Tde 303 U

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2392

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1389
ADA TRK YAZI DLLER-I
Yazarlar
Prof.Dr. Ahmet BURAN (nite 1-8)
Do.Dr. Ercan ALKAYA (nite 1-8)
Editrler
Prof.Dr. Ahmet BURAN
Do.Dr. Mehmet Mahur TULUM
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Do.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
Glce Baraz
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
ada Trk Yaz Dilleri-I
ISBN
978-975-06-1066-0
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.800 adet baslmtr.
ESKEHR, Eyll 2011
iii
indekiler
indekiler
nsz .................................................................................................................... vii
Dil, Diller ve Trk Dili..................................................................... 2
DL VE DLLER .......................................................................................................... 3
TRK DL / TRKE .............................................................................................. 4
TRK DLNN DNYA DLLER ARASINDAK YER .................................... 5
Yaplar Bakmndan Diller ve Trke ...................................................................... 5
Kkenleri Bakmndan Diller ve Trke ................................................................. 6
Altay Dilleri ............................................................................................................ 6
Ural Dilleri ............................................................................................................ 7
Hint-Avrupa Dilleri .............................................................................................. 8
Sami Dilleri ............................................................................................................ 8
in-Tibet Dilleri .................................................................................................... 8
Bantu Dilleri .......................................................................................................... 8
Kafas Dilleri ......................................................................................................... 8
TRK DLNN YAI VE TARH GELM ....................................................... 9
Trk Dilinin Ya ......................................................................................................... 9
Trk Dilinin Tarih Geliimi ...................................................................................... 10
TRK DNYASI VE TRK DL ............................................................................ 14
Trk Dnyas ............................................................................................................... 14
Bat Trkl ............................................................................................................... 14
Dou Trkl ............................................................................................................ 14
Kuzey Trkl ..................................................................................................... 15
Trk Dilinin Bugnk Durumu ve Yaylma Alanlar ............................................. 15
Bat / Gneybat Trkesi .................................................................................... 16
Kuzeydou / Dou Trkesi ................................................................................ 16
Trk Dilini Konuan Nfus ....................................................................................... 17
zet ................................................................................................................................ 19
Kendimizi Snayalm .................................................................................................... 21
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......................................................................... 22
Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................. 22
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar.............................................................. 23
Trk Leheleri ve Tasnifi ................................................................ 24
TRK LEHELERNN OLUUMU VE GELM ............................................ 25
TRK LEHELERNN TASNF ........................................................................... 28
Trk Lehe Gruplar in Kullanlan Adlar .............................................................. 31
Trk Lehelerinin Ynlere Gre Tasnifi ................................................................... 31
Trk Lehelerinin Tasnifine Esas Olan Ses zellikleri .......................................... 31
Trk Lehelerinin Ses zelliklerine Gre Tasnifi ................................................... 31
Trk Leheleri zerine Yaplan Tasnif almalar ................................................ 32
Trk Leheleri zerine Yaplan Tasnif almalarndan rnekler ...................... 33
Wilhelm Radlofun Tasnifi ................................................................................. 33
G. J. Ramstedtin Tasnifi ....................................................................................... 34
Samoyloviin Tasnifi ............................................................................................ 35
N. A. Baskakovun Tasnifi .................................................................................... 38
TRK DLLERNN BATI HUN DALI .................................................................. 38
1. NTE
2. NTE
indekiler
iv
TRK DLLERNN DOU HUN DALI ............................................................... 39
zet ............................................................................................................................... 40
Kendimizi Snayalm ................................................................................................... 42
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ 43
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar.............................................................. 44
Azerbaycan Trkesi ....... .............................................................. 46
AZERBAYCAN ADI ................................................................................................... 47
AZERBAYCAN TRKLERNN TARH .............................................................. 48
AZERBAYCAN TRKES ...................................................................................... 49
AZERBAYCAN EDEBYATI ..................................................................................... 50
AZERBAYCAN CUMHURYET ............................................................................ 51
AZERBAYCAN TRKES GRAMER .................................................................. 52
Ses Bilgisi ...................................................................................................................... 52
nller .................................................................................................................... 52
nszler .................................................................................................................. 53
ekil Bilgisi ................................................................................................................... 54
ekim Ekleri .......................................................................................................... 54
Yapm Ekleri ........................................................................................................... 63
Sfat-Fiiller .................................................................................................................... 66
Zarf-Fiiller .................................................................................................................... 66
Hareket Adlar (sim-Fiiller) ..................................................................................... 67
Kelime Trleri .............................................................................................................. 67
Zamirler .................................................................................................................. 67
Sfatlar ..................................................................................................................... 68
Zarfar ..................................................................................................................... 69
Edatlar ..................................................................................................................... 70
zet ................................................................................................................................ 73
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 79
Azerbaycan Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri ........................ 80
AZERBAYCAN TRKES KRL ALFABES ...................................................... 81
AZERBAYCAN TRKES LATN ALFABES ..................................................... 82
AZERBAYCAN TRKES METN RNEKLER ............................................... 82
Azerbaycan Latin Alfabesiyle Metin rnekleri ...................................................... 90
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar.......................................................... .... 94
3. NTE
4. NTE
indekiler
v
Trkmen Trkesi.............................................................................. 96
TRKMEN ADI ......................................................................................................... 97
TRKMEN TRKLERNN TARH ..................................................................... 98
TRKMEN TRKES ............................................................................................. 99
TRKMEN EDEBYATI ............................................................................................ 99
XX. Yzyln Balarnda Trkmen Edebiyat ........................................................... 100
Sovyet Devri Edebiyat ............................................................................................... 100
TRKMENSTAN ...................................................................................................... 101
TRKMEN TRKES GRAMER ........................................................................ 102
Ses Bilgisi ...................................................................................................................... 102
nller .................................................................................................................... 102
nszler .................................................................................................................. 105
ekil Bilgisi ................................................................................................................... 107
ekim Ekleri .......................................................................................................... 107
Yapm Ekleri ........................................................................................................... 116
Sfat-Fiiller .................................................................................................................... 119
Zarf-Fiiller .................................................................................................................... 120
Hareket Adlar (sim-Fiiller) ..................................................................................... 120
Kelime Trleri .............................................................................................................. 121
Zamirler .................................................................................................................. 121
Sfatlar ..................................................................................................................... 122
Zarfar ..................................................................................................................... 123
Edatlar ..................................................................................................................... 124
zet ............................................................................................................................... 127
Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ 131
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar............................................................. 132
Trkmen Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri........ ..................... 134
TRKMEN TRKES KRL ALFABES ............................................................. 135
TRKMEN TRKES LATN ALFABES ........................................................... 136
TRKMEN TRKES METN RNEKLER ..................................................... 136
Trkmenn Latin Alfabesiyle Metin rnekleri ................................................. 142
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 145
zbek Trkesi ................................................................................ 146
ZBEK ADI ................................................................................................................. 147
ZBEK TRKLERNN TARH ............................................................................ 147
ZBEK TRKES .................................................................................................... 148
ZBEK EDEBYATI ................................................................................................... 149
ZBEKSTAN ............................................................................................................. 150
ZBEK TRKES GRAMER ................................................................................ 151
Ses Bilgisi ...................................................................................................................... 151
nller .................................................................................................................... 151
5. NTE
6. NTE
7. NTE
indekiler
vi
nszler .................................................................................................................. 152
ekil Bilgisi ................................................................................................................... 153
ekim Ekleri ................................................................................................................ 153
Yapm Ekleri ........................................................................................................... 167
Sfat-Fiiller .................................................................................................................... 171
Zarf-Fiiller .................................................................................................................... 172
Hareket Adlar (sim-Fiiller) ...................................................................................... 172
Kelime Trleri .............................................................................................................. 173
Zamirler .................................................................................................................. 173
Sfatlar ..................................................................................................................... 174
Zarfar ........................................................................................................................... 175
Edatlar ........................................................................................................................... 176
zet ............................................................................................................................... 179
Yararlanlan ve Bavurabilecek Kaynaklar ................................................................ 183
zbek Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri.................................. 184
ZBEK TRKES KRL ALFABES .................................................................... 185
ZBEK TRKES LATN ALFABES ................................................................... 186
ZBEK TRKES METN RNEKLER ............................................................. 186
zbek Latin Alfabesiyle Metin rnekleri ............................................................... 194
Yararlanlan ve Bavurabilecek Kaynaklar ............................................................... 198

8. NTE
vii
nsz
nsz
Sevgili renciler
Trk dili, tarihi ve ada leheleri ile bir btndr. Trkiyede konuulan Trke, Trk di-
linin Ouz kkenli bat koludur ve Trk leheleri arasndaki zel ad Ouz Trkesi ya da Tr-
kiye Trkesidir. Trkiye Trkesi dnda Trk dilinin birok lehesi bulunmaktadr. Trk di-
linin btn hakknda bilgi sahibi olabilmek iin tarihi ve ada leheleri bilmek gerekir.
Trk dilinin gnmzde konuulan lehelerine ada Trk leheleri diyoruz. Bu leh-
elerin bir blm sadece konuma dili durumundayken bir blm hem konuma hem
de yaz dili olarak kullanlmaktadr. lk yaryl iin kaleme alnan bu ders kitabnda, a-
da Trk lehelerinin btn hakknda genel, Trkiye Trkesi dndaki ada Trk yaz
dillerinden hakknda ise zel ve geni bilgiler verilmektedir.
Bilindii gibi Trk dilinin Trke, uvaa ve Yakuta olarak adlandrlan uzak leh-
esi vardr. Bu uzak lehelerden Trke kolunun iinde gelien ok sayda yakn lehe bu-
lunmaktadr. Bu yakn leheler de kendi iinde Kuzey/Kpak grubu, Dou/Karluk grubu ve
Bat/Ouz grubu biiminde ana gruba ayrlmaktadr. ki ciltlik seri iin seilen yedi yaz
dilinden, Azerbaycan Trkesi ve Trkmen Trkesi Ouz/Bat grubunu, zbek Trkesi
ile Uygur Trkesi Dou/Karluk grubunu, Tatar, Kazak ve Krgz Trkeleri de Kuzey/Kp-
ak grubu ada Trk yaz dillerini temsil etmektedir. Bu yaz dilleri, Trkiye Trkesinden
sonra, nitelik ve nicelik bakmndan Trk dnyasnn en nemli yaz dilleridir.
Avrasya corayas bata olmak zere dnyann birok lkesinde Trk dilinin u ya da
bu lehesi konuulmakta, renilmekte ve retilmektedir. Trke, dnyann en yaygn ve
en prestijli dillerinden biridir. Trk dilini tarihi ve ada leheleriyle bir btn halinde
bilmek, sadece bir bilgiye ulamak demek deil, ayn zamanda maddi ve manevi anlamda
birok imkn ve ncelie de sahip olmak demektir.
Kitapta genel Trkoloji, Trk dnyas ve ada Trk leheleri bilgileri ile birlikte sei-
len lehelerin gramer, metin ve alfabe bilgileri yer almaktadr. Dikkatle okuyup renme-
ye alrsanz, kendimizi snayalm sorularn yantlar, sra sizde konularn doru yant-
lar ve aklar iseniz konular hakkndaki bilgilerinizi pekitirmi olursunuz.
Dnyann geleceinin dili olan Trkeyi, ada corafyas, ada yaz dilleri ve zel-
likleriyle renerek kiisel dnyanzn geleceini bu dilin zenginlii ve gzelliiyle kurgu-
lamanz ve baarl olmanz diliyoruz.
Editrler
Prof.Dr. Ahmet BURAN
Do.Dr. Mehmet Mahur TULUM
1
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Dil ve dilleri tanmlayabilecek,
Trk Dili/Trke terimi ile ifade edilen anlamlar, en dar olanndan en geni
olanna doru sralayabilecek,
Trk Dilinin dnya dilleri arasndaki yerini belirleyebilecek,
Trk Dilinin ya ve tarih geliimi konusunu aklayabilecek,
Trk Dilinin yaylma ve gelime alanlarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
indekiler
ada Trk Yaz Dilleri-I Dil, Diller ve Trk Dili

DL VE DLLER
TRK DL/TRKE
TRK DLNN DNYA DLLER
ARASINDAK YER
TRK DLNN YAI VE TARH GELM
TRK DNYASI VE TRK DL
Dil ve Diller
Trk Dili
Lehe/Uzak Lehe
ive/Yakn Lehe
Az
Yaplar Bakmndan Diller
Kkenleri Bakmndan Diller
Trk Dnyas
DL VE DLLER
Dil, insan-varlk ilikisinde bilme, insan-insan ilikisinde bildirime aracdr. Bildiriimi
salayan her trl gsterge, her trl ara dil sayld iin F. De Saussure dili, bildirii-
mi salayan gstergeler dizgesi (Saussure 1998; 46) olarak tanmlamtr. Doan Aksan
da dil, dnce, duygu ve isteklerin bir toplumda ses ve anlam ynnden ortak olan e-
ler ve kurallardan yararlanlarak bakalarna aktarlmasn salayan ok ynl ok geli-
mi bir dizge (Aksan 1985; 55) eklinde tanmlamaktadr.
Dil, varln insan algs iindeki bilgisini iaret eder ve toplumlarn eyay, varl al-
glama, anlamlandrma ve anlatma zelliklerine gre deiiklikler gsterir. nsan varl
be duyusuyla alglar. Dolaysyla be duyunun her biriyle saymaca bir dil sistemi yarat-
mak mmkndr. Bu diller, gz dili / grsel gstergeler, kulak dili / iitsel gstergeler, bu-
run dili / kokuyla ilgili gstergeler, dil/tat dili / tat almayla ilgili gstergeler, ten dili / dokun-
mayla ilgili gstergeler eklinde adlandrlabilir.
Dilleri oluma biimlerine, kullanlma yerleri ve ilevlerine gre, doal, yapay ve zel
diller eklinde gruplara ayrmak mmkndr.
Toplum dilbilimsel adan diller, lnl, blgesel, toplumsal ve ilevsel dil trleri bi-
iminde snfandrlabilir. Dilleri yaz dili olup olmamalar bakmndan da yaz dilleri ve
konuma dilleri biiminde tanmlayabiliriz.
nsan sosyal bir varlktr. Birlikte yaayan insanlar, duygu ve dncelerini birbirlerine
aktarmak isterler. Dil, bu bildiriim ihtiyacndan domutur. Bu doua kaynaklk eden
eyin ne olduu konusunda ise bir birlik yoktur.
Aristodan beri kimi aratrmaclar dilin Tanr tarafndan insana retildiini savunur-
ken, kimileri de insana verilen eyin dili yapma ve kullanma yetenei olduunu, sosyal ve
kltrel bir retim olan dilin insanlar tarafndan sonradan gelitirildiini savunmulardr.
Ayn ekilde Eski Yunandan beri kimi dnrler, dilin bir mantk rn olduunu, do-
laysyla dnce ile anlatm, fikir ile ekil arasnda bir iliki bulunduunu savunurken bir
blm de dilin dzensiz olduunu, eya ile adlar/gstergeleri, fikir ile anlatm arasn-
da doal bir iliki bulunmadn savunmulardr. kinci fikre katlan F. De Saussure, gs-
tergenin nedensizlii ilkesini, dilin doasn yanstan temel bir ilke olarak tanmlamtr.
Dil, insann ayrt edici bir vasfdr. Hem kiilerin hem de toplumlarn kimliklerini be-
lirleyen ve onlar temsil eden bir zellii vardr. nsan ile birlikte var olduu iin, dilin ta-
rihini insanln tarihi ile birlikte ele almak gerekir.
Dilin kkeni ile ilgili grler iki temel anlay iinde deerlendirilir. Bunlardan birin-
cisi tek kkenlilik kuram, ikincisi ise ok kkenlilik kuramdr. Tek kkenlilii savunan-
Dil, Diller ve Trk Dili
4
lara gre balangta tek dil vard. Daha sonra bu dilden azlar, leheler domaya balad
ve farkllama ilerledike bu leheler yeni diller haline geldiler. ok kkenlilii savunanla-
ra gre ise, insanlar farkl corafyalarda farkl gruplar halinde yaamaya balad iin her
grup ayr bir dil oluturdu ve daha dou aamasnda diller farklyd.
TRK DL / TRKE
Trke, Trklerin konutuu dilin addr. Trkede dil adlar, kavim adlarnn sonuna ge-
tirilen +cA/+A ekiyle yaplr. Trke, Rusa, Almanca, ngilizce gibi.
Trke, Trk kelimesinin kavram alan iinde yer alan btn boy, soy, oymak ve ai-
retlerin konutuklar dilin ortak addr. Aradaki farkllklar lehe / uzak lehe, ive / ya-
kn lehe ve az terimleriyle ifade edilir. Bunlar bir dilin eitli sebeplerle olumu alt kol-
lardr. Trk dilinin bugn uzak lehesi vardr. Bunlar Yakuta, uvaa ve Trkedir.
Trke kolu kendi iinde ana gruba ayrlr:
1. Kpak/Kuzey grubu: Krgz, Kazak, Tatar, Bakurt, Nogay, Kumuk, Karaay-
Balkar, Karaim Trkeleri.
2. Karluk/Dou grubu: zbek ve Uygur Trkeleri.
3. Ouz/Bat grubu: Trkiye, Azerbaycan, Trkmen ve Gagavuz Trkeleri.
Trke, Gktrklerden nce de var idi elbette. Ancak yaz dili olarak Gktrklerden
itibaren gnmze kadar aralksz kullanlm ve ad hep Trke/Trk dili olmutur.
Bunu tarih belgelerden tespit ve takip etmek mmkndr. Gktrklerden sonra, Uygur-
larn da kendi dillerine Trke, Trk tili / Uygur Trk tili, dediklerini gryoruz. Kara-
hanllar dneminde yazlan eserlerde de bu adlandrma aka grlmektedir. Zira, Ku-
tadgu Biligin n sznde eserin Trk dili ile yazld belirtildii gibi, Kagarlnn b-
yk lgatinin ad da Dvn Lgtit-Trktr. Seluklu, Osmanl, Kpak ve aatay sa-
halarnda yazlan eserlerin hemen hepsi, ayn ekilde, dillerinin adna Trke/Trk dili,
Trk demektedirler.
zellikle 20. yzyln balarndan itibaren Sovyetlerdeki Trk cumhuriyetlerinde
Azeri/Azerbaycan dili, Kazak dili, Krgz dili, Tatar dili, Bakurt dili... gibi adlandrmalar
kullanlmtr. Bu ifadelerin her birinde dili tamlanan +cA/+A ekinin yerini tutmak-
tadr. Trkiyede de zaman zaman Kazaka, Tatarca, Azerice, Trkmence gibi terimle-
rin kullanldn gryoruz.
Trk kelimesinin kavram alan ve balangcndan bugne yapt ilev gz nne al-
nrsa, bu kullanmn sakncalar aka grlecektir. Nitekim dier Trk cumhuriyetleri
boy veya corafi adla anlrken, Anadolu Trklerinin Trk adyla anlmas, Trk ve Trke
kelimelerinde bir anlam daralmas yaratmtr. Bylece Trk ad Trkiye Trkleri, Trke
de Trkiye Trkesi ile snrlandrlmtr.
Gnmzde Trke sz yava yava gerek ve genel anlamyla kullanlmakta ise de,
dnyada bu ad yaygn biimde Trkiye Trkesi karlnda kullanlmaktadr. Aslnda
Trkiyede konuulan dil, sadece Trkenin bir lehesidir ve zel ad Trkiye Trkesidir.
Trke dar anlamda Trkiye Cumhuriyeti devletinin resm dili, geni anlamda ise dnya
zerindeki btn Trk soylu halklarn deiik corafyalarda, eitli leheler halinde ko-
nutuklar dilin addr.
Trk Dili/Trke terimi ile ifade edilen anlamlar, en dar olanndan en geni olanna
doru yle sralayabiliriz:
1. Trke, Trkiyede yaayan Trklerin ana dilidir.
2. Trke, Trkiye Cumhuriyeti devletinin resmi dili olmas nedeniyle, Trk kkenli
olan ve olmayan btn Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn ortak dilidir.
3. Trke, Anadolu ve civar sahalarda; Irak, ran, Suriye, Kbrs, Yunanistan,
Bulgaristan, Makedonya, Bosna-Hersek, Kosova, Srbistan, Hrvatistan ve ay-
1. nite - Dil, Diller ve Trk Dili
5
rca Almanya bata olmak zere, eitli Avrupa lkelerinde yaayan Trkle-
rin konutuu dildir.
4. Trke, uvaa ile Yakuta (ve kimilerine gre Halaa ) dnda kalan Trk leh-
elerinin ortak addr.
5. Trke, uvaa ve Yakuta da dahil, 20si yaz dili toplam 50 civarnda, tarih ve
ada Trk lehesinin ortak addr.
TRK DLNN DNYA DLLER ARASINDAK YER
Bir dilin dnya dilleri arasndaki yeri ve deeri; dnya apndaki yaygnl, diplomasi dili,
uygarlk dili, geer blge dili, resm dil, ulusal dil ve yaz dili olmasyla llr. Bu ltlerin
yaygnl, eskilii ve geerlilii bir dilin dier diller arasndaki yerini, konumunu, ilev-
selliini ve deerini belirler. Trke ok eski tarihlerden beri yukarda saylan btn zel-
liklere sahip bir dil olarak yaaya gelmitir. Trkenin sahip olduu bu zelliklerin tm-
ne birden sahip olan dillerin says olduka azdr. Dolaysyla Trke dnya apnda pres-
tijli, yaygn ve ilevsellii yksek bir dildir.
Trke gnmzde edebiyat ve bilim dili olarak kabul edilen birok dnya dilinden
daha eskidir ve daha eski yazl metinlere sahiptir. Yunan-Latin dilleri hari, Avrupada
Trkeden daha eski yazl metne sahip herhangi bir dil yoktur. Ural ve Altay dilleri ara-
snda da en eski yaz dili Trkedir. Smerce tabletlerdeki Trke kelimeler dolaysyla,
yaayan dnya dilleri arasnda, en eski yazl metne sahip dilin Trke olduu kabul edil-
mektedir.
Trke bata Gktrk, Uygur, Arap, Latin, Kiril alfabeleri olmak zere, 10dan fazla al-
fabe ile yazya geirilmi, yazl metinleri dnyann ok deiik corafyalarnda ok say-
da ktphanede ve mzede saklanan bir dildir. Trke yazya geirilirken ta, demir, tun,
altn, bakr, piirilmi toprak, seramik, aa, kap kacak, deri, kt gibi ok deiik eya ve
aralar kullanlmtr. Kdn kullanlmaya balamasyla birlikte, daha ok, eitli trden
ktlara yazlan Trke, bilgisayarn icad ve genel a (internet) kullanmyla birlikte sa-
nal ortamda da yerini almtr.
Bugn yeryznde, says kesin olarak bilinmemekle birlikte, en az 3000, en ok 9000
dolaynda dil olduu kabul edilmektedir. Bu diller arasnda yaplan artzamanl ve eza-
manl karlatrmalar, baz dillerin kendi aralarnda yap ve kken bakmndan benzer-
likler tadn ortaya koymutur. Dnya dillerini deerlendiren Nostratik teorisi Hmi-
Smi, Kartvel, Hint-Avrupa, Ural, Altay, Dravid dil ailelerinin aslnda ayn kkten geldi-
ini ve bu dillerin daha eski bir ana dilden trediklerini, Avrasyatik Teorisi ise, Ural, Al-
tay, Hint-Avrupa, Gilyak, Kore-Japon-Aynu, uki, Eskimo-Aleut dillerinin ayn kkten
geldiini savunmaktadr.
Nostratik ve Avrasyatik teorilerinden baka, dnya dillerini yap ve kken benzerlik-
leri bakmndan tasnif edip daha kk gruplara ayran eitli almalar da yaplmtr.
Dnya dillerinin bilinen yaygn tasniferini ve Trk dilinin dnya dilleri arasndaki yerini
ksaca yle tespit etmek mmkndr:
Yaplar Bakmndan Diller ve Trke
a.Tek Heceli Diller:
ince, Tibete, Vietnamca, Siyamca, Endonezyaca, Baska gibi diller tek heceli dillerdendir.
b. Eklemeli Diller:
Trke, Moolca, Manu-Tunguzca, Korece, Japonca Fince, Macarca, Ugorca, Permce,
Este gibi Ural ve Altay dil ailelerine mensup diller bu gruba girerler. Ayrca bu grup iin-
de yer alan ancak, kaynatrc bir zellik tayan Eskimoca, Kzlderili dilleri ve Grcce
gibi diller de bu gruba dahil edilmektedir.
6
c. Bkml / ekimli Diller:
Bu grupta yer alan dilleri kendi iinde kk bkml ve gvde bkml olarak ikiye
ayrmak mmkndr. Genellikle Hmi-Smi dil ailesine mensup olan diller kk bkm-
l, Hint-Avrupa dil ailesine mensup olanlar ise gvde bkmldr. Bu grupta yer alan bel-
li bal diller unlardr: Almanca, Flemenke, ngilizce, skandinav dilleri, Latince ve onla-
rn bugnk temsilcileri olan, Franszca, spanyolca, talyanca, Portekizce, Rumence, Slav
kkenli dillerden, Rusa, Bulgarca, Srpa, Lehe; Yunanca, Arnavuta, Kelte, Litvanca,
tarih dillerden Hitite ve Hint -ran dilleri, tarih Sanskrite, Aveste, Orta ve yeni Farsa
ile yaayan dillerden Ermenice. Smi dillerinden ise Akadca, branice, Arapa, Bantu dil-
lerinden Gney ve Orta Afrikada konuulan Bantu dilleri bu grubu oluturur.
Kkenleri Bakmndan Diller ve Trke
Altay Dilleri
A. Trk Dilleri
Tarihi Trk Leheleri:
1. Orhun/Gktrk
2. Peenek
3. Kuman/Kpak
4. Eski Uygur
5. aatay
6. Bulgar
7. Hazar
ada Trk Leheleri:
1. Trkiye Trkesi
2. Azerbaycan Trkesi
3. Trkmen Trkesi
4. Gagavuz Trkesi
5. Krm-Tatar Trkesi
6. Karaay-Balkar Trkesi
7. Kumuk Trkesi
8. Nogay Trkesi
9. Karaim Trkesi
10. Tatar Trkesi
11. Bakurt Trkesi
12. Altay Trkesi
13. or Trkesi
14. Hakas Trkesi
15. Tuva Trkesi
16. Uygur Trkesi
17. Dolgan Trkesi
18. Kazak Trkesi
19. Krgz Trkesi
20. zbek Trkesi
21. Karakalpak Trkesi
22. Yakut Trkesi
23. uva Trkesi
7
B. Mool Dilleri
1. Moolca
2. Buryat
3. Kalmuk
C. Manu-Tunguz Dilleri
Sibir Kolu:
1. Evenke (Tunguzca)
2. Even (Lamut)
Manur Kolu:
1. Manur
2. jurjen
Amur Kolu:
1. Nanayca (Goldca)
2. Udeyce (Udegeyce)
D. Uzak Douda Hibir Gruba Dahil Olmayan Dier Diller
1. Japonca
2. Ryukyus
3. Korece
4. Ayn
Ural Dilleri
A. Fin-Ugor Dilleri
Ugor Kolu:
1. Macarca
2. Mansiy (Vogul)
3. Hanty (Ostya)
Baltk-Fin Kolu:
1. Fince
2. Estonca
3. cor
4. Karel
5. Vepss
6. Vod
7. Liv
8. Saam (Lopar)
Perm Kolu:
1. Komi-Zryan
2. Komi-Permya
3. Udmurta
Voljsk Kolu:
1. Mari (eremis)
2. Mordov
B. Samoyed Dilleri
1. Nene (Yurak-Samoyed)
2. Nganasan (Tavgiy)
3. Ene (Yenisey-Samoyed)
4. Selkup (Ostyak-Samoyed)
8
Hint-Avrupa Dilleri
Bu dil ailesi bugn iin dnyann bilinen en byk dil ailesidir. Fince ve Macarca hari,
Avrupadaki dillerin hemen hepsi ile Asya dillerinden Farsa ve Hindistandaki ok sayda
dil bu aileye mensuptur. Hint-Avrupa dil ailesinin iki byk kolu vardr. Biri Avrupa, di-
eri Asya koludur. Avrupa kolunun iinde Germen dilleri, Roman/Latin dilleri ve Slav dil-
leri olmak zere byk kol vardr.
A. Avrupa Kolu
Germen Dilleri:
1. Almanca
2. Flemenke
3. ngilizce
4. skandinav dilleri
Roman/Latin Dilleri:
1. Franszca
2. spanyolca
3. Portekizce
4. talyanca
5. Rumence
Slav Dilleri:
1. Rusa
2. Bulgarca
3. Srpa
4. Lehe
5. eke
6. Slovaka
Ayrca, Yunanca, Arnavuta, Kelte, Litvanca, tarih bir dil olan Hitite de bu kola gi-
ren dillerdendir.
B.Hint-ran Kolu
Balca Hint-ran dilleri, Tarih Sanskrite, Aveste, eski ve orta Farsa ile yeni Farsa,
Tacike, Urduca, Bengalce, Ermenice gibi diller bu ailedendir.
Sami Dilleri
Bu aile Akadca, branice, Arapa, Aramice, Fenikece gibi diller ve bunlarn lehelerin-
den oluur.
in-Tibet Dilleri
ince, Tibete, Tayca, Dunganca gibi diller bu aileye mensuptur.

Bantu Dilleri
Afrikadaki en byk dil ailesi olan Bantu dilleri, Orta ve Gney Afrikada konuulan ok
sayda dilden oluur.

Kafkas Dilleri
Gney Kafasya, Kuzey Kafasya ve Dastan eklinde snfandrlabilir. Abazaca, Adige-
ce, eence, ngua, Kabartayca, Grcce, Avarca, Lezgice gibi diller bu aileyi oluturur.
Dil akrabalklarn belirleyen zellikler nelerdir?
1
9
TRK DLNN YAI VE TARH GELM
Trk Dilinin Ya
Smerce bugn yaamamakla birlikte, bilinen en eski yazl metinler Smerceye aittir.
Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi adl eserinde Osman
Nedim Tuna, 168 kelimeyi eitli ses denklikleri erevesinde ele almakta ve Smerlerle
Trkler arasnda dil bakmndan tarih bir ilgi bulunduu hususu bu 168 kelime ve gerekli
aklamalarla ispatlanmtr demektedir. Bu tespitlerin bir sonucu olarak da Bugn ya-
ayan dnya dilleri arasnda, en eski yazl belgeye sahip olan dil Trk dilidir. Bunlar S-
merce tabletlerdeki alnt kelimelerdir eklinde ok nemli bir hkm vermektedir. Tuna,
sz konusu eserinde Trklerin M 3500lerde Trkiyenin dousunda bulunduklarn ve
Trk dilinin zamanmzdan 5500 yl nce mstakil ve iki kollu bir dil olarak yayldn
iddia etmekte ve Eer doutan Smerlerle temasa geldikleri zamana kadarki zlme hz
sabit ise, lk Trke veya Ana Trkenin muazzam bir zaman nce yaam olmas gerekir.
Trk dilinin archeology ve glottochronology aratrmalarndan hareketle ileri srdm ya
8500dr demektedir (Tuna 1990; 49).
Smerce ve Trke arasndaki ilgi birok kiinin dikkatini ekmi ve bu konuda eit-
li aratrmalar yaplmtr.
Bir dilin zenginlii, onun eskilii, sreklilii, edebiyat ve bilim dili oluuyla sz konu-
su edilebilir. Doal bir gelime srecinden gemi ve anormal saylabilecek herhangi bir
durum yaamamsa, eski ve srekli yazl metinlere sahip olan dillerin, gelimi, oturmu,
zengin diller olmas gerekir.
Trk yaz dilinin ilk metinleri olarak bilinen Gktrk yaztlarnda tespit edilen kav-
ram alan-kelime ailesi ilikileri, soyut kavramlarn kullanl, oturmu, dzenli bir ile-
yiin varl, bu dilin uzun bir sre ilenmi olduunu gstermektedir. Dolaysyla R. R.
Arat, bu dilin balangcn o gnden hi deilse bu gne dek geen zaman kadar geriye
gtrmek gerektiini syler. Doan Aksan, En Eski Trkenin zlerinde adl eserinde, Or-
hun Yaztlarnda grlen soyut kavramlardaki zenginlii, eanlaml elerin kullanl-
n, okanlamlla sahip oluu, ileri elerin kullanln, anlam olaylarnn grlmesini,
sz sanatlarna yer verilmesini ve genel anlatm zelliklerini/slubu dikkate alarak bir de-
erlendirme yapm ve sz konusu metinlerin dilinin ok ilenmi, eski bir yaz dili olma-
s gerektii sonucuna varmtr. Aksan vard sonular yle ifade etmektedir: Trkler-
de o dnemde yerleik bir yaz sistemi ve bu sistemi kullanan, hitabet kurallarn bilen, hatta
sanatl anlatma ynelen, eitimli bir zmrenin bulunduu anlalmaktadr.
Yenisey yaztlarnda grlen szckler, Orhun yaztlarndaki szvarl, Trkenin
hemen o dnemde olumu bir dil olmadn, eitli gelimeler ve anlam olaylaryla ok
daha eskiye, birka bin yl ncesine uzanan gelimi bir dil nitelii tadn gstermek-
tedir. Kstl metinler olmalarna karn yaztlar, Trkenin soyutlama gcn ortaya
koymakta, kimi Avrupal bilginlerin grlerinin tersine, ok eski ve gelimi bir dilin
rnlerini sergilemektedir.
Gerek dz yaz iindeki ll, uyakl anlatm, gerek etkileyici sylemler oluturan dei-
ik yinelemeler ve kart kavramlarn kullanl, gerekse sz sanatlarndan yararlanlm ol-
mas, zengin ve soyut kavramlara da sahip bir yaz dili karsnda bulunduumuzu gster-
mektedir ( Aksan 2000; 142).
Osman Nedim Tunann Bugn yaayan dnya dilleri arasnda en eski yazl metne
sahip dil Trk dilidir eklindeki tespit ve iddiasn bir yana brakp, Trkenin ilk yaz-
l metinlerini MS VII. yzyln sonu olarak (oyr /687-692) kabul etsek bile, Trk dili,
bugn edebiyat ve bilim dili olarak kabul edilen birok dnya dilinden daha eski yaz-
l metne sahip bir dil durumundadr. Ural ve Altay dil aileleri iinde Trkeden daha
10
eski yazl metne sahip bir dil bulunmad gibi, Yunan-Latin dillerini hari tutarsak,
Avrupada da bugn Trkeden daha eski yazl metne sahip herhangi bir dil yoktur.
Trk Dilinin Tarih Geliimi
Bir dilin tarihini yaz dili ncesi ve yaz dili dnemi biiminde ikiye ayrarak incele-
mek gerekir. Diller nce konuma dili olarak var olur, daha sonra yaz dili haline gelirler.
Yaz dili ncesi dnem, belgelerle incelenemedii iin, teorik bilgilere dayanan bir dnem-
dir. Bu dnemin dili kaydedilmedii iin zellikleri hakknda tam ve kesin bilgiler vermek
mmkn deildir. Yaz dili ncesinden yaz dili dnemine tanan szl edeb metinler,
kalplam ifadeleri, szvarlklar ve anlatm biimleriyle yaz dili ncesi hakknda baz
yorumlar yapmamza imkn verirler.
Trklerin olduka eski ve zengin bir szl edeb gelenei mevcuttur. Bu gelenek iin-
de vcut bulan Trkenin ilk szl edeb rnlerinin hangi tarihe ait olduunu belirtmek
mmkn deildir. Bununla birlikte, baz komu kavimlerin dillerinden (in, Arap, Tibet,
Fars, Bizans, Got ), daha sonra bizzat Trkler tarafndan tespit edilip yazya geirilen me-
tinlerden (Dvn Lgtit-Trk, Ouz Kaan Destan, Dede Korkut Hikyeleri) ve ara-
trmaclar tarafndan son yllarda Trk boylar arasnda yaplan derlemelerden ilk sz-
l edeb rnler hakknda baz bilgiler edinebilmekteyiz. Ancak Trk dilinin tarih geli-
imini bu szl rnlere gre deil, yazl belgelere dayandrarak tespit etmek zorunda-
yz. Onun iin, Trk dili tarihi demek, daha ok Trk yaz dili tarihi demektir. Nitekim,
ancak yazl metinlerin bize sunduu imknlar lsnde dilin temel birimleri olan ses,
yap, szvarl, szdizimi ve vurguda meydana gelen deime ve gelimeleri incelemek
mmkndr.
Trk dilinin yaz dili ncesi dnemi hakkndaki bilgilerimiz genellikle Altay dilleri ve
Ana Hun dili teorilerine dayanr. Son zamanlarda zerinde nemle durulan Trke ile S-
merce arasndaki ilikiler de Eski Trkeden nceki Trk dilinin durumu ve corafyas
hakknda baz ipular vermektedir.
Trk dilinin kkeni ile ilgili iki nemli gr vardr. Bunlardan birincisi, Trk dilinin
Altay Dil Ailesine mensup olduunu ve Ana Altayca denilen bir ana dilden trediini sa-
vunan grtr. Bu gre gre Altay dilleri unlardr:

Ana Altayca
Trke Moolca Tunguzca Manuca Nanayca Japonca Korece Aynuca
kincisi ise, Trkenin Ana Hun Dili ad verilen bir ana dilden doduunu savunan
grtr. Bu gre gre, Trk dilleri kendi bana bir aile olutururlar. Doup gelitikle-
ri Ana Hun Dili, milttan nceki yllarda leheye ayrlmtr. Bu lehelerden, Bat Hun
Lehesi bugnk uvaay, Kuzey Hun Lehesi Yakutay, Dou Hun Lehesi de Trk-
Tatar dillerini, yani dier Trk lehelerini dourmutur.
ANA HUN DL
Bat Hun Lehesi Kuzey Hun Lehesi Dou Hun Lehesi
uvaa Yakuta Trke
Tarafarlar ve kartlar olmakla birlikte, Trkenin Altay dilleri ailesine mensup ol-
duu teorisi, Trk dilinin douu ve kayna bakmndan en fazla kabul gren grtr.
Altay dilleri teorisinin kurucusu Ramstedttir. Ramstedtten sonra deiik lkeler-
den birok Altayist ve Trkolog konuya ilgi gstermi ve bu teoriyi desteklemilerdir. Rus
Tablo 1.1
Altay Dilleri
Tablo 1.2
Ana Hun Dilinden
Doan Leheler
11
Mongolistleri, W. Kotwicz, Rudnev ve Vladimirtsov bata olmak zere, Macar Trkolog-
lar J. Nemeth ve Gombocz da bu teoriyi destekleyen grler ileri srmlerdir.
Daha sonra Altay dilleri teorisini destekleyen ve gelitiren bilim adamlarnn banda
Ramstedtin rencileri Pentti Aalto ile Nicholas Poppe gelir.
P. Aalto, Kore dilini de Altay dilleri ailesine dahil etmitir. N. Poppe ise, bu teorinin ge-
limesine en fazla hizmet eden bilim adamdr. Poppeye gre Altay dillerinin dallanma-
s yle olmutur.
Amerikal dilci Street ise bu dillere Japon ve Aynu dillerini de eklemitir. Altay dilleri
teorisini, O. Pritsak ve K. H. Menges gibi bilim adamlar desteklerken, K. Grnbech, Ben-
zing ve zellikle de Alman asll G. Doerfer ile ngiliz asll Sir Gerard Clauson bu teori-
ye kar kmlardr. Onlara gre Altay dilleri arasndaki yaknlk, bir akrabalk ilgisinden
ok karlkl dnlemelerden ibarettir. Gerhard Deorfer, Temel Szckler ve Altay Dil-
leri Sorunu adl makalesinde, dil akrabalnn belirlenmesinde temel kelimelerin ne-
mine iaret eder ve Altay dillerinde temel kelimelerin ortak olmad grn savunur.
Tarih bakmndan, Ana Altayca, En Eski Trke ve lk Trke, Trk dilinin metinler-
le takip edilemeyen nazar devirlerdir. Trkenin bu dnemleri hakknda kesin bilgiler
ve rakamlar vermek ok zordur. Ancak Ana Altaycann M ok eski bir tarihte yaad,
Ana Trke veya En Eski Trke dnemi, Ana Altaycann Dou ve Bat Altayca olarak iki
kola ayrld, Trk-uva dil birliinin mevcut olduu devir olarak tahmin edilmektedir.
Bu devir yaklak olarak M sekiz binli yllara tarihlendirilmektedir. lk Trke ise, M.S.
ikinci yzyla kadar gelen dnemi iine alr. Bu dnem ile ilgili olarak baz komu millet-
lerin dillerinden Trkeye ait malzeme tespit edilebilmektedir.
Eski Trkeden itibaren Trk dilinin tarih geliimini metinlerle takip edebilmekteyiz.
Ahmet Caferolu bu dnemleri yle tarihlendirmektedir:
1. Eski Trke (VI-IX yy.)
2. Orta Trke (IX-XV yy.)
3. Yeni Trke (XVI. yzyldan gnmze).
4. Modern veya ada Trke ise gnmzdeki Trkedir.
MOOL-MANU-TUNGUZ
DL BRL
UVA-TRK-MOOL-MANU-TUNGUZ DL BRL
UVA-TRK DL BRL
ANA TRKE ANA UVAA
TRK
DLLER
UVAA
ANA KORE DL
KORE DL
ANA MOOLCA
ANA MANU-
TUNGUZCA
MOOL
DLLER
MANU-
TUNGUZ
DLLER
Tablo 1.3
Poppeye Gre
Altay Dilleri
12
Trk yaz dilinin bugn iin bilinen en eski yazl belgeleri Gktrkler dnemine aittir.
Ancak, zellikle Orhun (Tonyukuk, Kl Tigin, Bilge Kagan) metinlerinde grlen dil, ol-
duka ilenmi, mkemmel bir ifade yeteneine ulam bir dildir. Btn uzmanlarn or-
tak kanaati, bu dilin mutlaka birka asr ilenmi olduu ynndedir. Dolaysyla Gktrk
metinlerindeki dilin balangcn mildn ilk asrlarna, hatta milttan nceye kadar gt-
renler de vardr.
Trk dili VII-VIII. yzyllardan balayarak XIII. yzyla kadar uzanan dnemde tek
yaz dili halinde yaamtr. A. Von Gabainin Eski Trkede tespit ettii be az ve daha
sonra Kagarlnn Dvn Lgtit-Trkte belirttii farkllklar, konuma dilindeki farkl-
lklardr. Bu ilk dnemi kendi iinde Gktrke ve Uygurca olarak iki dneme ayryoruz.
Eski Trkeden sonraki devrede, Trke farkl yaz dillerine blnmtr. Trkistan-
daki Trklerin paralanarak byk ktleler hlinde Hazar denizinin kuzeyinden ve g-
neyinden, kuzeybat ve gneybatya doru gitmeleri, yeni kltr merkezlerinin meydana
gelmesi, slamiyetin kabul ile birlikte birok yeni kavramn toplum hayatnda yer almas
ve yeni bir yaznn kullanlmas gibi d sebepler ile Trkenin kendi i yapsnda meyda-
na gelen doal deimeler ve gelimeler farkl lehelerin ve yaz dillerinin ortaya kmas-
na sebep olmutur. Bylece Trk dili, XII.-XIII. yzyldan itibaren Kuzeydou Trkesi ve
Bat Trkesi eklinde adlandrlan iki ana kola ayrlmtr.
Kuzeydou Trkesi XIII. ve XIV. yzyllarda, Eski Trkenin yeni bir devam gibi
yaam ve eski ile yeni arasnda gei grevi stlenen bir devir olmutur. XV. yzylda
bu yaz dili, kendi iinde Kuzey ve Dou eklinde iki kola ayrlmtr. Kuzey koluna Kp-
ak Trkesi, Dou koluna ise aatay Trkesi denilmektedir. Bu yaz dillerinden aa-
tay Trkesi, dou Trklnn ortak yaz dili olarak yakn zamanlara kadar kullanlm-
tr. Bugn bu tarih leheler yerini onlarn devam olan ada lehelere brakmlardr.
Bat Trkesi XII. yzyldan itibaren olumaya balam ve ilk yazl eserlerini XIII.
yzylda vermitir. Trkln ve Trk dilinin en ok ilenmi, en verimli yaz dilidir.
Ouz Trkesine dayanan bu yaz dili, Hazar Denizinden Balkanlara kadar uzanan sa-
hada konuulan dildir. Lehe tasniferinde, Ouz grubu, Bat ve Gneybat terimleri ile
ifade edilmektedir.
Bat Trkesinin ilk dnemi, XIII il XV. yzyln sonu arasndaki dnemi kapsayan
Eski Trkiye Trkesi/Eski Anadolu Trkesidir. XVI. yzyldan XX. yzyln balarna ka-
darki dneme Osmanl Trkesi, XX. yzyln balarndan itibaren gnmzde yaayan
dile de Trkiye Trkesi diyoruz.
Bat Trkesi XVII-XVIII. yzyllardan itibaren kendi iinde farkllaarak iki ayr yaz
dili hline gelmitir. Bunlardan douda olana Azerbaycan, batda olana Osmanl veya
Trkiye Trkesi ad verilmektedir.
Trk yaz dilinin tarih geliimini bir ema ile yle gsterebiliriz:
13
Trk dilinin tarih gelimesini iki ana dneme ayran aratrmaclar, genellikle balan-
gcndan XIII. yzyla kadar olan dneme Eski Trke, XIII. yzyldan gnmze kadar
olan dnemine de Yeni Trke demektedirler.
Ahmet Caferolu bata olmak zere birok aratrmac da Trk dilinin tarih geliimi-
ni yaz dili ncesi ve sonrasyla birlikte yle tasnif etmektedir:
1. Altay Devri
2. En Eski Trke Devri
3. lk Trke Devri
4. Eski Trke Devri
5. Orta Trke Devri
6. Yeni Trke Devri
7. Modern/ada Trke Devri
Ahmet Bican Ercilasun, Trk Dili Tarihi adl eserinde Trk dilinin tarih geliimini, lk
Trke, Ana Trke, Eski Trke, Bat Trkesi, Kuzey Dou Trkesi eklinde tasnif etmitir.
Ercilasuna gre, Trk dilinden ilk ayrlan uvaadr. uvaa lk Trke dneminde Trk
dilinden ayrlmtr. Bugnk uva dilinin VI-VII. yzyllardaki atas Tuna Bulgarcas, 13-
14. yzyldaki temsilcisi dil Bulgarcas idi. 19. yzyldan itibaren bu lehe uvaa adyla
anlmaya balanmtr. Saha/Yakut Trkesi ise Ana Trke dneminde ayrlm ve gn-
mzde Kuzey-Dou Sibiryada yaamaya devam etmektedir. Eski Trke kendi iinde Kk-
trke ve Uygurca biiminde iki dneme ayrlmtr. Kktrke VI-VIII. yzyllar arasnda,
Uygur Trkesi ise IX. yzyldan XV. yzyla kadar varln srdren bir yaz dili olmutur.
Uygur Trkesi kullanlrken XI il XIII. yzyllar arasnda Karahanl Trkesi yaz dili ile de
eserler verilmi, XIII. yzyldan itibaren Trk yaz dili Bat ve Kuzey Dou olmak zere iki
ana kola ayrlmtr. Bat kolunun XIII-XV. yzyllar arasna Eski Ouz Trkesi, XVI-XX.
yzyllar arasna Osmanl Trkesi, XX. yzyldan sonraki blmne de Trkiye Trkesi
denmitir. XV. yzyldan itibaren Bat Trkesi iki kola ayrlm, XVI. yzyldan XIX. yzy-
ln ortasna kadar olan ksma Klasik Azerbaycan Trkesi, XX. yzyldan itibaren kullan-
lan Azerbaycan Trkesine de Bugnk Azerbaycan Trkesi denmitir. Trk dilinin Bat
kolundan XIX. yzyln ortalarndan itibaren nc bir yaz dili olumaya balamtr. Bu
da Trkmen Trkesidir. Sovyetlerdeki dil planlamalarnn katksyla gelitirilen Trkmence
dnda bir de XX. yzyln ortalarndan itibaren Gagavuz Trkesi yaz dili olmutur.
15.yyn
2.yars
Bat
EAT
14.yy
15.yy
Kpak
aatay
Dou
(20.yy ada
Leheler)
(20.yy ada
Leheler)
Kuzey
Osmanl
20.yy
Bat
Trkiye T.
Azeri
18.-19.yy.
Dou
E
S
K
R
K
E
Uygur
Karahanl
Gktrk
Kuzey Dou
Harezm-Altnordu
7.yyn sonu 8.yyn ba
12.yy
13.yy
ekil 1.1
Trk Dilinin Tarih
Geliimi
14
Kuzey Dou Trkesi XIV-XV. yzyllarda Harezm-Kpak, XV. yzyldan XX. yz-
yla kadar ise aatay yaz dili olarak sregelmitir. XX. yzyln balarnda ounlu-
u Sovyetlerde yaplan dzenleme ve planlamalarla oluturulan zbek, Uygur, Kumuk,
Karaay-Balkar, Tatar, Karakalpak, Nogay, Krm, Kazak, Krgz Trkeleri Kuzey dou
kolunun gnmzde kullanlan yaz dilleri olmutur. Bunlardan baka ayn yzylda, ayn
ekilde yaz diline dntrlen Tuva, Hakas, Altay Trkeleri de bugnk Trk yaz dil-
leri arasnda yerini almlardr (Ercilasun 2005; 471).

TRK DNYASI VE TRK DL
Trk Dnyas
Trk dnyas dediimiz ve Trklerin tarih boyunca yaad corafya, 20-90 dou boy-
lamlar ile 33-65 kuzey enlemleri arasnda yer alr. Bu alan ku uuu, doudan batya 6-7
bin, kuzeyden gneye 3 bin kilometredir.
Trk dnyas birok kii tarafndan deiik ekillerde tasnif edilmitir. En ok
kabul gren tasniferden biri , Altay-Sibirya Trkleri, Bat Trkleri, Dou Avrupa Trkle-
ri ve Trkistan Trkleri eklindeki genel blmlendirmedir. Buna gre:
1- Altay-Sibirya Trkleri: Altay, Baraba, ulm, Dolgan, Hakas, Karagas, Koybal, Ku-
mand, Sabir, Sagay, or, Telengit, Televt, Tobol, Tofalar, Tuva ve Yakut Trkleri.
2- Bat Trkleri: Ahska, Azerbaycan, Balkanlar (Bat Trakya, Bulgaristan, Roman-
ya, Yugoslavya) Irak, ran (Afar, Azeri, Hala, Hamse, Horasani, Boagc, Kaar,
Karacada, Karagzl, Karakoyunlu, Karapapak, Karayi, Kagay, ahseven, Trk-
men), Kbrs, 12 Adalar, Suriye ve Trkiye Trkleri.
3- Dou Avrupa Trkleri: Gagavuz, dil-Ural (Bakurt, uva, Kazan, Mier), Kaf-
kasya (Karaay-Malkar, Kumuk, Nogay, Stavropol Trkmenleri), Karayim, Krm
(Krm Tatarlar, Belorusya Tatarlar, Litvanya Tatarlar, Polonya Tatarlar, Krm-
ak) Trkleri.
4- Trkistan Trkleri: Afganistan, Dou Trkistan (Kazak, Krgz, Salar, Sar Uygur,
Uygur), Karakalpak, Kazak, Krgz, zbek, Trkmen Trkleri.
Ynlere gre yaplan tasnife ise genellikle Trkler, Dou Trkl, Kuzey Trkl ve
Bat Trkl eklinde gruplandrlr. Kabaca, Hazar denizinin dousunda kalan Trkle-
re Dou Trkl, kuzeyinde kalanlara Kuzey Trkl ve bu snrn gneyi ile batsnda
kalanlara da Bat (Gneybat) Trkl denmektedir:
Bat Trkl
1. Trkiye Trkleri
2. Rumeli Trkleri (Yunanistan, Bulgaristan Bosna-Hersek, Kosova, Hrvatistan, Ma-
kedonya, Moldova).
3. Kbrs Trkleri
4. Suriye Trkleri
5. Irak Trkleri
6. Azerbaycan Trkleri (Kuzey Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan ve randaki G-
ney Azerbaycan Trkleri).
Dou Trkl
1. Bat Trkistan Trkleri (rann Horasan blgesinde, Afganistann kuzeyinde ve Rusya
Federasyonunda yaayan Trkler ile Trkmen, zbek, Karakalpak, Kazak, Krgz Trkleri).
2. Dou Trkistan Trkleri (inin bat blgesinde, Dou Trkistanda bulunan Uygur ve Ka-
zak Trkleri).

15
Kuzey Trkl
1. Sibirya Trkleri (Saha/Yakutlar).
2. Abakan Trkleri (Tuvalar ve Hakaslar).
3. Altay Trkleri
4. dil-Ural Trkleri (Kazan ve Bat Sibirya Tatarlar, Bakurtlar, uvalar).
5. Kafas Trkleri (Kafaslarn kuzeyindeki Karaay-Malkar, Nogay ve Kumuk Trkleri).
6. Krm Trkleri (Krm, zbekistan, Trkiye ve Romanya).
7. Karay Trkleri (Ukrayna, Polonya ve Litvanya).
Yukarda belirtilen ve Trk dnyas dediimiz alann iinde kalan, in, Moolistan,
Rusya Federasyonu, Ukrayna, Moldova, Romanya, Srbistan, Hrvatistan, Bosna-Hersek,
Kosova, Bulgaristan, Makedonya, Yunanistan, Suriye, Irak, ran, Tacikistan, Afganistan,
Polonya gibi yabanc ve Trkiye, Azerbaycan, Kuzey Kbrs, Trkmenistan, zbekistan,
Krgzistan, Kazakistan gibi Trk kkenli lkelerde Trkler yaamaktadr.
Trk dnyas corafyasnda yaayan Altay, Tuva, Hakas Trkleri ounlukla aman,
Gagavuz, uva ve Yakutlar Ortodoks Hristiyan, inin Kansu eyaletindeki Sar Uygurlar
Budist, dier Trkler Mslmandr. Bunlardan baka yaz dilleri bulunmayan, ancak leh-
eleri Kuzeydou grubuna giren, Polonya ve Litvanyadaki Karay Trkleri de Musevidir.
Trk nfusunun yaklak olarak % 98i Mslman, % 2si de dier din ve inan sistemle-
rine mensuptur.
Trk Dilinin Bugnk Durumu ve Yaylma Alanlar
Dnyann en hareketli milletlerinden biri olan Trklerin corafyas, tarih boyunca dur-
madan deimitir. Dolaysyla Trk dilinin yaylma alanlar da bu hareketlilie bal ola-
rak bazen genilemi bazen daralmtr. Trk dilinin tarih yaylma alanlar, bugnden
daha genitir. Gnmzde bu alan biraz daralmtr. Ancak yine de Trk dili, dnya dilleri
arasnda konuulduu corafyann bykl bakmndan birinci, ana dili olarak nc
ve konuan insan says bakmndan beinci sradadr. UNESCO dnyada en ok konuu-
lan ilk 10 dili yle sralamtr: ince, ngilizce, spanyolca, Hinte, Trke, Arapa, Por-
tekizce, Bengalce, Rusa, Japonca.
Bugn Trkler, ana hatlar ile Balkanlardan Byk Okyanusa, Kuzey Buz Denizinden
Tibete kadar olan sahada yaarlar. Btn bu alanda Trk nfusu yer yer farkl younluk-
ta bulunmakta ve Trke farkl leheler halinde konuulmaktadr. Bununla birlikte, Ma-
car bilgini H. Vmbrynin belirttii gibi Trke bilen bir insan Balkanlardan ine kadar
Trke konuarak gidebilir. Trke, bu corafyada yaayan btn insanlarn ortak anla-
ma aracdr.
Trke, dnyann birok lkesinde ilgi gren, renilen ve retilen bir dildir. Avrasya
corafyasnda geer blge dili (lingua franca) olan Trke, dnyann ok sayda lkesin-
deki niversitelerde, bilimsel olarak aratrlmakta ve retilmektedir. Trk dili ile yazlan
edeb ve bilimsel eserler dnyann her yerinde, zel ve resm kitaplklar doldurmaktadr.
Trke, dnyann neredeyse her dilinde szlkleri, gramerleri olan saygn ve yaygn bir
dildir. Zengin sz varl, yaygn kullanm, bilimsel alanlara ait terminolojisi, soyut kav-
ramlar karlamadaki stn yetenei, zengin deyimleri, ok dzenli yazm, ses ve ekil ya-
psyla Trke dnyann nde gelen bilim ve edebiyat dillerinden biridir.
Trke; Gktrk, Uygur, Arap, Latin, Kiril alfabeleri bata olmak zere, 10dan fazla al-
fabe ile yazya geirilmi bir dildir. Gnmzde Trk dnyasnda Latin, Arap ve Kiril al-
fabeleri kullanlmaktadr. Trkiye, Kbrs, Yunanistan ve Bulgaristandaki Trkler, Trki-
ye Cumhuriyetinin resm alfabesini, yani Latin alfabesini; in, ran, Afganistan, Irak ve
Suriyedekiler Arap alfabesini; Sovyetler Birliinden ayrlan bamsz Trk cumhuriyetle-
rinden Azerbaycan, Trkmenistan ve zbekistan Latin alfabesini; Kazakistan ile Krgzis-
16
tan ise Kiril alfabesini kullanlmaktadrlar. Rusya Federasyonuna bal zerk Trk cum-
huriyetlerinde ise halen Kiril alfabesi kullanlmaya devam edilmektedir.
Farkl leheler hlinde de olsa, Trke bugn Kazakistan, Krgzistan, zbekistan,
Trkmenistan, Azerbaycan, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ve Trkiye gibi yedi bam-
sz Trk devletinin resm dili, devlet dilidir. in (Dou Trkistan), Tacikistan, Afganistan,
ran, Irak, Suriye, Yunanistan, Makedonya, Bulgaristan, Romanya, Moldova, Ukrayna ve
Rusya Federasyonu iinde de nemli sayda Trk yaamakta ve bu lkelerin bir blmn-
deki zerk blgelerde Trke ikinci resm dil durumundadr. Ayrca Avrupada, zellikle
Almanyada nemli sayda Trk yaamaktadr. Bugn Almanyada Almancadan sonra en
fazla konuulan ikinci yerleik ana dili Trkedir.
Btn bu alanlarda yaayan Trkler, aadaki leheden biri ile konumaktadrlar.
1. Trke ( y grubu)
2. uvaa ( r grubu)
3. Yakuta (t grubu)
uvaa ve Yakuta yzyllar boyunca konuma dili olarak yaam, ancak XIX-XX.
yzyllarda yaz dili hline gelmitir. uvalar, Moskova ile Kazan arasnda dil (Volga) r-
ma boylarnda yaarlar. Esas nfus, uvaistan zerk Cumhuriyetinde olmakla birlik-
te, Tataristan ve Bakurdistanda da uvalar bulunmaktadr. uvalarn kk bir bl-
m Mslman, ounluu ise Ortodoks Hristiyandr. Bakentleri eboksar olan uva-
larn toplam nfusu 4.300.000 kadardr.
Yakutlar Sibiryada Katanga, lenek, Lena ve Kamatkada Kelima rmaklar evresinde
yaarlar. Rusya Federasyonuna bal zerk Yakutistan Cumhuriyeti iinde yaayan Yakut-
larn nfusu 1.000.000 civarndadr. Kk bir ksm Mslman, bir blm aman, b-
yk bir ksm da Ortodoks Hristiyandr. Bakentleri Yakutsktur.
Bu iki lehe dnda kalan dier Trk yaz dillerinin ve lehelerinin ortaya kn ve
geliimini daha nce izah etmitik. Trke kolundan domu yakn leheleri de yle tas-
nif edebiliriz:
Bat / Gneybat Trkesi
1. Trkiye Trkesi: Trkiye, Irak, Suriye, Kbrs, Yunanistan, Bulgaristan, Make-
donya, Hrvatistan, Bosna-Hersek, Kosova ve Almanya bata olmak zere Trkiye
Trklerinin bulunduu lkelerde).
2. Gagavuz Trkesi: Moldova (Gagavuz yeri), Ukrayna, Romanya ve Bulgaristanda.
3. Azerbaycan Trkesi: Kuzey Azerbaycan, ran (Gney Azerbaycan), Grcistan ve
Trkiyede.
4. Trkmen Trkesi: Trkmenistan, ran (Horasan), Afganistan ve Pakistanda.
Kuzeydou / Dou Trkesi
1. zbek Trkesi: zbekistan, Kazakistan, Krgzistan, Afganistan, Tacikistan ve
Pakistanda.
2. Uygur Trkesi: in (Dou Trkistan) ve Kazakistanda.
3. Kazak Trkesi: Kazakistan, Moolistan ve Dou Trkistanda.
4. Karakalpak Trkesi: zbekistan (Karakalpak zerk blgesinde).
5. Krgz Trkesi: Krgzistan ve Dou Trkistanda.
6. Kazan (Tatar) Trkesi: Tataristan, Bakurdistanda.
7. Bakurt Trkesi: Bakurdistan, Tataristan ve Rusyada.
8. Krm Trkesi: Krm, zbekistan ve Romanyada.
9. Nogay Trkesi: Kuzey Kafasya, Rusyada.
10. Karaay Trkesi: Kuzey Kafasya, Rusyada.
17
11. Malkar Trkesi: Kuzey Kafasya, Rusyada.
12. Kumuk Trkesi: Kuzey Kafasya, Rusyada.
13. Altay Trkesi: Rusya, Altay zerk Cumhuriyetinde.
14. Hakas (Abakan) Trkesi: Rusya, Hakas Blgesi, inin Kansu eyaletinde.
15. Tuva Trkesi: Rusya, Tuva blgesi ve Moolistanda.
16. Karay Trkesi: Polonya ve Litvanyada.
Trk Dilini Konuan Nfus
Dnyadaki Trk nfusu ya da Trke konuan insan says konusunda ok farkl bilgiler
vardr. Kimi kaynaklar 140-150 milyondan bahsederken kimileri de 300-350 milyon ra-
kamlarn vermektedir. Bu farkllklar, ok geni bir corafyada, deiik lkelerin snrlar
iinde, eitli statlerde yaayan Trklerin nfusunun tam olarak bilinmemesinden kay-
naklanmaktadr.
Bizim tespitlerimize gre bugn Trke konuan nfus yaklak olarak yledir.
Bat / Gneybat Trkesi
1. Trkiye Trkesi
Trkiyede 65.000.000
Irakta 1.100.000
Suriyede 200.000
Kbrsta 200.000
Yunanistanda 200.000
Bulgaristanda 1.800.000
Yugoslavyada 500.000
Toplam 69.000.000
2. Gagavuz Trkesi
Moldovada 197.164
Romanya ve Bulgaristanda 50.000
Toplam 247.164
Kuzey Azerbaycan (Azerbaycan ve Grcistanda) 8.922.000
Gney Azerbaycan (randa) 25.000.000
Toplam 24.791.106
4. Trkmen Trkesi
Trkmenistanda 2.718.297
Horasan (randa) 1.000.000
Afganistan ve Pakistanda 300.000
Toplam 4.018.297
Kuzeydou / Dou Trkesi
1. zbek Trkesi
zbekistan, Afganistan, Pakistan ve Tacikistanda 21.000.000
2. Uygur Trkesi
Dou Trkistan (inde), Kazakistan, Rusyada 17.000.000
3. Kazak Trkesi
Kazakistanda, Dou Trkistan (inde). 11.000.000
4. Karakalpak Trkesi
zbekistanda 600.000
5. Krgz Trkesi
Krgzistan ve Dou Trkistan (inde) 3.300.000
18
6. Kazan ve Krm Tatar Trkesi
Tataristan (Rusya) ve Krm ( Ukraynada) 16.000.000
7. Bakurt Trkesi
Bakurdistan ( Rusyada ) 2.500.000
8. Nogay Trkesi
Kuzey Kafasya (Rusyada) 300.000
9. Karaay Trkesi
10. Malkar Trkesi
11. Kumuk Trkesi
12. Altay Trkesi
Altay zerk Blgesi (Rusyada) 180.000
13. Hakas (Abakan) Trkesi
Hakas blgesi (Rusyada) ve inin Kansu eyaletinde 150.000
14. Tuva Trkesi
Tuva blgesi (Rusyada) ve Moolistanda 300.000
15. Dier lkelerdeki Trkler 8.900.000
Trk Dnyasnn Toplam Nfusu 187.049.639
Buna 4.300.000 uva ile 1.000.000 Yakutu da eklersek, toplam nfus: 183.218.745
olur. Burada kullanlan rakamlar, 1989 ylnda Sovyetler Birliinde yaplan nfus say-
m verilerine ve Yusuf Dnmezin 1995 yln esas alarak yapt tespitlere dayanmaktadr.
Nfus saymlarndaki eksiklikler bir yana, bugne kadarki nfus artn eklersek, bu say-
nn tahminen 190 ila 200 milyon dolaynda olduunu syleyebiliriz.
Ouz/Bat grubu leheleri hangileridir? Nerelerde ve ka kii tarafndan konuulmaktadr?
2
19
zet

Dil ve Dilleri tanmlamak.
Dil, insan-varlk ilikisinde bilme, insan-insan iliki-
sinde bildirime aracdr. Bildiriimi salayan her tr-
l gsterge, her trl ara dil saylr.
nsan varl be duyusuyla alglar. Be duyunun her bi-
riyle saymaca bir dil sistemi oluturulabilir. Diller olu-
ma biimlerine, kullanlma yerleri ve ilevlerine gre,
doal, yapay ve zel diller eklinde gruplara ayrlabilir.
Toplum dilbilimsel adan diller, lnl, blgesel, top-
lumsal ve ilevsel dil trleri biiminde snfandrlabi-
lir. Dilleri yaz dili olup olmamalar bakmndan da
yaz dilleri ve konuma dilleri biiminde tanmlayabi-
liriz. Birlikte yaayan insanlar, duygu ve dnceleri-
ni birbirlerine aktarmak isterler. Dil, bu bildiriim ih-
tiyacndan domutur. Bu doua kaynaklk eden e-
yin ne olduu konusunda ise bir birlik yoktur.
Dilin kkeni ile ilgili grler iki temel anlay iin-
de deerlendirilir. Bunlardan birincisi tek kkenlilik
kuram, ikincisi ise ok kkenlilik kuramdr.
Trk Dili/Trke terimi ile ifade edilen anlamlar, en dar
olanndan en geni olanna doru sralamak.
Trke, Trklerin konutuu dilin addr. Trk kelime-
sinin kavram alan iinde yer alan btn boy, soy, oy-
mak ve airetlerin konutuklar dilin ortak addr. Ara-
daki farkllklar lehe / uzak lehe, ive / yakn lehe ve
az terimleriyle ifade edilir. Trk dilinin bugn uzak
lehesi vardr. Bunlar Yakuta, uvaa ve Trkedir.
Trke kolu kendi iinde ana gruba ayrlr:
Kpak/Kuzey grubu: Krgz, Kazak, Tatar, Bakurt,
Nogay, Kumuk, Karaay-Balkar, Karaim Trkeleri.
Karluk/Dou grubu: zbek ve Uygur Trkeleri.
Ouz/Bat grubu: Trkiye, Azerbaycan, Trkmen ve
Gagavuz Trkeleri.
Trke, yaz dili olarak Gktrklerden itibaren gn-
mze kadar aralksz kullanlm ve ad hep Trke/
Trk dili olmutur. Bunu tarih belgelerden tespit ve
takip etmek mmkndr.
Gnmzde Trke sz yava yava gerek ve genel
anlamyla kullanlmakta ise de, dnyada bu ad yaygn
biimde Trkiye Trkesi karlnda kullanlmak-
tadr. Aslnda Trkiyede konuulan dil, sadece Trk-
enin bir lehesidir ve zel ad Trkiye Trkesidir.
Trke dar anlamda Trkiye Cumhuriyeti devletinin
resm dili, geni anlamda ise dnya zerindeki btn
Trk soylu halklarn deiik corafyalarda, eitli leh-
eler halinde konutuklar dilin addr.
Trk Dilinin dnya dilleri arasndaki yerini belirlemek
Bir dilin dnya dilleri arasndaki yeri ve deeri; dn-
ya apndaki yaygnl, diplomasi dili, uygarlk dili, ge-
er blge dili, resm dil, ulusal dil ve yaz dili olmasy-
la llr. Bu ltlerin yaygnl, eskilii ve geerli-
lii bir dilin dier diller arasndaki yerini, konumunu,
ilevselliini ve deerini belirler. Trke ok eski ta-
rihlerden beri yukarda saylan btn zelliklere sa-
hip bir dil olarak yaaya gelmitir. Trkenin sahip ol-
duu bu zelliklerin tmne birden sahip olan dille-
rin says olduka azdr. Dolaysyla Trke dnya a-
pnda prestijli, yaygn ve ilevsellii yksek bir dildir.
Trke gnmzde edebiyat ve bilim dili olarak ka-
bul edilen birok dnya dilinden daha eskidir ve daha
eski yazl metinlere sahiptir. Ural ve Altay dilleri ara-
snda da en eski yaz dili Trkedir. Smerce tabletler-
deki Trke kelimeler dolaysyla, yaayan dnya dil-
leri arasnda, en eski yazl metne sahip dilin Trke
olduu kabul edilmektedir.
Dnya dillerinin bilinen yaygn tasniferi ve Trk dilinin
dnya dilleri arasndaki yeri ksaca yle gsterilebilir:
Yaps Bakmndan: Eklemeli.
Kkeni Bakmndan: Altay Dillerinden.
Trk Dilinin ya ve tarih geliimi konusunu aklamak.
Osman Nedim Tuna, tespitleri sonucunda Bugn ya-
ayan dnya dilleri arasnda, en eski yazl belgeye sa-
hip olan dil Trk dilidir. Bunlar Smerce tabletlerde-
ki alnt kelimelerdir eklinde ok nemli bir hkm
vermektedir.
Trk yaz dilinin ilk metinleri olarak bilinen Gk-
trk yaztlarnda tespit edilen kavram alan-kelime ai-
lesi ilikileri, soyut kavramlarn kullanl, oturmu,
dzenli bir ileyiin varl, bu dilin uzun bir sre i-
lenmi olduunu gstermektedir. R. R. Arat da al-
malarnda buna benzer grler ileri srer. Trkenin
ilk yazl metnini M.S. VII. yzyln sonu olarak kabul
etsek bile (oyr Yazt), Trk dili, bugn edebiyat ve
bilim dili olarak kabul edilen birok dnya dilinden
daha eski tarihli yazl metinlere sahiptir.
Trk dilinin yaz dili ncesi dnemi hakkndaki bilgi-
lerimiz genellikle Altay dilleri ve Ana Hun dili teori-
lerine dayanr. Trk dilinin kkeni ile ilgili iki nem-
li gr vardr. Bunlardan birincisi, Trk dilinin Al-
tay Dil Ailesine mensup olduunu ve Ana Altayca
denilen bir ana dilden trediini savunan grtr.
1
2
3
4
20
kincisi ise, Trkenin Ana Hun Dili ad verilen bir
ana dilden doduunu savunan grtr. Tarafarla-
r ve kartlar olmakla birlikte, Trkenin Altay dille-
ri ailesine mensup olduu teorisi, Trk dilinin dou-
u ve kayna bakmndan en fazla kabul gren gr-
tr. Tarih bakmndan, Ana Altayca, En Eski Trke
ve lk Trke, Trk dilinin metinlerle takip edileme-
yen nazar devirlerdir. Trkenin bu dnemleri hak-
knda kesin bilgiler ve rakamlar vermek ok zordur.
Ancak Ana Altaycann M.. ok eski bir tarihte ya-
ad, Ana Trke veya En Eski Trke dnemi, Ana
Altaycann Dou ve Bat Altayca olarak iki kola ay-
rld, Trk-uva dil birliinin mevcut olduu de-
vir olarak tahmin edilmektedir. Bu devir yaklak ola-
rak M.. sekiz binli yllara tarihlendirilmektedir. lk
Trke ise, M.S. ikinci yzyla kadar gelen dnemi ii-
ne alr. Bu dnem ile ilgili olarak baz komu millet-
lerin dillerinden Trkeye ait malzeme tespit edilebil-
mektedir. Trk yaz dilinin bugn iin bilinen en eski
yazl belgeleri Gktrkler dnemine aittir.
Ahmet Caferolu bata olmak zere birok aratrma-
c Trk dilinin tarih geliimini yaz dili ncesi ve son-
rasyla birlikte yle tasnif etmektedir:
1. Altay Devri
2. En Eski Trke Devri
3. lk Trke Devri
4. Eski Trke Devri
5. Orta Trke Devri
6. Yeni Trke Devri
7. Modern/ada Trke Devri
Trk Dnyasn tanmak ve Trk Dilinin yaylma ve
gelime alanlarn anlatmak.
Trk dnyas dediimiz ve Trklerin tarih boyunca ya-
ad corafya, 20-90 dou boylamlar ile 33-65 kuzey
enlemleri arasnda yer alr. Trk dnyas hakknda en
ok kabul gren tasniferden biri , Altay-Sibirya Trk-
leri, Bat Trkleri, Dou Avrupa Trkleri ve Trkistan
Trkleri eklindeki genel blmlendirmedir. Ynlere
gre yaplan tasnife ise genellikle Trkler, Dou Trk-
l, Kuzey Trkl ve Bat Trkl eklinde grup-
landrlrlar. Kabaca, Hazar denizinin dousunda ka-
lan Trklere Dou Trkl, kuzeyinde kalanlara Ku-
zey Trkl ve bu snrn gneyi ile batsnda kalan-
lara da Bat (Gneybat) Trkl denmektedir.
Trk dnyas dediimiz alann iinde kalan, in, Mo-
olistan, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Moldova, Ro-
manya, Srbistan, Hrvatistan, Bosna-Hersek, Koso-
va, Bulgaristan, Makedonya, Yunanistan, Suriye, Irak,
ran, Tacikistan, Afganistan, Polonya gibi yabanc ve
Trkiye, Azerbaycan, Kuzey Kbrs, Trkmenistan,
zbekistan, Krgzistan, Kazakistan gibi Trk kkenli
lkelerde Trkler yaamaktadr.
Trk dili, dnya dilleri arasnda konuulduu coraf-
yann bykl bakmndan birinci, ana dili olarak
nc ve konuan insan says bakmndan beinci
sradadr. Farkl leheler hlinde de olsa, Trke bu-
gn Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenis-
tan, Azerbaycan, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ve
Trkiye gibi yedi bamsz Trk devletinin resm dili,
devlet dilidir.
Trk Dilinin konuulduu alanlarda yaayan Trkler,
aadaki leheden biri ile konumaktadrlar.
1. Trke ( y grubu)
2. uvaa ( r grubu)
3. Yakuta (t grubu)
Dnyadaki Trk nfusu ya da Trke konuan insan
says konusunda ok farkl bilgiler vardr. Bizim tes-
pitlerimize gre bugn Trke konuan nfus yakla-
k olarak 190 ila 200 milyon dolaynda olmaldr.
5
21
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi dilin tanm iinde yer almaz?
a. Dil doal bir varlktr.
b. Dil anlama aracdr.
c. Dil saymaca bir sistemdir.
d. Dil bildiriimi salayan gstergeler dizgesidir.
e. Dil harferden meydana gelmitir.
2. Aadakilerden hangisi Trke teriminin kavram alan
iinde yer almaz?
a. uvaa
b. Yakuta
c. Ana Altayca
d. Hakasa
e. Ouzca
3. Trke yap bakmndan hangi dil grubundan biridir?
a. Eklemeli
b. ekimli
c. ok ynl
d. nekli
e. Tek heceli
4. Aadakilerden hangisi Altay dillerinden biri deildir?
a. Moolca
b. ince
c. Tunguzca
d. Manuca
e. Trke
5. Trk dilinin ya 8500 dr diyen bilim adam aadaki-
lerden hangisidir?
a. Talat Tekin
b. Osman Nedim Tuna
c. Ahmet Temir
d. Reit Rahmeti Arat
e. Ahmet Caferolu
6. Altay dilleri teorisinin kurucusu kimdir?
a. G. Clauson
b. G. Deorfer
c. Tuncer Glensoy
d. G. J. Ramstedt
e. Talat Tekin
7. Aadakilerden hangisi Ahmet Caferolunun tasnifine
gre Trk dilinin tarih devirlerinden biri deildir?
a. Orta Trke
b. lk Trke
c. Eski Trke
d. Yeni Trke
e. Yakn Trke
8. Trk dnyas corafyas hangi enlem ve boylamlar ara-
snda yer alr?
a. 20-90 dou boylamlar ile 33-65 kuzey enlemleri
b. 25-85 bat boylamlar ile 23-75 dou enlemleri
c. 90-65 gney boylamlar ile 65-33 kuzey enlemleri
d. 45-90 dou boylamlar ile 53-65 kuzey enlemleri
e. 30-40 kuzey boylamlar ile 43-60 gney enlemleri
9. Dnya Trkl genellikle Dou, Bat ve Kuzey Trkl
ekline gruplandrlr. Aadakilerden hangisi Bat Trkl-
iinde yer almaz?
a. Rumeli Trkleri
b. Trkiye Trkleri
c. Uygur Trkleri
d. Azerbaycan Trkleri
e. Gagavuz Trkleri
10. Aadaki alfabelerden hangisi Trkler tarafndan
kullanlmamtr?
a. Arap
b. Latin
c. Gktrk/Runik
d. Finike
e. Kiril
22
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. e Yantnz yanl ise, Dil, Diller ve Trk Dili konusu-
nu yeniden gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise, Trk Dili/ Trke konusunu
yeniden gzden geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise, Yaplar Bakmndan Diller ve
Trke konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise, Kkenleri Bakmndan Diller ve
Trkekonusunu yeniden gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise, Trk Dilinin Ya konusunu ye-
niden gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise, Trk Dilinin Tarih Geliimi
konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. e Yantnz yanl ise, Trk Dilinin Tarih Geliimi
8. a Yantnz yanl ise, Trk Dnyas ve Trk Dili ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise, Trk Dnyas ve Trk Dili ko-
10. d Yantnz yanl ise, Trk Dilinin Bugnk Durumu ve
Yaylma Alanlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Dil akrabalklar, dillerin kken ve yap bakmndan benzer-
lik gstermeleri ile ilgilidir. Dillerin temel birimleri olan ses,
yap, szvarl, szdizimi ve vurgu bakmndan benzer ol-
malar akrabalk zelliklerindendir. Kelime ve ses denklikle-
ri, temel kelimelerdeki ortaklklar dillerin akraba olduunu
gsteren dier nemli ltlerdendir.
Sra Sizde 2
Ouz/Bat grubu Trk leheleri, Trkiye Trkesi, Azerbay-
can Trkesi, Trkmen Trkesi ve Gagavuz Trkesidir. Bu
Trk lehesi en ok konuan olan lehe grubudur. Bu leh-
e grubunu konuan insanlarn yaad blgeler ve nfusla-
r aada belirtilmitir.
1. Trkiye Trkesi
Trkiyede 65.000.000
Irakta 1.100.000
Suriyede 200.000
Kbrsta 200.000
Yunanistanda 200.000
Bulgaristanda 1.800.000
Yugoslavyada 500.000
Toplam 69.000.000
2. Gagavuz Trkesi
Moldovada 197.164
Romanya ve Bulgaristanda 50.000
Toplam 247.164
Kuzey Azerbaycan (Azerbaycan ve Grcistanda) 8.922.000
Gney Azerbaycan (randa) 25.000.000
Toplam 33.922.000
4. Trkmen Trkesi
Trkmenistanda 2.718.297
Horasan (randa) 1.000.000
Afganistan ve Pakistanda 300.000
Toplam 4.018.297
Genel Toplam: 107.187.461
23
Yararlanlan ve Bavurulabilecek
Kaynaklar
Aksan, D. (2000). En Eski Trkenin zlerinde, Simurg Yay.,
stanbul.
Banguolu, T. (1990). Trkenin Grameri, TDK Yay., Anka-
ra 1990.
Buran, A. (1993). Trkln ve Trk Dilinin Btnl
Asndan Trke Ad zerine Bir Deerlendirme,
Trk Yurdu, (68), s. 26-27.
Buran, A. (2002). Yaz Dili Konuma Dili likileri ve Derle-
me Faaliyetleri, Trkbilig, Ankara, (4), s. 97-104
Buran, A. (2006). O linin zgn lesinde (Krgzistan)
Yaayan Trkler ve Azlar, Byk Trk Dili Kurultay
Bildirileri, Bilkent niversitesi, Ankara, s. 415-424
Caferolu, A. (1984). Trk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, stanbul.
Deorfer, G. (1983). Temel Szckler ve Altay Dilleri Soru-
nu, Belleten 1980/81, s. 1-16.
Dilaar, A. (1962). Devlet Dili Olarak Trke, TDK Yay., Ankara.
Dilaar A. (1968) Dil, Diller ve Dilcilik, TDK Yay. Amkara
Dnmez, Y. (1997). Trk Dnyasnn Corafyas, Yeni Trki-
ye, Trk Dnyas zel Says, S. 15, s. 60-72.
Ercilasun A. B. (1997). Trk Dnyas zerine ncelemeler, Ak-
a Yay., Ankara.
Ercilasun A. B. (2005). Trk Dili Tarihi, Aka Yay., Ankara.
Ercilasun, A. B. (Ed.) (2007). Trk Leheleri Grameri, Aka
Yay., Ankara.
Eren, H. (1988). Trklk Bilimi Szl, TDK Yay., Ankara.
Gabain, A. V. (1988). Eski Trkenin Grameri (ev. Mehmet
Akaln), TDK Yay., Ankara.
Glensoy, T. (2010). Trke El Kitab, Aka Yay., Ankara.
Gne, S. (1994). Trk Dili Bilgisi, alayan Matbaa, zmir
1994.
Gven, B. (1993). Trk Kimlii, KB Yay., Ankara.
Hayit, B. (1988). Trkistan Terimi zerine, TDAD, (53), s.
22-34.
Kafesolu, . (1966). Tarihte Trk Ad, Reit Rahmeti Arat
in, TKAE Yay., Ankara, s. 306-319.
Kafesolu, . (1984). Trk Milli Kltr, tken Yay., stanbul.
Kagarl Mahmud (1992). Dvn Lgatit-Trk, (ev. Besim
Atalay) C. 1, TDK Yay., Ankara.
Korkmaz, Z. (1972) Divan Lugatit-Trkteki Ouzca
zellikler, Trk Dili, Divan Lgatit-Trk zel Says,
(Ekim), S. 253, s. 3-19.
Korkmaz, Z. (1975). Eski Trkedeki Ouzca Belirtiler, Bi-
limsel Bildiriler 1972, Ankara, s. 433-446.
Orkun, H. N. (2004). Trk Sznn Asl, TDK Yay., Ankara.
zkan, N. (1997). Trk Dnyas Nfus, Sosyal Yap, Dil, Ede-
biyat, Geit Yay., Kayseri.
Rasony, L. (1971). Tarihte Trklk, TKAE Yay., Ankara.
Sertkaya, O. F. (1995). Trk Ad, Gktrk Tarihinin Mesele-
leri, TKAE Yay., Ankara, s. 1-4.
Soysal, .- Eren, M. (1977). Trk ncelemeleri Yapan Kurulu-
lar, TTK Yay., Ankara.
Sleyman, O. (1992). Az Ya, (ev. Natk Seferolu, Haz.
Prof. Dr. Kamil Veli Nerimanolu, Prof. Dr. Fikret Trk-
men, Ar. Gr. Mustafa ner), TDAV Yay., stanbul.
Smer, F. (1992). Ouzlar, TDAV Yay., stanbul.
Taneri, A. (1983). Trk Kavramnn Gelimesi, A. . Trk n-
klap Tarihi Enstits Yay., Ankara.
Tekin, T. (1976). Altay Dilleri Teorisi, TDEK, TKAE Yay.,
Ankara, s. 119-130.
Tomsen, V. Orhon ve Yenisey Yaztlarnn zm, lk Bil-
diri, (ev. Vedat Kken), TDK Yay. Ankara 1993, s. 7-8.
Togan, A. Z. V. (1981). Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun
Kitabevi, stanbul.
Tuna, O. N. (1979). Altay Dilleri Teorisi, TDAV Yay., stanbul.
Tuna, O. N. (1990). Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi ile
Trk Dilinin Ya Meselesi, TDK Yay, Ankara.
Wang, Yuan-Xin (1990), indeki Trk Diyalektleri Aratrma
Tarihi, TDK Yay., Ankara.
www. efrasiyap.tripod.com
Yalnkaya, A. (1997). Trkistan, Tima Yay., stanbul.
Yiit, A. (1996). Trk lkeleri ve Trklerin Yaad Blgelerin
Corafyas, TSAV Yay., Elaz.
2
Amalarmz
Trk Lehelerinin oluumunu ve geliimini aklayabilecek,
Trk Lehelerinin tasnif kriterlerini ve balangcndan bugne kadar yaplm
belli bal Trk Leheleri tasniferini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
indekiler
ada Trk Yaz Dilleri-I Trk Leheleri ve Tasnifi

TRK LEHELERNN OLUUMU VE
GELM
TRK LEHELERNN TASNF
Trk Leheleri
Lehe
ive
Az
Trk Boylar
Tasnif
Trk Lehe Gruplar
Ses zellikleri
TRK LEHELERNN OLUUMU VE GELM
Trk lehebiliminin kurucusu saylan Wilhelm Radlof bata olmak zere, Lazar Budagov,
P. M. Melioransky ve J. Nmeth gibi yabanc kkenli Trkologlar Trk dilinin kollar iin
lehe karlnda dialekt ya da nareie terimlerini kullanmlardr.
Bolevik htilali (1917) ve Radlofun lmnden sonra (1918), Rus Trkologlar lehe
(nareie/dialekt) terimi yerine dil anlamna gelen yazk terimini kullanmaya balam
ve Trk dilinin her bir kolu ayr bir dil olarak deerlendirilmeye alnmtr. Bu kullanm
daha sonra Avrupal Trkologlarca da benimsenmi ve Fundamentada (PhTF) da Trk
dilleri (Fr. Langues Turques, ng. Turkic Languages) terimi yer almtr.
Gnmzde, ngilizcede Turkish kelimesi Trkiye Trkesini, Turcic ise btn Trk
dillerini karlamak iin kullanlmaktadr.
R. R. Arat ise uvaa ve Yakuta iin lehe, dier kollar iin ive terimini tercih etmi-
tir. Bu kollarn tm iin lehe terimini kullananlar da vardr. Son zamanlarda lehe yeri-
ne, uzak lehe, ive yerine de yakn lehe terimlerinin kullanldn da gryoruz
Lehe, dilin yazl metinlerle takip edilemeyen ok eski bir dneminde ayrlan ve
nemli sesbilgisi (fonetik) ve ekilbilgisi (morfoloji) farkllklar gsteren koludur.
ive, metinlerle takip edilebilen dnemde ayrlan ve leheye gre daha az sesbilgisi ve
ekilbilgisi farkllklar gsteren koludur.
Az ise, bir ive, bir yaz dili alan iinde mevcut olan farkl konuma biimleridir.
(Elaz, Aydn, Trabzon az gibi).
Bu terimlerle ilgili aklamalardan sonra Trk lehelerinin oluumu ve geliimi me-
selesini ele alabiliriz.
uva ve Yakut leheleri dnda kalan Trk dili, VII. yzyldan XIII. yzyla kadar tek
yaz dili hlinde yaamtr. Ancak bu tek yaz dili, farkl azlarn yokluu anlamna gel-
mez. Eski Trke zerinde nemli almalar bulunan A. Von Gabain, Eski Trke iinde
be ayr diyalektin varlndan sz eder. (Gabain 1988; 1-4) Zeynep Korkmaz bir aratrma-
snda Eski Trkedeki Ouzca zellikleri tespit etmitir. (Korkmaz 1975; 433-446) Dvn
Lgtit-Trkte Kgrl Mahmd da deiik boylarn az zelliklerini kaydetmitir.
Gktrk devletinin bnyesinde otuza yakn Trk boyu vard. (12 Trk, 9 Ouz, 6 Sir,
2 Ediz, 1 Kereklg). Bu boylarn her birinin kendi zel adlar da bulunuyordu. Trk bo-
yunun 552 tarihinde kurduu devletin hkimiyetini kabul eden Trk dilli boylar, siya-
si ve birletirici bir zellii olan Trk ad etrafnda bir araya gelmi ve zamanla bunu or-
tak bir ad olarak benimsemilerdir. Trk adyla kurulan bu devlet, Uygurlar tarafndan y-
klrken, Trk boyunun nde gelenleri ve mensuplarnn nemli bir blm ldrlm,
Trk Leheleri ve Tasnifi
26
kalan az saydaki mensubu da eitli blgelere dalarak hayatta kalmaya almlardr.
Bugn Krgzistann O ilinin zgn ilesi kylerinde, zbekistan, Tacikistan ve Dou
Trkistann deiik yrelerinde yaayp kendilerine Trk diyen topluluklar bu Trk bo-
yunun kalntlardr. Yukarda belirtilen blgelerde yaayan topluluklar, kendilerini Gk-
trklerin torunlar olarak tantmaktadrlar.
Gler, savalar ve dier siyasi-sosyal olaylar sonucunda corafya deitiren ve bir-
birlerinden uzaklaan Trk boylar, kendi hkimiyet blgelerinde, kendi az zellikleri-
ne dayal yaz dilleri oluturmaya balamlardr. slamiyetin kabul dolaysyla dil ve kl-
trde meydana gelen byk deimeler, yeni alfabe ve karlalan farkl kltr evreleri
gibi d etkenler, dilin iyapsndaki baz kk farkllklar destekleyerek onlar yaz dili-
ne doru hazrlamtr. Bu arada her boy kendi az zelliklerini gelitirirken, dier boy-
lara ait zellikleri de yava yava terk etmitir. Bu durum, baz temaylleri koyulatrr-
ken, bazsn da kreltmitir. Bylece farkllaan kollar yaz diline hazr hle gelmi ve yaz
dili olmulardr.
Konuma dillerinin yaz diline dnmesi seilme, standartlama, yaygnlama ve ka-
bul aamalarndan gemesiyle mmkndr. Bu gei iki ekilde olabilir. Birincisi, dil
mhendislii diyebileceimiz bir planlama ile ortak bir dilin yaratlmasdr. Sovyetler Bir-
liinde bu tr uygulamalarn rnekleri oktur. XIX-XX. yzyla kadar iki ana yaz dili ko-
luna sahip olan Trke, Sovyetlerdeki dil planlamalar ile 20 yaz dili hline getirilmitir.
Dieri ise seilme, standartlama, yaygnlama ve kabul aamalarnn kendi doal art-
lar iinde olumasdr. Bu, dilin doasna uygun bir oluumdur ve dnya dillerinin he-
men hepsi bu yolla yaz dili, lnl dil olmulardr. Dillerin bu dnm genellikle bir
konuma dilinin bulunduu blgenin siyasi, ekonomik, ticari, idari, edebi ve kltrel ba-
kmdan merkez olmas gibi dil d nedenlere bal olarak geliir.
Bir dil corafyasnn ynetim, ticaret, siyaset, bilim ve edebiyat merkezi durumunda
olan ehrinin ya da blgesinin az, genellikle yaygnlar, dier az blgelerinin mensup-
larnca da benimsenir ve toplumun ortak dili haline gelir. Ortak dil durumuna gelen az,
kendi zgn syleyiinden, telafuzundan ve kelime kadrosundan bir dereceye kadar sy-
rlr ve dier azlardan uygun bulduu dil malzemesini alr. Byle olduu iindir ki, or-
tak dil dier azlara gre daha byk bir zenginlie ve daha iyi bir anlatm yeteneine
sahiptir.Bunun en gzel ve en yakn rnei Trkiye Trkesi ile Azerbaycan Trkesidir.
Bugn Trkiye Trkesi, Azerbaycan Trkesi, Trkmen Trkesi ve Gagavuz Trke-
si ad verilen drt ayr yaz dilini douran Ouz Trkesi, Kgrl Mahmdun yaad XI.
yzylda henz yaz dili hline gelmemitir. Ancak Kgrl Mahmd Dvn Lgtit-Trk
adl eserinde, Ouz Trkesinin baz temel zellikleri ile temayllerini aka belirtmitir.
Ouz Trkesinin Anadolu ve civarndaki sahalarda eser vermeye balad XIII. yz-
ylda, bu leheye dayal sadece bir yaz dilinden sz edilebilir. Eski Anadolu Trkesi d-
neminde grlen kk az farkllklar, zamanla belli dorultularda gelimi veya k-
relmi, buna corafi ve siyasi faktrler de eklenince, Azerbaycan Trkesi ayr bir yaz
dili olarak ortaya kmtr. Dilin iyapsndaki gelime ve temayller Trkiye Trkesin-
de b-, k-, -k-, -k (ben, bin, uyku, yok, kap) seslerinin gelimesine sebep olurken, Azer-
baycan Trkesinde m-, - l -, -l, i- (men, min, yulu, yol, iap) seslerinin gelimesine se-
bep olmutur.
Dilin d tarihi ile ilgili olmakla birlikte buna, baz blgesel etkileri, boy farkllklarn,
tarih, siyas ve kltrel faktrleri de ekleyebiliriz. Btn bu artlar bir araya gelince lehe-
ler oluup gelimi ve yaz dili durumuna gelmilerdir.
Reit Rahmeti Arat, Trk lehelerinin oluumu ve geliimi hakknda unlar sylemek-
tedir: Batya doru yryen Trk boylarnn bu mntkalarda yeni devlet teekklleri kur-
malar, zarur olarak, buralarda yeni Trk kltr merkezlerinin vcuda gelmesi, Trk muhi-
2. nite - Trk Leheleri ve Tasnifi
27
tine birok yenilikler getirdii gibi dillerine de mhim istikametler vermitir. Yaz dili ile yan
yana eskiden beri gayet tabi olarak Trk boylar arasnda yaayan konuma dilinde mev-
cut ive hususiyetleri bu yeni vaziyetin icabndan olarak, yava yava bu merkezlerin yaz
diline de sokulmaa balamtr. Gler yznden zaten kendi kltr merkezlerinden uzak-
lam olan bu zmreler yenilerini yaratmak zaruretinde bulunduklar gibi, tam bu sralar-
da Trk vatannda vcuda gelen byk siyas teekkl, ingiz devleti de Trk kltr haya-
tnn bir mddet iin durgunlua uramasna ve bunlarn neticesi olarak kltr merkezleri-
nin yer deitirmelerine sebep olmutur. Bu yeni merkezleri yaratanlarn eski kltr merkez-
lerine yakn bulunanlardan ziyade, daha ok eski kavm tekilta bal ve dolaysyla gebe
tekiltna yakn zmreler olduu da unutulmamaldr.
XII-XIII. yzyllarda Trk dilinin tarih gelimesi de bir dnm noktasnda bulunuyor-
du. Trk dili bnyesinde mahede edebildiimiz ses ve ekil bakmndan en byk inki-
af bu yzyllara rastlamaktadr. Birok seslerin deimeleri, isim ve fiil tasriferinin yeni is-
tikametler almas, kk ve eklerdeki asl vokallerin umum ahenge uymaya balamalar vb.
daha ziyade bu devirde balam veya tamamlanm bulunmaktadr. Yzyllarca kullanla-
rak geni muhitte yaylm ve byk tesir icra etmi olan eski Trk yaz sisteminin, Trklerin
slm muhitine girmi olan ksm tarafndan Arap alfabesiyle deitirilmi olmas ve bunun
da tam Trk dili bnyesindeki tabi inkiafn olgunlat bir devreye rastlamas da byk
tesadferden biri olmutur. ivelerce deimi olan ekiller, yaz dili ananesi snrlar iin-
de ve umum muhite sarsnt vermeyecek ekilde, tabi seyirlerini bu defa devam ettirememi
ve o zamana kadar bu Trk muhiti iin bsbtn yabanc olan yeni yaz sistemi, eski yaz
ananesinden nisbeten ayrlarak, dilin bnyesinde vukua gelmi olan bu deiiklikleri yaz di-
line almakta bir engel bulmamtr. Bylece bugn grdmz ve birbirinden, az dahi olsa,
farkl yaz dillerinin ilk esaslar ortaya km oldu. lk zamanlarda sylenie ve tasrifeki k-
k farklara inhisar etmi olan bu yenilik, bilhassa edeb dilde, zmrelerin umum kltr
nisbetinde lgat sahasnda yok gibi idi. Bunun zamanla lgatlere ve baz sahalarda grame-
re kadar genilemesi, bir cihetten Trk zmrelerinin Trk kltrne ballklar nisbeti ile,
dier cihetten ise temasa girdikleri yeni kltr muhitlerinin az veya ok canl tesirleri ile il-
gilidir (Arat; 131-141).
Ancak unu da hemen belirtelim ki, XIX-XX. yzyla kadar, kendi tabi izgisinde
oluup gelien temel yaz dili kolu mevcut iken Sovyetler Birliinin takip ettii bl-
parala-ynet siyaseti ile bu say, gnmzde yirmiyi amtr. Sovyet ynetimi kendi te-
mel felsefesine aykr olarak Trk boylar arasnda mikro milliyetilii tevik etmi ve boy-
larn azlarn yaz dili durumuna getirmitir.
Trk az ve lehelerini yaz dili durumuna getirme dncesinin teorisyeni lminskiydir.
lminskiy, Trk lkelerinde ve blgelerinde alan Rus okullar vastasyla, Trk ocuklarn
Ruslatrmay ve Hristiyanlatrmay amalyordu. Bunun iin de Trkler iin alan okul-
larda bir yandan Rusa retilirken te yandan da Trk boylarnn az ve leheleri, birbirin-
den farkl Kiril (Rus) alfabeleri ile mstakil birer dil gibi retiliyordu.
Bugn Trk dnyasnda gayritabi bir ekilde oluan ve says yirmiyi aan yaz dilinin
varl, bu Sovyet-Rus siyasetinin bir sonucudur. Dildeki bu paralanma ise, bugn Trk
dnyasnn nndeki en byk sorundur.
Trk dili ve lehelerinin geliimini ve tasnifini genel hatlaryla yle bir tablo ile gs-
termek mmkndr:
28
Konuma dillerinin yaz diline dnme srecini dikkate alarak Trk lehelerinin yaz dili-
ne dnme srelerini deerlendiriniz.
TRK LEHELERNN TASNF
Trk lehelerinin tasnifi, Trklk bilgisinin nemli sorunlarndan biridir. Bu sorun bu-
gne kadar btnyle zlebilmi deildir. Birletirmeden ok ayrma dncesiyle yola
kan, ortaklklardan ok farkllklar ne karan bak alaryla, bu sorunun zlme-
si mmkn deildir.
Trk boylar ve leheleri arasndaki karma ve geimeler dolaysyla, leheleri bt-
nyle birbirinden ayrmak da olduka zordur.
Trk lehelerinin tam ve bilimsel bir tasnifinin yaplabilmesi iin;
1) Her lehenin dilbilgisi bakmndan ayrntl olarak incelenmesi,
2) Lehelerin btn ynleriyle karlatrlmas, birleen ve ayrlan ynlerinin ortaya
konmas,
3) Lehelerde grlen dil zelliklerinin, o leheyi konuan boya ait olup olmadnn,
tarih ve etnolojik aratrmalarla tespit edilmesi,
4) Her bir lehenin en eski ve en yeni dil malzemesinin karlatrlmas ve bylece, o
lehenin tarih geliimi ile eiliminin tespit edilmesi gerekir.
Gnmzde bu ynde nemli almalar yaplm ve yaplmaktadr. Ancak sorunu b-
tnyle zmek iin daha yaplmas gereken ok ey vardr.
Trk leheleri ile ilgili ilk eser, Kgrl Mahmdun Dvn Lgtit-Trkdr.
Kgarl eserinde Trk dilini Dou ve Bat grubu eklinde iki temel kola ayrmaktadr.
Dou koluna Hkniye adn veren Kgrl, bununla Kgr ile Balasagun civarndaki
yaz dilini kastetmektedir. Ayrca, Karluk, igil, Yama, Argu, Tohs ve Uygur azlarn da
Dou grubuna dahil etmektedir. Kgrlya gre Bat grubu ise, btn Ouz grubu lehe-
leri ile Krgz, Kpak, Peenek ve Bulgar dillerinden oluur.
Ana Trk Dili
Trke(y)/Gktrk
uvaa(r)
Trkiye Trkesi
Azerbaycan
Trkmen
Gagavuz
Uygur
zbek
Krgz
Kazak
Tatar
Bakurt
Nogay
Kumuk
Karaay-Balkar
Karaim
Altay
Hakas
Tuva
Tablo 2.1
Trk Lehelerinin Geliimi
1
29
Kgrldan sonra Trk lehelerinin tasnifinden topluca bahseden kii . N. Berezin
(1848) olmutur. Avrupada modern dilciliin gelimesiyle birlikte, dou dilleriyle uraan
ok sayda dilbilimci Trk leheleriyle ilgilenmi ve bu arada baz tasnif denemeleri yap-
mlardr. Bunlar ksaca yle deerlendirebiliriz.
Bekir obanzde, 1926da Bakde toplanan Trkoloji Kongresinde ve 1927da yayn-
lad Trk-Tatar Diyalektolojisi (Bak 1927) adl eserinin giriinde lehe tasniferi ko-
nusu zerinde durmutur. Ancak obanzdenin almalar tasnif yapmaktan ok, yap-
lan tasniferi tahlil etmeye yneliktir. Daha sonra birok Avrupal ve Rus Trkolog, Trk
lehelerini tasnif etmeye almtr. Bunlarn en nemlileri, Radlof, Kor, Samoylovi,
Rsnen ve Baskakovdur.
Berezin zamannda lehe aratrmalar henz balang devrini yaad iin, asl tas-
nif almalarn Radlof ile balatmak daha doru olacaktr. Ancak Radlof da balang
olduu iin tam ve mkemmel bir tasnif ortaya koyamamtr. Kor, Radlofun tasnifi-
ni gelitirmi, Samoylovi ise bu iki gr birletirmi ve lehe gruplarna, onlarn tarih
malzemesini ekleyerek, tarih-kavm-coraf adlar ile adlandrmtr.
Bogoraditsky ve Rasanen, Samoyloviin ortaya koyduu esaslar daha da gelitirmi-
ler, Kononov ise, tarih ve gnmz metinlerini bir arada inceleyerek, bilinen btn Trk
dili malzemesini tasnife tabi tutmutur.
Reit Rahmeti Arat, btn bu tasnif denemelerini incelemi ve 1953 ylnda, Trkiyat
Mecmuasnda yazd Trk ivelerinin Tasnifi adl uzun makalesinde, dil zellikleri ile
birlikte tarih-kavm-coraf esaslar da gz nne alarak nemli bir tasnif ortaya koymu-
tur. Aratn tasnifi yledir:
Arattan sonra nemli bir tasnif de Talat Tekin tarafndan yaplmtr. Tekin, kendisin-
den nce yaplm olan tasniferi deerlendirmi, eksik ynlerini ortaya koyduktan son-
ra kendi tasnifini vermitir. Tekinin tasnifinde Hala Trkesi, uvaa gibi eski bir lehe
olarak kabul edilmekte ve Trk leheleri on iki ana gruba ayrlmaktadr. Tekinin tasnifin-
de yer alan lehe gruplar unlardr:
ANA TRKE
veya
Eski Trke
y-grubu
Eski Trke veya Uygur Devri
s-grubu
Eski uvaca
I. r-grubu
uva
s-grubu
Eski Yakuta
II. t-grubu
Yakut
I.
d-grubu
Sayan
II.
z-grubu
Abakan
III.
tav-grubu
iml
IV.
tagl-grubu
Tom
V.
taglk-grubu
ark
VI.
dal-grubu
Cenup
Tablo 2.2
Reit Rahmeti
Aratn Tasnif
30
1. r-l grubu: uvaa
2. hadaq grubu: Halaa
3. ataq grubu: Yakuta
4. adaq grubu: Tuvaca ( Karagas diyalekti ile birlikte)
5. azaq grubu: Hakasa, Orta ulm, Mrass, Tatp, Matur ve Yukar Tom diyalektleri;
Sar Uygurca
6. tal grubu: Kuzey Altay diyalektleri (Tuba, Kumand, alkand, Aa ulm,
Kondon, Aa Tom)
7. tlu grubu: Altayca (Gney diyalektleri: Asl Altay, Telengit, Telet)
8. tl grubu: Krgzca
9. talq grubu: zbeke, Yeni Uygurca
10. tawl grubu: Tatarca, Bakurta, Kazaka, (Karakalpaka ile birlikte) Nogayca, Ku-
muka, Karaayca-Balkarca, Baraba Tatarcas, Krm Tatarcas
11. tal grubu: Salarca
12. dal grubu: Trkmence, Horasan, zbekenin Harezm-Ouz diyalektleri, Azeri
(Kagay-Aynallu, Kerkk, Erbil diyalektleri ile birlikte), Trke (Gagauz ile birlikte)
(Tekin 1989; 141-168).
Talat Tekine gre tarihi ve ada Trk dillerinin geliimi yledir:
lk
Trke
Ana
Bulgarca
Ana
Trke
Eski
Trke
Orhon
Trkesi
Eski
Uygurca
Karahanl
Trkesi
Kpaka
Harezm
Trkesi
aatayca
zbeke
Yeni
Uygurca
Salarca
Trkmence
Ana
Ouzca
Eski Anadolu
Trkesi
Osmanlca
Azeri
Trkesi
Trkiye
Trkesi
Gagauzcaz
Horasan
Trkesi
Tuna
Bulgarcas
Kuban
Bulgarcas
Volga
Bulgarcas
Tatarca Altayca Yakuta Halaa uvaca
Tuvaca
Hakasa
Fu-y
Krgzcas
Sar Uygurca
Krgzca
Bakurta
Kazaka
Nogayca
Kumuka
Karaay-
Balkarca
Krm
Tatarcas
Karayca
Tablo 2.3
Talat Tekinin Tasnif
31
Trk Lehe Gruplar in Kullanlan Adlar
Trk lehe gruplarn adlandrmak iin ok deiik tabirler kullanlmtr. Bunlar gruplar
hlinde yle zetleyebiliriz:
1. Corafi Ynlere Gre: Kuzey, Gney, Dou, Bat, Kuzeydou, Kuzeybat, Gney-
dou, Gneybat, Orta, Merkez.
2. Corafi Adlara Gre: Abakan, Altay, Orta Asya, Sibirya, Bat Sibirya, Orta Sibir-
ya, Trkistan, Volga, Volga-Ural.
3. Boy Adlarna Gre: Bulgar, aatay, uva, Hakas, Kpak, Kpak-Trkmen, Ta-
tar, Asl Tatar, Gney Tatarlar, Mool-Tatar, Saf Tatar, Kuzey Tatarlar, Trk-Tatar,
Trk, Asl Trkler, Kark Trkler. Trke konuan fakat Trk asll olmayan ka-
vimler, Trkmen, Kpak-Trkmen, Uygur, Uz, Yakut.
4. Dil zelliklerine Gre: d-grubu, r-grubu, s-grubu, y-grubu, ol- grubu, tav grubu,
tal grubu, talk grubu, Kark, Orta, Trk, tlu grubu, tlu grubu, tawl grubu.
5. Tabirlerin Kark Kullanlmasna Gre: Gneybat (Trk), Gney Tatarlar
(Trke), Kuzey Tatarlar (Asl Tatarlar), Orta (Trkmen-Kpak) aatay, Dou
(Trkistan), Tatar-Kuzey (Kpak) Trk, Bat, Hakas (Abakan), r-Grubu (Bul-
gar), d-Grubu (Uygur-Kuzeydou), ol-Grubu (Trkmen-Gneybat), tav-Grubu
(Kpak-Kuzeybat), talk-Grubu (aatay-Gneydou), dal-Grubu (Kpak-
Trkmen-Orta).
Trk Lehelerinin Ynlere Gre Tasnifi
Trk leheleri ynlere gre yle tasnif edilmektedir:
1. Gneybat Grubu: Anadolu ve civarndaki, Kafasya, Azerbaycan, Trkmenistan
ve Gney Krmda konuulan leheler.
2. Kuzeybat Grubu: dil havzas, Sibirya, Kuzey Kafasya, Kuzey Krm, Bat Trkis-
tan, Dou Trkistann bir ksm, Altaylarn bir ksm ve Afganistandaki baz azlar.
3. Gneydou Grubu: Dou ve Bat Trkistann bir ksmnda konuulan leheler.
4. Orta Grup: Hive ve evresinin bir blm.
5. Kuzeydou Grubu: Altaylarn bir blm.
Trk Lehelerinin Tasnifine Esas Olan Ses zellikleri
Bugne kadar yaplan lehe tasniferinde, tasnifere esas alnan belli bal ses zellikle-
ri unlardr:
1. Asl veya gelime yolu (mesela d>z) ile meydana gelen z sesinin korunmas veya r
sesine dnmesi.
2. t ve d sesleri ile d sesinin z veya y eklinde gelimesi.
3. Tek heceli szlerin sonundaki -g/- sesinin korunmas veya -v (-u) olmas.
4. Birden fazla heceli szlerin sonundaki -g/- sesinin korunmas veya sedaszlaarak
-k/-k olmas yahut dmesi.
5. ekim eklerinin bandaki g-/- sesinin korunmas veya drlmesi.
6. Kelime bandaki y-/s- seslerinin durumu.
7. ol- ve bol- sz fark da zaman zaman kullanlmakla birlikte bu fiil, tasnifin esasna
ait olmayp daha ok, bir tek lehe grubunu karakterize eder.
8. -GAn sfat-fiili de bandaki g-/- sesi dolaysyla tasniferde kullanlmtr.
Trk Lehelerinin Ses zelliklerine Gre Tasnifi
Bu zelliklere gre Trk lehe gruplar ve ses zellikleri yle sralanabilir:
32
Uzak Lehe Gruplar
I. r Grubu (r-z, l-, s-y) (uva).
II. t Grubu (t-d, s-y) (Yakut).
Yakn Lehe Gruplar
I. d Grubu (adak , tai, taili, kalian (Sayan)
II. z Grubu (azak, tai, taili, kalian (Abakan)
III. tav Grubu (ayak, tav, tavl, kalian (Kuzey)
IV. tail Grubu (adak, tai, tail, kalian (Tom)
V. taili Grubu (ayak, tai, taili, kalian (Dou)
VI. dal Grubu (ayak, da, dal, kalan (Gney)
Yukardaki tasnifin VI. maddesinde yer alan, (ayak, da, dal, kalan szcklerinde han-
gi ses olaylar vardr?
Trk Leheleri zerine Yaplan Tasnif almalar
1. Kgrl MAHMD, Dvn Lgtit-Trk (1072-1074).
2. Christoph Johann ADELUNG , Mithridates, I, 1806.
3. Friedrich ADELUNG, Uebersicht aller bekannten Sprachen undihrer Dialecte, s.
32-35.
4. H. J. KLAPROTH, Asia polyglotta, Paris, 1823.
5. Adriano BALB, Atlas etnoghraphique du globe, Paris, 1826.
6. Wilhelm Fredrik PALMBLAD, Geographische und statistiche Ephemeriden, 1827,
XIX, 225-240.
7. Joseph von HAMMER, I. Bibliotheca italiana, 1825 (Decembra), s. 364-365; II. Wi-
ener Jahrbcher der literatur, 1827, XXXVIII, s. 16-17; III. ayn eser, 1836, LXXVI,
s. 189-191.
8. lya Nikolayavi BEREZN (E. Berezine), Recherches sur les dialectes musulmans.
I. Systeme des dialectes turcs, Kazan, 1848, 95 s. Ayr basm halinde kan bu ese-
rin ayn isim altnda yaynlanan asl iin bk. Uenya zapiski izdav. imperatorskim
kazanskim universitetom, 1849, Kazan, 1948.
9. Wilhelm RADLOFF, Phonetik der nrdlichen Trksprachen, Leipzig, 1882-1883,
II, s. 280-291, Cap. XVIII: Classification der Trkdialecte nach den phonetischen
Erscheinungen.
10. Hermann VAMBERY (Armin Bamberger), Das Trkenvolk in seninen ethnolo-
gischen und etnographischen Beziehungen, Leipzig, 1885.
11. Nikolay Fedorovi KATANOV, Etnografieskiy obzor turetsko-tatarskih plemen.
Vstupitelnaya lektsiya v kurs obrozeniya turetsko-tatarskih plemen, proitannaya
v imparatorskom Universitete 29 yanvarya 1894 goda. Uebnya zapiski mpr. Ka-
zansk. Universiteta, god LXI, kniga 3, May-yun, Kazan, 1894, s. 186-206.
12. N. A. ARSTOV, Zametki ob etnieskom sostave trkskih plemen Jivaya starina I,
1896, s. 452-456.
13. Leon CAHUN Introduction a lhistorie de lAsie, 1896, s. 34-35.
14. Fedor Evgenevi KOR, Klassifikatsiya turetskih plemen po yazkam. Etnografi-
eskoe obrozenie, kn, 84-85, Moskva, 1910.
15. G. J. RAMSTEDT, Tietosanakirja, IX, 2039-2040, 1917; Iso Tietosanakirja, XIV,
295-296 ve ayn eser, IX, 1938.
16. Julius NEMETH, Trkische Grammatik. Sammlung Gschen, Berlin-Leipzig,
1917.
2
33
17. A. SAMAYLOV, Nekotore dopolneniya k klassifikatsii turetskih yazkov. Pet-
rograd, 1922; alm. hulsas iin bk. R. Rachmati, Zur Klassifikation der Trk-
Sprachen. Ungarische Jahrbcher, IX, 32-324.
18. Vasiliy Aleksevi BOGORODTSKY, zvestsiya Vsetatarskogo Tsentr. spol. Ko-
miteta Sovetov, 1921, Nr. 237, 239; Vvedenie v tyurko-tatarskoe Yazkoznanie, I.
Ksm, Kazan 1922; Vvedenie v tatarskoe yazkoznanie v svyazi drugimi tyurkski-
mi yazkami, Kazan 1934.
19. Cemal VELD, Trk-Tatar tillerini yazm. Bizni Yul II, 1 (13), Kazan 1923, s.
22-27.
20. Bekir OBANZADE, Trk-Tatar dialektolojisi (Giri). Bak 1927.
21. Lajos LGET (bk. Barczi Geza, Magyar szofejt szotar, Budapest, 1941).
22. Martti RASANEN, Materialien zur Lautgeschichte Trkischen Sprachen. Studia
Orientalia, edidit Sosietas Orientalis Fennica, XV, Helsinki, 1949, s. 26-31.
23. N. A. BASKAKOV, K voprosu o klassifikatsii turkskih yazkov. zvest. Akad. Nauk
SSSR, otd. Literatur i yazka, 1952, XI, 2, s. 121-134; Tyurkskie yazki. nstitut
yazkoznaniya, Moskva 1960, s. 223-228; Vvedenie v izuenie Tyurskih yazkov.
zdatelstvo Vsaya kola, Moskva 1962.
24. Reid Rahmeti Arat, Trk ivelerinin tasnifi. Trkiyat Mecmuas X, stanbul 1953,
s. 59-139.
25. Johannes BENZNG ve Karl Heinrich MENGES Fundamenta I, 1959, s. 5-10.
26. Talat TEKN, Trk dil ve diyalektlerinin yeni bir tasnifi, Erdem ( Ocak-1989), S.
13, s. 141-168
Trk Leheleri zerine Yaplan Tasnif almalarndan rnekler
Wilhelm Radlofun Tasnifi
I. Dou iveleri
1. Asl Altay iveleri:
a) Altay ivesi,
b) Telet ivesi.
2. Baraba ivesi.
3. Kuzey Altay iveleri:
a) Lebed ivesi,
b) or ivesi.
4. Abakan iveleri:
a) Asl Abakan iveleri (Sagay, Koybal, Kaa),
b) Ys ve Kzl ivesi,
5. Kerik (olm) ivesi.
6. Soyon ivesi.
7. Karagas ivesi.
8. Uygur ivesi.
II. Bat iveleri:
1. Krgz iveleri:
a) Kara-Krgz ivesi,
b) Kazak-Krgz ivesi,
c) Kara-Kalpak ivesi.
2. rti iveleri:
a) Tural ivesi,
b) Krdak ivesi,
c) Tobol ve Tmen iveleri.
34
3. Bakrt ivesi:
a) Ova Bakrt ivesi,
b) Da Bakrt ivesi.
4. Volga veya Dou Rusya iveleri:
a) Mier ivesi,
b) Kama ivesi,
c) Simbir ivesi,
d) Kazan ivesi,
e) Belebey ivesi,
f) Kasm ivesi.
III. Orta Asya iveleri:
1. Taran ivesi.
2. Hami ivesi.
3. Aksu ivesi.
4. Kagar ivesi.
5. aatay iveleri:
a) Kuzey Sart ivesi,
b) Kokand ivesi,
c) Zerefan ovas ivesi,
d) Buhara ivesi,
e) Hive ivesi.
IV. Gney iveleri:
1. Trkmen ivesi.
2. Azerbaycan ivesi.
3. Kafasya iveleri.
4. Anadolu iveleri:
a) Hdavendigr ivesi,
b) Karaman ivesi.
5. Krm ivesi.
6. Osmanl ivesi.
G. J. Ramstedtin Tasnifi
I (A). uva dili
(tu<tai)
II (B). Yakut dili
(ta<ta<tai)
III(C). Kuzey Grubu
1. d- blm (ta)
1. Urenhay, Soyot.
2. Karagas
2. z- blm
3. Koybal, or.
4. olm.
3. y- blm (to veya tu<ta)
5. Baraba
6. Altay (Altay Kalmklar, Telet, Lebed, Kumand)
35
IV(D). Dou Grubu
(y<d, ta)
1. Sart (Buhra, Hive)
2. Dou Trkistan (Yrkend, Kgr, Turfan, Hami, Taran, aatay)
V(F). Gney Grubu
(da ve da<ta)
1. Trkmen (Trkmenistan, Stavropol)
2. Trk veya Osmanl
Samoyloviin Tasnifi
I. R- Grubu (Bulgar)
Bu grubun hususiyetleri unlardr:
1. r<z (talar<toouz);
2. r<z<d (ura<adao);
3. pul->bol-;
4. -v, -<- (tav~ tu<ta);
5. -< ;
6. -<i- (yulne<oalian).
Bu gruba u iveler dahildir:
a. Eskilerden : Bulgar,
1. Volga Bulgarlar,
2. Tuna Bulgarlar.
b. Bugnklerden: uva.
II. D- Grubu (Uygur, Kuzeybat)
1. z (to ouz),
2. d (ada o),
3. bol-,
4. -i (taili),
5. i- (oalian).
d sesinin deiik ekillerine (d, t, z) gre, bu grup blme ayrlr ve bunlara dahil iveler unlardr:
A. d- blm
a. Eskilerden : 1. Orhun,
2. Uygur.
b. Bugnklerden: 1. Soyon (Soyot ve Urenhay),
2. Karagas,
3. Salar.
B. t- blm
Yakut
C. z- blm
1. Sar Uygur,
2. Kamasin,
3. Koybal,
4. Sagay,
5. Kaa,
6. Beltir,
7. or,
8. Kzl,
9. Kerik.
36
III. Tav- Grubu (Kpak, Kuzeybat)
1. z (toouz),
2. y<d (aya o <ada o),
3. bol-,
4. -v<-i (tav<tai),
5. -<-i (tavl<tavli),
6. g- (oalian).
a. Eskilerden : Kpak
b. Bugnklerden:
1. Altay,
2. Telet,
3. Kumand,
4. Krgz,
5. Kumuk,
6. Karaay,
7. Balkar,
8. Tobol,
9. Baraba,
10. Rusya iveleri,
11. Mier,
12. Bakrt,
13. Krm (Gney sahili hari),
14. Karaim (Osmanllam olanlar hari),
15 Nogay,
16. Kazak.
Bu gruba dahil iveler, birbirlerine olan yaknlklarna gre, u blmlerde toplanabilir:
1. Mool devrinden nceki iveler:
a. 1. Altay,
2. Telet,
3. Krgz.
b. 1. Kumk,
2. Karaay,
3. Balkar,
4. Karaim,
5. Tatar.
2. Mool devrinden sonraki iveler:
1. Kazak,
2. Nogay.
IV. Tail o - Grubu (aatay, Gneydou)
1. z (to ouz),
3. bol-,
4. -i (tai),
5. -o <-i (tailo <taili),
6. g- (oalian).
37
a. Eskilerden : aatay
b. Bugnklerden :
1. Dou Trkistan iveleri (Sar Uygur ve Salar iveleri hari);
2. Bat Trkistan iveleri (Hive Sart az hari);
3. zbek (Fergana, Takent, Semerkand ve Buhara).
V.Tagl- Grubu (Kpak-Trkmen, Orta)
1. z (to ouz),
3. bol-,
4. - i (tai),
5. - <-i (tail<taili),
6. g- (oalian).
a. Tomsk vilyeti:
1. olm,
2. Aba,
3. ernevo.
b. Gneybat grubu hususiyetleri ile kark olanlar:
4. zbek (Hive),
5. Sart (Hive).
IV. ve V. gruplar birletirilerek, birbirinden farkl iveler ayr blmler halinde de sralanabilir.
VI. ol- Grubu (Trkmen, Gneybat)
1. z (do ouz),
3. ol-,
4. -i (dai<tai),
5. - <-i (dail<taili),
6. g- (oalan).
1. Hive Cumhuriyeti ahalisi,
2. Buhr Cumhuriyeti ahalisi,
3. Afganistan Trkistan,
4. Trkmenistan Cumhuriyeti,
5. ran (Azerbaycan, Esterbd, Horasan vb.),
6. Azerbaycan Cumhuriyeti,
7. Ermenistan Cumhuriyeti,
8. Grcistan Cumhuriyeti,
9. Anadolu,
10. Suriye (Kuzey ksm),
11. stanbul ve civar,
12. Balkan Yarmadas,
13. Besarabya,
14. Krm (Gney sahili),
15. Trkmen (Stavropol = Kuzey Kafasya, Astrhan).
38
N. A. Baskakovun Tasnifi

A
TRK DLLERNN BATI HUN DALI
I. Bulgar Grubu
a. Eskilerden : 1. Bulgar,
2. Hazar.
b. Bugnklerden : 3. uva.
II. Ouz Grubu
1. Ouz-Trkmen blm :
a. Eskilerden : 1. Ouz (X.-XI. asrlar; Mahmd Kgr).
b. Bugnklerden : 2. Trkmen,
3. Truhmen.
2. Ouz-Bulgar blm :
a. Eskilerden : 1. Peenek,
2.Uz.
b. Bugnklerden : 3.Gagauz.
3. Ouz-Seluk blm:
a. Eskilerden : 1. Seluk,
2. Eski Osmanl,
b. Bugnklerden : 3. Azeri,
4. Trk (Osmanl).
III. Kpak Grubu
1. Kpak-Bulgar blm:
a. Eskilerden : 1. Altn-Ordu (Bat),
b. Bugnklerden : 2. Tatar (Kasm, Mier vb.),
3. Bakrt.
2. Kpak-Ouz (Uz-Polovets) blm:
a. Eskilerden : 1. Polovets (Mool devrinden nce ve sonra=Kpak,
Kuman).
b. Bugnklerden : 2. Karaim,
3. Kumuk.
3. Kpak-Nogay blm:
b. Bugnklerden : 1. Nogay,
2. Kara-Kalpak,
3. Kazak.
IV. Karluk Grubu
1. Karluk-Uygur blm:
Eskilerden:
1. Kara-Hanllar Devleti Trk dili (Dvn Lgtit-Trk, Kutadgu Bilig),
2. Kara-Hanllar devrinden sonraki Trk dili (Hbetl-Hakyk, Ksasl-Enbiy).
2. Karluk-Harzem blm:
a. Eskilerden
1. Karluk-Harzem (Ahmed Yesev, Dvn- Hikmet vb.),
2. Altn-Ordu (Dou; Muhabbet-nme vb).,
3. Eski zbek.
b. Bugnklerden:
4. zbek (Kpak iveleri hari),
5. Uygur (yeni, btn iveleri ve bunlar arasnda Salar ve Hoton).
39
B
TRK DLLERNN DOU HUN DALI
I. Uygur Grubu
1. Uygur-Tukyu blm:
a. Eskilerden:
1. Orhun bidelerinin eski Ouz dili (= Tukyu),
2. Eski Uygur.
b. Bugnklerden:
3.Tuva, (= Urenhay, Soyot, Soyon),
4. Karagas (Tofa).
2. Yakut blm:
Bugnklerden:
1. Hakas (btn iveleri),
2. Kamas,
3. Kerik,
4. or,
5. Altay dilinin iml iveleri (Tuba, alkanduu, Kumand),
6. Sar Uygur.
II. Krgz-Kpak Grubu
Bugnklerden:
1. Krgz,
2. Altay (Altay, Telet, Telengit iveleri).
40
zet
Trk Lehelerinin oluumunu ve geliimini anlatmak
Wilhelm Radlof bata olmak zere, Lazar Budagov,
P. M. Melioransky ve J. Nmeth gibi yabanc kkenli
Trkologlar Trk dilinin kollar iin lehe karlnda
dialekt ya da nareie terimlerini kullanmlardr.
Bolevik htilali ve Radlofun lmnden sonra Rus
Trkologlar lehe (nareie/dialekt) terimi yerine dil
anlamna gelen yazk terimini kullanmaya balam
ve Trk dilinin her bir kolu ayr bir dil olarak deer-
lendirilmeye alnmtr. Bu kullanm daha sonra Av-
rupal Trkologlarca da benimsenmi ve Trk dille-
ri (Fr. Langues Turques, ng. Turkic Languages) teri-
mi ortaya kmtr. Gnmzde, ngilizcede Turkish
kelimesi Trkiye Trkesini, Turcic ise btn Trk dil-
lerini karlamak iin kullanlmaktadr.
R. R. Arat ise uvaa ve Yakuta iin lehe, dier kol-
lar iin ive terimini tercih etmitir. Bu kollarn tm
iin lehe terimini kullananlar da vardr. Son zaman-
larda lehe yerine, uzak lehe, ive yerine de yakn leh-
e terimlerinin kullanldn da gryoruz.
uva ve Yakut leheleri dnda kalan Trk dili, VII.
yzyldan XIII. yzyla kadar tek yaz dili hlinde ya-
amtr. Ancak bu tek yaz dili, farkl azlarn yok-
luu anlamna gelmez. Gktrk devletinin bnyesin-
de otuza yakn Trk boyu vard. Bu boylarn her bi-
rinin kendi zel adlar da bulunuyordu. Trk boyu-
nun 552 tarihinde kurduu devletin hkimiyetini ka-
bul eden Trk dilli boylar, siyasi ve birletirici bir zel-
lii olan Trk ad etrafnda bir araya gelmi ve zaman-
la bunu ortak bir ad olarak benimsemilerdir. Gler,
savalar ve dier siyasi-sosyal olaylar sonucunda co-
rafya deitiren ve birbirlerinden uzaklaan Trk boy-
lar, kendi hkimiyet blgelerinde, kendi az zellik-
lerine dayal yaz dilleri oluturmaya balamlardr.
slamiyetin kabul dolaysyla dil ve kltrde mey-
dana gelen byk deimeler, yeni alfabe ve karla-
lan farkl kltr evreleri gibi d etkenler, dilin i-
yapsndaki baz kk farkllklar destekleyerek on-
lar yaz diline doru hazrlamtr. Bu arada her boy
kendi az zelliklerini gelitirirken, dier boylara ait
zellikleri de yava yava terk etmitir. Bylece fark-
llaan kollar yaz diline hazr hle gelmi ve yaz dili
olmulardr. Dilin d tarihi ile ilgili olmakla birlikte
baz blgesel etkiler, boy farkllklar, tarih, siyas ve
kltrel faktrler de eklenince leheler oluup geli-
mi ve yaz dili durumuna gelmilerdir. XIX-XX. yz-
yla kadar, kendi tabi izgisinde oluup gelien te-
mel yaz dili kolu mevcut iken Sovyetler Birliinin ta-
kip ettii bl-parala-ynet siyaseti ile bu say, g-
nmzde yirmiyi amtr. Sovyet ynetimi kendi te-
mel felsefesine aykr olarak Trk boylar arasnda
mikro milliyetilii tevik etmi ve boylarn azlarn
yaz dili durumuna getirmitir.
Trk Lehelerinin tasnif kriterlerini ve balangcndan bugne
kadar yaplm belli bal Trk Leheleri tasniferini sralamak
Trk lehelerinin tasnifi, Trklk bilgisinin nemli
sorunlarndan biridir. Bu sorun bugne kadar bt-
nyle zlebilmi deildir. Birletirmeden ok ayr-
ma dncesiyle yola kan, ortaklklardan ok farkl-
lklar ne karan bak alaryla, bu sorunun zl-
mesi mmkn deildir.Trk boylar ve leheleri ara-
sndaki karma ve geimeler dolaysyla, leheleri
btnyle birbirinden ayrmak da olduka zordur.
Trk leheleri ile ilgili ilk eser, Kgrl Mahmdun
Dvn Lgtit-Trkdr. Kgrldan sonra Trk
lehelerinin tasnifinden topluca bahseden kii . N.
Berezin (1848) olmutur. Daha sonra birok Avrupal
ve Rus Trkolog, Trk lehelerini tasnif etmeye al-
mtr. Bunlarn en nemlileri, Radlof, Kor, Samoy-
lovi, Rsnen ve Baskakovdur. Berezin zamannda
lehe aratrmalar henz balang devrini yaad-
iin, asl tasnif almalarn Radlof ile balatmak
daha doru olur. Ancak Radlof da balang olduu
iin tam ve mkemmel bir tasnif ortaya koyamam-
tr. Kor, Radlofun tasnifini gelitirmi, Samoylovi
ise bu iki gr birletirmi ve lehe gruplarna, on-
larn tarih malzemesini ekleyerek, tarih-kavm-
coraf adlar ile adlandrmtr. Bogoraditsky ve Ra-
sanen, Samoyloviin ortaya koyduu esaslar daha da
gelitirmiler, Kononov ise, tarih ve gnmz me-
tinlerini bir arada inceleyerek, bilinen btn Trk
dili malzemesini tasnife tabi tutmutur.Reit Rahmeti
Arat, btn bu tasnif denemelerini incelemi ve 1953
ylnda, Trkiyat Mecmuasnda yazd Trk ivele-
rinin Tasnifi adl uzun makalesinde, dil zellikleri ile
birlikte tarih-kavm-coraf esaslar da gz nne ala-
rak nemli bir tasnif ortaya koymutur. Arattan sonra
nemli bir tasnif de Talat Tekin tarafndan yaplmtr.
Tekin, kendisinden nce yaplm olan tasniferi de-
erlendirmi, eksik ynlerini ortaya koyduktan son-
ra kendi tasnifini vermitir. Tekinin tasnifinde Hala
Trkesi, uvaa gibi eski bir lehe olarak kabul edil-
mekte ve Trk leheleri on iki ana gruba ayrlmaktadr.
1
2
41
Trk lehe gruplarn adlandrmak iin ok deiik
tabirler kullanlmtr. Bunlar gruplar hlinde yle
zetleyebiliriz:
1. Corafi Ynlere Gre
2. Corafi Adlara Gre
3. Boy Adlarna Gre
4. Dil zelliklerine Gre
5. Tabirlerin Kark Kullanlmasna Gre
Trk leheleri ynlere gre yle tasnif edilmektedir:
1. Gneybat Grubu
2. Kuzeybat Grubu
3. Gneydou Grubu
4. Orta Grup
5. Kuzeydou Grubu
Bugne kadar yaplan lehe tasniferinde, tasnifere
esas alnan belli bal ses zellikleri unlardr:
1. Asl veya gelime yolu (mesela d>z) ile meydana
gelen z sesinin korunmas veya r sesine dnmesi.
2. t ve d sesleri ile d sesinin z veya y eklinde gelimesi.
3. Tek heceli szlerin sonundaki -g/-i sesinin ko-
runmas veya -v (-u) olmas.
4. Birden fazla heceli szlerin sonundaki -g/-i sesi-
nin korunmas veya sedaszlaarak -k/-k olmas
yahut dmesi.
5. ekim eklerinin bandaki g-/i- sesinin korun-
mas veya drlmesi.
6. Kelime bandaki y-/s- seslerinin durumu.
7. ol- ve bol- sz fark da zaman zaman kullanlmak-
la birlikte bu fiil, tasnifin esasna ait olmayp daha
ok, bir tek lehe grubunu karakterize eder.
8. -GAn partisibi (sfat-fiili) de bandaki g-/i- sesi
dolaysyla tasniferde kullanlmtr.
Bu zelliklere gre Trk lehe gruplar ve ses zellik-
leri yle sralanabilir:
Uzak Lehe Gruplar
I. r Grubu (r-z, l-, s-y) (uva).
II. t Grubu (t-d, s-y) (Yakut).
Yakn Lehe Gruplar
I. d Grubu (adak, tai, taili, kalian (Sayan)
II. z Grubu (azak, tai, taili, kalian (Abakan)
III. tav Grubu (ayak, tav, tavl, kalian (Kuzey)
IV. tail Grubu (adak, tai, tail, kalian (Tom)
V. taili Grubu (ayak, tai, taili, kali an (Dou)
VI. dal Grubu (ayak, da, dal, kalan (Gney)
42
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Trk dilinin uzak lehelerinden
biridir?
a. Gagavuz Trkesi
b. Yakut Trkesi
c. Krgz Trkesi
d. Uygur Trkesi
e. Kazak Trkesi
2. Trk leheleri hakknda bilgi veren ilk eser aadakiler-
den hangisidir?
a. Kutadgu Bilig
b. Atebetl-Hakyk
c. Dede Korkut
d. Orhun Abideleri
e. Dvn Lgtit-Trk
3. Aadakilerden hangisi Trk dilinin yakn lehelerin-
den biri deildir?
a. Tatar Trkesi
b. zbek Trkesi
c. uva Trkesi
d. Trkmen Trkesi
e. Bakurt Trkesi
4. Aadakilerden hangisi Ouz/Bat grubu Trk lehele-
rinden biri deildir?
a. Trkmen Trkesi
b. Altay Trkesi
c. Gagavuz Trkesi
d. Trkiye Trkesi
e. Azerbaycan Trkesi
5. Uygur ve zbek Trkeleri, Trk dilinin hangi kolu iin-
de yer alr?
a. Karluk grubu
b. Ouz grubu
c. Kpak grubu
d. Turan grubu
e. ran grubu
6. R. R. Aratn tasnifinde bugnk uvaa hangi ses ile
temsil ettirilmitir?
a. z
b. g
c. v
d. r
e. t
7. Aadakilerden hangisi Trk lehelerinin tasnifine esas
olan ses zelliklerinden biri deildir?
a. Kelime bandaki y-/s- seslerinin durumu
b. t ve d sesleri ile d sesinin z veya y eklinde gelimesi
c. Tek heceli szlerin sonundaki -g/- sesinin korun-
mas veya -v (-u) olmas
d. Birden fazla heceli szlerin sonundaki -g/- sesinin
korunmas veya sedaszlaarak -k/-k olmas yahut
dmesi
e. Orta hece nlsnn dmesi
8. Kpak grubu Trk leheleri ynlere gre yaplan tasnife
gre hangi yn ad ile temsil edilir?
a. Dou/Gneydou
b. Kuzey/Kuzeybat
c. Gney
d. Dou
e. Bat/Gneybat
9. Tasnifinde uvaa, Yakuta ve Trkenin yanna drdn-
c uzak lehe olarak Halaay da koyan dilbilimci kimdir?
a. inasi Tekin
b. N. Poppe
c. R.R. Arat
d. Talat Tekin
e. W. Radlof
10. A. Samoylovi Trk lehelerini tasnif ederken hangi l-
tleri dikkate almtr?
a. Kavim adlar-yn adlar-ses zellikleri
b. Yalnzca kavim adlar
c. Corafi ynler-kii adlar
d. ehir adlar-da adlar-ses zellikleri
e. Ses zellikleri-nl-nsz ilikileri
43
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar
1. b Yantnz yanl ise, Trk Lehelerinin Oluumu ve
Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. e Yantnz doru deilse, Trk Lehelerinin Oluumu
ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise, Trk Lehelerinin Oluumu ve
Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
4. b Yantnz doru deilse, Trk Lehelerinin Oluumu
ve Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise, Trk Lehelerinin Oluumu ve
Geliimi ile Trk Lehelerinin Tasnifi konusunu
6. d Yantnz doru deilse, Trk Lehelerinin Tasnifi
7. e Yantnz yanl ise,Trk Lehelerinin Tasnifine Esas Olan
Ses zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise, Trk Lehelerinin Ynlere Gre
Tasnifi konusunu yeniden gzden geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise, Trk Lehelerinin Tasnifi
10. a Yantnz yanl ise, A. Samoyloviin Tasnifi konu-
sunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Konuma dilleri, seilme, standartlama, yaygnlama ve ka-
bul aamalarndan geerek yaz diline dnr. Bu sre ya
dilin doasna uygun olarak doal bir biimde ya da dar-
da ynlendirmelerle yapay olarak olur. Doru olan dilin ken-
di doal sreci iinde yaz diline dnmesidir.
Trk dillerinin nemli bir blm 20 yzyln balarna ka-
dar konuma dili idi. Uzun yllar Batdaki Trkler Trkiye
Trkesini (Osmanl Trkesi), Doudaki Trkler, aatay
Trkesini yaz dili olarak kullandlar. Sovyetler Birlii dne-
minde, Trk topluluklarn farkl milletlere dntrme poli-
tikasnn bir arac olarak, 20. yzyln balarna kadar sadece
konuma dili olan birok Trk lehesi, yapay olarak yaz dili
haline getirilmitir.
Sra Sizde 2
ayao < adao kelimesinde d > y deimesi vardr.
da < ta kelimesinde t > d deimesi vardr.
dal < tal kelimesinde (l > l) g sesi dmtr.
kalan < kalan kelimesinde (an > an) g sesi dmtr.
44
Kaynaklar
Aksan, D. (2000). En Eski Trkenin zlerinde, Simurg Yay.,
stanbul.
Arat, Reit (1987). Rahmeti, Trk ivelerinin Tasnifi, Makale-
ler, C.1, TKAE Yay., Ankara
Banguolu, T. (1990). Trkenin Grameri, TDK Yay., Anka-
ra 1990.
Caferolu, A. (1984). Trk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, s-
tanbul.
Dilaar, A. (1957). Trk Lehelerinin Meydana Geliinde
Genel Temayllerin Koyulamas ve Krlenmesi, TDAY-
Belleten, Ankara, s. 83-93.
Dnmez, Y. (1997). Trk Dnyasnn Corafyas, Yeni Trki-
ye, Trk Dnyas zel Says, S. 15, s. 60-72.
Ercilasun A. B. (1997). Trk Dnyas zerine ncelemeler, Ak-
a Yay., Ankara.
Ercilasun A. B. (2005). Trk Dili Tarihi, Aka Yay., Ankara.
Ercilasun, A. B. (Ed.) (2007). Trk Leheleri Grameri, Aka
Yay., Ankara.
Eren, H. (1988). Trklk Bilimi Szl, TDK Yay., Ankara.
Glensoy, T. (2010). Trke El Kitab, Aka Yay., Ankara.
Hayit, B. (1988). Trkistan Terimi zerine, TDAD, (53), s.
22-34;
Kafesolu, . (1966). Tarihte Trk Ad, Reit Rahmeti Arat
in, TKAE Yay., Ankara, s. 306-319.
Kafesolu, . (1984). Trk Milli Kltr, tken Yay., stanbul.
Kgrl Mahmd (1992). Dvn Lgtit-Trk, (ev. Besim
Atalay) C. 1, TDK Yay., Ankara.
Korkmaz, Z. (1972). Dvn Lgtit-Trkteki Ouzca
zellikler, Trk Dili, Dvn Lgtit -Trk zel Says,
(Ekim), S. 253, s. 3-19.
Korkmaz, Z. (1975). Eski Trkedeki Ouzca Belirtiler, Bi-
limsel Bildiriler 1972, Ankara, s. 433-446.
Mahmut, E. (1990). Trk Lehelerinin Bugnk Sorunlar
Hakknda Baz Dnceler, Milli Kltr, S. 78, s. 21-25.
Soysal, .- Eren, M. (1977). Trk ncelemeleri Yapan Kurulu-
lar, TTK Yay., Ankara
Sleyman, O. (1992). Az Ya, (ev. Natk Seferolu, Haz.
Prof. Dr. Kamil Veli Nerimanolu, Prof. Dr. Fikret Trk-
men, Ar. Gr. Mustafa ner), TDAV Yay., stanbul.
Smer, F. (1992). Ouzlar, TDAV Yay., stanbul.
Taneri, A. (1983). Trk Kavramnn Gelimesi, A. . Trk n-
klap Tarihi Enstits Yay., Ankara.
Tekin, T. (1989). Trk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasni-
fi, Erdem, (Ocak), S. 13, s. 141-168.
Tomsen, V. Orhon ve Yenisey Yaztlarnn zm, lk Bil-
diri, (ev. Vedat Kken), TDK Yay. Ankara 1993, s. 7-8
Togan, A. Z. V. (1981). Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun
Kitabevi, stanbul.
Tuna, O. N. (1979). Altay Dilleri Teorisi, TDAV Yay., stanbul.
Tuna, O. N. (1990). Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi ile
Trk Dilinin Ya Meselesi, TDK Yay, Ankara.
Wang, Yuan-Xin (1990). indeki Trk Diyalektleri Aratr-
ma Tarihi, TDK Yay., Ankara. www. efrasiyap.tripod.com
Yalnkaya, A. (1997). Trkistan, Tima Yay., stanbul.
3
Amalarmz
Azerbaycan adn aklayabilecek,
Azerbaycan Trklerinin tarihini aklayabilecek,
Azerbaycan Trkesini tanmlayabilecek,
Azerbaycan edebiyatn aklayabilecek,
Azerbaycan Cumhuriyetinin yerini belirleyebilecek,
Azerbaycan Trkesi gramerini snfandrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
indekiler
ada Trk Yaz Dilleri-I Azerbaycan Trkesi

AZERBAYCAN ADI
AZERBAYCAN TRKLERNN TARH
AZERBAYCAN TRKES
AZERBAYCAN EDEBYATI
AZERBAYCAN CUMHURYET
AZERBAYCAN TRKES GRAMER
Azerbaycan Ad
Azerbaycan Tarihi
Azerbaycan Trkesi
AzerbaycanCumhuriyeti
Azerbaycan Trkesi Grameri
Ses Bilgisi
ekil Bilgisi
Kelime Trleri
AZERBAYCAN ADI
Arap tarihilerinin Arran ve irvan olarak adlandrdklar Azerbaycann ismi, Mehmed
Emin Resulzdeye gre Makedonyal skenderin kurduu Yunan-Bahter mparatorluuna
kar bamszln ilan eden Satrap Atropetin adndan gelir. Bu isim ilk defa coraf ve
siyasi bir terimle Atropetenye ve Atropet olarak anlmtr. Bu kelime Ermenicede Atro-
patokan, Farsada Aterapata, Arapada Azerbaycan eklini almtr. Ahmet Caferolu-
na gre, Azerbaycan, Atar ve Patar kelimelerinin birlemesinden meydana gelmitir. Atar
Farsada ate, pata ise lke demektir.
Birok kii de, Azerbaycan adnn Farsa ate anlamna gelen zer sznden kt-
na inanr. Bu dnceye gre Azerbaycan ate lkesi demektir. Eski tarihiler bu lkeye
Ateler lkesi adn vermilerdir. Adn, yerel petrol kaynaklarnn atelerini besledii sa-
ysz Zerdt tapnandan almtr. Arap tarihisi Taber, eitli halk rivayetlerine daya-
narak, ibadet edilen atein en bynn burada bulunmasndan dolay bu lkeye Azer-
baycan adnn verildiini sylemektedir.
Orta a tarihilerine gre, Azerbaycan sz Ssni padiah purun (240-272) za-
mannda Nuh neslinden olan ve peygamberlik iddiasnda bulunan zerbz adndan
alnmtr. XIX. yzyl Azerbaycan tarihisi Abbasgulu Aga Bakhanov ise, bu szn nl
halk kahraman Bbekin (IX. yzyl) adndan alndn yazmaktadr.
Dr. Cemaleddin Fegihi, Ktip Harezmnin Mifhl-Ulm adl eserine dayanarak
Azerbaycan szn yle aklamaktadr: Farsa k ay demek olan zer kelimesine,
bd (rzgr) kelimesinin ve nn ekinin getirilmesiyle olumu ve kelime k rzgrnn
estii yer anlamna gelmektedir. Kgrl Mahmd, Dvn Lgtit-Trk adl eserinde
Azerbaycan szn zerbd yani odun (atein) bd ettii yer eklinde aklamtr.
Sovyet hkimiyeti zamannda Azerbaycan sznn etimolojik bakmdan incelenme-
si konusunda birok fikir ileri srlmtr. E. Demircizade Aturpat szn, A (Allah),
tur (ate), pat (ba) eklinde aklayarak, ba ate Tanrs anlamn vermi ve daha
sonra bu kelimenin mekn veya lke anlamndaki kan kelimesiyle birleerek Atur-
patkan ekline girdiini kaydetmitir. R. Gurban ise, Azerbaycan sznn, eski Az
(as) kavim adna er (kii) ve bay (zengin) szlerinin eklenmesiyle trediini ve daha
sonra bu birlemeye de, c balaycs ile, an yer-mekn ekinin birlemesiyle kelimenin
Az+er+bay+can (Az erlerinin zengin lkesi) ekline dntn belirtmitir.
amil Cemidov da Atarpatekan szn esas alarak kelimeyi, Oderpatekan biimin-
de ele almtr. Yazara gre, od ate demektir. Od kelimesine er- isimden fiil yapma
eki getirilmitir. Oder yanmada, alevlenmede olan, snmeyen, ebedi ate anlamn
Azerbaycan Trkesi
48
vermektedir. pate kelimesi ise yer, mekn, vatan anlamna gelmektedir. kan ise Fars-
a okluk bildiren ektir. Bylece Oderpatekan; Od+er+pate+kan eklinden meydana gel-
mitir. Anlam da odlar yurdu veya snmeyen odlar yurdu demektir. Yazar kelimenin
zamanla Azerbaycan ekline dnt grndedir.
AZERBAYCAN TRKLERNN TARH
Azerbaycan, M VIII. yzylda kurulan Manna mparatorluundan gnmze kadar pek
ok kavmin denetiminde bulunmu, birok medeniyete beiklik etmi ve byk mcade-
lelere sahne olmu bir lkedir. 1029lu yllardan sonra Seluklularn Azerbaycana sahip
olmasna kadar bu blgede srasyla Urartular, Medler, Persler, Atropatene Krall, Roma-
llar, Ermeniler, Parthlar, Ssniler, Bizans, Emeviler, Abbasiler, irvanahlar, Sacoullar,
Revvdler, Sellrler, edddler ve Ahmedliler egemen olmulardr.
Bu devletlerin egemenlikleri esnasnda blgeye Trk gleri de olmutur. Azerbaycana
ilk Trk gleri M I. yzylda olur. skitler ve Sakalarn byk gleri srasnda Trk-
ler ilk kez gelerek buraya yerleirler. Kpak, Bulgar ve Ouz boylarndan deiik Trk oy-
maklar bu topraklara yerleirler. Bulgarlar, Hazarlar, Sbirler ve Uygurlar daha sonralar
gelip Azerbaycana yerleen Trk boylardr.
VII. ve VIII. yzyln sonuna kadar Araplar, birok dou lkesi gibi Azerbaycana da
hkim olmulardr. Ancak blge halkn Araplatramadklar gibi, kendileri de o blgede
yaayan halk ile kaynaarak erimilerdir. Bunun en gzel delili, Azerbaycandaki baz yer
adlardr. Araplarn hkimiyeti srasnda ve ondan nce eitli Trk boylar gelip bu blge-
ye yerlemitir. MS 395-396 yllarnda Hunlar kalabalk gruplar halinde bu blgelere gel-
milerdir. Bu Hun aknlar srasnda Hazarlar da blgeye gelen Trk boylar arasndadr.
Hun, Kuan ve Sbirlerin akn ise MS 486ya rastlar.
VII. yzylda oluan gler Orta Asyadan batya doru ynelince, Hazarlar ve
Sbirleri iterek Azerbaycana gelmelerini salamlardr. VII. yzylda Ouz ve Peenek
gleri daha da kalabalklam ve XI. yzylda Seluklular, Azerbaycan Seluklu top-
raklarna katmlardr. 1086 ylnda Trklerin Azerbaycandaki durumunu belirten Nesev
Muhammed bin Ahmed (XIII. yy.): Azerbaycan dzlklerinde, dalarnda ve kalelerin-
de Trkler ekirge gibi yaylmlard. demektedir. Bu ifadeler, sz konusu tarihlerde Trk
nfusunun bu blgedeki kesafetini gstermesi bakmndan nemlidir.
X.-XI. yzyllarda Azerbaycana Ouz Trkleri gelmeye balar. Seluk Beyin torunu
ar Bey, Azerbaycan alr ve baz Ouz boylarn blgeye yerletirir. Seluklu aknla-
r sonucunda blge tamamen Trkleir. Alparslann seferi ile 1064 ylnda Azerbaycan
kesin biimde Seluklularn eline geer ve Byk Seluklu Devletinin bir eyaleti olur.
Byk Seluklulardan sonra Azerbaycan Irak Seluklularnn (1118-1194) ve ldenizliler
Hanedannn (1137-1225) idaresine girer.
Azerbaycan XII.-XIV. yzyllar arasnda srasyla Moollarn, Harezmahlarn ve Ti-
murlularn hkimiyetine girer. 1222 ylndan itibaren blgeyi ele geiren Moollarn
hkimiyeti Timurun lmyle son bulur. Mool istilasndan kurtulduktan sonra srasyla
Karakoyunlular (1380-1468) ve Akkoyunlularn (1340-1514) idaresine girer. XVI. yzy-
ln balarnda Akkoyunlular yklnca Azerbaycann tamam Safevlerin eline geer
Blge daha sonralar srekli Safevlerle Osmanllarn arasnda el deitirir. 1747 yln-
da Ndir hn lmyle Safev Devleti son bulur. 1514ten 1747ye kadar Yavuz Sultan
Selim, Knn, IV. Murd, III. Ahmed zamanlarnda Safev Devletiyle srekli savalr ve
blge srekli iki devlet arasnda el deitirir.
XVIII. yzyln balarndan itibaren blgede Ruslarn etkisi grlmeye balar. Rusla-
rn Azerbaycan ilk igali 1722 ylnda Ndir h zamannda olmutur. Afar Trklerin-
den olan Ndir h, 1735te Kuzey ve Gney Azerbaycanda ran hkimiyetini kurmu-
3. nite - Azerbaycan Trkesi
49
tur. 1805ten 1813e kadar blgede Rus-ran mcadelesi yaanm ve sonunda Azerbaycan,
1828 Trkmenay Anlamasyla Aras nehri snr olmak zere, Kuzey ve Gney Azerbay-
can olarak ikiye ayrlmtr.
Doksan yllk Rus hkimiyetinden sonra 28 Mays 1918de Mehmed Emin Resulzdenin
nderliinde Kuzey Azerbaycanda demokratik bir cumhuriyet kurulmutur. Ardn-
dan Osmanl mparatorluu bu devleti tanm ve toprak gvenliini koruma altna al-
mtr. Ancak Mondros Mtarekesiyle Kafaslar ngilizlere braklr. Ardndan 27 Nisan
1920de Bolevik Ordusu Azerbaycana girer ve 1 Maysta Baky ele geirir. 1922 ylnn
Mart aynda Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan cumhuriyetleri Mver-y Kafas SSC
Federasyonunda birletirilir. 6 Temmuz 1923te ise Azerbaycan SSCBye, Azerbaycan SSC
adyla dhil edilir.
AZERBAYCAN TRKES
Trkler XIII. yzyla kadar tek bir yaz dili kullanmlardr. XIII. yz yldan itibaren Azer-
baycan ve Anadoludaki Trklerin says giderek artm, Harezmde ortaya kan yaz dili
Trk kltr merkezini Seluklu Trklerine yaklatrmtr. XIII. yzyl balarnda bala-
yan Mool basks neticesinde buradaki Trkler Anadoluya gelmilerdir. Anadoluya ge-
len Trkler arasnda edeb dili bilenler vard, ama daha nce buralara yerlemi olan Ouz
Trkleri, edeb dilden uzak idiler. Dolaysyla eser veren kiiler yeni bir edeb dil yaratr-
ken Ouz Trkesi ile edeb dili kaynatrdlar. Ayrca Ouzlarn zengin bir szl edebi-
yata sahip olmas ve bu edebiyatn yazya geirilmesi ihtiyac, Anadolu Seluklularndan
sonra kurulan Beyliklerin Trkeyi tevik etmeleri, Azerbaycan ve Anadoluda Ouzcaya
dayal yeni bir yaz dilinin olumasn salamtr.
Azerbaycan Trkesi, Bat Trkesinin dou sahas iinde yer alan azlar topluluu ve
bu saha iinde gelien yaz dilinin addr. Ouzcaya dayal olarak XIII. asrdan gnmze
kadar kullanlan Bat Trkesi zamanla Osmanl Trkesi ve Azerbaycan Trkesi olarak
iki daireye ayrlr. Dolaysyla Azerbaycan Trkesi Dou Ouzcas, Osmanl Trkesi de
Bat Ouzcasdr. Muharrem Ergin, Azerbaycan Trkesinin yaz dili olarak ortaya k-
n yle deerlendirmektedir:
..Azeri sahas Bat Trkesinin esas yaz dili izgisini tekil eden Osmanl yaz dili izgi-
sinin paralelinden dar kmamtr. ki sahadaki eserler arasnda grlen ufak tefek fark-
lar hep, bir yaz dilinin iki uzak blgesi arasnda grlen mahall ayrlklar erevesinde kal-
m, Azer ve Osmanl Trkeleri, gnmze kadar hi bir zaman iki ayr yaz dili haline gel-
memi, daima ayn yaz dilinin iki ayr dairedeki grnn tekil etmilerdir. Bu iki gr-
n, ayr siyasi idarelere, ayr sosyal evrelere ve ayr kltr merkezlerine bal olan iki saha-
da, yaz dili disiplininin bugnknden farkl olarak mahall tesirlere ak bulunduu devre-
lerin tabi bir tezahrnden baka bir ey deildir.
Azerbaycan Trkesinin zellikleri XIII-XIV. yzyllarda domaya balar. O dnem-
lerde Azerbaycan Trkesi Anadolu Trkesiyle i iedir. XII. yzylda Ahmet Yesevde,
XIII. yzylda Assalukta Ouzca zellikler saptanr. Nevade ve aatay Trkesinde
Azerbaycan Trkesinin izleri grlr. Bu yzyllarda Azeri-Anadolu Trkesi ayrm bu-
lunmaz. Sultan Veledde, Yunusta (XIV. yy.) Azerbaycan Trkesinin zellikleri vardr. XV.
yzyldan kalan Dede Korkut, Kad Burhaneddin Divan, Hasanolunun iirleri, Ahmet
Haram Destan, Hata, Nesim ve Fuzulnin eserleri hem Anadolu hem de Azerbaycan
sahasnn ortak rnleridir. Fuzul ve Habibden sonra Azerbaycan Trkesinin dil zel-
likleri giderek younlar.
Azerbaycan sahas dil corafyas bakmndan Dou Anadolu, Gney Kafasya ve Kaf-
kas Azerbaycan, ran Azerbaycan Kerkk ve Irak-Suriye Trkleri blgelerini iine alr.
XIV. yzyldan itibaren tek bir izgi hlinde gnmze gelen Azerbaycan Trkesi 1828de
50
Azerbaycann ikiye ayrlmasyla kesintiye uramtr. Bugn Gney Azerbaycanda Farsa
yaz dili durumundadr. Dolaysyla Azerbaycan Trkesinin yaz dili olarak merkezi Ku-
zey Azerbaycandr. Bugnk Azerbaycan yaz dili ncelikle Bak, Karaba ve Tebriz az-
lar geni ile Bat Trkesinin oluumuna dayanmaktadr.
ireliyef, Azerbaycan edeb dilinin azlarn drt grup etrafnda toplamaktadr. Bu
gruplar unlardr:
1. Dou Grubu Azlar: Bu gruba Bak, amah, Guba dialektleri, Mugan grubu ve
Lenkeran azlar dhildir.
2. Bat Grubu Azlar: Gazah, Karaba, Gence ve Ayrm az bu grubu oluturur.
3. Kuzey Grubu Azlar: Nuha ve Zagalata-Gah azlarn ierir.
4. Gney Grubu Azlar: Bu gruba da Nahvan, Ordubad, Tebriz ve Yerevan azla-
r dhildir.
Azerbaycanda 1929 ylna kadar Arap alfabesi kullanlmtr. Latin alfabesi 1922 yln-
da onaylanm, ancak Arap alfabesi kullanmdan kalkmamtr. 1922-1929 arasnda iki al-
fabe yan yana kullanlmtr. 1939 ylndan itibaren Azerbaycanda Kiril alfabesi kullanl-
maya balanmtr. 1992 ylndan itibaren Latin alfabesi kullanlmaya balanm ve bu al-
fabe 2001de resmen onaylanmtr.
AZERBAYCAN EDEBYATI
Azerbaycan Edebiyat, Kafasya, Azerbaycan (Kuzey ve Gney), ran, Irak ve Dou Ana-
dolu (Trkiye) yrelerinde yaayan Trklerin Dou Ouzca olarak tanmlanan Trk leh-
esiyle oluturduklar bir edebiyattr. Azerbaycan Edebiyat, Trkmen ve aatay (M-
terek Orta Asya Trk Edebiyat) edebiyatlar ile Trkiye Trklerinin edebiyatlar arasnda
yer alr ve bu Trk edebiyatlarn birbirine balayan bir kpr vazifesi grr.
XVII. ve XVIII. yzyllarda Ak Edebiyat sahasnda Kurban, Kren, Tufarkanl Ab-
bas, Mevc, Hasta Kasm, Lezgi Ahmet; klasik edebiyatta Kavsi Tebriz, Sib Tebriz, Ni-
at irvn, Aa Mesih irvn, Sf, Fazl, kir, Mehcr, Molla Penh Vkf gibi airlerin
eserlerinde Azerbaycan Trkesi dil zelliklerini younlatrmtr. ok zengin bir szl
edebiyata sahib olan Azerbaycan Trklerinin halk destanlar dikkate deerdir. Bunlar ie-
risinde Varka ve Glah, Ak Garip, Kerem ile Asl, Abbas ve Glgez en nemlileridir. Ay-
rca Azerbaycan sahasnda halk hikayeleri, fkralar, masallar, efsaneler, bilmeceler olduk-
a nemli yer tutar.
Kuruluundan itibaren klasik edebiyatna Arap ve Fars edebiyatnn yn verdii Azer-
baycan edebiyat ve kltr XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren eitli ehirlerde kurulan
kltr ve sanat ocaklar ile yine bu ehirlerde neredilen gazeteler vastasyla yzn bat me-
deniyetine dndrr. Glistn, Dvn- Hikmet, Mecma-i uar ve Meclis-i ns gibi kltr
ve sanat mahfillerinde toplanan sanatkrlar modern Azerbaycan edebiyatnn temelini atar-
lar. Modern edebiyatn kurucular arasnda iir dalnda Kasm Beg Zkir, Kuts, Vzh, Hur-
id Bnu (Natevan) ve Seyyid Azim irvn; hikye ve roman dalnda smail Beg Kutkanl ile
Sultan Mecid Ganizde; tiyatro dalnda da Trk Molierei diye nl ve modern Azerbaycan
yaz dilinin kurucusu saylan Mirza Fethali Ahundzdenin adlar bata gelir.
Azerbaycanda gazetecilik XIX. yzyln ikinci yarsnda balar. Hasan Beg Zerdbnin
Ekinci gazetesi, Tifiste kan Ziy, Ziy-y Kafas, Kekl ve ark- Rus gazeteleri bu dne-
min fikir ve sanat hareketlerini ynlendiren nemli yayn organlardr.
Tiyatro alannda Ahundzdeyi Necef Beg Vezirli ve Abdurrahim Bey Hakverdi takip eder.
Musiki dalnda en byk isim zeyir Hac Beylidir. Hac Beyli Fuzlnin Leyla ve Mecnn
mesnevisini, Azerbaycan mill marn ve Nuri Paa kuvvetlerinin Bakye girii zerine Ah-
med Cevadn rpnrdn Karadeniz adl iirini bestelemi; ayrca Rstem ve hrab, Asl ve
Kerem, ah Abbas, Krolu operalarn ve Azerbaycan Musiki Tarihini yazmtr.
51
1908 Merutiyetinden sonra Trkiyede glenen Trklk akm Azerbaycan edebi-
yatlar zerinde de etkili olur. Ziya Gkalple ayn fikirleri savunan Hseyinzde Ali Bey,
Ahmet Aaolu gibi ahsiyetler karm olduklar Hayat gazetesi ve Fyzat dergisiyle
Trklk akmnn nderleri olup Azerbaycan kltr hayatnda derin tesirler brakm-
lardr. Bunlar iinde Hseyinzde Ali Beyin olduka nemli bir yeri vardr. Azerbaycanda
yazd yazlarda Trk dnyasnn ortak yaz dilinin stanbul azna dayanmas gerektiini
savunmutur. stanbulda kald sre iinde yakn evresinde ve Ziya Gkalp gibi Trk fi-
kir adamlar arasnda fikirleri ilgiyle karlanan Hseyinzde Ali Bey ayn zamanda Trk
kanl, slam imanl ve Frenk kyafetli olalm szleriyle de Ziya Gkalpin Trk milletin-
denim, slam mmetindenim, Garp medeniyetindenim dsturunun fikri erevesini i-
zerek yazlarnda Trk bir hayat, slam dinine hrmeti esas alarak Avrupa medeniye-
tinden faydalanmay temel gr alarak savunmutur.
Ayn dnemde yaayan ve Mehmet Emin Yurdakul, Tevfik Fikret, Abdulhak Hamid,
Rza Tevfik, Ahmet Hikmet Mfolu gibi Trk yazarlarla yakn temaslar olan Ah-
med Cevad ve Hseyin Cavid gibi airler olduka nemlidir. Ahmed Cevadn Koma
ve Dalga adl iir kitaplar; Hseyin Cavidin de Gemi Gnler, Bahar ebnemle-
ri adl iir kitaplar; Ana, Maral, eyh Senan, eyda, Uurum, blis adl tiyatro-
lar ve Peygamber, Topal Timur, Kinyaz, Telli Saz, Hayyam adl dramlar olduk-
a nemlidir.
1920li yllardan itibaren sosyalist devir edebiyat balamtr. Bu dnemin air ve ya-
zarlar bir ortak Sovyet ekseninde komnizmi ven eserler vermilerdir. Hseyin Cavid,
Samed Vurgun, Resul Rza, Mikail Mfik, Sleyman Rstem, Memmed Rehim, Ehmet
Cemil ve Osman Sarvelli Azerbaycan Trk iirinde iirin gemii ile bu gn arasnda-
ki kpry temsil eder.
Bu dnemden sonra edeb sahneye kan Bahtiyar Vahapzade, Nebi Hezri, Vakf Sa-
medolu, slam Seferli, Hseyin Arif, Eli Kerim, Gasm Gasmzde, Gabil ve Eliaa Kr-
ayl gibi isimler, son dnem Azerbaycan Edebiyatnn nc airleridir. Bunlar arasnda
eserleri Trkiyede de bilinen ve Trkiye sevgisine yer veren Bahtiyar Vahapzde ve Nebi
Hezri olduka nemli yer tutar. ada Azerbaycan iirinde en ok ilenen temalar Azer-
baycan, tarih, dil, tabiat gibi konulardr. Son yllarda yaanan mill varlk mcadelesi ve
katliamlar da iirde geni yer tutmaktadr.
ekilde bat, muhtevada dou gelenei ve Azerbaycan masal tefekkrnn cazibeli ze-
mininde gelien hikye ve roman tr de Azerbaycan edebiyatnda nemli bir yere sa-
hiptir. Azerbaycan hikye ve romanclnda; Celil Memmedguluzde, Neriman Nerima-
nov, Sleyman Sani Ahundov, Seyit Hseyin, Eli Veliyev, Mirza brahimov, lyas Efendi-
yev bata gelen isimlerdir. Azerbaycan hikye ve romanlarnda kadn haklar, eitlik, kah-
ramanlk, sava yllar ve savan getirdii felaketler etkili bir ekilde ilenmitir. Hemen
hemen her alanda ok sayda eser verilen ve olduka ilenen Azerbaycan Trkesi, bugn
olduka gelimi bir edeb dil hline gelmitir.
AZERBAYCAN CUMHURYET
Azerbaycan, Kafasyann en kurak kesimi olan Orta ve Aa Kura havzas ile B-
yk Kafas Dalarnn gneydousu ve Kk Kafas Dalarnn kuzeydousunda yer
alr. lke topraklar kuzeyden Rusya Federasyonuna bal Dastan zerk Cumhuriye-
ti, kuzeybatdan Grcistan, batdan Ermenistan, gneybatdan Trkiye (18 km) ve g-
neyden ran ile evrilidir. Kuzey Azerbaycann toplam yzlm
86.000 km
2
dir. Gney
Azerbaycann yzlm ise 114.240 km
2
dir. Her ikisinin toplam yzlm 200.480
km
2
dir. 2009 yl saymna gre Kuzey Azerbaycann nfusu 8.922.000dr. randa ise 25
milyonu akn Azerbaycan Trknn yaad tahmin edilmektedir. Kuzey Azerbaycann
52
Gney Azerbaycana gre nfus younluu daha fazladr. Kuzey Azerbaycanda kilomet-
re kareye 100, Gney Azerbaycanda ise 60 kii dmektedir. Bu durumun sebebi Kuzey
Azerbaycann petrole dayal sanayisidir.
Azerbaycan genel olarak karasal subtropikal iklim kuanda yer alr. Fakat lke-
nin deiik kesimlerinde farkl iklim zellikleri grlr. Kura-Aras ovalarnda scak ve
kurak bir iklim yer alrken, gneydouda Lenkeran yresinde nemli ve lman Kafas
Dalarnn yksek kesimlerinde ise souk ve tundra iklimi grlmektedir. Hazar Denizi
kys ve Kura-Aras ovalar, l ve kurak saha bitkileriyle kaplyken; Byk ve Kk Kaf-
kaslar ile Tal dalarnn nemli bir ksm ormanlarla rtl, bu dalarn yksek kesim-
leri ise subalpin ve alpin bitkilerle kapldr.
Daha nce SSCBye bal olan Azerbaycan 30 Austos 1991de bamsz bir cumhuri-
yet olarak kurulmutur. Azerbaycan idar ve mlk olarak Bak, Gence, Zakatala vilayet-
leriyle Nahcvan ve Karaba zerk blgelerinden meydana gelir. 8.202.500 kiiden oluan
Azerbaycan nfusunun % 83n Azerbaycan Trkleri oluturur. Tatar, Meshet, Avar ve
dier Trklerle birlikte nfusun % 90 Trktr. Nfusun % 3.9unu oluturan Ruslardan
baka, az da olsa Ermeni, Ukraynal, Yahudi, Grc ve Lezgi bulunmaktadr.
Azerbaycanda % 65 orannda sulu tarm yaplmaktadr. Pamuk, ttn ve ipekilik
nemli yer tutar. nemli lde buday, avdar, msr ve pirin ekilir. Sebze ve meyve
retiminde de nemli bir lkedir. Dnyaca mehur olan havyar retiminin % 80ini Azer-
baycan Hazar denizindeki Mersin balndan karlmaktadr. Olduka nemli bir zm
ve arap reticisi olan Azerbaycann 1.038.800 ha. orman varl bulunmaktadr. Yeral-
t ve yerst kaynaklar ynnden Azerbaycan, Trk lkeleri ierisinde en zengin olan-
larndan biridir. Bak civarndaki petrol retimi BDT lkelerinin petrol retiminin %
10unu oluturur. Petrolden baka doal gaz, demir, bakr, kurun, kkrt, inko, kobalt
ve tuz dier yeralt zenginlikleridir. Elektrik ve termo-elektrik santrallerinin yaygn oldu-
u Azerbaycanda sanayinin yarsn gda, tekstil ve giyim eyalar; geri kalann da petro-
le dayal sanayi oluturmaktadr.
AZERBAYCAN TRKES GRAMER
Ses Bilgisi
nller
Azerbaycan Trkesinde 9 nl bulunmaktadr: a, e, , , i, o, , u, . Trkiye Trkesin-
den farkl olarak iki tane e nls vardr. Azerbaycan alfabesinde F ile gsterilen e
Trkiye Trkesindeki eden daha geni ve ak sylenir. E e ile gsterilen nl ise Trki-
ye Trkesindeki eden daha dar ve kapal olup e ile i aras kapal e () sesidir. Kapal e ()
sesi kelimelerin yalnzca ilk hecesinde bulunur: v (ev), yrde (yerde), itmedim (iitme-
dim), svir (seviyor), kit (geit).
Azerbaycan Trkesindeki nlleri

yle bir tabloyla gsterebiliriz.
dz dz yuvarlak yuvarlak
geni dar geni dar
kaln a o u
ince e, i
Tablo 3.1
Azerbaycan Trkesinde
nller
53
nl Uyumlar
1. Byk nl Uyumu
Byk nl uyumu, yaln veya eklerle uzatlm Trke kelimelerde, ilk hecede bulunan
nlnn tad kalnlk-incelik niteliinin dier hecelerde de devam etmesi kuraldr.
Azerbaycan Trkesinde byk nl uyumu olduka salamdr: oxuram (okurum), gur-
guuml (kurunlu), gavalyub (kovalayp), tifil (tfl), czx (izgi), nderip (evirmi).
Arapa, Farsa gibi dillerden alnan kelimelerin birou nl uyumuna uydurulmu-
tur: baa (bahe), frset (frsat), mgeddes (mukaddes), Eli (Ali), esker (asker).
Azerbaycan Trkesinde kelime banda bulunan lar iye dnt iin baz kelime-
lerde uyum bozulur: ilan (ylan), ildrm (yldrm), ig (k).
Trkiye Trkesinde olduu gibi baz alnt kelimelerde ve birleik kelimelerde uyum yok-
tur: universitet (niversite), klassik (klasik), mvcudat (mevcudat), kefalet, edebiyyat (edebiyat).
2. Kk nl Uyumu
Kk nl uyumu, Trke kelimelerin ilk hecelerindeki nllerin dz veya yuvarlak
olularna gre onu takip eden hecelerdeki nllerin, kelimenin ilk hecesi dz nll ise
dz, yuvarlak nll ise dar yuvarlak veya geni dz olarak gelmesi kuraldr. Azerbaycan
Trkesinde kk nl uyumu salam bir ekilde ilemektedir: bizim, gzel (gzel), ya-
zlr, neme (name), tebiet (tabiat), balayc.
Trkiye Trkesinde uyuma girmeyen baz Trke ve yabanc asll kelimeler Azerbay-
can Trkesinde uyuma girerler: xorus (horoz), xemir (hamur), amr (amur), govurma
(kavurma), govun (kavun) vs.
Yabanc kelimelerde bu uyum aranmaz: futbol, termos, termometr (termometre), tele-
fon, pedagog, mumiya (mumya).
nszler
Azerbaycan Trkesinde 23 nsz vardr. Bu nszler unlardr: b, c, , d, f, g, , h, x, j, k,
g, l, m, n, p, r, s, , t, v, y, z.
nszler iinde sadece x ve sesleri Trkiye Trkesinden farkldr. x nsz grtlak-
tan kan hrltl hdir. Sadece kaln nllerin yannda bulunan nsz, Trkiye Trke-
sindeki nsznden daha belirgin ve baskl olarak telafuz edilir. Trkiye Trkesinde
ince nllerin yannda kullanlan ise Azerbaycan Trkesinde daima ydir.
Azerbaycan Trkesinde nszlerle lgili zellikler
Trkiye Trkesiyle karlatrldnda Azerbaycan Trkesinde kullanlan nszler
ile ilgili u zellikleri tespit edebiliriz:
1. Kelime bandaki btn kaln k sesleri, Azerbaycan Trkesinde g olur: gara, ga-
ln, garda, gz. Rusadan alnan kelimeler bu kuraln dndadr: kolxoz, kompter
(bilgisayar), kafedra (krs).
2. Birden fazla heceli kelimelerin sonundaki btn kaln k sesleri de g olur: torpag,
uzag, olarag, aldg, alacag. Ancak g ile yazlan bu tr kelimeler telfuzda xdir: tor-
pax, uzax, olarax, aldx, alacax.
3. Kelime sonunda bulunan k sesi, iki nl arasnda kalnca yye; kaln g ise ye d-
ner: direk-direye, iek-ieyi, bayrag-bayraa.
4. Trkiye Trkesinde d ve t ile balayabilen ekler, Azerbaycan Trkesinde sadece d
ile balar: atdr, atdan, gelmidi, yokdur.
5. Kelime ortasnda birbirini takip eden iki tonsuz nszden ikincisi tonlu sylenir:
sekkiz yazlr, sekgiz okunur; defer yazlr, defder okunur; seki yazlr, segi okunur.
6. Azerbaycan Trkesinde kelime sonunda b, c, d, g sesleri bulunabilir. Bu durum
Arapa ve Farsa kelimelerde olduu gibi baz Trke kelimelerin sonunda da ola-
bilir: kitab, elac (ila), megsed, kend, reng, alb, durub, drd, sd, ac.
54
7. Trkiye Trkesinde baz kelimelerin bandaki y sesi Azerbaycan Trkesinde bu-
lunmaz; yden sonraki ise ok defa iye dner: il (yl), ildrm (yldrm), ilan (y-
lan), itir- (yitir-), ulduz (yldz), uca (yce), zk (yzk), z (yz), rek (yrek).
8. Kelime iinde odan sonra gelen v telfuz edilmez; bunun yerine o uzatlr: ovdar
yazlr, dar okunur, dovan yazlr, dan okunur.
9. Azerbaycan Trkesinde baz nlyle balayan kelimelerin banda bir h sesi t-
remitir: hr- (r-), hrk-(rk-), hr- (r-), hrg (rg), hrmcek (rmcek),
hayva (ayva).
10. Baz n ses bler mdir: men (ben), min (bin), muna (buna), moynuz (boynuz).
11. Azeri Trkesinde bol miktarda gme olay grlr: yarpax (yaprak), arvad
(avrat), krp (kpr), torpax (toprak), eskik (eksik), skr- (ksr-).
12. Trkiye Trkesinde baz kelimelerin n sesindeki p- Azerbaycan Trkesinde b-
olur. bi- (pi-), barmag (parmak), bars (pars), bahal (pahal). Baz kelimelerde de
Trkiye Trkesindeki n ses b- Azerbaycan Trkesinde p- olur: pez (bez), palg
(balk ), ptn (btn), paxlava (baklava).
13. Trke kelimelerin sonundaki -AI ses grubu Azerbaycan Trkesinde -Ov bii-
mine dnmtr: buxov (buka), blv (bilei), buzov (buza), grov (kra).
14. Arapa ve Farsadan Trkiye Trkesine alnan kelimelerde iki nsz arasnda
nl tremesi grlrken; Azerbaycan Trkesinde bu kelimeler, ounlukla asl
ekillerini korurlar: esr (asr), dvr (devir), zr (zr), hkm (hkm), vaxt (vakit),
gvm (kavim), gvs (kavis), esl (asl).
nsz Uyumu
Kelime ierisinde ve eklenme srasnda kullanlan nszlerin tonluluk-tonsuzluk ba-
kmndan gsterdii uyumdur. Azerbaycan Trkesinde nsz uyumu Trkiye Trkesin-
de olduu gibi salam deildir.
Azerbaycan Trkesinde bildirme eki (-dIr), bulunma hli eki (-dA), ayrlma hli eki
(-dAn), grlen gemi zaman eki (-dI), zarf-fiil eki (-Ib) gibi ekler tek ekilli olduu iin
bu uyum bozulur: grmd, iden (iten), albdr (alm), rekden (yrekten), gelecek-
di, dondurmudur.
Alnt kelimelerde bu uyum aranmaz: mbhem (mphem), tesbit (tespit), mctehid
(mtehit), tesdig (tasdik), tesbih (tespih), msbet (mspet).

ekil Bilgisi
ekim Ekleri
sim ekim Ekleri
1. okluk Eki
Trkiye Trkesinde olduu gibi Azerbaycan Trkesinde de okluk eki -lArdr: a-
kirdler (renciler), adamlar, dalar, dereler, kollar, gnler, aylar vs.
2. yelik Ekleri
yelik ekleri Trkiye Trkesinde olduu gibidir. Ekleri yle gsterebiliriz:
teklik okluk
1. Kii +(I)m +(I)mIz
2. Kii +(I)n +(I)nIz
3. Kii +sI,+I +lArI,+sI,+I

Tablo 3.2
yelik Ekleri
55
atam szm yolum sam
atan szn yolun san
atas sz yolu sa
atamz szmz yolumuz samz
atanz sznz yolunuz sanz
atas/atalar sz/szleri yolu/yollar sa/salar
3. Hl Ekleri
a. Yaln Hl
Azerbaycan Trkesinde yaln hl eksizdir. Misir (Msr), gedim (eski), dvr (devir),
vaxt (vakit), soyug (souk) vs.
b. lgi Hli
lgi hli eki nszlerden sonra +In, +Un nllerden sonra ise +nIn ve +nUndur: kita-
bn, dostun, gelemin (kalemin), krpnn (kprnn), anann, nenenin.
c. Ykleme Hli
Ykleme hli eki +I ve +nIdir. Trkiye Trkesinden farkl olarak nlyle biten keli-
melerden sonra ykleme hli eki +nI eklinde getirilir: alman (elmay), pambg (pamu-
u), deferi, srcn (srcy), atan (babay), Elini (Aliyi).
d. Ynelme Hli
Ynelme hli eki nszlerden sonra +A; nllerden sonra da +(y)A eklindedir: de-
nize, eve, mana (arabaya), sehneye (sahneye), ataya (babaya), neneye (anneye), torbaya.
e. Bulunma Hli
Bulunma hli eki tek ekilli olup +dAdr: Bakda (Bakde), kendde (kentte), Elide
(Alide), dada, Hesende (Hasanda), evde.
f. Ayrlma Hli
Ayrlma hli eki de tek ekilli olup +dAndr: Genceden (Genceden), erden (iirden),
fndgdan (fndktan), yazdan, yumurtadan, atadan.
Sonu m ve n nszleri ile biten kelimelerden sonra ayrlma hli +dAn diye yazlr ama
+nAn diye telafuz edilir.
yazlr sylenir
galemden galemnen
atamdan atamnan
Hesenden Hesennen
yalandan yalannan
g. Vasta Hli
Azerbaycan Trkesinde vasta hli eki ilenin eklemesiyle olumu +(y)lA eklidir:
uaglarla (ocuklarla), arabayla, gcle (glkle), menimle (benimle), seninle.
h. Eitlik Hli
Eitlik hli eki +cAdr. Ekin Trkiye Trkesinden fark tonsuz ekillerinin bulunma-
masdr: birce (bir defa, bir kez), tekce (yalnz), mence (benim gibi), dilince (dili gibi), kr-
pece, zorbaca.
4. Aitlik Eki
Aitlik eki Trkiye Trkesinde olduu gibi +kidir ve byk nl uyumuna uymayan
eklerdendir: menimki (benimki), Tebrizdeki (Tebrizdeki), yoldaki, Hesendeki (Hasan-
daki), mektepdeki (okuldaki), kitapdaki.
5. Soru Eki
Soru ifadesi Azerbaycan Trkesinde daha ok tonlama ve vurgu ile belirtilir. Yine de
Trkiye Trkesinde olduu gibi +mI, +mU eki kullanlr. Ayrca Azerbaycan Trkesin-
de btn ekimlerde soru eki sondadr: geleremmi (gelir miyim), gelmiim mi (gelmi mi-
yim), geliremmi (geliyor muyum), varm (var m), geleceemmi (gelecek miyim), deyil-
mi (deil mi).
56
Fiil ekim Ekleri
1. ahs Ekleri
Fiil ekimlerinde kullanlan ve ahs gsteren eklerdir. Azerbaycan Trkesindeki ahs
ekleri grupta toplanabilir:
a. Zamir Kkenli ahs Ekleri
teklik okluk
1. Kii -Am -x, -ik, -ux, -k
2. Kii -sAn -sInIz, sIz
3. Kii - -lAr
b. yelik Kkenli ahs Ekleri
teklik okluk
1. Kii -m -x, -k
2. Kii -n -nIz, -uz, -z, z
3. Kii - -lAr
c. Emir ahs Ekleri
Emir ekiminde kullanlan ekler ahslara gre deiir:
teklik okluk
1. Kii -Im -Ag
2. Kii ___ -In
3. Kii -sIn -sInlAr
2. Zaman ve ekil Ekleri
a. Bildirme Kipleri
1. renilen Gemi Zaman
Azerbaycan Trkesinde renilen gemi zaman iki ekilde yaplr. Birincisinin eki
-mI/mUtr.
almam (almm) krmem (grmm)
almsan krmsen
almdr krmdr
almg krmk
almsnz krmsnz
almlar krmler
Olumsuz ekli: almamam (almamm), almamsan, almam; krmemiik, krme-
misiniz, krmemiler.
kincisi ise -Ib/-Ub ekiyle yaplr. Ancak 1. ahslar bu eki almaz.
gelibsen oxuyubsan
gelib(dir) oxuyub(dur)
gelibsiniz oxuyubsunuz
gelib(dir)ler oxuyub(dur)lar
Olumsuz ekli: gelmeyibsen (gelmemisin), gelmeyib (gelmemi); oxumaybsnz
(okumamsnz), oxumayblar (okumamlar).
Azerbaycan Trkesinde -mI, -mU ve -Ib, -Ub ekleriyle yaplan bu ekimler Trki-
ye Trkesindeki gibi sadece -mI, -mU anlamn vermezler; bu ekler bazen grlen ge-
mi zaman (dI) anlamn da verirler: gelmiem gelmiim veya geldim anlamnda: gel-
misen ve gelibsen de gelmisin veya geldin anlamndadr.
2. Grlen (Bilinen) Gemi Zaman
Grlen gemi zaman Trkiye Trkesinde olduu gibi -dI ekiyle yaplr. Ekin ton-
suz ekli yoktur.
bildim oturdum gtdim
bildin oturdun gtdin
57
bildi oturdu gtdi
bildik oturduk gtdik
bildiniz oturdunuz gtdiniz
bildiler oturdular gtdiler
Olumsuz ekli: bilmedim, bilmedin; oturmad, oturmadg; gtmediniz, gtmediler.
3. imdiki Zaman
imdiki zaman eki -r, -Irdir. nlyle biten fiillerden sonra araya -y- nsz gelir :
alram (alyorum) grrem (gryorum) oxuyuram (okuyorum)
alrsan grrsen oxuyursan
alr grr oxuyur
alrg grrk oxuyurug
alrsnz grrsnz oxuyursunuz
alrlar grrler oxuyurlar
Olumsuz ekli: imdiki zamann olumsuz ekiminde olumsuzluk eki -mAnn nls
ekim srasnda der ve zaman eki ile kaynar: almram (almyorum), almrsan; grmr,
grmrk; oxumursunuz, oxumurlar.
Azerbaycan Trkesinde de Trkiye Trkesinde olduu gibi -magda/-mekde ile im-
diki zaman ifade edilebilir:
gelmekdeyem (gelmekteyim) almagdayam (almaktaym)
gelmekdesen almagdasan
gelmekde(dir) almagda (dr)
gelmekdeyik almagdayg
gelmekdesiniz almagdasnz
gelmekde(dir)ler almagda(dr)lar
Olumsuz ekli: gelmemekdeyem (gelmemekteyim), gelmemekdesen, gelmemekde;
almamagdayg, almamagdasnz, almamagda(dr)lar.
4. Geni Zaman
Geni zaman eki -Ardr.
ileyerem (alrm) alaram (alrm) oxuyuram (okurum)
ileyersen alarsan oxuyursan
ileyer alar oxuyur
ileyerik alarg oxuyurug
ileyersiniz alarsnz oxuyursunuz
ileyerler alarlar oxuyurlar
Olumsuz ekli: Geni zamann olumsuz ekiminde birinci ahslarda olumsuzluk eki
-mAnn nls ekim srasnda der ve zaman eki ile kaynar: ilemerem (almam),
ilemezsen; almaz, almarg (almayz); oxumazsnz, oxumazlar.
5. Gelecek Zaman
Gelecek zamann kullanm Trkiye Trkesindeki gibidir. Eki -acag/-ecektir. 1. ahs-
larda ince nllerden sonra ek geldiinde ekin sonundaki g; yye; kaln sradan nller-
den sonra ise g sesi ye dnr.
geleceyem (geleceim) yazacaam (yazacam)
geleceksen yazacagsan
gelecek yazacag
geleceyik yazacag
geleceksiniz yazacagsnz
gelecekler yazacaglar
58
Olumsuz ekli: gelmeyeceyem (gelmeyeceim), gelmeyeceksen, gelmeyecek; yazma-
yacayg, yazmayacagsnz, yazmayacaglar.
b. Tasarlama Kipleri
1. art Kipi
art kipi Trkiye Trkesinde olduu gibi -sA ekiyle ifade edilir:
gelsem oxusam (okusam)
gelsen oxusa
gelse oxusa
gelsek oxusak
gelseniz oxusanz
gelseler oxusalar
Olumsuz ekli: gelmesem, gelmesen, gelmese; oxumasag, oxumasanz, oxumasalar.
2. Gereklilik Kipi
Gereklilik ifadesi ekilde yaplr. Birincisi -mAlI ekiyle yaplr:
yazmalyam (yazmalym) bilmeliyem (bilmeliyim)
yazmalsan bilmelisen
yazmal bilmeli
yazmalyg bilmeliyik
yazmalsnz bilmelisiniz
yazmallar bilmeliler
Olumsuz ekli: yazmamalyam (yazmamalym), yazmamalsan, yazmamal; bilme-
meliyik, bilmemelisiniz, bilmemeliler. Kipin olumsuz ekli ayrca deyil kelimesiyle de
yaplabilmektedir: yazmal deyilem (yazmamalym), yazmal deyilsen, yazmal deyil; bil-
meli deyilik, bilmeli deyilsiniz, bilmeli deyiller.
kincisi -AsI ekiyle yaplr. Azerbaycan Trkesinde buna fiilin lazm formas denir:
alasyam (almam lazm) gelesiyem (gelmem lazm)
alassan gelesisen
alasdr gelesidir
alasyg gelesiyik
alassnz gelesisiniz
alasdrlar gelesidirler
Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuzu deyil kelimesinin zerine ahs ekleri getirilerek
yaplr: alas deyilem (almamam lazm), alas deyilsen, alas deyil; gelesi deyilik, gelesi de-
yilsiniz, gelesi deyiller.
ncs gerek kelimesi ve -A istek ekiyle yaplr.
gerek gelem (gelmeliyim) gerek oxuyam (okumalym)
gerek gelesen gerek oxuyasan
gerek gele gerek oxuya
gerek gelek gerek oxuyag
gerek gelesiniz gerek oxuyasnz
gerek geleler gerek oxuyalar
3. Emir Kipi
Emir kipinde her ahsn ayr bir eki vardr. ekimi yledir:
alm vurum grm
al vur gr
alsn vursun grsn
alag vurag grek
aln vurun grn
alsnlar vursunlar grsnler
Olumsuz ekli: almaym, alma; vurmasn, vurmayag; grmeyin, grmesinler.
59
4. stek Kipi
stek kipinin eki -Adr. nlyle biten fiillerden sonra araya -y- girer:
gelem yazam ileyem (alam)
gelesen yazasan ileyesen
gele yaza ileye
gelek yazag ileyek
gelesiniz yazasnz ileyesiniz
geleler yazalar ileyeler
Olumsuz ekli: gelmeyem, gelmeyesen; yazmaya, yazmayag; ilemeyesiniz, ilemeyeler.
c. Fiillerin Birleik ekimi
Azerbaycan Trkesinde birleik ekim; rivayet, hikye ve art olmak zere eittir.
1. Rivayet
Trkiye Trkesinde olduu gibi (-y)mI, -mU ekiyle yaplr. Rivayet eki kimi kip-
lerin rivayet birleik ekiminde i-mi eklinde eklememi olarak da kullanlmaktadr.
renilen Gemi Zamann Rivayeti
gelmimiem (gelmimiim) oxumumuam (okumumuum)
gelmimisen oxumumusan
gelmimi oxumumu
gelmimiik oxumumuug
gelmimisiniz oxumumusunuz
gelmimiler oxumumular
imdiki Zamann Rivayeti
-r, -Ir ve -mekde/-magda imdiki zaman kip eklerinin zerine rivayet kipi getirilerek
oluturulur. -mekde/-magda ekiyle yaplan rivayet ekiminde i-mi eklemeden kullanlr:
alrmam (alyormuum) oxumagda imiem (okumaktaymm)
alrmsan oxumagda imisen
alrm oxumagda imi
alrmg oxumagda imiik
alrmsnz oxumagda imisiniz
alrmlar oxumagda imiler
Gelecek Zamann Rivayeti
yazacagmam (yazacakmm) bilecekmiem (bilecekmiim)
yazacagmsan bilecekmisen
yazacagm bilecekmi
yazacagmg bilecekmiik
yazacagmsnz bilecekmisiniz
yazacagmlar bilecekmiler
Geni Zamann Rivayeti
Geni zaman kipinin rivayet ekiminde i-mi hem eklemi hem de eklememi ek-
liyle kullanlabilmektedir:
bilermiem (bilirmiim)alarmam (alrmm) geler imiem (gelirmiim)
bilermisen alarm san geler imisen bilermi
bilermi alarm geler imi
bilermiik alarmg geler imiik
bilermisiniz alarmsnz geler imisiniz
bilermiler alarmlar geler imiler
art Kipinin Rivayeti
art kipinin rivayet ekiminde i-mi hem eklemi hem de eklememi ekliyle kul-
lanlabilmektedir:
60
grseymiem (grseymiim) yazsa imiem (yazsaymm)
grseymisen yazsa imisen
grseymi yazsa imi
grseymiik yazsa imiik
grseymisiniz yazsa imisiniz
grseymiler yazsa imiler
Gereklilik Kipinin Rivayeti
Rivayet kipi eki -mAlI kipinin zerine gelirken eklemi ve eklememi biimiyle kul-
lanlmaktadr.
almalymam (almalymm) yrenmeli imiem (renmeliymiim)
almalymsan yrenmeli imisen
almalym yrenmeli imi
almalymg yrenmeli imiik
almalymsnz yrenmeli imisiniz
almalymlar yrenmeli imiler
Rivayet kipi eki -AsI kipinin zerine gelirken eklemi ve eklememi biimiyle kulla-
nlmaktadr.
yazmalymam (yazmalymm) gelesi imiem (gelmeliymiim)
yazmalymsan gelesi imisen
yazmalym gelesi imi
yazmalymg gelesi imiik
yazmalymsnz gelesi imisiniz
yazmalymlar gelesi imiler
stek Kipinin Rivayeti
stek kipinin rivayet ekiminde i-mi hem eklemi hem de eklememi ekliyle kul-
lanlabilmektedir:
geleymiem (geleymiim) yaza imiem (yazaymm)
geleymisen yaza imisen
geleymi yaza imi
geleymiik yaza imiik
geleymisiniz yaza imisiniz
geleymiler yaza imiler
2. Hikye
Fiilerin hikye ekli -dI ekiyle yaplr. Ek, fiilin zerine hem ayr hem de bitiik gelebi-
lir: alr idi-alrd, alm idi-almd vs. Azerbaycan Trkesinde, Trkiye Trkesinde ol-
duu gibi grlen gemi zaman ve emir kipinin hikye ekimi bulunmaz.
renilen Gemi Zamann Hikyesi
oxumudum(okumutum) vrmidim (vermitim)
oxumudun vrmidin
oxumudu vrmidi
oxumudug vrmidik
oxumudunuz vrmidiniz
oxumular vrmidiler
imdiki Zamann Hikyesi
alrdm (alyordum) yrenirdim (reniyordum)
alrdn yrenirdin
alrd yrenirdi
alrdg yrenirdik
alrdnz yrenirdiniz
alrdlar yrenirdiler
61
Gelecek Zamann Hikyesi
gelecekdim (gelecektim) balayacagdm (balayacaktm)
gelecekdin balayacagdn
gelecekdi balayacag
gelecekdik balayacagdg
gelecekdiniz balayacagdnz
gelecekdiler balayacaglar
Geni Zamann Hikyesi
Hikye kipi eki asl fiilin zerine eklemi ve eklememi olarak gelebilmektedir:
geler idim (gelirdim) ovunardm (avunurdum)
geler idin ovunardn
geler idi ovunard
geler idik ovunardg
geler idiniz ovunardnz
geler idiler ovunardlar
art Kipinin Hikyesi
alsaydm oxusa idim (okusaydm)
alsaydn oxusa idin
alsayd oxusa idi
alsaydg oxusa idik
alsaydnz oxusa idiniz
alsaydlar oxusa idiler
Gereklilik Kipinin Hikyesi
gelmeli idim alas idim (almam lazmd)
gelmeli idin alas idin
gelmeli idi alas idi
gelmeli idik alas idik
gelmeli idiniz alas idiniz
gelmeli idiler alas idiler
stek Kipinin Hikyesi
bileydim ala idim
bileydin ala idin
bileydi ala idi
bileydik ala idik
bileydiniz ala idiniz
bileydiler ala idiler
3. art
art ekimi de -(y)sA ekiyle yaplr. Ayr ve bitiik olabilir: alrsam-alr isem. Azerbay-
can Trkesinde, Trkiye Trkesinde olduu gibi emir, istek ve art kipinin art ekimi
bulunmaz.
renilen Gemi Zamann art
almsam gelmisem
almsan gelmisen
almsa gelmise
almsag gelmisek
almsanz gelmiseniz
almsalar gelmiseler
62
Kip ve ahs ekleri yer deitirebilir: almsamsa, almsansa...
Grlen Gemi Zamann art
yazdsam (yazdysam) geldi isem
yazdsan geldi isen
yazdsa geldi ise
yazdsag geldi isek
yazdsanz geldi iseniz
yazdsalar geldi iseler
imdiki Zamann art
yazrsam (yazyorsam) oxuyursam/oxuyur isem (okuyorsam)
yazrsan oxuyursan/oxuyur isen
yazrsa oxuyursa/oxuyur ise
yazrsag oxuyursag/oxuyur isek
yazrsanz oxuyursanz/oxuyur iseniz
yazrsalar oxuyursalar/oxuyur iseler
Gelecek Zamann art
geleceksem yazacagsam (yazacaksam)
geleceksen yazacagsan
gelecekse yazacagsa
geleceksek yazacagsag
gelecekseniz yazacagsanz
gelecekseler yazacagsalar
Geni Zamann art
alarsam/alar isem (alrsam) gelersem/geler isem (gelirsem)
alarsan/alar isen gelersen/geler isen
alarsa/alar ise gelerse/geler ise
alarsag/alar isek gelersek/geler isek
alarsanz/alar iseniz gelerseniz/geler iseniz
alarsalar/alar iseler gelerseler/geler iseler
Gereklilik Kipinin art
bilmeliyemse/bilmeli isem (bilmeliysem) gelesiyemse (gelmem lazmsa)
bilmelisense/bilmeli isen gelesisense
bilmelise/bilmeli ise gelesiyse
bilmeliyikse/bilmeli isek gelesiyikse
bilmelisinizse/bilmeli iseniz gelesisinizse
bilmelilerse/bilmeli iseler gelesilerse
d. mek Fiiliyle Yaplan sim ekimi
Azerbaycan Trkesinde Trkiye Trkesinde olduu gibi isim ekiminin; imdiki za-
man, renilen gemi zaman, grlen gemi zaman ve art ekli olmak zere drt kipi
vardr.
1. imdiki Zaman
sim ekiminin imdiki zaman biimi isimlerin zerine zamir kkenli ahs ekleri ge-
tirilerek yaplr.
telebeyem (renciyim) yaralyam (yaralym)
telebesen yaralsan
telebedir yaraldr
telebeyik yaralyg
telebesiniz yaralsnz
telebedirler yarallar
63
renilen gemi zaman ekli -(I)mI eki ile kurulur.
dmenmiem/dmen imiem (dmanmm) yalymam (yalymm)
dmenmisen/dmen imisen yalymsan
dmenmi/dmen imi yalym
dmenmiik/dmen imiik yalymg
dmenmisiniz/dmen imisiniz yalymsnz
dmenmiler/dmen imiler yalymlar
3. Grlen Gemi Zaman
-(I)dI yardmc fiiliyle yaplr.
akird idim (renciydim) xeste idim (hastaydm)
akird idin xeste idin
akird idi xeste idi
akird idik xeste idik
akird idiniz xeste idiniz
akird idiler xeste idiler
4. art
gzelsem/gzel isem (gzelsem) cavansam/cavan isem (gen isem)
gzelsen cavansan/cavan isen
gzelse cavansa/cavan ise
gzelsek cavansag/cavan isek
gzelseniz cavansanz/cavan iseniz
gzelseler cavansalar/cavan iseler
mellim kelimesini imek fiiliyle imdiki zamana, renilen gemi zamana, gr-
len gemi zamana ve art kipine gre ekimleyiniz.
Yapm Ekleri
Azerbaycan Trkesinde kullanlan yapm ekleri Trkiye Trkesindeki yapm eklerinden
pek farkl deildir. Sadece baz ses farkllklar grlmektedir.
1. simden sim Yapan Ekler
sim kk veya gvdelerinden yeni isimler treten eklerdir.
+cg,+cik, +cug/+ck: Eklendii kelimeye kltme, sevgi, acma ve pekitirme ifa-
desi katar: gulacg (kulakk), evcik, oduncug (kk odun), anacg (annecik), yavrucug
(yavrucak), uagcg (yavrucak, kk ocuk)
+cgaz/+cugaz; +ciyez/+cyez: Sevgi ve kltme ilevi bulunan bir ektir: gucugaz
(kuuk, kucaz), uagcgaz (ocukcaz), krpeciyez (ocukcaz, bebecik), bibiciyez
(halacaz).
+cIl/+cUl: Bir eye dknlk, ballk, benzerlik ifadesi veren sfatlar tretir: lm-
cl, icil (iine dkn, alkan), yuxucul (uyumay seven, uykucu), ygmcl (derli top-
lu, toparlayc).
+A: Kltme ilevi bulunan Farsa kkenli bir ektir. Tonlu ekli yoktur: meydana
(kk meydan), deke (minder), baa (kk bahe), lgete (kk szlk), gazan-
a (kk tencere).
+I/+U: Meslek ve ura isimleri bildiren ilek bir ektir. Ekin tonlu ekilleri bulun-
maz: kolxozu (kolhozcu), araba (arabac), meei (ormanc), demiri (demirci), ovu
(avc), dy (dv), ekini (ifi), zm (bac).
+dar: Farsa kkenlidir. Meslek ad yapar veya bir eye dknlk, ballk ifade eder:
hesabdar (muhasebeci), dindar, bayragdar (bayraktar), emekdar (emektar).
1
64
+da: Ortaklk, beraberlik ifade eden isimler tretir: vetenda (vatanda), yolda (ar-
kada), srda, meslekda, emekda (i arkada).
+gil: Akrabalk adlarna gelerek topluluk, birlik ifadesi verir: halamgil (teyzemler), ne-
nemgil (annemler), daymgil (daymlar), Eligil (Aliler).
+(I)mtIl/+(U)mtUl: Renk adlarna gelerek benzerlik, gibilik bildirir: yalmtl (yei-
limsi), amtl (beyazms), grmzmtl (krmzms, krmzmtrak), garamtl (siyahms),
gymtl (mavimsi).
+(I)msov: Renk adlarna gelerek benzerlik, gibilik, yaknlk bildirir: amsov (beya-
zms), bozumsov (bozumsu), gymsov (mavimsi), sarmsov (sarms).
+(I)mtrag/+(U)mtrag: Renk adlarna gelir: sarmtrag (sarmtrak), amtrag (beya-
zms), gymtra (mavimtrak).
+lag/+lek: Daha ok yer isimleri yapar. lek deildir: yaylag (yayla), glag (kla), ot-
lag (otlak), buzlag (buz saklanan yer, buzul), ilek (almay seven, alkan).
+lI/+lU: lek eklerdendir. Bir eye, bir yere bal olma gibi ilevleri bulunur: Das-
tanl, Ordubadl, akll, sedagatli (sadakatli, sadk), rtl, eherli (ehirli), namuslu, toz-
lu, gcl (gl).
+lg, +lik/+lug, +lk: Meslek, yer, topluluk, nesne ad, sfat tretir, soyut adlar yapar:
derslik, gzlk, meyvelik, gardalg (kardelik), safg (safk), esgerlik (askerlik), belik,
hefelik (hafalk), aylg (aylk).
+rag/+rek: Kuvvetlendirme, karlatrma ileviyle kullanlr: yaxrag (daha iyi, daha
gzel; biraz gzel), gderek (ksack; biraz ksa), agrag (biraz ak; daha ak).
+sIz/+sUz: Yokluk bildiren sfatlar tretir: gnahsz, meyvesiz, otsuz, gorxusuz (kor-
kusuz), zsz (yzsz), susuz.
+(I)stan/+(U)stan: Farsa bir ektir. lke ve yer bildiren isimler tretir: Mongolustan
(Moolistan), zbekistan, glstan (glistan), Tataristan.
2. simden Fiil Yapan Ekler
sim kk veya gvdelerinden fiiller treten eklerdir.
+A-: Geili ve geisiz fiiller tretir: sana- (say-), gana- (kana-), boa-, dile-, oyna-
(oyun+a-), yaa-, yala-.
+(A)l-: Olma bildiren filler tretir: oxal- (oal-), genel- (genile-), garal- (karar-),
dzel- (dzel-, onarl-), sagal- (iyile-), gocal- (ihtiyarla-), ucal- (yksel-), dincel- (din-
len-; rahatla-).
+Ar-: Genellikle renk adlarna gelerek olma bildiren fiiller tretir: aar-, gyer- (ger,
yeer-; morar-), bozar-, yaar- (yeer-; slan-), otar- (otlat-), suvar- (sula-).
+I/+U: lek deildir: bayat- (bayatla-), berki- (sertle-, katla-), turu- (eki-), len-
gi- (gecik-, geri kal-).
+lA-: Geili ve geisiz fiilller treten ilek eklerdendir: yala-, ile-, gizle-, bala-, di-
le-, gzle-, temizle-, ovla- (avla-), argla- (zayfa-), serinle-, hazrla-
+lAn- (<+la + n-): dillen-, ruhlan-, agllan- (akllan-), gclen- (glen-), maraglan-
(meraklan-), gezeblen- (hiddetlen-), alovlan- (alevlen-).
+lA- (<+la + -): bedbinle- (karamsar ol-), senayele- (sanayile-), birle-, fikirle-
(dn-), vidala- (vedala-), sakitle- (sakinle-), kmekle- (yardmla-).
3. Fiilden sim Yapan Ekler
Fiil kk veya gvdelerinden isimlen treten eklerdir.
-(a)g, -(e)k: Ara gere isimleriyle birlikte vasf zellii bildiren sfatlar tretir: yatag
(yatak), darag (tarak), elek, dek, bezek (ss), snag (deneme), rkek, gorxag (korkak),
gaag (kaak).
-AgAn: Alkanlk veya bir ii ok yapmay ifade eden sfatlar tretir: gaagan (ok
hzl koan at), klegen (ok glen, gle), gapaan (sran, dileyen), kseyen (ok k-
sen), yataan (yatmay ok seven, ok yatan).
65
-cA: lek deildir: dnce, eylence (elence).
-cag/+cek: Sfat tretir, ilek deildir: utancag (utanga), erincek (tembel).
-gAn: Alkanlk ifade eden isim veya sfatlar tretir: yapgan (yapkan), algan (a-
lkan), ekingen, dyken (dvken), dalagan (kavgac, saldrgan), dangan (konu-
may seven; hosohbet).
-gIn/-gUn, -kIn/-kUn: Sfat treten bir ektir: keskin, tutgun (tutkun), yorgun, ks-
kn, cogun (cokun), ugun (kvlcm), basgn (baskn), gzgn (kzgn), solun (solgun).
-gI/-gU/-ki: Bata ara gere olmak zere somut ve soyut kelimeler tretir: silgi, alg,
asg (ask), bg (hzar, testere), sevgi, duygu, seki, zg (keski), hrg (rg).
-I/-U: Somut ve soyut isimler tretir: l, sanc, gorxu (korku), l, sr, yaz, dou,
eki (tart).
-(y)IcI/-(y)UcU: sim ve sfat tretir: alc, geici, gurucu (kurucu), satc, baglayc,
dinleyici, yandrc (yakc, yakan, ateli), zeherleyici (zehirleyici), goruyucu (koruyucu),
keici (geici).
-g (-ik, -ug, -k): sim ve sfat treten ilek bir ektir: ag (ak), ezik, skk, soyug
(souk), czg (izik), blk, bilik (bilgi), galg (artk, p), grg (krk), yang (yank).
-(I)n/-(U)n: sim treten bir ektir: ekin, gelin, axn (akn, cereyan), biin (hasat, bi-
me ii), san (sam).
-(I)ntI/-(U)ntU: grnt (krnt), axnt (aknt), knt, tapnt (buluntu), sxnt (s-
knt), yagnt (yamur), dynt (arpnt), ovuntu (bir eyin ovularak ufalanm para-
cklar, krnt).
-mA: Aslnda sfat-fiili eki olan bu ek, kimi kalc isim ve sfatlar da tretmitir: govur-
ma (kavurma), bulgama (bulama), szme, soyutma (halama et yemei), balama (boh-
a, torba; balama, saz).
-tI/-tU: sim ve sfat treten bir ektir: bart, rt, hnkrt (hngrt), ccerti (ye-
timi), garalt (karart), ggrt (bart).
4. Fiilden Fiil Yapan Ekler
-AlA-: lek deildir: eele-, govala- (kovala-), gevele-.
-Ar-: Geili fiiller tretir. lek deildir: xar- (kar-), gopar- (kopar-).
-dIr-/-dUr: Ettirgen at ekidir: aldr-, gezdir-, grdr-, imdir-, yedir-, atdr- (ula-
tr-), gldr-, gzdr- (kzdr-, st-), dydr- (dvtr-), pozdur- (sildir-).
-gIz-/-gUz-; -xIz-: Ettirgen at ekidir. lek deildir: duruz- (ayaa kaldr-), gorxuz-
(korkut-), galxz- (kaldr-)
-(I)l-/-(U)l-: Edilgen fiiller tretir: yazl-, ekil-, dzl-, yorul-, vurul-, seil-, asl-, d-
yl- (dvl-), pozul- (bozul), yxl- (ykl-).
-(I)n-/-(U)n: Dnl ve edilgen fiiller tretir: yolun-, silin-, sevin-, daran- (taran-),
bezen-, grn-, geyin- (giyin-), sylen-, ovlan- (avlan-).
-Ir-/-Ur-: Ettirgen fiiller tretir: yatr-, bitir-, uur-, dr-, keir- (geir-), batr-, bi-
ir- (piir-), artr-, itir- (yitir-).
-Iz-/-Uz-: Yaptrma ve oldurma ifade eder. lek deildir: emiz- (emzir-), douz- (do-
urmasna yardmc ol-), damz- (damlat-), axz- (akt-).
-(I)-/-(U)-: te at ekidir: yaz-, gr-, vuru-, at-, t-, payla-, bl-, sy-
le-, gl-, salamla- (selamla-).
-(I)t-/-(U)t-: Ettirgen at ekidir: terpet- (kmldat-, hareket ettir-), gorxut- (korkut-),
skrt- (ksrt-), oturt-, yatrt-, agrt- (art-).
66
Sfat-Fiiller
Say ve ahsa bal fiil ekimine girmeyen, fakat ald eklerle fiilin zamanna bal olarak
tad kavram sfatlatrdndan kendisinde sfat ve fiil niteliklerini birletiren fiil e-
killerini oluturan eklerdir. Azerbaycan Trkesindeki sfat-fiil ekleri, Trkiye Trkesiyle
ayn olup sadece baz fonetik farkllklar mevcuttur.
-An: imdiki zaman sfat-fiilidir: uan gu, gaan uag (koan ocuk), oxuyan blbl
(ten blbl), balayan i, gelen gonag (gelen misafir), oxuyan agird (okuyan renci).
-acag/-ecek: Gelecek zaman sfat-fiilidir: gelecek zaman, oxuyacag bala (okuyacak o-
cuk), ileyecek gol (ileyecek el), oxunacag eser (okunacak eser), geyilecek paltar (giyile-
cek elbise).
-AsI: Gelecek zaman sfat-fiilidir: gelesi adam (gelecek adam), halledilesi i, deyilesi
sz (denilecek sz), gelesi gonag (gelecek misafir), grlesi i (grlecek i), tutulas plan
(uygulanacak plan).
-dg, -dik/-dug, -dk: Gemi zaman sfat-fiilidir: baladm i, oxuduun kitab, gr-
dyn gz, bildiyin eher, grdy i (grd i), oxuduu xeber (okuduu haber).
-mAlI: Gelecek zaman sfat-fiilidir: ekilmeli yer (ekilecek yer), oxunmal kitab (oku-
nacak kitab), glmeli sz (gln sz), minmeli man (binilecek araba), gezmeli lke (ge-
zilecek lke).
-mI/-mU: Gemi zaman sfat-fiilidir: taprlm i (buyurulmu i), ekilmi yer, gu-
rumu meyve (kurumu meyve), szlm gatg (szlm yourt), yazlm eser, kemi
gn (gemi gn).
-Ar: Gelecek zaman sfat-fiilidir: axar su (akar su), gler z (gler yz), gaynar heyat
(canl hayat), grer gz (grr gz), tutar el .
-mAz: -Ar sfat-fiilinin olumsuzudur: grlmez ig, grmez gz, tkenmez xeyal (t-
kenmez hayal), ayrlmaz dostlar, grlmaz odun (krlmaz odun).
Zarf-Fiiller
Zarf-fiiller, cmlede yklemin anlamn eitli ynlerden etkileyen, fiilden baz eklerle ya-
plm, ahs ve zaman belirtmeyen zarf grevindeki yaplardr. Hem zarf hem de fiil zel-
likleri tayan kelimelerdir. Azerbaycan Trkesindeki zarf-fiiller unlardr:
-A: kilemelerde kullanlr ve birleik fiil yapmnda grev alr: oxuya oxuya (okuya
okuya), gle gle, bile bile, ua ua, baxa baxa (baka baka), dona gal- (dona kal-), seve
bil-, oxuya bil- (okuya bil-).
-AndA: Sfat-fiil eki olan -An ekinin zerine bulunma hli ekinin getirilmesiyle olu-
mutur. Zaman ileviyle kullanlr ve Trkiye Trkesindeki -dnda/-diinde; -nca/-
ince zarf-fiillerine karlk gelir: alanda (aldnda, alnca), gelende, verende, xanda
(ktnda, knca), ileyende (altnda, alnca).
-Ar... -mAz: Zaman bakmndan abukluk ifade eden bir zarf-fiil ekidir: oxuyar-
oxumaz (okur okumaz), yatar-yatmaz, eve atar-atmaz (eve varr varmaz), grer-grmez
(grr grmez), alar-almaz (alr almaz).
-(y)arag, -(y)erek: Tarz bildiren bir zarf-fiil ekidir: gelerek, hirslenerek (hrslanarak),
oxuyarag (okuyarak), dileyerek, alarag, glerek, ileyerek (alarak).
-ken: Zaman ileviyle kullanlr: gelerken (gelirken), alarken (alrken), grerken (g-
rrken), baxarken (bakarken).
-dgca, -dikce/-dugca, -dkce: Zaman ileviyle kullanlr: yedikce, oxudugca (oku-
duka), yazdgca (yazdka), grdkce, yaxnladgca (yaknlatkca).
-dgda, -dikde/-dugda, -dkde: Zaman ileviyle kullanlr: oxudugda (okurken), al-
dgda (aldnda), geldigde (geldiinde), grdkde (grdnde).
67
-(y)Ib/-(y)Ub: Ek ok yaygn olup sadece tonlu ekli vardr: alb, grb, oxuyub (oku-
yup), dmeyib (demeyip), gaydb gel- (dnp gel-), gzarb-bozar- (kzarp bozar-),
gezib-dolan-, gzleyib dur- (bekleyip dur-).
-(y)IncA/-(y)UncA: Zaman ileviyle kullanlr: alnca, gelince, yyince (yiyince),
gyince (giyince), yaxnlanca (yaknlanca), oxuyunca (okuyunca).
-cag/cek: Zaman ileviyle kullanlr: itcek (iitince), grcek (grnce), eve yeticek
(eve ulanca).
-mAdAn: Zaman ileviyle kullanlr: gelmeden, grmeden, almadan, bilmeden, yaz-
madan, dnmeden, bilmeden.
Hareket Adlar (sim-Fiiller)
Azerbaycan Trkesinde hareket adlar Trkiye Trkesinde olduu gibi eittir.
1. -(I)/-(U): gedi (gidi), gl, uu, al, x (k), ar, bildiri, ga (ka-
), gr, bax (bak).
2. -mag, -mek: Mastar ekidir: almag (almak), ilemek, deyimek (deimek), al-
mag (almak), oxumag (okumak), sylememek, itmek (iitmek), sevinmek.
3. -mA: ve hareketin adn yapar: yarma, iitme, ekme, szme, blme, donma, vur-
ma, gazma (kazma, kazma ii), artma, bilme.
Kelime Trleri
Zamirler
Zamir, isimlerin yerini tutan isim soylu kelime trdr. Azerbaycan Trkesindeki zamir-
lerin byk blm Trkiye Trkesindeki zamirlerle ayndr.
a. Kii Zamirleri
Azerbaycan Trkesindeki kii zamirleri unlardr:
teklik okluk
men biz
sen siz
o onlar
Kii zamirlerinin hl ekleriyle kullanm Trkiye Trkesinde olduu gibidir. Sadece
ben zamiri men eklindedir.
Yaln hl lgi hli Yn. hli Yk. hli Bul. hli Ayr. hli Vas. hli Et. hli
men menim mene meni mende menden menimle mence
sen senin sene seni sende senden seninle sence
o onun ona onu onda ondan onunla onca
biz bizim bize bizi bizde bizden bizimle bizce
siz sizin size sizi sizde sizden sizinle sizce
onlar onlarn onlara onlar onlarda onlardan onlarla onlarca
b. Dnllk Zamiri
Dnllk zamiri zdr: zm, zn, z, zmz, znz, zleri.
Kerek zn burada olub gre idin. (Kendin burada olup grmeliydin).
in esil mahiyyetini zleri bizden yax bilirler. (in asl mahiyetini kendileri bizden iyi bilirler).
Azerbaycan Trkesindeki dnllk zamirinin isim hl ekleriyle kullanm gsteriniz.
Tablo 3.3
Azerbaycan Trkesinde
Kii Zamirleri
2
68
c. aret Zamirleri
aret zamirleri bu, o, bunlar, onlar, hemin (bu), hemen (o), ble (byle) ve le (yle)dir.
lelerini aramzdan xarmag lazmdr. (ylelerini aramzdan karmak lazmdr).
Blesi h yerde yoxdur. (Bylesi hibir yerde yoktur).
Hemin bu adamdr. (Bu, bu adamdr).
d. Belirsizlik Zamirleri
Varlk ve nesneleri belirsiz ekilde karlayan zamirlerdir. Azerbaycan Trkesinde-
ki belirsizlik zamirleri unlardr: biri, kimi, kimse, ne ise, ham (hepsi), bezi (baz), bezisi
(bazs), here (herkes), herkes, her ey, h biri (hibiri), h bir (hibir), h kim (hi kim-
se), h kes (hi kimse), h ne (hibir ey), her hans (herhangi).
Gllerin hams gzeldir amma senin geder deyil. (Gllerin hepsi gzeldir ama senin
kadar deil).
H kim unudulmur, he nF yaddan xmr. (Hi kimse unutulmuyor, hibir ey akl-
dan kmyor).
H kes ebedi deyil. (Hi kimse ebedi deildir).
e. Soru Zamirleri
Ne (ka), kim, ne, hara (nere), hans (hangi), nce (ne kadar).
Kim bu gn nvbetidir? (Kim bugn nbetidir?).
Sen ne oxuyursan? (Sen ne okuyorsun?).
Hara gdirdi? Bunu bile bilmirdi. (Nereye gidiyordu? Bunu bile bilmiyordu).
Sfatlar
Nesneleri eitli ynlerden belirtirler. Niteleme ve belirtme olarak ikiye ayrlrlar.
a. Niteleme Sfatlar
Nesnelerin niteliklerini bildirirler. Azerbaycan Trkesindeki baz niteleme sfatlar
unlardr: yax adam (iyi adam), pis yer, bo yol, khne divar (eski duvar), uzun yol, gsa
aa (ksa aa), dar geid, gara g (kara k), meyvesiz ba, yal emen (yeil imen),
sar paltar (sar elbise), keskin sz, gy deniz (mavi deniz), byk garda (byk karde),
a kaz (beyaz kat) vs.
b. Belirtme Sfatlar
Belirtme sfatlar drt gruba ayrlr.
1. aret Sfatlar
Azerbaycan Trkesinde iaret sfatlar bu, o, hemin (bu) ve hemen (o)dir: bu adam,
hemin sz (bu sz), hemen gadn (o kadn), o gn.
Biz mid dirik ki, hemin gn Bakda hava eraiti elverili olacaq. (Biz mit ediyoruz ki,
bu gn Bakde hava artlar elverili olacak).
2. Say Sfatlar
a. Asl Say Sfatlar
Asl say sfatlar Trkiye Trkesi ile ayndr. Yalnzca baz ses farkllklar mevcuttur:
Bir, iki, , drd, b, alt, yddi, sekkiz, dogguz, on, iyirmi, otuz, grx, elli, altm, ytmi,
seksen, doxsan, yz, min, milyon, milyard. be ba kz, drd gag derman (drt kak
ila), sekkiz nefer (sekiz kii), alt telebe (alt renci).
On be kitab bize atmaz. (On be kitap bize yetmez).
yirmi telebenin vezifesi vardr. (Yirmi rencinin grevi vardr).
b. Sra Say Sfatlar
Asl saynn zerine +(I)ncI/+UncU eki getirilerek yaplr: binci adam, grxnc gn,
nc sinif, ellinci iller (ellinci yllar), dogguzuncu gn, yznc il (yznc yl), altn-
c sinif (altnc snf).
Onun tehsili dogguzunu sinfe beraberdir. (Onun tahsili dokuzuncu snfa kadardr).
69
c. Kesir Say Sfatlar
Nesnelerin paralarn belirtirler. Trkiye Trkesindeki gibidir: ikide bir hisse, bir
tam onda b, yzde ytmi Azerbaycanl, dogguzda (dokuzda ), yddide bir (yedi-
de bir).
Men grdklerimin drdde birin yazmayram. (Ben grdklerimin drtte birini yaz-
myorum).
d. letirme Say Sfatlar
Dier Ouz grubu lehelerinde letirmenin zel eki olan -Ar ekli Azerbaycan Trk-
esinde pek grlmez. Sadece bir szde birer kelimesinde grlr: birer birer. -Ar ekiy-
le meydana gelen letirme saysna az da olsa rastlanr: er, ikier-ikier.
3. Belirsizlik Sfatlar
Balca belirsizlik sfatlar unlardr: ox (ok), az, xeyli (hayli), bir ox (birok, hayli),
bir ne (biraz, birka), bir geder (biraz, bir miktar), bezi (baz), onlarca, bir sra, az, bir,
ham (hepsi, btn), baga (baka, dier), her bir.
Onlar dolana-dolana xeyli yol gelmidiler. (Onlar, dolana dolana hayli yol gelmilerdi).
Bu bir ne gn ble davam etdi. (Bu, birka gn byle devam etti).
4. Soru Sfatlar
Nesneleri soru yoluyla belirtirler. Azerbaycan Trkesinde balca soru zamirleri un-
lardr: ne (ka, ne kadar), hans (hangi).
Hans sinifer gdir? (Hangi snfar gidiyor?).
Biz ne defe grmk? (Biz ka kez grmz?)
Zarfar
a. Zaman Zarfar
Hareketin olduu zaman bildirir. Balca zaman zarfar unlardr: gc (ge), tz (tez),
tzden (erkenden, erken, nce), dnen (dn), bu gn, daim, indi (imdi), seher (seher, sa-
bah), gnorta (leyin), bir vaxt (bir vakit), sonra, axrda (sonunda), axam (akam), hele
(hl), bildir (bldr, geen yl), bayag (demin), bayagdan (deminden, nceden), hemie
(her zaman, daima), ten il (geen yl), axamag (akam zeri), evvel, gabagcadan (n-
ceden, evvelce), gabaglar (nceleri).
Onlar indi xobext yaayrdlar. (Onlar imdi mutlu yayorlard).
Bayag nahag yere tebietden narazlg dirdin. (Demin bo yere felekten ikyet ediyordun).
Dnen bu hadise onu berk esebiledirmidi. (Dn bu hadise onu pek asabiletirmiti).
le i tut ki, camaat hemie yax desin. (yle i yapki, cemaat her zaman iyi desin).
Bildir imanm bir buseye aldn kedin, al bu il canm, bildirki ziyann xsn. (Geen
yl imanm bir buseye alp getin, al bu yl canm, geen ylki ziyann ksn).
b. Yer-Yn Zarfar
Hareketin yerini ve ynn bildirir: bura, yuxar (yukar), aa/aaa, yaxn (yakn),
sa, sol, beri, ieri, ireli (ileri), geri, saa-sola, ora-bura (oras buras).
Ebil reklendi, ireli yridi. (Ebil, cesaretlendi, ileri yrd).
Enverin eline h bir y kemediyinden pman-pman ora-bura baxrd. (Enverin
eline hibir ey gemediinden piman vaziyette ora bura baknyordu).
Tifisde seni axtarann hams bura gelir. (Tifiste seni arayanlarn hepsi buraya gelir).
c. Nitelik (Durum) Zarfar
Bu zarfar i ve hareketin yerine getirilme tarzn bildirir: tz tz, yava yava, aheste,
sakitce (sakince), derhal, tz (tez), yava, serbest, berk (pek, ok), yyin (abuk, hzl), asta
(sakin, yava), sevincek (sevine sevine), dostyana (dostane), epeki (eri), birden, yava-
dan, astadan (yavaa, usuldan), telesik (aceleyle), sakit (sakin; yavaa, usulca), ahestece
(yavaa, usulca), celd (abuk), iyin-iyine (yan yana; hep beraber), ogrun-ogrun (gizli
gizli), serrast (dzgn, doru; dakik), zbez (yz yze), dz (doru, gerek).
70
O, celd galxp yerinde oturdu. (O, abuk kalkp yerinde oturdu).
irzad adeti zre sakit grnrd. (irzad adeti zere sakin grnrd).
Ebil Kradn sznden berk gezeblendi. (Ebil, Kradn szne ok felendi).
Man asta gedirdi. (Araba yava gidiyordu).
d. Miktar Zarfar
Hareketin miktarn ve derecesini bildirir: bir nefesde, daha ox (daha ok), iri iri, az
ox, bir az, ox ox, o geder, xeyli (hayli, gayet), bir xeyli (bir hayli), bir geder (biraz), bir
tike (bir para, bir miktar, biraz), son derece, doyunca (doyana kadar), lnce (lene dek),
bir iki defe, azdan oxdan (az ok), hedden artg (haddinden fazla, son derece), az-maz
(biraz, azck).
Elindeki rekden bir tike kesdi, uaa uzatd. (Elindeki ekmekten biraz kopard, o-
cua uzatt).
ah galarn atd, bir geder dnd. (ah kalarn att, biraz dnd).
e. Soru Zarfar
Fiilin anlamn soru ynnden etkileyen zarfardr: haan (ne zaman), ne n, neden
tr (niin, neden dolay), neye gre (niin), niye, nce (nasl), ne zaman, ne vaxt (ne va-
kit), ne sayag (nasl, ne ekilde), ne teher (nasl), ne cr (ne tr, ne gibi), ne geder (ne ka-
dar), niye.
Neye gre menden incidin? (Niin benden incidin?).
Ne teher dandn? (Nasl konutun?).
Ne sayag sylesem? (Nasl sylesem?).
Edatlar
Tek balarna anlamlar zayf olan, hibir nesne ve hareketi karlamayan anlaml kelime-
lerle birlikte kullanlarak onlar destekleyen, gramer vazifesi gren kelimelerdir. nlemler,
balalar ve son ekim edatlar olmak zere eit edat bulunmaktadr.
1. nlemler
His ve heyecanlar ifade etmek iin kullanlan kelimelerdir. Azerbaycan Trkesinde-
ki balca nlemler unlardr:
a. Duygu nlemleri
Duygu ve heyecanlar ifade iin iten koparak gelen nlemlerdir: vay, by (arma
ve sevin nlemi), oho (sevin nlemi), oy, ox (oh), ha (ha, be), tfu (th), aaa (arma
nlemi),uf, meheba (helal olsun), paho (kzgnlk ve beenme nlemi), aferin, beh-beh
(beenme nlemi), oxgay (beenme nlemi), xox (kmseme ve korkutma nlemi), bes
(yeter, kaf), ka (keke) ka ki (keke), goy (brak), pah pah pah/peh peh peh/beh beh beh
(alay, kmseme; sevin nlemi)
Ka btn yoldalar Eziz kimi tevazkar olaydlar. (Keke btn arkadalar Aziz gibi
mtevazi olsalard).
Ay yax oldu ha, yolda Nesirov. (Ay ne gzel oldu be, Yolda Nesirov).
Goy onlar z gzlarna yd versinler. (Brak, onlar kendi kzlarna t versinler).
Pah-pah-pah... ble de desgah olar m? (Peh, byle de tezgh m olur?).
By, ne geenk ceyrandr, bunu haradan almsan. (Oy, ne gzel ceylandr, bunu nereden aldn).
Paho. Lap jax oldu, ikimiz de bir yerde gederik. (Oh, ok gzel oldu, ikimiz de ayn
yere gidiyoruz).
b. Seslenme nlemleri
Hitap iin kullanlan nlemlerdir: ey, hey, lan, ei (ey, a kii), ay (ey, hey), buyrun (hay-
di), ay aman (imdat), ay haray (imdat)
Ay haray, ay aman. Kmek edin. Dadma atn. (mdat, imdat! Yardm edin. Yetiin).
71
c. Sorma nlemleri
Sorma ifade eden, soru iin kullanlan nlemlerdir: han (hani), gresen (acaba), yox-
sa (yoksa, acaba), olmaya (acaba), ax (acaba).
Ax bizim ne gnahmz var? (Acaba, bizim ne gnahmz var?).
Yoxs a menden raz galmamsan? (Yoksa, benden raz kalmadn m?)
Bunu haradan bilip?.. Olmaya shbetimizi eidib. (Bunu nereden bilmi?.. Acaba, ko-
numamz m duymu).
Bu ne idir, ehere dolan gonaglar kimdir, haradandr gresen. (Bu ne itir, ehire dolu-
an misafirler kimdir, neredendir acaba?).
d. Gsterme nlemleri
Birini, bir eyi gstermek iin kullanlan, iaret srasnda bavurulan nlemlerdir: ax
(ite), aha, bax (ite).
O saat yadma dd ki, ax bizim Mixaylo ressamdr. (O saat aklma geldi ki, ite bi-
zim Mihaylo ressamdr.
e. Cevap nlemleri
Tasdik veya onay ifade eden nlemlerdir: yox (yok, hayr), xeyr (hayr), beli (evet),
yax (peki, tamam), ba stde (hay hay, peki), he (evet)
Sen ehere gedeceksenmi? - Beli. (Sen ehre gidecek misin? - Evet).
Sizin bu iden xeberiniz varm? - He, vardr. (Sizin bu iten haberiniz var m? - Evet,
vardr).
Xeyr, fikrim ilemekdir. (Hayr, dncem almaktr).
2. Balalar
Kelimeleri, kelime gruplarn, cmleleri ekil ve anlam bakmndan birbirine bala-
yan, bunlar arasnda ilgi kuran kelimelerdir. Azerbaycan Trkesindeki balca bala-
lar unlardr.
a. Sralama Balalar
Art arda gelen unsurlar, kelimeleri, kelime gruplarn, cmleleri birbirine balayan
balalardr: ve, ile.
Bu suallar tekrar-tekrar dour ve Rxsareni rahat buraxmrd. (Bu sorular tekrar tekrar
douyor ve Rhsareyi rahat brakmyordu).
Xalgverdi ile gona taplmaldr. (Halgverdi ile misafiri bulunmaldr).
b. Denkletirme Balalar
Birbirine denk olan, birbirinin yerini tutabilecek olan iki unsuru birbiren balayan,
birbiriyle karlatran balalardr: ya, yaxud (yahut), ya da, ya da ki, ve ya, yainki (ya-
hut, veya).
Ayda iki t ekme alanda, yainki gnde 3-4 manat faytona vrende zn itirir. (Ayda
iki if izme aldnda yahut gnde 3-4 manat faytona verdiinde kendisini kaybeder).
Surxay ve ya Memmed bize gelmelidir. (Surhay veya Mehmet bize gelmelidir).
c. Karlatrma Balalar
Karlatrlan iki veya daha ok unsuru, dil birliini birbirine balayan balalardr:
da ... da, de ... de, ne ... ne, ne ... ne de, ne ... ne de ki, hem...hem, ister...ister, gah ... gah (kh
... kh), gah ... gah da (kh ... kh da), ya ... ya, ya ... yaxud (ya ... yahut).
Ya otan havas arlap, yaxud balkonda mene soyug oldu. (Ya odann havas arla-
m yahut balkonda bana souk geldi).
Bayram gah yavaa danr, gah da sesini ucaldrd. (Bayram kh yavaa konuur kh
sesini ykseltirdi).
Men btn ilerimde ya azadam, ya esir. (Ben btn ilerimde ya zgrm ya esir).
72
d. Cmle Ba Balalar
Cmle ba balalar, cmeleri anlam bakmndan birbirine balarlar: belke (belki),
keke, meger, yalnz, ancag (ancak), demeli (demek, demek ki), herend (her ne kadar),
halbuki, nki, hergah (eer, ayet), heminin (hem, hem de; ayrca; yine), neinki (sade-
ce), hable (byle, bunun gibi), ve hable (bununla birlikte, yan sra), ona gre ki (ondan
dolay), amma (ama), lakin, yeni (yani), eksiz (muhakkak), hegigeten (hakikaten), do-
rusu, elbette, mtleg (mutlaka), tebii (tabii ki), deyesen (galiba), sanki, gman ki (muhte-
melen), tutag ki (diyelim ki), hetta (hatta), le bu sebebe gre de (bundan dolay).
Menim gomum Memmed, heminin yaxn yoldam akir bu il institutnu bitirmiler.
(Benim komum Mehmet ve yine yakn arkadam akir bu yl enstity bitirmiler).
Biz eherin btn kelerini, balarn ve hable deniz kenarn gezdik. (Biz ehrin b-
tn sokaklarn, balarn ve bunun yan sra deniz kenarn gezdik).
Peri nene atasnn xatirini sndrmayacagd. le bu sebebe gre de reyi rahat dynr-
d. (Peri anne babasnn hatrn krmayacakt. Bundan dolay da kalbi rahat arpyordu).
Demeli, sen Hac Kamyabn garda olusan. (Demek, sen Hac Kamyabn kardeinin olusun).
Glen, herend sen meni tdn, ancag yadndan xartma ki, menim tecrbem yoxdur.
(Glen, her ne kadar sen beni getin, ancak aklndan kartma ki benim tecrbem yoktur).
e. Sona Gelen Balalar
Bunlar kelimelerin sonuna gelerek pekitirme ileviyle kullanlrlar: de, da (da, dahi),
ble (bile), ki.
Sen ki benim nianlmsan. (Sen ki benim nianlmsn).
Bunu oxdan d, biz de bilek de. (Bunu oktan de, biz de bilelim de).
Anam ve atam harada itirdiyimi ble yax bilmirdim. (Annemi ve babam nerede yi-
tirdiimi bile iyi bilmiyordum).
3. Son ekim Edatlar
sim ve isim soylu kelimelerden sonra gelerek sonuna geldii kelimeyle cmledeki di-
er kelimeler arasnda anlam ilikisi kuran, gramer grevli mstakil kelimelerdir. Azer-
baycan Trkesinde grlen balca son ekim edatlar unlardr:
a. Yaln ve ilgi hlinden sonra kullanlanlar: kimi (gibi), n (iin), tek (gibi), teki
(gibi), tekin (gibi), geder (kadar), boyu, boyunca, zre, ire, ile.
O, tunc hykel kimi sakit ve sessizdi. (O, bir tun heykel gibi sakin ve sessizdi).
Men tek derde dalan yoxdu. (Benim gibi derde dalan yoktu).
Xeste oldugum n size gele bilmedim. (Hasta olduum iin size gelemedim).
b. Ynelme hlinden sonra kullanlanlar: dein (kadar), doru, dyir, aid (ait), dek,
sar (doru), teref (taraf, doru), gar (kar), remen (ramen), gre (gre; iin, dolay),
nisbeten, geder (kadar), aid, -cen/-can (-e kadar).
Meedibey slam daynn yaad daxmaya sar gtdi. (Meedibey slam Daynn yaa-
d kulbeye doru gitti).
Mandan yxldma gre, ayam burxulmudu. (Arabadan dtm iin ayam
burkulmutu).
Sehengini mene vr, kendecen gucamda aparm. (Kpn bana ver, kye kadar kuca-
mda gtreyim).
Seni sabaha geder gzledim. (Seni sabaha kadar bekledim).
c. Ayrlma hlinden sonra kullanlanlar: geyri (gayr), baga (baka), evvel, sora
(sonra), gabag (nce), evvel, dolay, ibaret, tr, beri, savay (baka, ayr, hari.
Xanperi gndr ki, manga zvlerinin hamsndan gabag ie gelirdi. (Hanperi gn-
dr birlik yelirinin hepsinden nce ie geliyordu).
Bunlardan savay h ne tapa bilmedim. (Bunlardan baka hibir ey bulamadm).
Sevdiyim, senden geyri kimim var. (Sevdiim, senden baka kimim var).
73
zet

Azerbaycan adn aklamak
Birok kii Azerbaycan adnn Farsa ate anlam-
na gelen zer sznden ktna inanr. Bu dn-
ceye gre Azerbaycan ate lkesi demektir.Kgrl
Mahmd, Dvn Lgtit-Trk adl eserinde Azer-
baycan szn zerbd yani odun (atein) bd et-
tii yer eklinde aklamtr. Sovyet hkimiyeti za-
mannda Azerbaycan sznn etimolojik bakmdan
incelenmesi konusunda birok fikir ileri srlmtr.
Bunun yannda baka grler belirtenler de olmutur.
Azerbaycan Trklerinin tarihini anlatmak
Azerbaycan, M VIII. yzylda kurulan Manna m-
paratorluundan gnmze kadar pek ok kavmin
denetiminde bulunmu, birok medeniyete beiklik
etmi ve byk mcadelelere sahne olmu bir lke-
dir. Seluklulara kadar bu blgede srasyla Urartular,
Medler, Persler, Atropatene Krall, Romallar, Er-
meniler, Parthlar, Ssniler, Bizans, Emeviler, Abba-
siler, irvanahlar, Sacoullar, Revvdler, Sellrler,
edddler ve Ahmedliler egemen olmulardr. XI.
yzylda Seluklular, Azerbaycan Seluklu toprakla-
rna katmlardr. Byk Seluklulardan sonra Azer-
baycan Irak Seluklularnn (1118-1194) ve ldeniz-
liler Hanedannn (1137-1225) idaresine girer. Azer-
baycan XII.-XIV. yzyllar arasnda srasyla Mool-
larn, Harezmahlarn ve Timurlularn hkimiyetine
girer. Azerbaycan, 1828 Trkmenay Anlamasyla
Aras nehri snr olmak zere, Kuzey ve Gney Azer-
baycan olarak ikiye ayrlmtr. 1922 ylnn Mart
aynda Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan cumhu-
riyetleri Mver-y Kafas SSC Federasyonunda bir-
letirilir. 6 Temmuz 1923te ise Azerbaycan SSCBye,
Azerbaycan SSC adyla dhil edilir.
Azerbaycan Trkesini tanmlamak
XIII. yzyl balarnda balayan Mool basks neti-
cesinde buradaki Trkler Anadoluya gelmilerdir.
Anadoluya gelen Trkler arasnda edeb dili bilenler
vard, ama daha nce buralara yerlemi olan Ouz
Trkleri, edeb dilden uzak idiler. Dolaysyla eser ve-
ren kiiler yeni bir edeb dil yaratrken Ouz Trke-
si ile edeb dili kaynatrdlar. Ayrca Ouzlarn zen-
gin bir szl edebiyata sahip olmas ve bu edebiya-
tn yazya geirilmesi ihtiyac, Anadolu Seluklularn-
dan sonra kurulan Beyliklerin Trkeyi tevik etme-
leri, Azerbaycan ve Anadoluda Ouzcaya dayal yeni
bir yaz dilinin olumasn salamtr. Azerbaycan
Trkesi, Bat Trkesinin dou sahas iinde yer alan
azlar topluluu ve bu saha iinde gelien yaz dili-
nin addr. Ouzcaya dayal olarak XIII. asrdan g-
nmze kadar kullanlan Bat Trkesi zamanla Os-
manl Trkesi ve Azerbaycan Trkesi olarak iki da-
ireye ayrlr. Dolaysyla Azerbaycan Trkesi Dou
Ouzcas, Osmanl Trkesi de Bat Ouzcasdr.
Azerbaycan Trkesinin yaz dili olarak merkezi Ku-
zey Azerbaycandr. Bugnk Azerbaycan yaz dili n-
celikle Bak, Karaba ve Tebriz azlar geni ile Bat
Trkesinin oluumuna dayanmaktadr.
Azerbaycan edebiyatn anlatmak
Azerbaycan Edebiyat, Kafasya, Azerbaycan (Kuzey ve
Gney), ran, Irak ve Dou Anadolu (Trkiye) yrele-
rinde yaayan Trklerin Dou Ouzca olarak tanmla-
nan Trk lehesiyle oluturduklar bir edebiyattr. Azer-
baycan Edebiyat, Trkmen ve aatay (Mterek Orta
Asya Trk Edebiyat) edebiyatlar ile Trkiye Trkleri-
nin edebiyatlar arasnda yer alr ve bu Trk edebiyatla-
rn birbirine balayan bir kpr vazifesi grr.
Kuruluundan itibaren klasik edebiyatna Arap ve
Fars edebiyatnn yn verdii Azerbaycan edebiyat ve
kltr XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren eitli
ehirlerde kurulan kltr ve sanat ocaklar ile yine bu
ehirlerde neredilen gazeteler vastasyla yzn bat
medeniyetine dndrr. 1908 Merutiyetinden son-
ra Trkiyede glenen Trklk akm Azerbaycan
edebiyatlar zerinde de etkili olur. 1920li yllardan
itibaren sosyalist devir edebiyat balamtr. Bu d-
nemin air ve yazarlar bir ortak Sovyet ekseninde ko-
mnizmi ven eserler vermilerdir. ekilde bat, muh-
tevada dou gelenei ve Azerbaycan masal tefekkr-
nn cazibeli zemininde gelien hikye ve roman tr
de Azerbaycan edebiyatnda nemli bir yere sahiptir.
Azerbaycan Cumhuriyetinin yerini belirlemek
Azerbaycan, Kafasyann en kurak kesimi olan Orta
ve Aa Kura havzas ile Byk Kafas Dalarnn
gneydousu ve Kk Kafas Dalarnn kuzey-
dousunda yer alr. lke topraklar kuzeyden Rusya
Federasyonuna bal Dastan zerk Cumhuriyeti,
kuzeybatdan Grcistan, batdan Ermenistan, gney-
batdan Trkiye (18 km) ve gneyden ran ile evri-
lidir. Kuzey Azerbaycann toplam yzlm
86.000
1
4
5
2
3
74
km
2
dir. Gney Azerbaycann yzlm ise 114.240
km
2
dir. Her ikisinin toplam yzlm 200.480
km
2
dir. 2002 yl saymna gre Kuzey Azerbaycann
nfusu 8.202.500dr. randa ise 20 milyonu akn
Azerbaycan Trknn yaad tahmin edilmektedir.
Daha nce SSCBye bal olan Azerbaycan 30 Austos
1991de bamsz bir cumhuriyet olarak kurulmutur.
Azerbaycan nfusunun % 83n Azerbaycan Trkle-
ri oluturur. Azerbaycanda % 65 orannda sulu tarm
yaplmaktadr. Bak civarndaki petrol retimi BDT
lkelerinin petrol retiminin % 10unu oluturur.
Azerbaycan Trkesi gramerini snfandrabileceksiniz
I. Ses Bilgisi
nller: Azerbaycan Trkesinde 9 nl bulunmak-
tadr.
Byk nl Uyumu: Olduka salamdr.
Kk nl Uyumu: Olduka salamdr.
nszler: Azerbaycan Trkesinde 23 nsz vardr.
nsz Uyumu: Trkiye Trkesinde olduu gibi sa-
lam deildir.
II. ekil Bilgisi
sim ekim Ekleri:
okluk Eki: -lAr
yelik Ekleri: 1. teklik +(I)m, 1. okluk +(I)mIz; 2.
teklik +(I)n, 2. okluk +(I)nIz; 3. teklik +sI,+I, 3. ok-
luk +lArI,+sI,+I
Hl Ekleri:
a. Yaln hl: Eksizdir.
b. lgi hli: nszlerden sonra +In, +Un nllerden
sonra +nIn, +nUn
c. Ykleme hli: +I ve +nI
d. Ynelme hli: nszlerden sonra +A; nllerden
sonra da +yA
e. Bulunma hli: +dA
f. Ayrlma hli: +dAn
g. Vasta hli: +(y)lA
h. Eitlik hli: +cA
Aitlik eki: +ki
Soru eki: +mI, +mU
Fiil ekim Ekleri:
ahs Ekleri:
a. Zamir Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -Am, 1. okluk
-x, -ik, -ux, -k; 2. teklik -sAn, 2. okluk -sInIz, sIz; 3.
teklik -, 3. okluk -lAr

b. yelik Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -m, 1. okluk
-x, -k; 2. teklik -n, 2. okluk -nIz, -uz, -z, z; 3. teklik
-, 3. okluk -lAr
c. Emir ahs Ekleri: 1. teklik -Im, 1. okluk -Ag; 2.
teklik -, 2. okluk -In; 3. teklik -sIn, 3. okluk -sInlAr
Zaman ve ekil Ekleri:
a. Bildirme Kipleri
renilen Gemi Zaman: -mI/-mU ve -Ib/-Ub
Grlen (Bilinen) Gemi Zaman: -dI
imdiki Zaman: -r, -Ir nlden sonra araya -y- ns-
z gelir; magda/-mekde
Geni Zaman: -Ar
Gelecek Zaman: -acag/-ecek, 1. ahslarda ince nl-
lerden sonra ek geldiinde ekin sonundaki g; yye; ka-
ln sradan nllerden sonra ise g sesi ye dnr.
art Kipi: -sA
Gereklilik Kipi: 1. -mAlI; 2. -AsI 3. -A
Emir Kipi: Emir kipinde her ahsn ayr bir eki vardr.
stek Kipi: -A, nlyle biten fiillerden sonra araya -y- girer.
Fiillerin Birleik ekimi
Azerbaycan Trkesinde birleik ekim; rivayet,
hikye ve art olmak zere eittir. imek fiili vasta-
syla eklemi ve eklememi olarak yaplr.
mek Fiiliyle Yaplan sim ekimi
Azerbaycan Trkesinde Trkiye Trkesinde olduu
gibi isim ekiminin; imdiki zaman, renilen gemi
zaman, grlen gemi zaman ve art ekli olmak ze-
re drt kipi vardr.
Yapm Ekleri:
simden sim Yapan Ekler: +cg,+cik/+cug/+ck;+c
gaz/+cugaz; +ciyez/+cyez;+cIl/+cUl;+A+;I/+U
;+dar;+da;+gil;+(I)mtIl/+(U)mtUl; +(I)msov; +(I)
mtrag/+(U)mtrag; +lag/+lek; +lI/+lU; +lg, +lik/+lug,
+lk; +rag/+rek; +sIz/+sUz; +(I)stan/+(U)stan
simden Fiil Yapan Ekler: +A-; +(A)l-;+Ar- ;+I/+U;
+lA-; +lAn- (<+la + n-) ; +lA- (<+la + -)
Fiilden sim Yapan Ekler: -(a)g, -(e)k; -AgAn; -cA;
-cag/+cek; -gAn;
-gIn/-gUn, -kIn/-kUn; -gI/-gU/-ki; -I/-U; -(y)IcI/-(y)
UcU; -g (-ik, -ug, -k); -(I)n/-(U)n; -(I)ntI/-(U)ntU;
-mA; -tI/-tU
Fiilden Fiil Yapan Ekler: -AlA-; -Ar-; -dIr-/-dUr; -gIz-
/-gUz-; -xIz-; -(I)l-/-(U)l-; -(I)n-/-(U)n; -Ir-/-Ur;-Iz-/-
Uz-; -(I)-/-(U)-; -(I)t-/-(U)t-
Sfat-Fiiller: -An; -acag/-ecek; -AsI; -dg, -dik/-dug,
-dk; -mAlI; -mI/-mU; -Ar; -mAz
6
75
Zarf-Fiiller: -A; -AndA; -Ar... -mAz; -(y)arag, -(y)
erek; -ken; -dgca, -dikce/-dugca, -dkce; -dgda,
-dikde/-dugda, -dkde; -(y)Ib/-(y)Ub; -(y)IncA/-(y)
UncA; -cag/cek; -mAdAn
Hareket Adlar (sim-Fiiller): 1. -(I)/-(U) 2. -mag,
-mek 3. -mA
III. KelimeTrleri
Zamirler
a. Kii Zamirleri: men,sen,o;biz,siz,onlar
b. Dnllk Zamiri: z
c. aret Zamirleri: bu, o, bunlar, onlar, hemin (bu), he-
men (o), ble (byle) ve le (yle)
d. Belirsizlik Zamirleri: biri, kimi, kimse, ne ise, ham
(hepsi), bezi (baz), bezisi (bazs), here (herkes), her-
kes, her ey, h biri (hibiri), h bir (hibir), h kim
(hi kimse), h kes (hi kimse), h ne (hibir ey), her
hans (herhangi).
e. Soru Zamirleri: ne (ka), kim, ne, hara (nere),
hans (hangi), nce (ne kadar)
Sfatlar
Azericede kullanlan niteleme ve belirtme sfatlar
Zarfar
Azericede kullanlan Zaman Zarfar, Yer-Yn Zarf-
lar, Nitelik (Durum) Zarfar, Miktar Zarfar, Soru
Zarfar
Edatlar
Azericede kullanlan nlemler, balalar ve son e-
kim edatlar
76
Kendimizi Snayalm
1. Azerbaycan Trkesi ile ilgili aadaki ifadelerden han-
gisi dorudur?
a. Azerbaycan Trkesi, Kuzey Trkesinin bat sahas
iinde yer alr.
b. Azerbaycan Trkesi, Bat Trkesinin dou sahas
iinde yer alan ve bu saha iinde gelien yaz dilinin
addr.
c. Azerbaycan Trkesi, aatay Trkesinin devam
olan lehelerden biridir.
d. Azerbaycan Trkesi Bat Ouzcas olarak kabul edil-
mektedir.
e. Azerbaycan Trkesinin zellikleri X-XI. yzyllarda
domaya balar.
2. Aadakilerden hangisi Azerbaycan yazar ve airlerin-
den biri deildir?
a. Ahmed Cevad
b. Hseyin Cavid
c. Samed Vurgun
d. Abdlhamit Sleyman olpan
e. Bahtiyar Vahapzade
3. Kapal e () sesiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi
dorudur?
a. Kapal e ( ) sesi, e ile i aras bir ses deerine sahiptir.
b. Kapal e ( ) sesi, e ile a aras bir ses deerine sahiptir.
c. Kapal e () sesi kelimelerin tm hecelerinde bulunabilir.
d. Kapal e ( ) sesi, dar-yuvarlak bir nldr.
e. Kapal e ( ) sesi, dz-yuvarlak bir nldr.
4. Azerbaycan ve Trkiye Trkesindeki nszlerle ilgili
aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Kelime bandaki btn kaln k sesleri, Azerbaycan
Trkesinde g olur.
b. Trkiye Trkesinde d ve t ile balayabilen ekler,
Azerbaycan Trkesinde sadece d ile balar.
c. Trkiye Trkesinde baz kelimelerin bandaki y sesi
Azerbaycan Trkesinde bulunmaz.
d. Azerbaycan Trkesinde baz nlyle balayan keli-
melerin banda bir h sesi tremitir.
e. Azerbaycan Trkesinde kelime sonunda b, c, d, g
sesleri bulunmaz.
5. Aadaki kelimelerden hangisi nsz uyumuna uymaktadr?
a. rekden
b. grmd
c. meslekda
d. albdr
e. tesdig
6. Aadaki kelimelerden hangisi tremi kelime deildir?
a. yuxucul
b. glag
c. yavadan
d. bozard
e. erincek
7. Aadaki cmlelerin hangisinde hl eki yoktur?
a. Eli lampan yandrd.
b. O, hc bu vaxta galmazd.
c. Men universitetde oxuyuram.
d. Gzleri hyretden bym.
e. Molla ox ad oldu.
8. Aadaki cmlelerin hangisinde renilen gemi za-
man kipi bulunmaktadr?
a. Garda grd v sprlb, xrek biirilibdir.
b. Dil bilen, sz anlayan bir nazl yar ister knl.
c. -Bala, xanm! - dyib gapdan xd.
d. Biz veteni azad grmek n he bir fedakarlgdan
ekinmedik.
e. Onlarn yzn sene taprb gdeceyem.
9. Aadaki cmlelerin hangisinde zarf-fiil eki yoktur?
a. Dil aanda ilk defe ana sylerik biz.
b. ah bu sze xyli glp tirazn bildirdi.
c. Gz onun mektebe getdiyini biler.
d. Onlar yaxnladgca tteyin sesi daha aydn idilirdi.
e. Xalam otan penceresinde durarag meni arrd.
10. Xeste oldugum ... size gele bilmedim. cmlesinde bo
braklan yere aadaki son ekim edatlarndan hangisi
getirilmelidir?
a. kimi
b. n
c. geder
d. baga
e. gre
77
1. b Yantnz yanl ise Azerbaycan Trkesi konusunu
2. d Yantnz doru deilse, Azerbaycan Edebiyat ko-
3. a Yantnz yanl ise nller konusunu yeniden
gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Azerbaycan Trkesinde nszler-
le lgili zellikler konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise nsz Uyumu konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise Yapm Ekleri konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
7. e Yantnz yanl ise Hl Ekleri konusunu yeniden
gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Bildirme Kipleri konusunu ye-
9. c Yantnz yanl ise Zarf-Fiiller konusunu yeniden
gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Son ekim Edatlar konusunu

Sra Sizde 1
mellim kelimesinin imek fiiliyle imdiki zamana
gre ekimi yledir:
mellimem (retmenim)
mellimsen
mellimdir
mellimik
mellimsiniz
mellimdirler
mellim kelimesinin imek fiiliyle renilen gemi
zamana gre ekimi yledir:
mellim imiem (retmenmiim)
mellim imisen
mellim imi
mellim imiik
mellim imisiniz
mellim imiler
mellim kelimesinin imek fiiliyle grlen gemi
zamana gre ekimi yledir:
mellim idim (retmendim)
mellim idin
mellim idi
mellim idik
mellim idiniz
mellim idiler
mellim kelimesinin imek fiiliyle art kipine gre e-
kimi yledir:
mellim isem (retmensem)
mellimsen
mellimse
mellimsek
mellimseniz
mellimseler
78
Sra Sizde 2
Azerbaycan Trkesindeki dnllk zamirinin isim hl eklerine gre ekimi yledir:
lgi hli Yn. hli Yk. hli Bul. hli Ayr. hli Vas. hli Et. hli
zm zme zm zmde zmden zmle zmce
zn zne zn znde znden znle znce
z zne zn znde znden zyle zce
zmz zmze zmz zmzde zmzden zmzle zmzce
znz znze znz znzde znzden znzle znzce
zleri zlerine zlerinizi zlerinde zlerinden zleriyle zlerince

79
Kaynaklar
Akar, M.- Deniz, S.- Bilecik, F. (1994). Trk Dnyas ada
Edebiyat, Yesevi Yay., stanbul.
Altayl, S. (1994). Azerbaycan Trkesi Szl I-II, MEB
Yay., stanbul.
Bozkurt, F. (2005). Trklerin Dili, Kap Yay., stanbul.
Caferolu, A. - Akpnar Y. (1998). Azerbaycan Trkleri Ede-
biyat, TDEK, C. 4, Ankara, s. 135-158.
Cemidov, . Azerbaycan Sznn Mene ve Mns Hak-
knda (Akt. Metin Karars), Trk Kltr, S. 370, Y.
XXXII, s. 113-119.
Doan, L.- Durmu, O.- Hnerli B.- uataman, .- Efendi-
yev, A. (2007), ada Trk Leheleri El Kitab, Kriter
Yay., stanbul.
Dnmez, Y. (1997). Trk Dnyas Corafyasna Bir Bak,
Yeni Trkiye Dergisi, Trk Dnyas zel Says I, S. 15,
s. 60-72.
Ehmedov, B. A. - Axundov, A. A. (1990). Azerbaycan Dili 6-7,
Maarif Neriyat, Bak.
Ercilasun, A. B. (1993). rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri,
KB Yay., Ankara.
Ercilasun, A. B. (1996). Bat Trkesinin Douu, Uluslara-
ras Trk Dili Kongresi 1988, TDK Yay., Ankara, s. 39-45
Ergin, M. (1981). Azeri Trkesi, Ebru Yay., stanbul.
Hacalolu, R. A. (1992). AzeriTrkesi Dil Klavuzu, Ankara.
Hseyinzade, M. (1973). Masir Azerbaycan Dili (Morfolo-
giya), Bak.
Karlatrmal Trk Leheleri Szl (1991), C. I-II, KB Yay.,
Ankara.
Kartallolu Y.- Yldrm, H. (2007). Azerbaycan Trkesi,
Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka
Yay., Ankara, s. 171-230.
Li, Yong-Sng (2004). Trk Dillerindeki Sontaklar, Kebike
Yay., stanbul.
Memmedov, N. (1971). Azerbaycan Dililiyinin Nezeri Esas-
lar, Bak.
Oru B. (1994). Ouz Grubunda Edatlar, . . Trk Dili Ya-
ymlanmam Doktora Tezi, stanbul.
zkan, N. (2003). Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yay., Ankara.
Rstemov R. E.-Budagova, Z. . (1960), Azerbaycan Dilinin
Grammatikas (Morfologiya), Baku.
Saray, M. (1993). Azerbaycan Trkleri Tarihi, stanbul.
irin User, H. (2006). Balangcndan Gnmze Trk Yaz
Sistemleri, Aka Yay., Ankara.
Zeynalov, F. (1993). Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbilgi-
si (Akt. Yusuf Gedikli), Cem Yay., stanbul.
4
Amalarmz
Azerbaycan Trkesi Kiril alfabesini okuyabilecek,
Azerbaycan Trkesi Latin alfabesini okuyabilecek,
Azerbaycan Trkesi ile yazlm metinleri zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
indekiler

Azerbaycan Trkesi Alfabe ve
Metin rnekleri
AZERBAYCAN TRKES KRL ALFABES
AZERBAYCAN TRKES LATN
ALFABES
AZERBAYCAN TRKES METN
RNEKLER
Kiril Alfabesi
Latin Alfabesi
Metin rnekleri
AZERBAYCAN TRKES KRL ALFABES
Kiril Latin Kiril Latin
A a A a M m
B b N n
V v O o
G g
P p
D d R r
E e S s
E e T t
J j U u
Z z
i F f
I X x X x (l)
Y y H h
K k
G g C c
L l

Azerbaycan Trkesi Alfabe ve
Metin rnekleri
82
AZERBAYCAN TRKES LATN ALFABES
Harfer
TT Ses Karl
Harfer
TT Ses Karl
A a a Q q q (o)
B b b L l l
C c c M m m
N n n
D d d O o o
E e
e P p p
F f f R r r
G g g S s s

H h h T t t
X x x (l ) U u u
I
i i V v v
J j j Y y y
K k k Z z z
AZERBAYCAN TRKES METN RNEKLER

, xaa a . aa x aa aa
a a aa. a. aaa xa aa
a. ax , aa , aa a aa
. a a a. Aaaa :
-A , aa a a, a ,
- aa?
:
-Xa , .
Guun Kmeyi
Dyirler ki, bir gn l xrmanna yann dr. Yanndan xeber tutanlar haray salb
hamn kmeye arrlar. Here bir ie el atr. Camaat xrman yanndan gurtarr. le bu
vaxt grrler ki, sere tz tz aya nir, azna su alb yanan derzlerin stne tkr. Ham
bu ie mat galr. Adamlardan biri sereden soruur:
-Ay sere, getirdiyin damla boyda olmaz, bu su oda nyleye biler, niye zn elden-
dilden salrsan?
Sere dyir:
-Xrman menim de reyimdi, gerek elimden geleni esirgemeyim.
Kuun Yardm
Diyorlar ki, bir gn halkn harmannda yangn kyor. Yangn haber alanlar feryat
edip herkesi yardma aryorlar. Her biri bir ie el atyor. nsanlar harman yangndan
kurtaryor. O srada gryorlar ki, sere tez tez aya inip, azna su alp yanan tahl bala-
rnn stne dkyor. Hepsi bu ie aryor. Adamlardan biri sereye soruyor:
-Ey sere, getirdiin su damla byklnde deil, bu su atee ne yapabilir, niye ken-
dini yoruyorsun?
4. nite - Azerbaycan Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri
83
Sere diyor:
-Harman benim de ekmeimdir (ekmek kapmdr), gerek ki elimden geleni esirgemeyeyim.
AX BAHTIMI
aa aa a, Bana dndym vafal dostlar,
Aa, e a ax. Siz Allah, tz tapn iten baxtm.
a aa, , elaleli dada, gy emenlikde,
aa ax. Kksz aa kimi biten baxtm.
a aa, aa, Drd bir yanm garanlgd, adad,
aa a. Felek tutub gollarmdan budad.
Aa, a, aa, a, Aman, goyma, o deryada, sudad,
aa aa ax. Gerg olub deryada batan baxtm.
axa aa, aa, Men onu axtardm boranda, garda,
aa a, a aa. Gzm alar gald, can intizarda.
, aa, Bir mene syleyin, grdnz harda,
a, aa aa ax. arn, arayn yatan baxtm.
a, Biryollug unudub glzl yar,
aa, e a. Nvreste cavandm, yledin gar.
aaa, a, Nabatam, getirin bir grm bar,
aa ax. Meni grbetlere atan baxtm.
iirde geen baz kelimelerin karlklar:
tap-: bulmak harda: nerede
it-: yitmek, kaybolmak biryollug: bir kez
gy: yeil glzl: gl yzl
kimi: gibi nvreste: Blu ana ermi, gen
axtar-: aramak
Ag Elesgerin Yasl-Yaral adl iirinin aada yer alan blmn Latin alfabesiyle ya-
znz.
a aa
a x aa.
a aa aaa aa,
a-a aa.
a aa,
x x aa.
, xaaa,
a , aa.
aa a, , a aa. aa
aa, a aa. a a a. aaa
aa aa, aa , aa aa a.
aa xa a a a. ,
.
aa aa a, , a aa a.
, a. , , aa
, .
1
84
a a a
a. ax, a , aa, aa
. a a. aa
e aaa . aaa
xa aa aa a. aa aaa
aa a aaa .
.
, , aa .
aaa ax. aa
a. aa a
.
ax aa aa . a
aa xa. aa e aaa
.
Aa !
a ,
aa , - e.
xa
VETEN
Biz onun gucanda gz amg, o, bizim hammzn anamzdr. Bize heyatdan giy-
metli ne varsa, burda yaranmdr. Varlmz ona baldr. Babalarmz burada yaam,
burada mr srmler, bu yurd onlardan bize yadigar galmdr. Bu torpaglar esrler boyu
xalgmzn aln teri ve gan ile suvarlmdr. O, bizim n mgeddesdir.
Biz gzmz heyata burada am, onun gyleri, ulduzlar altnda boy atmg. O,
bizim n domadr. Biz onun gneleri, klekleri, yalar ierisinden kemiik, bizi
onun nefesi berkitmidir.
Neslimizin grlmaz silsilesi onun goynunda gvvet alb geleceye yol amdr. Tarixi-
mizin, ecdadmzn emelleri, arzular, hesretleri bu torpagda hifz olunmudur. Onun her
da bizim n mgeddes bir kitabdr. Burada biklerimiz zerine gyde szen gartal-
larn klgesi dmdr. O zamandan xeyalmz daima ykseklere doru ganad alm-
dr. Burada analarmzn laylas bize seadet saraylar tikmidir. O gnden gnlmz veten
mehebbeti ile dolmudur.
Gvvetimiz, midimiz, arzularmz bu mehebbetle isinmidir. Bu mehebbet analar-
mzn ilk pnden reyimize axmdr. Veten egi daima gelbimizde snmez bir atedir.
Bu egden mehrum rekler ise garanlg ve soyug bir mezar kimidir.
Tarix bize tapdanm ve asan bir yol gstermedi. Biz bugnk seadetimize iekli yol-
larda gelip xmadg. Biz veteni azad grmek n h bir fedakarlgdan ekinmedik.
Azad ve gzel vetenimiz!
Biz hemie dye hazr bir esker kimi senin emrini gzleyeceyik, gelbimizde daima
senin snmez mehebbetin, gelebelerden-gelebelere doru gdeceyik.
Enver Memmedxanl
Metinde geen baz kelimelerin karlklar:
ham: hepsi layla: ninni
yaran-: meydana gelmek tapdan-: ayakla dzlen-, inen-
klek: rzgr asan: kolay
ganad al-: kanat rpmak hemie: daime, her zaman
85
OAA A
a a aaa . aa axa a
. a a, aa a . aa a
aa. a aa :
-a, ax .
a e:
-Aa aaa . ax a,
a , Aa aa, aaa .
a, x. a a .
a a. a
. a , a aaa, a xaa.
a aa a, a . aa aaaa.
a x a . a a .
, a aaa a aa , a. aa
a , a aa. aa x
a aaa . a aa a a ,
a, aaaa .
a a a aa . a
, a a axa. a a aa,
aa , aa .
a aaa :
- a aa a a , a .
a , , a a a a.
a :
-a , a aaa axaa?
a a a aa :
-a aa, aa. , ?
-, .
-, a a:
aa,
aa,
a aaa ,
aa ,
a .
a a-a :
-a ?
a aaa a.
- a . a a aaa. a aa a a.
a a aa a, a aa :
-a, x !
a a aa ax .
a , a :
- aa , a, aa , aa
aa, a x.
OBANLA MOLLA
Bir oban goyunlarn yaylaa getirmidi. Yaylan yaxnlnda bir kend var idi. o-
ban bir gce bu kendde galb, mollaya gonag oldu. O gnden obanla molla dostladlar.
Gnlerin bir gn oban mollaya dedi:
-Molla, men isteyirem sene bir yaxlg leyim.
86
Molla ddi:
-Allah atana rehmet lesin. Senin mene deceyin yaxlg ne olsa, men evezinde dua
lerem, Allah seni balar, gnahlarndan ker.
Molla, menim goyunum oxdu. Onlarn yzn sene taprb gdeceyem. Yz goyun
bir il sende emanet galsn. Hemin bir ilin iinde goyunlarn menfeeti senin olsun. Sd-
n sab yyersen, artn satarsan, yununu da grxarsan. Bu bir ilde ne geder goyunlarn
balas olsa, o da senin. l banda gelip yz goyunumu apararam.
Molla ox ad oldu. oban ona yz goyun vrib gtdi.
Beli, az zamanda molla goyunlardan kfi istediyini kesdi, satd. l bana birce goyun
gald ki, onu da z heyatnda balad. Bir gn mollaya xeber vrdiler ki oban yaylaa ge-
lib. Molla bunu eiden kimi haman galm birce goyunu da kesdi, derisini bir knce atd,
etini de govurub bardaglara tkd.
oban gatrn srb mollann gapsna geldi. Heyatda goyunlar grmeyib fikirledi
ki, molla goyunlar lde saxlayr. oban gatr heyatda balad, otaa girdi, salam vrib
eyledi.
Molla arvadna ddi:
-Get gonudan bir kasa gatg al getir, gonag ysin.
oban teeccb ledi, fikirledi ki, molla niye gat gonudan alr.
oban ddi:
-Molla , goyunlar harada saxlayrsan?
Molla obann lap yannda eyleib ddi:
-oban garda, men dyim sen hsabla. Sen mene yz goyun vrdin, dzdrm?
-Beli, dzd.
-Dyim, gulag as:
Otuzunu vrdim gessaba,
Otuzunu getirme hsaba,
Otuzu da gayadan udu,
Dogguzu garnma dd,
Yrde gald birisi.
oban acgl-acgl ddi:
-Han birisi?
Molla kncden derini gtrb arala atd.
-Bu da onun derisi. Gatr da ste goyacagsan. O da olacag oban haggs.
oban sfreden gatg kasasn gapd, mollann bana vurub ddi:
-Molla, sen xerifemisen ki!
Gatg mollann bandan axb zne tkld.
Molla diz ste eyledi, ellerini gye galdrb ddi:
-Ey perverdigara kr olsun sene, lmedim galdm, ili baa vurdum, aa ile
hsabladm, z a xdm.
kend: ky knc: ke, bucak
evez: karlk bardag: testi
tapr-: havale etmek, emanet etmek gatg: yourt
apar-: gtrmek gtr-: kaldr-
birce: tek, bir, yalnz kasa: kse
heyet: bahe avlusu; ahr xerife-: bunamak
aaa aa ,
Aa aa .
87
a aa aa
a -.
- , , a,
- -a.
- a aa
- a b
a,
, .
a aa ,
aaa aa aa
aa, ,
aa a a .
,
, a
A a aaa aa aaa
a a a aa
a aa.
a a aa.
Aa , a a, ,
a,
aa ,
, aaa a.
a aaaa
a aa.

a- axa.
a aa,
a, aa!
, aaa a aa
aaa aa .
- a aa ,
- a b
a,
, .
xa aaa
ANA DL
Dil aanda ilk defe ana sylerik biz,
Ana dili adlanr bizim ilk dersliyimiz.
lk mahnmz laylan anamz z sdiyle
irir ruhumuza bu dilde gile-gile.
Bu dil - bizim ruhumuz, egimiz, canmzdr,
Bu dil - birbirimizle ehdi-pymanmzdr.
Bu dil - tantm bize bu dnyada her yi
Bu dil - ecdadmzn bize goyub gtdiyi
En gymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek
Goruyub, nesillere biz de hediyye vrek.
Bizim uca dalarn sonsuz ezemetinden,
Yatana smayan aylarn hiddetinden
88
Bu torpadan, bu yerden,
Elin barndan gopan yanl nemelerden.
Gllerin renglerinden, ieklerin iyinden
Mil dznn, Muann sonsuz geniliyinden
A sal babalarn aglndan kamalndan
Dman stne cuman o gr atn nalndan
Gopan sesden yarandn.
Sen halgmn ald ilk nefesden yarandn.
Ana dilim, sendedir halgn agl, hikmeti,
Ereb olu Mecnunun derdi sende dil am,
reklere yol aan Fzulinin seneti,
Ey dilim, gdretinle dnyalara yol am.
Sende menim halgmn gahramanlgla dolu
Tarihi veraglanr.
Sende ne min illik menim medeniyyetim
an-hretim saxlanr.
Menim adm sanmsan,
Namusum, vicdanmsan!
Milletlere, halglara halgmzn adndan
Mehebbet dastanlar yaradld bu dilde.
Bu dil - tantm bize bu dnyada her yi,
Bu dil - ecdadmzn bize goyub gtdiyi
En gymetli mirasdr, onu gzlerimiz tek
Goruyub, nesillere biz de hediyye verek.
Bextiyar Vahapzade
AA A
a a . aaa a, . a
a a a . a aa a . x ax
.
a a aa a aa a
a , -aa , , aa ,
aaaa.
a a. aa aaa ,
a aa . aa xa a-
. a a a . a ,
aa . a a a. a a aaa
a. x , a
aa aa aa. Aa aa
a aaa . a a aa a aa
a -a a.
ax a, , a a .
a aa. ,
a. Axa a , , a,
. aa-aa a. a aa
aa. aa aaaa x , aa, xaa .
, a aaa x, , , ,
a aaa. a a . a
89
a a aaa, x . a aa
aa - aa . Aa a a a. Aa
a axaa , :
axaa a,
x a,
aa,
a,
a.
a xa , a , aa, a aa a e.
ZGARA BACI
ki bac var imi. Bu baclardan biri kasb, o birisi dvletli imi. Kasb bacnn iki uag
var idi. Bunlar bir para reye mhtac imiler. ox vaxt ymeye h bir yleri olmurmu.
Gnlerin bir gn kasb bac uaglarn da yanna alb gdir dvletli bacsgile, dyir
belke bir tike rekden-zaddan vrdi, zm h, uaglar yyer, alamazlar.
Bunlar durub gelir dvletli bacsgile. Gapya atanda grrler ki, dvletli bac sacda
kmbe reyi biirir. reyi sacdan xarb yang-yunuunu temizleyir. Kasb bac gap-
n dyr. Dvletli bac ses idib, reyi bkb dizinin altnda gizledir. Sonra onlar ie-
ri arr. Kasb bac uaglaryla ieri kib bir terefde otururlar. Bir xyli kir, isti rek
dvletli bacnn dizini yandrdga arvad yrinde o teref bu terefe gurcalanr. Ancag insa-
fa gelib rekden bir tike de bacs uaglarna vrmir. Kasb bac uaglarn da yanna sa-
lb kor-peiman vlerine gaydr.
Vaxt dolanr, vede tr, bir gn gelir ki bu kasb bacgil dvletlenirler. Dvletli bac ise
kasblar. le bir gne dr ki, ymeye bir tike rek tapmr. Axrda elac kesilir, dyir,
gdim bir bacmgile, grm belke ymeye bir tike rek verdi. Durub yava-yava glir
bacsgile. Bacsnn uaglar heyetde oynayrmlar. Tz garlar analarna xebere ki, ana,
xalam bize gelir. O, durub bacsnn gabana xr, onu ve getirir, toyug kesir, plov bii-
rir, getirir goyur bacsnn gabana. Bacs doyunca yyir. Gdende de plovdan bir byk
gab goyur desmaln arasna, stnde de xyli rek. vde gman gelen ne varsa hamsn-
dan yr-y dib bacsna vrir. Aparb bacsn yola salr. Amma yolda zn saxlaya bil-
mir, bu szleri dyir:
Baxada gller bac,
Oxur blbller bac,
Dizi kmbe yandrar,
Gder o gnler bac,
Geler bu gnler bac.
Bacs xecalet ekib, ne a dinir, ne gara, ban aa salb gdir.
AX
a a,
ax.
a,
ax.
aaa aa,
a aa.
aa,
ax.
90
A aa a aa,
-a aa.
xa a,
ax.
YAXIDI
Grbet lde bir ba saldm,
Ddim gnce gl yaxd.
Derdimi syledim ona,
Ddi melhem dil yaxd.
atanda ytkin yama,
Hesret galdm sirdama.
Gr neler geldi bama,
ndi bildim l yaxd.
Ag Nabat saz alnca,
Yurdsuz-yuvasz galnca.
Grbet lde xan olunca,
z yrinde gul yaxd.
Aada Latin alfabesiyle yazlm olan drtlkleri Kiril alfabesiyle yaznz ve Trkiye Trk-
esine aktarnz.
Bayram olur, xna yaxr destine,
Gl gnderir hemdemine, dostuna...
Na tebib, gelme yaram stne,
z gelsin, meni derde salan yar.
Yz il kse, z yarmdan dnmerem,
lgar vrdim, ilgarm danmaram,
Leblerinden emmeyince ganmaram,
g elinden saralban solan yar!
Azerbaycan Latin Alfabesiyle Metin rnekleri
DLMZ
Baxaq dilimiz: neler grnr?
Oxuyub anlamaq yazmaqdan gcdr.
Yazan dnmdn yazsa da bel,
Oxucu be-on gn grk dne
Ki, anlasn, bu sz rbmi, farsm?
O ki qald mna... anlayan han.
oxlar anlamaz milltden, aydn
Birce parasn air yazann.
Gn oldu, airlr gy xdlar,
Bu yazq millt ordan baxtlar.
Od etmdi, yad at bana,
Siyah qondardlar qara qana.
Alnr dilleri, zeban verilir,
smarlanb baran, yamur ksilir.
Alar beyaza, sars zrde
Dnd, can dayanmaz bu ar drd.
Dyidi hr eyi, bum oldu bayqu,
Elbese geyildi, paltar qald bo.
2
91
Dzlyn yerinde bir istiqamet
Grerek, yemli znn etdi millet.
alnd qarda, gldi bradr,
Bacnn yerind hmir gezer.
Ndir bu qiyamt, nidsiniz,
Ey bizim qocaman diblrimiz?
Yaxasndan tutub bu el olunu
Fars il rbin bir hmvtni
klin soxdunuz, baxnz sonra,
Oxunacaq lnt bel yazana!
Ehmed Cavad
IRPINIRDIN, QARA DNZ
rpnrdn, Qara dniz,
Baxb Trkn bayrana!
Ah deyrdin, he lmzdim,
De bilsem ayana!
Ayr dm dost elinden,
ller var ki, arpar sinen!...
Vfaldr gldi, gedn,
Yol ver Trkn bayrana!
nciler tk gl yoluna,
Srmalar sp sa, soluna!
Frtnalar dursun yana,
Salam Trkn bayrana!
Hmidiyye - o Trk qan!
He birinin bitmez an!
Kazbk olsun ilk qurban!
Heyran Trkn bayrana!
Dost elindn sn yellr,
Bana eir, salam sylr!
Olsun bizim btn ellr
Qurban Trkn bayrana!
Yol ver Trkn bayrana!...
MQDDS XTLAL
Qaranlqda gzlrim dikilmi fqlr,
Bir frtna ssi var, buludlar gyd dal-dal,
Am Dou barn skecek fqlr,
Qop, ey dli frtna, rini knlme sal,
xtilal isteyirm, mqdds bir ixtilal...
Doan gnl qopsun bir axn vlvlsi,
Grnsn qan kpkl qasrann yelsi,
Bitsin sir trklyn, bitsin artq ilsi,
N zncirli bir Qafqas n qan qusan bir Ural,
Sovursun mmanlara gvde, bacaq, bilek, ba,
Yre girsin Kremlin, qalmasn da stde da,
Hrr insanlq urunda balasn qti sava,
Vaxt glmidir, ey zaman, bir lm erqisi al,
92
Kendimizi Snayalm
1. Azerbaycan Trkesi Kiril alfabesinde bulunan , , ,
harferinin Latin alfabesindeki karl aadakilerden
hangisinde doru olarak verilmitir?
a. B, D, L, T
b. V, T, U, C
c. V, D, I, F
d. D, V, F, I
e. B, F, Z,
2. a aa, aa cmlesinin La-
tin alfabesi karl aadaki cmlelerden hangisinde doru
olarak verilmitir?
a. Derd bir canm garanlgd, ayad
b. Drd bir yanm garanlgd, adad
c. Drd bir ganm baranlgd, adad
d. Drt bir yanm karanlkt, adad
e. Drd bir cahm gapanlyd, adad
3. Kiril harferiyle verilen , a
xa ifadesinin Azerbaycan Latin alfabesindeki yazm
aadaki cmlelerden hangisinde doru olarak verilmitir?
a. Kn oldu airlr ge xdlar
b. Gn oldu, airler g xdlar
c. Gn oldu, airlr gy xdlar
d. Gn oldu, airler gk kdlar
e. Kn oldu airler gece xdlar
4. Yanndan xeber tutanlar haray salb hamn kmeye a-
rrlar. cmlesinin Trkiye Trkesindeki karl aada-
kilerden hangisidir?
a. Yangn haber alanlar haraya gidip herkesi yardma
aryorlar.
b. Yangn haberini alanlar her ay kylere haber salyorlar.
c. Yangn haber verenler herkesi ky meydanna a-
ryorlar.
d. Yangn haber alanlar feryat edip herkesi yardma a-
ryorlar.
e. Yangn haberini alanlar saraya gidip herkesi yardma
arrlar.
5. Men onu axtardm boranda, garda cmlesinde axtardm.
ifadesinin anlam aadakilerden hangisinde doru olarak
verilmitir?
a. aradm
b. aktardm
c. kaybettim
d. buldum
e. deitirdim
6. Adamlardan biri sereden soruur. cmlesinin yklemi
aadaki eklerden hangisini almtr?
a. renilen gemi zaman
b. Gelecek zaman
c. Emir kipi
d. Geni zaman
e. imdiki zaman
7. tapr- fiilinin karl aadakilerden hangisinde doru
olarak verilmitir?
a. Abartmak
b. almak
c. Haprmak
d. Havale etmek
e. Tarmak
8. l banda gelip yz goyunumu apararam. cmlesininin
ykleminde hangi ekler bulunmaktadr?
a. imdiki zaman, birinci tekil kii
b. Geni zaman, birinci tekil kii
c. Gereklilik kipi, birinci oul kii
d. Gelecek zaman, ikinci tekil kii
e. art kipi, birinci tekil kii
9. Bir mene syleyin, grdnz harda ifadesinde harda ke-
limesinin Trkiye Trkesindeki karl aadakilerden
hangisidir?
a. nerede
b. karda
c. burada
d. orada
e. karda
10. Biz bugnk seadetimize iekli yollarda gelip xmadg.
cmlesinde aadaki eklerden hangisi yoktur?
a. Ynelme hl eki
b. Aitlik eki
c. Bulunma hl eki
d. Zarf-fiil eki
e. Sfat-fiil eki
93
1. c Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri ko-
2. b Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri ko-
3. c Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri ko-
4. a Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri ko-
6. e Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri ko-
7. d Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri ko-
Sra Sizde 1
Ag Elesgerin Yasl-Yaral adl iirinin aada yer alan b-
lmnn Latin alfabesiyle yazl u ekildedir:
Kamil ovu lmeyince usanmaz
Elden goymaz ble serxo maral.
g oduna yanan akara yanmaz,
Pnhan-pnhan menim kimi saral.
Jolunda kmiem irin canmdan,
ldrseler gorxum yoxdu ganmdan.
Terk oldum vetenden, xanmanmdan,
nsaf deyil, gezme menden aral.
Sra Sizde 2
Drtlklerin Kiril alfabesiyle yazl u ekildedir:
aa , xa ax ,
, a...
a , aa ,
, aa a.
, aa ,
a , a aaa,
aaa,
aaa a a!
Drtlklerin Trkiye Trkesindeki karl u ekildedir:
Bayram olur, kna yakar eline,
Gl gnderir, arkadana, dostuna,
mez tabip, gelme yaramn stne,
Kendi gelsin, beni derde salan yar.
Yz yl gese, z yarimden dnmem,
Ant itim, szmden vazgemem,
Dudaklarndan emmeyince kanmam,
Ak elinden sararak solan yar!
94
Kaynaklar
Altayl, S. (1994). Azerbaycan Trkesi Szl I-II, MEB
Yay., stanbul.
Caferolu, A. - Akpnar Y. (1998). Azerbaycan Trkleri Ede-
biyat, TDEK, C. 4, Ankara, s. 135-158.
Cemidov, . Azerbaycan Sznn Mene ve Mns Hak-
knda (Akt. Metin Karars), Trk Kltr, S. 370, Y.
XXXII, s. 113-119.
Yay., stanbul.
Dnmez, Y. (1997). Trk Dnyas Corafyasna Bir Bak,
Yeni Trkiye Dergisi, Trk Dnyas zel Says I, S. 15,
s. 60-72.
Ehmedov, B. A. - Axundov, A. A. (1990). Azerbaycan Dili 6-7,
Maarif Neriyat, Bak.
KB Yay., Ankara.
Ercilasun, A. B. (1996). Bat Trkesinin Douu, Uluslara-
ras Trk Dili Kongresi 1988, TDK Yay., Ankara, s. 39-45
Ergin, M. (1981). Azeri Trkesi, Ebru Yay., stanbul.
Hacalolu, R. A. (1992). AzeriTrkesi Dil Klavuzu, Ankara.
Hseyinzade, M. (1973). Masir Azerbaycan Dili (Morfolo-
giya), Bak.
Ankara.
Kartallolu Y.- Yldrm, H. (2007). Azerbaycan Trkesi,
Trk Leheleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka
Yay., Ankara, s. 171-230.
Yay., stanbul.
Memmedov, N. (1971). Azerbaycan Dililiyinin Nezeri Esas-
lar, Bak.
Rstemov R. E.-Budagova, Z. . (1960), Azerbaycan Dilinin
Grammatikas (Morfologiya), Baku.
Saray, M. (1993). Azerbaycan Trkleri Tarihi, stanbul.
5
Amalarmz
Trkmen adn aklayabilecek,
Trkmen Trklerinin tarihini aklayabilecek,
Trkmen Trkesini tanmlayabilecek,
Trkmen edebiyatn aklayabilecek,
Trkmenistann yerini belirleyebilecek,
Trkmen Trkesi gramerini snfandrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
indekiler
ada Trk Yaz Dilleri-I Trkmen Trkesi

TRKMEN ADITRKMEN TRKLERNN
TARH
TRKMEN TRKES
TRKMEN EDEBYATI
TRKMENSTAN
TRKMEN TRKES GRAMER
Trkmen Ad
Trkmen Tarihi
Trkmen Trkesi
Trkmenistan
Trkmen Trkesi Grameri
Ses Bilgisi
ekil Bilgisi
Kelime Trleri
TRKMEN ADI
Trkmen adnn yaps ve kkeni konusunda eitli grler vardr. Prof. Dr. brahim Ka-
fesolu, Jean Deny Armaannda yer alan Trkmen Ad, Manas ve Mahiyeti adl ya-
zsnda bu grleri geni olarak ele alm ve meseleyi bir sonuca balamaya almtr.
Kafesolunun makalesi esas olmak zere, sz konusu edilen Trkmen adyla ilgili gr-
ler unlardr:
Trkmen kelimesi ilk olarak XI. asrn Trk asll mellifi Kgrl Mahmdun b-
yk szl Dvn Lgtit-Trkte kullanlmtr. Farslar ve Tcikler tarafndan baz
Ouz gruplar iin kullanld belirtilen bu ad, Kgrldan baka, Redddin tarafn-
dan Cmit-Tevrih ve Ebulgzi Bahdr Han tarafndan da ecere-i Terakime adl eserde
sz konusu edilmektedir. Kgrlya gre Trkmen ad, Trk kelimesine Farsa mnend
(benzer, gibi) kelimesinin getirilmesiyle olumutur. Dolaysyla Trkmnend (Trke ben-
zer) sznden Trkmen ekline dnmtr. Kgrlnn Makedonyal skender Asya
ilerine ilerlerken Balasagunda oturan Trk kagan douya ekilir. Orada daha sonra Ouz
boylarn oluturacak 22 kii kalr. Az sonra bunlara iki kii daha katlr. Bunlar byk s-
kenderin karsna gtrlr. skender zerlerinde Trk belgeleri bulunan bu 24 kiiyi g-
rnce Farsa olarak Trke benzer anlamnda Trkmnend der. Trkmen ad buradan ka-
lr eklindeki rivayete dayanarak naklettii bu gr, konunun uzmanlar arasnda pek
fazla kabul grmemektedir. Ayn ekilde A. Vamberynin, Trk men (ben) Trkm ek-
lindeki izah tarz da ok fazla tarafar bulan bir gr deildir.
Akka piskoposu J. V. Ariaca gre, kelime, Trk ile Kuman szlerinin birlemesinden
domutur. Oskar Hanser de Trkmen kelimesinin genellikle Trk ve Koman kelime-
lerinin birlemesinden meydana geldiinin dnldn belirtmektedir. Kafesoluna
gre bu isim bir yaktrmadr. Kelimenin bir de Trk+iman olarak anlamlandrlma-
s vardr. Trklerden slamiyeti kabul eden ktlelere byle ad verildii esasna dayanan
Trkiman rivayeti Bedreddin Ayn (Ikdl-Cmn) tarafndan bildirilmekte ve Ner
(Cihnnm) ile bn Kesr tarafarndan da nakledilmektedir. Son devir melliferinden
Hseyin Hsameddine gre, men Trke byklk eki olup, Trkmen byk Trk de-
mektir. Necib Asma gre, kelime, Trk ile adam manasna gelen mandan olumutur ve
Trk eri tabirinin tercmesidir. Saim Ali Dilemre de Asurca tccar demek olan tuggar
kelimesini Trk ile mnasebete getirerek Trkmenin ticaret adam, kervan adam olabi-
leceini syler. Ama, bu gr olduka zayfr.
Macar Trkolog Vamberye gre, kelime Trk ile -menden olumutur ve Trklk,
Trkler demektir, zira men Trkede toplayc isimler yapan bir ektir. nl Trkolog J.
Trkmen Trkesi
98
Deny ise, Trk kelimesine -men ekinin gelmesiyle olutuunu syler. -men, -man eki
zerine geldii kelimeye byklk, stnlk, fazlalk anlamlar katar. Denyye gre
Trkmen kelimesi de koyu Trk, saf kan Trk anlamlarna gelmektedir. Trkede buna
benzer kocaman, karaman, iman gibi kelimelerin yapsyla ayndr ve ek, zerine
geldii bu kelimelere stnlk, fazlalk anlamlar katmaktadr. J. Denynin bu gr ilim
aleminde en fazla rabet edilen grtr. Kafesolunun da katld bu gr, nl Tr-
kologlardan G. Nemeth, V. Minorsky, G. Moravcsik ve O. Pritsak, Ligeti, J. Deny, A. Vam-
bery, Z. Kakuk da desteklemilerdir.
Azerbaycan dilcilerinden P. Azimov, K. Saryev ve F. R. Zeynelov ise bu adn henz
tam olarak aklanamad grndedirler.
TRKMEN TRKLERNN TARH
Trkmenler Ouz kkenlidir. Dier Ouz boylar XI. yzylda batya g ederken, Trk-
menler douda kalmtr. Ouzlarn byk ounluu X. yzylda slamiyeti kabul edince,
Mslman olmayan Ouzlara Trkmen adn vermilerdir
.
Bylece Trkmen ad, Ouz-
larla birlikte anlmtr. Trkmenler bir sre Manglak, Maverannehir ve Horasanda
varlklarn srdrmlerdir. Horasan ve Afganistann kuzey kesimlerinde yaayan Trk-
menler, bir mddet sonra Afganistan ve Gney ran denetiminde tutan Gazne Trk Dev-
leti ile anlamazla dmlerdir. Gaznelilerin idaresine girmeyi reddeden Trkmenler,
Turul ve ar Bey kardelerin nderliinde 1040 ylnda Gazne ordusunu yenerek bu-
gnk Azerbaycan ve Anadolu blgelerini kendilerine yurt edinmiler ve kurduklar dev-
lete Seluklu Devleti adn vermilerdir.
Byk Seluklu Devleti, douda Amu-Deryadan, batda Akdeniz kylarna kadar ge-
ni bir alana yaylm ve byk bir devlet haline gelmitir. Ne var ki, Seluklu hkmdarla-
rn bat cephesinde Bizanslar ve Hallar devaml megul ettikleri iin, Trkmenlerin eski
vatan olan bugnk Trkmenistana fazla ilgi gsterememilerdir. Bu ilgisizlikten dolay,
Trkmen boylarnn bir ksm Seluklu hkmdar Sultan Sanara kar ayaklanmlardr.
Bu karkl takiben gelen Mool istilas Seluklu devletinin ve Trkmen Trklerinin ka-
derini deitirmi; Trkmen boylarnn bir ksm Maverannehir, Horasan ve Manglaka
kadar uzanan blgede kalrken, dier Trkmen boylar Anadoluya ve Azerbaycana yer-
lemilerdir. Bu olaydan sonra Trkmenistanda kalan Trkmenler ile Anadoluya ve
Azerbaycana gelen Trkmenlerin tarih ve kaderleri ayr bir seyir takip etmitir.
Maverannehir ve Horasanda kalan Trkmenler, nce Mool daha sonra da Timurlu-
lar hkimiyetine girmilerdir. Manglak blgesindeki Trkmenler, 17.yzyln ortalarna
kadar mstakil bir hayat srmlerdir. Ancak, 1693-1700 yllarnda Kalmuklarn saldr-
sna uramlardr. Trkmen boylar bir mddet Hive Hanlna bal kalm, daha son-
ra da Afar Trkmen boylarndan Ndir Kulu Han (Ndir ah) hkimiyetine girmilerdir.
ran ve Hivelilerin basklarna maruz kalan Trkmenler, 1835ten itibaren Merv blgesi-
ne doru ekilirler. Uzun sre Hiveliler ve ranllarla mcadele eden Trkmenler, 1855te
Hive ordusunu, ardndan da 1860ta ran ordusunu yenerek Kuid Han ynetiminde ba-
mszlklarna kavumulardr.
1860 ile 1873 yllar arasnda nispeten rahat bir hayat sren Trkmen Trkleri, 1873 y-
lndan itibaren Rus saldrlarna maruz kalm ve uzun mcadeleler sonucunda 1884 yln-
da Rus hkimiyetini kabul etmek zorunda kalmlardr. Bu saldrlar esnasnda Ruslar b-
yk katliamlar yapmlardr. Rus istilasndan kaan baz Trkmenler ran ve Afganistana
snmlardr.
Trkmen Trklerinin Ruslara kar bamszlk mcadelesi yllarca devam etmitir.
1916 ylnda Trkistan Trkleri, mill bir ayaklanma balatm, ancak bundan da kesin bir
sonu alnamamtr. Mcadele Bolevik ihtilalinden sonra da devam etmitir. 1917den
5. nite - Trkmen Trkesi
99
itibaren Sovyetlerin idaresinde kalan Trkmenistan, Sovyetler Birliinin dalmasndan
sonra 27 Ekim 1991de bamszln ilan etmitir.
Trkmen Trkleri bugn avdar, mrili, Yomut, Gklen, Teke, Sark, Salur ve Ersar gibi
balca yedi boydan olumaktadr. Bu boylar da kendi arasnda eitli oymaklara ayrlmaktadr.
TRKMEN TRKES
Trkmen Trkesi, Ouz grubu ivelerinin dou kolundandr. Bundan dolay Ouz Trk-
esinin zellikleri Trkmen Trkesinin karakteristiini oluturur. Ayrca, Dou Trk-
esinin etkisiyle Kpak ve aatay Trkesinin zelliklerini de barndrr
.
Mesela, Ouz
grubu lehelerinde grlen b- > v- deimesi, Trkmen Trkesinde olmayp bler korun-
mutur. (bol- ol-, bar var vs.). Trkmen Trkesinin en nemli zelliklerinden birisi de
asl uzun nlleri korumu olmasdr.
Trkmen Trkesiyle yazlm en eski metinlerin, Ahmed Yesevnin iirleri ve Alinin
Kssa-i Ysuf u olduu iddia edilirse de, aslnda bunlar Trk dilinin mterek dnemine ait
eserlerdir. Trkmen Trkesi ise asl eserlerini XVIII. yzyldan itibaren vermeye balamtr.
Trkmen Trkesinin sz varlnn temelini Trke szler oluturur. Tarih seyri ie-
risinde Moolca, Farsa, Arapa ve Rusadan kelimeler almtr. Alnt kelimeler genel-
likle Trkmen Trkesinin ses ve dilbilgisi kurallarna uymaktadr. Son dnemlerde ise
Trkmen Trkesi kendi imknlar ile kelime retmeye balamtr.
Trkmen Trkesinin birok az vardr. Bu, uzun bir sre ortak bir yaz dilinin kulla-
nlmamas ve deiik alanlara dalm olmalarndan kaynaklanan bir durumdur. u anda
Trkmenistanda kullanlan yaz dili, 1925ten beri Trkmen-Yomut azna dayanmakta-
dr. Trkmen Trkleri de, dier Trk boylar gibi nce Arap, 1927-28 yllarndan itibaren
Latin, 1937 ylndan sonra da Kiril alfabesini kullanmlardr. Son ylllarda grlen ge-
nel eilim dorultusunda, Trkmen-Kiril alfabesinin deitirilmesi veya tamamen terk
edilmesiyle ilgili tartmalar, 1990l yllarda balam ve 12 Nisan 1993te Trkmenistan
Cumhuriyeti, Latin alfabesine gei kanununu onaylamtr. Yeni Trkmen alfabesinde 30
harf bulunmaktadr. 1993te kabul edilen bu alfabe 1999 ylnda baz deiikliklerle yeni-
den dzenlenmitir. Ancak bu alfabe, daha nce belirlenen 34 harfi ortak Trk alfabesin-
den baz farkllklar tamaktadr.
TRKMEN EDEBYATI
Trkmen Trklerinin ok zengin folkloru ve edebiyat vardr. XVIII. yzyla kadar Trk-
men edebiyat daha ok szl edebiyata, dolaysyla halk edebiyatna dayanr. Leyla ile
Mecnun, Yusuf ile Zleyha, Tahir ile Zhre, Asl ile Kerem gibi halk hikyeleri her zaman,
her devirde halk arasnda yaylmtr. zellikle Krolu destan ve ahsenem ile Garip
hikyesi Trkmen Trkleri arasnda ok sevilen zel bir yere sahip olan hikyelerdir
.
Ayr-
ca halk edebiyatnn dier trlerinden destan, fkra, masal, trk, mani, ninni, atasz ve
bilmece gibi trleri de olduka canldr
.

Trkmen Trkleri, klasik edebiyatlarn Hoca Ahmed Yesev ile balatrlar. Kssa-i
Ysuf airi Ali (XIII. yzyl) ve Benn (XV. yzyl) ile srdrlen bu edebiyat asl eserle-
rini XVIII. yzyldan itibaren verir. Trkmen Trkesi, Mahtmgul (1730-1780)nn iir-
leri ile bir yaz dili hline gelir. Klasik edebiyat geleneinden gelen Mahtmgul, aatay
Trkesini ok iyi bilmesine ramen, yerel Trkmen azn kullanarak yaz dili hline gel-
mesini salamtr. iirlerinde halk iiri geleneklerine ve Trkmen halk kltrne de ge-
ni yer ayrm, sz veciz kullanma, ataszlerine yer verme gibi hususlarda byk baa-
r gstermitir. Mahtmguldan sonra Seyd, Gurbandurd Zelil, Mollanepes, Talib, Miskin
Kl gibi air ve yazarlar olduka nldr.
100
Bolevik ihtilalinden sonra Komnistlerin ynetime gelmesiyle Trkmen edebiya-
t yeni bir ehre kazanmtr. Bu dnemden itibaren edebiyat, siyasi artlara gre ekil-
lenmeye balamtr. XX. yzyl Trkmen edebiyatn, iki blme ayrmak mmkndr.

XX. Yzyln Balarnda Trkmen Edebiyat
XX. yzyl byk sarsntlarn asrdr. Bu yzylda meydana gelen gelimeler, nceki yz-
yllarla kyaslanamayacak kadar farkl cereyan etmitir. XIX. yzyln son eyreinde
Trkmenistann Rusyann egemenliine girmesi; siyasi, asker, iktisadi ve kltrel alan-
larda olduu gibi edebiyat alannda da Rus etkisinin yaand bir dnemdir. Buna ra-
men bu dnemin baz eserlerinde, Trk topluluklarna bask yapld, savan ierisine
ekilmeye alld ifade edilmi, Rus arlnn izledii yanl politikaya kar duyulan
memnuniyetsizlik dile getirilmitir. Durdu Gl, Mollamurt, Muhammetgul Atabayev,
Krmolla, Gurban gibi air ve yazarlar bu dnemin nemli ahsiyetleridir.
Sovyet Devri Edebiyat
I. 1920li Yllarn Edebiyat
Bu dnemde savalar, i ekimeler ve istilalarn yaygnlamasyla ok sayda insan
lr. Nihayet Trkmenistanla birlikte Rusyann tesiri altndaki dier lkelerde de Sovyet-
ler egemen olur ve bu dnemde edebiyata siyaset bular.
Her trl tartma ve basklara ramen halkn hayat, edeb eserlerde gereki bir ekil-
de yanstlmaya allr. Yirmili yllarn edebiyatnda, zellikle tiyatro trnde, tarih tema-
ya eilim artar. O devir tiyatro eserlerinde tarih basit bir fon olarak ele alnm, kahraman-
larn tip zelliklerine deil de kartklar olaylara nem verilmitir. Nesir tr gelimi,
zellikle hikye tr n plana kmtr. Ancak bu devirde iir, dier trlerin nndedir.
II. 1930 - 1945 Yllar Aras Edebiyat
Bu dnemde de edebiyat, siyasi basklar ve zulm ynlendirmitir. Abdlhekim Gul-
muhammedov, Oraz Vepayev, Oraz Tanazarov, Hocanepes aryevin ldrlmesi; Berdi
Kerbabayev, Garaca Burunov, al Kelikov, Ruh Alyev ve Hdr Deryayevin tutuklanmas,
edebiyatn gelimesini olumsuz ynde etkilemitir.
Bu ar artlara ramen edebiyat geliir. Otuzlu yllarn edebiyatnda da iirin stnl-
devam eder. Ksa ve uzun hikye tr geliir ve birok roman yazlr. Hikye ve roman-
larda daha ok kolhoz ve ky hayat temalar byk bir yer tutar. Tiyatro eserleri bol mik-
tarda yazlr. Bu dneme denk gelen II. Dnya Sava edeb adan bir ykm olur. Nurm-
rat Sarhanov, Amandurd Alamov, Ahmet Ahundov Girgenli, anl Kekilov ve Ata Niya-
zov gibi birok nl air ve yazar savata yok olur.
III. 1945-1960 Yllar Aras Edebiyat
Savatan sonraki bu dnemde ekonomiyi canlandrp gelitirme ve bar pekitirme
gibi temalar oka ilenir. Bar propagandas yazarlarn omuzlarna yklendii iin eser-
lerde yapmacklk ve kuruluk grlr. iirlerde de ar vg ve her eyi przsz gster-
me eilimi vardr. Btn bunlara ramen ellili yllarn ortalarnda air ve yazarlar olayla-
ra cesaretle yaklamaya balarlar. Ata Govudov, Berdi Karbabayev, Gseyin Muhtarov d-
nemin nemli kalemleridir.
IV. 1960-1990 Yllar Aras Edebiyat
Basknn azald ve bamszlk dncelerinin hz kazanmaya balad bir dnem-
dir. Bu dnem eserlerinde genellemelerden ziyade ayrntlara inilir. zellikle sava konu-
suna arlk verilerek kahramanlk temas ilenir. Mevcut dzen ve nceki dnemler ar-
tk yava yava eletirilmeye balanr. Altml yllardan balayarak hiciv tr canlanr. Bu
alanda zellikle Berdi Gulov, Tamammet Crdekov ve Gurbangl Hdrov gibi kimseler
nemlidir.
101
Bu dnemin roman ve hikyelerinde tarih tema genie ilenir. Bata Beki Seytekov
olmak zere, Berdi Soltannyazov, Narman Cumayev, Nurberdi Pamma, Yazmrat Mam-
mediyev, Berdi Karbabayev, Tirke Cumageldiyev dnemin nl roman ve hikyecileridir.
Ayn zamanda romanc da olan Ata Atacanov dnemin en nl airidir. Alma Yene Gl-
leyer (Elma Yine iek Ayor), Trkmenistann Bahar, Aman Okuva Gidyer, ki Poema,
Lirika adl eserlerinde sevgiyi taze duygularla yourur. 30 civarnda eseri yaynlanan air,
daha ok lirik iirleriyle tannmtr. Hece lsyle birlikte serbest iir tarzn da kullan-
m, ancak btn eserlerinde ahenge byk deer vermitir. Manzum hikyelerinde sos-
yal konular, tiyatrolarnda ise gnlk konular ilemitir
.
Ata Atacanovdan sonra Durd
Haldurd, Gara Seyitliyev, Mammet Seyidov, Kerim Gurbannepesov, Berdinazar Hudayna-
zarov ve Allaberdi Haydov dnemin nemli airleridir.
V. Bamszlk Devri Edebiyat
27 Ekim 1991de Trkmenistann bamszln ilan etmesiyle balayan devirdir. Bu
dnem edebiyat, bamszlk ve mill uyan edebiyat olarak adlandrlabilir. Bu devrin
iirlerinde bamszlk ve mill gurur gibi konular nemli bir yer tutar.
Nesir trndeki eserlerde ahlak meseleler ideolojik baskdan uzak olarak ilenmekte-
dir. Ayrca mill tarihe ynelim olduka gldr. Kakacan Arovun Deli Dumrul, Oz
Oyn (Ouz Oyunu) ve Ouz Han adl piyesleri bunun gzel rnekleridir. vezdurd Ne-
pesov bu dnemin nl romancsdr. Muhammetnur Gurbanglcov, Oraz Akmammedov,
Ar Mamiliyev, Bei Suhanov, Annaberdi Aabayev, Ahmet Gurbannepesov, Berdi Basmov
ve or Gulleyev nemli tiyatro yazarlardr.
Kayum Targuliyev, Nur Bayramov, Ar Baymradov, Recepmrat Durdyev, Aageldi
Allanazarov, Kasm Nurhadov ve Hemra irov gibi yazarlar ocuk psikolojisinden yararla-
narak yazdklar eserlerle, ocuk edebiyatnn gelimesine byk katkda bulunmulardr.
TRKMENSTAN
Sovyetler Birliinden ayrlan be bamsz Trk cumhuriyetinden biri olan Trkmenistan,
36-43 kuzey enlemleri ile 53-66 dou boylamlar arasnda yer alr. Bakenti Akabattr.
Trkmenistann toplam yz lm 488.100 km
2
dir. Batsnda Hazar Denizi, kuzeybat-
snda Kazakistan, kuzeyinde Karakalpakistan, kuzeydousunda ise zbekistan Cumhuri-
yeti yer almaktadr. lkenin gneyde ran, gneydouda Afganistan ile snr bulunmak-
tadr. Komular ile olan toplam snrnn uzunluu 3763 kmdir
.

Trkiye ile yaklak ayn enlemler arasnda yer alan Trkmenistan toporafik olarak
daha ukur bir arazi zerinde yer almaktadr. lkenin gney kesimindeki ve lke toprak-
larnn ancak % 5lik bir blmn oluturan Kopet (2942 m) ve Kuzintav (3139) dalar
bir yana braklrsa, Trkmenistan topraklarnn geri kalan ksm, (% 95i) deniz seviyesin-
den ykseklii 150-300 m arasnda deien dzlklerden oluur. lke topraklarnn yak-
lak 4/5ini (350.000 km
2
) dnyann byk llerinden biri olan Karakum l oluturur.
Trkmenistan, Asyann i kesimlerinde bulunduu iin tam bir kara iklimine sahiptir.
Yazlar scak ve kurak; klar ise souktur. Yazn en yksek scaklk +40 derecenin zerinde,
kn ise en dk scaklk -8 ile -21 derece arasndadr. klim zelliklerinden dolay olduka
az ya alr. Ya azl sebebiyle lkedeki akarsularn says olduka azdr. lkenin nem-
li akarsular Amuderya (Ceyhun), Murgap, Tecen, Etrektir. Ayrca Karakum sulama kanal
da, lke topraklarnn sulanmasnda nemli rol oynar. Trkmenistann doal bitki rts-
n, ksa boylu otlar ile odunsu allklardan oluan l bitkileri oluturmaktadr.
lke; Ahal, Balkan, Dahovuz, Levap ve Mar (Merv) olmak zere be eyalete blnm du-
rumdadr. nemli ehirleri arasnda Mar (Merv), Trkmenba, Nebitda, ardcev, Dahovuz ve
Kerki bulunmaktadr. 22 Austos 1990 tarihinde egemenliini salam, 27 Ekim 1991 tarihinde
de bamszln ilan etmitir. Resm dil Trkmen Trkesi olup 24. 5. 1990da resm dil olmutur.
102
Trkmenistann nfusu 1996 yl itibariyle 4.566.800dr. Nfusun % 45i ehir-
lerde, % 55i krsal kesimde yaamaktadr. Kadn nfusu 2.265.100 iken, erkek nfusu
2.301.700dr. Trkmen Trkleri lke nfusunun % 77sini olutururlar. Trkmenlerden
sonra zbek Trkleri (% 9.2) ve Ruslar (% 6.7) en fazla nfusa sahiptirler. Dier Trk boy-
laryla birlikte (zbek, Kazak, Tatar, Azeri vs.) lke nfusunun % 90n Trkler oluturur.
lke topraklarnn byk blm l olduu iin % 72si tarm d kalmaktadr. Buna
ramen nfusun % 41i tarm sektrnde almaktadr. lke topraklarnda pamuk, m-
sr, arpa, buday, pirin gibi tahllar yetitirilmektedir. Ayrca bol miktarda sebze ve mey-
ve yetitirilir. Karakul koyunlaryla nl olan Trkmenistann ekonomisinde hayvanclk
da nemli bir yer tutar. Yeralt kaynaklar bakmndan pek zengin deildir. Yine de bel-
li bir miktarda petrol, doal gaz, kaya tuzu, potasyum ve maden sular karlmaktadr.
Trkmenistann sanayisi byk lde hayvancla dayal olup hayvan rnlerine dayal
bir sanayi kurulmutur. Hal, kilim, tekstil sanayisi olduka gelien Trkmenistanda pet-
rol rafinerileri, kimyasal madde retimi, bitkisel ya retimi, azotlu gbre sanayi ve doal
gaz karma sanayi olduka gelimitir.
TRKMEN TRKES GRAMER
Ses Bilgisi
nller
Trkmen Trkesinde 9 nl vardr: a, , e, , i, o, , u, . Trkiye Trkesinden farkl ola-
rak Trkmen Trkesinde iki e vardr. () ile gsterilen ses, Trkiye Trkesindekin-
den daha geni ve aktr, a ile e arasnda bir sestir.
Trkmen Trkesinde, yukarda bahsedilen, btn nllerin alfabede iaret olarak da
karl bulunmaktadr. Yalnz, uzun nller alfabede gsterilmez.
Trkmen Trkesinin nllerini yle bir ema ile gstermek mmkndr.
Dz Dz Yuvarlak Yuvarlak
Geni Dar Geni Dar
Kaln a 1 o u
nce ,e i

Uzun nller
Trkmen Trkesinin en nemli ve ayrc zellii, uzun nllere sahip olmasdr. Mev-
cut 9 nlnn hepsinin de uzun karl olmasna ramen, bu uzunluklar yazda gste-
rilmez. Trkmen Trkesini, dier Trk lehelerinden ayran en belirgin vasf, uzun n-
llerin korunmasdr. Trkmen Trkesinde uzun nller eitli ekillerde olumaktadr.
Asl Uzun nller
Uzun nllerin byk bir blm asl olup yazda gsterilmez. Bu uzun nller anlam
ayrt edici zellie sahiptir. Asl uzunlua sahip olan nller genellikle ilk hecede yer alr:
aat (isim) - at (at) uu (u) - u- (umak)
oot (ate)- ot (ot) yool (yol) - yol- (yolmak)
b iiz (delme leti) - biz (kii zamiri) () - - (snmek)
Trkmen Trkesinde uzun sylenen , i, u, sesleri yarm nl -y- sesiyle difong-
laarak y, iy, uy, y eklinde yazda gsterilmektedir.
diy- (de-) gyz (kz)
dyn (dn) kyska (ksa)
gy (g) syt (st)
giyce (gece) yokyn (yakn)
Tablo 5.1
Trkmen Trkesinde
nller
103
Ses Olaylar Sonucunda Oluan Uzunluklar
a. +A Ekiyle Oluan Uzunluklar
Ynelme hli eki nl ile biten kelimeler zerine geldiinde kelimenin son nls ile
birleerek uzar: agaa (<aga+a) aaya, depee (<depe+e) tepeye, dnyaa (<dnya+a)
dnyaya, galaa (<gala+a) kaleye.
Sonunda dar nl (, i, u, ) bulunan kelimelere -a, -e eklenirken -aa, -ee uzun nlle-
ri ortaya kar: kiee (<kii+e) ke, iee (<ii+e) iiye, gapaa (<gap+a) kapya.
b. +dA Ekiyle Oluan Uzunluklar
Bulunma hli eki +dAnn zerine +kI eki geldiinde hl ekinin nls uzar: elindki
(<elinde+ki), iindki (<iinde+ki),ortadaak (<ortada+ki), yandaak (<yanda+ki).
c. +nI Ekiyle Oluan Uzunluklar
Belirtme hli eki +nI nl ile biten kelimeler zerine geldiinde kelimenin son nls
uzar: babaan (babay), ge iini (keiyi), agaan (aay), klegni (glgeyi).
d. +(n)I Ekiyle Oluan Uzunluklar
lgi hli eki +(n)I nl ile biten kelimeler zerine geldiinde kelimenin son nls uzar:
ayagn (ayann), nmni (neyin), dyni (devenin), yerkmni (yeryznn).
lgi hli eki nl ile biten kelimeler zerinde bazen sadece + biiminde kullanlr.
Ekin bu ekilde kullanl esnasnda kendisinden nceki nl uzar: garrn (garr+n)
yalnn, pukaraa (pukara+nn) fukarann, kiii (kiinin) kiinin.
e. -An, -Ar Ekleriyle Oluan Uzunluklar
Bu sfat-fiil ve geni zaman eki, nl ile biten fiillerin zerine geldiinde, ekin nl-
s kelimenin son nls ile birleerek uzar: gzln (gzle-en) gzleyen, okaan (oku-an)
okuyan, yaaan (yaa-an) yaayan; ileer (ile-er) iler, gpleer (gple-er) grler, me-
leer (mele-er) meler.
f. -(I)p Ekiyle Oluan Uzunluklar
-(I)p zarf-fiil eki nl ile biten fiillerin zerine geldiinde nl karlamas sonucu,
son hecenin nls uzar: okaap (oku-p) okuyup, talaap (tala-p) atp, garaap (gara-
p) bakp, ygnaap (ygna-p) toplayp.
g. +(I)m, +(I)n Ekleriyle Oluan Uzunluklar
1. ahs +(I)m ve 2. ahs +(I)n iyelik ekleri kelimenin zerine gelince, nl kar-
lamas sonucu son hecenin nls uzar: almaam (alma+m) elmam, agaa (aga+n)
amcan, ataam (ata+m) dedem, kakaa (kaka+n) baban, ukm (uk+m) uykum,
paltaaz (palta+z) baltanz.
h. -mAk Ekiyle Oluan Uzunluklar
Mastar -mAk ekinden sonra yaklama (-e) hli eki gelince, mastar ekinin nls uzar:
okamaaga (okumaya), szlemge (sylemeye), bermge (vermeye), ilemge (ilemeye).
. +k Ekiyle Oluan Uzunluklar
nl ile biten yer-yn zarfar zerine, zarfarn bu anlamn pekitiren -k nsz ek-
lendiinde kelimenin son nls uzar: daark (darya), ierik (ieriye), nirk (nereye),
yokark (yukarya), beriik (beriye), gayraak (arkaya).
i. nsz Dmesi Sonucu Oluan Uzunluklar
-g- dmesi ile: dl (deil)
Ayn sesinin dmesi ile: maan (mana)
-h- dmesi ile: Baz alnt kelimelerde -h- der. Den nszn yanndaki nl
uzar: tiyatl (ihtiyatl), mkam (muhkem), mta (muhta)
-n dmesi ile:
Bu olay sadece, zarf-fiil eki -kende grlr. Ekin son nsz -n der. Bu durumda
ekin nls uzar: baryakaa (giderken), gelyk (geliyorken).

104
j. Kaynama Sonucu Oluan Uzunluklar
Hem edat ounlukla kendisinden nce gelen kelime ile birleir. Birleme esnasnda
-h der. Edat, nl ile biten kelimelerle birletii zaman kelimenin son nls ile edatn
nls birleerek uzar: atnaam (< atn hem) atn da, oglaam (< ogl hem) olunu da,
aynaam (< ayn hem) ayn da.
Devaml birlikte kulanlan iki kelimenin birlemesi sonucu meydana gelen tek kelime-
nin nls uzar: aakel- (< alp kel-) getir-, kit- (alp kit-) gtr-, ndeli (< ne ede-
li) ne yapalm.
k. Uzun nll Dier Ekler
Trkmen Trkesinde kullanlan baz eklerin nlleri daima uzundur.
-Ay eki: bery (ver), yetymesin (yetimesin).
+A eki: baraa btn, kynekee pskl.
-InA eki: alnaa (alnca), alnaa (alnca), gelin (gelince), lin (lnce).
+kA eki: phe edat olarak kullanlan +kAnn (< ki < erki) nls her zaman uzun-
dur: barmkaa (var m acaba), kmazmkaa (kmaz m acaba), gelyamikaa (geliyor mu
acaba).
-mAn eki: bermn (vermeden), yetirmn (yitirmeden), grmn (grmeden), sg-
maan (smadan).
+rAk eki: dzvlirk (doruca), kprk (oka), gatraak (oka, iyice), tizrk (a-
bucak).
-yAr eki: aydyaar (sylyor), diyyr (diyor), baryaar (gidiyor), oturyaar (oturuyor).
-yA eki: bery (veriyor), gely (geliyor), akyaa (ekiyor), iliy (yapyor).
-yAn eki: beryn (veren), gelyn (gelen), edyn (yapt), gteryn (tad).

nl Uyumlar
1. Byk nl Uyumu
Trk dilinde genel bir kural olan bu uyum, Trkmen Trkesi yaz dilinde olduka sa-
lamdr: oodun (oduncu), iiiklik (ilik), adamlar, ayralkdan (ayrlktan), atasn
(dedesinin), ldrymn (ldrmeyin).
Trkmen Trkesine Arapa ve Farsadan giren birok kelime byk nl uyumuna
uydurulmutur: bahana (bahane), caahl (cahil), galandar (kalender).
Trkiye Trkesinde uyumu bozan kelimeler ve ekler Trkmen Trkesinde uyuma
girer: alma (elma), garda (karde), ene (anne).
-kA eki: Trkiye Trkesinde btn kelimelere, -ken ekliyle eklendii iin, byk
nl uyumuna aykr olan bu zarf-fiil eki Trkmen Trkesinde uyuma girerek -ka ek-
linde kullanlr: baryakaa (gidiyorken), baryaarkaa (gidiyorken).
+kI eki: Trkiye Trkesinde +ki ekliyle kullanlan ve dolaysyla uyumu bozan bu ek
de Trkmen Trkesinde uyuma girer: arkadaak (arkadaki), onuk (onunki), snamda-
ak (sinemdeki), yandaak (yandaki).
Trkiye Trkesinde uyuma girmeyen yabanc kkenli kelimelerin ou, Trkmen
Trkesinde uyuma girmitir: alamat (alamet), cahan (cihan), amanat (emanet), gapl (ga-
fil), ana (aina), mam (imam), kerven (kervan), palav (pilav).
2. Kk nl Uyumu (Dzlk-Yuvarlaklk Uyumu)
Kk nl uyumu Trkiye Trkesine gre, Trkmen Trkesinde daha zayfr. Yaz
dilinin genel eilimi, yuvarlak nlleri ilk hece dnda kabul etmemek ynnde olup ke-
limelerin ikinci heceden sonraki hecelerinde yer alan nlleri dzletirmektedir.
Trkmen Trkesinde bu uyum daha ok 1. ve 2. hece arasnda grlrken 3. hece-
de bozulur. nk 3. hecede genellikle dz nll ekiller kullanlr: blnici (blnen),
hovplulk (korkma durumu), dovul (korkak), sygli (sevgili).
Baz eklerin (belirtme, bildirme, ilgi vs.) yuvarlak nll ekilleri bulunmaz: gn+i
(gn), dndir- (dndr-), gn+in (gnn).
105
Aada verilen kelimelerden kk nl uyumuna aykr olanlar gsteriniz.
bilezik, drli (trl), armt (armut), dokuznc (dokuzuncu), gorkunl (korkun),
ymizi (evimizi), nusga (nsha), sri (sr), orun (yer), tk (delik), aglavuk (ala-
yan), zimiz (kendimiz), murtlak (gr bykl), goyun (koyun), garn (karn).
3. nl Uyumunun Bozulmas
a. Yabanc Kkenli Kelimelerde
Yabanc kkenli kelimelerin bir ksm uyuma girmez: bigan (yabanc), nepaga (nafa-
ka), biradar (karde), geda (kle).
b. Trke Kelimelerde
Baz birleik kelimeler, Trkiye Trkesinde olduu gibi uyuma girmemitir: agld-
bilmezdi (alatamazd), basberdiler (basverdiler), barberende (gidiverdiinde), Grogl
(Krolu), bilenok (bilmiyor), gremok (grmyorum).
-An sfat-fiilinin zerine so kelimesinin getirilmesiyle yaplan zarfar uyuma girmez:
diyenso (deyince), gidenso (gidince).
Trkmen Trkesinde 2. heceden itibaren Eski Trkede olduu gibi ounlukla dz-
dar nller kullanlr. Trkiye Trkesinde kk nls yuvarlak olan kelimelerde, sonra-
ki hecelerde bulunan nller yuvarlaklaarak uyuma girmitir. Trkmen Trkesinde sz
konusu nllerde yuvarlaklama olmad iin dudak uyumu bozulmutur: bri (kurt),
gur (kuru), or (hizmeti), kovg (takipi), dvi (sava), ogr (hrsz).
nszler
Trkmen Trkesinde 23 nsz vardr. Ancak alfabede 21 iaret kullanlmaktadr: b, c, ,
d, f, g, h, j, k, l, m, n, , p, r, s, , t, v, y, z.
Trkiye Trkesinden farkl olarak sesi alfabede gsterilir. Bugnk Trkmen alfa-
besinde, Trkiye Trkesi alfabesinde olduu gibi kaln ve ince g ile kaln ve ince k, birer
harfe gsterilmitir.
Kaln nllerin yanndaki g ve kler kalndr: gap, galmak, ak. nce nllerin yannda
bulunan g ve kler incedir: gelmek, gelin, ekin, iki.
Trkmen Trkesinde s ve z sesleri de Trkiye Trkesinden farkl olarak peltek telaf-
fuz edilir ancak yazda bu pelteklii gsteren herhangi bir iaret kullanlmaz. Ayrca Tk-
men Trkesinde kullanlan baz Rusa kkenli kelimelerde (), ts () birleik ses-
leri de bulunmaktadr.
Trkmen Trkesinde nszlerle lgili zellikler
Trkiye Trkesiyle karlatrldnda Trkmen Trkesinde kullanlan nszler ile
ilgili u zellikleri tespit edebiliriz:
1. Kelime bandaki kaln klar Trkmen Trkesinde g olur: gar (kar), gap (kap),
gar (kar), gzl (kzl), goy- (koy-).
2. Trke asll bir ksm kelimelerin bandaki tler Trkmen Trkesinde d olur:
daa (ta), duuz (tuz), da (tan), drnak (trnak).
3. Arapa ve Farsa alnt kelimelerdeki f ler p olur: sapar (sefer), ependi (efendi),
Patma (Fatma), pelek (felek), pil (fil).
4. var, vermek, varmak kelimelerindeki v, Trkmen Trkesinde bdir: bar, bermek,
barmak. Trkiye Trkesinde ol- fiili, Trkmen Trkesinde bol- eklindedir.
5. Bin, boncuk, binmek, ben kelimeleri ile ben ve bu kelimelerinin ek alm e-
killerinde b, m olur: mi, moncuk, mnmek, men, maa, meni, mende, munu,
mua, mundan, munlar.
6. Kelime sonunda iki hden sadece hrltl olan (x bulunur): arx, parx. Kelime ba-
nda ise sadece h bulunur: hemme (btn), hays (hangi). Ortada her ikisi de bu-
lunabilir: hli (btn, hepsi), nxili (nasl).
1
106
7. Kelime iindeki bler v okunur: oba yazlr; ova okunur, dabara yazlr; davara
okunur. Ancak bu v Trkiye Trkesindeki gibi deil, iki dudak hafife bzlerek
telfuz edilir. Kelime banda bulunan ve pden sonra gelen b ise v okunmaz: ber-
mek, gubka (snger).
8. Trkiye Trkesinde t ile de balayabilen ekler, Trkmen Trkesinde sadece d ile
balar: bada, altdan, di (snd).
9. Trkiye Trkesinde i sesteki -- nsz, Trkmen Trkesinde v olur: Bvr
(br), duvl (tulu), dvme (dme), dvn (dm), gvs (gs).
10. Trkiye Trkesinde ba ve ortadaki baz b sesleri Trkmen Trkesinde p olur:
palta (balta), gpbi (cbbe), gaprga (kaburga), opan (oban), pak (bak).
11. Trkiye Trkesindeki baz i ve son ses vler Trkmen Trkesinde y sesine dn-
r: dye (deve), y (ev), syn- (sevin-).
12. Yabanc kkenli kelimelerde bulunan hemze (), ayn (), ha () ve h () sesleri
Trkmen Trkesinde ounlukla g'ye dnr:
bags ( bahs) rugsat ( ruhsat)
bagt ( baht) talg ( talih)
cemagat ( cemaat) doga ( dua)
13. Kelime iindeki st sesleri ilerleyici benzemeyle ss olur: ussa (usta), dassan (des-
tan), yassk (yastk).
14. Kelime iindeki mb, mm olur: gmmez (kmbez), tmmek (tmbek) tmsek.
15. Yukardaki iki maddede grlen deimelere benzer deimeler, eitli eklemeler
srasnda da meydana gelir. Ancak bunlar yazda gsterilmez.
ts yazlr ss okunur zs yazlr ss okunur
gitse gisse yazsn yassn
batsa bassa bozsun bossun
s yazlr s okunur l yazlr l okunur
ise ise sal sal
asa asa alk alk
(c) yazlr okunur c yazlr okunur
aga aga gucagaz guagaz
acak aak (aacak) gocak goak
nd yazlr nn okunur ld yazlr ll okunur
mende menne geldi gelli
gelende gelenne gldi glli
st yazlr ss okunur sd, zd yazlr ss, zz okunur
stn ssn basdrmak bassrmak
stinlik ssnlk gzdrmak gzzrmak
nsz Uyumu
Kelime ierisinde ve eklenme srasnda kullanlan nszlerin tonluluk-tonsuzluk bak-
mndan gsterdii uyumdur. Trkiye Trkesinde yaygn olan bu uyum, Trkmen Trk-
esinde grlmemektedir. Trkmen Trkesinde birok ekin nsz daima tonludur. Bu
yzden sz konusu ekler, tonsuz nszlerle biten kelimelere eklendiklerinde nsz uyu-
mu bozulmaktadr.
Trkmen Trkesinde eitlik eki +A ve yapm eki +I daima tonsuz; bulunma hli
eki +da, ayrlma hli eki +dan, grlen gemi zaman eki -dI ve bildirme eki +dIr da da-
ima tonlu nszle kullanldklar iin nsz uyumuna aykr derler: nine (ncelik-
le), mene (bana gre); eyeri (eyerci), aar (anahtarc); bada (bata), dyde (dte);
atdan (attan), aadan (aatan); gad (kat), dikdi (dikti); bolupdr (olmu), grpdir
(grm).
107
ekil Bilgisi
ekim Ekleri
sim ekim Ekleri
1. okluk Eki
Trkiye Trkesinde olduu gibi, Trkmen Trkesinde de okluk eki +lArdr: baylar
(zenginler), ylklar (atlar), depderler (deferler), erenler (erenler), daglar (dalar), gu-
lar (kular).
2. yelik Ekleri
yelik ekleri Trkiye Trkesindeki gibidir. Ancak ikinci heceden sonra kk nl
uyumu olmad iin ek ve yardmc nller, nc heceden itibaren u, deil; , i olur.
kinci ahs ekleri ise geniz nsi () iledir. nc ahsta ek daima -, -i, -s, -sidir. Tablo
halinde yle gsterilebilir:
Teklik okluk
1. Kii +(I)m +ImIz
2. Kii +(I) +(I)z
3. Kii +I, +sI +I, +sI
agaam (amcam) zmim (zmm) pulum param
agaa zmi pulu
agas zmi pul
agamz zmimiz pulumz
agaz zmiiz puluz
agas zmi pul
3. Hl Ekleri
a. Yaln Hl
Yaln hl Trkiye Trkesinde olduu gibi eksizdir: abray (hret), duzak (tuzak), aat
(ad), alma (elma), bilbil (blbl), ata (dede).
b. lgi Hli
lgi hli eki Trkiye Trkesindeki gibidir. Ancak, n geniz nsidir. kinci heceden son-
ra ekin yuvarlak nll ekli yoktur: gz (gzn), daglar, agan (ocuun), y
(evin), enesini (annesinin), geini (keinin).
Trkmen Trkesinde, ayrca, ilgi hli ekinin +li ekli vardr. Bu ek dier Trk leh-
elerinde grlmez: obaa adamlar (obann adamlar), atmaa (adrn), Bikee ecesi
(Bikenin annesi), kiii (kiinin).
lgi hli eki bazen Trkiye Trkesinde olduu gibi eksizdir: ceren balas (ceylan yav-
rusu), gzm ya (gzmn ya).
c. Ykleme Hli
Trkmen Trkesinde ykleme hli eki +(n)Idr. Ek, nl ile biten kelimelerin zerine
+nI, nszle bitenlerin zerine +I ekliyle gelir. Ayrca ekin nls dz olup yuvarlak ekli
grlmez: ataan (atay), almaan (elmay), suun (suyu), saz+ (saz), il+i (ili), yol+ (yolu).
Ykleme hli, bazen eksiz olarak kullanlr: cigerin daglayan (cierini dalayan), gzn
oda zn uran (kendini atee atan), bereyin (kzn vereyim).
e. Ynelme Hli
Ynelme hali eki +Adr. nszle biten kelimeler zerine geldiinde +A olarak kullan-
lr. nlyle biten kelimeler zerine geldiinde ise kelimenin son nlsyle birleerek uzun
+A olur. Ancak, bu uzunluk yazda gsterilmez: baa, gze, le, araa (ara+a) araya, k
(ke+e) keye, galaa (gala+a) kaleye.
Tablo 5.2
yelik Ekleri
108
Ynelme eki, iyelik ekleri alan kelimelerden sonra +nA ekliyle kullanlr. Trkiye Trk-
esindeki gibidir: oobasna (obasna), ne (nne), yine (evine), glcna (klcna).
f. Bulunma Hli
Bulunma hli eki +dAdr. Ek tek ekilli olup tonsuz ekli yoktur: gnde, bada (bata),
ilde, daarda (darda), hzmatda (hizmette).
yelik ekinden sonra araya n girer: aagnda (aasnda), gznde, olmasnda.
g. Ayrlma Hli
Ayrlma hli eki +dAn olup tonsuz ekli yoktur: atdan (attan), nayzadan (mzraktan),
klegeden (glgeden), ootdan (ateten), elden, kmden (gmten).
yelik ekinden sonra araya n girer: bandan, gznden, olmasndan.
h. Eitlik Hli
Eitlik hli ekinin kullanm, Trkiye Trkesindeki gibi +a/-edr ancak ekin tonlu
ekli (+ca/+ce) yoktur: bara (btn), gula (kul gibi), ne (nnde), garra (yalca),
aadata (dete gre), una (bu kadar, u kadar).
. Vasta Hli
Trkmen Trkesinde vasta hli eki iin herhangi bir ek yoktur. bilen edat ekleme-
mi biimiyle vasta ifadesi iin kullanlmaktadr: aga bilen (ocukla), yuvalk bilen (ya-
vaa), eylelik bilen (bylelikle), yeesi bilen (yengesiyle).
4. Aitlik Eki
Aitlik eki Trkmen Trkesinde +kIdr. Ek Trkiye Trkesinden farkl olarak nl
uyumuna girer: arkadak (arkadaki), aadak (aadaki), onuk (onunki), snamdak
(sinemdeki), dynki (dnk), iki (ierdeki).
5. Soru Eki
Soru eki Trkiye Trkesinde olduu gibi +mIdr. Ek yazda kelimeye bitiik olarak
yazlr: barm (var m?), berdimi (verdi mi?), yokm (yok mu?), anam (tandk m?)
Fiil ekim Ekleri
1. ahs Ekleri
, hl ve hareketin hangi ahs tarafndan yapldn gsteren bu ekler, yklemin zne
ile ilikisini belirler. ahs ekleri iki trldr.
a. Zamir Kkenli ahs Ekleri
Bu ekler Trkiye Trkesinde olduu gibi, grlen gemi zaman, hikye ve art kipi
dnda kalan btn kiplerde kullanlr.
Tekli k okluk
1. ahs -(I)n -(I)s
2. ahs -sI -sIIz
3. ahs - -lAr
Grlen gemi zaman, hikye ve art kiplerinde kullanlr.
Tekli k okluk
1. ahs -m -k
2. ahs - -Iz
3. ahs - -lAr
a. Bildirme Kipleri
renilen gemi zamann eki iin -IpdIr kullanlr. Ek, nlyle biten bir file geldiin-
de, fiilin sonundaki nl uzar:
109
alpdrn (almm) gelipdirin (gelmiim) dokaapdrn (dokumuum)
alpdrs gelipdirsi dokaapdrs
alpdr gelipdir dokaapdr
alpdrs gelipdiris dokaapdrs
alpdrsz gelipdirsiiz dokaapdrsz
alpdrlar gelipdirler dokaapdrlar
Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuzu -maandr/-mndir ekiyle yaplr: almaandrn
(almamm), almaandrs (almamsn); gelmeendir (gelmemi), gelmeendiris (gelme-
miiz); dokamaandrsz (dokumamsnz), dokamaandrlar (dokumamlar).
Trkiye Trkesinde kullanlan -mI, -mU renilen gemi zaman eki, Trkmen
Trkesinde 19. yzyla kadar kullanlmtr. Bugn ise snrl ekilde, ayr ayr kelimeler-
de kalplam ekilde (svme, beddua vs.) rastlanr.
tlp lm, oca gmlm, dili kesilmi, gemi, etmi vs. -mI eki fiil ekimin-
de 3. ahslarda grlebiliyor: alm, grm, dnmi, gelmiler vs.
Grlen gemi zaman eki -dIdir. nc ahslarda (yazlta) daima -d, -di eklin-
dedir. Birinci ve ikinci ahslarda yuvarlak nllerden sonra, ikinci hecede -du, -d; ikin-
ci heceden sonra (yazlta) -d, -didir.
geldim dndim grdm
geldi dndi grd
geldi dndi grdi
geldik dndik grdk
geldiiz dndiiz grdiz
geldiler dndiler grdiler
Olumsuz ekli: gelmedim, gelmedi; dnmedi, dnmedik; grmediiz, grmediler.
3. imdiki Zaman
Trkmen Trkesinde imdiki zaman drt ekilde ifade edilmektedir.
1. tip imdiki zaman: -yaar/-yr ekiyle kurulur. Bu ekin nls daima uzundur:
baryaarn (gidiyorum) gryrin (gryorum) glyrin (glyorum)
baryaars gryrsi glyrsi
baryaar gryr glyr
baryaars gryris glyris
baryaarsz gryrsiiz glyrsiiz
baryaarlar gryrler glyrler
Olumsuz ekli: barmayaarn (gitmiyorum), barmayaars (gitmiyorsun); grmeyr
(grmyor), grmeyris; glmeyrsiiz, glmeyrler.
2. tip imdiki zaman: -yaar/-yr ekindeki -rnin dmesi sonucu -yaa/-yli ekliyle
kullanlr. Bu ekin de nls uzundur:
baryaan (gidiyorum) yazyaan (yazyorum) bilyn (biliyorum)
baryaa yazyaa bily
baryaa yazyaa bily
baryaas yazyaas bilys
baryaaz yazyaz bilyiz
baryaalar yazyaalar bilyler
Olumsuz ekli: barmayaan (gitmiyorum), barmayaa (gitmiyorsun); yazmayaa (yaz-
myor), yazmayaas (yazmyoruz); bilmeyiz (bilmiyorsunuz), bilmeyler (bilmiyorlar).
3. tip imdiki zaman: imdiki zaman Trkmen Trkesinde -p yr, -p duur, -p ot-
r, -p yatr yardmc fiilleriyle de ifade edilmektedir:
110
alp yrn (almaktaym) gelip yatrn (gelmekteyim)
alp yrs gelip yatrs
alp yr gelip yatr
alp yrs gelip yatrs
alp yrsiz gelip yatrsz
alp yrler gelip yatrlar
okaap otrn (okumaktaym) glp duurun (glmekteyim)
okaap otrs glp duursu
okaap otr glp duur
okaap otrs glp duurus
okaap otrsz glp duursuz
okaap otrlar glp duurlar
Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuz ekli yoktur.
4. tip imdiki zaman: Trkmen Trkesinde bir de sadece olumsuz ekli bulunan im-
diki zaman ekli vardr. Fiil kklerine iyelik eki alm -an/-en sfat-fiil eki ve yook ke-
limesinin getirilmesiyle ortaya kmtr. Bu oluum srasnda hece kaynamas meydana
gelir ve yookun banda bulunan y ile birlikte baz sesler der:
okaamook (<okaanm yook) okumuyorum yazamook (<yazanm yook) yazmyorum
okaaook (<okaan yook) yazaook (<yazan yook)
okaanook (<okaan yook) yazanook (<yazan yook)
okaamzook (<okaanmz yook) yazamzook (<yazanmz yook)
okaazook (<okaanz yook) yazanzook (<yazanz yook)
okaanooklar (<okaanlar yook) yazanooklar (yazanlar yook).
4. Gelecek Zaman
Trkmen Trkesinde gelecek zamann eki -cAktr. Dier Ouz grubu lehelerinden
farkl olarak -cAk ekinin zerine ahs eki getirilmez. Bu eki alan fiillerin ahs kavram,
zamirlerle ifade edilir. Kesin bir gelecek zaman ifadesi tar.
men alcak (alacam) men grcek (greceim) men gelcek (geleceim)
sen alcak sen grcek sen gelcek
ol alcak ol grcek ol gelcek
biz alcak biz grcek biz gelcek
siz alcak siz grcek siz gelcek
olar alcak olar grcek olar gelcek
Olumsuz ekli: Gelecek zamann olumsuzu, ekimin sonuna dl kelimesi getirile-
rek yaplr: men alcak dl (almayacam), sen alcak dl (almayacaksn); ol grcek dl
(grmeyecek), biz grcek dl (grmeyeceiz); siz gelcek dl (gelmeyeceksiniz), olar gel-
cek dl (gelmeyecekler).
d- (inmek) fiilini gelecek zaman kipinde tm ahslarla olumsuz ekimini yapnz.
5. Geni Zaman
Geni zaman iin, belirsiz gelecek zaman da denmektedir. Trkiye Trkesinde olduu
gibi -(A)r ekiyle yaplr. nl ile biten fiillerde iki nl kaynar ve uzun nl ortaya kar.
alarn (alrm) grerin (grrm) okaarn (okurum)
alars grersi okaars
alar grer okaar
alars greris okaars
alarsz grersiiz okaarsz
alarlar grerler okaarlar
2
111
Olumsuz ekli: Geni zamann olumsuzu teklik 1. ve 2. ahslarda -mar/-mer, n-
c ahslarda ise -maz/-mez ekiyle ifade edilir: almarn (almyorum), almars (alm-
yorsun); grmez, grmeris (grmyoruz); okaamarsz (okumuyorsunuz), okaamazlar
(okumazlar).
b.Tasarlama Kipleri
1. art Kipi
Dier Trk lehelerinde olduu gibi Trkmen Trkesinde art kipi -sA eki ile yaplr.
art kipinde iyelik kkenli ahs ekleri kullanlr.
bersem (versem) alsam iilesem (alsam)
berse alsa iilese
berse alsa iilese
bersek alsak iilesek
berseiz alsaz iileseiz
berseler alsalar iileseler
Olumsuz ekli: bermesem (vermesem), bermese (vermesen); almasa, almasak;
iilemeseiz (almasanz), iilemeseler (almasalar).
2. Gereklik Kipi
Trkmen Trkesinde gereklik ekimi iki ekilde ifade edilir.
Birinci tip -mAlI ekiyle yaplr. Bu ekimde ahs ekleri kullanlmaz. Onlarn yerine fi-
ilin bana ahs zamirleri getirilir.
men almal (almalym) men szlemeli (sylemeliyim)
sen almal sen szlemeli
ol almal ol szlemeli
biz almal biz szlemeli
siz almal siz szlemeli
olar almal olar szlemeli
Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuzu dl kelimesi ile yaplr: men almal dl, men al-
mal dl, men almal dl; biz szlemeli dl (sylememeliyiz), siz szlemeli dl (syle-
memelisiniz), olar szlemeli dl (sylememeliler).
kincisi ise -mAlI(dIr) ekiyle yaplr ve ekin sonuna ahs ekleri getirilir.
bermelidirin (vermeliyim) galdrmaldrn (kaldrmalym)
bermeli(dir)si galdrmal(dr)s
bermeli galdrmal
bermelidiris galdrmaldrs
bermeli(dir)siiz galdrmal(dr)sz
bermeli galdrmal
Olumsuz ekli: Bu kipin de olumsuz ekli dl kelimesiyle yaplr: bermeli dldirin
(vermemeliyim), bermeli dldirsi (vermemelisin), bermeli dldirsi (vermemeli); gal-
drmal dldiris (kaldrmamalyz), galdrmal dldirsiiz (kaldrmamalsnz), galdr-
mal dldirler (kaldrmamallar).
Ayrca Trkiye Trkesinde olduu gibi lazm ve gerek kelimeleriyle de gereklilik
anlam salanmaktadr: bermek gerek (vermek gerek), vrenmek gerek (renmek gerek),
bolsa gerek (olsa gerek); aytmak lazm (sylemek lazm), eitmek lazm (iitmek lazm).
3.Emir Kipi
Trkiye Trkesinde olduu gibi Trkmen Trkesinde de her ahs iin ayr bir ek vardr:
Tekli k okluk
1. -ayn/-eyin 1. -AlIIn/-AlI
2. -gIn/-gUn 2. -I/-U/-
3. -sIn/-sUn 3. - sInlAr/-sUnlAr
112
alayn (alaym) greyin (greyim) okaayn (okuyaym)

al(gn) gr(gn) okagn
alsn grsn okasun
alal grelii okaal
al gr okaa
alsnlar grsnler okasnlar
Teklik 2. ahs al, algn (al), ekillerinde olabildii gibi -ay, -ay ekiyle de yaplabilir:
alay (al), gry (gr), okay (oku).
Olumsuz ekli: -ma/-me ekiyle yaplr: almaaym (almayaym), alma/gn (alma);
grmesin, grmlii (grmeyelim); okamaa (okumayn), okamasnlar (okumasnlar).
4. stek Kipi
Trkmen Trkesinde istek kipinin ifadesi iin -mAkI eki kullanlr. Bu ekimde a-
hs ekleri kullanlmaz baa zamirler getirilir.
men grmeki (grmek istiyorum) men okamak (okumak istiyorum)
sen grmeki sen okamak
ol grmeki ol okamak
biz grmeki biz okamak
siz grmeki siz okamak
olar grmeki olar okamak
Olumsuz ekli: Olumsuzu dl kelimesiyle yaplr: men grmeki dl (grmek is-
temiyorum), sen grmeki dl (grmek istemiyorsun), ol grmeki dl (grmek istemi-
yor); biz okamak dl (okumak istemiyoruz), siz okamak dl (okumak istemiyorsu-
nuz), olar okamak dl (okumak istemiyorlar).
1. Rivayet
Trkmen Trkesinde fiillerin rivayet birleik ekimi, eken ve mI vastasyla yaplr.
renilen gemi zamann rivayetinde -An ekli gemi zaman ekinin zerine eken;
-Ip/-Up ekli gemi zaman ekinin zerine ise -mI gelir.
alan ekenim (almmm) gelipmiim (gelmimiim)
alan ekeni gelipmii
alan ekeni gelipmi
alan ekenik gelipmiik
alan ekeniiz gelipmiiiz
alan ekenler gelipmiler
imdiki zamann rivayetinde, imdiki zaman ekleri -yaar/yr ve yaa/ynin zerine
eken veya -mI gelir.
alyaarmm (alyormuum) balayaamm (balyormuum)
alyaarms balayaams
alyaarm balayaam
alyaarmk balayaamk
alyaarmz balayaamsz
alyaarmlar balayaamlar
gelyeer ekenim (geliyormuum)
gelyeer ekeni
gelyeer eken
gelyeer ekenik
gelyeer ekeniiz
gelyeer ekenler
113
Gelecek zamann rivayeti iin hem eken hem de mI kullanlr.
grcek ekenim (grecekmiim) tapcakmm (bulacakmm)
grcek ekeni tapcakm
grcek eken tapcakm
grcek ekenik tapcakmk
grcek ekeniiz tapcakmz
grcek ekenler tapcakmlar
Geni zamann rivayeti iin de eken veya mI kullanlr.
biler ekenim (bilirmiim) aaglaarmm (alarmm)
biler ekeni aaglaarm
biler eken aaglaarm
biler ekenik aaglaarmk
biler ekeniiz aaglaarmz
biler ekenler aaglaarmlar
art kipinin rivayeti iin de eken veya mI kullanlr.
alsa ekenim (alsaymm) gelsemiim (gelseymiim)
alsa ekeni gelsemii
alsa eken gelsemi
alsa ekenik gelsemiik
alsa ekeniiz gelsemiiiz
alsa ekenler gelsemiler
Gereklik Kipinin Rivayeti
Gereklik kipinin rivayeti iin de eken veya mI kullanlr.
sooramal ekenim (sormalymm) iilemelimiim (almalymm)
sooramal ekeni iilemelimii
sooramal eken iilemelimi
sooramal ekenik iilemelimiik
sooramal ekeniiz iilemelimiiiz
sooramal ekenler iilemelimiler
2. Hikye
Bu kipte, grlen gemi zaman ekiminde olduu gibi, iyelik kkenli ahs ekleri kul-
lanlr. Fiil ekimlerinin hikyesi -dI ekiyle yaplr.
-Ip + dI ve -An+dI eklinde kurulur.
aydpdm (sylemitim) berendim (vermitim)
aydpd berendi
aydpd berendi
aydpdk berendik
aydpdz berendiiz
aydpdlar berendiler
imdiki zamann hikyesinde, imdiki zaman ekleri -yaar/yr ve yaa/ynin zeri-
ne -dI eki gelir.
baryaardm (gidiyordum) gelydim (geliyordum)
baryaard gelydi
baryaard gelydi
114
baryaardk gelydik
baryaardz gelydiiz
baryaardlar gelydiler
-cAk + dI yaps kullanlr.
durcakdm (duracaktm) glcekdim (glecektim)
durcakd glcekdi
durcakd glcekdi
durcakdk glcekdik
durcakdz glcekdiiz
durcakdlar glcekdiler
Geni Zamann Hikyesi
Trkiye Trkesinde olduu gibi, basit ekimlenmi fiiller zerine i- (< er-) cevher fi-
ilinin hikye ekli olan -dI getirilerek yaplr.
diyerdim (derdim) alardm (alrdm)
diyerdi alard
diyerdi alard
diyerdik alardk
diyerdiiz alardz
diyerdiler alardlar
art Kipinin Hikyesi
art kipinin hikyesi iki ekilde ekimlenir. Birincisinde art ekiyle hikye eki arasna
ahs eki gelir, ayn ek en sonda da bulunur. kincisinde ise ahs eki yalnzca sonda bulunur
ancak gereklik kip eki ile -dI eki arasna Trkiye Trkesinde olduu gibi -y- sesi gelmez.
barsamdm/barsadm (gitseydim) bilsemdim/bilsedim (bilseydim)
barsad/barsad bilsedi/bilsedi
barsad/barsad bilsedi/bilsedi
barsakdk/barsadk bilsekdik/bilsedik
barsazdz/barsadz bilseizdiiz/bilsediiz
barsalardlar/barsadlar bilselerdiler/bilsediler
Gereklik Kipinin Hikyesi
Gereklik kipinin hikye ekiminde de gereklik eki ile hikye eki arasnda -y- sesi bulunmaz.
gitmelidim (gitmeliydim) bakmaldm (bakmalydm)
gitmelidi bakmald
gitmelidi bakmald
gitmelidik bakmaldk
gitmelidiiz bakmaldz
gitmelidiler bakmaldlar
3. art
Fiillerin artl birleik ekimi -sA ekiyle yaplr.
bakpsam (bakmsam) gelipsem (gelmisem)
bakpsa gelipse
bakpsa gelipse
bakpsak gelipsek
bakpsaz gelipseiz
bakpsalar gelipseler
115
imdiki Zamann art
alyaarsam (alyorsam) bilyrsem (biliyorsam)
alyaarsa bilyrse
alyaarsa bilyrse
alyaarsak bilyrsek
alyaarsaz bilyrseiz
alyaarsalar bilyrseler
Gelecek Zamann art
barcaksam (gideceksem) glceksem (gleceksem)
barcaksa glcekse
barcaksa glcekse
barcaksak glceksek
barcaksaz glcekseiz
barcaksalar glcekseler
Geni Zamann art
alarsam (alrsam) gelersem (gelirsem)
alarsa gelerse
alarsa gelerse
alarsak gelersek
alarsaz gelerseiz
alarsalar gelerseler
Gereklik Kipinin art
Gereklik kipinin hikye ekiminde de gereklik eki ile art eki arasnda -y- sesi bulunmaz.
bilmelisem (bilmeliysem) durmalsam (durmalysam)
bilmelise durmalsa
bilmelise durmalsa
bilmelisek durmalsak
bilmeliseiz durmalsaz
bilmeliseler durmalsalar
d. mek ve eken le Yaplan sim ekimi
1. Geni (veya imdiki) Zaman
smin sonuna ahs ekleri veya ismin bana ahs zamirleri getirilerek yaplr.
Trkmendirin (Trkmenim) men Trkmen (Trkmenim)
Trkmen(dir)si sen Trkmen
Trkmen(dir) ol Trkmen
Trkmendiris biz Trkmen
Trkmen(dir)siiz Siz Trkmen
Trkmen(dir)ler olar Trkmen
sim ekiminin renilen gemi zaman iki ekilde yaplr. Birinci ekilde -mI eki
kullanlr.
okuvmn (renciymiim) iiimiim (iiymiim)
okuvm iiimii
okuvm iiimi
okuvmk iiimiik
okuvmz iiimiiiz
okuvmlar iiimiler
kinci ekilde eken kelimesi kullanlr.
116
baar ekenim (varmm) mergen ekenim (niancymm)
baar ekeni mergen ekeni
baar ekeni mergen ekeni
baar ekenik mergen ekenik
baar ekeniiz mergen ekeniiz
baar ekenler mergen ekenler
3. Grlen Gemi Zaman
-dI ekiyle yaplr. nl ile biten kelimelerde araya -y- sesi girmez:
baydm (zengindim) iiidim (iiydim)
bayd iiidi
bayd iiidi
baydk iiidik
baydz iiidiiz
baydlar iiidiler
Yapm Ekleri
+baaz: Farsa kkenlidir. Bir eye dknlk bildiren veya karakter zellii belirten s-
fatlar tretir: masgara+baaz (soytar), oyun+baaz (oyun bozan, hilebaz; akac), humarba-
az (kumarbaz), gepbaaz (gzel konuan), cebaz (sava).
bii+: Olumsuzluk ifade eden Farsa n ektir: bii+acal (vakitsiz), bii+akl (aklsz), bii-
payan (fani), biizar (aresiz), biidvltlk (yoksulluk), biitaraplk (tarafszlk).
+cagaz: Sevgi ve kltme ilevli kelimeler tretir: buucagaz (bu kadarck), gzcagaz
(kzcaz), piikcagaz (kediceiz), atcagaz (atck), taycagaz (tayck).
+cIk: Sevgi ve kltme ifade eden kelimeler yapar: yaack (gencecik), yayck (kk
yay), baalack (yavrucuk), depderecik (kk defer)
+A: ounlukla kltme ifade eder, ayrca dil ve lehe adlar tretir: kitapa (kitap-
k), hal+a (kk hal), bar+a (btn), kpa (kk testi), yekee (yalnz, tek, bir ta-
necik), Arapa, Trkmene.
+I/+U: Meslek isimleri ve karakter zellii belirten kelimeler tretir: yapar: dv-
i (sava), eyeri, garak (haydut), guu (kuu), grrni (meddah), yolba (lider),
okuv (retmen), haal (halc), gepi (dedikoducu), govga (kavgac).
+IlIk: ve meslek isimleri yapar: +I ve +lIk eklerinin birlemesiyle olumutur:
alamanlk (oulculuk), basavullk (yamaclk), dayhanlk (ifilik), gudalk (d-
nrclk).
+daan: Farsa kkenlidir. Nesnenin konulduu yeri belirten isimler tretir: gldaan
(vazo), gergezdaan (avare), zenehdaan (yanak), kldaan (kllk), galamdaan (kalemlik),
aaydaan (demlik).
+daar: Farsa kkenli olup Trkedeki +lI gibi isimlerden fiil yapar: candaar (canl),
maldaar (mal sahibi), gandaar (katil), caydaar (uygun), puldaar (paral, zengin), karzda-
ar (borlu).
+dA: Ortaklk, yaknlk, eitlik ve beraberlik ifadesi belirtir: aatda (ada), vatanda,
dvrde (ada), oobada (kyde, ayn kyden), pikirde (fikirde), eginde (ayn boy-
da), krde (meslekta).
+gr/+kr: Farsa kkenlidir. Meslek adlar yapar ve sfat tretir: zergr (kuyum-
cu), igr (memur), svdagr (tccar), kyzegr (mleki), cogapkr (sorumlu),
gnakr (gnahkr)
+haana: Farsa kkenli bir ektir: aayhaana (ayhane), kitaphaana (ktphane), me-
yaahaana (meyhane), naharhaana (yemekhane).
+hoor: Farsa kkenlidir: gamhoor (srda), aayhoor (ay ien), ganhoor (katil), pa-
117
arahoor (rveti), arakhoor (iki ien).
+lAk: Arlk bildiren sfatlar yapar. lek deildir: sakgallak (gr sakall), diilek (iri
dili), murtlak (gr bykl), salak (gr sal), eginlek (geni omuzlu).
+lI: simlerden sfat yapar: agrl (skntl), cayl (uygun), gvreli (hamile), yaazkl
(gnahkr), gaharl (sinirli), zeraarl (zararl), kitvli (feli), yli (evli), Agabatl, herli
(ehirli).
+lIk/lUk: Trkiye Trkesinde olduu gibi soyut ve somut isimler yapar: amanlk
(esenlik), asalk (kolaylk), ertirlik (sabahlk), gvnlik (teselli), doostluk (dostluk), sz-
lk, hemielik (sreklilik), gzlk, lk (nlk), daaglk (dalk), ellik (eldiven).
+(I)mtIl/+(U)mtUl: Renk adlarna gelerek benzerlik ve gibilik ifade eder. lek deil-
dir: garamtl (siyahms), ggmtl (mavimsi).
+n: Farsa olumsuzluk yapan bir n ektir: nar (aresiz), ndan (cahil), ntan
(yabanc), nmit (mitsiz), nsaglk (hastalk), nraazlk (memnuniyetsizlik).
+raak/+rk: zerine geldii isme arlk, benzerlik, kklk gibi anlamlar katar:
agraak (aka), arraak (daha ileri), basmraak (abucak), kprk (daha ok), ulura-
ak (daha byk).
+sI: Benzerlik ve gibilik ifade eder. lek deildir: gours (kahverengimsi), gopbaam-
s (biraz kibirli), gsi (biraz solgun), guraks (kuru gibi).
+sIz: +lI ekinin olumsuz eklidir: gaarsz (karsz), kemsiz (eksiksiz), yakmsz (kt),
yaazksz (gnahsz), sessiz, yalsz (hatasz), allasz (aresiz), duuzsuz (tuzsuz).
+A-: simlerden olma ve yapma ifade eden fiiller tretir: daa- (ta-), geze- (nian
almak), or(u)na- (yerle-), ug(u)ra- (git-), ota- (ot aykla-), ssna- (sna-), boa-, yaaa-
(yaa-), giie- (genile-).
+cAr-: Geisiz fiiller tretir. lek deildir: yagcar- (yalan-), gcar- (az terle-), kl-
cer- (kl rengine gir-), suvcar- (sulan-), acar- (hafife tozlan-).
+dA-: Daha ok ses taklidi isimlerden fiil yapar: golda- (golla-), gprde- (gmbr-
de-), hrde- (mrldan-), kde- (baar-), zompulda- (frla-), prda- (fslda-), gvvl-
de- (uulda-), gvlde- (eski-), nde- (seslen-).
+gIr-/+kIr-: Yansma kelimelere gelerek bunlara ait hareketleri ifade eden fiiller tre-
tir. lek deildir: haykr-, ylgr- (gl-, glmse-), hekir- (hkra hkra ala-; bar-),
pgr- (hapr-).
+(I)rgA-/+(U)rgA-: lek deildir: srga- (koku almak iin burnunu ekitir-), mestir-
gemek (mest olmak), dyrge- (d gr-), nzirge- (nazlan-).
+k-: simlerden geisiz fiiller tretir. lek deildir: aack- (ack-), gzk-, daark- (s-
kl-), biirik- (birle-), giicik- (gecik-).
+(A)l-: Sfatlardan olma bildiren fiiller tretir. lek deildir: kpel- (oal-), pesel-
(alal-, azal-), gsgal- (ksal-), iinel- (incel-), aazal- (azal-).
+Ar-: Genellikle renk isimlerine gelerek geisiz fiiller tretir: gger- (ger-), aa-
gar- (aar-), bozar-, otar- (otlat-).
+lA-: Olduka ilektir: abayla- (felen-), alkmla- (yakla-), arassala-(temizle-), der-
le- (terle-), geple- (konu-), syncile- (mjdelemek), tala- (atmak), cemle- (topla-), ba-
agla- (bala-), ankla- (akla-), blekle- (paralara ayr-), szle- (konu-).
+rA-: Olma bildiren fiiller tretir. lek deildir: garankra- (alaca karanlk ol-), deli-
re- (delir-).
+sIrA-/+sUrA-: Kiinin kendisini olduundan farkl gsterdiini bildiren fiiller t-
retir: aklsra- (ukalalk yap-), hadmsra- (oyalan-), yekesire-(yalnzlk ek-), mns-
re- (hibir ey bilmiyormu gibi davran-), mlaaymsra- (kendini mutlu gster-), aays-
ra- (ay imek iste-).
118
-(A): Nesne isimleri yapar: gsa (mengene), tuta (tutacak), gre (gz bebei).
-(A)k: sim ve sfat tretir: blek (para), pak (bak), tayak (sopa), orak, yatak, b-
lek (blm), darak (tarak), gapak (kapak; at), gorkak (korkak), glek (ok glen).
-(A)lgA: Genellikle yer ve mekn isimleri tretir: duralga (durak), geelge (geit),
okalga (okuma salonu), yatalga (yatakhane), iinelge (ini; iskele), kalga (k), spalga
(bahane, sebep; kaamak).
-Ar: Genellikle somut isimler tretir: akar (ark, dere), aar (anahtar), keser (hal ba-
), tutar (sap, kap kolu vb., tutacak yer), ver (vg), ger (gebe), eker (ekmece),
keser (dokuma srasnda halnn tylerini kesmeye yarayan eri bak).
-cA: Karakter zellii yanstan sfatlar tretir: utanca (utanga), yaranca (dalka-
vuk), vnce (kendini ok ven), ekince (ekingen), gaabanca (kskan), svee
(mcadeleci).
-: Dnl fiiller zerine gelerek sfat ve isim tretir: aylgan (korkun), gnan
(znt), kplen (ounluk), sgn (kfr), gargn (beddua, karg), guvan (k-
van), begen (beenme, sevin).
-Ak: Ara adlar ve kalplam isimler yapar: sallanak (salncak), gizlenek (gizlene-
cek yer), dvnek (paket), bulancak (bulank).
-g: Somut ve soyut isimler tretir. lek deildir: bezeg (ss), snag (deney), sorag
(soru), yarag (silah), boyag (boya), dileg (dilek).
-gAk: Sfat tretir: bozgak (bozguncu), gagak (kaak), bezgek (bezmi, bkm), bi-
gek (abuk pien), taaygak (kaygan), yapgak (yapkan).
-gAnAk: Somut isimler tretir. lek deildir: ilgenek (kska), basganak (basamak).
-gI/+kI-: Soyut ve somut isimler tretir: alg bergi (al veri), basg (korku), delgi
(deli), kovg (takipi), oynatg (kek), yumlg (yumulu), bergi (bor), glki (komuk,
gln), iki, vgi (vg), gog (iir), brelgi (rtlm).
-gI/-gU: Nesne isimleri tretir: oturg (sandalye), iildirgi (engel, ask), guygu
(huni), szg (szge), bozgu (silgi), zg (cetvel), yang (yakt).
-gIr/-gUr: Fiilden sfat yapar: kesgir (keskin), tgr (keskin, sivri), tutgur (abuk kavra-
yan), dgr (abuk kavrayan), duygur (abuk sezen), szgr (hassas, duyarl), algr (yrtc).
-gIt/-gUt: Soyut ve somut isimler tretir: salgt (vergi), kgt (kacak yer; dip not),
yorgut (rya tabiri), sargt (vazife, grev), sovfut (para), yazgt (yazg).
-gIn/-gUn: sim ve sfat tretir: cogun (coku), gopgun (grlt), apgn (talan), oz-
gun (akn, hcum), dzgn (kural, kaide), iirgin (bkkn), ugun (kvlcm), gzgn (kz-
gn), sgn (gelikin), gn (solgun, cansz).
-IcI/-UcI: Fiillerden nitelik bildiren isim ve sfatlar tretir: srci (src), gterici
(vin), ndrici (retici), uuc (uucu, pilot), yzci (yzc).
-Ik/-Uk: Sfat ve isim tretir: artk (fazla), ayralk (ayrlk), deik (delik), eik (rt),
yetik (tandk), boguk (bouk), bulak (kark; bulank), yrk (rk), yapk (kapal),
tabrk (emir, buyruk, istek).
-(I)m/-(U)m: Somut ve soyut isimler treten ilek bir ektir: basm (abuk), berim (he-
diye), adm (adm), geyim (elbise), yitirim (kayp), bilim (bilgi), dilim, szlem (cmle),
tm (tesir), dam (sabr, dayankllk).
-mA: sim ve sfat tretir: gurama (tesis, kurulu), saylama (seme, sekin), guyma
(dkm, dkme), gzzrma (stma), govurma (kavurma), gzma (feli), gme (meca-
zi; seyyar).
-mAk: sim-fiil eki olan bu ek, baz kalc isimler de tretmitir: srtmak (dm),
akmak, ooymak (ukur), ymek (yn, kme), gaymak (kaymak), yamak (yamak,
rt), oymak (yksk).
119
-IndI: (<-In+dI): Somut anlaml isimler tretir. lek deildir: grnd (yonga), dvn-
di (krk; krnt), kesindi (kesinti, krpnt), tapnd (buluntu), taland (dknt, artk).
-v(Uk): sim ve sfat tretir: crlevk (ddk), arlavuk (alayan), yldravuk (par-
lak), lovurdavuk (parlak, ltl), hzlavuk (frldak), hrdavuk (hrtl ses karan).
-(I)l-:Geili ve geisiz fiillerden edilgen fiil yapar: aydarl-(ykl-), beril- (veril-), ya-
sal- (yapl-), gsl- (ksl-), bezel- (sslen-), okal- (okun-), ygnal- (toplan-), ncal- (ar-
s din-, rahatla-).
-(I)-/-(U)-: te at ekidir: aylan- (dola-), rma- (sarl-), gara- (bak-), orna-
(yerle), gr-, uru- (vuru-), duuu- (karla-), gl-, soora- (soru-, sorutur-).
-AkIrlA-: Hareketin bitmek zere olduunu belirten fiiller tretir. lek deildir:
gutarakrla- (bitmek zere ol-), yetekirle- (varmak zere ol-).
-dIr-/-dUr-: Ettirgenlik ekidir ve tonsuz ekilleri yoktur: aldr- (paylatr-), artla-
dr- (arkasna bindir-), apdr- (kotur-), emdir- (emzir-), bildir-, bldr- (bldr-), do-
oldur- (doldur-), ygnadr- (toplat-), gnkdir- (ynelt-).
-(A)r-: Ettirgen ve oldurgan fiiller tretir: gaytar- (geri dndr-), gider- (kar-), go-
par- (kar-, sk-), kar-.
-Ir-/-Ur-: Ettirgen ve oldurgan fiiller tretir: bitir-, geir-, gr-, tr- (geir-), ye-
tir- (ulatr-), r- (sndr-), uur-, yr- (topla-), iir-.
-Iz-/-Uz: Ettirgenlik ekidir. lek deildir: giriz (girdir-), turuz- (kaldr-), rkz (r-
kt-), gorkuz- (korkut-).
-kez-: lek deildir: grkez- (gster-).
-(I)n-/-Un-: Dnllk ekidir: aylan- (dn-), horlan- (aalan-), bren-(brn-),
ygnan- (toplan-), balan-, baaglan- (balan-), vn-, dvn- (yutkun-), garan- (bakn-).
-t-: Sk kullanlan bir ettirgen at ekidir: baart- (baar-), cagrdat- (akrdat-), cay-
tart- (yerletir-), dargat- (dat-), sslat- (st-), ogurlat- (st-), kpelt- (oalt-), aazalt-
(azalt-), kart-, okat- (okut-), uzat-, peselt- (azalt-).
Sfat-Fiiller
Trkmen Trkesinde grlen balca sfat-fiil ekeri u ekildedir:
-An: Geni zaman sfat-fiilidir: alan (alm olan), geen gn (gemi gn), gelen adam,
gren son (grdkten sonra), iiln yeri (alt yer), okaan kitabm (okuduum kitap),
galan zat (kalan ey), eziizini yitiren gzleki yaal (sevgilisini yitiren k gibi).
-Ar: Geni zaman sfat-fiilidir. Olumsuzu -mAzdr: akar suv (su), gler yz, tutar kol
(el), grer gz (grr gz), bolar ii (olur i), apar at (koar, hzl at); bolmaz ii (olmaz
i), grmez gz, yalmaz adam (hatasz insan), mizemez baylk (bitmez tkenmez, zen-
ginlik), satlmaz zat (satlmaz ey).
-cAk: Gelecek zaman sfat-fiilidir: okacak oglan (okuyacak olan), bercek zadm (ve-
recek eyam), gelcek yl (gelecek yl), taprcak gepim (syleyecek szm), iilencek ii
(yaplacak i), yazlmacak hat (yazlmayacak mektup), durcak yer (duracak yer).
-dIk: Gemi zaman sfat-fiilidir. Olumsuzu -mAdIk eklindedir: bildik kii, gedik
kpri (geilmi kpr), eidildik ovaaz (tandk ses); bilmedik kii, grmedik zat (ey),
vepa vermedik (vefa vermeyen), taplmadk kynek (bulunmayan gmlek).
-gAn: -An eklinde olan geni zaman sfat-fiilinin, az da olsa grlen, -gAnl ekli-
dir: bilgen (bilen), eylegen (eyleyen), otugan (otul), getirgen caaynda (getirdiin yerde).
-mAlI: Gelecek zaman anlam veren gereklik sfat-fiilidir: gemeli kpri (geilecek
kpr), tayyaar bolmal zaman (hazr olunacak zaman), eltmeli adres (iletilecek adres)
-yAAn: Geni zaman sfat-fiilidir. Aydyaan (syledii), bakyaan sri (baktm sr),
sorayaan (soran), zgeryn bir devir (deien bir devir), rek biiryn iiler (ekmek
120
piiren iiler), szleyn adam (konuan adam), dokalmayaan hal (dokunmayan hal),
gidyn yerimiz (gitmekte olduumuz yer).
-yAr: imdiki zaman sfat-fiilidir: Trkmenistanda kyr curnallar (Trkmenistanda
kan dergiler), glyr aga (glmekte olan ocuk).
Zarf-Fiiller
ahsa ve zamana bal olmayan mcerret fiil ekilleridir. sim-fiil ve sfat-fiillerden fark-
l olarak isim ekim eklerini almazlar. Zarf olarak kullanlan bu ekiller bazen de yardm-
c fiillerle birlikte birleik fiil olutururlar. Trkmen Trkesinde kullanlan fiiller Trki-
ye Trkesine gre daha azdr.
-(I)ban: Eski Anadolu Trkesinde kullanlan bu ek, Trkmen Trkesinde seyrek ola-
rak kullanlr: diyban (deyip), yglban (toplanp).
-a/e(y)/-I,-U: Tekrar gruplarnda ve birleik fiil yaplarnda kullanlr: dura dura, aglay
aglay (alaya alaya), gaana gaana (kana kana), gle gle, soraa soraa; aydaber- (syleyi-
ver-), geliber- (geliver-), ekiber (ekiver-), dber- (dver-)
-AlI: Klasik dnem Trkmen eserlerinde -gal/-geli eklinde olan bu ek, gnmz
Trkmen Trkesi eserlerinde n sesteki g nszn drerek -al/-eli eklini almtr:
gelelimiz bri (geldiimizden beri), gideli bri (gittiinden beri), iilep balal bri
(almaya balayal beri), gaydal bri (dneli beri).
-dIkA/-dUkA: Trkiye Trkesinde olduu gibidir. golayladka (yaknlatka),
diydike (dedike), bolduka (olduka), okadka (okuduka), garadka (baktka), ii-
ledike (altka).
-AndA: Sfat-fiil eki olan -An ekinin zerine bulunma hli ekinin getirilmesiyle olu-
mutur: begenende (beendiinde), karanda (kardnda), yetenlerinde (yetitiklerin-
de), alanda (aldnda), glende (gldnde), ilnde (altnda).
-InAA: Trkiye Trkesinde olduu gibidir: alnaa (alnca), bolnaa (olunca),
galnaa (kalnca), bilin (bilince).
-Ip/-Up: Trkmen Trkesinde en ok kullanlan zarf-fiil ekidir. -(I)p zarf-fiil eki, n-
szle biten fiiller zerinde -(I)p biiminde kullanlr. Ancak, nl ile biten fiiller zerine,
koruyucu nsz y gelmez. Kelimenin son nls ile ekin nls birleir. Bu durumda ek
-p biiminde grlr: ap, anlap (anlayp), berip (verip), gamlap (kamlayp), gorkup
(korkup), yrp (yryp).
-kAA: Trkiye Trkesindeki iken anlamn verir. Ekin -n nsznn dmesi sonu-
cunda olumutur. Ayrca bu ekin zerine ahs ekleri de gelir: alankaam (ben almken),
alankaa (sen almken), dergamankaak (biz dalmken), otrkaan (sen otururken), bar-
yakaa (giderken), gitcekk (gidecekken), gelcekk (gelecekken).
-mAAn: Trkiye Trkesindeki -mAdAn ekine karlk gelir: almaan (almadan),
bermn (vermeden), gsganmaan (kskanmadan), ldrmn (ldrmeden), yaadama-
an (yorulmadan), szlemn (konumadan).
-mAzdAn: Eklendii fiile -madan/-meden anlam verir: iymezden (yeme-
den nce), lmezinden n (lmeden nce), garamazmdan ozal (ben bakmadan nce),
gitmeziizden rti (siz gitmeden nce).
Hareket adlar, Trkiye Trkesinde olduu gibi -mAk, -mA ve -(I) ekleriyle yaplr.
1. -mAk: Mastar ekidir. Ekin nls, kendisinden sonra ynelme hl eki geldiinde
uzar: almak, aytmak (sylemek), vrenmek (renmek), yuvmak (ykamak), soo-
ramak (sormak), almaaga (almaya), glmge (glmeye).
2. -mA: Seyrek olarak i adlar yapar: deedirme (karlatrma), yaatlama (hatrla-
ma), eitme (iitme), biirme (piirme).
3. -(I)/-(U): Dier hareket adlar kadar ilek deildir: ayd (syleyi), bolu (olu), kiri
(kiri), nal (inleyi), yri (yry), grn, k, duru (durma, duru), yaaay.
121
Kelime Trleri
Zamirler
a. Kii Zamirleri
Trkmen Trkesinde de kii zamirleri, bir iki ses deiiklii dnda Trkiye Trkesiy-
le ayndr.
Tekli k okluk
men biz
sen siz
ol olar
Kii zamirlerinin hl ekleriyle kullanm yledir:
Yaln hl lgi hli Yn. hli Yk. hli Bul. hli Ayr. hli Et. hli
men meni maa meni mende menden mene
sen seni saa seni sende senden sene
ol/o on oa on onda ondan ona
biz bizi bize bizi bizde bizden bize
siz sizi size sizi sizde sizden size
olar olar olara olar olarda onlardan onlara
b. Dnllk Zamiri
Dnllk zamiri zdr.
zm, z, zi, zmiz, ziz, zleri
Mun men zm yazdm. (Bunu ben kendim yazdm).
Ol zi rus dilini gov bilyr. (O kendisi Rus dilini ok iyi biliyor).
Ol adam zni vezipesine dnyr. (O adam kendisinin grevini dnyor).
c. aret Zamirleri
Nesneleri iaret yoluyla karlayan zamirlerdir. Trkmen Trkesinde teklik zamirleri:
buu (bu), uu (u), ol/o (u), hol (u), ol (o) ; okluk zamirleri: bular (bunlar), ular (un-
lar), olar (unlar), holar (unlar), olar (onlar).
Hl ekleri iaret zamirlerine de, isimlere geldii gibi gelir; ancak araya n girer: mun
(bunu), unda, ondan. lgi ve ynelme hllerindeki n nazaldr: munu (bunun), unu,
onu; mua, ua, oa. ol zamiri hl eklerini alrken der: onu, on, ona, onda,
ondan.
Bularn ulusna Nigar, ortancsna Glruh, i kiisine bolsa Cahan diyerdiler. (Bunlarn
byne Nigr, ortancasna Glruh, en kne ise Cahan derlerdi).
Bahargl, meni saa sargacak zadm ular. (Bahargl, benim sana smarlayacam
eyim unlardr).
on getirip berersinmi? (unu getirip verir misin?).
d. Belirsizlik Zamirleri
Nesneleri belirsiz bir ekilde temsil eden zamirlerdir. Trkmen Trkesindeki belirsiz-
lik zamirleri unlardr: beyleki (bakas), biiri (birisi), birentek (birok), hemmesi (hepsi),
baar (hepsi), hlisi (hepsi), her hays (her biri), her kim (herkes), hii gays (hi biri), hii
hayss (hi birisi), hii kim (hi kimse), hii biiri (hibiri), hii bir zaat (hibir ey), kimi/
kimisi (kimi, baz), klli (hepsi), plan (filan), kbiiri (bazs), kbirleri (bazs), kimdir
biiri (biri, birisi), birnesi (birka, bazs, kimi), kim de bolsa biri (herhangi biri).
Ertir hliiz mekdebe gelersiiz! (Yarn habiniz okula geleceksiniz!).
Kolhozlarn birnesi yne gaytdlar. (Kolhozcularn birka evine dnd).
Oglan bu opanlarn her haysna bir goovu gzl berdi. (Olan, bu obanlarn her bi-
rine bir avu altn verdi).
Tablo 5.3
Trkmen Trkesinde
Kii Zamirlerinin Hal
Ekleriyle ekimi
122
Dokmalar hemmesini gzi ussan srtndak atgulaga ddi, baar birden pakr-
da berdiler. (Dokumaclarn hepsinin gz ustann srtndaki atkulaa (bir ot tr) dt,
hepsi birden kahkaha attlar).
e. Soru Zamirleri
Trkmen Trkesindeki soru zamirleri unlardr: kim, n/nme (ne), hays/hays-
s (hangi/hangisi), nire (neresi), nesi (ka), kimler, nmeler (neler), hayslar (hangi-
leri), niireler (nereler).
Nmeni aydayn? (Neyi syleyeyim?).
Hov, svdaagr dost, seni buu yuurtda kimi baardr, kimi tanayrs? (Hey, tccar
dost, senin bu yurtta kimin vardr, kimi tanyorsun?).
Ulus ne yanda? (By ka yanda?).
Sfatlar
Bir isimden nce gelerek, o ismi eitli bakmlardan nitelendiren ya da belirten kelimeler-
dir. Niteleme ve belirtme olarak iki ana gruba ayrlrlar.
a. Niteleme Sfatlar
nne geldikleri isimlerin niteliklerini bildiren sfatlardr. ak y (beyaz ev), gadm
dvr (eski devir), dor at (doru at), gara gz (kara gz), kii bala (kk ocuk), gzl sagat
(altn saat), dogr yool (doru yol), gyli aadam (gl adam), kelte sa (ksa sa), tze
her (yeni ehir), akll ogul (akll ocuk), penciresiz bina (penceresiz bina), par kpek
(kzlms sar kpek) vs.
b. Belirtme Sfatlar
Nesneleri eitli bakmlardan belirten sfatlardr. Drt gruba ayrlr.
1. aret Sfatlar
Trkmen Trkesindeki iaret sfatlar unlardr: buu (bu), uu, o (u, bu), o, ol (o),
ho/hol (bu, u), ol (u, bu): hol yer (bu yer), o adam (u adam), ol hat (o mektup).
ol minut Altn gzne gzi ddi. (u dakika gz Altnn gzne dt).
Ho uval gumdan doldur. (u uval kumla doldur).
2. Say Sfatlar
a. Asl Say Sfatlar
Trkmen Trkesindeki saylar baz ses farkllklar dnda Trkiye Trkesi ile ayn-
dr: nol (sfr), bir, iki, , drt, b, alt, yedi, sekiz, dokuz, oon, yirimi, otuz, krk, elli,
altm, yetmi, segsen, togsan, yz, m (bin), million (milyon), milliard (milyar), trilli-
on (trilyon): otuz m (otuz bin), elli m (elli bin), drt yz togsan (490), bir m to-
guz yz segsen b (1985).
b. Sra Say Sfatlar
Asl say sfatlarnn zerine +IncI eki getirilerek yaplr: ikinci gn, drdnci klas
(drdnc snf), altnc tapgr (altnc kez), nci baranmda (nc gidiimde), yig-
riminci asr (yirminci asr).
c. Kesir Say Sfatlar
Kesir say sfatlar kelime grubu eklindedir ve nesnelerin paralarn belirtirler:
bden (bete ), nol btiin oondan (sfr tam onda , 0,3), alt btiin drtden
(alt tam bl drt), sekiz btiin oondan b/sekiz yaarm (sekiz tam onda be/se-
kiz buuk), yigrimi drt protsent/yzden yigrimi drt (yzde yirmi drt).
Dlini m sznden bir szi derekli. (Delinin bin sznden biri anlamldr).
Meydaan den ikisine govaa ekdiler. (Tarlann te ikisine pamuk ektiler).
Yigrimi sekiz san bden bir blegi b btiin bden e dedir. (Yirmi sekiz sa-
ysnn bete biri, be tam be bl e denktir).
123
d. letirme Say Sfatlar
letirme saylar saynn aynen tekrar edilmesiyle veya saylardan ikincisine ayrlma
hl eki getirilmesiyle yaplr: biriin biriin (birer birer, teker teker), biir-biir (birer birer, te-
ker teker), yekeme-yeke (birer birer, teker teker); iki-ikiden (ikier ikier), -den (er
er), drt-drtden (drder drder), yz-yzden (yzer yzer).
Ayal elini anakdan karp, barmaklarn yeke-yeke yalad. (Hanm elini anaktan -
karp parmaklarn birer birer yalad).
otda t m bolyana yzlge yz-yzden gomal. (Abakste bin oluncaya kadar
yzle yzer yzer eklemeli).
3. Belirsizlik Sfatlar
Nesneleri belirsiz olarak bildiren sfatlardr. Trkmen Trkesinde belirsizlik sfat
olarak kullanlan balca kelimeler unlardr: aaz, aazraak (azck), baara (btn), ba-
ga (baka), birne (baz, kimi, birka), birnme (biraz), baga, hemme (btn), btiin
(btn), her, her hays (her hangi), kem (az), kp (ok), telim (ok, fazla), kprek (oka),
zge (baka), birentek (birok), plaan (falan, filan), hli (btn), eneme (birtakm), pla-
ana (falanca), kbir (baz, kimi), esli (hayli).
Birnme ay guy! (Biraz ay koy!).
Plan gn toy edeli. (Falan gn dn yapalm).
Telim menziller, eneme yoollar yrelenden so... (ok menziller, birtakm yollar y-
rdkten sonra...).
Hemme zaat, hemme g shel vagtda ytgeyr. (Btn ey, tm k ksa zaman-
da geiriyor).
4. Soru Sfatlar
Nesneleri soru yoluyla belirten sfatlardr. Trkmen Trkesindeki balca soru sfat-
lar unlardr: hays (hangi), ne (ka, ne kadar), nhili (nasl), n/nme (ne, nasl, ne
eit), ninci (kanc).
Nme zaat gerek? (Nasl bir ey gerek?).
Bu n bolu? (Bu nasl davran?).
Ne oglun bar? (Ka olun var?).
uu stmzdki ay hays ay? (u nmzdeki ay, hangi ay?).
Zarfar
a. Zaman Zarfar
ve hareketin olduu zaman gsterir. Trkmen Trkesindeki balca zaman zarfar
unlardr: indi (imdi; artk), ertiir (yarn), agam (akam), yassn (yats vakti), hemiie
(her zaman, daima), buu gn (bugn), dyn (dn), her gn, gn (kn), gii (ge), giice
(gece), gndiiz (gndz), gnortaan (le, leyin), so (sonra), (nce), ya (demin,
biraz nce, imdi, yeni), kte (ara sra, bazen), iir (er, erken), ozal (daha nce, evvel), ba-
yak (nce, daha nce), entek (imdi, u anda).
Mrat ertesi iir oyand. (Mrat, sabah erken uyand).
Ol bayak bizi kolhozmzda bold. (O daha nce bizim ifliimize geldi).
Ol ya geldi. (O yeni geldi).
Kte yag yagyaard. (Bazen yamur yayordu).
b. Yer-Yn Zarfar
ve hareketin yapld yeri ve yn belirtir: als (uzak), arka, aaak (aa), ar (te),
bri (beri), briik (beriye), da (d), daar (dar), ieri, ieriik (ieriye), gayra (geri),
ileri, ierik (ieriye), gar (kar), (n), st, yokar, yokark (yukarya).
Daar gat ss. (Dars ok scak).
Briik gel! (Beri gel!).
124
Samolyot yokar gald. (Uak havaland).
Munu ars brsi grnenook. (Bunun ucu buca grnmyor).
c. Nitelik (Durum) Zarfar
ve hareketin yerine getirilme tarzn bildirir: eyle (yle), eyle (yle), beyle (byle),
alt (hzl, abuk), alaca (yavaa), ala (kolayca), ogrn (gizlice), yuva (yava), yaman
(kt), gov (iyi), rn alt (abucak, hzlca), basm (abuk, hzl), emaay bilen (yava-
a), derbi-dagn (darmadan), dzvrk (uygun), tmiz (temiz), gaaym (sk, salam),
gazabna (kzgnlkla), tiiz-tiizden (sk sk).
Dargan yregi alt-alt urup balad. (Dargann kalbi hzl hzl arpmaya balad).
Men size gov dnmeyrin. (Ben sizi tam olarak anlamyorum).
Ol ogrn garap gedi. (O, gizlice bakp geti).
Gapn gaym yapd. (Kapy skca rtt).
d. Miktar Zarfar
ve hareketin miktarn bildirir. Trkmen Trkesindeki balca miktar zarfar un-
lardr: haas (ok, pek), rn (daha, ok, pek ok), aaz (az), kem (az), kp (ok), cuda
(ok), i (en), biraaz (biraz), gat (ok, epey, olduka), seyrek, sk, artk, tys (tam), edil
(tam, tpatp).
Men size cuda minnetdaar. (Ben size ok minnettarm).
Bu tys meni diyenim. (Bu, tam benim dediim).
Ol gat yadapdr. (O, ok yoruldu).
Ol bize kp gelyr. (O, bize ok geliyor).
e. Soru Zarfar
Fiilin anlamn soru ynnden etkileyen zarfardr. Trkmen Trkesinde balca soru
zarfar unlardr: haan (ne zaman), nme iin (niin, neden), ne (ne kadar), nene
(nasl), nhiili (nasl), ntysli (nasl).
Haan gidyrsiiz? (Ne zaman gidiyorsunuz?).
ri bilen aara niik? (Kocanla aran nasl?).
Seni otur nhiili/ntysli? (Senin oturuun nasl?).
Edatlar
Tek balarna anlamlar olmayan, hibir nesne ve hareketi karlamayan anlaml kelime-
1. nlemler
His ve heyecanlar ifade etmek iin kullanlan kelimelerdir.
a. Duygu nlemleri
Duygu ve heyecanlar ifade iin iten koparak gelen nlemlerdir: Trkmen Trke-
sindeki balca duygu nlemleri unlardr: a, ah, beh (of), behey (oh), bvf (of), oh, vf
(of), vah, veyt (oh, hey), be (peh), vey-vey (oh oh), bay-bov (eh), bay-ba (eh), phey val-
la (Tanrm), vay-ey (oh), v (oho), tf (th), vey-vey-ey (vay vay), berekellaa (bravo, ma-
allah), tveleme (kahretsin), armaan (ah, ne yazk), ph (oh, oh).
Bay-bay-ov, bu ne darya ke eken! (Vay vay/vay be, bu ne geni sokak imi).
Berekellaa, hanm, berekellaa! (Maallah, hanm, maallah!).
Be-be-be..., kaka, sen dliredimi?. (Aaa, baba sen delirdin mi?).
Uf... uu gnki yaal ss gren deldiris. (Of, u gnk gibi scak grm deiliz).
b. Seslenme nlemleri
Hitap iin kullanlan nlemlerdir: ey, ohaav (ey, hey), ay (ey, hey), yeri (hey), han
(haydi), ayuuv (ey), av (hey), ahoov (ey, hey), hav (ey, hey), hay (ey, hey).
Ay ogul, bri gel! (Ey oul, buraya gel!).
Hay, adamlar, hav!... Eidin, hav! (Hey, insanlar, hey!... itin, ey!).
125
c. Sorma nlemleri
Sorma ifade eden, soru iin kullanlan nlemlerdir: Trkmen Trkesindeki balca
soru nlemi han (hani)dr. Trkiye Trkesindeki soru nlemleri olan acep ve acaba
kelimeleri Trkmen Trkesinde -kaa/-k ekiyle karlanr: aakmkaa (ak m acaba?),
geldimik (geldi mi acaba?), kyseyrmik (zlyor musun acaba?).
Gelnece, han Nurgeldi? (Yenge, Nurgeldi hani?).
Ol nme in agrdkaa? (O ne iin ard acaba?).
d. Gsterme nlemleri
Birini, bir eyi gstermek iin kullanlan, iaret srasnda bavurulan nlemlerdir: t
(te, ite), ana (ite, aha), anhaa (aha, ite), nhaa (aha, ite), ine (ite, aha), holha (ite).
A eylemi, nhaa onda buu-da seni pulu! (A, eer yleyse, bak, ite senin paran burada!).
H, ana, ian aga dogru sz aytd. (Ha, ite, Hoca efendi doru sz syledi).
ne, mua listovka diyyrler. (te, buna beyanname diyorlar).
e. Cevap nlemleri
Tasdik veya onay ifade eden nlemlerdir: -h/h- (evet, tamam), bolar (olur),
bolyaar (pekla), elbetde (elbette, tabi), hava (evet), h (evet), hop (peki, pekl), maa-
kuul (peki, pekl, olur), yag (olur, tamam), bhesiz (phesiz, kukusuz), yook (yok,
hayr), hey (yok, mmkn deil).
h-... ndi mesele aydnlayaa... (Tamam... imdi mesele anlalyor).
Yook, bay aga, toba etdik! (Yok, Aabey, tvbe ettik!).
H, h, dogru. (Evet, evet, doru).
Mrad yi mdir? - Hava, Murad y- dir... (Mradn evi u mudur? -Evet,
Mradn evi udur.)
2. Balalar
Kelimeleri, kelime gruplarn, cmleleri ekil ve anlam bakmndan birbirine bala-
yan, bunlar arasnda ilgi kuran kelimelerdir. Trkmen Trkesindeki balca balalar
unlardr.
a. Sralama Balalar
Art arda gelen unsurlar, kelimeleri, kelime gruplarn, cmleleri birbirine balayan
balalardr: ve, hem (ve, ile), bilen (ile), -da/-de (ve, da, de), u (ve), hem-de (hem de, ve).
Trkmen halk bagtl, aatlkl hem-de dredicilikli durmuda yaayar. (Trkmen halk
bahtl, sevinli ve/ve de verimli bir hayat sryor).
Durd bilen Berdi universiteti filologiya fakultetinde okaayaarlar. (Durd ile Berdi ni-
versitenin filoloji fakltesinde okuyorlar).
Gl Mergen ava kanda duuzsuz ve reksiz kmayaard. (Gl Mergen ava ktn-
da tuzsuz ve ekmeksiz kmyordu).
Haram ygar bold baylar/Yad gn-u gzel aylar. (Haram kazanr oldu zenginler/Bat-
t gn ve gzel aylar).
b. Denkletirme Balalar
Birbirine denk olan, birbirinin yerini tutabilecek olan iki unsuru birbiren balayan,
birbiriyle karlatran balalardr: yaa (ya, veya), yaa daa (ya da).
yaa-daa so iberilende bolmayrmkaa? (nce ya da sonra gnderildiinde ol-
mayacak m acaba?).
Men ondan ayaaln baardgn yaa yookdugn sooramaandrn. (Ben ona hanmnn
olduunu veya olmadn sormamm).
c. Karlatrma Balalar
Karlatrlan iki veya daha ok unsuru, dil birliini birbirine balayan balalardr:
hem ... hem, de ... de, ne ... ne, isle ... isle (ister ... ister), yaa ... yaa (ya ... ya), yaa ... yaa daa
(ya ... ya da), k ... k/k ... kte (gh ... gh), haa ... haa (ister ... ister), bir ... bir.
126
Baazar nrh k gterilyrdi, kte aaaklayaard. (Pazarn fiyat gh ykseliyor-
du gh dyordu).
Haa nan, ha-da nanma. (ster inan ister inanma).
Bayram yzi bir gzard, bir agard. (Bayramn yz bir kzard bir aard).
d. Cmle Ba Balalar
Cmle ba balalar, cmeleri anlam bakmndan birbirine balarlar: belki, bolma-
sa (bari, hi olmazsa), diymek (demek ki), eger (eer), emmaa (ama), gyaa (gya, san-
ki), hatdaa (hatta), kg (keke), yagn (yani), yogsa (yoksa), yogsam (yoksa), yne (fa-
kat, ancak), veli (ancak, ama, fakat), nki (nk), hamaala (sanki, gya), a (fakat, ama).
Bu snag birne sapar gaytaland, emmaa peydaa bermedi. (Bu deneme birka kez
tekrarland ama fayda vermedi).
On erte grersi... Yne agza berk bol. (Onu yarn grrsn... Fakat eneni sk tut).
on etse gutulyaars, yogsam lyeersi. (unu yaparsan kurtulursun, yoksa leceksin).
e. Sona Gelen Balalar
Bunlar kelimelerin sonuna gelerek pekitirme ileviyle kullanlrlar: hem (de, da),
-m/-mi (m, mi, ise), -da/-de (da, de).
Bu hem Kelcni oynudur diyip dndiler. (Bu da Kelcenin oyunudur diye dndler).
Sz berdimi - szde tapl. (Sz verdin mi/ise, sznde bulun).
Seni Agabada-da alp giderler. (Seni Akababata da alp giderler).
3. Son ekim edatlar
sim ve isim soylu kelimelerden sonra gelerek sonuna geldii kelimeyle cmledeki di-
er kelimeler arasnda anlam ilikisi kuran, gramer grevli mstakil kelimelerdir. Trk-
men Trkesinde grlen balca son ekim edatlar unlardr:
a. Yaln ve ilgi hlinden sonra kullanlanlar: bilen (ile), bile (ile), iin (iin), yaal
(gibi), kimiin (gibi), miyan (gibi), dek (gibi), baarada (hakknda), hakda (hakknda), baa-
batda (hakknda), dogrusnda (hakknda), diyip (diye), sebpli (yznden, dolay), saa-
r (doru), arkal (ile, vastasyla).
Ay, mele gelin, sallanp, bizi saar gelsene! (Ey kumral gelin, sallanp bize doru gelsene!).
Yoldam arkal Cuma habar etdim. (Arkadam vastasyla Cumaya haber verdim).
Hii zaatdan habarsz yaal ugrad. (Hibir eyden haberi yokmu gibi gitti).
Sen kimiin gzeli grmedim men dnyde. (Senin gibi gzeli grmedim ben dnyada).
Sen hays avtobus bilen geldi? (Sen hangi otobs ile geldin?).
b. Ynelme hlinden sonra kullanlanlar: bakaa (doru), bakmazdan (ramen), gar
(kar), garamazdan (ramen), garamaan (ramen), garaganda (gre), gree (gre), enli
(kadar), tarap (doru), gadar (kadar), golay (yakn).
Ol mekdebe bakaa gitdi. (O, okula doru gitti).
Eyym bir saagada golay szleyrdi. (Hemen hemen bir sate yakn konuuyordu).
Kitler 90-100 yla enli yaayarlar. (Balinalar 90-100 yla kadar yayorlar).
Onu aydna garaganda oyun deme-de gutarpdr. (Onun sylediine gre, oyun
berabere bitmi).
Kaka, dye ayaklarn duakl bolmagna garamaan, gidende rn alasn gidipdir.
(Baba, deve ayaklarnn bukal olmasna ramen, giderken ok hzl gitmi).
c. Ayrlma hlinden sonra kullanlanlar: zge (baka), baga (baka), tri (tr),
oval (nce, daha nce), so (sonra), artk (fazla, artk), beter, ziyaat/zyaada (ziyade, faz-
la), daar (d, hari).
Ondan zge yoldalarm kino gitdiler. (Onun dndaki arkadalarm sinemaya gittiler).
Ondan tri biz sizi bilen gitcek. (Ondan tr biz sizinle gideceiz).
Bayramdan oval hova sovukd. (Bayramdan nce hava souktu).
Tomus pasl hays pasldan so gelyr? (Yaz mevsimi hangi mevsimden sonra geliyor?).
127
zet

Trkmen adn aklamak
Trkmen adnn yaps ve kkeni konusunda eit-
li grler vardr. Prof. Dr. brahim Kafesolu, Jean
Deny Armaannda yer alan Trkmen Ad, Mana-
s ve Mahiyeti adl yazsnda bu grleri geni ola-
rak ele alm ve meseleyi bir sonuca balamaya a-
lmtr. Denyye gre Trkmen kelimesi de koyu
Trk, saf kan Trk anlamlarna gelmektedir. Trke-
de buna benzer kocaman, karaman, iman gibi
kelimelerin yapsyla ayndr ve ek, zerine geldii bu
kelimelere stnlk, fazlalk anlamlar katmaktadr. J.
Denynin bu gr ilim aleminde en fazla rabet edi-
len grtr.
Trkmen Trklerinin tarihini anlatmak
Trkmenler Ouz kkenlidir. Dier Ouz boylar XI.
yzylda batya g ederken, Trkmenler douda kal-
mtr. Ouzlarn byk ounluu X. yzylda s-
lamiyeti kabul edince, Mslman olmayan Ouz-
lara Trkmen adn vermilerdir
.
Bylece Trkmen
ad, Ouzlarla birlikte anlmtr. Trkmenler bir sre
Manglak, Maverannehir ve Horasanda varlklar-
n srdrmlerdir. Horasan ve Afganistann kuzey
kesimlerinde yaayan Trkmenler, bir mddet sonra
Afganistan ve Gney ran denetiminde tutan Gazne
Trk Devleti ile anlamazla dmlerdir. Gazne-
lilerin idaresine girmeyi reddeden Trkmenler, Tu-
rul ve ar Bey kardelerin nderliinde 1040 yln-
da Gazne ordusunu yenerek bugnk Azerbaycan ve
Anadolu blgelerini kendilerine yurt edinmiler ve
kurduklar devlete Seluklu Devleti adn vermiler-
dir. Trkmenler, nce Mool daha sonra da Timur-
lular hkimiyetine girmilerdir. Trkmen boylar bir
mddet Hive Hanlna bal kalm, daha sonra da
Afar Trkmen boylarndan Ndir Kulu Han (Ndir
ah) hkimiyetine girmilerdir. 1873 ylndan itiba-
ren Rus saldrlarna maruz kalm ve uzun mcade-
leler sonucunda 1884 ylnda Rus hkimiyetini kabul
etmek zorunda kalmlardr. 1917den itibaren Sov-
yetlerin idaresinde kalan Trkmenistan, Sovyetler
Birliinin dalmasndan sonra 27 Ekim 1991de ba-
mszln ilan etmitir.

Trkmen Trkesini tanmlamak
Trkmen Trkesi, Ouz grubu ivelerinin dou ko-
lundandr. Bundan dolay Ouz Trkesinin zellik-
leri Trkmen Trkesinin karakteristiini oluturur.
Ayrca, Dou Trkesinin etkisiyle Kpak ve aa-
tay Trkesinin zelliklerini de barndrr
.
Trkmen
Trkesi asl eserlerini XVIII. yzyldan itibaren ver-
meye balamtr.Trkmen Trkesinin sz varl-
nn temelini Trke szler oluturur. Tarih seyri ie-
risinde Moolca, Farsa, Arapa ve Rusadan kelime-
ler almtr. Trkmen Trkesinin birok az vardr.
u anda Trkmenistanda kullanlan yaz dili, 1925ten
beri Trkmen-Yomut azna dayanmaktadr.
Trkmen edebiyatn anlatmak
Trkmen Trklerinin ok zengin folkloru ve edebi-
yat vardr. XVIII. yzyla kadar Trkmen edebiyat
daha ok szl edebiyata, dolaysyla halk edebiyat-
na dayanr. Halk edebiyatnn dier trlerinden des-
tan, fkra, masal, trk, mani, ninni, atasz ve bilme-
ce gibi trleri de olduka canldr
.
Asl eserlerini XVI-
II. yzyldan itibaren verir. Trkmen Trkesi, Mah-
tmgul (1730-1780)nn iirleri ile bir yaz dili hline
gelir. Bolevik ihtilalinden sonra Komnistlerin yne-
time gelmesiyle Trkmen edebiyat yeni bir ehre ka-
zanmtr. Bu dnemden itibaren edebiyat, siyasi art-
lara gre ekillenmeye balamtr. XX. yzyl Trk-
men edebiyatn, iki blme ayrmak mmkndr.

a)
XX. Yzyln Balarnda Trkmen Edebiyat b) Sov-
yet Devri Edebiyat: 1. 1920li Yllarn Edebiyat 2.
1930 - 1945 Yllar Aras Edebiyat 3. 1945-1960 Ylla-
r Aras Edebiyat 4. 1960-1990 Yllar Aras Edebiya-
t 5. Bamszlk Devri Edebiyat.
1
2
3
4
128

Trkmenistann yerini belirlemek
Sovyetler Birliinden ayrlan be bamsz Trk cum-
huriyetinden biri olan Trkmenistan, 36-43 kuzey en-
lemleri ile 53-66 dou boylamlar arasnda yer alr.
Bakenti Akabattr. Trkmenistann toplam yz l-
m 488.100 km
2
dir. Batsnda Hazar Denizi, ku-
zeybatsnda Kazakistan, kuzeyinde Karakalpakistan,
kuzeydousunda ise zbekistan Cumhuriyeti yer al-
maktadr. lkenin gneyde ran, gneydouda Af-
ganistan ile snr bulunmaktadr. Komular ile olan
toplam snrnn uzunluu 3763 kmdir. lke; Ahal,
Balkan, Dahovuz, Levap ve Mar (Merv) olmak zere
be eyalete blnm durumdadr. 22 Austos 1990
tarihinde egemenliini salam, 27 Ekim 1991 tari-
hinde de bamszln ilan etmitir. Resm dil Trk-
men Trkesi olup 24. 5. 1990da resm dil olmutur.
Trkmen Trkesi gramerini snfandrabileceksiniz
I. Ses Bilgisi
nller:Trkmen Trkesinde 9 nl bulunmaktadr.
Uzun nller alfabede gsterilmez. Trkmen Trke-
sini, dier Trk lehelerinden ayran en belirgin vasf,
uzun nllerin korunmasdr. Uzun nller asli
ve ses olaylar sonucunda oluan uzunluklar olmak
zere ikiye ayrlr.
Byk nl Uyumu: Olduka salamdr.
Kk nl Uyumu: Trkiye Trkesine gre daha zayfr.
nszler: Azerbaycan Trkesinde 23 nsz vardr.
nsz Uyumu: Birok ekin nsz tonlu olduundan
bozuktur.
II. ekil Bilgisi
sim ekim Ekleri:
okluk Eki: -lAr
yelik Ekleri: 1. teklik +(I)m, 1. okluk +(I)mIz; 2.
teklik +(I), 2. okluk +(I) z; 3. teklik,+I, +sI 3.
okluk ,+I, +sI
Hl Ekleri:
b. lgi hli: Trkiye Trkesindeki gibidir, ancak n geniz
nsidir.
c. Ykleme hli: +nI ve +I
d. Ynelme hli: nszlerden sonra +A; nllerden
sonra uzun A
e. Bulunma hli: +dA
f. Ayrlma hli: +dAn
g. Vasta hli: bilen
h. Eitlik hli: +A
Aitlik eki: +kI
Soru eki: +mI
Fiil ekim Ekleri:
ahs Ekleri:
a. Zamir Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -(I)n, 1. okluk
-(I)s; 2. teklik -sI, 2. okluk -sIIz; 3. teklik -, 3. ok-
luk -lAr
b. yelik Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -m, 1. okluk
-k; 2. teklik -, 2. okluk - Iz, ; 3. teklik -, 3. okluk
-lAr
a. Bildirme Kipleri
renilen Gemi Zaman: -IpdIr
Grlen (Bilinen) Gemi Zaman: -dI
imdiki Zaman: -yaar/-yr, -yaa/-y, -p yr,
-p duur, -p otr, -p yatr, -an/-en yook
Geni Zaman: -Ar
Gelecek Zaman: -cAk
art Kipi: -sA
Gereklilik Kipi: 1. -mAlI; 2. mAlI(dIr)
stek Kipi: -mAkI
Trkmen Trkesinde birleik ekimi: rivayette eken
ve mI, hikyede -dI ve artta -sA ile yaplr.
mek ve eken le Yaplan sim ekimi
imdiki zamanda smin sonuna ahs ekleri veya
ismin bana ahs zamirleri getirilir. -mI, -dI ve eken
Yapm Ekleri:
simden sim Yapan Ekler: +baaz; bii+; +cagaz; +cIk;
+A; +I/+U; +IlIk; +daan; +daar; +dA;
+gr/+kr; +haana; +hoor; +lAk; +lI; +lIk/lUk; +(I)
mtIl/+(U)mtUl; +n; +raak/+rk+sI; +sIz
simden Fiil Yapan Ekler: +A-; +cAr-; +dA-; +gIr-/+kIr;
+(I)rgA/+(U)rgA-; +k-; +(A)l-; +Ar-; +lA; +rA-:
+sIrA/+sUrA
Fiilden sim Yapan Ekler: -(A); -(A)k; -(A)lgA; -Ar;
-cA; -; -Ak; -g; -gA;: -gAnAk;-gI/+kI-; -gI/-gU; -gIr/-
gUr; -gIt/-gUt; -gIn/-gUn; -IcI/-UcI; -Ik/-Uk; -(I)m/-(U)m;
-mA: -mAk; -IndI: (<-In+dI); -v(Uk)
Fiilden Fiil Yapan Ekler: -(I)l-; -(I)-/-(U)-; -AkIrlA-;
-dIr/-dUr-; -(A)r-; -Ir-/-Ur-; -Iz-/-Uz; -kez; -(I)n-/-Un; -t-
Sfat-Fiiller: -An; -Ar; -cAk; -dIk, -gAn-; mAlI; -yAAn,
-yAr
6
5
129
Zarf-Fiiller: -(I)ban; -a/e(y)/-I,-U; -al/-eli; -dIkA;
-AndA; -InAA; -Ip; -kAA; -mAAn; -mAzdAn
Hareket Adlar (sim-Fiiller): 1. -mAk; 2. -mA, 3. -(I)/-
(U)
III. KelimeTrleri
Zamirler
a. Kii Zamirleri: men,sen,ol;biz,siz,olar
b. Dnllk Zamiri: z
c. aret Zamirleri: buu (bu), uu (u), ol/o (u), hol (u),
ol (o) ; bular (bunlar), ular (unlar), olar (unlar), holar
(unlar), olar (onlar)
d. Belirsizlik Zamirleri: beyleki (bakas), biiri (birisi), bi
rentek (birok), hemmesi (hepsi), baar (hepsi), hlisi (hep
si), her hays (her biri), her kim (herkes), hii gays (hi
biri),
hii hayss (hi birisi), hii kim (hi kimse), hii biiri (hi
biri), hii bir zaat (hibir ey), kimi/kimisi (kimi, baz), kl
li (hepsi), plan (filan), kbiiri (bazs), kbirleri (baz
s), kimdir biiri (biri, birisi), birnesi (birka, bazs,
kimi), kim de bolsa biri (herhangi biri).
e. Soru Zamirleri: kim, n/nme (ne), hays/hays
s (hangi/hangisi), nire (neresi), nesi (ka), kimler,
nmeler (neler), hayslar (hangileri), niireler (nereler)
Sfatlar
Trkmencede kullanlan Niteleme ve Belirtme sfatlar
Zarfar
Trkmencede kullanlan Zaman Zarfar, Yer-Yn Zarf
lar, Nitelik (Durum) Zarfar, Miktar Zarfar, Soru Zarfar
Edatlar
Trkmencede kullanlan nlemler, Balalar ve Son e
kim Edatlar

130
Kendimizi Snayalm
1. Trkmen ad ilk kez hangi eserde gemektedir?
a. Camit-Tevarih
b. ecere-i Terakime
c. Divan Lgatit-Trk
d. Kutadgu Bilig
e. Dede Korkut Hikyeleri
2. Trkmen Trkesi aadaki airlerden hangisinin eser-
leriyle bir yaz dili hline gelmitir?
a. Mahtmgul
b. Mollanepes
c. Gurbandurd Zelil
d. Miskin Kl
e. Berdi Karbabayev
3. Aadaki rneklerden hangisinde nsz dmesi sonu-
cunda oluan bir nl uzunluu bulunmaktadr?
a. okamaaga
b. yool
c.
d. dl
e. ortadaak
4. Trkmen ve Trkiye Trkesindeki nszlerle ilgili aa-
daki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Kelime bandaki kaln klar Trkmen Trkesinde g
olur.
b. Arapa ve Farsa alnt kelimelerdeki f ler p olur.
c. Trkiye Trkesinde i sesteki -- nsz, Trkmen
Trkesinde v olur.
d. var, vermek, varmak kelimelerindeki v, Trkmen
Trkesinde b dir.
e. bol- fiilinin bandaki b- sesi Trkmen Trkesinde
derek ol- ekline dnmtr.
5. Aadaki kelimelerden hangisi nsz uyumuna uymaktadr?
a. aar
b. yolda
c. bada
d. grpdir
e. aadan
6. Aadaki kelimelerden hangisi iyelik eki almamtr?
a. zmim
b. agamz
c. puluz
d. sizde
e. atas
7. Aadaki kelimelerin hangisinde isimden isim yapan ek
vardr?
a. gorkak
b. vnce
c. garamtl
d. bozgu
e. yrk
8. Aadaki cmlelerin hangisinde geni zamann hikye
ekimi vardr?
a. Bilmedik yerimizi ondan soooraardk.
b. Bir baar eken, bir yook eken.
c. Gucagaz bir agac stne gonupdr.
d. Bizi biir yere alp gitcekdiler.
e. Ependi on tanamadk bolyaarm.
9. Kolhozlarn birnesi yne gaytdlar cmlesinde
aadaki zamir eitlerinden hangisi bulunmaktadr?
a. Dnllk zamiri
b. Belirsizlik zamiri
c. Kii zamiri
d. aret zamiri
e. Soru zamiri
10. Aadaki cmlelerin hangisinde sralama balac bulun-
maktadr?
a. Haa nan, ha-da nanma.
b. on etse gutulyaars, yogsam lyeersi.
c. Yook, bay aga, toba etdik!
d. Seni Agabada-da alp giderler.
e. Durd bilen Berdi universiteti filologiya fakultetin-
de okaayaarlar.
131
1. c Yantnz yanl ise Trkmen Ad konuyu yeniden
gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Trkmen Edebiyat konuyu ye-
3. d Yantnz yanl ise Uzun nller konuyu yeniden
gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Trkmen Trkesinde nsz-
lerle lgili zellikler konuyu yeniden gzden gei-
riniz.
5. b Yantnz yanl ise nsz Uyumu konuyu yeniden
gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise yelik Ekleri konuyu yeniden
gzden geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Yapm Ekleri konuyu yeniden
gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Fiillerin Birleik ekimi konu-
yu yeniden gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Zamirler konuyu yeniden gz-
den geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise Balalar konuyu yeniden gz-
den geiriniz.
Sra Sizde 1
Kk nl uyumuna aykr olan kelimeler unlardr: dr-
li (trl), dokuznc (dokuzuncu), gorkunl (korkun), y-
mizi (evimizi), sri (sr), aglavuk (alayan), zimiz
(kendimiz).
Sra Sizde 2
d- (inmek) fiilini gelecek zaman kipinde tm ahslarla
olumsuz ekimi u ekildedir:
men dcek dl (inmeyeceim)
sen dcek dl
ol dcek dl
biz dcek dl
siz dcek dl
olar dcek dl
132
Kaynaklar
Bada, C. (1996). Grogl Tkmen Halk Epos nn niver-
sitesi Trk Dili Baslmam Doktora Tezi, Malatya.
Bazn, L. (1988), Le Turkmene (Trkmence), PhTF, s. 308-317
(ev. Efrasiyap Gemalmaz), Trkmence Metinler, Erzurum.
Boryakov, A. vd. (1999), Trkmen Dilinin Grammatikas
(Morfologiya), Agabat.
nar, A. A. (1996). Trkmenistan Halk Edebiyat Trleri,
Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 2, Gz, s. 353-370.
Doan, L. (1996). Trkmen Trkesinde Uzun nllerle l-
gili Hususlar, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 1,
Bahar, s. 232-238.
Yay., stanbul.
Durdyev K.- Kara, M. (1997). Yirminci Yzyl Trkmen Edebi-
yat, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 3 Bahar, s. 3-9
KB Yay., Ankara.
Hanser, O. (2003). Trkmence El Kitab (ev. Zhal Karg l-
mez), Kebike Yay., stanbul.
slam Ansiklopedisi (1988). Trkmenler Maddesi, MEB
Yay., C. 12-II, stanbul, s. 661-672
Kafesolu, . (1958). Trkmen Ad, Manas ve Mahiyeti,
Jean Deny Armaanndan ayrbasm, Trk Tarih Kuru-
mu Basmevi, Ankara.
Kara, M. (2000), Trkmence (Giri-Gramer-Metinler-Szlk),
KB Yay., Ankara.
Kara, M. (2007). Trkmen Trkesi, Trk Leheleri Grameri
(Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka Yay., Ankara, s. 231-290.
Ankara.
Yay., stanbul.
Metin Akar-Sebahat Deniz-Fahrnnisa Bilecik, Trk Dn-
yas ada Edebiyat, Yesevi Yay., st. 1994, s. 157
Saray, M. (1993). Trkmen Tarihi, stanbul.
Smer, F. (1992). Ouzlar, stanbul.
Tekin, T.-lmez, M.-Ceylan, E.-lmez, Z.-Eker, S. (1995),
Trkmence-Trke Szlk, Ankara.
Trk birlii ve Kalknma Ajans (TKA) (1997). Trkmenistan
Cumhuriyeti, Trkmenistan zel Says, Kasm 1997/2, S. 87.
6
Amalarmz
Trkmen Trkesi Kiril alfabesini okuyabilecek,
Trkmen Trkesi Latin alfabesini okuyabilecek,
Trkmen Trkesi ile yazlm metinleri zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
indekiler

Trkmen Trkesi Alfabe ve Metin
rnekleri
TRKMEN TRKES KRL ALFABES
TRKMEN TRKES LATN ALFABES
TRKMEN TRKES METN RNEKLER
Kiril Alfabesi
Latin Alfabesi
Metin rnekleri
TRKMEN TRKES KRL ALFABES
KRL LATN KRL LATN
A a A a
B b P p
V v R r
Gg () S s
D d T t
E e E, (y)e U u
Yo yo
J j F f
C c X x X x (l)
Z z Ts ts
i
Y y
K k
L l I
M m E e
N n
Yu yu
O o Ya ya
Trkmen Trkesi Alfabe ve
Metin rnekleri
136
TRKMEN TRKES LATN ALFABES
Harfer TT Ses Karl Harfer TT Ses Karl
A a a N n n
B b b
O o o
D d d
E e, e e, ye P p p
R r r
F f f S s s
G g g
H h h T t t
I i i U u u
J j c
J W w v
K k k Y y
L l l y
M m m Z z z
TRKMEN TRKES METN RNEKLER
6. nite - Trkmen Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri
137
138
139
Kiril alfabesiyle yazlm olan aadaki metni Latin alfabesiyle yaznz.
a aa, a aa, : aaa
aa, a aa , a .
:
- a aa , aa . aa,
aa, a a , a :
- aa, aa?, a.
Niirde Sen?
Gaydp geldim lgaap yren yoluna,
Aala gzli, aak maralm, niirde sen?
Yaat yerlerde yandm yrdm haala,
Grermikeem gara gzi indi men?
Bak sygim,
aatlk,
Gaygm,
Niirde sen?
Men armaanl,
1
140
Daat, hicraanl,
Kyen men.
Aak bulutlar,
Aak bulaklar,
Ayd siz,
Niik bold nzli gz kbaal?
Diidaarna zar bolup men,
Zaar bolup,
Uzaklardan uup geldim gu yaal.
Daalalara aayaat bolan
Derekler,
Nmiin siz ekmediiz elinden?
Meyillidi muhabbetli yrekler.
Cdaa ddm bak bahar glnden.
Bak sygim,
aatlk,
Gaygm,
Niirde sen?
Men armaanl,
Daat, hicraanl,
Kyen men.
Ata Atacanov
iirde geen baz kelimelerin karlklar:
gayt-: geri dnmek yaal: gibi
lga-: komak aayaat: ahit, tank
bak: ilk daala: ekime, dalama
sygi: ak, sevgi derek: kavak aac
ky-: yanmak cdaa: ayr
niik: nasl daat: feryat
?
-Aaaa aa, ? - a.
- aa aaa.
-aa aaa , ?
- . aa a a.
TOVUGI NRES SYC?
-Allanazar agaa, tovug niresi syci? -diyip biri soraapdr.
- syci yeri ganat bilen boyn bolaymasa.
-Olara garanda d, buudu eti syci dlmi?
-On biz iyip gremizook. Niir barsak o yerlerini bal ne goyyarlar.
tovuk: tavuk garanda: gre, nazaran
syci: tatl: ho, lezzetli iy-: yemek
i: en balk: mdr
AA A
a , , aa a . aa a a
a, aa a :
-, aa, a, .
aa a:
141
a, a a. aa. ,
, a.
aaaa, a aa a
. a a:
-aa , aa , - ,
.
a aa:
-a, aaa aa a a aa , .
a aaa aaa . aaa a , a
aa aa a. aaa aaaa, a aaa
aaa aa a. Aa aa a a:
-, a , ? a.
a:
- , aaa , a .
aa a aa : a,
h , a . a a a a ,
a.
Gurbaaga ve yaan
Bir baar eken, bir yook eken, bir gurbaaga baar eken. Gurbaaga suvdan kp duran
vagt, onu yaanna bir iyaan gelipdir de:
-Ey, gurbaaga, gel ikiimiz doost bolal, diyipdir.
Gurbaaga oa:
Bolyaar, bolsak bolal. Men hem suvu iinde gezip yaadadm. Belki, seni bilen guu-
r yerlere gezmge gideris, diyip aydpdr.
So buu ikisi tirkeip baryaarkaalar, olar nden ii akar suvl bir yaap kpdr.
onda iyaan:
-Gurbaaga doost, indi sen meni uu yaapdan gterip geirmese, men- geip bil-
men, diyipdir.
Onda gurbaaga:
-Bolyaar, doost men seni arkama alar daa yaab arsna geiryerin, diyipdir. So
iyaan gurbaagaan arkasna mnpdir. Gurbaaga hem suva giirip, yaab beyleki gras-
na tarap yzp ugraapdr. Suvu ortaraagna baranlarnda, iyaan gurbaagaan arkasn-
dan cazladp akpdr. Aavunan gurbaaga bolsa ol yerde durupdr daa:
-Yeri, iyaan doost, seni buu nme etdigin? diyip sooraapdr.
yaan:
-eytmek meni hsiyetim de, gurbagaa doost, diyip cogaap beripdir.
Gurbaagaan mua gahar gelip: Seni hsiyeti eyle bolsa, bize hem beyle
hsiyetli doost gerek dl diyip, suva mp gidipdir. yaan bolsa suva gark bolup,
lp gaalpdr.
Aada Trkmen Trkesiyle verilen metni Trkiye Trkesine aktarnz.
-Ey, akmak tilki, sen nme aaglayaars? Sen mndaama tovuk gzlp, giiceden giic buk-
daklaap, on keteginden ogurlacak bolup, azaara gaalp yrd. ndi bolsa seni olara paat-
aa edyrler, bagtn getiripdir. Gnde z haalaan getirip iy de otur.
2
142
Trkmen Latin Alfabesiyle Metin rnekleri
Magtymgulyny mr -aay
Magtymguly 1733-nji ylda (sygyr yly) Grgen ayny kenarynda, Kymmet-Kawusy
golaynda Hajygowan obasynda (ahri Jurja) dien erde Dwletmmmet-Azadyny
magalasynda dn inr. Magtymguly trkmenleri Gkle urugyny gerkez tiresin-
den bolupdyr. Ol zni nip-sen eri, niredendigi barada Eleme belgilidir dien go-
gusynda ele diyr:
Bilmeen soranlara adyn bu garyp adymyz:
Asly -gerkez, urdy-Etrek, ady -Magtymgulydyr
Magtymgulynyn kakasy Dwletmmmet-Azady (1700-1760) XVIII asyrda aan we
z dwrni ylymly-bilimli adamy, grnkli ahyry hasaplanypdyr. Dwletmmmet-
Azadyny uly magalasy bolupdyr. Onu atasyna Dwletmmmet molla, kakasy-
na Magtymguly-onay (1654-1720) dien ekerler. Dwletmmmet-Azadyny 8
ogul bilen 3 gyzy bolup, olary iinde in talantlysy Magtymguly bolup ykypdyr.
Magtymguly balangy terbieni u uly magalada alypdyr, ilkinji bilimi hem kakasy
Dwletmmmetden wrenipdir. Bu barada ol ele azypdyr:
Doga kylsam-jebri-jepa ekserdir,
Ylym wreden ussat - kyblam pederdir.
Magtymguly esasy bilimi Hywada irgazy medresesinde (1713-nji ylda gurlan) okap
alar. Ol irgazy medresesinde okap balan ilkinji gnlerinde zni derrew tanadar
we zehinli talyplary hataryna goular. Magtymguly medrese sapaklaryny day-
ndan Gndogary grnkli ahyrlary: Nyzamyny, Nesimini, Fezulyny, Nowayny
we bagalary eserlerini irginsiz kp okaar.Talantly Magtymguly ilki talyplary haly-
pasy bolar. Soky ylda bolsa Hazreti Plwan dien mugallym zi ok wagty oa sa-
pak geirmegi-de ynanypdyr.Magtymguly bu medresede yl okaar. Kakasy
Dwletmmmedi aradan ykan habary ony medrese bilen holadyrar. Magtymguly
bu medrese bagylap, Gzel irgazy dien holayk gogusyny dzpdir. Magtymguly
Hywadan dolanyp gelenden so, z obasynda, z zhmeti bilen aapdyr. Ol alykdan
zhmete biien, zhmetser adam bolupdyr. Ol z ussahanasynda altyn-kmde be-
zegleri asapdyr. Muny ahyry Sw bile ygrynda:
Meli gyzy zgine
Galar gosam km bile-
dien setirlerde tassyk edr. Halk arasynda bolan rowaatlara gr kw-oka hem ti-
ker eken. Magtymgulyny magala durmuy barada drli rowaatlar adylar. Ol alykda
Meli dien gyzy spdir. Emma onu bilen magala gurmak oa miesser bolmandyr.
Magtymgula z yeesi Akgyzy dakypdyrlar. Ondan Sary hem Ybraym atly ogul-
lary bolupdyr. Olar a wagtynda (Sary 7 Ybraym 12 aynda ) aradan ykypdyrlar
.Ogullatyny mhrinden domadyk Magtymguly olary alykda ogalmaklaryna
gynan bildirip, Yzlamaan bolarmy?, Mbtela kyldy dien elegialaryny dzpdir.
Magtymguly, takmynan, 1783-nji ylda Soudagyny gne tarapynda Abasary diiln
emni anynda aradan ykar. Ony bir akmaa klp, Aktokay dien ere Garry molla
gonamylyga, kakasy Dwletmmmet-Azadyny sag tarapynda jalaarlar. Hzir Azady bi-
len Magtymgulyny guburyny stne digrlik golupdyr. Onu tweregi mydama kp
adamly. Trkmen halky oa hormatly-keramatly adam, sgli ahyr hkmnde sejde edr.
Magtymgulyny dredijiligi Magtymguly dredijilik iine alykda balapdyr.Ol
durmuy hli taraplary barada gogy azypdyr.Magtymgulyny dredijilik mirasy XVI-
II asyr trkmenleri anasydyr. Berdi Kerbabaewi ady aly,Magtymguly halky pi-
kir hyalyny rn ady hem obrazly formada, emma neke adamlara dnkli dilde
bean etdi.
143
Beik ahyr z gogularyny Magtymguly ady bilen a-da edebi lakamy bolan
Pyragy ady bilen azypdyr. Onu belent jogun, u ylhama biatyny halka
has akynladyrar. Magtymgulyny taralap agladyp, bize adygrlik goan edebi mirasy
tematik tadan rn gi we hertaraply. Olar: durmuy, wt-nesihat,il-urt,watanylyk,
gahrymanylyk, mertlik, batyrlyk, agzybirlik, dostluk, sgi, bagtly geljegi arzuw etmek
we ua menze temalarda dzlipdir.
Magtymgulyny watanylyk, gahrymanylyk temasy. Magtymguly z urduny,
halkyny yrekden spdir. Ol btin mrini watana, halka bagylapdyr. Bu temada
Magtymguly Trkmeni, eli grgeni, Depe ndir, duz ndir, Bay gerekdir, D-
ker bolduk aymyz, Gzlr men we ua menze birtopar gogulary dzendir.
Magtymguly in z urdundan, z ilinden mhriban urt bolmandyr. Muny ahyry:
Mert bolmaz dien gogusyny u setirleri tassyklaar:
Eit adam, dogan ilden,
Gary mhriban urt bolmaz.
ahyr il-urdy ts urekden sp, oa hemie wepaly bolmagy, oa hiwagtda d-
nklik etmezligi nder.
Gurbandurdy - Zell (1780 - 1846)
Zelili beik watany, gumanist, kde lirik ahyr bolupdyr. Zelili Magtymgulyny
egeni, onu progressiw idealaryny dowam etdirijidir.
Gurbandurdy Zelili Grgeni Garaguzy obasynda 1780-nji yl-da eneden bolar.
Zelilini np-sen eri Etrek, Grgen, Garrygala sebitleridir.
Zelili oba mekdebinde, sora bolsa Hywadaky irgazy medresesinde okapdyr dien
maglumatlar bar.
Zelili-zelil, horlanan, ejiz den dimekdir. Onu bu lakamy aay-durmuy bilen
baglanyklydyr. Zelilini esasy kesp-kri km, demir ussaylygy bolupdyr. Zelili z g-
zerany barada ele atlaar:
Kyn boldy gzeran, ddk bir hala,
Kemdest bolduk nie bay iinde.
Zelili Dndi dien obada gyzy gowy grpdir. Oa bagylap Dndi hanym,
Janymy jananasy aly ygyrlar dzpdir.one Dndi lenmek Zelil baartmaar.
Zelili Nury atly gyza lenip,on bilen mrni ahyryna enli aaar.
Hzir Zelilini nebereleri Garrygala twereklerinde aaar. Zelilini dwrnde
halky ezen, trkmenlsr babatda talaylyk syasatyny reden hany biri-de Muhammet
rahamdyr. On hanlyk sren dwrnde (1806-1825) trkmenleri agday agyr bo-
lupdyr. u agdalary hemmesi din aly Zeliliny dredijiligide z beanyny tapypdyr.
Zelili mrni edi ylyny Hywada esirlikde geirr. Die Muhammetrahym han
lenden so, 1826-njy ylda gkle turkmenleri Hywadan Garrygala grler. Zelili
hem olar bilen gp gelr.
144
Kendimizi Snayalm
1. Trkmen Trkesi Kiril alfabesinde bulunan , , ,
harferinin Latin alfabesindeki karl aadakilerden
hangisinde doru olarak verilmitir?
a. , , Ya, R
b. C, Y, Yo, P
c. Z, D, I, T
d. D, V, H, I
e. C, F, Yu,
2. Kiril harferiyle verilen aaa
ifadesinin Trkmen Latin alfabesindeki yazm aadakiler-
den hangisinde doru olarak verilmitir?
a. Bu bapda ol ayl yazpdr
b. Bay arada ol ele azypdyr
c. Bu barada ol ele azypdyr
d. Bu burada ol yle azypdyr
e. Bu berede ol ele yazpdr
3. aa a aa cmlesinin Latin alfabe-
si karl aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir?
a. Kurbaagaann bua gahar gelip
b. Gurbagaan mua kahar gelir
c. Kurbaan munda gahar delip
d. Gurbaagaan mua gahar gelip
e. Gurbagam bua gahr glip
4. Hoca saa nme bold. Sen nme gly?. cmlesinin
Trkiye Trkesindeki karl aadakilerden hangisidir?
a. Hoca sana ne oldu. Neden glyorsun?
b. Hoca sen ne buldun. Neden glyorsun?
c. Hoca sen ne buldun. Neye glyorsun?
d. Hoca sen neyi bildin. Neye gldn?
e. Hoca sende ne boldur. Neden glyorsun?
5. Uzaklardan uup geldim gu yaal cmlesinde yaal kelimesi-
nin anlam aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir?
a. kanatl
b. gibi
c. yolcu
d. yal
e. hzyla
6. Gurbaaga suvdan kp duran vagt, onu yaanna bir i-
yaan gelipdir. cmlesinde aadaki eklerden hangisi yoktur?
a. Ayrlma hl eki
b. Sfat-fiil eki
c. Ynelme hl eki
d. lgi hli eki
e. Bulunma hl eki
7. Men hem suvu iinde gezip yaadadm. cmlesinin yk-
leminde hangi ekler bulunmaktadr?
a. Grlen gemi zaman, birinci tekil kii
b. Geni zaman, birinci tekil kii
c. Gereklilik kipi, birinci oul kii
d. Gelecek zaman, ikinci tekil kii
e. art kipi, birinci tekil kii
8. Hoca ksinden hem beter glmge balaapdr. cmle-
sinin Trkiye Trkesindeki karl aadakilerden hangi-
sinde doru verilmitir?
a. Hoca fesinden ne yapacan bilememi.
b. Hoca ncekinden daha ok gelmeye balam.
c. Hoca ncekinden de beter glmeye balam.
d. Hoca ncekinden daha ok kalmaya balam.
e. Hoca hepsinden daha beter glmeye balam.
9. gayt- fiilinin karl aadakilerden hangisinde doru
verilmitir?
a. kaytarmak
b. barmak
c. kmldamak
d. geri dnmek
e. armak
10. Aadaki cmlelerin hangisinde yapm eki alm bir ke-
lime vardr?
a. Diidaarna zar bolup men
b. Onu yaanna bir iyaan gelipdir
c. Bir gurbaaga baar eken
d. Nmiin siz ekmediiz elinden?
e. Aala gzli, aak maralm, niirde sen?
145
Kaynaklar
1. b. Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz
2. c Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri ko-
3. d Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri ko-
4. a Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri ko-
5. b Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri ko-
6. e Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri ko-
7. a. Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri ko-
8. c. Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri ko-
9. d Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri ko-
10. e Yantnz yanl ise, Alfabe ve Metin rnekleri ko-
Sra Sizde 1
Metnin Latin alfabesiyle yazl u ekildedir:
Gadm eyyaamda, yllar bir aaynda, gnleri bir gnn-
de: Hayvaanlar ygnamal, tilki tovga paataa edilcek di-
yip, car ekilyr. Buu szi tilki eidip:
-Meni tovuga paata etceklermi diyip, aaglayaar eken. Bir
gn aaglaan, iki gn aaglaan, nci gni gkde uup bar-
yaan bir durna munu sesini eidip, yaanna gelip:
-Nme aaglayaars, tilki aaga?, diyip sooraan.
Sra Sizde 2
Metnin Trkiye Trkesindeki karl u ekildedir:
Ey ahmak tilki, neden alyorsun ki? Sen srekli tavuk ara-
makta, geceleri gizlenerek onu kmesinden almak iin s-
knt ekmekteydin. imdiyse seni onlara padiah ediyorlar.
Bahtn alm. Her gn istediini getirip de ye dur.
Bada, C. (1996). Grogl Tkmen Halk Epos nn niver-
sitesi Trk Dili Baslmam Doktora Tezi, Malatya.
Bazn, L. (1988), Le Turkmene (Trkmence), PhTF, s. 308-317
(ev. Efrasiyap Gemalmaz), Trkmence Metinler, Erzurum.
Boryakov, A. vd. (1999), Trkmen Dilinin Grammatikas
(Morfologiya), Agabat.
nar, A. A. (1996). Trkmenistan Halk Edebiyat Trleri,
Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 2, Gz, s. 353-370.
Doan, L. (1996). Trkmen Trkesinde Uzun nllerle l-
gili Hususlar, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 1,
Bahar, s. 232-238.
Yay., stanbul.
Durdyev K.- Kara, M. (1997). Yirminci Yzyl Trkmen Edebi-
yat, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 3 Bahar, s. 3-9
KB Yay., Ankara.
Hanser, O. (2003). Trkmence El Kitab (ev. Zhal Karg l-
mez), Kebike Yay., stanbul.
slam Ansiklopedisi (1988). Trkmenler Maddesi, MEB
Yay., C. 12-II, stanbul, s. 661-672
Kafesolu, . (1958). Trkmen Ad, Manas ve Mahiyeti,
Jean Deny Armaanndan ayrbasm, Trk Tarih Kuru-
mu Basmevi, Ankara.
Kara, M. (2000), Trkmence (Giri-Gramer-Metinler-Szlk),
KB Yay., Ankara.
Kara, M. (2007). Trkmen Trkesi, Trk Leheleri Grameri
Karlatrmal Trk Leheleri Szl (1991), C. I-II, KB Yay., Ankara.
Yay., stanbul.
Metin Akar-Sebahat Deniz-Fahrnnisa Bilecik, Trk Dn-
yas ada Edebiyat, Yesevi Yay., st. 1994, s. 157
Saray, M. (1993). Trkmen Tarihi, stanbul.
Smer, F. (1992). Ouzlar, stanbul.
Tekin, T.-lmez, M.-Ceylan, E.-lmez, Z.-Eker, S. (1995),
Trkmence-Trke Szlk, Ankara.
Trk birlii ve Kalknma Ajans (TKA) (1997). Trkmenistan
Cumhuriyeti, Trkmenistan zel Says, Kasm 1997/2, S. 87.
7
Amalarmz
zbek adn aklayabilecek,
zbek Trklerinin tarihini aklayabilecek,
zbek Trkesini tanmlayabilecek,
zbek edebiyatn aklayabilecek,
zbekistann yerini belirleyebilecek,
zbek Trkesi gramerini snfandrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
indekiler
ada Trk Yaz Dilleri-I zbek Trkesi

ZBEK ADI
ZBEK TRKLERNN TARH
ZBEK TRKES
ZBEK EDEBYATI
ZBEKSTAN
ZBEK TRKES GRAMER
zbek Ad
zbek Tarihi
zbek Trkesi
zbekistan
zbek Trkesi Grameri
Ses Bilgisi
ekil Bilgisi
Kelime Trleri
ZBEK ADI
zbek Trklerinin kkeni ve tarih sahnesine kmalaryla ilgili deiik grler olduu
gibi, zbek adnn kkeni ve yaps ile ilgili olarak da eitli grler vardr.
zbek adnn 1313-1340 yllar arasnda hkm sren Altn Ordu hkmdar, zbek
Handan geldii en fazla tarafar bulan grtr. Ebulgzi Bahdr Han, zbek Handan nce
tarihte zbek adna rastlanmadn belirtir. Bu gre, M. A. Aristovdan baka, A. Y. Yaku-
bovskiy, . P. vanov, M. A. aplika, Hilda Hukhem gibi birok ilim adam da katlmaktadr.
B. B. Grigoryev ve A. A. Semyanov yukarda belirtilen gre kar kmlardr. A. A.
Semyanov bu fikirlerin temelsiz olduunu ileri srerek zbek adnn Ak Ordu dne-
minde ortaya ktn ve hem ran hem de Orta Asya tarihileri tarafndan XIV. ve XV.
asrlarda Ak Ordu devletinde Trk-Mool kabilelerinin tamam iin kullanlan ortak bir
ad olduunu belirtmitir. A. A. Semyanov, zbek Hann Kk Ordu, yani Altn Ordu h-
kmdar olduunu ve sonradan zbekler diye adlandrlan kabilelerin ona tbi olmad-
n belirtmektedir.
H. Vamberye gre zbek kelimesinin tam anlam kendi kendinin bei, bamsz,
mstakil demek olup kelime z+bek eklindedir. Bu sz eski Macarlarda mertebe, nvan
sfatnda olan kelimeye karlktr ve bu anlamyla 1150 ylna ait belgelerde kaydedilmitir.
Denis Sinora gre zbek sz Ouz+bek kelimelerinin birlemesinden kmtr.
Hasan Eren ise bu szn z+berk sznden geldiini sylemektedir. Bu aklama-
ya gre kelime z salam anlamndadr. Trkede benzer kullanmlar vardr. Tnbek,
Canbek gibi.
ZBEK TRKLERNN TARH
zbek Trkleri, Karluk, Kpak ve Ouz Trklerinin birlemesinden meydana gelmiler-
dir. zbek Devleti, Altn Orda Han zbekin (1312-1340) soyundan gelen idareciler ta-
rafndan kurulmu ve Fergana vadisindeki Trkleri bir araya toplamtr.
O srada Trkistan blgesi Mool istilas altndadr. Ancak Trkistan Trkleri, o dev-
rin taht mcadelelerine bulamam ve Mool tasallutundan kendilerini koruyarak XV.
asrn ortalarna doru bir g hline gelmeye balamlardr. Nihayet, Batunun kardei
eybn neslinden gelen Ebul-Hayr Han (1428-1468), byk dedesi zbek Hann adn
verdii devleti 1428de kurarak bamszln ilan etmitir. Timurlu prenslerin taht kavga-
larndan istifade eden Ebul-Hayr Han, Ebu Saide yardm ederek 1451e kadar Trkistann
yarsna hkim olmay baarmtr.
zbek Trkesi
148
Fakat Mool ve Kalmuklarla yaplan sert mcadelelerden dolay zbek Trkleri za-
yfamlardr. Bu arada Ebul-hayrn ynetimini beenmeyenler, ayrlarak kuzeye ekil-
mi ve daha sonra Kazaklar diye adlandrlmlardr. Moollarla yaplan savalar netice-
sinde Ebul-hayr Han 1468de lmtr. Yerine geen olu ah Budak Han da devleti ida-
re edememitir. Daha sonra tahta geen ah Budak Hann olu eybn Han (1500-1510)
devleti yeniden toparlam, Bbr ah yenerek 1500 ylnda hkmdarln ilan etmi-
tir. Bylece zbek Trkleri XVI. yzyln banda Timurlularn hkimiyetine son vererek,
Trkistana yaylp byk bir g hline gelmilerdir.
1510 ylnda eybn Han, Safev hkmdar ah smile yenilmitir. Bundan faydala-
nan Bbr, ah smilin de yardmyla Trkistan yeniden istila etmi, ancak 1512de z-
bek Trklerine tekrar yenilerek Trkistan terketmek zorunda kalmtr.
zbek Trklerinin toparlanmaya balad bu sralarda, bu kez de kendi aralarnda
blnmeler balamtr. Bir ksm Yamud Trkmenleri ile Hive (Harezm) Hanln de-
vam ettirmilerdir. Bir sre devam eden taht kavgalar, Osmanl Tklerinin arabuluculu-
uyla kesilmitir.
XVII. yzyln sonlarna kadar Trkistanda salanan bar ortam, nce Mool asll
Kalmuklarn, sonra da in asll Jungarlarn istillaryla yeniden bozulmutur. 1740 yln-
da Ndir ah, Mvernnehir ve yresini ele geirmi, Buhra ve Harezmi de alarak Ast-
rahan Hanlna son vermitir. Ndir ahtan sonra hkimiyet, Mangthanlar slalesine
gemi ve onlar da 1860a kadar hkimiyetlerini srdrmlerdir.
XVIII. yzyl balarndan itibaren blgeye sefer dzenleyen Ruslar, 1860larda Buhra
ve Hive Hanlklarna stnlklerini kabul ettirip Hokand Hanln ilhak etmilerdir. Ar-
dndan Buhra Halk Cumhuruyeti kurulmu ama o da, 1924 ylnda Ruslar tarafndan or-
tadan kaldrlmtr.
1924te snrlar etnik temellere gre belirleyen dzenleme ile Harezm, Buhra ve Tr-
kistan Cumhuriyetleri datlarak blge topraklar; zbekistan, Trkmenistan, Kaza-
kistan, Krgzistan ve Tcikistan arasnda paylatrlmtr. 1924ten 1991e kadar zbek
Trkleri Rus hkimiyeti altnda yaamlardr. zbekistan 20 Haziran 1990 ylnda ege-
menliini, 1 Eyll 1991de bamszln ilan etmitir. 29 Aralk 1991 tarihinde dzenle-
nen referandumla bamszlk ilan onaylanmtr.
ZBEK TRKES
zbek Trkesi, Trk dilinin byk grubundan biri olan Dou Trkesi (Karluk) kap-
samnda deerlendirilir ve aatay Trkesinin devam olarak kabul edilir.
zbek Trkesi, ada Trk leheleri arasnda, Trkiye Trkesinden sonra en ok
konuulan lehedir. zbek Trkesi zbekistann dnda youn olarak Kazakistann g-
ney blmnde, Trkistann kuzey blmnde, Krgzistan ve Trkmenistann snr bl-
gelerinde konuulur.
Karluk grubunun bir temsilcisi omakla birlikte zbek Trkesinin iinde kuzey ve bat
Trkesinin zellikleri de grlr. Stefan Wurm zbek Trkesini drt aza dayandrr:
1. Kpak zbekesi,
2. Kuzey zbekesi,
3. Gney zbekesi,
4. Trkmencelemi zbeke.
Kpak zbekesi, Kazak Trkesinin etkisi ile ekillenmitir. Kuzey ve Gney grupla-
r asl zbekeyi meydana getirir. Kuzey zbekesi nl uyumlar bakmndan salamdr.
Gney zbekesinde uyumlar bozulur, ran ve Tcik dillerinin etkisi grlr. Trkmen-
celemi grup ise Ouzca zelliklerin ar bast gruptur.
7. nite - zbek Trkesi
149
zbek Trkesinin azlarn grup hlinde tasnif etmek mmkndr.
1. Ylavi (yli) azlar/Karluk grubu: Fergana vadisi, Takent, Semerkand (ehir),
Kar, ehrisebz, Kitab (ehir ileri), Buhara, Sirderya...
2. Clavi (cli) azlar/Kpak grubu: Karakalpakistan Cumhuriyeti, Kakaderya, Sur-
henderya, Takent (ksmen), Semerkand, Cizzah, Nevai, Buhara (az). Genellikle,
saylan ehirlerin merkezi dndakiler...
3. Ouz grubu: Harezm, Karakalpakistan Cumhuriyetinin Harezme yakn blgeleri
ve Trkmenistann Taouz blgesindeki zbek Trkleri.
zbek Trkesi 1929-30dan 1937ye kadar syleyi bakmndan nl uyumunun korun-
duu Kuzey zbek azna, dilbilgisi ve sz varl ynnden de Takent azna dayanmak-
tayd. Ancak 1937den sonra yaplan deiiklikler neticesinde yaz dili, rancalam Takent
azna, dilbilgisi ve sz varl bakmndan da Fergana vadisi azna dayandrlmtr.
1930 ylna kadar Arap alfabesini kullanan zbek Trkleri, 1930-1940 yllar ara-
snda Latin alfabesini, 1940tan sonra da Kiril alfabesini kullanmlardr. 1991 ylnda
zbekistann bamszln ilan etmesinden sonra, Latin alfabesi tartlmaya balanm
ve ortak Trk alfabesinden biraz farkl olan yeni Latin alfabesi 1993 ylnda kabul edilmi-
tir. Ancak bu alfabe 1995 ylnda slam Kerimovun onayyla deitirilerek daha kusur-
lu, eksik ve Trk fonetiine uymayan bir alfabe ortaya karlmtr. 1995te yaplan dei-
iklik, bu alfabeyi ortak Trk Latin alfabesinden hem uzaklatrm hem de alfabeyi kar-
k ve kullansz duruma getirmitir. ngiliz-Latin alfabesi temel alnarak hazrlanan 1995
zbek-Latin alfabesinde, ortak Trk alfabesinde ve Trk-Latin alfabelerinin hi birinde
yer almayan iaretler bulunmaktadr. Bu alfabede, Kiril alfabesinde olduu gibi zbek
Trkesinin ses yapsna ters den iaretler bulunmaktadr. Harf srasnda Trkiye Trk-
esi yerine ngiliz alfabesinin, harferin telafuzunda ise bat dillerinin ve Rusann esas
alnmas, ayrca h, x, k, q, g, gibi nszlerin kaln ve ince sral kelimeler iin ayr ayr
kullanlmas ve Trkenin temel nllerinden olan ve nllerini gsteren harferin bu-
lunmamas balca olumsuzluklardr.
ZBEK EDEBYATI
Trkistan Trkleri, Trkistandaki Trk edebiyatnn tarih ve kltrel miraslardr. z-
bek Trkleri de Karahanl ve aatay edebiyatlarn tarih bir devamllk iinde izleyerek
XX. yzyl balarnda bir zbek edebiyat ortaya koymulardr. Ayn, Niyz ve Ftrat -
lsnn nderliinde balayan ada zbek iiri dneme ayrlr.
1. Cedit Edebiyat Dnemi (1910-1938): Ceditilik XIX. yzyln sonlarnda Tatar
Trkleri arasnda balayp XX. yzyln balarnda zbek Trkleri arasnda da yaylmtr.
Bu dnemin ve ada zbek iirinin en byk temsilcisi Abdlhamid Sleyman olpan
(1893-1937)dr. Mill meseleler yannda sosyal buhranlar da ileyen olpan, Ruslar tara-
fndan 1937de ldrlmtr.
olpann iirleri, yasaklanm olmasna ramen, 1920 ile 1996 yllar arasnda ada
zbek iirinin geliiminde en kalc etkiyi yapan iirlerdir. yle ki, iirleri kuaktan ku-
aa ezberlenerek aktarlmtr. olpandan baka bu dnemin nl bir airi de Abdura-
uf Ftrattr. Bu devrin dier airleri arasnda Elbek, Aybek, Batu, kir, Sleyman, Aydn,
Gayret, Uygun, Hmid Alimcan, Gafur Gulam saylabilir.
1920lerde ve 1930larda bu gen airlerin bir blm (Elbek, Aybek) ustalar olpann
iten ve mill iir anlayn srdrrken, dier gen airler (Gayret, Gafur Gulam, Kmil
Yan) Lenin, Stalin, komnizm ve Sovyet rejimini vc, iilerin mcadelesini ve gele-
cekte kurulacak parlak gnleri tasvir eden propaganda iirleri yazmlardr.
2. Suskunluk Dnemi (1938-1960): Stalinin zbek aydnlarn srgn ve cinayetlerle
susturmasyla balayan bir dnemdir. olpan, Batu, Elbek gibi aydnlar katledildiinden
edebiyata tam bir suskunluk dnemi hkim olmutur.
150
Bu dnemde tamamen propaganda iiri baskn durumdadr. Pek ok air propaganda
iiri yazmak zorunda kaldndan gerek sanatn ortaya koyamam ve krelmitir.
3. Yeni Dnem: 1960tan gnmze kadar olan dnemdir. Stalinin 1953te lmesinden
sonra biraz rahatlama ve yumuama balam, 1960tan itibaren zbek edebiyatnda lirik
iir tekrar iek amtr.
Bu dnemin en nemli airi Erkin Vhidovdur. Vhidovdan baka Abdulla Aripov,
Cemal Kemal, Aziz Abdrrezak ve Rauf Parfi 1960 sonrasnn en lirik ve en gzel iirleri-
ni yazarak olpandan ses getirmilerdir.
ada anlamda hikye ve roman, zbek edebiyatna Trkiye, Azerbaycan ve Kazan
Tatar Trk edebiyatlar ile girmitir. 1860 ve 1880 yllarnda stanbul, Bahesaray, Bak ve
Kazanda yaynlanan tercme ve telif romanlar Takentte ve dier Trkistan ehirlerinde
okunuyordu. 1910larda balayan zbek hikyecilii ve romancl 1920lerde geliti. Ab-
dullah Kdir ve Sadrettin Aynnin bunda rol ok byktr. Kdirnin tken Knler,
Mehrabdan ayan, Abid Ketman gibi romanlar; Aynnin Buhara Celladlar; Aybekin
Kutlug Kan, Neviy, Balelik, Ulug Yol romanlar nemlidir.
ZBEKSTAN
zbekistan, Trkistann corafi ve kltrel merkezi olup blgenin en nemli cumhuriye-
tidir. Amuderya ve Sirderya nehirleri arasnda Mverannehir ve Fergana havzasnda yer
alan zbekistan, 447.400 km
2
bir alana ve 22.000.000u aan bir nfusa sahiptir. Kuzeyin-
de Aral gl ve Kazakistan, dousunda Krgzistan ve Tacikistan, gneyinde ise Afganis-
tan ve Trkmenistan ve batsnda da yine Trkmenistan yer alr. Bakenti Takent olup 2,5
milyon nfusa sahiptir. Sovyetler Birliinin paralanmasndan sonra 20 Haziran 1991de
bamszlna kavumutur.
zbekistan, Orta Asyann en verimli topraklarna sahip olan ve ortasndan Sirderya
nehrinin akt Fergana havzas zerinde yer alr. Kara iklimine sahip lkede yazlar scak
ve kurak; klar ise souk geer. zbekistann Turan ovas ve Kzlkum l, l ve bozkr
bitkileriyle kapldr. Dalk ve tepelik alanlarda az da olsa ormanlk alanlar bulunmakta-
dr. Ormanlarn alan lke yz lmnn ancak % 1.2si kadardr.
zbekistann bakenti olan Takent ayn zamanda lkenin en byk ehridir.
Takentten baka Semerkand, Buhra, Andican, Fergana, Hokand, Nukus, Nevaiy, Na-
mangan, rgen ve Hive lkenin nemli ehirleridir. zbekistan idari olarak 12 blge-
ye ayrlmtr.
zbekistandaki zbek Trkleri 1989 saymna gre 16.686.240 kii olarak tespit edil-
milerdir. Bugn 22 milyonu geen zbekistan Cumhuriyetinin nfusunun % 88ini
Trkler (zbek, Karakalpak, Kazak, Trkmen, Tatar, Bakurt) oluturmaktadr. % 12sini
ise Ruslar, Ukraynallar, Koreliler ve Yahudiler oluturmaktadr. zbek Trklerinin ken-
di nfuslar ise lke nfusunun % 85ini oluturur. zbekistann dnda Tcikistan, Kr-
gzistan, Kazakistan, Trkmenistan, Rusya Federasyonu, Kuzey Afganistan, in, Trkiye,
Pakistan ve Suudi Arabistan gibi lkelerde yaayan toplam zbek nfusu 30 milyonu bul-
maktadr. zbekistan Cumhuriyeti ierisinde ayrca zerk bir Trk Cumhuriyeti stat-
snde olan ve 165.000 km. karelik bir alana sahip olan Karakalpakistan Cumhuriyeti yer
almaktadr. Bakenti Nukus ehridir.
zbekistanda tarma dayal bir ekonomi olup nfusun % 30u tarm sektrnde al-
makta ve mill gelirin % 75i tarmdan salanmaktadr. Pamuk, ipek kozas, meyve ve seb-
ze retimi boldur. Hayvancln da nemli bir yer tuttuu lkenin balca yeralt kaynak-
lar petrol, kmr, doal gaz, inko, kurun ve bakrdr.
151
ZBEK TRKES GRAMER
Ses Bilgisi
nller
zbek Trkesinde 10 tane nl vardr. Ancak bu sesler alfabede 7 harfe gsterilir. a-,
-i, o-, u- sesleri ortak birer iaretle gsterilir. Yuvarlak ise, o harfi ile gsterilir. o har-
fi Rusa kelimelerde o sesini verir.
Bu nller ve zellikleri yledir:
a: Trkiye Trkesindeki a gibidir. x, q, nszlerinin yannda kullanldnda bu ses
deerini verir. Yani kaln nszlerle birlikte kullanlr: paxta (pamuk), faqat (yalnzca),
qavt (kat), qara (karga), bqa (baka), xalq (halk), xayr (iyilik), xazin (hazine).
a sesi Rusa kelimelerde ise a sesini verir: advokat (avukat), abajur vs.
: Yazl bakmndan yukardaki a ile ayndr. Trkiye Trkesindeki eden daha ak
ve geni telafuz edilir. Yani a ile e arasnda bir sestir. x, q, kaln nszlerinin dnda di-
er btn nszlerin yannda kullanlr: prvri (bakm), k (aabey), mktb (okul),
srlri (eserleri), kelgn (gelen), koydi (koyar).
: Yuvarlaklaan bu nl zbek Trkesini dier Trk lehelerinden ayran karakteris-
tik bir nldr. Geni, ok ak ve yuvarlak bir adr. Syleniinde oya yakn bir ses kar.
Gerek Trke gerekse yabanc dilden alnan kelimelerdeki uzun alar bu yuvarlak ekliy-
le sylenir: b (ba), xn (mutfak), lm (lem), br (var), bqa (baka), bin (bina),
bzr (pazar), zd (temiz).
e: Yar dar, ince bir nldr. Bu nl Trkiye Trkesindeki eden daha dar olup iye ya-
kn olarak telafuz edilir. Sadece ilk hecede bulunur. Avrupa dillerinden alnan kelimeler-
de, dier hecelerde de bulunabilir: eng (en), keyin (sonra), tez (abuk), matematika (ma-
tematik), keng (geni), semiz.
: Bu nl zbek Trkesinde i nlsyle beraber ayn harfe gsterilmektedir. zbek
Trkesinde ok az kullanlp sadece x, q, nszlerinin yannda bu sesi vermektedir: xl
(tr, eit), qsqa (ksa), ybt (gybet), ql (kl), q (k), t (tula), Qrz (Krgz), qrq
(krk), bar (cier; gs).
i: dar ve ince bir nldr. x, q, nszlerinin dnda der nszlerle birlikte i olarak
telafuz edilir: ikki (iki), inc (inci), ildiz (kk), essiz (cahil, geri zekl), tlki (tilki), iln
(ylan), ilinc (umut balanan kimse), inoq (yakn arkada).
o: ile birlikte ayn harfe gsterilir. o nls x, q, nszlerinin yannda kullanlr:
xorz (horoz), xorlik (aalanma), qozln (bakaldr), oq (ok), qoy (koyun), qoqr
(ko), qorquv (korku).
: o gibi yuvarlak, geni ve ince bir nldr. Kaln nszlerin dnda dier nszlerin
tamamnn yanna gelir: tk (dek), ytl (ksrk), snms (snmez), dkn (dk-
kan), kngil (gnl), blk (blk, para;baka).
u: u ve nls alfabede ayn harfe gsterilir. Yannda bulunduu nlnn duru-
muna gre tespit edilir. x, q, nszlerinin yannda u olarak telafuz edilir: xufn (yat-
s), qud (dnr), xuboy (ho kokulu), un (gonca), quvn (sevin), u-u (yn,
bir yn, ok).
: Dar, yuvarlak ve ince bir sestir. x, q, nszlerinin dnda dier nszlerle birlik-
te olarak telafuz edilir: , tgmq (bitmek), tzili (yap, bnye), tpk (tkrk),
ktmq (beklemek), drng (berabere kalma).
Yukardaki nllerin dnda zbek Trkesinde bir de y nsz ile birlikte kullanlan
nller bulunur: E e = ye (e-yetti yedi), = ya/y (x-yaxi iyi ; -yll
ark), = y (-y gen), = yu, y ( -yutuk zafer ; -yk).
152
nl Uyumlar
1. Byk nl Uyumu
zbek Trkesi kalnlk-incelik uyumu ynnden Trk Leheleri ierisinde en bozuk ola-
ndr. lk heceden sonra gelen nllerin deikenlik gstermesi, a-, -i, o-, u- nlle-
rinin kaln nszlerden x, q, ye gre deiiklik gstermesi ve eklerin tek ekilli olmalar
(-lik, -di, -siz, -dir, mi vs.) gibi sebeplerden dolay bu uyum ok zayfr: berdi (veriyor),
orlik (hrszlk), qqsiz (kaksz), boldi (oldu), brmi (var m), qli (kl), uydirmq,
bilmq, yoli, oquvi (renci).
2. Kk nl Uyumu (Dzlk-Yuvarlaklk Uyumu)
zbek Trkesinde kk nl uyumunun ksmen ilediini sylemek mmkndr.
Dz nllerden sonra dz, yuvarlak nllerden sonra da dz-geni nller gelmektedir:
berdi (veriyor), zbeklr, keldilar (geliyorlar), tmiz (geiyoruz), sevmiz (seviyoruz),
rgniimizd (reniimizde).
Ancak bu uyumun bir dier kural da yuvarlak nllerden sonra dar-yuvarlak nlle-
rin gelmesidir. Kk nl uyumu, ince-dar nlnn yardmc nl olarak tercih edilme-
sinden dolay bozulur. te zbek Trkesi bu kural bakmndan zayfr. Trkiye Trke-
sinden farkl olarak yuvarlak nllerden sonra ou kez dz-dar nller gelir: kngil (g-
nl), lim, kmir (kmr), likxn (morg), boyli (boylu), oqymn (okuyorum), kki
(mavimsi), qolim (elim).
nszler
zbek Trkesinde 23 nsz vardr. Kiril alfabesindeki sralanna gre bu nszler un-
lardr: b, v, g, d, c/j, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ts, , , q, , h
ng () nsz iin ayr bir iaret yoktur, n ve g seslerinin yan yana gelmesiyle gste-
rilir: tng (tan), ming (bin), keng (geni) gibi. ts () harfi ise, Rusa kelimelerde grlr:
tsirk (sirk), militsiya (polis).
zbek Kiril alfabesinde (y) ile balayan kelimelerin yazmnda zel bir durum vardr.
ncelikle ses iareti kelime banda kendisinden sonra yalnzca (i) ve (o,) ses ia-
retleriyle kullanlr: -yirik iri, byk; -yol. Dier nller sz konusu olduun-
da, /y/ sesi iin her bir nlnn nnde farkl bir ses iareti kullanlr. Alfabede tek bir ka-
rakterle gsterilen bu ses iaretleri aslnda birer ligatr (birden fazla harfin bir araya gel-
mesiyle olumu karakter) dir.
Dolaysyla zbek Kiril alfabesinde /y/ sesi be ayr ses iaretiyle gsterilir:
1) Bamsz y (),
2) Kelime ba e ile beraber Ee=ye,
3) Kelime banda a, ile beraber: =ya,y
4) Kelime banda ile beraber: =y
5) Kelime banda u, ile beraber: =yu, y.
Bylece 23 tane nsz Kiril alfabesinde 27 ses iaretiyle gsterilmektedir.
Trkiye Trkesinden farkl olarak k, g ve h nszlerinin kaln ekilleri olan q, ve x
sesleri kullanlmaktadr. Ayrca (ng) nsz de ayr bir iaretle gsterilmemesine ra-
men kullanlmaktadr.
zbek Trkesinde nszlerle lgili zellikler
Trkiye Trkesiyle karlatrldnda zbek Trkesinde kullanlan nszler ile ilgili u
zellikleri tespit edebiliriz:
1. Trkiye Trkesinde g ile balayan Trke asll kelimeler, zbek Trkesinde
tmsz ekliyle kdir: kiri (giri), kerk (gerek), kr (gre), kndz (gndz),
kl (gl), kelin (gelin), keltirmq (getirmek).
153
2. Trkiye Trkesinde d ile balayan Trke asll kelimeler, zbek Trkesinde
tmsz t ile balar: til (dil), toqqz (dokuz), tztmq (dzeltmek), tuman (du-
man), teri (deri), tmir (damar), temir (demir).
3. Trkiye Trkesinde Trke asll kelimelerde bulunan c sesi, zbek Trkesinde
dir: ingiz (Cengiz), quq (kucak), aq (ac), yoli, keikmq (gecikmek), uy-
qui (uykucu), sti (st).
4. Trkiye Trkesindeki v-, u kelimelerde b-dir: br (var), brmq (varmak),
bermq (vermek).
5. Arapa ve Farsadan geen kelimelerde bulunan ve bu dillerde uzun olan , zbek
Trkesinde olur: slm (slam), xn (hane), bax (paha), mukft (mkfat),
dt (adet), b (ba).
6. Trkiye Trkesinde d ve t ile balayabilen eklerin, zbek Trkesinde sadece dli
ekilleri vardr: bd (bata), rtd (geride), bqdim (baktm), yoqdir (yoktur),
ytdi (syledi), idn (iten).
7. Trkiye Trkesindeki kelime ba baz b- sesleri zbek Trkesinde m-dir: muz
(buz), men (ben), mng (beng, ebedi), ming (bin), min- (bin-), mung (bun, s-
knt), munq (boncuk, kolye), mol (bol), maq (baak).
8. Trkiye Trkesinde kelime bandaki baz pler, zbek Trkesinde b olur: barmq
(parmak), burg (pire)
9. Trkiye Trkesinde baz bler, zbek Trkesinde p olur: piq (bak)
Aada Trkiye Trkesiyle verilen kelimelerin zbek Trkesindeki karlklarn yaznz:
denk, deirmen, dik, gerekli, gece, gmmek, g, eskici, vardm, atm, benim, bol.
nsz Uyumu
zbek Trkesinde tonluluk bakmndan ksmen uyum vardr. nl veya tonlu nszle
biten bir kelimeye gelen ek, ounlukla tonlu nszle balar: suvd (suda), yd (evde),
mktbg (okula), ydimd (hatrmda), keldi.
Fakat ile balayan ekler, tek ekilli olduu iin bu uyumu bozarlar: ort (ortala-
ma), zim (bence), oquvi (renci), yoli (yolcu), qoziq (kuzucuk).
Tonsuzluk uyumu bakmndan ise, zbek Trkesi daha ok uyumsuzdur. Tonsuz n-
szle biten kelimelerin sonuna gelen ekler, ou kez tonlu nszle balar. Bu uyumsuzluk
daha ok ekim ekli ekillerde, bazen de yapm ekli ekillerde grlr: rtd (artta, arka-
da), idn (iten), Tkentg (Takente), ytgn (yatan), yoqdir (yoktur).

ekil Bilgisi
ekim Ekleri
sim ekim Ekleri
1. okluk Eki: okluk eki +lrdr. Ekin sadece bu ekli vardr: tlr (atlar), oktuvilr
(retmenler), blr (balar), bulr (bunlar), qollr (eller), mllr (mallar), yollr (yol-
lar), kzlr (gzler), kitblr (kitaplar).
2. yelik Ekleri: zbek Trkesinde iyelik ekleri tek ekilli olup yuvarlak ekilleri bu-
lunmaz. zbek Trkesinde iyelik ekleri dz nll kullanlklar iin, fonetik varyantlar
dier Trk lehelerine gre daha azdr.
1
154
Tekli k okluk
1. +(i)m + (i)miz
2. +(i)ng + (i)ngiz
3. +(s)i + lri
yim (evim) bim (bam) tam (babam)
ying bing tang
yi bi tasi
yimiz bimiz tamiz
yingiz bingiz tangiz
ylri blri talri
zbek Trkesinde 3. ahs iyelik ekinden sonra hl eki geldiinde araya zamir nsi
girmez: yid (evinde), ilrig (ilerine). kinci okluk ahs iin -(i)ngiz ekinin yan
sra -nglr ve -lring ekilleri de grlr: hringiz (ehriniz), hringlr (ehriniz),
hrlring (ehriniz)gibi.
qol (el) ve umr (mr) kelimelerinin ahslara gre iyelik ekimini yapnz.
3. Hl Ekleri
a. Yaln Hl: Yaln hl eksizdir: qol (el), qurl (silah), lim (lm), btir (bahadr),
kmk (yardm), plvn (pehlivan).
b. lgi Hli: zbek Trkesinde ilgi hli eki tek ekilli olup +ningdir: bizning (bizim),
mktbning (mektebin), ulrning (onlarn), tning (babann), buning (bunun), uning (onun).
lgi hli eki, baz hallerde +nI eklinde kullanlr. Ek, aitlik eki ile birlikte kullanld-
nda kalplam +niki ekli ortaya kar: nniki (anneninki), bllrniki (ocuklarn-
ki), qoniniki (komununki), bizniki (bizimki), sizniki (sizinki).
c. Ykleme Hli: zbek Trkesinde ykleme hli +ni ekiyle yaplr: yni (evi), imzni
(imzay), mktbni (okulu), kllrni (glleri), binni (binay), tvuqni (tavuu).
d. Ynelme Hli: zbek Trkesinde ynelme hali eki +gdr: bizg (bize), yg (eve),
bg (baa), blg (ocua). Ancak bu ek, son sesi -k olan bir kelimeye bitidiinde
+kye dnr: ek iek+g> ekk. Son sesi -g olan bir kelimeye bititiinde her
iki g de ikizleerek -kk-ye dnr: yig arak+g>yikk. Son sesi -q olan bir kelimeye
bititiinde +qaya dnr: uzq uzak+g>uzqqa. Son sesi - olan bir kelimeye bititi-
inde her iki de ikizleerek -qq-ye dnr: t da+g> tqqa.
yelikten sonra araya -n- girmez: qolig (eline), tilige (diline).
e. Bulunma Hli: Ek tek ekilli olup +ddir: nd (annede), und (onda), mktbd
(okulda), kabinetd (blmede), mmlktd (memlekette), qamqd (hapiste).
yelik ekinden sonra araya -n- girmez: qolid (elinde), nmidgi (adndaki).
f. Ayrlma Hli: Ayrlma hli eki tek ekilli olup +dndir: dindn (dinden), nvbtidn
(nbetiden), suvdn (sudan), Tkentdn (Takentten), bizdn (bizden), kldn (glden).
yelik ekinden sonra araya -n- girmez: haytidn (hayatndan), kolidn (elinden)
g. Eitlik Eki: zbek Trkesinde eitlik, + ve gibi anlamn veren teg > dek edatn-
dan eklemi olan +dy, +dek ekleriyle salanr: rtq (fazlaca), ort, menim; muz-
dek (buz gibi), devnlrdek (deliler gibi); cingndy (gocunmu gibi), qoydy (koyun
gibi), yolbrsdy (kaplan gibi). Bunun yan sra yazl metinlerde ekin +daq, +dq; +d;
+dk; +dka; +daqa; +dyin gibi varyantlar da vardr. +aqa eklinde eklemi biimleri
de sz konusudur: unaqa onun gibi.
2
Tablo 7.1
155
h. Vasta Hli: Vasta hli biln edat ile yaplr: doskni ltt biln rtib (tahtay silgi
ile temizleyip), sen biln (seninle), haqrt biln (hakaretle), qol biln (elle), oquvi biln
(renci ile), men biln (benimle).
4. Aitlik Eki: zbek Trkesinde aitlik eki +gi ve +kidir. Genel olarak bulunma
hli ekinden sonra -gi; ilgi hli ekinden sonra -ki ekli kullanlr: yimdgi (evimdeki),
mktbdgi (okuldaki), qoniniki (komununki), meniki (benimki).
5. Soru Eki: Yazl dilde sadece mi ekli vardr. zbek Trkesinde soru eki kelime-
ye bitiik yazlr: menmi (ben mi), yoqmi (yok mu), ydmi (evde mi), brmi (var m),
kerkmi (gerek mi), keldimi (geldi mi). iir ve halk dilinde ekin mu, m varyantlarna sk-
a rast gelinir.
Fiil ekim Ekleri
1. ahs Ekleri
Trkiye Trkesinde olduu gibi, zbek Trkesinde de grup ahs eki vardr.
a. Zamir Kkenli ahsEkleri
renilen gemi zaman, imdiki zaman, geni zaman, gelecek zaman, istek ve yeter-
lik ekimlerinde kullanlrlar.
teklik okluk
1. kii: -mn -miz
2. kii: -sn -siz, -sizlr
3. kii: -; -di; -ti -; -lr; -(i)
teklik okluk
1. kii: -(i)m -(i)k
2. kii: -(i)ng -(i)ngiz(lr), -(i)nglr, -lring
3. kii: - - , -lr, -(i)
c. Emir Kkenli ahs Ekleri
Bu ekler emir ekiminde kullanlr.
teklik okluk
1. kii: -()y(in) -()ylik
2. kii: - , -(gin) -(i)ng(iz), -(i)nglr, -lring
3. kii: -sin -sinlr, -(i)sin
a. Bildirme Kipleri
1. renilen Gemi Zaman: renilen gemi zaman ekilde yaplr:
1. tip renilen gemi zaman: -(i)b(di) ekiyle yaplr.
kelibmn (gelmiim) ilbmn (almm) bribmn (gitmiim)
kelibsn ilbsn bribsn
kelibdi ilbdi bribdi
kelibmiz ilbmiz bribmiz
kelibsiz ilbsiz bribsiz
kelibdi(lr)/keliibdi ilbdi(lr)/ileibdi bribdi(lr)/briibdi
Olumsuz ekli: Olusuz ekli -m ekiyle yaplr: kelmbmn (gelmemiim), kelmbsn
(gelmemisin); ilmbdi (almam), ilmbmiz (almamz); barmbsiz (gitmemi-
siniz), brmbdilr/brimbdi (gitmemiler).
156
2. tip renilen gemi zaman: -gn ekiyle yaplr:
cylgnmn (yerlemiim) oqgnmn (okumuum)
cylgnsn oqgnsn
cylgn oqgn
cylgnmiz oqgnmiz
cylgnsiz oqgnsiz
cylgn(lr) oqgn(lr)/oqgn
Olumsuz ekli: cylmgnmn (yerlememiim), cylmgnsn (yerleme-
misin), cylmgn; oqmgnmiz (okumamz), oqmgnmiz (okumamsnz),
oqmgnlr / oqmgn (okumamlar).
-gn ekine -dir eki eklenerek kullanldnda ihtimal anlam verir: kelgndirmn
(gelmiimdir), krgndirsiz (grmsnzdr). Balamn durumuna gre, bu ekle yap-
lan ekimlerde grlen gemi zaman anlam da ifade edilebilir. Ayrca son sesi -g, -k
ve -, -q ile biten fiillere geldiinde -kk- ve -qq- eklinde ikizleme sz konusudur: teg-
gn>tekkn, ek- gn>ekkn; y-gn>yqqan, q-gn>qqan.
3. tip renilen gemi zaman: -mi eki ile yaplr. Bu kip az kullanlr. Daha ok
nc ahslarda kullanlr. Birinci ve ikinci ahslarda nadiren grlr:
tilmimn (dilemiim) ktmimn (beklemiim)
tilmisn ktmisn
tilmi(dir) ktmi(dir)
tilmimiz ktmimiz
tilmisiz ktmisiz
tilmilr ktmilr
zbek Trkesinde grlen gemi zaman ekimi biri yalnzca olumsuz ekim olmak
zere iki ekilde yaplr. ki tr ekle yaplr.
1. tip grlen gemi zaman: -di ekiyle yaplmaktadr:
krdim (grdm) dim (atm) eitdim (iittim)
krding ding eitding
krdi di eitdi
krdik dik eitdik
krdingiz dingiz eitdingiz
krdi(lr)/kridi di(lr)/idi eitdi(lr)/eitidi
Olumsuz ekli: krmdim (grmedim), krmding (grmedin); mdi (amad),
mdik (amadk); eitmdingiz (iitmediniz), eitmdiler/eitimdi (iitmediler).
2. tip grlen gemi zaman: kinci tip grlen gemi zamann yalnzca olumsuz
ekli olup -gn + iyelik eki + yoq kalbyla kurulur: Bu ek daha ok uzak gemii anla-
tr ve seyrek olarak kullanlr:
ktgnim yoq (beklemedim) ketgnim yoq (gitmedim)
ktgning yoq ketgning yoq
ktgni yoq ketgni yoq
ktgnimiz yoq ketgnimiz yoq
ktgningiz yoq ketgningiz yoq
ktgnlri yoq/ktigni yoq ketgnlri yoq/ ktigni yoq
157
Bu kipin yoq yerine br (var) getirilerek olumlu eklinin yapld da ok nadir ola-
rak grlmektedir: krgenim br (grmlm var, grdm), ylgnim br (alaml-
m var, aladm).
3. imdiki Zaman
zbek Trkesinde imdiki zaman ekimi drt ekilde yaplr.
1. tip imdiki zaman: -/-y ekiyle yaplan imdiki - gelecek zamandr. nszle biten
fiile -; nlyle biten fiile ise -y eklinde gelir. Bu ekle yaplan ekiller, yakn gelecek zama-
n da ifade etmektedir. Kullanmna gre hem imdiki zaman hem de yakn gelecek za-
man ifade edebilmektedir.
kelmn (geliyorum, geleceim) oqymn (okuyorum, okuyacam)
kelsn oqysn
keldi oqydi
kelmiz oqymiz
kelsiz oqysiz
keldi(lr)/kelidi oqydi(lr)/oqdi
Olumsuz ekli: kelmymn (gelmiyorum), kelmysn (gelmiyorsun), kelmydi (gel-
miyor); oqmymiz, oqmysiz, oqmydilr/oqmydi (okumuyorlar).
imdiki zamann dier ekline gerek imdiki zaman denir ve u eklerle yaplr:
2. tip imdiki zaman: -yp ekiyle yaplr. yapmak yardmc fiilinden ekleen bu ek z-
bek Trkesinde imdiki zamann en yaygn eklidir:
yzypmn (yazyorum) tilypmn (diliyorum)
yzypsn tilypsn
yzypti tilypti
yzypmiz tilypmiz
yzypsiz tilypsiz
yzypti(lr)/yziypti tilypti(lr)/tilypti
Olumsuz ekli: yzmypmn (yazmyorum), yzmypsn (yazmyorsun),
yzmypti (yazmyor); tilmypmiz, tilmypsiz, tilmypti(lr).
3. tip imdiki zaman: -mqd ekiyle yaplr. imdiki zamann srekliliini gsterir:
bilmqdmn (bilmekteyim) lmqdmn (almaktaym)
bilmqdsn lmqdsn
bilmqd lmqd
bilmqdmiz lmqdmiz
bilmqdsiz lmqdsiz
bilmqd(lr)/bilimqd lmqd(lr)/ limqda
Olumsuz ekli: bilmmqdmn (bilmemekteyim), bilmmqdsn (bilmemekte-
sin), bilmmqd (bilmemekte); lmmqdmiz (almamaktayz), lmmqdsiz (alma-
maktasnz, lmmqd(lr)/ limmqda (almamaktalar).
4. tip imdiki zaman: -()ytir ekiyle yaplr. yatmak yardmc fiilinden ekleen bu ek
de, gerek (hlen yaplmakta olan) imdiki zaman karlar, ayn zamanda hareketin yakn
gelecee de uzayacan ifade eder:
oqytirmn (okuyorum) krytirmn (gryorum)
oqytirsn krytirsn
oqytir krytir
oqytirmiz krytirmiz
158
oqytirsiz krytirsiz
oqytir(lr) / oqytir krytir(lr) / kriytir
Olumsuz ekli: oqmytirmn (okumuyorum), oqmytirsn (okumuyorsun),
oqmytir (okumuyor); krmytirmiz (grmyoruz), krmytirsiz (grmyorsunuz),
krmytir(lr)/krimytir (grmyorlar).
Yukardaki drt tip imdiki zaman yaplarnn dnda turmq, otirmq, yrmq y-
rmek, ytmq yardmc fiileriyle de imdiki zaman yaplr. Bunlarn zel anlam farklar
vardr. Bu yardmc fiillerle imdiki zaman u formle gre kurulur:
Asl fiil + (i)b + yardmc fiil + (i)b + kii eki
rnek: ilb ytibmn (srekli alyorum), krib turibsn (ite gryorsun), iib oti-
ribdi (oturmu iiyor), yzib yribsiz (yazp duruyorsunuz).
4. Gelecek Zaman
Gelecek zaman ekimi drt ekilde yaplr.
1. tip gelecek zaman: -/-y ekiyle yaplr. Ek nszlerden sonra -; nllerden sonra
-y eklinde gelir. imdiki-gelecek zamanla yap olarak ayndr. Duruma gre imdiki, ge-
lecek ve geni zaman anlamlar verebilmektedir:
ketmn (gideceim) lmn (alacam)
ketsn lsn
ketdi ldi
ketmiz lmiz
ketsiz lsiz
ketdi(lr) / ketidi ldi(lr) / lidi
Bu kip geni zaman anlamn da (giderim, alrsn..) verir. Hatta yerine gre bu kipi
imdiki zamanla (gidiyorum, alyorsun...) Trkiye Trkesine aktarmak da mmkndr.
Olumsuz ekli: ketmymn (gitmeyeceim), ketmysn (gitmeyeceksin), ketmydi
(gitmeyecek); lmymiz (almayacaz), lmysiz (almayacaksnz), lmydi(lr)/limydi
(almayacaklar).
2. tip gelecek zaman: kinci tipi kesin gelecek zamandr; -ck ekiyle yaplr. Bu ekle
yaplan imdiki zaman zbek Trkesinde ilek deildir, daha ok edeb metinlerde g-
rlr. Eski zbek Trkesinde rastlanmayan bu ek, ada zbek Trkesine Ouz gru-
bu lehelerinden girmitir.
krckmn (greceim) oqyckmn
krcksn oqycksn
krck oqyck
krckmiz oqyckmiz
krcksiz oqycksiz
krck(lr) oqyck(lr)
3. tip gelecek zaman: nc tipi niyet ifadeli gelecek zamandr; -mqi ekiyle ya-
plr. Bu kip niyet, arzu, istek ifade eder; ...ceim, ..mek istiyorum, ...mek niyetindeyim
olarak Trkiye Trkesine aktarlabilir.
kelmqimn (geleceim) yzmqimn (yazacam)
kelmqisn yzmqisn
kelmqi yzmqi
kelmqimiz yzmqimiz
kelmqisiz yzmqisiz
kelmqi(lr) / kelimqi yzmqi(lr) / yzimqi
159
Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuzu, kip ekinden sonra ems deil edat getirilerek ya-
plr: kelmqi emsmn (gelmeyeceim), kelmqi emssn (gelmeyeceksin), kelmqi
ems (gelmeyecek); yzmqi emsmiz (yazmayacaz), yzmqi emssiz (yazmayacak-
snz), yzmqi ems(lr)/yzimqi ems (yazmayacaklar).
4. tip gelecek zaman: Drdncs renilen gemi zaman kipinin ikinci tipinin s-
reklilik bildiren tur- yardmc fiili ile kaynap kalplam ekliyle yaplr. nszle biten fi-
illere -dign, nlyle biten fiillere ise -ydign eki getirilir:
tilydignmn (dileyeceim) ktdignmn (bekleyeceim)
tilydignsn ktdignsn
tilydign ktdign
tilydignmiz ktdignmiz
tilydignsiz ktdignsiz
tilydign (lr) ktdign (lr)
Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuzu da, kip ekinden sonra ya -m olumsuzluk eki ya da
ems edatnn getirilemesiyle yaplr: tilmydign mn (dilemeyeceim), tilmydignsn
(dilemeyeceksin), tilsmydign (dilemeyecek); ktdign emsmiz (beklemeyeceiz),
ktdign emssiz (beklemeyeceksiniz), ktdign ems(lr) (beklemeyecekler).
5. tip gelecek zaman: zbek Trkesinde gelecek zamann edeb metinlerde ok az
rastlanan -g (-u) + iyelik eki (+dir) ile kurulan ekli de bulunmaktadr. Bu tipte, iye-
lik kkenli ahs ekleri kullanlr.
ktgm (dir) (bekleyeceim) bergm(dir) (vereceim)
ktgng(dir) bergng(dir)
ktgsi(dir) bergsi(dir)
ktgmiz(dir) bergmiz(dir)
ktgngiz(dir) bergngiz(dir)
ktglri(dir) berglri(dir)
5. Geni Zaman
Bu kip gelecek zaman anlamn da verdii iin belirsiz gelecek zaman da denir. -()
r ekiyle yaplr:
bilrmn (bilirim) ilrmn (alrm) qlrmn (yaparm)
bilrsn ilrsn qlrsn
bilr ilr qlr
bilrmiz ilrmiz qlrmiz
bilrsiz ilrsiz qlrsiz
bilrlr/bilir ilrlr qlrlr/qlir
Olumsuz ekli: Geni zamann olumsuzu -ms ekiyle yaplr: bilmsmn (bilmem),
bilmssn (bilmezsin); ilms (almaz), ilmsmiz (almayz); qlmssiz (yapmazs-
nz), qlmslar/qlims (yapmazlar).
b.Tasarlama Kipleri
1. art Kipi
art kipi -s ekiyle kurulur.
krsm (grsem) oqsm (okusam)
krsng oqsng
krs oqs
krsk oqsk
160
krsngiz oqsngiz
krs(lr)/kris oqs(lr)/oqs
zbek Trkesinde genellikle pekitirmeli mana ayrnts yaratmak maksadyla art ki-
pine -i eki bitiebilir. -i eki eklendiinde emre yakn bir istek ifade edilmi olur: kski
(haydi ksak), brsngizi (haydi gitsenize). kerk kelimesi geldiinde ise gereklilik ifa-
desi yaplr: desngiz kerk (demelisiniz, deseniz gerek).
Olumsuz ekli: krmsm (grmesem), krmsng (grmesen), krms (grmese);
oqmsk (okumasak), oqmsngiz (okumasanz), oqmslr/oqms (okumasalar).
2. Gereklilik Kipi
zbek Trkesinde gereklik kipinin mstakil ekli yoktur; kerk kelimesi kullanla-
rak fiil + (i) + iyelik eki + kerak ve -s + ahs eki + kerk yaplaryla ifade edilir.
keliim kerk (gelmeliyim, gelmem gerek) lsm kerek (almalym, alsam gerek)
keliing kerk lsng kerek
kelii kerk ls kerek
keliimiz kerk lsk kerek
keliingiz kerk lsngiz kerek
keli(lr)i kerk lslr kerek
Olumsuz ekli: Olumsuzu kerk kelimesinden sonra ems getirilerek yaplr: keliim
kerk ems (gelmemeliyim), keliing kerk ems, kelii kerk ems; lsk kerek ems (al-
mamalyz), lsngiz kerek ems (almamalsnz), lslr kerek ems (almamallar).
3. Emir Kipi
Emir ekiminde her ahs iin ayr bir ek veya ekil vardr. Trkiye Trkesinde oldu-
u gibi emir yannda istek ekimi yerine de kullanlr. Zaten zbek gramerlerinde de bu
kipin ad buyruq-istek myli (emir-istek kipi) dir.
kely(in) (geleyim) bry(in) (gideyim)
kel(gin) br(gin)
kelsin brsin
kelylik brylik
keling(iz)/kelinglr/kellring bring(iz)/bringlr/brlring
kelsin(lr)/kelisin brsin(lr)/brisin
Olumsuz ekli: kelmy(in) (gelmeyeyim), kelm(gin) (gelme), kelmsin (gelme-
sin); brmylik (gitmeyelim), brmng(iz)/ brmnglr (gitmeyin/iz), brmsin(lr)/
brimsin (gitmesinler).
4. stek Kipi
zbek Trkesinde istek ekimi, emir ekiminin dnda balca iki ekilde ifade
edilmektedir.
1. tip istek kipi: -gy (-ky, -qay) eki ile ekimlenir. Konuma dilinde dua ve temenni
ifadelerinde kullanlr. Trkiye Trkesinin -A istek ekiminin karldr. Bunun yans-
ra edeb metinlerde de grlr ve arkaik bir ekildir:
ktgymn (bekleyeyim) qlgymn (yapaym)
ktgysn qlgysn
ktgy qlgy
ktgymiz qlgymiz
ktgysiz qlgysiz
ktgy(lr)/kt(i)gy qlgy(lr)/ql(i)gy
161
Olumsuz ekli: ktmgymn (beklemeyeyim), ktmgysn (beklemeyesin),
ktmgy (beklemeye); qlmgymiz (yapmayalm), qlmgysiz (yapmayasnz),
qlmgy(lr)/ql(i)mgy (yapmayalar).
2. tip istek kipi: stek kipini karlamak iin -g + iyelik eki +br kalb da kullan-
lr. Bu yap Trkiye Trkesindeki -as + iyelik eki + var ve -as + iyelik eki + gel- ka-
lbna uygundur:
kelgm br (gelesim var) bergm br (veresim var)
kelgng br bergng br
kelgsi br bergsi br
kelgmiz br bergmiz br
kelgngiz br bergngiz br
kelglri br berglri br
Olumsuz ekli: Bu kipin olumsuz eklinde br (var) kelimesi yerine yoq (yok) ke-
limesi getirilir: kelgm yoq (gelesim yok), kelgng yoq (gelesiniz yok), kelgsi yoq (gele-
si yok); bergmiz yoq (veresimiz yok), bergngiz yoq (veresiniz yok), berglri yoq (ve-
resileri yok).
zbek Trkesinde ayrca niyet ifadeli gelecek zaman iin kullanlan -mqi eki
mek istiyorum, mek niyetindeyim anlamnda istek belirtmek iin de kullanlr:
kelmqimn (gelmek istiyorum), kelmqisn, kelmqi, kelmqimiz, kelmqisiz,
kelmqi(lr)/kelimqi.
1. Rivayet
zbek Trkesinde e- i- fiili kullanlmak suretiyle basit ekimlerin rivayeti yaplr.
Bunun iin de e- fiilinin stne -gn ve -mi ekleri getirilir.
1. tip renilen gemi zamann rivayeti: Kip ekinin zerine ekn edat getirilir:
kelibdi eknmn (gelmimiim) ilbdi eknmn (almm)
kelib di eknsn ilbdi eknsn
kelibdi ekn ilbdi ekn
kelibdi eknmiz ilbdi eknmiz
kelibdi eknsiz ilbdi eknsiz
kelibdi ekn(lr) ilbdi ekn(lr)
2. tip renilen gemi zamann rivayeti:
Bu kipin rivayeti ekn edatyla yaplr. Seyrek olarak -mi ekinin de kullanld gr-
lr: aytgn emi sn (sylemimisin), ketgnmi (gitmimi), gn emilr (ammlar).
krgn eknmn (grmmm) gn eknmn (ammm)
krgn eknsn gn eknsn
krgn ekn gn ekn
krgn eknmiz gn eknmiz
krgn eknsiz gn eknmsiz
krgn eknlr gn eknlr
imdiki zamann rivayet birleik ekimi imdiki zaman kip ekleri zerine ekn getiri-
lerek yaplr. Seyrek olarak nc ahslarn ekiminde ekn yerine emi ekli de gel-
mektedir: brytir emi (gidiyormu), uriytgn emi (savayormu).
162
1. tip imdiki zamann rivayeti
kelmn ekn(geliyormuum) oqymn ekn (okuyormuum)
kelsn ekn oqysn ekn
keldi ekn oqydi ekn
kelmiz ekn oqymiz ekn
kelsiz ekn oqysiz ekn
keldi(lr) ekn/kelidi ekn oqydilr ekn /oqdi ekn
yzypti eknmn (yazyormuum) tilypti eknmn (diliyormuum)
yzypti eknsn tilypti eknsn
yzypti ekn tilypti ekn
yzypti eknmiz tilypti eknmiz
yzypti eknsiz tilypti eknsiz
yzypti ekn(lr) tilypti ekn(lr)
bilmqd eknmn (bilmekteymiim) lmqd eknmn (almaktaymm)
bilmqd eknsn lmqd eknsn
bilmqd ekn lmq eknd
bilmqd eknmiz lmqd eknmiz
bilmqd eknsiz lmqd eknsiz
bilmqd ekn(lr) lmqd ekn(lr)
oqytir eknmn(okuyormuum) krytir eknmn(gryormuum)
oqytir eknsn krytir eknsn
oqytir ekn krytir ekn
oqytir eknmiz krytir eknmiz
oqytir eknsiz krytir eknsiz
oqytir ekn(lr) krytir ekn(lr)
Gelecek zamann rivayet birleik ekimi gelecek zaman kip ekleri zerine ekn ve emi
getirilerek yaplr.
1. tip gelecek zamann rivayeti
ketmn ekn (gidecekmiim) ilymn ekn (alacakmm)
ketsn ekn ilysn ekn
ketdi ekn ilydi ekn
ketmiz ekn ilymiz ekn
ketsiz ekn ilysiz ekn
ketdi(lr) ekn ilydi(lr) ekn
kinci tip gelecek zamann rivayetinde asl kip ekinin zerine emi gelir.
krck emimn (grecekmiim) oqyck emimn (okuyacakmm)
krck emisn oqyck emisn
krck emi oqyck emi
163
krck emimiz oqyck emimiz
krck emisiz oqyck emisiz
krck emi(lr) oqyck emi(lr)
kelmqi eknmn (gelecekmiim) yzmqi eknmn (yazacakmm)
kelmqi eknsn yzmqi eknsn
kelmqi ekn yzmqi ekn
kelmqi eknmiz yzmqi eknmiz
kelmqi eknsiz yzmqi eknsiz
kelmqi ekn(lr) yzmqi ekn(lr)
tilydign eknmn (dileyecekmiim) ktdign eknmn (bekleyecekmiim)
tilydign eknsn ktdign eknsn
tilydign ekn ktdign ekn
tilydign eknmiz ktdign eknmiz
tilydign eknsiz ktdign eknsiz
tilydign ekn(lr) ktdign ekn(lr)
-r geni zaman ekinden sonra ekn getirilerek yaplr. 3. ahslarn ekiminde emi
de kullanlmaktadr: berrkn (verirmi), drmn bolrkn (derman olurmu), bolrmi
(olurmu).
bilr eknmn (bilirmiim) ilr eknmn (alrmm)
bilr eknsn ilr eknsn
bilr ekn ilr ekn
bilr eknmiz ilr eknmiz
bilr eknsiz ilr eknsiz
bilr eknlr/bilir ekn ilr ekn(lr)
art kipi -s ekinin zerine ekn getirilir:
krsm ekn (grseymiim) oqsm ekn (okusaymm)
krsng ekn oqsng ekn
krs ekn oqs ekn
krsk ekn oqsk ekn
krsngiz ekn oqsngiz ekn
krs(lr) ekn oqs(lr) ekn
Gereklilik Kipinin Rivayeti
Gereklilik kip yapsnn zerine ekn getirilir:
keliim kerk ekn (gelmeliymiim) liim kerk ekn (almalymm)
keliing kerk ekn liing kerk ekn
kelii kerk ekn lii kerk ekn
keliimiz kerk ekn liimiz kerk ekn
keliingiz kerk ekn liingiz kerk ekn
keli(lr)i kerk ekn li(lr)i kerk ekn
164
2. Hikye
Hikye ekli e- (imek) fiiline -di ekinin gelmesiyle oluan edi ekiyle yaplr.
1. tip renilen gemi zamann hikyesi
kelib edim (gelmitim) ilb edim eknmn (almtm)
kelib eding ilb eding
kelib edi ilb edi
kelib edik ilbdi edik
kelib edingiz ilbdi edingiz
kelib edi(lr) ilb edi(lr)
2. tip renilen gemi zamann hikyesi
Bu kipin rivayeti ekn edatyla yaplr. Seyrek olarak -mi ekinin de kullanld gr-
lr: aytgn emi sn (sylemimisin), ketgnmi (gitmimi), gn emilr (ammlar).
krgn edim (grmtm) gn edim (amtm)
krgn eding gn eding
krgn edi gn edi
krgn edik gn edik
krgn edingiz gn edingiz
krgn edi(lr)/krign edi gn edi(lr)/ign edi
Grlen Gemi Zamann Hikyesi
2. tip grlen gemi zamann hikyesi: Yalnzca olumsuz ekli olan ve -gn + iyelik
eki + yoq kalbyla kurulan bu kipin hikye ekiminde de sona edi eki getirilir.
ktgnim yoq edi (beklemediydim) ketgnim yoq edi (gitmediydim)
ktgning yoq edi ketgning yoq edi
ktgni yoq edi ketgni yoq edi
ktgnimiz yoq edi ketgnimiz yoq edi
ktgningiz yoq edi ketgningiz yoq edi
ktgnlri yoq edi ketgnlri yoq edi
imdiki zamann hikye ekimlerinde, imdiki zaman kip eklerinin zerine edi eki ge-
tirilerek birleik ekim yaplr.
3. tip imdiki zamann hikyesi
bilmqd edim (bilmekteydim) lmqd edim (almaktaydm)
bilmqd eding lmqd eding
bilmqd edi lmq edi
bilmqd edik lmqd edik
bilmqd edingiz lmqd edingiz
bilmqd edi(lr) lmqd edi(lr)
4. tip imdiki zamann hikyesi
oqytir edim (okuyordum) krytir edim(gryordum)
oqytir eding krytir eding
oqytir edi krytir edi
oqytir edik krytir edik
oqytir edingiz krytir edingiz
oqytir edi(lr) krytir edi(lr)
165
-()ytgn sfat-fiil ekiyle ifade edilen imdiki zamann hikyesi:
ilytgn edim (alyordum) bilytgn edim (biliyordum)
ilytgn eding bilytgn eding
ilytgn edi bilytgn edi
ilytgn edik bilytgn edik
ilytgn edingiz bilytgn edingiz
ilytgn edi(lr) bilytgn edi(lr)
2. tip gelecek zamann hikyesi
krck edim (grecektim) oqyck edim (okuyacaktm)
krck eding oqyck eding
krck edi oqyck edi
krck edik oqyck edik
krck edingiz oqyck edingiz
krck edi(lr) oqyck edi(lr)
3. tip gelecek zamann hikyesi
kelmqi edim (gelecektim) yzmqi edim (yazacaktm)
kelmqi eding yzmqi eding
kelmqi edi yzmqi edi
kelmqi edik yzmqi edik
kelmqi edingiz yzmqi edingiz
kelmqi edi(lr) yzmqi edi(lr)
Geni Zamann Hikyesi
bilr edim (bilirdim) ilr edim (alrdm)
bilr eding ilr eding
bilr edi ilr edi
bilr edik ilr edik
bilr edingiz ilr edingiz
bilr edi(lr)/bilrdi(lr) ilr edi(lr)/ilrdi(lr)
art Kipinin Hikyesi
art kipi -s ekinin zerine edi getirilir:
krsm edi (grseydim) oqsm edi (okusaydm)
krsng edi oqsng edi
krs edi oqs edi
krsk edi oqsk edi
krsngiz edi oqsngiz edi
krs(lr) edi oqs(lr) edi
Gereklilik Kipinin Hikyesi
Gereklik kip yapsnn zerine edi getirilir:
keliim kerk edi (gelmeliydim) liim kerk edi (almalydm)
keliing kerk liing kerk edi
kelii kerk lii kerk edi
keliimiz kerk liimiz kerk edi
166
keliingiz kerk liingiz kerk edi
keli(lr)i kerk li(lr)i kerk edi
3. art
zbek Trkesinde artl birleik ekim bol- (ol-) fiilinin zerine art ekinin getirilme-
siyle oluan bols yapsyla meydana getirilir. Asl kip ekinin zerine bols gelir.
2. tip renilen gemi zamann art
krgn bolsm (grmsem) gn bolsm (amsam)
krgn bolsng gn bolsng
krgn bols gn bols
krgn bolsk gn bolsk
krgn bolsngiz gn bolsngiz
krgn bols(lr) gn bols(lr)
Gelecek Zamann art
4. tip gelecek zamann art
tilydign bolsm (dileyeceksem) ktdign bolsam (bekleyeceksem)
tilydign bolsng ktdign bolsng
tilydign bols ktdign bols
tilydign bolsk ktdign bolsk
tilydign bolsngiz ktdign bolsngiz
tilydign bols(lr) ktdign bols(lr)
Geni Zamann art
bilr bolsm (bilirsem) ilr bolsm (alrsam)
bilr bolsng ilr bolsng
bilr bols ilr bols
bilr bolsk ilr bolsk
bilr bolsngiz ilr bolsngiz
bilr bols(lr) ilr bols(lr)
d. e- ve ekn le Yaplan sim ekimi
sim ekiminde imdiki zaman veya geni zamana kii ekleri; gemi zaman ve arta
ise e- (imek) fiili getirilerek yaplr. Olumsuz ekimlerde ise ems (deil) kullanlr.
1. Geni (veya imdiki) Zaman
smin sonuna dorudan doruya kii ekleri getirilerek yaplr.
zbekmn (zbeim) ymn (gencim)
zbeksn ysn
zbek(dir) ydir
zbekmiz ymiz
zbeksiz ysiz
zbekdir(lr) ydir(lr)
Olumsuz ekli: zbek emsmn (zbek deilim), zbek emssn, zbek ems; y
emsmiz (gen deiliz), y emssiz, y ems(lr).
renilen gemi zamann ekimi isim tabanna ekn getirilerek yaplr.
167
y eknmn (genmiim) oquvi eknmn (renciymiim)
y eknsn oquvi eknsn
y ekn oquvi ekn
y eknmiz oquvi eknmiz
y eknsiz oquvi eknsiz
y ekn(lr) oquvi ekn(lr)
Olumsuz ekli: y ems eknmn (gen deilmiim), y ems eknsn, y ems
ekn; oquvi ems eknmiz (renci deilmiiz), oquvi ems eknsiz, oquvi ems
ekn(lr).
3. Grlen Gemi Zaman
Grlen gemi zamann ekimi isim tabanna edi getirilerek yaplr.
by edim (zengindim) amgin edim (hznlydm)
by eding amgin eding
by edi amgin edi
by edik amgin edik
by edingiz amgin edingiz
by edi(lr) amgin edi(lr)
Olumsuz ekli: by ems edim (zengin deildim), by ems eding, by ems edi; am-
gin ems edik (hznl deildik), amgin ems edingiz, amgin ems edi(lr).
4. art
art ekimi iin bols ve es kullanlr:
Kelink bols, bir p biln yerni izellr. Gelincaz ise bir p ile topra trmklyor.
nsi bols bl biln birg... yd ytdi. Anas ise, ocukla birlikte... evde yatyor.
Yigit es Xlmtning br-yoni farq etlmydign hldydi. Gen ise, Halmetin
olup olmadn fark edemeyecek hldeydi.
Yapm Ekleri
Trkiye Trkesiyle zbek Trkesinde kullanlan yapm ekleri byk oranda ayndr.
Ancak bazlarnda kk ses ayrlklar vardr. Bu ayrlklardan nemlidir:
1. inde /c/ sesi bulunan -ci, -cilik, -nci gibi ekler zbek Trkesinde lidir: tili, te-
mirilik, ikkini.
2. Trkiye Trkesinde yuvarlak ekilleri de bulunan -lik, -li, -i gibi eklerin zbek
Trkesinde sadece dz ekilleri vardr: yoqilik (yoksulluk), kplik (okluk), kzli
(gzl), ini (nc). Bu tip eklerin kaln ekilleri de ok azdr: brlq (varlk).
3. Arapada geen mensubiyet eki -, zbek Trkesinde -iy (bazan -y) eklindedir:
xususiy, sinfiy (snfsal), huquqy (hukuk).
Trkiye Trkesinde olduu gibi zbek Trkesinde de yapm ekleri drt eittir.
+ d: Refakat, ortaklk bildirir: yold (arkada), sird (srda), srd (ada),
vuld (ayn kyden), tengd (yat), ksbd (meslekta).
+(i)mtil, +(i)mtir: Renk bildiren kelimelerde anlamn zayfn vurgular: kmtil
(akms), qramtir (karamtrak), srmtil (sarms, sarn), kkimtir (mavimsi), qzm-
tir (kzlms).
+k: lek deildir: ik (barsak), pstk (ksa, bodur), zk (z, ekirdek), bq
(baak), yolk (dar yol, koridor)
+l(si)/ +alvi: Say isimlerine gelir, birliktelik, topluluk ifade eder: l kitb (her
kitap), lsi ( birden), bel (bei de), alvi ( de), trtalvi (drd de).
168
+v(i): Beraberlik ifadesi tar ve on saysna kadar kullanlr. ikkv (ikisi), v (her
), bevimiz (beimiz), onv (on, onu da).
+vln: Beraberlik ifadesi tar ve on saysna kadar kullanlr. vln ( birlikte,
de), bevln (bei birlikte, bei de), yettvln (yedisi birlikte, yedisi de) .
+bn: Farsa kkenlidir. Meslek ismi yapar: drvzbn (kaleci), qoyibn (oban),
bbn (bahvan), sarybn (saray grevlisi).
+: Kltme ekidir: kitb (kitapk), ku (kuuk), ol (oulcuk). Dil ve leh-
e isimleri de yapar: Rus, zbek, Frs.
+n: Alkanlk ve arlk bildiren sfatlar tretir: krn (sava), xayln (hayal-
perest), in (alkan), oyn (dnceli), zgrvn (abuk deien), uyatn (utanga).
+q/+k: Kltme ve sevgi bildirir: tyq (kk tay), kelink (gelin), qoziq
(kuzucuk), oyunq (oyuncak).
+i: Meslek ve ura isimleri ve sfat yapar: blqi (balk), millti (milliyeti), te-
miri (demirci), uyqui (uykucu), sti (st), qzqi (akac), bekri (bo, isiz, aylak),
svi (dnrc).
+il: Sfat yapan bir ektir: drdil (hastalkl, abuk hastalanr), kmil (az bulunur,
az), epil (becerikli), izil (prensipli), taqil (az bulunur), kiril (kirli).
+ilik (<+i+lik): Soyut isimlerin yaplmasnda kullanlr: kmilik (eksiklik, kusur),
qynilik (zorluk), milltilik (milliyetilik).
+dr: Farsa kkenlidir. Sahip olma bildiren kelimeler tretir: dindr, xabrdr (ha-
berdar), mldr (memur), ybdr (sulu), yerdr (yer sahibi).
+doz: Meslek ismi yapar. Farsa kkenlidir: kvdoz (terliki, terlik diken), etikdoz
(ayakkabc), dppidoz (apka ustas), pndoz (kafan ustas).
+gr/gr; +kr/+kr: Farsa kkenlidir. Meslek ismi ve sfat yapar: cvbgr (sorum-
lu), svdgr (tccar), svungr (sabuncu), oymkr (oyma ustas), tdbirkr (tedbirli),
tlbgr (talip, istekli).
+gin, +kin, +qna: Kltme ekidir: zgin (azck), blgin (balack), quruqqn
(kupkuru), tzkkin (iyice), yumqqn (yumuack), kikin (kck).
+I: Renk isimlerine gelerek benzerlik ifade eder: kki (mavimsi), q (akms), qz-
(kzlms), sr (sarms, sarn).
+k: Farsa kkenlidir. Meslek ad ve sfat yapar: rvk (arabac), cfk (cefa e-
ken), cnclk (kavgac), tyk (deveci), zhmtk (gayretli), hzilk (akac).
+lb: Say isimlerine ve zaman bildiren isimlere gelerek okluk ve abartma ifadesi ka-
tar: onlb (onlarca), minglb (binlerce), yzlb (yzlerce), yllb (yllarca).
+lq; +alq: Kltme ekidir: tylq (kk tay), qzalq (kzcaz), aqalq (kk
ocuk, bebek), botalq (kk deve, deve yavrusu), qlq (ky), tlq (talk), qumlq
(kumsal).
+li: Sfat yapan ilek bir ektir: kli (gl), tcribli (tecrbeli), Tkentli (Takent-
li), nzli (nazl), lvli (ll), iryli (yakkl), broyli (itibarl), qorqnli (korkutu-
cu), mevli (meyveli).
+lik: Soyut ve somut isimler yapar: tlik (babalk), bllik (ocukluk), tzlik (temiz-
lik), drslik (ders kitab), rznlik (ucuzluk), tinlik (dinlik), qrnlik (karanlk), krk-
lilik (gsterililik).
+mnd: Farsa kkenli sfat yapan bir ektir: kslmnd (hastalkl), dvltmnd (zen-
gin), xlsmnd (bal, sadk), mrvvntmnd (iyilik sever).
+rq: Sfatlarda stnlk derecesi yapar: ymnrq (daha kt), keksrq (daha yal),
yaxirq (daha gzel), yrurq (daha parlak), klirq (daha gl).
+simn: Benzirlik ve gibilik ifade eder: tuxumsimn (yumurtams), dmsimn (in-
sana benzer), ysimn (ay gibi), mymunsimn (maymun gibi), tmisimn (damlams).
169
+siz: simlerden olumsuz sfatlar yapar: tsiz (babasz), eksiz (snrsz), ksiz (g-
sz), qarvsiz (bakmsz), ilmsiz (bilgisiz).
+t: Tahmin ifadesi tar. ont (on kadar), yzt (yz kadar).
+ty: Kltme ve sevgi ifade eder: erkety (nazl, mark), kencty (ufaklk), irinty
(irin, irincik).
+zr: Farsa kkenlidir. Yer, mekn bildiren kelimeler tretir: btqqzr (bataklk yer),
glzr (gl bahesi), ekinzr (ekinlik).
be+: Olumsuz sfat yapan Farsa kkenli bir ektir: bepul (parasz), bedb (edepsiz),
bevtn (vatansz), beuyqu (uykusuz).
n+: Olumsuzluk yapan farsa bir ektir: ntori (doru omayan), nilc (aresiz),
ntani (tandk olmayan), ntekis (dzgn olmayan).
+()r-: Geisiz fiiller tretir: zgr- (dei-), qayur- (kayglan-), aqar- (aar-), eskir
(eski-), qsqar- (ksal-), kkr- (mavile-), bozr- (bozar-), yr- (gen grn-).
+()y-: Olu bildiren geisiz fiiller tretir: kengy- (genile-), kpy- (oal-),
muny- (zl-, surat as-), zy- (azal-), qry- (karar-), bkry- (eil-, bkl-), try-
(daral-), keksy- (yalan-), zory- (kuvvetlen-).
+-: Geili ve geisiz fiiller tretir: t- (adlandrmak), bo- (boal-, serbest ol-),
uldir- (arldamak), rt- (alevlen-, kz-), a- (ye-), qana- (kana-), qyna- (eziyet et-),
til- (dile-), oyna- (oyna-).
+l-/+l-: lek deildir: tzl- (dzel-, iyile-), ynl- (ynel-), yoql- (kaybol-).
+i-: Geisiz fiiller yapar: tini- (sakinle-, durul-), byi- (zenginle-), ngi- (tozut-),
kmi- (azal-), tozi- (savril-, dal-).
+ik-/+q-: Olu bildiren geisiz fiiller tretir: iq- (ack-), keik- (gecik-), inq-
(salamla-), yolq- (rastla-), zrq- (skl-), nmik- (nemlen-), cimq- (skut et-), tezik-
(abuk, tez yr-).
+k-/+g-; +qa-/+a-: lek deildir: isk- (koklamak), qa- (ack-), payqa- (hisset-,
sez-), ula- (etrafn evir-), prk- (pskrt-).
+l-: ok ilek bir tretme ekidir: qatl- (katlamak), il-(ile-, al-), eml- (tedavi
et-, ilala-), oyl- (dn-), bl- (bala-), ul- (zehirle-), mhrl- (mhrle-), rznl-
(ucuzla-), cml- (topla-), szl- (syle-, konu-).
+r-: Genellikle yansma kelimelere ve baz sfatlara gelerek fiil tretir: qqr- (kuru-,
kuru hale gel-), gvr- (anlamsz sesler kar-), ingr- (inle-), hngr- (anr-), hngr-
(hngr hngr ala-), sayra- (ark syle-).
+si-: Geisiz fiiller tretir. lek deildir: grngsi- (ar-, sama sapan konu-), ksi-
(zl-, ala-), mensim- (itibar etme-), xamsi- (phelen-), ivirsi- (ufak tefek ilerle ura-).
+sin- (+si-n-): Duygu, niyet ve tavr ifade eden fiiller tretir: azsin- (azmsa-),
drdsin- (ok dertlen-), qzqsin- (meraklan-), ytsin- (yadrga-), rznsin- (fiyatn az
bul-), cbsin- (acayip karla-), xayfsin- (ac-).
+sit- (+si-t-): lek deildir. Geili fiiller tretir: ybsit- (aypla-), kmsit- (aala-,
deerini dr-), tengsit- (denkletir-).
+sir-: Genellikle duygu bildiren fiiller tretir: suvsir- (susa-), uyqsir- (uykusu gel-,
uyumak iste-), tuzsir- (tuz iste-, can tuz ek-), ssqsir- (scak eyler arzu et-), qansir-
(ok kan kaybet-; gzn kan br-), yvansir- (yal yemek iste-), ytsir- (yadrga-,
yabanc hisset-).
-(I)m/-(U)m: Somut ve soyut isimler tretir: bilim (bilgi, bilim), kiyim (giyecek), yu-
tum (yudum), qatlm (kat, katman), bsim (basn), ym (mahsl, hasat), tizim (sistem),
qm (akm), lim (lm).
170
-q/-k: Genellikle yer isimleri, nesne isimleri ve sfatlar tretir: ytq (yatak), quq (ku-
cak), piq (bak), qq (kaak), qonq (konak), blk (para, blk), qorqq (korkak).
-(I)k/-(U)k;-(I)q/-(U)q: lek bir ektir: krk (krek), kesik, tilk (dilek), qlq (k-
lak), q (ak), snq (krk), irik (rk), q (ak), ypq (kapal), sorq (soru), bu-
zuq (bozuk), yetk (yetikin, olgun).
(i)n: Duygu bildiren isim ve sfatlar tretir: sevin, qorqn (korkun), quvn (k-
van, sevin), kin (pimanlk), san (zlem, hasret).
-gn/-gn; -qn/-kn: Sfat-fiil eki olan bu ek kimi kalc kelimeler de tretmitir:
kelign (yakkl), ylngn (evli), qpqn (kapan), tugn (z karde).
-q/-k: Sfat ve isim tretir: trtnq (ekingen), mqtanq (vngen), erinq
(tembel, uyuuk), emk (meme), taqnq (tak), vunq (teselli), yalnq (yalvaran).
-q: lek deildir. Sfat ve isim treir: sirgnq (kaygan), synq (destek, daya-
nak), qzanq (kskan; cimri).
-dq/-dk: lek deildir. sim ve sfat tretir: ygrdk (hizmeti), ysdq (ssl),
qvurdq (kavurma, kzartma).
-dq/-dik: lek deildir: sevdik (sevgili), qldq (kalnt, artk), tpildq (buluntu),
hrdq (yorgunluk).
-/-gi; -q/-ki: Somut ve soyut isimler tretir. lek bir ektir: sprgi (sprge), sezgi
(sezgi), tepki (tekme), yql (yakacak), snq (atal), klgi (glme, gl), sevgi, trtki
(itme, drtme), tutq (demet).
-/-gi; -q/-ki: Somut ve soyut isimler tretir. krstki (gsterge, dizin), qsq
(kerpeten, kska), yrtq (yrtc), irgi (silgi), (anahtar), tutq (sap), iz (cet-
vel), yul (menfaati), szlgi (rehber).
-n/-gin; -qn/-kin; -un/-gn; -qun/-kn;: sim ve sfat tretir: uqun (kvlcm),
ynn (yangn), keskin, szgn, uyun (uygun), tosqn (engel), tkn (dkn), stqn
(satlm, hain).
r/-gir; -qr/-kir; -ur: Sfat treten bir ektir: bolmgur (yaramaz), tpqr (zeki), t-
kir (keskin), sezgir (sezgin).
-(I)n/-(U)n: lek deildir: kelin (gelin), yarn (gizli), ekin, yn, tgn (dm), t-
tn (duman), yan (ya).
-k: sim ve sfat tretir. lek deildir: tilk (dilim, para), qsqa (ksa).
-qk/-gk: sim ve sfat tretir: qaqq (kaak), batqq (bataklk), uriqq (kavgac),
tiriqq (gayretli), ilgk (ask), uyuqq (uyumlu).
-m: sim-fiil eki olan bu ek kimi kalc isimler de tretmitir: tgm (dme),
qvurma (kavurma), yzma (yazl), aylanma (daire), ayirm (fark, kalan), kirm (kop-
ya), pistirm (pusu), m (eik).
--: Kk fiilin anlamn pekitiren fiiller tretir: bur- (bur-), sor- (sor-), l- (l-),
tt- (tt-), qura- (kur-, bir araya getir-).
-r/-ar-: Ettirgen at ekidir. lek deildir: qopar- (kopar-), qar- (kar), qaytar-
(dndr-; tekrar et-), itr- (it-).
-i-: Kk fiilin anlamn pekitiren fiiller tretir: qazi- (kaz-, kaz-), qzi- (kz-), pii- (ta-
vna gel-, olgunla-), singi- sin-, zle-), tini- (din-, safa-), imi- (em-, iine ek-).
-(I)l-: Edilgen at ekidir: sorl- (sorul-), ytil- (sylen-), qml- (tutuklan-), ktil-
(beklen-), il- (al-), yzil- (yazl-), ytil- (sylen-), syil- (sevil-).
-(I)n-: Dnl at ekidir: kiyin- (giyin-), pqln- (temizlen-), yuvin- (ykan-),
kyfn- (keyifen-), quralln- (silahlan-), yulin- (yolun-), qlin- (yapl-).
-(I)r-: Ettirgen at ekidir: iir-, kir- (gr-), qair- (kar-), keir- (geir-), tir-
(dr-), piir-, uir- (uur-).
171
-(I)-: telik ekidir: cyl- (yerle-), yrdml- (yardmla-), yengill- (hafife-),
kmkl- (yardmla-), yzl- (yz yze gel-), ur- (karla-), bq- (bak-), kli-
(gl-).
-(I)t-: Ettirgen at ekidir: oqt- (okut-), zgrt- (deitir-), ylqnlt- (alevlendir-),
erit-, oxt- (benzet-), tirilt- (dirilt-), kpyt- (oalt-), irit- (rt-).
-dir-/-tir-: Ettirgen at ekidir: yedir- (yedir-), sevintir- (sevindir-), ayttir- (sylet-),
zdir- (kopar-), emizdir- (emdir-), sndir- (kr-), keltir- (getir-), qldir- (kaldr-).
-qaz-/-gz-; -az-/-gz-: Ettirgen at ekidir: krgz- (gster-), tkz- (geir-), tutqaz-
(tuttur-), tolaz- (doldur-), yetkz- (ulatr-), bitkz- (bitir-), ketkz- (gider-).
-qz-/-kiz-; -z-/-giz-: Ettirgen at ekidir: kirgiz- (girdir-), bitkiz-(bitir-), ytqz- (ya-
tr-), zr- (azdr-, yoldan kar-), tkiz- (geir-), turz- (kaldr-, dik-), tekkiz- (dedir-),
mingiz- (bindir-).
-(I)msir-: lek deildir. Fiilin anlamna benzerlik, yaknlk anlam katar: ylamsir-
(alamakl ol-), klimsir- (glmse-), qorqmsir- (biraz kork-).
-(I)nqr-: lek deildir. Fiilin anlamna yaknlk, azlk katar: qzarinqr- (biraz k-
zar-), qorqnqr- (biraz kork-), yuminqr- (biraz yum-).
-iz-/-z-: Ettirgen at ekidir. lek deildir: emiz- (emzir-), aqz- (akt-), tmiz- (dam-
lat-), tegiz- (dedir-), bqz- (baktr-, tedavi ettir-).
Sfat-Fiiller
zbek Trkesindeki sfat-fiiller unlardr:
-()ytgn: Az grlen bir sfat-fiil eki olup Trkiye Trkesine -mekte olan eklin-
de evrilebilir: kelytgn (gelmekte olan), yzytgn qz (yazmakta olan kz), yytgn
ymr (yamakta olan yamur), ygrytgn kii (komakta olan kii), oynytgn bl
(oynayan, oynamakta olan ocuk).
-(a/-y)dign: ok kullanlan bir sfat-fiildir. Trkiye Trkesine -An, -dIk ve -AcAk
olan ekillerinde aktarlabilir: bu fnlrni oktdign oktuvilr (bu dersleri okutmakta
olan retmenler), yzdign kitbim (yazdm/yazacam kitap), lik yadign rvlr
(l toplayan arabalar), saqlydign cy (snak), oqydign kitb (okunacak kitap).
-ck: Az grlen bir sfat-fiil ekidir. Yaz dilinde nadiren grlr, konuma dilin-
de Trkmencelemi azlarn dnda hi kullanlmaz: yzck bla (yazacak ocuk),
kelcini bilmn (geleceini biliyorum), bolck zgri (olacak deiiklik), qurilck
bin (ina edilecek bina), qlinck ilr (yaplacak iler).
-r: Geni zaman sfat-fiilidir: qar suv, klr yz (gler yz), ynr t (yanar da),
aytr gp (sylenecek sz), tez pr at (hzl koan at), tez qar sy (hzl akan ay). yr
cy (yaanan yer).
-ms: -r geni zaman sfat-fiilinin olumsuzudur: kms suv (akmaz su), krms kz
(grmez gz), lms ir (lmez air), snms hayt (ebed hayat), bilinms k (bilinmez
g), toyilms suhbt (doyulmaz sohbet), bolr-bolms sz (olur olmaz sz).
-rli/-rli: ok kullanlan bir sfat-fiil deildir: tnrli sz (anlalabilir sz), yetrli
pul (yeterli para), inrli sz(nanlr, gvenilir sz), qrn toydirrlik bir ksb (karn do-
yuracak bir i), tnrli gp (anlalr cmle), sezilrli tsir (hissedilir etki).
-gn, -kn, -qan: Geni zaman sfat-fiilidir: kelgn adm (gelen adam), oqgn bal
(okuyan ocuk), ktilmgn hdis (beklenmeyen hadise), krilmgn qr (grlme-
yen kar), krgnimni aytib (grdm syleyip), qorqqanig qalbini rmidi? (kork-
tuuna kalbini aarmyd?), Men ir eknimni aytdim (Ben, air olduumu syledim),
buni yzgnningizg inmymn (bunu yazdnza inanmyorum), i bilgn kii (i bi-
len kii), zilmgn svilr (arkas kesilmeyen dnrler).
172
-mi: Az kullanlan bir sfat-fiil ekidir: tmini ilhiyltirgnsn (gemii Tanrlatr-
msn), tmi mdniyt (gemi medeniyet), oqmili kii (okumu kii), tmi tcribe
(gemi tecrbe).
Zarf-Fiiller
zbek Trkesinde grlen zarf-fiiller unlardr:
-(i)b/(-bn): lek zarf-fiil eklerindendir. Tekrar gruplar ve birleik fiil kuruluunda
da kullanlr: yg kirib otirdi (eve girip oturdu), klib klib szldi (glp glp konu-
tu), yg kirmb (eve girmeyip), ylnib ylnib (dne dne), ylb yubr- (ala-),
lib q- (al-, alp k-); -bn ekli az kullanlr: kelibn (gelip), yasabn (yapp, yaparak),
debn (diyerek).
-/-y: Tek bana kullanlmaz. Ya tekrar halinde, ya birleik fiillerde kullanlr: kel kel
(gele gele), oqy oqy (okuya okuya), likdn qrl bldi (alktan krlmaya balad),
ayt bldi (sylemeye balad), oqy ldi (okuyabildi).
-g, -k, -qa: Trkiye Trkesindeki hemen, annda anlamlarn veren -maz/
-mez, -nca/-ince anlamlarn verir: xatni oqp bolg tmg qaytrdim (mektubu okur
okumaz babama verdim), tsini krmg yly bldi (babasn grmeyince alamaya
balad), mktbg kirge (mektebe girince), krg (grnce), tutqa (tutunca).
-gni: Sebep bildirir. Trkiye Trkesine -mak iin eklinde evrilebilir: gils stgni
bzrga brdim (kiraz satmak iin pazara vardm), sizni krgni keldik (sizi grmeye geldik).
-gli: -gni ile ayn anlama gelir: sizg pul bergli keldim (size para vermek iin (ver-
meye) geldim), ilgli keldim (almak iin, almaya geldim), sizni lib ketgli keldim
(sizi gtrmek iin geldim).
-gnd/-qand: Trkiye Trkesine -dnda, -d zaman ekliyle aktarlabi-
lir: nvr kelgnd (Enver geldiinde), seni krgnd (seni grdm zaman), miltq
tgnimizd (silah attmzda), eikni qqqand (kapy aldnda), ydn qqand (ev-
den kt zaman).
-gni: -d ekilde, -d zre anlamn verir: bilgni yt bldi (bildii ekil-
de anlatmaya balad).
-gn: -ncaya kadar anlamn verir: tm kelgn men gazeta oqdim (babam ge-
linceye kadar gazete okudum), krmgn (grmeyince, grmeyinceye kadar), kzdn
yib bolgn (gzden kayboluncaya kadar), yge brgn (eve gidinceye kadar).
e-kn: sim fiilinin zarf-fiil eklidir: qol zrkn (el uzatrken), br ekn (var iken),
ketrkn (giderken), zbek grnrkn (zbeke renirken), uxlrkn (uyurken).
-msdn: Trkiye Trkesine -madan ve -makszn ekliyle evrilebilir: quy
btmsdn (gne batmadan), bqa gp ytmsdn qp ketdi (baka sz sylemeksizin
kp gitti), palvni svtmsdn (pilav soutmadan), ziyft tgmsdn (ziyafet bitme-
den), nnt qlmsdn ydn qmydi (kahvalt yapmadan evden kmaz).
-my: Trkiye Trkesine -madan olarak evrilir: lmy yzg qdik (lmeden yaza
ktk), kitbni oqmy (kitab okumadan), nim gpligini tnlmy (ne olup bittiini
anlayamadan), oqp-oqmy (okuyup okumadan), qzmy-tmzmy (hi gecikmeden).
zbek Trkesinde hareket adlar trl ekle yaplr.
1. -(i): zbek Trkesinde istisnasz olarak bolca kullanlan bir hareket ekidir:
zgri (deime), boli (olma), kri (gr), li (al), beri (veri), oq (oku-
yu), yri (yry), yi (y, yma).
2. -mq: Trkiye Trkesinde olduu gibidir: oqmq (okumak), sevmq, bilmq,
gplmq (konumak), mq (snmek), kymq (yanmak), bilmq (bil-
173
mek), tmq (gemek), oqmq (okumak). Olumsuzu -mslik ekiyle ifade edilir:
oqmslik (okumamak), bilmslik (bilmemek), sevmslik (sevmemek).
3. -(U)v: zbek Trkesinde bu ekle oluan fiil biimlerini de hareket adlarna dahil
etme eilimi vardr: yzuv (yazma), oquv (okuma), krv (grme), qdruv (ara-
ma), qutlv (kutlama), sorv (sorma).
Kelime Trleri
Zamirler
a. Kii Zamirleri: Kii zamirleri Trkiye Trkesindeki gibi olup, sadece kk ses farkl-
lklar gsterir. zbek Trkesinde kii zamirleri unlardr:
Teklik okluk
men (ben) biz, bizlr
sen, siz siz, sizlr, senlr
u (o) ulr (onlar)
siz okluk II. ahs zamiri olmakla birlikte, nezaket ifadelerinde II. teklik ahs iin
de kullanlmaktadr. Dolaysyla, II. okluk ahsn teklikle karmamas iin, II. okluk
iin ayrca sizlr biimi kullanlr. senlr zamiri, II. okluk ahs zamirinin kaba eklidir.
ulr zamiri de nezaket ifadelerinde teklik III. ahs iin kullanlabilmektedir. simlere
gelen hl ekleri zamirlere de aynen gelir: meng (bana), ung (ona), send, ulrdn, bizni
(bizi), sizning (sizin). Ancak men ve sen zamirlerinin ilgi ve ykleme hllerinde ek ban-
daki n der: mening (benim), sening (senin), meni (beni), seni.
Kii zamirlerinin hal ekleriyle kullanm yledir:
Yaln hl lgi hli Yn. hli Yk. hli Bul. hli Ayr. hli Et. hli Vas. hli
men mening meng meni mend mendn men men biln
sen
siz
sening
sizing
seng
sizg
seni
sizni
send
sizd
sendn
sizdn
sen
siz
sen biln
siz biln
u uning ung uni und undn un u biln
biz bizning bizg bizni bizd bizdn biz biz biln
siz
sizlr
senlr
sizning
sizlrning
senlrning
sizg
sizlrg
senlrg
sizni
sizlrni
senlrni
sizd
sizlrd
senlrd
sizdn
sizlrdn
senlrdn
siz
sizlr
senlr
siz biln
sizlr biln
senlr biln
ulr olar olrg ulrni ulrd ulrdn ulr ulr biln
b. Dnllk Zamiri: Dnllk zamiri zdr: zim (kendim), zing, zi, zi-
miz, zingiz, zlri.
zim ilymn. (Kendim alyorum).
Biz ytmsimizdn sen zing kels eding. (Biz sylemeden sen kendin gelseydin).
Krim zi kirib keldi. (Kerime kendisi girdi).
c. aret Zamirleri: zbek Trkesinde iaret zamirleri: bu, u, u (o), (o), bulr
(bunlar), ulr (unlar), ulr (onlar), lr (onlar)dr.
rneklerde grld gibi, zamirler okluk ekini ald zaman araya zamir nsi gir-
mez. Ancak, hl eklerini alnca araya zamir nsi girer: bung (buna), ung (ona), bund,
undn. Ayrca ubu zamiri de zbek Trkesinde kullanlr.
Bu uning dmnligidndir. (Bu onun dmanlndandr).
Bz ustlrining icdiy dqqati n ulrddir. (Bez ustalarnn yaratc dikkati ite
bunlardadr).
Tablo 7.2
zbek Trkesinde
Kii Zamirlerinin Hl
Ekleriyle ekimi
174
d. Belirsizlik Zamirleri: zbek Trkesindeki belirsizlik zamirleri unlardr:
llqaysi (herhangi bir, biri), llnrs (bir ey), llnim (bir ey), llqan (birka),
ayrim (baz, kimi), bazi (baz), bazi birlr (bazlar, kimileri), birv (biri, birisi), bir qan
(bir ka), bir ne (birka), bir nrs (bir ey), xmm (hepsi), he kim (hi kimse), kim-
dir (biri, birisi), kims (kimse), qay bir (hangi bir), qaysi bir (herhangi biri), nimdir (bir
ey, herhangi bir ey), hr kim (herkes, her biri), bri (hepsi), biri, bar (hepsi, herkes).
He kim cyidn qmirlmsin. (Hi kimse yerinden kmldamasn).
Hmmning dqqati dokladid. (Hepsinin dikkadi bildiri sunan kiide).
Brmiz paxta terig qatndik. (Hepimiz pamuk toplamaya katldk).
Hr kim ekknini ordi. (Herkes ektiini bier).
e. Soru Zamirleri: zbek Trkesindeki balca soru zamirleri unlardr: qaysi (han-
gi), qaysilri (hangileri), kim/kimlr (kim, kimler), nim (ne), nimlr (neler), nimni
(neyi), qansi (ne kadar), netsi (ne kadar), nrs (ne).
Kim keldi? (Kim geldi).
undy fikrg keliingizg nim sbb boldi, nimler sbb boldi. (Bu fikre ulamanz-
da ne sebep oldu, neler sebep oldu).
Yilning eng ssq yi qaysi? (Yln en scak ay hangisidir?).
Sfatlar
a. Niteleme Sfatlar: Varlklarn zelliklerini, vasfarn, yaplarn bildirmektedir-
ler: yaxi kii (iyi insan), ktt y (byk ev), qr t (kara ta), ymn xtin (kt ka-
dn), songgi sz (son sz), rsmli kitb (resimli kitap), suvsiz yer (susuz yer), hrbiy kiyim
(asker elbise), qzil bayrq (kzl bayrak), keng mydn (geni meydan)uqur quduq (de-
rin kuyu), q kngil (temiz kalp) vs.
b. Belirtme Sfatlar: Belirtme sfatlar varlklarn yerlerini, saylarn, soru durumla-
rn ve belirsizlik ekillerini belirtirler. Kendi arasnda drde ayrabiliriz:
1. aret Sfatlar: zbek Trkesinde iaret sfatlar bu, u, u ve dr. bu yakn,
u biraz uza; u ve ise en uza iaret eder: bu y (bu ev), u mhl, u yq (o ta-
raf), ke (o gece).
Men u kitbni oqdim. (Ben u kitab okudum).
Xadi gpdn song btnly zgerdi. (Hatice, o konumadan sonra tamamen deiti).
U kitb-roman, bu kitb es drslik. (O kitap roman, bu kitap ise ders kitabdr).
2. Say Sfatlar: Kendi arasnda drde ayrlmaktadr:
a. Asl Say Sfatlar: simlerin nne gelerek onlarn asl saysn belirten bu saylar,
Trkiye Trkesiyle ayn olup sadece baz ses deimeleri gsterir: bir, ikki, , trt, be,
lti, yetti, skkiz, toqqz, on, yigirm (yirmi), ottiz, qrq, ellik (elli), ltmi, yetmi, sksn,
toqsn, yz, ming (bin), million, milliard. trt yz yil (drt yz yl), yigirm be xn (yir-
mi be hane), ottiz kii (otuz kii), ikki kilo zm (iki kilo zm).
b. Sra Say Sfatlar: Asl saylarn sonuna +(i)ni eki getirilerek yaplr: birini kn
(birinci gn), ikkini y (ikinci ev), ltini yil (altnc yl), toqqzini y (dokuzuncu ay),
yigirmni sr (yirminci asr), ltini klass (altnc snf).
c. Kesir Say Sfatlar: Kesir say sfat, saylara +dn eki getirilerek yaplr: bedn ikki
(bete iki), yettidn bir (yedide bir), skkizdn (sekizde ). yrim (yarm) kelime-
si getirilerek de yaplr: yrim yol (yar yol), bir yrim st (yarm saat), yrim hzil yrim
in (yar aka yar ciddi).
d. letirme Say Sfat: Trkiye Trkesinde saylarn zerine gelerek letirme sfat
yapan +er eki, zbek Trkesinde sadece bir saysna gelir: bir+r kn (birer gn).
Ayrca +tdn eki de bir letirme sfat yapan ektir: betdn lm (beer elma),
ontdn kii (onar kii), yettitdn yigit (yedier yiit).
175
zbek Trkesinde ayrca saylara getirilerek topluluk say sfatlar yapan -l, -lb,
-t, -v, vln, -lvi ekleri vardr: onlb (onlarca), yzlb (yzlerce), minglb, ont
(on kadar), trtv (her drd), vln (), trtlvi (her drd, drd de).
Belirsizlik Sfatlar: Balca belirsizlik sfatlar unlardr: birn (bir), bir ne (bir
nice, birka): bazi (baz), birv (bir), birz (biraz), hmm (btn), kp (ok), hrqan
(her trl), hrqaly (her trl), hrqandy (her trl), baqa (baka), talay (birok),
heqandy (hibir), bar (btn, hep), llqandy (herhangi), fln (falan), hr (her),
hebir (hibir), an (birok).
llqandy kitb oqgn edim. (Herhangi bir kitap okumutum).
Hr qandy ksllikning dvsi br. (Her trl hastaln aresi var).
Bar ilringizni hr dim z vqtid bcring. (Btn ilerinizi daima zamannda
yapnz).
Bir ne tlb bu kitbni oqgn. (Birka renci bu kitab okumu).
Soru Sfatlar: Soru sfatlar unlardr: qay (hangi), qaysi (hangi), qan (ka), ne
(ka, ne kadar), nim (ne, nasl), qandy (nasl), qanlik (ne kadar).
Qandy kitb lding? (Nasl bir kitap aldn?).
Nim hdis boldi? (Nasl bir olay oldu?).
lmning kilosi ne som? (Elmann kilosu ka som?).
Emirzdm, qaysi sirlrni ytursiz? (Emirzadem, hangi esirleri soruyorsunuz?).
Zarfar
Zaman Zarfar
ve hareketin olduu zaman, vakti gsterir. zbek Trkesindeki baz zaman zarfar
unlardr: bugn (bugn), endi (imdi), song (sonra), ert (yarn), ertlb (sabahleyin),
keyin (sonra), ke (akam, gece), hzir (imdi), vvl, qadim (eskiden), ldin (nceden),
bultur (geen yl), songr (sonra), hli (hl, henz), drhl (derhal), tn (gece), hmi
(hep, daima), by (az nce, henz), keyin (sonra), burun (nce), hmmvaqt (her za-
man), kequrun (gece).
Siz kequrun ned uxlysiz? (Siz gece kata uyursunuz?).
Ertlb lbtt nnut qliing kerk. (Sabahleyin mutlaka kahvalt yapmalsn).
Biz keyin ne deymiz? (Biz sonra ne diyeceiz?).
ytn hmmvaqt yelkmizd. (eytan her zaman omuzumuzda).
Hzir qamn, -dedi. (imdi kyorum dedi).
Yer-Yn Zarfar
ve hareketin yapld yeri bildirir. zbek Trkesinde baz yer zarfar unlardr: st
(alt), pst (alt, aa), rt (art, geri), ld (n), tqari (dar), st (st), yuqri (yukar),
rqa (arka), ikri (ieri), beri, nri (te, ora, ileri), tori (doru), qari (kar), ilgri (ile-
ri, ne doru).
Kmpir nimlrdir deb cvrb, nri ketytgndi. (Yal kadn nelerdir diye dr dr
edip, te gitmekteydi).
Sovuq hav boliig qaramy taqarig qdi. (Souk havaya ramen dar kt).
Erkinlik nsini kemir-kemir ilgri bsdilr. (zgrlk neesini kemire kemire
ileriye adm atyorlar).
Nitelik (Durum) Zarfar
ve hareketin yerine getirilme tarzn bildirir. zbek Trkesinde baz nitelik zarfa-
r unlardr: drhl (derhal), birdn (birden), birg (birlikte), mcburn (mecburen),
176
tsdifn (tesadfen), qahrmnlr (kahramancasna), hrhld (herhalde), undy
(yle), undy (yle), munaqa (byle), cim (sessiz), st (yava, yavaa), hist (ahes-
te, yavaa), sekin (sakin, yavaa), qayt (tekrar), birmbir (bir bir), birg (birlikte), anq
(ak, belli), yaxi (iyi), gzl (gzel), ymn (kt), yyv (yaya), zimdn (gizlice), zora
(g bela), zinhr (asla).
krig tmn st bsib yr bldi. (eriye doru yavaa yrmeye balad).
Qlqqa hmmmiz birg brib edik. (Kye hepimiz birlikte gitmitik).
Songr sekin kelib krvtg otirdi. (Sonra yavaa gelip divana oturdu).
Men yaxi bilmn. (Ben iyi bilirim).
kki kii zora qib qutulibdi. (iki kii zor bela kap kurtulmu).
Miktar Zarfar
ve hareketin miktarn bildirir: pi (azck, biraz), birz (biraz), sl (biraz, birazck),
zmun (az, azck), birmun (biraz), an (bir hayli), kp (hep, ok), hyl (hayli, epey),
rtq (ok, fazla), ksiz (snrsz), cd (ok), eng (en), mol (bol), km (az, eksik), kp
(ok), btnly (bsbtn), ksri (ekseri, ounlukla), tmmn (tamamen).
Knglim birmun tinlndi. (Gnlm biraz rahatlad).
Bu nrs xtinni btnly gngrtib qoydi. (Bu ey, kadn bsbtn artt).
Bu trzi km trtypti. (Bu terazi eksik tartyor).
Kmpir hyl uzqlgnd, Nurmtcn qqrdi. (Yal kadn hayli uzaklanca, Nur-
metcan bard).
Soru Zarfar
Fiilleri, zarfar ve sfatlar soru ilgisiyle belirleyen zarfardr: zbek Trkesinde baz
soru zarfar unlardr: qandy (nasl), nek (nasl, niin), neg (niye), nim n (ne
iin), qan (ne zaman), nimdn (neden, niin), nimg (niye, niin), qandq (nasl),
qang (ne zamana kadar).
Buni qandy qlmiz? (Bunu nasl yapalm).
Qrnim toq, mm zerikdim. Qan ketmiz? (Karnm tok, ama skldm. Ne zaman
gideceiz?).
Endi neg rm lgni qoymysiz? (imdi niin dinlenmeye izin vermiyorsunuz?).
Nim n biz ifkrlrg murocaat etmiz? (Biz niin doktorlara bavuracaz?).
Edatlar
Tek balarna anlamlar olmayan, hibir nesne ve hareketi karlamayan anlaml kelime-
1. nlemler: His ve heyecanlar ifade etmek iin kullanlan kelimelerdir.
a. Duygu nlemleri: Duygu ve heyecanlar ifade iin iten koparak gelen nlemler-
dir: zbek Trkesindeki balca duygu nlemleri unlardr: h (ah), (ah, eh), uh, uf, v
(of), tf (th), oho, bb (abov, vay), vh (vah), vy (vay), ttng (vah, yazk), dd (imdat),
by-by (hayret, acma ve nefret nlemi), esiz (yazk, ne yazk), hox-h (hayret etme n-
lemi), blli (gzel, aferin).
ttng, ttng... deb qaytib ketdi. (Yazk, yazk... diyerek, dnp gitti).
- By-by! Tiling kesilsin, bdbaxt! Kfir! (Vay vay! Dilin kopsun, pis herif! Kfir!).
- Dd! Vy dd! Qaraqilr bsdi! - dvn arqasidn ikki htn fryd ktrib qdi.
(mdat! Eyvah! mdat! Ekyalar bast! Geitin arkasndan iki kadn feryat kopard).
bb betvfiq-ey! (Vay imansz be!).
177
b. Seslenme nlemleri: Hitap iin kullanlan nlemlerdir: e, ey, hy (hey), hy (hey),
y (ey), hv (ey), huv (hu).
-Hy bllr, seng ytmn! (Hey ocuklar, size sylyorum!).
y, men keldim, nn tpib keldim. (Hey, ben geldim, ekmek bulup geldim).
Ey zbek xalqning btir vldi! (Ey zbek halknn yiit evlad!).
c. Gsterme nlemleri: Birini, bir eyi gstermek iin kullanlan, iaret srasnda ba-
vurulan nlemlerdir: n (ite, ite o), mn (ite, ite bu), nv/nvi (ite bu), t (ta).
Mn krdingmi, i tmm. (te grdn m, i tamam).
n, mistvqd nn, likpd myiz br. (te, bakr tabakta ekmek, porselen ksede
kuru zm var).
d. Cevap nlemleri: Tasdik veya onay ifade eden nlemlerdir: h (evet), hvva (evet,
olur), lbby (peki, buyur), riy (evet, doru, elbette), bs (tamam), xop (peki, tamam),
yoq (yok, hayr), myli (olur, pekl), xo (peki, evet), yaxi (peki), bopti (olur).
H, h, krib turibmn, krib turibmn! (Evet, evet, ite gryorum, ite gryorum!).
Myli, z hli qoy bering. (Pekl, kendi haline brakverin).
Xo, bllr kelitimi? (Peki, ocuklar geldiler mi?).
riy rst, cdid. (Evet doru, yeni).
2. Balalar: Kelimeleri, kelime gruplarn, cmleleri ekil ve anlam bakmndan bir-
birine balayan, bunlar arasnda ilgi kuran kelimelerdir. zbek Trkesindeki balca ba-
lalar unlardr.
a. Sralama Balalar: Art arda gelen unsurlar, kelimeleri, kelime gruplarn, cmle-
leri birbirine balayan balalardr: v (ve), biln (ile), yn (ve), hm (de).
Ke skin v ilq edi. (Dn, sakin ve lk idi).
ziz biln Bekzd qayerd? (Aziz ile Bekzad nerede?).
Kitb hm dfr stib ldim. (Hem kitap hem de defer satn aldm).
b. Denkletirme Balalar: Birbirine denk olan, birbirinin yerini tutabilecek olan iki
unsuru birbirine balayan, birbiriyle karlatran balalardr: yki (veya), y (ya, veya),
yhud (veya, yahut).
Grammofon degn buyumni krgnmisn yki eitgnmisn? (Gramofon denen aleti
grdn m veya iittin mi?).
nding ert biln y kequrun. (br gn erkenden veya akamst).
c. Karlatrma Balalar: Karlatrlan iki veya daha ok unsuru, dil birliini bir-
birine balayan balalardr: y ... y (ya ... ya), y ... yki (ya ... ya da), n...n (ne...ne),
hm...hm (hem...hem), xh...xh (ister...ister), myli...myli (ister...ister), dem ... dem
(bazen ... bazen), gh ... gh (bazen ... bazen), kerk ... kerk (gerek ... gerek), y ... yinki
(ya ... ya da).
Y Smrqandg ketylik, yki Buxrg. (Ya Semerkanta gidelim ya da Buharaya).
Men n ikilik imn, n sigaret ekmn. (Ben ne iki ierim ne de sigara).
Xh etni kezyin, xh z yerimni. (ster gurbeti gezeyim, ister kendi yerimi).
Gh huaqaqsiz, gh sbiy. (Bazen neelisiniz, bazen asabi).
d. Cmle Ba Balalar: Cmle ba balalar, cmleleri anlam bakmndan bir-
birine balarlar: gr (eer), gri (geri), fidn (galiba), blki (belki), brti (ayet,
eer), ehtiml (belki), nni (mesela), mm (ama), lekin (lakin), xuddi (ayn, tpk),
gy (gya, sanki), faqt (fakat), birq (fakat, lakin), nki (nk), allxusus (zellikle),
aynqs (zellikle, bilhassa), laqal (hi olmazsa).
Ll baqrdi, birq Ndir eitmdi. (Lale bard ama Nadire iitmedi).
Gp sorsm, xuddi tili yoq sqvdy i.i... qldi. (Soru sorsam, tpk kekeme gibi
i.i... yapyor).
Demdim, ehtiml knrdi... (Demedim, belki raz olurdu).
178
lbtt, laqal hfd bir mrt kriib turr edingiz. (Elbette, hi olmazsa hafada
bir defa grnyordunuz).
zbek kp btn yer yzid, mm/lmd bqa he zbekistn yoq. (zbek ok b-
tn yeryznde ama/lemde baka zbekistan yok).
e. Sona Gelen Balalar: Bunlar kelimelerin sonuna gelerek pekitirme ileviyle kulla-
nlrlar: bols (ise), es (ise), hm (de, da), d (de, da), hmd (hem de).
Men hm sizg qoilini istymn. (Ben de size katlmak istiyorum).
Men kelberdim, u bols qldi. (Ben geliverdim, o ise kald).
Tnklr cd kp, hm birbirig kp cd yaqn. Yer es t-metin (otuklar ok faz-
la, hem de birbirine ok yakn. Zemin ise kaskat).
3. Son ekim Edatlar: zbek Trkesinde grlen balca son ekim edatlar unlardr:
a. Yaln ve ilgi halinden sonra kullanlanlar: biln (ile), kbi (gibi), dek (gibi), un
(iin), arqal (yoluyla), boyi (boyu), boyi (boyunca), boylb (boyunca), li (kadar),
misli (gibi), ornig (yerine), sbbli (dolay), sar (doru), sayn (her, -dka), singri
(gibi), yangl (gibi).
U trfg nzr slmy, hr vaqtdgi kbi urur biln kelr edi. (O etrafa bakmadan
her zamanki gibi gururla geliyordu).
Tiridim talr dim, yrulik sar yol dim. (Gayret edip dalar atm, aydnla
doru yol atm).
Xatni pot arqal cntdim. (Mektubu posta araclyla gnderdim).
St yangl ilr edi mmlkt. (Memleket saat gibi alrd).
Mclisg 20 li kii keldi. (Toplantya yirmi kadar kii geldi).
b. Ynelme halinden sonra kullanlanlar: qadr (kadar), qari (kar), kr (gre),
tmn (doru, taraf), binn (binaen), dir, dvur (kadar), qarb (doru), qarnd
(gre), qrmsdn (ramen), qarmy (ramen), qart (doru).
Slih Mahdumning hvlisig qarb ketdi. (Salih, Mahdumun avlusuna doru gitti).
Ris kpilikk qart undy dedi. (Bakan, kalabala kar yle seslendi).
Ymr yqqanlig qarmy, hv ilq edi. (Yamur yamasna ramen hava lk idi).
Sddqcn miltillb turgn irqq tmn burld. (Sddkcan, ldayan lambaya do-
ru yneldi).
Kmg qargnd ltin r. (Gme gre altn ardr).
c. Ayrlma halinden sonra kullanlanlar: ldin (nce), vvl (nce), bq (baka),
blb (itibaren, beri), beri, blk (baka), taqari (baka), zg (zge), burun (nce),
buyn (beri), keyin (sonra), song (sonra).
Men undn ldin keldim. (Ben ondan nce geldim).
undn keyin sofining tili aylndi. (Ondan sonra mezzinin dili dolat).
Men kedn blp id emsmn. (Ben dnden beri ite deilim).
Yzmsdn burun, bu kitbni oqdim. (Yazmadan nce bu kitab okudum).
1953-ni yildn buyn Londond yaypmn. (1953 ylndan beri Londrada yayorum).
179
zet
zbek adn aklamak.
zbek adnn kkeni ve yaps ile ilgili olarak da e-
itli grler vardr. zbek adnn 1313-1340 yllar
arasnda hkm sren Altn Ordu hkmdar, zbek
Handan geldii en fazla tarafar bulan grtr. H.
Vamberye gre zbek kelimesinin tam anlam ken-
di kendinin bei, bamsz, mstakil demek olup ke-
lime z+bek eklindedir. Denis Sinora gre zbek
sz Ouz+bek kelimelerinin birlemesinden k-
mtr. Hasan Eren ise bu szn z+berk sznden
geldiini syler.
zbek Trklerinin tarihini anlatmak.
zbek Trkleri, Karluk, Kpak ve Ouz Trklerinin
birlemesinden meydana gelmilerdir. zbek Devleti,
Altn Orda Han zbekin (1312-1340) soyundan ge-
len idareciler tarafndan kurulmu ve Fergana vadisin-
deki Trkleri bir araya toplamtr. XV. asrn ortalarna
doru bir g hline gelmeye balamlardr. Nihayet,
Batunun kardei eybn neslinden gelen Ebul-Hayr
Han (1428-1468), byk dedesi zbek Hann adn
verdii devleti 1428de kurarak bamszln ilan et-
mitir. Moollarla yaplan savalarda zayf den z-
bekleri eybn Han (1500-1510) yeniden toparlam,
Bbr ah yenerek 1500 ylnda hkmdarln ilan
etmitir. Bylece zbek Trkleri XVI. yzyln ban-
da Timurlularn hkimiyetine son vererek, Trkistana
yaylp byk bir g hline gelmilerdir. 1740 ylnda
Ndir ah, Mvernnehir ve yresini ele geirir. Daha
sonra hkimiyet Mangthanlar slalesine geer ve on-
lar da 1860a kadar hkimiyetlerini srdrrler. XVI-
II. yzyldan itibaren blgeye giren Ruslar, 1860larda
Buhra ve Hive Hanlklarn zayfatp Hokand Han-
ln ilhak etmilerdir. 1924ten 1991e kadar zbek
Trkleri Rus hkimiyeti altnda yaamlardr. zbe-
kistan 20 Haziran 1990 ylnda egemenliini, 1 Eyll
1991de bamszln ilan etmitir.
zbek Trkesini tanmlamak.
Trk dilinin byk grubundan biri olan Dou
Trkesi (Karluk) kapsamnda deerlendirilir ve a-
atay Trkesinin devam olarak kabul edilir. a-
da Trk leheleri arasnda, Trkiye Trkesinden
sonra en ok konuulan lehedir. zbekistann d-
nda youn olarak Kazakistann gney blmn-
de, Trkistann kuzey blmnde, Krgzistan ve
Trkmenistann snr blgelerinde konuulur. Karluk
grubunun bir temsilcisi omakla birlikte zbek Trk-
esinin iinde kuzey ve bat Trkesinin zellikleri de
grlr. zbek Trkesinin azlarn grup hlinde
tasnif etmek mmkndr: 1. Ylavi (yli) azlar/
Karluk grubu; 2. Clavi (cli) azlar/Kpak grubu;
3. Ouz grubu. 1930 ylna kadar Arap alfabesini kul-
lanan zbek Trkleri, 1930-1940 yllar arasnda La-
tin alfabesini, 1940tan sonra da Kiril alfabesini kul-
lanmlardr. 1993 ylnda kabul edilen Latin alfabe-
si 1995te deitirilmitir. Yeni alfabe ortak Trk Latin
alfabesinden hem uzaklatrm hem de alfabeyi kar-
k ve kullansz duruma getirmitir.
zbek edebiyatn anlatmak.
zbek Trkleri, Karahanl ve aatay edebiyatlar-
n tarih bir devamllk iinde izleyerek XX. yzyl
balarnda bir zbek edebiyat ortaya koymulardr.
ada zbek iiri dneme ayrlr: 1. Cedit Ede-
biyat Dnemi (1910-1938); 2. Suskunluk Dnemi
(1938-1960); 3. Yeni Dnem. ada anlamda hikye
ve roman, zbek edebiyatna Trkiye, Azerbaycan ve
Kazan Tatar Trk edebiyatlar ile girmitir. 1910larda
balayan zbek hikyecilii ve romancl 1920ler-
de geliir. Abdullah Kdir ve Sadrettin Aynnin bun-
da rol ok byktr. Kdirnin tken Knler, Meh-
rabdan ayan, Abid Ketman gibi romanlar; Aynnin
Buhara Celladlar; Aybekin Kutlug Kan, Neviy,
Balelik, Ulug Yol romanlar nemlidir.
zbekistann yerini belirlemek.
zbekistan, Trkistann corafi ve kltrel merkezi
olup blgenin en nemli cumhuriyetidir. Amuderya
ve Sirderya nehirleri arasnda Mverannehir ve Fer-
gana havzasnda yer alan zbekistan, 447.400 km
2
bir
alana ve 22.000.000u aan bir nfusa sahiptir. zbek
Trklerinin kendi nfuslar lke nfusunun % 85ini
oluturur. Kuzeyinde Aral gl ve Kazakistan, dou-
sunda Krgzistan ve Tacikistan, gneyinde ise Afga-
nistan ve Trkmenistan ve batsnda da yine Trk-
menistan yer alr. Bakenti Takent olup 2,5 milyon
nfusa sahiptir. Sovyetler Birliinin paralanmasn-
dan sonra 20 Haziran 1991de bamszlna kavu-
mutur. zbekistann bakenti olan Takent ayn za-
manda lkenin en byk ehridir. Takentten ba-
ka Semerkand, Buhra, Andican, Fergana, Hokand,
Nukus, Nevaiy, Namangan, rgen ve Hive lkenin
nemli ehirleridir. zbekistan idari olarak 12 blge-
1
2
4
5
3
180
ye ayrlmtr. zbekistan Cumhuriyeti ierisinde ay-
rca zerk bir Trk Cumhuriyeti statsnde olan ve
165.000 km. karelik bir alana sahip ve bakenti Nukus
olan Karakalpakistan Cumhuriyeti yer almaktadr.
zbek Trkesi gramerini snfandrmak.
I. Ses Bilgisi
nller: zbek Trkesinde 10 tane nl bulunmak-
tadr. Ancak alfabede 7 harfe gsterilir.
Byk nl Uyumu: Trk Leheleri ierisinde en bo-
zuk olandr.
Kk nl Uyumu: Ksmen ilediini sylemek
mmkndr.
nszler: zbek Trkesinde 23 nsz vardr.
nsz Uyumu: Tonluluk bakmndan ksmen uyum
vardr. Tonsuzluk uyumu bakmndan ise, daha ok
uyumsuzdur.
II. ekil Bilgisi
sim ekim Ekleri:
okluk Eki: -lr
yelik Ekleri: 1. teklik +(i)m, 1. okluk + (i)miz; 2. tek-
lik +(i)ng, 2. okluk + (i)ngiz; 3. teklik +(s)i, 3. okluk
+ lri
Hl Ekleri:
b. lgi hli: +ning, +ni
c. Ykleme hli: +ni
d. Ynelme hli: +g
e. Bulunma hli: +d
f. Ayrlma hli: +dn
g. Eitlik hli: + dy, +dek
h. Vasta hli: biln
Aitlik eki: +gi, +ki
Soru eki: +mi
Fiil ekim Ekleri:
ahs Ekleri:
a. Zamir Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -mn, 1. ok-
luk -miz; 2. teklik -sn, 2. okluk -siz, sizlr; 3. tek-
lik -, -di; -ti, 3. okluk -; -lr; -(i)
b. yelik Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -(i)m, 1. okluk
-(i)k; 2. teklik -(i)ng, 2. okluk - (i))ngiz(lr), -(i)
nglr, -lring ; 3. teklik -, 3. okluk - ,- lr, -(i)
c. Emir Kkenli ahs Ekleri: 1. teklik -()y(in), 1.
okluk -()ylik; 2. teklik - , -(gin), 2. okluk -(i)
ng(i)z, -(i)nglr, -lring; 3. teklik -sin, 3. okluk
-sinlr, -(i)sin
a. Bildirme Kipleri
renilen Gemi Zaman: -(i)b(di); -gn; -mi
Grlen (Bilinen) Gemi Zaman: -di; -gn + iyelik
eki + yoq/ brimdiki Zaman: - /-y; -yp; -mqd;
-()ytir; asl fiil + (i)b + yardmc fiil(tur-, otir-, yr-,
yt- ) + (i)b + kii eki
Gelecek Zaman: -/-y; -ck; -mqi; -dign/
-ydign; -g (-u) + iyelik eki (+dir)
Geni Zaman: -()r
art Kipi: -s
Gereklilik Kipi: fiil + (i) + iyelik eki + kerak; -s + a-
hs eki + kerk
stek Kipi: -gy (-ky, -qay); -g + iyelik eki +br;
-mqi

zbek Trkesinde birleik ekimi: rivayette ekn ve-
mi, hikyede -edi ve artta -bols ile yaplr.
e- ve eken le Yaplan sim ekimi
imdiki/geni zamanda kii ekleri; gemi zaman ve
artta e- getirilir.
Yapm Ekleri:
simden sim Yapan Ekler: + d; +(i)mtil, +(i)mtir;
+k; +l(si)/ +alvi; +v(i); +vln; +bn; +; +n;
+q/+k; +i; +il; +ilik (<+i+lik); +dr; +doz;
+gr/gr; +kr/+kr; +gin, +kin, +qna; +I; +k;
+lb; +lq; +alq; +li; +lik; +mnd; +rq; +simn;
+siz; +t; +ty; +zr; be+; n+
simden Fiil Yapan Ekler: +()r-; +()y-; +-; +l-
/+l-; +i-; +ik-/+q-; +k-/+g-; +qa-/+a-; +l-; +r-;
+si-; +sin- (+si-n-); +sit- (+si-t-); +sir-
Fiilden sim Yapan Ekler: -(I)m/-(U)m; -q/-k; -(I)k/-
(U)k;-(I)q/-(U)q; (i)n; -gn/-gn; -qn/-kn; -q/-k;
-q; -dq/-dk; -dq/-dik; -/-gi; -q/-ki; -/-gi; -q/-
ki; -n/-gin; -qn/-kin; -un/-gn; -qun/-kn; r/-gir;
-qr/-kir; -ur; -(I)n/-(U)n; -k; -qk/-gk; -m;
Fiilden Fiil Yapan Ekler: --; -r/-ar-; -i-(I)l-; -(I)n-;
-(I)r-; -(I)-; -(I)t-; -dir-/-tir-; -qaz-/-gz-; -az-/-gz-;
-qz-/-kiz-; -z-/-giz-; -(I)msir-; -(I)nqr-; -iz-/-z-
Sfat-Fiiller: -()ytgn; -(a/-y)dign; -ck; -r;
-ms; -rli/-rli; -gn, -kn, -qan; -mi
Zarf-Fiiller: -(i)b/(-bn); -/-y; -g, -k, -qa; -gni; -gli;
-gnd/-qand; -gni; -gne-kn; -msdn; -my
Hareket Adlar (sim-Fiiller): 1. -(i); 2. -mq; 3. -(U)v
6
181
III. KelimeTrleri
Zamirler
a. Kii Zamirleri: men, sen/siz, u; biz, sizlr/ senlr,
ulr
b. Dnllk Zamiri: z
c. aret Zamirleri: bu, u, u (o), (o), bulr (bun-
lar), ulr (unlar), ulr (onlar), lr (onlar)
d. Belirsizlik Zamirleri: llqaysi (herhangi bir, biri),
llnrs (bir ey), llnim (bir ey), llqan
(birka), ayrim (baz, kimi), bazi (baz), bazi birlr
(bazlar, kimileri), birv (biri, birisi), bir qan
(bir ka), bir ne (birka), bir nrs (bir ey),
xmm (hepsi), he kim (hi kimse), kimdir (biri,
birisi), kims (kimse), qay bir (hangi bir), qaysi bir
(herhangi biri), nimdir (bir ey, herhangi bir ey),
hr kim (herkes, her biri), bri (hepsi), biri, bar
(hepsi, herkes)
e. Soru Zamirleri: qaysi (hangi), qaysilri (hangileri),
kim/kimlr (kim, kimler), nim (ne), nimlr (ne-
ler), nimni (neyi), qansi (ne kadar), netsi (ne
kadar), nrs (ne)
Sfatlar
zbekede kullanlan Niteleme ve Belirtme sfatlar
Zarfar
zbekede kullanlan Zaman Zarfar, Yer-Yn Zarf-
lar, Nitelik (Durum) Zarfar, Miktar Zarfar, Soru
Zarfar
Edatlar
zbekede kullanlan nlemler, Balalar ve Son e-
kim Edatlar
182
Kendimizi Snayalm
1. zbek Trkesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi
yanltr?
a. zbek Trkesi aatay Trkesinin devam olarak
kabul edilir.
b. zbek Trkesi Karluk grubunun bir temsilcisidir.
c. zbek Trkleri 1930 ylna kadar Arap alfabesini kul-
lanmlardr.
d. zbek yaz dili rgen ve Hive azlarna dayanmaktadr.
e. zbek Trkesi, Trkiye Trkesinden sonra en ok
konuulan Trk lehesidir.
2. Aadakilerden hangisi zbek yazar ve airlerinden biri
deildir?
a. Ftrat
b. Mollanepes
c. Abdlhamit Sleyman olpan
d. Elbek
e. Aybek
3. Aadakilerden hangisinde zbek Trkesindeki nl
saysnn ka tane olduu ve bu nllerin alfabede ka harfe
gsterildii doru olarak verilmitir?
a. 10 nl-7 harf
b. 9 nl-9 harf
c. 10 nl-8 harf
d. 8 nl-6 harf
e. 8 nl-8 harf
4. nl uyumlaryla ilgili olarak aadaki ifadelerden han-
gisi dorudur?
a. zbek Trkesinde byk nl uyumu olduka sa-
lamdr.
b. Kk nl uyumu hi grlmez.
c. zbek Trkesinde baz ekler tek ekilli olduu iin
nl uyumlar bozulur.
d. Kk nl uyumu olduka salamdr.
e. zbek Trkesinde yuvarlak (o, ) nllerden sonra
dz-dar (, i) nller gelmez.
5. zbek Trkesinde nszlerin zellikleri dikkate alnd-
nda aadaki rneklerin hangisi yanltr?
a. kiri, toqqz, quq
b. til, ming, yoli
c. piq, br, teri
d. kerk, temir, sti
e. gndz, ac, bng
6. qoniniki kelimesinde hangi ekler bulunmaktadr?
a. Ykleme hl eki, ilgi hli eki, aitlik eki
b. lgi hli eki, aitlik eki
c. yelik eki, aitlik eki
d. Ykleme hl eki, iyelik eki
e. lgi hli eki, ykleme hl eki, aitlik eki
7. Aadaki rneklerin hangisinde renilen gemi zama-
nn olumsuz ekimi bulunmaktadr?
a. oqmgnmiz
b. krmdim
c. kelmysn
d. kelmqi emsmn
e. bilmsmn
8. Aadaki kelimelerin hangisinde fiilden isim yapan ek
bulunmaktadr?
a. klirq
b. nzli
c. qorqn
d. zhmtk
e. qoziaq
9. Aadakilerin hangisinde sfat-fiil eki bulunmamaktadr?
a. tez pr at
b. oqydign kitb
c. yytgn ymr
d. kelcini bilmn
e. ilgli keldim
10. lmning kilosi ... som? cmlesinde bo braklan yere
hangi soru sfat getirilmelidir?
a. qaysi
b. nim
c. qandy
d. ne
e. qay
183
Yararlanlan ve Bavurabilecek
Kaynaklar
1. d Yantnz yanl ise, zbek Trkesi konusunu ye-
2. b Yantnz yanl ise, zbek Edebiyat konusunu ye-
3. a Yantnz yanl ise, nller konusunu yeniden
gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise, nl Uyumlar konusunu ye-
5. e Yantnz yanl ise, zbek Trkesinde nszlerle l-
gili zellikler konusunu yeniden gzden geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise, sim ekim Ekleri konusunu
7. a Yantnz yanl ise, Bildirme Kipleri konusunu ye-
8. c Yantnz yanl ise, Yapm Ekleri konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
9. e Yantnz yanl ise, Sfat-Fiiller konusunu yeniden
gzden geiriniz.
10. d Yantnz yanl ise, Sfatlar konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Kelimelerin zbek Trkesindeki karl u ekilde-
dir: teng, tegirmn, tik, kerkli, ke, kmmq, k, eskii,
brdim, dim, mening, mol.
Sra Sizde 2
qol (el) ve umr (mr) kelimelerinin ahslara gre iyelik e-
kimi u ekildedir:
qolim (elim) umrim (mrm)
qoling umring
qoli umri
qolimiz umrimiz
qolingiz umringiz
qollri umrlri
Ahmedov, B. (1997). zbekler (Akt. Rifat Grgendereli),
Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 127, Temmuz, s. 41-44.
Cokun, V. (2000). zbek Trkesi Grameri, TDK Yay., Ankara.
Doan, L.- Durmu, O.- Hnerli B.- uataman, .- Efendiyev, A.
(2007), ada Trk Leheleri El Kitab, Kriter Yay., stanbul.
KB Yay., Ankara.
Kml, F. (1957), Hzirgi zbek Tili, Tkent.
Ankara.
Kocaolu, T. (1996). ada zbek iiri, Trk Dnyas Dil ve
Edebiyat Dergisi, S. 1, Bahar, s. 3-53.
Kocaolu, T. (1998). zbek Trkleri Edebiyat, TDEK, C. 4,
Ankara, s. 179-198.
Yay., stanbul.
ztrk, R. (2005). zbek Trkesi El Kitab, izgi Kitabevi,
Konya 2005.
ztrk, R. (2007). zbek Trkesi, Trk Leheleri Grameri
Salman, R. (1997). zbek Trkesi, nn . Trk Dili (Basl-
mam) Doktora Tezi, Malatya.
Saray, M. (1993). zbek Trkleri Tarihi, stanbul.
Tekin, T. - lmez, M. (1999). Trk Dilleri, Simurg Yay., stanbul.
Wurm, S. (1989). zbeke (ev. M. Akaln),Trk Dnyas
Aratrmalar, S. 62, Ekim, s. 139-186.
Yaman, E. (1994). zbek Trkesi zerine Birka Sz, Trk
Dili, ubat, s. 149-152.
Yaman, E.-Mahmud, N. (1998). zbek Trkesi-Trkiye Trk-
esi/Trkiye Trkesi-zbek Trkesi Karlklar Klavuzu,
TDK Yay., Ankara.
Yaman, E. (2005). zbek Trkesinde Edatlar, Gazi Kitabe-
vi, Ankara.
Yldrm, H. (2009). zbek Trkesi, Gazi Kitabevi, Ankara.
Yusuf, B.-Tulum, M. M. (1994), zbekistan Trkesi-Trkiye
Trkesi/Trkiye Trkesi-zbekistan Trkesi Szlk,
TDAV Yay., stanbul.
8
Amalarmz
zbek Trkesi Kiril alfabesini okuyabilecek,
zbek Trkesi Latin alfabesini okuyabilecek,
zbek Trkesi ile yazlm metinleri tanmlayp zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
indekiler

zbek Trkesi Alfabe ve Metin
rnekleri
ZBEK TRKES KRL ALFABES
ZBEK TRKES LATN ALFABES
ZBEK TRKES METN RNEKLER
Kiril Alfabesi
Latin Alfabesi
Metin rnekleri
ZBEK TRKES KRL ALFABES
KRL LATN KRL LATN
A a Aa () R r
B b S s
V v T t
Gg () U u ( )
D d F f
E e E, (y)e X x X x (l)
Y y Ts ts
C c (J j)
Z z
i (I ) (Kesme)
Y y E e
K k Yu yu (Y y)
L l Y y
M m O o ( )
N n Q q

P p H h

zbek Trkesi Alfabe ve
Metin rnekleri
186
ZBEK TRKES LATN ALFABES
Harfer TT Ses Karl Harfer TT Ses Karl
A a a, M m m
B b b N n n
J j c Ng ng
Ch ch O o o,
D d d O o
E e e, ye P p p
F f f R r r
G g g S s s
G g Sh sh
H h h T t t
X x x (l) U u u
I i i V v v
J j J W w w
K k k Y y y
Q q q (o ) Z z z
L l l
ZBEK TRKES METN RNEKLER
8. nite - zbek Trkesi Alfabe ve Metin rnekleri
187
188
, , a -
, , ,
. , a;
a a. , a ,
a, ,
. , ; - .
! . a
: B...
a . ,
,
a. a .
, a
, x a.
, a , ,
.
189
Bllik
Tr kd, qonimizning eski, alq eigi ldid mening l bbm z ort-uzun
sqlli, yirik cssli, kr qulq moysfid biln, nimlr torisiddir ezmlnib szldi.
Bbm rq, kikin gvdsini devrg syb, oqqaygn; hsssini tizzlri rasig
qadgn. Ort es qopl, eski sari kv kiygn, uzun sertk yqlrini uzatib, fbg
ygrinini tutgn hld, yerg ynblb otiribdi. Kdn t, rv tmydi; vqn-surn
yoq. Siyrk tkinilr lbtt qol qvutirib sslm! deb tdilr. llrdn biri yki
ikkvi birdn cvb berdi: Vlykm...
Men llrning trfid ylnmn. Dm bbmning, dm ortning gvrndy
uzun hsssini t qlib minmn, toprqd hsslr izgn izg qziqb qarymn. Ke-
yin bu quruq tyqlrni traqltib ulqtirmn. Bbm sq qlri tgid yiringn
kzlrini ylndk lytirib, krstki barm biln popis qldi, hsslrni tixirlik
biln eglrig qaytrmn. Keyin bbmning tizzsini quqlymn, bir tutam sqlini
ulymn, zini ig qstb, tilrini qdirmn.
ybek
ocukluk
Dar sokakta, komumuzun eski, ypranm kaps nnde benim ihtiyar dedem;
arkada-uzun sakall, iri csseli, sar kulak aksakal- ile, neler hakkndaysa, gevezelik
edip konuuyorlar. Dedem zayf, kck gvdesini duvara dayayp melmi; bastonunu
dizleri arasna alm. Arkada ise kaba, eski ark giymi uzun, kll ayaklarn uzatp, g-
nee srtn vermi hlde yere yanlamasna oturmutu. Sokaktan at, araba gemiyor; g-
rlt, barma yok. Seyreke geenler de det zere ellerini kavuturup esselm diyerek
geiyorlar. htiyarlardan bir veya ikisi birden cevap veriyor: Vealeykm...
Ben ihtiyarlarn etrafnda dnyorum. Kh dedemin, kh arkadann sopa gibi uzun
bastonunu at yapp biniyorum, toprakta bastonlarn izdii ize merakla bakyorum.
Sonra bu kuru sopalar trrak diye frlatyorum. Dedem gr kalar altnda gizlenmi gz-
lerini yalandan dikip iaret parma ile tehdit ediyor; bastonlarn nazlanarak sahiplerine
geri getiriyorum. Sonra dedemin dizini kucaklyorum, bir tutam sakaln avuluyorum,
azn amas iin zorlayp dilerini aryorum.
Kiril alfabesiyle yazlm olan aadaki metni Latin alfabesiyle yaznz.
a, a, a . a a aa,
. a:
- , a, - . :
- a a , . a a :
- , , , a , , - .
Kngl Gnl
Kngl, sen munlr neg Gnl sen buncalar niye
Kinlr birl dostlding? Zincirlerle dost oldun?
Ne fryding, ne dding br, Ne feryadn, ne sesin var,
Nen sen mun sustlding? Niin sen bunca suskunlatn?
Hakrt dilni rtms, Hakaret gnl incitmez,
Tubnlik meng ketmsmi? Alaklk bengi gitmez mi?
Kinler parlnmsmi? Zincirler paralanmaz m?
Qllr endi snmsmi? Kllar imdi krlmaz m?

1
190
Tiriksn, lmgnsn, Dirisin, lmemisin,
Sen d dm, sen d insnsn, Sende dem, sen de insansn,
Kin kiym, Zincir takma,
Boyun egm, Boyun eme,
Ki sen hm hr tulgnsn! Ki sen hr domusun!
Sleyman Hamid olpan
Gzel Trkistan
Gzel Trkistn seng ne boldi?
Shr vqtid gllring soldi.
mnlr brbd, qulr hm fryd.
Hmmsi mhzun, bolmsin dil d.
Bilmm, ne un qulr ums balringd?
Birligimizning tebrnms t,
midimizning snmes r.
Birl, ey hlqm, kelgndir ,
Beznsin endi Trkistn b?
Qozal, hlqm, yetr un cebr- cflr.
l byrngni, qalbing uyansin,
Qullq, srt-barsi ynsin.
Qur yengi dvlt, yvlr rtnsin,
sib Trkistn, qdding ktrsin!
Yyrt ynt z Vtning gl blrngd.
Gzel Trkistan
Gzel Trkistan sana ne oldu?
Seher vaktinde gllerin soldu.
imenler berbat, kular da feryat,
Hepsi mahzun, olmaz m gnl d?
Bilmem ne iin kular umaz bahelerinde?
Birliimizin sarslmaz da,
midimizin snmez .
Birle, ey halkm, gelmitir a,
Bezensin imdi Trkistan ba.
Al bayran kalbin uyansn,
Kulluk, tutsaklk hepsi yansn.
Kur yeni devlet, dmanlar atlasn,
Byyerek Trkistan, boy gstersin!
Genilet, byt kendi vatann gl balarnda.
Sleyman Hamid olpan
191
Til
Mungli quim sayrb sayrb kel nglt!
Kimlr err Trk tilini satui?
Blbl kebi sayrb turgn bu tilni
Uylmyin bu lkdn tui?
Bldn ttli, cndn tnq Trkni,
Tnmyin xorlb xorlb yatuv?
cunlrd bylini krstmy,
Kimdir, bung yerli, yarms degn?
Mungli qum ulrni qoy, sen sayr,
Trk tilining dngin qr kklrg!
Qoy ulrni, ulr yoldn zsinlr
El iind boboazlik stsinlr.
Dil
Kederli kuum te te gel anlat!
Kimlerdir Trk dilini satanlar?
Blbl gibi tp duran bu dili
Utanmadan bu lkeden atanlar?
Baldan tatl, candan duru Trkeyi,
Dncesizce hor grp duranlar?
Dnyada zenginliini gstermeden,
Kimdir, ona mahall, ie yaramaz diyen?
Kederli kuum onlar brak, sen t,
Trk dilinin nn kar gklere!
Brak onlar, onlar yoldan ksnlar
Millet iinde boboazlk etsinler.
Elbek
192
Ktbxn
Ktbxnni bilmydign bl bolms kerk. lbtt, hzir kitbsiz birrt hm
xndn yoq. Xndnlrdgi ktbxnlr xsiy ktbxn, maxsus tkil etilgnlri
es dvlt ktbxnsi deyildi. Bizg eng yaxi tan bolgni es mktb ktbxnsidir.
Und drslik v oquv materiallridn taqari gazeta v jurnallr, bdiiy, ilmiy hmd
mmviy-siysiy dbiytlr hm br.
Mktb ktbxnsid tpilmydign bazi kitblrni bllr ktbxnsidn tpi
mmkin.
zbekistndgi eng ktt ktbxn Tkent hrid. Ung lier Nviy nmi
berilgn.
Bu yerd trt million nusxadn rtq kitplr saqlndi. Ktbxng br ittifkd
respublikalrdn, uningdek, et ellrdn hm kitblr kelib turdi. uning n hm u
yerd zbek, Tcik, Rus, Ukrain tillridgi kitblr biln birg ngliz, Nemis, Arab, span,
Frs tillridgi kitblrni hm oq mmkin.
birrt: bir, herhangi bir mmviy: kitlesel
xndn: ev, aile rtq: artk, fazla
tpil-: bulunmak bar: btn
ktt: byk et: yabanc, d
taqari: baka, d, dar, hari Nemis: Alman
A A A
a-a a a a. a a-a aa aa
. a a a, a a: , aa ,
a a, xa x aa! - . a, x, . a a
aaa a xa:
-, a a a, aa a a
a, a aa aa aa aa! - aa .
a xa aa . aa a . a a, a
a a a. aa a a . a aa
a aa. a aa. aa a a aa. a
a a a a a aaaa. a:
- a a aa a aa xa.
xa a-, a a a? - -a, aa
xa , . a aa a, a a
a aa. a aa xa aa-a, a
a aa. a aa . a a a:
- , a a a aa - a, - a a.
Hr Kimning Mehnti zige irin
Bir ta-naning ykkyu ygn oli bolgn. Bl t-nning trbiyside ktt bolibdi.
Bla vyg yetg, tasi olini aqrib: Olim, endi ktt bolib qlding, birr hunr rgn,
xirid xr bolmysn! - debdi. Bl, xop, debdi. Ertsi ig ketaytgnid uni nsi toxttib:
Olim, sen r mehnt qlib cningni qynb yrm, kg qb ortqlring biln
oyn, qaytib kelgningd tngg mn buni berrsn! - deb bir tng pul beribdi.
Bl xursnd bolib kg qb ketibdi. Keg oynab yribdi. yig kels, tasi
hvuz boyida otirgn ekn. nasidn lgn pulini ung beripdi. t tngni lib hvuzg
talbdi. Bl indmbdi. Ertsig hm u vqe qaytrilibdi. Bu hldn hyrn bolgn
n v bl ini kni otirib mslhtlibdi. Bl:
193
- tm bu pulni mehnt qilmsdn lib kelgnimni bilgng oxydi. Endi bugn bir
mehnt qlb pul tpib kely-i, nim qlr ekn? - debdi-d, bir dmnikid xzmt qlb,
pul tpibdi. Kequrun uyig kelib tsig bers, tsi u pulni hm hvuzg talbdi. Bl
tsig bir xomryib qarbdi-d, kiyimlrini yeib zini hvuzg talbdi. Hligi yrim
tngni tpib qbdi. unda tsi olig:
Krdingmi olim, z mehnting biln tpilgn drmd - pul ttli boldi, - degn ekn.
mehnt: emek tal-: atmak, frlatmak
ykk: bir tane, tek ind-: ses karmak, seslenmek
xop: peki, tamam mslhtl-: akl danmak
toxta-: durmak oxa-: benzemek
qyna-: eziyet etmek nim: ne
k: sokak kequrun: akam st
ortq: arkada xomr-: somurtmak
pul: para ye-: karmak, zmek
xursnd: memnun, en drmd: kazan, gelir
194
Aada zbek Trkesiyle verilen metni Trkiye Trkesine aktarnz.
Qonzy aytibdi: Ey opn meni zingg xtin qlib lmysnmi? debdi. - Myli - debdi
opn,
- Meng tegsnmi? - Qonzy bols undn sorbdi: - Meni, lsng nim lib bersn?
- opn aytibdi: - Men seni lgnimdn keyin, gr gpimg kirmsng mn u qolimdgi
tayq bil urmn, -debdi. opn undy deyii biln, Qonzyni vhim bsibdi.
zbek Latin Alfabesiyle Metin rnekleri
Alisher Navoiy
Alisher Navoiy she`rni, shoirlikni hamma narsadan baland tutdi. Vazirlik martabasida tu-
rib ham she`r yozishni to`xtatmadi. Atrofidagilar uning bu ishiga rag`bat va hurmat bi-
lan qaradilar. Shoh Husayn Bayqaroning o`zi unga rahnamolik qildi. Ulug` shoirning ilk
she`riy devonini muxlislari tuzgan bo`lsalar, birinchi devoni-Badoye ul-bidoya (Ba-
diiylik ibtidosi)ni 1472-1476 yillarda shohning amri va istagiga ko`ra o`zi kitob qildi.
1485-1486-yillarda ikkinchi devon - Navodir un-nihoya(Nihoyasiz nodirliklar) may-
donga keldi.
Alisher Navoiy 1481-1482-yillarda Vaqfiya asarini yozadi. Vaqf deb biror xayrli ish-
ning sarfu xarajatini ta`min qilmoq uchun ajratilgan yer yoki mulkka aytiladi. Alisher
Navoiyning eng katta orzusi doston yozish, birinchi navbatda, XII asrning buyuk shoi-
ri Nizomiy Ganjaviy (1141-1209) dan keyin shoirlik qudtarining mezoniga aylanib qol-
gan Xamsa yaratish edi. Nizomiyning Panj ganj nomi bilan tarixga kirgan Xamsasi 5
masnaviydan tashkil topgan edi: Maxzan ul-asror (Sirlar xazinas), Xusrav va Shirin,
Layli va Majnun, Hayf paykar(Yetti go`zal), Iskandarnoma. Yuz yildan keyin unga
Xusrav Dehlaviy (1253-1325) javob qildi. U o`z dostonlarini Matla ul-anvor (Nurlar
boshlanishi), Shirin va Xusrav, Majnun va Layli, Hasht behisht(Sakkiz jannat),
Oynayi Iskandariy (Iskandar oyinasi) deb ataladi. Lekin bular hammasi forsiy tilda yozildi.
Ulardan forslar, shu tilni bilganlargina bahramand bo`ldilar. O`z xalqining shunday
hazinadan bebahra qolishi Navoiyni qiynadi. Navoiy maslahatga ustozi Abdurahmon Jo-
miy huzuriga boradi. Jomiy Navoiyni bu ishga tezlikda kirishishga undaydi, uning o`z
kuchi va imkoniyatlariga ishonchini mustahkamlaydi. Navoiy besh dostonni ikki yilda ta-
momlaydi. 1483-yilda o`z Xamsasini yoza boshlab, 1485-yilning boshida yugatadi. Sho-
ir ishlagan kunlar hisobga olinsa, 54 ming misralik ulkan obida 6 oyda bitkaziladi. Tur-
kiy tilda birinchi marotaba Xamsa yaratiladi. Olimu fuzalo-barcha bu hodisani zo`r ol-
qish bilan kutib oldilar.
1480-1490-yillar Navoiy uchun badiiy ijodda samarali davr bo`ldi. Shoir Xamsa dan
keyin ko`p o`tmay, ketma-ket nasriy kitoblar yaratdi. U 1488-yilda yozgan Tarixi mul-
ki ajam (Ajam shohlar tarixi) shularning biri edi. Bu asar Muhokamat ul-lugàtaynda
Zubdat ut-tavoxir(Tarixlar qaymogì) deb ham ataladi.
1480-yillarning oxiri, 1490-yillarning boshida Navoiyning yaqin do`stlari, ustozlari-
dan Sayyid Hasan Ardasher (1489), Abdurahmon Jomiy (1492), Pahlavon Muhammad
(1493) ketma-ket vafot etdilar. Navoiy ularga bagìshlab Holoti Sayyid Hasan Ardasher,
Xamsat ul-mutahayyirin, Holoti Pahlavon Muhammad asarlarini yozadi. Bu asarlar
nasriy bo`lib, shoirning bu ulug` zamondoshlari haqidagi memuar xotiralaridan tash-
kil topgan edi. 1491-yilda muammo janriga bagìshlangan Risolayi muammo (ikkinc-
hi nomi Mufradot) risolasini yozi. Navoiy zamonasida muammo janri keng tarqalgan
bo`lsa - da, asosan, fors tilida yozilar edi. Navoiy o`zbek tilida muammo yozgan ilk o`zbek
shoirlaridan bo`ldi. Xazoyin ul-maoniyga uning 52 muamosi kiritilgan. Shoirning fors
tilidagi muammolarini esa 500 chamalaydilar. Navoiyning 1490-yillardagi eng katta xiz-
2
195
matlaridan biri Xazoin ul maoniy (Ma`nolar xazinasi)ni tuzish bo`ldi. 1492-1498-yil-
larda tartib qilingan 4 qism devondan iborat bu ulkan she`riy kulliyot shoirning turkiy til-
da yozilgan deyarli barcha lirik she`rlarini qamrab olgan edi. Shoir 7-8 yoshidan 20 yos-
higacha bo`lgan davrni umrining navbahori hisobladi va shu davr devonini Gàroyib
us-sigàr(Yoshlik gàroyibotlari) deb atadi.
Erka Kiyik
Erka kiyik, maylimi bir erkalasam,
Majnun bolib sahrolarga yetalasam,
Bu dunyoda birday garib men ham, sen ham,
Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?..

Sening kozing qora, mening kozim qora,
Sening bagring yara, mening bagrim yara,
Bu dunyoda sen bechora, men bechora!..

Shamol emas, izing quvib yurdi kamon,
Sayyod mening kulbamni ham qildi vayron.
Sening joning , mening jonim omonat jon,
Kel, yiglaymiz birgalashib yantoqlarga,
Sahrolarda qurimagan buloqlarga,
Ikkalamiz yaralganmiz qiynoqlarga,

Umrimizning barcha yoli, soqmogi chog,
Chogdan qorqma, beyuz qoygan qopqondan qorq.
Bu dunyoda senga dost yoq, menga dost yoq,

Soch oqardi, dildosh kutib kozim toldi,
Yuragimdan tokilmay ne soz qoldi,
Yol songida, hech bolmasa olim oldi,
M.Yusuf
Abdulhamid Cholpon
Abdulhamid Sulaymon ogli Cholpon 1898 yil Andijon shahrining Qatorterak ma-
hallasida tugilgan. Cholpon 16 yoshidan boshlab ijod qila boshladi, ilk asari Qurboni
jaholat 1914-yilda yozilgan. Uning ilk sheri Turkistonlik qardoshlarimga (1914)dir.
30-yillarda matbuotda Cholponga qarshi maqolalar tinimsiz chiqa boshlagach, 1932-yil-
da Moskvaga kochib ketib, jon saqlaydi.
Cholpon 1924-1926-yillarda Moskvada tashkil etilgan ozbek dramstudiyasida tarji-
mon, adabiy emakdosh va dramaturg sifatida faoliyat korsatadi, 1935-yilning boshlari-
da esa Toshkentga qaytib, Hamza nomli teatrda (shu teatrning tashkilotchilaridan biri
Cholpon edi) adabiy emakdosh bolib xizmat qiladi. 1937-yilda Cholpon qamoqqa olinadi,
1938-yil 4-oktabrda Toshkentda otib tashlanadi. Dahshatlisi shundaki, Cholponni olimga
hukm qilingan sud qarori 1938-yilning 5-oktabrida chiqarilgan edi.
Asarlari: Uygonish (1923), Buloqlar (1922), Tong sirlari (1926), Soz (1923),
Jor (songgi toplami, nashr etilmay qolgan) kabi sheriy toplamlari, Qurboni jaholat,
Doxtur Muhammadiyor, Oydin kechalarda Qor qoynida lola, Novvoy qiz, Oq
196
podshoning inomi, Gavharoy kabi hikoyalar, Mushtumzor, Ortoq Qarshiboev,
Hujum (V. Yan bilan hamkorlikda), Yorqinoy dramalari, Kecha va kunduz romani
va birqancha maqolalar.
Quyida Cholpon ijodidan bir sherni taqdim etamiz.
Gozal
Qorongu kechada kokka koz tikib,
Eng yorug yulduzdan seni soraymen.
Ul yulduz uyalib, boshini bukib,
Aytadir: Men uni tushda koramen,
Tushimda koramen shunchalar gozal,
Bizdan-da gozaldir, oydan-da gozal!

Kozimni olamen oy chiqqan yoqga,
Boshlaymen oydan-da seni sormoqga.
Ul-da aytadir: Bir qizil yanoqga
Uchradim tushimda, komilgan oqga.
Oqga komilganda shunchalar gozal,
Mendan-da gozaldir, kundan-da gozal!
Erta tong shamoli sochlarin yoyib,
Yonimdan otganda sorab koramen.
Aytadir: Bir korib, yolimdan ozib,
Tog va toshlar ichra istab yuramen!
Bir kordim men uni shunchalar gozal,
Oydan-da gozaldir, kundan-da gozal!

Ul ketkach, kun chiqar yoruglik sochib,
Undan-da soraymen sening togringda,
Ul-da uyatidan bekinib, qochib,
Aytadir: Bir kordim tushdamas, ongda,
Men ongda korganda shunchalar gozal,

Men yoqsil ne bolib uni suyibmen?!
Uning-chun yonibmen, yonib kuyibmen.
Boshimni zor ishga berib qoyibmen.
Men suyib men suyib kimni suyibmen?
Men suygan suyukli shunchalar gozal,
197
Kendimizi Snayalm
1. zbek Trkesi Kiril alfabesinde bulunan , , ,
harferinin Latin alfabesindeki karl aadakilerin hangi-
sinde doru olarak verilmitir?
a. R, C, O, Q
b. P, , Yu, K
c. R, , , Q
d. Z, D, I, T
e. P, N, , K
2. Aadaki harflerden hangisi zbek Kiril alfabesinde
bulunmaz?
a.
b.
c.
d.
e.
3. Kiril harferiyle verilen a
ifadesinin zbek Latin alfabesindeki yazm
aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir?
a. Men llarning trfid aylnmn
b. Men allarnng etrfind eylenemen
c. Mh allarning trfide ylnmn
d. Men ollernin atrafda aylanmn
e. Meh callarning atrofide eylneman
4. Keg oynb yribdi. cmlesinin zbek Kiril alfa-
besiyle doru yazm aadakilerin hangisinde doru olarak
verilmitir?
a. ee oa .
b. aa a .
c. aaa o .
d. aee oo .
e. ee oe .
5.
Kiril harferiyle verilen a a a
a aa ifadesinin zbek Latin
alfabesindeki yazm aadakilerden hangisinde doru olarak
verilmitir?
a. Nevaiy uzbek tilide muammo yozgan ilk uzbek shoir-
laridan bo`ldi.
b. Navayi zbek tilida muamma yazan ilk zbek shoir-
laridan bo`ldi.
c. Navoiy o`zbek tilida muomma yozgen ilk o`zbek o-
irlaridan boldi.
d. Navoiy zbek tilinde muammo yazgan ilk zbek air-
lerinden boldu.
e. Navoiy o`zbek tilida muammo yozgan ilk o`zbek
shoirlaridan bo`ldi.
6. Sizni krgnimdn xursndmn. cmlesinin Trkiye
Trkesindeki karl aadakilerden hangisidir?
a. Sizi grdme ardm.
b. Sizi greceimi ummuyordum.
c. Sizi grdme memnunum.
d. Sizi grnce hrslandm.
e. Sizi grme frsat buldum.
7. Hr kimning mehnti zige irin ifadesinde geen mehnt
kelimesinin anlam aadakilerden hangisinde doru olarak
verilmitir?
a. minnet
b. muhannet
c. arzu
d. emek
e. tembel
8. Bu yerd trt million nsxdn rtik kitplr saqlndi.
cmlesinde aadaki eklerden hangisi yoktur?
a. zarf-fiil eki
b. bulunma hl eki
c. ayrlma hl eki
d. okluk eki
e. fiilden isim yapma eki
9. ox- fiilinin karl aadakilerden hangisinde doru
olarak verilmitir?
a. sevmek
b. aksamak
c. okamak
d. zlemek
e. benzemek
10. Aadaki cmlelerin hangisinde yapm eki alm bir ke-
lime vardr?
a. Sizdn iltims qlmn.
b. Sizning ksbingiz nim?
c. Bla xursand bolib kg qb ketibdi.
d. Sizg minntdrilik bildirmn.
e. Shr vqtid gllrin soldi.
198
Kaynaklar
1. c. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri ko-
6. c. Yantnz yanl ise Alfabe ve Metin rnekleri ko-
Sra Sizde 1
Metnin Latin alfabesiyle yazl u ekildedir:
Bir br ekn, bir yoq ekn, bir qaqr br ekn. Qrni qa-
qr yold kelyts, bir ekini kribdi. Qaqr:
- Eki, men seni yeymn, - debdi. Eki:
- Meni yesng tumungni yib ye, debdi. Qaqr hvuzg
bribdi:
- E, hvuz, bergin suv, yy tumuq, yeyy eki, - debdi.
Sra Sizde 2
Metnin Trkiye Trkesindeki karl u ekildedir:
Kongzay sormu: Ey oban, beni kendine e olarak almaz
msn? demi. -Peki, demi oban,
-Benimle evlenir misin? Kongzay ise ona sormu: -Beni
alrsan ne yaparsn?
oban cevap vermi: -Ben seni aldktan sonra, eer szme
girmezsen, ite u elimdeki sopa ile vururum, demi. oba-
nn byle demesiyle Kongzay sknt basm.
Ahmedov, B. (1997). zbekler (Akt. Rifat Grgendereli),
Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 127, Temmuz, s. 41-44.
Cokun, V. (2000). zbek Trkesi Grameri, TDK Yay., Ankara.
yev, A. (2007), ada Trk Leheleri El Kitab, Kriter Yay.,
stanbul.
KB Yay., Ankara.
Kml, F. (1957), Hzirgi zbek Tili, Tkent.
Karlatrmal Trk Leheleri Szl (1991), C. I-II, KB
Yay., Ankara.
Kocaolu, T. (1996). ada zbek iiri, Trk Dnyas Dil ve
Edebiyat Dergisi, S. 1, Bahar, s. 3-53.
Kocaolu, T. (1998). zbek Trkleri Edebiyat, TDEK, C. 4,
Ankara, s. 179-198.
Yay., stanbul.
ztrk, R. (2005). zbek Trkesi El Kitab, izgi Kitabevi,
Konya 2005.
ztrk, R. (2007). zbek Trkesi, Trk Leheleri Grame-
ri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Aka Yay., Ankara, s. 291-354.
Salman, R. (1997). zbek Trkesi, nn . Trk Dili (Basl-
mam) Doktora Tezi, Malatya.
Saray, M. (1993). zbek Trkleri Tarihi, stanbul.
Tekin, T. - lmez, M. (1999). Trk Dilleri, Simurg Yay., stanbul.
Wurm, S. (1989). zbeke (ev. M. Akaln),Trk Dnyas
Aratrmalar, S. 62, Ekim, s. 139-186.
Yaman, E. (1994). zbek Trkesi zerine Birka Sz, Trk
Dili, ubat, s. 149-152.
Yaman, E.-Mahmud, N. (1998). zbek Trkesi-Trkiye
Trkesi/Trkiye Trkesi-zbek Trkesi Karlklar Klavu-
zu, TDK Yay., Ankara.
Yaman, E. (2005). zbek Trkesinde Edatlar, Gazi Kitabe-
vi, Ankara.
Yldrm, H. (2009). zbek Trkesi, Gazi Kitabevi, Ankara.
Yusuf, B.-Tulum, M. M. (1994), zbekistan Trkesi-Trkiye
Trkesi/Trkiye Trkesi-zbekistan Trkesi Szlk, TDAV
Yay., stanbul.
Zeynalov, F. (1993). Trk Lehelerinin Karlatrmal Dilbil-
gisi (Akt. Yusuf Gedikli), Cem Yay., stanbul.

Tde 303 U

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tde 303 U

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2392

ada Trk Yaz Dilleri-I Dil, Diller ve Trk Dili

ada Trk Yaz Dilleri-I Trk Leheleri ve Tasnifi

ada Trk Yaz Dilleri-I Azerbaycan Trkesi

ada Trk Yaz Dilleri-I

ada Trk Yaz Dilleri-I Trkmen Trkesi

ada Trk Yaz Dilleri-I

ada Trk Yaz Dilleri-I zbek Trkesi

ada Trk Yaz Dilleri-I

You might also like