12/10/2006 tarih
26317 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Kozmetik Ynetmeliine gre incelen-
mesine balanmtr.
1999dan beri uygulanan ve kapsamna giren rnlerden bir grubun adyla bilinen
(Ara rn Ynetmelii) ve rnlerin deerlendirilmesiyle grevli komisyon (Ara
rn komisyonu) isimlerinin, belirtilen rnlerle ilgili farkl uygulamalarn balama-
s nedeniyle hem ynetmelik hem de isimlerde deiiklikler gerekmektedir.
Son yllarda bitkisel ekstre ihtiva eden farmastiklerin kullanmlarnn artmas ve in-
san sal zerinde istenmeyen ciddi durumlara sebep olmalar nedeniyle, Genel
Sal ve Beslenmeyi Destekleyici rnler ve Nutrastikler ile ilgili ruhsat ba-
vurularnn Salk Bakanl tarafndan deerlendirilmesine ynelik ynetmelik d-
zenlemeleri zerinde allmaktadr.
2010da yrrle giren Geleneksel Bitkisel Tbbi rnler Ynetmelii ile, Ge-
leneksel Bitkisel lalar ile ilgili izinlerde hazrlanacak olan Basitletirilmi Dosya
ile izinlerin verilmesi ve piyasa kontrollerinin yaplmas mmkn hale gelmitir. l-
kemizde geleneksel kullanma dayanlarak retilen bitkisel ila bavurularnn Ba-
sitletirilmi Dosya sunumu ile yaplmas, gvenilirlik ve etkinlikleriyle ilgili bilgile-
rin yaymlanm literatrle kantlanmas, Trkiye ve Avrupa Birlii lkelerinde en az
15 yl, dnyada 30 yldan beri kullanldnn belgelenmesi sonucunda izinlerin ve-
rilmesi bu ynetmelik gereince uygulanmaya balamtr.
170
Ksaltmalar
CTD Common Technical Document
DHEA Dihydroepiandrosteron
DSHEA Dietary Supplement Health and Education Acts
EC European Community
EEC European Economic Community
EMEA European Medicines Agency
EP European Pharmacopoeia
ESCOP European Scientific Cooperative on Phytotherapy
EU European Union
FDA Federal Drug Administration
GACP Good Agricultural and Collection Practice
GCP Good Clinical Practice
GMP Good Manufacturing Practice
HMPC Commitee on Herbal Medicinal Products
HMPWP Herbal Medicinal Products Working Party
ICDR International Conference on Drug Regulatory Authorities
ICH International Conference on Harmaonization
OTC Over-the-Counter Drugs
SPC Summary of Product Characteristics
SR Sustained Release
TRIPS Trade Related Intellectual Property Rights
WHO World Health Organization
Kaynaklar
Baret M (Ed.), Te Handbook of Clinically Tested Herbal Remedies, Vol. 1, Te Haworth Herbal
Press, B Blumenthal M (Ed.). Te Complete German Commission E Monographs. Terapeutic Guide
to Herbal Medicines, American Botanical Council, Austin, TX,1997.
Busse W. Te significance of quality for eficacy and safety of herbal medicinal products. Drug Inform
J 2000; 34: 1523
Chang HM, But PPH (Eds.). Pharmacology and Applications of Chinese Materia Medica, Vols. I and
II, World Scientific, Philadelphia, 2001.
EMEA. Guideline on Specifications: Test Procedures and Acceptance Criteria for Herbal
Drugs,Herbal Drug Preparations and Herbal Medicinal Products/Traditional Herbal Medicinal Pro-
ducts, European Medicines Agency, London, Rev. 1, 2006. EMEA/CPMP/QWP/2820/00 and
(EMEA/CVMP/815/00).
Eudralex-Te Rules Governing Medicinal Products in the European Union. htp://ec.europa.eu/en-
terprise/pharmaceuticals/eudralex/index/htm
Gaedcke F, Steinhof B. Herbal medicinal products, Medpharm Scientific Publishers, CRC Press, Stut-
gart, 2003.
Guidelines for the Assessment of Herbal Medicines. Geneva, World Health Organization, 1991
171
(WHO/TRM/91.4).
inghamton, NY, 2004.
JSHM. Japanese Standards for Herbal Medicines, Yakuji Nippo, Tokyo,1993.
Keller K, Legal Requirements for the use of phytopharmaceutical drugs in the Federal Republic of Ger-
many, J Ethnopharmacology, 1991; 32: 225-229.
Mosihuzzaman M, Choudhary MI, Protocols on Safety, Eficacy, Standardization and Documentation
of Herbal Medicine, Pure Appl. Chem., 2008; 80: 21952230.
Nadkarni KM, Indian Materia Medica, Popular Prakashan, Bombay,1976.
Organization, Geneva, 2002.
Organization, Geneva,1999.
Sezik, E., Yeilada, E., V. Bitkisel la Hammaddeleri Toplants Bildiri Kitab, Sanem Matbaaclk, A..,
Ankara, 1987
Talbot S.M. A Guide to Understanding Dietary Supplements, Te Haworth Press, Inc., Binghamton,
NY, 2003, pp. 1-47.
Vlietinck A, Pieters L, Apers S, Legal Requirements for the quality of herbal substances and herbal
preparations for the manufacturing of herbal medicinal products in the European Union, Planta Med.
2009; 75: 683-688.
WHO Pharmaceuticals Newsleter, No. 1, World Health Organization Press, Geneva, 2009.
WHO. WHO Monographs of Selected Medicinal Plants, Vol. 1, 2 World Health

Bitkilerle Tedavi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bitkilerle Tedavi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu

You might also like