Wallerstein - Si̇stem Karşiti Hareketler

Metis Yaynlar
pek Sokak 9, 34433 Beyolu, stanbul

Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www.metiskitap.com
Sistem Kart Hareketler
G. Arrighi, T. K. Hopkins, I. Wallerstein
ngilizce Basm: Antisystemic Movements
Verso, Londra 1989 (VI. Blm ilk kez 1991'de makale
olarak yaymlanm ve kitaba dahil edilmitir)
G. Arrighi, T. K. Hopkins, I. VVallerstein, 1989
Metis Yaynlar, 1991, 2004
lk Basm: Nisan 1995
kinci Basm: Kasm 2004
Kapak Fotoraf: Pragllar Rus tanklarnn nnde,
Josef Koudelka, 1968
Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.
Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
ISBN 975-342-070-6
Giovanni Arrighi
Terence K. Hopkins
Immanuel Wallerstein
Sistem Kart
Hareketler
evirenler:
C. Kanat, B. Somay, S. Skmen
metis
Metis Yaynlar
pek Sokak 9, 34433 Beyolu, stanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www.metiskitap.com
Sistem Kart Hareketler
G. Arrighi, T. K. Hopkins, I. Wallerstein
ngilizce Basm: Antisystemic Movements
Verso, Londra 1989 (VI. Blm ilk kez 1991'de makale
olarak yaymlanm ve kitaba dahil edilmitir)
G. Arrighi, T. K. Hopkins, I. VVallerstein, 1989
Metis Yaynlar, 1991, 2004
lk Basm: Nisan 1995
kinci Basm: Kasm 2004
Kapak Fotoraf: Pragllar Rus tanklarnn nnde,
Josef Koudelka, 1968
Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.
Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
ISBN 975-342-070-6
Giovanni Arrighi
Terence K. Hopkins
Sistem Kart
Hareketler
evirenler:
C. Kanat, B. Somay, S. Skmen
metis
Aquino de Bragana,
Ruth First,
Georges Haupt ve
Walter Rodney iin..
Aquino de Bragana,
Ruth First,
Georges Haupt ve
Walter Rodney iin..
indekiler
Sunu 9
Giri 11
Snf ve Stat Grubu Kavramlarnn
Bir Dnya Sistemleri Perspektifi iinde
Yeniden Ele Alnmas 13
Sistem Kart Hareketlerin kilemleri 35
Snf Mcadelesinin Kurtuluu mu? 56
1886-1986: Haymarket'in tesi mi? 78
1968: Byk Prova 95
1989:1968in Devam 112
Kaynaklar 137
indekiler
Sunu 9
Giri 11
Yeniden Ele Alnmas 13
Sistem Kart Hareketlerin kilemleri 35
Snf Mcadelesinin Kurtuluu mu? 56
1886-1986: Haymarket'in tesi mi? 78
1968: Byk Prova 95
1989:1968in Devam 112
Kaynaklar 137
Sunu
BU DENEMELER yllarca sren bir ibirliinin ve ncelikle de Fernand
Braudel Center for the Study of Economies, Historical Systems and
Civilizations; Maison des Sciences de L'Homme ve Starnberger Ins
titut zur Erforschung Globalen Strukturen, Entwicklungen, und Kri
sen tarafndan desteklenen Dnya Ekonomisi hakknda yllk Ulus
lararas Kollokyumlar'a ortak katlmlarmzn rndr. lk drt de
neme srasyla, Yeni Delhi, 4. Kollokyum, 4-6 Ocak 1982; Paris, 6.
Kollokyum, 4-5 Haziran 1984; Dakar, 7. Kollokyum, 20-22 Mays
1985; Modena, 8. Kollokyum, 14-16 Haziran 1986'da sunulmutur.
Beinci deneme Atlanta Emory niversitesi'nde 24-26 Mays 1988
tarihlerinde on ikincisi yaplan Dnya Sisteminin Politik ktisad
Konferans'na sunulmutur. Altnc deneme ise, Stanberg'de 28-30
Haziran 1991 tarihlerinde yaplan "1989: End of an Era? (1989: Bir
Dnemin Sonu mu?) balkl 12. Kollokyuma sunulmutur.
Bu denemeler daha nce u dergi ya da derlemelerde yaymlan
mtr: 1. Review, VI 3, K 1983; 2. Social Research, LIII 1, Bahar
1986; 3. Review, X 3, K 1987; 4. Review, X I I 2, Bahar 1989; 5. Re
volution in the World-System iinde, der. T. Boswell, Greenwood
Press, Westport, CT, 1989; 6. Review, XV 2, Bahar 1992.
Sunu
BU DENEMELER yllarca sren bir ibirliinin ve ncelikle de Fernand
Braudel Center for the Study of Economies, Historical Systems and
Civilizations; Maison des Sciences de L'Homme ve Starnberger Ins
titut zur Erforschung Globalen Strukturen, Entwicklungen, und Kri
sen tarafndan desteklenen Dnya Ekonomisi hakknda yllk Ulus
lararas Kollokyumlar'a ortak katlmlarmzn rndr. lk drt de
neme srasyla, Yeni Delhi, 4. Kollokyum, 4-6 Ocak 1982; Paris, 6.
Kollokyum, 4-5 Haziran 1984; Dakar, 7. Kollokyum, 20-22 Mays
1985; Modena, 8. Kollokyum, 14-16 Haziran 1986'da sunulmutur.
Beinci deneme Atlanta Emory niversitesi'nde 24-26 Mays 1988
tarihlerinde on ikincisi yaplan Dnya Sisteminin Politik ktisad
Konferans'na sunulmutur. Altnc deneme ise, Stanberg'de 28-30
Haziran 1991 tarihlerinde yaplan "1989: End of an Era? (1989: Bir
Dnemin Sonu mu?) balkl 12. Kollokyuma sunulmutur.
Bu denemeler daha nce u dergi ya da derlemelerde yaymlan
mtr: 1. Review, VI 3, K 1983; 2. Social Research, LIII 1, Bahar
1986; 3. Review, X 3, K 1987; 4. Review, X I I 2, Bahar 1989; 5. Re
volution in the World-System iinde, der. T. Boswell, Greenwood
Press, Westport, CT, 1989; 6. Review, XV 2, Bahar 1992.
Giri
SSTEM kart hareketler kavram, bir sistem hakknda analitik bir
perspektifi varsayar. Burada szn ettiimiz sistem, bir dizi sistem
kart hareketin domasna yol atn iddia ettiimiz tarihsel kapi
talizmin dnya sistemidir. Kitapta yapmaya altmz ey ise, bu
srecin ana hatlarn izmeye almaktr. Belirli tr hareketleri re
ten ve ezamanl olarak da bu hareketlerin iinde faaliyet gsterdii
snrlar belirleyen, sistem apndaki yapsal sreleri aratryoruz.
Sz konusu hareketlerin kendilerini tanmlama tarzlar olmutur.
Bu kendini tanmlama biimleri byk lde on dokuzuncu yzyl
kapitalist dnya ekonomisi iinde formle edilen ya da billurlaan
kategorilerden kt. Bu hareketleri merulatran, kkenlerini ve he
deflerini aklayan ve rgtsel alarnn snrlarna iaret eden iki te
mel kavram, snf ve stat grubu kavramlar oldu.
Bu hareketlerin ada ikilemleri, snf ve stat grubu kavram
larnn tad ikilemle ayn sorunun parasn oluturmaktadr. Bu
nedenledir ki, ncelikle bu iki kavram bir dnya sistemleri perspek
tifinden yeniden ele almadan, bu hareketlerin tarihlerine ya da gele
ceklerine ilikin bir zmlemeye giriemezdik.
Bu girite, kitaptaki makalelerde bulacanz tartmalar tekrar
lamayacaz. Yalnzca unu belirtmek istiyoruz: Bu hareketleri do
uran sreler batan beri dnya leinde olsa da, bu hareketlerin
rettii rgtsel karlklar bugne dek hep ncelikle eitli devlet
ler dzeyinde olmutur. Yzeye yeni kmaya balayacak olan r
gtsel karlklarn daha fazla dnya leinde olacana inand
mzdan, dnya sistemi iinde bugne kadar var olan sistem kart
hareketlerin yaplarn ve baar derecelerini yeniden incelemeyi
yalnzca teori iin deil pratik iin de nemli ve acil gryoruz.
Giri
SSTEM kart hareketler kavram, bir sistem hakknda analitik bir
perspektifi varsayar. Burada szn ettiimiz sistem, bir dizi sistem
kart hareketin domasna yol atn iddia ettiimiz tarihsel kapi
talizmin dnya sistemidir. Kitapta yapmaya altmz ey ise, bu
srecin ana hatlarn izmeye almaktr. Belirli tr hareketleri re
ten ve ezamanl olarak da bu hareketlerin iinde faaliyet gsterdii
snrlar belirleyen, sistem apndaki yapsal sreleri aratryoruz.
Sz konusu hareketlerin kendilerini tanmlama tarzlar olmutur.
Bu kendini tanmlama biimleri byk lde on dokuzuncu yzyl
kapitalist dnya ekonomisi iinde formle edilen ya da billurlaan
kategorilerden kt. Bu hareketleri merulatran, kkenlerini ve he
deflerini aklayan ve rgtsel alarnn snrlarna iaret eden iki te
mel kavram, snf ve stat grubu kavramlar oldu.
Bu hareketlerin ada ikilemleri, snf ve stat grubu kavram
larnn tad ikilemle ayn sorunun parasn oluturmaktadr. Bu
nedenledir ki, ncelikle bu iki kavram bir dnya sistemleri perspek
tifinden yeniden ele almadan, bu hareketlerin tarihlerine ya da gele
ceklerine ilikin bir zmlemeye giriemezdik.
Bu girite, kitaptaki makalelerde bulacanz tartmalar tekrar
lamayacaz. Yalnzca unu belirtmek istiyoruz: Bu hareketleri do
uran sreler batan beri dnya leinde olsa da, bu hareketlerin
rettii rgtsel karlklar bugne dek hep ncelikle eitli devlet
ler dzeyinde olmutur. Yzeye yeni kmaya balayacak olan r
gtsel karlklarn daha fazla dnya leinde olacana inand
mzdan, dnya sistemi iinde bugne kadar var olan sistem kart
hareketlerin yaplarn ve baar derecelerini yeniden incelemeyi
yalnzca teori iin deil pratik iin de nemli ve acil gryoruz.
Yeniden Ele Alnmas
I
Uluslarn Zenginlii'ni oluturan I. kitabn mehur, ama ou kez
gz ard edilen sonu blmnde Adam Smith, "her uygar toplumun
byk, zgn ve kurucu katman"nm, yani rantla yaayanlarn,
cretle yaayanlarn ve krla yaayanlarn karlarn tanmlyordu
(1961: I, 276). Smith, ilk iki katmann karlarnn toplumun genel
karyla badatn savunuyordu; nk yapt zmlemeye g
re hem rantlarn hem de cretlerin gerek deeri toplumun refahyla
ykselmekte, oysa ekonomik gerilemesiyle dmektedir. te yan
dan, kr edenlerin karlar ise bu genel toplumsal kardan farkl,
hatta ona karttr; nk piyasay geniletmek ve rekabeti daraltmak
her zaman tccarlarn ve imalatlarn karnadr. Ve "piyasay ge
niletmek ou kez kamu karna yeterince uygun olabilecei" hal
de, "... rekabeti daraltmak her zaman buna ters decektir ve bu yal
nzca, kendi krlarn doal biimde olabilecekleri dzeyin stne
kararak kendi karlar iin yurttalarn geri kalanna anlamsz bir
yk getiren satclarn iine yarayabilir" (1961:1, 278).
Kr elde edenler yalnzca, genel kara aykr bir kara sahip ol
makla kalmazlar. Kendi karlarn da daha iyi bilirler ve bunlar g
zetmekte rantla ya da cretle geinenlerden daha byk bir g ve
kararlla sahiptirler. Toprak sahiplerinin, "durumlarnn rahatlk ve
gvenliinin doal sonucu olan tembellikleri onlar ou kez cahil
brakmakla kalmaz, herhangi bir kamu dzenlemesinin sonularn
ngrmek ve anlamak iin kafa altrmalarn da olanakszlatrr"
Yeniden Ele Alnmas
I
Uluslarn Zenginlii'ni oluturan I. kitabn mehur, ama ou kez
gz ard edilen sonu blmnde Adam Smith, "her uygar toplumun
byk, zgn ve kurucu katman"nm, yani rantla yaayanlarn,
cretle yaayanlarn ve krla yaayanlarn karlarn tanmlyordu
(1961: I, 276). Smith, ilk iki katmann karlarnn toplumun genel
karyla badatn savunuyordu; nk yapt zmlemeye g
re hem rantlarn hem de cretlerin gerek deeri toplumun refahyla
ykselmekte, oysa ekonomik gerilemesiyle dmektedir. te yan
dan, kr edenlerin karlar ise bu genel toplumsal kardan farkl,
hatta ona karttr; nk piyasay geniletmek ve rekabeti daraltmak
her zaman tccarlarn ve imalatlarn karnadr. Ve "piyasay ge
niletmek ou kez kamu karna yeterince uygun olabilecei" hal
de, "... rekabeti daraltmak her zaman buna ters decektir ve bu yal
nzca, kendi krlarn doal biimde olabilecekleri dzeyin stne
kararak kendi karlar iin yurttalarn geri kalanna anlamsz bir
yk getiren satclarn iine yarayabilir" (1961:1, 278).
Kr elde edenler yalnzca, genel kara aykr bir kara sahip ol
makla kalmazlar. Kendi karlarn da daha iyi bilirler ve bunlar g
zetmekte rantla ya da cretle geinenlerden daha byk bir g ve
kararlla sahiptirler. Toprak sahiplerinin, "durumlarnn rahatlk ve
gvenliinin doal sonucu olan tembellikleri onlar ou kez cahil
brakmakla kalmaz, herhangi bir kamu dzenlemesinin sonularn
ngrmek ve anlamak iin kafa altrmalarn da olanakszlatrr"
14 SSTEM KARITI HAREKETLER
(1961: I, 276-7). cret kazanana gelince, "o ne genel toplumsal
kar kavrayabilir, ne de genel toplumsal karn kendi karyla ba
lantsn anlayabilir" (1961: I, 277). stelik, kamusal mzakereler
de, "onun sesi pek az iitilir ve ciddiye alnmaz; iverenlerin, onun
kopard yaygaray kendi amalan iin krkledii, ortaya srd
ve destekledii baz belirli durumlar hari" (1961: I, 277). te yan
dan, kr elde edenler, zellikle de ok byk miktarlarda sermaye
kullananlar, zenginlikleriyle kamuoyu dikkatinin en byk ksmn
kendi zerlerine ekerler. stelik, btn yaamlar boyunca plan ve
projelerle uratklarndan, kendi tikel karlar konusunda, toplu
mun baka katmanlarndan ok daha keskin bir kavraya sahiptirler.
Bir yasama almas olan Uluslarn Zenginliindeki bu "snf
sal zmleme"nin amac, hkmran, tccarlarn ve imalat pat
ronlarn basklarna boyun emenin ve onlarn tavsiyelerini dinleme
nin getirecei tehlikelere kar uyarmakt. Bunun yerine, hkmran,
ulusal hanenin ba olma sfatyla piyasann sivil toplum zerindeki
hkimiyetini glendirmeli, bylelikle, daha etkin bir kamu yneti
mi ve ulus iin daha yksek bir refah eklindeki ikili amac gerek-
letirmeliydi.
Bizim buradaki amacmz, Smith'in ulusal aile reisine verdii
dn ya da bunun dayand asl zmlemenin salamln de
erlendirmek deil. Daha ziyade zmlemesinin politik ekonomi
nin paradigmas saylabilecek, ve bugn de ada snfsal zmle
melerde tekrarlanagelen kimi zelliklerine dikkat ekmek istiyoruz.
Birincisi, Smith'in szn ettii l toplumsal dzen, belirli bir
hkmrann ya da devletin toprak snrlaryla tanmlanan zel bir
toplum trne dayandrlmaktayd. Bunlar devletleraras bir sistem
iinde ilev gren ve birbirlerini karlkl olarak dlayan kmeler
biiminde kurulmu ve kurulmakta olan Avrupa devletleriydi.
kincisi, Smith'in toplumsal katmanlan (ya da snflar) mlkiyet
ilikileri temelinde tanmlanmt. Toprak, sermaye ve emek gc
sahiplii, onun byk toplum katmann tanmlar. Burada serma
ye sahipleri arasnda, bugn kimilerinin sermayenin bir "fraksiyonu"
diye niteleyecei bir kesim (tccarlar ve imalat patronlar), politik
ekonomik gleri, kendi karlarnn daha ok farknda olmalar ve
SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI 15
karlarnn genel toplumsal refaha kartl bakmndan, zel mu
ameleye layk grlerek ayr tutulmutur.
ncs, her bir toplumsal katmann/snfn kar, piyasadaki
konumuyla zdeletiriliyordu; yani hem ayr snflar olarak birbir
leri karsndaki (ve ayn snf iindeki bireylerin de birbirleri kar
sndaki) rekabet olanaklaryla, hem de piyasalardaki -giriin kst
lanmas olarak anlalan- tekel gcnn her biri iin getirdii bedel
ve nimetlerle. Uluslarn Zenginliinde Smith, bir snfn kolektif ey
leminin znel zeminini, bu tr piyasa karlaryla snrlyordu. re
tim unsurlar piyasalarnda olduu kadar, rnlerdeki tekel gcnn
izleri de hkmrann/devletin bu piyasalara girile ilgili kstlamalar
karsnda toleransnn olutuu bir zamana kadar uzatlyordu.
Drdncs, piyasa ilikileri ulusal-ekonomik meknlar iinde
ya da arasnda tanmlanyordu. Bu yzden snf atmalar ve ko-
numlanlar da her bir devlet iinde, o devletin politikalar zerinde
etki gsterme / denetim kurma mcadeleleriyle snrlanmt. Dier
bir deyile, zmleme birimi snf elikilerinin hem balamn,
hem de nesnesini belirleyen ulus-devlet'ti.
Beincisi, snf karlar ve gleri karsnda devlet eylemleri
nin "greli zerklik" tad varsaylmt. Yasa ve dzenlemelerde
srekli olarak belirli snflarn ya da "fraksiyonlar"n g ve etkileri
nin izleri bulunuyordu. Ancak, hkmrann bir tr genel kar ne
karabilmek iin, byle bir genel kar etrafndaki mutabakat yan
starak ve/veya reterek, kendini herhangi bir zel kardan uzak tu
tabilecei varsaylyordu.
Bu analitik ereveyi, Kari Marx'n politik ekonomi (yani,
Smith ve teki klasik ekonomistlerin) eletirisi'yle balantl olan bir
ereveyle kar karya getirirsek, sonuca ilikin iki odak kaymas
nn ortaya ktn grrz: bir yandan devlet-tanml ekonomik
meknlardan dnya-ekonomik mekna doru bir kayma, te yandan
pazaryerinden iyerine doru bir kayma.
Birinci kayma, piyasann artk, bamsz bir ekonomik mekn
olarak bir ulus-devletle evrelenmi (ya da, onun iine "oturtulmu")
biimde grlmediini ve dnya ekonomisinin de artk, ayr ulusal-
ekonomik meknlar balayan bir devletleraras ekonomi olarak al-
(1961: I, 276-7). cret kazanana gelince, "o ne genel toplumsal
kar kavrayabilir, ne de genel toplumsal karn kendi karyla ba
lantsn anlayabilir" (1961: I, 277). stelik, kamusal mzakereler
de, "onun sesi pek az iitilir ve ciddiye alnmaz; iverenlerin, onun
kopard yaygaray kendi amalan iin krkledii, ortaya srd
ve destekledii baz belirli durumlar hari" (1961: I, 277). te yan
dan, kr elde edenler, zellikle de ok byk miktarlarda sermaye
kullananlar, zenginlikleriyle kamuoyu dikkatinin en byk ksmn
kendi zerlerine ekerler. stelik, btn yaamlar boyunca plan ve
projelerle uratklarndan, kendi tikel karlar konusunda, toplu
mun baka katmanlarndan ok daha keskin bir kavraya sahiptirler.
Bir yasama almas olan Uluslarn Zenginliindeki bu "snf
sal zmleme"nin amac, hkmran, tccarlarn ve imalat pat
ronlarn basklarna boyun emenin ve onlarn tavsiyelerini dinleme
nin getirecei tehlikelere kar uyarmakt. Bunun yerine, hkmran,
ulusal hanenin ba olma sfatyla piyasann sivil toplum zerindeki
hkimiyetini glendirmeli, bylelikle, daha etkin bir kamu yneti
mi ve ulus iin daha yksek bir refah eklindeki ikili amac gerek-
letirmeliydi.
Bizim buradaki amacmz, Smith'in ulusal aile reisine verdii
dn ya da bunun dayand asl zmlemenin salamln de
erlendirmek deil. Daha ziyade zmlemesinin politik ekonomi
nin paradigmas saylabilecek, ve bugn de ada snfsal zmle
melerde tekrarlanagelen kimi zelliklerine dikkat ekmek istiyoruz.
Birincisi, Smith'in szn ettii l toplumsal dzen, belirli bir
hkmrann ya da devletin toprak snrlaryla tanmlanan zel bir
toplum trne dayandrlmaktayd. Bunlar devletleraras bir sistem
iinde ilev gren ve birbirlerini karlkl olarak dlayan kmeler
biiminde kurulmu ve kurulmakta olan Avrupa devletleriydi.
kincisi, Smith'in toplumsal katmanlan (ya da snflar) mlkiyet
ilikileri temelinde tanmlanmt. Toprak, sermaye ve emek gc
sahiplii, onun byk toplum katmann tanmlar. Burada serma
ye sahipleri arasnda, bugn kimilerinin sermayenin bir "fraksiyonu"
diye niteleyecei bir kesim (tccarlar ve imalat patronlar), politik
ekonomik gleri, kendi karlarnn daha ok farknda olmalar ve
karlarnn genel toplumsal refaha kartl bakmndan, zel mu
ameleye layk grlerek ayr tutulmutur.
ncs, her bir toplumsal katmann/snfn kar, piyasadaki
konumuyla zdeletiriliyordu; yani hem ayr snflar olarak birbir
leri karsndaki (ve ayn snf iindeki bireylerin de birbirleri kar
sndaki) rekabet olanaklaryla, hem de piyasalardaki -giriin kst
lanmas olarak anlalan- tekel gcnn her biri iin getirdii bedel
ve nimetlerle. Uluslarn Zenginliinde Smith, bir snfn kolektif ey
leminin znel zeminini, bu tr piyasa karlaryla snrlyordu. re
tim unsurlar piyasalarnda olduu kadar, rnlerdeki tekel gcnn
izleri de hkmrann/devletin bu piyasalara girile ilgili kstlamalar
karsnda toleransnn olutuu bir zamana kadar uzatlyordu.
Drdncs, piyasa ilikileri ulusal-ekonomik meknlar iinde
ya da arasnda tanmlanyordu. Bu yzden snf atmalar ve ko-
numlanlar da her bir devlet iinde, o devletin politikalar zerinde
etki gsterme / denetim kurma mcadeleleriyle snrlanmt. Dier
bir deyile, zmleme birimi snf elikilerinin hem balamn,
hem de nesnesini belirleyen ulus-devlet'ti.
Beincisi, snf karlar ve gleri karsnda devlet eylemleri
nin "greli zerklik" tad varsaylmt. Yasa ve dzenlemelerde
srekli olarak belirli snflarn ya da "fraksiyonlar"n g ve etkileri
nin izleri bulunuyordu. Ancak, hkmrann bir tr genel kar ne
karabilmek iin, byle bir genel kar etrafndaki mutabakat yan
starak ve/veya reterek, kendini herhangi bir zel kardan uzak tu
tabilecei varsaylyordu.
Bu analitik ereveyi, Kari Marx'n politik ekonomi (yani,
Smith ve teki klasik ekonomistlerin) eletirisi'yle balantl olan bir
ereveyle kar karya getirirsek, sonuca ilikin iki odak kaymas
nn ortaya ktn grrz: bir yandan devlet-tanml ekonomik
meknlardan dnya-ekonomik mekna doru bir kayma, te yandan
pazaryerinden iyerine doru bir kayma.
Birinci kayma, piyasann artk, bamsz bir ekonomik mekn
olarak bir ulus-devletle evrelenmi (ya da, onun iine "oturtulmu")
biimde grlmediini ve dnya ekonomisinin de artk, ayr ulusal-
ekonomik meknlar balayan bir devletleraras ekonomi olarak al-
glanmadm ima ediyordu. Ulus-devletler daha ziyade birlemi
bir dnya piyasasndaki yetki blgeleri olarak grlmekteydiler.
Emein dnya leinde toplumsallatrlmasn gerekletiren dn
ya piyasas -Marx'in, kurucu katmanlaryla, burjuvazi ve proletar
yayla tanmlad- kapitalist toplumun snf elikilerinin ve bu yz
den de snf mcadelelerinin, en genel balamn belirliyordu:
Sermayenin modem tarihi on altnc yzylda, dnyay kucaklayan bir ticare
tin ve dnyay kucaklayan bir piyasann yaratlmasyla balar (1959: 146).
Bu piyasa ticarete, denizcilie, karayolu iletiimine muazzam bir gelime
salamtr. Buna karlk bu gelime de, sanayinin genilemesi zerinde etki
li olmutur; ve sanayinin, ticaretin, denizciliin, demiryollarnn genileme
siyle orantl olarak, ayn oranda, burjuvazi de gelimi, sermayesini artrm
ve Ortaa'dan devrald tm snflan geri plana itmitir (1967: 81).
Bu, salt egemen devletler aras bir ticari ilikiler sorunu deildir. Da
ha ziyade gelimekte olan burjuvazi,
tm uluslar, yokolma tehdidine kar burjuva retim tarzlarn kabule zorla
maktadr; kendisinin uygarlk dedii eyi onlarn iine sokmaya, yani onlar
burjuvalamaya zorlamaktadr. Tek kelimeyle, kendi suretinde bir dnya ya
ratmaktadr (1967: 84).
Bu yolla yaratlan dnya, byk lde katmanlam bir tahakkm
yapsyla niteleniyordu ve kolektif eylemin znel zemini yalnzca pi
yasa karlar deildi:
Tpk kr kentlere baml klm olduu gibi, barbar ve yar-barbar lkeleri
uygar lkelere, kyl uluslan burjuva uluslara, Dou'yu da Bat'ya baml
klmtr (1967: 84).
kinci kayma ise, Marx'a gre bir btn olarak burjuva toplumun
ayrma eilimi gsterdii iki byk snfn, burjuvazi ve proletarya
nn arasndaki uzlamazln artk, rn ya da retim unsurlar piya
salarndaki ilikilerde deil, retim ilikilerinde bulunduuna iaret
ediyordu. Ulusun ve onun bileen snflarnn karlarn tanmlamak
iin Smith, Uluslarn Zenginlii'nin en bandaki toplu ine fabrika
s senaryosunu brakm ve pazaryerindeki arz ve talebin karlkl
etkileimini ve ulusal politik alandaki snf karlarn izlemitir.
Marx ise politik ekonomi eletirisinde bizi tam tersi yne gtrd.
Atlyeyi deil, "her eyin yzeyde ve tm insanlarn gzleri nnde
yer ald" grltl pazaryerini (ve buna politik arenay da eklemek
mmkn) terk eder ve retim aralar sahibi ile emek gc sahibini,
"daha eiinde ' Dnda Girilmez' ibaresiyle karlatmz gizli
retim hanesine doru" izleriz (1959: 176). Bu gizli retim barna
nda Marx, snf mcadelesi ve toplumsal dnmn ok farkl iki
senaryosunu iaret eden olduka elikili iki eilim bulmutur.
Birincisi, Marx'tan sonra Marksist literatrde genellikle vurgu
lanan bir eilimdi: retim aralar sahipleri ile emek gc sahipleri
arasndaki ilikinin, pazaryerine getirdikleri metalarm tam tamna
retim/yeniden retim bedelleriyle deiime girme eilimi tama
lar anlamnda (kukusuz durum her zaman, hatta normalde bile by
le deildir), eitler arasndaki bir iliki olarak ortaya ktn varsay
sak bile, bu iliki temelde eitsiz bir iliki olacaktr. Bunun nedeni
kapitalist retimin, sermaye ile emein greli deeri ve greli pazar
lk gc zerindeki uzun vadeli etkileridir. Yani kapitalist retim,
emek gcnn deerini (onun gerek yeniden retim maliyetlerini)
drmeye ve ayn zamanda da, emek gc sahiplerinin pazarlk g
cn kertmeye eilimli bir sre gibi grnmektedir; bylece,
emein yeniden retim maliyetlerinin drlmesinin avantajlarm
da btnyle sermayeye devirme eilimi tar.
Bu eilim sermayenin retim iinde sahiplendii, giderek by
yen art emek ktlesinin realizasyon sorunlarm ortaya karr. Bu
sorunlar ar retim krizleriyle, kendilerini dnemsel olarak ortaya
koyarlar; bunlarn stesinden bir yandan,
bir retici gler ktlesinin zorla tahrip edilmesiyle, te yandan da, yeni pa
zarlarn ele geirilmesi ve eskilerinin, daha esasl ekilde smriilmesiyle [ge
linir]. Yani, daha ykc krizlere zemin hazrlayarak ve krizleri engelleme ara
larn azaltarak (1967: 86).
Yukardan da grlecektir ki, emek ile sermaye arasnda, iyerinde
srekli olarak yeniden retilen ve pekitirilen bu eitsiz iliki, serma
yeyi, pazarda kendi kendisini telef etmeye, ya da dnya ekonomisi
nin hem genilemesine (birlemeler), hem de derinlemesine, daha
byk lde gelimesine gtrr. Yerkre snrl olduuna gre, bu
gelime ne kadar eksiksiz olursa sermaye de kendi kendini o kadar
fazla telef edecektir.
Bu senaryoda emek, kapitalist krizleri hzlandrmak bakmndan
glanmadm ima ediyordu. Ulus-devletler daha ziyade birlemi
bir dnya piyasasndaki yetki blgeleri olarak grlmekteydiler.
Emein dnya leinde toplumsallatrlmasn gerekletiren dn
ya piyasas -Marx'in, kurucu katmanlaryla, burjuvazi ve proletar
yayla tanmlad- kapitalist toplumun snf elikilerinin ve bu yz
den de snf mcadelelerinin, en genel balamn belirliyordu:
Sermayenin modem tarihi on altnc yzylda, dnyay kucaklayan bir ticare
tin ve dnyay kucaklayan bir piyasann yaratlmasyla balar (1959: 146).
Bu piyasa ticarete, denizcilie, karayolu iletiimine muazzam bir gelime
salamtr. Buna karlk bu gelime de, sanayinin genilemesi zerinde etki
li olmutur; ve sanayinin, ticaretin, denizciliin, demiryollarnn genileme
siyle orantl olarak, ayn oranda, burjuvazi de gelimi, sermayesini artrm
ve Ortaa'dan devrald tm snflan geri plana itmitir (1967: 81).
Bu, salt egemen devletler aras bir ticari ilikiler sorunu deildir. Da
ha ziyade gelimekte olan burjuvazi,
tm uluslar, yokolma tehdidine kar burjuva retim tarzlarn kabule zorla
maktadr; kendisinin uygarlk dedii eyi onlarn iine sokmaya, yani onlar
burjuvalamaya zorlamaktadr. Tek kelimeyle, kendi suretinde bir dnya ya
ratmaktadr (1967: 84).
Bu yolla yaratlan dnya, byk lde katmanlam bir tahakkm
yapsyla niteleniyordu ve kolektif eylemin znel zemini yalnzca pi
yasa karlar deildi:
Tpk kr kentlere baml klm olduu gibi, barbar ve yar-barbar lkeleri
uygar lkelere, kyl uluslan burjuva uluslara, Dou'yu da Bat'ya baml
klmtr (1967: 84).
kinci kayma ise, Marx'a gre bir btn olarak burjuva toplumun
ayrma eilimi gsterdii iki byk snfn, burjuvazi ve proletarya
nn arasndaki uzlamazln artk, rn ya da retim unsurlar piya
salarndaki ilikilerde deil, retim ilikilerinde bulunduuna iaret
ediyordu. Ulusun ve onun bileen snflarnn karlarn tanmlamak
iin Smith, Uluslarn Zenginlii'nin en bandaki toplu ine fabrika
s senaryosunu brakm ve pazaryerindeki arz ve talebin karlkl
etkileimini ve ulusal politik alandaki snf karlarn izlemitir.
Marx ise politik ekonomi eletirisinde bizi tam tersi yne gtrd.
Atlyeyi deil, "her eyin yzeyde ve tm insanlarn gzleri nnde
yer ald" grltl pazaryerini (ve buna politik arenay da eklemek
mmkn) terk eder ve retim aralar sahibi ile emek gc sahibini,
"daha eiinde ' Dnda Girilmez' ibaresiyle karlatmz gizli
retim hanesine doru" izleriz (1959: 176). Bu gizli retim barna
nda Marx, snf mcadelesi ve toplumsal dnmn ok farkl iki
senaryosunu iaret eden olduka elikili iki eilim bulmutur.
Birincisi, Marx'tan sonra Marksist literatrde genellikle vurgu
lanan bir eilimdi: retim aralar sahipleri ile emek gc sahipleri
arasndaki ilikinin, pazaryerine getirdikleri metalarm tam tamna
retim/yeniden retim bedelleriyle deiime girme eilimi tama
lar anlamnda (kukusuz durum her zaman, hatta normalde bile by
le deildir), eitler arasndaki bir iliki olarak ortaya ktn varsay
sak bile, bu iliki temelde eitsiz bir iliki olacaktr. Bunun nedeni
kapitalist retimin, sermaye ile emein greli deeri ve greli pazar
lk gc zerindeki uzun vadeli etkileridir. Yani kapitalist retim,
emek gcnn deerini (onun gerek yeniden retim maliyetlerini)
drmeye ve ayn zamanda da, emek gc sahiplerinin pazarlk g
cn kertmeye eilimli bir sre gibi grnmektedir; bylece,
emein yeniden retim maliyetlerinin drlmesinin avantajlarm
da btnyle sermayeye devirme eilimi tar.
Bu eilim sermayenin retim iinde sahiplendii, giderek by
yen art emek ktlesinin realizasyon sorunlarm ortaya karr. Bu
sorunlar ar retim krizleriyle, kendilerini dnemsel olarak ortaya
koyarlar; bunlarn stesinden bir yandan,
bir retici gler ktlesinin zorla tahrip edilmesiyle, te yandan da, yeni pa
zarlarn ele geirilmesi ve eskilerinin, daha esasl ekilde smriilmesiyle [ge
linir]. Yani, daha ykc krizlere zemin hazrlayarak ve krizleri engelleme ara
larn azaltarak (1967: 86).
Yukardan da grlecektir ki, emek ile sermaye arasnda, iyerinde
srekli olarak yeniden retilen ve pekitirilen bu eitsiz iliki, serma
yeyi, pazarda kendi kendisini telef etmeye, ya da dnya ekonomisi
nin hem genilemesine (birlemeler), hem de derinlemesine, daha
byk lde gelimesine gtrr. Yerkre snrl olduuna gre, bu
gelime ne kadar eksiksiz olursa sermaye de kendi kendini o kadar
fazla telef edecektir.
Bu senaryoda emek, kapitalist krizleri hzlandrmak bakmndan
olumsuz bir anlam tamak dnda hi bir rol oynamaz; Marxin de
yiiyle, "ar retim salgm"nn patlamasndan nihai anlamda so
rumlu olan, emein iyerinde artan lde boyunduruk altna alnma
s ve sonuta pazardaki pazarlk gcnn zayflatlmasdr. Emek, ya
da onun toplumsal kiisellemesi olan proletarya ancak, sermayenin
kendi kendini tahrip etmesini politik devrime dntrmekte etkin
bir rol oynar. alma ve yaam koullarnn giderek gvenilmez ha
le gelmesi proleterleri, burjuvaziye kar birlikler kurmaya yneltir.
Bazen iiler zafer kazanrlar, ama yalnzca bir zaman iin. Onlarn kav
galarnn gerek meyvesi bu dolaysz sonuta deil, iilerin giderek genile
yen birliinde yatar...
Proleterlerin bir snf ve sonuta, bir politik parti eklinde rgtlenileri
iilerin kendileri arasndaki rekabetle srekli olarak bozulmaktadr. Ama hep
yeniden daha gl, daha salam, daha kudretli bir ekilde boy verir.
Eski toplumun snflar arasndaki btn arpmalar proletaryann geli
me yolunu, birok bakmdan amaktadr. Burjuvazi kendini, srekli bir arp
maya atlm halde bulur. nce aristokrasiyle, sonra da karlar sanayinin
ilerlemesiyle uzlamaz duruma gelmi olan burjuva kesimlerin kendileriyle;
ve her zaman iin de yabanc lkelerin burjuvazileriyle. Btn bu kavgalarda
proletaryaya bavurmak, onun yardmn istemek ve bylece onu politik are
naya ekmek zorunda kaldn grr (1967: 90).
Ne var ki yukarda iaret ettiimiz gibi, Marx bu senaryonun yan s
ra, alm bakmndan btnyle ayr, bir baka senaryoyu daha ile
ri srmtr. Hem Manifesto'da, hem de Kapital'de bize, artan bir y
n yoksulluk, bask ve aalanmayla birlikte, ii snfnn gcnn
de, kendi yapsal zayflna kar koymay amalayan politik rgt
lenmesinin bir sonucu olmaktan ziyade kapitalist retim srecinin
kendisinin bir sonucu olarak artt sylenmektedir.
Sermaye devlerinin srekli azalan saysyla birlikte... yoksulluk, bask,
klelik, aalanma, smr yn da artar; ama bu da ii snfnn, yani ka
pitalist retim srecinin bizzat kendi mekanizmas dolaysyla sayca srekli
artan, disiplinli, birlemi ve rgtl bir snfn bakaldrsn artrr (1959:
763).
Burjuva snfn varoluu ve hkimiyeti iin temel koul sermayenin olu
umu ve artmasdr; sermayenin koulu ise cretli emektir. cretli emek mn
hasran emekiler arasndaki rekabete dayanr. Burjuvazinin gnlsz bir bi
imde tevik ettii sanayinin ilerlemesi emekilerin, rekabetten doan yaltl-
mlklarnn yerine, ortaklklarndan doan devrimci birlii geirir. Bu yz
den, Modem Sanayi'nin geliimi burjuvazinin, rnler retip sahiplendii te
meli ayaklarnn altndan ekip alr (1967: 93-4).
te bu yzden iyerinde emein glenmesi, burada, sermaye
nin krizinin nedeni olmaktadr.
Bildiimiz gibi, Marx retimin barnanda kefettii bu iki e
likili eilimi, kapitalist toplumdaki snf elikilerinin zmlen
mesi iin bunlarn tm sonularn tam ve sistemli olarak ortaya koy
mak bir yana, badatrmay da asla baaramad. Bunun yerine Marx
tarihsel yazlarnn kimilerinde, pek ok izleyicisi ise kendi kuram
sal yazlarnda politik ekonomi eletirisini bir yana braktlar ve po
litik ekonominin eletirisini gerekletirmekten ziyade onu canlan
drarak, Smithi smf zmlemesi paradigmasna geri ekilmi ol
dular.
Marx rneinde bu geri ekilme en ok Fransa'da snf mcade
lesi stne yazlarnda belirgindir; burada snf karlar ulusal bir po
litik ekonomik meknn terimleriyle tanmlanmtr ve retim hane
sinde olup bitenler bu tabloda hi yer almazlar. Belli ki Marx, kapita
list toplumun genel, uzun vadeli eilimlerini zmlemek iin ileri
srd bu farkl odan, bu tr eilimlerin grece dk olduu bir
gelime aamasnda, snf mcadelesinin somut bir annn somut
zmlemesi asndan snrl bir anlam tad dncesindeydi.
stelik, kuramsal dzeyde bile, odan kayarak politik ekono
minin grltl alanndan uzaklamas, politik iktidarn, yani verili
bir toprak paras zerinde meru iddet kullanm tekelinin ana mev
kii* olarak ulus-devletin herhangi bir ekilde kmsenmesi anlam
na da gelmiyordu. Kkeni ne olursa olsun, ulus-devletlerde somutla
an bu iktidar apak bir ekilde, ezamanl olarak iki ynde kullan
labilirdi ve genellikle de kullanlmtr: dnya ekonomisinde kapita-
listler-ii rekabetin saldrgan/savunmac bir arac olarak ve ulusal
yrelerdeki snf mcadelesinin saldrgan/savunmac bir arac ola-
* Locus (oulu loci) kelimesi Latince kkl ve konumu belirli koullarla ta
nmlanm "yer" anlamna geliyor; dnya sistemi perspektifi iinde kastl seilmi
bir kelime olduunu dndmzden "yer" yerine "mevkii" kullandk (yayma
hazrlayan).
olumsuz bir anlam tamak dnda hi bir rol oynamaz; Marxin de
yiiyle, "ar retim salgm"nn patlamasndan nihai anlamda so
rumlu olan, emein iyerinde artan lde boyunduruk altna alnma
s ve sonuta pazardaki pazarlk gcnn zayflatlmasdr. Emek, ya
da onun toplumsal kiisellemesi olan proletarya ancak, sermayenin
kendi kendini tahrip etmesini politik devrime dntrmekte etkin
bir rol oynar. alma ve yaam koullarnn giderek gvenilmez ha
le gelmesi proleterleri, burjuvaziye kar birlikler kurmaya yneltir.
Bazen iiler zafer kazanrlar, ama yalnzca bir zaman iin. Onlarn kav
galarnn gerek meyvesi bu dolaysz sonuta deil, iilerin giderek genile
yen birliinde yatar...
Proleterlerin bir snf ve sonuta, bir politik parti eklinde rgtlenileri
iilerin kendileri arasndaki rekabetle srekli olarak bozulmaktadr. Ama hep
yeniden daha gl, daha salam, daha kudretli bir ekilde boy verir.
Eski toplumun snflar arasndaki btn arpmalar proletaryann geli
me yolunu, birok bakmdan amaktadr. Burjuvazi kendini, srekli bir arp
maya atlm halde bulur. nce aristokrasiyle, sonra da karlar sanayinin
ilerlemesiyle uzlamaz duruma gelmi olan burjuva kesimlerin kendileriyle;
ve her zaman iin de yabanc lkelerin burjuvazileriyle. Btn bu kavgalarda
proletaryaya bavurmak, onun yardmn istemek ve bylece onu politik are
naya ekmek zorunda kaldn grr (1967: 90).
Ne var ki yukarda iaret ettiimiz gibi, Marx bu senaryonun yan s
ra, alm bakmndan btnyle ayr, bir baka senaryoyu daha ile
ri srmtr. Hem Manifesto'da, hem de Kapital'de bize, artan bir y
n yoksulluk, bask ve aalanmayla birlikte, ii snfnn gcnn
de, kendi yapsal zayflna kar koymay amalayan politik rgt
lenmesinin bir sonucu olmaktan ziyade kapitalist retim srecinin
kendisinin bir sonucu olarak artt sylenmektedir.
Sermaye devlerinin srekli azalan saysyla birlikte... yoksulluk, bask,
klelik, aalanma, smr yn da artar; ama bu da ii snfnn, yani ka
pitalist retim srecinin bizzat kendi mekanizmas dolaysyla sayca srekli
artan, disiplinli, birlemi ve rgtl bir snfn bakaldrsn artrr (1959:
763).
Burjuva snfn varoluu ve hkimiyeti iin temel koul sermayenin olu
umu ve artmasdr; sermayenin koulu ise cretli emektir. cretli emek mn
hasran emekiler arasndaki rekabete dayanr. Burjuvazinin gnlsz bir bi
imde tevik ettii sanayinin ilerlemesi emekilerin, rekabetten doan yaltl-
mlklarnn yerine, ortaklklarndan doan devrimci birlii geirir. Bu yz
den, Modem Sanayi'nin geliimi burjuvazinin, rnler retip sahiplendii te
meli ayaklarnn altndan ekip alr (1967: 93-4).
te bu yzden iyerinde emein glenmesi, burada, sermaye
nin krizinin nedeni olmaktadr.
Bildiimiz gibi, Marx retimin barnanda kefettii bu iki e
likili eilimi, kapitalist toplumdaki snf elikilerinin zmlen
mesi iin bunlarn tm sonularn tam ve sistemli olarak ortaya koy
mak bir yana, badatrmay da asla baaramad. Bunun yerine Marx
tarihsel yazlarnn kimilerinde, pek ok izleyicisi ise kendi kuram
sal yazlarnda politik ekonomi eletirisini bir yana braktlar ve po
litik ekonominin eletirisini gerekletirmekten ziyade onu canlan
drarak, Smithi smf zmlemesi paradigmasna geri ekilmi ol
dular.
Marx rneinde bu geri ekilme en ok Fransa'da snf mcade
lesi stne yazlarnda belirgindir; burada snf karlar ulusal bir po
litik ekonomik meknn terimleriyle tanmlanmtr ve retim hane
sinde olup bitenler bu tabloda hi yer almazlar. Belli ki Marx, kapita
list toplumun genel, uzun vadeli eilimlerini zmlemek iin ileri
srd bu farkl odan, bu tr eilimlerin grece dk olduu bir
gelime aamasnda, snf mcadelesinin somut bir annn somut
zmlemesi asndan snrl bir anlam tad dncesindeydi.
stelik, kuramsal dzeyde bile, odan kayarak politik ekono
minin grltl alanndan uzaklamas, politik iktidarn, yani verili
bir toprak paras zerinde meru iddet kullanm tekelinin ana mev
kii* olarak ulus-devletin herhangi bir ekilde kmsenmesi anlam
na da gelmiyordu. Kkeni ne olursa olsun, ulus-devletlerde somutla
an bu iktidar apak bir ekilde, ezamanl olarak iki ynde kullan
labilirdi ve genellikle de kullanlmtr: dnya ekonomisinde kapita-
listler-ii rekabetin saldrgan/savunmac bir arac olarak ve ulusal
yrelerdeki snf mcadelesinin saldrgan/savunmac bir arac ola-
* Locus (oulu loci) kelimesi Latince kkl ve konumu belirli koullarla ta
nmlanm "yer" anlamna geliyor; dnya sistemi perspektifi iinde kastl seilmi
bir kelime olduunu dndmzden "yer" yerine "mevkii" kullandk (yayma
hazrlayan).
20
SSTEM KARITI HAREKETLER
rak. Geri, bir yandan dnya ekonomisi alarnn artan younluu ve
ilintililii, te yandan snf elikilerinin pazaryerinden iyerine kay
drlmas, nihai olarak ulus-devletleri her iki bak asndan da "mo
das gemi" duruma getirecekti. Bununla birlikte, Marx bu eilimin
anahatlann izerken, yalnzca, kapitalist dnya ekonomisinin, ok
uzun vadede asimptotik ekilde yaklaaca bir durumu tanmlyor
du. Snf mcadelesi tasarmlanan bu asimptottan uzaklat lde,
politik/ulusal bir nitelik alacakt. Marx'a gre lkesi de milliyeti ol
mayan bir snf olan proletarya bile, her eyden nce, ulusal bir m
cadele vermek zorundayd:
Proletarya her eyden nce politik stnlk kazanmak, ulusun nder snf ko
numuna ykselmek, kendisini tam da ulus haline getirmek zorunda olduun
dan kendisi de bu lde ulusaldr, ancak kelimenin burjuva anlamnda deil
(1967: 102).
Ne var ki Marx'in ampirik olarak politik ekonomiye geri ekili
i kuramsal dzeyde buna tekabl eden bir gerileme getirmedi. Yal
nzca, on dokuzuncu yzyl Avrupas'nn tarihsel koullarn, Mani
festo ve Kapital'de tasarmlanan asimptotik koullardan ayran me
safenin kabul edilmesi anlamna geliyordu bu.
Ancak Marx-sonras Marksistlerin politik ekonomiye doru ge
rilemesinde ve onu canlandrmasnda, rtk olarak bundan ok daha
fazlas bulunuyordu. Yzyl dnmnde gelitirilmeye balanan ve
daha sonra, Lenin tarafndan ortodoks bir tarzda sentezi yaplan ma
li sermaye, tekelci sermaye, emperyalizm ve devlet kapitalizmi ku
ramlarnn en arpc nitelii, bizi politik-ekonomik ilikilerin g
rltl alanna geri gtrmesidir. Bunlarn ana kaygs kapitalist re
kabetin biimleridir ve nitelenen snf elikileri de pazar karlar ve
devlet iktidar asndan tanmlanan elikilerdir. Bu tr pek ok for-
mlasyon zamann politik stratejileri bakmndan gerekelendirilmi
olsun ya da olmasn, burada bizi ilgilendiren, Marx'in takipilerinin
bu formlasyonlar, onun Smithi politik ekonomi eletirisinden ya
plm pragmatik bir geri ekilmeden ok kuramsal bir ilerleme ola
rak gstermeleridir.
Politik ekonomiye doru bu kuramsal gerileyi yzyl dn
mnde kapitalist dnya ekonomisini nitelemeye balam olan ei
limlerin varlnda ksmen hakl karlabilmiti. Marx'n paradig-
matik kaymasnn batan varsayd dnya pazarnn giderek tekle
mesi, devlet-korumac/merkantilist politikalarn yeniden ortaya k
masyla birlikte kmeye balad. Bu politikalar giderek artan bir e
kilde, dnya kapitalist rekabetini iletmeler aras ilikiler diyarndan
devletler aras ilikiler diyarna aktardlar. Sonu olarak, sava ve
ulusal/emperyal otarki* n plana kt ve pragmatik bakmdan, dn
ya ekonomisi senaryosuna ekil verdi. Bu eilimle balantl olarak,
ekonomik etkinliin yeni oluan ve ba eken / ekirdek kesimleri
nin birouna damgasn vuran yksek sermaye younluu ve mer
kezileme, dnya ekonomisinin ayrt ulusal/emperyal paralarn
arasndaki rekabetin snrlanmasn getiren ve ounlukla devlet ik
tidar tarafndan desteklenen uygulamalarn yeniden canlanmasna
yol at. Bylelikle, dnya ekonomisinin yaamnda yeniden devlet
ler n plana ktlar; egemenlik tekeli ve egemen-araclyla-tekel
bir kez daha snflar ve fraksiyonlar arasndaki atma ve konum
lanmalarn evresinde dnd merkezi sorun haline geldi. Yirmin
ci yzyln ilk yarsn geni lde niteleyen bu durum kukusuz,
ksa ya da orta vadeli smf elikileri ve atmalarnn ksa ya da or
ta vadede zmlenmesi iin en anlaml kuramsal ereve olarak,
politik ekonominin canlandrlmasna gereke salyordu.
Bu yzden, Leninin ileri srd snf atma ve ittifaklar an
laynn kuramsal bakmdan, Marks paradigmadan ok Smithi
paradigmaya daha iyi uyduunu grmek bizleri artmamaldr:
Sermaye "fraksiyon"larndan birinin tekelci iktidar (Smith'in kita
bnda, byk sermaye kullanan tccar ve imalat patronlara kar
mali sermaye ve byk lekli sanayi), emperyalistler aras eki
melerin ve savan (Smithi deyile, uluslar arasndaki dmanlk)
yan sra israf ve smrnn de balca belirleyicisi olarak seilip
ayrlmtr. Buradan kan ey, sermayenin tekelci olmayan fraksi
yonlar da iinde olmak zere, tm "halk smflar"nn sermayenin te
kelci fraksiyonlarndan politik iktidar almak iin, proletaryann par
tisi (Gramsci'nin diyecei gibi "yeni prens") tarafndan harekete ge-
* bamsz ekonomi politikas, (y.h.)
20
rak. Geri, bir yandan dnya ekonomisi alarnn artan younluu ve
ilintililii, te yandan snf elikilerinin pazaryerinden iyerine kay
drlmas, nihai olarak ulus-devletleri her iki bak asndan da "mo
das gemi" duruma getirecekti. Bununla birlikte, Marx bu eilimin
anahatlann izerken, yalnzca, kapitalist dnya ekonomisinin, ok
uzun vadede asimptotik ekilde yaklaaca bir durumu tanmlyor
du. Snf mcadelesi tasarmlanan bu asimptottan uzaklat lde,
politik/ulusal bir nitelik alacakt. Marx'a gre lkesi de milliyeti ol
mayan bir snf olan proletarya bile, her eyden nce, ulusal bir m
cadele vermek zorundayd:
Proletarya her eyden nce politik stnlk kazanmak, ulusun nder snf ko
numuna ykselmek, kendisini tam da ulus haline getirmek zorunda olduun
dan kendisi de bu lde ulusaldr, ancak kelimenin burjuva anlamnda deil
(1967: 102).
Ne var ki Marx'in ampirik olarak politik ekonomiye geri ekili
i kuramsal dzeyde buna tekabl eden bir gerileme getirmedi. Yal
nzca, on dokuzuncu yzyl Avrupas'nn tarihsel koullarn, Mani
festo ve Kapital'de tasarmlanan asimptotik koullardan ayran me
safenin kabul edilmesi anlamna geliyordu bu.
Ancak Marx-sonras Marksistlerin politik ekonomiye doru ge
rilemesinde ve onu canlandrmasnda, rtk olarak bundan ok daha
fazlas bulunuyordu. Yzyl dnmnde gelitirilmeye balanan ve
daha sonra, Lenin tarafndan ortodoks bir tarzda sentezi yaplan ma
li sermaye, tekelci sermaye, emperyalizm ve devlet kapitalizmi ku
ramlarnn en arpc nitelii, bizi politik-ekonomik ilikilerin g
rltl alanna geri gtrmesidir. Bunlarn ana kaygs kapitalist re
kabetin biimleridir ve nitelenen snf elikileri de pazar karlar ve
devlet iktidar asndan tanmlanan elikilerdir. Bu tr pek ok for-
mlasyon zamann politik stratejileri bakmndan gerekelendirilmi
olsun ya da olmasn, burada bizi ilgilendiren, Marx'in takipilerinin
bu formlasyonlar, onun Smithi politik ekonomi eletirisinden ya
plm pragmatik bir geri ekilmeden ok kuramsal bir ilerleme ola
rak gstermeleridir.
Politik ekonomiye doru bu kuramsal gerileyi yzyl dn
mnde kapitalist dnya ekonomisini nitelemeye balam olan ei
limlerin varlnda ksmen hakl karlabilmiti. Marx'n paradig-
matik kaymasnn batan varsayd dnya pazarnn giderek tekle
mesi, devlet-korumac/merkantilist politikalarn yeniden ortaya k
masyla birlikte kmeye balad. Bu politikalar giderek artan bir e
kilde, dnya kapitalist rekabetini iletmeler aras ilikiler diyarndan
devletler aras ilikiler diyarna aktardlar. Sonu olarak, sava ve
ulusal/emperyal otarki* n plana kt ve pragmatik bakmdan, dn
ya ekonomisi senaryosuna ekil verdi. Bu eilimle balantl olarak,
ekonomik etkinliin yeni oluan ve ba eken / ekirdek kesimleri
nin birouna damgasn vuran yksek sermaye younluu ve mer
kezileme, dnya ekonomisinin ayrt ulusal/emperyal paralarn
arasndaki rekabetin snrlanmasn getiren ve ounlukla devlet ik
tidar tarafndan desteklenen uygulamalarn yeniden canlanmasna
yol at. Bylelikle, dnya ekonomisinin yaamnda yeniden devlet
ler n plana ktlar; egemenlik tekeli ve egemen-araclyla-tekel
bir kez daha snflar ve fraksiyonlar arasndaki atma ve konum
lanmalarn evresinde dnd merkezi sorun haline geldi. Yirmin
ci yzyln ilk yarsn geni lde niteleyen bu durum kukusuz,
ksa ya da orta vadeli smf elikileri ve atmalarnn ksa ya da or
ta vadede zmlenmesi iin en anlaml kuramsal ereve olarak,
politik ekonominin canlandrlmasna gereke salyordu.
Bu yzden, Leninin ileri srd snf atma ve ittifaklar an
laynn kuramsal bakmdan, Marks paradigmadan ok Smithi
paradigmaya daha iyi uyduunu grmek bizleri artmamaldr:
Sermaye "fraksiyon"larndan birinin tekelci iktidar (Smith'in kita
bnda, byk sermaye kullanan tccar ve imalat patronlara kar
mali sermaye ve byk lekli sanayi), emperyalistler aras eki
melerin ve savan (Smithi deyile, uluslar arasndaki dmanlk)
yan sra israf ve smrnn de balca belirleyicisi olarak seilip
ayrlmtr. Buradan kan ey, sermayenin tekelci olmayan fraksi
yonlar da iinde olmak zere, tm "halk smflar"nn sermayenin te
kelci fraksiyonlarndan politik iktidar almak iin, proletaryann par
tisi (Gramsci'nin diyecei gibi "yeni prens") tarafndan harekete ge-
* bamsz ekonomi politikas, (y.h.)
irilebileceidir - Smith'in aydnlanm hkmrann byk tccar ve
imalatlarn tikel karlarna kar genel kan izlerken, toplumun
tm teki katmanlarnn desteine gvenebilecei eklindeki iddi
asn andran bir reete.
Ne var ki Marksistlerin politik ekonomiye kuramsal gerileyiin-
de sz konusu olan ey yalnzca bu deildir. Tekelci kapitalizm ve
emperyalizm, nihai olarak vardklan biimle, yani ngiliz dnya he
gemonyasnn kriziyle ve ar retim ynndeki eilimlerin youn
lamasyla balantl olarak, merkantilist politikalarn dngsel bir
canlan olarak ele alnm deillerdi. Eer bu ekilde ele alnm
olsalard, politik ekonomiye geri ekili, kapitalist dnya ekonomi
sini Marx'in politik ekonomi eletirisinde tahayyl ettii ideal-tipik
asimptota gtren yolun, tarihsel koullan byle bir asimptottan ay
ran mesafeyi grece uzun dnemler iin bile artrabilecek dngler
ve kesintilerle nitelendii gereinin kabul anlamna gelecekti yal
nzca. Oysa bunun yerine, tekelci kapitalizm ve emperyalizm, kapi
talist dnya sisteminin en yksek ve son aamas olarak, yani bunla
rn kendisi asimptotu temsil ediyormuasna kuramsallatrldlar.
Bylece, Lenin tarafndan kutsal kitap yaplm ekliyle Marksizm,
tersine evrilerek politik ekonomi olarak tanmland ve onunla zde
kabul edildi.
Modem dnyada grup oluum sreleri stne Weber'in yazla
r kukusuz ulalabilenler arasnda en kapsaml olanlardr. imdiki
amalarmz asndan, ilgimizi snflar ve stat gruplar (Stnde)
arasnda kurduu olduka etkili kontrastla snrlamaktayz. Kar
karya getirilen bu kategoriler, Marx'in tasarlad snfsal zmle
meye gre hem bir ilerleme, hem bir gerileme oluturuyorlard. Bu
kategoriler, stat grubu oluumunu snf oluumuyla kar karya
getirdikleri iin, bir ilerlemeydi. Srelerin ve bunlarn sonucunda
ortaya kan toplumsal yapnn temel biimlerini, mevcut "politik
topluluklar"la (yani "modem koullar altnda... 'devletler'") (1968:
904) snrlamasndan tr de bir gerilemeydi. Modem toplumsal
deiim stne almalarmzda Weber'in kurduu trden bir yan
yana konumlandrmaya gerek duyuyoruz. Ancak nce, bu konum-
landrmay Weber'in varsaymlarndan kurtarmamz gerek. Ve bunun
iin de bu varsaymlar incelemeliyiz.
Modem sosyoloji bizleri, Weber'in snf, stat ve parti stne bir
deneme yazdna inandrmaya alr. Weber'in yaptnn ise bu
nunla hi bir ilgisi yok. Modem sosyoloji Weber'in modem toplum-
larda snf ve stat grubunu, katmanlama denilen eyin iki ayr bo
yutu olarak ve ikisini de ("partiler" dnyas eklinde aklanan) dev
letten ayr konumlandrdna inandrmaya almtr bizi; oysa We
ber bunu da yapmamtr. yleyse nce, Weber'in gerekten ne yap
tn grmek ve bylece yapt varsaymlar incelememize olanak
tanmak iin, bize dayatlm bu okumalar bir tarafa brakmamz ge
rekiyor.
Neyse ki bu balang altrmas olduka ksa tutulabilir. Eko
nomi ve Toplum'un Roth-Wittich basksnda (Weber, 1968), kinci
Ksm'daki IX. Blm'n bal "Politik Topluluklardr. Bu blm,
her birisi balklandrlm alt kesimden oluur ve bunlardan aknc
snn bal "Politik Toplulukta ktidarn Dalm", altbal da
"Snf, Stat, Parti"dir. Bu blmn sz konusu kesimi, Hans Gerth
ve Wright Mills'in Max Weber'den Denemeler (1946) derlemesinde,
"Snf, Stat, Parti" biimindeki altbal balk haline getirilmi bir
"blm" (orada, Blm VII) eklinde yaynlanmtr. Birisinin bir
zamanlar syledii gibi, eviride gerekten ok ey yitirilebilir.1
Ekonomi ve Toplumun IX. Blm'nde, politik topluluklar (ya
ni modem dnyada devletler) iinde iktidar dalmnn yaplandrl
masnn Weber asndan iki ve yalnzca iki temel yolu mmknd:
ktidar ya snf temelinde ya da stat grubu temelinde yaplandrl
m olabilirdi. "ktidar"n (burada farkllatrlmam hali sz konu
sudur) snf temelinde yaplandrlm olabilmesi iin, mal ve hiz
metlerin sz konusu politik topluluk ya da devlet iindeki asl da-
1. Weber aratrmaclar Roth-Wittich basksndaki ou baln Weber'in
kendisi tarafndan deil, Ekonomi ve Toplum derlemesini oluturan yazlar yay
ma hazrlayan editrler tarafndan konulmu olduunu bilirler. u anki amalar
mz asndan, tartlan kesimdeki anahtar cmleler u ikisidir:
Her yasal dzenin yaps, ekonomik ya da baka bir iktidarn kendi [politik]
topluluu iindeki dalmn dorudan etkiler (1968: 926).
imdi: 'snflar'', "stat gruplan" ve "partiler" [politik] bir topluluk iindeki
iktidar dalmnn grngleridir (1968: 927).
irilebileceidir - Smith'in aydnlanm hkmrann byk tccar ve
imalatlarn tikel karlarna kar genel kan izlerken, toplumun
tm teki katmanlarnn desteine gvenebilecei eklindeki iddi
asn andran bir reete.
Ne var ki Marksistlerin politik ekonomiye kuramsal gerileyiin-
de sz konusu olan ey yalnzca bu deildir. Tekelci kapitalizm ve
emperyalizm, nihai olarak vardklan biimle, yani ngiliz dnya he
gemonyasnn kriziyle ve ar retim ynndeki eilimlerin youn
lamasyla balantl olarak, merkantilist politikalarn dngsel bir
canlan olarak ele alnm deillerdi. Eer bu ekilde ele alnm
olsalard, politik ekonomiye geri ekili, kapitalist dnya ekonomi
sini Marx'in politik ekonomi eletirisinde tahayyl ettii ideal-tipik
asimptota gtren yolun, tarihsel koullan byle bir asimptottan ay
ran mesafeyi grece uzun dnemler iin bile artrabilecek dngler
ve kesintilerle nitelendii gereinin kabul anlamna gelecekti yal
nzca. Oysa bunun yerine, tekelci kapitalizm ve emperyalizm, kapi
talist dnya sisteminin en yksek ve son aamas olarak, yani bunla
rn kendisi asimptotu temsil ediyormuasna kuramsallatrldlar.
Bylece, Lenin tarafndan kutsal kitap yaplm ekliyle Marksizm,
tersine evrilerek politik ekonomi olarak tanmland ve onunla zde
kabul edildi.
Modem dnyada grup oluum sreleri stne Weber'in yazla
r kukusuz ulalabilenler arasnda en kapsaml olanlardr. imdiki
amalarmz asndan, ilgimizi snflar ve stat gruplar (Stnde)
arasnda kurduu olduka etkili kontrastla snrlamaktayz. Kar
karya getirilen bu kategoriler, Marx'in tasarlad snfsal zmle
meye gre hem bir ilerleme, hem bir gerileme oluturuyorlard. Bu
kategoriler, stat grubu oluumunu snf oluumuyla kar karya
getirdikleri iin, bir ilerlemeydi. Srelerin ve bunlarn sonucunda
ortaya kan toplumsal yapnn temel biimlerini, mevcut "politik
topluluklar"la (yani "modem koullar altnda... 'devletler'") (1968:
904) snrlamasndan tr de bir gerilemeydi. Modem toplumsal
deiim stne almalarmzda Weber'in kurduu trden bir yan
yana konumlandrmaya gerek duyuyoruz. Ancak nce, bu konum-
landrmay Weber'in varsaymlarndan kurtarmamz gerek. Ve bunun
iin de bu varsaymlar incelemeliyiz.
Modem sosyoloji bizleri, Weber'in snf, stat ve parti stne bir
deneme yazdna inandrmaya alr. Weber'in yaptnn ise bu
nunla hi bir ilgisi yok. Modem sosyoloji Weber'in modem toplum-
larda snf ve stat grubunu, katmanlama denilen eyin iki ayr bo
yutu olarak ve ikisini de ("partiler" dnyas eklinde aklanan) dev
letten ayr konumlandrdna inandrmaya almtr bizi; oysa We
ber bunu da yapmamtr. yleyse nce, Weber'in gerekten ne yap
tn grmek ve bylece yapt varsaymlar incelememize olanak
tanmak iin, bize dayatlm bu okumalar bir tarafa brakmamz ge
rekiyor.
Neyse ki bu balang altrmas olduka ksa tutulabilir. Eko
nomi ve Toplum'un Roth-Wittich basksnda (Weber, 1968), kinci
Ksm'daki IX. Blm'n bal "Politik Topluluklardr. Bu blm,
her birisi balklandrlm alt kesimden oluur ve bunlardan aknc
snn bal "Politik Toplulukta ktidarn Dalm", altbal da
"Snf, Stat, Parti"dir. Bu blmn sz konusu kesimi, Hans Gerth
ve Wright Mills'in Max Weber'den Denemeler (1946) derlemesinde,
"Snf, Stat, Parti" biimindeki altbal balk haline getirilmi bir
"blm" (orada, Blm VII) eklinde yaynlanmtr. Birisinin bir
zamanlar syledii gibi, eviride gerekten ok ey yitirilebilir.1
Ekonomi ve Toplumun IX. Blm'nde, politik topluluklar (ya
ni modem dnyada devletler) iinde iktidar dalmnn yaplandrl
masnn Weber asndan iki ve yalnzca iki temel yolu mmknd:
ktidar ya snf temelinde ya da stat grubu temelinde yaplandrl
m olabilirdi. "ktidar"n (burada farkllatrlmam hali sz konu
sudur) snf temelinde yaplandrlm olabilmesi iin, mal ve hiz
metlerin sz konusu politik topluluk ya da devlet iindeki asl da-
1. Weber aratrmaclar Roth-Wittich basksndaki ou baln Weber'in
kendisi tarafndan deil, Ekonomi ve Toplum derlemesini oluturan yazlar yay
ma hazrlayan editrler tarafndan konulmu olduunu bilirler. u anki amalar
mz asndan, tartlan kesimdeki anahtar cmleler u ikisidir:
Her yasal dzenin yaps, ekonomik ya da baka bir iktidarn kendi [politik]
topluluu iindeki dalmn dorudan etkiler (1968: 926).
imdi: 'snflar'', "stat gruplan" ve "partiler" [politik] bir topluluk iindeki
iktidar dalmnn grngleridir (1968: 927).
lm piyasa tarafndan rgtlenmi olmaldr. Eer byleyse, ya da
byle olduu lde, yaam frsatlarnn bu politik topluluun ye
leri (ve topra zerindeki dierleri) arasndaki dalmn da, bunla
rn, -temel kategorileri "mlk" ve "mlkszlk" olan- piyasa iliki
lerinin dzenleyici karmak yaps iindeki greli konumlar ("s
nfsal durumlar") belirler. Alternatif olarak, "iktidar"n stat grubu
temelinde yaplandrlm olmas iin, mal ve hizmetlerin sz konu
su politik topluluk ya da devlet iinde asl dalm prestije gre r
gtlenmi olmaldr. Eer byleyse, ya da byle olduu lde, ya
am frsatlarnn bu politik topluluun yeleri (ve dierleri) arasn
daki dalmn da, bu sefer bunlarn -temel kategorileri "itibar g
renler" ve "itibar grmeyenler" olan- itibara gre katmanlandrlm
komnal gruplarn dzenleyici karmak yaps iindeki yelikleri
("stat durumlar") belirler.
Kesinlikle farklym gibi betimlenmelerine karn, bir politik
toplulukta iktidarn snf temelinde yaplanan dalm, stat grubu
temelinde yaplanan dalmndan yalnzca tek bir temel noktada ay
rlr: Mal ve hizmetlerin dalm piyasa ilikileriyle mi gerekleti
riliyor (="smf temelinde yaplandrlm"), yoksa piyasa d iliki
lerle, yani kalmtsal bir ekilde mi (="stat grubu temelinde yaplan
drlm")?2yleyse, verili bir politik topluluun toplumsal bakm
dan yaplandnlabilmesinin belirtilen bu iki temel yolu, Weber a
sndan, piyasann ortaya kn -yani retim "unsurlar"nn tekrar
tekrar bir araya geldii, ortaya kan rnlerin "dolama girdii,
somutlaan fazlalarn "realize edildii ve sahiplenildii, ve maddi
geim aralarnn "datld" bir srele, baka her tr toplumsal
ilikinin yerini tarihsel olarak piyasa ilikilerinin almasn- tarihsel
bir ekilde izlemek iin kullanlacak merkezi kategorilerdi. Stat
gruplar arasndaki ilikiler bu aklar rgtledii ve dolaymlad
lde, piyasa (piyasa ilikilerinin karmak yaps) bunlar rgtle
mez, dolaymlamaz; bu durumda Webere gre snflar olumamtr.
Bu aklar piyasa rgtledii lde de, stat grubu ilikileri bu ii
2. Polanyi Byk Dnm'de [1957] ve daha sonraki yazlarnda "piyasad-
btnleme biimleri"ne olumlu bir ierik kazandrana kadar bu kalmtsal kate
gori sistemli bir kavramsal yaklamla ele alnmamtr.
SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI
25
yapmaz; stat gruplar olumamtr (ya da daha dorusu "anm
tr", nk Avrupa'da feodalizmden kapitalizme tarihsel dnm bu
kontrastn temelini oluturur).
Gene de bu ayrm, tekboyutlu olmas bir yana, gelitirildiinde
merkezi nem tayan bir konuyu, Marx'tan kaynaklanan an sich!fr
sich* sorununu iinde barndryordu. Weber bunu kendine zg bir
tarzda kulland. Verili bir politik toplulukta, snflar birbirlerine g
re, tanmlar gerei an s/cA'tirler, ama bundan dolay fr sich deil
dirler. Burada Weber ok net bir ekilde, Marx-ncesi allagelmi
politik ekonomiyi izliyor; dolaysz snf karlarn, piyasa konumla
r tarafndan verilmi ve bu yzden de ister teki snflarla dorudan
iliki iinde olsun, ister onlarn politik topluluk aygtyla (devlet)
ilikisi yoluyla dolayl bir biimde olsun, kolektif eylem sz konusu
olduu lde, kuramsal bakmdan belirsiz olarak gryordu. Eer
(srekli) kolektif snfsal eylem ve dolaysyla da bu eylemin yoklu
unu aklamak istiyorsak, kuramsal bakmdan snfsal karlara ek
olarak bir eyi daha devreye sokmak gerekir. Birbirleriyle ilikileri
iinde stat gruplar ise bunun tersine, tanmlar gerei grupturlar;
tanmlar uyarnca birbirleriyle ilikilerinde kolektif olarak, devletle
ilikilerinde de kendi adlarna davranma yetisine sahiptirler.
Bu tanmsal farkllk Weber iin keyfi deildir. Bir politik toplu
luk yaps gerei "deer sistemleri"ni gerektirir (1968: 902); buna
uygun olarak, byle bir topluluun kurucu eleri de birbirleri kar
snda az ok bir meruiyete, saygnla, vb. sahiptirler ve buna da
yanarak da az ok onur, dayanma, ya da birbirleri karsnda kolek
tif biimde davranma yetisine sahiptirler. Stat grubu temelinde ya
planan iktidar dalm, kendisini oluturan gruplar, itibar asndan
katmanlam olduu iin, her birine az ya da ok saygnlk, onur ve
bu yolla da, birbirleri karsnda kolektif biimde davranma yetisi ve
dayanma getirir. Snf temelinde yaplanan iktidar dalm ise tam
tersine, piyasa ilkesi nedeniyle -ki bu ilkenin ileyii Weber iin ya
kendi ilikilerinden tm eref mlahazalarn silip atar, ya da ileyi
i bu mlahazalar tarafndan cendereye alnr- kendisini oluturan
* kendinde/kendisi iin (y.h.)
lm piyasa tarafndan rgtlenmi olmaldr. Eer byleyse, ya da
byle olduu lde, yaam frsatlarnn bu politik topluluun ye
leri (ve topra zerindeki dierleri) arasndaki dalmn da, bunla
rn, -temel kategorileri "mlk" ve "mlkszlk" olan- piyasa iliki
lerinin dzenleyici karmak yaps iindeki greli konumlar ("s
nfsal durumlar") belirler. Alternatif olarak, "iktidar"n stat grubu
temelinde yaplandrlm olmas iin, mal ve hizmetlerin sz konu
su politik topluluk ya da devlet iinde asl dalm prestije gre r
gtlenmi olmaldr. Eer byleyse, ya da byle olduu lde, ya
am frsatlarnn bu politik topluluun yeleri (ve dierleri) arasn
daki dalmn da, bu sefer bunlarn -temel kategorileri "itibar g
renler" ve "itibar grmeyenler" olan- itibara gre katmanlandrlm
komnal gruplarn dzenleyici karmak yaps iindeki yelikleri
("stat durumlar") belirler.
Kesinlikle farklym gibi betimlenmelerine karn, bir politik
toplulukta iktidarn snf temelinde yaplanan dalm, stat grubu
temelinde yaplanan dalmndan yalnzca tek bir temel noktada ay
rlr: Mal ve hizmetlerin dalm piyasa ilikileriyle mi gerekleti
riliyor (="smf temelinde yaplandrlm"), yoksa piyasa d iliki
lerle, yani kalmtsal bir ekilde mi (="stat grubu temelinde yaplan
drlm")?2yleyse, verili bir politik topluluun toplumsal bakm
dan yaplandnlabilmesinin belirtilen bu iki temel yolu, Weber a
sndan, piyasann ortaya kn -yani retim "unsurlar"nn tekrar
tekrar bir araya geldii, ortaya kan rnlerin "dolama girdii,
somutlaan fazlalarn "realize edildii ve sahiplenildii, ve maddi
geim aralarnn "datld" bir srele, baka her tr toplumsal
ilikinin yerini tarihsel olarak piyasa ilikilerinin almasn- tarihsel
bir ekilde izlemek iin kullanlacak merkezi kategorilerdi. Stat
gruplar arasndaki ilikiler bu aklar rgtledii ve dolaymlad
lde, piyasa (piyasa ilikilerinin karmak yaps) bunlar rgtle
mez, dolaymlamaz; bu durumda Webere gre snflar olumamtr.
Bu aklar piyasa rgtledii lde de, stat grubu ilikileri bu ii
2. Polanyi Byk Dnm'de [1957] ve daha sonraki yazlarnda "piyasad-
btnleme biimleri"ne olumlu bir ierik kazandrana kadar bu kalmtsal kate
gori sistemli bir kavramsal yaklamla ele alnmamtr.
25
yapmaz; stat gruplar olumamtr (ya da daha dorusu "anm
tr", nk Avrupa'da feodalizmden kapitalizme tarihsel dnm bu
kontrastn temelini oluturur).
Gene de bu ayrm, tekboyutlu olmas bir yana, gelitirildiinde
merkezi nem tayan bir konuyu, Marx'tan kaynaklanan an sich!fr
sich* sorununu iinde barndryordu. Weber bunu kendine zg bir
tarzda kulland. Verili bir politik toplulukta, snflar birbirlerine g
re, tanmlar gerei an s/cA'tirler, ama bundan dolay fr sich deil
dirler. Burada Weber ok net bir ekilde, Marx-ncesi allagelmi
politik ekonomiyi izliyor; dolaysz snf karlarn, piyasa konumla
r tarafndan verilmi ve bu yzden de ister teki snflarla dorudan
iliki iinde olsun, ister onlarn politik topluluk aygtyla (devlet)
ilikisi yoluyla dolayl bir biimde olsun, kolektif eylem sz konusu
olduu lde, kuramsal bakmdan belirsiz olarak gryordu. Eer
(srekli) kolektif snfsal eylem ve dolaysyla da bu eylemin yoklu
unu aklamak istiyorsak, kuramsal bakmdan snfsal karlara ek
olarak bir eyi daha devreye sokmak gerekir. Birbirleriyle ilikileri
iinde stat gruplar ise bunun tersine, tanmlar gerei grupturlar;
tanmlar uyarnca birbirleriyle ilikilerinde kolektif olarak, devletle
ilikilerinde de kendi adlarna davranma yetisine sahiptirler.
Bu tanmsal farkllk Weber iin keyfi deildir. Bir politik toplu
luk yaps gerei "deer sistemleri"ni gerektirir (1968: 902); buna
uygun olarak, byle bir topluluun kurucu eleri de birbirleri kar
snda az ok bir meruiyete, saygnla, vb. sahiptirler ve buna da
yanarak da az ok onur, dayanma, ya da birbirleri karsnda kolek
tif biimde davranma yetisine sahiptirler. Stat grubu temelinde ya
planan iktidar dalm, kendisini oluturan gruplar, itibar asndan
katmanlam olduu iin, her birine az ya da ok saygnlk, onur ve
bu yolla da, birbirleri karsnda kolektif biimde davranma yetisi ve
dayanma getirir. Snf temelinde yaplanan iktidar dalm ise tam
tersine, piyasa ilkesi nedeniyle -ki bu ilkenin ileyii Weber iin ya
kendi ilikilerinden tm eref mlahazalarn silip atar, ya da ileyi
i bu mlahazalar tarafndan cendereye alnr- kendisini oluturan
* kendinde/kendisi iin (y.h.)
snflara, birbirleriyle ilikilerinde zorunlu hibir dayanma ve do
laysyla da, bu ilikiler iinde ya da hakknda, kolektif eylem do
rultusunda hibir zorunlu yeti salamaz. Ksacas bu zetlemede
Weber'in bir nebze tesine geersek, stat gruplar Durkheim'm kas
tettii anlamda, ahlaki bir dzenin kurucular ve dolaysyla tayc
lardr. Snflar ise byle deildir; eer bu hale gelirlerse, bunun ne
deni temel, ancak onlar birbirleriyle ilikileri iinde snf olarak
oluturan srelerden farkl ve bunlar tarafndan zorunlu klnmayan
srelerdir.3
Btn bunlar, olumu bir politik topluluk, modem koullarda
bir devlet, iindeki iktidar dalmnn olas toplumsal yaplanmala
rn incelediimizi kesinlikle unutmamak kaydyla dorudur. Bu
nunla birlikte, snf ve stat grubu eklindeki zt kategorileri, kuru
lularndaki bu olduka kstlayc nclden kurtarma olanan da
daha nce ortaya koyan Weberin kendisiydi. "ktidar, Saygnlk ve
'Byk Gler'" balkl nc Kesim'de, devletlerin birbirleri kar
snda "zel bir 'saygnlk' iddiasnda bulunabileceklerini ve bu id
dialarnn", birbirleriyle ilikilerinin gidiini "etkileyebilecei"ni ile
ri sryordu. "Tecrbeyle sabittir ki," diye devam ediyordu Weber,
saygnlk iddialar daima savalarn kk salmasna hizmet etmitir. Bunlarn
roln lmek zordur; genel olarak belirlenemez, ancak ok aktr. Bir top
lumsal yap iindeki "stat dzeni"yle karlatrlabilecek olan "eref' diyar
politik yaplarn karlkl ilikileri iin de geerlidir (1968: 911; a.b..).
Ama katmanlama srelerinin4kapsamn, dnya ekonomisinin
3. Weber'in bu kesimdeki, yani "Politik Topluluklar" blmnn altnc kesi
mindeki kuramsal iddias udur:
Statye gre katmanlamann hkimiyetini salayan genel ekonomik koulla
ra gelince, ancak u sylenebilir. Mallarn elde edilme ve dalm temelleri grece
istikrarl olduunda, stat gerei katmanlama ye tutulur. Her teknolojik sonu ve
ekonomik dnm, statye gre katmanlamay tehdit eder ve snfsal durumu
nplana karr. plak snf durumunun baat nem tad evreler ve lkeler, da
ima teknik ve ekonomik dnm dnemlerindedir. Ve ekonomik katmanlamada
ki deiimin her yavalay da, eninde sonunda stat yaplarnn gelimesine yol
aar ve toplumsal itibarn roln yeniden canlandrr (1968: 938).
4. Weber'in "katmanlama" kullanmndan ayrlm bulunuyoruz. "Katman
lama sreleri" kavramnn geici ve programatik bir formlasyonu iin bkz.
Hopkins & Wallerstein (1981).
devletleraras sistemi iindeki ileyilerini, bu sistemin birimlerin
den biri (ister egemen devlet, isterse smrge olsun, bir politik toplu
luk) iindeki varsaylan ileyileriyle "karlatrlabilir" klacak e
kilde geniletmek, ciddi glklerle karlaacaktr. Zaman ve zemin
bu iddiay yalnzca kaba hatlaryla ortaya koymamza izin veriyor.
Weber "Piyasa" stne bir "fragman"da [Roth-Wittich basksn
da, kinci Ksm'n VII. Blm (1968:635-40)], verili bir politik top
luluk iinde karlalan, temelden farkl iki "tekel" trn, yerinde
bir biimde ve kesinlikle birbirinden ayryordu. Bir yanda, "kendi
eylem alanlarndan piyasa mekanizmasn dlam olan stat grubu
tekelleri" vardr. te yanda, "mlkiyetin gcyle piyasa iinde olu
turulmu kapitalist tekeller" bulunmaktadr. Fark, kesin bir biimde
yle belirtilmitir: "Bir stat grubunun tekelinden yararlanan tekelci,
piyasay snrlandrr ve kendi iktidarn ona kar savunur; oysa ras-
yonel-ekonomik tekelci, piyasa araclyla ynetir" (1968: 639).
Kastettiimiz genel zorluk yle rneklenebilir. Bizim birbiriy-
le ilikili ve eref arlkl devletlerimiz arasndan birinin hkmeti
nin kendi snrlar iinde, szgelimi otomobil konusunda, dnyann
baka yerinde retilen otomobiller zerindeki ithal vergilerini artra
rak, kendi az saydaki yerel (ulusal) otomobil reticileri iin artk fi
yat rekabetiyle kar karya bulunmayan bir "tekel" yarattn var
sayalm. Yabanc otomobiller tabir caizse "fiyat yoluyla piyasa d
na atlmlardr," ki bu da sz konusu hkmetin dnya otomobil pi
yasasn snrlandrm ve ona kar kendi iktidarn korumu oldu
unu sylemek demektir. Bu durumu, dnya sahnesinde, bir politik
topluluk iindeki bir stat grubu tekeliyle mi, yoksa bir snf tarafn
dan oluturulmu kapitalist tekelle karlatrlabilecek ekilde mi
yorumlamalyz? Yoksa, her ikisinden de birer nebze mi sz konusu?
Acaba hkmeti kstlamalar getirmeye ikna eden otomobil irketle
rini, kr olanaklarna rasyonel ekilde el koyduklar iin snfsal a
dan; bu politikann dourduu ve desteklenmesi amacyla yaratlan
ulusal gurur ve saygnlk duygular nedeniyle de stat grubu asn
dan m yorumlamalyz?
Biz bu iki ynl yorumun daha doru olduuna inanyoruz. Eer
haklysak, Weber'in, politik topluluklar iinde iktidarn snf tarafn
snflara, birbirleriyle ilikilerinde zorunlu hibir dayanma ve do
laysyla da, bu ilikiler iinde ya da hakknda, kolektif eylem do
rultusunda hibir zorunlu yeti salamaz. Ksacas bu zetlemede
Weber'in bir nebze tesine geersek, stat gruplar Durkheim'm kas
tettii anlamda, ahlaki bir dzenin kurucular ve dolaysyla tayc
lardr. Snflar ise byle deildir; eer bu hale gelirlerse, bunun ne
deni temel, ancak onlar birbirleriyle ilikileri iinde snf olarak
oluturan srelerden farkl ve bunlar tarafndan zorunlu klnmayan
srelerdir.3
Btn bunlar, olumu bir politik topluluk, modem koullarda
bir devlet, iindeki iktidar dalmnn olas toplumsal yaplanmala
rn incelediimizi kesinlikle unutmamak kaydyla dorudur. Bu
nunla birlikte, snf ve stat grubu eklindeki zt kategorileri, kuru
lularndaki bu olduka kstlayc nclden kurtarma olanan da
daha nce ortaya koyan Weberin kendisiydi. "ktidar, Saygnlk ve
'Byk Gler'" balkl nc Kesim'de, devletlerin birbirleri kar
snda "zel bir 'saygnlk' iddiasnda bulunabileceklerini ve bu id
dialarnn", birbirleriyle ilikilerinin gidiini "etkileyebilecei"ni ile
ri sryordu. "Tecrbeyle sabittir ki," diye devam ediyordu Weber,
saygnlk iddialar daima savalarn kk salmasna hizmet etmitir. Bunlarn
roln lmek zordur; genel olarak belirlenemez, ancak ok aktr. Bir top
lumsal yap iindeki "stat dzeni"yle karlatrlabilecek olan "eref' diyar
politik yaplarn karlkl ilikileri iin de geerlidir (1968: 911; a.b..).
Ama katmanlama srelerinin4kapsamn, dnya ekonomisinin
3. Weber'in bu kesimdeki, yani "Politik Topluluklar" blmnn altnc kesi
mindeki kuramsal iddias udur:
Statye gre katmanlamann hkimiyetini salayan genel ekonomik koulla
ra gelince, ancak u sylenebilir. Mallarn elde edilme ve dalm temelleri grece
istikrarl olduunda, stat gerei katmanlama ye tutulur. Her teknolojik sonu ve
ekonomik dnm, statye gre katmanlamay tehdit eder ve snfsal durumu
nplana karr. plak snf durumunun baat nem tad evreler ve lkeler, da
ima teknik ve ekonomik dnm dnemlerindedir. Ve ekonomik katmanlamada
ki deiimin her yavalay da, eninde sonunda stat yaplarnn gelimesine yol
aar ve toplumsal itibarn roln yeniden canlandrr (1968: 938).
4. Weber'in "katmanlama" kullanmndan ayrlm bulunuyoruz. "Katman
lama sreleri" kavramnn geici ve programatik bir formlasyonu iin bkz.
Hopkins & Wallerstein (1981).
devletleraras sistemi iindeki ileyilerini, bu sistemin birimlerin
den biri (ister egemen devlet, isterse smrge olsun, bir politik toplu
luk) iindeki varsaylan ileyileriyle "karlatrlabilir" klacak e
kilde geniletmek, ciddi glklerle karlaacaktr. Zaman ve zemin
bu iddiay yalnzca kaba hatlaryla ortaya koymamza izin veriyor.
Weber "Piyasa" stne bir "fragman"da [Roth-Wittich basksn
da, kinci Ksm'n VII. Blm (1968:635-40)], verili bir politik top
luluk iinde karlalan, temelden farkl iki "tekel" trn, yerinde
bir biimde ve kesinlikle birbirinden ayryordu. Bir yanda, "kendi
eylem alanlarndan piyasa mekanizmasn dlam olan stat grubu
tekelleri" vardr. te yanda, "mlkiyetin gcyle piyasa iinde olu
turulmu kapitalist tekeller" bulunmaktadr. Fark, kesin bir biimde
yle belirtilmitir: "Bir stat grubunun tekelinden yararlanan tekelci,
piyasay snrlandrr ve kendi iktidarn ona kar savunur; oysa ras-
yonel-ekonomik tekelci, piyasa araclyla ynetir" (1968: 639).
Kastettiimiz genel zorluk yle rneklenebilir. Bizim birbiriy-
le ilikili ve eref arlkl devletlerimiz arasndan birinin hkmeti
nin kendi snrlar iinde, szgelimi otomobil konusunda, dnyann
baka yerinde retilen otomobiller zerindeki ithal vergilerini artra
rak, kendi az saydaki yerel (ulusal) otomobil reticileri iin artk fi
yat rekabetiyle kar karya bulunmayan bir "tekel" yarattn var
sayalm. Yabanc otomobiller tabir caizse "fiyat yoluyla piyasa d
na atlmlardr," ki bu da sz konusu hkmetin dnya otomobil pi
yasasn snrlandrm ve ona kar kendi iktidarn korumu oldu
unu sylemek demektir. Bu durumu, dnya sahnesinde, bir politik
topluluk iindeki bir stat grubu tekeliyle mi, yoksa bir snf tarafn
dan oluturulmu kapitalist tekelle karlatrlabilecek ekilde mi
yorumlamalyz? Yoksa, her ikisinden de birer nebze mi sz konusu?
Acaba hkmeti kstlamalar getirmeye ikna eden otomobil irketle
rini, kr olanaklarna rasyonel ekilde el koyduklar iin snfsal a
dan; bu politikann dourduu ve desteklenmesi amacyla yaratlan
ulusal gurur ve saygnlk duygular nedeniyle de stat grubu asn
dan m yorumlamalyz?
Biz bu iki ynl yorumun daha doru olduuna inanyoruz. Eer
haklysak, Weber'in, politik topluluklar iinde iktidarn snf tarafn
dan yaplandrlm ve stat grubu tarafndan yaplandrlm da
lmlar arasna keskin bir biimde koyduu yapsal ayrm, modem
dnya sistemindeki grup oluum srelerinin incelenmesinde kulla
nldnda, kaynatrlm bir kavrama dnr. Ve snf oluum s
releri ile stat grubu oluum srelerini, ileyileri bakmndan zo
runlu bir ekilde taban tabana zt olarak konumlandklar dikkatlice
yaplm zgn formlasyonlarla snrlamak yerine, kaynatrlm
ve pekitirilmi sre gruplan olarak grmek iin yeniden temellen
dirmek durumunda kalacaz.
Gruplan nesneletirmek, srekliliklerini ve uzun mrllkleri-
ni varsaymak konusundaki entelektel baskya direnmek zordur. Bir
bakma, en zbilinli gruplar, merulatrc ideolojilerinin bir para
s olarak rakip gruplara kar salt (u ya da bu ekildeki) stnlkle
rini deil, zamansal nceliklerini de ileri srerler. zbilinli ve be
lirgin biimde kolektif davran iinde grnen gruplar, ou kez
hem ok salam hem esnektirler. Biz de ou kez, bu dayanmann,
yani bu gerekliin kendisinin ne lde gruplann dierleriyle ili
kili etkinliklerinin -yani toplumsal gerekliin geri kalan tarafndan
mmkn klnan ve onun zerinde dorudan bir etkiye sahip bulu
nan etkinliklerin- rn olduunu gzden karrz. Gruplarn bir-
birleriyle ilikili etkinliklerinin bizzat kendisi, her bir grubu cismen
ve varlksal olarak deitirmeye, zelde de kendi snrlarn, ayrt
edici ve tanmlayc niteliklerini deitirmeye hizmet eder.
Bir benzetme yapmamza izin verin. Eer ortada renk dilimlerin
den olumu ve renk tayfnn tmn ieren bir disk varsa, hz arttk
a bu disk gittike daha yekpare, beyaz bir ktle gibi grnecektir.
Giderek hz yle bir noktaya ular ki, diski, saf beyazdan baka tr
l grmek olanakszlar. Bununla birlikte, disk yavalarsa, beyaz
kendisini oluturan renklere ayracaktr. Gruplar ve hatta (belki de
zellikle) modem dnya sisteminin kurumsal yaplarnn en merkezi
olanlar -devletler, snflar, uluslar ve/veya etnik gruplar- iin de du
rum byledir.5Uzun bir tarihsel zaman iinde ve geni bir dnya me
knndan bakldnda birbirlerinin iinde eriyerek, yalnzca "grup
5. Bu tema Wallersteinde (1980) gelitirilmitir.
lara dnrler. Ksa bir tarihsel zamandan ve dar bir dnya mek
nndan bakldnda ise, aka tanmlanm bir hal alrlar ve bylece
belirgin "yaplar" olutururlar.
An sich snflar ile fr sich snflar arasndaki ayrm, snflarn
(ve baka gruplarn) zbilincinin de sabit deil, deien bir ey oldu
unu kabul ettii lde yararldr. Ancak Marx ve Weber'le birlikte
bir adm daha ileri gitmeli ve tikel tarihsel gruplann birbirlerine g
re varoluunun bile verili deil, deiken olduunu kabul etmeliyiz.
Buna, bir snf ya da bir etnik grubun hep var olduunu zaten hi
kimsenin varsaymad ve her grup iin, kukusuz (bunu belirlemek
zor olsa bile) bir ortaya k an olduunu herkesin zaten bildii yo
lunda bir itirazda bulunulabilir. Ama bizim konumuz bu deil.
Burjuvazi (dnya burjuvazisi ya da onun verili bir alandaki ya
da verili bir halkn iindeki yerel versiyonu), Brahman kast, Macar
ulusu ve Budistlerin dinsel topluluu tarihsel zamann bir annda or
taya ktlar (ya da evrilerek bu duruma geldiler). Bizler bunlardan
her birinin, byle bir andan balayarak var olmaya devam ettiklerini
varsaymak durumunda myz? Aslnda, zaman iinde eski ielerde
gerekten de yeni araba sahip olmamz gibi, bir anlamda btn bu
gruplarn srekli olarak yeniden yaratldn, grubun varoluunun
sreklilii ve ilksellii zerindeki vurgunun, yeleri iin nemli bir
ideolojik deer tasa bile gzlemci olarak bizler iin pek bir anali
tik deer tamadn ileri sryoruz. Feodalizmden kapitalizme ge
i, ancak bu geiin sonucunda gerek varolularna kavuan snf
larn mcadelesiyle aklanamaz. Lbnan'daki i sava, byk l
de bu i savan bir sonucu olarak gerek varolularn kazanm
olan dinsel gruplarn mcadelesiyle aklanamaz.
Bu yzden, akllca bir zmleme iin, o "uzun" on altnc yz
ylda esas olarak Avrupa'da tarihsel varlk kazanan ve ardndan artk
yerkrenin tm corafi alanlarn da kapsayacak lde geni bir
mekna yaylan gerek toplumsal sistemin, yani kapitalist dnya
ekonomisinin sregiden ilemleriyle, gruplar (ve kurumlan) srek
li olarak yeniden yaratan, yeniden ekillendiren ve ortadan kaldran
sreleri ortaya karmamz gerekir. likisel snflar ve etnik grup
lar kavram ve dolaysyla snflann ve etnik gruplarn gerek yap
dan yaplandrlm ve stat grubu tarafndan yaplandrlm da
lmlar arasna keskin bir biimde koyduu yapsal ayrm, modem
dnya sistemindeki grup oluum srelerinin incelenmesinde kulla
nldnda, kaynatrlm bir kavrama dnr. Ve snf oluum s
releri ile stat grubu oluum srelerini, ileyileri bakmndan zo
runlu bir ekilde taban tabana zt olarak konumlandklar dikkatlice
yaplm zgn formlasyonlarla snrlamak yerine, kaynatrlm
ve pekitirilmi sre gruplan olarak grmek iin yeniden temellen
dirmek durumunda kalacaz.
Gruplan nesneletirmek, srekliliklerini ve uzun mrllkleri-
ni varsaymak konusundaki entelektel baskya direnmek zordur. Bir
bakma, en zbilinli gruplar, merulatrc ideolojilerinin bir para
s olarak rakip gruplara kar salt (u ya da bu ekildeki) stnlkle
rini deil, zamansal nceliklerini de ileri srerler. zbilinli ve be
lirgin biimde kolektif davran iinde grnen gruplar, ou kez
hem ok salam hem esnektirler. Biz de ou kez, bu dayanmann,
yani bu gerekliin kendisinin ne lde gruplann dierleriyle ili
kili etkinliklerinin -yani toplumsal gerekliin geri kalan tarafndan
mmkn klnan ve onun zerinde dorudan bir etkiye sahip bulu
nan etkinliklerin- rn olduunu gzden karrz. Gruplarn bir-
birleriyle ilikili etkinliklerinin bizzat kendisi, her bir grubu cismen
ve varlksal olarak deitirmeye, zelde de kendi snrlarn, ayrt
edici ve tanmlayc niteliklerini deitirmeye hizmet eder.
Bir benzetme yapmamza izin verin. Eer ortada renk dilimlerin
den olumu ve renk tayfnn tmn ieren bir disk varsa, hz arttk
a bu disk gittike daha yekpare, beyaz bir ktle gibi grnecektir.
Giderek hz yle bir noktaya ular ki, diski, saf beyazdan baka tr
l grmek olanakszlar. Bununla birlikte, disk yavalarsa, beyaz
kendisini oluturan renklere ayracaktr. Gruplar ve hatta (belki de
zellikle) modem dnya sisteminin kurumsal yaplarnn en merkezi
olanlar -devletler, snflar, uluslar ve/veya etnik gruplar- iin de du
rum byledir.5Uzun bir tarihsel zaman iinde ve geni bir dnya me
knndan bakldnda birbirlerinin iinde eriyerek, yalnzca "grup
5. Bu tema Wallersteinde (1980) gelitirilmitir.
lara dnrler. Ksa bir tarihsel zamandan ve dar bir dnya mek
nndan bakldnda ise, aka tanmlanm bir hal alrlar ve bylece
belirgin "yaplar" olutururlar.
An sich snflar ile fr sich snflar arasndaki ayrm, snflarn
(ve baka gruplarn) zbilincinin de sabit deil, deien bir ey oldu
unu kabul ettii lde yararldr. Ancak Marx ve Weber'le birlikte
bir adm daha ileri gitmeli ve tikel tarihsel gruplann birbirlerine g
re varoluunun bile verili deil, deiken olduunu kabul etmeliyiz.
Buna, bir snf ya da bir etnik grubun hep var olduunu zaten hi
kimsenin varsaymad ve her grup iin, kukusuz (bunu belirlemek
zor olsa bile) bir ortaya k an olduunu herkesin zaten bildii yo
lunda bir itirazda bulunulabilir. Ama bizim konumuz bu deil.
Burjuvazi (dnya burjuvazisi ya da onun verili bir alandaki ya
da verili bir halkn iindeki yerel versiyonu), Brahman kast, Macar
ulusu ve Budistlerin dinsel topluluu tarihsel zamann bir annda or
taya ktlar (ya da evrilerek bu duruma geldiler). Bizler bunlardan
her birinin, byle bir andan balayarak var olmaya devam ettiklerini
varsaymak durumunda myz? Aslnda, zaman iinde eski ielerde
gerekten de yeni araba sahip olmamz gibi, bir anlamda btn bu
gruplarn srekli olarak yeniden yaratldn, grubun varoluunun
sreklilii ve ilksellii zerindeki vurgunun, yeleri iin nemli bir
ideolojik deer tasa bile gzlemci olarak bizler iin pek bir anali
tik deer tamadn ileri sryoruz. Feodalizmden kapitalizme ge
i, ancak bu geiin sonucunda gerek varolularna kavuan snf
larn mcadelesiyle aklanamaz. Lbnan'daki i sava, byk l
de bu i savan bir sonucu olarak gerek varolularn kazanm
olan dinsel gruplarn mcadelesiyle aklanamaz.
Bu yzden, akllca bir zmleme iin, o "uzun" on altnc yz
ylda esas olarak Avrupa'da tarihsel varlk kazanan ve ardndan artk
yerkrenin tm corafi alanlarn da kapsayacak lde geni bir
mekna yaylan gerek toplumsal sistemin, yani kapitalist dnya
ekonomisinin sregiden ilemleriyle, gruplar (ve kurumlan) srek
li olarak yeniden yaratan, yeniden ekillendiren ve ortadan kaldran
sreleri ortaya karmamz gerekir. likisel snflar ve etnik grup
lar kavram ve dolaysyla snflann ve etnik gruplarn gerek yap
30
lar modem devletlerin yaratlmasna baml olmutur. Devletler,
dnya ekonomisinin temel politik birimleridir; devletleraras sistem
deki konumlaryla tanmlanm ve snrlandrlm olan birimlerdir.
Ve bu sistem dnya ekonomisinin evrilen politik styaps olarak
hizmet etmitir.
Kapitalist dnya ekonomisinin zgn meknlarnda diplomasi
nin, szmona uluslararas hukukun ve devlet kurucu ideolojilerin
(mutlakiyetilik gibi) douu, tm bunlar, dnya ekonomisinin ilk
dnemlerindeki ileyiine denk der. Kukusuz bu devletler hzla
kendilerini, hiyerarik bir eitsiz g a iinde buldular. Bu kapita
list dnya ekonomisine yeni blgeler katldka, bu tr alanlarn
mevcut politik yaplar, genellikle, devletleraras sistemin iliki a
iinde kendilerinden beklenen rol oynayabilmeleri iin, olduka
esasl bir biimde (topraa dayal ve "etnik" ya da ulusal snrlarnn
tanmlanmas da dahil olmak zere), yeniden ekillendirildi. Bu dev
letlerin, retim unsurlarnn kendi snrlar stnden akna ve dola
ysyla kendi retim srelerinin evresellemesine mdahale ede
meyecek kadar zayf olmalar gerekiyordu. Dolaysyla, kimi du
rumlarda, nceden var olan politik yaplarn "zayflatlmas" gereki
yordu. Ama bu devletlerin ayn ak, ayn evresellemeyi salama
ya yetecek kadar gl olmalar da gerekiyordu. Bu yzden baka
baz durumlarda, nceden var olan politik yaplarn "glendirilme
si" gerekiyordu. Ama ister zayflatlm ister glendirilmi olsun,
dnya ekonomisiyle btnleen bu yeniden yaratlm ya da bt
nyle yeni olumu devletler, sonunda, dnya ekonomisi iindeki
ekirdek retim srelerinde uzmanlam devletlere gre zayf dev
let yaplar olarak belirdiler.
Billurlamaya balayan snflar ve etnik/ulusal gruplar ya da
gruplamalar, tabir caizse, ynden billurlamaya baladlar. Ken
dilerini esas olarak, en byk miktarda silahl gce komuta eden ve
en geni ekonomik olanaklara sahip devlet yaplar karsnda, ya gi
derek artan vergi gelirinin dorudan dalmyla, ya da, piyasaya ter
cihli ulama konusunda yaplandrlm olanaklarn (eitim dahil)
yaratlmasyla tanmladlar. Bu yaplarn merkezindekiler tarafndan
(ve bir btn olarak dnya sisteminin merkezindekiler tarafndan)
31
tanmlandlar. Ve rekabet halindeki gruplar tarafndan ise kendi ili
kisel mizansenleri iinde alglandlar.
Bu devlet yaplaryla ilikili olarak tr grup ortaya kt - s
nfsal, ulusal ve etnik gruplar. An sich snflar, hanelerin gerek top
lumsal ekonomiyle (ki bu durumda bu bir kapitalist dnya ekonomi
sidir) ilikisi yoluyla gelitii halde, bir fr sich snf, belli bir poli
tik dzende bir yere sahip olma iddias demek olan, bilinli snf
yelii iddialarnda bulunan bir gruptur. Bu yzden, bu tr bir snf
ancak verili bir politik varla gre byyp geliebilirdi. E. P.
Thompson (1964) ngiliz ii snfnn oluumu hakknda yazarken,
"ngiltere" denilen bir yetki alan iindeki kent proleterlerinin kendi
lerini ngiliz iileri gibi dnmeye ve politik olarak bu konumdan
davranmaya baladklar koullardan sz etmektedir. Snf kendisini,
Thompson'n vurgulad gibi, yalnzca nesnel ekonomik ve toplum
sal koullarn evrimiyle deil, ou insann bu koullara tepki gs
termesi yoluyla "oluturuyordu".
Kukusuz bir Britanya ii snfndan ziyade bir ngiliz ii sn
f ortaya kt lde temel bir politik tercihin yaplm olduu g
rlyordu. Bylece, rnein rlanda iileri ayr bir grup olarak ta
nmlanyordu. Bu yzden, bir "snfn kuruluu haddi zatnda en
azndan iki "milliyet"in, ngiliz ve rlanda "milliyet"lerinin kurulu
unun bir parasyd. Szettiimiz bu yk burada da bitmiyordu.
nk bugn bile bu erken gelimelerin daha sonraki sonularn iz
lemekteyiz. Kuzey rlanda'daki Protestan kent proleterleri bugn
kendilerini "rlandah" olarak dnmyorlar. Bunun yerine, kendi
lerini "Protestan" veya "Ulsterli", ya da (en dk ihtimalle) "Bri-
ton" olarak (hatta, her terimi de kullanarak) niteliyorlar. Aslnda
aktr ki "Protestan olmak ile "Ulsterli" olmak, bu durumda ean
lamldr; "Katolik" olmak ile "rlandah" olmak da eanlamldr. Ku
kusuz kendilerini rlandah olarak gren Protestanlar, hatta Dublin'de
yaayan Yahudiler de vardr. Ama bu, Kuzey rlanda'daki dinsel ko
ullarn anlamn hi de hafifletmiyor.
Eer imdi politik bir rgt ortaya kar ve szgelimi, dinsel ter
minolojinin kullanmnn yasaklanmas ve bunun yerine mnhasran
snfsal terminolojinin kullanlmas ynnde srar ederse, bu grup
30
lar modem devletlerin yaratlmasna baml olmutur. Devletler,
dnya ekonomisinin temel politik birimleridir; devletleraras sistem
deki konumlaryla tanmlanm ve snrlandrlm olan birimlerdir.
Ve bu sistem dnya ekonomisinin evrilen politik styaps olarak
hizmet etmitir.
Kapitalist dnya ekonomisinin zgn meknlarnda diplomasi
nin, szmona uluslararas hukukun ve devlet kurucu ideolojilerin
(mutlakiyetilik gibi) douu, tm bunlar, dnya ekonomisinin ilk
dnemlerindeki ileyiine denk der. Kukusuz bu devletler hzla
kendilerini, hiyerarik bir eitsiz g a iinde buldular. Bu kapita
list dnya ekonomisine yeni blgeler katldka, bu tr alanlarn
mevcut politik yaplar, genellikle, devletleraras sistemin iliki a
iinde kendilerinden beklenen rol oynayabilmeleri iin, olduka
esasl bir biimde (topraa dayal ve "etnik" ya da ulusal snrlarnn
tanmlanmas da dahil olmak zere), yeniden ekillendirildi. Bu dev
letlerin, retim unsurlarnn kendi snrlar stnden akna ve dola
ysyla kendi retim srelerinin evresellemesine mdahale ede
meyecek kadar zayf olmalar gerekiyordu. Dolaysyla, kimi du
rumlarda, nceden var olan politik yaplarn "zayflatlmas" gereki
yordu. Ama bu devletlerin ayn ak, ayn evresellemeyi salama
ya yetecek kadar gl olmalar da gerekiyordu. Bu yzden baka
baz durumlarda, nceden var olan politik yaplarn "glendirilme
si" gerekiyordu. Ama ister zayflatlm ister glendirilmi olsun,
dnya ekonomisiyle btnleen bu yeniden yaratlm ya da bt
nyle yeni olumu devletler, sonunda, dnya ekonomisi iindeki
ekirdek retim srelerinde uzmanlam devletlere gre zayf dev
let yaplar olarak belirdiler.
Billurlamaya balayan snflar ve etnik/ulusal gruplar ya da
gruplamalar, tabir caizse, ynden billurlamaya baladlar. Ken
dilerini esas olarak, en byk miktarda silahl gce komuta eden ve
en geni ekonomik olanaklara sahip devlet yaplar karsnda, ya gi
derek artan vergi gelirinin dorudan dalmyla, ya da, piyasaya ter
cihli ulama konusunda yaplandrlm olanaklarn (eitim dahil)
yaratlmasyla tanmladlar. Bu yaplarn merkezindekiler tarafndan
(ve bir btn olarak dnya sisteminin merkezindekiler tarafndan)
31
tanmlandlar. Ve rekabet halindeki gruplar tarafndan ise kendi ili
kisel mizansenleri iinde alglandlar.
Bu devlet yaplaryla ilikili olarak tr grup ortaya kt - s
nfsal, ulusal ve etnik gruplar. An sich snflar, hanelerin gerek top
lumsal ekonomiyle (ki bu durumda bu bir kapitalist dnya ekonomi
sidir) ilikisi yoluyla gelitii halde, bir fr sich snf, belli bir poli
tik dzende bir yere sahip olma iddias demek olan, bilinli snf
yelii iddialarnda bulunan bir gruptur. Bu yzden, bu tr bir snf
ancak verili bir politik varla gre byyp geliebilirdi. E. P.
Thompson (1964) ngiliz ii snfnn oluumu hakknda yazarken,
"ngiltere" denilen bir yetki alan iindeki kent proleterlerinin kendi
lerini ngiliz iileri gibi dnmeye ve politik olarak bu konumdan
davranmaya baladklar koullardan sz etmektedir. Snf kendisini,
Thompson'n vurgulad gibi, yalnzca nesnel ekonomik ve toplum
sal koullarn evrimiyle deil, ou insann bu koullara tepki gs
termesi yoluyla "oluturuyordu".
Kukusuz bir Britanya ii snfndan ziyade bir ngiliz ii sn
f ortaya kt lde temel bir politik tercihin yaplm olduu g
rlyordu. Bylece, rnein rlanda iileri ayr bir grup olarak ta
nmlanyordu. Bu yzden, bir "snfn kuruluu haddi zatnda en
azndan iki "milliyet"in, ngiliz ve rlanda "milliyet"lerinin kurulu
unun bir parasyd. Szettiimiz bu yk burada da bitmiyordu.
nk bugn bile bu erken gelimelerin daha sonraki sonularn iz
lemekteyiz. Kuzey rlanda'daki Protestan kent proleterleri bugn
kendilerini "rlandah" olarak dnmyorlar. Bunun yerine, kendi
lerini "Protestan" veya "Ulsterli", ya da (en dk ihtimalle) "Bri-
ton" olarak (hatta, her terimi de kullanarak) niteliyorlar. Aslnda
aktr ki "Protestan olmak ile "Ulsterli" olmak, bu durumda ean
lamldr; "Katolik" olmak ile "rlandah" olmak da eanlamldr. Ku
kusuz kendilerini rlandah olarak gren Protestanlar, hatta Dublin'de
yaayan Yahudiler de vardr. Ama bu, Kuzey rlanda'daki dinsel ko
ullarn anlamn hi de hafifletmiyor.
Eer imdi politik bir rgt ortaya kar ve szgelimi, dinsel ter
minolojinin kullanmnn yasaklanmas ve bunun yerine mnhasran
snfsal terminolojinin kullanlmas ynnde srar ederse, bu grup
sz konusu atmann belli bir politik zmnden yana bir iddia
ortaya atm olur. Byle bir grup baarya ulaacak olursa, dinsel
gruplarn toplumsal varlklar olarak gereklii, dnyann baka bir
ok blgesinde olduu gibi, Kuzey rlanda'da da hzla gerileyebilir.
Bunun bir rnei, insanlarn esasen dil gruplar yeleri olarak ve an
cak nemsiz bir lde dinsel grup yeleri olarak nitelendirildikleri
svire olacaktr.
Bir Hint burjuvazisi var mdr? Bu ze deil, varolusal gerek
lie ilikin bir sorudur. Bu, Hint giriimcilerini kendi aralarnda b
len politik bir sorudur. Dnya burjuvazisinin Hindistan pasaportu ta
yan yelerinden deil de, bir Hint burjuvazisinden sz edebiliyor-
sak eer, bunun nedeni bu burjuvazinin zihninde, Hint devlet aygt
nn hem Hindistan'daki iiler, hem de dnyann teki ksmlarnda
ki burjuvazi karsnda onlarn "snf karlarm korumada nemli
bir rol oynad ya da oynayabilecei inancnn var olmasdr.
Kurulduklar biimiyle snflar ile her trden stat grubu arasn
daki btn ayrm izgisi, snf ile stat grubu arasnda bir kartln
olduuna ilikin klasik varsaymn iaret ettiinden ok daha ak
kan ve bulanktr. Aslnda esas olarak hangisiyle kar karya oldu
umuzu kestirmek ok zordur. Bu zellikle, politik atmann kes
kinletii zamanlar iin geerlidir ve yine, toplumsal hareketler ile
ulusal hareketler arasndaki snrlar zmenin giderek daha da zor
lamasnn ve bunlar ayrt etmenin belki de nemsizlemesinin ne
denlerinden biri de budur.
stelik, geleneksel bakmdan tanmlanm olan stat gruplan
arasnda bile, "uluslar" baka tr "etnik gruplar"dan ayrt etmenin
ok yararl olaca da kesin deildir. Bir "ulus", bir devletin snrla
rnn verili bir "etnik grubun snrlanyla aktna ilikin politik
bir iddiadan baka bir ey deilmi gibi grnmektedir. Bu iddia ya
ayrlk hareketleri ya da birletirici hareketleri gerekelendirmek
iin kullanlmtr. Aslnda "ulus" kavram iin kesin bir tanm kul
lanmak durumunda olsaydk, btn dnya sistemi iinde tek bir
"ulus-devlet" bile bulmakta epey zorlanrdk. Bu da gstermektedir
ki, "ulus" mevcut bir olgudan ok, bir zlemin ya da bir eilimin be
timlenmesidir. Grubun politik iddias (ve/veya bakalar tarafndan
33
yaplan tanmlama) devlet egemenlii iddiasndan daha zayf oldu
unda, bu iddiann temeli ister ortak dil, ister ortak din, ister ortak
deri rengi, isterse de hayali bir ortak soy olsun, bu grubu bir "etnik
grup" diye niteleme eiliminde oluruz.
Snflarn, uluslarn ve etnik gruplann kuruluunun (yeniden ku
ruluunun, yeniden ekillenmesinin ve yklnn) gerek tarihi
-hem baka "dsal" gruplarn bu gruplar yaratma ynndeki bask
s, hem varsaymsal gruplann kendilerini yaratma ynndeki "isel"
isteinin basks dahil olmak zere- kltrel giysilere brnm bu
politik iddialann gcnn srekli olarak ykselmesi ve dmesinin
tarihidir. Kapitalist dnya ekonomisinin yzlerce yllk varoluu bo
yunca, belli bir iddia trnn, bakalar aleyhine glenmi olduu
nun hibir kant yoktur; her iddia tr kendi dayanaklarm korumu
grnmektedir. Bu yzden ilksellik konusundaki tezler, yle gr
nyor ki, aslnda ideolojiktir. Bu, sisteme ilikin bir gelime hi ol
mam demek deildir. rnein, burada ileri srlen hibir ey, ka
pitalist dnya ekonomisinde snfsal kutuplamann artm olduu
nermesiyle elimez. Ama byle bir nerme an sich snflara, yani
gerek toplumsal ekonomi dzeyine, kapitalist dnya ekonomisi d
zeyine atfta bulunmu olur. Daha dorusu bu zmleme, grup olu
umlarnn (dayanmalann) kapitalist dnya ekonomisinin srele
ri olduu ve bunlann, daha dar anlamda belirginleen politik rgt
lenme abalarnn altnda yatan merkezi biimler arasnda yer ald
yolunda bir sav olarak grlmelidir.
Son yllarda, eitli dnsel okullarn sosyal bilimcileri politik
ekonominin Marx tarafndan yaplan eletirisine ynelmeye balad
lar; ama, kinci ve nc Entemasyonal'lerin ideolojisini oluturan
snfsal zmlemenin mekanik kullanmlarnn da, 1950'li ve I960
l yllarda ABD egemenliindeki dnya sosyal biliminin kalknmac
ideolojisine hkim olan, eit lde mekanik ilksel stat gruplar
kavramnn da tesine geecek ekilde.
Bir yandan, Marx'm (Britanya hegemonyasnn bir an gz
lemleyerek) analitik adan varsayd ve on dokuzuncu yzyln
sonlarnda ortadan kaybolduu dnlen dnya pazar birlii, ABD
hegemonyas anda (kabaca 1945-70) aslnda yava yava ilerle
sz konusu atmann belli bir politik zmnden yana bir iddia
ortaya atm olur. Byle bir grup baarya ulaacak olursa, dinsel
gruplarn toplumsal varlklar olarak gereklii, dnyann baka bir
ok blgesinde olduu gibi, Kuzey rlanda'da da hzla gerileyebilir.
Bunun bir rnei, insanlarn esasen dil gruplar yeleri olarak ve an
cak nemsiz bir lde dinsel grup yeleri olarak nitelendirildikleri
svire olacaktr.
Bir Hint burjuvazisi var mdr? Bu ze deil, varolusal gerek
lie ilikin bir sorudur. Bu, Hint giriimcilerini kendi aralarnda b
len politik bir sorudur. Dnya burjuvazisinin Hindistan pasaportu ta
yan yelerinden deil de, bir Hint burjuvazisinden sz edebiliyor-
sak eer, bunun nedeni bu burjuvazinin zihninde, Hint devlet aygt
nn hem Hindistan'daki iiler, hem de dnyann teki ksmlarnda
ki burjuvazi karsnda onlarn "snf karlarm korumada nemli
bir rol oynad ya da oynayabilecei inancnn var olmasdr.
Kurulduklar biimiyle snflar ile her trden stat grubu arasn
daki btn ayrm izgisi, snf ile stat grubu arasnda bir kartln
olduuna ilikin klasik varsaymn iaret ettiinden ok daha ak
kan ve bulanktr. Aslnda esas olarak hangisiyle kar karya oldu
umuzu kestirmek ok zordur. Bu zellikle, politik atmann kes
kinletii zamanlar iin geerlidir ve yine, toplumsal hareketler ile
ulusal hareketler arasndaki snrlar zmenin giderek daha da zor
lamasnn ve bunlar ayrt etmenin belki de nemsizlemesinin ne
denlerinden biri de budur.
stelik, geleneksel bakmdan tanmlanm olan stat gruplan
arasnda bile, "uluslar" baka tr "etnik gruplar"dan ayrt etmenin
ok yararl olaca da kesin deildir. Bir "ulus", bir devletin snrla
rnn verili bir "etnik grubun snrlanyla aktna ilikin politik
bir iddiadan baka bir ey deilmi gibi grnmektedir. Bu iddia ya
ayrlk hareketleri ya da birletirici hareketleri gerekelendirmek
iin kullanlmtr. Aslnda "ulus" kavram iin kesin bir tanm kul
lanmak durumunda olsaydk, btn dnya sistemi iinde tek bir
"ulus-devlet" bile bulmakta epey zorlanrdk. Bu da gstermektedir
ki, "ulus" mevcut bir olgudan ok, bir zlemin ya da bir eilimin be
timlenmesidir. Grubun politik iddias (ve/veya bakalar tarafndan
33
yaplan tanmlama) devlet egemenlii iddiasndan daha zayf oldu
unda, bu iddiann temeli ister ortak dil, ister ortak din, ister ortak
deri rengi, isterse de hayali bir ortak soy olsun, bu grubu bir "etnik
grup" diye niteleme eiliminde oluruz.
Snflarn, uluslarn ve etnik gruplann kuruluunun (yeniden ku
ruluunun, yeniden ekillenmesinin ve yklnn) gerek tarihi
-hem baka "dsal" gruplarn bu gruplar yaratma ynndeki bask
s, hem varsaymsal gruplann kendilerini yaratma ynndeki "isel"
isteinin basks dahil olmak zere- kltrel giysilere brnm bu
politik iddialann gcnn srekli olarak ykselmesi ve dmesinin
tarihidir. Kapitalist dnya ekonomisinin yzlerce yllk varoluu bo
yunca, belli bir iddia trnn, bakalar aleyhine glenmi olduu
nun hibir kant yoktur; her iddia tr kendi dayanaklarm korumu
grnmektedir. Bu yzden ilksellik konusundaki tezler, yle gr
nyor ki, aslnda ideolojiktir. Bu, sisteme ilikin bir gelime hi ol
mam demek deildir. rnein, burada ileri srlen hibir ey, ka
pitalist dnya ekonomisinde snfsal kutuplamann artm olduu
nermesiyle elimez. Ama byle bir nerme an sich snflara, yani
gerek toplumsal ekonomi dzeyine, kapitalist dnya ekonomisi d
zeyine atfta bulunmu olur. Daha dorusu bu zmleme, grup olu
umlarnn (dayanmalann) kapitalist dnya ekonomisinin srele
ri olduu ve bunlann, daha dar anlamda belirginleen politik rgt
lenme abalarnn altnda yatan merkezi biimler arasnda yer ald
yolunda bir sav olarak grlmelidir.
Son yllarda, eitli dnsel okullarn sosyal bilimcileri politik
ekonominin Marx tarafndan yaplan eletirisine ynelmeye balad
lar; ama, kinci ve nc Entemasyonal'lerin ideolojisini oluturan
snfsal zmlemenin mekanik kullanmlarnn da, 1950'li ve I960
l yllarda ABD egemenliindeki dnya sosyal biliminin kalknmac
ideolojisine hkim olan, eit lde mekanik ilksel stat gruplar
kavramnn da tesine geecek ekilde.
Bir yandan, Marx'm (Britanya hegemonyasnn bir an gz
lemleyerek) analitik adan varsayd ve on dokuzuncu yzyln
sonlarnda ortadan kaybolduu dnlen dnya pazar birlii, ABD
hegemonyas anda (kabaca 1945-70) aslnda yava yava ilerle
yerek yeniden oluturuldu. Ulus-tesi diye anlan tekeller, devlet po
litik aygtlarnca getirilen kstlamalar asgari dzeyde tutarak i
yapmaya bakyorlard. Sermayenin younlamas giderek daha da
artmakla birlikte, Amerika merkezinin dna karak ulus-tesi bir
biimde genilemesi, dnya pazar rekabetinin younlamasnda ve
dnya pazar birliinin salamlamasnda belli bal bir unsur duru
muna geldi. Bu balamda, her yerde ayn lde olmasa da, devlet
lerin oynad rol kkten deiti. zellikle Komnist dnya dnda,
devletlerin eylemlerindeki vurgu, toprak genilemelerinden ve ulu-
sal/emperyal snrlar iinde ve tesindeki iletmeler aras rekabetin
kstlandrlmasndan kayarak retim yreleri olarak kendi toprakla
rnn rekabet gcn artrmaya ve kendi ulusal sermayelerinin ulus-
tesi genilemesini srdrmeye yneldi. Bylelikle devletler, dnya
ekonomisi alarnn younluu ve balantllnm glenmesine
katkda bulunmu oldular ve bu da, kendi snrlan iinde bile ekono
mik faaliyeti etkileme/denetleme yeteneklerine ar bir darbe vurdu.
te yandan sistem kart hareketler milliyeti anti-emperyalizm
ve proleter anti-kapitalizm temelinde ikili bir meruiyet kazanmaya
alarak, "ulusal kurtulu hareketleri" giysisine giderek daha fazla
brndler. Bu ise onlara, seferber edici hareketler olarak byk bir
g verdi. Ama devletleraras sistemde ileyen zgl devlet yaplar
iinde iktidara geldikleri lde de, baka birok eyin yan sra bu
tr "devrim-sonras" devletler iinde ve arasnda atmalara yol
aan bu sistemin kstllklar iinde skp kaldlar.
Dnya sistemi iinde var olan eilimlerin inandrc bir zm
lemesi hem bir retim tarz olarak kapitalizmin alma mekanizma
larnn zmlenmesi bakmndan temellere bir geri dn; hem de
bu kapitalist dnya ekonomisi iinde, evrilmeyi ve kendini dntr
meyi srdrdke rekabet eden ve atan (olumu, yeniden olu
mu ve kukusuz zaman zaman da yok olan) toplumsal gruplarn i
leyi mekanizmalarnn yeniden kavramsallatrlmasn gerektir
mektedir.
Sistem Kart Hareketlerin
ikilemleri
BASKIYA muhalefet, hiyerarik toplumsal sistemlerin varlyla e
zamanl olmutur. Muhalefet sreklidir, ama ou kez gizil bir hal
dedir. Ezilenler kendi muhalefetlerini aralksz bir biimde ifade et
mekte -politik, ekonomik ve ideolojik bakmdan- ok zayftr. Ne
var ki bildiimiz gibi, basknn zellikle keskinletii, beklentilerin
zellikle boa kt, ya da ynetici katmann gcnn sallantl ol
duu zamanlarda, hemen hemen kendiliinden bir biimde bakal
drmalardr. Bu bakaldrlar isyan, ayaklanma ve ka biimlerini
almtr.
nsanlarn giritii eitli biimlerdeki bakaldrlar ou kez
ancak ksmen etkili olmutur. Bazen baskclar bask ya da smr
y azaltmaya zorlamlar, ama bazen de bunu hi baaramamlardr.
Bununla birlikte, ezilenlerin bu bakaldrlarnn sregiden sosyolo
jik niteliklerinden biri, onlarn "kendiliinden" ve ksa vadeli olula
rdr. Bu bakaldrlar yapabildikleri lde etkili olup gelip gemi
lerdir. Bir sonraki bakaldrya sra geldiinde, normalde bunun bir
ncekiyle aka grlen ilikisi pek azdr. Gerekten de, tarih bo
yunca dnyann ynetici katmanlarnn en byk avantajlarndan bi
ri bu olmutur: bakaldrnn sreksizlii.
Kapitalist dnya ekonomisinin ilk dnem tarihinde de bu bakm
dan durum az ok her zamanki gibiydi. Bakaldrlar ok sayda, da
nk, kopuk, anlk ve en iyi durumda ancak ksmen etkiliydiler. Ne
var ki bir sistem olarak kapitalizmin elikilerinden biri, onun en ta
yerek yeniden oluturuldu. Ulus-tesi diye anlan tekeller, devlet po
litik aygtlarnca getirilen kstlamalar asgari dzeyde tutarak i
yapmaya bakyorlard. Sermayenin younlamas giderek daha da
artmakla birlikte, Amerika merkezinin dna karak ulus-tesi bir
biimde genilemesi, dnya pazar rekabetinin younlamasnda ve
dnya pazar birliinin salamlamasnda belli bal bir unsur duru
muna geldi. Bu balamda, her yerde ayn lde olmasa da, devlet
lerin oynad rol kkten deiti. zellikle Komnist dnya dnda,
devletlerin eylemlerindeki vurgu, toprak genilemelerinden ve ulu-
sal/emperyal snrlar iinde ve tesindeki iletmeler aras rekabetin
kstlandrlmasndan kayarak retim yreleri olarak kendi toprakla
rnn rekabet gcn artrmaya ve kendi ulusal sermayelerinin ulus-
tesi genilemesini srdrmeye yneldi. Bylelikle devletler, dnya
ekonomisi alarnn younluu ve balantllnm glenmesine
katkda bulunmu oldular ve bu da, kendi snrlan iinde bile ekono
mik faaliyeti etkileme/denetleme yeteneklerine ar bir darbe vurdu.
te yandan sistem kart hareketler milliyeti anti-emperyalizm
ve proleter anti-kapitalizm temelinde ikili bir meruiyet kazanmaya
alarak, "ulusal kurtulu hareketleri" giysisine giderek daha fazla
brndler. Bu ise onlara, seferber edici hareketler olarak byk bir
g verdi. Ama devletleraras sistemde ileyen zgl devlet yaplar
iinde iktidara geldikleri lde de, baka birok eyin yan sra bu
tr "devrim-sonras" devletler iinde ve arasnda atmalara yol
aan bu sistemin kstllklar iinde skp kaldlar.
Dnya sistemi iinde var olan eilimlerin inandrc bir zm
lemesi hem bir retim tarz olarak kapitalizmin alma mekanizma
larnn zmlenmesi bakmndan temellere bir geri dn; hem de
bu kapitalist dnya ekonomisi iinde, evrilmeyi ve kendini dntr
meyi srdrdke rekabet eden ve atan (olumu, yeniden olu
mu ve kukusuz zaman zaman da yok olan) toplumsal gruplarn i
leyi mekanizmalarnn yeniden kavramsallatrlmasn gerektir
mektedir.
Sistem Kart Hareketlerin
ikilemleri
BASKIYA muhalefet, hiyerarik toplumsal sistemlerin varlyla e
zamanl olmutur. Muhalefet sreklidir, ama ou kez gizil bir hal
dedir. Ezilenler kendi muhalefetlerini aralksz bir biimde ifade et
mekte -politik, ekonomik ve ideolojik bakmdan- ok zayftr. Ne
var ki bildiimiz gibi, basknn zellikle keskinletii, beklentilerin
zellikle boa kt, ya da ynetici katmann gcnn sallantl ol
duu zamanlarda, hemen hemen kendiliinden bir biimde bakal
drmalardr. Bu bakaldrlar isyan, ayaklanma ve ka biimlerini
almtr.
nsanlarn giritii eitli biimlerdeki bakaldrlar ou kez
ancak ksmen etkili olmutur. Bazen baskclar bask ya da smr
y azaltmaya zorlamlar, ama bazen de bunu hi baaramamlardr.
Bununla birlikte, ezilenlerin bu bakaldrlarnn sregiden sosyolo
jik niteliklerinden biri, onlarn "kendiliinden" ve ksa vadeli olula
rdr. Bu bakaldrlar yapabildikleri lde etkili olup gelip gemi
lerdir. Bir sonraki bakaldrya sra geldiinde, normalde bunun bir
ncekiyle aka grlen ilikisi pek azdr. Gerekten de, tarih bo
yunca dnyann ynetici katmanlarnn en byk avantajlarndan bi
ri bu olmutur: bakaldrnn sreksizlii.
Kapitalist dnya ekonomisinin ilk dnem tarihinde de bu bakm
dan durum az ok her zamanki gibiydi. Bakaldrlar ok sayda, da
nk, kopuk, anlk ve en iyi durumda ancak ksmen etkiliydiler. Ne
var ki bir sistem olarak kapitalizmin elikilerinden biri, onun en ta
nmlayc niteliklerinden biri olan btnletirici eilimlerin bizzat
kendilerinin de sistem kart faaliyetlerin biimi zerinde etkili ol
masdr.
On dokuzuncu yzyln ortalarnda bir yerlerde -sembolik bir
tarih olarak 1848 denebilirkapitalist dnya ekonomisinin politika
s asndan derin nem tayan bir sosyolojik yenilik ortaya kt.
Sistem kart faaliyete katlan insan gruplar yeni bir kurum yarat
maya baladlar: yeleri, yetkilileri ve (hem uzun vadeli, hem de k
sa vadeli) zgl politik amalar olan srekli bir rgtlenme.
Bu tr rgtl sistem kart hareketler daha nceleri asla var ol
mamt. eitli dinsel mezheplerin benzeik bir rgtlenme yoluy
la benzeik roller oynam olduklar ileri srlebilir; ancak dinsel
mezheplerin uzun vadeli amalan, tanmlar gerei teki dnyaya
ilikindi. On dokuzuncu yzylda ortaya kan sistem kart rgt
lenmeler ise esas olarak dinsel deil, politikti - yani "bu dnya"nn
yaplar zerinde odaklayorlard.
Toplumsal Hareketler, Ulusal Hareketler
On dokuzuncu yzyl boyunca balca iki eit sistem kart hareket
ortaya kt: srasyla, "toplumsal hareket" ve "ulusal hareket" deni
len hareketler. Bunlarn arasndaki balca fark sorunu tanmlamala
rnda yatmaktadr. Toplumsal hareket basky, iverenlerin cretliler,
burjuvazinin proletarya zerindeki basks olarak tanmlyordu.
Fransz Devrimi lklerinin zgrlk, eitlik ve biraderlik*- kapi
talizmin yerini sosyalizmin almasyla gerekletirilebileceini d
nyorlard. te yandan ulusal hareket basky, bir etnik-ulusal gru
bun bir dieri zerindeki basks olarak tanmlyordu. Bu lkler, pa
ralel (ve ounlukla ayr) yaplann yaratlmas yoluyla, ezilen gruba
ezen grupla eit stat tannmas ile gerekletirilebilirdi.
Bu iki tr hareket arasndaki farkllklar konusunda, hareketler
* Trke'ye "kardelik" olarak yerlemi olan kelime (brotherhood) aslnda
erkek kardelik, biraderlik anlamna geliyor, (y.h.)
SSTEM KARITI HAREKETLERN KLEMLER
37
iinde ve dnrler arasnda uzun tartmalar olmutur. Hi kuku
suz, bunlar hem sorunu tanmlaylan bakmndan hem de kendi des
teklerinin toplumsal temelleri bakmndan farklydlar. Birok yerde
ve birok zamanda bu iki eit hareket, halkn desteini salamak
bakmndan birbirleriyle dorudan rekabet iinde olduklarn hisse
diyorlard. On dokuzuncu yzylda daha seyrek de olsa zaman za
man bu iki eit hareket politik bakmdan birlikte almaya yetecek
lde taktik bir uyum iinde oldular.
Bu iki eit hareketin farkllktan konusundaki geleneksel vur
gu, dikkatimizi kimi temel benzerliklerden uzaklatrmtr. Her iki
tr hareket de nemli i tartmalardan sonra resmi rgtler yaratt
lar. Bu halleriyle sz konusu rgtler kendi dolaysz dnyalarn, is
tedikleri ynde dntrmek zere temel bir strateji gelitirmek du
rumundaydlar. Her ikisinde de bu zmleme zdeti. ki hareket de
modem dnyann temel politik yaps olarak devleti gryordu. Bu
hareketler bir eyleri deitirmek durumundaysalar, pragmatik ba
kmdan onlarn "kendi" devlet aygtlar anlamna gelecek bir devlet
aygtnn denetimini ele almak zorundaydlar. Dolaysyla birincil
ama devlet iktidarn ele geirmek olmalyd.
Toplumsal hareket asndan bunun anlam, entemasyonalist
ideolojisine karn -"Dnya ileri, Birleiniz!"-, kendi yarattklar
rgtlerin yap bakmndan ulusal olmas gerektiiydi. Bu rgtlerin
amac da, hareketin bu devlet iinde iktidara gelmesi olmalyd. Ben
zer ekilde ulusal hareket asndan da ama belli bir devlette devlet
iktidar olmak haline geldi. Kukusuz bu devletin yetki alan, ulusal
hareketin tanm gerei ilgili olduu eydi. Kimi zaman byle bir ha
reket ayrlma ya da birleme yoluyla btnyle yeni bir devlet yara
tlmasna abalyor, bazen de bu "yeni devlet" smrgeci ya da bl
gesel bir ynetsel btnlk biiminde, zaten mevcut olarak buluna
biliyordu.
Bu iki eit hareketin ayn stratejik amac tanmlaylar, zellik
le verili bir ulusal hareketin yeni bir devlet yaratmak iin btnlk
iinden kendine bir alan ayrmaya abalad bir durumda, ii hare
ketinin de bu ayn btnlk iinde iktidar ele geirmeye alt za
manlarda birbirleriyle giritikleri rekabeti de aklamaktadr.
nmlayc niteliklerinden biri olan btnletirici eilimlerin bizzat
kendilerinin de sistem kart faaliyetlerin biimi zerinde etkili ol
masdr.
On dokuzuncu yzyln ortalarnda bir yerlerde -sembolik bir
tarih olarak 1848 denebilirkapitalist dnya ekonomisinin politika
s asndan derin nem tayan bir sosyolojik yenilik ortaya kt.
Sistem kart faaliyete katlan insan gruplar yeni bir kurum yarat
maya baladlar: yeleri, yetkilileri ve (hem uzun vadeli, hem de k
sa vadeli) zgl politik amalar olan srekli bir rgtlenme.
Bu tr rgtl sistem kart hareketler daha nceleri asla var ol
mamt. eitli dinsel mezheplerin benzeik bir rgtlenme yoluy
la benzeik roller oynam olduklar ileri srlebilir; ancak dinsel
mezheplerin uzun vadeli amalan, tanmlar gerei teki dnyaya
ilikindi. On dokuzuncu yzylda ortaya kan sistem kart rgt
lenmeler ise esas olarak dinsel deil, politikti - yani "bu dnya"nn
yaplar zerinde odaklayorlard.
Toplumsal Hareketler, Ulusal Hareketler
On dokuzuncu yzyl boyunca balca iki eit sistem kart hareket
ortaya kt: srasyla, "toplumsal hareket" ve "ulusal hareket" deni
len hareketler. Bunlarn arasndaki balca fark sorunu tanmlamala
rnda yatmaktadr. Toplumsal hareket basky, iverenlerin cretliler,
burjuvazinin proletarya zerindeki basks olarak tanmlyordu.
Fransz Devrimi lklerinin zgrlk, eitlik ve biraderlik*- kapi
talizmin yerini sosyalizmin almasyla gerekletirilebileceini d
nyorlard. te yandan ulusal hareket basky, bir etnik-ulusal gru
bun bir dieri zerindeki basks olarak tanmlyordu. Bu lkler, pa
ralel (ve ounlukla ayr) yaplann yaratlmas yoluyla, ezilen gruba
ezen grupla eit stat tannmas ile gerekletirilebilirdi.
Bu iki tr hareket arasndaki farkllklar konusunda, hareketler
* Trke'ye "kardelik" olarak yerlemi olan kelime (brotherhood) aslnda
erkek kardelik, biraderlik anlamna geliyor, (y.h.)
37
iinde ve dnrler arasnda uzun tartmalar olmutur. Hi kuku
suz, bunlar hem sorunu tanmlaylan bakmndan hem de kendi des
teklerinin toplumsal temelleri bakmndan farklydlar. Birok yerde
ve birok zamanda bu iki eit hareket, halkn desteini salamak
bakmndan birbirleriyle dorudan rekabet iinde olduklarn hisse
diyorlard. On dokuzuncu yzylda daha seyrek de olsa zaman za
man bu iki eit hareket politik bakmdan birlikte almaya yetecek
lde taktik bir uyum iinde oldular.
Bu iki eit hareketin farkllktan konusundaki geleneksel vur
gu, dikkatimizi kimi temel benzerliklerden uzaklatrmtr. Her iki
tr hareket de nemli i tartmalardan sonra resmi rgtler yaratt
lar. Bu halleriyle sz konusu rgtler kendi dolaysz dnyalarn, is
tedikleri ynde dntrmek zere temel bir strateji gelitirmek du
rumundaydlar. Her ikisinde de bu zmleme zdeti. ki hareket de
modem dnyann temel politik yaps olarak devleti gryordu. Bu
hareketler bir eyleri deitirmek durumundaysalar, pragmatik ba
kmdan onlarn "kendi" devlet aygtlar anlamna gelecek bir devlet
aygtnn denetimini ele almak zorundaydlar. Dolaysyla birincil
ama devlet iktidarn ele geirmek olmalyd.
Toplumsal hareket asndan bunun anlam, entemasyonalist
ideolojisine karn -"Dnya ileri, Birleiniz!"-, kendi yarattklar
rgtlerin yap bakmndan ulusal olmas gerektiiydi. Bu rgtlerin
amac da, hareketin bu devlet iinde iktidara gelmesi olmalyd. Ben
zer ekilde ulusal hareket asndan da ama belli bir devlette devlet
iktidar olmak haline geldi. Kukusuz bu devletin yetki alan, ulusal
hareketin tanm gerei ilgili olduu eydi. Kimi zaman byle bir ha
reket ayrlma ya da birleme yoluyla btnyle yeni bir devlet yara
tlmasna abalyor, bazen de bu "yeni devlet" smrgeci ya da bl
gesel bir ynetsel btnlk biiminde, zaten mevcut olarak buluna
biliyordu.
Bu iki eit hareketin ayn stratejik amac tanmlaylar, zellik
le verili bir ulusal hareketin yeni bir devlet yaratmak iin btnlk
iinden kendine bir alan ayrmaya abalad bir durumda, ii hare
ketinin de bu ayn btnlk iinde iktidar ele geirmeye alt za
manlarda birbirleriyle giritikleri rekabeti de aklamaktadr.
Paralel amalar -devlet iktidarn ele geirme- devlet iktidarn
ele geirmenin tarz konusunda da paralel bir i tartmaya yol at;
bu tarz, en kutuplatrc terimlerle, ayaklanmac glerin yasad
yoluna kar yasal politik ikna yolu eklinde tanmlanabilir. Buna o
u kez "devrim mi, reform mu?" tartmas da denilmitir; ama bu iki
terim de ylesine polemikle ykldr ve ylesine karklk ierir ki,
bugn zmlemeye yardmc olmaktan ok mulaklatrmaktadr.
Toplumsal hareket rneinde, Sosyal Demokratlarla Komnist
ler arasndaki atma olarak da bilinen bu i tartmann Birinci ve
kinci Dnya Savalar arasndaki dnemde, birbirine rakip olan ve
iddetle ekien kinci ve nc Enternasyonallerin varlyla do
ruuna ulat belirtilmelidir. Hem kinci, hem de nc Enter
nasyonal ayn sosyalizm amacn tadklarn, ii snfna dayal ve
sol hareketler olduklarn, hatta (en azndan, bir zaman iin) ayn
Marksist miras devraldklarn ileri srseler de, hzla, iddetli bir e
kilde, yle birbirlerine kar bir hale gelmilerdir ki, daha sonraki ge
ici politik yaknlamalar ("halk cepheleri") olsa olsa taktik ve an
lk olarak grlmtr. Bu bir anlamda gnmze dek geerliliini
korumutur.
Bu hareketlerin corafyasna bakldnda, tarihsel bir bant
hemen fark edilmektedir. Sosyal demokrat hareketler byk lde
yalnzca dnya ekonomisinin merkez devletlerinde, ama neredeyse
bunlarn tmnde, politik bakmdan gl olmu ve (tabii ki seim
yoluyla ve sonradan daha muhafazakr partilerle dnml olarak)
"iktidara gelmiler"dir. Komnist partiler ise tersine, esas olarak bel
li bir yar-evre ve evre kuaklar yelpazesi iinde politik bakmdan
gl olmu ve yalnzca bu kuaklarda (bazen ayaklanma yoluyla,
bazen de SSCB'nin askeri igali sonucunda) iktidara gelmilerdir.
Uzun bir zaman dilimi boyunca komnist partilerin grece gl ol
duu yegne Bat lkeleri Fransa, talya ve spanya olmutur ki, tal
ya ve spanya'nn da pekl yar-evre kabul edilebilecei belirtil
melidir. Zaten bu devletteki (komnist) partiler uzun zamandr
ayaklanmac eilimleri bir yana brakm bulunmaktadrlar.
Bu yzden, 1980'li yllarda modem dnyann politik tarihi kar
mza u ekilde kmaktadr: Sosyal demokrat partiler grece ok
SSTEM KARITI HAREKETLERN KLEMLER 39
sayda merkez devlette iktidara gelerek kendi esas politik amalar
na aslnda ulamlardr. Komnist partiler corafi bakmdan Dou
Avrupa'dan Dou ve Gneydou Asya'ya dek uzanan bir kuak iin
de toplanan nemli sayda yar-evre ve evre lkede iktidara gel
milerdir. Ve dnyann geri kalannda, birok lkede milliyeti -hat-
ta bazen "radikal milliyeti," ya da "ulusal kurtuluu"- hareket ik
tidara gelmitir. Ksacas, 1848'in bak asyla, sistem kart hare
ketlerin baars gerekten ok etkileyici grnmektedir.
Yerine Getirilmemi Devrim
Bu sonular nasl deerlendirmeliyiz? Kabaca, ok farkl ynlere
doru uzanm iki sonu grebiliriz. Bir yandan, bu hareketler, bir
tur hareketler "ailesi" olarak topluca ele alndklarnda, dnya siste
minin politikas zerinde giderek daha nemli bir e durumuna gel
mi ve kazanmlarm gelitirmilerdir. Daha sonraki hareketler ma
nevi cesaret, mek, politik taktikler konusunda ders ve dorudan
yardm alarak daha nceki hareketlerin baarlarndan yararlanm
lardr. Dnyann ynetici katmanlarndan birok dn koparlmtr.
te yandan, tm bu hareketlerin devlet iktidarna gelmesi ok
yaygn bir yerine getirilmemi devrim duygusu dourmutur. una
benzer somlar ortaya atlmtr: Sosyal demokrat partiler merkez l
kelerde, aslnda "orta" katmanlara ynelik bir yeniden dalmn te
sinde bir ey getirmi midir? Komnist partiler kendi lkeleri iin
belli bir ekonomik gelimeden baka bir ey baarmlar mdr? Ve
yle bile olsa, bu ne lde bir gelimedir? Dahas bu esas olarak,
yeni bir snf olarak da adlandrlan brokratik sekinlerin yararna
olmam mdr? Milliyeti hareketler komprador denilen snfn,
dnya pastasndan biraz daha byke bir dilim koparmasna izin
vermekten te bir ey baarmlar mdr?
Sorulmas gereken somlar ya da sorunlar ortaya koyu tarz bel
ki de byle olmamaldr. Ama sorulan somlar ok geni lde bun
lardr. Bu somlarn yaratt kukuculuun dnyadaki sistem kart
hareketlerin potansiyel, hatta faal taraftarlarnn saflarnda derin ge
Paralel amalar -devlet iktidarn ele geirme- devlet iktidarn
ele geirmenin tarz konusunda da paralel bir i tartmaya yol at;
bu tarz, en kutuplatrc terimlerle, ayaklanmac glerin yasad
yoluna kar yasal politik ikna yolu eklinde tanmlanabilir. Buna o
u kez "devrim mi, reform mu?" tartmas da denilmitir; ama bu iki
terim de ylesine polemikle ykldr ve ylesine karklk ierir ki,
bugn zmlemeye yardmc olmaktan ok mulaklatrmaktadr.
Toplumsal hareket rneinde, Sosyal Demokratlarla Komnist
ler arasndaki atma olarak da bilinen bu i tartmann Birinci ve
kinci Dnya Savalar arasndaki dnemde, birbirine rakip olan ve
iddetle ekien kinci ve nc Enternasyonallerin varlyla do
ruuna ulat belirtilmelidir. Hem kinci, hem de nc Enter
nasyonal ayn sosyalizm amacn tadklarn, ii snfna dayal ve
sol hareketler olduklarn, hatta (en azndan, bir zaman iin) ayn
Marksist miras devraldklarn ileri srseler de, hzla, iddetli bir e
kilde, yle birbirlerine kar bir hale gelmilerdir ki, daha sonraki ge
ici politik yaknlamalar ("halk cepheleri") olsa olsa taktik ve an
lk olarak grlmtr. Bu bir anlamda gnmze dek geerliliini
korumutur.
Bu hareketlerin corafyasna bakldnda, tarihsel bir bant
hemen fark edilmektedir. Sosyal demokrat hareketler byk lde
yalnzca dnya ekonomisinin merkez devletlerinde, ama neredeyse
bunlarn tmnde, politik bakmdan gl olmu ve (tabii ki seim
yoluyla ve sonradan daha muhafazakr partilerle dnml olarak)
"iktidara gelmiler"dir. Komnist partiler ise tersine, esas olarak bel
li bir yar-evre ve evre kuaklar yelpazesi iinde politik bakmdan
gl olmu ve yalnzca bu kuaklarda (bazen ayaklanma yoluyla,
bazen de SSCB'nin askeri igali sonucunda) iktidara gelmilerdir.
Uzun bir zaman dilimi boyunca komnist partilerin grece gl ol
duu yegne Bat lkeleri Fransa, talya ve spanya olmutur ki, tal
ya ve spanya'nn da pekl yar-evre kabul edilebilecei belirtil
melidir. Zaten bu devletteki (komnist) partiler uzun zamandr
ayaklanmac eilimleri bir yana brakm bulunmaktadrlar.
Bu yzden, 1980'li yllarda modem dnyann politik tarihi kar
mza u ekilde kmaktadr: Sosyal demokrat partiler grece ok
sayda merkez devlette iktidara gelerek kendi esas politik amalar
na aslnda ulamlardr. Komnist partiler corafi bakmdan Dou
Avrupa'dan Dou ve Gneydou Asya'ya dek uzanan bir kuak iin
de toplanan nemli sayda yar-evre ve evre lkede iktidara gel
milerdir. Ve dnyann geri kalannda, birok lkede milliyeti -hat-
ta bazen "radikal milliyeti," ya da "ulusal kurtuluu"- hareket ik
tidara gelmitir. Ksacas, 1848'in bak asyla, sistem kart hare
ketlerin baars gerekten ok etkileyici grnmektedir.
Yerine Getirilmemi Devrim
Bu sonular nasl deerlendirmeliyiz? Kabaca, ok farkl ynlere
doru uzanm iki sonu grebiliriz. Bir yandan, bu hareketler, bir
tur hareketler "ailesi" olarak topluca ele alndklarnda, dnya siste
minin politikas zerinde giderek daha nemli bir e durumuna gel
mi ve kazanmlarm gelitirmilerdir. Daha sonraki hareketler ma
nevi cesaret, mek, politik taktikler konusunda ders ve dorudan
yardm alarak daha nceki hareketlerin baarlarndan yararlanm
lardr. Dnyann ynetici katmanlarndan birok dn koparlmtr.
te yandan, tm bu hareketlerin devlet iktidarna gelmesi ok
yaygn bir yerine getirilmemi devrim duygusu dourmutur. una
benzer somlar ortaya atlmtr: Sosyal demokrat partiler merkez l
kelerde, aslnda "orta" katmanlara ynelik bir yeniden dalmn te
sinde bir ey getirmi midir? Komnist partiler kendi lkeleri iin
belli bir ekonomik gelimeden baka bir ey baarmlar mdr? Ve
yle bile olsa, bu ne lde bir gelimedir? Dahas bu esas olarak,
yeni bir snf olarak da adlandrlan brokratik sekinlerin yararna
olmam mdr? Milliyeti hareketler komprador denilen snfn,
dnya pastasndan biraz daha byke bir dilim koparmasna izin
vermekten te bir ey baarmlar mdr?
Sorulmas gereken somlar ya da sorunlar ortaya koyu tarz bel
ki de byle olmamaldr. Ama sorulan somlar ok geni lde bun
lardr. Bu somlarn yaratt kukuculuun dnyadaki sistem kart
hareketlerin potansiyel, hatta faal taraftarlarnn saflarnda derin ge
dikler at konusunda phe yoktur. Bu kukuculuk yerleirken,
kendini ideolojik ve rgtsel bakmdan ifade etmeye balad bir
ok yol vard.
kinci Dnya Sava sonrasndaki dnem tarihsel sistem kart
hareketler asndan byk baarlar dnemiydi. Sosyal demokrasi
Bat'da salam bir yer edinmiti. nemli olan, sosyal demokrat par
tilerin meru biimde hkmet edebilecek alternatif gruplardan biri
gibi grlmeye balanmasndan ok, sosyal demokratlarn ana prog
ramnn, yani refah devletinin, muhafazakr partiler tarafndan bile,
kukusuz gnlszce, kabul grmeye balamasyd. Her ey bir ya
na Richard Nixon bile, "artk hepimiz Keynesiyiz," diyordu. Tabii
bu arada bir dizi devlette de komnistler iktidara gelmiti. Ve 1945
sonras dnem Vietnam, Cezayir ve Nikaragua gibi dramatik ve po
litik bakmdan nemli silahl mcadelelerle vurgulanan, uzun bir s
mrgelikten kurtulma srecine tank oldu.
Yine de, 1960'l yllarda ve daha da fazlasyla 1970'li yllarda,
Kuzey Amerika, J aponya, Avrupa, in ve Meksika gibi ok eitli
dnya blgelerinde yeni bir tr sistem kart hareketin (ya da, hare
ketler iindeki hareketlerin) ykselmesiyle, bir "gemiten kopu"
ortaya kmaya balad. Birleik Amerika'da renci ve Siyah hare
ketleri ve sava kart hareketler; J aponya ve Meksika'da renci
hareketleri; Avrupa'da ii ve renci hareketleri; in'de Kltr
Devrimi ve nihayet 1970'li yllarn kadn hareketleri zde kklere,
hatta ortak sonulara bile sahip deillerdi. Bunlarn her biri, tikel ve
farkl tarihleri ve ortaya kp gelitikleri blgelerin dnya sistemi
iindeki farkl konumlar tarafndan ekillendirilmi farkl politik ve
ekonomik srelerde yer alyorlard. Ancak dnya-tarihsel standart
lar asndan, ayn dnemde ortaya kmlard ve dahas kendilerini
daha nceki sistem kart hareket trlerinden aka ayran kimi or
tak ideolojik temalar paylayorlard.
Bu hareketlerin hemen hemen ezamanl biimde ortaya k,
byk lde, 1960'l yllarn sonlarndaki hareketlerin ortak bir ka
talizr tarafndan ivmelendirilmi olmasna balanabilir: Vietnam'
daki anti-emperyalist savan trman. Bu trman yerleik yaam
modellerine ve yalnzca Vietnamllann deil, Amerikan genliinin
yaamna kar da dolaysz bir tehdit oluturuyor ve ayrca sava in
halknn gvenlii iin de ak bir tehdit halini alyordu. Avrupa
genliine ve iilerine gelince, onlarn yaam ve gvenlii asn
dan dolaysz bir tehdit ortaya kmamakla birlikte, trmann dolay
l sonular (dnya para bunalm, piyasa rekabetinin younlamas,
vb.) ve Birleik Amerika'daki hareketlerden, in'deki Kltr Devri-
mi'nden ve Vietnam halknn mcadelesinden gelen ideolojik serpin
tiler bakaldr iin yeterli neden ve bahane salyordu.
Birlikte ele alndnda btn bu hareketler ve bunlarn Vietnam
daki stmerkezi, sistem ii ve sistem kart kuvvetlerin glerinde,
dnya leinde temel bir asimetriyi ortaya karmas bakmndan
nem tayordu. Bu asimetri kendisini en dramatik biimde bizzat
sava alanlarnda gsteriyordu. in ulusal kurtulu sava rneini
izleyen Vietnamllar, bir ulusal kurtulu hareketinin, konvansiyonel
ordularla kar karya gelmeyi (gerilla savanda olduu gibi) kon
vansiyonel olmayan alanlara kaydrarak, hantal emperyalist glerin
toplumsal, politik ve askeri konumunu nasl andrabileceim ve gi
derek nasl databileceini gsterdiler. Bu adan, teki hareketler
(zellikle ABD'deki sava kart hareket) bu asimetrik ilikinin bir
parasyd: Onlar da, farkl llerde ve farkl yollardan, sistem ii
ve sistem kart gler arasndaki karlamann konvansiyonel ol
mayan alanlara kaydrlmasnn, sistem kart kuvvetleri nasl g
lendirdiini, sistem ii kuvvetleri ise nasl engellediini/felce urat
tn gsterdiler.
1960'l yllarla 1970li yllarn sistem kart hareketlerinin birle
ik ve eitsiz geliiminin sonu ve etkileri farkl dzeylerde deer
lendirilmelidir. Yerel bakmdan, Vietnam sava ok "konvansiyo
nel" bir sonuca ulat: "Klasik" bir sistem kart hareketin devlet ik
tidarna gelii ve daha sonra bu devletin brokratik yapsnn gle-
nii. Bu adan deerlendirildiinde, Vietnam ulusal kurtulu hare
ketinin sonucu ulusal dzeyde, nceki tr (ulusal ve toplumsal) sis
tem kart hareketlerden nemli bir farkllk gstermez. Ancak k
resel bakmdan evre lkeleri hiyerarik bir dnya dzenine zorlama
ynndeki askeri eylemlerin snrlarn ortaya kard iin Vietnam
sava bir dnm noktas oldu.
dikler at konusunda phe yoktur. Bu kukuculuk yerleirken,
kendini ideolojik ve rgtsel bakmdan ifade etmeye balad bir
ok yol vard.
kinci Dnya Sava sonrasndaki dnem tarihsel sistem kart
hareketler asndan byk baarlar dnemiydi. Sosyal demokrasi
Bat'da salam bir yer edinmiti. nemli olan, sosyal demokrat par
tilerin meru biimde hkmet edebilecek alternatif gruplardan biri
gibi grlmeye balanmasndan ok, sosyal demokratlarn ana prog
ramnn, yani refah devletinin, muhafazakr partiler tarafndan bile,
kukusuz gnlszce, kabul grmeye balamasyd. Her ey bir ya
na Richard Nixon bile, "artk hepimiz Keynesiyiz," diyordu. Tabii
bu arada bir dizi devlette de komnistler iktidara gelmiti. Ve 1945
sonras dnem Vietnam, Cezayir ve Nikaragua gibi dramatik ve po
litik bakmdan nemli silahl mcadelelerle vurgulanan, uzun bir s
mrgelikten kurtulma srecine tank oldu.
Yine de, 1960'l yllarda ve daha da fazlasyla 1970'li yllarda,
Kuzey Amerika, J aponya, Avrupa, in ve Meksika gibi ok eitli
dnya blgelerinde yeni bir tr sistem kart hareketin (ya da, hare
ketler iindeki hareketlerin) ykselmesiyle, bir "gemiten kopu"
ortaya kmaya balad. Birleik Amerika'da renci ve Siyah hare
ketleri ve sava kart hareketler; J aponya ve Meksika'da renci
hareketleri; Avrupa'da ii ve renci hareketleri; in'de Kltr
Devrimi ve nihayet 1970'li yllarn kadn hareketleri zde kklere,
hatta ortak sonulara bile sahip deillerdi. Bunlarn her biri, tikel ve
farkl tarihleri ve ortaya kp gelitikleri blgelerin dnya sistemi
iindeki farkl konumlar tarafndan ekillendirilmi farkl politik ve
ekonomik srelerde yer alyorlard. Ancak dnya-tarihsel standart
lar asndan, ayn dnemde ortaya kmlard ve dahas kendilerini
daha nceki sistem kart hareket trlerinden aka ayran kimi or
tak ideolojik temalar paylayorlard.
Bu hareketlerin hemen hemen ezamanl biimde ortaya k,
byk lde, 1960'l yllarn sonlarndaki hareketlerin ortak bir ka
talizr tarafndan ivmelendirilmi olmasna balanabilir: Vietnam'
daki anti-emperyalist savan trman. Bu trman yerleik yaam
modellerine ve yalnzca Vietnamllann deil, Amerikan genliinin
yaamna kar da dolaysz bir tehdit oluturuyor ve ayrca sava in
halknn gvenlii iin de ak bir tehdit halini alyordu. Avrupa
genliine ve iilerine gelince, onlarn yaam ve gvenlii asn
dan dolaysz bir tehdit ortaya kmamakla birlikte, trmann dolay
l sonular (dnya para bunalm, piyasa rekabetinin younlamas,
vb.) ve Birleik Amerika'daki hareketlerden, in'deki Kltr Devri-
mi'nden ve Vietnam halknn mcadelesinden gelen ideolojik serpin
tiler bakaldr iin yeterli neden ve bahane salyordu.
Birlikte ele alndnda btn bu hareketler ve bunlarn Vietnam
daki stmerkezi, sistem ii ve sistem kart kuvvetlerin glerinde,
dnya leinde temel bir asimetriyi ortaya karmas bakmndan
nem tayordu. Bu asimetri kendisini en dramatik biimde bizzat
sava alanlarnda gsteriyordu. in ulusal kurtulu sava rneini
izleyen Vietnamllar, bir ulusal kurtulu hareketinin, konvansiyonel
ordularla kar karya gelmeyi (gerilla savanda olduu gibi) kon
vansiyonel olmayan alanlara kaydrarak, hantal emperyalist glerin
toplumsal, politik ve askeri konumunu nasl andrabileceim ve gi
derek nasl databileceini gsterdiler. Bu adan, teki hareketler
(zellikle ABD'deki sava kart hareket) bu asimetrik ilikinin bir
parasyd: Onlar da, farkl llerde ve farkl yollardan, sistem ii
ve sistem kart gler arasndaki karlamann konvansiyonel ol
mayan alanlara kaydrlmasnn, sistem kart kuvvetleri nasl g
lendirdiini, sistem ii kuvvetleri ise nasl engellediini/felce urat
tn gsterdiler.
1960'l yllarla 1970li yllarn sistem kart hareketlerinin birle
ik ve eitsiz geliiminin sonu ve etkileri farkl dzeylerde deer
lendirilmelidir. Yerel bakmdan, Vietnam sava ok "konvansiyo
nel" bir sonuca ulat: "Klasik" bir sistem kart hareketin devlet ik
tidarna gelii ve daha sonra bu devletin brokratik yapsnn gle-
nii. Bu adan deerlendirildiinde, Vietnam ulusal kurtulu hare
ketinin sonucu ulusal dzeyde, nceki tr (ulusal ve toplumsal) sis
tem kart hareketlerden nemli bir farkllk gstermez. Ancak k
resel bakmdan evre lkeleri hiyerarik bir dnya dzenine zorlama
ynndeki askeri eylemlerin snrlarn ortaya kard iin Vietnam
sava bir dnm noktas oldu.
Askeri eylemlerin tad snrllk ve bunun kabul edilmesi yal
nzca sava alanlarndaki cephelemenin deil, ama aynca ve muh
temelen daha da byk bir lde, dnya sisteminde baka yerlerde
patlak veren hareketlerin de sonucuydu. Sistem kart hareketlerin
daha nceki modellerinden kopuu ve kar konumlan en ak bi
imde gsteren ey, bu yeni hareketlerin doasyd. Deiik ller
de olmak zere, in'deki Kltr Devrimi, Bat'daki, J aponya ve
Meksika'daki renci hareketleri ve Avrupa'daki "zerki" ii hare
ketleri, hareketlerin kendileri tarafndan kurulan ve pekitirilen b
rokratik yaplarn snrlarn ve tehlikelerini, kendi temalarndan biri
olarak ele alyorlard; ite bu yeniydi.
Kltr Devrimi byk lde, komnist partinin brokratik ik
tidarna kar yneltilmiti ve baka alardan hatalar ne olursa ol
sun, ana kazanm tam da in'deki parti brokrasisi iktidarnn peki
mesini engellemi, en azndan yavalatm olmasyd. Son derece
farkl balamlarda ortaya kan renci ve genlik hareketleri, yal
nzca onlar dizginlemeye ve ezmeye alan eitli brokratik g
lere (devletler, niversiteler, partiler) deil, ayn zamanda onlar ye
ni brokratik rgtlerin oluumuna ve eskilerinin glendirilmesine
yneltmeye alan tm abalara da karyd genellikle. Yeni ii ha
reketleri genellikle sonuta brokratik rgtleri (ou kez sendikala
r) glendirmi olsalar da, yine de bu "yeni" hareketlerin taraftarla
r, sendikalar gibi brokratik rgtlerin, giderek kanlmaz bir bi
imde, temsil etme iddiasnda bulunduklar iilerinkinden nemli
lde farkl karlar oluturacaklarnn daha nce hi olmad ka
dar farkndaydlar. Somut olarak bunun anlam uydu: Hareketin
sendika ve partiler karsndaki yararlanmac tutumu ei grlmedik
bir lde, sendika ve partilerin hareket karsndaki yararlanmac
tutumuyla kar karya geliyor ve atyordu.
1960'l yllardaki ve 1970'li yllarn bandaki hareketlerin anti-
brokratik ivmesi balca eilime balanabilir: nceki sistem
kart hareketler dalgasnn bir sonucu olarak, brokratik rgtlerin
gcnn muazzam lde genilemesi ve derinlemesi; bu rgtle
rin ortaya kp genilemelerini salayan beklentileri yerine getirme
yeteneklerinin azalmas; ve brokratik rgtlerin dolaymna girme
43
yen dorudan eylem biimlerinin etkisinin artmas. lk iki eilim ko
nusunda, daha nceki hareketlerin baar ve snrlaryla ilgili olarak
sylenenlere - kinci Dnya Sava'ndan balayarak, ABD hegemon
yas altnda piyasa rekabetinin yeniden etkinlemesinin, devletlerin
iinde yeraldklan dnya ekonomisi kstlamalarn daha da sktr
dna iaret etmek dnda- bir ey eklemeye gerek yok.
Dorudan eylem biimlerinin etkisinin artmasna gelince, bu
eilim esas olarak ii hareketiyle ilgilidir ve dnya ekonomisinin
iki temel eiliminin ortaklaa etkisinden kaynaklanr: Emek gc
nn giderek daha fazla metalamas eilimi ve iblmnn ve me-
kanizasyonun artmas eilimi. Bir nceki aamada, ii hareketleri
nin devlet iktidarn ele geirmeyi ya da denetlemeyi amalayan ka
lc brokratik rgtlere gvenme noktasna gelmelerinin iki ana ne
deni vard. Birincisi, bu ii hareketleri balangta, byk lde,
proleterlemi ya da proleterlemekte olan, ama iverenler karsn
daki pazarlk gleri hl kendi el becerilerine bal bulunan zanaat
ve el sanats iilerin bir ifadesiydi. Bunun bir sonucu olarak, bu
iilerin kendi becerilerinin arznn kstlandrlmasmda ve talebinin
geniletilmesinde byk karlar vard. Bu ise sendikal rgtlerin,
bir yandan emek srecinde el sanatlarnn roln korumaya, te yan
dan da el sanat becerileri edinilmesi zerinde denetim kurmaya y
nelmesini gerektiriyordu. Tpk tekelci rant benzeri gelirlerin ortaya
kmasn salayan bir ktlk durumunu "yapay bir ekilde" (yani ta
rihsel eilimlere kart olarak) yeniden retmeye abalayan dier r
gtler gibi, bu zanaat birlikleri ya da zanaat merkezli sendikalar da
sonunda, kendi baanlar iin iverenleri piyasa ilemleri yoluyla kr
etmekten alkoymak iin devlet iktidarn kullanma yeteneklerine
bel balamlard. Bu yapay (yani piyasa d) engeller iki ynlyd:
iilerin cret ve koullaryla ilgili devlet kurallar; ve sendikalama
ve toplu pazarlk konusundaki devlet yasalar.
i hareketlerinin, devlet iktidarn hedefleyen kalc brokratik
rgtlere olan eski gveninin ikinci ve daha nemli nedeni ise itti
faklar ve hegemonya sorunuyla ilikiliydi. ou ulusal yerellikte,
emek ve sermaye arasndaki mcadele, politik bakmdan emek kar
t devlet politikalarn desteklemek iin, ekonomik bakmdan ise
Askeri eylemlerin tad snrllk ve bunun kabul edilmesi yal
nzca sava alanlarndaki cephelemenin deil, ama aynca ve muh
temelen daha da byk bir lde, dnya sisteminde baka yerlerde
patlak veren hareketlerin de sonucuydu. Sistem kart hareketlerin
daha nceki modellerinden kopuu ve kar konumlan en ak bi
imde gsteren ey, bu yeni hareketlerin doasyd. Deiik ller
de olmak zere, in'deki Kltr Devrimi, Bat'daki, J aponya ve
Meksika'daki renci hareketleri ve Avrupa'daki "zerki" ii hare
ketleri, hareketlerin kendileri tarafndan kurulan ve pekitirilen b
rokratik yaplarn snrlarn ve tehlikelerini, kendi temalarndan biri
olarak ele alyorlard; ite bu yeniydi.
Kltr Devrimi byk lde, komnist partinin brokratik ik
tidarna kar yneltilmiti ve baka alardan hatalar ne olursa ol
sun, ana kazanm tam da in'deki parti brokrasisi iktidarnn peki
mesini engellemi, en azndan yavalatm olmasyd. Son derece
farkl balamlarda ortaya kan renci ve genlik hareketleri, yal
nzca onlar dizginlemeye ve ezmeye alan eitli brokratik g
lere (devletler, niversiteler, partiler) deil, ayn zamanda onlar ye
ni brokratik rgtlerin oluumuna ve eskilerinin glendirilmesine
yneltmeye alan tm abalara da karyd genellikle. Yeni ii ha
reketleri genellikle sonuta brokratik rgtleri (ou kez sendikala
r) glendirmi olsalar da, yine de bu "yeni" hareketlerin taraftarla
r, sendikalar gibi brokratik rgtlerin, giderek kanlmaz bir bi
imde, temsil etme iddiasnda bulunduklar iilerinkinden nemli
lde farkl karlar oluturacaklarnn daha nce hi olmad ka
dar farkndaydlar. Somut olarak bunun anlam uydu: Hareketin
sendika ve partiler karsndaki yararlanmac tutumu ei grlmedik
bir lde, sendika ve partilerin hareket karsndaki yararlanmac
tutumuyla kar karya geliyor ve atyordu.
1960'l yllardaki ve 1970'li yllarn bandaki hareketlerin anti-
brokratik ivmesi balca eilime balanabilir: nceki sistem
kart hareketler dalgasnn bir sonucu olarak, brokratik rgtlerin
gcnn muazzam lde genilemesi ve derinlemesi; bu rgtle
rin ortaya kp genilemelerini salayan beklentileri yerine getirme
yeteneklerinin azalmas; ve brokratik rgtlerin dolaymna girme
43
yen dorudan eylem biimlerinin etkisinin artmas. lk iki eilim ko
nusunda, daha nceki hareketlerin baar ve snrlaryla ilgili olarak
sylenenlere - kinci Dnya Sava'ndan balayarak, ABD hegemon
yas altnda piyasa rekabetinin yeniden etkinlemesinin, devletlerin
iinde yeraldklan dnya ekonomisi kstlamalarn daha da sktr
dna iaret etmek dnda- bir ey eklemeye gerek yok.
Dorudan eylem biimlerinin etkisinin artmasna gelince, bu
eilim esas olarak ii hareketiyle ilgilidir ve dnya ekonomisinin
iki temel eiliminin ortaklaa etkisinden kaynaklanr: Emek gc
nn giderek daha fazla metalamas eilimi ve iblmnn ve me-
kanizasyonun artmas eilimi. Bir nceki aamada, ii hareketleri
nin devlet iktidarn ele geirmeyi ya da denetlemeyi amalayan ka
lc brokratik rgtlere gvenme noktasna gelmelerinin iki ana ne
deni vard. Birincisi, bu ii hareketleri balangta, byk lde,
proleterlemi ya da proleterlemekte olan, ama iverenler karsn
daki pazarlk gleri hl kendi el becerilerine bal bulunan zanaat
ve el sanats iilerin bir ifadesiydi. Bunun bir sonucu olarak, bu
iilerin kendi becerilerinin arznn kstlandrlmasmda ve talebinin
geniletilmesinde byk karlar vard. Bu ise sendikal rgtlerin,
bir yandan emek srecinde el sanatlarnn roln korumaya, te yan
dan da el sanat becerileri edinilmesi zerinde denetim kurmaya y
nelmesini gerektiriyordu. Tpk tekelci rant benzeri gelirlerin ortaya
kmasn salayan bir ktlk durumunu "yapay bir ekilde" (yani ta
rihsel eilimlere kart olarak) yeniden retmeye abalayan dier r
gtler gibi, bu zanaat birlikleri ya da zanaat merkezli sendikalar da
sonunda, kendi baanlar iin iverenleri piyasa ilemleri yoluyla kr
etmekten alkoymak iin devlet iktidarn kullanma yeteneklerine
bel balamlard. Bu yapay (yani piyasa d) engeller iki ynlyd:
iilerin cret ve koullaryla ilgili devlet kurallar; ve sendikalama
ve toplu pazarlk konusundaki devlet yasalar.
i hareketlerinin, devlet iktidarn hedefleyen kalc brokratik
rgtlere olan eski gveninin ikinci ve daha nemli nedeni ise itti
faklar ve hegemonya sorunuyla ilikiliydi. ou ulusal yerellikte,
emek ve sermaye arasndaki mcadele, politik bakmdan emek kar
t devlet politikalarn desteklemek iin, ekonomik bakmdan ise
emek saflan iindeki rekabeti artrmak iin seferber edilebilen geni
kyl ve orta snf katmanlannn varoluuyla belirlenen bir balam
da cereyan ediyordu. Bu koullarda emek ancak, bu katmanlarn
nemli kesimlerini tarafszlatrarak ya da kendi safna kazanarak
uzun vadeli zaferler elde edebilirdi. Bu amaca da ou kez sz ko
nusu katmanlann yabanclamasn getiren, kendiliinden ve doru
dan eylemlerle ulalamazd. Bu daha ziyade kyllere ve orta kat
manlara ekici gelecek bir politik platformu ve bu platformu geliti
recek, propagandasn yapacak bir rgtlenmeyi gerektiriyordu.
1960'lara gelindiinde, hem merkez blgelerde, hem de birok
yar-evre lkede her iki adan da radikal deiiklikler olmutu. ki
sava arasndaki ve sava sonras yllarda teknik iblmnde ve
mekanizasyondaki byk ilerlemeler emein rgtl gcnn daha
nceleri dayand el becerilerini yok etmi, ya da emek sreci iin
de evreselletirmiti. Ayn zamanda tam da bu ilerlemeler emee
yepyeni bir g vermiti: byk lde btnsellemi ve makina-
lam bir emek srecini sekteye uratarak, sermayeye byk kayp
lar verdirme gc. Emek, bu gc kullanrken iyeri dnda bir r
gtlenmeye (ki sendikalar genellikle byleydi) pek baml deildi;
nk aslnda nemli olan sermayenin kendisinin iyerinde yaratt
karlkl bamllklar ve ilikiler an kullanma yeteneiydi.
stelik, emein artan metalamas da, emein politik ve ekono
mik gcn kertmek iin etkin ve rekabeti bir biimde seferber
edilebilen yerel kyl katmanlarn tketmiti. Orta katmanlara ge
lince; renci hareketlerinin ei grlmedik lde yaygnlamas
ve radikalizmi, bu orta katmanlann emek gcnn de derinleen bir
tarzda metalamasnm ve bunlar ii hareketine kar harekete ge
irmenin giderek zorlamasnn belirtileriydi. (Bu sre 1960'l yl
larn, "yeni ii snf" hakkndaki geni literatrnde yer almtr.)
Buradan kan ey, ittifaklar ve hegemonya sorununun gemitekin
den daha az merkezi bir hale geldii ve bunun sonucu olarak, kendi
mcadelesinin baars asndan emein kalc brokratik rgtlen
melere bamllnn daha da azalddr.
Grm olduumuz gibi, birok kii asndan, bu zmleme
den kanlacak olan sonu sistem kart hareketlerin "yenilgiye u
ram", hatta daha da kts, "devirilmi" olduudur. "Kapitalist
devlet"ten "sosyalist devlet"e doru deiim, bu terimlerle dnen
birok kii iin, dnya tarihinde onlann inanm olduklar dnt
rc etkileri -ekonomik byme yrngelerinin yeniden kurulmas-
yapmamtr. Ve ister devrimle ister pazarlklar yoluyla olsun, s
mrgeden devlete doru olan deiim de, dnya-tarihsel sonular
getirmemesi bir yana, ou durumda, bu hareketlerin programlann-
da en n planda olan, refahn lke iindeki yeniden dalmn bile
salamamtr. Sosyal demokrasi de daha baarl olmamtr. Her
yerde, devlet iktidarna gelmenin yalnzca arabulucu bir konum ol
duunu farketmektedir dnya leindeki birikim sreleriyle ve
hkmetlerin ikili zorunluluuyla (ister insan isterse mlk olsun l
lerin gmlmesi ve yarallann bakm) snrlandrlm bir konum...
Kimini zen kimini de sevindiren bir biimde, dnya devrimi y
nndeki abalar egdmleyen tek merkez olan Komintern/Komin-
form ise tm eylem alanlarnda -tarihsel merkezinde, daha sonraki
baar odaklarnda, dier ulusal g arenalarnda ve marjinal varlk
noktalarnda- sregiden devlet oluumunun zc arl altnda,
btnyle kp gitmitir. Gnmzde istisnasz tm komnist par
tiler ncelikle lke ii koullarla ilgilenirler; dnya devrimine ilgile
ri ise, eer varsa, ikincil nemdedir.
Dnm Tarihsel Zemin
Biz ise, 1848'in bak asyla, sistem kart hareketlerin baansnn
gerekten de ok etkileyici olduunu ileri sryoruz. stelik, bu ba
ar bugnden bakldnda da hi snklemiyor. Tam tersine. n
k bu ekilde hakk verilmezse, en yeni sistem kart hareket biim
lerinin am olduu gelenek d alann, tarihsel adan nereden gel
dii ve dolaysyla bu hareketlerin, tarihsel gelecek iinde muhteme
len nereye gidecekleri de anlalamaz.
Ancak bununla birlikte mevcut ve gelecekteki hareketlerin,
ayaklarn basacaklar ve iinden karak srekli olarak oluacaklar
emek saflan iindeki rekabeti artrmak iin seferber edilebilen geni
kyl ve orta snf katmanlannn varoluuyla belirlenen bir balam
da cereyan ediyordu. Bu koullarda emek ancak, bu katmanlarn
nemli kesimlerini tarafszlatrarak ya da kendi safna kazanarak
uzun vadeli zaferler elde edebilirdi. Bu amaca da ou kez sz ko
nusu katmanlann yabanclamasn getiren, kendiliinden ve doru
dan eylemlerle ulalamazd. Bu daha ziyade kyllere ve orta kat
manlara ekici gelecek bir politik platformu ve bu platformu geliti
recek, propagandasn yapacak bir rgtlenmeyi gerektiriyordu.
1960'lara gelindiinde, hem merkez blgelerde, hem de birok
yar-evre lkede her iki adan da radikal deiiklikler olmutu. ki
sava arasndaki ve sava sonras yllarda teknik iblmnde ve
mekanizasyondaki byk ilerlemeler emein rgtl gcnn daha
nceleri dayand el becerilerini yok etmi, ya da emek sreci iin
de evreselletirmiti. Ayn zamanda tam da bu ilerlemeler emee
yepyeni bir g vermiti: byk lde btnsellemi ve makina-
lam bir emek srecini sekteye uratarak, sermayeye byk kayp
lar verdirme gc. Emek, bu gc kullanrken iyeri dnda bir r
gtlenmeye (ki sendikalar genellikle byleydi) pek baml deildi;
nk aslnda nemli olan sermayenin kendisinin iyerinde yaratt
karlkl bamllklar ve ilikiler an kullanma yeteneiydi.
stelik, emein artan metalamas da, emein politik ve ekono
mik gcn kertmek iin etkin ve rekabeti bir biimde seferber
edilebilen yerel kyl katmanlarn tketmiti. Orta katmanlara ge
lince; renci hareketlerinin ei grlmedik lde yaygnlamas
ve radikalizmi, bu orta katmanlann emek gcnn de derinleen bir
tarzda metalamasnm ve bunlar ii hareketine kar harekete ge
irmenin giderek zorlamasnn belirtileriydi. (Bu sre 1960'l yl
larn, "yeni ii snf" hakkndaki geni literatrnde yer almtr.)
Buradan kan ey, ittifaklar ve hegemonya sorununun gemitekin
den daha az merkezi bir hale geldii ve bunun sonucu olarak, kendi
mcadelesinin baars asndan emein kalc brokratik rgtlen
melere bamllnn daha da azalddr.
Grm olduumuz gibi, birok kii asndan, bu zmleme
den kanlacak olan sonu sistem kart hareketlerin "yenilgiye u
ram", hatta daha da kts, "devirilmi" olduudur. "Kapitalist
devlet"ten "sosyalist devlet"e doru deiim, bu terimlerle dnen
birok kii iin, dnya tarihinde onlann inanm olduklar dnt
rc etkileri -ekonomik byme yrngelerinin yeniden kurulmas-
yapmamtr. Ve ister devrimle ister pazarlklar yoluyla olsun, s
mrgeden devlete doru olan deiim de, dnya-tarihsel sonular
getirmemesi bir yana, ou durumda, bu hareketlerin programlann-
da en n planda olan, refahn lke iindeki yeniden dalmn bile
salamamtr. Sosyal demokrasi de daha baarl olmamtr. Her
yerde, devlet iktidarna gelmenin yalnzca arabulucu bir konum ol
duunu farketmektedir dnya leindeki birikim sreleriyle ve
hkmetlerin ikili zorunluluuyla (ister insan isterse mlk olsun l
lerin gmlmesi ve yarallann bakm) snrlandrlm bir konum...
Kimini zen kimini de sevindiren bir biimde, dnya devrimi y
nndeki abalar egdmleyen tek merkez olan Komintern/Komin-
form ise tm eylem alanlarnda -tarihsel merkezinde, daha sonraki
baar odaklarnda, dier ulusal g arenalarnda ve marjinal varlk
noktalarnda- sregiden devlet oluumunun zc arl altnda,
btnyle kp gitmitir. Gnmzde istisnasz tm komnist par
tiler ncelikle lke ii koullarla ilgilenirler; dnya devrimine ilgile
ri ise, eer varsa, ikincil nemdedir.
Dnm Tarihsel Zemin
Biz ise, 1848'in bak asyla, sistem kart hareketlerin baansnn
gerekten de ok etkileyici olduunu ileri sryoruz. stelik, bu ba
ar bugnden bakldnda da hi snklemiyor. Tam tersine. n
k bu ekilde hakk verilmezse, en yeni sistem kart hareket biim
lerinin am olduu gelenek d alann, tarihsel adan nereden gel
dii ve dolaysyla bu hareketlerin, tarihsel gelecek iinde muhteme
len nereye gidecekleri de anlalamaz.
Ancak bununla birlikte mevcut ve gelecekteki hareketlerin,
ayaklarn basacaklar ve iinden karak srekli olarak oluacaklar
ve faaliyet gsterecekleri zemini deitiren biricik failler de sistem
kart hareketler deildir kukusuz. Sistem kart hareketlerin par
alamaya giritii eyler de, yani birikim srecinin rgtleyici et
menleri de ibandadr; ksmen bir "isel mantk"tan tr, ksmen
de bizzat bu hareketlerin baarlarndan, dolaysyla bu "mantk"n
kendi ilem ve eliki alan olan, durmakszn dnm tarihsel ze
minden tr byledir bu. Her eyden nce, kapitalist dnya ekono
misinin sregiden yapsal dnm, sonuta, kendi btnsel ileyi
i iinde yle yerleri gndeme getirmitir ki, buralardaki snf mca
delesi sreci atmadaki taraflar oluturmakta ve bylelikle oluan
ilikiler iinde kutuplamaktadr.
Yirminci yzyl boyunca, aslnda bu yzyl tanmlayan bir olgu
olarak, birikimin toplumsal ilikilerinde dev bir deiim yaanmak
tayd. Tek cmleyle, sermaye dnglerinin ana hatlarn oluturan
ilikisel alar yapsal olarak ylesine dnme uramtr ki, biri
kim srecinin ileyiinin kendisi bile tarihsel bakmdan deimi g
rnmektedir. Hem (tanm gerei) birikimin rgtleyici etmenleri
nin, hem de onlarla temel bir mcadele srdren sistem kart hare
ketlerin ilikisel koullarn srekli biimde yeniden reten ve by-
lece mcadelenin kendisinin ilikisel niteliini de, dolaysyla bu
nunla tanmlanan hareketlerin doasn da srekli biimde yeniden
reten, bu sregiden dnmdr. Admlarmz geriye doru izleye
cek olursak, eitli hareketlerin yaam evrimleri bu yapsal kayma
nn bir paras olmu ve onun olumasnda da yardmc olmulardr;
dolaysyla bu hareketleri sistem kart olarak tanmlayan ilikisel
mcadeleler de byledir; ve yine dolaysyla hareketlerin kendileri
de ve onlar sistem kart yapan yrngeler de byledir. imdi bu
sregiden dnmn ehrelerinden n yapsal eilimler bii
minde zetleyerek betimleyeceiz.
Bu dnmn brnd bir klk, ezamanl bir biimde, hem
dnya halklarnn giderek artan bir "devlet olma hali" olarak (yir
minci yzylda, "egemen devletler"in says kattan fazla artm
tr), hem de devletleraras sistemin giderek daha youn biimde r
gtlenmesi olarak belirmektedir. Bugn yeryzndeki yaklak be
milyar insann neredeyse tm politik bakmdan, ok sayda resmi
47
devletleraras rgt ieren bir devletleraras sistemin 160 ksur dev
letinin yurttalar olarak blnmtr. Buna, devlet olma halinin ge
nilemesi denilebilir. Devlet olma halinin derinlemesi ise baka bir
konudur. Burada esas olarak kastettiimiz (devletin yetki alan iin
de ya da onunla kesien) yerel organlar karsnda devlet kurulula
rnn artan "gc"dr. Bunun lleri ok deiiktir: yasalarn ve
bunlar yrtecek kurulularn hacminin genilemesinden, hesapla
nan yurtii ya da ulusal rnden giderek artan oranlarda alnan mer
kezi hkmet vergilerinden, devlet kuruluu trlerinin yapsal geni
lemesine, bunlarn ileyi yerlerinin corafi yaylmasna ve buralar
daki hizmetlilerin alan nfus iinde giderek artan oranna kadar...
stelik, dnyann drt bir yanndaki uluslararas havaalanlar gibi,
ve buna benzer ama belki daha derin nedenlerle, devlet olma halinin
rgtsel biimi (ynetim aygtn oluturan hiyerarilerin karmak
dzeni) her yerde aa yukar ayn anotomiye sahiptir, eitli yerler
arasndaki farkllklar ayn tema zerine eitlemelerden ibarettir.
Bu eitlemeler devlet iktidar altnda yaayan insanlar iin kuku
suz ok nemlidir; ama yine de yalnzca eitlemedir bunlar, biim
bakmndan niteliksel kopular deil.
Burada son bir noktann daha belirtilmesi gerekiyor. Toplumsal
ve/veya ulusal sistem kart hareketlerin iktidara gelmelerinin ar
dndan, devletin yapsal bakmdan "merkeziletirilmesi" konusunda,
yani bizim burada devlet olma halinin derinletirilmesi dediimiz
eyde ne kadar belirgin bir art olduuna dair ok ey syledik. Ve
her bir devletin yetki alan iinde devlet oluum eilimlerinin tek tek
incelenmesiyle grlen de budur. Bununla birlikte, yirminci yzyl
boyunca tekil bir tarihsel sistem olarak modem dnyadaki devlet
oluumunun btnne ilikin eilime bakldnda, bu eilimi bu tr
"isel" srelere, hatta kolektif olarak ancak modem dnya sistemi
nin tekil karmak tarih srecinin belli rnleri olarak yorumlanabi
lecek tikel toplumsal ve ulusal hareketlerin birbiriyle ilikili baar
larna yormak bile zor olacaktr. nk bu adan bakldnda, dn-
ya-tarihsel srecin aka en zayf olduu (hareketlerin grnrde en
az baarl olduu) yerlerde bile, devlet oluumundaki bu yapsal
eilim baka yerlerde olduundan daha az belirgin deildir.
ve faaliyet gsterecekleri zemini deitiren biricik failler de sistem
kart hareketler deildir kukusuz. Sistem kart hareketlerin par
alamaya giritii eyler de, yani birikim srecinin rgtleyici et
menleri de ibandadr; ksmen bir "isel mantk"tan tr, ksmen
de bizzat bu hareketlerin baarlarndan, dolaysyla bu "mantk"n
kendi ilem ve eliki alan olan, durmakszn dnm tarihsel ze
minden tr byledir bu. Her eyden nce, kapitalist dnya ekono
misinin sregiden yapsal dnm, sonuta, kendi btnsel ileyi
i iinde yle yerleri gndeme getirmitir ki, buralardaki snf mca
delesi sreci atmadaki taraflar oluturmakta ve bylelikle oluan
ilikiler iinde kutuplamaktadr.
Yirminci yzyl boyunca, aslnda bu yzyl tanmlayan bir olgu
olarak, birikimin toplumsal ilikilerinde dev bir deiim yaanmak
tayd. Tek cmleyle, sermaye dnglerinin ana hatlarn oluturan
ilikisel alar yapsal olarak ylesine dnme uramtr ki, biri
kim srecinin ileyiinin kendisi bile tarihsel bakmdan deimi g
rnmektedir. Hem (tanm gerei) birikimin rgtleyici etmenleri
nin, hem de onlarla temel bir mcadele srdren sistem kart hare
ketlerin ilikisel koullarn srekli biimde yeniden reten ve by-
lece mcadelenin kendisinin ilikisel niteliini de, dolaysyla bu
nunla tanmlanan hareketlerin doasn da srekli biimde yeniden
reten, bu sregiden dnmdr. Admlarmz geriye doru izleye
cek olursak, eitli hareketlerin yaam evrimleri bu yapsal kayma
nn bir paras olmu ve onun olumasnda da yardmc olmulardr;
dolaysyla bu hareketleri sistem kart olarak tanmlayan ilikisel
mcadeleler de byledir; ve yine dolaysyla hareketlerin kendileri
de ve onlar sistem kart yapan yrngeler de byledir. imdi bu
sregiden dnmn ehrelerinden n yapsal eilimler bii
minde zetleyerek betimleyeceiz.
Bu dnmn brnd bir klk, ezamanl bir biimde, hem
dnya halklarnn giderek artan bir "devlet olma hali" olarak (yir
minci yzylda, "egemen devletler"in says kattan fazla artm
tr), hem de devletleraras sistemin giderek daha youn biimde r
gtlenmesi olarak belirmektedir. Bugn yeryzndeki yaklak be
milyar insann neredeyse tm politik bakmdan, ok sayda resmi
47
devletleraras rgt ieren bir devletleraras sistemin 160 ksur dev
letinin yurttalar olarak blnmtr. Buna, devlet olma halinin ge
nilemesi denilebilir. Devlet olma halinin derinlemesi ise baka bir
konudur. Burada esas olarak kastettiimiz (devletin yetki alan iin
de ya da onunla kesien) yerel organlar karsnda devlet kurulula
rnn artan "gc"dr. Bunun lleri ok deiiktir: yasalarn ve
bunlar yrtecek kurulularn hacminin genilemesinden, hesapla
nan yurtii ya da ulusal rnden giderek artan oranlarda alnan mer
kezi hkmet vergilerinden, devlet kuruluu trlerinin yapsal geni
lemesine, bunlarn ileyi yerlerinin corafi yaylmasna ve buralar
daki hizmetlilerin alan nfus iinde giderek artan oranna kadar...
stelik, dnyann drt bir yanndaki uluslararas havaalanlar gibi,
ve buna benzer ama belki daha derin nedenlerle, devlet olma halinin
rgtsel biimi (ynetim aygtn oluturan hiyerarilerin karmak
dzeni) her yerde aa yukar ayn anotomiye sahiptir, eitli yerler
arasndaki farkllklar ayn tema zerine eitlemelerden ibarettir.
Bu eitlemeler devlet iktidar altnda yaayan insanlar iin kuku
suz ok nemlidir; ama yine de yalnzca eitlemedir bunlar, biim
bakmndan niteliksel kopular deil.
Burada son bir noktann daha belirtilmesi gerekiyor. Toplumsal
ve/veya ulusal sistem kart hareketlerin iktidara gelmelerinin ar
dndan, devletin yapsal bakmdan "merkeziletirilmesi" konusunda,
yani bizim burada devlet olma halinin derinletirilmesi dediimiz
eyde ne kadar belirgin bir art olduuna dair ok ey syledik. Ve
her bir devletin yetki alan iinde devlet oluum eilimlerinin tek tek
incelenmesiyle grlen de budur. Bununla birlikte, yirminci yzyl
boyunca tekil bir tarihsel sistem olarak modem dnyadaki devlet
oluumunun btnne ilikin eilime bakldnda, bu eilimi bu tr
"isel" srelere, hatta kolektif olarak ancak modem dnya sistemi
nin tekil karmak tarih srecinin belli rnleri olarak yorumlanabi
lecek tikel toplumsal ve ulusal hareketlerin birbiriyle ilikili baar
larna yormak bile zor olacaktr. nk bu adan bakldnda, dn-
ya-tarihsel srecin aka en zayf olduu (hareketlerin grnrde en
az baarl olduu) yerlerde bile, devlet oluumundaki bu yapsal
eilim baka yerlerde olduundan daha az belirgin deildir.
Burada baz bakmlardan daha da nemli olan, devletleraras sis
temin younluundaki ok daha byk arttr. Sadece basit bir var
saym yaparak ve tamamen biimsel olarak devletlerin saysndaki
drt kat arttan yola kp akl yrtrsek, bu devletlerin aralarnda
ki ilikilerde 16 kat bir art olduunu grrz. Ama bu kukusuz
buzdann yalnzca grnen ksmdr. Devletleraras sistemin dev
letleri arasndaki zel iliki trleri de aa yukar lke ii devlet ku
rulularnn trleri kadar oalmtr. Buna ek olarak, bir dzineden
fazla uzmanlam Birlemi Milletler kuruluu (ki ou devlet bun
larn herbirine yedir) ve ok sayda blgesel uluslararas rgt
(OECD, OPEC, ASEAN, COMECON, NATO, OAU, vb.) bulunmakta
dr. Muazzam devletleraras ilikiler kmesinin tesine geip, bu
ilikilerin toplantlarla, posta, telgraf, telefon ve imdi de giderek ar
tan bir biimde elektronik postayla harekete geirilme sklna ge
lecek olursak, devletleraras sistemin bugnk iliki ann younlu
u, bir yzyl ncesinin en ileri ve en merkezi ynetimine sahip, kar
latrmaya elverili bir lkesinin (szgelimi, Fransa'nn) resmi dev-
let-ii iliki ann younluundan herhalde kat kat daha byktr.
Sonulardan biri udur: Her bir devletin "isel" ve "dsal" ili
ki alarnn ve srelerinin ilemlerinde o denli bir iie geme ol
mutur ki, isel/dsal ayrmnn kendisi de, insanlarn ve mallarn
snrlar gemeleri dnda, tzel gcn (her antlamann imzalan
masyla, her kolinin gmrkte vergiye tabi tutulmasyla, her posta
pulunun karlmasyla ismen artan gcnn tersine) yitirmeye ba
lamtr. Dolaysyla, baarya ulaan toplumsal ve ulusal hareketle
rin sonunda devlet iktidarn kazandklarnda, devletin hangi kuru
lularnn isel olarak ynetilecei olsun, bunun nasl yaplaca me
selesi olsun tahayyl edemeyecekleri lde ve kapsamda -Weber'in
bir kavram iftini kullanrsak- otonom olarak (egemenlie yarat
gibi) deil, heteronom olarak (peki bu neye yarayor?) belirlenmi
olacaktr.
Konumuz (ki imdiki ve gelecekteki sistem kart hareketlerin,
zerinde, araclyla ve tersine ynde hareket ettii ve edecei mev
cut ve gelecekteki alandr bu) asndan hi de nemsiz olmayan
ikinci bir sonu da, farkl devletlerin yetki alanlar iindeki insanla
rn tm karlkl ilikilerinin, aslnda ne lde devletlerinin birbi-
riyle ilikilerinin bir boyutu haline gelmi olduudur. Bu yalnzca,
seyahat edenlerin pasaport ve vize almas, d ve i g yetkililerin
den gei belgeleri alnmas ya da paketlerin ihracat ve ithalat izni
alnarak ve usulne uygun ilemlerden geerek gnderilmesi, vb. so
runu deildir. Her bir kurucu devletin kendi yetki alannn snrlar
n her gn yeniden ilan eden bu devletleraras ilemler insan, mal ve
sermaye hareketi dolaymlamalarmdan baka bir ey deildir ve ol
duka uzun bir zamandr da uygulanmaktadr.
Bir devletin snrlarnn bu tr hareketlere "akl" ya da "ka
pall" ise -parantez iinde belirtelim- bu devletin "dnyaya yne
lik" politikalarnn bir meselesi olmaktan ok, kapitalist dnya eko
nomisinin devletleraras sistemindeki ikin hiyerarik dzen iinde
ki konumuna ilikindir. Bu konum salt akademisyenlerce belirlene-
mez; ortaya konulmu ya da gvene dayanan ilikisel kuvvetlerle,
ynetici snflarn getirdii pratik koullarla belirlenir. Daha doru
su; farkl lkelerin (devletlerin yetki alanlar) halklar arasndaki
-dinsel, bilimsel, ticari, sanatsal, mali, dilsel, uygarla ilikin, eit
sel, yaznsal, retimle ilgili, belli bir sorunla ilgili, tarihsel, felsefi,
ve daha eklenebilir- dorudan ve dolambal her tr ilikiyi devlet
leraras sistemin sahiplenmesi, bylelikle, bunlarn hepsinin farkl
devletlerin muhatap kurulularnca, birbirleriyle kurmu olduklar
ya da yeni oluturduklar ilikilerle, en azndan dolaymlandrlm,
daha sk olarak da, gerekten rgtlenmi olmas sz konusudur. So
nu, dnya halklar arasndaki karlkl ilikilerin raisons d'tat'ya*,
yani hepimizin fazlasyla aina olduumuz bir uygulamaya deil, ra
isons du systme d'tats'ya**, yani oumuzun pek tanmad bir uy
gulamaya tabi klnmasdr.
Her tr toplumsal ilikinin ya devletleraras ya da devletler ii
erevelerde bu ekilde yeniden yaratlmasnn sonucu olan bir dizi
tarihsel eliki bulunduunu da ksaca belirtelim. Birok cemaat t
r -inananlar/uygulayanlar topluluklar anlamnda- tm dierleri
* devletin yaran gerei (Fr., y.h.)
** devletler sisteminin yarar gerei (Fr., y.h.)
Burada baz bakmlardan daha da nemli olan, devletleraras sis
temin younluundaki ok daha byk arttr. Sadece basit bir var
saym yaparak ve tamamen biimsel olarak devletlerin saysndaki
drt kat arttan yola kp akl yrtrsek, bu devletlerin aralarnda
ki ilikilerde 16 kat bir art olduunu grrz. Ama bu kukusuz
buzdann yalnzca grnen ksmdr. Devletleraras sistemin dev
letleri arasndaki zel iliki trleri de aa yukar lke ii devlet ku
rulularnn trleri kadar oalmtr. Buna ek olarak, bir dzineden
fazla uzmanlam Birlemi Milletler kuruluu (ki ou devlet bun
larn herbirine yedir) ve ok sayda blgesel uluslararas rgt
(OECD, OPEC, ASEAN, COMECON, NATO, OAU, vb.) bulunmakta
dr. Muazzam devletleraras ilikiler kmesinin tesine geip, bu
ilikilerin toplantlarla, posta, telgraf, telefon ve imdi de giderek ar
tan bir biimde elektronik postayla harekete geirilme sklna ge
lecek olursak, devletleraras sistemin bugnk iliki ann younlu
u, bir yzyl ncesinin en ileri ve en merkezi ynetimine sahip, kar
latrmaya elverili bir lkesinin (szgelimi, Fransa'nn) resmi dev-
let-ii iliki ann younluundan herhalde kat kat daha byktr.
Sonulardan biri udur: Her bir devletin "isel" ve "dsal" ili
ki alarnn ve srelerinin ilemlerinde o denli bir iie geme ol
mutur ki, isel/dsal ayrmnn kendisi de, insanlarn ve mallarn
snrlar gemeleri dnda, tzel gcn (her antlamann imzalan
masyla, her kolinin gmrkte vergiye tabi tutulmasyla, her posta
pulunun karlmasyla ismen artan gcnn tersine) yitirmeye ba
lamtr. Dolaysyla, baarya ulaan toplumsal ve ulusal hareketle
rin sonunda devlet iktidarn kazandklarnda, devletin hangi kuru
lularnn isel olarak ynetilecei olsun, bunun nasl yaplaca me
selesi olsun tahayyl edemeyecekleri lde ve kapsamda -Weber'in
bir kavram iftini kullanrsak- otonom olarak (egemenlie yarat
gibi) deil, heteronom olarak (peki bu neye yarayor?) belirlenmi
olacaktr.
Konumuz (ki imdiki ve gelecekteki sistem kart hareketlerin,
zerinde, araclyla ve tersine ynde hareket ettii ve edecei mev
cut ve gelecekteki alandr bu) asndan hi de nemsiz olmayan
ikinci bir sonu da, farkl devletlerin yetki alanlar iindeki insanla
rn tm karlkl ilikilerinin, aslnda ne lde devletlerinin birbi-
riyle ilikilerinin bir boyutu haline gelmi olduudur. Bu yalnzca,
seyahat edenlerin pasaport ve vize almas, d ve i g yetkililerin
den gei belgeleri alnmas ya da paketlerin ihracat ve ithalat izni
alnarak ve usulne uygun ilemlerden geerek gnderilmesi, vb. so
runu deildir. Her bir kurucu devletin kendi yetki alannn snrlar
n her gn yeniden ilan eden bu devletleraras ilemler insan, mal ve
sermaye hareketi dolaymlamalarmdan baka bir ey deildir ve ol
duka uzun bir zamandr da uygulanmaktadr.
Bir devletin snrlarnn bu tr hareketlere "akl" ya da "ka
pall" ise -parantez iinde belirtelim- bu devletin "dnyaya yne
lik" politikalarnn bir meselesi olmaktan ok, kapitalist dnya eko
nomisinin devletleraras sistemindeki ikin hiyerarik dzen iinde
ki konumuna ilikindir. Bu konum salt akademisyenlerce belirlene-
mez; ortaya konulmu ya da gvene dayanan ilikisel kuvvetlerle,
ynetici snflarn getirdii pratik koullarla belirlenir. Daha doru
su; farkl lkelerin (devletlerin yetki alanlar) halklar arasndaki
-dinsel, bilimsel, ticari, sanatsal, mali, dilsel, uygarla ilikin, eit
sel, yaznsal, retimle ilgili, belli bir sorunla ilgili, tarihsel, felsefi,
ve daha eklenebilir- dorudan ve dolambal her tr ilikiyi devlet
leraras sistemin sahiplenmesi, bylelikle, bunlarn hepsinin farkl
devletlerin muhatap kurulularnca, birbirleriyle kurmu olduklar
ya da yeni oluturduklar ilikilerle, en azndan dolaymlandrlm,
daha sk olarak da, gerekten rgtlenmi olmas sz konusudur. So
nu, dnya halklar arasndaki karlkl ilikilerin raisons d'tat'ya*,
yani hepimizin fazlasyla aina olduumuz bir uygulamaya deil, ra
isons du systme d'tats'ya**, yani oumuzun pek tanmad bir uy
gulamaya tabi klnmasdr.
Her tr toplumsal ilikinin ya devletleraras ya da devletler ii
erevelerde bu ekilde yeniden yaratlmasnn sonucu olan bir dizi
tarihsel eliki bulunduunu da ksaca belirtelim. Birok cemaat t
r -inananlar/uygulayanlar topluluklar anlamnda- tm dierleri
* devletin yaran gerei (Fr., y.h.)
** devletler sisteminin yarar gerei (Fr., y.h.)
karsnda, yani onlarn topluluundan olmayanlar, inanmayanlar ya
da uygulamayanlar, dolaysyla ye olmayanlar karsnda, onlardan
ayr ve ou kez de onlarla atan bir biimde kendi "dnyalarm"
olutururlar. Bunlar ounlukla geni ve kuatc dnyalardr: slam
dnyas, bilimsel dnya, Afrika dnyas (ya da bugn Birleik Ame
rika'daki Siyahlar dnyas), kadnlar dnyas, iiler ya da proleter
ler dnyas, vb. Bu tr bilin topluluklarnn yapsal tarzda gelien
devletleraras ve devletler ii erevede direngen olup olamayaca,
az ok glenip glenemeyecei pek ak deildir. Burada belirti
len trden bir eliki, popler bar ve evre hareketlerine daha da
byk bir lde damgasn vurmaktadr, ama bu onlarn gnmz
dnyasnda ister istemez devlet merkezli olmalarndandr; oysa bi
zim szn ettiimiz bilin topluluklar, kendilerini devlet olma ha
linden bamsz ekilde (dolaysyla devlet olma ve devletleraras ol
ma hallerinden ziyade bunlarla elikili olarak) aklamaktadrlar.
blm ve Sermayenin Merkezilemesi
Kapitalist dnya ekonomisinin sregiden yapsal dnmnn yal
nzca bir yz zerinde, yani devletleraras sistemin ve onu olutu
ran elerin, yani devletlerin ve bunlarn birbirleriyle ilikilerinin
dzlemindeki bir odaktan grlen cephesi zerinde enine boyuna
durmu olduk. ki nedenle byle yaptk. Birincisi, tarihsel toplum bi
limcilerin -tm deliller tersi ynde olmasna karn- "devlet" ve
"ekonomi", ya da kimi versiyonlaryla "devlet" ve "piyasa" arasnda
yaplan liberal ideolojik ayrm, sanki bunlar temel kuramsal katego
rilermiesine srdrme ynndeki, hayli inat grnen eilimleri
dir. Dieri ise kapitalist dnya ekonomisinin -yine tm deliller tersi
ynde olmasna karn- sermayenin, emei daha fazla boyunduruk
altna alarak kendi kendini geniletmesi sayesinde, tpk bir soann
bymesi gibi, nce kk ve yerel bir merkezden balayp evresel
d kabuk oluana dek, ard ardna daha byk halkalara doru b
ymesi eklinde evrildiini dnen ayn derecede yaygn, ama g
rnrde daha kolay nfuz edilebilen eilimdir.
imdi, bu dnmn baka iki yz stne ok daha ksa gz
lemlere geiyoruz. kinci bir yz, kapitalist dnya ekonomisi ileyi
inin bir baka dzleminin yaplanmasnn rgtleyici esi olan ek-
senel iblmdr. Bu birbiriyle ilikili retim/ulatrma sreleri
nin oluturduu karmak bir btndr; yle bir ekilde dzenlen
mitir ki, tarihsel olarak, retim ve ulatrma srasnda yaratlan art
deere, baml retim srelerinin ok katmanl ve olduka uzun
zincirlerini ya da alarn rgtleyen merkezlerde, oransz bir biim
de el konur. Bu dzenlemenin getirdii ilikisel modeller bu yolla
yeniden retilmi ve ek nedenlerden tr, bunlarn yeniden retimi
de eksenel iblmnn rgtleyici merkezi ya da merkez kesimle
ri ile giderek daha fazla evreselleen kesimleri arasnda var olan
retim kapasitesi farklarn evrimsel biimde derinletirmitir. Yir
minci yzylda alttan alta sren dnm, karmak merkez-evre
eksenini oluturan ilikilerde ve dolaysyla bunlarn kendi kresel
blgelerinin haritalandrlmasmda gerekten dev lekli kimi dei
iklikler yaratmtr; bunun -genellikle devlet politikalarnn sonu
cuymu gibi sunulan- sonular da byk lde bilinmektedir. Son
yirmi otuz ylda, dnya leinde retimin (dolaysyla emein) top
lumsallamasn rgtleyen merkez ya da ekirdein uzun mrl
bir kuruluunun, yani gnmzde okuluslu ya da ulus-tesi firma
denilen eyin gsterdii olaanst byme daha da ilgintir. Bir
cmleyle sylersek, maddi adan baml retim sreleri arasnda,
bir zamanlar deiim ilikileri olan -ya da eer yeni kurulmularsa,
baka koullar altnda (dolaysyla piyasa tarafndan rgtlenmi
meta ak alar koullarnda, ya da potansiyel olarak byle olan ko
ullarda) deiim ilikileri saylabilecek- birok iliki firma ii ili
kilere dntrlmtr (ya da eer yeniyse batan byle oluturul
mutur). Temeldeki dzenleme, yani sermayenin firmalar eklinde
merkezilemesi ve ilgili retim ilemlerinin corafi olarak yaygn ve
teknik adan (imdilik) karmak zincirlerini giriimci bir tarzda r
gtlemesi hi de yeni deildir. Her ey bir yana, on yedinci ve on se
kizinci yzyllarn imtiyazl tccar (a.b.) irketlerini dier sermaye
giriimlerinden ayran ey de buydu. Ama son yirmi otuz ylda kapi
talist dnya ekonomisinin bu "temel dzenlemesi" tarihsel olarak
karsnda, yani onlarn topluluundan olmayanlar, inanmayanlar ya
da uygulamayanlar, dolaysyla ye olmayanlar karsnda, onlardan
ayr ve ou kez de onlarla atan bir biimde kendi "dnyalarm"
olutururlar. Bunlar ounlukla geni ve kuatc dnyalardr: slam
dnyas, bilimsel dnya, Afrika dnyas (ya da bugn Birleik Ame
rika'daki Siyahlar dnyas), kadnlar dnyas, iiler ya da proleter
ler dnyas, vb. Bu tr bilin topluluklarnn yapsal tarzda gelien
devletleraras ve devletler ii erevede direngen olup olamayaca,
az ok glenip glenemeyecei pek ak deildir. Burada belirti
len trden bir eliki, popler bar ve evre hareketlerine daha da
byk bir lde damgasn vurmaktadr, ama bu onlarn gnmz
dnyasnda ister istemez devlet merkezli olmalarndandr; oysa bi
zim szn ettiimiz bilin topluluklar, kendilerini devlet olma ha
linden bamsz ekilde (dolaysyla devlet olma ve devletleraras ol
ma hallerinden ziyade bunlarla elikili olarak) aklamaktadrlar.
blm ve Sermayenin Merkezilemesi
Kapitalist dnya ekonomisinin sregiden yapsal dnmnn yal
nzca bir yz zerinde, yani devletleraras sistemin ve onu olutu
ran elerin, yani devletlerin ve bunlarn birbirleriyle ilikilerinin
dzlemindeki bir odaktan grlen cephesi zerinde enine boyuna
durmu olduk. ki nedenle byle yaptk. Birincisi, tarihsel toplum bi
limcilerin -tm deliller tersi ynde olmasna karn- "devlet" ve
"ekonomi", ya da kimi versiyonlaryla "devlet" ve "piyasa" arasnda
yaplan liberal ideolojik ayrm, sanki bunlar temel kuramsal katego
rilermiesine srdrme ynndeki, hayli inat grnen eilimleri
dir. Dieri ise kapitalist dnya ekonomisinin -yine tm deliller tersi
ynde olmasna karn- sermayenin, emei daha fazla boyunduruk
altna alarak kendi kendini geniletmesi sayesinde, tpk bir soann
bymesi gibi, nce kk ve yerel bir merkezden balayp evresel
d kabuk oluana dek, ard ardna daha byk halkalara doru b
ymesi eklinde evrildiini dnen ayn derecede yaygn, ama g
rnrde daha kolay nfuz edilebilen eilimdir.
imdi, bu dnmn baka iki yz stne ok daha ksa gz
lemlere geiyoruz. kinci bir yz, kapitalist dnya ekonomisi ileyi
inin bir baka dzleminin yaplanmasnn rgtleyici esi olan ek-
senel iblmdr. Bu birbiriyle ilikili retim/ulatrma sreleri
nin oluturduu karmak bir btndr; yle bir ekilde dzenlen
mitir ki, tarihsel olarak, retim ve ulatrma srasnda yaratlan art
deere, baml retim srelerinin ok katmanl ve olduka uzun
zincirlerini ya da alarn rgtleyen merkezlerde, oransz bir biim
de el konur. Bu dzenlemenin getirdii ilikisel modeller bu yolla
yeniden retilmi ve ek nedenlerden tr, bunlarn yeniden retimi
de eksenel iblmnn rgtleyici merkezi ya da merkez kesimle
ri ile giderek daha fazla evreselleen kesimleri arasnda var olan
retim kapasitesi farklarn evrimsel biimde derinletirmitir. Yir
minci yzylda alttan alta sren dnm, karmak merkez-evre
eksenini oluturan ilikilerde ve dolaysyla bunlarn kendi kresel
blgelerinin haritalandrlmasmda gerekten dev lekli kimi dei
iklikler yaratmtr; bunun -genellikle devlet politikalarnn sonu
cuymu gibi sunulan- sonular da byk lde bilinmektedir. Son
yirmi otuz ylda, dnya leinde retimin (dolaysyla emein) top
lumsallamasn rgtleyen merkez ya da ekirdein uzun mrl
bir kuruluunun, yani gnmzde okuluslu ya da ulus-tesi firma
denilen eyin gsterdii olaanst byme daha da ilgintir. Bir
cmleyle sylersek, maddi adan baml retim sreleri arasnda,
bir zamanlar deiim ilikileri olan -ya da eer yeni kurulmularsa,
baka koullar altnda (dolaysyla piyasa tarafndan rgtlenmi
meta ak alar koullarnda, ya da potansiyel olarak byle olan ko
ullarda) deiim ilikileri saylabilecek- birok iliki firma ii ili
kilere dntrlmtr (ya da eer yeniyse batan byle oluturul
mutur). Temeldeki dzenleme, yani sermayenin firmalar eklinde
merkezilemesi ve ilgili retim ilemlerinin corafi olarak yaygn ve
teknik adan (imdilik) karmak zincirlerini giriimci bir tarzda r
gtlemesi hi de yeni deildir. Her ey bir yana, on yedinci ve on se
kizinci yzyllarn imtiyazl tccar (a.b.) irketlerini dier sermaye
giriimlerinden ayran ey de buydu. Ama son yirmi otuz ylda kapi
talist dnya ekonomisinin bu "temel dzenlemesi" tarihsel olarak
zgn bir lekte ve hem rgtlenme hem retim biiminde giderek
daha fazla yerleiklik kazanm bulunuyor. Ulus-tesi irketlerin
dnya leindeki iblmn ve emek srelerinin btnlemesini
yeniden yaplandrmalar hl "ulusal ekonomiler" denilen -henz
nostaljik bir ekilde bile deil bu- eyin tarihsel olaslklarn temel
den deitirmektedir.
Burada taslak biiminde deindiimiz bu sregiden yapsal d
nmn nc bir yn de, deyim yerindeyse, sava sonras onyl-
larn dev lekli sermaye merkezilemesinde kendini gstermekte
dir. Kapitalist birikimin dnya leindeki merkezi faili, yani olu
um halindeki dnya ynetici snf, yava yava, duraksayarak, ama
giderek daha kesin bir ekilde, ulus-tesi irketlerin retici sreler
arasndaki karlkl ilikiler zerindeki denetimi ve dolaysyla so
rumluluu ile, bu retim srelerinin az ok mnferit biimde istih
dam ettii emek gleri zerindeki eitli devletlerin denetimi ve do
laysyla sorumluluu arasnda giderek daha grnr hale gelen dev
elikileri srekli olarak zecek bir ilikisel yap rgtlyor.
rgtlenmekte olan bu yap, temelde, ulusal hareketlerin yok et
meyi amalad ve yeni hegemonik gcn, Birleik Amerika'nn da
yok olmasn istedii, son nefesini vermekte olan smrge impara
torluklarnn, kukusuz "daha yksek bir dzeyde" yerini almaktadr.
Bu tr dzenlemelerle ve bunlarn in imtiyazlar ve Osmanl kapi
tlasyonlar gibi kuzenleriyle, sz konusu eksenel iblm ilerletil
mi ve bizzat sistemin yapsal evrimlerine bal olarak gvence al
tna alnmt. Yirminci yzyln 30 yl sava (1914-45) bu dzenle
meler asndan hegemonik g sorusunu zd (o zaman anlald
ki kavga Almanya'yla Birleik Amerika'nn kavgasyd); ama bunun
uygulanma aralar ve bununla birlikte devletleraras sistemin ve do
laysyla hegemonya ilikilerinin yrtld, hem eksenel ibl
mnn hem de bunun gerei olan ok-katl egemenliklerin ebedile
tirilmesinin aralar icad edilmeyi bekliyordu.
Bu icadn yaplmas uzun bir zaman ald; daha nce sylemi ol
duumuz gibi, tam olarak ancak VietnamlIlarn byk bir gcn as
keri kuvvetinin snrlarnn darln herkesin gzleri nne serme
sinden sonra su yzne km gibi grnmektedir. Kabaca syler
53
sek, bu dnya sisteminin yapsal olarak smrge imparatorluklarnn
yerine gemesi yoluyla sren ey, sermayenin dev lekte merkezi
lemesi ve sermaye younluunun bir tr datlmasnn (dekansant-
rasyon\ eksenel iblmnn imdiki merkez alanlarnda buna sana-
yisizleme denilmektedir) ezamanl bymesi olmutur. Bu dev l
ekli merkezilemenin vastalar her birisi hem merkez bankalaryla,
hem de uluslararas kurulularla ve zellikle IBRD, IMF ve BIS ile s
k ilikiler iinde alan yzlerce bankadan olumu olduka kk,
zel amal, ynlendirici konsorsiyum komiteleridir. Buradaki mer
kezileme sermaye dngsnn para ucundadr ve borlananlar do
rudan doruya kapitalist giriimciler deil, devletlerdir; bunlar da,
eitli kalknma projelerinde, datlmam art deerlerle alan
ulus-tesi irketlerle i yapmak iin bir lde ipoteklenmi krediler
kullanrlar; sonuta bu projelerin gereklemesi kimilerinin "n
c Dnya'mn sanayilemesi" dedii sonuca varrken, kesinlikle da
ha nceki merkez alanlarn "sanayisizlemesi"ni getirir.
Dnmn bu yz sermayenin merkezileme ve younlama
snn, kuramsal adan varsaylan sralanmasn yeniden ele almam
z gerektirir. Ama bunun daha da tesinde, sermaye dngleri dn
cesiyle erevelenmi ekliyle, birikim srecinin temel doasn ye
niden kavramsallatrmamz da gerektirmektedir. Borlu devletler
skntya dtklerinde, bu dzenlemenin kurulularndan biri olan
IMF, kemer skma planlaryla ne kar ve bunlarn z de sz de
lkelerin her birinin (her biri iindeki?) emek glerinin gndelik ve
kuaksal yeniden retiminin artk uluslararas lekte hesaplanan
maliyetlerini drmeye gelip dayanr.
Bu dzenleme kendi bana tarihsel olarak yeni deildir -rne
in, Osmanl kapitlasyonlar dnlebilir- ama ok daha byk
lektedir ve dnya sistemi srelerinin yapsal bir dizini olarak ok
daha sk grlmekte ve sonular asndan bizatihi birikim sreci
nin yaplann dile getirmektedir.
Modem dnya sisteminin sregiden yapsal dnmnn bu
vehesi birlikte ele alndnda, bunlarn hepsi de az ya da ok l
de, yirminci yzyl boyunca sistem kart hareketlerin zapt ettii ya
da ele geirdii devlet iktidarnn yapsal evresini ortaya sermekte
zgn bir lekte ve hem rgtlenme hem retim biiminde giderek
daha fazla yerleiklik kazanm bulunuyor. Ulus-tesi irketlerin
dnya leindeki iblmn ve emek srelerinin btnlemesini
yeniden yaplandrmalar hl "ulusal ekonomiler" denilen -henz
nostaljik bir ekilde bile deil bu- eyin tarihsel olaslklarn temel
den deitirmektedir.
Burada taslak biiminde deindiimiz bu sregiden yapsal d
nmn nc bir yn de, deyim yerindeyse, sava sonras onyl-
larn dev lekli sermaye merkezilemesinde kendini gstermekte
dir. Kapitalist birikimin dnya leindeki merkezi faili, yani olu
um halindeki dnya ynetici snf, yava yava, duraksayarak, ama
giderek daha kesin bir ekilde, ulus-tesi irketlerin retici sreler
arasndaki karlkl ilikiler zerindeki denetimi ve dolaysyla so
rumluluu ile, bu retim srelerinin az ok mnferit biimde istih
dam ettii emek gleri zerindeki eitli devletlerin denetimi ve do
laysyla sorumluluu arasnda giderek daha grnr hale gelen dev
elikileri srekli olarak zecek bir ilikisel yap rgtlyor.
rgtlenmekte olan bu yap, temelde, ulusal hareketlerin yok et
meyi amalad ve yeni hegemonik gcn, Birleik Amerika'nn da
yok olmasn istedii, son nefesini vermekte olan smrge impara
torluklarnn, kukusuz "daha yksek bir dzeyde" yerini almaktadr.
Bu tr dzenlemelerle ve bunlarn in imtiyazlar ve Osmanl kapi
tlasyonlar gibi kuzenleriyle, sz konusu eksenel iblm ilerletil
mi ve bizzat sistemin yapsal evrimlerine bal olarak gvence al
tna alnmt. Yirminci yzyln 30 yl sava (1914-45) bu dzenle
meler asndan hegemonik g sorusunu zd (o zaman anlald
ki kavga Almanya'yla Birleik Amerika'nn kavgasyd); ama bunun
uygulanma aralar ve bununla birlikte devletleraras sistemin ve do
laysyla hegemonya ilikilerinin yrtld, hem eksenel ibl
mnn hem de bunun gerei olan ok-katl egemenliklerin ebedile
tirilmesinin aralar icad edilmeyi bekliyordu.
Bu icadn yaplmas uzun bir zaman ald; daha nce sylemi ol
duumuz gibi, tam olarak ancak VietnamlIlarn byk bir gcn as
keri kuvvetinin snrlarnn darln herkesin gzleri nne serme
sinden sonra su yzne km gibi grnmektedir. Kabaca syler
53
sek, bu dnya sisteminin yapsal olarak smrge imparatorluklarnn
yerine gemesi yoluyla sren ey, sermayenin dev lekte merkezi
lemesi ve sermaye younluunun bir tr datlmasnn (dekansant-
rasyon\ eksenel iblmnn imdiki merkez alanlarnda buna sana-
yisizleme denilmektedir) ezamanl bymesi olmutur. Bu dev l
ekli merkezilemenin vastalar her birisi hem merkez bankalaryla,
hem de uluslararas kurulularla ve zellikle IBRD, IMF ve BIS ile s
k ilikiler iinde alan yzlerce bankadan olumu olduka kk,
zel amal, ynlendirici konsorsiyum komiteleridir. Buradaki mer
kezileme sermaye dngsnn para ucundadr ve borlananlar do
rudan doruya kapitalist giriimciler deil, devletlerdir; bunlar da,
eitli kalknma projelerinde, datlmam art deerlerle alan
ulus-tesi irketlerle i yapmak iin bir lde ipoteklenmi krediler
kullanrlar; sonuta bu projelerin gereklemesi kimilerinin "n
c Dnya'mn sanayilemesi" dedii sonuca varrken, kesinlikle da
ha nceki merkez alanlarn "sanayisizlemesi"ni getirir.
Dnmn bu yz sermayenin merkezileme ve younlama
snn, kuramsal adan varsaylan sralanmasn yeniden ele almam
z gerektirir. Ama bunun daha da tesinde, sermaye dngleri dn
cesiyle erevelenmi ekliyle, birikim srecinin temel doasn ye
niden kavramsallatrmamz da gerektirmektedir. Borlu devletler
skntya dtklerinde, bu dzenlemenin kurulularndan biri olan
IMF, kemer skma planlaryla ne kar ve bunlarn z de sz de
lkelerin her birinin (her biri iindeki?) emek glerinin gndelik ve
kuaksal yeniden retiminin artk uluslararas lekte hesaplanan
maliyetlerini drmeye gelip dayanr.
Bu dzenleme kendi bana tarihsel olarak yeni deildir -rne
in, Osmanl kapitlasyonlar dnlebilir- ama ok daha byk
lektedir ve dnya sistemi srelerinin yapsal bir dizini olarak ok
daha sk grlmekte ve sonular asndan bizatihi birikim sreci
nin yaplann dile getirmektedir.
Modem dnya sisteminin sregiden yapsal dnmnn bu
vehesi birlikte ele alndnda, bunlarn hepsi de az ya da ok l
de, yirminci yzyl boyunca sistem kart hareketlerin zapt ettii ya
da ele geirdii devlet iktidarnn yapsal evresini ortaya sermekte
54
ve imdiki ve gelecekteki benzeri trden hareketlerin arpmak du
rumunda kalaca alann yeniden olutumlma derecesini ve trn
gstermektedir. Bunlar -burada esas kaygmz bu olmamakla birlik
te- ounlukla kullandmz kavramlara verdiimiz ieriklerin ne
kadar anakronik olduunu gsteriyor. Bu bakmdan sistem kart
hareketlerin ikilemleri bir lde, yalnzca dalkavuklar hatta kl
krk yaranlar iin deil, aydnlarn en angaje olanlar iin de, bir tr
yanl bilincin niyet d rndr.
Bitirirken, bir tr final gibi deinmemiz gereken bir konu daha
var, nk daha nce ele aldklarmzn hibiri buna dolaysz olarak
iaret etmiyor. Bu da, iletiim alarnn sregiden dnmdr. Ko
mnist Manifesto'Adi yle bir gzlem vardr: "Ortaa kentlilerinin
o sefil karayollanyla ulamalar yzyllar bulan bu birlie, modem
proleterler demiryollar sayesinde birka ylda ularlar." Bunun ya
zlmasndan bu yana, yaklak bir buuk yzyl gemi bulunuyor.
Ama bu cmle gcnden hibir ey yitirmi deil. Fakat, bunun a
da bir ekilde anlalmas da gerek. Birleik Amerika'da, 1960'h yl
larda, Siyahlar'n 150'ye yakn gsterisi ile, sava kart hareketin
daha da fazla saydaki kamusal biimlerinin etkileimini salayan
ey televizyondu ve bu nedenle, Grenada (toprak ve nfus bakmn
dan New York eyaletinin bir kasabasnn yarsndan daha kk olan
Grenada) operasyonunun komutan, ABD hkmetinin gr asn
dan bakldnda doru bir kararla, saldrnn basna kapal olarak
yrtlmesi buyruunu vermiti. Manifesto'da ne karlan bu kay
g, yani corafi bakmdan ayrlm olanlar arasndaki birliin maddi
aralar konusu merkezi nemini koruyor. Aralarn kendileri ve on
larn maddiliklerinin biimi temelden dntrlmtr. Giderek da
ha ok sayda sistem kart hareket kendi iliki ve balantlarnn,
toplumsal ilikileri dolaymlayan en yeni aralar tarafndan sahtele
tirildiini ve paralandn greceklerdir.
yleyse hangi noktadayz? Biz byk lde ve ciddi bir ekil
de dnya sistem kart hareketler ailesinin stratejisini, belki de ide
olojisini, belki de rgtsel yapsn yeniden yaplandrma gibi acil
bir ihtiyala kar karyayz; devletlerin "devlet olma hali" ve kapi
talizmin "kapitalist" doas inanlmaz bir hzla geliip glenirken,
nmze kan gerek ikilemlerle etkili bir biimde baetmek duru
mundaysak tabii. Bu gelimenin bizzat sistem asndan ve statko
nun idarecileri asndan nesnel elikiler yarattn biliyoruz. Ama
bu, sistem kart hareketler asndan da ayn ciddiyette ikilemler
yaratyor. O yzden ilerlemenin "otomatiklii"ne bel balayamayz;
o yzden gerek tarihsel alternatiflerimize ilikin eletirel zmle
meyi bir yana brakamayz.
54
ve imdiki ve gelecekteki benzeri trden hareketlerin arpmak du
rumunda kalaca alann yeniden olutumlma derecesini ve trn
gstermektedir. Bunlar -burada esas kaygmz bu olmamakla birlik
te- ounlukla kullandmz kavramlara verdiimiz ieriklerin ne
kadar anakronik olduunu gsteriyor. Bu bakmdan sistem kart
hareketlerin ikilemleri bir lde, yalnzca dalkavuklar hatta kl
krk yaranlar iin deil, aydnlarn en angaje olanlar iin de, bir tr
yanl bilincin niyet d rndr.
Bitirirken, bir tr final gibi deinmemiz gereken bir konu daha
var, nk daha nce ele aldklarmzn hibiri buna dolaysz olarak
iaret etmiyor. Bu da, iletiim alarnn sregiden dnmdr. Ko
mnist Manifesto'Adi yle bir gzlem vardr: "Ortaa kentlilerinin
o sefil karayollanyla ulamalar yzyllar bulan bu birlie, modem
proleterler demiryollar sayesinde birka ylda ularlar." Bunun ya
zlmasndan bu yana, yaklak bir buuk yzyl gemi bulunuyor.
Ama bu cmle gcnden hibir ey yitirmi deil. Fakat, bunun a
da bir ekilde anlalmas da gerek. Birleik Amerika'da, 1960'h yl
larda, Siyahlar'n 150'ye yakn gsterisi ile, sava kart hareketin
daha da fazla saydaki kamusal biimlerinin etkileimini salayan
ey televizyondu ve bu nedenle, Grenada (toprak ve nfus bakmn
dan New York eyaletinin bir kasabasnn yarsndan daha kk olan
Grenada) operasyonunun komutan, ABD hkmetinin gr asn
dan bakldnda doru bir kararla, saldrnn basna kapal olarak
yrtlmesi buyruunu vermiti. Manifesto'da ne karlan bu kay
g, yani corafi bakmdan ayrlm olanlar arasndaki birliin maddi
aralar konusu merkezi nemini koruyor. Aralarn kendileri ve on
larn maddiliklerinin biimi temelden dntrlmtr. Giderek da
ha ok sayda sistem kart hareket kendi iliki ve balantlarnn,
toplumsal ilikileri dolaymlayan en yeni aralar tarafndan sahtele
tirildiini ve paralandn greceklerdir.
yleyse hangi noktadayz? Biz byk lde ve ciddi bir ekil
de dnya sistem kart hareketler ailesinin stratejisini, belki de ide
olojisini, belki de rgtsel yapsn yeniden yaplandrma gibi acil
bir ihtiyala kar karyayz; devletlerin "devlet olma hali" ve kapi
talizmin "kapitalist" doas inanlmaz bir hzla geliip glenirken,
nmze kan gerek ikilemlerle etkili bir biimde baetmek duru
mundaysak tabii. Bu gelimenin bizzat sistem asndan ve statko
nun idarecileri asndan nesnel elikiler yarattn biliyoruz. Ama
bu, sistem kart hareketler asndan da ayn ciddiyette ikilemler
yaratyor. O yzden ilerlemenin "otomatiklii"ne bel balayamayz;
o yzden gerek tarihsel alternatiflerimize ilikin eletirel zmle
meyi bir yana brakamayz.
Snf Mcadelesinin Kurtuluu mu?
GETMZ son yirmi otuz yl iinde, ulusal kurtulu ile snf at
mas arasndaki iliki -ulusal kurtulu mcadeleleri ile proleter kur
tulu mcadeleleri arasndaki iliki- byk lde farkllk tayan
biim altnda sunulmutur. Ulusal mcadele snf mcadelesinin
dnya leindeki bir biimi, hatta tek biimi olarak grlmtr.
Devrimci bir hareketin ezilenleri her durumda rgtleyebilecei ve
zafer kazandnda birikim srecinin dnya leindeki toplumsal
yaplanmasnda nemli deiiklikler yaratabilecei gerekesiyle
ulusal mcadele snf mcadelesiyle benzeik olarak dnlmtr.
Ulusal mcadele ve snf mcadelesi tarihsel ve dolaysyla kuram
sal bakmdan ilikili olduklar halde, tarihsel yrngeleri farkl -bi
risi devletleraras ileyiler dzlemini geniletip derinletirerek ka
pitalist dnya ekonomisini yeniden retme ynnde, dieri ise ken
disi iin belirleyici olan burjuva-proleter ilikisini ortadan kaldrarak
kapitalist dnya ekonomisini ortadan kaldrma ynnde- olduu
iin ayn zamanda trsel bakmdan farkl olduklar dnlmtr.
Birincisini ulusal mcadele ile snf mcadelesi arasndaki ilikinin
ideolojik kavran; kincisini politik kavran; ncsn de tarih-
sel-kuramsal kavran olarak gryoruz.
Aada bu n deerlendirmeleri yolla amlamaya alaca
z. Birincisi, ulusal kurtuluun ykseli ve kn ya da yatma
sn dnya-tarihsel bir rgtleyici g -daha dorusu, yeniden rgt-
leyici bir g- olarak izeceiz. kincisi, bir yanda snf mcadelesi
nin oluturduu "dikey" iliki ve snf kategorileri ile, te yanda hem
pratik, hem de kuramsal bakmdan sk sk "dikey" ilikilerle kart-
SINIF MCADELESNN KURTULUU MU? 57
nlan, "politik" nderlikler ve "ekonomik" nderlikler iindeki ve
arasndaki "yatay" rekabet ilikilerinin birbirinden farkllklarn ay
dnlatmaya alacaz. ncs, snf mcadelesini bir yandan
modem dnya sisteminin dnm asndan giderek daha fazla
ak ve dall budakl bir g durumuna getirirken, ayn zamanda, ifa
desini devletleraras sistemin ilikisel yaplarndaki deiimlerle a
r lde snrlayarak amalaryla elikili bir biimde ileyen geli
me srelerini ksaca zetleyeceiz.
Ulusal kurtulu mcadelesi bildiimiz kadaryla uzun bir tarihe
sahiptir. Neyden ulusal kurtulu? Aktr ki bunun yant, modem
dnya sisteminin farkl blgeleri arasndaki eitsiz ilikilerden ulu
sal kurtulutur. Bu sistem bildiimiz gibi zaman iinde meknn ge
niletmi, nceleri kendi dnda olan blgeleri kendine balam,
onlar (ekonomik, politik ve kltrel bakmdan) boyunduruu altna
sokmu ve btnlemi bir yap iinde smsk zapt eden bir kapita
list dnya ekonomisi biimini almtr.
Tm modem milliyetiliklerin temel ideolojik temalarndan biri
eitlik -hem "ulus"un tm yelerinin varsaymsal eitlii, hem de
"d" ezen devletlerle/gruplarla eitlik talebi- iin mcadele olmu
tur. (Kukusuz bu, temalardan yalnzca biriydi. Belli koullarda ba
kalarn ezmekte gereke olarak kullanlabilecek "esizlik" temas da
sz konusu olmutur.)
On dokuzuncu yzylda, hatta on sekizinci yzyln sonlarnda
da milliyetilik klndaki eitliki taleplere sk sk rastlanmaktadr.
Amerikalar'da Beyaz kolonistlerin bamszlk mcadelesi, Haiti
devrimi, Napolyon'a kar spanyol direnii, Mehmet Ali'nin Msr'
"modernletirme" abas, 1848'deki "Uluslarn lkbahar", Garibaldi
ve Kossuth, Hindistan Ulusal Kongresi'nin kuruluu, hepsi de bu k
resel atlmn yansmalaryd.
Ama ancak yirminci yzylda ulusal kurtulu hareketlerini dnya
sisteminin belli bal bir rgtsel olgusu olarak grebilmekteyiz. Bi
rinci Dnya Sava'ndan bile nce, Meksika, Osmanl mparatorluu,
ran ve in'deki politik "devrimler" aka gsterdi ki, "Avrupa'nn
yaylmas" doruuna ular ulamaz (on dokuzuncu yzyln son iki
onyl) kar basklar derhal, hatr saylr lde ortaya kmt.
Snf Mcadelesinin Kurtuluu mu?
GETMZ son yirmi otuz yl iinde, ulusal kurtulu ile snf at
mas arasndaki iliki -ulusal kurtulu mcadeleleri ile proleter kur
tulu mcadeleleri arasndaki iliki- byk lde farkllk tayan
biim altnda sunulmutur. Ulusal mcadele snf mcadelesinin
dnya leindeki bir biimi, hatta tek biimi olarak grlmtr.
Devrimci bir hareketin ezilenleri her durumda rgtleyebilecei ve
zafer kazandnda birikim srecinin dnya leindeki toplumsal
yaplanmasnda nemli deiiklikler yaratabilecei gerekesiyle
ulusal mcadele snf mcadelesiyle benzeik olarak dnlmtr.
Ulusal mcadele ve snf mcadelesi tarihsel ve dolaysyla kuram
sal bakmdan ilikili olduklar halde, tarihsel yrngeleri farkl -bi
risi devletleraras ileyiler dzlemini geniletip derinletirerek ka
pitalist dnya ekonomisini yeniden retme ynnde, dieri ise ken
disi iin belirleyici olan burjuva-proleter ilikisini ortadan kaldrarak
kapitalist dnya ekonomisini ortadan kaldrma ynnde- olduu
iin ayn zamanda trsel bakmdan farkl olduklar dnlmtr.
Birincisini ulusal mcadele ile snf mcadelesi arasndaki ilikinin
ideolojik kavran; kincisini politik kavran; ncsn de tarih-
sel-kuramsal kavran olarak gryoruz.
Aada bu n deerlendirmeleri yolla amlamaya alaca
z. Birincisi, ulusal kurtuluun ykseli ve kn ya da yatma
sn dnya-tarihsel bir rgtleyici g -daha dorusu, yeniden rgt-
leyici bir g- olarak izeceiz. kincisi, bir yanda snf mcadelesi
nin oluturduu "dikey" iliki ve snf kategorileri ile, te yanda hem
pratik, hem de kuramsal bakmdan sk sk "dikey" ilikilerle kart-
nlan, "politik" nderlikler ve "ekonomik" nderlikler iindeki ve
arasndaki "yatay" rekabet ilikilerinin birbirinden farkllklarn ay
dnlatmaya alacaz. ncs, snf mcadelesini bir yandan
modem dnya sisteminin dnm asndan giderek daha fazla
ak ve dall budakl bir g durumuna getirirken, ayn zamanda, ifa
desini devletleraras sistemin ilikisel yaplarndaki deiimlerle a
r lde snrlayarak amalaryla elikili bir biimde ileyen geli
me srelerini ksaca zetleyeceiz.
Ulusal kurtulu mcadelesi bildiimiz kadaryla uzun bir tarihe
sahiptir. Neyden ulusal kurtulu? Aktr ki bunun yant, modem
dnya sisteminin farkl blgeleri arasndaki eitsiz ilikilerden ulu
sal kurtulutur. Bu sistem bildiimiz gibi zaman iinde meknn ge
niletmi, nceleri kendi dnda olan blgeleri kendine balam,
onlar (ekonomik, politik ve kltrel bakmdan) boyunduruu altna
sokmu ve btnlemi bir yap iinde smsk zapt eden bir kapita
list dnya ekonomisi biimini almtr.
Tm modem milliyetiliklerin temel ideolojik temalarndan biri
eitlik -hem "ulus"un tm yelerinin varsaymsal eitlii, hem de
"d" ezen devletlerle/gruplarla eitlik talebi- iin mcadele olmu
tur. (Kukusuz bu, temalardan yalnzca biriydi. Belli koullarda ba
kalarn ezmekte gereke olarak kullanlabilecek "esizlik" temas da
sz konusu olmutur.)
On dokuzuncu yzylda, hatta on sekizinci yzyln sonlarnda
da milliyetilik klndaki eitliki taleplere sk sk rastlanmaktadr.
Amerikalar'da Beyaz kolonistlerin bamszlk mcadelesi, Haiti
devrimi, Napolyon'a kar spanyol direnii, Mehmet Ali'nin Msr'
"modernletirme" abas, 1848'deki "Uluslarn lkbahar", Garibaldi
ve Kossuth, Hindistan Ulusal Kongresi'nin kuruluu, hepsi de bu k
resel atlmn yansmalaryd.
Ama ancak yirminci yzylda ulusal kurtulu hareketlerini dnya
sisteminin belli bal bir rgtsel olgusu olarak grebilmekteyiz. Bi
rinci Dnya Sava'ndan bile nce, Meksika, Osmanl mparatorluu,
ran ve in'deki politik "devrimler" aka gsterdi ki, "Avrupa'nn
yaylmas" doruuna ular ulamaz (on dokuzuncu yzyln son iki
onyl) kar basklar derhal, hatr saylr lde ortaya kmt.
Ekim 1917 Rus Devrimi kukusuz, modem dnya sisteminin
politik tarihinde bir dnm noktasyd. Bolevikler kendilerini, pro
letaryann burjuvaziye kar on dokuzuncu yzyldaki "toplumsal
hareketi"nin (o srada, byk lde Avrupal bir hareketti bu) bir
uzants olan, ii snfnn komnizm mcadelesinin ncleri olarak
sunuyorlard. Durum kukusuz byleydi. Ama herkes daha batan,
bu "ilk proleter devrim"in en "ileri" kapitalist lkede ya da lkeler
de (kuramn olacan ngrd yerde) deil de, grece "geri" bir
blgede gerekletii olgusu zerinde durmutu.
Devrim iin destein ounlukla "burjuvazi"ye kar mcadele
veren "proleterler' den gelmesine karn, Boleviklere verilen deste
in esi "ulusal kurtulu" drts biimini almt. Bu "milliyeti"
enin Bolevikler'in gndemine girmesi ve buradaki "snfsal"
eyle her zaman badaamamas gerei, en dokunakl ve anlaml
yanksn, Bolevik nderlere stratejilerini Avrupa zerinde deil,
"Dou" zerinde younlatrmaya yneltme arlan yapan Sultan
Galiyev'in frtnal kariyerinde ve sonunda tasfiye edilmesinde bul
du. Lenin'in kendisi de, dnya "sosyalist" hareketleri ile dnya "ulu
sal kurtulu" hareketlerini, Bak Kongresi'nde bir araya getirmeye
alt. O zamandan bu yana, bu iki "sistem kart" g hem ok ger
ek, hem de ok skntl bir biimde birarada yaayagelmitir. Son
elli ylda bu iki retorii (sosyalizm ve ulusal kurtulu) ayrmak, hat
ta bunlan rgtsel bakmdan ayr tutmak (in ve Vietnam politik ta
rihlerinin ikisinin de ok iyi gsterdii gibi) giderek daha g bir hal
almtr. Bu birliktelik ok etkili olmutur. Ama yine de, bu iki reto
riin, eilimin, gcn birlikte yaamas en iyi durumda skntl ol
mu, en kt durumda ise toplumsal gereklii derinden mulakla-
trmtr.
Bir dzeyde, 1945'ten bu yana, ulusal kurtulu hareketleri gr
kemli bir biimde baarl olmutur. Dnyann 1945'te "metropol"
devletlerin smrgeleri olan hemen tm blgeleri bugn bamsz
egemen devletlerdir; Birlemi Milletler'in eit hak sahibi yeleridir.
Bunun gerekleme sreci aamal olmutur. Bir yandan, belli sa
yda devlette nemli lde rgtl silahl mcadele vard ve bu, sz
konusu silahl mcadeleye nderlik eden hareketlerin devlet iinde
politik iktidara gelmeleriyle sonuland. Dier baz devletlerde de,
baka yerlerde pek ok silahl mcadelenin srp gittii bu dnya
balam iinde, bir hareketin bylesi bir silahl mcadele potansiye
li tamas bile bu hareketin (genellikle "seim" yoluyla) iktidan ka
zanabilmesine yetiyordu. Son olarak, nc bir grup devlette, met
ropol gler tam da bu tr hareketleri savuturabilmek amacyla, ik
tidarn, deyim yerindeyse, lml bir yerli gruba aktarlmas iini d
zenliyorlard (Franszlarn "indpendance octroye"* dedii ey).
Kukusuz, olup bitenlerin bu modelin aklanna denk dt
pek ok durum da vardr. Ve yine kukusuz, zellikle halihazrda
"egemen" olan devletlerde (Gney Afrika, Orta Amerika'nn eitli
ksmlan, vb.), "iktidar aktarm"na ilikin bu trden birka mcade
le hl srmektedir. Ne var ki "biimsel" ulusal kurtulu denilebile
cek ey uruna verilen bu mcadelelerin byk ksm tamamlanm
durumdadr. imdi bu hareketlerin neyi baarm olduklarna dnp
bakabiliriz.
Bu mcadeleler bir bakma pek ok ey baardlar. Smrgeci
likte ikin olan kendinden emin ve kibirli kresel rklk ortadan
kaybolmu, en azndan yeraltna inmitir. Dnyann daha az gl
olan devletlerini etkileyen politik kararlarda yerli ahslarn rol bu
gn, 1945'te olduundan ok daha byktr. Bu lkelerin gerek
devlet politikalar, politik karar mekanizmasnn bu "yerliletirilme-
sini" yanstma eilimi tamaktadr.
Bir baka adan bu deiiklikler, kesinlikle, szgelimi 1945'te
ulusal kurtulu hareketlerinin ngrm olduu kadar da byk ol
mamtr. Bunun iki deiik aklamas vardr. Birisi; devletleraras
sistemde bir devletin (herhangi bir devletin) devlet mekanizmas
zerindeki denetiminin pratikte kuramda olduundan daha az gerek
iktidar salyor olmasdr. kincisi; "ulusal kurtuluu" gerekletir
mi olan devletlerin iinde snf mcadelelerinin srp gitmekte ol
masdr. Bu iki etken birbiriyle balantldr; ama analitik bakmdan
bunlar geici olarak ayr tutarak zmlemeye balamak konuya
daha fazla aklk getirecektir.
* bahedilmi bamszlk (y.h.)
Ekim 1917 Rus Devrimi kukusuz, modem dnya sisteminin
politik tarihinde bir dnm noktasyd. Bolevikler kendilerini, pro
letaryann burjuvaziye kar on dokuzuncu yzyldaki "toplumsal
hareketi"nin (o srada, byk lde Avrupal bir hareketti bu) bir
uzants olan, ii snfnn komnizm mcadelesinin ncleri olarak
sunuyorlard. Durum kukusuz byleydi. Ama herkes daha batan,
bu "ilk proleter devrim"in en "ileri" kapitalist lkede ya da lkeler
de (kuramn olacan ngrd yerde) deil de, grece "geri" bir
blgede gerekletii olgusu zerinde durmutu.
Devrim iin destein ounlukla "burjuvazi"ye kar mcadele
veren "proleterler' den gelmesine karn, Boleviklere verilen deste
in esi "ulusal kurtulu" drts biimini almt. Bu "milliyeti"
enin Bolevikler'in gndemine girmesi ve buradaki "snfsal"
eyle her zaman badaamamas gerei, en dokunakl ve anlaml
yanksn, Bolevik nderlere stratejilerini Avrupa zerinde deil,
"Dou" zerinde younlatrmaya yneltme arlan yapan Sultan
Galiyev'in frtnal kariyerinde ve sonunda tasfiye edilmesinde bul
du. Lenin'in kendisi de, dnya "sosyalist" hareketleri ile dnya "ulu
sal kurtulu" hareketlerini, Bak Kongresi'nde bir araya getirmeye
alt. O zamandan bu yana, bu iki "sistem kart" g hem ok ger
ek, hem de ok skntl bir biimde birarada yaayagelmitir. Son
elli ylda bu iki retorii (sosyalizm ve ulusal kurtulu) ayrmak, hat
ta bunlan rgtsel bakmdan ayr tutmak (in ve Vietnam politik ta
rihlerinin ikisinin de ok iyi gsterdii gibi) giderek daha g bir hal
almtr. Bu birliktelik ok etkili olmutur. Ama yine de, bu iki reto
riin, eilimin, gcn birlikte yaamas en iyi durumda skntl ol
mu, en kt durumda ise toplumsal gereklii derinden mulakla-
trmtr.
Bir dzeyde, 1945'ten bu yana, ulusal kurtulu hareketleri gr
kemli bir biimde baarl olmutur. Dnyann 1945'te "metropol"
devletlerin smrgeleri olan hemen tm blgeleri bugn bamsz
egemen devletlerdir; Birlemi Milletler'in eit hak sahibi yeleridir.
Bunun gerekleme sreci aamal olmutur. Bir yandan, belli sa
yda devlette nemli lde rgtl silahl mcadele vard ve bu, sz
konusu silahl mcadeleye nderlik eden hareketlerin devlet iinde
politik iktidara gelmeleriyle sonuland. Dier baz devletlerde de,
baka yerlerde pek ok silahl mcadelenin srp gittii bu dnya
balam iinde, bir hareketin bylesi bir silahl mcadele potansiye
li tamas bile bu hareketin (genellikle "seim" yoluyla) iktidan ka
zanabilmesine yetiyordu. Son olarak, nc bir grup devlette, met
ropol gler tam da bu tr hareketleri savuturabilmek amacyla, ik
tidarn, deyim yerindeyse, lml bir yerli gruba aktarlmas iini d
zenliyorlard (Franszlarn "indpendance octroye"* dedii ey).
Kukusuz, olup bitenlerin bu modelin aklanna denk dt
pek ok durum da vardr. Ve yine kukusuz, zellikle halihazrda
"egemen" olan devletlerde (Gney Afrika, Orta Amerika'nn eitli
ksmlan, vb.), "iktidar aktarm"na ilikin bu trden birka mcade
le hl srmektedir. Ne var ki "biimsel" ulusal kurtulu denilebile
cek ey uruna verilen bu mcadelelerin byk ksm tamamlanm
durumdadr. imdi bu hareketlerin neyi baarm olduklarna dnp
bakabiliriz.
Bu mcadeleler bir bakma pek ok ey baardlar. Smrgeci
likte ikin olan kendinden emin ve kibirli kresel rklk ortadan
kaybolmu, en azndan yeraltna inmitir. Dnyann daha az gl
olan devletlerini etkileyen politik kararlarda yerli ahslarn rol bu
gn, 1945'te olduundan ok daha byktr. Bu lkelerin gerek
devlet politikalar, politik karar mekanizmasnn bu "yerliletirilme-
sini" yanstma eilimi tamaktadr.
Bir baka adan bu deiiklikler, kesinlikle, szgelimi 1945'te
ulusal kurtulu hareketlerinin ngrm olduu kadar da byk ol
mamtr. Bunun iki deiik aklamas vardr. Birisi; devletleraras
sistemde bir devletin (herhangi bir devletin) devlet mekanizmas
zerindeki denetiminin pratikte kuramda olduundan daha az gerek
iktidar salyor olmasdr. kincisi; "ulusal kurtuluu" gerekletir
mi olan devletlerin iinde snf mcadelelerinin srp gitmekte ol
masdr. Bu iki etken birbiriyle balantldr; ama analitik bakmdan
bunlar geici olarak ayr tutarak zmlemeye balamak konuya
daha fazla aklk getirecektir.
* bahedilmi bamszlk (y.h.)
u analitik soru, yani "devlet iktidarna sahip olunduunda ne ka
dar iktidara sahip olunur?" sorusu, ideoloji gereklikten bir kere ayrt
edildii anda, aklanmas grece kolay bir soru olmaktadr. Modem
devletleraras sistemin ideolojik ilkelerinden biri de egemenliin b
tnselliidir. Egemenlik, ya da devletleraras sistemin teki yele
rince kabul edildii ekliyle bir "devlet"in bamsz yarg stats,
kuramsal olarak bu devlet ynetiminin yasa karma ve kendi "i" i
lerini devletin anayasal yapsnn ona dayatt kstlamalardan ba
ka hibir kstlama olmakszn yrtme hakk anlamna gelir. En ak
ifadeyle, her hkmetin kendi snrlar iinde uygun bulduu her e
yi yapabilecei varsaylmtr. Ne var ki aslnda durum, Birleik
Amerika ya da SSCB gibi gl devletlerde bile byle deildir; As
ya, Afrika ve Latin Amerika'nn daha zayf devletleri asndan ise
bu hi geerli deildir.
Egemen devlet iktidarlar zerinde birok kstlama vardr. Bi
rincisi, var olduu halde "gayri meru" saylan kstlamalardr. rne
in d odaklarn belli bir devletin politikalarn, bu devletin "i" i
lerine bir biimde "mdahale etme" yoluyla aka altst etme ya da
kapal kaplar ardnda deitirmeye alma ynndeki fiili gc bu
kstlamalardan biridir. Bu ok tandk bir ykdr. Bu tr bir faali
yet, sonunda fiili askeri mdahaleyi de kapsayabilir. "Uluslararas
hukuk" bakmndan bu tr uygulamalar resmi anlamda "gayri me
ru" olmakla birlikte, aslnda bunlar o kadar sk kullanlmaktadr ki,
iktidarda kalma niyetinde olan bir hkmet bu olaslklar da dikka
te almak zorundadr. Dolaysyla bu tr gayri meru mdahalenin
oluturduu tehdit egemen devletleri pratikte belli bir "basiretlilie"
zorlar.
Devletleraras sistem normal olarak, bilinen (rnein, imdiki
durumda, Birleik Amerika ile SSCB arasndaki) rekabetlerin arena
s olduundan, egemen bir devletin gl bir devletin mdahale teh
didinden, bu devletin ba rakibiyle politik bir balant kurarak "kur
tulaca" dnlr ou kez. Bu kukusuz bir lde dorudur. El
bette bu da, balant kurduu devletin "mdahalesi" riskini getirir,
ama bu olaslk daha dolayl ve daha az tehdit edici grlebilmekte
dir. Gerek soru bu olaslkta deildir. Gerek som, egemen devlet
iktidarlar zerindeki "meru" denilebilecek kstlamalar alannda
yatmaktadr.
Bu "meru" kstlamalar nelerdir? Bunlar devletleraras sistemin
tm bellibal glerinin yalnzca daha zayf devletlere deil, kendi
lerine de dayatma konusunda, zerinde fiilen anlatklar kstlama
lardr. Bunlar bir devletleraras sistemin varln teminat altna alan
kstlamalardr. En bata, nadiren yasalatnlm ve bir lde ekil
siz ve ayrntlar bakmndan deiken olduklar iin, bu kstlamala
rn says bizim normal olarak farkna vardmzdan ok daha faz
ladr. Bunlar bazen devletler aras "uygar davran" denilen eyi de
kapsarlar. rnein diplomatik dokunulmazlk ok seyrek ihll edilen
olduka kutsal bir ilkedir. Sistemi srdrme ynndeki toplumsal
bask ylesine gldr ki, bu ilke altndaki ykmllklerini yeri
ne getirebilmek iin devletler ok iddetli tepki gsterecekleri za
manlarda bile ou kez kendilerini kstlama yolunu seerler.
Dayatlan ikinci bir kstlama devlet-tesi mlkiyet haklaryla il
gilidir. Bu fiili ilkeye gre tm devletler kendi snrlar iindeki ya
banc mlkiyet zerinde bir noktaya kadar kamulatrma haklarn
kullanabilirler. Bu nokta biraz belirsizdir. Ancak herhangi bir devle
tin hi tazminatsz milliletirme yapabilecei gr tarihsel olarak
doru deildir. Bu ynde birok giriim olmutur, ama kar basklar
bunlarn hepsinin ksmen geriletilmesini salamtr. SSCB hkme
tinin yabanc mlkiyet haklar karsndaki uygulamalarna hzla gz
attmzda bile bu nokta iyice belirginleecektir. (SSCB rneini, as
keri gce ve ideolojiye sahip bir devletin bile bu kstlamaya uydu
unu gstermek iin veriyoruz.)
Dayatlm kstlamalarn bir ncs baka lkelerdeki muha
lif hareketlerin desteklenmesiyle ilgilidir. Tm devletler (ya da aa
yukar tm devletler) bu tr destekleme eylemlerine giriirler. Za
man zaman da, bunu youn bir ekilde yaparlar. Ne var ki bunu an
cak bir noktaya kadar yaparlar. Yoldaa dayanmaya srekli olarak
bir snr getirilmi gibidir. Bir kez daha bu snr ak deildir. Ama
gereklik ortadadr.
Eer birisi kalkp da, egemenlik zerindeki bu dayatlm "me
ru" kstlamalarn aslnda, hele sava zamanlarnda nasl ilediini
u analitik soru, yani "devlet iktidarna sahip olunduunda ne ka
dar iktidara sahip olunur?" sorusu, ideoloji gereklikten bir kere ayrt
edildii anda, aklanmas grece kolay bir soru olmaktadr. Modem
devletleraras sistemin ideolojik ilkelerinden biri de egemenliin b
tnselliidir. Egemenlik, ya da devletleraras sistemin teki yele
rince kabul edildii ekliyle bir "devlet"in bamsz yarg stats,
kuramsal olarak bu devlet ynetiminin yasa karma ve kendi "i" i
lerini devletin anayasal yapsnn ona dayatt kstlamalardan ba
ka hibir kstlama olmakszn yrtme hakk anlamna gelir. En ak
ifadeyle, her hkmetin kendi snrlar iinde uygun bulduu her e
yi yapabilecei varsaylmtr. Ne var ki aslnda durum, Birleik
Amerika ya da SSCB gibi gl devletlerde bile byle deildir; As
ya, Afrika ve Latin Amerika'nn daha zayf devletleri asndan ise
bu hi geerli deildir.
Egemen devlet iktidarlar zerinde birok kstlama vardr. Bi
rincisi, var olduu halde "gayri meru" saylan kstlamalardr. rne
in d odaklarn belli bir devletin politikalarn, bu devletin "i" i
lerine bir biimde "mdahale etme" yoluyla aka altst etme ya da
kapal kaplar ardnda deitirmeye alma ynndeki fiili gc bu
kstlamalardan biridir. Bu ok tandk bir ykdr. Bu tr bir faali
yet, sonunda fiili askeri mdahaleyi de kapsayabilir. "Uluslararas
hukuk" bakmndan bu tr uygulamalar resmi anlamda "gayri me
ru" olmakla birlikte, aslnda bunlar o kadar sk kullanlmaktadr ki,
iktidarda kalma niyetinde olan bir hkmet bu olaslklar da dikka
te almak zorundadr. Dolaysyla bu tr gayri meru mdahalenin
oluturduu tehdit egemen devletleri pratikte belli bir "basiretlilie"
zorlar.
Devletleraras sistem normal olarak, bilinen (rnein, imdiki
durumda, Birleik Amerika ile SSCB arasndaki) rekabetlerin arena
s olduundan, egemen bir devletin gl bir devletin mdahale teh
didinden, bu devletin ba rakibiyle politik bir balant kurarak "kur
tulaca" dnlr ou kez. Bu kukusuz bir lde dorudur. El
bette bu da, balant kurduu devletin "mdahalesi" riskini getirir,
ama bu olaslk daha dolayl ve daha az tehdit edici grlebilmekte
dir. Gerek soru bu olaslkta deildir. Gerek som, egemen devlet
iktidarlar zerindeki "meru" denilebilecek kstlamalar alannda
yatmaktadr.
Bu "meru" kstlamalar nelerdir? Bunlar devletleraras sistemin
tm bellibal glerinin yalnzca daha zayf devletlere deil, kendi
lerine de dayatma konusunda, zerinde fiilen anlatklar kstlama
lardr. Bunlar bir devletleraras sistemin varln teminat altna alan
kstlamalardr. En bata, nadiren yasalatnlm ve bir lde ekil
siz ve ayrntlar bakmndan deiken olduklar iin, bu kstlamala
rn says bizim normal olarak farkna vardmzdan ok daha faz
ladr. Bunlar bazen devletler aras "uygar davran" denilen eyi de
kapsarlar. rnein diplomatik dokunulmazlk ok seyrek ihll edilen
olduka kutsal bir ilkedir. Sistemi srdrme ynndeki toplumsal
bask ylesine gldr ki, bu ilke altndaki ykmllklerini yeri
ne getirebilmek iin devletler ok iddetli tepki gsterecekleri za
manlarda bile ou kez kendilerini kstlama yolunu seerler.
Dayatlan ikinci bir kstlama devlet-tesi mlkiyet haklaryla il
gilidir. Bu fiili ilkeye gre tm devletler kendi snrlar iindeki ya
banc mlkiyet zerinde bir noktaya kadar kamulatrma haklarn
kullanabilirler. Bu nokta biraz belirsizdir. Ancak herhangi bir devle
tin hi tazminatsz milliletirme yapabilecei gr tarihsel olarak
doru deildir. Bu ynde birok giriim olmutur, ama kar basklar
bunlarn hepsinin ksmen geriletilmesini salamtr. SSCB hkme
tinin yabanc mlkiyet haklar karsndaki uygulamalarna hzla gz
attmzda bile bu nokta iyice belirginleecektir. (SSCB rneini, as
keri gce ve ideolojiye sahip bir devletin bile bu kstlamaya uydu
unu gstermek iin veriyoruz.)
Dayatlm kstlamalarn bir ncs baka lkelerdeki muha
lif hareketlerin desteklenmesiyle ilgilidir. Tm devletler (ya da aa
yukar tm devletler) bu tr destekleme eylemlerine giriirler. Za
man zaman da, bunu youn bir ekilde yaparlar. Ne var ki bunu an
cak bir noktaya kadar yaparlar. Yoldaa dayanmaya srekli olarak
bir snr getirilmi gibidir. Bir kez daha bu snr ak deildir. Ama
gereklik ortadadr.
Eer birisi kalkp da, egemenlik zerindeki bu dayatlm "me
ru" kstlamalarn aslnda, hele sava zamanlarnda nasl ilediini
soracak olursa, bunun yant, normlar ineyenlere kar dnya dev
letlerinin olaanst lde gl bir mutabakatyla desteklendii
iin etkili olan zmni kuvvet tehditlerinin var olduudur. Bylesine
gl bir mutabakata kafa tutan rejimler pek uzun sre yaayamaz
lar. Bu yzden, bir "ulusal kurtulu hareketi"nin iktidara gelmesin
den sonra, "devrimci" hkmetin ilk yllarnda "gerekilikten" dem
vuran bir fraksiyon mevcutsa, bu fraksiyonun ileri srd ey dev
letleraras sistemin bu mekanizmalarn hesaba katmak gereidir. Bir
baka hareket, "gereki" olmaya karar vermi olan bir rejimi "reviz
yonist" olmakla sularsa bu sulama doru grnecektir. Ama bu
"revizyonizm" gnll deil, yapsaldr. Ak konualm. "Gereki
lik" ya da "revizyonizmin" meziyetlerini vyor deiliz. Yalnzca
ulusal kurtulu hareketlerinin iktidara geldii devletlerde sk sk yi
nelenen bu olay aklamaya alyoruz.
Ama kukusuz btn yk bundan ibaret de deil. Snf mca
delesi etkeni de sz konusu. Kapitalist bir dnya ekonomisinde ya
admz srece snf mcadelesi vardr ve politik rengi ne olursa
olsun, dnya sistemi iinde yer alan tm devletler iinde de var ol
maya devam etmektedir. Rejimlerin, kendi devlet snrlar iinde s
nf mcadelesi olmadna ya da artk olmadna ilikin aklama
lar analitik tzden yoksun, ideolojik aklamalardr. Snf mcade
lesinin altta yatan toplumsal gereklii, ulusal kurtulu hareketleri
nin iktidara gelmi olduu devletler de dahil var olan tm devletler
de srp gitmektedir. Soru udur: Bu ulusal kurtulu hareketi iktida
ra geldikten sonra snf mcadelesine ilikin rol ne olacaktr? Bel
ki de soruyu tersyz ederek kapitalist dnya ekonomisini tipik bir e
kilde niteleyen teki mcadele trleri karsnda, ekien "sekinler"
arasndaki mcadeleler karsnda, yani burjuvazi ii mcadeleler
karsnda, snf mcadelesinin rolnn ne olacan sormalyz.
Bu tr burjuvazi ii mcadelelerin iki eidi bulunmaktadr. Bi
risi, devlet iktidar ya da politik hkimiyet uruna mcadeledir. Bu
mcadelenin kahramanlan (halihazrda var olan ya da yeni yaratl
makta olan) devlet aygtlarnn "hkim tepelerini" ele geirme ve bir
kez denetim altna alnca da devlet egemenliini pekitirme abasy
la (parlamentolar, partiler, devlet brokrasileri, vb. iinde ya da d
SINIF MCADELESNN KURTULUU MU?
63
nda) birbirleriyle ekiirler. Byle bir pekitirme ise (nceki sayfa
larda vurguland gibi) teki devletlere kar mcadeleleri olduu
kadar devletin kendi uyruklarna kar mcadeleyi de getirir.
Bu cephede (devlet aygtnn denetimi, devletleraras sistem
de egemenlik ve devletin uyruklar zerinde otorite) devlet iktidar
iin rekabet eden politik sekinler arasndaki mcadelenin sonula
rnn birbiriyle yakndan ilikili olduu apaktr. Buna karlk bun
lar, snf mcadelesinden aka ayrlmas gereken, baka tr bir
sekinler aras mcadele tarafndan da iddetle etkilenirler: servetin
sahiplenilmesi ya da ekonomik hkimiyetin ele geirilmesi iin m
cadele.
Bu ekonomik mcadelenin kahramanlan dnya ekonomisinde
retilen zenginlikten olabildiince byk bir pay kapmak iin (piya
salarn ve ekonomik rgtlerin iinde ve dnda) birbirleriyle reka
bet ederler. Gerekte elde edilen pay ne denli bykse, gelecekteki
mcadelelerde harekete geirilebilecek kaynaklar da o denli byk
olur. "Servet", "devlet iktidan"ndan daha kolay bir ekilde biriktiri-
lebildiinden, ekonomik hkimiyet politik hkimiyette noksan olan
birikimsel bir nitelik tar. Bu farkllktan neler kabileceini daha
sonra tartacaz. imdilik, bu farklln bir derece farkll oldu
unu ve ekonomik hkimiyetin yeniden retiminin de birok cephe
de srekli bir mcadeleyi gerektirdiini belirtelim.
Kresel dzeyde, ekonomik mcadelenin asl niteleyici zellii,
her bir aktrn (zorunlu olarak deil ama normal olarak kapitalist bir
giriimin) bir yandan teki aktrleri rekabete zorlamaya alrken
ayn zamanda kendisi iin (doal, konumsal, teknolojik, rgtsel,
vb.) bir rant ya da yar-rant devirebilecei grece korunakl bir k
e, bir mevzi yaratmasdr. Bu mcadele ekonomik faaliyetleri s
rekli olarak (bir rantn ya da bir yar-rantm sahiplenilmesini getiren)
merkezsel faaliyetler ve (bu tr bir sahiplenme getirmeyen) evresel
faaliyetler eklinde yaplandrr ve yeniden yaplandnr. Merkezdeki
korunakl mevziler hi bir zaman uzun sre gvencede kalmaz. Bun
lar yaratlr yaratlmaz, bizzat bunlarn yaratlmas nedeniyle rekabe
te daha az dayankl mevzilere itilen teki ekonomik sekinlerin
dorudan ya da dolayl kar saldnsm davet ederler. Ve bu kar sal-
soracak olursa, bunun yant, normlar ineyenlere kar dnya dev
letlerinin olaanst lde gl bir mutabakatyla desteklendii
iin etkili olan zmni kuvvet tehditlerinin var olduudur. Bylesine
gl bir mutabakata kafa tutan rejimler pek uzun sre yaayamaz
lar. Bu yzden, bir "ulusal kurtulu hareketi"nin iktidara gelmesin
den sonra, "devrimci" hkmetin ilk yllarnda "gerekilikten" dem
vuran bir fraksiyon mevcutsa, bu fraksiyonun ileri srd ey dev
letleraras sistemin bu mekanizmalarn hesaba katmak gereidir. Bir
baka hareket, "gereki" olmaya karar vermi olan bir rejimi "reviz
yonist" olmakla sularsa bu sulama doru grnecektir. Ama bu
"revizyonizm" gnll deil, yapsaldr. Ak konualm. "Gereki
lik" ya da "revizyonizmin" meziyetlerini vyor deiliz. Yalnzca
ulusal kurtulu hareketlerinin iktidara geldii devletlerde sk sk yi
nelenen bu olay aklamaya alyoruz.
Ama kukusuz btn yk bundan ibaret de deil. Snf mca
delesi etkeni de sz konusu. Kapitalist bir dnya ekonomisinde ya
admz srece snf mcadelesi vardr ve politik rengi ne olursa
olsun, dnya sistemi iinde yer alan tm devletler iinde de var ol
maya devam etmektedir. Rejimlerin, kendi devlet snrlar iinde s
nf mcadelesi olmadna ya da artk olmadna ilikin aklama
lar analitik tzden yoksun, ideolojik aklamalardr. Snf mcade
lesinin altta yatan toplumsal gereklii, ulusal kurtulu hareketleri
nin iktidara gelmi olduu devletler de dahil var olan tm devletler
de srp gitmektedir. Soru udur: Bu ulusal kurtulu hareketi iktida
ra geldikten sonra snf mcadelesine ilikin rol ne olacaktr? Bel
ki de soruyu tersyz ederek kapitalist dnya ekonomisini tipik bir e
kilde niteleyen teki mcadele trleri karsnda, ekien "sekinler"
arasndaki mcadeleler karsnda, yani burjuvazi ii mcadeleler
karsnda, snf mcadelesinin rolnn ne olacan sormalyz.
Bu tr burjuvazi ii mcadelelerin iki eidi bulunmaktadr. Bi
risi, devlet iktidar ya da politik hkimiyet uruna mcadeledir. Bu
mcadelenin kahramanlan (halihazrda var olan ya da yeni yaratl
makta olan) devlet aygtlarnn "hkim tepelerini" ele geirme ve bir
kez denetim altna alnca da devlet egemenliini pekitirme abasy
la (parlamentolar, partiler, devlet brokrasileri, vb. iinde ya da d
63
nda) birbirleriyle ekiirler. Byle bir pekitirme ise (nceki sayfa
larda vurguland gibi) teki devletlere kar mcadeleleri olduu
kadar devletin kendi uyruklarna kar mcadeleyi de getirir.
Bu cephede (devlet aygtnn denetimi, devletleraras sistem
de egemenlik ve devletin uyruklar zerinde otorite) devlet iktidar
iin rekabet eden politik sekinler arasndaki mcadelenin sonula
rnn birbiriyle yakndan ilikili olduu apaktr. Buna karlk bun
lar, snf mcadelesinden aka ayrlmas gereken, baka tr bir
sekinler aras mcadele tarafndan da iddetle etkilenirler: servetin
sahiplenilmesi ya da ekonomik hkimiyetin ele geirilmesi iin m
cadele.
Bu ekonomik mcadelenin kahramanlan dnya ekonomisinde
retilen zenginlikten olabildiince byk bir pay kapmak iin (piya
salarn ve ekonomik rgtlerin iinde ve dnda) birbirleriyle reka
bet ederler. Gerekte elde edilen pay ne denli bykse, gelecekteki
mcadelelerde harekete geirilebilecek kaynaklar da o denli byk
olur. "Servet", "devlet iktidan"ndan daha kolay bir ekilde biriktiri-
lebildiinden, ekonomik hkimiyet politik hkimiyette noksan olan
birikimsel bir nitelik tar. Bu farkllktan neler kabileceini daha
sonra tartacaz. imdilik, bu farklln bir derece farkll oldu
unu ve ekonomik hkimiyetin yeniden retiminin de birok cephe
de srekli bir mcadeleyi gerektirdiini belirtelim.
Kresel dzeyde, ekonomik mcadelenin asl niteleyici zellii,
her bir aktrn (zorunlu olarak deil ama normal olarak kapitalist bir
giriimin) bir yandan teki aktrleri rekabete zorlamaya alrken
ayn zamanda kendisi iin (doal, konumsal, teknolojik, rgtsel,
vb.) bir rant ya da yar-rant devirebilecei grece korunakl bir k
e, bir mevzi yaratmasdr. Bu mcadele ekonomik faaliyetleri s
rekli olarak (bir rantn ya da bir yar-rantm sahiplenilmesini getiren)
merkezsel faaliyetler ve (bu tr bir sahiplenme getirmeyen) evresel
faaliyetler eklinde yaplandrr ve yeniden yaplandnr. Merkezdeki
korunakl mevziler hi bir zaman uzun sre gvencede kalmaz. Bun
lar yaratlr yaratlmaz, bizzat bunlarn yaratlmas nedeniyle rekabe
te daha az dayankl mevzilere itilen teki ekonomik sekinlerin
dorudan ya da dolayl kar saldnsm davet ederler. Ve bu kar sal-
din yayldka, nceki merkezsel faaliyetler ve birlikte, bunlara ba
l olan blgeler ve rgtler de evreselleirler.
Bundan kan udur: Hareketlilik (faaliyetler, blgeler, rgtsel
biimler, vb. arasnda olduu gibi) ekonomik sekinlerin yaamas/
yeniden retimi iin de asli bir nkouldur ve bu nkoul ou kez
onlar politik sekinlerle atma iine sokma eilimi tar; bireysel
dzeyde, birok kiinin politik bir rol ile ekonomik bir rol arasnda
gidip gelmesi gereine karn, durum budur. Kukusuz politik ve
ekonomik sekinlerin karlarnn rtt birok zemin vardr.
Ekonomik sekinlerin bizzat yeniden retimi bile, mlkiyet haklar
ile szleme ykmllklerini pekitirme dnda baka hibir neden
olmasa bile, politik hkimiyetin desteini gerektirir ve ekonomik
sekinler de, ellerinden geldii her yerde, kendilerine rant ya da ya-
r-rant konumlar yaratmak ya da bunlar desteklemek iin politik
hkimiyetten yararlanmaya ya da bunu kullanmaya ziyadesiyle aba
gsterirler.
Tersi bir biimde politik sekinler de, ekonomik sekinlerin sa
hip olduu ekonomik hkimiyetin destei olmakszn devlet iktidar
urundaki ok ynl mcadelelerinde baarya ulaamazlar. Daha
nce szn ettiimiz servetin ya da ekonomik hkimiyetin politik
hkimiyetten daha kolay biriktirildii olgusu gz nnde tutulursa,
bu zellikle dorudur. Bu farklln olas sonucu, devlet iktidar iin
mcadeledeki baar ve baarszlklarn, aktrlerin (biriktirilebilen)
ekonomik hkimiyeti (biriktirilemeyen) politik hkimiyetle iliki-
lendirebilme yeteneklerine giderek daha fazla bal olmasdr.
Ekonomik ve politik sekinler bylelikle, sahip olduklar ekono
mik ve politik hkimiyeti paylama/deiime sokma ynnde ol
duka bask altndadrlar. Birazdan greceimiz gibi, bu yndeki
bask yalnzca devlet iktidar ve servet uruna rekabeti mcadele
lerden deil, ayn zamanda ve zellikle snf mcadelesinden kay
naklanr. Ne var ki btn bunlarn tesinde, birincisi, politik hkimi
yet mcadelesinin mantnn ekonomik hkimiyet mcadelesinin
mantndan farkl olduu ve ikincisi, bu farklln, politik ve eko
nomik sekinler arasndaki (ve ayn zamanda kendi ilerindeki) a
tma ve mcadelenin kayna olduu gerei geerli kalmaktadr.
Bir bakma, politik ve ekonomik hkimiyet arasnda, "deiim
koullar" konusunda atmalar domas kanlmazdr. ki tip se
kinin de bu deiimden yarar salayaca gerei kendi bana ve
kendiliinden, iki tarafn da deiimi gerekletirmek iin zerinde
anlaaca koullar belirlemez. Genie bir belirsizlik blgesi vardr
ve her iki tip sekin de pazarlktan mmkn olan en iyi sonula k
mak ve fazla sktrlrsa pazarlk srecini ak atmaya dntr
mek konusunda kendi rekabeti mcadelelerinin basks altndadr.
Bu dnm salayan ey, muhtemelen, politik hkimiyetin ti
pik olarak "blgesel" (verili bir toprak parasyla snrl olmas anla
mnda), oysa ekonomik hkimiyetin ounlukla ve nde gelen aktr
leri asndan zellikle "blge-tesi" (snrl bir toprak parasnn
tesinde de ilev grmesi anlamnda) olmas gereidir. Bu iki hki
miyet tr arasndaki farkllk bu durumda da yine bir derece farkl
ldr. Ancak bu yeterince gerek bir farkllktr ve politik sekinler
le ekonomik sekinler arasnda, bu kincilerin "blge-tesi" karakte
ri zerinde, yani onlarn, devlet yetki alanlarndan herhangi birisine
srekli ve tam olarak uymaktansa bu alanlarn iinde ve dnda ha
reket edebilmeleri konusunda srekli bir mcadeleye yol aar.
Btn bu sekinler aras ve sekinler ii mcadeleler ou kez,
kafa kartrc bir biimde, sanki bunlar snf mcadelesinin bir par
asym gibi tartlr. Bizce, snf mcadelesi kavramn retim
aralaryla farkl ilikileri olan grup ve bireyleri kar karya getiren
dikey atmalarla snrlamak daha yararl olacaktr. Sekinler aras
ve sekinler ii atmalar ise, tersine, retim aralaryla ya da me
ru iddet aralaryla benzer ilikilere sahip grup ve bireyleri kar
karya getiren, tipik olarak yatay atmalardr. Aslnda bunlardan
rekabeti mcadeleler olarak sz etmek ve rekabetin birincil nesne
sinin servet ya da devlet iktidar olmasna bal olarak ekonomik ya
da politik sekinler ii mcadeleler diye nitelemek daha doru ola
caktr.
Daha kesin bir ifadeyle, snf mcadelesinin varlndan sz
edebilmek iin koulun var olmas gerekir. Birincisi, ortada tan
nabilir bir kolektif ya da genellemi protesto modeli olmaldr. kin
cisi, bu protestonun amalar ve biimleri yledir ki, mcadelenin
din yayldka, nceki merkezsel faaliyetler ve birlikte, bunlara ba
l olan blgeler ve rgtler de evreselleirler.
Bundan kan udur: Hareketlilik (faaliyetler, blgeler, rgtsel
biimler, vb. arasnda olduu gibi) ekonomik sekinlerin yaamas/
yeniden retimi iin de asli bir nkouldur ve bu nkoul ou kez
onlar politik sekinlerle atma iine sokma eilimi tar; bireysel
dzeyde, birok kiinin politik bir rol ile ekonomik bir rol arasnda
gidip gelmesi gereine karn, durum budur. Kukusuz politik ve
ekonomik sekinlerin karlarnn rtt birok zemin vardr.
Ekonomik sekinlerin bizzat yeniden retimi bile, mlkiyet haklar
ile szleme ykmllklerini pekitirme dnda baka hibir neden
olmasa bile, politik hkimiyetin desteini gerektirir ve ekonomik
sekinler de, ellerinden geldii her yerde, kendilerine rant ya da ya-
r-rant konumlar yaratmak ya da bunlar desteklemek iin politik
hkimiyetten yararlanmaya ya da bunu kullanmaya ziyadesiyle aba
gsterirler.
Tersi bir biimde politik sekinler de, ekonomik sekinlerin sa
hip olduu ekonomik hkimiyetin destei olmakszn devlet iktidar
urundaki ok ynl mcadelelerinde baarya ulaamazlar. Daha
nce szn ettiimiz servetin ya da ekonomik hkimiyetin politik
hkimiyetten daha kolay biriktirildii olgusu gz nnde tutulursa,
bu zellikle dorudur. Bu farklln olas sonucu, devlet iktidar iin
mcadeledeki baar ve baarszlklarn, aktrlerin (biriktirilebilen)
ekonomik hkimiyeti (biriktirilemeyen) politik hkimiyetle iliki-
lendirebilme yeteneklerine giderek daha fazla bal olmasdr.
Ekonomik ve politik sekinler bylelikle, sahip olduklar ekono
mik ve politik hkimiyeti paylama/deiime sokma ynnde ol
duka bask altndadrlar. Birazdan greceimiz gibi, bu yndeki
bask yalnzca devlet iktidar ve servet uruna rekabeti mcadele
lerden deil, ayn zamanda ve zellikle snf mcadelesinden kay
naklanr. Ne var ki btn bunlarn tesinde, birincisi, politik hkimi
yet mcadelesinin mantnn ekonomik hkimiyet mcadelesinin
mantndan farkl olduu ve ikincisi, bu farklln, politik ve eko
nomik sekinler arasndaki (ve ayn zamanda kendi ilerindeki) a
tma ve mcadelenin kayna olduu gerei geerli kalmaktadr.
Bir bakma, politik ve ekonomik hkimiyet arasnda, "deiim
koullar" konusunda atmalar domas kanlmazdr. ki tip se
kinin de bu deiimden yarar salayaca gerei kendi bana ve
kendiliinden, iki tarafn da deiimi gerekletirmek iin zerinde
anlaaca koullar belirlemez. Genie bir belirsizlik blgesi vardr
ve her iki tip sekin de pazarlktan mmkn olan en iyi sonula k
mak ve fazla sktrlrsa pazarlk srecini ak atmaya dntr
mek konusunda kendi rekabeti mcadelelerinin basks altndadr.
Bu dnm salayan ey, muhtemelen, politik hkimiyetin ti
pik olarak "blgesel" (verili bir toprak parasyla snrl olmas anla
mnda), oysa ekonomik hkimiyetin ounlukla ve nde gelen aktr
leri asndan zellikle "blge-tesi" (snrl bir toprak parasnn
tesinde de ilev grmesi anlamnda) olmas gereidir. Bu iki hki
miyet tr arasndaki farkllk bu durumda da yine bir derece farkl
ldr. Ancak bu yeterince gerek bir farkllktr ve politik sekinler
le ekonomik sekinler arasnda, bu kincilerin "blge-tesi" karakte
ri zerinde, yani onlarn, devlet yetki alanlarndan herhangi birisine
srekli ve tam olarak uymaktansa bu alanlarn iinde ve dnda ha
reket edebilmeleri konusunda srekli bir mcadeleye yol aar.
Btn bu sekinler aras ve sekinler ii mcadeleler ou kez,
kafa kartrc bir biimde, sanki bunlar snf mcadelesinin bir par
asym gibi tartlr. Bizce, snf mcadelesi kavramn retim
aralaryla farkl ilikileri olan grup ve bireyleri kar karya getiren
dikey atmalarla snrlamak daha yararl olacaktr. Sekinler aras
ve sekinler ii atmalar ise, tersine, retim aralaryla ya da me
ru iddet aralaryla benzer ilikilere sahip grup ve bireyleri kar
karya getiren, tipik olarak yatay atmalardr. Aslnda bunlardan
rekabeti mcadeleler olarak sz etmek ve rekabetin birincil nesne
sinin servet ya da devlet iktidar olmasna bal olarak ekonomik ya
da politik sekinler ii mcadeleler diye nitelemek daha doru ola
caktr.
Daha kesin bir ifadeyle, snf mcadelesinin varlndan sz
edebilmek iin koulun var olmas gerekir. Birincisi, ortada tan
nabilir bir kolektif ya da genellemi protesto modeli olmaldr. kin
cisi, bu protestonun amalar ve biimleri yledir ki, mcadelenin
66
nedenleri protestoya katlanlarm snfsal durumunda (yani retim
aralaryla verili ilikilerinde) bulunabilir. ncs, bu mcadele
retim aralaryla farkl ilikileri olan gruplar arasndaki bir kar
konumlantan trer ya da bunu yaratr.
Bu ltlere gre, kimi mcadelelerin (grevler ve cretli iile
rin dier kolektif ya da genellemi iyeri protesto biimleri, kyl
lerin ya da iftilerin tarmsal fazlala elkoymas ya da ekini tahrip
etmesi, topraksz kyllerin toprak igalleri, isiz kentlilerin gda
iin ayaklanmalar, vb.) snf mcadelesi sahneleri olarak nitelendi-
rilebilmesi iddetle mmkndr. Baka durumlarda(gsteriler, kent
sel ve krsal gerilla sava, terr eylemleri, vb.) ise protesto eylemle
rinin snf mcadelesinden sahneler olarak nitelendirilip nitelendiri-
lemeyecei baka birok eyin yan sra, bunlarn balamna, kahra
manlarna, amalarna, vb. baldr. Bu son rneklerdeki sorun, m
cadele biiminin, tanmlam olduumuz anlamda bir snf mcade
lesinden ok, politik sekinler arasndaki rekabeti mcadele ile
balantl olmasdr.
Mcadelenin bu iki tr kukusuz kesiebilir ve i ie geebilir,
zaten normal olarak da byle olur. Snf mcadelesi ou zaman,
mcadelenin kendisinden doan yeni politik sekinlerce ya da nce
den var olan sekinlerce karlanan nderlik ve rgt talepleri orta
ya karr. Her iki durumda da, snf mcadelesi devlet iktidar iin
bir rekabet mcadelesi eklinde "kabndan taar". Bu gerekleirken,
toplumsal snflara nderlik ve rgtlenme salayan politik sekin
ler (kendilerini itenlikle, snf mcadelesinin "aralar" olarak gr
seler bile), genellikle, oyunu bu rekabetin kurallaryla oynamak du
rumunda olduklarn anlarlar ve bu yzden, devlet iktidarna ynelen
yar srdrebilmek iin snf mcadelesini bu kurallara tabi klma
ynnde aba gstermeleri gerekir. ou zaman da tersine, politik
ve ekonomik hkimiyet iin sekinler aras ve sekinler ii mcade
lelerin, isteyerek ya da istemeden, snf mcadelesini kkrtt g
rlr. Bu durumda, balangta sekinler aras ve sekinler ii reka
betin bir "arac" olarak ortaya kan tikel bir snf mcadelesi, sonra
dan pekl kendi ivmesini gelitirebilir. Her iki durumda da snf
mcadelesi politik hkimiyet mcadelesiyle kesiir ve iie geer,
ama yine de ayr bir sre olarak kalr ya da bu duruma gelir. Gerek
li dzeltmeler yaplarak, ayn ey snf mcadelesiyle ekonomik h
kimiyet mcadelesi arasndaki iliki iin de sylenebilir.
1917 Rus Devrimi bu tip mcadelenin ok zel bir konjonk
trnn, yani ulusal alanlar iinde ve tesinde, dnya leinde po
litik ve ekonomik hkimiyet konusundaki zellikle keskin yatay ve
dikey atmalarn odaklanmas ve kaynamasnn bir sonucu oldu.
Bu konjonktrden ustaca yararlanan Bolevikler, ii snf adna,
Rusya mparatorluu'nun hkim mevzilerini ele geirdiler. Bylece
bu yeni fethedilmi iktidar ya kendi devlet snrlar iinde ve dn
da snf mcadelesini srdrmek iin kullanmak ya da yeniden yap
landrlm ama istikrarl olmas amalanm bir devletleraras sis
tem iinde kendi iktidarlarn pekitirmek ikilemiyle kar karya
geldiler. Bu ikilemin zamanla ikinci eilim ynnde zlecei da
ha Kronstadt'tan belli olmaya baladysa da, sonu sekinler aras ve
sekinler ii uzun mcadelelerin ardndan ortaya kt ve bu srete
Bolevik partinin ve devletin politik karlarnn dnya ii hareke
tinin snfsal karlaryla sz dzeyinde zdeletirilmi olmas, m
cadeleye katlanlarm davranlarn etkilemek ve snrlandrmakta
nemli bir rol oynad.
SSCB'deki snf mcadelesinin bu ekilde baka mlahazalara
tabi klnmas iki sonu dourdu. Bu durum, Sovyet politik nderli
ine ve onun az ok geici mttefiklerinin karlarna kar verilen
snf mcadelesinin gayri meru kabul edilmesi eilimini ortaya
karyordu. kinci olarak devletleraras sistemde, ulusal kurtulu ha
reketlerinin ve bunlarn dourduu politik sekinlerin kendi yararla
rna kullanabilecekleri ve kullandklar bir ideolojik kutuplamay
tevik ediyordu. Bu iki eilimin birleik etkisi ise, ulusal kurtulu
hareketlerinin politik nderlii ile snf mcadelesi arasnda sregi-
den ikircikli ilikiler olmutur.
Gerek ulusal kurtulu mcadelesi evresinde, yani biimsel ba
kmdan egemen yeni devletlerin oluumu srecinde, bu mcadelele
ri ynlendiren politik sekinler snf mcadelesi karsnda ifte
standart kullanmlardr. Yukarda tanmland ekliyle, gerek snf
mcadelesinin meruluu, bu mcadelelerin sekinlerin Politik H
66
nedenleri protestoya katlanlarm snfsal durumunda (yani retim
aralaryla verili ilikilerinde) bulunabilir. ncs, bu mcadele
retim aralaryla farkl ilikileri olan gruplar arasndaki bir kar
konumlantan trer ya da bunu yaratr.
Bu ltlere gre, kimi mcadelelerin (grevler ve cretli iile
rin dier kolektif ya da genellemi iyeri protesto biimleri, kyl
lerin ya da iftilerin tarmsal fazlala elkoymas ya da ekini tahrip
etmesi, topraksz kyllerin toprak igalleri, isiz kentlilerin gda
iin ayaklanmalar, vb.) snf mcadelesi sahneleri olarak nitelendi-
rilebilmesi iddetle mmkndr. Baka durumlarda(gsteriler, kent
sel ve krsal gerilla sava, terr eylemleri, vb.) ise protesto eylemle
rinin snf mcadelesinden sahneler olarak nitelendirilip nitelendiri-
lemeyecei baka birok eyin yan sra, bunlarn balamna, kahra
manlarna, amalarna, vb. baldr. Bu son rneklerdeki sorun, m
cadele biiminin, tanmlam olduumuz anlamda bir snf mcade
lesinden ok, politik sekinler arasndaki rekabeti mcadele ile
balantl olmasdr.
Mcadelenin bu iki tr kukusuz kesiebilir ve i ie geebilir,
zaten normal olarak da byle olur. Snf mcadelesi ou zaman,
mcadelenin kendisinden doan yeni politik sekinlerce ya da nce
den var olan sekinlerce karlanan nderlik ve rgt talepleri orta
ya karr. Her iki durumda da, snf mcadelesi devlet iktidar iin
bir rekabet mcadelesi eklinde "kabndan taar". Bu gerekleirken,
toplumsal snflara nderlik ve rgtlenme salayan politik sekin
ler (kendilerini itenlikle, snf mcadelesinin "aralar" olarak gr
seler bile), genellikle, oyunu bu rekabetin kurallaryla oynamak du
rumunda olduklarn anlarlar ve bu yzden, devlet iktidarna ynelen
yar srdrebilmek iin snf mcadelesini bu kurallara tabi klma
ynnde aba gstermeleri gerekir. ou zaman da tersine, politik
ve ekonomik hkimiyet iin sekinler aras ve sekinler ii mcade
lelerin, isteyerek ya da istemeden, snf mcadelesini kkrtt g
rlr. Bu durumda, balangta sekinler aras ve sekinler ii reka
betin bir "arac" olarak ortaya kan tikel bir snf mcadelesi, sonra
dan pekl kendi ivmesini gelitirebilir. Her iki durumda da snf
mcadelesi politik hkimiyet mcadelesiyle kesiir ve iie geer,
ama yine de ayr bir sre olarak kalr ya da bu duruma gelir. Gerek
li dzeltmeler yaplarak, ayn ey snf mcadelesiyle ekonomik h
kimiyet mcadelesi arasndaki iliki iin de sylenebilir.
1917 Rus Devrimi bu tip mcadelenin ok zel bir konjonk
trnn, yani ulusal alanlar iinde ve tesinde, dnya leinde po
litik ve ekonomik hkimiyet konusundaki zellikle keskin yatay ve
dikey atmalarn odaklanmas ve kaynamasnn bir sonucu oldu.
Bu konjonktrden ustaca yararlanan Bolevikler, ii snf adna,
Rusya mparatorluu'nun hkim mevzilerini ele geirdiler. Bylece
bu yeni fethedilmi iktidar ya kendi devlet snrlar iinde ve dn
da snf mcadelesini srdrmek iin kullanmak ya da yeniden yap
landrlm ama istikrarl olmas amalanm bir devletleraras sis
tem iinde kendi iktidarlarn pekitirmek ikilemiyle kar karya
geldiler. Bu ikilemin zamanla ikinci eilim ynnde zlecei da
ha Kronstadt'tan belli olmaya baladysa da, sonu sekinler aras ve
sekinler ii uzun mcadelelerin ardndan ortaya kt ve bu srete
Bolevik partinin ve devletin politik karlarnn dnya ii hareke
tinin snfsal karlaryla sz dzeyinde zdeletirilmi olmas, m
cadeleye katlanlarm davranlarn etkilemek ve snrlandrmakta
nemli bir rol oynad.
SSCB'deki snf mcadelesinin bu ekilde baka mlahazalara
tabi klnmas iki sonu dourdu. Bu durum, Sovyet politik nderli
ine ve onun az ok geici mttefiklerinin karlarna kar verilen
snf mcadelesinin gayri meru kabul edilmesi eilimini ortaya
karyordu. kinci olarak devletleraras sistemde, ulusal kurtulu ha
reketlerinin ve bunlarn dourduu politik sekinlerin kendi yararla
rna kullanabilecekleri ve kullandklar bir ideolojik kutuplamay
tevik ediyordu. Bu iki eilimin birleik etkisi ise, ulusal kurtulu
hareketlerinin politik nderlii ile snf mcadelesi arasnda sregi-
den ikircikli ilikiler olmutur.
Gerek ulusal kurtulu mcadelesi evresinde, yani biimsel ba
kmdan egemen yeni devletlerin oluumu srecinde, bu mcadelele
ri ynlendiren politik sekinler snf mcadelesi karsnda ifte
standart kullanmlardr. Yukarda tanmland ekliyle, gerek snf
mcadelesinin meruluu, bu mcadelelerin sekinlerin Politik H
68
kmranlk ynndeki kozlarn glendirmesine ya da zayflatmas
na bal olarak savunuluyor ya da inkr ediliyordu. rnein, bir gre
vin desteklenmesi/rgtlenmesi ya da desteklenmemesi/rgtlen
memesi ou kez, bunun smrge otoritelerine ve sermayenin ba
mszla kar kesimlerine mi, yoksa sermayenin bamszla ei
limli kesimlerine kar m ynelmi olduuna balyd. Ulusal kur
tulu hareketleri nderlikleri devletleraras sistemde kendilerini snf
mcadelesinin aralar ya da failleri olarak betimledikleri zaman, bu
ifte standart daha da iddetle uygulanyordu.
Ulusal bamszlk bir kez elde edildiinde bu ifte standardn
kullanlmas, oluan yeni ulusal alanlardaki snf mcadelesinin
meruluunun daha da daralmas anlamna geliyordu. Bu eilimin
birbirinden olduka ayr iki kayna vardr. Bir yanda kendi iktidar
larn, merkez blgelerin politik ve ekonomik sekinleriyle ittifak
kurarak pekitirmeye alm rejimler bulunmaktadr. Bu durumda
snf mcadelesi, merkez ve evre lke sekinleri arasndaki politik
alveriin bir paras saylarak gayri meru hale getiriliyordu; by
lelikle de evre sekinlerinin ulusal snrlar iinde merkez sermaye
sine elverili bir ortam yaratmas karlnda, merkez sekinleri sz
konusu lkenin biimsel egemenliine sayg duyuyor/koruyorlard.
Dier yanda ise tam tersi bir yol izleyerek kendi iktidarlarn, merkez
lke sekinlerine kar mcadele yoluyla pekitirmeye alm re
jimler vardr. Bunlarn durumunda da, lke iindeki snf mcadele
si, kendisini daha yksek dzeyde bir snf mcadelesi olarak tanm
layan bu mcadeleye engel saylarak gayri meru kabul ediliyordu.
ktidarn pekitirilmesine ilikin bu kart stratejilerin, nc
Dnya'da snf mcadelesinin meruluu bakmndan benzer sonu
lara yol am olmas ancak, ou nc Dnya lkesinin evresel
konumu nda anlalabilir. Bu evresel konum dnya apndaki
art deer zerinde ya ok az bir hkimiyete sahiptir ya da hi deil
dir; bunun da snf mcadelesi asndan iki olas sonucu vardr: (1)
kahramanlar (toplumsal snflar) asndan bundan kazanlacak faz
la bir ey yoktur ve bu yzden de gerek snf mcadelesi sahneleri
nin snf bilincinden ziyade dkrkl yaratmas muhtemeldir; (2)
bu koullarda, politik hkimiyet iin yaran evre sekinleri nor
malde toplumsal snflan gvenilebilir iktidar temelleri oluturacak
eler olarak grmedikleri iin yukarda anlan iki stratejiden birine
bavurmulardr.
Bu yzden bizim snf mcadelesini kapitalist dnya ekonomisi
nin eksen sreci olarak grmemizde bir fevkaladelik yoktur. Bir m
cadele olarak snf mcadelesinden, retici glerin gelimesi ve r
gtlenmesi zerindeki, dolaysyla retim aralannm ve geim ara
larnn ynlendirilmesinin denetimi zerindeki, dolaysyla bu dene
timi olgusal biimde etkileyen toplumsal ilikiler zerindeki mca
dele anlalmaktadr. Bir tarihsel sre olarak snf mcadelesinden
ise atma iine soktuu ilikili snflar srekli ekilde biimlendi
ren ve yeniden biimlendiren bir sre anlalmaktadr. Buna kar
lk snflarn yaplan, bilinlilii, rgtlenmesi ve geliimi, kuku
suz, bir baka balamda sylendii gibi "tarihsel ve ahlaksal bir
e"den dolay, dnya leindeki birikim srecinin yapsal zaman-
mekn kuaklan arasnda ve iinde ok byk lde deiiklik gs
terir. Sonu olarak snf mcadelesi sreci ve bu srete oluan snf
larn ilikisel nitelii, tarihsel mevcudiyetlerinin ufku kendi sahici
likleri ve zgnlkleriyle belirlenmi olarak, kltrel, rgtsel ve
uygarlk asndan farkl versiyonlar halinde ve tarihsel olarak s
reklilik tayan bir biimde gerekleir. Dahas, snf mcadelesinin
birikim srecinin toplumsal yaplannda yol at sregiden dei
imlerin kendileri de, tarihsel bir sre olarak snf mcadelesinin
iinde ve araclyla ilev grd koullan meknsal olarak farkl
yollardan dntrrler. Oyun ve oyuncular -hi seyirci yoktur-
sanki hep ayndr, ama kurallar, hakemler ve oyun alannn snrlar
her defasnda ve her vesileyle yenilenir - ve gemie dnp bakla
na dek ounlukla bilinmez kalrlar.
Komnist Manifesto'nun I. Blm'ndeki taslaktan, Marx ve En-
gels'in o srada merkezin sanayilemesine damgasn vuran, dallanp
budaklanan bir toplumsal iblmnn gerekletii dnemde snf
mcadelesinin iki byk snf oluturmasn nasl deerlendirdikle
rini biliyoruz. ki sava aras dnemin Avrupal yazarlarndan da
-rnein Gramsci, Lukcs, Reich, Korsch- proletaryann ngrlen
geliiminin devlet tarafndan tecrid edilmesinin dnya iilerinin
68
kmranlk ynndeki kozlarn glendirmesine ya da zayflatmas
na bal olarak savunuluyor ya da inkr ediliyordu. rnein, bir gre
vin desteklenmesi/rgtlenmesi ya da desteklenmemesi/rgtlen
memesi ou kez, bunun smrge otoritelerine ve sermayenin ba
mszla kar kesimlerine mi, yoksa sermayenin bamszla ei
limli kesimlerine kar m ynelmi olduuna balyd. Ulusal kur
tulu hareketleri nderlikleri devletleraras sistemde kendilerini snf
mcadelesinin aralar ya da failleri olarak betimledikleri zaman, bu
ifte standart daha da iddetle uygulanyordu.
Ulusal bamszlk bir kez elde edildiinde bu ifte standardn
kullanlmas, oluan yeni ulusal alanlardaki snf mcadelesinin
meruluunun daha da daralmas anlamna geliyordu. Bu eilimin
birbirinden olduka ayr iki kayna vardr. Bir yanda kendi iktidar
larn, merkez blgelerin politik ve ekonomik sekinleriyle ittifak
kurarak pekitirmeye alm rejimler bulunmaktadr. Bu durumda
snf mcadelesi, merkez ve evre lke sekinleri arasndaki politik
alveriin bir paras saylarak gayri meru hale getiriliyordu; by
lelikle de evre sekinlerinin ulusal snrlar iinde merkez sermaye
sine elverili bir ortam yaratmas karlnda, merkez sekinleri sz
konusu lkenin biimsel egemenliine sayg duyuyor/koruyorlard.
Dier yanda ise tam tersi bir yol izleyerek kendi iktidarlarn, merkez
lke sekinlerine kar mcadele yoluyla pekitirmeye alm re
jimler vardr. Bunlarn durumunda da, lke iindeki snf mcadele
si, kendisini daha yksek dzeyde bir snf mcadelesi olarak tanm
layan bu mcadeleye engel saylarak gayri meru kabul ediliyordu.
ktidarn pekitirilmesine ilikin bu kart stratejilerin, nc
Dnya'da snf mcadelesinin meruluu bakmndan benzer sonu
lara yol am olmas ancak, ou nc Dnya lkesinin evresel
konumu nda anlalabilir. Bu evresel konum dnya apndaki
art deer zerinde ya ok az bir hkimiyete sahiptir ya da hi deil
dir; bunun da snf mcadelesi asndan iki olas sonucu vardr: (1)
kahramanlar (toplumsal snflar) asndan bundan kazanlacak faz
la bir ey yoktur ve bu yzden de gerek snf mcadelesi sahneleri
nin snf bilincinden ziyade dkrkl yaratmas muhtemeldir; (2)
bu koullarda, politik hkimiyet iin yaran evre sekinleri nor
malde toplumsal snflan gvenilebilir iktidar temelleri oluturacak
eler olarak grmedikleri iin yukarda anlan iki stratejiden birine
bavurmulardr.
Bu yzden bizim snf mcadelesini kapitalist dnya ekonomisi
nin eksen sreci olarak grmemizde bir fevkaladelik yoktur. Bir m
cadele olarak snf mcadelesinden, retici glerin gelimesi ve r
gtlenmesi zerindeki, dolaysyla retim aralannm ve geim ara
larnn ynlendirilmesinin denetimi zerindeki, dolaysyla bu dene
timi olgusal biimde etkileyen toplumsal ilikiler zerindeki mca
dele anlalmaktadr. Bir tarihsel sre olarak snf mcadelesinden
ise atma iine soktuu ilikili snflar srekli ekilde biimlendi
ren ve yeniden biimlendiren bir sre anlalmaktadr. Buna kar
lk snflarn yaplan, bilinlilii, rgtlenmesi ve geliimi, kuku
suz, bir baka balamda sylendii gibi "tarihsel ve ahlaksal bir
e"den dolay, dnya leindeki birikim srecinin yapsal zaman-
mekn kuaklan arasnda ve iinde ok byk lde deiiklik gs
terir. Sonu olarak snf mcadelesi sreci ve bu srete oluan snf
larn ilikisel nitelii, tarihsel mevcudiyetlerinin ufku kendi sahici
likleri ve zgnlkleriyle belirlenmi olarak, kltrel, rgtsel ve
uygarlk asndan farkl versiyonlar halinde ve tarihsel olarak s
reklilik tayan bir biimde gerekleir. Dahas, snf mcadelesinin
birikim srecinin toplumsal yaplannda yol at sregiden dei
imlerin kendileri de, tarihsel bir sre olarak snf mcadelesinin
iinde ve araclyla ilev grd koullan meknsal olarak farkl
yollardan dntrrler. Oyun ve oyuncular -hi seyirci yoktur-
sanki hep ayndr, ama kurallar, hakemler ve oyun alannn snrlar
her defasnda ve her vesileyle yenilenir - ve gemie dnp bakla
na dek ounlukla bilinmez kalrlar.
Komnist Manifesto'nun I. Blm'ndeki taslaktan, Marx ve En-
gels'in o srada merkezin sanayilemesine damgasn vuran, dallanp
budaklanan bir toplumsal iblmnn gerekletii dnemde snf
mcadelesinin iki byk snf oluturmasn nasl deerlendirdikle
rini biliyoruz. ki sava aras dnemin Avrupal yazarlarndan da
-rnein Gramsci, Lukcs, Reich, Korsch- proletaryann ngrlen
geliiminin devlet tarafndan tecrid edilmesinin dnya iilerinin
70
birlemesiyle nasl derinden elitiini biliyoruz. Bu durum, gelime
ans olan devrimci eilimleri ulusal ve uluslararas organlara, yani
kapitalist ekonominin temel ileyi yaplarndan ve dzlemlerinden
biri, yani onun devletleraras sistemi olarak adlandrdmz ilikisel
a araclyla i gren, bylece onu glendirip ona baml duru
ma gelen organlara dnecek ekilde saptrd. te yandan bunun
karl olan hareketi de biliyoruz. E. H. Carr'n szleriyle;
Bat'da ksr olduu ortaya kan devrim davas Asya'nn mmbit topranda
filizlendiinde, gelecein ekli radikal bir biimde deiti... [Rus] devrimi ar
tk, yalnzca, en geri Bat lkesinde burjuva kapitalizmine kar bir bakaldr
olarak deil, en ileri Dou lkesinde Bat emperyalizmine kar bir bakaldr
olarak da grlebilirdi (1969: 30-31).
Bunu daha nce tartm bulunuyoruz. Samir Amin Avrupa-
merkezciliin artc gc konusunda yorumda bulunurken, ku
ramsal alma asndan zorunlu olan u karsamay yapmt: "Ba-
t'nn 'ileri' proletaryasnn evrenin 'geri' kitlelerine bir 'armaan'
olarak sosyalizmi getirecei hayali 'ho grlemez' deildir - yalnz
ca tarih tarafndan rtlmtr" (1974: 603).
Hegemonik g olarak Birleik Amerika'nn kanatlar altnda,
dnya sisteminde hegemonyann yeniden kurulmasyla birlikte, d
ncede Dou ve Bat, Kuzey ve Gney dncesinde- dnm
kavramlatrmalar olan snf mcadelesi ve ulusal kurtulu arasnda
daha belirgin bir kuramsal (salt tarihsel deil) ilikilendirme abas
geliti. Bu noktada daha nce nitelik bakmndan ideolojik diye ad
landrdmz trden abalar, yani ulusal kurtulu mcadelelerinin
nderliini dnya proletaryasnn tarihsel misyonu uruna ve kimi
lerince de onun adna davramyormu gibi gren abalar dikkate al
myoruz. Bugn kapitalist dnya ekonomisi zerine aratrma yapan
pek az kii bu iki yap arasndaki ilikinin bu tr bir versiyonuna ya
da grnmne rabet etmektedir.
Bununla birlikte bu ilikinin politik biimi olarak adlandrd
mz eye ksaca deinmek gerekiyor; burada ulusal mcadeleyi ve
snf mcadelesini sosyalist devrimi nceleyen tarihsel alternatifler
olarak deerlendirmenin zemini, devlet iktidar iin mcadelenin
ikisinde de ortak e olmasdr. Biroumuz bu formlasyonu ak
a sahiplenmesek de, kuramsal bakmdan buraya yneldik. Bu ku
ramsal gelimenin etkili bir ifadesi Lin Biao tarafndan, "Yolda
Mao Zedung'un Halk Sava Kuramnn Uluslararas neminde or
taya koyuldu. Hatrlanaca gibi Lin Biao nce, "proleter devrimci
hareketin [yani, snf mcadelesinin] eitli nedenlerle, Kuzey Ame
rika ve Bat Avrupa kapitalist lkelerinde, geici olarak gerilemi"
olduunu belirtir. Daha sonra, "ulusal demokratik devrimin sosyalist
devrim iin zorunlu bir hazrlk ve sosyalist devrimin de, ulusal de
mokratik devrimin kanlmaz devam olduu"nu ileri srer. Ulusal
demokratik mcadele kukusuz bir birleik cephe biimi tar: "Dev
rim, saflarnda yalnzca iileri, kylleri ve kent kk burjuvazisi
ni deil, ayn zamanda ulusal burjuvaziyi ve dier yurtsever ve an-
tiemperyalist demokratlar da barndrr" (1967: 352-3, vurgu eklen
mitir).
Bu, herhalde yukardaki dncelerimizin de gsterdii gibi,
ulusal kurtulu ile snf mcadelesi arasndaki ilikiler konusunda,
bizim uyuabileceimiz bir kuramsal anlay deildir. Ulusal kurtu
lu mcadelelerinin varabilecei (varm olabilecei ya da daha ile
ride varabilecei) tarihsel alternatifleri (buradakiler ve gelecekteki-
ler) sayarken, bunlarla, dnya-tarihsel snf mcadelesi ve bu anlay
n getirdii devrimci dnm arasnda bir benzerlik kurmak, ger
ekten de kuramsal bir meziyet olabilir. Ne var ki; (1) ulusal kurtu
lu mcadeleleri ve bunlarn kazanmlarnn tanmlad tarihsel al
ternatifler ile, (2) dnya leindeki snf mcadelesi ve bunun kav
ramsal bakmdan getirdii tarihsel alternatifler arasnda bir benzer
lik kurmakta hibir kuramsal meziyet yoktur ve bu, byk bir kar
klk dourur. Kapitalist dnya ekonomisinin tek tek paralarndaki
ulusal kurtulu ve bunun hkimiyet ilikilerinde ve baka toplumsal
ilikilerde gerekletirdii dnmler, dnya-tarihsel birikim sre
cinin toplumsal yaplann deitirmitir. Bu kadar tarihsel bakm
dan apaktr, bu yzden de kuramsal bakmdan dikkate alnmas ge
rekir. Ama bu, birikim srecinin ileyiinin ilikisel koullarn orta
dan kaldrmamtr. Ve kapitalist dnya ekonomisinin sosyalist bir
dnya dzenine dnmesinin eksen sreci olarak snf mcadelesi
dncesinin ierdii ey ise tam da sermaye birikiminin gerekle
70
birlemesiyle nasl derinden elitiini biliyoruz. Bu durum, gelime
ans olan devrimci eilimleri ulusal ve uluslararas organlara, yani
kapitalist ekonominin temel ileyi yaplarndan ve dzlemlerinden
biri, yani onun devletleraras sistemi olarak adlandrdmz ilikisel
a araclyla i gren, bylece onu glendirip ona baml duru
ma gelen organlara dnecek ekilde saptrd. te yandan bunun
karl olan hareketi de biliyoruz. E. H. Carr'n szleriyle;
Bat'da ksr olduu ortaya kan devrim davas Asya'nn mmbit topranda
filizlendiinde, gelecein ekli radikal bir biimde deiti... [Rus] devrimi ar
tk, yalnzca, en geri Bat lkesinde burjuva kapitalizmine kar bir bakaldr
olarak deil, en ileri Dou lkesinde Bat emperyalizmine kar bir bakaldr
olarak da grlebilirdi (1969: 30-31).
Bunu daha nce tartm bulunuyoruz. Samir Amin Avrupa-
merkezciliin artc gc konusunda yorumda bulunurken, ku
ramsal alma asndan zorunlu olan u karsamay yapmt: "Ba-
t'nn 'ileri' proletaryasnn evrenin 'geri' kitlelerine bir 'armaan'
olarak sosyalizmi getirecei hayali 'ho grlemez' deildir - yalnz
ca tarih tarafndan rtlmtr" (1974: 603).
Hegemonik g olarak Birleik Amerika'nn kanatlar altnda,
dnya sisteminde hegemonyann yeniden kurulmasyla birlikte, d
ncede Dou ve Bat, Kuzey ve Gney dncesinde- dnm
kavramlatrmalar olan snf mcadelesi ve ulusal kurtulu arasnda
daha belirgin bir kuramsal (salt tarihsel deil) ilikilendirme abas
geliti. Bu noktada daha nce nitelik bakmndan ideolojik diye ad
landrdmz trden abalar, yani ulusal kurtulu mcadelelerinin
nderliini dnya proletaryasnn tarihsel misyonu uruna ve kimi
lerince de onun adna davramyormu gibi gren abalar dikkate al
myoruz. Bugn kapitalist dnya ekonomisi zerine aratrma yapan
pek az kii bu iki yap arasndaki ilikinin bu tr bir versiyonuna ya
da grnmne rabet etmektedir.
Bununla birlikte bu ilikinin politik biimi olarak adlandrd
mz eye ksaca deinmek gerekiyor; burada ulusal mcadeleyi ve
snf mcadelesini sosyalist devrimi nceleyen tarihsel alternatifler
olarak deerlendirmenin zemini, devlet iktidar iin mcadelenin
ikisinde de ortak e olmasdr. Biroumuz bu formlasyonu ak
a sahiplenmesek de, kuramsal bakmdan buraya yneldik. Bu ku
ramsal gelimenin etkili bir ifadesi Lin Biao tarafndan, "Yolda
Mao Zedung'un Halk Sava Kuramnn Uluslararas neminde or
taya koyuldu. Hatrlanaca gibi Lin Biao nce, "proleter devrimci
hareketin [yani, snf mcadelesinin] eitli nedenlerle, Kuzey Ame
rika ve Bat Avrupa kapitalist lkelerinde, geici olarak gerilemi"
olduunu belirtir. Daha sonra, "ulusal demokratik devrimin sosyalist
devrim iin zorunlu bir hazrlk ve sosyalist devrimin de, ulusal de
mokratik devrimin kanlmaz devam olduu"nu ileri srer. Ulusal
demokratik mcadele kukusuz bir birleik cephe biimi tar: "Dev
rim, saflarnda yalnzca iileri, kylleri ve kent kk burjuvazisi
ni deil, ayn zamanda ulusal burjuvaziyi ve dier yurtsever ve an-
tiemperyalist demokratlar da barndrr" (1967: 352-3, vurgu eklen
mitir).
Bu, herhalde yukardaki dncelerimizin de gsterdii gibi,
ulusal kurtulu ile snf mcadelesi arasndaki ilikiler konusunda,
bizim uyuabileceimiz bir kuramsal anlay deildir. Ulusal kurtu
lu mcadelelerinin varabilecei (varm olabilecei ya da daha ile
ride varabilecei) tarihsel alternatifleri (buradakiler ve gelecekteki-
ler) sayarken, bunlarla, dnya-tarihsel snf mcadelesi ve bu anlay
n getirdii devrimci dnm arasnda bir benzerlik kurmak, ger
ekten de kuramsal bir meziyet olabilir. Ne var ki; (1) ulusal kurtu
lu mcadeleleri ve bunlarn kazanmlarnn tanmlad tarihsel al
ternatifler ile, (2) dnya leindeki snf mcadelesi ve bunun kav
ramsal bakmdan getirdii tarihsel alternatifler arasnda bir benzer
lik kurmakta hibir kuramsal meziyet yoktur ve bu, byk bir kar
klk dourur. Kapitalist dnya ekonomisinin tek tek paralarndaki
ulusal kurtulu ve bunun hkimiyet ilikilerinde ve baka toplumsal
ilikilerde gerekletirdii dnmler, dnya-tarihsel birikim sre
cinin toplumsal yaplann deitirmitir. Bu kadar tarihsel bakm
dan apaktr, bu yzden de kuramsal bakmdan dikkate alnmas ge
rekir. Ama bu, birikim srecinin ileyiinin ilikisel koullarn orta
dan kaldrmamtr. Ve kapitalist dnya ekonomisinin sosyalist bir
dnya dzenine dnmesinin eksen sreci olarak snf mcadelesi
dncesinin ierdii ey ise tam da sermaye birikiminin gerekle
72
tii ilikisel koullarn dnya-tarihsel lekte ortadan kalkmasdr.
Bizce ulusal kurtulu hareketlerinin ve merkez kuaktaki sosyal
demokrat hareketlerin -devletleraras sistem iinde iktidar gvence
altna alma ve yrtme zerindeki ortak tarihsel odaklan veri iken-
deiim adna yapm olduklarndan daha fazlasn yapabilmeleri
kuramsal bakmdan da mmkn deildi. Bununla birlikte, stratejik
ncelii devletleraras sistem iinde devlet iktidarn ele geirmeye
uyarlamaktan vazgeecek olursak bunun ok daha fazlas tarihsel
bakmdan ve dolaysyla tarihsel olarak gereki alternatifler alan
iinde kuramsal bakmdan mmkn bir hale gelir. Art arda gelen dal
galaryla ulusal kurtuluun, dnya ekonomisinin devrimci dn
m iin herhangi bir biimde gerekli bir koul olduunu ileri sr
mek, kuku gtrr bir kuramsal iddia gibi grnyor. Bunu yeterli
bir koul olarak ne srmek ise kesinlikle savunulamaz.
ABD hegemonyas dneminde dnya ekonomisinin yaplanmas
ve yeniden yaplanmas nemli lde ulusal kurtulu hareketlerinin
baarlaryla, ksmen Birleik Amerika'nn hegemonik duruma gel
mesine bal olan ve bir noktaya kadar da -Kba ve Vietnam bunun
la elikili grnse de- aslnda bu hegemonyay daha da pekitiren
bu baanlarla gerekletirilmitir. Bu sregiden deiimin yn
de bugn, hem dnya leinde rgtleyici bir sre olarak snf m
cadelesinin, hem de dnya iilerinin "birlemesini engelleme y
nnde alan, kuatc, paralara ayrc kar srelerin iinde hare
ket ettii meknlar nemli lde snrlamaktadr.
Dnya igcnn oluumunun temeli -ya da, Lenin'in kulland
anlamda retimin, dolaysyla da dnya proletaryasnn toplum
sallamasnn temeli- kukusuz, ulus-tesi irketlerin ilemlerinden
oluan ve ayrca toplumsal bakmdan ilikili devlet ve devletleraras
kurulularn ilemleriyle btnlemi dzenlemeler yoluyla hzla
byyen dnya leindeki teknik iblmdr. Frbel, Heinriche
ve Kreye bunu, "yeni uluslararas iblm" (1980) olarak nitele
milerdir. Bu, kavramsal olduu kadar ampirik bir mesele de olmak
la birlikte bizim amzdan o kadar da apak bir ekilde "yeni" de
ildir. Ama u kesindir ki, terimin allm anlamyla, hi de merke
zi olarak "uluslararas" deildir. Her ne kadar devletleraras sistem,
ayn ayr emek srelerinin firmalar iinde btnlemelerinin ve bi
rikimin bu dnya leindeki teknik iblmnn gerektirdii para
lel yaplanmasnn zeminini yaratmakta ve srdrmekte nemliyse
de, bu iblm daha ok merkezi olarak "dnya leindedir".
Teknik iblmnn -piyasa srelerinden ok, kapitalist bir
firmann planlama ve denetleme yaps araclyla zorlayc bir bi
imde btnletirilen emek srelerindeki teknik iblmnn- bu
sregiden uzantlar, kukusuz, (szmona) retken sermayenin ola
anst merkezilemesini varsayar. Kuram bize, bu tr sermaye
merkezilemelerinin beklenmesi gerektiini ve bunlarn muhteme
len de sreceini sylemektedir; yakn tarihteki hibir ey de, kura
mn bu noktada elden geirilmesine gerek olduunu gstermemek
tedir. Emek srelerinin birbiri arasndaki glenen "teknik" ilikili-
lik, sermayenin sz konusu hareketi yoluyla, bu yolla biraraya gel
mi iiler kadar, bir adm uzakta kalanlar da, yani retici yetenek
leri dnya leindeki retim iinde dorudan yer alanlara ("i pa
zar" yoluyla) refah aralar salama amacyla kullanlan iileri de
birbiriyle ilikilendirmektedir. (Dnya leindeki retim, kuku
suz, "i pazar" retiminin yerini giderek daha fazla alyor ama bura
da bunu bir kenara brakyoruz.) Kapitalist giriimin dnya lein
deki bu balar, dnya iilerinin giderek daha byk kesimlerini
birletirerek, dallanarak genileyen ilikisel alardan birini sala
makta ve snf mcadelesi de onun bir araya getirdii snflar bu a
araclyla oluturmaktadr.
Proleterlerin potansiyel birliinin bu dzlemiyle elien gelime
eilimleri ok eitlidir. Sermayenin kendi dzeyinde bu tr bir mer
kezilemeye kar kanlar grece zayf grnmektedir (yerel serma
ye, devlet burjuvazisi, vb.). te yandan, emek dzeyindeki eilim
ler, zellikle devlet politikalar, milliyetilik/yurtseverlik duygular,
vb. ise gl grnmektedir kukusuz. Buna, biraz aada yeniden
dneceiz.
Modem dnya sisteminin sregiden yeniden rgtlenmesinin
ikinci yn ise ilikisel bakmdan ok farkldr. Bu yn (szmona)
mali sermayenin sregiden merkezilemesiyle ilgilidir ve artan h
kmet borlannm ilikisel ayla balantldr. (Bu bor ilikilerin
72
tii ilikisel koullarn dnya-tarihsel lekte ortadan kalkmasdr.
Bizce ulusal kurtulu hareketlerinin ve merkez kuaktaki sosyal
demokrat hareketlerin -devletleraras sistem iinde iktidar gvence
altna alma ve yrtme zerindeki ortak tarihsel odaklan veri iken-
deiim adna yapm olduklarndan daha fazlasn yapabilmeleri
kuramsal bakmdan da mmkn deildi. Bununla birlikte, stratejik
ncelii devletleraras sistem iinde devlet iktidarn ele geirmeye
uyarlamaktan vazgeecek olursak bunun ok daha fazlas tarihsel
bakmdan ve dolaysyla tarihsel olarak gereki alternatifler alan
iinde kuramsal bakmdan mmkn bir hale gelir. Art arda gelen dal
galaryla ulusal kurtuluun, dnya ekonomisinin devrimci dn
m iin herhangi bir biimde gerekli bir koul olduunu ileri sr
mek, kuku gtrr bir kuramsal iddia gibi grnyor. Bunu yeterli
bir koul olarak ne srmek ise kesinlikle savunulamaz.
ABD hegemonyas dneminde dnya ekonomisinin yaplanmas
ve yeniden yaplanmas nemli lde ulusal kurtulu hareketlerinin
baarlaryla, ksmen Birleik Amerika'nn hegemonik duruma gel
mesine bal olan ve bir noktaya kadar da -Kba ve Vietnam bunun
la elikili grnse de- aslnda bu hegemonyay daha da pekitiren
bu baanlarla gerekletirilmitir. Bu sregiden deiimin yn
de bugn, hem dnya leinde rgtleyici bir sre olarak snf m
cadelesinin, hem de dnya iilerinin "birlemesini engelleme y
nnde alan, kuatc, paralara ayrc kar srelerin iinde hare
ket ettii meknlar nemli lde snrlamaktadr.
Dnya igcnn oluumunun temeli -ya da, Lenin'in kulland
anlamda retimin, dolaysyla da dnya proletaryasnn toplum
sallamasnn temeli- kukusuz, ulus-tesi irketlerin ilemlerinden
oluan ve ayrca toplumsal bakmdan ilikili devlet ve devletleraras
kurulularn ilemleriyle btnlemi dzenlemeler yoluyla hzla
byyen dnya leindeki teknik iblmdr. Frbel, Heinriche
ve Kreye bunu, "yeni uluslararas iblm" (1980) olarak nitele
milerdir. Bu, kavramsal olduu kadar ampirik bir mesele de olmak
la birlikte bizim amzdan o kadar da apak bir ekilde "yeni" de
ildir. Ama u kesindir ki, terimin allm anlamyla, hi de merke
zi olarak "uluslararas" deildir. Her ne kadar devletleraras sistem,
ayn ayr emek srelerinin firmalar iinde btnlemelerinin ve bi
rikimin bu dnya leindeki teknik iblmnn gerektirdii para
lel yaplanmasnn zeminini yaratmakta ve srdrmekte nemliyse
de, bu iblm daha ok merkezi olarak "dnya leindedir".
Teknik iblmnn -piyasa srelerinden ok, kapitalist bir
firmann planlama ve denetleme yaps araclyla zorlayc bir bi
imde btnletirilen emek srelerindeki teknik iblmnn- bu
sregiden uzantlar, kukusuz, (szmona) retken sermayenin ola
anst merkezilemesini varsayar. Kuram bize, bu tr sermaye
merkezilemelerinin beklenmesi gerektiini ve bunlarn muhteme
len de sreceini sylemektedir; yakn tarihteki hibir ey de, kura
mn bu noktada elden geirilmesine gerek olduunu gstermemek
tedir. Emek srelerinin birbiri arasndaki glenen "teknik" ilikili-
lik, sermayenin sz konusu hareketi yoluyla, bu yolla biraraya gel
mi iiler kadar, bir adm uzakta kalanlar da, yani retici yetenek
leri dnya leindeki retim iinde dorudan yer alanlara ("i pa
zar" yoluyla) refah aralar salama amacyla kullanlan iileri de
birbiriyle ilikilendirmektedir. (Dnya leindeki retim, kuku
suz, "i pazar" retiminin yerini giderek daha fazla alyor ama bura
da bunu bir kenara brakyoruz.) Kapitalist giriimin dnya lein
deki bu balar, dnya iilerinin giderek daha byk kesimlerini
birletirerek, dallanarak genileyen ilikisel alardan birini sala
makta ve snf mcadelesi de onun bir araya getirdii snflar bu a
araclyla oluturmaktadr.
Proleterlerin potansiyel birliinin bu dzlemiyle elien gelime
eilimleri ok eitlidir. Sermayenin kendi dzeyinde bu tr bir mer
kezilemeye kar kanlar grece zayf grnmektedir (yerel serma
ye, devlet burjuvazisi, vb.). te yandan, emek dzeyindeki eilim
ler, zellikle devlet politikalar, milliyetilik/yurtseverlik duygular,
vb. ise gl grnmektedir kukusuz. Buna, biraz aada yeniden
dneceiz.
Modem dnya sisteminin sregiden yeniden rgtlenmesinin
ikinci yn ise ilikisel bakmdan ok farkldr. Bu yn (szmona)
mali sermayenin sregiden merkezilemesiyle ilgilidir ve artan h
kmet borlannm ilikisel ayla balantldr. (Bu bor ilikilerin
den kimilerinin, tmyle "sermaye"yi mi, yoksa daha ok retken
olmayan ilemler karlnda gerekleen artdan [gelirden] yaplan
kesintileri mi ilgilendirdii nemli bir sorudur, ama burada ele ala
bileceimiz bir ey deildir). Bu ilikiler kapitalist dnya ekonomi
si iinde (olduka aprak biimde izilen) borlu-alacakl mcade
le hatlarn olutururlar ve bu yzden de (Weber kusurumuza bakma
sn) dorudan snf oluturucu sonular getirmezler. Bununla birlik
te evrilen bu ilikisel a, devletleraras sistem kanalyla, giderek da
ha fazla, ok byk borlu gruplamalar ile ok kk alacakl
gruplamalar arasnda olduka dolayml ama belirgin balantlar
kurmaya ynelmi grnmektedir - oluumlar bakmndan bu grup
lar, giriim temelinde rgtlenmi dnya leindeki iblm bo
yunca (sermaye tarafndan) harekete geirilen snf mcadelesinin
oluturmakta olduu snflara, ksmen paraleldir.
Dolaymlar nemlidir. nk resmi borlu ve alacakl "devletle
rin" yaratlmas, onlarn devlet olarak varolu koulu gibi grnmek
tedir. Ve resmi olarak borlu diye snflandrlm devletlerin, devlet
olarak kendi kredi alabilirliklerini (ve dolaysyla gnmz dnya
snda bizzat kendi "devlet olma niteliklerini") yitirme korkusuyla
kendi snrlar iinde emein sermayeye olan dorudan ya da dolay
l maliyetini drerek kendi ihra mallarnn maliyetini drmele
ri gerekmitir. Resmi olarak dzenlenen bu kemer skma planlarna
kar yaygn gsteriler hemen her gn haber konusu olmaktadr.
Dnyann az ok proleterletirilmi iilerinin yaam koullarn d
rme ynnde dnya dzeyindeki bu rgtl basknn, snf mca
delesinin (sermaye tarafndan) stratejik bir ekilde trmandrlmasn-
dan baka trl yorumlanmas gtr. Yine de bu, zmlemesi hi
de kolay olmayan bir trmanmadr (yeni bir lek). Snf mcadele
sinin kuramsal adan pek iyi anlalmayan bir alan ile, yani zorun
lu emek, greli art deer ve geim dzeyleri (ya da normatif olarak
refah standartlar) alanlarn snrlayan karmak hatlarla ilgili, ol
duka zgn mekanizmalar yoluyla gereklemektedir bu. Ve bu
zellikle, halklar kutupsal deil de rten gruplamalar eklinde
blen ilikisel dolaymlar karmaas verili olduuna gre, bir tr
bask oluturmaktadr. O zaman geriye, bu bask derinleip yaygn
larken, oluan gruplamalar aslnda temel snf oluum srecini pe
kitirecek mi, yoksa zayflatacak m, bunu belirlemek kalyor.
Ne var ki bu popler mcadeleler her bir ulusal ortamda, hangi
rejimin ynetimde olduu zerinde ve dolaysyla bir btn olarak
sz konusu ulusal halk adna kimin konutuu zerinde ne denli
odaklarlarsa, bu tr mcadelelerin dnya leindeki snf oluum
srecinin almasn o denli zayflataca ve devletleraras sistemi
de o denli glendirecei dnlebilir. te yandan, bu popler ha
reketler, kendi devlet yetkililerinin bu basknn taycs olan devlet
leraras sistem ilikilerini ilga etmelerini salamak zere glerini
snrlar (ve ktalar) tesinde birletirdikleri lde, dnya ekonomi
sinin snf oluturucu eksenel srecini zayflatma olaslklar daha
dk, glendirme olaslklar ise daha yksek olacaktr. nc
tarihsel alternatifi deerlendirecek olursak; bu popler mcadelele
rin yerel koullar ya da yerel rgtleyici zek sayesinde yer yer, ora
da burada gerekleen rnekler hari, snf mcadelesinin merkezi
alan(lar)yla dorudan btnleeceini ve bu yolla onu pekitirece
ini varsaymak ise pek mmkn grnmyor. O zaman, dnya eko
nomisinin szn ettiimiz trden borlu-alacakl ilikileriyle b
tnleen bu yerel ya da blgesel mcadeleler, dnya-tarihsel bakm
dan kimi birikim ilikilerini belirsiz durumda brakabilir ama herhal
de bunlar, modem dnya sisteminin merkezi rgtleyici gc olarak
birikim srecinin ortadan kaldrlmas konusunda kendi balarna bir
adm ya da aama oluturacak deillerdir.
Kapitalist dnya ekonomisinin rgtlerindeki ve yaplarndaki
sregiden deimelerin nc yn "elektronik ky" nosyonunun
artrd ilikisel eilimlerdir. "Elektronikleme"nin salad
trden maddi iktidar uygulama koullar olmakszn, bunlarn ger
ekleebildii ve ileyebildii ilikisel tahakkm yaplarn bir yana
brakn, sermayenin nceden bilinen merkezileme trlerinden bir
teki bile kuramsal bakmdan dnlemez. Szn ettiimiz aa ek
olarak oluturulan iliki alar gerekten de olaanst lde kar
maktr. Bu alarn, ileyileri kadar, menzilleri de ou kez bunla
r incelemeye kalkan bizlerin kafasn kartrmaktadr; ama ister
"hkim" ister yalnzca "yerel" konumlarda olsun, bu alarn ileyi
den kimilerinin, tmyle "sermaye"yi mi, yoksa daha ok retken
olmayan ilemler karlnda gerekleen artdan [gelirden] yaplan
kesintileri mi ilgilendirdii nemli bir sorudur, ama burada ele ala
bileceimiz bir ey deildir). Bu ilikiler kapitalist dnya ekonomi
si iinde (olduka aprak biimde izilen) borlu-alacakl mcade
le hatlarn olutururlar ve bu yzden de (Weber kusurumuza bakma
sn) dorudan snf oluturucu sonular getirmezler. Bununla birlik
te evrilen bu ilikisel a, devletleraras sistem kanalyla, giderek da
ha fazla, ok byk borlu gruplamalar ile ok kk alacakl
gruplamalar arasnda olduka dolayml ama belirgin balantlar
kurmaya ynelmi grnmektedir - oluumlar bakmndan bu grup
lar, giriim temelinde rgtlenmi dnya leindeki iblm bo
yunca (sermaye tarafndan) harekete geirilen snf mcadelesinin
oluturmakta olduu snflara, ksmen paraleldir.
Dolaymlar nemlidir. nk resmi borlu ve alacakl "devletle
rin" yaratlmas, onlarn devlet olarak varolu koulu gibi grnmek
tedir. Ve resmi olarak borlu diye snflandrlm devletlerin, devlet
olarak kendi kredi alabilirliklerini (ve dolaysyla gnmz dnya
snda bizzat kendi "devlet olma niteliklerini") yitirme korkusuyla
kendi snrlar iinde emein sermayeye olan dorudan ya da dolay
l maliyetini drerek kendi ihra mallarnn maliyetini drmele
ri gerekmitir. Resmi olarak dzenlenen bu kemer skma planlarna
kar yaygn gsteriler hemen her gn haber konusu olmaktadr.
Dnyann az ok proleterletirilmi iilerinin yaam koullarn d
rme ynnde dnya dzeyindeki bu rgtl basknn, snf mca
delesinin (sermaye tarafndan) stratejik bir ekilde trmandrlmasn-
dan baka trl yorumlanmas gtr. Yine de bu, zmlemesi hi
de kolay olmayan bir trmanmadr (yeni bir lek). Snf mcadele
sinin kuramsal adan pek iyi anlalmayan bir alan ile, yani zorun
lu emek, greli art deer ve geim dzeyleri (ya da normatif olarak
refah standartlar) alanlarn snrlayan karmak hatlarla ilgili, ol
duka zgn mekanizmalar yoluyla gereklemektedir bu. Ve bu
zellikle, halklar kutupsal deil de rten gruplamalar eklinde
blen ilikisel dolaymlar karmaas verili olduuna gre, bir tr
bask oluturmaktadr. O zaman geriye, bu bask derinleip yaygn
larken, oluan gruplamalar aslnda temel snf oluum srecini pe
kitirecek mi, yoksa zayflatacak m, bunu belirlemek kalyor.
Ne var ki bu popler mcadeleler her bir ulusal ortamda, hangi
rejimin ynetimde olduu zerinde ve dolaysyla bir btn olarak
sz konusu ulusal halk adna kimin konutuu zerinde ne denli
odaklarlarsa, bu tr mcadelelerin dnya leindeki snf oluum
srecinin almasn o denli zayflataca ve devletleraras sistemi
de o denli glendirecei dnlebilir. te yandan, bu popler ha
reketler, kendi devlet yetkililerinin bu basknn taycs olan devlet
leraras sistem ilikilerini ilga etmelerini salamak zere glerini
snrlar (ve ktalar) tesinde birletirdikleri lde, dnya ekonomi
sinin snf oluturucu eksenel srecini zayflatma olaslklar daha
dk, glendirme olaslklar ise daha yksek olacaktr. nc
tarihsel alternatifi deerlendirecek olursak; bu popler mcadelele
rin yerel koullar ya da yerel rgtleyici zek sayesinde yer yer, ora
da burada gerekleen rnekler hari, snf mcadelesinin merkezi
alan(lar)yla dorudan btnleeceini ve bu yolla onu pekitirece
ini varsaymak ise pek mmkn grnmyor. O zaman, dnya eko
nomisinin szn ettiimiz trden borlu-alacakl ilikileriyle b
tnleen bu yerel ya da blgesel mcadeleler, dnya-tarihsel bakm
dan kimi birikim ilikilerini belirsiz durumda brakabilir ama herhal
de bunlar, modem dnya sisteminin merkezi rgtleyici gc olarak
birikim srecinin ortadan kaldrlmas konusunda kendi balarna bir
adm ya da aama oluturacak deillerdir.
Kapitalist dnya ekonomisinin rgtlerindeki ve yaplarndaki
sregiden deimelerin nc yn "elektronik ky" nosyonunun
artrd ilikisel eilimlerdir. "Elektronikleme"nin salad
trden maddi iktidar uygulama koullar olmakszn, bunlarn ger
ekleebildii ve ileyebildii ilikisel tahakkm yaplarn bir yana
brakn, sermayenin nceden bilinen merkezileme trlerinden bir
teki bile kuramsal bakmdan dnlemez. Szn ettiimiz aa ek
olarak oluturulan iliki alar gerekten de olaanst lde kar
maktr. Bu alarn, ileyileri kadar, menzilleri de ou kez bunla
r incelemeye kalkan bizlerin kafasn kartrmaktadr; ama ister
"hkim" ister yalnzca "yerel" konumlarda olsun, bu alarn ileyi
76
FEMNZM VE DOAYA HKMETMEK
inden sorumlu olanlar ya da buna ynelik sorumluluklar tayanlar
iin de durum farkl deildir. te yandan, enformasyonun ie doru,
komutlarn ise da doru akn salamak zere yaplandrlm
olan bu iletiim aralar artk yerlemitir ve hzla bymektedir.
Bunlar retici sermayenin genileyen merkezilemeleriyle ve bunun
sonucunda, genileyen teknik iblmleriyle btnlemilerdir. Ve
mali sermayenin genileyen merkezilemeleriyle ve bunun sonucun
da, genileyen resmi borlu-alacakl iliki ayla, daha da fazla b
tnlemilerdir. Bu gelime koullan ve eilimleri kuku gtrmez.
Ve yine Marx ve Engels'in Komnist Manifestonun I. Ksm'nda
gzlemledikleri gibi: "Ortaa kentlilerinin o sefil karayollan ile
ulamalar yzyllar bulan bu birlie, modem proleterler demiryol
lar sayesinde birka ylda ularlar" (1976: VI, 493). Burada demir
yollar metaforuna tayabileceinden daha fazla arlk verilmie
benziyor. Ama geneldeki nokta ak olduu kadar Marx ve Engels'in
snf mcadelesini snf oluumu olarak alglay tarzlar asndan
da merkezi nemdedir: burjuvazinin, ayr ayr emek srelerini (hem
teknik, hem de toplumsal iblm) biimlendirmek ve btnletir
mek, bylelikle de faaliyetleri birbiriyle ilikilendirilen emekileri
ilikiye sokmak zere baarl bir biimde yaygnlatrd aralar.
Elektronik iletiim aralarnn asl olarak ynetsel konulandrl
malarnn tesinde, olaan refahn tarihsel bakmdan glenen bir
bileeni olarak sermayeletirilmeleri de sz konusudur ve bu, devlet
leraras sistemin ileyii dolaysyla hkmetlerin, kendi topraklar
zerindeki tebalar iin neyin enformasyon, neyin elence, neyin yo
rum vb. olup olmadn tanmlama ve szme abalanyla giderek
(zorunlu olarak elimese de) dorudan atan bir sretir. Tpk
dnya-tarihsel bir sre olarak elektroniklemenin bir ynnn tek
nik iblmlerini btnselletirerek, merkezi snf oluumu srecine
btnsel biimde damgasn vurmas gibi, burada zerinde durduu
muz br yn de, varolu koullar -neye izin verilip neye verilme
yecei, neyin istenilir olup neyin olmad- konusundaki popler bi
lince ve dolaysyla, "zorunlu emek" ve "greli art deer" gibi ap
rak konulara, btnsel biimde damgasn vurur.
Borlu-alacakl ilikisel yaplar iin olduu gibi, dnya le
77
indeki "elektronikleme"nin bu ikinci boyutu iin de durum (hatta
daha da fazlasyla) byledir: Bu sregiden gelimenin popler m
cadelelere verecei ynelimsel ivmeyi ve daha gl bir nedenle
bunlann, snf mcadelesi meknlarnn yapsal bakmdan kayma
syla oluan toplumsal hareketler zerinde sahip olabilecekleri etki
ler yelpazesini lebilecek kuramsal fikirlerden henz kolektif an
lamda yoksun bulunuyomz. Bu nedenle, ulusal kurtulu hareketleri
nin ilk dalgasnn kendi nne koyduu ilk grevleri az ok baanl
bir ekilde tamamlamasndan sonra, nmzdeki bu yeni dnemde,
snf mcadelesini daha da ileri gtrmek istiyorsak, bu tr bir ku
ramsal anlay acil bir ncelik tayacaktr.
76
FEMNZM VE DOAYA HKMETMEK
inden sorumlu olanlar ya da buna ynelik sorumluluklar tayanlar
iin de durum farkl deildir. te yandan, enformasyonun ie doru,
komutlarn ise da doru akn salamak zere yaplandrlm
olan bu iletiim aralar artk yerlemitir ve hzla bymektedir.
Bunlar retici sermayenin genileyen merkezilemeleriyle ve bunun
sonucunda, genileyen teknik iblmleriyle btnlemilerdir. Ve
mali sermayenin genileyen merkezilemeleriyle ve bunun sonucun
da, genileyen resmi borlu-alacakl iliki ayla, daha da fazla b
tnlemilerdir. Bu gelime koullan ve eilimleri kuku gtrmez.
Ve yine Marx ve Engels'in Komnist Manifestonun I. Ksm'nda
gzlemledikleri gibi: "Ortaa kentlilerinin o sefil karayollan ile
ulamalar yzyllar bulan bu birlie, modem proleterler demiryol
lar sayesinde birka ylda ularlar" (1976: VI, 493). Burada demir
yollar metaforuna tayabileceinden daha fazla arlk verilmie
benziyor. Ama geneldeki nokta ak olduu kadar Marx ve Engels'in
snf mcadelesini snf oluumu olarak alglay tarzlar asndan
da merkezi nemdedir: burjuvazinin, ayr ayr emek srelerini (hem
teknik, hem de toplumsal iblm) biimlendirmek ve btnletir
mek, bylelikle de faaliyetleri birbiriyle ilikilendirilen emekileri
ilikiye sokmak zere baarl bir biimde yaygnlatrd aralar.
Elektronik iletiim aralarnn asl olarak ynetsel konulandrl
malarnn tesinde, olaan refahn tarihsel bakmdan glenen bir
bileeni olarak sermayeletirilmeleri de sz konusudur ve bu, devlet
leraras sistemin ileyii dolaysyla hkmetlerin, kendi topraklar
zerindeki tebalar iin neyin enformasyon, neyin elence, neyin yo
rum vb. olup olmadn tanmlama ve szme abalanyla giderek
(zorunlu olarak elimese de) dorudan atan bir sretir. Tpk
dnya-tarihsel bir sre olarak elektroniklemenin bir ynnn tek
nik iblmlerini btnselletirerek, merkezi snf oluumu srecine
btnsel biimde damgasn vurmas gibi, burada zerinde durduu
muz br yn de, varolu koullar -neye izin verilip neye verilme
yecei, neyin istenilir olup neyin olmad- konusundaki popler bi
lince ve dolaysyla, "zorunlu emek" ve "greli art deer" gibi ap
rak konulara, btnsel biimde damgasn vurur.
Borlu-alacakl ilikisel yaplar iin olduu gibi, dnya le
77
indeki "elektronikleme"nin bu ikinci boyutu iin de durum (hatta
daha da fazlasyla) byledir: Bu sregiden gelimenin popler m
cadelelere verecei ynelimsel ivmeyi ve daha gl bir nedenle
bunlann, snf mcadelesi meknlarnn yapsal bakmdan kayma
syla oluan toplumsal hareketler zerinde sahip olabilecekleri etki
ler yelpazesini lebilecek kuramsal fikirlerden henz kolektif an
lamda yoksun bulunuyomz. Bu nedenle, ulusal kurtulu hareketleri
nin ilk dalgasnn kendi nne koyduu ilk grevleri az ok baanl
bir ekilde tamamlamasndan sonra, nmzdeki bu yeni dnemde,
snf mcadelesini daha da ileri gtrmek istiyorsak, bu tr bir ku
ramsal anlay acil bir ncelik tayacaktr.
1886-1986: Haymarket'in* tesi mi?
IV
ON DOKUZUNCU yzyln sonu ve yirminci yzyln balarndaki Av
rupa'nn tarihsel sosyolojisinin merkezi olgusu, muzaffer kapitaliz
min kazanmlarna rtk ya da ak bir ekilde meydan okuyan g
l toplumsal hareketlerin ortaya kmas olmutur. Toplumsal hare
ketler ilk hareketlenme aamasndan ok sonra, sonuta yirminci
yzyl sonlarnn yeni toplumsal hareketlerinin hedeflerinden biri
olacak kadar ileri bir tarihte bile ayakta kalmay baarm rgtler
(partiler, sendikalar, kitle rgtleri) yarattlar. Daha nceki hareket
lerin on dokuzuncu yzyln toplumsal yaps tarafndan ekillendi-
rildiini, bu yapnn yirminci yzyl boyunca batan aa dnt
rldn ve daha sonraki hareketlerin tam da bu dnmn ifade
si olduklarn ileri sryoruz. Eski rgtlerin bu yeni toplumsal ba
lamda ayakta kalp kalamayacaklar ve nasl ayakta kalabilecekleri
ise byk lde bunlarn kendi toplumsal tabanlarnn erimesinin
ortaya kard elikileri gsleme yeteneklerine baldr.
On dokuzuncu yzyl sonu toplumsal hareketlerinin kkleri ka
pitalist merkezileme srelerinin younlamasnda ve ekonomik
faaliyetlerin aklclatrlmasnda yatyordu. O zamana dek piyasa
rekabetinin yaylmasn az ok gslemi olan eitli toplumsal
gruplar (hizmetiler ve kyller, zanaatkrlar ve dk statl ser
best meslek sahipleri, kk tccarlar ve dkknclar) birdenbire
kendi kurulu yaam ve alma modellerini genileyen ve derinleen
* Chicago'nun Haymarket meydannda sekiz saatlik ign talebiyle 4 Mays
I886'da yaplan byk gsteri, (y.h.)
1886-1986: HAYMARKETN TES M?
79
bir proleterleme tehdidi karsnda buldular ve bu tehdide ok eit
li trde mcadelelerle yant verdiler. Bu mcadeleler nemlerini ve
etkilerini kendilerine kar ynelmi olduklar srelere borluydu
lar; yani kapitalist merkezilemeye ve ekonomik faaliyetlerin aklc-
latrlmasna.
Daha nceki dnemlerde, yiyecek isyanlar ve benzeri protesto
biimleri yalnzca kanun ve nizamda, yerellemi kesintiler sonucu
nu veriyordu ve bunlar da, olsa olsa "sekinlerin dolam"nda ani
hzlanmalara katk yapyordu. retim noktasndaki -sanayi ya da ta
rmdaki- birka mcadele ise ou kez tecrit edilebiliyor, bastrl
yor ya da kapitalist rekabetin normal sreleri iinde eritilebiliyor-
du. Yani, mcadele iindeki kart gruplarn "zel ii" olarak kalyor
du. Ne var ki retim toplumsallat lde emek ile sermaye ara
sndaki ekime toplumsal bir sorun haline geldi: Bu ekime top
lumsal ve politik sistemde uyandrd yankyla toplumsal rnn
boyutunu ve dalmn etkiliyordu.
ncelediimiz dnemde Avrupa emek hareketinin balca zayf
l tam da, kapitalist merkezileme ve aklclatrma srelerinin
yeterince ileri gitmemi olmasnda yatmaktadr. Kapitalist retim
genellikle cretli emein hl snrl rol oynad bir toplumsal yap
iinde skm bulunuyordu. Yirminci yzyl balarnda bile ancak
birka devlette (Birleik Krallk'ta kesinlikle, Almanya'da muhteme
len ve belki de Fransa'da) faal igcnn ounluunu cretli iiler
oluturuyordu. Birleik Krallk dndaki tm devletlerde ok sayda
"kyl" -geimlik bir eyler retme aralarna bir yolla ulam bu
lunan, dk statl tarmsal ekicilerin farkllam ve katmanlam
btnl- vard.
stelik tm devletlerde kk ama yine de grece geni, kendi
iini kurmu zanaatlar, kk brokratlar ve serbest meslek sahip
leri, kk tacirler ve dkkanclar, ve ev hizmetileri gruplan vard.
Bu dier gruplarn toplumsal arl saylarnn gsterdiinden da
ha fazlayd; nk cretli emek gcnn nemli bir blm bunlar
la organik balann koruyordu ve/veya gl kltrel yaknlklara
sahipti. cretli iiler ile cretsiz iiler arasndaki organik balar
birincil olarak farkl kaynaklardan gelen gelirleri hane iinde topla
1886-1986: Haymarket'in* tesi mi?
IV
ON DOKUZUNCU yzyln sonu ve yirminci yzyln balarndaki Av
rupa'nn tarihsel sosyolojisinin merkezi olgusu, muzaffer kapitaliz
min kazanmlarna rtk ya da ak bir ekilde meydan okuyan g
l toplumsal hareketlerin ortaya kmas olmutur. Toplumsal hare
ketler ilk hareketlenme aamasndan ok sonra, sonuta yirminci
yzyl sonlarnn yeni toplumsal hareketlerinin hedeflerinden biri
olacak kadar ileri bir tarihte bile ayakta kalmay baarm rgtler
(partiler, sendikalar, kitle rgtleri) yarattlar. Daha nceki hareket
lerin on dokuzuncu yzyln toplumsal yaps tarafndan ekillendi-
rildiini, bu yapnn yirminci yzyl boyunca batan aa dnt
rldn ve daha sonraki hareketlerin tam da bu dnmn ifade
si olduklarn ileri sryoruz. Eski rgtlerin bu yeni toplumsal ba
lamda ayakta kalp kalamayacaklar ve nasl ayakta kalabilecekleri
ise byk lde bunlarn kendi toplumsal tabanlarnn erimesinin
ortaya kard elikileri gsleme yeteneklerine baldr.
On dokuzuncu yzyl sonu toplumsal hareketlerinin kkleri ka
pitalist merkezileme srelerinin younlamasnda ve ekonomik
faaliyetlerin aklclatrlmasnda yatyordu. O zamana dek piyasa
rekabetinin yaylmasn az ok gslemi olan eitli toplumsal
gruplar (hizmetiler ve kyller, zanaatkrlar ve dk statl ser
best meslek sahipleri, kk tccarlar ve dkknclar) birdenbire
kendi kurulu yaam ve alma modellerini genileyen ve derinleen
* Chicago'nun Haymarket meydannda sekiz saatlik ign talebiyle 4 Mays
I886'da yaplan byk gsteri, (y.h.)
79
bir proleterleme tehdidi karsnda buldular ve bu tehdide ok eit
li trde mcadelelerle yant verdiler. Bu mcadeleler nemlerini ve
etkilerini kendilerine kar ynelmi olduklar srelere borluydu
lar; yani kapitalist merkezilemeye ve ekonomik faaliyetlerin aklc-
latrlmasna.
Daha nceki dnemlerde, yiyecek isyanlar ve benzeri protesto
biimleri yalnzca kanun ve nizamda, yerellemi kesintiler sonucu
nu veriyordu ve bunlar da, olsa olsa "sekinlerin dolam"nda ani
hzlanmalara katk yapyordu. retim noktasndaki -sanayi ya da ta
rmdaki- birka mcadele ise ou kez tecrit edilebiliyor, bastrl
yor ya da kapitalist rekabetin normal sreleri iinde eritilebiliyor-
du. Yani, mcadele iindeki kart gruplarn "zel ii" olarak kalyor
du. Ne var ki retim toplumsallat lde emek ile sermaye ara
sndaki ekime toplumsal bir sorun haline geldi: Bu ekime top
lumsal ve politik sistemde uyandrd yankyla toplumsal rnn
boyutunu ve dalmn etkiliyordu.
ncelediimiz dnemde Avrupa emek hareketinin balca zayf
l tam da, kapitalist merkezileme ve aklclatrma srelerinin
yeterince ileri gitmemi olmasnda yatmaktadr. Kapitalist retim
genellikle cretli emein hl snrl rol oynad bir toplumsal yap
iinde skm bulunuyordu. Yirminci yzyl balarnda bile ancak
birka devlette (Birleik Krallk'ta kesinlikle, Almanya'da muhteme
len ve belki de Fransa'da) faal igcnn ounluunu cretli iiler
oluturuyordu. Birleik Krallk dndaki tm devletlerde ok sayda
"kyl" -geimlik bir eyler retme aralarna bir yolla ulam bu
lunan, dk statl tarmsal ekicilerin farkllam ve katmanlam
btnl- vard.
stelik tm devletlerde kk ama yine de grece geni, kendi
iini kurmu zanaatlar, kk brokratlar ve serbest meslek sahip
leri, kk tacirler ve dkkanclar, ve ev hizmetileri gruplan vard.
Bu dier gruplarn toplumsal arl saylarnn gsterdiinden da
ha fazlayd; nk cretli emek gcnn nemli bir blm bunlar
la organik balann koruyordu ve/veya gl kltrel yaknlklara
sahipti. cretli iiler ile cretsiz iiler arasndaki organik balar
birincil olarak farkl kaynaklardan gelen gelirleri hane iinde topla
80
ma pratiinden ileri geliyordu. cretlilerin birou mrboyu prole
terler deil, kendi emek glerini az ok geici bir temelde satan
proleter olmayan hanelerin yeleriydiler. Bu pratik zellikle, tam da
kyl haneleri olarak ayakta kalabilmeyi salamak iin yelerinden
kimilerinin emek gcn kiralayan kyl haneleri arasnda ok yay
gnd. Bu iiler genelde dk cretli ve dk statl ilerde bu
lunduklarndan, bir isizlik, hastalk ve yallk sigortas biimi ola
rak ve ayrca da bir tatmin arac olarak kyl haneleriyle balarn
koruma yolunda gl bir drtye sahiptiler.
cretli emek gcnn alt katmanlarnda proleter olmayan kl
trlerin tayclar olan kyl-iiler ve baka geici proleterler var-
dysa, st katmanlarnda da mrboyu proleter olan, ama yine de ki
mileri kuaktan kuaa proleter olmayan kltrleri yeniden retme
yi srdren proleterler vard. En nemli iki rnek beyaz yakal ii
ler ve vasfl mavi yakal iilerdi. Bu birinciler hesaplan tutmak,
alm ve satm, giriimciye hizmet vermek ve emek srecini denetle
mek gibi, ikincil iletme ilevlerini yrtyorlard. Serbest meslek
gruplannn alt katmanlar arasndan deviriliyorlar ve mrboyu
proleterlik konumlarna karn (ya da, bu nedenle), bu sekinlerin
yaam tarz simgelerine abartl bir ballk gsterme eilimi tayor
lard. Bu balla genellikle yakn iliki iinde altklan ve ya
amsal uzantlar olduklar kapitalist iverene kar besledikleri g
l sadakat duygular elik etmekteydi.
Vasfl mavi yakal iiler ise olduka farkl bir kltrn tay
clarydlar. retim srelerinin byk lde bal bulunduu ve
hem iyerinde, hem de hanedeki gelirlerinin, konumlarnn ve gle
rinin yasland karmak becerilere (ksmen el becerisine, ksmen
zihinsel becerilere) sahip zanaatkrlard bunlar. Sonuta bu iilerin
en byk meselesi retim bilgisi zerindeki tekelci denetimlerini ko
rumakt. Bu sorun onlarn karlarn kendi iini kurmu zanaatkr-
larn karlaryla zdeletirdi; onlar vasfsz iilere kar kukulu
kld ve kapitalist iverenlerin, beceriyi gereksiz klan yenilikler yo
luyla bu zanaatkrlarn tekelci uygulamalarn krma ynndeki a
balarna kar srekli bir uzlamazlk kayna oluturdu.
Zanaatkarlarn beceriyi gereksizletiren yeniliklere kar bu uz
1886-1986: HAYMARKET'N TES M? 81
lamaz tavr belki de tek bana, yzyl dnemecinde Avrupa ii ha
reketinin geliimini besleyen ve ekillendiren en nemli etkendi. Be
yaz yakal iiler genelde ikincil ve mulak bir rol oynarlarken, va
sfsz mavi yakal iiler byk, ama ksa mrl atma patlama
lar yarattlar. Genelde syleyecek olursak, bu hareket nesermayeye
kar cretli emein birliine dayanyor, ne de kendiliinden bu bir
liin yaratlmasna hizmet ediyordu. Ayn kapitalist gelime srele
ri eitli kesimlerin protestosunu alevlendirdi; ama bu protesto belir
ginletike cretli emek gcnn her bir paras ve katman kendi
yoluna gitti; bu yol ou kez dier paralann ynelimleriyle ak ya
da rtk bir atma iinde oluyordu.
cretli iilerin toplam emek gcnn ya bir aznln, ya da
kk bir ounluunu oluturmas ve her halkrda cretli iilerin
ounluunun hl kendi proleter olmayan kkenlerinin damgalar
n tamalar, hareketin nderlii iin ciddi ikilemler yaratt. lk iki
lem, hareketin kadrolarnn gereki hedefler ve uygun rgtlenme
biimlerini kendiliinden retebileceine ne lde gvenilebilece
iyle ilgiliydi. Bunun seenei ise aktr ki bu tr hedeflerin ve r
gtlenmelerin harekete "dardan", yani kalc rgtler iinde olu
an profesyonel politikaclar tarafndan getirilmesiydi. Bu zm
bir zorunluluk olarak gren Marksistler hareketin ilk aamalarnda,
bu dnem boyunca kendi ilerinde anarkosendikalist eilimler ta-
salar da, anaristlerle ve sendikalistlerle atma iindeydiler. Anar
kosendikalist konumun balca zayfl (ve politik yenilgisindeki
kilit nedenlerden biri) yukarda izdiimiz toplumsal balamn veri
li olduu bir durumda, ii hareketinin kendiliindenci eilimlerinin
ancak kendi yenilgilerini hazrlayacak olmas gereinde yatmakta
dr, nk bu eilimler yalnzca cretli emek gcnn i ayrmlarn
dorua karmakla kalmyor, ayn zamanda cretli emek dndaki
gcn bu harekete kar yrtt ekonomik ve politik seferberlik
nnde de gsz kalyorlard.
Bu tr bir durumda, hareketin farkl ve ksmen de elikili ama
larna ancak politik dolaymlama ve nihai anlamda devlet iktidan de
netimi yoluyla ulalabilirdi. Politik dolaymlama ve devlet iktidar
nn kazanlmas ise hareketin merkezilemi bir ynelime sahip ol
80
ma pratiinden ileri geliyordu. cretlilerin birou mrboyu prole
terler deil, kendi emek glerini az ok geici bir temelde satan
proleter olmayan hanelerin yeleriydiler. Bu pratik zellikle, tam da
kyl haneleri olarak ayakta kalabilmeyi salamak iin yelerinden
kimilerinin emek gcn kiralayan kyl haneleri arasnda ok yay
gnd. Bu iiler genelde dk cretli ve dk statl ilerde bu
lunduklarndan, bir isizlik, hastalk ve yallk sigortas biimi ola
rak ve ayrca da bir tatmin arac olarak kyl haneleriyle balarn
koruma yolunda gl bir drtye sahiptiler.
cretli emek gcnn alt katmanlarnda proleter olmayan kl
trlerin tayclar olan kyl-iiler ve baka geici proleterler var-
dysa, st katmanlarnda da mrboyu proleter olan, ama yine de ki
mileri kuaktan kuaa proleter olmayan kltrleri yeniden retme
yi srdren proleterler vard. En nemli iki rnek beyaz yakal ii
ler ve vasfl mavi yakal iilerdi. Bu birinciler hesaplan tutmak,
alm ve satm, giriimciye hizmet vermek ve emek srecini denetle
mek gibi, ikincil iletme ilevlerini yrtyorlard. Serbest meslek
gruplannn alt katmanlar arasndan deviriliyorlar ve mrboyu
proleterlik konumlarna karn (ya da, bu nedenle), bu sekinlerin
yaam tarz simgelerine abartl bir ballk gsterme eilimi tayor
lard. Bu balla genellikle yakn iliki iinde altklan ve ya
amsal uzantlar olduklar kapitalist iverene kar besledikleri g
l sadakat duygular elik etmekteydi.
Vasfl mavi yakal iiler ise olduka farkl bir kltrn tay
clarydlar. retim srelerinin byk lde bal bulunduu ve
hem iyerinde, hem de hanedeki gelirlerinin, konumlarnn ve gle
rinin yasland karmak becerilere (ksmen el becerisine, ksmen
zihinsel becerilere) sahip zanaatkrlard bunlar. Sonuta bu iilerin
en byk meselesi retim bilgisi zerindeki tekelci denetimlerini ko
rumakt. Bu sorun onlarn karlarn kendi iini kurmu zanaatkr-
larn karlaryla zdeletirdi; onlar vasfsz iilere kar kukulu
kld ve kapitalist iverenlerin, beceriyi gereksiz klan yenilikler yo
luyla bu zanaatkrlarn tekelci uygulamalarn krma ynndeki a
balarna kar srekli bir uzlamazlk kayna oluturdu.
Zanaatkarlarn beceriyi gereksizletiren yeniliklere kar bu uz
lamaz tavr belki de tek bana, yzyl dnemecinde Avrupa ii ha
reketinin geliimini besleyen ve ekillendiren en nemli etkendi. Be
yaz yakal iiler genelde ikincil ve mulak bir rol oynarlarken, va
sfsz mavi yakal iiler byk, ama ksa mrl atma patlama
lar yarattlar. Genelde syleyecek olursak, bu hareket nesermayeye
kar cretli emein birliine dayanyor, ne de kendiliinden bu bir
liin yaratlmasna hizmet ediyordu. Ayn kapitalist gelime srele
ri eitli kesimlerin protestosunu alevlendirdi; ama bu protesto belir
ginletike cretli emek gcnn her bir paras ve katman kendi
yoluna gitti; bu yol ou kez dier paralann ynelimleriyle ak ya
da rtk bir atma iinde oluyordu.
cretli iilerin toplam emek gcnn ya bir aznln, ya da
kk bir ounluunu oluturmas ve her halkrda cretli iilerin
ounluunun hl kendi proleter olmayan kkenlerinin damgalar
n tamalar, hareketin nderlii iin ciddi ikilemler yaratt. lk iki
lem, hareketin kadrolarnn gereki hedefler ve uygun rgtlenme
biimlerini kendiliinden retebileceine ne lde gvenilebilece
iyle ilgiliydi. Bunun seenei ise aktr ki bu tr hedeflerin ve r
gtlenmelerin harekete "dardan", yani kalc rgtler iinde olu
an profesyonel politikaclar tarafndan getirilmesiydi. Bu zm
bir zorunluluk olarak gren Marksistler hareketin ilk aamalarnda,
bu dnem boyunca kendi ilerinde anarkosendikalist eilimler ta-
salar da, anaristlerle ve sendikalistlerle atma iindeydiler. Anar
kosendikalist konumun balca zayfl (ve politik yenilgisindeki
kilit nedenlerden biri) yukarda izdiimiz toplumsal balamn veri
li olduu bir durumda, ii hareketinin kendiliindenci eilimlerinin
ancak kendi yenilgilerini hazrlayacak olmas gereinde yatmakta
dr, nk bu eilimler yalnzca cretli emek gcnn i ayrmlarn
dorua karmakla kalmyor, ayn zamanda cretli emek dndaki
gcn bu harekete kar yrtt ekonomik ve politik seferberlik
nnde de gsz kalyorlard.
Bu tr bir durumda, hareketin farkl ve ksmen de elikili ama
larna ancak politik dolaymlama ve nihai anlamda devlet iktidan de
netimi yoluyla ulalabilirdi. Politik dolaymlama ve devlet iktidar
nn kazanlmas ise hareketin merkezilemi bir ynelime sahip ol
masn ve dolaysyla bir yandan bu ynelimi oluturacak, te yan
dan da politik arenada profesyonel biimde i grebilecek kalc r
gtlerin yaratlmasn varsayyordu.
Ne var ki bu noktadaki anlama, zamanlama ve devlet iktidarn
ele geirme aralar konusunda ikinci bir ikilem ortaya kard. ki
seenek vard ortada. Bir yandan, kinci Enternasyonal'in reformist
kanadnn savunduu gibi, hareketin merkezilemi ynelimi aama
l ve demokratik bir yol izleyebilirdi. Bu konumun mant yley-
di: cretli emek gcnn aznlk olma durumu ve ayn zamanda
kendi iinde blnm olmas, ekonomik faaliyetlerin kapitalist bi
rikime ikin olan bir ekilde giderek daha da merkezilemesi/aklc-
lamas tarafndan halledilecek geici bir sorundur. Dolaysyla, n
derliin grevi hareketle organik balar kurmak ve herhangi zel bir
aciliyet duygusuna kaplmakszn parlamenter iktidar yolunda de
mokratik mcadele vermekti. te yandan, sonunda nc Enter
nasyonali yaratacak olan akmlarn savunduu gibi hareketin mer
kezilemi ynelimi devrimci ve ayaklanmac bir yol da izleyebilir
di. Bu konuma gre, ii snf rgtlerinin devlet iktidarna aama
aama ulamas bakmndan kapitalist gelimenin zamanla daha el
verili koullar yaratacann hibir gvencesi yoktu. Burjuvazinin
temsilcilerinden ve mttefiklerinden kendi iktidarlarn barl bir
ekilde teslim etmelerinin beklenemeyecei olgusundan btnyle
ayr olarak kapitalizm, iktidarn devrimci ncler tarafndan ele ge
irilmesi iin olanaklar yaratmakla birlikte, reformistlerin beklenti
lerini hsrana uratmas kanlmaz olan yeni bir hegemonik reka
betler ve merkantilist mcadeleler aamasna (emperyalizm aamas
diye adlandrlmtr) girmi bulunuyordu.
ki sava aras dnemde Rusya'da devrimci bir partinin, sve'de
ise reformist bir partinin durumunda olduu gibi, sosyalistlerin, ikti
dara gelindiinde kapitalist bir dnya ekonomisi iinde devlet ikti
daryla ne yapabilecei ya da yapmas gerektii konusunda da baka
baz ikilemler ortaya kt. Bu noktadaki ikilemler, bizim buradaki
ilgi alanmzn, yani on dokuzuncu yzyl sonu ve yirminci yzyl
balarnn toplumsal hareketlerini, politik ikilemlerini ve rgtlerini
douran toplumsal yapnn kinci Dnya Sava srasnda ve daha
1886-1986: HAYMARKETN TES M? 83
sonra gelen sava sonras hzl ekonomik genileme evresinde ba
tan sona dntne iaret etmek eklindeki amacmzn dnda
kalmaktadr.
1960'l yllarn sonlarnda, Avrupa'nn ou ksmnda kyllk
nemsiz bir duruma dt. Dkkanclarn, kk tccarlarn ve za
naatlarn says da zaten nemli lde azalmt. Serbest meslek
sahiplerinin says artmt ama genel grnmde byk bir deiik
lik yaratmaya yetecek lde deildi. imdi genel grnm, Avrupa
igcnn (lkeye bal olarak) yzde 60 ile 90'nn geim iin c
rete ya da maaa bal bir duruma gelmi olmasyd. Katksz bi
imde formel olan bu lt temel alrsak, Avrupa igc, olabilece
i lde tam bir "proleterlemeye" uram durumdayd.
Ne var ki bu durumda rakamlar tek bama aldatcdr. Bu "pro
leterlemi" igcnn aslnda, grece birbirinden kopuk ok sayda
deiik blm vard. Maal meslek sahiplerinin says hayli b
ykt ve giderek artyordu; 1980'li yllarda ou yerde nfusun yz
de 15'ini amt. Bu gruba girenler normalde niversite renimi
grm olup, niversiteye giden nfusun yksek yzdesini yanst
yordu (bkz. Tablo I). Erkekler hl arlkta olmakla birlikte bu ka
tegoriye giren kadnlarn says da artmaktayd. Bu gruptakiler ku
kusuz iyi para alyordu, ama geimlerini esas olarak gelirlerinden
salyorlard.
Avrupa lkelerinin imalat sektr 1980'li yllarda nfusun yz
de 30-40'm istihdam ediyordu. Tarmsal nfusun hl yzde 10'un
zerinde bulunduu birka lkede bile geerliydi bu (bkz. Tablo II).
Bununla birlikte imalat sektr giderek daha da netleen bir biim
de etnik izgilerle blnm durumdayd. Daha iyi para alan, daha
vasfl iiler byk lde erkek ve lkenin yerlisi olanlard; oysa
daha az para alan ve daha az vasfl iiler orantsz bir biimde, ra
dikal aznlklardan, gmenlerden, konuk iilerden, vb. geliyordu
ve ou o lkenin vatanda deildi (tabii ileride bunun geici bir ol
gu olduu da grlebilir). Kukusuz igcnn etnik katmanlama
snn uzun bir gemii vardr, ama 1945 ncesinde bu etnik "aznlk"
byk lde bir devletin kendi snrlarnn iinden deviriliyordu
(Byk Britanya'da rlandalIlar, Fransa'da Bretonlar) ve bunun da
masn ve dolaysyla bir yandan bu ynelimi oluturacak, te yan
dan da politik arenada profesyonel biimde i grebilecek kalc r
gtlerin yaratlmasn varsayyordu.
Ne var ki bu noktadaki anlama, zamanlama ve devlet iktidarn
ele geirme aralar konusunda ikinci bir ikilem ortaya kard. ki
seenek vard ortada. Bir yandan, kinci Enternasyonal'in reformist
kanadnn savunduu gibi, hareketin merkezilemi ynelimi aama
l ve demokratik bir yol izleyebilirdi. Bu konumun mant yley-
di: cretli emek gcnn aznlk olma durumu ve ayn zamanda
kendi iinde blnm olmas, ekonomik faaliyetlerin kapitalist bi
rikime ikin olan bir ekilde giderek daha da merkezilemesi/aklc-
lamas tarafndan halledilecek geici bir sorundur. Dolaysyla, n
derliin grevi hareketle organik balar kurmak ve herhangi zel bir
aciliyet duygusuna kaplmakszn parlamenter iktidar yolunda de
mokratik mcadele vermekti. te yandan, sonunda nc Enter
nasyonali yaratacak olan akmlarn savunduu gibi hareketin mer
kezilemi ynelimi devrimci ve ayaklanmac bir yol da izleyebilir
di. Bu konuma gre, ii snf rgtlerinin devlet iktidarna aama
aama ulamas bakmndan kapitalist gelimenin zamanla daha el
verili koullar yaratacann hibir gvencesi yoktu. Burjuvazinin
temsilcilerinden ve mttefiklerinden kendi iktidarlarn barl bir
ekilde teslim etmelerinin beklenemeyecei olgusundan btnyle
ayr olarak kapitalizm, iktidarn devrimci ncler tarafndan ele ge
irilmesi iin olanaklar yaratmakla birlikte, reformistlerin beklenti
lerini hsrana uratmas kanlmaz olan yeni bir hegemonik reka
betler ve merkantilist mcadeleler aamasna (emperyalizm aamas
diye adlandrlmtr) girmi bulunuyordu.
ki sava aras dnemde Rusya'da devrimci bir partinin, sve'de
ise reformist bir partinin durumunda olduu gibi, sosyalistlerin, ikti
dara gelindiinde kapitalist bir dnya ekonomisi iinde devlet ikti
daryla ne yapabilecei ya da yapmas gerektii konusunda da baka
baz ikilemler ortaya kt. Bu noktadaki ikilemler, bizim buradaki
ilgi alanmzn, yani on dokuzuncu yzyl sonu ve yirminci yzyl
balarnn toplumsal hareketlerini, politik ikilemlerini ve rgtlerini
douran toplumsal yapnn kinci Dnya Sava srasnda ve daha
sonra gelen sava sonras hzl ekonomik genileme evresinde ba
tan sona dntne iaret etmek eklindeki amacmzn dnda
kalmaktadr.
1960'l yllarn sonlarnda, Avrupa'nn ou ksmnda kyllk
nemsiz bir duruma dt. Dkkanclarn, kk tccarlarn ve za
naatlarn says da zaten nemli lde azalmt. Serbest meslek
sahiplerinin says artmt ama genel grnmde byk bir deiik
lik yaratmaya yetecek lde deildi. imdi genel grnm, Avrupa
igcnn (lkeye bal olarak) yzde 60 ile 90'nn geim iin c
rete ya da maaa bal bir duruma gelmi olmasyd. Katksz bi
imde formel olan bu lt temel alrsak, Avrupa igc, olabilece
i lde tam bir "proleterlemeye" uram durumdayd.
Ne var ki bu durumda rakamlar tek bama aldatcdr. Bu "pro
leterlemi" igcnn aslnda, grece birbirinden kopuk ok sayda
deiik blm vard. Maal meslek sahiplerinin says hayli b
ykt ve giderek artyordu; 1980'li yllarda ou yerde nfusun yz
de 15'ini amt. Bu gruba girenler normalde niversite renimi
grm olup, niversiteye giden nfusun yksek yzdesini yanst
yordu (bkz. Tablo I). Erkekler hl arlkta olmakla birlikte bu ka
tegoriye giren kadnlarn says da artmaktayd. Bu gruptakiler ku
kusuz iyi para alyordu, ama geimlerini esas olarak gelirlerinden
salyorlard.
Avrupa lkelerinin imalat sektr 1980'li yllarda nfusun yz
de 30-40'm istihdam ediyordu. Tarmsal nfusun hl yzde 10'un
zerinde bulunduu birka lkede bile geerliydi bu (bkz. Tablo II).
Bununla birlikte imalat sektr giderek daha da netleen bir biim
de etnik izgilerle blnm durumdayd. Daha iyi para alan, daha
vasfl iiler byk lde erkek ve lkenin yerlisi olanlard; oysa
daha az para alan ve daha az vasfl iiler orantsz bir biimde, ra
dikal aznlklardan, gmenlerden, konuk iilerden, vb. geliyordu
ve ou o lkenin vatanda deildi (tabii ileride bunun geici bir ol
gu olduu da grlebilir). Kukusuz igcnn etnik katmanlama
snn uzun bir gemii vardr, ama 1945 ncesinde bu etnik "aznlk"
byk lde bir devletin kendi snrlarnn iinden deviriliyordu
(Byk Britanya'da rlandalIlar, Fransa'da Bretonlar) ve bunun da
Tablo I 1983'te 100 000 Kii Bana Den niversiteli renci Says
Bat ve Kuzey Avrupa
Avusturya 2058
Belika 2285
Danimarka (1982) 2159
Finlandiya 2485
Fransa 2253
Almanya Federal Cumhuriyeti (1982) 2289
zlanda 2197
rlanda (1981) 1731
Lksemburg 270
Hollanda (1982) 2645
Norve (1982) 2151
sve 2701
svire 1515
Birleik Krallk (1982) 1572
Gney Avrupa
Yunanistan (1980) 1250
talya 1981
Portekiz (1981) 964
ispanya (1982) 1919
100 000 Kii Bana 1500'den Fazla renciye Sahip Dier lkeler
Arjantin 1962
Avustralya (1982) 2237
Barbados 1966
Kanada 4169
Ekvator (1981) 3192
Almanya Demokratik Cum. (1982) 2420
srail 2746
J aponya 2033
rdn (1982) 1570
Kore Cumhuriyeti 2951
Lbnan (1982) 2715
Moolistan (1981) 2235
Yeni Zelanda 2612
Panama 2212
Peru (1982) 2001
Filipinler (1981) 2694
Katar 1678
SSCB 1947
ABD (1982) 5355
Uruguay 1686
Yugoslavya 1647
Kaynak: UNESCO Statistical Yearbook, 1985, Tablo 3.10.
Tablo II Ekonomik Bakmdan Faal Nfusun
Mesleklere Gre Dalm (yzde)
Yl Uz.* Yn. Br. Sat. Hiz. Tar. ima.
0/1 2 3 4 5 6 7/9 Baka
Bat ve K.Avrupa
Avusturya 1984 13.0 5.2 15.6 9.2 10.8 9.1 36.9 0.2
Belika 1970 11.1 4.6 12.8 10.2 6.7 4.5 45.2 4.9
Danimarka 1983 17.0 3.1 13.9 6.0 12.6 2.1 29.4 15.9
Finlandiya 1980 17.0 3.0 11.9 7.3 11.6 12.5 34.8 2.1
Fransa 1982 14.1 0.3 17.1 7.8 10.7 7.6 30.9 11.5
Federal Almanya C. 1984 13.9 3.5 17.3 8.6 10.8 5.0 31.8 9.1
rlanda 1983 14.2 2.8 14.1 8.6 8.6 14.9 30.3 6.5
Lksemburg 1981 11.9 1.0 20.3 8.8 12.9 5.3 36.3 3.5
Hollanda 1979 17.3 2.3 17.6 9.6 10.1 5.6 30.0 7.5
Norve 1980 18.2 4.6 9.6 9.0 12.0 7.1 31.9 7.6
svire 1980 15.1 2.4 20.2 8.2 11.3 6.5 34.4 1.9
sve 1984 27.3 2.3 11.9 8.0 13.7 5.0 28.7 3.1
Birleik Krallk 1971 11.1 3.7 17.9 9.0 11.7 3.0 40.0 3.6
Gney Avrupa
Yunanistan 1983 9.7 1.7 8.7 9.3 8.0 27.8 30.0 4.8
talya 1981 11.5 16.0 9.6 11.1 11.1 9.3 20.7 10.2
Portekiz 1982 5.9 0.8 10.2 8.1 9.1 23.0 37.3 5.5
spanya 1984 6.9 1.4 9.7 9.0 12.9 15.6 35.4 9.1
Dier lkeler
Macaristan 1980 14.7 0.7 12.0 4.9 7.1 10.0 50.6
Polonya 1978 11.0 1.5 13.9 2.8 3.2 26.7 37.4 3.5
ABD 1984 14.7 10.3 15.3 11.5 13.5 3.4 28.8 2.5
Venezuela 1983 10.2 4.0 11.2 12.7 13.3 14.1 32.2 2.3
El Salvador 1980 4.2 0.6 5.4 14.1 8.1 37.5 26.4 1.7
Msr 1982 10.5 1.9 8.2 6.2 8.5 36.1 23.1 5.5
Hindistan 1980 3.0 0.1 3.7 12.6 4.6 53.7 18.4 3.9
Mali 1976 1.5
0.6 1.9 1.0 82.0 6.9 6.1

* Tambalklar yledir: 0/1. Uzman, teknik ve vasfl iiler; 2. dari ve ynetsel iiler; 3.
Bro iileri ve ilikili iiler; 4. Sat iileri; 5. Hizmet iileri; 6. Tarm, hayvanclk ve or
manclk (iileri), balklar ve avclar; 7-9. retim ve ilintili dallardaki iiler, ulatrma do
nanm, operatrler ve emekiler; "Baka" ise (lkeden lkeye deiebilmekle birlikte) un
lar iermektedir: a. mesleklere gre snflandrlmam iiler; b. silahl kuvvetler; c. istih-
damd iiler; d. nceden de dzenli biimde istihdam edilmemi olan istihdamd iiler.
Kaynak: ILO Yearbook of Labor Statistics, 1985, Tablo 2B (1984'ten alnan Finlandiya;
1983'ten alnan Hollanda, Macaristan, El Salvador, Mali; 1977den alnan Belika ve Birle
ik Krallk dnda).
Tablo I 1983'te 100 000 Kii Bana Den niversiteli renci Says
Bat ve Kuzey Avrupa
Avusturya 2058
Belika 2285
Danimarka (1982) 2159
Finlandiya 2485
Fransa 2253
Almanya Federal Cumhuriyeti (1982) 2289
zlanda 2197
rlanda (1981) 1731
Lksemburg 270
Hollanda (1982) 2645
Norve (1982) 2151
sve 2701
svire 1515
Birleik Krallk (1982) 1572
Gney Avrupa
Yunanistan (1980) 1250
talya 1981
Portekiz (1981) 964
ispanya (1982) 1919
100 000 Kii Bana 1500'den Fazla renciye Sahip Dier lkeler
Arjantin 1962
Avustralya (1982) 2237
Barbados 1966
Kanada 4169
Ekvator (1981) 3192
Almanya Demokratik Cum. (1982) 2420
srail 2746
J aponya 2033
rdn (1982) 1570
Kore Cumhuriyeti 2951
Lbnan (1982) 2715
Moolistan (1981) 2235
Yeni Zelanda 2612
Panama 2212
Peru (1982) 2001
Filipinler (1981) 2694
Katar 1678
SSCB 1947
ABD (1982) 5355
Uruguay 1686
Yugoslavya 1647
Kaynak: UNESCO Statistical Yearbook, 1985, Tablo 3.10.
Tablo II Ekonomik Bakmdan Faal Nfusun
Mesleklere Gre Dalm (yzde)
Yl Uz.* Yn. Br. Sat. Hiz. Tar. ima.
0/1 2 3 4 5 6 7/9 Baka
Bat ve K.Avrupa
Avusturya 1984 13.0 5.2 15.6 9.2 10.8 9.1 36.9 0.2
Belika 1970 11.1 4.6 12.8 10.2 6.7 4.5 45.2 4.9
Danimarka 1983 17.0 3.1 13.9 6.0 12.6 2.1 29.4 15.9
Finlandiya 1980 17.0 3.0 11.9 7.3 11.6 12.5 34.8 2.1
Fransa 1982 14.1 0.3 17.1 7.8 10.7 7.6 30.9 11.5
Federal Almanya C. 1984 13.9 3.5 17.3 8.6 10.8 5.0 31.8 9.1
rlanda 1983 14.2 2.8 14.1 8.6 8.6 14.9 30.3 6.5
Lksemburg 1981 11.9 1.0 20.3 8.8 12.9 5.3 36.3 3.5
Hollanda 1979 17.3 2.3 17.6 9.6 10.1 5.6 30.0 7.5
Norve 1980 18.2 4.6 9.6 9.0 12.0 7.1 31.9 7.6
svire 1980 15.1 2.4 20.2 8.2 11.3 6.5 34.4 1.9
sve 1984 27.3 2.3 11.9 8.0 13.7 5.0 28.7 3.1
Birleik Krallk 1971 11.1 3.7 17.9 9.0 11.7 3.0 40.0 3.6
Gney Avrupa
Yunanistan 1983 9.7 1.7 8.7 9.3 8.0 27.8 30.0 4.8
talya 1981 11.5 16.0 9.6 11.1 11.1 9.3 20.7 10.2
Portekiz 1982 5.9 0.8 10.2 8.1 9.1 23.0 37.3 5.5
spanya 1984 6.9 1.4 9.7 9.0 12.9 15.6 35.4 9.1
Dier lkeler
Macaristan 1980 14.7 0.7 12.0 4.9 7.1 10.0 50.6
Polonya 1978 11.0 1.5 13.9 2.8 3.2 26.7 37.4 3.5
ABD 1984 14.7 10.3 15.3 11.5 13.5 3.4 28.8 2.5
Venezuela 1983 10.2 4.0 11.2 12.7 13.3 14.1 32.2 2.3
El Salvador 1980 4.2 0.6 5.4 14.1 8.1 37.5 26.4 1.7
Msr 1982 10.5 1.9 8.2 6.2 8.5 36.1 23.1 5.5
Hindistan 1980 3.0 0.1 3.7 12.6 4.6 53.7 18.4 3.9
Mali 1976 1.5
0.6 1.9 1.0 82.0 6.9 6.1

* Tambalklar yledir: 0/1. Uzman, teknik ve vasfl iiler; 2. dari ve ynetsel iiler; 3.
Bro iileri ve ilikili iiler; 4. Sat iileri; 5. Hizmet iileri; 6. Tarm, hayvanclk ve or
manclk (iileri), balklar ve avclar; 7-9. retim ve ilintili dallardaki iiler, ulatrma do
nanm, operatrler ve emekiler; "Baka" ise (lkeden lkeye deiebilmekle birlikte) un
lar iermektedir: a. mesleklere gre snflandrlmam iiler; b. silahl kuvvetler; c. istih-
damd iiler; d. nceden de dzenli biimde istihdam edilmemi olan istihdamd iiler.
Kaynak: ILO Yearbook of Labor Statistics, 1985, Tablo 2B (1984'ten alnan Finlandiya;
1983'ten alnan Hollanda, Macaristan, El Salvador, Mali; 1977den alnan Belika ve Birle
ik Krallk dnda).
vatandalk ve oy verme asndan sonulan farklyd. Genileyen
bro ve hizmet kesimi giderek daha fazla kadn istihdam edilmesi
srecine girmiti ve bu sre beraberinde greli bir stat ve gelir
kaybn getiriyordu.
Bu sosyolojik dnm uzun bir zamandr srmektedir. Bunun
toplumsal hareketlerin yaps zerindeki etkisi de derin olmutur.
i hareketi ve sosyalist partiler balangta, saylarnn giderek arta
ca varsaylan imalat sektrndeki (erkek) iiler evresinde yap
landrlmt. Ama imalat sektr 1960'l yllarda sayca ve yzde ba
kmndan bymez oldu ve bir klme srecine girdi. Tarmdaki i
gc yzdesinin gsterdii keskin d ve imalat sektrndeki ya
valama (ve potansiyel d) karsnda, nc sektr zorunlu bir
ekilde iyice merkezi bir durum ald. Ancak bu sektr de kendi iin
de maal meslek sahiplerinin oluturduu bir katman ile gitgide da
ha fazla bir "fabrika"y andran koullarda alan dk cretliler
katman arasnda giderek artan bir kutuplamaya urad.
Kentsel, proleterlemi igcne fiili katl nedeniyle "isel" i
gc rezervi (kyllk, kk zanaatlar, sanayi iilerinin eleri ve
kzkardeleri) ortadan kaybolduundan, eldeki biricik "rezerv", dev
let snrlarna "dsal" oland. Ne var ki burada, bir btn olarak ka
pitalist dnya ekonomisinin tarihsel dnm de dikkate alnmal
dr. Asya, Afrika ve Latin Amerika'da ulusal kurtulu glerinin ge
limesi dnya politik rapport de forces'unu* ve her eyden nemlisi
Avrupa toplumsal geliiminin iinde yer ald ideolojik atmosferi
deitirmitir.
1945-60 dneminde Bat Avrupa'daki sosyal demokrat partilerin
kendi dolaysz amalarndan pek ounu elde etmi olduu sylene
bilir: sanayi ii snfnn tamamen rgtl hale gelmesi ve yaam
standartlarnda hatr saylr bir ykselmenin yan sra devletin poli
tik yaps iinde bir yerlere gelmesi. Ne var ki bu partiler de kendi
lerini nemli lde, ii snfnn, artk sayca bymeyen o gele
neksel merkez ekirdeini yanstmaya mahkm bir konumda buldu
lar. cretli emek gcnn byyen u kesimine politik bakmdan
* gler ilikisi. (Fr., y.h.)
seslenmekte ise ok daha fazla zorlanyorlard: maal meslek sahip
leri, "kadnlam" hizmet sektr ve "etnikletirilmi" vasfsz ya da
yar-vasfl igc.
Bu yzden, "yeni" toplumsal hareketin bellibal trnn
kendi toplumsal temelini bu gruplarda bulmasnn bir rastlant olma
d grlmektedir: Bar/ekoloji/alternatif yaam tarz hareketleri;
kadn hareketleri; "aznlk" haklar / "iteki nc Dnya" hareket
leri. Farkl yollardan da olsa, bu hareketlerden her biri yalnzca ken
di yaamlarna hkim olan sosyo-ekonomik yaplara kar deil, sos
yal demokrat (ve komnist) partilerin deiim gereini gerekletir
mek iin ne srdkleri tarihsel politik stratejiye kar da honutsuz
luk gsteriyorlard.
"Yeni toplumsal hareketlerin "eski" toplumsal hareketlerden te
mel ikayeti sosyal demokrat hareketlerin, devlet iktidarnda ksmen
pay almaktaki baarlar sonucunda "muhalif' niteliklerini yitirmi
olmalaryd. Sosyal demokratlarn, (1) nc Dnya ve sosyalist
dnya karsnda hem devlet politikasn hem de okuluslu politika
y destekledikleri; (2) igcnn en dk cret alan ve en fazla s
mrlen katmanlarnn karlarn temsil etmek iin hi aba gster
medikleri ileri srld. Ksacas sulama, ii hareketlerinin ve sos
yal demokrat hareketlerin artk sistem kart olmadklar, ya da en
azndan, artk yeterince sistem kart olmadklar eklindeydi.
"Eski" toplumsal hareketin ilk tepkisi, "yeni" hareketlerin bir
kesiminden gelen bir grup sulamay, sanayi iilerine kart savlar
kullanan orta snf elerden (yani, maal meslek sahiplerinden) ge
liyor diye savuturmak oldu. Dier "yeni" hareketlerin (kadnlarn,
aznlklarn) eletirilerine gelince, "eski" hareketler bunlar "blc"
olmakla (ii snf hareketinin on dokuzuncu yzyldaki geleneksel
gr) suladlar.
Bu iki grup -eski ve yeni- hareketin ilikisi bugne kadar iki ev
reden geti. lk evre yaklak 1960'tan 1975'e dek uzanmaktadr. Bu
evre iki grup arasndaki ilikilerin ktleme evresiydi. in iin
kaynamakta olan kt ilikiler 1968'de patlad ve bu gerginlikler
nc Dnya'daki keskin ideolojik mcadele dnemine gizli bir
biimde destek vermi oldu - Vietnam sava, in Kltr Devrimi ve
vatandalk ve oy verme asndan sonulan farklyd. Genileyen
bro ve hizmet kesimi giderek daha fazla kadn istihdam edilmesi
srecine girmiti ve bu sre beraberinde greli bir stat ve gelir
kaybn getiriyordu.
Bu sosyolojik dnm uzun bir zamandr srmektedir. Bunun
toplumsal hareketlerin yaps zerindeki etkisi de derin olmutur.
i hareketi ve sosyalist partiler balangta, saylarnn giderek arta
ca varsaylan imalat sektrndeki (erkek) iiler evresinde yap
landrlmt. Ama imalat sektr 1960'l yllarda sayca ve yzde ba
kmndan bymez oldu ve bir klme srecine girdi. Tarmdaki i
gc yzdesinin gsterdii keskin d ve imalat sektrndeki ya
valama (ve potansiyel d) karsnda, nc sektr zorunlu bir
ekilde iyice merkezi bir durum ald. Ancak bu sektr de kendi iin
de maal meslek sahiplerinin oluturduu bir katman ile gitgide da
ha fazla bir "fabrika"y andran koullarda alan dk cretliler
katman arasnda giderek artan bir kutuplamaya urad.
Kentsel, proleterlemi igcne fiili katl nedeniyle "isel" i
gc rezervi (kyllk, kk zanaatlar, sanayi iilerinin eleri ve
kzkardeleri) ortadan kaybolduundan, eldeki biricik "rezerv", dev
let snrlarna "dsal" oland. Ne var ki burada, bir btn olarak ka
pitalist dnya ekonomisinin tarihsel dnm de dikkate alnmal
dr. Asya, Afrika ve Latin Amerika'da ulusal kurtulu glerinin ge
limesi dnya politik rapport de forces'unu* ve her eyden nemlisi
Avrupa toplumsal geliiminin iinde yer ald ideolojik atmosferi
deitirmitir.
1945-60 dneminde Bat Avrupa'daki sosyal demokrat partilerin
kendi dolaysz amalarndan pek ounu elde etmi olduu sylene
bilir: sanayi ii snfnn tamamen rgtl hale gelmesi ve yaam
standartlarnda hatr saylr bir ykselmenin yan sra devletin poli
tik yaps iinde bir yerlere gelmesi. Ne var ki bu partiler de kendi
lerini nemli lde, ii snfnn, artk sayca bymeyen o gele
neksel merkez ekirdeini yanstmaya mahkm bir konumda buldu
lar. cretli emek gcnn byyen u kesimine politik bakmdan
* gler ilikisi. (Fr., y.h.)
seslenmekte ise ok daha fazla zorlanyorlard: maal meslek sahip
leri, "kadnlam" hizmet sektr ve "etnikletirilmi" vasfsz ya da
yar-vasfl igc.
Bu yzden, "yeni" toplumsal hareketin bellibal trnn
kendi toplumsal temelini bu gruplarda bulmasnn bir rastlant olma
d grlmektedir: Bar/ekoloji/alternatif yaam tarz hareketleri;
kadn hareketleri; "aznlk" haklar / "iteki nc Dnya" hareket
leri. Farkl yollardan da olsa, bu hareketlerden her biri yalnzca ken
di yaamlarna hkim olan sosyo-ekonomik yaplara kar deil, sos
yal demokrat (ve komnist) partilerin deiim gereini gerekletir
mek iin ne srdkleri tarihsel politik stratejiye kar da honutsuz
luk gsteriyorlard.
"Yeni toplumsal hareketlerin "eski" toplumsal hareketlerden te
mel ikayeti sosyal demokrat hareketlerin, devlet iktidarnda ksmen
pay almaktaki baarlar sonucunda "muhalif' niteliklerini yitirmi
olmalaryd. Sosyal demokratlarn, (1) nc Dnya ve sosyalist
dnya karsnda hem devlet politikasn hem de okuluslu politika
y destekledikleri; (2) igcnn en dk cret alan ve en fazla s
mrlen katmanlarnn karlarn temsil etmek iin hi aba gster
medikleri ileri srld. Ksacas sulama, ii hareketlerinin ve sos
yal demokrat hareketlerin artk sistem kart olmadklar, ya da en
azndan, artk yeterince sistem kart olmadklar eklindeydi.
"Eski" toplumsal hareketin ilk tepkisi, "yeni" hareketlerin bir
kesiminden gelen bir grup sulamay, sanayi iilerine kart savlar
kullanan orta snf elerden (yani, maal meslek sahiplerinden) ge
liyor diye savuturmak oldu. Dier "yeni" hareketlerin (kadnlarn,
aznlklarn) eletirilerine gelince, "eski" hareketler bunlar "blc"
olmakla (ii snf hareketinin on dokuzuncu yzyldaki geleneksel
gr) suladlar.
Bu iki grup -eski ve yeni- hareketin ilikisi bugne kadar iki ev
reden geti. lk evre yaklak 1960'tan 1975'e dek uzanmaktadr. Bu
evre iki grup arasndaki ilikilerin ktleme evresiydi. in iin
kaynamakta olan kt ilikiler 1968'de patlad ve bu gerginlikler
nc Dnya'daki keskin ideolojik mcadele dnemine gizli bir
biimde destek vermi oldu - Vietnam sava, in Kltr Devrimi ve
Latin Amerika'daki birok gerilla mcadelesi.
Bu evrenin sona ermesinde birok etken sz konusu oldu. Yeni
toplumsal hareketlerin -Maoist partiler, otonom hareketler ve kent
sel terrizm biimlerini alan- en "radikallemi" blm politik
olarak baarszla urad. Bunun nedeni ksmen bask, ksmen yor
gun dme ve zayf bir toplumsal tabana yaslanma, ksmen de n
c Dnya'daki mcadelelerin ideolojik havasndaki deimelerdi
(in'de Kltr Devrimi'nin sona ermesi, inhindi'ndeki sosyalist sa
valar ve Latin Amerika'da "fokoculuun" sona ermesi).
Dnya ekonomisinin yeni konjonktr de etkili oldu. Avrupa'da
geleneksel ar sanayi sektrlerinin ksmi zlyle birlikte by
yen isizlik, 1945-65 dneminde tartlmaz olan birok ideolojik so
runu ii-sosyalist hareketlerinin nne yeniden koydu. Bylece tam
da yeni toplumsal hareketlerin 1960'l yllarda biimlenmi "yeni
sol" taktiklerin geerlilii hakknda kimi i kukular tamaya bala
dklar bir srada sosyal demokratlar da yeni toplumsal hareketlere
ilikin grlerini yeniden ele almaya balam oldular.
1975'ten bu yana geen dnem, Bat Avrupa'daki eski sol /yeni
sol ilikisinde belirsiz bir dansn yapld dnem oldu. Federal Al
manya Cumhuriyeti'ndeki Yeiller ile SPD rnei bunu gayet iyi gs
teriyor. Her iki parti de kendi ilerinde birbirleriyle ilikileri konu
sunda srekli, ama orta iddette bir tartma yaamakta, ne birbirle
rine daha fazla yaknlaabilmekte ne de bsbtn kopabilmektedir-
ler. Bununla birlikte, her iki grup hareket de birbirleriyle ilikilerine,
sosyalist lkelerde ya da nc Dnyada bulunan baka tr hare
ketlere gsterdiklerinden daha fazla ilgi gstermilerdir.
Sylediklerimizi yle zetleyebiliriz: (1) Avrupa solunun ham
lesine ve ksmen baarl rgtsel biimlerine yol aan koullar, bu
hareketlerin tarihsel bakmdan amak zere ortaya ktklar sreler
tarafndan, yani kapitalist gelime sreleri tarafndan btnyle
andrlm durumdadr; (2) bunun yerine imdi potansiyel bakm
dan ciddi (sistem kart) eilimler giderek daha fazla, Avrupa solu
nun geleneksel rgtl biimleri iin merkezi olmayan toplumsal
meknlardan gelmektedir. Byle bir adan bakldnda nmzde
nasl almlar olabilir?
89
Sermayenin balca ynsel eilimi dnya leinde iki biimde
merkezilemesidir: mali tekellemeler ve teknik bakmdan bln
m ve birbirine balanm emek sreleri. Birincisi, dnya burjuva
zisinin IMF, IBRD ve BIS gibi organlar tarafndan dolaymlanr ve
"kamu" fonlan ile "zel" fonlar benzer biimde yneten, olaans
t byk lekli bankaclk konsorsiyumlarnca gerekletirilir.
kincisi ise, ulus-tesi irketin kanatlar altnda, retimin katlanarak
artan bir biimde ulus-tesi klnmas yoluyla gerekletirilmektedir.
Sermayenin dnya leindeki bu belirleyici ynelimi -tuhaftr ki
bu ynelim "kapitalist birikimin mutlak genel yasas"nda ngrlen
den pek de ayrlmamaktadr- sonu olarak sistem kart gler a
sndan en azndan geni alt ynsel eilim getirmektedir.
Birincisi ve mevcut balamda belki de en nde geleni, emek kul
lanan imalat srelerinin srekli olarak yan-evreye itilii ve dolay
syla "klasik biimde" erevelenen ve ileyen snf atmasnn
-dorudan, rgtl, byk lekli sermaye-emek mcadelelerinin-
izdm merkezinin buralara doru kaymasdr. Dolaysyla bu iz
dm merkezi ve onun tarihsel yrngesi giderek daha ok bu ku
aktaki devletlerin yetki alanlar iinde oluacak ve bu devletlerin
politikalar da giderek daha ok bu dnm yanstacaktr.
kincisi, yurtii ("ulusal") iglerinin ulusal niteliini yitirmesi
dir. Giderek daha fazla, sermayenin kanatlar altndaki emekilere
dnen dnya iileri her zaman olduu gibi sermayeye endekslen-
mi bir biimde hareket etmektedir ve bu, iletiim ve ulatrma alan
larndaki gelimelerle hz ve ap asndan hzla byyen bir hare
kettir. Marx ve Engels, ulusal burjuvazilerin kendi sefil yollaryla
ulamalar be yzyl bulan snfsal rgtlenme derecesine ulamak
iin gereken zaman, demiryolunun ulusal proletarya iin bir yzyla
drdn grmlerdi. Denizcilik, havaclk ve elektronik de on-
yllardan beri "ulusal" meknlar dahilinde rgtl bir dnya proletar
yasn olanakl bir hale sokmutur. Ne var ki devletin, bir yanda "va
tandalar" vardr dier yanda "gmenler" eklinde biimlendirmi
olduu bir bilinle dndmz, ve bylece tarihsel olarak biim
lenmi bu kategorilerin kanlmaz olarak getirdii rklk eitleri
ni yeniden rettiimiz srece, bu imkn daha batan silinip atlm
Latin Amerika'daki birok gerilla mcadelesi.
Bu evrenin sona ermesinde birok etken sz konusu oldu. Yeni
toplumsal hareketlerin -Maoist partiler, otonom hareketler ve kent
sel terrizm biimlerini alan- en "radikallemi" blm politik
olarak baarszla urad. Bunun nedeni ksmen bask, ksmen yor
gun dme ve zayf bir toplumsal tabana yaslanma, ksmen de n
c Dnya'daki mcadelelerin ideolojik havasndaki deimelerdi
(in'de Kltr Devrimi'nin sona ermesi, inhindi'ndeki sosyalist sa
valar ve Latin Amerika'da "fokoculuun" sona ermesi).
Dnya ekonomisinin yeni konjonktr de etkili oldu. Avrupa'da
geleneksel ar sanayi sektrlerinin ksmi zlyle birlikte by
yen isizlik, 1945-65 dneminde tartlmaz olan birok ideolojik so
runu ii-sosyalist hareketlerinin nne yeniden koydu. Bylece tam
da yeni toplumsal hareketlerin 1960'l yllarda biimlenmi "yeni
sol" taktiklerin geerlilii hakknda kimi i kukular tamaya bala
dklar bir srada sosyal demokratlar da yeni toplumsal hareketlere
ilikin grlerini yeniden ele almaya balam oldular.
1975'ten bu yana geen dnem, Bat Avrupa'daki eski sol /yeni
sol ilikisinde belirsiz bir dansn yapld dnem oldu. Federal Al
manya Cumhuriyeti'ndeki Yeiller ile SPD rnei bunu gayet iyi gs
teriyor. Her iki parti de kendi ilerinde birbirleriyle ilikileri konu
sunda srekli, ama orta iddette bir tartma yaamakta, ne birbirle
rine daha fazla yaknlaabilmekte ne de bsbtn kopabilmektedir-
ler. Bununla birlikte, her iki grup hareket de birbirleriyle ilikilerine,
sosyalist lkelerde ya da nc Dnyada bulunan baka tr hare
ketlere gsterdiklerinden daha fazla ilgi gstermilerdir.
Sylediklerimizi yle zetleyebiliriz: (1) Avrupa solunun ham
lesine ve ksmen baarl rgtsel biimlerine yol aan koullar, bu
hareketlerin tarihsel bakmdan amak zere ortaya ktklar sreler
tarafndan, yani kapitalist gelime sreleri tarafndan btnyle
andrlm durumdadr; (2) bunun yerine imdi potansiyel bakm
dan ciddi (sistem kart) eilimler giderek daha fazla, Avrupa solu
nun geleneksel rgtl biimleri iin merkezi olmayan toplumsal
meknlardan gelmektedir. Byle bir adan bakldnda nmzde
nasl almlar olabilir?
89
Sermayenin balca ynsel eilimi dnya leinde iki biimde
merkezilemesidir: mali tekellemeler ve teknik bakmdan bln
m ve birbirine balanm emek sreleri. Birincisi, dnya burjuva
zisinin IMF, IBRD ve BIS gibi organlar tarafndan dolaymlanr ve
"kamu" fonlan ile "zel" fonlar benzer biimde yneten, olaans
t byk lekli bankaclk konsorsiyumlarnca gerekletirilir.
kincisi ise, ulus-tesi irketin kanatlar altnda, retimin katlanarak
artan bir biimde ulus-tesi klnmas yoluyla gerekletirilmektedir.
Sermayenin dnya leindeki bu belirleyici ynelimi -tuhaftr ki
bu ynelim "kapitalist birikimin mutlak genel yasas"nda ngrlen
den pek de ayrlmamaktadr- sonu olarak sistem kart gler a
sndan en azndan geni alt ynsel eilim getirmektedir.
Birincisi ve mevcut balamda belki de en nde geleni, emek kul
lanan imalat srelerinin srekli olarak yan-evreye itilii ve dolay
syla "klasik biimde" erevelenen ve ileyen snf atmasnn
-dorudan, rgtl, byk lekli sermaye-emek mcadelelerinin-
izdm merkezinin buralara doru kaymasdr. Dolaysyla bu iz
dm merkezi ve onun tarihsel yrngesi giderek daha ok bu ku
aktaki devletlerin yetki alanlar iinde oluacak ve bu devletlerin
politikalar da giderek daha ok bu dnm yanstacaktr.
kincisi, yurtii ("ulusal") iglerinin ulusal niteliini yitirmesi
dir. Giderek daha fazla, sermayenin kanatlar altndaki emekilere
dnen dnya iileri her zaman olduu gibi sermayeye endekslen-
mi bir biimde hareket etmektedir ve bu, iletiim ve ulatrma alan
larndaki gelimelerle hz ve ap asndan hzla byyen bir hare
kettir. Marx ve Engels, ulusal burjuvazilerin kendi sefil yollaryla
ulamalar be yzyl bulan snfsal rgtlenme derecesine ulamak
iin gereken zaman, demiryolunun ulusal proletarya iin bir yzyla
drdn grmlerdi. Denizcilik, havaclk ve elektronik de on-
yllardan beri "ulusal" meknlar dahilinde rgtl bir dnya proletar
yasn olanakl bir hale sokmutur. Ne var ki devletin, bir yanda "va
tandalar" vardr dier yanda "gmenler" eklinde biimlendirmi
olduu bir bilinle dndmz, ve bylece tarihsel olarak biim
lenmi bu kategorilerin kanlmaz olarak getirdii rklk eitleri
ni yeniden rettiimiz srece, bu imkn daha batan silinip atlm
olur. "Vatanda" ve "gmen" kategorileri kapitalist dnya ekonomi
sinin devletleraras sisteminin kategorileridir; bunlarn (grngbi-
limsel anlamda stesinden gelinecek gerek koullar olmalarnn d
nda), dnya leindeki ii hareketlerinin dilinde yeri yoktur.
ncs de, genel yasada tasla izilen ve ABD ve Bat Avru
pa'daki son eilimlerden kestirilebildii kadaryla genler ve yallar
(hem erkek, hem de kadnlar) ile (her yatan) kadnlar olarak birbi-
riyle rten balca iki toplumsal konumda varln srdren "res
mi yoksulluk"tur. Hatrlanaca gibi bunlar "Haymarket"n damgas
n vurduu on ksur ylda birbiri ardnca eitli lkelerde emein
"resmen korunan" ilk toplumsal kesimleri oldu, "isizlik sigortas"
da elikilere sahiptir. "Vatanda" / "gmen" kategoriletirmesi, bu
gnn kapitalist gelimesinin genler, yallar ve kadnlar tarafndan
taman ykn arlatracaa benziyor; ama bu da sz konusu ke
simlerin yoksullatrlmasnn kendi bana getirdii bir onur, refah
ve umut ykmnn daha da arlamasndan baka bir ey deildir.
Hkimiyet ilikileri ile retim ilikileri arasndaki byyen e
likiler), altta, bir baka eilimsel ya da "ynelimsel" deimeler
lsn daha devreye sokmaktadr. Bunlarn iinden burada belki
de en nde geleni, merkez-alan lkelerinin "devlet olma halinin", bir
yandan sermayenin "kapitalist gelimesi"nin gerek art olan ere
velerin biimlendirilmesi ve yeniden biimlendirilmesi ile, dier
yandan bu gelimenin ne srd "refah" vaadinin sonsuz sayda
ki muhataplarna seslenme ve yeniden seslenme arasnda ortaya
kan ve giderek byyen elikisi olacaktr. Bu eliki, "devlet olma
hali" iin, hi kukusuz, devletleraras sistemin tarihsel ekillenii
boyunca merkezi nemde olmutur; zamanmzda ise bu durum,
dnyay biimlendirmekte sermayenin kapitalist geliiminin gerek
tirdii temel unsur olan kutuplamann srekli olarak yeniden retti
i evreselletirilmi ve yar-evreselletirilmi kuaklarda zellikle
aikr bir hale gelmitir. Merkez kuan devlet rejimlerindeki hk
metler de bir dnemin bu eliki tarafndan ekillenmi politikalarn
dan byk lde vazgemilerdir; bunun nedeni esas olarak ABD
hegemonyas dneminde merkez olma niteliinin, (imdiki kadar)
acya yol amadan "yeniden dalma" izin veren belli bir tr ve ha
91
cimde "gelir" ak getirmi olmasyd. Bu gelir gitgide azalmtr ve
daha da azalmaya devam edecektir. "Kemer skma" yalnzca Haiti'de
ya da Arjantin'de deil, Fransa'da da gnn konusudur.
Bu noktada sz arasnda, hkimiyet ilikilerinin, Weberden bu
yana ynetenlerin "meruiyeti" olarak bilinen bir bilinlilik koulu
sayesinde i grd eklindeki kuramsal nosyona bal olanlarmz
asndan bu elikinin bu haliyle ne anlama geldiine ilikin olarak
bir yorum yapmamz gerekiyor. Yani szettiimiz eliki, devlet ay
gtlarnn (yurttalarn) devlete karlan kurallara ("kanunlara")
uymaya zorlama "hakk"mn bizzat kendisinde giderek artan, andr
c etkiler anlamna geliyor. Bu trden bir "meruiyet" krizi -ki bu kriz
zellikle"devlet olma hali"nin tarihsel olarak (rnein stynetim
yoluyla) dayatlm bir ynetim ilikileri biimi olduu yerlerde g
rlr- ortaya knn ilk rneklerini, "gmenler" karsnda "va
tandalar" formlnn, ideolojik olarak bozulmu biimi iinde ve
retorik ekirdei "yurtseverlik" olacak ekilde vermie benziyor;
dnyann her yerinde her okul ocuunun farknda olmadan bildii
bu "yurtseverlik" de devlet olma halini "merulatrmak" iin zgl
olarak biimlendirilmi tanml tek bilin alandr. Bununla birlikte,
devletlerin tebalarm kollayp gzetme konusundaki yapsallam
yetersizlii, insanlarn olup biteni anlama ve kavrama tarzlarnn kay
masna ylesine yardmc olmutur ki, bu zgl olarak merulatrc
"yurtseverlik" alan ikincil hale gelmitir - ama neye gre ikincil?
kincisi, dnya apnda giderek daha ok sayda entelektelin,
halk nderinin ve eitli inanlarn rgtleyici bir alan olarak ilgi
duyduklar "insan haklar"nm grnrde elikili -sermayenin kapi
talist geliimiyle elikili- bir biimde genilemesidir. "nsan hakla-
r"nn ortaya knn hkimiyet ilikileri ile (mlk edinme ilikile
ri dahil) retim ilikileri arasndaki elikileri yanstan bir ey olarak
kavranlmas byk lde gecikmitir; nk "insan haklar" mese
lesinin dile getirilii neredeyse yalnzca hkimiyet ilikileri ile er-
evelendirilmitir (tabii ki bu ilikilerin bir "mesele" olarak insan
haklarnn dolaysz mekn olduundan kuku duyulamaz). ilerin
haklar sonuta tm dierlerini ayakta tutan temeldir. ilerin hak
lar olmakszn tekilerin sahip olabilecei trden "haklar, yayn
olur. "Vatanda" ve "gmen" kategorileri kapitalist dnya ekonomi
sinin devletleraras sisteminin kategorileridir; bunlarn (grngbi-
limsel anlamda stesinden gelinecek gerek koullar olmalarnn d
nda), dnya leindeki ii hareketlerinin dilinde yeri yoktur.
ncs de, genel yasada tasla izilen ve ABD ve Bat Avru
pa'daki son eilimlerden kestirilebildii kadaryla genler ve yallar
(hem erkek, hem de kadnlar) ile (her yatan) kadnlar olarak birbi-
riyle rten balca iki toplumsal konumda varln srdren "res
mi yoksulluk"tur. Hatrlanaca gibi bunlar "Haymarket"n damgas
n vurduu on ksur ylda birbiri ardnca eitli lkelerde emein
"resmen korunan" ilk toplumsal kesimleri oldu, "isizlik sigortas"
da elikilere sahiptir. "Vatanda" / "gmen" kategoriletirmesi, bu
gnn kapitalist gelimesinin genler, yallar ve kadnlar tarafndan
taman ykn arlatracaa benziyor; ama bu da sz konusu ke
simlerin yoksullatrlmasnn kendi bana getirdii bir onur, refah
ve umut ykmnn daha da arlamasndan baka bir ey deildir.
Hkimiyet ilikileri ile retim ilikileri arasndaki byyen e
likiler), altta, bir baka eilimsel ya da "ynelimsel" deimeler
lsn daha devreye sokmaktadr. Bunlarn iinden burada belki
de en nde geleni, merkez-alan lkelerinin "devlet olma halinin", bir
yandan sermayenin "kapitalist gelimesi"nin gerek art olan ere
velerin biimlendirilmesi ve yeniden biimlendirilmesi ile, dier
yandan bu gelimenin ne srd "refah" vaadinin sonsuz sayda
ki muhataplarna seslenme ve yeniden seslenme arasnda ortaya
kan ve giderek byyen elikisi olacaktr. Bu eliki, "devlet olma
hali" iin, hi kukusuz, devletleraras sistemin tarihsel ekillenii
boyunca merkezi nemde olmutur; zamanmzda ise bu durum,
dnyay biimlendirmekte sermayenin kapitalist geliiminin gerek
tirdii temel unsur olan kutuplamann srekli olarak yeniden retti
i evreselletirilmi ve yar-evreselletirilmi kuaklarda zellikle
aikr bir hale gelmitir. Merkez kuan devlet rejimlerindeki hk
metler de bir dnemin bu eliki tarafndan ekillenmi politikalarn
dan byk lde vazgemilerdir; bunun nedeni esas olarak ABD
hegemonyas dneminde merkez olma niteliinin, (imdiki kadar)
acya yol amadan "yeniden dalma" izin veren belli bir tr ve ha
91
cimde "gelir" ak getirmi olmasyd. Bu gelir gitgide azalmtr ve
daha da azalmaya devam edecektir. "Kemer skma" yalnzca Haiti'de
ya da Arjantin'de deil, Fransa'da da gnn konusudur.
Bu noktada sz arasnda, hkimiyet ilikilerinin, Weberden bu
yana ynetenlerin "meruiyeti" olarak bilinen bir bilinlilik koulu
sayesinde i grd eklindeki kuramsal nosyona bal olanlarmz
asndan bu elikinin bu haliyle ne anlama geldiine ilikin olarak
bir yorum yapmamz gerekiyor. Yani szettiimiz eliki, devlet ay
gtlarnn (yurttalarn) devlete karlan kurallara ("kanunlara")
uymaya zorlama "hakk"mn bizzat kendisinde giderek artan, andr
c etkiler anlamna geliyor. Bu trden bir "meruiyet" krizi -ki bu kriz
zellikle"devlet olma hali"nin tarihsel olarak (rnein stynetim
yoluyla) dayatlm bir ynetim ilikileri biimi olduu yerlerde g
rlr- ortaya knn ilk rneklerini, "gmenler" karsnda "va
tandalar" formlnn, ideolojik olarak bozulmu biimi iinde ve
retorik ekirdei "yurtseverlik" olacak ekilde vermie benziyor;
dnyann her yerinde her okul ocuunun farknda olmadan bildii
bu "yurtseverlik" de devlet olma halini "merulatrmak" iin zgl
olarak biimlendirilmi tanml tek bilin alandr. Bununla birlikte,
devletlerin tebalarm kollayp gzetme konusundaki yapsallam
yetersizlii, insanlarn olup biteni anlama ve kavrama tarzlarnn kay
masna ylesine yardmc olmutur ki, bu zgl olarak merulatrc
"yurtseverlik" alan ikincil hale gelmitir - ama neye gre ikincil?
kincisi, dnya apnda giderek daha ok sayda entelektelin,
halk nderinin ve eitli inanlarn rgtleyici bir alan olarak ilgi
duyduklar "insan haklar"nm grnrde elikili -sermayenin kapi
talist geliimiyle elikili- bir biimde genilemesidir. "nsan hakla-
r"nn ortaya knn hkimiyet ilikileri ile (mlk edinme ilikile
ri dahil) retim ilikileri arasndaki elikileri yanstan bir ey olarak
kavranlmas byk lde gecikmitir; nk "insan haklar" mese
lesinin dile getirilii neredeyse yalnzca hkimiyet ilikileri ile er-
evelendirilmitir (tabii ki bu ilikilerin bir "mesele" olarak insan
haklarnn dolaysz mekn olduundan kuku duyulamaz). ilerin
haklar sonuta tm dierlerini ayakta tutan temeldir. ilerin hak
lar olmakszn tekilerin sahip olabilecei trden "haklar, yayn
lanm kararnameler olmaktan teye gitmez; "devlet olma halinin"
cepheleme ilikisini biimlendiren zgl aygt tarafndan kolayca
feshedilebilir. Bizim bugnk varolu koullarmz iinde baka her
konuda olduu gibi, burada da cepheleme ve sylem alann serma-
ye-emek ilikisi dzenlemektedir.
nc bir eilimsel gelime de dnya ekonomisi ilemlerinin
evresellemi ve yar-evresellemi kuanda yer alan halklarn
artan "Bat dmanl"dr. Asl olarak devletleraras sistem iinde
ve bu sistem yoluyla kanalize edilen bu duygunun drts salt "an-
tiemperyalist" (olumlu terimle, "milliyeti") hareketlerde deil, ta
rihsel bir toplumsal sistem olarak modem dnyann kapitalist gelii
minin getirmi olduu kuatc bir uygarlk olmas anlamnda "Bat
cla" temelden meydan okumakta yatmaktadr daha ok. Bir za
manlar smrgeletirilmi olan iin de bir zamanlar smrgeletir
mi olan iin de (tarihsel ayrm her ne kadar merkezi kalsa da, zgl
olarak her birinin bunu yapma sanatna iyiniyetle bal olduunu
varsayarak) bu konu kuramsal ve tarihsel eitli zorluklarla dolu bir
aratrma alandr.
Sz ettiimiz eilim, hkimiyet ilikilerinin retim ilikileriyle
nasl ilikilendii sorusunda, kuramsal bakmdan daha az ak olsa
bile, daha temel bir biimde ortaya kmaktadr. Bu noktada, u ana
kadar kullandmz ayrmn bile silindii, nemli lde uygarlk
boyutunda derinlie sahip meselelere ulam oluyoruz. nk bu
meydan okuma, kendini gerekletirme sreci iinde bizim dnme
tarzmzn "Batcl"na -ve daha ksa yoldan syleyelim- bizim,
sosyalist bir dnya sisteminin "sosyalizm"ini alglama tarzmza, ve
trevsel olarak neyin "ilerici" olup, neyin olmadn nitelendirme
tarzmza yneliktir.
Ksacas, ortadaki soru bu kapitalist dnya sisteminin sosyalist
bir dnya sistemine dnm iin almakla kolektif ve etkin bir
biimde ilgilendiimiz varsaylarak- "kimin" sosyalizmi sorusudur.
Bize yle geliyor ki, henz sessiz de olsa byyen "Bat dmanl-
"nn ortaya att soru budur. Bu soru dorudan doruya, gelecek
teki sosyalist dnya sisteminin de, deyim yerindeyse, Bat mamul
olaca varsaymn tartmaya amaktadr.
1886-1986: HAYMARKET'N TES M?
93
Merkezi nemdeki soru belki de udur: Bat Avrupa'daki ilerici
hareketlerin, bugn iin kendi mevcut biimleri ve dolaysz kaygla
ryla ekillenmi bir ereve iinde duran iyi rgtlenmi kollar,
kendilerini nasl ve ne lye kadar, ulusal zeminde bir gerekle
menin deil de, dnya-tarihsel bir dnmn failleri olarak yeniden
oluturabilirler? Bu yeniden oluturma onlarn, gemite rn ve
paras olduklan devletleraras sistemin gelecekte kendi bana yk
clar haline gelmeleri demek olacaktr.
Sermayenin merkezilemesi kendi bana ne olgusal ne de stra
tejik bakmdan, bu hareketlerin meru bir ilgi alan olabilir; bir sre
olarak, onlar asndan hedeflerin deil, salt alann ekillendiricisi
dir. Ne var ki hareketin oluum ve bymesinin politikalarn bunun
getirdii baka sreler retmektedir. Yukarda, ak "klasik" snf
mcadelesinin izdm merkezinin yeniden konumlanmas gerekli
liini saptayan ilk gzlemimiz, Bat Avrupa hareketlerinin sadece ye
niden odaklandrlmas anlamna gelmektedir. Oysa ikinci ve n-
cs, bunun tersine, yrngelerin yeniden tanmlanmasn getiriyor.
nk, lke ii igcnn ulusal olmaktan karlmas, Sol asn
dan, "ulusal"n ne anlama geldii konusunda temelli bir deiim ge
tirmektedir (bylelikle, "ilksel" duygularn sistemli biimde olumu
tortular da Sa'a braklm olacaktr). Yeniden kavramsallatrmay
baarmak ise, imdilerde bellibal hareketler iinde pek de revata
olduu sylenemeyecek, ze ve retorie ilikin bir yaratclk derece
si ve tr gerektirecektir. Ve ncs, cinsiyet sorununun giderek
daha fazla ne k unlan getiriyor: (1) bu hareketlerden baka (ve
farkl anlamda) bir "ilksel" duygunun tasfiye edilmesini ve (2) esas
ta reformcu olan bir hareketin ("kapitalizm" yasal ve tzsel cinsiyet
eitlii koullarnda "geliebilmektedir") dnya leinde genelle
mesini ve dolaysyla buna rgtsel bakmdan tabi olunmasn. Ka
dnlarn yoksullatrlmasmdan, dnya leinde insanlarn yoksul
latrlmasna doru yaplacak olan genelleme ise, devletleraras d
zenlemelerin zerinden atlayan ve bylece onlar altst eden dnya
lekli hareketlerin bir paras olarak, tam da merkez kuaklardaki
rgtlenmelerin etkililiinin oluturabilecei bir bilin deiimidir.
Hkimiyet ilikileri ile retim ilikileri arasnda byyen elikiler,
lanm kararnameler olmaktan teye gitmez; "devlet olma halinin"
cepheleme ilikisini biimlendiren zgl aygt tarafndan kolayca
feshedilebilir. Bizim bugnk varolu koullarmz iinde baka her
konuda olduu gibi, burada da cepheleme ve sylem alann serma-
ye-emek ilikisi dzenlemektedir.
nc bir eilimsel gelime de dnya ekonomisi ilemlerinin
evresellemi ve yar-evresellemi kuanda yer alan halklarn
artan "Bat dmanl"dr. Asl olarak devletleraras sistem iinde
ve bu sistem yoluyla kanalize edilen bu duygunun drts salt "an-
tiemperyalist" (olumlu terimle, "milliyeti") hareketlerde deil, ta
rihsel bir toplumsal sistem olarak modem dnyann kapitalist gelii
minin getirmi olduu kuatc bir uygarlk olmas anlamnda "Bat
cla" temelden meydan okumakta yatmaktadr daha ok. Bir za
manlar smrgeletirilmi olan iin de bir zamanlar smrgeletir
mi olan iin de (tarihsel ayrm her ne kadar merkezi kalsa da, zgl
olarak her birinin bunu yapma sanatna iyiniyetle bal olduunu
varsayarak) bu konu kuramsal ve tarihsel eitli zorluklarla dolu bir
aratrma alandr.
Sz ettiimiz eilim, hkimiyet ilikilerinin retim ilikileriyle
nasl ilikilendii sorusunda, kuramsal bakmdan daha az ak olsa
bile, daha temel bir biimde ortaya kmaktadr. Bu noktada, u ana
kadar kullandmz ayrmn bile silindii, nemli lde uygarlk
boyutunda derinlie sahip meselelere ulam oluyoruz. nk bu
meydan okuma, kendini gerekletirme sreci iinde bizim dnme
tarzmzn "Batcl"na -ve daha ksa yoldan syleyelim- bizim,
sosyalist bir dnya sisteminin "sosyalizm"ini alglama tarzmza, ve
trevsel olarak neyin "ilerici" olup, neyin olmadn nitelendirme
tarzmza yneliktir.
Ksacas, ortadaki soru bu kapitalist dnya sisteminin sosyalist
bir dnya sistemine dnm iin almakla kolektif ve etkin bir
biimde ilgilendiimiz varsaylarak- "kimin" sosyalizmi sorusudur.
Bize yle geliyor ki, henz sessiz de olsa byyen "Bat dmanl-
"nn ortaya att soru budur. Bu soru dorudan doruya, gelecek
teki sosyalist dnya sisteminin de, deyim yerindeyse, Bat mamul
olaca varsaymn tartmaya amaktadr.
1886-1986: HAYMARKET'N TES M?
93
Merkezi nemdeki soru belki de udur: Bat Avrupa'daki ilerici
hareketlerin, bugn iin kendi mevcut biimleri ve dolaysz kaygla
ryla ekillenmi bir ereve iinde duran iyi rgtlenmi kollar,
kendilerini nasl ve ne lye kadar, ulusal zeminde bir gerekle
menin deil de, dnya-tarihsel bir dnmn failleri olarak yeniden
oluturabilirler? Bu yeniden oluturma onlarn, gemite rn ve
paras olduklan devletleraras sistemin gelecekte kendi bana yk
clar haline gelmeleri demek olacaktr.
Sermayenin merkezilemesi kendi bana ne olgusal ne de stra
tejik bakmdan, bu hareketlerin meru bir ilgi alan olabilir; bir sre
olarak, onlar asndan hedeflerin deil, salt alann ekillendiricisi
dir. Ne var ki hareketin oluum ve bymesinin politikalarn bunun
getirdii baka sreler retmektedir. Yukarda, ak "klasik" snf
mcadelesinin izdm merkezinin yeniden konumlanmas gerekli
liini saptayan ilk gzlemimiz, Bat Avrupa hareketlerinin sadece ye
niden odaklandrlmas anlamna gelmektedir. Oysa ikinci ve n-
cs, bunun tersine, yrngelerin yeniden tanmlanmasn getiriyor.
nk, lke ii igcnn ulusal olmaktan karlmas, Sol asn
dan, "ulusal"n ne anlama geldii konusunda temelli bir deiim ge
tirmektedir (bylelikle, "ilksel" duygularn sistemli biimde olumu
tortular da Sa'a braklm olacaktr). Yeniden kavramsallatrmay
baarmak ise, imdilerde bellibal hareketler iinde pek de revata
olduu sylenemeyecek, ze ve retorie ilikin bir yaratclk derece
si ve tr gerektirecektir. Ve ncs, cinsiyet sorununun giderek
daha fazla ne k unlan getiriyor: (1) bu hareketlerden baka (ve
farkl anlamda) bir "ilksel" duygunun tasfiye edilmesini ve (2) esas
ta reformcu olan bir hareketin ("kapitalizm" yasal ve tzsel cinsiyet
eitlii koullarnda "geliebilmektedir") dnya leinde genelle
mesini ve dolaysyla buna rgtsel bakmdan tabi olunmasn. Ka
dnlarn yoksullatrlmasmdan, dnya leinde insanlarn yoksul
latrlmasna doru yaplacak olan genelleme ise, devletleraras d
zenlemelerin zerinden atlayan ve bylece onlar altst eden dnya
lekli hareketlerin bir paras olarak, tam da merkez kuaklardaki
rgtlenmelerin etkililiinin oluturabilecei bir bilin deiimidir.
Hkimiyet ilikileri ile retim ilikileri arasnda byyen elikiler,
94
ortaya byk bir ihtimalle bir radikal-milliyeti ifadeler ve "hareket
ler" bolluu karacaktr. Ama eitli ulusal arenalardaki ortaya
klaryla dnya leindeki hareketler, dnya-tarihsel bakmdan
ok daha sonu getirici olabilirler. En azndan yzmz dnmemiz
gereken asl olumlu yn budur.
1968: Byk Prova
V
1968'in Derdi Neydi?
Yalnzca iki dnya devrimi olmutur. Biri 1848'de oldu. kincisi ise
1968'de. kisi de birer tarihsel yenilgiydi. Ama ikisi de dnyay d
ntrd. Her ikisinin de planlanmam ve bu yzden de derin bir
anlamda kendiliinden olmas her iki olguyu da -baarszla ura
malar olgusunu ve dnyay dntrmeleri olgusunu- aklamakta
dr. Bugn 14 Temmuz 1789'u kutluyoruz, ya da en azndan kimi in
sanlar kutluyor. 7 Kasm 1917'yi kutluyoruz, ya da en azndan kimi
insanlar kutluyor. 1848'i, ya da 1968'i kutlamyoruz. Ancak bu tarih
lerin, bu kadar ok dikkat eken o iki tarih kadar, belki daha da
nemli olduklar iddia edilebilir.
1848 bir halk egemenlii devrimiydi - hem ulus iinde egemen
lik (otokrasinin devrilmesi), hem de uluslarn egemenlii (kendi ka
derini tayin, Vlkefrhling*). 1848,1815 kar devrimine (Restoras
yon, Avrupa Birlii) karyd. "En azndan, honutsuzluklar kadar
umutlardan da domu" bir devrimdi (Namier: 1944, 4). kinci kez
gelen bir Fransz Devrimi deildi kesinlikle. Daha ok, hem onun
zgn umutlarn yerine getirme, hem de onun snrlarnn stesin
den gelme abasn temsil ediyordu. 1848, Hegelci bir anlamda
1789'un almasyd (Aufhebung**).
Ayn ey 1968 iin de geerliydi. O da en azndan honutsuzluk
lar kadar umutlardan da domutu. O da, ABD'nin 1945 itibariyle
* halklarn bahan, (y.h.)
** Hegelci terminolojide "iermek", "inkr etmek" ve "amak" kavramlarnn
n birden ieren terim, (y.h.)
94
ortaya byk bir ihtimalle bir radikal-milliyeti ifadeler ve "hareket
ler" bolluu karacaktr. Ama eitli ulusal arenalardaki ortaya
klaryla dnya leindeki hareketler, dnya-tarihsel bakmdan
ok daha sonu getirici olabilirler. En azndan yzmz dnmemiz
gereken asl olumlu yn budur.
1968: Byk Prova
V
1968'in Derdi Neydi?
Yalnzca iki dnya devrimi olmutur. Biri 1848'de oldu. kincisi ise
1968'de. kisi de birer tarihsel yenilgiydi. Ama ikisi de dnyay d
ntrd. Her ikisinin de planlanmam ve bu yzden de derin bir
anlamda kendiliinden olmas her iki olguyu da -baarszla ura
malar olgusunu ve dnyay dntrmeleri olgusunu- aklamakta
dr. Bugn 14 Temmuz 1789'u kutluyoruz, ya da en azndan kimi in
sanlar kutluyor. 7 Kasm 1917'yi kutluyoruz, ya da en azndan kimi
insanlar kutluyor. 1848'i, ya da 1968'i kutlamyoruz. Ancak bu tarih
lerin, bu kadar ok dikkat eken o iki tarih kadar, belki daha da
nemli olduklar iddia edilebilir.
1848 bir halk egemenlii devrimiydi - hem ulus iinde egemen
lik (otokrasinin devrilmesi), hem de uluslarn egemenlii (kendi ka
derini tayin, Vlkefrhling*). 1848,1815 kar devrimine (Restoras
yon, Avrupa Birlii) karyd. "En azndan, honutsuzluklar kadar
umutlardan da domu" bir devrimdi (Namier: 1944, 4). kinci kez
gelen bir Fransz Devrimi deildi kesinlikle. Daha ok, hem onun
zgn umutlarn yerine getirme, hem de onun snrlarnn stesin
den gelme abasn temsil ediyordu. 1848, Hegelci bir anlamda
1789'un almasyd (Aufhebung**).
Ayn ey 1968 iin de geerliydi. O da en azndan honutsuzluk
lar kadar umutlardan da domutu. O da, ABD'nin 1945 itibariyle
* halklarn bahan, (y.h.)
** Hegelci terminolojide "iermek", "inkr etmek" ve "amak" kavramlarnn
n birden ieren terim, (y.h.)
dnya hegemonyasn rgtlemesinin temsil ettii kar-devrime
kar bir devrimdi. O da bir yandan Rus Devrimi'nin zgn amala
rn yerine getirme giriimi, te yandan da bu devrimin snrlarnn
stesinden gelme abasyd. Bu yzden o da bir amayd; ama bu kez
1917'nin almasyd.
Bu paralellik daha da ileri gitmektedir. 1848 bir yenilgi oldu -
Fransa'da da Avrupa'nn geri kalannda da bir yenilgi. 1968 de yley
di. Her iki durumda da, popler coku ve radikal yenilik kp g
rece ksa bir dnemde snp gitti. Ne var ki her iki durumda da, dn
ya sisteminin politik kurallar devrimin sonucunda derin ve geri ev
rilemez bir biimde deiti. Eski solu (bu terimi geni anlamda kul
lanarak) kurumsallatran, 1848'di. Yeni toplumsal hareketleri ku
rumsallatran ise 1968 oldu. leriye bakldnda, bu anlamda 1848,
Paris Komn ve Rus Devrimi iin, Bak Kongresi ve Bandung iin
byk bir provayd. Peki 1968 neyin provasyd?
Ezilen gruplarn 1848'den ald ders; sistemi dntrmenin
kolay olmayaca ve "kendiliinden" ayaklanmalarn bu tr bir d
nm baarabilme olaslnn aslnda olduka dk olduuydu.
Sonu olarak, iki eyin ak olduu grnyordu. Devletler bakal
drlar ezmek iin de ilev grecek mekanizmalar eklinde brokra-
tize edilmi ve uygun biimde rgtlenmitir. Zaman zaman sava
lar ya da gl katmanlar arasndaki i politik ayrlklar nedeniyle
bask mekanizmas tkezleyebilir ve bir "devrim" mmkn gibi g
rnebilir. Ancak mekanizmalar kendilerini genellikle bu varsaylan
ya da erken domu devrimi ezmeye yetecek bir hzla toparlayabil-
mektedir. kinci olarak, devletler gl katmanlar tarafndan bu kat
manlarn ekonomik kudretlerinin, politik rgtlenmelerinin ve
(Gramsci'nin, daha sonraki dneme ilikin bir terimini kullanrsak)
kltrel hegemonyalarnn bir araya gelmesiyle kolaylkla denetle
nebilirdi.
Devletler kitleleri, gl katmanlar da devletleri denetleyebildi
inden, ciddi bir toplumsal dnm abasnn -hem politik, hem de
kltrel bakmdan- bir kar-rgtlenme gerektirecei akt. Gre
ce belirgin orta vadeli amalar tayan, brokratik tarzda rgtlen
mi sistem kart hareketlerin balangtaki oluumuna yol aan da
1968: BYK PROVA 97
bu kavrayt. Toplumsal ve ulusal hareketler olarak iki farkl temel
biim alm olan bu hareketler, 1848'den sonra sahnede grnmeye
baladlar ve saylar, corafi yaylmlar ve rgtsel etkililikleri de
bunu izleyen yzylda srekli biimde artt.
Bu yzden, 1848'in baard ey, sistem kart hareketlerin te
mel bir politik stratejiye -toplumu ve dnyay dntrme yolunda
ki vazgeilmez ara durak olarak (u ya da bu yolla) devlet iktidarn
ele geirme eklindeki dolaysz amaca ulama stratejisine- doru ta
rihsel dn oldu. Elbette biroklar bu stratejiye kar ktlar, ama
tartmay kaybettiler. Bunu izleyen yzylda, bu stratejinin kartla
r zayflarken, taraftarlar daha da glendi.
Devlet iktidar stratejisi taraftarlarnn (ve bu stratejinin evrimci
deil, devrimci biiminin) ilk dramatik zaferi olduu iindir ki 1917
bylesine byk bir simge haline geldi. 1917, bunun yaplabilecei
ni kantlad. Ve bu kez, 1848'dekinden farkl olarak devrimci hk
met ne yolundan karld ne de devrildi. Ayakta kald. 1917 en dra
matik rnek olabilir, ama bu stratejinin ksmen de olsa tek baarl r
nei deildir. rnein 1910'da balayan Meksika Devrimi ve 1911'
de balayp 1949'da doruuna ulaan in Devrimi de ayn stratejinin
deerini ortaya koyar gibi grnyordu.
1945'te ve belki daha da kesin olarak 1950'li yllarda bu strateji
tm dnya zerinde meyvelerini veriyormu gibiydi. Tarihsel "eski
sol" sistem kart hareketlerin belli bal tipi de -nc Enter
nasyonal komnistleri, kinci Enternasyonal sosyal demokratlar ve
milliyeti hareketler (zellikle de Avrupa dndakiler)- nemli ba
arlar gsteriyorlard: Yugoslavya ve in'de komnist partilerin si
lahl mcadelesi, Byk Britanya'da i Partisi'nin 1945 seim za
feri, Hindistan ve Endonezya'daki milliyeti zaferler. 1848'in hedef
lerinin dnyann her kesinde gereklemesi birka onyla sacak
bir mesele gibi grnyordu. Yine de, sistem kart glerin bu yay
gn iyimserlii iki nedenden tr olduka abartlyd.
Birincisi, 1945'te dnya sistemi iinde ABD hegemonyasnn ku
rumsallatrlmas sistem kart hareketlerin artan politik gcnn
hzn kesecek genelletirilmi bir kar devrimci hamleyi mmkn
klyordu. ABD, SSCB tarafndan ynetilen komnist devletler blo-
dnya hegemonyasn rgtlemesinin temsil ettii kar-devrime
kar bir devrimdi. O da bir yandan Rus Devrimi'nin zgn amala
rn yerine getirme giriimi, te yandan da bu devrimin snrlarnn
stesinden gelme abasyd. Bu yzden o da bir amayd; ama bu kez
1917'nin almasyd.
Bu paralellik daha da ileri gitmektedir. 1848 bir yenilgi oldu -
Fransa'da da Avrupa'nn geri kalannda da bir yenilgi. 1968 de yley
di. Her iki durumda da, popler coku ve radikal yenilik kp g
rece ksa bir dnemde snp gitti. Ne var ki her iki durumda da, dn
ya sisteminin politik kurallar devrimin sonucunda derin ve geri ev
rilemez bir biimde deiti. Eski solu (bu terimi geni anlamda kul
lanarak) kurumsallatran, 1848'di. Yeni toplumsal hareketleri ku
rumsallatran ise 1968 oldu. leriye bakldnda, bu anlamda 1848,
Paris Komn ve Rus Devrimi iin, Bak Kongresi ve Bandung iin
byk bir provayd. Peki 1968 neyin provasyd?
Ezilen gruplarn 1848'den ald ders; sistemi dntrmenin
kolay olmayaca ve "kendiliinden" ayaklanmalarn bu tr bir d
nm baarabilme olaslnn aslnda olduka dk olduuydu.
Sonu olarak, iki eyin ak olduu grnyordu. Devletler bakal
drlar ezmek iin de ilev grecek mekanizmalar eklinde brokra-
tize edilmi ve uygun biimde rgtlenmitir. Zaman zaman sava
lar ya da gl katmanlar arasndaki i politik ayrlklar nedeniyle
bask mekanizmas tkezleyebilir ve bir "devrim" mmkn gibi g
rnebilir. Ancak mekanizmalar kendilerini genellikle bu varsaylan
ya da erken domu devrimi ezmeye yetecek bir hzla toparlayabil-
mektedir. kinci olarak, devletler gl katmanlar tarafndan bu kat
manlarn ekonomik kudretlerinin, politik rgtlenmelerinin ve
(Gramsci'nin, daha sonraki dneme ilikin bir terimini kullanrsak)
kltrel hegemonyalarnn bir araya gelmesiyle kolaylkla denetle
nebilirdi.
Devletler kitleleri, gl katmanlar da devletleri denetleyebildi
inden, ciddi bir toplumsal dnm abasnn -hem politik, hem de
kltrel bakmdan- bir kar-rgtlenme gerektirecei akt. Gre
ce belirgin orta vadeli amalar tayan, brokratik tarzda rgtlen
mi sistem kart hareketlerin balangtaki oluumuna yol aan da
1968: BYK PROVA 97
bu kavrayt. Toplumsal ve ulusal hareketler olarak iki farkl temel
biim alm olan bu hareketler, 1848'den sonra sahnede grnmeye
baladlar ve saylar, corafi yaylmlar ve rgtsel etkililikleri de
bunu izleyen yzylda srekli biimde artt.
Bu yzden, 1848'in baard ey, sistem kart hareketlerin te
mel bir politik stratejiye -toplumu ve dnyay dntrme yolunda
ki vazgeilmez ara durak olarak (u ya da bu yolla) devlet iktidarn
ele geirme eklindeki dolaysz amaca ulama stratejisine- doru ta
rihsel dn oldu. Elbette biroklar bu stratejiye kar ktlar, ama
tartmay kaybettiler. Bunu izleyen yzylda, bu stratejinin kartla
r zayflarken, taraftarlar daha da glendi.
Devlet iktidar stratejisi taraftarlarnn (ve bu stratejinin evrimci
deil, devrimci biiminin) ilk dramatik zaferi olduu iindir ki 1917
bylesine byk bir simge haline geldi. 1917, bunun yaplabilecei
ni kantlad. Ve bu kez, 1848'dekinden farkl olarak devrimci hk
met ne yolundan karld ne de devrildi. Ayakta kald. 1917 en dra
matik rnek olabilir, ama bu stratejinin ksmen de olsa tek baarl r
nei deildir. rnein 1910'da balayan Meksika Devrimi ve 1911'
de balayp 1949'da doruuna ulaan in Devrimi de ayn stratejinin
deerini ortaya koyar gibi grnyordu.
1945'te ve belki daha da kesin olarak 1950'li yllarda bu strateji
tm dnya zerinde meyvelerini veriyormu gibiydi. Tarihsel "eski
sol" sistem kart hareketlerin belli bal tipi de -nc Enter
nasyonal komnistleri, kinci Enternasyonal sosyal demokratlar ve
milliyeti hareketler (zellikle de Avrupa dndakiler)- nemli ba
arlar gsteriyorlard: Yugoslavya ve in'de komnist partilerin si
lahl mcadelesi, Byk Britanya'da i Partisi'nin 1945 seim za
feri, Hindistan ve Endonezya'daki milliyeti zaferler. 1848'in hedef
lerinin dnyann her kesinde gereklemesi birka onyla sacak
bir mesele gibi grnyordu. Yine de, sistem kart glerin bu yay
gn iyimserlii iki nedenden tr olduka abartlyd.
Birincisi, 1945'te dnya sistemi iinde ABD hegemonyasnn ku
rumsallatrlmas sistem kart hareketlerin artan politik gcnn
hzn kesecek genelletirilmi bir kar devrimci hamleyi mmkn
klyordu. ABD, SSCB tarafndan ynetilen komnist devletler blo-
98
kuna "gem vurmaya" alyordu. Ve Yunanistan'da, Bat Avrupa'da,
Kore'de "gem vurmay" baard. ABD hkmeti kinci ve nc
Enternasyonaller arasndaki tarihsel farkllklar katlatrarak ve
"antikomnizm"i ideolojik bir kabuk olarak ykselterek, Bat ii ve
sosyal demokrat partilerinin "dilerini skmeye" alyordu. Bu a
ba, ABD iinde de dnda da ok baarl oldu. ABD, nc Dn
ya milliyetiliinin politik ifadelerini yattrmaya, sulandrmaya
ve/veya devirmeye alyordu; Vietnam gibi kimi dikkate deer is
tisnalar hari, bu aba da byk lde baarya ulat.
Ne var ki, politik adan gerekleen tek ey kar devrim olsay
d, bunun etkisi olsa olsa ksa mrl olurdu. Ama, sistem kart
glerin iyimserliini kracak ikinci bir ey daha oldu. ktidardaki
hareketler beklenildiinden daha kt bir icraat ortaya koydular; ok
daha kt bir icraat. Daha iki sava aras dnemde, 1930lu yllarn
Sovyet deneyimi -terr ve hatalar- dnya sistem kart hareketleri
ni sarsm bulunuyordu. Ama, bir anlamda, Hitler ve kinci Dnya
Sava'nm uzun mcadelesi bu ylgnln ounu silip sprmt.
Ne var ki bu terr ve hatalar, komnist devletlerde 1945'ten sonra da
birbiri ardna yinelendi. Smrgelerde basky srdren sosyal de
mokrat hkmetler de pek iyi bir grnm sunmuyorlard. nc
Dnya milliyeti hareketleri de birbiri ardnca terr ve hatalardan
payn tam olarak alan rejimler yarattndan, sistem kart glerin
iyimserlii giderek anmaya balad.
Bir yandan ABD ve daha genelde dnya sisteminin st katman
lar sistem kart hareketlere dsal olarak saldrrlarken, bununla e
zamanl olarak bu hareketler de isel rahatszlklar, yani kendilerini
giderek daha ok "sorunun bir paras" gibi gsteren rahatszlklar
ekiyordu.
Aa yukar 1960'l yllarda yeni toplumsal hareketlerin ortaya
kmas, geleneksel eski sol hareketlerin bu ifte (dsal ve isel) g
lne bir tepki oldu. Dnya sistemine hkim olan glerin kudreti
ve hayatta kalma gc, bu yeni hareketleri kayglandryordu. Ama
ayn zamanda dnyann eski sol hareketlerinin kt, hatta olumsuz
icraat olarak grdkleri eyler de kayg uyandryordu. 1960'l yl
larn balarnda ortaya kan bu yeni hareketlerin zihninde statko
1968: BYK PROVA 99
taraftarlarnn gc ve ktl hl en n plandayd ve eski sol mu
halefetin yetersizliklerine ilikin dnceleri hl ikinci plandayd.
Ama 1960'larn sonlarna doru yeni hareketlerin eski hareketleri gi
derek daha fazla eletirmeye balamasyla vurgu da kaymaya bala
d. nceleri, yeni unsurlar eski sistem kart hareketlerin taktikleri
ni "reforme" etmeye altlar. Ama daha sonralar ounlukla onlar
dan aka koptular, hatta cepheden saldrya getiler. Dnya siste
minin olumsuzluklarna kar yrekten gelen bir lk ve ayn za
manda bu dnya sistemine ynelik eski sol muhalefetin stratejisinin
temelli bir sorgulan olarak grmediimiz srece 1968'i anlamamz
olanakszdr.
Doruuna vardnda ve sesi en yksek dzeyde kmaya bala
dnda, yeni sol eski solu be gnahla sulamaktayd: zayflk, yoz
lama, su ortakl, ihmal ve kibir. Eski sistem kart hareketlerin
(Bat'da sosyal demokratlarn, Dou'da komnistlerin, Gney'de mil
liyeti hkmetlerin) dnya sistemindeki hkim glerin militariz
mini, smrsn, emperyalizmini ve rkln denetleme konu
sundaki etkisizliinin zayflk olduu syleniyordu. Vietnam'daki
savaa kar tutum bu konuda bir mihenk ta oldu. Belli katmanla
rn gemiteki sistem kart eylemleriyle belli maddi dnler kazan
m olmalarnn ve bu olgunun da onlarn militanlnda bir geve
meye yol amasnn yozlama olduu dile getiriliyordu. Su ortakl
ise, yozlama sulamasnn bir adm daha ileri gtrlmesiydi.
Hkim katmanlarnkinden daha dk bir dzeyde olsa bile, dnya
apndaki belli katmanlarn aslnda sistem ii smrden kar sa
lamaya gnll olmalarnn su ortakl olduu syleniyordu. h
mal ise, hakikaten mlksz olanlarn, dnya sistemindeki gerek alt
katmanlarn (altproleterler, etnik ve rksal aznlklar ve kukusuz ka
dnlar) karlarnn, bilinli olarak gz ard edilmesi, en azndan an-
lalmamasdr, deniliyordu. Kibir de, alt katmanlarn gerek sorun
larnn eski hareketlerin nderlii tarafndan kmsenmesi ve onla
rn ideolojik bakmdan fazlasyla kendinden emin olmalar olarak di
le getiriliyordu.
Balca sulamalar bunlard ve bunlar birdenbire ya da sfrdan
yaplm deildi. 1962'de, SDS'nin Port Huron kurulu aklamasnn
98
kuna "gem vurmaya" alyordu. Ve Yunanistan'da, Bat Avrupa'da,
Kore'de "gem vurmay" baard. ABD hkmeti kinci ve nc
Enternasyonaller arasndaki tarihsel farkllklar katlatrarak ve
"antikomnizm"i ideolojik bir kabuk olarak ykselterek, Bat ii ve
sosyal demokrat partilerinin "dilerini skmeye" alyordu. Bu a
ba, ABD iinde de dnda da ok baarl oldu. ABD, nc Dn
ya milliyetiliinin politik ifadelerini yattrmaya, sulandrmaya
ve/veya devirmeye alyordu; Vietnam gibi kimi dikkate deer is
tisnalar hari, bu aba da byk lde baarya ulat.
Ne var ki, politik adan gerekleen tek ey kar devrim olsay
d, bunun etkisi olsa olsa ksa mrl olurdu. Ama, sistem kart
glerin iyimserliini kracak ikinci bir ey daha oldu. ktidardaki
hareketler beklenildiinden daha kt bir icraat ortaya koydular; ok
daha kt bir icraat. Daha iki sava aras dnemde, 1930lu yllarn
Sovyet deneyimi -terr ve hatalar- dnya sistem kart hareketleri
ni sarsm bulunuyordu. Ama, bir anlamda, Hitler ve kinci Dnya
Sava'nm uzun mcadelesi bu ylgnln ounu silip sprmt.
Ne var ki bu terr ve hatalar, komnist devletlerde 1945'ten sonra da
birbiri ardna yinelendi. Smrgelerde basky srdren sosyal de
mokrat hkmetler de pek iyi bir grnm sunmuyorlard. nc
Dnya milliyeti hareketleri de birbiri ardnca terr ve hatalardan
payn tam olarak alan rejimler yarattndan, sistem kart glerin
iyimserlii giderek anmaya balad.
Bir yandan ABD ve daha genelde dnya sisteminin st katman
lar sistem kart hareketlere dsal olarak saldrrlarken, bununla e
zamanl olarak bu hareketler de isel rahatszlklar, yani kendilerini
giderek daha ok "sorunun bir paras" gibi gsteren rahatszlklar
ekiyordu.
Aa yukar 1960'l yllarda yeni toplumsal hareketlerin ortaya
kmas, geleneksel eski sol hareketlerin bu ifte (dsal ve isel) g
lne bir tepki oldu. Dnya sistemine hkim olan glerin kudreti
ve hayatta kalma gc, bu yeni hareketleri kayglandryordu. Ama
ayn zamanda dnyann eski sol hareketlerinin kt, hatta olumsuz
icraat olarak grdkleri eyler de kayg uyandryordu. 1960'l yl
larn balarnda ortaya kan bu yeni hareketlerin zihninde statko
1968: BYK PROVA 99
taraftarlarnn gc ve ktl hl en n plandayd ve eski sol mu
halefetin yetersizliklerine ilikin dnceleri hl ikinci plandayd.
Ama 1960'larn sonlarna doru yeni hareketlerin eski hareketleri gi
derek daha fazla eletirmeye balamasyla vurgu da kaymaya bala
d. nceleri, yeni unsurlar eski sistem kart hareketlerin taktikleri
ni "reforme" etmeye altlar. Ama daha sonralar ounlukla onlar
dan aka koptular, hatta cepheden saldrya getiler. Dnya siste
minin olumsuzluklarna kar yrekten gelen bir lk ve ayn za
manda bu dnya sistemine ynelik eski sol muhalefetin stratejisinin
temelli bir sorgulan olarak grmediimiz srece 1968'i anlamamz
olanakszdr.
Doruuna vardnda ve sesi en yksek dzeyde kmaya bala
dnda, yeni sol eski solu be gnahla sulamaktayd: zayflk, yoz
lama, su ortakl, ihmal ve kibir. Eski sistem kart hareketlerin
(Bat'da sosyal demokratlarn, Dou'da komnistlerin, Gney'de mil
liyeti hkmetlerin) dnya sistemindeki hkim glerin militariz
mini, smrsn, emperyalizmini ve rkln denetleme konu
sundaki etkisizliinin zayflk olduu syleniyordu. Vietnam'daki
savaa kar tutum bu konuda bir mihenk ta oldu. Belli katmanla
rn gemiteki sistem kart eylemleriyle belli maddi dnler kazan
m olmalarnn ve bu olgunun da onlarn militanlnda bir geve
meye yol amasnn yozlama olduu dile getiriliyordu. Su ortakl
ise, yozlama sulamasnn bir adm daha ileri gtrlmesiydi.
Hkim katmanlarnkinden daha dk bir dzeyde olsa bile, dnya
apndaki belli katmanlarn aslnda sistem ii smrden kar sa
lamaya gnll olmalarnn su ortakl olduu syleniyordu. h
mal ise, hakikaten mlksz olanlarn, dnya sistemindeki gerek alt
katmanlarn (altproleterler, etnik ve rksal aznlklar ve kukusuz ka
dnlar) karlarnn, bilinli olarak gz ard edilmesi, en azndan an-
lalmamasdr, deniliyordu. Kibir de, alt katmanlarn gerek sorun
larnn eski hareketlerin nderlii tarafndan kmsenmesi ve onla
rn ideolojik bakmdan fazlasyla kendinden emin olmalar olarak di
le getiriliyordu.
Balca sulamalar bunlard ve bunlar birdenbire ya da sfrdan
yaplm deildi. 1962'de, SDS'nin Port Huron kurulu aklamasnn
lml sorgulamasndan, 1969'daki Weathermen'e ve sonrasna dek,
ya da 1960'l yllarn balarnda SNCC'nin (militanca uygulanan) al
lagelmi grlerinden, 1960'l yllarn sonunda Black Power'in g
rlerine dek uzanan bir evrimdi bu. 1960'l yllarn balarnda, "tal
yan yanls" olmaya kalkan Fransa'daki J eunesse Etudiante Com-
munisteten, Paris'teki Mays 1968 barikatlarna (ve Fransz Genel
Sendikas ve Fransz Komnist Partisi'nden neredeyse aka kopu
a) uzanan bir evrimdi. 1967 sonlarnda ortaya kan Prag Bahar'n-
dan, 1980'de Polonya'da Dayanma'nn kurulmasna dek uzanan bir
evrimdi.
1968 patlad zaman bu -Columbia niversitesi'nde, Paris'te,
Prag'da, Mexico City'de ve Tokyo'da, talyan Ekimi'nde- gerek bir
patlama oldu. Merkezi bir ynelim yoktu, hesaplanm bir taktik
planlama yoktu. Patlama, yneldii kiiler iin olduu kadar katlan-
lar iin de bir anlamda srpriz oldu. En ok aranlar, kendilerine
nasl bu kadar haksz ve politik bakmdan bu kadar tehlikeli grnen
bir perspektiften saldnlabildiini anlayamayan eski sol hareketlerdi.
Ama birok otorite ilikisini ve en bata da her iki taraftaki So
uk Sava mutabakatn paralayan bu patlama ok glyd. de
olojik hegemonyalara her yerde meydan okunuyordu ve hem dnya
sisteminin gl katmanlarnn, hem de eski sol sistem kart hare
ketler nderliinin geriledii bir gerekti. Yukarda sylemi oldu
umuz gibi, bu gerilemenin geici olduu ortaya kt ve yeni hare
ketler her yerde denetim altna alndlar. Ancak, bu hareketlerin g
ilikilerinde gerekletirdii deiimler bir daha asla geri dndr-
lemedi.
1968'in Miras
Bellibal drt deiim grlyor. Birincisi, Bat ile Dou arasnda
ki askeri g dengesi 1968'den bu yana farkedilir biimde deimi
olmad halde, hem Bat'nn, hem de Dou'nun Gney'i denetleme
yetenekleri snrl bir hal almtr. 1968 balarndaki Tet Saldrs bu
gne, nc Dnya halklarnn zek ve iradesini dizginlemekte
1968: BYK PROVA 101
sermaye youn savan gszlnn bir simgesi olarak kald. Sal
drnn zerinden be yl gemeden, ABD Vietnam'dan ekilmek zo
runda kald ve Kuzey-Gney ilikilerinde yeni bir evre balad.
Bu yeni evrenin en dramatik ifadesi, ABD hkmetinin ran hal
knn "akln bana getirme" ynndeki eitli giriimlerinin boa
gitmi olmasdr. 1970'li yllarn sonlarndan bu yana ran'daki olay
larn ABD'nin iilerine (bilhassa, Reaganizm'in ykseli ve d
ne), ABD'deki olaylarn rann iilerine yaptndan ok daha b
yk bir etki yapm olduunu sylemek bir abartma olmayacaktr.
Bu boa k, bu hsran, dnya gc olarak Birleik Amerika'nn
zel bir zayflnn, ya da sistem kart bir g olarak ran devleti
nin olaanst kudretinin bir gstergesi deildir. Daha ziyade, ABD'
nin Vietnam'dan ekilmesinden bu yana genelde nc Dnya
halklarnn sahip olduu giderek glenen ulusal egemenliin bir
gstergesidir. Afganistan'daki SSCB deneyimi ve Vietnam'daki ABD
deneyimi arasndaki yakn koutluk, bu iki sper gcn elindeki ei
grlmedik iddet aralar birikiminin, ikisi arasndaki terr denge
sini yalnzca yeniden rettiinin, ama onlarn dnyay, en azndan
tm evre blgeleri denetleme yeteneklerine hibir ey katmadnn
bir baka kantdr.
kincisi, 1968 devriminin bellibal bir sonucu olarak ya grup
lar, cinsler ve "etnik gruplar" gibi stat gruplar arasndaki g ili
kilerinde ortaya kan deimelerin onlar dnyann gndemine so
kan hareketlerin kendilerinden ok daha kalc olduklar kantlan
mtr. Bu deiiklikler esas olarak gndelik yaamn gizli yuvalar
na sinmitir ve bunlar fark etmek, devletleraras g ilikilerindeki
deiiklikleri fark etmek kadar kolay deildir. Yine de ou hareke
tin yatm olduu 1973'ten sonra bile, genellikle hkim stat grup
larnn (daha yal kuaklar, erkekler, "ounluklar" gibi) buyrukla
rna, tabi konumdaki stat gruplar (gen kuaklar, kadnlar, "azn
lklar") tarafndan 1968 ncesinde olduundan daha az itaat edildi
ini gvenle syleyebiliriz. Hkim stat gruplarnn bu azalan gc
merkez lkelerde zellikle belirgindir, ama deiik llerde yar-
evre ve evre lkelerde de gzlemlenebilmektedir.
nc ve yukardakiyle skca ilintili olarak, sermaye ile emek
lml sorgulamasndan, 1969'daki Weathermen'e ve sonrasna dek,
ya da 1960'l yllarn balarnda SNCC'nin (militanca uygulanan) al
lagelmi grlerinden, 1960'l yllarn sonunda Black Power'in g
rlerine dek uzanan bir evrimdi bu. 1960'l yllarn balarnda, "tal
yan yanls" olmaya kalkan Fransa'daki J eunesse Etudiante Com-
munisteten, Paris'teki Mays 1968 barikatlarna (ve Fransz Genel
Sendikas ve Fransz Komnist Partisi'nden neredeyse aka kopu
a) uzanan bir evrimdi. 1967 sonlarnda ortaya kan Prag Bahar'n-
dan, 1980'de Polonya'da Dayanma'nn kurulmasna dek uzanan bir
evrimdi.
1968 patlad zaman bu -Columbia niversitesi'nde, Paris'te,
Prag'da, Mexico City'de ve Tokyo'da, talyan Ekimi'nde- gerek bir
patlama oldu. Merkezi bir ynelim yoktu, hesaplanm bir taktik
planlama yoktu. Patlama, yneldii kiiler iin olduu kadar katlan-
lar iin de bir anlamda srpriz oldu. En ok aranlar, kendilerine
nasl bu kadar haksz ve politik bakmdan bu kadar tehlikeli grnen
bir perspektiften saldnlabildiini anlayamayan eski sol hareketlerdi.
Ama birok otorite ilikisini ve en bata da her iki taraftaki So
uk Sava mutabakatn paralayan bu patlama ok glyd. de
olojik hegemonyalara her yerde meydan okunuyordu ve hem dnya
sisteminin gl katmanlarnn, hem de eski sol sistem kart hare
ketler nderliinin geriledii bir gerekti. Yukarda sylemi oldu
umuz gibi, bu gerilemenin geici olduu ortaya kt ve yeni hare
ketler her yerde denetim altna alndlar. Ancak, bu hareketlerin g
ilikilerinde gerekletirdii deiimler bir daha asla geri dndr-
lemedi.
1968'in Miras
Bellibal drt deiim grlyor. Birincisi, Bat ile Dou arasnda
ki askeri g dengesi 1968'den bu yana farkedilir biimde deimi
olmad halde, hem Bat'nn, hem de Dou'nun Gney'i denetleme
yetenekleri snrl bir hal almtr. 1968 balarndaki Tet Saldrs bu
gne, nc Dnya halklarnn zek ve iradesini dizginlemekte
1968: BYK PROVA 101
sermaye youn savan gszlnn bir simgesi olarak kald. Sal
drnn zerinden be yl gemeden, ABD Vietnam'dan ekilmek zo
runda kald ve Kuzey-Gney ilikilerinde yeni bir evre balad.
Bu yeni evrenin en dramatik ifadesi, ABD hkmetinin ran hal
knn "akln bana getirme" ynndeki eitli giriimlerinin boa
gitmi olmasdr. 1970'li yllarn sonlarndan bu yana ran'daki olay
larn ABD'nin iilerine (bilhassa, Reaganizm'in ykseli ve d
ne), ABD'deki olaylarn rann iilerine yaptndan ok daha b
yk bir etki yapm olduunu sylemek bir abartma olmayacaktr.
Bu boa k, bu hsran, dnya gc olarak Birleik Amerika'nn
zel bir zayflnn, ya da sistem kart bir g olarak ran devleti
nin olaanst kudretinin bir gstergesi deildir. Daha ziyade, ABD'
nin Vietnam'dan ekilmesinden bu yana genelde nc Dnya
halklarnn sahip olduu giderek glenen ulusal egemenliin bir
gstergesidir. Afganistan'daki SSCB deneyimi ve Vietnam'daki ABD
deneyimi arasndaki yakn koutluk, bu iki sper gcn elindeki ei
grlmedik iddet aralar birikiminin, ikisi arasndaki terr denge
sini yalnzca yeniden rettiinin, ama onlarn dnyay, en azndan
tm evre blgeleri denetleme yeteneklerine hibir ey katmadnn
bir baka kantdr.
kincisi, 1968 devriminin bellibal bir sonucu olarak ya grup
lar, cinsler ve "etnik gruplar" gibi stat gruplar arasndaki g ili
kilerinde ortaya kan deimelerin onlar dnyann gndemine so
kan hareketlerin kendilerinden ok daha kalc olduklar kantlan
mtr. Bu deiiklikler esas olarak gndelik yaamn gizli yuvalar
na sinmitir ve bunlar fark etmek, devletleraras g ilikilerindeki
deiiklikleri fark etmek kadar kolay deildir. Yine de ou hareke
tin yatm olduu 1973'ten sonra bile, genellikle hkim stat grup
larnn (daha yal kuaklar, erkekler, "ounluklar" gibi) buyrukla
rna, tabi konumdaki stat gruplar (gen kuaklar, kadnlar, "azn
lklar") tarafndan 1968 ncesinde olduundan daha az itaat edildi
ini gvenle syleyebiliriz. Hkim stat gruplarnn bu azalan gc
merkez lkelerde zellikle belirgindir, ama deiik llerde yar-
evre ve evre lkelerde de gzlemlenebilmektedir.
nc ve yukardakiyle skca ilintili olarak, sermaye ile emek
102
arasndaki 1968 ncesi g ilikileri bir daha asla eski haliyle yeni
den kurulamamtr. Bununla bantl olarak, sermaye-emek iliki
sinin belli ulusal elerinin deneyimi, ya da, genel ilikinin ksa va
deli ini klar bizleri aldatmamaldr. Deerlendirilmesi gereken
ey, kapitalist dnya ekonomisinin btn meknsal alannda ve buy
ruk ve tepkilerin etkileimi asndan, retim ilikileri ve kaynak da
lmn etkilemeye izin verecek uzun bir zaman dneminde, serma
ye grevlilerinin buyruklarna, onlara tabi olanlar tarafndan uyulma
olasldr. Bu adan bakldnda, 1970 ve 1980'li yllarn merke
zi olgusu, sermaye grevlilerinin, dnya apnda emein disiplini
iin gvenli snaklar aramalarndan gelen ve giderek artan hsran
olmutur. 1970'li yllarn banda, merkez kuan huzursuz emek
evreleri karsnda kapitalist retime salam bir alternatif sunar gi
bi grnen yrelerin birou -Portekiz, spanya, Brezilya, ran, G
ney Afrika ve en yakn zamanlarda da Gney Kore- birbiri ardnca
ii huzursuzluklarnn odak noktalan haline geldiler. 1968'den bu
yana sermaye grevlilerinin "bozgun halinde" olduunu pekl sy
leyebiliriz. Ve ykselmi olan bu coraf hareketlilik, sermaye g
revlilerinin terkettikleri yerlerde emein itaatsizliini azaltma eili-
mindeyken, yerletikleri yerlerde tam tersi bir etki yaratma eilimi
de tamtr.
Son olarak, 1970li ve 1980li yllarda sivil toplum, devlet iktida
r tayclarnn (ya da szde tayclannn) buyruklarna aslnda,
1968 ncesinde olduundan ok daha az duyarl olmutur. Devletle
rin sivil toplum zerindeki bu azalan gc genel bir olgu olmakla
birlikte hem "burjuva" hem de "proletarya" diktatrlklerinin krizi
olarak yaanan yar-evrede ok daha belirgindir. 1973ten bu yana,
Gney Avrupa (Portekiz, Yunanistan, spanya), Dou Asya (Filipin-
ler, Gney Kore) ve Latin Amerika'da (zellikle Brezilya ve Arjan
tin) "burjuva" diktatrlklerinin yerini demokratik rejimler alm
bulunuyor.
Bu krizin yan sra, gerekte bunu nceleyen ve izleyen bir ba
ka kriz, szde proletarya diktatrlklerinin krizi gelimitir. Prag
Bahar ile in Kltr Devrimi'ni ayran birok gerek farklla kar
n, yine de bu iki hareket ortak bir eye sahiptiler: proletarya dikta
1968: BYK PROVA 103
trl klna brnm olan brokratlar diktatrlne (birincil
olarak komnist parti yetkililerinin diktatrlne, ama yalnzca bu
na deil) ynelik saldrlard bunlar. in'deki saldr diktatrle
lmcl bir darbe vuracak lde dizginlenmemi ve iddetliydi.
Daha sonra, partinin ynetimi ancak, daha fazla taban demokrasisi
ve ekonomik ademi-merkezileme taleplerine cevap verilerek yeni
den kurulabildi. ekoslovakya'da ise iddetten uzak ve snrl bir sal
dr Sovyet askeri mdahalesiyle hzl bir biimde bastrld. Ancak,
1970 ile 1980 arasnda bu meydan okuyu Polonya'da daha heybetli
bir biimde yeniden ortaya kt ve sonunda, Sovyet nderliinin,
paralanm bir hegemonyay bask aralaryla ve parti diktatrl
ndeki salt kozmetik deiikliklerle yamamann mmkn olduu
na ilikin gvenini sarsmay baard.
Btn bu bakmlardan, dnya toplumsal sistemindeki g den
gesini tabi gruplar lehine deitirme hedefinin byk lde baar
ya ulam olmas anlamnda, 1968 hl yaamaktadr. Ancak bu ba
arya, sz konusu tabi gruplarn maddi refahn dzeltme konusun
da, eit lde dikkate deer bir baarszlk da elik etmitir. Elbet
te g dengesindeki deiim genelde tabi gruplar iin kimi maddi
yararlar da salamtr. Ama bu yararlarn ou, her bir grup iinde
yalnzca kk bir aznla gitmi, ounluk ise herhangi bir net
kar elde edememi, hatta belki de net bir kayba uramtr.
Bu eilim en ok nc Dnya devletleri arasnda aka g
rlmektedir. Petrol reten devletler 1973'ten sonra, 1968 ncesinde
yapamadklarn yapp kendi doal kaynaklarnn kullanm karl
nda, ok daha yksek bir rant dayatarak, devletleraras sistemdeki
yeni g dengesinden fayda salamay baardlar. Bu avantaj yakla
k 10 yl srd. Baka birka nc Dnya devleti de, sanayi fa
aliyetlerinin merkez lkelerden tanmasnn avantajlanndan yarar
lanarak, kendi sanayilemelerini ilerletebildiler. 1990'larda bunun ne
kadar kazanl bir durum olaca ise ancak o zaman grlecektir.
Ama, enerji kaynaklarnn yksek fiyatlar ile yeni sanayileen lke
lerden gelen sert rekabet arasnda skm bulunan ou nc
Dnya devleti, 1968 ncesinde olduundan daha da byk bir yok
sullama ve azgelimilik yaadlar.
102
arasndaki 1968 ncesi g ilikileri bir daha asla eski haliyle yeni
den kurulamamtr. Bununla bantl olarak, sermaye-emek iliki
sinin belli ulusal elerinin deneyimi, ya da, genel ilikinin ksa va
deli ini klar bizleri aldatmamaldr. Deerlendirilmesi gereken
ey, kapitalist dnya ekonomisinin btn meknsal alannda ve buy
ruk ve tepkilerin etkileimi asndan, retim ilikileri ve kaynak da
lmn etkilemeye izin verecek uzun bir zaman dneminde, serma
ye grevlilerinin buyruklarna, onlara tabi olanlar tarafndan uyulma
olasldr. Bu adan bakldnda, 1970 ve 1980'li yllarn merke
zi olgusu, sermaye grevlilerinin, dnya apnda emein disiplini
iin gvenli snaklar aramalarndan gelen ve giderek artan hsran
olmutur. 1970'li yllarn banda, merkez kuan huzursuz emek
evreleri karsnda kapitalist retime salam bir alternatif sunar gi
bi grnen yrelerin birou -Portekiz, spanya, Brezilya, ran, G
ney Afrika ve en yakn zamanlarda da Gney Kore- birbiri ardnca
ii huzursuzluklarnn odak noktalan haline geldiler. 1968'den bu
yana sermaye grevlilerinin "bozgun halinde" olduunu pekl sy
leyebiliriz. Ve ykselmi olan bu coraf hareketlilik, sermaye g
revlilerinin terkettikleri yerlerde emein itaatsizliini azaltma eili-
mindeyken, yerletikleri yerlerde tam tersi bir etki yaratma eilimi
de tamtr.
Son olarak, 1970li ve 1980li yllarda sivil toplum, devlet iktida
r tayclarnn (ya da szde tayclannn) buyruklarna aslnda,
1968 ncesinde olduundan ok daha az duyarl olmutur. Devletle
rin sivil toplum zerindeki bu azalan gc genel bir olgu olmakla
birlikte hem "burjuva" hem de "proletarya" diktatrlklerinin krizi
olarak yaanan yar-evrede ok daha belirgindir. 1973ten bu yana,
Gney Avrupa (Portekiz, Yunanistan, spanya), Dou Asya (Filipin-
ler, Gney Kore) ve Latin Amerika'da (zellikle Brezilya ve Arjan
tin) "burjuva" diktatrlklerinin yerini demokratik rejimler alm
bulunuyor.
Bu krizin yan sra, gerekte bunu nceleyen ve izleyen bir ba
ka kriz, szde proletarya diktatrlklerinin krizi gelimitir. Prag
Bahar ile in Kltr Devrimi'ni ayran birok gerek farklla kar
n, yine de bu iki hareket ortak bir eye sahiptiler: proletarya dikta
1968: BYK PROVA 103
trl klna brnm olan brokratlar diktatrlne (birincil
olarak komnist parti yetkililerinin diktatrlne, ama yalnzca bu
na deil) ynelik saldrlard bunlar. in'deki saldr diktatrle
lmcl bir darbe vuracak lde dizginlenmemi ve iddetliydi.
Daha sonra, partinin ynetimi ancak, daha fazla taban demokrasisi
ve ekonomik ademi-merkezileme taleplerine cevap verilerek yeni
den kurulabildi. ekoslovakya'da ise iddetten uzak ve snrl bir sal
dr Sovyet askeri mdahalesiyle hzl bir biimde bastrld. Ancak,
1970 ile 1980 arasnda bu meydan okuyu Polonya'da daha heybetli
bir biimde yeniden ortaya kt ve sonunda, Sovyet nderliinin,
paralanm bir hegemonyay bask aralaryla ve parti diktatrl
ndeki salt kozmetik deiikliklerle yamamann mmkn olduu
na ilikin gvenini sarsmay baard.
Btn bu bakmlardan, dnya toplumsal sistemindeki g den
gesini tabi gruplar lehine deitirme hedefinin byk lde baar
ya ulam olmas anlamnda, 1968 hl yaamaktadr. Ancak bu ba
arya, sz konusu tabi gruplarn maddi refahn dzeltme konusun
da, eit lde dikkate deer bir baarszlk da elik etmitir. Elbet
te g dengesindeki deiim genelde tabi gruplar iin kimi maddi
yararlar da salamtr. Ama bu yararlarn ou, her bir grup iinde
yalnzca kk bir aznla gitmi, ounluk ise herhangi bir net
kar elde edememi, hatta belki de net bir kayba uramtr.
Bu eilim en ok nc Dnya devletleri arasnda aka g
rlmektedir. Petrol reten devletler 1973'ten sonra, 1968 ncesinde
yapamadklarn yapp kendi doal kaynaklarnn kullanm karl
nda, ok daha yksek bir rant dayatarak, devletleraras sistemdeki
yeni g dengesinden fayda salamay baardlar. Bu avantaj yakla
k 10 yl srd. Baka birka nc Dnya devleti de, sanayi fa
aliyetlerinin merkez lkelerden tanmasnn avantajlanndan yarar
lanarak, kendi sanayilemelerini ilerletebildiler. 1990'larda bunun ne
kadar kazanl bir durum olaca ise ancak o zaman grlecektir.
Ama, enerji kaynaklarnn yksek fiyatlar ile yeni sanayileen lke
lerden gelen sert rekabet arasnda skm bulunan ou nc
Dnya devleti, 1968 ncesinde olduundan daha da byk bir yok
sullama ve azgelimilik yaadlar.
104
Benzeri mlhazalar br tabi gruplara da uygulanabilir. Byle
likle, getiimiz 15 ylda, sekinlerin dolam karsndaki kuaksal,
cinsel ve etnik engellerin giderek daha ok ortadan kalkmasna (ki
her bir grubun ok az saydaki yesi bundan yararlanmtr) genliin
isizlii, kadnlarn ifte smrs ve "azmlklar"n ei grlmedik
lekte yoksullatrlmas elik etmi bulunuyor. Emekle sermaye
arasndaki g dengesinde ortaya kan deiiklie gelince, bunun
nimetlerini ounlukla, emek srelerinin otomatikletirilmesini ge
litirmekle, ya da sekinler iin geniletilmi pazarlara hizmet ver
mekle, ya da yeni yerlerine yerletirilen iletmeleri altrmakla u
raan iiler toplamlardr. Geri kalanlar iin ise, 1960'l yllarn so
nuyla 1970'li yllarn bandaki kazanmlar, nce 1970'li yllarn b
yk enflasyonuyla, sonra da 1980li yllarn isizliiyle trplenmi
tir. Diktatrlklerin krizinden maddi bakmdan kimlerin krl kt
n, kimlerin zarar grdn deerlendirmek iin, vakit herhalde he
nz erkendir. Ama burada da ilk gstergelere bakarak, daha fazla de
mokrasinin getirmi olduu maddi nimetlerin nfusun ancak kk
bir kesiminin payna dtn sylemek mmkn grnyor.
Birok adan ak bir paradoksla kar karya bulunuyoruz:
Gler dengesindeki olumlu deiiklik tek tek her tabi grubun o
unluu iin, maddi nimetler bakmndan ya ok az bir deiiklik
getirmi ya da hi getirmemitir. Bu grnrdeki paradoks, kapita
list bir dnya ekonomisinde maddi refahn yeniden retiminin, ger
ek ve potansiyel emeki kitlelerin politik ve toplumsal adan tabi-
letirilmelerine bal olduu eklinde gayet basit olarak aklanabi
lir. Bu tabiletirme azald lde, kapitalist dnya ekonomisinin
maddi refah yeniden retme ve geniletme eilimi de zayflar.
1973'ten bu yana kapitalist dnya ekonomisinin tarihi, kendini
nceki be ylda yaanan toplumsal alt st olulara uyarlamasnn ta
rihi olmutur. Bu uyarlanma sorunlu olmu ve sz konusu toplumsal
alt st olularn g ilikilerinde balatt deimelerin alan, anili-
i ve ezamanll nedeniyle kimilerinin kapitalizmin genel b: kri
zinden sz etmesine yol amtr. G ilikilerindeki deimeler, ge
nelde olduu gibi, snrl ve taksit taksit olduunda, kapitalist dnya
ekonomisi kaynaklarn genel tahsisi ve dllerin dalmndaki alg
1968: BYK PROVA 105
lanamaz deiikliklere, hi zorluk ekmeksizin uyum salayabilir.
Ama deiiklikler, 1968-73 dneminde olduu gibi, sayca fazla,
nemli ve ezamanl olduunda, bunlara uyum salamak toplumsal
ve ekonomik yaamn yerleik kalplarnda uzun ve ciddi kesintiler
ortaya karr.
retim, deiim ve korunma aralarna ulamada yetersiz du
rumda olan tabi gruplar, bu kesintiler karsnda zellikle zayf kalr.
Bu yzden, eer tabi gruplarn ou yesi, g ilikileri iinde ken
di konumlarndaki iyilemeye ramen, hatta bu iyileme nedeniyle
kendi maddi refahlar bakmndan ya ok az, ya da hi bir iyileme
grmemilerse bu bizi hi artmamaldr. Bununla birlikte, daha
olumlu bir g dengesinin refah yaratma konusundaki bu baarsz
lnn, g dengesini hkim gruplar lehine geriye ekip ekemeye
cei merak edilebilir.
1970li yllarn sonunda ve 1980'li yllarda, 1968'in ifade ettii
her eye kar gelien kltrel ve politik tepki olup biten eyin ger
ekten de bu olduunu iaret eder gibi grnyor. nc Dnya
dayanmasna hl lafta hizmet edilmekle birlikte, nc Dnya
devletleri kendi aralarnda youn bir ekonomik rekabete ve yaygn
ekimelere dalm drmdalar. Gen kuaklar, kadnlar, ve "azn
lklar" farkl derecelerde de olsa, kolektif kayglardan bireysel kay
glara yneldiler; snfsal dayanma ve iiler arasndaki politik
ama birlii ise, ou yerde, tarihindeki en dk dzeyinde. Ve o
u kez politik demokrasi mcadelesinin izdm merkezlerinde,
ekonomik k korkusu daha fazla ve daha geni zgrlk isteini
fel ediyor.
Btn bu bakmlardan, 1968'in ld ve gmld ve nostal
jik birka kiinin dnce ve eylemleriyle de diriltilemeyecei ger
ei yadsnamaz. Bunu bir kere kabul ettikten sonra, yine de 1968'in
hareketleri ve ideolojileri ile, bu hareket ve ideolojileri nceleyen ve
bunlardan sonra da yaamaya devam eden temelli yapsal dnm
ler arasnda, zenli bir ayrm yapmamz gerekir. Bu yapsal dn
mler kapitalist dnya ekonomisinin bu aa zg eilimlerinin so
nucudur ve bu yzden, bunlarn ak tezahrnden doabilecek her
hangi bir elverisiz konjonktr nedeniyle geri dndrlemezler.
104
Benzeri mlhazalar br tabi gruplara da uygulanabilir. Byle
likle, getiimiz 15 ylda, sekinlerin dolam karsndaki kuaksal,
cinsel ve etnik engellerin giderek daha ok ortadan kalkmasna (ki
her bir grubun ok az saydaki yesi bundan yararlanmtr) genliin
isizlii, kadnlarn ifte smrs ve "azmlklar"n ei grlmedik
lekte yoksullatrlmas elik etmi bulunuyor. Emekle sermaye
arasndaki g dengesinde ortaya kan deiiklie gelince, bunun
nimetlerini ounlukla, emek srelerinin otomatikletirilmesini ge
litirmekle, ya da sekinler iin geniletilmi pazarlara hizmet ver
mekle, ya da yeni yerlerine yerletirilen iletmeleri altrmakla u
raan iiler toplamlardr. Geri kalanlar iin ise, 1960'l yllarn so
nuyla 1970'li yllarn bandaki kazanmlar, nce 1970'li yllarn b
yk enflasyonuyla, sonra da 1980li yllarn isizliiyle trplenmi
tir. Diktatrlklerin krizinden maddi bakmdan kimlerin krl kt
n, kimlerin zarar grdn deerlendirmek iin, vakit herhalde he
nz erkendir. Ama burada da ilk gstergelere bakarak, daha fazla de
mokrasinin getirmi olduu maddi nimetlerin nfusun ancak kk
bir kesiminin payna dtn sylemek mmkn grnyor.
Birok adan ak bir paradoksla kar karya bulunuyoruz:
Gler dengesindeki olumlu deiiklik tek tek her tabi grubun o
unluu iin, maddi nimetler bakmndan ya ok az bir deiiklik
getirmi ya da hi getirmemitir. Bu grnrdeki paradoks, kapita
list bir dnya ekonomisinde maddi refahn yeniden retiminin, ger
ek ve potansiyel emeki kitlelerin politik ve toplumsal adan tabi-
letirilmelerine bal olduu eklinde gayet basit olarak aklanabi
lir. Bu tabiletirme azald lde, kapitalist dnya ekonomisinin
maddi refah yeniden retme ve geniletme eilimi de zayflar.
1973'ten bu yana kapitalist dnya ekonomisinin tarihi, kendini
nceki be ylda yaanan toplumsal alt st olulara uyarlamasnn ta
rihi olmutur. Bu uyarlanma sorunlu olmu ve sz konusu toplumsal
alt st olularn g ilikilerinde balatt deimelerin alan, anili-
i ve ezamanll nedeniyle kimilerinin kapitalizmin genel b: kri
zinden sz etmesine yol amtr. G ilikilerindeki deimeler, ge
nelde olduu gibi, snrl ve taksit taksit olduunda, kapitalist dnya
ekonomisi kaynaklarn genel tahsisi ve dllerin dalmndaki alg
1968: BYK PROVA 105
lanamaz deiikliklere, hi zorluk ekmeksizin uyum salayabilir.
Ama deiiklikler, 1968-73 dneminde olduu gibi, sayca fazla,
nemli ve ezamanl olduunda, bunlara uyum salamak toplumsal
ve ekonomik yaamn yerleik kalplarnda uzun ve ciddi kesintiler
ortaya karr.
retim, deiim ve korunma aralarna ulamada yetersiz du
rumda olan tabi gruplar, bu kesintiler karsnda zellikle zayf kalr.
Bu yzden, eer tabi gruplarn ou yesi, g ilikileri iinde ken
di konumlarndaki iyilemeye ramen, hatta bu iyileme nedeniyle
kendi maddi refahlar bakmndan ya ok az, ya da hi bir iyileme
grmemilerse bu bizi hi artmamaldr. Bununla birlikte, daha
olumlu bir g dengesinin refah yaratma konusundaki bu baarsz
lnn, g dengesini hkim gruplar lehine geriye ekip ekemeye
cei merak edilebilir.
1970li yllarn sonunda ve 1980'li yllarda, 1968'in ifade ettii
her eye kar gelien kltrel ve politik tepki olup biten eyin ger
ekten de bu olduunu iaret eder gibi grnyor. nc Dnya
dayanmasna hl lafta hizmet edilmekle birlikte, nc Dnya
devletleri kendi aralarnda youn bir ekonomik rekabete ve yaygn
ekimelere dalm drmdalar. Gen kuaklar, kadnlar, ve "azn
lklar" farkl derecelerde de olsa, kolektif kayglardan bireysel kay
glara yneldiler; snfsal dayanma ve iiler arasndaki politik
ama birlii ise, ou yerde, tarihindeki en dk dzeyinde. Ve o
u kez politik demokrasi mcadelesinin izdm merkezlerinde,
ekonomik k korkusu daha fazla ve daha geni zgrlk isteini
fel ediyor.
Btn bu bakmlardan, 1968'in ld ve gmld ve nostal
jik birka kiinin dnce ve eylemleriyle de diriltilemeyecei ger
ei yadsnamaz. Bunu bir kere kabul ettikten sonra, yine de 1968'in
hareketleri ve ideolojileri ile, bu hareket ve ideolojileri nceleyen ve
bunlardan sonra da yaamaya devam eden temelli yapsal dnm
ler arasnda, zenli bir ayrm yapmamz gerekir. Bu yapsal dn
mler kapitalist dnya ekonomisinin bu aa zg eilimlerinin so
nucudur ve bu yzden, bunlarn ak tezahrnden doabilecek her
hangi bir elverisiz konjonktr nedeniyle geri dndrlemezler.
O nedenledir ki, Adam Smith (1961: II, 213-31) uzun zaman n
ce, daha da genileyen ve derinleen bir iblmnn, en dorudan
biimde bunun iinde yer alan halklarn sava nitelikleri zerinde
ki uzun vadeli olumsuz etkisine iaret ediyordu. Sava faaliyetleri
nin daha fazla uzmanlamas ve mekanikletirilmesi bu olumsuz et
kiyi nleyebildi, ama yalnzca bir noktaya dek. Yzylmzn ban
da J oseph Schumpeter, kapitalist gelimenin devletlerin emperyalist
savalara girime (eilimlerini deil ama) yeteneklerini ortadan kal
drd ynndeki kendi savna destek olarak, benzeri bir noktaya
deiniyordu:
Rekabeti sistem halkn ounun btn enerjisini tm ekonomik dzey
lerde sourmaktadr. Srekli uygulama, dikkat ve enerji younlamas birincil
olarak zellikle ekonomik mesleklerde, ama ayrca bu modelde rgtlenen
baka faaliyetlerde de ayakta kalmann koullardr... Katksz kapitalist bir
dnyada, bir zamanlar sava enerjisi olan ey, her trden emein enerjisi du
rumuna gelir (1955: 69).
Buna eklememiz gereken tek ey, kapitalist gelimenin mekn
sal eitsizliinin zenginlii younlatrma eilimi tad devletler
de, halklarn sava niteliklerini ortadan kaldrma eiliminde oldu
udur. Merkez devletler savan sermaye younluunu srekli artt
rarak, bu eilimin ierdii g dengesi deiikliini bir noktaya dek
nleyebilmilerdir. Ama belli bir noktada -Vietnam'daki ABD ve Af
ganistan'daki SSCB deneyimlerinin rnek bir biimde gstermi ol
duu gibi- savan sermaye younluundaki yeni artlar, i zellik
le dnya ekonomisinin evre blgelerindeki asayii korumaya geldi
inde hzla azalan bir verim salamaktadr.
Uzun vadede kapitalist dnya sisteminin, merkez devletlerin
evre devletler zerindeki gcn kerten ayn sreler, sermaye
nin emek zerindeki, hkim stat gruplarnn tabi stat gruplar ze
rindeki ve devletlerin sivil toplum zerindeki iktidarn da kert
mektedir. Daha da genileyen ve derinleen bir iblm sermayeyi,
tabi iilerden gelen iyeri protesto ve pasif direni eylemleri kar
snda giderek daha zayf klmaktadr - bu eylemlerin dile getirdii s
nf bilinci ve rgtllk dzeyi ne olursa olsun (bkz. zellikle bu ki
tapta I. Blm ve Arrighi & Silver, 1984). Sermayenin iyerinde
1968: BYK PROVA 107
emek karsndaki egemenliini yeniden retmek, ya da yeniden kur
mak iin, sermaye grevlileri igcnn giderek artan bir blmn
cretli faaliyetlere seferber etmeye eilimlidir; ama bunu yaparken
de, cinsler arasndaki ve ya gruplar ve "etnik kimlikler" iindeki
g ilikilerini devrimciletirirler. nem bakmndan olmasa da sra
bakmndan son olarak, iblmnn politik hkimiyet alanlar iin
de ve tesinde artan karmakl da, sivil toplum zerindeki devlet
iktidar uygulamalarn giderek daha sorunlu hale getiriyor.
1968 hareketleri iin zemin hazrlayan ve sonunda onu ortaya
karan sreler bunlardr. Uzun vadeli sreler olduklar iin, aa
kmalar kapitalist dnya ekonomisinin btn mrn kapsamakta
dr. 1968 patlamalar ve bunlarn sonular, sistemin, kendi tarihsel
asimptotuna yaklamas olgusunun bir gstergesi gibi yorumlanabi
lir. Bu yzden de, baar ve baarszlklaryla 1968, gelecekteki
olaylarn al taksimiydi; ya da baka bir deyile provasyd.
1968: Neyin Provas?
Eer 1968, dnya leindeki baarsz bir devrim ve dnya-tarihsel
nemde bir byk prova olarak 1848'le benzeiyorsa, acaba hangi
tr bir dnya devriminin byk provas olabilir? Bu benzetmeyle a
a ilikin altta yatan eilimlerin bugn ne olduunu tasarlayabilir
miyiz; dnn yeni toplumsal hareketlerinde neyin yeni olduunu g
rebilir ve bylelikle olas cepheleme eksenlerini ve bunlarn iaret
ettii ilerici toplumsal deiikliklerin taslan nceden ortaya koya
bilir miyiz? Kronolojik bakmdan 1990'l ve 2000'li yllara doru
ilerlerken, tarihsel-toplumsal sistemimiz, kapitalist dnya ekonomi
si, balca drt alanda glklerle karlamaya devam ediyor.
Birincisi; devletleraras sistem, ABD ile SSCB arasndaki bir as
keri pat durumuyla ve bunlarn, evre devletlerdeki nemli konular
denetlemedeki ak yetersizlikleriyle damgalanm durumdadr. He
gemonya yerini kendi kavramsal kartna, rekabet durumuna brak
yor. Bellibal be aktr -ABD, SSCB, Bat Avrupa, J aponya ve in-
arasndaki yeni ittifak imknlar ancak imdi ortaya kyor. Ve her
O nedenledir ki, Adam Smith (1961: II, 213-31) uzun zaman n
ce, daha da genileyen ve derinleen bir iblmnn, en dorudan
biimde bunun iinde yer alan halklarn sava nitelikleri zerinde
ki uzun vadeli olumsuz etkisine iaret ediyordu. Sava faaliyetleri
nin daha fazla uzmanlamas ve mekanikletirilmesi bu olumsuz et
kiyi nleyebildi, ama yalnzca bir noktaya dek. Yzylmzn ban
da J oseph Schumpeter, kapitalist gelimenin devletlerin emperyalist
savalara girime (eilimlerini deil ama) yeteneklerini ortadan kal
drd ynndeki kendi savna destek olarak, benzeri bir noktaya
deiniyordu:
Rekabeti sistem halkn ounun btn enerjisini tm ekonomik dzey
lerde sourmaktadr. Srekli uygulama, dikkat ve enerji younlamas birincil
olarak zellikle ekonomik mesleklerde, ama ayrca bu modelde rgtlenen
baka faaliyetlerde de ayakta kalmann koullardr... Katksz kapitalist bir
dnyada, bir zamanlar sava enerjisi olan ey, her trden emein enerjisi du
rumuna gelir (1955: 69).
Buna eklememiz gereken tek ey, kapitalist gelimenin mekn
sal eitsizliinin zenginlii younlatrma eilimi tad devletler
de, halklarn sava niteliklerini ortadan kaldrma eiliminde oldu
udur. Merkez devletler savan sermaye younluunu srekli artt
rarak, bu eilimin ierdii g dengesi deiikliini bir noktaya dek
nleyebilmilerdir. Ama belli bir noktada -Vietnam'daki ABD ve Af
ganistan'daki SSCB deneyimlerinin rnek bir biimde gstermi ol
duu gibi- savan sermaye younluundaki yeni artlar, i zellik
le dnya ekonomisinin evre blgelerindeki asayii korumaya geldi
inde hzla azalan bir verim salamaktadr.
Uzun vadede kapitalist dnya sisteminin, merkez devletlerin
evre devletler zerindeki gcn kerten ayn sreler, sermaye
nin emek zerindeki, hkim stat gruplarnn tabi stat gruplar ze
rindeki ve devletlerin sivil toplum zerindeki iktidarn da kert
mektedir. Daha da genileyen ve derinleen bir iblm sermayeyi,
tabi iilerden gelen iyeri protesto ve pasif direni eylemleri kar
snda giderek daha zayf klmaktadr - bu eylemlerin dile getirdii s
nf bilinci ve rgtllk dzeyi ne olursa olsun (bkz. zellikle bu ki
tapta I. Blm ve Arrighi & Silver, 1984). Sermayenin iyerinde
1968: BYK PROVA 107
emek karsndaki egemenliini yeniden retmek, ya da yeniden kur
mak iin, sermaye grevlileri igcnn giderek artan bir blmn
cretli faaliyetlere seferber etmeye eilimlidir; ama bunu yaparken
de, cinsler arasndaki ve ya gruplar ve "etnik kimlikler" iindeki
g ilikilerini devrimciletirirler. nem bakmndan olmasa da sra
bakmndan son olarak, iblmnn politik hkimiyet alanlar iin
de ve tesinde artan karmakl da, sivil toplum zerindeki devlet
iktidar uygulamalarn giderek daha sorunlu hale getiriyor.
1968 hareketleri iin zemin hazrlayan ve sonunda onu ortaya
karan sreler bunlardr. Uzun vadeli sreler olduklar iin, aa
kmalar kapitalist dnya ekonomisinin btn mrn kapsamakta
dr. 1968 patlamalar ve bunlarn sonular, sistemin, kendi tarihsel
asimptotuna yaklamas olgusunun bir gstergesi gibi yorumlanabi
lir. Bu yzden de, baar ve baarszlklaryla 1968, gelecekteki
olaylarn al taksimiydi; ya da baka bir deyile provasyd.
1968: Neyin Provas?
Eer 1968, dnya leindeki baarsz bir devrim ve dnya-tarihsel
nemde bir byk prova olarak 1848'le benzeiyorsa, acaba hangi
tr bir dnya devriminin byk provas olabilir? Bu benzetmeyle a
a ilikin altta yatan eilimlerin bugn ne olduunu tasarlayabilir
miyiz; dnn yeni toplumsal hareketlerinde neyin yeni olduunu g
rebilir ve bylelikle olas cepheleme eksenlerini ve bunlarn iaret
ettii ilerici toplumsal deiikliklerin taslan nceden ortaya koya
bilir miyiz? Kronolojik bakmdan 1990'l ve 2000'li yllara doru
ilerlerken, tarihsel-toplumsal sistemimiz, kapitalist dnya ekonomi
si, balca drt alanda glklerle karlamaya devam ediyor.
Birincisi; devletleraras sistem, ABD ile SSCB arasndaki bir as
keri pat durumuyla ve bunlarn, evre devletlerdeki nemli konular
denetlemedeki ak yetersizlikleriyle damgalanm durumdadr. He
gemonya yerini kendi kavramsal kartna, rekabet durumuna brak
yor. Bellibal be aktr -ABD, SSCB, Bat Avrupa, J aponya ve in-
arasndaki yeni ittifak imknlar ancak imdi ortaya kyor. Ve her
108
kes bu yeni dzenlemelere ok temkinli ve kaygl bir biimde yakla
yor. Dolaysyla, ABD hegemonyas kendi yerini alacak ak ve bu
yzden de gvenceli bir dnya dzeni olmakszn anyor. Bu arada,
her trden piyasa -sermaye, yatrm mallan, emek, (olaan) cret
mallar, ("dayankl) cret mallar piyasalar- hzl bir tempoda ev
riliyor. Bunlar giderek sermaye evrimlerinin dzenli toplumsal me
kanizmalar olmaktan kyor, (liberallerin "piyasa gleri" dedikle
ri) speklasyon mevkileri durumuna geliyor ve (19 Ekim 1987'de
hisse senedi fiyatlarnda olduu gibi) hem her zaman ve her yerde d
zenleme nesneleri olmalarna neden olan, hem de onlara kimliklerini
veren inili kl fiyat hareketlerini gittike daha ok sergiliyorlar.
Belki de Yediler Grubu (IBRD, IMF ve BIS ile) yeni bir dzen da-
yatabilecektir. Belki, ulustesi irketlerin, dikey btnlemeyle pi
yasalar yutmas (ve onlarn, var olan-sosyalizm lkelerindeki mu
hataplarnn benzer rgtlenmeleri gibi), fiyat hareketlerini sour
maya ve bylece snmlemeye yeterli olacaktr. Bu anlamda, serma
yenin dnya leindeki merkezilemesinin, hegemonya yoluyla,
devletleraras piyasa dzenleme sisteminin yerini alacak lde
("mutlak genel yasa"nn iaret ettii gibi), tarihsel bakmdan yeterin
ce geliip gelimediini hepimiz birlikte greceiz.
kincisi, hem sermayenin artan merkezilemesi, hem de igc
nn geni kesimlerinin artan marjinallemesi verili olduuna gre,
emek ile sermaye arasndaki eliki temel kalacaktr. Yeni toplumsal
hareketler daha yksek cret dzeyleri iin dnya apnda basky
artrmlar, dnya sermayesi de bu baskya emek girdisinin apn
drerek yant vermeye almtr. Sonu olarak, iilerin nemli
bir kesiminin maddi refah dzeyinin ykselmesi ve baka birokla
rnn ise greli yoksulluunun derinlemesi, dolaysyla da dnya i
ileri arasndaki refah eitsizliklerinin mutlak ve greli biimde art
mas ister istemez sz konusu olmutur. Bylelikle, dnya leinde
birikimdeki eitsiz deiim mekanizmasnn alan daha da genile
mi olmaktadr.
Ayn zamanda, sermayenin rgtl ii huzursuzluklarndan
arndnlm gvenli yerler arama ynndeki artan abas da, kendi
siyle birlikte, kukusuz, sanayideki proleterlemenin ve dolaysyla,
1968: BYK PROVA 109
bu sreci denetleme ve/veya bunun sonularn dzeltme konusun
daki kolektif abalarn, baka blgelere giderek daha fazla tanma
sn getirmektedir. Bunun net sonucu pekl, merkez dndaki ku
aklara, zellikle yar-evre devletlere (bkz. yukarda III. Blm)
nfuz eden milliyeti duygunun giderek bir snf bilinci oda kazan
mas olabilir. Benzeri olgular giderek artan bir biimde sosyalist
devletlerde de, bilhassa (ama kesinlikle yalnzca deil) Polonya'da
yer almaktadr.
ncs, devletlerin kendi sivil toplumlarn denetleme yete
nekleri azalmaktadr. Yeniyetme kapitalist dnya ekonomisinin mo
nari ve aristokrasilerinin, kendisini oluturan daha evrilmi devlet
lere dnmleri, tarihsel bakmdan, sivil toplumun olumasndan
ve daha sonraki genilemesinden bilhassa, 1848in on dokuzuncu
yzyl sonu ve yirminci yzyl ba "toplumuna alan snflar da
hil etmesinden"- gemektedir. Devlet haline geliin balangcndan
beri sren rgtleyici eliki, sivil hak ve zgrlklere kar devlet
iktidar elikisi, devlet-sivil toplum ilikisi asndan merkezi kal
maktadr. Kukusuz, bunlardan her birinin alan zamanla byk l
de genilemi ve 1968 sonrasnda dnya leindeki "insan hak
lan" hareketlerinin derin bir biimde yanstt mcadele de byle
likle keskinlemitir. Ynetici katmanlarn kendi ynetimlerini me
rulatrmaya altklar -bylelikle, ynetme iddiasnda bulunduk
lar kiilerin ahlaken kendilerine itaat etmeye mecbur olmalar ka
dar, onlann da ahlaken hkmetmeye mecbur olduklar- dncesi
hem ok eski, hem de ok yaygndr.
Weber'in merkezi nemdeki kuramsal iddias (1968:1,212-307)
-halkn bilincindeki belli inanlarn, gndelik itaatin ve o yzden de
kurallan yneten ilikisel an "istikran" iin vazgeilmez bir koul
olduuhl akla yakndr. Bununla birlikte, her devletin kendi si
vil toplumunu denetleme yollarnn etkililiindeki art ve arasal
brokrasinin genilemesi, brokrasinin ynettii kiiler arasnda gi
derek daha ok yaygnlaan bir kukuculuk dourarak, onun etkili
liinin snrlann da yaratyor. Baka devletlerin yan sra, ABD h
kmetinin de, SSCB hkmetinin de giderek daha fazla kefettii gi
bi, otoritenin eli giderek daha dar bir alana uzanabiliyor. 1968, bu
108
kes bu yeni dzenlemelere ok temkinli ve kaygl bir biimde yakla
yor. Dolaysyla, ABD hegemonyas kendi yerini alacak ak ve bu
yzden de gvenceli bir dnya dzeni olmakszn anyor. Bu arada,
her trden piyasa -sermaye, yatrm mallan, emek, (olaan) cret
mallar, ("dayankl) cret mallar piyasalar- hzl bir tempoda ev
riliyor. Bunlar giderek sermaye evrimlerinin dzenli toplumsal me
kanizmalar olmaktan kyor, (liberallerin "piyasa gleri" dedikle
ri) speklasyon mevkileri durumuna geliyor ve (19 Ekim 1987'de
hisse senedi fiyatlarnda olduu gibi) hem her zaman ve her yerde d
zenleme nesneleri olmalarna neden olan, hem de onlara kimliklerini
veren inili kl fiyat hareketlerini gittike daha ok sergiliyorlar.
Belki de Yediler Grubu (IBRD, IMF ve BIS ile) yeni bir dzen da-
yatabilecektir. Belki, ulustesi irketlerin, dikey btnlemeyle pi
yasalar yutmas (ve onlarn, var olan-sosyalizm lkelerindeki mu
hataplarnn benzer rgtlenmeleri gibi), fiyat hareketlerini sour
maya ve bylece snmlemeye yeterli olacaktr. Bu anlamda, serma
yenin dnya leindeki merkezilemesinin, hegemonya yoluyla,
devletleraras piyasa dzenleme sisteminin yerini alacak lde
("mutlak genel yasa"nn iaret ettii gibi), tarihsel bakmdan yeterin
ce geliip gelimediini hepimiz birlikte greceiz.
kincisi, hem sermayenin artan merkezilemesi, hem de igc
nn geni kesimlerinin artan marjinallemesi verili olduuna gre,
emek ile sermaye arasndaki eliki temel kalacaktr. Yeni toplumsal
hareketler daha yksek cret dzeyleri iin dnya apnda basky
artrmlar, dnya sermayesi de bu baskya emek girdisinin apn
drerek yant vermeye almtr. Sonu olarak, iilerin nemli
bir kesiminin maddi refah dzeyinin ykselmesi ve baka birokla
rnn ise greli yoksulluunun derinlemesi, dolaysyla da dnya i
ileri arasndaki refah eitsizliklerinin mutlak ve greli biimde art
mas ister istemez sz konusu olmutur. Bylelikle, dnya leinde
birikimdeki eitsiz deiim mekanizmasnn alan daha da genile
mi olmaktadr.
Ayn zamanda, sermayenin rgtl ii huzursuzluklarndan
arndnlm gvenli yerler arama ynndeki artan abas da, kendi
siyle birlikte, kukusuz, sanayideki proleterlemenin ve dolaysyla,
1968: BYK PROVA 109
bu sreci denetleme ve/veya bunun sonularn dzeltme konusun
daki kolektif abalarn, baka blgelere giderek daha fazla tanma
sn getirmektedir. Bunun net sonucu pekl, merkez dndaki ku
aklara, zellikle yar-evre devletlere (bkz. yukarda III. Blm)
nfuz eden milliyeti duygunun giderek bir snf bilinci oda kazan
mas olabilir. Benzeri olgular giderek artan bir biimde sosyalist
devletlerde de, bilhassa (ama kesinlikle yalnzca deil) Polonya'da
yer almaktadr.
ncs, devletlerin kendi sivil toplumlarn denetleme yete
nekleri azalmaktadr. Yeniyetme kapitalist dnya ekonomisinin mo
nari ve aristokrasilerinin, kendisini oluturan daha evrilmi devlet
lere dnmleri, tarihsel bakmdan, sivil toplumun olumasndan
ve daha sonraki genilemesinden bilhassa, 1848in on dokuzuncu
yzyl sonu ve yirminci yzyl ba "toplumuna alan snflar da
hil etmesinden"- gemektedir. Devlet haline geliin balangcndan
beri sren rgtleyici eliki, sivil hak ve zgrlklere kar devlet
iktidar elikisi, devlet-sivil toplum ilikisi asndan merkezi kal
maktadr. Kukusuz, bunlardan her birinin alan zamanla byk l
de genilemi ve 1968 sonrasnda dnya leindeki "insan hak
lan" hareketlerinin derin bir biimde yanstt mcadele de byle
likle keskinlemitir. Ynetici katmanlarn kendi ynetimlerini me
rulatrmaya altklar -bylelikle, ynetme iddiasnda bulunduk
lar kiilerin ahlaken kendilerine itaat etmeye mecbur olmalar ka
dar, onlann da ahlaken hkmetmeye mecbur olduklar- dncesi
hem ok eski, hem de ok yaygndr.
Weber'in merkezi nemdeki kuramsal iddias (1968:1,212-307)
-halkn bilincindeki belli inanlarn, gndelik itaatin ve o yzden de
kurallan yneten ilikisel an "istikran" iin vazgeilmez bir koul
olduuhl akla yakndr. Bununla birlikte, her devletin kendi si
vil toplumunu denetleme yollarnn etkililiindeki art ve arasal
brokrasinin genilemesi, brokrasinin ynettii kiiler arasnda gi
derek daha ok yaygnlaan bir kukuculuk dourarak, onun etkili
liinin snrlann da yaratyor. Baka devletlerin yan sra, ABD h
kmetinin de, SSCB hkmetinin de giderek daha fazla kefettii gi
bi, otoritenin eli giderek daha dar bir alana uzanabiliyor. 1968, bu
110 SSTEM KARITI HAREKET ER
tr bir kukuculuk patlayn simgeliyordu. Eski toplumsal hareket
lerin devlet iktidarna gelmesi bu otorite anmasn bir sre snrlan
drmt. Ama bu yeni rejimler halk kitlesinin gittike daha fazla
glenen "devlet kart" bilincinin seline kaplarak hzla silinip sp-
rldler.
Bu sre, yeni teknolojinin devletlerin kendi meknlarm denet
leme yetenekleri zerindeki etkisiyle, hayret uyandrc bir biimde
hzlandrlm bulunuyor. Elektronikleme, fiziksel bakmdan elekt
rifikasyondan farkldr; toplumsal ilikilerin meknn daraltmaktan
ok daha fazlasyla, toplumsal ilikileri onlarn meknlarn denet
leyerek kontrol altnda tutma yeteneini snrlamaktadr. Devlet ol
ma halinin iaret ettii sonularn aklanmas -ve yaanmas- ge
rekiyor hl. Ama halklarn, kendilerinin ve birbirleriyle ilikileri
nin -yurtta olarak, topluluklar olarak, bireyler olarak- igal ettik
leri meknn denetlenmesi yoluyla denetimi, modem dnya sistemi
nin meknsal hkimiyet alanlarnn oluturduu iki anahtar ynde,
devletler iinde ve devletler arasnda, temelinden bir k sreci
iindedir.
Drdncs, dezavantajl konumdaki stat gruplarnn -toplum
sal cinsiyetin, kuan, etnik kimliin, rkn, cinselliin- talepleri
daha da g kazanacaktr. Burada Gallaudet'ye kulak vererek tarih
sel kapitalizmin asl parya katmann oluturan fiziksel zrlleri de
eklemeliyiz. Bu alt stat grubunun ilikilerinin hepsi de birbirlerin
den derin bir ekilde farkldr; hatta dnya toplumsal yaplar iinde
ki zgllkleri bakmndan, bu farkllklar daha da fazladr; ancak
u zellii paylarlar: Hepsi de yeni solun eski solu eletirisinin
zemini oldular. Hepsi de halk iinde, kelimenin gerek anlamyla,
emek-sermaye ya da devlet-sivil toplum kadar gl elikilerdir. Ve
hepsinin ezilenleri de durumu kendi lehlerine evirmeyi deil; yal
nzca yapsal deil ideolojik olarak da (toplumsal cinsiyet, kuak, et
nik kimlik, rk, cinsellik, salkllk ilikileri bakmndan stn
lk/zayflk varsaymlarnn toplumsal bilinten silinmesi anlamn
da), ak bir biimde toplumsal eitlii gzetmektedir.
Bu yzden, devletleraras sistemin ittifaklar sistemindeki olas
yeni dzenlemeleri, artan keskin ekonomik dalgalanmalarla, keskin
1968: BYK PROVA 111
leen (ve zellikle corafi bakmdan genileyen) bir snf mcadele
siyle, devletlerin kendi sivil toplumlarn denetleme alanndaki artan
yetersizliiyle ve tm dezavantajl stat gruplarnn eitlik talepleri
ni srarl biimde pekitirmeleriyle tasarmlayabiliriz. Btn bunla
rn bizi nereye gtrecei, eyann doas anlamnda ok belirsizdir.
1848'den sonra, dnyann eski solu 1917'nin olacandan emindi.
Bunun nasl, nerede ve ne zaman olacan tartyorlard. Ama, or
ta vadedeki halk egemenliinin amac akt. 1968 sonrasnda ise,
dnya sistem kart hareketleri -hem eski ve hem yeni hareketler-
orta vadeli ama konusunda hi de ak deillerdi. Bu yzden de, k
sa vadeli hedefler zerinde younlama eilimi tayorlard. Eer r
gtler, uzun vadeli idealler adna bile olsa, ksa vadeli amalar ze
rinde younlarsa, orta vadeli baarnn, hatta orta vadede hayatta
kalma ansnn bile feda edilmesi tehlikesinin olduu aktr.
u soruya verilecek yantmz yok: 1968 neyin provasyd? Bu
nun yantlan, bir anlamda, dnya apndaki sistem kart hareketler
ailesinin nmzdeki on-yirmi yl iinde, kendi orta vadeli strateji
lerini yeniden dnme tarzlarna bal olacaktr. yi ya da kt yan
laryla 1917, dnyann eski solunun, 1848'i izleyen yllardaki muaz
zam kolektif ve bilinli abasnn sonucuydu. Kukusuz, kapitalist
dnya ekonomisindeki yapsal gelimelerin de bir sonucuydu. An
cak insan rgtlenmesi ve devrimci programlar olmakszn gerek
lemesi mmkn deildi.
Srklenme riskleri ok aktr. Konumlar yapsal ve ideolojik
bakmdan ne denli zayflam olsa da, statkonun sakinleri henz
teslim olmu deildir. Hl muazzam bir gce sahipler ve bu gc
yeni bir eitsiz dnya dzenini yeniden kurmakta kullanyorlar. Ba
arl olabilirler. Yahut, nkleer ya da ekolojik bir felaketten dolay
dnya dalp gidebilir. Ya da dnya insanlarn 1848'de ve 1968'de
umduu tarzda yeniden kurulabilir.
110 SSTEM KARITI HAREKET ER
tr bir kukuculuk patlayn simgeliyordu. Eski toplumsal hareket
lerin devlet iktidarna gelmesi bu otorite anmasn bir sre snrlan
drmt. Ama bu yeni rejimler halk kitlesinin gittike daha fazla
glenen "devlet kart" bilincinin seline kaplarak hzla silinip sp-
rldler.
Bu sre, yeni teknolojinin devletlerin kendi meknlarm denet
leme yetenekleri zerindeki etkisiyle, hayret uyandrc bir biimde
hzlandrlm bulunuyor. Elektronikleme, fiziksel bakmdan elekt
rifikasyondan farkldr; toplumsal ilikilerin meknn daraltmaktan
ok daha fazlasyla, toplumsal ilikileri onlarn meknlarn denet
leyerek kontrol altnda tutma yeteneini snrlamaktadr. Devlet ol
ma halinin iaret ettii sonularn aklanmas -ve yaanmas- ge
rekiyor hl. Ama halklarn, kendilerinin ve birbirleriyle ilikileri
nin -yurtta olarak, topluluklar olarak, bireyler olarak- igal ettik
leri meknn denetlenmesi yoluyla denetimi, modem dnya sistemi
nin meknsal hkimiyet alanlarnn oluturduu iki anahtar ynde,
devletler iinde ve devletler arasnda, temelinden bir k sreci
iindedir.
Drdncs, dezavantajl konumdaki stat gruplarnn -toplum
sal cinsiyetin, kuan, etnik kimliin, rkn, cinselliin- talepleri
daha da g kazanacaktr. Burada Gallaudet'ye kulak vererek tarih
sel kapitalizmin asl parya katmann oluturan fiziksel zrlleri de
eklemeliyiz. Bu alt stat grubunun ilikilerinin hepsi de birbirlerin
den derin bir ekilde farkldr; hatta dnya toplumsal yaplar iinde
ki zgllkleri bakmndan, bu farkllklar daha da fazladr; ancak
u zellii paylarlar: Hepsi de yeni solun eski solu eletirisinin
zemini oldular. Hepsi de halk iinde, kelimenin gerek anlamyla,
emek-sermaye ya da devlet-sivil toplum kadar gl elikilerdir. Ve
hepsinin ezilenleri de durumu kendi lehlerine evirmeyi deil; yal
nzca yapsal deil ideolojik olarak da (toplumsal cinsiyet, kuak, et
nik kimlik, rk, cinsellik, salkllk ilikileri bakmndan stn
lk/zayflk varsaymlarnn toplumsal bilinten silinmesi anlamn
da), ak bir biimde toplumsal eitlii gzetmektedir.
Bu yzden, devletleraras sistemin ittifaklar sistemindeki olas
yeni dzenlemeleri, artan keskin ekonomik dalgalanmalarla, keskin
1968: BYK PROVA 111
leen (ve zellikle corafi bakmdan genileyen) bir snf mcadele
siyle, devletlerin kendi sivil toplumlarn denetleme alanndaki artan
yetersizliiyle ve tm dezavantajl stat gruplarnn eitlik talepleri
ni srarl biimde pekitirmeleriyle tasarmlayabiliriz. Btn bunla
rn bizi nereye gtrecei, eyann doas anlamnda ok belirsizdir.
1848'den sonra, dnyann eski solu 1917'nin olacandan emindi.
Bunun nasl, nerede ve ne zaman olacan tartyorlard. Ama, or
ta vadedeki halk egemenliinin amac akt. 1968 sonrasnda ise,
dnya sistem kart hareketleri -hem eski ve hem yeni hareketler-
orta vadeli ama konusunda hi de ak deillerdi. Bu yzden de, k
sa vadeli hedefler zerinde younlama eilimi tayorlard. Eer r
gtler, uzun vadeli idealler adna bile olsa, ksa vadeli amalar ze
rinde younlarsa, orta vadeli baarnn, hatta orta vadede hayatta
kalma ansnn bile feda edilmesi tehlikesinin olduu aktr.
u soruya verilecek yantmz yok: 1968 neyin provasyd? Bu
nun yantlan, bir anlamda, dnya apndaki sistem kart hareketler
ailesinin nmzdeki on-yirmi yl iinde, kendi orta vadeli strateji
lerini yeniden dnme tarzlarna bal olacaktr. yi ya da kt yan
laryla 1917, dnyann eski solunun, 1848'i izleyen yllardaki muaz
zam kolektif ve bilinli abasnn sonucuydu. Kukusuz, kapitalist
dnya ekonomisindeki yapsal gelimelerin de bir sonucuydu. An
cak insan rgtlenmesi ve devrimci programlar olmakszn gerek
lemesi mmkn deildi.
Srklenme riskleri ok aktr. Konumlar yapsal ve ideolojik
bakmdan ne denli zayflam olsa da, statkonun sakinleri henz
teslim olmu deildir. Hl muazzam bir gce sahipler ve bu gc
yeni bir eitsiz dnya dzenini yeniden kurmakta kullanyorlar. Ba
arl olabilirler. Yahut, nkleer ya da ekolojik bir felaketten dolay
dnya dalp gidebilir. Ya da dnya insanlarn 1848'de ve 1968'de
umduu tarzda yeniden kurulabilir.
1989:1968'in Devam
BASINDAK haberlere baklrsa, 1989'da Dou Avrupa'daki alkant
lara katlanlar "89"un, nasl ters evrilmi ve baaa dndrlm
bir "68" olduunu belirtmekten pek holanyorlard. Bu iki simgesel
rakam arasndaki tuhaf ilikiye politik bir anlam verenler, kukusuz,
bu iki byk alkantnn kart ideolojik ifadelerine -1968in "kapi
talizm kartlna" ve 1989'un "kapitalizm taraftarlna"- atfta bu
lunuyorlard. Bu kartlk gerektir ve hafife alnmamas gerekir.
Ama, 1968'in 1989'un habercisi olduu ve 1989'un da, temel alar
dan 1968'in devam nitelii tad gerei de hafife alnmamaldr.
teden beri ileri srdmz gibi, bir "dnya devrimi" olarak
-aslnda 1960'lann ortalarnda balayan ve yaklak on yl sren bir
devrimdir bu- 1968'in merkezi zellii, ezamanl olarak iki hedefe
birden ynelen dnya apnda bir bakaldr olmasyd. Bir yandan,
kapitalist dnya sisteminin hkim glerine kar ynelmiti ve by
lelikle kendi antikapitalist ideolojilerini gelitirmesinin yan sra da
ha eski sistem kart hareketlerden de antikapitalist ideolojiler dev
ralmt. te yandan, nceki sistem kart alkantlarla karlatrl
dnda, 1968'in ayrt edici zellii, onun, tarihsel "eski sol"un -Ba-
t'da sosyal demokratlar, Dou'da komnistler ve Gney'de ulusal
kurtulu hareketleri- kazanmlarna kar, bu hareketlerin zayf,
yozlam, hkim glerle uzlamac olduu, gerekten yoksun kat
manlar ihmal ettii ve kibirli olduu sulamalarn getirerek ynelt
tii saldryd.
Kapitalist dnya sistemindeki hkim glere kar ve gemiin
sistem kart glerinin zayfl, yozluu, uzlamacl, ihmali ve
kibrine kar bakaldr eklinde ortaya kan bu iki bileenin kendi
1989: 1968'N DEVAMI 113
ne zg karm mekndan mekna deiiyordu; bir araya geldikle
rinde 1968 dnya devrimine btnln veren tek tek hareketlere
yol am olan belirli koullara bal olarak. Bu ideolojik yelpaze
nin bir ucunda, eski sol geleneklerden grece arnm bir ulusal ba
lamda -ABD'deki sivil haklar, renci ve bar hareketleri gibi- ka
pitalist dnya sisteminin hkim gleriyle kar karya gelen hare
ketler vard. Bu koullar altnda, -her ne kadar burada ABD'de,
"New Deal Demokratlan" bile bir saldrya hedef oldularsa da- sz
konusu hareketler kendi eylemleri srasnda eski sola nemli saldr
lar yneltme ihtiyacn daha az duydular. Bu hareketler gerek ya da
hayali eski sol hareketlerin ideolojilerini, kapitalist dnya sisteminin
hkim glerine kar mcadelelerinde polemiksel gereler olarak,
yararc bir biimde kullanmaya eilim gsterdiler.
Yelpazenin br ucunda ise, eski solu ba dmanlar olarak kar
larna alan hareketler vard. Her ikisi de 1968 dnya devrimiyle b
tnlemi olan hareketlerin, bir yanda Prag Baharna, te yanda in
Kltr Devrimi'ne yol aan hareketlerin durumu buydu. Kukusuz
bu alkantlar da, en nde gelenleri Dubek ve Mao Zedung olan
sekin eski sol kiilikler tarafndan -hazrlanm deilse de- ynlen
dirilmilerdi. Ancak eski sol nderliklerine karn bu hareketler ifa
delerini, neredeyse ayn ideolojik kalba dklmesine, yeni so
lun, eski solun tarihsel kazanmlarna, en bata da (Komnist) parti
nomenklatura'snn diktatrlne kar knda buluyorlard.
deolojik yelpazenin bu iki ucu arasnda, sz konusu hareketle
rin sistemden yana glerle ve eski solun szde sistem kart gle
riyle ezamanl olarak kar karya geldii ok eitli durumlar yer
alyordu. Bu adan, alkantnn arifesinde gl ve sz dzeyinde
radikal bir eski sol muhalefetin gcn hl byk lde srdrd
Fransa ile talya'daki hareketler iyi birer rnek oluturur. Bu mu
halefet 1968 hareketlerini ne balatm, ne de desteklemiti. Aslnda
eski sol, yeni sola ocukluk sulamalaryla ya da daha ar sulama
larla bir tr tepki de gsteriyordu; en azndan bizzat bu yeni hareket
lerin gc eski solun, bu hareketlerle birlemenin, kar kmaktan
daha fazla kazan getireceini (ya da daha az ey kaybettireceini)
anlamasn salayana dek.
1989:1968'in Devam
BASINDAK haberlere baklrsa, 1989'da Dou Avrupa'daki alkant
lara katlanlar "89"un, nasl ters evrilmi ve baaa dndrlm
bir "68" olduunu belirtmekten pek holanyorlard. Bu iki simgesel
rakam arasndaki tuhaf ilikiye politik bir anlam verenler, kukusuz,
bu iki byk alkantnn kart ideolojik ifadelerine -1968in "kapi
talizm kartlna" ve 1989'un "kapitalizm taraftarlna"- atfta bu
lunuyorlard. Bu kartlk gerektir ve hafife alnmamas gerekir.
Ama, 1968'in 1989'un habercisi olduu ve 1989'un da, temel alar
dan 1968'in devam nitelii tad gerei de hafife alnmamaldr.
teden beri ileri srdmz gibi, bir "dnya devrimi" olarak
-aslnda 1960'lann ortalarnda balayan ve yaklak on yl sren bir
devrimdir bu- 1968'in merkezi zellii, ezamanl olarak iki hedefe
birden ynelen dnya apnda bir bakaldr olmasyd. Bir yandan,
kapitalist dnya sisteminin hkim glerine kar ynelmiti ve by
lelikle kendi antikapitalist ideolojilerini gelitirmesinin yan sra da
ha eski sistem kart hareketlerden de antikapitalist ideolojiler dev
ralmt. te yandan, nceki sistem kart alkantlarla karlatrl
dnda, 1968'in ayrt edici zellii, onun, tarihsel "eski sol"un -Ba-
t'da sosyal demokratlar, Dou'da komnistler ve Gney'de ulusal
kurtulu hareketleri- kazanmlarna kar, bu hareketlerin zayf,
yozlam, hkim glerle uzlamac olduu, gerekten yoksun kat
manlar ihmal ettii ve kibirli olduu sulamalarn getirerek ynelt
tii saldryd.
Kapitalist dnya sistemindeki hkim glere kar ve gemiin
sistem kart glerinin zayfl, yozluu, uzlamacl, ihmali ve
kibrine kar bakaldr eklinde ortaya kan bu iki bileenin kendi
1989: 1968'N DEVAMI 113
ne zg karm mekndan mekna deiiyordu; bir araya geldikle
rinde 1968 dnya devrimine btnln veren tek tek hareketlere
yol am olan belirli koullara bal olarak. Bu ideolojik yelpaze
nin bir ucunda, eski sol geleneklerden grece arnm bir ulusal ba
lamda -ABD'deki sivil haklar, renci ve bar hareketleri gibi- ka
pitalist dnya sisteminin hkim gleriyle kar karya gelen hare
ketler vard. Bu koullar altnda, -her ne kadar burada ABD'de,
"New Deal Demokratlan" bile bir saldrya hedef oldularsa da- sz
konusu hareketler kendi eylemleri srasnda eski sola nemli saldr
lar yneltme ihtiyacn daha az duydular. Bu hareketler gerek ya da
hayali eski sol hareketlerin ideolojilerini, kapitalist dnya sisteminin
hkim glerine kar mcadelelerinde polemiksel gereler olarak,
yararc bir biimde kullanmaya eilim gsterdiler.
Yelpazenin br ucunda ise, eski solu ba dmanlar olarak kar
larna alan hareketler vard. Her ikisi de 1968 dnya devrimiyle b
tnlemi olan hareketlerin, bir yanda Prag Baharna, te yanda in
Kltr Devrimi'ne yol aan hareketlerin durumu buydu. Kukusuz
bu alkantlar da, en nde gelenleri Dubek ve Mao Zedung olan
sekin eski sol kiilikler tarafndan -hazrlanm deilse de- ynlen
dirilmilerdi. Ancak eski sol nderliklerine karn bu hareketler ifa
delerini, neredeyse ayn ideolojik kalba dklmesine, yeni so
lun, eski solun tarihsel kazanmlarna, en bata da (Komnist) parti
nomenklatura'snn diktatrlne kar knda buluyorlard.
deolojik yelpazenin bu iki ucu arasnda, sz konusu hareketle
rin sistemden yana glerle ve eski solun szde sistem kart gle
riyle ezamanl olarak kar karya geldii ok eitli durumlar yer
alyordu. Bu adan, alkantnn arifesinde gl ve sz dzeyinde
radikal bir eski sol muhalefetin gcn hl byk lde srdrd
Fransa ile talya'daki hareketler iyi birer rnek oluturur. Bu mu
halefet 1968 hareketlerini ne balatm, ne de desteklemiti. Aslnda
eski sol, yeni sola ocukluk sulamalaryla ya da daha ar sulama
larla bir tr tepki de gsteriyordu; en azndan bizzat bu yeni hareket
lerin gc eski solun, bu hareketlerle birlemenin, kar kmaktan
daha fazla kazan getireceini (ya da daha az ey kaybettireceini)
anlamasn salayana dek.
1968 alkants eski solun glerine hem bir meydan okuma ge
tirdi hem de bir frsat sundu. Bir yandan ii snf ve aydnlarn te
mel yeni bileenleri arasndaki militanln ve ykc gcn derece
sini ortaya koydu; bylece, kapitalist genilemenin nceki dalgas
boyunca eski solun benimsedii savunmac konumun en iyisinden
bir yeteneksizlik, en ktsnden ise bir yozlama ve uyuma belirti
si gibi grnmesine yol at. Eski solun rgtleri zorunlu olarak ya
yeni sistem kart gleri ilerinde eritebilmenin yol ve aralarn
bulacak ya da toplumsal ve politik adan devre d kalacaklard (ki
mi hareketler bu ikinci yolu yelemi grnd).
te yandan, 1968 patlamas eski sola, iinde bulunduu gerile
meyi bertaraf edebilmek iin kendi savunmac konumu terketme ko
nusunda mkemmel bir frsat da sunmutu. Eski sol bu alkantyla
birleerek, kendi kuramsal ve rgtsel gcn hem yeni hareket hem
de hkmet karsnda harekete geirme yoluyla bir tala iki ku vu
rabilirdi. Kendisini, bu harekete hem eski hem de yeni sistem kar
t glerin genel karnn taycs olarak sunabilirdi. Ve hkmet
glerine ve sistem yanls glere, kendisini, hareketin taleplerini
"nicelie dkerek" (yani bir fiyata balayarak) ve bunlar pazarlk
konusu ederek, yeni hareketi evcilletirebilecek biricik olmasa bile
balca g olarak sunabilirdi.
Fransa'da eski sol, genel grev arsyla bu ynde harekete ge
tiinde, renci hareketinin yazgs belirlenmiti. Eski solun pazar
ln yapt ve Grenelles'de elde ettii muazzam cret art, ren
ci hareketinin istimini byk lde kesmi ve Fransz Mays'n bir
denbire sona erdirmiti. talya'da ise sistem glerinin daha az uzla
mac olan tutumu ok daha uzun bir "pazarlk sreci"ne yol at ve
bu srete eski sol, uzlatrmann bastrmak kadar zor olduu gl
bir emeki-renci hareketini idare etmek, ataszndeki gibi "kapla
nn srtnda gitmek" durumunda kald. Yine de, nicel diye adlandr
lan taleplerin karlanmas, talya'da da, bu hareketi -Fransa'dakin-
den daha kk bir lde ve daha farkl usullerle de olsa- sonunda
uysallatrd ve tarafszlatrd.
Eski sol araclyla nicel taleplerin karlanmas ne bu devrim-
lerin biricik sonucuydu, ne de onlarn sonuta yatmasnn ana ne
1989: 1968N DEVAMI 115
deni oldu. Sistem kart glerin elde ettii her dolaysz kazanma
elik eden ve bunlar izleyen kurumsal yeniden yaplanma, her iki
bakmdan da ok daha nemliydi. Fransz Mays'nm 10. yldn
mnde Regis Debray'nin gzlemledii gibi,
1968'de, iki Fransa vard: bir yanda endstriyel ve teknolojik Fransa, di
er yanda toplumsal ve kurumsal Fransa. Birincisi hzl tempolu, dinamik ve
da akt: Savatan beri, sanayileme ve sermayenin younlamas hzla iler
liyordu. nsanlk retici glerin, 1945 sonrasnda Avrupa'nn ehresini dei
tiren bu dnem boyunca olduu kadar hzl bir geliimine asla tank olmam
tr; Fransa, kendi tarihi iinde, bu kadar ksa bir zaman diliminde, altyapsn
da bu kadar byk bir altst oluu asla yaamamtr. kinci Fransa, duygu ve
davranlarn Fransas ise, grenek ve deerlerin evrildii rahvan bir tempoya
balyd. Ayn dnem boyunca tarihin iki katman arasnda ortaya kan bu
atlak sk rastlanan bir olaydr: Bu durumda ve tam da retken emein olaa
nst bir tempoda genilemesi ve iddetle yeniden rgtlenmesi nedeniyle bu
atlak ok byd, neredeyse dayanlmaz bir duruma geldi... lk Fransa'y
kincisiyle uyum iine sokma zaman geldiinde, uurum ylesine genilemi
ti ki, bu ie lgnca bir enerjiyle girimek gerekiyordu. Khnemi Fransa'nn
bu adalama srecinde, bir lgnlk rzgr grlyordu; bu , ... eskinin ye
niye zorunlu olarak tabi klnmasyd (Debray, 1979: 46).
Regis Debraynin Fransa'yla ilgili yorumlan, kk deiiklik
lerle -her siyasi idari blge iin ayn lde ve ayn ekilde olmasa
da- bir btn olarak Bat Avrupa iin geerlidir. Btn Bat Avrupa'
da 1968'in kkleri, hzla deien bir retim aygt ile grece hare
ketsiz bir kurumsal aygt arasnda bymekte olan atlakta yatyor
du. Tek tek her hareket, iinden kt yerel koullara uygun biim
lerde, bu byyen atlan belirli bir ynn dile getiriyordu. Eer
bu hareketler sonunda ktlerse bunun nedeni, sistem glerinin
bu meydan okumay kabul etmeleri ve kurumlan, grenekleri ve de
erleri, kendi hkimiyetlerini pekitirecek ve merulatracak bi
imde byk lde yeniden yaplandrarak bu atla ortadan kal
drmalaryd.
Ne var ki, Dou Avrupa'y yneten eski sistem kart glerin
benzer bir meydan okuyula kar karya kaldklarnda kendi hki
miyet alanlar iinde ayn trden bir yeniden yaplandrmay tevik
etme konusunda btnyle yetersiz ya da isteksiz olduklan ortaya
kt. Onlar bunun yerine, kendi hkimiyetlerini pekitiren ve me
rulatran kurumlarda salt kozmetik deiikliklere ya da baskya ba
1968 alkants eski solun glerine hem bir meydan okuma ge
tirdi hem de bir frsat sundu. Bir yandan ii snf ve aydnlarn te
mel yeni bileenleri arasndaki militanln ve ykc gcn derece
sini ortaya koydu; bylece, kapitalist genilemenin nceki dalgas
boyunca eski solun benimsedii savunmac konumun en iyisinden
bir yeteneksizlik, en ktsnden ise bir yozlama ve uyuma belirti
si gibi grnmesine yol at. Eski solun rgtleri zorunlu olarak ya
yeni sistem kart gleri ilerinde eritebilmenin yol ve aralarn
bulacak ya da toplumsal ve politik adan devre d kalacaklard (ki
mi hareketler bu ikinci yolu yelemi grnd).
te yandan, 1968 patlamas eski sola, iinde bulunduu gerile
meyi bertaraf edebilmek iin kendi savunmac konumu terketme ko
nusunda mkemmel bir frsat da sunmutu. Eski sol bu alkantyla
birleerek, kendi kuramsal ve rgtsel gcn hem yeni hareket hem
de hkmet karsnda harekete geirme yoluyla bir tala iki ku vu
rabilirdi. Kendisini, bu harekete hem eski hem de yeni sistem kar
t glerin genel karnn taycs olarak sunabilirdi. Ve hkmet
glerine ve sistem yanls glere, kendisini, hareketin taleplerini
"nicelie dkerek" (yani bir fiyata balayarak) ve bunlar pazarlk
konusu ederek, yeni hareketi evcilletirebilecek biricik olmasa bile
balca g olarak sunabilirdi.
Fransa'da eski sol, genel grev arsyla bu ynde harekete ge
tiinde, renci hareketinin yazgs belirlenmiti. Eski solun pazar
ln yapt ve Grenelles'de elde ettii muazzam cret art, ren
ci hareketinin istimini byk lde kesmi ve Fransz Mays'n bir
denbire sona erdirmiti. talya'da ise sistem glerinin daha az uzla
mac olan tutumu ok daha uzun bir "pazarlk sreci"ne yol at ve
bu srete eski sol, uzlatrmann bastrmak kadar zor olduu gl
bir emeki-renci hareketini idare etmek, ataszndeki gibi "kapla
nn srtnda gitmek" durumunda kald. Yine de, nicel diye adlandr
lan taleplerin karlanmas, talya'da da, bu hareketi -Fransa'dakin-
den daha kk bir lde ve daha farkl usullerle de olsa- sonunda
uysallatrd ve tarafszlatrd.
Eski sol araclyla nicel taleplerin karlanmas ne bu devrim-
lerin biricik sonucuydu, ne de onlarn sonuta yatmasnn ana ne
1989: 1968N DEVAMI 115
deni oldu. Sistem kart glerin elde ettii her dolaysz kazanma
elik eden ve bunlar izleyen kurumsal yeniden yaplanma, her iki
bakmdan da ok daha nemliydi. Fransz Mays'nm 10. yldn
mnde Regis Debray'nin gzlemledii gibi,
1968'de, iki Fransa vard: bir yanda endstriyel ve teknolojik Fransa, di
er yanda toplumsal ve kurumsal Fransa. Birincisi hzl tempolu, dinamik ve
da akt: Savatan beri, sanayileme ve sermayenin younlamas hzla iler
liyordu. nsanlk retici glerin, 1945 sonrasnda Avrupa'nn ehresini dei
tiren bu dnem boyunca olduu kadar hzl bir geliimine asla tank olmam
tr; Fransa, kendi tarihi iinde, bu kadar ksa bir zaman diliminde, altyapsn
da bu kadar byk bir altst oluu asla yaamamtr. kinci Fransa, duygu ve
davranlarn Fransas ise, grenek ve deerlerin evrildii rahvan bir tempoya
balyd. Ayn dnem boyunca tarihin iki katman arasnda ortaya kan bu
atlak sk rastlanan bir olaydr: Bu durumda ve tam da retken emein olaa
nst bir tempoda genilemesi ve iddetle yeniden rgtlenmesi nedeniyle bu
atlak ok byd, neredeyse dayanlmaz bir duruma geldi... lk Fransa'y
kincisiyle uyum iine sokma zaman geldiinde, uurum ylesine genilemi
ti ki, bu ie lgnca bir enerjiyle girimek gerekiyordu. Khnemi Fransa'nn
bu adalama srecinde, bir lgnlk rzgr grlyordu; bu , ... eskinin ye
niye zorunlu olarak tabi klnmasyd (Debray, 1979: 46).
Regis Debraynin Fransa'yla ilgili yorumlan, kk deiiklik
lerle -her siyasi idari blge iin ayn lde ve ayn ekilde olmasa
da- bir btn olarak Bat Avrupa iin geerlidir. Btn Bat Avrupa'
da 1968'in kkleri, hzla deien bir retim aygt ile grece hare
ketsiz bir kurumsal aygt arasnda bymekte olan atlakta yatyor
du. Tek tek her hareket, iinden kt yerel koullara uygun biim
lerde, bu byyen atlan belirli bir ynn dile getiriyordu. Eer
bu hareketler sonunda ktlerse bunun nedeni, sistem glerinin
bu meydan okumay kabul etmeleri ve kurumlan, grenekleri ve de
erleri, kendi hkimiyetlerini pekitirecek ve merulatracak bi
imde byk lde yeniden yaplandrarak bu atla ortadan kal
drmalaryd.
Ne var ki, Dou Avrupa'y yneten eski sistem kart glerin
benzer bir meydan okuyula kar karya kaldklarnda kendi hki
miyet alanlar iinde ayn trden bir yeniden yaplandrmay tevik
etme konusunda btnyle yetersiz ya da isteksiz olduklan ortaya
kt. Onlar bunun yerine, kendi hkimiyetlerini pekitiren ve me
rulatran kurumlarda salt kozmetik deiikliklere ya da baskya ba
vurarak eskinin yeniye zorunlu bir biimde tabi klnmasndan ka
nmaya abaladlar. Bu yzden, 1968'in ii yarm kald. Bu iin bi
tirilmesi gerekiyordu ve bu da 1989'da olacakt.
1968'in Dou Avrupa'daki sonucu ile 1989 alkants arasndaki
balanty deerlendirirken, Prag Bahar zerinde fazlaca dar bir bi
imde odaklamamak gerekiyor. Prag Bahar elbette, Dou Avrupa
1968'inin en gsterili (ve dramatik) sahnesiydi; tpk Fransz May-
s'nm Bat Avrupa 1968'inin en gsterili sahnesi olmas gibi. Yine
de, Bat Avrupa 1968'inin nedenleri ve sonularna ilikin bir deer
lendirmenin, yalnzca Fransz Mays'na deil, talyan "yava Ma
ysna da dikkat etmesi gerektii gibi (talya'daki alkantya, Fran
sa'daki alkantya gre daha az patlayc, ama daha uzun erimli ol
duunu vurgulamak iin bu isim verilmeye balanmt), Dou Av
rupa 1968'inin nedenleri ve sonularna ilikin bir deerlendirmenin
de, yalnzca Prag Bahar zerinde deil, talyan "yava Mays"na
benzeterek Polonya "yava Bahar" diyebileceimiz ey zerinde de
odaklamas gerekir.
Fransz Mays gibi Prag Bahar da, birincil olarak, retken eme
in srmekte olan yeniden rgtlenmesinin ortaya kard yeni
profesyonel entelijensiyann dertlerine, zlemlerine ve toplumsal
gcne dayanan, patlayc, ama ksa mrl bir hareket oldu. Bu ye
niden rgtlenmenin lei, ap ve hz, esas olarak, Bat'daki yeni
den rgtlenmenin, ABD ve Bat Avrupa hkmet ve hkim i ev
relerinin, Bat Avrupa'y ABD tarz bir iletmeciler kapitalizminin
imge ve sureti iinde yeniden oluturma ynndeki karlaryla
uyum iine sokma abalarnn bir paras olmas nedeniyle, Bat Av
rupa'da ok daha bykt. Kendilerini retim aralarnda devlet
mlkiyeti ve merkezi planlama yoluyla kapitalizmi amaya adayan,
Dou Avrupa'daki yeni olumu komnist rejimlerde ise byle bir
ey sz konusu olmad. Ancak, bu rejimler tek balarna ve kolektif
bir biimde, Batnn endstriyel ve askeri bymesine ayak uydur
ma yarna da girmi olduklarndan, kendi retim aygtlarn Bat
Avrupa'dakine benzer tarzda yeniden rgtlemekten kanamaya
caklar, hatta bunu etkin biimde tevik etmek zorunda kalacaklard.
Bu yeniden rgtlenmenin nemli bir yn retim sreleriyle
1989: 1968'N DEVAMI 117
az ok dorudan balantl, profesyonel teknisyenler, yneticiler ve
bilimcilerden oluan bir entelektel katmannn yaratlmasyd. Bu
yeni entelijensiyann yaratlmas sz konusu olduunda, Fransa ve
ekoslovakya'nn, ou Bat ve Dou Avrupa devletlerinden daha
hzl hareket ettiini sylemek ar olmayacaktr. 1968 alkantlar
n hemen nceleyen yllarda, bu dnmn apn haber veren ol
gu, esas olarak profesyonel ve bilimsel personelden oluan bir "yeni
ii snf"nn, ana retici g olarak mavi yakal iilerin yerini al
dn ileri sren bir kuram ortaya atanlarn Fransz ve ekoslovak
entelektelleri (en belliballar Fransa'da Serge Mallet ve Andre
Gorz, ekoslovakya'da da Radovan Richta'nn nclk ettii grup)
olmasyd.
Bu zayf sinyal Fransz Mays ve Prag Bahan'yla birlikte bir
patlamaya dnt; bu iki olay birarada, bu yeni ii snfnn -ya da,
en azndan, onun kimi bileenlerinin- kendisini ortaya karan, ama
daha fazla gelimesini de boan kurumlara kar bakaldrsn ilan
etti. Fransa'da bu bakaldr esas olarak bir renci hareketi biimi
ni ald; nk eitim sisteminin salad deerler, nitelikler ve g
venceler ile ekonomik sistemin yeni gereklikleri arasndaki, gide
rek derinleen elikinin balca mevzii niversitelerdi. ekoslovak
ya'da ise bakaldr, esas olarak demokratik bir hareket biimini al
d; bunun balca nedeni, Komnist Parti'nin retim sreleri zerin
deki her keye uzanan basksnn bu yeni aydnlar, kendi teknik
yeteneklerini etkili biimde seferber etmekten ve bir retici g ola
rak artan nemleriyle uyumlu bir stat ve g kazanmaktan alkoyu
yor olmasyd. Her iki durumda da, bakaldrlar yeni ii snfnn
daha entelektellemi katmanlarnn dertlerini, zlemlerini ve top
lumsal gcn dile getiriyordu.
ok farkl sonularna karn, her iki hareket de ksa mrl ol
du. Fransz Mays, reddedilemeyecek kadar cmert bir nakit de
meyle ve eitim sistemini btnyle yeniden yaplandran ve khne-
mi Fransa'y byk lde tasfiye eden enerjik bir reformist eylem
le beklenmedik bir sona ulat. Prag Bahar ise Komnist Parti'nin
sendeleyen diktatrln restore eden kanl bir basknn izledii
Sovyet askeri mdahalesiyle, eit lde beklenmedik bir sona ula
vurarak eskinin yeniye zorunlu bir biimde tabi klnmasndan ka
nmaya abaladlar. Bu yzden, 1968'in ii yarm kald. Bu iin bi
tirilmesi gerekiyordu ve bu da 1989'da olacakt.
1968'in Dou Avrupa'daki sonucu ile 1989 alkants arasndaki
balanty deerlendirirken, Prag Bahar zerinde fazlaca dar bir bi
imde odaklamamak gerekiyor. Prag Bahar elbette, Dou Avrupa
1968'inin en gsterili (ve dramatik) sahnesiydi; tpk Fransz May-
s'nm Bat Avrupa 1968'inin en gsterili sahnesi olmas gibi. Yine
de, Bat Avrupa 1968'inin nedenleri ve sonularna ilikin bir deer
lendirmenin, yalnzca Fransz Mays'na deil, talyan "yava Ma
ysna da dikkat etmesi gerektii gibi (talya'daki alkantya, Fran
sa'daki alkantya gre daha az patlayc, ama daha uzun erimli ol
duunu vurgulamak iin bu isim verilmeye balanmt), Dou Av
rupa 1968'inin nedenleri ve sonularna ilikin bir deerlendirmenin
de, yalnzca Prag Bahar zerinde deil, talyan "yava Mays"na
benzeterek Polonya "yava Bahar" diyebileceimiz ey zerinde de
odaklamas gerekir.
Fransz Mays gibi Prag Bahar da, birincil olarak, retken eme
in srmekte olan yeniden rgtlenmesinin ortaya kard yeni
profesyonel entelijensiyann dertlerine, zlemlerine ve toplumsal
gcne dayanan, patlayc, ama ksa mrl bir hareket oldu. Bu ye
niden rgtlenmenin lei, ap ve hz, esas olarak, Bat'daki yeni
den rgtlenmenin, ABD ve Bat Avrupa hkmet ve hkim i ev
relerinin, Bat Avrupa'y ABD tarz bir iletmeciler kapitalizminin
imge ve sureti iinde yeniden oluturma ynndeki karlaryla
uyum iine sokma abalarnn bir paras olmas nedeniyle, Bat Av
rupa'da ok daha bykt. Kendilerini retim aralarnda devlet
mlkiyeti ve merkezi planlama yoluyla kapitalizmi amaya adayan,
Dou Avrupa'daki yeni olumu komnist rejimlerde ise byle bir
ey sz konusu olmad. Ancak, bu rejimler tek balarna ve kolektif
bir biimde, Batnn endstriyel ve askeri bymesine ayak uydur
ma yarna da girmi olduklarndan, kendi retim aygtlarn Bat
Avrupa'dakine benzer tarzda yeniden rgtlemekten kanamaya
caklar, hatta bunu etkin biimde tevik etmek zorunda kalacaklard.
Bu yeniden rgtlenmenin nemli bir yn retim sreleriyle
1989: 1968'N DEVAMI 117
az ok dorudan balantl, profesyonel teknisyenler, yneticiler ve
bilimcilerden oluan bir entelektel katmannn yaratlmasyd. Bu
yeni entelijensiyann yaratlmas sz konusu olduunda, Fransa ve
ekoslovakya'nn, ou Bat ve Dou Avrupa devletlerinden daha
hzl hareket ettiini sylemek ar olmayacaktr. 1968 alkantlar
n hemen nceleyen yllarda, bu dnmn apn haber veren ol
gu, esas olarak profesyonel ve bilimsel personelden oluan bir "yeni
ii snf"nn, ana retici g olarak mavi yakal iilerin yerini al
dn ileri sren bir kuram ortaya atanlarn Fransz ve ekoslovak
entelektelleri (en belliballar Fransa'da Serge Mallet ve Andre
Gorz, ekoslovakya'da da Radovan Richta'nn nclk ettii grup)
olmasyd.
Bu zayf sinyal Fransz Mays ve Prag Bahan'yla birlikte bir
patlamaya dnt; bu iki olay birarada, bu yeni ii snfnn -ya da,
en azndan, onun kimi bileenlerinin- kendisini ortaya karan, ama
daha fazla gelimesini de boan kurumlara kar bakaldrsn ilan
etti. Fransa'da bu bakaldr esas olarak bir renci hareketi biimi
ni ald; nk eitim sisteminin salad deerler, nitelikler ve g
venceler ile ekonomik sistemin yeni gereklikleri arasndaki, gide
rek derinleen elikinin balca mevzii niversitelerdi. ekoslovak
ya'da ise bakaldr, esas olarak demokratik bir hareket biimini al
d; bunun balca nedeni, Komnist Parti'nin retim sreleri zerin
deki her keye uzanan basksnn bu yeni aydnlar, kendi teknik
yeteneklerini etkili biimde seferber etmekten ve bir retici g ola
rak artan nemleriyle uyumlu bir stat ve g kazanmaktan alkoyu
yor olmasyd. Her iki durumda da, bakaldrlar yeni ii snfnn
daha entelektellemi katmanlarnn dertlerini, zlemlerini ve top
lumsal gcn dile getiriyordu.
ok farkl sonularna karn, her iki hareket de ksa mrl ol
du. Fransz Mays, reddedilemeyecek kadar cmert bir nakit de
meyle ve eitim sistemini btnyle yeniden yaplandran ve khne-
mi Fransa'y byk lde tasfiye eden enerjik bir reformist eylem
le beklenmedik bir sona ulat. Prag Bahar ise Komnist Parti'nin
sendeleyen diktatrln restore eden kanl bir basknn izledii
Sovyet askeri mdahalesiyle, eit lde beklenmedik bir sona ula
m oldu. Ama Bat Avrupa'da da, Dou Avrupa'da da yeni entelijen-
siyann bu bakaldrsnn sona ermesi 1968'in sonunu belirlemedi.
Hem Bat'da, hem de bou'da, Fransa ve ekoslovakya'daki yeni i
i snfnn st katmanlarnn bu gsterili bakaldrlarm, alt kat
manlarnn talya, spanya ve Polonya gibi baka yerlerdeki daha az
gsterili ve ok daha esnek bakaldrlar izledi.
1968'de talya ve Polonya, Fransz Mays'na ve Prag Bahar'na
yol aanlara benzeyen entelijensiya hareketleri yaamlard; ama
her iki yerde de bu hareketler yksek bir ivme kazanmay baarama
dlar. Ancak hemen sonra buralarda (talya'da 1969'da, Polonya'da
1970'te) ok daha uzun sren ve bastrlmalar ya da evcilletirilme
leri nceki entelijensiya hareketlerinden ok daha zor olan yeni tr
bir hareket ortaya kt. Bu yeni tr hareket (talya'da bir renci ha
reketi, Polonya'da demokratik bir hareket biiminde) entelijensiya
hareketlerinin canlanmas iin politik bir yer atysa da, her iki du
rumda da hareket bir btn olarak batan sona yeni entelijensiyann
deil, yeni ii snfnn yar-vasfl katmannn dertlerine, zlemle
rine ve toplumsal gcne yakndan bal kald.
Bu yar-vasfl katman ortaya karan sre, yeni ii snfna
ilikin Fransz ve ekoslovak kuramlarnda sz edilen profesyonel
ve bilimsel personel st katmann yaratan retken emein yeniden
rgtlenme sreciyle aynyd. Kitlesel retim sanayilerinde bu yar-
vasfl alanlarn nemi hem mutlak bakmdan, hem de eski mavi
yakal ii snfnn vasfsz ve vasfl bileenlerine greli olarak hz
la artyordu. Ve profesyonel ve bilimsel personel st katman gibi, bu
yar-vasfl katman da kendisini ortaya karan retken emein yeni
den rgtlenme srelerinin nemli bir elikisinin taycsyd.
Bu elikinin taraflar yeterince yalnd. Bir yandan, yar-vasfl
alanlarn genileyen bu katman u ya da bu ekilde bir "sper s-
mr"ye maruz kalyordu: ya yelerine yerleik ii snf tketim
standartlarna gre yaamboyu geim salamaya yetmeyecek bir c
ret verildii iin, ya gelirleri karlnda harcadklar abann bir i
inin tm bir i yaam boyunca srdrebileceinden ok daha fazla
olmas nedeniyle, ya da bu her iki nedenle birden. te yandan, sper
smrye urayan bu yan-vasfl alanlar katmannn giderek da
1989: 1968'N DEVAMI 119
ha ok btnlemi ve karmak bir emek sreci iinde merkezile
mesi, ona retim srecini kesintiye uratmakta, nceleri eski ii s
nfnn vasfl ya da vasfsz bileenlerinin sahip olduundan kat kat
fazla bir g veriyordu.
Yeniden rgtlenmenin ilk aamalarnda, genileyen yar-vasf-
l alanlar ordusunun saflarn doldurmak iin kolayca harekete
geirilebilecek geni bir dk statl, cret d (ounlukla, krsal
kkenli) emek yedek ordusunun varl, bu elikiden korunmay
mmkn klyordu. Bu yeni acemiler ordusu iin kitlesel retim sa
nayilerindeki sper smr bir ekonomik ve toplumsal ilerleme yo
lu gibi grnyordu; gerekten de birok rnekte byle oldu. Kitle
sel retim sanayilerinde harcanan abann karl, oturmu ii s
nf standartlarna gre dk olsa bile, kimileri iin alk oldukla
r standartlardan daha yksekti. Kimileri iin de, kitlesel retim sa
nayilerindeki cretli istihdam, hanelerinin dier yelerinin cretli
ya da cret d istihdam yoluyla elde ettikleri gelire bir ek gibi g
rnyordu. Kimileri ise kitlesel retim sanayilerindeki sper sm
ry, daha ileride, ya geldikleri ve dnmeyi planladklar topluluk
larn toplumsal hiyerarisi iinde ya da bizzat sanayi hiyerarisi
iinde ykselecekleri beklentisiyle, geici bir dzenleme olarak d
nyorlard.
Bu koullarda, yeni ii snfnn yan-vasfl katman balang
ta sper smrye pek az bir direni gsterdi. Aslna baklrsa yeni
katlanlar, kitlesel retim sanayilerinde hevesle yeni iler aryorlar ve
bylece emek ii rekabeti -ii snf gelirlerinin karlndaki aba
miktarn artrmakta bellibal etkenlerden biri olan bir rekabeti- yo
unlatryorlard. Bununla birlikte sz ettiimiz rekabeti beslemi
olan tm bu koullar doas gerei geiciydi. Zamanla yeni gelenle
rin abalan karlnda aldklan dllerin standartlar, gemiteki
koullarndan ok, imdiki koullann yanstmaya balayacakt; te
yandan kitlesel retim sanayilerindeki cretli istihdam da ou a
sndan, birincil ve kalc bir geim arac kayna haline gelmiti.
Bu sre gerekleirken, sper smrye boyun ei yerini, bu
yar-vasfl katmann sahip olduu kesintiye uratc gc sz konu
su tm taraflarn nne seren bakaldrlara brakt. Yar-vasfl kat
m oldu. Ama Bat Avrupa'da da, Dou Avrupa'da da yeni entelijen-
siyann bu bakaldrsnn sona ermesi 1968'in sonunu belirlemedi.
Hem Bat'da, hem de bou'da, Fransa ve ekoslovakya'daki yeni i
i snfnn st katmanlarnn bu gsterili bakaldrlarm, alt kat
manlarnn talya, spanya ve Polonya gibi baka yerlerdeki daha az
gsterili ve ok daha esnek bakaldrlar izledi.
1968'de talya ve Polonya, Fransz Mays'na ve Prag Bahar'na
yol aanlara benzeyen entelijensiya hareketleri yaamlard; ama
her iki yerde de bu hareketler yksek bir ivme kazanmay baarama
dlar. Ancak hemen sonra buralarda (talya'da 1969'da, Polonya'da
1970'te) ok daha uzun sren ve bastrlmalar ya da evcilletirilme
leri nceki entelijensiya hareketlerinden ok daha zor olan yeni tr
bir hareket ortaya kt. Bu yeni tr hareket (talya'da bir renci ha
reketi, Polonya'da demokratik bir hareket biiminde) entelijensiya
hareketlerinin canlanmas iin politik bir yer atysa da, her iki du
rumda da hareket bir btn olarak batan sona yeni entelijensiyann
deil, yeni ii snfnn yar-vasfl katmannn dertlerine, zlemle
rine ve toplumsal gcne yakndan bal kald.
Bu yar-vasfl katman ortaya karan sre, yeni ii snfna
ilikin Fransz ve ekoslovak kuramlarnda sz edilen profesyonel
ve bilimsel personel st katmann yaratan retken emein yeniden
rgtlenme sreciyle aynyd. Kitlesel retim sanayilerinde bu yar-
vasfl alanlarn nemi hem mutlak bakmdan, hem de eski mavi
yakal ii snfnn vasfsz ve vasfl bileenlerine greli olarak hz
la artyordu. Ve profesyonel ve bilimsel personel st katman gibi, bu
yar-vasfl katman da kendisini ortaya karan retken emein yeni
den rgtlenme srelerinin nemli bir elikisinin taycsyd.
Bu elikinin taraflar yeterince yalnd. Bir yandan, yar-vasfl
alanlarn genileyen bu katman u ya da bu ekilde bir "sper s-
mr"ye maruz kalyordu: ya yelerine yerleik ii snf tketim
standartlarna gre yaamboyu geim salamaya yetmeyecek bir c
ret verildii iin, ya gelirleri karlnda harcadklar abann bir i
inin tm bir i yaam boyunca srdrebileceinden ok daha fazla
olmas nedeniyle, ya da bu her iki nedenle birden. te yandan, sper
smrye urayan bu yan-vasfl alanlar katmannn giderek da
1989: 1968'N DEVAMI 119
ha ok btnlemi ve karmak bir emek sreci iinde merkezile
mesi, ona retim srecini kesintiye uratmakta, nceleri eski ii s
nfnn vasfl ya da vasfsz bileenlerinin sahip olduundan kat kat
fazla bir g veriyordu.
Yeniden rgtlenmenin ilk aamalarnda, genileyen yar-vasf-
l alanlar ordusunun saflarn doldurmak iin kolayca harekete
geirilebilecek geni bir dk statl, cret d (ounlukla, krsal
kkenli) emek yedek ordusunun varl, bu elikiden korunmay
mmkn klyordu. Bu yeni acemiler ordusu iin kitlesel retim sa
nayilerindeki sper smr bir ekonomik ve toplumsal ilerleme yo
lu gibi grnyordu; gerekten de birok rnekte byle oldu. Kitle
sel retim sanayilerinde harcanan abann karl, oturmu ii s
nf standartlarna gre dk olsa bile, kimileri iin alk oldukla
r standartlardan daha yksekti. Kimileri iin de, kitlesel retim sa
nayilerindeki cretli istihdam, hanelerinin dier yelerinin cretli
ya da cret d istihdam yoluyla elde ettikleri gelire bir ek gibi g
rnyordu. Kimileri ise kitlesel retim sanayilerindeki sper sm
ry, daha ileride, ya geldikleri ve dnmeyi planladklar topluluk
larn toplumsal hiyerarisi iinde ya da bizzat sanayi hiyerarisi
iinde ykselecekleri beklentisiyle, geici bir dzenleme olarak d
nyorlard.
Bu koullarda, yeni ii snfnn yan-vasfl katman balang
ta sper smrye pek az bir direni gsterdi. Aslna baklrsa yeni
katlanlar, kitlesel retim sanayilerinde hevesle yeni iler aryorlar ve
bylece emek ii rekabeti -ii snf gelirlerinin karlndaki aba
miktarn artrmakta bellibal etkenlerden biri olan bir rekabeti- yo
unlatryorlard. Bununla birlikte sz ettiimiz rekabeti beslemi
olan tm bu koullar doas gerei geiciydi. Zamanla yeni gelenle
rin abalan karlnda aldklan dllerin standartlar, gemiteki
koullarndan ok, imdiki koullann yanstmaya balayacakt; te
yandan kitlesel retim sanayilerindeki cretli istihdam da ou a
sndan, birincil ve kalc bir geim arac kayna haline gelmiti.
Bu sre gerekleirken, sper smrye boyun ei yerini, bu
yar-vasfl katmann sahip olduu kesintiye uratc gc sz konu
su tm taraflarn nne seren bakaldrlara brakt. Yar-vasfl kat
120
mann heterojen bir yabanc gmenler kitlesinden olutuu Fransa
ve Almanya gibi lkelerde, bu bakaldrlar, bir grup gmeni bir
baka grupla ve yerli iileri de tm gmenlerle kar karya geti
ren etnik, ulusal ve dinsel farkllklar smrerek, ok daha kolay bir
ekilde denetim altna alnyor ve etkisizletiriliyordu. Ama kitlesel
retim sanayilerinde alanlarn ounlukla yerli ve grece homo
jen bir cret d emek rezervinden devirildii talya, spanya ve Po
lonya gibi lkelerde, yeni ii snfnn alt katmannn ykc gc ile
sper smr arasndaki eliki, zamanla nemli endstriyel atma
dalgalar yaratma eilimi tayordu. Bu atmalar srasnda, i ev
relerinin ve hkmetlerin var olan kurumsal dzenlemelerine mey
dan okunuyor ve bu dzenlemelerin deitirilmedii yerlerde ger
ginlik trmanyordu.
talya'da atmann balca sonucu, gerek cretlerde belirgin
bir art oldu ve bunu, i dnyasndaki kurumlarn nemli lde ye
niden yaplanmas izledi. Kitlesel retim sanayilerinin yerli ekono
mideki nemi, zanaat retimin eski ve yeni biimlerine ve ticari ve
mali faaliyetlere gre geriledi. Kitlesel retimin kendisi de byk l
de otomasyona sokuldu ve lke dna tand. Esasnda bu yeni
den yaplandrma, ynetsel kurumlarda nemli deiiklikler yapl
makszn, yalnzca i kuramlaryla snrl kald.
spanya'da ise ii huzursuzluklarnn art arda gelen dalgalar
Franco rejiminin zayflamasna ve sonunda kmesine belirgin bir
katkda bulundu. Burada, ynetsel kuramlarn yeniden yaplandrl
mas i kuramlarnn yeniden yaplandrlmasndan nce geliyordu
ve onlardan ok daha radikaldi. Ksa bir geiten sonra, istikrarl bir
sosyal demokrat rejimin endstriyel atmay politik kuramlarn de
mokratikletirilmesine balayarak dizginlemekte olduka baarl
olduu ortaya kt.
ekoslovakyada olduu gibi Polonya'da da, hkmetteki eski
sistem kart gler yeni sistem kart glerin ortaya koyduu mey
dan okumaya direnme konusunda hibir beceri gsteremediler. El
bette, Polonya'da 1970'teki ve daha sonraki ii mcadeleleri, 1968
de Prag Bahannda olduundan daha byk bir esneklikle karlan
mt. Ama bu esneklik talya ve spanya'da benzer bir meydan oku
1989: 1968'N DEVAMI
121
mayla kar karya kalan sistem glerinin gsterdii esneklikle k
yaslandnda daha etkisiz kalyordu. Her durumda, ii hareketini ve
demokratik hareketi denetim altna alma bakmndan tamamen yeter
siz olduu ortadayd.
Polonya balamnda, ne bask, ne de dnler ie yaramaz gr
nyordu. dnler bu yan-vasfl katmann en temel zlemlerinin
hep gerisinde kalrken, bask da bu ayn katmann sahip olduu yk
c gc bir sre iin bile olsa dizginlemekte aresiz kalyordu. in
asl uydu: Sanayi atmasna getirilecek uzun vadeli bir zm, ya
bu katmann kitlesel retim sanayilerinde "ortadan kaldrlmas"n
(talya'da olduu gibi), ya da ynetsel kuramlarn, yar-vasfl iile
rin zlemlerine ve toplumsal gcne daha duyarl klacak ekilde,
radikal tarzda yeniden yaplandrlmasn (spanya'da: olduu gibi)
gerektiriyordu. Bu eylem dorultularndan hibirini izleyemeyen ya
da izlemek istemeyen Polonya ynetici gruplar, tekrar tekrar, hare
keti ksa zaman aralklar iin denetim altna alacak bask nlemleri
ne bavurdular ve bu da yalnzca mcadeleyi, her bir sonraki raund-
da, daha da glendirdi. Sonunda hareket artk denetlenemez oldu ve
hkmet Dayanma'ya devredilmek durumunda kalnd. 1989 ba
lamt.
Polonya ii hareketinin yirmi yllk "yava Bahar", 1968 ile
1989 arasnda, hemen hemen kesintisiz bir balant oluturur. Bu
nunla birlikte ayn lde nemli, "kopmu" halkalar da bulunmak
tadr. 1989da 1968'in yarm kalm iini tamamlamak iin yeniden
ayaa kalkan yeni entelijensiyann bakaldrsnn, ok daha byk
lekte bir ikinci nsha olmas bunlarn iinde en nemlisiydi. Biz
zat Dubek, 1968 Prag Bahar'n esinlendiren kendi reformist prog
ram ile, Dou Avrupa'da ve SSCB'nin kendisinde 1989 alkantlar
nn zeminini oluturan ve birok bakmdan da harekete geiren, Gor-
baov'un "aklk" ve "yeniden yaplanma" program arasndaki ar
pc benzerliklere iaret etmitir. Kukusuz temel farkllk, 1968'de
bakaldr aasnn Sovyet imparatorluunun bir "d eyaleti 'nden
yaplmas, 1989'da ise arnn bizzat kararghndan gelmi olma
syd. Bunlar arasnda ise Brejnev dnemi, yani Sovyet gcnn aza
mi genileme, ama ayn zamanda da Dou Avrupa eski solunun, h
120
mann heterojen bir yabanc gmenler kitlesinden olutuu Fransa
ve Almanya gibi lkelerde, bu bakaldrlar, bir grup gmeni bir
baka grupla ve yerli iileri de tm gmenlerle kar karya geti
ren etnik, ulusal ve dinsel farkllklar smrerek, ok daha kolay bir
ekilde denetim altna alnyor ve etkisizletiriliyordu. Ama kitlesel
retim sanayilerinde alanlarn ounlukla yerli ve grece homo
jen bir cret d emek rezervinden devirildii talya, spanya ve Po
lonya gibi lkelerde, yeni ii snfnn alt katmannn ykc gc ile
sper smr arasndaki eliki, zamanla nemli endstriyel atma
dalgalar yaratma eilimi tayordu. Bu atmalar srasnda, i ev
relerinin ve hkmetlerin var olan kurumsal dzenlemelerine mey
dan okunuyor ve bu dzenlemelerin deitirilmedii yerlerde ger
ginlik trmanyordu.
talya'da atmann balca sonucu, gerek cretlerde belirgin
bir art oldu ve bunu, i dnyasndaki kurumlarn nemli lde ye
niden yaplanmas izledi. Kitlesel retim sanayilerinin yerli ekono
mideki nemi, zanaat retimin eski ve yeni biimlerine ve ticari ve
mali faaliyetlere gre geriledi. Kitlesel retimin kendisi de byk l
de otomasyona sokuldu ve lke dna tand. Esasnda bu yeni
den yaplandrma, ynetsel kurumlarda nemli deiiklikler yapl
makszn, yalnzca i kuramlaryla snrl kald.
spanya'da ise ii huzursuzluklarnn art arda gelen dalgalar
Franco rejiminin zayflamasna ve sonunda kmesine belirgin bir
katkda bulundu. Burada, ynetsel kuramlarn yeniden yaplandrl
mas i kuramlarnn yeniden yaplandrlmasndan nce geliyordu
ve onlardan ok daha radikaldi. Ksa bir geiten sonra, istikrarl bir
sosyal demokrat rejimin endstriyel atmay politik kuramlarn de
mokratikletirilmesine balayarak dizginlemekte olduka baarl
olduu ortaya kt.
ekoslovakyada olduu gibi Polonya'da da, hkmetteki eski
sistem kart gler yeni sistem kart glerin ortaya koyduu mey
dan okumaya direnme konusunda hibir beceri gsteremediler. El
bette, Polonya'da 1970'teki ve daha sonraki ii mcadeleleri, 1968
de Prag Bahannda olduundan daha byk bir esneklikle karlan
mt. Ama bu esneklik talya ve spanya'da benzer bir meydan oku
1989: 1968'N DEVAMI
121
mayla kar karya kalan sistem glerinin gsterdii esneklikle k
yaslandnda daha etkisiz kalyordu. Her durumda, ii hareketini ve
demokratik hareketi denetim altna alma bakmndan tamamen yeter
siz olduu ortadayd.
Polonya balamnda, ne bask, ne de dnler ie yaramaz gr
nyordu. dnler bu yan-vasfl katmann en temel zlemlerinin
hep gerisinde kalrken, bask da bu ayn katmann sahip olduu yk
c gc bir sre iin bile olsa dizginlemekte aresiz kalyordu. in
asl uydu: Sanayi atmasna getirilecek uzun vadeli bir zm, ya
bu katmann kitlesel retim sanayilerinde "ortadan kaldrlmas"n
(talya'da olduu gibi), ya da ynetsel kuramlarn, yar-vasfl iile
rin zlemlerine ve toplumsal gcne daha duyarl klacak ekilde,
radikal tarzda yeniden yaplandrlmasn (spanya'da: olduu gibi)
gerektiriyordu. Bu eylem dorultularndan hibirini izleyemeyen ya
da izlemek istemeyen Polonya ynetici gruplar, tekrar tekrar, hare
keti ksa zaman aralklar iin denetim altna alacak bask nlemleri
ne bavurdular ve bu da yalnzca mcadeleyi, her bir sonraki raund-
da, daha da glendirdi. Sonunda hareket artk denetlenemez oldu ve
hkmet Dayanma'ya devredilmek durumunda kalnd. 1989 ba
lamt.
Polonya ii hareketinin yirmi yllk "yava Bahar", 1968 ile
1989 arasnda, hemen hemen kesintisiz bir balant oluturur. Bu
nunla birlikte ayn lde nemli, "kopmu" halkalar da bulunmak
tadr. 1989da 1968'in yarm kalm iini tamamlamak iin yeniden
ayaa kalkan yeni entelijensiyann bakaldrsnn, ok daha byk
lekte bir ikinci nsha olmas bunlarn iinde en nemlisiydi. Biz
zat Dubek, 1968 Prag Bahar'n esinlendiren kendi reformist prog
ram ile, Dou Avrupa'da ve SSCB'nin kendisinde 1989 alkantlar
nn zeminini oluturan ve birok bakmdan da harekete geiren, Gor-
baov'un "aklk" ve "yeniden yaplanma" program arasndaki ar
pc benzerliklere iaret etmitir. Kukusuz temel farkllk, 1968'de
bakaldr aasnn Sovyet imparatorluunun bir "d eyaleti 'nden
yaplmas, 1989'da ise arnn bizzat kararghndan gelmi olma
syd. Bunlar arasnda ise Brejnev dnemi, yani Sovyet gcnn aza
mi genileme, ama ayn zamanda da Dou Avrupa eski solunun, h
122
kimiyet tarznn temeldeki krizine ilikin azami bir kaln kafallk
dnemi yatmaktadr.
Brejnev dneminde, Dou Avrupa'y ve SSCB'yi yneten kom
nist partiler Dou Avrupa 1968'ine yol am olan elikileri ksmen
bastrdlar, ksmen de ideolojik zgven hals altna sprdler.
Ama bu elikiler ortadan kalkmad. Tersine; Brejnev ve takipileri
Bat'nn endstriyel ve askeri gcyle yarma abalarn artrm ol
duklarndan, bu elikilerin temelinde yatan retken emein yeniden
rgtlenmesi geniledi ve derinleti. Hzla deien bir retici aygt
ile grece hareketsiz bir kurumsal aygt arasndaki bu atlak, yalnz
ca komnist ynetimin tebas iin deil, ynetici sekinlerin en ay
dnlanm yeleri iin de dayanlmaz bir duruma gelene dek by
meye devam etti.
1970'li yllar boyunca, komnist ynetimin gizli kalm sknt
lar, 1968 dnya devriminin Bat'y iine ittii derin kriz tarafndan
zerleri rtlerek sakland. Brejnev ve takipileri hatal bir ekilde
Bat'nn bu grnrdeki zayfln kendi glerinin bir belirtisi san
dlar ve kendi alanlar iinde, Bat'yla rekabetin trmandrlmas ve
bunun yannda ykselen toplumsal glerin bastrlmas stratejileri
ni bir yana brakmak ya da deitirmek iin hibir neden grmediler.
Ama Bat, kendi ynetsel ve i kuramlarn nemli lde yeniden
yaplandrarak 1968 okundan kurtulur kurtulmaz ve 1980 sonrasn
da da rekabet mcadelesinde nemli bir kar saldrya geer ge
mez, bu stratejinin elikileri artk gizlenemez ya da denetlenemez
bir hale geldi.
Esasl biimde yeniden yaplandrlm bir sivil toplum ile, ko
mnist ynetimin kemiklemi kurumlan arasndaki uurum ylesi
ne byk bir hal almt ki, bu ikisini uyum iine sokma iine, Regis
Debray'nin deyiiyle "lgnca bir enerjiyle saldrmak gerekiyordu".
Ve 1968'de, Bat Avrupa'nn kurumsal adalatrlmasnda nasl bir
"lgnlk rzgr" grldyse, 1989'da da, Dou Avrupa'nn kurum
sal adalatrmasnda byle bir lgnlk rzgn grlmekteydi.
Bu lgnlk rzgnnn en ak belirtisi, deiim glerinin, sistem
yanda ideolojilerin en az makul olanlar lehine -yani Bat'nn zen
ginlik ve gcne ulaacak yol olarak amanszca "tasarruf yapma" an
1989: 1968'N DEVAMI
123
lamndaki monetarist ideoloji lehine- tm sistem kart ideolojileri
radikal biimde reddetmesi olmutur.
Deiim glerinin henz anlayamadklar ey ise, bu yolun on
lar -en azndan ounu- Kuzey Amerika'nn vaadedilmi toprakla
rna deil, Gney Amerika'nn kat gerekliklerine ya da daha bete
rine gtrddr. Fransz Mays'nn ideolojilerine ilikin sert ele
tirisinde Regis Debray unu sylyordu: "Bakan Mao, Avrupal
mritlerine hibir zaman [Bat] Avrupa'da Bat rzgrnn Dou rz
grna galebe almaya balad o tarihsel anda olduu kadar yanl
maz grnmemiti. Mays 1968'de hep szler eylere tercih ediliyor
du, ama sonunda szler karsnda eyler baskn kt: bu yalnzca
bir zaman meselesiydi" (Debray, 1979: 58).
Ayn eyin, gerekli deiiklikler yapldktan sonra, Milton Fried-
man'n, Dou Avrupal ve Sovyet mritlerinin yreinde ve kafasn
daki konumu iin de sylenmesi mmkndr. Friedman da mritle
ri iin Dou Avrupa'da Gney rzgrnn Bat rzgrna galebe al
maya balad bu tarihsel anda olduu kadar yanlmaz grnme
miti hi. Dou Avrupa'da da zaman iinde szler karsnda eyler
baskn kacaktr.
Bu hareketlerin erevelerini deitiren dev dalgalar arasnda
-tarihsel, kuramsal ve stratejik bakmdan- ekillendirici bir akm ne
kmaktadr. Bu da, bu tarihsel sistemin geliim modellerinin temel
rgtleyici merkezleri olarak, dnya ekonomisi devletlerinin kendi
ayr egemenlikleri bakmndan azalan nemidir. nk dnya solun
da, hem kuramclar hem de rgtleyiciler arasnda, sosyalizm politi
kasnn devlet merkezli olduu, uzun zamandr derinden derine yer
lemi bir ncldr. ster reformist, isterse radikal, ister seime daya
l, isterse devrimci olsun, sosyalist politika birbiri ardndan her bir
devlette (zaman eitlilii iinde tek tek lkelerde) "sosyalizmi" kur
mann zorunlu adm olarak "devlet iktidar"n ele geirme zerinde
odaklanmtr - sonuta tarihsel kapitalizmin devletleraras sistemi
nin ve onun byk g ekimeleri ve hegemonyalarnn yerini ala
cak olan "sosyalist enternasyonalizme" ister istemez kafa sallayarak.
Bugn bu sloganlara glmseyebiliriz; ama tek bana bu onla
rn anakronik ncllerini dncemizden kovmayacaktr. nk o
122
kimiyet tarznn temeldeki krizine ilikin azami bir kaln kafallk
dnemi yatmaktadr.
Brejnev dneminde, Dou Avrupa'y ve SSCB'yi yneten kom
nist partiler Dou Avrupa 1968'ine yol am olan elikileri ksmen
bastrdlar, ksmen de ideolojik zgven hals altna sprdler.
Ama bu elikiler ortadan kalkmad. Tersine; Brejnev ve takipileri
Bat'nn endstriyel ve askeri gcyle yarma abalarn artrm ol
duklarndan, bu elikilerin temelinde yatan retken emein yeniden
rgtlenmesi geniledi ve derinleti. Hzla deien bir retici aygt
ile grece hareketsiz bir kurumsal aygt arasndaki bu atlak, yalnz
ca komnist ynetimin tebas iin deil, ynetici sekinlerin en ay
dnlanm yeleri iin de dayanlmaz bir duruma gelene dek by
meye devam etti.
1970'li yllar boyunca, komnist ynetimin gizli kalm sknt
lar, 1968 dnya devriminin Bat'y iine ittii derin kriz tarafndan
zerleri rtlerek sakland. Brejnev ve takipileri hatal bir ekilde
Bat'nn bu grnrdeki zayfln kendi glerinin bir belirtisi san
dlar ve kendi alanlar iinde, Bat'yla rekabetin trmandrlmas ve
bunun yannda ykselen toplumsal glerin bastrlmas stratejileri
ni bir yana brakmak ya da deitirmek iin hibir neden grmediler.
Ama Bat, kendi ynetsel ve i kuramlarn nemli lde yeniden
yaplandrarak 1968 okundan kurtulur kurtulmaz ve 1980 sonrasn
da da rekabet mcadelesinde nemli bir kar saldrya geer ge
mez, bu stratejinin elikileri artk gizlenemez ya da denetlenemez
bir hale geldi.
Esasl biimde yeniden yaplandrlm bir sivil toplum ile, ko
mnist ynetimin kemiklemi kurumlan arasndaki uurum ylesi
ne byk bir hal almt ki, bu ikisini uyum iine sokma iine, Regis
Debray'nin deyiiyle "lgnca bir enerjiyle saldrmak gerekiyordu".
Ve 1968'de, Bat Avrupa'nn kurumsal adalatrlmasnda nasl bir
"lgnlk rzgr" grldyse, 1989'da da, Dou Avrupa'nn kurum
sal adalatrmasnda byle bir lgnlk rzgn grlmekteydi.
Bu lgnlk rzgnnn en ak belirtisi, deiim glerinin, sistem
yanda ideolojilerin en az makul olanlar lehine -yani Bat'nn zen
ginlik ve gcne ulaacak yol olarak amanszca "tasarruf yapma" an
1989: 1968'N DEVAMI
123
lamndaki monetarist ideoloji lehine- tm sistem kart ideolojileri
radikal biimde reddetmesi olmutur.
Deiim glerinin henz anlayamadklar ey ise, bu yolun on
lar -en azndan ounu- Kuzey Amerika'nn vaadedilmi toprakla
rna deil, Gney Amerika'nn kat gerekliklerine ya da daha bete
rine gtrddr. Fransz Mays'nn ideolojilerine ilikin sert ele
tirisinde Regis Debray unu sylyordu: "Bakan Mao, Avrupal
mritlerine hibir zaman [Bat] Avrupa'da Bat rzgrnn Dou rz
grna galebe almaya balad o tarihsel anda olduu kadar yanl
maz grnmemiti. Mays 1968'de hep szler eylere tercih ediliyor
du, ama sonunda szler karsnda eyler baskn kt: bu yalnzca
bir zaman meselesiydi" (Debray, 1979: 58).
Ayn eyin, gerekli deiiklikler yapldktan sonra, Milton Fried-
man'n, Dou Avrupal ve Sovyet mritlerinin yreinde ve kafasn
daki konumu iin de sylenmesi mmkndr. Friedman da mritle
ri iin Dou Avrupa'da Gney rzgrnn Bat rzgrna galebe al
maya balad bu tarihsel anda olduu kadar yanlmaz grnme
miti hi. Dou Avrupa'da da zaman iinde szler karsnda eyler
baskn kacaktr.
Bu hareketlerin erevelerini deitiren dev dalgalar arasnda
-tarihsel, kuramsal ve stratejik bakmdan- ekillendirici bir akm ne
kmaktadr. Bu da, bu tarihsel sistemin geliim modellerinin temel
rgtleyici merkezleri olarak, dnya ekonomisi devletlerinin kendi
ayr egemenlikleri bakmndan azalan nemidir. nk dnya solun
da, hem kuramclar hem de rgtleyiciler arasnda, sosyalizm politi
kasnn devlet merkezli olduu, uzun zamandr derinden derine yer
lemi bir ncldr. ster reformist, isterse radikal, ister seime daya
l, isterse devrimci olsun, sosyalist politika birbiri ardndan her bir
devlette (zaman eitlilii iinde tek tek lkelerde) "sosyalizmi" kur
mann zorunlu adm olarak "devlet iktidar"n ele geirme zerinde
odaklanmtr - sonuta tarihsel kapitalizmin devletleraras sistemi
nin ve onun byk g ekimeleri ve hegemonyalarnn yerini ala
cak olan "sosyalist enternasyonalizme" ister istemez kafa sallayarak.
Bugn bu sloganlara glmseyebiliriz; ama tek bana bu onla
rn anakronik ncllerini dncemizden kovmayacaktr. nk o
124
u yazda, her bir devleti eskisi gibi kendi bana grmeyi srdryo
ruz. Ama giderek artan bir biimde ve dnya apnda, eilimler g
rnty yalanlyor. Devletleraras alar devlet egemenliini kstl
yor; blgesel ve ayrlk karlar (ve uyuturucu aalarnn karla
r) devlet otoritesine meydan okuyor; i dnyasnn ve tketimin
kartan devlet yasalann ve yasa koyucularn ineyip geiyor; din
sel fundamentalistler, sekler meruiyeti ve bylece devletin eliki
li temel muhatabn, yani sivil toplumu ortadan kaldrmak istiyor. Bu
modelleri biimlendiren ve temeldeki sistem srelerini yanstan
eilimler ise tandk. Bunlar kapitalizm asndan temel olan iki s
retir: sermayenin merkezilemesi ve sosyo-ekonomik kutuplama.
Hzla yol alan bu sreler dnya leinde yeni doruklara ulatlar.
Dnya ekonomisinin bundan sonraki genilemesinin bu eilimleri
daha da iddetlendireceini beklemek iin her trl neden mevcuttur.
Bu balamda kendi yetki alanlar iindeki tek tek devletlerin ka
pitalist dnya ekonomisinin ileyiini, ayr ayr ve birer birer idare
etmek konusundaki becerilerinin giderek azaldn gryoruz. An
cak modem dnyamzda devletlerin meruiyeti tarihsel bakmdan u
iki eyden tremiti: devletlerin daha byk refah vaadinde buluna
bilmeleri ve dnya ekonomisinin tahribatlarn smrlandrabilmeleri.
Bu sonuncusunu tm devletler yitirmitir, ilkini ise ou devletler.
te yandan sistem kart hareketler iki yzyllk mcadeleleriy
le, halkn devletler ve tm toplumsal kurumlar karsndaki taleple
rinin dzeyini nemli lde ykseltmeyi baardlar. Bu hareketle
rin ve toplumsal gruplarn demokrasi, insan haklan, eitlik ve yaam
kalitesi konusundaki talepleri olaanst lde artmtr; ayn za
manda devletler de bu talepleri karlamakta giderek daha fazla zor-
lanmaktadr. Yirminci yzyl sona ererken, dnya sisteminin kar
karya bulunduu glk budur.
Devletlerin tek tek, kendi yetki alanlar iinde, kapitalist dnya
ekonomisinin ileyiini idare etmek konusunda azalan becerisi, dev
let ynetimi asndan andrc sonular getiriyor. Eski sol hareket
ler (komnist partiler, ulusal kurtulu hareketleri, sosyal demokrat
partiler, sendika federasyonlar), nderleri, kadrolan ve yeleri olan
rgtler olmann yan sra, ahlaki topluluklard da. Devlet iktidarn
1989: 1968'N DEVAMI 125
ele geirerek ya da iktidara katlarak, ynetim ilikileri karmaasna
kendi popler ahlaki desteklerini de eklemi oldular ("bizim" devle
timiz); iktidan "meru" ve bu yzden de Weberin kastettii anlam
da "otorite" haline soktular; bylelikle, hem iktidarn uygulanmasn
hem de ona itaat etmeyi ahlaki adan beklenir bir ey haline getir
diler. Bununla birlikte, Marx'n da, Durkheim'm da bizlere syledii
gibi, hibir inan kmesi, tarihsel bakmdan var olmakta srar eden
bir veriden ibaret deildir; toplumsal bilincin alan olarak devlet ik
tidarnn meruluunun tekrar tekrar pekitirilmedii durumda s
np gittii ortadadr: Evet, trenlerle (ekmek datarak ve gladyatr
oyunlaryla), ama kalc anlamda, uygulamada ve biimde hkim
olan ahlaki topluluun, yani "ulusal" topluluun, yol gsterici inan
ve lkleriyle tutarl biimde halktan onay gren, gndelik hkimi
yet ve nza ilikileriyle pekitirilmedii srece.
Ancak tarih yine bizlere (ister snfa rgtlenmi, ister kan ba
yoluyla mlk edinilmi, isterse snf oluturucu olsun) devlet i
lemlerinin metalatrlmasnm ("yozlama") yalnzca kapitalist ge
limeye zg deil, ayn zamanda biriken, ya da daha dorusu, ken
di kendini reten bir sre olduunu retmektedir. Bu, devleti elin
de tutanlarn, herkesin mutluluunu kendi amalar olarak ilan etme
leri ve bu ama adna dzenlemeleri, kendi denetimleri iinde olma
yan sreleri kapsayacak biimde geniletmeye girimeleri lsn
de daha da dorudur. Ve bu yzden, kapitalist dnya ekonomisinin
giderek artan devletleraras btnlemesi (emein dnya leinde
toplumsallamas), hemen her yerde, devlet memurluunun ve yasa
koyuculuun, yrtmenin ve yetkilendirmenin (petrol aramak ve si
lah gelitirmekten, rn yetitirmeye ve gbreye, sokak dilencilii
ne ve el arabas srmeye dek her eyin) pazarlanmasna evrilir.
Kadrolar datm sreleri zerinde ve ynetimin "rutinletiril
mesi" iin bask yapan birok kardan yalnzca birisini oluturduu
iin kapitalist gelime ile adil datm arasndaki ikin eliki kanl
maz bir ekilde derinleir. Ve birbiri ardnca devletlerde, plan ve pro
jelerin uygulanmas ve devlet iktidarnn yrtlmesi birbirini takip
eden dzeylerde "karlar" yaranna yolundan saptrlr; devlet yne
timinin meruiyeti, otorite olma iddias'da her yerde zlr gider.
124
u yazda, her bir devleti eskisi gibi kendi bana grmeyi srdryo
ruz. Ama giderek artan bir biimde ve dnya apnda, eilimler g
rnty yalanlyor. Devletleraras alar devlet egemenliini kstl
yor; blgesel ve ayrlk karlar (ve uyuturucu aalarnn karla
r) devlet otoritesine meydan okuyor; i dnyasnn ve tketimin
kartan devlet yasalann ve yasa koyucularn ineyip geiyor; din
sel fundamentalistler, sekler meruiyeti ve bylece devletin eliki
li temel muhatabn, yani sivil toplumu ortadan kaldrmak istiyor. Bu
modelleri biimlendiren ve temeldeki sistem srelerini yanstan
eilimler ise tandk. Bunlar kapitalizm asndan temel olan iki s
retir: sermayenin merkezilemesi ve sosyo-ekonomik kutuplama.
Hzla yol alan bu sreler dnya leinde yeni doruklara ulatlar.
Dnya ekonomisinin bundan sonraki genilemesinin bu eilimleri
daha da iddetlendireceini beklemek iin her trl neden mevcuttur.
Bu balamda kendi yetki alanlar iindeki tek tek devletlerin ka
pitalist dnya ekonomisinin ileyiini, ayr ayr ve birer birer idare
etmek konusundaki becerilerinin giderek azaldn gryoruz. An
cak modem dnyamzda devletlerin meruiyeti tarihsel bakmdan u
iki eyden tremiti: devletlerin daha byk refah vaadinde buluna
bilmeleri ve dnya ekonomisinin tahribatlarn smrlandrabilmeleri.
Bu sonuncusunu tm devletler yitirmitir, ilkini ise ou devletler.
te yandan sistem kart hareketler iki yzyllk mcadeleleriy
le, halkn devletler ve tm toplumsal kurumlar karsndaki taleple
rinin dzeyini nemli lde ykseltmeyi baardlar. Bu hareketle
rin ve toplumsal gruplarn demokrasi, insan haklan, eitlik ve yaam
kalitesi konusundaki talepleri olaanst lde artmtr; ayn za
manda devletler de bu talepleri karlamakta giderek daha fazla zor-
lanmaktadr. Yirminci yzyl sona ererken, dnya sisteminin kar
karya bulunduu glk budur.
Devletlerin tek tek, kendi yetki alanlar iinde, kapitalist dnya
ekonomisinin ileyiini idare etmek konusunda azalan becerisi, dev
let ynetimi asndan andrc sonular getiriyor. Eski sol hareket
ler (komnist partiler, ulusal kurtulu hareketleri, sosyal demokrat
partiler, sendika federasyonlar), nderleri, kadrolan ve yeleri olan
rgtler olmann yan sra, ahlaki topluluklard da. Devlet iktidarn
1989: 1968'N DEVAMI 125
ele geirerek ya da iktidara katlarak, ynetim ilikileri karmaasna
kendi popler ahlaki desteklerini de eklemi oldular ("bizim" devle
timiz); iktidan "meru" ve bu yzden de Weberin kastettii anlam
da "otorite" haline soktular; bylelikle, hem iktidarn uygulanmasn
hem de ona itaat etmeyi ahlaki adan beklenir bir ey haline getir
diler. Bununla birlikte, Marx'n da, Durkheim'm da bizlere syledii
gibi, hibir inan kmesi, tarihsel bakmdan var olmakta srar eden
bir veriden ibaret deildir; toplumsal bilincin alan olarak devlet ik
tidarnn meruluunun tekrar tekrar pekitirilmedii durumda s
np gittii ortadadr: Evet, trenlerle (ekmek datarak ve gladyatr
oyunlaryla), ama kalc anlamda, uygulamada ve biimde hkim
olan ahlaki topluluun, yani "ulusal" topluluun, yol gsterici inan
ve lkleriyle tutarl biimde halktan onay gren, gndelik hkimi
yet ve nza ilikileriyle pekitirilmedii srece.
Ancak tarih yine bizlere (ister snfa rgtlenmi, ister kan ba
yoluyla mlk edinilmi, isterse snf oluturucu olsun) devlet i
lemlerinin metalatrlmasnm ("yozlama") yalnzca kapitalist ge
limeye zg deil, ayn zamanda biriken, ya da daha dorusu, ken
di kendini reten bir sre olduunu retmektedir. Bu, devleti elin
de tutanlarn, herkesin mutluluunu kendi amalar olarak ilan etme
leri ve bu ama adna dzenlemeleri, kendi denetimleri iinde olma
yan sreleri kapsayacak biimde geniletmeye girimeleri lsn
de daha da dorudur. Ve bu yzden, kapitalist dnya ekonomisinin
giderek artan devletleraras btnlemesi (emein dnya leinde
toplumsallamas), hemen her yerde, devlet memurluunun ve yasa
koyuculuun, yrtmenin ve yetkilendirmenin (petrol aramak ve si
lah gelitirmekten, rn yetitirmeye ve gbreye, sokak dilencilii
ne ve el arabas srmeye dek her eyin) pazarlanmasna evrilir.
Kadrolar datm sreleri zerinde ve ynetimin "rutinletiril
mesi" iin bask yapan birok kardan yalnzca birisini oluturduu
iin kapitalist gelime ile adil datm arasndaki ikin eliki kanl
maz bir ekilde derinleir. Ve birbiri ardnca devletlerde, plan ve pro
jelerin uygulanmas ve devlet iktidarnn yrtlmesi birbirini takip
eden dzeylerde "karlar" yaranna yolundan saptrlr; devlet yne
timinin meruiyeti, otorite olma iddias'da her yerde zlr gider.
Ahlaki topluluklar olarak ulusal topluluklarn bu zl, kl
trel bakmdan gndelik temelde popler bir hayal krkl, fke,
sayg yitimi ve sinizm biimleriyle karlanr. Ama daha temelli ola
rak ve daha uzun zaman iinde, baka ahlaki topluluklar birincil
ballk ve ahlaki ynelim mevzii haline getirerek karlk bulur -
eer devlet iktidarnn kendisi paralanmsa ve bu alternatif toplu
luklar kii ve mlkiyet haklarn da koruyorsa bu daha da geerlidir.
Yeni devletler yaratmaya bakan, ayakta kalm ulusal hareketler, al
ternatif ahlaki topluluun bariz bir trdr; ne var ki bunlar, yine eit
lde bariz bir biimde, (hkimiyet ilikileri biimi olarak) "devlet
olma hali"ne kendi balarna hibir tarihsel seenek sunmazlar; bun
larn biricik dolaysz amac, devletleraras sisteme eklenen yeni bir
devlet olmak zere, var olan bir devletten ayrlmaktr.
te yandan, fundamentalist dinsel hareketler "devlet olma ha-
li"ne gerek ve ksa vadede de gereki bir tarihsel alternatif sun
maktadr. Bat'da modem devletin hkimiyet biiminin, kararl bi
imde sekler olan kalb ve kendi (ideolojik) egemenlik kayna ve
esas hkimiyet alan olan sivil toplumla elikili ayrlmazlk iliki
si ile ortaya k, yzyllarca sren dinsel savalara ve mutlakiyet
kart devrimlere maloldu. Ama dinsel fundamentalistler iin "se
kler meruiyet" terimlerde bir elikidir ve sekler devlet iktidar
ve onun elikili muhatab olan sivil toplum da bylece ahlaki ba
kmdan gerekelendirilmemi olarak kalr. stelik dinsel funda
mentalizm, yrrlkteki eilimler ve uygulamalar lanetlemi, ya da
bunlardan utan duymu birok kiiye de gl bir hareket, sms
k bir ahlaki topluluk, geni ifadeli ve arasal bir eylem frsat sun
maktadr.
Milliyeti bir hareketin devlet olma halini kopyalamas ile fun
damentalist bir hareketin devlet olma halini reddetmesi arasnda,
devlet olma haline hibir uzun vadeli seenek getirir gibi grnme
yen, ama devletlerin resmi yetki alanlar iinde ve bu hareketlerin
evrilen alan(lar) iinde belirgin yreler olarak kalma ve gelime va
adinde bulunan eitli ara seenekler bulunmaktadr. Bunlar, "gayri
resmi bir ekonomi"nin -yani brakn devlete dzenlenmeyi, devlet
e llmeyen- insanlar bir yerde btnletirdii ve onlarn olutur
1989: 1968'N DEVAMI 127
duu ahlaki topluluun ilikisel alt katmann biimlendirdii yre
lerdir. Sakatlanm, saptrlm ya da satn alnm devlet iktidar ge
rilerken bu tr topluluklar glenir; ve bunlar kendi kendilerini bes
ler ve zellikle de kendi kendilerini korur bir hale geldike ilerin
deki ve zerlerindeki devlet iktidar da geriler. Bunlar sylendii gi
bi, "yasann dnda" (ve dolaysyla sivil toplum dnda) yaamla
rna balar ve dolam alanlar daha byk bir topluma ve sk sk da
lke dna uzanan, her trl yasad ilikisel etkinliin merkezleri
durumuna gelirler. Her yerdeki gizli demekler gibi, bunlar da yelik
konusunda titiz ve dardakilere (zellikle ye olmayan devlet yet
kililerine) kapaldr; ama bir arazi zerinde yaarlar, bu da onlan yal
nzca devlet iktidarnn bir baka yozlama kayna haline deil,
onun yerini tutan bir ey durumuna da getirir. Dardakiler olarak
bizler onlan "ehir iinde ehirler, "uyuturucu iftlikleri", "gece
kondu mahalleleri" ve "ete blgeleri" gibi adlarla tanyoruz.
O halde dnya ekonomisinin retim aralarn gelitiren nemli
rgtlenme merkezleri olarak, devletlerin teker teker gerilemesi salt
"grngsel" ya da "konjonktrel" deil, yaygn ve yapsaldr; ve
bylelikle de hareketlerin alann temelden deitirmektedir. Ayn
zamanda bu gerileme yledir ki, iletmeleraras sistemin asl serma
ye merkezleri -ulus-tesi irketler, bankalar ve banka konsorsiyum
lar ve bunlarn devletleraras kurulular- karsnda devletlerin g
c uzun vadede de zayflar. Eski sol hareketler kapitalist gelimenin
bir dnya sistemi olarak modelletirilmesinin -eksenel iblm yo
luyla btnletirilmesinin- yerine devlete dzenlenmi (ya da dev
lete rgtlenmi) zerk "ulusal gelime"yi koymann tek tek devlet
ler asndan gereki olduuna inanyorlard. Yine devlet iktidarm
kullanarak, yapsal bakmdan kanlamaz eitsizliklerin "kendi ken
dine genilemesini", devletlerin merkez-evre ekseni boyunca ve bir
devlet iindeki insanlarn da ulusal snf yapsna gre kutuplamas
srecini engelleyebileceklerine ve daha sonra da tersine dndrebi-
leceklerine inanyorlard. Bu btnlemi eitsizlikler birikim sreci
asndan hem gerekli hem de onun sregiden bir sonucu olduun
dan, mutlak genel yasay ortadan kaldrmann ngrlenden ok da
ha zor olduu ortaya kt.
Ahlaki topluluklar olarak ulusal topluluklarn bu zl, kl
trel bakmdan gndelik temelde popler bir hayal krkl, fke,
sayg yitimi ve sinizm biimleriyle karlanr. Ama daha temelli ola
rak ve daha uzun zaman iinde, baka ahlaki topluluklar birincil
ballk ve ahlaki ynelim mevzii haline getirerek karlk bulur -
eer devlet iktidarnn kendisi paralanmsa ve bu alternatif toplu
luklar kii ve mlkiyet haklarn da koruyorsa bu daha da geerlidir.
Yeni devletler yaratmaya bakan, ayakta kalm ulusal hareketler, al
ternatif ahlaki topluluun bariz bir trdr; ne var ki bunlar, yine eit
lde bariz bir biimde, (hkimiyet ilikileri biimi olarak) "devlet
olma hali"ne kendi balarna hibir tarihsel seenek sunmazlar; bun
larn biricik dolaysz amac, devletleraras sisteme eklenen yeni bir
devlet olmak zere, var olan bir devletten ayrlmaktr.
te yandan, fundamentalist dinsel hareketler "devlet olma ha-
li"ne gerek ve ksa vadede de gereki bir tarihsel alternatif sun
maktadr. Bat'da modem devletin hkimiyet biiminin, kararl bi
imde sekler olan kalb ve kendi (ideolojik) egemenlik kayna ve
esas hkimiyet alan olan sivil toplumla elikili ayrlmazlk iliki
si ile ortaya k, yzyllarca sren dinsel savalara ve mutlakiyet
kart devrimlere maloldu. Ama dinsel fundamentalistler iin "se
kler meruiyet" terimlerde bir elikidir ve sekler devlet iktidar
ve onun elikili muhatab olan sivil toplum da bylece ahlaki ba
kmdan gerekelendirilmemi olarak kalr. stelik dinsel funda
mentalizm, yrrlkteki eilimler ve uygulamalar lanetlemi, ya da
bunlardan utan duymu birok kiiye de gl bir hareket, sms
k bir ahlaki topluluk, geni ifadeli ve arasal bir eylem frsat sun
maktadr.
Milliyeti bir hareketin devlet olma halini kopyalamas ile fun
damentalist bir hareketin devlet olma halini reddetmesi arasnda,
devlet olma haline hibir uzun vadeli seenek getirir gibi grnme
yen, ama devletlerin resmi yetki alanlar iinde ve bu hareketlerin
evrilen alan(lar) iinde belirgin yreler olarak kalma ve gelime va
adinde bulunan eitli ara seenekler bulunmaktadr. Bunlar, "gayri
resmi bir ekonomi"nin -yani brakn devlete dzenlenmeyi, devlet
e llmeyen- insanlar bir yerde btnletirdii ve onlarn olutur
1989: 1968'N DEVAMI 127
duu ahlaki topluluun ilikisel alt katmann biimlendirdii yre
lerdir. Sakatlanm, saptrlm ya da satn alnm devlet iktidar ge
rilerken bu tr topluluklar glenir; ve bunlar kendi kendilerini bes
ler ve zellikle de kendi kendilerini korur bir hale geldike ilerin
deki ve zerlerindeki devlet iktidar da geriler. Bunlar sylendii gi
bi, "yasann dnda" (ve dolaysyla sivil toplum dnda) yaamla
rna balar ve dolam alanlar daha byk bir topluma ve sk sk da
lke dna uzanan, her trl yasad ilikisel etkinliin merkezleri
durumuna gelirler. Her yerdeki gizli demekler gibi, bunlar da yelik
konusunda titiz ve dardakilere (zellikle ye olmayan devlet yet
kililerine) kapaldr; ama bir arazi zerinde yaarlar, bu da onlan yal
nzca devlet iktidarnn bir baka yozlama kayna haline deil,
onun yerini tutan bir ey durumuna da getirir. Dardakiler olarak
bizler onlan "ehir iinde ehirler, "uyuturucu iftlikleri", "gece
kondu mahalleleri" ve "ete blgeleri" gibi adlarla tanyoruz.
O halde dnya ekonomisinin retim aralarn gelitiren nemli
rgtlenme merkezleri olarak, devletlerin teker teker gerilemesi salt
"grngsel" ya da "konjonktrel" deil, yaygn ve yapsaldr; ve
bylelikle de hareketlerin alann temelden deitirmektedir. Ayn
zamanda bu gerileme yledir ki, iletmeleraras sistemin asl serma
ye merkezleri -ulus-tesi irketler, bankalar ve banka konsorsiyum
lar ve bunlarn devletleraras kurulular- karsnda devletlerin g
c uzun vadede de zayflar. Eski sol hareketler kapitalist gelimenin
bir dnya sistemi olarak modelletirilmesinin -eksenel iblm yo
luyla btnletirilmesinin- yerine devlete dzenlenmi (ya da dev
lete rgtlenmi) zerk "ulusal gelime"yi koymann tek tek devlet
ler asndan gereki olduuna inanyorlard. Yine devlet iktidarm
kullanarak, yapsal bakmdan kanlamaz eitsizliklerin "kendi ken
dine genilemesini", devletlerin merkez-evre ekseni boyunca ve bir
devlet iindeki insanlarn da ulusal snf yapsna gre kutuplamas
srecini engelleyebileceklerine ve daha sonra da tersine dndrebi-
leceklerine inanyorlard. Bu btnlemi eitsizlikler birikim sreci
asndan hem gerekli hem de onun sregiden bir sonucu olduun
dan, mutlak genel yasay ortadan kaldrmann ngrlenden ok da
ha zor olduu ortaya kt.
128
yleyse, yeni sistem kart hareketler iin ekillendirilmekte
olan ve onlar tarafndan kurulmakta olan ereve, eski hareketlerin
iinden kt ereveye gre, kavramak ve pratikte dntrmek
bakmndan daha ok ynl, daha kapsaml, daha zorlaycdr. Bu
hem gzlemciler hem katlanlar iin dank ve oluum halindeki bir
alandr ve byk lde hareket halindedir. Zorunlu olarak basitle
tiriyoruz. Deyi yerindeyse, bugn bir yanda, yani harekete geirici
ve gelimi yanda, iletmeleraras sistemi devletleraras sisteme ba
layan balar geveten, devletler-tesi birikim srecine niteliini ve
ren, ok katmanl rgtsel biimlerin karmak ilikisel yaps vardr.
1968 dnya devriminin olumlad ve gelitirdii dier yanda ise,
sistem kart hareketler tarafndan rgtlenmi yeni devlet-tesi e
bekelerin iliki a bulunuyor. Bu ebekelerin dm noktalar ve
ok katmanl kesimeleri sayca artarken ve genileyen iliki hatlar
kullanldka daha da glenirken, sz konusu a da giderek artan
bir biimde, kendi bana, gelien bir tr ak toplumsal yap duru
muna gelmitir.
Kukusuz, rgtleyici konumdaki dnya sisteminin ileyi ve
olgular sz konusu olduunda, bu son iliki a, sistemin sermaye
dnglerini ynlendiren karmak ilikisel yapyla karlatrlamaz.
Ama dnya apnda yaratlan ilikisel meknn tr, tarihsel toplum
sal bir sistem olarak kapitalist toplumsal retim sisteminin (imdiye
dek) zorunlu biimde kurucusu olan toplumsal ilikiler ann (ili
kisel meknnn) tr ile karlatrlabilir. nk eer hayali bir tas
vir yaplacak olursa, iletiim aralarnn giderek daha ok, neredey
se btnyle elektroniklemesiyle birlikte, "yerel" her hareket eit
lde bir hareket iletiim "merkezi"dir; her bir ebekenin dm
noktas, toplamann yan sra, hemen bir adm sonrasnda, vermeyi
de (rnein elektronik blten yaynlaryla) gerekletirebilecektir.
Her bir "yerel", bir "merkez"le olduu kadar, ezamanl olarak dier
"yereller" ile de iletiim kurabilir ve ou kez de kurmaktadr. Bu tr
bir iliki a iinde, (rgtleyici) bir "merkez", gerekten de altyap
sal bir primus inter pares (eitler arasnda birinci) durumuna gel
mektedir. Bir btn olarak modem dnya sistemi, giderek daha faz
la, hareketlerin alan bakmndan dnya leinde, kapsamlar bak
1989: 1968'N DEVAMI
129
mndan da devletler-tesi bir duruma geliyor. Ve bylelikle ulusal
arenalar, giderek daha fazla, aslnda yalnzca dnya apnda deil,
eylemciler tarafndan giderek daha sk bir biimde -yaygn kullan
lan terimiyle- "kresel" olarak da adlandrlan, mcadele iinde bir
birine balanm yerelliklerden oluur bir hale gelmektedir.
1968i "byk prova" diye adlandrmtk. Daha kesin olarak
sylersek, 1968 bu provann yalnzca balangcyd; prova 1989a
dek srd. Gerek oyun ise 1990'da, ran Krfezi Krizi'yle balam
tr. Provalar, katlanlarn henz amalarna ulamak iin nasl davran
malar gerektiine karar vermedikleri ilk eylem denemeleridir. Pro
valar seenekleri netletirmek ve becerileri gelitirmek iin yaplr.
1968'in temsil ettii ikili reddedite -mevcut dnya sisteminin
reddi ve eski sol sistem kart hareketlerin reddi- ayaklanan gler
balangta hl tm yanlsamalarn bir tarafa brakmamlard. B
tn grlt patrtya karn, balangta eski solun iki yanlsamasna
sarlmakta hl ayak diriyorlard. Bunlardan birincisi, sistemin
knn hemen kapda olduu eklindeki zafer hayalcisi dncey
di ("kttan kaplan" slogan). kincisi ise, "hareket" tarafndan be
nimsenir ve izlenirse "devrimi" ve bylelikle de, gerek ve tam "ulu
sal gelimeyi getirecek bir alternatif politikann elde hazr bulundu
uydu. Bu ikili yanlsama 1970'li yllarn balarnda, dnyann her
tarafnda saysz kk "Maoist" hareketin bir anda filizlenmesini de
aklamaktadr. Bu hareketler en sonunda doruyu yakaladklarn
dan emindiler.
1968 ile 1989 arasndaki yirmi yl, geriye kalan bu yanlsamala
r da silip sprd. "Maoist" hareketler (belki de en nemlisi) in'de
bile kt. Ama belki daha da nemlisi, "eski sol" rejimlerin tm de
nce politikalar asndan, sonra da ou kez bizzat varolular ba
kmndan kmeye baladlar. Dnya ekonomisinin klmesi ve
ulus-tesi irketlerin (IMF, Dnya Bankas ve Yediler Grubu aracl
yla) akllca yapt sk taktik manevralar, bu rejimleri politikala
rnda geri ekilmeye, "ulusal gelime"nin olanakszlnn farkna
varmaya zorlad.
Bu k, gsterili olayda izlemek mmkn. Birincisi mer
kezde ortaya kt. Bat'da sosyal demokrat bir hareketin en son ikti
128
yleyse, yeni sistem kart hareketler iin ekillendirilmekte
olan ve onlar tarafndan kurulmakta olan ereve, eski hareketlerin
iinden kt ereveye gre, kavramak ve pratikte dntrmek
bakmndan daha ok ynl, daha kapsaml, daha zorlaycdr. Bu
hem gzlemciler hem katlanlar iin dank ve oluum halindeki bir
alandr ve byk lde hareket halindedir. Zorunlu olarak basitle
tiriyoruz. Deyi yerindeyse, bugn bir yanda, yani harekete geirici
ve gelimi yanda, iletmeleraras sistemi devletleraras sisteme ba
layan balar geveten, devletler-tesi birikim srecine niteliini ve
ren, ok katmanl rgtsel biimlerin karmak ilikisel yaps vardr.
1968 dnya devriminin olumlad ve gelitirdii dier yanda ise,
sistem kart hareketler tarafndan rgtlenmi yeni devlet-tesi e
bekelerin iliki a bulunuyor. Bu ebekelerin dm noktalar ve
ok katmanl kesimeleri sayca artarken ve genileyen iliki hatlar
kullanldka daha da glenirken, sz konusu a da giderek artan
bir biimde, kendi bana, gelien bir tr ak toplumsal yap duru
muna gelmitir.
Kukusuz, rgtleyici konumdaki dnya sisteminin ileyi ve
olgular sz konusu olduunda, bu son iliki a, sistemin sermaye
dnglerini ynlendiren karmak ilikisel yapyla karlatrlamaz.
Ama dnya apnda yaratlan ilikisel meknn tr, tarihsel toplum
sal bir sistem olarak kapitalist toplumsal retim sisteminin (imdiye
dek) zorunlu biimde kurucusu olan toplumsal ilikiler ann (ili
kisel meknnn) tr ile karlatrlabilir. nk eer hayali bir tas
vir yaplacak olursa, iletiim aralarnn giderek daha ok, neredey
se btnyle elektroniklemesiyle birlikte, "yerel" her hareket eit
lde bir hareket iletiim "merkezi"dir; her bir ebekenin dm
noktas, toplamann yan sra, hemen bir adm sonrasnda, vermeyi
de (rnein elektronik blten yaynlaryla) gerekletirebilecektir.
Her bir "yerel", bir "merkez"le olduu kadar, ezamanl olarak dier
"yereller" ile de iletiim kurabilir ve ou kez de kurmaktadr. Bu tr
bir iliki a iinde, (rgtleyici) bir "merkez", gerekten de altyap
sal bir primus inter pares (eitler arasnda birinci) durumuna gel
mektedir. Bir btn olarak modem dnya sistemi, giderek daha faz
la, hareketlerin alan bakmndan dnya leinde, kapsamlar bak
1989: 1968'N DEVAMI
129
mndan da devletler-tesi bir duruma geliyor. Ve bylelikle ulusal
arenalar, giderek daha fazla, aslnda yalnzca dnya apnda deil,
eylemciler tarafndan giderek daha sk bir biimde -yaygn kullan
lan terimiyle- "kresel" olarak da adlandrlan, mcadele iinde bir
birine balanm yerelliklerden oluur bir hale gelmektedir.
1968i "byk prova" diye adlandrmtk. Daha kesin olarak
sylersek, 1968 bu provann yalnzca balangcyd; prova 1989a
dek srd. Gerek oyun ise 1990'da, ran Krfezi Krizi'yle balam
tr. Provalar, katlanlarn henz amalarna ulamak iin nasl davran
malar gerektiine karar vermedikleri ilk eylem denemeleridir. Pro
valar seenekleri netletirmek ve becerileri gelitirmek iin yaplr.
1968'in temsil ettii ikili reddedite -mevcut dnya sisteminin
reddi ve eski sol sistem kart hareketlerin reddi- ayaklanan gler
balangta hl tm yanlsamalarn bir tarafa brakmamlard. B
tn grlt patrtya karn, balangta eski solun iki yanlsamasna
sarlmakta hl ayak diriyorlard. Bunlardan birincisi, sistemin
knn hemen kapda olduu eklindeki zafer hayalcisi dncey
di ("kttan kaplan" slogan). kincisi ise, "hareket" tarafndan be
nimsenir ve izlenirse "devrimi" ve bylelikle de, gerek ve tam "ulu
sal gelimeyi getirecek bir alternatif politikann elde hazr bulundu
uydu. Bu ikili yanlsama 1970'li yllarn balarnda, dnyann her
tarafnda saysz kk "Maoist" hareketin bir anda filizlenmesini de
aklamaktadr. Bu hareketler en sonunda doruyu yakaladklarn
dan emindiler.
1968 ile 1989 arasndaki yirmi yl, geriye kalan bu yanlsamala
r da silip sprd. "Maoist" hareketler (belki de en nemlisi) in'de
bile kt. Ama belki daha da nemlisi, "eski sol" rejimlerin tm de
nce politikalar asndan, sonra da ou kez bizzat varolular ba
kmndan kmeye baladlar. Dnya ekonomisinin klmesi ve
ulus-tesi irketlerin (IMF, Dnya Bankas ve Yediler Grubu aracl
yla) akllca yapt sk taktik manevralar, bu rejimleri politikala
rnda geri ekilmeye, "ulusal gelime"nin olanakszlnn farkna
varmaya zorlad.
Bu k, gsterili olayda izlemek mmkn. Birincisi mer
kezde ortaya kt. Bat'da sosyal demokrat bir hareketin en son ikti
dara gelii 1981'de, Fransz Sosyalist Partisi'nin zaferiyle gerekle
ti. O yl, "yeni toplumun" kurulmasn kutlamak iin, merkezciler bi
le Paris sokaklarnda dans ettiler. Ama 1983'te, bundan yalnzca iki
yl sonra, sosyalist hkmet dnya ekonomisinin darboazlar kar
snda yenilgisini teslim etmek zorunda kald. Ulusallatrma serab
nn yerini sertlik ynetimi ald.
nc Dnya'da 1980'li yllar "bor krizi" denilen eybelirle-
di; bu krizin kendisi de, dnya ekonomisinin dnya sisteminin h
kim gleri tarafndan gdmlenmesinin sonucuydu. Ama borlu
hkmetlerin militan retoriinin iddetine ve nemli lekte yaygn
huzursuzluk ve ayaklanmalar olmasna karn, hkmetler (hatta, ya
da zellikle aralarnda en militan olanlar bile) birbiri ardna, IMF'nin
(ya da IMF stili) "kemer skma programlarn" kabul etmek zorunda
kaldlar.
Ve sonra, szde sosyalist blokun k geldi. SSCB, in ve Do
u Avrupa'da 1980'li yllarn sonlarnda olup bitenler konusunda ne
dnrsek dnelim, ekonomik baarszln teslim edildii ak
tr. Planlamaya, ar sanayilemeye, sosyalist seferberlie ve" nc"
tek partiye karn, ekonomik sonular ktlemiti ve daha da kt
leecek gibi grnyordu. Leninist sluptaki ulusal kalknma da ba
arsz olmutu.
Bu anlamda, 1968'in dnya apndaki devrimci provasnn 1989
finali ilk patlamalardan ok daha kt, ama dnya apndaki sistem
kart gler asndan ok daha iyi olmutu. ok daha ktyd,
nk 1968 devrimcilerinin tad inanlmaz sevin ve iyimserlik
ten yoksundu. 1989'da, sevinten ok rahatlama, iyimserlikten ok
aresiz bir umut vard. Ve ksa bir zaman iinde bu aresiz umut bi
le, yeni rejimlerin baarmakta yetersiz kalmalaryla glgelenen ask
suratl bir sabrszla dnt. Ancak bu, eski sol yanlsamalarn en
son kalntlarnn da paralanmas ve yeniden yaplanmaya alan a
mas bakmndan daha iyi oldu. Kukusuz bu yeniden yaplanma
yalnzca eski ideolojik iskelenin deil, enkaznn da (piyasann b
ys konusundaki zrvalarn) temizlenmesini gerektirecekti. Ama en
azndan bunu yapmak artk mmkn hale gelmiti.
Dnyadaki sistem kart hareketlerin 1945 ile 1989 arasnda
1989: 1968'N DEVAMI
131
karlat sorunlar, bir anlamda grece basitti ve bu sorunlarla ilgi
li olarak alabilecekleri konumlar da grece rahatt. Dnya sistemi
ABD'nin hegemonyas altnda rgtlenmiti ve burada, ABD dnya
apndaki sermaye birikim olanaklarm azamiletirecek ekilde dav
ranyordu. ABD politikas, politik statkonun "lml" bir versiyonu
nun savunulmasnda odaklanmt. Yani ABD, sermaye birikim ola
naklarnn temel ileyiini tehdit etmemeleri kaydyla, dnyada ve
ulusal dzeylerde, politik yaplardaki "lml ve tedrici deiiklikle
ri hogryordu. Gerekten de, lml deiikliklerin dnya sistemi
nin politik meruiyetini pekitirecei dnlyordu. Ama bundan
daha ileriye, ya da daha hzl gitmeye kalkan her hareket baskyla
karlayordu.
Sistem kart hareketler ise daha hzl ve daha ileriye gitmek is
teyen hareketlerdi; bu da onlar, Birleik Amerika hkmetiyle ve
bellibal ulus-tesi irketlerle srekli bir atmaya sokuyordu. ABD
hegemonyasna kar sistem kart muhalefetin iki mevkii, Dou ve
Gney denilen blgelerdi. 1945-65 arasnda esas mevkii Dou'day-
d, ama 1968 corafi bir kayma noktas oluturdu ve bundan byle
esas mevkii Gney durumuna geldi.
Dnyann her yanndaki sistem kart hareketlerin deerleri, as
lnda on dokuzuncu yzylda ortaya atlm ve Aydnlanma deerle
rinden tremi olanlardan baka bir ey deildi. Bu hareketlerin t
m de kendilerini, u ya da bu ekilde, Fransz Devrimi'nin miras
s olarak gryordu. lerleme ve modernliin savunucularydlar.
Sistem kart hareketler iinde olmayanlarn bile ksmen paylat,
temel bir ortak syleme sahiptiler. Dou, Gney ve Bat'daki eitli
hareketler arasnda temel bir dayanma ba vard. Birbirlerini des
teklerlerken, kendi ideallerini desteklemi oluyorlard.
Solun kesin k rgtsel bir sorun deildir; sol rgt olarak
hl mevcut. Bu k ideolojik bir sorundur. 1989da, yalnzca Le
ninizm deil, ulusal kurtulu hareketleri de, sosyal demokrasi de,
1789 sonras devrimci "liberalizm"in tm dier miraslar da, ide
olojik bakmdan, yani dnyann dnmnde etkili olacak eylem
stratejileri olmalar anlamnda, ktler. 1990'larda var olabilecek
sistem kart hareketler iin kilit nemdeki sorun, yeni ya da yeni
dara gelii 1981'de, Fransz Sosyalist Partisi'nin zaferiyle gerekle
ti. O yl, "yeni toplumun" kurulmasn kutlamak iin, merkezciler bi
le Paris sokaklarnda dans ettiler. Ama 1983'te, bundan yalnzca iki
yl sonra, sosyalist hkmet dnya ekonomisinin darboazlar kar
snda yenilgisini teslim etmek zorunda kald. Ulusallatrma serab
nn yerini sertlik ynetimi ald.
nc Dnya'da 1980'li yllar "bor krizi" denilen eybelirle-
di; bu krizin kendisi de, dnya ekonomisinin dnya sisteminin h
kim gleri tarafndan gdmlenmesinin sonucuydu. Ama borlu
hkmetlerin militan retoriinin iddetine ve nemli lekte yaygn
huzursuzluk ve ayaklanmalar olmasna karn, hkmetler (hatta, ya
da zellikle aralarnda en militan olanlar bile) birbiri ardna, IMF'nin
(ya da IMF stili) "kemer skma programlarn" kabul etmek zorunda
kaldlar.
Ve sonra, szde sosyalist blokun k geldi. SSCB, in ve Do
u Avrupa'da 1980'li yllarn sonlarnda olup bitenler konusunda ne
dnrsek dnelim, ekonomik baarszln teslim edildii ak
tr. Planlamaya, ar sanayilemeye, sosyalist seferberlie ve" nc"
tek partiye karn, ekonomik sonular ktlemiti ve daha da kt
leecek gibi grnyordu. Leninist sluptaki ulusal kalknma da ba
arsz olmutu.
Bu anlamda, 1968'in dnya apndaki devrimci provasnn 1989
finali ilk patlamalardan ok daha kt, ama dnya apndaki sistem
kart gler asndan ok daha iyi olmutu. ok daha ktyd,
nk 1968 devrimcilerinin tad inanlmaz sevin ve iyimserlik
ten yoksundu. 1989'da, sevinten ok rahatlama, iyimserlikten ok
aresiz bir umut vard. Ve ksa bir zaman iinde bu aresiz umut bi
le, yeni rejimlerin baarmakta yetersiz kalmalaryla glgelenen ask
suratl bir sabrszla dnt. Ancak bu, eski sol yanlsamalarn en
son kalntlarnn da paralanmas ve yeniden yaplanmaya alan a
mas bakmndan daha iyi oldu. Kukusuz bu yeniden yaplanma
yalnzca eski ideolojik iskelenin deil, enkaznn da (piyasann b
ys konusundaki zrvalarn) temizlenmesini gerektirecekti. Ama en
azndan bunu yapmak artk mmkn hale gelmiti.
Dnyadaki sistem kart hareketlerin 1945 ile 1989 arasnda
1989: 1968'N DEVAMI
131
karlat sorunlar, bir anlamda grece basitti ve bu sorunlarla ilgi
li olarak alabilecekleri konumlar da grece rahatt. Dnya sistemi
ABD'nin hegemonyas altnda rgtlenmiti ve burada, ABD dnya
apndaki sermaye birikim olanaklarm azamiletirecek ekilde dav
ranyordu. ABD politikas, politik statkonun "lml" bir versiyonu
nun savunulmasnda odaklanmt. Yani ABD, sermaye birikim ola
naklarnn temel ileyiini tehdit etmemeleri kaydyla, dnyada ve
ulusal dzeylerde, politik yaplardaki "lml ve tedrici deiiklikle
ri hogryordu. Gerekten de, lml deiikliklerin dnya sistemi
nin politik meruiyetini pekitirecei dnlyordu. Ama bundan
daha ileriye, ya da daha hzl gitmeye kalkan her hareket baskyla
karlayordu.
Sistem kart hareketler ise daha hzl ve daha ileriye gitmek is
teyen hareketlerdi; bu da onlar, Birleik Amerika hkmetiyle ve
bellibal ulus-tesi irketlerle srekli bir atmaya sokuyordu. ABD
hegemonyasna kar sistem kart muhalefetin iki mevkii, Dou ve
Gney denilen blgelerdi. 1945-65 arasnda esas mevkii Dou'day-
d, ama 1968 corafi bir kayma noktas oluturdu ve bundan byle
esas mevkii Gney durumuna geldi.
Dnyann her yanndaki sistem kart hareketlerin deerleri, as
lnda on dokuzuncu yzylda ortaya atlm ve Aydnlanma deerle
rinden tremi olanlardan baka bir ey deildi. Bu hareketlerin t
m de kendilerini, u ya da bu ekilde, Fransz Devrimi'nin miras
s olarak gryordu. lerleme ve modernliin savunucularydlar.
Sistem kart hareketler iinde olmayanlarn bile ksmen paylat,
temel bir ortak syleme sahiptiler. Dou, Gney ve Bat'daki eitli
hareketler arasnda temel bir dayanma ba vard. Birbirlerini des
teklerlerken, kendi ideallerini desteklemi oluyorlard.
Solun kesin k rgtsel bir sorun deildir; sol rgt olarak
hl mevcut. Bu k ideolojik bir sorundur. 1989da, yalnzca Le
ninizm deil, ulusal kurtulu hareketleri de, sosyal demokrasi de,
1789 sonras devrimci "liberalizm"in tm dier miraslar da, ide
olojik bakmdan, yani dnyann dnmnde etkili olacak eylem
stratejileri olmalar anlamnda, ktler. 1990'larda var olabilecek
sistem kart hareketler iin kilit nemdeki sorun, yeni ya da yeni
132
lenmi bir ideoloji, yani temel toplumsal dnm iin mantksal bir
perspektif sunan bir dizi strateji araydr.
On dokuzuncu yzylda kurulan (ve imdi de toplumsal etkilili
i bakmndan tkenmi olan) tm sistem kart ideoloji (ya da ide
olojiler), toplumsal politik fkenin enerjisini rgtl, aklc, radikal
deiim programlan iinde ynlendirme yollanyd. Bu ideolojiler
ezilenlerin sahip olduu kendiliinden ve kuvvetli iddiann geer
liliini ve yararn gz ard etmeyi getiriyordu: (1) tamamen teki
olabilme hakk; (2) toplumsal bir projenin paras olmadan da bir
g cephelemesine girebilme hakk; (3) annda eitlik hakk. Genel
olarak syleyecek olursak, geleneksel sistem kart hareketler her
zaman, bu iddialar ortaya atanlarn, eer gizli faist deillerse -Le-
nin'in nl deyiiyle- "sol ocukluk hastalna yakalananlarn u
ya da bu eidi olduklarn ileri srdler. Ama bu iddialara eski sol
hareketlerce itiraz edilmesinin temeli, ortada, bazen sosyal demok
rasi, bazen Marksizm-Leninizm ve bazen de ulusal kurtulu denilen
meru, canl ve ok daha etkili bir seenein mevcut olmasyd.
Ama eer seenekler canl deilse, bu kendiliinden iddialar ye
niden ne kar. Sistem kart militanlarn bugnk kilit ikilemi, bu
kendiliinden iddialarla nasl ba edileceidir. Bu ikilem, sistem kar
t militanlarn son on ylda nlerine kan politik durum kar
snda iine dtkleri byk glkte sergilenmitir ve bu durumlar
nmzdeki otuz yln mcadele biimleri asndan yararl birer
prototip olarak kullanlabilir. Bu durum Ayetullah Humeyni n
derliindeki ran devrimi, Irakm Kuveyt'i istilas ve Gney'den Ku-
zey'e (eski Dou'dan Bat'ya doru balayan yeni g de dahil) kit
lesel izinsiz gtr. Dnyann sistem kart militanlar (Kuzey'de,
Gney'de, eski Dou'da ve Bat'daki eitli ve farkl tm hareketle
rin iinde olanlar) bu prototip durum karsnda eliik ve belirsiz
konumlar aldlar. Bunlar teker teker gzden geirelim.
ran devrimi bir topyekn tekilik stratejisini cisimletirdi. ran
nderlii, devrimin doruunda, dnyann baka yerlerinde nemli
kabul edilen hibir deere ve toplumsal amaca -geleneksel sistem
kart hareketlerin deerleri de dahil- asla dn vermedi. Bu belki
de kadnlarn kurtuluu hakkmdaki grlerinde en dramatik biimi
1989: 1968N DEVAMI
133
ni ald, ama tek konu bu deildi. "Entegrizm" kavramn icat etmi
olan Katolik Kilisesinin bile bugn kabul ettii, devletin sulandrl
m seklarizasyonunu reddettiler.
Dnyann sistem kart hareketleri buna nasl tepki gsterdi?
Bir yandan, ou kez ran devrimini dnyann hegemonik gcne,
Birleik Amerika'ya kar nemli bir darbe olarak grdler. ranl
mollalarn slamcln ou kez nc Dnya'nn Bat kltr em
peryalizmine kar kltrel savunmasnn bir paras olarak deer
lendirdiler. Ve bu gerekelerle ou kez ran devrimini alkladlar.
Ama ran nderlii "geleneksel" trden sistem kart ranl hareket
leri birbiri ardnca ezdiinde de korkuya kapldlar. Topyekn teki
olma sathnn altnda, hi de eitliki grnmeyen gizli seenekleri
ve koullarn yeterince avantal olmas kaydyla sregiden devletle
raras sistemle yeniden btnleme gibi pragmatik hevesleri grn
ce dehete kapldlar.
Peki, Kuzey ve Gney'deki sistem kart hareketler bu prototip
deneyim konusunda nasl bir sonuca vard? Hibir ey ak deil; bu
yzden sonunda vardklar yer aslnda grltl bir sessizliktir. Bu
kendini en ak ekilde Salman Rushdie olaynda, dnyadaki sistem
kart hareketin syleyecek hibir sz olmamas durumunda gs
terdi. Olay, klasik Bat liberalleri ile slamclar arasnda, baka her
kesin skntl biimde ve utanla ayak srd bir az dala hali
ne geldi.
ran Krfezi dram da, dnyann Kuzey ve Gney'deki sistem
kart hareketleri iin eit lde zor oldu. Saddam Hseyin slam
c filan deildir. Baas Partisi sekler ruhta, ulusal kalknmay savu
nan klasik bir ulusal kurtulu hareketi tipidir (ya da yleydi). Bunun
la birlikte Irak nderlii bu toplumsal projeyi artk geersiz grerek
bir tarafa atm grnyordu. Bunun yerine, dnyann hkim gle
rine uzun vadeli bir askeri meydan okuma oluturmaya ynelik Bis-
mark bir realpolitik ikame etmilerdi. Kuveyt'i istila ettiler: ran'n
diplomatik dokunulmazl inemesinde olduu gibi, Gvenlik
Konseyi'nde oybirliiyle mahkm edilen bir eylem oldu bu. Ama
bundan sonra iler iyice kart; zellikle de Kuzey ve Gney'deki
sistem kart militanlar iin.
132
lenmi bir ideoloji, yani temel toplumsal dnm iin mantksal bir
perspektif sunan bir dizi strateji araydr.
On dokuzuncu yzylda kurulan (ve imdi de toplumsal etkilili
i bakmndan tkenmi olan) tm sistem kart ideoloji (ya da ide
olojiler), toplumsal politik fkenin enerjisini rgtl, aklc, radikal
deiim programlan iinde ynlendirme yollanyd. Bu ideolojiler
ezilenlerin sahip olduu kendiliinden ve kuvvetli iddiann geer
liliini ve yararn gz ard etmeyi getiriyordu: (1) tamamen teki
olabilme hakk; (2) toplumsal bir projenin paras olmadan da bir
g cephelemesine girebilme hakk; (3) annda eitlik hakk. Genel
olarak syleyecek olursak, geleneksel sistem kart hareketler her
zaman, bu iddialar ortaya atanlarn, eer gizli faist deillerse -Le-
nin'in nl deyiiyle- "sol ocukluk hastalna yakalananlarn u
ya da bu eidi olduklarn ileri srdler. Ama bu iddialara eski sol
hareketlerce itiraz edilmesinin temeli, ortada, bazen sosyal demok
rasi, bazen Marksizm-Leninizm ve bazen de ulusal kurtulu denilen
meru, canl ve ok daha etkili bir seenein mevcut olmasyd.
Ama eer seenekler canl deilse, bu kendiliinden iddialar ye
niden ne kar. Sistem kart militanlarn bugnk kilit ikilemi, bu
kendiliinden iddialarla nasl ba edileceidir. Bu ikilem, sistem kar
t militanlarn son on ylda nlerine kan politik durum kar
snda iine dtkleri byk glkte sergilenmitir ve bu durumlar
nmzdeki otuz yln mcadele biimleri asndan yararl birer
prototip olarak kullanlabilir. Bu durum Ayetullah Humeyni n
derliindeki ran devrimi, Irakm Kuveyt'i istilas ve Gney'den Ku-
zey'e (eski Dou'dan Bat'ya doru balayan yeni g de dahil) kit
lesel izinsiz gtr. Dnyann sistem kart militanlar (Kuzey'de,
Gney'de, eski Dou'da ve Bat'daki eitli ve farkl tm hareketle
rin iinde olanlar) bu prototip durum karsnda eliik ve belirsiz
konumlar aldlar. Bunlar teker teker gzden geirelim.
ran devrimi bir topyekn tekilik stratejisini cisimletirdi. ran
nderlii, devrimin doruunda, dnyann baka yerlerinde nemli
kabul edilen hibir deere ve toplumsal amaca -geleneksel sistem
kart hareketlerin deerleri de dahil- asla dn vermedi. Bu belki
de kadnlarn kurtuluu hakkmdaki grlerinde en dramatik biimi
1989: 1968N DEVAMI
133
ni ald, ama tek konu bu deildi. "Entegrizm" kavramn icat etmi
olan Katolik Kilisesinin bile bugn kabul ettii, devletin sulandrl
m seklarizasyonunu reddettiler.
Dnyann sistem kart hareketleri buna nasl tepki gsterdi?
Bir yandan, ou kez ran devrimini dnyann hegemonik gcne,
Birleik Amerika'ya kar nemli bir darbe olarak grdler. ranl
mollalarn slamcln ou kez nc Dnya'nn Bat kltr em
peryalizmine kar kltrel savunmasnn bir paras olarak deer
lendirdiler. Ve bu gerekelerle ou kez ran devrimini alkladlar.
Ama ran nderlii "geleneksel" trden sistem kart ranl hareket
leri birbiri ardnca ezdiinde de korkuya kapldlar. Topyekn teki
olma sathnn altnda, hi de eitliki grnmeyen gizli seenekleri
ve koullarn yeterince avantal olmas kaydyla sregiden devletle
raras sistemle yeniden btnleme gibi pragmatik hevesleri grn
ce dehete kapldlar.
Peki, Kuzey ve Gney'deki sistem kart hareketler bu prototip
deneyim konusunda nasl bir sonuca vard? Hibir ey ak deil; bu
yzden sonunda vardklar yer aslnda grltl bir sessizliktir. Bu
kendini en ak ekilde Salman Rushdie olaynda, dnyadaki sistem
kart hareketin syleyecek hibir sz olmamas durumunda gs
terdi. Olay, klasik Bat liberalleri ile slamclar arasnda, baka her
kesin skntl biimde ve utanla ayak srd bir az dala hali
ne geldi.
ran Krfezi dram da, dnyann Kuzey ve Gney'deki sistem
kart hareketleri iin eit lde zor oldu. Saddam Hseyin slam
c filan deildir. Baas Partisi sekler ruhta, ulusal kalknmay savu
nan klasik bir ulusal kurtulu hareketi tipidir (ya da yleydi). Bunun
la birlikte Irak nderlii bu toplumsal projeyi artk geersiz grerek
bir tarafa atm grnyordu. Bunun yerine, dnyann hkim gle
rine uzun vadeli bir askeri meydan okuma oluturmaya ynelik Bis-
mark bir realpolitik ikame etmilerdi. Kuveyt'i istila ettiler: ran'n
diplomatik dokunulmazl inemesinde olduu gibi, Gvenlik
Konseyi'nde oybirliiyle mahkm edilen bir eylem oldu bu. Ama
bundan sonra iler iyice kart; zellikle de Kuzey ve Gney'deki
sistem kart militanlar iin.
Bir yandan kimileri bu g cephelemesini, yine dnya sistemi
nin hkim glerine kar (bu yzden de vgye deer) bir meydan
okuyu ve harekete geirici bir strateji olarak grd. stelik birok
lan iin ABD tepkisi, Arap politik iradesini krmaya ynelik tipik bir
emperyalist tepki olarak grnyordu. Ancak te yandan pek az ki
i, var olan snrlann toptan yoksaylmasn ve igalci glerin bas
ksn meru kabul etmeye hazrd. Saddam Hseyin'in ne denli sis
tem kart olduu ise ok daha kukuluydu. Gerekte Saddam'a ve
rilen d destein ou da byk lde, klasik bir ulusal kurtulu
hareketi olan FK'ye ynelik destekti. Ama u aktr ki, geleneksel
sistem kart hareketlerin hibiri aslnda Irak eylemini desteklemek
te kendilerini rahat hissetmediler. Bunu, benzer hareketlerin 1960'l
yllarda Vietnam Ulusal Kurtulu Cephesi'ne verdii destekle kar
latrmak gerekir.
Son olarak, izinsiz g gnmz dnyasnn sregiden ve alan
n genileten bir gerekliidir. Kuzey'deki sa kanat hareketler bu
durumu kendi rk demagojileri iin bir odak noktas olarak kulla
nyorlar. Ya sistem kart militanlar ne yapyor? Kuzey'dekiler esas
olarak, rklkla savamak ve izinli ya da izinsiz gn Kuzey'de
yaratt sosyopolitik sonular zerinde odaklamak konusunda yo
unlayor: gmenlerin insan haklan, oy haklan, vb. Ama hi kim
se "izin verme" ve bunun snrlar konusuyla uram deil. Hare
ket zgrl zerinde herhangi bir kstlama olmal mdr? Eer
olacaksa hangi noktada? Tamamen zgr bir g hakk "annda eit
lik" talebinin bir biimi olurdu.
Gney'deki sistem kart hareketlerin aknl, Kuzey'dekile-
rinkinden aa kalmyor. Eer snrsz g olana Kuzey'deki sis
tem kart hareketler iin uygun bir konum olarak dnlebiliyor-
sa, Gney'deki hareketler de bunu savunmal mdr? Bu, beyin g
nn bir tr deil midir? Ve eer Gney'den Kuzey'e snrsz g sa-
vunuluyorsa, ters yndeki snrsz g olana konusundaki tutum ne
olacaktr? Yirmi birinci yzyln merkezi konulanndan olacak gibi
grnen bu sorunlar zerinde henz hibir ciddi tartma yaplma
mtr.
Ve bu ok nemli gerek politik durumlarla ilgili tm belirsiz
1989: 1968'N DEVAMI
135
likler karsnda, sistem kart hareketlerin eski amac olan demok
ratik eitliki bir dnya ynndeki dnm iin yeni bir strateji ne
rededir? Sistem kart hareketlerin ikilemleri, dnya sisteminin h
kim glerininkilerden ok daha derin grnyor. Her halkrda, bir
strateji olmakszn, kapitalist dnya ekonomisi kendi kendine kse
bile dnmn iyi bir ynde olacan gvence altna alacak grn
mez bir elin var olduuna inanmamz iin hibir neden yok.
Bir yandan kimileri bu g cephelemesini, yine dnya sistemi
nin hkim glerine kar (bu yzden de vgye deer) bir meydan
okuyu ve harekete geirici bir strateji olarak grd. stelik birok
lan iin ABD tepkisi, Arap politik iradesini krmaya ynelik tipik bir
emperyalist tepki olarak grnyordu. Ancak te yandan pek az ki
i, var olan snrlann toptan yoksaylmasn ve igalci glerin bas
ksn meru kabul etmeye hazrd. Saddam Hseyin'in ne denli sis
tem kart olduu ise ok daha kukuluydu. Gerekte Saddam'a ve
rilen d destein ou da byk lde, klasik bir ulusal kurtulu
hareketi olan FK'ye ynelik destekti. Ama u aktr ki, geleneksel
sistem kart hareketlerin hibiri aslnda Irak eylemini desteklemek
te kendilerini rahat hissetmediler. Bunu, benzer hareketlerin 1960'l
yllarda Vietnam Ulusal Kurtulu Cephesi'ne verdii destekle kar
latrmak gerekir.
Son olarak, izinsiz g gnmz dnyasnn sregiden ve alan
n genileten bir gerekliidir. Kuzey'deki sa kanat hareketler bu
durumu kendi rk demagojileri iin bir odak noktas olarak kulla
nyorlar. Ya sistem kart militanlar ne yapyor? Kuzey'dekiler esas
olarak, rklkla savamak ve izinli ya da izinsiz gn Kuzey'de
yaratt sosyopolitik sonular zerinde odaklamak konusunda yo
unlayor: gmenlerin insan haklan, oy haklan, vb. Ama hi kim
se "izin verme" ve bunun snrlar konusuyla uram deil. Hare
ket zgrl zerinde herhangi bir kstlama olmal mdr? Eer
olacaksa hangi noktada? Tamamen zgr bir g hakk "annda eit
lik" talebinin bir biimi olurdu.
Gney'deki sistem kart hareketlerin aknl, Kuzey'dekile-
rinkinden aa kalmyor. Eer snrsz g olana Kuzey'deki sis
tem kart hareketler iin uygun bir konum olarak dnlebiliyor-
sa, Gney'deki hareketler de bunu savunmal mdr? Bu, beyin g
nn bir tr deil midir? Ve eer Gney'den Kuzey'e snrsz g sa-
vunuluyorsa, ters yndeki snrsz g olana konusundaki tutum ne
olacaktr? Yirmi birinci yzyln merkezi konulanndan olacak gibi
grnen bu sorunlar zerinde henz hibir ciddi tartma yaplma
mtr.
Ve bu ok nemli gerek politik durumlarla ilgili tm belirsiz
1989: 1968'N DEVAMI
135
likler karsnda, sistem kart hareketlerin eski amac olan demok
ratik eitliki bir dnya ynndeki dnm iin yeni bir strateji ne
rededir? Sistem kart hareketlerin ikilemleri, dnya sisteminin h
kim glerininkilerden ok daha derin grnyor. Her halkrda, bir
strateji olmakszn, kapitalist dnya ekonomisi kendi kendine kse
bile dnmn iyi bir ynde olacan gvence altna alacak grn
mez bir elin var olduuna inanmamz iin hibir neden yok.
Kaynaklar
Amin, Samir (1974), Accumulation on a World Scale, New York: Monthly
Review Press.
Arrighi, Giovanni, Hopkins, Terence K. ve Wallerstein, Immanuel (1987),
"The Liberation of Class Struggle?", Review, X, 3, K, 403-24.
Arrighi, Giovanni ve Silver, Beverly J. (1984), "Labor Movements and
Capital Migration: The United States and Western Europe in World-
Historical Perspective", C. Bergquist (der.), Labor in the Capitalist
World-Economy iinde, Beverly Hills: Sage Publications, 183-216.
Carr, E. H. (1969), The October Revolution, Before and After, New York:
Knopf.
Debray, Regis (1979), "A Modest Contribution to the Rites and Ceremo
nies of the 10th Anniversary", New Left Review, 115, Mayis-Haziran
1979.
Frbel, Folker, Heinrichs, J rgen ve Kreye, Otto (1980), The New Interna
tional Division of Labour, Cambridge: Cambridge University Press.
Hopkins, Terence K. ve Wallerstein, Immanuel (1981), "Structural Trans
formations of the World-Economy", R. Rubinson (der.), Dynamics of
World Development iinde, Beverly Hills: Sage Publications, 249-59.
Lin Biao (1967), "Mao Tse-tung's Theory of People's War", F. Schurmann
ve O. Schell (der.), The China Reader: III, Communist China, Revolu
tionary Reconstruction and International Confrontation, 1949 to the
Present iinde, New York: Vintage Books, 347-59.
Marx, Karl (1959), Capital, cilt I, Moskova: Foreign Languages Publis
hing House (Trkesi: Kapital, 1. Cilt, Ankara: Sol, 1997).
Marx, Karl ve Engels, Friedrich (1967), The Communist Manifesto, Har-
mondsworth: Penguin / NLR (Trkesi: Komnist Manifesto, Ankara:
Sol, 1993).
Namier, Sir Lewis (1944), 1848: The Revolution of the Intellectuals, The
Raleigh Lecture in History, British Academy, Oxford: Oxford Univer
sity Press.
Polanyi, Karl (1957), The Great Transformation, Boston: Beacon Press
(Trkesi: Byk Dnm, Istanbul: letiim, 2000).
Kaynaklar
Amin, Samir (1974), Accumulation on a World Scale, New York: Monthly
Review Press.
Arrighi, Giovanni, Hopkins, Terence K. ve Wallerstein, Immanuel (1987),
"The Liberation of Class Struggle?", Review, X, 3, K, 403-24.
Arrighi, Giovanni ve Silver, Beverly J. (1984), "Labor Movements and
Capital Migration: The United States and Western Europe in World-
Historical Perspective", C. Bergquist (der.), Labor in the Capitalist
World-Economy iinde, Beverly Hills: Sage Publications, 183-216.
Carr, E. H. (1969), The October Revolution, Before and After, New York:
Knopf.
Debray, Regis (1979), "A Modest Contribution to the Rites and Ceremo
nies of the 10th Anniversary", New Left Review, 115, Mayis-Haziran
1979.
Frbel, Folker, Heinrichs, J rgen ve Kreye, Otto (1980), The New Interna
tional Division of Labour, Cambridge: Cambridge University Press.
Hopkins, Terence K. ve Wallerstein, Immanuel (1981), "Structural Trans
formations of the World-Economy", R. Rubinson (der.), Dynamics of
World Development iinde, Beverly Hills: Sage Publications, 249-59.
Lin Biao (1967), "Mao Tse-tung's Theory of People's War", F. Schurmann
ve O. Schell (der.), The China Reader: III, Communist China, Revolu
tionary Reconstruction and International Confrontation, 1949 to the
Present iinde, New York: Vintage Books, 347-59.
Marx, Karl (1959), Capital, cilt I, Moskova: Foreign Languages Publis
hing House (Trkesi: Kapital, 1. Cilt, Ankara: Sol, 1997).
Marx, Karl ve Engels, Friedrich (1967), The Communist Manifesto, Har-
mondsworth: Penguin / NLR (Trkesi: Komnist Manifesto, Ankara:
Sol, 1993).
Namier, Sir Lewis (1944), 1848: The Revolution of the Intellectuals, The
Raleigh Lecture in History, British Academy, Oxford: Oxford Univer
sity Press.
Polanyi, Karl (1957), The Great Transformation, Boston: Beacon Press
(Trkesi: Byk Dnm, Istanbul: letiim, 2000).
138
Schumpeter, Joseph (1955), Imperialism and Social Classes, New York:
Meridian Books.
Smith, Adam (1961), The Wealth of Nations, 2 cilt, Londra: Methuen
(Trkesi: Uluslarn Zenginlii, I-II, stanbul: Alan, 2002).
Thompson, E. P. (1964), The Making of the English Working Class, New
York: Pantheon (Trkesi: ngiliz i Snfnn Oluumu, stanbul:
Birikim, 2004).
Wallerstein, Immanuel (1980), "The States in the Institutional Vortex of
the Capitalist World-Economy", International Social Science Journal,
XXXII, 4 , 7 4 3 - 8 1 .
Weber, Max (1946), Essays from Max Weber, H. Gerth ve C. W. Mills
(der.), Oxford ve New York: Oxford University Press.
------- (1968), Economy and Society, G. Roth ve C. Wittich (der.), New
York: Bedminster Press.
METS SYASETBLM
AMERKAN GCNN
GERLEY
Kaotik Bir Dnyada ABD
eviren: Tuncay Birkan
nceki kitaplar Liberalizmden Sonra ve Bildiimiz Dn
yann Sonu'ndaki dncelerini mantki sonularna dek
gelitiriyor Wallerstein. Temel tezi u: 1945'ten beri dn
ya sisteminin ba eken hegemonik gc olan Amerika
Birleik Devletleri gerilemektedir. 11 Eyll ve sonrasn
daki olaylar bunun en son ve en belirgin kantdr.
inde yaadmz dnya sisteminin hzla temel bir
deiime doru gittiini ve tercih ve seimlerimize, insan
iradesine hi olmad kadar ak hale geldiini savunan
Wallerstein ne yapabileceimiz konusunda unlar syl
yor: "Bu kitapta hepimizin l bir grevi olduu yolun
daki grme bal kalyorum: Gereklii eletirel ve
ayk bir kafayla analiz etmekle ilgili entelektel grev;
bugn ncelik vermemiz gereken deerlerin neler oldu
una karar vermekle ilgili ahlaki grev ve dnyann, kapi
talist dnya sistemimizin u anki kaotik yapsal krizinden
kp, mevcut sistemden gzle grlr lde daha kt
deil de, gzle grlr lde daha iyi olacak farkl bir
dnya sistemine gemesi olaslna hemen nasl katkda
bulunabileceimize karar vermekle ilgili siyasi grev."
Bugn muhalif olmak, sistem kart olmak ne demek
tir? Gnmzde bu soruya verilen en net cevaplardan bi
ri olan kitab, Tuncay Birkan'm evirisiyle sunuyoruz.
138
Schumpeter, Joseph (1955), Imperialism and Social Classes, New York:
Meridian Books.
Smith, Adam (1961), The Wealth of Nations, 2 cilt, Londra: Methuen
(Trkesi: Uluslarn Zenginlii, I-II, stanbul: Alan, 2002).
Thompson, E. P. (1964), The Making of the English Working Class, New
York: Pantheon (Trkesi: ngiliz i Snfnn Oluumu, stanbul:
Birikim, 2004).
Wallerstein, Immanuel (1980), "The States in the Institutional Vortex of
the Capitalist World-Economy", International Social Science Journal,
XXXII, 4 , 7 4 3 - 8 1 .
Weber, Max (1946), Essays from Max Weber, H. Gerth ve C. W. Mills
(der.), Oxford ve New York: Oxford University Press.
------- (1968), Economy and Society, G. Roth ve C. Wittich (der.), New
York: Bedminster Press.
METS SYASETBLM
AMERKAN GCNN
GERLEY
Kaotik Bir Dnyada ABD
eviren: Tuncay Birkan
nceki kitaplar Liberalizmden Sonra ve Bildiimiz Dn
yann Sonu'ndaki dncelerini mantki sonularna dek
gelitiriyor Wallerstein. Temel tezi u: 1945'ten beri dn
ya sisteminin ba eken hegemonik gc olan Amerika
Birleik Devletleri gerilemektedir. 11 Eyll ve sonrasn
daki olaylar bunun en son ve en belirgin kantdr.
inde yaadmz dnya sisteminin hzla temel bir
deiime doru gittiini ve tercih ve seimlerimize, insan
iradesine hi olmad kadar ak hale geldiini savunan
Wallerstein ne yapabileceimiz konusunda unlar syl
yor: "Bu kitapta hepimizin l bir grevi olduu yolun
daki grme bal kalyorum: Gereklii eletirel ve
ayk bir kafayla analiz etmekle ilgili entelektel grev;
bugn ncelik vermemiz gereken deerlerin neler oldu
una karar vermekle ilgili ahlaki grev ve dnyann, kapi
talist dnya sistemimizin u anki kaotik yapsal krizinden
kp, mevcut sistemden gzle grlr lde daha kt
deil de, gzle grlr lde daha iyi olacak farkl bir
dnya sistemine gemesi olaslna hemen nasl katkda
bulunabileceimize karar vermekle ilgili siyasi grev."
Bugn muhalif olmak, sistem kart olmak ne demek
tir? Gnmzde bu soruya verilen en net cevaplardan bi
ri olan kitab, Tuncay Birkan'm evirisiyle sunuyoruz.

Wallerstein - Si̇stem Karşiti Hareketler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wallerstein - Si̇stem Karşiti Hareketler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Metis Yaynlar

pek Sokak 9, 34433 Beyolu, stanbul

0.6 1.9 1.0 82.0 6.9 6.1

0.6 1.9 1.0 82.0 6.9 6.1

You might also like