Albert Bayet - Di̇ne Karşi Düşünceni̇n Tari̇hi̇

I
D NE
KARI
d O On g en I n
TAR H
ALBERT BAYET . A
/
D NE KARI
DNCENN TARH
Trkesi :
Cemal Sreya
V A R L I & Y A Y I N E V
Ankara Caddesi, stanbul
FAY DALI K TAPLAR: 103
Varlk yaynlan, say: 1574
stanbulda, Yeni Hamle Matbaasnda baslmtr.
Kasm, 1970
G R
Dine kar dnce (libre-pense) deyimi (1)
XIX. Y zyl boyunca ok kez fkeli yanklar uyan
drmtr evresinde, Bugn bile i bitirici bir anlam
tamaktadr. Kimisi onu az ya da k, bir meydan
okuma olarak kullanyor. Kimisi de dmanca bir
elen! diye kabul ediyor. Bununla birlikte bylesi
duygular dorulayacak hi bir nitelik yok onda.
Hangi kanda olurlarsa olsunlar, btn insanlar,
Pascal gibi, onurumuzun dncede olduunu ka
bulde birlemektedirler. Herkes, bir fikre balan
mann, ancak bu balanma zor altnda yaplmam
sa bir deer tayaca kansnda. Rahata diyebili
riz ki kiiolu dnd her sefer zgrdr, ya da
zgrlemektedir; ve bu, yol gsterici olarak sadece
gzleme, deneye, usa balanan kimse iin ne kadar
doruysa, dncesini bir Tanrya balayan kimse
iin de o kadar dorudur. Burdn, zgr dnce
deyiminin, blnme ve atmalara meydan ver
mekten uzak, bir birlik ilkesi olmas gerektii sonu
cuna varlabilir.
(1) Libre-penseenin tam karl dine kar dnce-'dir. Ki
tapta bu kavramn kargl kimi yerde zgr-dnee" diye
evrilmitir; bu bakmdan-her ikisini ayn anlamda grmek ge
rekir. (.N.)
Bu denemenin sonunda, zgr dncenin sa
va giysilerini stnden atarak bir dirlik dzenlik
iisi olmas gerektiini belirtmee altma g
re, byle bir sonuca ulamaktan kamyor olamam.
Ancak, bu arada, u gerei belirtmeliyiz ki, keli
meler, temsil ediyor sayldklar soyut deerleri, ta
rihin onera ykledii somut deerler kadar kav
rayamyor. Bu noktadan hareket edildiinde zgr
dncenin yzyllar boyunca kar koyucu ve dine
kar koyucu zellii yadsnamaz.
Herhangi bir szl an, unu okuyacaksnz:
Dine kar dnr (libre-penseur): her eyi z
grce incelemenin yndei. Bylece anlyoruz ki,
dine kar dnr ya da zgr-dnr, her
trl inan incelemee ve eletirmee, her trl
sorunu tartmaa hakki olan adamdr; o bu hak
k kullanrken hi bir engel ya da kstlama olmaya~:
aktr. nanan kiinin (mmin) de aratrma hakk
vardr; ancak; bu tak sadece baz alanlarda geerli-
dir: bir Tanrnn konumad, bir Kilisenin ilkele
rini belirtmedii alanlarda mmin kii de dncesi
ni rahata gelitirebilir; ama onun dncesi Gk
sel Esin dorularnn eiine gelir gelmez eilmek
zorundadr; nk nice gl olursa olsun, Scot Eri-
genein deyimiyle superat omnem intelectum zel
lik tayan tanrsal usun altnda kalmaktadr,
Dnce haklarna ilikin ok belirgin bir ay
rm da, hi kukusuz, atmalar yaratma -eilimi-,
dir. zgr dncenin tarihini yapan da ite bu a-
6 'D NE K ARSI DNCEN N TA R H
D NE KARI DNCENN TAR H ?
Uymalarn ardarda zincirleniidir.
Dorusunu sylemek gerekirse, bu haklarn da
ha balangta bile dncenin rn olmamasna
alabilir; nk doruyu para para yaratarak
yakalam kimsenin kafa durumuyla, ,j bir esinle, bir
kilise tarafndan yaratlm doruyu edinen kimse
nin kafa durumu arasnda bir atk var gibidir.
Ancak, balangta olgularn bir grntsn mey
dana getirmek ya da onlarn stnde devinmek yo
lunda gsterilen btn dnce abalar dinin iin
de belirmitir. Maara duvarna bir hayvan resmi
izen kii bir sanat olmayp, kelimenin modern an
lamyla insan-tesi glerle dorudan doruya iliki
kuran bir kimsedir. Bir akmaktam yontan ya da
bir okun ucunu sivrilten kii, bir zanaat deil, ke
limenin modern anlamyla, doa-st gcnn (ma
na) etkinliini deneyecek bir makinedir (1). Mantk
tesi bir dnce tarz sz konusudur burda; ve
usun verileri, din ve byyle atmaya girecek
kadar farkllam deildir. Hatta mantkl dn
me yetenei belirdii zaman da, kuramsal planda
kendine en yabanc, en kart grnen inanlara
kar mcadeleye girecek kadar gven iinde olma
yacaktr. Us v bilim, tapmaklarn kubbeleri altn
da domularcasma, ortak bileiklerim inkr konu
sunda kararsz kalacaktr. Ne var ki, en iten ba
llk duygularnn stnde bir de olgularn gc var.
(1) Levy-Bruhl, lkel Diince.
8 D NE KARSI DNCENN TAR H
Kafalan gibi duygular da ayr ayr olan insan top
luluklarnn ortasnda gzlemlenen bir gerektir bu.
Bir yapda, sahip olmann rahat tatlar iinde sadece
yerlemi dorular kabul etmek ve onlara dayan
mak isteyenle^; te yanda, sadece aratrmann ku
kulu tatlar stnde tneyen, ve Lucretius gibi y
le diyebilmek isteyenler grlmektedir: '
Aviaj Pieridum peragro loca nullius ant
trita solo.
Bu iki byk eilim arasnda her zaman ka
nlmaz bir atma vardr. Arada uzlamalar mm
kndr. Ola ki kukunun ve aratrmann en byk
bir tutkunu, aratrmalarnn alann kendiliinden
snrlasn ve kutsaln eiinde duraklasn. Ayn e
kilde, ola ki, kutsaln en ateli bir yndei dnce
haklarm tamsn ve ermi Anselme gibi yle de^
sin: credo ut inteleggari. Gelgelelim, dnce. z
grlne snrlar koyanla, onu snrsz olarak iste-,
yen arasndaki ilke kartl her zaman kesin bir
ekilde ortada o1ac aktr.
Bunun iindir ki Eski Y unandan beri, kyl
dinlerinin, yurtta dinlerinin, sonra kurtulu dinle
rinin byk bir egemenlik kurmu grndkleri
V</;(l; bile, dogmalarla atma iin nedenler gr
l r.
Ayn (;at;:malar, Lucretisun Epicurus felsefesi
ni' fiMrc. bir tutum kazandml dnemde, Ro
t u t l i ! i l l i I I I 1, t y i i
I Mi'ii - t11mntirh/rUn hristiyanla kar m-
D NE KARSI DNCENN TAR H
3eleye giritii, daha sonra hristiyan imparator-,
*un paganizme kar mcadeleye giritii srada-
baka atmalar kar ortaya.
Hristiyan kiliseler arasnda, daha sonra siyasal
fer kazanm katolk kilise iinde sapknlklarda
r eyleme giriildiinde ortaya kan atmalar
. vardr.
Rnesans dneminde, uyanan paganizm, ki
leyle sessiz ve srekli atma halinde bulunan
gr-dnce abalarna yol aar. Bu srada, k
>ktasmda hogrsz olan Reform abalan da so-
ta vicdan zgrl ilkesine bitiir.
XVIII. Yzylda, filozoflar, sorunu cesur te
mlerle ortaya koyarlar ve gsterdikleri abalar
san Haklar Bildirisiyle talanr.
XIX. Y zylda Kilise zorlu bir k yaparak d-
ince zgrl ilkesini bile mahkm eder. Buna
r zgr-dnrler aralarnda rgtlenirler,
idece felsefe plannda deil, siyasal planda da m?-
deleye giriirler.
XX. Y zylda likler, okul sorunuyla ilgili
az inan konularn didiklerler.
Bylece, zgr-dnce, btn tarihi boyun-
a, dinsel egemenlie kar mcadele halinde bir g
farak belirir. Bizim inceleyeceimiz de bu mca-
elevin dnemleridir. Ama biz bunu, hrslar' uyan-
rmak, anlamazlklar krklemek amaciyle de-
il, temelfie hakl olup d uzun sreden beri kinle,
hi deilse fkeyle dolu olan bu atmalarn artk
bulutsuz gnlere ak olduunu gstermek umuduy
la yapacaz.
I. BLM
GREK DNYASINDA
DNE KARI' DNCE
Eski Y unanm, bir anlamda, dine kar, dn-
in anayurdu olduunu rahata syleyebiliriz;
k Greklerde dinlerin sunduu evren grn-,
inn yerine gzlemden ve ustan karlm bir
damalar btnn koyma yolunda srekli bir
a grlr
Yerlere, tepe1ere, nehirlere, gllere, maara-
bal eski tarm dinlerinin kucandaki baskn
r, insan topluluklarnn yaantsnn baz tamu-
glerin, szgelimi J eonun ya da Demeterin
Tasma bal olduu yolundadr. Eilin dedii
i btn yaratklar douran, besleyen onlardan
den bereket tohumu alan tek g Toprak Ana-
(1). Daha sonra, belki de Giritten gelmi olan,
ikat ve ayin ehli, din Gizemleri ortaya kt. Es-
kyl dininin balang dneminde de srp gi~
bunlar. Dionizos, ruhlarda hkm srer gibi,
larda hkm srmektedir. Daha sonra Tanrlar
ip sitelere yerleirler; sahipleridirler bu sitele-
(1) Choeph., s. ,128.
tn
rin, ve tapmaklar araclyla hkm srerler ora- gj
lard- Homeroscu anlay iinde bu nitelik btn di
btne silinip gitmese de, zayflar: Tanrlar artk ti
yeryznde hkm srmee balamlardr. Sayla- a
r snrldr; byk tanrlar vardr, kk tanrlar t
vardr; bykleri de kkleri de kendi aplarna a:
gre Evreni ynetirler; fizik dnyann ve ruhsal <
dnyann hareketlerini onlarn iradeleri, ok kez v
tutkular ve hevesleri belirlemektedir. Afrodit, He- ](
rann kin ve kskanlk duyduu Troyay korur: iki- &
si arasndaki bu anlamazlktan kasrgalar, frtna- d
lar, salgn hastalklar doar. lmszler, lm
ller in kayg dolu yaantlarn avularnn ii- r
ne almlardr. Sitelerin gerilemesi, yeni klklara
brnm eski din gizlerinin bireyselliine yol a- s
tnda, insanlar dinden sadece gnlk ekmeklerini \
deil, erinli bir lmszlk de istemee baladk- (
larnda Olimpos sakinlerinden bazlar itibarlarm <
yitirmilerdir; ama glerinin eylemi yalnz* birey- <
sel kurtuluu deil, ayn zamanda Evrenin dzeni- -(
ni de kapsayan kurtarc tanrlarn bu gleri srp ,
gitmektedir daha.
zgr dnce, birbiri ardnca gelen btn bu
egemen dinsel tavrlar la ve onlarn ierdii ilke- ,
lerle daha ilk admlarda atmaa balamakta; g
zn budaktan saknmadan, hi' bir duraksamaya
dmeden ba ekmektedir.
Milttan nce VI. Y zyl balarmda, Tales?i
mcadeleye giritiini gryoruz. Onun evresinde*
D NE KARSI DNCENN TAR H 13
lminler, dnyay Ogenos ve Okeanos adl yaratc
lerle aklamaktaydlar.. O ise dnyay suyla,
aha dorusu nemle aklar. Abel Reyin de belirt-
i gibi, bir devrimdir bu. nk Talesin mitolojik'
jklama biimlerine iyice yabanc olan bu gr
pk ada kimyaclarn bu konudaki tutumlarn
ndryor; onlar da, Su nerden geliyor sorusuna
Oksijenle hidrojenin birlemesinden diye karlk
erirler. Tanrlarn iradelerinin egemen olduu yer-
jrde nesnelerin doas hkm srmektedir. Bilim-
el dnce, mit dncesine kar, gnmze ka-
!ar yitirmedii bir grnmde belirmitir hep. (1).
Ayn gzpek davran Anaksimandrosta g-
rz. O, her eyin balangcm, artk nem de de-
fil, apeirom denen eyde, yani belirsizde ve son-
;uzda aramaktadr. Ama eski dinsel kozmogoni
cavraylanmn yerine pozitif teorileri Talesinkin-
en daha kesin bir tavrla koyar. Gnein ve ayn
levinimlerini Heliosun ve Selenenin deiken ira-
eleriyZe aklamaya eilimli olanlardan ayrlm
tr: ona gre yldzlar dnyann evresinde devinip
iuran deirmi birtakm halkalardr. (2)
nceleri yon okulunun sesiyle, kendini duyur
mu olan dine kar dnce Byk Y unan yarm-,
adasnda bir kez de Pitagorasclkla sesini duyurur-
(1) Abel Hey, Grek Biliminin Genlik Dnemi, Paris 1933,
s. 30-31.
(2) Ayn yapt
M DINK KARSI DNCENN TAR H
ken daha az cesur deildir. Pitagorasclar matema
tie, ayi teorisine, geometriye dayanarak bilim ta
rihinde ok kesin bir rol oynarlar; ama bununla
kalmazlar, u nl forml de ortaya atarlar: Nes
neler saylardr. uras ak ki say-nesnelerin
fizii, dnyann oluumunu dinle aklayan gr
lere taban tabana kart olacaktr. Bilginlerin de bun
(lan bir kukular yoktur. Zenon, devinimin olanak
szln belirtmeye yeltenen drt kantn nerir
ken, yeryzne inen tanrlar ya da uzayda uan
daimonlar rneiyle kendisine kar klacan hi
dnmez. Herakleitos, lmller, lmsz, lm
szler lmldrler; bunlardan biri bakasnn l
mn yaar, teki bakasnn hayatyla lr (1)
derken Hmeroscu din tutumunun temel dogmala
rndan. biriyle atmakta olduuna hi aldrmaz.
Uzlamalara fazla ak olmayan usu Ksenofa-
nes, Olimpos tanrlarnn bo gzetim yntemlerine
saldrr: ..... .
Homeros ve Hesiodos, insanlarda yz karas ve
knanas olan her eyi tanrlara da yaktrmlar-
dr: karlkl hrszlklar, ahlk d yaantlar, al
datmalar gibi;
Tanrlar stne yasalara aykr bir sr ey an
latmlardr: karlkl hrszlklar, ahlk d ya
antlar, aldatmalar;
lmller, tanrlarnn da kendileri gibi dour-
(1) Abel Rey, ad geen yapt, s. 317.
klarm, elbise giydiklerini, kendilerininkilere
nzeyen bir sesleri, bir biimleri olduunu d-
rler;
kzlerin ve aslanlarn elleri olsa ve bun-
la insanlar gibi resim yapma, sanat yapt yarat
l olanana sahip bulunsalard, atlar at eklinde
nr resimleri izer, kzler kz eklinde tanrlar
parlafd; her biri tanrlar kendi trlerinin d
irnmleriyle tanmlard;
Habeler tanrlarn yass burunlu ve kara derili
tpyorlar; Traklar,kendi tanrlarnn mavi gzl,
zil sal olduunu sylyorlar. (1)
Olimpos tanrlarnn ahlksz olular ilerde
ristiyan savunan fikirlerin nemli kantlarn-
an birini meydana getirecektir; savunumcular bu
anitr gelitirirken, Eleatizmin ustalarndan birinin,
.'senofanesin dncesini yeniden ele alp deer-
;ndirmekten baka bir ey yapmayacaklardr.
Sofistler de zgr dnceye bir atlm sa
rlar. Onlar mutlu olmak sanat stne aratrma-
ir yapmaktan ibaret olan asl grevlerini yerine
etirirkeri yerleik inanlara pek kulak asmazlar,
rotagoras, bilginin tek yolunun duyum olduunu,
insann her eyin ls olduu nu, belirtirken,
tn dinsel gelenekleri ykan, sonuna kadar gt-
lm bir ilke koymu oluyor. Protagoras, gerekte
)ir eyin var olmadn, olsayd da bilihemiyecei-
(1) Abel Rey, ad geen yapt, s. 128.
ni, bir an bilindii varsaylsa bile bunun bakalar
na ulatrlamyacan aklarken de daha az gz
kara bir ,davran iinde deildir.
Sokra tesin dinsizlikten kukusu yoktur; ancak,
Gnothi Seuton derken ve ironi Sokra tiki ortaya
atarken yerleik inanlara belli belirsiz bir gzda
vermektedir; nk insan etrafl bir tmdengelicl
diyalektik ve genel tanmlamalar youyla Grek top
randa yaayan bir sr tanr bulabilir.
Burada Eflatunun fikirlerini ya da Aristote
lesin retisini btnyle ele alp inceleyecek de
iliz. Ama, Efltun bizi geici olandan kalc olana,
fenomenden varla, kandan bilime arrken
nerdii yntem sapma dek usu bir yntemdir.
Aristotelesin ise modem bilime yol atm, onun
devinimsiz bir itici olan Tanrsnn bilinen teolo
jiyle hi bir ortak nokta tamadn, ve mant
nn Helen dinseverliinin bir sr sevgili efsanesini
silip sprmee yettiini eklemee lzum var m
acaba?
Piron kukuculuu zgr dncenin doruun-
<adr. Piron, bilge kiinin bir eyi dorulamadn,
bir ey sylemediini ileri srerken, cepheden
saldrya getii ey btn dinlerin dinsel dogma-,
tizmlerinin temel kurallardr. Carneadese gelince,
o, antropomorfizmce, yani tanrlarn madd bir ba
den tadklar gryle, ve Stoaclarn pek sev
dikleri K ader kavramyla savamaktan ekinmez.
Bunlarla Akademi arasndaki mcadele onu-
16 D NE KARI DNCENN TAR H
da III. Y zylda Cretli bir yenilik doar: ola*
k. Takvim ann balarnda olasl savunan
esidemes, her bilginin ikili bir grecelik tad-
ileri srmtr; nk bilginin konusu hakknda
n onun stne yargda bulunan zihnin grevi,
n de onun bilinmesini salayan terimlerin grev-
i deimektedir. Grecelik, bylece ba ekerken,
da nedensellik kavramna bile saldrmaktadr.
Baka' bir plnda, Kinikler, Diyojenin, Boris-
lesli Bionun, K ratesin, Gadaral Menibsn
leriyle din inanlarn bir gzel alaya alrlar, kur-
c tanrlar ve Olimpos tanrlarn glnleti
ler, aulu dillerini dualara, adaklara, sungulara,
aze trenlerine uzatrlar, ldkten sonra ruhun
yok olacan sylerler.
Kaln izgilerle belirttiim btn bu olaylar
steriyor ki Eski Y unann tarihi boyunca zgr
nce ile din inanlar arasnda kyasya bir
icadele vardr. Ne var ki bu mcadele ok kez
lirli bir biimde grnmez. Kimi zaman saldrlar
ya da bu inan biimine yneltilmitir. Yukar*
Ksenofanesin saldrsn grmtk; Evhemer-
(>r de III. yzylda, tanrlarn ve tanralarn as
da sadece birtakm erkekler ve kadnlar oldukla-
ileri srerler; Evhemerosa gre Zeus bir fa
ili r. Atena savakan bir kraliedir, Afrodit bir
iedir. zgr dnrlerin geliigzel ortaya at-
.lar baz fikirler de var. Plutarkhosta unlar oku-
F.: 2
ruz: Deiik uluslarn deiik tanrlar, barbar
tanrlar, Grek tanrlar, Kuzey ve Gney tanrlar
olduuna inanmyoruz (1). Ama, yine de btn
bu formllerde sistemli bir saldrdan kanma ni
telii ar basyor; bylece patlamas gereken sa
va bir trl patlamaz.
Kukusuz ki atmalar olmaktadr. Gnein
akkor halinde bir ta, ayn basit bir toprak paras
olduunu belirten Anaksagoras kouturulur. Pro
tagoras, Tanrlarn var olup olmamalarnn o kadar
nemli olmadn aklad iin Atina yarglarn
ca srgne gnderilir. Din gizlerini alaya ald iin
Meloslu Diagorasm ban getirene dl konur.
Genlii kt yola yneltmekle sulanan Sokrates
baldran suyu imee mahkm edilir. Dinsizlikle
sulanan Aristoteles, kendisiyle dmanlarnn aras
na Euripidesi koymak ihtiyatllm gsterir. Teoph-
rastes ve Stilpon kouturmalara urarlar. (2) n
l Frinenin Atina yarglarnn nne k da di
ne hakaretten trdr. Gernet ve Boulangernin
belirttikleri gibi, Aydnlk demokrasinin aktifinde
azmsanamyacak bir . dizi fikir davas vardr. (3)
Ancak, btn bu olaylara ramen, Grek .dnyasnn
yaantsnda, ilerde tanrtanmazlarn hristiyanlara,
i 8 D NE KARSI DNCENN TAR H
(1)- Gernet ve Boulanger, Dinde Grek Dehas, Paris, 1932,
s. 467.
(2) Ayn yapt, s. 346-350.
(3) Ayn yapt, s. 346.
ristiyanlarn. tanrtanmazlara, ortodokslarm sap
t lara uyguladklar zulmlerin hi birine raslan-
amaktadr. zgr-dnrlerle mminler arasn
la dzenli bir sava belirtisi yoktur.
ki nedeni var bunun.
Bir kere, yneticiler, zaman zaman dinsel ol-
n aktan ok siyasal nedenlerle iddetli birtakm
epkiler gstermi olsalar da, genellikle bir dnce
istemine kar hogrsz davranmamaktadrlar.
)in planndaki istekleri olduka belirsiz kalmaktadr:
logmalar arasnda, daha ok siteyi koruma kayg
ndadrlar. Bu bakmdan, u bilginin bulularnn
n saygn dinsel inanlara kar tolduunun gste-
'ilmesi siyasal gcn pek umurunda olmamakta ve
'netici, takm, bilimsel aratrmann atlmlarma
;et ekmee' almaktadr.
Bu kaytszl, hi deilse bir bakma, Grek
lnyasmda bir eit inanszln olduka yaygnlk
uzanmasyla aklayabiliriz. Y urtta kurulu dze
lin gereklerini yerine getirdikten ve tanrlara hak-
arin verdikten sonra artk onun inanl olmasna
ra da olmamasna kimse aldrmamaktadr. Geri
okratese hkm giydirilmitir, ama bu onun felse-
esinden deil, getirdii sorulu diyalog sisteminden
trdr; genliin ruhundan site tanrlarna olan
nanc kazmakla ve onu baka inanlarla doldur-
naa yeltenmekle sulanmtr Sokrates. Ama, sz
gelimi, VI. Y zylda tanrlar gln durumlarda
fsteren bir Epikharmese kimsenin bir1ey dedii
yoktur. Szgelimi, en saygn tanrlara, en serbest,
hatta en saldrgan bir biimde taklan Komedya ge
leneine kimse azn amaz. Bu ynde yaratlm
bir ortam iin,de, yneticiler, zgr dnceye kar
savaa girimemekte, rgtl bir banazlk davra
nnda bulunmamaktadrlar.
Ama bu sava nleyen bir baka neden. daha
var: zgr dnrlerin din duygulan.
Gerekten, yukarda andmz ve yadsnmaz
bir ekilde bilinemezcilii "(Agnosticisme) ve ada
uscu akmlar hazrlayan bu gzpek klarn o
u Auguste Comteun teolojik zihniyet dedii bir
kafa dzeyinde bulunmaktadr. Bugnk mant
mzla, dnyay tanrsal iradelerle aklamak ile onu
yasalarla aklamak arasnda kartlk bulunduunu
syleyebiliriz; gne, arabasn eken atlar hare
kete getirmede Heliosun gnln eldii iin mi,
yoksa ileyii belirli bir sisteme bal olduu iin
mi dnp durmaktadr? Dnyann herhangi bir ye
rine niin yldrm dmektedir? Zeusun iinden
Titanlar cezalandrmak getii iin mi? Yoksa tan
rlarn ve insanlann iradelerinden bamsz bir e
kilce, imeklerden ve onlara elik eden doa olay
laryla ilgili grltlerden mi ortaya kmaktadr?
Buday tanesini filizlendiren ey nedir? Demeter
dnp karar verdii iin mi yoksa nesnelerin do
as yle gerektirdii iin mi su yryor tohuma?
Bunlardan ya biri ya teki sz konusudur. teki
olduu kansnda olan kimse, tanrlara, tanralara
ianyor. Onlara yakaryor demektir. Ne var ki Grek
.nyasmdaki zgr-dnrlerin ou sorunu bu
ekilde ortaya koymaz. Szgelimi, Tales, slaklk
eorisiyle dnyay pozitiv terimlerle aklamakta-
lr; ama bu onun tutup Dnya tanrlarla dolu di-
re konumasn nlfememektedir. Anaksimandros da
lnyann tanrl bir yer olduunu sylemekten
kanmamtr.
Ama bu yeni domu usulukla bu tanrsall
ranyanai en ok Pitagorculukta grrz. Bilimsel
ilanda deerlendirdiimizde, tanrlarn yaratc fan-
ezilerinin yerine niceliklerin gerekirciliini koyan
scu bir dnce akrndr bu. Am hayt plannda
leerlendirmee kalkarsak, onun aslnda dinsel
jir devinim olduu sonucuna varacaz.. Isdor
jevinin nl kitabnda,. Pitagorasn byk bir
natemtiki olarak tannmasnn bir efsane oldu-
ifu, belirtilmektedir, Oysa Pitagoras, gerek-
en yaamsa (ki bu da ispat edilmi deildir), hi
Dir zamn bir bilim adam olmamt*". Hi bir ha
berci onun bir buluundan sz etmez. Hatta Pitago-
rasn ad bile Pitienin habercisi, Orfizmin teme
lini meydana getiren bir kurtulu dininin havarisi
mlamma gelmekteydi. Ruhlarn gn ve lm
szln retmiti evresine. Kefaret salayc
ve temizleyici bir ileke hayat srmesini nermi
ti insana.
Elbet burada, Pitagorculukta bilimsel ve dinsel
ukmlann paralel iki akm olduu sylenebilir. Bu
gr mantk plannda savunulabilir niteliktedir de.
Btn kurtulu dinlerinin savunucular gibi Pita-
gorcular iin de asl sorun insan balang kirinden
temizlemekten ibarettir. Y unancada Katarsils de
nen bu temizleme ada bilimce etrafl bir ekilde
incelenmi danslarla, arklarla, ayinlerle ve saysz
dinsel eylemle olmaktadr. Pitagorcularn zgn
yanlar u ki, bunlar en yce katarsis'in bilimin
kendisi olduunu ileri srmektedirler. Onlara gre
bizi en fazla ykayabilecek ey, yarar gzetmeyen
bilgidir. Nesneler-saylar incelenmesi temelde
dinsel nitelik tayor. Bylesi bir kafa dzeyinin
bulunduu yerde zgr-dnceyle din arasnda bir
sava bulunmad kolayca anlalabilir nk z-
gr-dnce zaten dinin kendisidir bu ortamda.
Birok ynden nice karanlk olursa olsun Sok-
ratesin diincesi de din izi tamaktadr: yurtta
larn deitirmek istemesi bile onun sorunla hangi
noktada ilgilendiini gstermektedir; bu bakmdan
onun nl eytan mm laikletirilmesi abas bo
unadr.
Eflatuna geJ ince, otoun dncelerindeki kr
mltl devinimi basit bir formle sktrmak da
bouna olacaktr kukusuz. Ama bu ayn zamanda
dindar Pitagorculuun onun stndeki etkisini in
kra kadar gtr memelidir bizi. O bir bakma, Aris
totelesin ustasysa, bir bakma da Orfenin oludur.
te yandan Y eni-Eflatunculukun gizemler iinde
yzd de yadsnamaz.
Stoaclk, kendi metafiziinin derin esprisine
l kalsayd, paganizmin halk biimlerine kar
va iln etmee kalkabilirdi. Stoaclarn zeky
; usu temsil eden, yeryz uyumunu gzetimi al-
da bulunduran Tanrs ile bir siteye, bir daa, bir
lynaa, bir rmaa 'tutunmu tanrsal glerin e-
tli ltsndaki Olimpos okuluu arasnda b-
ik ayrmlar vardr. Stoaclarn Zeusu yeryznn
tak nedenidir ve Heranm deiken kocasyla g-
ilecek hi bir hesab yoktur. Ama uras da bir
:rek ki, bir Zenon, insan eliyle yaplan tapmakla-
n hizmetine verilmesine nice kar karsa k-
n, aslnda antropomorfizme (Tanrlarn insan
jrnm tamalarna) kar ok gevek bir biim-
mcadele etmektedir. Bir gerek ki, Stoaclk,
uruklarnda panteizmi (vahdeti vcudu) tamas-
a. ramen, yldzlarn, Doann yaratc glerinin,
kahramanlar m, hatta bir yerde Adalet ya da
mut gibi baz soyut kavramlarn tanrsal bir nite-
i olduu varsaymn rahata kabul etmektedir,
ernet ve Boulangernin dedikleri gibi stoac pan-
;izm, binbir adl bir oktanrclkla kolayca uyua-
ilmektedir (1).
Y alnz Kinikler, ya da onlardan ayrlm bir
lk dnr din e kar dikelmilerdir. Ne var
i onlar da kendilerini fazlaca ortaya koymaktan
ammlardr. te yandan retilerindeki ve ha
(1) Gernet ve Boulanger, ad geen yapt, s. 498.
yat tarzlarndaki arlklar bunlarn itibarlarn az
ya da ok azaltmtr. Bunun iindir ki Grek dn
yasnda zgr dnce ile dinsel inanlar arasnda
ak ve iddetli bir mcadeleye giriilmi deildir.
Gcl (virtuel) ve ikinci derecede bir ayrnt niteli
inde kalmtr bu mcadele. Pitagorculuun, Ef
latunculuun ve Y eni-Eflatunculuun ortasnda za
man zaman bilimsel gelimelerle dinsel atlmalarn
tek ve ayn bir atlm olduu grlmtr.
II. BLM
ROMA DNYASINDA
DNE KARI DNCE
Eski Romada din siteyi ve aileyi ayn zaman
ca kavramaktadr. ieron andan nce felsefenin
fazla bir yeri yoktur; Grek felsefesi sadece kk
bir merakl topluluunun ilgisini ekmekte olup
yal Romallar kukudan yanadrlar. Eit olmayan
iki g arasndaki srtmeler ak bir sava nite
liini kazanamamtn '
, Hellen edebiyat ve dncesi Romaya clz
bir rmak gibi deil, gr bir nehir gibi (1) girdik
ten sonra bu durum biraz deiir. Plautus halkn
gldrmek iin kutsal inanlarla rahata alay eder.
Onun komedilerinde en arz hrszlar anslarn
denemee kalkmadan nce cidd cidd fal baktrr
lar ve yle derler: Tanrlar giriimimi onaylyor
lar (2). Hrszlklarnn meyvalarm ceplerine in
dirirlerken tumturakl bir biimde J pitere dua
ederler. J pitere, yani, zengin, nl, gl, saygn,'
Opsun olu, insanlarn efendisi' olan tanrya. (3).
(1) De Rep., II, 19.
(2) Asin., II, I, II.
(3) Persa, II, 3, I.
26
DNE KARI DNCENN TAR H
Gaston Boissiernin de belirttii gibi, Ennius, Pla-
utustan da saldrgandr. Ayn yazara gre Ennius
Kesin bir kukucudur ve inanszlyla dnr.
(1).
Evhemerosun yaptlarn evirmitir ve onu be
nimsemi grnmektedir. Yazd tragedyalardan
birinde kaderden szlanan bir kiisini yle konu
turur: Tanrlarn varlna inanyorum; ve onlar
her zaman destekliyorum; ancak tanrlarn insanlar
la uramad kansndaym. nk yle olsayd,
iyi insanlar mutlu, ktler mutsuz olurlard hayat
ta; oysa hep tersinin gerekletii grlyor. (2)
iern, bu eit szlerin tiyatroda her zaman genel
bir alk tufan yaratmakta olduunu syler (3)
Lucilius da tanr resimlerine sayg gsteren kiileri
insafszca alaya alr: Bunlarn hepsi bir resim ser
gisinden, yalandan, kuruntudan ibaret! (4)
Hi kukusuz, Romada, Cumhuriyetin son d
neminde inanszlk yerlemee balamtr. ie-
ronun dostlarna, dostlarnn ierona yazdklar
mektuplarda din konusuna hemen hemen hi dei
nilmemi olmas ilgintir. Ama, unutmamal ki, z-
r-dnrlerin ou dine aka saldrda bulun
maktan kanmaktadrlar. ieronun ku fal ko
(1) Boissier, Roma Dini, Paris, 1892, s. 4243.
(2) Telamo, (Ribbeek, s. 44)
(3) De div., II, 50.
(4) Lucilius, XV, 2.
nusundaki kukuculuu bilinmektedir, ancak ayn
ieron halkn inanlarn sarsmamak iin bunu
saklama yelemektedir. Bunun iindir ki Lucreti
us da olmasayd, Komada zgr dnce onu ortaya
karmaktan ekinen sekin bir topluluun iinde
kapal kalm bir lks arac olarak kalacakt.
Lucretius, yani Epicurus. nk De Rerum Na-,
turann yazar kendini Graius homo diye adlandr
d ustann alakgnll bir rencisi olarak tant
maktadr. te yandan Epicurusun yapt kaybolmu
olduundan, hangi blmnn ustayaj, hangi bl
mnn raa ait olduunu ayrt etmek pek kolay
deildir. Ama, Lucretiusun iirlerinde, zgr-dn-
cenin tutkulu bir atlmnn parltsnn, dine kar
uzun bir sava lnn bulunduunu inkr edemi
yoruz. : , .
.: -Fizik, sistem deniyor, onun sistemine. Gerektir;
bu ve ;balk onu aklamaktadr. Y ukardan beri;
grdmz br dnrler Evreni nemle, atele,
apelronla, idelerle aklamaktaydlar. Lucretius
ise atqmlarfa aklamaktadr. Kck;, paralaia-'
maz taneler olan atomlar sonsuzdan gelerek gkte,
devinirler. Bunlar, vadeleri erince, raslarlar; bu
raslamalardan eyler kar. Her ey kar. Kurun
kt gibi hava da kar; ate gibi su da; beden gi
bi ruh da... Bu kmeler, blnebilir nitelikte oldu
undan gn gelecek zlecekler, leceklerdir.
Atomlar ise lmezler. Bir balanglar olmad gi
bi bir sonlar da yoktur onlarn.
DNE KARSI DNCENN TAR H 27
Epicurusun, Demokritosun, Leukipposun be
nimsemi olduklar bu teori bugn almtr. Modern
Fizik, Epicuruscu atom kavramnn sadece adm mu
hafaza" etmi bulunuyor. Ama Lucretiusun zgnl
n meydana getiren ey, her eyden nce, atom
culukta bir silh, dorudan doruya, amansz bir
ekilde dine kar dorultulmu bir silh kefetmi
olmasdr.
Niin saldryor dine? nk, ona gre, egemen-
iyi, zevktir. Elbet bu, baya bir zevk deil,, yapma
iyilikleri aalamada ve bilgelerin dncesiyle
kurulmu Templa serena ile uramada denenen
tatllktr. Oysa din her trl akl olanaksz kl
maktandr. yleyse ne pahasna olursa olsun, u
ylkmk gerekir., . - <
Din Lucretiusun gznde iki biim altnda be
lirmektedir: bir yanda, kurtulu . dinleri vardr; bun
larda kurtarc, ok zaman da ac eken bir tanr
endi kullarna erinli bir lmszle ulamann
yolunu, gsterir; te yanda kelimenin en genel an
lamnda dinler vardr; bunlar tanrlarn dnyay ve
insanlar gzetimleri altnda tuttuklarm, al tyaz
mzn onlarn iradelerine, tutkularna, hatta kapris
lerine bal bulunduunu, ve duayla, zverilerle,
bir sr ayinle onlarn iyiliini stmze ekmek
zorunda olduumuzu retir.
Lucretius nce kurtulu dinlerine saldrr. Ne
ler yaktrarak yapar bunu? Korku yaratmakla su
lar onlar. Gerekten kurtulu dinleri sisin, Attis-
in, Mitramn sevgili kullarnn sonsuz bir erince ka
vuacaklarn sylemekle kalmazlar, o kullarn d
nda kalanlarn korkun cehennem atelerinde ya
nacaklarn da eklerler. Ama sevgili kul olma kim
garanti edebilir bize? Kim kendinin her ynden y
le bir kul olduunu ileri srebilir? Titreyen lm
ller kitlesi iin var olma olana, byk ikence
lerle dolu lmden sonra sadece korkuyu ortaya
karmaktadr; bu srekli korku da onlar herhangi
bir erinten yoksun brakmakta, sonsuz bir ylgya
mahkm etmektedir. Onlar bu ylgdan atom kur
taryor. Ruh ve bejden, ayr ayr, paralardan mey-,
dana gelen kmeler olduklarna gre, varlklarn
lm gibi bir zlm iinde yok olduka fiuyarlar.
nsan varl artk yok olmusa, cehennem korkusu
da kalmayacaktr. Bylece, korkudan kurtulunca,
mutlu da olabilir. Lucretiusun, yersiz bir korku du
yulan lmn animusun varlyla animanm var
ln birlikte sona erdirdiini tutkulu bir mantkla
belirten msralar gelip bu noktaya balanr. Ru
hun ylglarn datt iin Epicurusa vgler
dzen cokusu burdan gelir. (1).
Kurtulu fikri dnda kavranan din ise, ilk
bakta, insan ve tanrsal gler arasnda bir iliki
ler sistemi olarak sknetin tad erince bir engel
karmaz grnmektedir. Ancak bir kuruntudur
bu! nk bu anlamdaki din de insanlarn iine
DNE KARSI DNCENN TAR H 29
(1) De Rerum Natura, III.
korku tohumlar ekmekten geri kalmaz. Tanrlarn
Evreni yarattklar, onu ynetmekte olduklar fikri
ni kabul ediniz, canlar istedii zaman yldrmlar
yadrabilecekleri, frtnalar, yer sarsntlar, ku
raklklar, su basknlar yaratabilecekleri fikrini ka
bul ediniz, bir kere bunu kabul ettikten sonra, kor
ku ya mahkm olup gittiniz ite. Tpk Gizemler-
in mantnda olduu gibi. Bereket versin, Epicurus
km ortaya. Onu dinleyiniz. Hayr, diyor Epicu
rus, dnyay tanrlar yaratmad, ynettikleri de yok
onu, insanlarn ileriyle uratklar da yok; derin
bir sessizlik iinde lmszlklerini sryorlar; on
larn yaplar, doalar da bize ilikin eylerden
ayryor onlar, uzaklatryor; me bir ac duyabilir
ler onlar, ne de bir tehlike duygusu iinde olabilir
ler; kendilerine zg zenginliklerle donatlm olan
tanrlarn bize ilikin eyleri gereksinmeleri bekle
nemez; bizim erdemlerimiz karsnda duyarszdr
lar, fkeden vb. anlamazlar (1).
i Bundan sonras, tanrsal gleri, insanlar ve-
pyay ynetmekten byle uzaklatrrken, Epicu-
rusun doru sylediini kantlamaa kalyor. Luc
retiusun btn iiri bu kant getirmee adanmtr.
Gr tutkulu, ak ve kesindir. Evreni tanrsal
glerin yaratmadn gsteren ey, onun nesne
lerin doasndan kan yasalarca ynetiliyor ol
masdr.
(1) De Rerum Natura, I.
Lucretius, atom fiziinin yasalar olan bu yasa
lar, zaman zaman soluunu kesecek kertelere varan
bir cokuyla tanmlamaa zenir. Biz burada, bugn
iin gn gemi fikirlerle, o gnler iin vakitsiz
saylabilecek dncelerin ilgin bir ekilde bir
birine kart bir kantlama iinde onu izleye
cek deiliz; konumuz ayrntlara inmek deil, te
mel ilkeyi yakalamak. Bu ilke aktr: Lucretius, di
nin karsna daha sonra bilimsel gerekircilii, nes
nelerin konumunu ve insan gruplarnn geliimini
ayn zamanda aklayan gerekircilii karyor. Re
ne Pichon gibi sylersek, atomun airi, bilim adna
yeryznden tanrsal olan kovuyor (1).
Lucretius, bu kovula yetinmiyerek, dinin, kii-
olunu su yollarna ittiini de sylyor. zellikle
Y unan gemilerini uygun bir rzgrn Troya kyla
rna gtrmesi iin babas tarafndan kurban edilen
fijeninin zverisini anlatt ak ve acma tten
msralarnda iirin doruklarna varyor. Ve sonuca
yle gidiyor:
Tantum religio potuit suadere malorum! (2)
Bu msralarm tad iirsel gerilimle dehete
dm olan yorumcular bouna bir abayla bura
daki religio kelimesini banazlk ya da ar
ballk olarak ' anlamlandrmaa kalkmlardr.
(1) Lucretius'tan Seme Paralar. nszde Pichon yle di
yor: zgr dgncenin btn mhimmat De Rerum Nafui-ada
sakldr.
(2) Birinci ark.
Buradaki din (religio) kavram tanrlarn dini an
lamndadr; yani Lucretiusun kiiolunu sua s
rklediini ileri srd din. Ve zaten Epicurus
ustay gklere karrken ona yaktrd en iyi s
fat insan dinden kurtarmas olmaktadr.
yle diyor Lucretius:
Gzleri nnde, insan hayat acnas bir du
rumda yerlere uzanm, gk yceltilerinden iren
grnml yzn ve dilerini gsteren idinin ar
l altnda yatyordu. lk kez bir Grek, baklarn
kaldrp ona dikmee cesaret etti; kar koyma
ilk olarak o gze ald. Ne tanrlar stne anlatlan
eyler, ne onlarn yldrmlar, ne de gkyznn f
keli homurtusu durdurabildi onu. Btn bunlar
onun cesaretini bilemekten baka eye yaramad.
Smsk kapanm doa kaplarnn atrdadn
ilk olarak o iitti. Sonuta, dncesinin gidien
gc zafere ulat ve dnyann alevler iindeki du
varlarnn tesine ald; zeks ve ruhuyla usuz
bucaksz btn mesafeleri at. Bu koudan, her e
yin stesinden gelmi olarak dndnde, yaratc
olabilenle, yaratc olamayan anlatt bize; her nes
nedeki gc belirleyen yasalar, bu gcn bellibal
ve derin snrlarn gsterdi. Ve din yerle bir oldu
sonunda; yenilmi alarak ayaklarmzn' altna
uzand; ve bu zafer bizi gksel glerle eitledi (1)
Uomn dini, bu iddetli saldrya ayn iddetle
l Avmypl
fi NE KARSI DNCENN TAR H 33
kar koymu grnyor. zgr-dnceyle din
inanlar arasndaki sava, bu kez kanlmaz gibi
dir. Bununla birlikte ortaya kmaz. Lucretiusun
lmnden uzun bir sre sonra hristiyanlar Epicu-
rusun fikirlerini ykmak iin abalarn J ulianus-
unkilerle (nam dier Dnek) birletireceklerdir.
Ama, imdilik, kimsenin Lucretiusa meydan okudu
u yoktur yine de; yadsnm, inkr edilmi olan
din byk bir tepki gsteremez. te yandan, Virgi-
lius, dini btn Virgilius, Lucretiusun yaptm gk
lere karr; ve ona Agzl Akheronun fiyakasn
bozduu, btn korkular defettii iin vgler
dzer (1).
Kar klm dinin bu durgunluunu akla
mak iin Lucretiusun iirinin temeline grkemli bir
ekilde Vense bir bavurma, Marsa bir ar koy
mu olmas ileri srlr. Ancak, daha ok simgesel
deer tayan bu bavurma ve bu ar Epicurucu
saldrnn tutkulu gerilimini rtmekten uzaktr. Ra
hipler, kendilerine yaplan meydan okumaya kar
lk bir ey yapmamlarsa, bu, her eyden nce,
Lucretiusun sadece kk bir sekinler evresince
izlenen bilgi iirinin halk kitlelerinde yanklana-
mamasndandr; ikinci olarak, Cumhuriyetin son
yllarnda ylg iine dm olan dinin mparator
luk dneminde parlak bir alma olanana kavu-
masmdandr.
(1) Georgiques, . II, 489.
I.: :
Din gizemleri, Roma mparatorluu stnde
etkinliini kurduu, Sezarlar metroasizmi ve mitro-
asizmi kanatlan altna aldklar zaman, zafere eri
mi olan dinin Epicurusu da, Lucretiusu da km
sedii grlr.
Ancak siyasal otoritelerin kaytsz kaln ak
layan bir neden daha var; bu da mparatorluun ku
canda hkm sren fiili hogr havasdr.
Fiil kelimesini kullandk. nk hi bir
yerde dnce zgrlnn bir hak olduu fikrine
raslanmamakta:dr. mparatorluk dneminin byk
hukukular u szleri yazarak nsan Haklar Bil-
dirisinin taslan meydana getirirlerken bizi a
rtacak bir tutku iindedirler: Doal hukukta, b
tn insanlar zgr doarlar (1). Ancak zgr de
yimi burada kle olmayan anlamnda kullanl
maktadr. zgrln felsef bir dnce ya da
dinsel bir inan seebilmekten ibaret olduu fikri
hi rgalamaz onlar. XVIII. Y zyln dncesinin
temelini meydana getirecek olan hogr kavram
na yabancdrlar.
Yalnz, ilkelerin altndan ve stnden hayatn
akt grlr genellikle. mparatorlukta o hogr
havas gerekten yaamaktadr.
Hi kukusuz, teorik planda, Romamn J piteri
En iyi olarak, En byk olarak yaamaktadr.
Ama mparatorluk topraklar stnde bir sr tan
(1) Digesta, I, I, 4.
r vardr. Siyasal iktidarlar bu eitlilikten yarar
lanmay bilmilerdir. Belirsiz bir ekilde btn
inanlar hogrrler. Hatta, daha ileri giderek, Ro
ma tanrsal gleriyle yabanc tanrsal gler ara
snda baz kaynamalar da rahata kabul edebilme
eilimindedirler. Roma Galyasnda J piter, J uno,
Minerva, Ezsle, Belensle, bal tanrlarla bir
arada yaarlar; Ttate, Satrnle birleir. Bugn bi
zim yaadmz modem ada bir Y ehova-Allah ya
da bir Mesih-Buda dnmee imkn yoktur. Byle
bir . ey dinsiz bir kimseye bile pek artc gelir.
Romallarsa, bir Mars-Ezs ya da bir Apollon-Bele-
ns dnebilmektedirler (1)- Alexandre Setvere
Tanrevinde sa, brahimin, Orfenin, Tyanl Apol-
loniusun komusudur.
kinci bir hogr belirtisi: mparatorluk top
raklarnda yaayan bir kimse hi bir zaman herhan
gi bir din basks altnca kalm deildir. Bir reza
letin failiyse, kutsal bir ey almsa yasalar gelip
yakasna yapr. Ama bir din ayininde bulunup bu
lunmamakta, bir kurban kesip kesmemekte, dua
edip etmemekte serbesttir. Tanr-Sezarlar inanc
nerilmektedir; nk onda mparatorluun birlii
ilkesine elverili gelen bir yan grlmektedir; ama
bunun kimseye bask arac olarak iletildiine de ta
nk olunmamaktadr. Tiberius zamannda Romal
bir valye kutsal Augustus adna saygszlk etmek-
(1) J ullian, Galya Tarihi, VI, 9-11.
36
D NE KARSI DNCENN TAR H
le sulandrlmt; Tiberius u aklamay yapt: bu
sayjgszlk kukusuz ki sulu bir eylemdi, ama, in
sanlarn adaetine ilikin bir konu deildi bu: Tan
rlara kar yaplm hakaretlerin cn almak yine
tanrlara den bir eydi. (1)
mparatorluk dnemindeki fiil hogr bir
yerde tanrtanmazla kadar varr. Hilaire de Poi
tiers, IV. Yzylda, insanlarn yaantlarna hkme
den bir Almyazsnm varln inkr eden ve lmle
birlikte ruhun da bedenin de birlikte ortadan yok
olacan syleyen kimselerin bulunduunu yazar.
Ona gre, daha ileri giderek Tanrmn varln ap
ak bir ekilde inkr eden* kimseler de vardr (2).
Ama, ayn dnemde, siyasal otoritelerce bu tanrta
nmaz kiilere kar tedbirler alndn gsteren hi
bir ize raslamyoruz: Tanrlara kar tumturakl
szler syleyerek kendi kanlarn sakladklar za
man yarglar kouturmadan vazgemektedirler.
Bu inanszlk hakk ylesine yaygnlk kazan
mtr ki mezarlarn stne lnn bir gn yaa
maa devam edip etmedii konusunda yazlan ak
lamalardan kimse incinmemektedir. Bununla birlik
te Roma toplumunda llere ilikin inanlarn de
rin kkleri vardr: bu inan llerin, erincin ken
dilerine gsterilen zenlere bal olduu fikrine
bal okluumdan, yani llerin bir ey duymadk
t) Tacitus, Annal., I, 75.
(2) Tractat, Super Psalmos.
larna, artk bir ey olmadklarna inanldndan,
bir bakma olu nedeniyle birlikte yklmaktadr.
Bu yzden mezar stne yazlan bylesi bir kfrn
kyasya nlenmesi gerektii dnlebilir. Ne var
ki byle olmamaktadr. lmden sonra hayat olma
dna inananlar, mezarlarn nnden gelip ge
enlere bu inanlarn byk bir zgrlkle anlat
maktadrlar. Bir Galya mezarnn stnde u sz
ler okunur: naturae socialem spiritum corpusque
origini redditi.
Bu szler lnn bedenini topraa, ruhunu do
aya verdiini belirtmektedir. Bir maddeci de y
le diyor: Non fui, fui, memini, non sum, non curo.
Yoktum, varoldum, hatrlyorum; yokum, onmu
deilim. Belirsiz bir anlam tayan memini keli
mesine baka mezarlarda taslanmyor. Daha baka
mezarlarn stnde sadece yukardaki cmlenin keli
melerinin ilk harfleri grlyor: NFFMNSNC. J acob-
senin de belirttii gibi, Yalnz kelimelerin ba
harfleriyle gsterilen bu formln bugne kalm
antlardan daha yaygn olduunu kabul etmek zo
rundayz. (1)
u da bir gerek ki mezarlarnda bu ba harf
lerden meydana gelmi forml tayan mezarlar
daha ok pek tannmam kimselere aittir. Ama, IV.
Yzylda senatrlk ve mahkeme bakanl yap
m olan Auson, imparatorlukta en nde gelen ki
D NE KARI DNCENN TAR H 37
(1) J acobsen, Les Manes, I, 57.
ilerden biriydi. Ve o da iirlerinde insann ldk
ten sonra yaamaa devam edip etmediini bilmedi
ini sylemekten geri kalmamtr. (1)
Btn bunlar gsteriyor ki Lucretiusun saldr
s, zgr-dnce ile din arasnda ak bir sava
karmaa yetmemitir. Ama hristiyanlk ortaya
kacak ve her eyi deitirecektir.
(1) Commemor, I, s, 39.
III. BLM
DNE KARI DNCE VE HRSTYANLIK
Y asalarnda belirtmeden gsterdii bu hogr
tavrna ramen, mparatorluk, dnce zgrl
ne kar iki ynden mcadeleye giriir: yahudilere
zulmeder, hristiyanlara zulm'eider.
Y ahudilerin urad zulmlerin bir nedeni Ro
mallarn onlar kendilerine dman bilmeleridir;
iki kez Roma lejyonlarna kar koymulardr Ya-
hudiler. Bununla birlikte, Romallar genellikle uz
lac eilim tamlar, hatta, daha nce de belirt
tiimiz gibi yendikleri tanrlarn etkilerine de gir
milerdir. Ama Y ahudiler karsndaki tavrlar
byle olmamtr. Y ahudilere bar yasalarna koy
duklar istisna hkmlerini sava yasalarn uy
gulamlardr hep. Niin? nk onlarn (dinsizlik
propagandas yaptklar kansmdadrlar.
Bu su yaktrmas bugn bizi artyor. Ama
Romallar, Y ahudilerin Y ehovaya taptklarn, Ye-
hovanm da bir tanr olduunu ok iyi biliyorlard.
Ancak Sezarlar ve halk kalabaln ikillendiren
ey onlarn Y ehovaya bal olular deildi. (Hal
ta mparator J ulien bu ballklarndan tiini kul
luyordu onlar (1). Asl mesele Y ahudilerin bu
ballk adna imparatorluk toprandaki btn
saygn tanrlar ve tanralar aalamalar, onlara
saldrmalar olmutur. Roma iin can alc bir nem
tayordu bu. J piterin kullan Yehovay kutsal
bir tanrsal g olarak tanmaa hazrken, Yeho-
vamnkiler J piteri kin ve nefretle anmaktaydlar.
Y ahudiler, sadece J pitere deil, Kk Asyadan
ngiltereye kadar uzanan topraklarda bulunan
btn tanrlara kar da kin ve nefret besliyorlard.
Btn tanrlar hor gren, aalayan bu insanlara
dinsiz ilemi uygulanmaz da kime uygulanrd?
Fikir plannda belki bu deyimin savunulacak yan
yoktur; dilin mantna gre (de saduyuya gre de
bir tanrya inanan bir kimseye dinsiz deneme
mesi gerekir. Ama hayat plannda bu byle olma
maktadr. Afrikada, Asyada ya da baka bir yerde
ok az nfuslu bir insan topluluunun kendi tapn
d ve dnyann geri kalan insanlarnn inkr et
tii tanrnn gerek tanr adna lyk tek tanr ol
duunu ileri srdn dnnz. Bu savn yay
mak iin d lkelere propagandaclar gnderdiini,
bunlarn grevinin btn katolik kiliseleri, btn
protestan taphnaklar\ btn sinagoglar, btn
camileri ktleyerek aalamak olduunu dnn,
btn o din kuramlarnn o topluluu dinsizlik
le sulamayacan syleyebilir misiniz? Roma, b
40 DNE KARSI DNCENN TAR H
(1) Epistulae, 89, 89 A.
tn dinleri aalayan Y ahudilere duyduu nefrete
ramen, gerekte yine de Y ahudi dinine, ulusal bir
inan olduu oranda hogrl davranmtr. Ama
kendilerine bylece hogryle davranlan Y ahu-
diler dinlerini mparatorluun iindeki sraille il
gisiz topluluklara da nermee balaynca durum
deiecektir. Bu ekilde din deitirenler, dn ba
balarnn tanrlarna yakarrken bugn kalkp on
lar aalamaa, onlara kfretmee, glnletir*-
mee almaktadrlar. Yalnz bu dnce Romay
aha kaldrmaa yetiyor. Dinlerin eitliliine evet;
saknan bir dinsizlik, ona da peki; ama dinsizliin
kazanmasna, ste kmasna, hayr! mparator Do-
mitien, din deitirerek Yahudilie gemekten sa
nk Clemens ile Domisillanm idam fermanlarn
imzalar. Dion Kassiusun dedii gibi, ikisi hakkn
da da dinsizlikten sank olarak kouturma ya
klmtr. Uzun mcadelelerden sonra, mparator
Septim Severus, btn Roma yurttalarna dinsiz
lii, yani Y ahudilii yasaklamtr. (1)
Hristiyanlara kar' yneltilen sulamalar da
ayn dinsizlik propagandas temeline dayanr. lk
sralarda hristiyanlarla yahudiler birbirine kart
rlmaktadr; bu /da ok doaldr, nk hristiyanlar
da Yehovaya tapmaktadrlar.
Ama ksa bir sre sonra onlarn durumu yar
glarn gznde daha da kt olmaa balar: n-
DNE KARg DNCENN TAR H 41
(1) Spart., Sever., I, 25, 9,
k hristiyanlar, Y ahudiler gibi, kendi tanrlar d
ndaki btn tanrsal gleri inkr ederken, onlar
gibi ulusal bir kaygdan hareket etmemektedirler.
Bu bakmdan tam anlamyla dinsizlik propagan
das yapmak amaciyle ilevde bulunduklar ileri
srlr. mparator J ulienin imzalad fermanlar
daki bu sulama biimi bugnn hristiyanlarma tu
haf gelebilir belki. Gerekten de, Babaya, Oula,
Kutsal-Ruha inanan bir kimsenin dinsiz olduu
dnlebilir mi diye. Genellikle yle dnlr:
hristiyanlarn Romada zulm grmeleri, paganiz
min ruhuna aykr birtakm yenilikler getirmele
rinden trdr: ilk gnaha inanmak, ac eken bir
tanr tarafndan kurtarlmaya, vaftize, dinsel ey
lemlere, yeniden dirilie, maher durumasna inan
mak gibi. Ne var ki bunlarn Roma dnyasm ve
Roma siyasal otoritelerini tela vereceini dne
meyiz; nk bylesi inanlar yzyllardan beri
kurtulu dinlerince retilmekteydi zaten. Metroa-
sizmde de Mitroasizmde de ayn kurallar vardr te
melde. te yandan armha gerilen sa Romallarn
gznde kendini hadm eden Mitradan ya da Si
belin, yani Meryem-Ananm ak iin kendini ha-
flm eden Attisten daha trajik deildir. Yalnz,
payenlerle hristiyanlar arasnda temel bir ayrm
var: birinciler, kendi tanrlar dnda btn tan
rlara da sayg beslerler; kincilerse kendilerinkin-
den gayrsma bir sayglar yoktur. Birinciler, ger
ee ulamak iin birok yolun mmkn olduu
kamsndadrlar; kincilerse kendi yollarndan ba
ka yollarn insan mahva srklediini dnrler.
Sadece dnmekle kalmazlar, sylerler de. mpara
torluk snrlar iindeki btn tanrlarn bo ve za
rarl- bir sr puttan ibaret oljduunu iln ederler
aktan aa. Y arglarn kar olduklar ey de
budur ite. Bireysel kanlar sz konusu olduu za
man hogrl ve geni yrekli olan bu yarglar,
dine kar toptan bir saldrda bulunuyor grnen
kimselere kar aha kalkarlar. Sonunda din ku
rumlan, yerleik inanlarla mparatorluk yasalar
nn bir btn meydana getirdiini, eski dinin yeni
bir dinle eletrilmemesi gerektiini ak ak be
lirtmek gereini duymulardr. Zulmler bur-
dan gelir.
uras bir gerektir ki bu zulm eylemleri s
rasnda yahudiler ve hristiyanlar zgr dnceyi
temsil etmektedirler. Bu sz ilk bakta tuhaf ge
lebilir; nk, ve elbet, kelimenin ada anlamn
da hristiyanlar da, yahudiler de yle deildirler;
nk - zgrl bakalar iin deil, yalnz kendi
leri iin istemektedirler; kendi inanlarna sayg
gsterilmesini isterlerken ak ak bakalarnn
inanlarna kendilerinin sayg gstermediklerini be
lirtmekten ekinmemektedirler. Ama. tek doru
"olduuna inandklar inanlar uruna lme gide
bildikleri ve basklar karsnda inanlarn savun aj
bildikleri de inkr edilmez bir dorudur. Kurban
larn ileri nde, bir yandan fkeden kudurun kon-
DNE KARI DNCENN TAR H 43
kl vekilini, baltaclar, celltlar, odun ynlarn,
te yanda Christianus sum diyen silhsz mmini
grdmz zaman, iimizden en usu olanlarmz
da, yalnz kendi inanlarndan g alanlar, din
deitirmektense en korkun ikencelere yiite
katlananlar ye tutarz.
te bu bizim imdiki duygumuz, o sralarda
Roma yarglarnn ve imparatorlarnn byk bir
blnn de duygularyd; imparatorluk politika
snn elikileri ve kararszlklar burdan geliyor.
Evet yahudilere ikence edilmektedir; ama on
lara mparatorun tanr sfatn yadsmak, Sezara
yaplacak sungularn' yerine Yehovaya yaplacak
sungular koymak, ve sinagoglarndan mparator
lukla ilgili resimleri atmak olana da tannm bu
lunuyordu. Y zyllar boyunca yahudilerin sabba-
tik yl geleneine sayg gstermek amacyla yedi
ylda bir yl vergi muafiyeti konulmutu- (1)
Uygulanan ayn uyumsuzluklar, ayn belirsiz
lik, hristiyanlara uygulanan politikada da grlr.
Mesihin ocuklarna kyasya zulmeden impa
ratorlar vardr; ama bundan byk znt duyan
lar da vardr: Septim Severus, Desius, Aurelianus,
Diocletien gibi- Hele Antonen, onlarn koruyucusu
olarak grnmek ister; bir Caracalla Tertuillen hris-
tiyan st emdiini yazar. Heliogabal, kendi tapma
nda hristiyanlara da ibaret olana salamak is
44 DNE KARSI DNCENN TAR H
(1) Albert Bayet, Fransa'da Ahlkn Tarihi, Cilt II, s. 69.
ter; Aleksandr Severus, say kendi tdua yerine koy-
durtur; Filip, hristiyan geinir; Gallien mezarlkla
rn mlkiyetini kiliselere balar; Konstans, Diocle-
tien fermanlarn uygulama reddeder. Kimi za
man ayn imparatorun uygulad politika da e
likiler grlr: Marcus Aurelius zamannda ermi
Blandin ile ermi Pothine Lyonda ldrlmeden
nce korkun ikenceler yaplr; ama dinlerine bal
mminlerin bir koruyucusu olduunu iln eden de
yine Marcus Aureliusun kendisidir. (1)
Yarg takmnn hristiyanlara uyguladklar
kouturma biimleri arasnda da bir uyum yoktur.
Teorik olarak, zararl dinsiz damgas yiyen bir
hristiyanm sktrlmas, suunun itiraf ettirilmesi
gerekir. Gerekteyse birok yarg bunun tersi bir
yoldan gitmektedir: tatllkla, zor kullanarak, i
kence tehdidinde bulunarak sanktan bir itiraf de
il, bir inkr koparmaa almaktadrlar. Syle
dikleri bir kelimeyi, hristiyan olmadklarna yoru-
labilecek bir jestlerini esas alarak hemen bir beraat
karar yazmak eilimindedirler. Tertullienin bu
ekilde hareket edildiini anlatan ve iinde alc
bir eleninin kprdad sayfalar ortadadr. Hukuk
anlamda yeterli belgelerdir bunlar. Ama yarglarn
tavrlar da anlalmaz deildir: onlar inciten ey,
Vettiusun ruhunda saya kar besledii iman de
il, bu iman adna btn tanrlar aaladm be-
CME KARSI DNCENN TAR H 4
(1) Albert Bayet, ad geen yapt, s. 71-72.
lirtmesidir. Ben hrislfiyanm demekten vazgdse1
yarg tarafndan salverilecektir. Hatta yargta o
kany uyandrmas da yetecektir buna.
Neyi gsteriyor bu olaylar? mparatorluun,
hristiyanlara zulmler uygularken iyi niyetle hare
ket etmediini. mparatorluk, hristiyanlm, din
sizlik propagandasndan temde, din duygularna sal
drdn, hatta eski Roma politikasnn ilkesi olan
btn tanrlara sayg fikrini zedelediini belli belir
siz bir ekilde hissetmektedir. Bu kuruntunun te
sine getii zaman darbeyi indiriyor, ama darbeleri
isabetli olamyor.
IV. Yzyl banda, Diocletien zulmlerinin erte
sinde, zafer noktasna ulam grnen dinde z
grlk olayn ite mparatorluktaki bu kararszlk
la aklayabiliriz.
311 Nisannda, ar hasta dm olan mpara
tor Galer, Nikomedide bir bildiri yaymlayarak
hristiyanlara eziyet etmekten vazgetiini aklar.
Ve ekler: Bu balamamz karlnda onlar da
bizim kurtuluumuz iin, Devlet iin, kendileri iin
kendi tanrlarna yakarmaldrlar; Cumhuriyetin
en yce bir erin noktasna kmas ve kendi evle
rinde gven iin,de yaamalar iin (1)
Elbet, Galer, bundan byle hristiyan inanlar
na hogryle davranaca yolundaki iradesini
aklarken payenlere kar hi bir tedbir almaya-
(1) Lot, Antik Dnyann Sonu ve Ortaan Balangc, s. 31.
BI NE KARSI DNCENN TAR H 4?
aktr; bylece de mparatorluun kucanda ve
onun damgasn tayacak bir hogr ortam iin
de hristiyanlarla payenlerin yanyana yaayabilecek
leri saat alm bulunuyor
Hristiyanlarn yararlandklar ba, dualariyle
demek durumunda kaldklar, bu ayrntnn ise
pek ho bir ey olmad aktr. Ancak, 313 ylnn
ubatmda mparator Konstantin nl Milan Fer-
mann yaymlar; bu fermanda hi bir kaamaa hi
bir snrlamaya, hi bir koula yer verilmeden din
zgrl ilkesi iln edilmektedir:
Uygun zamanda Milana gelindikten, ve halkn
iyiliine ve erincine yararl olabilecek her ey, bu
arada insanlarn ounluuna hizmet edebilecek ko
nular aratrldktan sonra, ilkin dinlere sayg husu
sunu dzenlemek, hristiyanlarn ve herkesin istedik
leri dine balanmakta serbest olmalar gerei d
nld. Tanr, gklerdeki katnda sevincimize ta-
hk olsun, bizden ve hkmmz altnda yaayan
halklardan kayrasn esirgemesin (1)
Bu nl metnin, dnce zgrln deil,
inanlarn zgrln iln ettii birok kez ileri
srlmtr. Dorudur bu. Ama, ilkeler plannda
kaln bir izgi halinde ekilen bu snflamann pra
tik nemi fazla olmasa gerektir; nk, mparator
luk, saldrgan olmad srece, imanszl zaten
hogrmektedir. Ama, ne olursa olsun, iin tartma
(1) Lot, ad geen yapt, s. 32.
48 DNE KARSI DSNCEN TARH
gtrmeyen yan u ki tumturakl bir biimde hris-
tiyamn hristiyan olmaa, payenin payen olmaa
hakk olduunu iln ederek zulmlere bir son veren
313 Ferman, zgrln parltl bir zaferi, tarihin
aydnlk doruklarndan biridir.
Ama, ne yazk, bu fermann yzyllarca olma
sn zledii bar bir sabah boyunca srmektedir.
Kukusuz, IV. Yzylda hogr blgeleri vardr.
Kasabalarda oturan, krlarda eski dinlere bal ka
lan, bu yzden de pagani diye anlan pagiler zulm
grmemilerdir; hi deilse kamuoyu nnde impa
ratorluk dncesinin yar resm yorumcular olan
panegristler (vgcler), sylevlerimde Minerva ve
Apollondan sz ederler de saya en ufak bir imada
bile bulunmazlar; Auson gibi nemli bir kii, hristi
yan olduunu belirttii halde payen iirler yazmak
tan da kendini alamaz; Konstantin, bir sre hristi
yanlarla payenler arasnda eit bir denge kurmak
istedikten sonra hristiyanla kayar. Milan Ferma-
mm yrrlkten kaldrmaz; ama onun dayand
z yok sayar: sabrla, ihtiyatla, ama inatla Hristi
yan mparatorluk u hazrlar.
nanlmazm gibi grnen bir dntr bu.
nanlmaz oluunun nedeni vardr: bir kere, hris
tiyanlar IV. Yzyl banda mparatorluk iinde bir
aznlktan ibarettir; ikinci olarak, paray aalama
lar, zenginlikten nefret etmeleri, bekrl ycelt
meleri, memuriyetten tiksinmeleriyle mparatorluk
iin tehlike yaratabilir nitelikte grnmektedirler;
nc olarak, Klemanm,' Origenin, Tertullienin
azlariyle askerlik hizmetini mahkm ettikleri iin
daha yaarken imparatorluun hayatm tehdit et
mee balamlardr. nl Hippolyte Kararlan, as*
kerlerin kiliselere girmelerini yasaklamtr (1).
Baz evrelerde, Maximilien ordusu iin asker top
lanrken, sann ocuklarnn asker olamyaca
karl verilir (2). Hizmete arlan eski asker Ti-
pasius yle der: Ben sann askeriyim, gelemem.
Er Abadius da orduya katlmaktansa lm ye
tuttuunu belirtir (3). lk bakta mparator Kons-
tantinin yndelerini, dostlarn bu devrimcilerin,
sann Saint Pierrein silhn alrken btn askerle
ri de silhszlandrdna inanan bu barn ocuk
lar arasnda aramas ok artcdr.
Ama Milan Ferman yazarnn yapt dn
aklayan bir nokta var: hristiyanlara ne dnd
n bildirirse, onlarla birlikte paganizme kar
koyabileceini ve onlarn antimiliter, devrimci
niteliklerinden vazgemelerini salayabileceini he
saplamtr. Birinci nokta stne grmeler hemen
balamtr. Konstantin bu arada en ar bir istekte
bulunmutur: askerlik hizmetini yapma kabul et
meyenlerin bundan byle afaroz edilmeleri. Salad
DNE KRgl DNCENN TARH 49
(1) Albert Bayet, lk ysilarda Hristiyanlk ve Pasifizm, s. 70.
(2) Ayn yapt, s. 83.
(3) Ayn yapt, s. 86-88.
F.: 4
bunu. 314 ylnda Arlesde toplanan bir kurultay aa
daki karar verdi: bar zamannda silhlarn
atan kimselerin aforoz edilmesine... (1)
kinci noktada mparatorun baar pay daha
azdr; ama daha az ak deildir: kilise hristiyanl-
m ar hkmlerinin dnyev olmayan rahiplere
uygulanacan, kitleler iin ise bir deiim d
nlemeyeceini, ve hristiyan dnyasnn Payen
Roma tarafndan yavaa uyarlanm bir adl sistem
iinde yaamasna devam edeceini kararlatrd.
Bu birlemeyle glenmi olan Konstantin, Clau
dius zamanndan beri mparatorluun her an d
n grd bir eyin nihayet gerekletirilebileceini
dnecek duruma gelmitir; din birliini, mpara
torluk birliinin harc yapmak. br Sezarlar bunu
baarabilmek iin Sibele, Mitraya, Sol Invictusa y
nelmilerdi; ama bu tanrlar hogrl olduklar
iin, birlik salamada yararl olamamlard. Ama
hristiyanlara dayanmak baka eydi; geri bunlar
kk bir aznlkt; ama tutkulu, sahte tanrlar
yerle bir etmee kararl bir aznlk. Onlara gveni
lirse, mparatorluk kurtulabilirdi.
Konstantinin ardllar bu fikre sarlarak yl
maz bir gle paganizme kar mcadeleye girdiler.
mparator Konstans yle yazar: Herkesin sun
gularda bulunmaktan kanmasn istiyoruz; bir
kimse bu tr bir eylemde bulunursa hakknda en
50 DNE KARSI DNCENN TARH
(1) Albert Bayet, ayn yapt, s. 1.
DNE KARSI DNCENN TARH 51
ar ceza hkm uygulanacaktr (1).
356da yeni yasa: Buyruumuzdur: sungulara
katlmaa ya da putlar yceltici davranlara kal
kan kimseler lm cezasna arptrlrlar (2).
392sde Lareye, atele, Geniusa arapla, Pena-
tese kokuyla, k yakarak, gnlk kullanarak, mum
dikerek gsterilen sayg belirtileri yasaklanr (3).
3391de, tapnaklarn evresinde gezinme (4)
395de, onlara bakma yasa (5).
399da, krlardaki tapmaklar ykma buyru
u (6).
404de, zel kiilere ait olanlar da dahil olmak
zere, btn sunaklarn ortadan kaldrlmas . ve
payen dinleriyle ilgili btn heykellerin yklmas
konusunda buyruk (7).
435de, henz yklmam btn payen tapmak
lar ve binalar yklacaktr. Bu yasaya kar ge
lenler lm cezasna arptrlacaklardr (8).
Kukusuz, bu iddet hareketleri karsnda pa
ganizm yaamasn srdremez; mparator J ulien-
in, Eugenein, Arbogastein abalarna ramen yk-
(1) Code Theodos., 16, 10, 2.
(2) Ayn yapt, 16, 10, 12.
(3) Ayn yapt, 16, 10, 11.
(4) Ayn yapt, 16, 10, 13.
(5) Aym yapt, 16, 10, 16. ,
(6) Aym yapt, 16, 10, 19.
(7) Aym yapt, 16, 10, 25.
(8) Ayn yapt, 16, 10, 6.
52 DNE KARI DNCENN TARH
lp gjtyder. Dnce zgrl bir lm darbesi ye
mitir.
mparatorluk ynetimine katlan herkesin bun
dan byle hristiyan olduu dnlrse, sonunda,
feda edilmi zgrlk pahasna, hi deilse hukuki
anlamda bir bar ortamna ulald dnlebilir.
Ne var ki, kilise, paganizme kar zafer kazannca
bu kez kendi iindeki sapknlklarla (heresie) at
maa balayacaktr. /
Sapknlk (heresie) kelimesi, Greke anlam
almak olan ve ilgin bir inan sorunu karsnda
kendilerinde bir tavr taknma, kiisel fikirler ta
ma ve din kardelerinin ounun duygularyla a
tsa da bunlar savunma hakk gren mmin kii
lerin durumunu anlatr. Bu yzden de, bunlar belli
bir erevede zgr dncenin temsilcileri olmak
tadrlar. Ye daha ilk dnemlerde saylar iyice art
maa balamtr.
Gnostikler (Bilinirciler), Basilide, Isidore, Car-
pograte, Valentin, Bordesone, Harmonius, gen ki-
liselerce benimsenmi en yaygn dogmalara kar
karlar; Marcion, Ahdi Atikle ncil arasndaki b
tn bantlar koparr ve hristiyanl yahudi d
man bir yola sokmaa alr; Ankratitler evlilii,
eti ve arab yasaklarlar; Ebionitler sann doa
st douunu reddederler; Kutsal Ruh tarafndan
gnderildiini syleyen Montan, gksel Kuds'n
yeryzne inecei ve Frikyada kurulaca savm-
dadr; Theodote, sann hem tanr hem insan oldu
u dncesine kar kar; Modalistler, Baba \e
Oulun iki tanrsal gerek olduu fikrini yadsrlar;
Arius, Tanrnn sonsuz, kendinden mevcut bir var
lk olduunu Logosu, yani say yarattn ve
sonradan onu oullua kabul ettiini belirterek hris
tiyan dnyasn kartrr; aym karkla saya
ilikin sorunlarda Nestoriusun Cyrille ile att
zaman raslanr; o korkun kayra sorununu ortaya
dken Pelage, ilk gnah inkr edip serbest-irade-
den yana konuunca da ortalk bir gzel karr.
Btn bu bilinen olaylar, ve burda deinmedi
im daha bir sr olay, Eilisenin iimde ilk beyz
yl boyunca bir deiik fikirler kaynamas oldu
unu ' gsteriyor. Sapknlar, kelimenin -ada, an
lamnda zgr dnr niteliini tamazlar; n
k, dmanlar gibi onlar da gzlemin ve usun d
nda ve stnde bi resine inanrlar; ama bu esini
kiisel olarak yorumlama hakkn ileri srerken ve
bu yorumla gelenee, kilise otoritesine kar kar
ken, kesin bir biimde dnce haklarn savunma
dur'umuna girmektedirler.
Yalnz, dnce haklarnn savunulmas kilise
nin birliine kar srekli bir tehlike meydana ge
tirmektedir: hogryle davranlmamas, gereinde
zor kullanlarak ezilmesi gerektii fikri burdan
kar.
Hristiyanlar zulm gren (bir .aznlk olduklar
srece bu fikir pratik anlamda fazla nem tama
mtr. Saint Irenee, II. Yzyl sonumda nl yapt
Adversus Haeresesi yazd zaman, bu yaptta be
lirttii kimselere kar otoriteyi harekete geiremez.
Sapknlar ve Ortodokslar boazlaarak ekimekte,
karlkl olarak afarozlamakta, kimi zaman da ken
di kavgalarna yabanc yarglar tarafndan hep bir
likte mahkm edilmektedirler.
Ama Kilise, alnyazsn Sezarlarm almyaz-
syla birletirdikten sonra her ey deiir. Hristi-
yanlk, mparatorluun bekisi olarak, mparator
luun da kendi birliinin bekisi olmasn, mantkl
grr. Ve sapknla' kar da Paganizme olan kadar
iddetli bir mcadele amak iin dnyev kuvvetin
yardmn ister.
Balangta mparatorluk kararsz ,davranr,
Konstantin isteksiz bir ekilde ve kukusuz askerlik
hizmetini yapmak istemeyenlere kar karar kart
mak amaeiyle Arles kurultaynda sapkn ,dnatist-
lere kar tedbirler alr. Ve 325te Nicee kurultayyla
Ariuscular mahkm ettirir, ama bir sre sonra. Ari-
usla yeniden uzlar. Sonra -onlara yeniden sert
davranmaa balar. Novasyenlere, Valentincilere,
Marsiyonlara, Poyyanistlere, Mantonculara saldrr
ve onlar iin toplanma yasa koyar. (1) Hi deilse
haklarnda kouturma yaplrken kayrasn esir
ger. Ama kendinden sonra gelenler daha da ileri gi
derler. 379da, bir yasada yle denilmektedir: Tan
r buyruunca ve mparatorluk yasalarnca yasak-
54 PNE KARI DNCENN TARH
(1) Du d enesse, Eski Ki l i se Tar i h i , H, s. 171.
lanm btn sapknlarn susturulmas gerekmekte
dir (1)- Ve bazan bir grubu, bazan baka bir gru
bu, ok kez de btn sapknlar kavrayan bir dizi
tedbir alnr: kentlerde oturma yasa, vasiyet et
me yasa gibi. Sapknlar zel bir evde toplanyor
larsa, o eve el konacak, sulular idam edilecek, ki
taplar yaklacaktr (2). mparatorluun kansna
gre, sapknlarn, ahlk ynnden olduu gibi ya
salar ynnden de br insanlarla ortak hi bir ta
raflar yoktur; bunun iin btn evrenden kovul
malar gerekir (3). ,
385te kan dklr; Priscillienin ve daha nl
mezlerinin balar, mparator Maximin buyru
uyla vurulur. 408jde bir yasa din konusunda her
trl tartmay yasaklar: tanrsal dzeni tartan
ya da onu ktleyen dnceleri onaylayan kimse
ler cezalandrlacaktr (4). Paganizmden sonra,
hristiyan zgr dnce de lm darbeleri altnda
dr.
(1) Code Theodos., 16, 5, 5.
(2) Ayn yapt, 16, 5, 11.
(3) Ayn yapt, 16, 5, 17.
(4) Ayn yapt, 16, 5, 45.
IV. BLM
IV. Yzyl imparatorlar tarafndan konmu
olan Devlet dini, mparatorluun kne kadar
yaamtr. Clovis, Ariusculara kar zor kullanr;
Charlemagne, Saksonlara kar zora bavurur; Char
les Martel zamanndan Hallar zamanna kadar
hristiyanlarla Sarrasinler arasndaki ilikiler zora
dayanan ilikilerdir; kimsenin aklna gelmemekte
dir Ariuscularm, Saksolarm, Mslmanlarn da
bir dnce zgrlkleri olabilecei.
Ortaa, sapknla kar pek azgndr. 1022de
Sofu Robert bir piskoposlar, baronlar kurultayndan
karar kartr; sapknlar yaklacaktr. Albigeoia
sava srasnda 'tyler rpertici soydan bir insan
kesimine tank olunur, hem de ocukmu, kadnm,
hi gzetilmeden. Engizisyon, sanklarn itiraf etme
lerini saklamak iin ikence tezghlarna, daraa-
larma, alevli mealelere bavurur; ana babalarna
kar tanklk etsinler diye ocuklar mahkeme n
ne karr.
Bu bask ve zor yntemleri Dinbilim tarafndan
hakllatrlmaktadr. Kalpazanlar, der Saint Tho
mas, yeryz prensleri tarafndan* lme mahkm
ORTAADA DNE KARI DNCE
ediliyor. Ruhun hayat demek olan inanc bozmann,
sahte para srmekten ok( jdaha ar bir su olmas
gerekmez mi? yleyse hatasnda ayak direyen sap
kn tutup .dnyevi kuvvetin kollarna teslim etme
lidir. (1).
Hi kukusuz Ortaa devlet adamlar bylesi
bask ve zor yollarna bavurmakla zgr dnce
nin silinip gittiine inanmlardr. Bo bir umut.
Hi bir yerde pei braklmayan sapknlk yeniden
domaktan geri kalmamtr.
1000 ylnn sonlarnda, Leutard adl bir kyl
Kutsal Ruhun elisi olduunu syleyerek, kylleri
ondalk vergiyi dememee ve btn sal halar
devirmee armtr. Ksa bir sre sonra; Soissons
blgesinde manieizmle (Manesye bal olmakla)
slanan baka iki kyl diri diri atee atlarak ya
klmtr. Kilisenin bir ok temel dogmasn redde
den katarizm Arrasta, Chlonsda, Orl&ansda, Li-
mogesda, Toulouseda belirmitir. Bu sapkn hareket
Tourslu Berengeryi, kendilerini hadm ederek l
m yeleyen iki rahibi, Etienne ve Lisoiey, vaftize,
sungulara ve gerek varla kar olduklarm syle
yen Apostolikleri de etkisi altna alr. Bretagneda
Eon de lEtoile, Tanrnn olu olduunu iln eder
ve ruhban takmna kar sava aar. XII. Yzylda
Pierre de Bruis, Etienne ve Lisoienin fikirlerini ye-
(1) Sum. Tbeolog., II a, II ae, 9, XI, a, 3.
niden ele alarak gelitirir. Kendisini diri diri atee
atarak yakarlar, ama mezi Lausannel Henri
onun retisini yeniden ele alr ve Saint Bernardm
btn abalarna ramen byk bir baar elde
eder. 1170 ylma doru, Lyonlu zengin bir tccar
Kilisede reform yapmaa giriir, kendini izleyen
mezleri de Franche-Comptede, Bourgogneda, Lor-
rainede, Dauphinede, Province'te yndeler bulur
lar. Tam bu sralarda Pierre de Bruis ile Lausanne-
l Henrinin fikirleri de srekli ilerleme kaydede
rek Albigeoise sapknln meydana getirir; bu sap
knlk manieizm ve katarizmle uyarlanm bir ki
liseyi Roma. Kilisesinin karsna karr bir sre,
Albigeoise Kilisesi Simon de Monfortun kannda
boulur, ama Petrus Valdonun dini ve atar ruhu
zulmler iinde yaamasn srdrr ve Reforma
yol aarlar. XII. Yzyln sonlarnda ve XIIIj. Yz
yln balarnda Amari de Benes, Byk Notre-Da-
me Paris Okulunda hak mezheplere aka kart
bir Panteizmi neren dersler verir; mezleri de
Ahdi Cedidin Kutsal Ruh inannn yerini almas
fikrini ortaya atarlar.
Orta ada, zgr dncenin ar biimi, sal
drgan biimi olarak beliren sapknlk tek bir bi
im altnda grnmez. zgrlk eilimi, ortodoks
kalmay dnen dinbilimciler evreninde de ayn
ekilde yanklanr; bunlar da sorunlar tartmak
zlemindedirler. Kukusuz, iyice nlenmi bir ya
ptnda M. Gilsonun, ada dncenin bir ok ba
58 DNE- KARI DNCENN TARH
DNE KARSI DNCENN- TARH 59
kmlardan, Ortaa dncesinin doal bir sonucu
ve basit bir uzants olduunu, Usun, Dinbilimin
bir mirass olduunu sylerken biraz uzaa git
tii sylenebilir. (1) Skolastik, en byk bir tutkuy
la, inancn ncelii ilkesini koyar ve en ak gerek
lerin bile tanresin karsnda eilmesini ister. te
yandan, Scot ErigenelX. Yzylda (Gerek usa
benimsenmemi hi bir otorite salkl esinler ala
maz (2) derken, Saint Anselme Credo u t intelle-
gam formln ortaya atarken (3) Abelard bir
inan gereini Tanr yle dedi diye deil, us ka
bul ettii iin benimsemek ilkesini koyarken (4). Al-:
bert Ie Grand ve Saint Thomas, Aristo bilimini hris
tiyan giysiler iine sokarken de ayn ller iindey
diler. P. Mandonnet, Siger de Brabantm bnrrt
hatrlatan tavrnda zgr dncenin klk dei
tirmi bir biimini buluyor. (5)
Bu alardaki dnce- tutkularnn, 1rahatsz
edici tutkularn kant Kilisenin harekete geme
siyle aklanabilir: cot Erigene, Valence ve Lang-
res Kurultaylarnca mahkm edilmitir; Abelard
1141de Sens Kurultay ve Innocent III. tarafndan
mahkm edilmitir. 1210da Pariste toplanan bir
kurultay, Aristotelesin felsefi yaptlarn okuma
(1) Gilson, Ortaada Felsefe, Paris, 1931, s. 8.
(2) De Divisione Naturae, I, 65.
(3) Proslog., I.
(4) Dictionnaire du Theologie Catolique, s. 45.
(5) Mandonnet, Siger de Brabant ve Latin Averroizmi, Lou
vain, s. 194.
yasaklamtr; okuyanlarn aforoz edilecekleri belir
tilmitir. 1215te, Papann zel grevlisi bir kardinal,
Paris niversitesinde metafizikle ve doa felsefesiy
le ilgili derslerin okutulmasn yasaklad. 1231de,
Gregoire IX., bir komisyonu Aristotelesin yaptlar
stnde bir ayklama yapmak ve sakncal blmleri
karmakla grevlendirdi. 1277de Paris Piskoposu,
iger de Brabantm birok grn mahkm etti.
1474de, Louis XI. nominalist (a<dc) grlerin, ak
a, hatta gizliden gizliye retilmesini, izletilmesini
yasaklad; bu yasaa uymayanlar srgne gnderi
lecekti. (1)
- Felsefe kurgulan, bilimsel ilerleme, artk din
inancn daha fazla tehdit etmee balamtr. X I ..
Yzylda artc ve gzpek klar olmutur. Ro
ger Bacon, Deneysel bilim szn kullanmaktan
hi ekinmez; yalnz deney in dorulayc oldu
unu syler, ilerleme teorisini Pascalmki kadar
arpc bir biimde ortaya koyar ve adalarn, sa
dece ada olduklar iin, eskilere kar zafer1ka
zanm olduunu syler: quanto juniores, tanto pers-
picaciores, quia juniores, id est posteriores (2). Oc
cam da, Bacon gibi eognitio experimentalisin (de
neysel bilginin) stnlnden sz eder ve olay se
kanslarnn bulunduu neden stne dnmeyi ye
rinde bulmaz; mezi Nicolas dAutreco-urt olasln
basit bantlarndan nedensel denen bantlar -
(1) Dictionnaire du Theologie Catolique.
(2) Opus Majus, III, 14.
karr; artk atein, samann yanmasna meydan
verdiini sylememeli; yle demeli: saman atee
yaklatrnca, mmkn ki saman ate alabilsin. Ni
colas d'Autrecourt, sadece Comteun pozitivizmini
deil, Reichenbachm formllerini de haber ver
mektedir (1).
Elbet, kendini tehlike karsnda gren din
burada da harekete geecektir: Baconun stleri,
yazlar dnda, her hangi bir kimseyle iliki kur
masn yasaklarlar kendisine; 1339da Paris ni
versitesinde Occamc gr mahkm edilir;. 1346da
papalk makamnca, Nicolas dAutrecourtun yazla
rnn yaklmasna karar verilir. Ne var ki, bilim,
btn bu hkm giymelere ramen ba ekmek
tedir. Biz, adalar, imdi bile, Baconun nceden ha
ber verdii tretimler karsnda aryoruz: Hi
bir hayvan tarafmdan ekilmeden byk bir hzla
hareket eden tatlar yaplabilir. Umaa imkn
veren aygtlar yaplabilir; yle ki bir adam aygtn
iine oturur ve bir kolu oynatnca aygtn yapma
kanatlar uan bir kuun yapt gibi havada rp
maa balar. Nehirlerin ya da denizin dibinde hi
bir tehlikeye uramadan gezinti yapmaa imkn
veren aygtlar yaplabilir (2). Hi deilse, bu
yaplabilir sznn bir gn yaplacaktr anlam-
DNE KARSI DNCENN" TARH 61
(1) Gilson, Ortaada Felsefe, s. 251-253-272.
(2) Epist., de Secretis Operibus Artis et Naturae, c. IV.
na geldiini dnebiliyoruz bugn. Ama bylesine
haber vermeler yannda kazanlm eyler de var:
Buridan, klasik mekanii etkileyecek birka ilke ke
feder; Albert de Saxe yeni bir arlk teorisi nerir;
Oresme, XIV. Yzylda Yerin gnlk devinimle
durum deitirdiini, gnse yle kaldn belir
tir; stelik bu belirti ilerde Copernicin yapacan
dan daha aydnlk ve kesindir; analitik geometrinin
temellerini atar, ve uzayn zamanla uyumlu olarak
deien bir devinimle ilerlik kazanan bir kitle ta
rafndan kat edildii yasasn getirir (1); sonunda,
Lisieu piskoposu olarak, Kilise bar iinde lr;
yapt ok az kimse tarafndan bilinmektedir; dou
munda bilinmez kalan ve Galile zamannda patlaya-
takmma saldrmaktadr.
zgr-dnce, Ortaada yalnz sapknln ve
Skolastiin yapt atlmlarla belirmez, daha st
bir planda, ama ayn ekilde byk ounlua, ula
an olanaklarla, Antiklerikalizmle (Ruhban yneti
mine kar gr) de ortaya kar. Dinbilim eki
melerine iyice kaytsz kalm birok hristiyan, bu
gn bizi artacak derecede de bir iddetle ruhban
takmna saldrmaktadr.
Baz soylu kiiler bunun rneini veriyorlar:
nl Raoul Glaber, bir Sens ^kontundan ,sz eder:
ayinlere hi nem vermeyen ve piskoposun yz
ne tkren bir adamdr bu. Gilbert de Nogent anla-
(1) Gilson, Ortaada Felsefe, s. 285.
tr: Soissons kontu J ean I, sayla alay ediyor, pa
pazlardan tiksiniyordu; lm deinin banda bu
lunan din adamna yle demiti: Malm mlkm
asalaklara, yani senin gibilere vermemi ^-istiyorsun,
deil mi? Ama! zrnk koklatmyacam (1). Bre
tagne kontu Pierre' de Dreux de adamlarna, papaz
lara kt davranma ve ikence etme izni vermiti.
Auxerre kontu Pierre de Courtenai, kiliseleri ykt
rr, piskoposunun gzlerini adamlarna oydurur.
Papazlarn ve piskoposlarn soylular tarafndan l-
diirtlmesi, XIII. Yzylda sk raslanan olaylardan
dr.
Burjuvalar, Kilise senyrleri ne kar gnll
olarak mcadeleye giriirler ve aforoz kararlarna,
bakaldrmalarla, talanlarla karlk verirler. XII.
Yzyl banda Laonda, piskoposu ldrrler. Vaiz
J acques de Vitry, kaba ve vahi komnlerden sz
eder; bunlarn hepsinde sapknlk kkrtclarnn,
yataklk edenlerinin, mminlerinin bulunduunu
belirtir (2).
Soylularn, burjuvalarn saldrsna urayan Ki-
lisenin monariyle srtmeleri de artmtr. Fran
sa krallar inanl kiilerdir; ilerinden hi birinin
zgr-dnceye yz verdii dnlemez. Ama,
bir kere, Kilise mahkemeleriyle, kiraln mahkemele
ri arasnda srekli bir mcadele vardr; ve mo
DNE KARgl DNCENN TARH 63
(1) Lavisse, Fransa Tarihi, II, 2, 192.
(2) Ayn yapt, m , 1, 316-318.
nari, yorulmak bilmez bir abayla adaleti likle
tirmee almaktadr. te yandan, kendisini papa
ln bal ocuu olarak dnen baz krallar, en
ar bir rahatlkla Papaya kafa tutmaktan ekin
mezler. Kralie Ingeburge boamaa karar veren
Philippe-Auguste, ona kar bir boanma karar
karp Agnes de Meranla evlendiinde, Papalk bu
na iddetle itiraz etmi, ii Fransa krallna bunu
yasaklamaa ka/dar vardrmtr. Philippe bir sre
bundan hi kayglanmaz, ve. piskoposlarnn ou
papalk yargsn yaynlama reddeder. Bununla
birlikte sonunda boyun eer. Ama Fransa halk,
kraln aylar boyunca Romada bakaldrm olarak
grm, ve bundan pek fazla tellanmamtr-
Araya para meselesi girdi mi Kiliseye kar sal
dn daha bir iddetli olmaktadr. Papa Boniface,
Xljll. Yzyln sonunda Gzel Philippee krall s
nrlar iindeki papaz takmna vergi koyma ya
saklad zaman, buna krallm verdii karlk y
lesine serttir ki Papalk isteinden vazgemek ge
reini duyar. Ksa bir sre sonra Boniface VI|II.
almak amacyla, Kiraln akeyi tai ettiini ileri
srer ve Romamn izni olmakszn din adamlarna
vergi koyulmasn yasakladn belirtir. Karlk
olarak, nl Guillaume de Nogaret, Papayla gr
mek zere talyaya gitmekle ve bir Kurultayda
papay ,devirmekle grevlendirilir. Aslnda kral bu
kadar ar gitmek taraftar deildir, ama Pariste
Papalk aleyhinde byk gsteriler yaplnca, Noga-
fet, Papay Agnani de tutuklar ve gz altnda tutar.
Onu tokatlad sylentisi de yaylmtr. Ama bu
sylenti aslsz gibi grnyor. Ylg iine dm
olan Boniface, bunamaya tutulur ve ksa bir sre
sonra da lr. Ardl, onun cn almaa kararldr;
ama tam harekete geecei srada kendisini zehirler
ler. Onun yerine geen Clement V, gsterili bir t
renle Nogaretyi balamak ve kiraln davrannn
iyi ve hakl olduunu kabul etmek zorunda kalr.
Elbet, Nogaret de, Gzel Philippe de zgr (dnce
nin yanndan bile gemeyen kimselerdi, ama, yarat
tklar hareketi, dine kar diyemesek de $in adam
larna kar bir harekettir. Papala kar yneltilmi
baz iddetli saldrlar aradan yzyllar getikten son
ra da akl almaz olarak nitelendirilebilecek soydan
eylerdir. XIII. Yzyl banda Guyot de Province
E^dl bir rahip yle yazar: Roma bizim kanmz
emiyor, bizi yutuyor. Roma her eyi ykyor, her e
yi mahvediyor. Btn pisliklerin akt bir irkef
kaynadr Roma. Bir bit yuvasdr (1).
Ruhban ynetimine kar dikelen bu bamsz
kilise tavrnn yansra, dinin kendisine kar be
lirli bir kaytszlk grlr. XI|I. Yzyln sonuna
doru Guillaume Lemaire adl bir piskopos Fran
sz bucaklarnn ounda pazar gnleri dinlenilme-
diine tank . olunduunu yazar; tersine, kurulan
pazarlan, durumalar, mahkemeleriyle Senyrn
(1) Lavisse, aym yapt, E , 1, 318.
F.: 5
gn olmaktadr bu gnler; kiliseler botur, mah
kemeler dolu, ikievleri de dolu; herkes gzel giy
silerini gstermek iin kalabalk yrlere gider; ama
katedralden halar yaklar yaklamaz hepsi evle
rine girer; akalar, oynar, ark sylerler. (1)
Halk hikyelerinde, rahip, genellikle yksek
hayat dzeyinde yaayan biri olarak gsterilir: evi
gzeldir, domuzla, tavanla, balkla, brekle, pas
tayla beslenir; kadn papazla hoa vakit geirir.
Tabi sonunda piskopos kadn papaz mahkm eder.
Bir airin belirttiine gre bu piskoposlardan biri
bir papazdan ya evdeki karsn evden karmas
n ya da bir sr perhize girmesini ister- Papaz-
perhiz yolunu seer; ama bir yandan da piskoposun
hallerini gzlemektedir; bir gn onu tam lem ya
parken bastrr. Bunun zerine piskopos gler ve
yle der papaza:
Eh, ite artk imene izin
Doyur karnm rdekle kazla
Baharl eyler de yiyebilirsin
Karn da elbet kalsn yannda
Halk hikyelerinde papazlar balayc bir
saflk iinde alaya alnr. Bazan bu safln yerini
iddete brakt da olur. Szgelimi Rutebeuf, yle
barr papazlara:
(1) Lavisse, aym yapt, 359.
kiyzl herifler, dzenbazlar
Bilmez miyiz yalan dolan iinde yaadnz
nanszlk kimi zaman da kolay bir serbestlik
iinde belirir. Ortaada, kafalar ve yrekleri dol
durduu sylenen eytan korkusu stne gzel ey
ler yazlmtr. Bunlardan birinde, sevgilisi Nicolet-
teten vazgemezse ahrette Cenneti kaybedecei sy
lenen Civan Aucassin yle karlk verir: Cennet
mi dediniz? Ne iim var Cennette? Umurumda bile
deil oras. Hem, bakn, Cennete ne biim adamlar
gidiyor, anlataym size. htiyar rahipler, bir de eli
aya sakat kimseler; hani btn gn, btn gece
evlerin ve eski kilise bodrumlarnn nnde durur
lar, eski cppeler, lime lime giysiler iindedirler;
hani plaktrlar, ayaklarnda ayakkab hak getire,
klar akta, hani alktan, susuzluktan, souktan,
sefaletten kkrdarlar ya, ite onlar. Onlar gidiyor
Cennete, ben gidip de ne yapaym? Cehenneme git
mek isterim ben, nk gzel papazlarn, yarma
larda, parlak savalarda lm yakkl valyele
rin, aslan yrekli avularn, soylu kiilerin yeridir
Cehennem; onlarla olmak isterim ben de. Sonra Ce
hennemde kocalarndan ayr iki dostu olan yosma
hanmlar da var; altnm, gmm, krkm,
hepsi orda; algclar, hokkabazlar, ve bu dnyada
krallk srm herkes orda. Ben de onlarla be
raber olmak isterim. Yeter ki sevgilim Nicolette de
yanmda olsun (1).
(1) Aucassin ile Nicolette, s. 19.
V. BLM
Ortaa sona erer. talyada parldayan XV.
Yzyl ayrca belirsiz ve bulank bir nitelik ta
r: bir dnya gitmekte, bir dnya kendini aramak
tadr. Sonunda byk deiim kagelir: Reformdur
bu, Rnesanstr.
Reform, aslnda bir zgr-dnce atlm de
ildir. Ne Luther, ne Calvin, dnce haklarnn s
nrsz olmasn ve herkesin geree serbeste se
tii yollardan gidebileceini dnmtr. Protes-
ianlar da, Katolikler gibi, dorunun, ancak tanr7
sal bir esinle bulunabileceini, bu esinin de ncilde
bulunduu kamsmdadrlar. Calvinciler de kendi
inanlarn savunmak iin, katolikler gibi silha sa
rlmaktan ekinmezler; en. zayf durumda olduk
lar yerde zulm grenler en gl olduklar yer
de zulmederler. Calvin, kendi adamlar Cenevre d
nda kouturulurken yorumcu Sebastien Caste-
lionu iinden uzaklatrr, kadercilie kar gr
ler tayan JeSrme Bolseci srgne gnderir, bil
gin Michel Servetyi atete yaktrr. Albe dk Hol
landa Reformunu kan iinde bomaya alrken,
Anglikanizm, katoliklere kan kusturur. Nihayet, n-
ZGR-DNCE REFORM RNESANS
l cujus regio ejus religio bireysel vicdan haklar
nn arsz bir inkr haline gelir.
Bununla birlikte, yzyllarn gemesiyle, Refor
mun gerekte zgr-dncenin amacna yarad
aka grlmekte|dir. Elbet, reformcularn yaptla
rnda devrimci felsefenin ilk genel evresini bu
lan ve ilkel Luthercilikle XVIII. Yzyl yaratancl-
(deisme) ve sistematik ateizm arasnda bir baba-
oul ba gren Auguste Comte kadar ileri gtr-
lemez bu dnce. (1). Baka birtakm, yazarlar da
hristiyanlm Reformdan glenerek ktn ileri
srmektedir. Bu grn de Comteunki kadar bir
doru pay tad sylenebilir. Her hristiyana In
cili serbeste yorumlama hakknn tannmas, im
diye kadar bu yorum hakkn kendi tekelinde bu
lunduran Kiliseye kar yle bir ilke karm olu
yor ki, bu ilke gelierek ilerde Incili bile tehdit
edecektir: Luther Calvine yol aar; Calvin, Voltairee
yol aar; Voltaire, Renana yol aar; Renan Cou-
choudya yol aar.
ikinci bir nokta daha var. Hristiyanlarn insaf
szca zulm grmeleri, en korkun ikencelere b
yk bir cesaretle gs germeleri, gsterdikleri yi
itlik, btn o hristiyan zgr dnce nin gz
lerinde kendilerinden nce ilka kurbanlarnn
yaptklarn canlandrr; dmann takdirini kaza
nr, cesur kiileri isyana srkler, dklen bunca
(1) Pozitif Felsefe Dersleri, c, V, LV ders,
kan. pahasna kazanlm bir hakk az ya da ok
belirsiz bir ekilde tanmaa zorlar onlar. Sonuta,
savalarn grltsnden ve stnde insan yaklan
odun ynlarnn alevlerimden tede, Milan Fer-
mann anmsatan esinleyen bir hogr havas ku
rulur yeniden. Snrl bir hogrdr bu elbet: hi
bir kampta, ne birinde ne tekinde, bal olmayan
larn ve inanszlarn bir zgrl yoktur. Sor-
bonne, Etienne Doletyi, kukuculukla ve dinsizlikle
sulayarak ikence ederken, Calvin, hi bir itiraz
davrannda bulunmadan, unlar yazmaktadr:
ok ilgintir, Agrippa, Villovanus, Dolet ve br
ifritlerin hepsi ncili aalamlardr (1). Ama,
btn bunlara ramen katoliklerle protestanlarn
kardee yanyana yaamalar gerektiini haykran
sesler de ykselmektedir- anslye Michel de lHos-
pitalin iyice nlenmi u szleri herkese bilin
mektedir: Kafa karsnda ban pek bir deeri
yoktur, Parti adlarn, nbet tutma, ayaklanma,
Luthercilik, Calvincilik, Papaclk kelimelerini, b
tn bu eytans kelimeleri atalm dilimizden: hristi-
yanlarm adn deitirmeyelim. Montaigneden u
aklamalar yanklanr: Bir adam sanlar yzn
den diri diri atete yakmak, o sanlara fazla deer
vermek olur, Tanrya kr, inancma yumruklar
inmiyor... Bir sz zor kullanlarak tutunduruluyorsa
o szde doruluk pay az demektir. Montaigne daha
ileri de gider: Biz dinimizi kendimize zg bir bi-
(1) kavisse, Fransa Tarihi, V, I, s, 303,
DNE KARSI -DNCENN TARH 71
im<de kavryoruz, baka dinlerin kavrand gibi
deil. Nasl Perigordlu ya da Alman isek, yle de
hristiyanz. Bylesi bildirilerle yaratlm ortamda,
Sarayda katoliklerle protestanlar yanyana bar
iinde yaamaa balar; Charles IX, protestan Colig-
nyyi muhterem peder diye arr. Bunlar, her ey
den nce kaak bir barmann belirtilerinden ibaret
tir; hemen ardndan Saint-Barthelemynin korkun
ylglar ve yeni bir savan yalazlar skn eder.
Ama, Henri IV, zaferlerinden ve dn yapmasn
dan hemen sonra, 13 Nisan 1598de Nantes Ferman
n imzalar.
Bu nl metin hi bir bakmdan dnce z
grl lkesini iln ediyor deildir. nsan Hak
lan Bildirisinden ok Milan Fermann anmsatr;
nk sadece Fransz topra stnde katolik inan
la protestan inancn bar iinde bir arada yaa
yabilecei olanan getirmekle yetinmektedir.
Nantes Ferman, protestanlar a bir anlamda ok,
bir anlamda da pek az bir ey getirmektedir. ok
ey, nk onlara gvenlik kadrolarnda sekiz yl s
reyle yz yer iin ayrcalk verilmektedir; bunun
ykn garnizonlardan demek zere Devlet st
lenmektedir. Pek az bir ey, nk reformcularn
fikirlerinin Parisin evresinde bulunan be yerde
yaylmas yasaklanm, Saraydaki byk senyrler
bile evlerinde gizli oturum halinde, hi grlt
karmadan, her trl rezaletten saknarak grme
e balamlard.
Ama bunlar dnda protetanlarm krallm
btn kentlerinde ve yerlerinde hi bir baskya u
ramadan inanlarn belirtmee, ya da dinlerine ay
kr eylere kar kmaa haklar vard. niversi
telere, okullara, kolejlere, hastanelere kabul edil
milerdi. Her trl greve ve nvana hak kazanabi
lirlerdi.
Elbette, Ferman, ne protestan ne katolik olan
kimselerden yana hi bir hkm ngrmemekte;
yalnz bu iki inann zgrln gven altna al
maktadr. Ama, byle de olsa, gnn koullar iin
de, zgr-dncenin bir zaferi sz konusudur bu
fermanla- Biraz elverisiz bir deyimle Rnesans,
(yeniden dou) olarak adlandrlan, gl ve az
belirli hareket -hmanizm dense daha uygun olur
du -zgr dncenin geliimine Reformdan daha az
cesur, ama ok daha yaygn bir biimde hizmet
eder.
Hmanistler, XVTII. Yzylda olaca gibi, her
insann dnme ve dncesini serbeste aklama
hakk olmas gerektiini talep etmezler, ama talep
etmedikleri bu haklar zaten kullanmaktadrlar; ve
Erasmustan, Rabelaisden, Doletden, Ramusden,
Montaigneye kadar gerekletirdikleri bu kullanma,
"zorunlu olarak, yerleik dogmalara kar kmtr
hep.
Rnesansn Grek-Latin dnyasnn yeniden can
lanmas olduunu syleyenler vardr. Biraz basit
indirgenmi bir formldr bu. Ortaa, Latin edebi
yatn ok daha iyi biliyordu; Edmond Faralin a-
lraalar bunu ispat etmitir. Kii hemen kendisini
Tristanm, Iseutnn, Marholtun Theseenin, Ari-
anem ve Minotaureun ardnda bulabilmektey
di o ada. Sonra, Saint Thomasc byk yap, In
cil'e dayand kadar da Grek Aristotelesin yap
tna dayanmaktayd. Ama gerek u ki, Saint Tho
mas, Aristotelesi alrken onu klielere dkmekte,
ksrlatrmaktadr- nsan dncesini kesin bir er
evede dondurmasn ister Aristotelesten. te R
nesans, byk bir zgrlk atlmyla bu ereveyi
krp atmtr.
Bu patlamay Okul kayglarndan uzak bir ta
km olaylar hazrlar.
Christophe Colomb ve ondan sonraki denizci
ler Amerikay kefettikleri zaman, bir an bile To-
mizmi (Saint Thomasn sistemi) dnmemiler,
onunla savama akllarnn ucundan bile geilme
milerdi. nk, eski sistemde, ncil ve Aristote
les, birbirine eklenerek insan bilgisinin temelini
meydana getirmekteydi. Ne var ki her ynden tam
olduuna inanlan bu bilgi Amerika ktasnn varl
n bilmiyordu. sa, mezlerini halklar aydnlatsn
lar diye yeryznn her yerine gnderirken Bat
Avrupa ile in arasnda byk bir lke olduunu
sylememiti. Her eyi bilen tanrsal g hataya m
dmt yoksa? Hi bir eyden haberleri olmad
iin bu lkede yaayan insanlarn mahkm edilme
leri mi gerekecekti?
Baka denizciler, Yasco de Gama rneini izle
yerek, Hindistan, ini, J aponyay kefettikleri
zaman da ayn nitelikte yeni bir sorun kar ortaya.
Bu lkeler Amerika gibi bilinmiyor deildi elbette;
ama bunlardan pek az sz edilmekteydi nedense;
oysa birdenbire anlald ki buralarda oturan ve sa
ya evet dememi nfus hristiyan nfustan ok da
ha fazladr.
Denizciler eski dnya haritasn bylece dei
tirerek dilbilimcileri ve filozoflar gemite hi se
zilmemi sorunlara eilmee iterlerken, bilim de
ba ekmee baar. Polonyal Copernic, Oresmein
fikirlerini yeni/ien ele alarak, eskiden hareketsiz
olarak dnlen dnyann kendi evresinde ve g
nein evresinde dndn ispat eder. Oysa ncil-
de gnein kendi evresinde dnd yazldr;
hatta J osuenn onu durdurduu belirtilir. n
cil yanl yazyor olabilir mi? Copernic, sorunu
kurcalamaktan saknr ve Kilise bar iinde lr.
Ama geciken bombalar en az tehlikeli olanlar de
ildir.
Yzyl srkleyen yenilik hummas iinde,
Ramus de, Skolastiin dokunulmaz Ustasna cephe
den saldrmaktan ekinmez. Onun darbeleriyle, ve
Palissy, Pare gibi deneyciler in darbeleriyle Aris
toteles sarslr, bir gedik alr ve bu gedikten Grek-
Latin dncesinin btn parltl ayrmlar dkl
mee balar ve bir paganizm seli Ortaa tarafndan
sabrla kurulmu olan yapy yerle bir eder.
Bu paganizmle hristiyan inan arasnda, kelime
74 DNE KARgI DNCENN TARH
nin dinsel anlamyla bir mcadele yoktur elbet.
Olimpos sakinlerini tanr olarak yaatmak kimse
nin aklndan gememektedir. Yalnz iir, onlar
anmsar, anlatr. Ronsard kadar tutkulu bir katolik,
atlar, lhiler adar onlara. Ortaan arbal
sertliklerinin karsna tanrlar, tanralar, orman
perileriyle dolu bir dnya karlr. Agamemnon,
Charlemagnen ve kral Arturun yerini alr; sar
n Helen, sarn Iseut olur; Akhilleus, Hektor, Aias,
Rolandm, Oviernin, Lancelotnun, Gauvinin ye
rini alr; Teiresias, Merlinin yerini alr.
zgr-dnce asndan daha dolaysz ve
nemli bir olay: Paganc bilgeler, eskiden kilise
mensuplarna ve doktorlara ayrlm yerlere szp
yerleirler. Eskiden Tertullien, Saint Ambroise,
Saint Augustine, Saint Thomas, Duns Scot okunan
yerlerde, Montaigne gibi bir adam, hemen hemen
'sistemli bir biimde, Sokratesten, Stoaclardan, Epi-
curusclardan, Plutarkhostan, ierondan, Sene-
cadan sayfalar okumaktadr. Denemeler, bir ba
kma, payen dncenin iir demetidir; yazarn,
tegemen dine kar ihtiyat gerei gsterdii bir iki
zen dmda, ne biliyorum? sorusu, gevekliiyle
bile daha byk bir kvam kazanan bir tehdit olarak
kalmaktadr.
Rabelais ile dorudan doruya saldr balar.
Kukusuz, Rabelaisnin dinsel fikirleri iyice bi
linmiyor. u msralar yazd zaman ne demek iste
diini de kestiremiyoruz.
Giriniz, byk inan erisin burda
Sonra, kutsal kelmn dmanlar
Karsn seslerle, tavrlarla.
Ancak, kesin olarak bilinen bir ey varsa o da,
ihtiyatl olmak iin kulland ve kendi yazarlk an
layna aykr dmeyen bir alay perdesi ardnda
apak ve kaba denebilecek bir biimde eski hristi
yan lksnn karsna ters eilimde yeni bir l
k karmasdr.
Hristiyan iin hayatn bir anlam ve amac var
dr: bu da mmin kiiye ahretini kazanmay salar.
Yeryznde mutluluu aramak lgnlk olur, n
k, dinine bal kul, sa gibi ac ekmelidir. Saint
Augustinin nl szlerini buraya balayabiliriz:
Onun belgat bir nehir gibi akt zaman, kim
syleyebilir bu hayatn sefaletini?, Bizler burda
szlanp duran yolcularz, yurdumuzdan ayr d
mz, Hayr, yaarken mutu olamazsnz, kimse
olamaz. Isa da yeryzne gelerek sadece sefaletimi
zin selesini dolduran eylerle beslendi; sirke iti,
aclar, kederler buldu. Tarm, askerlik sanat, ba
ro, ticaret, btn bu aa ilikin eyler: Babilonun
rmaklardr bunlar, kylarnda Sionun ansna a
lanr, Yaamaktan ok lmdr bu hayat; bir e
it cehennem. Saint Augustin, karanlk bykl
n kimsenin yadsyamayaca bu aklamalarna
bal kalarak, bekrl, ve iffetli evlilii ver, y
le der: kr Tanrya, kimse artk evlenmek iste
76 DNE KAKI DNCENN TARH
miyor; yoksa dnyann sonu gelirdi; Tanr sitesinin
daha abuk dolmas demek olurdu bu. (1) -
deal olarak, kendinden iyice emin olan kimse
hayatla boy lebilmelidir; Saint Augustin yolu
aar; daha sonra kilise bu ar formlleri bilgece
yumuatr. Kilise imparatorlukla birletii zaman,
ocuklarndan artk yaamaktan tiksinmelerini iste
miyecek, bu ideal durumu, btnyle, sadece kei
ler gibi mr geirenlere nerecektir. Ama bunu on
lara kendileri iin nermi olacaktr; hayat ac bir
len gibi kalmal, insan ten zevklerini, zenginlii,
gan hreti aalayarak, acdan ve kederden tat al
maldr; alakgnllle, iffete, yoksullua, boyun
eie adamaldr kendini.
Rabelais, Gargantuasmda, yzyllar boyunca
sayg -gsterilmi olan bu lkye cesaretle saldrr,
ile manastrna kart olarak Theleme manastrn
karr; bir kural vardr burann: Cannn istedi
ini yap.- Niin konuyor bu kural? nk, dou
tan iyi,, eitim grm, drst kimselerle dp
kalkm, serbest kiilerin doal bir gdleri ve
drtleri vardr; onlar hep erdemli olmaa iten,
ktlkten alkoyan bu-gdsel onurdur (2).
Bu cmleyle insann ilk gnahla kirlenmi ola
rak doduu konusundaki retiye cepheden hcu
DNE KARSI DNCENN TARH 7?
(1) De Bono Conjugali, X, 10.
(2) Garganta. LVII. blm.
ma geilmektedir: insanlar bozulmu olarak do
mazlar, bir gd onlar erdeme iler. Nelere dayanr
bu erdem? Eski hristiyan erdem anlayina aykr
olarak, gzellii, zenginlii lks, elenceyi, dn
cenin zgrce ieklenmesini sevmee dayanr.
Hristiyan manastrda beden gzellii aala
nr; Theleme manastrna ise sadece gzel, biimli,
salam yapl kadnlarla, gzel, biimli, salam ya
pl erkekler alnr.
Hristiyan manastrda kendilerini iffete adam
adamlar ya da kadnlar bulunur. "Thelemede ise
erkekler yoksa kadnlarn da alnmayaca, kadn
lar yoksa erkeklerin de almmyaca ngrlm
tr. Bir erkek Theleme manastrn terkedecei za
man oraya kendi sofuluu adna alnm olan ve
evlenmi bulunduu bir kadn da yannda gtre
cektir. Thelemede ylesine iyi ve dosta gnler ge
irmilerdir ki evlenmeleri daha iyidir; birbirlerini
mrlerinin son gnnde bile ilk evlendikleri n-
k kadar severler bunlar.
Hristiyan manastrda yoksulluk yceltilmitir;
temizlenmenin bir arac olarak baklr ona. Thele
mede ise herkesin zengin olmas ngrlmtr;
ve Thelemeliler bu zenginlikten, sadece rahat bir
hayat srmek iin deil, ayn zamanda ince ve u
ralm bir lks iinde yaamak iin yararlanmak
tadrlar.
Hristiyan manastrda, kei, zihnin bo abala
rn susturacak, dini btn kitaplar okuyacak, dua
edecektir. Thelemede gen kadnlar ve gen erkek
ler okuyacak, yazacak, arklar syleyecek, be alt
dilde konuacaklardr.
Rabelais, Theleme efsanesiyle yeni zamanlarn
insanlarn eskiyle ipleri koparmaa arr, haya
tn bir snama dnemi ya da bir eit cehennem de
il byk bir umut kayna olmas gerektiini savu
nur. nsanlar en byk devrime, ahlk devrimine
arr. Onun bu davranmda bir zgr-dnce
atlm grmemee imkn yok.
VI. BLM
XVIII. Yzyl, zgr-dnceye ldrc olma*
sm istedii darbeler indirir; zgr dnce tepkiler
gsterir ve yasalar erevesinde yenilmi de olsa,
alttan alta, filozoflar yzylnn dnrlerine yol
aar.
Bilim, 1633te byk bir darbe yemitir. Oresme
ve Copernic kilise bar iinde lmlerdir; fikirle
rini, dnyann devinimi stne kurup gelitirmekle
sulanan Galile, Yazl hkmlere aykr bir reti
den yana ok etkili kantlar tayan bir kitap yaz
d iin byk bir sapknlk kukusu iinde oldu
unu syleyen Engizisyonda yarglanr; trenli bir
biimde dinden atlr, hapsedilir.
Fransada Nantes Ferman hkmleri yrrlk
ten kaldrlarak zgr-dnceye mthi bir darbe
indirmitir. Yzyln banda Richelieu, Reformcular
dan gvenlik yerlerini geri almaa karar verir;
ancak inanlarnn gereklerini yerine getirme hak
larn kendilerinde brakacan da belirtir. Onun
hkm srd dnemin ilk ksmnda, zellikle
Frondedan hemen sonra, Louis XIV, bu tr biltdi-
XVIII. YZYILDA DNE KARI DNCE
rilerini oaltr. Ama ters " ynde bir akm da ge
limekte gecikmez. 1651de Ruhban Genel Kurul
taynda kirala yle denecektir: Majestelerinden,
Tannnn ocuklarnn zgrln yok eden u se
fil vicdan zgrln Krallmdan dar atmay
buyurmasndan baka isteimiz yok. Majestenin
verdii karlk ise Vicdan zgrln .yava ya
va yok etmek, protestanli gcn blerek,
paralayarak ufalamak yolundadr. Reformcular
vicdan zgrlnn Kutsal Ruha aydnlatlm
olduunu bouna ileri srerler; ne pahasna olur
sa olsun, inanlarndan dndrlmeleri buyruu bir
kere verilmi bulunmaktadr; bu, ya dnmeleri iin
para pul verilmek, ya da yanlarna kendilerine kor
kun eziyetler eden svari erleri verilerek yapl
maktadr. Hkmet bu ekilde din deitirenlerin
saysnn yeterince fazla olduunu grnce asl l
drc darbeyi in,dirir: Nantes Fermanm btny
le yrrlkten kaldran yeni bir Ferman imzala
nr; buna gre tapnaklarn yklmas, haklarn kul
lanlnn ardurulmas, protestan okullarn ka
patlmas, protestan ailelerde doacak btn o
cuklarn papazlarca vaftiz edilmesi, inanlarm de
itirmei reddeden memurlarn srgne gnderil
mesi, krallk snrlarndan dar kamak iseyenle-
re krek cezas uygulanmas ngrlmektedir Bu
olaanst tedbirlerin nasl byk bir vahet iinde
uygulandn biliyoruz. Fransaya ne gibi zararlar
getirdii de bilinir- Burda belirtilmesi gereken nok-
.. F.: 6
DNE KARSI DNCENN TARH ,gl
82 DNE. KARgl DNCENN TARH
ta bu tedbirlerin Mme de Sevigne, La Fontaine, La
Bruyere tafafmdan onaylanm olmasdr. Bossuet-
ye gelince o, Michel de Le Telliernin Oraison fu-
nebreinde yle yazar: Bu yeni Konstantini, bu
yeni Theodoseu, bu yeni Marcieni, bu yeni Charle-
magne gklere kararak alklayalm ve yle di
yelim ona: hkmdarlnzn onurlu yaptdr bu;
gerek nitelii burda belirdi onun; artk sapknlk
yok; yalnz Tanr yapabilir bu harikay. Bu tr
aklamalar, XVI. Yzylda beliren vicdan zgrl
nn, XVIII. Yzyl adamlarna hangi noktalarda
yabanc geldiini pek gzel gsteriyor; onlara gre
kiraln her uyruu onunla ayn dinde olmak zo
rundadr; szgelimi Bruyere, egemenlie dman
bir inan dedii zaman, majesteye kar ilenmi
bir suu anlatmaktadr.
Hkmetlerce J ansenistlere kar izlenen po
litikay da byle bir dnce beslemektedir. J an-
senistler sofu, bilgin, erdemli kiilermi, bunun ter
sini syleyen yoktur zaten. Ama kral bir kere Ciz-
vitler lehinde ve onlarn aleyhinde durum alm
bulunmaktadr. Port-Royaldeki dindar kadnlar da
tlr, manastr yktrlr, iine gmlm cesetler
karlr ve komu mezarlklara tanr.
Btn bunlara, Louis XIV. zamannda kitapla
rn Kiraln ayrcal olmakszn yaymlanamya-
can, iktidarn yergi yazarlarna soluk aldrmad
n da eklersek, XVII Yzylda Fransada zgr
dncenin ld sonucuna kolayca varlabilir. Bu
DNE KARgr DNCENN TARH 83
nunla. birlikte byle bir sonu yanltr: glgelerin
yansra parltlar da vardr nk.
Bir kere, bilim nden gitmektedir. Geri Gali-
le hkm giymitir, ama Pascal yle yazabilmek-
tedir: Galile iin, dnyann devinimi halikndaki
fikrini mahkm eden u Roma kararn karmanz
bouna olmutur; bu, dnyann hi hareket etme
diini ispat etmeyecektir; dnyann dndn
gsteren salam gzlemler yaplsa, btn insanlar
bir araya gelse bile onu dnmekten alkoyabilirler
rai? Hatta kendilerini de onunla birlikte dnyor
olmaktan alkoyabilirler mi?
Pascalm, mrnn son gnlerinde, soyut bi
limler den hi holanmadn yazd bilinmekte
dir. yle demitir: Copernicin fikrinin derinleti
rilmesini doru bulmuyorum. Ama boluun
ylgsn silip sprerek fizie bir srama yaptr
maktan, ve insanl, her zaman var olan ve dur-
majdan bir eyler renen bir aym adam a benze
terek, btn bilimlere snrsz ufuklar amaktan da
geri durmaz.
Baconun ve Descartesin yaptlarn canland
ran da yine bir zgrlk gerilimidir. Pascal gibi,
Descartes de inanl bir kiidir. unlar yazarken
byk bir itenlik iindedir: zellikle, amaz ku-
ral olarak unu alyoruz ki Tanrnn esinlettii ey
ler geri kalan eylerden, kyas, kabul etmeyecek de
recede, daha dorudur. Ama Descartes, analitik geo
metrinin ve tmel matematikiliin tutkulu bir et
keni olduu srada, drt temel kuraln ilkini aa
daki gibi formlletirirken inanlarn ortasna iler
de patlayacak bir bomba koymam da deildir: Bi
rincisi, aka yle olduunu bilmediim hi bir eyi
doru olarak kabul etmemek- Galileden Newtona
uzanan dnce akm, kanlmaz bir ekilde, Hris
tiyanlktaki tekvin sorununun ve Aristotelesin bir
likte meydana getirdikleri kesinlikleri temel alan es
ki yapya arpar.
Unutulmamas gereken ikinci bir gerek daha
var: Reformculara ve J ansenistlere kar yaplan,
gsterilen kyclklar tersine bir hareket dourur.
'Bir Bossuetnin alklad eyi bir Saint-Simon pro
testo' etmektedir. J ansenizme gelince, bu akmn ba
z bakmlardan bir zgr-dnce atlm olduu
sylenebilir. lk bakta tuhaf grnebilir, ama, J an-
senistler de -bireysel vicdan haklarnn Tanr esini
nin kesinliine kar karlmasn Cizvitler kadar
istemezler. Tomizmin tesinde, Augustincilie dn
mee kalktklar zaman fl a kendilerini ynelten ey
ilerleme ruhu deildir. Ama kilise tarafndan mah
km edildikleri zaman kamuoyuna alma gze
aldklar zaman mthi bir rnek meydana getirir
ler. Papaln iddetle saldrd nl neriler i,
aslnda J anseniusun retisinde mevcut mudur, de
il midir? Teorik olarak, buna karar vermek kilise
yetkililerine der; ve bu ilkeyi yadsmak^btijin
Kiliseyi sarsmak olur. Bununla birlikte J ansenistler
bo durmazlar. Liklere, kadnlara ynelirler, yle
84 DNE KARgl DNCENN TARH
derler onlara: Sizler de grp karar verin, O-
laylarda dorular sadece mhr tayanlar tarafn
dan yaratlm deildir, Asl olaylardaki doru
lardr ki mhrlerin kabul edilebilir niteliini ya
ratmaktadr. Bylesi bir ilkeyle daha da ileri
gidilebilir. Port-RoyaTin bavurduu erkekler ve
kadnlar Kayra sorununa ilikin olan deil, nl
gevek ahlka ilikin olan izlerler. Cizvitler, ikti
dar desteini bouna salamlardr. Escobar ve' Ni
yet rgt. La Fontaine ve Boileau tarafndan in
safszca alaya alnr. Polis, Provincialesin yaym
lanmas ve datmn bouna nlemee almakta
dr; nk XIV Louis bunlar bulup okutur. 'Sor-,
bonne, Arnouldu mahkm eder, ama Parlamentoda
ki muhalefet sralarnda Homurdanmalar da balar.
Otorite ve fikirler arasndaki bu atma
larn, bu ekimelerin yaratt ortamda parsay top
layanlar zgrlk yndeleri olacaktr. Mete, Saint-
Evremond, Ninon, Fontenelle, XVIII. Yzylda ol
duu gibi dnce zgrl ilkesini savunmazlar,
ama kiisel planda uygulamaktadrlar onu. Bayie
daha ileri gijder. nce protestan, sonra katolik, da
ha sonra yine protestan olan bu dnrde do
malara kar saldrmadan edemeyen ruh, zgr ze
kdan baka bir ey deildir.
Moliere, Festin de Pierreinde, ikiyzlle ei
limli olduu ve Sofular Kabalasna girdii andan
itibaren Don J uan mahkm eder. Ama ayn Don
J uan dinsizlikle yetinmedii oranda sevimlilemek
tedir. Apak bir dille Tanrya da eytana da te
dnyaya da inanmadn belirtir. Sganarelle sorar
ona: Daha bir eye inanmak gerekir. Neye ina
nyorsunuz? Karlk: ki kere ikinin drt ettiine
inanyorum, Sganarelle, drt drt daha sekiz etti
ine inan y or um. Bylesine kendili ortaya koyan,
ve 1665te Auguste Comtea olanak hazrlayan bu
adam iren olarak nitelendirilecektir. Moliere yle
olmad gibi, bununla, b kadaryla da kalmayp .y
le olmadn, ateizm aklamalarndan hemen sonra,
bir yoksula insanlk akna para vererek ve hak
szca saldrya urayan mehul kimselere yardm
amacyla hayatm oynayarak ispat etmitir.'
Bavle, gzn budaktan saknmadan, uyruun
da Prensin dininde olmas gerektii hakkndaki
retiye hcjna geer:
Khyalarnz, yarglarnz, kumandanlarn
z, svari erlerinizi grdk: krl istedii iin, Cal
vin taraftar kimselere inan deitirmelerini buyu
ruyorlard. Baknz, diyorlard onlara, dlere ka
plmayn, kiraln balad bir ii bitirmedii grl
memitir; sizin de kendi dininden olmanz isti
yor; sanmayn ki bunun tersinin olmasna izin ve
recek; yani inanlarnz deitirmeniz gerekiyor;
kral byle istiyor; ve bu buyruun gereini yerine
getirmezseniz hakknzda Devlete bakaldrm, ona
kar su ilemi kiiler olarak ilem yaplacak.
ren ve. bir adamdaki hristiyan (deerlerini toptan
skp gtren szler var.: Dinsiz, ,dme aykr bir
DNE! KARSI DNCENN TARH
87
dalkavukluktur bu, dinsizliin ta kendisi. Bir uyru
u dininden dndrmek iin Prensin buyruklarn
ileri srmek dine aykr bir yzlemedir, dinsizliktir,
dinsel deerlere .kar apak bir saygszlktr.
Btn bu ylmadan klarn sonucu olarak bir
inanszlk rzgr' eser. Dine sadece dudaklarn
ucuyla sayg gsterilmektedir. Ayinlere gidilmekte
dir- Ama Mabillon ve1Lannoy gibi bilgin kiiler er
milerin yuvasn yapmaa balamlardr. . Male-
branche, farknda olmadan, katolik inanca kundak
sokmaktadr. Richard Simon, ncili eletirme dene
mesinde yntemlendirilmi imanszlksn rneini
verir. Kiliseye kar, Kartezyanizm ad altnda b
yk bir savan hazrlanmakta olduunu gren
Bossuet, umutsuz bir , dille dine kar ynelmi ve
iinde yaadmz yzyln lgnl olarak nite
lendirebileceimiz bir kaytszlktan sz eder. Le
P. Bonol yaknp durur, dinsizler, serbest kafallar,
ar fikir tayanlar, siyasayla uraanlar, natra-
listler oalyor diye. 1699da Orleans Desi yle
yazar: Dinsjz olmayan tek bir gen bulamazsnz
bu ada.
Son bir nokta: dncenin dinsizlemesi, h
manizmi de yklenerek, btn XVII. Yzyl boyun
ca srer. Payen tanrlar, payen tanralar, payen
kahramanlar, payen bilgeler edebiyat dnyasn sa
rarken bunlarn tasvirleri de pek dindar kiraln
ve evresindeki kimselerin saraylarm doldurur.
Corneille henz hristiyan piyesler yasmaktadr:
Polydeucte, Theodore gibi. Bununla birlikte, kahra
man, Hallara kar Ha savunan (ve ilerde Hu
go, Leconte de Lisle, Heredia gibi yazarlar tara
fndan yceltilecek olan) Le Cidde saya ya da Ki-
liseye ilikin bir yan bulunmamas olduka ilgin
tir. Rodrigue, baba, kar, onur, aktan sz etmek
tedir; Chimene alamak iin sessizlii ve geceyi
kollamaktadr; ama sessizlii bulunca ya da gece
olunca dua etmei hi dnmez. ster istemez,
Vignynin msralar gelir akla: Peki Tanrm? D
nlmyor artk Tanr, a byle. Racine, La
Thehaideden Phaidree kadar, hep payen konulara
eilmitir. Boileau da onu cokunlukla onaylar ve
hristiyanl edebiyatn dna srer.
Bi* hristiyan inanc, rkn gizemler
ve enlikli bezekler, elverili deil.
Bu inanszlk akm iinde Cizvitlerin n s
ray tutmalar da ilgintir. Reformun ve J ansenistle-
rin can dman olan Cizvitler eski payen alara
kar umulmadk bir sevgi beslerler. Pascalm Pro-
vincialesde hrpalad Le P. Le Moyne bile, hris
tiyan katlklara kar Monimenin, Paulinein, Por-
cienin, Lucretiusun intiharlarn savunmaktan e
kinmemektedir. Bu yazar, eski Romay soylu doa
erdemlerinin stanas olarak yceltir. La Devotion
Aise adl kitabnda, insan yaratlnn ilk gnahla
kayglanmay gerektirmeyecek kadar iyi olduu fik
rini ileri srer cokuyla. Cizvitler, kolejlerinde,
rencilerine Eflatunu, Plutarkhosu, ieronu, Sene-
cayi okuturlar. Kimi zaman byk Roma hatipleri
nin sylevlerini ezberletirler; hem de bunlarn z
grlk trksnden yana olanlarn darda tutma
dan.
Bylece, zgr-dnce, en umulmadk raslan-
tlarla, zaferlerini her yere yayar. Ve mutlaklk
ona kar krek cezalarn, jandarmay, zindanlar,
sansr bouna harekete geirir; btn bu zor ted
birler krlr, o zaferler daha bir tutku kazanr.
VII. BLM
XVIII. YZYIL ZGR-DNCENN ZAFER
Byk Yzyl, Baylar, XVIII. Yzyldan sz
etmek istiyorum.. Michelet, bir gn, College de
Francedaki dersine bu szlerle balamt. Filozof- '
lar yzyl olan bu a, zgr-dnce asndan,
gerekten Byk Yzyldr.
Kukusuz, siyasal iktidarlar, Gne Kral za
mannda giritikleri amansz mcadeleyi srdr
mektedirler.
Protestanlara yaplan tyler rpertici iken
celerin ard arkas gelmez. Loui XIV. n lmn
den hemen sonra bunlarn bir ksm kendi inanla
rnn gereklerini yeniden yerine getirmee yelte
nir. Ama 1724de yaymlanan bir bildiriyle yasa d
bir toplulukta bulunduklar anlalm olan kim
selerin kree gnderilecekleri, protestan papazla
rnn idam edilecei, katoliklikten dnenlerin s
rlecekleri, reformcularn, ocuklarn katolik pa
pazlarna vaftiz ettirmee mecbur tutulaca belir
tilir.
ktidar, Cizvitlerin istei zerine J ansenistlere
kar pek ar tedbirler almaa gitmemektedir; ama
onlar kkrtmaktan, hrpalamaktan da geri kaln-
DNE KARSI DNCENN TARH
91
maz; onlara yaknlk duyan yarglar hapsedilir.
Nihayet, serbest dnce yndelerini izle
yen filozoflara da kukuyla baklmaa balanr.
Voltaire, kendini Bastillede bulur, Diderot ise Vin-
cennesde; 1752de bir kurul karar Ansiklopedinin
iki cildinin yok edilmesini buyurur; Holbachm
LEspritsi yaklr; Felsefe Szl yaklr; 1762de,
hakknda tutuklama karar km olan Rousseau
kurtuluu kamakta bulur.
zgr-dnceye kar duyulan kin yzyln
ortasnda daha da iddetlenmitir. 1757de yaymla
nan bir Krallk Bildirisi, Nantes Fermannm y
rrlkten kaldnlmandan da ileri giderek, 1724,
Bildirisinden de ileri giderek aadaki szleri kap
sayacaktr: dine saldrc, zihinleri bulandrc,,
otoritemize kar gelici, dzeni bozucu ve yneti-
ilerimizin huzurunu bozucu nitelikte , yaz yazan
lar, yazdranlar, bunlar yaymlayanlar lm ceza
syla cezalandrlacaklardr (1).
On yl sonra, lhiyat. Fakltesi, bir romanda
hogry nermi olmakla sulanan Marmonteli
mahkm ettikten sonra, iktidarca alman tedbirleri
cokuyla alklar: Hkmdar, sadece, materyalizm,
yaratanclk (Deisme), tanrtanmazlk gibi, toplum
balarn koparan ve her eit suu kkrtc nite
lik tayan retileri deil, katolik retinin temel
(1) Isambert, XII, 272.274.
lerini sarsabilecek akmlan da baistrmak iin lm
cezasn kabul etmitir (1).
Btn bunlar yobazln, yukardan gelen bir
abayla sertletiini gsteriyor. Yalnz, bu sefer, z-
gr-dnceyi savunanlarn tepkisi daha gl ola
caktr.
Cizvitlerden ve iktidardan tedirgin olan J an-
senistler Parlamento iinde mcadeleye giritiler.
Herkesin bildii bir sr olaydan sonra, 1762de Ciz-
vitleri mahkm ettirmei ve nemli yerlerden uzak
latrma baarrlar.
Protestanlara gelince, onlar, byk sayda yn
delerinin ldrlmesini ve kree gnderilmesini
nleyemezler, ama sonunda katolik halk kendile
rini tutmaa, yurt dna g edenleri tutuklamakla
grevli askerler bu grevlerinden holanmamaa,
subaylar askerden kaan dindar erleri yakalamak
tan kanmaa balarlar. te yanda, banazlk orta
l krp geirmektedir. Calas ve Sirven mahkm
edilirler. Ancak, dnce ahlanmaktadr; Voltaire-
in at, kampanyalar derin yanklar uyandrr; Ca-
lasm eski itibarn kazanmas, Sirvenin aklanma
s yobazla indirilmi darbelerdir.
ktidarn filozoflarsa kar eylemi zaman za
man sert, zaman zaman kararsz olmaktadr. Du
rum, arada bir, bunlardan bazlarnn' lehine dn
mekte ve Ansiklopedi, sarayda savunucular bul-
(1) Lavisse, Fransa Tarihi, VIII, 2, 336.
DNE? KARI DNCENN TARH
93
maktadr. Gen valye La Barrem bir yin ala
yn selmlamamakla ve Felsefe Szl gibi sa
kncal kitaplar okumakla sulanmas, tyler rper
tici bir drama yol aar. Dili koparlr, ba gvde
sinden ayrlr, cesedi yaklr. Ama Voltaire .bu kez
de sahneye kar; ve celltlar sank sandalyesine
otururlar.
Filozoflar, ar baz adaletsizliklere saldr
makla yetinmezler. Korkusuzca iki mcadeleye gi
rerler: biri Kiliseye, teki dine kar-
Kiliseye, onun hiyerarisine, kat dzenine, si
yasal ayrcalklarna ve cisman iktidar zerinde
ki etkisine kar mcadele lsz bir ekilde yr
tlr. Montesquieu gibi arbal bir adam unlar
sylemekten kendini alamaz: Papa, alld iin
karsnda boyun krlan, modas gemi bir puttur.
Voltaire ac alay darbeleriyle savamaktadr; u pa
rolay kullanr: Ezelim ala! Helvetius ve Hol-
bach da daha az iddetle saldryor deillerdir.
Dinin kendisine, Tanr Esinine, dogmalarna
kar mca,dele, daha eitli, daha karmak bir- nite
lik gsterir; nk filozoflar bu konuda ortak bir
fikir btnnden hareket etmemektedirler. Szgeli-
ni Montesquieu liberal katoliktir. Voltaire, Incille
re kar gsterdii sevgiye ramen, kesinlikle New-
tonun Tanrsna inanmaktadr. Diderot zaman za
man; Holbach ise sistemli bir ekilde tanrtan
mazdrlar- Rousseau, Emilede sann hayatnn ve
lmnn bir tanrnn hayat ve lm olduunu
syler. Bu ayrlklardan tr, inanca kar ynel-
tilmi saldrlar olduka eitli grnmler iinde
belirmektedir; ancak bunlarn hepsi de ok i ddet
lidir. Voltaire, Incilin metnini ada usulua yol
pacak amansz bir ekilde eletirir. Holbach bir
kk Dinbilim ve Kutsal Bulama ya da Krk-
rne Balln Tarihi adl bir yapt yayjmlar. Dini
insan trnn zgrlne, mutluluuna ve erin
cine kar baz sahtekrlarn kurduu bir birlik
olarak grr. (1)
Tersine, filozoflar arasnda yobazl karg
mak ve onun ipliini pazara karmak konusunda
ne bir ayrlk ne de bir kararszlk grlmektedir.
Montesquieu iin Banaz dnce bir aknlk d
ncesidir (2). Voltairee gre yobazlk yeryz
n kana boyamtr. (3). Diderot da, onu, i
ren bir zdeyiler btn olarak grr (4).
Helvetius, yobazlk klcnn insanln en b
yk bellarndan biri olduunu syler ' (5)-
Rousseauya gre, yobazlk, yani din, tekel ve zor
balk yoluyla halka kan kusturmakta, onu, lm
den, insan krmndan baka ey solumayacak duru
ma getirmektedir (6).
(1) Kutsal Bulama.
(2) Lettres Pers., 85.
(3) Hogr stne.
(4) Ansiklopedi.
(5) nsan stne, IV, 8.
(6) Hogr stne, VI ve XXII.
Sonuta, hogr bir erdem olarak sunulmakta
dr. Ne var ki o bu grnmde sunulurken gklere
karlmamaktadr. Buna verilecek ilk rnek Vol
taire ve onun Calas olaynn hemen ertesinde yazd
Hogr stne adl yaptdr.
Ona gre hogr bir insan hakkdr. Isan
haklar ancak doa haklarnn stnde ykselebilir;
bu ikisinin byk ilkesi, evrensel ilkesi yeryzn-
dedir: Kendine yaplmasn istemediin eyi ba
kasna yapma. Oysa, bu ilkeye gre bir adamn bir
bakasna yle diyememesi gerekir: Benim inan
dm eye inan, yoksa iin bitiktir.
Voltaire devam eder: Hristiyanlarm birbirle
rine hogryle davranmalar gerektiini gstermek
iin ok ey bilmee ihtiya yoktur. Ben daha ileri
gidiyor ve btn insanlara karde gzyle bakma
mz gerektiini sylyorum. Nasl yani? Bir Trk,
bir inli, bir Yahudi kardeim mi oluyor bylece?
Elbette; hepimiz ayn babann ocuklar, ayn Tan
rnn kullar deil miyiz? (1).
Hogrde, insan haklarnn bir ilkesini, byk
kardelik yasasnn bir ucunu bulmak, aydnlklar
yzylnm yz akdr. Bu yzyl bununla kalmam
daha ileri de gitmitir; ilk kez dnme zgrl
kavramn ortaya karmtr.
Yukardan beri grm olduumuz zgrlk,
btn zihn ilerlemelerin temelinde bulunduuna
DNE KARSI DNCENN TARH 9$
(1) Hogr stne' VI ve XXII.
gre, tarih boyunca, insanlar tarafndan ounca
kullanlagelmitir. Ancak, XVIII. Yzyldan nce
hi iln edilmi deildir. Milan Ferman, bu hakk,
gerekte payenlere ve hristiyanlara tanm; Nan
tes Ferman, gerekte, ayn hakk katoliklere ve pro-
testanlara vermiti; ancak fcu metinlerin hi biri
her insann zgrce dnme hakk olaca ilkesini
ngrm deildi.
Oluumundaki zengin olanaklara ramen, ho
grnn kendisi de mantka bu ilkeyi iermez.
Hogrmek, yani inanlarn ve fikirlerin eitlilii
ne katlanmak, Calasm ve valye La Barrem ya
ad yzylda byk bir ilerlemedir. Ama bir ada
mn katolik ya, da protestan olmasna izin vermek
baka eydir, u inanca ya da fikre balanrken fa
lan adamn bir hakk kullandn onaylamak ba
ka ey.
Gemite grlmemi olan bu fikir yle yeni,
yle cretli bir eyidir ki, filozoflar, bir sre onu
btn kapsamyla kabul etmekte kararszlk gs
terirler. Elbet, Voltaire ve Montesquieu, ngiltere
de katoliklerin hor grlmesi olayna pek parmak
basmakszm, ngiliz zgrlklerini iten alklamak
tadrlar. Ama Montesquieu Yasalarn Ruhu adl ya
ptnda yle yazar: Bir devlete yeni bir din kabul
etmek olana varsa, onu almamak gerekir; ama
bir. kere alnmsa, o zaman da dine kar hogry
le davranmaldr Voltaire de Hogr stne
adl yaptmda yle yazar: Demiyorum ki hkm-
DNE KARI DNCENN TARH 97
darn dininden olmayan herkes, hakim dine bal
olanlara ait yerleri ve erefleri paylasn. Bu tr
cmleler gsteriyor ki en cokulu filozoflar da bir
anda ve apak bir biimde, snrsz bir dnce
zgrlne' gitmei gze alamyorlar. Ama sonun
da o noktaya geliniyor.
Y ukarda andmz sakngan cmleden pek az
sonra Voltaire ekler: Y an-tutmayan her okura bu
gerekleri tartmas, artmas, yaymas iin yalva
ryorum. Dnceleri arasnda balant olan dikkatli
okurlar, her zaman, yazardan daha ileri giderler
(1). Burdan aka anlalyor ki, btn dnceteini
sylemei gze alsayd, Voltaire, fikir zgrln
den yana konuacakt. u satrlar yazarken yle
davranmaktadr zaten: Dncesini aklayamadk
tan sonra, insanlar arasnda hi bir zgrlkten sz
edilemez (2). Ansiklopedide de unlar okuruz.
Genel kural: topluma bir zarar getirmeyen haller
de, vicdan zgrlne sonuna kadar sayg gste
riniz; kurgu hatalar Devlete kar ilgisizdir. (3).
Turgotda okuruz: Vicdann dinlemek her insann
hakk ve grevidir; kimse kendi vicdan lsn
bir bakasna kural olarak kabul ettiremez (4).
Bylece onayladklar ilke adna, filozoflar, yayn
(1) A, B, C Arasnda Diyalog, IV.
(2) Hogr maddesi.
(3) Toplumsal Sistem, n, 5.
(4) Krala Muhtra (Haziran 1775).
F.: 7
zgrl, basn zgrl istemektedirler.
XVIII. Y zyln zgr dnceden yana gster
dii abalar yalnz Fransada belirmez. Btn Av
rupada yanklanr. La Fayette ve postlar tarafn
dan Amerikaya gtrlr; bamszlk savan can
landrr orda. Sonunda, 1789da, Ulusal Meclis, n
san ve Y urtta Haklar Bildirisini oylaynca byk
bir zafer kazanr.
ok kez, bu nl metne kar felsef ynden
itirazlar ykseldii grlmtr (1). Her eyden n
ce, Tanr huzurunda ve onun kayrasnda oylanm
oluyor bu Bildiri; bu da yaratancla (deisme) ya
sal bir deer kazandryor. kinci olarak, Bildiri, her
insann zgrce dnme hakkn aka belirliyor
deil.
Ama, 10. maddede unu okuyoruz:
Dncelerini ve inanlarn zgr bir ekilde
belirtmek, insann en deerli haklarndan biridir; bu
bakmdan, bu zgrln yasalarca belirtilmi k
tye kullanma durumlar dnda, her yurtta ser
beste konuabilir, yazabilir, yayn yapabilir.
Bu zgr dnce zaferinin deerini lmek iin,
nceki blmlerde belirtilmi olaylar anmsamak
yeter. Greklerden bu yana, her yerde, iktidardaki
dinin erevesi dna taan dnce zgrln
isteyenler kouturmaya uramlardr. . Payenler,
98 DNE KARgl DNCENN TARH
(1) Aulard, Fransz Devrimnin Siyasal Tarihi, s. 44.
hristiyanlara zulmeder; hristiyanlar, payenlere zul
meder; ortodokslar sapknlara zulmeder; alev alev
odun ynlar stnde erkekler ve kadnlar yak
lr; bu arada yaklmak istenen dncedir; celltlar
ikenceyi gitgide daha tyler rpertici hale getirme
e alrlar; kadnlar ve ocuklarn da arada yitip
gittikleri savalar kopar. Ve sonra, btn bu ac
gemii silen bir gn gelir. Kimsenin fikirlerinden
tr hor grlmeyeceinin karara baland, d
ncelerin serbeste iletilmesinin vazgeilmez ve
kutsal bir hak olduunun iln edildii bir gn. Niin
sylemeyelim o gnn, tarihin en parltl doruk
larndan biri olduunu?
DNE KARSI DNCENN TARHt 0
VIII. BLM
nsan Haklan Bildirisi, herkese benimsenseydi,
mminlerle usular arasndaki atmalarn deil
ama, dinin evresinde dnen siyasal mcadelelerin
n alnrd- Ne yazk ki Bildiri herkese benim
senmi .deildir. 29 Mart 1790 tarihinde\Papalk, he-
kese din konusunda da istedii gibi dnme ve
dncesini serbeste aklama zgrln tan
yan maddeleri iddetle mahkm etti. Bylece m
cadele balam oldu. Bu mcadele, 1790 Temmu
zunda, Meclisin, papaz takmnn sivil rgtnn
kuruluunu karar altna almas ve btn din adam
larnn yurtta yemini etmelerini istemesi zerine
iyice kzt. Din adamlarnn byk bir ksm red
detti bunu. Bir yar\da anayasac'Iar m yani ye
minliler in, te yanda kafa tutanlar m yani ye
min vermeyenlersin birbirine kar dikeldikleri gr"
lr. 1792den sonra bu sonuncular halk dman iln
edilmilerdir. Eylemlerinin yurt iin nemli bir
tehlike kayna olduu kansnda olan Yasama Mec
lisi bunlarn on yl hapis cezasyla Fransay terket-
meleri, ya da baz hallerde Guyannea srlmeleri
kararm verdi, ~Chouanlar taht ve saray savunmak
DNE KARI DNCE VE FRANSIZ DEVRM
iin silha sarlnca bu iddet tedbirleri daha da
arlar. 18 Mart 1793te, Konvansiyon, silhlanma
nn meydan verdii karklklara katlan rahiple
rin idam edilmesine karar verir. Ayn gn, srgne
gnderilmek iin tutuklanm rahiplerin asker bir
jri nne karlmalar ve yirmi drt saat iinde
lm cezasyla cezalandrlmalarna karar verilir.
Vendemiyenin (Fransz devriminin ilk ay) 29-30-
unda korkun bir yasa karlr; buna gre i ya da
d dmanlarla ibirlii yapan din adamlar idam
edilecektir; bu ibirliinin tesbiti iin iki imzal bir
hbar mektubu ya da iki tann birbirini tutan sz
leri yeterli grlmektedir. Ayn yasaya gre, yurt
talk duygusunun eksiklii, alt yurttan tankl
ndan anlalan yeminlf rahipler de srgne gn
derileceklerdir.
Aulardm da belirttii gibi bu yeni yasalar, Dev
rimin Kilise hakkmdaki politikasnda byk bir de
iiklik meydana geldiini gstermektedir. nce
leri kafa tutan din adamlarna kar anayasac
papazlar destekleniyordu. Kt papazlarn karsna
iyileri karlyordu; 1793de iyi papaz olamyaca,
Girondainlerin safnda bulunan yeminlilerin de
yurt iin yeminsizler kadar tehlikeli olduu kans
na varld. (1).
Devrim partizanlarnn ou, temelde, ,dine d
man kimselerdir; nk (dinde, mantk gcne kar-
(1) Aulard, Fransz Devriminin Siyasal Tarihi, s. 470.
t, cebbar ve geriletici bir g grmektedirler. Y al
nz siyasal planda deil, fikir plannda da savar
lar. Condorcet, nsan Zeksndaki lerlemelerin Ta
rihsel Bir Tablo Tasla adl nl yaptnda, Roma-
dan sz ederken yle yazar: Evrene yeni bir zor
baln zincirlerini vurmak isteyen bu hakim ehri
anlatacaz; kabaca hazrlanm eylemlerle bilisiz
inanc nasl boyunduruk altna aldklarn; kendi pin
tiliklerinin ya da gururlarnn gereklerini canlar
nn istedii gibi karlayabilmek iin dini sivil ha
yatn btn alverilerine nasl kartrdklarn;
halklarn inancn korkun bir afarozla ve en ufak
bir kar koymay yasalaryla nasl cezalandrdkla
rm; btn Devletlerde, banazl daha kuvvetli
bir ekilde tutundurmak iin, arlatanlklaryla bo
inan ylgsn vmee hazr bir rahipler ordusu bu
lundurduklarn gstereceiz.
Andre Dumont, 1793 Ekim aynda, Abbevillein
halkn nnde, rahiplerin, kuklalar gsteren si
yahlar giymi soytarlar olduklarn, her ilerinin
para dolandrmak iin bavurulmu numaralardan
ibaret olduunu akladn yazar. Ayn dnem
de, Neverste, temsilci Fouche, Konvansiyonca g
revlendirilmi olduunu (oysa bu konuda bir g
revlendirilme de yoktur) syleyerek halkn, ne ya--
zk ki, hl ynelmekte olduu bo ve ikiyzl
inanlarn yerine, Cumhuriyet ve doal ahlk inan
larnn konacan aklar.-Mezarl likletir
mekle kalmaz, girie, lm sonsuz bir uykudur
diye yazlmas iin de/buyruk verir. 16 Ekim 1793te
Chaumette, Fouchenin kararnn Paris Komnnce
onaylanmasn gerekletirir. 31 Ekimde, Rochefort-
da Laignelot, kendi ruhan evresindeki Kiliseyi
Usun ve Gerein Tapna haline getirir. Bu tap
nakta sekiz katolik, papaz ve bir protestan din ada
m rahiplikten ayrlrlar.
Konvansiyon, kendi temsilcileri kadar ar git-
ftez. nanlarn zgrlne ak ak saldrmaktan
ekinir. Ama, Austos 1793te bir len dzenlenir;
bu lende Doa heykeli, stne arap (dklerek y
celtilir. Gregor takviminin yerine Cumhuriyet takvi
mini koyan yasalarda aziz adlarnn yerine ulu
sal zenginlii gerek anlamda meydana getiren nes-
ie adlarnn konmas belirtilir. II. Y ln 15 Br-
merinde, Konvansiyon, Marie-J oseph Chenierye bir
sylev verdirir; hatip bu sylevinde dk ve kr
inanlarn yerine tek evrensel dinin geirilmesi ge
reini belirtir. Bu arya karlk olarak, Saint-Bla-
jsee bal Ris-Orangis sakinleri onun heykelini kal
drp yerine Brutusnkini koyarlar; komnlerine de
Brutus adn verirler.
Antikatolik hareket Pariste yle bir noktaya
gelir ki, 17 Brmerde piskopos Gabel, kendisi gibi
krmz balk giymi olan ve btn ruhani yetkile
rinden vazgetiklerini belirten on bir yardmcsyla
birlikte Konvansiyon salonlarnda boy gsterir. Kon
vansiyon yesi olan byk saysjda din adam da bu
rnee gre hareket eder, 10 Kasm 1793te, Komn
DNE KARgI DNCENN TARH 103
ce, Notre-Dameda bir len dzenlenir; us mihrab
mn nnde gerein mealesi yaklr; bu srada ope|"
ra oyuncusu bir kadn da zgrlk temsil etmek
tedir. Bir grup temsilci gidip Konvansiyondan Notre-
Dame kilisesinin bundan byle Us Tapma ola
rak anlmasn ister. Konvansiyon bu ad deiikli
ini karara balar; opera oyuncusu kadn Meclise*
gelip bakanla kucaklar. Daha sonraki gnlerde
Paristeki birok kilise Us Tapma haline gelir. l
lerde yeni inan itenlikle ve arballk iinde r
g tlenmektedir: bpralarda us tanralar Pariste
ki gibi tiyatro oyuncular deil, sekin burjuvazinin
gzel ve erdemli kzlardr-
Hebertilerin iyice kztrd hristiyanla
kar hareket, bakentte ylesine iddetli bir' nok
taya gelir ki 24 Kasm 1793te Komn, Paristeki
btn kilise ya da tapmaklarn kapatlmasn, btn
din ya da inanlarn en ksa zamanda nlenmesini
kararlatrr. Bir tapman ya da bir kilisenin al
masn isteyen kimse tutuklanacaktr; Rahipler
btn kamu grevlerinden olduu gibi btn ulusal
yapmevlerinden de uzaklatrlacaktr.
Sertlikleriyle, IV. Y zylda payen inanlara kar
, Ortaada sapknlara kar karlm yasalar
anmsatan bu tedbirler, nsan Haklar Bildirisinin
getirdii zgrlk ilkesinden kaba bir saptan ba
ka bir ey deildir- Bunun iindir ki 21 Kasm 1973-
te, Robespierre, J akobinlerde, Konvansiyonun Ka
tolik inan ezdiini ileri srenleri iddetle protes
to eder. Hayr, Konvansiyon bu gzpek adm ata
mamtr. Hi bir zaman da atamyacaktr. Zaten,
nsan Haklar Bi'ldirisinin Tanrnm huzurunda ilh
edilmesi bouna deildir. Robespierre sylevine de
vam ederek tanrtanmazln aristokrat bir yn
tadn aklar ve hristiyanla kar kanlarn
hainler, dman ajanlar olduklarn belirtir.
Danton da Konvansiyonda yle demektedir:
Konvansiyon iinde dine kar giriilen maskaral
a artk ti r son verilmesini istiyorum. Kiliselerin
terekesini ekip almak isteyen kimselerin yapt
bir oyundan ya da ganimet hevesinden baka ey de
il. Buna engel olunmasn istiyorum.
Robespierrein kendilerine ynelttii saldrdan
az sonra Hbertistler giyotine gnderilirler. Kamu
K urtulu Komitesi bir yasa tasars hazrlar; bunun
ilk maddesi yledir: nan zgrlne kar her
trl iddet hareketi ve te,dbiri yasaklanmtr. Me
tinlere bakarsanz zgr-dnce bir zafer kazan
mtr. Ama, en nce, Kamu K urtulu Komitesinin
kendisi bu ilkeleri aka uygulama, ve din zgr
lne kar hareket eden temsilcilerin kararlarn
bozma cesaretini gsteremez; ikinci olarak, Robes
pierrein tavr da belirsiz kalmaktan kurtulmamtr.
Baz Hebertilerin Tanrtanmazln mahkm
federken (baz diyoruz, hepsi deil; nk Hcibertin
kendisi de baldrplak lsya vgler dzmekte-
dir) tanrtanmazlm mahkm ejderken tartlma
yacak kadar iten hareket etmektedir. Katolik inan-
cim ayrk tutmadan inan zgrl isterken ve
Komne kar kiliselerin yeniden almas fikrini
benimserken de daha az iten olduu sylenemez.
Ama, Helbertileri saf d ettikten sonra dostu
Couthon araclyla on gnde bir "Tanrya adanm
bayram tasarsn duyurtur evreye. Bylece Tan
r inanc Robespierrein dncesinde gene Devlet
Dini olmaktadr-. Bu din banaz deildir, nk ka-
tolik inancn, protestan inancn, Y ahudi inancnn
varln tanmaktadr, ama, ayn zamanda banaz-'
dr, hogrszdr, yani bir bakma kendi kendine de
kardr, nk ksa bir sre nce Konvansiyonca
alklanm olan eski piskopos Gabeli, inan zgr
lne engeller kard gerekesiyle giyotine gn
derir; hogrszdr, tanrtanmazlarn bozulmu
insanlar olduunu ve kendisi gibi dnmeyen her
kesin tanrtanmaz olduunu syler; hogrszdr,
nk II. Y lda karlan yasayla Fransz halk
Tanrnn varln ve ruhun lmszln tanyor
der, bu Tanr inancnn insan grevlerinin pratii
olduunu ileri srer. Katolikler, Hebertilerin mah
km edilmesini kendilerine verilmi bir dn kabul
ederler, ama Tanr inancnda Devlet lehine, Roma
dinine kar namlusunu dorultmu yeni bir sava si
lhn grmemi de deillerdir. lerinden ou Ro-
bespierrei Tanrtanmazlk putunu atee atan adam
olarak selmlamakta ve onun daima ileri gitmesini
beklemektedir.
Barere yle diyor: Zaferler, Robespierreden
sonra Zebaniler gibi saldrmaa balamt! Fleurus
zaferimden sonra, Terr bir ara yapacak ey bula
maz, grnr. Robespierre bakalarn yollad gi
yotine gider. Tanr inanc unutulmaa balar.
1794de Konvansiyon Devletle Kiliseyi ayrr. 1795
yl iinde inan zgrl iln edilir, kilise men
suplarna kiliselerden yararlanma izni verilir, on
lardan yle bir bildirimde bulunmalar istenir:
Fransa yurttalarnn tamamnn egemenliine ina
nyorum; Cumhuriyet yasalarna boyun eip sayg
gstermee sz veriyorum.
Bu tedbirler dinsel bar kurmaa yetmez. Bir
yandan, J acobinlerin kilise yelerine kar duyduk
lar kin yle birdenbire kllenmeyecek ka,dar alev
lidir; te yandan, hatr saylr sayda rahip az ya
da ok ak bir ekilde Cumhuriyete kar mcade
leye girimitir. Bunun iindir ki, Direktuvar za
mannda, Ulusal Enstitnn meydana getirdii us-
ular grubu, hkmetleri katoliklie kar savaa
itmitir. V. ylda, direktr, general Bonaparta
bir mektup yazarak, mmknse, Romada, rahipler
hkmeti ynetimini iren ve aalk bir duruma
drecek bir i hkmet kurarak kiliseler birlik
rerkezini ykmak arsnda bulunurlar ona. Di-
rektuvarm on gnde bir lenler dzenleyerek yurt
talar arasmlda kardelik ba kurmaa ve onlarda
Anayasaya, Y urda ve yasalara ballk yaratma yo
lundaki abalar da katolikliin etkileriyle savamak
iin alnm tedbirlerden baka bir ey deildir. Pa-
> $ 8 DNE KARSI DNCENN TARH
zar gnnn yerine deadiyi koyarak, Kilise mih
rabnn karsna yurt mihrabn kararak, hk
metler Roma dininin etkilerini alttan alta yok et
mei isterler ve bunu saklamazlar da. Hkmetle
rin, Usun Tanrsn ycelterek ve yurt sevgisini,
Cumhuriyet sevgisini neren Teoflantroplar (Tan-
' rnn ve insanlarn dostlarm) desteklemeleri de ay
n kaygdan domaktadr.
Kralclarn destekledii kilise yeleri, Direktu-
varm eylemine ikiyzl yurttalar cinsinden alay
dolu bir davranla karlk verirler. Eski rejimin
rahipleri XVIIL Louisnin eitimini izlemektedirler;
bunlara gre Cumhuriyet yasalarn tanma krallk
otoritesine bakaldrmaktr; btn devrimci cina
yetlerin su orta olmaktr; rezalet ve irenlii
tapmaklara kadar gtrmektir.
Direktuvar dnemi boyunca Cumhuriyetle Kili
se arasnda hi deilse bir souk sava srp gider.
8 Eyll hkmet darbesi daha ok din adamlar
tehlikesine kar dzenlenmitir. 9 Eyll tarihli
yasa btn papazlarn krallk ve anariden nef
ret ettikleri, Cumhuriyete ve I |I . yl Anayasa
sna bal olduklar konusunda yemin etmelerini
ister; ayrca hkmete halk huzuru iin tehlikeli
olabilecek papazlarn srgne gnderilmesi konu
sunda yetki verir. Suvarovun zaferler kazana ka
zana ilerleyii Fransa iin istil tehlikesi yaratnca,
J acobin klplerinin yeniden ald grlr; ve
yemin vermemi rahiplere kar mcadele iyice id
detlenir;.
Bonaparten geliiyle durum birdenbire ters
dner.
Bonaparte, bir zgr-dnrdr aslmda: Be
nim papac olduum sylenecek: hi bir ey dei
lim ben. Msrda mslmandm; burda da halkn
iyilii iin katolik, olacam. Aslnda dine inanm
yorum. Ama,- Dinsiz bir toplumun pusulasz bir
gemi gibi olaca kansndadr da. unu da de
mitir: Devlete, salam ve srekli destei ancak
din salayabilir. unu da: Servet eitsizlikleri ol
madan bir toplum var olamaz; servet eitsizlikleri
de din olmadan meydana gelemez. Bir adam, tkaba-
sa yiyerek ien bir baka adamn yambamda a
lktan lrken, ortada kendisine Tanr byle is
tiyor; kiminin zengin kiminin yoksul olmas tan
rdandr; ama ilerde, te dnyada, i baka trl
olacak diyen bir otorite olmazsa, o adam bu fark
ll bir trl anlamyacaktr.
Bonaparte bu fikirler adna bir ama gtmek
tedir: Papann, Fransa katoliklerinin Cumhuriyete
yeniden boyun emesini rgtlemesini salamak.
Zemini hazrlamak iin Direktuvar politikas
n yadsmakla ie giriir. 8 Eyll olaylarndan hemen
sonra tutuklanm olan rahipler serbest braklr.
Bonaparte, henz sava halinden kmam bulunan
krk bin Chouana on gn iinde silhlar brakr
larsa genel af ve inan zgrl vadeder; ve si
lhlar braklr. Bundan sonra Birinci Konsl asl
noktaya gelir: bir anlama yapmak iin papalkla
grme masasna oturur.
Fransa hkmeti ile Pek Saygn Pie VII ara
snda Anlama herkese bilinmektedir. Biz bura
da sadece zgr-dnceyi ilgilendirdii oranda sz
edeceiz bundan.
Anlama bir noktada baar salar: katolik dini
tam anlamyla Devlet dini olarak gsterilmemi'
ve inanlarn zgrl garanti altna alnmtr.
Ama, Bonapartem kabul ettii metinde Papaln
dini olan katolik dini ile Roma dini Franszlarn
ounluunun da dinidir; bu niteliiyle, gerekte,
Devletin iinde btnlenmektedir- Birinci Konsl,
papann ruhan yetki verdii piskoposlarn atanma
sn yapar; piskoposlar papazlar atarlar; ancak bl
ge papazlarnn hkmete kabul edilmi rahipler
arasndan seilmeleri gerekir. Kilise yelerine H-
hkmete denen uygun bir gelir salanr.
Roma dinine salanan bu ayrcalklar, devrim
ruhunu henz yitirmemi evrelerde iddetli protes
tolara sebep olur.
Grmeler srasnda Romann temsilcisi pa
paya unlar yazar: Roma ile bu grmeyi n
lemek iin ortaya kan mcadele inanlmaz bir ni
teliktedir. Btn yksek grevli memurlar, filozof
lar, btn serbest kafal kimseler ve ordunun byk
bir ksm kar kmaktadr, byle bir anlamaya.
Birinci Konsln yzne kar Cumhuriyeti ykmak,
monariyi geri getirmek istiyorsa bu toplantnn bi
rebir geleceini sylemekten ekinmiyorlar... Ksa
cas, o, tek bana istiyor bu toplanty. Bonaparte,
110 d n e KA RSI d n c e n i n t a r h
Condorcetnin Anlamay Dantayda okumasn is
teyince souk bir hava eser. Baz mistik szler, kah
kahalarla karlanr. Notre-Damedaki resm Te De-
umdan karken general Delmas, Birinci Konsle
yle der: Tam bir yobazlk rnei. inde, sizin
kurduunuz eyleri ykmak iin ldrlm bir mil
yon insan eksik sadece.
Kendisi de. bilinemezci ' (agnostique) grte
biri olduu halde, Bonaparte, btn bu protestolar,
zellikle ordununkini niin umursamamtr acaba?
Bunun nedenini bulmak pek g olmasa gerek:
nk, o, bir kiisel iktidar rejimi kurmaa kesin
likle karar vermi -bulunmaktadr; Kilise yelerini
bu iktidarn kefilleri, bekileri, memurlar yapmay
koymutur aklna. Bunu kavramak iin nlama-
nm btn Kilise yelerinden istedii yeminin met
nini okumak yeter: Fransa Cumhuriyeti Anayasas
ile kurulmu hkmete boyun eip bal kalacama
nciller stne yemin ederim. Y urt iinde olsun,
darda olsun, kamu zgrlne aykr hi bir fi
kir beslemeyeceime, hi bir kurulua girmeyece
ime, hi bir birlie katlmayacama ve kendi ru
hani evremde, ya da baka bir yerde, Devlete za
rar veren bir eyler olduunu renirsem hkme
te bildireceime sz veririm. (1)
Anlamanm imzalanmasndan hemen sonra,
Bonaparteta usta ii bir ey becermenin zevki var
DNE KARSI DNCENN TARH H
(1) Anlagmamn 6. maddesi.
dr: dne kadar Louis XVIIIi tanyan Papa imdi
Pirinci Konsl tanmaktadr; ou eski rejime ba
l olan rahipler yeni rejim iin alacaklarna ye
min ederler. Bylece Kiliseye dayanan kiisel; ikti
dar geleceinden emindir. Bu kan, elbet, 2 Aralk
1804de Tanrnn kayrasyla imparator olan Napoleon
papa tarafndan Notre-Dameda kutsand zaman
daha da pekiir.
Kilisede arad destei bulmakla glenmi
olan Fransa mparatoru, ideologlarsn ve dn
ce zgrlnn karsnda kesin bir tavr tak
nr. 1810 tarihli bir kararnameyle Devlet hapisha
neleri yeniden kurulur; bunlarda, kukulu kimseler
eskiden Bastillede olduu gibi tecrit edilmektedir.
Fouchelnin ynettii bir basn brosu on kadar ga
zeteyi kapatr; yalnz hkmetin gvenini kazan
m''kimselerin yayn yapmaa hakk olacaktr.
Bu diktatrlk, Kilisenin ilmihallerde impa
ratora kar devler rettii, gece yars yatan
dan kaldrlp kilitli bir arabayla karlm bulu
nan Papann Fontainbleau Anlamas n imzalama
a raz olduu srece kendinden emin grnr. Ama,
zaferlerin ardndan bozgunlar gelmee balar ba
lamaz rejim de kecektir. Napoleonu tutan pisko
poslar, mparatorluk der dmez bu kez Louis
XVIIIi tutmaa balamlardr. mparatorluun
zorbalyla yaralar alan zgr-dnce, bir yzyl
boyunca tehdit altnda bulunacaktr.
IX. BLM
Kilise inan zgrlne ve vicdan zgrlne
kar aka (durum alnca, XIX. Yzyl kaplayan
byk mcadele de balar.
Louis XVIII, pek kutsal ve blnmez Teslis
adna Kutsal ttifak anlamasn imzalayarak Ki-
liseye inancalar tanr. Rusya, Prusya ve Avusturya
nn nerdii bu anlamay imzalayanlar kendile
rinin ve halklarnn da iinde bulunduu hristiyan
ulusunun, gerekte tek gl olan varlktan baka
bir hakimi olmadn; nk, sevginin, bilimin ve
tkenmez bilgeliin btn 'hzinelerinin, yani Tan-
rinn, kutsal kurtarcmz sann, Yce kelmn,
hayat sznn yalnz onda bulunduunu aklarlar.
ngiltere bu metni onaylama reddeder. Fransa
ise kabul eder. Louis XVIII', kendi uyruklarna lt
fettii Fermanda Katolik dinin Devlet dini olduu
nu belirtir.
Bununla birlikte ayn Fermanm 5. maddesinde
unlar okunur: Herkes dininin gereklerini eit bir
zgrlk iinde yerine getirebilir; herkesin dinine
eit lde himaye salanr.
XIX. YZYIL, SAVAAN LAKLK
F.: 8
l 4 DNE KARSI DNCENN TARH
Sz konusu 5. maddede dnme zgrl
stne bir inanca yoktur; nk zgr-dnr-
ler iin bir imada bile bulunulmamaktadr. Bu
nunla birlikte Devlet dinine ramen, inan zgr
l iin inancalar getirilmitir. Papaln kar k
mas iin bu kadar yeterlijdir. 28 Nisan 1814de, ya
ni daha Fermanm metni tam anlamyla yazlp bit
meden, bir n tasarnn inan zgrln getir
mekte olduunu renen. Papa Pie VII. byk bir
zntyle onu mahkm eder. Papaln kansna
gre bu ferman sadece inan ve vicdan zgrl
iin inancalar salad iin deil, bu zgrlk ay
n zamanda korunduu, desteklendii iin kar
klmaktadr. Byle hi bir ayrm yapmakszn inan
zgrln salamakla gerekle hata birbirine ka
rtrlm, ve lekesiz sa ile onsuz hi bir kurtulu
yolu olmayan Kilise, sapkn grlerle, hatta bir
yerde J uda kalleliiyle ayn dzeyde tutulmu olu
yor. Dahas, sapknlarn mezheplerine ve temsilci
lerine ayrcalk tanmak, onlar desteklemek, onla
rn sadece kiiliklerine deil, inanlarna ve hatala
rna da hogr gstermek, desteklemek anlamn
tayor. Pie VII, basn zgrln, inanc ve ge
lenekleri en byk bir ykma ve felkete gtren
zgrl iddetle mahkm ederek politikasn de
vam ettirir.
Pie VlI nin dnce zgrlne kar uygula
d bu mahkm edici politika, XIX. Yzyl boyun
ca gelip giden btn Papalarca benimsenir.
15 Austos 1832de, Gregoire XVI, papalk ge
nelgesi olan Mirari Vosta kaytszlk! (indifferen-
tisme), yani ancak treler adalete ve doruluk' ku
rallarna uygunsa sonsuz kurtulua eriilebilecei
hakkmdaki retiyi ele alr, ve ekler: Kaytszlkla
aulanm bu kaynaktan u aslsz ve sama lf, u
hezeyan kyor: herkese vicdan zgrl salan
mal ve inancalara balanmalym; en bulac ni
telikte bir hatadr bu; bu mutlak zgrlk, bu diz
ginsiz fikirler, Kiliseyi ve Devleti ykmak iin,-her
yanda byyerek yaylyor, saygsz birtakm kimse
ler onun dinden stn olduunu ileri srmekten
korkmuyorlar... Btn bunlar, zgrlklerin en uur
suzu olan basn zgrlnden, o iren zgrlk
ten douyor; kimse dev yeterince rkmyor, hatta
baz adamlar, grlt patrt iinde, onu istemekte,
her yere yaymakta ayak diriyor. Titriyoruz, saygn
kardeler, nasl bir canavar retinin, ya da daha
iyisi, ne gibi byk hatalarn bizi boacan dn
dke titriyoruz.
Pie IX. 8 Aralk 1864te, papalk genelgesi Qu
anta Curada natralistler dedii kimseleri mah
km eder .ve yle der: Bunlar, vicdan ve inan z
grlnn her insan iin bir hak olduunu, iyi ku
rulmu her Devlette iln edilip inanca altna aln
mas gerektiini, ve yurttalarn fikirlerini szle,
basn yoluyla, ya ,da baka bir yolla, Kilisece ya da
sivil ctoritelerce en ufak ksntya uramakszm,
'istedikleri gibi, apak aklayabileceini ileri sii-
ryorlar, hata, ve rahmetli selefimiz Gregoire XVI-
mn da belirttii gibi bir hezeyan iinde, katolik
kiliseye ve ruhlarn kurtuluuna kar yaplabilecek
en uursuz eyleri yapyorlar... Ve bu cretli d
nceleri desteklerken aslnda mahvolma zgrl-
n istediklerini akllarna bile getirmiyorlar.
Pie IX, 5 Mays 18'74te u aklamay yapar:
nsan toplumunu krp geiren bir yara var; ge
nel oy hakk deniyor buna. Evet, toplumsal dzeni
ykan ve ykmak isteyen ve genel yalan dense daha
uygun decek olan bir yaradr bu.
Leon Xlljl, 20 Haziran 1888de papalk genelge
si Libertas praestantissimumda yle yazar:
nce inan zgrln, din erdemlerine bu
kadar aykr olan ve herkesi istedii .dine girme ya
da hi birine girmeme konusunda babo brakan
u zgrl inceleyelim. nsana bu zgrl ta
nmak, ona en kutsal devleri saygszca bozma, ye
rine getirmeme, sarslmaz iyiyi brakp ktye y
nelme gcn vermek olacaktr; bu artk bir zgr
lk deil, zgrln bozulmas, gnahn irenli
ine dm bir ruh kleliidir.
Leon XIII, snrsz konuma ve yazma zgrl
n mahkm ettikten sonra retim zgrl
ne geer, ve aadaki aklamay yapar: retim
zgrlne gelince, bunun iin de ayn yargda bu
lunmak gerekir. Tek doru, ruhlara ilemesi gere
ken yce doru olduuna gre, renimin amac da
sadece dorular olmaldr. Kukusuz ki, bu zgr-
D NE K A Rgl DNCEN N TAR H
117-
lk, istenen her eyi renme hakkn benimseyerek,
usla ak bir kartlk meydana getirmekte ve ruh
larda tam bir ykm yaratmak iin domu bulun
maktadr; hkmet, toplumdaki grevine aykr
olan byle bir eye izin veremez.
Papaln bu kesin bildirisine bal kalanlar,
Restorasyon dneminde, Louis-Philipps dneminde,
kinci mparatorluk dneminde zgrlkte, hatta
dnce zgrlnde, J oseph de Maistrein deyi
miyle dine kar bir bakaldrma grdklerini
aklamaktan hi geri kalmazlar. Ama ona sald
ranlar (Bonald, Montalenabert,. Ozanan, Lacordaire,.
Veuillot, Dupanloup) onu savunanlarla (Paul-Louis
Coruier, Saint-S'imon'cuar, Louis Blanc, Hugo, Wal-
deck Rousseau, Clemenceau, Combes, J aures) at
rlar. Bu, daha ok sam ve solun belirdii so
run stnde olur.
Alayla kendilerine zgr-dnr denen 1789,
ruhunun bekileri bu kelimeyi bayrak yaparlar ve.
Roma dini ile zgr-dnce arasmda iddetli
bir sava balar: ideolojik sava, siyasal sava.
deolojik sava ok eitli grnmler tar;
nk zgr dnce bir reti deil, bir durum
dur. Onun iin savaanlar arasnda en az grup
insan gsterilebilir.
Birinci grupta katolikliin kendisine ya da te
mel dogmalarna bilim adna saldranlar bulupur.
Saint-Simon, Galileni mahkm ediliini hatrlata
rak, dinbilimcilerin fizikilere kar giritik-
118 DNE KARSI DNCENN. TARH
leri sava kaybettiklerini ve Tanr Esiniyle hare
ket eden dinin bilime yerini vermesi gerektiini
syler. Auguste Comte nl hal yasasn ortaya
atar: insanlk, dinbilimsel durumdan metafizik du
ruma gemitir; metafizik durumdan da pozitif du
ruma geecektir. O noktaya gelince, eski dinlerin ye
rini de nsanlk Dini alacaktr. Prudhon, Reforni-
dan beri katolikliin sadece g kaybettiini ileri s
rerek dinin yaknda yok olacan ve yerini bili
me brakacam syler. Darvinciler dine aka
saldrmazlar, ama evrimci teorileri Tekvinle a
tmaktadr. Nihayet, Kilise, dinler tarihine' bilimsel
bir g kazandrmaa alanlar arasnda korkun
dmanlar grr kendine. Daha 1835te, :'Straussun
sann Hayat adl yapt dinbilimileri. tela d
rr. 1843te Renanm sann Hayat kitab b
yk bir heyecan yaratr. Saysz rtme abasy
la saldrnn hzm kesmee allr. Ama btn
bunlar, tarihin, Luisylerle, Guignebertlerle, Tur-
mellerle ilerlemesini durduramyacaktr. Couchoud,
Kenandan da ileri giderek, sann yaad hak
knda hi bir tarihsel kant bulunmadn belirt
mee alr.
kinci grupta, katoliklie saldran, ama onda bir
Yce Varlka inanarak, adaleti ve sevgiyi onunla
ycelten yaratanclar (deiste) bulunmaktadr. Be-,
ranger, iyi insanlarn tanrsndan dem vurur. Hu
go Tanr ve Dinler ve Dini yazar. Ayn Hugo, Ki
lise yelerine kar bu mcadeleler srasnda, bir
DNE KARSI DNCENN TARH H9
gn u msra oturtur: Mmin olan benim, ey ra
hip, sense dinsizsin!
nc grupta, kilisenin zgrlk stne fikir
lerine ve dogmalarnn byk bir ksmna saldran
lar bulunur; bunlarda hristiyanla kar, hi de
saklamaa lzum 'grmedikleri bir sevgi vaylr. Pi
erre Leroux, ncilde gerein byk bir ksmnn
bulunduu kansndadr, Louis Blanc, sada sosya
listlerin ulu ustasnm grr. Cabetye gre ise sa
komnisttir.
zgr-dnee fikir plannda gsterdii eit
liliklere ramen, siyasal planda, ruhban ynetimi
ne kar savanda bir birlik grnm iindedir.
Congregation (papaz rgt) yeleri, daha ok da
sa partiler, 1789un getirdiklerini ortadan kaldr
mak, basm susturmak, Kilisenin eitim stnde ege
menliini kurmak sevdasndadr. Karbonari derne
inin, Mason localarnn, nsan Haklar Derneinin,
Quatre-Saisons derneinin, Mariannem, retim
Birliinin yeleri, ve daha ok da sol partiler, d
nce zgrln, basn zgrln, niversite
yi kurtarmak isterler. ki taraf arasnda gnlk bir
mcadele vardr. ki tarafta da baarlar ve baa
rszlklar birbirine eklenerek srp gider.
Kutsal ttifak, kurtarc tanrnn sonsuz diniyle,
Avrupay (ngiltere hari) kaplad, basma kar
kan yasalar oald, Piskopos Frayssinous, ni
versitede en yksek hoca derecesine ykseldii, k
tidar, Guizotyu, Villemaini, Cosini, Michelofyl
120 D NE K ARSI DNCEN N TAR H
ders vermekten alkoyduu zaman, sa kazanr.
1828de kan iki ynetmelikle, yetkisiz congre
gation yelerinin retimden uzaklatrld, ve se
minerlerin alabilecei renci says snrland, 1830
ihtilli patlad, Guizot ilk retimi rgtledii ve
Cizvit evlerinin kapatlmas konusunda Vatican g
rmee raz ettii, 1848 devrimi basn zgrln
getirdii zaman da zgr-dnce kazanl kar.
Bununla birlikte, 1849da bir yasa, her komn
de, retmenin, kendisi bir zgr-dnr bile ol
sa, blge katolik papaznn ya da protestan papazn
gzetimi, iine son verme yetkisine sahip valinin
otoritesi altnda grev yapacan ngrnce, sa
kanat bir stnlk kazanr. Bir yl sonra papaclar
zaferlerini geniletirler. Falloux yasas, Victor Hu-
gonun hakkyla n yapm bir sylevine ramen,
ilk retimin ahlk ve din retimi de kavraya
can; tannm farkl inanlarn aka taraftar
bulduu komnlerde her inanca bal olanlarn o
cuklar iin ayr okullar kurulacan; serbest
denen orta retim kuramlarnn, retmenlerin
ou nvansz bile olsa, Devlete, illerce, komn-
lerce yardm greceini belirtir. Victor Hugo o s
ralarda, birok kimsenin gznde zgr dncenin
bir eit bildirisi olan nl sylevini ite bu yasann
oylanmasndan nce yaplan tartmalar srasnda
verir, zgr-dnce kelimesini aka kullan
maz, ama var giiciiyle ruhban takmna yklenir.
Yldzlarn .drmedi jjinj syledii iip Priielli--
ye sopa attran odur. Saysz dnya bulunduunu
syledii ve yaratln gizlerini aralad iin Cam-
panellay yirmi yedi kere sorguya eken odur. Kann
vcutta dolatm ispat ettii iin Harveye ikence
eden odur.. J osue adma Galileyi, Saint-Paul adna
C. Colombu zindana attran odur: gn yasasm bul
mak byk bir kfrd; bir dnya kefetmek ise
byk bir sapknlk. Pascal din adna, Montaignei
ahlk adna, Molierei din ve ahlk adna afaroz
eden odur.
Saclara doru dnen Hugo yle der onlara:
Sizi tedirgin eden eyi syleyeyim mi? Fran
sann yz yldr yayd byk zgrlk
tedirgin ediyor sizi; o ustan yaplm k. Aydnlk.
Fransz ulusundan meydana gelen; ve dnyann b
tn uluslarnn yzne Fransann parlts halinde
vurmu olan o k rahatsz ediyor sizi
Bu sylev ramen yasa kabul dilir. ok ge
meden, mparatorluk niversitede temizlik yap
maa giriir; kararnameyle grevden atlma tehdidi
altndaki profesrler ayinlere katlmaa zorlanm,
Cumhuriyetbler hakknda kouturma yaplm
tr. Y enilgiye urayan zgr-dnrler 1864te,
nl Syllabusn de ekli olduu papalk genelgesi
Quanta Curada aadaki aklama yapld za-
maf lerini ac bir ekilde karacaklardr: Pa
paln, ilerlemeyle, liberalizmle, ve ada uygar
lkla uzlaabileceini ya da uzlama gerektiini
ileri srecek olanlar afaroz edilecektir. Bu ge-
DNE KARI DNCENN TARH 121.
nelgenin yaymlanmas katolikler arasnda bile ho-
nutsuz bir havann esmesine sebep olur. 1869da top
lanan bir piskoposlar meclisi inan ve ahlkla ilgi
li konularda papann yanlmazlm karar altna
alan bir genelge yaymlaynca bu honutsuzduk da
ha da artacaktr. Avusturya bile papalk kararlar
nn yaymlanmasn yasaklayacaktr. mparatorluk
hkmeti de protesto eder. Ama sava kopar ve m
paratorluk der.
4 Eyllde iln edilen Cumhuriyetin normal ola
rak nsan Haklar Bildirisinden ve zgr-dnce-
den yana hareket etmesi gerekirdi. Ancak, iinde
birok zgr-dnr de bulunan Komnn insaf
sz basklar sonucu rejim tutucu, bir yola girer.
1872de, Gambetta, ilkretimin genel Ye lik olma
s n salayamaz. Hkmet, Mac-Mahonun bakan
lndaki ahlki dzen ynetimi, sivil llerin sabah
saat yediden sonra gmlmesini yasaklar ve Sacre-
Coeur adna Romay ve Fransay kurtaralm paro
lasyla Montmartre kilisesini yaptrr. Gambetta-
mn verdii karlk udur: Kilise, ite gerek d
man! Ve bu parolay benimseyen 304 milletvekili
ni bir araya getirir. 1880de Ferry, bir kararnameyle,
Cizvitlerin sann Dostlar Derneini kanatr. Sa,'
bunu iddetle protesto eder. Herkeste, zgr dn
ce yndeleriyle dmanlar arasnda amansz bir
sava balayaca izlenimi uyanr.
Bu sava, okul yasalar ve Dreyfus olayyla
patlak verir.
DNE? KARSI DNCENN TARH 123
1879-1886 yllar arasnda Cumhuriyet, J ean Ma-
cenin arsna uyarak, ilk retimi mecbur, cret
siz ve lik hale getirmee karar verir. Ferrynin,
Paul Bertin. Gobletnin, Ferdinand Buissonun a
balaryla glenen bu hareket katolikler'e kar y
neltilmi deildir. Tersine, tam bir uyuma havas
kurmak ister. Cumhuriyet, din savalarnn kanyla
alar boyunca slanm olan u Fransa topranda,
vaktiyle birbirlerini yiyenlerin torunlar ayn sra
larda otursunlar, ayn avlularda kousunlar, ret
menler de kendi ellerine verilmi ocuklarn katolik,
protestan, msliiman, yahudi ya da rasyonalist aile
lerden geldii dncesi olmakszn alsnlar is
temektedir. Bir inanc ya da bir fikri incitebilecek
nitelikte her trl neriden saknlarak, herkese z
grle sayg, hogr ve baka insanlar sevme
retilmelidir; bylece okul, kardelii, ulusa;l plan
daki byk kardelii hazrlayacaktr. Ferry, . Tan
rya kar devler programna koydurma kabul
ettii uzlama yollarnda daha ileri gider. Paul Bert,
onun adna yapt bir aklamada, kimsenin ocuk
larn lik renime vermesi iin zorlanamyacam,
ve genel okullarn yansra, byleleri iin zel1okul
lar da kurulacam belirtir.
O zamana kadar hi bir zaman, hi bir yerde
grlmemi olan herkese ak bir okul kurulmas
fikrini zgr-dnrler cokuyla desteklerler;
nk onda hogr iin bir silh nitelii grmek
tedirler. zellikle aileler alklar bunu. Ne yazk ki
'sam, ocuklar zel okullara yollamak iin genel
okullara kar at kampanya sonunda bu dn
ce darbe yer ve iddet gsterileri alr yrr. Pa
palar, piskoposlar, papazlar, siyasa adamlar, gaze
teciler, Tanrsz okul u sadece Fransay hristi-
yanlktan karmakla deil, ayn zamanda bir sr
apa, hrsz, orospu karan bir su okulu olmak
la, yurdunu savunan kimseler deil de insan tr
iin bir veba ve bir felket kayna hazrlamakla
sularlar-
Bu kampanya en etkin amdyken Dreyfus
olay patlar. '
zgr-dnce yndelerini dmanlarnn kar-,
sna diken atmann, teorik olarak, Dyeyfusn
susuz mu .deil mi olduu konuuyla ilgisi yoktuy.
Yalnz, Dreyfus yahudidir. La Libre Parole adl
gnlk Paris gazetesinin yaynyla coan yahudi
dmanlar Anti-Dreyfus hareketi bir inan arac
haline getirirler. Bunlarn arasnda nl yazarlar
ulusuluk parolasiyle birleirler: J . Lematre, Cop-
pee, de Mun, Deroulede, Bourget, Daudet, Maurras
v.b. Baz liberal katoliklerin direnmesine ramen,
Fransz kilisesinin byk ounluu Dreyfusn kar
snda yer alr. Ona kar yrtlen kampanyay din
rgtleri finanse eder. Cumhuriyetin yklaca sy
lentileri dolamaa balar.
Ayn zamanda lik okula ve Dreyfuslere
kar yneltilen kampanya gelitii srada, zgr
dnrler, zgrl kurtarmak iin rgtlenmi
bir siyasal g haline gelmeleri gereini duyar
lar. Berthelotnun ve Anatole Francem onur
bakanlnda, Ferdinand Buissonun bakanlnda,
papazken zgr-dnce safna gemi Victor Char-
bonnelle g kazanm olan bu rgtte, Zola, Mir-
beau, Romain Rolland, J ules Renard gibi yazarlar;
Havel, Appel, Painleve, Langevin, Aulard, V. Basch,
Seailles, Ferdinand Brunot, Gaston Paris, J . Bedier,
Lanson gibi niversite mensuplar; Clemenceau,
J aures, Viviani, Sembat, Heriot, Briand, Pressense
gibi politikaclar vardr. Bir sre sonra birlik, haf
talk bir yayn organna (La Raison) ve bir gnlk
gazeteye (LAction) kavuur. Okul ynnden, Fran
sz retim Birliince Dreyfuslk ynnden
nsan Haklar Birliince desteklenerek yurt a
pnda byk ve etkin bir kampanyaya giriir.
Temelde amac vardr: Congregationlarm
(papaz rgtleri) gcn snrlamak, Devleti Kili
selerden ayrmak, lik okul yasalarnn dokunul
mazln salamak.
Ksa saylan bir sre iinde bu amaca ula
lmtr. 1901de birlik yesi keiler e ve i ada
m keilerse kar mcadeleye ' irien Waldeck
Rousseau, yasalarn izin vermedii btn papaz r
gtlerinin gayrimeru olduu yargsn tayan 1901
yasasn kabul ettirir. yl sonra, Briand, 1904 ya
sasn kartr; bu yasann 1. maddesinde ylo de
nilmektedir: Fransada papaz rgtlerinin lor e-
git retim yapmas yasaktr. Nihayet, 9 Aralk-
1905 yasas Devletle Kiliseyi ayrr. Papalk, 1905
yasasnda ngrlen dinsel birlikler kurma olana
nn elden kmasn protesto eder, Briand da m
minlerin ve din grevlilerinin emrine brakan 1907
yasasn Meclisten geirir. Ama ayrlma yasasnn
hkmleri yrrlktedir; yle ^denmektedir bu ya
sann 1. maddesinde: Vicdan zgrl Cumhuri
yete gven altna alnmtr. 2. maddede de u
aklama vardr: Cumhuriyet hi bir dine cret,
yardm v.b. ad altnda para verilmesini kabul et
mez. Nihayet Combesin dnden sonra ardarda
gelen Cumhuriyet hkmetlerinin hepsi de tumtu
rakl ifadelerle lik yasalarn dokunulmaz oldu
unu belirtirler.' zgr-dnce girdii l mca
deleden zaferle kmtr.
X. BLM
XX. YZYIL
DNE KARI DNCEDEN LAKLE
Olanaklar
zgr-,dncenin zaferi 1940a kadar uzanr.
Kukusuz, 1918de zafer kazanan Cumhuriyet, yeni
alman ilde okul yasalarn uygulamaktan vaz
getii zaman bir darbe yer; ama, lkenin geri ka
lan ksmnda, yzyln banda kurulmu bulunan
lik bar srp gitmektedir.
Kukusuz, bu bar havas, rklk ve yahudi
dmanl parolasyla savaan Hitler ordusu Fran
say igal ettii zaman bozulur. Gaulle piskoposu
u forml atar o zaman: Petain Fransadr; Fran
sa, P&tain. te yandan, szde, Fransz Devletinin
Hkmeti, lik Fransaya kar kaba bir mcadele
ye giriir. Fransz retim Birlii, Halk Eitimi
Federasyonu, retmenler Sendikas kapatlr-
retmenler yahudi ya da mason olmakla sulanarak
haklarnda kouturma yaplr. Nihayet, aka an
maa cesaret edilmeksizin, 1886 yasasnn ve Ayrl
ma yasasnn hkmlerine aykr olarak, hkmete
din okullarna devlet yardm yaplaca bir ynet
melikle kabul edilir.
Elbet, Liberasyonun hemen ertesinde, Danma
Meclisinin fikri de alnarak, geici Cumhuriyet h
kmeti tarafndan bu ynetmelik yrrlkten kal
drlr; ve lik deerler konfederasyonunun Pariste
toplanan birinci kongresinde hazr bulunan general
De Gaulle sylevini u cmlelerle bitirir: retim
Birliine sayglar! Ksa bir sre sonra 1946 Anaya
sas 1875 anayasasndan daha da ileri giderek Cum
huriyetin lik olduunu belirtir. Ancak zgrln
bu zaferleri geicidir. Hkmeti vergi greviyle teh
dit eden batl arlarn at amansz bir kam
panyann sonucu olarak, De Gaullen yrrlkten
kaldrd Vichy ynetmelii bu kez Barange ya
sas olarak diriltilir; yine o sralarda, niversite,
damtay yesi Le Gorgeunn nl raporunda belir
tilmi zorunlu asgar nin reddedildiini grr.
Sonra, Saint-Diede Ferrynin heykeli nnde topla
nan likler Barange yasasn yrrlkten kaldrtana
dek uzlamakszm, dn vermeksizin mcadele
edeceklerine yemin ederler. Seimler o yasann y
rrlkten kaldrlmasna taraftar olan Sosyalist Par
ti Genel Sekreteri Guy Molletnin bakanlndaki
bir kabineyi iktidara getirdii zaman bu amaca ula
lacak izlenimi uyanr. Ancak iktidarn bel bala
d bir ksm Cumhuriyetinin dn yapmas ze
rine Ulusal Mecliste yenilgiye uranr. San lider
leri bu zaferle glenerek, Petainci mevzuat diril
ten metnin lik yasalar yapsnda alm ilk gedik
olduunu, bu gedikten her eyin gemesi gerekti
ini ak ak sylemekten ekinmezler. Her ey
geecek, yani btn lik yasalar yrrlkten kal
kacak. IV. Cumhuriyet, hareketsizlik nedeniyle
ykldnda Cumhurbakan Rene Coty tarafndan
Babakanlk grevine arlan General De Gaulle
bir anayasa tasars iin referanduma bavurur, bu
tasarda V. Cumhuriyetin lik olduu belirtilir;
ve, De Gaulle verdii sylevlerde sz okul e
kimesine getirmekten saknr. Ama referandumu
izleyen seimlerde sol partiler yenilgiye urarlar.
Serbest okullarda okuyan renci velileri Dernekleri
(A.P.E.L.), kesin bir atmaya girmek iin bu boz
gundan yararlanacaktr.
Devletin din retmenlerine cret vermekle
kalmayp zel okul binalarnn giderlerini stlen
mesini, yeni binalar yaplabilmesi iin dk fa
izli krediler salamasn, nvan datma bakmn
dan zel okullara da devlet gibi hak verilmesini is
temektedirler. Ksacas, Fransa niversitesinin kar
sna dikilecek, Devlete finanse edilen ve Kilisece
ynetilen bir katolik niversite yaratmak sevdasn
dadrlar. Restorasyon, dnemindeki, Temmuz Mo
narisi dnemindeki, fkinci mparatorluk dnemin
deki, hatta Vichy dnemindekilerden ok daha ileri
giden, bu program, karsnda likler in tutkulu
direncini bulacaktr. Bunlar, 1959 hazirannda, Fran
sz birliinin mayas olan genel okul nnde b-
DNE! KARSI DNCENN TARH 129
F.: 9
130 DNE K A R S I DNCENN TARH
yk toplantlar dzenlerler. O zaman, hkmet, an
cak M. P. O. Lapienin bakanlnda tarafsz
kimselerden kurulu bir komisyonun hazrlayaca
rapordan sonra bir karar vereceini belirtir. An
cak, Austosta, daha bu rapor verilmeden, bir ka
rarnameyle, Barange yasasnn hkmlerini ar
latrmaktan da geri durmaz. .
Bu satrlar yandm srada bu mcadele srp
gitmektedir. Mcadelenin ayrntlarn ve ilerdeki
zm eklini ngrmek bu yaptn ii deil. Benim
burda anlatmak istediim, bu mcadele srasnda
kendinden ncekilerde olduu gibi zgr-dnceyi
zellikle liklerin savunuyor olmasdr.
Elbet, zgr-dnce, rgtlenmi g orannda
mevcuttur. Bir yayn organ (La Raison), ateini
harl tutan kimseler (M. Lerulot ve M. Cotereau)
vardr. Ulusal planda rgtlenmitir, uluslararas
planda rgtlenmitir. Ama yzyln banda, Ber-
thelotlarn, Anatole Francelann, Zolalarm mcade
le ettii sralardaki kadar gl, ekici deildir. Ter
sine, lik lk gitgide daha gl bir ekilde Ulu
sal Eitim Federasyonunu, retmenler Sendika-
sm, renci Velileri Federasyonunu, Kanton Dele
geleri Federasyonunu, 1959da milyon yesi bu
lunan Fransa Eitim Birliini canlandrmaktadr.
Nerden geliyor bu yer deitirme? undan: l
ikler, kendileri zgr^dnr bile olsalar, lik ol
duklar oranda, dine kar eylemde bulunmay
reddetmektedirler.
DNffl KARSI DNCENN TARH 131
Ruhban takmnn giriimlerine kaj mcade
leye, evet; katoliklerin (ya da protestanlarn ya da
yahudilerin ya da mslmanlarm) inancna kar
mcadeleye hayr.
Gerekte, bu durum, XIX. Yzylda, kendileri
iin olduu kadar bakalar iin de dnce hakk
isteyen zgr-dgnrleri hatrlatmaktadr. Ama,
Lik Okula yaplan saldrlarla ve Dreyfus olayyla
ortaya km atmalarn tutkusu iinde, zgr-
dnrler, zgrlk iin kavga ile inanlara kar
kavgay birbirine kartrr duruma .girmilerdir.
Kahrolsun alaklar! diye baranlara Kahrolsun
papazlar! diye karlk verilir. Hain saylmadan
Dreyfusn susuzluuna inanlmasn, aptal sayl
madan Tanrya inanlmasn zleyen bilgelerin ses
leri savan gmbrtleri arasn,da yitip gitmekte
dir. Kasmlarnn, dayanma, zgrlk, insanlk, bi
lim gibi eylere, deerlere put demelerine kar,
ozgr-dnrler de her trl ihtiyat bir yana b
rakarak, Tanr Esini, gizemler, mucize, Papann ya
nlmazl gibi eyleri manastr sular diye ad
landrrlar.
Liklerin durumu bakadr. Bunlarn byk
bir ksm (hepsi deil) usudur. zellikle Usu Bir-
likin iindes dncelerini zgrce savunmalar,
katoliklerin, protestanlarn, yahudilerin, mslman-
larm kendi fikirlerini savunmalar gibidir. Ancak,
onlar, bir Devlet dini fikrini nasl yadsyorlar;!,
bir Devlet rasyonalizmi ni de ayn ekilde yads
maktadrlar. Herkese ak okul kavramnn ier
dii lknn savunucular olarak, btn fikirlerin,
btn inanlarn aklanmasnda ayn hakka sahip
olunmasn, fikir ekimelerine hi bir zaman kuv
vet kartrlmamaln, retmenin, kendi kiisel
inanc ne olursa olsun, bunu eline teslim edilmi
genlere dolayl ya da dolaysz yoldan kabul ettir-
lnee almamasn isterler.
Baz likler (ben de onlar,danm), daha ileri gi
derler. Ben usu olduumu saklamak iin hi bir se
bep grmyorum. Dncelerimi bu sfatla savun
dum ve savunacam. Ama kendi fikirlerini savunan
herkes iin, karlkl anlaya ve fikirlerin istenmi
eitliliine doru, hogrnn tesine gemenin
zaman gelmitir, diyorum. Bana yle geliyor ki,
bal olduumuz hi bir eyi yadsmadan, hi bir
eyi terketmeden, kabul etmediimiz, hatta sava
halinde olduumuz eylere kar adil davranabiliriz.
Hatta bir bakma sevebiliriz de onlar. Bir usu,
Phedonu, Dnceleri (Les Pens^es) ya da Bir
Mminin SzJ erini (Paroles dun Croyant) okumak
tan zevk alyorsa, kendine kar vefaszlk ediyor
deildir. Ayni ekilde bir mmin, Garantuay ya
da Candidei zevkle okuyorsa, kendine aykr d
m olmaz.
Byk zeklar bu konuda rnekler 'veriyor bi
ze. Pascal, Copemicin fikrinin derinletirilmemesi
DINE) KARgl DNCENN TAUl l l l |;t;{
ni doru bulur. Hristiyanlara kutsal su al;l;n
tler ve yle der: Tabi, bu da sizi inand mm k
ve balayacak; ama bu onun, marur, hatta kstnl
bir ekilde zgr-aratrma haklarn istemesini ve
snrsz ilerlemenin kuramcs olmasn engellemi
ti r. Bossuet, insan bilgisinin pek kk olduunu
ileri srer, ama bilimin zaferlerine hayran olmak
szn bakamadn itiraf etmekten de kendini ala
maz. Voltaire, Ezelim ala! diye haykrr, ama
Felsefe Szlnde Din maddesinde sann hayali
ni grdn tutkuyla anlatr. sa ahlk dersini bir
cmlede zetler: Tanry btn kalbinizle sevin,
insanlar kendiniz gibi sevin; nk btn insan
bundadr Ve ekler: O zaman iimi avunmayla
dolduran bir ba iareti yapt. Hayal kayboldu ve
bulun bende kald (1). Renan, sada bir tanr gr
mei yadsr, ama yle konuur; sa almayacaktr;
getirdii din durmadan yenilenecektir; efsanesi t
kenmez gzyalar aktacaktr; aclar en iyi kalple
re dokunacaktr; btn yzyllar, insanoullar ara
snda sadan daha byk birinin gelmediini belir
tecektir (2). Comte, teolojik durumu reddede
rek, kilisenin getirdii btn dogmalar knar, Tan
r Esinini inkr eder, ama yce katolik yarat
gklere karmaktan da geri durmaz, ve kendi nsan
lk Dinini Meryem yaftasyla yerletirmek ister.
<T) Felsefe Szl.
(2) sann Hayat,
Hugo, ruhban ynetimine kar en iddetli mcade
leyi amtr, ama Boaz endormiyi yazar, LAigle
du easqueda Byk say insanoluna kollarn
am gsterir. Le petit rol de Galicede yle der:
Tatan bir sa, ayaklarnda Meryem Ana tasviri
Yz bteyaz; bir mumla aydnlanan ve Ba
datan.
Y umuak glgenin gk derinliinde) byd
u saatte
Fin du Satan, btnyle, saya yazlm bir
kasidedir. Lecomte de Lisle, Cainde (Kabil) ar
bir tanrtanmazlk iindedir. Nazaretliye dnerek
yle barr :
Ey dlgerin olu, yalan deildir senin szlerin!
Ruhlar mistik gvercinlerle oul vejren
Senin Tanr dudandan iecektir o ll ikiyi
Btn bu nl rneklere ramen mminler ve
usular hakllna kimsenin az amad ideolojik
mcadelelerine niin fke ve kin vurgular katm
lardr? Sorunu dipten kavraynca,' bunun nedenini
anlamak pek g olmasa gerek: iki taraf da do
ru yu izledikleri kansnda olduklarndan, sarsl
maz ve amaz bir kesinlik iindedirler.
Mmin kii iin, hangi inanta olursa olsun,
gerek mutlak tr. Yehova sylemitir bunu, sa
sylemitir. Allah sylemitir. Onlarn syledii ve
doru olan ey dndaki her ey ise yalandr, ya
da yanltr. Bal kul yle der: dnyorum, y
leyse varm; ve kendi dncesini yadsyanlar, b
tn alar boyunca, ldrlmesi gereken sefiller,
ya da ho grlmesi gereken bahtszlar olarak g
rr.
Ama, Auguste Comte iin de, pozitivistler iin
de, doru mutlak tr. ki kere iki drt eder, bir
genin as toplam iki dik aya eittir ve
Newton yasalar btn olaylar kavrar. Btn bu
kesin, sarslmaz dorular yzyllarn saldrsna
meydan okbmaktadir.
Bu gr tarz iyice savunulur bir yan tayor,
bunu inkr edecek deilim. Nitekim, La Morale de
la Science (Bilimin Ahlk) adl bir denemede bilim
sel olarak ispatlanm dorularn mminler iin de,
usular iin de; Bat iin de Dou iin de; kapitalist
ler iin de proleterler iin de ayn olduu noktas
stnde srarla durmuumdur. Comtecu olduum
gnlerde kendilerinin doru olduunu ileri s
ren dinlerin karsnda, doru olan bilimin bulun
duunu yalantm.
Ama, doru olduu kansndaki dinle doru
olduu kansnda olan bilimsellik in atmasn
dan ne gibi bir sonu douyordu? Dnce zgr
lnden ortak bir vazgei;
Bu zgrl kilisenin nice iddetli bir biim
de mahkm ettiini yukarda grmtk. Ama Bir
mmin iin vidan zgrl yoktur diyen Kiliseye
DNE* KARSI DNCENN TARH 135
Auguste Comte, 1882 de, Pozitif Politika Sistemine
Giri adl yaptnda yle karlk veriyordu: Ast
ronomide, fizikte, kimyada vicdan zgrl yok
tur.
Bu zgrlk yokluu, u ya da bu tarafn yn
dei olarak kabul edilir edilmez, insan zihni iin ar
tk iki mutlak kart g arasnda Grek mucize-
sini genilik ve derinlik bakmndan aacak olan
amansz ve sonusuz bir mcadeleden baka olanak
kalmayacak.
Oysa, bu olanak herkese kabul edilir gibi ol
duu anda, XX yzyl mucizesi ortaya kmtr.
ki bin yl akn bir sreden beri, Euclides ge
ometrisi, ebedi mantk olarak adlandrlan eyin
kesin ve tartlmaz bir ifadesiydi. ki nokta arasn
dan sadece bir doru geeceinden kimsenin ku
kusu olamazd; bir noktaya belirli bir ykseklikten
ancak bir paralel izilebilecei de yle bir doru
ydu. Oysa Lobaevski ortaya ikt; bir doruya bel
li bir noktadan birok paralel izilebileceini ileri
srerek Euclidesinki kadar tutarl ve salam olan
sapkn bir geometri kurdu. Riemann kt: Euc-
lidesin nl aksiyomunu reddetti; iki nokta arasn
dan sadece tek bir doru gemediini ileri srd.
Bu iki sapkn k, bilimsel ynden, klsik sonu-
lamalar kadar doyurucu kantlar tayordu.
Descartestan sonra Comteun nasl bir egemen
lik tand bilinmeyen halk saduyusu bakal
drm Euelidesci olmyan geometriyi, ortodokslarm
DNE. KARSI DNCENN TARH 137
bir zamanlar Arianizme kar takndklar tavr ha
trlatan bir iddetle mahkm eder. Ama Henri Poin
care saduyuya cesaretle kar koyar. htiyatl
bir dille, Euclides geometrisinin var olduunu, bun
dan sonra daha da rahat var olacan aklar. Y al
nz, Lobaevski ve Riemannm postulatlarmm da en
az Euclides geometrisindeki postulatlar kadar do
ru olduunu ekler. Bundan, nceleri usun sonsuz
ilkeleri olarak dnlm aksiyomlarn aslnda ba-
feit alma varsaymlar olduu sonucuna varr:
bunlarn temel deeri doru olmalarnda (deil,
elverili olmalarndandr; ve usta doan daha st-
bir elverililik dzeyinde silinip gitmelidirler.
Uzayn mutlak bir deer oluu, zamann mut
lak bir deer oluu XX. Y zyldan nce zihnin ya
psn meydana getirmekteydi. Sonsuzluk dleri bi
le belli belirsiz bir ekilde bu ereve iine giriyor
du. Sonra birden, Einstein ortaya kt: Uzay'mz
da, zamanmz da sadece grece bir deer tayor
du ve bu deer onlar ilitirdiimiz danma siste
mine balyd.
Benim kuamdan olanlar bu yeniliklere nasl
byk bir direnme gsterildiini bilirler: eytan da
gelse, bir metre bir metredir, bir dakika bir daki-,
kadir. Bununla birlikte her trl yenilie ak olan
Bergson ahlanr, ve Einstein fiziinden ayrlm
ve genlemi zamanlarn yardmc zamanlar ola
bileceini syler; tek reel, yani tek mutlak ola-
nm yaanm zaman, kedeki duvar saatinin zama
n, saduyunun zaman olduunu benimser. Ama,
M. Marcel BolLn ok kere her trl gerilemenin
znesi olduunu belirttii bu saduyuya meydan
okuyan bilim ban alp gitmektedir. Genel grece
lik ortaya knca, Comteun bir dogma haline ge
tirdii Newton ekimi, uzay-zamanm bir kavram
olan geree (realiteye) yerini brakmaldr; Pas-
calm o kprtl anlatm gcyle ycelttii son
suz evren, snrsz, ama sonlu olan o bulank hy-
persphere kavram nnde silinip gidiyor.
Mutlak bir mantk var ama, yeni bir mantk da
var. Aristotelesin, Descartesin, Newtonun, Comte
un usunun, Greceliksin hcumuvla salland
zamanda da, kendi anda iyice yeni olan Epicu-
rusn eski atomu, artk blnmeyecek kadar ufak
bir modern atoma, ama iinde, negatif elektrik po
zitif elektrik dediimiz byk bulutlar tayan bir
sisteme brakmtr yerini. Fizik, bir an, bu sistem
de, elektronlarn, gnein evresinde dnen geze
genler gibi, ekirdein evresinde dndne inan
mak istiyor. Ama, bu yaln varsaym, olgularla a
tnca, ve Bohr, Planckm uantum dactiot sorusu
na elverili bir karlk arama&a balaynca, dnce
dnyasnda yeni bir devrim douyor.
Mutlak dorularn bekisi klasik bilimde, bel
lilik (Ievidence), saduyunun baka bir ad olan bu
kavram, sonsuz bir dizi ngrmekte ve mmkn ha-
DN KARSI DNCENN TARH 1.39
reketleri devam ettirmektedir. Oysa nicelikle fizi
inde, hareketin tam bir dnemi iin dnlm?
mekanik i Planckm deimtez H.snm bir artmna
eit olmak artle, doada kararl ve gereklemi tek
ey sreli cisimcik hareketleridir.
Louis de Broglienin yazd gibi, btn say
larn ie kart niceleme kurallar yardmyla
mmkn hareket saysn, snrlayan quantanm bu
zaferi, her eyden nce ok tuhaf bir olaydr. Ama
tuhaf olsun olmasn, byle bir ey vardr.
Bu incelemenin erevesi iinde kalarak belirt
mek istediim udur: Modern bilim, yukarda ak
ladmz ve insanlar, inanlarn mutlak ile
bilimin mutlak arasnda, amansz ve sonsuz bir
mcadeeye mahkm eder grnen sorunun verile
rini bir kanat darbesiyle deitirmitir.
Hayr, bilim, tarihinin hi bir annda bir mutlak
olmamtr. Hayr, eski, yeni zaferleri nice parlak
olursa olsun, dnce ..atlmn belli durumlarda
durdurmay dnemez bilim. Baz grlerini is
patlamak iin bosuna yle konumutur Descartes:
Bunlar yle eyler ki, insan zeksnn ilerde daha
iyisini bulabileceini dnemiyorum. Comte, in
sanlarn, yldzlarn kimyasal bileimlerini hi bir
zaman inceleyemeyeceini ileri srerken, bilimi
bylece kendi belirledii bir durumda durdururken
bosuna konumutur. Btn bu szler modorn fizi
in zafer atlmlariyle silinmitir. Modorn fizik,
mutlak, yani klie, kesin, siirslmnz bir dorunun
140 d n e K A R s d n c e n i n t a r i h i
yerine, grece, hareketli, gemii amaa her zaman
hazr, kendini amaa her zaman hazr bir doruyu
geirmekte.
Geici olarak tanmlanan bu doru, niin 1959-
da da ,doru oluyor? nk, kendilerinden nce ge
lenlerin yararlandklarndan fazla deneyi olmu a
da bilginler onu doru olarak tanmlyorlar.
Niin nemsemeyeim bu olay? Mutlak tanmn
yerine niin toplumbilimsel tanm geirmeyelim?
Genel olarak, bir grup insann iinde o grubun
doru bildii eye niin doru demeyelim?
Kukuculuk diyor bazlar. Bu itiraz salam bir
ey olsayd, ilk gerileyen ben olurdum. Kukucu
luk, gemiin zorbalna kar yenilie bir ar ol
duu sralarda, Grek dncesinin oluumunda b
yk bir rol oynamtr. Y aratc olanak tad her
zaman iyilikidir kuku. Ama okka ii bayalklara
dald zaman, sefil bir eydir, dncenin hak ve
grevlerinin inkrndan baka bir ey deildir: Hi
bir ey doru deil... Hi bir ey sama (deil... Her
fikir deerlidir, hi bir fikir deerli deildir... Byle
bir zek iflsna gitmektense yeniden kavgaya tutu
mak iyidir. Ama, dnceyi vazgeie mahkm eden
byle bir kukuculukla, dnceyi hep en nden git
mee davet eden grececilik ayr eylerdir.
Dorunun belli bir zaman ve yerde, kendine g
venen, iyi niyetli insanlar arasnda kendini arayp
bulacan sylemek, bulvar kukuculuu na a-
DNB KARSI DNCENN' TRH 141
dece srt evirmek deil, o*na cepheden saldrmaktr
da.
Byle olunca, doruyu toplumbilimsel kavra
yn zaferine kim kar durabilir?
Alkanlk.
En kart kamplarda, kabul edilmi ve dokunul
mazl belirtilmi doruya kar kmaa yeltenen
kiiye dman ilemi uygulamak her zaman g
rlen bir eydir. Bazan ldrlr o kii (Bunu XX.
yzylda gryoruz) ya da tarziye vermesi; ya da
zeletiri yapmas istenir. Bakalarndan ayr ko
numaa kalkan kiiye barlr: Rezalet! ve ek
lenir: Vay bu rezaleti getirenin haline! Ama, za
man getike daha iyi anlalyor ki, byk nsan
ilerlemelerin ounu tarihin bir annda skandal
karmak yrekliliini gstermi zgr-dnrlere
borluyuz. Pascal, sa iin skandalin kilit ta der.
Ama o skandaldan nce zirisiliin, Orfizmin, Sok-
ratesiliin, Epicurusculuun, Kinizmin skandalla-
r var. Han karsnca hill, skandaldir. Tomizm,
douunda yledir; Occamizm de yledir; Erasmus
yledir; Luter yledir, Rabelais yledir; Voltaire
yledir; Diderot yledir; Rousseau yledir; Lamen-
nais yledir; Renan yledir; Comte yledir. Ne
den? nk dnce zgrlnn savunucular,
kendini kibirle dorunun dorusu olarak iln et
mi bulunan yerleik doruya saldrmay gze al
mlardr. Ne var ki, imdi yle diyebiliyoruz:
Sayglar, o rezaletleri, getirenlere! nk dn
142 . *>NE KARSI DNCENN TARH
cenin ne gemi olmas onlarn yz suyu hrme-
tiedir.
Y arn, deneylerle eitilmi insanln, gemi
te genellikle bir engel ya da fren meydana getir
mi kat bir doru anlayndan, esnek bir anlaya,
toplumbilimsel anlaya geebileceini dnebi
lir miyiz?
Birok olay hak verdiriyor byle bir dnceye.
Ben de bir umut olarak inanyorum ona.
Bir kere mutlak anlayn yeryznn b
tn ocuklarn bir araya getiremeyecei yirmi kez,
yz kez, bin kez, anlalm bulunmaktadr. Bir fel
sefenin, . bir dinin btn yeryzn kavrayacan
sylemek dile kolay geliyor belki. Ama, gerekte han
gi felsefe, hengi din baar,d bunu? br sistemlerle
atmayan bir sistem gsterilebilir mi? br kilise
lerle atmayacak kilise var mdr? Batnm do-
rusu Douda yanl; XIII Y zyln dorusu XVI.
Y zylda yanl; XIX. Y zyln dorusu XX. Y zyl
da yanl.
Dahas var: belli s(biE: okulun, belli bir kilisenin
iinde de, doru, evrim geirmektedir. Bir yerde bi
ze ekici gelen o dorularn en (dorusu mu var,
orda hi bir ey deimiyor demek. Oysa, her za
man ve he* yerde, sarslmaz olan ey sarslmtr.
Bugn, XX. Y zyln ortasnda, bir Bat bloku
bir de Dou bloku var; her eyden nce ideolojik
bloklar bunlar, Tutalm ki, iki blok da eski mutlak
doru tanmn kabul etti; benim sistemim btny
le doru, seninki btnyle yanl. iddete bavu
ran zm yollar dnda bu ifte dediim dedikle
nezleye varlabiliri
Fikirlerin eitlilii bizim iin ortak bir zen
ginlik, kr manzaralarnn, ieklerin eitlilii gibi;,
ve sava ye kin tohumu atmamaa balad an
dan itibaren ortak bir zenginlik, nsan bir zengin
lik haline geliyor.
Ben de, benim gibi dnenlere kardeim di
yorum diye yazdm iin eletirildim. Benim, gibi
dnmeyenlere ise: iki kere kardeim diyorum.
Bununla birlikte gelecek orda ite; nk, dne
i(arkalk3ari. kalplerin kardeliine birer engel ol
maktan, ktklar andan itibaren, zenginletirici bir
ilke meydana getiriyor.
Fransa, ite bu fikirden k yaparak, dnyaya
u ya da bu retinin Haklar Bildirisini deil, n
san Haklar Bildirisini, iln etmitir. Tarihinin
hakl gururuna dnerek, bu lke, toprann snr
tama yeniden zgrln lkesi burda balar di
ye yazabilecek midir? O gn, binlerce yldan beri
savalarn gmbrts arasnda kendini arayan z-
gr-dnce klcn knna sokacak, ve: cedant ar
ma togae diyebilecektir- Onun zaferi birilerinin ba
kalarna kar kazand bir zafer deil, dncenin
ve sevginin blnmez zaferi olacaktr: yenilmez bir
zafer.
S O ,N
D NE K ARSI DNCEN N TAR H 143
N D E K L E R :
GR .................................................................................... 5
I. BLM Grek dnyamda dine kar dnce . 11
II. BLM Koma dnyasnda dine kar dnce 25
III. BLM Dine kar dnce ve hristiyanlk . 89
IV. BLM Ortaada dine kar dnce . . 56
V. BLM zgr dnce, reform, rnesans . 68
VI. BLM XVII. yzylda dine kar dnce . 80
VII. BLM XVIII. yzyl zgr dncenin zaferi 90
VIII. BLM XVII. yzylda dine kar dnce . 80
IX. BLM XIX. yzyl, savaan liklik . . 113 !
X. BLM XX. yzyl, dine kar dnceden
lftiklie....................................................... 127

Albert Bayet - Di̇ne Karşi Düşünceni̇n Tari̇hi̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Albert Bayet - Di̇ne Karşi Düşünceni̇n Tari̇hi̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I

You might also like