W.D. Teiesenhausen-İ.h.uzunçarşili - Altinordu Devleti̇ Tari̇hi̇ne Ai̇t Meti̇nler

T C J R K T A R H K A Y N A K L A R I : No.
2
A L TI N OR D U D EV L ET
TAR H NE A T MET NLER
Ha z r l ya n :
W. DE TIESENHAUSEN
T r k e y e e v i r e n :
smail Hakk ZMRL
V.
1941
STANBUL
MAARF MATBAASI
Arap ve ran dillerinde yaz l m olan ve Trk Tarihini ilgilendiren
eski eserlerin trkeye tercme ettirilerek neri faydal grlm ve bu
eserlerden en lzumlular stanbul niversitesi Edebiyat Fakl tesi Tarih
Profesrlerince tesbit olunmutur. Trk Tarih Kurumunun tetkik ve tas
vibinden de gemi olan bu listeye dahi l eserlerin tercmesi yap l anl a
rndan bu def' a da Rus M steriklerinden W: De Tiesenhausen in muhtelif
araba kaynaklardan al kadar bahi sl eri bir araya toplamak suretiyle
Altn Ordu Devleti tarihine ait metinler,, ad alt nda vcuda getirdii
eserin i l k yars bir cilt hali nde Trk Tarihi zerinde al mak isteyen
lerin umum isti fadesine arzedi lmi bulunuyor.
NDEKLER
M ukaddeme S. X I . M el l i fi n szl eri S. X I . M terci mi n i zahl ar S. X I X . M
el l i f i n mehazlar S. X X I . stanbul ktphanelerinde bul unabi l en mehazl ar S. XXI V .
I.
Babba . S. i T atarl ar n mslman meml eketlerine l gar l ar . S. 2 T atar l ann Trki stan
ve maverannehre l garl an ve yapt kl ar . S. 7 T atarl ar n H arezmah zeri ne yrmel eri , H a-
rezmahn bozulmas ve l mesi . S. 21 Garp tatar l ar n n M azenderam al mal ar . S. 25 T atar
l ar n Rey ve H eraedana gel mel eri . S. 27 T atarl ar n A zerbaycana gel mel eri . S. 29 T atarl ar n
M eragat y al mal ar . S. 35 T atar l ann H emedan al mal ar ve ahal i si ni l drmel eri . S. 41
T atar l ann A zerbaycana gel mel eri , Erdebi l ve sai reyi al mal an. S. 46 T atar l ann G rdstana
varmalar. S. 50 T atarl ann i rvan derbendine vannal an ve yapt kl ar . S. 52 T atarl ar n
A l anl ara ve K pakl ara yapt kl ar . S. 5 4 T atarl ann K pakl ara ve Rusl ara yapt k l an. S. 57
T atarl ann Rus, K pak toprakl ar ndan yerl eri ne dnmel eri . S. 61 T atar l ann Buhara ve Samer-
kanttan sonra M averannehrde yapt kl an. S. 63 T atarl ann H orasan al mal an. S- 65 Tatarl ar n
H arczmi al mal ar ve ykmal ar . S. 72 T atarl ar n Gazneyl ve G ori l i ni al mal an. 76
Tatarl ardan bi r tai feni n Rey, H emedan ve sai r yerl ere dnmesi . S. 61 C el l etti n i l e T atar
l ann saval ar . S. 84 C el l etti n i l e T atarl ar arasndaki saval ar. S. 86 T atarl ar n A zer-
baycana yryleri ve hal l er i . S. 90 T atarl ar n M eragay al mal an. S. 94 C el l etti n n
D i yanbeki r'e gel mesi , orada bozulmas ve hal ' . s. 96 T atarl ar n Di yanbekzr ve Cezi reye gi r -
meleri ve ehi rlerde yapt kl ar fenal kl ar. S. 99 Bi r tatar tai fesi ni n r bi l ve Dekokakaya
varmas. S. 104 A zerbaycan ahal i si ni n tatarl ara boyun emel eri . S. 106.
ir. ûaidOljt-
Babba . S 110 (660) Senesindeki vaka. S. 110 M el i kzahi ri n tedbi r l eri . 113
Bereke H ana el i l eri n gnderi l mesi . S. 115 H kim Bi emri l l ha bi at ol unmas . S. 119 Sul
tann T ur ci heti ne gi tmesi . S. 121 Bereke H ann el i l eri ni n vas l olmas ve M s r Sul tannn
kymetl i hediyeleri. S. 123. Bereke H ann el i l eri ni n gel mel eri ve top*1 oyunl ar nda bul unmal an.
S. 133.
m .
Babba . S. 137 681 senesinde Sul tan taraf ndan Bereke ai l esi ne gnderi l en on al t byk
hedi yel er. S. 138. T ota M enk H an taraf ndan K pak fukahasmn cl s tebri ki i i n gel mel eri .
S. 142 - (683) senesinde deniz yol i yl e el i l er i n padi ahl ar na gnderi l mesi . S. 144 Padi ahl ar
taraf ndan el i l eri n gel mel eri . S. 146
V I . .j **
Bab bas. S. 148 T atarl ar i l e K pakl ar arasnda sava bal amas . S. 149 T atarl ar
arasndaki i hti l f n sebebi ve saval ar . S. 151 M el ikzah r i l e Bereke H an aras ndaki i tti fak. 156
V . l r j?s t
Babba . S. 158 M el i kzahi ri n Bereke H ana mektubu. S. 159 Bereke H an el i l er i ni n ai ret
ve kabi l el eri ni n mslman ol dukl ar m m'i r mektuplar ve Sul tan taraf ndan gnderi l en kymetli
hedi yel er. S. 161 H lg askerl erinden aman dilemek zere gel en tatar l ar. S. 166 (669)
Senesinde M el ikzahire mslman olduuna dai r N ogay'n yazd mektup ve Sul tan n cevab .
VII
A ltn Ordu tarihine ait metinler
S. 169 M arsi l yal Frenkl eri n korsanl . S. 173 Sel uki l erden Sul tan zzetti n K eykvusun
i mal tatar l ar yannda vefat etti i . S. 175 M el ik M ansur'un cl su. S. 177 Menku
tem r H ann vefat . S. 179 Tudan M enknun clsu. S. 181 (682) Senesinde Tudan
M enknun mslman ol duunu m'i r el i l er i n gel mel eri . S. 183 (686) Tudan Menknun
hanl ktan eki l mesi . S. 185 A yn senede T ul abuga'n n hanl a gemesi S. 187 T ul abu-
nn katl ol unmas (690). S. 189 A yn senede Totkan n hanl a gemesi . S. 189 Totkann
zi krol unacak beyleri katl etmesi . S. 195 (693) N ogaym Menku Temer kar s i ek hatunu
katl etmesi . S. 197 T otka i l e N ogay arasnda il k muhal efet S. 199 Tokta i l e N ogay
aras nda i l k vaka. S. 202 N ogaym kznn ol u A ktacmn K efede ldrlmesi. S. 204
K urmu ol u A bac i l e kardei nin katl ol unmas . S. 206 (699)da Tokta i l e N ogay ve oul l ar
aras nda i ki nci vaka, N ogay n l drl mesi . S. 210 A yn senede N ogay n iki ol u Cek ile
Tek aras ndaki muhal efet. S. 214 (700) Senesinde Cek i l e N ogay n damad M uncik olu
Taz aras nda savalar. 218 (701) y l vukuat. S. 222 704 tari hi nde T okta el i l eri ni n M sra
gel mel eri ve 706 da Tokta'daki M s r el i l eri ni n gel mel eri S. 226. (707) de Toktanm
K r m, K efe ve imal eyal eti nde sakin ol an Cenevi zl i l ere doduklar yer ol an K efeye asker sevk
ve onl ar n meml eketlerine gi tmel eri . S. 228
V I .
Bab ba. S. 238 M el i kzahi ri n ol u M ehmet Berekenin snnet dn. S. 241
V I I .
Bab ba. S. 243 C i ngi z H ann i mal eyaletindeki oul l ar na ai t haberl er. S. 244
Berekeni n H anl . S. 249 (653) te Berke i l e H ulg arasndaki sava ve H ulgnun hezimeti,
Bereke H ana gnderilen kymetli hedi yel er. S. 251 Bereke i l e A baka arasndaki sava. S. 255
M enk T emi r ordusunun stanbul zeri ne yrmesi, Sul tan i zzetti n K eykvusun mahbus olduu
kaleden kar p Menk T emi re gnderi l mesi . S. 259 (679) Tudan M enknun hanl ve hediyeler
S. 263 (686) Tul abugan n hanl . S. 265 (690) da Tul abuganm ldrlmesi. S. 267 A yn
senede Toktanm hanl a gemesi . S. 270 Toktanm meradan bi r cemaati l drmesi . S. 272
Tokta i l e N ogay arasnda i l k muhal efet. S. 274 Tokta i l e N ogay aras nda lk vaka 276
ki nci vak'a ve N ogaym l drl mesi . S. 278 N ogay oul l ar n n v ak 'al an. S. 280 N ogay
ol u Turay ile Menk Temer ol u Saraybugan n Toktaya kar sui kastl eri ve her i kisinin de
kati l l eri . S. 283 zbek H ann padi ahl . S. 287 (662) de tatarl ardan bi r cemaati n sultann
hidmetine gel mel eri . S. 289 (661) de 1300 atl dan fazla aman dileyen tatarl ar n Bab H uma-
yuna gel mel eri . S. 292 (663) de Bereke H ana hediye ol arak iki ie zemzem suyu il e
Bel esan ya ve sai re gnderi l mesi . S. 294 (711) de Tokta H an taraf ndan dnen Sultann
el i l eri ni n frenkl er taraf ndan esi r edi l mesi , Sul tann teebbs i l e el i l er i n sal veri l mesi . S.
298 (717) de Sul tan, C n g iz H an ail esi nden bi r kza tal i p ol mas . S. 302 (720) de Dulunbiye
hatunun M sra gel mesi , Sul tann onunla gvey girmesi. S. 304 zbek H ana gnderilen
el i l er i n dnmeleri ve bi r l i kte zbek H an el i l eri ni n gel mel eri . S. 310
V I I I . J l j jv l l > "
Bab ba. S. 314 Toktan n vefat . S. 315 H arezm hastanesi batabi bi A leddin
hakknda. S. 318
I X . j -jl -J I
Bab ba. S. 320 Bereke i l e H lg arasndaki saval a H lgnun kaup A zerbaycanda
U rmi ye gl Ortasndaki T el a kal esi ne s nd . S. 321 Bereke H ana gnderi l en kymetli
hedi yel er I stanbul da iki sene kal makl a hayvan ve kleden ounun tel ef ol mas , sebebiyet
veren I madddln A bdurrahman H ai mi nl n Bereke tarafndan muahaze olunmas ve berekenin evsaf
325 H ulgnn lmesi ve ol u A bakanm tahta kmas S. 334 T okta l e H ulgulardan
VIII
indekiler
H arbenda arasndaki hdise. S. 340 zbek H an lkesinin hududu ve Sul tan M el i kns r i l e
zbek H an n kardei kznn ak i tl er i . S. 346
X .
Bab ba . S. 350 Berke H an hakknda. S. 353 Tokta H an hakknda. 369
X I . jU V i ^L ^.
Bab ba . S. 361 K pak hal k . S. 363 K pak i l i ve ahvali 8. 372 Bu lkenin
hududu. S. 378 K pak hanl ar n n M ahmut Gazan i l e olan i hti l fl ar ve ordusu ve raemle-
ketl eri ni n arz ve tl , karanlk meml eketl er, saray ve H arzem ehi rl eri . S. 384 C i ng z O ul l ar
ve M enk H ann hanl , H nl gnun El rauttaki btm l eri kal d rmas. S.394 ran ve Turan n
byk padi ahl ar ve meml eketleri, ve l hani l erden Ebu Sai de yazlan resm mektl p. S. 401
Devl et hki ml eri . S. 407 Bunl ar i l e ol an mktebedeki merasim v ed t. S. 409 Turan
hkmeti. S. 411
IX
MUKADDME
Rus msteri kleri nden W. de Ti esenhausen [*] tarafndan
Altn Ordu Devl etine ait arap kaynakl arndan topl anan ve
1884 tarihinde [**] Petersburg'da baslan Arapa metinleri n
Trkeye terceme ol unmas na Maari f Vekl etinin Yksek
makamndan memur edildim.
Eser bir mukaddi me ile yi rmi sekiz baptan ibarettir.
A
Mellifin Szleri s
Atn Ordu veya Cci Ulusu yani Cingiz Hann byk
olu Ccinin kurmu olduu devlete ait esasl ve elden
geldii kadar tam, tenki tli ve tahlilli bi r tari hin bul unmamas
Rus tarihinin en hassas ve en mhi m bi r mesel esini tekil
eder; bununl a yalnz vakalar nn cereyani deil, iki asrdan
fazla Rusyay hkm altnda bul unduran geni ve ayr bir
hususiyeti olan bu devleti n btn kurul uu hakk nda bir
fikir edi nemiyoruz. Fakat bu devleti n Rusya zerinde ne
gibi bir tesir yaptn, Mool ve Tatar hki mi yeti ni n Rus-
larda ne gibi izler braktn ve Rusl arn tabi inki afna
ne derece engel ol duunu doru vakalar ile tayin etmek
mmkn olamyor. Bu mesele oktanberi sezilmitir.
1805 tari hinde Schl etzer Rus tarihi Mool devresinin
tetkik edilmesinin lzum ve ehemmi yeti nden bahsetmi ,bu
sahada alan ki mse gptaya deer demiti. U yl sonra
Lerberg Altn Ordu tarihinin yazlmas iin nakt mkfat
veril mesi ni lim akademi si ne teklif etmi ise de her nedense
bu teklif kuvveden file kmamtr. Ni hayet 1826 tari hinde
lim akademi sinin yznc senei devri yesinin kutl ulanmas
dol aysiyle 1829 tarihi programna Mool hakimiyetinin
[*] Bu zatin biyografisi ve ilmi mesaisi hakknda ikinci cildin so
nuna bir yaz konulacaktr.
[**] Bu eserin nerinden bugne kadar bu mevzuda yaplm
lm tetkiklerle neriyat hulsa eden bir yaz iki nci cildin sonuna
konulacaktr.
XI
neticeleri ni aratrma meselesi de sokolmutur. Bu karara
kar al manca yazma bir eser takdim ol unmu ise de lim
akademi si bu eseri dikkatl e tetkik ettikten sonra nakt mk
fata lyk grmedii gibi bir takdi rname bile yazmamtr. Me
hur M. Fraehnin teklifi zeri ne 1832 tari hinde l im akade
misi tekrar bu mesel eyi el e ald; Fraehn gali ba Altn Ordu
tarihi ile evvel ce itigal etmi olan Senkowski yi bu mesel e ile
alkadar etmek istiyordu. lim akademisinin bu husustaki
artlar Fraehn tarafndan kal eme alnan programda mufas
sal ol arak gsterilmitir. Bu gn Bibli yografi k cihetten pek
nadir olan program kitabn sonuna ayni yl e koydum.
lim akademi sinin bu yeni teklife kar 1835 tarihinde
matbu il velerden baka 1272 sahifelik Almanca bi r eser
gel mi ise de Fraehn, Schmid, Krugun bu eser hakk nda
yaptklar tetkikler ve tenki tl er [1] neticesi nde akademi bir
sene sonra bu eserin mkfata deeri olmadna karar
vermi, yalnz drt sene sonra bu eser baz tashi hler ile
baslmtr . . . . Buradaki eser hakk nda Krug, Fraehn ve
Schmi d taraflarndan yaplan tenkitler ve mellifin iddetle
itirazlar ilve ol unmutur . . . . Mellif mnekki tl eri n son
iki si ne mkl pesentl i k ve suini yet atfetmekte, yalnz Krug
un adil ne hareketi ne, iyi dikkati ne hak vermekte idi.
nk Krug akademi ye msabaka mddetinin bir sene daha
uzatlmasn ve bununl a melli fin eserini akademi k kayit-
l ere binaen tashih ederek yeniden msabakaya veri l mesi ni
mmkn kl masn teklif etmiti . . . .
Ben burada akademi ni n kat' hkmnn doru olup
olmad meselesini tetkik edecek deilim. Ben bitarafm,
Won Hammeri de mdafaa etmek istemiyorum, [2] fakat
kendi noksanl arna mukabi l baka lm eserlere byk
hrmetl e bakarak Krugun doru teklifinden istifade etmeli ydi
diye dnyorum ve bununla akademi lm iskandali
ve her iki tarafn zerine toplanan lzumsuz gl geyi
bertaraf edebi l i r. . .. Ne de olsa bu akademi k mesel e mey
dana gel emedi ve gelemezdi. nk bunun balca i ki sebebi
[1] Mellif bu tenkitleri uzun uzadiya yazmtr. Mtercim
[2] Mellif Won H ammerin itirazlarnn Almanca basldn zik
rediyor. Mtercim.
XI I
Mukaddime
vardr: 1 Bu gibi mhi m bir eseri bir muharri r tek bana
baaramazd. 2 Won Hammer tarafndan zikrol unan 400
yazma eser, bas lm eserler, risalel er ve makalel er nce
den tahlil ve tenkit edi lmek lzm idi. nk onlardan isti
fade edip bir tarih meydana getirilebilirdi, ksas bal anma
s lzm gelen taraftan balanmad. Bu hususu ise her halde
lim akademi si de msabaka ilnndan evvel anlamt. Ne
acayiptir ki Rusyan n ilim muhafz olan akademi ozaman-
danberi Altn Ordu tarihine dair ark li sanlariyle yazlan
eserlerin mhi m materyall erini n tenkitli bi r bibli yografi sini
bile neretmei hat rna getirmemiti, yalnz 1871 1874
tarihlerinde Eblgazi'nin Tatar tarihini ve frans zca terce-
mesini neretmekle iktifa eylemiti. Tatarl arn Kafkasya ve
Karadeniz mntakal arn istillarna dair I l m nski nin bni-
esir den ald ve ilim akademi sinin Ucenni ye Zapski
mecmuasn n iki nci cil dinde bast (636 668) bu
eserine ok teekkr etmeliyiz, ayni mecmuaya (cilt 2,
sahife 765- 787, cilt 3, sahife 714- 741) konul an ve etraf
lca tetkik olunan Kalka [1] savann zaman hakkndaki
tetkiki, 1855 senesi ne kadar intiar eden Peenekl er [2] Kp-
akl ar ve aa Tunan n ve Karadenizin i mal inde Atillcan
Cingize kadar geen devirl erde serseri yane dolaan dier
Trk halk hakk nda ki yazlar nereden akademi azasndan
Kuni ke de teekkre borl uyuz.
Umumi yetle Mool - Tatar devrini tetkik meselesi o gn-
denberi hayli ilerlemiti. nk onlar bize tantan yardmc
eserlerin says pek fazla ve bu hususta meydana gelen ma-
teriyaller pek k ymetli idi. Zikrolunan eserl erden maada aa-
daki eserlerden istifade edebil iriz: 1 Banzarof, Berezi n,
Brun, Vasilief, veli aminof - Zernof, Gomboyef, Gri goryef,
Defremery, Dlaurie, vanin, yakinf, Kzm Bey, Quadremere,
Palladif, Patkanof, Sablukof, Savel iyef, Haworth, Scharmua,
Erdmann ve sairenin kymetli eserleri.
[1] Don nehrinin bir kolu olan K alka rma kenarnda Cingiz Han
zamannda garp Tatarlariyle Ruslar arasnda yaplan ve mthi hezimetle
neticelenen byk savatr. Mtercim.
[2] Telfikulahbar sahibi Peenekleri, Bonak gsteriyor. Mtercim
XIII
A lfn Ordu tarihine ai t meti nler
2 Arkeoloji cemiyeti tarafndan nerolunan Rus sal na
mel eri.
3 Ksmen Avrupada; ksmen arkta nerolunan o dev
rin msl man mverri hleri nden bni l esi r, bni Haldun,
Eblfeda (yeni nerolunan), bnilverd, Karaman , bni Arab-
ah ( yeni basmas ), Reidddin ( tam deildir ), Mirhund,
Hundemir, Mnecci m ba ve sai renin eserleri.
4 bni Babtuta, Astzelin, Plano Karpini, Marco - Polo,
Bubrukvis. Schi l tberger, Clavixo gibi seyyahl ar n kriti k seya
hatnamel eri ve Bizans, Grc, Ermeni ve Mool - Tatarlar
hakknda pek mfi t olan fkralar havi bulunan bu devre
ait haberl er.
5 Karadeniz ve Azak denizi sahi l leri nde Trk-Tatar
ahali si aras ndaki talyan kolonisi nin (Cinevizler) o devre ait
materiyalleri.
6 Cci Ulusu hakknda tarih ve coraf bir ok ma
lmat veren Altn Ordu si kkel eri nden i baret olan koca razi-
neler.
7 1843 - 1846 tari hleri nde Saray harabel eri nde yapl
m olan hafriyattan alnan neticeler.
8 Bul gar, kek [1] harabel eri nde ve Altn Ordu Dev
letinin dier mahall eri nde bulunan asar atika
9 Ad geen Fraehn'e ait olup Asya mzesinde muha
faza ol unan yazma eserl er ile Scharmuamn eserleri gibi.
Bunl ardan baka Altn Ordu hanl nn mstakbel tarihe
sini daha a k, daha doru ve etraflca tenvi r edebil mek iin
hertrl hazrl klar lzmdr ki ileride ona yardm edecektir;
bu hazrl klardan biri de toplanan bu mecmuad r ki buraya
her eyden evvel bi rka sene zarfnda topl adm Altn Or
duya dair yazlar girecektir. Bu yazlar en ok Arap, ran,
Tatar ve dier mverri hl eri n eserleridir; bizim iin en
k ymetli si bil hassa Altn Ordu hanl nn kendi vaka nvis-
leri tarafndan yazlan eserler ise de ne are ki bize kadar gel
medi, fakat onlarn mevcut olduunu rasgel e baz emarel er
den seziyoruz. Bundan dolay imdilik Altn Orduya dair
naks malmat ile iktifa etmee mecburuz; bu malmat o
[1] Saray ile Bulgar [bular] ehri arasnda ve tam ortasndadr.
Mtercim
XI V
Mukaddime
devrin ark muharri rleri ni n eserl erinde hfzolunmutur, bun
lar arasnda Msr tari hinin kl emenl er devri ne ait Arap
mverrihl eri nin verdi kl eri mal mat ehemmiyetl idir. Bu devir
656-923 Hicr [1258-1516] Milad tari hi ne kadar devam eder.
Msrdaki ilk kl emenl er Padiah dier adla deniz kl emen
lerinin asllar k pak kl el eri olup Msr ve Suri yeye cenub
Rusyadan, daha evvel bu iki l kede hkm sren Eyyubl er
tarafndan Cingi zlerin Kpaklara ve Rus toprakl arna akn-
larndan sonra getiril mi olup onl ar zamannda Msra satlm
kl eler idi [1 ]. Kpak Trkl eri Msrda hassa muhafzlar sfat
ile az rol oynamadlar; Kpak diyar Tatarl arn istilsna
uradktan sonra Ms rdaki Kpak kl eleri ni n mi ktar art
mt. Bundan baka Kpaklardan bir okl ar Msra hicret
etmilerdi [2]. Kpakl ar mhi m mevki igal eden rkdal ar
tarafndan sevi n ile kabul ol unmular, kendi rf, det ve mi
zalarn da beraber getirmi lerdi. Nitekim Syuti nin [vefat:
1505] [3] dedi ine gre kendi hkmeti nde ve Msr diyarnda
Tatar Padiah Cingiz Hann kanun ve yasalarn tatbik
etmek iin Sultan Baybers elinden geleni yapyordu. Kalka-
indi (vefat 1418) [4] nin sylediine gre kl emenler salta
nat devri nde Msr ve Suri ye askerleri Rumlardan [ Bizans lI
lardan], Trklerden, erkezl erden, Lezki lerden ve Trke
benzer (i!.-liU rklardan yani Altn Ordu hanl
dahili nde ya yan bal ca kabil elerden mrekkep idi [5].
Bu cilde koyduum materi yal l er gsteriyor ki (1260-1430)
seneleri ii nde Msr Sultanlar ile Altn Ordu hanlar aras n
da eliler gidip gelirlerdi, aralarnda s k dostluk ta vard,
bu dosluk neticesinde 1320 senesinde Mel ik Nsr Altn Ordu
Padiah Mehmed zbek Hann akrabasndan bir kzla
evlenmekle dostluk daha ziyade sklat. Bu dostlukl ar her
[1] Eyyublerden M elik Salih kleleri oalmakla bunlardan hassa
ordusu tekil etmi, bu orduya halka denmiti. M umaileyhin deniz
kenarnda yapt bir kaleye nisbetiyle veya klelerin Venedik gemile
riyle gelmesiyle onlara deniz klemenleri, dendii gibi Sultan Kalavu-
nun Lezki ve erkezlerden 3700 kleyi kale burlarna yerletirmekle
bunlara bur klemenleri de denilmiti. Mtercim [2] A a rtbesinde
bir takm zabitler M sra iltica etmilerdi. Mtercim [3] 911 H icr Mter
cim [4] 821 Hicr. Mtercim [5] Cingizlerin nlerinden kaan H arezmiler
de vard. Mtercim.
XV
A ltn Ordu tarihine alt metinler
iki taraf iin faideli olmutur. I rak Moollarnn yani Hl-
glar n Msrn Suri yedeki memleketl eri ne saldrmalarna
kar imal Mooll ar olan Altn Ordu hanlar pek gzel bir
silh ol mutu; Msr Sultanlar da Hl glar n Altn Ordu
hanlarnn Kafkasyada, Ardanda, Horasanda, Harezmde sar
knt larna kar engel ol uyorlard; kl emenl er ile Hul glar
aras ndaki ihtilftan Altn Ordu hanl ar istifade ettikleri gibi
imal Mooll ar ile I rak Mooll ar arasndaki zddiyetten de
Msr Sultanlar mstefit oluyorlard. Msr Sultanlarnn Altn
Ordu hanl ar ile olan mktebel eri ok kere Moolca yaz
lrd, bunun iin saraylarnda Altn Ordu hanlarlnn det ve
ananelerini ve dillerini bilen memuru mahsus bul unduruldu.
bni Tanri bi rdi (1470) [1] nin ri vayeti ne gre Msr Emiri
Arta Cingiz yasasn en i ncel i kl eri ne kadar bildii gibi her
trl Tatar urukl arnn menei ve ecereleri ni de mkemmel
bilirdi. Ve ok vakit kendi hal k nn tarihl erine istinat ederdi.
Msr ile Krm arasndaki daim! ticaret mnasebetl eri ,
Msr ve Suri ye li mlerinin ve seyyahl ar nn Kpak, Bul gar
(karanl k diyar), Harezm il... lkel eri ne seyahatleri, niha
yet Msrda pekok devlet adamlar nn :
gi bi adl ar takndklar
yani bu gibi zavatn byk memuriyetlerde bulundunklar
dnl ecek olursa XI I I XV asrlarda Msrllarn Altn
Ordunun gerek i, gerek d vaziyetleri ni pek iyi bildiklerini
kabul etmek icap eder, bu esami Altn Ordu Devl etinin hk
m altnda bulunan lke ahali sinden ol dukl arn gsterir,
bu dncel erimizin doru ol duuna ak bir delil mesel
Baybersi n (159229, tercmeleri) El omer nin (393412 ter
cmeleri) bni Batutan n(279314), bni Arabahn (455474)
ve El aynnin (475 534) [*] kayi tl eri ndeki mfit malmattr.
Altn Ordu hakk ndaki mtenevvi malmat o devirde
Msrda alkadar zevat tarafndan toplanp yazlmtr. Bu
yazlarn pek ou bel ki hepsi arkta ard aras kesi lmi yen
kargaal kl ar, yangnlar, sel ler ve buna benzer felketler
J 1J 874 Hicr. Mtercim.
[*] Bu bap henz basamadndan sahife numaralar tercmeye
gre gsterilmemitir.
XVI
Mukaddime
yznden mahvolmutur; bununl a beraber baz eserlerin
bul unmak ihtimali de vardr, bunlar dikkat ve gayret ile
aratrmakl mz lzmdr; bil hassa Hac kalfann [1] zikret
tii Baz kl emen Padiahlarnn hayatn tasvir eden ese
rini arama pek arzu ederiz. i mdil i k ben Arap melli fleri
nin eserl eri hakk nda sz syli yorum, bunl ar n bul unma-
siyleAlt n Ordu hakk nda malmat n bul unacan mit ede
biliriz. Bu gibi eserler arasna bni eddadin u--?- ^
bni Dokmakm JAr. j
j Elaynnin [2] dlUU>~yi gibi eser
l erl e bize kadar gel miyen bni Abdzzahir tarafndan ya
zlan u--?- aLJlj'- ve emseddin Eluca tarafndan yazlan
yl burada dahildir.
bni Arabahn Trk ve Tatar hanedanl ar na dair monog-
ra.isi ile Rkneddin Beybersi n ve bnil forat tarihinin zayi
olan ksmlarn bul mak pek ehemmiyetlidir.
O asrlarda baz Msr mecmual arnda Altn Orduya dair
mufassal mal mat bul unmas muhtemel ol duu gibi hatt
Hac Kalfann gznden kaabil en, mesel beni m tarafmdan
544549 [*] sahifeleri ndeki malmat gibi daha az maruf olan
eserl erde bul unabili r. Ksas, bu sahada yaplacak aratrma"
larn baarlabil eceini umuyordum.
Mteveffa W- Gri goryefin Altn Ordu tarihine dair mal
matmz yeni yazlar ve tarihler ve bunun gibi yazma eser
ler bul arak bu sayede oaltmaa asl a midimiz yoktur.
szne iti rak etmiyorum. Mevcut malmat n oal mas
Altn Ordu meskkt fenninin zengi nl emesi ne baldr ki
Gri goryefin doru iaret ettii vehi l e bunlar hi bi r kaynak
lar ile dei tiri lmiyecek derecede esas materiyallerdi r. nk
Altn Ordunun meskkt izlerinden baka onun tarihinde
pek ok mhi m hal kas ve kronol oji k ve coraf mnase
betler onlar devrel ere ve bir sahaya doru yayabi l mek iin
eksi k ol urdu. Kronol ojik tertipte buul nan bu mecmuaya
[1] Ktip elebi. Mtercim. [2] K remeryye ait K aytbay ve akmak
sultanlarnn biyografyalarn gzden gevremediimizden dolay pek
mteessifim, yine Elayn tarafndan yazlan ilHiciUJ-in biyografyasn
okuyamadma da teessf ederim - Mellif.
[*] kinci cilttedir. Sahife numaralar tercmeye gre gsterilmemitir.
XVI I
A ltn Ordu tarihine alt metinler
Altn Orduya ait materiyal ler konmutur ki bnilesir tari hin
den umumi yetl e Mool - Tatarlarn ilk istillarn srasiyle
izah ederek fevkal de canl, fakat toplu olarak konmutur.
El aynnin 1348- 1349 (Sahife 498,529530[*] senel eri nde)
Suriyede, Msrda olan taun hakk ndaki kk bir hikyesi
konmutur ki bu vakaya ahit olanlarn anlattklar korkun
taun banna dair verdii malmat havidir. Bizde Kara
lm diye maruf ol an bu taun bundan evvel ce de Avrupa-
da hkm srmt, (bakalar tarafndan nerolunan 1, 15,
23 baplar na bak [1]). Arap eserlerinden alnan malmat
yalnz terceme olunmutur, fakat 19 uncu bap iin yaplan
istinsa [2] 365 sahifede izah edilmitir. Geri kalanlar hep
asll ariyl e beraber baslmtr [3], bununl a beraber ihtilflar
metin altnda mutar za iinde gsterilmitir.
Ebulfedamn Altn Orduya dair verdii muhtasar mal
mat havi olan mehur tarihine [4] gel ince tarafmdan zi k
rol unan ve baka eserlerden istinsah edilenlere de iaret
etmekle iktifa eyl edim (502, 510 514 sahifeleri) bnilverd
tarihinin [5] asl ndan tarafmdan neredil en k sm mda bnil-
verd'nin zi kri geen taun hakk ndaki kaydi ile iktifa ettim.
Tercemel eri elden geldii kadar ayni ile yaptm, yalnz
harfi atf olan 0) lerin tekrarndan kandm. Bu harfler pek
ok yerl erde konulmamtr, baz yerl erde lzumu grl
dke (ise, sonra, o vakit, fakat ve saire) gibi szlerle dei
tirilmitir. Baz cml e ve ifadel eri n toplu olmas iin lzm
gelen szler her yerde mutarza ii ne alnmt r ki bununl a
ki mi ve neyi kasteti i me iaret ettim. nk Arap mellifleri
ismi haslar nc ahs yapmakla iktifa etmilerdir; ismi
haslarn (gaip, o) nakil l eri nde mmkn olduu kadar onlar
arktaki telffuzlarna gre kul lanmak istedim...
[*] kinci cilttedir.
[1] bnilesir, bni Batuta ve bni A rabah baplar. Mtercim. [2] Yalnz
bni Haldun bab asliyle beraber baslmtr. Mtercim. [3] son
radan Msrda basldndan mellif bunu matbu eserler arasnda gs
terememitir. Mtercim. [4] Eyublerden olan Hama prensi Ebulfedamn
j j adl tarihi. Mtercim [5]. Ebu Hafs mer bnilverdinin
j tarihidir ki Ebulfeda tarihinin bir icmali mahiyetinde
olup vefat senelerine kadar temdit olunmutur. Mtercim-
XVIII
Mukaddime
Kitapta tesadf edilen Tatar adl ar n n mesel (100, 109,
155, 158 vesair) sahifelerdeki adl ar n n dorul uunu tekeffl
edemem; nk bunl ara sebep kar kl ktr, bunl ar her tr
l mell iflerde veyahut daha dorusu el yazmalarnda ayni
ahsn adnn btn tarihlerde baka baka zi krolunduunu
gr- mekteyi z [1]. Bu ahsl arn haki k adlarnn tayini ileride
yap lacak aratrmalara baldr.
slm devirlerinin seneleri, aylar ve gnl eri Mild sene
hesabna evril dii vakit Wustenfel din mehur Almanca
eserini takip ettim.
Mecmuann iki nci cildine ran, Tatar ve Trk mell ifle
ri nin eserl erinden [2] istinsah ol unan paral ar girecektir-
Bu iki cil de lzm ol an tarih ve coraf ve baka notlar
tarafmdan nerolunacaktr; bunl ardan i mdil i k ancak pek
azn yapmaa karar verdim. Evvel ce tarafmdan toplanan
metinleri n baslmasi yle uratm...
B
Yksek lim, W. de Tiesen Hausen bu mecmuan n ne
rinde candan alka gsteren ve kendi si ni n Asya mzesi nde
ve imparatorluk ktphanesi ndeki baz yazma nshalardan
istifadesini temin eden Berlin, Laypzig, Liyon, Londra,
Oksford, Paris, Mnih ve Viyana ktphanel eri ni ziyaret
edebil mesi iin tam alt ay ecnebi meml eketl eri ne gitmesini
temin hususunda uraan Graf Aroganow derin sayg ve
minnettarl k ile yadediyor ki o sayede bu ktphanel erde
iyi materyall er elde etmi, hatt kendi si ne kesesi nden iki
bin beyz rubl e tahsis eylemitir. Baz mukayesel er gn
deren, mahall inde mukayese eden, isti nsahlar ve yazma
nsha irsal eyl iyen zevata; hususa bu eserde en ufak i hmal
leri, tercemedeki gedikleri dol duran Petersburg niversitesi
Profesrl erinden Baron Ruzene de derin teekkrl erde bu
l unuyor.
Mtetebbi msterik ol anca hi mmet ve gayretl eriyl e mey
dana koyduu bu mecmuada cahi l hattatlarn yazdklar
[1] Yani baka baka gryoruz. M terci m. [2] Y ani Farsa, Tatarca
ve Trke eserlerden alman paralar girecektir. Y oksa birinci ciltte
Arap olmyan I ranllar ve Trkler de vardr. M tercim.
XI X
A ltn Ordu tarihine al t metinler
kel i me ve i bare yanl l arn nasl bul mu ise yl e yazm
ve ara sra (sic) iaretini de unutmamtr. te bu yzden
bu k ymetli metin yanl ismi haslar, yanl imllar, yanl
kelimel er, hatt manay bozabi lecek ibarel er, nihayet sarf ve
nahiv hatalar - bir takml ar notlar ve tercemel erde tashih
ol unmakl a beraber-yi ne ok yer tutmutur. Bundan nai ilk
nce metinleri tashih ettim, melli fin ald metinlerin mehaz
lar n stanbul 'ktphanel eri nde uzun uzadya uraarak bir
okl arn bulabil dim, bununl a beraber bir takml ar da eksiktir,
bul unan mehazlardan metinleri bulup karmak kol ay olmad,
fihristsiz nshal ar 617 (1225) 940 (1444) senel erinde
cereyan eden vukuat yllara ay rarak birer birer gzden
geirdim, hel e stlahlara ve resm muhaberel ere ait olan
L j'i fl i bJ 'j ~ile .j.j-iJi J kitaplarn batan so
nuna kadar mtalea ettim. Metinleri yazma ve basma ns
halar ile veya ayni bahsi yazan dier kitaplar ile karlat
rarak veya sarf ve nahi v kaidelri ne tatbik ederek dzelttim,
karl atrdm eserleri not ksmnda gsterdim. Metinleri
yazl m yan babn vaka bal arnye Trkeye terceme
ettirdikten sonra beyan ettiim vehi l e tetkik ederek el ve
rili olann aldm.
Mellifin bnilforat, Nuvveyr , Ayn veya muhtelif tarihler
den naklen manay dzelten veya sarf ve nahiv kaideleri ne
uyan ibaresini, ilvesini manay tenvi r ediyorsa ayni ile
aldm, yoksa bunlar al maa lzum grmedi m. Notlardaki
tashihleri ni olduu gibi yazdm. Tashi h etmediklerini de
dorudan doruya tashih eyledim. Bi r takm hatalar matbaa
hatas olmakla onlar tashih etmedim, gerek metinleri, gerek
tercemel eri tenvi r edecek baz notlar ilve ettim. Birden fazla
olan nshal ar tetkik eyl i yerek racih grdm metne,
dei lse not ksmna yazdm. Ecnebi ismi haslarn tashihi ile
ok uratm.
Mellif ile mterci mi n yazlarn ay rmak iin mellif
iin M. veya T.H. mterci m iin de/ .Z. iaretlerini koydum.
Mecmuada geen Garp li mleri nin isimlerini Umum Ansik
lopedi ve slm Ansiklopedisi imls na, Rus li mleri nin isim
l eri ni de mecmuadaki iml ya gre yazdm. urasn unutm-
XX
Mukaddime
yal m ki Altn Ordu Devleti tarihinin garip bir tecellisi var
dr, ok defalar vakalar ve tarihler bi ri bi rl eri ne uygun d
mez. Niteki m tercemede gze arpacaktr.
Mellifin mecmuada ald mehazlar unl ardan ibarettir:
Mell ifler Eserler
J laj**. 2
Mlhazalar
688 611 H i cr ar as nda
628662
-U
623-713
661-725
709- 718
660-737
f i l l _ 3
1 J 1 j>îOii) d
j - ' j I J >jU I J , ^ 1 - 4
' ( vJL1 <^.J
Bay ber s tari hi ^ . ^ ( l f jl T J S _f i\ 2.x j )
^ < C~ ] ibikli ;<fj /
l Sy I J 7
| ^ \ J v/ ^ ) j
(iO/ 8
f-i* \ci jjj J l
V 4 ' >7
681 685
627 - 6 7 1
661708
650780
(B ayber s t or i hi nJ en mstahr e)
661 667 H i cr ar as nda
B i r i nci k s m
k i nci k n
[1] Mellif, eser sahibi malm deildir diyor, fakat beyan ettii
vehile Renonun sahibini bni A bdzzahir dediini de ilve ediyor. M ec
muay gzden geiren ilji* j jtei* j jLi.yij.iiT sahibi
M. Remzi de sahibini bnl A bdzzahir gsteriyor, tz.
XXI
Altn Ordu tarihine ait mctnler
660712
T ar i h ve Co- , Njl
r afyaya ai t
R esm muhaber e-
I er e ai l
.111_
| f%M\ j;\ _
j[ ] f*-V J j j jfjirj
dJilr j jU.Ni dili]
jU.NI -
^,
704705 H i cr ar as nda
739743 "
691741
660730
M ehur Seyahatnamedi r
720797
R esm muhaber el er e ai t
C uc U l usu Devl eti
/G u ci U l usu \
\ ve R esm muhaber el er h a k k n d a /
[2]
[ 3 ]
j
jJua j -at.
A I-ij l
Jj jU.MIj1^ jjlkJu;| _
652833 H i cr i ar as nda
720 H i cr vukuat
*]&y Ol
'J
o l tj 1
^5J^J
|(<LjlaJ (j-1p-j)
jli" j pl)^1<*/
"(^ }Â")
*_ lîkalV^_jy I _
ilgili j
j_*i-Ij 1-C-il jl j _rJllyc.|
10
11
l 2
1 3
14
1 5
16
17
---- 18
19
LuVlit"
J
21
i] ji J j j 43^ l
jT'i ^ jLlcNI j
______________ ____ ( jlTMljJ
[1] Tarihlislmn muhtasar olan ve emseddin Sahavi tarafn
dan Hicr 901 tarihine kadar temdit olunan tarihtir T. H. [2] Mellif mu
harriri malm deildir dedikten sonra belki bunun sahibi emeddin
ucai Msrdir szn ilve ediyor . H. [3] Mellif Biografi hakknda
galiba bir eserin sekizinci cildini tekil eder dedikten sonra ayni
malmat harfiyyen tekrar eden brahim Muultayn eseri olan
W J J j- * &' *- j f ile mukayese ettiini sylyor. Tel-
fikulihbar sahibi bu biyografinin sahibini dorudan doruya brahim
Muultay gsteriyor. 1. H.
XXI I
Mukaddime
712 H i cr T ukuat | * I / _____2 2
720796 H i cr ar as nda f \ ^
773819 H i cr ar as nda a 2 3
T i mur vuk uat 1} <~J y j ----- --24
617 947 H i cr ar as nda J j U - l o c 2 5
I < JJb j i_ J^ 4>z)
zbek H ak anl ar hak k nda J ! . \ ' " .'' " * \ - , } ^ 6
j J
Bu 26 bapta zikrol unan eserler [33] e bali olur, mel
lifler arasnda Trk mverri hl eri de vardr. Her bab n ba
tarafnda ald mehazl ar hakk nda pek kymetli mal mat
vardr ki, eser tetkiki hakk nda gzel bir nmunedi r, u
mehazl ar da vardr :
1 kinci bapta Kahi re ehri hakknda
O^lill ^^JLl .IgjaÂjJl
2 kinci bapta Sultan Kalavomn Si yreti hakknda
tlUl jil
3 Bei nci bapta Baybers tarihinden isti hra ol unan
<Sjl j I -4jI
4 Sekizinci bapta Birzalinin tari hinden ihtisar ettii
L*j <j0l!l Lti) j] 1
5 On nc bapta
6 Yirmi nci bapta tSj ^*-
Terceme arasnda biri onuncu bapta 1jk^'^.j'^di er i
yirmi beinci bapta ol mak zere jUjllSl^ da gsterilmitir.
Bundan baka naklettii mehazl ar da vardr :
bni Hacer ve Ayn ta- <_sj' k j- l c>^'
rihl erinde ve yirmi ye
dinci bapta
Ayn tari hinde t j t j\ jLJ I 2
bni Hacer j l jy>jI 3
Yirmi yedinci bapta . . . . J c J.--* 4
Ayn tarihinde J l**J J jVljl I j J jJ I jU-I 5
XXI I I
AJtn Ordu tarihine ai t metinler
Mecmuada yirmi alt baptan baka iki bap daha var
dr ki, hepsi yirmi sekiz baba bali olur. Biri ilveler ve tas
hihler, dieri de lahikalardr. lveler Novveyrl nin J'-3*
k sm ndan ibarettir. Bununla beraber arzol unduu vehil e
arapa nakil l er de vardr. Bu paral ar da tetkik ettikten son
ra terceme ettim. Tashi hler ancak j m
Ayasofya Ktphanesi ndeki yazma nsha ile tashihinden
ibarettir. Lahi kal ar daha evvel ce beyan ol unduu zere Aka
demini n 18261832 tari hleri ne ait ol mak zere iki progra
m havi dir ki, bu programlarda artlarla beraber yz altn
nakt mkfat beyan ol unmutur. Mecmuann sonunda bir
sahife kadar hata ve savap cetveli vardr.
Rusa yazlan mukaddi me, il veler ve tashihler ile lahi
kalar, bap balar, metni yazlmyan baplarn ksm balar,
ismi hasl ar ve notlar Trki yat Enstits rusa mterci mi
merhum Bay Haan ile Edebi yat Fakltesi memurlarndan
Bay Sabur Resul tarafndan terceme edilmekle ok yardm
lar sebkettiinden onlar teekkr ile yadederim.
D
stanbul ktphanelerinde bulabil diim mehazlar :
K t p h a n el er E s er l r
Leyden basmas niversi te Ktp-
hanesi nde [Halis Efendi] 3519
3520 numarada ve [Rza Paa]
2247 numarada mukayyetti r. M
sr basmas oktur. Ayasofya K
tphanesi nde 30563066 numa
ralarda yazma nshas vardr.
Kadasker Molla elebi Ktpha- 'jy** 2
nesi 119 numarada pek eksi k bir
nsha vardr, fakat alnan paral ar
yoktur.
XXI V
Mukaddime
Ayasofya Ktphanesi nde 3511
3516 numaralarda mukayyetti r,
baz ktphanelerde eksik ns
halar vardr.
Kprl Ktphanesinde 1037 nu
marada mukayyetti r.
Ayasofya Ktphanesinde 3005
3016 numaral arda mukayyetti r.
Baz ktphanelerde vardr, fakat
hi bir nshas tam deildir.
Kprl Ktphanesinde 1079
numarada mukayyetti r. Nshas
nakstr, 1189 numarada Tari hl-
islmm zeyli olarak Sehavi nin
Dveli slm vardr. Murat Molla
Ktphanesinde Dveli slmiye
ad ile 1410 No. da mukayyetti r.
Nshal ar eksiktir.
3439 numaralarda mukayyetti r.
Ayasofya Ktphanesine 3160 nu
marada yazmas, niversi te K
tphanesi nde [Rza Paa] 2619 nu
marada Msr basmas vardr.
Hamidiye Ktphanesinde 892
894 numaral arda mukayyetti r. Bi r
ok ktphanelerde vardr.
ni versi te Ktphanesi nde Pa
ris basmas franszca tercemesiyl e
beraber 91 ( 5+9) = 9264 nu
maralarda, Millet Ktphanesi nde
[Ali Emiri] Msr basmas 2558
numarada ve franszca terceme
si yle beraber Pari s basmas 2599
Kprl Ktphanesinde 1154
1157 numaralarda mukayyetti r.
3
r:*-,Si.jir >
6
jUMlaJil 7'
_^ 1 ---------8
llfJlj 4j l-UI ----9
(j-\ As-j ----10
f l / V l 11
XXV
Baz ktphanelerde eksi k nsha
lar da vardr.
Fatih Ktphanesinde 4312 nu
marada, Esad Efendi Ktphane
sinde 2243 numarada mukayyet
tir. Baz ktphanel erde de vardr.
Nuruosmani ye Ktphanesi nde
30853070 numaral arda, Damad
brahi m Paa Ktphanesi nde
863 869 numaral arda mukay
yettir. Masr basmas oktur.
Bayezi t Umum Ktphanesinde
Bi rok ktphanel erde vardr.
niversi te Ktphanesinde [Rza
Paa] 18411843, Millet Ktpha
nesi nde [Feyzullah Efendi] 1537
Daha baz ktphanelerde vardr.
Kprl Ktphanesinde 1027 ve
1028 numarada mukayyetti r. Fey
zullah Efendi Ktphanesinde
1403 numarada yalnz bei nci cil
di vardr.
Nuruosmani ye Ktphanesinde
3056 numarada mukayyetti r, bir
ok ktphanel erde vardr.
Nuruosmani ye Ktphanesinde
3393 numarada mukayyettir. Bi r
ok ktphanelerde vardr, Msr
basmas oktur. Trki yat Enstit
snde 1745 ve ir Efendi Ktp
hanesi nde 1262 numaral arda Liy-
den basmalar vardr.
I *-
jLitMl j JisLtl
S ~ } j O "
XXVI
Mukaddime
Veliyddin Efendi Ktphanesinde 20
23742396 numaral arda, Millet
Ktphanesi nde [Carullah Efendi]
14901591 numaral arda mukay
yettir, eksik nshalar da vardr.
Air Efendi Ktphanesi nde 608, j.tU 21
Hami diye Ktphanesinde 896
numaral arda mukayyettir, birok
ktphanelerde vardr.
Terceme arasnda grl en mehazl ar:
Ayasofya Ktphanesi nde yazma tjj'V 1
nshas 34943499 numaralarda,
Rza Paa Ktphanesi nde Leyden
basmas 17891790 numaralarda
mnkayyetti r, daha baz ktpha-
nalerde de vardr.
Nuruosmaniye Ktphanesinde csj'l' jl - jU J I J*u.l 2
34283429 numaral arda mukay-
.-ittir, baz ktphanelerde de
v & r d i r .
. asofya Ktphanesinde 3410
34*2, Kprl Ktphanesi nde
i .'.'41157 numaral arda mukay
yettir, nshal ar eksiktir.
Ayasofya Ktphanesi nde 3146
numarada 5-r^
vardr.
Air Efendi Ktphanesi nde 232,
Rza Paa Ktphanesi nde 2230
2232 numaral arda mukayyetti r,
basmalar oktur.
Nuruosmani ye Ktphanesi nde
3155, Veliyddin Efendi Ktpha
nesi nde 2339 numaral arda mu
kayyetti r. kenar nda M
s r basmas vardr.
XXVI I
3
S*
Kprl Ktphanesi nde--^3 JOtjJl J * J . 1I 7
1080 numarada mukayyettir. Aya
sofya K tphanesi nde32133215,
Ali Emir Ktphanesi nde 2309
numaralarda mukayyetti r.
Bap balar-nda grl en mehazlar : 1 ) j Vr1
Jaki- 2 bab; 2 ) --l j j/ Ul j-i i I 3 bab;
3 ) iljjl j 5 bab, 4 ) 8 bab-
Ktphanel eri mi zde bul amadmz mehazlar: >iUl
t <y\ ^jL~-u.; - l i wsLl^va- i
0^1 JA-fJI t i
. ^ j]l 6*u5~^lU ^j >lilJ J aJ I t Ûll j
Ord. Pro/ . . H. ZM RL
[*| Lleli K tphanesinde 2002 numarada Taberi Tarihi muhtasar
olan bnilamid Tarihi mukayyettir.
XXVI I I
I E l k m i l bn i l esi r
zzeddin Ebulhasan A l i Elcezer i bnil esir adi l e mehurdur. [Ce-
zirei i bni Omer] de 1160 [ 1 ] de domu, 7233 te [ 2] M usulda lmtr.
bnilesir uzun mddet M usul A tabei Nureddin A rslan ah n hizme
tinde bulunmu; son senelerini tel i f ve tetebbu i l e geirmitir. Tatar
lara dair yaz l ar n ksmen vak al ara ahi t olanl ardan sorup re
nerek, ksmen de iiderek yazmtr. A a ki paralar den ald k.
Eser 628 H icr senesine [1230-1231] kadar olan vak' al an nakl eder.
Bu kitap Tornberg taraf ndan 12 ksm olup 2 cilt fi hr i st ve tas
hi hler ile beraber baslmtr, bununla beraber J bnilesirin el yazma
sndan baka basmalar vardr. 1290 [1873-1874] te Bul akta 12 cilt
ol arak baslmtr[3]. T arafmdan ilve olunan tercemenin metni Torn
berg tarafndan nerolunan 12 cildinden 233-328 kadar olan sahi f elerin
den alnmtr. Bunun byk bir ksm evvelce Dohsson, Defremery tara
f ndan frans zca ter ceme edilmitir. Rusa tercemesi I l mi nski taraf n
dan yaplmtr.
[1] 555 Hicr. z. [2] 630 Hicr. z. [3} Kahirede bir ka defa basl
mtr. Metinde gsterilen tarih ikinci tab tarihidir. z.
TURKES
TATARLARI N MSLMAN MEMLEKETLER NE
I LGARLARI [1] [H. 617]
Nice yll ar,bu hadi seyi etin grp zikrinden hol anmad
mdan dolay beyan etmeden vazgemi idim. Ne bir adm
ileri atabi liyordum, ne bir adm geri kal yor idim, tereddt
i inde kalm idim. Evet islm ve msl manl arn kara ha
berini yazmak ki me kol ay ol ur? Bunu kolay kolay kim
yazabi l i r? Ne olayd! Anam beni dourmyayd. Ne ol ayd!
bundan evvel lm, bsbtn unudul mu olaydm! u ka
dar ki dostlarmdan bir cemaat bu hadi seyi yazmaa beni
kand ryordu. Ben ise yl e durup kal yordum. Nihayet bu
hadiseyi brakmann hi bir faide vermyecei ne kanaat
getirdim. Artk sze bal yoruz :
Bu i gecel eri n, gndzlerin dourmad, btn halka,
bi lhassa msl manl ara amil olduu byk bir hadiseyi,
koca bir musibeti ii ne al yor. Bir ki mse lem Tanr Taalnn
Adem (peygamber) i yaratt zamandan bu ane dein bu gibi
felket grmemitir,, dese kerek sylemi olur. nk tarih
ler ne buna yakl a r, ne buna yanar, hi bi r eyi ii ne
almamtr, zikretti kleri hadiseleri n en bynden biri Buhtu
nasrn srail oull arn l drmesi, Beyti Mukaddesi y kmas
dr. Bu mel'unlarn, her biri kat kat Beyti Mukaddes olan
memleketl eri yi kmal ar na nisbetle Beyti makdis nedi r?
l drl enl ere nisbetle srail oullar ne tutar? nk l d
rlen bir tek ehi r ehalisi srail oull arndan daha oktu.
Olabili r ki halk, lemin tkenmesi ne, dnyann yok olmasna
dein bu gibi hadiseyi grmi yecekti r; Yecu ve Mecu
baka. Deccal e gel i nce Deccal kendi ne uyanlar brakr, kar
gel enleri bitirir; bunl ar ise bi r tek ki mseyi brakmadlar, bel ki
erkekleri , kadnlar, ocukl ar ldrdler, gebe kadnlar n
[1] (1220 M.), bnilesr bu byk hadiseye ackl, korkun szlerle
balyor. Z.
2
Elkmil ibnilcsir
karnl ar n yardlar, ana karn nda olan yavrul ar l drdler.
[n ] ^^*11il VI ; o Vj * t 1 j ^ M
te k vl c m umu, zarar herkese dokunm, rzgr n
ynn evirip kovalad bulut gibi meml eket meml eket
dol am olan bu felket nas ld r? yl eki Tatar kavmi in
taraflarndan ktlar, Kgar, Bal asagon gibi Trki stan mem
leketleri ne; oradan Semerkant, Buhara ve sai re gibi Mavera-
nnehi r memleketleri ne hcum ettiler, onlar aldlar, ehali-
si ne zikredecei mi z eyleri yaptlar. Sonra onlardan bir
oymak Horasana gei yor, orasn, alarak, l drerek, ykarak,
yama ederek ileri ni bitirdikten sonra brakp gidi yor,
Oradan Reye, H emedana, Cebele' ve oradaki ehi rl ere, ta
I rak snrna dein tecavz ediyorlar, Sonra Azerbaycan,
Errani ye [2] zerlerine varyorlar, bu memleketleri y k yor
lar, ehalisinin pek ounu l dryorl ar. Pek az kaup kurtu
labiliyor. Bunl ar hep bi r yldan az bir zaman ii nde oluyor,
bunun bir misli duyulmamtr. Azerbaycan, Errani yeden
fari olunca i rvan derbendi ne revan oldular, ehi rleri ni
aldlar, padi ahlarnn bul unduu kaleden maada hi biri
kurtulmad , o kaleyi b rakarak Lan, Lekiz meml eketl eri ne
getiler[3]. Bu taraflardaki trl trl uluslar bol bol l drd
ler, mall arn yama ettiler, ehi rleri ni yktlar. Sonra Kpak
toprakl ar zeri ne vardl ar. Kpak ehali sinin en ou trktr,
Tatarl ar nlerinde duran l drdler, geri kal anl ar bkl ere,
da balarna katlar, meml eketleri ni braktlar. Bu Tatarlar
burasn da aldlar, bunu pek az bir zamanda yaptlar, bural ar
da ancak yryl eri kadar el enip kaldlar, baka kal yok.
Bu oymaktan baka dier bi r oymak da Gazne ve ona
bal olan yerl ere, ci var ndaki Hint, Sicistan, Ki rman mem
l eketleri ne getiler, bunlarda onlarn yaptklar n, daha id
detlisini yaptlar, bunun bir misli kulakl ara arpmamtr.
nk mverri hleri n dnyay istil ettiklerinde uyutuklar
skender dnyay bukadar abuk elde etmemi , ancak on
[1] Biz Tanr kullaryz, ancak ona dneriz. M sibetlerine raz olu
ruz. Zor, g, erk ancak her eyden yce ve ulu olan Tanr iledir. Bu
cmle Eski Trke kitaplarmzda JW OLU, s yerindedir. Z. [2] Eran,
Erivan. Z. [3] Lan, Alan Dastandr, Lekiz benderi irvan arkasnda
bir ehirdir, Lezki oyma olacak. Kamus tercemesi Z.
3
A l t n Ordu tari hi ne ai t metinler
yl kadar bir mddet zarfnda alabi l mi, hi bi r ki mseyi
l drmemi , yalnz boyun emel eri ne raz olmutur. Bunlar
ise yer yznn en bayndr, en gzeli, bayndrl ve ahalisi
en ok, ahlk ve gidi itibarile en mutedil olan parasn
hemen bir yl zarfnda istil ettiler ; girmedikl eri ehir hal
k ndan her biri, bask nl kl arndan korka korka sabahl am ,
hcum etmeleri ni bekl emi durmutur.
Bu Tatarlar asla erzak ve levazma, gel ecek bir imdada
da muhta deillerdir, nk yanl ar nda koyun, sr, at ve
sair hayvan vardr. Bunl arn etlerini yerler, baka bir ey
yemezl er. Bindikleri hayvanl ar da yeri trnaklar ile kazar; ot
kkl eri ni yer. arpa bilmez. Tatarl ar bir yere konduklar zaman
dardan hi bir eye muhta olmazlar. Di yanetl erine gel ince
onl ar gne doarken taparlar, hi bi r eyi haram bilmezl er,
btn hayvan hatt kpek, domuz ve saireyi yerler. Nikh
nedi r? Bilmezler, bel ki bir kadna birok erkek gelir, ocuk
dnyaya geldi mi babasn bilmez. slm ve mslmanl ar
bu mddet esnasnda yle musibetlere giriftar olmul ar
idi ki hi bi r ulus buna giriftar olmamt. Bu musi betler
den biri ite bu Tatarlardr. [1] Tanr bunlar hayrsz etsin,,
bunl ar arktan kalkp her iidenin mthi grecei ileri ile
diler. Sen bunlar erh ol unmu, bitiik bir halde gre ceksin[l]
[ y J J U i l L i j i
[1] bnilsir dier iki musibet daha zikrediyor: Biri hallar sefiri,
dieri tatar ve hallar musibetlerinden kurtulanlar arasnda ki fitne
ve fesat. Z. [2] yce tonr dilerse. Z.
4
met n i n a sl i
y ' i j. jMA (jO -j --- ( *\\ V <C* ) p}L*Vl J l jdl J >-
Sj^ M*-j p-^51t Is ^y *l IajSÎ^) U k*U a^jL-I oJ j t
w.1 ^ ^Lc- o_^" cr4-^ ^1 4-Ac-
*5-\ ^'Vl *^L? {j*^ 1^^L^*l* 1 î^1*aa
fi 4 & A
J ^_J l IA* J j Zl i l_i (_-^ V tUJ j j l l j _is e* l l j U j k. _T jJ *
Ifr^ ^ (* ^ -'*' *-u II_} ^doJ l ^jj I -1 i
o VI (jl | *jl J l *j 4A)I ^ v 3 ^ H
er*J U^l-i V_j L. ^j^-V.1. jl j l i li jl=>j l Ijlic I ^
a
^r-ii!lI*xJl ^j^-jJzZJl^ ^ U îol^l^y j j - X U
lj-* Ca * X 3 ^ j '^J I j j cVj* _j^>- U J l a___IJL oJ l b_j
e-^~t_j ^ j l s J l ^_J l 1_j ~j \ y-> L>_j ."-j-J 1,,_31a-I

U* J ci^<ol^l *AA JlU 03J ^ 5 -)1^j l3* a \ (j
*u>^^ <\JW-_aJ\ ^ ^ < s ^ 3
\j j l ** (JL_JgVlj *1J l I^Zs ^ Jb-I 1_^2-j jl # V fj *
*il VI e^5V_J J V j J Li'lj *U 1^3
. pkJ l J J I
u j L sC -J ^ j O j l __J yJ ? {& J jZ * j a l \ ^ 1 0 j y j
M fi m
j*^' &' L)t j t - j j ^Mj \j J ^zas (jucJl ^l^ls] iy>~j>- L*$ j3 4j
1*_a-_j ,s j \ j X j j ^ J i . j^S\ I j j l j5\ i J l 1(1 jf j j i -l - Mj
S
L-t bCL* j j k s j L l ( J l 4j>Us>^* {T o ^ -Vj U l *Ul _
\ * ** * *
-i=- J l jMJl {j * J Uj J J - t -tlj J l f V -
jl_) l$1*1j S ~I j_j-v-ai
Ujt- aJt jl L. l * . <c . ^ J l j j j U I a,_pi)l
j^l. Vj- ,jJl <uJuJ\ j\ t- __j_ j (j^J I l.jj'-- j-s tjl J^J
_J3 lif**-? y - ^
! _yt \ jO- J I jv-Tl f j (jl^ci j M IjJ LâS ^ L ^ j j l~f~J 5t>
J j " ' ->f^3^. ' j * J' J ' Oy^ yjr* ^ &
y . j\ - V jI ac Vl \ ^ ^-O ( 3 1^1*3l^-
, c c
jll*_^c J -Cjll ^ ^ J J ^ ^ J ^ ^ LIo-a j *.- ^ J ^ \ j LL
j-cXNl (j\i V~^ ^ f ^*^Jb VJ* (3** ^*J^S
y- ,3 lfrC u U 1 l o-!* *j LgCir ji L*_J I tUJ u t! ^ <-*^'
l l^dl* -Xs <-l!aJ L lil iy* ^ ^-x>-l ^J âj ^ (j ^- j ~s'
j^j V5>t>-
-> tuol ^to^*s^l t jMJ l iy* -^>-1 vl^- *c ^
Û-Vl j l ^f-1^ e ( J l V ^ AJ l J ^ J j
j)l Ul_j j j N ^ J f-s J^-'->
_^vJl V oLJ l l J i^ J ^ ^
. . . * '
(^--^11 jv^ ^J ^j^>- ^ ^ tJl N V_)w I Y\
i_)^fcG\ ^p- t*j1_j-dl ^-^7 ^ V^c-jlt aIc-
JÎ elo- lil ^ 0> jJj 1>-1^J
^yk ->^-l ^ ^ 2a11 oJkjb ^ * LJ llj 'Vl -Xa1_j oU t*3_^| , ^
jJS^* j)I J L Î t j ^
Altm Ordu tarihine ait metinler
TATARLARI N TRK STAN VE MAVERALNEHRE
I LGARLARI VE YAPTI KLARI.
Bu sene i i nde Tatarl ar slm meml eketl eri ne hcum
etmilerdir, Tatarl ar Trkl erden byk bi r uruktur. Bul un
duklar yer in tarafndan [1], Tuma dalardr[2], buras ile
slm meml eketl eri arasnda alt aydan ziyade mesafe vardr.
Onlarn hcuml ar yle ol mutu: Temui n demekl e maruf
olup ingiz Han denilen padi ahlar kendi meml eketl eri nden
ayrlm, Trkistan taraflarna revan olmutu. Taci rl erden ve
Trklerden bir kafil eyi birok gm, kunduz derisi, ve sai reyi
[3]satp kendi si ne giyecek kuma, almalar zmnnda[4]Mave-
ralnehi r ehi rleri nden Semerkant ve Buharaya gndermi ti.
Bunlar Trk meml eketl eri nden trar denil en ehre
geldileer, buras Harezmahn son vilyeti idi. Burada bir
naibi vard. Tatarl arn bu oyma gel ince naip Harezmaha
bunlar n geldikl erini, yanlarndaki mal larn, bil dirir bir
haber gnderdi, Harezmah gnderdi i bi r adam ile onla
rn, l drlerek mal larnn alnp kendi si ne gnderi lmesini
emretti. Naip de emir muci bi nce onlar l drd, mallarn
da gnderdi ki bunlar ok ey tutuyordu, mall ar Harezm
aha varnca bunlar Buhara ve Semerkant taci rl erine da
tt, onlardan parasn ald.
Harezmah Hatayhl arden Maveralnehri zabtettikten
sonra Trki stan ve ondan sonraki meml eketl eri n [5] yol lar n
kapam idi, bural ar HataylI larn iken Tatarl ardan byk
bir uruk (meml eketl eri nden kp) bural ara gel miti. [6]
Harezmah HataylI lardan Maveralnehirde ki meml eket
leri zabtedip Hatayllar l drnce [7] bu Tatarl ar Kgar, Be-
lsagon ve sair Trkistan ehi rl eri ni alml ar, [8] Harezma-
[1] Veya in toprandan, in lkesinden. Z. [2]Tumga Toga, in
merkezid.r. Z. [3]Hata ve Hten matalarmdan. Z [4]Yani bu matalar satp
kendisine, evldna, kadnlarna mnasip bir ey almalar iin. Z. [5]
H arezmah I raktan Trkistana kadar hkm sryordu. Z. [6] Yani
Trkistan ehirlerinin arkasna inmilerdi. HataylIlar ile aralarnda d
manlk, sava vard. Z. [7] Harezmah HataylIlara byk i l er yapm
memleketlerini almt. Z. [8] Padiahlar K lk Han idi.
7
A l t n Ordu tarihine ai t meti nl er
hm askerl eri le savata bul unurl ar idi [1]. te bundan nai
Harezmah kuma ve sair levazm onlardan diri etmiti.
Tatarlarn slm memleketleri ne hcuml ar hususunda bun
dan baka sebepl er de sylenmiti r, fakat bu sebepler kitap
lara gememi tir.
(Zikredemi yecei m eyl er oldu, sen onlar hayr
san da artk haber sorma.)
Harezmah Cingiz Hann adamlar n l drnce onun ne
olduunu, bil eince olan carhacl ar n miktarn, ne yapmak
istediini gznnde tutmak iin bir takm casusl ar gn
derdi [2]. Casuslar gittiler, yollardaki susuz l lerden, da
lardan geerek ni hayet oraya vardlar. Uzun bir mddet
sonra dndl er; Harezmaha saylarnn okl uunu, onla
rn hadsiz, hesapsz olduklarn, vurumaa en ok dayanan
Tanr mahlukundan olup bozgunl uk nedir, bilmediklerini,
muhta ol dukl ar yat, yara elleri le yaptklarn haber ver
diler. Harezmah Cingiz adamlarnn l drp mall arn
aldna piman oldu, kendince salam bir fikir peyda oldu.
ihabeddi ni Huyuk [3] yi artt. i habeddin fadl bir
fakh idi, yannda pek itibarl idi, beyan ettii reyi ne kar
durmaz idi, i habeddi n geldi, Harezmah yle dedi: B
yk bir i zuhr etti, her halde onu dnp yapacamz ey
hakknda reyi ni almaktan baka are kalmad; yle ki Trk
tarafndan say l amyacak derecede bir ok asker ile bize
kar bir dman k ml dad. i habeddi n ona u cevab
verdi: (Sklma) askerleri n oktur, etrafa yazar, damk as
kerl eri toplarsn, btn ahali silhlanp karlar. nk sana
mal ile, can ile yardm etmek btn mslmanl ara vacip
olur; sonra topl anan askerleri n ile Seyhun tarafna gidersin,
Seyhun byk bir rmakt r,Trk meml eketl eri ile slm mem
leketleri ni ayrr, artk orada bul unursun [4], Uzun bir mesafe
kateden dman gel i nce askerleri yorgun, dermans z
kalacakl ar ndan biz kavi yrekl e onl ara kar karz.,, Bu
nun zeri ne Harezmah emirleri, yanndaki danlacak
[1] nk H ataylI larn inkrazndan sonra H arezmahn hududu
Trkistan gbeine kadar dayanmt. Z. [2] Siyasetnamede zikrolunduu
vehile casuslar tacir, seyyah, sofu, il satc, dervi kyafetinde gn
derilirdi. Z. [3] Hveli iz. [4] Yahut etrafa yazarz, asker toplarz. Seyhun
tarafna gideriz. Orada bulunuruz. Z.
8
Elkmil lbnilesir
kimseleri toplad, onl ar ile dank yapt. Bunl ar i habed-
din reyi ne uymadl ar, belki yle bi r rey ortaya koydul ar:
Onl ar brakal m ki bize doru Seyhunu gesi nler, o da
larda, dar yerl erde yrsnl er, nk onl ar yol l ar bi l mez
ler, biz ise biliriz, artk onlara kar gl olur, onl ar biti
ririz, onlardan hibiri kurtulmaz. Trkl er bu halde i ken
bir de ne baksnl ar, bu Cingi z Han mel unu tarafndan bir
camaat ile birli kte bir eli gelir, Harezmah tehdit eder,
Cingiz tarafndan Taci rl eri mi l drr, mal larn alrsnz,
savaa hazr olun, si ze takat getiremi yecei niz askerl e ge
liyorum,, der. Cingiz Han Trki stana yrm, Kgar, Bel-
sagon ve btn ehi rl eri alm, bural ardaki ilk Tatarlar [1]
yok etmiti. Bundan dol ay onl ar hakk nda ne bi r haber
geldi; onlarn ne bi r eseri kald; belki HataylI lar gibi da
ldlar. Adlar, nianl ar kalmad [2]. Cingiz Han Harezm-
aha eli ile mektup gnderp te Harezmah o mektubu
dinleyince (bu tehdide kar) el i nin l drlmesini emretti,
eli ldrld, bil eince olan cemaatin sakallarnn tra
edilmesini de emretti [3], elileri, padiahlar olan Cingiz
Hana, el i ye yaptn haber versi nl er; Harezmah ona
(ben zerine varyorum, dnyann ucunda olsan bile senden
al acam, adamlar na ne yapmsam sana da onu ya
pacam) desinler diye iade etti. Artk hazrland, el iler
haber getirmeden evvel iriip onlar basmak zere acel e
yrd, bu yryte devam ederek drt ayl k bir yol ald,
onlarn obalarna vard, orada kadnlardan, ol uk ocukl ar
dan baka ki mse grmedi, onlara saldrd, hepsi ni doyuml uk
ald, kadnlar, ocuklar esir yapt. Kfirler Trk padi ahla
rndan [4] Klk Han adl padiah ile savaa gittiklerin-
[] K lk Hann padiah olduu Tatarlar; K lk Han, K gar,
Hten, Yarkentte hkm srerdi. z. [2] Cingiz Han K lk Ham mahvet
mekle HataylIlar iline hkim olmu idi. Sahibi ihabed-
din Muhammed bni A hmed Mnii N esev K lkH anm Cingizin byk
olu ucnin elinde helk olmasn (612) tarihinde gsteriyor, bni l -
esirin(616) tarihinde gstermesini yanl sayyor. Dnyay harap eden
Cingiz Tatarlar K lk Hana hcum etmekle K lk Han H arezmah
brakarak Cingiz Tatarlarile uramt. z. [3] Elilerin sakallarn tra
ettirmek tahkir almeti idi. z. [4] bnil esir yukarda K l k Hana Tatar
Padiah demiti, burada ise Trk Padiah diyor. nk Tatarlar T r
kn byk bir uruudur. Camittevarih sahibi Reideddin Fad-
lullah bni A bulhayr hemedan Moollar Trk uluslar arasnda bi r
ulus gsteriyor. z,
9
Altn Ordu tarihine ait metinler
den dolay yerl eri nde bul unamamlard, Kl k Han ile vu
rutular, onu bozdular, inal larn doyuml uk aldlar, dndler,
yolda Harezmah n geri de kalanlara yapm olduu hali
haber aldlar, acele yrdler, Harezmah obalar ndan
kmadan evvel yetitiler, sava saf kurdul ar, bir misli
duyul myan bir sava ile savaa giritiler, gn gece sa
vata kaldlar, her iki taraftan saysz hal k l drld, iki taraf
tan hi biri bozul mad. Mslmanl ar din gayreti le sabrettiler,
bozulurl ar ise bir tek msl man kalmyacan, yurtl arndan
uzak dtkl erinden tutulacaklarn bi li yorl ar idi. Kfirl ere
gel i nce onlar da ail elerini, mallarn kurtarmak iin sabre
diyorlard. Sava pek iddetlendi, hatt sava meydannda
savalardan biri atndan iner, yaya ol arak kars ndaki ile
savata bul unurdu. Saval ar bakl ar ile bi rbi rl erini urur-
lar idi, kan o kadar akt ki bi r amur deryasna dndn
den atlarn ayakl ar kay yordu [1]. Artk her iki tarafn
sabr ve savaa takatleri kalmad. Bu saval ar hep Cingiz
Hann ol u [2] ile oluyordu. Babalar bu savata hazr dei!
idi, bundan haberi bile yoktu. Bu savata msl manl arda;;
l drlenl erin says yirmi bini bulmutu. Kfirl erden ld
rlenler saysz idi. Drdnc gece olunca ayrldlar, bire
birl eri nin karl arna kondular, gece karanl k bas nca kfir
ler ate yaktlar [3], atei ol duu gibi brakp yola revan
oldular, msl manl ar da byle yaptlar, her iki taraf vuru
madan bkmt. Kfi rl er padiahlar olan Cingiz Hana, msl
manlar da Buharaya dndler. Harezmah muhasara hu
susunda hazrl klar yapt [4]. nk kendisi btn askeri ie
Cingiz askeri ni n bir oyma n yenememi ti. Bunl ar padi-
ahlaril e beraber hepsi gel i nce ne ol acak idi? te bu dn
cel erden dolay (karl arna kmadan, kar durmadan) ciz
kaldn anlad. Buhara ve Semerkant ahalisine, kar durmak
iin muhasara hazrl klar n grmei ve zahire topl ama [5]
sk sk emretti, (ahaliyi silh altna alp) Buharay mu
hafaza etmek zere yirmi bin svari brakt, Semerkande de
elli bin asker koydu [6], Onl ara Meml eketinizi muhafaza
[1] K sas sava meydan batakla dnmt. z. [2] Byk olu Cci
Han z. [3] nsan var sansnlar diye ate yakp sratle katlar z. [4] K a
leye bur yaplmasn emretti. z. (5J Yani tahaffuz! hareketlere devam
etmelerini. z. [6] Semerkant kalesinin duvarlarm tahkim etti. Iz.
10
Elkmil ibnilesir
edin, ta ki Harezm ve Horasan adnp asker toplayaym, ms-
lmanl ardan imdat alp si ze dneyim,, dedi. Bu iten fari
ol unca Horasana dnmek zre hareket etti. Ceyhunu
geti, Bel ha yakn bi r yere kondu, oraya ordughn kurdu[l].
Kfi rl ere gelince onl ar hazrlandktan sonra Maveral-
nehri kast edip [2] Harezmah n vusulnden be ay sonra
Buharaya vardlar, burasn kuatt lar [3] gn birbiri
ardnca iddetli vurutul ar, Harezmli askerleri n onlara kar
kuvvetleri yok idi [4] Horasana dnmek zere ehi rden k
tlar, [5] ahali sabahleyi n bir tek asker grmeyi nce gayretl eri
krld, Kad Bedreddin Han halk iin aman dil emek zere
gnderdi ler. Kfirl er ahali ye aman verdiler. Bir takm askerler,
arkadal aril e beraber kaamad kl ar ndan i kal eye sndlar-
Cingiz Han ahalinin amanlarm kabul edi nce 616 senesi [1220]
[6] zil hiccenin drdnc sal gn ehi r kapular ald, k
firler Buharaya girdiler, hi bir ki mseye dokunmadl ar, belki
ahali ye Yalnz sultann zahire ve saireden nesi varsa onlar
bize karn, kal edeki l er ile vurumada bize yardm edin,,
dediler, ahali hakknda adalet ve gzel hareket gsterdiler.
Ci ngi z Hann kendisi de girdi, kaleyi sard, ehi rde yle iln
etti: H i bi r ki mse geri kal m yacak, geri kaan l drl ecek*
btn ahali hazr oldular; onlara kal e etrafndaki hendein
doldurulmasn emretti, ahali de aalar, toprak ve sair ey
ler ile hendei doldurdular, hatt kfi rler mi nberl eri, kuran
czlerini alp hendee atarlar idi V1^ J [7] Tanr
hakki l e kendine Sabur ve Hal im adn vermitir. Yoksa bu
gibi yaptklar ite onlar yere bat r r idi. Sonrakal eye umu
m bir hcum yaptlar, kal ede dortyz msl man svari
vard, bunl ar var kuvvetleri ni sarfettiler, btn kfirler
ve ahali ile vuruarak kaleyi mdafaa ettiler. leri nden
bazlar maktul dt, bu halde i ken onlara bir uurdan h-
cm ettiler, duvarl ar del enler kal e etrafndaki duvara
[1] A skerin toplanmasna bakmak zere orada ikamet etti. z. [2] Yani
istil plnlarn hazrlayup. z. [3] H arezmah ile dank askerlerinin
arasn kesmek istediler. z. [4] M ahv derecesine gelmilerdi. z. [5J Yani
huru hareketi yaptlar. z. [6] Matbu metinde byledir, halbuki bnil
esir hadiseyi 617 tarihinde gsteriyor ki bu tarih ile aralarnda m-
bayenet vardr, bu tarih hadisenin 616 da olmasn teyit eder, nitekim
bnikesi r ve bakalar bu hadiseyi 616 [1220] tarihinde yazyorlar.tz.
17] Biz Tanr kullaryz, ancak ona dneriz, musibetlerine razyz.. z.
U
kadar vardlar, onu da deldiler, artk vuruma pek iddetlen
di. Kaledeki msl manl ar elleri ne gei rdikl eri btn ta, ate
ve oklar yadr yorl ard, bunun zerine Melun fkelendi,
o gn askerl eri ni geri evirdi, ertesi gn erken onlar ile, ok
gayret ile vurutular, kaledekil er yorulmul ar, ciz kalmlard,
karl arna takat getiremiyecekl eri asker gelmiti, kfirler
onlar yenp kal eye girdiler, buradaki mslmanl ar ile vu
rutular, hepsi ni de ldrdler. Cingiz kaleyi alnca ehri n
beyleril e bakanl arm n [1] kendisi ne yazlmas n emretti, em
rini yeri ne getirdiler. Listeyi ona arzettikl erinde bu kere on
larn geti ril mesine emi r verdi. Onl ar da geldiler, onlara Szl er
den Harezmahm satt gm isterim, nk bu gm
benimdir, beni m tacirlerimden alnmtr, bu da sizin katmz-
dadr emri ni verdi, yannda bir az gm bul unan herkes
onu getirdi, sonra onlara ehirden kmal ar n emretti [2],
onl arda zerl eri ndeki el biseden bska hi bir ey almakszn
ehirden ktlar, knca kfirler ehre girdiler, ehri yama
ettiler, bul dukl arn ldrdler [3] mslmanl ar sardlar,
askerl eri ne Ahaliyi taksim ediniz [4] dediler, onlar da aha
liyi taksim ettiler (karde kardeten, ana ol undan ayrlmakla)
erkekl eri n, kadnlarn, ocukl ar n feryad ve figanlar ile
felketli bir gn oldu, bunlar tarumar oldular, teye beri ye
daldlar, kad nl an de byle taksim ettiler, artk Buharann
ats km, ehi r temel den yklm idi. Tatarl ar hal k n
gzleri ve feryat ve figanlar nnde kadnlar n rzlarna ge
i ri yorl ar, bi are halk balarna gelen felketten kendil eri ni
kurtaramyorlard, buna dayanamuyup lm gze alanlar,
vuruup l drl enl er . vard. Nitekim mam Zade Fakih
Rukneddin ve ol u mslmanl ar n balarna gelen felketi
grmemek iin l m gzleri ne almlard. nk hareme
olan tecavz grnce hemen vurumaa kal karak l drl
mlerdi. Kad Sadreddin Han (Bedreddin?) de byle yap
mt, kurtulan ki mse esir alnd, ehri, [5] medreseleri , camil eri
yaktlar. Halk mal hususunda s k trarak trl trl i ken
celere arptlar. [6] Sonra Semerkande doru hareket ettiler,
[I] M emleketi idare edenler ile zenginleri. z. [2] Kolay yama etmek
iin ahaliyi ehir haricine karrlard. z. [3] K le ve cariye olmaa yara-
myanlar ldrrlerdi. z. l4)Yani ahali klelerinizdir z. [5] Y ani evleri. z.
[6] Zenginlere paralarnz nereye gmdnz? gsterin diye ikenceler
yaptlar. z.
13
El kmi l bn l es r
Ha r e z ma hn kendil eri nden ciz kaldn phesi z ol a r a k an
lamlard [1] onlarTirmi z ile Bel h arasnda Harezmah n ye
rinde idiler, [2] kendil eri ile beraber Buhara ahali sinden kurtu-
lupta esir olan (genleri muhasarada bul unmak zere) aldlar.
Esi rl eri yaya ol arak kt bir halde gtrdl er, yrmeden yo
rulup ciz kalanl arn hepsi l drlrd, Semerkanda yakl a
tklarnda svari leri ileri srp pi yadeleri, esirleri, a rl kla
rn arkal arnda braktlar, mslmanl ar n yrekl eri ne daha
ziyade ylgnl k drmek emelil e yol larda acele etmeyp
yapcack yrdler. Ahali bu kalabal grnce dehete d
t, iki nci gn esirler, piyadeler ve a rl klar geldi, her on
esir ile beraber bir bayrak vard.[3] ahali (bu heybeti grnce)
hepsini kl eri asker sandlar, bunl ar meml eketi kuattlar,
memlekette elli bin Harezm askeri vard, (toplanan) ahali ye
gel ince onlar da say lamyacak derecede ok idi. Ahalinin
bahadrlar, yiitleri, kuvvetli leri yaya ol arak karl arna k
tlar. [4] Harezmli askerleri n yrekl eri nde bu mel 'unl ann
korkusu bul unduundan na hi biri ahali ile kamad,
piyadeler Tatarl ar ile ehi r diarsmda vurutular, Tatarl ar ge
ril emede devam edi yorlar, ahali de arkal arndan gidiyorlar,
tamaa dyorlard. Halbuki kfi rler ahali ye bir pusu kur
mulard, ahali pusuyu gei nce onlar zerleri ne lgar ettiler,
ehir ile aralarna girdiler, i l knce vurumaa tutuup ta
baki kalanl ar dndler, ortada kaldlar, Tatarl ar her taraftan
kl rdler, bunlardan bir teki kurtulmad, hepsi de
ehit ol arak l drld Tanr onlardan honut olsun,,, denil
diine gre bunlar yetmi bin kii idi. Baki kal an asker ile
ahali bu hali grnce gayretl eri krld, hel ak ol acaklar n
phesiz anladlar. Askerler Trk idiler, Biz onlarn ci nsi n
deniz, onlar bizi ldrmezler,, dediler[5], aman dilediler, onlar
da amanlarn kabul ettiler, bunun zeri ne ehi r kapularn
atlar, ahali onlar mene kadir olamadlar. Onl ar kfirleri n
[1] nk Cingizin karakollar her vakit H arezmahn emirlerini,
adamlarn yakalarlar, onlar da Cingize boyun eip korktuunu, hayrette,
tereddtte kaldn bildirirlerdi, tz. [2] Y ani yazlk ikametgh olan
yerde. z. [3] Esirleri arlklar ile piyadeler arasna kartrmlard. z.
[4] Huru hareketi yaptlar. z. [5). Yahut asker Biz trkz, onlarn cin
sindeniz, onlar bizi ldrmezler,, dediler. nk askeri n ou K ankl
Trkleri idi. z.
13
karl arna ailelerile, mall aril e ktlar, kfirler onlara Bi ze
silhlarnz, mallarnz, hayvanl arnz verin, biz sizi emni yet
ol unacak memleketleri ni ze gtrrz,, dediler, onlar da byle
yaptlar, Tatarl ar onlarn silhlar n alnca, kendil eri ni yaka
layp zerl eri ne kl rdler, hepsini ldrdler, mallarn
hayvanl arn, karlarn da yakal adl ar. Drdnc gn de e
hi rde btn ahali nin kmas n , geri kalann ldrleceini,,
iln ettiler, btn erkekl er, kadnlar, ocukl ar ktlar, Tatarl ar
Buhara ahali sine yapt kl i r yamay, ldrmeyi, esir etmeyi
ve fenal Semerkant ahali sine de yaptlar, sonra ehre
girp orada olan yama ettiler, [1] camii yaktlar, ehri n
geri kalann halile braktlar, kzlarn kzl n bozdular,
mal hususunda halk sktrup trl trl i kencelerde
bulundular, esir ol maya yaram yan ld'.dler bu hadise 617
[1220] senesi muharremi nde vaki olmutu [2] Harezmah
konanda i kamet etmekte idi. Ne vakit asker toplanrsa
Semerkanda gnderirdi, hal buki askerl er geri dnerlerdi,
bir trl Semerkanda varmaa cesaret edemezlerdi, -l,
[3] Harezmah bir kere on bin atl gnderdi, bunlar
geri dndl er sonra yirmi bin atl daha gnderdi, oni ar da
geri dndl er.
[I] detleri vehile ahaliyi kartp yama ederlerdi. z. [2] bnikesi r
tarihine uygundur. z. [3] mdatsz, hor kalmadan Tanrya snrz. z.
14
METNN ASLI
.jLo L j J\ Jull ^
JL=- ^5**L~* _j i!jdl ^y o J l Aa(_j
,3 ÎI ^C -A y L* j o _*lÂ ^
J l j ^J J jl s J_/ ^' jl i - J r ^f ^H .J pv^"* ^
J X)I j *jI ^ jcS~ Jl_/ V)j (j-* "Û: j j\ lS' J ' ij~\ y
<C-jl* (Jl \ jUy o^- i LL a ) a I s ^ . * _,f~^^ - ) 5 d ^_7^j
C-OJ J i)W>w*A 4 yJ&'j oI-_*JJ^=>- tK')j j?-\ j\ j\ Kj>~i fj*
L 4y -\._J j d l J (-J ^ J l oAft
i lj lj J l_^*Vl L* -J i-lj llaj L l ^^j l ^- <J | !+*-$ J l ^V l
' * -* >*
jl^-^c- 45^ oLt-*jj\ y*~(Jl tJ-=>j LÂ \^-\ZJ Ijl (j^5 L (v^*5 *4^
J Uai-I^y* J pl
\ y ^ y > - -J\ y ] ' V ^ \ j d l ^ * *J u lis j l j IaAaJ U ^ ^ j l L - 5 ^ J>M> ^.c-
^^ U&-I t^* *0^ Lc ^M*3l Li* jjt_j=*- tUUUJj a^dl ^^Lc j
^ lc- y _ j ^ j tjj^-l--' jl*-i5^"j\ f j ^- ^l)l ^y^*\
J ( j J -3_? 3 ^yS, O_ /I I ftL i * * j j l ^>-
* J IjJ I j _ j k j J J ^ j g N ^ V ^ J\
[ 1 ] Ibnike s ir, de yazlmtr. IZ. [ 2 ] ( e U -^ j j l ^ j t i l U
. t - ^ V j l J ' j J I bnile s ir IZ. [ 3] bnile s ir 6 0 4 senes i Vukuatnda Hatay hJar
mahve de n vakayi zikre de rke n u s zle ri yazyor: J Ul j * i^L* J f c j
j\ jx Ua-ltjoj - 'j VlX*/ *\ J J l^_/ J U -\5 j Jk>- J..5^! ^jA Ij-^-J5
bniJe s ir z . 4*JnJl ^J^liVl llai-b (oLi- 1 ^1 j y ~ j
15
^ j*-l J l - J ^ 3 \ L * j t C*
J l j^ 1 cli>jjl^*- ôl* J l L*Ai
1 l1^-| ^^5 j l jk)_/ L_j il^J l ^v* <w* L _j !j JL j a L>îs-i-J
^L^la dJu* j.a) < J l <5^ <Jl*^-lj jj\î\
(JliJl 4.ul (jj-b- iy* <2^Vl ^c, oy^ *f*^3
I j j\ y*~f j V - ^^ j ^-L i ^- U j^L*-*j ^
y > 3 3 ^ j ^t 2 ^\ j -\j|j JkTeJklc J-<a3-_j ^ 1^1 jv^-L_^1 ^f-
^\ J 3 J l_3 >-CX- j*2^- *0 _7\-J I4 s^J ^- V eAC 4
j r ^^ 4 *^ l-)I t i ^ 1j i^-ls 4__J _^3l ^ , x *V ^ = J=-
^1 ^jJs'Nl _>J 1$C_)J ej f^0 i) ^ iJ 4 (Jl5 ^ o ^ ii Jpl
J U l cUju-l.* 43^ (jv.Jl___ II ^- y ~ 4*lUW j A J I j j i C j S *^-*^ 3
(j\) J j sj u y ^ ' j \ ~ 3^3 j l > > ( j l / " l ^
0I1J o-^j 4L_^ jL' , j - ^ l 1-^ i J L ^ ( j ^ 1 VI .dJ^j^l
La*1v^1 o L ^ j j l ^ > * *-*Îj *a-Jl (H*^* a 3 ^ 3 Cj ^~3
(vO ^ j l 1^15 ,J ) 4>lj ^ I_j >^ ^j U i - l i C- J ^ l -jljl a-Cc ^y j
p j j i a i j ^ U U p ^ l i ^ L k i l ^ JLJ-1 oA* U l 0^=^--
I^/Vl |Â*3 -X_^l r y ^^] y 3 ^V|*Ic. Aj- { y 2 3
d j & j o\ L * * j j \ j ? - i J y j <c-l|" <* a 3 ^ ^ cA*-l I* ' j ^ j j i l
<k> lS 3 ^3-3 V p l t j -^l j ( j l i ^ ^ 4 ! I j j u ^ -I p^ll
i ^ I - ^ 7 3 jU-iS *^ciiU j U * J ^ J l j l . j i jU-
t j l _-^l ^ 1 ^ 1 j \ (v^J ^ j ^>- jj
[ 1] Bu Be yt bnijmur e z z jin be y itle rinde ndir. Z.
[ 2 J ibnile s ir unuda yazyor: L ' j l \ y J - J - j l ^ ^ V l JcJl J
2. L ^j C. jU- ^ j^l-J j V l JcJl (jl*-
A l t n r d u tarihine ai t meti nl er
16
oLL*jy>- 1^-m' Uii eLl*jjt^5- J l /'j dl L.J \ J -jlj PItL
J l <*-* 1y&~([/-li <c-lH- <s*\J J lni y* j
ll J cU) J j el^*jj\ y- j l 4 oj y^j J y^J ^. ^
A *+ y^J *^11^1; &il J ^lj p-Î LLjJI _p-1j <il1
e * ^*3 ts^ ^lr*^^( * r * -J^ 3 ~ ~ - A )
^ îj' JUsVlj jU-J lj ^ rrn. ^1 ^jI
l_jî** 6 *L_JJl
Jlj^l IyS t-j oô Us j i o-j L i 4] <J\i i)jdl y <ilU ijl__^ J l
Ju5 ^j-sli ^-J l l j -^ jv^pc pLi^jjlî- ,J *9lx j-jLl J jiÛi j Î U Ij^lcj
IJJU3^) ^- ^ i'^^-U ~aJj ff~y ^ jl
4*^ J /-5 ^3 j_^J u_Ll Ul jlj .x*j_ "VU ^jCjnILJl y* J ias l^JLL ^Ll
41 ^ j^pf"^lj-*-Lc-j (j'-UI
s-l jl i ^\ ^ Alilj jv^J l^lj (vr^l :sUiL-V Ijj^s5 jU_l Ulj
*
J c- ^-01 \ j^3 (j^KUlj j^j'-Z'j M^-l J 4) J J jli j 4 ^ yc- jjr^ jis^
J lllJ Ij (J jî> Avlj A) J ,r y* j ^L-I vIjjLs ^>- {J *j)l\
^^-is ^- j*^ <*j^ji ay 1 ^^jic- y^~-^m<j ) * 5*"jtsl i*
^ \ sa^~^ J ^-l y* Ulj Ul {jj^s- l_>(<3aj^l o-Xfc^ j\ ^J _J .! ^y,Jj3 ^ya
J jl J J 1I jil UJ3J ojA J oU^ 1^3,^sl jlSÛi J fZ3
lij
JjC_~lj \ sJ ^ J l *-)j *L A\ Ul_j jl- J l I^^LfcjU_^J l
^ m r ^ r o
j l J t U | J J j l & * ^jA Us J )V jLâPtU
[ 1] Ibnile s ir_IZ, 4.! y . UJ-I c j r li J ^ l j L-I ^ l / j
[ 2] . j ^ - Z .
[3 ] j U 4 VI V. - J j j Ayni.Z. [4 J ojU l l y ^l ^l l ^ j^J l , _ Ayni. IZ.
1 7 2
Elkmil J bnesir
il-U-Vl \j \ J aI v"*lS (*^^T ^ **^S r-f-
cr* r j~^t->^ *J jAyJ ./ U-jJl 5*"^
f jj^_*=- J ' li 3" ^ J j U)1 <> ? -^ (J^
tilfc <y* p^' ^ > . J il -v^tlL-lj ^ ^ L*Jl J*~3
Ulj il il*-^L*i -Ai <y* ejj I j J j r j jl \ j=^(Jl
-\*j t^j^- (Jl 1_^Ls_^5^J1 Ij j ^ j-Î f*f-^j\ j-l
^ VllS ^L\ ^ U^LSj ^^ \- ?* ^-*-*fc"
1*J j j L l ^ (J l (j'Alc -J J ) 6^5 l j j \j $*-\ ^^w*S IajIh*
>_->1-V^-l ^ A*C- ^J***^
/ L j l ^y J As jU*Vl ^^kf-li (jÛl jL*Nl wlLJ ^>- (j-Jl j.x
o'1- j*^'-*- ^ A*a]11^â*c-ls * ^ U*
4^\c^tj j -* c- ki*<*C_-* ^ 4^tJ *-l ^j1 j 1}1 O jJ lI ^s*$ J )U*l/ l
^Xs- .jllaJ_J J L J 6^ _ ^S Jk -^=>-1<Jl ^ iSJ ^ jl-l J^~-
Âl- ^jfcLJL jj^* (Jlls Ul o^x-_j w^s*-^tir4
V JjL <*XiJ1j Jsl^-lj C.-J.^jlc>- *j'^
^J J -J l j w>l__- .P-VL Oj -i ^ J -U -l ^J aJ J ^- - J 5 > -X^-|
^3-vii-i j j i _y) ^/ Ui î^ ^n j i ^>- tiiss
J ^V^ fA*- ^ 4A)1(3^*" 4JJ L3
cf- 4j 0j aJ J I (ji ^*>0^ ^ J1**
jIjl^JI j~s~cS'! f^y9 (juJ-JLl
4uJa1\ J l j_j>Ull tS^jj jvfJ' \ y&-j (J^- <il-ÎJ \ j ?*[
J atJ f ll j [2] Ayni. _ Z. U J l -^V ^\ f- j ^ [1]
[4 ] Ayni. 12. <5_^J.I ^ lc j (jUJ)IJ>V4^laij [3 J Ayni_Z.
A ini-lZ. ~Ui)l j -ui-l^ iiT IL
18
jL J jl^ ^ ^ * V ^-? OL>* -Cl l j _j j
,_^*j*jJ j J llill Ij -aJ - -U]| ^ l j ^ ^ w -a j fV -'-?
^gi:l<ij <_*U)I j L ^l ^ t- ^ 5 V U ^ j 4*U)L
4 ^sSv j l ^1 <*-Ull y _/ ^ 'j^-3 (J ^- ^ -I j Û il
\ jjJ l%- __A>-\ i ^S*\ *U. \ y s ^ Lfcij kill^ IâS ^ jJ -J l t -rj j
^Xss J ' j 0-^-1 (J ^^ (j-J lV*^ ^ p ^ - * * -A>jl
Iy . J *. jJ J l <y ^-L ^ 'l f* 4^-fc M l5^ cA^ ^ *
j l i _ l j )l 4jL j<- -J ^-l ^ <y j ^ Cy
& -..T-) J jl 4*1^=*) ^ls Jjv*111 Aj ^y e>T* *A*ll
1 * s* ' '
\_J j ' v j tLJ J l^ J \ o~J \ ^y fl ejS-j ^y j ^ j
^- . Mfi eL *J \ J>3\_Ôjr^cJ^" 3 l"^
& j j j j l i j _r^Jlj *'-^' >* ^' A l^ jl 6^ U--J^
*
dJJjj ^jf>_j ^ (r' (v^- ^ ~* ^v"jaj^Cj ^ u^ oj)**^",Mj.
V j j i l j li i ji j * j j Tj ^ ^ J tU ^ o_ji i
Mj b U Mj li Ia.^j s -Oj ^ -i ^* / -J I l A*-1 *'--^ ^J U ll J _/
j U l I l ^* u| - x i - l - ^LJ L-1 j y j ^ ^ j^- df-J I M*s ^>-
I j J o - ^ . J U.I J ia ^y ^>Ij u JI Îj j L (j-'l-J l J j -L_LIj \t j Ia _j j J J I
\ y>.s2 -~\ j ^J Lj J uy <j| $i ^-c- eLi ^j j \ y ^ Ij Z2 J sj j CSj ^r
J $3 oj y* ^*>1 (J ^ \l * pf- I j j l s i j j \ I J a! <y ^ <y (*r*^
-^_ 4Vj1 ^j5 l-u-L ^3^ cj^ Lc-I ^^y
L . e- ^ 1 * * i j i \ y e jju J J <J l i 'i / | _ 5 j L - N l J
U J !J ^ j L J , >J J d( pJ l j r L j)J l Ui
[ J Ay ni. i z. _ f ^ j ^ l j i J I l - j j
[ 2] Matbu Ns has nda by le dir, Adge e n Be dre ddin olmal, Z.
El kmi l bni l esi r
19
jl J \ J *l jfe ^jUVl ;j-ip J6^_* J l i V l j
^13 ^^k-Jl <*WU j jJl A_*3_J
3jb-J ojlJ -\ U-1 ^W jL =t JV(J| oj S~ Qya-
4i>-^Pi _^(j^^ aVÂ ^ u, -X>- ^^CLi-**ji y*
jU_l j l j jjjtJ ajj -OJl J*L> J-/ ^
^ r -0^1 '-j j 4]
^.**j ^9(^jIo- ^j***_.-ll J 2 ^3 (JlidJl I^*AjI dr J l
^ 1 1__3J-*3 LJ ^ fj^>*** 1j ^t l ^ ^ j I j^f^4
r 1_/i ^'O i i ^J i 1 jv^-jyu cJ l *^> iUi <^LjJij aJ-i ^ jyu
_j|^>l tdi (Jl JjUVl I^^Jjloj Vj cN^b (j*^* (j^ Cj ^~
jU J J l p(J JLs ^.^1^*^^1*L jl^Jl J l ^~*~A J ^ *^^l *a)-JI
UJj (il!i i_Ûi3y LAU J l plj-olj ^s ^L m\ tl Iâ3Î
* pyj ^ J l \ yu^>J p^^PtL-l I jjJ -l
oîi? <y*j *0^1^j^~ ^ j^^Jl 3 ^ jlS^LoAs ^ cL-j^j
JaI ^ I^L*ji3^jl*A-Jl^ 1jJl^JU-Jl ^
/l*I-I j L -a)Ij JjJl_j (_^Jl <_?j ^
J Ul <_J J (J uI J I ^\ y\ o"Ul \j ^-j j K V I \ j-is\ j ^]W- J e- -d*!l ,31 I j
j ^ j A j'^j oj J l c. C-' (3 c-^-5 ^
^J Jf*'^ J l e ^ 4lJ ^C *L
LJ) (]/ J "*,Cf \ j ^ J 4_>V) Cyt e- 6^^ V '
. L^l I j i L i
Ay nLl z . . U j.jjlî- .J J j Ull J - ^ c ^Tl _ [ 2 ] Ay ni _tz. I,-!! C r * ^4 1 C1 ]
20
TATARLARIN HAREZMAH ZERNE YRMELER,
HAREZMAHIN BOZULMASI VE LMES
Vaktaki kfirler Semerkand aldlar Cingiz Han Tanr ona
lanet etsin,, yirmi bin svari gndermee karar verdi [l].
Onl ara Harezmah nerede olursa olsun, ge ksa da
onu bul up yakal ayncaya kadar aratrn,, dedi. Bu oymak
Horasann bat tarafna revan oldukl arndan nai baka
Tatarl ar ile aralarn ay rmak iin Tatarlar, bunlara garp Ta
tarlar demilerdir [2], nk pek uzak meml eketl ere gidenl er
bunlardr, Cingiz Han bunlara yry emredi nce bunl arda
yola revan oldular, be su manasna gel en (Penap) denilen
geit [3] zeri ne yryp oraya vardlar. Fakat orada gemi
bul amadlar, aatan byk havuzumsu bi rey yaptlar. Su
al mamak iin ona kz derisi gei rdil er [4], il eri ne si lhlar
n, eyalar n koydular, atlar suya salverip kuyrukl ar na sar l
dlar, aatan yaplan bu havuzlara kendi l eri ni baladlar, ar
tk at adam, adam da silh ve saire dolu olan havuzu eki yor
du. Hepsi de bir defada suyun kar yakasna getil er [5], Ha-
rezmahn haberi yokken anszn onunl e bir yerde bulutu-
Iar[6], bunun zerine msl manl ar pek ziyade korku ve y l
gnlk ii nde kaldlar, bununl a beraber aralarnda ihtilf var
d: Ceyhun I rma aralarnda olduu iin tutunabilirlerdi[7]. fa-
katTatarlar Ceyhunu yar p kendi taraflarna gei nce ne topluca
durmaa, ne dnmee gleri kalmad! Bel ki darmadan
oldular, her bir oymak bi r taraf tuttu. Harezmah da hibi r
eye bakmaks zn bi rka adamile [8] oradan kalkp Ni abur
[1] Veya H arezmahn ardndan gitmek hususunda askerl eri n
den yirmi binini ayrd. z. [2] veya Cingiz Han bu ayrlanlara bat Ta
tarlar demiti. A yni z. [3] Belh ve Tirmiz hududunda Ceyhundan bir
geitti. z. [4] Y ani kz derisinden tulumlar yaptlar, onlar iirdiler.
z. [5] Ceyhun suyunu kprsz, sandalsz getiler. z. [6] Yahut ken-
disile karm oldular. z. [7] Ceyhun azn yani arkasndaki btn
geitleri tutup mdafaada bulunmak hususunda ihtilfa dmlerdi.
z. [8] nk adamlarnn byk ksm maktul dmt. z.
21
yol unu tuttu, Ni abura gi ri nce ba na baz askerl er topland
ise de orada kalamad [1], nihayet ardna den Tatarlar
oraya vardlar. Bunl ar getikl eri yollarda hibi r eye sarkn-
tl etmezler, ne yama ederler, ne adam ldrrlerdi! Yalnz
Harezmah tutmak hususunda acel e acele yrrl er, ona
asker toplamaa meydan vermezl erdi [2], Harezmah onla
rn Ni abura yakl at n duyunca oradan Mazendrana
gitti. Mazendran da onun hkm altnda idi. Garp Tatarlar
Harezmahn izinde yrdler, Ni aburda durmad l ar,bel
ki onun ardndan gittiler. Harezmah ne zaman bi r konak
tan kal karsa onl ar oraya konarl ard. Nihayet Abiskn diye
maruf olan Taberi stan Deni zinde [3] ki i skeleye vard. Orada
deniz ortas nda bir kalesi vard. Harezmah ve adamlar bir
sandala atlp denize al nca Tatarl ar yetitiler, Harezma-
h denize a lm grnce, deniz kysnda durdular. Ha-
rezmaha ulamadan mi tleri kesil i nce dndl er. (*'*^0
zi kredecei mi z vehi le Reye ve ondan sonraki yerl ere
hcum edenl er ite bu Tatarlard.
Buharada bul unup Tatarl arl a beraber Semerkanda kadar
esir ol arak gittikten sonra kurtul arak bize gel en bir fakh
bana byle beyan etmitir. Dier tacirler ise yle beyan
ediyorlar: Harezmah Mazendrandan kalkp Reye, oradan
Hemedana varmt, Tatarl ar ise onun izi nde idiler, Harezm
ah kendisini gizlemek, halini sakl amak emelil e Hemedandan
pekaz ki mse ile yk hafif bir surette tekrar Mazenderana
vard, o kal eye doru denize ald. Sahi h olan haber budun
nk fakh o zaman tutsak idi, bu tacirler onlarn Heme-
danda bul undukl arn bildiriyorlar; Harezmah Hemedana
varmken, Tatarl arn geldikl erini haber veren bi r adam
gelince, Hemedandan ayrld. Bu tacirler de ayrldlar.
Tatarl ar onlardan sonra gndzn bi r vaktinde gelmilerdi.
Taci rl er grdkl eri zere haber veri yorl ar. Harezmah bu
kaleye varnca (birka gn sonra) orada lmtr.
[l]Burada yreinde yer eden korkudan dolay gndz bir saat kadar
kalabildi z. [2] H er ne zaman asker toplamak zere bir ehre gelse Ta
tarlar oraya ularlar, o da onlardan korkup kaard. z. [3] Hazer Denizi
ki buna K uzgunDeniz de denir, A biskn Harezmahn snd
kalenin addr, burada bir iskeleye de A biskn derler. z.
22
METNN ASLI
. j ' *
_ al J^-^J jl- J uf JL3__^* l i
pl *j oji -l 7j o ^j j j l^JL \ j j \ j *-
ij^jj j^-j/ \ 3 $ Ojt- l^V ^'^^*J.I jdl i^*j jLLUI
_/ J .Ij o^- ^ ^ * ^ pv~*
* * m '
iJ L-A l _ j j ^ <J l oL* ij~^~ *^ i j j aj
_J-Jl V * c ^ l J * ,j-^l (j*
*1Ô V* \ ^^~*\ j *^1 \ jd\ j iyi tlil
<->'^~ -^r -j-i ^ j l *yJi j j ^ -^-ii-1 q* ^jJ lj?vJ-\
^ 0j ^3 î^j* j-U-U
L^-j \ ^JU J3 j j i ..11,jlli _v?-i^^j l 3 ^
#^J ^X- L+^5 J~ J w*-1 ! jJ j^^- L c' \j> ^* ^ A l ^4 *- l X&J
J fi' - J L - Jt* ûJ.1 ^ Nj ol-i)! ^ I j j j i ^1
[^ColeL }* jju j J ^ i Sjk, ^ L -l fjj^>=* J *-j j <6^- pr* * U
^p- ^ ^5 jj*J 'UP ^-*-^"1 U-U J fL-i j \ jJ~a3j
Jo J l* Vj V ^jru^ ^ \ ytoj ^ |L Ijifej ly!l jdi
J l 4 ** ^ ^ *'^*3 -ru-^l
Ayni Z.oy*^ ^ [ t }Ayni Z. - \>^ *''^3^ l ?-~ o ^j [ N1
Ayni 2. _ * 1^1 J>. J aj [ t] Ayni, Ibni kesir IZ. *jLJU. jJ j VI [t]
*J r*. V t^] Ayni l z- - J <> ^ V: r^-
Ayni Z. p-* Wj4* ^ ^CT^-
2S
JîLjy ^ *j\ i-ajJ 4 jljJjjU
<J^ J^J ^ ck
j_5 4 ; l_^ J jf ^ a*$ ili_La 4_j 'jj^*** L \ ^y^
^=tJ\ J jÛ Û- j vJ-^3 j j t>\~ I ji j UJi jdi
V*xj0 Lj iS^ \ jA-a> {j Jji \ ^>-j I (j4
pj--* ejJ~*\ j i c^J2)| j 3-*^' ^S*^ <j^ ^
, j * e l t ^jjl^=> 0^ J ^*=^ (j-* t i - 3 J J (*}-^ l^
^j ,3 jl-Lf* Jjl* oj\ j j d\ j J ' V* ^ ksJ I S * j ob-v*j ^
-A) J l j=tJl <J f j j jl Jjj jU J l ej^ <flj j^*-lJ oJj _/*J
^
_j_^^* jipcJ \ j - j - 0*r (j\i jjb \a#>
(J jli i Jl\ \ l)j -oy o )A e-Ul ^ fj^=- (Jaj- J*^ pt*'
tlJ :LM-J jr^l J ^J .9 j j Itrili VÂ i^zi \ <-S^(jl-L/*
^-3 pjjT^J.il *WUU\ oAtoJ l Ll AaLI^^j C- jjj^"
24
Ayni Z. ( j*J | j ) O 5 ^ j [1]
GARP TATARLARININ MAZENDRANT ALMALARI
Garp Tatarlar Harezmaha yetimeden mi tleri ni ke
since dndler. Mazenderan topraklar zerine vardlar, bun
larn sarplna, oraya gi rmeni n gl ne, kal eleri ni n
ele gei ri l emi yecei ne ramen orasn pek abuk zabtettiler.
Mazenderan eski ve yeni zamanlarda bile ele geiril emezdi.
Hatt msl manl ar I raktan Hurasnn en cras na kadar
btnKisra meml eketl eri ni zabtettikleri halde Mazenderan e
hirleri kalmt. Buralardan hara alrlard. Doksan senesinde
Sleyman i bni Abdulmel ik zamannda zabtolununcaya ka
dar bural ara girememi lerdi . Bu melunl ar ise bural ar Tan
rnn diledii bir iten dolay kavgasz, zahmetsiz zabtettiler,
Mazenderan zabtedince ahaliyi ldrdler, esir aldlar, yama
ettiler, ehi rl eri yaktlar. Mazenderan iinden fari ol duk
tan sonra Rey taraflarna yrdler. Yolda Harezmah n
anasn ve kadnlar m, misli duyul myan nefs mallarm,
zahirel erini grdler. Bunun sebebi u ki Harezmahn
anas (Trkn Hatun) ol unun bandan geeni duyunca
korkup Harezmden ayr lm, sfehan, Hemedan ve Cebel e
varp s nmak iin Rey cihetini tutmutu; Tatarl ar ona
yolda rastgeldiler. Onu, yan ndaki l eri le beraber Reye varma
dan evvel yakaladlar, aldklar ey iinde gzl eri, yrekleri
dolduran, misli grl mi yen, ki mseni n hayal i ne smyan
kumalar [1], nefs mcevherat ve sai re vard; hepsi ni Semer-
kantta Cingiz Hana gnderdi ler.
[I] Bin merkep yk ipek kumalar, tz.
25
METNN ASLI
o l I j J - a a j o\_ y*~ u* ^ t - r * ^
l^3 l^c^ls ^Lz*l_j l^Jt l J l ^ J w l _-a>- ^sj |pjI ^ Usj^J-
*j ~ l I ^J U U tjwL**ll j l ^>- <l-ti j & -j j Uj ^l f J j ' ^
-^"Jl, O-*^* JLÎ o*jd j L l^-l ^J&\ J ! (j^ W :
uj 4* ti J J J .1 v\ ^c ^ Lj l ci ^ ^L l j ^ - J t j
jlj-AjjL* jJ j Ul^ <l -ijjf \ S*^ 1yL^
_?1j l / I u (j^-J-^ 1 ^*_ I y _$ \ j+fj 1^<_j
fc
c>* U-& *~i I1 li^' (^V 'j *Lj_* eLi~*_j j\ ^~ :jJ l j J J J l j
U (j>l=- jKj'.'^Ll j-jj'_)=*- _t)lj jl lilli ^x- jlSj lJ '
(Jl JaJ O-**aj C-ilcfc- V-_A4^ kS ^
Lju * L j Iaj-^-I ^^J J l ^5 ljby^L.o3 iyi u)j_j jlî-tfl
t^rUl jaI i j ^1Uj ^>^. *Û U 4j c,P' ci^
J l J f - i J r* c r ^J tir* r'C ^ J ^" dr* 'J ~*
V * n) 0^*
16
TATARLARIN REY VE HEMEDANA GELMELER
617 senesi nde Tatarl ar Tanr onl ara lanet etsin. Ha
rezmah Muhammedi takip hususunda Reye geldiler.
nk Harezmah onlara kar bozul duktan sonra Rey
tarafna getiini haber almlard, onun izinde acele
ile yrdl er. Onl ara bi rok msl man ve kfir asker
lerl e yama ve fenal k arzu eden bi rtak m mfsitlerde
katldlar, Reyi de ahalisinin haberi ol makszn anszn
basp aldlar, yama etti l er, hareml eri esir al d l ar,
ocukl ar esir tuttular, misli duyul mam iler ilediler,
burada kalmadlar, Harezmah koval amak emel il e acele
ile gei p gittiler, yollarda uradl kl ar btn ehi r ve ky
yama ettiler, hepsi nde de Reyde yapt kl ar nn kat katn
yaptlar, yaktlar yktlar, erkekleri , kadnlar, ocukl ar kl
tan geirdil er, bi rey brakmadl ar, Hemedana varncya ka
dar bu halde bul undul ar. Harezmah buraya bi rka adam
ile gel mi idi, durmad buradan ayrld; bu, onun son gnl eri
idi. Bazlarn onun hal ve keyfi yetini beyan ettiine gre ne
olduu malm deildir [1], baka bir ey de deniliyor, nitekim
biz onu beyan ettik.
Tatarlar Hemedan'a yakl anca reisi ahali iin aman
dil emek zere bi rtak m para, kuma, hayvan ve saire gibi
vergi l erl e kp teslim oldu; onlar da ahali ye aman verdiler,
sonra oradan ayrlp Zencana revan ol dular, bunun kat katn
burada yaptlar, daha sonra Kazvi ne vardlar, ahalisi onlara
kar meml eketl eri nde korundular, bunun zeri ne onlar da
ahali ile vurutul ar, vurumada ok gayret ettiler, meml ekete
zorla, klla girdiler, ahali el leri nde b akl ar olduu halde
ehi r iinde sokak saval ar yapm l arsa da(yenildier), her iki
taraftan sayl am yacak kadar maktul dt. Bundan sonra
Kazvi nden ayrldlar, ahali sinin maktul l eri sayld, miktar
k rk binden fazla tuttu.
[1] Deni l iyor ki denize aldktan sonra hali ne olduu malm
deildir. Evet deniz yoluyle gitti, fakat nereye gittii malm deildir Z,
T
METNN ASLI
LSj^ J ' f
eL-/ l _ ^L ^ o j- *.Z- -** ^
j l i j l J j _/ l j )l l_j-k- ^^l _j^- |Vf~* (V^k ft ^
^X J f .o11 Ll^l cJjS^jj jla_^Jlj {J ^* ^ ^ ^^
I^L^ Jsj VI Ij_._1j J IÛI ^y> 4- j^~ J * < s J 11^>y j~^->
l^lis .-i ^jJl Jj^VI l^l*s_j JULUVl \ j i ^ ^ l^Jl
^.j*J *-* (v^<^ (j e^ f j J '^ ^ j * '^*tai (^
J l ly_j l_j^ ^ JUtVlj L_iil_5 JL-j JI J _-Jt
_,i-l j &j *l^?l , j l^Jl - - f jjl >>- ^j jl - i >
J J j tU) jS- J ^ J 4_- j(~J f- lc* 4~* j ^ L* l 5jJ *> J y jjl
JI^Vl jA jJ-l Iâ*j d.-^'-j^1^l - vi S)^^
l_Ûis j ^j J l IjjL_j l*_j5jls ^_jll jJJl ,J*V jl*Vl t_JJaJ_ vtl
IjJo-_j *1 (*4-4'-*^ (*(- U-^ â'c- o j ' j (Jl I f _l-l
l_}_Aw*< j 1- CsL (_} -OJl J ^ j |^>_^~s^ > ^ y*- tS
J d l J j j dr_)j3 I f \ sa^' 'j J cr* (j^"^11
. ^jill ^jj\ J t \ j>\ y j j j J *l j .
_ wi j'J J jJ (_ J i !^"l jV j V <l J j j [\ ]
Ayni Z.
28
TATARLARIN AZERBAYCANA GELMELER
Vaktaki Hemedan ve Cebel de Tatarl ara k bast, iddetli
souk ve kar yn grnce A zerbaycana revan oldular. U
radklar yollarda kyl ere ve kk ehi rl ere yukarda getii
gibi l drme, yama etme detlerini gsterdiler, yktlar, yak
tlar, Tebri ze vardlar. Azerbaycan Hkmdar Pehli van Olu
zbek onlara kar kmad, gece, gdz ayk durmyp
iki dkn olduundan [1] meml eketi mdafaa iin silha
sarlma hatrna bile getirmedi. Yalnz Tatarl ara haber
gnderip para, elbise, hayvan vermek zere onlar ile sulh
yapt, hepsi ni onlara verdi. Tatarl ar oradan kalkp k gei r
mek zere souk olmyan, hayvanl ar iin otlaklar ok olan
deniz (Hazer Denizi) kylarn arzu edip Mokan ovalarna
vardlar. Gezerken yollarnda Grcstana uradlar, Gr
cl er yirmi bin kii kadar kl eri askerl e karl arna ktlar,
vurutul ar, Grcl er bozuldu, pek ou ldrld [2], Gr
cl er Azerbaycan Hkmdar zbeke, Ahlat ve Cezire diyar
hkmdar Melik Adil olu Melik Erefe de el i ler gndererek
Tatarl ar komak zere sulh, ittifak ve muvafakat istediler.
K kp i l kbaharda toplanmak hususunda uyutular, bun
larn hepsi de Tatarl arn kn, i l kbahara kadar sabredecekleri
zannna dmlerdi. Tatarl ar ise ilk bahar bekl emeyp k
ortasnda Grcistana hcum ettiler, onlara zbek kl el eri n
den Akku adl bir Trk kl e de katld [3], ci vardaki da ve
sahra ahal i sinden Trkmen, Krtl er vesai re toplad, bi rok
halkn bana geti. Tatarl ara katl mak zere Tatarl ar ile mek
tuplat, Tatarlar, cinsiyetten dolay onun dil eini kabul , ona
meylettiler, artk toplanp Tatarl arn pitar kol u ol arak Gr-
[1] Kt kt iler ilediinden, bir dzye ehvetine dtnden Z.
(2J Orcler gz ap yumuncaya kadar Tatarlarn nnde duramadlar Z,
[3] Grcler hristiyan olmakla frsat bulduka etrafa sarkntlk eder
lerdi. z.
29
Altn Ordu tarihne ait devirler
cstana yrdl er, Tiflis civarna kadar kaleleri zaptedp
yktlar, ehi rleri yama edip viran eylediler, ahalisini ldr
dler, mall arn yama ettiler. Grcl er Tifste toplandlar
i ddetlerile,demi rleri le [1] karl arna ktlar, i l knce Akku
mayetindeki pitar kol u onlar karl ad, iddetli dvtler,
bu hususta hepsi de sabrettiler. Akku askerl eri nden pek
ou maktul dt, tatarlar da yetiti. Grcl er vurumadan
yorulmular, pek ok maktul vermilerdi , artk Tatarl ara da
yanamadl ar, pek fena bir halde bozuldul ar, onlara her taraf
tan kl rld, say lamyacak derecede pek ou ld
rld, bu sava bu seneni n [2] zi lkadesi nde vuku bul mutu,
ellerinden kurtul an ehi rleri de yama ettiler.
Tanr hakk iin bu Tatarl arn maceral ar ne eski, ne yeni
zamanda doyulmamtr, in hududundan bir oymak kyor,
zerinden bir yl gemeksi zi n bir k sm bu taraftan Ermenis-
tane geliyor, Hemedan tarafndan da I raka gei yor. Tanr
hakk iin hi phe etmiyorum ki zaman uzayp ta bizlerden
sonra gel en bir kimse bu hadiseyi yazlm grnce i nkr
edecek, raksanacaktr. O, hakldr, fakat ne zaman bu hadi
seyi raksan rsa bizlerin ve bu zamanmzda tarih cem eden
lerin hepsinin de, hreti nden dolay limin, chilin msavi
surette bildii bu hadiseyi her kesin bildii bir zamanda
yazdmz satrlar gzden gei rsin (de raksanmasn). Tanr
msl manl ar ve mslmanl sakl yacak, koruyacak bir
zat onlara myesser eylesi n. Tanr hakk iin onlar dman
dan kurtulup dehetl isine, msl man hkmdarlarndan kur
tulup kasti, derdi karnna t yeri ne kas l m olan ki msel ere
tutulmulardr. Msl manlar bu gn tutulduklar gibi Pey
gamberin geldii tarihten bu zamana kadar hibi r
eza ve i ddete tutulmamt. Bu dman kfir Tatar Mavera-
lnehir memleketleri ni inedi , ald, ykt. Onun topraklar
o derece geni, o derece geniti r ki baka genilii dne
mezsi n. Onl ardan bir oymak rma gei p Horasana geldi,
orasn ald. Maveral nehi r gibi yapt. Sonra Reye, Cebele,
Azerbaycana geti, Grcstana dayand, memleketleri nde
onlara gal ebe ald. Beri taraftan dman Frenk garb ve
imal arasnda Rum l kel erinin en ndeki memleketlerin-
[1] Yani btn kuvvetlerile, son gayretlerile. z. [2] 617 senesinin. z.
30
Elkmil bnilesir
den bal ayarak msra kadar vardl ar, Di myat gibi ehri al
dlar, orada ikamet ettiler. Msl manl ar ne onlar yerl eri nden
oynatabi ldi l er! ne oradan karabi l di l er! Msrn di er diyar
de tehli ke ii ndedir. i j i , s11 -in* [1]. Msl
manl ar zeri ne ken en byk felketlerden biri padiah
lar olan Harezmah Muhammedin [2] yok olup ne oldu
unun doru olarak bi li nmemesidi r. Kh Hemedanda l m,
ls gizlenmitir,, deniyor, kh Fars ehi rleri Tarafl arna
girdi, orada ld, ls gi zl enmi ti r, deni yor, bu da tatarlarn
izinde yryerek zerine varmamal ar iin idi, khTaberi s-
tana dnd, denize ald, orada bir adada l d, deniyor.
Hasl yok oldu. Sonra Taberi stan denizinde ld sahih
kt. Bu ise byk bir felkettir. Horasan, I rak acem gibi
eyal etleri, ne geri durduracak bi r yeit, ne te savacak bir
padiah bul unmamakl a ba bo kald. Dman ise yama
iin meml eket meml eket dolayor, dilediini alyor, diledii
ni brak yor, bununl a beraber uradkl ar ehi rl eri n hibi rini
y kmaks z n, yama etmeksi zin, b rakmam l ar, ilerine
yaram yanl ar yakmlardr. pekl eri tepeler gibi yp yak
mlard [3], dier metalar de byl e mahvetmi l erdi r [4].
[1] Biz Tanr kullaryz, ancak ona dneriz, msibetlerine razyz; zor,
g ve erk ancak her eyden yce ve ulu olanTanr iledir. z. [2]nk
Selukilerden sonra hi biri onun kadar byk bir padiah deildi. [3]
htiyalar olmyanlar yakarlar, bilkis ihtiyalar olnlar yama eder
ler. [4] pekler pek ok olup gtremediklerinden gzleri nnde yak
mlardr. fz.
31
METNN ASLI
Jl ^ju]l ^ i
UcL*_j UA_i taj ' I jl j l_)_J-l 4luj jl -i ^ j J\ t1)1^0- 11
JSJI { y jU-Jl j-Ulj py-"^ j l^lois Jl IjjL-i l5 \ J * >
L-j-j y _ j f Jl pr* f-** rr'-j
-V ^ iijl
r i * *
ivjJl J.jl L_c lj ' V j >L ujJI jL.il a3 A U2 ti
0 3 \ j sJ ^ * I j j L i ^ J *
^ t _ ^ l t\ -^c' i^"*.jJ J 4V y =J l 1_^-L-f
77j^Cjl y ^jJ l cl_;- ^j l J l pr** J 0 <3 j ^ J o t y j^
^ y ^ j ^^^ d ( ^ j ^0 ^ *-^j v - 9 j m~ c' 3^~ cy*
^L t'yi j aIa j i l ._>=*-!^ vi\ jl j *3-jl_? 1
1 - j \ ti A ^=>^ tfl l l J l ^^1 1j>l \ J \
<1* o j _^=>-l-0 JÛJl J-IUI <1? ^ - 9 tUU! (j l
c !- ^ ^*9 ^J l j l l i - J l ,3 o 3 j ^ l _aÎ p-fr*j-5T p r ^
<iLKf [fJl ^ ^ J l I j j l ~*j I jT *j - ,j>
*^>-3 ^ ^1 ^ u^*0^ c\jZ>z~d\j J L -I tULT ^Jt&l o * j^ I 4-*-*l
<^..j>?4l <J1 l_^L>_) *iUj ( j l 6^1^- p| Jl Vl ^ j d \ \ j j
y&>- (y * L -d> I jÂ ^^J | j l jrull 4^J ju ^ \
I bn kesir z. _ ol_n- J l J j J L ^V I j ol l i - J l j \ j j C j >l y U ÛJ [> ]
Ayni I z. _ ^ J > *-c- < p-J l *Jr^ [X ]
32
Jl Ij-^j ,J=- J^Jl ^ J r r - >
Jl X>l cryI f t A * (nJl U-u o-J * j jrjOl o<mJj-I
^di pjTjjlj _jl^l (j Js ^,$ls 4- Uj_l . Vt IjiSlj
_ *_)f*ij i.?* ^ y ^ ~ i j*c^ J**j *î(j^
_^Jl >_-*)' ->Jj
;o-)l j ^ L* (*r* >3*** <-"* p t f j J
...I 2t* _^*il 3 f{~* L* ^JLuJ I e-X& j A
J>- C- lFÛU' ^ ^J-^>- ^ j- <lL <,Jcr-J ^-O^
j\^ (j^ J l j * i \ 0 3 J 3 ^ 3 4^>-L_Jl ft ^j jl $ % Jl pr^*5. *-^di-
jîa*w Aoli-I *-\A kS J 3 -^4*^1 -*** 1^1 LaJ *(_^:^f jj-4 j l ^_'I ^ 4)t_J
-"-^T * tl?^ l^Jl_^l *d3 JuJi_I
j * - * iJ t j i ~ * \ *-*>* ^*J_ 4_J ^ J5^ ^ J fe Lj-Uj J ^ j l
l^*3J jJj ^ 0 ^ 3 p- 6^L^ ~ * ---^ J JwL-*4I jr*-i J ^ ^ l j
Jl JiII iJ_Jll Jl j-uJl
*^JI Iâs^ l** IUb^Jl ^* * * 3 ^-l _ }*^ ls-*^ io *a^ l5 ^ ^ft.A...J.I
4j iJLaLj U>^ j ^ 3 ^3l Ij_j l* ÎsOl j-xJl jVi
L?_^l J^ f j** lÛJ Itoj- jL-l^=W Jl ^p\ ^^4 <j U? ^_ujj u
^5-Vij-^lj (>^M> J^- ^r ^ ^ ^ (jL-^-Lji _j
j *a * J' \ j K * > 3 3 (>j ^Jj^l -5^* J [^ i ^,1cr*
p 4 ^ - \ J >~I J^ Ll ^ ^ Ji- I^Tl
*L ^1 _ji Vj J ^ ^Jl ^<lj 5 L\i J ^ ~ s ' a-A ^r*
J J J & --pf-zl*- ,j) ,jwi1) J t J j - * J ^J*J)
31 J^^ j l j 4 j l / * -Cc c A <Jli jlZs o j ^ >- Aa*>-
J l Jc JL_i o j i j m j I J j d ) Al J * ? - \ j iJllto vlUj eTJ^
Elkmi l - bni l esi r
* * 1 * * s'"
Âc. jJlS ^ e J j^~ ^ j^*=Jl J J *
,jUaL- Nj A V LA p.5t,A\ 3 (j\-'l^c>* Jl-* jcâ-C-
, <
\ ja~-> ji U 3 ^ -A>-L .MJ l ij~* j-Xjk}\j Ct- 3.A>
jj \y^Ls e>y*y?-\ jl y^~ 4^c"^3\/* ^_*h_?1 *Cj-x^
- ulflNl _*ve- ti-jTj jVlll <j fcv-i-^. ^
A l t n Ordu tari hi ne ai t metialeT
34
TATARLARIN MERAGAYI ALMALARI
618 senesi saferinde Tatarl ar Azarbaycan ehi rl eri nden
Meragay aldlar, bu hdi se yle oldu :
617 senesinde Tatarl arn Grcl ere yaptklarn zikretmi
idik. Bu sene geti, onlar ise Grcstanda idiler. 618 senesi
girince karl arnda kavi bir evket; vurumaa, ba artc
grltlere ihtiya gsteren darboazlar grmekl e Grcs-
tan tahliye ettiler. Bu onlarn detleri idi. Bir ehi r zeri ne
varp zaptn g grnce o yoldan saparlard, artk Tebri ze
vardlar, hkmdar yi ne onlara mal, kuma, hayvan verdi.
Oradan Meragaya. revan oldular, orasn kuattlar. Meraga
y mdafaa edecek bi r hkmdar yok idi. nk hkmdar
bir kadn olup Ruyendiz [I] kalesinde ikamet ederdi. Peygam
ber sallallahu aleyhi vesel lem l/ j rj5 bu
yurmu idi. Tatarlar Meragay kuatnca ahalisi onl ar ile vu
rutular, Tatarl ar oraya m nc nkl ar diktiler, hcum ettiler.
Tatarl arn detleri u idi ki bir ehi r halk ile vuruurl ar ise
ilk nce esir aldklar msl manl ara hcum ettirirler, vuru
tururlar, geri dnenleri l drrler idi. [3] Msl manl ar zo
raki vurul ar idi. Msl manlar biare olup ulj
as*. _rut [4] szne masadak olmular idi. Tatarl ar msl man-
lar si per almakla tutsak msl manl ar maktul derl er, Ta
tarlar ise l drlmeden kurtul url ar idi. Tatarl ar Meraga mu
hasaras nda birka gn kaldlar, sonra saferin drdnc g
n cebri le, zorla aldlar, ahali sine kl saldlar. Hadsiz, he
sapsz adam ldrdler. leri ne yar yan yama ettiler, ya-
ram yan da yaktlar. Ahaliden bazlar sakl anm idi. Aldk
lar esirlere sokak bal ar nda Tatarl ar gtl er diye tellal-
[1] Azarbaycan kal el erindendi r. z. [2] l eri ni kad na b rakan bir
kavi m asla felah bul maz. z. [3] Esi rl eri , muhasara n hattnda, meak
katli, tehl ikeli il erde bul undururl ar idi. z. [4] Al at gi bi di rki i lerl erse
boazl anr. Geri kal rsa si ni rl eni r. z.
35
l ar kart rlar idi, tellal k nca sakl ananl ar meydana karlar,
yakal anp l drlrd. Bana haber veri l die gre bir tatar
kars bir saraya gi rer saray halkndan bi r cemaati ldrr,
onlar kary erkek sanrlar, kar silh brak nca bir de ba.
karl ar ki erkek sandkl ar adam kar imi, hemen kary esir
ald erkek l drr. Meraga ahali si nin bazl arndan iittim ki
Tatarn biri yz giilik bi r sokaa girer o yz erkei bi rer
bi rer ldrr, hi bi ri l drmee kal kmak iin ona el uza-
tamaz. Halka alakl k damgas vuruldu, ne az, ne ou canl a
r m kurtaram yorl ar. JlLiy Tatarl ar Meragay bitir
dikten sonra Erbil semti ne yrdler [2]. Musulda bize buna
dair haber geldi, korktuk, hatt baz ahali kl korkusundan
yurdunu b rakmak sevdas na dt. Erbil Hkmdar Mu-
zafferiddinden [3] Musul Hkmdar Bedri ddine imdat iin
mektuplar geldi, o da askeri nden ie yarar bir kuvvet gn
derdi. Tatarlar ci heti ndeki memleketleri tarafna sevkedilip
hi bi r ferdin gememesi iin boazlarn tutulmasn istedi.
nk bu taraflarn hepsi sarp dalk, ancak bi rer birer s
vari geebi l ecek derecede boazlar ol makla onlar gemeden
al kor idi. Halife [4] (memleketi n tehli kede ol duunu grnce)
Musul Beyi ne ve Muzafferiddine eliler gnderi p hepsi nin
asker toplyarak Tatarl ar al koymak iin Dakuka ehri nde
topl anmalarn emretti. nk olabilir ki Tatarl ar Erbil da
larnn etinliinden dolay yol larn deitirirler, bu tarafa
dnp I raka [5] girerl er. Muzafferiddin saferde Erbi l den kal k
t. Musul askerinden bir kol da onlarn yol una koyuldu. Birok
gnll lerde ardl arndan gittiler. Halife Melik Erefe de [6]
mektup gnderdi. Hepsi ni n topl anarak Tatarl ar zerine va
rp vurumalar iin askerleri le beraber bizzat hazr ol mas
n emretti. Fakat o srada mel ik dilin olu mel i k Muazzam [7]
Msrdaki Frenkl ere kar imdat istemek iin amdan kal kp
Harranda bulunan kardei Erefe geldi, Di myat Frenkl erden
kurtarmak emel ile hepsi ni n Msra yrmel eri iin bizzat
hazr ol masn istedi. Melik Eref Halifeye kar, kardann
istimdad, Frenkl eri n kuvveti sebebi l e itizarda bulundu: Di m
[1] Hor ve haki r kal madan Tanr ya sn r z. z [2] Taki p kuman
danlar ebe ve Sobutay idi. Rusyaya kadar gi den mfreze kumandan
lar ite bunl ar idi. z. [3] Gkbr (Gk kurt). z. [4] NasrlidiniI I ah. z.
[5] I rak Arap. z. [6] Di yar Cezi re hkmdar . z. [7] am hkmdar. z.
36
yata yetiemez ise hem oras, hem baka meml eketl er elden
kar idi. Melik Eref Msra girmek iin am yol unu tutma
a hazrland. Dimyatn kurtul masn zikretmi tik. Vakta ki
Muzafferiddin askeri ile beraber Dakukada toplandlar. Hali fe
onlara I rakta en byk Em r olan Katemeri ve baka em rl er
ile beraber sekiz yz kadar svari genderdi. Bunl ar Hali fenin
baki askerlerile bi rl emek zere burada topl andlar. Hepsi
nin kumandan Muzafferiddin idi. Muzafferiddin askerin az
ln grmekl e Tatarl ar zerine varmaa cesaret edemedi ,
kendisi yle hi kye edi yor: Vakta ki Halife bana Tatarl ar
zerine yrmek hususunda haber gnderdi. Ben ona d
man kuvvetlidir, beni m dman kars na kacak askeri m
yoktur, eer beraberi mde on bin svari bul unursa alnan
memleketleri kurtarrm.(onlar oradan srer karrm)dedi m.
Halife bana asker gnderecei vadil e Tatarl ar zeri ne y
rmekli i mi emretti. Vakta ki yola kt m maiyeti mde ancak
sekiz yz tava vard, bunun zerine durdum, kendi me ve
mslmanl ara bir muhatara grmedim. Tatarl ar askerl eri n
topl andklarn duyunca askerl er kendi l eri ni n ardndan ge
l ecek zann ile geri si n geri ye dndl er, hi bi r ferdin ken
dilerini takip etmedi kl eri ni grnce durdular, slm askerl eri
de Dakukada kaldlar, kendi l eri ne hcum eden dman gr
medikleri gibi, kendi l eri ne imdad dahi gel medi i nden dolay
daldlar, memleketleri ne dndler.
METNN ASLI
. 4X.lv''* jul\
,jl^-Ljil ^1^ * o j d | o j *&^
^_Jl cLUu >-H*JaJIj 7^ j^l 4)**^ r*^"
u^-L \ j # ej^*~ ^*l*A>o L%5 ^ ^^3l (_J
ajjbj (^(*c' l^J-^*5 ^1a*^ (Jll5 J l ^jP 3__ tj1^ o 11
** m
j j j Jl IjL_js L^* l_jljifc U-Lll 1_*jCc I_jIj j Ô-u Ija_=5 bl W
I*,)j ~ a ^ *&!>/** **-x* Jl <. \j_,>l__j ^jIj-^j > Jlc lp-l j^)L_;
^^1 Jts_ j^_^._jj ^.sj , ol^-Mc.lS^l^^-1 a j"V l$l; lf- jj
(*j~^"B1__j L- k* * : l^l (>^'l I_jlj * ^tLu ^j) * ^__._) <_lc. 4jJ J^>
^4* lj-*-Xs *c-<.x* 1^1)3 bl ^ôlc l_j-Jl \ & ^ - j j La>^.
U_"^ \_jiKj l_jt> Ijjlc jls j_ô'lij j_jis- jr J-V. I j\j. Ll I t j *
'->.? f j * l jl_j _r=t- f-*j> 0' J.J dr ^l' (Aj
Sac. Lîc l_j-.l\s . *C _^=tJj ^_j ^jL/Vl j ui__il j JcJl j S ^ i ^ W II
J*^ L-âI ll I j A & ^ 2 J ~ C ^ lU
o j p j ? - \ ^cl-oj^jl l*J ^4] ^ ^ L. d-a^-Vlj -^-1 ^
-JJJjH ( lîl (vjl J j j ^Vl j j j i - l l_j)iCs j^. U'LJ' t/a*1.
A>j Jli)_j -X_i-^t-i (_j^^ Jf* ^ l j^"j j l
5t-j ^4^*1 *7 w-t>j ijb Ji-j jd ^j a ;i^l jl
A yn. t z . . <>JL-l l , j \ VLf \j -*j [ l ]
38
J **1 dr4 *.ii-l Jp-j UÎ5 jrfl ^ l^>l ^ |j>lj ^}LJ|
Jlj, li J^-j *jI Ijj^ Jô _/dl M=-j j l l^**l
fr-*-?** o * ' ^ crL-Jl J*- 3)1 * j ^ i **Jl '** -^1- ^Lljl
j J^jl < f jV--1 <Sl ^ i T -*Vj >Ll
t^-_Jl l^- *mA-L f * (j-'lJl j l dJJj U l j^"l
.^jj^ J j * w->-l^ dr-dl Jl jl ^ c/j)! _yk^ 4^ z S *
^jâ ^1 *j " ^r cj-* l ^ -.mi? i_ n^.11 oa^
^ g-J" l^-l Ap-I L _ a aU J^-_j 4^=>- J b Jl
jl^ji-l y p*4** J ~^*\ U>j^ j l j J * V Jl-P-
^y^-VL -^"1 v^l> d/jJ! _J*Ja.-* J l j J ^11 Jl <Lj_* ^-A^-l ^ l S ~ ' < l
m-aJ Jo j \ jl*>- |^Jj. lCj pf-ls jrdl Ijj*^ l O-A t > i__C- *
pjjl jV_j O + a 3 J J tj* tT-^ y ^ A ^ o j ^ L 3 V-j-UI Jjb Jl
(i-U Jl l } \ <a*li-l J j \ j jr* J_^jll (j-* ^7
J^z) 1 JLa Jc- ^vZ=^J c, j ' 1__S - ^ 4.. -> e^V) I
_4to^ ^ V l <*>-! Jl <Jl ÛUI (1/ (*lijII <ÛUI j l l
jJ ^ .-fl^ wr ^ J ^ ,-*^'J ^r^J* C^-^l ^ J ^ - -j j l
jl j l j ^_yiil <*>-l Jl ^jJxls ( j * l_^wUjJ j ^ 2-* J
jlS^ j ^ a L-^ iJl Jl -v-U j ^ m ^y f - J j * -
4a-l-l ^5-A jS*^"i_mjJlj (_/-0l JsL^j fj c L 2 L*
j l c y - y e - < * a j jl^l; j ^ i _j*j -* & j ^ pt^l
Jc* ^-Al j!j 4jlJjl- ^ L _ ^ ~ Jl. Jât.) i]l_I i j ?JS 4jU
^ 4]! j,d2.^ j d l -V---<a3 J t p-X jl ^!l*-jj| <[9 j l*^3 jr-JI ^2^
-J ^vJj S * * _jJ*Jl ul 4) jJj j._âj l^*-4 (_5 <^jJ-l Jl J v j ) U cJlS
39
Eikmtl - bni l esi r
?-l U ( ^>'">*^j^^ t* ,y*
I ^ J-X- jfi - (_A- ^ 1*-Jj **> b-k -*Jl d j ' & y ( j i 5 j ^ c3/^^
Jrdl *---- \J (JmJ*^_? C5~A~~' ^ wJ J *I^3i ^>\ j b 4jLc!x
j^jJaJ \.A=>-I Ij j Ldi jl +Y~* ^ (d S "
jj.1 Vj |>j._-a _>-l j l \ j j |l V 5_Jj jJ p ^Â-Vl j d J l ffilj l_^6l
, e
. (J l l_>^W_>1yy> |f-j"^
40
TATARLARIN HEMEDANI ALMALARI VE
AHALSN LDRMELER
slm askerleri ni n dalmasn mteaki p Tatarl ar Herae-
dan'a dndler, ona yak n bir yere kondular, burada ahal inin
zapt ve rapt iin bi r subalar vard, ahaliden para ve
kuma istemek zere subaya haber gnderdi ler. Ahali
uzun bir mddet ii nde mallarn tketmi lerdi [1] Hemedan
bel ediye reisi eski denberi ehir rei sli inde bul unan bir ail e
den olup Ali evldndan bir erifti. Tatarl ar ile ahali nin iini
grr, toplad mal onlara iletirdi- Tatarl ar bu kere ahali den
mal isteyince el leri nde verecek mallar bul unmyan ahali
reisin yan nda toplandlar, reisin katnda bir de bir fakih
vard. Fakih kfirlere kar sz birl i inde honut ol unacak
i grmt. Ahali her i ki sine kar, bu kfi rler mall armz
tkettiler, onlara verecek bir eyimiz kalmad. Onlarn mal
larmz almalarndan, naipleri olan (suba) nn bizlere kar
yapt kt muamel esi nden mahvolduk dediler, Tatarlarn
Hemedana koyduklar suba ahali hakk nda diledii gibi hk
mederdi . eri f cevap ol arak, biz ciz ol duka ne are bul unur?
Elimizde ve avcumuzdaki mallar vermekten baka bir are
yoktur dedi, bunun zeri ne ahali ona sen bize kfi rlerden
daha iddetlisin,, dediler, ar szler sylediler. Artk erif
ben si zlerden biriyim, dilediinizi yapn dedi, Faki h e
hirden Tatarl arn subann karl mas na, ehri mdafaa
etmee, Tatarl ar ile vurmaa emi r verdi. Bunun zeri ne
ahali suba zeri ne hcum edip l drdler, ehri mdafaa
ettiler, artk Tatarl ar onlara kar ilerlediler, onlar kuattlar.
Meml eket harap olup ahalisi l drldnden, kurtulanl arn
da yurtl arndan avare ol duklarndan dolay btn bu diyarda
azk bul unamyordu. Hibir kimsenin azck bir yiyecei n-
[1] ehi r geen sene i steni l en vergi yi vermekl e ell eri nde avul a
r nda bi rey kal mam t . z.
41
A l t n Ordu tari hi ne ai t meti nl er
den baka bi reyi yoktu. Tatarlara gel ince onl ar al kl arn
bul unmamasna aldr etmezlerdi, nk yalnz et yerler,
hayvanlar da yalnz yerde biten otu yerdi. Hatt trnakl ar ile
yeri kazark otun kkl eri ni karp yerdi. Tatarl ar Hemedan
kuatnca reis ve fakih nlerinde olduu halde ahali Tatar
lar ile vurtular, Tatarlardan ok maktul dt, fakih nice
yeri nden yaral and. Ahali ayrldlar, ertesi gn yine ktlar.
lk vurmadan daha iddetli vurutul ar, ilk gnden daha
ziyade Tatarl ardan maktul dt, fakih de ni ce yerinden
yaraland. Fakat sabredi yordu. Ahali nc gn yine k
mak istediler. Fakat fakhi n ata bi nmee takati yoktt. Halk
Alev reisi aradlar onu da bul amadlar, reis ise ehir; diar-
sna kadar yapm alduu l mdan, kendisi ve ailesi orada
yksek bir da stnde bir kaleye kam, oraya snmt.
Ahali reisi bul amaynca arp kalmlard, ne yapacakl arn
bilmiyorlard, ukadar ki son nefesl eri ne kadar vurumak
hususunda mttehit kalma szlemilerdi. Artk [ehirde
kaldlar, diar kmadl ar Tatarl ar ise maktulleri nin okl u
undan dolay gmee karar vermi lerdi . ehi rdeh hibir
ki mseni n kt n grmeyi nce tamaa dtler, ahalimin zayf
ol duklarna istidlal ettiler, bunun zerine zerl eri ne yryp
vurutular, bu hdise alt yz on sekiz senesi recebiride vaki
olmutu. Tatarl ar ehre kl ile girdiler, ahali onl^r ile so
kakl arda vurtular, izdihamdan silh ilemedi, baklar ile
vurutul ar, her iki taraftan-say sn ancak Tanr bilir - mak
tul dt, Tatarl ar mslmanl ara gal ebe aldlar, katliam
ettiler, ancak kendisi iin yer altnda bi r tnel e yapp
gizlenen kurtuldu, msl manl arn l drlmesi nice gnler
srd. Sonra Tatarl ar ehre ate verdil er, ehri yaktlar,
oradan kalkp Erdebi l e gel diler. Deni yor ki Hemedanm aln
mas na u hdise sebep olmutur: Ahali rei s eri fe kfirlerin
yaptklar ndan i kyet edince reis onlara bir emrin kuman
das altnda asker gnderilmesi iin halife ile mektuplama
anlatmt, Ahali bunda ittifak ettiler, rei s halifeye yazd
mektupta ahali ni n korku iinde, hakaret altnda kaldklarn
dmann onlar hakk nda irtikp ettii hakaretleri, hor gr
mel eri haber veriyor, bir em r kumandas altnda vuruacak
bin svari olsa da imdat istiyordu. Ul akl ar mektuplar g
trnce hali bil en bir adam Tatarl ara haber gnderiyor, bu
42
hali bildiriyordu, bunun zerine Tatarlar yola adam gnde
riyorl ar, onlar yaklayp el leri nden mektuplar al yorlar; rei se
de haber gnderip bu hali kt gryorl ar, reis ise i nkra
kal kyor, onlar da onun ve cemaatin yazdklar mektupl ar
kendi si ne gnderiyorlar, artk rei s pi man oluyor, o vaki t
Tatarlar ilerleyip onlarla vuruuyorl ar, zikretti imiz gibi
vuruma husul e geliyor.
43
METNN ASLI
JCI ci-lU i
V: ^ 1~* jl^1 jl t S ^ __^ _^Jl j j & U
I_jAIx-.I jJ \y'6'j ^.W j* JU ij^'V 4J I 1_^L-j\ s V^'s
** * *
4x_xj 4_Lj iÛvj ^v_^*i_j l^ J ^ 5 (,J
^ L j^J l J ^ j jrdl * J ,Ul J^J J ^| ^ 1 4*^
jJ -c Ij j - p s i 4t U ^Jjbl ji J l _II ^ 1_*s LAs J l^Vl
l^H_3 L U jli_J l 4dOl f'>-\ <J jl J 4-J3 j l __J I ^ J \
^-vj*-l ^v* j J j l* l__l ^ - |Ij Uly*\ I^3 -X? j l _ i ^J l tNjib L*^J
Pî- <6c- j l -^f- -** \ y ^ j <v* ^ (v^- *jcUI <&*ju LÛl ^l
UJ (J -jJ J^-C- J ^tjO ll-fÎM jîJ l J I 3 e j c L_ ,J
J ^l J 4 \ j k \ k \ j jL_L<J l jl_ J l ^V l (VÛ-VI
Ûl ^y* j dl Csz S * j>-\i 'UJ l j l _-li U p>* -b-1 j 11 J Ui
j j J l \j*11a\j J z l i 'C_5tJ l ^c- <*Ul s ^ j , i j dl ^J"1_I*j <3 l*Vl_j
lfl^ - .sÛl d-tlj (3 J-U** ol^ Vl f j j â^~3 ^-V*)
"^S J u)| l*lj Û VI ^l*-Ul -Vp-1jJ j ^3 ^ 4
^j V l j ^l J V\ ^ 1 j r t V j ^411 VI V r'V ol_jV! ra j J ^ L
l Llll \$3\s^ j*' ^4^5 ^
C J T ^ - * -^ J aJ I j J 'j LÛ\ ^ " 6
J j V l J li l y * -X__^-l aJI Iy>~j>~ ^ I j>- e-*- laII
44
Oo- l o- Xc- l-ajJ Ull ^ f Cf* ^ J"^.?
- ^ i '-\ }0 ' 4 J-H. ^ *^ f ^ i ^ j}**
-\\J| Jl <!* *_>j ^ î\s^ j S o"LJl
^ j \j - 1 4^1Jl e- L*S l^-j ^**^ t^ ' ^ >~ ** <-^ 4^^.? J*
hlli Iyy. jl J l J l_H J c. j,^-l ^ V\ j yLaj_ U j j j ^
I*-l>(vp-* <j* j- J ~>-_^l J t -** jlSj C* I_^-j | lj -A-Jl j
^P*-*.jiaj ^1 >_i**? J * l_j^-C-l_j I^m _Ul ^ jvjJl jr.p' l-^l jl
jvglrlj J l O-U.1 o ^ ' cr* ^-*=* J l 5
*VU Jus c $ÎsUL J3J 4-?^ ^LJl
4 J V I >^5 t>JUJ^ j d l <_yj Jl*" -SM 4__^_
- * * .*
o ^ j >-ii -0Jl(J j U 1 l^l)l^~ jlc j^.Ui l ^ J d j ^
Jl Ij^S U. \JJ| JaI j \ J6" l^.J-^j^ Jl l-j-c.
\j^* ^Jl -VaiJ 4^-li-l *L-<^x jLil j UlCJI
*Âc- <Jl Jl w*I^j l^J^ J t 1^jLA*ls (v^'',^ , ^
^Tjl *_aJI j } j Ji- j^Jzj j j^~\j jU-aJl<j-* jJjJl ^ J tJv) ^_3
^- J -*'^ JAfiJl^jl1 <UXc ^ ^
ljj.=>-!_j ^ Ûl J l 1^/jlj cUJi j%^-*-1j jrJl J l li-l
*lc.\jt~I *lzS^ 4JI IjL-jli Astl- Jli-I <Jx. J' Ijl*jl_?
XJ^'^ ^ J l d l J tS j ^ - j SL- Jizll ^)1 f A j fr-^' ^
El kmi l ~ bni l eai r
45
TATARLARIN AZERBEYCANA GELMELER,
ERDEBL VE SAREY ALMALARI
Tatarl ar Hemedan iini bitirdikten sonra Azerbaycana
revan oldular Erdebi l e vardlar, orasn aldlar, orada pek o
unu l drdler, pek ok yeri ni yktlar; oradan kalkp Tebri z
yol unu tuttular, emseddi n Turay Tebri zin idaresini eline al
m, ehal inin szl eri ni bir eyl emidi. Hkmdar Pehli van
Olu zbek Tebri zden ayrlmt, zbek geri bir emirdi, gece
ve gndz i ki ye dkn idi. Bir ay, iki ay hal ka grn
mezdi, bir korkun ses iitince hemen uar gibi kap gider
di. [1] btn Azerbaycan, ve Erivan onunu hkm altnda idi.
zbek meml eketi ne hcum edecek bir dmana kar mem
leketi mdafaa hususunda Tanr nn en ciz mahl uku idi,
Tatarl arn Hemedandan hareketlerini iitince onlardan uzak
dmek zere Tebri zden ayrld, Nahci vane ekildi, ehil ve
ayalini Hoveya gnderdi. Bunun zerine Turay meml e
ketin idaresi ni ele ald, sz birlii yapt, mdafaaya kar
halkn gayretl erini arttrd, onlar cenkten geri kalmann ve
tenbel liin akbeti nden korkuttu, memleketi, var kuvvetini
sarfedip sarp kld [2] Tartarlar buraya yakl a p ahalinin
kendi l eri ile vuruma hususundaki sz birliini, memleketi
sarp kldklarn, etrafa ekilmi duvarl ar ve hendekl eri onar
dklar n duyuncn (hcuma cesaret edemi yerek) para ve
ve kuma i stemek zere haber gnderdiler, ahali arasnda
para ve kumatan malm bir miktar veri l mesi kararl at. Bu
miktar Tatarl ara gnderdi ler (Tatarlar bu vergileri alp) ora
dan Serav ehri ne vardlar, orada ne varsa hepsi ni yama
ettiler.sora ran ehi rl eri nden *Beyl akansa gtler, uradkl ar
[1] Halktan eki ngen, el i ndeki meml eketi idare hususunda hi d
nmez, kafas z ve mstebi t bi r adamd. Gnl nden her eyi atmt, bir
t iitse kul a ki ri te idi. z.
[2] Ksas meml eketi mdafaay pek iyi hazrlad. z.
4 6
Ellcmil - bni l esi r
ehi rleri, kyleri yama ettiler, vi raneye evirdi ler, ahal i si n
den bulabil diklerini l drdl er [1] Beyl ekana var nca orasn
kuattlar, ahali uzl amak zere Tatarl ardan bi r eli istediler,.
Tatarl ar belli bal lar ndan ve kumandanl arndan bir eli gn
derdiler, ahali eliyi l drdl er, bunun zeri ne Tatarl ar aha
li ye hcum ettiler, onl ar ile vurutular, sonra 618 senesi
ramazannda memleketi zor ile aldlar, kl saldlar, ne kk
ne byk, ne kadn brakmadl ar, hepsi ni l drdler, hatt
gebe kadnlar n karnn yararak ii ndeki yavrul ar l drdler;
kadnlar da rzlarna getikten sonra kltan gei ri rl erdi. [2]
Onl ardan biri, ii nde bir cemaat bul unan bir sokaa gi rdi mi
onlarn hepsi ni biti ri nci ye kadar birer bi rer l drr, bu
cemaatten hibiri ona el uzatamazd. Beyl ekan iini bitirdi k
ten sonra evrel eri ni son derece yama ve harap ettilerv
Oradan kalkp Eri vann hkmet merkezi olan Genceye re
van oldular, Gence ahali sinin okl uunu, Grcl er ile vuru--
malar sebebil e iyiden iyi ye cengverl i e al tklar ndan yiit
li klerini, ehri n sarpl n bi l mekl e ehre hcuma cesaret ede-,
medil er. Para ve kuma istemek zere ahali ye haber gn
derdi ler, ahali de istediklerini verdiler, onl arda ekili p gittiler..
[1] Zaptettikleri yerlere kol ayca mal i k ol mak iin katl i am ve tahrip^
ederlerdi. z. [2] ahal iyi tkete yazdlar. z.
4 7.
O-Nl j j l i j (JL-I j^kj jjj- \ ^ \ Vj j ' y j
^li^l 4-j _jJ I J -J j (*(-" J L j VI jl Sj :lÛ
J s U-b \-Vj *dl j &-\ jx V Cf* dr*"
j l j l } ~^ S ' ^C_u J l I j j U j _j_pcdlj (^J l ^ l
L_^-if- I âL (Jlli f^j -'*-a o
.p^-c- tJU\ rp* jÂkj V|Va\ J l j\ j
Elkmi l bni l esi r
4
z 1 \ A c j joVl^rl _ ^'yi IjjiS' [\ ]
49
METNN ASLI
Jj j j j l Jl j d l j,. / i
Lfcjdl (Jl jL_^Lj (Jl l ^ j ^ jl-^ (j^ jrdl U.
j j (Jl 1(1 IjjL-j i*_a^""I Ij* j
j&j j ' j y i lJ jl Ifijti -w_j Vj-UI (jl j h i \
__J V d r ^ ^ _r*^c3 K*y-* ^ j ^
/
^j - U)l(jJU- J ^ J f - ^ jUp *O*Jfa lilj
j j y * (jl**-^ (j-* _/^ *" U>-VâJJj Ia.A>j jM-Jl
a
\)! I l 1^.-kJi 1Afis ^Lfii -Xjt*J [_^:>- Jl cLi j <\Jjb| j ^~* 3 ^** ^3
j l j Jilstlll A*slc ^ ^ y o ^ j i j 4^ldi * ~ 3
lr* -dJl J*! lx t^jt-*.'_ _>& U-li CsUs>^
1^1jl I * ' O a H -V5
*
dÂp-Is ^Jl jju-S cS^* j J (VÂ ^'Vl J sl L *l 1)L_J VI* j^lk^
j i j i o* ^ V** \j ^*~->j ^ <y ^ 'yx* ^
L 4, l_jj> ^ I j t s j l ? i ^ J l j ^ <1 lj^* L> JS' \jrr*
^Jl ^ 'jls ^LaJl ^ j j i ^ lgl1^-VL*ls Iftjj~a^ ^"* J^
^r \ f p^ll ^ 1 Ja>l 1 ^ / ^ ' (>*

^ I^L-> ^5 ^ g. J l I j j a a J ^ - (J^ '<~A*J j ^ (3 *i-' IJ^1*
^'1jM_Jl ^jjT j / _Jl<J
A yn z _ . j , j
48
TATARLARIN GRCSTANA VARMALARI
Tatarl ar Azerbaycan ve Eri van yol unda msl man mem
leketleri nin, bazsn al mak, bazsn da uzl amak suretile,
ileri ni biti rdikten sonra yi ne bu diyardan olan Grcstan
yol unu tuttular. Grcl er onlara kar mdafaaya hazrdlar.
Hazrlanp tatarlar al koymak zere meml eketl eri ni n etrafna
ok asker gndermilerdi. Tatarl ar varnca kar karya
gel diler. Grcl er duramadl ar, belki bozul arak geri dn
dler, artk onlara kl rld, kaandan baka kurtulan
olmad. Tanr hakk iin bana haber verildi ki Grcl erden
maktul denler otuz bin kadard, Tatarl ar vardkl ar ehi rleri
yama ettiler, vi raneye evirdi ler, detlerini burada da tama-
mile yaptlar. Bozgun asker padiahlarnn bul unduu Tifse
varnca padi ahlar Tatarl arn meml eketl eri nin ortasnda bu
lunmalarn men iin baka asker toplayp Tatarl ar stne
gnderdi. Grcl er grdler ki Tatarl ar ne bi r da, ne bir
boaz, ne baka bir ey al koymyor, onlar ehi rl ere gi rmi
oluyorl ar. Artk Tatarl arn bu fiillerini grnce Tifse dnp
meml eketl eri boalttlar. Tatarl ar burada dil edikl eri gibi
yama ettiler, l drdler, yktlar, fakat boazlar , derbentleri
pek ok olan ehi rleri grnce ieri dalmaa [1] cesaret ede
medil er, oradan dndl er, Grcstan ierisi ise Tatarl ardan
tiril tiril titriyordu Hatt el i ol arak gel en Grc byk
leri nin birini n size tatarlar bozul urlar, esir olurl ar diyene
inanmayn, ldrlr di yene inann, bu budun asla kamaz.
Tanr hakk ii n onlardan bi r esir almtk, kendisini hay
vandan att, kafasn taa yl e arpt ki ld, yi ne esir olmad,,
dediini iittim.
[1] Yani Ti fli s stne varmaya z.
50
METNN ASLI
j Mj J l jrull (J
^JLaL 4-ajfcJ^* i\JJ.l> <Ja*l ,jl -A-? (jl^L J^>\ ji...>U ^ ^ l*_L
\ j jy|J I_j-a.pI -W Laj I JL^Vl Jjhjj- ^^^Jl J i
^3 l^jiJls 1. ^s-jl -C^ ll Jl l* L>-
^jLI -J_ *Aj j ^ \ Vl jji k_>ll ^--l ( j ^ j ^ l^lj Jj ^ / J l
lf- I d r * l \ j y - J y^~ pf* J** (*fl
< S j r ^ ^>*7 f . (VV~^' V^-^ cT^1^ (vf''5^c _âU
jÎ IÛ-j -a$_j Jull I j l h ^ y UaJ_l j d l J l
J aji* 1_^=-^ (j-Â* J l Ij^lc Ijlj Uli *^-i)i _>^Vj -3" ^ j*3"
Â_âJL\ Sj f ^ ' V>^ 1_?jj J l J I j ^ J l ^y* Vj-^j' U j d \
^ y > - ^ / J l J ^ - b j IjÛi i y i Jji-^ll J^- l j _ - - ^ s O-C*j-d^
^y* J5 4j I Vj-*-J p-^3 jJ jf e j _ /^ l (J**i ^ ^*-*-(J>-
f Jll jls l y j - a i 1J3 ^ 1 ^r l i l j l_jiO*aT Ms J ^ j l
ol j l J l j Pe-1 <j ^*jb (3^^ \ 1 AJj L^\
.j 4.w^Lj jlj
51
TATARLARIN RVAN DERBENDNE VARMALARI
VE YAPTIKLARI
Tatarl ar Grcstandan dnnce i rvan derbendi zerine
varp emah yi kuattlar, ahalisile vurutular. Ahali 'muha
saraya sabretti. Sonra Tatarl ar birtakm merdi ven kurarak
kal e duvarlarna ktlar. Hayr, merdi ven ile deil, belki
bi rok deve, kz, koyun ve sai re ile gerek kendil eri nden
ve gerek bakal ar ndan maktul denl eri topladlar, birbiri
stne koydular, tepemsi birey oldu, stne kt lar da
denmitir.
Tatarl ar ehre yakla p ahali ile vurutular, ahali sabretti.
Vuruma gn iddetle devam etti, artk ahali tutulacak
larn anladlar, "kl tan baka are yoktur, bize sabr ya
k r ki erefle lelim,, dediler, bu gecede sabrettil er; bu
leler koktu, gevedi , bunun zerine tatarlar iin kale du
varlar stne kmak, sava iin sal drmak mmkn ola
mad. Artk birden hcum edip vurumaa baladlar. Aha
linin yrekl eri ok darald, stelik zerl eri ne yorulma,
usanma, bkma da kmekl e gayretsizli k balad. Bu hal
zerine tatarlar ehri aldlar, ahali ni n ounu ldrdler.
Mallarn yama ettiler, tamamil e tkettiler, buradan fari
ol unca derbendi gemek istediler [1] ise de buna gleri yet
medi. [2] (Serhaddi geemeyi nce) i rvan Derbendi Padiah
i rvanaha uzlamak zere bize bir eli gnder,, diye haber
gnderdiler, i rvanah belli bal adamlar ndan on kii
gnderdi, Tatarlar birini tutup ldrdler, dier dokuzuna:
Eer bize geecei mi z.yol u bildi ri rseniz ne l ! Sizin iin
aman vardr, yoksa onu ldrdmz gibi sizi de ld
rrz,, dediler. O dokuz kii bu derbentte asla yol yoktur,
fakat en dz bir yol vardr dediler, Tatarl ar onlarn ardndan
gi derek oradan getiler, [3] onlar arkal arnda braktlar.
[1] nk tatarlar K afkasyamn imal i ne gi tmek isti yorlard. Z.
[2] Yani Grcstan yol unda dar yollar, gei lmesi pek g yol l ar vard.tz.
[3] Yani Tatarlara Trk l kel eri ne gi dil ecek yolu gsterdiler. Ayn. z.
52
METNN ASLI
0J-L*5 [aJ j l J j -i J l ^ *
-^j-5 ?r J u j dl *\c, U
I^*'S~(J j J ^J Ia j ^- Ij-L*.^ jfuJ l j l I ^âi lyJjfcl J J ^
J f ' r* pr* cTÎ (J^ c^*-? <^ J^T^cr*
<OjJ ,I ^c. ,-^ls <J x. \ jAjlusj J --* n5 tj*a,J^ <5^ aJsu.) j
_\V 1_CJ l \J\m ,jl (J i- l ^ j ( J l l J l j Z^>\j Ijj\^s3 Iglj&l
<J->'
-Kj> t._a^-jJ I l_.i_jl*i ._'_^l I j ^-J l J c- _/lÛ (hV- ^
I j U\ _*u)I ctlUff Iâ*J ai *LcVl_J J ^feCJ lj v^jjJ l ^_~.*J ly-Â*l j ?zJa J LjJ I
I ^
jJ->^J-Jl JyS- J ^ljl 4* 1^-^.9 L*-3 l*^>-lZfl3 J ly J 1 \j /^j 4^3
4 J-^ tiAU oU j^_j^p-* J l j tiUS J c-
4jIÎ jLtl y J U*j 0 i. Vj j |^J l
f j l j jUVl (X j J f*\ j l j\ $U) 1^5 ^ Jcis (^j^-I
*cJ l J j-J l *a ,jl jv^J I^Hi iJub His ^Lts 1^*^
^ ^ vilJ J l J>_îaJl (^r4 4*L* 4^*'^ $A
f j j * ) * *b j
Ayn : z_i]J Ii^ J l 1^.. j _ * U J i ^ J t^]
53
TATARLARIN ALANLARA VE KIPAKLARA
YAPTIKLARI
Tatarl ar i rvan bendini gei nce bu di yarda yola revan
oldular. Burada Alanlar, Lezkiler, Trklerden birtakm oy
maklar olmak zere ok budunl ar vard. Tatarl ar yama
edip bi rok Lezkileri ldrdler, bunl ar iinde mslman da
kfirde vard. Bunl ardan baka dier ahali ye de saldrdlar,
Alanlara vardlar. Onl arn budunl ar oktu. Tatarl arn gel dik
lerini haber al n nca ftursuz gayret edip Kpaklardan asker
topladlar. Tatarl ar ile vurutul ar, fakat galip, malp belli
ol madan ayrldlar, Tatarl ar (hileye mracaat edip) Kpaklara
(gizlice) Bizler, sizler hep bir cinsteniz [1], Bu Alanlar ise siz
den deildir ki onlara yardm edesiniz, dininiz de onlarn dini
gibi deildir. Biz si ze sz veriyoruz ki si ze sal drmiyacaz,
dilediiniz paray, kumalar vereceiz, sizde bizi onlar ile
brakn [2] di ye haber gnderdiler. Artk verecekl eri para,
kuma ve sai re de aralarnda kararl at, Tatarlar da kararl a
an eyi verdil er [3], Kpaklar Alanlardan ayrldlar, bunun
zerine Tatarl ar Alanlara hcum ettiler, onlardan oklarn
ldrdler, yamaya kalktlar, tutsak yaptlar; sonra Kpak-
lara yrdler, k pakl ar ise aralarnda uzlama kararl atn
dan dolay emi n ve dank bir halde idiler. Hibir eyden
haberleri yokken anszn Tatarl arn gelip memleketleri ne
girdikleri ni duydular, bunun zeri ne Tatarlar Kpaklara
biribiri ardnca saldrdlar, [4] verdi kl eri ni n katkatn onl ar
dan aldlar. Uzaktaki Kpaklar bunu duyunca vurumaks -
zn katlar, uzaklatlar, kimi ormanlara, kimi dalara snd,
ki mi de Rus diyarna ulat. Tatarl ar Kpak memleketleri nde
kaldlar, Kpak k ve yaz otla bol bi r diyardr. Burada ya-
[1] Yani bi zde Trkz, sizde Trksnz. Bi r ci nsten bi r oyma z. Z.
12] Yani oradan eki l i n Z. [3] Raz ol dukl ar para ve kuma verdiler.
Z. [4] Kpakl ardan pek ok ki msel eri ldrdler. Z.
54
El kmi l - i bni l esi r
zn souk, otla bol yerl er bul unduu gibi k n da scak,
yi ne otla bol yerl er vardr. [1] Kpak diyar deniz boyunca
ormanl ktr. Tatarl ar Sudak ehri ne kadar vardl ar, Sudak [2]
Kpak ehri dir ki asl mayal ar ondandr. nk Sudak Hazer
denizi zerindedi r. [3] Gemi ler oraya varr. Sudak (ticaret
ehri ol makla) tacirlerin getirdikleri kumal ar bul unur, bu
kumal ar onlardan satn al nr. Onl ara da cariyeler, kleler,
Brtas [4] kunduz ve si ncap derileri ve meml eketl eri nde
bul unan sair eyl er satarlar. [5] Bu Hazar denizi stanbul
Boaz na bitiiktir. [6] Tatarl ar Sudaka varp aldlar. Ahalisi
dald, kimi ailelerile, mal l ari i e beraber dalara ktlar, ki
mi de denize aldlar, Kl arslan evldndan olan Mslman-
lar el indeki Rum eyal etine [7] gittiler.
[1] i mal taraf ller, hal i kum diyarlardr, bina ol unmu ehirleri
de azdr. Z. [2] Veya Serdak (sar da). z. [3] Hazer denizi zeri nde
deil, bel ki Karadeni z sahi li nde Yalta ile Kefe arasndadr. Z. [4] Br
tas hem bi r budun, hem byk bi r vil yet addr ki buradan l krk
ler kar. Brtas Hazer hududundadr, aral ar nda baka budun yoktur. Z.
[5] Yani Sudakta kumal ar, emti a, k z l tyl tilki deri si nden Brtas
krk, sincap ve kunduz derileri ok bul unur. Z. [6] Bi ti i k olan Ka-
radenizdir. Z. (7) Anadoluya. Z.
55
METNN ASLI
jMJL s_jLi L f i
MI |*y-* e j t Z ' l,S J JUrt/l lill (J 1) jl----j J ' J f - u.
~a \ j z S J^4JI l.?~^ iJjr^l Jj-* l m\ j ^ s j
j^JLL j i j J_ ? p jT jMJl J l j>I kiLir J i l ^ y |^>l-vt
<*
<jCajz)\ (_-^*-l î) ^ji l ,Ûej Lc? ^JlLc-
f ^ 1'i ~ ^ -k-I.J _r^T f '-J JVei J l j d l J - j t ^ >^1;
^ji ,_,u^-j ^ ^_;^ v Uj'i ^ a * u j t . L j > v_j j>-
e^L?- Jl* 'l -b_ LUai ^ ^ < (J l_^*^ 1^^
r* IJ c l i j>l j d l jl j > \ ^ i j^-' t* j^-il l_L=ts i4)j jr>ij
^ _Ji:-l U. j ^ ' Jl==* J l ^r- -5 LfcfJ JJ^L*
J_Vls l_3j'e p40^. -^j^l j*f L^ ^.LaJl^*
_^-I jj* jl-JI -u* jlS"* ^ ^)l IjLy U lj_\j-l_*
^.J- * J -L ^^ZjO J ^sLilJ ^^.-1 jvy^jj (Jlls _^X-
v-jL-JIj ti )l j j i l I j - t ' J j \ JUlis i M; j j d l flilj
jU- Ll_^ 4.âh ^ ojjL jj5^*Ul j
jJl jb-zis A > ^ j Jl l_Û>J^ _ p j l j . ,jiLc
^ ^jLdl i j j j 1^1 J aT ^ I j l l j \ j j * - V'* rr^^*
^ _j*> 1^ >jl*- !lj j-^**llj jÎ_? ii*IUil_j ljI_)^~I fr^C i
J l Jdl A...x.k iaJl j-0-* l-^* S.Jjf"
_^dl_i^> _? 4l>J 4*1; -1--3 (r"2*^ ^t~* W^l l U j C i j b j
jl ^ i j'i/jl ju^lLl j j ^!l ^j^JI J l j l j
56
TATARLARIN KIPAKLARA VE RUSLARA
YAPTIKLARI
Zikrettiimiz gibi Tatarl ar Kpak arazisini istil edip-
Kpaklar dalnca Tatarl ardan byk bir oymak Rus diya
rna revan oldu. Rus diyar byk, geni memleketlerdir.,
Kpaklara mcavirdi r, ahali si hristiyan dinindedi r. Kpak-,
lar Rusl ara varnca hepsi toplandlar. Tatarlar, zerleri ne
gel i nce vurumay kararlatrdlar. Tatarl ar ise K pak topra
nda bir mddet kaldl ar, sonra alt yz yi rmi senesinde
Rus diyarna yrdler, Tatarl ar ile vurumaa hazrl anan
Ruslar ve Kpaklar bunu haber al nca Tatarl ar meml eket
leri ne koymamak iin onlar varmadan nce dmana kar,
gittiler. Tatarlar, bunl ar n zerl erine yrmel eri ni haber
al nca geri si n geri ye dndl er. Ruslar ve Kpakl ar bunlara
tama edip Tatarl arn kendi l eri nden korkup vurumadan
ciz ol dukl arndan dolay dndkleri zannna dtler, [1]:
ardl armdan gitme hususunda acele ettiler. Tatarl ar tam on
iki gn ricatte devam etmiler, bunl ar da izleri nde yrm
lerdi. Sonra Tatarlar Ruslar ve Kpakl ar zerleri ne atldlar,,
haberleri ol maks zn anszn karl arna ktlar, nk bunlar
Tatarl ardan emin idiler, kendil eri ni onlardan daha kuvvetli
bili yorlard. Hez vuruma hazrl klarna balamadan nce-
Tatarl ar byk bir kuvvet ile zerl eri ne saldrdlar, Her iki
taraf misli duyul m yan bir sabr ile sabrettiler, aralarnda
nice gnl er vurumal ar devam etti, en ni hayet Tatarlar zafer
bulup galebe aldlar [2] Tatarlar bunl arn ok kanlarn,
dktkten sonra bunl ar byk bir hezimete uradl ar. Boz
gunl ardan ou ldrld. Ancak az kurtulabil di. Onlarn,
yanl ar nda neleri var ise hepsi yama edildi,, kurtulanlar-
[1) Halbuki Tatarl ar n maksatl ar Rusl ar meml eketl eri nden uzaa-,
drmekti . z.
[2] Rusl ar ve K pakl ar topl an nc ya kadar- Tatarl ar rek ounu,
l drdl er z.
5 7;
A l t n Ordu tari hi ne ai t metinlef
yol un uzunluu, bozgunl uk dolaysile pek kt bir halde
meml eketl eri ne vardlar, bi r ou bunlarn artlarna d
erek ldryorl ar, yama edi yorlar, ehirleri y kyorlard [1]
o derece ki ehi rl eri n pek ou ssz kald, belli bal Rus
tacir ve zenginl erinin ou toplanp bahada ar olan mal
larn yklettil er ve bi r ka gemi ile mslman meml eket
lerine gitmek zere denize aldlar istedikleri iskel eye yak
lanca gemi leri nden biri krld, batt, ancak insan zayiat
yoktu,, [2] krlan gemi det vehi le sultann olacakt. Sultan
bundan ok ey ald geri kalan gemileri teslim etti. Bu hali
orada bul unan bir zat bana haber verdi.
[1] Yani Tatarl ar ardl arna derek uradkl ar ehri y k p ahal i
sini ldryorl ar, mal l ar n yama ediyorlard z [2] Profesr Kz m
Beye ait ol up bugn Petersburg ni versi te ktphanesi ndeki nshaya
gre t rnak i i ndeki yazl ara bedel yaz lan ibareye gre manas yledir:
Onl ar revan oldular, sal i men deni zi getiler. u kadar ki sahile varnca
bir gemil eri krld T. H.
58
METNN ASLI
cr 3j\ j <Ui U J " i
4>U? j [ L j i ^ j lî J fel J fj^J jlses _fl)l j U .
j_jÔ l$UI_j pAj_)l^- -5%t/ J ' (V* *J j*^"
j.151j jl J dl J t ul_j ^ls'l_yî-l ^1 l_jL>_}lUs
^j ^l .J ^.jJ I Jl **\ r-'J i l _?--* f -1-* l^^* c?j\
J i_^lai_ jl (J j jcl (J l ijj' * (*<)^ ly^j
>c*.iai ^j\>-lj ti ^-ll __*
* *
^ (*i '- r ' J b-^- <> '.rrj ^ 'y- 'j -3'(r' 5^*J
j)i lj * îkc jdi ji f j>j-it ^ ^ j ^ tiAîj jd J _/
jdl l_jl*l J \ y& rrV ^ i j f - J c J j Vl \ jjJ -i _ p jU=jsj
L-kft Ul- |j->jdl ii j j j Vl J tl! I J i !ja)I l^^..--!j
* *
IJ^P jri\ jl ^^L1 *JlC vpUJlll *^*J' 1^jillkJl J)-2*
jdl p,i jl Jb <-iic. J . U*'__y^ jlpz f Jvf-t IJ
^- \,y^3 dr^j (*$** *v ^ ^ *3*^^
jM-)I ^y j f -j j^trl-J j -5^ ~->ya Ct*'
j,j U ^Licl_j tr"j_j'l j jL*l j-* I M>-
^3*j 1^J I ^ ^1 l^jli lUi * l^ j.t ;_}|.MVl jM; J l I j_jki
jl ^jjU- LJ l cj& i [ ] 1^- j"lJl jl Vl i^y*i \ y* <j* S'*s* j ~Sj >I
11 ) Brofesfir Kzm beye ait olub bugn Petresburg niversite Kcb-
lanesinde bulunan I bnilesir tarihinin eski bir yazmasnn 12 cildinde
59
J>\ J L ^ ^ ^ --'U- * *j^>*l ^j j l 4] j l k A J l
. jU-l A^- L-y- y
]ka.mil - bni l esi r
trnak iindekilere bedel J - j U Lfj^ ,M V *1L- ^r " 1y\ *> i j^l J
T . H. baresi vardr. 0U U l J l
60
TATARLARIN RUS, KIPAK TOPRAKLARINDAN
YERLERNE DNMELER
Tatarl ar Ruslara zikretti imiz eyi yapp meml eketl eri ni
yama ettikten sonra oradan geri dndler. Alt yz yi rmi
senesi nihayetlerine doru Bul gar ilini almaa gittil er.Bul gar
ahalisi Tatarl arn yakl atn iidince ni ce yerl erde onlara
pusu kurdul ar, yryp karl arna ktlar, pusu yerl eri ni
gei nci ye kadar onlar ektiler, bunun zeri ne aralarndan
zerleri ne lgar ettiler, onlar aral arna aldlar, her taraftan
onlara kl rld, pek ou ldrld, il erinden ancak
az kurtuldu. Kurtulanlar drt bin ki i kadardr,, deniyor,
bunl ar padiahlar Cengi z hana dnmek zere Saksi ne [1]
revan oldular. Kpak toprakl ar nda Tatarl ar kalmad, Rus
ve Kpaklardan kurtulanl ar meml eketl eri ne dndl er, Ta
tarlar Kpak diyarna girdikleri zamandanberi yol lar kesi l
miti, Kpaklarn meml eketl eri nden ne Burtas krk ne
sincap, ne kunduz deri leri vesai re gel miyordu. Tatarl ar K p
ak diyarndan ayrldktan sonra Kpakl ar meml eketl eri ne
dndler, yollar ald [2] bu matalar da eskisi gibi gel mee
balad [3]. te garp Tatarl arna dair bu haberl eri arkas
kesi l memek iin toptan zikrettik.
[1] Saksi n Hazer denizi kenar nda ticaret merkezidi r. z. | 2] Onl ar
ile sl am meml eketl eri aras nda. z. [3] Kafileler iledi. z.
61
METNN ASLI
. J l JWci_) jM. , y jrfl s y - _T i
jLA) Ijlt IjjIc ly * L J'*)' J** ^
AC ,3 \ *^"' ^~^"*** ^ Cf _/*^ '
Jl 5* ^ l ^ I_j^ 3
^ l J S* *'^-l> JS^ jr t>1 Ja^l| t3 I_*2j *0j t>*
fi ,
,>_\jlc j\ 1~ J l IjjL i J ^J J Vl ^>jl Ij j IT Ju JJlI VI ^-^
jlSj (^,J^1. (f-4^- (jr* (*r* u^J C--j l-
j-CiJ lj ^_jljrl -Jl^ (b5"'^s (3^ J -^ ^ J dl lô Jk Lil* ^J^^jajl
0.1aTI_j ^ 2% J l \ j z \ c *_jjIs U ^ j>I liu ^ L_f
e-v^-lj 45u I aL - V s 4j ^ J l jL^-I Ia OjS"^ <aIaV| tZJ^j (jÎ
. ti J Md
jl I^jIg p-* o^L (_5 [l ]
_ |MVI o j ^ j l [ 2] Telfikulahbar I z _ J I V^* l jl >o J o. cJ 1'I
Tel fikulahbar tz.
62
TATARLARIN BUHARA VE SEMERKANT'TAN
SONRA MAVERAUNNEHRDE YAPTIKLARI
Padiahlar Cengi zhann Tanr ona lnet etsin Harzem-
ah'a sevkettii garp Tatarl arnn ne yaptklarn zikrettik.
Cengizhana gel ince bu oyma Harzemaha sevkettikten,
Harezmahn Horasan bozgunl uundan sonra askerleri
bir ka k sma ayrd, bir k smn zaptetmek zere Fergane
diyarna, dier k sm n Tebri ze, br k sm n da Kelta
sevk etti. Kelt Ceyhun tarafnda en Sarp, al nmas en
g kalelerden biri idi. Her bir oymak zerl eri ne var
mas n emrettii tarafa revan oldu. Vard klar taraf ku
attlar ve zaptettiler. Arkadal ar nn yaptklar gibi l drd
ler, esir aldlar, esir ettiler, yama eylediler, yktlar, trl
trl fenalklar da bul undul ar. Bu ilerden fari ol duktan son
ra Semerkant ta bul unan Padiahlar Cengi zhana dndler,
evlatlarnn biri ile byk bir ordu hazrlad, Harzeme gn
derdi, dier bir orduyu da Ceyhun I rma n geerek Hora
sana yollad.
63
METNN ASLI
. x S ( _ Jui I elj j ir j dl <li L
*j l u)l *C*) jl- l>^^ ^Jl A ) 4 u j L* L ^ i j
- j *> j oLt*jj \ y > ~ (jl uAlaJl A* jl Juj jlci- j^lL- Ul_* Lt*^j j \ y > -
*
o>l (jl 1^-* \$ 3 ^L_sl Ai ^l^l
v*3 C S t * j l U*s - >j j l , j >-1 \ - j j 'Uiî
j l <4jL_s JÔjl3 ~*lj (V-^l ^y ^JU- J*- <lx^>-
^5llj j - J ) l \ j jll slJUsj LJlc. j j _-\_a ipjl ^ L_*jui 0 ^ 1 ,j)l Â-l
Jl \ j \ c tllli 1j j ^ j i LAi J-* L _^ ^ j ^ \ j
. j e $ o^Vj\ jl>*i îp \ j
.. #
j (jl j^l LlAJ>- J ^jjl _p-
64
TATARLARIN HORASANI ALMALARI
Vaktaki Horasana sevk ol unan ordu Ceyhunu geti, Bel h
zeri ne vard. Ahalisi aman dil ediler. Onl ara aman verdiler.
ehi r altyz on yedi senesi nde tesl im olundu. Onl ara yama
ve l drme gibi bir gna taarruzda bulunmadl ar, belki oraya
bir suba diktiler, oradan kalkp Zozan, Meyment, Endehoy,
Karyat zerleri ne vardlar, hepsi ni aldlar, bural ara bi rer vali
tayin ettiler, ahali si ne bi r gna ktlkte, incitmede bul un
madlar, u kadar ki kendi l eri ne kar duranl ar ile vurumak
zere erkekl eri beraber alrlard. Byl ece Tl ekana vardlar,
Tlekan bi r ka ehi rl eri mtemi l bir vilyet idi, orada
Mansurkh denilen sarp bi r kal e vard, zaptedilmesi kabil
deildi, kalede kl erl eri ve bahadrlar vard. Tatarl ar tam on
alt ay gece, gndz orasn kuatt lar [1] asla teslim al ama
dlar, kal edeki kl erl eri ni n okl uundan, kal eni n sarpl
dolaysile al nmas g ol duundan dolay kaleyi almadan
ciz kaldkl arn Cengiz Hana bildirdiler. Cengiz Han bizzat
yanndaki ordu ile beraber yrd, Kaleyi kuatt, yan nda
bir ok msl man esirl er de vard. Onl ar ilk harp safna
srd. Emri dinl emiyenl eri l drd, mslman esirler Cen-
gi zhan maiyeti nde vurutular, drt ay daha muhasara devam
etti. Bu esnada Tatarlardan bi r ok maktul dt. Padiahl a
r bu hali grnce elden gel ebi l ecek kadar aalarn ve tahta
paralarnn topl anmasn emretti, eniri muci bi nce bunl ar
toplanp bi r sra tahta stne bir sra toprak koydular. By
l ece kal e yksekl i i nde yksek bi r tepe oldu [2] kal edeki l er
toplandlar, kapsn atl ar [3] oradan bi r huru hareketi yap
tlar, bir uurdan haml e ettiler, svaril er kap kurtuldular,
dalara, patika yollara sabtlar, fakat piyadeler ldrld,
[1] Yani hcum askerl eri ni dei ti rerek gece ve gndz muhasaraya
devam ettiler iz. [2] Petersburg ni versi te ki taphanesi ndeki o eski yaz
mada fazla olan satrlar n manal ar udur: adaml ar o tepeni n stne
kt lar, oraya manc n k diktil er, manc n k ile kaleni n ortasna (ta)
yad rd l ar T. H. [3] Tehl i keyi nl eri nde grdkl eri nden kapy amaa
mecbur oldular. z.
5 65
Tatarl ar kal eye girip kadnlar, ocukl ar esir tuttular, para
lar, matalar yama ettiler. Cengizhan bundan sonfcnBelhte
ve sair yerde aman verdii btn ahali yi toplad, onlar baz
oullar ile [1] Merve gnderdi, Merv'de Araplar, Trkler ve
sair kurtulmu olan msl manl ar topl anml ard, hepsi iki yz
binden ziyade idi. Merv darsna ordu kurmul ar, Tatarlarn
karl arna kmaa karar vermilerdi . Tatarl ara galebe ve za
ferde pheleri yoktu, Tatarl ar zerleri ne varnca karlarna
ktlar, vurutul ar, Mslmanlar sabrettiler. Tatarlara gelince
onlar bozgunl uk nedi r bilmezlerdi, hatt bazl ar esir edildi,
msl manl arn yannda olduu halde Tatarlar ldrrler
denirse doru bili n, yok bozulup kaarlar denirse doru bil
meyin demiti. Mslmanl ar Tatarlarn sabrl ar n, bahadr
lkl arn grnce bozul arak geri dndler, Tatarl ar onlardan
bir ounu l drd ve esir ald, Aancak az kurtulabildi,
paral ar, si lhlar hayvanl ar yama edildi. Tatarlar etraflarn
daki memleketlere Mervi muhasara iin asker toplamak ze
re haberl er sal dlar, diledikleri asker toplannca Merve
doru il erl edil er ve Mervi kuattlar, futursuz gayret ile sar
dlar ve vurumaa devam ettiler. ehi r halknn, o askerin
bozul masndan, ok l drlmesinden ve esir alnmasndan
dolay gayretl eri krlmt. Tatarlar kondukl ar n n beinci
gn Merv ahali si nin kumandan olan Em re haber gnde
rip kendini ve ahal i yi helk etme, bize k gel, biz seni bu
ehre Em r yapacaz, sonra seni brak p gideceiz dediler-
Bunun zeri ne Em r kendi ve ahali iin aman dilemek zere
haber gnderi p kumandan onlara aman veri nce Emr Ta
tarlara gitti. Cengi zHann olu ona kaftan geydi rdi, ihtiram etti,
arkadalarnz bana gstermenizi istiyorum, greyim, hiz-
metimize yarayan kull anaym, ona timar vereyi m, o da bizim
ile beraber bul unsun,, dedi. Em rin arkadal ar geldiler, ku
mandan onl ara zaferyap ol unca onlar da Em ri de yakalayp
ellerini arkal arna balad, bu iten fari ol unca onlara benim
iin memleketin taci rlerini, bal arn ve malsahi plerini bir def
tere yazn, sanat ve i g sahipleri iin de ayr bir defter
tutun, bunu bize gsterin,, dedi, onlar emretti ki eri ni yaptlar
[i] Tul. i 2.
6 6
Elkmil - ibnilesir
kumandan defterl ere vukuf peyda edi nce ehi r halk nn aile-
lerile kmalarn emretti, hepsi ktlar, ehi rde bi r tek adam
kalmad. Kumandan altn bi r sandalye stne kt, yakal a
nan o askerleri n gel mel eri ni emretti, bunl ar gel i nce halkn
gz ve feryat ve figan nnde kol u bal ol arak boyunl a
rn vurdu. Ahaliye gel i nce erkekl eri , kadnlar, ocuklar,
mall ar taksimetti. Haykrman n, alayp s zl aman n, ahu ve
figann okl uundan dolay temaa ol unacak hengmel i bir
gn oldu. Mal sahiplerini de yakal ayp ddler, mal isteme
de trl trl tkencel erde, cefalarda bul undul ar, dayan
iddetinden len bile bulunabili yor, kendini korumak iin
verecek bi r bedel elinde kal m yordu, bundan sonra Tatarl ar
ehri, Sultan Sencerin trbesi ni yaktlar, para bul uruz diye
mezar da atlar, gn byle kald. Drdnc gn kuman
dan "bunl ar bize kar gel mi l erdi r, di yerek btn meml eket
hal k nn l drlmesini emretti, Tatarlar da ahal i ni n hepsi ni
ldrdler, l drlenleri n saylmasn emretti. Hepsi yedi yz
bin kadard. O gn Mslmanlarn balarna gelen felketten
dolay .rr'.j S-'' ^ ^ (deriz). Tatarl ar bundan sonra Niabur
yol unu tuttular. Ni aburu be gn kuattlar, Ni aburda slm
askerinden ie yarar bir f rka vard [1] u kadar ki Tatarl ara
kar kuvvetleri yoktu. Artk Tatarlar ehri aldlar, ahali sini k
ra karp ldrdler, hareml eri ni esir tuttular. Mervde yaptk
lar gibi para ile itham ettikleri adamlara i kencel er yaptlar,
burada on be gn kalarak yktlar, para bul uruz diye btn
menzil leri aratrdlar. Merv ahali sini l drdkl eri zaman
maktul saylanlar aras na saklanp bir okl arn n kurtulup
slm meml eketleri ne can attklar sz zerine bu kere hi
birinin kurtulmamas iin btn Niabur ahali sinin balarnn
kesi lmesini emrettiler. lerini bitirince i lerinden bi r oyma
Tusa gnderdiler, onlar Tusta oradaki gibi yaptlar. ehri,
Musa-el-kzmn olu Ali Rizanm ve Harunurrei din kabi rl e
rini yktlar, ta ki hepsi ni vi raneye evirdi ler. Oradan Herata
revan oldular Herat en sarp ehi rlerdendi , onu on gn kua
tp aldlar [2]. Ahalisine aman verdil er. leri nden bir k sm
n [3] l drmekl e iktifa ettiler. Ahaliden kurtul anl ar Katnda
[1] Kal el eri n stne bi nl erce manc n k ve saire koymul ard . Z.
[2j Herat valisi ehri mdafaaya kal kt el inde k l ol duu halde harp
meydan nda dt. Z. [3] Harezmahn 12.000 askeri ni . Z.
6 7
A ltn Ordu tarihae ait metinler
bi r suba tayin ettiler, Gazne yolunu tuttular, Celleddin Ha
rezmah, i .U zikredecaimi z vehil e karl arna kt, onlar
ile vurutu, onl ar bozdu, bunun zeri ne Herat ahali si suba
zeri ne atlp l drdler. Bozgun asker onlara dnnce eh
re zor ile girdiler, katli m eylediler, mall ar yama ettiler,
hareml eri esir tuttular. ehri n etrafn da yama ettiler, btn
ehri yktlar, yaktlar, Tl ekan'da bul unup btn Horasan
ehi rl eri ne bi r kol ordu gnderen padi ahlar Cengi zhana
dndl er [1], bu Horasan ehi rl eri nde de byl e yaptlar, on
lar n ktlkleri nden, fenal klarndan hi bir ehi r kurtul
mad. Horasandaki btn bu hdiseler alt yz on yedi sene
si nde vaki oldu.
[1] Ol an biteni bi rer bi rer bi ldi rdi l er Z.
68
METNN ASLI
. j U l j>- J)l cUU
wjlL* <->~Xa l_*-A*aij jyz**- ' I ( J l *AaJ.I _U
^J t ^ 4j -_j o ** -Jl i tjU'Vl 1^1*1
CjLjBj x^ * j OjJ,^ LjjL-j <pci 4J Jw J 5 *Vj
ky~* {31 V^*1^*-^\ y & j *' 4* 3
jlJUJl J| I jf>- Û ^ 1^1 UL) J U.J l jj -L \y&
I ji t ^ ajfT^j j-al* l^J J l Cut>- 4*l l _^jj JLC. ^c. J . * I <j
* m * "
^\J l$,U>l j^TlL _,y^<Z-- oju ojj^zyz3 jl*pc-t jJ uli J U-j l^-j U-LLjl_j
cUU ^ * 5*^*1 j ^ - ^ t J l j_j
o^. ^Ji J A-..-t jl~J j A ej.^ <*iaj| 6-Jb
(Jl] I '^C f * i j * ~^ (j\-*-L-JL1^jA j t ^ ^3^^ L b ^ ij*
jrvi-5^Jll>- j^Jl y J j3 ^ 4* 1 j l I jlrlj
I^L*ji5 4 * ^ (j ^l U 4] *s*\ *il!i t^lj L*As
î-i5 'J l ,/ fli ul y ,y ^ ^ i L j Û .^ \j j {**j < -V>
V^ J^~3 V-^^ Cj * ^^ 4*JL1 i j ^ y UW M jV& ^5^~
_'LuJl_j J L-itil)j I j î 1 3 *t** 4^J*I J 5^*j 4 )^"
4*l*Vlj Jl_^Vl j JU^Nlj *LU| \y~*y 41aJ I A j l s- J I Ul^
[ l ] Pecresburg niversite Kiphanesidde u satrlarda vardr :
T. H. _ <t gdi'l h ^ J J l ^JJ jLa U-^la <Jl^ Ijwij <5î JU-jl JOJ^SJ >
69
â.C-1 jJl .Ûl jl>- ^ f*
^ i \ j' )l \j ^ L_^ ^ - \ jJj o _ u Jl sjVjI (ja*j *
^ i k j j ^ j ^ -^y ^ ^
r<J LU11 ^y-il j ^ - ^ - J J^ j>OW ^
j y _/ *, M* Ulj j^*Jil jyas l^Zl j|lll j ^-*-^
Jl3 j l j 'y-V-a3 j^llaj jr^Jl j l J-3 j l j'-JLJ.A- y>_J cJl j~>\ j l
j u y^* j d l jw? jj*_LJJ f j \ j Lis .ly-UaJ Mi ^
- J fc-*tT-J -M*^ ^ ji*1 jrC^Jl IjjJ
U i J/"'* j-4 L* Jl
j t ^ Jts)l \e J \ j j ^ s . ^ j J l 1j a *a2> U ^
^jJl j ^ U s jv^-j ^Vl_* JlJl o^S^j ^^*-jJl eUJ I - * S -\J-Jl J &l
^ <y* J f '-t; <J4> j^Vl J i j d l J --- jt r4_*> ^ - ^ 1
ciLc. e-0uJl O-a _^*1 iy?z3 \_J l ^ ^ ** -Uf
jU- ySJs>- j'l 4A.C- ^^9 j*|Jl ^j>& li -OJl *J (jUVl
LU-v?d--l Li* .a- A t s ^ "J* l f * j ^ j ^ *-J\3_* <*j&-\j
^ ^ -? oAlt- !_)y2->- L*-li l**> Lc-Uail Ua-I_j
Jlj-*^fl e*l^JJJ ^JJl J l I J6 U i ^ y C S ' j
LJj- dS 1 j Jy-\ (J ^ î-lj CjLL-alI oljjl J^ I \ j -^^rT
1^ > - -0^1 J*1^^r j~ j l \/*\ ^tjJl J^- ^-sj \ L l_jljtii
ilr-)l jL>-V| îtJjl o^'-? k s *S*ti*- V 3^. ^
i^LJl Ulj j j j ^ 1 j x ^ a
^1 j - J l O Jr* \2 U^ jl^3 (JViisVlj *L-JJij JU-jJI 1^4s
70
Altn Ordu tarihine ai t metinler
^ y-^'_5 ^y Jl^Vl
^1 jt 4-*> * Âli L 4 ^ -A- oUU ^3Jl^Vl
l^J JU) lJl _r=~- ^ y I,/ ^J -0^1I ,/'
l^jLc- 1 /Vj* J Sj 4S"" .aUI J*1 J CLoj y/*\ ^^Jl 'jfc"" l_Ju *$*$
j J ^-Jl 1>I.J ^J-^ *aJl y lj jLJl cLar-L!yS*\j <j\jC?"l j^^Za
?-' L^ Ujjpes j^L-a J l _jjlf* .^Jl *i41i <jwJLJL1J c ( jj>-lf
J l LgUl 1^-^,^-lj OjJ.1 Io^ft jrull (j^j" ^ c/^Vl j,^l)Jl
*U?"1 _?yc r J l* y * Ij-JIcj Ij *~*j fil^^-aJl
J j Jjbl 1^15l_L Uj Jl^*Nl JjLÎ j^-jjj jÛj^ _/-^-
r^jj j' fM--Vl Jt '_j^j o'
e
lr !_jL j " ^ J l |^* -<i<LJa l_)îlli ^ )y - j > l^-l -*>-\ Ji)\ jj* j-j >
j_i_Jl_; L_JI ,_5-_y <lr J * c5-I d J j S '
v * ^L oj^c. J ^-/i1 ^ *-î i^-j^
\ y * J I J <\l?cJ^ ~xic- J {^N| p^-* ^Â IJ ^ \ j
> 1 ^ . y 4Ul_i j l _*"U J t j*4<_)*j ol-^ j d r j-iilJM^- f>y^>
I S !_.> -llJl I_jii-J ^ 1 j - > W 1_JL* j H -OeiJl J c ol^
Iaiy ^ 1 >jl 1.I I^*j >!^-^1 l^j Jl^**Vl l^*^-_j *c j
j l Ij>- jM>_ -L' J ' ^ Û*JI; _j*j jl>- j ^ ~ - ^ - J l l j J^cj
U I > . j L i u y T - j i r j j>ui j , . ^ , > j L J j , y jij tUjjT 1y*
0^*-C* *^>v
Elkmil - bnlesr
z, U.*)jl^>- ^ ^ 1M
71
TATARLARIN HAREZM ALMALARI
VE YIKMALARI
Cengiz Hann Harezme sevk ettii bu oymak, ehrin
bykl nden dolay btn kol ordul ar n efrad en ok
olan idi- [1] Asker Harzeme revan oldu, oraya vard- Har-
zemde byk bi r ordu vard, ahalisi ylmazl kla ve ok
lukla maruf idi. Tatarl ar ile yle iddetli vurutul ar ki insan
bunu pek az iidebilir. Kuatma be ay srmekl e her iki
taraftan bi rok maktul dt. u kadar ki mslmanl ar kale
duvarl arnda korunmakl a tatarlardan maktul denler daha
oktu. Bunun zeri ne Tatarl ar Cengiz Hana haber gn
derip imdat istediler. O da birok imdat kuvveti gnderdi,
bunlar ehi re varnca bir uurdan hcum yaptlar, ehri n
bir tarafn aldlar. Ahali toplanp aldkl ar yerde onlar ile
vurutul ar i sede onlar oradan atamadlar, ve vurumaa de
vam ettiler. Tatarl ar mahal le mahalle alyorlard, ne vakit bir
mahall eyi alrlarsa msl manl ar civar ndaki mahal le de on
larla vuruurlard. Harzemli ler erkek, kadn, oluk, ocuk
(adm adm, kahramanca) savaa devam ettiler, nihayet ta
tarlar btn ehri aldlar, kim varsa hepsi ni l drdler, ne
varsa hepsi ni yama ettiler. Sonra Ceyhun sular n tutmak
iin yaplan eddi atlar, ehri su bast. Btn ehi r su al
tnda kald, binalar ykld, ahaliden hi biri kurtulmad,
dier ehi rlerde hi ol mazsa bazlar (bodrumlarda) gizlenir,
ki mi (dalara) kaar, bi r ksm (ehirden) kp kurtulur,
kimi de kendini maktul l er arasna atar da kurtulurdu. Har-
zemde ise tatarlardan gizl enenler ya suda bouldular, ya
y k k altnda kaldlar, Artk Harzem harabyabab oldu. [2]
[1] Kumandan Merv, Niabur, Tus ve Heratta Toli ol duu halde
Harezmde Cuci idi; yan nda aatay ile Toli de vard, Cuci ile aatay
aras bozul makl a Cengi z muhasara ordusu kumandanl na Oktay
gnderdi. Z. [2] Ahaliden, bay nd rl ktan eser kal mad . z.
72
Elkmil - bnilesir
Gya Hacun'dan Safaya [1] kadar hi bi r yolda, Mekkede
gece sohbeti yapacak hi bi r arkada kal mad [2].
Ne eski zamanda, ne yeni zamanda bunun gibisi duyul
mamt r. jVJi-l j jj-Ojuj [3] Bu fel ket
Tanr hakk n slm ve msl manl ara amil olmutur.
Horasan ve dier ehirlerden ni ce ni ce maktul l erde vardr.
nk gerek tccardan, gerek sai reden gel enler oktu, hepsi
de kltan geti. Tatarl ar Horasan ve Harzem ileri nden
fari ol unca Tl ekandaki padiahlar yanma dndler.
[1] Safa hac ibadet yerleri nden ufak bi r tepedir. Hacun Mekke
mezar nda bi r dadr. Z. [2] Yani Mekke ci var nda Crhm kabi l esi n
den bi r tek ki i kal mad gibi Harezmde de bir tek ki i kal mam t r,
tz. [3] Artmadan sonra eksi lmeden, yard mdan sonra hor kal madan Tan
rya snrz. Z.
73
METNN ASL
I l^li ^j j \jz>- Jl (jl>- y^S?>- j j l ^ j u uLUaJl L*l_j
y i j j \ y - J l I^Lj l j j l j _\,Ul ^-k*l ^*^7
<^ljJl 4j L.U J t jÎ ^*^jI o^jvSJIj apIp^jIj jJ| J * l j
cr* J*^' j ' ^ 3 ^ - 3-** j r ^ <u~p~ d
Û- j-^L>- j jaJi j _ j\ j_jJi ^ -..^ j t r j j li jV
1j^3 1*1L-^>* li?-^,' Ijj^ -j AIJl 11^+2* UAs 1^3^^ âJc*I .sJdl j^JJz
J c l^jAaj ^5 1jlu ^JJI a-^1 pAjATj jJJl >1 <m l i j t
j^- lLjS^ 1^1J- j y r U jLjUfiillj lUlj JU-^l^lSî j^-T ^Jl 4^ 1(3 j^--1-i.l
^_\)l J 1Ij c ^ i pf-\ ^ UL* J6^ 1 j U J6^ 1 4IJ1I^CL
eL* y ^ UAjVl 4ju-s*~ - \ L J l ^ i l i ^^--V
c _
^* 4)^1(J^*1. j i. iMJl ^ ejr^- O^ -A=-l *0^1^
. * 4
J*l UJ y ^ J J^Jl jvl 4-Jj ji-. f JTJ^- pr*-? 'rJT.*
ILLI^=- ii*^c*-l U.1 j\cj> ^*^*1 (j%
^ ^*U *^C J*)_jlj ^J-A.1 li-Jl J l j^sti-1jV ( J ^
j ^ * L - > ^ *0^ + **), ^ I-Aaj
[1 ] Bu beyic j * Û . J> ^jl ^-l J r j j f nindir. z.
7 4
UnjS- k *0Jbl_5 UAâil *-XA C*-& A3
\j - j Z^~ \ y t S ' \y& ^ ( j J L l a l I jV
. jUHLJL (Jl ^ y*~* o^*l-r>cr*
Elkmil - bnilesir
75
TATARLARIN GAZNEY VE GOR LN
ALMALARI
Tatarl ar Horasan iinden fari olup padi ahlarna d
nnce padi ahlar byk bi r ordu hazrlad. Gazneye gn
derdi. Gazne Celleddin Harezmahn elindeydi, kendisi de
babas n n askerl eri nden kurtulan bir kuvveti n bandayd,
bu kuvvet altm bin kiidir deniyor. Tatarl ar Gazne eyal e
tine varnca msl manl ar Harzemah ol u ile Bl uk deni
l en yerde kar kar ya geldiler, iddetli vurutular, gn
bu hal devam etti. Nihayet Tanr msl manl ara yard m etti,
Tatarl ar bozuldul ar, mslmanl ar diledikleri gibi onlar l
drdler, kurtulan, Tl ekanda bul unan padi ahl arna dnd.
Herat ahalisi bunu haber al nca Tatarl arn braktklar valiye
hcum edip ldrdler, zikretti imiz gibi Cengiz Han zer
l eri ne asker gnderi p memleketi ald ve ykt. Tatarl ar bo
zul unca Celleddin Cengiz Hana Nerede sava istersen
biz oraya gelelim,, diye haber gnderdi. Cengiz evvelki nden
daha kuvvetli bir ordu hazrlayp baz oull ari l e Celleddin
zerine evketti, ordu Kbi le vard. slm askerleri onlara
ynelip sava saf teki l ettiler, aralarnda byk bir vuru
ma oldu, iki nci defa yi ne kfirler bozuldu, bi r okl ar ld
rld. Mslmanlar onlardan kll miktarda ganimet aldlar,
ordularndaki bir ok msl man esirlerini de esirli kten
kurtardl ar. Sonra ganimet dolaysiyl e mslmanl ar arasnda
fi tne bagsterdi, sebebi u idi ki Hala Trkl eri nden olup
Seyfeddin Buyrak adl em r ylmaz ve bahadrd, sava ve
hil el eri nde rey sahibi idi [1] bizzat savaa pek gayret ile
balamt. Celleddinin askerleri ne, "Geri kaim, siz tatarlar
dan ok yl g ns n z, demiti, hakikatte Tatarl ar kran bu idi.
Mslmanl ardan Mel ek Han adl byk bi r emr ile Ha
rezmah aralarnda akrabal k vard; bu em r Herat beyi idi.
[1] Tatarl ara kar olan savalar , mkl olan cihetl eri ni ve hi l el e
ri ni iyi bi l i r idi z.
7 6
Elkmil - bnilesir
ite bu iki emr gani met hususunda [1] ihtilfa dtler,
vurutul ar. O arada Burakm bi r kardei l drld. Bunun
zeri ne Burak Ben kfirleri bozaym da bu mundar ka
zan iin kardei m l drlsn ha diyerek fkelendi, ordu
dan ayrld, Hinde doru yrd [2], Otuz bin askeri n [3]
hepsi de ardndan gitti, Celleddi n ona her trl yalvarm,
bizzat yanna gelip cihad ve Tanr korkusunu yadeylemi,
nnde gzya dkm ise de Burak geri dnmemi,
ayrlp gitmiti. te bundan dolay msl manl ar krldlar,
zfa dtler. Bunl ar bu halde iken Cengiz Hann askeri ile,
hadem ve haemi le geldii haberi geldi. Cell eddin ordusun
dan ayrlanlar dolayisi le msl manl ar n zfn grnce
yeri nde duramad Hint ili canibi ne gidip Si nt suyuna vard.
Si nt suyu byk bi r rmak olup gemisiz oradan geilemezdi.
Cengiz Han acele acel e Cell eddinin izinde gidiyordu. Cel
leddin sudan gemeden Cengi z Han Tatarl ar ile ona yetiti
Tatarl ar zerine varmak kabil ol mamakl a msl manl ar
naar vurumaa, sabretmee mecbur ol dular onlar
f.xz j i j J-k [4] szne masadak olmul ard [5] artk
sava saf teki l ettiler, iddetli surette vurutul ar, hepsi de
geen saval arn hepsi ni n bu savaa nisbetle oyuncak,, gibi
olduunu itiraf ettiler. gn bu halde kaldl ar ad geen
em r Melek Han ve bir ok hal k maktul dt, kfirler
arasnda katil daha ok, yaral ar daha byk idi. Kfirler
geri ri cat ettiler, uzaklatlar ve bi r yere kondul ar. l dr
lenler ve yarall ar ile gayretl eri kr lm ol an mslmanl ar
kendil eri iin bir medet grmeyi p kfirlere de bu savatan
ne afet geldii ni bil emedi kl eri nden gemi l er aramaa adamlar
gnderdiler, gemi l er geldi, msl manl ar Allahn takdir ettii
emri ni yeri ne getirmek iin Si ndin br yakas na getiler[6]
ertesi gn kfi rler Gazneye dndler. Mslmanlarn Hint
cihetine suyu gemel eri ve uzaklamalar sebebi ile bunl arn
[1] Bi r arap atn sen al acaksn, ben al aca m diye z.
[2] Pi aver yol unu tuttu z.
[3] Halacl ardan, Trkmenl erden z.
[4] Al at gibidir ki geri kal rsa ldrlr, i lerl erse si ni rl eni r z.
[5] nk nl eri nde Si nt suyu, arkalar nda Cengi z ordusu vard;
i ki ate arasnda kal m l ard z.
[6] Celleddin bayra el inde ol duu halde suyu atile gemi ti z.
77
Altn Ordu tarihne ait metinler
gayretl eri artm idi. Gazne'ye varnca asker ve hi maye eden
bir zat bul unmad ndan hemen aldlar, ahalisini ldrdler,
mallar yama ettiler, hareml eri esir aldlar, (katlim etmekl e)
bir tek adam kalmad, ehi rleri yktlar, yaktlar, etrafnda da
byle yaptlar, yama ettiler, l drdler, yaktlar, [l] btn
mlhakatta bir fert kalmad, bu ehi rl er atlar zere kt,
temell eri ne kadar ykld, sanki orada dn hi bir ey
yok imi.
[Ij Emni yetl e hareket etmek iin ehi ri n etrafn viraneye evi
ri rl erdi z.
78
METNN ASLI
% j J dl dJb J '
C^ J l j U 5 ^ J l I ji l cj j l 1^- j* J dl ^ j i U
Juj 41 ^y* ^ j* <-ll ^^-1 vij y KUL j j l ( j * (j-J lJ ^p-
Li-* (IjI * 1\ jvyil ^y>- 4 J L ^l j UA Ul\ (jC-* ! j ) i r
^ pL\ l.A*jJ l V t l_^bl3_j iJ llib lâjls 4) t_JLoj ft+sy
^lc J"** Jj** J ^ JJ\ pj^ls I I J c oj~&s ailjj?\
aÂIjS J ^.U ^- C p l ^^ J J ^1 \S* j 1*^ ^~~ J l '
I-J ol j f î cy J^-J -1^1I j .dl S ! j 5vL^_c jjU- jjCjo- p^J l _/^-5
3* <-^<3 a! (j\- y^-^T ^ j J j\
kJsl*\ 1 \y:5' \j d.c. ,jl&- o^
iSj^J iJU* l^LcaJj _5d*J \ 4s- C* kj0^* l^Jy^>^r
Ifi-C. p^ *L* il f'*~~^ pr* 3**' ^~-1^ _jLfi_^Tjl ^ Jts
SJT 0^-d f ^3^*~3 (3*^ Cy (*4*-* 0^3-
^L?1j^jl .j*.) j - dl *_^ lJ L^ jI t-i-5 >_^L>-V 'il?
j d l j i i - ^l j c-L^_ ^l j ti U|-X< l ebti
jd\ (_f-ll^j L t-j j+y * ^-iU j J j 1I j ^-l T ^d-*) J 3_j 4- bj
1y>- Ij\J J Cio (jlo- cUL -J J l i 'jv>\ LlaJ I ^ L -I J f.
^ j l ^ T I ? ^ ji-''** -_Jd^l ol\/* ^3 1
j U * J ^'. . m\ \ ^ v'l3 J ._ -I- ^ 1jjb (_l^-Vt_^'l jlaXJi^J,*\ 1)1 JLi"
^j_^J=* J $o dr-dlJ ^>- aJ caL-I A>jJaj Ul j ^M j (J ^-
%
j lJVj. ^<y* ^ y ~j S * ^
jU- Jr^T j l jji-1 ->J_J d l - A f ^ j _ j - J L _ U <IJ j ^l SjUl*
(j* j^LJli k_iU.^ ([/-Jl JM=|- Uis O yS*-J \} ^ 3 -**
-OUM^ j^Tir ^ u y4Ojf 1 (J^>- iji S *j * u i ^ a j L ^j J l ^ * - V ^
^ ^ * j j l a ^ \ j J l d l j l . A L j - j J ^ . U .11^ i a ^ l s ^\t>- j
M fi. ' ,
- v i l Jms^ j J u j l j J C a j j j ? - l 7j l j l ^ ' ) J ' & ' t i J S i j
l^*3 JLS A& <UjJL LjJ l,/^tlr* tjr*2'4 U^"*-^ {*-0^ Jl*
j U - i j j ^j i i * S " ^ ^ * ^* ^ < V j c i i ^ u c U i j r ^
j - u V | -*-^-l J ^ - J J r ^T ^- j - U - c ! ^
l j l j t c t i j i ^ j l a j C j l * _ j L a l I c ^l j ^ y r J ^ ^L**3l ^ t a j l
- \ i )| j l S ' * U - b V ^ j u - l I I
,^.A>_Xj o j j c ^J I jjl * U 1(jwL.ll '~^> l ^ j U l ^ J I j I c
J l r *Vl \ ^ J l,JUI l_^tS ^ 1 J f lJlJ. u y i Ipj) u / j l . y i \j L , j U i
I^ Z > i Ij - f - j tAJ-i-S UjIj Ij L>j l* y j > - \ j 1* f J * - j J^-l (^J f ' - ' ^ ^ T " 2
|I j l . ^ ^ ~ ' j ' S ^ d ' ^ ^ l J ^ ^ l ^ ^1**^19 \ j j > - \ j
! j - ^ \ (>'
80
TATARLARDAN BR OYMAIN REY, HEMEDAN
VESAR YERLERE DNMES
Bu sene iptidasnda [1] Padiahlar Cengiz Han katndan
bi r Tatar Uyma geldi, bunl ar, Reye varmal ar ndan evvel,
haberl eri ni zikretti imiz Garp Tatarl arndan bakadr, Rey
ahali sinden kurtulanlar Reye dnp ehri tami r ettiler, Ta
tarlar, ahali ni n haberleri ol makszn anszn gel dil er, ahali on
lardan korunamadkl ar ndan Tatarl ar ahaliyi kltan gei r
diler, diledikleri gibi ldrdler, meml eketi yama ettiler,
yktlar, oradan Sveye revan oldular, buradada yl ece yapt
lar. Sonra Kum ve Kaan'a vardlar, bu iki ehi r ilk istilda
kurtulmudu, nk (yol stnde olmamakla) oralara yakl a
maml ar, ahalisini incitmemilerdi . Bu kere bu Tatarl ar gelip
bu iki ehri de aldlar, ahal ileri ni ldrdler, ehri yktlar,
sai r y klan ehirlerin akibetine urattlar, sonra ehi r ehir
dolap onlar yktlar, yama ettiler, daha sonra Hemedan
zerine vardlar, ahlisinden kurtul an bi rok hal k orada topl an
mt, anlar ldrerek, esir alarak, yama ederek mahvettiler,
meml eketi yktlar [2], Reye varnca orada bi rok Harezm
askeri grdl er [3], onlara bask n verdil er, bi r ksmn ldr
dler, geri kalanl ar Azarbaycana katlar. Tatarl ar Azarbay-
can etrafna kondular, bunl ar n haberl eri ol makszn yine
onl ara baskn verdiler, zerleri ne kl rdler, bunlar da
bozul up yzl erini dndrdler. Bozgun askeri n bi r takm
Tebri ze snd- Tatarl ar Tebri z beyi Pel i vanol u zbeke
Bizim ile beraber iseniz katnzdaki Harezmli leri bize teslim
edersin, yoksa seni bizim ile beraber bil meyiz, bizim hi ma
yemi z altnda tanmayz [4], diye haber gnderdi l er. zbek
[1] 621 senesi iptidas nda Z. [2] Bu tahrip i ki nci defa idi, Z
[3] Bunl ar Harezmahn askerl eri ndendi l er. Z [4] seni dman
sayar z Z
6
81
katndaki Harezmli leri tesl ime karar verdi. Kimini ldrd,
kimi ni esir etti, esirleri (l drlenlerin) balarn Tatarl ara
gnderdi, bunl ar ile beraber birok para ve kuma, hayvan
da yollad. Tatarl ar onun eyaletinden kalkp Horasan taraf
na dndler, mecmuu bin svari olup ok deilken bunu
yapmlard. Bozgun Harezmliler ise altbin kadar svari
idiler, hel e zbek askeri hepsinden daha ok, katkatt, hal
byl e iken ne zbei n, ne Harezmli leri n hatrlarna Tatarlara
kar durmak gel medi. Tanr dan dileriz ki slm ve msl-
manlarn el i nden tutacak bi r zat myesser etsin. Mslman
lar l drlmek, mallar yama edilmek, ocuklar esir tutu
l mak, hareml eri esir edilip l drlmek, memleketleri ykl
mak gibi byk bir felkete tutulmulardr.
82
METNN ASLI
j \ X f j Jl j di ^y AjU? j y . J S
V j jl^. Alc- y* jdl y LJ^ C-Jl e*A J_jl
l^Lbi ( \ y* lS-P! ^ _;LJ*-1 L ^ ) l îll 4juUa)l
Iy ^ a y 1y Z t ^ p^Jl 1 J JkJ/Vl \ j y t j ^ U j I f J l 1 J S
I^Lub jlJl l^jl__>J * y J ^ J K.LJI \ j y - J tJL- y ^ j S ' J ^_-,..J TlÂ J
^Lffl Vj |i Vjl Jdl ^y llJL- jJ jtilSj jJ5 Jl ^ l^-
y* l^*^1y ^ j l_^1*1 \**s
A jfcj j l - l / 11jJ-a3 " y ^ Y t * O j ^ J f tj j f *-,'j^'
IJ l & j U 1 ^j ~ * ^ J ^ [^-5-^li IÎaI y* ^ y / y i S ^l^
I^Z_j ^ j ~j^3 j jl^-1 y* I ^ J * " l j - l_*ij l^J^ J^
. fl fl J ^ J3 \^3i\ Ni J j I4
* - * . *" r
jljI^Ji { j l^L Jl l_^j l j J j ? Jl 1^^ (*^
y s - a i Vl_> <*a j j \j ^- \ y* iI-Uc y* llJl ^
y J * a 3 j * ^y Jl Iic-Lg j Vj U îl^*
Ij t S ' L^l wi^-Jl^ Jlr Vl y JjÎj jjdl Jl \ j ~~^1
^Nl A)^\ y - \ y ^ T y ^ ( 3 l_jJ j j l \ y > - y - ^ yt- Ij^l^
y S ~ \ cHjjl cTJ^ ^*^l f r * 1y * j f \ (J-l A^jjljil cTJ
k j l <uj\JL*j ^-* ^Ll>V1j ^-^jjl^-1 V_j *vj ^Jk^- ^ s 1a*>
*wY-^ (j* ^Jx- ^l Jl 1^*3^ -X j o * ^y t-jwL-J.l^
. ^MJl c5^-^ <3
83
CELLEDDN LE TATARLARIN SAVALARI [1]
Cell eddin smalilerin iinden fari ol duktan sonra
Tatarlardan byk bir Oyma n I slm meml eketl eri ne h
cum etmek kastile Rey yaknnda Dmegan'a vard kl ar ha
beri ni ald, zerleri ne yrd, onlar ile savat, aralarndaki
vuru iddetlendi. Tatarl ar Celleddine yenil dil er, o da onlar
bol bol ldrd, nice gnl er kaanlarn arkal arndan yetiip
onlar ldrd, esir ald. Celleddin bu halde, Tatarl arn dier
bi r kol undan tel ederek Rey taraflarnda durmakta iken
bi rde ona bi rok Tatarl arn Reye vsl,olduklar haberi geldi.
Artk onlar bekl emek zere orada durdu, bunl ara dair ma
lmat alt yz yirmi be senesinde vereceiz.
[1] 624 [1229 - 1227] yl T. H.
84
METNN ASLI
Jdl_j dy-dlJM- ju y > j T i
l^jiJb J Aft.JTfc j r f l *)U> j l '^ ^JLa I ^V I j'jJ l jM s-
(^-JO-J (*V^ --(J*1j^jl c Cj *
* j ~j \ jj iJa>^11ac j^-il Mis 4* JiiJl
j l j j i - l IjI i l J Û j > ' ^7 ,j * i4!-xS^
85
CELLEDDN LE TATARLAR ARASINDAK
SAVALAR
Bu sene ii nde [1] Tatarl ar Reye yrmek zere dnd
ler, Celleddin ile aralarnda ok saval ar oldu. Halk onun
saysnda bize muhalefet etti, saval arn pek ou Celleddin
aleyhi nde ol duu halde sonunda zafer ona kald. Arala
r ndaki sava iptidasnda, garip ve ap eyler vard.
Padiahlar Cengiz Han bu tatarlarn kumandanlarna fke
lenmi, kendisinden uzaklatrm, onu lkesinden karm
idi. Bunun zeri ne kumandan Horasan zerine yrd,
onu harap grnce bu taraflar ve ehi rl eri zorbalk ile almak
emel il e Rey zerine yrd. Celleddin orada karsna k
t, iddetli vurumalar oldu, ni hayet Celleddin bozuldu, ge
ri dnd, sonra yi ne bozuldu. sfahan zeri ne yrd, oras
ile Rey arasnda durdu, askerlerini, kendi si ne itaatte bul unan
lar toplad. Ona gel enl er arasnda Fars ili Hkmdar Ata
bek Sadm ol u vard ki babasn-n vefatndan sonra padiah
olmutu. Nitekim bunu zikrettik, Celleddin Tatarlara dn
d, onlar karlad, hertaraf dieri nin karsnda sava saf
tekil ettikleri srada Cell eddinin kardei Gyaseddi n kendi
ne uyan emi rl er ile Celleddini b rakup ayrldlar, gi de
cekl eri taraf tuttular. Tatarl ar onlarn askerden ayr ldklar
n grnce arkal arn eviri p her iki taraftan vuruacaklarn
sandlar, bundan dolay Tatarl ar bozul dular, Fars eli hkm
dar artlar na dt. Celleddine gel i nce kardeinin ve bi l e
i nce bul unan emi rlerin ayrldklarn grnce o da Tatarlarn
kendi sini tuzaa drmek iin yaptklar bir hud'a ol mak
zere ricat ettikleri zannna derek bozgun bir halde dnd.
Kendi si ni muhasara etmemel eri iin sfahana girmee cesaret
edemedi , Smeyreme geti, Fars hkmdar ise Tatarl ann ar
dnda uzad gitti, ne Celleddini, ne askeri ni grmeyi nce Ta-
(U 625 [1227-12281 T. H. senesi nde
B6
Elkmii - bnilesir
farlardan korkup geri dnd. Tatarlar artlar ndan gel enl er
den hi bi r ki mse grmeyi nce durdular, sonra sfehana doru
dndl er, yollarnda kendil eri ni al koyacak bir ki mse bul a
may nca I sfahana vardl ar, orasn kuattlar, ahali ise Cel-
leddinin yok ol duu zannna dmlerdi, Tatarlar onlar
muhasara edip onlar da bu halde i ken bi rde Cell eddin tara
fndan bi r olak gelip onl ara Celleddnin selmette ol duunu
bildirdi, Ben askerden salim ol anl ar topl ayncaya ka
dar geci kecei m, si ze gelecei m, Tatarl ar karp zeriniz
den atmakta sizinle beraberi m haberi ni getirdi. A hal i de Ce
lleddine gel mek zere haber gnderdiler, ona yardm et
mei, birli kte dmana kar kma vadettiler, onl ar pek
ylmaz ki mselerdi, bunun zerine Cell eddin onlara varup
balar na geti. Onl arda Celleddin ile beraber ktlar, Ta
tarlar ile vurutular, Tatarl ar pek fena bi r halde bozul dul ar,
Cell eddin Reye kadar arkalarndan yetiip ldrd, esir
ald. Tatarl ar Reyden uzakla nca Celleddin orada durdu,
Cengiz Han olu [1] ona "Bu Tatarl ar bizim askeri mi zden
deildir, biz onlar yanmzdan uzaklatrdk [2] diye haber
gnderdi. Celleddin Cengiz Han tarafndan emin ol unca b
tn btn emin oldu, Azerbaycana dnd.
(1) Baz tari hl ere gre Tatarlar n bakumandan . Z.
[2] Lki n yak nda takat geti remeyecei n asker greceksi n. Z.
87
METNN ASLI
- >< f >
i S j ^ J d\ [^] ^ (j
4 < j & \ <At I*.j S ' \ Iaji-^c- ^ ll*X- ^ l k_ill>*l I j ^ S * j ? -
_L^t^ j i j d l V_*>j j f * ^ *J ~r~ *-5
Aajl3 bl j>- l*l^j (J _I^3- JLût *Oc J laJ \j
\jt^ f" I,- *u5JLj ^l _ J l ^^1
Cl jKl* *CclL J 6 l _^ ^7-? <-ffw^ l_j*l5l_* jlL*l juaj
<j,_dlJ M>- ^lc_j X ^ ^ \? <~>I I sjjuj cUU -**tilM (j-l j a j aJi
y>-\ d/-01wl-C- 5jto\ <_ J * l_u 4-1j li>J 6^j jjiL-a^ ^|!aJ j rdl J l
I I j I J a c I j (j-J I J >U- sj l u J c- i l j fj*-* d/-dl J }U-
<y j ' j C - J \ i y j -*S L_Ui 1^)1 \ j j U
Wj u"jk f3r^ *
1j j ^>- j**^^-^1 (j^9 '^* (j^_j kl ^>-1 asjLL* ^1 j U, <l ([/-(J lJ M^
*_a*~ J l ks^ j^f-c*! J --A j ^ ^j
^1^- 4jk _/ j j dl j \ ^ a* j \ l*Jb j l i L*^
J l 1_*jW ^ 1j s j ^J J ai, lA^l jaa^LI ^ ^*-li ^*-
c ^ - l J l \^*ay p g. 1^0^- jl^L-sl
*j-dl<J M>' A^>ls i l j^-^_,<a^ iJ4Ja 5^^1j -s â c j
z. J r ^ j [ ' 1
83
Jl ,j* <y> J l CT*^- ^ ^ ( *<*( *1^
r^ 2 t ^ J J Jd l Îcjl J * f \ j Ll J & j
^ 4 .)a c> 6Ss~ J l j a ^~
_pl J l - d ' j ^ - ( <*-'J ^ j Ct*^ -*'*^ f-if^* s <- jlfi-l J*l-
j l Jâj ^* [l J "'jl^ CF' ,/^î-? *3*^
^ 1 jU- * (j^l [^] Ul L L ^ I 1j~~J *Vâ>
j ^ - l j j i l J l j 1c _j ,
El kmi i - bni l esi r
z. j l _ *, Ltl! J J V cUL. jJ L - JjS'j [ \ ]
89-
TATARLARIN AZERBAYCANA YRYLER
VE HALLER
Bu yl iptidasnda [1] Tatarlar Maveran - Nehi rden Azer
baycana vardlar, evvel ce Maveran-Nehri nasl aldklarn,
Horasanda ve sair ehi rlerde yaptklar yamalarn, y kmal ar
n l drmel eri ni zi kretmitik, Maveran-Nehi rde yerlemele-
ril e bura ehirleri mamur oldu, Harezm ehri ne yakn bir yer
de byk bir ehi r yaptlar, Horasan ehi rl eri harap bir hal
de kald, mslmanl ardan bir fert orada yerl emee cesaret
edemiyordu. Tatarl ara gelince onlardan az bir Oymak lgar
eyl eyorl ar, orada ne grrl er ise yama ediyorlard, ehirlerin
ardakl ar stlerine km, temell eri y klmt; altyz
yi rmi be senesi nde onlardan bir oymak zuhr edi nceye
kadar bu hal byle devam etti, bunlar ile Celleddin arasn
da zikretti imiz eyl er oldu. Onl ar da bu halde kaldlar. i m
di alt yz yirmi yedi senesinde zikrettiimiz gibi Celleddin
Aleddin Keykubat [2] ile Erefe kar bozulunca smaliler ku
mandan tatarlara haber gnderip Celleddinin bozgunl uunu
bildirdi, onlar bu zayflk akabinde zerine varma tevik et
ti, ona rz olan zaaftan dolay muzaffer ol acaklarn da unut
mad. Celleddin kt gidili, mesl eki iin kt idareli idi, d
man olmadk, ml knde kavga karmadk, kt komuluk
etmedi k hi bir hkmdar brakmad, bu cml eden olmak
zere sfahanda [3] ilk galebe alp asker toplaynca Huzistan
zeri ne yrd. Tster ehri ni kuatt. Bu ehi r halifenin
ol duu halde onu muhasara altna almt, oradan Dekokaya
revan oldu, onu yama etti, orada pek ok kiil eri ldrd.
Dekokada Tster gibi halifenin idaresi altnda idi. Sonra
[1] 628 Senesi iptidasnda. Z. [2] Aleddin K eykubat bin Keyhi's-
rev bi n Kl Aslan. z. [3] Celleddin Hindi standan Germana cretni,
sfahan'a varp oras n zaptetmi ti . z.
90
Azerbaycan ald, buras zbekin olduu halde onu zapt etti,
Grcl er zerine de yrd, onlar bozdu, onl ar ile dman
oldu, sonra Ahlat hkmdar Melik Eref ile, sonra Anadolu
hkmdar Aleddin ile dman oldu, smail l er ile de dman
olup memleketleri ni yama etti, cok kiileri ldrd, her yl
zerine bir vergi kararlatrd. [1] Bunl ardan bakal ar na da
byle yapt, padi ahlardan her biri kendini boladlar, elinden
tutmadlar. smali l er kumandann n, Celleddin zeri ne var
malarn mir mektupl ar tatarlara varnca tatarlardan bir
oymak acele ile Celleddin toprakl arna gi rdil er, Reyi, He-
medan ve aralarndaki ehirl eri aldlar, sonra Azerbaycan
zerine yrdler, yktl ar, yama ettiler. Ahalisinden elleri
ne denleri l drdler. Celleddin ise karl arna kmaa
cesaret edemiyor, meml eketl eri ni mdafaaya gc yetmi
yordu, onu korku ve ylgnl k kaplamt.
[1] smal i l er Cel l eddin emi rl eri nden byk bir em ri l drm
lerdi. z.
91
METNN ASLI
(*r* J l j d l j j * -
j J _j J l (j* j d l [^](*^^) 4^ll-* J _jl _J
^ J l (jj j!5I ^ lj z - j j^ J ^ LJ Ij^-j-* |J -S ^ *
Ij j P j C->_rvJ Û j j L tl)Jc_) Û j j k
Jc>-I V ily - jl_*-l(j-X*
i^li ijj' l* 4 U JJi \ y ^ j jdl Ul^j wA-Jll
j l <C~ *I)U* ^ jl Jl tM
y dr-JlM^- | j Vl tlU^S^*lâ>j & y 1U
V1^\ a* j I .nC1 ^ ol j ^ 1 ^L>$^JI
A c
eJ.__-as J f c pf^ J 4*^ * Jr^ (T-J IJ ^s- >_^ .4J J*{ j d l J l J j - U I
c^_g^ dr- J U^^- j l I j j l ^ ^.ll _jiJ l j-^j! {y>^*}_5 >_. ^ll ,_~-
cUUI A.j'C} .blc Mi 4 i)^11 & '- ^ ^ J i 1^ 171^3e J1
-\-as f \ *jl j [^] j^--l ^ ^ Cj^ *11j
J s_5 Vj-jJ Is_j3j J l jL- _J U^z^cj <Liicli ['r] J<~~t <^J.a J .a ^ z i j L j y ~
J 3 \ A-aij i l j j V j L ^ - L j i l tHU Lkj_l - uJ jcll j S 'li Ij,
^.-L<3 ^ j j l ^ t ^ _jj_tVl cUUI
S j j j S \ s ^ y j J J _) ^ y - J <e.l(- Vl S ^ l c j j J \
j l ^ l J ^ j J ^ f ^ A^JI ^ & j U [Y ] t . H. (1231 - 1230) [ \ ]
z. ^*_ [v] z . joVI Jj^l
9 2
Ui <J i)_*Ul <> J ^* f jf " Î -^S *- <JW
.<-.,~*4ju Us tjt dlcJ^^" 1^1 1*^1 1^1"1' ^
\ } Jxs jl_^ljil \jXuai jr JÛI ^y Uj j l xj*j Jf- l_)!_jl-l_j jM,
jJ Ûl jl (Jc. J.AI V (j'-dlJM^-J Ijifcl j* 4j IjJA { y I^JCJJ \ j y J
* *
. Iy*-j Lcj J* js j 5I jjc
Elkmil - bnilesr
93
TATARLARIN MERAGAYI ALMALARI
Bu sene i i nde Tatarl ar Azerbeycan ehi rl eri nden Mera-
gay kuattlar, ahali onlara kar durdular, sonra diledikleri
aman artile tesl ime boyun ediler, Tatarlar onlara aman
verdiler, ehri teslim aldlar, burada adam l drmler ise de
l drdkleri adam ok deildi, Tatarl ar ehre bir suba
diktiler, artk tatarlarn an ve erefi byd, Azerbeycanda
Tatar korkusu pek ziyade artt, hemen Tanr Taal, tarafndan
gel ecek bir yardm ile sl m ve Mslmanlara yardm etsin.
slm Padiahl ar ii nde ne ci hada rabet edecek, ne dine
yardm eyl i yecek bir tek kii gremiyoruz, bel ki bunlarn
hepsi de oyun, el ence, tebaasna kar zulum hevesi ndedi r.
Bu nice dmandan daha korkuntur Tanr Taal ; iji'l j o
I j-it J.J3I [1] buyurmul ard r.
[1] i ni zden yal n z zal i ml ere eri meyecek fitne ve felketten
sak n n 8 JA' suresi 25, Ayet Z.
94
METNN ASLI
<.1^j d l *u / i
f* LâI (jl^L jil <.1^jid! y-^=*" <1Jl e-u
Jciit jl Vl <J -J\ 1^L. t$ <jLVl
jl^- L jil url J ^l / jd l j l i j Jj u>- _J J l (3 I j
4 Jj-* Nl iJÛ ^ e-Cfc (J^ \jr-^J ^JL\ _5 ^ Vl J-.-7.' JL*T <UJ
1 0 * CLf-J 4-*)^ J J U J g <J'-*J1 <3 \ ? O <^C. J
Ij ^ d^J l ju-Aj V <if i_j aj I_) (J W aIII J 6j j a J I ^ ^j c-
CELLEDDNN DYARBEKRE GELMES, ORADA
BOZULMASI VE HAL
Celleddin Tatarl arn Azerbaycanda yaptklarn, orada du
rup dam l drdklerini, yama eyledikl erini , etrafn verane-
ye evirdikleri ni, mall arn aldklarn, ni hayet kendi zerine
varmaa karar verdikl eri ni, stelik kendi sindeki gszl,
kavamakl grnce Azerbaycandan Ahlat i line ayrld, Me
lik Erefin oradaki nai bine Biz ne sava iin, ne i nci tme iin
gel medik, ancak u dman korkusu bizi memleketleri nize
gel mee mecbur etti diye haber gnderdi . Celleddinin
maksad Di yarbeki r ve Cezireye varp imdat iin halifenin
kapsna, btn (mcavir) padiahlara mracaat etmek, on
lardan Tatarl ara kar yardm istemek, i hmall eri nin akibe-
tinden onlar korkutmakt. Celleddin Ahlat'a varnca Tatar
larn kendisini arad kl ak n, acele ile ardndan geldiklerini
haber ald, artk Di yarbekir yolunun tuttu. Gece basknndan
korkmakl a bi r ok yerl erde karakol koydu, Tatarlardan bir
oymak izi zeri nde gelip karakolun bul unduu yoldan ba
ka bir yol ile ona ulatlar, Celleddin Di yarbeki rin darsn
da iken gecel eyi n ona saldrdlar. O da ol vehi l e bozu
larak geti gitti. Bi l ei nce olan askerl eri n her biri bir ta
rafa dald. Onlardan bir oymak Harran stne vard, Me
lik Kmi lin Harrandaki kumandan Em r Savap, yanndaki
askerl er ile onl ara saldrd. Mallarn, si lhlarn, hayvanlarn
ald. Di er bir oymak Nuseybin, Musul, Sencar, Erbil ve sair
ehi rler zeri ne vardl ar. Hkmdarlar ile tebaa onlar yaka
ladlar, her biri hatt ifti, Krd, bedev ve saire onlara tama
edip onlardan aldlar. Ahlat ve sair yerl erde yapm ol duk
lar kt ilerine, irki n hal l eri ne ve yer yznde kardklar
fesatlara kar cezalarn verdiler, Tanr mfsitleri sevmez.
Artk Cell eddin askeri ni n dalmas ve balarndan geen
fel ketler dolaysile arklatka arklat, kavad kca kavad,
9 6
Elkmii - bnileBr
Tatarlar, askerleri ni byle datp kendisi de Tatarl ardan
kap gidince Celleddini aramak zere Di yarbeki re girdiler.
nk nereye gittiini, hangi yolu tuttuunu bil mi yorl ard.
Aferin o zatiliye ki emniyeti korkuya, izzeti zillete, okl uu
azla evirmi tir. Alemleri n Rabbi olup dilediini yapan
Tanr her eyden ycedir, bereket ondandr.
97
METNN ASLI
. j^"lo U>aIc- .xl ^-JlJ^^* <J
jjilaj L^- j y jk * ^M* j jrdl 4*-ajl* ([/-Jl J>U- ,_j ll
<Jx ^jJ&U1^1J J A-a3J c Jl^-*Nl j^^-j il^~Jl o y j ^ J O y x l J
viJJJ.1^ {f- *^f\Jl Jl J j \j .k^* Jl j l ^ l j i l jjk <waJJ1j
j ,a3 J .c UL?- _jaJ| 1-Aj ^ 3 Ic1 ^p= L^-U <J J j i 3j-iYl
^3* ^s>^c>-ûl ujj-lol J^SJJ j" ji-lj J -ai j ' jJ* ljW jfej
(jl J-^^9 ^*s\c ^*^*3.1Jc- DXtU-il j-^y"4*J^laJ_5 j iJj^llI
-Xc^j iJ^}Jt JL*1J l jL_5 e_/l(_? O J - ^ ('*'*-/ ^ ^7^1jl <*L JaM^"
* e "'.
^1? J t <J\ I^Loj^s ej I 4_uIL Ofil^" olJl,y* Is
^4^-J j**-4 -^1 *C-^Û ybj^LJ blÂJjls i)jJ l <*j âJI ,3--'*^
^>\ y a JS ^j\y>- o ^C^-C-â 4jLUpJL-aa1^ - yA\A ^ j&> J
x*o3j p^-4*j L* l^-l /*~J l <**_?j l * J UUI ^j X *
iljlll gflaÎ jMJI cLl|i jr&J Ju J J jl^=I^-_j (j^-JLxa^ 4jLU?

^MiJl * - -A^-l J6^
tj^jY 1^1^*lej Ia^pj ^.^lc. ^c_3j j pÂjU-^
*Ca^J l *:w J l la.^ (j-Jl M^ ^1^3^([/a>i41 t^^-V 4i)l_j taL*j
r*t * ^j r4t5^-? f*tt o^L-c- y* ij j
j-ij (y(jl^**3 d-D ^_ Jt-S ^1IâIjo^|i
.LijÛ JLul! (j\i.ljJL-jj aIjI iljLis ^)J Yi U^>- ^-^1
98
TATARLARIN DYARBEKR VE CEZREYE GRMELER
VE EHRLERDE YAPTIKLARI FENALIKLAR
Celleddin Di yarbeki r stnde Tatarl ardan ka nca Ta
tarlar Di yarbeki r etrafn, Erzeni [1], Meyyafarikyni yama
ettiler, Siirt ehri ni n zerine vardlar. Ahalisi ile vurutular,
Tatarl ar onlara aman verdil er. Ahali onlara inandlar, teslim
oldular. Tatarl ar onlara zaferyap ol unca zerlerine kl r
dler, onlar ldrdler, o derece ki hemen hemen onlar bite-
yazd. Aacak il erinden gizl enenler kurtulabildi, bunl ar n da
mikdarl ar az idi. Bana Di yarbeki re gelen baz tccarn hi
kye ettiine gre onlar maktul denleri on be bi nden zi
yade tahmin etmilerdir. Bu tacirin yannda Siiritli bir cari ye
var idi, yle haber verdi : efendisi vurumak zere km
idi, anasnn ondan baka evlad ol mamakl a ol unu menet
mi ise de olu anasnn szne kul ak asmad, bunun zeri
ne anas olu ile beraber gitti, her ikisi de maktul dtler,
cariye, ana bir erkek karda nm ol una dt, o da cari yeyi
bu tacire satt, cari ye maktulleri n okl uunun dehetli ol du
unu, muhasaran n be gn srdn zikrediyor. Sonra
Tatarl ar buradan kal kup Tanza yol unu tuttular. Orada da
byle yaptlar. Tanzadan, yaknndaki Vadii Kureyi ye deni
len bir dereye revan oldular, orada Kureyi ye denilen bir
Krt Oyma bul unuyor idi. Orann akar sular var idi, bos-
tanl ar ok idi, oraye giden yol dar idi. Bundan dolay K urey
i ye Krtleri Tatarl ar ile vurutul ar, onlar oradan pskrtt
ler, onlara kar durdular, bi rok Tatarda ldrdler, Tatarlar
dndl er, maksatlarna nail olamadlar, ehi r ehir dolatlar,
onlar ne geri durduracak, ne nleri nde duracak tek bir kii
yok idi, onlar Mardine vardlar, ehi rde bulduklarn yama
ettiler. Mardin hkmdar ve Dneysr ahalisi Mrdin kalesine
sndlar, kale civarnda bul unan dier ahali de oraya sm-
[1] Di yar beki r ml hakat nda Garzan. z.
99
Altn, Ordu tarihlerine ait^'metinler
diar, sonra. Elcezi re N seybinine vardlar. Orada gndz biraz
kaldl ar, etrafn yama ettiler, elleri ne denleri ldrdler,
ehri n kapl ar kapanm idi, bunun zeri ne oradan dnp
Sencare getil er, Sencar dalarna vardlar, orasn [1] yama
ettiler, Habura girdiler, Arabana vardlar, yama ettiler, l
drdler. sonra dndler, onlardan bir Oymak Musul yoluna
urad, Muni se adl bir kye vardlar, bu ky Nuseybi n ile
Musul aras nda b.ir konak mesafededir, orasn yama ettiler,
ahali si ve di erleri orada bir hana sndlar, oradakilerin
hepsini l drdler. Bana oral bir adamdan yle hikye
ol undu: Ben samanl a gizlenmiti m, beni yakalyamadlar,
ben onlar samanl n penceresinden gryordum, onlar ne
vakit bir adam l drmek isterlerse, o adam Yapma Allah
akna,, der, nl er yine onu l drrler idi, ky iinden fari
olup orada ne varsa yama, haremleri esir ettikten sonra
onlar grdm ki at stnde oynyorl ar, glyorlar, kendi
lgatlerile Yapma Allah ak na diye rlyorl ar. Tatarl ardan
bir Oymak Di yarbeki r ml hakatndan olup Frat zeri nde
Rum Nuseybi nie geti, burasn yama ettiler, oradaki lerini
l drdler, sonra Di yarbeki re, daha sonra Bitlise dndler,
Bitlis ahali si kal eye ve dalara s nmlar idi, orada az bir
ki mse l drdl er, ehri yaktlar. Ahali sinden biri yle hi k
ye etti : Eer yanmzda beyz atl bul unsayd Tatarl ardan
bir tek ki i kurtul an olmaz idi. nk yol dalar arasnda
dar idi, az bir mi ktar ok miktar savabil ir idi. Bundan sonra
Bitlisten Ahlata revan oldular, mlhakat ndan ve en sarp e
hi rl eri nden olan Bakeri adl ehri kuattlar, zorla aldlar,
i i ndeki l eri n hepsi ni ldrdler, Ahlat ml hakat ndan Erci
zerine yrdl er, Erci byk, cesi m bir ehirdi, orada da
byl e yaptlar, bu hadiseler zil hicce aynda vaki olmutur.
Tanr hakki n Hak Suphanehu ve Taal nn hal kn yrek
leri ne koyduu Tatar korkusuna ait bana yle haberl er hi
kye edildi ki onu iiten hemen hemen yal an sayar. Hat
t deni yor ki Tatarn biri bir ok cemaatin bul unduu bir
kye veya bir sokaa giriyor, onlar bi rer bi rer l dryor,
hi biri bu atlya el uzatmaa cesaret edemi yor. Tanr hak
ki n ben unu da haber al d m: Yi ne Tatarn biri, yan n
[1] Sencar ve yeya dag yolundaki yerleri , kasaba ve kyleri . z.
100
Elkmil - bnllesir
da l drecek bir let bul unmad halde birini yakal yor,
ona Ba n yere koy, ayrlma,, diyor, bu da ban yere ko-
yor; Tatar gidip klcn getiriyor, k l c ile onu l dryor,,.
Biri bana byl e de bir hi kyede bul undu: Ben on yedi kii
ile bi r yolda bul unuyordum, bir Tatar svarisi geldi bi ze
Birbirinizin kol larn arkal arn za balyasnz,, dedi .
Arkadal arm emri ni yapmaa baladlar, Ben onlara: Ne
yapyorsunuz? Bu bir kiidir, neye onu l drp kamyoruz?
Dedim. Bana Korkarz cevab n verdi l er, Ben Bu sizi imdi
l drecek, artk biz onu ldrelim. Ola ki Allah bizi kurtarr
dedim. Tanr ya and ierim ki hibi ri bunu yapma gzne
kesti remedi. Bunun zerine el ime bi r bak alarak onu l dr
dm. sonra kap kurtulduk. te bunun gibil eri oktur.
1 0 1
METNN ASLI
o^t*3 Lj ojr lj ^Tjlo jdl j f *i
jJL-aSj j\3J3 j\~*J JJJJ -A-*l J_jrul | h-^* ^
L*_l? IÂma,<1^ ^j) JJ-*3 ^.Âj*LH-5 ^^^**<1 *^-1
fr* ^ Jtp- p_>jll5j kO-l!
lljj_/ =- | ^-l -^>l J ^j &j jU^Jl J (5^) ci ^'
j l Zj J ' a? 3^jt>1j- *^jjW- ^>-ll)l I-Xc>^ j J - ^ <.aJl S'~s~ 4 J-^ -/^*
^-l3 Jl ^ l _}*-* 4J y ^ *C*i5 ^14] \ J ^ 3 J* '
^ ! (J^Jl I j S ' ^ y o i _? ^3-l l-i^^y 1^*1jyl ^1 <1/1 lf-jjj l57Mia
l<
ly.9 |jL*u5 o j b *Cj-U Jl Ijjl__- f ' fU 4--? C*.'feT jLa-I Aa j l j I^SLC-
t ,
<jLL> <j 4~j^J)l (_^>J 4 Uj o j b ^L Jllj Jl eJjUf ^j JJ^J dij5*
^.*^3 <J| tjIU-J J 4j J^*- ol*'* *t_Sj ^Jl Jli
1jlj ^L*- |"A"t*"^' 1jô- **I^ 4-fcC* i ^jl] I LsJ
* .
\j L&j 5 (j1u a ap-1 Nj f-f*-
j k z tJ^^J w p - L a I a ^ J j (j* lj-b-jLo
j V- o ^*1. l^JLc. l^lili o_/ji- i ^ LlajI ^ ^^ls-1 AjJLaJl
jUtl^ u)j Jl 1y &*3 At J îfe jj-* Ij & j j~> 1f f j
j l ^ Jl lji*5^s Jl U j U t i - l^l (j* JLi-l Jl l^Loj
. * - c
ti-**1 (J' \ j b * y J-_^ll J^- *~r* Ij - ^ j 1
( j ^' j ^*jy* ?J ri -^<y &"'/* 5-J J l
102
aJ J S 4jI J >-j J ^ O * ^ V*
jLJ I J* Ij^tjl l l^K J ejiL y fîjl <j \jjsj ^ ^
^ l j f " ^l ^ J r r 3 * * tjl li ujL V J y L J
ty~uoj J l ^y-* A lt ^-*3 aLIj J^*l J ô
J j J l ^Jw*l J l Ij^jlc ^ ii Ijilsj -^1 J ^l y Cj \Î J ^ ufj fjJ '
'C/Al 1 ^5 \_/*J 1^-51^Za3 <*JuaJl l^lflal ,j->J Jo
<3r^ -î (j^ ^j jl L-C& JS jll
l^J J is!}U- J l jj Ijjl-/ ^ j i S 3 \ J t jJUj JJUj JL-1^--
^jJ^-J O-X S j (j* K^" e>y- 3 <S ^
^ l-\A W-is-C. ojS~ Cj-U ^
4bt' <u)i U) ^jj ^33^ 0 * Vt ^j ^ ' } 0 H5- J
oj-dljl J=*--^j ^ ,-*v* -^1^1 <-H"-pl jl J*^Jr*" t_j Js J J l ^j
J l jj_\c .x>-f V \_Aj>-I * Ûl ^y ^?" 4;^
4) <JUj <LU>L ( j ^ \ * f * -^-l |-w^* 1*1j jl î.1 aJ j o-jUj
4^3 ti--- ^5-1 L^jdl ,3^-*^ 4--- 1-> J (j^jVl Jfr
y o*j ^te^- J -i^j _/^c 4*-^ U J J p-j J (^5^"-?) H
1-^4* w* La^âjip L;l^l jr^~iLi lJz Lcsaj t a 1
<-Dl .^Til? J j j \_Xfc wilj ^31^- |JUs ^ j f ~ 3 4juV J ^ - \ j
Ju^lj t j ^ > 9 1-^^j Oliij Ll-5C^cij_Xi-V Jaajj^-1 ^*>L ulj9 <ulJ*
j t S ^ *
Etcmil . lbnlear
103
BR TATAR OYMAININ RBL VE DEKOKAYA
VARMALARI
Bu seneni n (628 senesinin) zil hiccesinde bir Tatar Oy
ma Azerbaycandan, irbil ml hakatna vard, yollarnda
bul unan va Trkmenl eri [1] ile Cevzekan [2] Krtlerini ve
bakal ar n , irbil ehri ne gi ri nceye kadar l drdler, kyl eri
yama ettiler, bu ml hakat ahali si nden ele geirdiklerini
l drdler, bakal ar ndan emsali iitilmiyen kt ilerde
bulundular, irbil hkmdar Muzafferddin askeri ile mey
dana atlp Musul askerl eri nden imdat istedi. mdat kuvveti
geldi, Muzafferddin Tatarl arn Azerbaycan'a dndkleri ni
haber al nca kendi eyal etinde kald, Tatarl arn artlarndan
gitmedi. Tatarl ar Kerhini, Dekoka vesai r ehi rlere vardlar,
sal i men dndl er, onlar ne korkutacak bir tek kii bu
lundu ; ne karl arna kacak bir tek svari bul undu ! Halk
ne eski zamanda, ne yeni zamanda buna yakn ne bir mu
sibet, ne bi r hdise grmedi. Hak Sbhaneh veTaal msl-
manl ara ltfu merhamet buyursun. Bu dman onlardan
savsn. Bu yl kt, Cellddin hakk nda hi bir haber tahkik
edemedi k? l drl d m? veya Tatar korkusundan kendini
meydana karamayp gizlendi mi ? Yoksa bu lkeyi brakp
baka bi r yere mi gitti? Ne ol du! Bi l emedik. [3] Btn bun
lar Tanr iyi bilir.
[1] Veya Yiva, Yi vak, Yavok Trkmenl eri Ouz ul usundand r. Ms
l manl kabul eden Ouzlara Trkmen denmi ti r Camittevarih
sahi bi Reideddi n Fadl ul lah Ebl hayr Hemedan Hal k uygurl ara
Trkmen der Diyor. Msr basmas i bni Haldun tari hi ni n bei nci cil
dinin 144 sahi fesi nde Emvam l er, 525 sahi fesi nde Eyb l er yazl
yanlt r, tz. [2] Cevzekan pehl evan vezni nde Krt ai retl eri ndendi r.
Kamus tercemesi . Z. [3] Cel l eddin o sene i i nde bir Krt taraf ndan
l drl mt. Z.
104
METNN ASLI
15 J >jl J l jrdl ^ 4 Us>J S
J L > I J l j l ^ L j i l j d l 4a)ll J a_j ^ -C-J l eÂ J _jl
J l b j j .3 i l y ^ j <- ^1^1 j^J ^l * '_>&* J ; j '
I J ^ f - J J L > V l tUi; J * l 4,
0^ It ^ J j\ w^>-Ls j j J I j j $ ^ j ^j Jl <*-L Jl J ^ V l
l5 j ^ - l j i l J l jrdl 1 IjjL-3 A^.1\ j
^ j d U Ij \ cj <i\]i 1 5 4_j / J l jJl, J l ^_j
jlJr'l r J ^ (JÛl j ^ L-a> oi*_j U"J^ j ,J <*J V_}
j-UI Ia J j , ju i ---- l J U j j 4j Ipt* S lj*jL- la OjA-j
|L j\ J? ^* V j Ij&- **Jl câ> j ^j
. ^Lc-i u ^ j ^jl j j \ j d {j* j ^
1 0 5
AZERBAYCAN AHALSNN TATARLARA
BOYUN EMELER
Bu Sene [1] iptidasnda btn A2erbaycan ahalisi Tatarlara
boyun ediler. Onlara paralar, Hta, Huveyy , Attab [2] ku
malar vesai re verdiler, Tatarl ara boyun emeleri nin sebebi
ne gel ince Cell eddin D yarbekir stnde Tatarlara yenilip as
keri dalm, tarumar olmu, halk tarafndan yakal anmt -Ta
tarlarn Dyarbekir, Elcezire, Erbil ve Ahlatta yapm olduklar
fenal klara kar onlar savacak bir tek kii, nlerinde duracak
bir tek atl kmamt. slm hkmdarl ar ise del iklere so
kulmulard. stel ik Celleddin hakk ndaki haberleri n ard
da kesilmiti. nk ondan ne bir haber alnm, ne de ah
vali bil inmiti! te bundan dolay ahali arb Tatarl ara bo
yun emi ler, istedikleri paralar, kumalar vermilerdi r. Bu
hale tutulann bal cas Tebri z ehri idi. nk Tebri z Azer
baycan'n merkezi idi, Tebri z ile burada bul unanl ar [3] hep
btn eyaletin merci i idi. Tatar Han askeri ile beraber Teb-
rize yakn bir yere konup ahali si ne boyun emek davetine
kar durmalarn tehdidi mir haber gnderdi. Bunun ze
ri ne ahali ona ok paral ar, trl trl ibriim kumal ar ve
saire, hatt arap bile ol mak zere hedi yel er gnderdiler,
onlara boyun edi kl eri ni gsterdiler, Tatar Han ahaliye te
ekkrl er ederek kumandanl arn n katna gel mesi ni m'ir
cevap verdi. Meml eket Kads, Reisi, ayan ndan bir cemaat
ona vardlar, yalnz emseddin Tura geri kald. emseddin
Tura hepisinin merci i idi. u kadar ki hi bir ey izhar et
mezdi. Bunl ar Tatar Hann n huzuruna gi ri nce han kendi
li] 628. z. [2] Hta Hataya ni sbet ol unan bi r nevi i pektir. Cengi zin
hediyeleri arasnda Htay kuma vard ki beyaz deve tynden do
kunmutu. Attab bi r nevi dalgal kaba canfestir. Huveyy Huvey dibas-
dr ki ar ve arg c i pek olur, Huvey ehri , di basi l e mehurdur. Z. [3]
Vali, Emr, Reis. Z.
106
Elkml - / bnilcsir
lerinden Tura nin ni in geri kald n sordu. Onl arda: O,
bir keye eki lmi bir adamdr, hanlar ile alkas yoktur,
biz gz.. dediler. Bunun zerine han sustu, sonra metbuu
olan byk hanlar iin [1] kul lanl mak zere Hta kuma ve
saire yapan sanat sahipleri nin gel mel erini istedi. Sant sahip
lerini getirdiler, onlar diledikleri sanatta kulland. Tebri z aha
lisine k ymet tahmin edip onlardan hakanl ar iin bi r ota i s
tedi- Onl ar da hakana misli yap l mam bi r ota yaptlar ki,
d srmal gzel atlastan, ii de samur, kunduz deri leri nden
idi- Bu, onlara ok pahal ya maloldu, onl ara her sene bi rok
para ve bi rok kuma vergi tarhetti- Tatar elileri hilfet di
vanna, padiahlardan bir cemaate gidip gel irl er, onlardan
Harezmaha yardm etmemel erini i sterl erdi .Tanr hakk yn
Reyli bi r tacirden gel en mektuba muttali oldum, bu tacir
Musula nakletmi, orada arkadal ar ile beraber i kamet eyl e
mi, Tatarl arn I lgar ndan evvel, geen sene Reye sefer et
miti. Tatarlar, Reye gelip te ahali si onlara boyun eerek
Azerbaycana revan ol dukl ar zaman o tacir de onlar ile be
raber Tebri ze gitmiti. te Musuldaki arkadal arna yazd
mektupta yle diyor : kfirin - Tanr ona lanet etsi n-
askerini n okl uunu tavsif edemem, ta ki Mslmanlar kork
masnlar, nk i etindir. Nusaybi ne, Habura varan bu
o y m a k ile Erbil ve Dekokaya varan ier oyman ama
larn yama sanmayn, onlar yal n z eyal ette kendi l eri ni geri
evi recek adam var mdr, yok mudur? Onu renmek is
terler, geri dnnce Hanlar na, ehi rl erde kar duracak, geri
evi recek bi r tek kii bul unmadn, eyaletin padi ah ve
askerlerden bompo olduunu haber verirler, artk hrs ve
tamal an kuvvet bul ur. l kbaharda zerinize varacaklardr.
Sizin 'in duracak hi bir yer kalmaz. Meerki Bat ehi r
leri ola. nk niyetleri, btn kasabal ar zeri ne varmaktr.
O halde banzn aresi ne bakn. te mektubun mnderecat
budur.
[11 O tari hte Byk Han Cengi zin ol u Oktay Kaan, bu taraflar
daki han da Cci ni n ol u Batu Han idi. Z.
107
METNN ASLI
jr'U j l ^- l 1jJjbl / i
j^ jrÛ JjV^-V ji l ^Jl OAk ^
yr \ U j'.JIJlvU- jl ^c.l_i? eU)j>j ^s - j J jl l J l j J ^l j (jli^ l ujLiJlj
jdl J*_j ^rLJ l j ^ y Iy y : j aJ 1c- vliy u j jj| jÎ J p
j * j (3 ' ^ 3 ^ 3 *^"1 f4r ,*'jC ^ 3 ^3^** ^ J j j l _ j . / j l - ^
jL-^l Ûz.*)! \j& J l ^jLsi\j ^liVl (j j^^c^ci* -Vl ^jl s
I J <.\laJL jrwl) IÎclj ^J j l j JaJVlo- <J Ij-d-- Vj ^=>- <J jy-î ^ ^
jL^-Ljil J-^l ^ jl y ju 0-^4 l.!j {y* ol i l l j <Jlj-*Nl ^
J - *ol 3 ^* wJîJli o y L ^ J j j d l d LU ^_)\3 l^- jV* J l _ j s * 3
_î5J l J l i l <dl Ox. I^*^l j l apU? J l \ J * \ J l
fitili a pI I a1 (3* U_/ ^j ôj'V l w>Li!l _Î
4-*Aj j -\Ljl o A â a*! t,jC.z- ^^.*J ul j * ' a ^ ' j^ ^ . -\ !_;lî-l
- ^ \ g - J m y > 3 (Jl_/ Lk)l ^ s - y - J & j 4*1 jL - ^l < y
j j l Ûl ^3***^ ljy(=>- L*3 l i jji ^ ^
i j ^. ^- j i c j d 5 j ^V 3i r ijH i
^1i I 1j * (ji | ^Jic-*Vl ^.j^J l I LbJ &3 oî l l o-Cp
l - J ^ 3 ^yJ l j j y J aI j j J 3 I j^l jl ^J J I j p*y L / -\ i L J l l j J~&>-'i tilUl iiOi
J jsVl (JM LacI^P- ^3^^3 j > " 4 Ijb-a3 Uall olS^s-
j 2j uS^ aJu^ OftL_l- jaI I j !yAp-ta fjA 'j ^ j j C y ^
108
J l j iî-l j \ y j Jl '~OJ^ -J ^1-^" <->Li)l { y j Ij t Ia-1 y ^-j-ic-
_lrjT"j& Oa9j .AiJj Li - j j l j a - j j "V |^j-l j i ) _ j i i l ^cLr-
t^pl J l f A ^ J l J^l -A3 3*l Jr* ./T^*
J l ^*A*I *.y&>\J J l '-M ^lJl ^
4^]1 *^*aJ ^sKUl jjl J9^lL AjIÎ J l j j^ J l j^* j ^ l j ^ l
I ^ V_J v'"'^ jwL-ll _ M <C-j2~' j S *Vj <L^j jJli U
J; j' J l >1-L_J j j l J_f_p-\l 4)UaJl_j JJ'I-J jujuaj J l JULsj ^)l LL lUl o* j l
Ijilc V rl j MJI J J * IÛj j l I_j j Ijl ir I v_^Jl ^.Jkâ j l S' l S_j
* ^ L-.j ci^* aJU. ^Ûl j I j ^sl-uj
^ (Jh-1 j*"*
. ^ O j ^ , Ijjb l_Jji^ j* -Jua9 Jfi-
*
* *
E)kmil - bnilesir
109
II Siretlmelik Ezzahir bni Abdzzahir Kad
Muhiddin Abulfadlullah bni Abdzzahir
H icr 692 de (1293 M il d) M sr' da 72 ya nda ld [ J J M sr sul
tan M elik Zahir Beybers' in - ki bu 658 677[2] tarihine kadar hkdar
olmutur - kti bi i di [ 3] . K ti bl i k hizmetinden dol ay o vaktin si
yas ilerinde bulunurdu. A ltn Ordu ile M srn mnasebetlerini yak n
dan biliyordu. M ufassal siyerini yazd bu eser
unvanile maruf olduu gi bi sadece adn da al r [4],
Viyana ktphanesindeki nshaya gre I bnil Forat bu esere
jU-l ^ diyor; aa daki paralarn Britanya mzesindeki sonu
eksi k olan yazma nshadan aldm. Bu da 658 663 tarihlerini ihtiva
eder. Altn Orduya dai r dier baz malumat aa da greceimiz zere
Rukneddin Beybers. Shafi i bni A l i , Nuvveyr ve M ekinin [ 5] zeyli, I bnil
Forat, Ayn, gibi sonraki mverrihler hep bu eserden alm l ardr, ite
bu sayede ben melliflerin verdikleri malmat Britanya mzesindeki
yazma nshalar ;le karlatrabiliyorim. Bulduum dei i kli kl eri u ia
retler ile gsterdim :
H = Nuvveyr, I I 0 = M ekinin zeyli, N c|> = I bnil Forat.
M uhiddin bni A bdzzahirin K ahire ehri hakk nda jJl
i i t i l \ ,jJ.I i - j adl eseri ile daha baz eserleri de vardr.
[1] Bu hal de 620 H. de domutur. Iz. [2] Dorusu 676 dr. bn -
ahna. z. [3] Yani s r kti bi idi, s r kti bi ne di van i na sahi bi veya
nazr da derl erdi Di van i na sahi bi veya nazr bi zdeki
demekti r. z.[4] Neteki m iyJ Li irda bu unvan i le yazlmtr. z.
[5] Mehur hjri sti yan mverri hi Meki n bnil Ami d dir. z.
n o
660 senesi ndefl 251-1262)MeI i k Zahir Tatar hanl ar n n b
y olan Berekeye, bir mektup yazd, namna yazdm bu
mektupta onu Hul agya k k rtyor, aralarna dmanl k, pek
ziyasevimsi zl ik sokuyor, Tatarl ar ile cihad etmenin, zeri ne va-
cib olduu hakk nda delil getiriyordu. nk Berekenin ms-
l man olduu hakk ndaki haberl er ayi olmutu. Artk kfirler
ile, velev ki ailasinden olsa da bu hal i ne[l ]ci had terettb edi
yordu. nk Peyagmber Ucij- en yakn hsmlaril e vu
rumu, Kurey ile cihad el mi yoktur tapacak, alapdr
ancak1 deyi nceye kadar hal k ile vurumaa emrol unmutu.
Msl manl k dil ile demekten ibaret deildir, cihadda msl-
manl m rknl erinden biridir, bi rbiri ardnca gel en haber
l ere gre Hulag karsnn hristiyan olmasndan dolaysile [2j
Ha dinini ortaya koymu, seni n dinine kar kar s nn dinini
gzetmei ileri tutmu, karsn senden stn grerek halife
yurdlarna kfir ba Papas yerl etirmi tir. Bu mektupta b
yk bir kkrtmay, Sultana den cihad hakk nda ne gibi
hareketl eri var ise hepsi ni sayp dkyordu. Melik Zahir
mektubu Alan tacirlerinden gvendi i bir kii ile gnderdi.
[1] Bereke Hann msl man ol mas na z. [2] Ad Dokuz hatundu,
ki l i sel er yaptrir, cami leri yktr rdi . z.
METNN ASLI
j M i <ic- a5*"*j J l .. "v*^* *c-(3
jldl jl^>- <-* 4*I JJ-JI ^ ^ *UajLJlj jLvjJ) ^-k o j ' ^ f
j\i \ y ^ j ^ j jU-l tilii ^ l jLi-^fl C > j \ y
* * -
^-Ul Jj (jl tS*\j Aa>1o- j (jv^Vl 4 > J l <L- \j-a 4 ^ - j j S ^ * *^-Vl
cliAc \jb-\ *liiii"l ^j&Dl j
w**J j 3I4-I 4- jliai)l L ^ L jlZ^Jl Afc
. jMJl j \ y 4,
[l ] Metinde olduu gibi i j dir z.
112
Sultan yani Melik zahir yzn msl manl n genel
i leri ne evirdi, yani Bereke Hana bykl artsn* el i
ler gndermek istedi. Faki h Mecdeddin ile Em r Seyfeddin
Ker bei gnderdi, beraberi nde Soraganm arkalar il e [1]
gelen Tatarl ardan iki kii de vard. Mslmanl n ahvaline,
hali feye (.>u.sit biyat edilmesine ait el l e i ne bir mektup
verdi, bir de halifenin Peygambere 3 111^ olan nesebi
nin yazlmas n emretti (bir kopyas) yazld, altn ile yaldz
land, kadlar kads Taceddin tarafndan nesebini n [2]ece
resini Bereke Hana gnderdi. Bu mektuplar hazrlannca sultan
beyl eri ve mfret askerlerini [3] ve sai reyi [4] toplad [5]
mektubu hepsi ne okudu, bu bapta onlar ile isti are elti. On
lar sultann reyini doru buldular, bundan sonra Tekfur [6]
Ekeriedn [7] gelen mektupta bu elilerin kendi meml e
ketine vasl olduklarn, hizmetlerine bakarak Bereke Hann
elilerile birli kte hazrlayp gnderdi i ni zikrediyordu.
[1] Beybers tarihinde gel ecek z. [2] iki hal ife hakk nda sici l yapl m,
biyat vaki ol mutur. lki zahi r Bi l l ah n olu ol up El mi l stansi r Bil l ah
Ebul kas m Ahmet l akabn almtr ki Meli k Zahi r tarafndan Badada
gnderi l mi , Tatarlar tarafndan l drl mtr. ki nci si, Abbas l er i ndi n
de, El msteri t Bil l ah n oullar ndan ol up hki m Bi emri l l ah Ebl abbas
Ahmet lakabn al mtr. Zi krol unan bu ki nci sidi r z. [3] hasse al ayndan
seme yi i tl er olup en itibarl askerl erdi rl z. [4] Cebel kal esi ndeki divan-
hanei hmayun yaverl eri nden z. [5) Eski tabi r zere mera ve hall
akt erbab n toplad z. | 6] msl manl ar taraf ndan Sis ve Hri sti yan
Rum padiahlar na veril en lekaptr, Tekfur tacdar demekti r z. [7] Fi renk-
l erden stanbulu alan Mihaile Ekeri derler, >l Bu Ekeri Paleo-
l ogosun gbei nden gel en Mihildir. Ekeri onun ve oull arnn lekab-
dr. Trkl er stanbulu bunun oull ar ndan, Ekeri den al m lardr z.
8
113
METNN ASLI
J l JLj ill J ^>LVl <lc <pc-oa j ^3) (/ÛaJl liJU |î ) j U a U l
a^ a ^ I j < 7- dl * u J l s Ai c. O-v j viUll
(Jlj^-l w.^Jl ^*-^1 ^ ^ j U l tj* o^j**
15*^ ^ /ÛaJl 4Ia_j Jl tAc u-A-l ^^L-Vl
;\_JaJl Vjpt< <5^r iUJ.1 J l Ij&j ^-j c - a I j ^_j <JLc
ij_j ^ ^ j ^j j j U l l j J ^ V l j l l j~*-1 ^ X J l Ju o U _ j lr-JI^
tHJJLI witi^<ii J-; <olj l_>i j-^Z-! tUli j |>jliJL.I j - i ; l J t ^_,t5CJl
^*a- 4~*j f j v r O"_^l '^3a> ^ $* * < ? ^
[ l ] M etindeki edde zaittir. z. [ 2] H $ . de ilve olunmutur.
T. H. [3} M etinde c <j_i Cj j J j~j ibaresi zaittit - Telfikulahbar I z,
[ 4 ] l j ^l j jl_>iVI y ,_5 telfikulahbar z.
114
BEREKE HANA ELLERN GNDERLMESNE DAR
Vaktaki ilk nce sultana [1] Tatar cemaati geldi. Sultan
onlardan Berekeni n hal i ne muttali ol mak istedi. Bereke Ha
nn ahval ini, makamn ve oraya gidecek yolu bi lmi oldu.
Zikretti imiz gibi [2] elilerin hazrl klarn grd, bil eince
Bereke Hann kl el erinden ve adamlar ndan olup ad geen
Tatarl ardan ve meml eketl eri bil enl erden iki kiiyi gnderdi .
Eli leri n elleri ne verdii mektupta kendine meyl etti rmei ;
cihada kand rma , slm askerl eri ni n okl uunu ve nice
cinsl erini , il erinde bul unan svaril erini, Trkmenl erini, Krt
airetlerini, Arap kabil elerini, [3] slm ve Frenk mel i kl eri n
den ona boyun eenl erini, kar gelenleri ni, birlikte ol anl a
rn, hedi ye gnderen ile bark ol anl ar n ; hepsi ninde ken
dine boyun eip bir iareti ne bakdkl ar n sayp dkmt.
Bundan baka Hl agya Tanr rsva etsin kar k k rt
ma, iini kol ay sayma, al eyhi ne kalkma, yapt iin
kt ol duunu, Hl ag herne ilerse hepsi nide inadndan
dolay iledi ini anlatyordu. (Bu byk iler ile beraber)
mektupta gelipte Bereke Hann adamlarndan ol duunu iddia
ettikleri Tatar heyetini n (Msra) vasl olduklarn, onlara ya
plan iyili kleri n ancak kendi si nden dolay ol duunu da bi l
diriyordu. Bu eli lik namesi ni Harezmah n camedar [4] olup
memleketl eri , dilleri bilen Em r Trk Kerbek ile Fak h
Mecdeddin Ruzraver yi, [5] Mogoll ardan [6] iki kii ile bera-
[1] Melik Zahir Beyberse Z. [2] Sul tanda Bereke Hana el i l er gn
dermek fikri hasl ol makl a Z. [3] Sul tann askerl eri i ki k sma
ayr l rd : bi ri merkezde, dieri etrafta bul unurdu. Trkmenl er, Arap-
lar gibi airetl erde vard. A sker Trk, erke, Rum, Krt, Trkmen
gi bi muhtel i f ul usl ardan mrekkep idi. Fakat en ou meml ukl erden
idi ki emi rl er tabakas n tekil ederdi -Makri z Z. [4] Esvap ba s Z
[5] Ruzraver zalin skni l e Ni havent yak n nda bi r sancakt r Z.
[6] Grl yorki Mogollaar ile Tatarl ar bir gsteri yor Z.
115
A ltn Ordu tarihine ai t metinler
ber gnderdi, sultan onlarn hazrl klar n grd, onlar gemi
l ere bindirdi, bi rok az kl ar da verdi. Mektup iki kere okun
du biri vanda [1] btn beyler huzurunda idi. Sonra Mev-
l na halife geldi. [2] bunlar n huzurunda kendisi ne biyat olun
du, sonra halifenin kutlu (cuma) hutbesi nde bulundular, ha
life ile bulutular, sultan onlara azdan Msl manl n sal
hna ait szleri anlatt, Bereke Hann Tatar adamlarna da as
keri n vaziyeti, okluu, cihat hususunda, askeri topl amak
hakk nda ne yapldn, dine yardm, eri k koan dmanlar
ile vuruma hususunda sarfettii mallar, Bereke Hana dost
ol duunu, dmanlarn yenmesi iin ona dual arda bulundu
unu, lemin sal ah hakknda onunl a uyutuunu bildirdi.
Bunun zerine 661 senesi Muharreminde (1262) hareket
ettiler, Ekeri lkesine vardlar, Ekeri onlara iyi muamelede
bulundu, buraya geldikl eri Bereke Hann Tekfur Ekeri ye
gnderdii el ilerin gel dikleri zamana tesadf etmiti. Ekeri
bunl ar onlarla beraber gnderdi, Faki h Mecdeddin tutulduu
hastalktan nai Bereke Hann el i leri olan Em r Celleddin
ve eyh Nuredd^n Ali il e birlikte dnd. Emr Seyfeddin K-
erbek ve arkadal ar yol a ktlar, Tekfur Ekeri tarafndan
sultann el i lerinin sal i men hareket ettiklerini, Bereke Ha
nn eli leri ile birli kte otarafa varm olabi lecekl eri ni mir
mektupl ar geldi.
[1] Cebel kal esi ndeki divanhanei humayunda, tz. [2] byk vanda
di van tertip olundu, hali fe buraya at stnde geldi Z.
METNN ASLI
*0. emi j j - j \ iu f i
3J l i - I U si - l j jU ai i y i V jl j i } j)l jl n l l cJ âj U_j
{ j y u j o L ^j U ^J l J '^1 ' j i l l dl jl ^=-l
J -jJ l l S-^ ^ j >UI j f ' t U s l jti U i l jU I c^y (l rjj> i i l j l d l j , - .
^ j S' ^~VJ l t_la-=_)_> ^ îkc- ^ <J l l T
<>-i=l j , y jL ^p J T l i _ j / | Vj j S f - o* r r - '^r ' *A cj
4<pÎa j IÎa <)to- 4-*MYi iiû
.^1 Îfl ^ oljp-f j^Mp- cf^Y l ^ liil _/i- J l * j l iY ^ ,>~*L
J y & y Li Y lj
ly* U I ^-l l j l ^-V l J ;l ^ 4jl^l ^^l l ^co l j <lr-31 j L J l <c.I j7
tS- f J J T-) j * J ^ ^ (j-* 1, ^ ! ^v l ^ ^'* -*"-
jPy>-j _j_jl j i j j l7_ I -^ <*c)1_j <1iVl^ ^MJI j * j ** A \ J1* j jl_j=*- jl-VjJ^
jO V ' ^_/ _> ; j t S ~j ^ ' j j ^L - L t l j jjl î aJ l , j ( ^ j j j L L L J l
i <H-I l 'V y j1* j l j Nl ^3 ly/ 'Vl j_j-=^-;
*îL iJ .l J ) l J sl J l 4j l^*^=~l_j <5"jULl 4.l?->- ! j t - ^ ^ l
[ 1] M etinde ( j ) zaittir. z. [ 2} Metindeki be zamiri muttasl
hep mennes sigasiledir I z. [ 3] Metinde U*lj baslmtr. I z. [ 4 }
Metinde T ef i l babndandr, kamusda yazdmz gibi i f al bab vardr. I z.
5] M akrizde byledir, metin nshasnda l i i l jt_.S,' dir. I z.
[ ] Metinde j vardr. I z. [ 7] M etin nshasnda y 1 yoktur. I z.
117
l*J lf j S ' j ^ if ' J ly \ jlzJ) 4jIÎ ^ k * a 4*$L
lAc-Vl JL-j <T-dl j ^ e? Jl_^*^1 (j* A-< U^J ^LkJcI\ j (j*
A ij\yJ 1-uVl J j-aJl; 4 <0 iUll (J -^ 4)J ^
^ j C i V l AAN *C 1 y* jlUl <j U
^ / V l iilUt J l ' < / .imi J l -., [6] J r - j [5] Jbb JjL,J ^ i
^ \ J cUUI J-O a!J-a^- O0^ cT-dl-^" 4*iJl i ^ J
^J l_-j_j C j j k i l -01' ^w*J IjjL-j J * dr-J Ij y î J l j dr-OIJM-
Vr JMJ *>j [7] ^- >J 'jrry jlU -J J ~j j l < s ^
. ^ JO cMJJLI
A ltn Ordu tarihide ait metinler
l ] Metinde jl d l fryg\ j 1 baslmtr. z. [ 2 } Metinde
J r J l y^ 4] J i _ . U j baslmtr. z. [ 3] A sl nshada t f' S^-H
ise de daha dorusu elmrikndir. ( N - $) T. H. [ 4] Metinde tesniye
sigasiiedit. z. [ 5 } M etinde * i i t > eksiktir. z. [ 6} (H ) de ilve
olunmutur. T . H [7 J Metinde ( j ) eksiktir. z.
118
EMREl MOMNN MAM HKM BEMRLLAH
EBLABBAS AHMEDE BAT OLUNMASI
Vaktaki 661 [1262] senesi muharremi ni n iki nci Perembe
gn Sultan umum bir mecl i s at, bu mecli ste btn hal k,
raktan gelen Tatar heyeti ve Bereke Hana gi decek olan
Sultann elileri topl anmlard. mam Hki m Bi emril l ah da
hazr bulunmutu. Kadl ar Kads Taceddi n i ndinde mam n
nesebi sabit olduktan sonra [1] Sultan, beyl er, btn halk,
fraktan gelen Tatarlar, Bereke Hana gi decek olan el i ler biat
etmilerdi [2] bu kutlu biat tamaml an nca Bereke Hana el i
lerin gnderi lmesine dair sz alm, buna da muvafekat
hasl olmutu. Sonra huzurunda i ki nci defa mektup okun
dum [3] Meclis dald. Vaktaki biyatin i ki nci Cuma gn
hal k topland. Bereke Hana gi decek olan el i ler de hazr
oldular. Halife hutbeyi okudu hal ka Cuma namazn kldrd..
ki nci gece Bereke Hann elileri kal eye [4] gel diler, onlara
Mevlna halife tarafndan Etapek [5] Robe geydir-
di, onun gibil eri ne l y k ol acak elbi se verdi. aban n yirmi
seki zinci [1263) Cuma gn Mevlna halife Bereke Hann
el i leri hazr olduklar halde bir hutbe daha okudu, hutbede
Sultana ve Bereke Hane dua etti. Hali fe namaz kldrd. Ms
l manl n mhi m olan hususlar hakk nda Sultan ve el i ler
le itimada bulundu.
[1] Nasa nesebi okunduktan sonra biat ol undu. z. [2] T rnak
i i ndeki l er meti nde s f r ile gemi ti r. Neteki m Tel fi kul ahbarde
vardr z. [3] T rnak i i ndeki l er meti nde yoktur. Hal buki i bareni n
gel i i buna bal dr. z [4] Sul tann paytaht olan Cabel kal esi Kahi re
haricindedir. Selaheddin eyyub zaman ndan i tibaren M s r paytaht
ol mutu. z. [5] Sultan- hali feye Atabek, stadar, arab, hazi nedar,
mabeyi nci tayi n etmiti, Syut z.
119
METNN ASLI
- ^ 1 uJ^l u*Jl ^
^^rUl L*W tjUalJl \ j~ y
ruV f j dju j j j ^ j i i jiUJi J - j j [1] , m \J\ j t l icUrj
I^Vl -X- L-- _) Cj y * jUaAJ l ^
<^Li l uJl a ot 4l_[j *&j ilUI J l J _-_)\j _A--JL><UJl_j
,_jlXj| j Si J t J j l j j '^S <iW.I JIiJl*j i l i l J <* iIj ji -l J ua^-)
-^-l (*>-^ l-^J>> J l *^7! ^.j* j ^ U . j u ~ ^ \ J1_'aJ>'1 i * j y a^~
Uil J j . . . < s U \ , < > J ^Jd-I "<C ^ J ' J J ' o u '
U t -l r M _ - â i l i y r r r ^ j U sJ l J l i f j c!AUI J - . J ^ [3] V l
^l *-^1 (_y j j (.J& i3-Jj_ l j^Jl J--j illM ^ l ^ l
Ûa-JS IcJJ <5^ ttlU\J-J Jy a - Lijl *Jl-l CV^ JaJ- ^ ^ J~mC-3
Vl oU.j* J Ju,^l|jj jUa-JUl crLUl J-<_) tULJIj
[ 1 ] Jl_^:l ^ M- $ . T . H . [ 2] <J| | .j> ^1 z. [ 3] Burada bir
eksiklik olmas muhtemeldir. Quatremere'in Memlklar tarihi i l e kar
latrnz. T . H . [ 4] Wuscenfeldin salnamesine gre 2 8 aban Cuma-
ertesiye gelir. M .
120
SULTANIN TUR CHETNE GTMESNE DAR
Sultan i raz[l ], lur[2] hkmdarl ar na ve Haface[3] ye mek
tuplar yazd, mektupta Hlgya kar onlardan imdad istiyor,
onlara Berekenin Hl gyi tekrar tekrar krdna dair kara ve
deniz yolile Anadolu cihetinden gel en haberleri bil di ri yordu.
[1] Telfikulahbarda eyzerdi r eyzer Hama yak mdan bi r ehirdi r.
Aynnin 662 senesi vukuatnda iraz askeri nden bir cemaat n Sul tan n
huzuruna girdii yazl dr. Bu halde iraz olabili r. z. [2] L ur Huzi s-
tan ayal etindendir. z. [3] Basra tarafl ar nda saki n ol an Aaraplar. z.
1 2 1
METNN ASLI
Jjjall Jl jUaJLJl a ^ j>
J c J >-Up- J ) j j j J|| cUUj jljj*-i iilU J l ( jUalJl )
j S ^j a j ?rjl j jJ l j f j J I ^ jU~VI * lc ^ ^ j j i U
. , 4i < r .
M Amme ab nda Hlgya byle denir. z.
122
BEREKE HANIN ELLERNN VUSULNE DAR
Sultan Kerekden dnte Gazzeye yakl a nca Msreli
saltanat naibi Emr zzeddin Hillden bi r Ul ak geldi, Bere-
ke Hann elileri olan kad ol u Em r Cell eddin, eyh Nu-
reddi n Ali ve bil eince bi r heyetin gel dikl erini mir sken-
deri yeden mektuplar geldiini beyan edi yordu. Bi r de Tekfur
Ekeri ni n elilerinin, Ciniviz kumandan nn, Anadolu H
kmdar Sultan zzeddinin [1] de el i lerinin gel diklerini
haber veriyordu. Bunun reri ne sultan onl arn hepsi ne de
iyi muamel ede bul unmas n yazmt. Sultan kal eye ayak
bas nca onlar, beyl er ve halkn huzurunda toplad. Elilik
ile gel en Em r Celleddin ile eyh Nureddi ni n el leri ndeki
mektuplar okudu. Mektup selm ve teekkr, Hlgya
kar yardm istemei [2], Hl gnun Cingiz Han yasana,
ve ailesinin turasna kar durduunu bil di ri yor, adam l
drmekteki her fili ancak zulmden ileri geldiini, slm
rakmas n dikmek [3], hi dayet yurtl arn kendi yurtl ar olan
Tanr kull uuna, Tanry anmaa, ezana, k raete ve namaza
iade etmek [4]. maml ar ile mmeti n n al mak gayesile
kendisi nin ve drt kardei nin Hlag ile her taraftan sava
atn beyan edi yor; bi rde Hl gnun yolunu kesmek iin
Frat tarafna bir mfreze gnderi l mesi ni rica, Anadolu H
kmdar Sultan zzeddine yard m etmesini tavsiye eyl iyordu.
[1] zzeddin Keykavs Ekeri l kesi ne kamadan evvvel karda
Rknddi n Kl Arslan taraf ndan s k t r l makl a el i leri Meli k Zahir
Beyberstan i sti mdat etmilerdi. K eykavs ni hayet Bereke Hana snd,
ald kuvvet ile Anadol uya dnd, Bereke Han bu defa yazd
mektupta Mel i k Zahire ona yardm etmesi ni tavsi ye etmi ti . z.
12] Veya bi rl emei . z. [3] Msl manl n ahrah n , ul u yol unu
ortaya koymak. Iz, [4] Yani msl man yurtl ar n evvel ki hali olan
Tanr kul l uuna, Tanr y anmaa ezane k raete ve namaza avdet
ettirup oralarda evvel ki gibi i badetl erde bul unmak, l kesi nde cami ler
yap l mak, cuma k l nmak. z.
123
Meclis burada dald. Sultan eli lere saysz ni metler ihsan
etli, Bereke Hana her eyden ayr ayr hediyeler hazrlanma
sn emreyledi, onlara Lok [1] da bir davet yapt [2], her cu
martesi ve sal gnl eri trl trl nimetler ve kumalar
ile yaplan top oyunu gnl eri nde bir dziye hal ve hatrla
rn soruyordu. [3] Kul lar [4] yarm tabaka [5] olmak zere
Badad yetmi sahifede cevab n yazmtr. [6] Cevapta ci ha
da tevik hususundaki yati keri me ve Ehadisi erife, Msr
hakk nda ve eri k koanl ar ile vuruma, Peygambere ^ "'J -'
l ^-je ci hadda uyma hususl arndaki yetler ve hadi sl er vard.
Bi r de Bereke Hana dua ol unan btn ehi rlerdeki ibadet
yurtl ar, ziyaret yerl eri de zikrolunmutu. stek vermek, kor
kutmak, meyl etti rmek, onu ulul amak, ona meyi l gstermek;
Msr ili askerleri nin okl uunu, vaziyetlerini, ve mutaddan zi
yade ol duunu, hepsinin de mslmanla yardm hususunda
kendi si ne uygun ol dukl arn sayp dkmek gibi pek ok ey
l er vard. Mektubu beyl er huzurunda sultana okudum, sultan
daha ilve ediyor, Etabek de onu dikte ettiriyordu. Vaktaki bu
mektup tamamland, kutl u hediyeler hazrland. Hediyeler un
lard: krmz, srmal atlas kapl bir mushaf erif, denildiine
gre bu mushaf erif Osman bin Affan yaz s ile idi.
Mahfazas srmal, k rmz atlas ii bir nevi dalgal canfes
kapl bir sahtiyand. Gm kakmal, gm kilitli fildii ve
[1] Msr d ars nda bi r yerdi r z. [2] lk nce Bereke Hann eli leri
olan Kad ol u Cel l eddin ile eyh Nureddin Alini n geti rdikleri mektup
tan sonra davet yapm tr z. [3] Bundan sonraki hi kye hemen bni l
Furat tarafndan kal eme al nan Bereke Hann Melik Zahi re gnderdii
hedi yel er ve el i l er nvanl yaz s nda tam olarak kaydol unmutur.
bni l furat bunu hali feler ve sul tanl arn tarihleri hakk nda yol l ar n kai
del eri ni yazan muharri rden yani Abdurrahman Bi stami den ve bu mal
mat n byk babas Kad Muhiddin bi n Abdzzahi rden al ndn tasrih
etmi ti r. M. [4] Melli f bni Abdzzahi r z. [5] Yar m tabaka Kaanlar du
nunda ol an byk hanlara, tam tabaka kaanlara mahsustur. z.
[6] Metni n not k sm nda i bareni n manas:- Bereke Han n el i leri ni ha
zrl amas na, Mel i k Zahirin hedi yesi l e yol a kmal arna dai r-^.ji / j J jl
JjU.^.Ui ki tab nn sahi bi dedesi Siretl mel i ki zzahi r melli fi Kad Mu
hi ddi n bi n Abdzzahi rden hi kye ederek derki , kenar nda unu diyor:
Vaktaki Sul tan Melik Zahi r Bereke Hana ayr ayr her eyden hediye
haz rl ad. M.
124
Siretlmelk Ezzahi bn A bdzzahir
abanostan bir rahlesi de vard. Mkemmel ve pek ok Vene
dik bezleri [1], namaz iin namazl kl ar, renk renk seccade
ler [2], arkta yaplan bir ok ei t ipek kumalar, sahtiyan
demeler, seradk derisinden [3] kal calar, birok amdan
lar, gm kakmal kall ecor [4] k l lar, Altn kapl ul ar
demirden olan tupuzlar, boyununa gei ri len yerl eri gm
ten olan venedi k tulgalar, altn yaldzl kal kanl ar, rtl
Venedi k gm fenerl eri, mum iin yaldzl, rtl maki ne
ler, gm fenerl eri asmak iin m zrak ekli nde ki fayet
miktar srklar, ayakl ar kapl amal ift el kandilleri, gm-
ile bezenmi bi r erit ile balar il enmi , kapl amal bi r
ok at oyanl arl, bezenmi gm levhal ar, bezenmi ko
unlar, keel er, Harezm eerleri , onlara ait haalar,,
erit ve gm pullar ile ilemel i Bul gar torbal ar [5]
kirileri ipekten olan amn halkal okl ar, kirileri ile
beraber kll e atan okl ar, neft atan okl ar [6], kanay m zrak
lar [7], ucu arap demiri olan sngl er, rneksi z bir surette
yaplm karglar, bu kargl ar deri sand kl ar ii ndedir, br-
me denilen ta mlekler, altn ile yaldzl anm gm
zincirlerile beraber altn yaldzl byk lambalar, si yah ha
deme, a kadnlar, al acak erkek giyikler, ni ce gzel,
ykrek arap atlar, nadir noba hecinleri, yetiilmez, ekn
yrr binek hayvanl ar, talim grm bir nevi maymunl ar,
kifayet miktar hecin takmlar, zincirli yu'arl ar, bi nek hay
vanlarnn ynden yaplan ullar, hatay rtleri [8], zrafa;
hepsi nin ul lar krmzmtrak, alacal bulacal ynden idi.
Bunl arn hepsinden pek ok gnderi l di ; bunl ardan bakada
[1] da beyan ol unduuna gre Venedi k uhal ar her nevi ne
faik ol makl a bu bezler ihti mal ki Venedi k uhal ar d r z. [2] Di er ns
haya gre kol tuk yast klar, namaz seccadel eri z. [3] Serad k, postun
dan kal ca ve krk yaplan bi r nevi hayvandr. bni Haldunun bir ye
ri nde vardr. Dzi kamusu. Serad k bi rde seraperde, ah
otana eki l en perdedir. Bu manaya gre kal cal ar serad k postlar
deil, belki ask l kal calar, duvar hal l ar ol abil ir z. [4] Arap k l c n n
gayri z. [5] Bir nevi fi ekl i k olsa gerekti r z. [6] Burada meti nde Altn
ile bezenmi amdanlar da vardr. z. [7] Hindi standa bi ten ii kapal
bi r kam tan yaplan mzrakl ar z. [8] O nevi maymunl ar
iin z
12 5-
A ltn Ordu tarihine ait devirler
grl memi eyler, al acak hediyeler, byk padiahlarn
hzinesi nde bi r misli bul unmyan armaanl ar da vard.
Bunl ar ile beraber uaklar, bu hayvanl ara bakacak kimse
ler de bul unuyordu. Bu hediyeleri n hepsi ni de sultan kendi
el ilerine teslim etti, bunl ara pek ok zenildi. Bunlarn
hepsi de msl manl k hasusundan ileri gel iyordu. Sultan
Emr Fari sddin Akku Mesudu, eri f madeddin Haimyi
Bereke Hana iki eli ol arak gnderdi, bu hediyeler ite bu
ikisi ne teslim ol undu, bunl ara Mevlna halife U*
tarafndan ftvvet alvar [1] giydirdi. Onl ar hutbesinde
ve namezda ardnda bul undurdu, onlar ile itimada bulundu,
farz olan cihad yeri ne getirmek hususunda kandrd. Onl ara
Bereke Hana iade edecekleri tavsiyeleri, azdan da birtakm
szleri, sultann say gayretlerine, eriati yeri ne getirmek,
fesada gtrecek kapy kapamak, dinin feneri ni yksel tmek,
erik koanl ara kar cihat amak, fenal klara yanamamakta
sebat etmek, ahali ye adi ve insaf ile muameleda bul unmak
gibi hususl ardaki vaziyetine kar teekkrl erini [2], ba ve
sonu [3] ol myan askerleri topladn bildirdi. Bunl ar iin
byk bir kemi hazrland, hediye olarak gnderi l ecek eit
ei t hayvanl ar, nefis eyl er buraya kondu, yi ne bu gemi ye
birok ok atanlar, neft atanlar, arha atanl ar [4] bindirildi,
onlar iin bir yllk zahi re ykletildi. Ziyaret olunacak ibadet
yerl eri de tavsiye ol undu. Sultan Mekke de, Medinei
Peygamberi j J-l j c da, Beyti Mukaddeste
Bereke Hana dua ol unmasn, hutbede kendisinden sonra da
dua edi lmesi ni yaz ile emretti, Mekkede Bereke Han iin
Umrei erife yaplmas hususunda yazdm mektubu Mekke
i ye gnderdi [5]. Bunl ar 661 (1263) senesi ramazannn
[1] Ftvvet alvar veya i don yi i tl ik timsali , cengverl i k donu
idi. Halife Nas rli di ni l lahn en ziyade ehemmi yet verdii eyl erden bi ri
ftvvet alvar gi ydi rmek idi. Msr hal ifesi de Badat hal i fesi ni n yol u
nu tutmu oldu. Hatta sul tana bi le Selman Pake varncaya kadar isnad
muttasl i le (Aras kesi l mi yen ravi tariki le) yi i tl ik donu giydirmi-
ti. z. [2J Mel i k Zahi r Beybersi n hi zmetl eri ne kar pekok kranl a
r n. z. [3] Nihayeti ol m yan. z. [4] Manc n k ile ok veya neft atan-
J ar. z. [5] Sonra umreyi tasvi r eden varaka gnderildi. z.
126
Siretlmelilf Ezzahir bni A bdzzahir
on yedinci gn yola ktlar, sultann, akll ar durduracak
bykl n gzl eril e grdler.
Bu ayda yani 662 (1263) senesi Ramazan nda Sulatan,
Bereke Hana gi den el i lerinin ve bi lei nce olan Bereke Han
el ilerinin Tekfur Ekeri tarafndan al konduunu haber ald.
Andnameleri n nshal arn istedi, onlarn iinden "Tekfur
kr Mihail Ekeri ni n andnamesi ni ayrd, andname Rumca
idi. Sultan Patrikleri, pi skoposl ar toplad yle, byl e bir
andda bul unup sonradan andn bozan bi r ki mse hakk nda
ne lzm gelir? Meselesi nde onlar ile grt. Papaslar; bu
husus onu dininden karacak eylerdendi r, yle olan ki m
se dinden mahrum olur cevab mda bul undul ar. Sultan on
larn bu babdaki yazlarn ald, onl ar ise ne kasd ol undu
unu bilmiyorlard. Sonra onlara Ekeri ni n andnamesi ni
kard. Ve Ekeri beni m el ilerimi al koydu. Hl g tarafna
meyletti dedi. Daha sonra Si kkel i Polu okuyan Yunan
filozofu Rahip [1] ile beraber Piskopos ve Kei i istedi. Onl ar
bu mektuplar ile beraber Ekeri ye gndrdi, birde mektup
yazd, burada ona ar szler syli yor, eer el i l eri mi n al-
konmasma sebep Bereke Han ile aran n bozuk olmas, Asker
leri nin yurduna tecavzel erde bul unmal ar ise ben ikinizin
arassn dzelebilirim Diyordu. Sultan Bereke Hana da bunu
mbevyi n bir mektup yazd, mektubu Bereke Hana hediye
gtren Em r Fari seddin Mesudi ye gnderdi. Ona sulh hak
knda araya girmesini emretti, ad geen heyet bu mektup-
hamil en yol a ktlar. naall ah mahall i nde zi krolunaca
vehi le Ekeri o anda hepsi ni sal verdi .
[1] 662 senesi Remazan nda kus ('Sait val i l eri nin i kametgh) tara
fndan gml bi r tak m meskk mank rl ar getirildi. Ondan bi r tanesi
al nd. Bir de bakd l arki zerinde sa el i nde bi r terazi , sol el inde bir
k l ol duu halde duran bi r kral sureti; dier yznde byk kul akl
bi r ba sureti; mank nn evresi nde de bi r tak m satrlar vard. Bunu
Yunan Rahibi okudu, okuduu tari he kadar tam i ki bi n yz y l ge
mi ti. Orada u yaz vard: Ben kral Gol i yas m, boyun eene sa mda
adalet ve kerem terazisi, kar gel ene sol umda k l *; di er yznde de
Ben Kral Gol iyasm, kul a m mazl umun szn di nl emek, gzmde
ml kmn i leri ni grmek iin almtr.
127
METNN ASLI
. o liju j j j y
jJl d y ^ \ ^ y > ^lc _}*_} w^tlr* ^ j* jUaLJl J-^j j V
iy _ J j sr_j y ^ j L - J I j 4l j?l J l
J * '-J I J _y j (^>^1 dr-J UM =- {P j ^j ' ittil J - j
jU z l I l J J J _^V| l i t t i l J u - j J Jf^~ 3 "*s\^ Lvfw_J
j l k l l _ ^- l U_j j*^-)l jL a- M l jU i l {j J \ ____________________^*
(j- J I J M ?- _^Vl J 5-ill t ' cS' I j j j (_rUJIj 1^'V l j yn- ^<Js j
J t ^ j l ^V l *-&>} y ^ b 1' y J a * j ^ - 0 b y j--)l_>
^y ^Jj5 J f T j l j 4)aI lJ j^*>" j_3L ^
j-L- jj-* y- a*) j ll k^5l jJ &\j 4 ^jljJkjJl
^L*JL jU J l ^ U J l j\i* ûliV
e
*<-ly i l i .1 <**Vlj <cVljL e^L<aJl^ 0*1 4l j 3^
jU si - J l J c- 5l ^\ *V1>I yi l l <4=- J l j ^l <>*
VU Î jJ Vl ^ J l 1J J û j j tAc-L* ^ j j l j j f-^-^
J ^ ! l J ^ J A > J * J S^,y 1V V ^' -br?'. t s ^
[ 1} Metinde J , J 4 I 4 U > mkerrerdir. I z. [ 2] jV^VI N <t>. [ 3]
Metinde J jU ^ dmtr. I z. [ 4] Metin nhas ju ^- jj dir. I z.
128
a **! i S y j y ^JjLu ojPJ
Iji Ô-V^J 43jJ (jj*-- ^ ^ ^ y ? *^S
*1^j^l *LpaI J*c5as \ j J Ijo m izS^y* olVl
<J-C- 4JJ-S <^5*^ el - O V l j j a vl*oU-Vl_J J !jlVl<j-* ( J ^
^l^*5<3^ -l5->UI OlÛi ^
J j - I ^ 4 ^-V l j ^>J\j ^ s.J \ j , j t S ' <LS_j l ^j
sILlII^jP ^ 4-1p^ 4j j~zl\ jl-dl ^ j ^ - Sj^f* <Q-0$ j <Jl
.1^*1 <cl^j j U al - J l J t ^jlH^Jljjl^5J Vl e^pAJ|J 443
V ^J ^J 0lkUlJ c^l5Cjl 1* J -tC Uj <JLfi UVldU*j < -V)_/
(^^JLal c3^_ *Cp <1)1 JÂ (j jl^P -k- l^l| j<J^*U^>- ,^j ^fjLU
- k 1 U s-' S' i ^ . f-^ y-3 *-
^ O taU _j :5 t 4 ! ol j>i y i } ,/ J "* - u . J ^ I < J J --' J - C a i J j *Ca
^ jA k V I _? (".jV l ly Jj_j-^-J l_3 - u . l l jl l ^L l j) 4f"l U_j!l
^ ^JOJL- ,,.fT--1O*-^^ *' -.V-* J jl fi ~*L 4j " O l' I 1* m.-. .. I
4^t-\, -CaS (j-kl^ ^ 4_jjiJu J_)I_J5_}^ -Ojj <3_,j j j i - J <Jb.
[ l ] I bnilfratta vaka ayr bir bab il e balar. iT^/ lillil J j i
UU-I ^_ jl _ yj w^L J l j ba yledir : >iUil ^j - ^j
kenarnda Û kl iilil >J3^ J r -^> L^]
yle yazldr: *!>Li-l ^c. j iliU J l ^ J ^J l J ^^ ^jbl tiULI 11M.
[ 2] M etin nshas karktr. z. [ 3] M etin nshas Aynye muhalif olarak
t i j j J * baslmtr. z. [ 4} Baz nshalarda <l 5>La1) jU U --j c-l sy* dr. z.
[ 5] Beybers ve A ynde ^)}\ j -i^^J .1 c>yA j dir. I z. [ 6] A yn,
Nuvveyr ve Beybers tarihlerinde jg-is- j> yoktur. I z. 7] Metindeki
U / i j zaittir, netekim bu tarihte yoktur. I z. 8] Bu tarihte
<<J*j Jljis* l> yoktur. Iz. {9} M etinde bu tarihe uygun olmayarak
< Jâ j l vardr. I z.
Siretlmelik ezzahir - bni A bdizzahir
9 129
A l t n Ordu tari hi ne ai t meti nl er
^ J * ^ ^ _Aj '?C-L*^ ^ ^ 4J -L -*
c ^ S ' ^ zS c^ U.xtly_j ;lr>- J^L>_j ^ <*Jl
^ 4jUl j Mia* <Jai <-fli M^ e j j j ^
^ * <J a) -L>Ll_j J s J j - J j j t J l c j ' O J j - ^ V ~ * " ' J ^* j j l j =* -
^ Uj i j l J -C. ^ Jj=~ j l j l <*
. J J - ^ -A.1-^ ^3 J i l 4*l aJ l ^J.A) t^jl - J j A y" J jJ c- o t j
t15^ t14l ^j j l y.k. ^ J -ot-j ^12 a. ^^jL Tjoi U j
^^[17]^^. [1^1 *_Jl OU-U* Jj=fj
i j l i . j .UT ^yjcjJljl_jT"I_j -u-U.1(j ~'1'j 3 ^ i ^ 0./ >_>!jj_j j^L j)
[1 ] A yn, Beybers tarihlerinde < j i O i > yoktur, Nuvveyrde yalnz
^j-V l y vardr. M etinde aada yazlan j-U . *_l mkerrerdir. Iz.
[ 2 ] A yn ve Beybers tarihlerinde <-i i l cU - ^ yazldr, nuvveyrd:
hi birisi yoktur. I z. [ 3] Trnak iindekiler tarihde yoktur. z.
[4] H er fnde V C jÎ ^ yazldr. z. [ 5} Trnak iindekiler
ucunde da yoktur. z. [ 6 ] Beybers ve A yn tarihlerinde V _/ ; Nuveyrde
hi biri yoktur. z. 7] Trnak iindekiler yine nde yoktur, z. [ 8] H er
nde j j - j Mj \, yoktur. z. [ 9 ] nde de U^-UjL yoktur.
z. [ 10] Metinde ^y-5 * yoktur, buna bedel jj_ I J j y f l C1- ^1*
vardrki manas akl K araal maymun derisinden heybeler demektir.
* ->j -l _ ' J dorudan doruya maymun gsteriyor, beyberes, A yn ve
Nuvveyrde c i musarrahtr. Metindeki oV l j^-i . mkererdir,
yalnz buna <_ij ilve olunmutur: z. [ 11] H er nde i j\ " <
_ ^ B t t <*La)l{jj < yokrur. z. [1 2] N . O . M.
[ 13] M etindeki et d i 'j > zaittir. N etekim A yn. Beybers te yoktur. z. [ 14]
Metinde j JL yoktur. Beybers ve ayn da vardr. z. [ 15] Metinde
< j_ j - yoktur, her uunda vardr. z. [ 16] H er n da <-_ i yoktur.
z. N . O . de i j ilve olunmutur. M. [ 17] Metinde
zaittir. H er nde * H e t jL>- yoktur. z.
130
j j -A * J jJ lC ^jsS ^ 3J J 4 1 jG* *J
t, fl U L J j 4j j alÂ 4i J^S .L i \ c-i J ^3 ^-X> cUJ ^ J - *3
jj3 Oî-l -^- ^j 2t ^ J jUic. ^ j ~ 4l_y>- j Igli*
^}L*Vt VscJLal l-i* X \ Ul^*l If. ^ 4U-j J l
t>)^-j ^4I ^ ^ d*-d u * J & ?&rJ
&\ r^ m*lsL\ op i \ ^ Ur- j \J \ j ^ \ *1* \ ^ \ J dJlW J\
4Jal j *U3 Jc- IJ>J 4j 4>- 4ZJ v <j-t
e^jaj ^ L%j jgj.Jl (_^LJ, '^0' A**4J
J U J i < a ^ ^ 4j0jJJ -U-^ 4*tsl
j j \ ijJ i.r*^ ^ S * < **: J ajJ l 4-_c._ji
otI y ^ - \ k2*Jvd^4+.J-2CoJkL*.^J J <- -A^.aJ_L ^y> -\
Z*J\ t>jtS~ oAc I _3 _ _ / >- *1- 4j Aa o ^J J
w " 1^"j*" 3 * ~s * ' ^ 3 3 ' ' j ^ ^
J*Iz3 iJ -- 4.-_j*Jl 4JjJJ,Ij 4)| \ y j j J i 4 4 ] jL jUalJ l
\yS^4>^ aj j ^4\ J\ o*^-*-*4â>
3^^* J 14^.>.2.C-^*^<\^ -VtoL/ aXS ^ ^ \ _) L^tj ' 3^ ^***3^ft^
\ yf>-y ^ y ^ l j j l j J l ^1 ( A A T - o j L ^ j j )
^ >1J j l : Vl jU d U l wJLks ,sj d i V l LÛI r r 3V '</ _ cUUI J - j - C ^j
4L-Vl^ S^jliaJl o l ? I s t * * ti4)^l(j^
j ^V l j ^ \j S^j \ j ^ I^JU *C- j - ^ j^^l j^- * 1-^5 i r ^ji^-
l ] ^^,'U ilve olunmutur. N O [ 2] Trnak iindekiler nde de
yoktur. 2. [ 3] juj_ J I 1 de daha baka eya vardr. I z. {4 } Metin
nshas jl U J I J J di li ^lj dr. tz. [ 5] UW * ^1 j N. $ . M.
[ 6 ] M etin nshas iy\ <L-j 1 dir. z. [ 7 ] Metinde ^J - * ^y>-Vij
yazlmtr. z. [ 8] jVI N .O . M . [ 9 ] j j ' j ^ N . $ . M.
Siretlmelik ez2ahir - bni Abdizzahir
131
p^-L_ji=^ *Cj ja 4jI_j *Co ij- 4
J l J -"J jj JlSj I (*f"*
LS_.1u_J^^ I j lS'JI jl_^Jl j j L)l ^ _JLt ^ <>-
ÔUJj_j*jLf^2viLJI._-lO ^,"K1.Uajvj^_j (_j^l'i/ljl _j lsj .
e^ lc. o f 3 ^ j tLUU- ^L-3J-* j jlfi*- jl 4
50 ^ J l jUJ -J l *Caj j J li- I ^tX*& I Lsi) ^Mj -X_L** I
j t tiUJil J l <i*a^JL ^ * {j~ J^ dlk-v
J-^- I AlS^k d.\Jj 4i-\j^l ^ y 3 ^cl.M-a ^ la 6y/ ^3
<ul eLt(jl 4il$S j ) ^ -L*
[ 1J M etinde w-*!jl yoktur. z.
i^ls Jy_u Oo^-j <*>- ^ 0 ^ 1 ( O ) ^ j L2 ]
p-VI <>-_y'ljj *_->Jic^JI j j j L"* ^l jtf j * l j ^-U-* *S^c lil> jj-
-*J ^ jteCi _-*lj Ul^ ,j~^l J ^ . j -c/ ~ J 1
bUl ^1 J A *I jl j ** li-llil vlUx ll c - <- j j 41 j (j-i 1 0*^1 ^5
^*cj j_jUsll ^lc-J <*-yi ,jil tiUil oLii bl ^p-VI ^ l5j ^. J <Jlj
. ^^-a'* V -*'wa) 1
[ 3] M etinde <*)dir. z.
32
BEREKE HANIN ELLERNN VUSULNE DAR
Siyretin iptidasnda [1], Sultann Bere keHane el iler gn
derdii, slm cemaatine meyil ettirmesi, Hl gya kar k
krtmas, onunla cenge koyul mas hususl ar gemi idi. Vak
taki eliler Ekeri lkesi ne vardlar, Faki h Mcdeddin hasta
land, Bab Hmayna gel en Bereke Hann el i leri ile birli kte
Bab Hmayna dnd. Bu eliler kad olu Celleddin ile
aml eyh Ali idiler. Seyfeddin Ker Bek ile iki Moul yola
ktlrr. Eliler Ekeri ile nede [2] bulumularidi. Sonra
yirmi gnde Kostantani yeye, oradan stanbula, [3] oradanda
Defi nsiyaya [4] gittiler Definsiya msai t rzgr ile Ekeri
cihetten ol mak zere Sudak kenar:nda [5] bir ehi rdir. Son
ra deniz yoliyle baka bir yere gitmek zere denize aldlar,
bunun mesafesi on gn ile, iyi bir havada iki gn arasnda
idi. Sonra Sudak deni l en daa ktlar. Vali [6] Burada
Krm denilen kasabada onlar karlad, Krmda ni e Kp
ak, Rus, Aln urukl ar sakin idiler, sahil den buraya kadar
bi r gnl k mesafe tutar, sonra Krmdan, bir gnde baka
bir yere gittiler. Orada bu cihetlere haki m olup on bin atl
ya kumanda eden zat [71 buldular. Sonra otaklar, koyunl ar
ile memur olan sahrada yirmi gnde Etil Deni zine [8] var
dlar. Etil Denizi tatl bir denizdir, genilii Nil Denizinin
genilii kadardr, burada Rus gemileri vardr, Bereke Hann
saray onun sahil indedir. Misafirlere bu yollar boyunca za
hirel er, koyunl ar tertip olundu. Orduya[9] yakl a nca vezir
[11 Yani bu ki tab n banda Z. [2] Yani neglde [3] stanbul ile
l sti ye arasnda eti mol oji i tibari l e mnasebet bul unmakl a metni n stan
bul dedii sti nye ol mal d r. Eski stanbul Kostantani yyeden evvel ol
makl a yazl r i ken takdi m ve tehi re uram ol abil ir Tel fi kul ahbar
stanbul u zait gsteri yor Z. [4], Veya Deksi ta ehri Z [5] Yani Kara
deniz kenar nda Z. [6] Val i ni n ad Tabuktur. Z. [7] Kumandan n ad.
Tok Buadr. Z. [8] Vol ga Nehri Z. [9] Oturdukl ar kasaba, paytaht,
karargh Z.
133
Kazvinli erafeddin onl ar karl ad,sonra Bereke Hann hu
zuruna ktlar. Huzurunda yaplacak merasimi renmi
lerdi, yani sol taraftan girili r, kendil eri nden mektup al nnca
sa tarafa geilir, iki diz stne oturulur; hi bir ki mse ota
a ne kl ile, ne bak ile, ne yat, yara ile [1] giremez,
ayai yl e otan ei i ne basamaz, idi; yat, yara ancak sol
taafna karr, yay kuburda brakmaz, karr, ki ri i ni ayrr
idi, terki si nde hi bi r karg brakmaz, Orduda kar yemez
elbi sesi ni y kamaz [2] idi. Bereke Han dokuzyz kii [3] alr b
yk bir otada bul unuyor idi. Ota ak keeden olup ii ipek,
hta kuma ile dokunmu, mcevherat ve inci ile bezenmi
idi. Bereke Han tahtnda oturuyor, yannda en byk kadn
bul unuyor idi. Huzurunda elli yeya altm em r otadaki
sedir zerinde oturuyorl ar idi. Vaktaki otaa (merasi m ve
hile) girdiler, Bereke Han vezirine mektubun okunmas n
emi r etti, [4] sonra onl ar sol taraftan sa tarafa geerdiler,
Han, onlara Nil hakk nda iittim ki bir adam ol unun kemi
i Nil zeri ne uzatlm da, hal k stnden geerl er imi dedi.
Onl ar biz byle bir ey grmedik,, cevabn verdiler... Huzu
runda bul unan kadl ar kads (ba kad) mektubu tercme
etli. Asl mektubu Hana gnderdi, Sultann mektubu huzu
runda bul unanlara Trke olarak okundu, hep sevindi ler.
Bereke Han elileri, cevab ile beraber iade etti, bil eince ken
di elilerini de yollad. Her bir emri n yannda bi r mezzin,
bi r imam ve Hatunun yan nda yine bir mezzin, bir imam
bul unuyor idi, kk ocukl ar Kuran keri mi mektepl erde
reni rl er idi. El i l er Ekeri lkesi yol iyle dndl er. Zikir
ettiimiz gibi asakiri mensureni n resm li baslari yle gei t res?
mi nde bul undul ar, buda 622 senesi (1264) zil kadesi ni n
onuncu gnne tesadf etmi idi. El i ler daima huzuru H-
maynde bul unurl ar, top oyununu seyrederi di. Snnet d
ne de [5] davet ol undul ar luka endirildiler.
*
* *
[J Topuz ile gi remez. N. O. (2J nk Ci ngiz yasasnda el bi seyi
y kamak memnu idi makri z Byk Han kyk merasi mi nde el i
l ere kap ni n ei i ne basamal ar ihtar ol unmutu, yasa. Yasak hk
met, ni zam demek idi. I z [3] Beyz ki i H. beyz ki i kadar den
mi tir. N. M. [4] Kazvinli vezir erafeddin Arapa ve Trke bi li r
idi. Z. [5] ehzade mel i k Sai t Berekeni n snnet dnne. IZ.
134
METNN ASLI
<S''j liUI I J * " j ^^
*^ J l *cl l j ÂUI J l j U a i J l J ~ j i\ i\ Sj*M J j l J ^-VL
d/ _J I -^ <Jia)l u^V'* < J l J J l l l j *t -l i V l _j
<j-JI*JM^- ^^4 j-^JI *-j^Y| ^| s j\ Ll^l| cUUl J - - J L^
ji?j j^ ^ ji_.AJi_j tiiJ^ S ' _\ja-. *=ryj J* ts^^
L j> J Lo? :1a-Il Jl I ^ [2] < C l j ' esJaVl Ju-JI ^ 1
^ ^jdVl *#>- ,y Jbj-Jl J^L- ^ L_jjj Jl J^-:k.-l Jl
^ ^ *aÂs ^ _-ll Jl *1*1e ^ll Jl c3\j T j
ly-.! i^s j <gi-\ D^ Jljll ÛJa Jjb__~j J>j* J~>- Jl \y&> f
k,J&I SJ& Jl J-^Jl <j*j ^Jlj o"jjllj jL-=til\ y ,_rl^>-l S_u. >_
e -a^ ^ J l |*^-Jl <y* *" -Vr>-l_a e
^lîS^-L o^lc t_3 lf j~~m ^ *)W^-îj J ^ Û-
)Jjv*j *S~\'S* K*^J >^*-~*
I_j>jl s Uj vZjls_rUI jjb J _ J Û i V l j jjU l V l jjJl o l ^ j -c* J u - I ll <^0 ilUl
l_j--$ -vi l_yj <50 iAJJ-l-\JLft I_jî3- ^ tjrjJll d/ Jl^-i ,/ jjl l ^^J l j^jVl
[ l ] Tr kk iindeki N . 4). da ilve olunmutur. M. [ 2 ] M etin nsha
snda 4^1 j , 113. de ^1 dr. Quatremere de dir, Telfikulahbarda
o l dir. Fakat dorusu O l dir ki negl olacaktr. I z. 3] ti - J J I I . 3.
[ 4] Trnak iindeki N. $ de ilve olunmutur. M.
135
> j j \ \ils jlI j a _^*4I *-*-* A*J0 j \ \ btal
1..-1 4>l^>- J * -X=~1 J^--A> (jCj^l J*- ^ l Jl
-*ih At-**- j Vj SS^-) *cic <0^-^ jr^*- Vj
J t-11O c 4l ^ ol^yd! c5 er-_^)I ilj^ Vj j\ jJl __- L-1
-j *^l* ^j=*~ d ^ " 3 3 J * j \ ^ 4j_** JlJo V_j ^
Â-t *d* olA-^xli>tgJL=>-l_> j y L . ~ * j ^<*-'1 taU o^ J k a ^
1 t^j^Jl j_ y l _ I <uU. J l J ^ J * (jJL- y * j ^ ÎjJllj,
_l5>Jl :dyu o j j j <s*\ ^ < . _jU-i ij zKJi-\ j ^ 1 j t yi-j\
cJ1^ fiic- jjl _*--Jtaj J Jl i\- _J *^1-C J l *jLj j - ^r^L*
- <^-31 oLlaJl ^^6 j ~~*j * JU j-AiJl J-Jl J*.
> - o-\lc. <j-* Jc- ^ y ^ \ jUal*Jl \ j ? 3 o t
l- J l & j j i > 5 u^J^ Jcij
Cr -jIS^J.1 ^3 J'jJl ^JÎ ^-^-' Lallj fl*l_> ^ j *
j cUlij X f i U J c U l V ;J ^ ^ i l f \ Jl f 8^ J \i r ^ J ^ _ f S \
191 ^ j i J ' j s * J J l J'J Uj . ^ r sj^sJî
i j j~as~}
*
* *
A ltn Ordu tarihlerine ai t metinler
[ l ] M etinde <J t i yerine J l baslmtr, da zaittir. z. f 2]
L de de vardr. M. [ 3] Metinde (^/ j) yoktur. I .z [ 4] Metinde
l j vard. K l yoktur. j j _ !I ^ ;l de 4SC. vardr. z.
M etinde yine < yerine t <J| > basldr. I z. [<5] metinde cemi
I edir. z. [ 7] M etinde Uul yoktur. z. [ 8] 4>. N. [ 9] j - 1 ^
III Tegrifl eyyam velusur bisiretlmelik Elmansur
sahi bi bence malm deildir j p'uVI ^Ju^S
Reno, sahibinin M uhiddin bin A bduzzahir olduunu kaydediyor. H ac
M al fa Bi bl i yografi k lgatinde [7] byle bir eser yazm yorsa da <jj ' j i i j
[2] adl bir eserin mel l i fi K ad A hdurrahim bin A l i el- Beysan [3]
gstermitir. Her hal de anl al mamaktan i leri geliyor. nk K alavun
678 - 691 \ 4\ senelerinde sal tanat srm, K ad A bdurrahim ise (596)
da lmtr. Wstenfeld' in [5] fi kr i ne gre H ac K al fadaki (596) rakam
bir sehvolup dorusu 695 ol acak, fakat bu reyi yanltr. Y akut [6] bu
K adnn 596 da ldn yazyor. P aris mi l l ktphanesinde zikretti
imiz eserin eksi k olan i ki nci ksm vardr ki 681 - 689 senelerinin vak
alar m havidir. A a daki paralar oradan alnmtr. Bodl eyon ktp
hanesinde mukayyet ol anj yî l cillil jl Ll .J l J j y III J J d l adl Sultan
K alavunun Siyretinden bahseden kitapta A ltn Orduya dair bir ey
bulamadm.
[1] Ktip elebi de Iz. [2] Ktip el ebi veya j j dl
unvani l e zi kreder ki i ki si de bi r manadad r z. [3] Fadl Kad demekl e
mehurdur. K amus tercemesi Iz. [4] Melik Mansur Kal avun 678- 689
seneleri nde Hkmdar idi. ,>.1 z. [5] Mehur Alman msteri k. z.
[g] Yakutu Hamev da z.
137
Alt yz seksen bi r senesi (1282) rebilevveli nde, Mevl-
na sultan tarafndan hedi yeler ile Menktemire, Bereke aile
si ne giden el i lerin mektuplar geldi, el i ler Em r emseddin
Sunguri gutm il e Trk hassalarndan [1] Em r Seyfeddin
Balaban idi, yanl ar ndaki hediyeler on alt yk idi ki bunl a
rn bir ksm Menktemi r Hann, dieri Nogayn, br
de Menktemir Hann kardei Avkac Han n; bir paras
Menktemi r den sonra ml k ele alan karda Tuta Meng-
nun, dier paras yi ne Menktemirin karda Tel abuan n;
br paras i ek Hatun, Ulcay Hatun, Tutleyn Hatun, Tu-
tayun Hatun, Sultan Hatun, Kutlu Hatun ol mak zere kad n
l ar n; br ksm sol cenah emri Mavo, sa cenah emri
Tayr ol mak zere emirlerin, dier bi r ksm Avkacnn kars
Kutlukun, br k sm Anadolu Hkmdar Sultan Gyaseddin
bin zzeddinin [2] idi- Bu hediyeler pek nefis kumal ardan, ak
ve berrak kaftanlardan, pahal armaanlardan, yayl ardan,
zrhlardan, tolgal ardan idi. Her birinin hediyesi mertebe
leri ne gre idi, el i l er yle dediler: Biz oraya varnca Men-
ktemr Han l m, yeri ne Tuta Mengyu gemi bulduk,
bu hdise 680 (1281) senesi cemaziyelhiri nde vaki ol mu idi.
Eliler hediyeleri ona teslim ettiler, onlar hediyelerden mem
nun oldular. El i l ere ok iyi muamelede bul undul ar. Eli ler
Nogay ve gnderi l di kleri btn kiil er ile buluup pek ziya
de izzet ve i kram grmlerdir. Bu eliler 681 senesi ra
mazan aynda avdet ettiler, birlikte Avka Han ve sai re ta
rafndan el i ler vard. Bunl ar olan biteni haber verdiler [3],
dediler ki onlar Humus bozgunl uunu [4] abanda haber al
l] Hassa askeri bi zzat sul tann ahs na merbut olup daima mer
kezde bul unur Gzi de askerdi r z. [2] Gyaseddin Menktemi r yannda
bul unan Mesud G yaseddin olacak, Magriz ve bni lfrat tarihleri nde
sul tan taraf ndan ona bi r mektup gnderi ldii yaz l dr tz. (3] Metinde
trnak ii ndeki vak'al ar yazl mad ndan Hums bozgunl uunu haber
verenl erin ki ml er ol duu anl a l am yor z. | 4] Hul gunun ol u Abaka-
n n kardei Menkl emi r kumandas altnda sevketti i yz bin asker
Humusa kadar gel mi ti . Mel i k Mansur Kalavun kar s na karak onl ar
krp geirmiti, Menktemi r kederi nden ld z.
138
mlardr, halbuki bu bozgunl uk recebi n on drdnde vaki
ol mu idi. Ad geen Mengtemi r Han alt yz yetmi dokuz
(1280) senesi rebiyl evvel aynda Ekl ki ye [1] denilen yerde
lmt, l mne sebep u idi : boaznda bi r ban kt,
onu dei nce, ld.
S ret me k emaasr - bni Abdizzabir
[1] Ekl ki ye belki Ahtbe, Aktbedi r Tbe Mool i ml si l e ol up
tepe demekti r. Aktbe Hac Tarhan stndedi r tz.
139
METNN ASLI
jUai tj'J Cj ^j j j - (Jj)l\^~>j ^ j
^ ^ "j zî J l bl-^gJL j l J l \ ^ ^ y \ y ^ djll
a^ jS j ^- *C- ^ j LIaÎI S*j l/4I^-- JL~
iyj ^ \ im * ^ y* <^-iL*-iJ j * * ^1
^l*j juo viyj'i ->-I ^jji j jC l p u y
jvATy i j j * j t imi) ^ *
y^ \ _jjl j * u 3 o y ^ -Jj ^ ^
j l k U ^ U^j i^~3^ **~JJ (3^"^ 3* *tU_J.I ^1 _^.kJ l^ o jjJL1
4JjVl Jj- iS-^f l5^ C f j ^ ^ jUaLJl^^jLc,
ojl jJL* Jc-Xp-IJsCJ iy i - l j (^-1 jA-1j Îjpl JJlA-Ij ^p-^1
J L > - j o^-As ^c j^^>(jlJl l*J 1^15
* t . " *
CLp-1 J '.^l Jl l_j i_Îj1 4-Jl 3 ^jIc ^JL**
J 'ji\ *Vâ i l c j * (Jj-i^ JLVL 4J 1\jj^~ ^j* ^
\jjf>-\j 9j ^ - j ^4U1 j* iS~j pr-*^ j-x5 pbÎI jLla^j J t - j 1 yoktur. Metinde her ikisi de vardr. I z. [ 2 ] Metindeki
J ^J I mkerrerdir. N itekim Beybers ve M akriz de ve (L eyden) in matbu
nshasnda ve i ^>1^1 f j>J l de byledir. I z. [ 3] Metinde <,j î yoktur. z.
[ 4] Metinde yoktur. z.
140
-lj ^ ojKj jLi J OK'jjJi jl ijlfij 4tj j >- lc
c5 j jjc ji^-* o\s_j *^>15^^=*-j j-^-
, CjW *a*S <Ib- ^ J ^*-3 ^ 4 j * ^ ,lc--'J j w ^1*0-
Si retl mel i k El mansur - bni A bdi zzahi r
141
KIPAK FUKAHASININ BEREKE HANIN HISIMI
TUTA MENGtJ TARAFINDAN EL OLARAK
GELMELER, CLSUNU VE MSLMAN
OLMASINI KUTLULAMALARI
Alt yz seksen iki [1283] cemeziyelahrnda Kpak elileri
olan fukaha geldiler, bunlardan biri fakh Mecdeddin Ata ve
arkadalar Nureddin ile dier bir arkadat. El lerinde Tuta
Meng tarafndan Moolca yazl bir mektup vard, mektup
Tuta Mengnun mslman olduunu, tahta ktn, slm
eriatlerini yeri ne getirdiini bildiriyordu. Fukaha dediler ki
han, kendisi iin Mevlna sultandan mslman adlarndan
bir ad almak, halifeden ve sultandan ayr ayr birer bayrak
ve nekkarel er [1] istemek zere bizi gnderdi. Bunl ar ile
yryp din dmanl arile vuruacak. Bir de mektupta Fuka-
hann hacca gitmelerine msaade olunmasn tavsiye etmiti.
Mevlna Sultan onlarn iine zendi, ne ihtiyalar varsa
hepsini hazrlyarak svari kafilesile Mekkeye gnderdi,
(Mekkeden avdetlerinde) huzura girdiler, sultan yazd
cevab ellerine verdi, onlara son derece iyi muamelede bu
lundu, bundan sonra en mkemmel ve gzel bir surette
onlar yola kard.
(1] Byk mevki bi hmayuna mahsus olan tak mlar aras nda bay
raklar, nekkarel er de vardr. nekkare dnbelek dediimiz al
gdr. z.
142
METNN ASLI
<5 dUll J y * j jL^jl l^5j ^ >
< _yf~
*lX:)1 d (jL^ J _j ^JLa_j [ *\AT <C-- ] _^~Vl,_siL_s7 j j
<j* j*^ (J* J ^
Jis_j Vl ^-^'./*"*' j*lslj k_^^l ^^
^ . .
L*-Lc-_^ h*^c-**j ll*j îki_J l l/Y^ y* <^S2j t * 4jl
(j u^^j L?-dl J-U-l tiAj J tT ji olj l i j jUaLJ l^ Ulc_j <U1
'/P J --J f LV^* ^>l lwAlj\
^-J jvf-kl ^ y ~ V \ t_-I_S^ \ j ^J\ \x >^Ji^^\ 4_Î Jl
t JL- f \ Jc. vijj -Uj (fi ^ j I c ^!
143
683 (1284) SENES MUHARREMNN KNC GN
ELLER DENZ YOLULA PADAHLARA
GNDERMESNE DAR
Bereke Hann hsm Tuta Mengya, Nogaya, Kaydoya [1]
eliler gnderilmesi bu aradadr, bunlar bil ei nce Em r Ki-
togan ve emseddin Mehmet bin Ebievarip te vard.
[1] Oktay Kaamn olu Kain' n olu. z.
144
METNN ASLI
. . . ( W L* ) r>1 J l J j*J l j i)J x\ . J \ J u-J l _ri
j-us J l j J l j <5^/ cUU.1 l^tilUl J l J -v*l V*
* (^1^ - J jUJai
10
145
PADAHLAR TARAFINDAN ELLERN GELMELER
Bu sene yani 685-(1286 - 1287) senesinde Tutamen-
gnun elisi Mecdettin Ata geldi. Mecdettin Ata bundan
evvel gelmi ve arkadal ar ile beraber sultann az ok.
masraf byk, [1] sevab kat kat olan sadaka [2] larile
Mekkeye - Tanr onu merref klsn - gitmi, oradan
Tutameng Hana dndkten sonra bu sene yi ne avdet
etmiti. Mecdettin Ata Mevlna Sultann btn dileklerinin
hsl ol duunu beyan etti [3]. Buna cevap olmak zere Emir
Seyfeddin Balaban Gutm eli gnderildi, bileince hediyeler,
armaanlar, alt ba, eerlerile, takmlarile beraber cins
at [4] vard. Eliler yola ktlar. Yine bu sene iinde
Zeyneddin Tizin bileince Nogayn elileri geldiler.
*
[1] Yani masraflar hem trl trl, hem byk, klfeti ok. Iz.
[2] Sadaka Tanr yol unda teberru ol unan paradr. z. [3] Sultann, Tuta-
Meng Handan istedi kl eri eyl er i htimal ki sz birlii etmek, yahut
K r mda cami yapt rmakt r. Ni teki m bnilfurat 686 tari hi nde sul tan n
cami yapt rmaa bal ad n yazyor z. [4] Msrn mehur mevaisi
ii nde cins atler de vard r. iz.
146
METNN ASLI
Usl J ( *\A0 ) <C*J| cSa .^JÛl J-*J J y a>- ^ i
j * -l L^j Z. a Jl *^-y j ilii Jus j~^>- j ^ ^4l iUU
i l cj ti.ac.Ll2jj j * Zj j ^ ^^ 4Tlju9 j a *C3j j
cJl i=- ^ j5 *L-Ml j l \ l i Jl A* ,j jIc jf ^l t T <i4UI ,^- Jl
j LL ~ jp**}I tii <3 J ^~*3 jUalJl tVj a t_)Ûs^
*
t j 'j Lj j Ji cj j **j >Li-j _j LJ* u* C j j **) V j
!S j Jl i-JIi s j J" j Jt jj j j Iy r r y u j j
[1] Telfikulahbar. metinde j l U J I l'V^. ol-u> J baslmtr. I z. [2]
Metinde ( j ) dmtr, tz.
147'
I V Muferri clkrub i bni Vs l Hamev
Cemaleddin Ebu Abdullah Muhammet bin Slim, bni Vsl diye mehur
olup 691 [1297]senesinde 93 yanda Hamada kad iken vefat etmitir[ 1 ].
L5- iljU jLÎ j jL. [ 2 ] adl olup Paris mill ktphanesinde
mahfuz olan 530 - 680 vakalarm havi olan eserinde Alt n Orduca
dair malmat ibni Abdzzahirin verdii malmatn tekerrrnden
ibaret olmakla mecmuaya almadm. 635 695 tarihlerini iine alan
ve Paris m i l l ktphanesinde mahfuz olan dier bir nshasnda da A l t n
Orduya ait bir ey bulamadm. Fakat Got Aridok ktphanasinde bni
Vsln eserinden karlm yazma bir nsha vardr ki 626-689 tarih
lerini ihtiva eden bu eser Kartay el - Iz zi el - Hazinedar tarafndan tas nif
olunmutur, i te bu yazmada aadaki bahisler vardr.
[1] Bu hal de 604 te domu oluyor z. [2] bni Vsln bu kitab
Eblfeda tari hi ni n mehazl ar ndand r Iz.
148
627 (1229 - 1230) senesinde Tatarlar ile Kpaklar ara
snda sava atei alevlendi [1],
Bu sene yani 662 (1263 - 1264) senesinde Tatarlar, H-
lg ve Bereke aras nda ihtilaf ba gsterdi. Hl g ark
ilinden kalkp Bereke iline yrd, iki asker karlatlar,
aralarnda o kadar adam l drl d ki saysn ancak Tanr
Teal bilir.
[1] Oktay Kaan zaman nda Batu kumandas altnda sevk ol unan
Tatar ordusu ile Kpaklar aras nda z.
149
METNN ASLI
. ^ jlscijiJlj _jdl j\> ,_jjA-ljli OjC ( VfY <1- J ^ )
^S 'j i j_)!^* j dl >jiti-Vl ^ (j t5*i ) **^**l-J
(*f> <j '^-J l J jdl_) <0 >-Jkj (Jy-^l 1*^1{y i ^ K^-J J
. j ur i v ^ ^
[ 1] K itapta 644 - 65 3 seneleri botur, vakalar yoktur. M.
150
TATARLARIN HTLFINA SEBEBE DAR
Tarih sahibi [1] diyor ki Tatarlar arktan ilk zuhur ettik
l erinde Cingiz Han onlara yle ferman etti : Her kim bir
lkeyi feth ederse kazandnn te biri Bereke ailesinin,
te biri de Cingiz Han ailesinin [2], dier te biri kendisinin
ve askerinin olacak. Cingiz Han l nce Tatarl ardan hi biri
onun hkmnden, ferman ndan dar kmad, fakat Hl-
gya gelince i deiti, Hlg ark, Acem ve I rak feth edip
mallar alnca Tatarlardan hi bi ri ne bir ey vermedi, btn
mallar kendisine ayrd, ne Bereke ailesine, ne Cingiz Han
ailesine hi bir ey gndermedi, Cingiz Han ailesine Batu
ailesi denir, nk Bata onlarn byk ve ulu hanl ar idi [3],
bu hal Bereke ailesine ar geldi, Bereke Msr Hkmdar Me
lik Zahire eliler gnderdi, ona dedi ki biz arktan kal ka
lm, sende Garp ten kalk, Hlg askerini esir alalm, onl ar
dan bir tekini brakmayalm. Melik Zahir bundan nai ona
in'amda bul undu [4]. ki han arasnda zikrettimiz vehile i
kararlat. Hlg, Hanlarn kendi al eyhi ne uyutuklarn
haber alnca askerini hazrlad, Bereke lkesine yrd. Bu
sene iinde Berekenin elileri Hl gya vardkl ar nda Hla-
g hepsinin boynunu vurup asker ile Aladaa gi derek Kur
nehrine, Demir kapya [5] vardkl ar na dair Melik Zahire
haber geldi. Bereke Hl gnun kendi lkesine vardn ha
ber alnca ehirlerin boaltlmasn, hi bir ferdin durmay p
onunl a vurumamas n emretti. Sonra on be gn zarfnda e-
[1] bni Vsl Hamev, z. [2] Yani byk Han ai l esi ni n z. [3J M
ellif zaman nda byk Han ai lesi ne Batu ailesi deni yor imi, nk Ba-
tunun hkm btn Cengiz Han ailesi zeri nde cari idi, yaa en b
ykl eri idi; kuvvet ve evketi daha ok, reyi daha stnd, yoksa Batu
Han ailesile Bereke ailesi bi rdir. z. |4] Ona teekkr etti,rhassaten he
di yel er gnderdi z. [51 Demi rkap Bereke ile Hl g aras nda bi r s nr
gibi dir z.
151
Al t n Ordu tarihlerine ait metinler
hirleri boalttlar. Tarih sahibi diyor ki Seyhut [1] I rma
byk bir rmaktr, genilikte Nil suyu kadardr, veya ondan
ziyadedir, her sene onun stne kar yaar, dalar ile bir
oluncaya veya ondan aasna kadar yedi adam boyundan
daha ounu rter, bylece tam dokuz ay kalr. Sefer eden
ler: tacirler, hanl ar zeri nden geerler, birbirlerile vuruur
lar, bundan aikr olur ki bu lke dokuz ay k, ay yaz
dr. Hlag Ceyhun [2] rman geti, Bereke askerleri ka
makla ehirleri bombo buldu. Hlg askeri onun toprakl a
rna pek ziyade daldlar, sr, koyun ve buna mnasip ne bul
dularsa hepsini yama ettiler, doyuml uk aldlar, nk Tatarlar
ne kuma ne kymetli eya bilmezler, yaaylar alk,kltk,
kt libas ile; ekimli, biimli, yemli yemili mahal bulamamakl a
kpeklerin yaaylar gibi yaarlar. Kunduz derisinden, krk
ten ve bu gibi kt eylere mnasip olanlardan baka bir ey
bilmezler. Bereke Hl g ordusunun topraklarna pek ziyade
daldklarn iitince on yanda olanlarn yrmel eri husu
sunda askeri nde delll kard, o kadar halk yrd ki n,
sonu bilinmezdi [3], Hl gya gelince o Bereke lkesini ald
itikadnda idi. Bu hal de iken bir de bakt ki kzgn bir sam
yeli esiyor, yan nda bulunanl ara bu sam yeli acaba ne olacak?
diye sordu. Bunun zerine dar kp ieri girdiler, bu hava
nn scakl atlarn soluklarndan ileri geliyor dediler. H-
l gnun askeri arasnda Samgar adl [4] yal bir adam vard,
Samgar ktrm idi, yar belinden aas tutmaz idi. Hanki or
duda bul unursa savanda bul unan krar, dman n yener
idi, Tebriz [5] ve mlhakat onun malikneleri cmlesinden
idi, Dman yenmesi ni n sebebi u idi: dman ile karlat
vaki tat ndan iner: arkadalarna te ben burada oturuyorum,
dileyen beni m yerime vuruur,di l eyen beni brakr derdi. H-
g onu isteyince o huzuruna girdi, Hlg ona bu askeri nasl
gryorsun? dedi, Samgar kamsn eline ald, onu ba ndan
sonuna kadar urdu, Hl gya Kammn nnde alt yz
[1] Seyhun veya Ceyhun rmakl ar Kur veya Terek rmakl ar d r
her ikisi de Hazer deni zi ne dkl r. Kur nehri iki meml eket aras nda
haddi fasldr. z. [2] Ceyhun eski l eri n rfinde mutl ak byk nehi r
demekti ki K ur rma demekti r. Sind rma na da deni yor: neteki m
>-! &j j j; cili denmitir. z [3]. Hadsiz hesapsz demekti r
z. [4 Veya Sntay adl z [5] mme Tevriz der z.
152
Muferriclkurub bni Vaal
bin asker vardr. Buradan ve oradan da tayor [1] bu askerin
saysn bi l emem, dedi, bunun zerine Hakandan nce [2]
rma herki m geerse olur [3] diye emi r verdi. Sonra H-
lg, Mool hassa askerlerile beraber bozuldu, Hl g rma
yarp te geince arkas ndaki asker krld. Tatarlar ka
mak hususunda darlktan dolay birbirini itip kaktlar, kar al
tnda kal d l ar.Oras kardan bir kt'ahal i ndeol up mesafesi gn
idi; Tatarlardan haber getirecek bir fert kurtul mad , kap ileri
gidenin hepsi bouldu, geri kalan da hep l drl d. Vakta
ki Bereke bu katil mahallini grd, l drl enl erin hepsinin
bi r yere getirilmesini emretti. Onlar bir yere getirdiler, b
yk tepeler olmak zere yn ydlar, yamurl ar, rz
grlar onlar silip sprd, kemikleri bembeyaz oldu. ki
gnl k mesafeden onlar grrler idi ve bu vakaya Demir-
kap vakas denmitir. Hlg, az bir nefer ile kat- Tarih
sahibi der ki Vakta ki Bereke katil mahallinde durdu, onu
pek kt bir katil mahalli grd. Tanr Hl gyu kt yap
sn, bu ne hal ! Mool Mool kllarile l drl yor. Eer
szmz bir olsayd yer yzn tamamile fethetmi olurduk
[1] Yani sadan ve sol dan z. [2] Hl gnun kendi si nden nce z.
[3) Yani l drl ecek z.
153
METNN ASLI
1^5j -i i l \ j U Jdl j l ^.j I -a J .JlJl v3Î-l >J ^
<j* ^1^11 <j* ^ Cj* J fi' <j^>- j ^-* *
^l o^^**' ...) ^ 4] w*LJlj , ^-1 . jAÎ 1^ j v_âJ i X u
j j M* Jl 'Vl Ui i * j f '-j l_^ Vj u^- _i)l (j- -a^-I T L ^ f"
_aJ V_j L^juJl -V=-l Jl ^ JI ^Vl ^-I_j ^*1_r*^l_J l 5
J^- (**^ L?-Jl *^l _yL^Jl t-lLlI ^ ^ *^ ^3fr*"-^ U^" j -^ *-^
p-U^- ^*w->jJlj^ s!*jI j (j î Jl ^ ^JJj i ^>UJl cltU.1 Jl 4~-j Jrtj
^ Vl J j i j t^-\ / Ûi]] dlUl-J ^"3 \-\p-| _*>U-_; j j >U
4-ap- Jrtp" 4-if. i Jj l i l jLij*! j j ^t a ^ t\ t f i ^ J-^ j'ÛII
4j I j j j M* Jl 1^.-^j -J 4-fj' J - j j l ÛJ'dAUl Jl jo-1 J -Jl e-!*
[2Jj f J T Jl J - ^J t -i Nl Jl / ' __.]'
<U*ol ^ i5t J l j j j M> J j 5^/ A LJ* j|S J J ' J
jj^ J ** J Ûl 4IÛ>-I ^ J c-I 4jJ li Vj 4jJ^j (ju As-I s_eg^1j jÛl
c* .Aljfjl J J l eU J jlj ^11_/ f j^ ^*>-Lfl J l U_y ^Lt
j ' jl ol. 15 ^ j S ' I uLjLj ^lill -uLt J _)w - J S^J Aj\_j
i)jUl_j jbtJ l II 4-lt _îl <uTi| lxS^| î_5 If-j^jl J L-I Sj^-~
c^-^ *^*J ^^J l lU^7 j l L]]jkj Uaaj (3*^^
J i j t j <5jr t .-ji^*' -Wj J >U| -Vs-^j j^^j>- jj5^* l-Vc- Ul>
|l jdl j l i itli _U' L_j ^llj _rJ l J i* I_j-_S 's \ y-f j jÛl j j j ^* _f^Lt-
11] Metinde j #j zaittir. 2. [2] Metinde ( j )mkerrerdir. z.
154
Xlt>wU- Uj uTAiJ\ j rf- î j j j Vl ^l j (_rSI
, j ^ i L ^>Ul , j J* j l -*S i ^ * j l *^J LJ* Ot Sil Li Vl
U^ i -T j a U)j l V JU - * j T j ^\ ^
lii y* l_'j*j ^ *i-lLJ *1aIm ' ~r ^-i tli L*1_j
f 21 *
f j )* '"'' a- ^jJ* JLZ L*pc-rf L* ^valîb l ?0 ^ I
t rir? l-j * -M ^ ^ _rljl j y ^j l _p- l S ^ I l -i 4 t_j^li_j
o^"j **^ Jk j 1aS* j l Sj -uIj j jLU-^> ^ ^ j j II .^ i "
j j y âl 427jV* j l j aj-A* Jc o ^ ; <> J ~& ,i upfr^
JU I I l iU^V J j i j 4j j j -^ (_j-^l 1^1' I i 'j -ai - >-'_) I j JLÎ j
4J Uls j\ i j j j M^ <*l!s l*A -V) _/ ftl-i Ju Ij ^L-- Ua
1*^^*1 Jl #-A' 4l - j 1< Aj-Is â-1 I Ate ^2>Li
l^jb ^ t>* (j ^- *'c-' ^
Jl SJl J J ^ ^ 1 l At j J^ ^ j l j _^ / wj tM)i j l Uj Jl s ^jiA-l l-*>
l Af -j ^ j l >kj U_b e jp\ y>- ^v* J* * l 0"-? Ot*
Ji Jl i j t -uL ^ i )l ^ - _i -\ j -Jj j j Jl j j rdl ^ I j r ' j J^ u ^ 1-r -5^ 1
^ s* -
Cj *3 JS j f \ j&~ _^)l ^ i ^5 l ^sL-.
IJI3 Ij j s^l T O*JJl Ul j - l VI ^f -^- l Sj - ^ *^3 ' JI L*li J3 _^l J
^ ^ ^ j C^" <îl L l j j
w--A->\ Jk5j ^ ^ ^ J jUa^N\ rS\-^> 4-^^C V Mj j ^ r *vl\j
^ (J j ^ 6 */ *J ^5y: ^1 oAaj c^y -l* {y> j j ^ L J, !
4JJ^t_*j J5 <juJL ^.Iz* t^\ j _j Î J t ^ j ^-$j U j ^j l dl 0 Jl i j
.LgjL*^* L^ i ] ^ < > Lz!^'Oj l ^y J* -LI ^ 1-^*
[ 1] Metinde ( o5 ) dmtr, i z. [ 2 ] Metinde dilif** jA L
yoktur. z. [3] Metinde baslmtr Iz. [4] Metinde j l n dmtr. Iz.
[5] Metinde ayrca jy* de vardr. Iz. [ 6] Metinde <r<ulYT>baslmamtr. Iz.
| 7 ] Metinde ^Î c j baslmtr. z.
Mferricullturube bni Vasl
155
668 (1269-1270) Senesinde Bereke elileri Hl g ordu
suna kar bi rlemek teklif ile geldiler.
671 (1272-1273) Senesi nde Bereke elileri [1] geldiler,
Melik Zahir ile Bereke aras nda ancak Allahn takdi r ettii ey
zere birleme vaki oldu. [2]
[1] Bereke Han 665 tari hi nde l mekl e yeri ne Menktemi r gemiti.
668 ve 671 tari hl eri nde imal eyaleti han Menktemi r idi, bu halde
gel en eliler Berekeni n deil ai l esi ni n elileri olacak Iz. [2] Neye dair
bi rl eme vaki ol duu mal m ol mad z.
1 5 6
METNN ASLI
j j ii-j ( â l- j ^j_) v,jj
Ûi)l cUW y. 0^'^ ^jj ^J . _K*j oi - oj (*\ V^ -c(j
. J U *J Vl Uj-> ^j y I J t tfj- J
*
* *
157.'
V Beybers Tarihi Rkneddin Beybers
Bu eser I J SjSÎlsjj yahut sadece .jlf unvanile
maruf olup on bir ciltten ibarettir. Eser 1-724 Hicr vukuatm havidir. Emr
Devadar [ 1J Rkneddini Beybers Elmansurel Msr Kahirede 80 yanda
iken 25 ramazan 725(1325) te lmtr[2]. Rkneddin Msr sultanlarndan
Kalavun ile Muhammedinnsrn [ 3 ] en yakn mutemetlerinden idi, Ws-
tenfeld her nedense bu zat 709 tarihinde ecelikazaya uram olan
Sultan Rkneddin Beybers [ 4 ] zannetmitir. Aada A harf ile iaret
olunan paralar Britanya mzesinde hfzolunan nshalardan aldm.
Bu nsha galiba zikrettiimiz eserin onuncu ksmdr. nk bu nsha
655- 709 vakalarm muhtevidir. Maatteessf bu nshada baz beyazlar [5]
vardr. Mesel 661-669 seneleri, 672-676, 688-690 seneleri arasnda bu
beyazlar grlyor. Metni mukayese iin A y n ve Ibnilfurat tarihle
rinden istifade ettim. [Notlardaki A, N O harflerine bak] ki bunlarn
eserlerine Beybersin yazlarnn pek ou girmitir. Bodleyon ktpha
nesinde Beybers vakanamesinin dokuzuncu ksmn ihtiva eden yazma
nshada A l t n Orduya dair yeni bir ey yoktur, Beybers vakanamesinden
istihra edilen iki yazma nsha daha vardr. Biri dieri
. JOI lljjl J i'jU. dir. Milnda, ;) j j l j 'jU-l
Viyana ktphanesinde mahfuzdur. Buradan Alt n Orduya dair aldm
yazlara B. iaretini koydum.
[1] Devadar divi t tutan demek idi ki padi ahtan sad r olan tahrirat
mahal l eri ne isal ve isti dalar tebli, eli ve sai r zevat huzuru humayuna
ithal eyl emek vazifelerile muvazzaf idi. z. [2] Bu hal de 645 te do
mutur. z. [3] Melik Nas r Melik Mansurun oludur. Beybers 702
de Melik Nas r n vekili umuru olup Seyfeddin Mansur K al avunun klesi
idi. z. [4] ki nci Rkneddi n Beybers anegir (mutbak emini) dir.
708-709 senel eri nde padi ahl kta bul unmu, hapi shanede lmtr. z.
[5] Y azma ki tapl arda eksi k yerl ere iaret iin beyaz yerl er brakl rd.z.
158
J BDETLFKRE BEYBERS
659 (1260-1261) ylnda Sultan (Melik Zahir) Sayn kan o
lu [1] Berekenin msl man olduuna dair biribiri ardnca ha
berl er gelmekle ona bi r mektup yazd, mektupta Berekeyi
Hlgya kkrtyor, zeri ne cihadn vacip ol duunu bildiri
yor, slm dinine girenl eri n kfirler ile cihat eylemeleri lzm
i dgn ve buna benzer ayartmak, k k rtmak gibi hususa fit
szleri beyan ediyordu. Mektubu Aln tacirlerinden biri ile
gnderdi, aada zikredeceimiz vehile cevab geldi. [2]
[1] Sayn Batu Han n lakabdr. Akl ve isti dad n n yksekl i i ne
mebni byk babas Cingiz taraf ndan telkip ol unmutur ki muhterem,
ceyyt manasnad r, Berekeni n Batunun kardei veya ol u ol mas nda m-
verrihlerce ihtilf vardr. Mellif, olu gsteriyor, dorusu olu deil, kar
deidir. Niteki m ilil* kardei di r z. [2] bni Abdz-
zahi r si yreti nde mektup tarihi ni [660] yl gsterdii hal de mel li fi n [659]
tari hi nde gstermesi ya zhul veya yazan kti plerin sehvl eri eseridir z.
159
METNN ASLI
6 < Jl ) j t UJ y
j l 4s^j j ^f~^_/*L ^l
âj^pcJ l (j-* -A*1(Jlil_j jIjl^J I j l tJ
-C-- k 4j\^>- J j ^S J ^- -k*-\ *\ 4)
[ 1] Metinde -u \*i zaittir. z.
160
661 (1260-1261) ylmda Tatar Han Berekenin islma
geldiini haber vermek hususunda Kad olu Emr Celled
din ile eyh Nureddi n Ali, elilik ile gelp mektup getirdiler.
Muhteviyatndan bazs Tatar erafndan islma gelp kfirler
zmresinden ktklarn, uluslarn, budunl ar n , adamlarn,
askerlerini, kn, byn mufassal olarak beyan edi
yordu ki bir ksm budur: Byk, kk kardelerimiz, oulla
r, kzlar, Budakr evlad da btn hadem ve haemle ve
evltlarile slm oldular. Pulatkkcur, Y isnoay da mem
leketlerinde olanlar ile; Kudao, Karaar, Tenukbua, ra-
mun, Bozbak, Mengkadar btn askerlerle, kylerile; Bek
Kadak - Baynal, dokuz oul, Kutluktemir, Ac btn oul ve
kzlarile, Durbay, Horasana gnderilen on bin nefer asker,
Baynal Noyon, Aykako gibi Baycunun maiyetindekilerin hepsi
de islma geldiler; farzlar, snnetleri, zekt,Tanr yolunda ga
za ve cihad yerine getirdiler,,. Tanrya hamdol sun bizi buna
hidayet etti. Tanr bize hidayet etmeseydi, biz hidayet bula
mazdk,, dediler; bi zde ili J S' j <r1 11 j*1,.-*1 [1]
yi okuduk. Sultan bilsin ki ben slm di ni ne taassup [2] uu
runda Allahn yksek kelimesini l iin, etimden ve kan m
dan [3] olan Hlg ile sava ettim. nk o bai ve yai [4] dir
bag! Tanry ve yalvacn nkr eden kfirdir. Sultann elileri
ile birlikte Arboga, Ortemi rve Onamas eli ve ulak koup
gnderdim, bileince vuruman n alacak cihetlerini hi kye
etmek iin vakay gzile gren Oazi ibni ehab da yolla
dm [5], Sultann ilmine aikr olsun ki kendisi hayrlara,
saadetlere muvaffak olup Abbas uruundan Hkim Biemril-
[1] Peygamber kendi ne inzal ol unan ki taba inand, mmi nl erde
inandlar, her biri Allaha inand... z. [2] Taassup mezmum, sal bet
memduh olmakla maksat sal bet olacak. z. [3] Kan h sm, amucas o
lu. [4] Ya Trke dman demekti r z. [5] bni Kesir tari hi nde yazl
d vehile Gazi ibni ehap [662] de gelmiti r. Burada yi ne tarihte bi r
tahrif olacak z.
11 161
Al t n Ordu tarihine ait metinler
lah slm halifelii makam na imam getirmekle himmetine
teekkr ettim. Hele o taraflar kfirler elinden kurtarmak
iin slm askerlerile Badada azimetini [1] iidince Tanrya
hamdeyledim. Bu mektubun tarihi til makam nda 661(1263)
senesi recep iptidasdr. Mektup tafsil ve erh ile yazlm,
sonu uzun bir mektuptur. Bizim yazdmz o cmleden bi
ridir, ilk nce Sultan tarfndan elilikle gnderilen Harezm-
ahm esvaps Trk Emr Seyfeddin Kerbek ile Fakih
Mecdeddin Ruzraver dnmlerdi.
Sultan, Bereke elilerini ve onlar ile beraber gelen E-
keri elilerini arlayp her eyden Bereke Han iin, beeni
lecek hediyeler hazrlad. Onlar bir mushaf eriftir ki denil
diine gre Osman bin Affan yazsiledir; trl trl koltuk
yastlan [2], namaz seccadeleri, Venedik bezleri, arkta
yaplan ipek kumal ar, seradk postundan [3] ve sahtiyandan
demeler, kakmal kallecur kllar [4], altn kapl topuzlar,
frenk tulgalar, altn yaldzl kalkanlar, rtl fanuslar, am
danlar, rtl makineler, ayaklar kaplamal ift el kandilleri,
Harezm eerler, eer haalar, herbiri trl trl altn ve
ve gm ile ilenmi oyanlar, halkal oklar, klle atan oklar,
neftatan oklar, kanay mzraklar, sngler, karglar, bunlar
da sandklar iinde, brme denilen tatan yaplan tencereler,
[1] Buras izaha muhtat r. bni Kesir, Ayn ibni Tanr birdi ve
Syot nn beyanl ar na gre Mustans r Billh Abbas oul l ar ndan bir
cemaat ile Mustas m taraf ndan hapse atlmt. Hl g Badad alnca
bunlar salverdi, Mustans r I rak Araplarma kart, Mel ik Zahiri iidince
I rak Araplarndan bir cemaat ile [659] tari hi nde Msra gel di ki kendi
si nin nesebi ne ehadet eden ite bu cemaat idi. Mustans ra byat olu
nunca meti nde ol duu gibi Badada azimet etti, Melik Zahir ama
kadar onunl a beraber gitti. Mustans r o tarihte veya [660] yl muhar
remi nde Tatarlar taraf ndan ldrld, veya ortadan kayboldu. Hki m
Biemrillh vakada Mustans r n mai yeti nde idi. Oradan kurtul up Msra
geldi. Y oksa halife ol duktan sonra Badada azi met etmedii gi bi Melik
Zahi rde Badada kadar gitmedi . Berekeye gelen haberl er Hkim Biem-
rill hn veya Mel ik Zahiri n Badada azimetl eri merkezi nde olabilir z.
(2) Y ahut namazl kl ar z. [3] Veya ask l demeler, duvar hallar. z.
[4] Makriz J uijl de si l hhanedeki kll ar syledii esnada
SLjjei-lij oUjj y I4U.1j e demekl e yukar da beyan ettiimiz gibi
kallecur Arap klc ol m yan kl oluyor. z.
162
Zbdetlfikre Beybers
altn ile yaldzlanm, gm zincirleri ile beraber altn
yaldzl kandiller, siyah hademe, a kadnlar, yrek
arap atlar, nobe hecinleri, ekin yrr bi nek hayvanlar, bir
nevi maymunl ar, erkek semiz geyikler ve saire. Elilerine
yeitlik donu giydirdi [1] ve o senenin (1263) ramazan nda
elileri iade etti.
[11Yani halife tarafndan. z.
163
METNN ASLI
<V4)I j b l <l X & j ( <C(J ^jO ) L^s
î 41* Vj\ <y^j^
^j U l j {Pjl L t-j (v^^; ^L-sju^j l i ^ ^j U i v l ) y* ô *
jL^J \ /Y! (_J \Jj"-^j *Jk ^j ^ ^S *
jU-l_3j yoy (j y j 1sy j i j
j U i s \ j ^j j Sj ij -\ j y: k j Ji_*l j y 1j JU-l ,jjittl-_> jI__ j -
^ S^J JI U _j^"L *u= <?-y y JÔj 1-'y~ ^ Jl y l?-Î
jI^La^ jl^*>-l_^ lyLil^ j 11^ _P2-^_^JL ^^.wL &
^l^yl Lly_j .<Sl LJjbjl V^) LSÛ_j lA^J LIaa^ )' 4 -l i -! I_jlls_>
^ Vya^ o ^ l (jl^rill ^*-As Aj Vl <udLâ\ y j j Ji l j 4j j ^y <JlJÎ it
ylT^/ Ul ^ t/ L^1 >bM(Ot-VI jj_-J L^j UlJI <l >UV cS-l
,_rUl_jl_j j j i j \ j \ iyj\ {P j j l kl !l d->j -<~seJ~j ^ o j u - j l
I j U jlk_4j ^ zJ jj_jll,j \jJ slo- ^" 4jV âu> dr-Al j l c ^>-j j
4/ *)l ObV<...)|^ ol j azeHi ^y * ^jaLJl ^JuJ *J ^
^ j Of* '~'\ j' ' a<ul^L ^L -l ^j j-vill <3^^-(3 Jl ,y* Ul*l Îsl
iJti Jl 4^.^_-Vl ^ IJl \ ^-y ,_î> Ll lcV iUi jjc JU- i l
* C^"
CjÎc J CX^y* 1-A ejLIslJ ll J c J o".L tjll5*ÂJ J <1Ûc ^J
164
*UJlj oLL*jjl^=^J l-^7S ' O-aH*1****jvVl jVjZ-^5jUal
j r T J ^J t K^J jlalJ l li (jr-dl^-
jlie-r jlf * Jaj^ If-'l f i ^j -Z <^-iJ j ,y-prZ~^ JT^ Ljl j JI^ T^J
Oj 'Jj L.lj! J-Cj _p-j !j l VI < jZ* S^LJ! Obbcj ^ ltsjlrj
J (j V*I j j 4J?d..-* 4j j^?e5 (_5j 45JJ -A.II
Lj2^ jbC-1.t. A.. *.C-l) vZ^lt |Xa^>*^ al A. A Al 1^5 4ÂwL* (^1j J
idili y ^ ol ij l f i <- j j l j - _ j <UC Ij-j ^ U-Vt l yj
C- IjlS _J_rT \ s~i i t-S-*'". s^J 3 ^ s~i UJlj JtJL Ja)l j Jj l
ÎjJ>-_} _j>-i)l !5i <-k5 <t,Xt JdjUsj ^1j j j - i_jLj_j
J f-J *^_y 3 5JJ.?' J
.1^ j Lkj _jii)l 4 -j l^
Zbdetlfikre Beybers
[1] Veya Os^jU z. [2j Meinde -i yj yazldr. Iz. [3] Metinde
o t .3 ir baslmtr Iz.
165
HLG ASKERLERNDEN STMAN [1] EDEN
TATARLARIN GELMELERNE DAR
661 (1263) senesi zilhiccenin altsnda Tatarlardan istiman,
ve slama istek ile bin nefer kadar olmak zere byk bir he
yet geldi. lerindeki belliballarn adlar udur: Keremun,
Amtaya, Nukiye, Cabrak, Kayan, Nasaya, Tabur, Nabatu,
Sanc, uhlan, Ukurka, Orkuk, Kiray, Solagay, Menkadim,
Soragan vard. Bunlar Berekenin adaml ar ndan idi. Bereke [2]
onlar Hul gya [3] imdat kuvveti olarak gndermi idi.
Bunlar Hul gnun yan nda bir mddet kaldlar, Hlg ile
Bereke arasnda muhalefet vaki olup dmanl k kuvvet bu
lunca Bereke onlara Hul gdan ayrlp kendi tarafna dnme
lerini, dnemezler ise Msr askerlerine katlmalarn bildirdi,
Bunlar Msra gelince msl man oldular, snnet edildiler,
sonra da isimleri zi krol unan bykl eri ileri getiler. Onlara
beylikler verildi, tmarlar, mehterhanel er tayin edildi. Caize
ler, kaftanlar ve bahlar ihsan olundu. Onlar Lok mahal
line kondurdu, bu babda Kad Muhiddin bin Abdzzahir u
iiri syledi, manas budur:
mmetler iin mahz salh ve felh olan dnya padiah!
Adi ile bizdeki zul m karanl klar n yok eden padi ah!
Kendisine, Tatarlar ganimet olarak koyun gibi srlen
padiah !
Tatarlar senin kllarndan korktular, nk kllarn
onlar ukubetl ere srkl er.
Artk hepsi de kap na geldiler, oradan hareme sn
yorlar.
[1] stiman aman di l emek zere gelmek. z. [2] Dorusu Batu Han
olacak. z. [3] I smail l ere kar. z.
166
ZbdetHikre Beybers
Burada korktukl ar bellardan, hastalklardan emin
oldular.
Cenab humayununu kalkan, atlarnn topran mste-
lem [I ] kldlar.
Barklk elini uzattlar ki ok kere o el kanl ara boyanr.
Sen onlara mellefei kul up payn verdin [2],
Ey padiahlar padiah! Zaman senin hadi mi n olsun.
[1] stilm Kbedeki Heceri Esvedi sel ml amak, pmek veya ona
el srmekti r, jl mahalli dir. Manas: Seni kal kan yeri ne koydular,
atl ar n n ayaklar altndaki topraklara yz srdl er demek olur. z. [2]
sl ama s nmak. slmda sebat etmek iin msl manl ara, msl man
ol mak iin gayri msl i ml ere veri len zekt eshab dr. Mellefei kul ube
Peygamber ve Ebubeki r zamanl ar nda zekt veri li rdi !
167
METNN ASLI
Vy* ^L-c. Ij j d . l l J.1j l J
<y 2j j f *c.Lr ^ ôl ----l ( '\1 N
y S ' ( '1 '^ r* (*v;*J o~" *L-j j h ^J "^1 j l
1 5 3 f j r ^j y * j ->3^3 3 ^*J * ^y j
jS & ' j >_A\ ,y* y jlclj ~&3 c_A"j <3j^j^3
c ^S z j ^ k_ -l L jj< lJ j J -u ,X c I j-lils j S^)I j a }\ ^ (*^1j l
<?-yJl I ^ j l j <Jl 3^ l^-A^ l; ^ ojl-VjJl
^^j l _ ^ - j t j I _ j J l U j < j*al.\ j I j H ^ l . c- J l l j j U d j <\
Cj!^_J l ^-ic- lAp'l==LlaJl_j Jj l cLkl ' i / l (4) I j v/ ' l j 033 I
. ^ ^1^1 'i i l i <j <J ^ l 5>1)1; f ^j 'l j j L f l I 3 ^- 1 3
(C5 U 5C - ^1 ^ j]l L j l al i l . L
L_1j îi U -VjJL L
^ iJ 1** J 4 ^1i l
pS.II ^4? 3-! I^-1 l^3*>.
f j*" Jl '-' 0 3 3 J Ij'lj
pA_Jlj LiUl f j A^ l ^ ^ ^ _^*l
Â** t4J j*^- \ S j 3 A~>m ^1- ^"
^ c-x^2>- U.U^ \Jk,4J Lj: (_jk__j
jc)l _41 l*
f J - l ^ jUj)|dJ !iJ jlU iJu L ^J jV
h. j UVi j - yi j . [\ ]
[2] Nuveyr ve Makrz metinlerinde S '^ j j j yazldr. Iz.
168
669 (12701271) senesinde Bereke Hann Hsm, ordu
kumandanl ar n n en by olan Y i snogaydan bir mektup
geldi. Sureti udur: Bu mektup Y istogaydan Melik Zhire
sadr olmutur. Beni msl manlar cml esi nden klan, dini
mbi ne ittiba edenler arasnda bul unduran Tanrya hamde-
derim. Peygamberlii sonuna erdiren, doru yolu gstermei
reden, Tanr tarafndan gnderilenlerin nderi , ve Tanr
dan saknanlarn destei olan Muhammede } Ue 1>
kardeleri olan yalvalara; hak erbab ve temki n sahibi olan
gzide ashabna salt ve dua ederim,,. Sonra bu bizim mek
tubumuz iki manay mtemildir, biri bi zlerden sana tahi-
ye [1] ve selmdr, [2] kincisi de biz Erbogadan duyduk ki
o [3], babamz Bereke Hana olan ahdi ne sadk olup evldn
dan, hsmlarndan ve onlarn iinden islme gelenlerden ha
ber almak istemitir. Biz bu haberi alnca ahdi ne vefakr
olan Melik Zhir'e kar sevgimiz halis oldu, biz haber soru
turmasn ancak islmdaki hamiyyetinden, ahitleri yenilemek
hususunda ki gerek niyyetinden ileri geldiini bildik, bu
mektubu yazup Ertemir, Tok Bua ile gnderdik; maksad
mz unu bildirmektir ki biz slm dinine girdik, Allaha ve
onun tarafndan gelene ve Allahn Peygamberi ne inandk,
dediimize itimat etsin, biz babamz Bereke Hann gittii
yolu tutuyoruz, hakka tbi olup batldan kanyoruz. Mek
tup gndermek hususu inktaa uramasn, biz senin ile elin
parmakl an gibiyiz, sana uygun olana biz de uygun oluruz,
kar gelene de kar geliriz.
Sultan tarafndan bu mektuba yazlan cevap udur : Bu
mektup asl, Tanrs yolunda mcahit, kalbinin nuru ile nur-
[1] mrnz ok ol sun diye dua, mutl aka dua, sel m z. [2] Ter
cmede ibnilfrat n i baresi ile meti n i baresi birletiril mi ve terti be
gre meti n ibaresi sonra tercme ol unmutur, tz. [3] Mel ik Zhir. Bel-
gat fenni kaidesince hi taptan gaibe intikal etmi ti r z.
169
lanan, msltimanlarn zahiresi, mminl eri n yardmcs olan
Y isnogayn yksek ve eref sahibi olan meclisine sadr olmu
tur. Allah onun kalbini iman ile daim etsin, dnya ve ahret
iinde eman glgesinde rahat rahat bul undursun, ona gzel
ameli ile (ashaba) tbi olanlara yapaca muamel e ile muamele
eylesin. Ona bildirelim ki ondan bize mektup gelmesi kula
da, yrei de sevi ndi rmi , galebeye muvaffak olacamza
hkm vermitir. Biz onun mazmununu, itikadn sahih
olmas, ve di ndeki itihadnda ve Tanrya erik koanl ar ile
cihatta Bereke Hann izinde gitmesi hususlarn anlatmaa
maksur bulduk. Bu keyfiyet bizim katmzda da lzm olan
bir husustur ki muktezas asla terk ve ihmal olunamaz. Biz
Allahu taalnn lifL d)i t [1] szn okuduk, kendisile
msl man cemaatini oaltp onlar o tarafta kfirler ile
vuruma yrei ne baladndan nai Oan Tanrya hamd
sena ettik. Mal mdurki Peygamber en yakn airetile cihatta
bul unmu, oturanl ar ile birlikte olmaa raz olanlar tayip
etmitir. Maksadmz bunu hatrlatmak; o korunas tarafta [2]
bul unup Oan Tanr, gnl gzn nurl and rarak hak
yoluna ihtida, cihatta Bereke Hana - Tanr ondan honut
olsun - iktida eden; Tanrnn, kfirlerin evketini k rmak iin
bat tarafndaki ecrini bizlere , dou tarafndaki ecrini de
kendi l erine takdi r ettii cihada devam eden kiiye selm ve
dua eritirmektir. Kfirler bu dnyadaki sonun ki min olaca
n bileceklerdir, Tanrya erik koanl ann yardmclar peri
an olacaktr, zalimlerin hibir yardmcs yoktur. Mektubu
tamaml amak iin ilve olunan eyde Tatarlara [3] kar cenk
iin davet etmei ve k krtma iine alyordu.
(11 te arad m z budur, z. 12] Eski tabi ri mi z zere memal i ki
mahrusada z, |3J Hl g ail esi ne ve kavm ne z.
170
METNN ASLI
ill y y -* *-jlz5" j j j ( V \^ -c J ^ ) l,j_j
JL3-1 Û i J l i|UI J l ^ o t ^J l 1O J -Ltf CcI CA^*- (_^*V
Aaj ^ * (julil (j'-Jl ,?(jv*J^*11 Âa^- j l Jc- JI ai *U1
< j I ^ viUl L \ ~>ci\ Ujo-1 jul*> Jc- ^ 1jjb j\ j
4^- 7' e-1^- *1 {}* L**
$j^-H, _lJl L-=al>~| ^ ^ -^ 1l^f* ^ 0^
\j^VC-Tj i âI j u ^ O â_o^ ^ ^_Lc- jL^tl\ L U>sj
^ *U. ^_cj <Ul tul_j ,J L-o L-U-* U A Îl I
J -I 4-J !j
il** vy3^ ^ <-j^lll Jl __j\ z_2j Vj jÛaJl
(^-J^- _ oJ A CjjA-* 4)iy>- .CLJl_; t*r* <il5_J'
^ ^ uw^-l^ ^>o 4*ls -)y~ ^^zX*114i J-j AaI^-I J*Vl ^
jLl (_5 ol >$ j/^1 *Ois < 1 ) 1 \ S ^y 5 m)4
^ * 3 h . ...11 ai -U y a^J Lj ~>-l 4
[l ] Metinde basldr. Iz, [2] Trnak iindekilere bedel bnifratda
}u ibareler vardr : ^1y j ,>1^11 Ûl ?JVj!I ^ j llJ \ ^ j J ^\ j
[l-M-^1! vV-)' 0 ^1 *>yij
Metinde j J -l l-L j i . baslmtr, tz. [4] U* N. $. de vardr. M. [5] Terifat
usulile yazlmtr. Nitekim ^y cV I - y da gelecek. 2. [J Metinde o f 7^1 d
mtr. Iz.
171
illc-Vl *Ox- jtb U -l \ j j ~2a
v-*\ <1. l'-Alt jlS^la>j ^ jS^J J .1ojL_^=-_j j j l J oJ (j (AU
L -l ^j ^ ^-> L5Û dili (J L_-j 4j l*jfr ,J h Vj d]z* iIjV
J ll Mz.c* li-1 dlta ^ jC*Û <^jy~ j l J c- <ujl
j l tir* ,^-^J _j*-. j Û- J j ^-^l j l A9j jc^sl
j-f **jI-I J jp. ^tZl tiiJ u j'S'jcI j ,aiJ lj jrJ .-laJ l ^ j j ^
e^L^- J <- <\Il S^j jU- tUdj ^j Jj Ij 3^0 4j j *- JIj j *
^>- (jjîJ l ^ ^ j <_>^*J l (_5 ^^ UII^zS^t_-)l ^1 j
jj^Sî-ll jLâjl jl-dl ^ jlfl-l .1
. ^ jlzJ l J c Vl ^ ^J zi C rj jl-aj^ ^ jdUziJ l*j
[l ] Metinde drmtr Iz. [2] K ehf suresi. z. [3] Ra'd
suresi. z. [4] N. 0. de (_>LJI de Jj^.n'-T dir. M.
172
670 (1 271-1372) ylnda Sultan Marsilya Frenklerinin deniz
korsanln haber ald, Korsanlar, imal di yar nda Tatar Han
olan Mengtemirin elileri ile Sultan tarafndan Mengtemire
giden tercman tayan bir gemiyi zapettiler. Onlar esir
alarak Akkya gtrdler, Sultan Firenklere adam gnderdi,
onlar istedi, bunun zerine Frenkl er de onlar salverdiler,
aldklar eyler ile beraber gnderdiler.
173
METNN ASLI
I ji- I vL J L I >)l 61 j l k U r J l J j tl J ~j ( AV * i - j ^-1 )
j>>l?4I _j J ljiJ l j I HL. j i 1 ill ,_i- j <j _^5cJ l Lf^-*
J ^ J l t?jI j>_j^J ^-l_>jUaJ J l ^ ^ J l
. j j - l U j ^_j L-j |j
DJ rrJl A.
174
ANADOLU HKMDARI SULTAN ZZEDDN
KEYKVUSUN MAL DYARINDA TATARLAR
YANINDA VEFATI
Tatar Han Berekenin, vefatndan evvel stanbulu almak
iin asker gnderdiini zikretmitik, askerl er dndler, Sul
tan zzeddini, evld ve onun evld ile berader mahpus ol
duklar kaleden aldlar, Sultan zzeddin vefatna kadar yanla
rnda ikamet etli. Vefat edince Mengtemir, olu Sultan Mesu-
da babasnn kars olan Urbay Hatunu tezvi etmek istedi.
Mesut ise bu bidati i ren grd, pek kt ve duyulmas
irkin olan, eriat yol unu ineyip geen bi r halden aretti.
Kendisi iin kamaktan baka kurtulacak bi r are mmkn
olamad. Artk oradan kap kurtuldu, [1] iki evldn bile
ince gtrd, bunl ardan birinin ad Melik, dierinin ad
K ramrat idi...
[1] Urbay Hatun Bereke Han n kzl ar ndan o ) u d Mengtemi r tara
f ndan Sultan zzeddi n Keykvusa tezvi edil miti, zzeddi ni n vefatn
da Mool deti zere vey validesini ol una tezvi etmek istedi. Mesud
kap Hl g ol u Abakaya vard, Abaka ona iyi muamel ede bul undu.
Sivas, Erzurum ve Erzincan verdi, Mesud oralara sahi p oldu, lnci ye
kadar orada kald, 718 de ld z.
175
METNN ASLI
jLJI-Cc- ^$ *
J jjj}^,\ =-V LLl>- Vsj J -s j l ^ jlnJ l cUU ^J , L as
os)Ij \j y> l^- <u5 ^ jlkJ l I j i - l j IjÛs
j ' J f u A-^3 UJ b *C*J | eA* J <lj cJ Lu I j l J l Â l t ^BJ
v_jui_j 4x.iaJ i At e ^>~3y .*^jiigi Ji <-11^j$y
4 j ^f3^' ^ ^ ^ ^}yj> <*_*_J l ^c_J j 4^3 \
j j ^-*)!\ j cUU <4\ lÂ^-l <J *w* ^z>z~i3^\ j iJ ljt.^4
[l ] 611 f 12 7 8-1 27 9 ] M.
176
680 (1281-1282) senesi... Vaktaki Sultan (Melik Mansur
Kalavon) tahta kt, memleket ahvalini gzden geirdi. Pa
diahlara hangi taraftan ie balamak iktiza ederse oda o
tarafatan ie balad. [1] Her tarafa ayr ayr haber gnder
mek suretile eli yollad. ark ilinde Tatar Han olan Cingiz
Han olu Oktay olu Kain olu Kayduya bir eli gnderdi,
bu Han dmanl ar na kkrtyor, onlar ile gazaya istek ve
riyordu. imal di yar nda Tatar Han olan Mengtemire de
bi r eli gnderdi, ona ise hanlk mertebesine erip tahta k
tn, slm memleketlerine sahip ol duunu haber veriyor,
onunl a dostluu yeniliyor, onu kfirler ve muanni tler ile
vurumaa tevik ediyordu.
[t] Yani gerei gibi ileri ni yoluna koydu, tz.
12
177
METNN ASLI
J tjJ Ajlj^-ljjjliijiil J ^ <\UI ) j UaJ U "VA* <c~
lj.)l JUj Vl j j Cj X Jl Jt -j l ALu i)jUl l-t- j l it
,y ^ ; 'S,y. _j*j Jj -UI jMJI j t l l tUU jJkJ Jl
vJl^jJl iMJi j l Jl J & j ^"3 4olcl o'^
\ *j <~*}L*vyi ii.\iLJ.I -dal o j l ^:_J j \ 5~j^X\ <-> ÎJ^-
^ Si_^LIj ^^Jl J Jt o_,^ _j
[l ] Metinde ( ^*.lk)l lillil ) yazlmas doru deildir. iiuk o tarihte
/ K j j ^d . I iULI tahtta idi. Iz. [2] Metinde grdii gibi jU J r j j - . j-4>
oî- -j .>- baslmtr. Iz. [3] Metin nshas :j7J .I dir. Iz.
178
MAL DYARINDA TATAR HANI CNGZ HAN
OLU CC HAN, OLU BATU, OLU TOAN
OLU MENGTEMRN VEFATINA DAR
680 ylnda Mengtemirin Eklokiye denilen yerde vefat
ettiine dair haberl er geldi. Vefatna sebep u idi: boaznda
bir iban kt, ban deti ve ondan ld. Dokuz erkek
evlt braktki onl ar unl ard r: 1 Algoydrki bunun anas
iek [1] Hatundu. Bu, meziyyet sahibi, tevki r ve ihtirama
lyk bir kadnd. nk Kaan zrriyetindendi. 2 Brlk,
3 Saraybua, 4 Dorulca, 5 Malagan, 6 Tudan, 7
Tokta, 8 Kadan, 9 Kutugand r [2]. Tudan Meng ile
Avkac baba bir kardeleriydi. Tudan Meng kardelerinin
en by olup saltanatta mstakil oldu, kardei evltlarn
saltanattan e savd, Mengtemirin padiahlk mddeti on
alt yl srd. 679 (1280) ylnn Rebi yylevvelinde vefat
ettiini syliyenler de vardr.
[1] Bereke Han n kar s iek Hatun msl tl man olmutu, Berekeni n
vefatndan sonra bugnk Kazak deti zere onu tezevv etmi ola
cak; yahut baka bir hatundur Z. [2] Aada zi krol unacak olan Tulbuga
ile beraber Mengtemi ri n oull ar ona bali oluyor, burada zikrolun-
mamas sehve mebni olacak. IZ.
179
METNN ASLI
jU- >>- j*. ^'i a ^ ^j ^9 J - y * lsj S ~-
Jlfiil jI
oÛl ^ *j jLJ-Vl *loj_j ( AA* a. ^ ^
<*_J j J ^j ) 1iVj^/l <_p-J *C* *I;li 42-3 <Cs>- ^ J -O 4 Û 4j \ L^-i
\ 3^j-li y* ^ oy^-
jljj 4->V ojp-Vl {y> 4 j&J jL-iksj j 'j i j =Liis>_ j !-*.? jVi.U_j U-^jsj li
*cc <u^-i jNjI **_?^mu (J _/u ' j^-^ o&'j ^ J^-**
^ I *C_-/ J_jV_-j ^; ^ J ^- A- -* o^4 i^*jIS3
. J l^j JV*-<J
[l ] Togan, Tuan, Tokan hep birdir. Camiiiccevarihde Tocokandrr, Iz.
[2] 1/ yazmada eksik olmakla meilif tarafnd n ilve olunmutur. z.
[3] Avkci, Avkaci, Olakc hep birdir. Camitcevarih. z.
180
681 (1281 -1283) YILINDA CNGZ HAN, OLU CC
HAN, OLU BATU OLU TOAN, OLU TDAN
MENGUNUN MAL EYALETNDE HANLII
Bu yl Tudan Meng, karda Mengtemirin vefatndan
sonra sarayda hanlk tahtna oturdu, 680 yl Cemaziylah
rnda oturduu da sylenmitir. Sultan, Bereke Han ailesine
eliler gndermiti, onlar emsettin Snguri Gutm ile Trk
hassalarndan Seyfettin Balaban idi [1]. Onlar ile beraber
tam on alt yk nefis kumal ar gndermiti. Bunlarn bir
ksm Mengtemirin, bir ksm Mengtemirin kardei Avka-
nn, Tuta Mengnun, Tulboann, Nogaynd, nk No-
gay Tatarlar yan nda kumandand , aral ar nda ad, san, n
vard. Zikrolunan kumai n bir ksm hatunlarnd. Bunlar
da iek Hatun, Ulcay Hatun, Ttleyn Hatun, Tutayun
Hatun, Sultan Hatun ve Kutlu Hatundur. Bir ksm da Emir
lerin idi, bunl ar da sol cenah Emri Emr Mavu, sa cenah
Emri Emr Tayrdr. Avkann kars Kutluk Hatun ile Ana
dolu hkmdar sultan Gyasettin K eykubatbi n sultan zzettin
Keyhsrevin de hediyeleri vard. Bu hedi yel er pek nefis ku
malardan, elbiseden, armaanl ardan yayl ardan, zrhlardan
Tulgalardan idi, ki eli oraya vardkl ar nda Mengtemir l
m, yerine Tdan Meng kemi idi. Hediyeleri ona
sundular, o da kabul etti ve sevindi- Bab hmayuna bunu
mir elilerin mektuplar geldi.
[1] Em r Seyfettin Mel ik Nasrn meml kl eri hassal ar ndan olup
binba idi. z.
181
METNN ASLI
j U. l 5* J-5 Oi Ol jjJ j A 45f
N^J ^ ' (j
^JL_-lj 4*^-1 ols_^ W ^ jl-A ^j' A*^
* . ,
j ol j Usil! ^1^" ^ i"-'-? cN^ ^ ^j.1^* 4*1
j ^j S -f ^ ^1>-*!l*'J (3^1 _^*-" >-^(_r-*-' ^J ~J l d'
t^Pi ^j-C ^jP * U ^J~~1a - ^ O'j~ C >_"
4) j l ^f*JC- ^Jk -A5 jjfeT" <r\s C_^-J / 1* L J L* J
j > L- (J ^\ j y^>- * J y> U j j T* li ^ L -Jl j ' *
* \ \ syi j * l* o y ^ o y^- j UaL-j j y^>- <y\>y 3 o y ^ C f ^yj
^l -j J j * U_^ *c*_J.l j >>*I j b oywi.LI j *j \ J~YI ^ j
*JL* j Jf cj ^j ^l w ^ -? O-3^ - ^ j l k L - J l y U_j
UU l5-*^^.? * * ^ I l j ^ÛJl y VyJ'
4j-X| J| <J| \jr*Xi *i4JJ>l l3 (jl-V (j -^- vjUj ^c/ !! \J o -j V^v^t
. ^Jj A-taJL_Jl <_jl^>YlJ\ (Jl J<_pl **^5*"**Cj *j j j ^ V^?6*
[l ] Metinde hep noktasi2 dmtt. z.
182
682 (1283-1284) ylnda Bereke ailesinde tahta oturan T-
dan Mengii tarafndan [1] eliler geldi,eliler onun Mslman
ol duunu haber veriyorlar, Hanln kutl uyorl ar idi. Bunlar
kpak fakhlerinden idiler. Birinin ad Mecdeddin Ata, dieri
nin ad da Nureddi n idi, ellerinde Mool yazsile yazlm mek
tup var idi, mektup Arapaya tercme olundu. Mazmunu
Mslman ol duunu, tahta ktn, din eriatlerini, Msl
manlarn trelerini yerine getirdiini bildiriyor idi, elilikle
gelen Fakihler hac kasdile gelmekle mebrur olan [2] hacce
msaade olunmasn tavsiye etmiti. Eliler, Tdan Men-
nn sultandan, Mslman ad ile bir ad taklmas, din d-
manlarile vurumak iin biri halifenin, dieri sultann olmak
zere iki sancak gnderilmesini istediini de azdan syle
milerdir. Sultan zikrol unan Fakihleri Hicaz erife gnderdi,
oradan dndkl eri zaman da pek gzel bir halde meml eket
lerine iade etti.
[1] Tdan Meng, Tuda Menk Tta Meng hep birdir Iz. [2] Drst
olmakla makbul e geecek olan z.
183
METNN ASLI
J f tj j J - l j U '^4rrCf ^ J - '- ^ >3 ( ÂT j ) I j J j
SJjt yj L f j Lj &"j c^ju cUlil ^ *f
-k-L C^^y* lll5^Lv| VjI Jc- \ j-*a^-lj ^ ilr-J'-^- ^ *
^151 J* aJy~x ^s^\ 4 j o& o j**
^j -u-L-j j l l^sjJl Jc- j ^ j l j >-Jil Cj L^ ^1 j~*
* c
LJ 41*^. j l jlkJ LJ l J L. 4)1 py-i-ll j * \ } j i j ^-i^li aII.jU- j 3 j }-\
J rli L.\kL. U itj L ili- UJ it ^ <jx. J __j j l j II ^*>
I^j *_j j l ^ ^ ~l Jl ^ j -j^l cl^-Jl j UJJl j '{^ *l_lr-| Lv^-
J* r^ J^ * Jl f^y -
[1 ] Y azmada J .j eksik olmakla Mellif tarafndan ilve olunmutur. Iz.
[2 ] Metinde <-U J ._/ j l j x>dm, yalnz j kalmtr. Iz.
184
682 ylnda sultan byk Seyfeddin Balaban Halebi ile
Muzafferddin Musa bin Grsay Tdan Meng, Nugay ve Kay-
duya eli gnderdi, yanlarnda Emr Futugan ile emseddin
Ebievarp ta var idi.
CNGZ HAN, OLU CC HAN, OLU BATU, OLU
TOAN, OLU TUDAN MENGUNN MAL EYALET
HANLIINDAN EKLMESNE DAR.
686 (1287-1288) ylnda Tdan Meng sersemlikle, [1]
memleket ilerini grmeden yz evirmek, ehyler ve Fa
kirler ile nisbet peyda edip bitler ve salihlerden ayrl ma
mak, oa bedel az eye kani olmak gibi haller gsterdi.
Ona byle olmaz, memleketin zapt rapt iin her halde
bir padiaha ihtiya vardr, denildi, o da tahttan inip kardei
olu Tulabugay tahla karlmasn tavsiye etti, bundan
dolay gnl ho oldu, Bu hususa Hatunl ar [2], kardeleri,
amcalar, hsmlar ve etrafndaki has hademesi muvafakat
gsterdiler. Tdan Mengnun Hanlk mddeti be sene ka
dardr z Meng, Saraytemir ve Skay adl oullar vardr.
[1] Veya delilikle - Cami ttevari h z. [21 Yani prensesl er z.
185
METNN ASLI
jS J I J.l\ j U ,yj\ ( j l kLJl ) ( W j ^ J
L ^ j jaJj cyj t _jl* j U Jl 5* J ^ J-J.
. ^ (jl-J l er-Âj j^*Vl
jU- j-d>* ^ 0*..H Cf. a1. ^'A J ' *
J l ^'L ^ 5Sdai ^
^l l l j c J^C^^ AJ \ 1* j U J r&\ ( l J
^y^\j . w j i j i Ui f Vi j . ^ Ji j i m j <Sojli J r j
Alt J y 05 A)ljLit cT^-J cUU y 4 J i' dJJJ.1j4 J l j J!sS^\ y^ _^wjJL
a>%!*iUsj 1j0^\T <u-l
J& y* 4] j (jZ dy*- <C-l S--
[3]
m a . i 2 i j / a . [ j ^l c a .
186
CNGZ HAN, OLU CC HAN, OLU BATU, OLU
TOAN, OLU MENG TEMR, OLU TULABUANIN
MAL EYALETNDE BEREKE TAHTINA IKMASINA
VE KREL [1] EYALETN GARET ETMEK ZERE
ORAYA GTMESNE DAR
686 ylnda Tul abua amcas Tudan Meng yerine
Han oldu, Krel [2 eyaletini yama ve orada bul unanl ar ile
cenk etmek kastile hazrland, askerlerile oraya revan oldu.
Nogaya da adam gnderip Krel eyaletini yama iin yan n
daki askerlerile beraber gelmesini emretti, Nogay yan ndaki
tmenler [3] ile geldi. Her ikisinin dilekleri hsl oldu. Her
taraftan apula tler, dilediklerini yama ettiler, diledikle
rini ldrdler, dndler. K bast, karl ar oald, yollarda
yrmek gleti. Nogay maiyetile ondan ayrld, klakla
rna doru gitti. Gerek kendisi, gerek ardnca gidenlerin
hepsi salimen vasl oldular. Tulabua ise caddeden sapt, sarp,
otsuz, susuz llere dt. Kendisi ve askeri pek ok skn
tya ve darla tutulmakla beraber souun iddetinden, zahi-
resizlikten askerin ou helk oldu. Ancak bir az kurtuldu,
bu husus Tulaboann pek gcne gitti. Nogayn, askerlerini
helk etmek, ve kabile ve airetlerinin nam niann b rak
mamak maksadile tertip ettii bir dbara ve hile oldn teveh-
hm etti. Y reine bir kin dodu, fenal iinde saklad.
nk kendisi ve askeri yle bir skntya tutuldul ar ki binek
atlarnn, yanlarnda bul undurdukl ar tazlarn, hatt onl ar
dan alktan lenlerinin de etlerini yemee naar kalmlard.
Tulaboa adamlarile beraber Nogaya sui kastte bul unmak
hususunda uyutular, nitekim zaman gelince onu mahallinde
zikredeceiz.________
[1, 2] Kradan muhaffef olmal. Kral Macar Kiraldr. Lehistan Ki
ral na da Kral denir. Telfikulahbar. Nuvveyr de kf ile Krek, Krako
yani Krakoftur meti nde de byledir. z. [3] Ordu on bi n nefere ayr l r ki
bunl ara tmen derl er. Tmen aas bu ordunun kumandan d r, mai ye
ti nde bin nefere kumanda eden mini aas (binba), yz nefere kumanda
eden yzba (yzba), on kiiye kumanda eden onaas (onba) vard r z.
187
METNN ASLI
j o- ^ L*- (j ; ^ ,j j jC ^1 * ^ Lj Mj <jULc j f j
\ jtA J J CJ I J l tjK*J <5''j ^ JU-lJ l
j ^j j _d* jL\j {j* Upj c. Lo yr lUJc 4i^ ^-) L^J j
y j V* 3 5*^J _^"""^*
l,J \ *,y jL_3 J ^^J l Jc- o jUlJ c- l. ..^J'(jj>-LLc-^^3 1,1i
j j l^lÛl^Lsj IJ ll* \ yy. ^^jlcVl \ y-^j J L-aiIljUl^j oJHc- JjJ-JI
J l .jl3 *'*" 4c 4c-y J -as *_.'15^jaJl ^.-i -1j ^J.i]Ioj ls^j * tll_iJ\
^ Zi\ aJ I ^_aZ-o Uj >17 jLoj <Sj ^y J bj ja UL- 0L>y oLl*
,j*laJlj ctlLdll 4j\c e>J ^L*-J 4 L*J -iU-^jc- 1^3 Oj- ..*7.11^LiJ lj
<i.yj j$ py~* J -l j i V j.__j_ Cjji *-u. j j^ji jl ^j i ^\
3 l_cdjyJ j-^4j \ ^~* ^ *-Si J*$ Ic 14-._j j \ ^ y 3U>MT J p
jjJ-iJl 6-LlJl ^ja o <J l j 4I U. d-Uij j~tll 1j jA*Jl a! l o^/Llc
^^>* I ^Jl (*f^-?,s 'l '
. a .
j U\ <Ci. <\SS ,J oJ a;----.U ijc-y J *3 J fc 4;US| * j j J t Vc_j^- Jf^
. l Jl
11 1Sjli'l A. [2 ]Metinde j l - } dr z. | 3 | ;^cy.l A. [4] syi l l A. [5 ] Metinde
i j i l tir Iz.
188
CNGZ HAN, OLU C, OLU BATU, OLU TOAN
OLU MENKTEMR, OLU, MAL EYALETNDE
TATAR HANI TULABOANIN
LDRLMESNE DAR
690 (1291) ylnda Bereke tahtna oturan Tatar Hm Tulaba
ldrld. Sebebi u ki yukarda zikrettiimiz vehile Krel
savana Nogay ile beraber gitmi idi, herbiri ilerini bitir
dikten sonra makamlarna, k'aklarna dnml er idi. No
gay dz yolu tutmu, askeri ile salimen vsl olmu idi. Tu-
labua bilakis etin yollar tutmakla izah ettiimiz zere
maiyetinden pek ou alktan, souklan, yollarda a rmak
tan helk olmu idi. Tul abua bonlardan bi huzur olmakla No
gay ile aralarnda dmanlk peyda c-ldu,hncn Nogayda top
lad, ona suikastte bul unma iyice kurdu. Bu hususu etrafn
daki srdalar, kendi tarafne geen Mengtem r evlt'arile
karar/atrd. Nogay zaman grm, i snam, hile ilerinde
uyank bir behadr idi. [1] Tulabuann kendi hakk nda bes
lemi oduu hncn, kurduu tuza, asker toplad kul a
na git:i. (Tulabua hilesine balad, onu l drmek iin as
ker toplamala megul oldu). Noay talep iin bir adam gn
derdi, onunla bir hususta mavereye ihtiya hsl, bul unma
s lzm ol duunu ifade etti. Buna kar Nogay da baka bir
suretle hileye balayp Tulabuann validesine mektup gnder
di. fcu olun gen bir handr, ona t vermek; devet kai
delerini salam klmaa, kanlar ve girenleri bir karar al
tna almaa ait ileri retmek zmnnda baz srler haber
vermek boynumun borcudur, bu srlar, yalnz kendi si nden
bakasnn muttali olamyaca tenha yerde ifade edebile
ceim iin mlkat zaman nda pek az kimse bul unup etra
fnda toplad askerl erden bir ferdin bul unmamas n arzu
[11 Bereke Han n hanl ndan bu vakte kadar tecrbe grm, Cin-
giz oullar arasnda sz geer kart bir kurt idi. Iz.
189-
ederimgibi ifadeler ile kadn reyine meylettirdi, mektubu ile
onun aldatt. Kadn oluna Nogay ile bulumasn, szlerini
dinlemesini tavsiye etti Onu Nogay hakk ndaki suikastinden
vazgeirdi. Bunun zeri ne Tul abua onun iin toplad as
kerleri datt, sonra adam gnderip Noay istedi. Nogayda
asker toplayp yola hazrland, Menktemir oullarndan ka
fadarlar olan Tokta, brl k Saraybua ve Tdana adam gn
derdi, ardndan yetimelerini emretti. Konak yerlerinin arala
rn ksaltarak hzl yrd. Toplant yeri olan Tulaboann
olduu yere yaklanca yan ndaki asker ile Hanzadeleri Tokta
ve kardalerini pusuda brakt. Az bir nefer ile Tulabua ca
nibine gitti. Tul abua emin ve mutmain olarak Menktemir
oullar olan Algoy, Torulca, Malagan, Kadan, Kotugan ile
beraber karlad Bu olanlar [1] Tul abuann can birader
leri, Noayn muhalifleri idiler. Artk Tulabua ile Nogay
bulutular, Tul abua gafil ve Nogay i l emkl eme ve ma
vere ile megul i ken dmanl ar bir uurdan zeri ne at sal
dlar, Sel gibi yetip apanszn ullandlar. Tul abua hayret
iinde kald, Nogayn muhkem bir surette yapt hile ve du
bara tuzana dt. Asker ise durup bakyorlar, Nogayn em
rini bekliyorlard, Nogay ileri varup Tulabua ile yanndaki o
lanlar atlarndan indirilmelerini emretmekle askerl er heman
onlar atlarndan indirdiler. Balanmalarn da buyurmakl a
onlar sk sk baladlar. Bundan sonra Nogay Toktaya hi
taben Bu adam babann hanln ele geirip seni ondan
mahrum etti, bu olanlar da seni tutup l drmek hususunda
onunla uyutular. te ben onlar sana teslim ediyorum, dile
diin gibi onlar ldr dedi. Bu sz zerine onlarn balar
rtld, arka kemikleri krld, bu yolda l drl en olanlar
Tulabua, algoy, Torulca, Malagan, Kadan, Kotugan idi.
[1] Cingizl ilerde han oull ar na olan denir. z.
190
METNN ASLI
3. Cf. ^^ (s, O1. ^ *-^S
^ J j 3 \ 3 ^ J ' Jû* Û)^1 3 ^ y J^
cUL-j oIt *-<j uU* Jl l ^ - y j I c j . I V^* 11*5j 4-Jl <-c j L -j L ^
j5^*ldU<9 J Jl Ul e^ ^ 1*) J.,I ~l l j ^ ^ l 4- y
[ 21 {-'" . * e *
^j* Lrfj 4-Jj _J 4*\> cL^t~Jl _. \ J ot*>" J *** l ^ J 3 4*-*
j j Cl Vj l j O aJ .J3" (j 4 j ^ "-'^ J^" (3 ^ ^ ^ *J ^3 4 j Ji <3
* * - * ".
<Jl ,^0^5 l; Jo&lU ^ j U x _* l >j - ûi-jj o^3 4Lj Jl ^ j ^ t l i l
eJj JLl ^ ^ <I 77)3 ^ 4j1 \(*^-* 4^C-_\1~J J ----j\ f A 4j1_J LLlMr
^J tiiL*A* l p\ ,j l \_^ Vij ')\ j o41^4^c.^ J 1jS ^ ^ 1* j~a- o_jLM^ l*
JlcI J j 1j 4^Tl* j^L*a,* <MJU <J-C. .Jj c < ^\ J <^=_aJ l l j
l y - - lL"^- (J Vl a] l^-A , j l j o 0j-3 -a j y v j
cJl i <J| 1$* ^ ^jJl L-Jl Ap-1 j j ^J V j ^r. ^r4* _3 '
5<^sly U._dj Jt <dL-^ 1j dil . Jl z\ ji\
J ^J ^3 L?-)l l i ^ T i j j 4j JU* ^c. <1^J j f ^^* 4_î l
1-V^ JUI J f l * ^j \ Jl Ju j l j 0j C ^
^^-Jl ^ ^ a&I ^ 4) IâpcJo j L ^ J II24I3 P j <Ul j ^ U
[ i] Yazmada J UL ^ Cr eksik olmakle Mellif ilve etmitir. z.
[2] Metin nshas U^-iJ l dir. z. [3] Metinde baslmtr. I z.
[4] Mein nshas a , 3 b j ajâf- ; j - i dir. I z. [5] Nuveyr, Camitte-
varih. Metin nshas a-it ^La^ <*^!j dir. [6] Trnak iindekiler
Nuveyr ve Camitcevarih'de vardr, fakat metinde yoktur. z. [7] A. ^v-1
1 9 1
Al t n Ordu tarihine at metinler
Jjol ^-ll Ui^j ^y* L* j i jL J jLil
j j j ^j i S 4_js-\_jUa!t i M 4^- r" - *J
LJUJa^ Lul LAzJj l _-j LjMj y 3 ^ Iy11 *^* 1 r?"^
l j .ITj^-ls j : J k1j>jV_jI j i i j j'->j_j ^ / ^ '** j~^3_J 4^
jLz-'i/ij ^j J -i J i>>vr ^ jL
U ^ c*s*^l5 <Jx- ^Jl oL* -X3 Vl ^
|Jl9 ^ UjJ U jC-jJ i e^-2 ^y <*j\
r f a j j\ t\ j |v*J yl (4)_}-=- ^ 4*a jj>Jill _>_j5Cj> i Vj l j 1jMT Jl j rl ^1
j ^ dl_,l _jj ^ l i bl cUU i_Jlj I* j l Ikl U Jlj
Ll;) *-i y U dir. Iz.
[5] Metindeki lilsCi.j zaittir. Nitekim Nuvveyarde yoktur. Iz. [] Bu ibare
Tulabuann Mengtemirin olu olmadna dellet eder. Nitekim Camit-
tevaihde kardeinin oludur deniyor. I z. [7] Metinde C j j S ^ baslmtr z.
1 9 2
CNGZHAN OLU CC HAN OLU BATU OLU
TOAN OLU MENGTEMR OLU TOKTANIN[l]
HANLIA GEMES
690 ylnda Tulabuadan sonra Tokta imal eyaleti hanl
na geti. Vaktaki Nogay, hkmeti yol una koyup Toktamn
eline verdi. Kendisile birlik olan kardeleri Brl k ve Sara
boa ve Tudan yanma koydu. te kardel eri n senin hizme
tinde bulunuyorlar, onlara ltuf ile muamel e et. diye tavsiye
etti, Nogay (meramna erdikten sonra) makam na dnd.
Tulabua Nogay istemek zere adam gnderdii zaman
kendisini telef etmek hususunda Tul abua ile birlik olan Mir
zalardan dilgir olmakla izaleleri hususuna karar verdi, nite
kim onu (mahallinde) zikredeceiz.
[1) Totoh, Toton, Totak, Tohutan, Tokta hep birdir z.
13 1 9 3
jlci- {j jU- ^ ^ lr U* I/ ^c ^1* lr Uai? ^Cf i
j J i ^l j>L li^\r a*j tUUlJ Uails (j~k ( (3(^5*1.)
a* jjOiuU 4*y-\ ^ 4jc j j 4 ^' U.j *v\c (jv*-->*C--
1^ ^Jp-1oN^t <J3j jl-^J l*1. J ^3 ^J
* , . _ r ol ^
Uj5C*-<I_j-Î IjjIS'(j')! 4vJ ^J)_j <,1,1. J l j\c_j L \_/j-
5 ' x ~~ CKU j - i i <J l <Lc-C_J_ J l-J L J c <1c
[ \ ] Metinde yerine i j baslmtr. Iz. [ T] Metinde i - dmcr. z.
194
TOKTANIN ADLARI GEEN BEYLER
HELK ETMES
692 (1292 - 1293) ylnda Nogay, kars Baylak hatunu bir
mektupla Tokta Hana gnderdi, ona bir takm emirler verdi.
Kadn orduya vsl olunca Tokta onu izzet ve i kram ile kar
lad, ona ziyafetler tertip etti, hediyeler verdi, gnl erce
ziyafette bulundu, sonra gelmesinin sebebini sordu, kadn
ona u cevab verdi ; Baban (Nogay) hanlnn yolunda
biraz tiken kalmtr, yol unu temizlesin dedi. Bu sz zerine
Tokta o tikenin ne ol duunu sordu, kadn, Nogayn kendisine
isimlerini sayd beylerin bi rer bi rer adlarn verdi, onlar
Kilitkay, Yotuk, Karakyk, Macar, Barintokta, Kbi, Yok,
Turatemir, Altemr, Tuka, Baytara, Bay Meliklemir, Bay Tukte-
mir. Bay Gur aktac, [1] Baruh, Malcuku, Burul, Gncik
Sodak, Karain, Haeri, taka, Bayanc* olup Nogay aleyhi nde
Tulabua ile birlik olmular idi. Vaktaki kadn bu mektubu
Toktaya tebli etti, bu szleri syledi. Tokta bu mirzalar
bi rer birer istedi, Hepsini de l drd. Bunun zerine Baylak
Hatun Nogaya dnd, onlarn l drl dn bildirdi. Aartk
Noayn i sknts zail, kalbi mutmai n oldu, korkusu kal
mad. Ne are ki oullar, torunl ar tahakkme baladlar.
Noayn erkek evld vard, onl ardan eke ile Tekenin
analar bir, Turayn anas ayr idi, Tuulca adl bir kz, bir
de kznn Aktac adl bir olu vard, bu kzn Mnck olu
Taz adl, birine vermiti, bunl ar n evketleri kuvvet buldu,
mehabet ve satvetleri gnllerde yer etti.
[I] Ahta At, Aktac mi rahur demekti r z. [2] Nogay l drmek
hususunda z.
1 95
METNN ASLI
^ AajI ^ i
Ogflk i-Ull J l 3 ^ <~-y j#>- ( *\\X <1-,
^1^ VL IflalfiJLTj _jVl J l Z*L^_) A-Lc- 1^- ^Jl _**j
^ 6 * * m m,
^Jl i i fjc- y u ^ 1.11 w-*3^ ^ HJl j ^LJajl ^ l^J Jl=-lj
4 C~*9i ) _ j * Uj J l l j 4IZ9 i l J l I j iAl) J 03 ^ *^1 ti J
<AL?cU(j* j l (jW-U - \ i t3^ _^
w? AA ^JL-^l &-Aa Aj Jj I 1-cJj <*i) Jc. l i M *> I 1
^CÂc-ls Jl >-^1? L**?" -\s>-\^-Vjj
il j)l i')lj)l\ ly><d j t j oi Vj l i V^ \j iMj l 'sj> J'j_)
rlj ^ ><Mj t f _>-! l ^ l j .1^ LV^j Isj fc- ^ _j
^ (j* jli **i ^ ^ ^~3yê* -el ^ _j Ûv,
[1] Nuveyr, metin nshasnda *1 de vardr. z. |2 | Nuveyr, metinde
dir. Iz.
1 96
693 (1293 - 1294) Ylnda imal diyarnda bir ok tatar
lara hki m olan Cingiz Han olu Cci olu Moul [1] olu
Tatar olu Nogay-ki onun bu taraflarda kuvvet ve evke
tini zikretmitik - Padiahlar Mengtemirin kars iek
Hatunu ldrd. nk kadn, Mengtemir, ondan sonra
tahta geen Tdat Meng ve Tul buamn hanlklar za
man nda tatarlara tahakkm edip insaf brakmakla halk
ayak altna almas pek ar gelmi, bu souk tahakkml eri
tahamml tarm olmakla Nogaya ikyet ol unmu idi.
Bunun zeri ne Nogay onun boulmasn emretti, _emri
vehile bouldu, onunla beraber iek Hatuna snup
emirlerini tenfiz, ilerini tervi eden Beytara adl bir bey de
ldrld.
[1] Cami ttevari hte Buval, Bukaldr, hepsi birdir. z.
197
METNN ASLI
t <y. O", {?. ~*~?-y ls^ ) t i j
cjlk^V^mr^ *u-j& l -tej j t) l ^ Jlf-Jl
j j U=TJJ j ^j OUSS- _i llSj îo- <il=>c- ->* ^~~ ^'/ î
Uj ^l ^JLc wlJ)_j ^ eJu ^J J k J * ^^-1 j U &
<^-l lav'ljl Xai-, f i_yL ^ jv\ _ll5_j Z*i^d jl> /'ls *J c.y Jl
[ l ] TeJ fikuJ ahbar. metinde l i %'j yoktur Iz, [2] Baytara ad bayakar olma
ldr. Telfikulahbar z.
198
MAL EYALETNDE TATAR HANI OLAN TOKTA
LE ZKR GEEN NOGAY ARASINDA LK
MUHALEFETE DAR
697 (1267-1298) Y lnda Bereke ailesi han Mengtemi r
olu Tokta ile Noay arasnda muhalefet balad, bu muhal e
fetin bir takm sebepleri vard, biri udur: Nogayn kars
Baylak Hatun oullar eke ile Tekenin yapdklar fenalklar
dan, onu hakir grmelerinden dolay oullarndan iine bir
tasa dt [1]. Bundan nai Toktaya adam gnderip Toktay
bu ikisine kar kkrtt. Dier biri de udur: Toktann baz
emirleri duyduklar bir husustan dolay ilerine korku
dmekl e ondan ayrlmlar, Nogaya snmlard, Nogay da
bunlar kabul etti ve iyilikle karlad, kendi topraklarna
yerletirdi, Mnck olu Taz adl bir beye kzn verdi. Tok
ta da gnderdii mektupta onlar Nogaydan istedi, Nogay
bunl ar vermemekle Toktay fkelendirdi, kzdrd. Tokta
ona bir eli gnderdi, eliye bir avu toprak, bir sapan, bir
ok verdi, eli gelip yanndaki eyleri ona gsterdi. Nogay
Bu mektup bir haberi mutazammn, remz ve iaret tarikile
bir eyi mbeyyindir di yerek Meveret ashab ndan olan
cemaatinin byklerini, asker reislerini toplad, Bu iarete
ne mana veriyorsunuz? Tokta, toprak, ok, sapan gnder
mekl e ne demek istiyor? Di yerek Toktann murad n is
tifsar etti, her biri birer sz sylediler. Akllar erdii, gleri
yettii kadar bir tevilde bul undul ar, Nogay Amaca rast ge
tiremediniz. Ne istediini ne demek olduunu bulamadnz;
ben size ne demek istediini haber vereyi m; gnl nn
iindekini bildireyim; Sapan ile, siz yer altna girseniz ben
sizi bu sapan ile karrm; ok ile, siz gk yzne ksanz
yine ben sizi bu ok ile yere i ndi ri ri m; toprak ile elimden
bir trl kurtulmak mmkn deildir, hemen bi r yer seip
[1] Veya oull ar ndan nefret duydu. z.
1 9 9
bulualm demek istiyor dedi. Onlar Nogayn tevilinide rast-
getirdiini, Toktann ne demek istediini iyice anladn an
ladlar; Eli de bu hususu teyit etmekle iin farkna var
dlar. Nogay eliyi iade etti, dedi ki: Toktaya syle, atlarmz
susamtr, onlar Ten suyundan sulamak istiyoruz.. Ten su
yu Saray yaknndadr, orada Toktann konaklar vardr. El
i bu haberi alp oradan ayrld, Toktaya varp hali bildir-
dirdi. Tokta da tedari ke balad, askerlerini toplad, cemaati
ni hazrlad. Nogay ile bul uup sava kastile konak konak
yrd.
200
METNN ASLI
^ j\j j ^lc^ jlll tilU iJ iL (j\i *1-01 ^ i
j Z+s <-UU jZ SCl* ^> aiU 1-01 ( A\ V 4l_- (j
lS^>- H -J j ^^w > ^f-y j j *^ 3^* ^_AN L.i-jj
(j-aô j l ^ ^ r : ^J^ ' 3 o*^\ j *L-Vl l ^J l ^tl j
<j^3 pi'J ^ 4*-c--y J l I 3 ojf9j[] -Cc- 4 L ^- 1 I L i L 1^-*'
, / t
ajJ ^J - j l *CfcLilstL^,1j l L U1 ^ (d (n^
Ll_^ ^-^J ^y~J Ol J - J^J ^îLas-l^d- ki-li al. v^l^*C
4)l^jJ l aJ ^J ,jl J i *uU- <j c*U Ol <J j-_J I CU- l-îi ^jl^r jj-* <J s-5j ,__;LiJ
cia ^ pAlt-L J 2 3 Aj W1,? jV.l\ if* '^jC>
^ j * -xp-l^ (J ll? ^jlj^l_j A-1J Ij ÎjrJ l J U j L Lkils -^. ->L*j ol j L i V l
^c ^^=*"1 Lij - î ^r ^=r' j-aJ l U J U J U-j VH.
1-j. pS^Lsl J ^*' J ' ^ j ' X * _r^ -5
J _ j 1 J }\ 1*1j îl lA^- j ^zj jr\ ji-\ J l jl_J (J yLs IjLiJ J l Va\ j ^1)1j^\
LLJ s 3jL-j ij?d (*&j oL^l \j\ 1_Û$ j L j j l p ljjl^-1
j tcj y*-) J *J 3 O-iC- -i.5 lli*P-j\ UzjiialJ S J 5j jJ l ^W 4
y*^" 3 -AjtZl I J ^~^3 ^ta>
lal! j l _? t>~At-I_j
[l ] Aynde Cj J l 'S i dir. J z. [2] Ayn ve Nuveyrdc w<l-lj yoktur Iz.
2 0 1
TOKTA LE NOGAY ARASINDA LK
VAKAYA DAR
697 ylnde Mengtemir olu Tatar Hani Tokta, Nogay ve
oul l an kendisine muhalefette srarlarn gsterdikleri ve mu
halifleri arasnda bul undukl ar iin, onlara kar yrd. n
k Nogay bir mddettenberi Bereke ailesine el uzatarak mem
lekette hkim kesilmiti. Hanlardan honut olmadn tah
tndan indirir, dilediini tahta geirirdi. (Ast astk, kestii
kestik idi) nitekim bunu zikrettik. Nogay, bu halde devam,
bu ayalette hki m kal ma istiyordu. Tokta ise onun hkm
altnda kalmasna razi deildi, ite bundan dolay Nogay ile
gerekten vurumak istedi, savama iyiden iyiye kurdu.
Nogay ve oullar, Toktayn kendilerine kar yrmesini,
kendilerile savamaa azmetmesini haber aldlar. Nogay ya
nndaki askerleri, hkm altndaki tumanlarn, damad Mn-
ck olu Taz, Kaan olu Tunguz, Korumu olu Abac, kar
dei Karain, kardel eri Yanc; Maci, Sudun, Alaca, Sana, Ku-
up, Salgay, Ak, Gnck, ubutgay, Trkeri.Kutluboa, Mo-
ultay gibi tedenberi kendisine tbi olup sefere knca mu
tatlar zere hazr olan kumandanl ar toplad, bunl ar iki yz
binden ziyade atl ile geldiler. Her iki taraf birbirlerinin zer
lerine varmak iin yola revan oldular, Tokta ile Nogayn dairei
hkmetleri aras nda Yasa I rmanda [l] kar karya cenge
giritiler. Tokta ve askerl eri krldlar, bozuldular, bozgunl uk
Ten rmana kadar dayand, kimi suyu geip kurtuldu,
kimisi suya dp bouldu. Asker tarmar oldu. Nogay,
askerlerine kaanl ar kovalamamalar, yaralya ilimemeleri
hakk nda emi rl er verdi, ganimetleri, esirleri, len askerlerin
arkas ndan soyup karlan rubalar alp yeri ne dnd.
[II Akcan T. H. Anlal yor ki Nogay n dairei hkmeti cenub
Rusya hududu olacaktr. Y asa rma Kentlan yan ndad r. Kentlan Tokta
ile Nogayn dai rei hkmetl eri aras ndad r: Telfi kulahbar.
2 0 2
METNN ASL
. *u-y j U^L j\ a 1 ^ i
_ > jUdl iU* j t j d * {ji I kL tUUI j\ - ( "V^V a! , j ^*1) ljj_j
A c~k. -U._J j l liJ J j J Lil^y ojb) IJ ÛT ll. j Vj l J
O * * ^:) * Cj * J l ^^Ja-*lj ^^
^ liUUil cUL" J t l5Û- j j C j di l i J t _r*-i J 'J > oL_S^j _ V j -a
_j^J l e e^)lj\ j J e.y ^L_J AIju 4I ,J J j>-_} L - Ajj^T j l UiJ
^y)J )l <S^~ o^- ^1 ^ IJ l "^tS^J
\ i\>* O* 1J^. C > <JP=_L* ^1jlL 4_J <J \ f
'-r*?3 o-u'-? t J ^j W*"' <j ?t 'J j J ^J 1.
^y. ^_J LL L j UJ j i S f j k j f j
aijj f\2* S^~J \~(^ <*=-L*7 JûaJ U-^l* jL-_j ^ y k_3\ (j U
_jf~ pt W^J 6^ r^**C- -? lials *Z-j1^ ^s. y
V J^"^c V/"* ^_? l3y* ^ ^ ^ *5^\lx* ft*4J y (jA
. 4j1sS (J l ^W_j * Wllj ^LJ J l -\i*l_j ^j"'^ ^ ^y*
[ l ] Nuveyrde j + j * dir I 2.
203
NOGAYIN KIZININ OLU AKTACININ KEFEDE
LDRLMES
698 (1298 - 1299) ylnda Aktac Kefede ldrld, bu
hdise yl e oldu: dedesi Nogay Tokta Han bozduktan sonra
eyaletlerini [1] ald. Krmllardan, tarholunan vergi yi toplamak
zere kznn olunu K rma gnderdi [2], Olu Kefeye geldi,
Kefe stanbul ile Kr m arasnda cinevizlilerin bir ehri idi. Ak-
tac Kefelilerden ver gi yi istedi, onlar Aktacy kebap ve arap
ile konukladlar. Aktac kebab yedi, arab iti, tam serho
olunca zerine atldlar, onu ldrdler. Aktacnn ldrld
n dedesi Nogay haber alnca (beylerinden Macinin maye-
tinde) gr bir asker gnderdi , askerler orasn yama ettiler,
yaktlar, Krmllardan bir takmn ldrdler, orada bulunan
mslman. Alan ve Frenk tacirlerini esir ettiler, mallarn
aldlar, Sar Kerman, K rkeri [3[ Ker ve sair ehirleri talan
ettiler.
[1] K r m kt'asn. K r m n merkezi Solgat ehri idi z. [2] nk o
(Tokta) krm ktasn ona (Nogaya ?) bahetmiti. Bileince tahminen
drt bin atl ile E mr Kasra olu Tabrasda vard. M. [3] ft kale M.
204
METNN ASLI
UlX- Xs-y !j f i l i s i JZ* / i
U. JL- <J ^y j l lL'i j UT 4_JjT 'Jdl ) Ij,!J
j ^111 JUl _i Jl C.I <jl J .jls jMJI J t J_jXI Uaxi> iUI
j ^ j 1 4-i* UT J\ J?-J ^ ^ IâI j *
_- ^ Is I y>Sk j ojfl*1 JU ._]lis_y
j d c J-j l s O-
cy lr* ^.? <w-^57f Cj * L_* J y^\ j f ^ l.tj
^^jl "* ^TfJ f*"3^ J - - J vJwA__-il
J i f y
[ i ] K itabn kenarnda yle yaz l d r : ^j r U l ^- jmI <j <J I j l 1 -J Lj.aj
, _r j !j j V l <!jl o^l-* s - t J . M. [2] *1^1 J j-I kitap kenarnda
yazldr. M . [3] Metinde y j j yazldr. z.
KURMU OLU ABACI LE KARDENN
LDRLMES
698 ylnda Kurmu olu Abac ile kardei Karain l
drlmtr; bu Kurmu oullar kardeti , her
de imal ayaletinde byk kumandanlardan, Tmen sahiple
rinden idi; mertebede, kumandanlkta, asker saysnda [1] No
gay gibiydi. Tokta enginde Nogay ile birlik olarak onunla
beraber bu cenkte hazr olmular, ona yardmda bulunmu
lard. Nogay n lehine dnnce oullar Cek, Tek, Turay ta
hakkme balad'ar, Kurumu oullar onlardan umduklarna
eremediler, bundan do'ay aralarnda muhalefet ba gsterdi,
artk Abac, Karain, Yani kardeler onlardan ayrlp Toktaya
mail oldular. Nogay ve oullar bu haberi alnca onlar geri
evi rmek, Toktaya snmalarn menetmek yolunda evla
d olun Cek, Tek ve Turay gnderdi, her iki taraf kar
karya gelip birbirile vurutular, araya gece girdi, onlar ta-
bi yel eri nde gecelediler. Karanlk basnca Kurmu oullar
askerinden bin atlya kumanda eden Kotuu kap Nogay
evldna snd. Sabah olunca onu ve askerlerini bulama
dlar. Her iki taraftan hi biri dieri ile cenge girimedi,
akam olunca Kurmu oullar ate, yaktlar dnmei
tasmim etliler, Nogay evld onlara haber gnderdi.
Muhalefet ve muharebeye ne hacet! Biz bi rbirimizle hs
mz, bi rbiri mize yaknz, bize yakan evelki gibi dmanl
brakp bar kararlatrmaktr, szlerile onlar okad ve
aldatt. En kkleri olan Yaniyi meylettirmek istedi o da
onlara meyletti, ondan kardelerini okayp dmanl
brakarak bar istemesini istediler. Yani kardei Abacya,
gidip szlerini bildirdi, onlar ile bulumak hususunda kar
deini okad, kardei Abac Yaninin szn tuttu kendisi
onlara giti, br kardei Karaine gel ince o hepisinden ziya-
[1] Veya l evazm ve mhimmatnda (yat, yaranda) z.
2 0 6
de metin idi [1], askerlerinin idaresini deruhte etmiti, durdu,
kardei e beraber gitmedi, gitmek hususunda validesile mek
tuplatlar, valideleri ona gidip bar kararlatrma tavsiye
etti, oda kalkp gitti, Abac ve Karain kardalar Noayou l
lar yanna varnca bunlar onlar ldrdler. Yani bunu
sezdi, onlara dnmedi, belki kendini kurtard. Noay oul
lar Abac ile kardeinin Tmenlarn yama eltiler, pek
ounu ldrmek, esir almak, kul etmekle bitirdiler. Artk
evketleri kuvvetlendi, askerleri oald, elleri uzatld, ba
kalarna, hatt babalarna bile galip geldiler.
Zbdetlfikre - Beybera
[1] lerin inceliklerini onlardan ziyade bilirdi iz.
207
METNN ASLI
^^*^-b j j dr S "*
i)lj\ <,y~\ j j ^ j t/ rlj' J ^5 ( .c_^<j
jjjblJaj \ y^j Jî ll j X-> i ^ j o_^>-l îL* 1y'fT^J l *j
^ ^0j j ^j IIm^_r*~J c 4-*-* I j I_*>Ij jC-J lJ ^^^-ViJWaJ Î^ j*
jl*J f l C^SS- <-j$ S*SJ\ Ûl^\ Ljj <-5
rai .
j^sC. 1^-X-(23_j wA^ fV*1^3*fi~* ÎTU jV_jV J~<a^-
a^Vjlj 4-i-jj cLUi Jjj l LL Jl IjJUj ^3 S:\,\ ^j
j L r l J j l _, Ik i t Jl j USh
_!.& ,j- J J M <y>- U ('r'-jJ" J - 'j'LJ J )I pr1'; -rT-? '- ^ rfr*-?1l_?^b
j I j l^pc**^3 .j 1^Njl Jl j l ^ -l j ^-Jl f ^.ks j _/.*! j j *Vj l
s
^V_jl f_r*^ ^ j&ÛJ ^*-V\ y , j u j ^ i J l -As>-I âII. OLU?j oj-Jjj
_? ( ^ ^ V j J^y j ' ^
J J &3 j l l ll'- i ]j J j Vl j *^j5l *-j_r~'j <_1-1 Jl U-U- b ^J
*b^1 ._o^Âj j l j ^^J l J L ^j^Nl $^3 Îc-1^3 <J ^^ ^LiJ l
J <JsVj ** ^J-l (j^LI Jl Û <lli \j 4co|ÎI j [ 4] U^JLmj
l i U- jls^4>li jv^-l^5 Ulj ^1 <_..l* y 3 J ' j l i l ^ ]c^"Vl
[ l ] Metin nshas * y - xj dir. z. [2] Ni teki m aada 91 sayfada
r 4** J l - >^j ibaresi vardr. Metin ibaresi *j j u di r. Z. [3] Meti n ns
has dr. Halbuki aada wi-dir. I z, [4 ] Metin nshas ^ U j *^>1
dr. h . [ 5] Metinde U.U baslmtr. z.
208
l 4.-0J IjL_-lJ 4-j-l A | lj ,jal c JJ,,_Xj UyA jl
XA J U i ^tA-âJl J jOi J A s * - <J | ^jjLil
<^-y 4h-> J j ^J | j j L_j tUJ-^ y ^j 'ui.jj ^Vjl
C j j f 'j Lj '^r-b f j S 's lj>lj 4-i-lj (_^tU i l l e
M ti3" * (**'->" lr* (J * fC*!.' ''^!^-? (**
Zbdetllikre - Beybers
[ l ] Metinde > J c yoktur. Telfikulahbarda vardr. z.
14 209
TOKTA HAN LE NOGAY VE OULLARI ARASINDA
[699] DA KNC VAK AYA VE NOGAY1N
LDRLMESNE DAR
Bu yl (1299-1300) Mengtemir olu Tokta Nogaydan
almak, (fke) ateinin k zgnln sndrmek zere Nogay ile
savama tasmim etmiti, o srada Nogay n karlkl olarak
biri birlerine gvendikleri beyl erden bir takm ondan ayrl
mlar, Toktaya snmlard. Bunlar Maci, Sudun, Ura, Ak-
bua, Tayta idiler. Maiyetlerinde otuz bik atl vard. Bunlar ile
Toktann azmi kavileti, ekimesi iddetlendi [1], bunun ze
rine Tokta Nogay ve oul i arma kar yrmee azmetti.
Toktann onlara hcum edecei, sava iin saysz asker top
lad, imdat iin asker kuvveti [2] tedarik ettii haberini
aldlar. Toktann maiyetinde hanlardan, Tmen aalarndan
Mrtet [3] Tokta, Mncik, Ceherkes, Yani, Salcuday, Yablak,
Toloktemir, Akbuga, Altabua, Kamaz [4] ile kendi kardeleri
Brlk, Saraybua Tdan, bir de Nogay ordusundan Tok-
taya kap gelen beyler vard. Niteki m bunlar zikretmitik,
Nogay ve oullar Cek, Tek.Turay ile beyleri ve askeri atla
rna bindiler,karlarna kmaa hazrlandlar.iki ordu arasn
da bir gnlk mesafe kalnca Nogay, Tokla ile maiyeindeki
ordunun nerede bulunduunu kefetmek zere yz atl Boa
adl birini gnderdi, Boa uzaktan grndkte onlar abucak
zerine yrdler, onu ortalarna aldlar, yanndakilerini l
drdler, yalnz kendisi kurtulabilp geri dnd, Nogaya on
larn basknna uradn haber verdi. Nogay, oullar ve
yanndakiler ile atlarna bindiler, Kknl k denilen mahalde
iki taraf karkarya geldi, Vurumaa baladlar, akam vakti
oldukta bozgunluk Nogaya dnd, oullar, askerleri bozu
lup daldlar. Nogay hi yerinden k mldamayp at stnde
[1] Yani bir ferde ba emi yecek bir hale geldi. Iz. [2] Onlar ile vu
rumak iin kifayet miktar asker Iz.^3] Mehur on tmen aalar I z [4]M
2 1 0
sebat etti, kocalm, kalarnn kllar gzlerini rtm [1]
yan ban alm, gc kesilmiti. Tokta ordusundan bir
Rus geldi, Nogay ona kendisini bildirdi, [2] Ben Nogay m,
beni ldrme, Toktaya gtr, onunla grlecek iim, kulak
veri 'ecek szm vardr dedi ise de Rus szne kulak asma
d, hemen ban kesip Tokta Hana gtrd te Nogay n
ba dedi. Tok'a Rusa Nogay n ba olduunu nereden bi
li yorsun demesine kar Rus bizzat kendisi bana bildirdi,
ldrlmesinden vazgememi diledi, ona kulak asmadm,
hemen iini bitirdim,, dedi. Tokta bundan dolay pek ziyade
fkelendi, Rusun, an byk olan bir adama tecavz edip
onu hana geti rmedii iin ldrlmesini emretti, Rus ld
rld, bir daha bu gibi fiile hibir kimsenin cesaret
edememesi iin siyaset onun ldrlmesini icap eder
dedi. Tokta makamna dnd, arlk arzusuna ermi,
dmanlarn yenmi olmakla pek zi yade sevinmiti.
Nogay oullarile ordusundan kurtulanlara gel ince onlar
gecenin bir vaklinde kendilerini gizlediler, Tokta ordu
sunun kalabal arasnda saklandlar, kendilerini onlardan
sanmalar iin onlarn parolalarile birbirlerini ardlar.
Onlarn parolalar, onlar ile beraber vakada bulunanlarn
hi kye ettiklerine gre til, yayk,, [3] idi, o gece selmette
kaldlar. Sabah karanlnda yola dtler, korkak, bozgun bir
halde avdet ettiler. Kadnlarndan, ocuklarndan bir oklar,
kalabalk bir halk esir edildi, tede, beride satla karld,
byk ehirlere gnderildi, Msr diyarnda sultan ve emirler
tacirlerin getirdikleri esirlerden bir cemaati satn aldlar, bun
lar istekle slm dinine girdiler, elden geldii kadar seve
seve namaz eda ettiler, milletin ve mmetin yardmclarndan
oldul ar; Tanr, onlar kfr karanlklarndan iman nuruna
karlmalar, peygamberi n d'ni urunda keskin kl salla
malar, slm rakmasn di kmeleri [4] iin yurtlarndan ay
rlmasn, airetleri ve kardeleri tarafndan esir olunmas.n
takd r buyurmutur. Aferin her eyin inceliklerini bilen o
padiaha ki gecelerin, gndzl eri n kuvvet ve saltanat yalnz
onun elinded'r.
[11 Bundan dolay gr mee takati yok idi. z. [21 l dr l mesi n
den korktuundan kurtulmak midile kendini bildirdi tz. [3] til Volga,
Y ay k Oral, rmaklardr. Iz. [4] Mslmanln ahrahn, ulu yolunu
ortaya koymalar. z.
ZbdetHikre - Beybers
211
METNN ASLI
J *j ojM J - O Uab tilUl > Udi U ^ / s
( ^^4*-*- i tv*J ô ^ -Al A..- \ +.E-y
\JlL1_j cjlti i-Ml <*s-y yz jsL* (j* t-lU.1^^^- l^.i j
j j J u ^ j Û juL j fc' <>j)l \ y !^l ^ j l J 'j j l
UaJ a_j Uj j l j j-*J (S~\ * ci' J O^J S ulc.
fj* ^^ !_* *Ci ^p-_-j^. S-yTJ >3 .1j ^lij _)
\jJ LC-\ jf~UjJ l^y* g j S <bl_* ^ S - / U^l J uailj Ll
^ j 4 ? ~ } CtatL*_J lja.lj -K;y * O'L^jl J jLl-I^V 0 ^ 3 y A - \ y
^ J cUUI j ^ ) j j l * ^ - J IL.J J lj j + Z & Z j 3 ^ *
s j f j - J & j \ ^ - y y * \ j j \ \ jriJ \ al^Vl^ j1- *j
jL?LAj ^] J L4J lyj>\ S j o_^-c-j j\<s*\j c>' J * J } ^r o^j\ j <uc*
^<J (j-jls 4?U *U* Ûj Laic-- J j l *_y
jv^lc- ^j - t\ UJ j ^-t^J jL-5 jd-jJ l^v* 4*^^ j UaJ j ^j l
-<^>'3 5^J ^ 4i~'^'J (J ^ blîslcfcl ^^ k&j a 4_Lc.
!>*. j ^ <J ^ j ^ ' 'aJ~r -? -j V'- ? Ô
A - J 0 1 J ^*l _J j^*-^1*2^9^ J vJ l t_j
<*^-1^5^ *> J ll?*^^J k'~' ^^y J ** 5
[ l ] Metinde trnak iindekiler I k i L i l e ^/ -U ^ } arasndadr. z. [2] Metinde
l j l - u baslmtr z.r. [3] Metin nshas UU dr. I z. [4J Telfikulahbar. Metind
trnak iindekiler yoktur. z.
212
Zbdetlfikre - Beybers
4-.l j mS Lkfli? -c- y * ol sl ^
4m* J _ j y M*-*4> J j l s lWI J l ^ 1J y yt> i l i
I f e 4 1 & - J *C_j) 4--I j _ ^- J 4 ^ *J l { * 3 ^ jt-ai" ^3 Lc-Î ^ ^ ^J . ^-
-1^4*1 4*1 clU-U-l Î L* _j aIJ Us 4_.jj (j - l j 1jIj> -J J Sj IkJ s d- l U l J l
LJ s- 4 Ualis __âJ ^5 <Ac, <J | ?1 'VJ lL ^
| lj j U l wU-^J l l A * J ^*J c- (^- U i "<.^J J i ^ J * " 'I j \ -AiA-i
^ ^4i*9 J ^ J * 4J J j j aL J l ^- 0 ojz-
\ jz-y j V _j I L I j *L*fr <J J ac-J J t 0J .a'^ Cj j j eLlC J & j 3j <*\ A J l l k j i J c j
\ j s \ Zj Uu y L - t j \ j J \ y ^\ } J J J \ p^- ^ ^ _ j
*3i - ^ r *** Cj * J *- t>*
f j A j ^ j ^ < r *3 r * 0 \ j v - J i * I j j L - j cUT jv(^J 1j - Uj
^j r ^- tl j J l IjJ L>- _ÛaiVL Iy*->j j^kjJ l J *
1^jL>0 _*j l pcl ) l^J b>- ^J \ t__c J I V^l i *- A â i l j l _J l c\ ^V^_J ^
*J l '^Vl(jl^-I_* ^J J II j l aJ J o^_aJ 1y 51j *L_t
jb>c_s ^1_A-l ^ 4u, j ' i ^ \_jLiU-j ^5L-Ml j L i |*|-. j l t Ml
. r LVJ JU! I jUJL- .JU ^JI f MJl lilUl
] ] ] Metinde U ^l f ^ . i U i yok tt r . Ni teki m telfikulehbaada vardr. I z.
[2] Meti n basmas ^->1 j dur. z. [3] Meiinde l . J i _-l j j . j 'V basl-
mta. I z. [4] Telfikulahbar Metinde bu iki kelimeye bedel baslmtr. I z.
213
NOAYIN K OLU CEK LE KARDE TEK
ARASINDA IKAN MUHALEFETE DAR
699 ylnda bu ikisi ihtilfa dtler, bu hdise yle oldu:
Vakta ki bozgunluk dolaysile her ikisi de hkmet dairele
rine dndler, ldrlmekten, esir olmaktan kurtulan boz
gun askerleri de onlara dndler. Cek babasnn beyli i nde
mstakil oldu. Beylii kardeine vermeyi p kendisine ayr
d, bu ise Teki ni n cann skt,onu gcendirdi [1], Tek Cek-
dan ayrlp cemaati ile beraber Toktaya varmak istedi. Bu
gibi hususta unu syli yen Allah iin ne gzel sylemitir:
Arkadana munsifane muamele etmediin vakit, o akl eder
se [2] kendisini senden ayrlm bulursun. Senin ona zulum
etmene bedel [3] kl azna binmekten [4] baka bir are
kalmazsa onu gzne kestirir.
Cek, Teknn kendisinden ayrlp uzaklamak hususun
daki azmini haber ald, kendi aleyhine Toktaya yapaca yar
dmdan korktu, ona kar gizl ice bir heyet hazrlad. Bu hey
et gecenin birinde onu adrnda ayarden hali buldular. ze
rine varup her taraftan adr kuattlar, adr iinde onu sn-
glediler, onu, ld sanarak braktlar-, dnp gittiler. Halbuki
onda lmi yecek kadar bir dirilik kalm idi, bu hale kar ad
rnda bir lk koptu. Ailesi ve etrafndaki hs hademe ara
snda haykrmalar oldu, kardeine baskna uradn bildir
mee kotular. Bunun zerine Cek kardeinin halini bir so-
rucu, suikast edeni sezmediini iham edici vaziyetinde acele
ile geldi, ziyareti suretinde yanina girdi, gnlnn ackl
olduunu izhar etti, ona saldran heyeti soruturmaa balad,
sngledikleri zaman onlar tanyp tanmadna dair haber
[1] nk istihkak hususunda aralarnda fark yok idi. z. [2] Akl
etmez ise insaf ile zulm ayramaz. z. [3] Veya zulmnden kaup
kurtulmak iin. tz. [4] Yani tehlike ve muhataray gze aldrmaktan. z;
2 1 4
sordu. Kardei ona Beni ldrenin benden sonra mddeti
elbetteûzamyacak, yav kl nd m mteakip o da yav k
lnacak, evet sen onu benden daha iyi tanrsn, ite o, benim
hatrm sormaa gel endi r cevab m verdi. Cek kardeinin
kendisine iaret etliini, bu hi leyi, suikasti kendisine nisbet
eyl ediini anlad, yanndan kt, var kuvvetini sarfederek
ldrlmesini tamamjyacak el altndan bir adam gnderdi.
Bu hal askerleri arasnda uyu buldu, hsmlar ve airetleri
arasnda yayld, artk bu fiilini byk bir cinayet buldular.
Kardeine kar suikasti ve ldrmei fena grdl er kalple
ri soudu, gnlleri krld, bir oklar ondan ayrldlar.
215
METNN ASLI
y \ 1$Cj jtjS- \ ^j 4~-y S- j 'J y y
l^L* Jl jjW Li U^-l viU3_) j l j y Jdl *_Ll-l ( *C
J SS- ji Uy~^- j i U^Jl "->.*
UalaJ <j\ l* JJJ oj^J a 3 ejJLp 4^-1 j j ^ l^- j lll^ <-1
J -* <3 _p <1!^ ^
j ^ j l j l *3^ jl cJl lil
^ *. -.Jl ^C- jl U 4...â> <jl %_fi - 'l X>* 'j }
Lkflla.) Aj jSl-*^g^J*c3Of- ^ ^Jk.*_Jl j ^_j t j * \IjLii 4-j-Ij I_j
- . *
J l J =- j >- ^ Jkl J j t o j J H )l (y <iJ *J .l .s>e* *UI ^J sU l ^ Uj S J \ '^~
ol* ^1 12^0 * ÛJl ^ *--jU- J6"" iy* lS^-l l^lsU-ls
^W Oy, ^ <*L>- ^ 0=_) II o jlii ^ L-l^ 4*i J-^CJ 3
|1 4jl v^l ij~ ML~ J l jjL j - Jr Ij-.jL-
^ ^ 4^-J "^J ^Jali-I ^
J _j k ) ^ | ^4( j l ya- l 4 J U j _^jJ a j u f & s ' J * J ^ ' I J >! tf- W
[ l ] Bu iir j J . 1 j j - j l nindir, hamase beyitlerindendendir, lbniz-
zbeyr bnnu incihal ederek Muaviye huzurunda kendi iiri olmak zere
okumutur z. [2| Metinde J - J l j nk J>- i l e slalanr z.
[3] Metin nshas ol *i - l J S^j . dr. z. [4] Telfikulahbar. Metin nshas
:U - I J - j dr. z. [5] Metinde 4J I -1 yazlmtr z.
216
(J U- j S 'I <iji ti U j j-Xei ^.Ic jUL-'J 4)J L.
<J l *\J ui-l iiU* ^^ -Ulj 'J l *l I ^>-1 Jmi
^ . M]
4&J V - l J t _>-*<IJ j f Is (Vf;jll >. iUi ^LiJ J ^ <U*
pr* 4j j l j j rr.J ^ ^^
[ l ] M eti n de ____i <!j dr. J l ____i i l e s r al an r z, [2 j M eti n de j * j
yaz l m t r I z. [ i ] M eti n de mzekk er dr . Tel fi k u l ah bar da h j y d r . Z.
217
700 (1300-1301) Ylnda [1] imal eyaletinde, Bereke aile
sinde Tatarlar iin zi kredeceimi z bir hdise kt, yle ki
Noay n olu Gek Hkmeti ele ald zaman oraya emirle
rin byklerinden Tunguz adl bir naip [2] tayin etmiti. Gek
kardei Tekyi l drmei aklna koyunca Tunguz ondan so-
udu.O esnada evvel ce zikrettiimiz gibi Nogay, k z Tuul -
cay vermekl e damat edindii Mnck olu Taz ile Tunguz
Ulah ve Rus ktalarn yamaya gitmilerdi. Orduarile maksut
olan mahalle revan oldular, birbirlerile yalnz kalnca ek-
nn iini, cr'etini, kt gidiini grtler. "Bu adm kardeini
brakmazsa bizi nasl brakabilir, [3] dediler, zerine varp
anszn bastrma kararlatrdlar, makamna avdet ettiler.
Askerlerinden biri bunlarn Ceky l drmee karar ver
diklerini sezdi, hemen atna binip sratle o tarafa revan
oldu, nasihat eklinde, fena niyeti bulunmyacak surette
hali bildirdi. (Doruluu tebeyyn edip) ikisininde kendisini
bastracaklarn anlaynca Cek hemen adamlarndan [4]
150 svari ile atna binip asker cemiyetgh olan Alan
eyaletine can att, onlara sndi, aralarnda ikamet etti, naibi
Tunguz ile damad Taz Ceknn (Menzilinde brakt) evl eri
ne gidip yama ettiler, evl eri de basmlarsa da Ceky kam
buldular. Ceknn Elan ayaletinde kald, lmeyip diri, baki
olduu askerlere malm olunca bir oklar gizlice bana
toplandlar, yannda hayli asker bulundu, kuvveti artt, Cek
da Taz ve Tunguz ile savaa kalkt. ki taraf kar karya gel
dikte Cek onlara galebe ald, onlar krp geirdi, kalabalk
larn datt, diledii kadar doyumluk ald, evlerini, doyum
luklarn geri ald. Vakada bulunan bir zatn Tanr hakk
iin bana [1] hikye ettiine gre kz karnda Nogay kz
Tuul ca at stnde yi it erkekler ile beraber kardeile vu-
rumutur, kocas ve maiyetindekiler bozulunca Toktaya,
[t] veya (701) y l nda Iz. [2] Vezir z. [3] Kardeine merhameti
olmyann bi ze de merhameti olmaz. iz. [4] Srdalarndan, iz.
[5] Mellif Beyberse Z.
218
yardm dilemek, Cek ile vuruup ona kar dmanln
gsterecek bir imdat kuvveti istemek zere mektup yazdlar.
Bunun zerine Tokta kardei Menktemir olu Brlk ku
mandas altnda imdat kuvveti gndrdi. Toktadan imdat
gelince sava iln ettiler, tekrar vurumaa kalktlar. Ceknn
onlara kar gc olmadndan kap Ulah ayaletine vard.
Orann hkimi, hkmdar Ceknn hsmlarndan birile
evlenmi idi. Cek onun katnda korunur itikadn besliyerek
kalesine snd, kucana atld; hkimin (danlacak) arka
dalar toplanp ona Sana gelen bu adam Toktann dma
ndr, Tokta iddetle onu kuvalyacak, bi zi m yanmzda dur
duunu bildi mi bizim tarafa gelip bizi helk edecek; dorusu
onu kaleye tkp Tokaya ii bildirmekti r dediler. Bunun ze
rine hkim Ceky yakalayp T rnova kalesine tkt, Toktaya
da hal ve keyfiyeti arzeyledi. Tokta bunu haber alnca ldr
lmesini emretti; Cek da bu yl iinde ldrld, Artk Tokta
lkesinde kendine kar kacak kalmad. Tokta muradna
erdi, yani dmanlarn tepeledi. Nogay oullarndan yalnz
en kkleri olan Turay kald. Tokta kurmu olu Yaniyi
kardei Abacnn yeri ne tayin etti. ki ol u Tkel Bua
ile lbasari Nogay eyaletine yollad, Tkel Bua, Noayn
konaklar olduu sak, Tuna rmandan Demirkap ya kadar
uzanan [1] yerlere sahip oldu, bileince kardei Saray Bu-
gay tayin etti, lbasar Yay k rmanda ikamet eyledi. Btn
imal eyaleti Tokta Hann oldu.
[1] Tuna nehrinden Hazer denizi kenarndaki Demirkapya kadar
K rm ktasnn mtemil olduu Karadeniz kylarna kadar Z.
219
METNN ASLI
j &j J u L* *5'ir j j }L > j t l i ^ ( V - C - ) l ^j _j
yiT I ^ _)iA ,^>j L-i a! fBJ 4\JLU ^ j f e ^ i . ^ b- jl
^ * ^3^^ *^C_ -flJ 4-^ ^
^* j l c M] ^ b ^ L L ? cL L < * - j j j J 4>V l ^ 3 ^ * ^ y
*y~** 4Î j lol^- j^'il L Ly?l Jar l^L-j
Jl taô j l ^ IjI_j llJLc. . 1 & <J-| jl lft j^ j l Vaj 4*j - *
Ll\ \ (*^Vt ^y. -X*-\ ^ * 4 - *^ I .A** ^ ct I j j .M J
L^-l JjiL- U. \s- jy j bt-jj JUl <JL.J ^ oj U- ,---*
*_m^ jlS^^ Ctl?- ^ l.jls j ^Tl ^ CtL- 4y*
1(jl -'^s- 4~-^ j * Z>'3 3 <3 ^ ^ o A
3 y>- y* o^^.- 3 \ J f t' K- fBl U.J Lr l -WoJ-^-_* ly~l^ \ j}y~* J
^>^l c_^ ^^-d* ^tj pj 4*A. p.^- Oja_\ J y ^' 1*5>*jU O^;
<UL J _ j j ( ^ l ^'-5j ^9
* fzr c B
S-* IptUl *0-1 j l aaJ \ ^j* <J >^*~ j *{* ac Lc-j 4j y 3y ^3
I ^j I ^ *\ - y * j ^ ^ " 3 J j ~-^->1 J ^^caJ I ^ si l i l i j J j - Î C ^ J <** y
^-\-* l *L j ^l l i ^ j j <j j -V.w-w^ Ual
[ l ] Metnin kenarnda yaprak arkasnda ^ <i * yazlmtr. M.
[2] Nuveyr, meinde L i i ^ dr z. [3] Metinde grld gibi cemi sigasile-
dir z, [4] Metinde %- dmtr z, [ 5] <S^_t. Telfikulaahbar. z. [] M e
tinde J dmtr z. [7] Meinde ^-1 zaittir. z. [8] Metinde ^ dmtr Iz.
2 2 0
Zbdetl/ ilcre - Beybers
t J l lô 1J jI j -V-_c. 1-4-3 (_y 4*^1
îp U-ij igd> jfej j Vj\ ^ i - ^4" oîj^
t>
U$ ejJ Lc- 4j1 l-UI*-* <lJ a=>- (J l l j \ J C-aj- j j ! 23 4j J I
jV- If'jJLc *uLi: ^c. jjl*. t\ i j\ J \ \ j& <.1^1dJ J
lj^- 1 j U i J <3^j <J U (^J l 3o^L C. M' I j i j _ j - a 11j L U I j L j - J l
A^Llj ^jT Uii? 4^J jT tî=>-J <1J l o-Vft.^5 J uaJ ^l~3i d|^ ey*L lUjJ a
, e
(Î ji ? 11 *)}\ ^ Cj * ^3^ l*l ul-Vc-l oi\ j\ ^
4*-_fc> (Jl 4jjJj jLa) Jj_I _jUj JSCj" \$*-J <f~\ 3* LT* J <J[ L5?
4-i-^ j^-* Vj-xA-l Î j ^ ^ k zû s <3 j * - ~ J ^-1
liiJ scUU-l!J l^J l j ^- - * j L a j l ^ ^5 j l al*j ,_J "jj
[1] Metinde dmtr !z. [2J Zahir olan Ten rma olmal, Sakc
da I sakdan bakadr, Telfikulahbar z. [3] Metinde trnak iindekiler-
yoktur z.
221
701 YILI VUKUATI
701(1301-1302) YI ndaTafar eyaletinde yeni hadiseler kt.
Gazne ve Bamyan hkmdar Ci ngiz Han olu Cci Han
olu Ordu olu Kununn vefat vuku buldu, amca oul-
larile evltlar Bayan, Kyliik, Toktemir, Tuatemir, Manitay
ve Sa ihtilfa dtler. Kunu ldkten sonra ihtilf dolay-
sile biribirinden ayrldlar, Kylk babasndan sonra mlke
sahip oldu, karda ile ihtilf bagsterince '-ardei Bayan,Ky-
lke kar yardm ve imdat dilemek zere Toktaya mracaat
etti. Tokta da kardei Brlk kumandas altnda yardm ve im
dat kuvveti gnderdi. Kylk de imdat ve yardm istemek ze
re Kaydoya [1] mracaat etti. Kaydo ona yardm edip kuvvet
gnderdi. Sonra iki taraf kar karya gelip vurutular,
Kylk krld, kardei Bayan Gazene ktasna sahip oldu.
Bu yl iinde Nogay n olu Turay, babasnn ve kardeinin
cn almak zere harekete geti, dilei ne erimek, eme
line ermek iin (Elinden gelen trl trl vastalarla) hile
yapmaa, yaltaklanmaa balad, zikrettiimiz vehi le kar
dei Toktayn, Nogay n hakim olduu mahalle tayin ettii
Saray Buaya ulat, ona yaltakland, ondan ayrlmad. Onun
yari oldu. Saray Buanm meyli ni anlaynca kardei Tokta
ii hakknda sz at, kendisinin Toktadan ziyade mlke
lyk, hanl idareye daha zi yade kadir olduunu kulana
soktu, ona her trl aldatacak szler syledi- o kadar sy
ledi ki onu hanlk sevdasna drd, o da hilesine
kand, aldand, on bin kiilik bir kuvvet ile yrd,
til rma donmu olduu halde stnden svariler
geti- Hatrna kardei Brlk ile istiare edip ondan
yardm dilemek geldi, askerini bir tarafta brakt, yal
nz olarak onun yanna geldi, onunla bulutu, iini ona da
nt, Brlk zahirde arzusuna muvafakat ve muavenet gs-
[1] Maverannehir hkmdar. z.
222
terdi, [1] hemen Toktaya, kardei Saray Boa ile Nogay olu
Turay n il erinden geirdikleri su kasti bildirdi. Tokta fil hal
havass ile, srdalar ile atna bindi. Her ikisini tutup geti
recek adamlar gnderdi, getirdip ikisi de nnde ldrld,
askerleri dald. Tokta olu lbasar Saray Buay tayin et
tii yere gnderdi, olu lbasar kardei Saray Boann ye
rine sahip oldu.
Bu yl Nogay n olu Cek olu Karaki sek kat, onunla
beraber hsmlarndan Ceri ktemir ile Yolukutlu da kamlard.
Bu hdise vle oldu: Tokta kardei Saray Boa ile Nogay n
olu Turay ldrnce Karakisei ele gei rmek iin Brl
gnderdi, Karakisek ve bu ikisi bozuldular. [2] Rzgr on
lar .eimen [3] ayaletine Ki rakof yaknnda Budul denilen
mahalle att, onlarn mavetlerinde bin kadar svari vard.
eimen onlar mayetleri ile beraber barndrd, zamanmza
kadar orada kalp etrafa akn ederler, kllarile geinirler.
Zbdetul fi l cre - Beybera
]1] nk vakit msait deildi z. [2] Tokta Karakisik ailesinden
korkuyo'du, dedesinin, babasnn, amcasn lerini almak zere hare
kete getii vehmine dmt, ite bundan dolay bu harekelin vu-
kundan evvel ihtiyat bir tedbir kullanmak isledi tz. [3] Tuna Bulgari
Kral z.
2 2 3
METNN ASLI
o j ^ y ( v* n j i j i ) )
4j f -^ _l l^-l j 4p3J CJ &\ jL-Lj 4 ^ _^>*l<& j U- jl- I ^j -3
J *X\ ij^dl^ 3j ^ ^ V<J- .* la) J . flJg^
a U j <-j -Xaj tLlLS^" o ^ J c/ 1*1*
>
<*>-L eX C - j A>ls J t \ -\ -w^-^J IU^>lLu-> Ua^jg J l j l - oy * \ j l " ^-^~l
j ^ i j j r i j d f .j ^ ;i j 4,'icis L ^ _ , _, k i : - . _,j<j j c Ul Tj L j ^ a^_
oj^>-\ j L j j&L - l j d-U^ 4,l="-l <jl^>-Vl
ijk, J l ^)i ,j f ^pis ^ jC ^J i=J ^
j l L* ^ ^ tl^ ^ ^ P j k j
*LL ^ j _ )1 Lvli ^ ^ 4> O l ^_ .J ? 1'- - ^ ^ljL*J j lL_iL> liL-l
j u A j ^ j- ^ _? <5Cjlai *c* ,3^ ^ Uaii <^-1 0 1 j - i
<lx J $"j_? ^ J l j - L a j l j ^ O l j l^-ls O 2U 1
j l _ f iili./ _Âa..J j l 4Lj jb'O-J J w*lo- y J J j l j y J c. J ^ j
^ u^ jc _y- ^ 6 ^ 4-^-L <3 ^1 ^ <1.*.". -i
llzl y ^ 6 ^- U J c- oAcl.LJ *cil^1J 0^ 1^
[ l ] Metinde dll^ yoktur I z. [2] Nuveyr, metinde dir tz.
[}] Nuveyrde 4 ^-Ij yoktur ty, [4] Metinde J baslmtr z. [5] Nuveyrde
<ca - j >- <*1j- J l ^l - a l j yoktur, [] Metinde j l dmtr. z. [7] Metinde
j dmtr. z. [8] Meinde dmt. z. [9] Metinde <*- yerine
yalnz tUj yazlmtr. z.
2 2 4
IkL y j.j jr Uj ^j-^ * ^ ir
Ju*-jij ' Mi*? \Pj~s2s>-\ Jl Olk)_j <^\
* 4 <*3 *j ^jj jj j t r j & i j o-j^ Jj iLaL
j+^ty ? W? ij* u^-l <** \ s*j ^y ty o1 **^y ^ j
<10^ J *"jl *-^y <_j <s^ ^ Las Jj U 4jI <iij jiJâL j
s% Jl <Li-l p r*-^ j jljjT"ili j l IJla>j (Or^ ^^J *^(3
<_rjfe v_sVI iA ,y i) J ^y J -^^~L 6^ jt
.ija l._j> ,j _ji.Vl j_îf l _) j i j i Vijt jjj-^ ^ ti^
[ l ] Metin nshas 4U?]j dir. I z.
15
225
704 (130-41305) ylnda Tatar Han Tokta tarafndan derg
h liye Korukc adl bir eli geldi, ona pek ziyade ikram olun
du, Keb kknde [1] en iyi bir yere [2] konduruldu, ziya-
desile inamda bulunuldu, Cize ve Ehram [3] da gezmee k
masna msaade olundu. Mektubuna cevap verildi, gnderen
hana trl trl hediyeler, armaanlar bergzarlar gnderi l
di, Bileince Emi r Seyfeddin Balaban Sarhad Bab Humayun
tarafndan bir eli olarak yola karld.
706(1306-1307) ylnda Dergh li elileri olan Seyfeddin
Balaban Sarhad, Seyfeddin Balabani Hekimi ve Mirahur Fah-
reddini emsi, Tatar Han Tokta katndan dndler, bileince
Tokta tarafndan Namun adl bir eli de vard, kendileri pek
ziyade arland; Elilik mektubunun cevab ile iade olundu,
bileince Tokta Hana armaanlar gnderildi. Eli olarak def
terdar Seyfeddin Bekmi ile Mirahor Fahreddin Ayaz emsi
gnderildi. Tokta Han katndan yola kmalarna gelince zik-
rolunan Seyfeddini Hekimi lisanile haber verdii ne gre on
lara kolayl k gstermesi dolaysile Krmda bu yln (1307) sefer
ay iptidasnda yola ktlar, son on gn iinde skenderiyeye
vardlar. Ate kayklarile Msra azimet edip sefer sonunda
geldiler. Halbuki Krmdan Msra kadar bir aylk mesafe
vard.
[1] Ni l e nazr kkde z. [2] Sultann kendi kkne kar bir
yere z. [3] Msrn temaa olunacak yerleri z.
226
METNN ASLI
J l jUlt ilU iklk tUUl ^ 3 ( ^ (3* ) -?
J -cj o^]*c J _/ l j rl/ " lc ^l i J V^_-1<J Ul
L=>c^Jl j_?l (J l -? flu'^l3 -C*^*
*
. Vj 'J 41*^=* j UAj t,_i Mj l j
jUltUU ILloJ s -Cc ^ ^_J _^VlJ y ~j *l-oW ( Y* *\ <C^m^ ^* ) lî j
j - dl ^- j j ^- - l j L L <lr4]l<wi j <s^~j~d\ jLAj <jr.jlû-
^ *i-lUl <#>(j-* jj^L*u >j _/w*l
j X (j-dl ^ ^ <J l_/-^ U2? l>l-*-gJl w* 3^ -? ^^-~uj _> 1 J ucl_j
_yL- ^L&L^*^ jfej ^g..^.)! jy>-\ j *a \ j l l dr-l^^3j V^ j l - A ^ - l
^y* ^jA*& cJ^-^ e?* *jj tjf _j 1^_ji 4j^^-iLo j ^
\ j x S ^\ J l
rJ j * <$Lm c-j&Is jB^> ^-UjLa^3 j-&-* J 3
* J l
[ l ] Metinde Î j T *d i , te. [2] Telfikulahbar Metinde <J l_^j iLuL <iJ jll-i.*H
yoktur z [3] Telfikulahbar. metinde z j j T i l ! L5^_-1 J r-J lî- 4>'lJ ^ f>
227
707,708 SENELER VUKUATI
707 (1 307- l 308)y l nda Tatar Han Tokta katndan (Msra)
gelen haberlere gre Tokta Krm, Kefe ve imal eyaletinde
sakin olan Ciniviz frenklerine, Tatar oullarn yakalayp bu
taraflara sevketmel eri vesaire hakknda onlardan kendisine
naklolunan haberler zerine cezalarn vermek hususunda
dodukl ar yer olan Kefeye asker sevketmitir. Frenkler, as
kerlerin gel eceklerini sezerek gemil eri hazrlayp bindiler,
memleketleri ne gittiler, Tatar askerleri onlardan bir tekini bile
ellerine geiremedi, bunun zerine Tokta Saray ve civarnda
bulunan mallarn yama etti.
708 (1308-1309) ylnda Tatarlarn [1] hareketlerine dair ha
berler geldi, yakn, uza korumak kaygusi yl e asakiri mansu-
reden bir ordu karmak zere hazrlanma emrolundu.. Ordu
kp gi tmek zere iken hayrhahlar tarafndan perian olas
dman hareketlerinin gecikecei, yaplmyaca hakknda
muhakkak haberler geldi, byl ece de oldu, asker hareketi ge
cikti. Bazlarna gre dman hareketlerinin-cehennemin dibi
ne dsndurmas yle olmutur: Toktamn lkesini muha
faza iin kard karakol Hlglarn lkesi snrlar zerine
kardklar karakol karsnaRast gel e kt. Bu iki karakol
birbiri le arpt. Harbende [2] karakolu bozuldu, onlar krp
geirdiler, hemen bir iki kii kurtulabildi [3], te bu hal
onlarn yrmel eri ne mni olmutur. Bir de Harbende bu h
diseyi haber alnca oban maiyetindeki Tmen ile karakola
redif olarak gndermesi ni beyan ediyorlar. Bu vaka (1308
y lnn) rebilahrnda vaki olmutur.
[1] I raktaki Hlglarn tz. [2] ran tarihlerinde Harbende muharref
olacak olan Hdabende Mehmet Olcaytu Han Z. [3] Atlar ve onlarla
beraber bulunanlar yama edildi, cemaatlar datld, kalabalklar
darmadan oldu. z.
228
METNN ASLI
(*" t,'i * Oj j j ( VY 41- j Iji j
jUtaM_jl Jc- ^ ^ ^<1*^ j LlS^j ^J\ ] I 5j _^J- I
J \j S ~ *c-u (Jl Ljj- JLj tlUj j t i _j jlizsVl oj* Jl
jii J l IjjL- j j j *-JlJ ^ljLgj _* l_j-^ls p^-Jj
. l*j (^1 j~& OJj: jU"^ Jlj-*l UjIL Jo-\: j t l l l j k ' [)m
j 'y ^" j lX*3j ( Y*A < __, ^
\ . jt , U_b . ,-\-*Jl^ ,_j^JHS a)l jlîl (3 \-^-a3 jk,j^zZ^ Zjy^xlX\ ^ IJl^y*
JjÎ 45^*>- _,*U>-Ml ^l-L^j
j_ul\s ^ cJ6j>- j ^ L - ( j ,_*>II jlS" J-_> jKl ^ j - O j j l _/ --s
[4W ^ } \ ^ J c. i M C1 y \ J j l [3)JlôMl J l LjU Jl J - \ f j * JljV
^-JCJICjI ^ Lk o - f s j f -i i l ^ ^ ^ i l jI^^ J isU Lkit J_jil_>9
LU dilli jlSj ^ Jl Ml lli U-Ji* ^ - S ^ l - C ^ i - J_jilj i J c
U. Ioj j^c j ^^- ^jr^l"^-1y~ o' UM \ jy i j ^jr\-*

. * j^~*Vl ^-J J oa> JIaj tTj <0 jiSÛ
* *
*
[l ] Telfikulahbar. Mein nshas (cJ u) dr z. [2] *S')-\ j * A.
[3] A. da trnak iindekiler yoktur. M. [4] si / A. [5] Metinde dr z . [] y>
A. [7] Metinde Lj baslmtr. z. [8] A. de*ii) j L j
^'j (T--'r vardr. u kadarki metinde ^-Ui > baslmtr. z.
2 2 9
B
650 (1252- 1253) ylndaki havadis cmlesinden biriTatar
han Cingiz Han olu Cci Han olu Batunun lmesi, yeri ne
kardei Sartakn gemesi keyfiyetidir.
652 (1254-1255) ylndaki havadis cmlesinden biri u idi:
Cci Han olu Sartak imal eyaletinde lm, ondan sonra
Cci Han olu Batu Han olu Bereke gemitir. Mslman
olup lkesindeki Tatarlar slma sokan budur, bunu yerinde
zi kredecei z.
653 (1255-1256) ylnda Tatar Hanlar Batunun olu Be
reke ile Tulinin olu Hlg arasnda cenk balad. Bozgun
luk Hlgda kald. te bu zamandanberi her ikisi arasnda
sava kt, her iki taife (oymak) arasnda dmanlk miras
kald, bu cenkte bulunanlar arasnda Cci Han olu Mool
olu Tatar ol u Nogay hazr idi. Gzlerinin birine bir sn
g isabet etmekle bir gz kr oldu.
662 (1263 1264) ylnda Batu Han olu Bereke Han ve
ondan sonra imal eyaletindeki Tatarlar Mslman oldular.
Bereke Han tarafndan Bab Hmayuna, mslman olduunu
haber ver mek zere iki eli geldi, bir de onun tarafndan
bir mektup getirdiler, mektupta Tatar ailesinden slma gelen
leri zi krediyor, slm dinine kar taassubundan (salbe-
tinden) dolay Hlg ile olan savan da sultana bildiriyor.
2 3 0
B
METNN ASLI
jlo- dr U. tir ( ^* ) C-Jl -a ^j Lr_j
. 4j ^ _? j l tilU
j U- dr ( '\'(' ) lî I f j
(3 dr-l j Ii i 1a p-!j ^ -I tjlo- Ls-'j-i dr j - ^ l dr *^0 a-^*J
><*- (j
l J ^ dr j5^Vyb d.^.5 ^ j u \ ^*s j loV- (j Âjt )
O Cj a 1_'^-^ o ^ J i ôls'j j l li!^L
*j J ^ l 1 dr ** _}< ejjJÂli 4 j J ^j j y * jOn Sj'-XjJ
. j â <*. ^ tCL Cj LÎ J jl>.
c-Vj<j Cy~^ j^" o* ^ 'j *^Xm ^>>l ( *\*\T <^_j ^
'j ^-^(j-0 J ^JJ JlctJli^L
L..*?.-0 ^^Cj j Ls t C (jllaiJl Cj >y-> y ^''1 (_j* ^*3 dw* i t r
. ^V l ^- d
f l ] Metinde cem sgasiledir z.
231
663 (1264 - 1265) Ylnda Abaka hanla geti, Bereke
ordusile savamak zere bir ordu hazrlad.
665 (1266 - 1267) Y lnda imal eyaletinde Tatar han
Berekenin ldne, yeri ne kardei olu, Doan olu Men-
ktemirin getiine dair haberler geldi.
669 (1270 - 1271) Y l nda Sultan Baybarse Bereke eyale
tinden, Nogay n slm dinine girdiini, muhabbet ve selm
ile balayp uyuma ve birlemeyi havi bir mektubu geldi
Sultan Ulan arlad, bir ok teekkr, gzel koku saan
senalar, byk mjdeleri mutazammm bir mektup yazd,
onu azmiyl e arktaki kfirler ile cihada tevik etti.
681 (1282 - 1283) Y l nda imal eyaletinde Tatar han Men-
ktemir ld. Ondan sonra kardei Tdan Menk saray
tahtna oturdu.
682 (1283 - 1284) Yl nda ...Bab Humayuna Menktemir
yeri ne geen Tdan Menk tarafndan slm olduunu bil
diren bir mektup geldi, sultan ( Meli k Mansur ) mslman
olmasile duyduu sevinci, kfrn zulm ve karanlklarndan
kmas sebebile kuvvet bulan sevgi yi mir bir cevap yazd.
232
METNN ASLI
. ^ J ^ l t ^ j i - L1a=>- ctU l l ^ l i l ( 'C
J l î l b Û j i d l di l * ~4^j ls^j j U ^V l Cj ^ j j ( ^ C- ( j
. 4jJ ^* j i c ^J>yz *^*:> ' >.' j i y ^b
i j l y j l k L J l J l ) *1 J j J ^ ( j ) I f j
^^ )_j j d j A ^ y[<ss~ . yi j ^ ^ -J ^>- -vj ^y*
iy*~<a> L l 5^ <J | <^zS~j 6-\ -dl j i - l J l p
4jL Lk]| OJ aj-J <i l^-j-1 ^ ^3=7
. <Ay* lc <jJ l ^jI
j l n J l cUU j X j .C L 3j oJ Lul l aj_l ( "IA\ < _ ^ ) cll oJ Lfi.,3
.^1 j ^*'-r ^ a^j^l j ^L * ,J -Aj oAaI J l^J l
^jJ -l J l C& * '
*y*~ ^1 ( j j ^ i l ciOJ .1 ^ j l L J L J l Îcls uM- '- l y* JÂ ^ ^ jj- L?^c
. jILkJ I ^} jj-* 4 ^- j Zj^' 17 o<u ^L - l jul-a^- o^-J Ll
[ l ] Metinde pMV l j baslmtr z. [2] Metinde j c ile baslmtr I z.
2 3 3
686 (1287 -1388) Ylnda imal eyaletinde Tatar han T
dan Menk hanlktan ekildi, Bereknin kardei olu Tul-
boa han oldu.
690 (1391) Ylnda Berke ailesi Tatar han Tulboa l
drld, Yeri ne Menktemir olu Tokta han oldu.
697 (1297 - 1298) senesindeki vakalardan biri Tatar top
raklarnda Tokta ve Nogay arasnda ihtilf ve sava vakas
idi. Bozgunluk Toktada kald. Askerinden, idaresi elindeki
ahaliden, kendi taifesinden (oymandan) saylamyacak ka
dar halk esir oldu. Bunlardan pek oklarn tacirler satn al
dlar, drt bir yana gtrdler, byk ehirlerde sattlar.
699 (1299 - 1300) ylnda imal eyaletinde Tokta ile No
ay karlatlar, bu kere bozgunl uk Nogayda kald, Nogay
sava meydannda ldrld, askerinden bir ok halk esir
oldu. Pek kalabalk asker yama olundu, o vakit bu diyara
onlardan saysz kl e ve cariye ketirdiler. Bunlar slm dini
ne, sevgi ile ellerinden gel di i kadar girdiler. Dman sa
valarnda yardmc, cihatta yaryaver oldular. Tanr, ve
himlerin eriemiyecei, anlama kuvvuetinin derinini yokla-
yamyaca bir tedbir ile, yurtlarndan dalmalarn imana
girmelerine sebep kld, onlar gvurluk, azgnl k karanln
dan kard.
2 3 4
METNN ASLI
j bl l lilU jjCL jJg Jj r ( 'VAA , ^ j ) <C*Jl
4^*S j ^J UII^f.
Ua> cUUj j Z^-Jj i4l* liMT Jls l ( *\\* <C- ) V*3
L j A ^yC^- * ^ I
<uij^ lia-J j l l Jl ( *\ \ V ^ -cj l d-^fc^
<j*I3 4l_cjj oj f ^ j Uj a.U $Jl Uyjj o j^-\p'j*JJ
f j t l j j J Vl J l jbedl (^j -T l u ? j ^b b-^ ^ V J r&-
^^c. e^* l <*jtCs Jl ^l IL) ^dl ( ^*j_) <cJl ol* (j j
jv^ >^y~3 ^ ^ *-c (j-* j^ <y^3 4*-_^*
o'-5l 5^ J ^9^1 <i-Ui (3j ^j ^j d U l j r jL-J I 6-^* (jl
Ij j L sJ <*=tC J .5-.V1
\ j- V j l o L U l j __J l\ - u l t ^y , ^ t ^ - J j ^ J (j U M l J l ^P_^la-4) L l - j U a j M l ^
* *j V_j *<5*"S-^j^
[l ] Metinde Ci dr. I z. [2] Metin nshas I j - ^V d r l z .
2 3 5
706 (1306- 1307) ylnda Derghli elileri Tatar Han
Tokta yanndan dndler, bunlar Seyfeddin Balaban Hekim
ile Fahreddin Ayaz ems idiler. Onlar ile birlikte, tarafndan
bir de Namon adl bir eli geldi. Emsalinde ol duu vecihle
arland, lzm olan zahireler oaltld, gerei gibi konuk
luk yapld.
709 (1309-1310) ylndaki havadisten biri Tatar eyaletin
de Menktemir olu Toktann olu lbasar ile kardei Br-
lin vefatlar idi.
710 (1310 - 1311) ylnda... Bab Humayuna hkmdarla
rn elileri geldiler; gel enler arasnda Berke ailesi han Men
ktemir olu Toktanm elileri vard. Bunlar Aladdin Ali,
arkada Ahi abkr olu idi. Tokta, elileri hanlk tahtna k
masn, yce erefi urunda mnazaaya kalkanlara kar
zafer bulmasn kutlulamak zere gndermi idi [lj. Eliler
ikramlara, ihsanlara nail oldular, masraflar grld, onlar
ile birlikte cevap gtrmek zere Nasriddin Mehmet bin
Ymn ve arkada yola.karld.
*
* *
[1] Melik Nasr Mehmet bin Kalvun, kendisile askerler arasnda
vuku bulan ihtilf zerine (708) tarihinde hkmdarlktan ekilip
Kerkte ikamet etmi idi, ertesi sene nc defa mlk ele geirmee
kyam ederek meramna erdi. 741 de lnceye kadar tahtnda kald.
Tokta ite bu muzafferiyeti kutluluyor Z.
2 3 6
METNN ASLI
aa ^ J - 'J kl-Olc ( V*A <1- j
J - o ^ L*- S*j 3 j l
. J l j 'l j <tU6l eJ iL C j 4) l i * l <olc p/ S jj-*l) <*-~>\ <j-*
H?cLa 1 _)LJ l jLaJ J i l S^( V ^ (_5-"^) C-J l oJjt, ^J ^ - _J
. j j X\ IkL Lg~\ l j j j 1
U ^y . . . (j l k J U l ^ ) ) 4,1 J ^l J l 2)/ l l J - j O . . V\ ^
jv-gJ j l j K l l ? I ; l (j i - Ol SU L ^j f y cUL j t y > j ; J - j
_ - i l l *ij~i ( j *C t j l l | lj ^ oj l ^k i l j _j j j~tl\ <u-,y 4>_ji^-
4i-3j_j (^5^1 ^ b y & ^ j ^
[ l ] Metin olduu gibi mfrec zamiri iledir I z.
237
VI Hsnlmenakb - Shafiibni Ali
Paris mi l l ktphanesinde mahfuz olan i,sl iejiii
unvanl eserin sahibi ktip Nasreddin ebu A l i afi bin Mehmed bin A l i
dir. Kendisi Askalanldr. H i cr 730 (1329- 1330 M.) de lmtr. Zan-
nma gre bu nsha tam deildir, 160 sahifadan ibarettir. Bu eser Hac
Kalfaya her halde malm olmamtr, nk, Kefizzununda onun hakkn
da malmat vermiyor.
a fi bin A l i Hsnlmenakp eserinin mukaddimesinde ba eser Ma-
hiddin tarafndan yazlan Sultanelmelikezzahirin siyretinden ihtisar
edilmi bir nshas olduunu yazyor [/ ]. Aadaki paralar bu kitaptan
jlnmir.
[1] 649 (1252) ylnda doan ve 730 senesinde len Nasreddin de
mek l e mehur olan afi bin Mehmet bin Ali ibni Abdzzahirin torun
l arndan olup byk babas tarafndan Melik Zahir Beybersin gn g
nne pek uzun yazd hayat ruznamesini telhis ederek yazmakla tari
h kymeti byktr z.
238
BEREKE HANA ELLERN AZMET ETMELER
Bu Bereke Han Tatarlarn arkasnda [1] dr, onlarn d
mandr, sultan bu dmana kar kendisile beraber olmas
iin onun muhabbetini arar, onunla mektuplar, [2] hediye-
leir idi. Bereke Han, [3] adamlarndan bir cemaati Hlgya
imdad olarak gndermiti. Bunlar oradan kap Msr iline
geldiler, sultan onlar arlad. Bunlar halifenin biat merasi
mi nde hazr bulunup hutbesini dinledikten sonra kendi eli-
lerile birlikte onlar da memleketleri ne gnderdi. Onlarn
gnderil mel eri (661) (1262) yl muharreminde idi.
Ekeri, Bereke tarafndan vukubulan yama ve eza sebe-
bile sultann Bereke Hana gnderdi i elileri tutmutu. Sul
tan ile mtareke ve dostluk hakknda and yapan ve yunan
ca bir nshasn gnderen bu Ekeri idi. Bunun zerine
sultan patrikleri ve keileri toplayp yapt byl e bir anda
kar gelmesi hakknda onlardan rey istedi, bunlar Eke
rinin haram ilemesinden dolay dinden kmasile hkmetti
ler. Sultan bu husustaki tahrir ifadelerini alp Ekeri ye gn
derdi, Bereke Hana da ezadan vazgemesi hakknda tavsiyeyi
mir bir mektup yazd. Ekeri mektubu alr-almaz elileri
salverdi, onlara iyi muamel e etti [4],
[1] Yani Hlglarn arkasnda. z [2] Badat vakasmdan nai orada
halifeliin sona ermesinden, Hlgnun Halepten dnmesinden sonra
aralarnda Ulaklar gelip giderler idi. Makriz z. [3] Dorusu batu olacak
z [4] Ayn, sultann, E keri Mihaile gnderdii andnamenin vefat ve
olunun yerine getii zamana tesadf ettiini, andnamedeki artlar o
lunun yerine getirdiini beyan ediyor. Yalnz tarihini geciktiriyor. [682]
(1283 -1284 M.) ylnda gsteriyor. z.
2 3 9
METNN ASLI
. cUUIJI J y
oij _k)__Jl j l j y>j jV_dl Aj j iUIjs
-\ ^\ -\3 4jt^-l *^x.l-5* t_.tfj J j^J 4oVj**^
4Jj 4- ^ ^(*4* y ^ J M' ^^J ~^~J ^^b j *3 j'^*
(Vî f^JrS^ -CJ z^ l j ^ _) -J-I
. W <L-
j =>-\ X^j jl kLJ lJ j ^\ *\ j (_
Ûa]\ j ,jUati <wjp jJ ^5 lfc j 'O jlc^l^y ^S1
*. AL? - ^L i l l j ^ j,-,.J lj *6^jUaJ l jUa.1_Jl^-sLp-l <jl_J L j tiU-X) 4>- j
Ju^] s >j j - i s -cL 3 j^~3 *^* 0j-sls _]L>-j jlj: Vl -\* J
j j >-\ j J l K-s~ s'3^ l> *I WJl t s Jl
*t"
[ l ] Meti n nshas \ j y t p , ^j }U J ^l J 3 dr I z.
2 40
MELK ZAHRN OLU (MELK SAT BEREKENN [1])
SNNET DN
Sultan Baybers, Bereke hann elileri ve Yafa vezi ri gibi
saraynda bulunanlar, bu ulu gn grmel eri iin getirtti.
Onlar buna ap kaldlar, merasimin yaplmasna ok se
vindiler... Snnet dn geince sultan kendi elisi ile bir
likte gelen Bereke Hann elilerini arladktan, ululadktan
sonra elilerin ahvalini mlhaza etmee koyuldu, onlardan
Berekenin ahvalini, lkelerini, lkelerinin mesafelerini, rf ve
detlerini [2] anlamak istedi, onlar sultana ayr, ayr [3] haber
verdiler. Berekenin be yz atl sar, ii inciler ve mcev
herler ile murassa keeden bir adr olduunu da bildirdiler,
onun klk, kyafetini, gi ydi i elbiseyi beyan kldlar. Mektubun
mazmunu selm, sevgi, balanma, dostluu koruma ifade-
lerile sultann, kendisinden istedii gibi Hlg aleyhine
yar yaver olmasndan ibaretti.
SULTANIN KORUNASI DIMIKA AVDET
ESNASINDA NELER OLDUU
667 Ylnda Hlg olu Abakamn, Ekerin, Mengtemir
Hann elileri geldii hakknda sultana haber geldi. Sultan
Dmk kalesine ayak basnca yksek kkte oturdu, eli
leri huzuruna ard, ifah szlerini dinledi... Abaka, Bizans
Tekfuru Ekeri ve Berekeden sonra yeri ne geen Mengtemi-
rin elilerini izaz ve ikram ile masraflarn grd.
*
* *
[1] Baybersten sonra tahta gemi ise de ok durmamtr. Z.
[2] Saray rf ve detlerini Z.
[3] Saray vazifelerini. z.
16 2 4 1
METNN ASLI
.... ( (Tj' j j 1 tUI ,^j_ ) ^"j i
J j ^"Cf f I - * ( u " ) erUaLJ l j-Â i
j l i l |J . 1iLj .... o^l I j - l j cU)i Ij^*islsL j j j j &'j ^
f'J ^ ' 3 *0- j &j
j** j^. **y-*->3 *j & 'j -Oj jj* jUsJ J l jvj'j
Cb- 41 i i eAjU (^rjls L* tj ^ 4)jl_^
ljT MA j ^t 4<l J J udl J ^-j A>Vz5 j yJ a*_}
,C jUzlJ l<j Î
( *^Y ^, ^ _^| J l jUaJ uJ l jy^-Cf. ./ ^^
^ jC y * lilUl J^j j t5_^2.Vl J j j jT^'blyjj U) J 'j _iiL=
. . . iÎjsL*. ^*j j'_pi j~^*~^3
L*Jl5
_ ^J L T^, J jO | fU]| j S . ( lll ^ * ) i L ,)
*
* *
[1] metinde bulduu gi bi $'/ J- y y Z - J j j yazlmtr. Netekim aadaki
f~_/ J uo ^l i l l ibaresi bu yanl; gsterir z.
[2] Mellif afi bin Alinin tercemei halini Aynden naklederek not
ksmnda alyor, bu hususu sadat haricinde grdm iin tercemesine
lzurn grmedim z.
242
VII - NHAYETL REB - NVEYRl
ehabddin Ebl Abbas Ahmet bin Abdlvehhabnnveyr yukar
Msrda Ahmim [/ ] kasabasnda zilkade aynda 677 (1279) da domu,
733 ramazannda (1333) te Kahirede lmtr. Nveyri bir mddet
Suriyede devlet ilerinde bulunmu ise de mrnn mhim bir ksmn ilim
ilerile geirmitir. 30 ciltten ibaret olan ^ j VJ yjV
adl byk ansiklopedisi kendisinin ok olma kabiliyetinde oldunna
ahittir [2], Bu eserin (ji ) serlevhasndaki beinci ksm tarihe ait olup
728 yllarna kadar devam eder [J ], Aadaki paralar bu ansiklope
dinin leyden nshasndan alnmtr. Bu metinleri benim ricam zerine
oradan gen Felemenk limi Hotsma karmtr. A iaretli olan fasl
bil istisna A ltn Orduya ait olup 2 K yazmasndan alnm 2 i yaz-
masile mukayese edilmitir ki deiikler mlhazatta (notlarda) gs-
terilmitia. B iaretli olan fasl ise Klemen padiahlarnn tarihinden
iktibas olunarak 2 m, 2 n, 2 o ve 19 b yazma nshalarndan alnm,
ve ksmen Nveyrnin Paris ktpanesindeki nshasile mukayese edil
mitir ki mlhazatta II harf ile gsterilmitir, ksmen de I bnil Fratn
Viyana nshasile mukayese edilerek deiikliklere N $ harf lerile iaret
olunmutur. \4\ Tarafmdan bildirilen malmatn bazlar dOhssan
tarafndan franszcaya evrilmitir.
[1] Dier tarihlerde Ni i veyrede doduu iin N veyr i dendii mez
krdur. Luis GrSaire tarih ve corafya ansiklapedisinde Yukar Msrda
Taberde doduunu kaydediyor. z. [2] N veyr i eserini Meliki Nasr
Mehmet bin Kalvun zamannda yazmtr. z. [3] Beinci ksm son
ksmdr. Birinci ksm sema ve asar ul vi yeden arz ve asar sfliyeden,
ikinci ksm insandan, nc ksm hayvandan, drdnc ksm ne
batat ve tabakattan bahseder. z. [4] T. H. Ayasofya nshasndan bahset-,
miyor. z.
243,
A
TEMRC CNGZ HAN [1] OULLARINDAN
MAL EYALET HANLARININ HABERLER
Bu devlet imal eyaletinde Trk ve Kpak semtlerinde-
dir. Payitaht Saray ehridir, bu devlete Cingiz evldndan
ilknce han olan Cci Handr, kardei Oktay Cingiz Hann
lmnden sonra 627 (1229 - 1230) yibnda kaanlna ge
tikten sonra onu gndermekl e bu kt'ay fetheden odur [2J
Cci Han 641 (1243 - 1244) te lmekle [3] yerine olu Batu
Han gemitir, Batunun lkab Sayn Handr [4]. Batunun
hanl 641 ylndan 650 (1252- 1253) ylna kadar [5] de
vam etmitir ki hanlk mddeti on yl tutar [6] Batu Han bu
devletin kinci handr. Sayn Han lnce Doan, Bereke, Ber-
kecar [7] adl oul brakmtr Amcalar, Cingiz Han ol u
Cci Han olu Sartak ile, hanlk iin arasnda kavga kmakla
Sartak onlara galebe etmi. 650 (1252 - 1253) ylnda han
[1] Cingize temirci denmesi Hata ilinde demirci olmasndan ileri
gelir. z. [2] Oktay Hann oraya gnderdii Batu Handr, yoksa Cci
Han deildir, Cci babasndan alt ay nce 623 de lmekle Cciyi ora
ya gnderen Oktay deil, Cingizdir. Nveyr ile dier mverrihler ara
snda ehemmiyetli ihtilf grlyor. Bu da mellifin msamahasn
gsterir. z. [3] Ccinin 623 de vefat zerine pederi Ci ngiz Han Batu-
yu yerine nasbetmitir. Cci 641 de deil, 623 te vefat etmi, Batu 641 de
deil 624 te han olmulur. z. [4J Bu lkap Cingiz tarafndan verilmi
tir ki gzide, gzel, muhterem han demektir. z. [5] Batunun vefat
hakknda ihtilf vardr, daha dorusn 653 ylnda lmtr z. [6 ] Ba
tunun hanlk mddeti 624 653 olmakla yi rmi dokuz yl kadardr,
yoksa on yl deildir z. [7] Batunun oullar Tuan i l e Sartaktr, Bere
ke, Berkecar kardeleridir. Camittevarih. z. Babasnn salnda Ha-
rezmi fetheden Cingiz Han ol u Cci Handr. Babasnn vefatndan
sonra imal eyaletini fethetmi, hanl alm, oradaki Trk oymaklar,
Kpak kabileleri, Eln, As, Ulak, erke ve Rus kabileleri gi bi di er l eri
ni; imal eyaletinde dier sakin olanlar bitirmi, bu diyarn hanl ken
di elinde, sonra olu Batu Han ile kardeleri evldnda kalmtr. Ci ngi z
Hann olu Cci Han evldndan biri de Ordudur ki Oazne ve Bamyan
hkmdardr Ordu Ci ngi z Hann dorudan doruya oludur da den-
2 4 4
Ni hay etii l i reb Nveyr
olmutur. Bu da bu ailenin nc handr, Sartak 652
(1254- 1255) ylnda vefatna kadar hanlkta kalmtr [1],
bunun hanlk mddeti bir y l u kadar aydr. Sartan evld
olmamtr. Kardei Batu Han olu Doann kars Burakin
Sartak ldkten sonra ol uTdan Mengy imal eyaleti han
lna geirmek istemi idi, Burakinin tasallut ve tahakkm
var idi. Olunun amcalar Batu Han oullar olan hanlar,
tmen aalar bu hususta kadna uymadlar. Kadn bunlarn
imtina ettiklerini grnce Tulu Han oulu Hlkya mektup
gnderdi, mektubunda yeleksiz[2] ok, iliksiz, dmesiz ruba [3]
da var idi, mektubunda Oklukta ok kalmad gibi yayda da
kiri kalmad [4], durma, gel memleketi al di yor idi. Sonra
elinin ardnca gitti, Hl kya ulap onu imal ktasna ge
mitir. Cingiz Han Cci Hana av ilerini vermi idi ]**] ki Moullar
arasnda en byk mertebedir, ona klk ve yazlk olmak zere kaya
l k hududu ve Harezm eyaletinden Saksn ve Bulgar iline, atlar
nn ayak bast yere kadar fetholunan yerleri vermiti [**]... Oktay
Han da kerdei Cci Han imal eyaletine [****] gnderdi, Cuci Han bu
rasn 627 de fethetti. Orada ikamet etti... Oktay (631) de ldu [****].
Oktay Han, lm yaklanca amcalarn, emirleri davet etti, onlara
ol u K yk Hann tahta karlmasn, bu keyfiyetin amcalar, karde
l er ve emirler huzurunda olmasn emretti. Oktay Han lnce Cci
Handan [***] bakas hep toplandlar. nk Cci Han imal ktas-
nn uzak yerlerine gidip oralar ve ona yakn olan Kpak ve sair yer
leri alm idi, mesafenin uzaklna mebni gelmek mmkn olamad
[****], kardei Cingiz Han ol u Moolu [****] gnderdi. Noayn
dedesi ite bu mooldur... Mool Ccinin oludur da denmitir T. H
J 1] Sartak yolda lmekle biraderi Toan olu Avkac (Ulak) ya berat ver
di. Camittevarih. Yani tahta gemeden evvel ld tz. [2] Oka geirilen
kanat Z. [3] Veya bayraksz mzrak z. [4] Yani memleketi almak
iin hibir engel, kar kacak hibir adam yoktur. z.
[*] Av sava mektebi der idi, Cciye saray ilerini de vermi idi,
aatay adliye, Oktay maliye, Tulu Harbiye Nazrlar idi. z. [***] Cci
ye Bir Tatar atnn trna deydi i yere kadar al demiti. z. [****] 627
ylnda Kurultayda kaan nasbolunan Oktay Kaan kardei Ccinin almak
isl edi i Rus, Macar ve ona yakn olan ehirleri, Kpak, Bulgar, Saksn
ehirlerini almak midile prenslerin en by olan Batuyu gnder
miti. z. [****] Oktayn vefat 643 tedir. [****] Hayr Batudan baka
s n z. [*****] Batu ihtiyarlk mnasebeti ile kendisine gevek l i k arz
ol u p kurultayda bulunamam idi. z. [******] Batu ona kardeleri Ber-
kecar. Orduyu, eyban, Tokaytemiri, Tenkotu, Berekeyi gnderd.
Camittevarih z.
24 5
Al t n Ordu tari hi ne ait meti nl er
tirmek istedi. Beritaraf, kadnn gittiinden haberdar olmakla
ardndan adam gnderdiler, oni ister istemez geri dndr
dler, ldrdler. te bu hann haberleri hakknda bildi
imi z bundan ibarettir. Bunlardan her birerlerinin haberle
rine, savalarna, vakalarna, fetihlerine muttali deiliz ki
onlar zi kredelim. Biz ancak beyan ettiimizi beyan ettik,
beyan ettiimiz de teden beriden duyduklar m zdr [1],
[1] Notlarda izah ettiimiz vehile Nveyrnir. birok yerlerde
gibi en mhim tarih vesikalarndan birine veya baz tarihlere muhalif
sz sylemesi bu memleket ahvaline ttlaszlndan ileri geliyor Z.
246
A
METNN ASLI
. ( _ / 7 j l c~ . i N j I 4- l ^l j f "
J j l j ^ \ j - * C j l * i p - ^L s t l l j i )j l J l ^l ^>L <^ J L I
U j l - j ^ J r^-^3" tir* <- L - l l a ci-lU ^
*C>^ i l l i j j ' c- J uo "c-ll^ ^ ^t L ^< \ A i t j l ^.
^ d J U ^ j l j a j j l - j ^ 4^1 e- u j cU U j "M \ - , j cU U j
_p- <63* e-U o l j A o *C** ^ j l J l A i ^<1^y ti-UJ Ll^J j 5 j L
4J <L>- jjl- ^l __& kljL* l i j C-Vjb 1ja_j
^ cULll j U - j jlc- dr J & j j f T j ' j j l i k ^ j
j l aJ I - I klJ lJ lj/ bj *\ * <C^ 4* a J L1j
[ l ] <iLa^l Metin [2] Metin [3] Nveyri Cingiz oullar ve kar
deleri hakknda yle diyor: <^l sU- j ^ l -d!_>*_? j ;
J l _yVI * _ j j I . t l j J ^*; >lj l3\c ^*1 *^"i l
o~j* u~j )h
US '^J-lj JV_j Vlj ^Vlj oM.'lf JfUil^y ^jr^j UiJI JfLj
^ j-*& j ^ jU- j 1 jl^- _jkl ^ aX-> ca tilU -1j <J lîJ l jÛl
y ^ r -r ^- erJ -5 O^J ^ J ^* - ^j ' J ^
J *a- j J l- ^j j t * J j <jl j ^ j l
olij jr$" I pf*a:c (j fj ^^_/ ^-
-----^ L p l j l ^ j >*S J l r 3j l >- J L5 J j->^
Cingizin oullar ve kardalar hakknda Nu veyr unu deyor. \j&*y\ ) >*>-j
. . L^. j*lslj 1 1V < - j J UJ I 2% J l ,jli- l^-l ( l
Nu veyr ondan sonra gelen bapta Oktayn lm hakknda yle yazyor :
Î ^V l j <*U"I I aTsj l i j j jU- j S l in- ^ l* 4..oT)l l i j ^J s^
2 4 7
<J A (jT \ j J -* t l o -C (J ti i U j l J l
daJ LJ j i j j j l O - l j l j l ^ j - k l df j U I ? <y^
v j L Î l^l_^* ^ Îj l^J (j l ^j <3^
*A-'J ^-* tiJ J S O J (^ OIj U-â \ ^\ j ^^1 <y f
As 4 4-J l î *- j l j -A*1 *^_y y * * **j Lfj <J I cJ -j l _j jlp- j *
O j l ^ i J j * a^tt j ^^l l ^L i l J l j a j }\ ^ j M
4j _/ j L ^ l*3 s j l J a^-lj ^ V (J J cilI i.1jJ a 3 j j j -_J | j \ ^
aV j * jL- l ^ U l *uJ x I U 1-a 1 ^ 1 * U j ^l cl j U.^ I ^ j L - j l
j j ^-\ j j l ^ j l Û ^^ ^J J aj | Lj CMiJ l i i j U l
J \ o- jM el y oL-L IjT o 2>j y oL^j j l l* L ^ 1^ y
(*V^V1jjÂ A_jU- l S*J OuU ^jT" J c
(J \rill ,J J ^j l j i 4fl VI Cj U 11j ftlt^*Vlj s^V l j
^ *l-l 4il J uJ jy**J -l <le ÛtiiiJl^y* l^-jI_x>t* (J -^ l|-
Mein .jU- j ;l j * j \ J .. . \ y j^- l i > J i j j\i-
248
CNGZ HAN OLU CC HAN OLU BATU HAN
OLU BEREKENN HANLII
Bereke Han bu imal ktas hanlarnn drdncsdr. [1]
Amcas Sartakn lmnden sonra 652 y lnda bu ktann
tahtna oturmu idi, Bereke mslman oldu. Mslman
l kalbinde yer tuttu. Dinin ulu yolunu ortaya koydu, slm
nianlarm aikr kld, fakihleri arlad, kendine yanatrd,
huzuruna yaklatrd. Onlara bahlar verdi, memleketinde
camiler, medreseler yapt, Cingiz Han dlnden ilk nce
slm dinine giren budur, ondan nce bunlardan birinin
mslman olduu bize naklolunmamtr. Bereke mslman
olunca kavminin pek ou da mslman oldu. [2] Kars
iek Hatun da mslman olup adirden bir cami idindi
ki onu beraber tard.
[1] Olakcda hesap olunursa beinci olur. z. [2] Bereke Tatarlarn
mslman olmalarn emretmekle birok askeri mslman oldular. z.
2 4 9
METNN ASLI
(jr J ^" [ J S'^
sjîj <idu cJ > j * -u.û jiTîtiJ i 4-Ciu ci* ^ y>j
o'*a]IjLi IA* o^7j ~ a^ Xj*J. ^* ti
Op-L-LI ^-Ij (*4^ J.J fn y j l$)l f
J \ L Jj-^-^1'^ t>* cf* ti J *1>* J -' 4ljLf
fcl.~1.^1_ <*j^? y S '1 I i U_* 4*S Î p** \-X>-\,jl L-J\ ^
. < îL~j pL-ljj-* l*) <iLsc=-
2 5 0
653 VE 661 YILLARI VUKUATI
653 (1255- 1256) ylnda Bereke le Horasan ve iki
I rak [1], bunlar ile beraber di er kta Han Hlg arasnda
sava balad, bu sava yle ol du : Zikrettii miz vehile
Togan n kars Burakinin yazd mektup dolaysile Hlg
bu lkeyi elindeki lkel ere katmak tamama dt, bunun
zerine hazrland, ordusile oraya yrd. [2] Hulgnun
oraya varmas Burakinin ldrlmesinden, Berekenin tahta
kmasndan, iinin dzelmesinden sonra idi. Bereke Hul
gnun lkesine yaklatn haber alnca o da ordusile kar
sna kmak zere yrm idi. Aralarndaki Terek denilen
rmak souun sertliinden donmu idi. Hlg zerinden
ordusile beraber Bereke lkesine geti. ki taraf kar kar
ya gelince vurutular, bozgunluk Hulgda kald, Hlg
bu rmaa gel di i nde askerleri zerinde toplanmakla hemen
rma n buzu zlp altnda kaldlar. lerinden bir
ou bouldu, Hlg, askerlerinden geri kalanlar ile lke
sine dnd, ite bu yldanberi Bereke ve Hlg arasnda
sava kt. Bu savata Bereke ile beraber bulunanlar iinde
Cingiz Han olu Mool olu Tatar ol u Noay de vard ki
bir gz bir mzrak yarasile kr olmutu. [3] Noayi n bir
takm vakalar vardr ki ju -jiujoi onu sonra zikredecei z.
Bereke 661 ylnda Msr li, am eyaleti padiah Sultan
Melik Zahir Rkneddin Baybers Salih [4] ile mektuplat.
[1] Arap I rak, Acem I rak. Arap I raknn merkezi Badat, Acem
I raknn merkezi I sfehan idi. Z. [2 ] Hulgnun bir karnn sz
i le Dedesi Cingiz Hann yasasna kar gelmesi ihtimali pek uzaktr.
Bahusus Bereke lkesinin ahvalini, askeri kuvveti ni pek i yi bilirdi.
Her ikisi arasndaki sava mverrihlerin az bi rl i i l e sylediklerine
gre (653] te deil, (660) tedir, u kadar ki savan bir daha vaki
olmas caiz olabilir. Fakat (653) te sava olsayd Hlg Badat
zerine bozuk asker ile yryemezdi, hep bunlar Nveyr ni n bu
memleket ahvaline vukufsuzluktan ileri gelir. Dmanlk baka sebep
lerden ileri gelmitir, nitekim di er ksm tarihlerde tasrih olunuyor.
Z. [3] Bu sava mverrihlerin hemen az bi r l i i l e daha sonra 660 ta
vaki olmakla burada kalem am olacak. Z. [4] Baybers E mr Aleddin
Bndkadarnin klesi idi. Aleddin E yyublerden Sultan Salihin
maiyetinde olmakla Baybersin Sahili vasf ve unvan oradan kalmtr z.
2 5 1
Mektup Melik Zahire Tanrnn inam ettii mslmanl
haber veriyor, Meli k Zahir de onu bu nimetten dolay
kutluluyor, ona kymetli hedi yel er hazrlyor. O hediyeler
arasnda bir mushaf erif ki masahifi Osmani yeden olduu
zikrolunuyor, namaz seccadeleri, Akdenizin ark kylarnda
yaplan nice kumalar, seradk postundan kalieler [1] ve
sahtiyanlar, [2] gm kakmal kallecur kllar, altn yaldzl
topuzlar, taslar, kalkanlar, fanuslar, amdanlar, ayaklar altn
kakmal ift el kandilleri, Harezm eerleri, hepsinin de altn
ve gm ile ilenmi yularlar, halkal yaylar, glle atmak
iin yaylar, neft atmak iin yaylar, sngler, karglar,
bunlar sandklarda; biram tandan yaplan kazanlar, altn
yaldzl lmbalar, siyah hademe, a kadnlar, yrek Arap
atlar, Nbe hecinleri, ok yryen merkepler, bir nevi may
munlar, erkek semiz geyi kl er vesaire var idi. Sultan Meli-
kzzahi r onun elilerini bu yln remazannda iade etti.
Yazd mektupta Berekeyi Hlgya kkrtyor, Hlg ile
savaa tevik ediyor idi.
[1] Veya askl kalieler. z. [2] Metin nshasna gre mana ark
sahilinde yaplan kumalar, seradk derisinden nice kalieler ve me
inler demek olur. z.
2 5 2
METNN ASLI
j i l j J \ j j l !J- ^ V y > j cJ K " V0?' 4j J j
L i ^ j l j ? 0'^- t_?ly 4Ij O l O yj l U V_^> j l <^S~ j etili *
4->jy*^- _^l_~tj d-Uldl^j'* e-Ol* Jl 1^.aJ 4^L*-L1eJJb <iA]o* (_3 tilJi
pUiz,lj ii^X\ j j - > J * aS^jt ^J ^-3 c~ J l /, J-3 -1*1. j ^ j y i
j y L^ Û-U jL- j * 4j j $j ^ V_j* j&- j JM Uj 4J
J^ oj " L-mJ 4-Ac- ^*-5 i_^rJl e-VîJ o_jL -i-7" *^_J ^J J L
<_ro^J1 ^Jl illi Jl Ju^j Uli Nyt> Jc. <j^Jl l_Îl51j 1^! Li
4*1^1^ (*f* '** 4^c ^1^1
J * 4*3jJl d-^> 1 J Ol jj-* **,-^^l *.? o^> Jl
aJ s~y] Zj j l * <C^c-l 5 <Uf OL?l jU- jr Ji-* jr j -^ 5j <*-_*' drl
t/ ^liiJ l cLUJ II j ai - J l 1-Ub <5^/ J __Ij j J I * j <u1 *1--j l -*j u Ia ^ ^ 1-^*
ej^~ \ *C^ 4~.llll (iLfcllj 4j y*<all jI-AI liJJ^ ^ 1u Tj ' - J l (j^-3
^JuA>- Lljjt ^ ^ 3 ^-^*Jl o-^4-**^- jjllai-Jl 4jW-\s <uj1^jA li
U.lJ J e^^Jl ^_>-Ltalibe l^-\ ^ S
4-ft.J L* ^pOlfJ j 4 j J 45iJ .L1 ^_J aJ lj -^c.
Ciid ^ ^ IaAcIj^^j J^-l 1^3 i3~^y*3
J -C- (S^3 ts~*3 * ^ 13 ^**-31 J a*-J (v^-j ^j j l ^
[ l ] ibni abdzzahir siyretine gre S-u. kelimesi se tarafna baldr,
metin nshasna yazlmakla ^^k 'l ye balanmtr. I z. [2]
Meti n nshas -uly j dir. I z.
253
i y -a J u-iLj \ j J j J j A jU-a) >_jLL_} -C-J
<i l | i J j t j | U j j . j J ^ j ^ 0 - j J . \ y * J o U - L l
<J l a l i 4i~J t ^ j l '-j ^ 4)1_^j tiAUJ jUai-J l
\ j=- (i*- f '^3*
254
BEREKE LE ABAKA ARASINDAK SAVA
663 (1264 - 1265) ylnda Bereke ile Hlg olu Abaka
ordul ar arasnda sava ald Bu sava yle oldu. Bu yl
Hlg lp yerine olu Abaka geince Bereke ile vurumak
iin bir ordu hazrlad. Bereke bunu haber alnca o da Mo
ol olu Tatarolu Yiso Noay kumandas altnda hazrla
d ordu da Noay arkac olarak yrd. Bereke Noay
ardnca Yesntay kumandas altnda elli bin svari katt.
Yi so Noay yanndakiler ile beraber ilerledi, Abakann aske
rine yetiti Yesntay da ardnca yrd, Yesntay gayet kala
balk bir kol ile ilerlemekte iken Abakann askeri Yesntay
grnce top top oldular, kamak zere toplandlar; Yesntay
onlarn toplanmalarn grnce Noay ile yanndakilerini
sardklarn sanarak karlarna kmakszn bozgun bir
halde dnd. Noaya gelince Noay Abaka ordusunun ar
dndan gidip onlar ile savaa tututu, onlar bozdu, birok
larn ldrd, Berekeye dnd. Artk Berekenin yannda
Nogay n mertebesi byd, itibar artt. Bereke onu bir ka
tman zerine babu yapt, Yesntayn bilkis Bereke ya
nnda suu byk oldu. Bereke bu memlekette 665 (1266 -
1267) ylnda, mslman olduu halde - Tanr ona rahmet
etsin - lnciye kadar gnleri byl e geti [1] Berekenin
kendinden sonra ml ke varis olacak olu olmadndan
hanlk kardei olu Mengtemire kald.
[1] Meng Kaan [658] (1259 - 1260) de lnce kardei Ark Boa-
hanln almak istedi. Kardei Kublay Meng Kaan tarafndan Hatay
i l i ne [*] gnderilmi idi. Bunun zerine Ark Boa hanlk tahtna
oturdu. imal kt'as han Batu Han olu Bereke Ark Boaya, Sen han
la lyksn nk MengKaan seni salnda oraya nasbetmi idi [**]
di ye haber gnderdi. Buna amcas oullar Oktay olu Kain olu
Kaydo da l***] katld. T. H.
[*] Baz hkmdarlarnn kar gelmeleri zerine z. [**] Bereke Ark
Boaya hakkn arama, Kublya itaat etmemei tavsiye ediyor idi. N i
hayet Ark Boa Kublya teslim oldu - Camittevarih - z. [***] Bereke
Kaydo askerine kendi askerinden bir miktar katarak K aydo kumandas
altnda evketmi idi. Maverannehrde aatay oullarn da aleyhine
kkrtmakla onlar da Kublya kar gelmiler idi. Telfikulahbar. z.
255
m e t n i n a s l i
f ' j a li l f 1__ j ^ f lC jj. ^>1 oteT ^ J j
J lZ ^__J 1 I ^ O- J l e- A (J ^ Li y ^)1 ^ J ^
*tj u m j L - J *- * j _>rLz.^ j * L i j j >- ^j*^> ^ J
^ ^ ^l c > J . s ^j l ^J J l * - J ^ ^ L L j - u - I J >~\ ^J i 4 u j l ^
j * > j Î t L i J c li> I _ T l___. U j o_/ l J c Î z L - j l i l J l f a L j
^L - j ^ J ^J \ 1^- 3w^- 1 ^- ^*J l j l ^- ^ J ~ *
pt*j *J (*4^j j ^l ^ ^ <J ^y c^J tj^j *^*
C-l Ic -Vt J c ^j_j ôjjlj -Cc. oj-a j>ii*5 J l \z\js- p^ J 3,
(J j ' j l ' 4^J U I J ^ J ub <5^/ Û j j Cc ^l i ___j pi-_j
\ l U J ->_r j )_? j l j ^1 J U <i\ - u - j J *- ,>*_? * ^ ^- j
*uj- l j V oA*j dAU.1 j i l ls o~w y
[1 ] Ayn, telfikulihbar. Metinde j U - j (sic) dr. z. [2 ] j l j _j 5 . OU U i
UsvL) h o V i - \ o^"j <-Ol*1I (J x *5Ll- VI ( ^. i j l ^t-I ) j l j l ^* A ^- j
J l <J Vi!l jMJ I <r^~\-0 jU- ^LL f"j J >jl* 4_l]| i j y
jaJ <J ~y* Ol jc-dIj <j"L=- j ljj <iL-j oliîa jV 1JL *ul
,j I j 5^j I J - ^l [* ] T . H . [ * ] Metinde ^ dr. z.
256
OLU DOAN OLU MENGTEMRN HANLII
Mengtemir bu devlette beinci handr. Bu devlette han
olup Sarayda tahta kt, iml, Trk ve Kpak, Demirkap ve
ondan sonraki lkeler ona geti, bu da 665 (1266-1267) y
lnda idi. Mengtemir, han olunca ona Msr diyarndan
Sultan Melik Zahir Rknettin Baybers salih [1] tarafndan
kutlulama, amcasndan dolay ba saln mbeyyin bir
mektup yazd. Bereke kendisine mektup yazd vakit nasl
yapm ise ylece onu Hlg olu Abakaya kkrtyor, kan
dr yor idi. Bu hdise 666 (1267-1268) ylnda vaki olmutu.
[1] Nisbetler burada olduu gi bi ya efendilerine veya satanlara
nisbet olunur. z.
1 7 2 5 7
METNN ASLI
j ^:"bj jf-
^-<^ J c- <^L*J ,I jjb tilU ^^li-lj &j
Uj jojJ -1 ^j \j j ^LpciaJ lîJ jrJ lj J lîJ l tiAU __^^cLUI
î-L^J l dr-l (ji j yMJ J l ctlUl (jllzJ Jl 4^cUU \ ij *c_ J iU^ <-X>
j&V<J Lc- <J ? V ^c ^ liL *w*) <djjlj 4jyâll
. M O- J diJ ij ^ f2^- (TU J ^ -W
[1] <5CJJI T. H. [2] <-V F. H.
258
MENGTEMR ORDUSUNUN STANBUL [1]
ZERNE YRY
668 ylnda (1269-1270) Mengtemir stanbul zerine bir
ordu gnderdi. Sultan Melik Zahir Rknettinin elisi Fari-
siddin Mesud o srada Eker yannda idi. Mengtemir
ordusuna varp gunu dedi : Bilirsiniz ki stanbul hkmdar
Msr hkmdar ile barktr. Ben de Melik Zahirin elisiyim,
benim efendim ile Mengtemir Han arasnda mektuplama,
barklk, sz birlii vardr. stanbul Msr, Msr stanbul
demektir. Bu sz zerine askerler dndler, yalnz lkelerini
yama ettiler, dalp gittiler. Farisi Mesud Sultan tarafndan
elilikle Mengtemire varnca Farisi Mesudnin stanbulu al
madan alkoymasn fena grmt. Mesud bunu Sultann rey
ve emrile deil, belki kendiliinden, kendi reyi ile yapmt.
Mesud Sultan Melik Zahire dnnce Sultan [2] onu cezaya
arpt, dd, hapsa att. Mengtemir ordusu stanbuldan
dndkten sonra Anadolu hkmoan Sultan zzettin Key-
kvusun mahpus olduu kal eye uradlar, oradan onu alp
Mengtemir Hana gtrdler Mengtemir Sultan zzettini
arlad ve iyi karlad. zzettin Keykvus lnceye kadar
[1] Tatarlarn Anadoluya ilk girileri Sultan Aleddin Keykubadm
son gnlerinde, olu Gyasettin Keyhusrevin saltanatnn iptidala
rnda, 634 ( 1236- 1237 ) ylnda idi. Sonra o tatarlardan. Sultan
Gyasettin Keyhusrevin son gnlerinde 641 (1243-1244) ylnda bir kol
geldi Bu gelen kol imal diyar han Cingiz Han olu Cci Han olu
Batu Han tarafndan gnderilmiti. K eyhusrev askerin bana geti,
zerlerine yrd. ki taraf karlatlar, vurutular. lknce tatarlar
bozulmaa baladlar, sonra dnp Anadolu hkmdarn byk bir
bozgunlua urattlar, mslmanlardan bir ounu ldrdler, esir
ettiler, saylamyacak kadar pek ok mallar yama eylediler, Gyasettin
bir kaleye kat. Tatarlar o diyarda zabitlik takndlar, sonra Ahlat ve
Diyarbekir topraklarn aldlar. Bundan snnra Gyasettin para vermek
artile tatar hkm altna girdi. T.H. [2| Sultan bunu haber almt. z.
259
Mengtemir yannda kald. Mengtemirin gnl eri 679 (1280-
1281) ylna kadar srd. O yl ii nde ld, l m haberi
Msr iline 681 (1282-1283) ylnda geldi. Boaznda kan
bir ban demek Mengtemirin l mne sebep olmutu
bu da o senenin rebilevveli nde idi. Hanlk zaman on drt
sene kadardr. Mengtemir dokuz oul brakt. Algoy ki
anas iek Hatundur. Kaan dlnden olmala meziyetli ve
itibarl bir kadn idi. Brlk, Saray Boa, Dorul ca, Melegan,
Tudan, Toktaki sonralar han olan budur, Kadan, Kotugan
adl baba bir kardeleri de var idi: Tudan Meng ile Avka-
i [1], Tudan Meng en bykleri olmala kardeinin ocuk
larn hanlktan te savd. Kardeinden sonra hanlkta ms
takil oldu.
[1] Avka, Ulalti hep birdir. z.
260
METNN ASLI
^ J l Jl j : ^1* L-.C. J uâ ^
4U1 j l k LJl J y ^ * j j i j J J l Llju- y: j ^>- *\*\A *c_* J j
j i l i k$ * - J l . j - j l i i S d M ' j T j ^ U i J i
L"l_j - ^ ( J t ^ ^ - L ol ,j ^JLj I (Jl5j j& Jl
^ L L l j 4} j t t i l Ul __-I <j ^ j cUUI J ^ - j
J _L*JLj ly m . Iy-f$ y' 1 J ^j '^^1 j"*AAJ j ,AA j-'*h^\ j
4 * ^ * I j l l al Jl ^ ^c tiUll Jl a*L*iÎ ^ *11
<- i J-5 j-* tii J *3 J ^5jj*-J. j Sj jj-l tj-
<Jl c Î k Jl ti Ui l j l kJLJl Jl j ) ...II Ui s /"*1^ ^Ll ciAUl j UaJLJl
i y j ^ j Jl <* j UJL ^ Ij a ^ j j J j t S 2* 0L j Z ^ l j ^ 3
\ j L_^l* ej Jj -l i _*> u ~j bCT* ^j j \ ^ j l k LJl
^Cj d pil Ol j l Jl JC. ptilj <Jl ^ ^ _ycjCI* *iUUJl
j ^ l j l L U l p\ *l _,=-! j l j a t i j V * j j ^ >>i^ j l ^ Jl J j l [ ^ ]
'\ i \ - j lI jn-* <**UOjjj i** r-Jl *-*1^*-dj *-^ *1*^1j
<j U- j - j l i - J 9J J-* j - ^ U a Jl o- a J ' ^ j Ua i -Jl p U J >-1 , j
cJ\ 5o l_jl^lj rtJI ^_r>-j LJl j _rk-i _S^^- UuJl *iIU j 1.^
1 U. Ij^r-Ij <*-^c ^^jC_^-'' f*
jUJl -~S^-$ ^ j^JI J l j * o^l 1-1
_ j^-l aL-^-JU^cj l dl Ûaj llJiJud j * j Il t l Lt J^-j j a* Ij _UM>- ^
Nveyr nshasnn 2 K yakmasndan, V. H . [ 2} Metinde ^ yoktur. z.
261
j l * \ A\ *3 j^2.II j l - J I J l 4>ls_^ j L i - V l ^>^j 33 <C~>J l
Oj | S 4* Jl y ' J wrv~" J 4~a ^Ja- - ^ J-O 4 ^Jl s 4j I ^3_>
<*l_j J^l ^*-J e?* * *a>*
Vj J 3 ^Jaj_5<*^p- (j^^-
j ^V t ^ 0 ^3 j l ^ o j -X*J 1^5 . Û l c t U * Lj b \ j *J \ 2\ s>J
^ j l \ j i DLI^j * 4j -l o\ _j l ^s-Va I j l -k 4->V
<*>-1 c i Ul l ^
[ 1] â tahmin olunur. T.H . Y ani yj^~\ j olmal. z.
262
CNGZ HAN OLU CC HAN OLU BATU
HAN OLU TOAN [1] OLU TUDAN
MENGUNUN HANLII
Tudanmeng kardeinin 679 (1280-1281) yl rebiul-
evvelinde lmesinden sonra imal kt'asna han oldu. Tudan
mengnun 680 (1281) yl cemaziyelhrnda tahta kt da
syleniyor. Bu devletin altnc han budur. Msr diyar ve
am ktas hkmdar Sultan Meliki Mansur Kalavun, Meng-
temire emsettin Sungur Gutm ile Trk Hassalarnda Seyfed-
din Balaban eli gndermiti. Onl ar ile beraber on alt denk
kymetli kuma adlar saylan Mengtemir Han, Avkac,
Tudan meng, Tulaboa, onlarn katnda byk bir kuman
dan olan Noaya; Hatunlardan iek Hatun, Olcay Hatun,
Toyluk Hatun, Tudayun Hatun, Sultan Hatun, Kutlu Hatuna;
Emirlerden sol cenah emri Mao, sa cenah emri Tayraya;
Avkac kars Kutluka Anadolu hkmdar Sultan Gya-
seddine yollam i di ; bu kymetli hediyeler, armaanlar,
kumal ar, yaylar, zrhlar, taslar idi. Bu iki eli oraya varnca
Mengtemir, yeri ne Tudanmeng gemi idi, ona hedi ye
leri sundular, o da kabul etti. Tudanmeng 686 (1287-1288)
tarihine kadar hanlkta kald, o tarihte memleket ilerine
bakmadan vazgeti, derviler, eyhl er ile arkada oldu. Az
bir aza kanaat etti, ona Memleket babo olmaz. Herhalde
memleket iini gdecek bir han lzmdr dediler. O da Tu
laboa Han iin tahttan indi.
[1] Tokoan, Toko Han, Toan Boa hep birdir. z.
263
METNN ASLI
jlc>- ^' +* (jl-fcÛL* ^
^J L - 4j1 <S*J W \ *C__- J j V l - - ' J (3 4*i- \ el j - V j J >U l i Û
*UJ.l jUaLJ l ^J 4JCx*11oa (j * (J-oL-Mjaj 1A- <1** 0 <3
j C J l (j ^$ **j J - - j l ^L Jl <>^- aL \ j ^- d l O J ^ j j - t a u l !
*C-- L*^* j ^ j JjL-L ^4 lt-Ju.j J i* * ^
Uj>lr_j ^L j 1-Aj j * 3 ^* iill S ''** cA (j (_rUJl ^ <u**j
f j ^ 3 f ^ dPtp- 4jJ V l <y j\ Tl yjjy t uJ 03 jl T j
Uj jl l tL^ oy\ - ^y j j y^>- 3^.-? J ^
^ Âl J <L*Ll j ^\ \ j b j Ka )1\ j eJ ^J J ,1 J ^\ j U _/ - *Vl
O.iVl ^ <|lJ^- <o* 15j ^-^-1 <^~J1 ^!jLc jl i ai iS Uj ft^~'J ^
j ~ b - j CjI*as yi , !> l_jl*3_j L*Ii j u? ajc-JIj
tUUl 3 j-*-"--''j l^L j *)I uJl 1^j j cUUI (J jC2* jl-U
l i l l ^ Iâ)1 4_^JUJll j y * \ <3 *\A*\ <c_ J l
liMi i\u> f j z - <Jy& j j * \ ^/ -^*j li^ y 4i da 4 j j * o^Ji j
[1] El yazsnda ^ jT U l l J I ilre olunmutur. T. H.
[2] Metinde bulunduu gibi ^^lsJ dr. Teremede de istifham iareti
ile yokluk denmitir. Halbuki Baybars tarihinde <J&) dr z.
OLU TOAN OLU MENGTEMR OLU
TULABOANIN HANLII
Tulaboa 686 (1286-1288) ylnda, Tudanmengnun
dnyadan elekmesi nden sonra imal devletine han oldu.
Tuleboa bu devletin yedinci handr, han ol unca kirek [l]
sava iin ordusunu hazrlad, zikrettiimiz vehil e Hlg
savanda bir gz kan Cci Han olu Mool olu Tatar
olu Noaya maiyetindeki tmenl er ile gelmesi ni emretti,
Noay da yrd. Her ikisinin maksatlar hasl oldu, ki rek
ehrini abula koyuldular, yama ettiler, ldrdler, geri
dndler, k bast. Karlar oald, Noay maiyeti ile beraber
ondan ayrld, klaklarna revan oldu, salimen vard, Tulaboa
ise caddeden sapmakl a maiyetindekilerden bir cemaat helk
oldu, bu hal, askerlerinin yanlarna aldklar binek hayvan
lar, tazlar, hatt bunlardan alktan lenlerin etlerini ye
mel erine mecbur etti. Tulaboa bunu Noay tarafndan ya
plm bir hile tevehhm etti, yreine bir ktlk yapmak
dt, ite bu hal kendisinin l drlmesine sebep oldu.
[1] Kr af of t z.
265
METNN ASLI
il^L* ^y ^LJ\ 3^3 *C<^ jjt_/ -X* aJ^jI ^4)w*
J*-^ 'jbb ^-" *V^3.J1e-XA
_^L i 'y_j* ^ j r ^ c5 *'~~c' J^ (^J* 5o*.^
_^ll5j j'.IT-}^S J*" A ^ ajdl^ L1_^J *0\ j\ 3Ol ^j j * <*>
,Ju^j <-/Ll* J\ j!.?4^*-*<jJ' *Js-y 45jl5 Cj j ^y J C^\J j
J^l ' Jl Jli-I c> Jsl_) -u* ^c Af-Ls^- cUL^s Jj_.Ul ^ JlJjs LLMr jl _ Ul~
tjl s^y* j'* *^-J oL J ^J -*^ *-'^0
. 4II3^,ju- t_^J e- J l ^J u^l l I 4Jua><jc.y
[ 1] Trnak iindekiler eksikcir T. H.
266
TULABOANIN LDRLMES
690 (1291) ylnda Tulaboann ldrlmesi hadisesi vu
ku buldu, bu hdise yl e oldu: Tulaboa ki rek savandan
dnnce Noaya bir suikaste karar verdi. Buna Mengtemir
oullarndan ona uyanl ar da muvafakat gsterdiler. Noay
zaman grm, grp geirmi, hileleri bilir ve onlara alk
bir yeit idi, Tulaboann tuzak kurduu kulana gitti, o da
bunu gizledi [1]. Sonra Tulaboa Noay ard, danla
cak, reyi alnacak eylerde ona ihtiya gsterdi, Noay Tula-
boann anasna bir mektup gnderdi [2], mektupta Senin
olun gentir, ben ona t vermek, ona hanlk ilerine ilgili
faideleri [3] bildirmek isti yorum, ukadar ki bakalar nn
bunu duymasn istemem, onu tenhada beyan edeceim [4],
ml akat esnasnda pek az kimse bulunmasn dilerim de
miti, kadn Noayn szne meyletti, onunla uyuup birle
mesini, dediini dinlemesini oluna taysiye eyledi, bunun
zerine Tulaboa toplad askerl eri datt, Noaya yanna
gel mesi iin haber gnderdi. Artk Noay maiyetindeki b
tn askerleri ile hazrland, Mengtemir evldndan kafadar
lar olan Tokta, Brlk, Sarayboa ve Tudana adam gnderdi,
ardndan yetimelerini emretti, sonra acele ile yola kt.
Bul umalar vadolunan Tul aboa makamna yakn bir yer
de maiyetindeki askerleri, Mengtemir oull an Tokta ve
kardelerini pusuda brakt. Pek az bir ki mseyi alp Tulaboa
tarafna yneldi, Tulaboa da Mengtemir oullar olup ha
vadarlar olan Algoy, Dorulca Melegan, Kadan, Kotuan ile
beraber karlamaa kt, Tulaboa ile Noay bul uup sze
balaynca Tulaboann haberi olmakszn Noay askerl eri
[1] Yani dier yzden bir tuzak hazrlayp vakti ni bekl edi . z. [2] Hi
l esi ne byl e balad. z. [3J Yani hkmet kai delerini (olu kurallarn)
peki tmei, kuvvetl endirmei . z. [4] nk hayrhahl k yol unda baz
srl ar syl emek boynunun borcudur. z.
267
Altn Ordu tarihlerine ait metinler
bir uurdan at saldlar. Tulaboa at kald, Noay askere
ilerileyp onun Tulaboa ile yanndaki Mengtemir oulla
rnn atlarndan indirilerek muhkem bende vurmal arn em
retti, askerler de bu olanlar muhkem bende vurdular. No
ay Toktaya Pederinin ml kn ele geirip (seni mahrum
eden) ite budur[l ] seni tutup l drmek iin ona uyanl arda
kardeleri ndi r, ben onlar sana teslim ediyorum istediin
gibi ldr dedi, o da hepsini ldrd.
[1] Yukarda say lan Mengtemi ri n dokuz evld ii nde Tulaboa
yoktur, hakk ndaki ~US tabiri onu gsteri r. Bu halde Tul aboa ya Men
gtemi ri n kardei veya karde olu olacak. z.
268
METNN ASLI
Ld>lr Jl*
^1 U4j I t i l li j * W l j -U* j l T
j l cj s411^-t 4^-y j 'j jC _^* Jl ^Hj y i i J^
*V=-Ll=-I ^J .1J 1*jMT ^ <J| (*5"^-Jv&lL
iS^J '^--' <^J j\ 1^3 tJ^_J o4^J <^-y J-Ij3 4lj Ulj *ujJ -^~* J^
^j^C Vj ^La* ^j j KtUii 4_. U lJl^J Jjo' djl ^>1
fclJl j J lJljl _A* ^j ol_jly-- ^-aj^ <L*-- ^ 4
l* l?_j* ^fl>U ^'Ic-'j ^ *csljx lyjl Jl Oj l l_j *c)Lca Jl l^11
Cj * -i-lfr ^j a j4?*^ c-A- jm^pz.J *U-^ J l J 'jl j W*^T o^ G^ l
citlj J as Ji j j Lc (j -j l y. j f s * )l j \ Jl J-j l j S 'l _Jl {j *
* i
tf jjl ljM* Îc* Cj * * _}L^ UJLs \-Xii _;l^ 4j jbfcUll l^**<s-?
l i j T^ j* * ^ ^ <*-* i i j <j j l t-l_y
>K <
j Vj l <*AJ Uj^j" j Li \i l^r y A>_y_J ^ \ jAi <Kmj * ^>C+A~~~\ j
^*_^ LvJj 4J 1j^^ ^3 j 1*^3_j ^ y*
kL-l*5^ Jk5 \~~y .,_A Nl l*J ^ l j <^y j liM*
yi jCj** j Vj ! Cj * **** o*3 J e^*\ jf&sZi
dL.1 cUUJ^- i-aT lft. Ikl U JSj \ j b\ y f f ^yf * Cj *
- ^ -*J $ z**>1 iLJl *-L- iJ=-l Jc- e^5J iL-J-J
. U-i^rrl3
269
CNGZ HAN OLU CC HAN OLU BATU
HAN OLU TOAN OLU MENGTEMR
OLU TOKTANIN HANLII
Tokta bu devletinin sekizinci Handr, 690 (1291) ylnda
imal eyaletine Han olmutur, bu hadise yle oldu: Tulaboa-
y ve Mengtemir oullarndan be kardei l drlnce Noay
Toktay tahtna oturttu, ulus ilerini yoluna koydu, onunla
birlik olan kardeleri ni ona tavsiye etti bunlar hizmetinde
bul unacak kardeleri ndir, onlara ltf ile muamele et dedi,
mekamma dnd, yalnz iinde Tulaboa Noay istemek
zere adam gnderdii zaman onu telef etmek hususunda
Tulaboa ile birlik olan Mirzalara kar yapaca i kalmt.
270
METNN ASLI
j^ i r j * ^ u u
o-a il
l CJJ j_^*l ^"j_} iUll ,_5-_/ "jc <-_? <W _,C jSC. jMjl <-j-| 4y-\ J
pf- u? c.is dl -J , j o y ^ Jli_j -)' *<j="! t>* jj* ^
UjMT l^*_I=-l j jll l î l l 4----a j i 4liJl K s-y j l cj ^ \j i -
,4*cjIj 4J! ,1*-j l U -Ct 4JLc.
[ l ] Metinde jji . yokcur Iz.
271
TOKTANIN MRZALARDAN BR CEMAAT
HELAK ETMES
692 (1292-1293) ylnda Noay kars Baylak Hatunu elilik
ile Tokta Hana gnderdi, Baylak hatun orduya varnca Tokta
onu izzet ve ikram ile karlad, ona ziyafet yapmaa pek zi
yade zendi, sonra gel mesinin sebebini sordu. Hatun baban [1]
sana selm ediyor (padiahlk) yolunda biraz diken kalmtr,
o yolu temizlesin, diyor, Tokta o diken nedi r?, deyince ka
dn Kiltiky, Yotuk, Karakyk, Macar, Barin Tokta, Kbi,
Yk, Turatemir, Eltemi, Tuk, Baytura, Bay Melik Temir,
Baytoktemir, Baygur Aktac, Baruh, Maluga, Brlga, Gn-
cik, Sudak, Karain, Haeri, aka, Bayanc adl Mirzalar
birer birer sayd ki bunlar Noay ldrmekte Tulaboa ile
birlik olmulard, kadm bu tenbihi Toktaya bildirip bu emi r
leri adl adnca saynca Tokta onlar istedi, hepsini de ldr
d, Baylak Hatun Noaya dnd. Artk Noayn kalbi mutma
in oldu, Noay evld ile evldnn evld tahakkme kal
ktlar. Noayn Cek, Tek, Turay adl erkek ile Tugulca
adl bir kz, Aktac adl kznn bir olu vard, kzn Mncik
olu Taz adl birine vermiti. Artk bunlarn evketleri kuv
vet buldu, sonra Tokta ile Noay arasnda muhalefet ba
gsterdi.
[11 Y ani N ogay. z.
METNN ASLI
4)1^1 y <C-Lj Lkiis j f l i l
\cJLs 4I j ikil ctllll J l 4_c.^ *C-
^ l^JL- ^ JLiI=>- Vl <lc. l^. p l V l l*>liLT j V l J l klJu^
(J3 <5Lj i ) ^ J uis <^l)^Js ^ J dJJ i J t i L l c ÛL*J ij_j| l vlJlS UbJ jja=-
1_gTj LklL ,>jL_? jto-Uj 1^ lîj J j j j 'j (Jj c~Uj
IsSzJUj .A* yj s 3
i )' f Vja.j ^ ^lU,_j (_5^=>-U.j <j^-IJ!_} vi 'i j-j j J j ' J
p.,^Z9j lv^*Vl cV J a -!>-<j H J UJ e-U <iLI L*.li 4*c^> J .c 1*j MT 1^l j 1
coV j l -i V j l j - ^ ^Vjl o_^l- jU-L-is J l jy' \ ^- ^.U O j L>J l*-*"
z^x, <j \j UÛi ~^\ j ,_^1J a jsCTjIsS- iL" jjT"-dI Vl y 4) J & j
y * Cî y5 <\ z>zi* (j j l k (jA=tU *0(1 0>5*J ^JÛaJl ô-*J
. Lk^k ^j\_) t,__aL-1 *3J ~
[ l ] Bu i smi hasl ar Baybars tari hi ndeki i smi hasl ar i l e dzel ti l mi ti r z.
18 273
TOKTA LE NOAY ARASINDA MUHALEFETN
BA GSTERMES
697 (1297 -1298) ylnda Tokta ile Noay arasnda mu
halefet balad. Bunun birka sebepleri vard: 1 Noayn
kars Baylak Hatun, oullar Cek, Tekdan sadr olan k
tlkl erinden, hatunu hakir grmeleri nden dolay, onlardan
bir nefret duydu. Bundan tr Toktaya haber gtrp onu
bu ikisine kar kkrtt, kandrd. 2 Toktann baz emirl
eri , ilerine korku dmekle ondan ayrlmlar, Noaya
snmlard, Noay onlar kabul edip haklarnda iyi mu
amelede bul undu, kendi sahasna kondurdu, ilerinden
Mnck olu Taza kzn verdi. Tokta bunlar Noaydan is
tedi, fakat Noay vermeyi nce bu hal Toktay fkelendirdi,
Tokta ona bir eli gnderdi, eliye bir sapan, bir ok, bir
avu toprak verdi, Noay airetinin byklerini toplad.
Toktann gnderdii eyler hakknda ne dersiniz dedi, her-
biri akl erdii kadar bir sz syledi, Noay, hayr, rasgeti-
remediniz, ben size ne olduunu haber vereyi m; sapan ile
yer altna inseni z bununl a sizi karrm, ok ile ge ksa
nz bununl a sizi indiririm, toprak ile elimden kurtulamaz
snz hemen bir yer beeni nde bulualm demek istiyor dedi.
Noay eliye dnd de dedi ki; Toktaya syle bizim atlar
mz susamtr, biz Ten suyundan onlar sulamak istiyoruz-
Ten suyu Toktann menzilinde saray yaknnda bir rmak
t [1]. Bunun zeri ne Tokta askerl eri ni toplad, Noay ile bul u
up arpmak kasdile (konak konak) yrd.
[I] Saray til rma kenar nda olmakla meti n nshas nda olduu
vehi le saray makam nda denmesi uygun dmez. z.
274
METNN ASLI
j UaZL **L'i-1l-O jfS
j^L- j| 1^1*oL -1cU J J j f e j ' ^ y j ill (j îJLl l-O \ W c_- J j
O ^l eti -V i i p î i j ^j j f ej - 4j4 j O ya ^ y *^-jj y^
A*^-4*1 j Ua- AS*\ (jAA j l 4 * ? tJl i - j \j llaits
^rj J j ^9- c (^' <J' yjUi
j 4-J\ J j\ _j tiJ^ <AC-3 <- 4 ILj? jVjjJ s Cl l di ^: 4 J&J
*^5^-L-U <J\Sj 4i y^>J ^\ ?-+- ^_jLlJ +y~*J jI^*^ ^ ^ 4-^l _j
ol 1*1-^ ^ JlS V^S (JlSUaa*(Jljl
J - l J l ^na? j l 4jL i i !l l*1_j o l j^\ I j^- ^jjJ L J al jV l J sL ~ J l ^)j <j \
- J ^ L *J j \ y.j \ yJ ^j L-jl jjv ot_ jJ l Ll_j l - y
F21 . _
_'t~ V--- ^ -^J 3 C^Js-C.-kS LUL>- j l I kJg) J <J y* J 4-C_W
T31
.H fl i U jl j O U a J a l J j l l * 4*3J l^j l'J**
[ i ] Baybers tarihi, Metin nshas j dir z. [ 2] Metinde j l dm
tr z. [3] Metin nshas L\_r* pli. dr Iz.
275
TOKTA LE NOAY ARASINDA LK VAKA
697 (1297-1298) ylnda Tokta Nogayn karsna kmak
zere yola revan oldu, Noay (bunu haber almakla) asker
leri ve hkm altndaki iki yz binden ziyade svariyi top
lad. Her iki taraf biribirinin zerine varmak iin yola kt
lar, Tokta ile Noayn idaresi altndaki yerl er arasnda Yasa
rmanda kar karya geldiler (Yasa, Kendlan yanndadr,
Kendl an byk bir sudur), iki taraf cenge tututular, neti
cede bozgunl uk Tokta ve askerl eri nde kald, bunlar Ten su
yuna kadar bozuldular, bazs suyu geip kurtuldu, bazs,
at atmakla bouldu, [1] Noay, askerleri ne kaanlar kova
lamalarn, yaralya sal drmamal arn emrettii, ganimetleri,
esir edilenleri, arkalarndan karlanlar alp yerine dnd.
[1] Ksas askeri tarmar oludu Z.
276
METNN ASLI
Ikla (jO J jV l Ujll
^Jl ^jlJaj I j *} 4--Cjri 4-^y clU Uzk jL- ^V ai ~,
^ 1 Cj -L? -LâiJ j l - j U^jls 4_Jl (J U (j^Jj Jr*
<C >^^3 A-^y ^l i a j ^l* j\>^^ -Alt*
dr* pr^-? tir* ' _^r pfm*~rJ \ j 0 Lc-j Ua^J
1J J ^\ ,S j l ojf^l^C- L.C-jJ i ^l j (Jî 4.^yS <t
<>* j l Îcj _OVVlj LL*Jlj
[ 1] Telfikulahbar, Metin nshas dir z. [ 2] Trnak iindekiler
yazmada vardr. T. H.
2.77
KNC VAKA VE NOAYIN LDRLMES
699 (1299-1300) ylnda Tokta Noay ile sava tasmim
eyledi, bu srada Noayn itimat ettii emirl erden bir cemaat
ondan ayrlp Toktaya sndlar, bylece Toktann evketi
kuvvet buldu, bunlar otuz bin atl idiler, Toktay n hazrlan
masn Noay haber alnca o da onunla savaa hazrland,
her biri arpmak zere yola ktlar, aralarnda bir gnl k
mesafe kalnca N oay yz svari ile birini kef iin gn
derdi, Tokta onlar yakalayp ldrd, yalnz kumandanlar.
kurtuldu, Noaya askeri n kendisini bastn haber verdi,
Noay maiyeti ile atlarna bindiler Kkenlilekte karlatlar,
vurutular, akam vakti bozgunluk Noayda kald, evld,
askerleri ve airetleri katlar, Noay yerinden kmldamayp
at stnde sebat etti, Noay kocalm, yan ban alm,
gzlerini kal arnn kllar rtm idi, Tokta askerinden bir
Rus gelip onu l drmek istedi, Noay kendisini bildirdi ben
Noaym, beni Toktaya gtr, onunla benim bir szm var
dr dediyse de Rus szne kulak asmad, Noay ldrd,
ban Toktaya gtrd, ite Noayn ba dedi Tokta Rusa.
bunun Noay olduunu sana kim bildirdi dedi, Rus ta ks
say hikye etti, bu hal Toktaya ac verdi, katilinin ldrl
mesi ni emretti, onun ldrlmesi siyaset icabdr t ki onun
gibileri bu gibi byk adam l drmee cret bulmasnlar*,
dedi, sonra makamna dnd.
27a
METNN ASLI
j)| y i
*J e.y ,\ ^\ ^ <tl~ j l Jyul j U.y ,_jj >- ^c. U 2IL >Cj j
|Vf" cl*)_j3 la-i(Jl JJ^ J (V^"
J S ^ ^jr*~ t^_ yJ J)*~ <-TJ^ ^ Jl ;
4; l* 4jl*J l_<aP=-l 4-.C_*J J'j l 43L* lÂ j \mp l*-3 tl^J.
<f 3 Jk3_^L.m}\ j l <j ^y J j-ls o_^ ^JuL* \ -J tklis> ^Jj
fjf- ^1 J j * J*1XjyJl CJ ^ J cU] jlTjS^ Jt Iyd \ j 4^.
t j ^J -VS j ^ J 4 J^ yt>I-A-J *>_/Ll-C.j 6 .-CJ 0})J \
4â3 <ll J âSj Usjd-C- (_5-^ J J^ J olsl_^9 4*^-lj^:>- *lL. L J
4I3_J 4l)Ui âJ ^3 4j*^ Jj UiA? Jl ^-î *U-^ MJSj 4__ju,
4*i._y 4j I ^j j l j-* J A J\ 184_. jy ,J-1 J l JL&JS, Uaa Jl 41j
jjj*- 4C34lJl ^y* j l Jl5j ^jJl J1a> ^*l_? *-U)i lAls 4-ajjJl 4*ic
. 4*X* Jl Uz2L ^ _^jCjl J^-^l IAa Jl* J? Ji
379
NOAY OULLARININ HABERLER
Noay askeri bozulup Noay l drlnce oul l an yerine
geti, fakat ok srmeden aralarnda ihtilf kt. Noay olu
Cek kardei Teky ldrd, Cek babasnn mlknde
mstakil oldu, Tunguz adl birini naip dikti, Cekdan adam
lar rktler Kardeini ldrdkten sonra kendil eri ni de
hayatta brakmyacaklarn anladlar, bu esnada naibi Tun
guz ile Noayn damad olup kz Tuul cay tutan Mnck
olu Taz ile birlik te Ulah ve Rus yamasnda bulundular, yola
ktlar, Ceknn adamlar hakknda tuttuu kt yolu ko
nutular, avdetlerinde onu yakalama kararlatrdlar, bunun
iin dndler, Cek bu haberi alnca yz elli svari ile as
ker cemiyetkh olan Ass eyaletine can att, orada ikamet
etti. Naibi Tunguz ile damad Mnck olu Taz (menzilinde
brakt) evlerine gidip yama ettiler, onlara galebe aldlar.
Cek Ass eyal etinde durduu mddete gizlice bi rok askeri
yanna gitti, bana hayli asker toplad, Tunguz ve Mnck
olu Taz ile sava iin yola koyuldu. Kar karya gelip
vurutular, Cek bunlara galip geldi, evleri ni geri ald.
Bu defa da kz kardei Tuulca bizzat vuruuyordu. Koca
s ve maiyeti askerl er bozul unca istimdat iin Toktaya
mektup yazdlar, Tokta kardei Mengtemir olu Brlk
kumandasil e imdat gnderdi, imdat kuvveti gel ince vuru
mak iin karlamlar ise de eknn onlara kar gc
ol madndan Ulak eyaletine can att, burann hkmdar ve
hkimi Ceknn akrabasndan birile evlenmiti, ek ona
snd, adamlar huzurunda toplandlar. Bu gel en Toktann
dmandr, Tokta bunun bize snd n haber alrsa askeri
il e zerimize varmyacamdan emin olamayz. Bizim ise
ona gcmz yoktur dediler. Hkim eky tutup Trnova
kalesine tkt. Toktaya hal ve keyfiyeti arzeyledi, o da ldrl-
280
Nihayetlireb - Nuveyr
meini emretti, hkim de [1] onu ldrd: 700 yl 1300-1301.
Tokta Hann memleketinde kendisine kar kacak kalmad.
Mengtemiri n olu Brlk kardei Tokta tarafndan Noay
makamnda kald- Noay oullarndan ancak en kkleri
olan Turay sa idi, Tokta Korm olu Yaniyi kardei
Abac yerine tayin etti, oullar Tkel Boa ile lbasar No
ay eyaletine gnderdi. Tkel Boa Noayn sakin olduu
Sakc ve Tuna rma [2] ile Demirkap evrel eri ne [3] sahip
oldu, tlbasar ise Yayk rmanda ikamet etti, kardei Turay-
boay da tayin etti.
[1] Baz tarihlerde hkmdar n ekn n kay n bi raderi olduu
yazldr. z. [2] Menkl nshaya gre bu rmak Tuna rma ise, sak
da Tuna kenarndadr, zahi r olan byl e deildir, belki bu rmak Tuna
rma deil Ten rmadr. Sakc da sakdan bakadr. u kadar ki bu
nun nerede olduu bi li nmiyor z. [3] Yani Kr m eyaletini m-
temi l olan Karadeniz kyl ar Tunadan Hazer Deni zi k ysndaki Demir
Kapya kadar. z.
281
METNN ASLI
. y jV_jl j -l
i j j.lVl jji _,lJ J5_j *-_y __Lt U_>
fi ( * |
L^~l L l ollj 41ilk &> aJL-Ij I U- l S-
JjilU 4-L J jUJ el^-l (JuSj l -^* ^ 4)1^1 *Cc-
j Mj l j M J* 2j\ cS\ ,Je- Uci -C.I ^=~_j 4_t_y _j(-= _j*J >dlssl ^ jUa-
L^j j i Al c. lJLc Lî j l Uj j Ij SS>- I I j l i yjJ ^y
__ fi .
^ j X* l ^. j l S ^ ^ l Mj U j l ' - j (3 Uy -* ^ 4 LL i di l
j j 4<L" , j L -U J -
4>a . ^ O j ^- j o ( j ^ 4J 1j j l -j j >u ^- Uj û
^ s j \ j U^J j^5^ ^J il IjZIj 1oJ illj _}LL>j >1
I y - & <jl* (j> J lU <*J ^)| a ^ ly, -j ^JjUu UeAjJ Ali*-1! C*lSj-
l ^ d l j ^ j Ol I ^ . U - U J j ^ c _j l * ^ 4 -p -l < J ? ( _ r ^ 4_?..u T j Ua l f
\ S^ r r <1^
4>1 Aj LI I I 4j 1 ^ Ua L j Jk f - 1-X J^ SJ 41^1 4; ^ I p -I < Jl l ?_?^
3-i ^JUa_j \ y j 4*^33 4 ^ c -_j i^L* l 4j I i JvJ l 3 V j . 3 flj L J l j l ^ l '
Ua? cUUl *ÂiT ki-Uj V* <*j___ <;]|
*A.y ^j l j* ^ |I_JUait L-I J-i ^ Lc_ j yi L* ^ tUl^r
JS''y ^ - i j ^ - j -ui-l ^\ \ J ay, (J^ > V l
_v>l-1 ^jI; Ul j (j O1_-^*-1'* j l jl-^1
. lil ;\ j~a oUl UaJ _*7j j J 5'~1 ^ '4r~" jUaJ J j 1 <*_*> j U *
282
NOAY OLU TURAY LE MENGTEMR
OLU SARAY BOA TOKTA HANA BOYUN
EMEMELER, HER KSNN
LDRLMELER
701 (1301 - 1302) ylnda Noay olu Turay Toktadan*
babasnn ve kardeleri nin cn almak iin harekete geldi.
Buna yalnz bana gc yetmiyordu. Toktann Noayn ye
rine tayin ettii kardei Mengtemir olu Saray Boaya
geldi, ona yaltakland, ondan ayrlmad, daima onu okard,.
ta ki kardei Toktaya kar gel mesini ve bal bana olmasn
tevik etti, Saray Boa ona uyup hanlk sevdasna dt,,
on bin nefer ile atna bindi. til rman geti, askeri ni bir
yerde brakp yalnzca gitti, kardei Brlk ile bulutu, ona
dileini at, onun muvafakatini istedi. Brl k isteini kabul
etti, sonra kardei Tokta ile bulumada acele eyledi. Keyfiyeti,
Saray Boa ile Turay Boann ilerinden geirdikleri sui
kasdi bildirdi. Tokta o saat havass ile atma bindi, onlar da
tutacak bir adam gnderdi, ldrmelerini emreyledi, ikisi de
(tutulup) nnde ldrld, olunu [1] Saray Boann yerine-
tayin etti. Tokta Turay l drnce Noay olu Cek olu
Karakisek kat, onula beraber Ceri ktemir ile Yolkutlu
adl hsmlarndan iki kii daha kat, Tokta onu takip iin
Brl gnderdi. Karakisek ile iki arkada bozul arak otuz
bin atl ile eimen eyaletine, Karakofe yakn Bodul denilen
yere katlar, eimen onlar barndrd, onlar da onun ya
nnda kaldlar, drt yana akn ederek kazanlari le geinirler
idi, Toktann son gnlerine kadar bu halde idiler.
[I) lbasar. z.
283.
METNN ASLI
j J ~i y j - ^Lr^j ^f -y <y. ^ J " ' ^y
LkZL td^LLI <c.lL y .
^j I kL c j - l j 4_j I jL ^ y ^l_Js> ^ ^^ 3-?
A^ky *l* ^ *Uj j-V5 Uajjp o j f c T j j Z y^-* IjO tS^y"^ l ' 1
<jl_$ I Lil s <-=^-1 J ^- ?3 J ^-\ 4 J _/ j l j 0UoÎs
y -U j 3 y^3 AVc S'j 3 ^1 J l *j 1*j ^1j s asI^s *J-ml ^L-.-j.
i* J1 4^*1Jl C* t_-? j <JLc cA j >- *e>-y j
j ^ j ^ x * ^ ^ ^*3 j _^J l 3 i-laJs 4^-L <^-U_/ j$\ >^ k_JJp
}I3 \crM^ yS*\ _ l / 1J-A=-1 y Vf-J l \ ^~>-^ <*a\ y>- ^ UsjiL *J z- y ^
^1 J b Uzils- J 3 li_j Lo <_ j~a <J ^J - j J I^-ll j l O *l J O- J j Wj ; j 4-A* lA>
jiiaL_^ _jC iJ ^~ 4*jll y j l M 4j-* J y S^- y dL-iô^S o / *
J-\> j f c J l J L -* J l 3^ f jf'"^ t_$
}j * i -^*1y> Sl j j+.-*~ .r'j^ _sV\ <iir j - |v^j i ! y y
Ual^^Ll j >-1J l ^ k-ilji^Vl
284
(707) YILI VUKUATI
707 ylnda (1307 - 1308) Msr diyarna u haber geldir
Tokta, Krm, Kefe ve imal eyal etindeki Cineviz frenkl eri-
nin Tatar evldn alp slm lkel erinde satmalar gibi
kendisine naklolunan husustan dolay onlara fkelendi, do
duklar Kefeye asker gnderdi, frenkl er bunu sezmekl e ge
milerine binip denize aldlar, Tatar askerl eri onlardan bir
tekini bile yakal ayamad, bunun zeri ne Tokta onlardan Sa
ray ve evresi ndeki yerlerde bul unanlarn mallarn yama,
etti.
707 ylnda Toktann olu lbasar deinde ld, lba-
sar babas katnda asker kumandanl iin iyi bir terbi ye
grmt. Yine bu yl iinde kardei Mengtemir olu Br-
lk ld, Toktann gnleri 712 (1312-1313) ylnda vefatna,
kadar srd [1],
[1] 712 ylnda veya o zamanlarda iramun ld vaki t i mal
memleketl eri hkmdar Mengtemi r olu Tokta hanl ele gei rmek:
iin alt, fakat buna muvaffak olamyarak ldi. T. Ji.
2 8 S-
METNN ASLI
J^ LkZL j l j L-dl J l j Li -Vl V* V *l
^ ^JlyLl 1^1j^-c. -Jl c j_j/ i/ MJl_j IA5"j ^l - *^
j *l $ Uj O j ^* Jl Li As- J-o l i VI ^yJL j l d l
vt-* (v* u ^' -rî j ^' '-5rT>J J ^y f j rr.
. l yJj Uj C;\ j ~ a i JX ^y~* ^ UzL
O 1AC lj>C-iy'> (jfefj <l I dj - Ual Jj) jLrfOJ J)1 \ sj Oj V* Y eC
. ,j l J l IkSk ^l l _;CbL* ji d.H^ oj.=~l iJajJ ^5^_? Jc- Âal l ]
[1] V\ T -O - j j y
[l ] Nveyr yle diyor: UL _,L- V .J ^1 V Nf J o U l l j
T. H. l,J . ,Lj L i l o h_,TUI| ,_U, j L M bJ U l ^ - L . _ / j. J .I
:2 86
ZBEK HANIN PADAHLII
Toktadan sonra Cingiz Han olu Cci Han olu Batu Han
olu Duan olu Mengtemir ol uTurul ca olu zbek Han
Padiah oldu. zbek bu devletin dokuzuncu Hamdr, 713
(1314) yl zilhiccesinde Msr diyar, am eyaleti, dier slm
memleketleri padiah Mevlna Sultan Melik Nsrn Bab H
mayununa zbek elileri, imdiye kadar det olmyan arma
anlar ile geldiler. Mektubun ii nde u vard: inden Maribin
en ucuna kadar mslmanln bitiik olmas sebebile Mev
lna Sultan Melik Nsr kutl uluyor, diyor ki kendi lkesinde
mslman olmayan bir cemaat kalmt. Han ol unca onlar
slm dinine girmek ile sava arasnda muhayyer kld, onlar
ise kar durmakla vurutular, o da onlar ile cenge koyul
makla onlar bozdu, ldrmek, esir etmek suretile kkn
kuruttu, kadn ve ocuktan ele geen nice esirleri Mevlna
Sultana gnderdi. Sultan kendi elilerile birlikte zbek eli
lerini iade etti, eliler ile beraber, ok hediyeler gnderdi.
te bu telif tarihine kadar imal lkesi hanlarna dair
bize naklolunan haberler bunlardr, bundan sonra onlara
dair bize haber gelirse onlar inaallah Korunas Msr
diyarndaki Ns ri ye devleti haberleri arasnda beyan ederim.
Z87
NETNN ASLI
ji cL Cf j ^ * u U ^ o j * tir t i * i i l j l o*x*\ d U aj
jl c^ ( j^
[ } t - J j * 1 4^------ J oAjb 3^3
__-/ / l V*jfi&J *U^L iJ l <j j al i jl *4 \ j^sA *- J-U*U
4& j jl U l i aJ Jl L V y . Û d l ^y r f ^ j j O ^J
pM --V l j ^- a j l j - Û l j L k L J l L ^ y * l^ Sb *^1 cJ L - j j ^ j o l c
^m* U J j - V ' t j 1^ j ^ - ^ => C\ J jT ^ ^ j J 4jI J S j t_)^jjLl I i S **\ J l
l i lj (vg^jjj ^ l ^ ' j '^ ^l j l ( j o ^ J _ j=- -J l ^* <^J ^>~
j l i a J L J l L V j l c b ^ L L -u. j 2 l L V ^ ( J l j & - j j ' ^ j c ) * ^
U a $1 t j j l j ^ do * I ^ 7 j <iUU j l s j y -v ^ j L ^ l L l j J -*j I L - ^j
. jLa]L
[ l ] Metin nshas ^ J ^-j dir Iz. [2] jM J l T, H.
288
B
661 YILINDA [1] TATARLARDAN BR CEMAATN
SULTANIN HZMETNE GELMELER
... Sonra Emr Hac Aleddin Aksunguru Nsrden bir
mektup geldi, mektupta u haberl er vard: Keafl ar [2] eman
ve himaye istemek zere Bab Humayuna gel mekte olan bir
ok Tatar cemaatine rast gelmil erdir, [3] bu Tatarlar Hul gya
[4] imdat olarak gnderi len Bereke [5] Hann askerlerinden idi,
her ikisi arasnda muhalefet kmakla Bereke onlara, yanna
gelmelerini, ayet gelemezlerse Msr diyar askerine snma
larn yazmt. Bu gel enler Hulag Han ile Bereke Han ara
snda dmanln kuvvetlendi ini, Hulag ol unun sava
meydannda ldrldn zikrediyorlard, cemaat iki yz
den fazla svari idi. Sultan am naiplerine [6] arlanmalarm,
zahire tedarik etmelerini yazd, onlara ve kad nlar na kaftan
lar yollad, drt kumandanlarna ihsan etti [7], onlar 16,60
yl zilhiccesini n yirmi drdnc Perembe gn geldiler,
Sultan bizzat ayn yirmi altnc cumartesi gn onlar kar
lamaa kt [8] Sultan Lok, ta onlar iin konaklar, mesken
ler yaplmasn emretti, onlar orada saki n oldular [9], onlara
[1] Bu tarih nsha yazann hatasdr, nk aada (660) tarihi
tasrih olunuyor z. [2] Haber almak zere gnderi l en adamlar, kei f
kolu, casuslar. z. [3] Melik Zahir havassmdan silhtar Em r Cemalettin ile
Emi r Hac Alettin Aksunguru Ns r yi Hl gdan haber almak,
onlar ile beraber Urbann adedini bi l mek iin keaf gndermiti, ite
bunl ar bu Tatar cemaatine rasgel mi l erdir >.>. z. [4] Mlhi tl ere kar
z. [5] Dorusu Batu olacak. z. [6] nk ml teci ler ama kadar
gelmilerdir. z. [7] Onlara Msrdan kendi ki l eri nden koyunlar, eker, ar
pa vesai re gnderdi. Metin. [8] Kahi re ve Msr ahal i si nden [*] kma
dk kalmad, o gn ulu bir gn idi, askerl eri n, hal kn okl uunu grp
akll ar ap kald. Metin. [9] Bu ayn yi rmi altnc cumartesi gn on
larn erefleri ne Lokta byk bi r davet yapt. Metin. [*] Eski Msr de
ni len yerdir ki, harabedir, vilyetin ismidir. Kahi re M s r merkezidir. z.
19 289
A ltn Ordu tarihlerine ai t metinler
kaftanlar verdi. Atlar gnderdi, paralar datt, onlar sultan
ile beraber top oyunu oynadlar, bykl eri ne yz svari ve
madunu kumandanl verildi, brl eri ni bahri ye [1] ve s
kleleri srasna katt [2], onlara bi r takm cihetler ayrld ki
onlarn taynlar oradan karlridi, [3] bunlar mslman ol
dular, mslmanl k gnllerinde yerleti, Tatarlar, bu gel en
lerin ihsanlara nail, inamlara mazhar olmalar haberini aln
ca blk blk gel mee baladlar. Sultan nce gelenlere
nasl muamelede bul unmu ise her gelene de ayni ile o
muamelede bul unmutur [4],
[I] Eyyub l erden Melik Salih deniz kenar nda bir kale yapmakl a
kl eler oraya nisbetle bahriye unvann alrlar, mensup olduklar zatn
adn tarlard. Azizler, Sli hl er gibi. z. [2] Bunlardan her biri (ser
vette, hizmetlerinde) askerleri, kleleri bul unan bal ba na em r gibi
ol du l aT. Sul tan onl ar zahir, batm ni metl ere bodu. Metin. [3] Yani
sul tan tay nl ar veri l mek zere nice cihetleri ayrd. z. [4] Her cemaati
kendi Kl emenl eri n iki mi sli arasna datt T. H. Yani her bir frka iki
mi sli Klemenl er aras nda bulunuyordu. z.
290
.,. ^ ,j\]al ..^1 J| <-L** J ^
\ j ^ - j M ^^~l ul j j j ^
iULI ,_>li?l {j* | vf-lj jU *L J ( -jl; J l i f j i 1j ^ j l ^ y : j-zS' <cl*7
j jâ}*-\ t *fil 1 i - l ) b-6-A J l*-li ^ V^tb .A^c eJ^- I j i ^S"'j
:_ j | j J l j l 'j _ j _ T "j j ^j- ai l j l j J l d i l i yc. [ 2] \ jy jl _ j J l
l^-lj v J L - o i l j J - J j j ' j J $' ' ^5* >;
Z.)U6Vl K^*>j j ^ ^ Jl ja.LJl (j -j U ^ U ^
^ ^ J\ Cj p-f-l* J^_? (vv~^c- ol5j-Ul(3
y J l I iLJ t u- <- ^y Lr^'-? <-r-^~' f^_
^ L-.J j^l SjUjJ -) ^ _,v^cr* Lr~*^-? .Ijl-JI
i Jl _^V\ Jvl * 4- j ,*^-1 ^-)l ^ ^ 1*^_C--> (j ^1(3
O Jj ' j *f*,?-3L j^jli ^* lj jUaJJ\ *
j I J (^r'^ ^r* ^ ^J l f j
*k.L?" 4s-1 \ jX3l^- ^^^1^3^ jV . - t ? ) l J L La _jL-J l
>71 t
^y A^Zcl U -f~'?^ ^ jL l aL -J l^
i>UJ .I J l !>.J * S J l -*j (^r' \ J =r 'jj uTJS ts', l- [2] N $ I j j J i [ }
t - ^ r' f l ^' y -r** o- ÛliVl [*] f ;) ] ^ j [ 3] I Zj J J tiL I
Vc L^_ j^_> 7T >- s^l l l J *1 ,> [4] N3> [ * * ] ol'U-
pJ I Metinde [*] N> ??* _r. fU l ;j f ]j / ' L J l i }f j . I j j j
yazlmtr ki mana tt- l _}J -l j Metinde [**] dmtr . z.
<J i i j z ^ cX f j j f U _-iJl j ^.y-i -1!j j - j I J I >a_J| j-ji_ J j [ 5 ] bozulur. z.
l j ^J c ^-i-l_5j l J i !l j :,Il>-VI J ^J i j U _ j [] N $ J _Ûij
N<E>L -'I U J I 4 -i U l j . lîl ^91(jv < ^ [7] NO
291
B
METNN ASLI
BEREKE HANIN ELLERNN GELMES
HAKKINDA...
Aman dileyen Tatarlarn gelmeleri
661 (1263) yl zilkadesinde Bire [1] ve Halepten gelen
mektupta Bab Humayuna gel ecek olan Mooliardan ve ba-
hadrlerden [2] aman dileyen Tatarlarn bin yz atldan
ziyade olduu yazlyd, sultan cevapta onlara iyi muamele
olunmasn, zahire tedarik edilmesini bildirdi. Zilhiccenin
yirmi altnc perembe gn geldiler, sultan bizzat onlar
karlamaa kt; onlar sultan grnce atlarndan inip yer
ptler. Sultan onlar iin meskenler yaplmasn emretti,
orada meskenler yapld, [3] oraya indiler, sultan onlara ih
san etti. Sonra onlardan ok bir cemaatin geldii hakknda,
yine mektup geldi, sultan onlarn iine bakt, onlar karla
maa kt. Sonra baka bir cemaat te geldi, bunlara da on
lara yapt ihsann aynini yapt, bu defada sultann hiz
metine gelen byk emirlerden unlar zi krol unuyor: Kere-
mon Aa ki btn Trkistan fetheden budur, Amtaya Aa.
Nuk Aa, Cebrak Aa, Kayan Aa, Tabur, Nasaya, Na-
bato, Sanc, Holen, Uckurka, Urkuk, Solaya, Menkadim.
Bunlar, kendil eri nden nce gelen Soraan Aa ve onunla
birlikte gelenler ile bulutular. Sonra sultan onlara msl-
manlk teklif etti. Onl ar da huzurunda mslman oldular.
BEREKE HANA ELLERN GNDERLMESNE DAR...
[1] Bi reci k z. [2] Ci ngizin hassa askeri . Yesuki behadr Ci n
gizin babasdr. z. [3] Lokta en evvel skna ii n konak yaplmas Melik
Zahir zamanddadr z.
292
METNN ASLI
[1] '* f j eldi J l J l jll f i
< 0 a u i J _ J f i
^s\ ^" ' o_ / J 1 ^J l ^ y * o-WJ| ^J ^-J i**'
^ i y * j l (_^ j j - ^ y y ^_jLJ \ j z s j \j * oi l j.i j i ni ^
(j -j j ^l y ^ oU l V l ^ 1 j l -p-V l j l k L J l ^sS 3
^ r c ^ jUaJ LJ i o ^ **cA~^ , J l ^
l e*) j U ai J l j l S j L?^3-* ^ J r* j U ^L J l 'j 'j L *
<J vJ l 0-5j j ^ (j ?-l_j ^^ l^- l^j! j*i j ^'u-*
-XÎcl *^-^7-5J j (vy-4^ , p| - o ( j r ^^- l
^SÎ er* ol j l l oj * . ilSjl j J j (jL-^-Vl^y
\ \ & JJ Icl UI ^lj U*^- i)J I ^ ^1 (_^JJI^*>j \ c\ o j * j T ^ ^ J j
<J L l j lc) j l - j Icl ili
^ u* j j j i j i r < y j t i j i c i ^ f v ^ j ^ j j t r j * p - * j
4-Aj J x. J_^JL-lj p^'L-Vl (j ^l -J l
[l ] Bu serlevhah ksm bni Abdzzahrin eserinden aynen alnmakla
burada tekrar olunmamtr. T.H . [2] Buda I hni Abdzzahirin eserinden aynen
alnmakla tekrar olunmamcr. T. H . [3] Metinde Û l i j yazlmtr. z, [4]
Telfikulahbar. metinde J * yoktur. I z. [5] U jlî I I
293
BEREKE HAN ELLERNN GELMELER.,
663 (1264-1265) ylnda Ekeri nin iltimas zerine l ke
sindeki yamalardan vazgeil mek zere Bereke Hana Daya
olu Hacp ecaaddini eli gnderdi, onunla beraber Mekke-
de Berke iin yaplan u Umreyi mir mektubu bir de iki
ie zemzem suyu ve belsan ya [1] vesaire gnderdi.
682 (1283-1284) ylndaki Bereke ailesi tahtna oturan
Tudanmeng tarafndan Mecdeddin Ata ve Nureddin adl iki
Kpak Fakihi geldi, ellerinde getirdikleri Mool yazsle yaz
lan mektup okundu- [2] Mazmunu u idi: Tudanmeng slm
dinine girmi, dini Muhammedinin eriatlerini yeri ne getir
mi, mektup getiren [3] Fakihl ere mebrur [4] olan hacca msa
ade istemiti. Faki hl er azdan da Hann sultandan bir ms
l man ad takmasn, din dmanlar ile vurumak zere biri
Halifenin, biri de sultann ol mak zere iki bayrak gnde
ril mesi ni sylediler, sultan Faki hl eri Hicaza gnderdi. Av
det ettiklerinde de maksatlarna iletti.
[1] Bel san ya Msrda bul unanl ardan biri idi z. [2]
Veya arapaya evrildi. z. [3] Ve hac kastile gelen. z. [4] Makbul ol acak z.
294
METNN ASLI
[I] *i4UI
i-lljl *-3>-V cl-J l (j*l j'-dl 4^-y <C*^
4*l* ^ 41_J-^-^- t 1*j * 4-^*S tUUl ol j l c ^_5 J <5**^/
j i -J j o* ujj j p
. el l i
w*-^ 4_^TlJ . J *" j ^- * (J -Vj L<a)l ÂY
tf-*! J c ^ j ,4!l j j j j Icl j'-J l-J ^ \ f>j dl ^ j l jju
Vl J=>-.i 4j1 4ij .+.~a.* o & ^^ lJ & J *^ J a-l C$=- fj * oi _
[4] -u.I_~j j ^j el^J l J t ^>j \j 4.U1 4>\ j
lZai C*^. j l jUaJ LJ l J l - tUUljl 4^31.1* lc^!xJ l 1y i j j j j * l ! J 5,
- 0 * c f51
J i Lu L U^L-* U i t j l.. s 11>- L_Lc 4J 1 ^ u*^1
.^- L ô J l I jjlc l i j jl^J -1 J l jlla^J l j^~ dr-dUl^cl
[l ] Bu serlevhal ksm da bni Abdzzahirin eserindeu aynen alnmakla
buraya alnmamtr T. H. [2] M etinde cemi sigasiledir. z. [3] Baybars
tarihinde dir. z, [4] Metinde a^ dmtr. z. [ 5] Metin nsha
snda J\ yoktur. Iz.
295
704, 706 YILLARI VUKUATI
704 (1304) ylnn rebilvveli nde Saray ve Kpak ktas
Han Toktann elileri geldiler. Sultan onlar arlad, onlara
iyi muamele etti. Keb kuleleri ne indirdi. Recep aynda kendi
elisi Emr Seyfeddin Balaban serhad ile birlikte onlar
gnderen efendilerine iade etti.
706 (1306-1307) ylnda Sultan Melik Nsrn imal eya
leti Tatar Han Tokta katndaki elileri olan Seyfeddin emr
Balaban serhad ve Seyfeddin Balaban Hkimi ve mrahur
Fahreddin emsi avdet ettiler, onlar ile birlikte Tokta Hann
Namun adl bir elisi de var idi, eli pek ziyade arland,
cevap ile iade olundu, [1] defterdar Emr Bedreddin Bekm,
mrahur Fehreddin Mahmut emsi ve Sunguru [2[ eli gn
derdi.
[1] Eli nin geti rdii mektupta Harbende zerine beraberce yrmesi
i steni yordu. Yazlan cevapta Harbende ile bar kl k ol makl a bozul ma
s n n l yk olmad bildirildi jjU. z. [2] Halka yani Melik Ns-
rn tekil ettii hassa ordusu kumandanlar ndan Sungur EkarjjCfi z.
296
METNN ASLI
^*&3 -J c** ^ ^
j\ -î W'j (_r^' L r9"^ ^kUl j*g>jT^ls ->^_?
t_$ciJJjj j_^-b-âJl jLL *fl--- jr^*>,^\ y>j | <*4^
U ai t -j^_j;f-^^-c'lJ tj^*L
r 21
y~*3 i3~ *3^ <y ^J *:33
[1] Metinde y t-_ j yazldktan sonra daha dorusu _^_j denmitir. z. [2]
Metinde y'~* yoktur. Iz.
297
711 VE 713 SENELER VUKUATI
711 ylnda (1311-1312) Tokta Han katndan Sultan Melik
Nsrn elileri dndler, Frenkl er onlar ve muzaffer Tokta
Hann sultana gnderdi i elileri hep esir ettiler, onlar, ma
iyetleri ve limleri ile beraber altm kadar idi, bu hdise
rebilevvel aynda vaki olmu idi, frenkl er bunlar Trablus
ama gtrdler, satla kardlar, fiyatnda mbala etti
ler, altm bin altn nakit istediler, [1] sonra Ayasa gtrd
ler, bu fiyat ile Sis Tekfuruna arzettiler, o da almadan elekti,
sonra Sakz adasna gtrdler, Sultan bunu haber alnca
skenderiye limannda frenk tacirlerinin tutulmalarn, mal
larna haciz koymalarn emretti, elileri gel medike tacir
lerin salverilmemelerini , mall arnn braklmamasn zerine
ald. Taci r Cinevezli Sakran Sakz adasna mteveccihen yola
kt, elileri kurtard, Msr diyarna gnderdi, bunlarn M
sra gelip huzuru ahanede bul unmalar 712 yl (1312) rebi-
lvvelin on altsnda idi.
713 (1313) yl zilhiccesini n on altnc cumartesi gn Be
reke ailesi hkmetinin saray ve evresi ndeki devlet tahtna
oturan zbek Han elileri Cebel kal esindeki Babhumayuna
geldiler, onlar bileince det zere Ekeri elileri de var idi.
Sultan, zbek Hann elilerini Keb kulelerine indirdi [2].
ihsan ahaneye nail eyldi.
[I] Hi bir ki mse onlar satn almad Ayn Z. [2] Nile naz r olan
bu kul el eri Trk Hkmdar Tolonolu Ahmet yapt rm t rSyt
z. l
298
METNN ASLI
UaZL cUJdl dUll j l k i -Jl Jl-J ^LOC ( y \ > ) <C*J| 60*^5
j ^ ^ 1y K j jUsJ J l (J l I klL _^=ll d-lUl J -j j f*^l i -
^ û jî ^ ^ j di^j j * oc- y 1
tj ^l j l_jlal j ^^ pl^J l <J>^pr. '-?i,a4-?
Lr-u- j j t 1 (j "ll Jl ^ ^ \J-x- j Lo _aJ\ <jC- 1
^ (jaA-Jly^l illi -C*i Îk-ol l j ci' pf- 1 ^^c-Ll j l
<l jvgJ^^l ^ ^ j A i d - V l ( j Jl ^ îJ l j l ^- (j-
tj^,/ r^ iy^~\ <j\ j^~' (O^ Û-J y_? îi=.)y
j l k L J l ,_Jo j^ jL-J l (J l pr^j'-'jlj e J J>-
.V \ T C J ^yi ^ j c ^
_jl_yVl Jl J-oj <=J-Ici ^ j --^j <_r' Jl ^ j (v\ f -c -j ) Ij j
l^, UJ <j \ ^ 3 JU.I Jt.jJli-l431 eUilJ- J Jj-l Ui L.'lkUl
liDIlJ_-j J_>lsojUIjJc \ Jj p&kjj '^T j ^ -iSj:
.( j l U J l j L -s-V l (V^ j J Lc
[ l ] metinde ^ dmtr, netekim A ynde vardr. I z. [2] metinde I
^ yerine yazldr, netekim A ynde dir. I z. [3] A yn. Metinde
trnak iindkilere bedel baslmtr. I z. [4] J - l l da j l k l J l î j i
,^-li ttfli yazldr ki mana daha aktr. I z. [5] ^J -I j nsha. I z. [6] M e
tin nshas vavsz dir Iz.
299
715 SENES VUKUATI
715 (1315) yl ramazann son on gnnde Sultann, zbek
Han yanndaki elileri Emr Seyfeddin Oru, Husamddin
Hseyin bin Saru geldiler, bileince zbek Hann elileri de
var idi. Sultann elileri ava gitti, [1] huzura girdiler, sultan
av iini bitirdikten sonra Cebel kalesine dnd, Sultann gel
mesi evvalin yirmisinde idi, sultan zbek Han, Ekeri ve
Mardin hkmdar nn elilerini huzuruna istedi, elilerinin
mektuplarn dinledi, zbek Han, tarafna Harezmli Emr
Aleddin Aydodu ile Hseyin bin Saruyu gnderdi, bil e
ince hediyeler, bergzarlar yollad.
[2] Sul tan Meli k Nasr ava merakl idi Z.
300
METNN ASLI
y j l kLJl Jl _j Ojc j , y j*=-Nl ( V\ o
j J j\ ^ 3 u'=~'4I =-_>^yl dr-Jl >_..- _^v>Nl j l iAL.1<#>-
4jd Jl j l ki Italcj 4j-^j c ^>l_^-*_J ^ I j l j l kLJl J-, j A^- S ct\)J.I c^JlIIJ^j
!j ^ ^ (_5j- J - \J ^j ->~Jl ^ î j l A*J J-i -l
viUil Jl _/_> .,_) dj i j U Jj j i^y ~si \ Jj j
jJj l j jj> l S-te J-J j^-JI c!>^- ^Yl -CJr *
. iwjt5l)l_) Il-V$)l
[ 1} Metinde (sic) lj>-dir. z.
301
SULTANIN, ZBEK HAN KATINDAN ELLERNN
DNMELER VE ZBEK HAN ELLRNN
GELMELER
717 [1317] yl remazannda sultann elileri Harezmli
Em r Alettin Aydodu ile maiyetindekiler zbek Han katn
dan dndler, onlar ile birlikte zbek Hann elileri de vard,
bunlar ayn drdnc perenbe gn sultann huzuruna
girdiler, sultan, zbek Handan Cingiz hanedanndan padiah
kzlarndan bir kz istemi, elileri ile beraber kymetli ve ok
miktarda hediyeler gndermiti. Eliler gelince mehirde m-
balega ettiler, bin tuman altn istediler ki bir tuman on bin
altn olmakla, tutar bir milyon lira eder, bir de bir milyon
at, bir milyon mkemmel sava elbisesi ve saire istemilerdi,
bundan baka bunlar n tesellm iin byk emirler ile
kadnlarndan bir cemaatin gelmelerini vesaireyi de art kl
yorlar idi ki bunlar kabul etmek imkn dairesinde deildi,
sultan bu dnrlkten vaz geip det vehile zbek Han ile
.aralarndaki mektuplama yolunu tuttu. Sonra zikredeceimi z
gibi sultan tarafndan talep ve caize olmakszn istenen kz
gnderildi.
302
METNN ASLI
4- j J . t i j l cHUI {f* jUaJ LJ lJ u- j y i
jUaJuJl Jj Oi l c j , J ( V\ V O- ^ ) Jl Aa
cUJJllJj <j l a *Alt/ Jl t i ^j l ctUU<*^-
<Jl ^Ja>- -A9 jaLJi j l Sj JJ j j UaLJl ^.Aj i>j ctl jl
<1 jjb <4-"j **Ul ^ ilgili olz. ;| ^| t iLj l <ÛI' ci^
j Li s 4L 1j ..1)j .9^JLI^ 1JgMI Zj cIo- UJb jl-x2il 4LA=>- ^j Us
s^_iJlj y j * l *_^1 Jl ^J5* j i ^jic. j LUl j
Ig-J xl j*a- j\ \ ^s>j ^\ j cii j^-J 1tjîi At
jUa,LJI(Jj\ 3 lyJl Ajlc^-Vl ^-^_AC,_Jj^*lJ_J
j r c i i j i vii t>*j olTisli jj-* <) o J i ^ ^ <JajL
. o ^JjU jUsJ-Jl^y* IcJlI-,1 j ^ ^ ^lasM JL j l s
[l ] V * J -J ^j Nsha I z. | 2] Meinde crnak iindekkilere bedel yle
baslmrtr: <j ^L I J L - j I I z.
303
720 (1320) YILINDA DULUNBYE HATUNUN-K ONA
TOLONBYE DE DENMTR - GELMES, SULTAN
MELK NASIRIN GEY GRMES
Melik Nsr imal eyaleti han Cingiz Han olu Cci
Han olu Batu Han olu Doan olu Mengtemir olu
Turulca olu zbek Handan Cingiz Han dlnden bir kz
istemi, ona Harezmli Emr Alettin Aydodu ve bakasn
gndermi idi. Nitekim 717 ylnda gemitir. Sultann
mektubu hana arzolundukta tercman eliye azdan sz
sylemek istediinde "zbek Han azle sznde se
lmdan baka bir ey varsa emirler ile konusun diyor,,
dedi. Sonra tmen aalar olan yetmi emr topland, eli
bu bapda onlar ile konutu, Emirler bu sz (irikn bulup)
ekindiler. Cingiz Hann zuhurundan bu vakte kadar geen
mddette bunun gibisi vaki deildir, neye mukabi l Cingiz
Han dlnden bir han kz Msra gnderilip yedi deniz ge
ecek dediler ve bunun gibi szler s a r f e t t i l e r . Sonra sultann
onlara gnderdii hediyeler gel ince baka bir gn yine top
landlar, bu hususta sz ald. Elini n sualine cevap verdi
ler, kolaylk gsterdiler de padiahlar padiah kzlarn is-
tiye gelmilerdir, Msr padiah byk bir padiahtr, istedi
i ey kabul olunur, u kadar ki bu i ancak drt ylda biter,
sz yl, dnrlk yl, hediyeleme yl, evlenme yl, dediler,
mehir istemede de mubalea ettiler. Sultan bu haberi alnca
dnrlkten, bu bapta sz sylemeden vaz geti. Sultann
zbek Hana, zbek Hann sultana elileri gelip giderlerdi,
dnrlk ii anlmaz, mektuplarda det vehile selm ve sev
giden baka bir ey bulunmaz idi. Sonra Emr Seyfeddin,
sultan tarafndan hediyeler, armaanlar, srmal, donatlm a
hane bir kaftan ile zbek Hana gitti, zbek Han bu kaftan
geydi, sonra Emr Seyfeddin Utucya evlenme keyfiyetini
anmaa balad. Ben kardeim Melik Nasra istediini ha-
304
Nihayetiilireb - Nuveyr
zrladm, onun iin Cingiz Han olu Cci Han olu Batu
Han olu Bereke Han dlnden, Cingiz Han ailesinden bir
kz ayrdm dedi, Utuc ise Sultan beni bu i i i n gnder
memitir, bu byk bir itir, sultan bunun byle olacam
bilseydi bu anl prensese yakr ve yarar eyler hazrlard
cevabn verdi. Utuc bu sz ile bu ii baka bir vakte at
mak istemiti. Bunun zerine zbek Han Ben kendi tara
fmdan onu gnderi yorum deyi nce eli, szne kar bas-
tne demekten baka bir ey yapamad- Artk bu i kararl a
nca zbek Han eliye Bu prensesin mehrini ver dedi.
Eli yannda para bulunmadn syli yerek zr dilemi
ise de zbek Ben tacirlere emrederi m, yatracan paray
sana dn verirler dedi ve tacirlere byle emretti. Eli
yirmi bin altun nakit dn alup paray yatrd. Sonra
zbek eliye, herhalde hatunlarn toplanacaklar bir d
n de lzmdr,, dedi, Eli baka bir para daha dn
ald ki yedi bin altn deniliyor. Bu para ile dn yapld,
prenses hazrland, yanma elilerden bir cemaat ile nice ha
tun ve saray kads kouldu, zbek Han tarafndan kal
kp 719, (1319) yl ramazannn ikisinde denize al
dlar. 720 (1320) yl rebiylevvel aynda skenderi ye li ma
nna varmcya kadar ok sknt ektiler, prenses gemiden
kp araba stnde altn yaldzl bir adra konuldu, araba
y skenderiyedeki beylik konaa varmcya kadar kleler
ekmilerdi, onlar iin ok zahireler hazrland, sultan, pren
ses hizmetine mabeyincilerden bir cemaat ile (18) ate ka
y ayrd, prenses byk saltanat kay na bindi, ma
iyetinden geri kalanlar da dier kayklara bindiler, prenses
720 yl rebiylevvel inin yirmi beinci pazartesi gn Nil
denizinden Kahi re karsnkaki kyya vard, inmesi iin
Meydani Sultan [1] kuleleri dedildi, prenses gelince sal
tanat seni ye naibi Emi r Seyfeddin Arun bir takm emi r
ler ve byk ahane klelerile beraber atma bindi, prensesin
hizmetine yneldi. Prenses kayktan alnp Meydan Sultan
sal onuna gelinciye kadar saltanat seniye naibinin kleleri
ni Cebel kalesi altnda Nil zerinde Melik Nas r tarafndan yap
lan byk meydandr ki orada top oyunu oynanrd, meydan n stnde
Somaki mermer kk vard iz.
20 305
nin omuzlarnda utufta gtrld, meydanda da sultan iin
yaplm olan maden atlas bir adr kuruldu, prensese ve
mai yettekilere emsali prensesl ere lyk sofralar kuruldu, On
l ar iin zahirel er tertip olundu, ayn yirmi sekizinci perembe
gn Sultan zbek Han, Grc kral ve Ekerinin elilerini
huzuruna ard, onlar huzura girdiler, elilik vazifelerini
yaptlar, mektuplar, hediyeleri sundular, sonra sultan naibi
Emr Seyfeddin Arun ile klelerinin en hasekisi olan Emr
Seyfeddin Bektemi r Sakye meydana gitmelerini; prenses ce
naplarna bakmalar n emretti, onlar prensese vardlar,
rendiime gre onu grdler. Sonra prenses o gnn geri
kalannda [1] Cebel kalesi ne naklolundu ve sultann ina edip
Cebel kalesinde slm lkelerinde hibi r misli yaplmyan ve
prenses iin hazrlanan salona gel inciye kadar prenses, k
lelerinden birinin [2] yedeinde bir katrn ektii ara
ba da geldi [3]. Sonra rebiylahirin altnc pazartesi g
n otuz bin miskal altn nakit zere kutlu nikh k
yld, bunun ii nden yukarda getii gibi evvel ce verilen
yirmi bin altn muaccel idi [4], Nikh kadlar kads (ba
kad) Bedreddin Mehmet bin brahim bin Cemaa kyd,
akti sultan tarafndan vekleten naibi Emr Seyfettin Arun
kabul etti. Sultan o gece gvey girdi, elileri, prensesin hiz
metinde bul unanlar, bir ok inamlara mazhar ettikten sonra
iade etti, bileince zbek Han ve bakasna kymetli hediye
ler gnderdi, bunlarn avdetleri abanda idi. Hac mna
sebeti ile sray kads onlardan geri kald, 721 [1321] ylnda
memleketine dnd.
[1] Yani o gn, veya s'/./- ve da olduuna gre rebiylevvel sonu
cumartesi gecesi z. [2] da kl elerinden i kisinin z. [3] Tatar deti
zere dizgininden ekerek z. [4] Makrizde on bin altn mecceldir z.
306
METNN ASLI
.Ij, ilU.1 Jl LDl \ S-j u j )j b Ijj Jj j '-Jj J_j-j f i
^ -^ j , di j l dJJLI Jl ^Jai- j ^ l cHUI j K' ( vr -C- j )
l / T tlczJl d4Uj U- jîj>- jj) jl- (j5, j ^ 7o1, j *
aj^c-j ^j j l ^-l ^J j Z' vVI -d ^^Vl <J| 3 j ^j i -l *\j j-i]1 j
j i srj oj s du j t [2] j i u j ^ l u s [1Jv \ v ^ J rJ Y
!i _f~ cAlgsL**^ j l T j l J ^ vil j l cHJJLI jU J l j l a^L l L I | J 6 j l ^1j\ U
j _y^_- oLlPl^J i!* lv^*Vl <^-^7 *I ^V l ^*_
l ' (j* 4^* ^ ^ \ *. I jJ l s^ <1* _/ i j tiJJi <j
4j jl -dl (J l j ^j J - I *oj4 l tf4L* *0 1l}4s^~ (3_? Î Ijj&
I | t f ~ ^ J j l c-Ui J c l ^ i l j> 1-i* j j ^
J l ^-I j J ^l l j aJ - J l ^| Jl ^ L I a* r r ll -j**j y ^
<i\ U j i cL \ L *J i i i l j l l l jjl jU o-^y-w^ I Û s dili
o jO *v*j j l J j Vl ^^Vl I jjb ^/ l (^*A?L* J l <C->L>'1 (j\ jk>
l*-Ls y j J l j . j j j <0 -5 <1j *Cj
Jk j j j l iiUJLl J l *0u*j O j ^>J *1*3j d - l j ai -I ^c S - j U a U L ti i l i
L-j ^2^*^ aAs^\ ^\ j i * V jUaJ LJ lj <J l .iAjl tmdl
*-Ujl cLUJLI (J l jU aJ -J l d-J l *ft* _>*Vl SÛll J c- ^^ j j i l
[l ] Metinde grld gibi 7 1 6baslmtr3tercmesinde 7 1 5 diye tashih
olunmutur ki sehvolsa gerektir z. [2] de jU ai l Û f" g j Ui yazlmtr z.
f^] * Metinde ^ | yazlmtr I z. [ 4] Metinde j ^ l > basl-
mamtr z.
307
1-C. 1^ liAjl iii^X\ 4jJ^ ^-.UzJL- aAz-j s_p^l)_j IIa$JL
j i j t r U ^ J I I j U J U l J - V z ^r -w" J l s _ , ; J I f \ m I I ^ L -
j U-_j JL j i Ui l Cj a Ji ^ C,l -d >_Ji a
fr ' ^ c' ^ I j - |i j l L Jl j l , _ j 7 J l l tjr j U -
^Vl tii-V Îjl ^ Lj ^JjLo ^j p y UaA)l
^tlX* Vl (Jy *jJl -"j ^ ts&T * 1^1j l \i\ tiLJl lill Jl i y-\ zJ i j Jl
ojut J-H *Jj^S tiL j l <i4UI J5 1Jj ji .-1 Uj ^c-UsJlj .JL*s*\
(ilSv ^Îs i y o j A j j l j l j t il l ^ l , (Jls JUV j-icl <^-1
** * *
<j tir* -*j V 4! J6 ^ \*~Sr j ^- **Jl j i -T^ u*-7^
j_j)li-l J j Uo *uaul Jl j j >- 1 VU ^ljA-1
tdUi <j^ ^'^-i^j-* cAcj j _/^<ut ?; j
,jl Jl U.jc- ^ V\ <\ <Lj Lk* j (_jC_^tl *dA>jl
VT* <c_^ JjVl _j j ^ Jl \ j^>j
î A.lalÛ _jli Jl <iLJL%J,l l&y~ 3 J^- d^-{t>~^-a >
^-*g- <Cj Ix _j i.j IpJ-1^* 4^.L3* Jl ^jUaL)l oLlsVl
<J J IgJt* y* *ui I_-**JJ <L-U=JJl 4\ X\ J 43\J~>-
^_*lji-l j ONl (J y 0ÛU Jj l i i l Jo-LJl Jl
(j i Jai J j i -ui ^ 1^* j *j
l ^Vl y* ^c-ls^j <Uj ^.dl 'dal ll t_*TL j j ^-j l yj i \ <_a-> ^ * \ ZâJ
1Jc x f~Â^ J l Ij 4>-yj _/ ITÎ UllaJJl l iUULl^
j l -L l l_Jaj_l l4] u( ^ Ll aj LJl j A-l l *u-li o I j l Jl CaLJl__TIj ctUliT
lÂl ^tLâJ 4aÎ ^ ~^~*J j aÛ J-^ -J j ^ (3
j-s^\ * l ^ y_ j j l S" UI s o Ul V l
[1] Metinde I j^l yazlmakla mana bozulmutur. Iz.
308
^J l S->J J tiL j l tUUI J J
^T^Vl ^v'*! f J y*.s^-lj J > L - <f4 *-*
j i <&J ik ofi2^"^(j'* <3^' (j^-A^*-^' j j wVi^j î - j i ôj î *
J ^l <'-A,t J vlJ u* l^s l^L l j j g i L^-jis I J ) I j J LI tj^
u-Li oj g"- ^ l / J ir J ^l LO^flJ J *j (J ^- J ui-i 4*3 J l
ac ^ <J U1L ^j -> j ij IaLjI J jlJ gLJ l jls^(J ui-I Oju l$l O-J ^-l
L*t iJ li* >-_-Ji (jv J c- ^V l ^j j Cj* ^ (j'--j ^l y l3 ^j^* -Aj*J |
^ 7 a U | j S*-j I a ^ i ^ j Jj j J l *_^1 j j j -ts - y s j f J L Ij L. ^ J l i - I
_7^Vl ^*jL dis> a*J| ^ âIj'\ j j r jjj-\ ]ljJ d.f7fl)|
j l Aaj j j - ^ ~ Cj " 3 f V-- t ^ j lj -JIj f - 3 ^ j ' ^ J ' i U f ' U- ^' $*-* j& TJ
YX \ <_- (J l ile J ti-I *-.*...! tJ (3^0 j ^ - j
Nihayetlireb - Nuveyr
[] Makrizi, metinde grld gibi JU- baslmtr. z.
309
SULTANIN ZBEK TARAFINDAN, ELLERNN
DNMELER, BLENCE ZBEK HANIN
ELLERNN DE GELMELER
Bu yl (yani 721 (1321) ylnda) zil kadede sultann zbek
Hana gnderdii Emir Seyfeddin Toksoba Zahir ile bera
berinde bul unanlar da dndler, bil ei nce zbek Hann eli
leri de geldiler, Toksoba geldii zaman sultann huzuruna
kt. Sultan, elileri avdan dnp Cebel kal'asna gelinciye
kadar geciktirdi. Elileri, zilhiccenin sekizinci pazartesi gn
huzura istedi, elilerin szlerini dinledi, fakat onlar, kendile
rini gnderen efendilerinin el i lerine yaplmas mutat olan
muameleyi grmediler, sultan onlara kaftan geydirmedi, yal
nz Keb kulelerine indirilmelerini emretti [1], Bundan sonra
sultan onlara iyi muamele etti, kaftan geydirdi. Kendi eli
lerine koarak gnderen efendilerine iade etli.
724 yl (1324) rebilahirinde Bab Humayuna, Saray ve
imal ayaleti Han zbekin elileri geldiler. Huzuru ahaneye
kabul olundular, bileince olan hediyeleri sundular, hediyeler
kabul olundu, eliler inamlara mazhar oldular, sultann
elileri ile birlikte gnderen efendileri ne hediyelerile iade
olundu.
il] Onlara, kle satr al mas n da menetti z.
310
METNN ASLI
P i j c - j ^ j l tdUll <j=- ^ j l kLJl j ^f c i
1Jjl j l i l Ju-J O-ilc eJj Jil l ^ <j ( VY \ J ) CJI s-i* j j
j J - j AjukC y 'i <^/e^ i A,'î f* s ^ j l *iAW.i J |*t** j ^"
j Ua JU-Jl j l j <JW- j Ua JJl t_-V> j \ ) L.~t23 j l j j k l j
<3 j - * ^ UJLu J eZÂj JL-Jl ^ ^ j l Jl J-j l I
(Ai- V^ji-v--* J _>^ ^^>1 -i\cJ^- \_j>y _ 4U-Jl I_jil apJ-I^
^ )l j l k l )l ,y-^l f~ _j*_j * j ^ 1 _>l ^j l l j l j i l Jl Ij-slcj
<_? Jl ^Pj lcl j ^,.U ilJi
cUUl* l i t j l cUJJlIJj _*-^l _v"' _3 ( V'f '-3 ^5*1) V*-?
^ * U î>.| _j j l kJLJl ol UL-Jl .j l ^Nl JI ^}Ul_j (_^l
. <Ul j l k i -JI J-* J <-= LJyJl Jl Jk^clj pLJVl >I.J-.a> lAgJlj^
311
725 YILI VAKASI
725 (1325) yl Remazann on altnc sal gn sultann
imal eyaleti han zbek Han katndan, elileri esvabc Emr
Seyfeddin Bektemir Zahir ve Ebu Gudde diye maruf olan
Emr Bedreddin bilik Seyfi essalar dndler, bileince zbek
Hann ve Ekeri ni n elileri hediyelerile beraber geldiler. Sul
tan el iliknameleri ni dinledi, onlara inam etti, onlar, elileri
Emrl e den [1] biri olan Em r Seyfeddin Utuc ile kumandan
larndan [2] biri olan Karademir ile birlikte ve hediyelerile
beraber iade etti, bunlar gittiler. zbek Hann elilerinin
sultann inamlarma, kaftanlarna nail olduktan sonra Hu
zuru humayundan kmalar evvalin altnc pazartesi g
nne mesadif idi. Onuncu cuma gn de azimet ettiler.
[1] M s r emi rl eri nden Ayn z. [2] Halka kumamandanlar ndan
Ayni z
312
METNN ASLI
j i s . o-ol* ITMiI\ ^ j (vyo j ) lr *j
r^Ji'^^ ^!>Ul k_>=>-Lctljl cULlI jUaLJl
4y-j j -. (j\ j d\ x~> jî
<!>-o ^^J jUaLJl *....$ pelidi e)J_?
j.?-l 1^ *-1j -^1 (jj-Jl t-' - {P j
(j jVkUl (> dl jl ciUUJ ^j j J >- C^3 \ j 4 = ? r & ^ \ J
j--lc <*^l f _*>(J 1$^- J pUVlj ^^*4 iy* urÛ o^Vl
3 ] 3
VIII TARH BIRZAL - ALEMEDDN
BIRZAt
bni A sakirln am tarihine yaplan ilvelerden biri olup
738 H i cr senelerine kadar devam eder. Bu eserin sahibi y \ ^jJ I^
[ 1] J ' jj?'1 Ebilye (Sevil )de domu, arkta pek ok
seyahat etmi, uzun mddet amm her medresesinde mderrislik yapm
739 tarihinde 75 yanda lmtr. [ 2] A adaki paralar i ki ciltten
ibaret olup 709 - 718 tarihlerini ihtiva eden ve Leyden ktpanesinde
mahfuz bulunan yazmalardan alnmtr.
Berlin Ktral ktpanesinde BrzalVnin 135 sahi fel i k bir
... o* 6 Uj adl 601 ~636 Hicri
senelerini iine alan bir kitap daha vardr; bu kitapta A ltn Orduya
dair 620 senesinde Tatarlarn K paklar ve Rslar ile saval ar n,
621 y l nda Tatarlarn Kpaktan dnmeleri , 660 senesinde Bereke
ile Hlg arasnda kan i h t i l f 661 y l nda B er ekenin Hlg
zerine yapt seferde galip gel mes i 665 senesinde a B er ekenin vefat u
hakknda yazlarnda yeni bir ey yoktur.
[1] Brzal hem mverri h, hem yksek muhaddi s idi. Brzal oul
lar Berber l erden Zenate kavmi nden bir kabiledir. Berber l eri n Trk-
lerden ol mas itibarile Brzali uruk itibarile Trk olur. z. [2] Bu halde
664 tari hi nde domu olur. z.
314
TOKTANIN VEFATI
712 ylnda (1312-1313) Tokta deye bilinen zat Kbak
sahras ve evresi iller han oldu. Doru ad Tohta oldu
unu zikrediyorlar. Deni yor ki hkmeti altndaki mahalde[l]
rebilevvelde lm, otuz sene kadar yaam [2], yirmi
sene hanlkta kalmtr. nk tahta kt zaman yedi ya
nda idi. Tokta kfir, putperest idi- Uygurlar yani Bahileri,
[3] bycl eri sever, onlara tazim ederdi [4] Tokta adil, her
milletin hayrl olanna mail idi. Mslmanlar dier millet
lerden stn tutar, hekimleri, tabipleri sever, onlara ok ih
san eder idi. Askerleri de pek ok idi, deniyor ki zerine
harp at asi dmanl ara kar askerl erden her onda birini
ayrm, ayrlan askerleri n says iki yz ellibin svari tutmu
idi, bir olu var idi ki[5] ondan daha gzel grlmemi idi.
Bu olu slm dininde idi. Kuran Azimi, (manasn) anla
masa da dinlemesini sever idi. Memlekete sahip olunca
slm dininden baka bir din brakm yaca na niyet etmi
idi, fakat babasnn hayatnda ld, bir oul brakt, Tokta,
olu lnce, bu olunun olunu onun yeri ne tayin etmi
ise de kader yardm etmedi, kendisinden sonra karde
inin olu zbek Han hanl ald, zbek Han da gen,
gzel yzl, pek yakkl, hakik bir mslman ve bahadr
idi. Nice beyleri, belli bal adamlar, Uygurlardan yani
[1] Gernada z. [2] i bni kesi r, otuz yl deil, k rk yl yaadndan sy
lyor, z [3] Bahi lma, aman rahibi demek olup khin manasna gelen
bakc dan bozul mutur. Bu mezhep bugnde Kazakl ar arasnda vardr.
jU-V ,j.jB z. [4] Burada bir phe vard r: bir defa yedi ya nda Han ol
mas doru deildir, nk babas Mengtemi r (679) da ld. Tokta
ise (690) da tahta kt Nas l olur da otuz yanda ld sz doTu ola
bilir, babas mverri hl erin ittifaklarile (679) da l mekl e ya otuzdan
fazla olur, ni tekim bni kesi r k rk yanda ol duunu tasrih ediyor. Bir de
Tokta Mslmanlar sevmekl e Msl man ol mas daha racihtir. u ka
dar ki slm asar, selefl eri nde ol duu kadar kendi si nde zhi r olma
makla kfir olarak ld denmitir. jUj jji r z. [5] lbasar. z.
315
A ltn Ordu tar hine ait metinler
Bahil er ve bycl erdin bir ounu ldrd. slm kel i
mesini (dininin sancaklarn) izhar etti, 712 (1313) ylnn
ramazan sonlarnda tahta kt. Bu lke Hl knun amcas
olu Bereke lkesi diye mehurdur. Berkeni n vefat 665
ylnda idi, Berke han oldu, kendi ile Toktay aralarnda
Mengtemir, Tuda Meng ve Tulabua olmak zere han
gel mi idi
Harezmli Fadl eyh'Al eddi n Numan Hanefi 710 ylnda
ama geldii zaman bu lkenin [1] uzunluunu sekiz aylk,
enlilii de alt aylk mesafe olduunu beyan etmiti.
[1] zbek l kesinin. Iz
316
METNN ASLI
-i ^ ol * ( V \ \ (3 e5*0 cAjb ^
c5 S^~ t_='t-aJ l j l I j J S^j ^l laSl^ V
f - ^ 3 ^ ^-U 4- 1- t>^ 3^ I f ^3 (j J j V ^ ^ j ^rr-
^L -^V I j^ k_^s>xa J p ( j ^j c^ji*' d~j^' $ v-'M^ J j~* (_^r (j J ^-
_jX-\ J j>! J l (J - j j J
^pI L c- A l -'yi j tL ^ I ^-^3 ^_ r^ Ll j j ^ j J S^^y>
,_j^>- 4-- ^j l _ j ^-l jp* Âc-1 c!^j ^ ^^lJ-51- ^ *_y^T3
^~3 t_TJ3 L^* ti/ J _/f=^ ^ 1-J ^'j l jJlp {j* ojT*l- p
^l<- (V^ j ^j O (j ^-l J U -1 , j j j. j^lj 4 (j*1j ' *
<J O r tj i J ^.'V ^yJ l clU j l 4j1 j j ^j <u^ju |. j l j 1j l ^1 ej ^
jJ .1 o l (jj 1J ,' -J lj -^^c- ol * l*-Ls 1-J j J j * j -J j l*3- <j ol s
j yd> 1 >- ,_jLi ^^3 O^- 4_j- I u'l o-u viUl J t J y - 'l j ^V l ' ^
J i j j L tV l j ^^"V l ^ J i ^ y
^p j *v î=>ij oj?T.J j 4-*LirJ ^j ^j^jVi ^y> <c-i^
<^J _J *l -Ltoj . <j j j~^ l5^^ *J ' (_J ^3 J j~*
i l U j l y ^ j j-*' o l ^j ^ ( j l <-50 i-^CU-c
^---- J I J J Ic^jJ V ^ J j^~~* ^ ^ ^ J (1^ (_Ûal (ô J 'O)
J ^ 3 j l j^s* ^*-* ^-a U o^*-Î c/-\]l^l!^c' J -^VJ I
. ^-1 i l j j-y-il <^> V ^ ^J J~r,f' *J-~>* -J HI J >
[l ] Metinde =J l j ol . dir,
HAREZML ALEDDN HAKKINDA
718 ramazan nda Harezml i eyh Aleddin Numan Bin
Devlet ah Bin Ali yi ne . D meka geldi. Bir mddet kald,
oradan K ahi reye, Bab hmayuna geldi, buradan da Hacca
gitti, K ahi rede bi r buuk yl kal d ktan sonra efendisi zbek
Hana dnd. Aleddin, Fazl bir zat idi, meml eketi nden k
t zaman yi rmi bi r ya nda idi, meml eket meml eket dolat,
fazllar ile bul utu, mant k, cedel, tp tahsil etti 701 (1301,
1302) yl nda meml eketi ne dnd, hkmdar Tl ektemi re
att, tabip ol arak hi zmeti nde bul undu, Harezm hastahane-
sinin ba tabibi oldu, sonra Tl ektemi r onu K pak Sahras
Han Toktaya gnderdi , eyh Aleddin Numan onun gzdesi
oldu, Tokta l nce ondan sonra zbek Han yeri ne geti,
zbek . an otuz ya nda han oldu, Msl man, akll, k
l, kyafeti gzel idi Aleddi n Numan ile bir mi ktar Ku-
dste bi r tekke yap l mak, bi r mi ktar da Haremeyni erifin
mcavi rl eri ne [1] da t l mak zere ake gnderdi . Numan
657 ;1256) ylnn ramazan ortas nda Harezmde domutu.
[1] Mekke ile Medi neye kapan p kal anl ara. z.
318
METNN ASLI
<y ( v\A (j J -s-o j l ) \-a1J - ^j j
<j-* ^ ^l i l j l L i J I ,_jL j l j ^- tj 1 c J j j
_y**j ^- <^jl 4a j j ^ - j l s_ j^gij <^> j- ^l ll i pil^j i !l >
(O'Uadl Î - l j J ^ I ^j l L O - j - ^- J J j j (J -^ls
\S*$ -UJj L ^l i c (J.-Zl_3 Ujt-^J (^- ^l 4 **jJ - I j l j l c j * J aJ l j ( j - d- l j ^ ^J -I
[2] ^ \ A cill j l j j \ y - -jUl frUsl j ~ jUj \1 o-Cc-
<jAjl a*j j j j tilUl-*-* o^* Uls d-Cf- ^JL=>*3 O' j cUU
U- J-'*' 3 aJjj<a)l_J 4frljj5*~3 ^ 3 ^^**'1-Cf-J (^'^-J l *t-*l
[3] j c- ^^*^1 J y * j V*l^*lc>- .4--' j / J lII (jL*-*J l
^ 3 r " ^* ; j j L * J 4 ^3 t>i j - J l
[ l ] Metinde diU dir,Iz. [2] Metinde O; c^" dir.tz. [3] Metinde
>j j j l i i ^c i dir ki nahve uygun deildir.Iz.
319
IX ENNEHCSSEDID EL MUFADDAL
.uf y j.j U.9 /I / j.o-1 adl eser Mekin bin Amid'in (vefat
612) marf tarihinin zeyli olp 658-747 Hicr tarihlerini ihtiva edip
Paris Milli ktpanesinde mahfuzdur. Gerek bu eser ve gerek ese
rin sahibi olan Elmufaddal hakknda Hac Kalfa bir malmat vermiyor.
Bu eserde Mogollara dair bahisler ksmen Ebu ameden (2), ibni
eddaddan (5) ve ibni Abdlzahirden almtr ki mellif baz yerlerde
bunu aka beyan etmektedir, maatteessf yazmada 665 669, 682-689
seneleri arasnda bir ok beyazlar vardr. Buraya nakl ettiimiz
metnin bir ksm Ibnilfurat'n Viyana nshasile karlatrlmtr ki
aradaki eksikler N $ harflerile iaret olunmutur. Elmufaddal1m 661 se
nesinde Sultan Baybars'm Berekeye gnderdii eliler hakknda verdii
malmat Kadremere tarafndan tercme olunmutur: Klemen Sultanlar
Tarihi sahife 213-216,
(1) Corcis Meki n bi n Ami di M sr ni n, i bni Ceriri Taberi tari hi nden
ve zeyl i nden i hti sar ederek yazd ve ad n verdi i tari hi
umumi ni n zeylidir. bni Ami d Tari hi Lleli K tpanesi nde 2002 nu
marada mukayyetti r. z. (2) j U.'j sahi bi ehabeddi n
Ebu ame A bdrrahman bi n smai l 559 tari hi nde domu, 665 tari hi n
de l mtr. i . (3) bni eddad da i bni Abdzzahi r gi bi Mel i ki Zah ri n
mufassal surette si reti ni yazm t r. Iz.
320
660 YILI VAKALARI
eyh ehabddi n ebu ame tari hi nde der ki 660 (1262)
y l n n zi l kadesi ni n 27 inci gn kad nl ari l e, ocukl ari l e
msl manl ara kamak zere Tatar askeri nden iki yz atl ve
yaya ama gel dil er ve unu beyan ettiler : Hl gnun aske
rini amcas olu Bereke k r p geirmi, Hl g ordusu ka p
teye beri ye da l m t r. Bu cemaatte slm meml eketl e
ri ne ynel mi l erdi r11. Msl manl ar bundan dolay sevindi ler,
gnl l eri nde sand kl ar ve korktukl ar eyl er kal mad , bu
gel enl er u haberi de verdi l er: Tatarlar n byk Han Meng
Kaan l m, yeri ne kk kardei Ar k Buga Han olmutu,
byk kardei K ubi l y Han orada bul unmamakl a bunu tan
mad, askeri ile kardei zeri ne yrd. Bereke de Ark Bu-
gaya yardmetti, K ubi l y askeri ni k rd l ar, bu haber Hl
gnun pek gcne gitti, Ark Bugamn Hanl n ho grme
di, asker toplad, Bereke zeri ne vard ; Bereke de ona kar y
rd, Grci stana indi, Hl g da Sel mas sahras na kondu.
i rvan semti nde kar kar ya geldiler, iki taraftan ok kii
l drl d, ni hayet bozgunl uk Hl gda kald, on iki gn
askeri nde durmadan kl iledi, Hl g kat, Azerbaycan
gl nn ortas nda Tel kal esi ne gi rdi [1], kal e yol unu kesti,
orada mahpus gi bi kal d [2], Mverri h [3], bu yl da Tatarl ar
aras ndaki ihtilf hakk nda Sahi b zzeddi n bi ni eddadn
de dedi kl eri ni nakl edi yor da di yor ki : Bana de
vadar [4] Em r Seyfeddi n Balaban Rum ni n adaml ar ndan
olan Al eddin bi n Abdullhij Badad hi kye edi p dedi ki
Tatarl ar Badad al d kl ar zaman beni esir ettiler, ben onl ara
kar m idim, haberl eri ne vkf ol ur idim, 660 yl nda Be
ll] Bu gl e rmi ye veya Tel a ky de derl er, gl ortas nda ki
ada da bi r da stnde Tel a kal esi vard r z. [2] Buras da
Kad i bni eddad n si yeri nden al nm i se de k sal t l m t r z. [3] Mel l i f
Mufaddal z. [4] Padi ahl k di vi ti ni tutan demekti r ki padi ahtan sad r
ol an tezkerel eri yerl eri ne gndermek, i sti dal ar padi ahl ara bi l di rmek,
eli ve sai r zevat huzura gtrmek gi bi vazi fel er grr idi. z.
21
32]
Atn Ordu tarihine ait metinler
Tekeni n yan ndan Balagya ve Tatara deni l en iki eli bir mek
tup getirdi. Mektupta det vehi l e ohn cml el er i i nde [fetho-
l unan l kel erden al nan vergi l erden yi ne det vehi l e bi r
k sm n n Batu ai l esine verilmesi] var idi, det u i di : Ceyhun
rma n n garbi nden zaptedi p ele gei rdi kl eri yerl eri n has
lat be k sma blnecek, iki bl m byk hana, iki bl m
askere, bi r bl m de Batu ai l esi ne veri l ecek idi. Batu lp
te Bereke tahta kt vaki t Hl g Berekeni n vergi si ni
al koydu. Bunun zeri ne Bereke Hl gya eliler gnderdi .
El il er aras nda bycl er de var idi, bunl ar Hl gnun
bycl eri ni azd racakl ar idi, Hl g yan nda Y aka adl
bi r byc var idi. Ona Berekenin gnderdi i hedi yeyi
verdi l er. Dil ekl eri nde elbirlii olmas n istediler, bu da onl ar
i l e bi r oldu. Hl g eliler iin hi zmetl eri nde bul unacak
adaml ar koydu, aral ar nda geen szleri kendi si ne bi l di rmek
ti zere K ema adl Hatayl bi r byc kad n da var idi. Bu
byc kad n, onl ar n hal l eri ne vkf ol unca Hl gya bil
di rdi , Hl g da onlar yakal ay p Tela kal esi ne tkt, yakal a
d n n on bei nci gn onl ar ve onl ar ile beraber Y aka
adl bycy de l drd. Bereke, elilerinin ve bycl e
ri ni n l drl mesi ni haber al nca Hl gya dmanl k izhar
edi p Hl g ailesine kar el bi rli i ne kand rmak hususunda
Mel i kzahi r'e eliler gnderdi , yeri geli nce i naal l ah buras
beyan ol unacak.
322
METNN ASLI
J ^*i) <^Jl J jl J 5^Li, y \ iJl JS
(jr'J^ - A j f * <J'*'3J eA*5l(_^J (3
o / j <50 ^ ' l * j l *J <>JuJLI J l (>j U
Jl i) Udi OA0> J (j ^ j Vl jUaJ J _yuj l J 1y ^
.[1] jj-^1 fcl>j^>-lj 4 j y t ^ - J <Jy U Jljj Jj j J4.L..1 ^ y &
^^Vl oy > - \ clUL **& j\jk jl j S ^ * 4 Jli ^JJ ^*5C-ll jtll lUU jl
&"j j as $ o j ol>-l j ^ s s ^ ,. jl L-j1c jl>- 4J) 4o^5 !**(3i j'
d ui ^yj jC-t- i j j S ' ; Uj j j j V
^;jV> Jj 3 ^ j f - S \ j J^s 4JI <5"~j jl_j <T^/ ->^9j ^C_JI
- ^J J j^"" J=- >^ o'j^r-1V~'^ j ^ ^ f *' J^-^.
J,' jjM* L,->.r -c '-?' =r-^ j j j j ^ y Jt
1^* < J j - e>j^~
/ i l i ÛiJl Û! ^ J J
C f \ cT-aH^ ^-Ldl <li Ifj ^ J j i I J'i
^jl_uJl ^s'j ^ j ' i (j'jjUyp- J l 55^ Jl jldl ^ j j ^ j j l s li-1 <lJl
j Iaj 1 j l j j A i - l Jli j!j1_ajJ (_^_?^1 l ) ^ Cf 'J-^ *** j *a'^ 1c-t^^l -^-1
^ j O *C*u L*-5 ^ jV-i -1 Jt- l*HaJLoj ^.y- dalz^ ^_\. v .. j U 1 j j ^ - 1LL
^]l_+j- j \s u Jals J l^1A=>-1 ^-5*0 *^-c' ^''J
ai l _^j ^ L*y 1) klÂj Jl c^LJ 1 ^1 J^* ^0*'^ 0jlJ1^ o^>-L*
[2] i j ^Jl j ^ IJ <3^ ^3^1 t y ^ j -0
[1] Metinde j j j j l ûV ^ l j j ^l j * îr Iz- [2] Metinde (j )l er d
mtr z.
323
Al t n Ordu tari hi ne ai t meti nl er
I (J^*3
p j ^ l J <-9 (j j Vj - i l ^tZ j j ' *\ ot * k 0^-3
4jAfl>o^laC-li L*$^T i ^ j'^_yb j " * --0J=>z'm
J * J J - > - j j V y pfr** j i l j ' j ^ J <!l * 5 0 ' h
vl^-Af- U 3 j ^j L i - 1 J f - <nUajJ \t S ' J a^-1 _^>" ^'
J - S - * S J j J v4^S j" 5^' *1) j p ----- 3- J (J a J \ l ^ S ti l )j u kj - l |Û -
S 'j Â>Ldi \j S j Li*U 4 _^-VI Lkil i f
^j >- l J t - <^>j- Û J I iiU.1 J l * i - ^ j j j " ^ s_ ) j J l j .
. J U U V i j M ^ y j l i l j i j f j L - J j V J * J t - J L H
324
661 YILINDA BEREKEYE HEDYELER
GNDERLMES HAKKINDA
(1293) 661 y l nda recebi n on bi ri nde Bereke Han kat n
dan Davkat Kads Ol u Cellettin ile zzettin Trkman adl
i ki eli deni z yoliyle skenderi yeye geldiler, mektup i i nde
unl ar var i di : Bilirsin ki ben bu dini severi m, bu dman
yani Hl g kfirdir, Msl manl ar l drmee tecavz etti, l
kel eri ni ald, ben yl e gryorum ki sen o taraftan zeri ne
var, ben de bu tararaftan zeri ne varay m, el bi rli k ol arak
onu arpal m, l kel erden koval m, ben sana onun el i ndeki
sl m l kel eri ni veririm. Sultan buna teekkr etti, k ymetl i
bi r hedi ye ile eli gnderdi . Eliler Seyyi di erif madddi n
Abdrrahi m Haimi Abbas ile Em r Fari sddi n Akku Mesu-
d i Esed idiler. Hedi yel er aras nda bu topraktaki acaip yabani
hayvanl ardan fil, zrafa, maymunl ar, akl, karal Msr yaban
eekleri, soy develer, Msr eekleri; bi r ok libas, mcevherat
Gm amdanlar, Abedan [1] has rl ar, kumal ar, in kaplar,
skenderi ye elbisesi [2] Daritzaz [3] mamul t , bi rok eker
l emel er, beyaz ekerl er var idi Mektupta tekl i flere haz r ol
mak, dosta yaamak, Hl g al eyhi ne yard mda bul unmak
gi bi hususl ar da var idi [4] eliler stanbul a vard kl ar nda
Tekfur Vasilos Kr Mihail frenkl er ile olan sava dolaysile
orada yok idi. Eli lerinin gel di kl eri ni haber al nca onl ar
istedi. Y irmi gn btn mamur yerl erden geerek Kisay
kal as nda bul utul ar. Tekfur onl ar eyi kar l ad , [5] arlad,
(K pak) ehi rl eri ne gi tmeleri iin msaadeyi vaadetti, ya
n nda Hl g el i lerine rasgel mekl e Hl gnun buna mut
tali ol mas ndan korktuu iin gi tmel eri ni n geci kecei nden
[1] Abedan] Y emende bi r mahal , Abdan Mervde bi r kydr. Abba-
dan Fars deni zi zeri nde Di cl eni n deni ze dkl d yerde bi r
mahal di r. z. [2] skenderi yeni n i pek mendi l i , i pek gml ei mehur idi,
j yoÛ . z. [3] Nefis, ve sul tan dokuma fabri kas [4] Si reti Mel i k zahi r
mel l i fi Sahi p zztti n bni eddat Mel i ki zahi ri n el i l eri ni Eker ni n
geci kdi rmesi sebebi ni hi kye edi yor, yl eki : T. H. [5] Onl ara sevi n
gsterdi . T. H.
325
nai onl ara zr diledi [1]; sonra stanbul a dnmel eri ni , ken
di si ni n avdet edi p onl ar n masrafl ar m grnci ye kadar ora
da kal mal ar n emretti [2]. Y an nda tam bir yl ay geinciye^
kadar vadi ni uzat p durdu. Bunl ar n burada kal mal ar uzay n
ca bunl ar Eker ye haber gnderi p ayet bizim (Bereke Hana)
gitmemi ze msaade ol unm yacak ise bizi Msra iade et de-
diler[3] [bunun zeri ne Tekfur yalnz erife izin verdi. Onl ara
yi ne Hul gdan korkusu dolaysile zr diledi [4] art k erif
dnd Faris [5] iki sene daha gecikti. T ki beraberi nde bul u
nan hayvanl ar n pek ou telef oldu[6]. Sonra Berekenin aske
ri stanbul zeri ne yryp etrafn yama etti, orada bu
l unan Vasilos kat, Faris Mesud yi [7] Bereke ordusu
kumandan na unu syl emek zere gnderdi : Bu l kel er
Sul tan Mel i ki zahi rin and ve bar ndad r. Han [8] Sul tan
ile bar k olan ile bar k; and olan ile andl d r. Bunun
zeri ne kumandan bu sz kendi yazsile yazmas n istedi,
Fari s Mesud de kumandana,bu hususu kendi yazsivle yazd
gibi kendi i hti yari l e burada kaldn, yoksa stanbul Tekfu
runun Berekeye gi tmeden al koymad n da yazd. Bereke
ordusu stanbul stnden kalkt, stanbul kal el eri ni n bi ri nde
mahbus olan Sultan zzuddi ni yanl ar na alp kal eden kar
dlar [9] sonra Vasilos Fari si [10] Berkeye gnderdi . Y an na
bi rde taraf ndan eli kotu. Kendi sine yard mda bul unmak,
meml eketi mdafaa eyl emek zere [11] her yl yz atlas
elbise gndermesi ne karar verdi i ni mir bi r de mektup
yollad. Fari s Berekeye vard, Bereke ile bul utuu vaki t
askeri ni al koymas ndan dolay onu tayip etti, Faris stanbul
Tekfuru beni [12] menetti demesi zeri ne ordu kumandan na
[1] Hl g'nun, kendi si i i n gel di kl eri nden haberdar ol ur korkusi l e T.H..
[2] Bu da onun bi r hi l esi idi. T.H. [3] Y ani bize, meml ekete dnmeye i zi n
veri l si n T.H. [4] Onl ar gi tmekten al koymas na u zr gsterdi :kendi
l kel eri sul tan Rknddi n meml eketi ne mcavi r ol an l kel erden uzak;
Hl g meml eketi ne mcavi r ol an l kel ere yak nd r. Hl g, ne vaki t
M s r Padi ah n n el i l eri ni n Berekeye gi tmel eri ne b rakt m duyarsa
beni m ile onun aras ndaki bar n bozul duu vehmi ne der, ol abi l i r ki
ona mcavi r ol an ehi rl eri mi yamaya koar.T.H. [5] Fari sddi n Akku.
T.H. [6] Hayvan, .kle hel k oldu. Di erl eri de bozul maa yz tuttu
T.H. [7] Em r Fari sddi n A kku T.H. [8] Bereke T. H. [9] K endi si Dob-
ri ca k tasma, ol u G yaseddi n stanbul i i nde mahpus idi. iz [10] Em r
Fari sddi n T. H. [11] K endi si ile andl amak ve bar mak zere T.H.
[12] Hareketten T. H.
326
Ennehciissedid Mfeddal
yazd yazsn kar p : Ben sana Mel i ki zahi r iin k m yo-
rum[l ]. Sonra Sultan zzddi n Mel i ki zahi re mektup yaz p b
tn bunlar ; Fari sten sudur eden btn kusurl ar [2] bi l di rdi .
Muhi ddi ni bni A bdzzahi r derki Mel i ki zahi ri n elileri Be
reke Hanj ile bul umadan evvel yol l ar nda negl ehri nde
Tekfur Ekeri ye urad l ar, sonra yi rmi gn zarf nda stan-
bul a vardl ar, oradan Sudak [3] k y s ndaki Daksi taya vard
lar, onl ar orada Tayuk[4] adl bi r vali kar lad, yan nda posta
beygi rl eri vard , bu yeri n ad K r md r ki burada K pakl ar,
Ruslar, Alanlar saki n ol ur; deni z k y s ndan bu ehre kadar
bir gnl k yol vard r. Sonra baka bi rgn daha yrdl er,
btn bu ci hetl erde hki m olan ve on bin askere kuman
da eden Tok Buga adl bir kumandana rasgel di l er, oradan
kal k p til rma na kadar ad rl ar ile koyunl ar ile, mevai
ile mamur olan sahrada yi rmi gn daha yrdl er. til tatl,
Msr Nili kadar geni bi r rmakt r, orada Rus gemi l eri bul u
nur. Buras Bereke Han n kona d r. Bu sahi le btn zahi
rel er di er yerl erden getirilir [5]. Eliler yakl a nca arapa
ve trke konuan vezi r Kazvinli erefddi n onl ar
karl ad , gzel bi r yere indirdi . Et, bal k st vesai re gibi
eyl er ile konukl ad , Bereke Han da yak n bir yere indi,
elileri huzura istedi [6] Elilere, huzura gi recekl eri zaman
ne yapacakl ar n retmi l erdi : Sol taraftan gi rerek el l eri n
den mektupl ar al n nca sa tarafa geerl er, diz st oturur
lar, hi biri otaa ne kl, ne b ak, ne silh ile gi remez,
ayai l e otan eii ne basamaz, [7] sil hn kard zaman
[1] O, yal an ndan - seni n ile beraber gnderdi i eyl eri n bo
zul mas ndan dol ay seni yakal amaa benden daha l y kt r T. H.
[2] Mcerret l keni n Mel i ki zahi ri n and nda ol mas vehmi l e Bereke
ordusunun stanbul dan kal d rmas ki buna mukabi l bozul an hedi yel e
ri n k ymeti ni al abi l i r idi, nk ekeri k ymeti ni vermee mecbur idi..
Fari sddi n Msra dndkte sul tan ile bul utu, sul tan yapt i ten dol ay
onu cezaya arpt, yakal ad , ondan, beraber gel en mal l ar ald ki k ymeti
k rk bi n altn deeri nde idi, Fari si n gel mesi 665[1267] y l Cemazi y-
l ahi ri nde idi T.H. [3] Eker taraf ndan. Sonra baka bi r karaya gi tmek
zere deni ze aldl ar, uzakl gzel hava ile on gn ile on iki gn ara
s nda idi. Sonra Sudak deni l en daa kt l ar.T.H.[4] Tabuk T.H. [5] Bu yol
l ar boyunca onl ara zahi rel er, koyunl ar veri l mi ti r. bni Abdzzahi r. z.
[6] Sonra Bereke Han huzuruna gi rdi l er, vezi r erefddi n hi zmetl eri nde
idi, det vehile huzurda bul undul ar. T. H. [7] Ei k teki n dei l di r; ar
par. bu adet amani zm den al nmad r. z.
327
sol yanma karr. Y ayn kuburdan kar r, yay n ki riini
ay r r, okl ukta ok b rakmaz, orduda karyemez, elbisesini
karmaz [1], y kamak lz m ise gizlice y kar. Bereke Han
beyz atl s ar [2] beyaz kee ile rtl , ii i pek kuma
l arla, Hatayi deni l en i pek ile astarl, mcevherat ve inci ile
donat l m byk bi r otada, taht zeri nde, n kri s hastal n
dan dolay zeri nde yast k bul unan bi r sandal yede idi, yan n
da Tatagay adl byk, hatun var idi. Bundan baka onun
i ek hatun ile Gher hatun adl iki kar s daha var idi,
ol u yok idi, ondan sonra Veliahd gsteri len kardei ni n
ol u Batu Han ol u, Sartak olu, Tugan olu, kk em r
demek olan em r oul [3] Mengtemi r dir. Bereke Han ile
Sartak ana ve baba bi r iki kardeti r, Bereke Han bu tari hte
56 ya nda idi. Bereke Han yeyni sakall, byk yzl , sar
renkl i , sa kul akl ar na kadar taranm idi, kul a nda sekiz
keli mcevherat bul unan altn hal ka, eni nde hatay kaftan,
ba nda kal pak, bel i nde yeil Bul gar kay ile cevahi rl enmi
altn kemer [4]. Ayakl ar nda krmz, savr deni l en deri
den yap l m izme, bel i nde kl bul unmay p kemeri nde
altna batrlm eri siyah boynuzl ar var idi, yan nda
elli [5] em r ota nda sedi rl er zeri nde oturuyorl ar idi. Eli
l er huzura gi ri nce elilik merasi mi ni ifa eylediler. Bu hal
onun pek houna gitti. Bereke mektubu alp vezi re oku
mas n emretti, sonra elileri sa ndan nakletti [6], huzu
runda bul unan emi rl eri n arkas ndaki ota n yan na oturt
tu, onl ara kmz, sonra pi mi bal, daha sonra et ve
bal k getirtti. Elik.r yedi ler, sonra kars iek hatunun
kat na i nmel eri ni emretti . Sabahl eyi n, hatun kendi ota nda
onl ara ziyafet verdi , sonra akam zeri konakl ar na dnd
ler, Bereke Han elileri sai r vaki tl er de ister, onl ardan fil,
zrafa, Nil, Msr yamurunu sorar idi. Dedi ki dem ol unun
bi r kemi i Nil stne geril ip uzand n , zeri nden i nsan
geti i ni iittim. Onl ar biz onu grmedi k, bi zde o, yoktur
dedi l er, yan nda yi rmi alt gn kal d lar. Bereke Han onl ara,
[1] detleri zere korunmak i i n serer z. [2] Y z adam al r. Be
yz kadar nefer de al r deni l i yor. T. H. [3] Em r Mal ay z, [4] Bel i nde
Bul gar kay as l mcevher al t n kemer. T.H. [5] Elli veya al tm
em r. T.H. [6] Sol undan sa na. T. H.
328
Ennehcasedid - Mfaddal
Eken l kesi nde tedavl eden bi r mi ktar altn verdi , sonra
ad geen kar s onl ara kaftan gi ydi rdi . Onl ar n yanl ar na
elileri Erbua, Ertemi r ve Onamas koarak gnderdi .
Bereke Han yan nda eyh Ahmedi Msr adl Feyyum aha
l i si nden biri var idi, itibar zi yade idi. Emi rl eri n her bi ri ni n
yan nda mezzi n ve i mam var idi, her hatunun da bi r
mezzi n ve i mam bul unurdu, kkl eri n mektepl eri var
idi ki K uran okurl ar idi. Eliler 665 y l ma (1266) kadar [1]
bul undul ar, i naal l ah Taal bunun zi kri gelecek.
|1] Veyaj el i l er dndl er. Eken l kesi nde kald l ar. H. T.
329
METNN ASLI
j ~ ^ <^ j " J ^ 3 ( " n \ j <J*l) j * j
Jl _pJI j ojj W^'
jA*Ji \js> (jij i-v^J *_^ ^ 4i*j^ y - ^ s z A 4j j * v
Aâi j l J>J J j ^ ( _ CJ\^JL J 3 Jp (_$aJ J j j j V y *
L"l_j j ^ J I \ - j j Aj -Ij I _x i s ^ - * ^ 3~^^^3 |*-^H^" j r 4 l
A^^z>~ Aj^JJb 4_JI AJ tj ^- j l k l J 1 4] ^St-$ ^y* oAj (_^ iLLiC-1
C? ^t _r * ^ v-a*VI j ^ L l I 1 Jl-L-P c j *a! J v_j ~ ^ I 1^y ^3 j - ^ j j
4_-îll ^fy?-J\ 3 j J ^*j ^J ^Vl (^^^*^11
I j C ^ 4.1^J \ _ 7 ^ J (1^3 - ^ J * 3 ^ 3
d|- ,<a>-J Osi .^jIj I j ^r'âJuo
(J^>-jJl lL-^l j)-*-*3 O^J I_^5^ J J
Ij Jo-j vllaîaJl! I \_<Jl5 [ 1] 03^ y ^ ^La1\ _jd?j A.tajl^JJ
<1 U-ls ,^ VI (J^ 3 ^ ^" *1'_r* 3 J - lr>n_3 [2] ^ Ju-UI
aAs (j <) <k& j l ^ J U_ji dr a* J l j j \ i <}\ f d y * 3
jj>U' ^ ac-LJlIJ ' J j S ' j j ^ \ j [ 3] ^_k. la LL5^
[1] Msr elisinin tevkifi hakkndaki haberler ibni eddadn eserlerinden,
alnmtr. Buda Viyanada ki bnilfuratn yazma nshasndan anlalyor.
Bu yazmada bnilfurat baz ilvelerde bulunuyor ve bu sz tekrarlandktan sonra
^t-lkli dlUl J- j _r^-tr __|j ÛJI diji.1 aj^~ t j l dfjJlj-^ < .^11^L.
ibaresi vardr, burada en mhim vakalar bildiriliyor. N. ^). cb-Û
harflerile deiiklikleri gsteriyorum T .H. [2} veya z. [3]
S^JlI ^ _ N..
330
Ennehcssedid - Mfaddal
j j V j > kj y 43 J>- ---j J - l j ^ ^J l j j s &s j j V y> ^ y ^j 0Xs-
^ V; 'y*-?3 b J l f P - k i l j J ^
<J l ^j j ^L$C> J l! L ja jrir->1*Oj_j e-Cc- jl J l ^ ^ ^
a i._a) (_)3s [^]j~.a* j l Ac-is l^=-j) __U dL i^c j l j y
J * [5] j j ^j l i i l ^cj ^- J l j Ui [4] tf j j V j J 6 Isy>- pJ l 1 j ^l j
A j J aJ a^J 1X^s5 J _^Lf- j l L^] j l * W * l* ^ (1^"^*"
[*7] ^^* 11 (j-jU I 1^9 j l (j ^^j l ^J U l 1^1 ^1 J s- j l cl j
<^>=1^3 ^L j i j j j i i ji i ai ___n j^c* j ^*>i j i <\j j ^5w~t- (j
J J ju 4a>- l_Jda,9 -AJ^lc A^f-â -\_^ ^y> (_J _/
jjs-^9 ^5^ J J l Aj>-^zil ^jA [&] Ajlc |. <tlj) A) 1J <JA Aas-
4*9 ^ L-J y- 4) 5 J 'j l j --* ' <_)^J__l^ a -=>c-â--HJ 1J 4_Jl. .1? U . flll ^jA
~*S^J J l [^-^1 L_r,J ^'1' <-^f" AJ xllaJ *l
\jf- y j j u^- j i <_J j J c- j^j j l l L j j 4^ jr* ***
J jt- l*3-LaJ U^] (J ,_)! ^_ii?l _i y <J l^la J I ^VI
_^>-\_(jl (J ls j^>-\r 4_Ip J ^ -1\ ^ L 5 <5^"j J l <^~y
vliU J >-V '- l'l J lfli Oj ^Lj ^ pA <1 ^zS^~ [c [ ^] -J aliaa]'
^^r*i ^ I lijjll j l k l 11J l ^*1$^" ( j 'j l l ^ j âi l j l ^ i J i
_ jjj- cAb [2] ([). <tx-j l>L j L* (J ^. jl ^ ^ 4 3 [1 3
Trnak iinde bulunan 6 ke - [4} N- (I >- J l j ^ j j ti # [3] N- <
lmelerin yerine I bnilfuratta u ibareler vard r: j jJ -b-yl^
j j Ul j>L M^ ^3 (j-J I jjliai-J l H j_jl^l jUI ^ j ^ e*% j l
îj**^-' ^j : J l <3~yJI J-J2-* 1^J J -*J C^- ^J *Clj
N* O- j ^l j J l ^j-jls [5] N- jjlo-Ll_-y-J1^jL-j l-c^j
N- ^l-^-^1 73 N- oj^s- J ILJ1 jpjlj j \yf~ C^3
^ evvel den .-uLkdaM Metinde [9} z. yazlmtr ^ c Metinde [8]
JS^-4.1^ 1. $* J Metinde [ 1 1 ] - N- <>. J j ) ' ^j l s [1 0] vardr. Iz..
N-O- t 1- 5] N- Û-L ^j IaaL^. j_^T j l {12] z. yazlmtr,
N- (P- il* <1'jl UjIil_) cUj-5^J ^ ^ a J jl_^*j [1^3
831
^=-1 J J 4,1 lj_s- cj ' ' - ' l M (j"->^<lr J -1* ' J
_jL=-j ^ o a * j ^v i mi ; ^ a > . C j liiui; ^y ûw
Û dl [2] ,^1 lâ Uj> { j tj a-vL^L-âI ^1
î j V l o-u J ujJ I i * i i ^_ ^ J r* - 3j>U jtl j a^ -I liU^, J J I
j -*> o ( J l (J--l 1^(j ^j j U si l I ^ -^c- ^S^jj fî'
.pAjL# l_ij J 4_ w^- l L-*JLo I j J o - _j3>-
*1j r ^ fj" j j S ' c _/* <!p ^l i - l ^J ^j V l o
A j ( J . ^ <*-* C x- J j j - l ' pllc-Vlj O^J ^ " ^ - \
L^r j 1L - ^ o^l i Y l ^J l iS+^~ (J * ^^ A&J ^fj * iiU.1 a! j*-* c f 3 ^ ' S ' \ > s *
[^] (j 'J l '-_/* j ' j ^ Î j J I !_}>j '3 U.ls M ^^l j V l
viijj j S r j (jUl l j p-jJ l ^=" L a* j *4^ j dl j
AS \ y j [7] J ^j l l <Lw^9 ^ j [6] V j l ^ J C U'
1 o -^ 3-! j \ __-a I I J A c - a j^ ju d U
J ) [9] j ^ \ J i - J V j l j tjC'-^0 ^Li c' ^ j & 3 c >^ ci^ ^ - \
l^.a Ai 4i JX- A^-1 Jw *V 3 AC- V J (j ^ C - V j ^_ i ^ ^J >-
J> l V j Ujl -c ^_ / j V j ^r 3 Î j j l j ^ l <- j ^^3 j ^- ^1' wJ '^" j 5"
^0 iXUl ^-^-3 ^ *^-aj 4p (jjul jls 41j* <J ^3
1jC~ I4.U-J ^ j 1bU ^^ [1^] <û _a^"
^ S ' cA^rJ'' (J~^ ^ J ^=-^ o*'-^
I jj\j j M J l j j 5^- ^j l lc 4J -laiL ) l ^ ]
.(j 'j J l ^j l s ^. j U dlb (J l ojl_J a^jV 41-tjJ lâ ajl l 4^*5 o; <LLl*j . o J 'l
^L J l ^ 4a^,J ^J t o JLi-l_j -uic. ^jâ-3^4**J *^-l^- jâJ H J~uS-A <J^
'A*\^j j ^*-*1 L|I^ N.C^,
\-*y (J l oî J l (Jt\j L* 47_^6j > SI jJ I J l ^ j \ j \ yS') f ts_ > SI <4 ^
N . ( J l [3] N ^ . [4] j^lij J L fij'l *_%-
dr.lz. Metinde [5] . yazldr olsJ=i\ J Ja (.l^Mlj oU 'l SI Î I i i s- j
[] Metinde J > dir. z. [7] ^- ^- j <j_J l^jy^ j j j l 'j * 0. lj^>. jr
^.-i N. . [8] jjll N. [9] Metinde u zaictir. z.
[ 10] _> \<wj- j- J J j 5,U N .$.
332
j y U-ULi-L> 0.^ 1^ oU- {j JH\ ^ 3 ^ ^ -^ -ulc-^-
aJ I j l i i l j J j 4) l_r- J j j j t- _r^"j j j 1^- U_^ j l I y \ 4j.
[1] i l 1>I a-U) A4J I
*S~j tll l j ? j j Î ^ j l y - 1,3ij ~^j <$0 ilUlj j 6 j I r ^3^.z-3 ^
4 - J = t i l l 0^- <JL4>3 [2] l .^ j I (.J j l
^ ^ . . .
* ^ 1j ^ l l a^ *VJ <-Lc-^ 4_**> *ol ^ <-ol -Cp ^. *1
-j" j j y~a>-l l S J ^. ^ J^3~ ^ 3 ^ 7**^ ^ *~^\?~3 \>*^/
-CPj k_->Jg <*-g_a> ^J-'- O j ^ *OtfLr> i_ j2~' <la
L^klj <^1 4I ^c' l ^ 3 1 o
[6] __* ^ a Z_^-Ij C s 4j p1^> j *j j l l i -l j
^r" ^ ^ Jal l J -j J l J-*-^ _/ua5- ^ CJ^
I y>c~& 1H J (j_J* le- obt>- <i-j3 -1-* f IjJ SÎj IS^j li " ^ j~ o j> \
*S"'j j U L J l j l j j l jV -^ j=-I l_jiâJ '^ '6j ~ j j j ' - l prV
i f - i ^ J ~^ if-> Î j J 1^ J ^' l f - Î sj ' j (^- ^.
I j j i l_j!V U& jf J - J I ^ ^jI (j/V I ^J kt j l J B j j -a*
* * - 1 4
-l ^^ l I Li-i ^ UaPj L#^j* _/ C' 3 o-VC- l AP j J ol^-1Ij U
^ J ^tl_^" ^âf-l_J OJ jS^^-1 (*V~^ ^ ^
jr* <^ ' J . 0 ^ 3 f ^j ] J ^- J I
j J j e-C4jll/-l/y.J v>lj3 j [ l l ] [ ; j ^ ) I >I
\ j i ^ I j ^ l ^ -j l ^ ^ Af- (j ' j l l j U J l j
.JUi* 4jjUl^J)l o^ j CJ^* 3 4--i*' -^ J-j *>
[ l ] Bu beyana gre Bereke Batunun olu oluyor, dorusu kardeidir. z...
[2] Trnak iindekiler bnilfurarta yoktur. T.H. [3] N . $.
\j^y*3 V. (3^ avAJ^~, j N. O. [5] (J^ N. ( >.
[6] N. 4>. [7] J ^jJ I N. $ . [ 8 ] ^1 J N, $ [9] Metinde J U j zaittir. z.,
[l 0] Metinde ok kere olduu gibi cemi sigasiledir. z, [l 1 ]Trnak iindekiler bnil-
furatta yoktur. M. [12] Drt kelimeye bedel bnilfurata
cmlesi vardr. M.
Ennehcssedid Mfaddal
333.
663, 670 VAKALRINA DAR
663 (1264-1265) y l nda Sultana, Hl g askerl eri ni n
"bana ol u Abakan n getii, Hl gnun da rebi l hi ri n
yedi nci gn sardan l d haberi geldi, Hl gyu gnde
iki kere sara tutard, Hl g Merage ehri nde ld. Tela kal
as na nakl ol unup oraya gml d. zeri ne bi r kubbe ya
pld [1] bi r de Berekeni n Abaka zeri ne yryp bozduu
.haberi geldi.
670 (1271-1272) y l nda Sultana, Di mi ka Batu ol u Sar-
tak ol u Togan ol u Mengtemi r kat ndan Bereke ailesi el
ileri geldiler, Mengtemi r elileri deni z yolile gndermi ti .
Eliler Eker l kesi nden kt kl ar nda Marsi lyal l arn bi r kor
san gemi si ne rasgel di l er, Marsi lyal l ar onl ar yakal ay p Akya
gtrdl er. Akdaki mutasarr fl ar onlar tayip ettiler, bizim
Sul tan ile and m z ol makl a el il erden hi bi ri ni Bab huma-
yuna gi tmel eri ni menedemeyi z dediler, sonra onl ar n mas
rafl ar n grp Di mi ka gnderdi l er, Marsi lyal l ar el i lerden
aldklar hedi yel eri geri vermedi l er. Eliler Sultan ile bul u
tukl ar nda yanl ar nda olan bil dirdiler. Sul tan skenderi yeye
-adam gnderdi , oradaki Marsi lya Tccar n , arkadal ar n n
al d kl ar mal l ar n bedel l eri ni veri nci ye kadar tasarruftan ve
seferden menetti . Bereke ailesi elilerinin el l eri ndeki mek
tubun mazmunu u idi : Hlg ail esinin el i nde bul unan
btn slm l kel eri Sul tan n olacak idi, Sul tandan onl ara
kar i mdat kuvveti , Hl g ailesinin kkn kurutmak iin
yard m istiyorlard.
[1] Hl g Mool deti zere bi r di n ile mtedeyyi n dei l idi.
-3 3 4
METNN ASLI
j o ' jUaLJl Jl j j j ( y \ r J ^C) j> j
^j~ait ^ J > N1 _-J -l\* (_^ Ji j J^"
- <C j i j u <p^ j p* yj a j j i j <c-i^ jj--' -6^y>
>j j ^ J lj l
y : ^ A -Cp^ ^ -t -oj l j l kLJl Jl <50 o*> J-*j (^V* ^ (J t ^ i ) ^
^ U \ y f j j n l \ J p4^ j ' ^ <5*-T^ ^ 9&
<yjj^sl Vt!/* ^ ^ fT 3-*^^ J>\ {j* '-%'\/*
f ^ J^ jj-* J^ <j* ^ jUaJ-4I Ll=- l_^lsj
Y*As<_~Kfi> (J ^J ojA-lU J |*J (j-**J l [2 ] ^ j J & r
V *-^ <j* *J ^J-C-d-^Vl Jl l^**9 (j ^ ^ J^LS*' <j ^ ^
O^J \ e>jJ>- 1U 1 ^Jt k_3y-g-i I jj-0J ^rl) I ^j-a ^j^g^jl | Jy
J jSÛ P] <5"**j z^> J*j Jp yiJl
l_^JJj [5 ] j lk L J ! j_j$ C jjV _j> C j i lj~lc- W J _j^ _J ^ J l j> < JI (j^.JLJ.1
^rj(~k JLia-*-1! Jp V^*J _5^"f'*'^' ^-A^- (_)l 4A
l ] Metinde I j U oj <Ij-U-l sigalar mfret mzekker olarak yazl
mtr Iz. [2] Metinde grnd gibi mefret zamiri ile yazlmtr z.
13] Metin nshasnda yazlmtr Iz. [4] Metin nshasnda cemi
mzekker sigasile . 1^ 1 yazlmtr. I z. [ 5] Metinde jlkL-J j^SCr ibaresi
yazlmamtr ki eksiktir Iz.
3S5
698 VAKALARINA DAR
698 (1299) yl ramazan ay nda Sudaktan gel en tccar,
u haberi getirdi: Bereke l kesi taht na oturan Nogay Ha
n n [1] bu sene bahar i pti das nda byk bi r ordu ile Sudaka
var p Sudak ahal isine, kendi taraftar ol anl ar n aileleriyle,
mal l ari yl e ehri b rak p d ar kmal ar n emretti , bunun
zeri ne ona taal l ku ol anl ar n hepsi ktlar ki, ehri n te
bi ri nden fazla idiler. Sonra askere ehri sarmal ar emri ni
verdi , durdu ahal iyi bi rer bi rer istedi, i kence etti, btn
mal l ar n al dktan, ahal i yi l drdkten sonra ehri atee
verdi , gya yok imi gibi oras n dpdz etti. Bunun
sebebi u i di : Sudak mahsul drt Tatar padi al ar aras nda
taksi m ol unur idi bi ri bu Nogay idi ki Msr padi ah ile
aral ar nda sevgi var idi, onun ile mektupl a r ve hedi yel ei r
idi. Onl ar yl e beyan ettiler: Ortakl ar olan hanl ar, ona
mteal l i k ol an hukukta nai bl eri ne tecavz etmekl e bu vaziyet
onu byl e yapmaa mecbur etmitir.
[1] Burada Nogay Tokta ile kar t r l m t r, nk Ayni tari hi n
700 y l ndaki f kras n n manas udur: K bcak, til rma na kadar
Sudak Han Bereke Han n kardei ol u Toktad r*. M. Demek ki burada
bi r zuhul vard r tz.
336
METNN ASLI
i f W CX * } jU*j J ("Â t j ^ * i ) W
t i 4^-J j ^- jjt- (_-*!' t j ^ j 1 >^1UI j l
Jr* <j^" r* ^ J l j >^ J*V /^' [3] j S ' ^ L s - <**j Jl J-^j
[ 6] j & j CT"2" <Jl*j -^ l j I^ ^ IU Jl [4]
4)JI Jj l _JJai- ^jJJ [ 8] _^JL Ijtba-' ^ d j J I^ I jf [7] ^Jd I j S ^ I
4^Jl(_ --7 JZ3 j l Jl 4 ^ 3 f 4U Jja-lj -UJ
[10] V ^ i y ^ - j t f L3j_j-^jl >]i^_ju-_5 ^-'fcTj V*(J^ l^
4] t_j]l_j^_5 [ ] ^lc^ cUU^ ^jj >-I j bl l t~ ^ >
^ y ^ - \ ^ 4 \ y ^ C ' JA*J o^J*~> tj ' j j l i Ui l (jl J^*^ A9 <oly-J ^-"1J J J^*2*
. [12] Jf- lJj ^j>=5 *0 AjlUlll
[l ] Metinde jl l_Ûj baslmtr ki nahve uygun olmaz. Iz. [2] Ayni
tarihinde (70 0) tarihinde bu cmle vardr : JT _^-' J l jl* iI lilUj
dir. iT/ dilil ^J-\ , j \ j *j jTt b Metinde. [3] Metinde Ij S ^ \ J l s . dir ki
nahve uymaz. z. [4] nsha, Iz. [5] nsha, I z.[6] I ^V ^
nsha. Iz. [7] Metinde grd gibi ^)l yazlmtr. z. [8] Metin nshas 1,.
dr. z. [9] Metinde jJ J I J aI dm, Oa-lj yazlmtr. Iz. f l O] Metin
nshas l ^L ^ i . dir, Iz. {11} Metinde (<J,y dili) yerine
(SUll-U) sic dir. Iz. [12] J~> tl j 1J ^ jlO" S-1*1* Te. Iz.
22
337
TACR HACI BRAHM BN MEHMED MESUDl
LE MANUK MARDANI VE EMS MEHMED
SNCARNN HACI BEYANLARI
Bunl ar 700 (1300 -1301) y l nda K ahi rede yle beyan
etti l er: Bereke'ni n kardei ol u ol up ad geen Nogay Han ki
yukarda syl endi i gibi Sudak ahali sini l drmt. Onunl a
Tokta Han aras nda byk sava vaki ol du, sonra Tokta ona
gal ebe al makl a btn K pak l kesi ni almt, bu han n ya
otuza varmaz, Horasan s n r nda komusu olan K azan Han
ile bar etmitir, yle rasgel di ki bu zamanda dnyan n b
tn padi ahl ar gen ol up hi bi ri otuz ya na gi rmemi ti,
meml eketi idareleri, istikllleri 694 y l ndan bal ar. Bu z:a-
manda Mevl na Sul tan Melik Nas r yirmi ya na basmam
idi, bat padi ahl ar n n da gen ol dukl ar syleni yor. Tanr
en eyi bilir.
Hicreti n 704(1304 - 1305) yl girdi. Kpak sahras Han
msl man olan Bereke Han n kardei ol u Tokta Han idi.
338
METNN ASL
\ j \ ^ \ / i
-ll W l^-1 <lfl Cf jfey villl -~Ô* J S^lK ^3,/^^
l^- cUUI <X O A ) Ij eî ^-> ( J ^^ ct* t^ *$*^
^^sJ I ^r* ^ ^^ 3 W*"" 3 I ptiai 1*^_^Jjf ^^^ aJ lp 1 <*_Ja-
j l ^ju I j j l ^j~*~ J^~ tj j > * j ^j k <-UUl 0^3 4-'
^ , ^ 3 3-^3 ^* fr* J^"' ^ cJ j\ U -Jl
^L-j C-3Î c AJj J jLil cLlUl (jaLJ l l>Vj-* jj 4j ^1**>j jr*
îpl <^lj VJiil [2] J Û j l J l-9j a~~> ,j j Jl&
iJ - \ ( j 11 Ûa-il* l,U J j\j>=jjJ 1 J *^l*&3 < j \a *"^ 4**1^ k- * ^*3J
' 3^3 ^ "J
[1 ] Metinde ^^1 dir, z. [2] Tel. Metinde[*]>L*l
dr. z.
[*] Metin nshasnda <_>JUIj \ yazlmtr.
339
704,706,707 YILLARI VUKUATI
704 (1304 - 1304) -ylnda Bereke Han n kardei olu
K pak sahras vesai re han Tokta Han n elileri byk
hedi yel er, kl el er ve cari yel er ile geldi ler, bunl ar deniz yo-
liyle skenderi yeye gel mi l erdi . Mektupl ar n n mazmunu u
i di : Biz Harbendeye Tebri z s n r na kadar Horasan i stemek
zere haber gnderdi k, bi zim azmi mi z ona kar hareket
etmekti r, askerl eri ni zi topl ay p bize gelin, onu l keden kov
mak zere bul ual m, at n z n aya n n bast l ke sizin,
bi zi m at mz n aya n n da bast l ke bi zim ol sun. M
verri h [1] der ki bundan dolay [2] Harbende de bar istemek
zere el iler gndermi ti . Sonra elilerin yol l ukl ar haz r
land, a rl and ktan sonra i ade ol undul ar. Sul tan, elilerine
kendi taraf ndan Emi r Seyfddi n Bal aban Sarhadi yi eli kotu.
706 (1306-1307) yl Sul tan n, Tokta Han kat ndaki elileri
ol an Emi r Seyfddi n Bal aban Sarhadi , Seyfddi n Balaban Ha
ki mi, mrahor Fahrddi n Mahmudu emsi; Tokta taraf ndan
Namun adl eli ile bi rl i kte geldiler, eli pek zi yade arland ,
cevap ile i ade ol undu, bi l ei nce Defterdar Bedrddi n Bek
mi, yukarda ad geen Fahrddi n ve Sngur Ekar yola
karl d lar.
707 (1307-1308) yl girdi. Demi rkap dan Kpak sahra
s na ve Sudaa, Harzemden stanbul s n r na kadar olan yer
l er hep Tokta Han n el i nde idi, ad Ci ngiz Han ol u Say n
Han olu Sartak ol uToan ol u Mengtemi r ol u Tuhtadr
ki Bereke Han n kardei ol udur.
|1] Mel l i f Mufaddal z. [2] Tokta Han dedi rgi n etmek i i ni z.
340
METNN ASLI
S'j au {j~\ cy j j viJ ( v* t ^ J ) V^j
js>JIJ j^yr3 Ûiall j ^=>-L?
jl_I^5- <! j^Jaj l - C- Jl 11-jl as lI 4jj_c_^LvI Jl
W (j^"j i^ ^ ^*1^ ti-? ^ ~^.-,->l ^
^-r"j -^ 'j ^ o U j U J*=-
J-Jl l-oj=>- j ^h Lkjl l-^J^Vj ^-j^1 Jl VJ _j4i ^r1- ,*^J ^
^Vl jlkLJlJ^-jlj ^1jf~ VI juj IjA-plj oj^-^L^zJl^Jizj
. A- ^jA *V^'"^ J*2^ Uj -J^
^ j (_$lkiL clUl -Ct- ^ jlkLJl J*-j o j c ( v*^ 4-*J (3*1) V9.?
J ^ 3 '-^'*?"3 t*^y-ail (j'j]l^_i-*-
^jl_î-l A-e-lj a*\y Ij (3_^-*L*<*-*'1^lT-lg j p~r^-^ I
. [^ j y ji tlrJl_p^j -tj-vi <*- j ^ s
tjU^-.aJI _/ Jl JjjJ-l
jjVil (j jS. yj+A 4-*->\j ^gllrtfli ct-lLLl J ^ <JUaJa.ali -Jo- Jl ^jjl^^-j
.[6] jU- ys=>- (j* (jU- (j' L->(Jj1 ^sr jj'I
[1] Avam diliyle Tebriz demektir. I z. [2] Metinde <J dir. Iz. [}] Te.
Metinde (LiMr-j) dr. Iz. [4] Nveyr metinde l_J^J\ yerinde _^LiVI
yazlmtr. z. [5] Nveyr, metninde } yoktur. [6] Metinde
j t ile OL* arasndakiler yazlmamtr.z.
341
710,711 YILI VAKAL ARI
710 (1310-1311) yl gi rdi : Kpak sahras Han , Cingi z
Han ol u Say n Han ol u Sartak olu Toan ol u Mengtemi r
ol u Tuhta idi. l kesi ni n s n rl ar uzunl uu itibarile stanbul
deni zi nden rti rma na kadar alt aya yak n, enlilii
Bul gar [1] il inden Demi rkap ya kadar drt aya yak nd r.
711 (1311-1312) yl Tokta Han kat ndan, Melik Nas r n
elileri dndl er. Frenkl er onl ar ve Toktan n elilerini esir
ettiler, bunl ar altm kadar i di ler [2], Bunlar sahil ehi rl eri ne
urad p Trabl us ama gtrdl er. Orada satla kard lar,
fiatinde ar dereceyi bul dul ar, altm bin altn istediler, [3]
Eyase gtrdl er, bu fiat ile Sis Tekfuruna satmak istediler,
Tekfur bunl ar al maktan ekindi . Sonra bunl ar Sak z adas na
gtrdl er. Sul tan bunu haber alnca skenderi ye hududun
daki Frenk tccar n seferden al koyup mal l ar na haci z koy
mal ar m emretti, ancak elil erin gel mesi yle onl ar n sal .ve
rileceini, mal l ar n n brak l abi l ecei ni iltizam etti. Cineviz
Taciri ekran Sak z adas na mtevecci h olarak yola kt.
Onl ar kurtard ve Msr di yar na gnderdi. Bunl ar n gel me
l eri 712(1312) yl rebi l evvel i ni n on altnc gnnde idi.
[1] Bul gar ili i mal taraf nda, Bay nd rl k sonundad r, merkezi
Bul ar'd r i uUVj f z. [2] Eliler, tabi l eri , l i ml eri ile beraber hepsi
al tm ki i idi z. [3] Nakten al t n i steyi p hi bi r ki mse al mamal a Iz.
342
METNN ASLI
j alg dUl j U i J ' jI* j JU- 4l**>
4i^ (jU- jU- (jL** fjf (y jUl* ijf yy^-~* CJ
jliL J a ^^J JJy^ J* Lj J& JT- Jl ^ ^
J -J r" dr* V1j -i,J J "' o! J l
ÎklLdlU' I dlliljlkLJ LUj oj 1c( v\ \ ^j j K ) I I
*J ^LJ I ^ b y ' s ' j* ^ 1 ^VLlL J j j ^ _^J.I j ~-Is
_*!!<>_ i-' f J l (*r.
Z*i^p\ l i ^ . j c . ÛJ I \yi^-y
J ^^ ''' '* ^ ^^ ^2=1^11 J l ^ \y4s2rJ f
,j t îlaiV <! <j_j-u_d,Vl j*^> {j jjl
y>& 4^_j jya>- AsJ VI
v\r u-j 1j j j j M 'J '( ^- j 'j
] l ] Metinde dr, Iz. [2] M eti nde^^^l j dir. z. [3] Nveyride
Telfikulahbarda hem hem ^y u dr I.z.
343
710,711 YILI VAKALARI
710 (1310-1311) yl gi rdi : K pak sahras Han , Cingi z
Han ol u Sayn Han ol uSartak olu Toan ol u Mengtemi r
ol u Tuhta idi. l kesi ni n s n rl ar uzunl uu i tibaril e stanbul
deni zi nden rti rma na kadar alt aya yak n, enlilii
Bul gar [1] i l i nden Demi rkap ya kadar drt aya yak nd r.
711 (1311-1312) yl Tokta Han kat ndan, Melik Nas r n
elileri dndl er. Frenkl er onl ar ve Toktan n eli lerini esir
ettiler, bunl ar al tm kadar i di ler [2], Bunl ar sahil ehi rl eri ne
urad p Trabl us ama gtrdl er. Orada satla kard lar,
fiatinde ar dereceyi bul dul ar, altm bin altn i stediler, [3]
Eyase gtrdl er, bu fiat ile Sis Tekfuruna satmak istediler,
Tekfur bunl ar al maktan eki ndi. Sonra bunl ar Sakz adas na
gtrdl er. Sul tan bunu haber alnca skenderi ye hududun
daki Frenk tccar m seferden al koyup mal l ar na haci z koy
mal ar n emretti, ancak elilerin gel mesiyl e onl ar n sal .ve
rileceini, mal l ar n n b rak l abi l ecei ni ilt2am etti. Cineviz
Taciri ekran Sakz adas na mtevecci h olarak yola kt.
Onl ar kurtard ve Msr di yar na gnderdi. Bunl ar n gel me
leri 712(1312) yl rebi l evvel i ni n on altnc gnnde idi.
[1] Bul gar ili i mal taraf nda, Bay nd rl k sonundad r, merkezi
Bul ard r 'jyV.j* z. [2] Eliler, tabi l eri , l i ml eri ile beraber hepsi
al tm ki i idi z. [3] Nakten al t n i steyi p hi bi r ki mse al mamal a z
342
METNN ASLI
(Ûag J UjlJ A ?b J~~^' 4***>
-j^-j jU- jU- cT O1 (3^j*9 CJ Cj cT. ^"J 1
jUL J a L i ^j O- y L ^ j j [ ^ p j \ j l
JJr' ?->' i f Vl->* -kia^ t*'; Jl
^ l lagJgcU.UI 4-p-^ ^ UI lJ^J OJC (V \ ^ <-'~'J(-5*0 ^ -^ J
<_b-LJl j^Jljt- p- Ijy^j !_/> j o _j/ IjISj ^Vti^ ,_,t-jj ^ _yJl jJj^-ls
dl û- I^ Ji j j j Pl j l_jLZilj Ij. [1]^_JJ ^ j j s^ j ^ Jl ^ y-JJl ^ Ij Lojj
^l '-V.J-^*"'r>'^, J 0 ^ ^- J L /!;'J 'fr. f j ',V
îil jL^ Jc- y ' <-U)j jaiJI ^L ^ h ^ a i \ ~J_y? Jl f
^ 3 j i ^ c/j]!
p r * l =-_j ^ L . A \ Jl ^=r^l j r ^ \ o ' 1^ - - ^ ^ ^ *j j y ^ 2^ ^
] l ] M e t i n d e d r , z. [2] M eti nde^î Â) dir. z. [3] Nveyride
Telfikulahbarda hem hem dr I .z.
343
712,713,715,717 YILLARI
712 (1313) yl ramazan n n sonl ar nda Mengtemi r olu
Torul ca olu zbek Han Kpak sahras ve evresi l ke
lerin taht na kt. Hanl amcas Mengtemi r ol u Tokta
dan sonra idi. Deni yor ki zbek gen, gzel yzl , gayet
yosma, haki k msl man, yl maz bir yiit idi, emi rl erden ve
belli bal adaml ardan bi r ounu, Bahi l erden ve byc
l erden bi r cemaati l drd.
713 (1314) yl zil hi ccesi ni n yi rmi altnc gn Tokta Ha
n n yeri ne geen zbek Han elileri Msr di yar na geldiler,
bunl ar yz yetmi drt kadar idi, onlar Kebe kodurdul ar,
onl ar ile bi rl ikte Tekfur Eker nin elileri de kondu.
715 (1315-1316) yl zbek Han, Tekfur Eker, Mardin
hkmdar el ilerini huzura istedi, onl ar n geti rdi kl eri (mek-
tuplar) ni dinledi. Sonra onl ar n yol l ukl ar n grp bera
beri nde ok armaanl ar, her eit hedi yel er yollad, kendi
taraf ndan da Harzeml i Emi r Al ddin Aydoduyu, Saru olu
Hsamddi n Hseyni deniz yoliyle K pak iline gnderdi.
717 (1317) yl aban n n sonunda skenderi ye i skelesi ne
K pak sahras ndan zbek Han taraf ndan bi r gemi geldi,
gemi de eliler var i di ; yanl ar nda da iki yz cariye, yz
kl e vesai re var idi [1],
[1] Bu kul ci nsl eri hedi ye i i n deil , ti caret i i n ol mal z.
344
METNN ASLI
cUIU j ' j ^ * j , ^ j l j ( ( V \ Y <** J (_5*i ) V^J
-Aj*J O - V j CJ * ^ j y d-lUl I fcVlj L_J (jlpioJI 1
JI^T Jj'ls Î l3^J ^ Kf*
. ;_jx~ilj i-i^J I j , itU- J aj UVlj I^VI ^ ;jl J jJ-
J l J^3 <^-^(S^ ,j-^-} (_r'jL~' J ( VNY-' j (ii ) Vj
<jI 1^ ^l i a i L d j j l l y ( j ^ 5" 0 ^ ^ j j l J * * j
S_^-S'VI >-UmJ j 3 f !_/
'illi! J j i ^ j j 1 -^1 <Jj jU=JJ l I ( y\o J ^j ) ly-sj
S j \ i 5 ^ l i p4 ^* JV-J ^ | t - U K l j t U - l . - j s - l ^ J ^ - j j ^ _ ^ i V I
Ât-Ol C 4.5- ^ ^ y ^ . i ; ! - ^ . ?
JI=*eJlJI j ^J I J l ( tj1) --
0 * / > * _ ) - C d V I > i J l j U i _ p - l j ( v \ V <^ j ^ i ) V j
iJ_j^r Âj <i j U- l b pl ^j *-^j^ tUlil jj* (jU^JI ^
. jJUj jvfrj
[1] Nveyride p-'j/L-j dir. Iz.
345
720 VUKUATINA DAR
720 (1320-1321) yl girdi. Demi r kap dan Harzeme,
Sudak ve Bulgar i l i nden stanbul s n rl ar na kadar Bereke
Han n kardei oul l ar ndan Torul ca ol u zbek Han idi,
btn l kel eri nde Mi nberl erde hanl ar na dua ettikten sonra
Sultan Melik Nas ra de dua ederl er idi.
720 (1320) yl rebi ul evvel i n yi rmi bei nde Msr di ya
r na Bereke l kesi han zbek Han n karde kz geldi.
Bileince bin kl e ve cari ye vard, Cebel kalesi ne indirildi,
Mevl na Sultan Melik Nas r huzuruna gi rmek hususunda
kad n n her ne ihti yac var ise haz rl an nc ya kadar kad n
orada kald, ni kh rebi ul h r ay nda otuz bin altn mehr
zeri ne kyld, sonra kad lara, devlet yan na, kaftanl ar gi y
dirildi, bunl ar inaml ara nail oldular, kad K eri mddi ni n kaftan
iki ferace idi, biri stten geyp k rm z atlas idi. zeri Msr
altn ile i l enmi idi. Kad bunu gi ymekten ekindi , Hak
k mda yap l an muamel e dete uymaz dedi. Sultan ona Biz
seni ondan istisna ettik dedi. Bu ise kad n n sul tan kat nda
mertebesi yce ol duundan nai onun hakk nda bi r i kram idi.
346
j l ( d r " ) J df i Oj~-i '
tiiUI KJ - \ jVjI -j*.L (jr ^ 'VjajLJI J l
. j ^dl Icjl jj ^l J t ^-aI liJUl jlLL-U cX _-j- ii"""/
METNN ASLI
j U l J l J _ ^j J j V l ^j ^-'1^ j ( VY j (J -i ) V j
^LtT *._al I L^..^53 * T , d)^ <^J3-5> - 1 sla j *j AS
LV_j-* Jc- J_p-_iil ^1 {j* <J1 j l Jl J-A-l c ^ j lj
jLj-o v_i)^ O'-k Jc- J ^r*' (j tUlll jlkUl
tj O - I *uL>- ^jL&Lo'V1 c*J*5j 4j-]l jLtlj sLI Jc-
1-w* Jls^ ly^jJ j~a'* *JS,^> ( j - ^ A_--3_yJi ^3
4^j .a j ^S a] Uly I <Jjj l] LjuL-^-I a 11jllaJLJl Jla ^lc 4j J Sj^T^*
. jllaLJ AC
347
732,737 VUKUATI
732 (1332) yl cemzi yl evvel ay nda zbek Han tara
fndan k ymetli hedi yel er ile el i ler geldiler, eyh Nurddi ni n
l m haberi ni getirdiler; bu Nurddi n Sultan Melik Nasr n
720 y l nda evl endi i zbek Han n kardei kz ile bi rlikte
Msr di yar na gel mi idi. Sonra el iler dndl er, bileince
Sultan Melik Nas r taraf ndan bi r eli de var idi.
737 (1336-1337) yl Deli? hkmdar Sultan Mehmet [1]
ah ve sonra I rak hkmdar Anberci ol u Sultan Mehmed[2]
taraf ndan eliler geldiler, o zaman Anberci ol unun Devlet
mdr eyh Haan idi. Daha sonra byk bi r cemaat ile
zbek Han n elileri de geldiler.
*
* *
11] Bu zat Tol uk ol u Mehmetti r ki Hi cr 725 - 752 (1324- 1351)
tari hi nde hkmette bul unmutur. 744 te M s ra hki m ol m ya haz r
l and n bi l di rmi ti r. M. [2] Bu Mehmet te Y ol gukl u olu, oda Ti mur
ol u (baz l ar na gre Tatemi r ol u o da sentemi r ol udur) Anberci
ol u, o da Mengtemi r ol u, o da Hl g ol u ol up 736 senesi nde
l hani l er taht na varis ol duunu byk eyh Haan n yard mi yl e i ddi a
etmi ve Nahcuvan muharebesi nde maktul dmtr. T. H.
348
j l k ) II ^ _n^ J ( YfY j VJ
j S l-^*j '-J l j .y ^^11 Is.} l j j o-l _ j <*-" ji^-
j~o\li\ l)1I j l k U l (J l j U - U=JII j -1 jjizJLI jl>-J l j l
<j4)1 jaLJ I ^ -rj ^ VM1 <-* j v.
METNN ASL
[!]jj UjJ 1jl Ui J l <j- ^ J - j cJ Uj (vrv o- j jl)
q~J I il*_jp dj j (jl_^)l =-L^> O' J j '- j
*^* (J jl*- ilUl J -"j l-îl ^ d)*
*
* *
[ l ] Metinde ( j o ?) yerine ? yazlmtr Iz,
349
X TARHOLSLM - EZZEHEBI
emsddin Ebu Abdullah Mehmet bin Ahmet bin Elfarik Ed-
d i m i k f l ] Elzeheb 748 Hicr (1348-1349) tarihinde amda vefat etmi
tir Zeheb birtakm tarih eserlerin mellifidir [ 2 ] en maruf eseri
12-20 ciltten ibaret olan ve 741 senesine kadar devam eden fy-vijtT adl
kitabdr maatteessf bu eserin yalnz bir ka cildi muhafaza edilebilip
bunlar da muhtelif ktpanelerde mahfuzdur. Aadaki paralar
Bodleyn ve Leyden ktpanelerindeki nshalardan aldm.
Altmorduya dair baz ksa paralar Zehebnih Tarihi islamnn
ihtisar edilmi bir nshas olan ve emsddin Suhav [3] tarafndan 901
Hicr tarihine kadar uzatlan e'A-\ J kitabndan da aldm ki mlha
zalarda ona iaret olunmutur.
[1] Zeheb 673 (1264) te Meyyafari kmda domakl a far k tabi ri nden
Meyyafari k nl ol duu ve Di mi kta l mekl e Di mi k un van n al d an
lal r. z. [2] Zeheb ni n ceddi T rkmen ol an K aymazd r. te bu Trk
l i mi byk mverri h ve byk hadi s mnekki di di r, gerek tari h ve
siyere, gerek hadi se ait pek.k ymetl i eserl eri vard r. Hadi s mnekki di
ol mal a vakal ar n zapt na pek zi yade i ti na etmi ti r. Hadi ste ve tari hte
zaman n n pi uvs idi z [3J Mehur muhaddi s ve mverri h emsddi n
Sehav sahi bi ol up 906 (1500) da l mtr z.
350
660,661-663 VUKUATI
660 (1261-1262) y l nda Anadolu hkmdar zzeddi ne
gel i nce ...[1] Ekeri ona gcendi i nden onu kal ede hap
setmiti. Bereke askeri nden bi r taife Eker ni n baz meml e
ketl eri ni yama etmiler, bu kaleyi kuatm l ard ; onl ar ile
Sul tan zzeddi nin [2] teslimi, bunl ar n da kaleyi kuatma
dan eki l mel eri hususunda uyuul du; bunun zeri ne sakc
(muhafz), zzeddi ni onl ara teslim etti, onl arda zzeddi ni
Berekeye gtrmei zerl eri ne aldlar. Hl g ile Bereke
aras nda muhal efet vaki oldu, Bereke ona dmanl n
i zhar etti, Melik Zahi r ile beraber hareket etme, sz bi r
lii verme hususunda eliler gnderdi , Melik Zahi r'i Hl g
ile savaa tevik edi yor idi [3],
661 (1263) yl recebi nde Tatar Han Berekeni n elileri
geldiler, eliler Berekeni n sl m sevdii ni , amcas olu
Hl gdan i kyet ettiini haber verdi l er. Melik Zahi r Bere-
keye hedi ye gnderdi , reyi ni doru buldu... Hl g ile
Bereke aras nda mthi bi r sava vaki oldu, felket Hl gyu
sard , askerl eri nden bi rtak m hal k l drl d, di erl eri bo
ul du, kendi si kurtul du [4].
663 (1264-1265) y l nda Tatarl ar n Hl?.g ol u Abakay
Han yapt kl ar, Berekeni n de Abaka zeri ne yryp onu
k rd haberi geldi [5],
[1]T.H. ondan yl e byl e ol du z. [2] zzeddi n K i kvs bi n K eyhusrev
z. [3J Bu vaka k saca Tari hi Dvel l i sl mm 660yl vukuat ndazi krol u-
nuyor- T .H. [4] Ayni eserde (Trihi Dvel l i sl mda) 661 senesi vukuat n
da 194 sahi fe [5] Y ine ayni esere 194 sahi feye mracaat et ki orada
Hl gnun l m ve Abakan n tahta kmas 664(1260- 1266) senesi
di ye gsteri l mi ti r. M.
351
METNN ASLI
jcs [2] ^ IjJT** -C* j b? ^ Uls 4~'
{j**$ ^ " j ij* ^ <* <a=>-j <Ap L$Î_-i'y
L/ Mf^P jUaX-Jl p j l ^ Pl j l *1 jc- JU"V1 $_j9 <*l)l -dAl"
3j j / HJIIJI * W Tj 4^1 9 ljU-j(_j)
cJI Jc=Hj Jjl_}ilj ^LtJI U Jl J__'Jl 4i j \ j s . S ~ j
* y ^ j ^ **** $
y ~ i } ,- ^ ^ / j^~j c j ^ ^ j J j -aa \^
ij ^>lj i_jj i_- ^LJaJl (iUI <JI J^-jls y V_y^ ^/l
,^r* j l - _ ! ^ J t >ljj <5^"j j y ^ y * (jvj 4,1U
. U j i >-'
. a ^ * j-a5 j (j lj V^ li II _j.Cl.jldl j*
[ l ] Metinde ^=-L>,J rl dr.lz, [ 2] Metin muterize iindeki ibareyi
almayp sfrlar ile iktifa etmitir. Iz. [}] Metinde (j l ) yazlmamtr. I z.
[4] Metinde yazlmtr. z.
352
BEREKE HAKKINDA
Mool Cingi z Han ol u Cci ni n ol u Bereke, K pak ve
Sudak sahras Han oldu, buras geni bi r meml eketti r, drt
ayl k yol dur, pek ok yeri krlar, ay rl ard r, bu meml eket
ile Azerbaycan aras nda mehur bi r geitte demi r kapu var
d r ki iki meml eket aras n kap yan byk bir kapudur, ve
bu kapu byk emi ri n muhafazas na brakl m tr. Bu Bereke
de Hl gnun amcas ol udur, 665 (1266-1267) y l nda
l mtr, [1] Bereke msl man ol mu idi, Mel i ki zahi r ile
mektupl a r idi, deni z yoliyle eli gnderdi , eli I skenderi yeye
var nc ya kadar gitti, oraya kt; ondan sonra Ci ngi z Han
ol u Cci ol u Sartak ol u Toan ol u Mengtemi r, Han
ol du, Abaka zeri ne varmak iin asker topl ay p bi r kumandan
ile gnderdi , Abaka da askeri n ba na geti, K r rma na
revan ol du, oraya indi, kay kl ar, buka l ar getirtti, rmak
stne iki kpr yapt, sonra Mengtemi r tarafna geti,
yrd ni hayet Aksuya [2] indi. Mengtemi r de seyirtti. Ak
dile asker evketti, ark tarafna kondu, Abaka da garp
tarafna i nmi idi, sonra si l hland lar; Bi ri bi rl eri ne adam
gnderdi l er. [3] saat sonra Abaka davul aldrd , nehri
geti, Mengtemi r zeri ne sal d rd, onu krd. Mengtemi r
ordusunda kl iledii hal de onu arkas na srd. Sonra
Mengtemi r ordusunu toplay p dmana dndl er. Abaka
askeri ise sebat etti, yats vakti ne kadar cenk devam etti,
sonra Mengtemi r bozul du, Abaka gal ebe alp askeri pek
ok doyuml uk ald, kpry geti, K r rma na indi, artk
ul us bakanl ar n topl ayup rmak zeri nde ahap b r kal e
yapmak hususunda onl ar ile i sti arede bul undu, onl ar bunu
muvaf k bul dul ar. O da kalkt, rma Tiflis s n r ndan ba-
l yarak lt, her bi r kumandana yz yi rmi ar n yapmak
dt, bunl ar ie balad lar, kal e yedi gnde bitti, daha
[1] Ayni eseri n 194 sahi fesi 665 senesi vukuat M. [2] Veya Ak
di le z. [3] Mzakereye bal ad l ar, mzakere neti cel enmedi z.
23 3 S 3
Tarhjlislam - Ezzebeb
sonra oradan kalkt [1] kumandan Doan indi, orada k
l ad [2],
K utbddi n [3] derki : (Bereke msl manl ara meyl eder idi,
onun byk ordusu vard, l kesi baz taraftan Hl g
meml eketi nden stnd, l imleri ul ul ar, sal i hl er hakk nda
i tikat besler idi, yan nda bunl ar n i tibarl ar var idi. Hl g
ile aral ar ndaki sava n en byk sebebi Hl gnun halifeyi
l drmesi idi. Bereke Msr sul tan na meyl eder idi. Elilerini
ul ul ar, onl ara sayg l ar sunar idi, ona Hi caz ahal i si nden bi r
taife gel mi idi, onl ara ar derecede i namda bul undu, kendi si
ve askeri ni n pek ou msl man olmutu, ad rdan yap l an
mesci tl eri kendi si l e beraber gtrl r idi. Mescitlerin i mam
ve mezzi nl eri var idi, orada be vaki t namaz klnr idi.
Bereke bahad r, cmert, ii sal am, dil, gzel gidili
idi. ok kan ak tmaktan, ar derece meml eket y kmaktan
hol anmaz idi, hal i m, zi yade efkat ve sal h sahi bi idi. Y eri n
de [4] al tm yal ar nda ld. Ben deri m ki rebi ul hi rde l
mtr: [1267]. Bereke k rk bukadar y l nda eyh Seyfddi n
Baherziyi zi yaret kasdi le Saks ndan Buharaya sefer etti. Za
vi yeni n kap s nda sabaha kadar durdu, sonra ieri girip ey:
hin aya n pt, kendi si l e beraber emi rl eri nden bi r cemaat
te msl man oldu, bni lfuvvati [5] Baherzi tercmesi nde byle
nakl etmi l i r.
[1] 665 y l nda Abaka ile Mengtemi r aras nda bi r bar
yap l d yaz l yor tz. [2] T. H. kesti remi yor Doan Vai ? gsteri yor
z. [3] hti mal ki mel l i fi r.jJi-.ki di r- T. H. [4] Saray nda
z. [5] Elfu vvat ni n ol u K emal ddi n A bdrrazzak Ahmet ol up 723 te
l mtr. bni Kesi r z.
354
METNN ASLI
j 1 j I <i4U ,Jiil j t - /' Cj /
<j CS",3 V j J ^S\Z*3 j \ j ^ - f ----
y* ^ }$ j ~f j* \ Jl ^1 (^C-SCuil (jj\j bz- ._jIj 33
liJU' * J &3 - <jKj ( Mo ^ j j > i ) l J' . j * j j j >
i d.x .y > 3 ^ J ~'~-^ y _^ y ^ ^^"*3 ^^) l
âo y^"* t-? & i3^ j~* ^ cj y~ y^-
yi 3 ^- 5^ -/t'" J^" ^ J ' **3 Lil <â>- laj l -*^" ^ ^ ^ AîJ
J& JJr ^=- j L - j s. y O. 1$=- Jl _^Jl j & Cj_j~^r J^.J J->LJl j
J j 3 ,' -^ !r j-* J-/ 3 ^r1:'.'^ _,t~*- l^ 3 _ ? . - ^-ui ^ .-.Yl __y)'
CUj TU,l i L=- olcU JU) y U - ' / j ^ >UI l ^ -J ^ ^y ill ^_jU-I j l i ;
j r J ^ J ^ r - u 3 ->'' J J J ^J J . / J 1" ^ 3 ^ 3
uj j j ^ y~ |.' j j yC& ^ m ^xs û. \j *s~j j j . y Ot i^-
H] y*-' Jc- ^ y" Vlî. aju. l i l _/ yd ^j^.1 ;_î-V 1
'J * J>- j (^33*^3 ^3-* ^ j f ^T f i f ' J C J^ ^-^3 ' r' ^ J-'
aTu j'oCf vUJjk \_jj\-i\s IjJi
* . ^
^j I J_>3 J ^j l (T J jjs1' ^>3 4^ j
"U-l^_T* 1c- A_j i*wA Ll J ' J j: O j J . [2] J \j>
a \J& A jij (-LÛjl^lA^tâ y>- _jllâJ V ^P'.SCjT^jS *zSC\C J
, J*S V J* ^ ^ ^ ^'Vl jrlpl ^ O-Ct-
[1] Metinde dir z. [2} Ayasofya nshas. TeJ fikulahbar sa
hibi bu nshay grememekle ihtimal ki (i )bt c^y fjJl\ J j ' j ) diyor. T. H. de
istifham iareti ile ( ^ j l cp) gsteriyor z.
355
iU* <J I j ^ j -=J l ,J -c
l5^ fcUlSj j ^ ^ -I j (j
VjU c I jI y>- l=*c^ ^j <-3^ ^*3 o y ***^W^j 4j^*'
^>-Cpj j^LI
- uj ^V l ^j j (j^> ci s o ^ <jcJ I jl>J _j> U l
^l9 ^j j =^ Ul [2] SjLj iS j ^ ^ *^r1
J ^ ^-;-*J' tJ^f-J (Jj (J1*0 f (jl >j|f J*-
^1 <vi ^3^ Ul ^ - j j .
[1} Metinde L> baslmtr Iz. [2] Metinde ^ l l \ c j \ j baslmtr z.
356
669,670,676 VUKAATI
669 (1270-1271) y l nda Bereke'ni n kardei ol u askeri ni n
Abaka askeri ni k rd na dai r Meli kizahi re haber geldi.
670 (1271 - 1272) ylnda Doan ol u Mengtemi r tara
f ndan, Bereke ai lesi ni n elileri'; geldiler. Eliler sul tandan
Abaka'nm kkn kurutmak iin yard m isti yorl ar idi.
676 (1277) yl rebi ul evvel i nde Bereke ailesi elileri
deni z yoliyle gel i p skenderi yeden ktlar [1],
[1] Mel i ki zahi r bu y l n muharremi nde l m idi, Bereke Han
ok sevmekl e byk ol u Mehmet Sai de Bereke ad n vermi ti . Eliler
Mehmet Sai t Bereke zaman nda gel di l er z.
357
r S ~S' j ' tj-1 tlrj (Û = Jl jlk L J I J l ^^-) Jl j j j ~
,lj>l
METNN ASLI
^ ^ 'j e** j V5.? ^
.l il l i JLJL-I cVI jUaJ!l u*
I _ _ pJ l ( _ j 'j C* C-*ai(J _jVI -^j (J (_^j) <jj ...^V^^
l ] Metinde bulunduu gibi < f j J j yazlmtr z.
358
KIPAK HANI TOKTA HAN
Ona, byk azg n Mool Cingiz Ol u Cci Ol u Sartak
Ol u Doan Olu Mengtemi r Ol u Toktaka da deni r-ona
Tokta ad n verenl er de vard r, Tokta yedi ya nda tahta kt,
yi rmi yl hkmet srd, 712 y l nr'a (1312-1313) ld.
Bycl eri sever, ol ul ar idi, dil, mi l l etl eri n hay rl l ar na
meyyal idi. Msl manl stn grr idi, tabi pl eri de sever
idi, l kesi genitir. K rm ve Saray onl ardan bi ri di r, askeri de
son derece oktur, bi r kere iki yz bin [1] haz rl ad sy
l eni yor. Toktann yosma bi r ol u var idi, ol u msl man
oldu, K uran di nl emei sever idi, babas ndan nce ld.
Hanl a zbek Han geti, zbek Han bahad r, yiit, gzel
yzl msl man idi, emi rl erden ve bycl erden bir taifeyi
mahvetti, 712 yl ramazan nda han ol mutu, otuz y.l kadar
hkm srd, Sul tan Melik Nas r zbeki n k z kardei ni
almt, lkesi imali arki dedi r ki stanbul deni zi nden rti
rma na kadar sekiz yz fersahtr, enlilii i se babl ebvaptan
Bul gar iline kadar al tyz fersahtr, fakak ok yeri otlak ve
kyl erdi r [2], buras yz sene kadar Tatarl ar n e.i nde bul u
nuyor [3], bunl ardan nce Kpak padi ahl ar n n idi. [4]
[1] Y->,, jf-i'c;}, tari hl eri ile (250) bi n yaz l m t r ki
aradan (50) bi n dm ol acak z. [2] Yani ehi rl eri azd r z. [3] Y ani
Zehebi zaman nda. [4] Zehebi 'ni n yukar da zi kretti i mi z k sa vakaname-
si nde 712 senesi ne ait vakada 216 sahi fede u vard r: Bu sene K pak
Han Toktay vefat ettii vaki t 30 ya nda idi. Hanl a yedi ya nda ge
miti . i rk zere l d, onun bi r ol u vard ki sl m ol mutu, Fakat ba
bas ndan evvel vefet eyledi . Toktadan sonra Hanl a zbek geti, bu
gen msl man ve ok cesur idi, meml eketi byktr, alt ayl k yol dur,
fakat ehi rl eri azdr. Sehav ni n telif etti i muhtasar vakanameni n zey
l i nde yal n z 798 senesi ne ait vaka (sahife 240) da Al tn Orduya dai r
unl ar vard r: Bu sene Ti murl enk ile ol an muharebede mal p ol an
Det Han Trk Toktam , Han oldu, onu T i murun K utl u adl bi r Tatar
Em ri l drmt. M. Bu mal mat Ayni ile bni hacer tari hi nde gel e
cekti r z.
359
METNN ASLI
& Jy* (j1( jliU (j* ) j i CJ J l i j (Ûas jlL ll ,jl=^nJl
U- j f v <- c. y[i ]
S^ptl j&j V^Y ^( j oUj ^*>17 .(jCC- ^
a L L ' V ^Vl j j J-UI J *! (Jj Jac- aJ j
^ *<S* j+T J ' J'i 4^T3 tS^j~*3 ^ <*^^3
(jllalJ I ^ I _ô^(jl ^^ o^j ji**'3 _jj 4! o^j (j*1
^Lai-J s ^ ^ -i^:'9ÂJ ^-aJ 1^_b O^- t-i^*jl
^c- lJIctlj.11(jUalII 0^^ j-^ V\Y 4-*-j (_5
j ^'~j ye d 1oJ=.:l=3 ^ ,j>_j j r ; (c=>-'
vi-i ~--*"-f5 j Li i i OA* Jl ,_J I_J)*VI ^->1
.j l=ii)l iljll j4 j i/.. j l dl ^j j l j IjJ j uf'/-*
[1] Metinde trnak iindekilere bedel j l i . ,_yL J baslmtr. Fakat
tercme tashihimiz vehiledir. Iz
360
XI. MESALKL EBSAR F MEMALKL EMSAR -
BN FADULLAHL MER
Bu baptaki paralar Elomernin iki eserinden alnmtr. Biri A
harf ile iaret olunan, ve tarih ile corafyaya ait muazzam br eser olan
j jUjViiilt-. dr [/]. Dieri muhaberat resmiye hususunda rehber
olan ve B harf ile iaret olunan . n-u-nj dir. Birinci eserin tam
olarak iki nshas stanbul ktpanesinde mahfuzdur. Bundan baka
Paris Mill Kiitpanesinde cildi vardr. (Bu cildin sonuncusu
kadm Arap airlerine nisbet olunmutur) Bir cilt te Bodleyin Ktpa
nesinde vardr. Aadaki paralar Paris Mi ll Ktpanesindeki nsha
dan alnmtr. 1838 senesinde Quadremere tarafndan tasvir olunmutur.
O zamanda franszca baz yerleri ksaltlarak baslmtr. Bu baslan
paralar benim tarafmdan gsterilen paralarn tercmeleridir. Arapa
olan metni mukayese iin bizim Asya mzesine ait olan Elomer'nin
ayni eserinden karlan ile mukayese hususunda istifade ettim, ve Bod-
leyn Ktpanesinde mahfuz olan ehabddin Kalkaend'nin j
Ljy^Lu' snn ikinci cildi ile karlatrdm[2\. Hac Kalka VzS yerine
UU-. yazmtr. da Elomertden alnm birok yazlar vardr.
Bulduum deiikliklere A {Asya mzesi nsha) K (Kalkaend) har-
f i l e iaret ettim [3], Elomer'nin Alt n Ordu hakknda birka yazsn
Paristeki baka bir cildinde buldum k i (641-744) hicr seneleri yazma
sn ihtiva etmektedir. Fakat bunda hibir yenilik yoktur.
Elomer'nin i Leyden Ktpanesindeki ve Britanya
Mzesindeki nshalar ile Leipzik niversite Ktpanesine ait olan el
yazmalar ile mukayese ettim, bulduum deiiklikleri B harfile (Bri
tanya mzesine) P harfile (Pefl?) iaret ettim. Bu esere ait olan ilveler
hakknda aadaki 17 baba baknz, ahabddin Ebl Abbas Ahme-
[1] Ol u emsddi n Mehmedl ki rman pederi ni n bu eseri ne bi r
zeyi l yazm t r z. [2] Mel l i fi n K al kaend ile kar l at rmad nok
tal ar K tpanei Umumi deki M s r basmas Subhul aa ile ayr ca
kar l at rd m z. [3] Mukaddi mede beyan ol unduu vehi l e mel l i f
yi rmi yedi nci bapta Ayasofyadaki nsha i le tashi h etmi ti r z.
361
dibni Fadlullahil Omer Msr Sultan Elmeliknnasir'in yannda ktip
l i k vazifesi ile bulunmutur. [/] ve 749 senesinde amda vefat etmitir.
Vefatnda 49-52 yalarnda idi [2]. Mellif A l t n Ordu hakkndaki
balca malumat, oraya siyas ve ticar iler ile gidip gelenlerden
sorarak ahzetmitir.
[1] Pederi Muhi ddi nden sonra s r kti bi ol mutu z. [2] El omer
700 tari hi nde domutur z.
362
A
HAREZM VE KIPCAA DAR
Birinci k s m... i ki nci nevi ... i ki nci bap... nc fasl
Turan l ere dairdir; bunl arda iki frkad r. Birinci frka Mave-
rannehi r, ikinci f rka Harezm ve K pak hakk ndad r...
kinci frka Harezm ve K paa dai rdi r: Bana Musul l u
eyh Necmeddi n bin Sahham haber verdi ki bu meml eketi n
eni ve uzunl uu geni, sahral ar [1] ok, ehi rl eri azd r, aha
lisi say l am yacak kadar oktur, u kadar ki sil hlar az,,
atlar kuvvetsi z ol duundan menfaatl eri ok deildir, yerl eri
dz, talar azdr, besl enen atlar orada sarp yerl erde gezemez,
bundan dolay bu meml eket ahal i si ni n harbe istidatlar azdr,
padi ahl ar n n vazi yetl ere byk bi r i hti maml ar yoktur. Bu
meml eketi n askerl i k ii ve kuvvet ve evketi hakk ndaki tertibi
emi rl eri n adedi nde, hkm ve kanunl arda,hadem ve haemde
I rak ve Acem meml eketl eri ndeki terti p gibidir. Ancak bura
da ul us beyi ile vezirin ileri ve geri hareketl eri I rak ve Acem
meml eketl eri ndeki gibi deildir, bu meml eket han n n gelirleri,
vergi l eri , ehi rl eri n ve kyl eri n adetl eri o hkmdar n ki ne
benzemez. Kpak hal k I rak ve Acem hal k gibi hal ifeni n
yapt kl ar kanunl ar dai resi nde yrmez. Bunl ar n hatunl ar n n
hkm ve i darede, kendi l eri nden sad r olan emi rl erde onl ar
kadar hatt daha zi yade itirakleri vard r; ancak Hudabende-
nin ol u Ebu Sait Bahad r Hani n kar s oban n kz Badad
Hatun baka. nk onun hkm gibi hkm eden grl
memi ti r [2]. Bereke ve ondan sonra gel enl eri n zamanl ar n-
danberi bu di yar n hanl ar ndan sad r olan fermanl ar n ou
na muttali oldum, bu fermanl arda hatunl ar ile emi rl er yle,
byl e bi r eyde veya bu yolda bi r eyde elbirlii etmi l erdi r
di ye yazldr. Bu Ml kn paytaht Sarayd r, Saray, kum ve i r
il] Veya aal ar M. [2] Meti n nshas na gre onun hkm gi bi
hkm eden bir kad n zaman m zda ne grdk, ne zaman m za yak n
ol anl ardan i i tti k T. H. Ebu Sai t Badad Hatuna a k ol mutu. Onun
i i n kendi si zeri nde byk bi r nf uzu vard z.
363
mak aras nda bi r ehi rdi r, bugn burada padi ah olan zbek
Han bi r ilim medresesi yapm tr, zbek Hat ilme ve
ilim ehl i ne tazi m eder. Muhterem Zeyneddi r mer Bin
Msafir bana dedi ki sul tan zbek, meml eketi i ine uzun
uzad ya bakmayup yl e bir bak ile iktifa eder, [1] ona
gnderi l en vergi ye kanaat eder, alp verme cihetini arat r
maz, hatunl ar ndan her bi ri ni n kendi ne mahsus varidat
vard r, her gn kad nl ar ndan bi ri ne gider, o gn orada ka
lr, onun evi nde yer, i er, hatun elbisesini deitirir, tam ta
k m yeni ruba gi ydi ri r, stndeki elbiseyi etrafta ki me rast-
gel i rse ona veri r. ul tan n kuma l ci nsi nden deildir,
pahal da dei l di r ; o halis bi r msl mand r, di yanet ve eriate
sar l ma a ka gstermiti r. Namaz hakki l e eda etmee,
orucunu tutmaa mdavi mdi r, bununl a beraber onu arayup
bul an etbana yakla r, u kadar ki bahi i ok deildir. Eer
onu oaltsa l kesi ni n geliri buna yetmez, nk etbann
ou k rl arda ad r hal k d r, az kl ar at, i nek ve koyun gibi
mevai den ibarettir, eki ml eri azdr, en az da buday ve ar-
pad.r, bakl a hemen hemen yok gibidir, eki ml eri nden en ok
bul unan dar d r ki gdal ar ondand'r. Meml eketi n toprakl a
r ndan hsl olan her eyde dar balca g dalarn tekil
eder [2]. Btn bu meml ekette fiatler gayet ucuzdur, Harezm
di yar n n payi taht ol up Harezm deni l en Grgn baka.
Burada zahi re fiatleri sabittir, ucuz deildir, bel ki ya pahah
veya orta ne pahal, ne ucuzdur, asla ucuzl uk bi li nmez, etlere
geli nce onl ar ucuzdur, ok kere bu ehi rl erde at boazl an r.
l hal k aras nda et al nup satlmaz, onl ar n ok kere ye
di kl eri av etleri, st, ya ve dard r, i l eri nden birinin
at. i nek ve koyun ve sai re gibi hayvanl ar telef olursa
o ki mse telef ol an hayvan keser, kendi si ve ailesi on
dan yer, komul ar na hedi ye eder, hedi ye verdikl eri
ki mseni n yan nda da bu hayvanl ardan biri telef ol ursa bunu
boazlar, komul ar na hedi ye verir, bu sebepl e evl eri nde et
eksi k olmaz; nk bu hal aral ar nda maruftur, gya et he
di yesi yap l acak bi r farzdr. Hkmet i daresi nde erkes-
l er.Rusl ar, L ezki l er vard r. Onl ar n meml eketl eri mamurdur,
endi r, dalar aalk, yemiliktir, orada eki m biter, st
[I] Y ani esas i l eri l e megul ol ur. Fertl er ile megul ol maz. Onl ar
arat rmaz z. [2] Veya bu dar ya btn gl eri ni sarfederl er M.
364
Mesaliklebsar - Elmer
sa l r, rmakl ar akar, meyval ar topl an r. Ehal i ni n bu hk
met han na [1] kar duracak takatl eri yoktur, i l eri nde hkm
darl ar olsa da yi ne saray han n n etba mesabesi ndedi rJ er,.
ona, boyun emek ile armaanl ar ile, hedi yel er ile mudara
ederl erse tazyi k ndan kurtul url ar, yoksa yama etmek iin
zerl eri ne yrr, onl ar sktrr, kuad r, ni ce kerre erkekl er
l drl m, kad nl ar , ocukl ar esir edilmi, esi rl erde teye
beri ye gnderi l mi ti r. Bu sul tan n kanad na s nanl ardan
imal hududunun ni hayetl eri nde bi r Trk kavm vard r k
gei nmel eri son derece dard r, zi ra ehi rl i dei l l erdi r k
eki nl eri bul unabi l si n, souun iddeti onl ar n davarlar m-
hel k eder; bu kavm lpe, isiz ve gsz adaml ard r,,
onl ar n ne tuttukl ar bi r dini, ne ak l l ar nda bi r temki ni yok
tur. Onl ardaki kt hal i n i ddeti nden nai biri bi r et eline-
gei ri rse onu gn s s nda gyendi ri r, gerei gibi pi i rmez.
Suyunu ier, baka vaki t yemek zere eti b rak r; sonra
gemi kl eri de toplar, onuda baka vaki tte tekrar gn s snda
gyendi ri r, suyunu ier. Artk di er gei nmel eri ni buna
k yas et.
Tacir, muhterem Cemal eddi n Abdul l ahl h sn bana ha
ber verdi ki bural ardaki l hal k n n en ok gi ydi kl eri deri
dir, gerek boazl anm ol sun, gerek l olsun, gerek deri si
terbi ye ol unsun, gerek terbi ye ol unmas n, gerek pk hayvan
ol sun, gerek ol mas n; bunl ar yi yecekte i renmek ile iren-
memei , haram ile helali ay rt etmezl er; baz sene gei nme-
darl ndan nai evlatl arn da satarlar, sattklar evlatlar hak
k nda "bizim ve onun sa kal makl m z l memi zden daha
iyidir,, derler.
Ben, muhterem Zeyneddi n mer Bin Msafir ile bu l
kel er hakk nda sze giritim, Abdul l ahl sni n n dedi ini
sordum, bana Abdl l ah sana ne haber vermi ise hepsi do
rudur, dedi.
Ben deri m ki bu l keni n Trkl eri boyl ar n n tam, ehre
l eri ni n gzel, huyl ar n n yara k ol masi l e beraber vefakr
lklar, yiitlikleri, muamel ede al datmaktan eki nmel eri cihet
le Trk ci nsi ni n i yi l eri ndendi r. Melik Kmil in Ol u Melik
Sali h Necmeddi n Eyyubun K pak kl el eri ni satn al mas
[1] zbek Hana z.
3 6 S-
hususundaki rabeti zaman ndan beri Msr di yar n n pa
diahlar, emi rl eri ve askerl eri olan anl ordusu hep bu
T rkl erdendi r; sonra Melik Sali hin kleleri ol anl ar Mlk
ve sal tanata ermi l erdi r [1]. Msr padi ahl ar cinsi yete mey
letmi, onl ar n oal mas arzusunda bul unmutur. yl e ki
Msr o kl emenl erl e enl enmi , onl ar ile korunmutur. Mev-
ki bi hmayun aylar, mecl i sl eri n en bal ar, askerl eri ni n
elebalar, arzl ar n n kodamanl ar hep bunl ardan ol mu
tu. slam, onl ar n di ni muhafaza hususunda erlik meydan n
da durmal ar , Tanr urunda h s ml ar , rkdal ar ile duruma
l ar hususl ar na hamdsena etmitir. I rkdal ar na olan sevgi leri
onl ar bu husustan geri durdurmam ; tekinin, beri ki ni n
yermel eri onl ar Tanr yol undan al koymam t r. Calut bul a
sava ndaki ilk muzafferi yet yeter artar. yle ki 658(1260)
senesi nde Msr sultan Melik Muzaffer Kutuz km, Calut
bul a nda Hl g ordusunu krmt, Hl g ise Hal epten
geri si n geri ye dnp gitmiti, Hl gl ardan btn etraftaki
askerl er ciz kal d ktan ve Hl giarn Harezm ah olu
sul tan Cel l eddin Mehmedi n kkn kurutup askerl eri ni
l drdkten sonra [2] Msr ordusu depreni p kal km , ona
kar durmutur, Msr ordusu ise Cell eddinin ordusuna
ni sbetl e dai reden bir nokta, deni zden bir iim su gibi idi.
Tanr dil ediini yard m ile teyi t eder, nice az bi r cemaat
ok bi r cemaate onun iznile gal ebe etmitir. Tanr sab r
edenl er ile beraberdi r. te bu muzafferi yet Peygamberi n
muci zel eri ndendi r, ni teki m mmeti mden bi r taife
k yamet gnne kadar dmanl ar na gal ebe alp duracak,
onl ar imdatsz b rakanl ar onl ara zarar vermi yecek, ite onl ar
Bat askeridi r buyurmutur. Hadi steki onlar Bat askeri di r
sz baz ri vayette zi yadedi r, bu zi yade ri vayet i ti bari yle sahi h
ol mazsa da mana iti bari yl e sahi hti r. Peygamber galip de
dii Bat askeri ile bu askeri kastetmi tir, nk Tatarl ara
[1] Metin i baresi ne gre mana yl e olur: Mel ik K mi l i n Ol u Me
l i k Salih Necmeddi n Eyyubun K pak kl el eri ni sat n al mas hususun
daki arzusu zaman ndan beri M s r n anl ordusu bu Trkl erdendi r.
nk padi ahl ar ve emi rl eri onl ardand r, sonra Ml k onl ara i nti kal
etmi ti r z. [2] Metin i baresi ne gre Harezm ah Ol u Sul tan Celletti n
Mehmet-Al l ah ona rahmet eyl esi n-maktul dnci ye kadar el den gel eni
yaDmak ile beraber Hl agdan btn etraftaki padi ahl ar aciz ka ma-
l ari l e z.
3 66
Mesaliklebsar - Elmert
onl ardan bakal ar gal ebe etmemi ti r, ancak bu muzafferi yet
i l edi r ki Tatarlara kar muzafferi yet devam eylemiti r. slm
padi ahl ar n n okl uu, ci hat urunda alp abal amal ar ile
beraber muzafferiyet ancak onl ar ile hsl ol mutur, baka
l ar elile deil. [1] te bu defa Melik Muzaffer K utuz sl mm
hayat n n baki yesi ni tuttu. Din baki yyesi baki kald. [2] Eer
bu muzafferi yet ol masayd mi lletin di rei olan mmet da
lrd. [3] Gnee tapanl ar '; [4] atlar bat nn en ucuna kadar
ayak basard, yer yznn btn hkmdarl ar zelil ol urdu.
te bu, araya gi ren bi r cml edi r ki bu di yar ahal i si ni
beyan mnasebeti ile f kra i i nde baka bir f kra ol arak
zi kredi lmi ti r...
[1] Cal ut bul a sava msl man Trkl eri n, Ci ngi z l ere kar i l k esasl
zaferi ol makl a bi l tn msl manl ar buna ok sevi nmi l erdi . Hl gl ar
F rat hududuna kadar koul mul ard , Suri yede urad kl ar i l k bozgun
l uk budur z. [2] Y ani i sl m n baki kal mas na sebep ol du z. [3] sl m
di ni ni n di rekl eri yerl eri nden oynard z. [4] Tatarl ar n z.
367
A
METNN ASLI
y l e l i d j b i j ^j . . . . j u ^ - . .
4_-j lJ I<3 j i i I
V __*j I y^~ 14*_y* 4 I I I ^J ^Lp^J l(J/ _] 1ff'
^-j ^ j**^-? ly~ j jjil<L3 [2] * I
A43 jlcjVIljj c** j J~>- ,3-1*) V f lr-
^?jVl ^Lc- ôl-c p^j l i (j - J j J aI [4] aIi J iju
^J J [5] J ^J tfjCf ^v j $ \ r ^ 3 v > ^ r ^ J *-&JU 0-JJ& _/J
l ^-^ j_^lj c-^-l j ftS^-V lj I ^V I - ^j
j l i l j jUaJ LJ vil) j) U j S-ui L a j l k)! V j L 5Cu.l ti l t
^ ip (jvri_ji-j dU j l ji* j l J ^l ^_ y)l ^ j j i j A tj
( _ y < J l p v H j I j - f *lj
\& j * a3j j j j [6] sJ ^ I j j - ^' j-^V ^
U IJ 1[^J o J I lyj J t"oAaJ LoJ <T , la-Lfei^LaJ ^P oJ j l ~d I ^l .0 1
l_)^_) (^J o j -La J I <i-^-^' 3J \S^T~ ^ iS ^
.4l j I ^-'j-l (jl^-tilji (j V) 1^- ^* ^ ^ 3^ c 3
[1] pU-Ll K. [2] j ^ Y o j i S A. [3] K. da ^1 Nl ilve olunmutur..
[4] Cj * J " C^3 s^^^r " da byledir. Metin jMJ I s a jlkJ u ^ i j j
..J l j J l yC j j f 4.lkL .j ibaresi iledir z. [6] metinde
dr I z. [* ] k j Z ? ; ^l j l UJ Uj v J l L * -Nj L'L.j j b.1> b'ls
metinde ol j lî jui_1.j ibaresi iledir z.
[*] U* A-
368
Mesalikiilebsar - Elmerj
ti l j l 0lM j 11-Uh (jl ^yf' jAaJ 1^-
^C- [1] J '*" ^ j -5 J J l VI <L^J jT
J ^L SO [2] 4,'|j U*U. <o, ^ l î J $3 j l j <*
^ j ? ^ 4- <a tj ^ t i ^ ^jv* j *
Î J l c V j tir1 ^
^L*aJ 4*ajl-L* J ^La 1 J sl^- ltlJ *fr^1J LjJ ljj^lll* ^LAj-ft>J
J J J ^J p\luJ l 4 - j g [^1 ((vl^-jJ *Jo (jl Vl 4 (j'J uÛll [^] L C (j * ^
pr^J ^ l r* pl ^^-aJ l J ej l ^l oLLj [^] w)lc jte a j )1 lJ ^"j ^ ^ ci-DS
*>-y j&*. ^ J j j J l U l j ^^- l l j ^*-J 49 j ^-C p _ ^L ?
[8] * p4^' ^-A 'yjJ 1' ^ j ^- ^'J ^'j
^ ^ ^ j (3 Vij
[9] <Ap ^ (3^ -J *-^(-^ l (3<-Ct*
A L i j S*'j A--j-j \r\ \_>o\ [-^1 \y- *-3wr*i V A-_-jl*
\ p-A< SJ^~-i ^ 3 ^~*^ pr-* j>^>VJ1 1a^
[12] ^ j' -^'y cjir <ia^j -vJ i ^
4J I ^ X- C-lr ll ^-r* ^ J ? $\
^V v_^JuJi Ay [141 4jl ^ A>1
^ IÛ _SCmi Afc ^ ^,A a ( j ^ ^_33^ A
J L - ^- j 4.U1 s^l c J ^l o^^'- a 3-^'j ^r ^/ r '
jlkij ^ 4} iU? Vj j j^r^l ^_^-j J 'ij--3 .J ^'
[l ] ^ K. [2] metinde (y>j) dir. Iz. [3] K. da ^^j J J ^
iJ ve oJ unmutur. [4] l5V1^?vj metinde (j ) de vardrr. z. [5] St-sJ \ ^ a
metin nshas trnak iindekilere bedel [a.iJ ^] dir. z. [] metinde !-U dr. Iz.
[7 metinde (j ls) yerine (^) baslmtr. 2. [8] Quartemere ile beraber
^ ' \ okuyorum. Baron Rozen teklif ediyor. M. [9] metinde
4-k- U1 j a J j dir. z. [ l ] Metinde yoktur. z. [l 1] jjkll K. [l 2]
Metinde ^ j J l# dir. z. [ l 3] K, da dl]j j ^ j \ ilve olunmutur. [ 14]
CT-
Metinde <s^Jl J l l5-ia1_j ^_ ^j l |*-jl c-ilr Ij Is
z- f15] K.
24 369
1 2 ] < .U aJl J j l . [1 ] j j I j j l ^ ^* =* -1 ^) L L i J j U (jlS ^ b
[^ ] P ] \ j p-jr - _s* td l^
J l U j ^ j V \ j U J ' J l ^ A p -j (^ 3 ^ *
-^3 (3 J e J J -^ - y * J ^ l J l j J j J l ^j A j l k L J l A * ^ -U -
C J L ^ J j J I -*---- J p j j p-^J o j j pô- Ja* 1 ^f * )
j j - j I jl J -Ia^**- q * s i! J c- j ^*ljj V j [^1 (j j J l ^ c
, p.j^XC- 4 _ 1 -X& ^ - J ^ L^-lLe? ^ A^l
^ jjl) J ^ {j * ^ J -l <\ii_AC- tJ /jJ lcJ l
(J^* ?* - ^y* A &J J j * s - y J Â AZ~* J fc> JwO >} l \ C u o i *
j_y^. j^-lj Vj [7] j L U y Ulj j _ J j j Vj [6] oj^c-j1
i f il ^ . i / ^ ^ y J f8^ J.--^ t>" J ^ . J ^-1^ '
oj a=- j _/l _* j ^j l l ^j j j J l . y j j o y ^ j - y>j ^
. >>^j - ' 1^1 J S*^"' V\J\->_ff- 4 ^ CL-j j}I A
p^ ^j*rfr^=~J ÎjJ ' jL-f* is
^ ij_^îl jljJ I ^ f r (j /**
vlUl (_j- 1 )-\J l cUUl __c-jAa [11] 1_y*1Î_9 j U
[12] 4.1^1..,)|j cÛI J l cjr'î y Jy* ^ jb=~]! îJ J ljr
[l ] _*=Metinde j j !j jlsllcJ ^J jl ^ j l j jJ*j dr. Iz. [2]Metinde
itUJ l dir. z [3] o l j l l l ^ <~JS~} K. [4] . Metinde .j l _J - t
j U i l ) |*!>Liij A. dr. Iz. [ i ] -> Metinde j j , 5-C. dir Iz.
[<5] Metinde ÛJ I j l >J -l >ijl^.lk)l j l ^J - l ^ X-y -b* 4lâjl <^J u .|
dir. Iz. [7] K. da ,_jLV it* ilve olunmutur. I z. [8] Trnak iindekilere
bedel. Metinde [*] jL*jVl j . [9] Metin nshas dr, Iz
[10 ] Metin nshas iljOl j l ^ ^ ^jM J I Ju> j j dir. Iz. [ l l ] Metin
ibaresi yledir: I r ^'j j*^ (_r^-[*k~ dr. z. [12] -~* .
Metin ibaresi yledir: dJU.1 J 1 f dir Iz,
[*] j&_ -A. dr.
370
Mesali kl ebsnr - El meri
j ^3j > W 'VIJs *4
Ûic-j ^_s^ j j j -^j [^J \ y j Ls
A'jlj t+r-^r f r j *' f ^ - t r T 3 cr-d'Â3" j ^ V - ^ - '
^ J^-\j_Vj <-s- t^J p PJj-C V
jS " $ ^lc^*J cJ*-**" ^_*" (3 X2* ^ 1cjjlll ^ ^=>- U
tj^cS "7^ (j^ f ' ^ 3 * ojH*- (j^- Jp jS^Vy* ^" L-p
-a^ tj ,4lJ>U- (jlkLJl ili jUJVl y lp ^ j Ij uj il
L/^rT^ ti' V " 5 . r ^ _r^V' f i ^ tt 0J * " " I _ ^ j fjj-^p" '^
s-Vj o jk ^ 3 j**-* 1j _xjJ 1 Aal^~ V1 [6]
jj^ !_^ta>>> Ia>_j [7] j U t^, <,y!j <UlJpl oj^S* <C î^-p ^jlJJ j ^y>
f l^ Îj Ic { y Jp 0 '^*^^ (3^' j r64j L_> JJrV [S] j>j>. ^ -l ^ o>^ -A-^" ' ^ ' v ''1 j V p-4-1-^ ^ f r ^ y <-^'
Aia.11. oA> ^V '^?VJ-^-> ( ^ Z~ f l3 J!j
-*>*y \f ^^Pj ^j 9 (j ^J^P ^J> Uj j i i^l'-i VkJl CJ> (J*
.** JT*-J V >1*1^3 jlzil ^P a s -Ay-J ^ J.~> j\zil Jp _;v-^l f
sJ.^ jX--^ ^ jLr ?-_3^^L-V' jôjv5^^>
J l ^_a.-I S-i-P ^_j_3^.H ^y-^ . ^ j ^V' w--i ^'-^jV V*'V_^_5(j'^Jl'Uj
jy jlÛ:^VI l^sl- \l?- A5>j . ^j*VI pIcj ' _îl^-^l
. Ûr > '
[l ] ^-^M edn nshas j l i C - N l j dr z. [2] A. [ 3]
^J -fV Î J A. [4] A.yasofya nshasnda dr. M. [5] c - Metinde trnak
iindekilere bedel (.j jl y- J J LJ I jlfj-l ^ j l ^l Ctoj Û
J I s ^5=- tl o-j al i dr z. [] i J ^V j ^l l . M. [7] Bakara suresi. Iz. [8] Metin
nshas ^L.j t-lt 'l^5 y*5 i '_>:?*-'llr ^*r ^z- [9] Metin ibaresi
j j j i i \ jc I jjj 'l/l -dyj J >)l - ^l VI lifli ^ f ) dir Iz.
371
NDE BULUNDUUMUZ BELDELERE VE
AHVALNE DAR
Bu beldeler yer yznn suyu ve otla en ok, ekil
dii vakit ekimi en bol olan bir yeridir, ukadar ki bunlar
gmendir, davar sahibidir. Ekin ekmee, fidan dikmee al
drlar yoktur, buras Tatarlar ellerine gemeden evvel hep
mamur idi, imdi burada o mamurluun bakiyeleri vardr;
zm, nar, ayva, elma, armut, kays, eftali ve cevi z gibi mey-
valarn eit eit aalar vardr. Burada incire benzer bir
mey va daha vardr ki, ona Kpak dilinde patlcan derler bugn
Kpaklarda bulunan meyvalar onlardan nce ekin ekmee
aa di kmee zenen merakllar tarafndan olup yok olan
fidanlarn bakiyel eri ndendi r; yok olanlar ok olmakla bera
ber dalarnda [1] ok bulunur. Kavuna gelince onlarda ka
vun, hele sar cinsi ok yenir [2] nk onlarda uzun md
det kalr, ellerinde bulunur [3], okluu ve ucuzluu hikye
olunmakla beraber gayet tatldr, tad da hotur. Bazlar
onun suyunu karp ondan tatl yaparlar. ehirlerinde [4]
algam, havu, karnebit ve saire gibi ok sebze vardr,
erke, Rus, Lezki ehirlerinde de pek oktur, Kpak diya
rnda rengi ak, tad tatl, keskinlii iddetli, ok. bal vardr.
Bugn aralarnda mslmanlk yaylm, drt tarafa iman
nuru domutur, padiahlarndan ilk nce dini hanif ile
dindar olan Cingiz I ian olu Cci olu Bereke Handr, on
larn ufuklarnda ilk ulesi ondan yaylm, imdi tam n
vermitir, o kadar ki pek az karlarak pek byk bir ce
maatte karanlk gml ekl eri devirilmitir [5]; bunlar erke,
Rus [6] ve Macar ordularn istil etmekle beraber bunlarn
[1] Metinde mevcut olan ehirlerinde . . . ibaresi de vardr. z.
[2j Veya ok yeti i r z. [3] Onu dilim dilim dilerler, gnete kuruturlar,
tam bir sene, yarlarnda kalr. K. [4] Veya onlarda K. [5] man o ka
dar parlamtr ki pek az karlnca geri kalann hepsi kfr karanlk
larndan kurtulmutur. z. [6] Ruslar Trklerden bir oruktur Mesud z.
3 72
MesalkJ ebsar - Elmer
evltlarn yakalayp Tccara satarlar. Bunlar da islmm z u
h u r u , ehadet keli mel erini [1] ikrar ile beraber yine birok hu
suslarda ahkmna muhaliftirler [2], Bunlarn evveli ve sonu
yalan sylemek, zina etmek, andlarn atmak hususlarnda
biribirlerini iddetle tedip etmekle beraber Ci ngiz Hann
yasasna bakalar gibi tbi olmazlar [3]. Hanlarnn detleri
yl e idi ki tebaasndan biri ne fkel endikleri zaman maln
alrlar, evldn satarlar, bunun gibi hrszlk vukuunda ma
l alnan adam alann malna ve evldna malik olmakla ev
ld n satar idi, bir kimse birinin kzn istese de ona az bir
ey verse o adam ona kzn verir, sonra daha bir ey iste
mezdi . Nitekim Maverannehir lkesinde zikretmi idik [4].
Bana Fazl Nizamddin Eblfezail Yahya bin Elhakm
dedi ki bu lkede herkesin hana deyecei bir harac vardr.
Baz kere hayvanlarda kran olmas veya kar yamas
ve emsali gibi bir sebepten nai kurak bir ylda ahaliden ha
ra istenir, artk borlu olan, harac eda etmek iin evldn-
satar. Bu diyarda uzak bir sefere kp Aka Germana ve Bul
gar iline kadar varan Kerbell tacir erif emsddin Mehmet
Hseyninin buralardan avdetinde 738(1338)de, ran diyarna
gi rsi nler diye hanlarnn bir yasas knca evladn satmya
macbur olduklar cihetle burada seferi esnasnda, ihtiyala
rndan nai babalar ve analarndan kleler ve cariyeler satn
aldn, ilerinden gal ve pahal olanlar satmak iin
baka bir yere gtrdn bana sylemi idi. Bu diyar
eskiden Kpak ili idi, Tatarlar buraya akn edince Kpak
ahalisi onlara reaya oldu, sonra onlar ile kartlar, akraba
oldular. Toprak onlarn tabiatlerine ve oruklarma galip,
Mogol l ar Kpak topranda sakin olmakla Kpak ahalisin
den kz almakla, ehirleri onlarn arasnda bulunmakla
Tatarlar hep Kpak gibi, gya bir cinsten oldular, bylece
herhangi bir ehir veya toprakta uzun mddet kalmak
oruklar, o topraa eker, yaratldklar tabiatleride o topra-
[1] Tanrdan baka tapacak yok olduuna, Muhammedin Tanrnn
yalvac olduuna ahadet etmek. z. [2] Bereke Handan sonra zbek
Han zamanna kadar slm eriatine sarlmak az id. Telfiklahbar z.
[3] Yahut Cingiz Hann yasasna nasl bakalar tbi oluyorlarsa onlar
da yl e tbi oluyorlar. K [4] Ben o bahiste buna dair birey bulama
dm. T. H.
373
Al t n Ordu tarihine ait meti nl er
n tabiatlerine dner, nitekim bunu evvel ce beyan ettik,
ehirlilikten baka dier sebeple de renkler az, ok deiebilir^
Ben derim ki Srp, Bulgar eskiden slm ehri ve iman
karargh idi, bunu Mesud Murucuzzehebinde ve sair yerde
beyan etmitir. Bugn ise memleketlerinde imana bedel k
fr vardr. Haa tapanlardan birtaife orasn nbet nbet ele
geirmilerdir, 731 (1330 - 1331) de Srp ve Bulgar hkm
dar tarafndan birtakm eliler Msr sultanna mektup ge
tirdiler, hkmdar mektupta sevgisini arzediyor, sultandan
takacak bir kl, dmanlar kahredecek bir sancak istiyor
du. Sultan elileri arlad. Konaklar hazlad, hkmdara
eli ile beraber mkemmel bir kaftan, srmal bir nevi ipek ku
matan [1] elbisedir ki ii skenderiye kuma zerine Sincap
ve Kunduz derisi ile dikilmitir, srma kalpak iki taraf na
kl [2] tlbent, altn kemer, altn mahmuzlar, bezenmi kl,
altn yaldzl sar sultan sancak tertip etti. Onlar Kpak Ha
nnn kendileri ne kar olan azametinden, yaknlklarndan do
lay, grtlaklarn yakaladndan tr sultana mdara ederler
idi. Dediki stanbul Kpak memalikinin etrafna mcavirdir,
bunlar Rum Tekfuru ile daima takip, her vakit pek ok tahak
km tarikiyle talep etmek halindedir. Rum Tekfuru ateinin
iddeLi ile [3], koruyucularn ve yardmclarn okluu ile be
raber onun lgarndan ve zararndan korkar, ona yaklamakla
mdara eder [4], onunla btn ileri bir vakitten dier bir
vakte kadar uzatr. Cingiz oullarnn bu memleket idaresini
ellerine aldklar zamandanberi bu lkenin hanlar ile bunla
rn hali daima byl e idi; aralarnda vadeye bal bir zamana
kadar hi bir an andlarn yenilemeden, elbirlii yapmadan
biran hali kalmamtr. Rum Tekfuru tarafndan Kpak h
kmeti Hanna daima hediyeler gnderi lir idi [5].
[1] Av manzarasn gsteren bir manzaradr. T. H. [2] sark iin z.
[3] yani askerlerinin okluu ile z. [4] veya ona mudara eder K. [5J
Rum Tekfuru zbek Hana nefis mallar gnderir idi. Subh. z.
37 4
METNN ASLI
v * ( d '_>=' j y * j ' o
J ^ l ^ j j W t c - j j *U I JÎ D-Ub
j ^.3 - k i i j NL* 4 [ 1] (JU-^t1j J^
[3] jL>oi*VI ( j l j S j L J l dj,lr LUj ^3 o *Vl ^ j [^] ._>1j.i -1 j l * l c - j I
Âicllj ,_lp- J &11j j U j l l j _^jJI I j ^ l j y <ni=îl
^ \ **' (iL->I (^l^^JiJI <i.l 4- 6 ^ ^ L . y j 7"
0^ J75 tj^ j * jIjU LVû (J o
Jr3-j I U l j [^] (( l^..o j l L* B L>- (_ J J^l a jrZS^ ^ J ^_..-2. i IJ
<1* j-Aj *Cl J ^C t - ^ <1 [^J j i a ^ V l ^_.-Û- <; AP _a9
i f p~*J ^ 4 =*^33 ^3VT3 *j ^ i f S ^ y * ^ (j
j_î -l j 3 t] < S ^ - v j j j ofrU ^j ^c.
I j^s- ^j j c . L*ls c.\ ]^ i *_^J ^*^-3lj
u i - 1 ^ J l i l J fkll j , j l 0>tt' 0^ ' j î C l ' J J l V - j
j l j , y J j ' j S j j ^ ' j y J t - i j - i ' j -VI p j *V I U A S j
j j i _ j i i p ^s 'i i j >1^ 1 o.j j u . <y ^ j . ^ l y ( j ^ - ' ^-J i;
[1 ] j J U j - j J L^ A. [2 ] ^j L J ^j j - . : ^l c A . [3 ] Metinde
( J J ) yoktur. 2. [4 ] Belki batenk dir ki batenkn = badincan demektir. M
[5 ] -y* Metinde trnak iindekilere bedel j I U * o - ^l ^
baslmtr, [] Mett ibaresi i*>U. Û. i U t - dir.
îtNI da _^.M I i ^y. l ^' ^=dii dr ki yerine yazlmtr z.
[7 ] K . da yle denir: ^J I J l <:11 ^ j _ J y^J i j J - t i M [8]
^jMI -.> da t_e_?LLl t> l _y^j j Lcjj dir. I z. [9 ] K ,
3 7 5
J J iil jjA'J ljVl CJ -^3 j 'l'
cUr t1] ( j ^' j jU-UIj j - j J l j J 'y f r J p
^ j l ^ llJ 1 AA^ j 3 y*3 jVjI ._ilîajl
Va>J =>- I j i) L-LaJl e-X0> J j ^ j J ^' i3 U-'^=-'V ^43 O ' ^
--*\ [^] I^LjJ aJ j-lj.A [2] ^ ( _ ) U - y^hs>~_**L (J
1 c j j j 1j *^'~_?11 I j \_J-X_^J I j oa* 1^J,I
s^ (J ylil <il)-x5"j ^Vj! I L j 4J U l j -^1 ^cl 1^y j^-I ^ 1y '^ Ijl
J 5I elUlj Oo -x=-\,_j,I J sti- ^=j j^pjj jYjIj J jLJ I J l* 4) J _jj ~il
J .yi J , J j ._gi IjjU 4_i? ,j LJ ^"i Tg. 4H1 j_jiV jr [5] l^J 4=-jj
U-l J >- ^-3- ^ i_sdj.l jj(jUaL-i jl ^-l {J <jr j]l^l!) J ÛJ l
\ y^jb Ic j [^]
( j ' j j l 1_lS'^>~3 r^ I^f-Li [7] o
oJ jP J\c- 0'~^J 3 - i ' J -/ rl
-O'^J j v* J J V 5 a jk~* ( j I j J J A9 0^3 - *>
î-La-Vjvf-^J Jf-U lili oA4 j t_)'i4l J , J : j jULlI
"7"^J ^>^^="1^jlj'I jV; J .I ^jT^J l ^5i X?-^~
j tll IjAt [9] U5 jUJ J l jî (j>ir j jj.j Ut Ulc U-j ^
^ j [10] ^P^yu. r Llcj
ÛiTîJI (J *ll J o-lj ^
J ( j^; J ^-i ) j j ^ ^j'j-:J ^J diCil J _^l^5C*j ^j l j ^jMjj
â-J _SoJr jl J _j . b>ji ^ l^LlsJ I j I_îJI J j } g
* ^ 4-JI ^>1
[ 1] . [ 2] <* 1:1 ^ o y j ^ j '*- J - ^r 0 ^ 3 K . [3]
-yo Metinde j*4-* dr z. [4 ] 1_5^V1 Metin ibaresi
o^- ^r ^Zm[5] ^r. [^] y-c''^\ Metin ibaresi o >Â ^1 y~
dr z. [7 ] *I_?^N I ^ *-^-g Metin ibaresi jJ ^ jU-j dr z. [8] K , da
iln olunmutur. M [9 ] ^- l j . [l o ] I jLi-l .
Al t n Ordu tari hi ne ait meti nl er
376
Mesaliklebsar - E lmeri
j f * * j j l s I j o j j l j f j j j U J j l j U-.J -J I J -^-lj i>5
J ULPjl jJ 1j \ j S ~ 'J - 1' -'j* VI Uls j __jJ J j <_sj^..11
>U *^-j A----*V J ~e J l J >_J uffl I jL p
L- [^] AL*J j 4 2y J p 4_J U ^*.3 j U l J l j _J j~J l _ *- L ? (^jLlSvT
J <*!;>. 4 J -6-^J ^ ^9^>sl**'J
<y<S j ) T^. & j (_j-CjC' I [^1 J p (j-'-C* [4] l_^2,fl J
^_ J ^^-'vo ^ Ua_L** â_5 _^(b i ,_J 4jJ a ^ j
AUg'ia )lj J la A~* oA =-lj 4^.1aJ ( 3 1 (jUa-L-u
ol - 1. j ^l j ^ I j w [ ^] ^ ^ (_jl^>c-jJ l dljlir $1
4j j l c 1^5^ oj \ __-al I j 4>[#~ J \ S ^j [^] ^ j j l t - lU j ^-Sj J ^L P
J J J .r j J l j U j (J l ^V l <*-* ^s l_ \)j [10] A jljy j <J l y-> J [9 ] P j - j
-J J b (jL>- tjg- J _\ -V_ ^_^^-_>- e. l ---U| I oA^ i l Â
^.(A (J^=*-^[ 1^] JlJwi JA-- J _XJ ^" ^ -*- \ [H] ^C u '
3^>=-ll jU J l J l ^3^1 ^4=^jy [*3 ] (j ^. ^ ^L i l J p j
[ l ] Metinde bir de L^-lkL- J l vardr z, [2 ] Meti n nshasr
J L j j dir z. [3] K . [4] Metinde ô i * . Hata ve sevap
cetvelinde <_-kL* dir z. [5] ^yi * K . Dozy ye bak M. Hata ve sevap cetvelinde
> dir z. [ 6] ^ . [ 7 ] Telfikulahbar. Metinde pjJ IdlUjjUc-J IdlU^J IJ ^N
I z. [8 ] Telfikulahbar. Metinde j 3/ J c dir. z. [9 ] Telfikulahbar
I z. [1 0 ] Metinde [*] jl-.lOl.jîL^ t 1 1 } M eti n de^j V l j j i ^
dr, Telfikulahbarm naklinde L aj Î Ij j i j <Û I dl^' !_j)_^l J c* dr I z. [1 2 ]
2-u K. [l 3 ] Telfikulahbar. Metinde baslmamtr z.
['^J t f j Aij K dr z.
3 7 7
BU LKENN HUDUDU
rbirli Uz Hasan[l], seyyar tacir Bedruddin Haan Ru
minin kendisine haber verdiini yle beyan edi yor: Bu.
lkenin hududu Ceyhun tarafndan Harezmi, Saanak, Say-
ram.Yarkent, Cent, Saray ve Macar, Azak, Aka kerman, Ke
fe, Sudak, Saksn, kek, Bulgar ehirleri [2], Sibr ve bir
eyaleti, Bakrt, ul man; ulmandan sonra Sibir ve bir
eyaleti hududu Hatay ili [3] hududuna muttasl olur. De
di ki Bak ehri, irvan lkesi ehirlerinden biridir. Trkle-
rin Demirkap dedikleri Bablhadit oradadr. Bak ehrinden
ibaret olan Demirkap dan Sibir ve bir tarafndan Hatay ili
hududuna kadar kervan yry ile tam be aylk yoldur.
te bu lkenin uzunl uu; Ceyhun nehrinden Tuna nehrine
kadar olan yerl ere denilir. Seyhun, Ceyhun, Tuna, til, Ya
yk, Ten, Torl nehirleri mehur byk nehirleridir, Seyhun-
dan Tunaya kadar drt aylk yol vardr, Seyhun ile Ceyhun
aras on be gnlktr. Ceyhundan Yay a kadar on be gn.
Yayktan tile kadar on gn, tilden Tene kadar bir ay, Ten
den Torl ye kadar on gn, Torl [4] den Tunaya kadar bir
ay srer. CeyhUn ile til Klzm[5] Denizine akar, Seyhun Ka-
mlk[6] ve Kum arasnda akar, Cent ehrinin altnda gn
lk yol tutar, burada kol yapar. Z krolunan nehirlerden geri
kalanlar Umman [7] Denizine akar, bu l kedeki yedi nehir
[1] Mellif tercmede el gr ? diyor. z. [2] Bulgar Yakutu Hame-
viye gre Saklablar diyardr. Buras da Trktr. Kamus tercmesine
gre Eflk, Budan ve Bulgaristan lkelerine denir. Mellif T. H.
tercmede saklab sl v ile tercme ettii gibi Mruczzehebin franszca
tercmesinde sak l ap: slav ile tercme olunmutur. Bu beyanlara gre
slav da Trk olabiliyor. z. [3] Hatay Trk oruklanndan bir oruktur,
lkeleri in i l e hemhuduttur. Subhulaa [4] Nita denizine yani Krm
ve Azak denizine dklr. Subh. z. [5] Buna Hazar denizi, Taberistan
denizi, Kuzgun deni zde den i r i z. [6] Veya nemli toprak. M [7] Ural
deni zi z. veya nehri. M
378
MesaJ ilclebsar - Elmeri
budur. Buradan Seyhun ve Ceyhun Maverannehir lkesine
muttasl olur [1],
Ben derim ki dorusu Ceyhun yz fersah kadar Tuzlu.
Gl e akar, oraya a nehri de dklr. Ceyhunun Kol-
zm Denizi ne aktn zuum eden yanlmtr. Bu da gln
byklnden ileri gelir [2], Ceyhun ile an dkldkleri,
yer arasnda on gnlk kadar mesafe vardr. Bu gl Harezm
Gl diye maruftur, ortasnda ar Da vardr ki orada,
su donar, hatt yaza kadar kalr.
bril li dedi ki mehur ehirlerinden [3] biri Bulgar eh
ridir. Onun en ksa gecesi drt buuk saattir. Haan Rum
derki ben Bulgaristanda muvakki t olan Mesuddan sordum.
O, bana yle dedi: Biz bunu rasat aletlerile denedik. Tah
min [4] olarak drt buuk saat bulduk ki bu miktar orada
en ksa gecedir. Akgl [5] ehrine gelince onu da denedik.
En ksa gecesini buuk saat bulduk ki Bulgar ehri ge
cesinden bir saat daha ksadr.
Dedi ki Bulgar ile Akgl aras mi'tat yry ile [6] yir-
[1] Tacir Seyyah Bedrddin, Hasanrrumnin sz burada bitiyor z
[2] Vaktile Ceyhun ve Seyhun Hazar denizine aktn, sonra yol u
nu deitirdiini sylyorlar. Bundan dolay yanlm olabilir. Mellif
bni Fadlullahilomer ile Mverrih E bulfidaya gre Ural glne di
er tabir ile Harzem denizine akar. z. [3] Yani zbek Hann me
hur ehirlerinden z. [4] Veya doru, yerli yerinde M. [5] Oksford k-
tpanesi el yazmasna bak. M. Bu ehir Bulgar ehirlerinin imal tara-
f ndad r z. [6] mer nin ayni eserinin birinci ksmnda Budleyin ktpa-
nesinin elyazmasnn jVlJ J *\ Gnlerin uzunluu hakkndaki ksma
Tacir Hasani Rumnin u ilveleri vardr: Ben Fadl tercman, Harezmli
ucaeddin Abdrrahmandan zbek devletinin hududunu sorduumda,
bana yle dedi: Devletinin sonu imalde Sibire dayanr, ondan tede ma
mure yoktur, orada gece ksadr. Dedi ki ora ahalisinden bir ka kii dede
me gelip afak [*] kaybolmadan evvel tan yer i aarmakla ahalisinin ne
vakit yats namaz klacaklar hakknda fetva istemiti, dedi ki: eyh eha-
beddin I rak u i j l j kitabnda bunun gibi bir ey zikretti: Bul
gar eyaletinden bir ka kii Buhara fakhlarna mracaat ettiler. Biz de
uzun gece saat olmakla eger oru bozmakla vakit geirir isek namaz
vakti geecek, ayet namaz ile vakit geirecek olursak bu kerre tan
yeri aarmakla oru bozamyacaz, artk hangisini evvel yapalm
dediler. Buhara fakhlar ilk nce oru bozup namaz geri brakmak
suretinde fetva verdiler. rak der ki bu fetvalar maslahat kaidesine
uymakla dorudur bu keyfiyet Bulgar diyarnn imal tarafnda olabilir,,
nk Tacir Hasani Rumnin szne inanlr, zikrettiimiz eyi de bize
Bulgar muvakkitinden nakletmitir M.
[*] Gne battktan sonra az aydnlk, veya k z l l k demektir z.
3 7 9
Al t n Ordu tari hi ne ai t meti nl er
mi gnlktr. Kasaba: Acem stlahnda kk ehirdir.
Dedi ki Akglden sonra Sibir ve bir eyaleti, ondan sonra ul-
man eyaleti gelir, bi r seyyah ulmandan arka doru sefer
ederse byk Hakann eski payitaht olan Karakuruma va
rr, oradan Garba doru sefer ederse Rus lkesine, sonra
frenk diyarna ve Bat Denizi sakinleri lkesine varr. Ben
derim ki imdi Hakan n payitaht Hanbalk [1] dr, dedi ki
Bakrt eyaleti ulman ile hemhuduttur, Bakrtta saygl bir
mslman kads vardr, Sibirya ile ulman eyaletleri ok
souktur, orada alt ay kadar kar eksik olmaz, bir dzye
da tepelerine, ovalarna, lkelerine kar yaar. Bundan do-
ly onlarda davar azdr. Onlar imal merkezi sakinle
ridir, oraya pek az insan varr. Onlarn azklar da azdr.
Hatt onlardan hi kye olunduuna gre bir adam hangi
hayvan olursa olsun kemiklerini toplar, sonra kifayet mikta
r kaynattktan sonra onu ylece brakr. Yedi kere byle
yaptktan sonra onu yine yl ece brakr. Bu halden sonra
onun ya kalmaz [2].
Dedi ki geinmel eri dar olmakla beraber Kul cinsleri ara
snda bunlarn bedenl eri nden daha ltif, daha gzel beyaz
insanlar yoktur. Suratlar gzellikte, beyazlkta, alacak
derecede yumuaklkta mkemmel yaratlmtr. u kadar ki
gzleri mavidir [3] rbilii Uz Haan dedi ki Hasani Rum
buralara seyahat etmi, ehirlerinin en ounu zikretmitir.
Harezmli eyh Aleddin bin Numan dedi ki bu diyarn uzun
luu stanbul denizinden rti rmana kadar alt aydr. Eni
de Bulgar diyarndan Demi rkap'ya kadar takribi olarak drt
ay mesafedir.
[1] Peldn ehri z. [2] ervi ya yeya et ya, metin nshasna gre
srnecek yadr ki muvafk deildir. z. [3J Sibirya kzlar olmal z.
METNN ASLI
j l j l i * J l <yj J - l 'Î j J j j l J . j V I P 1
J -C=-J - C $""j l j [2] -*J j U - * J j^r>c-^- <>- ^jA 4_$CjLU o J uk
j L _ i L j ^J S^lj (J ' **3 ^ ^ 3 ^ l3 J ^_5 ^>*U c j ^ j
j \ j ^^>J UM j ^_ ^- ^ <jA f J ^3J y* J L ^ j
J ^jjl _X-J -1_; l> ( j l j j aî ^S J c>-1 y l) J 3 Uai-I
J l jS Ij 4,--- -' ~Lo jj* jLc- J j - J l ^jl ^ l -iJ jJ l ^4i
a-lf> l-1^ 4 <s j-2J 1j' 0_^^" J 1 4-fc>" j^*
-i* J j LSCi-J ,' a ^ j f J l j^==_?- j<f fj *3 <-5Cxj.i
^ j =>3 Cj3 3 ---? l3*^'J ^3^3 y ^-^73 j _ j ;:>= 4_SCb.ll
.
U_y x zp 4_2- c, y-->-3 y ^- O . i s -* J ' Oy-r *1 o 3
*
i' J ^_' (lr*J J r' 1 J 1 i f } r ^ *-*"J 1-!: J ' j =^r r J yj
^ L _J * J l j a j ^1 J j ^. j J b J l {j f 3 j<r> Cj
L^] Xj>- O -U Z^~ J j j ^ <aA* J l J _ tjj=>r~^3 ^j ^l j~ J l j_?;:,,::-^"
^ !l o j j l ^ 17] J l j ^T *j l l V l 16] J I j j lU> ,_J jL9 ^Ll il
t_>J j 1 ^-^3 j ^^-^3 j 3s^ljj ^^-J l^ljjl-* J l J "213 <-SCLu-ll o-w> J ^- 1
\ _j iJ l jY' 3 ?=-"^3 U e,J ^~ l 5 j ^
tilJ 4-A^l Ic IJ O* J aJ jtfl ^ L^J ^ j j ^0 1^
[ 1] Aada 2 1 / sayfada ^1 denmitir, belki de ^,il! yerine j i l l
okumak lzmdr M. [2] \ j^> olacak, M- plÛ I spicap ehridir z. [3 ] Quat-
remerein M ool tarihlinde Asya mzesindeki el yazmasnda yle yazlmtr:
J Mj I j . - M. [4 ] A. [ 5] J -=- . [6 ] ve j t j . [7 ] . [8] A da
^-ce- ilve olunmutur M.
3 81:
oXSb j* 3 W o jiLlJ l ~OJ T ^ ^
<lri J ;jVI J k J l (3=- U'aIc- ^j J *=- J c-j
Jl t^] au J l l^L* ji\ _** Ij l j [6] cjJI jVill a-5 >
,jJ l; j t j l i l l VI Ul jtyJ l î)l J l ^/ jjl
[ l ] Meinde Û *j-s. dr ki ^ zait olarak baslmtr z. [ 2]
tahmin ediyorum. Yahut y-smy kelimesinin muharrefidir M. [- f] j i p i J l_^l
bahsindeki ilveler: j ^T Î {fr )\ J-- rjjlÛ&i J -Ûll t s '^j
oj l > L*-U) j^J I J l 4i_^_U* ^-\ J Li ciJ jjl 4_5C_U* d U
J aI t-LlJ I J *^ l5 [ ] 1^1*1 fj* J l J 3
.~^ 1j 11iL5*^ jl_*^l (_/__)1 ^ . -M I-La J -""* l ^ 31 J -j A Jt
llcU 1>%* JJJ J yS3 j b -Lji (Jl j l i l j ^ i j ^ [**] ojls SJS-U. Jii
^$ljai'Vl L-jij ^LtJl Li-tl jl_j L-lj bLu-J jl Lj
jjMjZ -e (J j jl^f*ll J lj jlkiN 1 |<*J-^J LjJS
jliJ J I ^SyA j- Lb^^-lj <5>j >-I ^^J l ="- j V j l i U l J \ ^ J J Ub J *J _J <^&Lall o-Lc\ i .5
M. [ 5 ] Metinde J û i^-S^J c- dr I z. [6 ] Metinde
rrnak iindekilere bedel ^ >?CJ jl i J Ik-l J l^* dir z.
[ 7 ] Metinde trnak iindekilere bedel j l j baslmtr z. [s ] M e
tinde trnak iindekilere bedel dr z.
Metin nshas t j dr I z.
Ij j K . [ 3] Qacremere okumutu, ben J _^C> okuyarak J jS^j l
382
Mesaliklebsar - Elmeri
I Ij l l j 1 fc_*U **> ^ j ^ -Ce- lîl Jj I4 j ^ J +f'J 'Z' 3
+ (>r* J ^ ' ^ ^ <j?~ ^*xs- o l y V l j J J i ^/ L - l l I ^
<_s" V* (3^ ^ o l ^ 7 **?-? j*" 'r.'J1-^" l- f ^
^ 3 ^l ~=- l j y. î l j J j l J ^ (_r ^J I f 3 J l [2]
[4] ^L j j ly =~(3 ^ *
U ^S Î j t y j J l j r - ^J <>- <-)'* l 3 _ ^' J j j
^ 4 - l i i j.e dj i ? j i (^j j î 'i j i c*j cy ^
J o-ti-l-!; J l j r U - ^ ^J jr*\ '*-' cT 1- ) ' J _ ) - J = - l
[ l ] Metinde ^ j dir z. [2 ] ^jNI metinde
^ J l ^ dir I z. [3 ] <>*1" . [4 | Metinde ^- O j yoktur z.
383
TEBRZ VE MERAGA DDALARI
Kpak Hanlarnn Tebri z ve Meraga ehirlerinin kendileri
nin olmas hakknda, iddialarndaki pheye gel ince Mevl Ni-
zameddin Ebulfezail Yahya bin Hakimttayyarnin bana haber
verdii ne gre Byk Han [1] smail'lerîle Cibalda isyan ka-
ranlar'ldrmek zere Hlgy gnderdii zaman Hlg
Byk Handan bileince askerinin oalmasn istedi, o da
Cingiz Han oull ar Hanlarndan her birinin askerlerini
kotu, bu askerler ile Hlg beldeleri feth edince bunlar
onun ile beraber kald, onlardan her bir frkaya bir tarafn
ulfesini [2] tayin etti, Kpak eyaleti hkmdar tarafndan
onunla koulan askerin ulfesi Tebriz ve Meraga tertibinden
idi. Onlar bu ulfeyi bu ehirlerden almakta devam ettiler.
Sonra Hlg lp yerine Abaka Han olunca askerler ona
Hanlar Berekenin Tebrizde bir cami yapacaz yoli yl e hiyle
ve hudaya kalktlar, Abaka da, onlara cami yapmalarna
salhiyet verdi , onlar da cami yapp zerine Sultan Bereke
adm yazdlar; sonra kendileri iin bir kuma fabrikas yap
malarn de istediler, Abaka ona da salhiyet verdi, (fabrika
yapld) Bereke Han iin kuma yapmakta devam ettiler. Bu
hal Abaka ile Bereke arasnda vukuat balayncaya kadar
srd, her ikisi kar karya gelip te Bereke Abakay krnca
Abaka pek kzd, fabrikay battal etti, bu olan vukuat unutu
lup ta iki hkmet hanlar arasnda barklk hsl olunca
dilediklerini yapmak iin memleketlerinden para getirmek
artiyle fabrika geri verildi; yardm temadi edince Bereke
Han adiyle bina klman cami ve fabri kay bu davaya sebep
kldlar. Elileri Tebri z ve Meragay istemek zere Mahmut
Gazane gelip Buralar babalarmzn askerlerinin kl ile
fethettikleri yerlerdi r, onlardan miras olarak bizimdir ve
hakkmzdr, bize hakkmz ver dediler- Bunun zerine
[1] Hlgnun kardei Mengkaan z. [2] Askerlerin aylk ve y l
lklar. z.
3 8 4
Mesaliklebsar
Mahmut Gazan ben mlk miras ile deil, ancak kl
ile aldm, Tebriz ile Meraga da klcm ile alp lkeme kat
tm yerlerdendir, bu bapta benim ile sizin aramzda kl
tan baka birey yoktur cevab n verdi. Bugn K pak h
kmeti Han zbek bu phenin hayali ile bu veraset dava-
siyle burasn istiyor.
eyh Alddin Numandan Toktanm askerleri soruldu,
o da saylamyacak, miktar bi li nemi yecek kadar oktur dedi.
Takri bi olarak nekadardr diye tekrar sorulunca cevap olarak
bilmem, u kadar ki bir kere ona ve Byk Hana Mavera-
nnehir Ham Esen Buga [1] kar geldi, haksz olarak milki
ele geirdi, yolu kesti, ben mi lke her ikisinden de daha ly-
km dedi, kervan yama etti; Boynunu Kaann itaati boyun
duruundan kard, Kaan Toktaya onun ile vurumasn
emretti. Tokta da her on askerden birini ayrd, ayrlan as
kerlerin says iki yz elli bine kt; Numan dedi ki saylan
askerler, onlara katlan kk kta ile gnlllerden maada
sdr. Dedi ki: onlardan her svari iki kle, otuz koyun,
be ba at, iki bakr kazan, silh tamak iin bir araba ya
nna almtr. Tokta Esen Bugaya harp at, onu krd, ona
tamamiyle galebe ald, meyyet ve masur olarak dnd.
Numan dediki bu memleketin arz Demirkap danki bu
nu skender bina etmitir, zeri nde demir kap vard. imdi
yoktur. Bura topraklarna kadar [2] ve tul rti suyundan ki
bu su, Msr Nilinden ok byktr; Ve Hatay elinden stan-
bula kadardr. Bu tul biraz, Nemse denilen eyalete kadar
uzar; dedi ki Nemse eyaleti Rus ve frenk eyaletleri arasnda
dr. Numan dediki memlekntimizin tacirleri [3] seferlerinde
Bulgar ehrini gemezler, oradan dnerler, Bulgar tacirleri de
ulman memleketine, ulman tacirleri de Bura eyaletine
sefer ederler, zira Bura imalin en ucundadr, ondan te
skenderin binasndan olup yksek bir rakma ekli zere
byk bir kale kulesinden baka bir mamure, hi bir
kimse iin gi dilecek bir yol yoktur, tesi karanlklardr.
Sence karanlklar nedir diye soruldu, cevabnda dedi ki kar
ve souk eksik olmyan krlar ve dalar olup oraya g-
[1] Esen Buga 709 tarihinde Maverannehir Han olmu idi. z.
[2] Veya ancak Bura vardr. M.
[3] Msr diyarna gi di p gelen tacirler z.
25
385
ne domaz, ordada bir ot bitmez, orada asla bir hayvan ya
amaz, buras Karadenize muttasldrki, daima yamur yaar,
onu bulut kaplar, oraya asla gne domaz. Numan dedi ki
denildiine gre skender mamureye yakn ilk karanlk da
lar civarlarna uram, orada Trk cinsinden olup vahilere
pek benziyen, hi bir kimse tarafndan dilleri bilinmiyen
birtakm insanlar grm, biri onlar tutarsa elinden kaarlar
m, civardaki dalarn [1] otlarn, ktlk olunca biribirlerini
yerlermi; skender onlara uram ise de ilimemitir.
Numan K pak hkmeti hkmdar hakknda unu
syl edi : Bu hkmdarn reayasnn ou imaii garb sakin
leridir, bunlar saylamyacak kadar oktur, en ou Ruslar-
dr, bunlardan sonra K pak sahras Trkleri gelir, bunlarn
kabileleri oktur, ilerinde mslman da var, kfirde vardr;
bunlar pahallk, ktlk zamanlarnda evltlarn satarlar, er
kek evltlarn, msamaha ile, yalnz sknt zamannda satarlar.
Bana Fadl terceman Abdurrahman Harzem unu haber
vermitir: Saray ehrini, Bereke Han til nehri kenarna
kurmutur, Saray orak bir yerdedir, ehrin etrafna ekilmi
duvar yoktur. Payitaht olan Sarayda byk bir kk vardr
ki tepesinde iki kantar Msr altn arlnda hill vardr;
kk, etrafna ekilmi bir duvar ile kale kuleleri [2] ihata
etmitir. Burada emirler vardr, klaklar da burasdr. Dedi
ki bu nehir Nili n misli kadar veya daha byktr, burada
byk gemi l er Rusyaya, Saklaba iler, bu rman kayna
Saklap lkesindedir. Dedi ki Saray byk bir ehirdir, ar,
pazarlar, hamamlar, hayrat vardr [3] ortasnda kulla
nlmak iin bir havuz vard r ki suyu nehirden gelir. mel
erine gelince nehirden byk testiler ile gelen sudan ierler.
Testiler arabalara dizilir, ehre getirilir, orada satlr. Sarayn
Harezmden uzakl bir buuk ay kadardr, Saray ile Harezm
arasnda Hi ve ile Kutlukent ehirleri vardr, altnlar rayi
olarak alt di rheme muadildir. Dedi ki Harezm ile Sarayda
hemen k ymet fark yoktur. Harezm rtl, yz otuz dir
hemdir. Azklar zikrolunan buday, arpa, dar ki buna erzen
derler-burak, karacadar - ki yonca tohumuna benzer - on-
[1] Ve bayrlarn M.
[2] Metin nshasna gre kale kulelerinin ve emirlerin meskenleri z.
[3] Saray tacirler ve Trk kleleri iin byk bir limandr. z.
3 8 6
Meaaliklebsar
larca bu hububat yalnz rfl ile satlr, her eek yk u ka
dardr denir. Bir eek yk bu rtl ile yz rtldr. Budayn
orta narh iki buuk altn, buran, arpann orta narh iki al
tndr. Darnn, Karaca darnn orta narh bu kadar veya daha
fazladr. Ekseriya bunun narh orta narh zere buday, arpa,
koyun etinin narh k ymetindedir ki her rtlda bir dirhem
dir, burada yemilerin btn eitleri vardr, yalnz hurma,
zeytin, ekerkam, muz, aakavunu, limon ve turun
yoktur. Burada eit kular ve yaban hayvanlar, pek
byk ahuler de vardr ki yaban inekleri kadar olur. Burada
ta madenleri de vardr, bu talardan yaplan yemek tence
releri altm [1] sene kadar dayanr, hi bozulmaz. Burada
Hay rda vardr ki, pnar ile maruftur, oraya eskimi hasta
lkllar giderler, yedi gn kalrlar, gnde sabah ve akam
su ile ykanrlar, her ykan mteakip gayet kanmcya ka
dar sudan ierler, artk hastalk kalmaz. Ceyhunda yle bir
balk vardr ki kemii yoktur, yalnz bel kemi i vardr,
yoksa hepsi ettir, ba kkrdaktr.
Harezm Ceyhun zerinde iki kolu arasnda alvar gibidir,
Harezmde yz ev yahudi, yz evde hristiyan vardr, baka
yoktur, bunlara bundan fazlasna msaade etmezler. Harezm
ardnca deirmi bir arazi gelir, bu deirmi araziye Mank-
lak denir ki tul ve arz be aydr, hepsi de sahradr, Trk-
menlerin birok kavi mleri [2] burada sakin olur, bu arazi
ile Ceyhun arasn Akbalkan adl Horasann imalinde bir da
ayrr. Harezm Horasan ve Maverannehirden ayrlm bir
iklimdir, her taraftan susuz ller ile ihata olunmutur,hududu
imal ve garpte garp memleketleri hududuna muttasldr[3],
cenup ve ark taraf Horasandr, Ceyhunun iki taraf
zerinde kasabas imal tarafnda Harezm dili ile (Kt)tr ce
nup tarafnda Crcaniye (Grgene) vardr, bu ikli mde nice
ehirler vardr, Harezmin ilk hududu Aml vel ye den
Tahiri ye denilen ehirdir. Ceyhunun her iki tarafnda da
mamuriyet imtidat eder. Bu memleketin padiahlarnn k
laklar zikrettiimiz gibi Saraydr, bunlarn ve btn Turan
[1] Veya iki yl M. [2] Veya Yecil ve Meciin. Tel. z. Veya birok
adamlar yahut Burcanlar M. [3] Veya Ouzlar hududuna M. Garp
memleketleri Bulgar, Rus, erke, Kpak ve ardnca gelen memleket
ler. z.
3 8 7
Hanlarnn ve Noyanlar n [1] yazlklar Oruk da denilen
bir dadr ki uzunluu in hududundan garp hududuna
kadar olup Septede nihayet bulduu Bahrimuhitte biter,
Akdeni z de orada biter, dadan ayrlan btn paralar, Tu
rann sair topraklar bunun cenubundadr. zbek meml eke
tinin mecmuunun hududu tul itibariyle arktan Harezm
Dergmndan [2] Bakrd'a, arz itibariyle Harezmden Sibir
eyaletinin en ucuna kadardr, oradan Samur, Sincap getirilir;
Sibir, Saklab beldelerindendir.
Dediki bunlardan sonra asla mamure yoktur. Dediki ora
ahalisinden baz kimsel er memleketlerimizde afak kaybol
madan evvel gece abuk gemekl e sabah oluyor, bu halde
ahalinin namazlar ne olacaktr di ye dedemden sormular
d. Dediki bu lke Harezm ahlardan Cengiz oullarna ge
ince Harezm askerlerini haliyle, tmarlklariyle braktlar [3],
babalarnn ellerinde ne tmarlk kalm ise oullarnn elle
rine geti [4].
Dediki emirlerin eyaletleri vardrki onlar arasnda ylda
eyaletlerinden geli rleri iki yz bin rayi dinardan [5] yz bin
rayi dinara kadar iner. Ordu neferlerine gel ince hepsine
msavi olarak halis sikkeden 200 rayi dinar verilmektedir.
Bunlarn kyafetleri ise slm devletindeki Msr ve am
askerlerinin kyafetlerinde ve buna mnasip bir kyafette idi.
Fakat imdi kyafetleri Tatar kyafetidir; u kadarki deirmi
kk sarklar vardr.
[1] ehzadelerin veya ulularnn M. [2] Harezmin lk hududu olup
Ceyhun kenarnda bir ehirdir, i-djy**. z. [3] Hevarizmahlar zamann
daki hallerini muhafaza ettiler. z. [4] Oullar buna varis oldular, tz.
[51 Dinar, si k kel i altn demektir. Bir Mool dinar 6 Seluk dinar
na muadildir. 100 dinar gm 25 dinar altna msavidir. Rayi dinar,
gm dinardr ki altn hesabiyle gm dinar demektir. Bir gm dinar
6 gm dirheme msavidir, Bir dirhem 6 denk, bi r denk 4 habbe, bir
hebbe 4 budaydr t.H.
388
METNN ASLI
J j l U J p ^ ->j / j ' j y -i H U j
,J j!J V j ^ > - LL jUJ j l D-] (^jUaJ I ^ i - l (jr J jLkilI 1
^ 4*^ j ^ - u* j i o ^ y * " V 4 ) L J l j l ^ y $ <J _-1C^VI
Îs'-o /cZ$ L*_S 1 ^ 0 jL>- ^ iJ jL fl ^Sd- c-
^jjU jl^Ci jllaYljj* ^laS ^Vc-
j j J ^- l 1y ^ ^^* 3 J j y f j f (J UtJ sM * - *4*- j r6 *** -\ >>^
j| jk>j *S~'j ^y-llaL>_)l ôl&- l i l 6jJ j ci lbj ^ V yfr 1^1*
(_j\ IjU^j <- j ^ ^.-mI 4Âc- I j y~^ *^--a ^ \ j l * U > -
jllaA U tjrjl*_i.H ly. (j^J u-*ij ^ l| p.^3 A-i^l V oll-^""*"^J
Ll>-^Ci 1 j.Lzjlj \ i 1 l i 1aS * j j L ^j j l^y~\ j ^j j
s l U ^ l cjjup! [2] ^ C u <r_U j j ^ j o l aJ jll îUr o j li **
â>-1 1jLl>- jjJ J Ia5 1^.3 I j L i U V Vl r l ^y> o j ^
(jljlc j ^4^_J 0^1=* Aj ^_c^pjJ I .a*) j Ûal...11^1 oljl^-
1 j Uj^ I ^y1 j j y
A>J t>-l lCj ol ^rl l V -_ --'1^ VI mil I! J Vs ij l >- Llac-l
^-Ui di j i j i L Ui jjr \ j X^,_j '^ y ,i j j y (j H
^r . .1.11 ^J Uil ^ I a -X>lJ I-^1(3^*^J 1=^)1 (J*VI
^*Jw5 [^] j \ j J Lb l^] ^ y j ^X - \ Oyt> B_^l5^ JV3 4.^JS- ^ U-*j
l ] . Metinde |<- - l t> 2 dmtr. z. [2 ] Metinde J J u >l * S-î
>SJ L-ll baslmtr, z. 3] - r metinde trnak iindekilere bedel _r ^~\ cji>
dr. z.
389
(jlLal_+* liJL** I jUJ l J ^j ^j >- [1] a>\ Y ^c-IY J î ^
j dJUJLl. j=-' ^ tJ j
j-ic. y ^y> aJI 4J li j l liij J l j l lJl [2 ] j l liJl 4^-LUI *uj
ji_uJl _-^ 1abj jUJ l J G Vill (j*y~_j 0^"^-* Af- 1jj>-1j
L - l j d A ^j 0 ''>s^^ ^(^ cj'-j'1 *-^ 4_f-l^jailj J j ^l
r ^ \ *~\ c T j A j J ^ ' j r 4 er 'J j 4
1a*> (jl*_*J l J j oj I c ^Lb âi 4_Ac- j ~j2^'J 5
^ j A)- J - l j ^* k_jL j -*_*j *^\ tVi-j ^jA 4.1-L* ( j f j {j* d
J ^ ^J p^ 5 *$ I ] ^J - ^ *U y* ^ s*J ^ ci ' ^
(JjlaJI 1a_fe ^ j J^.*l3.-gl J l l_lJ -l j^j 4^-Ij jj^j j *^
^ ^ ^ J k J '
(jUjj- J l j^^L_j [H] jViJu c. jw* j j j ^V [10] jUJ lj jl*jJ lJ 3
[13] jl^ Uj^j J 1c^c5-^ j ^Y [12] ^p _j) J l jj^l-4 jU*j^-
[15] _ * i . [14] ^ J U1 jLLl i l J p jJ -CVUt- ^ ^ ^.r -
^llajYj j l ^ j l i V ol J di l l ^J -Cp ^ ,j j s oi.uy 1
J I ^V Q~gZj> Û(?l 3 o^-1 vl>*j V j ^^_J llj* C'
jl J J j jUjJ lJ U [16] ij^ djp ^_^J l ÂU'Vj I jjp j*li
L ^l 1 \.j^3 (_ 1j \ - ^j J l ^y 4, ^ oL U U 1 J L^- J T l j l ^ J -*
[ l ] ^_w metinde ^^1) dr. z [2] Telfikulahbar. Metin nshas
j liJ l 4jiLL> ^ la, dr. z. [ 3 ] Ayasofya nshasnda dr. M . da
ne g r i ne <-uJ l yoktur. Y al n z ^11 ^*1 ^ dr. M el l i f
trnak iindeki cmlenin Kalkaendde olduunu tasrih ediyor. Metinde tl Û l
yerinde 4&LLJ ! dir. I z. [4 ] ^ metinde ( ^ ) yoktur. z. [5 ] L - yerine
j S I Â u ^J Î r- [ ] A. [7 ] J *y A, her halde M. [8 ] Her
halde ^ j l M , [ 9] jS~ K . A. [ 1 0 ] l 'j % j U " K . [l 1 ] K da. j U U I j l f j
i lve olunmutur. M . [ l 2 ] A . aj ty di r M. [l 3 ] c5>- K . [ l 4 ] U j j A . [ l 5 ] K .
da ju*5 ilve olunmutur. M . [l 6] *. Metinde bir de >UI vardr.
Alto Ordu tarihie ait metinler
390
Mesaliklebsar
dr*' J j (J 'y-J 'b ^ ^ dr*
!*-? ^ f ^") ^\ Sli J L -1 *Zj \J> jj >^^ , -**
jlC^ 4-fj j U ^J l <^J jT ^*=>-1^? ^ i j j j j U j cJ I J l j*s
j U e- d. l J l j r l ^- u j ^y j r , j - j j l j j ^ - ^ V ^1 j/ 'j J l <- ^<j ^
L l j J ajtJ lj lû_j ^ j V j ! .i ....* e_/ J *L- J
[3] ^jc- VI ^- '- a j ^ V j <j cJ l j j j 'f (j ^J ^ j
j l j L a^j J l l ^3j ^_^-1 ( j * J ^l a i l ^- x =>- j
j~<s ti j j l l _r^ (j ^j ^ t j (j ^j M ^rr* 0^ 4-5*0
^J J J """ y-tijaL J (_j-aLI) [^1 j l j U a l i [^] ___&O J ^^-*1 [ ^ A)IAc- J c- ^ P
^yc j j j o i j j . s T ^l i i 1-u.j j [9] j j C j [ S K ^y ^ ( a . )
^L ^ i l j J l ly- _/ !i * <Sj^ 3 j f ~' o l y '*
^l ^- ! O-J * j *^1 (_^_J J 3 t^J Lâl I Ljl I A* J - ^ J
l-*w* ^jA [13] aS*J ,_J [l ^]^j ^ - V l J j-aJ L# J o_^-J J
J c- jVr>s j\ j>- (J ^ [ ^ ] (J j j i f t " , ^ J U ^l ^yJ J l
v^. f- L j _J O jJ .1
r^j b- '- >J [1*7] C^S^jaJ O A j j [ ^] (3^-5 *^--A-* (jl^J J -?
[ l ] Metin nshas ^- I J l ^- l dir z. [2 ] ^j M I A. [3]
<J * A. [4 ] A. J - l olcak z. [5 ] Meti n nshas <-L!e dir z.
j l u l l <31 jIc j;L i l frLlc j J M4JI J S^J I jl^cl j l J t z ^
- j l i . j _^l <J li 1^1 Luo5 - J j iy- *L l î y telfiklihbar z. [ 7 ] K . da
ba tarafna ilve olunmutur M. [8 ] metinde - tl ^N
dr z [9 ] metinde djS^j yerinde vardr I z. [l 0 ] K . da
<-i dir M . [ l l ] Metinde dmtr z. [ 1 2 ] i j J I j j J j j jUdUi^k^. <0j <\ s~$
subhulaa z. [ l 3 ] Metinde <5^ den sonraki U j L kobya eden tarafndan
katlm olmal I z. [ 14] Subhula'a metninds dir z. [ l 5 ]
Subhulaa metinde j Z-j yazlm. Mennes salar hep mzekker sigasiyle baslmtr
I z. [ l 6 ] A. K . d r M. [ l 7 ] J jUaS K .
3 9 1
W Lyjuu A^*tl *~e'
(J i i j * y~\ 'f* ^""'-J 5'- ^J -5 j ' j * 'c l * j j <j i3^J ^\
o-i^> f 3 U *^J j j V I fj S z-
J l j J i J l I j y J j i U ^ j Cc- j l i "I J ^~ _j lJ ^T j U - ,_U- y J U J i j 'l j V l
3 j f jv*- l )l 3 j j- UI
J [^] o \ -X>jl jl ^JJ-x5^"
j ^J i Vi ^t^l i
^ L^j j ^j l )_t -^^ j ^J ' j
jl^"l "C* TjJ ^ m^*A ^ J 0_jî
Aj [^] *"**' Ov~' J A1 [3] jjJ 3
lj!\ ^1 1^1 U*j-a>^
j i j ^ 0Uz^_5 [S ] J l _Xcl J 5^w - p [7]
^ [9]y v i j î u - j ^ j i w f U y a>.j.v i - C - ^
f ^ O^^ > ^y~f T J
j j 'ii_y,~^.3 ^jA j S ^l U_^J jr~j>1*Vj C*Jo <U_5 ^'-*
di]-k5^* j I ^>Ci~jjAl ^j \ l o ^ ij *jj- ^ ^j l
J ff- 0^3 d-^5 O^. [^2],jp.J J\ ^ 5jS^f \
Lf"j j^*'lj >- 0^âj^rf* 'Ij=- J lc-1 l)UL (J l <*^-1
ViT [14] ^jJ i s- (J îla aJ jj-J w-iU- J 5^ V. ^ *^ 3
<i-a$ j^=^=>- (^-le- ^>J j U l _p- 4-5 <->y-^- 3
[ 1] L ^_ j r U A. [ 2 ] OjU- K . [3 ] ^- J j ) A. [4] ?- r A. [5 }
Subhulaa metinde | *jjlj=- ^ - ^- I j r f- 'U^1 Îr ^2 C^] ^r J 4
A. [ 7 ] IjL. K . da i lve olunmutur [ 8 ] Subhulaa metinde \ j^s\ j l J l
notunda I d r 2. [ 9 ] Metinde r l î V l j cJ ^' >dr z. [ 1 0 ] Belki de
o j v ^ ? dr M . [ 1 1 } Subhulaa metinde il!i ^ jljJ I J dir. [ 1 2 ] J L-J l
A. Quatremere j / okumutur. Metin. Telfikulahbarde dr.
Kalkendi kesdiremiyor. Yec ve Mec Trk oruklarndandr. ibnilesir I z
[ 1 3 ] j l i L j A. [1 4 ] Quacremere i î l l okumutur M.
3 9 2
Mesal i kl ebaar
J '=l" j-^* ^lVl (_5j j^l(_3j 4- Oj '^l iJ jl l>K
J ^ lo- J -XlCj [^] J -*l J _ \C AjÛaJ l ...\ J^j ^jjl^>-
(3*^" [^] j ^ _-* ^ . ^j ^j l ^ <_y**^ 4_J l*11 aJJfc
L5rl* -Cf- J a^-1 ^L-a.--><)îil (3^^ (]/* J j l
^J ^* -A_^ (J --^ p] '
(j* ^ ^j - 3_î 'i i ' i j ^'tlr* f3j'j=" ^ ^J -3 ^j ^3 ^3' J J -^J
jli-aJ 1 ^ ^j ,_j U>tl J lj j j J l lyv* [^J
_^-"L^J jÎ ^<3*j Lis pl" (_-**o 1 ^
l*is (J 5 t_j-JJl 1 a p ^ t 1îLaj ^--iJ 1 ^ -xlc- jJ j j-^l o^K^
L-**j lj Û- j^L s>- ^ J l A*jjl j ^! A^LoJ .1 b -K& o j l ^
e-l^VljJ li t^] aÂ_u.1a--j j&y) tll- ^ [^-1 tjlj ry-lcUas!
j L o _ j J l aTU J l c U l j j j Û j j <111 ( j [^2 ]oJ ^
J p 1^3 ^4)^ =-Jl J p ^j* J J j* V 1 p^-* -Aj-V Jl3 J i-1 UJ ^l j
y ~s * t j j p^j ^l j jl~o lÛ <1!l (j p~* a=-1j j >3 [13] A\ j\\
^L * j ^1 VI j l d l 'u#,S 3 4 J -^ t3 Û J l j
. J jX jli-2?
[ l ] muceml - buldan z. 2 } metinde A. da U j L j tercede
V V = V L tUj L *^ z. [3 ] o M. [ 4 ] A, dir, dorusu budur M,
[ 5] Metin imls Tj dr ki mana bozulur z. [6 ] ,3 r*^ A. [7 ] o U j j A.
[ 8 ] j w A. [9 ] J c j A . [ l o ] M eti n nshas ^ J d i r z. [ l l j Metinde
trnak iindekilere bedel *L 'l j *Vl _j A ^ dir z. [ l 2 ] j ô metinde a j >I . J ^
dir I z. [ l 3 ] Metinde trnak iindekilere bedei p ^T j dr I z.
3 9 3
MENKKAANIN KAANLII
Zamann bir teki' olan eyhi miz emsddin I sfahanden
Cingiz Han oullarn sorduk, dedi ki Cingiz Hann drt
olu oldu, onlarda Cci, aatay, Tuli, Oktaydr, Cci babasnn
salnda ldrld [1] Cci evldnn en by, en sayn
idi. Cci evlt brakt, bnilhakim dedi ki bunlar Batu, Urda,
Bereke Buvul (Tuli) [2], Cimtay [3], eyhimiz emsddin dedi ki
mehur olan Batu ve Bereke Ccinin oullardr. Bunlarn
babalan ldrlnce babas Ci ngiz Han onu Kpak sahra
sna ve onunla beraber olan mahalle tayin etmi, ona Erran,
Tebriz, Hemedan ve Meragayi katm idi. Ci ngiz Han taht
kk olu Oktaya, Maverannehir ve onunla beraber olan
lkeyi dier olu aataya vasiyet etmi [4] Tuliye birey
vermemi idi[5]. Oktay babasnn tahtnda mstakil oldu, Cci
olu Batu dedesi Ci ngiz Hann babas Cciye verdi i Kp
ak sahrasiyle onunla beraber olan lkede mstekil oldu.
aatay kendisine ayrlan Maverannehi r lkesine mutasarrf
olamad. Sonra taht sahibi Oktay vefat etti, ondan sonra olu
Gyk, Han oldu. Gyk kt, cebbar, mtesallit, nefsi kuvvetli
idi, babasnn oullarna hkim oldu, onlarn zorla haklarn
dan geldi ; Batu ile inada kalkt, Batunun elindekini ekip
kard, Elktay adl emi ri Errana ve onunla beraber katlan-
larn geri kalanna [6] gnderdi [7] Batunun valilerini yakala-
[1] Cci 624 de lmtr, yoksa ldrlmemitir. Netekim Kal-
kaendi tasrih ediyor. z. [2] Veya Mool Ccinin veya Cingiz-
in olu olduunda ihtilf vardr, Ci ngi zin olu olmas ihtilfhdr. z.
[3] eybanilerin babas olan eyban yani oban (oban), Berkecar,
Tokaytimur da Cci evldndandr. z. [4] Aada Kalkaendinin beya
nna gre Cengiz Han lnce Maverannehir ve bununla beraber olan
dier eyaletlere de Ccinin olu Batu mutasarrf olmutu, aatay vak
tinin en ounu Oktay hizmetinde geirir idi. z. [5] Tuli baba oca
nda kald. z. [6 Azerbaycan taraflarna (Telfikulahbar) tz [7] nk
bu eyaletler de Batunun valileri vard, tz.
394
Mesliklebsar
yp kendisine gnderi lmesi ni emretti, Batonun valileri bunu
iitince ne yapalm di ye Batuya istizan mir bir mektup
yazdlar [1] Oktay ol u Gyk tarafndan gnderi len El-
atay, Batunun valilere verdi i cevaptan evvel geldi, onlar
Gye gtrmek zere yakalayp kollarn balad [2] ayni
saatte Batudan valilerine Elatay [3] k yamedp kolunu
balyarak kendisine gtrmelerini mir mektup geldi.
Kollar bal bulunan valilerin taraftarlar k yamedp valilerin
balarn zdler Elatay [4] yakalayp kollarn balya
rak Batu huzuruna gtrdler, Batu da onu suda kaynatt [5].
Bu haber taht sahibi Gyn pek zi yade gcne gitti, onu
byk bir i yapt, altyz bin atl toplad, [6] herbiri dieri
ile karlap vurumak zere hareket ettiler, bi ribirlerine
yaklatlar on gn kadar mesafe kalnca Gyk han apan
szn ld, Gyn l miyle Gyk ile beraber bulunanlar
strap iinde kaldl ar; sonra hatunlar ve emirler Batu ile
mektuplamak hususunda elbirlii ettiler. Batuya Gyn
ldn, tahta en ly k kendisinin olduunu [7], artk di le
diini yapmasn mir bir mektup gnderdiler. Batu benim
ona ihtiyacm yoktur, ona Tulinin bir olunu gnderiyorum,,
dedi, oraya Tulinin olu Menkkaan tayin etti, kardeleri
Tulinin oullar Kubily Han ile Hl gyi gnderdi [8]
Mengkaan tahta oturttuktan sonra dnmek zere Bahadr[9]
askerlerinden yz bin svari ile kardei Berekeyi Kotu,
Bereke Mengkaan yanna alp gtrd, tahta oturttu[10] ve
dnd. Buharaya uraynca tarikat piri Necmddin Kbrann
mritlerinden eyh emseddin Baharzi ile bulutu, grt.
[1] nk iin aslndan haberdar dei l l er idi, apanszn olmu bir
i idi. Kaann buyruuna da boyun emek gerek idi z. [2] nk Kaa-
nn buyruu zerine teslim oldular. z. [3 - 4] Veya Elatay mayeti ile
beraber. z. [5] Yahut scak suda kaynatt, yahut onu piirdi yedi. T. H.
[6] Batu da asker toplad. z. [7] nk Cingiz oullarnn en yals,
ku vvet ve evketlisi, reyi i leri geleni idi. z. [8] Gnderilenler ara
snda kardei Artk Boada var idi. Telfikulahbar z. [9] Ordunun ce
sur olanlar M. [10] u kadar ki Oktay Han evldnn buna rza gster
memeleri yznden iki sene clusu geri kald. Bunun zerine Batu
kardeine inatlara krlk olarak Mengkaann tahta geirilmesini ve
kar duranlarn ldrlmesini mir bir mektup gnderdi. Artk pek
az hari olmak zere inatlar inatlarn braktlar, bu i te bylece
bitti. Telfikulahbar. z.
395
Baharzinin sz ona tesir etti, nnde Mslman oldu, Be
reke ile Baharzi arasnda lfet perkiti, Baharzi Berekeye
Halife Mustasm il e mektuplamasn [1], ona biat edip hedi
ye gndermesini tenbih etti. Bereke de Halife Mustasim ile
mektuplat, ona hedi ye gnderdi , her ikisi arasnda eliler,
mektuplar, armaanlar, hedi yel er devam eder dururdu. Men-
gkaan tahtnda mstakil olunca Ci ngiz Han'n, aataya
yapt vasiyeti yerine getirmek iin aatay evldn Mavera
nnehir arazisine Han yapt, aatay, vasiyet yerine gel me
den evvel lmt. Artk Mengkaann sz ykseldi. Ona
Kazvi n, Cebel eyaletleri ahalisinden eliler gel ip Mlhidle-
rin [2] kendilerine yaptklar kt komuluklarndan, zarar
larndan ikyet ettiler. Mengkaan Mlhi dl er ile vuruup
kalelerini almak, devletlerinin kkn kurutmak iin kala
balk bir ordu il e kardei Hul kyu onlarn zerlerine gn
derdi. Hulk oray zaptedince kardei Mengkaan Halife
lkelerinin de zaptedilmesi iin tevik etti, o da Hukya
izin verdi. Bunun zeri ne Hulk yrd. Cci olu Bereke
bu haberi alnca halife ile aralarnda lfet kuvvetletiin-
den dolay bu hal ona pek g geldi, kardei Batuya
Mengkaan tahta geiren biziz, buna mukabil bize ve dost
larmza fenalk etmek, andmz bozmak, emanmz ayak
altna almak, halifenin memleketleri ne saldrmak gibi hal
lerde bulunuyor. Halife benim dostumdur, aramzda mektup
lamalar, muhabbet balar vardr. Bu ite hafi olmyan bir
irkinlik vard r dedi, ve Hulgnun fiilini kardei Batuya
kar, takbih etti. Bunun zerine Batu Hulgya yerinden
ayrlmamas iin haber gnderdi. Hlg Ceyhun rman
gemeden evvel kendisine Batunun mektubu geldi. Artk Hu-
lg Ceyhunu gemedi, Batu vefat edip ondan sonra kardei
Bereke padiah olunc ya kadar maiyeti ile beraber tamam iki
yl yerinde durdu, Bereke tahta gemekl e Hulgnun tama
artt, kardei Mengkaana Halifenin memleketl eri zerine
varmak hususundaki azmini yeri ne getirmesi [3] ve elinden
memleketlerini koparmas hususunda istizane dair haber
gnderdi, (Mengkaan bu bapta ona izin vermedi, Hlg
garaznda srar edince) Mengkaan da srar edemedi, emelini
[1] Veya dosluunu. K. [2] E lemutdaki I smaililerin, Sabbah hatmileri
nin. z. [3] Veya Mengkaann buyruunu yer i ne getirmesi. z.
396
Mesalikiilebsar
mnasip grd. Bunun zerine Hulg beldelere girdi, Ml-
hitlere baskn yapt. Batuya ve ondan sonra Berekeye ait
olan Hemedan diyar bykl eri nden yedi yz neferi Berekeye
muzaheret ve gizl ice Hulg ve Mengkaana kar hareketler
il e itham ederek hepsini de ldrd, ehirlere uzand, Kpak
sahras zerine yrd, oraya geti, orada gn durdu, bir
kln erine rasgelmedi, drdnc gn svariler onu anszn
bastlar, Bereke ordusiyle, askerleriyle onlar i nedi ve Hu-
l gyi felket kaplad, kama bile kurdu, yannda Sntay
adl byk bir emir var idi ki I raktaki Suntay torunlari ona
mensuptur, Hulgnun atnn ban tuttu. Ner eye gidiyorsun
dedi, sonra adamlarnda vuruma kzt, Hulg ise geriledi,
hatt kendisiyle Bereke arasndaki Kur nehrine kadar vard,
Berekede geldi o da Kur nehri zerinde durdu, nehri gemi ye
bir yol bulamad. Hulg geri dnd, bel deleri fesada verdi,
fesat dalgalarnda yzd, adetini yapt. Bereke han ile arala
rnda dmanlk kuvvet buldu.
397
METNN ASLI
jl J U jU- Jwj llrn. CJU- -AJ
^J ^J ÂS^- J <~^~3^ f 3 (^* **}j' -J j' ^- J r^-^
^ ^ 5 l (j 1! J l i I j V j I l j ^ j (-5 c^>? J -^5
& * J 3 ^=~i* Jls ^] ^ ' j 3
(jlst-fijl 4 *XSa_J*1jl- jKj ^c)*^ fl,^~'^
jU-aI _J_j o j_j^T j l jU- c-lv^J jl-^j _/ j^'j j ^ aJI^jUÎj
J ,_j U J ^- <j u*Uj a^J j T j _ ^j j l j j l
O.Aj=>- L^~3^~ (j* Plj* l* 0^* ^"J ^1^-^" Vd*
[5] br (Îjcs-
o_J j- - uj tiAUj [^3 C - =J l dl !l * (^lS^jl *^jU jt* [6] 4_^J jT 4]
^ 3 ^ ^ ^5 ol ^ ^Jc- ^5Ci- ^jJ l^y U*L_1* ljL>- I j * }U- j jKj
j^ (-5 ^ \ i t^ y \j A\_* ^ 3^^ -j^C
I d l U y \ U j <J \ y L ^j\ y J l * 1 y J l
- ^ y f ' j j * i )^3* j j i u j j f- j A- L ^V l _j*1j j l
^y' j l 4*1 ^- ^ a J j ^^L *l y 1 ^_J ^ i j t- J j ^
aJ 1 *\ L?" j o-ij j j [_^1aÎ -I l i i - j : 4jI_j> y \) ile v-V_J l (j (3 j
j ^l-\ ^~i'l I ...*1 j ^ ^j1j^2I ^l ^ll Ajî
[ l ] j l ae- A . ve K . [ 2] J j / A . J / K . [i ] K . A. [4 ] ^
Meti n nshas eksiktir / b J i - I j i l e iktifa olunmutur J z. [5 ] L A. [] J y ~l
da ilve olunmutur z. LS 'J l j c;r^ -jrj^- t- L - j ^' J J ^ *SAe I z. [7]j - .
metinde ^. i d l i j j l j dr z. [8] ._*> metinde l ^b U i p5S-jt-IJ - J c [*] j y i
dr [9J M eti n deo i ^j " dir z. [ l ] ^ ^j 'i ' Ij-'V A. [ l 1 ] Metinde ll yoktur z.
[1 2 ] Meti n nshas I^J > dr z.
[*] f i * K, dr z,
9 8
Mesaliklebsar
jf-_) [2] i ) ^ \ jj> U i [1] Ul ^S I j ^3^- J \
_jliT LU 4ts_j j >~Î (3*^ {j * l aTVjl^ [3J *-*-d
^<]_)* - J \ ^- i l o l * [*^] fil * j - -C- V^jj ^s-
j * - l y> * 3 o_^-* ^Î c- Ij <J | Ij.-r q (j 4^-r| >S ^c- (>- l_^- | ^ j
A {^*' J i**J M 4j J A^-U-V Ij jJ IS o\ j l J a-5 OS-
oU-l _>>L j 4=- j [6] j f "V y > j j l s & K i * y~\ <* _H=rj CJ
-A^-S J f- 1*^1 4*5- ^5v-*^*ll ^jA (J "J 9 ,_aJI 4jL* aS~'j
i S j j Z- Vj\ (j* ^=L y=r \ (_jl^ [^] A_*i>-9 Aj *>-y <J ^
^ 3^ U i y* j =*** ajj>U_ _j <jJ J l tlr ^ ' c/ *
A-J ljLil cj^j O -*^ ^"j o-X) J f- t11] ^*-ls [^^3 oJ klf-
o- i - i j j ^J L l i l [ 12] 4^, ^
<_j^r ^=xiil J i ^l U j \ ( j \ âprillj j
^ jlo- U\ a-
*j ' jj5d^.j J L-l ->^3 cf 5j? (J - j ^ j viAc- j
J l zl l ^ V _ ^ ,U-1 [-t ^] p J l ^ j _? o-i>-^>Ul
[^J (j > __1 t^J j ^4^ ^5 -v=-l j a=-^>U1
t ^l <s 4 (ji\ s f"\ j f- 4jji-i t^yiiT j-i <^-V
[ l ] A. da j l L l ilve olunmutur. K . da .UUL* yerine vardr M.
[2 ] A. da <1^ yokrur M. ^ da ona bedel vardjr z. [3 ] Metin
nshas *_) dir z. [4 ] telfikulahbar z. [5 ] Telfikulahbar. metninde
*L- yoktur z. [6] Metin nshas j\ <b_js^lj Ol dr I z. [7 ]
Dorusu lJ UJ dir A. [3 ] . Metninde 1>1 j<* dir I z. [9 ] ^
metinde yoktur yalnz ^____ ^ vardr z. [1 0 ] o K . [l 1 ] Metin
nshas i - l j dr z. [l 2 ] *Vlyr K . [l 3 ] metinde (.j l T yuktur z.
[ l 4 ] Subh. metinde yoktur z. [l 5] Metin nshas _^b dir I z. [ l 6 ]
Telfikulahbar metninde ^-U ^y - l Us dmtr I z. [l 7 ] Telfikulahbar trnak
iindeki bu ibare metinde yoktur. z.
399
0^3 ^ i [2] lI CP ^- y>- fjf J Afi* ^L [1] CÂJ-)
[4] 4j [3 ] g 9 l j >- l *j ll^l lw*l _j>L <^- V J kj ^jj>
AaA^-1 fcjliTjl ^ys 3 O 3 (yaJL*' 3 [~^ ll-5^ (jl JJ
c-3j [6] Vl* \ j& (_5_J ~o$y* <Sj \ S^~a <Cij J ^*3 3^5
ll_^j aM- aj* j l ^Vy> J l yl Vy>J *s yl J c-
(J O^4** ^j 4jhjî ^ lfllsj*^- 13 j^r*c->- jl J _ y l
J l f V ^L_J Î Ai-^>n3*Aj0 <5^/ 0 J *ôl*
^9 4^* l^l^/ ulj <-ii-l <\jT Jl-23 t^J 4_C- jl^1(3 jls^d*
f Vjj J =-->j <Jt 4>U5 <-ij A^j [9] J ^ Vy* j ^=>l ^jil*_
-i j^J i tiuj ji-*-^jtf\ ^j j& 4j6i*jw- [io] p Y ij sj^-y ^33 j^^j
^ j\ ^J -j jT*)Ijfi> J c- lA*LlW[] 4S~jr l V^ <$0 J ^f yl J \
l*A$ ^jl x-*)i ^>11j Î j aJI l-kc-j l^^-ij -i ->a*j j^J I^ Aiolj ^ 1
j ^ o_/I-J oj l j j j * " ^ 3 ^ ~ J
aJ 1 't j _[12] ^li_ (J j^<u;^J l ^ 3 ^3 ^
[13] j> c\ - j ,j.l 4 Jl i j " V_j> u f j cf^J. ^ *'j j ' t ^ * * V*'
cj^ (J ^4-^3 >U-j a^/ <>.j <1*. ^C l l ^ jU>,j=- _^ts *,\ j?\ j d l
j l Jjl jL-- (_5plcj jS^ V ^ - y * ' *Ja^- > JI
J i J &* 3 ÂaJ I Ali*3 j
[ l ] Meti n nshas I i * ^ J -} dr. I z. [ 2] Metinde dlij dmtr. I z.
[ ] Meti n nshas o ^S^L dr.
z. [ 9 ] r ~~*3 metinde trnak iindekiler yoktur. z. [ 10 ] Metinde ^r l j baslmtr.
I z, [ l l ] metinde J J .1; dir. z. [l 2] (^L - A. [ l 3 ] j>^~\ A,
4 0 0
B
RAN VE TURANDA VE ONLARI VELYEDEN
FIRATIN MECRASINDAN GNEN DODUU
YERE KADAR ARK EYALETLERNDEK
PADAHLARIN BYKLER
uras bilinmelidir ki ran, kisrlar [1] lkesidir ki Frattan
Belhn bulunduu Ceyhun nehrine kadar, Fars denizi
ve ci var olan Bahri Hindiden kul zm yani Taberistan deni
zine kadardr, buras Hul glere gemitir, buraya Heyatla
lkesi dahil olur. Heyatla [2] Mazenderan ve onu velyeden
beldelerden Geylnn sonuna kadardr, buna Geyln, Ceyln
ve Cyil eyaleti de denir, Taberistan ikisi yani Mazenderan
ile Geyln arasndadr, Mazenderan arknda, Geyln garbin
dedir. Turana gelince buras da hakanlar diyardr ki Trk
Hakan Efrasiyabn elinde idi, buras Belih nehrinden vasat
semti zere gnein doduu yere kadardr, cenubunda
Sint, sonra Hint eyaleti, imalinde Kpak tayfasnn bu
lunduu Kpakili vardr. Saklap erke, Rus [3] ve Ma
car ve mcavirleri olan muhtelif mmetler hep imal sakin
leridir. Bu Turaniline ok lkeler, geni eyaletler, uzak ml
hakat, saylamyacak kadar muhtelif mmetler dahil olur,
Gazne, Bamyan, Gur, Harezm, Kpak sahras ile Buhara,
Semerkant, Sut, Hokant ve saire gibi Maverannehir lke
lerini iine alr, Maverannehir ile iaret olunan nehir, Cey
hun nehridir; bunlar iine ald gibi Trkistan, Urusane,
Fergane Balasagon, Taraz, Sayram beldelerini, Cingi zi ka
ran, ve arslan yata olan Karakuruma [4] kadar be balk,
[1] Acem padiahlar demek olup Husrevden arapaya gemitir. z.
[2] Mesud Mrucuzzehep de Heyatlayi Buhara ile Semerkant arasn
daki Sut ahalisi gsteriyor. j Mu- v Maverannehir slm tabiridir, E v
velce buraya Heyatla bild derler idi diyor z. [3] Mesud Ruslar Trk
cinsinden gsteriyor. z. [4] Karakurum eski Uygu r ili merkezidir. z.
LK KISIM MOKTEBELERN TERTBNE DAR....
26
401
Elmalk [1] gibi Hatayilini de iine alr. in ve Main [2] eyalet
leri bunun ardndadr, bunlarn hepsi de byk byk dev
letler, toplu ehirlerdir. Padiahlar byk sultanlar, erefli
hanlardr, Tanr bugn onlar islmiyle mkerrem, Peygam
beri mi z Muhammede J -**' ^ tbi olmakla m
erref klmtr.
Hudutlarn toplu tutan, messeselerini tesis eden hane
mektup yazma resim ve detine gel ince Ebu Saide olduu
gibidir. Mektup en byk Badad kdna yazlr, ktta
ilk nce besmele ve turalardaki det vehile sultanmzn
lkaplar doldurulan altnlar ile yazdrlan parlak bir satr
hutbe [3] ile balanr. Sonra hutbe tamamlanr, lkaplara
geli nciye kadar **>. [4] ile balanr. Lkaplar unlardr:
dir [5]. UJ -J I Vul
onlarca hakaret etmek ve aalamak demek olmakla bu
lkaplar ile kartrlmaz [6] sonra Sultan Aziz, yar ve ya
verlerini [7] yardmc, zamanlarn daim klmak, bayrakla
rn yaymak [8], askerlerini metanetli yapmak, elilerini
oaltmak ve bu yolda bulunan baka bir cmleler gibi anl
olan, ululanan padiahlara yakan dualar ile dua olunur.
Daha sonra daim dostluu ve inann halis olmas, evk ve
adanln birbir saylmas ve okluu ve buna mnasip
eyler sarih ve ak bir surette zikrolunur. Sonra mektuptan
maksat ne ise ona giriilir, yce bir dua ile bitirilir, ihtiya
larn [9] arzi teklif olunur, elden gelen hizmetin yaplaca
bildirilir, buna da intizar olunduu beyan olunur var kuv
vetin sarfolunduu izhar edilir. Bu Mektubun btn hutbe
leri ve turas doldurulmu altun ile yazlr. Bu esnada vki
olan yksek ad, btn anl erefli olan Allahn yahut pey
gamberimizin ad Uc 1IJ - veya peygamberl erden veya
meleklerden birinin ad, yahut dini slmm veya sulta
[1] Kola ehri. z. [2] Cenubi in, Kanton lkeleri z. [3] Ba tarafta
manzum olmyan, ahr kafiyeli olan yaz, dibace lz.[4] j uj j * gi bi lafz-
I ardrki bundan sonra makamndadr. z. [5] l Hazreti Humayun yu-
ca, hansel, en byk hanlar han, biricik, karde, han vasflariyle mutta-
sf olan filn. z. [6] Sultan, kaan, ehinah yaz l d halde melik yazlma*
yor, bugnde ran ve Efgan hkmdarlarna l Hazreti Humayuna
ehinah denir. z. [7] Veya kardelerini M. [8] Veya ykseltmek z.
[9] Veya yarlglarn. M.
402
Ettarif
nmzn veya kendisine mektup yazlan sultann anldklar
veya bizi m katmzda, sizin katnzda, bizim iin, sizin iin,
bizim mektubumuz, sizin mektubunuz gibi her iki padiaha
taallk eden eyler hep altun ile, maadas siyah mrekkep
ile yazlr.
Unvana gelince unvan has lkaba geli nci ye kadar bu lakap
lar iledir, sonra [1] ve bunun gibi bir veya iki
defa dua olunur. Daha sonra kendisine mektup yazlan sul
tann ad sylenir, sonrada Ebusait Behadr Hana yazd
mz gibi yalnz J t- denir. zeri nde sultanmzn lkaplar
olan damgalar altun ile damgalanr, damgalar cetvel ile i zi
len dz bir izgi zerinde olur ilk izgde sa tarafnda,
ikinci i zgide sol tarafnda damga ile balanr. Sonunda saa
var ncaya kadar byl e olur. Kenardaki yazsz beyaz yere
damga vurulmaz, ktip yazlacak yerleri baz kere sada,
baz kere solda olmak zere damga yerleri iin bo brakr.
[1] Tanr kuvvet ve evketini yksek dereceli, ann il elsin. z.
4 0 3
B
(3 J jVl iJl
î S - r T * V L * J 'j^* 3 j '/ j i *Lkf-
^1 0- 3- j r J l o '>J 'd r * c?- <& * 'j } j '
y ; ( J ) f j ^ l ; l s 11 j ^ ' J ' ( i - ^ 1 - r - ^ * V ' - " <_ r v^' i
ij* 3 ^ IjJ (J ^"J 3jS"*" V J l e j UaJ l 4^J 4 [1] j l l jX>
<jj - \ v^j ^~i c^j * o * r j ' l_-^ Vj 3*}k
t f 3
l UU >-j I Ij j u [2 ] ^9 î - l <_jo? j ^j j * j - ^Y l
j K ' ^_5^ ^ Aa [41 h * ... J c- 1_r *- i J ' Ûa.* J \ ^y- C^l
(_jL_^*ll 4^) U? [6] ^\ j>eji-l j ^l j jlS"* [5] V\ ^ L - j l - I U_j -CgJ l^"-c!lj>t,
lAkil ^V l i i)l_î ^- (7J | ^j j U - 1_r^""-, ^T ^ ^_J 2J l
a ~A _ J U M j ^*_J j j>(j_5 j S ' kUlU M i - S J u l l ^J J ^--'-> J l fi l l j\ l<
l I --- i J J j L - l j ^P J >(j J c- - I j '^j 'V ui | fl j
AJ _r^J l j ^ Oy^rT 3* ^ J ^4 _rj-J l I.O>_} (j b u l l
j l V j Ai l e^j j J jlz^S'j fÔ] j l 3- ^ - 1j A i ^l j
[ l ] Bahrilazer z. [2] Metin nshas - 'lili- l dir tz. [3] B . de idlur ilve
olunmutur M . [4] c P. [5 ] . -*> Meti n nshas l * L t dir z. [6] ^ j
P. [7 ] Metin nshas ^j j L U j dir z. [3 ] . ~> Metin nshas j l j ^ j J ^-J oj
dr z. [9] metinde j U - )l (- j 'j 'y- yoktur z. [1 0 ] V e i j /
P. da dili i ) yoktur, metinde bu ibare ilve olunmutur z.
404
Ettarif
\ J t/ J c )\ ^ ^
L i l U r a [2] (jfeTj I <>J I iJ j Îj j ^j ^J l
^^*uVL (j VI <U)lp^-*^^' 1 as ^l^ ^likc- ^jO^^L-u tgS***^Lj J ^'l j J Lr*-
. . y^-Al J J a$l 4-ic- A ^ [^] l J L- (^"'k ^5 j~*3
[4] 1 jjKÎÛojJ i*J ^..UllJ lj l>jjjJ - ^l ^l (jUI J l ÎsCll Uls
<J a^~1 ^jia- J ^L*-X I J ji -L.S l-Cjj J ^feOl (_-5A*J l ^J aJ j|
4L i - l J ^J C~^ cjI jI ^J aJ I j I c ^ L l L i __- Û J l (i U j i l *_^jfll> .It 0. 1 [5] #| îll
* - Vl *0 ILl IJ l i J U l 4j j j J l y-a^-1 _jl__] Vl J j b j (j l J l <*j a *>^~aj j
\j. IJ 4J <-jdl 1^9 [^] J al ^- Vj <^}taJ | 411ali 4j ^^Y l ^j - i j - j V l 4_jbLi*u^L*J 1
j l i a l J l 3 1 ^ 1 ^ <^j V l ) 4 (Â ^ ^J V^-L>Ua^-lj
[9] >i _ j j j j J - I j ^- V t j [8] ^^c - V l j - i j fl ;V 3_j U- j [7] j l ^p V l ^ j
jISIc-VIaUl-i? j j I j j J I l j - i j ^y - a l !l j jbJ l <L# J lj 1-^ Syf~ ^ '~^-i
*1gA) AmsUI^C- ^ 4----J l oAfe ^jA J >U J ^Y l i j j T J (jlj-iVl^_-SJ J
C - 3^l (11] J &-* J IjJ I îiad I ^*^ _J J â "I J [10] I ^r-\ ^ jC. J J wL>-
cJ J a^**j iÛjJ .1 _*fc>Ll <j 1 j *1 3 Aliaj>- 1_-~^ ^ t i l A> j
<UJ -^ L j J j | [1 Î U j 1 (.LuVI j^* aj>- V j l <Af-
_3 â!c. j [1 5 ] l)-Cf1 J * Lvy- j >U j l 'cJ l (jUalJ l j l bJ U J -
Ay- (_jl^l*J l Uls ^ el ^* U j t__S'-il ^ . C I aa j
[1 ] -~*> metinde dir z. [2 ] J S^ B- [3 ] L * P. ve E . [4 ]
Nshalarda hep byle isede mana doru kmyor, dorusu a~ dir z.
[5 ] metin nshas 1jb)\ i dr z. [6 ] metin nshas -Ll ^
dr I z. [7 ] ^^J l B. [8] ,}U Y #j j nsha tz. [9 ] t_j _^ 1 ve
metin nshas J yJ _^C;_ dr z. [l O ] ^l ^l l B. [ l l ] Dorusu dir P. B-
[1 2 ] Meti n imls I F " drki mana bozolur z. [l 3] metin imls <1)1 dr ki
aaya uygun deildir z. [ l -4J metinde ^X__V I ^J baslmtr z, [ l 5 ] metin
nshas Vjc* 11^ dr \ z.
405
^liC'LS^ f <J l t^5.l jlLJ LJ l^-1 ^y>...\ - [2] v j j V^L i
[4] j j$Cs l'-UaJi_^ Ûl I^Jlp j ad3 jU- J l-a*- y \ P]
f __________ 3 j ' ~ ^ J j' ^ 1-^ J U>jVl J *
.L-iJ l ;>J Ijp [7] jJ .iV j ^1 J l _^VI j jl J l J J I li> M
o ^*jJ o j l j j *- oj l i t I ^ I jyj AjuaJ 1 ^1^1 J ^" J )
[ l ] metin nshas ci 'l j l dr z. [2] . metin nshas dlii yj\ dir Iz.
[ ] P. ve E de J y j ilve olunmutur M. [4 ]. metinde c,l;.L I I ^yZs
dr z. [5 ] ^r ' metinde j L J I J c dr I z. [6] B. da J c ilve olunmutur.
[7 ] y ) nsha Iz.
406
BU SULTANIN DEVLET HAKMLER
Ulus beyleri drttr en bykleri Beylerbeidir. Ni te
kim Gzan zamannda Kutluah, Hdabende, sonra Ebu Sait
zamannda oban Beylerbei idi. lerin en by ancak
bu drt beyl er ile grlr, onlardan biri bulunmazsa mera
sim demek olan yarllara ismi bulunduu zaman nasl
yazlrsa bulunmad zaman da yle yazlr, naibi onun
yeri ni tutar. Bunlar hi bir ii vezirsi z imza etmezler, Vezi r
ise onlar yok iken ileri imza eder ve naiplerine emreder,
onlarn adlar yazlr. Hakikatte padiah vezirdi r. Bey
lerbei asker iinde nasl yalnz sz sahibi ise vezi r de mal,
azil ve nasp iinde, hatt en byk ilerde de yalnz sz sa
hibidir. Halkn mallarna gel ince orada [1] hepsinin itiraki
vardr. Beylerin, ekseriya naiplerinin bildirdii eyi bi lme
den baka bilgileri yoktur.
11] Veya i l er i nde M.
407
-i-lf- a\ti jai ^ *l,y*Vl J V>I <jA>i S j '^'i ^ ^ cf ^
[2] jJ ^V ^jVl I^VI >V>_, [1] o_~ J
^ 3^3 ^-r^j <*-**>\ p^* *_jlc ^j p^Vl ^1 J ^
p^jj jj^Vl -/ j^ljj'jj^'^ O_ >V ^ ^ ol* [4] j 1j J ? u.
JUIj3 j_Î jjllaJ-Jl 4jl>- j j jll^ jl**"! \ / * \ 3
J ^-J 1 J ciX (_j^Sj t^J ^ j
<dj)3J lc j p^ [^1 (J^-J ' JlJ-*I ,j iJ IJ L-iVl UI9oj^
, [8]Û VI
[l ] Metin nshas -4- j>l dir. z. [2] Dorusu J __ai dir p. ve B .
[3 ] p- ve B. [4] ._,_^z! I_j metinde ( j ) yerine ( j l ) basl
mtr. I z [5 ] __Sj._^J 1j s metinde ( j l ) yerine ( u Ô baslmtr. z.
[] u - U l j j ^l B. _ i ^J l j t^-5/ lj_;, de de byledir. z. [7 ] p, ve B. de jw-l
ilve olunmutur. [8] Metinde U l . notunda <1> p. dr. z.
408
BUNLARLA OLAN MKTEBEDEK RESM
VE DETLER
Beylerbeine [1] vbLl ^ ve onun dununda olan
bee [2] yazlr, her birine noyan [3] denir [4]
Anadoludaki Ertana ile Di yarbekirdeki Sntay ve oullar
olan Tmen aalarna; tmen aalar olan dier noyan bey
lere de byl e yazlr.
Vezirle Mktebe resim ve deti udur: vezi rli k lkaplar ile
vezi rlere mektup yazmak deti zere (_J_LtlS__
yazlr, beyl ii ol mazsa^j j )! denir de ^LJ I denmez[6]
nk onlarca bu tabir hakarettir.
Beylerbeine yar m tabaka, Noyan olan bel ere ve vezi re
te bir tabaka k da mektup yazmak resim ve det
iktizasndandr.
[1] Tanr kerim olan cenabn yardmn aziz etsin. z. [2] Tanr ce
nabn yardmn aziz etsin. z. [3] Paa, on bin nefer beyi. z. [4]
Britanya mzesinin refay yazmas M. [5] Tanr yce, emiri ve veziri
olan meclisin nimetini kat kat etsin. z. [6] Arkadama z.
409
[3] 4i j j j'jjl [2] jt-j l <1)1^1 <iX l 5 j ^;
jUjJ I _>lj fjJ l; L^jl c-lC* I J i*_j s j - >t~* J lj ','"^r'
^ .9 I ^Vl j'L- s)x5^j ^
o'>'& s^lc J & j ) j I ^j^Vl J UI (_rJ ^ wi UII_i^j jjll J l UlsCll
'i 'J -^ 5=-' î lSj'jj'' J '/*^^1 (j^f '* j 'j j ^ r^'; 'bj ^l
ClA I ^VI J l Uj >_fl-g.II ^Ja54-5ciA J l jlcj
(b* j j j Nj
[l ] p. ve B. de [2] mein imls i 'Ulj dic. Iz. [3] fJ p. ve J B. [4]
metinde fazla olarak ^ J 3\ vardr. Iz-
410
T U R A N H K M E T
Turan hkmeti ksma ayrlr, son zaman Ns rye [1]
zamanlarnn [2] ard kesilmesine kadardr. Turanda iki Ms
lman, bir kfir sultan vardr, bu kfir sultan zikri geen
byk ksm hanlarnn en bydr. Buna taht sahibi
Byk Han derler. Byk Han in, Hatay hkmdardr ve
Cingizin tahtna varistir, kendisini yksek tutmas, sertlikle
geri durmas, babalarnn hretlerine gvenmesi sebebiyle
mktebe vki olmamtr. Sonra onun mslman olup slm
dinini kabul ettii, kelimei tevhidi bayraklar zerine yazd
ayi olmutur, eer bu husus doru ise umulan ey de budur.
Muhammet mmeti dou ile baty doldurmu, Bahrimuhitin
iki kys arasnda uzanm olur.
ki Mslman sultanlara gel ince biri Saray, Harezm,
K rm ve Kpak sahras hkmdardr. Bu hkmet Bereke
ailesi hkmeti demekl e maruf olan bir hkmettir, hanla
rna eski zamanda, halifeler zaman ile evvel ki zamanda taht
sahibi ad verilmiti, Nas riye zamannda Kpak hkmdar
Sultan zbek Han idi, Sultan [3] zbekten bir kz istemi,
o da sultana yaklamak emeli yl e bir kz tezvi etmitir. Bu
hkmet pediahlar ile padiahlarmz arasnda Zahir Bay-
bars zamannn ta iptidasndan son vaktine kadar eski birlik
ve dostlukta doruluk devam etmitir. Bugn orada padiah
zbek hann oullarndan ya Teni veya Cani Beydir [4].
Sanrm ki Teni Beydir [5]. Buna mektup yazmann resim
ve deti yl edi r: Eer Arapa yazlrsa yukarda getii
vehi l e ran hkmdarna yazld gibi yazlr. Yoksa ekse
li^] Msr Sultan Melik Nsr Mehmet. z. [2] Veya Nsr imam
nn. M. [4] Baz tarihlerde ( )siz Can, Ten Beydir. z. [5] Tarif sahibinin
bu sz doru deildir. Netekim Kalkaendi bu sze unu ilve
edi yor : Yukarda getii vehile zbek Handan sonra yerine geen Ca
ni Beydir, Teni Bey deildir. z.
411
riya Mool dili ile yazlr. Bu da. Aytam Muhmmedi, Tayer-
Boa Nasr, tercman Arkadakn ileri, zerlerine aldkla
rndan ileri gelmiti. Sonra da Sak Kuson ii zerine ald.
ki mslman sultandan kincisi Gazne, Buhara, Semer-
kant ve umumiyetl e Maverannehir hkmdardr. Orada
hkmet edenlerin sonu Terma irindir [1] Terma irin halis
mslmandr. Gidiinde dildir, etei temizdir [2] hayri ter
cih eder, hay r sahibini sever, lemadan, sulehadan, fukaha
ve fukaradan kendisine gelenleri arlar [3]. Terma i rinede
ran ahma yazlan mektup gibi yazlr.
Byk hana gel ince eer mslmanl sahih ise ona da
mktebe byl e [4] veya bundan daha l olur [5]. Bu
ve ran ah ile beraber drt olur, drd de Ci ngi z Han
oul larmdand r [6].
(1) aatay Han Alddin Terma irin iin aaya bak. M. [2],
Muttakdir, gnahtan kanr. z. [3] Terma irin sekizinci Hicr asrn
evvel i nde idi, Mslman olunca btn aatay oullar Mslman oldu
lar Maverannehirde Moollardan ve Tatarlardan Mslman olmadk
kalmad. Telfikulahbar. z. [4] Yani ran ahna ve zi k r i geen dier
Hana yaz l d gi bi . z. [5] Tarif sahibi byk Hakann kfr . zere
kald takdirde ona cilan mktebe resim ve detini bildirmee yana
mamtr. z. [6] Btn bu bap K alkajendinin yukarda, zik-
rolunan sjyiijo snda vardr. M.
412
METNN ASLI
] 3] ^LYLLkflJJ\ [ 2J j ^J l ^p-1 [ IJ U l j
<*jJLl <u^-ll ^Ls Vl iJ^L 1^.>j > j l l a l j j l !-. * ^)LUaJu l^-j a*=>\jJ 1
<^j^3 3 ^ u a i l L? j * j *_*r>-Up t j l l l U [ ^] u^^J\
[6] 4jjL>-V! <*-*3 4j I j J J 4j JJ <9 J__
[] l i i J j ^s> j l j J f r A& ^J
"ATj <-3j ^ $ (J MSl"! 4^*VI -jJi$ J a ^LÂ j
s.-3,? f j j ^ y*~3 ^ j ^ l jUJLJ.1 jfeLl U l iJ a -i l
J )UjJ | j r A J \ y^\ \ j? i ^J J a^J UjC 4 j ^,*1
ci\j\j a -Lj l [ 1^] *0 (3 ^ J J <LU_5 0 ^ 3
<kj_*il eJ J b iJÛ (^jVj J l j U j 4J I [I^-J lfJ 3 I> ^ J J j <jL>-
l UUIj C j j ^ 1 J l c ? j ^ I f j I j j (J - ^j
D-Î ^ j Aj (jW-jl dJu ^ U\ ^
o^ VI j ^ o^j I _^-l*^ J l j ^ ^sS^ ( j l aJI
j U j i \ (JAc-jlj t Uj ^ f l V _y-> d l l j Jii\;
i C ? J ^ J A,*(>^ J-frV^ ( J L J ^ j j l J l ^5 a V y ^ ^ r
[ l] me tinde Jc. ye rine ^. dir tz. [2] a B- [ 3] ^ V l B [ ^ 1 ^ ^ me inde
trnak iinde kile re be de l V} Wj S ' 1 ^*jt> ile iktif a e dilmitir z. [5 ] Dorus u
dr P. g. [] Dorus u **L dir P. ve B- [7] * B. P. [s] ^-r ^* me tinde
dUi dmtr z. [9 ] me tinde J^ ^ i CL r ye bede] f 'j c-t basrlmr-
tr Iz. [ l o] ^>1 J *i z- [ l l ] * me tinde ^ bas lmtr z.
[12] ^ P. [15] ^-7^. me tinde d (^" J de ki J zair dir ( Ve bundan s onra
u ibare yi ilve e diyor. t^-V tit j U Û. t i l j l j-j dlUl (*J^"
< J tJiL* Jc- i l ta- S ' d' lP*
i 13
SjuJ l J jlc J ^j o a *IcJ|
^J j\ j i 9j *l=J LaJ lj *L*J bJ l ^j* 4-p j j U 4>V 1j j * (3jjlf
^ ^ ^r-*j J 5* 1 ^!Ij
[2j ijjj ^ ^J l jls j-l JjlJ l lj
* jU- a?ûl\ J-
Birinci Cildin Sonu
[ l ] .Dorusu i . l oj di r P. ve E - [2] kalkaendi burada yle diyor:
^L J * *U> jr_a3T )| XSgl\ J l tz.
414
NDEKS
A
Abbas 161.
Adem 2.
b skn 22.
Ac 161.
Azerbaycan 3, 29, 30., 35, 46, 50, 81, 87,
90, 91, 94, 96, 104, 106, 107, 321, 353.
Akku 29, 30.
Aka Kerman 373, 378.
Aksu 353.
Anadolu 30, 50, 91, 123, 138, 175, 181, 259,
263, 351.
Al i Bin Musemza 67.
Alddin Keykubad 90, 91.
Araban 100-
Ayn 110, 158
Acem 151, 363.
Abdurrahman A l i Beysan 137.
Avkac 138, 179, 181. 260, 263.
Aktepe 139, 179.
Akk 173, 334.
Aykako 161.
Ar boa 161, 329-
Amtaya 166, 292.
A l goy 169, 190, 260, 267.
Altem'r 195, 272.
Aktac 195, 204, 272.
Alaca 202.
Ak 202.
Akboa 210.
Al l aboa 210.
Al anili 3, 219, 280.
Abaka 232, 241, 255.
257, 334, 351, 353, 357, 384.
Alddin Al i 236.
Alddin, Aksunkur Nsr 289.
Alddin Aydodu 300, 302, 304, 344.
Alddin Numan Harezm 316, 318, 380, 364,
386.
Alddin Bin Abdullah Badadi 321.
Askaln 238.
Ahmm 243.
Arkboga 321.
Ayas 298, 342.
Ahmet Msr 329-
Amberci Ol u Mehmet 348.
Asya 361.
Akdeniz ( t f i j j * ) 388.
Azak 378.
Atlantik denizi j * ) 388
Ak gl 379, 380.
Abdnahman Harezm 386.
Akbalkan 367.
Aml ( j J * > ) 387.
Arkda 388.
Argada 412
Aytemi Muhammedi 412
B
Batu 151, 230, 244, 322, 394, 395, 396, 397.
Baybers U-) e bak.
Badat 162, 321.
Bulak 1.
Buhtunasar 1.
Beyti Mukaddes 2, 126.
Balasagon 3, 7, 9, 401.
Beylakan 46.
Buhara 3, 7, 10, 12, 13, 22, 63, 354, 395,
401 412.
Bodleyn 137, 158, 350, 361.
Belh 11, 13, 65, 66, 401.
Bakrt 379, 380, 388.
Buluk 76.
Bakeri 100.
Bamyan 222, 401.
Bugrak 76, 77.
Bugre 385.
Bereke 111, 115, 116, 119, 121, 123, 126, 127,
133. 134, 142, 144, 149, 151, 152, 153, 159,
415
indeks
161, 166, 169, 170, 183, 169, 218, 230, 232,
239, 241, 244, 249, 251, 255, 257, 209, 292,
294, 314, 316, 320, 321, 322, 325, 326, 327,
328, 329, 334, 340, 346, 351, 353, 354, 355,
372, 384, 386, 394, 395, 396, 397.
Brlk 179, 190, 193, 210, 222. 236, 260, 267,
280, 283, 285.
Bayanc 195, 272.
Budakr 161*
Badat Hatun, 363.
Bu2bak 161
Bitlis 100.
Bekkadak - banyal 161.
Banyalnuyon 161.
Baycu 161.
Baylak Hatun (prenses) 195, 199, 272, 274.
Barintokta 195, 272.
Baymel ktemir 195, 272.
Baytoktem r 195, 272.
Baygur aktac 195, 272.
Bak 387.
Budul 223, 283.
Britanya 110, 158, 361.
Baruh 195, 272.
Burulg 195, 272.
Bayan 222.
Beylerbeyi (paye) 407.
Bebalk 401.
Berkecar 244.
Burak in 245, 251.
Birecik 292.
Bedrettin bekmi (Defterdar 266, 340) (226 inci
sahifede) (Seyfettin) dir.
Bedrettin (bakad) 306.
Bedrettin Haan rum, 378, 380.
Bedrettin 11, 36.
Blrzali 314.
Berlin 314.
Balagya 322.
Beka 322.
Bulgar (memleket) 342, 346, 359, 373, 374,
378, 379, 380, 385.
C
Cebel kalesi 298, 300, 306, 310, 344.
Cebel 3, 25, 29. 30.
Clbal, 384. 396-
J r r 407.
Cezire 29, 96, 106.
Cezlre bnt mer 1.
Cellettin Harezmah 63, 76, 77, 84, 86, 87,
96, 97, 99, 106, 366.
Cellettin (K ad ol u ) 123, 133, 161, 325.
Cellettin (E m r ) 116.
Cemalettln Abdullahlksn 365.
C ingiz Han 7, 8, 9, 11, 13, 21, 25, 61, 63,
65, 66, 68, 72, 76, 77, 81, 86, 87, 123,
151, 244, 249, 304, 359, 373, 374, 384,
388, 394, 396, 402, 411, 412.
Cci 244, 245, 294.
Cineviz 228.
Cani Bey 411.
Cabrak 166, 192.
Ceriktemir 223, 283.
ent 378.
Cimtay 394.
Calt bula ( j l U , ^. ) 366-
Ceyhun 11, 21, 63, 65, 322, 378, 379, 385,
396, 401.
Cayk (Y ay k ) a bak
ek 195, 199, 206, 210, 214, 215, 218, 219,

272, 274, 280.
in 3, 7, 30, 287, 388, 411.
in ve Main 402.
agrtag 379.
iek Hatun 138, 169, 181, 197, 249, 260,
328.
uhla 166. 292.
lze 226.
oban 228, 263, 407.
erkezlstan 372, 401.
aatay 394, 396.
ulman 378, 385.
D
D'ohsson 1, 243.
Defrmery 1.
Deccal 2.
Dekuka 36, 37, 90, 104, 106.
Dehli 343.
Dimyat 31, 36, 37.
416
ndeks
Dcmirkap (J *ai v l ) 105, 219, 257, 281, 342,
346, 353, 359, 378, 380, 385.
Derbendi irvan 3, 52, 54.
Damegn 84.
Diyarbekir 96, 97, 99, 106, 409.
Dneysir 99.
Durbay 161.
Doggu l ca 179, 190, 260, 267.
Davgat 325.
Doan 354.
Dern 388
E
E rti suyu, 342, 359, 380 385.
Ermenistan 30
Ertene 409.
E rdebil 42, 46.
Erraniye 3, 46, 50, 394.
Etabek 119-
Etabek olu Saat 86.
Erzen 99.
Endehoy 65.
Ekeri 113, 116, 123, 127, 133, 239, 241, 259,
298, 300, 306, 312, 327, 329, 334, 344,
351, 374.
E rtemir 161, 169, 329.
E rboga 169.
Ebugudde Bedrettin Bilik Zahir 312.
Ehram 226-
Elmufaddal 320
E bulfeda l Nizamettin Yahya binilhakim 382,
394.
Ebuame ahabettin 320, 321.
Ebu Sait Bahadr 363, 402, 407.
Esenboga 384
Erci 100.
Efrasyap 407.
Elmalk [K ol a] 402.
F
Fars 31. 86
Fars denizi 401.
Faristtin Akku Mesudi 127, 259, 325, 326, 327.
Fahrettin ayaz emsi (Mirahur) 226, 296, 340.
Felemenk 243.
Frat 100, 123, 401.
F ergane 63 401.
Frengistan 380, 385.
Feyyum 329.
G
Oazne 3, 68, 76, 78, 99, 222, 401.
Grcistan 30, 35, 50, 52, 91, 321.
Gence 47.
Gu r 76, 401.
Gyasettin 86.
Gazze 123, 412
Got aridok 148-
Oncik 195, 202, 272.
K iray 166.
Gher Hatun 328.
Grgn 394, 387.
Geylan (ceylan, ci yl ) e bak.
H
Halat 29, 96.
Hacun 73.
Hemedan 3, 22, 25, 27, 29. 30, 31, 41, 46,
81, 91, 394, 397.
Hint 3, 77, 78, 86, 90, 407.
H int denizi 401.
Harunrreit 67.
Harran 36, 96.
Herat 67, 68, 72, 76.
Hokant 401.
Hoten 7.
Horasan 3, I I , 25, 30, 31, 63, 65, 68, 73, 76,
82, 86, 90, 161, 251, 338 340, 387.
Harezmah 7, 8, 9, 10, 11, 21, 25, 27, 63, 76,
81, 107.
Harezm 72, 73, 81, 82, 90, 125, 162, 252,
318, 346, 363, 364, 378, 379, 384, 386, 387.
Hatay 7, 9, 125, 322, 328, 378, 385, 401, 411.
Hazer denizi (Kulzm denizi, Taberistan denizi,
Kuzgun deniz) 22, 51, 54, 55, 61, 378,
379, 401.
H oy 46.
H ayr da 387.
H aeri 195, 272.
Hozistan 90.
Habur 100, 106.
Hkim Biemrillh 116, 161.
Hums 138.
Hama 148.
Harem 166.
27
417
ndeka
Haremeyn 318.
H icaz 183, 294, 354.
Hlg 111, 115, 121, 123, 133, 149, 152,
153, 159, 161, 166, 230, 239, 241, 245,
251, 255, 265, 289, 314, 316, 321, 322,
325, 326, 334, 351, 353, 354, 366, 384,
395, 396, 397.
Harbende (Hudabende) 228, 340, 407.
Hunt Hatun 306 [l ],
Hanbalk (Pekin) 380.
Heyatla (Aftal i tl er ) eli 401.
Hotsma 243
Hiyve 386.
i
bnilesir 1.
lminski 2.
skender 3, 123, 385, 386.
roamzade Rknettin 12.
rak 25, 30, 36, 37, 151. 348, 363. 397.
rakeyn (Arap ve Acem raklar) 251.
rak Acem 31.
sfahan 25, 86, 87, 90.
rbil 36, 96, 104, 106, 107, 378, 380.
stanbul 55, 133, 204, 259, 325, 326, 327,
340, 342, 346, 359, 361, 374, 385.
stanbul denizi 380.
zzettin trkmni 425.
zzettin (E mir) 123.
bnilfrat 110, 158, 243, 320.
madettin haim 126, 325, 326.
ne ( negl ) 133, 327
ti l (V ol ga) 133,162, 211, 222, 283, 326, 378.
bni Vsl 148.
bni ahabettin 161.
lcktay 396.
bni Asakr 314.
lbasar 219, 223, 236, 281, 285.
sakc 219, 281.
bni Cenaa Bedrettin (B akadjya bak.
aka 195, 272.
skenderiye 226, 298, 305, 325, 334, 340, 342,
344, 353, 357, 374.
bni Ahiabkr 236.
bni eddat zzettin 320, 321.
brahim bin Mehmedlmesud 338.
ran 401 412.___________
[1] Msrda byk kadnlara Hunt denir.
bnilfuvvat 354.
bn Fadlullahlmer 361, 362.
bnilhakim (Nlzaraettln Yahya binilhaklm) e bi k .
K
Kgar 1, 7, 9.
Kirman 3, 86, 90.
Kisra 25, 401.
Kalavun 137, 153,
Klk Han 7, 9, 10.
Kulzm denizi Hazer denizine bak.
Kuzgun deniz Hazeri denizine bak.
Kazvin 27, 134, 327.
Kateraeri 37.
Kuds 318
Kerhini 104.
Kafkasya 52.
Kbi 195, 272.
K l Arslan 55.
Kelt 63.
Kpak 3, 52, 55, 57, 142, 149, 244, 257, 296,
314, 318, 325, 338, 340. 342, 344, 353,
359, 363, 365, 373, 374, 384, 386, 394,
397, 401, 411.
Karyat 65.
Kad Kerimddfn 346.
K bil 76.
Kum 01.
Kadremere 320, 361.
Kahire 110, 158, 243, 305, 318, 338.
Kadan 190, 260, 267.
Kaan 81.
Kerek 123.
Kanay 125, 162.
K n m [l ] 133,204,226,228,285,327,259, 411.
Ktip elebi (H ac kalfa) 137, 234, 320.
Kutlu Hatun 138, 181, 263.
Kutluk Hatun 138, 181, 263.
Kaydo 144, 177, 185, 222.
Kotogan 144, 185, 260, 267.
Kartay el * zzi 148.
K or 152, 353, 397.
Kudago 161.
Karaar 161.
Kutluk Temir 161.
Kara Murat 175,
[ l ] Merkezi Solgattr.
418
ndeks
Karaksek 223, 283.
K er 204.
Keremun 166, 262.
Kayan 166, 292.
K rakof 187, 189, 223, 265, 267, 283.
K il l tk y 195, 272.
Karain 195, 272.
Kaan ol u Tcmguz 202.
Korumu oullar (Abac, Karain ve yanc)
202, 206, 207, 219, 230.
Kuup 202.
K utluboga 202.
K rkeri ( i fte kale) 204.
K otugu 206.
Kamaz 210.
Kanci 222,
Kkenlik 210, 278.
Keb 226. 296, 298, 310, 344.
Kylk 222.
Kyk 394, 395.
Korukc 226.
Kutlu ah 407.
Kendulan rma 276.
KeFe 204, 228, 285, 378.
Kublay 320, 395.
Kuson 412.
Kr Mihail Vasilos 127, 325, 326.
Kostantaniye ( stanbul) a bak [l ].
Kema 322.
Kesay 133, 325.
Karakurum 380, 402.
Kutbettin 353.
K erbel 373-
Karadeniz 286.
Kutlukent 386.
Kt 387,
L
Lur 121.
Lok 124, 134, 289, 292.
Leyden 243, 314, 350, 361.
Layi pzi g 361.
Lezki i l i 2, 372 [2].
[1 ] 133, 337 sahifelerde her kisi de var
dr, yalnz 327 nci sahifede (K ostan tan i ye)
322 nci sahifede de arapasnda stanbul d
mtr,
[2] Lezkiler eski Avarlardr.
M
Muhammed-aleyhi Efdalsselti vesselam 402.
Muhammednnasr 156.
Maverannehir 3, 7, 11, 30, 63, 90, 363, 373,
378, 385, 387, 394, 396, 401, 412.
Mazenderan 22, 25, 401.
Meliki Muzaffer Kutuz 367.
Melik E ref 29, 36, 90, 91, 96.
Melik Muazzam 36.
Melik Zahir 110, 111, 113, 124, 151, 153,
158, 169, 232, 238, 241, 252, 259, 320,
322, 326, 327, 351, 353, 357, 361, 411.
Melik Mansur (Kalavun) 177, 232, 263.
Melik Nasr 287, 296, 298, 304, 338, 342,346,
348, 359, 362.
Meliki Salih 315.
Melik Han 76, 77.
Melik 175.
Melik Sait Bereke 241.
Mahmut Gazan 338, 384, 385, 407.
Mekke 126, 142, 146, 249-
Medine 126
Mokan 29.
Musul 1, 36, 96, 104, 107.
Msr 31, 36, 110, 115, 124, 226, 239, 251,
259, 260, 263, 304, 326, 328, 336,346,348
354, 362, 366, 374, 385, 388,
Meraga 35, 94, 334, 384, 394.
Muzaffertt n (Kkburi) 36, 37.
Meyyafankyn 99, 350.
Meyment 65.
Mensurkh 65.
Merv 66, 67, 72.
Milan 158-
Munise 100.
Mstelem 167.
Mardin 99, 300, 344.
Muhittin bni Abdzzahir 110, 124, 137, 148,
168, 238, 320, 327.
Mecdettin 113, 115, 116, 133, 142, 146, 162,
183, 294
Mesudi 374.
Mesut 175.
Menk Kaan 321, 395, 396, 397.
Menku Temir 138,139, 173, 175, 177, 179, 181,
189, 190, 232, 241, 255, 257, 259, 260,
263, 267, 316, 328, 334, 357.
4 1 9
indeks
Mckin bin Amit 110, 320.
Mavo 138, 191, 263.
Mengkadar 161, 292.
Mus bin Oarsa 185.
Malagan 179, 10, 260, 267.
Manuk Elmardanl 339
Macar (smihas) 195, 272.
Macar (Memleket) 378
Macaristan 401.
Malcuku 195, 272.
Maci 202.
Moultay 202.
Mrtet Tokta 210
Mncik 210.
Mangty 222.
Marsilya 173, 334.
Meydansultan 305.
Manktlak 387.
Muncik ol u Taz 195,199,202, 218, 272,274,280.
N
Nogay 138, 144, 146, 161, 169, 170, 180, 185,
187, 189, 190, 193, 195, 197, 199, 200, 202,
204, 206, 207, 210, 211, 218, 230, 232, 234,
250, 263, 265, 267, 268, 270, 272, 276, 278,
280, 283, 336, 338.
Nurettin Al i 116, 123, 133, 142, 161, 183, 294.
Nurettin Arslan I .
Necmettlnl Kbra 395-
Necmettin bin Sahham 363.
Nizamettin Yahya bin Elhakim 373.
Nuvveyri 110, 243.
Nukiye 166, 292.
Nasagya 166, 292.
Nabatu 166, 292.
Namun 226, 236, 296, 340.
Nsrettin Mehmet bin E lfeyyum 236.
N i l 133, 13 4, 152, 328, 385.
Noba 125, 163, 252.
Nisabur 21, 22, 67, 72.
Nahcivan 46.
Nusaybin 96, 100, 107.
Nemse (^j ) 385.
O
Osman bin Affan 124, 162.
Orkuk 166, 292.
Olcay Hatun 138, 181, 263.
Onamas 161, 329-
Orbay Hatun 175.
Oktay 394.
Omman 378.
Orda 394.
zbek 287, 298, 300, 302, 304, 305, 306,

310, 312, 318, 344. 346, 348, 359, 364,
384, 388,. 411
kek 318.
P
Peygamber 30, 35, 111, 113,124, 169,366, 402.
Pehlivan olu zbek 29, 46, 81, 91.
Pulatkkcur 161.
Pencap 21.
Paris 142, 238, 243, 320, 361.
Piaver 77.
R
Rknettin Baybers (Meliki Zahi r ) e bak.
Rkncttin Baybers (Mverrih) 158-
Rumtekfuri 374 (E keri) yc bak.
Rusye 57, 61, 280, 372, 380, 385, 401.
Rey 3, 22, 25, 27, 30, 81, 84,86, 87,91, 107.
S
Sleyman bin Abdlmelik 25.
Sultan Sencer 67.
Sultan zzettin 123, 175, 259, 326, 327, 351.
Sultan Gyasettin 138, 181, 263.
Sultan Hatun 138, 181, 263.
Seyfeddin Ker Bey 113, 115, 116, 133, 162.
Seyfeddin Balaban Elhaleb 185.
Seyfeddin Balabam Sarhadi 226, 296, 340.
Seyfeddin Balaban Elhakirai 226,. 239, 296. 340.
Seyfeddin Bekmi (.Defterdar) 226.
Seyfeddin Oru 300.
Seyfeddin Utuc 304, 305, 312.
Seyfeddin E rgun 305, 306.
Seyfeddin Bektemir sak (esvap) 306, 312.
Seyfeddin Balaban EJ gutm 146.
Seyfeddin Toksoba 310.
Seyfeddin Karademlr 312.
Seyfeddin Balaban Elruml 321.
420
ndeks
Seyfeddin Balaban Elhass Trk 138, 181, 263.
Seyfeddin Baherz 354.
Sayn Han (Batu) ya bak.
Sadreddin 12.
Suragan 113, 166, 292.
Samgar 152.
Sanc 166, 292.
Solagay 166, 292.
Sarayboga 179, 190, 193, 219, 222, 223, 260,
267, 281, 283.
Saraytemlr 185, 210.
Suky 185.
Sudak (ahs) 195.
Sakran 298, 342.
Sudun (ahs) 202, 275.
Sanga, 202.
Salgay 202.
Salcuday 210.
Sac 222.
Sartak 230, 244, 245, 249, 328.
Sungur 296, 340.
Suntay [ i l 267.
Suntay 409.
Saru ol u Hsamettin 300, 344-
Safa 73.
Semerkant 3,7, 10, 12, 13, 14,21,22, 25,63,401
Slcislan 3
Seyhun 8, 9, 155 [2] 378, 379.
Serav 46.
Sudak 54, 133, 327, 336, 338, 346, 353,
378 [3].
Saksin 61, 354, 378.
Saklap i l i , ( sl av) 386, 388, 401.
Sind 77, 401.
Smeyrem 86.
Sencar 96, 100.
Si i r t 99.
Srbistan 374.
Saray 20, 228, 232, 244, 257, 285, 296, 298,
305,310,359, 363, 365, 378, 386, 387,411.
Sarkerman 204.
Sayram 401.
Sut 401.
[1] 152 inci sahlfede Samgar dr.
[2] Kafkasyadaki kur ve Terek rmadr.
[3] Avam s&radk okur.
Sis 298, 342.
Saktz adas 298, 342.
Sevil (I bi l i ye) 314.
Selmas 321.
Saanak 378.
Sibirya ve bi r 378, 380, 388.
Septe 388.
ihabeddin Hyuk (H i yvel i ) 8, 9.

ihabeddin Kalkaend 361.
ecaaddin (Dayeol u ) 294.
afi bin A l i 110, 238.
emseddinzzehebi 350.
emseddin SahavI 350.
emseddin sfahan 394.
emeddin Baharzi 395, 396 [l ],
emseddin Muhammedlhseyn 373.
emseddin Muhammedssencar 338.
emseddin Mehmet Bin Ebuevarib 144, 158.
emseddin Sungurigutm 138, 181, 263.
emseddin Tu gr ay 46, 106, 157.
erefeddin Kazv n 134, 327.
irvanah 52.
iramun 161.
iramun (Han) 286.
ubutgay 202.
eyh Nureddin 348
eyh Haan 348.
eimen (Bu l gar son kral Seyisman) 223, 283.
am (Dmek) 36, 37, 125, 241, 263, 314.
316, 318, 321, 334, 350, 362, 388.
emah 52.
irvan 321, 378.
iraz 121.
as Suyu 379.
eyban (C i mtay) a bak.
T
Taceddin 113, 119.
Trkn Hatun 25.
Tek 195, 199, 206, 210, 214, 272, 274, 280.
Turay 195, 206, 210, 219, 222, 223, 272, 274,
281, 283.
Tornberg 1.
Tuta Meng 138, 142, 144, 146, 181.
Tutleyn Htn 138, 181, 263.
354 nc sahifede Seyfeddin Baharzdir.
421
ndeks
Tutayun Hatun 138, 181, 263.
T ayr 138, 181, 263.
Tenuk Boa 161.
Tabur 166, 292.
Tokboa 169.
Tudan Menk 179, 181, 183, 185, 190, 193,
197, 210, 232, 234, 260, 265, 267.
Tokta 179, 190, 193, 195, 199, 200, 202, 260,
267, 268, 270, 272, 274, 276, 278, 280, 281,
283, 298, 316/ 318, 338, 340, 342, 344, 359,
385.
Tataay Hatun 328.
Tolonbiye Hatun 304.
Tlboga 138, 181, 185, 187, 189, 190, 193,
195. 197,234, 263, 265,267, 268,270,272,316.
Tenibey 411.
Trkistan 3, 7, 9, 401.
Trkeli 244, 257.
Trkeri 202.
Tomga 7.
Taraz 401.
Trnuva 219, 280.
Tir/ niz 13, 21, 63.
Taberlstan 30, 401.
Taberisfan Denizi (H azer Deni zi ) ne bak.
Tebriz 29,35, 46, 81, 106,107, 152, 340,384, 394.
Ti fl i s 30, 50, 353.
Talkan 65, 68, 73, 76.
Tus 67, 72.
Tuna 219, 223, 281, 378.
Tor l u nehri 378.
T&ster 90
Tanza 99.
Tablriye 387.
Tu r 121.
Turan 363, 388, 401, 411.
Tu l 394, 395.
Terma$irin 412.
Tayer B oga 412.
Tuka 195, 272.
Turtttemir 195, 272.
Tugulca 195, 272, 280.
Tulukterar 210.
Tunguz 218, 280.
Tukel B oga 219 281.
Tokteml r 222.
Tlektemlr 318.
Tatar ah 322.
Tok Boga 327.
Tabuk 327.
Ten nehri 200, 202, 274, 276, 378.
Trablus am 298, 342.
Tel 321, 322, 334.
Terek suyu 251.
U
Ukurka 166, 292.
Ulak 219, 280.
Uz Haan 372, 380,
trar 7.
z Menk 135.
rusene 401.
V
Vadilkureye 99.
Venedik 125, 162.
Wustenfeld 137.
Viyana 158, 243, 320.
Y
Yecuc ve Mecuc 2.
Yakut Hamevi 137.
Yisogay (Nogay] a bak.
Yunan rahip ve feylesofu 127.
Yesntay 255.
Yelkutlu 223, 283.
Yotu k 195, 272.
Yok 195, 272.
Yanc 210.
Yasa suyu 202, 276.
Yayk nehri (Or al ) 211, 219, 281, 378.
Yafa 241.
Yarkent 378.
Yablak 210.
Z
Zencan 27.
Z ozan 65.
ZeynGddin mer Bin Msaflr 364, 365.
Zeyoeddin T zi n 146.
422
KORONOLOJ TBARYLE VAKALAR
Sene
617 Tatarlarn mslman memleketlerine lgar l ar - Tatarlarn Trkistan ve mavera-
nnehre lgarlar ve yaptklar Tatarlarn Harezmah zerine yrmeleri ve Ha-
rezmahtn bo2ilmas ve lmesi Tatarlarn Buhara, ve Semerkanttan soura Maveran-
nehirde yaptklar Tatarlarn Harezmi almalar ve ykmalar Tatarlarn Gazne
ve Gor lini almalar Tatarlarn Horasan almalar Garp Tatarlarnn Ma-
zendram almalar Garp Tatarlarnn Rey ve Hemedana gelmeleri.
618 Garp Tatarlarnn Meragay almalar Garp Tatarlarnn Hemedan almalar ve
ahalisini ldrmeleri Garp Tatarlarnn Azerbaycana yrmeleri ve E rdebil
vesar ehirleri almalar Garp Tatarlarnn Grcistana varmalar ve yaptklar
Garp Tatarlarnn irvan derbendine varmalar ve yaptklar Garp Tatarlarnn
Alanlar ile Kpaklara yaptklar.
620 Garp Tatarlarnn Kpaklar i l e Ruslara yaptklar Garp Tatarlarnn Rusya
ve Kpak sahrasndan yerlerine dnmeleri.
621 Tatarlardan bir taifenin (Oyma n) Rey ve Hemedan vesair yerlere dnmeleri.
623 Cingizin byk olu Cci'nin vefat.
624 Cingizin vefat Cci'nin olu Batu'nun hanl Tatarlar l e Celleddin
Harezmahn muharebeleri.
625 Celleddin Harezmah i l e Tatarlarlar arasndaki muharebeler.
627 Cingizin kk olu Oktayn hanl.
628 Garp Talarlaron Azerbaycana yryleri ve halleri Garp Tatarlarnn Meragay
almalar Celleddin Harezm Hann Diyarbekire gelmesi, orada bozulmas ve hali
Tatarlarn Diyarbekir ve Cezireye girmeleri ve ehirlerde yaptklar fenalklar
Garp Tatarlarndan b'r taifenin E rbil ve Dekukaya varmalar: Azerbaycan
ahalisinin Garp Tatarlarna boyun emesi.
64 3 Oktayn vefat Ol u Kykn hanl Kyk i l e Batu arasndaki muha
l efet Kykn vefati yl e Cingizin dier olu Tu l l 'ni n olu Menkkann kaan-
l Cci'nin dier ol u Berekenin Mslman olmas [ l ] .
650 Batu'nun vefat Tuli'nin olu Hlgnun Batnlere hcumu Ccl olu
Sartakm hanl.
652 Sartakn vefat Berekenin hanl.
658 Menk Kaamn vefatiyle ou l l ar An k Boga i l e Kublay arasnda vurumalar K
lemenlerden Melik Muzaffer Kotozun (ayni calut) da Hlg ordusnn bozmas.
660 Melik Zahirin Bereke Hana mektubu = Melik Zahirin Bereke Hana E l i l er gnder
mesi, E lilerin cihada teviki ve s l i m askerlerinin okluunu ve hallerini, bir de
Hlgya kar kkrtmay m'ir mektubu hmil olmalar Tatarlardan bir
cemaatin ama gelmeleri.
[ l ] Berekeyi Batu'nun olu gsterenler de vardr.
423
Koronloji
661 Msr tarafndan Bereke Hana el i l er gnderilmesiHkim Biemrillaha biatolunmas
Bereke Han E lilerin Msra dnmeleri Melik Zahirin Bereke Hana pek kymetli
hediyeler gndermesi Bereke Han i l e Hlg arasnda Hlgnun hezimeti ile
neticelenen byk bir muharebe [ l ] Hlg askerlerinden aman dileyen Tatar
larn Msr sultannn hizmetine gelmeleri Bereke Han tarafndan Hlgya
kar ittifak m'ir ik i elinin gnderilmesi.
662 [660] tarihinde Melik Zahir tarafndan Bereke Hana gnderilen eliler ile Bereke Ha
nn elilerinin negde bulumalar stanbul tarikiyle Sudak sahiline kmalar
Krma yarmalan [655] tarihinde Bereke Han tarafndan binas ikmal olunan Kpak
payitaht Saraya gelmeleri ve huzura kabul olunmalar Melik Zahirin elilerinin
Bereke Hann el i l er i i l e birlikte Msra dnmeleri E lilerin daima huzuru hum-
yunda bulunmalar Bereke el i l er i i l e birlikte gnderilen Melik Zahirin Iraa-
dddin Haim ve Frisddin Mesud namlarnda iki elisinin stanbul Tekfuru
Eker tarafndan stanbulda alkonmas Melik Zahirin ar surette yazd mektup
zerine Ekerinin el i l er i brakmas Meliki Zahirin iraz, L or hkmdarlarna
ve Hafface Araplanna, Hlg'ya kar istimdat hususunda mektap gndermesi.
663 lhanlerin ilki olan Hlg' nun vefat Ol u Abakann clsu Melik Zhirin
Bereke Hana el i l er i i l e baz hediyeler gndermesi Abaka Hann Bereke Han zerine
yryp sonunda bozulmas.
665 Bereke Hann vefat Msr elilerinin avdetleri.
666 Menktemirin hanl.
667 Msr Sultannn am kalesinde el i l er i kabul.
668 Menktemir Han ordusunun stanbul zerine yrmesi stanbulda kalan
Frisddin Mesudnin mdahalesi zerine ordunun stanbuldan hareketi Ordu
nun Sultan zzeddini mahbus olduu Dobruca kalesinden, olu Gyseddini de
stanbuldan kurtarup Menkutemire gtrmeleri [2 ].
669 Yis Nogay tarafndan mslman olduunu m'ir Msr sultanna gnderilen mektup
il e cevab Menktemir i l e Abaka arasnda Abakann hezimeti ile neticelenen muharebe.
670 Marsilya frenklerinln Menktemir elilerini tayan gemileri zaptetmeleri- M s r
sultannn mdahalesi l e esirlerin ve onlardan alnan mallarn iade olunmas^
Abakann kkn kurutmak' zere yardm talebini m'ir Menktemirin Msra
gnderdii eliler.
676 Kpak Han elilerinin iki hkmet arasnda ittifak akti iin Msra gelmeleri.
678 Melik Mansur Kalavunun clsu.
679 Sullan zzeddinin Sarayda vefat Menktemirin vefat Tdan Menk'nun hanl[3],
680 Meliki Mansurun hkmdarlara mektup gndermesi.
681 Melik Mansur tarafndan Menk Temre ve bir takmlarna gnderilen hediyeler.
682 Tudan Menk tarafndan mslman olduunu ve mslman simlerinden bi r isim
taklmasn m'ir Kpak fakihlerinden iki zatn gnderilmesi.
683 M s r sultan tarafndan bi r takm hkmdarlara deniz yol i yl e el i l er gnderilmesi.
685 B i r takm hkmdarlar tarafndan Msr sultanna elilerin gelmeleri.
686 Tdan Menknun tahttan ekilmesi Tul Boann tahta gemesi Tu l Bo
ann Krakovi yama etmek zere zerine yrmesi.
[1 ] Bu muharebeyi 660 veya 662 de gsterenler de vardr.
[2] Ennehcssedd bu vak'ayi 661 senesinde Bereke Han zamannda gsteriyor.
[3] Vak'ayi 680, 681 tarihinde gsterenler de vardr.
4 2 4
Koronoloji
692
693
697
698
699
700
701
704
707
708
710
711
712
713
715
716
718
720
721
690 Nogayn byk yardm i l e Tul Bugann katli ve ona mzahir olan Menktemir
oullarnn balar rtlp kemiklerinin krlmas Toktann tahta gemesi.
Vak'ada Nogay aleyhinde bulunup Tu l Buga i l e beraber olan beylerin Tokta
tarafndan katlolunmalan.
Menktemir Kars iek Hatunun tahakkmlerinden dolay Nogay tarafndan
boulmas.
Tok l a le Nogay arasnda lk muhalefet Tokta l e Nogay arasnda Toktann
hezimeti i l e neticelenen il k vaka.
Nogay n kz ol u Aktacnn Kefede katlolunmas Nogay n Krma asker sev-
kedp bir takmlarn katletmesi K rmda bulunan mslman, Alan ve frenk
tacirlerinin ellerinde bulunan mallarn yama etmesi Kurumu olu Abac ile
Karacinin katlolunmalan Nogay n (Toktann) Sudaka hcum edp ahalisini
ldrmesi ve mallarn almas.
Tokta ile Nogay ve ou l l an arasnda Nogay n katli i l e ve ordusunun dalmas
le neticelenen ikinci vaka Nogay ou l l ar Cek ve Tek arasndaki muhalefet
Teknn katlolunmas.
Ceknn naibi Tunguz ve Nogayn damad Mncik ol u Taz i l e Ceknn katli ile
neticelenen vak'a.
Gazne ve Bamyan hkmdan Cci olu, Ordu ol u Kancmn vefet yle ou l l an
ve amca ou l l an arasnda ikan i hti l f neticesinde Kancmn ol u Bayann gale
besi Nogayn olu Turay ile Toktann kardei Saraybugann Toktaya kar
gelmeleri ve her ikisinin katlolunmalan.
Tokta tarkfndan Msra el i gnderilmesi Sultan tarafndan trl trl arma
anlar ile mukabil eli l er gnderilmesi Tokta han elilerinin, lhanilerden
(Hlglardan) Harbendaya kar ttifak teklifi hususunda byk hediyeler ile
Msra gelmeleri.
C neviz frenklerinin Tatar oullarn yakalayup Mtstr taraflarna sevketmeleri gibi
fi illerinden dolay Toktann K efe zerine asker evki.
Toktann karakolu ile Harbenda karakolu arasnda Harbenda karakolunun hezimeti
i l e neticelenen arpmalar.
Baz hkmdarlar tarafndan Msr sultanna eli l er gnderilmesi.
Tokta ile Melik Nsr elilerinin frenkler tarafndan yakalanmakla sultann
teebbs ile salverilmeleri.
Toktann vefat zbeyin hanl eramunun vefat.
zbek Han i l e Eker elilerinin Msra gelmeleri.
E lilerin Msr sultannn huzuruna kmalar ve sultann onlara bir takm hediye
ler vermesi Sultan tarafndan Saraya sefirler gnderilmesi.
zbek Han i l e Hlglarm sonuncusu olan Eb Sait Bahadr Han arasnda harp.
zbek el i l er i i l e birlikte Msr elilerinin Msra avdetleri E lilerin huzura
kabulleri M el i k Nasrn Cingiz ailesinden bi r kza talip olmakla.mehir husu
sunda eliler i l e uyuamamas zbek elilerinin cariyeler ve kleler le sken
deriye limanna gelmeleri.
zbek Han tarafndan Cingiz ailesinden Prenses Tolonbiyenin Msra gnderilmesi
ve Melik Ns nnj gvey girmesi.
Kpak el i l er i le Msr elilerinin birlikte Msra avdetleri.
425
Koroooloji
721
724
725
731
732
737
. Melik Nsrn, iptidalar Kpak elilerine mutat merasimde bulunmas.
zbek Han elilerinin hediyeler i l e Msra gelup huzuru humayuna kmalar
Sultanin da mukabil olarak hediyeler i l e ve el i l er i bileince elilerini i ade'
etmesi.
Msr el i l er i bileince zbek Han ve Eken elilerinin hediyeler le Msra
gelmeleri.
Srp ve Bulgar hkmdarnn Msra mektup i l e eli l er gndermesi [ l j E li
lerin sultana sevgilerini sunup bi r k l le bi r sancak talep etmeleri -t Sultann
hkmdara zlnetli k l ve altn yaldzl sancak i l e beraber di er kymetli hediye
l er gndermesi.
zbek Han tarafndan hediyeler i l e elilerin Msra gelmeleri.
rak ve DehlI hkmdarlar taraflarndan Msra elilerin gelmeleri Byk bi r
cemaat i l e zbek elilerinin gelmeleri.
[ l ] Trk Bulgarlar hi cr i 330 senesinden sonra mslman olmulardr
426
Karine ile anlalamyacak ve manay deitirebilecek baz
tertip hatalar
Sahfe Satr Yanhg
VIII 23
Ordler
XV 22
(Ruslardan) dmtr
XVI 5
Kafkasyada, ardnda
29 14 Yirmi bin
32 9 t-jV1
81 14
Yktlar, yama ettiler
96 22,21
Olvehile bozularak
113 9 Nesebinin
115 25 Buzra veriyi
135 15
153 9 (Boulanlarn saysn
Tanr bilir, geri kalanlarn)
(hepsi ldrld) dmtr
161 18
161 Not [1] kendisine inzal
217 3 [r] Cfi
[2] Notu kalkacak
222 4 (Ecelile ld) dmtr
244 [7] Not (Cuci) dmtr
276 11 At atmakla
311 Bataraf ilkl-J b.*.
327 5 (Kostantaniyyeye, oradan)
dmtr
328 2,3 karmaz
332 3 Vv dmtr
335 2 (y/ 'fj j / j *yi o'fj) dmtr
Doru
rdler
(erkeslerden ile (l ezkiler-
den) arasna konacak
Kafkasya ardnda
On bin
J VT Sj-i
Yktlar, ldrdler ve ya
ma ettiler
Bozularak o vehile
Pk nesebinin
Buzraveryam
J (ldrld) ile ( vaktaki )
' arama konacak
kendisine Rabbinden inzal
J j S O P j V i s - j
r] v-'
[2] telfikulahbar. notu k o
nacak
(Krld) ile [kardaj arasna
konacak
( z.) ile (babasnn) arasna
konacak
At suya atmakla
i>u_J J -j *f-
(Etrafnda) ile ( stanbula)
arasna konacak
Ykamaz
ile arasna k o
nacak
(j.J J r j ) ile CoVj) arasna
konacak
Sahife Satr
Yanl Doru
359 4 Tokta
378 15 yerlere denir
386 Not [1] ve bayrlarn
392 Not [9]
417 deki Erti
417 deki Kiray
418 deki lktay
420 36 E lfeyyun
Tohta
Yerlerde uzunluudur
Veya yerlerin
o i - r M . 6.
rti olarak 418 nci sahifeye
geecek
419 ncu sahifeye geecek
Elatay olarak 417 nci
sahifeye geecek
E lyemen
327, 332 sahifelerinde eksik olan (ICostantantaniye ve stanbul) 419
sahifenin [1] notunda gsterilmitir.
Mellifin remzi T IH.

W.D. Teiesenhausen-İ.h.uzunçarşili - Altinordu Devleti̇ Tari̇hi̇ne Ai̇t Meti̇nler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

W.D. Teiesenhausen-İ.h.uzunçarşili - Altinordu Devleti̇ Tari̇hi̇ne Ai̇t Meti̇nler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T C J R K T A R H K A Y N A K L A R I : No.

e-^~t_j ^ j l s J l ^_J l 1_j ~j \ y-> L>_j ."-j-J 1,,_31a-I

^r \ f p^ll ^ 1 Ja>l 1 ^ / ^ ' (>*

iljlll gfla^I jMJI cLl|i jr&J Ju J J jl^=I^-_j (j^-JLxa^ 4jLU?

U. Ioj j^c j ^^- ^jr^l"^-1y~ o' UM \ jy i j ^jr\-*

ek 195, 199, 206, 210, 214, 215, 218, 219,

zbek 287, 298, 300, 302, 304, 305, 306,

ihabeddin Hyuk (H i yvel i ) 8, 9.

You might also like