Türk Halk Edebi̇yati

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2795

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1753
HALK EDEBYATINA GR-II
Yazar
Prof.Dr. zkul OBANOLU (nite 1-6)
Editr
Yrd.Do.Dr. Halit BLTEKN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM
Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levent Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Do.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Nejdet Karada
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Halk Edebiyatna Giri-II
ISBN
978-975-06-1459-0
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 30.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
nsz............................................................................................................ v
Halk Edebiyatnda Sylemelik Trler: Trkler,
Atlar, Ninniler ve Mniler.................................................... 2
HALK EDEBYATINDA SYLEMELK TRLER........................................... 3
Giri................................................................................................................ 3
TRK........................................................................................................... 4
AIT ............................................................................................................. 15
NNN ............................................................................................................. 18
MN .............................................................................................................. 20
Yaplarna Gre Mniler ............................................................................... 21
cra ve bda Edildikleri (Yaratlma) Sosyo-Kltrel Balamlara Dayal
Mniler ........................................................................................................... 22
zet................................................................................................................ 27
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 29
Okuma Paras .............................................................................................. 30
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 30
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 31
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 31
Halk Edebiyatnda Seyirlik Trler: Ky Seyirlik Oyunlar,
Karagz Oyunu ........................................................................ 32
SEYRLK TRLER......................................................................................... 33
KY SEYRLK OYUNLARI .......................................................................... 34
KARAGZ OYUNU....................................................................................... 43
zet................................................................................................................ 49
Kendimizi Snayalm .................................................................................... 51
Okuma Paras .............................................................................................. 52
Halk Edebiyatnda Seyirlik Trler: Kukla, Meddah,
Orta Oyunu............................................................................... 56
KUKLA OYUNU ........................................................................................... 57
MEDDAH GELENE ................................................................................... 61
ORTA OYUNU ............................................................................................. 66
Orta Oyunu Meydan ................................................................................... 68
Orta Oyununun Blmleri .......................................................................... 68
Orta Oyununda Tipler ................................................................................. 70
zet................................................................................................................ 74
Okuma Paras .............................................................................................. 76
Ozan-Baks Edebiyat Gelenei ............................................... 80
SLMYET NCES TRK EDEBYATI ...................................................... 81
i ndeki l er
iii
1. N TE
2. N TE
3. N TE
4. N TE

TRKLERN KABUL ETT DNLER........................................................... 82
amanizm....................................................................................................... 82
Maniheizm ..................................................................................................... 83
Budizm ......................................................................................................... 83
Musevilik........................................................................................................ 83
Hristiyanlk..................................................................................................... 83
OZAN-BAKSI EDEBYATI............................................................................. 84
SLMYET NCES TRK EDEBYATINDA R TR VE EKLLER...... 89
DEDE KORKUT HKYELER ...................................................................... 90
zet................................................................................................................ 93
Okuma Paras .............................................................................................. 96
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat Gelenei ....................... 106
TEKKE VE TASAVVUF HALK EDEBYATI GELENE.............................. 107
TEKKE VE TASAVVUF HALK EDEBYATI GELENENDEK
NAZIM EKLLER ......................................................................................... 110
TEKKE VE TASAVVUF HALK EDEBYATI GELENENDE
R TRLER ................................................................................................. 111
Allah Hakknda Yazlan Trler..................................................................... 111
Peygamber Hakknda Yazlan Trler ........................................................... 112
Din ve Tasavvuf Bykleri Hakknda Yazlan Trler................................. 113
Dini nanlar ve Tasavvufi Dnceler Hakknda Yazlan Trler ............. 114
TEKKE VE TASAVVUF HALK EDEBYATINDA DZYAZI
(NESR) TRLER........................................................................................... 116
TEKKE VE TASAVVUF HALK EDEBYATININ TEMSLCLER ................. 118
zet ............................................................................................................... 125
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 128
Okuma Paras ........................................................................................... .. 129
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 130
k Tarz Edebiyat Gelenei ................................................. 132
IK TARZI EDEBYAT GELENE ........................................................... 133
IKLARIN YETMELER VE CRA TRES ............................................... 135
IK TARZI EDEBYAT GELENENDE TR VE EKL .......................... 139
k Tarz iir Geleneinde Kullanlan Heceli Tr ve Nazm ekilleri...... 139
k Tarz iir Geleneinde Kullanlan Aruzlu Tr ve Nazm ekilleri ..... 140
IK TARZI RLERN ANLATIM TUTUMU (EDA) ZELLKLER............ 140
IK TARZI EDEBYAT GELENENN TEMSLCLER ............................. 141
zet................................................................................................................ 146
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 151
Okuma Paras .............................................................................................. 152
Szlk........................................................................................ 155
i ndeki l er
iv
5. N TE
6. N TE
nsz
Deerli renciler,
nsann en eski alardan balayarak meydana getirdii halk kltrn incele-
yen bir bilim dal olan Halk Edebiyat almalar Batda 1812, bizde ise 1908 y-
lnda balamtr.
Halk Edebiyat almalarnn balamasnda Amerikann kefinin byk etkisi
olmutur. Amerikan yerlilerinin drst ve retken zellikleri aratrmaclarn dik-
katini ekmi, bu durum aratrmaclar halka doru parolasyla kendi halklarn
ve kltrlerini incelemeye yneltmitir.
Halk Edebiyat alannda yaplan almalar halkn gelenek ve greneklerinin
tannmasna, toplumlarn gemileri ile olan balarnn glenmesine, halkn ya-
ratm olduu rnlerin (mit, efsane, masal, destan, atasz, tekerleme, fkra, nin-
ni vb.) gn yzne kmasna, gn yzne karlan bu rnlerden esinlenerek
yeni rnlerin yaratlmasna katk salayacaktr.
Halk Edebiyatna Giri-I kitabnzn devam niteliinde olan elinizdeki bu kitap
alt niteden oluturulmutur. Birinci nitede Halk Edebiyatnn sylemelik trle-
rinden trk, at, ninni ve mni; ikinci nitede seyirlik trlerden ky se-
yirlik oyunlar, karagz; nc nitede yine seyirlik trlerden kukla, med-
dah, orta oyunu; drdnc nitede Ozan-Baks Edebiyat gelenei; beinci ni-
tede Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat gelenei; altnc nitede de k Tarz
Edebiyat gelenei hakknda bilgiler verilmitir.
Elimizdeki bu kitabn hazrlanmasnda bata yazar sayn Prof.Dr.zkul oba-
nolu olmak zere dizgi ve basm srasnda emei geen tm alanlara teekkr
ederim.
Editr
Yrd.Do.Dr. Halit BLTEKN
nsz
v
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Sylemelik trler kavramn aklayabilecek,
Trklerin temel zelliklerini tanmlayabilecek,
Atlarn temel zelliklerini aklayabilecek,
Ninni kavramn tanmlayabilecek,
Mni trnn temel zelliklerini aklayabilecek ve tanmlayabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
erik Haritas
Sylemelik Tr
Trk
At
Ninni
Mni
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Halk Edebiyatna
Giri-II
HALK EDEBYATINDA
SYLEMELK TRLER
TRK
AIT
NNN
MN
1
Halk Edebiyatnda
Sylemelik Trler:
Trkler, Atlar,
Ninniler ve Mniler
HALK EDEBYATINDA SYLEMELK TRLER
Giri
nsan belleinden baka hibir kayt olana olmayan birincil szl kltr ortamn-
da szl edebiyatn iir eklinde ortaya kt ve daima mzik eliinde icra edil-
dii ve bu tr sz ile ezgi birlikteliinin din trenlerde kalplam hareketlere da-
yal dans da bir arada bulundurduundan daha nceki nitelerde sz edilmiti. Bu
balamda sz ve sz sylemek mitik, mistik ve bysel nitelikler de tar. Szn,
ezgi ve mzikle birletirilerek sunulmasnn nedenleri arasnda sz konusu mitik,
mistik ve bysel inanlar da rol oynam olmaldr.
Aradan geen alar boyunca yava yava din d sz, mzik ve dans formla-
rnn oluumuna doru bir gelime olur. Yakn alarda da tamamen din d form-
laryla sz, ezgi ve dans formlar oluur. Ancak bu oluum din formlar ortadan
kaldrmad gibi daha nceki zamanlarda ortaya kan yaplanlarn da gelenek-
selleerek devam etmesine de engel olmamtr. Bu balamda yksek sesle ve ez-
gi eliinde sz sylemek btn din dlna ramen btn kltrlerde dikkat
eken ve deta bir ritel havas iinde kutsanan bir sanattr.
Bilindii gibi, Anonim Halk Edebiyatnda yer alan edeb yaratmalarn bir ksm-
nn icras dorudan doruya dinleyiciye ezgi eliinde sylemeye ynelik zellik-
ler tar. Konumalk trlerin bir konuma esnasnda ortaya kp konumann ek-
line brnmeleri ve konumay kalplam bu ifadeler vastasyla istenilen ynle-
re ekme veya evirmeleri en nemli zellikleridir. Sylemelik trler ise, dorudan
doruya bir tren havas iinde icra olunduklar sosyo-kltrel balam ve orada
bulunanlar ve yaplanlar durduran, en azndan yavalatan, gc ve imknlar nis-
petinde ynlendiren bir etkiye sahiptir. Konumalk trlerin konuma balamnda
yaptn sylemelik trler icra olunduklar sosyal ve kltrel hayat balamnda
gerekletirmektedirler, denilebilir. Sylenenin sylendii yer, syleyeni ve syle-
neni bakmlarndan nemli olduu grlr. Sylemelik trlerin kna gecesi ad
gibi baz rnleri dorudan doruya icra olunduklar trenle ilikiliyken byk bir
ounluu iin byle bir durum sz konusu deildir.
Sylemelik trler: Tren ve tren d geleneksel icra ortamlarnda, icrac tara-
fndan dinleyicilere syleme etkinliine dayal olarak meydana getirilen bu sz-
l edebiyat yaratmalarna sylemelik trler ad verilmektedir. Trk Halk Edebiya-
tnn sylemelik trleri olarak trkler, atlar, mniler ve ninniler bu nitenin ko-
nusunu oluturmaktadr.
Halk Edebiyatnda
Sylemelik Trler: Trkler,
Atlar, Ninniler ve Mniler
TRK
Yaygn bilimsel kabllere gre ezgiler veya Eski Trkedeki syleniliiyle ky-
ler, milletlerin mitolojik dneminde szlerden nce oluturulmaya balanlm
kltrel yaratmalardr. eitli duygular davurmaya ynelik bir kltrel ara ve
gere olarak ezgiler, zamanla eitlenmi ayinler ya da trenlerde bir rnek zere
kalplaarak geleneksel havalar, bunlarn icra balamlarn ve anlatm tutumlarn
oluturmulardr. Bylece, bir ynyle en evrensel dil olan mzik ayn zamanda
bir ulusun kendi varln ve gerekliini szl edebiyattan da nce idrak ettii ve
kendi varln seyrettii bir ayna olmutur, denilebilir. Buna bal olarak mzik,
mitolojik bir dnyada kutsaldr. Dahas mzik, bata kam, aman trenleri olmak
zere pek ok dinde de akn olan kutsal varlk ya da varlklarn dnyasyla ileti-
ime gemede son derece nemli, deta olmazsa olmaz konumunda bir sosyo-kl-
trel ve psikolojik bir olgudur. Bu olgu, gnmzde de yeri doldurulamayan bir
biimde ilevseldir ve btn dinlerde ve hatta ideolojilerde kullanlmaktadr. Do-
laysyla, geleneksel ezgiler bir ynleriyle de iinde doduklar kltrn d dn-
yay alglayn ve dnya grnn kelimelerle ifade edilemeyen psiik biz
duygusunu oluturur ve davururlar. Canl olmann neredeyse e anlamls olarak
doadaki canl varlklarn pek ounda ritm duygusunun varlna rastlanlr. Bu
evrensel ritm duygusu mziin kkenidir. nsan iindeki bu ritm duygusunu en es-
ki zamanlardan beri en basit alg aletleriyle (bu aletlerin en basiti iki ta veya tah-
ta olabilir) ezgi olarak davurmutur. Bu balamda, ritm ve ahenkli sesler ve bun-
larn belli llerde tekrarlan, tekrarlana tekrarlana kalplaan deta somut bir
varla dnen sessel bir gereklik kendi iinde ba-sonu belli bir btnlk, in-
sanln kltrel olarak meydana getirdii ilk sosyo-kltrel metin olmaldr. Bu
szsz, sadece sesli metinler veya ses metinlerini ezgiler olarak adlandryoruz.
Zamanla, duygular da vuran ezgilerin etrafnda birleen ilkel insan topluluklar-
nn, dnce zlerinin deta gnmzn by, muska, sihir ve tlsmlarna benze-
yen eitli ekillerle maddi nesnelere sahip tzlere ve bunlar daha bir st iletiim
biimi olarak ifadeye dnen sze doru bir geliim sreci geirmi olmas kuv-
vetle muhtemeldir.
Bu balamda, Trk kltrnn ortaya kp gelimesi srecinde oluturulan ez-
gilerin ve onlara koulan szlerin varl, bir kltrel varlk alan olarak Trk kl-
trnn kendini ifade ettii en eski varlk alanlarndan birisidir. Sylemelik trle-
rin temel zellii olan sz ezgiyle syleme ve buna bal olarak topluluk haya-
tnda kalplaan bir yaam kesiti yani trenler meydana getirme gz nne aln-
madan, Trk kltrnde trk olgusu anlalamaz.
Trk halk iiri trlerinin en eski ve yaygnlarndan biri olan trk, ayn za-
manda Trk mziinde kendi iinde sistematik bir btnle sahip ezgiler toplu-
luunun da mzikal bir form olarak addr. Halk Edebiyatnn en eski kaynaklarn-
dan olan Dvnu Lugtit-Trkte r ve yr kelimeleriyle karlanan trk terimi
yerine Azerbaycan Trkesinde mahn, Bakurt Trkesinde halk yr, Kazak
Trkesinde trki (trik halk an), Krgz Trkesinde eldik r, Tatar Trke-
sinde halk cr, zbek Trkesinde trki veya halk koigi, Uygur Trkesin-
de naha veya koa nahisi, Trkmen Trkesinde halk aydm terimleri
kullanlmaktadr.
Trkiye Trkesinde szl kltr ortamnda geleneksel ezgilerle sylenilen her
nazm paras trk diye adlandrlr. Trk kendi bana bamsz bir nazm
ekli deildir. Kendi balarna bamsz nazm trleri ve ekilleri olan mni ve ko-
4
Hal k Edebi yat na Gi r i -I I
Ky: Eski Trkede trk,
ezgi anlamnda kullanlan
bir kelimedir.
Psiik: Ruhla ilgili, ruhi,
ruhsal anlamndadr.
Tz: Kk, asl, cevher
anlamndadr.
ma ekliyle sylenen bir nazm bile trk ezgisiyle sylenirse trk olur. Bu ne-
denle konuyu ilk ele alan aratrmaclardan gnmze kadar trklerin geleneksel
ezgileri ve bunlara son zamanlarda trk formunda sfatyla eklenen besteleri
bu nazm trnn en nemli tr belirleyici ltleridir. Kalender, sema gibi ezgi
yn ayr bir tr kabul edilmede nemli olan dier nazm trlerinin aksine trk-
ler bugne kadar tamam derlenememi sayda bir ezgi daarcna veya btnce-
sine (korpus) sahiptir. Bundan dolay, trkleri belli saydaki ezgiyle de snrlamak
mmkn deildir. Ancak bugne kadar bilinen ve incelenen ezgilerin de kendi
iinde tutarl bir sistematik dahilinde ortak bir tavra ve formel bir btnle sahip
olduklar buna bal olarak benzemezlerinden kolayca ayrldklar bilinmektedir.
Bu zellikleri nedeniyle, Trk Anonim Halk Edebiyatnn en yaygn olarak icra edi-
len trlerinin banda trkler gelmektedir.
Bu yaygnlna karlk, trkleri ekil, yap ve ezgi ynnden snrlamak ok
zordur, nk ok deiik biimde, yapda ve ezgide oluturulmu trkler vardr.
Dahas, geni halk kitleleri ve klar, ezgiyle sylenen her trl manzum paray
trk olarak adlandrrlar. Bizce, zmsz gibi grnen bu problemin zm
trk kelimesinin nasl olutuu aklayabilecek bir analizde gizlidir. Trk ke-
limesinin nereden geldiiyle ilgili eitli grler vardr. Bunlardan en nde gele-
ni, Trk kelimesine (-) nispet eki (aidiyet eki) eklenerek trk elde edildii ve
bu kelimenin zamanla Trkenin ses uyumuyla trk eklini alddr. Bu ak-
lama bizi hi bir yere gtrmez ve bu trle ilgili tespitler konusunda da yeni bir
ey ortaya koyamaz.
Bizim kanaatimize gre, bugn trk olarak syleyip yazdmz bu kelime
eski cnk ve mecmualarda trkiy eklinde dar nlyle sylenilmekte ve yazl-
makta idi. Bu trkiyin daha nceki formu trk ezgileri veya havalar anla-
mnda trkky olmaldr. Ancak arka arkaya gelen kk sesleri y sesinin daral-
tc tesirleriyle nce trkiye, daha sonra da trkye dnmtr. Trkkyn,
trkiye ve trkye dnmesi srecinde, krsal kesimde yaayan gebe taral
anlamndaki trke nispetle bu yeni anlamlarn yklendii dnemde, ehirlere ve-
ya arlara, yerleen Trkler de, ar-kyleri (ehir havalar) icat ederler. Bu ad-
landrma trkiy ve trk rneklerinin tesiriyle nce arky sonra da ark
eklinde karmza kar. Trk kelimesindeki etimolojik yanllktan bin beter
ark etimolojisinde karmza kan arka ait eklindeki tuhaflk anlalr ey
deildir. nk bu terimi yapan ve bu tr havalara bu ad veren biziz ve biz ar-
kz, neden batda yayormu gibi bu ezgileri arka ait diye adlandralm? Burada
ar yani ehire ait kyler veya havalar anlamnda bir adlandrma sz konusu
olduu son derece aktr.
Bu balamda trkye dnecek olursak Trk ezgileriyle sylenen her manzum
parann trk olarak adlandrlmasndan daha doal ne olabilir ki? Burada ko-
nuyu iinden klmaz hle getiren husus, erken dnem halkbilimcilerinin tr-
ky de dier Trk Halk Edebiyat tr ve ekilleri gibi anlamalarndan kaynaklan-
maktadr. Trknn sabit bir veya birka nazm ekli yoktur. Ayn ekilde konu
bakmndan da trklerin snrl olduu sylenemez. Ksaca, trkleri, konu, yap,
ekil ve ezgi bakmndan herhangi bir tr gibi snrlamak kolay deildir. O hlde
trk konusunda kala kala elimizde sadece ezgi arlkl bir Halk Edebiyat ve
mzii tr olduu gerei kalmaktadr. Buna gre, trkler eitli nazm ekille-
ri ve ezgilerle oluturulan Anonim Halk Edebiyat rnleridir. Dahas, anonim tr-
klerin yansra yaratcs belli trkler de vardr.
5
1. ni t e - Hal k Edebi yat nda Syl emel i k Tr l er : Tr kl er , A t l ar , Ni nni l er ve Mni l er
ekil ynnden trkler, ounlukla beyitler ve ktalar biiminde ve bunlara
eitli saylarda eklenen msralarla oluturulmu nakarat ksmlarndan meydana
gelirler. Bunlar o kadar eitlilik gsterirler ki, tamamn birer nazm biimi olarak
kabul etmek mmkn deildir. Hece ls bakmndan trkler, durakl veya du-
raksz, ounlukla 7 ile 15 arasndaki heceli kalplarla oluturulurlar. Ancak gele-
nekte yaamakta olan trk rneklerine baklrsa bunun da kesin bir snrlama ol-
mad anlalr. rneklere gre, trkler, hece lsnn btn kalplaryla sy-
lenebilir. Fakat yedili, sekizli ve on birli hece lsnn daha yaygn olarak kulla-
nld grlmektedir. Bu durum da trknn bir nazm ekli olmamasnn bir ka-
nt olarak kabul edilir.
Trklerde ktalar yap bakmndan iki blmden oluur. Birinci blm trk-
lerin asl szlerinin bulunduu blmdr. Bu blme bent ad verilir. kinci b-
lm ise bendin sonunda tekrarlanan nakarat ksmdr. Nakarat ksmna, bala-
ma veya kavutak da denir. Bentler ve kavutaklar kendi aralarnda kafiyelenir-
ler. Trklerin bir ok bakmdan en nemli ksm kavutak veya nakaratlardr. Ya-
p veya ekil olarak tadklar zelliklerin banda tekrar gelir. Tekrar, hafzalar-
da yer edecek bir metin fikrinin szl kltr ortamnda yegane oluturulma yo-
ludur. Bu ilevlerine bal olarak trkler, szl kltrde kendine has artlarda
deta bir tren veya topluluu birletiren ayin havasnda icra olunurlar. zel-
likle ilk ortaya ktklar mitik veya mitolojik balamlarda tamamen din mahiyette
olduklar dnldnde bu hususiyetleri daha iyi anlalabilir. Geleneksel m-
ziimizin ezgilerinin varsa (Varsak ezgileri), bayat (Bayat ezgileri), trki
(Trk ezgileri) gibi Trk boylarnn adyla anlmalarnn da nedeni budur. nk
ezgilerin (kylerin) en azndan bir ksm gemite dorudan kan bayla bal Trk
topluluklarnn en nemli kimlik yapc ve tayc unsuru ve sembol olduu an-
lalmaktadr. Trkler ve ezgileri, Trk topluluklarnda topluluun simgesel kuru-
luunda ok nemli bir ileve sahiplerdir. Bu balamda, trklerin topluluun
biz ve bizim bilincini oluturmada ve devam ettirmede szn ettiimiz ezber-
lemeye dayal ortak metinletirmeyi tekrarla veya nakaratla saladklar aka
ortaya kmaktadr.
Trk boylarnn ezgiler (ky) etrafndaki bu yaplanlar, Anadoluda ehirler-
de yerleik hayata getikten sonra da devam etmitir. Bir yandan, stanbul ve bel-
ki Bursa merkezli olarak ar (ehir) havalaryla arklar oluurken, Malatya, S-
vas, Erzurum, Gaziantep gibi ehirlerde de bu ehirlerin adyla adeta ehrin mar-
imicesine, ehrin adyla Malatya karlamas, Malatya arlamas veya Ma-
latya uurlamas gibi yerel kimlii yapan, tayan ve temsil eden havalar (ezgiler)
olumu ve bunlar ehirlinin icra ettii halk oyunlaryla btnlemitir. Gnmz-
de de bu yap devam etmekte ve her ehrin kendine has klk kyafetiyle, ezgisiy-
le ve hareketleriyle bir halk oyununa sahip olmas gerektii dncesi yaamakta
ve yer yer ayn halk kltr havzasndaki il olan ehirlerin bile baz zorlamalarla
kendilerine has halk oyunu icat etmelerine yol at grlmektedir. Trkleri ve
onlarla icra edilen oyunlar bu sosyo-kltrel balam dikkate almadan, doru bir
biimde anlamak ve aklamak mmkn deildir.
Trkler iki kaynaktan beslenirler. Birincisi, ilk syleyenleri (yakclar) bilinme-
yen ve asl trkler de denen anonim trklerdir. Hi phesiz bu trklerin bir
ilk syleyeni vardr. Ancak ya adn trkye koymamtr ya da zamanla bu ad unu-
tulmu ve trk anonimleerek topluma mal olmutur. Trkleri besleyen ikinci
kaynak ise yaratclar belli olan trklerdir. Bu trklerde bir k veya bilinen bir
kiinin syledii bir eser, trk hline dntrlr. Bu eser de yaratcsnn ad ol-
6
sun veya olmasn halk arasnda trk olarak kabul edilir. XVI. yzylda yaayan k-
sz ktan bu yana Karacaolan, k Gevher, Kayk Kul Mustafa, k mer
ve k Seyran gibi yzlerce n eseri bu ekilde trk hline gelmitir.
Trklerin konular hem bireysel hem de toplumsal olabilir. Bir ok trkde
dorudan bireylerin yaad, ak, sevda, ayrlk, gurbet, lm, hicran, vuslat ve fu-
karalk gibi konular anlatlmtr. Dier yandan da yine pek ok trk, sava, yan-
gn, sel, deprem, salgn hastalklar bata olmak zere her trl toplumsal olay ko-
nu edinmitir. Ksaca, halk arasnda gerekleen herhangi bir olay bir trknn ya-
klmasna neden olabilir. Trkler ounlukla beste (ezgi) ve gfte (sz) birlikteli-
i iinde yaratlrlar. Bu ekilde yaratlan bir trk, eitli yollardan yurdun her k-
esine yaylr. Yaylma sreci iindeki trk blgelerde trl biimlere girer, baz
dizeler der yerlerine yenileri eklenir. Tarihsel ve geleneksel olarak ok byk
bir ounluu szl kltr ortamnn rn olan trkler, hibir zaman ilk kla-
rndaki gibi varlklarn koruyamazlar. Dier anonim edebiyat rnlerinde de oldu-
u gibi trklerdeki deiimler sadece szlerde deil, greceli olarak daha az da
olsa ezgilerde de grlr. Szl kltr ortamnda kulaktan kulaa ve kuaktan ku-
aa yaylan trkler zaman am, unutma, uydurma ve kiiden kiiye gei esna-
snda yeni duygulanmalarla ve onlara bal yeni yaratmalarla beslenerek kendini
yeniler.
Ksacas trklerde deime hem szde hem de ezgide olabilir. Zaman iinde
meydana gelen deimelerle, szler deiik ezgilerle sylendii gibi, ezgiye de de-
iik szler eklenebilir. Bu nedenlerle, ayn trknn eitlemelerini (varyant)
farkl yrelerde grmek mmkndr. Dahas, yaratldnda bir yiitlik trks
hatta at olan trklerin ezgisi oyun havasna yatknsa zamanla oyun havas olma-
sna da yaygn olarak rastlanlr.
Trkler ezgilerine, konularna ve yaplarna gre trl snflandrlabilir:
1. Ezgilerine Gre Trkler: Trkler ezgileri bakmndan usulsz ezgiler ve
usull ezgiler olarak ikiye ayrlr.
a. Usulsz ezgiler: Bunlar uzun havalardr ve kayaba, divan, maya,
bozlak, koma, garip, hoyrat, kerem, kesik kerem, mste-
zad, Trkmani, ve ukurova, Aydos, Ein gibi eitleri vardr.
b. Usull ezgiler: Genellikle oyun havalar olup bu tr ezgiler blgelere g-
re deiik adlar alr: Egede zeybek, Karadenizde horon ya da yal
havas, Ordu, Giresun, Marmara ve Trakyada karlama, Erzurum
yresinde Smmani, Harput yresinde kltm, Isparta ve yresinde
dattiri, Konyada oturak, anlurfadaysa krk ad verilir.
2. Konularna Gre Trkler: Trklerin iledii konulara gre tematik bir s-
nflandrmas u ekilde yaplabilir.
a. Ak ve sevda trkleri.
b. Gurbet trkleri.
c. Mizahi trkler.
d. Serhat trkleri.
e. Kahramanlk trkleri.
f. Ekiya trkleri.
g. Tren trkleri.
h. Esnaf trkleri.
k. ocuk ve Oyun trkleri.
l. Askerlik trkleri.
m. oban trkleri.
7
3. Yaplarna Gre Trkler: Trkler, drtlk, bent ve kavutaklarnn srala-
n bakmndan ok farkl yaplarda olabilir. Bu yapsal zellik de trk sz-
lerinin zaman iinde deitiini greceli olarak ok daha az deien ezgile-
re koulmak istenilen yeni szleri uydurabilmek ve kafiyeleyebilmek ama-
cyla farkl farkl yaplarn oluturulduunu akla getirmektedir. Bu ayn za-
manda ezginin sze gre zamana kar szl kltr ortamnda daha daya-
nkl olduunun bir gstergesidir. Daha az deien ve yaygn olarak bilinen
geleneksel ezgilere duygularn ifade etmek iin szler koulduka ayn ez-
giye sahip farkl szlerle oluturulmu trkler de bylece ortaya kmtr.
Yaygn olan yaplara gre trkler u ekilde snflandrlabilir:
A. Bentleri Mni Drtlkleriyle Kurulan Kavutaksz Trkler: Birbirleriyle ya-
kndan veya uzaktan ilgili konulara ve anlatm tutumuna bal olarak arka arkaya
mniler sralanarak ve bir ezgiye balanarak oluturulan trklerdir. Bu yapdaki
trklerin bentlerinde birinci, ikinci ve drdnc msralar kendi aralarnda kafiye-
lidir. nc msra ise serbesttir. Her drtln kafiye rgs dierlerinden ayr-
dr. Bu tr trklerin kafiye rgs aaxa, bbxb, ccxc.. eklindedir.
Karanfil oylum oylum
Geliyor servi boylum
Servi boylum gelince
en olur benim gnlm
***
Karanfil uzar gider
Yapran dzer gider
Yr yolunu arm
nallah bize gider
...
B. Bentleri Drtlklerle Kurulan Trkler: Bu yapdaki trkler genellikle m-
ni ve koma bentlerine kavutak (nakarat) eklenmesiyle oluturulmulardr. Bu tr
trklerin yaplarna gre kafiye rgleri de deiiklik gsterir.
a. Drtlklerle Kurulan Trkler: Drtlklerden oluturulan bu trklerin
kavutaklar yoktur. ounlukla 11 heceli kalpla oluturulurlar. Bu tr trkle-
rin kafiye rgs xaxa, bbba, ccca.. eklindedir.
Bahar olup yaz aylar gelince
Trl iekleri at slann
Lle ile smbl boynun eince
Sar blblleri tt slann
...
Gurbet ilde kimse yoktur alaya
Dertli yoktur benim gnlm eleye
Ala karl mor smbll yaylaya
Gzelleri skn etti slann
b. Bentlerinin Drdnc Msra Kavutak Olan Trkler: Bu yapdaki tr-
klerin drtlklerinin ilk msra kendi aralarnda kafiyelidir. Drdnc ms-
ra ise, btn drtlklerin son msra ve kavutak olarak tekrarlanr.
u cihanda bir murada ermedim
Hi mrmde byle sevgi grmedim
Sevdiimin gonca gln dermedim
Aman felek hasretime kavutur (kavutak)
...
8
c. Bentleri Drtlk, Kavutaklar Tek Msra Olan Trkler:
Byle ikrar ilen byle yolunan
Mihnetli yr bana lzm deilsin
Deli gnl sevmi vazgemek olmaz
Cefl yr bana lzm deilsin
Gnl kalk gidelim slaya doru (kavutak)
...
d. Bentleri Drtlk, Kavutaklar ki Msra Olan Trkler:
Sdn erenleri
evirin gidenleri
Ne gzel ba balyor
Stn gzelleri
Aldrdn beni gl iken
Soldurdun beni gl iken (kavutak)
...
e. Bentleri Drtlk, Kavutaklar Msra Olan Trkler:
Kalenin bayr dz
Mevlm ayrd bizi
Babamn akl olsa
Evlendirirdi bizi
Kydan kenardan
Kapdan bacadan d de gel
Nianlna ks de gel (kavutak)
...
f. Bentleri Drtlk, Kavutaklar Drt Msra Olan Trkler:
Krlanglar yksek yapar yuvay
ner dz ovada srer sefay
Var git olan var git sana yr olmam
Anamdan babamdan intizr almam
Arabaya ta koydum
Ben bu yola ba koydum
Bir ktnn yznden
Adm serho koydum (kavutak)
...
g. Bentleri Drtlk, Kavutaklar Be Msra Olan Trkler:
Dere boyu giderim
Koyun kuzu gderim
kimizi grmler Naciyem
Nasl inkr ederim
limonum portakalm
Sizde bilin bakalm
Senin iin smarladm gelir bakalm
Ekilice mayhoa dolmay canm
Kzlar giymi kollarna burmay (kavutak)
...
9
h. Bentleri Drtlk, Kavutaklar Alt Msra Olan Trkler:
Erzurum dalar kar ile boran
Ald yreimi dert ile verem
Siz de bulunmaz m bir kurun kalem
Yazam arzuhalimi yre gnderem
Uy beni beni
Bellm beni
Satarm bu can
Alrm seni
kaym dalara
Kurt yesin beni (kavutak)
...
k. Bentleri Drtlk, Kavutaklar Yedi Msra Olan Trkler:
Alarm yam gider
Dursam yoldam gider
Gemerem nazl yarim
Bilsem de bam gider
Alama ceyran balas
Szlama ceyran balas
Gider gzn karas
Soyunum bak canma
Hepsi de sevda yaras
z h z mulla
Nedir bunun ras (kavutak)
...
l. Bentleri Drtlk, Kavutaklar sekiz Msra Olan Trkler:
Evden kt yrd
Sa yerde srd
Sa olas Hayriye
Cahil mrm rd
Hayriye
Hldr hldr yrye
Gelin mrn rye
Erim erim eriye
Bizim evden geriye
adm gel beriye
Kaln kal Hayriye
Ho bakl Hayriye (kavutak)
...
C. Bentleri lklerle Kurulan Trkler:
a. lklerle Kurulan Kavutaksz Trkler: Bu yapdaki trklerin kafiye
rgs aaa, bbb, ccc, ddd, eee... eklindedir.
Sar Zeybek inip gelir initen
Her yanlar grlmyor gmten
Haberim yok dn geceki cmbten
...
10
Sar Zeybek u dalara yaslanr
Yamur yaar silahlar slanr
Benim yarim kckten uslanr
b. Bentleri , Kavutaklar Tek Msra Olan Trkler:
Blbl ne yatarsn ukurovada
Ein gelir bulmaz, seni burada
Kendim gurbet elde gnlm slada
tme garip blbl gnlm en deil (kavutak)
Couyor da deli gnl couyor
Cierciim kebap oldu piiyor
Sevdiceim yce dalar ayor
tme garip blbl gnlm en deil (kavutak)
...
c. Bentleri , Kavutaklar ki Msra Olan Trkler:
ki turnam gelir akl karal
Birin ahin vurmu biri yaral
O yavruya sorun asl nereli
Katar katar olmu gelir turnalar
Erin erin ne ho gelir turnalar (kavutak)
...
d. Bentleri ve Kavutaklar Msra Olan Trkler:
Al yeil bayra gelin mi sandn
Sefere gideni gelir mi sandn
Trampet sesini dn m sandn
Aman padiahm izin ver bize
zin vermezseniz atn denize
Tutalm Moskofu verelim size (kavutak)
...
e. Bentleri , kavutaklar Drt Msra Olan Trkler:
Pnar bandan bulanr
ner ovay dolanr
Senden ok mallar talanr
Dalar duman oldu
ayr emen oldu
Ben yrimi grmedim
Halim yaman oldu (kavutak)
...
D. Bentleri Beyitlerle Kurulan Trkler:
a. Beyitle Kurulan Kavutaksz Trkler: Bu trklerin kafiye rgleri aa,
bb, cc,... veya aa, xa, xa... eklinde grlebilir.
Manisadan ktm bayram etmeye
gn bayram edip konup gmeye
***
Krkaa ile Kayadibi aras
11
Guygun imi Mustafann yaras
...
Aman efem tomruk zincir gelir
Bu genlikte lm bana zor gelir
b. Bentleri Beyit, Kavutaklar Tek Msra Olan Trkler:
Yayla, suyum yan gider
Yreimden kan gider
Yaylalar ey ey, rgalar ey serin yaylalar (kavutak)
***
Bana tabib neylesin
Ecel gelmi can gider
Yaylalar ey ey, rgalar ey serin yaylalar (kavutak)
...
c. Bentleri Beyit, Kavutaklar ki Msra Olan Trkler:
Beyaz giyme rsn
Gzellikte menursun
irin nar dane dane
Gel gzel dne dne (kavutak)
***
Neynim gzel olduunu
Yad elinen konuursun
irin nar dane dane
Gel gzel dne dne (kavutak)
....
d. Bentleri Beyit, Kavutaklar Msra Olan Trkler:
Al ey mrmn var bd- sabah olmadan
Has bahenin gonca gl sararp da solmadan
Eim eim gel gel
Urun urun gel gel
Can yoldam vay vay (kavutak)
...
e. Bentleri Beyit, Kavutaklar Drt Msra Olan Trkler:
Yava oyna sevdiim kunduran taa deer
Siyah perem ularn kemandr kaa deer
Vay vay vay vay nolmuam
Sararmam solmuam
Pembe yanak stne
Ben misali olmuam (kavutak)
...
Yaylamzn yollar buzlu sulardan geer
Kz Allahn seversen ldrdn beni yeter
Vay vay vay vay nolmuam
Sararmam solmuam
Pembe yanak stnde
Ben misali olmuam (kavutak)
12
f. Bentleri Beyit, Kavutaklar Be Msra Olan Trkler:
Haniya da benim elli dirhem prasam
mum yaksam Konyalm arasam
Konyalm yr
Yr yavrum yr
Salarn sr
imdi de burdan geti
Hovardann biri (kavutak)
Haniya da benim elli dirhem kestanem
Konyaldan bakasn istemem
Konyalm yr
Yr yavrum yr
Salarn sr
imdi de burdan geti
Haniya da benim elli dirhem yourdum
Konyaldan ben bir olan dourdum
Konyalm yr
Yr yavrum yr
Salarn sr
imdi de burdan geti
g. Bentleri Beyit, Kavutaklar Alt Msra Olan Trkler:
ek deveci develeri yokua aman
Ak memeler birbiriyle tokua aman
Develi
Sordum asln nereli
Haydi elma yanakl
Haydi kiraz dudakl
ok sallama gbei
Drsn bebei (kavutak)
...
Deven yksek atamadm kilimi aman
Susadka ver azma dilini aman
Develi
Sordum asln nereli
Haydi elma yanakl
Haydi kiraz dudakl
ok sallama gbei
Drsn bebei (kavutak)
h. Bentleri Beyit, Kavutaklar Yedi Msra Olan Trkler:
Bastm da krld idenin dali vay dali
Ktye denin bylolur hali
Oynaksn diller
Kaymaksn diller
Alsn gller
Alsn kollar
13
Ne bilsin eller eller
Narinay ninay nay narinay
Narinay ninay nay (kavutak)
...
. Bentleri Beyit, Kavutaklar Sekiz ve Daha Fazla Msra Olan Trkler:
Benim atm u meydanda einir
Ayana deen talar anr
Haydi de haydi
Saffet efendi
Sularmz
Affet efendi
Keke buralara
Gelmez olaydm
Beni buralardan
Al git efendi (kavutak)
...
E. Bentleri Tek Msra, Kavutaklar Mni, Drtlk veya Yedi Msral Trkler:
Krmz kurdele kr olasn Emine
ndim derelerine
Bilmem nerelerine
Kaytan byklarm
Srem nerelerine (kavutak)
Yavrum sana ipek mendil alaym
ndim derelerine
Bilmem nerelerine
Kaytan byklarm
Srem nerelerine (kavutak)
...
F. Karlkl Trkler/Atma Trkler: ki kiinin veya grubun biri birlerine so-
ru-cevap veya karlkl atma eklinde, eitli konularda, ineleme, alay etme ve
benzeri akalama amal olarak syledikleri trklere, atma, syleme, kar-
lkl trk veya atma trkler denilir. Dou Karadeniz civarnda atma trk-
ler kar-beri adyla bilinir.
Beriki: Kulardan hangi kutur
Yavrusuna st veren?
Karki: Selasetin (yarasa) kuudur
Kiremitlere giren
Beriki: Kulardan hangi kutur
Boynunda var yel ba?
Karki: Ona atmaca derler
Aar dumanl da
...
14
Bu ksmdaki bilgilerin byk bir ksm Hikmet Dizdarolunun Halk iirinde Trler
(Ankara: TDK Yay. 1969) adl kitabndan alnmtr. Bu kitabn 2. blmnde konuyla
ilgili ayrntl bilgi bulabilirsiniz.
Trk bir nazm ekli midir?
AIT
Trk halk iirinde bata insanlar olmak zere len canllar (hayvanlar) ve kaybe-
dilip uzana dlen zlenen meknlar (sla, yurt, memleket, vatan) iin alatmak
ve yas tutturmak anlatm tutumuyla sylenilen veya yazlan iirlere at denilir.
Bir baka ifadeyle, lm bata olmak zere sava, sel, salgn hastalklar, deprem,
yangn gibi doal afetler zerine, gurbete veya askere gidenlere yahut kna gece-
lerinde dnlerde gelinlere kna atlar denilen iir eklinde atlar yaklmakta-
dr. Nesir eklindeki atlarda da bata seci (kafiye) olmak zere manzum zellik-
lerin yer ald grlr. Atlarn anonim olanlar anonim halk iiri, klarca ko-
ma veya destan nazm ekilleriyle meydana getirilmi at-koma ve at-destan-
larsa k iiri iinde yer alr. Ancak hangi a ait olduuna dair zelliklerini ba-
ta mahlas olmak zere kaybeden bu tr k iirleriyse, doal olarak Anonim Halk
Edebiyat iinde yer almaktadr.
Gnmzde, at karlnda Azeriler a, Bakurtlar Merse, hqtaw, Kazak-
lar joqtaw Krgzlar coktao, kook (gelin alatmas), zbekler coktaw, a,
matemnme, Nogaylar bozlaw, Tatarlar marsiya, Krm Tatarlar taqmaq,
Gagauzlar aalamak trkleri, Trkmenler Ag, Musul-Kerkk Trkleri sazla-
mak, Uygurlar Qoaq kelimelerini kullanmaktadr. Kpak Trkesi iinde yer
alan Kazak ve dierlerinin at kalnda kullanlan coktaw gibi kelimelerin k-
keni yug veya yog trenleri olduu grlmektedir.
Trk kltr tarihinden en ok sreklilik gsteren geleneklerin banda yer alan
at yakma gelenei, slmiyetin kabulnden nceki devirlerde sagu ve st te-
rimleriyle karlanmakta ve at yakmak anlamnda da stamak kelimesi kulla-
nlmaktayd. Bu balamda Trk kltr tarihinin en erken devirlerinden itibaren
profesyonel atlarn veya stlarn yas veya yog trenlerinde son derece nem-
li ritelistik mevkilerde bulunduunu grmekteyiz. Yas veya yog trenleri, bir an-
lamda len kiinin bu dnyadan anna uygun bir biimde uurlanmasn sala-
yan din ve kutsal ayinler olarak kabul edilmitir. len kiinin bir daha bu dnya-
ya dnmemesi ve buradaki yaknlarn ve akrabalarn rahatsz etmemesi iin bu
dnyada brakt yaknlarndan honut olarak ayrlmasn salamaya ynelik uy-
gulamalar iinde profesyonel stlarn getirilmesi ve onlarn lenin yapp ettikle-
rini ve dier zelliklerini vecekleri methiyeler sylemeleri yani atlar yakmalar
en bata gelen amanistik kklere ve zelliklere de sahip bir riteldir.
Trk toplumunda at yakmann ok eski bir gemii vardr. Eski Trklerin tak-
vime bal nemli treni vard. Bu takvime bal trenler sr, len ve
yu adn tarlard. Dahas, slmiyetten nceki dnemde nl bir kiinin l-
mnden sonra yaplan ve yu ad verilen dinsel yas trenlerinde sagu denen
iirler sylenirdi. Sagu adl bu iirlerde lnn iyilikleri, yaarken yapt iler an-
latlrd. Dvnu Lgtit-Trkte nl yiit Alp Er Tunga iin sylenmi bir sa-
gudan paralar vardr. Ayn ekilde, Orhun Yaztlarnda da Gktrk kaanlarnn
lm zerine yu treninde at (st) yakan stlarn varl anlatlmaktadr.
15
Yu Treni: Eski Trklerde
cenaze treni anlamndadr.
Sr: Eski Trklerde av iin
dzenlenen trene denir.
len: Eski Trklerde kurban
treni ve ziyafetine denir.
D K K A T D K K A T
SI RA S ZDE SI RA S ZDE
AMALARI MI Z AMALARI MI Z

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
NT E RNE T NT E RNE T
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Hi phesiz bu tr yas tutturucu ve dinleyenleri alatmaya ynelik anlatm tu-
tumuyla meydana getirilen iirler veya atlar sylenirken Trklerde yaygn olan
yas tutma alametleri olarak kabul edilen yzn veya vcudun baz yerlerinin izi-
lerek kanatlmas; san, ban yolunmas; yksek sesler kararak hkrarak ve
haykrarak alamalar; elbiselerin ters giyilmesi ve san sakaln tra edilmemesi gi-
bi hareket ve davranlar, eski Trk din ve dnya grne gre len kiinin ru-
hunun honut olaca ve bu dnyada kalmakszn dier umak (cennet) veya ta-
mu (cehennem) gibi dnyalara yolculuunu salayacak uygulamalarn banda
gelmektedir. Trk kltr tarihindeki en ok sreklilik gsteren geleneklerin ban-
da yer alnn veya hangi dine girerlerse girsinler yas tutma ve at yakma gele-
neklerini ok fazla deitirmeden devam ettirmelerinin altnda da yine neredeyse
insanlk tarihi kadar eski olan, len kiinin ruhunu honut ederek gidecei yere
gitmesini ve geri gelmemesini salama dncesi yatmaktadr.
Bu balamda, len kiinin evinde veya matem toplantlarnda okunan atlar,
len kiinin vlmeye deer anlarn ve vgye deer yanlarn ifade ederek, ge-
leneksel olarak kalplam bir ezgi eliinde sylenirler.
Geleneksel olarak atlarda 7, 8, ve 11li hece ls tercih edilmekle birlikte 7
heceden az ve 11 heceden de fazla sylenmi atlar da grlebilir. ok nadir ol-
makla birlikte hece ile yazlm mersiyelere veya aruzla yazlm atlara rast-
lamak mmkndr. ounlukla atlarda ekil veya yap birimi drtlktr. Bazen
drtlkten az veya ok ekillere de rastlanabilir. Bu drtlklere eklenen beinci
msra veya beyitleri atn ezgisini hafzalarda daha kalc klmaya ynelik olarak
eklenen nakarat msralardr.
klarn meydana getirdii atlar ok uzun metinlerdir ve bu nedenle destan
nazm biimiyle meydana getirilmi at-destanlardr. XIX. yzyln yarsndan iti-
baren klarca meydana getirilen A4 kad byklnde katlara bastrlarak
satlan yaprak destanlar veya yazl kltr ortam k destanlar da yine san-
sasyonel nitelikleri n planda olan konular ele almlardr. Bu tr destanlarn da
yine byk bir ounluu at-destanlardr. 1960l yllardan sonra Avrupaya giden
Trk iilerinden veya hli vakti yerinde olan Dou Anadolulu insanlardan yakn-
larn trafik kazas ve benzeri ekillerde kaybedenlerden bazlar, klara mraca-
at ederek para karlnda sadece l yaknlar iin kaset veya bantlara, len ya-
knlar hakknda at-destanlar yaptrtmlar ve bunlar aile iinde dinleyerek yas
tutmay ve topluca lenin ardndan alamay salayan deta kutsal enstrmanlar
olarak muhafaza etmilerdir.
te yandan klarn sylediklerinin dnda kalan atlar sadece kadnlar sy-
lerler. Bu balamda len erkekse at yakmak ncelikle anasna, karsna, kz kar-
deine, kzna akraba ve komularna der. Bununla birlikte baz yrelerde bu ii
meslek edinmi profesyonel atlar para karl at yakmaktadr. zellikle, To-
roslarda ve ukurovada lenin ardndan amarlarnn yer ald bir bohay orta-
ya koyarak ve ele alnan bir para eyadan hareketle len kiinin vlmesi, iyi ni-
teliklerinden sz edilmesi ve feryat edilmesi eklinde dzenlenen yas trenlerinde
mensur atlarn yan sra, daha nceki atlardan alnan hazr msralarn kullanlma-
syla oluturulan manzum atlarn da sylendii grlebilir.Yas ve yu trenlerinin
ayrlmaz paras olan lenin ardndan yemek verilmesi de ayn ekilde hangi dini
takip ederlerse etsinler btn Trk boylar arasnda devam eden bir gelenektir.
16
Mersiye: Divan iirinde len
bir kiinin ardndan yazlan
iirlere verilen isimdir.
Trkiyede derlenmi atlarn yakldklar konulardan hareketle u ekilde bir
snflandrmas yaplr:
1. Kiiler in Yaklan Atlar: Bu tr atlar lm, ayrlk, hastalk, kayp ve
benzeri durumlardaki kiiler iin ekilen aclarn dile getirildii atlardr.
Ayvalkn kara ta
Yand yreimin ta
Emin Hacnn karda
Uyan Hacbeyim uyan
...
2. Sosyal Olaylar zerine Yaklan Atlar: Toplumu ilgilendiren askerlik, balk
paras, evlenme yasa, ekonomik skntlar, boanma ve benzeri konularla ilgili
olarak meydana gelen olaylar zerine yaklan atlardr.
anakkalede oldum onba
Yreime dedi sngnn ba
Yanma geliyor dokdur binba
Yol verin geeyim dumanl dalar
...
3. Gelin Atlar: Geleneksel olarak knalarda, ba me, duvak ve gelin alma-
larda yaklan atlara gelin atlar ad verilir.
Kz anas kz anas
Banda mumlar yanas
te koyup gidiyorum
Byk ev sz kalas
...
4. Asker Uurlama ve Karlama Atlar: Asker uurlama ve asker karlama
trenlerinde yaklan atlardr.
...
Dokuz kardei lenin
Benim gibolur bacs
Sivasta tabur dklm
Bei anamn kuzusu
5. Hayvanlar in Yaklan Atlar: Hayvan sevgisiyle, eitli nedenlerle len
veya ldrlen hayvanlar hakknda yaklan atlardr.
Eniimin ad ala
ardm gelmedi yola
Dedim gudurdu mu ola
Enik enik ksz enik
...
6. Kaybedilen Vatan Toprana Yaklan Atlar: Savalar nedeniyle kaybedilen
vatan topraklarna yaklan atlardr.
Be olum var be taburda
Silah doldu kuburda
Sabreyle kzm sabreyle
ok keramet var sabrda
...
7. Doal Afetlere Yaklan Atlar: Salgn hastalk, yangn, kuraklk, ktlk, dep-
rem ve benzeri doal afetler iin yaklan atlardr.
Gadirlinin yeri gayatla yrsek
Ba gerek olmasa oray grsek
17
Guduret olsa da havada usak
Ne yaman zenzele belleri grd
...
8. Doaya ve Slaya Yaklan Atlar: Sularn kurumas, kirlenmesi ve eitli ne-
denlerle terk edilmesi hlinde, gurbete dlnce zlenen sla toprana yaklan
atlardr.
Bir yanda Tlan da Garalar z
Enerdi pungara gelini kz
Salar uzunda srmeli gz
Hepin gara toprak yeding efendim
...
9. klarn Yaktklar Atlar: klarn kendi setikleri veya kendilerine para
karl smarlanan konularda yaktklar atlardr.
...
Kulolu dostlarn yz a olsun
Dman olanlarn bar ba olsun
Kardam Sultan brahim sa olsun
Oturduu taht saray elved
Bu ksmdaki bilgilerin byk bir ksm zkul obanolunun k Tarz Kltr Gelene-
i ve Destan Tr (Ankara: Aka Yaynlar, 2000) adl kitabndan alnmtr. Bu konuda
daha detayl bilgiyi bu kitabn 2. blmnde bulabilirsiniz.
At sylemenin ve yas tutmann edeb deerinden baka faydas olabilir mi?
NNN
Trk halk kltrnde ninni anonim halk iiri rn olup ocuklar emzirilir ve-
ya uyutulurken sylenen yahut sylendii varsaylan manzumelere verilen addr.
Bir baka ifadeyle, ninniler bata ocuklarn anneleri olmak zere ocuklar b-
yten nine, anneanne, babaanne, teyze, abla, yenge vb. gibi yaknlarn ocukla-
r uyutmak iin belli bir ezgiyle syledikleri manzum veya mensur szlerdir. Ge-
nellikle bir drtlk veya bir mniden ya da deitirilip adapte edilerek yahut ay-
nen bir trkden alnan bir kupleden oluan ninniler kendilerine zg ezgilerle
sylenirler.
Trkiye Trkesindeki ninni szcyle ifade edilen bu kavram ve olgu,
Azerbaycan Trkesinde laylay, uva Trkesinde nenne, Kazak Trke-
sinde eldiy, besik jr, Kerkk Trkesinde leyle ve hvdi, Krm Trke-
sinde ayya, Krgz Trkesinde alday-alday, zbek Trkesinde all, Ta-
tar Trkesinde biik cr, bl cr, Uygur Trkesinde allay szleriyle ifa-
de edilmektedir.
Tarihsel olarak da, Dvnu Lugtit-Trkte ninni karl olarak balu balu
ifadesi kullanlmaktadr. Ninni karlndaki Dvnu Lugtit-Trkte geen bu kul-
lanm Trkede bilinen en eski kullanmdr. Trkenin yansra Hinte nanna,
Arapa ninna, talyanca ninna, Franszca nni, spanyolca nana Yunan-
ca, nni gibi baka dillerde de benzerleri kullanlan ninni szcnn XI. yz-
yldan itibaren Trkede kullanld dnlmektedir.
Ninnilerin henz kokunun, rengin bile farknda olmayan ocuklar iin duyduk-
lar ve aina olduklar anne sesine olan gvenle daha rahat ve korkusuzca uyuma-
larn veya sakinlemelerini salayan manzum-mensur szler ve kalplam, tizden
18
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
pese doru sylenen ezgilerdir. Ninnilerin sonunda nakarat olarak sylenilen
Uyusun da bysn ninni; E,e,e,eh ve Ninni yavrum ninni gibi szlerin uyku
getirici mzikal tesirlere de sahip olduuna inanlr.
Ninnilerin muhtelif tasnifleri yaplmtr. Bunlardan en derli-toplularndan birisi
u ekildedir:
1. ocuun cinsiyetine gre:
a. Erkek ocuk iin sylenen ninniler.
b. Kz ocuklar iin sylenen ninniler.
2. Syleyi sebeplerine gre:
a. ocuu uyutmak iin sylenen ninniler.
b. Alayan ocuu avutmak iin sylenen ninniler.
c. ocuu oynatrken sylenen ninniler.
3. Konularna gre ninniler.
a. Temenni ve ulu ahslardan yardm isteyen ninniler.
b. ikyet ninnileri.
c. t verici ninniler.
d. Vaad ve tehdit ninnileri.
e. Sevgi ve vgy dile getiren ninniler.
Bu tr bir tasniften baka ninnilerin; ierdikleri konulara gre, corafi blgele-
re gre veya yazl nedenlerine gre snflandrld da grlmektedir.
Ninniler de ounlukla dilek, temenni, sevgi, ilgi, ikyet, znt, ayrlk, gurbet,
vaat, tehdit ve korkutma gibi konularn ilendii grlr. Nadir olmakla birlikte ba-
zen dnce ve zdeyilerin sylendii ninniler de vardr. Ancak, ninnilerin ok b-
yk bir blm dilek ve temenni ierir. Ninniler ierdikleri konular ve ninniyi syle-
yenin anlatm tutumuna gre on balk altnda toplanabilir:
l. Din-kutsal Nitelikli Ninniler:
Hu derviler derviler
Hak yoluna gelmiler
Bir frn ekmek yemiler
Daha yok mu demiler
Hu, hu, hu...
2. Efsane, At Trnden Ninniler
3. Dilek ve Temenni Ninnileri
4. Sevgi ve lgi Anlatan Ninniler
5. vg ve Yergi Nitelikli Ninniler
6. ikyet ve znt Anlatan Ninniler
7. Ayrlk ve Gurbet Anlatan Ninniler
8. Vaat Ninnileri
9. Tehdit ve Korkutma Ninnileri
10. Ninni Olarak Sylenen Tekerlemeler
Biim asndan baklacak olursa ninnilerde ounlukla yedili hece l kulla-
nld ve ninnilerin mni tipinde kafiye yapsna sahip olduu grlmektedir.
klar tarafndan sylenmi mniler arasnda sekiz ve onbir heceli ninniler de var-
dr. Ninniler dize saylarna gre kilik, lk, Drtlk Ninniler, Bentlerden
Meydana Gelen Ninniler ve Beten Onsekiz Heceye Kadar Uzayabilen Ninniler
eklinde de tasnif etmek mmkndr.
Asmaya kurdum salncak
Uyumad gitti yumurcak
19
Kopuverdi salncak
Dverdi yumurcak
Ninni, ninni ninni!
***
Dandini dandini dasdana
Danalar girmi bostana
Kov bostanc danay
Yemesin lahanay
Benim olum lokum yer
Uyusun da yrsn ninni
***
Eve girsem ev karanlk
Da gitsem barm yank
Herkes uyur sen uyank
Uyusana yavrum ninni
Buradaki bilgilerin bir ksm kr Elinin Halk Edebiyatna Giri (Ankara: Aka,
2001) adl kitabndan alnmtr. Bu kitabn 3. blmnde konuyla ilgili ayrntl bilgi bu-
labilirsiniz.
Ninni kavram ile mni kavram arasnda dinleyici asndan bir fark var mdr?
MN
Trk anonim halk iirinin en yaygn, en ksa, en nemli nazm ekli ve nazm t-
r mnidir. Mni, duygu ve dnce ykl, yar ak yar gizli mana (anlam)
oluturmak ve iletmek anlamnda sanatsal bir iletiim biiminin addr. Mni, yedi
heceli ve drt msradan oluan, aaxa eklinde kafiyelenen bir nazm biimidir.
Mni, tpk destan ve hatta koma gibi bir nazm biimi olmasnn yansra ano-
nim Trk halk iirinde yer alan konu bakmndan snrsz ve geleneksel olarak ka-
lplam ezgilerle sylenen nevi ahsna mnhasr zelliklere sahip bamsz bir
edeb trdr. Trkiye Trkleri tarafndan Anadolu ve Rumeli azlarnda m-
niye, mna, meani, hoyrat, kar-beri denildii grlrken dier Trk
topluluklarnda da bayat, mahn, hoyrat, aytipa, aytspa, kaym le,
lenek, inik, inig, ink, n, mane, kouk, aule, trt sap, tah-
pak gibi adlar verilmektedir.
Ayn zamanda mni, Anonim Halk Edebiyatnn en kk nazm biimidir. Bu
her biri kendi iinde anlam btnlne ve bamsz bir yap ta zelliine sahip
olan mnilerden birka (2den 5e kadar mni) arka arkaya getirilerek koma
hacmi ve biimine sahip bir nazm ekli oluturur. Eer arka arkaya eklenen ve bir
konu etrafnda kenetlenen mni says beten fazlaysa o zaman destan hacmin-
de ve biiminde bir nazm ekli meydana getirirler. Mnilerin bir nazm biimi ola-
rak tadklar bu zellikleri nedeniyle, Trk halk iirinde yer alan trk, ninni, te-
kerleme, bilmece, atlarn hatta destanlarn bir ou, mni nazm ekliyle hacim
bakmndan farkllaan biimlerle oluturulmutur. Hacim ve yap asndan ko-
ma ve destan a dnen yaplar ilgili konular iinde ilenmesi nedeniyle, bura-
da bir tek mniden oluan nazm ekli ve tre ait zellikler ele alnacaktr. Mnile-
ri yaplar bakmndan ve icra edildikleri sosyo-kltrel balamlara dayal olarak
iki grup altnda incelemek mmkndr.
20
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
Yaplarna Gre Mniler
Yaplar bakmndan mnilerin dz mni, cinasl mni ve yedekli mni
adnda ekli bulunmaktadr:
1. Dz Mni: Drt msral, yedi heceli ve aaxa eklinde kafiyelenen mnile-
re tam mni veya dz mni ad verilmektedir. Mnilerin tam mniden ba-
ka kesik mni, artk mni ve deyi olarak adlandrlan eitleri de vardr. M-
nilerde yaygn olarak yedili hece ls kullanlmakla birlikte, 4, 5, 6, 8, 10, 11 ve
14l hece lsyle sylenmi mnilere de vardr. Tabii btn bu sralanan zel-
likler aratrmaclarn rast geldikleri rneklerin d yap zelliklerini gz nnde
bulundurarak yaptklar ideal mni zelliklerinden baka bir ey deildir. Szl
kltr ortamnda retilen ve tketilen bir szl edebiyat rn olarak mnilerin
buraya kadar sralanan d yap zellikleriyle tam olarak uyumayan hatta ters d-
en rneklerine de (drtten fazla msradan oluan, farkl hece ls kullanlan,
hatta xaxa eklinde kafiye rgsne sahip olan komalar gibi) rastlanlmaktadr.
Mendilin ile yolla
Ucun gmle yolla
indeki elmann
Birini dile yolla
***
Bahede hanmeli
Derdinden oldum deli
Alemde hner odur
Sevmeli sevilmeli
***
A benim baht yarim
Gnlde taht yarim
Yznde gz izi var
Sana kim baht yarim
***
Ana baa tac imi
Herderde ilac imi
Bir evlat pr olsa da
Anaya muhtac imi
***
Kalarn ok dedike
Kirpiin ok dedike
Pek mi gnln byd
Sen gibi yok dedike
2. Cinasl Mni/Kesik mni: Yaygn olarak drt-be msradan oluan, ilk msra
yedi heceden daha az ve cinasl kafiyelerin kullanld mnilere cinasl mni
veya kesik mni ad verilmektedir. Gemite daha ok stanbul sema kahveha-
nelerinde, Orta, Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde de sylenen bu tr
mniler ounlukla adam aman, azizim, k der, ay balam gibi hitap ifade-
leriyle balamaktadr. Kesik veya cinasl mni denilen bu tip mnilere doldurma-
l kesik mni veya ayakl mni de denilmitir.
21
Yr dayand
Sineme yr dayand
Bu nasl sevda idi
Tututu yr da yand
***
Almadan
Kokun aldm almadan
Bir de yzn greyim
Tanr canm almadan
***
Saraym
Ykt gnl saraym
Bergzarn istemem
Seni bir yol saraym
3. Yedekli Mni/Artk Mni: Drt veya beten fazla msrayla kurulan mnilere
yedekli mni veya artk mni denilmektedir. Kesik mnilerde cinas kullanl-
masna karlk yedekli mnilerde cinas kullanlmaz.
Alarm alar gibi
Derdim var dalar gibi
Cierimden yaralym
Glerim salar gibi
Her gelen bir gl ister
Sahipsiz balar gibi
***
u dalar garip dalar
inde garip alar
Kimse garip lmesin
Garip iin kim alar
Alarsa anam alar
Gerisi yalan alar
cra ve bda Edildikleri (Yaratlma) Sosyo-Kltrel
Balamlara Dayal Mniler
Mniler, icra ve ibda edildikleri (yaratlma) sosyo-kltrel balamlara dayal olarak
u ekilde tasnif edilmilerdir:
1. Niyet, Fal (yorum) Mnileri: Bata Nevruz ve Hdrellez olmak zere eitli
zel gnlerde gen kz ve hanmlarn bir kp iine koyduklar kiisel eyalarndan
yola klarak okunan mniler ve onlarn szlerinin eyas ekilen hanm asndan
yorumlanmasnda kullanlan mniler ki her eit mni bu ilem iin kullanlabilir.
Fal niyetli mni syleme uygulamalarnn bazen de hanmlarn zel eyalarnn bir
al ya da petamal iinde toplanmasyla ya da en bilinen rneini Prizrenli k
Ferkde grdmz oluturup yazd mnileri zerine dizdii ve giydii bir pe-
temalla satarak, yahut yazlan mnileri ekmek zere yetitirilen tavan vb. hay-
vanlara ektirerek ve kan mniyi de alann hline ve geleceine dair yorumlaya-
rak fal bakma yollar da vardr.
Bu tr mnilere rnek olarak unlar verilebilir:
Mni mniyi aar
Mni muhabbet aar
22
Gelin mni diyelim
Mni dertleri aar
***
Mantuvarm yarm var
Gnden gne zarm var
Yedi dan ardnda
Usul boylu yarim var
***
Ketenim var tarakta
Sevdiim var rakta
Varsn rakta olsun
Sevgisi var yrekte
2. Sevda Mnileri: Gemite, kna geceleri, dn, pnar ba gibi meknlarda
younlaan gen kz ve erkeklerin birbirlerini grp beenmeleri ve bunu birbir-
lerine attklar mnilerle da vurmalar geleneksel olarak kabul edilmi bir davra-
n tarzyd. Bu tr mniler birbirine ilgi duyan gen kz ve erkek tarafndan mey-
dana getirilirdi. Zaman zaman gen kza ve erkee mni meydana getirmede arka-
dalarnn da yardm ettii gzlenirdi. Gen kz ve erkekler arasnda mektuplama-
lar younlanca bu tr mniler de mektuplarda da yer almaya balamtr.
Anne ben dervi miyim
Karalar giymi miyim
Ben sevdim eller ald
Anne ben lm mym
***
Karanfil deste beni
Sen ettin hasta beni
Garip blbller gibi
Koydun kafeste beni
3. Mnileri: Deiik i kollarndaki insanlarn, hal dokurken, bulgur eker-
ken, tarlada alrken, ta toplarken, ayr biilirken vb. bir yandan kolay zaman
gemesi ve almay daha az yorucu ve zevkli hle getirmesi dier yandan gelip
geenlerle kurulan iletiim erevesinde olanlar kendileri hakknda bilgilendir-
mek maksadyla sylenen mnilere i mnileri denilmektedir.
Hal dokurum hal
Bitmiyor gavur mal
u hallar kal
Kzlarn benzi sar
***
Vur kirkiti inlesin
k olan dinlesin
Halnn direine
Koy ban serinlesin
4. Beki ve Davulcu Mnileri: Arlkl olarak stanbulda mahalle bekilerinin
veya ramazanda stlendikleri davulculuk greviyle birlikte davulcularn insanlar
sahura kaldrmada syledikleri ve karlnda da bahi bekledikleri mnilerdir.
Besmeleyle ktm yola
Selam verdim saa sola
23
Devletli sultanm beyim
Bayramn mbarek ola
***
Oru tutmak izzettir
Bilene lezzettir
On bir ayn sultan
Mminlere rahmettir
5. Sokak Satclarnn Mnileri: stanbul arlkl olmakla birlikte Anadoluda
da rastlanlan eitli satclarn zellikle de nane ekeri satanlarn hem sattklar
rnn pazarlamasn, reklamn yapmak hem de satn alanlara irticalen ve annda
syledikleri mnilere satc mnileri ad verilir. Bu satrlarn yazar 1965-1985 ylla-
r arasnda Ayvalkta nane ekeri yapp satan ve ikisinin de ad Ferhat olan ayr-
mak iin Kara Ferhat ve Ak Ferhat (Beyaz) lakaplar kullanlan sokak satclar-
nn bu ii yllarca yaptna ahit olmutur. Ayrca, Ayvalk narl Cami-
i Kahvesinde (Sadkn Kahve) dier mterilerin kztrp-tututurmasyla bir bi-
rine rakip olan bu iki naneci-mnicinin saatler sren mni-atmalarn grm-
tr. Ksacas, macuncu, keten helvac, nane ekerciler bata olmak zere baz sat-
clar sattklarnn reklamn yapmak ve mterilerin dikkatini ekmek iin mnileri
kullanmlardr.
Atarm ben tutarm ben
Her derdine yeterim ben
Endamna yakacak
briim al satarm ben
6. Semai Kahvelerinin Cinasl Mnileri: stanbulda klk gelenei zayflayn-
ca, tulumbaclara istinaden oluan algl mahalle kahvelerinde mterilerin birbir-
leriyle atmay bir hobi haline getirmesiyle gittike yaygnlaan cinasl mni sy-
leme ve bu yolla atma geleneinin rn olan cinasl mnilerin bir ou kayde-
dilmitir.
Adam aman...gle naz
Blbl kanatlarn krlsn
Nerden ettin gle naz
Felek senin elinden
Alayan ok glen az
***
Adam aman..ka..rn..ca
Yazdan toplar erzakn
Ka saklar karnca
Canan bizi affetti
Yalvarp yakarnca
7. Dou Anadolu Hikye Mnileri: Bilindii gibi mniler sadece anonim olarak
veya sradan insanlar tarafndan meydana getirilmez. klar tarafndan meydana
getirilen mniler de vardr. Ayrca, baz halk hikyelerinde de pek ok mni kulla-
nlmtr.
24
Gam beni
Yine ald gam beni
Yaradanm yarattn
Gam iin mi sen beni
***
Dalda yr
Dalda dur dalda yr
ki gnl bir olsa
Tez bulur dalda yeri
8. Mektup Mnileri: Yukarda iaret edildii gibi mektuplamann n plana k-
masyla birlikte birbirini seven insanlar mektuplarnda birbirlerine mniler yazm-
lardr. zellikle birbirlerine syleyeceklerini mektuplarn pek ok kii tarafndan
ve bir arada okunmasn da gz nnde bulundurarak mecazi ifadelerle meramla-
rn anlatmaya altklar grlr veya mniler byle bir imkn da tadklar iin
youn olarak kullanlmlardr. Bu uygulamann mektubun yansra fotoraf ve XX.
yzyl boyunca son derece youn olarak kullanlan tebrik kartlarnda da kullanl-
d ve insanlarn birbirlerine mniler syleyip yazdklar grlmtr.
Dalarda kar kalmad
Gzmde fer kalmad
Daha da yazacaktm
Mektupta yer kalmad
***
Mektup yazdm acele
Al eline hecele
Mektup vekilim olsun
Al koynuna gecele
***
A mektubum var da gel
Haberini al da gel
Bir idik iki olduk
olduk mu sor da gel
***
Denize akan seldim
Seherde esen yeldim
u cansz hayalimle
Sizi grmeye geldim
***
Yaz yazdm satra
lm gelmez hatra
Birgn lrsem
Resmim kalsn hatra
9. Mezarta Mnileri: Mezartalarna yazdrlan ounlukla mezarda gml
kiinin azndan sylenmi mnilerdir.
lm gelmitir aha
Gerek yok aha vaha
25
Bu mezar grenler
Okuyun bir Fatiha
***
Saman savrulur yelden
Srat incecik telden
Sanki dn gibi bugn
Genliim gitti elden
Bu blmdeki bilgilerin bir ksm Erman Artunun Trk Halk Edebiyatna Giri (stanbul:
Kitabevi, 2004) adl kitabndan alnmtr. Bu kitabn 5. blmnde daha ayrntl bilgi
bulabilirsiniz.
Sylemelik trlerle konumalk trler arasnsda temel fark ne olabilir?
26
Hal k Edebi yat na Gi r i -I I S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
27
Sylemelik Trler Kavramn Aklamak
nsan belleinden baka hibir kayt olana ol-
mayan birincil szl kltr ortamnda szl ede-
biyatn iir eklinde ortaya kt ve daima m-
zik eliinde icra edildii ve bu tr sz ile ezgi
birlikteliinin din trenlerde kalplam hare-
ketlere dayal dans da birarada bulundurduun-
dan daha nceki nitelerde sz edilmiti. Bu ba-
lamda sz ve sz sylemek mitik, mistik ve b-
ysel nitelikler de tar. Szn, ezgi ve mzikle
birletirilerek sunulmasnn nedenleri arasnda
sz konusu mitik, mistik ve bysel inanlar da
rol oynam olmaldr.
Aradan geen alar boyunca yava yava din
d sz, mzik ve dans formlarnn oluumuna
doru bir gelime olur. Yakn alarda da tama-
men din d formlaryla sz, ezgi ve dans form-
lar oluur. Sylemelik trler dorudan doruya
bir tren havas iinde icra olunduklar sosyo-
kltrel balam ve orada bulunanlar ve yap-
lanlar durduran en azndan yavalatan ve gc
ve imknlar nispetinde ynlendiren bir etkiye
sahiptir.
Sylemelik trler: Trk halk edebiyatnn syle-
melik trleri olarak trkler, mniler atlar ve
ninniler ele alnmaktadr.
Trklerin Temel zelliklerini Tanmlamak,
Trk Halk Edebiyatnda szl kltr ortamnda
geleneksel ezgilerle sylenilen her nazm para-
s trk diye adlandrlr. Bu balamda trk-
nn sabit bir veya birka nazm ekli yoktur. Ay-
n ekilde konu bakmndan da trklerin snrl
olduunu sylemeye imkn yoktur. Ksacas, tr-
kleri, konu, yap, ekil ve ezgi bakmndan her-
hangi bir tr gibi snrlamak kolay deildir. Tr-
k ezgi arlkl bir halk edebiyat ve mzii t-
rdr.
Trkler iki kaynaktan beslenirler. Birincisi, ilk
syleyenleri (yakclar) bilinmeyen ve asl tr-
kler de denen anonim trklerdir. Trkleri
besleyen ikinci kaynak ise bir k veya bilinen
bir kiinin syledii bir eser, trk hline dn-
r. Trklerin konular hem bireysel hem de
toplumsal olabilir. Trkler ezgilerine, konular-
na ve yaplarna gre trl snflandrlrlar.
Atlarn Temel zelliklerini Aklamak
Trk halk iirinde bata insanlar olmak zere
len canllar (hayvanlar) ve kaybedilip uzana
dlen zlenen meknlar (sla, yurt, memleket,
vatan) iin alatmak ve yas tutturmak anlatm tu-
tumuyla sylenilen veya yazlan iirlere at de-
nilir. Atlarn anonim olanlar anonim halk ii-
ri, klarca koma veya destan nazm ekilleriy-
le meydana getirilmi at-koma ve at-destan-
larsa k iiri iinde yer alr.
Trk kltr tarihinden en ok sreklilik gsteren
geleneklerin banda yer alan at yakma gelene-
i, slmiyetin kabulnden nceki devirlerde sa-
gu ve st deyimleriyle kullanlmaktayd. sl-
miyetten nceki dnemde nl bir kiinin l-
mnden sonra yaplan ve yu ad verilen din-
sel yas trenlerinde sagu denen iirler sylenir-
di. Sagu adl bu iirlerde lnn iyilikleri, yaar-
ken yapt iler anlatlrd.
slmiyetin kablnden sonra bu ritel, len ki-
inin evinde veya matem toplantlarnda okunan
atlar, len kiinin vlmeye deer anlarn ve
vgye deer yanlarn ifade ederek geleneksel
olarak kalplam bir ezgi eliinde sylenme
ekline dnmtr.
te yandan klarn sylediklerinin dnda ka-
lan atlar sadece kadnlar sylerler. Bu balam-
da len erkekse at yakmak ncelikle anasna,
karsna, kz kardeine, kzna akraba ve komu-
larna der. Bununla birlikte baz yrelerde bu
ii meslek edinmi profesyonel atlar para kar-
l at yakmaktadr.
Trkiyede derlenmi atlar yakldklar konu-
lardan hareketle kiiler iin yaklan atlar, sos-
yal olaylar zerine yaklan atlar, gelin atlar,
asker uurlama ve karlama atlar, hayvanlar
iin yaklan atlar, kaybedilen vatan toprana
yaklan atlar, doal afetlere yaklan atlar,
doaya ve slaya yaklan atlar, klarn yak-
tklar atlar adyla dokuz balk altnda incele-
nebilir.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
28
Ninni Kavramn Tanmlamak
Trk halk kltrnde ninni anonim halk iiri
rn olup ocuklar emzirilir veya uyutulurken
sylenen manzumelere verilen addr. Ninniler
kendilerine zg ezgilerle sylenirler. Ninnilerin
henz kokunun, rengin bile farknda olmayan
ocuklar iin duyduklar ve aina olduklar anne
sesine olan gvenle daha rahat ve korkusuzca
uyumalarn veya sakinlemelerini salayan man-
zum-mensur szler ve kalplam tizden pese
doru sylenen ezgilerdir. Ninnilerin ocuun
cinsiyetine gre, sylenili nedenlerine gre, ko-
nularna gre iledikleri ana temaya gre eitli
snflandrmalar yaplmtr.
Ninnilerin yapsal bakmdan ounlukla yedi he-
celidirler ve mni tipinde kafiye yapsna sahip-
tirler. Ninniler msra saylarna gre ikilik, -
lk, drtlk ninniler, Bentlerden meydana ge-
len ninniler, ve Beten onsekiz heceye kadar
uzayabilen ninniler olarak da tasnif edilirler.
Mni Trnn Temel zelliklerini Aklamak
Trk anonim halk iirinin en yaygn, en ksa ve
en nemli nazm ekli ve tr mnidir. Mni,
yedi heceli ve drt msradan oluan aaxa ek-
linde kafiyelenen bir nazm biimidir. Ayn za-
manda mni, Anonim Halk Edebiyatnn en k-
k nazm biimidir.
Mniler yaplar bakmndan dz mni, cinasl
mni ve yedekli mni olarak gruba ayrlr-
lar. Mni tpk destan ve hatta koma gibi bir na-
zm biimi olmasnn yansra anonim Trk halk
iirinde yer alan konu bakmndan snrsz ve ge-
leneksel olarak kalplam ezgilerle sylenen
nevi ahsna mnhasr zelliklere sahip bamsz
bir edeb trdr.
Mniler icra ve ibda edildikleri (yaratlma) sosyo-
kltrel balamlara dayal olarak sekiz ana ba-
lk altnda toplanabilirler: Niyet, Fal (yorum) M-
nileri, Sevda Mnileri, Mnileri, Beki ve Da-
vulcu Mnileri, Sokak Satclarnn Mnileri, Se-
ma Kahvelerinin Cinasl Mnileri, Dou Ana-
dolu Hikye Mnileri, Mektup Mnileri, Mezar-
ta mnileri.
4
A M A
5
A M A
Kendimizi Snayalm
29
1. Aadakilerden hangisi Halk Edebiyatnda sylen-
melik trler grubuna girmez?
a. Trk
b. At
c. Ninni
d. Mni
e. Tuyu
2. Dzenleyicisi pek bilinmez. Halkn szl gelenein-
de oluup geliir. adan aa ve yreden yreye ie-
riinde olsun, biiminde olsun, deiikliklere, bozul-
malara, krplmalara urayabilir. Her zaman bir ezgiyle
sylenir.
Yukardaki zelliklere sahip olan edeb tr aadaki-
lerden hangisidir?
a. Tuyu
b. ark
c. Trk
d. Rubai
e. Gazel
3. Ackl bir olay veya lm sebebiyle duyulan znt-
y dile getirmek iin sylenmi manzumelere ne ad
verilir?
a. Trk
b. At
c. ark
d. Ninni
e. Gazel
4. Annelerin ocuklarn uyutmak iin bir ezgi eliin-
de, 7li, 8li ve 9lu hece lsyle syledikleri szl
edebiyat rnne ne ad verilir?
a. Trk
b. Koma
c. ark
d. Ninni
e. Gazel
5. Ak, tabiat, ayrlk, gurbet gibi konularn ilendii,
7li hece lsyle sylenen, uyak dzeni aaxa olan,
drt msralk nazm ekli ve trne ne denir?
a. Mni
b. Varsa
c. At
d. Destan
e. Ninni
6. Trklerde asl szlerin yer ald blme ne ad
verilir?
a. Nakarat
b. Seci
c. Ky
d. Bent
e. Beyt
7. slmiyetten nceki dnemde, nl bir kiinin l-
mnden sonra yaplan dinsel yas trenlerine ne ad
verilir?
a. Sagu
b. Sav
c. Kouk
d. Baks
e. Yu
8. slmiyet ncesi dnemde, nl bir kiinin lmn-
den sonra yaplan dinsel yas trenlerinde lnn iyilik-
lerinin ve yaarken yapt ilerin anlatld iirlere ne
ad verilir?
a. Sr
b. len
c. Sagu
d. Kam
e. Ozan
9. Aadakilerden hangisi trk eitlerinden biri de-
ildir?
a. Serhat trkleri
b. Gelenek trkleri
c. Ekiya trkleri
d. Tren trkleri
e. Esnaf trkleri
10. Garibim bu glende
Blbller tende
Gariplik ne etinmi
Ba yasta dende
Bu drtlk aadakilerden hangisine bir rnektir?
a. Mni
b. Koma
c. Varsa
d. Semai
e. Trk
30
Mnilerimiz
Prof.Dr. lhan Bagz
Mniler halk edebiyatmzn ok ilgi gren eitlerin-
den biri olmutur. Halk kitleleriyle, yani mninin do-
up gelitii evre ile uzak yakn temas olan her yerde
mniye rastlanr. Bu geni yaylmann sebepleri var: il-
kin mnilerin ou biim ve anlat bakmndan salam
ve gzel bir yapya ulamlar, sonra biim anlat bak-
mndan salam ve gzel bir yapya temel kurmu. On-
larda ar basan yn, bir ada kapmz alsa diye drt
gzle beklenen, bir zaman gereinin ya da sahtesinin
iinde yrek rpntlar duyulan, bir mr getikten
sonra da, Karacaolann deyiiyle Zamannda Elif der-
ler bir kck gelin sevdim yollu hatrasyla avunu-
lan gerek bir insan sevgisidir. Yazlmas, bellenmesi
kolay drtlkler halinde bulunmak mnilerin yayln
kolaylatrmtr. Bu sebeplerle memleketimizde says
binleri aan rnek toplanm, kitaplar ve dergilerle ya-
ymlanmtr. Ama gene de mni hazinemizin hepsi eli-
mize gemitir denemez. Yurdumuzda salt bu i iin
yaplacak sk tarama, cnklerden ve halk azndan bir
hayli metni daha gn na karacaktr.
Mniler, halk kitlelerinin arasndan okumu yazmlarn
evresine geerken, fonksiyonlar bakmndan nemli
bir deimeye uruyorlar. Yukar snflarda sadece bir
sanat endiesiyle ele alnan mniler doup gelitikleri
halk arasnda topluma daha baka balarla da tutun-
mutur. Buralarda mnilerin evre ile ilgisi okuyup din-
lemekten ibaret kalmaz. Mniler, trenlerde, elence-
lerde, inanlarn ve detlerin arasnda, sevime ve ha-
berleme gibi insan mnasebetlerinde vazifeler yklen-
mitir. Toplumumuzda mnilerin ok yaylm olmasn,
yzyllarn tesinde diri ve serpilmi olarak gemesini
deerlendirirken, onlarn grdkleri iin nemini de
hesaba katmak gerekir.
Tara delikanls sevgilisine ok defa mnilerin diliyle
alr; sevdalsnn davrann da gene bir mniden -
renir. Bu ynleriyle mnilere sevda habercileri denebi-
lir. Sevimeyi, serbeste konuup anlamay sk yasak-
lara balayan toplum, dnlere derneklere; ekin bii-
mi, bulgur ekimi gibi ekonomik faaliyetlere; Hdrellez
elencelerine mni sylemek geleneini sokmakla de-
ta yasaklarnn kapsn aralamtr. Sevenler de mnile-
rin yardmyla bu ak kapdan bol bol faydalanm,
duygularn sevgilisine aabilmitir....
Baz elenceler iinde kullanlan mnilere halk arasn-
da sihirli bir kuvvet izafe edildii onlarn ifadelerine
inanld da grlmektedir. Gnmzde bunun izleri-
ni Hdrellezde yaplan bir eit elencede, Mantfar-
larda, buluyoruz. Elenceye her gen kz kk bir e-
ya ile katlyor. Mni syleyenler tarafndan sahibi bilin-
meyen bu eya zerine sylenen mni, eyay veren
gen kzn ksmetine kmtr. Kzlarn bu mnideki
ifadeyi kutsal sayp sevgilisi ile mnasebetini buna g-
re ayarlad oluyor.
Gelenek mnicilerin piri olarak, hikayelerde seviip de
kavuamayan iki insan, Ferhat ve irini kabul ediyor.
Bu dikkate deer bir iarettir. Mnilerin doup gelime-
sinde en byk rol sevginin oynad sylenebilir....
(lhan Bagz. (1957), Manilerimiz, adl kitabn n-
sznden).
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. e Yantnz doru deilse Halk Edebiyatnda Sy-
lemelik Trler konusunu yeniden gzden ge-
iriniz.
2. c Yantnz doru deilse Trk konusunu ye-
niden gzden geiriniz.
3. b Yantnz doru deilse At konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
4. d Yantnz doru deilse Ninni konusunu ye-
5. a Yantnz doru deilse Mni konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
6. d Yantnz doru deilse Trk konusunu ye-
7. e Yantnz doru deilse At konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
8. c Yantnz doru deilse At konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
9. b Yantnz doru deilse Trk konusunu ye-
10. a Yantnz doru deilse Mni konusunu yeni-
den gzden geiriniz.
Okuma Paras
Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan Kaynaklar
31
Sra Sizde 1
Trkler bir nazm ekli deildir. Trkler geleneksel
ezgiler eliinde sylenen her trl metni ve nazm ek-
lini ierebilir.
Sra Sizde 2
Syleme ve yas tutmann edeb deerinden baka bir
adn yaknn kaybetmi acl insanlar psikolojik ola-
rak rahatlattna ve bir nevi psiko-terapi ilevine sahip
olduuna inanlr.
Sra Sizde 3
Anlatc/syleyici ile dinleyici arasnda Halk Edebiyat
trleriyle (geleneksel anlat) kurulan bir iletiimin din-
leyici tarafndan son derece nemlidir. Bu balamda
ninnilerin dinleyicileri uyutulmak ve rahatlatlmak iste-
nilen bebekler veya kk ocuklardr. Dier Halk Ede-
biyat trleri bata trk olmak zere dinleyicilerin din-
leyip dinlememe kendi seimleriyken ninnilerde byle
bir durum sz konusu deildir.
Sra Sizde 4
Konumalk trler konuma durumunda konumann
bir parasna dnen ve onu ynlendiren atasz
ve benzeri trler iken sylemelik trlerin icra olundu-
u yerde en azndan bir insan icrac syleyici konu-
mundadr ve varsa dier insanlarda dinleyici konu-
mundadrlar.
Artun, E. (2004). Trk Halk Edebiyatna Giri. stan-
bul: Kitabevi.
Bagz, . (1957). Mnilerimiz. Ankara: Dost Yaynlar.
Boratav, P.N. (2000). Yz Soruda Trk Halk Edebiya-
t. stanbul: Gerek Yaynevi.
obanolu, . (1999). Halkbilimi Kuramlar ve Ara-
trma Yntemleri Tarihine Giri. Ankara: Aka
Yaynlar.
obanolu, . (2000). k Tarz Kltr Gelenei ve
Destan Tr. Ankara: Aka Yaynlar.
obanolu, . (2007). k Edebiyat ve stanbul. s-
tanbul: 3F Yaynevi.
Elin, . (2001). Halk Edebiyatna Giri. Ankara: Ak-
a Yaynlar.
Dizdarolu, H. (1969). Halk iirinde Trler. Ankara:
TDK Yaynlar.
Gle, H. (2002). Halk Edebiyat. Konya: izgi Kitabevi.
Seyirlik trler kavramn tanmlayabilecek,
Ky Seyirlik Oyunu kavramn aklayabilecek,
Karagz Oyunu kavramn tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabile-
ceksiniz.
erik Haritas
Seyirlik Trler
Ky Seyirlik Oyunlar
Glge Tiyatrosu
Karagz
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Halk Edebiyatna
Giri-II
SEYRLK TRLER
KY SEYRLK OYUNLARI
KARAGZ OYUNU
2
Halk Edebiyatnda
Seyirlik Trler: Ky
Seyirlik Oyunlar,
Karagz Oyunu
SEYRLK TRLER
Trk szl edebiyatnn dorudan doruya seyretmek amacyla bir gsteri olarak
hazrlanan, geleneksel rnlerinin oluturulduu sosyo-kltrel ve edeb gelenek-
lere seyirlik trler ad verilmektedir. Seyirlik trler; halk hayatn hareketli hle ge-
tirerek elenmek ve halkn kendi yaants zerinde dnmesini salamak ama-
cyla ortaya karlm dram sanat gelenekleridir. Trk szl edebiyatnda yer alan
seyirlik trler Ky Seyirlik Oyunlar, Meddah, Karagz, Orta Oyunu ve Kukla ek-
linde sralanabilir. Seyirlik trlerin hepsi birer gsteridir. Biraz da bu nedenle, Trk
Halk Edebiyat almalarnda seyirlik trler yaygn olarak Halk Tiyatrosu adyla
bilinir. Seyirlik trler, Halk Edebiyat ve tiyatro tarihi disiplinlerinin aratrma ala-
ndr. Seyirlik trlerin gsterimsel sanat gelenekleri olarak ilikili olduu disiplinse
tiyatro tarihidir. Seyirlik trlerin sze dayal varl dorudan Halk Edebiyatnn
aratrma ve inceleme alan iindedir. Seyirlik trlerin, szl ksmlarnn yannda
yer alan hareket, oyun, oyun yeri, mzik, dekor ve benzeri sze dayanmayan k-
smlar, bir sosyo-kltrel olgu olarak, Halkbiliminin Halk Tiyatrosu (Folk Theat-
re) eklinde adlandrlan alt aratrma alannn alma sahasna girmektedir.
Seyirlik trlerin icralarnda deimeyen iki ge vardr. Bu iki genin birisi, se-
yirciler; dieri, seyredilecek gsterimi hazrlayp sunan oyuncular ya da aktrler-
dir. Bu zellik ister meddahlk, karagz, kukla gibi tek aktrl olsun isterse ky se-
yirlik oyunlar ve orta oyunu gibi ok aktrl olsun deimez.
Seyirlik trlerin rettii oyunlarda en nemli ge taklittir. Taklit kelimesi sz-
l edebiyat ve sanat geleneklerinde temsil ile e anlamldr. Bir oyunun taklidi bu
geleneklerde temsili yani oynanmas anlamna gelir. Ayn ekilde, bir aktrn
Acem, Kastamonulu, Tiryaki, elebi, Frenk gibi eitli iveleri ve karakterleri ay-
nen canlandrmasna da taklit denilir. Bu durum karagzde de orta oyununda da
ayndr. Taklit, insanlk tarihinde sz ve dilden nceki iletiim biimidir. Bu ba-
lamda, taklidi esas alan seyirlik trlerin insanlk tarihinin ok eski dnemlerine
uzanan kklere sahip olduu rahatlkla grlebilir.
Halk Edebiyatnn baka trlerinde de grdmz bir ka sanat bir araya ge-
tirme zellii seyirlik trlerde de devam etmektedir. Dahas birka sanat bir araya
getirme zellii seyirlik trlerde, sz sanatn deta ikinci dereceden bir yere ite-
cek kadar ileri gitmi olarak karmza kar. Seyirlik trlerde, sz sanat baka sa-
natlara bir dayanak noktasndadr. Bu trlerin gsterimlerinde nceden yazlm ve
ezberlenmi sabit bir metinleri yoktur. Dier Halk Edebiyat trlerine ait rnlerin
Halk Edebiyatnda Seyirlik
Trler: Ky Seyirlik
Oyunlar, Karagz Oyunu
teatral bir biimde icras gibi seyirlik trlerde de takip edilen yntem ayndr. Se-
yirlik trlerde de icrac (aktr) gayet basit bir eylem izgisini izleyerek gelenein
istedii, hi deimeden belli yerlerde sylenen kalplam szlerin dnda her
eyi doalama (irticalen) olarak yaratp syler.
Bu zelliiyle de seyirlik trler gerekilie ve zdeletirmeye dayanmayan
bir kiiletirme yntemi izler. Seyirlik trler tamamen gstermeci tiyatro zellii
gsterir. Bu yzden seyirlik oyunlarda harekete (aksiyon) daha az nem verir.
Oyunlarda yer alan hareketler birbiriyle eklemli ve organik btnlkten uzaktr.
Bu ksa hareket dizileri oyunun btn iinde birbirleriyle ilikisizdirler. Seyirlik
trlerde oyun konular gayet sadedir, aprak ve anlalmas zor deildir, oun-
lukla birbirine benzeyen maceralardan oluturulmu bir erevede gerekleirler.
KY SEYRLK OYUNLARI
nsanlk tarihinin en eski alarnda ilkel insan, evresi ile kurduu ilikinin bir
rn olarak by veya sihrin en nemli unsuru olan takliti yaratmtr. Baz ruh-
bilimcilere gre bir igd olarak taklit, szden nceki kltrel dnemlerin ileti-
im biimi ve kanalyd. Bir iletiim biimi olarak taklit, insanln dnce dnya-
snn oluup gelimesindeki en nemli yaratlarndan birisidir. nsanlk bu tr bir
ilkel dnceden nce sze ve szel iletiime daha sonra szel iletiime dayal ola-
rak da, inanlarn sistematize ettii mitlere, mitlerden de akla bal dnceye
ulamtr. Mitlerden akla bal dnceye ulama srecinde taklit temsili ortaya -
karmtr. Temsil de hayat, hareket hlinde gstermeyi bylece kendi zerinde
dnmeyi ve elenmeyi mmkn klan bir ara ve gere olarak geleneksel dram
sanatnn yaratlmasn salamtr.
Hi phesiz, bu srecin zorlayc yn ilkel insanlarn din ve bysel neden-
lerle inandklar iyi ve kt glerle kurmak istedikleri iletiimdir. Bu amala on-
larn erefine yaptklar ayinler, geleneksel ve modern drama sanatnn kayna ve
en eski rnekleridir. Av ve rn bolluu (bereket) salamaya ynelik amalarla
yaplan bysel trenler, mevsim ve yl dnm ayinlerinde doa ve doa gle-
rinin taklidi yoluyla mimetik ge domutur. Ayn ekilde bu trenlerde yer alan
lp-dirilme dngsnn zaman iinde ilenmesiyle de eylemsel ge ortaya k-
mtr. Zaman iinde mimetik ge byden zerkleip ayrmtr. lkel by nce
kutlama trenine dnmtr. Kutlama treni de dinsel ilahye evrilmitir. Dinsel
ilah de zaman iinde tartml ezgiye dnrken byc aman, din adamna; din
adam da korobana ve oyuncuya dnmtr. Ksaca, Ky seyirlik oyunlarnn
kkeni ilkel by trenlerinde yaplan taklitlerin zaman iinde deien ve dn-
en uzantlar olduu ortaya kmaktadr. Evrensel olarak gerekleen bu drama-
tik evrim pek ok ulusun kltrel tarihinde olduu gibi Trk kltr tarihinde de
izlenebilir.
lkel insanlar meydana gelen doal olaylarn nedenlerini zememi bu olayla-
rn etkilerinden korunmak iin eitli bysel trenler yapmlardr. Bu bysel t-
renler, ilkel dnceden mitlere, oradan akli dnceye ulaan insanln taklitle
balayan ve temelleri inanlara ve trenlere bal temsillerin tarihin ok eski a-
larndan beri Trkler arasnda da var olduu bilinmektedir. Eski Trk hayatndaki
geleneksel dram ve rnekleri hakknda in kaynaklar bilgi vermektedir. Trk
dram sanat hakknda en eski kayt M.. 2000 ylndan kalmadr. Bu bilgi o d-
nemde oynanan iki Trk seyirlik oyunu hakkndadr. Bu dnya tiyatro tarihi a-
sndan da nemli bir bilgidir. Tarih kaynaklardaki bilgiler dram sanatnn Trkler-
den ine getii ynndedir.
34
Mimetik: Mimiklerle yaplan
hareket, tavr.
Eski Trklerdeki dram sanat hakknda pek ok nedene bal olarak fazla bilgi-
ye ulalamamaktadr. Ancak Trk toplumunda komularn etkileyecek kadar g-
l bir dram gelenei mevcuttur. Bu gelenein en nemli varlk nedeni amanizm
(kamlk dini) olarak adlandrlan din sistemdir. Gk Tanr dini olarak da adlandr-
lan bu inan sitemi dorultusunda eski Trk hayatnda temsil karakter tayan -
len denilen kurban treni ve ziyafeti, Sr denilen toplumun btn fertlerinin
gerekletirdii srek avlar iin yaplan kutlamalar ve Yu ad verilen matem ve
cenaze trenleri eklinde, belirli tarihlerde ve bir sistem iinde kutlanlan trenler
vard. Ayn ekilde, Ergenekon Destannda da grlen 21 Martta kutlanan ylba,
21 Haziran ve 21 Eyllde kutlanan gndnm trenleri de eski Trk hayatnda
yer alan nemli takvime bal kutlamalardr. Trklerin temel yaay tarzna, son
bin yla kadar arlkl olarak gerevlilik (gebelik) hakimdir. Gerevli hayat
tarz, bir yl, temel geim kayna olan hayvancla bal olarak srlerin yaylalar-
da yayld yaz aylar ile srlerin daha alak ve lman blgelerde klad, k
aylar olarak ikiye bler. Toplum da srlerinin peinde yazlar yaylada klar da
klada, keeden yaplan yuvarlak kubbeli yurt adl adrlarda yaard. Bu hayat
tarzna bal olarak da, hayvanlarn doum zaman, ynlerinin krklmas, yaylaya
k, yayladan dn, k hazrlklar iin etlik trenleri gibi pek ok kutlama ve
trenler vardr. Bunlara yamurun yamas, elde edilecek rnn bol ve bereketli
olmas iin yaplan pek ok dinsel ve bysel treni de eklemek gerekir.
Btn bu trenleri gerekletirip idare edenler kam (aman) ad verilen din
ve ruhani liderlerdir. Trk kltrnde kamlar kadn veya erkek olabilir. amanlar
kamlama denilen aman trenleri yaparlar. Bu trenler kutsal kabul edilen ulu
bir da doruunda, bir su banda, bir kayn aacnn altnda yapld gibi trene
katlm oksa uygun bir ayrda ya da yurt ad verilen adrlarn iinde de yap-
labilir. Bu tren yerine toplulukla birlikte gelen kam zel tren elbisesini giyer ve
davulunu ele alarak iletiim kurmak istedii ruhlara veya dorudan Gk Tanrya
alk denilen dualar ederek Tanry ululamaya alr. Onlara st, rak, stl ay
gibi kansz kurbanlar ya da at veya ko gibi hayvanlarn ldrld kanl kurban-
lar sunar. Bu esnada devaml olarak davuluyla ald ezgilerle uyumlu iir eklin-
de alklar (ilahileri) syler ayn zamanda da evresinde dnerek oturup kalkarak
diz kerek ve benzeri hareketlerle dans eder. Kam ulamak istedii ruhlara ula-
nca onlarla konuur. Onlarn konumalarn kendi azndan dinleyicilere duyu-
rur. Bu, farkl ses tonlarnn ve konuma biimlerinin taklit edildii bir sretir. Ge-
lenee gre, kendinden geip transa girmi kam; deta bir medyum gibidir. Kamn
iletiime getii ruhlar onun bedenini kullanarak trene katlanlarla konuabilirler.
Bunlar kamn azndan farkl karakterler olarak seyirci ve dinleyicilere aktarlr.
Son derece genel ve ana hatlaryla zetlediimiz bir kam treninde, en bata i-
ir ve dz konuma olarak szden, jest, mimik, ive ve karakter taklidinden, kalp-
lam ritmik hareketler olarak dans ve mzie varncaya kadar tiyatronun btn
unsurlarnn bir arada olduu aka grlebilir. Geleneksel Trk halk tiyatrosu-
nun veya seyirlik trlerin kkeni ite bu kam (aman) trenleridir. Kamln, Trk
ulusunun tarih sahnesine kt Gney Sibirya ormanlaryla, Altay dalar arasn-
daki blgede 40.000 yllk gemii olan bir olgu olduu dnlrse, Trk seyirlik
oyunlarnn zellikle de ky seyirlik oyunlar adl szl kltr geleneinin kk-
lerinin ne kadar derinlerde olduu daha iyi anlalabilir.
Ky Seyirlik Oyunlar: Konunun nde gelen aratrmaclarndan Metin And,
ky seyirlik oyunlarn yle tanmlamaktadr: Krsal blgelerde, kylerde grlen
daha ok tarih ncesine uzanan bolluk (tarm ve obanlk), eritirme, canlandr-
35
2. ni t e - Hal k Edebi yat nda Seyi r l i k Tr l er : Ky Seyi r l i k Oyunl ar , Kar agz Oyunu
clk, atalara tapnm gibi ilevsel kuttrenlere bal bir tiyatro geleneidir. Bu ge-
lenek kyllerin inanlarndaki tutuculuu sayesinde gnmze kadar yaamtr.
Seyirlik kyl oyunlar, belirli metinleri olmayan ve belirli gnlerde ky evrele-
rinde kyller tarafndan geleneksel bir takm tiyatro kurallar takip edilerek yap-
lan, gsteriler ve elencelerdir. Seyirlik ky oyunlar, kyllerce uzun k aylarn-
da, zellikle dnlerde, bayramlarda elenmek ve vakit geirmek iin dzenle-
nip oynanr. Kylerde oynanan seyirlik oyunlarnn oyuncular (aktrleri) oyuncu-
luu meslek edinen kiiler deildir, hatta zaman zaman seyirci kyllerin bile oyu-
na katld grlmektedir.
Kyllerin; gldrc, ackl ve sessiz (samt veya ll) olarak kmelendir-
dii bu oyunlarn en nemli zellii anonim olulardr. Bu oyunlar kylerde
genlerle, orta yallar oynarlar. Aralarndan en yeteneklileri rejisr grevini grr.
Kadnlarn da kendi aralarnda bu oyunlardan bazlarn oynadklar grlr.
Oyunlar kapal yerlerde veya ak havada oynanrlar. Oyunlarda ihtiyaca gre
deiebilen ve evrede bulunan malzemeyle oluturulan, ok basit bir dekor, ak-
sesuar, makyaj ve kostm fikri vardr. Ky seyirlik oyunlar iin zel olarak tasar-
lanmas gereken bir dekor yoktur. Oyunun oynand yer onun dekorunu olutu-
rur. Bu genelikle ky meydan veya uygun bir bahe, su kenar veya bir evdir.
Hasat zamannda yaplan oyunlarda da tarla ya da harman yeri oyunlar iin ideal
meknlardr.
Oyuncularn makyaj, aksesuar ve kostm de ky imknlaryla salanr nite-
liktedir. Greceli olarak kostm dekora gre daha nem verilen bir unsurdur. Kos-
tmler gerek paralar veya sembolik aksesuarlarla birlikte kullanlrlar. Oyun -
karan erkekler kadn klna girecekleri zaman uzun elbise ve barts giyerler.
Hayvan rolne girenler canlandracaklar hayvann postunu giyerler. Ky seyirlik
oyunlarnda en nemli teknik ara gereci sahnede kullanlanlardr. Bunlar ya t-
fek, tabanca, bak, keser gibi gerek aksesuarlar, veya tfek ve at yerine sopa kul-
lanm gibi yalanc (uydurma) aksesuarlar ya da sandalye yerine melmi insan
gibi canl aksesuarlardr.
Efekt ve k konusu oyunlarda nem tar. Ky seyirlik oyunlarnda efekti
oyuncular canl olarak yaparlar. Mesel girilen hayvan rollerinde oyuncular hangi
hayvann klna girerlerse taklit ederek onun sesini karrlar. Ky seyirlik oyun-
larnda oyun yerinin zellikle aydnlatlmasna allmaz. Meydann ortasnda ya-
klan bir ate ya da lks lambalar ve fenerlerin aslmasyla aydnlatma ve k me-
selesi halledilir.
Mzik ve dans ky seyirlik oyunlarnda nemli unsurlardr. Oyunlarda, davul,
zurna, keman, tef, an, zil, tulum, darbuka, daire, teneke ve kaval gibi alglar a-
lnr. Baz ky seyirlik oyunlarnda yresel halk oyunlar oynanr ve karlkl tr-
kler sylenir. Mzik ve dans zellikle takvime bal ve belirli gnlerde oynanan
trensel ve bysel oyunlarda oyunun kendisi kadar nemlidir. Oyun, alglarn
ald yreye has oyun havalar ve trklerle balar. Trene katlan oyuncu ve se-
yircilerin tamam topluca dans eder. Oyunun syleili ksmndan sonra balang-
ta yapld gibi toplu dans dirili ve bolluk sembol olarak tekrar oynanr. Bu e-
kilde, oyuncu-seyirci trene katlanlarn topluca dans etmesi z ve biim asndan
ky seyirlik oyunlarnn son derece nemli bir zellii olarak karmza kar.
Ky seyirlik oyunlar, doann canland; reme, hasat gibi olaylarn gerek-
letii; mevsim deiikliklerinin yaand zamanlarda oynanmaktadr. Bu durum,
ky seyirlik oyunlarnn kkeninin eski zamanlarda icra edilen bereket trenlerine
veya bu amalarla yaplan trenlere kadar gtrlebileceini ortaya koymaktadr.
36
Bu tr oyunlar genellikle takvime baldr. Sadece elence amal Madmak,
Arap ve Kz Karma, Deirmen Dndrme, Tarla gibi oyunlarn takvime
bal olmad grlmektedir.
Ky seyirlik oyunlarn kkenlerine ve tadklar konusal zelliklere bal ola-
rak u ekilde snflandrp rneklemek mmkndr:
A) Ritel (Kuttren) Oyunlar:
1) Yln Deimesiyle lgili Oyunlar:
Kse-Gelin Oyunu: Oyun eski yln bittii tarih olan ubatn 17sinde balar ve
gn srer.
Derlendii yer: Doubeyazt.
Derleyen: kr Elin
Oyuncular:
Gvey: (Eski yl temsil eder), ihtiyar ve kamburdur. Kse olduu iin sakal ta-
kar. Bana ynden oban bal giyer. Ayaklarnda ark vardr. Uzun konlu o-
raplar dizlerine kadar kar. Elinde baston vardr.
Gvey: (Yeni yl temsil eder) gen, grbz, salkl ve shhatlidir. Banda kas-
ket, srtnda alacal ipekten yakasz mintan ve ayaklarnda izme vardr. Nakl
uzun oraplarnn konlarn izmelerinin stnden devirip katlar. Dz renkte pan-
tolon giymitir.
Gelin: Gelin elbisesi giymi erkektir. Yz makyajldr. Gelenee gre oyunda
konuamaz.
Dier oyuncular: Haberci, hediyeleri toplayan 2-3 yardmc.
Oyun: Oyunu idare eden nc, Kse ile Gelini nee iinde evlendirmitir.
Oyun yerince algclar almaya balaynca Kse oturduu keden kalkp ortaya
gelir. Kar taraftan cilveli hareketleri ile gelin grnr. kisi orta yerde karlar-
lar. Bu karlamadan memnun olmayan gelin somurtur. Birlikte oynamaya balar-
lar. Oyun konumakszn, sessiz devam eder. Gelin oyun srasnda jest ve mimik-
lerle gveyi deta ipnotize eder. ok yal olan Kse dp baylr. Gelin Kseyi
drtmek suretiyle ayltmaya alr, baarl olamaz. Bunun zerine yardmclar ih-
tiyar yaka paa edip dar karrlar.
Biraz sonra nc ile yeni gvey ortaya gelirler. nc halka hitap eder:
-Arkadalar, moruk ld! Kyn en gzel kzn yeni yl ile evlendiriyoruz, de-
yip gelinle yeni damadn evlendii haberini ilan eder.
algclar, neeli hava almaya balarlar. Gelin ile gvey halay ekerler. Oyu-
na, ev sahipleri de katlabilirler. Gelenee gre gelinin yzn grmek iin hedi-
ye vermek lazmdr. Oyun biter bitmez ev sahibinin verdii hediyelerle gelinin y-
z alr.
2) Mcerret Fikirlerle lgili Oyunlar:
Beylerin Kini Oyunu:
Derlendii yer: Kayseri, Erkilet, Hrka Ky.
Derleyen: kr Elin
Oyuncular:
Arapolu: Yz ve vcudu is veya boya ile karalanm bir adam ksa beyaz don
giyer. Bana kei derisinden sivri klah geirir, byk ve sakal takar.
Krsembeolu: Gsne ve srtna birer ince yastk yerletirilmi, sakall bir
adamdr. Banda beyaz sark vardr. Elinde patates tanelerinden yaplm tesbih
bulunur. Yz unla beyazlatlmtr.
37
Kzlar: pekli entari giyinmi, bellerinde gm kemerler, yzleri yamakl iki
erkektir. (Krsembeoluna aittirler.)
Muhtar: Modern kyafetli 40 yalarnda gn grm bir adam.
Dier Oyuncular: Bekiler, algclar ve bir at.
Oyun: Dnde misafirler odaya yerletikten sonra Arapolu elinde palaska,
belinde gazlanp atelenmi bir sprge ile Dyyy! Dt! diyerek gelir. Palas-
kasn saa sola sallar, meydan aar. Etrafta grlt kesilir.
Arapolu meydanda gezinmeye balar. Etraftakilere selam verir. Cevap alamaz.
Hiddetlenir. Sonunda muhtar bulur. amlbelden geldiini ve Krsembeolu ile
hesaplamak niyetinde olduunu syler.
Muhtar, Arabn kabalna kzar. Arapolu, iki kz olduunu, msaade ederse
onlar oynatacan bildirir. Muhtar sevinir. algclar alar. Bekiler at stnde kz-
lar getirirler. Kzlar oynamaya balar. Dardan nra ata ata Krsembeolu gelir.
Anszn yakalad Arapoluna iki el ate ederek onu ldrr. Hline bakmadan
kz karann hli budur der. Kzlarla oynar. Oyun bitince kzlar alp gider.
3) Hayvan Kltne Bal Oyunlar:
a) Saya Gezme Oyunu:
Derlendii yer: Erzincan, Il evresi.
Derleyen: kr Elin
Oyunun Zaman: Saya, Krk, Tortu ve Kuzunun ty bitti gibi adlarla
da anlan bu oyun, ubat ortalarnda koyun ve kei obanlar tarafndan oynanr.
Koyun ve keilerin doumlaryla ilgili bu geleneksel oyun ayn zamanda baharn
geliini de mjdeler.
Oyuncular:
Saya Kocas: Yal, uzun beyaz sakall, banda sar, srtnda kanburu, elinde
bastonu, uzun paltolu bir adamdr. Kollarna ikier tane kk an taklmtr. Ta-
nnmayacak bir ekle giren Saya Kocas evik bir kiidir.
Gelin: Sayann sevgilisidir. Kadn klna girmi bir erkektir. Banda beibir-
likler ve ilemeli beyaz rt vardr.
Oyun: Dle (keilerin yavrulamas) 50 gn kala hazrlanr. Yallar kara kn
sonu gelince Sayaya 47 gn kald derler. Herkes, bu yl Sayann Kocas kim ola-
cak diye birbirine merakla sorarlar. ubatn 17sinde gizlice sayaclar hazrlanr-
lar. Gece, davul-zurnann Sayaya uygun ald bir makamla oyuncular ortaya -
karlar. ocuklar, genler ve merakllar Sayay takip ederler. Sayaclar srayla ev-
leri dolarlar, her evin nnde trl oyunlar oynarlar. Oyun srasnda Saya ile ge-
lin konumaz. Konutuklar takdirde keilerin l doacana dair bir inan var-
dr. Bu durum gelinin erkek olduunu da maskelemi olur. Dolama srasnda Sa-
ya; saa sola vuracak olursa hi kimse ses karmaz. ocuklar Sayann eklinden
rkerek karlar.
Sonunda her ev sahibi Sayaclara bulgur, ya, yumurta gibi yiyeceklerlerle bir
takm hediyeler verir. Oyuncular verilenlerin bir ksmn yerler bir ksmn da fa-
kirlere datrlar.
b) Tekecik: Ko Katm Oyunu:
Derleyen: kr Elin
Oyunun Zaman: Bu tren kasm ayna girerken balar.
Oyun: Kasma bir hafta kala, kyn hi evlenmemi bekar adam olan efeba
treni dzenler. Defler, kavallar, mealeler ve anlar hazrlanr. ocuklar, genler
38
ngraklar bellerine takarlar. Oyuncular bir meydanda toplanr. Kyn en kenar
evine gelirler. Evin nnde susarlar. lerinden gzel sesli bir delikanl tekerleme
okur. Ev sahibi trk syleyenlere yiyecek ve para verir. Sra ile btn evleri ge-
zerler. ocuklar evlenecek ailelerin daha ok hediye verdii grlr. Toplanan
hediyelerle oyuncular ortaklaa a yapar ve topluca yerler.
4) Bitki Kltne Bal Oyunlar:
Cemalcik (rn elde edilmesi) Oyunu:
Derlendii yer: anakkale, Biga, Bineki, Bozlar Ky.
Derleyen: kr Elin
Oyunun Zaman: Harman zaman (Austos aynda).
Oyun: Austos aynda, harmanlarn dvld srada geceleyin delikanllar
toplanrlar. lerinden birisi kz klna girer. Teke adn alan dier bir gen bula-
bildii anlar beline balar. riyar bir adam olan Teke yannda kz olduu hlde
kol kola btn evleri dolarlar. Arkalarnda kyn genleri vardr. lk uradklar
evin nnde yle bir tekerleme sylerler:
Cemalci geldi duydunuz mu?
Selm verdi aldnz m?
Sonra
Ya verin hakkmz
Ya krarz kapnz
Vermezseniz hakkmz
Kryoruz kapnz!
Oyuncular ev sahipleri memnun ederlese ikinci bir tekerlemeyi mni maka-
myla sylerler:
Tarlada pulluun ilesin
Yaylada koyunun klasn
Allah sana evlt (gelin veya gvey) balasn
Toplanan hediyelerle oyuncular saz satn alrlar. Artan para ile k aylarnda
helva yapp yerler.
5) Mezhep Trenleri: Anadoludaki eitli mezhep ve tarikatlerin byk bir o-
unluu slmiyetten nceki kamlk veya amanlk dneminden kalma olmakla
birlikte slamiyetin kabul edilmesiyle slam bir tavra brnen eitli, yinleri, t-
renleri ve uygulamalar vardr.
B) Din D (Profan) Oyunlar:
1) Gnlk Hayattan Alnan Oyunlar:
Tarla Snr Oyunu:
Derlendii yer: orum, Sungurlu, Demireyh Ky.
Derleyen: kr Elin
Oyuncular: Delil (Oyunu hazrlayan), snr talar (iki adam), birinci tarla sahi-
bi, ikinci tarla sahibi, muhtar, beki, zlar, karakol komutan, iki jandarma.
Oyun: Delil, dn evinde nceden ellerini dizlerininin altndan balayp yu-
varlak ettii iki adam (snr ta) misafirlerin bulunduu odaya kucanda getirir.
Onlar odann ortasna yan yana oturtur. Bunlar iki kardein tarlasn ayran snr
talardr. Delil, kenara ekilip oturduktan sonra oda kapsndan byk karde gi-
rer. Snr tana doru yrr. Snr beenmez. Snr tan ite kaka kardeinin tara-
39
fna gtrr. Bu gtrme ekli halkn glmesine sebep olur. Hlinden memnun
olan ikinci karde gelir. O da snr beenmez ve kendi lehine evirmeye alt
srada tarlaya gelen kardei ile mnakaaya balar. i halledemezler. Kk kar-
de are bulmas iin muhtara ba vurur. Muhtar, zlar ve beki gelirler. ki tara-
f uzlatrrlar ve sonra birlikte kye dnerler.
Byk karde durumdan memnun olmaz. Tekrar gelir snr kendi lehine evi-
rir. Kardei bunu duyar. Hiddetlenir. Tarlaya gelir, kardei ile kavga eder. Aabe-
yisini yaralar ve kaar.
Byk karde yaralanma nedeniyle baylr. Bir yolcu durumu karakola bildirir.
Bir jandarma gelir suni teneffs yaptrarak byk kardei lmden kurtarr. Kk
kardei dier jandarma yakalayp karakola getirir. akn ve perian hlde bulunan
byk karde: Ben ne oldum, bana ne oldu? diye alamaya balar, karakol komu-
tanna kardeini affetmesini rica eder. Komutan af karar verir. Oyun biter.
2) Masallara Bal Oyunlar:
Kelolan Oyunu:
Derlendii yer: ukurkuyu Ky, Bor, Nide.
Derleyen: kr Elin
Oyuncular: Muhtar, (Erkek elbisesi giymi kadn), Kelolan (Erkek elbisesi giy-
mi kadn), Kelolann anas, kz, srlar: ocuklar ve gen kzlar.
Oyun: Kelolann anas oluna kyn srlarn gtmesini syler. Cebinden -
kard aynasna bakmakta olan Kelolan bu ii kabul eder.
Ertesi gn srlar alp kra gider. Srlar otlatrken yalnz gezen bir kz bulur,
alr muhtara getirir, kye dnnce kendisine vermesini tembih eder. Anasna da
kz gzetlemesini syler.
Akam olur, Kelolan kye dner. Muhtarla anasndan kz ister. Muhtarla ana-
s kz gzetlemeyi unuttuklarn syleyince kzar, anasn dver. Biraz sonra muh-
tar dvmeye karar verir. Muhtar bulur, kz bulmazsa kendisini dveceini hatr-
latr. Kelolandan korkan muhtar evinden kan kz aramaya balar. Sonunda
bulduu kz getirip Kelolana teslim eder. Kelolan kzla evlenir. Elinde sopas
vardr. nndeki srlar kovalaya kovalaya odadan kar.
3) Destanlara veya klarn Hayatlarna Bal Oyunlar:
Gebe Oyunu:
Derlendii yer: Varyanl Ky. Kahramanmara.
Derleyen: kr Elin
Oyuncular:
Gndeliolu: At stnde gebe reisi.
Karava
Koyun, sr ve deve srs.
Gebe reisin maiyeti.
Kuyruksuz bir eek.
Oyun:
Gndeliolu at stnde, elinde asas sert ifadelerle karavaa harmanlarn kal-
kp kalkmadn sorar. Arkasndan koyun, sr ve develer gelmeye balar.
Gururlu bir adam olan Gndeliolu kendisi gibi beyin srtnn yere gelip gel-
meyeceini sorar. Maiyeti bir dalkavuk grubudur. Beye srtnn yere gelmeyecei-
ni trl ekillerle ifade ederler.
40
Biraz sonra klk kyafeti bozuk, kuyruksuz bir eek stnde Gndeliolu tek-
rar meydana gelir. Sada solda dilenmeye balar ve u trky syler:
Sr sr srlerim var idi
Srnn vard aylar kurudu
Katerde mayalarm yrrd
imdi at glm eek oluktur
***
Sr sr srlere katardm
Top top eder yozlarm satardm
Oyuzalt direk adr tutardm
imdi klgeliim kak oluktur
***
Erbiim haly yaslanmaz iken
Ku ty dee denmez iken
Tarablus kua kuanmaz iken
Kl ip bellerime kuak oluktur
***
Tepe tepe harmanlarm savrulur
Naml budaylarm devrilir
Adm Gndeliolu deyi arlr
imdi topladm baak oluktur
Evvelce Gndeliolunun malyla geinen dalkavuklar zengin olmulardr. Di-
lenmekte olan eski beylerini tahkir ederek kovarlar.
Gndeliolu hakarekete tahamml edemez. Allaha kendisini bu hayattan kurtar-
mas iin niyaz eder. Bu kk eek kurban diye diye oyun yerini terk eder.
4) Tarih Olaylara Bal Oyunlar:
stikll Sava Oyunu:
Derlendii yer: Eskiehir Kyleri.
Derleyen: Ahmet Kutsi Tecer
ki taraf var: mavi apoletli dman askerleri, krmz apoletli bizimkiler. Bunlar
sava yerinde buluuyorlar. Sava yeri de belli: nn.
nce mavililer, bozuk bir yryle u arky sylyorlar:
nnnde aldandk
Trkleri uyur sandk
Kostantinin uruna
Bu sefer yine yandk
***
Cephede Trk olmasa
Boynumdan kan almasa
Atinay boylarz
Toplu gvur olmasa
Bu srada nn cephesine ve ate mevziine gelmi bulunurlar. Sava balar.
Beriden krmz bir apolet grnr grnmez mavililerin hepsi de silahlarn ata-
rak teslim olmaya dururlar. Tek bir nefer bunlarn silahlarn alarak onlar kararga-
ha gtrr. Kumandann karsna karlar. Kumandan mehmetie sorar: - Bun-
lar ne Mehmetikde:
41
nsanlarn dman
Kurbanlarn iman
Yunanllarn piman
Diye cevap verir.
Kumandan: - Gtr bunlar, insanlara teslim et, insanlk rensinler.
Mehmetik bunlar alr gtrr.
5) Hayvanlar Taklit Edici Oyunlar:
Kartal Oyunu:
Derlendii yer: Bebek Ky, Adyaman.
Derleyen: kr Elin
Oyuncular: htiyar, ihtiyarn kars, koyun, kartallar ve tilki. Oyuncular aldklar
rollere gre giyinirler. Tilkinin kuyruu ayrca yanc bir madde ile slatlr.
Oyun: htiyarla karsnn koyunu lr. eitli mimik, jest ve seslerle aclarn an-
latmaya alrlar. Kadn len koyunu meydann ortasna getirir, yere atar. Vakit ge-
cedir. Kar koca koyunun baucunda bir ate yakarlar. Kartallar uzaktan koyun le-
ini grrler, yava yava fakat sert hareketlerle koyuna yaklarlar. Sonra bir dai-
re oluturarak trl mimik ve jestlerle sraya sraya dnerler.
Tilki de bir para et kapabilmek iin bir ok giriimde bulunur. Gider gelir, ya-
tar, kalkar.
Kartallarn koyuna vurduklarn gren kar-koca alamaya ve onlara doru iler-
lemeye balarlar. Kartallarla mcadeleye giriirler. Frsattan istifade eden tilki bir
para et kapmak iin koyuna saldrr. Tilkinin bu akgzlln gren kartallar
mcadeleyi onun zerine yneltir. Tilkinin etrafn evirirler. Kartallardan kurtul-
mak iin bir saa bir sola kamak isteyen telal tilkinin kuyruunu atelerler. Til-
ki neye dndn bilmez!
Seyirciler tilkinin etrafnda halay ekerler. Oyun elence, nee iinde sona erer.
6) Samt veya Ll Oyunu:
Ali ile Fato Oyunu:
Derlendii yer: Peri Ky, Mazgirt, Tunceli.
Derleyen: kr Elin
Oyuncular:
Ali: Takma sakall, yal, st ba yrtk, yznde un izleri ve lekeler var.
Fato: Kadn klna girmi erkek, yerel giysiyle.
Oyun: Avluda veya meydanda oynanr. Davul zurna almaya balaynca birbi-
rine k iki yal sevgili ortaya karlar.
Davulcu ya bir Abdrrahman halay yahut bir Zeybek oyununu alar. Ali, Fa-
toa; Fato, Aliye jest ve mimiklerle sevgilerini anlatrlar. Oyun devam ederken
Ali, Fatoa Sana bunu alacam, sana unu alacam eklinde iaretler yapar. Fa-
to, Alinin dediklerinin bazlarn kabul bazlarn reddeder.
Bugn, Trk halk kltrnde deiik yrelerimizde, cemlcik, kse-gelin, sa-
ya gezme, tarla snr, kalayc, sinsin, kelolan, gebe, ar alma, ya, berber ad-
l ky seyirlik oyunlarmz geleneksel balamlarnda yaamaa devam etmektedir.
Seyirlik ky oyunlar son yllarda Mersin, Alanya ve Antalya gibi yrelerimizde tek-
rar dirilmeye balamtr. zellikle turizm sektrnn animasyon ihtiyacna yne-
lik olarak baz ky ve kasabalarda bata Deve Oyunu gibi oyunlar olmak zere
oyun karan ekipler bunlar turistik tesislerde oynamaktadrlar.
42
Bu ksmda yer alan bilgilerin bir ksm kr Elinin Anadolu Ky Orta Oyunlar Anka-
ra: TK Yaynlar, 1977) adl almasndan alnmtr. Bu titabn 1. ksmnda ve Metin
Andn Geleneksel Trk Tiyatrosu ( stanbul: nklap ve Aka Yay. 1985) adl almasnn
I. blmnde daha fazla bilgi bulabilirsiniz.
Sizce, ky seyirlik oyunlarnn gnmzde de pek ok yremizde oynanmaya devam edil-
mesinin nedeni ne olabilir ?
KARAGZ OYUNU
Karagz oyunu, evrensel olarak, glge oyunu hatta glge tiyatrosu (shadow
theatre) olarak da adlandrlan bir tekniin ve bu teknikle meydana getirilen szl
edebiyat trlerinin genel addr. Glge oyunu teknii, ra, mum, lamba gibi bir ay-
dnlatma kayna ile yar saydam bir perdeden yararlanlarak oluturulur. Bu per-
denin arkasnda iki boyutlu ve saydam olmayan tasvir veya kuklalarn oynatlmas
glge oyunu tekniinin esasn meydana getirir. Bu teknik dnyann deiik lke-
lerinde yerel katk ve kullanmlarla eitlemeler kazanmtr.
Glge oyunun in, Japonya, Hindistan veya Endonezya gibi Uzakdou lkele-
rinin birinde ortaya kt ve oradan XIII. yzyldan itibaren Araplar eliyle Yakn-
douya getirildii ve buradan Batya yayld yaygn olarak kabul edilen gr-
tr. zellikle, Msr Memluklarnda glge oyunun ok rabet grd bilinmekte-
dir. Glge oyunu tekniini renen her ulus zaman iinde bu teknii kullanarak
ve kendi karakterlerini yaratarak kendine zg seyirlik gelenekler oluturmu ve
zaman iinde de bunlar gelitirmitir.
Glge oyunu karagz, Trk halk tiyatrosunda da son derece nemli bir yere sa-
hiptir. Oyununun kahramanlar Karagz ve Hacvatn kimliklerini aratrdmzda
ok yaygn anlatlan bir Bursa efsanesi ile karlamaktayz. Sultan Orhan devrinde
(1324-1362) Ulucaminin yapmnda demirci ustas Kambur Bli elebi (Karagz)
ile duvarc ustas Halil Hac vaz (Hacvat) almaktadr. Mukallit tipler olan ikili-
nin arasnda geen nkteli konumalar dier iilerin dikkatini toplayp, ilerini ak-
satmalarna sebep olur. Cami inaat yava ilerler. Durumu renen padiah hid-
detlenip her ikisini de idam ettirir. Bursann ekirge semtindeki mezarla gm-
lrler. Gnmzde mezarlarnn yanna bir de ant dikilmitir. Padiah bir sre
sonra yapt yanlln bilincine varr ve ok zlr. Padiahn musahibi eyh
Kter padiah teselli etmek iin beyaz sarn karp gerer ve arkasna bir em
(mum) yakar. Ayandan kard arklaryla Karagz ve Hacvatn tasvirlerini
canlandrp nkteli konumalarn seslendirir. Gnmzde de karagz perdesine
eyh Kter Meydan denir ve eyh Kter karagzcln pri -kurucusu- ka-
bul edilir ancak yazl belge ve kaytlar XVI. yzyl balarnda Msr fetheden Ya-
vuz Sultan Selimin davet ettii Msrl glge oyuncularnn stanbula gelerek bu
teknikle oyunlar sergilediklerini ortaya koymaktadr. Muhtemelen bu yolla reni-
len glge tekniiyle karagz seyirlik tr yaratlm ve ksa srede yaygnlam ol-
maldr. Nitekim XVI. yzylda yaplan ehzadelerin snnet dnlerinde glge
oyunlarnn varl bu dneme ait eserlerde yer almaktadr.
Karagz XVII. yzylda kesin biimini almtr. Karagzn varl ve ierii Ev-
liya elebi bata olmak zere pek ok yabanc seyyahn kaytlarnda da aka yer
alr. XVII. yzylda, stanbulda Kr Hasanzde Mehmet elebi, engl elebi Er-
zurumdaysa Kandilliolu devrin nl karagzcleridir. XVIII. yzylda yetien n-
l karagzcler arasnda Sar Ahmet, erbeti Emin, Kasmpaal Hafz yer alr.
43
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
XIX. yzyldaysa, Ser-hayl (Karagzc ba) unvanna sahip Sait Efendi, Hay-
l Hamit, Berber Sait Efendi, Rza Efendi, Mehmet Efendi ve Nafiz Bey nl Kara-
gz sanatkarlardr. XIX. yzyl sonlarnda ve XX. yzyl balarnda yaayan Hay-
l Memduh Bey, Hayl mer, Hayl Arap Cemal Efendi, Hayl Ktip Salih, Ha-
yl Kk Ali, Hayl Torun elebi, Erhan Ergler, Orhan Kurt, Tacettin Diker,
hsan Dizdar, Metin zlen, Mustafa Mutlu, Mehmet Baycan, M. Tahir kiler, nver
Oral gibi isimler karagz sanatkar olarak n yapmlardr.
Balangta, stanbul, Bursa, Edirne, Selanik, skp, Erzurum gibi byk ehir-
lerde icra edilen karagz oyunlar zamanla Kars, Gaziantep, Kbrs bata olmak
zere taraya da yaylmtr. Ayrca byk ehirlerde yaayan karagzclerin Ra-
mazan ay dnda Anadolu ve Rumelide turneye ktklar bilinmektedir. Osman-
l Devletinde uzun mddet en ok sevilen elence trlerinin banda gelen kara-
gz zamanla Yunanllar tarafndan da ayn ad ve byk bir ounluu ayn olan
karakterlerle alnmtr.
Karagz oyununda yazl bir sabit metin yoktur. Karagzc szl kltr orta-
mnda doalama olarak oyununu oluturur ve oynatr. Karagzc oyunu olutu-
rup oynarken sadece icra tresine gre kalplam blmleri ve bunlarla ilgili ge-
lenekleri takip eder. Gelenek iinde karagz oyun konular kalplamtr. Buna
bal olarak da karagzclerin bir oyun daarc olumutur. Hi phesiz gele-
nek hemen her zaman yeni oyun icadna ak olmu hatta yeni oyun icatlarn te-
vik etmitir. Karagzclerin en etkin olduklar zaman geceleri deta bir szl kl-
trler sanat festivali havasnda kutlanlan ramazan aydr. Ramazan aynda kahve-
hanelerde usta bir karagzcnn her gece bir oyun oynatacak ekilde en az 28 ka-
ragz oyunu bilmesi gerekmitir. Bu yaplan karagzclerin klasik oyun daarc-
n belirlemitir. Karagzcler ramazann ilk gecesi Mandra oyunuyla balarlar
ve arife gecesi Meyhane oyunuyla bitirirlerdi.
Karagzclerin klasik oyun daarcnda yer alan bu oyunlarn adlar, kr- ka-
dim (eski zaman ii) oyunlar, Abdal Beki, Aalk, Bahe, Balk, Byk Evlenme,
Canbazlar, Cazu, eme, Ferhat ile irin, Hamam, Kanl Kavak, Kanl Nigar, Ka-
yk, Krgnlar, Mandra, Meyhane, Orman, dll, Pehlivanlar, Salncak, Snnet,
airlik, Tahir ile Zhre, Tahmis, Ters Evlenme, Tmarhane, Yalova Sefas, Yangn,
Bursal Leyla, Yazc, nev-icad (yeni yaratlm) modern oyunlar, Alk, Bakkal,
Cincilik, Eczane, Hain Kahya, Hanerli Hanm, Kerem ile Asl, Leyla ile Mecnun,
Sahte Esirci, Sahte Kedi, Ortaklar, Karagzn Fotorafl, Karagz Dans Salo-
nunda eklinde sralanabilir. Baz oyunlar ayn konular ilemekle birlikte, oyun-
larn adlar deiiklik gstermektedir. Szl kltr ortamnda renilen ve doa-
lama olarak gsterilerek aktarlan yap gerei bu tr eitlenmeler kolayca olua-
bilir. Geen yzylda, karagz yaatma amacyla yaplan almalarla karagz
oyunlarna, Karagz Emekli, Karagz Yeil Yand Ge, Karagz Trafikte, Karagz
Dondurmac, Karagzn Minbs Fasl, Karagzn Makarna Yemesi, Kara-
gzn Sinema Fasl, Karagzn Aktr Olmas gibi yeni oyunlar oluturulmutur.
Karagz oyunu tek kiinin icra ettii bir gsteridir. Fakat, karagzcnn yar-
dmclar da vardr. Hayl veya hayalbaz (hayal oynatan) da denilen karagz-
c ustasna, sandkr da denilen ra yardm eder. Karagz oyunun icras sra-
snda ark ve trkleri okuyana yardak, oyun esnasnda tef alan yardmcya
dayrezen ad verilirdi. Perdenin hazrlanmas, faslda oynatlacak olan tasvirlerin
seilip sralanmas gibi grevler randr. Tasvirler ve perdenin konulduu san-
d tayan hamal dahil, klasik bir karagz oyunu takm genellikle alt kiiden
oluurdu.
44
Karagz oyununda seyirciler tasvir ad verilen iki boyutlu kuklalarn perde-
deki glgelerini renkli olarak seyrederler. Tasvirler, karagz oyunun en nemli
ksmn oluturur. Karagz oyunun hazrlanmasnn ilk ksm tasvirlerin yaplmas-
dr. Genellikle karagzcler kendi oynatacaklar tasvirleri kendileri yapmtr. An-
cak, sadece tasvir yapm iiyle uraan ustalar da ortaya kt bilinmektedir. Ka-
ragz oyunun tasvirleri genellikle manda, sr, deve derisinden ve saydam olan
Ali Kurna Kadndan yaplmtr. Karagz oyununda tasvir olarak adlandrlan
iki boyutlu kuklalar, saydamlatrlabilen, scaa dayankl ve kolayca eilip bkl-
meyen derilerden yaplmaktadr. Bu deriler zerine kalplar yardmyla tasvirler i-
zilir ve nevrekn denilen sivri ulu bakla kesilerek, zmparalanr, ini mrek-
kebi ve kk boyalarla boyanr. Tasvirlerin, el, kol, bacak gibi hareketli ksmlar
ana gvdeye kiri, kursak, tel, naylon iple balanr. Tasvirleri oynatmak iin de-
neklerin geecei delikler oyuk ikinci bir deri parasyla salamlatrlr. Tasvirle-
ri oynatan denekler 60 cm civarnda ve genellikle grgenden yaplr.
Karagz oyunlar konularn gerek hayattan alr. Ancak, karagz oyunu bir ki-
ilik zellii sivriltilerek gereklikten uzaklatrlm tiplerden oluur. Karagz
oyununda romanlarda olduu gibi i dnyasnda yaadklaryla olgunlap dei-
en karakter yoktur. Karagz oyunlarnda XX. yzylda oluturulan rnekler d-
nda yer alan btn tipler Osmanl dneminin tipleridir. Karagz ve Hacivat bu
oyunlarn ana tipleridir. Onlar dndaki btn tipler ikincil tipler olarak oyunlar-
da yer alrlar. kincil tipler perdeye kendilerine has mzik dans, az zellikleriy-
le gelirler. Karagzde yer alan bu ikincil tipler, Karagzn ei, Hacivatn k-
z gibi btn kadn tipler veya zenneler, stanbul az konuan elebi, Tir-
yaki, Bebe Ruhi, Anadolulu tipler, Lz, Kastamonulu, Einli, Harputlu,
Kayserili, Anadolu dndan gelenler, Rumelili, Arnavut, Arap, Acem,
aznlklar, Rum, Frenk, Ermeni, Yahudi, marazi tipler Kekeme, Hm-
hm, Ktrm, Esrarke, Sar, Aptal, kabaday ve sarholar Klhanbe-
yi, Efe, Zeybek, Matiz, Tiryaki, Tuzsuz, elendirici tipler Kek, en-
gi, Kantocu, Hokkobaz, Canbaz, Curcunabaz, olaanst tipler ve yara-
tklar, Byc, Cad, Cin, Ylan, Canavar, geici-tali tipler Tahir,
Zhre, Ferhat, irin, k Hasan, mam, Tablal, Hacivatn kardei
Tavtatikktpati ve ocuklar Hacivatn olu Sivrikoz, k Hasann olu
Muslu gibi sralanabilir.
Karagz oyunlar Giri, Muhvere, Fasl ve Biti olarak adlandrlan drt
blmden meydana gelir. Gelenein icra tresine gre karagz oynatlmasnda
bu ksmlarn yerleri deitirilemez. Karagz oyunu balamadan nce perde kuru-
lur ve perdeye Gstermelik denilen iek dolu saks, hayat aac, fskyeli
havuz, aa, kalyon, zmrdanka gibi sabit olarak duran bir tasvir ko-
nulurdu. Gstermelik nreke adl kam bir ddn ttrlmesiyle birlikte sah-
neden kaldrlrd. Bu hareket ve nreke sesi oyunun balamak zere olduunu
iaret ederdi.
a) Karagzn Giri Blm: Hacivat bir sema syleyerek perdeye gelir ve
Off! Hay Hak diyerek perde gazeline balard. Perde gazellerinde dnyann ge-
icilii, d grne aldanlmayp onun arkasndaki gerei grmenin gereklilii
gibi tasavvuf olarak da yorumlanabilecek konular ele alnr. Bu perdenin kurucu-
sunun eyh Kteri olduu sylenilir. Allah ve devrin padiah vlrd.
Hacivat, Hafzdan, Ziya Paann Terkib-i Bendinden, Fuzul, Nedim veya Nef
divanlarndan bir beyit syleyerek kafa dengi bir arkada aradn u tr ifadeler-
le belirtirdi:
45
Her hli ltif etvr zarf, bir yr-i vefkr olsa, olduka Arab ve Faris bilse,
biraz fenn-i musik ve iirden anlasa, o sylese bendeniz dinlesem, bendeniz sy-
lesem o dinlese, huzzr- kirm saf-yb olsa!... Diyelim, bu gece de iimizi Mev-
lm rast getire!... Yr bana bir elence... Aman, yr bana bir elence!..
Baz oyunlarda ise, Hacivat bir beyit okur okumaz Karagz perdenin sa st
kesinden atlar ve Hacivat grlt yapmasndan dolay dver. Hacivat kaar.
Yere uzanm yatan Karagz ise Hacivatn grltsnden u tekerlemeyle yaknr:
Of, aman aman halim yaman t, t, t senin suratna, teessfler olsun dahilen
inksam ve tlen irtifana. Ben senin bunca yllk muhibb-i vefadarn olaym da
hukuk- kadimeye ramen tasavvuratm tersime kyam et ha. Ulan senin bu kadar
vech-i mundar olduun Allah bilir hatrma gelmezdi. Meer sen ne khne-i keri-
he-siyret rezalet-mefru fira- mezelletmisin. Bir defa da cerayim-i sabikam der-
pi etme de, beray- uhuvvet, ibk-y namn iin bir hatra rekzine tesaddd et. ...
Bu halde badema rite-i alakay fek ile evrak- perian miyanna idhalden baka
arem kalmad. Bu ekilde, Karagzden hi beklenilmeyen Arapa ve Farsa ke-
limeler ve tamlamalarla dolu bir tekerleme syler. Oyunlarn genelinde Hacivatn
syledii Arapa ve Farsa kelimeleri anlamayan Karagze byle bir tekerleme
syletilmesi biraz da seyirciyi artp gldrmek iin olmaldr.
Bylece sylenip duran Karagzn fkesi geince, Hacivat tekrar perdeye ge-
lir ve oyunun muhvere (diyalog) blm balar.
b) Karagzn Muhvere (Diyalog) Blm: Genellikle Hacivat ile Kara-
gzn karlkl konumalarndan oluan bu blmde bazen baka kiilerde yer
alabilirdi. Muhvere blm genellikle asl oyunun konusu ile ilgili deildir. Bu
nedenle karagzc bu blm, seyircinin verdii tepkiye gre uzatr veya ksalta-
bilir. Karagzc, oyunu uzatma ilemi esnasnda ara muhvere denilen ek mu-
hverelere ba vurabilir. Muhvere blmne bazen Akl, Arap Kse, Ayrlk, Ci-
erci, Hasta, Hayr, Hi, ftar, sim, Doktorluk, Beki, Kul, Turu, Yazma, Klbas-
t, Rya, Emanet Para, Nasihat, Nazire, Esas Hayal, Kayk gibi adlar verilmitir.
Karagzc, ustalna ve becerisine gre setii muhvereyi devrin artlarna gre
gncel konularla da ssleyerek seyirciye sunar.
Muhvere ile Fasl arasndaki temel fark, birincinin sadece sze dayanmasna
ve olaylardan arndrlp soyutlatrlm olmasna karlk ikincide olaylara yer
verilmesidir. Muhvere ksmnda Karagz ile Hacivatn birbirlerine ters den ya-
ratllar, ses, dnce ve yetime farkllklar ortaya konulur. Oyunun bu iki ba
kiisi btn temel zellikleriyle seyirciye tantlm olur. Muhvere, genellikle oku-
mu bir insan olan Hacivatla, okumam bir halk adam olan Karagzn birbirle-
rini ters anlamalar zerine kurulmutur. Konumay balatan Hacivat, bilgisini or-
taya koyacak ekilde bir konu etrafnda zellikle Arapa ve Farsa kelime ve ter-
kiplerden oluan cmleler kurar. Ona cevap veren Karagz de Hacivatn kullan-
d kelimelere yanl anlamlar ve Trke yaktrmalar bularak, seyirciyi gldre-
cek komiklii yaratrd. Hacivat deta nkteyi oluturacak alt yapy hazrlar, Kara-
gz de buna uygun cevab verir konumdadr.
Baz muhverelerde, olmayacak bir ey veya olay ya da bir rya gerekmi gi-
bi tekerleme eklinde anlatlrd. Gel ge muhveresi ad verilen bir baka eit
muhverede ise, Hacivat perdeye gelip bir msra syleyip ayrlr. Onun ardndan
perdeye gelen Karagz, Hacivatn msrana l ve kafiye bakmndan ayn an-
cak ierik bakmndan sama bir msra syleyerek ayrlrd. Bu ilem birka defa
tekrarlanrd.
46
Karagzden dayak yiyen ve bu duruma kzan Hacivat, perdeden ekilirdi. Bu-
nun zerine Karagz, Sen gidersin de, beni buraya pamuk iplii ile balamyor-
lar ya! Varaym idgha, dolaba, dilber seyrine, bakalm yine-i devran ne gste-
rir diyerek perdeden ayrlr ve bylece seyirciye fasl blmnn balayacan
sylemi olur.
c) Karagzn Fasl Blm: Oyuna adn veren blm Fasldr. Bu blm-
de perdeye gelen Karagz ve Hacivatla, ikincil tiplerle birlikte yaanan bir olay
ele alnr. Fasl blmnde, perdeye gelen ikincil tipler oyunun eitli safhalarn-
da kendilerine has klk kyafet, davran ve konuma tarzlaryla, Hacivat ve Kara-
gz etrafnda gelien olaya karrlar. Karagzcler perdeye gelen bu ikincil tiple-
rin saysn istedikleri kadar oaltabilir ve perdeye geli sralarn istedikleri gibi
deitirebilirler.
d) Karagzn Biti Blm: Oyunun son blmn Biti Blm olutu-
rur. Karagzc bu blmde yapt muhtemel hatalardan dolay seyircilerden zr
diler. Bir sonraki oyunun ne olduunu ve nerede gsterileceini seyircilere bildi-
rir. Karagz oyunlarnn Biti Blm dier blmlere gre daha ksadr. Biti
blmnde, Karagz ile Hacivat arasnda geen birka cmlelik konumadan son-
ra Karagz Hacivat dver. Bunun zerine Hacivat, Yktn perdeyi eyledin vrn/
Varaym sahibine haber vereyim hemn! eklindeki kalplam sz syleyerek
perdeden ayrlr. Hacivatn bu ekilde ayrlmas zerine Karagz de, Her ne ka-
dar src-i lisan ettikse af ola! / Yarn akam ......... oyununda yakan elime geer-
se Hacivat, bak ben de sana ne oyunlar oynarm. diyerek perdeden ekilir. En
son olarak, perdenin ardndaki emann (mumun) sndrlmesiyle oyun biter.
Karagz Osmanl dnemindeki ok kltrl yapnn hemen hemen btn un-
surlarn perdeye tamtr. Oyunun esnek ve ak yaps oynand balama uyu-
munu kolaylatrmtr. Dneminin hemen hemen btn sosyal skntlarnn Kara-
gz perdesine yansdn grmek mmkndr. Karagz oyunlarnn konular ya-
anlan hayattan alnmasnn yansra Tahir ile Zhre, Ferhat ile irin, Arzu ile
Kamber, Leyla ile Mecnun, Hanerli Hanm, Hseyin Fellah, gibi szl ve yazl
edebiyatn trlerine ait konular da rahatlkla perdeye tanmtr.
Karagzde mzik olduka nemli bir yer tutar. Karagz takmlarnda karagz-
cye yardm etmek zere mzisyenler bulunur. Karagz oyunlarnda yrk sema-
, ar semai, perev ve saz semasi, oyun havalar, trk, ark ve gazeller nemli
bir yer tutmaktadr. Dahas, perde gazeli, nreke sesi ve ikinci dereceden tiplere
has kalplam mzikal unsurlarla karagz oyunlarnn tipletirme tekniinde m-
zikten de yararland grlmektedir. Ayn ekilde blgesel yerel tipler ve onlarn
halk oyunlar da sahneye tanarak karagz oyunlar daha da zenginletirilmitir.
Karagz oyunlarna balangcndan itibaren ibret aynas gzyle baklmtr.
Bu yaklam ncelikle tasavvuf bir yaklamdr. Tanrnn kinat yaratmas ve in-
sanlarn yaamlar arasnda karagz oyunu ve oyuncularn oynatlmas arasnda bir
denklik dnlmtr. Bu anlaya bal olarak Karagz zll-i hayal=hayal glge-
si olarak adlandrlm ve hayatn geiciliine de vurgu yaplmtr.
Karagz oyunlarnn en ok eletirilen ynlerinden birisi ak-saklk veya
mstehcenliktir. Erkek erkee elenilen meknlardaki karagz icralarnda n pla-
na kan bu durum oyunlarn bir zelliinden ziyade anlatanla dinleyen arasnda
geleneksel bir anlat yoluyla kurulan her szl edebiyat icrasnda ortaya kabilir.
nk bu tr szl ortamlarda ve doalamaya dayanan icralar ayn zamanda din-
leyici veya izleyici kitlesinin isteklerine gre ekillenen zellikler tar.
47
Mstehcenlikten sonra karagz oyunlarnn en ok tartlan ynlerinden birisi
de oyunlarda yer alan siyasal eletiridir. Ancak, karagzn yzyllarca yaayabil-
mesindeki belki de en nemli ilevi karagzclerin deta gazeteciler gibi yaadk-
lar dnemde meydana gelen olumsuz olaylara getirdikleri eletiriler olmutur. Bu
ynyle karagz oyunlarnn Osmanl Devletindeki en nemli szel medya unsu-
runu oluturduklarn sylemek mmkndr.
Bu ksmda yer alan bilgilerin bir ksm Metin Andn Geleneksel Trk Tiyatrosu ( stan-
bul: nklap ve Aka Yay. 1985) adl almasndan alnmtr. Bu kitabn I. blmnde
konuyla ilgili daha fazla bilgi bulabilirsiniz.
Sizce, karagz oyunlarnn doalama olarak icra edilmesinin karagzcler bakmndan
nemi ne olabilir?
48
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
49
Seyirlik Trleri Tanmlamak.
Trk szl edebiyatnn icralarn dorudan do-
ruya seyretmek amacyla bir gsteri olarak hazr-
lanan geleneksel verimlerin oluturulduu sos-
yo-kltrel ve edeb gelenekler seyirlik trler
olarak adlandrlr. Seyirlik trler, halk hayatn
hareketli hle getirerek elenmek ve halkn ken-
di yaants zerinde dnmesini salamak ama-
cyla ortaya karlm dram sanat gelenekleridir.
Trk szl edebiyatnda yer alan seyirlik trler,
Ky Seyirlik Oyunlar, Meddah, Karagz, Orta
Oyunu ve Kukla eklinde sralanabilir.
Seyirlik trlerin icralarnda deimeyen iki ge
vardr. Bu iki genin birisi seyirciler; dieri, sey-
redilecek gsterimi hazrlayp sunan oyuncular
ya da aktrlerdir. Bu zellik ister meddahlk, ka-
ragz, kukla gibi tek aktrl olsun isterse ky
seyirlik oyunlar ve orta oyunu gibi ok aktrl
olsun deimez.
Seyirlik trlerin rettii oyunlarda en nemli ge
taklittir. Taklit kelimesi szl edebiyat ve sanat
geleneklerinde temsil ile e anlamldr. Bu ba-
lamda, taklidi esas alan seyirlik trlerin insanlk
tarihinin ok eski dnemlerine uzanan kklere
sahip olduu rahatlkla grlebilir.
Halk Edebiyatnn baka trlerinde de grd-
mz bir ka sanat bir araya getirme zellii
seyirlik trlerde de devam etmektedir. Bu trle-
rin gsterimlerinde nceden yazlm ve ezber-
lenmi sabit bir metinleri yoktur, tamamen do-
alama olarak oynanrlar. Seyirlik trlerde
oyun konular gayet sadedir, aprak ve anla-
lmas zor deildir, ounlukla birbirine ben-
zeyen maceralardan oluturulmu bir ereve-
de gerekleirler.
Ky Seyirlik Oyunlarn Aklamak
nsanlk tarihinin en eski alarnda ilkel insan;
evresi ile kurduu ilikinin bir rn olarak b-
y veya sihrin en nemli unsuru olan takliti ya-
ratmtr. Baz ruhbilimcilere gre bir igd ola-
rak taklit, szden nceki kltrel dnemlerin ile-
tiim biimi ve kanalyd. Bir iletiim biimi ola-
rak taklit, insanln dnce dnyasnn oluup
gelimesindeki en nemli yaratlarndan birisidir.
Mitlerden akla bal dnceye ulama srecin-
de taklit temsili ortaya karmtr. Temsil de ha-
yat, hareket hlinde gstermeyi bylece kendi
zerinde dnmeyi ve elenmeyi mmkn k-
lan bir ara ve gere olarak geleneksel dram sa-
natn yaratlmasn salamtr.
lkel insanlar meydana gelen doal olaylarn ne-
denlerini zememi bu olaylarn etkilerinden
korunmak iin eitli bysel trenler yapmlar-
dr. Bu bysel trenler, ilkel dnceden mitle-
re, oradan akli dnceye ulaan insanln tak-
litle balayan ve temelleri inanlara ve trenlere
bal temsillerin tarihin ok eski alarndan be-
ri Trkler arasnda da var olduu bilinmektedir.
Eski Trklerdeki dram sanat hakknda pek ok
nedene bal olarak fazla bilgiye ulalamamak-
tadr. Ancak Trk toplumunda komularn etki-
leyecek kadar gl bir dram gelenei mevcut-
tur. Bu gelenein en nemli varlk nedeni ama-
nizm (kamlk dini) olarak adlandrlan din sis-
temdir. Btn bu trenleri gerekletirip idare
edenler kam (aman) ad verilen din ve ruha-
ni liderlerdir. Kamlar dzenledikleri bu trenler-
de dans eliinde transa geerek iletiim kurdu-
u ruhlarla konuurlar. Bunlar kamn azndan
farkl karakterler olarak seyirci ve dinleyicilere
aktarlr. Geleneksel Trk halk tiyatrosunun ve-
ya seyirlik trlerin kkeni ite bu kam (aman)
trenleridir.
Ky Seyirlik Oyunlar, Krsal blgelerde, kyler-
de grlen daha ok tarih ncesine uzanan bol-
luk (tarm ve obanlk), eritirme, canlandrc-
lk, atalara tapnm gibi ilevsel kuttrenlere ba-
l bir tiyatro geleneidir. eklinde tanmlanmtr.
Kyllerin gldrc, ackl, sessiz (samt
veya ll) olarak kmelendirdii bu oyunlarn en
nemli zellii anonim olulardr.
Ky seyirlik oyunlar kkenlerinden ve tadklar
konusal zelliklere bal olarak Ritel (Kuttren)
Oyunlar ve Din D (Profan) Oyunlar eklinde
iki ana balk altnda toplamak mmkndr.
zet
1
A M A
2
A M A
50
Karagz Oyununu Tanmlamak.
Karagz oyunu evrensel olarak, glge oyunu
hatta glge tiyatrosu (shadow theatre) olarak
da adlandrlan bir tekniin ve bu teknikle mey-
dana getirilen szl edebiyat trlerinin genel ad-
dr. Glge oyunu teknii, ra, mum, lamba gibi
bir aydnlatma kayna ile yar saydam bir perde-
den yararlanlarak oluturulur. Bu perdenin ar-
kasnda iki boyutlu ve saydam olmayan tasvir
veya kuklalarn oynatlmas glge oyunu teknii-
nin esasn meydana getirir. Bu teknik dnyann
deiik lkelerinde yerel katk ve kullanmlarla
eitlemeler kazanmtr.
Glge oyunu karagz, Trk halk tiyatrosunda da
son derece nemli bir yere sahiptir. Kahramanla-
r Karagz ve Hacivatn aralarnda geen nkte-
li konumalar oyunun iskeletini oluturur. Kuru-
cusu eyh Kterdir.
Osmanl Devletinde uzun mddet en ok sevi-
len elence trlerinin banda gelen karagz
zellikle ramazan elencelerinin vaz geilmez
unsurudur. Karagz oyununda yazl bir sabit
metin yoktur. Karagzc szl kltr ortamnda
doalama olarak oyununu oluturur ve oynatr.
Karagzc oyunu oluturup oynarken sadece ic-
ra tresine gre kalplam blmleri ve bunlar-
la ilgili gelenekleri takip eder. Karagz oyunlar
konularn gerek hayattan alr, oyunlar Giri,
Muhvere, Fasl ve Biti olarak adlandrlan
drt blmden meydana gelir.
Karagzn yzyllarca yaayabilmesindeki belki
de en nemli ilev, karagzclerin deta gazete-
ciler gibi yaadklar dnemde meydana gelen
olumsuz olaylar dile getirmeleridir. Bu ynyle
karagz oyunlarnn Osmanl Devletindeki en
nemli szel medya unsurunu oluturduklarn
sylemek mmkndr.
3
A M A
51
1. Aadakilerden hangisi Trk szl edebiyatnda yer
alan seyirlik trlerden biri deildir?
a. Meddah
b. Karlama
c. Karagz
d. Orta Oyunu
e. Kukla
2. Aadakilerden hangisi ok aktrl Trk seyirlik
oyunlarndan biridir?
a. Karagz
b. Meddah
c. Orta Oyunu
d. Kukla
e. Kssahan
3. Aadakilerden hangisi Halk Edebiyatnn szl
kaynaklarndan biri deildir?
a. Masallar
b. Seyirlik oyunlar
c. Halk hikyeleri
d. Dvnu Lugtit-Trk
e. Bilmeceler
4. Aadakilerden hangisi ky seyirlik oyunlarnn ka-
tegorilerinden biri deildir?
a. Gldrc
b. Ackl
c. Sessiz
d. Samt
e. len
5. Aadakilerden hangisi ky seyirlik oyunlarnda
kullanlan teknik ara-gere kategorisinde yer almaz?
a. deal aksesuarlar
b. Yalanc aksesuarlar
c. Canl aksesuarlardr
d. Uydurma aksesuarlar
e. Gerek aksesuarlar
6. Aadakilerden hangisi ky seyirlik oyunlarnn k-
kenleri ve tadklar konusal zelliklerine bal olarak
yaplm snflandrmasnda yer almaz?
a. Ritel (Kuttren) Oyunlar
b. Mcerret Fikirlerle lgili Oyunlar
c. Gnlk Hayattan Alnan Oyunlar
d. Hayvan Kltne Bal Oyunlar
e. Bitki Kltne Bal Oyunlar
7. Aadakilerden hangisi ky seyirlik oyunlarnn din
d (profan) oyunlar snflandrmasnda yer almaz?
a. Mezhep trenlerine bal oyunlar
b. Masallara bal oyunlar
c. Destanlara veya k hayatlarna bal oyunlar
d. Tarih olaylarla ilgili oyunlar
e. Samt ve Lal oyunlar
8. Aadakilerden hangisi ky seyirlik oyunlarnn
zelliklerinden biri deildir?
a. Gldrc, ackl, sessiz olarak kmelendirilmesi
b. Bu oyunlar kylerde genlerle, orta yallarn
oynamas
c. Aralarndan en yeteneklilerinin rejisr grevini
grmesi
d. Oyunlarn kapal yerlerde veya ak havada
oynanmas
e. Oyunlarn sabit metinlerinin olmas
9. Bu halk seyirlik oyununun kayna ve tarihesi hak-
knda birbirinden ok farkl grler ileri srlmtr.
Hayal Perdesi ad verilen perdede iki kahramann ve
yardmc karakterlerin glge oyunu eklinde oynatl-
masna denir. Yaratcs eyh Kteridir.
Bu paragrafta aadakilerin hangisinden sz edilmitir?
a. Ky tiyatrosu
b. Kukla
c. Orta oyunu
d. Karagz
e. Meddah
10. Aadakilerden hangisi karagzn blmlerinden
biri deildir?
a. Karagzn Giri blm
b. Karagzn Muhvere (Diyalog) blm
c. Karagzn Fasl blm
d. Karagzn Biti blm
e. Karagzn Gelime blm
Kendimizi Snayalm
52
Karagz Fasl: LEYLA ile MECNUN
KLER:
*HACVAT
*KARAGZ
*KARAGZN KARISI (ierden sesi gelir)
*LEYLA
*MECNUN (Aya zincirli)
*MECNUN ( Eli bakl)
*LEYLANIN BABASI
*LEYLANIN ANNES
*LEYLANIN DADISI (Arap Bac)
*SEYMEN BAI
*MECNUNUN BABASI
*ENG
GSTERMELKLER:
*DEVE KERVANI
*GL AACI
*KARA ALI
*ZEBAN
*KK
*ADIR
*ASLAN
*AHU
*YED BALI EJDER
*KPEK
GR
HACVAT (Semai syleyerek gelir)
(Sema)
Sz canlar balar
Bizim cananmz vardr
mrm yalelel canm yalelel
Bizim canmz var
Yuz huride benzer aman
Meh-i tabanmz vardr vay
mrm yalelel canm yalelel
Bizim canmz var
Elin koy sine-i billura
Be rahm et km zira
Beyaz zre ekilmitir.
Pene fermanmz vardr
Of hay Hak!
(Perde gazelini okur).
Geri bir tasvrdir amm pr-eddr perdemiz
Hikmet-mz-i saf rhat-fezdr perdemiz
Hazret-i Sultan Orhan rahmetullahtan beri
Ydigr- KUTER seyre sezdr perdemiz
Zhir bir ema v bezden ibrettir vel
Dde-i riflere ibret-nmdr perdemiz
Raks eden kim ettiren kim an fark etmezlere
yle bir tabri g cy- hevdr perdemiz
Fris v Arab Trk tekellmden dier
Czi czi her lisna indr perdemiz
Huzr-i hzrn cemiyet-i irfan, vakt-i saf-yi merdan
Laindir, dinsizdir, mnfktr, b-edeptir eytan.
eytann dinsizliine, Rahmann birliine hamd-i b-ga-
yet. (Secde eder, kalkar). Ve bizi temaaya tenezzl bu-
yuran huzzr- Kirmn saf-yab olmalar. Efendim, de-
mem o deme deil, benim gnlmn srru, gzmn
nuru, mrmn hasl Karagzm acaba nerede ola?
Habda m? Bidar m, yoksa ke penceresine kurul-
mu, ubuk mu eker?
KARAGZ: (Pencereden) Hayr, nezle olmu burnunu
eker?
HACVAT: Ne olur, tenezzl ediverse de ruberu gelsek.
KARAGZ: (Pencereden) Burunu buruna m gelsek?
(ekilir)
HACVAT : (Makamla) Gel bakalm Karagzm, sefalar
vaktidir imdi.
KARAGZ: (Pencereden makamla) Srtn kanyorsa
Hacivat, tmarn vaktidir imdi.
HACVAT: Yar bana bir elence medet... Yar bana bir
elence medet! (Karagz keden atlar, Hacivat ile bo-
umaya balar).
Aman birader, boazm skma...Ulan, bacam b-
rak...Vay, afyon kutum, aman ttn kesem...(Sonunda
Hacivat kaar, Karagz srtst yerde kalr).
KARAGZ: (Ayaa kalkp bir iki silkelendikten sonra)
Seni gidi arsz, yzsz, ikembe suratl kerata seni...Ulan
ne olur be, bir akam da evinde adam gibi otursana...(Bir
iki kere- h h- ksrr).
HACVAT: ( ki kat olarak gelir). Efendim ne o?
KARAGZ: (Yzne tkrr) Hakk tuuu! ( Hacivat ka-
ar). Kedi gibi miyavlayp geliyor. Neyse tam srasnda
geldi.
HACVAT: Vay efendim akam- erifler hayr olsun.
KARAGZ: (Tokat vurur). Mendebur, kargalar gzn
oysun.
HACVAT: (Gelir). Birader, byle kavga ile mr m
geer?
KARAGZ: (Glerek). Ne yapalm, huyum kurusun,
seni okamadan iim rahat etmez.
Okuma Paras
53
HACVAT: Bak Karagzm, insan iin renmenin ya
yoktur. Cahil adamsn. imdi Karagz, sana baz eyler
reteceim. El akas yerine dil akas ile gnlm alr,
hem de cahillikten kurtulur bana bol bol dua edersin.
KARAGZ: Sahi mi Hacivat?
HACVAT: Tecrbe olarak sana birka ey syleyeceim.
Sen de abuk abuk cevap ver, dediklerimi tekrar et.
KARAGZ : Peki Hacivat.
HACVAT: Ala... Bak Karagz dikkat et, balyorum.
KARAGZ: Bala, haydi.
HACVAT: Efendim, balyorum.
KARAGZ: abuk ol. imdi ben balayacam ha!
HACVAT: te efendim u: tun tas kays hoaf.
Bunu abuk abuk drt be defa syleyebilirsen, o za-
man dd aldn demektir.
KARAGZ: Ay, bunu syledikten sonra bir de ddk
m alacaz.
HACVAT: Hayr efendim, sz temsili. Yani iin ayna
demek.
KARAGZ: Bir tane krk dkk var, ben konsol iste-
rim, aynay brak.
HACVAT: Hayr a birader, bunu becerdin mi bu kadar,
tekileri kolayca sylersin.
KARAGZ: Peki yle olsun. Neydi u sylenecek ey?
HACVAT: Efendim u: tun tas kays hoaf.
KARAGZ: Ulan bu hibir ey deil. Demek ben imdi
bunu syledim mi artk her eye aklm erecek yle mi?
HACVAT: Elbette.
KARAGZ: Sen unu bir kere daha syle bakalm.
HACVAT: Efendim u: tun tas kays hoaf.
KARAGZ: Ha geldi, geldi. tu ta kays yass.
HACVAT: Olmad Karagz olmad. Anlalan bunu be-
ceremeyeceksin. Dur sana biraz kolayn syleyeyim de
bari onu syle.
KARAGZ: Olur, onu syle Hacivat.
HACVAT: u atei kvlcmlandrmal m yoksa kvl-
cmlandrmamal m?
KARAGZ: Ha? (Bir iki srayarak ksrr). u atei k-
vlcrmal mdr kvlcrmamal mdr?
HACVAT: Bu da olmad birader. Dur, bari sana bir ta-
ne daha syleyeyim. Bari bu sefer dikkat et, mahcup
etme, balyorum.
KARAGZ: Bala yoksa ben senin slalenden balyo-
rum.
HACVAT: Aman Karagzm greyim seni. yle can
kulayla dinle de olsun bitsin bu i.
KARAGZ: Hala balayacak msn Hacivat? Sabrm t-
keniyor yumruumda bir kant hasl oldu.
HACVAT: Canm efendim bu gibi szleri bir yana b-
rak. Sen hazr msn?
KARAGZ: Hazrm, ha... zr. ( Birka defa kolunu
sallar).
HACVAT: Dinle, u karda bir kuru dal, dala konmu
krk kartal, kartal kalkar, dal saklar; dal sarkar, kartal
kalkar. Anladn m?
KARAGZ: Ha, anladm. Bu i kartaln banda m
Hacivat?
HACVAT: yle ya birader, dikkat etsene. u karda
bir kuru dal, dala konmu krk kartal, kartal kalkar, dal
saklar; dal sarkar, kartal kalkar. Anladn m?
KARAGZ: Nasl anlamam? Kartal tart ratar aprt tar tar
tarrrr....
HACVAT: Anlald bu tekerlemeye senin dilin dn-
myor.
KARAGZ: (Tokat atar). Vay idare fitili, mum bacakl
adam. Hani ya ekerleme?
HACVAT: Aman birader, senin bu ilere akln erik
deil.
KARAGZ: Benimki erik deil mumula ama seninki
de turuluk patlcan m?
HACVAT: Vay echel-i chela.
HACVAT: Aman birader bu akam hazr-cevapln
zerinde.
KARAGZ: yle olacak.
HACVAT: Bir nazire sylesem, cevabn verebilir misin?
KARAGZ: Hangi nazire o?
HACVAT: Dinle birader.
KARAGZ: Syle nazireni al benden cevabn.
HACVAT: Of... of...
Biz de gezerdik bir vakit kahramanlkta
ok yiitlerle imtihan olduk pehlivanlkta
nzivaya ekilip gue-i gnl bahesinde
imdi karar kldk perianlkta
KARAGZ: Hacivat, bunun nihayeti de, da m olacak?
HACVAT: Evet efendim.
KARAGZ: Of... of...
Bir vakit eek gibi semer tadm ben hamallkta
Dn akam szmm, sarhoken samanlkta
Bir hamama gidip, tellak olacam
Anam alyor, k gn bahvanlkta.
KARAGZ: (Hacivata tokat atar, Hacivat gider).
KARAGZ: Sen gidersin de ben burada durur muyum?
Neyler ekilir gider iydigaha varr, dul ve dilber seyrine
bakarm. Ayine-i devran ne suret gsterir?
54
1.b Yantnz doru deil ise Seyirlik Trler konu-
sunu gzden geiriniz.
2.c Yantnz doru deil ise Seyirlik Trler konu-
sunu gzden geiriniz.
3.d Yantnz doru deil ise Ky Seyirlik Oyunla-
r konusunu gzden geiriniz.
4.e Yantnz doru deil ise Ky Seyirlik Oyunla-
5.a Yantnz doru deil ise Ky Seyirlik Oyunla-
6.c Yantnz doru deil ise Ky Seyirlik Oyunla-
7.a Yantnz doru deil ise Ky Seyirlik Oyunla-
8.e Yantnz doru deil ise Ky Seyirlik Oyunlar
konusunu gzden geiriniz.
9.d Yantnz doru deil ise Karagz Oyunu ko-
nusunu gzden geiriniz.
10.e Yantnz doru deil ise Karagz Oyunu ko-
nusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
Gnmzde de pek ok yremizde ky seyirlik oyun-
larnn hl oynanmasnn bir ok nedeni olabilir. Bun-
lardan birincisi zellikle bitki kltne ve hayvan klt-
ne bal oyunlarn ortaya kmalarndaki bereketi arttr-
mak inancnn yaamasna bal olarak kutlanyor ola-
bilirler. Bir baka neden ise seyirlik kyl oyunlarnn
icra edilmelerinin inan boyutu azalm hatta ortadan
kalkm olsa bile yzyllardan beri yaplan bir gelenek
olarak uygulanmaya devam ediliyor olabilir. Sonuncu
olarak da ky seyirlik oyunlar tamamen elence ama-
l olarak baz yrelerimizde icra ediliyor olabilir.
Sra Sizde 2
Karagz oyunu, modern tiyatroda olduu gibi sabit
metne sahip bir oyun olsayd her eyden nce mevcut
teknik imknlarla icra edilip oynatlabilmesi son dere-
ce zor olurdu. te yandan byle sabit ve deimez bir
metne sahip bir oyunu oynatan bir karagzcnn ic-
rasn bir kez seyreden bir insann bir baka icray sey-
retmesine gerek kalmazd. Seyredilmesi hlinde de bi-
linen ok skc bir oyuna dnrd. Karagz oyun-
larnn mevcut hliyle olduu gibi doalama olarak
icra edildiinde ncelikle karagzc son derece rahat
bir ekilde icraya hakim olur. Eline alp perdeye getir-
dii tiple ilikili olarak istedii kadar ve istedii biim-
de oyunu uzatma ve ksaltma imknna sahip olmak-
tadr. Ayn ekilde karagzc perdeye getirdii tiple-
rin karlkl konumalarna gncel konular da soku-
turarak dinleyicinin daha da dikkatini ekebilir. Bir
karagz oyununu seyreden bir kii farkl bir karagz-
cnn o oyunu nasl icra edeceini merak edebilir. Bu
balamda, ayn karagzcnn bile farkl seyirci kar-
snda ayn oyunu u veya bu lde farkllatrarak ic-
ra edebilmesine doalama olarak oynanmas olanak
verir.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar
55
And, M. (1985). Geleneksel Trk Tiyatrosu. stanbul:
nklap ve Aka Yaynevi.
Boratav, P.N. (1982). 100 Soruda Trk Halkbilimi.
stanbul: Gerek Yaynevi.
obanolu, . (1999). Halkbilimi Kuramlar ve
Aratrma Yntemleri Tarihine Giri. Ankara:
Aka Yaynlar.
Elin, . (1977). Anadolu Ky Orta Oyunlar. Ankara:
Trk Kltrn Aratrma Yaynlar.
Elin, . (2001). Halk Edebiyatna Giri. Ankara: Aka
Yaynlar.
Yararlanlan Kaynaklar
Kukla kavramn aklayabilecek,
Meddah kavramn tanmlayabilecek,
Orta oyunu kavramn tanyabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
erik Haritas
Kukla
Meddah
Orta Oyunu
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Halk Edebiyatna
Giri-II
KUKLA OYUNU
MEDDAH GELENE
ORTA OYUNU
3
Halk Edebiyatnda
Seyirlik Trler: Kukla,
Meddah, Orta Oyunu

KUKLA OYUNU
Kukla, konumalar ve ses taklitlerini tek bir sanatnn stlendii ve kiileri temsil
eden yapma bebeklerin oynatld geleneksel bir seyirlik oyundur. Tahta, al,
mukavva veya bezden yaplm; elle, iple veya sopayla oynatlan bu kk bebek-
lere kukla, bu bebeklerle yaplan gsteriye kukla oyunu veya kukla ve kuk-
lay oynatan kiiye de kuklac ad verilir. Kukla oyunu, belli bir amaca ynelik
anlatm iin eitli tiplerin, ekillerin ve cisimlerin oyunlatrlmas sanatdr. Kuk-
la, bir elence biimidir. Gnmzde ayn amala oluturulmu pek ok elence
alternatifi karsnda eski ilevselliini kaybetmi olmasna karn kltrel bir gele-
nek olarak dnyann pek ok yerinde, modern sahneleme tekniklerinden de ya-
rarlanlarak icra edilmektedir. Batda XIX. yzylda kurulan zel kukla tiyatrolary-
la kukla oyunu daha da yaygnlap gelimitir. Trk kukla sanat, eski dnemler-
deki kadar youn olarak yaplmasa da hlen devam etmektedir.
Yapma bebeklerin oynatlmas ve oynatc tarafndan seslendirilmesi tekniine
dayal bu oyunun gemii olduka eskidir. lk kuklann ne zaman yapldna ili-
kin kesin bir bilgi bulunmamaktadr. Kukla oyununun da glge oyunu gibi in ve
Hindistanda ortaya kt, nce Endonezya ve Japonyaya daha sonra da Trkis-
tan ve ran yoluyla Batya getii gr yaygn olarak kabul edilmektedir. Kukla
oyununun kaynanda dinsel, ayinsel ve bysel amalar olduu dncesi ha-
kimdir. Budist inancnda nemli bir yere sahip olan tanr ve tanralarn heykelle-
rini veya kuklalarn yapmann, eitim ve retim amal olarak kullanmann, kuk-
la sanatnn kkeni olduu dnlmektedir.
Bu balamda, pek ok aratrmac Budizmin kaynan oluturan amanizmin,
kukla sanatnn kkenini oluturmas ihtimalinin daha yksek olduunu dn-
mektedir. Budizm gibi amanizmde de benzer ekilde eitli ruhlarn veya o top-
lumlarn mitlerinde yer alan olaanst varlklarn; deriden, keeden, kumalardan
ya da aatan oyma tekniiyle kuklalarnn yapldklar bilinmektedir. amanlar,
dinsel amalarla yaptklar bu kuklalar zel torbalarda saklarlar ve aman trenle-
rinde onlara dua edip onlarla konuur hatta onlar konutururlard. Bu riteller
kukla sanatnn asl kaynan oluturmu olmaldr.
zellikle de amanizmin 40000 yllk bir gemie sahip olduu ve Budizmden ok
daha eski bir inan sistemi olduu dnldnde, kukla sanatnn kkeni sorunsa-
lnda ncelikli olarak dikkate alnmasn gereklilii ortaya kmaktadr. nceleri din
amal bir etkinlik olan kukla daha sonralar elence amal bir hle dnmtr.
Halk Edebiyatnda
Seyirlik Trler:
Kukla, Meddah, Orta Oyunu
Gney Sibirya ormanlaryla Altay dalar arasnda amanist dnya grne sa-
hip bir toplum olarak ortaya kan Trklerde doal olarak kukla oyunun ok eski
bir gemii vardr. Bu konuda en eski Trke kaynak olan Dvnu Lgtit-Trk
adl eserinde Kagarl Mahmut, kz ocuklarnn oynadklar insan eklindeki yap-
ma bebeklere kudhurcuk denildiini yazmaktadr.
Trk kukla geleneinde oyunlar eitli tekniklerle icra edilir. Bu tekniklere ba-
l olarak oluturulmu kukla oyunu trleri vardr. Ancak, Trk halk kltrnde
yaygn olarak kullanlan iki kukla teknii sz konusudur. Bunlar: El kuklas ve p-
li kukladr.
Eski Trkede, el kuklasna kol korak ad verilirdi. pli kuklaya ise adr-
hayal denilmekteydi. Bu adlandrmalarn yannda korak, kuvrak, kur-
sak, oyun kuraktar, gurak, koak, kaburcuk gibi adlandrmalar da Kp-
ak, Orta Asya ve Sibirya Trkleri arasnda gnmzde yaygndr. Trk dnyasn-
daki bu adlandrmalarn korak, kavurcuk, kaburcuk, kavurcak, gour-
cak, kudevcuk, kuav, kavur, konak eklindeki benzerleri Trkiye Trk-
esinin Anadolu ve Rumeli azlarnda bebek anlamnda yaamaktadr. Bu du-
rum Trk kukla sanatnn yaratlmas ve adlandrlmasndaki kken birliinin g-
rlmesi asndan nemlidir.
Anadolu ve Rumeli Trklerinde, ilk dnemelerde kol korak (el kuklas), ve
adr hayal (ipli kukla) ad verilen kukla oyununa daha sonralar farkl adlar
verilmitir. Seluklular ve Osmanllar dneminde son derece nemli bir kltrel
etkinlik olarak karmza kan bu geleneksel seyirlik oyunlar, XVII. yzyldan
sonra kukla olarak adlandrlmaya balanlmtr. Kuklaclara da Kuklabaz,
Bakuklabaz, Hayalbaz, Suretbaz gibi adlar verilmitir. Hatta, stanbulda
bir dnem kuklaya Karagz, Beberuhi, bi gibi Trk glge tiyatrosu k-
kenli adlar da verilmitir. Geleneksel seyirlik oyunlar arasndaki karlkl etkile-
imleri ve dnmleri gstermek bakmndan bu tr gelenekler aras adlandr-
malar dikkat ekicidir.
Osmanl dneminde Trklerden baka Rum, Ermeni ve Yahudi aznlklarna
mensup insanlar da kuklaclk yapmlardr. Trk kukla gelenei XIX. yzyln ya-
rsndan itibaren stanbula gelen ngiliz ve talyan kuklaclardan etkilenmeye ba-
lamtr. lk olarak 1882de stanbula gelen ngiliz kuklac Thomas Holdenin fark-
l bir teknikle oynatt ipli kukla daha sonralar Holden kuklas adyla anlma-
s bu tr etkilenmelerdendir. Bu balamda, kukla, XIX. yzyln sonunda bat tiyat-
rosu, yerli orta oyunu ve tulat tiyatrosunun karmndan olumu minyatr se-
yirlik bir oyun niteliine dnmtr. stanbuldaki bu tr etkileimlere karlk
Anadoluda halk arasnda kuklaya yaygn olarak korak, bebek, hemecik,
me gelin veya karar denilmeye ve geleneksel tekniklerle oynatlmaya de-
vam edilmitir. Osmanl dneminde gezgin kuklaclarn Rumeli ve Anadoluda
ky, kent ve panayrlar dolaarak gsteri yaptklar bilinmektedir
Kukla sanatndaki ustalk ve hner, konuma ritmine ve akna gre kuklay
hareket ettirmektedir. Buna bal olarak da, kuklann yapmnda en nemli unsur,
kuklann hareketini salayan dzenek veya tekniktir. Trk kukla seyirlik oyun ge-
leneinde deiik tekniklerle oluturulup oynatlan eitli kukla oyunu tipleri var-
dr. Bu kukla oyunu tipleri ounlukla oynatldklar teknikten hareketle adland-
rlrlar. Bunlar, el kuklas, ipli kukla, iskemle kuklas, araba kuklas, ky kuklas,
dev kukla, ayak kuklas, yer kuklas ve canl kukla gibi adlar ile anlmaktadr. Trk
kukla seyirlik oyun geleneindeki oyun tipleri ve oluturulup oynatldklar teknik-
lerin zellikleri u ekilde sralanabilir:
58
Tulat: Doalama
anlamndadr.
1. El Kuklas: Bu tr kuklalarn balar ve kollar mukavva veya tahtadan gv-
deleri bezden yaplr. Kuklac, sa elini kuklann giysisinden ieri sokar, iaret par-
ma ile ba, ba ve orta parma ile kollar oynatr. Eldeki parmaklar ve bilein
hareketi ile kuklaya hareket verir ve doalama olarak kuklann hareketine uygun
ekilde konuur veya konuup anlatt duruma gre kuklaya hareket verir. El
kuklasnn yapmnda dikkat edilecek nemli nokta oynatc eli ile kuklann b-
yklnn birbirine uymasdr. nk oynatcnn eli, kuklann vcudu olacaktr.
Dikdrtgen eklinde bir bez torba eklinde dikilir. st ksa ksmna ba taklr ve
bu kenar omuz olarak kabul edilir. Bu kuklalarda genellikle bir parmak boyuna,
dier iki parmakta kollara girecei iin, torbadaki bu boluklarn parmak kalnl-
na uygun ekilde yaplmas gerekir. El kuklasnda, kuklac ayakta durur ve kukla-
lar tam sahneye gelecek ekilde tutarak oynatr. Kuklacnn kollar ve ba sahne-
de grlmemelidir.
2. pli Kukla: pli kuklann yapmnda en ok kullanlan malzeme ahaptr. p-
li kukla yapmnda hem yumuak ve hafif hem de dayankl olan hlamur gibi
aalar kullanlr. pli kukla yapmlarnda, kol, el, bacak bata olmak zere pek
ok eklem yeri vardr. Bu ksmlar iin ahaptan sonra, tel, levha ve metal malze-
me de kullanlr. Bu kukla eidinin kullanm alan son derece genitir. Ancak, bu
kukla eidinin yapm profesyonel bilgi gerektirdii iin byk kukla tiyatrolarn-
da, kukla yapmak iin zel atlyeler kurulmutur. pli kuklada kuklac sahnenin
gerisinde gizlenip bir sandalyeye karak sahnenin stnden istavroz adl tahtaya
tutturulan ipleri ekmek suretiyle sahneye iplerle sarktlm kuklalar oynatarak
gsterisini icra eder.
3. skemle Kuklas: Gslerinden yatay biiminde bir ip geirilen bu kukla-
lar gayda ve benzeri alglarn eliinde aadan ipleri ekilmek suretiyle oynat-
lrlar. skemle kuklalar daha ok sokak elenceleri iindir. Bu kuklalar drt ke
bir tahta iskemle stne dizilmi iki veya drt bebein dnerek ve zplayarak oy-
natlmasndan ibaret olduu iin bu ad almtr.
4. Araba Kuklas: Araba kuklas ok yaygn olarak bilinen bir kukla trdr.
Araba kuklasnda kuklay oynatan kii arabann dibine gizlenip, arabann zerinde-
ki byk boy kuklalar sopa ile oynatr. Kuklac bann zerine gelecek ekilde yer-
letirilmi bir merdivenin altna geer, merdivenin basamak aralklarndan ellerini -
kartr (merdivenin zeri kuklacy gstermeyecek ekilde rt ile kapatlr) veya ara-
baya boylu boyunca uzanr, iki eline birer kukla alarak onlar oynatabilir veya dizle-
rine de bir kukla koymak suretiyle kuklay ayn anda oynatp konuturabilir.
5. Dev Kuklas: Bu kukla tr hazrlanan kuklalarn ok byk olmas nede-
niyle dev kuklas olarak adlandrlr. Kuklalar iine bir insan girecek byklkte
hazrlanr. Kukla, iine giren kuklac tarafndan el, kol, ayak ve ba ksmlar hare-
ket ettirilerek oynatlr.
6. Ky Kuklas: Anadoluda yzyllar boyunca kylerde grlen kukla trle-
riyle ehirlerde grlen kuklalarn birbirinden ayr ilevlerde olduu belirtilmekte-
dir. Kyl seyirlik oyunlar geleneinde kukla, ayinsel (ritel) zelliklerini gn-
mzde bile korumaktadr. Anadoluda yamur yadrmak iin bugn de adna;
Bebek,aput Adam, Kepe Kadn, Bodi Bostan, Gelin Gok, Kepe Ba,
Su Gelini, Kodu Gelin v.b. adlar verilen ve yapmlar bakmndan ilkel kukla-
lar kullanlmaktadr.
7. Ayak Kuklas: Daha ok Anadoluda yaygn olan ayak kuklas teknii, kuk-
lacnn iki ayak baparmana takt kuklalar oynatmasna ve konuturmasna da-
yanr. Ayak kuklasnn ba kahramanna Keel Pehlivan denilir.
59
3. ni t e - Hal k Edebi yat nda Seyi r l i k Tr l er : Kukl a, Meddah, Or t a Oyunu
8. Yer Kuklas: Boylu boyunca yere uzanan kuklacnn, yalnz ba ile kukla
klna sokulmu bir kolunun dik tutulduu, elindeki kukla ile kendi ban oyna-
tp konuturmak suretiyle icra edilen bir kukla tekniidir.
9. Canl Kukla: Anadoluda kylerde eitli adlar altnda oynatlan bir kukla da
canl kukladr. Bu oyunda aslnda kukla yoktur. Fakat oyuncular kendilerini kuk-
la biimine sokmaktadrlar. Oyuncular plak karnlar zerine yz resmi izerler,
sonra balarn ve kollarn kasnak zerinde bir rtyle rterler. Karna izilmi y-
zn omuz hizasna gelen yerine bir oklava balanr, buraya bir gmlek giydirilir.
Oyuncu hareket ettike kukla da ona uygun olarak hareket edip oynar.
Trk halk kltrnde yaygn olarak kullanlan iki kukla teknii, el kuklas ve
ipli kukladr. Bazen bir kuklac ayn gsteride bu iki teknii de kullanabilir. Trk
kuklaclar, gsterilerinin banda yer alan ve asl oyuna hazrlk mahiyetinde olan
kanto ve benzeri ksmlar ipli kuklalar ile icra ederlerdi. Asl oyun blmn ve-
ya macera ksmn ise kk bir sahnenin altna gizlenerek, iki eline geirdii el
kuklalar ile gerekletirirlerdi. Oyunun elendirici etkisinde en byk pay, szler-
den ok bebeklerin (kuklalarn) karikatrms biimleri ve hareketlerinin tuhafl-
ndadr. pli kuklada kuklac, sahnenin stnden istavroza tuturulmu ipleri ek-
mek suretiyle ve yine sahnenin gerisinde gizlenerek gsterisini icra eder.
Kuklada oyunun ba tipleri bi ve htiyardr. Trk kukla seyirlik oyun gelene-
indeki oyuncu tipleri ve bunlarn tipolojik zellikleri ylece sralanabilir:
bi: Her zaman uak rolndedir. Asl ad Sadk olmasna karlk ounlukla
bi olarak arlr. htiyarn uadr, kurnaz ve hazr cevaptr. bi kaba saba,
ak sak ve iki anlaml szler syleyerek oyunun gelimesini salar. O, kukla
oyunlarnn ba komiidir. Eri br, pskl devaml oynayan biimsiz bir fesi
vardr. bi oyunlarda Tombul, Fstk, Kvrak, Kk, Guguk, Gaytan, Gelecek, Ks-
tebek, Mutlu, Cmb, Toplu, Altn Blbl, Durmu gibi adlar da alr.
htiyar: biin efendisidir. Bey veya Beyefendi ad da verilir. htiyar mal
mlk sahibi zengin bir kiidir. htiyar sevmeyenler ona Tirit, Parac, Moruk
gibi lakaplar takarlar.
Dier Kiiler: biin kars hizmeti kz Fatma, Arap, eytan, Dalkavuk, Efe, Ya-
hudi, Laz, gen k delikanl, delikanlnn sevgilisi, cadaloz, kt ve zalim kii gi-
bi tiplerde kuklada yer alrlar.
Kuklalar; gldrmek, elendirmek amacyla yapldklar gibi oynatlmalar sra-
snda gerek kiileri gerekse kurgusal hikyeleri ile eitici bir ileve sahip olmalar
bakmndan da olduka nemlidirler. Bu nedenle slmiyetin kabulnden sonra
kukla oyununa da tpk glge oyununda olduu (Karagzn ibret perdesi olmas)
gibi tasavvuf anlamlar yklenmitir. Buna gre, dnyada insanlar hareket ediyor
ve konuuyor sanlr. Gerekteyse, konuan ve hareket ettiren (Tanr) bakasdr.
nsann yapmas gereken asl bu gerei grmektir. nsanlar da, tpk kuklalar gibi
sahneye, yani dnyaya gelirler ve rollerini oynadktan sonra ekilip yokluk dnya-
snda kaybolurlar. Bu tr tasavvuf yorumlar nedeniyle, kukla bir bakma tekke e-
lencelerinin ve eitim srelerinin deta bir tamamlaycs gibi de grlmtr.
Kukla Oyunlarnn Konular: Trk kukla sanatnda stanbulda oyunlarn ko-
nular daha ok karagz ve orta oyunlarndan alnrd. Biraz da bu nedenle olsa
gerek, stanbul kuklaclarnca bir ynyle orta oyununun Kavuklusuna benzeyen
kuklaya Karagz, bi ve Bebe Ruhi gibi adlar verilmitir. Baz halk efsanele-
ri, fkra tipleri ve ak hikyeleri de kukla oyunlarnda ilenir. Bilinen baz kukla
oyunlar olarak ki Garip Kardeler, Anadolu Kynde Dn, Sahte Esirci, Cinli
Yazc, Gl ile Fidan, vey Anne, ncili avu, Arabistandan Gelen Esirci, Kahya-
nn Hilesi, Hain Kz, Anadolu Kynde Dn sralanabilir.
60
Kukla oyunlarnn icrasna oyun havalar, eitli trk ve arklar da elik etmi-
tir. Kukla gsterilerinde mzik aleti ve efekt arac olarak eskiden sadece def ve na-
reke (karagzdeki gibi) kullanlmtr. Daha yakn zamanlarda kuklaclar, oyunla-
rnn icralarnda pikap, kasetalar vb. elektronik aletler de kullanmlardr.
Burada yer alan bilgilerin bir ksm Metin Andn Geleneksel Trk Tiyatrosu: Kyl ve
Halk Tiyatrosu Gelenekleri, (stanbul: nklap ve Aka Yaynlar, 1985) adl kitabndan
alnmtr. Kukla konusunda daha fazla bilgiyi bu kitabn 3. blmnde bulabilirsiniz.
Sizce, karagz ile kukla arasndaki icra bakmndan benzerlik ve farkllklar nelerdir?
MEDDAH GELENE
Szl kltr ortamnda, olup biteni ya da hayal edilip kurgulanarak oluturulan
anlaty yz yze bir iletiimle, seyirci kitlesinin nnde, hareket ve taklitle anlat-
ma sanat insanlk tarihi kadar eski ve evrenseldir. Trk kltr tarihinde de bu sa-
nat balangcndan bugne dek, kam (alk/mit), ozan-baks (mit/epik destan) ve
klardan (epik destan/ halk hikyesi) sonra meddahlar (meddah hikyeleri) st-
lenmitir. Meddah kelimesinin anlam methedici, vcdr. Meddah kelime-
si, kelime anlamnn yan sra, bu geleneinin ad olarak da kullanlmaktadr. Med-
dahlk, hikye anlatma ve taklit yapma sanatdr.
Meddah, birok kiinin iinde bulunduu bir olay tek bana canlandran bir
oyuncu (aktr)dur. Mimik ve ive taklitleriyle birok kiinin, bir kii tarafndan
canlandrlmas demek olan meddahlk en nemli dramatik szl sanat trlerimiz-
den birisidir. Bu sanatn, sanatkr olan meddah, bir sandalyeye oturarak dinleyi-
cilerine hikye anlatr. Bu hikyelerin bir ksm anonim eserlerdir; bazlarnn ya-
zarlar bellidir. Karagz ve orta oyununda olduu gibi gnlk hayat olaylar, ma-
sallar, destanlar, hikye ve efsaneler meddahn da repertuarn oluturur.
Meddah bir anlat tr olarak karagz ve orta oyunu gibi dramatik seyirlik tr-
lerden kolayca ayrlabilir. Ancak, meddah oyununun anlat blmlerinin aralarna
sylemeli, taklitli, kiiletirmeli ksmlar yerletirildii iin kolaylkla dramatik tr-
lerden saylabilir. Nitekim modern tiyatroda, tek kiilik oyunlarn varl da bunu
kantlyor. Meddah ile karagz ve orta oyunu arasnda drama bakmndan bu ya-
knlk baka ynlerden bakldnda yoktur. Karagz ve orta oyunu bir gldrme-
ce tiyatrosudur. Meddah ise ok daha zengin kaynaklara dayanan daha eitli hi-
kye daarcna sahiptir ve glmecenin yansra her trl havay, mizac veya de-
iik anlatm tutumlaryla ilenen pek ok konuyu ele alabilir. Oysa, karagz ve
orta oyunu Hanerli Hanm ve Binbirdirek gibi gereki halk hikyelerini bile bir
gldrmece olarak sunabilmitir. Meddah ise anlatsnda izledii anlatm tekniin-
de ynteminde, anlaty dinleyicide merak uyandrcak bir biimde sunar, onu he-
yecanlandracak kurgusal gecikmelere ba vurur, bu tutumuyla dinleyicide farkl
farkl duygular uyandrr. Bu anlat tekniinin doal sonucu; bir yiitlik destanyla
at zellii tayan Kerbela gibi din bir olay ele alan hikyelerin dinleyicide ya-
rataca duygular farkl olacaktr.
Bu balamda, karagz ve orta oyunu sadece gldrmeceyi amalayan birer
gstermeci tiyatro olmasna karlk meddah setii konulara gre benzetmeci ve
gereki modern tiyatroya daha yakndr. Orta oyunu ve karagzde seyirci asn-
dan oyunla kaynama, onun havasna kendini kaptrma ve kiilerle kendini zde-
letirme ilikisi yoktur. Tam tersine, seyirci ile oyun arasnda belli bir mesafe var-
dr ve seyircinin tepkisi buna bal olarak mesafeli ve soukkanl bir tepkidir. Med-
61
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
dah ise, setii konulara gre seyircide cokunluk, znt, merak, acma duygula-
r yaratr. Meddahn canlandrd ve anlatt kiilerle seyirci arasnda bir duygu-
dalk ba ve bir zdeletirme ilikisi kurulabilir. Nitekim Bursal smail Beliin
Gl-deste-i Riyz- rfan ve Vefeyt- Dnivern- Ndire-dn adl eserinde yer
alan bir olay, bu duygudalk ba ve zdeletirme ilikisini ok gzel bir ekilde
ortaya koymaktadr. 1616 ylnda Bursada air Hayal Ahmed elebi, kahvehane-
de Bedi ve Kasm Hikyesini anlatrken kahvehanede bulunanlar kendilerini hi-
kyeye yle kaptrmlar ki kimi Bedinin kimi de Kasmn tarafn tutmu, kahra-
manlarnn ad getike coup baryorlarm. Bu cokunluk annda Kasm tutan
Hayal elebi, kar taraf tutan Saakzade adl bir baka hikyeciyi baklayarak
ldrm. Bu rnekte de aka grlyor ki meddah, hikyelerinin anlatmnda
hikye kahramanlaryla kendisini uruna cinayet ileyebilecek kadar duygudalk
yaratmakta ve kahramanla zdeletirebilmektedir.
Meddahlar hikyelerini yazlm bir kitaptan okuyup aklamalar yaparak ve
yer yer de baz hareketleri ve iveleri taklit ederek dinleyicinin ilgisi ekerek sanat-
larn icra edebilecekleri gibi olay rgsn ve kahramanlarn bildikleri bir hik-
yeyi tamamen doalama olarak yer yer taklitlerle ssleyerek de anlatabilirler.
Meddahn sanatn icra ederken kulland iki arac vardr. Bunlardan biri, omzuna
att veya boynuna dolad mendili, dieri de sopasdr. Meddah sopasn yere
vurarak oyunun baladn haber vermek, kap alndn bildirmek gibi eitli
sesler karmada kulland gibi onu yerine gre saz, tfek ve sprge gibi eitli
aralarn yerine de kullanr. Mendil de meddahn anlattna bal olarak bart-
s ya da apka yerine kullanlarak meddahn iine yarar.
Trk meddah geleneinin icralarnda anlatm ve gsteriler Balang,
Aklama, Senaryo ve Biti gibi kalplam blmlerden meydana gel-
mektedir. Geleneksel olarak kalplam bu meddah blmleri ve zellikleri u
ekilde sralanabilir:
1. Balang Blm: Meddah Hak dostum Hak! nidasyla oyuna balar. Med-
dah bir divan veya bir tekerleme syleyerek seyircinin dikkatini icrasna eker. c-
rann balangcn salayan manzumelere rnek olarak;
Hak dostum Hak!
Yanldm ben rak aldm yanma
Eve gelmez klhan dkkanda yatr
Kovsam o da dmez anma
Ki vardr arafsz yorganda yatr
Haa huzurdan ustas ran sever
Bir eek ald pazardan, eek gze geldi atlad nazardan
Eek kt mezardan, eein akndan ormanda yatr
Bizim rak da hrty prty toplam klhanda yatr
Zaman- evailde...
eklindeki Hayal Kk Alinin syledii tekerleme verilebilir. Tekerlemenin veya
bir divannin okunmaya balamas bir yandan dinleyicilerin meddahn etrafnda
toplanmasn salarken dier yandan da toplanm olan dinleyicilerin kendi arala-
rnda konumay keserek, anlatm sessizlii salamak gibi icra ortamn dzenle-
meye ynelik gizli ilevleri de vardr.
Meddahlarn icralarnn balangcnda okuduklar divanlere ve onu takip eden
tekerlemelere de rnek olarak u manzume verilebilir:
Hak dostum Hak!
Bk Efendinin Divanndan
62
Ey gnl ayan- devlet ire himmet kalmad
Kimden umarsn kerem, ehl-i mrvvet kalmad
***
Nefse nefs oldu dnya, hep alem hayrettedir
Kimseden hi kimseye zerre inyet kalmad
***
Gel zuhr et handesin ey mehdi-i sahip-kran!
Kim cihanda zahir olmadk almet kalmad
***
Ey dir lutf u ihsan kapusun yaptlar
Zikri hayr olsun diyen shib-sadet kalmad
***
Chil ndn ola gr ister isen mertebe
Kim kemal ehline Baki imdi rabet kalmad
eklindeki divanyi okuduktan sonra, Shensz- glistan- nezket, nihl-i kon-
ca-i b- zerfet, dinledike verir taba letfet, dinleyiniz efendim. te bu ciz k-
leleri, oturun bey efendilere nakl eylesin hoa bir hikye. Efendim rviyn- ah-
br ve nkiln- sr, muhaddisn- rzigr nakl-i beyan ider ki, zamn- evil-
de... gibi girilerle meddahlar anlatacaklar hikyeye balarlard. Meddah hikye-
lerinin balang ve bitiri ksmlarndaki bu manzume ve tekerlemeler, tpk ma-
sallarn al ve kapan tekerlemelerine benzer ekilde szl anlaty ve icrasn
dz ve gndelik konumadan ayran bir ereve ilevindedirler.
2. Aklama Blm: Meddah bu blmde ll veya lsz szl kalp ifa-
deler kullanarak anlataca hikyenin kahramanlarnn ailesi, sosyo-ekonomik du-
rumu, mekn, zaman hakknda bilgiler verir. Gemite bu ksmda bazen icrann
yapld devrin padiahna vglerin yer ald da olurdu. Bu tr geleneksel ola-
rak kalplam aklama szlerine rnek olarak sim isme, cisim cisme, semt sem-
te benzer, gemi zaman sylenir, yalan gerek vakit geer demiler. ... eklinde-
ki ksa ifade verilebilir. Daha uzun ve aklayc ifadelere de rnek olarak sit-
ne-i aliyede Lleci Ahmed Aa isminde bir kimse var idi. Bu dem her ne kadar
zengin deil idi ise de, fakir de deil, ancak kendi hlinde zevki, cmb bilir bir
zat idi. Hanesi ittisalinde dkkan olarak, bu nevi elence gya lle yapp satar,
amma geinmesini de dkkanda lle satmaktan deil ise de, ancak kendisini ara-
yanlar dkkanda bulsun deyu resmen oturur idi. Kimlerden aranr? Vzera ve ri-
cal, kibar konaklarndan, zira kendisini ziyade sevdirmi, l mnasebetli sohbet-
lerle, arada hoa tebessm, bir de tuhaf mazmun fkralarla elendirir ve kendisi
dahi elenip vakit geirir idi. ... eklindeki aklama verilebilir.
Bu tr kalplam aklama szleri bir yandan icrann aklama ksmnn bala-
dn bildirirken dier yandan da hikye kahramanlaryla dinleyicileri arasnda
oluabilecek istenmeyen benzerliklerin de ortadan kaldrlmas ve bylece kimse-
nin anlatlanlar stne almamas ve alnmamas salanr.
3. Senaryo Blm: Meddah, balang ve aklama blmlerinde dikkatlerini
ekerek etrafna toplad seyircilere, bu blmde asl anlataca hikyeyi anlatma-
ya balar. Meddah btn ustaln bu blmde gsterir. Meddahn ustal demek,
Trkeyi yeri geldiinde btn azlaryla kullanmak, Osmanl toplum yaps iin-
de yer alan ve bir ounu karagzde de grdmz aznlk tiplerini konuma bi-
imleriyle taklit etmek, szlerini deyim ve ataszlerinden argoya kadar kalp ifade
ve szlerle sslemek ve szl anlatmn jest ve mimiklerle desteklemektir. Med-
dahlar senaryo blmnde farkl kkenden gelen tipleri dans, mzik ve dil zel-
63
likleriyle birlikte canlandrrak icralarn zenginletirip anlatm monotonluktan da
kurtarrlar. Meddahlk geleneinde taklitler ne kadar zengin olursa olsun asl olan
hikyedir. Bu zellik belki de karagzn szel cephesiyle meddahn szel cephe-
si arasndaki en nemli farkllktr. Karagzde derine inmeyen hikye, meddahta
zerinde greceli olarak daha ok durulan, derinletirilen ve asl dinlenilerek zevk
alnan, merak edilen ve anlatcdan istenilen durumundadr. Meddah seyircilerinin
niteliklerini gz nnde bulundurarak anlatt hikyeyi gelitirir. Tpk szl kl-
tr ortamnda epik destan anlatan destanc veya kahvehanede halk hikyesi anla-
tan k gibi seyircinin tavr hikyesini anlatan meddah dorudan doruya etkiler.
Seyirciden meddaha gelen bu etkiler hikyenin uzunluunu veya ksaln belir-
ler. Usta ve yaratc bir meddah, hikyesini ezberlemez ve ezberden kelimesi keli-
mesine anlatmaz. O, hikyenin ana olaylar dizisini ve karakterlerin niteliklerini bi-
lir. Dikkatli, istekli ve destekleyen bir dinleyici karsnda meddah asl anlat ieri-
sine bamsz saylabilecek hikyecikler veya asl anlatnn uygun yerlerine yeni i-
ve ve taklitler ekleyerek hikyesini istedii kadar uzatabilir. steksiz ve dikkatsiz
bir seyirci kitlesi karsnda da hikyeyi ksaltabilecei gibi hikyenin anlatmn
kesip bir ansn ya da bir fkra anlatarak onlarn dikkatini toplamay deneyebilir.
Meddahn anlatt hikye ok uzunsa hikyede anlatlan olayn ok merak uyan-
dran bir yerinde ay, kahve, ttn imek iin ihtiya molas verebilir.
4. Biti Blm: Anlatlan hikyedeki dmn zld ve anlatmn bittii
blmdr. Bir ok szl anlatm gelenei trnde olduu gibi meddahlk gelene-
inin anlatt hikye de didaktik zellikler tar. Meddah hikyesini bitirirken bir
yandan yapt muhtemel kusurlardan dolay seyirciden balanma dilerken dier
yandan da anlatlan hikyeden karlacak derslerin (Kssadan seyircinin almas ge-
reken hisse veya dersler) altn izer ve onlar tek tek sralar. Meddah bu blmde
bazen bir sonraki icrann yer, zaman ve konusu hakknda bilgi verir. Tpk balan-
g blmnde olduu gibi biti veya bitiri blm de, Bu kssa, mecmua kena-
rna kaydolunmu, biz de grdk, syledik. Sakiye sohbet kalmazm baki. Her ne
kadar src-i lisan ettikse affola! nallah baka zaman gzel hikyelerle sizi gl-
drp elendiririm. Cmlenize iyi geceler! Hayrl gnler grnz! eklindeki ka-
lp szlerle biter.
Meddah hikyelerinin yazl kaynaklar son derece azdr. Bugn elimizde bulu-
nan ve ounun sadece ad bilinen bazlarnn ise meddahlarn bir hikyeyi anlat-
mak iin aldklar notlar veya ok genel hatlaryla zetleri vardr. Sadece adlar bi-
linenler dahil meddah hikyelerinden bazlar, Mahmut Sebktekin, Hazinedar,
Yusuf, Cell Cemal, Kad Hseyin, Konev Dervi Halil, Acebn, Tanbur, Buru-
sav, Ebe Hallac, Hafz elebi, Hac Kadn, Bilgi Suba, F, Abdi Aa, Murat
Aazade, Beboynuz, Yasaklar, Kayklar, Yalk smail, Hac Bak, Bada-
di Hulle, Sylemez Sultan, Peremeci Baba Ahmet, Sudan Kpr, Dayzade Merme-
ris, Ondokuz Halil, Hdadad Cemid, Hatem-i Tay, Kuyumcuba, Sefer Beyzade,
Nallhan, Baba Mahi, Baht- Hammal, Badadi Sleyman Aa, Cce emesi, H-
mayun ah, Kaptanzade, Gavri Aa, Hoca Abdurrahman, Dyezade Yusuf, Tir-
yaki Ayya Bengi, Hac Nasr, Bekir Kaptan, Bonak Kad, Hsn-i Dnya, Kol Ket-
hdaszade, Hac Himmetzade, Recep Paa Yarmcalar, Mansur-i Define-gir, Se-
lim-i Cevher-furu, emse Banu, Mustafa Cafer-i Tayyar, Seyfi Aa, Kafazade, k
Garip, Seyflmlk, ahbur elebi, Hsrev ah ve Gl Banu, Mahmud ile Elif, Tfl
Efendi, ah smail, ah- Bigam, ah- Acem, Merdm-har, Mahmud ve Ayaz, Alca
Han, Kara Kad eklinde sralanabilir.
Trk geleneksel seyirlik trlerinin en nemlilerinden birisi olan meddahlk gele-
nei pek ok ahsn veya karakterin bir tek aktr tarafndan canlandrld bir szl
64
anlatm sanat ve seyirlik bir oyundur. Meddah bir anlatc olduu kadar bir oyuncu-
dur. Mesel, XIX. yzyln nl meddah Ak hikye anlatrken yanndaki zembilden
(anta/torba) deiik balklar kararak; bir arab taklit ediyorsa bana bir kefiye,
Vanl bir Ermeniyi taklit ediyorsa ilemeli Van Ermeni takkesi, Arnavutu taklit ediyor-
sa yal beyaz fes gibi balklar giyiyordu. Ayrca bu taklidini yaptklarnn trklerini
algyla alp syledii ve yer uygunsa ayaa kalkp taklit ettii grubun halk oyunla-
rn oynad bilinmektedir. Bu rnek de bize, meddahlarn icralar esnasnda kostm,
aksesuar zellikle de mzik ve dans gelerinde de daha etkileyici icralar iin yarar-
landklarn gstermektedir. Bu nedenle baz meddahlarn yanlarnda algclar bulun-
durmalar ve hikyenin uygun yerlerinde konuyla ilgili mzikler aldrmalar da gele-
neksel yapnn bir paras olarak karmza kmaktadr.
Meddahlar anlattklar hikyeleri uygun bir yerinde keserler. Bu hareketleriyle
hem dinleyicilerin kahve, ay ve ttn ierek dinlenmelerini salar hem de elde
dolatrlan bir tepsiyle dinleyicilerden para toplatrlard. Ramazanlarda kahvehane
sahipleriyle anlama yapan meddahlar ustalk ve hretlerine gre alacaklar cret
iin pazarlklar yaparlard. Baz meddahlara icralar esnasnda toplad paradan
baka icra annda yaplan kahve ve ay satndan da pay verilebilirdi.
Bu blmdeki bilgilerin bir ksm zdemir Nutkunun Meddahlk ve Meddah Hikyeleri
(Ankara: Bankas Yaynlar, 1976) adl kitabndan alnmtr. Meddahlkla ilgili daha
fazla bilgiyi bu kitabn 2. ve 3. blmlerinde bulabilirsiniz.
Sizce, gnmz sanatlarndan Cem Ylmazn gsterileriyle meddahlk sanat arasnda
bir iliki kurulabilir mi? Kurulabilirse hangi bakmlardan bir benzeyi sz konusudur?
BR MEDDAH OYUNUNDAN BR KEST
MEDDAH SURUR LE AL ASKAR AANIN BURSA SEYAHAT
(Meddah Sururden Bir Taklit)
Askar:
_ Bana bak Sure Efendin, davullar ki alnr, ne vardr garda, dn vardr?
Surur:
_ Vallaha bilmiyorum Ali Askar, bir kere sorduralm. Garson!
_ Efendim?
_ Bak davullar alnyor olum, u nedir reniver!
Muhacir Garson:
_ Efendi Day, Pnarbanda pelivan glei va da oniten alyorlar.
Surur:
_ Ali Askar pehlivan grei varm Pnarbanda. randa pehlivan var mdr?
ran halknn ne dereceye kadar pehlivanla merak vardr?
Askar:
_ Sure Efendi, sen bilirsen, yalan danimiram. randa her kii pelvandr, hatta
zm de pelvan ama...
_ Maaallah!
_ Beli.
_ yleyse, gidelim de seninlen Trk pehlivanlarn, Trk aslanlarn seyredelim.
_ Giderem, men ok sevirem pelvan grei.
(Pnarbanda)
65
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Surur:
_ Ali Askar Aa!
_ Ne var Sure Efendi?
_ Bak bu ufak pehlivanlara, bunlara deste grei derler.
Askar:
_ Beli, o desteler Tehranda da vardr.
_ Ah! Bak imdi daha bykleri kt. Bunlara kk orta derler.
_ Bilirem aam, kk ortay da bilirem.
Surur:
_ Dikkat et, ba pehlivanlar kyor. Bak grdn m o sar pehlivan, sar bykly?
Askar:
_ Grmiem.
_ O kim biliyor musun?
_ Yoh, bilmirem.
_ Ona mehur Maralu Hasan Pehlivan derler. Onun daha kolunu bkecek kai-
natta kimse gelmemitir. O kara yaz olan da nkayal braam Pehlivan.
_ O da pehlivan mdr?
_ Elbette!
_ Sure Efendi, ne diyon sen? O daha ocuktur!
_ Lan tvbe ocuk olur mu? Yapt ilere bak Ali Askar Aa. Onlar hep namdar
pehlivanlardr.
_ Sure Efendi, o sar bykl pelvan grdn m?
_ Evet.
_ Hasan Pelvan diyeler.
_ Evet.
_ O Tehrana geldi.
_ Ne vakit?
_ ok nceden.
_ Eeee?
_ ahn bir pehlivan vard. Adna Hurit-i Muella diyeler.
_ Eeee?
_ Gnde on sekiz yz kiiyle greirdi. Hetta ah ferman eyledi ki bu Hurit-i
Muella ile Hasan Pelvan gresin. Meydana ktlar, ellerini aklattlar. Hasan Pel-
vann sekiz metre boyu vard, yeddi metre galnl vard ha! Bu Hasan Pelvana
parman havale eyledi. Hasan Pelvan havaya frlatt, getti. On yedi gn sonra tel-
graf geldi. Hasan Pelvan salimen Bandrmaya vasl olmu, dediler.
( Surur hayret ve glmsemeyle dinlerken orada bulunan Yahudi sze karr).
Yahudi:
_ Ak olsun Haci Efendi, meallah be! Sizin memlekette artk otomobile, imen-
difere lazmlk var m? Biri Parise gidecek, ar pehlivan vursun parma; birisi
Londraya gidecek, ar pehlivan vursun parma amma bak dikkat et, yava ya-
va vursun belki hacca gider...
ORTA OYUNU
Geleneksel seyirlik oyunlarmzn ehirlerde oluan ve gelien trlerinden birisi de
orta oyunudur. Orta oyunu drt bir yan seyircilerle dolu bir meydann ortasnda,
belli bir konu erevesinde fakat herhangi bir yazl metne bal kalmadan, canl
oyuncular tarafndan doalama (irticalen/tulat) olarak oynanan geleneksel seyir-
lik bir oyundur. Belli bir olay etrafnda oluturulan bu oyunun icrasnda birden
66
ok oyuncu rol alr. Orta oyunu mzik, dans, ark, taklit ve konumalardan olu-
ur. Oyunun elendiricilik bakmndan esasn taklit, mimik, ve irtical (doa-
lama) tekil eder. Bu zelliiyle, orta oyunu deta sz sanatlar (zellikle de cinas)
dellosuna dayanan bir ehir halk tiyatrosudur.
Orta oyunu kelimesi XIX. yzyl ortalarndan itibaren kullanlmaktadr. Bundan
hareketle orta oyununun bu tarihlerde ortaya ktn dnenler olmutur. Ancak
hibir sanat tr birden bire ortaya kp en son eklini (form) almaz. ounlukla,
kltr ve sanat gelenekleri, yzyllar alan bir srete yaya yava geliir ve btn
kural ve biimleri oluarak klasikleen forma (ekle) ular. Daha nce karagzde
de grdmz gibi bir kltr gelenei deiik zamanlarda farkl adlandrmalara
sahip olabilir. Bu nedenle, canl oyuncularla yaplan szl kltr ortam gelenek-
sel seyirlik oyunu olgusundan hareketle orta oyununun gemiini ortaya koymak
daha doru olacaktr. Nitekim, Osmanl Devletinde XIV. yzylda Yldrm Beya-
zd devrinde sarayda algc, dans, arkc takmlarnn yannda takliti (mimus
oyuncular) olduu kaytldr. Ayrca, eski devirlerden beri yazl kaynaklarda yer
alan engi kelimesiyle ifade edilen sadece eng alan, danslar deildir. en-
gi olarak adlandrlan sanatlarn, ayn zamanda komedi oyuncusu da olduklar
bilinmektedir. engilerin yansra kek ve curcuna-baz olarak adlandrlan
sanatlarn da ok eski zamanlardan beri danstan baka taklitli oyunlar da ortaya
koyduklar bilinmektedir. Nitekim, XVII. yzylda Evliya elebi, dneminde yaa-
yan en mehur 12 oyuncu topluluunu anlatrken bunlarn oynad Hara tak-
lidi, Yuvac taklidi, Gm arayc taklidi, Bahe taklidi, Bahevan Grc
taklidi, ingene taklidi gibi oyunlar saymaktadr. Bunlardan bazlar daha son-
raki dnemlerde de orta oyunu ve karagzn oyun daarcnda yer almaktadr.
Orta oyunu gelenei, bu tr geleneksel kkler zerinde gelimitir. Bu geleneksel
kklerde yer alan canl oyuncularla oyun icras, karagz, kukla, curcuna, meddah
ve hokkabazlk gibi geleneksel szl oyun trlerinin karlkl iletiim ve etkileim-
lerinin bir sonucu olarak orta oyunu meydana gelmitir.
Orta oyunu kelimesi XIX. yzyldan beri kullanlmakla beraber bu geleneksel
sanat dalna verilen tek ad deildir. Taklit Oyunu da denilen orta oyunu yerine
kullanlan adlardan biri de ortaya kp gelien anlamnda Zuhurdir. Orta oyu-
nu, oynand mekn bakmndan Meydan Oyunu ve bu oyunu oynayan takm
veya oyuncu topluluu anlamnda da Kol Oyunu olarak da adlandrlmtr. Kol
Oyunu ifadesi ayn zamanda Komedya anlamnda da kullanlmtr. XIX. yzyl-
dan itibaren orta oyununda yer alan iki kolun oyunun icrasndaki baz nitelikle-
ri ve bunlara bal anlatm tutumu veya icra tarzlarn da yanstt grlr:
a. Zuhur Kolu Orta Oyunu: Orta oyununun daha resm ve kibar bir trdr.
Zuhur kolu orta oyunlar sarayda padiahn doum gn, tahta k ve benzeri
resm toplantlarda icra edilirdi.
b. Han Kolu Orta Oyunu: Orta oyunun daha az kibar bir anlatm tutumuyla
meydanlarda halka gsterilen daha az resm ve popler biimidir.
Oyuncularn meydana getirdikleri topluluklara kol denilmesi Osmanl Devle-
tinde yaygnd. Osmanl Devletinde oyuncu kollar esnaftan saylrlard. Ayrca,
esnaf loncalar da enliklerde esnaf alaylar eklinde yer alrlard. Dahas her esnaf
loncas da bu tr etkinlilerde oyunlar karrd. Orta oyununda yer alan oyuncula-
rn byk bir ounluu esnaflktan yetimedir. Bunlar hem asl mesleklerini ya-
parlar hem de orta oyununda meydan alrlard. Ancak geimini tamamen orta oyu-
nundan salayan baka bir i yapmayan oyuncular da vard. Her orta oyunu kolu-
nun bir kolbas vard. Orta oyununun Piekr veya Kavuklu rolne kan
67
Curcuna-baz: Curcuna
iinde dans edip
soytarlklar yapan sivri
klahl, bazen yzleri
maskeli oyunculara verilen
isimdir.
ustalarndan biri kolba olurdu. Orta oyunu kollar da kolbasnn adyla Ahmet
Kolu, Kapucuolu Osman Kolu, Ali Aa Kolu, Hac Beki Kolu gibi anlrd.
Orta oyununda, Piekr ve Kavuklu rolleri hep Trkler tarafndan oynan-
mtr. Bunun dndaki rollerde Yahudi, Rum, ingene gibi topluluklardan sanat-
lar da oynamlardr. Orta oyunu kollarnda usta-rak temelli geleneksel eitim
verilirdi. Oyuncu olmak isteyen yetenekli genler kk yalarndan itibaren bu
kollara girip yetiirler ve kolbandan pazat denilen icazet (diploma) alarak ken-
di balarna oyun oynamaya hak kazanrlard. Orta oyunun icra tresine veya ge-
lenee aykr hareket ederek kt akalar, ak-sak konuma yapanlar ve uygun-
suz sz syleyenlerin meydana kmas kolbalar tarafndan yasaklanabilirdi.
Orta Oyunu Meydan
Orta oyunun oynand mekna meydan veya orta oyunu meydan ad verilir.
Orta oyunu, btn evresi seyirci ile kaplanabilecek yumurta ya da daire eklinde-
ki st ak meydanlarda oynanrd. Orta oyuncularnn palanka adn verdikle-
ri meydan herhangi bir yerde kolaylkla kurulabilir. Geleneksel anlayla yapl-
m bir orta oyunu meydan u blmlerden oluurdu:
1. Sandk Odas (Pusat Odas): Oyuncularn kostmlerinin bulunduu ve giyi-
nip soyunduklar adr ya da perdeyle kapatlm bir yer.
2. Kap: Oyuncularn meydana girip ktklar ksm.
3. algclarn Yeri: Orta oyununda genellikle zurna ve ifte-nara gibi mzik
aletlerini alan mzisyenlerin oturduu yer.
4. Dkkan: Neredeyse btn oyunlarda Piekrn yardmyla bir ie bala-
yan Kavuklunun dkkan olarak kulland 70 cm yksekliinde iki kanatl bir
paravana.
5. Meydan: Oyuncularn oynad yaklak 15x25 metrelik alan.
6. Yenidnya: Oyuna gre ev, hamam gibi meknlar olarak kullanlan yaklak
1,5 m yksekliinde tahtadan yaplm 2-4 kanatl kafes veya paravanadr. Yeni -
dnyann iinde 2-3 tane iskemle vardr.
7. Mevki: Erkek seyircilerin oturduu blmdr.
8. Kafes: Kadn seyircilerin oturduu blmdr.
9. Parmaklk: ounlukla 1,5 m yksekliindeki kazklara ekilen iplerle olu-
turulan seyirci ksm ile oyun meydann birbirinden ayran blmdr.
Orta oyunun iledii oyuna gre bu dekor unsurlarna karyola, koltuk, iskem-
le ve masa gibi eyalar da eklenebilir.
Orta Oyununun Blmleri
Geleneksel seyirlik oyunlarn ehirlerde gelien trlerinde karlkl etkileimlerle
benzeen tip, konu gibi ynlerden baka oyunlarn blmleri bakmndan da ben-
zerlikler vardr. Buna rnek olarak karagz ile orta oyunu blmlenmesi verilebi-
lir. Orta oyunu oyunlar da karagzde olduu gibi Giri, Muhvere, Fasl ve
Biti blmlerinden meydana gelir.
Orta oyunu meydannn hazrlanmas ve seyircilerin yerlerini almalarndan son-
ra zurna ve ifte-nara algclarnn ald mzik eliinde oyunun balad ilan
edilirdi. Baz oyunlarda ince saz da bulunurdu. Asl oyun balamadan nce mey-
dana kekler, engiler ve arkadan da curcuna-bazlar gelirdi. Curcunaya Piekr
ve Kavuklu da dahil olmak zere koldaki btn oyuncular katlrd. Bu mzik ve
dans ksmndan sonra asl oyuna geilirdi. Asl oyunda her tip, zurnacnn ald
tiple zdeleen bir hava eliinde meydana gelir.
68
Palanka: Kelimenin gerek
anlam aa ve toprakla
yaplm, hendekle evrilmi
kk hisardr.
ifte-nara: Bir denek ile
alnan koltuk alt davuluna
verilen isimdir.
1. Giri (Prolog): Zurnacnn ald Piekr havas eliinde Piekr elinde pas-
tav (tahta maa/ak ak) olduu hlde ar ar ve ciddi bir havada meydana kar,
yerle beraber temenna ettikten sonra seyircileri selamlar. Zurnacyla yle bir ko-
numa yaparak oyunu balatr:
Piekr: (Seyircilere) Efendim, cmleten safalar getirdiniz.
Piekr: (Zurnacya) Amma benim pehlivanm!
Zurnac: Buyur benim pehlivanm!
Piekr: Bu da hesap deil.
Zurnac: Nedir hesabn?
Piekr: Kathane Sefas Oyununun taklidini aldm. al da oyunumuz ba-
lasn, tenezzlen terif buyuran zevt- kirm zevk-yb olsunlar.
2. Muhvere (Diyalog): Zurnacnn Kavuklu havasn almasyla birlikte Kavuk-
lu ve Kavuklu-arkas meydana gelirler. Oyunun muhvere blm arzbar ve
tekerleme denilen iki alt blmden oluur.
a. Arzbar: Kavuklu ile Kavuklu-arkasnn tpk karagzde olduu gibi ekime-
li konumalarndan sonra Kavuklu ile Piekr konuurlar ve birbirleriyle tandk -
karlar. Tanma konumas durumundaki bu diyalog sayesinde, ana tiplerin belir-
gin zellikleri seyirciye tantlm veya hatrlatlm olmaktadr.
b. Tekerleme: Bu blmde Kavuklu, olaanst bir olay bandan gemi gibi
anlatr. Piekr da bu anlatma olan inancn eitli sorularla ortaya koymaya al-
r. Sonunda Kavuklunun anlattklarnn bir ryadan ibaret olduu anlalr.
Esas itibariyle, muhvere blmnde oyunun iki ana tipi olan Piekr ile Ka-
vuklu birbirleriyle sz ustal bakmndan yarrlar. Biraz da bu nedenle olsa ge-
rek, orta oyununa meydan- shan (sz meydan) ad verilir. Bu blmde, yut-
turmaca, tekerleme ve dier sz oyunlarndan yararlanan oyuncular hazrcevaplk-
larn, keskin zekalarn, szl icra ortamndaki ustalklarn ortaya koyarlar. o-
unlukla, oyunlarn fasllaryla (asl oyun konularnn anlatld blm) ilikili ol-
mayan bu blm dorudan doruya seyircinin ilgisine gre uzayp ksayabilir. Or-
ta oyunlarnda 50yi akn kalplam tekerleme konusu vardr. Bunlar iinde en
yaygn olanlar Beygir Kuyruu, emeye Dmek, Bedesten, Dilenci Vapuru, Ge-
lincik, Beygir, Helva, Esrar, Piyango, Telgraf, Ksmet emesi, Tramvay, Evi Vapur
Yapmak, Nargile, Tmarhane, Kavun, Tayyare ile Umak, Yalda Ziyafet, Pazar
Yeri, Hrsz, Sofra ve rdek eklinde sralanabilir.
3. Fasl: Orta oyunlarnn asl ele ald konunun anlatld blmdr. Bu ne-
denle, orta oyunu geleneinde oyunlar fasl blmnde ilenen konuya gre ad-
landrlr. Fasl blmnde ilenen konularn byk bir ksm karagz gelenein-
den alnmtr. Karagz geleneinden alnan oyunlara klar, Aalk, Orman,
dll, Snnet, Tahir ile Zhre, Ters Evlenme ve Yazc gibi rnekler verilebilir.
Tanzimat sonras Bat edebiyatlarnn etkisiyle oluan yeni edebiyatn roman ve ti-
yatro gibi trlerde verdikleri eserlerden de yararlanlarak Bir iek Elli Bcek, Ara-
bada Devr-i Alem, Bir Hanmn ntikam, ngrak, Talihsiz Delikanl, Kadn
Adama Ne Yapar, Krmz Kedi Meyhanesi, Hanm Sildi apan Tencere Buldu
Kapan, Sevdann Encam Yahut Felaket, ehirliye Kyl Gelin ve Yalancnn
Mumu gibi orta oyunu fasllar oluturulmutur. te yandan, Abdi, Berber, Kat-
hane Sefas, Kundurac, Kale, Byc, Gzlemeci, Sandkl ve Pazarclar gibi ta-
mamen orta oyununa has oyunlar da vardr.
Orta oyunun fasl ksm da dier ksmlar gibi kalplam bir plana veya iske-
lete sahiptir. Ancak bu modern tiyatroda olduu gibi harfi harfine ezberlenerek
69
Kavuklu-arkas: Orta
oyununda srekli
Kavuklunun arkasnda
dolaan kii.
tekrar edilecek tamamlanm ve sabit hle gelmi bir metin (text) deildir. Son de-
rece yzeysel bir plandr. Oyuncular bu planda iaret edilen olay ve hareketleri ic-
ra annda ilerinden geldii gibi ve doalama olarak oyunun bu blmn yeni-
den yaratp ilemekte tamamen serbesttirler. Bu nedenle de icrada oluacak olan
szler ve hareketler btn, onlarn doalama yaratclklarna baldr. Oyuncu-
larn, icra annda takip ettikleri bu tr oyun planlar oyuncular tarafndan kaydedil-
mitir. Gzlemeci adl orta oyunun fasl ksmnn iskeleti (kalplam ana hatla-
r) hem bu tr oyun plan kaytlarna hem de bu blmde icra edilenlerin genel bir
erevesini vermek amacyla u ekilde aktarlabilir:
Gzlemeci: Piekr-Kavuklu muhveresi - Tekerleme - Zenneler ev tutarlar-
Gzlemeci ustas dkkan tutar - Kavuklu rak olur - Taklitler: Kimi zennelerden
alacakldr, kim gzleme alcsdr- Zenne ile Sirar (k) kur yaparlar-Szleirler-
Kavukluya Zenneyi veriyormu gibi sahte gelin verirler- Zenne ile Sirar evlenir.
Orta oyunlarnn kurgusu, Kavuklunun srekli sahnede kalmas iin Piekrn
ona i bulmasyla balatlr. Piekr, Kavukluya yardm ederek ona ev ve dkkan
kiralar. Zenneler de dkkan mterisi veya alacakl olmalar nedeniyle sahneye ge-
lirler. Zennelerle ilikili olan dier taklitlerin (tiplerin) de sahneye gelmesiyle oyun
genileyerek devam eder.
4. Biti: Oyunun bu blmnde Piekr, seyirciden yapm olabilecekleri muh-
temel kusurlar nedeniyle af diler, gelecek oyunun nerede ve ne zaman olacan
duyurup iki eliyle yerden yukarya temenna ederek seyirciyi selamlayp meydan-
dan ekilir. Bu esnada zurna, Ey Gaziler veya Cezayir, zmir Mar gibi havalar
alarak oyunun bittiini belirtir.
Orta Oyununda Tipler
Orta oyununda oynayan kiiler dier seyirlik trlerde olduu gibi karakter deil
tiptirler. Tip oyun iin belirli zellikleri abartlarak sivriltilmi kalplatrlm oyun-
cudur. Tip her oyunda aynen kendini tekrar eder ve hibir zaman deimez. Tip,
daha ok roman ve hikye gibi yazl edebiyat trlerinde grdmz eitli zel-
liklere sahip baz zellikleri zaman iinde deiebilen kii olarak karakter tan-
mnn zdd olan bir edebiyat tanmdr. Orta oyununda tipler mensup olduklar
topluluun yaygn olarak kabul edilen belirgin bir zelliini tarlar. Orta oyunun-
da birer tip olarak Laz, gevezelii ve acelecilii; Yahudi, korkakl ve paraya d-
knl; Acem, mbalaa veya abartcl temsil eder. Orta oyununun bu tr tip-
letirmeleri bir n yarg veya aalama maksad tamakszn toplumsal kabllerin
abartl bir biimde oyuna tanmasndan ibarettir. Tipler belirli durumlarda daima
ayn tutum ve davranlar sergilerler. Orta oyununda icra zaman yaanlan ann
sergilenmesi ve canlandrlmas sz konusudur. Buna bal olarak da orta oyunun-
da yer alan tipler oyunun icra edildii genel kltrel ve sosyal balamn rndr.
Osmanl dneminde yaayan sosyal ve kltrel gruplarn temsilcileri oyunda tip-
letirilmitir. Kavuklu, Piekr, Zenneler ve Taklitler, orta oyununun klasiklemi
oyuncu kadrosudur.
Orta oyununun belli bal iki kahraman Piekr ile Kavukludur. Orta oyu-
nundaki Kavuklu, glge oyunundaki Karagze; Piekr ise Hacivata denk yap-
sal ve ilevsel zelliklere sahiptir. Ayn durum zenneler ve taklitler iin de sz ko-
nusudur. Zenne, kek ve taklit yapanlar ikinci derecede oyuncular (yardmc
oyuncular)dr.
1. Piekr: Orta oyununun oyunbas veya bir anlamda ynetmenidir. Piekr,
Kavuklu dnda oyunun ba oyuncusudur. Oyun, Piekr tarafndan alr. Zurna-
70
c piekr havas alar Piekr meydana gelerek zurnacyla konuur ve oyunu ba-
latr. Oyunun banda Piekr havas eliinde meydana gelen Piekr, ayn ekil-
de oyunun bitiminde de oyunun bittiini bildirme ve gelecek oyun hakknda bilgi
verme gibi kalplam grevleri yerine getirir. Daima, meydana ilk giren ve mey-
dandan en son kan Piekrdr. Oyunun kurgusu iinde de Piekr, isiz olan Ka-
vukluya i bularak veya ev kiralayarak bir anlamda yneticilik durumunu srd-
rr. Orta oyunu gibi oyunun sadece iskeletinin (kanavasnn) bilindii ve gerisinin
doalama olarak oynand bir icra ortamnda Piekr gibi yneticilik yapmak ko-
lay bir i deildir. Bu nedenle de orta oyunu icralarnda Piekr roln stlenecek
oyuncunun adamakll pimi veya deneyimli bir kii olmas gereklidir. Orta oyu-
nunun tek sabit aksesuar pastavdr (akak/tahta maa). Pastav veya akak
ad da verilen bu aksesuar oyunda, Piekr tarafndan efektin yaratlmasnda, izle-
yicinin dikkatinin ekilmesinde, szn vurgulanmasnda, zurnacya al komutu-
nun verilmesinde ve bir anlamda oyunun ynetilmesinde kullanlr. Pastav oklu
ileve sahip bir aratr bu oklu ilevsel zelliiyle de pastav orta oyunun olmazsa
olmaz konumundadr. Bu nedenle orta oyununun semboldr.
Oyunun gelitirilmesi yine Piekrn grevidir. Piekr zellikle muhvere
blmnde sorular, sz oyunlar benzeri dii szler syleyerek oyunun geliimi-
ne zemin hazrlar ve oyunu ynlendirir. Bu konumuna bal olarak Piekrn gi-
yim-kuam yledir: Bana al, mavi, sar, siyah renklerle oluturulmu drt dilim-
li ve pamuklu sivri bir klah takar. Srtna mavi uha veya kenar siyah ya da dz
sar stne beyaz karakulaktan yaplm, kenarlar yakadan topua kadar iki par-
mak kalnlnda krk bir cbbe giyer. Ayanda da krkn renginde bir akr al-
var ve ksa keli edik papu (sar terlik) giyer. Bu giyim-kuam Piekrn klasik
kostmdr. Piekr; sakin, kavgac olmayan, nazik, uyumlu, bilgili ve nktedan
biri olarak meydanda rol alr.
Orta oyunu meydannda XVII. yzyldan beri varl bilinen Piekr roln
stlenen ve ayn zamanda da kolbalk grevini icra eden tannm Piekrlar
arasnda Mutaf Mustafa Efendi, Terliki Ahmet Efendi, Kunbur zzet Efendi, Uzun
Halil Efendi, Hamamc Sleyman Efendi, Tosun Efendi, Abdi Efendi, Kadir Aa,
Mehmet avu, Frenk Mustafa Efendi, Asm Baba ve Piekr Kk smail Efendi
saylabilir.
2. Kavuklu: Orta oyununun ba komiidir. Kavuklu orta oyunundaki iki ana
tipten birisidir. Kavuklu bandaki byk kavuu bir ba hareketiyle yere dr-
meden oynatmak, bini (cbbe) eteklerini bele sokmak, arka eteklerini kaldrmak,
papu sektirmek, sendelemek tam decekken toparlanvermek gibi ustalkla yap-
t gln hareketlerle meydan dolduran ve seyirciyi gldren bir tiptir. Kavuk-
luya, Piekr tarafndan i bulunarak, dkkan veya ev kiralanarak devaml mey-
danda kalmas salanr. Kavuklunun Piekr ve dier tiplerle olan ilikileri, orta
oyununun gldrme amal yapsnn temelidir. Kavuklu tpk Karagze benzer
bir ekilde, her entrikann iinde yer alr. Ayn ekilde Kavuklu; bilip bilmezlikten,
anlayp anlamazlktan gelerek ya da ters veya yanl anlayarak oyunun gelimesi-
ni salayan ana tiptir.
Piekrn aydn kimliine karlk Kavuklu, tam bir halk bilgesidir. Kavuklu,
saf, sallapati, szn esirgemeyen gndelik yaamda ok sk rastlanlan bir tipin
zelliklerini tar. Kavuklu, XIX. asrn ikinci yarsndan itibaren orta oyununda g-
rlmeye balanmtr. Kavuklu meydana zurnacnn ald Kavuklu havas (H-
seyn makam) eliinde ardnda, Kavuklu-arkas ile beraber gelir. Kavuklunun,
Kavuklu-arkas ve Piekr ile yapt konumalar yaklak bir buuk saat srer. Bu
71
blm oyunun muhvere blmn oluturur. Bu blm karlkl aldatmaca ve
yutturmacalar, rya tekerlemesi, cinaslar ve benzeri dier sz oyunlarn ierir.
Bunlar seyircilerin en ok rabet ettikleri gldr unsurlardr. Orta oyunu sergile-
yen bir oyun kolunun baars ok byk lde Kavuklu rolne kan oyuncu-
nun sz sylemedeki ve taklit yapmadaki ustalna baldr.
Kavuklunun kostm abani sarkl byk dilimli bir kavuk, krmz uhadan
cbbe ve ayn renkli bir akr, am entarisi, kutni, altparmak iplik alacas gibi ku-
malardan yaplm entari, al kuak ve bir ift edik paputan ibarettir.
Orta oyunu icra gelenei tarihinde Kavuklu rolne kanlar arasnda yer alan
Kr Mehmet Efendi, Aktar kr Efendi, Agah Efendi, Abdrrezzak Efendi, Ustu-
rac brahim Efendi, Misk Yac zzet Efendi, olak brahim Efendi, Kr mam
Efendi, Hac Hasan Efendi, Kambur Rza Efendi, Rifat Efendi, Meddah zzet Efen-
di, Sepeti Rza Efendi, Kamil Aa, Kk Ay Mehmet Efendi, Karagz Mehmet
Efendi, Muhallebici Mehmet Ali Efendi, Kavuklu Hamdi Efendi, Nair ve smail
Dmbll gibi adlar saylabilir.
3. Zenne: Geleneksel seyirlik trlerin tamamnda kadn klna girmi erkek
oyuncuya zenne ad verilir. Orta oyununda zenne ounlukla zevce, kapat-
ma ya da orta-mal kadnlar canlandrr. Orta oyununda zenneye kmak de-
yimi erkeklerin kadn rol stlenmesi demektir. Zenne tipi yeri geldiinde mey-
dandaki Piekr ve Kavuklunun ei, tand, kz evlad olur. elebi, Sarho, Kay-
serili, Trk, Arnavut, Yahudi gibi dier tiplerle de sevda ilikileri veya alacak-vere-
cek ilikileri iinde olabilir. Orta oyununda genel olabilirlikle bir iki zenne meydan
alr. Baz oyunlarda bunlara bac denilen zenci ve bu zelliiyle de Kavuklunun
srekli taklmalarna neden olan dad veya anneleri rolnde yal bir kadn da e-
lik eder. Taklitlerin meydana gelii zennelerle olan ilikilerine bal olarak ortaya
kar. Fasl blmnn gelimesinde zenneler bazen nemli roller stlenirler. Zen-
neler zurnacnn ald zenne havas eliinde sahneye dans ederek veya krtarak
karlar. yi bir orta oyunu kolunun baarl icralar iin Piekr ve Kavukludan
sonra ihtiya duyduu usta oyuncu zenneye kacak olandr.
Zenne tipinin ahsnda erkek egemen yapnn kadnlarla ilgili mizahi yne dik-
kat ekmesi sz konusudur. Orta oyunu -her ne kadar kafes ksm kadn seyircile-
re ayrlmsa da- byk lde erkek erkee elenilen elence meknlar havasn-
dadr. Doal olarak da bu icralarda erkek dnyasnn kadnlar hakkndaki kanaat-
lerini ve deerlerini onaylayan ve kkletiren bir yaplan sz konusudur. Oyun-
daki zenne tipleri de bu hkmleri dorulayan kurgulamalar olmaktan teye bir
anlam tamazlar.
4. Taklitler: Orta oyununun dier tiplerine genel bir adlandrmayla taklitler
ad da verilir. Orta oyunundaki dier tipler, Kayserili, Bonak, Karamanl, Arna-
vut, elebi, Laz, Tatar, erkez, Muhacir, Arap, Acem, Ermeni, Rum, Einli, Vanl,
Frenk, k Bey, Zppe, Mahalle htiyar, Zorba, Cce, Mirasyedi, Hoca, Tatlsu
Frengi, Tiryaki, Esrarke, Ak, Sarho/Matiz, Aptal/Denyo, Kambur, Klhanbeyi,
Tuzsuz, Efe/Zeybek, Ecnebi Mukallidi, Yeni Zengin, ingene, Vurdumduymaz,
Bobstil, Muhtekir, Tulumbaclar, Simiti, Oyunak, Susamc Arap, Yenieri Aa-
s ve Maiyeti, Hokkabazlar olarak saylabilir. Bu taklitlerin bazlar oyunda sadece
birka cmle syler. Oyunba bu taklitlerin meydana k srasn istedii gibi d-
zenleyip saylarn azaltp arttrabilir. Ancak, klhanbeyi genellikle oyunun d-
mnn zlmesinde rol ald iin taklitlerin en sonuncusu olarak meydana ge-
lir. Ayn trden taklitlerin mesela Kayserili, Einli Kastamonulu gibi ive zellikle-
riyle n planda olan taklitlerin arka arkaya gelmesi ustaca bir dzenleme olarak
72
grlmez. Taklitler, dil, tavr, meslek, fiziksel veya ruhsal dengesizlik, cinsiyet,
memleket, ya, din ve benzeri zellikler gz nnde bulundurularak canlandrlr.
Orta oyunundaki kalplama, taklitlerin canlandrlmasnda kendini gsterir. Taklit-
ler de kendilerine has oyun havalar eliinde meydana gelirler. Mesela, Zeybek,
zeybek havas eliinde ounlukla dans ederek sahneye gelir.
Geleneksel seyirlik trlerin hepsinin ortak zellii gstermeci/yanltmasz ve
ak biim anlaydr. Karagz, kukla, ky seyirlik oyunlarnda grdmz bu
anlay orta oyununa da egemendir. Bu nedenle, orta oyununun esas, temel oyun
ats ile kalplama olgusunun varlndan sz edilse de doalamaya dayanr. Or-
ta oyununda da yazl metin yoktur. Oyuncularn, oyunun icrasnda doalama
olarak yaratmalaryla oyun oluur. Orta oyununda oyun; oyuncularla, oyunun dra-
matizasyon geleneine vakf dinleyiciler arasndaki iletiimin hem salaycs hem
de bu srecin rettii bir rnden baka bir ey deildir. Canl, dinamik ve istekli
bir seyirci kitlesi karsnda meydana kan bir orta oyunu kolu bu tr bir seyirci-
den ald elektrii (olumlu ve tevik edici etkiyi) dorudan doruya icra ettii ve
doalama olarak yaratp oynad oyuna yanstacaktr. Eer seyirci oyuna ok il-
gi gsterirse Piekr, oyuna daha ok taklit sokarak oyunu uzatacaktr. Seyircinin
ilgisi oynayanlarn icralarn da olumlu ynde etkileyecektir.
Burada yer alan bilgilerin bir ksm Metin Andn Geleneksel Trk Tiyatrosu: Kyl ve
Halk Tiyatrosu Gelenekleri, (stanbul: nklap ve Aka Yaynlar, 1985) adl kitabndan
alnmtr. Orta oyunu konusunda daha fazla bilgiyi bu kitabn 7. blmnde bulabilirsiniz.
Sizce, orta oyununda konu olarak olaanstlklerin azaltlp daha gereki konularn
ortaya kmasnn nedeni ne olabilir?
73
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
74
Kukla Kavramn Aklamak
Kukla, konumalar ve ses taklitlerini tek bir sa-
natnn stlendii ve kiileri temsil eden yapma
bebeklerin oynatld geleneksel bir seyirlik
oyundur. eitli malzemelerden yaplm elle, ip-
le veya sopayla oynatlan bu kk bebeklere
kukla, bu bebeklerle yaplan gsteriye kukla
oyunu ve oynatan kiiye de kuklac ad verilir.
Kukla, bir elence biimidir. Gnmzde pek
ok aratrmac Budizmin kaynan oluturan a-
manizmin, kukla sanatnn kkenini oluturmas
ihtimalinin yksek olduunu dnmektedir.
Trk kukla geleneinde oyunlar eitli teknikler-
le icra edilir. Bu tekniklere bal olarak oluturul-
mu kukla oyunu trleri vardr. Bunlar El kukla-
s, pli kukla, skemle kuklas, Araba kukla-
s, Dev kuklas, Ky kuklas, Ayak kuklas,
Yer kuklas, Canl kuklalardr. Kuklada oyu-
nun ba tipleri bi ve htiyardr. Konularn
ounlukla karagz ve orta oyunundan alan kuk-
la oyununda yer alan dier kiiler: biin kars
hizmeti kz Fatma, Arap, eytan, Dalkavuk, Efe,
Yahudi, Laz, gen k delikanl, delikanlnn sev-
gilisi, cadaloz, kt ve zalim olarak zetlenebilir.
Kuklalar, elendirmek amacyla yapldklar gibi
oynatlmalar srasnda gerek kiileri gerekse kur-
gusal hikyeleri ile eitici bir ileve sahip olmala-
r bakmndan da olduka nemlidirler.
Meddah Kavramn Tanmlamak
Meddah kelimesinin szlk anlam methedici,
vcdr. Szl kltr ortamnda, olup biteni
ya da hayal edilip kurgulanarak oluturulan an-
laty, yz yze bir iletiimle, seyirci kitlesinin
nnde, hareket ve taklitle anlatmaya Meddah-
lk bunu yapan kiiye de Meddah ad verilir.
Meddah bir anlat tr olarak karagz ve orta
oyunu gibi dramatik seyirlik trlerden kolayca
ayrlabilir. Ancak, meddahn anlat blmlerinin
aralarna sylemeli, taklitli, kiiletirmeli ksm-
lar yerletirildii iin kolaylkla dramatik trler-
den saylabilir. Bu balamda, karagz ve orta
oyunu sadece gldrmeceyi amalayan birer gs-
termeci tiyatro olmasna karlk meddah setii
konulara gre benzetmeci ve gereki modern
tiyatroya daha yakndr.
Meddahlar hikyelerini yazlm bir kitaptan oku-
yup aklamalar yaparak ve yer yer de baz hare-
ketleri ve iveleri taklit ederek, dinleyicinin ilgisi
ekerek sanatlarn icra edebilecekleri gibi olay
rgsn ve kahramanlarn bildikleri bir hikye-
yi tamamen doalama olarak yer yer taklitlerle
ssleyerek de anlatabilirler. Meddahlarn icralar
esnasnda kostm, aksesuar zellikle de mzik ve
dans gelerinden de yararlandklar grlmekte-
dir. Meddahn sanatn icra ederken kulland iki
arac vardr. Bunlardan biri, omzuna att veya
boynuna dolad mendili, dieri de sopasdr.
Trk meddah geleneinin icralarnda kalplam
blmler bulunur. Bunlar: Balang, Akla-
ma, Senaryo ve Biti olarak sralanabilir.
Meddahlar anlattklar hikyeleri uygun bir ye-
rinde keserler. Bu hareketleriyle hem dinleyicile-
rin kahve, ay ve ttn ierek dinlenmelerini sa-
lar hem de elde dolatrlan bir tepsiyle dinleyici-
lerden para toplatrlard.
Orta Oyununu Aklamak
Orta oyunu drt bir yan seyircilerle dolu bir
meydann ortasnda, belli bir konu erevesinde,
herhangi bir yazl metne bal kalmadan, canl
oyuncular tarafndan doalama olarak oynanan
geleneksel seyirlik bir oyundur. Belli bir olay et-
rafnda oluturulan bu oyunun icrasnda birden
ok oyuncu rol alr. Orta oyunu mzik, dans, ar-
k, taklit ve konumalardan oluan bir btndr.
Orta oyununda en nemli roller Piekr ve Ka-
vuklu rolleridir. Bu roller hep Trkler tarafndan
oynanmtr. Bunun dndaki rollerde Yahudi,
Rum, ingene gibi topluluklardan sanatlar da
oynamlardr. Orta oyunu kollarnda usta-rak
temelli geleneksel eitim verilirdi. Oyuncu olmak
isteyen yetenekli genler kk yalarndan itiba-
ren bu kollara girip yetiirler, diplomalarn aldk-
tan sonra kendi balarna oyun oynamaya hak
kazanrlard. Orta oyununun oynand yer ve
oyun oynanrken kullanlan birimler farkl adlarla
anlrlar. Bunlar: Orta Oyunu Meydan, Sandk
Odas, Kap, algclarn Yeri, Dkkan, Meydan,
Yenidnya, Mevki, Kafes, Parmaklktr.
Orta oyununun blmleri ise, Giri, Muhve-
re, Fasl ve Bititir. Orta oyununda dier se-
yirlik trlerde olduu gibi kiiler karakter deil
tiptirler. Kavuklu, Piekr, Zenneler ve Taklitler,
orta oyununun klasiklemi oyuncu kadrosunu
olutururlar.
Geleneksel seyirlik trlerin hepsinin ortak zelli-
i gstermeci anlaydr. Karagz, kukla, ky se-
yirlik oyunlarnda grdmz bu anlay orta
oyununa da egemendir. Orta oyununda da yazl
metin olmay canl, dinamik ve istekli bir seyir-
ci kitlesi karsnda meydana kan bir orta oyu-
nu kolunun bu tr bir seyirciden ald elektrii
dorudan doruya doalama olarak yaratp oy-
nad oyuna yanstmasn salar. Seyircinin ilgisi
oynayanlarn icralarn da olumlu ynde etkiler.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
75
1. Konumalar ve ses taklitlerini tek bir sanatnn st-
lendii geleneksel bir seyirlik oyundur. Halk arasnda
bebek, me gelin ve karar olarak da adlandr-
lr. Gsterilerinin banda oyuna hazrlk mahiyetinde
kanto ve benzeri bir ksm bulunur. Oyunun elendiri-
ci etkisi szlerden ok karakterlerin hareketlerindeki
tuhaflklardadr.
Yukardaki parada aadakilerin hangisinden sz
edilmektedir?
a. Kukla
b. Orta oyunu
c. Meddah
d. Ky tiyatrosu
e. Karagz
2. Aadakilerden hangisi Trk kukla oyun gelene-
indeki oynatm tekniklerinden deildir?
a. Dev kuklas
b. Cce kuklas
c. skemle kuklas
d. Araba kuklas
e. Canl kukla
3. Aadakilerden hangisi Trk kukla sanatnda kuk-
laclara verilen isimlerden biridir?
a. Suretbaz
b. htiyar
c. Meddah
d. Cmb
e. Piekr
4. Oyuncunun tek bana hazrlayp yrtt seyirlik
bir oyun eidir. Szlk anlamyla vgc demektir.
Oyuncunun elinde bir baston, omzunda da bir mendil
vardr. Mendili, ses ve ive taklitleri yaparken; bastonu
da eitli sesler kartmak iin kullanr. Anlatc seyirci-
nin performansna gre anlat tarzn belirler bu ne-
denle her anlatta farkllklar ortaya kar.
edilmektedir?
a. Kukla
b. Meddah
c. Orta oyunu
d. Karagz
e. Tiyatro
5. Meddah oyununun balang blmnde aada-
kilerden hangisine yer verilir?
a. Selis
b. Koma
c. Divan
d. Kalender
e. Destan
6. Aadakilerden hangisi Trk meddah geleneinin
icralarnda yer alan blmlerden biri deildir?
a. Divan
b. Senaryo
c. Biti
d. Balang
e. Aklama
7. Halk Edebiyat seyirlik oyunlarndandr. Ortaya k-
XVIII. yzyl sonudur. epeevre ve seyircilerle ku-
atlm bir alanda oynanr. nemli aralardan biri ak-
ak ad verilen ses kartmak amacyla kullanlan alet-
tir. Doalama oynanr. Kavuklu Hamdi, Dmbll s-
mail nemli oyuncularndandr.
edilmektedir?
a. Karagz
b. Meddahlk
c. Kukla
d. Ky tiyatrosu
e. Orta oyunu
8. Aadakilerden hangisi orta oyununun blmler-
den biri deildir?
a. Giri
b. Muhavere
c. Fasl
d. Zuhur
e. Biti
9. Aadakilerden hangisi karagz, meddah ve orta
oyunu gibi seyirlik halk oyunlarnn ortak zelliklerin-
den biri deildir?
a. Gze ve kulaa seslenmeleri.
b. Gldr esine yer vermeleri.
c. Tek kiilik gsteri olmalar.
d. ive taklitlerinden yararlanmalar.
e. Szl tiyatro rnei olmalar.
10. Aadakilerden hangisi Halk Edebiyatnn seyirlik
trlerinden biri deildir?
a. Meddah
b. Kukla
c. Ky seyirlik oyunlar
d. Ortaoyunu
e. Masallar
Kendimizi Snayalm
76
BR ORTA OYUNUNDAN BR KEST
UMAK
KAVUKLU: Sorma Tosuncuum, bir felket atlattm ki
tarif kabul etmez...
PEKR: Aman, gemi olsun Hamdiciim!
KAVUKLU: Gemi olsun ki, gemi olsun...
PEKR: Naklet bakaym, merak ettim.
KAVUKLU: Canm, geende frtna kmad myd?
PEKR: Evet, hatt ben korkudan evin bodrumuna
kamtm; sen nerede idin?
KAVUKLU: Ben gklerde...
PEKR: Deme!...
KAVUKLU: Nasl deme! Hl tir tir titriyorum... Hasm
hasm yanyorum...
PEKR: Sakn stma olmasn?
KAVUKLU: Stma ka para eder!
PEKR: Vh, vh! Aman Hamdiciim, anlat bakaym...
KAVUKLU: te, o frtna sabah idi. Rzgr daha pek o
kadar esmiyor, yamur azar azar iseliyordu. Evden
emsiyeyi aldm, atm. Draman, Fethiye yolunu tut-
tum. Ftih Meydanna geldim, rzgr ziydeleti (fazla-
lat).
PEKR: Ak, yksek yerde yledir.
KAVUKLU: Baktm ki emsiye dikilmee balad, nere-
de ise elimden kurtulacak... Sk sk sapna sarldm.
PEKR: Allah vere de bocalamayaydn!
KAVUKLU: Bocalamak nerede? Rzgr sertletike sert-
leti, emsiye dikildike dikildi.
PEKR: Aman!
KAVUKLU: Aman zaman yok... Bir aralk vcdmde
bir hafiflik duydum. Dikkat ettim ki Ftih Caminin ka-
psnn st ile bir hizye gelmiim... Kurunlar bana
doru...
PEKR: Ne diyorsun? Yat aa... Maazallah bir tane-
si isabet etti mi?
KAVUKLU: Tosun, sen bunamsn! Tfek kurunu de-
il... Kubbe kurunlar...
PEKR: Hay Allah mstehakkn versin... Yreim
hop etti!
KAVUKLU: Benimkini sorma, neler etti? Ben, hl yr-
yorum zannediyordum. Bir de gz ucu ile bakaym ki
ayaklarm yerden kesilmi, ben, on be arn ykselmi
deil miyim?
PEKR - E..eee... Sonra?
KAVUKLU: Sonras, byk kubbe, derken erefesi,
alemleri...
PEKR: Y dseydin?
KAVUKLU: Kabil mi? emsiyenin salam olduunu bili-
yordum. Artk aalara bakmyordum. Gzlerim kararr
diye korkuyordum. U babam, u...
PEKR: Oh, ben senin yerinde olsam aylak maylak,
akbaba kovalar, yakalardm.
KAVUKLU: O havada rast gelirsen...
PEKR: Aman Hamdiciim, bir eyi daha merak et-
tim. Yolu nasl buluyordun? Pusulan var myd?
KAVUKLU: Pusulam yoktu amma cebimde, kdnn
zeri harital cigara kd vard; karp bakyordum.
PEKR: Acaba, nerelere kadar gittin?
KAVUKLU: Dz gitseydim, muhakkak am bulmu-
tum. Fakat dik gittiim iin, haritadan bulunduum nok-
tay tayin ettim ki ukurbostan zerindeyim.
PEKR: Eee.. Ne ise? Pek o kadar uzun deil.
KAVUKLU: Evet... Ne diyordum...
PEKR: ukurbostan zerindeyim, diyordun!
KAVUKLU: H... Bir de, rzgr birdenbire kesilmez mi?
Baladm inmee...
PEKR: Aman!...
KAVUKLU: Aman ki aman... Tam yar yola kadar indim,
gne de kt. kar kmaz gzlerim kamat. Ne olu-
yorum demee kalmad, emsiye Paff! dedi, delindi.
PEKR: Eyvah!
KAVUKLU: itiyordum, mahalle ocuklar, Gkten
adam yayor! diye baryorlard. Onlar dinleyeyim
derken, emsiye tersine dnd. Harita elimden dt.
Ben de kendimi braktm.
GZM SZ ISIRIYOR
(Piekr kenardadr. Zurna Kavuklu havas alar. Ka-
vuklu gelir).
KAVUKLU: Yr, yr karna hamam kacak dediler,
bu mefta kt.. Dur unu bir okuyaym.
Ey benim ruh-i revanm
Zannetme ki Sultan Sleymanm
Tersane i amire de
Ocak Sleymanm
Tarihi vefat bin yz alt bozuk.
PEKR: Vay efendim.
KAVUKLU: Ayy! Bir ey mi syledin?
PEKR: Uurlar olsun diyorum.
KAVUKLU: Eyvallah da sana ne?
PEKR: Aman efendim, ne demek bana ne? Ainalk
etmek mutadmdr.
KAVUKLU: Ya demek her grdn mundara alanrsn.
PEKR: Ah ne yanl telakki iki gzm. Demem o deil.
KAVUKLU: Ya ne?
Okuma Paras
77
PEKR: Yani gzm sizi sryor.
KAVUKLU: Hot, hot cbbemi yrtacak.
PEKR Yanl anladnz. Maksadm size ikaz etmek.
KAVUKLU: Azn topla ben kaz deilim.
PEKR: Yine yanl anladnz. Sizi tanyorum da bir
trl karamyorum.
KAVUKLU: karamazsn.
PEKR: Neden a canm?
KAVUKLU: Ben iyice bataktaym. ekil yolumdan da
gideyim. Benim derdim bana yeter.
PEKR: Ah, ne dediniz, ne gzel bir beyittir o..
Benim derdim bana yeter
Bir dert de sen katma blbl.
KAVUKLU: Blbl m? Seni fena yaparm ha.
PEKR: Kzmayn efendim, sizi tandm anlatmak
istiyorum ama ie nerden balayaym?
KAVUKLU: Karmda byle bostan korkuluu gibi diki-
lirsen ben balayacam.
PEKR: Sinirden hemen kpryorsunuz neden?
KAVUKLU: Kprrm tabii. Sabahleyin kahvaltda iki
kalp sabun yedim.
PEKR: Hiddetinizi brakn da isminizi balayn.
KAVUKLU: Olmaz.
PEKR: Neden?
KAVUKLU: smimi sana balarsam ben adsz kalrm.
PEKR: Yine yanl anladnz. (Barr) Senin ismin
ne ulan denmez de.. Nezaket icab adnz balar ms-
nz efendim denir. Adnz ne?
KAVUKLU: attk belaya.. Hamdi..
PEKR: Nerenin Hamdisi?
KAVUKLU: Bostancnn Hamdisi. Bir yiyen bir daha
yiyor iei burnunda. Bak ne kadar krpe?
PEKR: Aah.. ahh... da daa kavumaz insan insana
kavuur.. Ah.. tanrm herkesi sevdiine kavutursun.
KAVUKLU: Ne muradn varsa versin efendim. (dilenir)
PEKR: yiyim sen ne yapyorsun?
PEKR: Ben sizi bulmaya alyorum.
KAVUKLU: Hah imdi de saklamba oynuyoruz.
PEKR: Deil a canm yeni adnz rendim. Hamdi.
KAVUKLU: Evet Hamdi.
PEKR: Peki? Nasl Hamdi?
KAVUKLU: Zeytinyal Hamdi.
PEKR: Nasl olur efendim?
KAVUKLU: Ben piirdim gzel oluyor? Sen de bir tad-
na bakver istersen. (kafasn uzatr)
PEKR: Hay Allah mstakn versin. Zeytinyal Ham-
di olur mu hi?
KAVUKLU: Zeytinyal Aye olur da Hamdisi neden
olmasn?
PEKR: Efendim insann bir soy ismi yok mudur?
KAVUKLU: yle sylesene. Elbette vardr.
PEKR: Grdn m nasl anlatk. Ben de onu soru-
yorum. Sizinki ne?
KAVUKLU: Tamam ben de onu sylyorum benimki
yok.
PEKR: Hamdi yok.
KAVUKLU: attk belaya. Hamdi yok deil sade Ham-
di.
PEKR: Haa.. Hamdi sade.
KAVUKLU: Hoppala deil yahu. Yani sipsivri Hamdi.
f be sipsivri deil. Hamdi yuvarlaka.
PEKR: Evet.. Hamdi yuvarlaka.
KAVUKLU: Tanrm sen sabr ver.. Ne lakrd anlamaz
adamsn. Yalnz Hamdi.
PEKR: Vah vah. Hamdi yalnz, demek.
KAVUKLU: imdi oynatacam.. Hamdi baya Hamdi.
PEKR: (suratn ekitir) Ihh Hamdi baya.
KAVUKLU: Bana bak grtlan skarm ha!
PEKR: Hiddet buyurmayn. Soyunuzu, sopunuzu iyi-
ce renmek istedim.
KAVUKLU: Soyum sopum yok. ekil yolumdan.
PEKR: Soyunuz sopunuz olmaz olur mu efendim?
Sizi bu dnyaya kim getirdi?
KAVUKLU: Kimse getirmedi. Ben kendim geldim.
PEKR: Nasl geldin?
KAVUKLU: Sora sora geldim.
PEKR: Hamdi Efendi latifeyi brakn, sizi kim getirdi
dnyaya?
KAVUKLU: Anamn ii vard halam getirdi.
PEKR: Senin anann, babann, amcann, daynn, ha-
lann, ailenin... Soyu sopu yok mu?
KAVUKLU: Haa.. sonunu iyi baladn yoksa hlin ha-
rapt. Var.
PEKR: Hah, bak ite varm. Syle bakalm. Babanz
kim? Ne i yapar?
KAVUKLU: imdi de nfusumu kartacak. Yahu sana
ne bundan?
PEKR: Sana ne olur mu a canm, sizi tanyorum ben.
KAVUKLU: yle mi?
PEKR: Evet. Nerede oturuyorsunuz?
KAVUKLU: Aksarayda.
PEKR: Aksarayn neresinde?
KAVUKLU: Beyazta gel.
PEKR: Geldim.
78
KAVUKLU: Oradan aa kendini koyuver.
PEKR: Niye koyuvereyim?
KAVUKLU: Koyuver ki aada suratnn hayrn gre-
sin.
PEKR: Oldu mu ya?
KAVUKLU: Seni kestirmeden gtryorum.
PEKR: Sonra?
KAVUKLU: Aksarayda Valide Camini ge.
PEKR: Getim.
KAVUKLU: Saa sap.
PEKR: Saptm.
KAVUKLU: Yr yr yr yr.
PEKR: Birader beni o kadar yrtme.
KAVUKLU: Niye?
PEKR: Benim kalbim var.
KAVUKLU: Benim de dalam var. Bo ver! Biraz daha
yr bir emeye geleceksin.
PEKR: emenin neresinde?
KAVUKLU: Yalan iine bak. Serinlemek iin iine gir-
mi olabilirim.
PEKR: Olur mu canm, sonra?
KAVUKLU: emenin karsndaki ekerciye gir.
PEKR: ekercinin neresinde?
KAVUKLU: Akide kavanozunun iinde.
PEKR: Anlamadm.
KAVUKLU: Yahu sana Aksaraydaki ekerci Soka-
ndan bahsediyorum.
PEKR: Hamdi Efendi.. Latifeyi brakp yle bir y-
zme bakar msn?
KAVUKLU: Anlamadm, nasl yani?
PEKR: yle gzmn iine bir bakar msn?
KAVUKLU: Bakaym efendim.
PEKR: Gzmde tandk bir nokta grdnz m?
KAVUKLU: Sen de kulama bak.
PEKR: Orada ne var?
KAVUKLU: Aksaray Karakolu.
PEKR: Tuuuu.. tuuuu.. puuuu..
KAVUKLU: imdiden islim koyuvermeye balad.
PEKR: imdi tandm sizi.
KAVUKLU: Ya tandn demek.
PEKR: Kuruncu Habibenin olu, Hamdi deil mi-
sin? Babanda Nalbant Mustafa.
KAVUKLU: Kimbilir seni ka kere nallamtr?
PEKR: Bir yama daha girdim.
KAVUKLU: Herhalde altm olmusundur.
PEKR: Sen beni nasl tanmazsn? smail, Kk s-
mail.. ocukluk arkadan.
KAVUKLU: smail.. smailciim.. Sahi sen misin? Vah
kardeim sana neler olmu baya deimisin?
PEKR: Zaman eskitti beni. Valide, peder hayatta m?
KAVUKLU: Evet ikisi de ayakta.
PEKR: Oh.. oh.. gle gle otursunlar.
KAVUKLU: Yer yok ki nereye otursunlar?
PEKR: Ne oturmas Hamdiciim sa m demek isti-
yorum.
KAVUKLU: Nerede efendim gtler.
PEKR: Ya demek tandlar.
KAVUKLU: Evet kira fazla geldi, gittiler yahu ldler
be...
PEKR: Ya demek sizlere mr, hi duymadm.
KAVUKLU: ok habersiz geldi.
79
1. a Yantnz doru deil ise Kukla konusunu
yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz doru deil ise Kukla konusunu
3. a Yantnz doru deil ise Kukla konusunu
4. b Yantnz doru deil ise Meddah Gelenei
konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. c Yantnz doru deil ise Meddah Gelenei
6. a Yantnz doru deil ise Meddah Gelenei
7. e Yantnz doru deil ise Orta Oyunu
8. d Yantnz doru deil ise Orta Oyunu
9. c Yantnz doru deil ise niteyi yeniden gzden
geiriniz.
10. e Yantnz doru deil ise niteyi yeniden gzden
geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Hem karagz hem de kukla, seyircilere gsterilerek oy-
natlan mukavva, al veya tahta gibi maddelerden yapl-
m nesnelerdir. Her iki oyunda da canl oyuncu yoktur.
Her iki oyunda da bir oynatc bu nesneleri tek bana
oynatmakta ve her bir tipi ayr ayr seslendirmektedir.
Sra Sizde 2
Gnmz sanatlarndan Cem Ylmaz ile meddah sa-
nat arasndan bir iliki kurulabilir. Cem Ylmazn gs-
terileriyle meddahlk sanat arasnda her ikisinin de din-
leyici nnde hikye anlatmas ve bu hikyelerde tak-
litlerin yer almas, eitli kiiletirmeler olmas bakmla-
rndan benzerlikler vardr. Ayrca, Cem Ylmazn da
sahnede tek bana olmas, ounlukla ona ayrlm bir
koltukta oturup hikye anlatmas ve yannda bir mendil
veya havlu bulundurmas gerektiinde bununla bir ta-
km baka eyleri canlandrmas bakmndan da ben-
zerlikler bulunabilir.
Sra Sizde 3
Orta oyununda olaanstlklerin azaltlp daha ger-
eki konularn ele alnmasnn en nemli nedeni icra
ortamnda bu tr olaylar gerekletirebilmenin zorluu
hatta imknszldr. Olaanst unsurlar ancak anlat-
lanlarn bir rya olduu sonucuyla biten rya moti-
finde yer almaktadr.
And, M. (1985). Geleneksel Trk Tiyatrosu: Kyl
ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri, stanbul: nklap
ve Aka Yaynlar.
Boratav, P.N. (1989). 100 Soruda Trk Halk Edebiyat.
stanbul: Gerek Yaynevi.
Aka Yaynlar.
Elin, . (1992). Halk Tiyatrosu Trk Dnyas El
Kitab, C.3, Ankara: TK Yaynlar, s. 370-375;
Yaynlar
Nutku, . (1976). Meddahlk ve Meddah Hikyeleri.
Ankara: Bankas Yaynlar.
zdemir, N. (2001). Trk Halk Tiyatrosu. Trk
Dnyas Ortak Edebiyat Tarihi, C.1, Ankara: AKM
Yaynlar, s.1-62.
slmiyet ncesi Trk edebiyat kavramn aklayabilecek,
Trklerin kabul ettikleri dinleri tanmlayabilecek,
Ozan-Baks edebiyat kavramn aklayabilecek,
slamiyet ncesi Trk edebiyatnn iir tr ve ekillerini tanmlayabilecek,
Dede Korkut Hikyeleri kavramn tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kaza-
nabileceksiniz.
indekiler
slmiyet ncesi Trk Edebiyat
Ozan-Baks
amanizm
Kam (aman)
Maniheizm
Budizm
Dede Korkut
Dede Korkut Hikyeleri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Halk Edebiyatna
Giri-II
Ozan-Baks
Edebiyat Gelenei
SLMYET NCES TRK
EDEBYATI
TRKLERN KABUL ETT DNLER
OZAN-BAKSI EDEBYATI
SLMYET NCES TRK
EDEBYATINDA R TR VE
EKLLER
DEDE KORKUT HKYELER
4
SLMYET NCES TRK EDEBYATI
Trkiyede Trk edebiyat tarihini ilk tasnif denemesini Mehmed Fuad Kprl
yapmtr. Bu tasnifinde Kprl, slmiyetin Trklerin byk bir ounluu tara-
fndan kabul edilmesini temel lt olarak kullanmtr. Buna gre Trk edebiyat
tarihi dneme ayrlmtr:
1) slmiyet ncesi Trk Edebiyat
a) Szl Edebiyat
b) Yazl Edebiyat
2) slm Uygarl Etkisindeki Trk Edebiyat
A) Halk Edebiyat
a) Anonim Halk Edebiyat
b) Din Tasavvuf Halk Edebiyat
c) k Tarz Halk Edebiyat
B) Divan Edebiyat
3) Bat Uygarl Etkisindeki Trk Edebiyat
Bu Trk edebiyatn tasnif denemesi zaman iinde kalplaarak yaygnlamtr.
Bugn de tartmasz kesin bir doru imicesine kullanlp retilmeye devam edil-
mektedir. Oysa bu tasnif denemesi slmiyeti gnmzde bile kabul etmemi Sa-
ha (Yakut), uva, Hakas, Tva, Altay, Karay, Urumlu ve Gagauz gibi Trk boyla-
r dnldnde anlamszdr. Dahas, kltr tarihimiz boyunca hibir kesintiye
uramadan gelierek devam etmi olan Trk szl edebiyat geleneininin bu son
derece nemli zelliini tam olarak yanstmaktan uzaktr. slmiyet ncesi Trk
szl edebiyatnn dorudan doruya tr, ekil, tema, motif baznda devam olan
Halk Edebiyat bu tasnife gre tuhaf bir biimde slmiyetin kabulyle birlikte
ortaya kmaktadr. Bu tasnife gre hazrlanm Trk edebiyat tarihlerinde slmi-
yet ncesi Trk edebiyat dneminin rnlerine yeterli derecede nem de verilme-
dii grlmektedir. deta birka esere iaretle geitirilmektedir.
Bu dnemin, Trk edebiyatnn ilk yaratclar olan kamlarn (amanlarn),
toplumsal i blmnn gelimesiyle ortaya kan ozanlar ve bakslarn olu-
turduu szl edebiyat gelenei, Ozan-Baks Edebiyat Gelenei olarak adland-
rlmaktadr. Balangtan slmiyetin kabulne ve yeni edebiyat geleneklerinin or-
taya kmasna kadar olan dnemin Ozan-Baks Edebiyat Gelenei olarak ele
alnmas son derece doru ve yararldr. Bylece, bu gelenein zerine daha son-
raki yzyllarda oluacak olan Din-Tasavvuf Halk Edebiyat ve k Tarz Halk
Ozan-Baks Edebiyat
Gelenei
Ozan: iirlerini saz eliinde
syleyen olaanst glere
sahip halk airi, kam.
Baks: Olaanst glere
sahip iir syleyen musiki ile
sihir ve tedavi yapan hekim,
kam.
Edebiyat gelenekleri arasndaki sreklilii anlamak kolaylaacaktr. Daha da
nemlisi, gnmzde de szl edebiyatlar kamlar (aman) tarafndan srdrlen
Trk boylarnn bu tr edeb verimlerini bu balk altnda ele alp ilemek mm-
kn olacaktr.
slmiyet ncesi Trk edebiyatnn sav (atasz) ve sagu (at) gibi anonim
trleriyse zaten adlandrmada kullanlan terimlerin deimesinin tesinde tarih bo-
yunca kendi geliim izgilerinde yaamaya devam ettiler. Byle eksik bir snflan-
drmaya bal bir ayrm onlar asndan hibir zaman hibir anlam tamad.
TRKLERN KABUL ETT DNLER
Din bir milletin dnya grn oluturmada son derece nemli bir kaynaktr.
Dnya gr ksaca, bir topluluun dnya ve kinatn nasl bir sistem iinde ile-
diine dair temel kabulleri olarak tanmlanabilir. ster szl isterse yazl olsun
edeb eserleri yaratanlar, doal olarak dnya grlerini ve dnlerini de da
vurup rnlerine yanstacaklardr. Hatta baz eserler srf bu amala oluturulacak-
tr. Bu tr bir dnya gr-edebiyat ilikisi evrensel olarak btn edebiyat gele-
neklerinde kolayca grlebilir.
Trkler, slmiyetten nce pek ok dini kabul etmilerdir. Trklerin tarih bo-
yunca birbirinden farkl birok dinin veya inan sisteminin etkisi altna girmi ol-
malar, bu dinler dorultusunda yazl ve szl edebiyat gelenekleri meydana ge-
tirmelerine yol amtr. Ayrca bu girdikleri dinlerden baz inalar ve kalntlar de-
iik ekiller altnda da olsa szl kltrde yaamaya devam etmitir. Bu nedenler-
le, Trklerin slmiyet dnda kabul ettikleri dinleri ve bunlarn sonularna ok
ksaca da olsa iaret etmek, Trk edebiyatnn slmiyet ncesi durumunu daha iyi
anlamak bakmndan yararl olacaktr.
amanizm
Trklerin tarih sahnesine ktklar Gney Sibirya Ormanlar ile Altay Dalar ara-
sndaki gende, tarih ncesi dnemde nce kadnlarn hakim olduu anaerkil bir
toplum yaps iinde yaadklar bilinmektedir. Kadn stn cins, erkei ikincil bir
cins olarak kabul eden ve kk gruplar hlinde yaayan bu topluluklarn din, si-
yasi ve ruhani liderleri Trke kam ad verilen kadn amanlard. Ak Ana da
dedikleri, Umay Tanraya kinatn yaratcs olarak inanyorlard. nceleri kadn-
lara tabi olarak toplayclk, avclk, balklk yapan erkekler hayvanlar evcilleti-
rerek avcln yannda hayvanclk da yapmaya baladlar. Demir ve benzeri me-
tallerden silah yapmaya balayan yeryzndeki ilk blgeden birisi olan Al-
taydaki bu n-Trkler (Proto-Trkler) demircilerin de kadnlar gibi kam (aman)
olabilmesiyle, kadn hakimiyetininin yerine erkek hakimiyetini oluturdular. Bu
yeni oluan ataerkil erkek egemen yapda Umay Tanrann yerini eril niteliklere
sahip Kk Tenri veya Gk Tanr ald. Btn bu deiim srelerinde dnya g-
rn oluturan animist anlay ve totemist anlaylarla birlemi amanist
kavray ve yorumlay eski Trk inan sisteminin esasn tekil etmitir. Bu inan
sistemine bal olarak kutsal kabul edilen cisim ve varlklar etrafnda tapnma
amal inan ve dnce rnts olan kltler olumutur. Geleneksel ve bu en
eski Trk dnya grne gre kabul edilen kltlerden balcalar; atalar klt,
su, yer, da, aa, orman, ay, at, ay, gne, yldzlar, bozkurt, turna, kartal, de-
mir ve ate kltleri saylabilir. Gnmzde, Trkiyedeki Mslman Trkler ara-
snda bile bu eski kltlerle ilgili eitli halk inanlarna ve dinsel uygulamalara
rastlanmaktadr.
82
aman: amanist dnya
grne gre bireyleri ve
toplumunu, kt ruhlarn
etki ve eylemlerinden
koruyan, hastalklar iyi
edebilen, Gk Tanryla ve
Erlik adl yeraltnda yaayan
ktlk ruhuyla grp
anlaabilen, ata ruhlar ve
Tanrnn verdii yeteneklerle
olaanst zelliklere sahip
olduuna inanlan kii.
Totemizm: nsanla hayvan
ve bitkiler arasnda bir
akrabalk ilikisi olduuna
dair inan.
amanizm: By ve
durugrye dayal ve tek
tanrl olabilen bir kabile
dini. Zamanla ortaya daha
gelimi ekilleri kacaktr.
Maniheizm
Mani adl bir kii M.S. III. yzylda Mezopotamyada kendi adyla anlan bir din
kurmutur. Mani dini, iki prensip iyi-kt, karanlk-aydnlk, nur-zulmet zerine
kurulmutur. Buna gre yaadmz dnya iyi ve kt unsurlarn birlemesinden
meydana gelmitir. Bu dinin mensuplar pek Yoluyla gittikleri Orta Asyada onu,
Trk mparatorluunu ynetmekte olan Uygur Trklerine tantmlardr. Uygurlar,
Maniheizmi, VIII. yzylda B Kaan zamannda 762 ylnda resm devlet dini
olarak kabul etmilerdir. M.S. 840 ylnda Krgzlar tarafndan iktidardan indirilen
Uygur Trkleri Dou Trkistana, Hoo blgesinde yaayan Trklerin yanna yer-
leerek zaman iinde Mani din ve dnya grne dayal pek ok tercme eser
ieren zengin bir Maniheist Trk edebiyat meydana getirmilerdir. Bu edebiyat
geleneinden pek ok tercme mensur eserin yannda birka tane iir gnmze
kadar gelebilmitir.
Budizm
Trklerin kabul ettii ve onlar en ok etkileyen dinlerden birisi de Budizmdir.
Budizm, yaklak 2500 yl nce Buda olarak bilinen Prens Siddhata Gomata tara-
fndan kurulmutur. Temel inanc olan tenash (ruh g) gereince canllar Nir-
vanaya (sonsuz mutluluk) ulancaya kadar ldkten sonra deiik bedenlerde bir
ok kez dnyaya gelirler. Budizm M.S. III-IV. yzyllarda Dou Trkistanda kuru-
lan manastrlarla nce Karluk Trkleri arasnda yaylmaya balamtr. Daha sonra-
lar Gktrk Kaan Topo Han Budizmi kabul etmi ve Budizmin Trkler arasnda
yaylmas yaygnlamtr. Ancak Budizmin Trkler arasnda uzun sre kalc oldu-
u yer Manihesit Uygurlarn 840tan sonra youn olarak yerletii Dou Trkis-
tandr. Buraya yerleen Uygur Trkleri burada yerleik Budist Trklerin dinini be-
nimsemilerdir. Bu Burkanc (Budist) Trk kltr merkezinde pek ok kitap Trk-
eye evrilmi IX. yzyldan XIII. yzyla kadar sren bir Budist Trk edebiyat
meydana getirilmitir. Bu edeb gelenekten pek ok tercme ve mensur eserin
yansra yzden fazla iir gnmze kadar gelebilmitir.
Musevilik
Peygamber Hz. Musa ve Tevrata inanca dayanan bu din, Trkler arasnda youn
olarak sadece M.S. VIII-X yzyllarda Kafkaslardan Moskova yaknlarna, Hazar
Denizinden Macaristan snrlarna kadar uzanan geni bir Trk devleti olan Hazar
mparatorluunda zellikle ynetici snflar tarafndan 740 ylnda kabul edilmitir.
Bu Musev Trklerin soyu, saylar ok azalsa da gnmzde Karay Trkleri ve K-
rmak Trkleri adlaryla, Krm, Ukrayna, Polonya, srail, ABD, Fransa ve Litvan-
yada yaamaktadrlar. Musev Trklerin brani harfleriyle Trke yazlm zengin
bir edebiyat gelenekleri vardr.
Hristiyanlk
pek Yoluyla Orta Asyaya gelen Hristiyan rahipler bu dini Trklere M.S. IV yz-
yldan itibaren tantm ve M.S. XI. ve XII. yzylda Hristiyan Trk cemaatler olu-
musa da daha sonralar bunlar ya Budistleerek ya da slmiyeti kabul ederek or-
tadan kalkmlardr. Daha sonralar, Karaman Trkleri Anadoluda Hristiyanl ka-
bul etmiler, 1923ten sonra Yunanistana g ettirilmilerdir. Gnmzde, Mol-
dovya, Gagauzyeri Muhtar Devletinde, Ukrayna, Bulgaristan ve Yunanistanda ya-
ayan Gagauz Trkleri bata olmak zere Ukraynada Azak Denizi kysnda yaa-
83
4. ni t e - Ozan-Baks Edebi yat Gel enei
yan Urumlar, Ukrayna ve Rusyada yaayan zorla Hristiyanlatrlm Kreen Tatar-
lar, ekil olarak Hristiyanlamakla birlikte amanizmin daha etkili olduu uva,
Hakas, Altay ve Saha (Yakut) gibi Trk boylar arasnda Hristiyanlk yaygndr.
Hrsitiyan Trklerin M.S. XII. yzyldan balayarak Ermeni, Latin, Gotik, Yunan ve
Kiril harfleriyle Trke olarak yazlm son derece zengin bir edebiyatlar vardr.
Bu ksmdaki bilgilerin bir ksm nver Gnay ve Harun Gngrn Trk Din Tarihi (Kay-
ser, Lain Yaynlar,1998) adl kitabndan alnmtr. Kitabn 1. ve 2. blmlerinde konuy-
la ilgili daha fazla bilgi bulabilirsiniz.
Sizce, edebiyat ile dnya gr arasndaki iliki tek ynl mdr?
OZAN-BAKSI EDEBYATI
Mitolojik dnemde Trk edebiyatnn en eski yaratclar kamlar (amanlar) ol-
maldr. Kamlar liderlik yaptklar 15 ile 150 kiilik topluluklarn din ayinlerini
ynetmek, hasta olanlarn iyiletirmek gibi ve ava kanlarn avlarnn bol ve
bereketli olmas iin by yapmak bata olmak zere bir ok toplumsal gre-
vi stlenmilerdi. Kamlarn olaanst glerle ve ruhlarla iletiime geme ye-
teneklerine inanlmas, onlarn en temel zelliiydi. Bu balamda, kamlarn
olaanst glerle kurduklarn dndkleri iletiimlere dair memoratlar ve
iletiime gemek iin iir eklinde syledikleri alklar (dua) da en eski szl
edebiyat trlerimiz olarak dnlebilir.
Trklerin toplayclk, avclk ve balklk yaparak geindikleri ormanlardan
hayvanclk yapmaya balayarak bozkra kan ve gerevli hayat tarzn benimse-
yenleri, otlaklarn, hayvanlarn ve hayatlarn koruyabilmek iin birleme zorun-
luluu duyarlar. Bu ihtiya o gne kadar kamlarn idare ettii kk topluluklarn
idaresi altnda birletii kutsal kaanlk kurumunun oluma nedenidir. Kutsal ka-
anlk demek bozkrda kurulan ilk Trk devleti demektir. Bu tr bir toplumsal ya-
p deiiklii ok daha eski zamanlarda balam olan toplumsal i blmnn be-
lirginlemesi ve vaktiyle hepsini kamlarn stlendii grevlerin ayr uzmanlk alan-
lar hlinde yeniden rgtlenmesi sonucunu dourmutur. Kamlktan ayrlarak
oluan bu yeni uzmanlklardan bazlar ota (doktor), emi (ila yapan, ecza-
c), snk (krk ve kklar tedavi eden, ortopedisyen), byc (iyi veya k-
t by yapan kiiler), st (yug denilen cenaze trenlerinde, yas ve matem
tutturmak amacyla profosyonel at syleyiciler), bakc (kayp olan, suya ve
aynaya bakarak bulan, falclk yapan, gelecekten haber verenler) ve ozan ola-
rak saylabilir. Bu yeni uzmanlk alanlar da srlar ailece saklanlan ilerdi ve aile-
lerin yapt ounlukla soy yoluyla aktarlan yetiler ve yetenekler olarak dnl-
mekte ve bu ailelere ocak veya ocakl ad verilmekteydi.
Ozan tpk kam gibi grd ryalara bal ve tanrsal olarak verilen bir ye-
tiyle ald kopuzla yapt mzik eliinde doalama iir syleme veya airlik
yeteneine kavutuuna inanlan kiiydi. Bozkrda eksik olmayan mera veya ot-
lak kavgalarnn yansra d dmanlara kar toplumu koruyan kahramanlarn ha-
yatlar etrafnda epik destanlar oluturarak topluluklar karsnda anlatanlar ozan-
lard. Alt-yedi ay sren yaz aylarnda (Eski Trklerde yl yaz ve k olarak ikiye
ayrlrd) bozkra ikier er adrlk obalar hlinde dalan gerevli toplumun en
byk elence, eitim ve bilgi kayna ozanlard. Obadan obaya gidip destanlar
anlatmann yansra gezdikleri grdkleri yerde olup biteni gittikleri yerlerde bulu-
nanlara haber olarak da iletiyorlard. Dahas, bir atasznn devlet giden yere
84
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
ozan ile baks gelir dediince, ozanlarn bir ksm dorudan doruya devlet g-
revlisi gibiydiler. Kaanlarn kendilerine itibar etmesi ve halkn kendilerine ilettii
dertleri dorudan kaanlara iletmeleri nedeniyle de halk arasnda kendilerine b-
yk sayg gsteriliyordu. Kamlar kadar olmasa da tanrsal bir yetiye ve sihirli mis-
tik glere sahip olduklarna inanlan ozanlara deta yar kam veya erdemli ermi
kii gzyle baklyordu. Bu nedenle bebeklere ad koymada, ev elencelerinde,
dnlerde, enliklerde, lenlerde, kurultaylarda ve savalarda ozanlar olmazsa
olmaz konumundaydlar.
Trklerin Budizm ve Maniheizm dinlerini kabul etmeleriyle birlikte bu dinleri
kabul eden Trk topluluklarnda kamlar ve ozanlar, byk lde en nemli tem-
silcisi olduklar eski din ve dnya gr gibi eski itibarlarn kaybederler. Ancak,
yeni gelen din ve dnya gr de her yerde olduu gibi eskiyi tamamen ortadan
kaldramaz. zellikle ok kkl ve ilevleriyle ok gl olanlar, yeni din ve dn-
ya grne direnirler ve kolayca ortadan kaldrlamazlar. Yeni dinler, eski din ve
dnya grnn kendine direnen pek ok kurum, fikir, uygulama ve inan gibi
kltrel varlklarn alp kendininkilerle kartrarak yeni bir ad altnda melez ve-
ya kark yeni yaplar oluturur. Bu tr yaplanmalarla yeni dinler ve dnya gr-
leri kazanlmak istenilen toplum ve kltrnde daha kolayca yaylrlar.
Budizmin ve Maniheizmin, Trk kltr yaps iinde, kamlk, bakclk ve ozan-
lk kurumlarn kendi retileri dorultusunda kartrarak oluturduu yeni ve me-
lez yap bakslktr. Bu yeni kurumun mensuplar bir ynyle ba idiler. Ba-
retmen veya eitmen anlamyla Budizmle birlikte gelirken, kam, ozan
ve bakcyla kararak baksy oluturmutu. Bakslar, tpk kamlar gibi olaa-
nst gler ve ruhlarla iletiim kurabiliyor, ozanlar gibi kahramanlara dair destan-
lar syleyebiliyor bakclar gibi fal bakp kayp eyleri buluyor ve gelecekten ha-
ber verebiliyordu. Ancak, inan ve dnya gr olarak ok yzeysel de olsa Bu-
dizme ve daha sonralar da Maniheizme balydlar. Baks szc deiik Trk
topluluklarnda bahi, baki ve ba eklinde telaffuz edilmitir. Maniheizmin
ve Budizmin etkisi altna girmeyen, bu din ve dnya grn benimsemeyen Trk
topluluklarnda ozan, kam ve kamlktan ayrlm olan dier ocakl, geleneksel uz-
manlklarla birlikte eski dnya gr dorultusunda yaamaya devam ettiler.
Ozanlar ve bakslarn meydana getirdikleri, slmiyetin kabul edilmesinden
nce balam Trk szl edebiyat geleneine Ozan-Baks Edebiyat Gelenei ad
verilir. Ozan-Baks Edebiyat gelenei Trklerin slmiyeti kabul etmesinden sonra
bu defa da, ok yzeysel bir slm din ve dnya gr kisvesine brnerek Os-
manl Trkleri arasnda XVI. yzyl sonlarna kadar devam etmitir. slmiyet,
Trkler arasnda kk saldka, eski szl edebiyat temelleri zerinde iki tane yeni
szl edebiyat gelenei olumutur. Bu srecin sonunda (XVI. yzyl sonlarnda)
bu yeni szl edebiyat gelenekleri nedeniyle Ozan-Bakslar Osmanl sahasnda ta-
mamen ilevsiz hle gelmilerdir. Bu nedenle de artk toplum tarafndan benim-
senmeyip kmsenen bu edeb gelenein son temsilcileri de, yeni oluan szl
edebiyat geleneklerine (Tekke ve k) katlmasyla Ozan-Baks Edebiyat gelene-
i ortadan kalkmtr. Kendini yeniden retemeyen ve rettikleri toplum tarafndan
tketilmeyen herhangi bir gelenein devam etmesi imknszdr.
Ozan-Baks edebiyat gelenei temelleri zerinde ilk olarak, kamlktan da izler
tayan mistik ve sufilik felsefesiyle slm dini ve dnya grn yaymay ama-
layan Hoca Ahmet Yesevnin XII. yzylda tekke kurumu etrafnda oluturduu,
Din-Tasavvuf Halk Edebiyat gelenei ykselecektir. Tpk kamlar gibi din vecd
ve istigrakla (trans hli) kendinden geen ve Tanrya ulamay, erdem sahibi olup
85
ona eriip ermeyi ve erenlemeyi amalayan bu edebiyat gelenei (bir sonraki ni-
tede ele alnacaktr) geliip yayldka ozan-baks edebiyat gelenei dinsel ilevle-
rini daha da kaybetmitir. Bu baks geleneini de evresindeki daralmaya paralel
olarak ehirlerden uzak, tekke ve medreselerin ulaamad krsal kesimde ve g-
ebe Trkler arasnda dn dernek yapmaya ve elendirmeye dnk ilevleriyle
yaar hle gelmitir. Din-Tasavvuf klardan Yunus Emre gibilerinin karsn-
da yaama zeminlerini kaybeden, deien toplumsal yapya ayak uydurup dei-
emeyen ve eski dnya grnn ve kltrel tarzn temsilcisi gibi grlp de-
ta ad damgas yiyen ozan-bakslk gelenei asl ldrc darbeyi XVI.
yzyl sonlarnda kahvehane merkezli olarak ortaya kan k Tarz Edebiyat
geleneinden yiyecektir.
Kahvehanelerin XVI. yzyln yarsndan itibaren din d ve sadece sohbet edi-
lip elenilen, sosyalleilen bir sosyal kurum olarak ortaya kmas kltrmzde
son derece nemli deiikliklere yol amtr. Bunlardan birisi de, Din-Tasavvufi
k Edebiyatndan etkilenen ama onlar gibi insanlar irat edip din namna nasi-
hat etmekten ok insanlar sanatlaryla elendirip hoa vakit geirmelerini sala-
mak isteyen, din d karaktere sahip k Tarz Edebiyat Geleneidir. Bu yeni sz-
l edebiyat gelenei ozan-baks geleneinin snd son ilev olan elendirmeyi
de elinden alnca, ozan-baks edebiyat gelenei ilevsizleerek ortadan kalkar. Bu
gelenein Anadolu ve Rumelinin cra kelerinde, sada solda kalan son temsil-
cileri de artk kendilerini bu yeni ve bir anlamda moda olan gelenein mensubuy-
mu gibi tantrlar ve gittike onlara benzeyerek ilerinde erirler.
Bu balamda, slmiyet ncesi Trk edebiyatna geri dnebiliriz. Ozan-baks
edebiyat geleneinin rettii pek ok eser gnmze ulaabilmitir. Bunlar Trk
edebiyatnn bilinen en eski rnekleri arasndadr. Adn bildiimiz en eski Trk
ozan Aprunr Tigindir. Budizm ve Maniheizm dneminden adn bildiimiz ozan-
bakslarsa; Kl Tarkan, uu, Kiki, Prataya iri, Seli Tutung, Asg Tutung, suya
Tutung ve Kalm Keyidir.
Aprunr Tiginin gnmze ulaan iki iirinden ba tarafnda ve sonunda ek-
siklikler bulunan birisi u ekildedir:
Kasngmn (y)
Kadgurar men
Kadgurduk(a) ka krtlem
Kavsayr men
(Gnmz Trkesiyle Aklamas: Yavuklumu dnp kayglanyorum.
Kayglandka, ka gzelime kavumak istiyorum.)
z amrakmn yr men
y evirr men d...n
z amrakm
pgseyr men
(Gnmz Trkesiyle Aklamas: z sevgilimi dnyorum. Dnp
durduka... z sevgilimi pmek istiyorum.)
Barayn tiser
Ba amrakm
Baru umaz men
Bagrsakm
86
(Gnmz Trkesiyle Aklamas: Gideyim desem, gzel sevgilim, gidemi-
yorum da... Merhametlim.)
Kireyin tiser
Kiigkiyem
Kir yime umaz men
Kin ypar ydlgm
(Gnmz Trkesiyle Aklamas: Gireyim desem, kcm, giremiyo-
rumda... Misk ve amber kokulum!)
Yaruk tengriler
Yarlkazn
Yavam birle
Yakapan ardlmalm
(Gnmz Trkesiyle Aklamas: Iltl Tanrlar ltfetsinler: Yumuak
huylumla birleip hi ayrlmayalm.)
Klg priteler
K birznin
Kzi karam birle
K(l)p (en) oluralm
(Gnmz Trkesiyle Aklamas: Gl melekler g versin: Gz ka-
ramla glp oturalm.)
Mani Dini (Maniheizm) ve dnya gr dorultusunda meydana getirilmi
anonim bir din iir (ilahi) ise u ekildedir:
Tang tengri kelti
Tang tengri zi kelti
Tang tenri kelti
Tang tengri zi kelti
(Gnmz Trkesiyle Aklamas:
Tan tanr geldi
Tan tanr kendisi geldi
Tan tanr geldi
Tan tanr kendisi geldi)
Trunglar kamag begler kardalar
Tang tenrig gelim
Kalknz tm beyler kardeler
Tan tanrsn velim)
Krgme kn tengri
Siz bizni kzeding
Krgme ay tengri
Siz bizni kurtgarng
Gren Gne tanr
Siz bizi gzetin
Grnen Ay tanr
Siz bizi kurtarn)
87
Tang tengri
Ydlg yparlg
Yaruklug yauklug
Tang tengri, Tang tengri,
Tang tengri, Tang tengri, Tang tengri
Tan tanr
Gzel, misk kokulu
Parltl, ltl
Tan tanr, tan tanr
Tan tanr, tan tanr, tan tanr)
Tang tengri
Ydlg yparlg
Yaruklug yauklug
Tang tengri
Tang tengri
Tan tanr
Gzel, misk kokulu
Parltl, ltl
Tan tanr
Tan tanr)
Buda Dini (Budizm) ve dnya gr dorultusunda meydana getirilen ve g-
nmze ulaan iirlerin hemen hepsi din ieriklidir. Bu iirlerden anaya babaya
kran ve sevgi temasn ileyen birisinden birka drtlk u ekildedir:
Anaka ataka yazmnng
Ayg kllarmzn saknp
Ayagka tegimglerning skinte
Alku kanti klu teginrbiz
(Gnmz Trkesiyle Aklamas: Anaya babaya kar ilediimiz kt
amellerimizi dnr, sayg deerlerin huzurunda tmn itiraf, ikrar ederiz.)
Tuga klnlg zkiyemiz
Tolganm kiig gmz
Tuum ajun tutmumzta
Tumlugda isigde emgenip
(Gnmz Trkesiyle Aklamas: Bizi dourmu cancazmz! Sanc ek-
mi anneceizimiz! Doum dnyasna vardmzda, soukta scakta eza ekip.)
Tokuz ay on kn ktrp
Tolgal tugurtunguzlar
Tutumuz erser gmz
Tozdn topraktn r klp
Tolp etzmzni yup
Torkuta igirte yrgeding
(Gnmz Trkesiyle Aklamas: Dokuz ay on gn bizi tayp sanclarla
dourdunuz, dounca da tozdan topraktan kaldrp, anneciim vcudumuzu yka-
yp atlasa ipee sardnz.)
88
Yukarda iki rneini verdiimiz ozan-baks dneminde de Trk szl iirinin
drtlkler hlinde oluturulmas ve bu gnk uygulamann tam tersine msra ba-
nda ounlukla sessiz harflerle yaplan kafiye biimine, kafiyeleniin bazen hem
msra banda hem de sonda olabilmesi dikkat ekicidir. zelikle ozan-baks gele-
neinin slmiyetin kabulnden sonra devam eden dneminde meydana getirildi-
i dnlebilen Dvnu Lugtit-Trkteki pek ok iir rnei gnmz rnekle-
rine ok daha yakn tr ve ekil zellikleri tamaktadr.
Bu blmdeki bilgilerin bir ksm Reit Rahmeti Aratn Eski Trk iiri (Ankara: TDk Yay.,
1991) adl kitabndan alnmtr. slmiyet ncesi Trk iiri konusunda daha fazla bilgi ve
rnek iin bu kitaba ve Talat Tekinin XI. Yzyl Trk iiri (Ankara: TDK Yay. 1989) adl
kitabna bakabilirsiniz.
Sizce, gnmz Anadolusunda gemiin ocakl uzmanlarndan kalma yaayan gelenek-
ler var mdr? Varsa niin yaamaya devam ediyor olabilirler?
SLMYET NCES TRK EDEBYATINDA R TR
VE EKLLER
Hi phesiz szl kltr ortamnda retilen ve kulaktan kulaa yaylan pek ok
kltrel unsur ilk yaratldklar ekillerini ou kez ksa srede kaybederler. Bu
srete ya yeni ekillere dnrler ya da zaman iinde bir ou yok olur. Bu ba-
lamda slmiyet ncesi Trk edebiyatndan veya ozan-baks geleneinden grece-
li olarak ok az edebiyat eseri gnmze ulamtr. Tamamen tesadflere bal
olarak yazl kaynaklara geenler ve bunlardan binlerce yl ve son derece zorlu
artlar aarak gnmze ulaan ve bilim adamlarnca fark edilerek zerinde al-
lanlar -btn bu olumsuzluklara ramen- yukarda rneklerini grdnz eski
Trk iiri hakknda salkl bir bilgi edinmemize yetecek zelliklere sahiptir. sl-
miyet ncesi Trk edebiyatnda tr ve ekiller bata Reit Rahmeti Aratn Eski
Trk iiri adl almasndan hareketle u ekilde sralanabilir:
Koug: Gnmzde de yaygn olarak kullanlan koma eklinin Trk edebiya-
tnda ilk grld biimdir. Koug terimi iir, nazm, ve beyit anlamlarn da
karlamtr. Bir edebiyat terimi olarak koug gnmzde de Tva, or, Altay,
Krgz, Kazak, Hakas, Karakalpak, Saha (Yakut) gibi Trk boylarnn halk iiri ge-
leneklerinde kok, koak, kook ve kosk ekillerinde yaamaya devam
etmektedir. Kouk drtlklerle kurulu iir demektir.
Kojan: En eski ekli koagtan koana ve kojong dnt dnlen bir
edebiyat terimidir. Koag ekli dorudan kougla ilikili olmaldr. Altay Trkleri
arasnda kojong ekliyle gnmzde yaamaktadr. Kojong Altay Trkesinde
ark, trk anlamna gelmektedir.
Ir/Yr:Bu szcn her iki ekli de ozan-baks dneminde kullanlmtr. Bu
kullanm ekilleri Dvnu Lgtit-Trkte yr komak : koma, trk oluturmak,
yr koulmak : iir oluturulmas, yrlamak veya rlamak: her ikisi de ark
sylemek anlamna gelmekteydi. Bu kkten yragu: algc, arkc ve arc ke-
limesi tretilmiti. Ir/yr kelimesinin rlamak, yrlamak ve crlamak eklindeki
kullanmlar Trk dnyasnda gnmzde de yaygn olarak kullanlmaktr. Bu
kklerden tretilen r, yr ve cr air anlamndadr.
Kg: Ozan Aprunrn bir iirinde iir anlamnda kullanld dnlen bu
kelime iirin bestesi ve ezgisi anlamndadr. Gnmzde de bu kelimeden treti-
len ky, kglemek ve kylemek ekilleri, Trk dnyasnda ses, mzik,
beste, hava veya ezgi anlamnda kullanlmaktadr.
89
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Takut: Budist Uygur metinlerinde karmza kan takut kelimesi iir, na-
zm, beyit anlamnda kullanlmtr.
Takmak: Takut kelimesiyle ayn kkten geldii dlen bu kelime kalabalk
karsnda ezbere sylenen iir anlamndadr. Tpk koug gibi drtlklerden
oluan iir anlamn da iermektedir. Gnmzde, Altay Trkesinde takpak:
arkc ve akac anlamlaryla yaamaktadr.
slmiyet nce Trk edebiyatnda bu terimlerin yannda baka dillerden zellik-
le de Sanskriteden alnmas kuvvetle muhtemel olan lok (iir, bent), padak (i-
ir, dize), kavi (iir) ve Sogodca ba/baik (ilahi) gibi kelimeler de kullanlmtr.
Bu blmdeki bilgilerin bir ksm Reit Rahmeti Aratn Eski Trk iiri (Ankara: TDK
Yay., 1991) adl kitabndan alnmtr.
Sizce, gnmzde yaayan ve kendilerine ozan denilen kiiler ozan-baks edebiyat ge-
leneine mi mensupturlar?
DEDE KORKUT HKYELER
Trkiyede, Trk Dili ve Edebiyat aratrmalarnn (Trkolojinin) kurucusu olan
Prof. Mehmed Fuad Kprl, Trk edebiyatnn btn rnlerini terazinin bir ke-
fesine, Dede Korkut Hikyelerini de dier kefesine koysanz Dede Korkut daha
ar gelir diyecek kadar nemsedii bu hikyeler neden bu kadar nemlidir?
On iki hikyeden meydana gelen ve tam adyla Kitb- Dedem Korkut Al-Li-
sn- Tife-i Ouzan olan Dede Korkut Hikyelerinin bilinen iki yazma nshas
vardr. Birincisi, on iki hikyeden olumaktadr ve Berlin Dresden Ktphane-
sindedir. Trkiyede ilk defa 1916 ylnda Kilisli Rfat Bilge tarafndan yaynlanm-
tr. Dede Korkut Hikyeleri bu yayndan sonra Trkiyede tannm ve dnyada da
pek ok aratrmacnn dikkatini ekmitir. kinci Dede Korkut yazmasysa, alt hi-
kyeden olumakta ve Hikyet-i Ouznme-i Kazanbey ve Gayri baln ta-
maktadr. Bu yazma Vatikan ktphanesindedir. Dede Korkut pek ok bakmdan
aratrmaclarn dikkatini ekmekte ve devaml olarak deiik ynleriyle aratrl-
maktadr. Dede Korkut zerine Trke ve pek ok dilde yaplan aratrmalar bini
akn olmakla birlikte iki nshay da karlatrarak okuyan Muharrem Ergin ve Or-
han aik Gkyayn almalar en dikkate deer okunmu metinler durumdadr.
Dede Korkut Hikyeleri neden bu kadar nemlidir? Sorusunun cevab bir ba-
ka ikiz soruda gizlidir; Dede Korkut Hikyeleri nasl ve ne zaman olumutur? Bu
konuda henz kesinlemi bir sonu yoktur. Ancak, Dede Korkut Hikyeleri Ana-
dolunun dousunda XII, XIII, XIV. yzyllarda buraya yerleip vatanlatran Ouz
Trkleri zellikle de blgede devlet kuran Akkoyunlular arasnda yaananlarn
ozanlarca anlatlarak destan geleneince ilenip yayldna dair dnceler ha-
kimdir. Bu dncenin olumasnda bata Akkoyunlu, Bayndr Han, Grcistan,
Trabzon, Bayburt, Mardin ve benzeri Anadoluyla ksmen Azerbaycan sahasna ait
yer ve kii adlarndan hareket eden tarihi yaklam rol oynamaktadr.
Szl kltrn zelliklerini, szl edebiyatn epik destan kompozisyon kural-
larn derinliine bilmeyen ve kurallar yeterince dikkate almayan bu trden yakla-
mlar son derece amatrcedir ve halkbilimsel olmaktan ziyade tarihseldir. Tarihi
esas alan bu eski anlayla hareket eden pek ok bilgin ok yakn zamanlara ka-
dar Krolunun Boludaki tarihi gemiini ortaya koymak iin elli yl akn al-
tlar. Oysa, epik destanlarda ve hikyelerdeki gereklik ve tarihsellik dnya gr-
ve gndelik hayatn getii corafya dorultusunda neredeyse devaml olarak
90
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
yenilenir. Epik destanlar bu sayede gerekliine inanlr anlatlar olarak deer ka-
zanr ve anlatlrlar. Bu zelliin zdd olan szl anlat tr epik destan deil ma-
saldr. Tarihle de birebir rten bir metin epik destan deil szl tarihtir.
Bu durum Dede Korkut Hikyeleri iin de geerlidir. Sz konusu anlatlarn an-
latcs bir bakma yaratcs gibi olan Dede Korkutun kimlii ve kiilii hikyele-
rin oluum, geliim ve Dou Anadolu sahasna yerleip yerellemesini en iyi ak-
layacak zelliklere sahiptir. O hlde asl sorulmas gereken soru, Dede Korkut
Kimdir? sorusudur.
Dede Korkut sadece Ouz Trklerinin hakim olduu Trkmenistan, Azerbay-
can ve Trkiye sahasnda tannan bir kii ve kimlik deildir. Korkut Ata adyla De-
de Korkut, btn Trkistanda Kpak Trkleri arasnda da tannan ve hakknda
mitler, efsane, menkbe ve memoratlar anlatlan mitolojik bir kiiliktir. Ona ait, Ka-
zakistan Srderya nehri kysnda bir trbe vardr. Anlatlan mit, efsane ve menk-
belerde o, kopuzu ve adyla anlan ezgileri icat eden mitolojik bir kltrel kahra-
mandr. Dede Korkutun bin yl yaad ve mr boyunca lmden kat riva-
yet edilir. Yelmaya adl devesiyle dnyann drt bucan gezmitir. Gezdii yer-
lerde mezar kazan insanlar grnce kimin mezarn kazdklarn merak edip sor-
mu ve onlardan Korkutun kabrini.. cevabn almtr. Bunun zerine yurduna
dnm ve rmak zerinde yaamaya balam ve iindeki lm korkusunu yen-
mek iin devesinin derisinden yapt kopuzla yaam zerine ezgiler alp syle-
mitir. O deta, yaam zerine trklerle lm yenmeye almtr. Dede Korkut
hikyelerde erdemli bir ulu eren olarak karmza kmaktadr; tpk Ouz Kaan,
Ulu Trk ve Irkl Ata gibi Trkln bir ulu ereni ve ermiidir.
Trk kamlk din ve dnya gr dorultusunda kimlik ve kiilik zellikleri
gsteren Trkistan szl kaynaklarn dikkate almadan elimize geebilen yazmalar-
daki Dede Korkut ve hikyeler tam anlamyla anlalamaz. Uzmanlara gre, elimi-
ze geen iki yazma da ayn metnin kk deiiklikler ieren kopyalardr. Hikye-
lerin elimizdeki eklinin XIV. veya XV. yzylda Akkoyunlu sahasnda muhtemelen
tekke klarnn tesiri altndaki ozan-baks gelenei mensubu bir ozann icrasn
dinleyen tekke mensubu bir kiinin kalemiyle yazya getii dnlmektedir.
Dolaysyla, Trkistan szl kaynaklarndaki Korkut Atann yeni din ve dnya
grne dahas yeni corafya ve vatana dntrlme srecine uygun bir versi-
yonu karmza kmaktadr. Ouzun gayb bilicisi, kayb bulucusu Dede Korkut;
Hz. Peygamber zamannda yaam Mekkeye giderek hac ve sahabe olmu-
tur. Doal olarak da gsterdii olaanstlklerin kayna neredeyse Yunus Emre
ve Hoca Ahmet Yesevye bile rnek olabilecek vasflarla donatlan cokun bir Al-
lah dostu veya mslman veli, Hak profili olarak izilmektedir.
Ancak metnin iine yerletirildii bu sunum iinde baka ereveler ve sunulan
baka Dede Korkutlar da vardr. kinci Dede Korkut gelmi gemi en byk ve
en mkemmel ozandr. Ozanln sembol ve rnek modeli konumundadr. Hik-
yelerde, ozan olmaktan maksat Dede Korkut gibi olmaktr diyen ve hedef gste-
ren bir gerek ozan profili sunulur. Bir baka cephesiyle, bu ozan deta Ouz
Trklerinin tanrsal olarak grevlendirilmi koruyucu ruhudur. Sanki Ouz Kaan
dahil btn Ouz atalar bir arada eritilmi ve hepsi bir arada Korkut Ata olarak
kalba dklm gibidir. Belki de atalar klt yeryznde en somut ve mkem-
mel biimde Korkut Atann ahsnda anlatlmaktadr.
Bunu takip eden Trkistan szl kaynaklarnda yer alan ve hikyelere de yan-
syan bir baka Korkut Ata profili ise olaanst doumuyla, bir peri olan annesiy-
le artk yar insan yar insanst bir varlk olarak mitolojik bir kahramandr. deta
91
yeryznde baz nesnelerin kken mitiyle birlikte icat edicisi konumundadr. Trk
kltrndeki geleneksel btn telli ve yayl sazlarn atas olan kopuzu Korkut Ata
icat etmitir. Halk slmn eytan icad diye aalamaya almasndan dolay ya-
pmn eytandan rendii eklinde erevelense de Ouzluk sembol veya bay-
ra gibi grlen kutsal bir nesnedir kopuz. Kim kfir ve kim Ouz (Trk/Ms-
lman) kopuzla belirlenir gibidir. Dman, kfir (gvur) olduu dnlen kii-
nin bile elinde kopuz varsa, Dedem Korkut kopuzu hrmetine ona kl aln-
maz, para para doranmaz. Bu denli bir kutsayn altnda yatan kopuzun ezgi-
siyle Gk Tanr katna varmak maksadyla kendinden geen koyun derisinden har-
maniye benzer uzun kaftannn eteklerini savura savura dnen kam veya Trk a-
mann grmemek mmkn deildir. Nitekim birka bin yl sonra ayn soyun o-
cuklar slm imanyla teslim olunan, Allahn huzurunda benzer ezgiler eliinde
dne dne Hac Bektata Semaha, Konyada Semaa duracaklardr.
te, Dede Korkut ve Dede Korkut Hikyeleri bylesine kltrel aratrmalarn
kapsn aralayan Trk edebiyatnn deta mucizev zelliklere sahip bir gzellik
abidesidir. Dahas, Dede Korkut Hikyeleri ve Korkut Ata kimlii deiik sosyal ve
beer bilimlerin bak alaryla aa karlabilecek veya aklanabilecek emsal-
siz bilgileri muhafaza eden Trk kltr tarihinin deta bir indeksi gibidir.
Dede Korkut Hikyeleri Trk kltr ekolojisinde yer alan en az iki bin yllk bir
szl kltrel gelenein anlatc, dinleyici rol ve ilevleriyle on binlerce emekinin
emeiyle yaratt bir aheserdir. Bu nedenle de Trk kltrnn pek ok dne-
minden kesitler tayan kltrel katmanlardan olumaktadr. Bu zelliinden dola-
y da Trk kltr aratrmalarnda Mehmed Fuad Kprlnn tek bana Trk
edebiyat tarihinin btn rnlerinden daha ar bastna dair sz son derece
doru ve yerindedir.
Bu ifadelerimizin gerekliini gstermek zere Dede Korkut Hikyelerinden
ncs olan Kam Breolu Bams Beyrek Hikyesinin gnmz Trkesine
aktarlm eklini okuma metni olarak veriyoruz.
Bu blmdeki bilgilerin bir ksm Muharrem Erginin Dede Korkut Kitab (Ankara: TDK
Yaynlar, 1991) adl almasndan alnmtr. Konuyla ilgili daha fazla bilgiyi bu kitapta
bulabilirsiniz.
Sizce, dzyaz (mensur) ve iirle (manzum) kark olarak meydana getirilen bu tr anla-
tlarn teorik olarak iir ksmlar m yoksa dzyaz ksmlar m daha kolay deiebilir?
92
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
93
slmiyet ncesi Trk Edebiyat Kavramn Ak-
lamak
Trk Edebiyat tarihinde, M. Fuad Kprl yap-
t snflandrma denemesinde slmiyetin Trk-
lerin byk bir ounluu tarafndan kabul edil-
mesini temel lt olarak kullanmtr. Tasnifin
problem yaratan yn slmiyeti gnmzde bi-
le kabul etmemi Saha (Yakut), uva, Hakas,
Tva, Altay, Karay, Urumlu ve Gagauz gibi Trk
boylarnn edebiyatlarndan hi bahsetmiyor olu-
udur. Ayrca bu tasnife gre hazrlanm Trk
Edebiyat tarihlerinde slmiyet ncesi Trk ede-
biyat dneminin rnlerine yeterli derecede
nem verilmedii grlmektedir.
Bu dnemin, Trk edebiyatnn ilk yaratclar
olan kamlarn (amanlarn) toplumsal i bl-
mnn gelimesiyle ortaya kan Ozan-Baks
Edebiyat Gelenei olarak ele alnmas son de-
rece yararldr. Bylece, bu gelenein zerine
daha sonraki yzyllarda oluacak olan Din-
Tasavvuf Halk Edebiyat ve k Tarz Halk
Edebiyat gelenekleri arasndaki sreklilii an-
lamak kolaylaacaktr.
Trklerin Kabul Ettii Dinleri Tanmlamak
Din bir milletin dnya grn oluturmada
nemli bir kaynaktr. ster szl isterse yazl ol-
sun edeb eserleri yaratanlar doal olarak dnya
grlerini ve dnlerini de da vurup rn-
lerine yanstacaklardr. Bu tr bir dnya gr
edebiyat ilikisi evrensel olarak btn edebiyat
geleneklerinde kolayca grlebilir. Trklerin ta-
rih boyunca birbirinden farkl birok dinin veya
inan sisteminin etkisi altna girmi olmalar, bu
dinler dorultusunda yazl edebiyat gelenekleri
meydana getirmelerine yol amtr. Bu dinler:
amanizm, Maniheizm, Budizm, Musevilik, Hris-
tiyanlk ve slmiyettir.
Ozan-Baks Edebiyat Kavramn Aklamak
Mitolojik dnemde Trk edebiyatnn en eski ya-
ratclar kamlar (amanlar) olmaldr. Kamlar li-
derlik yaptklar topluluklarn bir ok toplumsal
grevini yerine getirme ilevini stlenmilerdir.
Ozan ise tpk kam gibi grd ryalara ba-
l ve tanrsal olarak verilen bir yetiyle ald ko-
puzla yapt mzik eliinde doalama iir sy-
leme veya airlik yeteneine kavutuuna inan-
lan kiidir. Ozanlar bozkrda dmanlara kar
savaan kahramanlarn hayatlar etrafnda epik
destanlar oluturarak topluluklar karsnda anla-
trlar. Trklerin kabul ettii Budizm ve Manihe-
zim dinlerinin etkisiyle Trk kltr yaps iinde,
kamlk, bakclk ve ozanlk kurumlar melez bir
yapya kavumutur. Ozanlarn ve bakslarn
meydana getirdii bu yapya Ozan-Baks Ede-
biyat Gelenei ad verilir. Ozan-Bakslk, kahve-
hanelerin din d sohbet edilip elenilen bir sos-
yal kurum olarak ortaya kmasyla k Tarz Ede-
biyat Geleneinin olumasna kaynaklk ederken
kendisi de yava yava ortadan kalkmtr.
slmiyet ncesi Trk Edebiyatnda iir Tr ve
ekillerini Tanmak
Szl kltr ortamnda retilen ve kulaktan ku-
laa yaylan pek ok kltrel unsur zaman iin-
de ilk yaratldklar ekillerini kaybederek baka
ekillere kavuurlar. slmiyet ncesi Trk ede-
biyatndan veya ozan-baks geleneinden gre-
celi olarak ok az edebiyat eseri gnmze ula-
mtr. Gnmze ulaan bu eserlerden yola -
karak slamiyet ncesi Trk edebiyatnda tr ve
ekiller yle sralanabilir: Koug, Kojan, Yr,
Kg, Tatut, Takmak.
zet
1
A M A
2
A M A
3
A M A
4
A M A
94
Dede Korkut Hikayeleri Kavramn Tanmlamak
On iki hikyeden meydana gelen ve tam adyla
Kitb- Dedem Korkut Al-Lisn- Tife-i Ou-
zan olan Dede Korkut Hikyelerinin bilinen iki
yazma nshas vardr. Birincisi, on iki hikye-
den olumaktadr ve Berlin Dresden Ktpha-
nesindedir. Trkiyede ilk defa 1916 ylnda Ki-
lisli Rfat Bilge tarafndan bu yazma yaynlan-
mtr. kinci Dede Korkut yazmasysa, alt hi-
kyeden olumakta ve Hikyet-i Ouznme-i
Kazanbey ve Gayri baln tamaktadr. Bu
yazma Vatikan ktphanesindedir. Dede Kor-
kut almalar arasnda iki nshay da karla-
trarak okuyan Muharrem Ergin ve Orhan aik
Gkyayn almalar en dikkate deer okun-
mu metinler durumdadr.
Dede Korkut Hikyelerinin Anadolunun dou-
sunda XII, XIII, XIV. yzyllarda buraya yerleip
buray vatanlatran Ouz Trkleri zellikle de
blgede devlet kuran Akkoyunlular arasnda ya-
ananlarn ozanlarca anlatlarak destan gelene-
ince ilenip yayldna dair dnceler hakim-
dir. Korkut Ata adyla bilinen Dede Korkut b-
tn Trkistanda Kpak Trkleri arasnda da ta-
nnan ve hakknda mitler, efsane, menkbe ve
memoratlar anlatlan mitolojik bir kiiliktir. An-
cak metnin iine yerletirilen sunum iinde ba-
ka ereveler ve sunulan baka Dede Korkutlar
da vardr. kinci Dede Korkut gelmi gemi
en byk ve mkemmel ozandr. Bir baka cep-
hesiyle, bu ozan deta Ouz Trklerinin tanr-
sal olarak grevlendirilmi koruyucu ruhudur.
Dede Korkut Hikyeleri Trk kltr ekolojisin-
de yer alan en az iki bin yllk bir szl klt-
rel gelenein anlatc, dinleyici rol ve ilevleriy-
le on binlerce emekinin emeiyle yaratt bir
aheserdir. Bu zelliinden dolay da Trk kl-
tr aratrmalarnda Mehmed Fuad Kpr-
lnn tek bana Trk edebiyat tarihinin btn
rnlerinden daha ar bastna dair sz son
derece doru ve yerindedir.
5
A M A
95
1. Aadakilerden hangisi slm uygarl etkisindeki
Trk Edebiyatnn ana balklarndan biri deildir?
a. Halk Edebiyat
b. Anonim Halk Edebiyat
c. Din-Tasavvuf Halk Edebiyat
d. Servet-i Fnun Edebiyat
e. k Tarz Halk Edebiyat
2. Aadakilerden hangisi Trklerin kabul ettikleri din-
lerden biri deildir?
a. Maniheizm
b. intoizm
c. Musevilik
d. amanizm
e. Budizm
3. Aadakilerden hangisi eski Trklerdeki inan siste-
minin esaslarn tekil eden unsurlardan biri deildir?
a. Gk Tanr
b. Umay Ana
c. Animizm
d. Totemizm
e. Fkh
4. Aadaki mesleklerden hangisi eski Trklerin top-
lum hayatnda erkeklere de kadnlar gibi kam olabilme
ayrcal tanmtr?
a. Nalbantlk
b. Demircilik
c. Eercilik
d. obanlk
e. Keecilik
5. Eski Trkler inan sistemlerine bal olarak kutsal
kabul edilen cisim ve varlklar etrafnda tapnma ama-
l inan ve dnce rnts olan kltler oluturmu-
lardr. Klt inanc en eski Trk dnya gr olarak ka-
bul edilir.
Aadakilerden hangisi bu kltlerden biri deildir?
a. Ova klt
b. Su klt
c. Yer klt
d. Da klt
e. Aa klt
6. Kamlarn olaanst glerle kurduklarn dn-
dkleri iletiimlere dair memoratlar ve iletiime gemek
iin iir eklinde syledikleri en eski szl edebiyat t-
rne ne ad verilir?
a. Karg
b. Alk
c. Sav
d. Sagu
e. Kouk
7. Eski Trklerde toplumsal yap deiiklie uraynca
ok daha eski zamanlarda balam olan toplumsal i
blm belirginlemitir. Daha nceleri tamam kamlar
tarafndan stlenilen toplumsal grevler de ayr uzman-
lk alanlar hlinde yeniden rgtlenmitir.
Aadakilerden hangisi kamlktan ayrlarak oluan bu
yeni uzmanlk alanlarndan biri deildir?
a. Ota
b. Emi
c. Snk
d. Baks
e. St
8. Aadakilerden hangisi slmiyet ncesi Trk ede-
biyatnda yer alan tr ve ekillerden biri deildir?
a. Kouk
b. Yr
c. Tahmis
d. Takut
e. Takmak
9. Aadaki szcklerden hangisi slmiyet ncesi
Trk edebiyatnda baka dillerden alnm olan szck-
lerden biri deildir?
a. lok
b. Padak
c. Kavi
d. Sogca
e. Kg
10. Destan geleneinden halk ykclne gei
dnemi rn olan, on iki ykden oluan ve Ouz-
larn kahramanlklarnn anlatld eser aadakiler-
den hangisidir?
a. Manas Destan
b. Krolu Destan
c. Saltuk Bura Han Destan
d. Dede Korkut Hikyeleri
e. Battal Gazi Destan
Kendimizi Snayalm
96
KAM PRE OLU BAMSI BEYREK
Kam Gam olu Han Bayndr yerinden kalkmt. Kara
yerin stne ak otan diktirmiti. Alaca glgelii gk-
yzne ykselmiti. Bin yerde ipek halc denmiti.
Ouz, D Ouz beyleri Bayndr Hann sohbetine
toplanmt. Pay Pre Bey de Bayndr Hann sohbeti-
ne gelmiti.
Bayndr Hann karsnda Kara Gne olu Kara Budak
yaya dayanp durmutu. Sa yannda Kazan olu Uruz
durmutu. Sol yannda Kazlk Koca olu Bey Yigenek
durmutu. Pay Pre Bey bunlar grdnde ah eyledi,
bandan akl gitti, mendilini ald, bre bre ala-
d. Byle edince, kudretli Ouzun arkas, Bayndr
Hann gveyisi Salur Kazan kaba dizinin zerine k-
t, gzn dikerek Pay Pre Beyin yzne bakt, der:
-Pay Pre Bey ne alayp baryorsun?
Pay Pre der:
-Han Kazan nasl alamayaym, nasl barmayaym,
oulda nasibim yok, kardete kaderim yok. Allah Teala
bana beddua etmitir. Beyler tacm tahtm iin alarm.
Bir gn olacak deceim leceim, yerimde yurdum-
da kimse kalmayacak.
Kazan der:
-Maksudun bu mudur?
Pay Pre Bey der:
-Evet budur, benim de olum olsa, Han Bayndrn kar-
sna gese dursa. Hizmet eylese, ben de baksam se-
vinsem, kvansam, gvensem.
Byle deyince kudretli Ouz Beyleri yzlerini ge tut-
tular. El kaldrp dua eylediler, Allah Teala sana bir oul
versin dediler. O zamanda beylerin hayr duas, hayr
dua, bedduas beddua idi, dualar kabul olunurdu.
Pay Pien Bey de yerinden kalkt, der:
-Beyler benim de hakkma bir dua eyleyin, Allah Teala
bana da bir kz versin.
Kudretli Ouz beyleri el kaldrdlar dua eylediler. Allah
Teala sana da bir kz versin dediler. Pay Pien Bey der:
-Beyler Allah Teala bana bir kz verecek olursa, siz a-
hit olun, benim kzm Pay Pre Beyin oluna beik
kertme yavuklu olsun.
Bunun zerine bir ka zaman geti. Allah Teala; Pay
Pre Beye bir oul, Pay Pien Beye bir kz verdi. Kud-
retli Ouz beyleri bunu iittiler, ad olup sevindiler. Pay
Pre Bey bezirganlarn yanna ard, buyruk etti:
-Bre bezirganlar! Allah Teala bana bir oul verdi. Rum
elinden benim olum iin gzel armaanlar getirin, be-
nim olum byynceye kadar.
Bezirganlar da gece gndz yola girdiler. stanbula gel-
diler. Fevkalade, nadide, gzel armaanlar aldlar. Pay
Prenin olu iin bir deniz tay boz aygr aldlar, bir ok
kirili sert yay aldlar, bir de alt kanatl grz aldlar. Yol
hazrln yaptlar.
Pay Prenin olu be yana girdi, be yandan on ya-
na girdi, on yandan on be yana girdi. Dnp bak-
sa alml, kartal hnerli bir gzel iyi yiit oldu. O za-
manda bir olan ba kesmese kan dkmese ad koy-
mazlard. Pay Pre Beyin olu atland, ava kt. Av av-
larken babasnn tavlasnn zerine geldi.
Tavlac ba karlad, indirdi misafir etti. Yiyip iip otu-
ruyorlard. Beri yandan da bezirganlar gelerek Kara
Derbent azna konmulard. Murada maksuda erime-
sin, Evnk Kalesinin kafirleri bunlar casuslad. Bezir-
ganlar yatarken anszn be yz kafir saldrdlar, vurdu-
lar, yamaladlar. Bezirgann by tutuldu, k
kaarak Ouza geldi. Bakt grd Ouzun hududunda
bir alaca glgelik dikilmi, bir bey olu gzel yiit krk
yiit ile, sanda ve solunda, oturuyorlar. Ouzun bir
gzel yiidi ancak, yryeyim medet diyeyim dedi. Be-
zirganlar der:
-Yiit yiit bey yiit, sen benim nm anla szm
dinle, on alt yldr ki Ouz iinden gitmitik. Fevkala-
de kafir maln Ouz beylerine getiriyorduk. Pasinin
Kara Derbent azna gs vermi idik. Evnk Kale-
sinin be yz kafiri zerimize saldrd. kardeim esir ol-
du, malmz rzkmz yamaladlar, geri dndler. Ka-
ra bam kaldrdm sana geldim. Kara bann sadakas
yiit, medet bana.
Bu defa olan arap ierken imez oldu. Altn kadehi
elinden yere ald, der:
-Ne diyorsam yetitirin, giyimim ile benim ko atm ge-
tirin hey! Beni seven yiitler binsinler.
Bezirgan da nlerine dt, klavuz oldu. Kafir de ine-
rek bir yerde ake blmekteydi. Bu srada yiitler
meydannn arslan, pehlivanlarn kaplan boz olan
yetiti. Bir iki demedi, kafirlere kl vurdu, ba kaldran
kafirleri ldrd, gaza eyledi, bezirganlarn maln kur-
tard. Bezirganlar der:
-Bey yiit! Bize sen erlik iledin, gel imdi beendiin
maldan al.
Yiidin gz bir deniz tay boz aygr tuttu, bir de alt
kanatl grz, bir de ak kirili yay tuttu. Bu n be-
endi. Der: Bre bezirganlar bu aygr ve sonra bu yay
ve bu grz bana verin.
Byle diyince bezirganlar bozuldu. Yiit der: Bre be-
Okuma Paras
97
zirganlar ok mu istedim? Bezirganlar dediler: Niye
ok olsun, amma bizim bir beyimizin olu vardr, bu
eyi ona armaan gtrmemiz gerek idi. dediler. O-
lan der: Bre beyinizin olu kimdir? Dediler: Pay P-
renin olu vardr, adna Bams derler. dediler. Pay P-
renin olu olduunu bilemediler. Yiit parman sr-
d. Der: Burada minnetle almaktansa, orada babamn
yannda minnetsiz almak daha iyidir. dedi. Atn kam-
lad yola girdi. Bezirganlar ardndan baka kaldlar,
vallah gzel yiit, faziletli yiit dediler. Boz olan baba-
snn evine geldi. Babasna haber verildi bezirganlar
geldi diye. Babas sevindi, adr ota, alaca glgelik
diktirdi, ipek halcklar serdi, geti oturdu. Olunu sa
yanna ald. Olan bezirganlar hususundan bir sz sy-
lemedi, kafirleri ldrdnden bahsetmedi. Birdenbi-
re bezirganlar geldiler. Ba indirip selam verdiler. Gr-
dler o yiit ki ba kesmitir, kan dkmtr. Pay Pre
Beyin sanda oturuyor. Bezirganlar yrdler yiidin
elini ptler. Bunlar byle edince Pay Pre Beyin hid-
deti tuttu, bezirganlara der: Bre kavat olu kavatlar,
baba dururken oul elini mi perler? Dediler: Hanm,
bu yiit senin olun mudur? Evet benim olumdur.
dedi. Dediler: imdi incinme hanm nce onun elini
ptmze, eer senin olun olmasayd bizim mal-
mz Grcistana gitmiti, hepimiz esir olmutuk. dedi-
ler. Pay Pre Bey der: Bre, benim olum ba m kesti,
kan m dkt? Evet ba kesti, kan dkt, adam devir-
di. dediler. Bre, bu olana ad koyacak kadar var m-
dr? dedi. Evet sultanm, fazladr. dediler. Pay Pre
Bey kudretli Ouz beylerini ard misafir etti. Dedem
Korkut geldi, olana ad koydu.
Der:
nm anla szm dinle Pay Pre Bey
Allah Teala sana bir oul vermi tutu versin
Ak sancak kaldrnca Mslmanlar arkas olsun
Kar yatan kara karl dalardan aar olsa
Allah Teala senin oluna at versin
Kanl kanl sulardan geer olsa geit versin
Kalabalk kafire girince
Allah Teala senin oluna frsat versin
Sen olunu Bamsam diye okarsn
Bunun ad Boz aygrl Bams Beyrek olsun
Adn ben verdim yan Allah versin
Kudretli Ouz beyleri el kaldrdlar dua kldlar, bu
ad bu yiide kutlu olsun dediler.
Beyler hep ava bindi. Boz aygrn ektirdi Beyrek
bindi. Ala daa alaca asker ava kt. Birdenbire
Ouzun zerine bir sr geyik geldi. Bams Beyrek
birini, kovalayp gitti.
Kovalaya kovalaya bir yere geldi, ne grd? Sultanm
grd : Yeil ayrn zerine bir krmz ota dikilmi,
Ya Rab bu ota kimin ola? dedi. Haberi yok ki alaca
ela gzl kzn ota olsa gerek. Bu otan zerine var-
maa haya etti. Dedi: Ne olursa olsun, hele ben avm
alaym. Otan nnde erii verdi, geyii arka ayan-
dan vurdu. Bakt grd -bu ota Banu iek ota imi
ki Beyrekin beik kertme nianls, adakls idi- Ban i-
ek otadan bakyordu. Bre dadlar: Bu kavat olu ka-
vat bize erlik mi gsteriyor? Varn bundan pay isteyin,
grn ne der. Ksrca Yenge derler bir hatun var idi,
ileri vard, pay istedi: Hey bey yiit! Bize de bu geyik-
ten pay ver.
Beyrek der: Bre dad, ben avc deilim, bey olu be-
yim! Hepsi size... Aman sormak ayp olmasn bu ota
kimindir? Ksrca Yenge der: Bey yiidim, bu ota Pay
Pien Bey kz Banu ieindir.
Bunun zerine hanm. Beyrein kan kaynad, edepte
usul usul geri dnd. Kzlar geyii kaldrdlar, gzeller
ah Banu iekin nne getirdiler. Bakt grd ki bir
sultan semiz yabani geyiktir. Banu iek der: Bre kz-
lar, bu yiit ne yiittir? Kzlar der: Vallah sultanm, bu
yiit yz rtl gzel yiittir. Bey olu bey imi. Ba-
nu iek der: Hey hey dadlar! Babam bana ben seni
yz rtl Beyreke vermiim derdi, olmaya ki bu ola?
Bre arn haberleeyim!
ardlar Beyrek geldi. Banu iek yamakland. Ha-
ber sordu, der: Yiit, geliin nerden?
Beyrek der: Ouzdan. Banu iek der: Ouzda
kimin nesisin? Beyrek der: Pay Pre olu Bams Bey-
rek dedikleri benim. Kz der: Peki ya ne yapmaya gel-
din yiit? Beyrek der: Pay Pien Beyin bir kz varm,
onu grmee geldim. Kz der: O, yle insan deildir
ki sana grnsn amma ben Banu iekin dadsym,
gel imdi seninle ava kalm. Eer senin atn benim at-
m geerse onun atn da geersin, hem seninle ok ata-
lm, beni geersen onu da geersin ve hem seninle g-
reelim, beni yenersen onu da yenersin.
Beyrek der:Pekala imdi atlann.
kisi atlandlar, meydana ktlar. At teptiler. Beyrekin
at kzn atn geti. Ok attlar. Beyrek kzn okunu geri-
de brakt. Kz der: Bre yiit! Benim atm kimsenin
getii yok, okumu kimsenin geride brakt yok, im-
di gel seninle gre tutalm. Hemen Beyrek attan indi.
Kavutular, iki pehlivan olup birbirine sarmatlar. Bey-
rek kaldrr kz yere vurmak ister, kz kaldrr Beyreki
vurmak ister. Beyrek bunald, der: Bu kza yenilecek
olursam, kudretli Ouz iinde bama kakn, yzme
dokun ederler. Gayrete geldi, kavrad kz sarmaya al-
98
d, memesinden tuttu. Kz kocundu. Bu sefer Beyrek
kzn ince beline girdi, sarma takt, arkas zerine ye-
re ykt.
Kz der:Yiit Pay Pienin kz Banu iek benim.
Beyrek pt bir diledi. Dn kutlu olsun Han k-
z diye parmandan altn yz kard, kzn parma-
na geirdi. Beyrek der: Aramzda bu nian olsun Han
kz. Kz der: Mademki byle oldu, hemen imdi ileri
atlmak gerek Bey olu. Beyrek de: Ne olacak hanm,
ba zerine! Beyrek kzdan ayrlp evlerine geldi. Ak
sakall babas kar geldi, der: Oul fevkalade olarak
bugn Ouzda ne grdn?
Beyrek der: Ne greyim, olu olan evlendirmi, kz olan
kocaya vermi. Babas der: Oul yoksa seni evlendirmek
mi gerek? Beyrek der: Evet ya ak sakall aziz baba, ev-
lendirmek gerek. Babas der: Ouzda kimin kzn al-
vereyim? Beyrek der: Baba bana bir kz alver ki ben ye-
rimden kalkmadan o kalkmal, ben kara ko atma bin-
meden o binmeli ben hasmma varmadan o bana ba ge-
tirmeli, byle kz al ver baba bana.
Babas Pay Pre Han der: Oul sen kz istemiyorsun,
kendine bir hempa istiyormusun, oul galiba senin is-
tediin kz Pay Pien Bey kz Banu iektir. Beyrek
der: Evet ya, evet ak sakall aziz baba benim de istedi-
im odur. Babas der: Ay oul! Banu iekin bir de-
li kardei vardr, adna Deli Karar derler, kz isteyeni
ldrr. Beyrek der: Peki ya nidelim? Pay Pre Bey
der: Oul kudretli Ouz beylerim evimize aralm,
nasl uygun grrlerse ona gre i edelim.
Kudretli Ouz beylerini hep ardlar, evlerine getirdiler.
Ar misafirlik eylediler. Kudretli Ouz beyleri dediler:
Bu kz istemee kim vara bilir? Uygun grdler ki De-
de Korkut varsn dediler.
Dede Korkut der: Dostlar, madem ki beni gnderiyorsu-
nuz, biliyorsunuz ki Deli Karar kz kardeini isteyeni l-
drr, bari Bayndr Hann tavlasndan iki gzel koucu
at getirin, bir kei bal geer aygr, bir toklu bal doru
aygr, anszn kama kovalama olursa birisine bineyim,
birisini yedekte ekeyim. Dede Korkut un sz hakl
grld. Vardlar Bayndr Hann tavlasndan o iki at ge-
tirdiler. Dede Korkut birine bindi, birini yedekte ekti.
Dostlar sizi Hakka smarladm, dedi gitti.
Meer sultanm, Deli Karar da ak adrn, ak otan
kara yerin zerine kurdurmutu, arkadalar ile nian
talimi yapp oturuyordu. Dedem Korkut teden beriye
geldi. Ba indirdi, bar bast; az dilden gzel selam
verdi. Deli Karar azn kpklendirdi. Dede Korkutun
yzne bakt, der: Aleykesselam ey ameli azm fiili
dnm, kadir Allah ak alnna bela yazm! Ayakllarn
buraya geldii yok, azllarn bu suyumdan itii yok,
sana noldu amelin mi azd fiilin mi dnd, ecelin mi
geldi, buralarda neylersin?
Dede Korkut der:
Kar yatan kara dan amaa gelmiim
Akntl gzel suyunu gemee gelmiim
Geni eteine dar koltuuna snmaa gelmiim
Tanr nn buyruu ile Peygamberin kavli ile
Aydan ar, gneten gzel kz kardein Banu ieki
Bams Beyreke istemee gelmiim.
Dede Korkut byIe syleyince Deli Karar der: Bre ne
diyorsam yetitirin, kara aygr silah ve tehizatla getirin!
Kara aygr silah ve tehizatla getirdiler. Deli Karar
bindirdiler. Dede Korkut kstei zd, durmadan ka-
t. Deli Karar ardna dt.
Toklu bal doru aygr yoruldu. Dede Korkut kei bal
geer aygra srad bindi. Dedeyi kovalaya kovalaya
Deli Karar on tepe yer ard. Dede Korkutun ardn-
dan Deli Karar eriti. Dede akna dnd. Tanrya s-
nd, smi azam duasn okudu. Deli Karar klcn eli-
ne ald, yukarsndan fke ile hamle kld. Deli Bey di-
ledi ki Dedeyi tepeden aa alsn. Dede Korkut de-
di:alarsan elin kurusun! Hak Tealann emri ile Deli
Kararn eli yukarda asl kald. Zira, Dede Korkut ke-
ramet sahibi idi, dilei kabul olundu.
Deli Karar der:
Medet amanelaman
Tanrnn birliine yoktur gman
Sen benim elimi iyiletiriver
Tanrnn buyruu ile, Peygamberin kavli ile
Kz kardeimi Beyreke vereyim.
kere azndan ikrar eyledi, gnahna tvbe eyledi.
Dede Korkut dua eyledi. Delinin eli Hak emri ile sapa-
salam oldu. Dnd der: Dede, kz kardeimin yoluna
ben ne istersem verir misin?
Dede der: Verelim, grelim ne istersin. Deli Karar
der: Bin erkek deve getirin dii deve grmemi olsun,
bin de aygr getirin ki hi ksrakla iftlememi olsun,
bin de koyun grmemi ko getirin, bin de kuyruksuz
kulaksz kpek getirin, bin de pire getirin bana. Eer
bu dediim eyleri getirirseniz pekala verdim, amma
getirmeyecek olursan bu sefer ldrmedim, o vakit l-
drrm.
Dede dnd Pay Pre Beyin evlerine geldi.
Pay Pre Bey der: Dede, olan msn kz msn? Dede:
Olanm. Pay Pre der: Peki ya nasl kurtuldun Deli
Kararn elinden? Dede der: Allahn inayeti, ipi ko-
pard, ba kopard, taban yalad. Erenlerin himmeti
oldu, kz aldm.
99
Beyreke, anasna ve kz kardelerine mjdeci geldi, se-
vindiler, ad oldular. Pay Pre Bey der: Deli ne kadar
mal istedi? Dede der: Murada maksuda ermesin. Deli
Karar yle mal istedi ki hi bitmez. Pay Pre Bey der:
Hele ne istedi?
Dede der: Bin aygr istemitir ki ksrakla iftlememi
olsun, bin de erkek deve istedi ki dii deve grmemi
olsun, bin de ko istemitir koyun grmemi olsun, bin
de kuyruksuz kulaksz kpek istedi, bin de ufack kara-
ck pireler istedi. Bu eyleri getirecek olursanz kz kar-
deimi veririm, getirmeyecek olursan gzme grn-
meyesin, yoksa seni ldrrm.
Pay Pre Bey der: Dede ben n bulursam ikisini
sen bulur musun? Dede Korkut: Evet hanm, bula-
ym. Pay Pre Bey dedi: imdi Dede kpek ile pireyi
sen bul.
Pay Pre Beyin tavla tavla atlarna vard bin aygr se-
ti, develerine vard bin erkek deve seti, koyunlarna
vard bin ko seti. Dede Korkut da bin kuyruksuz ku-
laksz kpek ile bin de pire buldu. Alp bunlar Deli
Karara gitti. Deli Karar iitti kar geldi. Greyim de-
diimi getirdiler mi? dedi. Aygrlar grnce beendi,
develeri grdnde beendi, kolar beendi, kpek-
leri grnce kah kah gld.
Der: Dede yani hani benim pirelerim? Dede Korkut:
Hay oul Karar! nsan iin tpk sr sinei gibi tehli-
kelidir, o bir mthi canavardr, hep bir yerde toplam-
mdr, gel gidelim, semizini al zayfn brak. Ald Deli
Karar bir pireli yere getirdi. Deli Karar rl plak
eyledi, ala soktu. Pireler Deli Karara tler. Gr-
d baa kamyor, der: Medet Dede, kerem eyle Allah
akna kapy a kaym!
Dede Korkut: Oul Karar ne grlt patrt ediyor-
sun? Getirdim, bu smarladn eydir. Noldun byle
bunaldn? Semizini al, zayfn brak. Deli Karar der:
Hay Dede Sultan, Tanr bunun semizini de alsn zay-
fn da alsn, derhal beni kapdan dar kar! Medet de-
de! Dede kapy at. Deli Karar kt. Dede grd ki
Delinin canna gemi, bann derdine dm, gv-
desi pireden grnmez, yz gz belirmez. Dedenin
ayana kapand. Allah akna beni kurtar dedi. Dede
Korkut: Var oul kendini suya at. Deli Karar koarak
vard suya atlad. Piredir suya akt gitti. Geldi elbisesini
giydi, evine gitti.
Ar dn hazrln yapt. Ouz zamannda bir yiit ki
evlense ok atard, oku nereye dse orada gelin odas di-
kerdi. Beyrek Han da okunu att, dibine gelin odasn
dikti. Adaklsndan gelin hediyesi olarak bir krmz kaf-
tan geldi. Beyrek giydi. Arkadalarna bu i ho gelmedi,
mteessir oldular. Beyrek der: Niye mteessir oldunuz?
Dediler: Nasl mteessir olmayalm? Sen kzl kaftan gi-
yiyorsun, biz ak kaftan giyiyoruz. Beyrek der: Bu ka-
dar eyden tr niye mteessir oluyorsunuz, bugn
ben giydim, yarn naibim giysin, krk gn kadar sra ile
giyiniz, ondan sonra bir dervie verelim.
Krk yiit ile yiyip iip oturuyorlard. Murada maksuda
ermesin, kafirin casusu bunlar casuslad, varp Bayburt
Hisarnn beyine haber verdi. Der: Ne oturuyorsun
sultanm, Pay Pien Bey o sana verecei kz Beyreke
verdi. Bu gece gelin odasna giriyor.
Murada maksuda ermesin, o melun, yedi yz kafir ile
drt nala hcum etti.
Beyrek apalaca gelin odas iinde yiyip iip habersiz
oturuyordu. Gece uykusunda kafir otaa saldrd. Naibi
klcn syrd eline ald, benim bam Beyrein bana
Kurban olsun dedi. Naip paraland, ehit oldu. Derin
olsa batrr, kalabalk korkutur; at iler er vnr, yayan
erin midi olmaz. Otuz dokuz yiit ile Beyrek esir gitti.
Tan aard, gne dodu. Beyrekin babas anas bakt
grd ki, gerdek grnmez olmu. Ah ettiler, akllar
balarndan gitti. Grdler ki uanlardan kuzgun kal-
m, taz dolam yurtta kalm, gelin odas paralanm,
naip ehit olmu.
Beyrekin babas kaba sar kaldrp yere ald, ekti
yakasn yrtt, oul oul diyerek brd feryat figan
etti. Ak brekli anas boncuk boncuk alad, gznn
yan dkt, ac trnak ak yzne ald, al yanan
yrtt, karg gibi kara san yoldu, alayarak szlayarak
evine geldi. Pay Pre Beyin penceresi altn otana fer-
yat figan girdi. Kz gelini kah kah glmez oldu, kzl k-
na ak eline yakmaz oldu. Yedi kz kardei ak kardlar
kara elbiseler giydiler, vay beyim karde, muradna
maksuduna ermeyen yalnz karde diyip alatlar b-
rtler. Beyrekin yavuklusuna haber oldu, Banu i-
ek karalar giydi ak kaftann kard, gz elmas gibi al
yanam ekti yrtt,
Vay al duvamn sahibi
Vay alnmn bamn umudu
Vay ah yiidim vay ahbaz yiidim
Doyuncaya kadar yzne bakmadm Hanm
Nereye gittin beni yalnz koyup canm yiit
Gz ap da grdm
Gnl ile sevdiim
Bir yastkta ba koyduum
Yolunda ldm kurban olduum
Vay Kazan Beyin inanls
Vay kudretli Ouzun imrenileni
Han Beyrek
100
Deyip zar zar alad. Bunu iitip Kyan Seluk olu
Deli Dndar ak kard kara giydi. Beyrekin yar ve yol-
dalar ak karp karalar giydiler. Kudretli Ouz beyle-
ri Beyrek iin byk yas tuttular, mit kestiler.
Bunun zerine on alt yl geti. Beyrekin lsn dirisi-
ni bilmediler. Bir gn kzn kardei Deli Karar, Bayndr
Hann divanna geldi. Dizini kt. Deli Karar der: Dev-
letli hanm mr uzun olsun. Beyrek sa olsa on alt yl-
dan beri gelirdi. Bir yiit olsa dirisi haberini getirse, srma-
l elbise, cbbe, altn ake verirdim; l haberini geti-
rene, kz kardeimi verirdim. Byle diyince, murada mak-
suda ermesin. Yalanc olu Yaltacuk der: Sultanm ben
varaym, ls dirisi haberin getireyim.
Meer Beyrek buna bir gmlek balamta giymezdi,
saklard. Vard, gmlei kana mana batrd, Bayndr
Hann nne getirip brakt. Bayndr Han der: Bre bu
ne gmlektir? Yalanc olu Yaltacuk der: Beyreki Ka-
ra Derbentte ldrmler. te delili sultanm. Gmle-
i grnce beyler hngr hngr alatlar, feryat figa-
na girdiler. Bayndr Han der: Bre niye alyorsunuz?
Biz bunu tanmayz, adaklsna gtrn grsn. O, iyi
bilir zira o dikmitir yine o tanr.
Vardlar, gmlei Banu ieke ilettiler. Grd tand.
Odur dedi. ekti yakasn yrt, ac trnak ak yzne al-
d ald, gz elmas gibi al yanan yrtt.
Vay gz ap grdm
Gnl verip sevdiim
Vay al duvamn sahibi
Vay alnmn bamn umudu
Han Beyrek
Diye alad. Babasna, anasna haber oldu. Apalaca yur-
duna feryat figan girdi, ak kardlar, kara giydiler. Kud-
retli Ouz Beyleri Beyrekten mit kestiler. Yalanc o-
lu Yaltacuk kk dnn yapt, byk dnne
mhlet koydu.
Beyrekin babas Pay Pre Bey de bezirganlarn ard
yanna getirdi, der: Bre bezirganlar varn, iklim iklim ara-
yn. Beyrekin ls dirisi haberini getirirsiniz belki.
Bezirganlar hazrlk grdler. Gece gndz demeyip
yrdler. Birdenbire Parasarn Bayburt Hisarna gel-
diler. Meer o gn kafirlerin mukaddes gnleri idi. Her
biri yemekte imekte idi. Beyreki de getirip kopuz al-
dryorlard. Beyrek yce ardaktan bakt bezirganlar
grd. Bunlar grdnde haberleti, grelim hanm
ne haberleti:
Der:
Dz engin havadar yerden gelen kervanc
Bey babamn kadn anamn hediyesi kervanc
Aya uzun ko ata binen kervanc
nm anla szm dinle kemanc
Ula olu Salur Kazan sorar olsam sa m kervanc
Kudretli Ouz iinde Kyan Seluk olu Deli Dndar
Sorar olsam sa m kervanc
Kara Gne olu Kara Budak sorar olsam sa m ker-
vanc
Ak sakall babam
Ak brekli anam sorar olsam sa m kervanc
Gz ap da grdm
Gnl ile sevdiim
Pay Pien kz Banu iek evde mi kervanc
Yoksa kimseye vard m kervanc
Syle bana
Kara bam kurban olsun kervanc sana.
Bezirganlar der:
Sa msn esen misin canm Bams
On alt yln hasreti Hanm Bams
Kudretli Ouz iinde
Kazan Beyi sorar olsan sadr Bams
Kyan Seluk olu Deli Dndar sorar olsan sadr
Bams.
Kara Gne olu Budak sorar olsan sadr Bams
O beyler ak kard kara giydi senin iin Bams
Ak sakall baban
Ak brekli anan sorar olsan sadr Bams
Ak karp kara giydiler senin iin Bams
Yedi kz kardeini yedi yol ayrmnda alar grdm
Bams
Gz elmas gibi al yanaklarn yrtar grdm Bams
Vard gelmez karde diye feryad eder grdm Bams
Gz ap da grdn
Gnl verip sevdiin
Pay Pien kz Banu iek
Kk dnn yapt, byk dnne mhlet koydu
Yalanc olu Yaltacuka varr grdm Han Beyrek
Parasarn Bayburt Hisarndan umaa bak
Ap alaca gerdeine gelmee bak
Gelmez olsan Pay Pien kz Banu ieki aldrdn
belli bil.
Beyrek kalkt, alaya alaya krk yiidin yanna geldi. Ka-
ba sar kaldrd yere ald, der: Hey benim krk arkada-
m, biliyor musunuz neler oldu? Yalanc olu Yaltacuk
benim lm haberini iletmi. Penceresi altn otana ba-
bamn figan girmi. Kaza benzer kz gelini ak karm
kara giymi. Gz ap da grdm, gnl verip sevdi-
im Banu iek; Yalanc olu Yaltacuka varr olmu.
Byle diyince krk yiidi kaba sarklarn kaldrdlar ye-
re aldlar, bre bre alatlar, feryat figan kld-
lar. Meer kafir beyinin bir bekar kz var idi. Her gn
101
Beyreki grmee getirdi. O gn yine grmee geldi.
Bakt grd Beyrek mteessir olmu. Kz der: Niin
mteessirsin hanm yiit? Geldike seni en grrdm,
glerdin oynardn, imdi noldun? Beyrek der: Nasl
mteessir olmayaym? On alt yldr ki babann esiriyim.
Babaya anaya, akrabaya kardee hasretim ve hem bir
kara gzl yavuklum var idi. Yalanc olu Yaltacuk der-
ler bir kii var idi. Varm yalan sylemi, beni ld de-
mi, ona varr olmu.
Byle syleyince kz -Beyreke ak olmutu- der: Eer
seni hisardan aa urgan ile sallandracak olursam, baba-
na anana salk ile varacak olursan beni burada gelip he-
lalla alr msn? Beyrek and iti: Klcma doranaym,
okuma saplanaym, yer gibi kertmeyim, toprak gibi sav-
rulaym. Salk ile varacak olursam Ouza gelip seni he-
lalla almazsam. Kz da urgan getirip Beyreki hisardan
aa sallandrd. Beyrek aa bakt kendisini yeryzn-
de grd. Allaha kreyledi, yola dt.
Giderek kafirin at srsne geldi. Bir at bulursam tuta-
ym bineyim dedi. Bakt grd kendisinin deniz tay
boz aygr burada otlayp duruyor. Boz aygr da Bey-
reki grp tand, iki ayann zerine kalkt kinedi.
Beyrek de vm, grelim hanm nasl vm:
Der :
Ak ak meydana benzer senin alncn
ki gece k saan tasa benzer senin gzceizin
briime benzer senin yeleciin
ki ift kardee benzer senin kulacn
Eri muradna yetitirir senin arkacn
At demem sana karde derim kardeimden daha iyi
Bama i geldi arkada derim arkadamdan daha iyi
At ban yukar tuttu, bir kulan kaldrd Beyreke kar-
geldi. Beyrek atn gsn kucaklad, iki gzn p-
t. Srad bindi, hisarn kapsna geldi. Otuz dokuz ar-
kadan emanet etti, grelim hanm nasl emanet etti:
Beyrek der:
Bre pis dinli kafir
Benim azma sp duruyordun tahamml edemedim
Kara domuz etinden yahni yedirdin tahamml ede-
medim
Tanr bana yol verdi gider oldum bre kafir
Otuz dokuz yiidimin emaneti bre kafir
Birini eksik bulsam yerine on ldreyim
Onunu eksik bulsam yerine yzn ldreyim bre kafir
Otuz dokuz yiidimin emaneti bre kafir.
Sonra tuttu yryverdi. Krk kii kafirler atlandlar, ard-
na dtler. Kovalayp gittiler yetiemediler dndler.
Beyrek Ouza geldi. Bakt grd bir ozan gidiyor. Der:
Bre ozan nereye gidiyorsun? Ozan der: Bey yiit d-
ne gidiyorum. Beyrek der: Dn kimin? Ozan
der: Yalanc olu Yaltacukun. Beyrek: Bre kimin ne-
sini alyor? Ozan der: Han Beyrekin adaklsn alyor.
Beyrek der: Bre ozan kopuzunu bana ver atm sana
vereyim. Sakla, geleyim deerini getireyim alaym.
Ozan der: Avazm kslmadan, sesim kalnlamadan bir
attr elime geti, gtreyim saklayaym. Ozan kopuzu
Beyreke verdi. Beyrek kopuzu ald, babasnn yurduna
yakn geldi. Bakt grd ki bir ka obanlar yolun ke-
narn almlar alyorlar, hem durmayp ta yyorlar.
Beyrek der: Bre obanlar! Bir kii yolda ta bulsa yaba-
na atar, siz bu yolda bu ta niin yyorsunuz?
obanlar der: Bre sen seni bilirsin, bizim halimizden
haberin yok. Beyrek: Bre ne haliniz vardr? obanlar
der: Beyimizin bir olu var idi, on alt yldr ki ls
dirisi haberini kimse bilmez. Yalanc olu Yaltacuk der-
ler, ls haberini getirdi, adaklsn ona verir oldular,
gelir burdan geer, vuralm onu, ona varmasn, eine
dengine varsn.
Beyrek der: Bre yznz ak olsun, aanzn ekmei si-
ze helal olsun.
Oradan babasnn yurduna geldi. Meer evlerinin nn-
de bir byk aa var idi. Dibinde bir gzel pnar var
idi. Beyrek bakt grd kim kk kz kardei pnardan
su almaa geliyor, karde Beyrek diye alyor feryat
ediyor, toyun dnn kara oldu diye alyor. Beyreke
mthi ayrlk acs kt, dayanmad. Boncuk boncuk
gznn ya akp gitti. ararak burada syler, gre-
lim hanm ne syler:
Beyrek der:
Bre kz ne alyorsun ne baryorsun aabey diye
Yand barm yakld iim
Senin aabeyin yok mu olmutur
Yreine kaynar yalar m dklmtr
Kara barn m sarslmtr
Aabey diye ne alyorsun ne baryorsun
Yand barm yakld iim
Kar yatan kara da sorar olsam yaylak kimin
Souk souk sularn sorar olsam ime kimin
Tavla tavla ko atlar sorar olsam binek kimin
Katar katar develeri sorar olsam yk tayc kimin
Allarda aka koyunu sorar olsam len kimin
Karal mavili ota sorar olsam glge kimin
Az dilden kz ii haber bana
Kara bam kurban olsun bugn sana
Kz der:
alma ozan syleme ozan
Yasl ben kzn nesine gerek
Kar yatan kara da sorar olsan
102
Aabeyim Beyrekin yaylas idi
Aabeyim Beyrek gideli yaylayanm yok
Souk souk sularn sorar olsan
Aabeyim Beyrekin imesi idi
Aabeyim Beyrek gideli ienim yok
Tavla tavla ko atlar sorar olsan
Aabeyim Beyrekin binei idi
Aabeyim Beyrek gideli binenim yok
Katar katar develeri sorar olsan
Aabeyim Beyrekin yk taycs idi
Aabeyim Beyrek gideli ykleyenim yok
Allarda aka koyunu sorar olsan
Aabeyim Beyrekin leniydi
Aabeyim Beyrek gideli lenim yok
Karal mavili ota sorar olsan
Aabeyim Beyrekindir
Aabeyim Beyrek gideli genim yok
Yine kz der:
Bre ozan
Kar yatan kara dadan geldiinde getiinde
Beyrek adl bir yiide rastlamadn m
Takn takn sular ap geldiinde getiinde
Ar adl ehirlerden geldiinde getiinde
Bre ozan grdn ise syle bana
Kara bam kurban olsun ozan sana
Kz yine der:
Kar yatan kara dam yklmtr
Ozan senin haberin yok
Glgeli koca aacm kesilmitir
Dnyalkta bir kardeim alnmtr
alma ozan syleme ozan
Yasl ben kzn nesine gerek ozan
nnde dn var dne varp t
Beyrek bundan geti, byk kz kardelerinin yanna
geldi. Bakt grd kz kardeleri karal mavili oturuyor-
lar. arp Beyrek syler, grelim hanm ne syler:
Der:
Sabah sabah yerinden kalkan kzlar
Ak ota brakp kara otaa giren kzlar
Ak karp kara giyen kzlar
Bar gibi katlaan yourttan ne var
Kara sa altnda kl ekmeinden ne var
Deri yaygda ekmekten ne var
gndr yoldan geldim doyurun beni
gne varmasn Allah sevindirsin sizi
Kzlar vardlar yemek getirdiler, Beyrekin karnn do-
yurdular. Beyrek der: Aabeyinizin ba ve gz sada-
kas eski kaftannz var ise giyeyim dne varaym,
dnde elime kaftan verirler, tekrar kaftannz geri
vereyim. Vardlar, Beyrekin kaftan var imi, buna ver-
diler. Ald giydi, boyu boyuna, beli beline, kolu koluna
yakt. Byk kz kardei bunu Beyreke benzetti, kara
szme gzleri kan ya doldu. Sylemi, grelim hanm
ne sylemi
Kz Der:
Kara srme gzlerin fersizlemeseydi
Aabeyim Beyrek diyeydim ozan sana
Yzn kara sa rtmeseydi
Salam salam bileklerin solmasayd
Sallana sallana yrynden
Aslan gibi duruundan
...
Darda kalm yiidin arkas
Zavallnn biarenin midi
Bayndr Hann gveyisi
Yrtc kuun yavrusu
Trkistann direi
Amt suyunun aslan
Karacukun kaplan
Yaz al atn sahibi
Han Uruzun babas
Hanm Kazan
nm anla szm dinle
Sabah sabah kalkmsn
Ak ormana girmisin
Ak kavan budandan sallayarak gemisin
Can yaycn emisin
Okcazn kurmusun
Adn gelin odas koymusun
Sada oturan sa beyler
Sol kolda oturan sol beyler
Eikteki inanllar
Dipte oturan has beyler
Kutlu olsun devletiniz
Byle syleyince Kazan Bey der: Bre deli ozan ben-
den ne dilersin? adrl ota m dilersin, kul hizmeti mi
dilersin, altn ake mi dilersin? Vereyim. Beyrek der:
Sultanm beni braksan da len yemeinin yanna var-
sam, karnm atr, doyursam. Kazan der: Deli ozan
devletini tepti. Beyler bugnk beyliim bunun olsun,
brakn nereye giderse gitsin, neylerse eylesin.
Beyrek len yemeinin zerine geldi. Karnn doyur-
103
duktan sonra kazanlar tepti, dkt, evirdi. Yahninin ki-
mini sana, kimini soluna atar. Sadan gideni sa alr,
soldan gideni sol alr. Haklya hakk desin, haksza yz
karal desin.
Kazan Beye haber oldu, sultanm deli ozan hep yemei
dkt dediler, imdi kadnlarn yanna varmak istiyor. Ka-
zan der: Bre brakn kadnlarn yanna da varsn!
Beyrek kalkt, kadnlarn yanna vard Zurnaclar kov-
du, davulcular kovdu, kimini dvd, kiminin ban
yard. Kadnlarn oturduu otaa geldi, eiini uttu otur-
du. Bunu grd Kazan Beyin hatunu boyu uzun Burla
kzd, der: Bre kavat olu deli kavat, sana der mi
teklifsizce benim zerime gelesin? Beyrek der: Hanm
Kazan Beyden bana buyruk oldu. Bana kimse kara-
maz! Burla Hatun der: Bre madem ki Kazan Beyden
buyruk olmutur, brakn otursun. Yine dnd Bey-
reke der: Bre deli ozan peki maksadn nedir? Der:
Hanm maksadm odur ki kocaya varan kz kalksn oy-
nasn, ben kopuz alaym.
Ksrca Yenge derler bir hatun var idi, ona dediler: Bre
Ksrca Yenge kalk sen oyna. Ne bilir deli ozan dediler.
Ksrca Yenge kalkt, der: Bre deli ozan kocaya varan
kz benim. Deyip oynamaa balad. Beyrek kopuz
ald syledi, grelim hanm ne syledi :
Der:
And imiim ksr ksraa bindiim yok
Binip mukaddes savalara vardm yok
kz ardnda obanlar sana bakar
Boncuk boncuk gzlerinin ya akar
Sen onlarn yanna var
Muradn onlar verir belli bil
Seninle benim iim yok
Kocaya varan kz kalksn
Kol sallayp oynasn
Ben kopuz alaym.
Ksrca Yenge: Vay bu zeval gelecek deli beni grm
gibi sylyor. Vard yerinde oturdu. Bu sefer Boazca
Fatma derler bir hatun var idi. Kalk sen oyna dediler.
Kzn kaftann giydi. Boazca Fatma: al bre deli ozan!
Kocaya varan kz benim, oynayaym.
Deli ozan der:
And ieyim bu sefer boaz ksraa bindiim yok
Binip mukaddes savalara vardm yok
Evinizin ard derecik deil miydi
Kpeinizin ad Barak deil miydi
Senin adn krk oynal Boazca Fatma deil miydi
Daha aybn aarm belli bil
Seninle benim oyunum yok
Var yerine otur
Kocaya varan yerinden kalksn
Ben kopuz alaym
Kol sallayp oynasn
Byle syleyince Boazca Fatma der: Vay deli boma-
ca karacak olanca aybmz kalkt. Kalk kz, oynarsan
oyna, oynamazsan cehennemde oyna, Beyrekten son-
ra bana bu hal geleceini biliyorduk. Burla Hatun
der: Kz kalk oyna, elinden ne gelir?
Banu iek krmz kaftann giydi, ellerini yenine ek-
ti gzkmesin diye, oyuna girdi.
Banu iek: Bre deli ozan al! Kocaya varan kz be-
nim, oynayaym.
Beyrek der:
Ben bu yerden gideli deli olmu
Pek ok beyaz karlar yam dize km
Han kznn evinde kul, halayk tkenmi
Marapa alm suya varm
Bileinden on parman souk alm
Kzl altn getirin han kzna trnak yontun
Ayplca Han kz kocaya varmak ayp olur
Bunu iitince Banu iek kzd: Bre deli ozan ben ayp-
l mym ki, bana ayp kouyorsun? Gm gibi ak bi-
leini at, elini kard. Beyrekin geirdii yzk g-
rnd. Beyrek yz tand. Burada sylemi, grelim
hanm ne sylemi:
Ben bu yerden gideli bam bam tepe bana ktn m kz,
Kvranp drt yanna baktn m kz
Karg gibi kara san yoldun mu kz
Kara gzden ac yan dktn m kz
Gz elmas gibi al yanan yrttn m kz
Sen ere varrsn altn yzk benimdir ver bana kz
Banu iek der:
Beyrek gideli bam bam tepe bana ktm ok
Karg gibi kara sam yolduum ok
Gz elmas gibi al yanam yrttm ok
Vard gelmez bey yiidim han yiidim Beyrek diye a-
ladm ok
Sevitiim Bams Beyrek sen deilsin
Altn yzk senin deildir
Altn yzkte ok nian vardr
Altn yz istiyorsan niann syle
Beyrek der:
Sabah sabah Han kz yerimden kalkmadm m
Boz aygrn beline binmedim mi
Senin evinin zerine yabani geyik ykmadm m
Sen beni yanna armadn m
Seninle meydanda at koturmadk m
Senin atn benim atm gemedi mi
Ok atnca ben senin okunu geride brakmadm m
104
Grete ben seni yenmedim mi
pp bir srp
Altn yz parmana geirmedim mi
Sevitiin Bams Beyrek ben deil miyim
Byle diyince, kz tand bildi ki Beyrektir, Cbbesi ile
uhas ile Beyrekin ayana kapand. Beyreke dadlar
kaftan giydirip donattlar. Hemen kz srad ata bindi.
Beyrekin babasna anasna mjdeye koturup gitti.
Kz der:
Halka halka kara dan yklmt yceldi ahir
Kanl kanl sularn ekilmiti alad ahir
Koca aacn kurumutu yeerdi ahir
Yiit atn ihtiyarlamt tay verdi ahir
Kzl develerin ihtiyarlamt yavru verdi ahir
Ak koyunun ihtiyarlamt kuzu verdi ahir
On alt yllk hasretin oulun Beyrek geldi ahir
Kayn baba kaynana mjde bana ne verirsiniz
Beyrein babas anas der:
Dilin iin leyim gelinciim
Yoluna kurban olaym gelinciim
Yalan ise bu szlerin gerek olsun gelinciim
Sa esen kp gelse
Kar yatan kara dalar sana yaylak olsun
Souk souk sular sana ime olsun
Kulum halaym sana cariye olsun
Yiit atlarm sana binek olsun
Katar katar develerim sana yk tayc olsun
Allarda aka koyunum sana len olsun
Altn akem sana harlk olsun
Penceresi altn otam sana glge olsun
Kara bam kurban olsun sana gelinciim
Bu srada beyler Beyreki getirdiler. Kazan Bey der:
Mjde Pay Pre Bey olun geldi. Pay Pre Bey der:
Olum olduunu undan bileyim, sere parman ka-
natsn, kann mendile silsin, gzme sreyim, alacak
olursa olum Beyrektir zira alamaktan gzlerim gr-
mez olmutu. Mendili gzne srnce Allah Tealann
kudreti ile gz ald. Babas anas feryat ettiler. Bey-
rekin ayana kapandlar.
Der:
Penceresi altn otamn kabzas oul
Kaza benzer kzmn gelinimin iei oul
Grr gzmn aydn oul
Tutar belimin kuvveti oul
Kudretli Ouz imrenileni canm oul
Diyerek ok alad, Allahna krler eylediler.
Yalanc olu Yaltacuk bunu iitti. Beyrekin korkusun-
dan kat kendini Dana Sazna att. Beyrek ardna d-
t, kovalaya kovalaya saza drd. Beyrek der: Bre
ate getirin! Getirdiler, saz atee verdiler. Yaltacuk
grd ki yanyor, sazdan kt Beyrekin ayana kapan-
d, klc altndan geti Beyrek de suundan geti. Ka-
zan Bey der: Gel muradna eri. Beyrek der: Arka-
dalarm karmaynca, hisar almaynca murada eri-
mem. Kazan Bey, Ouzuna beni seven binsin dedi.
Kudretli Ouz beyleri atlandlar, Bayburt Hisarna drt
nala yetitiler. Kafirler de bunlar karladlar. Kudretli
Ouz beyleri ar sudan abdest aldlar, ak alnlarn yere
kodular, iki rekat namaz kldlar. Ad gzel Muham-
medi yad ettiler. Gmbr gmbr davullar dvld.
Bir kyamet sava oldu, meydan dolu ba oldu. kl
Meliki brderek Kazan Bey attan yere drd. Ka-
ra Tekr Deli Dndar kllad yere drd. Kara Ars-
lan Meliki, Kara Budak yere drd. Derelerde kafire
krgn girdi. Yedi kafir beyi kltan geti. Beyrek, Yige-
nek, Kazan Bey, Kara Budak. Deli Dndar, Kazan olu
Uruz Bey bunlar kaleye yry ettiler. Beyrek otuz
dokuz yiidinin zerine geldi, onlar sa ve esen grd.
Allaha kreyledi. Kafirin kilisesini yktlar, yerine mes-
cit yaptlar. Keilerini ldrdler. Ezan okuttular, aziz
Tanr adna hutbe okuttular. Kuun, alaca kann, ku-
man temizini, kzn gzelini, dokuz katl ilenmi ss-
ler elbise, cbbe hanlar han Bayndra hisse kardlar.
Pay Pre Beyin olanc Beyrek, melikin kzn ald,
ak evine ak otana geri dnd, dne balad. Bu
krk yiidin bir kana Han Kazan, bir kana Bayndr
Han kzlar verdiler.
Beyrek de yedi kz kardeini yedi yiide verdi. Krk
yerde ota dikti. Otuz dokuz kz talihli talihine birer ok
att. Otuz dokuz yiit okunun ardnca gitti. Krk gn
krk gece toy dn eylediler. Beyrek yiitleri ile murat
verdi, murat ald.
Dedem Korkut geldi, neeli havalar ald, destan syledi
deyi dedi. Gazi erenler bana ne geldiini syledi, bu
Ouzname Beyrekin olsun dedi. Dua edeyim hanm:
Yerli kara dalarn yklmasn. Glgeli koca aacn ke-
silmesin. Ak sakall babann yeri cennet olsun. Ak br-
ekli anann yeri cennet olsun. Oul ile kardeten ayr-
masn. Ahir vaktinde ar imandan ayrmasn. Amin amin
diyenler Tanrnn yzn grsn. Derlesin toplasn g-
nahnz ad gzel Muhammet Mustafann yz suyuna
balasn hanm hey!
105
1. d Yantnz doru deil ise slmiyet ncesi Trk
Edebiyat konusunu bir kez daha gzden gei-
riniz.
2. b Yantnz doru deil ise Trklerin Kabul Et-
tikleri Dinler konusunu bir kez daha gzden
geiriniz.
3. e Yantnz doru deil ise Trklerin Kabul Ettik-
leri Dinler konusunu bir kez daha gzden ge-
iriniz.
4. b Yantnz doru deil ise Trklerin Kabul Ettik-
iriniz.
5. a Yantnz doru deil ise Trklerin Kabul Ettik-
iriniz.
6. b Yantnz doru deil ise Ozan-baks Edebiyat
Kavram konusunu bir kez daha gzden gei-
riniz.
7. d Yantnz doru deil ise Ozan-baks Edebiyat
Kavram konusunu bir kez daha gzden gei-
riniz.
8. c Yantnz doru deil ise slmiyet ncesi Trk
Edebiyatnda iir Tr ve ekilleri konusunu bir
kez daha gzden geiriniz.
9. e Yantnz doru deil ise slmiyet ncesi Trk
Edebiyatnda iir Tr ve ekilleri konusunu bir
kez daha gzden geiriniz.
10. d Yantnz doru deil ise Dede Korkut Hikye-
leri konusunu bir kez daha gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Edebiyat ile dnya gr arasndaki iliki tek ynl
bir iliki deildir. Dnya gr dorultusunda yazan
ve sz syleyen edebiyatlar ayn zamanda yazdkla-
ryla okuyanlarn ve syledikleriyle dinleyenlerini et-
kileyerek belli bir lde de olsa toplumlarnn dn-
ya grnn gelimesine ve deimesine de neden
olabilirler. Bu nedenle edebiyat ve dnya gr ili-
kisinin iki ynl bir iletiim ve etkileim ilikisi oldu-
u sylenebilir.
Sra Sizde 2
Gnmz Anadolusunda balangc kamlk dnemine
kadar giden ocakl uzmanlar vardr. Halk arasnda k-
saca ocakl denilen bu kiiler bata siil denilen ra-
hatszlklar iyiletirdikleri inancyla halk tarafndan zi-
yaret edilirler ve sayg grrler. Ayn ekilde halk ara-
snda snk denilen kiiler de bu tr ocakl uzman-
lardandrlar. Bu tr uygulamlar ilevsel olmalar ne-
deniyle yaamaya devam ediyor olabilirler.
Sra Sizde 3
Gnmzde kendine ozan diyen kiiler Ozan-Baks
Edebiyat Geleneine mensup deildirler. Ozan keli-
mesi son yllarda Trkiye Trkesinde ir veya k
anlamnda kullanlmak zere aydnlar tarafndan tekrar
diriltilmitir.
Sra Sizde 4
Bu tr iir ve dzyaz kark anlatlar teorik olarak
mensur (dzyaz) ksmlar kolayca ezberlenen ve hatr-
da tutulan iir ksmlarna gre daha kolayca unutulup
deiebilir.
Arat, R. R. (1991). Eski Trk iiri. Ankara: TDK Ya-
ynlar.
obanolu, . (2003). Trk Dnyas Epik Destan Ge-
lenei. Ankara: Aka Yaynlar.
obanolu, .(2004). Trk Dnyas Ortak Ataszle-
ri Szl. Ankara: AKM Yaynlar.
obanolu, . (2006). k Tarz Edebiyat Gelenei
ve stanbul. stanbul: 3F Yaynlar.
Ergin, M. (1991). Dede Korkut Kitab. Ankara: TDK
Yaynlar.
Gkyay, O. . (2000). Dede Korkudun Kitab. stan-
bul: MEB Yaynlar.
Kprl, M.F. (2003) Trk Edebiyat Tarihi. Ankara:
Aka Yaynlar.
Gnay, . ve Harun Gngr. (1998). Trk Din Tarihi
Kayseri: Lain Yaynlar.
Tekin, T. (1989). XI. Yzyl Trk iiri. Ankara: TDK
Yaynlar.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat geleneini tanmlayabilecek,
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat geleneindeki nazm ekillerini tanyabilecek,
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat geleneindeki iir trlerini tanmlayabilecek,
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyatndaki dzyaz (nesir) trlerini aklayabilecek,
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat temsilcilerini tanmlayabilecek, bilgi ve
beceriler kazanabileceksiniz.
erik Haritas
Tasavvuf
Tekke
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat
tr ve ekilleri
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebi-
yatnn nde gelen temsilcileri
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Halk Edebiyatna
Giri-II
TEKKE VE TASAVVUF HALK
EDEBYATI GELENE
EDEBYATI GELENENDEK
NAZIM EKLLER
EDEBYATI GELENENDE R
TRLER
EDEBYATI GELENENDE
DZYAZI (NESR) TRLER
EDEBYATININ TEMSLCLER
Tekke ve Tasavvuf
Halk Edebiyat
Gelenei
5

TEKKE VE TASAVVUF HALK EDEBYATI GELENE
Trkler IX. yzyldan itibaren slmiyeti kabul etmeye balamlardr. Trklerin
ok byk bir ksm XII. yzylda slmiyeti kabul etmitir. Bu srete ve zellikle
XII. yzyldan sonra Trk sosyo-kltrel yaps iinde ortaya kan ve onu ynlen-
diren dinamiklere sahip iki sivil ve sosyo-kltrel kurum vardr. Bunlardan biri
medrese dieriyse tekkedir. Tekkeler kurulduklar yerlere, byklk kklk-
lerine ve ilevlerine gre dergh, zaviye, hangh, olarak adlandrlmlardr.
Bu iki nemli sivil sosyo-kltrel kuruma XVI. yzyln son eyreinden itibaren
kahvehaneler eklenecektir.
Medrese, eitim ve retimin merkezi ve kltrel hayatn kayna konumun-
dayd. Medreselere giden rencilere softa ad verilirdi. Bunlar medreselerdeki
en yksek makam olan mderrisler (profesr) tarafndan eitilirlerdi. Din adam-
lar, hakimler, savclar ve bilginler buradan yetiirlerdi. Medresenin eitim dili
Arapadr. Medreselerden yetimi nl bilginlerin byk bir ounluu eserlerini
Arapa olarak kaleme almlardr. Medrese, Her kim renir ise lisn- Frisi / s-
dr eder ondan dinin yars (Kim Farsa renirse, dinin yars gider) diyerek Fars-
a renmeye kar sava amsa da, edebiyata merakl bilginler zellikle de Mev-
levi merep olanlar Farsay da renmi ve retmilerdir. eriat (slm hukuku)
esaslarnn retiminin hakim olduu medreselerden yetien edebiyata merakl bil-
ginler Arap ve Fars edebiyatlarndan tr, ekil, aruz ve mevzularyla birlikte maz-
munlar da alarak meydana getirdikleri manzum ve mensur eserlere Divan Edebi-
yat veya Eski Trk Edebiyat ya da Klasik Edebiyat gibi adlar verilmektedir.
Tekkeler ise medreselerin dnda ve tamamen baka dinamiklerle kurulan ve
evrilerek gelien, esasen din evreler olmakla birlikte medrese mezunu bilginler-
le kyaslanamayacak derecede serbest dnceli insanlar yetitiren yerlerdir. Bi-
raz da bu nedenle medreselerin yetitirdii Ulema-i rsum (resm bilginler) ile
tekkelerde yetien irfan sahipleri neredeyse daimi olarak kar karya gelmiler-
dir. Seluklu dneminde siyasete bulatklar ksa bir sre haricinde tekkeler, ta-
rikat mensuplarnn toplant meknlar olmutur. Tekkelerdeki en yksek makam
eyhlerindir. Mritler eyhlerden el alrlar onlarn gzetim ve denetimleri altnda
yetimeye alrlard.
Hemen her tarikatn en az bir tekkesi vard. Tarikatlara katlm insanlar belirli
gecelerde eyhlerinin bakanlnda toplanarak o tarikatn yol ve yntemlerine
uyarak zikir ekerler veya ilahiler sylerler, trenlerde eitli ritel ve pratikle-
Tekke ve Tasavvuf Halk
Edebiyat Gelenei
El almak: zel bir trenle bir
eyhe ve onun retisini
takibe sz vererek
balanmak.
Zikir ekmek: Tarikatin icra
tresine gre belli bir ezgiyle
belirli sayda kalplam
dini ifadeleri topluca tekrar
etmek.
ri gerekletirirler, helva sohbetleri yaparlar, Karagz-Hacivat oyunlar seyrederek
ve kssahanlarn okuduu kssalar dinleyerek elenirlerdi. Bu balamda, Mevle-
vihanelerde raks (dans) ve musiki n planda yer tutard. Mevlevihanelerde (Mev-
levi tekkeleri) en byk zevk, mesnev okuyuculardan (mesnevihan) Mesnevi din-
lemek, ney (flemeli bir alg) ve kudmn (vurmal bir alg) eliinde sema
yapmaktr. Bektai tekkeleriyse neredeyse kaytszlk olarak nitelendirilebilecek
olaanst bir ho gryle ve yaam sevincini n planda tutan tasavvuf bir neey-
le doludur. Bektai ayin ve trenleri de dier tarikatlardan farkldr. Bu tarikatta da,
balamayla alnan musikinin ve semah olarak adlandrlan din-ritel mahiyetin-
deki raksn son derece nemli bir yeri vardr.
Burada ana hatlarna iaret ettiimiz bu tarikatlar ve tekkelerindeki ortak ama-
ca ynelik ortak yaay, anlay ve yorumlaylarn da vurumu, ortak bir edeb
anlay da ortaya karmtr. Zamanla bu yeni edeb anlayn tr ve ekil zellik-
leri gelenekselleerek kalplamtr. Byk bir ksm dorudan ayin ve trenlerde
okunmaya ve eliklerinde tarikata has ritel ve pratiklerin (ayin ve dualarn) yapl-
mas iin retilmi olan ve bu tr sosyo-kltrel balamlarda tketilen manzum ve
mensur edeb rn ve srelerin tamam Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat Ge-
lenei olarak adlandrlr.
XII. yzylda, Trkistann Yesi ehrinde, Hoca Ahmed Yesev slm iman, ahlak
ve faziletini tasavvuf prensipler olarak yaayp bunlar hikmet adn verdii ve
Trklerin yzyllardr kullandklar geleneksel iir ekillerinde gerevli geni kitle-
lere tantp yaymtr. Hoca Ahmed Yesev, tekke kurumu etrafnda odaklanan yep-
yeni bir yaay biimi balatan; yol, yntem kurucu bir mrit ve mutasavvftr. Ho-
ca Ahmed Yesevnin kurduu dn ve yaay yolu Yesevlik ad ve ekliyle
yaylm ve tasavvuf ounlukla bu adla bilinmitir. Yesevliin kurucusu Hoca Ah-
med Yesev ile onun Hakim Sleyman Ata gibi halifeleri, Tekke ve Tasavvuf Halk
Edebiyat geleneinin bilinen ilk airleridir. Bu balamda bu airleri Yusuf Has Ha-
cib, Kagarl Mahmud ve Edib Ahmed Ygnekinin ortaya k zeminini hazrlayan-
lar arasnda grmek gerekir. zellikle de Edip Ahmed Ygnekiyi, Yesevyle ben-
zeen bir olu iinde bulunan ve onun ada olan bir baka Hak olarak d-
nmek mmkndr.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat geleneinin Yesev bata olmak zere Hakim
Sleyman Ata ve dier takipileri olan bu ilk irlerin ozan-baks edebiyat gelene-
inden pek ok geleneksel unsuru aldklar grlr. Ozan-baks edebiyat gelenein-
den alnan bu geleneksel unsurlar arasnda sanat kiilie geii saladna inan-
lan rya motifi veya ilah bir ilhamla eser yaratma inanc; hece ls, bu lyle
yaratlan kouk/koma adyla bilinen drtlklerin esas olduu nazm ekilleri; iirle-
ri mzik eliinde ve gerektiinde irticalen icra ve hatta bu icralara elik eden raks
(dini dans) saylabilir. Ayrca, Arap ve Farslardan aruz ls ve almaya deer gr-
dkleri nazm tr ve ekilleriyle de bu yeni edeb gelenei zenginletirmilerdir.
Bu balamda, Trk kltr tarihinde yeni bir olgu ve grng olarak ortaya -
kan bu mutasavvf airlerin en byk yenilikleri teleolojiktir. Teleolojik ama ve-
ya edim bilim olarak Trkeletirilirse de bu balamda sz konusu airlerin eser-
lerini yarat ve icra edi amalar olarak tanmlayabiliriz. Buna gre, Hoca Ahmed
Yesev ve takipileri olan irler -ki onlar k olarak adlandrlmay yelediler-
anlatm tutumlarn iman ve inanlarn propaganda etmeyi (irad ve tebli) ama-
layan bir anlay ve yorumlayta younlatrdlar. Bunlarn amac, Hz. Muham-
medin slm anlatp tebli etmede yilikleri emredip ktlklerden sakndrma-
y temel ilke olarak gstermesinden hareketle hikmet veya iir sylemekten mak-
108
Kssa: bret ve t verici
ounlukla din ve ahlk
konular ele alan anlatlar.
sat slm iman, ahlak ve faziletini tebli etmek, onlar bilmeyen insanlara ulatr-
maktr. Bu olgu, irat yani karanlkla e anlaml olan kfr aydnlatma ve belli
yol ve yntemlerle kendini rafine edip kalp ve kararn temizleyen insanlarn bu
hl ve hller iin yapaca i yolculuklara uygun vasflarla donatmak demektir.
Bu anlay ve buna bal olarak iir syleyiin en mtekmil ve bariz rnekle-
rini Dede Korkut hikyelerinde grdmz ilden ile obadan obaya gezen dn
dernek eden din veya din d iirler syleyerek insanlar elendirmeyi, onlara
hoa zaman geirtmeyi amalayan ozan-bakslarla kyaslanrsa aradaki farkllk
daha iyi anlalr. Bu ok basit karlatrma din ve din d diye ikiye ayrlr. An-
cak bu grn ar bir basite indirgemeden baka bir ey deildir. nk bu tab-
loda yer alan ozanlar ozan, Ouzun bilicisi, bulucusu, Kazak Trklerinde ezgile-
rin mitik mucidi, kltrel kahraman Dede Korkutu karlatrmaya katmadan bir
kyaslama yaplamaz. Dede Korkutu karlatrmamza kattmz zaman ise kar-
mza Trk kltr tarihinin bilinen en eski fenomeni olan ve proto-Trklk dne-
minde ve en azndan 10.000lerce yl nce ortaya kan kam ve kamlk gerei
ya da yaygn syleniiyle aman kmaktadr.
Kam, Tanr ve tanrsalla iletiime geebilen, bilinen, sradan, olaan dnya artla-
rn akn kii demektir. Trk sosyo-kltrel balamnda Tanr ya da tanrsal eren
atalarca seilen bu kiiler manevi olarak atalar arasnda yer alan ulu kamlar tarafn-
dan yetitirilir ve insanlara iyilik yaparak topluma hizmet ederek erdemle donanr ve
olaanst nitelikler gsterebilecei yce vasflara ererek, erginleir eren olur.
Ouz rivayetlerinde, Peygamberin yanna giderek ashaba dhil olma gibi birka di-
n motifle slmilemi olarak karmza kan Dede Korkut budur. Bunun daha eski
veya arkaik zellikleriyle karlatmz Kazak rivayetlerinde ise alglar ve havalar
icat eden, mr boyunca lmden kamaya alan filozofik zellikleri ar basan
mitolojik bir kahramanla karlayoruz ki bu kamlk veya amanlk zemini zerinde
ykselen erdemli bir kahraman daha dorusu erenden baka bir ey deildir.
Hoca Ahmed Yesevnin hayat hikyesine yakndan bakldnda Ouz ve Ka-
zak Trklerinin rivayetlerindeki Dede Korkutla kesien ve aina gelen izgiler her
ikisinin de ortak proto-tipi olan kam ve kamlktan kaynaklanmaktadr. Bunlar Tan-
r veya tanrsal gler tarafndan seilmi olmak, bu vazifeye uygun bir beden ve
ruh temizliine tabi tutulmak ve bata rya ve benzeri grlerle, akn gler tara-
fndan yetitirilerek bu vazifeye hazrlanmak, amaca ermi bir eren olarak hizmet
etmek eklinde sralamak mmkndr. Gk Tanrya tek, yarglayc, yaratc ve
esirgeyici g olarak bakan veya buna inanan bir kamn yetime ve hizmet pratii
de bundan farkl deildir. Dahas, o da tpk Hoca Ahmed Yesev veya Dede Kor-
kut gibi kopuz veya kopuzgillerden bir alg ya da daha ok defe benzer bir davul-
la iir eklinde alklar yani dualar sylemekte olan az dual kiidir. Onun da
tpk tekke-tasavvufun erenleri gibi atee, iinde kavurma kaynayan kazana elini
soktuuna ve atein onu yakmadna ve ayn anda pek ok yerde olabildiine,
gklere aabildiine, yeraltna varabildiine, Tanrnn yardm ve gcyle pek ok
hastay iyi ettiine, kaybolan bulduuna, gelecekte olan bileceine inanlr.
Bu sraladklarmzdan baka binlerce ylda teekkl etmi geleneksel Trk i-
ir dilini, ...yollarda aykr duran dalardan, telli turnadan, seher yeline... varn-
caya dek geleneksel syleyileri ve motif-kavram sistemini alan onlar slmi bil-
gi, bili ve duyu iinde tasavvuf bir tarzla yorumlaya kavuturan boynu eri
sar iei konuturan anlay da yine byk lde Tekke ve Tasavvuf Halk
Edebiyat geleneince kendinden nceki edeb gelenekten, ozan-baks edebiyat
geleneinden devralnmtr.
109
5. ni t e - Tekke ve Tasavvuf Hal k Edebi yat Gel enei
Ama kendinden nceki edeb gelenekten bu aldklarnn zerine evrensel Allah
inancn, Hz. Muhammedin onun kulu ve elisi olduu bilincini ve Kuran- Ke-
rimin indirilen son kitap, slmn Allah katnda tek hak din olduu retisini ve b-
tn bunlar ieren ekliyle slmn amentsn ve o dnemin slm medeniyeti bil-
gi, bilim, sosyo-kltrel deerleri ve teknolojisini yanyana koyarak oluturduu ter-
kibin (sentezin) ad: Trk Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat ve Kltr Geleneidir.
Bir baka ifadeyle tasavvuf, evrende tek bir vcudun var olduuna inanmak ve
her trl varlk tezahrn O vcudun tecellileri veya varlnn davurumlar say-
maktr. Bu ekilde bir formle etmeyle ifade edilebilecek olan ve kendisi de bal
bana pek ok kaynaktan beslenen slm mistisizmi veya tasavvufu, Trk Tekke
ve Tasavvuf Halk Edebiyat geleneinin oluumunu salayan en nemli kaynak
veya onun ruhudur.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat Gelenei konusunda daha fazla bilgiyi Prof. Mehmed Fu-
ad Kprlnn Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (Ankara: Aka Yaynlar, 2003) ve
Prof.Dr. Abdurrahman Gzelin Din-Tasavvuf Trk Edebiyat (Ankara: Aka Yaynlar,
1999) adl kitaplarnda bulabilirsiniz.
Sizce medrese ile havas (sekin), tekke ile avam (halk) toplumsal tabakalamalar
arasnda bir iliki var mdr?
TEKKE VE TASAVVUF HALK EDEBYATI
GELENENDEK NAZIM EKLLER
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat gelenei hem szl kltr hem de yazl kltr
ortamlarnda retilmi eserlere sahiptir. Bu nedenle de bir ynyle yazl dier y-
nyle de szl edebiyat zellikleri gsterir. Bu durum bu edebiyat geleneinin di-
line de yansm gibidir. Genel olarak bu edebiyat geleneinin dili Halk Edebiyat
rnlerinde kullanlan dile yaknsa da onda yksek tahsili olmayan orta seviyedeki
halkn kulland Arapa ve Farsa kelimelere de rastlanr. Bu edebiyat geleneinin
kendine has bir nazm ekli, vezni ve kfiye sistemi yoktur. Tekke ve Tasavvufi
Halk Edebiyatnda Divan Edebiyatnn aruzlu nazm ekilleriyle ozan-baks ve k
tarz geleneklerin heceli nazm ekilleri kullanlr. zellikle de eserlerinin geni halk
kitlelerince daha iyi anlalmasn isteyen mutasavvf (tasavvuf retisini takip eden)
airler heceli ekillerden komay ok daha fazla kullanmlardr. Nazm birimi
olarak da tercih edilen nazm ekline bal olarak beyit veya drtlk yer alr.
Aruzla yazlan iirlerinde mutasavvf irler kaside, gazel, mesnevi, murabba,
kta, tuyu, terc-i bend, terkib-i bend, mstezat gibi nazm ekillerini kullanmlar-
dr. Bu gelenein aruzla yazlan nazm biimlerinde genellikle aruzun mefln /
mefln / faln, mefl / mefl / mefl / faln, mefl / filt /me-
fl / filn, filatn / filatn / filatn / filn ve filatn / filatn /
filn kalplar kullanlmtr.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat geleneinde aruzla yazlan iirlerde aruz ha-
talarna ok sk rastlanlr. Bu edebiyat meydana getiren airlerin ounun ok faz-
la eitim grmemi olduu dnlrse, bu doal bir sonutur. Bu tr aruz hata-
lar ounlukla Trke kelimelerin ksa hecelerinin vezin gerei uzatlmasyla or-
taya kan imle ve ayn ekilde Arapa ve Farsa kelimelerdeki uzun hecelerin
vezin gerei ksaltlmas sonucu ortaya kan zihflardr.
110
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
Hece ile meydana getirilen Tekke ve Tasavvufi Halk Edebiyat iirlerinde daha
ok yedili, sekizli ve onbirli hece lleri kullanlmtr. Yedili iirlerde duraklar
bazen 4+3=7 bazen de 3+4=7 olabilir. Sekiz heceli iirler de bazen 4+4=8 bazen de
durakszdr. Onbirli iirlerde ise 6+5=11 veya 4+4+3=11 bazen de duraksz msra-
lar yer almaktadr. Heceli iirlerde kullanlan nazm biimleriyse mni, koma ve
destandr. Kafiye rgleri mni ve koma eklindedir.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat, gelenei heceli nazm ekilleri ve kafiye r-
gs gibi zelliklerini ozan-baks edebiyat geleneinden almtr. Daha sonra orta-
ya kan k Tarz Edebiyat gelenei de bu heceli ekil zelliklerini Tekke ve Ta-
savvuf Halk Edebiyat geleneinden almtr. Tekke ve Tasavvuf geleneinin iir-
leri de ozan-baks edebiyat geleneinde olduu gibi kopuz, ney ve benzeri gele-
neksel alglar ve ezgiler eliinde icra edilmilerdir.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat Gelenei konusunda daha fazla bilgiyi Prof. Mehmed
Fuad Kprlnn Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (Ankara: Aka Yaynlar, 2003)
ve Prof.Dr. Abdurrahman Gzelin Din-Tasavvuf Trk Edebiyat (Ankara: Aka Yayn-
lar, 1999) adl kitaplarnda bulabilirsiniz.
Sizce Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat rnlerinin de geleneksel alglar ve ezgiler eli-
inde icra edilmeleri gelenein hangi zelliini ortaya koymaktadr?
TEKKE VE TASAVVUF HALK EDEBYATI
GELENENDE R TRLER
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat geleneinin kendine has nazm ekilleri olma-
d ve bu gelenekte Divan ve k tarz edebiyat geleneklerinin nazm ekillerinin
kullandna yukarda iaret edilmiti. Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat gelenei
nazm trleri konusunda hem Divan hem de k tarz edebiyat geleneklerinden
ayrlr. iirde tr meselesi ele alnp ilenilen, zerinde durulan konuyla belirlenir.
Bu balamda, Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat iir geleneinde meydana getiri-
len iirleri Allah hakknda yazlan trler, Peygamber hakknda yazlan trler,
din ve tasavvuf bykleri hakknda yazlan trler ve dini inanlar ve tasavvuf
dnceler hakknda yazlan trler olarak drde ayrmak mmkndr:
Allah Hakknda Yazlan Trler
Bu trlerin adlar ve bu trlerde ele alnan temel konular Tevhid (Allahn birlii,
ycelii ve sfatlarn konu edinen), lahi (Tanry ven ve ona yalvarma konulu),
yin (Mevlev tarikatnn ilahileri), Tapu (Glen tarikatnn ilahileri), Nefes (Ale-
vi-Bektalerin ilahileri), Durak (Halvetlerde iki fasl aras okunan ilahiler), Cum-
hur (Mevlev ve Bektai dndaki tarikatlerde ilahiye verilen ad), Mnacat (Allaha
yakar, esirgenmeyi, balan, dua konu edinen) ve Esma-i Hsna (Tanrnn
esasen 99 olan sonradan yaplan eklemelerle 1001e karlan en gzel ve erefli
adlarn ve kapsadklar vasflarn ileyen) eklinde sralanabilir. Bu grupta yer
alan iir trlerinden mnacatlara mm Sinandan bir rnek verilebilir:
Ey cmle halkun maksud al gnlmi senden yana
Ey klli eyin mevcd al gnlmi senden yana
***
Budur yregm yaras gitmedi yzm karas
Ey b-reler aresi al gnlmi senden yana
***
111
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
Nefs elinden vareyem hrs elinden b-reyem
Gayri kime yalvarayum al gnlmi senden yana
***
Kurtar nefsn belsndan cn bu ltfu bular senden
Nola ihsan ola senden al gnlmi senden yana
***
Elm sana irmeklie gzm seni grmeklie
Tapuna yz srmeklie al gnlmi senden yana
***
Nefsn meyine kanmasun firkat odna yanmasun
M-sivdan aldanmasun al gnlmi senden yana
***
Dim sen ol dilde szm seni fikr eylesn zm
Gayrya bakmasun gzm al gnlmi senden yana
***
Mustafanun hrmetine Murtazanun hizmetine
ol birlign hrmetine al gnlmi senden yana
***
Gzlermi giryan eyle ciermi biryan eyle
Esrr ile hayrn eyle al gnlmi senden yana
***
Evliylar hrmetine enbiylar izzetine
Mukarrebler kurbetine al gnlmi senden yana
***
Akuna yolda olmaa derdne dilda olmaa
Srruna hlda olmaa al gnlmi senden yana
***
Ey keremler kn hce sensin ycelerden yce
Ayrlmasun bir zerrece al gnlmi senden yana
***
mm Sinan dir yaradan gtr perdeyi aradan
Kurtar beni bu yaradan al gnlmi senden yana
Peygamber Hakknda Yazlan Trler
Bu trlerin adlar ve bu trlerde ele alnan temel konular Nat (Hz. Muhammedi v-
mek ona duyulan sayg ve sevgi konulu), Sretn-Nebi (Hz. Peygamberin doum-
dan lmne kadar hayatn, erdemlerini konu edinen), Muczt- Nebi (Hz. Mu-
hammedin gsterdii mucize ve kermetleri konulu), Hicret-nme (Hz. Muham-
medin Mekkeden Medineye g etmesini konu edinen), Mirac-nme (Hz. Mu-
hammedin Miraca kmas konulu) Mevlid (Hz. Muhammedin doumu bata ol-
mak zere hayatn konu edinen), Hilye (Hz. Peygamber ve dier peygamberlerle,
drt halifenin i ve d gzellikleri konulu), Gevher-nme (Allahn birliini, Pey-
gamberin ahlakn konu edinen) ve Dolap-nme (Su dolaplarnn yapld aacn
kiiletirilmesi yoluyla onlarn azndan Tanr aknn ifade edilmesi konulu) eklin-
dedir. Bu grupta yer alan iir trlerinden natlara Yunustan bir rnek verilebilir:
Canm kurban olsun senin yoluna
Ad gzel kendi gzel Muhammed
efat eyle bu kemter kuluna
***
112
Mmin olanlarn oktur cefs
hirette olur zevk safs
On sekiz bin lemin Mustafs
Din ve Tasavvuf Bykleri Hakknda Yazlan Trler
Bu trlerin adlar ve bu trlerde ele alnan temel konular Medhiye (Drt halifeyi,
ashab- kirm, velileri vmeyi konu edinen), Mersiye (Tekke ve tasavvuf ulular-
nn lm konulu) ve Maktel-i Hseyin (Hz. Muhammedin torunu Hz. Hseyinin
Kerbelda ehit ediliini konu edinen) eklinde sralanabilir. Bu grupta yer alan i-
ir trlerinden medhiyeye Erefolundan bir rnek verilebilir:
Cem olmu dervileri
Prim Abdlkdirin
Yolunda sdklar
Prim Abdlkdirin
***
Elim verdim eline
Kurban olam diline
Canlar feda yoluna
Prim Abdlkdirin
***
Arsnn balym
Bahesinin glym
Bann blblym
Prim Abdlkdirin
***
nkr eden ol eri
Mrit eder eytan
Asldrr Geylni
Prim Abdlkdirin
***
Sana direm hey kii
Kalpten kar tevi
Oda yanmaz dervii
Prim Abdlkdirin
***
Evliyalar rehberi
Hakkn srra mazhar
Banda kudret gl
Prim Abdlkdirin
***
Hak katnda uludur
ki cihan doludur
Erefolu kuludur
Prim Abdlkdirin
113
Dini nanlar ve Tasavvufi Dnceler Hakknda Yazlan
Trler
Bu trlerin adlar ve bu trlerde ele alnan temel konular Vcut-nme (insann ya-
ratln konu edinen), Nasihat-nme (nsanlara t vermeyi, yol gsterme konu-
lu), bret-nme,(kt bir olaydan ders alma ve ktlkten arnma konulu), Fazi-
let-nme (Hz. Peygamber ve drt halifenin davranlarndaki ycelik ve erdemleri
konu edinen) Ftvvet-nme (Esnaf tekilatnn uymas gereken drstlk ve ter-
biye konulu), Gazavat-nme (Din dmanlaryla yaplan savalar konu edinen),
Mansur-nme (Byk mutasavvf Hallac- Mansurun hayat ve kerametleri konu-
lu) Minber-nme (Hatiplerin minberden bildiklerini halka anlatmalarn konu edi-
nen), stihrac-nme (Gelecee ait herhangi bir olayn st kapal bir biimde bil-
dirilmesi konulu), Nevruziye (Nevruz gn ve kutlamalar zellikle de Hz. Alinin
doumu konulu) Tahassr-nme (Tasavvuftan habersiz geen mre duyulan zn-
ty konu edinen), Tarikat-nme (Tarikatlarn yntem ve yollarn konu edinen),
Nutuk (Tarikatn gelenek-grenek ve detleri konulu), Hikmet (slmiyetin esasla-
r, tasavvufun incelikleri konulu), Devriye (nsan ruhunun Allahtan kp yine Al-
laha varaca dncesini konu edinen), athiye (ciddi bir dnce veya duygu-
yu, ineleyici ve alayl bir biimde anlatan iirler), Meded-nme (Ehl-i Beytten ve
On ki mamdan yardm isteyip yalvarma konulu), Selam-nme (li-ba, On ki
mam, Hac Bekta Velinin erdem ve gzelliklerini konu edinen) Dstur (Alevi-
Bektai tarikatinin gelenek ve greneklerini, detlerini anlatan nefesler), Dvazi-
mam (On ki mam ve sahip olduklar stn zellik ve erdemleri konulu iirler),
Kyamet-nme (Kyamet gn ve zellikleri konulu) ve efat-nme (Maher g-
nnde Hz. Muhammed ve dier peygamberlerce sahip klmay ve araclklaryla
affa uramay salamay konu edinen) eklinde sralanabilir. Bu grupta yer alan i-
ir trlerinden athiyeye XVI. yzyln Bektai airi Azmden bir rnek verilebilir:
Yeri g ins cinni yarattun
Sen ey mimar ba eyvanc msun
Ay gn arh burc var ettin
Ey mekn sahibi rahanc msun
***
Denizleri yarattn sen kapaksuz
Sular yrttn elsz ayaksuz
Yerleri temelsz g direksz
Durdurursun acep iskanc msun
***
Kullanrsun kanadsuzca rzgar
Krekle mi yaptun sen bu dalar
Ne yapp da ldrrsn salar
Can virip alrsn sen canc msun
***
Sekiz cennet yapdun sen dem in
Aldn byk bala ann suun
demi Cennetten kardun nin
Buday nene lzm harmanc msun
***
Bir iken bin itdn kendi adn
Grmedm sen gibi i stadn
114
Yeirdrsn kurutursun odn
Sen bahvan msun ormanc msun
***
nip Beytullahtan kendn dinlersin
Cibrile perde altunda sylersn
Bu te-i Cehennemi neylersn
Hamamn m var ya klhanc msun
***
Hafya ekilb seyrna durdun
Akl yitmezlern aklun vurdun
Kldan ince kpr yapdun da kurdun
Akar suyun m var bostanc msun
***
Bu klara bedel bu yaz yapdun
Evvel bahara kar gzi yapdun
Mzn iki gz terzi yapdun
Bakkal msun yoksa dkkanc msun
***
Kazanlarda katranlarun kaynarm
Yir altnda balklarn oynarm
On bu dnya kadar ejderhan varm
erbet mi satarsun ylanc msun
***
Esirci misn koydun tamuya arab
Hoca msun okur yazarsn kitab
Asln ktib midr grrsn hisab
htisabun m var yoksa hanc msun
***
Yz bin tamut olsa korkam birinden
Rahman ismi nzil deil mi senden
Gaffar- znbum demedn mi sen
Avf et gnahm yalanc msun
***
Beni affeylesen den mi andan
ahlar bile geer byle isyandan
Ne dklr ne ekslr haznenden
Affetsen gnahm yalanc msun
***
anna der mi noksan grrsn
Her gnlde oturursun yrrsn
Bunca cn alup yine virirsn
Gtrp getiren kervanc msun
***
Bilirsn ben kulum en sultnumsun
Kalbde zikrm dilde tercemnumsun
Sen benm cnmda cn mihmanumsun
Gnlmn yars yabanc msun
***
115
Bel delil eyler kendn sylersn
erden Azmyi pazar eylersn
Ycelerden yce seyrn edersn
in seyrn kendin seyrnc msun
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat geleneinde iir trleri konusunda daha fazla bilgiyi
Abdurrahman Gzelin Din-Tasavvuf Trk Edebiyat (Ankara: Aka Yaynlar, 1999)
adl kitabnda ve Abdurrahman Gzelin Tekke iiri Trk Dili Dergisi, S.450, s.251-454,
1989, adl makalesinde bulabilirsiniz.
Sizce niin iirde tr meselesi ele alnp ilenilen veya zerinde durulan konuyla belirlenir?
TEKKE VE TASAVVUF HALK EDEBYATINDA
DZYAZI (NESR) TRLER
Zaman zaman ehirlerde yksek kltre mensup kiilerin kulland Arapa ve
Farsa tesiri altnda kalsa da sade ve ilek bir dzyaz dili tekke kurumu evresin-
de gelimitir. iirde olduu gibi nesirde de tekke evresinin amac geni halk kit-
leleri tarafndan rahata anlalmak ve onlara ulatrlmak istenilen mesajn olabil-
diince rahat anlalmasn salamakt. Bu nedenle, Tekke ve Tasavvuf Halk Ede-
biyat gelenei evresinde oluan dzyaz (mensur) rnleri, geni halk kitleleri
olan okuyucuyu hedefleyen sade nesir dilinde meydana getirilmitir.
slmiyet sonras Trk edebiyatnn mensur ilk din tasavvuf rnekleri arasnda
Kuran tefsirleri, hadis kitaplar, evliya menkbeleri, yar efsanev slm tarihleri, f-
tvvet-nmeler, menkp-nmeler, halk kitaplar, fetih-nmeler, tarih olaylar ko-
nu edinen destan zelliklere sahip gazavat-nmeler gibi eserler yer alr. Hoca Ah-
med Yesevnin geleneksel iir formlarn kullanarak Trk toplumu iin o gnlerde
yeni olan slmi ierii geni kitlelere iletmesi forml ayn nedenlerle mensur
edeb eserlere de uygulanmtr. Esas ve arlkl olarak szl kltr ortamnda
asrlardan beri olumu olan Ouz Kaan, Dede Korkut Hikyeleri, Krolu, Alpa-
m gibi epik destanlar slmi bir ereveleme ve ierik kazandrmayla yeniden
retilerek geni kitlelerin tketimine sunulmutur. Ayn ekilde Budist ve Manihe-
sit dnemlerde eitli dillerden Trkeye yaplan tercmelerle son derece ilek bir
yazl edebiyat diline de dnen Trkenin imknlarn kulanarak yeni trden
eserler de ortaya konulmutur.
Geleneksel alperen tipinin slmiyet sonras adlandrlyla Allah dostu velile-
rin veya yaygn syleyiiyle evliyalarn olaanst olay ve kahramanlklar ieren
hayat hikyeleri etrafnda oluan menkp-nmeler Trk edebiyatnda ortaya -
kan trlerdendir. Bunlarn ilk rneklerinden birisi yeni dinin kitleler hlinde kabul
edilmesini konu edinen Satuk Bura Han Destandr. Trk evliya menakp-nme-
lerinin ilk rnei de kabul edilen bu destan ayn zamanda slm ierikli ilk Trk
epik destanlarndandr. Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyatnn nesir tr eserleri bu
tr slmiyet ncesinin slmiletirilen veya slmi bir evk ve heyecanla oluturu-
lan ilk dnem eserlerinin meydana getirdii edeb temeller zerinde ykselecektir.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat gelenei evresinde oluturulan mensur,
manzum-mensur kark ve manzum eserler ounlukla Anadolu ve Balkanlarn
Trklemesini ve slmlamasn konu edinirler. Bu anlatlar geni halk kitlelerini
aydnlatmak zere kaleme alnmlardr. Bu amaca ynelik olarak yaplan toplan-
tlarda bir kiinin yksek sesle okuyup dierlerinin dinleyerek anlayp tartarak
zmsenmesine ynelik meclis (oturum) meclis ilenecek ekilde dizayn edil-
116
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
dikleri grlr. Okuma-yazma orannn evrensel olarak dk olduu Ortaada
bu tr okuma-dinleme yoluyla kltrlenme son derece nemli bir etkinlik biimi
olarak karmza kmaktadr. Bu bir ynyle birincil szl kltr ortamndan ta-
mamen bir kopuu ve dier ynyle de yazl kltr ortamnn sabit metin anlay-
na geii salayan son derece nemli bir oluumdur. Buna bal olarak Anado-
luda tekke evrelerinde yazyla sabit metne balanm ounlukla mensur veya
yar mensur ve manzum destan eserler meydana getirilmitir. Bunlarn en nem-
lileri u ekilde sralanabilir:
Cenk-nmeler: Anadoluda XIII. yzyldan itibaren Trk toplumunun sosyo-
kltrel yaps ve dnya grne uygun olarak tercme ve adapte etmek suretiy-
le Trk edebiyatnda oluturulan eserlerdir. Kaynan Arap ve Fars edebiyatlarn-
dan alan ancak Trk destan geleneinin ltleri ve icra tresine gre oluturulan
Cenk-nmeler manzum, mensur ve manzum-mensur kark olarak meydana geti-
rilmilerdir. Cenk-nmelerin konusu Hz. Ali, at Dldl, klc Zlfikr, Hz. Alinin
olu Muhammed Hanefi etraflarnda gelien olaylarda gsterilen kahramanlklar-
dr. ounlukla manzum rneklerine rastlanlan Kesikba Hikyeleri de Hz.
Alinin etrafnda olumalar nedeniyle bu gruba girmektedir.
Hamza-nme: Hz. Muhammedin amcas Hz. Hamzann kahramanlklarn ko-
nu edinen ve onun efsanevi hayatn anlatan eserlerdir. Trkler arasnda anlatlan
ilk slmi destan kahraman olmas nedeniyle de Hz. Hamza anlatlar ayr bir
nem tarlar. Hamza-nme, Trkler arasnda X. yzyldan itibaren szl kltr or-
tamnda anlatlmaya balanlm ve XIV. yzyl sonlarna doru Hamzav adl bir
kii tarafndan yazya geirilmitir.
Eb Mslim-nme: Halifeliin Emevilerden Abbasilere gemesinde son derece
nemli bir rol oynayan Eb Mslim-i Horasannin hayat etrafnda oluan anlat-
lardr. Bu anlatlarda Eb Mslim-i Horasan daima hakk savunan, zulme ve zalim-
lere kar kan bir kahraman olarak idealize edilmektedir.
Battal-nme: slm ordularnn Bizans Devletine kar yaptklar savalarda gs-
terdii baarlarla n kazanan bir Arap Emiri olarak kabul edilen Battal Gazi etrafn-
da oluan epik destan nitelikli anlatlarn yer ald menkabeler (din efsaneler)
mecmuasdr. Bu anlatlarda Battal Gazinin efsanevi hayat Anadoluya yerleen
Trklerin gzyle manzum ve mensur olarak yanstlmtr. Battal-nme Trk halk
arasnda byk bir hret kazanarak yakn zamanlara kadar okunup anlatlmtr.
Danimend-nme: Anadoluda bamsz bir devlet kuran Danimendli hane-
dann bata Danimend Ahmet Gazi olmak zere ileri gelenlerinin hayatlar ve
kahramanlklar hakknda olumu anlatlardr. Danimend-nme destannda dile
getirilen olaylarn tarihsel gereklere uygunluu, kahramanlarnn tarih aysiyet-
ler olmas, yer ve ahs adlar nedeniyle uzun bir sre bu kitap bir tarih kitab
olarak dnlmtr.
Saltuk-nme: Anadolu ve zellikle de Balkanlarn Trklemesinde son derece
nemli bir yere ve role sahip olan Sar Saltuk adl bir Trk gazi-derviinin hayat-
n anlatan din-destan bir eserdir. Anadoluda ve ounlukla tekke evresinde olu-
an slmi Trk destanlarnn sonuncusu Sar Saltuk Destandr. Bu destanda Or-
taan gaziler zmresinin din ve millet uruna yaptklar gazalar sade ve akc bir
dille anlatlr. Saltuk-nme, ehzade Cemin buyruuyla Ebul-Hayr Rm adl ahs
tarafndan Anadoluda yedi yl boyunca szl kaynaklarda Sar Saltuk hakknda an-
latlanlarn yazlarak toplanmasyla meydana getirilmitir. Bu ynyle de Trklerin
yazl kltr ortamna yneli ve zmseyi srecinde ayr bir nem tamaktadr.
117
Menkp-nmeler: Velilerin kerametlerini anlatan efsanevi kk hikyelere
menkabe veya menkbe ad verilir. Bu evliya hikyeleri nceleri tasavvuf-bi-
yografik kitaplarda veya evliya tezkirelerinde toplanmtr. Ancak, IX. ve X. yz-
yllardan sonra tek bir veli hakkndaki menkabeleri toplayan menkb, men-
kb-nme, vilyet-nme veya velyet-nme eklinde adlandrlan eserler orta-
ya kmtr. Bu tr eserler Arap, Fars ve Trk dillerinde yazlm ve slm alemi-
nin her tarafna yaylmtr. Bu balamda, Anadoluda faaliyet gsteren Mevlevilik,
Kadirilik, Vefilik, Rfilik, Bektailik ve benzeri tarikat evrelerinde n salm b-
yk mutasavvflarn hayatlar hakknda da menkb-nmeler oluturulmutur. Bu
eserler dnemlerinin Anadolusunu ehir hayat ve tekilatn, sosyal tabakalar,
ekonomik yapsn, din hayatn gelenek ve greneklerini aksettiren son derece
nemli kaynaklardr.
Gazavat-nmeler: Tek bir savan veya bir savalar silsilesinin anlatld gaza-
nme veya gazavat-nmeler de arlkl olarak tekke evrelerinde meydana ge-
tirilmi eserlerdendir.
Fetih-nmeler: Bir ehrin veya bir kalenin alnmasn anlatan eserlerdir. Ta-
dklar tarihsellik zellikleriyle tarihe kaynaklk ederler.
Ftvvet-nmeler: Esnaf hayat ve maddi-manevi disiplinini konu edinen eser-
lerdir. Bunlar, zellikle Ortaada esnaf ve ticaret hayatn oluturup kontrol eden
sosyal yap olan Ahilik kurumunun temel eserleridir.
Fkralar: Bektai tipine bal fkralarla, Nasrettin Hocay tasavvuf bir yorumla-
ya tabi tutan anlatmalar da tekke evrelerinde olumu eserler arasnda saylabilir.
erhler: Bata tasavvuf byklerinin iirleri olmak zere eitli manzumeleri ta-
savvuf bak alaryla yorumlayan ounluu mensur olan eserlerdir. Bu tr
erh veya aklama ve yorumlamalar da yine tekke evresinde gelien mensur
eserlerdendir.
Tevarihler: Dorudan doruya tarih kitab olarak kaleme alnm olmakla bir-
likte Tevarih-i l-i Osman gibi epik ve efsanevi zelliklere sahip ounlukla
mensur anlatlardr.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat Gelenei nesir trleri konusunda konusunda daha fazla
bilgiyi Prof.Dr. Abdurrahman Gzelin Din-Tasavvuf Trk Edebiyat (Ankara: Aka Ya-
ynlar, 1999) ve Erman Artun Dini-Tasavvuf Halk Edebiyat (stanbul: Kitabevi Yaynla-
r, 2006 ) adl kitaplarnda bulabilirsiniz
Sizce tekke kurumu evresinde sade bir nesir dilinin oluma nedeni nedir?
TEKKE VE TASAVVUF HALK EDEBYATININ
TEMSLCLER
Trk Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat ortaya kt XII. yzyldan gnmze
kadar yzlerce air yetitirmi ve bunlarn binlerce eseri gnmze kadar gelebil-
mi son derece gl ve verimli bir gelenektir. Tekke-Tasavvuf Halk Edebiyatnn
yukarda izilen tarih geliimi ve tanmlanndan hareketle genel bir panoramas
ve yzyllara gre belli bal temsilcileri u ekilde sralanabilir:
XII. yzylda gelenei balatan Hoca Ahmed Yesev, Edip Ahmed Ygneki ve
Hakim Sleyman Ata en nemli temsilcilerdir. Hoca Ahmed Yesevnin Hik-
metlerine gnmz Trkesine evrilmi ekliyle rnek olarak u iir verilebilir:
Erenler cemal grr derviler sohbetinde
Yranlar meclisinde nur yaar sohbetinde
***
118
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Ne dilese o olur derviler sohbetinde
Her srlar zhir olur derviler sohbetinde
***
Her kim sohbete geldi erenden nasip ald
Tez geldi bili oldu derviler sohbetinde
***
Her kim sohbete geldi gnlne mna doldu
Ashblar murad buldu derviler sohbetinde
***
m gelse hs olur yldz gelse ay olur
Mis gelse altn olur derviler sohbetinde
***
Kibir hasedler lr iine mna dolar
Gz ap Hakk grr derviler sohbetinde
***
Resla vahiy geldi bandan tcn ald
Kalkt hdimlik kld derviler sohbetinde
***
Kul Hce Ahmed sohbette dem vurur mnctta
Ne gzel saadette derviler sohbetinde
XIII. yzylda, yaklak yzyldr Orta Asya veya Trkistandan gler ve g-
revlendirmeler yoluyla Anadoluya tanan Yesevlik ve dier tarikatlerin d-
nceleri burada kk salar ve Anadolu merkezli bir mutasavvf airler toplu-
luu oluur. XIII. yzylda Anadoluda yaayan ve eserleri gnmze gelen
air mutasavvflar bata Mevlna Celaleddin Rum olmak zere, Hac Bekta
Veli, Sultan Veled, Ahmed Fakih, eyyd Hazma ve Yunus Emre eklinde s-
ralanabilir. Bu devrin mutasavvf irlerinden Yunus Emrenin bir iiri rnek
olarak verilebilir:
Akun ald benden beni bana seni gerek seni
Ben yanarm dni gni bana seni gerek seni
***
Ne varla sevinrem ne yoklua yirinrem
Akunla avunuram bana seni gerek seni
***
Akun klar ldrr ak denizine daldurur
Tecellyile doldurur bana gerek seni
***
Akun arbndan iem mecnn olup daa dem
Sensin dn gn endem bana seni gerek seni
***
Sflere sohbet gerek ahlere ahret gerek
Mecnnlara Leyl gerek bana seni gerek seni
***
Eer beni ldreler klm ge savuralar
Topraum anda ara bana seni gerek seni
***
Ynus durur benm adum gn geldke artar odum
ki cihanda maksdum bana seni gerek seni
119
XIV. yzylda Anadoluda yaayan ve eserleri gnmze gelen air mutasav-
vflar Abdal Musa, Kaygusuz Abdal, Sid Emre, Elvn elebidir. Bu devrin
mutasavvf irlerinden Kaygusuz Abdaln bir iiri rnek olarak verilebilir:
Beylerimiz Avlan Gln stne
Alar gelir hm Abdal Musaya
Urum abdallar postun enine
Balar gelir hm Abdal Musaya
***
Urum abdallar gelr dost dey
Enimizde aba hrka post dey
Hastalar gelir derman istey
Erler gelir hm Abdal Musaya
***
Hintten bezirganlar gelir yaynr
Pier lokmalar alar doyunur
klar gelir burda soyunur
Nrlar gelir hm Abdal Musaya
***
Her mtem aynda kanlar saarlar
Uyandrp Hak eran yakarlar
Demine h deyip glbang ekerler
Tular gelir hm Abdal Musaya
***
krrdr ko yiidin yular
Muannidi eksen gelmez ileri
Akpnarn Yeilgln sular
alar gelir hm Abdal Musaya
***
Alim alm Zlfikrn destine
Sallar durmaz Yezitlerin kastna
Tmen tmen gen Alinin stne
Erler gelir hm Abdal Musaya
***
Benim bir isteim var vardr Kerimden
Mnkir bilmez evliynn srrndan
Kaygusuzum ayr dtm primden
Alar gelir hm Abdal Musaya
XV. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya tesirleri gnmze gelen ir
mutasavvflar olarak Hac Bayram Veli, Akemseddin, Erefolu Rm, Kemal
mm, Emir Sultan, Ren ve brahim Tennr saylabilir. Bu devrin muta-
savvf irlerinden Hac Bayram Velinin bir iiri rnek olarak verilebilir:
Bilmek istersen sen seni
Can ire ara can
Ge canndan bul onu
Sen seni bil sen seni
***
120
Kim bildi eflini
O bildi sfatn
Onda buld ztn
***
Grnen sfatndr
Onu gren ztndr
Gayr ne hacetindir
***
Kim ki hayrete dald
Nura mstarak oldu
Tevhid-i zt buldu
***
Bayram zn bildi
Bileni onda buldu
Bulan o kendi oldu
XVI. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya tesirleri gnmze gelen
mutasavvflar arasnda brahim Glen, Ahmed Srban, Bursal Muhyiddin
ftade, ah smail Hatay, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, ve Muhyiddin Ab-
dal sayabiliriz. Bu devrin mutasavvf irlerinden ah smail Hataynin bir
iiri rnek olarak verilebilir:
Krklar meydnna vardm
Gel beri hey can dediler
Yz srdm ayaklarna
Gir ite meydn dediler
***
Krklar bir yerde durdular
Otur dey yer verdiler
nme sofra serdiler
El lokmaya sun dediler
***
Krklarn kalbi durudur
Gelenin kalbi ardr
Geliin kandan beridir
Gel syle ihvn dediler
***
Gir semaya bile oyna
Silinsin alsn ayna
Krk yl kazanda dur kayna
Daha isin yan dediler
***
Grdn gzn ile
Syleme sen szn ile
Ondan sonra bizim ile
Ol sen de mihmn dediler
***
121
Dme dnya mihnetine
Tlib ol Hak hazretine
b- Kevser erbetine
Parmacn ban dediler
***
ah Hataym nedir hlin
Dua edip kaldr elin
Kesegr gybetten dilin
Her kula yeksn dediler
XVII. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya tesirleri gnmze gelen
mutasavvflardan bazlar Adem Dede, Elmall Sinan mm, Niyazi-i Msr,
Olanlar eyhi brahim Efendi, Kul Nesim, k Virn, Nak-i Akkirma-
ndir. Bu devrin mutasavvf irlerinden Kul Nesimnin bir iiri rnek ola-
rak verilebilir:
Ben yitirdim ben ararm yr benimdir kime ne ?
Gh giderim z bama gl dererim kime ne ?
***
Gh giderim medreseye ders okurum Hak iin
Gh giderim meyhneye dem ekerim kime ne ?
***
Sofular haram demiler bu akn arabna
Ben doldurur ben ierim gnah benim kime ne ?
***
Ben melmet gmleini deldim taktm enime
r u namus iesini taa aldm kime ne ?
***
Sofular secde ederler mescidin mihrabna
Yr eii secdeghm yz srerim kime ne ?
***
Gh karm gkyzne hkmederim Kaftan Kafa
Gh inerim yeryzne yr severim kime ne ?
***
Kelp rakip byle diyormu: Gzel sevmek pek gnah
Ben severim sevdiimi gnah benim kime ne ?
***
Nesimye sordular kim yrin ile ho musun ?
Ho olaym olmayaym o yr benim kime ne ?
XVIII. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya tesirleri gnmze gelen
mutasavvflardan bazlar Bursal smail Hakk, Erzurumlu brahim Hakk,
Mahdum Kulu, Neccarzade eyh Rza, Cemal, skdarl Haim, Kul kr,
Nasuhi, Seny, Mehd, Mahvdir. Bu devrin mutasavvf irlerinden Bursal
smail Hakknn bir iiri rnek olarak verilebilir:
Ey Hak yolunun dervii
Gel yanalm senin ile
Ey derd ehli olan kii
***
122
Dnya bir mtemhnedir
Mihnetten gayr y nedir
Kasd kbet cnedir
***
Yakub gibi alayalm
Eyyub gibi inleyelim
Her dem cier dalayalm
***
Alay gitti enbiy
nleyi geldi evliy
Biz de bu yolda Hakkya
XIX. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya tesirleri gnmze gelen
mutasavvflardan bazlar Seyran, Trab, Salih Baba, Bitlisli Mtak Ba-
badr. Bu devrin mutasavvf irlerinden Seyrnnin bir iiri rnek ola-
rak verilebilir:
Hak yoluna gidenlerin
As olsam ellerine!
Er pr vasfn edenlerin
Kurban olsam dillerine!
***
Torunuyuz bir dedenin
Tohumuyuz bir bedenin
Mnkir ile cenk edenin
Silh olsam bellerine !
***
Bir stada olsam rak
Bir olurdu yakn rak
Yapsalar kemiim tarak
Yr zlfnn tellerine
***
Ynm yre evirseler
Vcudumu kavursalar
Harman gibi savursalar
Mahabbetin yellerine
***
Bir kmilin yolun tutam
Ak oduna yanp ttem
Blbl gibi feryd etsem
Muhabbetin gllerine
***
Seyrn kaldr parman
Vaktidir Hakka durman
Deryaya akan rman
Katra olsam sellerine
123
XX. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya tesirleri gnmze gelen
mutasavvflardan bazlar Edib Harab, Mehmed Nuri, Yozgatl Hzni, k
Molla Rahim, Dern, Stk, Zeynel Uslu Babadr. Bu devrin mutasavvf -
irlerinden Edib Harabnin bir iiri rnek olarak verilebilir:
Y Rab senin meknn yok
Yatan yok yorgann yok
Hem dinin hem imnn yok
Her bir eyden mnezzehsin
***
Sesin kmaz vzn yok
Abdestin yok namazn yok
Hi bir yere niyazn yok
Kul hvallahu ahadsn
***
Kapn byk aan yoktur
Seni kapp kaan yoktur
Anan yoktur baban yoktur
Y Rab Allahssamedsin
***
Elmasn yok boncuun yok
Aban keben gocuun yok
Karn kzn ocuun yok
Lem yelid ve lem yledsin
***
Her bir eye kudretin var
Akla smaz hikmetin var
Yetmi iki milletin var
Sen hallk- kn feknsn
***
San da var solun da var
Eri doru yolun da var
Bir Harb kulun da var
Sen hallk- kn feknsn
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat geleneinin belli bal temsilcileri konusunda daha faz-
la bilgiyi Abdurrahman Gzelin Din-Tasavvuf Trk Edebiyat (Ankara: Aka Yaynlar,
1999) adl kitabnda ve Abdurrahman Gzelin Tekke iiri Trk Dili Dergisi, S.450,
s.251-454, 1989, adl makalesinde bulabilirsiniz
Sizce bir kii farkl edebiyat geleneklerinin ltlerine uygun olarak eserler verirse bir-
den fazla edebiyat geleneinin mensubu saylabilir mi?
124
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
125
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat Geleneini
Tanmlamak
Trklerin nemli bir ksmnn slmiyeti kabul
etmesinden sonra sosyo-kltrel hayat ynlen-
diren dinamiklere sahip iki sivil ve sosyo-klt-
rel kurum ortaya kmtr. Bunlardan biri med-
rese dieriyse tekkedir. Medrese, eitim ve
retimin merkezi ve kltrel hayatn kayna
konumundayd. Din adamlar, hakimler, savclar
ve bilginler buradan yetiirlerdi. Tekke kurumu
ise medreselerin dnda ve tamamen baka di-
namiklerle kurulan ve evrilerek gelien, esasen
din evreler olmakla birlikte medrese mezunu
bilginlerle kyaslanamayacak derecede serbest
dnceli insanlar yetitiren yerlerdir.
Bu tarikatlar ve tekkelerindeki ortak amaca y-
nelik ortak yaay, anlay ve yorumlaylarn
da vurumu, ortak bir edeb anlay da ortaya
karmtr. Byk bir ksm dorudan ayin ve
trenlerde okunmaya ve eliklerinde tarikata
has ritel ve pratiklerin yaplmas iin retilmi
olan ve bu tr sosyo-kltrel balamlarda tke-
tilen manzum ve mensur edeb rn ve srele-
rin tamamn Tekke ve Tasavvuf Halk Edebi-
yat Gelenei olarak adlandrlr. XII. yzylda,
Trkistann Yesi ehrinde, Hoca Ahmed Yesev
slm iman, ahlak ve faziletini tasavvuf pren-
sipler olarak yaayp bunlar hikmet adn ver-
dii ve Trklerin yzyllardr kullandklar gele-
neksel iir ekillerinde gerevli geni kitlelere
tantp yaymtr.
Hoca Ahmed Yesevnin hayat hikyesine yakn-
dan bakldnda Ouz ve Kazak Trklerinin ri-
vayetlerindeki Dede Korkutla kesien ve aina
gelen izgiler her ikisinin de ortak proto-tipi olan
kam ve kamlktan kaynaklanmaktadr. Bunlar
Tanr veya tanrsal gler tarafndan seilmi ol-
mak, bu vazifeye uygun bir beden ve ruh temiz-
liine tabi tutulmak ve bata rya ve benzeri g-
rlerle, akn gler tarafndan yetitirilerek bu
vazifeye hazrlanmak, amaca ermi bir eren ola-
rak hizmet etmek eklinde sralamak mmkn-
dr. Gk Tanrya tek, yarglayc, yaratc ve esir-
geyici g olarak bakan veya buna inanan bir
kamn yetime ve hizmet pratii de bundan fark-
l deildir. Dahas, o da tpk Hoca Ahmed Yese-
v veya Dede Korkut gibi kopuz veya kopuzgil-
lerden bir alg ya da daha ok defe benzer bir
davulla iir eklinde alklar yani dualar syle-
mekte olan az dual kiidir. Onun da tpk
tekke ve tasavvufun erenleri gibi atee, iinde
kavurma kaynayan kazana elini soktuuna ve
atein onu yakmadna ve ayn anda pek ok
yerde olabildiine, gklere aabildiine, yeralt-
na varabildiine, Tanrnn yardm ve gcyle
pek ok hastay iyi ettiine, kaybolan bulduu-
na, gelecekte olan bileceine inanlr.
Bu balamda, Trk kltr tarihinde yeni bir olgu
ve grng olarak ortaya kan bu mutasavvf
airlerin en byk yenilikleri teleolojiktir. Tele-
olojik ama veya edim bilim olarak Trkele-
tirilirse de bu balamda sz konusu airlerin eser-
lerini yarat ve icra edi amalar olarak tanmla-
yabiliriz. Buna gre, Hoca Ahmet Yesev ve ta-
kipileri olan airler -ki onlar k olarak ad-
landrlmay yelediler- anlatm tutumlarn iman
ve inanlarn propaganda etmeyi (irad ve teb-
li) amalayan bir anlay ve yorumlayta yo-
unlatrdlar. Hz.Muhammedin, slm anlatp
tebli etmede yilikleri emredip ktlklerden
sakndrmay temel ilke olarak gstermesinden
hareketle hikmet veya iir sylemekten maksat
slm iman, ahlak ve faziletini tebli etmek, on-
lar bilmeyen insanlara ulatrmaktr. Bu olgu, ir-
at yani karanlkla e anlaml olan kfr aydn-
latma ve belli yol ve yntemlerle kendini rafine
edip kalp ve kararn temizleyen insanlarn bu
hl ve hller iin yapaca i yolculuklara uygun
vasflarla donatmak demektir.
Kendinden nceki edeb gelenekten aldklarnn
zerine evrensel Allah inancn, Hz. Muham-
medin onun kulu ve elisi olduu bilincini ve
Kuran- Kerimin indirilen son kitap, slmn Al-
lah katnda tek hak din olduu retisini ve b-
tn bunlar ieren ekliyle slamn amentsn
ve o dnemin slm medeniyeti bilgi, bilim, sos-
yo-kltrel deerleri ve teknolojisini koyarak
oluturduu terkibin ad, Trk Tekke ve Tasav-
vuf Halk Edebiyat ve Kltr geleneidir.
Tasavvuf, evrende tek bir vcudun var olduuna
inanmak ve her trl varlk tezahrn O vcu-
dun tecellileri veya varlnn davurumlar say-
maktr. Bu ekilde bir formle etmeyle ifade edi-
lebilecek olan ve kendisi de bal bana pek ok
kaynaktan beslenen slm mistisizmi veya tasav-
vufu Trk Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat ve
Kltr geleneinin oluumunu salayan en
nemli kaynak veya onun ruhudur.
zet
1
A M A
126
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat Geleneindeki
Nazm ekillerini Tanmak
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat gelenei hem
szl kltr hem de yazl kltr ortamlarnda
retilmi eserlere sahiptir. Bu nedenle de bir y-
nyle yazl dier ynyle de szl edebiyat zel-
likleri gsterir. Genel olarak bu edebiyat gelene-
inin dili Halk Edebiyatnn diline yaknsa da on-
da yksek tahsili olmayan orta seviyedeki halkn
kulland Arapa ve Farsa kelimelere de rastla-
nr. Bu edebiyat geleneine has bir nazm ekli,
vezni ve kafiye sistemi yoktur. Tekke ve Tasav-
vufi Halk Edebiyatnda Divan Edebiyatnn aruz-
lu nazm ekilleriyle ve k tarz geleneklerin
heceli nazm ekilleri kullanlr. zellikle de eser-
lerinin geni halk kitlelerince daha iyi anlalma-
sn isteyen mutasavvf airler heceli ekillerden
komay ok daha fazla kullanmlardr. Nazm
birimi olarak da tercih edilen nazm ekline ba-
l olarak beyit veya drtlk yer alr.
Aruzla yazlan iirlerinde mutasavvf irler ka-
side, gazel, mesnevi, murabba, kta, tuyu,
terc-i bend, terkib-i bend, mstezat gibi nazm
ekillerini kullanmlardr. Tekke ve Tasavvuf
Halk Edebiyat geleneinde aruzla yazlan iir-
lerde aruz hatalarna ok sk rastlanlr. Bu ede-
biyat meydana getiren airlerin ounun ok
fazla eitim grmemi olduu dnlrse bu
doal bir sonutur..
Hece ile meydana getirilen Tekke ve Tasavvufi
Halk Edebiyat iirlerinde daha ok yedili, sekiz-
li ve onbirli ller kullanlmtr. Yedili iirlerde
duraklar bazen 4+3=7 bazen de 3+4=7 olabilir.
Sekiz heceli iirler de bazen 4+4=8 bazen de du-
rakszdr. Onbirli iirlerde ise 6+5=11 veya
4+4+3=11 bazen de duraksz msralar yer almak-
tadr. Heceli iirlerde kullanlan nazm biimle-
riyse mni, koma ve destandr. Kafiye rgleri
mni ve koma eklindedir.
Tekke ve Tasavvuf Halk edebiyat gelenei he-
celi nazm ekilleri ve kafiye rgs gibi zellik-
leri Ozan Baks Edebiyat Geleneinden almlar-
dr. Daha sonra ortaya kan k Tarz Edebiyat
Gelenei de bu heceli ekil zelliklerini Tekke
ve Tasavvuf geleneinden almtr. Tekke ve Ta-
savvuf geleneinin iirleri de ezgi eliinde icra
edilmilerdir.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat Geleneindeki
iir Trlerini Tanmlamak
Tekke ve Tasavvufi Halk edebiyat gelenei na-
zm trleri konusunda hem Divan hem de k
tarz edebiyat geleneklerinden ayrlr. iirde tr
meselesi ele alnp ilenilen zerinde durulan ko-
nuyla belirlenir. Bu balamda, Tekke ve Tasav-
vuf Halk Edebiyat iir geleneinde meydana
getirilen iirleri Allah hakknda yazlan trler,
Peygamber hakknda yazlan trler, Din ve Ta-
savvuf bykleri hakknda yazlan trler ve Din
nanlar ve Tasavvuf dnceler hakknda yaz-
lan trler olarak drde ayrmak mmkndr:
1. Allah hakknda yazlan trler: Tevhid, lhi,
yin, Tapu, Nefes, Durak, Cumhur, Mnacat
ve Esma-i Hsna eklinde sralanabilir.
2. Peygamber hakknda yazlan trler: Nat,
Sretn-Nebi, Muczt- Nebi, Hicret-nme,
Mirac-nme, Mevlid, Hilye, Gevher-nme ve
Dolap-nme eklindedir.
3. Din ve Tasavvuf bykleri hakknda yaz-
lan trler:, Methiye, Mersiye ve Maktel-i H-
seyin olarak sralanabilir.
4. Dini inanlar ve tasavvufi dnceler hak-
knda yazlan trler: Vcut-nme, Nasihat-
nme, bret-nme, Fazilet-nme, Ftvvet-
nme, Gazavat-nme, Mansur-nme, Min-
ber-nme, stihrac-nme, Nevruziye, Tahas-
sr-nme, Tarikat-nme, Nutuk, Hikmet,
Devriye, athiye, Meded-nme, Selam-n-
me, Dstur, Dvazimam, Kyamet-nme ve
efaat-nme eklinde sralanabilir.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyatndaki Dzya-
z (Nesir) Trlerini Aklamak
Zaman zaman ehirlerde yksek kltre men-
suplarn kulland Arapa ve Farsann tesiri al-
tnda kalsa da sade ve ilek bir dzyaz dili tek-
ke evresinde gelimitir. iir de olduu gibi ne-
sirde de tekke evresinin amac geni halk kitle-
leri tarafndan rahata anlalmak ve onlara ula-
trlmak istenilen mesajn olabildiince rahat an-
lalmasn salamakt. Bu nedenle, Tekke ve Ta-
savvuf Halk Edebiyat gelenei evresinde olu-
an dzyaz (mensur) rnleri, geni halk kitlele-
ri olan okuyucuyu hedefleyen sade nesir dilinde
meydana getirilmitir.
slmiyet sonras Trk edebiyatnn mensur ilk din
tasavvuf rnekleri arasnda Kuran tefsirleri, hadis
kitaplar, evliya menkbeleri, yar efsanev slm ta-
2
A M A
3
A M A
4
A M A
127
rihleri, ftvvet-nmeler, menkp-nmeler, halk
kitaplar, fetih-nmeler, tarih olaylar konu edinen
destn zelliklere sahip gazavat-nmeler gibi eser-
ler yer alr. Hoca Ahmed Yesevnin geleneksel iir
formlarn kullanarak Trk toplumu iin o gnlerde
yeni olan slmi ierii geni kitlelere iletmesi for-
ml ayn nedenlerle mensur edeb eserlere de uy-
gulanmtr. Bunlarn ilk rneklerinden birisi yeni
dinin kitleler halinde kabul edilmesini konu edinen
Satuk Bura Han Destandr. Trk evliya mena-
kp-nmelerinin ilk rnei de kabul edilen bu des-
tan ayn zamanda slm ierikli ilk Trk epik des-
tanlarndandr. Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiya-
tnn nesir tr eserleri bu tr slmiyet ncesinin
slmiletirilen veya slmi bir evk ve heyecanla
oluturulan ilk dnem eserlerinin meydana getirdi-
i edeb temeller zerinde ykselecektir.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat gelenei evre-
sinde oluturulan mensur, manzum-mensur kark
ve manzum eserler ounlukla Anadolu ve Bal-
kanlarn Trklemesini ve slmlamasn konu edi-
nirler. Bu anlatlar geni halk kitlelerini aydnlat-
mak zere kaleme alnmlardr. Bu amaca ynelik
olarak yaplan toplantlarda bir kiinin yksek ses-
le okuyup dierlerinin dinleyerek anlayp tartarak
zmsenmesine ynelik meclis (oturum) mec-
lis (oturum) ilenecek ekilde dizayn edildikleri
grlr. Buna bal olarak Anadoluda tekke evre-
lerinde yazyla sabit metne balanm ounlukla
mensur veya yar mensur ve manzum destn eser-
ler meydana getirilmitir. Bunlarn en nemlileri,
Cenk-nmeler, Hamza-nmeler, Eb Mslim-n-
meler, Battal-nme, Danimend-nme, Saltuk-n-
me, Menkp-nmeler Gazavat-nmeler, Fetih-n-
meler, Ftvvet-nmeler, Fkralar, erhler, Tevarih-
ler olarak sralanabilir.
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat Temsilcileri-
ni Tanmak
Trk Tekke ve Tasavvufi Halk Edebiyat ortaya k-
t XII. yzyldan gnmze kadar yzlerce air
yetitirmi ve bunlarn binlerce eseri gnmze ka-
dar gelebilmi son derece gl ve verimli bir ge-
lenektir. Tekke-Tasavvuf Halk Edebiyatnn tarih
geliimi ve tanmlanndan hareketle genel bir pa-
noramas ve yzyllara gre belli bal temsilcileri
u ekilde sralanabilir:
XII. yzylda gelenei balatan Hoca Ahmed Ye-
sev, Edip Ahmed Ygneki ve Hakim Sleyman
Ata en nemli temsilcilerdir.
XIII. yzylda, yaklak yzyldr Orta Asya veya
Trkistandan gler ve grevlendirmeler yoluy-
la Anadoluya tanan Yesevilik ve dier tarikat-
lerin dnceleri burada kk salar ve Anadolu
merkezli bir mutasavvf airler topluluu oluur.
XIII. yzylda Anadoluda yaayan ve eserleri g-
nmze gelen air mutasavvflar bata Mevlna
Celaleddin Rum olmak zere, Hac Bekta Veli,
Sultan Veled, Ahmed Fakih, eyyd Hazma ve
Yunus Emre eklinde sralanabilir.
XIV. yzylda Anadoluda yaayan ve eserleri
gnmze gelen air mutasavvflarn bazlar
Abdal Musa, Kaygusuz Abdal, Sid Emre, Elvn
elebidir.
XV. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya
tesirleri gnmze gelen ir mutasavvflar ola-
rak Hac Bayram Veli, Akemseddin, Erefolu
Rm, Kemal mm, Emir Sultan, Ren ve bra-
him Tennr saylabilir.
XVI. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya
tesirleri gnmze gelen mutasavvflarn bazlar
brahim Glen, Ahmed Srban, Bursal Muh-
yiddin ftade, ah smail Hatay, Pir Sultan Ab-
dal, Kul Himmet, ve Muhyiddin Abdaldr.
XVII. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya
tesirleri gnmze gelen mutasavvflarn bazlar
Adem Dede, Elmall Sinan mm, Niyazi-i Msr,
Olanlar eyhi brahim Efendi, Kul Nesim, k
Virn, Nak-i Akkirmandir.
XVIII. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya
tesirleri gnmze gelen mutasavvflardan baz-
lar Bursal smail Hakk, Erzurumlu brahim Hak-
k, Mahdum Kulu, Neccarzade eyh Rza, Cema-
l, skdarl Haim, Kul kr, Nasuhi, Seny,
Mehd, Mahvdir.
XIX. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya te-
sirleri gnmze gelen mutasavvflardan bazlar
Seyran, Trab, Salih Baba, Bitlisli Mtak Babadr.
XX. yzylda Anadoluda yaayan eserleri veya
tesirleri gnmze gelen mutasavvflardan ba-
zlar Edib Harab, Mehmed Nuri, Yozgatl Hz-
ni, k Molla Rahim, Dern, Stk, Zeynel Us-
lu Babadr.
5
A M A
128
1. Medrese rencilerine ne ad verilir?
a. Mderris
b. Softa
c. Daniment
d. Muallim
e. Sofu
2. eriat esaslarnn hakim olduu medreselerden yeti-
en edebiyata merakl bilginlerin Arap ve Fars edebiya-
tndan tr, ekil, aruz ve mevzularyla birlikte mazmun-
lar da alarak meydana getirdikleri manzum ve mensur
eserlerle oluturduu edebiyata ne ad verilir?
a. Halk Edebiyat
b. Ak Edebiyat
c. Fecr-i Ati Edebiyat
d. Divan Edebiyat
e. Tekke ve Tasavvuf Edebiyat
3. Byk bir ksm dorudan ayin ve trenlerde okun-
maya ve eliklerinde tarikata has ritel ve pratiklerin
yaplmas iin retilmi olan ve bu tr sosyo-kltrel
balamlarda tketilen manzum ve mensur edebi rn
ve srelerin tamam olarak adlandrlan edebiyat gele-
nei aadakilerden hangisidir?
a. Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat Gelenei
b. Ozan-baks Edebiyat Gelenei
c. k Tarz Rya Motifi Gelenei
d. Klasik Edebiyat Gelenei
e. Divan Edebiyat Gelenei
4. Kendisinden sonra gelen airlere zemin hazrlayan
Tekke ve Tasavvuf Edebiyat geleneinin bilinen ilk
airleri aadakilerin hangisinde birlikte verilmitir?
a. Yusuf Has Hacib-Kagarl Mahmut
b. Edip Ahmed Ykneki-Hoca Ahmed Yesevi
c. Kagarl Mahmut-Alpunur Tigin
d. Hakim Sleyman Ata-Yusuf Has Hacib
e. Hoca Ahmed Yesev-Hakim Sleyman Ata
5. Tekke (Tasavvuf) edebiyatna ilikin aadaki ifa-
delerden hangisi yanltr?
a. Daha ok szl olarak gelien bir edebiyattr.
b. lahi, nefes, deme, nutuk, devriye, athiye gibi
nazm trleri kullanlmtr.
c. Kurucusu Ahmet Yesevidir.
d. Didaktik iirlerin yan sra lirik iirler de grlr.
e. Tanr sevgisi, ona ulamann vastalar, benliin l-
drlmesi, dnyann geicilii ilenen konulardr.
6. Aadakilerden hangisi Tekke (Tasavvuf) edebiya-
tnn zelliklerinden biri deildir?
a. Genelde hece ls kullanlm, baz iirler
aruzla yazlmtr.
b. rnlerin hemen hepsinde tanr sevgisi ilenmitir.
c. Nazm birimi, beyittir.
d. iirlerde daha ok yarm uyak kullanlmtr.
e. En ok kullanlan nazm trleri ilahi, nefes, de-
me, athiye gibi iirlerdir.
7. Aadakilerden hangisi Tekke ve Tasavvuf Halk
Edebiyat iir geleneini meydana getiren iirlerin top-
land ana balklardan biri deildir?
a. Allah hakknda yazlan trler
b. Tarikatlar hakknda yazlan trler
c. Peygamber hakknda yazlan trler
d. Din ve tasavvuf bykleri hakknda yazlan trler
e. Din inanlar ve tasavvufi dnceler hakknda
yazlan trler
Edebiyat iir geleneinde Allah hakknda yazlan tr-
lerden deildir?
a. lhi
b. yin
c. Tapu
d. Nat
e. Nefes
Edebiyat mensur trlerinden biri deildir?
a. Mirac-nmeler
b. Hamza-nmeler
c. Eb Mslim-nmeler
d. Battal-nme
e. Danimend-nme
10.Trk evliya menakp-nmelerinin ilk rnei ve ayn
zamanda slm ierikli ilk Trk epik destan olarak ka-
bul edilen destan aadakilerden hangisidir?
a. Krolu Destan
b. Manas Destan
c. Satuk Bura Han Destan
d. Edigey Destan
e. Alpam Destan
Kendimizi Snayalm
129
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat geleneinin ok
zengin dzyaz (nesir) tr rnleri olduu yukarda
ele alnmtr. Sz konusu gelenein dzyazlar (nesiri)
hakknda bir fikir vermesi iin Kaygusuz Abdaln Bu-
dal-nme ve Mglata-nme adl eserlerinden iki k-
k para rnek olarak verilebilir:
Budalnmeden: n nefis erisine du oldum; ayk
iken serho oldum; ho-hl iken kem-ma oldum; do-
ru iken kall oldum; nihn iken f oldum. El-kssa h-
lkn emri, ben kzegr bal gibi devrnn arh ze-
rine koyup dolap gibi dndrd. Gh beni kze dz-
d, gh bozdu; gh kse dzd. Gh saraylarda kerpi
eyledi; gh ayaklar altnda hi eyledi. Gh gl eyledi;
baa ktm; gh gil eyledi, hke dtm. Gh halk ire
azz, gh zell eyledi. Gh insan, gh hayvan eyledi.
Gh nebt, gh maden eyledi. Gh yaprak, gh toprak
eyledi. Gh pr, gh cuvan eyledi. Gh h, gh ged
eyledi. Gh bili, gh yad eyledi. Gh gnde yatdm,
gh hazineye batdm. Gh kul olup satldm; gh delll
olup satdm. Gh oynayup urdum; gh bilmeyp utul-
dum. Gh mahkm, gh hkim eyledi. Gh bezzz, gh
kazzz, gh attr, gh penbe atar hallc eyledi. Gh
berber, gh zerger eyledi. Gh ac, gh bac eyledi.
Gh temrci, gh kmrci eyledi. Gh beni arka, gar-
ba iletdi. Gh deryda mh, gh dalarda h eyledi...
Mglata-nmeden: Bu cihan iinde bir dervi siyhat
leminde gezer iken kendzin bir sahrda grmi ki hi
nihyeti yok. Ol sahrnn ortasnda bir yol var, amm
kendden gayr kimesne yok. Yanz tek tenh z ha-
liyle danup aytt: Yabana gitmekten yola gitmek ho-
dur dedi. Derv ol yolu tutup gitti. Bir hayli yol ekdi;
grd ki yol gitmek ile dkenmez; ne shann nihye-
ti, ne bu yolun hadd gyeti var. yle bir zaman dur-
du; kendye aydur, bri araym, ola ki bir kimesne
iidp gele; andan bir haber soram ki bu yol kanda gi-
der; bana bir haber vere; bilem dedi. Derv durduu
yerde bir nara urd; yle haykrd; leme zelzele geldi.
Bir kimesne ister ki kend halinden haber vire, sora.
Grd ki hi kimesne yok; d m ola der.
Ya rab bu d mdr yoksa haylim
Bi-misl b-manend oldu mislim
zm direm iidirem zme
Dah kim var kime diyem bu hlim
Bri emin olaym der. Oturdu; gzn ad. Bakt, grd
ki d deil, kredir. Bu kez nr olup cmleden
mdi kesdi; kendzne yrnd; meer ki ba baca-
dan km; ann in z bu sahrya dm. Tiz he-
men ban zne ekdi; grd ne sahra var, ne yol....
(Glpnarl 1968: 404-405).
1. b Yantnz doru deil ise Tekke ve Tasavvuf
Halk Edebiyat Gelenei konusunu yeniden
gzden geiriniz.
2. d Yantnz doru deil ise Tekke ve Tasavvuf
gzden geiriniz.
3. a Yantnz doru deil ise Tekke ve Tasavvuf
gzden geiriniz.
4. e Yantnz doru deil ise Tekke ve Tasavvuf
gzden geiriniz.
5. a Yantnz doru deil ise Tekke ve Tasavvuf
Halk Edebiyat Geleneindeki Nazm ekilleri
6. c Yantnz doru deil ise Tekke ve Tasavvuf
Halk Edebiyat Geleneindeki Nazm ekilleri
7. b Yantnz doru deil ise Tekke Tasavvuf Ede-
biyat Geleneindeki iir Trleri konusunu ye-
8. d Yantnz doru deil ise Tekke Tasavvuf Ede-
biyat Geleneindeki iir Trleri konusunu ye-
9. a Yantnz doru deil ise Tekke Tasavvuf Ede-
biyat Geleneinde Dzyaz (Nesir) Trleri ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
10. c Yantnz doru deil ise Tekke Tasavvuf Ede-
biyat Geleneinde Dzyaz (Nesir) Trleri ko-
nusunu yeniden gzden geiriniz.
Okuma Paras Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
130
Sra Sizde 1
Medreseler rgn eitim kurumlar olarak devrinin bili-
mini ve birka dil bilen sekinlerini yetitiren bir ku-
rumdu ve mezunlar kendilerini havas olarak nitelen-
diriyordu. Tekkelerse bireyin kendi i dnyasna odak-
lanarak kendini tanmasn ve olgunlatrmasn amala-
yan yaygn eitim kurumlaryd ve mensuplarnn b-
yk bir ksm okur yazar olmasna karlk bunu bir se-
kinlik unsuru olarak grmeme eilimindeydiler. Bu y-
nyle de avama (sradan halka) daha yakn olduklar
dnlebilir.
Sra Sizde 2
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat rnlerinin de gele-
neksel alglar ve ezgiler eliinde icra edilmeleri bu
gelenein de szl kltr ve edebiyat zelliklerine sa-
hip olmasn ortaya koymaktadr.
Sra Sizde 3
Bir ok iir geleneinde koma, destan ve benzeri e-
killer ortaktr. Ancak iirde ele alnan konular ve icra
edildikleri ezgiler ve anlatm tutumu tr belirleyici
zellikler olarak karmza kmaktadrlar. Eer konu
ve ona bal olarak da ezgi ve anlatm tutumu ltleri
de ortadan kalkarsa halk iirinde iir trnden bah-
setmek imkn yok olur.
Sra Sizde 4
Tekke ve Tasavvuf Halk Edebiyat geleneinin ev-
resinde olutuu tekke kurumu mensuplarnn geni
halk kitleleri olan okuyucuyu hedeflemeleri nedeniy-
le dzyaz (mensur) rnler sade nesir dilinde mey-
dana getirilmitir.
Sra Sizde 5
Eer bir kii birden fazla edebiyat geleneinin lleri-
ne uygun olarak eserler verirse, bu edeb geleneklerin
hepsinin temsilcisi olarak kabul edilebilir.
Artun, E. (2006). Din-Tasavvuf Halk Edebiyat.
stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Aka Yaynlar.
Yaynlar.
Glpnarl, A. (1968). Kaygusuz Abdal. Trk Dili
Dergisi, S. 207, s. 395-405.
Gzel, A. (1989). Tekke iiri Trk Dili Dergisi, S.450,
s.251-454.
Gzel, A. (1999). Din-Tasavvuf Trk Edebiyat.
Ankara: Aka Yaynlar.
Kprl, M. F. (2003). Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar. Ankara: Aka Yaynlar.(11. Bask).
k Tarz Edebiyat gelenei kavramn tanyabilecek,
klarn yetimeleri ve icra tresini kavrayabilecek,
k Tarz Edebiyat geleneinde kullanlan tr ve ekilleri tanyabilecek,
k Tarz iirlerin anlatm tutumu (eda) zelliklerini aklayabilecek,
k Tarz Edebiyat geleneinin temsilcilerini tanyabilecek bilgi ve beceriler
kazanabileceksiniz.
erik Haritas
k
Tekke
Kahvehane
Kahvehane
Din D Edebiyat
k Tarz Edebiyat Gelenei
Anahtar Kavramlar
Amalarmz
Halk Edebiyatna
Giri-II
k Tarz Edebiyat
Gelenei
IK TARZI EDEBYAT GELENE
IKLARIN YETMELER VE CRA
TRES
IK TARZI EDEBYAT
GELENENDE KULLANILAN
TR VE EKLLER
IK TARZI RLERN ANLATIM
TUTUMU (EDA) ZELLKLER
IK TARZI EDEBYAT
GELENENN TEMSLCLER
6

IK TARZI EDEBYAT GELENE
Daha nceki nitelerde, Trk szl edebiyat geleneinin bilinen en eski temsilci-
lerinden olan ozan-baks edebiyat geleneinin mensuplarnn bir ksmnn slmi-
yetin kabulnden sonra XII. yzyldan itibaren tekke kurumu etrafnda, Tekke
ve Tasavvuf Halk Edebiyat Gelenei olarak bilinen oluumu ekillendirmesi ele
alnmt.
Bu oluum gibi, XVI. yzylda bir Trk ve Mslman sosyo-kltrel kurumu
olarak ortaya kan kahvehanelerde, Divan Edebiyat mensuplarnn sama-sa-
pan szler syleyen (herze-g) kiiler olarak nitelendirdikleri ozanlar, mrit ve
kardelerini irattan ve nasihat etmekten ziyade rindne tavrlar iinde gzellere ve
gzelliklere vgy, gzelleme yolunu tercih eden baz tekke mensuplaryla, o-
unlukla Yenieri Ortalarnda grev yapan ordu airlerinin balatt ve ksa s-
rede kendine has zelliklere sahip bir tarza dnen yeni bir edebiyat gelenei
ortaya kar.
Bir baka ifadeyle, k Tarz Edebiyat geleneini Ozan-Baks, Tekke-Tasavvuf,
ordu irleri ve Divan Edebiyatna mensup insanlarn kahvelerde icralara ynelen-
leri oluturmutur. Farkl geleneklere mensup bu insanlar kahvehanelerde ayn
amaca ynelik icralarda buluarak karp harmanlandlar ve yeni bir tarz olutur-
dular. Bu yeni edebiyat gelenei, XVII. yzylda ulat klasikleen formlaryla ta-
mamen kendine has bir tarz oluturmu ve zaman iinde urad deiim ve ge-
liimlerle gnmze kadar gelerek yaamaya devam etmitir. Bu edebiyat ve kl-
tr gelenei; ksaca k Edebiyat veya k Tarz Edebiyat Gelenei olarak
adlandrlmaktadr.
Bu edebiyat geleneinin icraclarna verilen k adnn, daha nce Tekke ve
Tasavvuf Halk Edebiyat geleneinin Ahmed Yesev bata olmak zere Yunus Em-
re ve dier mensuplarnca kullanld bilinmektedir. Gnmzde de baz Alevi-
Bektai tarikatlarnda k olarak adlandrlan bir makam veya post varln sr-
drmektedir. Bu nedenlerden dolay, bu birbiriyle birok bakmdan ilikili fakat
ama ve anlatm tutumlar bakmlarndan tamamen bamsz saylabilecek olan iki
tarz veya edebiyat gelenei birbirine kartrlmaktadr. Sz konusu iki ayr ve ba-
msz edebiyat geleneinin aralarndaki teleolojik (amabilimsel) varolu izgisin-
deki temel farkllklar zerinde durulmayarak, belirsiz bir ekilde geitirilmekte-
dir. Baz aratrmaclar iki edebiyat gelenei arasndaki farkllklar grmezden ge-
lerek, ikisini bir edebiyat gelenei gibi dnerek k Edebiyat olarak adland-
k Tarz Edebiyat
Gelenei
rabilmektedir. Gelenekse, gemiten gelen bir Hak ve Halk ayrm
yaparak tekke ve kahvehane merkezli edeb gelenekleri birbirinden ayrmak-
tadr. Ksaca, k Edebiyat terimi kullanann ykledii anlama bal olarak da-
ralp genileyebilmektedir.
Bu karkl nleyebilmek iin teden beri temsilcileri k sfatn kullanan
iki edeb gelenek ve bu geleneklerin etrafnda ekillendikleri tekke ve kahveha-
ne olarak adlandrlan iki temel kurumu nazar dikkate almak ve buna dayal ye-
ni terimlerle ifade etmek gereklidir. Tekke Tarz k Gelenei ve Kahvehane
Tarz k Gelenei bu iki tarz veya gelenein daha iyi anlalmasn ve aratrl-
masn salayan adlandrmalar olabilirdi. Bu yeni gibi grlebilecek olan adlandr-
malar bir anlamda yukarda da iaret edildii gibi gelenein kendi iindeki hak
ve halk terimlerinin yeniletirilme ifadesi gibi de grlebilir.
Bu gelenekleri ve zelliklerini u ekilde tanmlayabiliriz. Tekke Tarz k Ge-
lenei, Ahmed Yesev ile birlikte tekke kurumu etrafnda ozan-baks geleneine ait
edeb tr, biim ve formlarn propoganda (irat) amacyla slmi bir muhteva yk-
lenmek suretiyle kullanlmasyla oluan edeb gelenektir. Bu gelenein mensupla-
rnn byk bir ksm kendilerini XIII. yzyldan itibaren Allaha k, Hak
veya k olarak adlandrmlardr. Bu gelenee mensup klarn eser yaratma
ve icralarnn amac kurumsal balamda inanlarn da vurup ifade etme ve bu
yolla propagandasn yaparak yeni insan kazanma veya inanlarna kazanlm in-
sanlarn, imanlarn tazeleyerek inanlan dogmalara ynlendirmedir. Bu gelenek
ncl olan ozan-baks geleneinden rya ve bade yoluyla gelenee giri bata ol-
mak zere, szl olmak, kopuzun egemen alg olduu mzik eliinde ve ou
zaman irticalen icray, koma, kouk, hece ls, drtlk birimi gibi unsurlar
devralmtr. Devrald bu unsur ve enstrmanlar slm merkezli olarak din-ta-
savvuf bir muhtevayla donatarak amacna ynelik olarak kullanagelmitir.
te yandan, Kahvehane Tarz k Gelenei veya yaygn olarak k Tarz
Edebiyat Gelenei yahut sadece k Tarz olarak adlandrlan bu edebiyat ge-
lenei, ilk adlandrmadan da anlalaca zere XVI. yzyl ortalarndan itibaren
ortaya kp yaygnlaan bir Trk-Mslman kurumu olan kahvehanelerde teek-
kl etmi bir gelenektir. Bu gelenein mensuplar da yakn zamanlarda ortaya -
kan farkl isim araylarna ramen balangtan gnmze kadar esas olarak k
ismini kullanmlardr. Halk klar veya Saf Tezkiresinde de yer aldklar ek-
liyle kahvehane klar, kahvehanelerin XVI. yzylda, Trk-slm dnyasnda,
kamuya ak ilk din d veya din unsurlarn kurumsal ve konusal erevesini
oluturmad kurum olarak ortaya kmasna bal bir oluumun sonucudurlar. Bu
tr klarn iir yaratma ve icradan amalar esas itibariyle din d bir karaktere sa-
hip bir kurum olan kahvehaneye sosyallemeye, hoa vakit geirerek, elenme-
ye gelen mterileri elendirmektir. Tekke klarnn propaganday ve irad n
planda tutmalarna karlk burada ama, din d sosyal bir ortamda hoa vakit
geirmek ve sosyallemektir.
Dahas, mensup olduu dinsel disiplinin gereklerini yerine getiren bir tekke
iin yapt i, kurumsal olarak dorudan doruya geimini veya maietini te-
min deilken, kahvehane iin icralarnn amac profesyonelce para kazanmak
veya maietini temin etmektir. Bu yaratma (ibda) ve icra amacndan kaynaklanan
ayrma iki gelenein varolu zeminini oluturur. XVI. yzyldan itibaren ortaya -
kan ve getirdii yksek kazan nedeniyle bir anda yzlercesi oluturulan kahve-
hanelerin mteri toplamaya ve tutmaya ynelik gsterimlerinden en nemlilerin-
den birisini oluturan k fasllarnn grd rabet, icraclar arasnda tabii ola-
134
rak rekabet ile neticelenmitir. Sz konusu rekabet ortam da, ozan-baks gelene-
inden ve onun dnt ncl form olan Tekke tarzndan rya ve bade yoluy-
la gelenee giri bata olmak zere, szl olmak, kopuzun -teknik ihtiyalarla ba-
lama formlar oluur-egemen alg olduu mzik eliinde ve ou zaman irtica-
len icray, koma, kouk, hece ls, drtlk birimi gibi unsurlar devralmtr.
Dikkat edilirse iki gelenek arasnda dn alnanlar konusunda neredeyse birebir
paralellikler mevcuttur.
Ancak, icralarn muhatab olan kitle ve icralarn gerekletii kurumdan kay-
naklanan ve icralarla amalanandan ortaya kan ve tematik olarak farkllaan ve
kuaktan kuaa aktarlarak gelenekleen iki farkl sosyal-kltrel rg ve rn-
tyle karlamaktayz. Kurumsal balamlarda belirgin olan bu farkllklarn ferde
bal icralarn yer ald mekn ve dinleyici kitlesiyle ilikili durumsal balamlarda
(situational context) deiip dnebilirlii, XVII., XVIII., XIX. ve XX. yzyllarda
klk yapanlarn gerektiinde bir gelenein tayclndan dierine kolayca ge-
ebilmesine imkn tanyan son derece esnek bir yapnn olumasn salamtr.
Bu nedenle neredeyse gnmze kadar hemen her halk nn bir veya bir-
ka tarikata intisapl (kabul edilmi) olmalar veya bir tekke disiplinine mensup bir
n kahvehane icra tresine gre ekillenmi icralara ynelik eser yaratmalarna
da giritiini grmek mmkndr. Yukarda iaret ettiimiz iki gelenek arasndaki
karkl asl yaratan gelenek tayclndaki bu kolayca deiebilen grntr.
Yoksa iki gelenein de verdikleri eserler birok bakmdan kolaylkla birbirinden
ayrlabilir. Burada kabul edilmesi gereken bir baka zellik de, yaratc bir sanat-
nn yerine, ihtiyaca, tercih ve gcne gre her iki gelenek izgisinde de eserler ve-
rebilecei gereidir. Bu balamda eserlerden ve tadklar zelliklerden yola -
karak snflandrmalar daha anlaml olacaktr. Bir baka ifadeyle her iki gelenei de
bilen ve sanatsal gc yeten birisi her iki gelenek llerine gre eserler verebilir
ve verdii eserin zelliine gre eseri, bu veya u gelenee ait olabilir.
Her iki gelenek mensuplarnn da amalarn ifa ederken daha da ilevsel ola-
bilmeleri bata olmak zere birok bakmdan i gren sz konusu gelenekler ara-
s esnek izgi yine ayn nedenlerle, Divan Edebiyat geleneini de, mensuplarnn
btn direnmelerine ramen XIX. yzyldaki teslimiyetlerine kadar etkileim ve ni-
hayet tr-tema-teknik baznda rtmelere zorlamsa da, ortaya birebir benzerlik-
lerden ziyade, ask muamma, divan hatta ark gibi yeni trler kmtr. Gn-
mzde de bu sre, bat kaynakl form, teknik ve temalardan kaynaklanp besle-
nen Yeni Trk Edebiyat ile Tekke ve k tarz arasnda yaanmaktadr.
Bu ksmda yer alan konularla ilgili daha fazla bilgiyi zkul obanolunun k Tarz
Kltr Gelenei ve Destan Tr (Ankara: Aka Yay., 2000) ve k Edebiyat ve stan-
bul (stanbul: 3F Yaynevi, 2006) adl eserlerinde bulabilirsiniz.
Sizce, bir tekkede icra edilecek bir elence ile bir kahvehanede icra edilecek bir elence
arasnda temel farkllk ne olabilir?
IKLARIN YETMELER VE CRA TRES
klar raklktan balayarak usta k oluncaya kadar belli bir eitimden geer-
ler, usta klarn yaptklar, atmalara, fasllara ve hikye anlatma toplantlarna
katlrlard. Bu srecin sonunda ald eitimi zmseyerek yeteneini gelitirerek
ustalaan klara, ustalar kullanacaklar bir mahlas (iirlerde kullanlan takma
ad) verirdi. n iirinde mahlasn almas, gelenek temsilcileri ve halk arasnda
135
6. ni t e - k Tar z Edebi yat Gel enei
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
1
mahlas taprma olarak adlandrlr. Gelenee gre yetimi ustalam kabul
edilen k bundan sonra kendi bana klk sanatn icra ederdi. XIX. yzyl son-
larna kadar stanbul gibi byk ehirlerde klk, bal bana bir sanat ve meslek
olarak kabul edilip bugnn sendika ve birlik fonksiyonlarn yerine getiren tzel
kiilik ve kurumlara sahipti. Ancak, bunlardan nce k kimdir? Veya kimler ne-
den k olurlar? Sorularnn cevaplarn aramak konuyu daha aklayc olacaktr.
Bir k adayn kla hazrlayan eitli faktrler vardr. Bunlarn en yaygn-
lar arasnda ocukluk veya ilk genlik yllarnda ounlukla olumsuz bir sonula
neticelenmi bir kza k olma, ocukluk yllarndan itibaren klarn gelip gittii
ve son derece byk bir prestije sahip olarak k fasllar yapp hikyeler anlattk-
lar bir kyde hatta evde domu bulunmak ve bu klara kar byk bir hayran-
lk besleyerek onlar gibi olmaya heveslenmek, ayn sonuca hizmet edecek ekilde
klar ok grmese de bir ocuun k Garip ve benzeri k biyografisine ben-
zer bir ekilde kaleme alnm klasik k hikyeleri okumas, grme zrl olan
ocuklar asndan klk yaplmas mmkn birka geleneksel uratan birisi ol-
mas gibi sosyal ve kltrel faktrler bir k adayn kla hazrlar. Geleneksel
sosyo-kltrel balamlarnda klar, gittikleri her yerde sayg gsterilen ve kendi-
sine para veya mal verilerek, kendisinden eitli gsterim veya icralarda bulunma-
s istenilen ounlukla olaanst zelliklere de sahip olduuna inanlan bir sanat-
krdr. Geleneksel krsal kesimin geim kayna olarak renberlik ve obanlktan
baka bir imkn sunamad bir ortamda klk son derece cazip bir seenek
olarak belirecektir. ifti ubuu olan varlkl ailelerin ounlukla ocuklarnn bu
tr heveslerine set ekmelerine karlk fakir fukara ve ksz-yetim yetenekli o-
cuklar bu i koluna ynelebileceklerdir. Grme zrl erkek ocuklar iinse bu
hafzlktan baka neredeyse tek seenektir.
Anadolunun kasaba ve kk ehirlerinde de durum kylerden ok farkl de-
ildi. Ancak, stanbul, Bursa, Selanik, Halep, skenderiye, skp, Edirne, Saray-
bosna ve zmir gibi byk ehirlerde i ve geim imknlar oalsa da XVII., XVI-
II. ve XIX. yzyllarda buralardaki kahvehaneler bata olmak zere k fasllary-
la elde edilen gelir ve sosyal stat son derece cazip konumdayd. Dahas, byk
ehirlerde yetien klar medrese ve tekke kltryle de i ie muhitlerde yeti-
menin verdii yksek bir kltr ve bilgiye de sahiptiler. Ksaca, klk gelenei sa-
dece alp sylemeye dayanmayan bir usta tarafndan retilmesi gereken bir sa-
nattr. Bir kiinin usta k olarak nitelendirilebilmesi iin klk geleneini bil-
mesi ve sanatn icra etme tresine uymas gerekir.
klk gelenei mensuplarnn yetime sreleri u aamalardan oluur:
raklk: Usta k saza sze yetenei olan bir genci rak olarak kabul eder ve
onu yannda gezdirir. rak, ustasnn yannda gezerken onun yapt fasllar irtica-
len syledii iirleri izler ve bunlar renir. Ustasndan meydan amay, divana
kmay ve benzeri gelenein gereklerini renir. Hikye anlatma, hikye anlatmann
kurallar, k iirinde ayak ve ayak ama zellikleri hep bu renilecek gele-
neksel unsurlar arasndadr. rak ustas, ustasnn karlat, att, birlikte fasl
yapt dier klar ve onlarn bilgilerinden yararlanarak kendi bilgi ve grgsn
zenginletirip gelitirir. Ayn ekilde balama alma ve geleneksel eitli ezgiler de bu
srete n renmesi gereken bilgilerin banda gelmektedir. Halk topluluklar
karsnda saz eliinde iir syleyen klardan herhangi bir konuda saz alp doa-
lama olarak iir syleyebilmeleri de beklenir Bu devre ran yeteneine gre uza-
yp ksalabilir. rann yetitiine ve onun kendi bana bu sanat icra edebilecei-
ne inanan usta, rana mahlas ve icazet (diploma) vererek onu mezun eder.
136
Ayak Ama (ayak verme)
olarak da adlandrlan bu
uygulama, klarn
yaptklar karlamalarda,
klarn biri tarafndan ilk
drtln ikinci msranda
iire ayak olabilecek kafiyeli
sz sylemeye ayak ama
denilir. k
karlamalarnda (atma)
rakip n, dier k
tarafndan alan ayakla
cevap vermesi gelenein
icra tresinin
esaslarndandr. Bunun aksi
uygulamalar kabul edilmez.
Usta-rak ilikisi karlkl sevgi ve saygya dayaldr. Usta kendi tarzn srd-
recek bir meslektan yetitirmenin gururunu yaar. raksa, tannm ve sayg g-
ren bir ustann yannda yetimenin gururunu hisseder ve bununla nr. Ustas-
na kar saygda kusur etmez. Ustasnn iirlerini ezberler. Ustalatnda yapt
k fasllarna ustasndan rendii usta mal olarak adlandrlan iirlerle balar.
Usta-rak ilikisi gelenein oluup devam etmesi bakmndan byk nem ta-
r. Gemi yzyllarda usta-rak ilikisine bal olarak oluan ekoller k kolu
olarak adlandrlmtr. klk geleneinde en fazla bilinen k kollar arasnda
Erzurumlu Emrah, Tokatl Nuri, Ruhsat, Smman, Dertli, Huzuri ve
enlik Kolu saylabilir. k Koluna Azerbaycanda mektep ad verilmektedir.
k kollar Elesker mektebi, k Ali mektebi gibi adlarla adlandrlmaktadr.
Bade me ve Rya Motifi: klk geleneinde baz klar maddi aktan mane-
vi aka geerken, saz alp sylemeye balarken ilah araclarla yani bir mridin,
bir pirin veya Hzrn ryasna girmesiyle, k olup saz almaya baladklarn sy-
lerler. Halk inanlarna gre bunlar ilah ilhama sahiptirler bu nedenle de badeli
veya Hak diye adlandrlrlar. Hzr, lyas veya pirlerden birisi bazen uyank-
ken ounlukla uyurken n ryasna girer ve kudret gl denilen kollaryla
a uzatt badeyi aa iirir. defa sunulan badenin birincisi kendi bir, ad
bin adna, yani Allah akna, ikincisi pirler akna, ncs de sevdii akna
iirilir. Bundan sonra a buta gsterme ad verilen gen gzel bir kzn yz
gsterilir bu kz onun o andan itibaren sevgilisidir. Ayn anda o kza da ayn ekil-
de n gsterildiine ve onlarn birbirini sevdiklerine inanlr. k kendisine
gsterilen gzele doru ynelince pir ortadan kaybolur.
k uyandnda grd ryann tesiriyle alar, zlr, hatta azndan bur-
nundan kan gelinceye kadar dvnp sevgilisini aramaya balar. klarn ryala-
rnda itikleri bade (dolu) iki eittir. Birincisine, Er dolusu denir. Er dolusu ien
klarn klk yannda kahramanlk zellii de kazandna inanlr. kincisiyse,
Pir dolusu olarak adlandrlr. Pir dolusu: k uyku ile uyanklk arasnda iken
bir d grr. Dnde bir pir gelir banda durur. a dolu ak badesi sunar.
Baz anlatlarda pir a saz veya elma verir ya da ona nasihat eden bir deyi sy-
ler. Bu bade ime d annda ok geirerek dili zlmeyenlere tutuk; srrn
saklamayp alanlara murdarlanm ad verilir. Ayn ekilde, ryasnda kendine
sunulan badeyi iemeyen veya ryas yarm kalanlara yarm k denilir. Gelene-
e gre rya annda pir veya pirlerin a bilmediklerini rettiine ve irticalen i-
ir syleyip balama aldna inanlr.
Bu tr bir rya ve sz edilen bade ime sade kiilikten sanat kiilie geii
sembolize eden bir din tren veya ritel niteliindedir. Bu rya motifi, Trk kl-
trne zel anlam ve simgeselliiyle klk geleneinden nce ayn ekilde tekke
ve tasavvuf halk edebiyat geleneinde, daha nce de ozan-baks geleneinde ve
kamlk geleneinde yer alan bir motifitir. Trk kltrnn szn ettiimiz szl
edebiyat gelenekleri arasndaki sreklilii ve balangtaki amanist gemii gs-
termesi bakmndan nemlidir.
k Toplantlar ve k Fasllar: klk geleneinde baz yrelerde karla-
ma, deyime baz yrelerde atma da denilen k fasllarnda iki ya da da-
ha fazla n dinleyici huzurunda herhangi bir yerde kar karya gelerek birbir-
lerini sazda ve szde belli kurallar iinde deneyerek yarmalardr. Sistemli deyi-
ler de denilen bu tr k karlamalar, kahvehane, ky odas, konak, dn, pa-
zar, panayr gibi yerlerde yaplmaktayd.
137
k atmalarnda farkl amalar tayan trler ortaya kmtr. Bunlardan bi-
rincisinin amac karlaan iki n birbirlerini tanmas ve sohbet etmesidir. Bu
tre ait rnekler karlkl vgleri, birbirlerinin zel hayatlarna dair soru ve ce-
vaplar, eitli konularda bilgi edinmeleri ierirler. Bu tr atmalarda klar birbir-
lerini zor durumda brakacak ekilde davranmazlar. Atma olarak adlandrlan kar-
lamalarn ikinci tr ise birbirlerini rakip olarak gren ve saf d etmeye alan
bir yapya sahiptir. Bu nedenle klar birbirlerini zor durumda brakabilmeyi
amalarlar. klar birbirini beenmez ve kendini daha stn gren bir tavr tak-
nrlar. Birbirlerini kk drmek iin birbirlerine hakaret eder, birbirlerini k-
mseyen szler sylerler. Bu tr atmalarn yapsna savunma ve saldr hakim-
dir. Kendisine saldrlan k; ayn ekilde ve ayn ayakla rakibine cevap verir
onu savuturur. Ardndan da kendisi rakibine saldrr. nc tr karlamalarda
ise klar birbirlerinin sorduklar soruya rakibin cevap verebilme yeteneini snar-
lar. Ama, rakibi cevap veremez ve doru cevab bilemez hle getirerek bala-
mak olduu iin sorabilecei en zor sorular sorar. Doru cevab alamamas du-
rumunda rakibini yenmi, balam veya mat etmi saylr. Soru-cevap eklinde
srdrlen rakibi balama amal bu tr karlamalarda dnyann kuruluu, ahi-
ret, peygamberler tarihi gibi konular en yaygn olarak sorulanlar arasndadr.
k karlamalarn dinleyen ve izleyen insanlar bazen ortaya konulacak
manzumenin ekillenmesinde etkin rol alrlar. Bu klara ayak verme eklinde
gerekleir. Dinleyiciler karlamada sunulacak iirlerin kimi zaman redifleri de
ierecek ekilde kafiye yapsn belirleyerek klara bildirirler ve bu kafiye ve
rediflerle iirler oluturarak yarmalarn isterler. Bu uygulamaya ayak verme
denilir. Ayak verme yoluyla karlama yapan klarn hazrlksz iir syleme
yetenei llebilir.
k karlamalarnda seyircinin tepkisi son derece nemlidir. Usta klar se-
yirci kitlelerinin tad zellikleri en hzl bir biimde tahlil ederek onlar mem-
nun edeceini dndkleri uygulamalar gerekletirirler. Bir anlamda usta bir
k ayn zamanda iyi bir halkla ilikiler uzman gibi seyircisini ve tad zellik-
leri tahlil ederek icrasn oluturandr. nk seyirci memnuniyeti parsa topla-
mak tabir edilen bir tepsinin seyirci arasnda dolatrlmas esnasnda herkes
memnuniyetine gre paray tepsiye atarak gsterecektir. Karlkl atan iki k-
tan birisi cevap veremezse veya takip edilen kafiyeye uygun bir kafiye bulamazsa
balanm veya yenilmi saylr. Geleneksel olarak yenilen k sembolik bir bi-
imde balamasn yenen ustaya verir. Balamay alan k zaferini gsteren bu
sembol bir mddet elinde tuttuktan sonra sahibine iade eder.
Muamma: klk geleneinde hece lsyle oluturulan bilmecelerden
baka Divan Edebiyatnda grlen muamma ve lgazlar da tertip edilmitir.
Muamma bir ismi iaret eden sz, msra veya beyittir. Muammalarda genelikle i
ve d olmak zere iki anlam vardr. Muamma, k toplantlarnda, klarn sezgi
glerini, kltrel birikimlerini ve sanatsal yeterliliklerini gstermek ve lmek iin
hazrlanm ve yazlm bir bilmecedir. Muamma, klk geleneinde kendine has
bir icra tresine sahiptir. Muammada, herhangi bir somut veya somut kavramn e-
itli zellikleri, k tarafndan ksa bir iir eklinde sylenilip hazrlanr yazya ge-
irilir ve kahvehanenin bir duvarna ssl bir ereve iine aslr. Muammay hazr-
layan onun cevabn gizli kalmak artyla kahveciye veya yetkili bir kiiye verir.
Muammay zen kimse dl olarak ortaya konulan paray alr. Muammay zen
kiiler de cevaplarn iir eklinde verirler.
138
Ask Asma-Ask ndirme: klk geleneinde yaplan uygulamalardan birisidir.
Bir sepetin, mendilin veya kutunun iine herhangi bir cisim konularak ykseke
bir yere aslr. Bu gizlenilen cismin zeliklerini yanstan bir iir yazlarak altna ba-
lanr. Askda sakl olan cismin tahmin edilip bulunmas hlinde ask indirilir.Vaat
edilmi olan dl verilir. Bu uygulamaya ask asma ve ask indirme ad verilir.
Eskiden k fasllar toplantda bulunan en yal n yapt bir dua ile sona
ererdi. Bu uygulama, XX. yzyl ortalarndan itibaren toplantda bulunan klarn
koro halinde Krolundan bir koaklamann sylenmesi ekline dnmtr.
Bu ksmda yer alan konularla ilgili daha fazla bilgiyi Umay Gnayn Trkiyede k Tar-
z iir Gelenei ve Rya Motifi. (Ankara: Aka Yay. 1993) ve zkul obanolunun k
Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr (Ankara: Aka Yay., 2000), zkul obanolunun
k Edebiyat ve stanbul (stanbul: 3F Yaynevi, 2006) adl kitaplarnda bulabilirsiniz.
Sizce, kamlk (amanlk), ozan-baks ve tekke edebiyat geleneklerinde grlen rya yo-
luyla sanatsal icra gcne sahip olma motifinin k tarz edebiyat geleneinde de yer al-
mas neyi gstermektedir?
IK TARZI EDEBYAT GELENENDE TR VE EKL
k tarz edebiyat geleneinde hem hece ls hem de aruz lsyle meydana
getirilen nazm ekil ve trleri kullanlmtr. Bu nedenle bu bu edebiyat gelene-
inde yer alan tr ve ekilleri bu iki lye gre ele almak yararl olacaktr.
k Tarz iir Geleneinde Kullanlan Heceli Tr ve
Nazm ekilleri
k tarz iirinin nazm birimi drtlktr. k tarz edebiyat geleneinde heceli
mni, koma ve destan olmak zere nazm ekli vardr. Bu iir geleneinde
koma ekli uyak dzeni ve mni ekli uyak dzeni olmak zere iki eit uyak
dzeni vardr. Koma ekli uyak dzeni 8 ve 11 hece ll iirlerde ya abab-cccb-
dddb ya da abxb-dddb-eeeb eklindedir. Mni ekli uyak dzeni ise 7 ve 8 hece l-
l iirlerde aaxa-ccxc-eexe eklindedir.
Nazm birimi (drtlk) saysna bal olarak uzunluk ve ksalk veyahut hacim
asndan uzun olan destan biimiyle ksa olan biimlerin (koma ve mni) ayrt
ediliini salayan lttr. Uzun biim (destan) en az 5 veya 7 drtlkten oluan
konuya ve konuyu ileyen n gcne gre 100 drtl aabilen baka bir ifa-
deyle uzunluk bakmndan snrsz olan biimdir. Ksa biimler; koma en az 2 ve
en fazla 5 drtlkten ibaret olan biimdir. Mni biimi ise bir drtlkten oluur.
Drtlk says birden fazla olduunda ise koma ve destan biimlerinin snrlama-
larna uygun olarak yer ald tre gre adlandrlr. k iirinde konu snrszdr.
k tarafndan herhangi bir nedenle iirletirilmee deer bulunan bir konu ele
alnabilir. Konu ve anlatm tutumu asndan (ekil ve hacimle beraber) tr belir-
leyen geleneksel k havas veya havalarna ezgi ad verilir. ounlukla trler ile
ezgileri kalplam olarak bir arada bulunur.
Tr bir nesnenin bir benzerinin retilebilmesi artlarn haiz olarak retilen nes-
neler grubu diye tanmlanabilir. Bu formln k iiri iin uygulan; bir k ii-
rinin ekil, ezgi, hacim, anlatm tutumu ve konu asndan benzerlerinin retilebil-
mesi artlarnn belirlendii ve bu artlara gre oluan benzerleriyle birlikte olu-
turduu, kalplam icra ve geleneksel ilevlere sahip iir gruplarndan her biri
eklindedir.
139
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
2
k tarz heceli iir trleri ina olunduklar nazm eklinden hareketle kalpla-
m konu ve ezgi zelliklerine gre u ekilde tasnif edilebilir:
A. Koma ekli
1) Koaklama komalar
2) Gzelleme komalar
3) At komalar
4) Talama komalar
5) Semaler
6) Varsalar
7) Ezgi, ekil ve konuya bal dier komalar
B. Destan ekli
1) Koaklama destanlar
2) Gzelleme destanlar
3) At destanlar
4) Talama destanlar
5) Ezgi, ekil ve konuya bal dier destanlar
C. Mni (Bayat) ekli
k Tarz iir Geleneinde Kullanlan Aruzlu Tr ve
Nazm ekilleri
k tarz iir geleneinde kullanlan aruzlu tr ve nazm ekilleri arasnda en ok
kullanlanlarn banda filatn/filatn/filatn/filn kalbyla yazlan divan
veya divan; feiltn/feiltn/feiltn/feiln kalbyla yazlan sels; mefln/me-
fln/mefln/ mefln kalbyla yazlan sema ve mefl/mefl/ me-
fl/feln kalbyla yazlan kalender gelmekte olup, hepsinin zel ve gelenek-
sel ezgileri (k havalar) vardr. Btn bu ekiller, gazel, murabba, muhammes
ve mseddes biiminde sylenip yazllabilir. Ayrca mfteiln/mfteiln/mf-
teiln/mfteiln kalbyla yazlan satran veya atran ve mstefiltn/ms-
tefiltn/mstefiltn/mstefiltn kalbyla yazlan vezn-i her, k tarz iir ge-
leneinde greceli olarak daha az kullanlan aruzlu nazm ekilleridir.
Bu ksmda yer alan konularla ilgili daha fazla bilgiyi Umay Gnayn Trkiyede k Tar-
z iir Gelenei ve Rya Motifi. (Ankara: Aka Yay. 1993) ve zkul obanolunun k
Tarz Kltr Gelenei ve Destan Tr (Ankara: Aka Yay., 2000), zkul obanolunun
k Edebiyat ve stanbul (stanbul: 3F Yaynevi, 2006) adl kitaplarnda bulabilirsiniz.
Sizce, k Tarz Edebiyat geleneinde hece lsnn yansra aruz lsyle de iirler
meydana getirilmesi neyin gstergesi olarak kabul edilebilir?
IK TARZI RLERN ANLATIM TUTUMU (EDA)
ZELLKLER
Yaratc veya icracnn dinleyicide uyandrmak istedii duygu ve dnceleri gerek-
letirme amacna ynelik olarak konuya kar taknd (vme, yerme, yerinme ik-
yet, t verme, bilgilendirme didaktik, elendirme gldrme, yas tutturma a-
latma) gibi geleneksel tavrlar ve bunlara bal olarak konuyu ileyi tarzlarnn her
birine anlatm tutumu veya eda denilir. k iiri balamnda bir n, iirinin
mesajnn icra balamnda dinleyicide uyandrmasn bekledii duygusal reaksiyona
ynelik olarak ezgiyle btnleen ve geleneksel olarak kalplam konuyu ele al
tavr anlatm tutumudur. k iirinde herhangi bir tema yukarda saylan sekiz anla-
tm tutumuyla da ele alnabilir. Bir baka syleyile herhangi bir konuyu ileyen bir
140
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
3
k iledii konunun icrasyla dinleyicisi zerinde sekiz adan veya n iiriyle
verdii mesajn nitelii sekiz kategoriden birinde ele alnabilir. ok nadir olarak bir i-
irde birden fazla ileyi tarz veya anlatm tutumu kark olarak bir arada bulunabilir.
Mesel sava konusunu ele alan bir k bunu aadaki anlatm tutumlarna
gre isterse ve gc yeterse ayr ayr 8 biimde ele alabilir.
1) Gldrmeye/Elendirmeye Ynelik Anlatm Tutumu (Gldrc, Parodi,
Mizah Edayla leyile Yaratlan Mniler-Komalar-Destanlar):
2) vmeye Ynelik Anlatm Tutumu (Koaklama, Yiitleme, Methiye ve Gzel-
leme Edasyla leyile Yaratlan Mniler-Komalar-Destanlar):
3) Yermeye Ynelik Anlatm Tutumu (Talama, Sicilleme ve Eletirel Edayla -
leyile Yaratlan Mniler-Komalar-Destanlar):
4) ikyet Etmeye Ynelik Anlatm Tutumu (ikayet-nme ve Dileke Edasyla
leyile Yaratlan Mniler-Komalar-Destanlar):
5) t Vermeye Ynelik Anlatm Tutumu (t verici, Mniler, Komalar-Ata-
sz Destanlar):
6) Bilgilendirmeye Ynelik Anlatm Tutumu (Bilgilendirici, Didaktik/Haber-
Mniler-Komalar- Destanlar):
7) Yas Tutturmaya Ynelik Anlatm Tutumu (Alatc, At-Komalar-Destan-
lar-Mniler):
8) Hner Gstermeye-nmeye Ynelik Anlatm Tutumu (Elifbalar, Atasz
Destanlar, Dudakdemez, Satran, Tecnis, Mniler-Komalar-Destanlar):
Bu ksmda yer alan konularla ilgili daha fazla bilgiyi zkul obanolunun k Tarz
Kltr Gelenei ve Destan Tr (Ankara: Aka Yay., 2000) ve k Edebiyat ve stan-
bul (stanbul: 3F Yaynevi, 2006) adl eserlerinde bulabilirsiniz.
Sizce, gnlk hayatmzda anlattmz fkra, hatra ve benzeri iir veya nesir eklindeki
anlatlarnda anlatmna yn ve ekil veren bir amac ve bu amaca bal olarak oluan bir
anlatm tutumumuz var mdr?
IK TARZI EDEBYAT GELENENN TEMSLCLER
k Edebiyatnn yukarda izilen tarih geliimi ve tanmlanndan hareketle ge-
nel bir panoramas ve yzyllara gre belli bal temsilcileri u ekilde sralanabilir:
XVI. yzyldan kalan eserlerinden hareketle bu yzylda yaam belli bal
klar olarak Bah, Ozan, Kul Mehmed, ksz Dede, Krolu, Ged Mus-
lu, rpanl, Armudlu, Kul ulha, Ouz Ali ve Pir Sultan Abdal. XVI. yzy-
ln ikinci yarsndan itibaren ekillenen gelenekte tasavvuf ve aruzla murab-
ba eklinde dzenlenen divanlar bata olmak zere divan edebiyat tesirle-
ri grlr. Bu yzyln klarnn iirlerine rnek olarak Bahi mahlasl i-
rin Yavuz Sultan Selimin Msr Seferine ilikin destan verilebilir:
Sultan Selim Clsunda
Sl dedi de yrd
Gidelim Msra doru
Yola dedi de yrd
***
amlu kup kaar kyden
Sofu beru bakmaz Hoydan
Merd var ise ite meydan
Gele dedi de yrd
***
141
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
4
Nesne yeimi aslnda
Halife dikmi yerinde
Narar Ysufun yerinde
Kle dedi de yrd
***
Almak gerek Kh- Kaf
Krm var m ala dahi
Horasanda ise h
Bula dedi de yrd
***
Bahi eydr Mehd budur
Ycemize irgr kadir
Klauzsa lyas Hzr
Yola dedi de yrd
XVII. yzylda, Gevher, k mer ve Karacolan gibi en velt ve etkin
temsilcilerini yetitiren k tarz kltr gelenei, klasikleen formlarna ve
tekke-tasavvuftan ayrm belirgenleen icra ve tematik muhteva izgisine ka-
vuur. Bu yzyln belli bal temsilcileri arasnda Kmil, Kulolu, brahim,
Trab, Edhem, Afife Sultan, Kul Deveci, Kul Sleyman, Temavarl Gazi
Hasan, k Mustafa, Kayk Kul Mustafa, Ktib, Zaf, k Erolu, Pro-
lu, Hk, Gedy, ah Bende, erm, Demirciolu, skdr, Bursal k Ha-
lil, Kef, Korolu, Benli Ali gibi isimler sralanabilir. Bu yzyln klarnn
iirlerine rnek olarak k merin u iiri verilebilir:
u kardan gelen dilber
Gelir amma neden sonra
Bir selma kail oldum
Verir amma neden sonra
***
Bahede alan gller
Dalnda ter blbller
Bizi zemmeyleyen diller
rr amma neden sonra
***
Grdm yrimin yzn
ptm dostumun gzn
Aradm buldum izini
Buldum amma neden sonra
***
Kolumdan uurdum baz
Yeter ettin bana naz
k merin niyaz
Geer amma neden sonra
XVIII. yzylda, gelenein ulat yaygnlk ve grd kabuln bir netice-
si olarak k tarzna mensup baz isimlerin uara tezkirelerine bile alnd
grlmektedir. phesiz bunda byk bir ihtimalle bir nceki yzyldaki
performanslarnn da olumasnda nemli bir rol oynad dnlebilecek
olan mahallleme cereyannn tesiriyle baz divan airlerinin de k tarz
142
edebiyat geleneine ait zellikleri kullanmaa balamalarnn byk bir te-
siri olmaldr. Biraz da bu nedenlerle, k tarz iir gelenei temsilci says
ve eserlerinin seviyesi bakmlarndan nceki yzyla nazaran daha snk gi-
bi duran XVIII. yzylda yetien belli bal klar arasnda Ravz, Ali, Hoca-
olu, Kabasakal Mehmed, Nakd, Seferliolu, Maribli Olu, erm ve Kara
Hamza saylabilir. Bu yzyln klarnn iirlerine rnek olarak k erm
mahlasl irin u iiri verilebilir:
Gurbet illerine gitti efendim
Aceb dostlar gine tizce gelir mi
Zevk iret iinde zlf kemendim
Benim burada ne ektiimi bilir mi
***
Alamaktan hibir lahza glemem
Akan bu emimin yan silemem
Bir aceb sr vardr bunda bilemem
Deli gnl byle mahzn kalr m
***
Blbl gibi eyleyim mi fign
Zrm ile alatrm cihn
O gl yzl hu gzl civan
arh- felek elimizden alr m
***
Beni Mecnn eden ol sa Leyl
Gezerim ak ile sahr be sahr
Aceb ol dilberi k ermiy
Bir gececik yine tenha bulur mu
XIX. yzylda, bir yandan Divan Edebiyat geleneine mensup kiilerin k
tarzna ilgilerinin zirveye kmas dier yandan din-tasavvuf temalarn gre-
celi olarak younlamas olgularnn yaand bir k tarz kltr gelenei
erevesi ile karlalr. Bunun en nemli nedeni bu yzyla kadar mmkn
olduunca bamsz olmaya gayret ve bu ynde de yeri geldiinde bir birle-
riyle rekabet eden iir geleneinin Batllama srecinin bir sonucu olarak
ortaya kan yeni edebiyat anlayna kar olmak zere bir ittifak aray ve
anlay iinde bir araya gelmeleridir. Tanzimat sonras oluturulmaa al-
lan yeni edebiyat anlaynn Ziya Paa gibi temsilcileri bata olmak zere ba-
tda halk iirinin tad deerden mlhem olarak yaptklar deerlendirme-
ler de hi phesiz sz konusu k tarznn g ve kuvvet kazanarak n pla-
na kma srecinin en nemli katalizrleri arasnda grlmelidir.
Sz konusu oluum veya bat kaynakl unsurlara kar yerli deerlerin temsili-
nin ve deta szcln k tarzna braklm olmasnda, yazl kltr ortamn-
da retime balayan ve ortalama A4 kd hacmindeki ktlara baslan destanlar-
la, gazete ilev ve yapsna da kavuan teknik yaplan da son derece nemli bir
rol oynam olmaldr. Bu teknik yaplan veya k tarznn basm teknolojisini
kullanarak destan formuyla ulat etkinlik, onun szl kltr ortamndaki kahve-
haneler merkezli erkek egemen hedef kitlesini, kadnlar bata olmak zere toplu-
mun hemen her kesimine ve geleneksel temalarn ok tesinde toplumu ilgilendi-
ren hemen her nemli konuda fikir beyan edebilir ve bunu ok ksa bir srede
143
devrin gazetelerinden ok daha geni kitlelere yayp ynlendirebilir bir hle getir-
mitir. Bu nedenlerle de, k tarznn XIX. yzylda dier yzyllara kyaslanama-
yacak bir temsilci okluuna ve gnmze intikal eden eser bolluuna kavuma-
sn salamtr.
Nitekim, XIX. yzylda k tarz edebiyat ve kltr geleneinin belli bal men-
suplar arasnda, Emrah, Dertli Bayburtlu Zihn, Develili Seyrn, Tokatl Nur, Ruh-
sat gibi ulusal ve Minhc, Ispartal Seyrn, k Ali, Geday, Devam, Srr, Figa-
n, Zehr, Micmer, Bezl, Sabr, Smman, k enlik, Cell, Zll, Muhibb, Cey-
hun, Remz, Nzi, Kemal, Meydan, Tanbur Mustafa, Hengm, Pesend, Mehmed
Ali, Glzr, Niyaz, Bedr, Bahr, Ferd, Ltf, Tfl, Ceml, krar, Rza, Meslek, Pin-
han, Hezar, Serdar, Dadalolu, Deli Boran, Beyolu, Gndeliolu gibi yerel veya
blgesel hrete kavumu pek ok isim yer almaktadr. Bu yzyln klarnn iir-
lerine rnek olarak k Ceyhun mahlasl irin u iiri verilebilir:
Krre-i sevdaya urad yolum
Bir ate verdiler ocaklarndan
Dedim ekemem bu zaif kulum
Dedi oku akn sabaklarndan
***
krar verip aldm ann beyini
aldm o meydann def ve neyini
Erenler kurmular vahdet meyini
Bana da sundular anaklarndan
***
Ledn ilmi derler mahremi oldum
Katre-i vcudun gulzemi oldum
O tfl- irinin Meryemi oldum
Getim o tenhaca sokaklarndan
***
Srr- Enelhak diyecek kimdir
Kanaat lokmasn yiyecek kimdir
Melamet hrkasn giyecek kimdir
Ceyhun var Nuri raklarndan
XX. yzylda, k tarz bir nceki asrda elde ettii gc veya hakimiyeti ge-
rek Cumhuriyet ile birlikte geleneksel edebiyata verilen nem ve gerekse ge-
lenek temsilcilerinin deien artlara uyum salamalarnda dolay daha da art-
trd sylenebilir. Belki de bu nedenle, XX. asrn ilk yarsnda sona erdiine
dair deerlendirmeler bile yaplan k tarz, bir yandan Kazmanl Hifz, Yu-
sufelili Huzur, Nihan, Mdam, k Veysel, Ali zzet zkan, eref Talova,
Murat obanolu, k Reyhan gibi nceki yzyln nde gelen klarndan
hi de geri saylamayacak isimler yetitirirken dier yandan da, Mevlid hsan,
Nuri rag, Hseyin rakman, k Ali Grbz, Erol Ergan, Mustafa Aydn,
Kemal Demir, Kul Nur, hsan Yavuzer, Zakir, Rahim, Zeki Erdal, emsi De-
nizer, Glhan, Ruhan, Rahman, mam gibi isimleri ilk anda akla gelenler
bata olmak zere yzlerce son derece velt k yetitirerek ve gelenek ken-
dini elektronik kltr ortamnda da rn vermeye ynelik olarak yenileyerek
yaamaya devam etmektedir. Bu yzyln klarnn iirlerine rnek olarak
k Murat obanolunun bir iiri verilebilir:
144
nsan dedikleri duvara benzer
Hele suvaklar dklsn de gr
Grdn her gzele aldanma
Sa aarsn bel bklsn de gr
***
Kara toprak insanlar yourur
Vedas geleni bir bir arr
Arkas kuvvetli fazla barr
Dostlar yanndan ekilsin de gr
***
Demek ki dnyada olur dermanm
Bir gn uyanrsn gemi zamann
Baz insan der ki ben aslanm
Ezrayl peine taksn da gr
***
obanolu kulak versen szme
Yazlanlar mutlak gelir yzne
Evde bile kar bakmaz yzne
Hele srtn yere yklsn da gr
k Tarz Edebiyat Geleneinin yzyllara gre temsilcileri hakknda daha fazla bilgiyi M.
Fuad Kprlnn Trk Saz irleri I, II, III, IV. (Ankara: Gven Basmevi, 1941), Saim
Sakaolunun Trk Saz iiri. Trk Dili Dergisi, S. 445-450, s. 105-250, (Ankara, 1989),
Feyzi Halcnn klk Gelenei ve Gnmz Halk irleri. (Ankara: Trk Tarih Kuru-
mu Yaynlar, 1992) adl almalarnda bulabilirsiniz.
Sizce, gnmz klarnn artk kahvelerde hikye anlatmaylarnn ve kasetlerine al-
dklar iirlerin hacim bakmndan ksalnn nedenleri neler olabilir?
145
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
S O R U
D K K A T
SI RA S ZDE
DNEL M
SI RA S ZDE
S O R U
DNEL M
D K K A T

K T A P
T E L E V Z Y ON
K T A P
T E L E V Z Y ON
5
146
k Tarz Edebiyat Gelenei Kavramn Ta-
nmlamak.
Trk szl edebiyat geleneinin bilinen en eski
temsilcilerinden olan ozan-baks edebiyat gele-
neinin mensuplarnn bir ksmnn slmiyetin
kabulnden sonra XII. yzyldan itibaren tekke
kurumu etrafnda, Tekke ve Tasavvuf Halk
Edebiyat Gelenei olarak bilinen oluumu mey-
dana getirdiklerini biliyoruz. Bu oluum gibi, XVI.
yzylda bir Trk ve Mslman sosyo-kltrel
kurumu olarak ortaya kan kahvehanelerde,
Divn Edebiyat mensuplarnn sama-sapan
szler syleyen kiiler olarak nitelendirdikleri
ozanlar, mrit ve kardelerini irattan ve nasi-
hat etmekten ziyade rindne tavrlar iinde g-
zellere vgy tercih eden baz tekke mensupla-
ryla, ounlukla Yenieri Ortalarnda grev ya-
pan ordu irlerinin balatt ve ksa srede
kendine has zelliklere sahip bir tarza dn-
en yeni bir edebiyat gelenei ortaya kar.
k Tarz Edebiyat geleneini ozan-baks, tek-
ke-tasavvuf, ordu airleri ve Divan Edebiyatna
mensup insanlarn kahvelerde icralara ynelen-
leri oluturmutur. Farkl geleneklere mensup bu
insanlar kahvehanelerde ayn amaca ynelik ic-
ralarda buluarak karp harmanlandlar ve yeni
bir tarz oluturdular. Bu edebiyat veya kltr ge-
lenei ksaca k Edebiyat veya k Tarz
Edebiyat Gelenei olarak adlandrlmaktadr.
Bu edebiyat geleneinin icraclarna verilen k
adnn, daha nce Tekke-Tasavvuf Halk Edebi-
yat geleneinin Ahmed Yesev bata olmak ze-
re Yunus Emre ve dier mensuplarnca kullanl-
d bilinmektedir. Bu nedenlerden dolay, bu
birbiriyle birok bakmdan ilikili fakat tamamen
bamsz saylabilecek olan iki tarz veya edebi-
yat gelenei birbirine kartrlmaktadr. Baz ara-
trmaclar iki edebiyat gelenei arasndaki farkl-
lklar grmezden gelerek, ikisini bir edebiyat ge-
lenei gibi dnerek k Edebiyat olarak ad-
landrabilmektedir. Gelenekse, gemiten gelen
bir Hak ve Halk ayrm yaparak
tekke ve kahvehane merkezli edeb gelenek-
leri birbirinden ayrmaktadr. Bu karkl nle-
yebilmek iin teden beri k sfatn kullanan
iki edeb gelenek ve bu geleneklerin etrafnda
ekillendikleri tekke ve kahvehane olarak
adlandrlan iki temel kurumu nazar dikkate
almak ve buna dayal yeni terimlerle ifade et-
mek gereklidir.
Tekke Tarz k Gelenei ve Kahvehane Tar-
z k Gelenei bu iki tarz veya gelenein da-
ha iyi anlalmasn ve aratrlmasn salayan
adlandrmalar olabilirdi. Halk klar veya
kahvehane klar, kahvehanelerin XVI. yz-
ylda, Trk-slm dnyasnda, kamuya ak ilk
din d kurum olarak ortaya kmasna bal bir
oluumun sonucudurlar. Bu tr klarn iir ya-
ratma ve icradan amalar esas itibariyle din d
bir karaktere sahip bir kurum olan kahvehaneye
sosyallemeye, hoa vakit geirerek, elenmeye
gelen mterileri elendirmektir. Tekke klar-
nn propaganday ve irad n planda tutmalar-
na karlk burada ama din d sosyal bir or-
tamda hoa vakit geirmek ve sosyallemektir.
XVI. yzyldan itibaren ortaya kan ve getirdii
yksek kazan nedeniyle bir anda yzlercesi
oluturulan kahvehanelerin mteri toplamaya
ve tutmaya ynelik gsterimlerinden en nemli-
lerinden birisini oluturan k fasllarnn gr-
d rabet icraclar arasnda tabii olarak reka-
bet ile neticelenmitir. Sz konusu rekabet orta-
m da, ozan-baks geleneinden ve onun dn-
t ncl form olan tekke tarzndan rya ve
bade yoluyla gelenee giri bata olmak zere,
szl olmak, kopuzun -teknik ihtiyalarla bala-
ma formlar oluur-egemen alg olduu mzik
eliinde ve ou zaman irticalen icray, koma,
kouk, hece ls, drtlk birimi gibi unsurlar
devralmtr. Dikkat edilirse iki gelenek arasnda
dn alnanlar konusunda neredeyse bire bir
paralellikler mevcuttur.
Ancak, icralarn muhatab olan kitle ve icralarn
gerekletii kurumdan kaynaklanan ve icralarla
amalanandan ortaya kan ve tematik olarak
farkllaan ve kuaktan kuaa aktarlarak gele-
nekleen iki farkl sosyal-kltrel rgyle kar-
lamaktayz. Kurumsal balamlarda belirgin olan
bu farkllklarn ferde bal icralarn yer ald
mekn ve dinleyici kitlesiyle ilikili durumsal
zet
1
A M A
147
balamlarda deiip dnebilirlii, XVII., XVII-
I., XIX. ve XX. yzyllarda klk yapanlarn ge-
rektiinde bir gelenein tayclndan dierine
kolayca geebilmesine imkn tanyan son dere-
ce esnek bir yapnn olumasn salamtr.
Bu nedenle neredeyse gnmze kadar hemen
her halk nn bir veya birka tarikata kabul
edilmi olmalar veya bir tekke disiplinine men-
sup bir n kahvehane icra tresine gre e-
killenmi icralara ynelik eser yaratmalarna da
giritiini grmek mmkndr. Her iki gelenek
mensuplarnn da amalarn ifa ederken daha
da ilevsel olabilmeleri bata olmak zere bir-
ok bakmdan i gren sz konusu gelenekler
aras esnek izgi yine ayn nedenlerle, Divn
Edebiyat geleneini de, mensuplarnn btn
direnmelerine ramen XIX. yzyldaki teslimi-
yetlerine kadar etkileim ve nihayet tr-tema-
teknik baznda rtmelere zorlamsa da, or-
taya birebir benzerliklerden ziyade, ask mu-
amma, divan hatta ark gibi yeni trler k-
mtr. Gnmzde de bu sre, bat kaynakl
form, teknik ve temalardan kaynaklanp besle-
nen Yeni Trk Edebiyat ile Tekke ve k Tar-
z arasnda yaanmaktadr.
klarn Yetimeleri ve cra Tresini Kavramak.
klar raklktan balayarak usta k olunca-
ya kadar belli bir eitimden geerler, usta kla-
rn yaptklar atmalara, fasllara ve hikye anlat-
ma toplantlarna katlrlard. Bu srecin sonunda
ald eitimi zmseyerek yeteneini gelitire-
rek ustalaan klara, ustalar kullanacaklar bir
mahlas verirdi. XIX. yzyl sonlarna kadar s-
tanbul gibi byk ehirlerde klk bal bana
bir sanat ve meslek olarak kabul edilip bugnn
sendika ve birlik fonksiyonlarn yerine getiren
tzel kiilik ve kurumlara sahipti.
Bir k adayn kla hazrlayan eitli faktr-
ler vardr. Bunlarn en yaygnlar arasnda ocuk-
luk veya ilk genlik yllarnda ounlukla olum-
suz bir sonula neticelenmi bir kza k olma,
ocukluk yllarndan itibaren klarn gelip gitti-
i ve son derece byk bir prestije sahip olarak
k fasllar yapp hikyeler anlattklar bir ky-
de hatta evde domu bulunmak ve bu klara
kar byk bir hayranlk besleyerek onlar gibi
olmaya heveslenmek, ayn sonuca hizmet ede-
cek ekilde klar ok grmese de bir ocuun
k Garip ve benzeri k biyografisine benzer
bir ekilde kaleme alnm klasik k hikyeleri
okumas, grme zrl olan ocuklar asndan
klk yaplmas mmkn birka geleneksel u-
ratan birisi olmas gibi sosyal ve kltrel faktr-
ler bir k adayn kla hazrlar. Geleneksel
sosyo-kltrel balamlarnda klar, gittikleri
her yerde sayg gsterilen ve kendisine para ve-
ya mal verilerek, kendisinden eitli gsterim ve-
ya icralarda bulunmas istenilen ounlukla ola-
anst zelliklere de sahip olduuna inanlan
bir sanatkrdr. Geleneksel krsal kesimin geim
kayna olarak renberlik ve obanlktan baka
bir imkn sunamad bir ortamda klk son
derece cazip bir seenek olarak belirecektir. if-
ti ubuu olan varlkl ailelerin ounlukla o-
cuklarnn bu tr heveslerine set ekmelerine
karlk fakir fukara ve ksz-yetim yetenekli o-
cuklar bu i koluna ynelebileceklerdir. Grme
zrl erkek ocuklar iinse bu hafzlktan ba-
ka neredeyse tek seenektir.
Anadolunun kasaba ve kk ehirlerinde de
durum kylerden ok farkl deildi. Ancak, s-
tanbul, Bursa, Selanik, Halep, skenderiye, s-
kp, Edirne, Saraybosna ve zmir gibi byk
ehirlerde i ve geim imkanlar oalsa da XVI-
I., XVIII. ve XIX. yzyllarda buralardaki kah-
vehaneler bata olmak zere k fasllaryla el-
de edilen gelir ve sosyal stat son derece cazip
konumdayd. Byk ehirlerde yetien klar
medrese ve tekke kltryle de i ie muhitler-
de yetimenin verdii yksek bir kltr ve ma-
lumata da sahiptiler.
klk gelenei mensuplarnn yetime sreleri
u aamalardan oluur: raklk, Bade me ve
Rya Motifi, k Toplantlar ve k Fasllar,
Muamma, Ask Asma-Ask ndirme. Eskiden k
fasllar toplantda bulunan en yal n yapt-
bir dua ile sona ererdi. Bu uygulama, XX. yz-
yl ortalarndan itibaren toplantda buluna kla-
rn koro hlinde Krolundan bir koaklamann
sylenmesi ekline dnmtr.
2
A M A
148
k Tarz Edebiyat Geleneinde Tr ve ekilleri
Tanmak
k tarz edebiyat geleneinde hem hece l-
s ve bununla ilgili tr ve ekiller hem de aruz
ls ve bu lyle meydana getirilmi baz tr
ve ekiller kullanlmtr. Bu nedenle bu bu ede-
biyat geleneinde yer alan tr ve ekilleri bu iki
lye gre ele almak yararl olacaktr. Hece l-
snn kullanld k tarz iirinin nazm bi-
rimi drtlktr. k tarz edebiyat geleneinde
heceli mni, koma ve destan olmak zere
nazm ekli vardr. Bu iir geleneinde koma
ekli uyak dzeni ve mni ekli uyak dzeni
olmak zere iki eit uyak dzeni vardr. Koma
ekli uyak dzeni 8 ve 11 hece ll iirlerde
ya abab-cccb-dddb ya da abxb-dddb-eeeb ek-
lindedir. Mni ekli uyak dzeni ise 7 ve 8 hece
ll iirlerde aaxa-ccxc-eexe eklindedir.
Nazm birimi (drtlk) saysna bal olarak uzun-
luk ve ksalk veyahut hacim asndan uzun olan
destan biimiyle ksa olan biimlerin (koma ve
mni) ayrt ediliini salayan lttr. Uzun bi-
im (destan) en az 5 veya 7 drtlkten oluan
konuya ve konuyu ileyen n gcne gre
100 drtl aabilen baka bir ifadeyle uzunluk
bakmndan snrsz olan biimdir. Ksa biimler;
koma en az 2 ve en fazla 5 drtlkten ibaret
olan biimdir. Mni biimi ise bir drtlkten olu-
ur. Drtlk says birden fazla olduunda ise
koma ve destan biimlerinin snrlamalarna uy-
gun olarak yer ald tre gre adlandrlr. k
iirinde konu snrszdr. k tarafndan herhan-
gi bir nedenle iirletirilmee deer bulunan bir
konu ele alnabilir. Konu ve anlatm tutumu a-
sndan (ekil ve hacimle beraber) tr belirleyen
geleneksel k havas veya havalarna ezgi ad
verilir. ounlukla trler ile ezgileri kalplam
olarak bir arada bulunur.
Tr bir nesnenin bir benzerinin retilebilmesi
artlarn haiz olarak retilen nesneler grubu di-
ye tanmlanabilir. Bu formln k iiri iin uy-
gulan; bir k iirinin ekil, ezgi, hacim, anla-
tm tutumu ve konu asndan benzerlerinin re-
tilebilmesi artlarnn belirlendii ve bu artlara
gre oluan benzerleriyle birlikte oluturduu,
kalplam icra ve geleneksel ilevlere sahip iir
gruplarndan her biri eklindedir.
k tarz heceli iir trleri ina olunduklar na-
zm eklinden hareketle kalplam konu ve ez-
gi zelliklerine gre ana balk altnda topla-
nr bunlar: Koma ekli ve destan ekli ve mni
eklidir. Yine koma ekli alt balk olarak yedi
maddede; Destan ekli ise alt balk olarak be
maddede incelenir.
k tarz iir geleneinde aruz lsyle en ok
divan, sels, sema, kalender gibi nazm ekilleri
kullanlm olup, hepsinin de zel ve geleneksel
ezgileri vardr. Btn bu ekiller, gazel, murab-
ba, muhammes ve mseddes tarzlarnda olabilir.
Satran ve Vezn-i her ise, k tarz iir gelene-
inde greceli olarak daha az kullanlan arzlu
nazm ekilleridir.
k Tarz iirlerin Anlatm Tutumu (Eda) zel-
liklerini Aklamak
Yaratc veya icracnn dinleyicide uyandrmak
istedii duygu ve dnceleri gerekletirme
amacna ynelik olarak konuya kar taknd
(vme, yerme, yerinme ikyet, t verme,
bilgilendirme didaktik, elendirme gldrme,
yas tutturma alatma) gibi geleneksel tavrlar
ve bunlara bal olarak konuyu ileyi tarzlarnn
her birine anlatm tutumu veya eda denilir.
k iiri balamnda bir n, iirinin mesajnn
icra balamnda dinleyicide uyandrmasn bek-
ledii duygusal reaksiyona ynelik olarak ezgiy-
le btnleen ve geleneksel olarak kalplam
konuyu ele al tavr anlatm tutumudur. k i-
irinde herhangi bir tema yukarda saylan sekiz
anlatm tutumuyla da ele alnabilir. Bir baka sy-
leyile herhangi bir konuyu ileyen bir k ile-
dii konunun icrasyla dinleyicisi zerinde sekiz
adan veya n iiriyle verdii mesajn niteli-
i sekiz kategoriden birinde ele alnabilir. ok
nadir olarak bir iirde birden fazla ileyi tarz
veya anlatm tutumu kark olarak bir arada bu-
lunabilir.
Mesel sava konusunu ele alan bir k bunu
aadaki anlatm tutumlarna gre isterse ve g-
c yeterse ayr ayr 8 biimde ele alabilir. Bu an-
latm tutumlarn yle sralayabiliriz: Gldrme-
ye/Elendirmeye Ynelik Anlatm Tutumu, v-
meye Ynelik Anlatm Tutumu, Yermeye Ynelik
Anlatm Tutumu, ikyet Etmeye Ynelik Anla-
tm Tutumu, t Vermeye Ynelik Anlatm Tu-
3
A M A
4
A M A
149
tumu, Bilgilendirmeye Ynelik Anlatm Tutu-
mu, Yas Tutturmaya Ynelik Anlatm Tutumu,
Hner Gstermeye-nmeye Ynelik Anlatm
Tutumu.
k Tarz Edebiyat Geleneinin Temsilcilerini
Tanmak
k Edebiyatnn yukarda izilen tarih geliimi
ve tanmlanndan hareketle genel bir panora-
mas ve yzyllara gre belli bal temsilcileri u
ekilde sralanabilir:
XVI. yzyldan kalan eserlerinden hareketle bu
yzylda yaam belli bal klar olarak Bah-
, Ozan, Kul Mehmed, ksz Dede, Krolu,
Ged Muslu, rpanl, Armudlu, Kul ulha,
Ouz Ali ve Pir Sultan Abdal. XVI. yzyln ikin-
ci yarsndan itibaren ekillenen gelenekte ta-
savvuf ve arzla murabba eklinde dzenle-
nen divanlar bata olmak zere divan edebiya-
t tesirleri grlr
XVII. yzylda, Gevher, k mer ve Karaco-
lan gibi en velt ve etkin temsilcilerini yetitiren
k tarz kltr gelenei, klasikleen formlarna
ve tekke-tasavvuftan ayrm belirgenleen icra ve
tematik muhteva izgisine kavuur. Bu yzyln
belli bal temsilcileri arasnda Kmil, Kulolu,
brahim, Trab, Edhem, Afife Sultan, Kul Deve-
ci, Kul Sleyman, Temavarl Gazi Hasan, k
Mustafa, Kayk Kul Mustafa, Ktib, Zaf, k
Erolu, Prolu, Hk, Gedy, ah Bende, erm,
Demirciolu, skdr, Bursal k Halil, Kef,
Korolu, Benli Ali gibi isimler sralanabilir.
XVIII. yzylda, gelenein ulat yaygnlk ve
grd kabuln bir neticesi olarak k tarzna
mensup baz isimlerin uara tezkirelerine bile
alnd grlmektedir. phesiz bunda byk
bir ihtimalle bir nceki yzyldaki performansla-
rnn da olumasnda nemli bir rol oynad d-
nlebilecek olan mahallileme cereyannn
tesiriyle baz divan airlerinin de k tarz edebi-
yat geleneine ait zellikleri kullanmaa bala-
malarnn byk bir tesiri olmaldr. Biraz da bu
nedenlerle, k tarz iir gelenei temsilci says
ve eserlerinin seviyesi bakmlarndan nceki yz-
yla nazaran daha snk gibi duran 18. yzylda
yetien belli bal klar arasnda Ravz, Ali, Ho-
caolu, Kabasakal Mehmed, Nakd, Seferliolu,
Maribli Olu, erm ve Kara Hamza saylabilir.
XIX. yzylda, bir yandan Divan Edebiyat gele-
neine mensup kiilerin k tarzna ilgilerinin
zirveye kmas dier yandan din-tasavvuf te-
malarn greceli olarak younlamas olgularnn
yaand bir k tarz kltr gelenei erevesi
ile karlalr. Bunun en nemli nedeni bu yz-
yla kadar mmkn olduunca bamsz olmaya
gayret ve bu ynde de yeri geldiinde birbirle-
riyle rekabet eden iir geleneinin Batllama
srecinin bir sonucu olarak ortaya kan Yeni
Edebiyat anlayna kar olmak zere bir ittifak
aray ve anlay iinde bir araya gelmeleridir.
Tanzimat sonras oluturulmaa allan Yeni
Edebiyat anlaynn Ziya Paa gibi temsilcileri
bata olmak zere batda halk iirinin tad de-
erden mlhem olarak yaptklar deerlendirme-
ler de hi phesiz sz konusu k tarznn g
ve kuvvet kazanarak n plana kma srecinin
en nemli katalizrleri arasnda grlmelidir.
Sz konusu oluum veya bat kaynakl unsurlara
kar yerli deerlerin temsilinin ve deta szcl-
n k tarzna braklm olmasnda, yazl kl-
tr ortamnda retime balayan ve ortalama A4
kd hacmindeki ktlara baslan destanlarla,
gazete ilev ve yapsna da kavuan teknik yap-
lan da son derece nemli bir rol oynam olma-
ldr. Bu teknik yaplan veya k tarznn basm
teknolojisini kullanarak destan formuyla ulat
etkinlik, onun szl kltr ortamndaki kahve-
haneler merkezli erkek egemen hedef kitlesini,
kadnlar bata olmak zere toplumun hemen her
kesimine ve geleneksel temalarn ok tesinde
toplumu ilgilendiren hemen her nemli konuda
fikir beyan edebilir ve bunu ok ksa bir srede
devrin gazetelerinden ok daha geni kitlelere
yayp ynlendirebilir bir hle getirmitir. Bu ne-
denlerle de, k tarznn XIX. yzylda dier yz-
yllara kyaslanamayacak bir temsilci okluuna
ve gnmze intikal eden eser bolluuna kavu-
masn salamtr. Bu durumu sadece ele gee-
bilen belgelerle izah etmek de yukardaki fikri
bir baka cephesiyle teyit etmekten baka bir ey
deildir.
Nitekim, XIX. yzylda k tarz kltr gelenei-
nin belli bal mensuplar arasnda, Emrah, Dert-
l, Bayburtlu Zihn, Develili Seyrn, Tokatl Nu-
ri, Ruhsat gibi ulusal ve Minhc, Ispartal Seyr-
n, k Ali, Geday, Devam, Srr, Figan, Zeh-
5
A M A
150
r, Micmer, Bezl, Sabr, Smman, k enlik,
Cell, Zll, Muhibb, Ceyhun, Remz, Nzi,
Kemal, Meydan, Tanbur Mustafa, Hengm, Pe-
send, Mehmed Ali, Glzr, Niyaz, Bedr, Bahr,
Ferd, Ltf, Tfl, Ceml, krar, Rza, Meslek,
Pinhan, Hezar, Serdar, Dadalolu, Deli Boran,
Beyolu, Gndeliolu gibi yerel veya blgesel
hrete kavumu pek ok isim yer almaktadr.
XX. yzylda, k tarz bir nceki asrda elde et-
tii gc veya hakimiyeti gerek Cumhuriyet ile
birlikte geleneksel edebiyata verilen nem ve ge-
rekse gelenek temsilcilerinin deien artlara
uyum salamalarnda dolay daha da arttrd
sylenebilir. Belki de bu nedenle, XX. asrn ilk
yarsnda sona erdiine dair deerlendirmeler bi-
le yaplan k tarznn, bir yandan Kazmanl
Hfz, Yusufelili Huzur, Nihan, Mdam, k
Veysel, Ali zzet zkan, eref Talova, Murat
obanolu, k Reyhan gibi nceki yzyln
nde gelen klarndan hi de geri saylamaya-
cak isimler yetitirirken dier yandan da, Mevlid
hsan, Nuri rag, Hseyin rakman, k Ali
Grbz, Erol Ergan, Mustafa Aydn, Kemal De-
mir, Kul Nur, hsan Yavuzer, Zakir, Rahim, Ze-
ki Erdal, emsi Denizer, Glhan, Ruhan, Rah-
man, mam gibi isimleri ilk anda akla gelenler
bata olmak zere yzlerce son derece velt k
yetierek ve gelenek kendini elektronik kltr
ortamnda da rn vermeye ynelik olarak yeni-
leyerek yaamaya devam etmektedir.
151
1. Ozan-Baks, Tekke-Tasavvuf, Ordu irleri ve Divan
Edebiyatna mensup insanlarn kahvelerde icralara y-
nelerek oluturduklar yeni tarza ne ad verilir?
a. k Tarz Edebiyat Gelenei
b. Tekke-Tasavvuf Edebiyat Gelenei
c. Halk Edebiyat Gelenei
d. Divan Edebiyat Gelenei
e. Anonim Halk Edebiyat Gelenei
2. Aadakilerden hangisi klk gelenei mensupla-
rnn yetime srelerinde getikleri aamalardan biri
deildir?
a. Bade ime ve rya motifi
b. Muamma
c. Ask asma, ask indirme
d. Muhammes
e. k toplantlar ve k fasllar
3. k edebiyat sanatlarna ilikin aadaki igade-
lerden hangisi yanltr?
a. Genellikle okur yazar deildirler.
b. iirlerini sazla alp sylerler.
c. Kylerinde, kasaba ve ehirlerde, asker ocakla-
rnda yetiirler.
d. Yenieri ocana mensup olanlar katldklar sa-
valarda gsterdikleri yiitlikleri dile getirirler.
e. Kendi kendilerini yetitirirler.
4. klarn iirlerinde kullandklar takma ada ne ad
verilir?
a. Mahlas
b. Lakab
c. Knye
d. Ayak
e. Divan
5. Aadakilerden hangisi geleneksel k havas veya
havalarna verilen addr?
a. Beste
b. Gfte
c. Ezgi
d. Nakarat
e. Taprma
6. Aadakilerden hangisi k tarz iir geleneinde
arzlu trlerden biri deildir?
a. Divan
b. Nefes
c. Kalenderi
d. Selis
e. Vezn-i Aher
7. Aadakilerden hangisi k tarz heceli iir trle-
rinden koma eklinin trlerinden biri deildir?
a. Gzelleme komalar
b. At komalar
c. Talama komalar
d. Ninniler
e. Semailer
8. k edebiyatyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi
yanltr?
a. Ninni, mni, koma gibi nazm biimlerinin ol-
mas
b. Genellikle yarm kafiye ve redife yer verilmesi
c. Bu dnemde ozann yerini n; kopuzun ye-
rini sazn almas
d. Eserlerin szl olmas
e. Olumasnda Anadoluda toplum dzeninin de-
imesi; gebe halkn ky ve kasabalara yer-
lemesinin etkili olmas
9. k edebiyatna ilikin aadaki ifadelerden hangisi
yanltr?
a. iirlerin nazm birimi drtlktr; 7, 8, 11li hece
kalb ok kullanlmtr.
b. iirde aruz zentisi grlmez; ama dinin etkileri
gzlenir.
c. iirler doalama yoluyla sylenir.
d. iirlerin son drtlnde airin ad geer.
e. iirde koma, sema, varsa gibi nazm biimle-
ri kullanlmtr.
10. Aadakilerden hangisi XX. yzyl klarndan bi-
ri deildir?
a. k Veysel
b. Ak Seyran
c. eref Talova
d. Murat obanolu
e. k Reyhan
Kendimizi Snayalm
152
k Edebiyat
Prof. Pertev Naili Boratav
Aa yukar XVI. yzyln balarndan bu yana, eitli
biimleriyle halk iirinin bir de, szl anlat trlerinden
birisi olan, orasna burasna trkler serpitirilmi bu-
lunduu, dz deyili hikayenin temsilcilerine k ad
verilmektedir. Yzylmzn bandan beri Trkiyede
gelitirilen edebiyat ile filoloji aratrmalarnn kulland-
terimlere baklacak olursa, bu sanatlarn elinden -
kan yaptlarn tmne, sk sk k edebiyat denmek-
te, ancak k terimi yerine saz airi ya da halk a-
iri, halk ozan terimleri de kullanlmaktadr. Ermeni
halk ozanlarna verilen au ad, k adnn zel bir
biiminden baka bir ey deildir. Tanmladmz an-
lamda k terimi, btn Osmanl blgesiyle gerek
Sovyet Azerbaycannda (Gnmzn bamsz Azer-
baycan Cumhuriyeti) gerek ran Azerbaycannda yay-
gndr; Trkenin konuulduu baka lkelerde ise, ay-
n ilevi gre sanatlarn adlar deiik olur: Kazaklar-
da akn, rav, Krgzlarda akn, Trkmenlerde ba...
Bu sanatlar, yaratmak sanatlarn yrtmek iin en iyi
ortam kylk yerlerde, klasik edebiyatn az etkiledii
kk kentlerde, gebe, yar gebe topluluklarda
bulmulardr. Byk kltr merkezlerinde, yknmek
istedikleri klasik edebiyata oka ilgi gstermiler, ken-
di sanatlarnnn ralarn koruyamamlardr.
klarn doal ortamlarndan biri, asker oca olmu-
tur: stabulda yenieri ortalarnda, snr garnizonlarn-
da, Cezayir, Tunus, Arabistan, Krm gibi, Osmanl ege-
menliindeki uzak lkelerin asker slerinde, klarn
temsil ettii bir edebiyat yaratlmtr; bu klar, gele-
nein temel ralarn koruduklar gibi, iinde yaadkla-
r ortamn, tan olduklar olaylarn zelliklerini de ya-
ratlarna katmlardr.
k, hem yaratc bir sanat, hem de icracdr: Dzd-
iiri, trky okur ama gerek ada olan, gerek
kendisinden nce yaam klardan edindii edebiyat
kaltn bir kuaktan br kuaa ulatrmak grevini
de zerine alr. Yntemin zellii udur ki: Sz edilen
kuaktan kuaa ulatrma szl yoldan yaplr; ister
kendinin ister bakasnn olsun, hikyelerini, iirlerini
bir dinleyici kalabal karsnda anlatr, okur. Kendi
yaptlarn dinlettii zaman da, hazr birtakm paralar
iersinden setiklerini okur, ya da bir takm durumlar-
da, doatan syler. ... (Boratav 1968).
1. a Yantnz doru deil ise k Tarz Edebiyat
Gelenei konusunu bir kez daha gzden ge-
iriniz.
2. d Yantnz doru deil ise Aklarn Yetimeleri-
ni ve cra Tresi konusunu bir kez daha gz-
den geiriniz.
3. e Yantnz doru deil ise Aklarn Yetimeleri-
den geiriniz.
4. a Yantnz doru deil ise Aklarn Yetimeleri-
den geiriniz.
5. c Yantnz doru deil ise k Tarz Edebiyat
Geleneinde Kullanlan Tr ve ekiller konu-
sunu bir kez daha gzden geiriniz.
6. b Yantnz doru deil ise k Tarz Edebiyat
7. d Yantnz doru deil ise k Tarz Edebiyat
Geleneinde Tr ve ekiller konusunu bir kez
daha gzden geiriniz.
8. a Yantnz doru deil ise k Tarz Edebiyat
Geleneinde Tr ve ekiller konusunu bir kez
daha gzden geiriniz.
Geleneinin Temsilcileri konusunu bir kez da-
ha gzden geiriniz.
Okuma Paras Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
153
Sra Sizde 1
Geleneksel balamnda hangi tekke olursa olsun mut-
laka bir tarikatin kontrol altndadr. Tekkede yapla-
cak sosyalleme ve kltrlenme amal elenceler de
oray kontrol eden tarikatin ilke ve deerlerine uygun
olmak durumundadr. Kahvehaneler ise herhangi bir
din otorite ve organizasyonun kontrol dnda doru-
dan sosyalleme ve kltrlenmeye ynelik hoa vakit
geirme amal meknlardr. Mekn ve kurumlardaki
farkllklar buralarda oluturulan ve icra edilen szl
edebiyat geleneklerinin eserlerine de yansmtr.
Sra Sizde 2
Kamlk (amanlk), ozan-baks ve tekke edebiyat gele-
neklerinde grlen rya yoluyla sanatsal icra gcne
sahip olma motifinin k tarz edebiyat geleneinde de
yer almas Trk kltrnde szl edebiyat gelenekleri
arasndaki kltrel sreklilii gstermektedir.
Sra Sizde 3
k tarz edebiyat geleneinde hece lsnn yans-
ra aruz lsyle de iirler meydana getirilmesi edeb
geleneklerimiz arasndaki etkileimi ve sz konusu ede-
b geleneklerin kltrel deimeye kapal bir karakter-
de olmaylarnn gstergesi olarak kabul edilebilir.
Sra Sizde 4
Gnlk hayatmzda anlattmz fkra, hatra ve benze-
ri iir veya nesir eklindeki anlatlarn da anlatmna yn
ve ekil veren bir amac ve bu amaca bal olarak olu-
an bir anlatm tutumumuz vardr. Belli bir ama ve ona
uygun olarak gelitirilmi ve geleneksellemi anlatm
tutumlar olmakszn ayn dili konuan insanlar arasn-
da bile iletiim ve anlama glkleri ortaya kar.
Sra Sizde 5
Gnmz klarnn artk kahvelerde hikye anlatma-
ylarn en nemli nedeni tarm toplumu yapsndan
sanayi toplumu yapsna dnen toplum yapmzdaki
zaman kullanm ve daha da nemlisi bir elenme ve
elendirme biimi olarak geleneksel halk hikyesi an-
latma geleneine alternatif olarak kan biim, form ve
ara-gerecin daha ilevsel olmasdr. klarn albm ve
kasetlerinde uzun destanlar yerine birka drtlkten
oluan komalara arlkl olarak yer vermelerinin de
nedeni dinleyiciyi olabildiince skmadan ve daha ok
paraya yer verebilmektir.
Boratav, P.N. (968). k Edebiyat. Trk Dili Dergi-
si, S.207, s.340-357.
obanolu, . (1999). Halkbilimi Kuramlar ve Ara-
trma Yntemleri Tarihine Giri. Ankara: Aka
Yaynlar.
obanolu, . (2006). k Edebiyat Gelenei ve s-
tanbul. stanbul: 3F Yaynevi.
Dizdarolu, H. (1968). Halk iirinde Trler. Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Doan, K. (2007). Ansiklopedik Trk Halk Edebiyat
Terimleri Szl. Ankara: Aka Yaynlar.
Elin, . (2001). Halk Edebiyatna Giri. Ankara: Ak-
a Yaynlar
Gnay, U. (1993). Trkiyede k Tarz iir Gelene-
i ve Rya Motifi. Ankara: Aka Yaynlar.
Halc, F. (1992). klk Gelenei ve Gnmz Halk
irleri. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Kprl, M. F. (1941). Trk Saz irleri I, II, III, IV.
Ankara: Gven Basmevi.
Kprl, M. F. (1989). Edebiyat Aratrmalar I. stan-
bul: tken Neriyat.
Onay, A. T. (1928). Halk iirlerinin ekil ve Nevi. s-
tanbul: Devlet Matbaas.
Ozanolu, . (1940). k Edebiyat. Kastamonu: en-
kral Matbaas.
zarslan, M. (2001). Erzurum klk Gelenei. An-
kara: Aka Yaynevi.
ztelli, C. (1955a). Halk iiri :XIV-XVII. Yzyllar. s-
tanbul: Varlk Yaynlar.
ztelli, C. Halk iiri : XVIII. Yzyl. stanbul: Varlk Ya-
ynlar.
Sakaolu, S. (1989). Trk Saz iiri. Trk Dili Dergisi,
S. 445-450, s. 105-250, 1989.
155
Szl k
A
Abes-g: Bo ve tuhaf konuan.
Adabmuaeret: Grg kurallar
fitb: Gne.
Ayar: Yabanclar.
Ahbar: Haberler.
Ahd: Yemin, zaman.
Ahmer: Krmz.
Aidiyet: Aitlik.
kbet-end: Sonunu dnen.
l: En yce, en iyi.
li-cenb: an yce.
Antropoloji: nsan bilimi.
Arkaik: Konuulan ve yazlan dilde kullanmdan dm
olan, eskimi.
sitne-i aliye: Yce kap, yce eik.
fte-hl: Perian, hli kt olan.
tl: Tembel, ie yaramaz.
Avam: Halk
Ayan: leri gelenler.
B
Ba: Vergi.
Bd: Rzgar
Badem: Bundan sonra, bundan byle.
Baban: Bahvan.
Baks: Ozan
Bala: Yavru
Bay: zengin
Baz: Oyun, hile.
Bery: in.
Beer: nsanla ilgili.
Bezm: ki meclisi.
Bi-bahne: Sebepsiz, bahanesiz.
Bi-hamdillah: Allaha kr olsun.
B-zeban: Dilsiz.
C-
Caba: Bedava verilen ey.
Cam: Kadeh.
Cebr etmek: Zorlamak.
Cef-pe: Zalim.
Ceryim: Crmler, sular.
Ceyran: Ceylan.
ubuk ekmek: Sigara imek.
D
Dr: Ev
Dehn: Az.
Dehr: Dnya.
Del olmak: Delirmek
Der-au etmek: Kucaklamak.
Der-pi: nde.
Derun: , gnl.
Dide: Gz.
Diergamlk: zgecilik.
Dil: Gnl.
Dil-ara: Gnl ssleyen.
Dil-rb: Gnl kapan, sevgili.
Dolab: Dnme dolap.
Dr: Uzak.
Dstur: Kural.
E
Ebr: Bulut.
Echel-i chel: Cahillerin en cahili.
Edn: Alak.
Eflk: Felekler, gkyz.
Ekoloji: evre bilimi.
Elvan: Trl, eitli
Emsal: rnekler
Enduh: Keder, tasa.
Erginlemek: Donanmak, temel bilgileri almak.
Er: iirler.
Ek: Gzya.
Ekin: Atn drt nala ve trs arasndaki hzl yry.
Etnoloji: Irk bilimi.
Etvar: tavrlar.
Evrilmek: Bir biimden baka bir biime doal olarak dnmek.
F
Fekk: Amak, ayrmak.
Ferzenk: Kt, fena.
Fir: Yatak.
Form: ekil
Fsun: By.
G
Gavvaz: Asl gavvas dalg,
Geda: Dilenci
Gll u g: Kararszlk, gnl darl.
Giryan: Alayan
Grng: Duyularla alglanabilen her ey.
Szlk

156
Gher-fean: nci saan.
Gl-i ter: Taze gl.
Glistan: Gl bahesi.
Glzar: Glbahesi.
Gre: Bir yandan yana kadar olan tay.
Gade: Ak, alm.
H
Hb: Uyku
Hak Sbhan: Tanr.
Hlk: Tanr
Handesin: Neredesin
Har: Eek.
Havf: Korku
Hazer: ekinme.
Hecr: Ayrlk.
Hicb eylemek: Utanmak.
Hub: Gzel.
Hun-har: Kan iici.
Huzzar- kiram: Saygn izleyiciler.
I-
Ira: Karakter.
Iyal: Bir kiinin bakmakla ykml olduu kiiler.
Iyan: Ak, belli
bk-y nam: smin kalc olmas.
cra: Yrtme, yerine getirme
tinab: ekinme.
d: bayram
dame: Srdrme, devam ettirme.
dgah: Bayram yeri.
drak: Anlama, anlay.
hsas: Hissetme, duyma.
kame: Yerine koyma, yerine kullanma.
kbal: Gelecek.
krar: Yapt bir ii diliyle de sylemek.
nayet: Yardm
nce saz: Trk mziinde keman, ney, tambur, kemene, ut,
kanun, daire vb. alglardan ve okuyuculardan oluan,
fasl yapan topluluk.
nksam: Blnme.
rtifaen: Yksekliine gre.
rtikap: alma.
ttisal: Bitiik, yan.
K
Kar: Dip.
Kaan: Ne zaman.
Kadime: Eski.
Kalb-i selim: Gnl temiz olan.
Km: Murat, arzu.
Kamet: Boy.
Kande: Nerede.
Karava: Cariye.
Katre: Damla.
Kelp: Kpek.
Kemal ehli: Olgun kii.
Keman: Yay.
Kerihe-siret: Kt huylu.
Kibr: Bykler.
Kirman: Kirman ii.
Kiver: lke, memleket.
Koak: Yiit.
Kombinezon: Dzenleme.
Konca: Gonca.
Koutluk: Paralellik.
Kronolojik: Zaman bilimsel.
Kh: Da
Kuram: Teori.
Ky: Mahalle, sokak.
Kfran- nimet: Nimetin kadrini bilmeme.
Knt kenz: Gizli hazine.
L
Lal: Krmz deerli bir ta.
L-mekn: Mekn olmayan.
Leb: Dudak.
Lenger-endaz: Demir atan.
Levs: Pislik
Loru kuu: Papaan.
M
Mah: Ay
Mahdut: Snrl, snrlanm.
Mah- tbn: Dolunay.
Mahiyet: Nitelik, z.
Mauk: Sevgili.
Materyal: Malzeme, gere.
Mev: Snak.
Medhu: Dehete dm.
Mehve: Ay gibi.
Mell: Can sknts, kederli olma.
Mesa: Akam.
157
Szl k
Mest: Sarho.
Meruiyet: Meruluk.
Methiye: vg.
Meydan almak: Sahneye kmak.
Mezellet: Alaklk.
Mistik: Gizemli.
Miyan: Bel.
Mizan: kyamet, maher
Monografi: Bilimsel alanlarda zel bir konu veya sorun zer-
ine yaplan alma.
Muhaddisan: Sz syleyenler.
Muhakeme: Yarglama.
Muhatap: Kendisiyle konuulan kimse.
Muhvere: Konuma
Muhibb: Dost, sevgili.
Mukabil: Bir eyin karl olan.
Mukallid: Takliti.
Mukarrer: Kararlatrlm.
Musahib: Dost, arkada.
Mutad: det hline getirilmi.
My: Kl, sa
Mjgan: Kirpikler.
Mnevver: Parlak, klandrlm.
Mstk: Mstehak kelimesinin bozulmu ekli.
Mtekmil: Olgun, eksiksiz.
N
Ndan: Cahil.
Ndanlk: Cahillik.
Nakilan: Nakledenler, anlatanlar.
Nalan: nleyen.
Nar: Ate
Naad: Mutsuz.
Nazenin: Nazl.
Nev-civan: Gen.
Nev-res: Yeni yetimi.
Nezket: Naziklik, incelik.
Nigah: Bak.
Nihal: Fidan.
Nihan: Gizli.
Nikab: Pee, rt.
Nu: Tatl
O
Od: Ate
P
Pay: Ayak.
Penah: Snma.
Per-r: Peri yzl.
Perverdigar: Tanr.
Peymne-vr: Kadeh gibi.
Pir-i mugan: Meyhaneci.
Pr-cef: Zalim.
R
Rah: Yol.
Raviyan: Rivayet edenler.
Rz: Sr.
Ref: Kaldrma.
Rekz: Dikmek.
Rezalet-mefru: Rezalet yayan.
Rical: Erkekler, ileri gelenler.
Rindane: Rinte, Hayattan zevk alrcasna.
Rite: p.
Rber: Yz yze.
Ruh: Yanak.
S-
Safa-yab: Mutluluk bulan.
Sahab: Sahib
Sahib-kran: Padiahlar iin kullan bir sfat, kutlu, saygn.
Sahtiyan- atik: Eski deri.
Sanem: Put.
Sebat: Sznden ve kararndan dnmemek.
Seci: Dzyazda kafiye.
Ser: Ba
Server: Bakan, reis.
Serv-i kmet: Boyu servi gibi olan.
Seza: Layk, yarar.
Sicilleme: Halk edebiyatnda bir konuda sylenmesi gereken-
leri manzum olarak sayp dkmek.
Sorunsal: zm belli olamayan.
Subh: Sabah.
Suz: Yanma, yan.
Si: ki
Shan-sz: air.
Skker: eker.
ehrh: Ana yol.
emr: Kl.
158
T
Tab- halim: Yumuak huylu.
Tama: Temaa, seyir
Tecnis: Cinasl sz syleme.
Teher: Tehir, erteleme.
Temren: Okun ucundaki demir.
Terahhum: Merhamet, acma.
Tfl: ocuk.
Top yekun: tm, btn.
Toy eylemek: Arlamak
Tur: Tur Da
Turab: Toprak.
U-
Urun: Gizli.
Uhuvvet: Kardelik.
ftde: Dkn.
V
Vala: kuma
Vasl: Ulama
Vech: Yz.
Verd: Gl.
Verim: rn
Visal: Sevgiliye kavuma.
Vzera: Vezirler.
Y
Yad: Hatr, akl
Yapmak: Kapamak
Yarlgayc: Tanr.
Yein: Zorlu, kat, iddetli.
Yelmek: Komak.
Yeti: Meleke, alglama gc.
Z
Zal: Cilal.
Zhir: Grnen, ortaya kan.
Zavye: Tekke, zaviye.
Zay: zayi, yitik, kayp
Zebn: Dil.
Zeval: Sona erme, gnein batmaya balamas.
Zevat- kiram: Saygn kiiler.
Zillet: Zelillik, rezillik.
Zuhur: Grnme, ortaya kma
Zulmet: Karanlk.

Türk Halk Edebi̇yati

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türk Halk Edebi̇yati

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2795

You might also like