Bilkent niversitesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits

DVAN RNDE FAHRYE
TB IINSU SEN
Trk Edebiyat Disiplininde Master Derecesi Kazanma
Ykmllklerinin Parasdr
TRK EDEBYATI BLM
Bilkent niversitesi, Ankara
Haziran 2002
Btn haklar sakldr
Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir.
Tb Insu sen
Aileme
Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Master
derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim.

Yrd. Do. Dr. Mehmet Kalpakl

Tez Danman
Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Master
derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim.

Prof. Dr. Halil nalck

Tez Jrisi yesi
Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Master
derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim.

Do. Dr. Osman Horata

Tez Jrisi yesi
Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Mdrnn onay

Prof. Dr. Krat Aydoan

Enstit Mdr
v
ZET
Kelime anlamyla vnme, byklenme, hret, erdem gibi anlamlara
gelen fahriye, edebiyat terimi olarak genellikle kasidede, bazen de gazel ve
mesnevi gibi trlerde airin kendisini vd, felekten yaknd, durumunu
kaside sunduu kiiye ilettii blmn addr. airin fahriye blmnde
kendisine ynelik bu vgsn Osmanl toplumsal yaps iinde eitli
sebeplerle anlamlandrmak mmkndr. Bunlarn en nemlisi, fahriye
yazmann Osmanl iiri erevesinde bir gelenek olarak alglanmas
gerektiidir. Fahriye blmlerinde airin, kendisini dier airlerden stn
konumda gstermek iin u benzetmelere ve mbalaal ifadelere yer
vererek, gereklikten uzak tasvirler ortaya koyduu hep dnlen bir
husustur. Oysa, 14. yzyldan balayarak, divan iiri boyunca devam eden
fahriye rnekleri gzden geirildiinde, ne kan saptamann ideal bir air
nasl olmaldr sorusunun yant olduu grlmektedir. Dolaysyla fahriye
blmleri, airleri olmalar gereken st konuma ynlendirerek eitici ve
olumlu bir ilev stlenmektedir. Ayn anlayla kaside tr de airlerin
sadece maddi kazan salamak amacyla rettikleri iir olmaktan kp, farkl
ve ilevsel bir konuma brnmektedir. Fahriye rnekleri, ayn zamanda
tezkirelerde ve divan dibacelerinde yer alan airlik ve iir deerlendirmeleri ile
de rtmektedir. Bu da bizi bu blmlerde ifade edilen benzetme
kalplarnn tutarl ve gereki tanmlamalar olduu sonucuna gtrmektedir.
Anahtar szckler: fahriye, kaside, vnme, dvan iiri
vi
ABSTRACT
Fahriye literally means self-praise,haughtiness, fame and honour. But as a
literary term, fahriye indicates a part of a poem such as gazel, mesnevi or
kasida, in which the poet praises himself, complains about his fate and
explains his situation to his intended audience. Self-praise in the fahriye,
may be better understood if we consider some aspects of Ottoman social
structure. Most importantly writing fahriye in a poem was a tradition in
Ottoman society. The general view of fahriye is that the poet creates
exaggerated expressions and uses unreal descriptions, possibly to present
himself in a position superior to other poets. However, starting from the
fourteenth century, fahriye examples show another important role. This is to
answer the question who is the ideal poet? In other words, the poet did not
write a kaside only to please his/her patron, but it also served a completely
different function. The expressions in fahriye show similarities to the
discussion of poets and poetry in tezkires and the prefaces to divan.
Key words: fahriye, kasida, self-praise, Ottoman poetry
vii
TEEKKR
Tez almam sresince fikir ve nerileri ile bana her trl destei
salayan danman hocam sayn Mehmet Kalpaklya, konu ile ilgili
aratrmalarm srasnda karlatm glklerde bana yardmc olan bata
sevgili babam Mustafa sen olmak zere ailemin dier yelerine,
yaymlanmam makalesinden yararlanmama izin verdii iin sayn Halil
nalcka, destek ve yardmlar iin Gamze Somuncuolu, Alena Rami ve
Arzu Kalendere, son olarak da tezimi okuyarak neri ve dzeltmelerde
bulunan Mustafa Durmu ve Nurettin Demire ok teekkr ederim.
viii
NDEKLER
Sayfa
Giri . . . . . . . . . . 1
1. Blm:
A-Fahriye. . . . . . . . . 10
1-Arap Edebiyatnda Fahriye . . . . . 10
2- ran Edebiyatnda Fahriye . . . . . 12
3- Trk Edebiyatnda Fahriye . . . . . 13
2. Blm:
A- Fahriyelerin Yapsal zellikleri . . . . . 22
1-Fahriyelerin Yapsal zelliklerinin Deerlendirilmesi . 29
B- Fahriyelerin erik Asndan Yorumlanmas . . . 35
C- Fahriyelerde Edeb Sanat Kullanm . . . . 40
3. Blm:
A- Fahriyelerdeki ahs Kadrosu . . . . . 45
1- airin kendisini eitli isimlere benzetmesi . . . 46
2- airin iiri karsnda eitli isimlerin verebilecekleri tepkiler 51
3- airin kendisini karlatrma yapt btn isimlerden stn
grmesi . . . . . . . . 60
4. Blm:
A- Fahriyeler Inda Osmanl iirinde deal airin Portresi . 63
1- iir lleri . . . . . . . 66
a- Anlamn Orjinallii . . . . . . 66
b- Ednn ve slbun Gzellii . . . . 70
2- airlik lleri . . . . . . . 72
ix
Sonu . . . . . . . . . 77
Ekler . . . . . . . . . . 81
Seilmi Bibliyografya . . . . . . . 84
zgemi . . . . . . . . . 93
1
GR
Yaplan almada, basit anlamyla kasidenin airin kendini vd
blm olarak tanmlanan fahriyenin Arap edebiyatndaki douundan
balayarak, Dvan iirinde yzyllara gre geirdii deiim incelenmi ve
fahriye hakknda yeni yarglar retilmitir. zellikle 15. yzyldan itibaren
hemen her kasidede bir blm olarak yer almasna ramen, bugne kadar
fahriye hakknda mstakil bir inceleme olmamas, bu konu ile ilgili eitli
ansiklopedilerde ve edebiyat terimi kitaplarnda birbirini tekrarlayan genel
ifadeler bulunmas, byle bir aratrmay gerekli klmtr. unu da belirtmek
gerekir ki, var olan teorik bilgiler uygulama boyutu ile deerlendirilmedii iin,
birbiriyle rten sonular salamamaktadr. Bu almaya balarken
dncemiz, fahriyeler hakknda da bu tr bir uyumazln kacayd.
Gerekten de almamzn sonunda fahriye hakknda teori kitaplarnda
veriler klie bilgilerin aslnda gerei yanstmad sonucuna vardk.
Dolaysyla konu ile ilgili ayrntl bilgi sahibi olmadan verilen hkmlerin
yanl olduunu, buna karlk paradan btne doru gidilerek izlenen
yntemin, rneklerle desteklendiinde konuya ilikin doru verileri
salayacan grdk. Ancak son yllarda baz nazm ekilleri zerinde bu
anlamda gerekletirilen akademik almalarn da henz ayrntya inmemi
2
olmas, rnein kasidenin blmlerinden olan medhiye, nesib, fahriye ve dua
hakknda mstakil almalar yaplmamas bizi byle bir tez hazrlamaya
ynlendirmitir. Ksacas sz edilen tez almas, bu alanda yaplan ilk
rnektir.
alma, drt ana blmden olumaktadr. Birinci blmde fahriyenin
tanm, Osmanl toplumunda alglan, ilevi ve neden fahriye yazmaya
ihtiya duyulabilecei gibi sorulara cevap verilmeye allarak; fahriyenin
Arap, ran ve Trk Edebiyatndaki grnts ifade edilmitir. kinci blm,
fahriyelerin yapsal ve ieriksel zelliklerinin anlatld ve yorumland
blmdr. Bu blmde fahriyelerin yzyllara gre farkllk gsteren
grnts, saysal bilgilerle de desteklenerek, tablolar ve grafikler aracl ile
belirtilmitir. nc blmde, fahriyelerdeki ahs kadrosu ele alnp
grup halinde deerlendirilmitir. airlerin kendilerini ve sanatlarn
karlatrdklar Arap, ran ve bazen de Trk airleri, bu blmde etraflca
deerlendirilmi, airlerin kendilerini birileri ile kyaslama nedenleri ve niin
belli kiileri setikleri gibi sorular aydnlatlmaya allmtr. Tezin son
blm aslnda fahriye hakknda vardmz yeni yarglarn da kantlarla ve
rneklerle ifade edildii blmdr. Kaynaklarda fahriyeler, airin deerini
arttrmak ve maddi kazan salamak amacyla yazd ve gerek d, abartl
benzetme elerinin kullanld blmler olarak yorumlanmaktadr. Halbuki
biz bu almada, bu gerekenin de tesinde fahriyenin Osmanl toplumunda
ve kasidenin iinde yer alarak ok nemli bir ilev stlendii ve bizi ideal iire
ve aire ulatrarak, son derece olumlu ve yol gsterici bir grev stlendii
sonucuna vararak, fahriye hakknda belirtilen dncelere yeni bir yorum
katmaya altk.
3
Aratrmamzda, baslm olan ve Trk niversitelerinde yksek lisans
ve doktora almas olarak hazrlanp, YK ktphanesine intikal eden
divanlarn tm deerlendirilmeye alnmtr. Fahriyenin yer ald mesnevi,
gazel gibi nazm ekilleri incelememizin dnda tutulmu ve tez alanmz,
kaside nazm ekli ile snrlandrlmtr. almada yer alan beyit
evirilerinin, gnmz Trkesi ile anlalabilmesi iin birebir deil, serbest
tarzda eviri yaplmtr.
Fahriyeler hakknda yaptmz bu inceleme, kaside nazm eklinin bu
blmnn ayrntl bir biimde deerlendirmesini iermektedir.
Aratrmamzn, bu anlamda nazm ekillerinin alt blmlerinin ele alnna
ve genelde divan iiri almalarna katk salayacan umut ediyoruz.
4
BLM I
Dou edebiyatlarnn en yaygn nazm ekillerinden olan kaside, Arap
Edebiyatnda domu ve slam medeniyeti ile birlikte, bu uygarln
geniliiyle orantl olarak onun corafyasnda geliip yaylmtr. Kaside, bir
kiiyi vmek ve genellikle karlnda yardm istemek iin yazlan iirlere
verilen isimdir. Yazld konuya gre farkllk gsteren kaside nazm
eklinde, airin amac Tanry ululamaksa tevhid, ona yakarmak ve
kendisinin balanmasn dilemekse mnct, Peygamberi veya ailesi
mensuplarndan birini anlatmaksa nat, bir kimsenin erdemlerini sayarak o
kimseye olan balln gstermekse medhiye, kt taraflarn belirtip
yermekse hicviye ve bir kimsenin lmnden duyduu znty bildirmekse
mersiye adn almaktadr (avuolu 20).
ran Edebiyatndaki ekli rnek alnarak Trk Edebiyatnda kullanlan
kaside nazm ekli, be ana blmden olumaktadr. Kasidenin ilk blm
olan nesib, felekten yaknlan, bahardan, bayramdan, ktan, temmuzdan,
elenceden bahsedilen ve bunlarn tasviri yaplan; kimi zaman da aktan,
akn aclarndan, sevgilinin gzelliinden, ikiden veya yaplan yeni bir
kkn, bahenin, camiin, herhangi bir savan ya da sava hazrlnn,
nadir olarak da felsefi bir dncenin dile getirildii, bir anlamda airin sanat
gcnn gsterildii blmdr. air, bu blmde hayal gcne, syleyiinin
parlaklna ve baarsna gre deerlendirilir.
5
airin nesib blmnden medhiye blmne gemek iin syledii
beyitlere girizgah ad verilmektedir. Aslnda kaside iinde bir blmden
baka bir blme gei de ayn adla anlmaktadr. air uygun bir ifade ile
artk nesib blmnn bittiini ve medhiyeye balamak zere olduunu
okuyucuya uygun bir biimde bildirir. Kasidenin bir veya birka beyti bu
maksada ayrlr. air, giriz veya girizgah ad verilen bu beyti ya da beyitleri
mmkn olduu kadar nkteli ve ustalkl sylemeye alr (Banarl 188).
Kasidenin asli blmlerinden olan medhiye, airin vmek istedii kiiyi
kendi slubunca deerlendirmesidir. air bu blmde, vd kiinin
bulunduu makama gre, o makamn gerektirdii zellikleri abartl bir
slupla dile getirir. vlen kii sultan ise adaleti, ltfu, cmertlii, saval,
hm ve gazab, olumlu grleri, akl, hneri, tedbiri, ferman, irfan gibi
zellikleri oktan aza doru sralanr. Sultann bu zellikleri vurgulanrken,
deiik vesilelerle ou ran mitolojisine, bir ksm de gerek hayatta farkl
ynleriyle ne km isimlere gndermeler yaplr.
Tegazzl, her kasidede rastlanmayan, baz airlerin bu uzun iirlerdeki
monotonluu krmak amacyla kaside ile ayn kafiye ve lde syledikleri
gazele verilen addr.
Kasidede medhiyeden sonra fahriye blm yer alr. Fahriye, airin
kendini, dolaysyla sanatn vd blmn addr. air kendisini verken
daha ok iirdeki kudreti, yetenei, nazm, nesri, kalemi, szde kendisine e
ve benzer olamayaca gibi zelliklerini dile getirir ve belli ahsiyetleri yerer.
Kasidenin son ve temel blmlerinden biri duadr. Bu ksm, kasidenin
btnlne de dikkat edilerek, vlen kiinin mrnn uzun olmas, talihinin
6
iyi gitmesi gibi dileklerin yer ald blmdr. zellikle tevhid ve nat
kasidelerinde zaman zaman air kendisine de dua eder.
Arap edebiyatnn Cahiliyye dnemi iirleri, Arap iirinin en kkl
nazm ekli olan kasidelerden oluur. Balangta nesib (giri), medhiye
(vg) ve fahriye (vnme) blmlerinden meydana gelen ve ok uzun olan
kasideler, zaman zaman bu uzunluklarndan dolay tamamlanamamtr.
Nihat etin, Eski Arap iiri adl kitabnda Arap iirinin en yaygn tarz olan
klasik kasidede aama gzlendiini belirtir:
Klasik kasidede merhale vardr: iire, terk edilmi bir konak
yerinin tasviriyle balayan air, burada durup sevgilisini ve
gemi gnleri hatrlar. Bu ksm, ayrlk ve hatra temleriyle,
sevgilisinden ve akndan bahsettii blmdr. Nesib ad
verilen bu blm, daha nceleri mstakil olarak nazm edilen ak
iirlerinden alnmtr. kinci ksm, lde geen, uzun,
meakkatli, yorucu ve tehlikeli bir yolculuu ve bu yolculuk
srasnda airin bindii devenin veya lde rastlad bir l
hayvannn tasviridir. nc ksm ise, kasideye asl kimliini
kazandran, asl konusunu oluturan medh blmdr. Bu ilk
kasidelerde air, kendi kabilesini ver, dman olduu kabileyi
yerer. Bu kasidelerde vg, kiiye deil, mensup olunan
kabileye yaplr. (etin 72)
Emevilerle birlikte kaside, bykleri vme amacyla kaleme alnan iir
haline gelmitir. Daha ok ihsan midiyle yazlan kasidelerin evre kabileler
zerinde olumlu etki yapmas, dier devlet adamlar ve melikleri de kaside
yazdrmaya srklemitir. Bu devir airlerinden Eb Nvas (762-813),
7
Cahiliyye dneminden beri ayn ekilde devam edegelen kasideye yenilikler
getirmitir. Onun beyitlerinde ayrlktan yaknma, ac ve hzn grlmez,
sevgili adrda deil, sarayda yaar. Yine Abbasiler devrinde Ebu Temmm
(796-846), Buhtur (819-897) ve Mtenebb (915-955) gibi airler,
kendilerinden sonra gelenleri, zellikle de Nb (l. 1712), Nedim (l. 1730),
Nef (l. 1635) gibi divan iirinin nde gelen temsilcilerini syleyileri ve
hayal zenginlikleri ile etkilemilerdir (Tolasa 206).
Kasidenin ierik ynnden zenginlemesi, bir iir tr olarak byk
nem kazanmas, Sasaniler devrinde ran Edebiyatna girii ile olmutur.
ran airleri, Arap edebiyatndan aldklar kasidenin eklini ksmen
deitirmilerdir. ounlukla 20 beyitle 70-80 beyit arasnda deien
kasidelerde ranl airler nesib, tegazzl, medhiye ve dua blmlerine yer
vermilerdir. Bu dnemde nesib blmlerine renkli tasvirler ve canllk
getirmesiyle tannan air Ferrh (.1038), Sultn-uar olarak anlan
Unsur (.1040), arap zerine yazlm iirleri ile tannan Minihr (.1040)
ve Esed (1030-1041) nemli kaside airleri olarak hatrlanabilir. Bununla
birlikte bir vg iiri olan kasidenin ran Edebiyatnda slupa en sanatl, en
ar ve zentili ekline ulamas Seluklular dneminde olmutur. Bu
dnemde yetien airler arasnda Enver (1168), en byk stad saylmtr.
Enverden sonra devrin en byk airi saylan Haknnin (1126-1199)
slubu da ok ar ve anlalmazdr. Hallk- Man diye anlan ve iirlerinde
hayalden ok anlama nem veren Kemal-i sfahn, Trk Edebiyatna da ok
etki etmi bir airdir. Selmn- Savec (1309-1376), iir tekniindeki
ustalyla eriilmesi g bir airdir. 16. ve 17. yzyllarda randan kaarak
Hindistana snan ve Hind Edebiyatnn da etkisiyle Sebk-i Hind ad verilen
8
yeni bir slup oluturan rfi-i irz (1555-1591), Sib-i Tebriz (1585-1628)
ve evket-i Buhr, daha ok gazel airi olarak tannsalar da kaside de
sylemilerdir. zellikle rf, byk kaside airlerinden saylr (Tolasa 207).
Trk Edebiyatnda kaside nazm eklinin kullanlmaya balanmas 14.
yzyla dayanmaktadr. Trkler, slamiyeti kabul ettikten sonra, Trk
toplumunu yeniden yaplandran bu yeni sistemle birlikte, slamiyet ncesi
niteliklerinden bir ksm terk edilmi, pek ok yeni nitelikler de toplum
hayatna katlmtr. Bu yeni oluum ve etkileimler kukusuz edebiyat
alanna da yansmtr. rnein nce Arap alfabesi kullanlmaya balanm,
ardndan yava yava Arapa ve Farsa kelimeler Trkeye girmitir.
Seluklular dneminde edebiyat dilinin Farsa olmas, Orta Asya'dan batya
doru yaplan glerle ran topraklarnn Trklere almas, 13. yzyl
balarnda Cengiz hanedannn Trkistanda kalm olan Ouz Trklerini
ge zorlamas sonucu Azerbaycan ve rann byk lde Trk blgeleri
haline dnmesi, blgede yeni bir yaz dili meydana getirdi. Bylece
Trke, 13. yzylla birlikte Dou ve Bat Trkesi olmak zere iki yaz diline
ayrld. Sz edilen bu yeni edebi dil oluuncaya kadar da Farsa edebi dil
olarak kullanlmtr (Ercilasun 29). Bugn, aslen Trk olduu kabul edilen
pek ok air ve yazarn eserlerini bu dnem iinde Arapa, daha ok da
Farsa olarak yazd kabul edilmektedir. Trkler, bu yolda edebiyat
meydana getirmek istedikleri zaman, corafi konumlar gerei, ok eski
zamanlardan beri siyasi, iktisadi ve kltrel ilikilerde bulunduklar ran
Edebiyatn kendilerine yakn buldular. Trk Edebiyatnn balangc
diyebileceimiz bu dnemde, ran Edebiyat bir olgunlama srecinden
gemi ve klasik bir edebiyat halini alm olduundan, byle bir edebiyattan
9
etkilenmek kanlmaz olmutur. Kukusuz bundan dier nazm ekilleri gibi
kaside de etkilenmitir. lk dnemde daha ok nat, mnacat ve tevhid
trnde yazlan kasideler, gittike yneticileri ven bir konuma brnmtr.
14. yzylda Ahmed (.1412) ile ilk ciddi rneklerini grdmz kaside, 15.
yzylda eyh (.1431) ve Ahmed Paa (.1497) gibi nemli adlarla temsil
edilir. Fakat bu yzylda Trk edebiyat temsilcilerinin konumuyla orantl az
sayda kaside airi var iken, 16. yzylda say, devletin genilemesi ve kltre
yaplan yatrmlar sonucu air saysnn artmasyla doru orantl olarak hayli
oalmtr. zellikle nesib ksmlarnda ok baarl olan Bk (.1600),
kasidelerindeki farkl mazmun kullanmlar ile dikkati eken Hayal Bey (.
1556), kasidelerinin temel zelliini alay ve istihzann oluturduu Rh-i
Badd (.1605), kendine has akc slubuyla Fuzl (.1556) bu airlerin
nde gelenleridir. 17. yzylda, Trk Edebiyatnn en byk kaside ustas
olarak kabul edilen Nef karmza kar. Kendisinden sonraki neredeyse
btn airleri etkileyen Nef, fahriyelerdeki ustal ile de tannmtr.
Yzyln dier kaside airleri olan Sabr (.1645) ve Ali(.1648) Nefyi
kendilerine rnek almlardr. 18. yzylda, gazel ve arklaryla olduu kadar
kasideleri ile de tannan Nedim, Nazm (.1726) ve yzyln sonuna doru
eyh Glib (.1789), dnemin nemli isimleri olarak karmza karlar. 19.
yzylda Osmanl Edebiyat, Enderunlu Vsf (.1824) ve Enderunlu Fzl
(1759-1810) gibi isimlerle son rneklerini vermitir. Bu dnemden sonra
Tanzimatla birlikte ad kaside olarak kalsa da ierik asndan ok deiiklie
urayan bu nazm ekli, neredeyse sadece medhiye blmyle yaamtr
1
.

1
Trk Edebiyatnda batllama ile paralel olarak kasidenin geirdii deiim iin bkz: Andrews
Walter ve Mehmed Kalpakl. Across chasms of change: the kaside in late Ottoman and Republican
10
A. FAHRYE
Kelime anlamyla vnme, byklenme, bbrlenme, hret, erdem
gibi anlamlara gelen ve fahr kknden gelen fahriye, edebiyat terimi olarak
genellikle kasidede, bazen de gazel ve mesnevi gibi trlerde airin kendini
vd, felekten yaknd, durumunu kaside sunduu kiiye ilettii, yardm
diledii, zaman zaman da yardm dilerken memduhunu vd blmn
addr (Aydemir 1). Mehmed avuolu, Kaside adl makalesinde, fahriye
blmnn, airin dolayl bir ekilde maddi ve manevi yardm istedii
blmn zamanla kendini vmek eklini almas olduunu ifade eder (22).
avuolu, bu yorumu yaparken, fahriye blmlerinin daha ok medhiye
kasidelerinde bulunmas durumunu dikkate alm olmaldr. Bilindii gibi
medhiye kasideleri, devlet byklerine, daha ok da padiahlara yazlan vg
ierikli iirlerdir.
1. Arap Edebiyatnda Fahriye
Arap iirinde fahr veya iftihar eklinde kasidenin bir blm olarak
karmza kan fahriye, klasik kasidede medhiye blm ile birlikte, kasideye
hviyetini veren asl blm olarak tanmlanmaktadr (etin 72). Arap iirinde
klasik kasidenin tasnifini farkl ekillerde yapan aratrmaclar, iir sanat ile
ilgili eserlerinde bu tasniflere yer vermilerdir. Abul-Hasan Muhammed b.
Tabatabal-Alav, eserinde madh ve tahani (vg ve tebrik), iftihar (vnme),
itizar (zr dileme), hica (hicvetme), risa (at), vasf (vme), gazal (gazel)
ve iktisas (kssa) gibi blmlerin yer almas gerektiini ifade etmitir (etin
81). Ab Hilal al-Asker, Divan al-maani adl eserinde Arap iirinin blmleri

times. Qasida Poetry In Islamic Asia and Africa. Ed. Stefan Sperl. Leiden, 1996.
11
hakknda bilgiler vermitir. Ona gre Cahiliyye devri iirinin ksmlar madih,
hica, taabbub ve marasidir. Yazar, K. As-sinaatayn adl baka bir eserinde
iirin blmleri olarak yukardaki isimleri tekrarlarken, blmlere madih ile bir
arada mtalea ettii fahr da eklemitir (etin 82). bn Raik de al-Umda
adl eserinde belirttii ayr tasnifte, kasidenin blmleri arasnda fahrn yer
aldn ifade eder (etin 83). Sadraddin b. Abil-Farac al-Basri, Hamasat al-
Basriyya adyla anlan eserinde madih ile fahr bir arada zikretmitir (etin
85).
Bu tasniflerden hareketle unu syleyebiliriz ki, klasik Arap iirinin bir
blm olarak fahriye, btn tasniflerde yer almas ve madih blm ile
birlikte kasideyi oluturan temel blmlerden biri kabul edilmesi ile ilk kez
Arap Edebiyatnda varlk gstermitir. Nihad etin, Eski Arap iiri adl
eserinde, kasidenin madih blmnde, medh edilen ahsn vlmeye vesile
olan cesaret, kahramanlk, cmertlik, himaye ve yardm, hissiyatna hakim
olma, sebat gibi vasflarnn n plana ktn ifade etmitir. Madihte bir
ahsn tad tac, ziynet gibi rizi taraflaryla deil; cesaret cmertlik ve
bilhassa sonralar adalet, iffet gibi sfatlaryla vlmesi esast (87). Yazar,
Arap iirinde fahr blmnn esaslarn da yine ayn sfatlarn tekil ettiini
ifade etmitir:
air ahs, kabilesi veya selefleriyle vnrken zikredilen
sfatlarn tezahrlerini sayp dkecektir. Bylece muhitin en ok
ehemmiyet verdii iki ey, cesaret ve cmertlik iirde byk bir
yer igal etmitir. (88)
airin madih ve fahr blmlerinde olan deil olmas gerekeni
yanstmas, almamzn son blmnde ayrntl bir ekilde deinilecek olan
12
ideal air tanmna uymaktadr. Yani air ortaya ideal bir ynetici ve ideal bir
air portresi karmaktadr. Bunun Arap iirinde de var olduunu grmek,
Osmanl iiri iin ileriki blmlerde ortaya attmz tezi desteklemesi
asndan nem tamaktadr.
2. ran Edebiyatnda Fahriye
Bu konuda bavurulan szlklerde, kasidenin bir blm olarak
tantlan fahr veya fahriye kelimesine rastlanmamaktadr. Ferheng-i Frs
adl eserde fahr kelimesi ile fahr-ver, fahr-verden, fahr-veri ve fahr kerden
trevlerine yer verilmekle birlikte fahriye kelimesine iaret edilmemektedir
(249). Dehhdnn Lugt-nmesinde fahr ve trevi birok kelimeye iaret
edilmesine ramen fahriye kelimesi sadece bir ky ad olarak tantlmaktadr
(14987). Celaleddin-i Humnin Fnn- Belgat ve Sint- Edeb adl
eserinde kaside tantlrken, ana blmler olarak tebb, tahallus (girizgah) ve
erta (dua) sralanmakta olup fahriye veya vnme kavramn artran bir
blmden sz edilmemektedir (110). Edward G. Brownenin A Literary
History of Persia adl kitabnda da kasidenin blmleri olarak sadece tebib,
grizgah ve mediha sralanmaktadr, fahriye kavramndan sz
edilmemektedir. ran Edebiyat ile ilgili bavurulabilecek yukarda
sraladmz kitaplarda, fahriye kavramna veya onu artrabilecek baka
bir kelimeye iaret edilmemesine karlk; Michael Glnz tarafndan fahriye
(fahr), medhiye kasidelerinin temel blmlerinden biri olarak tantlmaktadr.
2
Yazar, hasb-i hl kavramnn da fahriyenin anlamn karladn ifade

2
Glnz, Michael. Poetic tradition and social change: the Persian qasida in post-Mongol Iran.
Qasida Poetry In Islamic Asia and Africa. Ed. Stefan Sperl. Leiden, 1996.
13
etmitir (185). Bir baka aratrc Julie Scott Meisami, 12. yzyln sonuna
kadar deerlendirdii ran kasidelerinde fahriyenin ana blm olarak yer
aldn belirtir.
3
Yazar, ran kasidelerinde yer alan fahriyelerin airin
memduhunu yeterince vemediini belirten ifadeleri ile balayarak; kendisinin
ne kadar iyi bir htip olduu eklindeki szlerle devam ettiini ve
fahriyelerdeki vg kalplarnn Arap Edebiyat motifleri ile benzerlik
gsterdiini ifade eder. Ayn zamanda ran airi fahriyelerde, kendisini nl
Arap airleri ve htiplerinin yerine koyarak vgsnn deerini arttrmaktadr
(143). rnein, kasidesinin fahriye blmnde kendisini her ynyle
betimleyen nl ranl vg airi Rdek (.941), kendisini Arap selefleri ile
e konumda deerlendirmitir.
3. Trk Edebiyatnda Fahriye:
Trk Edebiyatnda fahriye, ilk olarak 14. yzyl rneklerinde karmza
kmaktadr. 13. yzyldan itibaren kullanlan ve en yaygn nazm
ekillerinden olan kasidenin kn takiben, bu nazm eklinde asl blm
olarak hemen her iirde yer alan fahriyenin ilk rneklerini Nesm (.1417),
Hoca Dehhn (14. yy), Ahmed-i D (14.yy), Kemal mm (.1475) ve
brahim Beg (14.yy)in divanlarnda grmekteyiz. Arap ve ran
Edebiyatlarndaki motif ve vg kalplar dikkate alnarak oluturulan
fahriyeler, bu dnemde vgden ok, vd kiiden yardm isteme ya da bir
mevki bekleme eklindeydi. 16. yzyldan sonra, fahriyelerdeki vg kalplar
giderek zenginlemeye ve farkl sfatlarla kullanlmaya baland. 17. yzylla

3
Meisami, Julie Scott. Poetic microcosms: the Persian qasida to the end of twelfth century. Qasida
Poetry In Islamic Asia and Africa. Ed. Stefan Sperl. Leiden, 1996.
14
birlikte fahriyeler gerek ekil, gerekse ierik asndan bir dnme uram
ve 19. yzyln sonuna kadar fahriye rnekleri hemen her kasidede yer
almtr. (Bu konu ayrntl olarak Fahriyelerin Yapsal ncelemesi ve erik
Asndan Yorumlanmas adl blmde ele alnacaktr.)
Grld gibi, ilk kez Arap kasidelerinde karmza kan fahriye,
zamanla ran edebiyat rneklerinde de grlmeye balanm ve daha sonra
da divan iirinde yer alarak geliimini tamamlamtr. ran airlerinin,
kendilerini Arap airleri ile ayn konumda gstererek vnmeleri, divan
iirinde hem Arap, hem de ran airlerini kendilerine rakip grme eklinde
devam etmitir. Dolaysyla divan iirindeki fahriye rnekleri, gerek ekil,
gerekse de ierik asndan ran ve Arap iirine gndermelerle gelimi,
giderek kendi kimliini kazanm ve 19. yzyln sonuna kadar zellikle
medhiye kasidelerinde yaamtr.
Fahriye blmnde air, ncelikle kendi sanatn verek deerini
ortaya koyarken, bazen de daha iyi artlara sahip olursa retkenliinin
artacandan sz eder. Dolaysyla airin, vd kiiden maddi ya da
manevi bir ey ummas doal saylmaktadr. Fahriyelerde n planda tutulan
vasf, airlik, yani sz ustaldr. air, fahriye blmnde eitli ahslarla
karlatrarak kendini verken ayn zamanda memduhunu da dolayl yoldan
yceltmektedir. Kasidenin genel yapsnda olduu gibi fahriye blmnde de
air, kendisi ile ilgili ou zaman abartl bir slupla olaanst zelliklere yer
vererek, vgsn yapmakta, bylece deerini ortaya koymaktadr. airin
fahriye blmnde kendisine ynelik bu vgsn iki adan yorumlamak
mmkndr. Bunlarn ilki Osmanl toplumunda airin konumu ynnden
dnlnce anlam kazanr. Btn Ortaada olduu gibi Osmanlda da

15
balbana bir meslek olan airlik, genellikle saray ya da sanattan ve iirden
anlayan baka kiilerce destekleniyordu. Matbaann geni kitlelere okuma
imkan verdii, bylece edebi ve ilmi eserlerin, yazarna geinme iin
yeterince gelir kayna salad dnem gelinceye kadar, bilgin ve sanatkar,
hkmdarn ve sekin snfn desteine muhta idi. Sahib-i Mlk hkmdar;
bilgin ve sanatkarn en nde gelen veli-nimeti, hamisi idi (nalck, 1)
4
. Bilgin
ve sanatkar, hkmdarn prestijini, sarayn nam u ann yceltmek iin
gerekli eler saylrd (nalck 2). Dolaysyla, bu kiiler tarafndan
desteklenen bir konumda olmak, her airin isteyecei bir durumdu ve bu,
airler arasnda bir rekabet ortam da yaratyordu. Bu destei hak etmek iin
olsa gerek, airler eitli trlerde yazdklar iirlerin yannda, kaside trnn
bir blm olarak bilinen, ancak gazel, mesnevi gibi trlerde de rastladmz
fahriye blmlerinde kendini vme ihtiyac duymutur. Bu tavr, airlerin
bizzat sanatlarnn reklamn yapmak ve kendilerinin adalarndan, hatta
ran ve Arap edebiyatlarndaki airlerle kimi zaman ayn konumda, belli bir
dnemden sonra da onlardan stn olduklarn belirterek gndemde kalmak
iindir. Bu konumdaki air, kendini vmekten ok Osmanlda deerli bir
nesne olarak alglanan iiri yceltmek amacndadr. Bu yzden fahriyelerde
btnyle bir kendini beenmilik durumunun sz konusu olduunu
sylemek doru olmayacaktr.
Fahriye blmnde airin kendini vmesinin dier bir yorumu da
vlen asndan dnldnde anlam kazanabilir. air, iirinde kendini
ne kadar yceltirse iirde vd kii de o oranda deer kazanacaktr. Bu,
kaside sunulan kiiye, sradan bir airce hitap edilmediinin gstergesidir.
Byle bir yorumu hakl karacak olan nokta, sayca az olmakla birlikte, airin

4
Halil nalck. ir ve patron. (Yaymlanmam makale).
16
kimi zaman kendini padiah ile e tutmas ya da kendisini ondan stn
grmesi meselesidir. Bir anlamda air de kendisini sz lkesinin sultan
saymaktadr. Bu durum, 16. yzyldan sonraki iir rneklerinde daha ok
karmza kar. rnein air Nev (.1598), padihn vasflarn anlatan
kendisi gibi bir nzmn bu dnyaya bir daha gelemeyeceini iddia ederken,
hem kendisini yceltmekte, hem de vd kiiye bir kat daha deer
kazandrdn belirtmektedir. air, sultana, kendisini ven kiinin sradan bir
air olmadn kantlamak istiyor gibidir:
Lel-i vasfuna gelmez benm gibi nzm
Nite ki gerd ide sbha-i sinn hr (75)
(Felek, aylar ve yllarca tesbih ekse bile, bu dnyaya senin vgn yapacak
benim konumumda bir ir gelmez.)
Divan iirinde fahriye stad olarak tannan Nef de aadaki beyitte
airlik tabiatn sultann zt ile e konumda grmektedir:
Benim gibi sen-hnn sen olsan nola memdhu
Ki ztn gibi tabm dahi b-mnend hemtdr (206)
5
(Benim gibi bir vgcnn memdhu sen olsan buna almaz; nk senin
kiiliin gibi benim yeteneim de bir tanedir, esizdir.)
Osmanl toplumunda mutlak otorite olan padiah ile kendisini airlik
yetenei asndan e konumda gren air, yukardaki beyitlerde sadece
kendini yceltiyor gibi grnse de, aslnda kendince vd kiinin deerini
ycelttiini de dnmektedir. Bu tarz beyitlerin airler tarafndan pdiha
sunulmas ve kabul grmesi, Osmanl toplumsal yaps iinde
dnldnde, ancak byle bir yorum ile anlamlandrlabilir. Cem Dilin,
bu konuda isabetli bir ekilde unlar syler:

5
Konu ile ilgili dier rnekler iin Ak (14/21) ve Mezk (10/67) divanlarna baknz.
17
Nefnin kaside sunduu kiiden nce kendisini vmesi, vlen
kimsenin byle sz deerli bir airce vlmesinden dolay
gurur ve eref duymasn, byle vlmesiyle deerinin bir kat
daha arttn anlatmak iindir. Bu da vlen kiiye kar baka
bir yoldan yaplm bir medhiye saylr. (158)
Dilinin Nefyi dikkate alarak yapt bu yorum, ayn mantk
erevesinde fahriye yazan dier airler iin de geerlidir. Orta a
toplumlarnda ve doal olarak Osmanl toplumunda airler yneticilerin
isimlerinin ancak kendi eserleriyle lmszleebilecei dncesindedirler.
Byle bir grev kendilerinden beklenen airler, bu konumlarnn farknda
olduklarn ifade eden beyitler dile getirmilerdir. Halil nalck, bunu
Osmanlnn patrimonyal bir toplum olmas ile aklamaktadr:
Osmanl patrimonyal toplumunda terbiyet, kulluk, intisab sosyal
ilikilerin temeli olmu, hem patron hem kul iin gerekli bir
sosyal ba oluturmutur. Patron iin hretini ve mevkiini
yceltmek, kul iin hayatta kalmak ve ilerlemek iin bu ballk
esast. Bu patrimonyal prensip, patron-kul ilikisi, Osmanl
devletinin temel yap ve meneinde grlr. (7)
Bu szleri dorularcasna Nedim, aadaki beytinde, vd kiiye
ycelii kendisinin kazandrdn iddia etmektedir:
Sana bu izz ch veren mlk-i nazmda
Devrinde bir benim gibi shib-kran verir (21)
(Nazm lkesinde sana ycelik veren ey, devrinde benim gibi birinin
olmasdr.)
Nefye ait olan u fahriye beyitinde de air benzer duygular dile
getirmekte, fakat kendisinden ok, iyi air ve iyi iiri vmektedir:
18
Hare dek b- hayt- shan- Bkdr
Andrup zinde klan nm- Sleymn Hn (Kudret 13)
(Bknin iirinin lmszl, Kanuni Sultan Sleymann adn sonsuza
kadar gndemde tutar.)
Fahriye konusunda dikkate alnabilecek bir baka yorum da airin
kiilii asndan dnlebilir. Her dnemde ve her koulda sanat, kendini
toplumdaki kiilerden stn bir konumda deerlendirmi ve sanat ile
vnmeyi neredeyse byk sanatlnnn bir gerei saymtr. Gelibolulu
Al (.1602),
Hod-fr olmak kamu irlerin erkndr
Nola nazmum vasf idersem ey meh-i tbn- er (85)
(Ey eriatn parlayan ay, iirimi versem buna almamal; nk airlerin
kendilerini vmeleri airliin gereklerindendir. )
diyerek, kendini vmeyi airliin artlarndan sayar.
Necti Bey (.1508) de, aadaki beyitlerinde airin kendisini
vmesinin gerekesini bildirmektedir:
nmeyi yerersin egeri Nectiy
Umar msn ki ehl-i cihnda temz ola
Msr- hnerde kendyi satmak gerek kii
Ysuf gibi dilerse ki vara azz ola (146)
Necati Bey, burada vnmeyi yerilecek bir husus olarak tanmlamakla
birlikte anda iyi ile kty ayrdetme yeteneinde kiiler olmadndan
yaknmakta, airin kendi deerini kendisinin ortaya koymas gerektiini
belirtmekte, hner lkesinde Yusuf gibi deerli olmak iin insann kendisinin
reklamn yapmasn (yani kendini satmas) sylemektedir (avuolu 21).
Yani airin layk olduu ilgiyi bulabilmesi iin mtevazi olmamas
gerekmektedir.
19
Btn bu yorumlar bize Osmanl toplumunda airlerin iirlerinde
fahriye blmne yer vermelerinin bir gelenek olarak alglanmas gerektiini
gstermektedir. Tokatl Kn (.1792)nin fahriyeye balamadan nce
syledii gei beyiti bunun kantdr:
Fahriyye neydigin bilemem lk o denl kim
det yerini bulsa suhen ve-kr olur
(Fahriyenin ne olduunu bilemem ama, adet yerini bulursa sz gzelleir.)
Enderunlu Vsfn:
Er ile fahr eylemeyi istemem amm
Fahriyyece sz det-i erbb- beyndr
(iirde vnmeyi sevmem ama, fahriye sylemek iirin tresidir.)
beyitinde iaret ettii gibi airlerin beklentileri olan kiileri vmeleri yannda,
iirleri ile vnme de Osmanl toplumsal yaps iinde bir gelenek ve divan
iirinin bir zellii olmutur. eyh Glibe ait aadaki gei beyti de
fahriyenin bir blm olarak kasidede yer aldn ispatlamaktadr:
Biraz fahriyye etsin sonra hatm edip du klsn
Eger mezn edersen Glib-i btb u nr (73)
(Eer aresiz Glibe izin verirsen biraz kendisi ile vnsn, sonra da dua
edip iiri sona erdirsin.)
Osmanl iirinde fahriye yazmann Arap Edebiyatndan, ran yoluyla
gelen bir gelenek olduu ve bir ok airin kasidelerinde gelenek olduu iin
fahriyeye yer verdii bir gerektir. Ancak, airin iirinde kendini vmeye
neden ihtiya duyduu sorusuna psikolojik adan ve birebir airle alakal bir
cevap aradmzda, narsistik olgularn bu konuda bize yardmc olduunu
gryoruz. Karen Horney, Psikanalizde Yeni Yollar adl kitabnda bu
olgulardan sz eder:
20
Narsistik olarak tanmlanabilecek olgular arasnda kibir,
bencillik, prestij ve hayranlk zlemi, bir sevilme arzusu ve
bununla birlikte bakalarn sevme yetisinden yoksunluk,
insanlardan uzaklama, normal zsayg, idealler, yaratc
arzular, sala, grne, zihinsel (entelektel) becerilere
ynelik kaygl bir ilgi gibi zellikler saylabilir. (74)
Yazarn yukarda belirttii bu narsistik olgular, divan airlerinin fahriye
yazarken iinde bulunduklar psikolojik durum ile badatrmak ve btn
airler iin bu konuda bir genellemeye gitmek elbette ki doru deildir.
Ancak, bu tanm iinde yer alan baz olgularn, aslnda divan airlerinin
farknda olmadan ortaya koyduu tavrlar olduu, fahriyelerdeki vg
kalplarndan gzlemlenmektedir. Divan airlerinin fahriyelerdeki
byklenmeci tavr, Osmanl toplumsal yaps gz nne alnarak
deerlendirildiinde, airlerin meslektalarndan daha iyi olma ve kendilerine
bir yer edinme amacyla fahriye yazdklarn akla getirir. Hkmdarn ve
sekin snfn desteini kazanabilmek iin kendisi ile benzer konumda olan
airlerden farkl olmas gerektiini dnen air, fahriyelerde kendisini hayal
edebilecei en iyi air durumunda resmederek, yce bir konumda grnmeye
alr. deal air ve iir ve ahslar blmnde de ayrntl bir ekilde
greceimiz gibi air, dnd lde sahip olamad zellikler iin
kendisine idealler belirler ve kendisini bu ideallerle zdeletirir. Bu idealler
bazen iir konusundaki ustal ile ne kan nl ran ve Arap airleri, bazen
de iirle ilgili tanmlamalarn bana gelerek onlara farkllk kazandran
sfatlardr. rnein air, kendisini Selmana benzeterek, iir yazma
konusunda ideal olarak onu kendine rnek almtr. Ayn ekilde air iirinde
21
el dememi, bkir mazmunlar olduunu iddia ederek kendisini dier
airlerden daha st bir konuma yerletirir. Dolaysyla divan airi, narsisizmin
temel eilimlerinden olan hi kimse beni olduum gibi sevmez cmlesini,
yaad toplumsal dnemi de gz nne alarak hi kimse beni bu ekilde
fark etmez cmlesine dntrr.
22
BLM II
A. Fahriyelerin Yapsal zellikleri:
Fahriyelerin Trk Edebiyatndaki geliimi hakknda genel bir hkme
varabilmek iin, kasidelerde yer alan fahriye blmlerinin yzyllara gre
yapsal adan incelenmesi gerekir. Fahriyelerin Osmanl iirinde ilk ortaya
kt dnem olan 14. yzyldan, sonland 19. yzyla kadar gerek beyit
saylar, gerekse trlere gre dalmlar dikkate alnarak yaplacak bir
inceleme, istatistik verilerle deerlendirildiinde Trk Edebiyatnda fahriyeler
hakknda net bir hkme varmamz mmkn olacaktr.
13. 14. ve 15. yzyllarda yazlm olan 264 kasidenin 180inde fahriye
blmne rastlanmaktadr (Keskin 16). Fahriyelerin beyit saylarna gre
dalm u ekildedir:
Beyit s. Kaside s. Yzdesi %
1-5 121 71.59
6-10 44 26.03
11 4 2.36
(16)
23
Bu bilgiler nda divan iirinin olumaya balad dnemde, 15.
yzyla kadar, fahriyelerin beyit saylarnn ortalama olarak 1 ile 5 beyit
arasnda younlat sylenebilir.
Bu yzyllar arasnda incelenen kasidelerin fahriye blmlerinin trlere
gre dalmlar ve fahriye blm bulunan kasidelere oranlar yledir:
Trler Kaside s. - % Fahriye s.- % Yzdesi %
Tevhid 30 11.45 168.51 4610.22
Mnct 51.9 - 51.9
Nat 238.77 115.85 347.55
Medhiye 18871.75 15079.78 33875.11
Mersiye 41.5 31.59 71.55
Hicviye 10.3 10.5 20.44
Dier 114.19 73.72 184
Toplam 262100 188100 450100
15. yzyla kadar olan rneklerde %79.7lik bir oranla en ok medhiye
konulu kasidelerde bulunan fahriye blmleri, bu yzyl kasidelerinin
tamamnda da medhiye blmnden sonra yer almaktadr.
16. yzyla ait 743 kasidenin 395inde fahriye blmnn bulunduu
tespit edilmitir. Bunlarn 1i tevhid trnde , 2si mersiye trnde, 21i nat
trnde ve 367si de medhiye trndedir ( akc 35). Bu yzyl fahriyelerinin
trlere gre dalm u ekilde gsterilmitir:
24
Trler rnek s. Yzdesi %
Tevhid 1 0.2
Mnct - -
Nat 21 5.31
Medhiye 367 92.91
Mersiye 2 0.50
Dierleri 4 1.01
(akc 34)
Bu yzyla ait kaside rneklerinde fahriye blm, 15. yzyl
rneklerinde olduu gibi medhiye blmlerinden sonra yer almtr.
rneklerde sadece bir istisna mevcuttur. Derzizde Ulvye ait olan bir
kasidede fahriye blm nesib blmnn ierisinde yer almtr. Bunun
dndaki rnekler Arap Edebiyatndan beri devam edegelen medhiye ve
fahriye blm birlikteliini deitirmemitir. Bu yzyl fahriyelerinin beyit
saylarna gre dalmlar ve yzdeleri ise yledir:
Beyit s. rnek s. Yzdesi %
1-5 207 52.40
6-10 134 33.92
11-15 40 10.12
16-20 8 2.02
21-25 4 1.01
26-30 1 0.25
31-35 1 0.25
(akc 35)
25
15. yzyla kadar olan fahriye rneklerine dikkat edildiinde, beyit
saylarnn 1 ile 10 arasnda deitii ve mnacat trnde fahriye rneklerine
rastlanmad grlmektedir. Fahriye blmlerinin en ok rastland tr ise
medhiye kasideleridir. 16. yzyl kasidelerindeki fahriye rneklerinde ise bu
tablonun genel hatlar ile deimedii yukardaki rneklerden
gzlemlenmektedir. Tpk 15. yzyl rneklerinde olduu gibi, 16. yzyl
fahriye rneklerinin de en ok younlat beyit saylar 1 ile 5 arasnda
deimektedir. Bunu, 6 ile 10 arasndaki oran takip etmektedir. Trlere gre
dalma gelince, 16. yzyl rneklerinde de mnacat trnde fahriye yer
almamaktadr ve medhiye kasideleri %92.91lik bir oranla fahriyelerin en
youn bulunduu tr olarak dikkati ekmektedir.
17. yzylda air Nef ile beraber fahriyelerin hem ierik hem de ekil
asndan deitii hep sylenilen bir husustur. Nefnin peygamberi vd
szm redifli kasidesine bile 31 beyitlik bir fahriye ile balad ve fahriye
kullanmnda ekil asndan yeni bir r at hemen her kaynakta
tekrarlanr. 17. yzyl kasideleri zerinde alan Yaar Aydemir, 17. yzyla
ait kasidelerin 503nde fahriyenin bir blm olarak varolduunu belirtmitir.
Fahriye blm bulunan kasidelerin 403nde, yani %80.11lik orannda
fahriyenin medhiye blmnden sonra yer aldn ifade eden aratrc,
46snda (%9.14) tegazzl blmnden sonra, 41inde (%8.15) dorudan,
11inde (%2.18) nesib blmnn ardndan, 1inde (%0.19) duadan sonra ve
yine 1inde de (%0.19) medhiye blmnn ierisinde bulunduunu belirtir
(XXXIII). Buna gre Nefnin de iir rneklerinin yer ald dilim, %8 lik bir
dilimdir ve bu yzyla gelinceye kadar kasideye dorudan fahriye blm ile
balanan iir rneklerine rastlanmamaktadr. Bu yzyl rneklerine dikkat
26
ettiimizde 6 ile 10 beyit aras yazlan fahriyelerin en ok yzdeye sahip
olduu grlmektedir. Aydemir, tablo halinde beyit saylarn yle
belirtmitir:
Gruplar Beyit s. Yzdesi %
1-5 139 27.63
6-10 164 32.60
11-15 112 22.26
16-20 37 7.35
21-74 51 10.13
(XXXIV)
Tabloda da grld gibi, 17. yzyl fahriyelerinde younluk 6 ile 10
beyit arasndaki fahriyelerde olsa da, yzdelere dikkat edilirse, 15 beyte
kadar olan fahriyelerin oran olarak birbirine yakn olduunu gzlenir. 15.
yzyla kadar yazlan fahriyelerde en ok 11 beyitlik rneklere rastlanmakta
iken, 16. yzylda bu say 35e kmtr. 17. yzylda ise, 74 beyte kadar
yazlm fahriyelere rastlamak mmkndr. Dolaysyla Nef ile birlikte bir
ivme kazandn belirttiimiz fahriyenin ekil asndan grnts de bunu
dorulamaktadr. Trler baznda deerlendirildiinde Aydemir, yle bir tablo
ortaya koymutur:
Trler rnek s. Yzdesi %
Tevhid 2 0.39
Mnct - -
Nat 41 8.15
Medhiye 444 88.25
Mersiye 2 0.39
27
Dier 10 1.98
(XXXIV)
Trler asndan bakldnda yukarda grld gibi medhiye
kasideleri, balangtan itibaren olduu gibi, fahriye blmlerinin en ok yer
ald trdr.
18. yzyl kaside rneklerinin 164nde fahriye blm bulunmaktadr.
Deerlendirmeye tabi tuttuumuz kasidelerde fahriye blmlerinin 158i
medhiye blmnden sonra yer almtr. lk olarak 17. yzyl rneklerinde
rastladmz ve kasidenin banda yer alan fahriye blm, bu yzylda 6
rnek ile karmza kmaktadr. 18. yzyl fahriyelerine ait beyit saylarnn
younluk tablosunu da u ekilde gsterebiliriz:
Beyit s. rnek s. Yzdesi %
1-5 86 46.48
6-10 47 25.40
11-15 19 10.27
16-20 9 4.86
21-25 22 11.89
38 1 0.54
66 1 0.54

Tablodan da grld gibi, 1-5 aralndaki beyit saylar, bu yzyl
fahriyelerine ait younluu iaret etmektedir. Yani karmza nceki
yzyllardaki rneklerden ok farkl bir tablo kmamaktadr. Bu yzyl kaside
rneklerinin trlere gre dalmlarn dikkate aldmzda da yine benzer bir
28
grnm ile karlamak mmkndr. Fahriye blmleri en ok medhiye
trndeki kasidelerde yer almaktadr:
Trler rnek s. Yzdesi %
Tevhid 1 0.60
Mnct - -
Nat 15 9.03
Medhiye 149 89.75
Fahriye 1 0.60
19. yzyla ait kasidelerde, 183 medhiye kasidelerinde ve 11i dier
trlerde olmak zere 194 fahriye blmne rastland bilinmektedir
( Babacan 39). Bu rakam, toplam kasidelerin %23.54n tekil etmektedir.
Medhiye kasidelerindeki fahriye oran ise %39.27dir. Fahriye blmlerinin
kasidenin iinde nerede bulunduu da nemli bir husustur. Bu konuya 19.
yzyl kasideleri asndan bakarsak, 136lk (%70.10) bir younluun
medhiye blmnden sonra gelen fahriyelere ait olduunu grrz.
Kasidelerin 33nde (%17.01) tegazzlden sonra gelen fahriye blm, 17.
yzylda ilk kez karmza kan kasideye dorudan fahriyeyle balanan
rnekler ile de bu yzyl kasidelerinin 25inde (%12.88) karmza kmaktadr
( Babacan 40). Yazar, 19. yzyl kasidelerinin fahriye blmnn en fazla 21
beyitle en az da 1 beyitle yazldn ifade etmitir. Bu beyit saylarnn
yzdelere gre orann ise u ekilde verir:
29
Gruplar Beyit s. Yzdesi %
1-5 62 31.95
6-10 68 35.05
11-15 50 25.77
16-20 13 6.70
21 1 0.51
(40)
Tabloya gre 19. yzylda da fahriye blmlerinin beyit saylarnn
younluk oran ve trlere gre dalm dier yzyllardan farkl deildir.
Fahriye blmleri %94.32lik bir oranla en ok medhiye kasidelerinde yer
alma zelliini korumutur. Ayrca, yine nceki yzyl kasidelerinde olduu
gibi bu yzylda da fahriye, kasidelerde en ok medhiye blmnden sonra
yer almtr.
1. Fahriyelerin Yapsal zelliklerinin Deerlendirilmesi:
Yzyllara gre verdiimiz bu bilgileri topluca deerlendirmek
gerekirse, ortaya yle bir tablo kmaktadr:
Beyit s. 13-14-15. yy 16.yy 17.yy 18.yy 19.yy
1-5 121 207 139 86 62
6-10 44 134 164 47 68
10-15 1 40 112 19 50
16-20 - 8 37 9 13
21-25 - 4 - 22 1
26-30 - 1 - - -
30
31-35 - 1 - - -
66 - - - 1 -
21-74 - - 51 - -
statistik verilerle yzyllara gre dalmlarn incelediimiz fahriye
blmlerinin btn yzyllar kapsayan genel bir grntsn vermek,
fahriyeler hakknda varlan sonucu grmek asndan faydal olacaktr.
Tabloda da grld zere, fahriye blmlerinin younluu en ok 1-5
aralnda toplanmaktadr. Yalnzca 17 ve 19. yzylda bu oran 6-10
aralna kaymaktadr. Ancak bu rakamlar birbirine ok yakn saylarla ifade
edilmitir. Dolaysyla fahriyelerin beyit saylar hakknda genel bir hkm
vermek gerekirse, beyit saylarnn 1-10 arasnda deitiini sylemek doru
olacaktr. Yine tabloya dikkat ettiimizde, 15. yzyla kadar olan fahriye
rneklerinin en ok 15 beyit olduu grlmektedir. 16. yzyl rneklerinde bu
say 35e kadar kmaktadr. 17. yzyl ile birlikte bir dnm noktas yaayan
fahriye, gerek kaside iinde yer ald konumun deimesi, gerekse de 74
beyite kadar uzanan rnekleri ile farkllk arz etmektedir. 18. yzyl da
fahriyelerin beyit saylarnn uzunluu asndan 17. yzyl rneklerinin
takipisi konumundadr. 5 beyite kadar yazlan fahriyelerin ounlukta
olduu bu yzylda, 66 beyitlik rneklere de rastlamak mmkndr. 19.
yzylla birlikte ksalmaya balayan beyit uzunluklar, en ok 25 beyit
eklindeki fahriye rnekleriyle son bulmutur. 17. ve 18. yzyla ait
kasidelerin fahriye blmlerinin ekil ve ierik asndan deimesini,
Osmanl imparatorluunun genel grnts ile aklamak mmkndr.
Sosyal deiiklikleri belli bir mesafeden takip eden edebiyat, 17. yzylda
31
Osmanl mparatorluunun duraklama ve gerileme dnemine girmi olmasna
ramen, geliimini srdrmtr. Kaside de her adan en muhteem
dnemini yaam ve ad geen iki yzyl, hem say, hem de ierik olarak en
iyi eserlerin verildii dnem olmutur. 17. yzylda yazlan fahriye
rneklerinin ok olmasn, retilen kaside miktar ile deerlendirmek
gereklidir. 15. yzyla kadar retilen kasideler zerine yaplan incelemede
180 fahriye blmne rastland belirlenirken, 17. yzylda bu say 503e
kmtr. Dolaysyla, 17. ve 18. yzyllarda fahriye blmlerinin sayca ok
olmas, kaside saysnn da doru orantl olarak fazla olmasyla ilgilidir ve
yzyllara gre bir deerlendirme yapmadan bu konuda bir hkm vermek
doru olmayacaktr. Ayn durum yine doru orantl olarak dnldnde,
fahriye blmlerinin beyit uzunluklar iin de geerlidir. 15. yzyla kadar
yazlan fahriyelerde en ok 15 beyitlik uzunlukta rnekler dikkati ekmekte,
buna karlk 17. yzylda 74 beyite varan rnekler karmza kmaktadr.
Bunu da yukarda ifade ettiimiz gibi, kasidelerin beyit saylarnn artmas ile
aklamak mmkndr. Ayrca, 17. yzylda fahriye blm, zellikle
Nefnin etkisiyle nemli ve kasidede bulunmas gerekli bir blm haline
gelmitir. Fahriye konusunda nemli bir isim olan Nefyi, dneminde pek
ok ada rnek almtr. Nefnin, andaki bir ok airi etkiledii, kaside
iinde fahriye blmnn konumunu deitirdikten sonra, onu izleyen
rneklerin ortaya kmasndan anlalmaktadr.
Bir de fahriye blmlerinin btn yzyllar asndan trlere gre
dalmn tablo ile gstermek gerekirse ortaya u sonu kmaktadr:
32
Trler 13-14-15.yy. 16.yy 17.yy 18.yy 19.yy
Tevhid 16 1 2 1 -
Mnct - - - - -
Nat 11 21 41 15 -
Medhiye 150 367 444 149 183
Mersiye 3 2 2 - -
Hicviye 1 - - - -
Fahriye - - 4 1 -
Dier 7 4 10 - 11
Tabloda da grld gibi, balangtan itibaren ortaya kan btn
fahriye rneklerinin deerlendirilmesi sonucu trlere gre dalmda en byk
orann medhiye kasidelerine ait olduu grlmektedir. lk fahriye rneklerinin
airin kendisini vmesinden ok, vd kiiden yardm taleb etmesi eklinde
olmas, fahriyelerin neden medhiye kasidelerinde daha ok bulunduu
sorusuna bir cevap olarak dnlebilir. airlerin vdkleri kiilerin saray ile
alkal kiiler, genellikle de sultan olduu dnlrse, bu yorum daha da
anlam kazanacaktr. 14. yzyla ait fahriye rneklerinde airin, vd
kiiden bir ey umma amac ile bu blm oluturduu, kendi vgsn ikinci
plana att grlmektedir. Fahriye, zaman iinde tamamen airin ahs ve
iiri ile ilgili bir blm haline gelmi ve asl anlam olan vme vasfn yerine
getirmitir. Bu sebeple, ilk rneklerde medhiye kasidelerinde fahriye
blmlerinin yer almas bir gereklilik gibi grlm, daha sonra da bu gelenek
devam ettirilmitir. Ayrca, dier trlerin nat, mnct, tevhid gibi dn ierikli
trler olmas ve bu tarz iirlerde anlatlmak istenenin, fahriyenin kendini
33
vme anlamna ters dmesi, fahriyenin ad geen trlerde yer almasn
engellemitir. Nat ve Tevhid trndeki kasidelerde fahriye rneklerine
rastlanmakla birlikte, geneli dnldnde oranlar ok azdr. Yukardaki
tabloda dikkat edilecek nemli bir husus da yzyllarn hibirinde mnacat
trnde yazlm kasidelerde fahriye rneklerine yer verilmemesidir. Bunun
nedeninin, yukarda da belirtildii gibi mnacat, tevhid, nat gibi dini ierikli
trlerin alak gnll ve tevazu sahibi olarak retme mant ile ortaya
konmalar olduu dnlebilir. rnein natlarn yazlma amac, Hz.
Peygamberin efaatine nil olma arzusudur. Dolaysyla natlar, yalnzca Hz.
Peygamberin medhini konu edinen iirler olmak dnda; zellikle son
blm, airlerin gnahkrln itiraf ve efaat taleplerini dile getirdikleri
ksmdr. Ayn bak as ile tevhid, Tanry yceltmek ve mnct da ona
yakararak balanmasn dilemek anlamlarna gelmektedir. Konu itibariyle
balanma talebinin ama olduu bir iir trnde, airin kendi ahsn ve
iirini ven bir blm ortaya koymas uygun olmayacaktr. Bu tr iirlerdeki
ben temasnn ilhi bene karlk geliyor olmas, fahriye blmlerindeki
beer ben temasna ters dmektedir. Dolaysyla, dni ierikli ve tasavvufi
gndermeleri olan iirlerde, almamza konu olan kendini vme ve
yceltme anlamna gelebilecek rnekler aramak doru olmayacaktr.
Dikkat edilmesi gereken dier bir nokta da, fahriye blmlerinin
kasidenin ierisindeki konumudur. Fahriye blmleri, Arap Edebiyatndan
gelen bir anlayla, kasidede en ok medhiye blmnden sonra yer
almlardr. Bunu yle bir tablo ile gstermek mmkndr:
34
Yzyllar Nesib ten
sonra
Tegazzl
den sonra
Medhiye
den sonra
Duadan
sonra
Dorudan
13-14-15.
yy
- - 180 - -
16. yy 1 - 394 - -
17.yy 11 46 404 1 41
18.yy - - 158 - 6
19.yy - 33 136 - 25
airin kasidede, fahriyelere, en ok medhiye blmlerinden sonra yer
vermesinin nedenini vg-vme mant erevesinde ele almak anlaml
olabilir. Giri blmnde de bahsettiimiz gibi, air fahriye blmlerinde
kendi vgsn yaparken, ayn zamanda dolayl olarak vd kiiyi de
yceltmektedir. Yani air, ncelikle vd kiiye ait vasflar belirtiyor;
ardndan da kendisi ile ilgili deerlendirmelere yer veriyor, fakat ayn anda
vd kiiyi de yceltiyor. zellikle 17. yzylda bu kuraln dna kan ve
fahriye blmlerini medhiyelerden nce syleyen airler de vardr. Ancak,
says fazla olmayan bu rnekler, yukarda ifade ettiimiz yorumu
deitirmemektedir. air, ncelikle kendi vgsn de yapsa, bu, vgs
yaplan kiinin ok iyi vasflara sahip birisi tarafndan yceltildii anlamna
gelebilir. Ayrca Arap Edebiyatndan gelen bir gelenek olarak medhiye ve
fahriye blm, airler tarafndan hep bir arada ve birbiri arkasnda
dnlm ve rnekler de bu ekilde oluturulmutur.
35
B. Fahriyelerin erik Asndan Yorumlanmas
Osmanl kasidelerinde ilk olarak 14. yzylda karmza kan fahriye
rnekleri, bu dnemden sonra, gerek ekil ve gerekse ierik asndan
deiiklikler gstererek 19. yzyln sonuna kadar devam etmitir. Fahriye
blmlerinin ekil asndan ne gibi deiiklikler gsterdiini istatistik verilerle
de destekleyerek nceki blmde ortaya koyduk. imdi de onlar ierik
asndan deerlendirelim.
Fahriyeler ierik asndan iki byk deiiklik geirmitir. Bunlardan
ilki bundan sonraki blmde ayrntl bir ekilde deineceimiz ve fahriye
konusunda bir dnm noktas kabul edebileceimiz air Nef ve ondan sonra
fahriyenin konumudur. Dier byk deiiklik ise, divan iirinin giderek
gelitii 16. yzyldan sonraki dnemlerle birlikte, airlerin de fahriye yazma
konusunda giderek ustalamas ve bunun da beraberinde bir kendine gven
duygusu getirmesidir. Fahriyenin ortaya kt ilk yzyllara bakldnda,
karmzda kendine gvenen ya da iirini n plana karan bir air yoktur. Bir
takm talepleri olan, kaside sunduu kiiden baz konularda yardm isteyen
airler bu dnemde daha ok dikkati ekmektedir. 15. yzyln nemli
airlerinden Karamanl Ayn :
Hdimndr Ayn dmi pyuna mahdm- cn
Lutf idp an nola kaldrsa dest-i hdmetn (114)
(Ayn, senin ayana dm, canla bala hizmet etmek isteyen bir
hizmetindir. Hizmet elin lutfedip onu kaldrsa alr m?)
diyerek padiah karsndaki konumunun da farknda olan bir tavrla ondan
yardm istemektedir. Bu dnem airlerinden Tcizde Cfer elebi (.1514),
kendisinin ada olan Ahmed Paadan stn olduunu yle belirtir:
Gam degl drdiyse devran defterini Ahmedn
36
Buld n nimel-bedel Cafer gibi kim-makam (91)
(Devran Ahmedin defterini drdyse gam deil, nk karlk olarak onun
yerine Cafer gibi bir vekil brakt.)
Yukardaki beyitte elebinin, dnemindeki bir airden stn olduunu
sylemesi, kendine padiah katnda bir konum istemesi eklinde
yorumlanabilir. stelik, beyte dikkat edilirse, Cfer elebi, kendisinin ve
rakip grd kiinin airliinden bahsetmemektedir. Yani air, kendisini
Ahmed Paa ile sanat asndan karlatrmamaktadr. Dolaysyla divan
iirinin ilk dnemleri diyebileceimiz, 15. yzyla kadar ortaya konan
fahriyelerde airin, iirlerinde sanat ile vnmekten ok, bir ey taleb etme
mant ve kendine fazla gvenmeyen bir eda ile fahriye blmlerine yer
vermi olduu sylenebilir. Yine bu dnem fahriyelerinde dikkati eken dier
bir husus, yukarda da belirttiimiz gibi, airin iirlerinde padiah karsndaki
konumunu ak bir ekilde belirtmesi ve bunu her frsatta iirlerine
yanstmasdr:
Getirr bende Nect tapuna iki ef
Birisi hsn-i hat u birisi ir-i garr (52)
(Kulun Nect kapna iki efaati getirmektedir, birisi gzel yaz, dieri de
parlak iirdir.)
15. yzyln nemli airlerinden Necti Bege ait olan bu beyitte air,
kendini padiah karsnda bende, yani kle konumunda gstermitir. Ayn
tavr yine bu dnem airlerinden Mesh (.1512)de de grlmektedir:
Mh- nev gibi senn eksk gedk bir kulunam
Belki eksklkde olmaz bana hem-ser hill (28)
(Yeni ay gibi senin eksik gedik bir kulunum, belki de eksiklikte hill bana e
olamaz.)
37
Dolaysyla 15. yzyln sonuna kadar ortaya konan fahriye
rneklerinin, ilk rnekler olmas asndan, fahriyenin asl nitelii olan vnme
zelliklerini tam olarak yanstmadklarn syleyebiliriz.
16. yzylla birlikte, fahriye blmlerindeki vg kalplarnn yava
yava sadelikten ve tek sfatl kullanmdan uzaklat dikkati ekmektedir.
15. yzyl rneklerinde neredeyse btn airler, iirlerinde kendini ttye
(papaana) benzeten, iirini gevher olarak niteleyen air tanmlarna yer
vermilerdir. Bu tanmlarn genileyerek, hem eitli sfatlar eklenerek
kullanm, hem de vg kalplarnn eitlilik kazanmas bu yzyl
rneklerinde gze arpar. rnein, air Vasf, iirinin orijinal bir gevher
olduunu yle belirtir:
Geri kem bir hkdr nazmna izzet eyle kim
Midhatnde gr ne cevherler virr bir hk-i hr (33)
(O deersiz bir toprak parasdr, ama bu iire sen ilgi gsterirsen, sz
edilen bu deersiz nesnenin,senin vgnde ne cevherler ortaya koyduunu
grrsn.)
Vasfnin iirinde de grld gibi, ilk dnem rneklerinde daha ok
tek sfatl ve yaln kullanm dikkati ekmektedir. 16. yzyl airlerinden Rzy
(.1595)nin, iirinin orijinalliinden bahsederken kulland taze kelimesi ise,
bir goncaya benzetilerek sslenmitir:
Misl-i gonca-i tze sahfe-i irm
Kapd elden ele cmle ehl-i tab u mezk (77)
(Benim iir sayfam taze bir gonca gibidir. Btn yetenekliler onu elden ele
dolatrdlar.)
Yukardaki beyitte dikkati eken bir baka husus, airin, iirinin cmle
ehl-i tab u mezk (ok yetenekli kiiler) tarafndan kapldn iddia ederek
38
bir kendine gven duygusu ortaya koymasdr. Yukarda da belirtildii gibi bu
tavra, bu dnemden nceki rneklerde rastlanmamaktadr. 17. yzyl,
fahriyeler asndan bir dnm noktas olarak deerlendirildiinde, bir nceki
yzyl rneklerinde ilk defa rastladmz ok sfatl kullanmn beraberinde
ok eitli hayaller getirdii dikkati ekmektedir. Bu yzyl airlerinden
Nef
6
nin ok mehur szm redifli kasidesi, airin kendisini ve sanatn
vmesi ile balar:
Ukde-i ser-rite-i rz- nihndir szm
Silk-i tesbh-i dr-i sebal-mesndir szm (45)
(Benim iirim, gizli srlar tutan tesbihin imamesi; Fatih sresinin incilerinin
dizildii iptir.)
17. yzylda Sebk-i Hind slubunun etkisiyle airlerce benimsenen bu
girift kullanm, geni bir hayal gc ve kendine gven duygusu ile
birletiinde bazen inandrc, bazen de abartl rnekler ortaya kmaktadr.
Fahriye blmlerinin hem ekil yaps, hem de ierik zellikleri
asndan 17. yzyl iirlerinin tekrar konumundaki 18. yzyl rnekleri,
sayca onlardan fazla olmamakla birlikte, fahriyeler asndan
dnldnde nemli rnekler olarak deerlendirilebilir. Bu yzyl
airlerinden Slik Efendi (.1722)ye ait olan u beyit, 17. yzyl rnekleri ile
benzerlik gstermektedir:
Kelm-i Tr- dilem muciz-i haylm ile
Elmde hme-s gh mr- lemdr (168)
(Mucizeler yaratan haylimle gnlm bazen Tur danda Tanr ile konuan
Ms, elimdeki say andran kalem de zaman zaman lemdeki ylandr.)

6
Konu ile ilgili ayrntl bilgi iin baknz. Tulga Ocak. XVII. Yzyl iri Nef ve Kasde.
Trkbilig 3 (Nisan 2002): 63-82
39
Benzer ekilde, Hamet (.1768)in iirinin orijinalliinden bahsettii
aadaki beyti, buna rnek gsterilebilir:
Bir mihr-i cihan-tb- eddr dil-i pkim
Sevd-y gam- lemi nr- seher eyler (190)
(Benim temiz gnlm, dnyay aydnlatan gne gibidir ki, gam
lemindeki karanl seher aydnlna dntrr.)
Osmanl iirinin fahriye asndan son dnemi diyebileceimiz 19.
yzyl fahriyelerinde airlerin daha ok mana kuvvetini ve belgat zenginliini
ortaya karan iirler rettikleri dikkati ekmektedir. Hersekli rif Hikmet Bey
(1839-1903)in u dizeleri, buna rnek olarak dnlebilir:
O yekt Kahraman- arsa-i nazmam ki asrmda
Musahhar hem msellemdr bana ende meydn (169)
(Ben amn iir meydannn ylesine esiz Kahramanym ki, dnce
meydan benim tarafmdan ele geirilmitir.)
Aslnda yukarda ifade edilen durum sadece bu yzyla zg deildir,
16. yzylla birlikte airin kendinden ok sanatn ne kard fahriye
rnekleri arlktadr. Ancak, 19. yzyln hem Osmanl fahriyesi asndan
bir son olarak dnlmesi, hem de daha nceki yzyllarda ortaya koyulan
fahriye rneklerinin bir araya getirilmesi olarak deerlendirildiinde bu gzlem
yerinde olmaktadr. Bu dnemde, daha nce ortaya konan rnlerden ve
gelenein gerektirdii baz formellerin dnda bir deiiklik gze arpmaz.
Ancak, yukarda da belirttiimiz gibi bu dnemi, 14. yzyldan itibaren bu
yzyla kadar retilen fahriyelerin gerek ierik, gerekse ekil asndan bir
zeti olarak deerlendirmek mmkndr.
Fahriyelerin ieriksel olarak yzyllara gre dnmn dikkate
alarak, avuolunun fahriye ile ilgili yukarda belirttiimiz tanmnn doru
40
bir saptama olduunu syleyebiliriz. avuolu, fahriye blmnn, airin
dolayl bir ekilde maddi ve manevi yardm istedii blmn zamanla kendini
vmek eklini almas olarak tanmlamtr (22). Dolaysyla yukarda da
belirttiimiz gibi, 14. yzyl fahriye rnekleri, airin sanatn vmesinden ok
bir ey taleb etmesi eklinde iken; daha sonraki yzyllarda bu tavr yava
yava airin sanatn ve ahsn n plana kard bir tutuma dnmtr.
C. Fahriyelerde Edeb Sanatlarn Kullanm:
Edeb sanatlarn, edebiyat metinlerinin gzelletirilmesinde ve
anlamlandrlmasnda hi kukusuz nemli bir yeri vardr. Konu divan iiri
olunca, bu durum daha da nem kazanmaktadr. Divan iiri rneklerinin
hemen her beytinde bir ya da birka edebi sanat kullanlmtr. Divan iirinin
genel yaps itibariyle kapal ve ok anlaml dnmeyi gerektiren bir kurgusu
olduundan, bu tarz edeb sanatlara bavurulmas doaldr. Daha dorusu
air sz ve anlam bakmndan bu zenginlik ve eitlilii byk lde edebi
sanatlar aracl ile salar. Kasidenin temel blmlerinden biri olarak
fahriyeler de, vg anlamndan dolay, airin mbalaa, tebih, telmih gibi
nemli sanatlar bir arada kulland ve gzel rnekler verdii blmlerdir.
Osmanl iiri boyunca ortaya konan fahriye rnekleri edebi sanat kullanm
asndan deerlendirildiinde, mecz ve anlamla ilgili sanatlarn, sze ait
kullanmlarn nne getii grlmektedir. Bunun nedeni de airlerin
fahriyelerde, szcn yapsna, syleniine veya yazlna ait sanatlar
ortaya koymak yerine; birbirleri ile anlam ilikisi bulunan kelime gruplarn
tercih ederek anlama derinlik katmak istemelerinden kaynaklanmaktadr.
41
15. yzyla kadar retilen rneklerde tebih, en ok kullanlan edebi
sanat olarak ne kmaktadr. Yukarda da rneklerini verdiimiz fahriyelerin
tamamnda tebih (benzetme) yer almaktadr. Zaten fahriye blmlerinin
mant, airin kendisini ve sanatn bir konuma veya bir kiiye benzetmesi
sonucu ortaya konmu rnler olmasdr. Aadaki beyitte Karamanl Ayn,
iirini ipe sralanm inciye benzetmektedir:
Benm irm bigi drler dzilmi gvr olm
Yaraur eh kulagnda bu drr-i hvr olsun (141)
(Benim iirim gibi inciler dizilmi, kulaklara kpe olmu. nk sultan
kulanda ahlara yakan bu inciler bulunmaldr.)
iirin inciye ya da cevhere benzetilmesi, bu yzyla kadar retilen
neredeyse btn iirlerde karmza kar. Ayn ekilde btn airlerin
benzetme esi olarak kulland dier bir motif, blbldr. Bu yzyl
airlerinden Vasf, kendisini h ven bir blble benzetir:
eh vasfun glistnnda bir blbl durur Vasf
Ki tekrr itdi her lahza medhn dstndur (52)
(Sultnm, Vasf senin vg bahende bir blbldr, ki her an tekrar ettii
senin vgnle ilgili destandr.)
16. yzylla birlikte fahriyelerde grlen eitlilik, sanatlar asndan
da izlenmektedir. airler bu dnemde kendilerini ran veya Arap airlerine
benzeterek tebih sanatndan yararlanrken, ayn zamanda dolayl hatrlatma
anlamna gelen telmih sanatna da oka yer vermektedirler. rnein Rzy
aadaki beyitte, kendisini Hassan (563-682)a benzetirken, ayn zamanda
ona gndermede de bulunmaktadr:
Benem mmtz- kll meddh- sultn- rsl imdi
Benem hakk bu kim meydn- nazmun imdi Hassn (52)
42
(imdi en sekin kii ve peygamberler sultnnn vcs benim; dorusunu
sylemek gerekirse, iir meydannn Hassn imdi benim.)
Mbalaa sanatnn ok ileri dereceye varmad fahriye rnekleri de
yine bu dnemde dikkati ekmektedir. Nev:
Benem zamnede ser-leker-i siph- suhan
Benem zamnede erbb- nazma ser-defter (56)
(Gnmzde sz askerlerinin komutan benim. airler defterinin en banda
yer alan da benim.)
diyerek, mbalaal bir ifade ile zamannn en iyi airi olduunu
belirtmektedir.
17. yzylla birlikte fahriyelerde mbalaa kullanm hem sayca ok
artm hem de bu sanat baz airler elinde gulv derecesinde bir kullanma
ulamtr. Bilindii gibi, arln derecesine gre mbalaa sanat e
ayrlmaktadr. Bunlarn ilki akla ve grenee uygun olan ve tebli adn alan
mbalaa eididir. rak, akla uygun, fakat grenee uygun olmayan
mbalaa trne verilen addr. Gulv ise, akla da grenee de uygun
olmayan mbalaa tarzdr. zellikle Nefde rneklerini grdmz gulv
tarznda abartl slup, airin kendine ok gvenen ve kendisinden baka air
tanmadn ifade eden beyitlerinde kendini gsterir. Nef, aadaki
beytinde, airin kasidesini grnce, Nizmnin Hsrev rinini bir daha
anamayacan iddia etmektedir:
Nizm grse ger tarz- kasdem dahi anmazd
Hads-i sergzet-i Hsrev rin pr (164)
(Nizm, benim kaside tarzm grseydi, pur, rin ve Hsrevin
hayatlarndan sz etmezdi.)
43
18. yzyl airlerinden Nedim de mbalaa sanatnn gzel rneklerini
vermitir. air, her sznn ei bulunmaz deerde olduunu sylemektedir:
saf hak bu ki bakdka Nedim kulunun
Bana her bir sz bir gevher-i yek-dne gelir. (65)
(Ey saf andran vezir, dorusu bu ki, Nedim kulunun her sz baktka iri
inci tanesi gibi grnr.)
17. yzyla kadar, fahriyelerde tebih sanatnn arlkta olduu
grlrken, bu dnemden sonra telmih ve mbalaa sanatnn daha ne
kt grlmektedir. Bunun nedeni zellikle 17 ve 18. yzyllarda yazlan
fahriyelerde, airlerin kendilerini ok st konumda gstererek benzetme
esine yer vermemeleri olarak dnlebilir. Bu deerlendirmeye ran ve
Arap airleri de dahildir. 17. yzyla kadar airlerin kendilerini ran veya Arap
airlerine benzeterek kyaslamalar; bu yzyldan sonra ad geen airlerden
stn olduklarn ima eden bir tabloya dnt iin, sz edilen yzyllara
ait rneklerde tebih sanat dier anlam sanatlar kadar youn
kullanlmamtr. rnein Net (.1674)ye ait olan u beyitte airin
sanatn ran iiri ile karlatrmas ve ondan daha iyi olduunu belirtmesi
sz konusudur:
Keml-i rek ile mmkin mi olmamak meftn
Hayl-i nzkme air-i Sfhn (40)
(Nzik hayallerime sfahan airlerinin ar kskanlkla imrenmemeleri
mmkn m?)
15. yzyldan sonraki dnemle birlikte airler sadece ran veya Arap
meslektalarna gnderme yapmamlar, ayn zamanda iirlerinin insanlar
Hrut ve Mrutun sihri gibi bylediini, Hz. snn nefesi gibi dirilttiini
belirtmilerdir. Gelibolulu Alye ait olan u beyitte olduu gibi:
44
Server midhat- cn-bahunla gftrum
Eyledi muciz-i sy cihanda izhr (68)
(Sultnm, senin canlar balayan vgn ile benim iirim, mucizeler gsteren
sy cihanda grnr kld.)
Hatta, airler bazen de Allahn Hz. Ms ile konuarak ona
kelimullah vasfn vermesinden hareket ederek, kendilerinin de ilham alma
vastasyla ilahi mesajlara ak olduklarn vurgulamaya almlardr (Turan
498). Dolaysyla fahriye blmlerindeki gndermeler (telmih), sadece
airlerle snrl kalmamaktadr.
45
BLM III
A. Fahriyelerdeki ahs Kadrosu:
Kasidelerin fahriye blmlerinde airin zaman zaman kendini eitli
isimlerle e tutarak veya karlatrarak deerlendirdiinden ve fahriyelerdeki
ahs kadrosunu narsisizm kavram erevesinde dndmzde, bu
ahslarn, airin ideallerini oluturma amacyla fahriyelerde yer aldklarndan
birinci blmde bahsettik. Narsist adan dnldnde birey, kendini bir
bolukta deil; onu aldatmaya, kk drmeye, tutsak etmeye ve yenmeye
hazr dmanlarla dolu bir dnyada zayf hisseder. Dolaysyla srekli olarak
kendisini bakalarna gre deerlendirmesi ve onlarla karlatrmas gerekir;
bunun nedeni kibir ya da kapris deil, ac bir zorunluluktur.
Divan airlerinde de iyi olma yar yznden ortaya kan rekabet, airleri
ran veya Arap meslektalar ile kendilerini karlatrma zorunluluuna
itmitir. air, iyi olduunu, kendisini bu konuda tannan nl birine
benzeterek veya onunla e tutarak ifade eder. airin kurduu bu idealler,
aslnda bireyin gerek ideallerinin izlerini tamaktadr. Yani air, ideal olarak
grd kiinin zelliklerini aslnda kendisinde grmek istiyordur. airlerin
bu tarz ideallerinin olmasn olumsuz bir ekilde yorumlamamak gerekir.
nk air, o konuma gelebilmek iin bir aba sarf edeceinden, bu tarz
46
idoller, airler zerinde byk bir etkiye sahiptir. (Bu durum ideal air ve iir
blmnde ayrntl olarak ele alnacaktr.) Aada ele alacamz gruplar
ahs kadrosu asndan incelendiinde airlerin kendilerine, gerekelerini de
aklayarak, ok sayda farkl ideal belirledikleri grlecektir.
Fahriyelerin yzyllara gre dnm asndan ahs kadrosunu
deerlendirmek, fahriyeler hakknda genel bir hkm verebilmek bakmndan
nemlidir. Fahriye blmleri, iinde gndermelerin bulunduu eitli ahslar
asndan dikkate alndnda, farkl gruplamann ortaya kt
grlmektedir. Deerlendirmeye tabi tuttuumuz kasidelerdeki fahriyelerden
karlan bu gruplar, balklar halinde airin kendisini eitli isimlerle e
tutmas veya karlatrmas, airin iiri karsnda eitli isimlerin
verebilecekleri tepkiler ve airin kendisini karlatrd btn isimlerden
stn grmesi olarak verilebilir. Bu gruplar ayrntl bir ekilde rnekleri ile
grmek daha faydal olacaktr.
1. airin Kendisini eitli simlere Benzetmesi Veya Bu simlerle
Karlatrmas
Bu grup, airlerin eserlerini, rnek aldklar veya dneminde nemli
grdkleri kiilerin rnlerine benzeterek, kendi rnlerine deer kazandrma
abas olarak deerlendirilebilir. Bu grupta ele alacamz fahriyelerde ad en
sklkla anlan isimlerin banda Enver ve rf gelmektedir. Onlar Hassan
(563-682), Vassaf (1264-1334), Nizm (1150-1214), Kemal, Hakn ve Nef
izlemektedir. ran airlerinden rf ve Envernin adlarnn ska gemesinin
nedeni, bu airlerin kendi edebiyat evrelerinde kasideleri ile n plana km
47
ve tannm olmalardr. Osmanl iirinin ilk dnemlerinde ran ve Arap
edebiyat rneklerine benzeterek iir yazma kaygs tandndan, bu sebep
mantkl grlebilir. Bu da divan airlerinin her dnemde bazen kendileri ile
e tutarak, bazen de kendilerini stn grerek ran ve Arap edebiyat ile bir
hesaplama iinde olduklarnn gstergesidir.
Fahriyelerde yer alan rf ile ilgili nitelendirmelerin bazlar, airin
kendisinin zamannn veya Rmun rfsi olduunu iddia etmesi eklinde
grlmektedir. rnein, 17. yzyl airlerinden Edirneli Hseyin l Efendi,
aadaki beyitlerde kendisini zamannn rfsi olarak sunar:
rf-i zamnam ki nevzende-i nazmum
Pr-hem-iken-i zemzeme-i tarz- khendr (7)
7
(Ben zamanmn rfsiyim ki, gnl okayan iirim eski tarz nameleri
ortadan kaldrmtr.)
Fahriyelerde bu trden gndermelerin yer almas, her yzyl
rneklerinde grlmektedir. Fahriye blmlerinde air bazen de kendisini
benzettii kiinin sadece adn vermekle yetinmez; ayn zamanda bu kiinin
vasflarndan da bahseder. Bu da ileriki blmde ayrntl bir ekilde kantlar
ileri srerek incelediimiz fahriyelerde yer alan vg kalplarnn gereki
olduu meselesine bir baka kant olarak dnlebilir. Yani air, kendisini
yerine koyduu ahsn zelliklerini de syleyerek, bir anlamda neden bu
ahs setiini de aklam olmaktadr. rnein, Tfl Ahmed elebi
(.1660), kendisini rfnin iiri gibi nkteli ve ince hayal dolu biri olarak
tanmlar:
Nkte-pir-y nazm- rfyem
Ruh- man-y ir-i Reknyem (121)

7
Bu rneklemenin eitlemeleri iin Edirneli Hseyin l Efendi (2/17), Ahmed Cevdet Paa (6/40),
Mezk (17/72) ve Behet (5/19) divanlarna baknz.
48
(Nkteli iirim ile rfyim, iirimin manal ifadesi ile de Reknym.)
Ayn yzyl airlerinden Net de kendisini rf yaradll bir air
olarak tanmlar. Bu ifadeden de anlalmaktadr ki, rf yaradlnda bir air
olmak, divan airlerince makbul grlen ve bilinen bir durumdur. Dolaysyla
air, rfnin iir tabiatn ve Hknnin ssl nazmn kendisine rnek
almaktadr:
Benem ol lem-r ir-i rf-tabat kim
Haylm olmada revnak-rb-y nazm- Hkn (45)
( Ben dnyada rf yaradll yle bir airim ki, hayalim Hknnin iirlerini
sslemektedir.)
Enver ile ilgili fahriyelerde yer alan nitelendirmeler de yine rf ile ilgili
rneklerde olduu gibi, airin zelliklerini belirterek kendi konumu ile
karlatrmas eklindedir. Nev, kendini Enverye benzeterek mehur
olduunu belirtmitir:
Egeri peyrev-i em-i kelm- Enveryem
Szm erg benm imdi gl gibi mehr (75)
8
(Her ne kadar Envernin sz mumunun izleyicisi isem de, benim iir
melem imdi gl gibi mehrdur.)
Adna fahriye rneklerinde ska rastladmz dier bir isim Vassaftr.
Divan airlerince Vassaf, pkize edasyla, sz sylemedeki ustal ile
mukayese unsuru olarak ele alnmtr. Fsih Ahmed Dede (.1699)ye ait
olan u beyitte air kendisini ilim lkesinin padiah olan Vassaf olarak
niteler:
Vassfyam ol pdieh-i kiver-i ilmn
Kim rtbesidr rtbe-i vl-y man (13)
9

8
Bu rneklemenin eitlemeleri iin Nil (1/9), Nzm (14/47), Net (19/33, 22/35), Tfl Ahmed
elebi (8/38), Mnif Antk (4/46) ve Nef (13/9) divanlarna baknz.
49
(O ilim lkesi pdihnn Vassfym ki, onun rtbesi yce mnalar
rtbesidir.)
Deerlendirmeye tabi tuttuumuz fahriye rneklerinde, rnein
Hassan ve Selmn, keml-i nazm (mkemmel iiri) ile, bn Hsam da nazm-
fesahati (fasih iiri) ile anlarak iirlere konu olmulardr. Bu gruplamada
dikkati eken bir zellik, fahriyelerde geen isimlerin byk ounluunun
ran veya Arap airlerine ait olmasdr. iirlerin bir blm ise, airlerin
sya, Msya, Ysufa ve Sleymana yapt gndermelerden oluur. air
kimi zaman kelime hazinesinin s gibi mucizelerle dolu olduunu belirtirken,
kimi zaman da kendisini nazm alemindeki Sleymann tahtnda hayal eder.
Bazen de Yusuf gibi yetenekli olduunu ima eder. 17. yzyl airlerinden
Cem (.1659)nin beyti buna bir rnek olarak gsterilebilir:
Benem ol m-sadak- s-i muciz-kelimt
Ki dilm feyz-i Hudya ezel mazhardur (166)
10
(Ben, Hz. snn mucizeli szleri konumunda yle bir airim ki, gnlm
Tanrnn bereketine ezelden beri mazhar olmutur.)
Gruplamada dikkati eken dier bir nokta Osmanl airlerinin
kendilerini karlatrdklar isimlerin ounluunun ran veya Arap airi
olmasdr. Bu gruplamada yer alan 17. yzyl airlerinden Edirneli Hseyin
l Efendi ve Nzma ait olan iki rnek ise, Nefyi ve onun sanatn dikkate
alan ve mukayese unsuru gsteren rneklerdir. Dolaysyla bu dnemden
nce fahriye blmlerinde divan airlerinin adna ok az rastlanlrken, 17.
yzyldan sonra Osmanl airleri artk meslektalar tarafndan mukayese
yaplabilecek konumda grlp, rnek alnmlardr. Nzm, kendisini mucize

9
Bu rneklemenin eitlemeleri iin Koca Rgp Paa (2/19), Mezk (26/8), Nef (5/7) ve Behet
(17/51) divanlarna baknz.
50
syleyen Nefye benzetir ve onun her alanda hner gsterdiini de belirtir.
Dolaysyla air ondan stn olduunu belirtmek istemez, sadece onu
kendisine rnek alr ve ona benzemeye alr:
Benem ol peyrev-i Nef-i muciz-g ki yektdur
Shanda her hnerde geri ol tutmud meydn (151)
(Ben o alannda mucizeler syleyen biricik Nefnin izleyicisiyim, iirde ve
hnerde her ne kadar o meydan tutmusa da.)
Ayn yzyl airlerinden Edirneli Hseyin l Efendi de kendisini
Nefnin rencisi olarak niteler:
Ben ol kird-i hs- Nef-i muciz-dem-i Rmem
Ki szde glibm std- zerdz- Horsne (28)
(Ben, Osmanl lkesinin mucizeler syleyen airi Nefnin has rencisiyim.
Ama Horasann stad srma ileyicilerinden de iirde stnm.)
Bu gruba dahil ettiimiz dier isimler, bn Hsam, Selmn, Behzad
(.1537), Haydar- Kerrr (Hz. Ali), Hsrev Dr, evket, Nsr (.1697),
Zheyr (VI-VII. Asr), Sib, Feyzi-i Hind (1547-1595), Attar (1119-1193),
Hfz (.1390), Cm (1049-1142), Fehim, Sd (1213-1292), Rstem ve
Sahbn olarak sralanabilir.
11
Yukarda zikrettiimiz isimler kadar sk yer
almasa da fahriyelerde karmza kan bu ahslarn hepsi divan airlerince
bir karlatrma unsuru olarak deerlendirilmilerdir. Bu karlatrmay
yaparken air, ounlukla kendisini onlarla e konumda grmtr. airlerin
mukayese unsuru olarak yukarda ad geen kiilere bavurmalar, onlarn

10
Bu rneklemenin eitlemeleri iin Behet (14/50), Edirneli Hseyin Ali Efendi (2/16), Nil
(26/35) ve Simke-zde Feyz (9/32) divanlarna baknz.
11
Ad geen ahslarn yer ald fahriye rnekleri iin Tcizde Cfer elebi (25/46), Cem (16/35),
Cevr (19/30), Tfl Ahmed elebi (10/74, 10/76), Nazik (1/13), Koca Rgp Paa (2/13, 2/16), Hayri
(4/36), Edirneli Hseyin Ali Efendi (4/90), Mezk (2/9), Nzm (10/39), eyh (9/43), ve Gelibolulu
l (23/24) divanlarna baknz.
51
dnemlerinde tannm ve meslektalarnn nne gemi isimler
olmalarndan kaynaklanmaktadr.
2. airin iiri Karsnda eitli simlerin Verebilecekleri Tepkiler
Bu grup ad altnda ele alacamz ahslar, bir nceki blmden farkl
olarak airden aa konumda deerlendirilmilerdir. Yukarda ele aldmz
grupta air, kendisini karlatrd ahsla ayn konumda grm ve
kendisini ideal olarak yanstt o ahsm gibi gstermiti. Bu balk altnda
ise air, kendi sanatn n plana kararak kimi zaman iirinin kskanldn,
iirine baz isimlerin ardn, baz kiilerin de iirini hayranlkla izlediini
iddia ederek kendisini st bir konumda, mukayese yapt kiileri de
kendisinden aa seviyede gstermitir. airin sanat karsnda olumlu
veya olumsuz tavr ortaya koyan ve iirlerde adna sklkla rastlanlan
ahslarn ounluunu, yukardaki grupta da olduu gibi ran ve Arap airleri
oluturmaktadr. Bunlardan baka Mesih, Meryem, Hzr, s gibi dni nitelikli
ahsiyetler, Rstem, Ferhad, skender gibi efsnev hikaye kahramanlar ve
Osmanl airleri de fahriye rneklerinde yer almaktadr.
Daha nce de belirttiimiz gibi, fahriye blmlerinde airin sanatn
eitli isimlerle karlatrarak, kendi iirini n plana kard durumlara
sklkla rastlanmaktadr. Bu deerlendirmede ad en sk anlan airler Zhir
(XII. Asr), Selmn, Firdevs (934-1020), Hassan, Hkan, Enver, Kemal,
Nef ve Ahmed Paadr. Ad geen airler, birinci grupta belirttiimiz gibi
eitli zellikleri ile yer almamlardr. Aksine fahriye yazan air, kendi iirini
52
eitli zellikleri ile n plana kararak, gndermede bulunduu airin sadece
adn ve kendi iiri karsnda verebilecei tepkiyi dile getirmitir. rnein
Derz-zde Ulv (.1575), Selmnn tarz- nev-yini (yeni bir usl)
kendisinden rendiini iddia etmektedir:
Kelimt- hsnm irdi kemle n kim
grenr tarz- nev-ynmi benden Selmn (105)
12
(Gzel iirlerim ylesine olgunlat ki, Selmn yeni iir slubunu benden
renir.)
17. yzyl airlerinden Cevr (.1654)ye ait olan aadaki beyitte de
air, rfnin kendi iirini duyunca hayran olacan syler:
Eylese zemzeme-i nkte-i erum g (rf)
Rh keyfiyyet-i mannun olur hayrn (100)
13
(rf, benim nkte dolu nameli iirlerimi dinlese, rhu, orijinal manalarn
hayran olur.)
ranl airlerden Enver de adna fahriyelerde en ok rastlanlan isimdir.
skdarl Srr (.1699), orijinal iirinin mumuna Envernin ruhunun pervane
olduunu dile getirmektedir:
em-i nazm- pkme pervne rh- Enver
Barekallah hn- erum revn- Fryb (16)
14
(Benim temiz iirimin mumuna Envernin ruhu pervanedir. krler olsun ki
iir sofram Faryabn rhu gibidir.)
Osmanl airlerinin gndermede bulunduklar ahsn zelliklerini de
belirtmeleri, neden o ahs rnek aldklar sorusunun bir aklamas olarak

12
Selmna gnderme yaplan dier fahriye rnekleri iin Gelibolulu l (25/31), Rzy (14/38),
Hayl (14/31, 16/27), Ganizde Ndir (18/36, 25/40, 28/44), Tfl Ahmed elebi (8/38), Simke-
zde Feyzi (10/52, 24/61), Behet (9/55), Cevr (16/14), Net (11/34), Fehim-i Kadm (17/38),
Hzk Mehmed (5/14) ve Necati Beg (16/40) divanlarna baknz.
13
rfye gnderme yaplan dier fahriye rnekleri iin ehr (1/10), Tfl Ahmed elebi (5/24),
Mezk (9/71, 11/24), Behet (13/53, 17/51), Nef (50/66), Nedim (16/38), eyh Glib (15/33),
Net (11/34, 21/36), Rzy (16/51) ve Ayntabl Ayn (13/35) divanlarna baknz.
53
dnlebilir. Bu grupta ele aldmz ahslar, air tarafndan ideal bir
konumda grlmektedir, ancak sonunda airin ortaya koyduu rnler,
gnderme yaplan ahslarn eserlerinden stn grlr. Fakat bu durum,
yine de fahriye rneklerinde yer alan isimlerin rastgele seildii anlamna
gelmez. nk, air kendi zelliklerinden bahsederek eitli airlere
gndermelerde bulunsa da, ayn ahslarn yer ald fahriye rnekleri bir
araya getirildiinde bir tutarllk gze arpmaktadr. rnein 16. yzyl
airlerinden Ubeyd (.1572), Hassana gndermede bulunduu beytinde,
kendi iirinin, edsnn gzellii bakmndan Hassan hayran brakacan
belirtmektedir:
Ubeyd vasf- cemln u resme kld ed
Ki ll eyledi hsn-i edda Hassn (11)
(Ubeyd, senin zelliklerini o kadar gzel ifade etti ki, gzel anlatmda
Hassn dilsiz brakt.)
Bir sonraki yzyl airlerinden Net de kendi iirinin, syleyiinin
gzellii asndan Hassann ruhunu mutlu edeceinden bahseder:
Vasf- pknde hsn-i gftrum
d ider rh- pk-i Hassn (29)
15
(Benim gzel iirlerim, senin temiz vgnde, Hassnn temiz rhunu mutlu
eder.)
Bu iki rnekte dikkat edilecek husus, her iki airin de Hassan syleyi
gzellii bakmndan rnek aldklarn iirlerinde belirtmeleridir. Yani air
Hassan, iirindeki ho eds ile airlere rnek tekil etmektedir. Grld
gibi, farkl yzyllarda ve farkl airlerce de ortaya konsa, fahriye rneklerinde

14
Enverye gnderme yaplan dier fahriye rnekleri iin Net (2/31), Mezk (9/70, 10/63),
Hamet (11/53), Fehim-i Kadm (17/36) ve Hayri (4/32) divanlarna baknz.
15
Hassna gnderme yaplan dier fahriye rnekleri iin Mezk (12/80), Simke-zde Feyz (24/62)
ve Cevr (21/44) divanlarna baknz.
54
yer alan gndermeler birbiriyle rtmektedir. Dolaysyla fahriye
blmlerinde gerek yer alan vg kalplar, gerekse de isimleri geen
ahslar, air tarafndan bilinli bir tercihle beyitlerde yer almlardr. Bu da
fahriye blmlerinin gerekten uzak, yaps gerei tamamen abartl
rneklerden olutuu iddiasn reddeden baka bir kant olarak dnlebilir.
Fahriye rneklerinde adna sk rastlanlan Firdevs
16
, Zhir
17
, Kemal
(Hallk- Man)
18
ve Hakn (irvn)
19
de yukarda ifade edildii gibi bir
zellikleri n plana karlarak, bazen airin iirini kskanan bazen de ona
hayran olan bir konumda anlatlmtr. Bunun dnda ska olmasa da
fahriye blmlerinde adlarna rastladmz ahslar, eitli zellikleri ile
anlmlardr. Bunlar, Efltun, Seny (1072-1131), Tlib, Behzad, Cm,
Vassaf, Sahban, Feyz-i Hind (.1595), Haydar- Kerrr, Hayyam
(.1123/1136), Hfz, bn-i Yemin (1286-1368), Cem (1459-1495), Attar,
Nizm (1150-1214), Pervin, Kan (.1326), Anter (VI. Asr), Zeki-i
Hemedn, md (1125-1201), bn Ziyad, Hmyun (1508-1556), Emr
(.1575), Abid (.555) ve Selimdir.
20
Fahriyelerde yer alan ahs isimlerinin kukusuz bizim amzdan en
nemlilerini Osmanl airlerine yaplan gndermeler oluturmaktadr.

16
Firdevsye gnderme yaplan fahriye rnekleri iin Simke-zde Feyz (15/127,16/68), Rzy
(9/40) ve Gelibolulu l (32/31) divanlarna baknz.
17
Zhire gnderme yaplan fahriye rnekleri iin Net (21/37, 23/25), Behet (29/44) ve Rzy
(10/58) divanlarna baknz.
18
Kemale gnderme yaplan fahriye rnekleri iin Simke-zde Feyz (15/133), Rzy (10/56) ve
Nef (1/16, 14/46)
19
Hknye gnderme yaplan fahriye rnekleri iin Simke-zde Feyz (10/51, 21/48), Nef (31/61),
Net (11/31, 13/31) ve Nil (5/38) divanlarna baknz.
20
Ad geen ahslara gnderme yaplan fahriye rnekleri iin Tfl Ahmed elebi (10/67, 10/75),
Nail (5/24), Nef (1/21, 7/34, 8/50, 12/36, 12/42, 13/7, 22/40, 31/45, 50/51), Selnikli Esad Efendi
(1/9, 1/11, 7/22, 7/21), Ganizde Nadir (28/44, 18/36), Fehim-i Kadm (17/39, 17/40, 17/41), Cevr
(12/38, 18/43, 21/46), Mezk (17/73, 22/45, 22/46, 26/5), Edirneli Hseyin l Efendi (4/112, 4/117),
ehr (1/15), Sbit (32/19), Behet (13/50), Nevizde Aty (4/46, 20/83), Simke-zde Feyz
(16/65), Ubeyd (4/22), Rzy (10/57, 10/62, 14/41), Hayl (7/26), Derz-zde Ulv (20/5), Him
(6/27), Fign (8/15), Yeniehirli Avni Bey (24/58), Karamanl Nizm (4/48), Ahmed Paa (11/96,
55
Fahriyelerde bu anlamda ad geen airler Ahmed Paa, eyh, Bk ve
Nefdir. Divan airlerince bu isimlerin zikredilmesi, her ne kadar air
tarafndan kendisinden aa konumda gsterilmi olsa da, ad geen
airlerin dnemlerinde dikkate alndklarn ve sanatlarnn beenildiini
gstermektedir. Bir ok divan airi arasndan sadece yukarda ad geen
drt airin iirlere konu olmas, ilk dnem kaynaklarndan beri bu airlerin
kaside alannda stad kabul edilmelerinden kaynaklanmaktadr. rnein
Latf, tezkiresinde Ahmed Paann iiri hakknda ebyt- pr-nkt elfz u
mande metn-i metn gibi muhkem ve slb- kasyidi hod icm u ittifk
zre msellemdr (155) diyerek, onun kaside alannda nemli bir isim
olduunu vurgulamtr. Ayn yaklamla Bk de kaynaklarda Osmanl iiri
iin bir aama olarak deerlendirilmitir (Kudret 11). Nefnin de kaside
alannda 17. yzyl ve sonras iin bir dnm noktas kabul edilmesi, pek ok
takipisi olmasndan anlalmaktadr. Dolaysyla ad geen airler alannda
nemli isimler olduklar iin mukayese unsuru olarak dikkate alnmlardr.
rnein,16. yzyl airlerinden Fign (.1532), kendi icad olduunu iddia
ettii yeni tarzn Ahmed Paann dnde bile gremeyeceini ifade
etmektedir:
Dinde grmedi Ahmed nie kasaidde
Bu tarz- hs Fign ki eyledi izhr (20)
21
(Fignnin pek ok kasidesinde ortaya koyduu bu kendine zg anlatm,
Ahmed dnde bile grmedi.)
Karamanl Ayn de ada olan eyhnin rhunun, airin iirini
okuyunca utanacandan sz etmektedir:

23/55), Tcizde Cfer elebi (10/55), Nedim (4/61), emzde Reid (7/35), Arpaemnzde Sm
(15/100), Vak-nvis Rid Efendi (13/77) divanlarna baknz.
21
Ahmed Paaya gnderme yaplan dier rnek iin Tcizde Cfer elebi (17/56) divanna baknz.
56
Didm nunda iy eh bir kasde kasdn gelsn
Revn- eyh iitsn szinden ermsr olsun (141)
(Ey sultan, senin nnda yle bir kaside syledim ki, eyhnin rhu onu
iitsin ve iirinden utansn.)
Divan airlerinin birok air arasndan beyitlerde ad geen ahslar
tercih etmelerinin nedenini dolayl da olsa beyitte dile getirdiklerinden daha
nce bahsetmitik. Gnderme yaplan ahs Osmanl airi olunca da bu
ifade ekli deimemektedir. rnein 17. yzyl airlerinden Cevr, kendine
ait olan yeni mazmunlar ile Bknin vneceinden sz eder. Dolaysyla
air, yeni mazmunlar retme konusunda kendisine ideal kii olarak Bkyi
rnek almaktadr. air, Bknin iiri ile vneceinden bahsederken, onu bu
alanda getiini de ima ederek kendisini vmektedir:
Fahr ider tuhfe-i mazmnum ile Bk-i Rm
Rek ider rtbe-i gftruma Selmn- Acem (89)
(Osmanl lkesinin Bksi benim grlmemi mazmunlarm ile vnr, Acem
lkesinin Selmn ise iirlerimin seviyesini kskanr.)
airin Bkyi yeni mazmunlar retme konusunda rnek almas
gerekten de isabetlidir. Bknin iirleri hakknda bir alma yapan Cevdet
Kudret, onun iirlerinde szck oyunlarna ok nem verdiini belirtmitir.
Kudret, Bkyi birtakm oyuncakl mazmunlar bulmak, zeka oyunlar
gstermek, szckleri birka anlamda kullanmak, birbiriyle ilgili szleri
biraraya toplamak bakmlarndan Divan edebiyatnn en usta sanats olarak
tanmlar ve onun en ok bu ynnn ne ktn ifade eder (16).
Dolaysyla Cevrnin, Bkyi bu zellii ile rnek almas ve kendine ideal
olarak grmesi gerek d bir dnce olmayacaktr.
57
Fahriye rneklerinde Nefnin adna sklkla rastlanmas doaldr.
nk, 17. yzyldan sonra Nef, kaside alannda neredeyse airlere bir yol
gsterici konumunda olmutur. Dolaysyla Nef iin, fahriyeler asndan
Osmanl iirinin dnm noktasdr desek yanl olmaz. Pek ok iirin fahriye
blmnde adna rastlanan Nef, sadece bir zellii ile deil, neredeyse
adyla airlerin idol olmutur. Net, eer iirimi Nef grse, bir daha bu
davaya elini srmez diyerek, fahriye std olarak tannan Nefinin tarzna
benzer bir ifade ortaya koymutur:
Greydi cevher-i tg-i zebnum bu letfetle
Elin sunmazd Nef bir dah emr-i davya (36)
22
(Nef, dil klcmn gzelliklerini grm olsayd, dava klcna bir daha elini
srmezdi.)
Bu blmde ele alacamz son grup, dn ve efsnev ahsiyetlere
yaplan gndermelerden olumaktadr. airler, ad geen kiileri yine ahs
zellikleri ile kaleme almlar ve kendilerini stn durumda gstermilerdir.
Fehm-i Kadm (1627-1648), aadaki beyitte, Msnn kendisini
kskanacandan sz etmektedir:
Rek ider grse cd-y kilkm
Muciz-i Ms ibn-i mrn (202)
23
(mran olu Msnn mucizeleri, kalemimin cadsn grse kskanrd.)
Efsnev ahsiyetler grubu ad altnda deerlendirebileceimiz isimler
de, Rstem, Ferhad, skender ve Sreyydr
24
. rnein air Behet

22
Nefye gnderme yaplan dier rnekler iin Net (11/36, 13/32), Nedim (4/62) ve Behet
(18/62) divanlarna baknz.
23
Dier dn ahsiyetlere yaplan gndermeler iin Nev (12/88), Behet (25/47), Sadk (2/29) ve
Necti Beg (10/33) divanlarna baknz.
24
Ad geen ahslara gnderme yaplan fahriye rnekleri iin Behet (7/66, 15/69), Tfl Ahmed
elebi (6/20), Cevr (18/40), Sbit (32/21), Sadk (2/31), Tcizde Cfer elebi (10/55) ve Mnif
Antk (3/60) divanlarna baknz.
58
(.1684), kendi akc iirini seyr edenlerin skenderin aynasn
hatrlamayacaklarn iddia etmektedir:
Turfa lem var benm nazm- revn-bahumda kim
Seyr iden yd eylemez yine-i skenderi (320)
(Benim akc iirimde yle bir orijinalite var ki, grenler skenderin aynasn
hatrlamaz.)
Birebir ahslara ait gndermeler dnda, airin isim zikretmeden bir
btnl kastederek kendini vd beyitlere de fahriyelerde
rastlanmaktadr. ounluunun Acem airlerine gnderme yapld
beyitlerde air, ran, Arap veya Hind iirine kar Osmanl iirini ne karr ve
dier airlerin Anadoluyu tercih etmeleri gerektiini belirtir. Ahmet Sdk
Ziver (1793-1862)e ait olan u beyitte air, ran airlerini kmserken kendi
iirini yceltir:
Fris-i nazmm grdke pesend eyleyerek
Rm terch ider rana grh- acm (118)
25
(Acem topluluklar, iirimin binicisini grdke onu beenip Osmanl lkesini
rana tercih eder oldular.)
Sbit de, Arap ve Acem airlerinin kendi iirine teslim olacaklarndan
bahseder:
Nazm- nev-gfte-i cn-bahuma teslm eyler
uar-y Arab Rm Acem yrn (279)
26
(Canlar balayan yeni iirime Acem, Osmanl ve Arap airleri teslim olur.)
Osmanl airleri, fahriye yazarken kendilerini sadece ran veya Arap
sahasnn deil, Hindistan da iine alan geni bir corafyann hkimi
saymlardr. Cevr, bunu yle belirtir:

25
Konu ile ilgili dier rnekler iin Net (21/35), Nef (31/60, 51/45), Mezk (22/47), Nev
(46/12), Ahmet Sdk Ziver (43/43), Hamet (6/46) ve Beli (2/27) divanlarna baknz.
26
Konu ile ilgili dier rnek iin Tfl Ahmed elebi (6/23) divanna baknz.
59
Nsha-i irm iridkde sevd- Hinde
Sandlar Rmdadur Feyz-i Hindistn (100)
(iir nshalarm Hint lkesine ulatnda, Hindistanl Feyz Osmanl
lkesindedir zannettiler.)
Ayn yaklamla kendisini ar verek, Osmanl airlerini kk gren
Behet, iirine Rmun btn ehl-i irfnnn balanacandan sz eder:
Kasde sylesem rfye tabum handeler eyler
Gazel yazsam olur dem-beste Rmun ehl-i irfn (314)
(Kaside sylesem, yeteneim rfye gler, gazel yazsam Rum airleri susup
kalrlar.)
Birinci ve ikinci grupta ele aldmz rneklerin ilkinde, air herhangi bir
zellii ile idealletirdii kiiyle kendini e durumda grrken, ikinci grupta
airin gnderme yapt kii, ondan aa konumda deerlendirilmitir.
Yaklam tarzlar grnrde farkl gibi gzkse de, aslnda ortada yceltilen
ve belirli zellii ile rnek alnan bir ahsn olduu gerektir. Bu
deerlendirmede dikkate alnmas gerekli bir nokta da, birinci ve ikinci grupta
ele aldmz airlerin ve rneklerinin fahriyelerin yzyllara gre geliimi
asndan deerlendirilmesinin ok yanl olduudur. Gruplarda yer alan
rnekleri sadece airin psikolojisi asndan yorumlamak, yaplabilecek en
doru eydir. lk grupta airin rnek ald ahs ile kendini e tutmasn 15.
yzyla kadar olan rnekler; ikinci grupta airin rnek ald kiileri kk
grmesini de, 16. yzyldan sonra ortaya konan rnekler olarak
deerlendirirsek, bu tavr bizi yanl yorumlara gtrebilir. Bu durum
tamamen airin ahs ile ilgilidir ve bu konuda airin yaad dnemi gz
nne alarak deerlendirme yapmak doru deildir. rnein yukarda birinci
grupta 17. yzyl airlerinden Tfl Ahmed elebi, kendi iirini rfnin iirine
60
benzeterek onunla denk konumda gsterirken; ayn yzyl airlerinden Cevr,
ikinci grupta rfnin iirini kmseyerek kendi konumunu yceltmektedir.
Dolaysyla bu tavr, sadece airin i dnyasndaki zenginlii ve retkenlii ile
ilgilidir, fahriyelerin geliimi asndan bir yorum yapmak ve bu tavr btn
airleri iine alan bir erevede yorumlamak doru olmayacaktr. nk,
birinci blmde de belirttiimiz gibi, iirlerinde sadece gelenek olduu iin
fahriye blmlerine yer veren airler de vardr.
3. airin Kendisini Karlatrma Yapt Btn simlerden stn
Grmesi:
Bu grupta ele alacamz rnekler, airin her artta kendisini
gnderme yapt ahstan stn grd fahriye rnekleridir. Dolaysyla bu
beyitlerin mbalaa sanatnn gzel rnekleri olduunu da sylemek yanl
olmayacaktr. rneklerde, yukardaki gruplarda da olduu gibi adna sklkla
rastlanlan isimler, rf, Selmn, Hassan, Vassaf, Firdevs, Hkn, Hfz,
Enver ve Rstemdir. Ad geen isimlerin yer ald beyitlerin ikinci grup
rneklerinden fark, bu grupta airin eitli vesilelerle deindii isimlerle
adnn bir arada anlmasndan bile rahatszlk duyduu hissi vermesidir.
rnein air Nef, iirinin nezkette ve metnette asla ne rfnin ne de
Hknnin iirine benzemeyeceini iddia etmektedir:
Nezketde metnetde kelmum benzemez asl
Ne rfye ne Hknye bu bir tarz- herdir (110)
(Nezkette ve metnette iirim ne rfye ne de Hknye benzer; bu baka
bir tarzdr.)
61
Beyitten de anlald gibi Nef, iirinin rf ve Hknnin iirine
benzetilmesinden bile rahatszlk duyan bir hava yaratmaktadr. Nef, deiik
iirlerde ayn tavrn farkl airlerden bahsederken de srdrr.
27
Ayn
ekilde Fehm-i Kadm, Ayntabl Ayn (1766-1838), Mezk (.1678), Nzm,
Hsam-zde Feyz (17.yy), Nil (.1668) ve Simke-zde Feyz (1626-
1690), yukarda ad geen ahslara iirlerinde gndermede bulunarak,
Nefnin sergiledii tavr ortaya koymulardr.
28
Osmanl airlerine gndermelerin yer ald fahriye rnekleri
yukardaki gruplarda yer alan Anadolu airleri ile rtmektedir. Ad geen
airler Ahmed Paa, Necti Beg, Nevy (.1501) ve Nefdir. 16. yzyl
airlerinden Hayl Bey, Necti ile Nevyden sonra gelmesinin bir nemi
olmadndan bahsetmektedir:
Sonra geldimse Nectiyle Nevyden ne gam
Hr evvel ser-zened ez-h u bad-ez-hr gl (45)
( Necti ile Nevyden sonra gelmi olmam nemli deildir. Dalda nce diken
biter, sonra gl.)
Nefnin adnn getii beyitler, dier airlerle ilgili deerlendirmelerden
farkldr. Yukardaki rneklerde air, kendisinden daha iyi kimseyi
tanmadn, en iyinin kendisi olduunu ifade etmektedir. Nef ile ilgili
beyitlere dikkat ettiimizde, airlerin onu bu alann nemli duraklarndan biri
kabul ederek, kendilerini daha stn grseler de onun bu alandaki arln
iirlerine yanstmlardr. rnein Net, iirinin Nefyi mest edeceini
sylemektedir:

27
Konu ile ilgili rnekler iin Nef (3/13, 12/36, 12/37, 15/33, 15/34, 22/40) divanna baknz.
28
lgili rnekler iin Hsam-zde Feyz (2/19), Simke-zde Feyz (15/128), Nzm (14/47), Mezk
(12/79, 13/33), Fehim-i Kadm (7/58) ve Ayntabl Ayn (16/42)divanlarna baknz.
62
Benm kim her szm bir cm- pr sahb-y mandur
Nola mest itse rh- pk-i Nef-yi suhan-dn (45)
(Benim btn iirlerim mana dolu bir kadehe benzer. Bundan dolay air
Nefnin temiz rhunu mest etse buna almamal.)
63
BLM IV
A. Fahriyeler Inda Osmanl iirinde deal airin Portresi
Fahriye blmlerinde airin kendini dier airlerden stn konumda
gstermek iin u benzetmelere ve mbalaal ifadelere yer verdii ve
gereklikten uzak tasvirler ortaya koyduu bilinen bir durumdur. Ayn iddia
kasidede memduhun (airin vd kiinin) vgs konusunda da
tekrarlanr. Bu saptama baz kasideler iin kesinlikle doru olmakla birlikte,
14. yzyldan balayarak Divan iiri gelenei boyunca devam eden fahriye
rnekleri gzden geirildiinde, bilinenin aksine, airin bu blmlerde ifade
ettii vg kalplaryla ideal bir air nasl olmaldr sorusuna cevap verdii
grlmektedir. airlik ve iir olarak iki ynden deerlendirmeye tabi
tutacamz bu rnekler, ayn zamanda tezkirelerde ve divan dibacelerinde
yer alan airlik ve iir zerine dnceler ile de benzerlik gstermektedir.
Farkl trdeki rneklerde ortaya kan bu rtme toplumsal yapdaki iire ve
aire baktaki mterek noktay gstermektedir. Bylece fahriyelerde yer
alan benzetmelerin uzak veya abartl rnekler deil, gerek ve olmas
gereken tanmlar olduunu grrz. Fahriyelerde yer alan bu nitelendirmeler
incelendiinde, ortaya ideal airin portresi kmaktadr. Tpk kasidelerin
medhiye blmlerinde vlen kiiye, zellikle de padiahlara ynelik abartl
elerin, nasl olduundan ok nasl olmas gerektii ynnde tanmlamalar
64
olduu gibi. Bu yaklam Osmanl toplumunda ok yaygn bir tr haline
gelen Siyasetnamelerde de grmek mmkndr. Padiahlara, devlet ileri
gelenlerine yol gstermek, tavsiyelerde bulunmak, siys dzendeki
aksaklklar gidermek gibi amalarla kaleme alnan kitaplara genel balk
olarak siyasetname ad verilmektedir. dealist bir yaklamla kaleme alnan,
devletin ve siyasi hayatn karlat zorluklardan ok siyasi ileyiin nasl
olmas gerektiini belirlemek iin yazlan ve daha ok felsefi yn ar basan
kitaplar da bu balk altnda deerlendirilmektedir. Bu tr kitaplarda devletin
ileyii, ehrin ynetimi, idare ekilleri ve ideal bir yneticinin sahip olmas
gereken zellikler yer almaktadr. Siyasetname kitaplarnda dorudan
yneticilere seslenilerek ortaya konan ideal olan yanstma dncesi,
kasidelerde dolayl olarak bu dnceyi ortaya koyma eklinde karmza
kmaktadr. Kasidelerde abartl bir slupla dile getirilen zellikler, vlen
kiinin gerek anlamdaki birebir karl deil, o konumdaki ideal kiinin
zellikleridir. air, olaanst zellikler ykledii memduhuna dolayl olarak
olmas gereken noktay iaret etmektedir. Yani vlen kii o sfatlarn
hepsine sahip olmasa bile, bu st konuma ulamak iin uyarlm olacaktr.
Kasidelerin Medhiye blmnde, vlen kii iin kullanlan sfatlara dikkat
edildiinde bunlarn adalet, cmertlik, ltuf, iyi ynetim, gelecei grme ve
bunlara ynelik tedbirler alma, kahramanlk gibi ideal bir yneticinin sahip
olmas gereken zellikler olduu grlmektedir. rnein Nefye gre etkili
ve baarl bir ynetici olmann ilk art adaletten ayrlmamaktr. Bu yzden
o, yazd medhiyelerde padiahlarn bu ynlerine arlk vermi, onlar
adalette Hz. mere ve Nirevna benzetmitir:
lem-r ehriyr- dd-gster kim cihn
Devr-i adlinde nizm- ahd-i Nirevn bulur. (nver 48)
65
(O, imdi cihan ssleyen ylesine bir adalet datcsdr ki, onun adil
dneminde Nirevan devrindeki adalet dzeni grlr.)
smail nver, vg ve yergi airi Nef adl makalesinde airlerin
padiahlarn grnen tablosundan ok, olmas gereken portresini
yansttklarn belirtmitir. Srekli adil olarak tanmlanan bir hkmdarn
lkesinde zulm ve kargaann meydan bulamayacan syleyen yazar, 17.
yzyl gibi Osmanl topraklarnda fitne ve kargaann kol gezdii bir
dnemde, padiahlarn fitneyi ortadan kaldrdklarn sylemenin ve onlar bu
ynyle vmenin ancak bir temenni olarak deerlendirilebileceini ifade
etmitir (49). nverin bu dncesi doru olmakla birlikte, airlerin bu trl
ynlendirmelerinin bir temenniden daha te bir durum olduunun
alglanlmas ve dikkate alnmas gerekmektedir. yle ki,
byle bir yaklam ile Osmanl toplumunda kaside, airlerin sadece caize
almak anlay ile rettikleri iir olmaktan kp daha farkl bir ilev
kazanmaktadr.
deal air portresi asndan incelendiinde, airlik ve iir lleri
olarak iki grupta konuyu ele alacamz yukarda belirtmitik. Ele alacamz
ilk grup, iir lleri ad altnda toplanabilir. Bunlar da biz, anlamn orijinallii
ile ednn ve slubun gzellii olarak iki ayr balkta deerlendirdik. Bu
gruplar rneklerle birlikte yle verebiliriz:
66
1. iir lleri
a-Anlamn Orijinallii:
iirin ve anlamn orijinallii meselesi fahriyelerde en ok ele alnan
konudur. Osmanl toplumunda iirin gelimeye balad 15. yzyldan
itibaren kendilerini adalar, Arap veya ran airleri ile karlatrarak bir
rekabete giren divan airleri iin en nemli l daima orijinallik olmutur.
irin orijinal, alnt ya da eviri olmas sorunu dnem kaynaklarnda
zerinde ok durulan konulardr. Fahriye blmlerinde anlamn orijinal
olmas, daha nce kimse tarafndan ele alnmayan imgeler, yeni retilmi
manalar, yaratc bir hayal gc ve katksz dnce olarak alglanmtr.
Bu meselenin Divan airleri tarafndan her dnemde gndemde tutulduu,
airlerin fahriye blmlerinde bu durumu pek ok kez ve farkl kavramlarla
ifade etmelerinden anlalmaktadr. Bikr-i fikr, bikr-i man, dil-i pk,endie,
hayal, himmet-i fikr, ince hayal, kilk-i ter, lafz- pk, mana-y gzde, nazm-
pk, nazm- ter, nkte-br kalem, nkte-i nazm, nkte-i pr-mani-i kelam,
rengn fikr, rengn sz, rengn muhayyel lafz, shan- pk, ir-i pk, ir-i
ter, tze er, tze sahife-i iir, tuhfe-i mazmun ve zebn- taze gibi
kavramlar, fahriyelerde geen ve orijinal anlamna gelen ifadelerdir.
Fikir ve mana kelimeleri ile birlikte kullanlan ve yeni bir tarz veya ekil
ortaya koyma anlamnda kullanlan bikr sfat, 15. yzyl rneklerinde sadece
szn veya iirin bakir olmas olarak sade bir ekilde kullanlm iken,
zellikle 17. yzyl rneklerinde baka kelimelerle de birlikte kullanlarak
eitlilik kazanmtr. Aslnda bu durum, sadece bikr sfat ile ilgili deil,
67
btn fahriye rnekleri iin geerlidir. (Bu ifadenin yorumu iin baknz:1.
Blm.):
Bikr-i fikrim o kadar h u dil-rdr kim
Rek ider gamzesine zhre-i fettn- felek. (Nef 126)
29
(Benim el dememi dncelerim, ylesine batan karc ve gnl alcdr
ki, felein ok fettan olan Zhresi gamzesini kskanr.)
Divan iirinde orijinal anlamnda ok kullanlan bir dier sfat pktir. Dil,
lafz, nazm, suhan, ir gibi eitli kelimelerle birlikte kullanlan pk, temiz, ar,
katksz, anlamlarn karlayarak fahriye blmlerinde de ska karmza
kar:
Hasr olur cmle okndka fsn- nazmum
Shan- pkme ad bulamaz cy- shan. (Srr 66)
30
(iirim okunduka bys insanlar balar. Benim temiz iirime dmanlarm
kusur bulamaz.)
Yine fahriye beyitlerinde ska karlatmz bir ifade, dnce
anlamna gelen endedir. Herhangi bir sfatla kullanm olmayan bu
kelimenin bana her air, kendi hayal gcne gre bir sfat eklemitir:
Benim ol nev-sl nev-yn-i shen
Tze mazmn u maniyle tol endem (Hamet 185)
31
(Yeni tarz ve orijinal iirler syleyen air benim ki, dncem yeni mazmun
ve manalarla doludur.)
Hayal kelimesi fahriye blmlerinde bazen ince sfat ile bazen de
yukarda da belirttiimiz gibi airin beenisine gre farkl ekillerde karmza
kmaktadr:

29
Bu rneklemenin dier eitleri iin Mesh (8/43), Nef (7/37, 41/48, 55/47), Yeniehirli Avni
(24/58) ve Necati Beg (10/30) divanlarna baknz.
30
Bu rneklemenin dier eitleri iin Hamet (7/57), Nazm(10/38), skdarl Srr (10/46), Cem
(4/6) ve Rzy (10/59) dvanlarna baknz.
68
Bu ince hayliyle miyn-beytde irm
Bir dilber-i nzk-beden my- miyndur. (Rzy 85)
32
(iirim, bu ince hayli ile, nzik vcutlu, ince belli bir dilbere benzemektedir.)
Orijinal ve yeni anlamn karlayan ter, kilk, nazm ve ir kelimeleri ile
birlikte kullanlarak fahriyelerde yer almtr:
B-huss benm ol ir-i s-hikmet
Kim olur kilk-i term mucize-perdz- hikem. (Mezk 233)
33
(O hikmetli air s benim ki, orjinal kalemim mucize dolu hikmetler syler.)
Fahriyelerde geen ve orijinal anlamn karlayan dier sfatlar nkte,
rengn ve tze balklar ile gruplayabiliriz. airin kaleminin ve szlerinin
nkte dolu olmas ile vnd beyitlere yine fahriyelerde oka
rastlanmaktadr:
itse nkte-i pr-man-i kelmm eger
Gelir olurdu melek meclismde yr u nedm. (Nef 157)
34
(Eer melekler benim nkteli ve mana dolu iirlerimi iitselerdi, gelip
meclisimde dostlarm olurlard.)
Ednn gzellii blmnde de yer alan ve renkli, parlak, latif, gzel,
ho anlamlarna gelen rengn sfat ile ilgili beyitler, kullanld yere gre
farkllk gstermektedir. Kimileri slbun renkli olmasn ifade ederken, baz
beyitler de orijinallik anlamn karlamaktadr:
Sanrlar katre-i hn salr tg- zebnmdan
Szm olduka rengn-fikr ile ykut- rmmn. (Nef 83)
35

31
Bu rneklemenin dier eitleri iin Nil (23/43), Nef (6/49, 9/34, 11/38), Mezk (17/73, 22/46),
Selnikli Esad Efendi (1/3), l (10/9) ve Hamet (10/48) divanlarna baknz.
32
Bu rneklemenin dier eitleri iin Kif (15/29), Nef (1/11), Net (11/35) ve Nev-zde Aty
(11/65) divanlarna baknz.
33
Bu rneklemenin dier eitleri iin Sbit (40/43), Karamanl Ayn (31/18), Fsih Ahmed Dede
(3/14) ve Net (22/35)divanlarna baknz.
34
Bu rneklemenin dier eitleri iin Tfl Ahmed elebi (1/1) ve Ganizde Ndir (18/36)
divanlarna baknz.
35
Bu rneklemenin dier eitleri iin Ahmed Paa (35/36), Mesh (6/48) ve Nev-zde Aty (8/45)
divanlarna baknz.
69
(Szm orijinal fikirlerden ve krmz yakuttan olutuka, benim dil klcmdan
kan damlalar salr sanrlar.)
beyitinde olduu gibi air, rengn sfat ile daha nce kimse tarafndan
kullanlmam, yeni dnceleri kasdetmitir. Tze sfat da orijinallikle ilgili
ok rastladmz bir sfattr. Er ve sahife-i iir kelimeleri ile kullanlmtr:
Tze eruma hi khne ed benzeye mi
Nefha-i rh ile bir mi nefes-i bz-pesn. (Rzy 16)
36
(Benim orijinal iirime hi eski tarzlar benzer mi? Kt kokan nefes ile gzel
kokulu nefes bir midir?)
16. yzylda yaam olan Latif de divan iirinde ok tartlan
orijinallik meselesine tezkiresinin nsznde genie bir yer ayrm ve
anda airle air geinenin birbirinden seilemez olduunu, iir meselesinin
lsnn bozulduunu belirtmitir. Pek ok kiinin divan tertip ettii halde
kendine has bir manaya sahip olamadn ve alnt ya da bakasnn
aznda inenmi binlerce vezinli nazm meydana getirdiklerini ifade eder.
Latifi iin l, oluturulan bu manzumelerin airlerin kendilerinin orijinal
rnleri olup olmaddr. Bu yzden o, airleri iki gruba ayrmtr:
El dememi dnceler ve kendine has hayallere sahip
olabilen yaratc, yeni eyler ortaya koyabilen airler, birinci
grubu meydana getirirler, Bunlar dnyada az bulunurlar. Bir
ksm ise sadece vezinli sz sylemeye yetenekli olup doru
yanl azlarna geleni sylerler. Bununla da kendilerini gerek
air sanp byk air sayarlar. airler arasnda bu seviyedeki
hner hemen hi makbul deildir. (32)

36
Bu rneklemenin dier eitleri iin Rzy (13/59) divanna baknz.
70
Latifi yannda intihal ya da sirkat ad verilen eser alma olay ve
orijinallik meselesine pek ok air eitli vesilelerle deinir. Tezkirelerde ve
airlerin iir dnyalar hakknda yaplan almalarda da bu meselenin hayli
geni yer almas ve orijinallikle ilgili kavramlarn karl olarak ayn veya
benzer kavramlarn kullanlmas yukarda belirttiimiz gibi hem bir tutarllk
salamakta, hem de fahriyelerin gerekilii konusunda bize bir kant
olmaktadr. rnein, Seh, Latf ve k elebi gibi 16. yzyln nde gelen
tezkirelerinde man ve fikir kelimelerinin bikr, garbe, acbe, hayal gibi
sfatlarla ok kullanlm olmas bunun gstergesi olarak dnlebilir. Bu
tutarllk durumu aada ele alacamz ikinci grup iin de geerlidir.
b-Ednn ve slbun Gzellii
Bu balk altnda deerlendirmeye tabi tutacamz sfat ve kavramlar,
airlerin onlar meslektalarndan ayran ve stn konuma getiren kendilerine
has kullanmlarn karlamaktadr. Fahriye blmlerinde slup anlamn
karlayan ok eitli sfatlar yer almaktadr. Er- mevzn, ho ed, hsn-i
ed, hsn-i tbir, keml-i nazm, man-y rengn, mg-br sz, nazik hayal,
nazm- bedii, nazm- fesahat, nazm- latif, nazm- rengn, nazm- selset,
nazm- rn, nefahat-i shen, pkize ed, pkize-gevher, pr-sz u nzik
sz, reng-i ed, rengn ed, shan- rn, evketne tarz- er, ir-i garra,
rn sz, rn nazm, tarz- cedd, tarz- hs, tarz- nev-yin, tarz- h ve
tarz- tze kelimeleri, fahriyelerde yer alan ve ednn ve slubun gzelliini
ortaya koyan ifadelerdir.
71
iirin vezinli olmasnn iyi iirin olumas iin l sayan Nev-zde
Aty (.1618), bunu yle ifade eder:
Eger er- mevznum eger sr- menrum
Bulanlar gevher-i sencde v nakd-i revn buld. (345)
(Benim vezinli iirlerimi ve ortaya serilmi eserlerimi bulanlar, ll
gevherler ve kymetli nesneler bulmu olurlar.)
Ed sfat da fahriyelerde hem ska yer alm, hem de ho, hsn,
pkize, rengn gibi farkl kelimelerle kullanlmtr:
Rengn-i edyile her beyt-i nzkm
Vl hadka-i suhanun verd-i ahmeri. (Net 63)
37
(Bu ho ve eitli eds ile nazik iirim, sz bahesinin en krmz gldr.)
Bunlarla birlikte, szn misk dolu olmas, hayalin nazik olmas, iirin
bir btnlnn bulunmas ile beraber yumuak, ho, gzel manalarna
gelen latif, ifadenin kusurlu olmamas anlamn karlayan fasih, szn akc
olmas anlamna gelen sels, parlak, gzel, gsterili manasndaki garr,
szn etkili yani pr-sz olmas gibi ok eitli rneklemeler fahriyelerde yer
almaktadr.
38
Bu balk altnda ok sk rastladmz tarz kelimesi, cedd, hs, nev-
yn, h ve tze sfatlar ile kullanlmtr. Derz-zdeye ait olan u beyitte
ayn zamanda rn airlerini kk gren bir bak as ile de karlayoruz:
Kelmt- hsnm irdi kemle n kim
grenr tarz- nev-ynmi benden Selmn. (105)
39
(Benim gzel iirlerim ylesine olgunlat ki, Selmn yeni tarzlar benden
renir.)

37
Bu rneklemenin dier eitleri iin Net (19/36), Ubeyd (4/21), Mezk (14/43) ve Behet (2/5)
divanlarna baknz.
38
Bu rneklemeler iin Him (6/29) ve Necti Beg (2/30) divanlarna baknz.
39
Bu rneklemenin dier eitleri iin Mezk (11/24), Nev-zde Aty (19/56), Nef (14/43) ve
Necti Beg (10/31) divanlarna baknz.
72
Buraya kadar ele aldmz rneklemeler iire ait olan ve iyi iirin
oluabilmesi iin l kabul edilebilecek tanmlamalard. imdi iyi ve ideal bir
air saylabilmek iin fahriyelerde yer alan rneklemelere bakalm.
2. airlik lleri
Yukarda belirttiimiz gibi fahriyelerde yer alan kavramlar ve
tanmlamalar, tezkirelerde, dvan dibcelerinde ve air ile iir zerine
yaplm olan deerlendirmelerde yer alan tanmlamalar ile rtmektedir.
iir ile ilgili belirttiimiz ayn durum airle ilgili deerlendirmeler dikkate
alndnda da ortaya kmaktadr. Fahriye blmlerinde, yaradltan
kaynaklanan birtakm zelliklerden, kltr ve tecrbeye, bilimsel yetiye,
yetitiricilik konumuna kadar pek ok konuda tanmlar yer almtr.
yi air saylmann ls, ncelikle yaradltan kaynaklanan birtakm
zelliklerden ileri gelir. Bu da fahriye blmlerinde tab ve tabiat kelimeleri ile
ifade edilmitir. airlerin doutan birtakm sanat zevk ve yeteneklerine
sahip olma durumu fahriyelerde olduu gibi tezkirelerde de zerinde ok
durulan kavramlardan biridir. Tezkireci hemen her airin bu ynne deinir
ve onda byle bir yaradl veya gcn varln, yokluunu, nitelik ve
niceliklerini bize tantp deerlendirmeye alr (Tolasa 195). Filiz Kl, 17.
Yzyl Tezkirelerinde air ve Eser zerine Deerlendirmeler adl
almasnda yaradl anlamn karlayan bu kelimenin tezkirelerde ok sk
kullanldn belirtmitir:
73
Tab, 17. Yzyl tezkirelerinde airlerin yaradl hlini ifade
eden kelimelerin banda gelenidir. Say olarak dier
kelimelerle kyaslanamayacak kadar stnle sahiptir.
Lugatlarda Tabiat, huy ve yaradl olarak manalandrlan
kelime, tezkirelerde bu genel kullanmn dnda, sanatla ilgili,
sanata meyilli, sanat zevk ve kabiliyetine sahip olu hli gibi,
zel bir anlam kazanr ve dorudan doruya air yaradl
karlar. Ele aldmz tezkirelerde ok eitli kullanl ve man
nansna sahip olan bu kelime baz tavsf ve tebihlerle
rlmtr. (252)
Tezkirelerde zerinde ok durulan bu durumun Kln da ifade ettii
gibi baz tavsif ve tebihlerle kullanlm olarak fahriyelerde de ska
karmza kmas, yukarda belirttiimiz tutarllk konusu erevesinde, doal
olmaldr. Fahriye blmlerinde, blend, pk ve h sfatlar bu kavram ile
kullanlmlardr:
Tab- pkmdr o ser-eme-i man ki eder
Rehas b- hayt- suhana sakky. (Nil 36)
40
(Mana emesinin banda, damlas iire lmszlk veren suyu datan
sk, benim temiz yaradlmdr.)
Fahriyelerde yer alan iyi air saylma lleri arasnda en ok zerinde
durulan hususlardan biri, airin yetitiricilik ilevi kazanmasdr. Yetitiricilik
konumunda olmak ile, airin iir konusundaki bilgisi, tecrbesi, anlay,
kavray ve eletiri gc kastedilmektedir. Tolasaya gre air, iir yazma
becerisini kazanma yollarnn gstericisi veya reticisi olmas bakmndan

40
Bu rneklemenin dier eitleri iin Sadk (2/31) ve Nef (45/33)divanlarna baknz.
74
std kabul edilmitir (262). zellikle 17. yzyln byk airlerinde bu durum
daha ok karmza kar. Bu yzyl airlerinden Kadr (.1596):
Benem ol ndire-zer-dz- lem kim zamanumda
Gelr her ehl-i dil tahsil iderler ilm irfn (31)
(Ben dnyann yle usta airiyim ki, airler gelip benden bilgi ve kltr alrlar.)
derken bu zelliini vurgulamtr.
Gnl ve marifet bilgisi anlamna gelen irfan da ilim kelimesinden daha
sk olarak fahriyelerde karmza kar. Dery-y irfan olmak, mir-liv-y irfan
olmak vey hsrev-i shib zuhr- irfan olmak gibi tanmlamalarla iyi air
olmann gerekleri arasnda yer alan bu kavram Mezk yle ifade etmitir:
Huss kim zamnnda ben ol dery-y irfnum
Temevvc eyledke kr sad-mevc-i b-r eyler. (191)
(Ben, zamanmn irfan deniziyim, dalgalandm zaman binlerce dalga
karmda aresiz kalr.)
Bununla beraber, bzu-y fikretinde kuvveti olmak, saf-ikf- uar-y
benam olmak, cihan- many musahhar eylemek, derd-i perian-i dnyaya
dev olmak gibi iyi air saylabilme llerini sralamak mmkndr. Bunlar
arasnda kukusuz en ok dikkate alnmas gereken, bundan sonraki
blmde etraflca deineceimiz, Osmanl airlerinin kendilerini ran ve Arap
airleri ile karlatrmalar meselesidir. Divan edebiyatnn giderek gelitii
15. yzyldan itibaren zellikle bu dnem airleri, kendilerini ran ve Arap
airleri ile karlatrarak bir l fikri ortaya koymulardr. Bazlar:
Ey sfat Mustaf Cfer keml-i nazm ile
Prsun Selmn v Tz diln Hassndur. (Tci-zde Cfer
137)
(Ey zellikleri Mustafaya benzeyen Cafer, iirindeki olgunluk ile Farsann
Selmn ve Arapann Hassnsn.)
75
diyerek iirde kendilerini nl Arap airi Hassanla e tutmay iyi air olma
ls sayarken, yine bu dnemde baka airler, Trk dilinin Selmn olmak
vey nazm- fesahatte bn Hsam olmak gibi ller ortaya koymulardr. 16.
yzyldan sonra Osmanl airlerinin bu tutumu deimeye balam ve bu
dnemden sonra kendi airlerini rnek almaya balamlardr. Bunun gzel
rneklerinden biri Fehim-i Kadime ait olan u beyitte grlebilir:
Ya rfyem ya Hkn disem bu tab ile ciz
Ki itdm Rm u Msr gbta-geh rz u irvana. (146)
(Bu yaradl ile ya rfyim, ya Hknyim. Zr Anadolu ve Msr raz ve
irvann gbta ettii yerler yaptm.)
Buraya kadar Osmanl toplumunda fahriyelerden yola karak ideal
iirin ve airin genel izgilerine ulalabileceinden bahsettik. Btn bu
deerlendirmeler gstermektedir ki fahriye blmleri, bize sadece, ideal bir
air ve iir nasl olmaldr sorusunun cevabn deil, ayn zamanda bu
anlaytan yola karak bu blmlerde ifade edilen benzetme kalplarnn
tutarl ve gereki tanmlamalar olduu sonucunu verir. Ancak, bir noktay
unutmamak gereklidir. 14. yzyldan balayarak Tanzimat dnemine kadar
deerlendirmeye tabi tuttuumuz fahriye rnekleri, yukarda da belirttiimiz
gibi yzyllara gre hem ekil, hem de ierik asndan farkllk
gstermektedir. Dolaysyla Osmanl iirinde ideal bir air nasl olmaldr
sorusunun da kesin ve belirli tek bir cevab bulunmamaktadr. Bu durum, iir
lleri bal altnda da grlmekle birlikte, daha ok airlik lleri
konusunda dikkati ekmektedir.
air Nef ile bir dnm noktas yaayan fahriye gelenei, bu
dnemden sonra ran ve Arap airlerini kk gren ve Anadolu airlerini
ycelten bir konuma brnmtr. Fakat, konu ve isimler yzyllara gre
76
farkllk arzetse de bir ideallik portresine btn dnemlerdeki fahriye
rneklerinde rastlamak mmkndr.
77
SONU
Dvan iirinde Fahriye adl almada aadaki sonulara
ulalmtr:
Arap Edebiyatnda doan, buradan baz deiikliklerle ran iirine
geen fahriyenin Trk Edebiyatnda ilk rneklerine 14. yzylda
rastlanmaktadr. Bu tarihten itibaren divan iirinde fahriye, 19. yzyln
sonuna kadar gazel, mesnevi gibi eitli nazm ekillerinde, ama zellikle de
kasidede, asl blm olarak yer almtr.
almada, Fahriye blmlerinde airin kendini vmesinin nedenleri,
toplumsal ve kiisel bak alar erevesinde ele alnmaktadr; patrimonyal
bir yapya sahip olan Osmanl toplumunda sanatnn, hkmdarn
saygnln arttracak ve adn lmszletirecek bir konumda grlmesi ve
bunun sonucunda himaye edilmesi, sanatlar arasnda rekabet
douruyordu. Bu destei hak etmek iin kendilerinin reklamn yapma ve
deerini arttrma amacyla airlerin, fahriyelerde kendi vglerine yer
verdikleri bu almada ortaya konmutur. Burada ama, airin sadece
kendisini verek gndemde kalmak istemesi deildir. air, iirinde kendisini
ve Osmanl toplumunda deerli bir konumu olan iiri yceltirken ayn
zamanda vd kiiye de deer yklemektedir. almada bu tavr, vlen
78
kiinin, zellikle de sultann, sradan bir air tarafndan vlmediinin bir
gstergesi olarak yorumlanmtr.
19. yzyln sonuna kadar yazlan fahriyelerin deerlendirildii
tezimizde Osmanl toplumunda airlerin iirlerinde fahriye blmlerine yer
vermelerinin bir gelenek olarak algland tespit edilmitir.
Fahriyelerin yapsal ve ierik zelliklerinin bir blm olarak yer ald
almada, fahriyelerin, beyit saylar, trlere gre dalmlar ve kasidenin
iinde dier blmlere gre konumu ile ilgili istatistik bilgilere yer verilmitir.
Btn yzyllar dikkate alnarak ortaya konan bu veriler nda fahriye, beyit
saylar 1-10 arasnda deien, en ok medhiye kasidelerinde ve kaside
iinde medhiye ksmnn ardnda yer alan bir blmdr. erik asndan
deerlendirildiinde fahriyeler, yzyllara gre deiiklik gstermektedir.
Fahriyenin ilk rneklerini grdmz 14. yzylda air, kendini vmekten
ok vd kiiden birtakm talepleri olan biri konumundayken, 16. yzyldan
sonra iirlerde giderek fahriyenin asl zellii olan kendini vme n plana
kmtr. zellikle 17. yzylda mbalaa sanatna da ok yer vererek
airler, gzel fahriye rnekleri ortaya koymulardr.
almada deerlendirmeye alnan fahriye rneklerinde ok sayda
aire gnderme yapld tespit edilmitir. Bu durum, divan airlerinin
meslektalar ile aralarndaki rekabetin, onlar ran veya Arap airleri ile
kendilerini karlatrma zorunluluuna itmelerinden kaynaklanmaktadr.
airler, kendilerine idealler belirlemiler ve iirlerinde neden o ahs
setiklerinin gerekelerini de aklamlardr. Bu tavr, airlerin, iirlerinde
gndermede bulunduklar ahslar rastgele semediklerinin de bir kant
olarak dnlebilir. rnein, 16. yzyl airlerinden Ubeyd, Arap
79
airlerinden Hassna gndermede bulunduu beytinde, iirinin edsnn
gzellii bakmndan Hassn hayran edeceini sylemektedir. 17. yzyl
airlerinden Net de bir fahriyesinde kendi iirinin, syleyiinin gzellii
bakmndan Hassnn ruhunu mutlu edeceinden bahsetmektedir.
Dolaysyla, farkl yzyllarda ve farkl airlerce de yazlsa, fahriyelerde yer
alan gndermeler birbiriyle rtmekte ve bu da fahriyelerin gereki ve bu
blmlerde yer alan benzetme kalplarnn bilinli seilmi tercihler olduu
konusundaki tezimizi dorulamaktadr. Btn yzyllar dikkate alnarak
yaplan karlatrmal almalarn yararll ve gvenilirlii byle
durumlarda ortaya kmaktadr.
almada iddia ettiimiz ve kantlar gstererek doruluunu ispat
etmeye altmz tez, fahriyelerden yola klarak ideal iir ve air
portresine ulaabilecei durumudur. Oysa fahriyeler hakknda bilinen yaygn
kan, bu blmlerde airin kendisini dier airlerden stn konumda
gstermek iin u benzetmeler ve mbalaal ifadelere yer vererek,
gereklikten uzak tasvirler ortaya koyduu eklindedir. Biz, bu almada,
fahriyelerde yer alan benzetme kalplarnn, tezkire ve divan dibacelerinde
yer alan airlik ve iir zerine dnceler ile benzerlik gsterdiini
saptayarak, fahriyelerdeki benzetmelerin uzak veya abartl rnekler deil,
olmas gereken tanmlamalar olduunu gsterdik. Fahriyelerde yer alan
tanmlamalar incelendiinde bu rnekler bizi ideal bir air ve iir anlayna
gtrmektedir. Tpk kasidelerin medhiye blmlerinde vlen kiinin gerek
vasflarnn deil, o konumdaki ideal kiinin zelliklerinin anlatlmas gibi;
fahriye blmlerinde de ideal bir airin ve iirin sahip olmas gereken
zellikler vurgulanmaktadr. Fahriye rneklerinin yzyllara gre ekil ve
80
ierik asndan farkllk gstermesi, tek ve belirli bir ideal air anlaynn
ortaya kmasn engellemitir. Fakat, airlerin kendilerince idealletirdikleri
konu ve isimler yzyllara gre farkllk gsterse de, ideallik portresine btn
yzyllardaki fahriye rneklerinde rastlamak mmkndr. Dolaysyla, fahriye
blmleri, airleri olmalar gereken st konuma ynlendirerek eitici ve
olumlu bir ilev stlenmektedir. Ayn anlayla kaside tr de airlerin
sadece maddi kazan salamak amacyla rettikleri iir olmaktan kp, farkl
ve ilevsel bir konuma brnmektedir.
81
EKLER
Beyit saylarnagredalm
0
50
100
150
200
250
1--5 6--10 10--15 16--20 21--25 26--30 31--35 66 21-74
Beyit saylar

r
n
e
k

s
a
y

13-14-15. Yy.
16. Yy.
17. Yy.
18. Yy.
19. Yy.
82
Trlere gre dalm
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
500
Tevhid Mnct Na't Medhiye Mersiye Hicviye Fahriye Dier
Trler
Y

z
d
e
s
i
13-14-15. Yy
16. Yy
17. Yy
19. Yy
18. Yy
83
Fahriyenin kaside iinde konumu
0
50
100
150
200
250
300
350
400
450
Nesibden sonra Tegazzlden sonra Medhiyeden sonra Duadan sonra Dorudan
Blmler

r
n
e
k

s
a
y

s13-14-15.yy
16. yy
17. yy
18. yy
19. yy
84
SELM BBLYOGRAFYA
Ahmet Cevdet Paa. Ahmet Cevdet Paa. Hayat-Eserleri ve Dvane-i
Cevdet. Haz. Meliha Yldran. Yaymlanmam master tezi. stanbul:
Marmara niversitesi, 1994.
Ahmet Paa. Ahmet Paa Divan. Haz. Ali Nihat Tarlan. Ankara: Aka
Yaynlar, 1992.
Ahmet Sdk Zver Paa. Ahmet Sdk Zver Paa Dvan. Haz. Suzan Ay.
Yaymlanmam master tezi. Elaz: Frat niversitesi, 1999.
Arpaemn-zde Sm. Arpaemn-zde Sm Divan. Tenkitli Metin-
nceleme- zel Adlar Dizini. Haz. Fatma Sabiha Kutlar.
Yaymlanmam doktora tezi. Ankara : Hacettepe niversitesi, 1996.
Aydemir, Yaar. XVII. y.y. Trk Edebiyatnda Kaside. Yaymlanmam
master tezi. Ankara: Gazi niversitesi, 1994.
Ayntabl Ayn. Ayntabl Ayn Efendi Divan, Hayat- Eserleri- Trke
Divan, Farsa Divane ve Saki-nme (Tenkitli Metni). Haz. Fatma
Yaar Aksoy. Yaymlanmam doktora tezi. Kayseri: Erciyes
niversitesi, 1997.
Banarl, Nihad Sami. Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I. stanbul: 1971.
85
Babacan, srafil. XIX. y.y. Trk Edebiyatnda Kaside Nazm ekli (ekil ve
erik). Yaymlanmam master tezi. Ankara: Gazi niversitesi,
2001.
Behet Hseyin Efendi. Behet Hseyin Efendi, Divan (Hayat- Eserleri ve
Divannn Tenkidli Metni). Haz. Ahmet lmez. Yaymlanmam .
master tezi. Kayseri: Erciyes niversitesi, 1996.
Beli. Beli Divan. (Metin-ndeks). Haz. Ali Akgz. Yaymlanmam
master tezi. zmir: Dokuz Eyll niversitesi, 1994.
Browne, G. Edward. A Literary History of Persia I-IV. Cambridge: 1977.
Celleddn-i Hm. Funn- Belgat ve sint- Edeb. Tahran: 1368 (hc)
Cem. Cem, Hayat, Edeb ahsiyeti ve Divannn Tenkidli Metni.
Haz. Birgl Koparan. Yaymlanmam master tezi. Konya: Seluk
niversitesi, 1995.
Cevr. Cevr, Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Divannn Tenkidli Metni.
Haz. Hseyin Ayan. Erzurum: Atatrk niversitesi Yaynlar, 1981.
akc, Bilal. Eski Trk Edebiyatnda Kaside Nazm ekli (XVI. Yzyl).
Yaymlanmam master tezi. Ankara: Gazi niversitesi, 1996.
avuolu, Mehmed. Kaside. Trk Dili Trk iiri zel Says II (Divan
iiri)415-416-417 (Temmuz-Austos- Eyll 1986): 17-77.
em-zde Reid.. em-zde Red Divan. nceleme ve Tenkitli Metin.
Haz. Mustafa Uluocak. Yaymlanmam master tezi. Bursa: Uluda
niversitesi, 1998.
etin, M. Nihad. Eski Arap iiri. stanbul: Edebiyat Fakltesi Yaynlar,
1973.
86
Derz-zde Ulv. Derz-zde Ulv (Hayat Edeb ahsiyeti ve Divannn
Tenkidli Metni. Haz. smail etin. Yaymlanmam master tezi.
Elaz: Frat niversitesi, 1993.
Dihhud, A. E. Lugt-nme I-XIV. Tahran: 1993-94.
Dilin, Cem. rneklerle Trk iir Bilgisi. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar,
1983.
Edirneli Hseyin l Efendi. l (Edirneli Hseyin Efendi) Hayat, Sanat,
Eserleri ve Divannn Tenkitli Metni. Haz. smail Arkolu.
Yaymlanmam master tezi. Elaz: Frat niversitesi, 1999.
Ercilasun. Ahmet Bcan. Trk Dnyas zerine ncelemeler. Ankara: Aka
Yaynlar, 1993.
Fsih Ahmet Dede. Fsih Ahmed Dede. Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve
Divannn Tenkidli Metni. Haz. Mustafa pan. Yaymlanmam
doktora tezi. Konya: Seluk niversitesi, 1991.
Fehim-i Kadm. Fehm-i Kadm. Haz. Tahir zgr. Ankara: Atatrk Kltr
Merkezi Yaynlar, 1991.
Fign. Figani ve Divanesi. Haz. Abdlkadir Karahan. stanbul: stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1966.
Gani-zde Ndir. Gani-zde Ndir, Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri, Divan
ve eh-nmesinin Tenkidli Metni. Haz. Numan Kleki.
Yaymlanmam doktora tezi. Erzurum: Atatrk niversitesi, 1985.
Gelibolulu Mustafa l. Gelibolulu Mustafa l ve Divan (Varidatl-Enka).
Haz. Kudret Altun. Yaymlanmam doktora tezi. stanbul: stanbul
niversitesi, 1989.
87
Glnz, Mchael. Poetic tradition and social change: the Persian qasida in
post-Mongol ran. Qasida Poetry In Islamic Asia and Africa. Ed.
Stefan Sperl ve Chrstopher Shackle. Leiden, 1996.
Hfz-zde Seyyid Mehmet Sd elebi. Hfz-zde Seyyid Mehmed Sad
elebi Divan (nceleme-Metin-Szlk-ndeks). Haz. Hasan Ali Esir.
Yaymlanmam master tezi. stanbul: stanbul niversitesi, 1994.
Him. Him, Hayat, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkidli Metni.
Haz. Aye Bulan. Yaymlanmam master tezi. Konya: Seluk
niversitesi, 1993.
Hamet. Hamet Divan, Hayat-Edeb Kiilii- Eserleri ve Divann
Tenkidli Metni. Haz. Mustafa Aslan. Yaymlanmam doktora tezi.
Kayseri: Erciyes niversitesi, 1995.
Hayl Bey. Hayl Divan. Haz. Ali Nihat Tarlan. Ankara: Aka Yaynlar,
1992.
Hayr. Divan- Hayr (Tenkitli Metin). Haz. Ayegl Kara. Yaymlanmam
master tezi. Malatya: nn niversitesi, 1998.
Hzk Mehmet Efendi. Hazk Mehmed Efendinin Hayat, Edeb ahsiyeti,
Eserleri ve Divannn Tenkidli Metni. Haz. Hseyin Gfta.
Yaymlanmam master tezi. Erzurum: Atatrk niversitesi, 1992.
Hersekli rif Hikmet Bey. Hersekli Arif Hikmet Bey Divan (nceleme-Metin).
Haz. Hac Ali ahin. Yaymlanmam master tezi. Kayseri: Erciyes
niversitesi, 1994.
Horney, Karen. Psikanalizde Yeni Yollar. Ankara: teki Yaynlar, 1999.
88
Hsam-zde Feyz. Hsam-zde Feyz Divan, nceleme-Metin.
Haz. zlem Glnar. Yaymlanmam master tezi. Bursa: Uluda
niversitesi, 1996.
nalck Halil. ir ve Patron. Yaymlanmam Makale.
pekten, Halk. Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri. Ankara: Aka
Yaynlar, 2001.
sen, Mustafa. Latf Tezkiresi. Ankara: Aka Yaynlar, 1999.
Kadr. Kadr, Hayat, Edeb Kiilii ve Divannn Transkripsiyonlu Metni.
Haz. Mehmet Klahlolu. Yaymlanmam master tezi. Konya:
Seluk niversitesi, 1997.
Karamanl Ayn. Karamanl Ayn ve Dvan. Haz. Ahmet Mermer. Ankara:
Aka Yaynlar, 1997.
Karamanl Nizm. Karamanl Nizm. Hayat, Edeb Kiilii ve Divan.
Haz. Haluk pekten. Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar, 1974.
Kif. Kif Divannn Tenkitli Metni ve Tahlili. Haz. Aye Bykyldrm.
Yaymlanmam doktora tezi. Elaz: Frat niversitesi, 1998.
Keskin, Aye Glay. Klsik Trk Edebiyatnda Kaside Nazm ekli (XIII-XIV
XV. Asrlar). Yaymlanmam master tezi. Ankara: Gazi niversitesi,
1994.
Kl, Filiz. XVII. Yzyl Tezkirelerinde air ve Eser zerine
Deerlendirmeler. Ankara: Aka Yaynlar, 1998.
Koca Rgp Paa. Koca Rgb Paa Divan (Aratrma ve Metin).
Haz. Hseyin Yorulmaz. Yaymlanmam master tezi. stanbul:
stanbul niversitesi, 1989.
Kudret, Cevdet. Bk. stanbul: nklap Yaynlar, 1985.
89
Latf. Latf Tezkiret-uar ve Tabsratn-Nuzam. Haz. Rdvan Canm.
Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, 2000.
Meisami, Julie Scott. Poetic microcosms: the Persian qasida to the end of
the twelfth century. Qasida Poetry In Islamic Asia and Africa. Ed.
Stefan Sperl ve Chrstopher Shackle. Leiden, 1996.
Mesh. Mesh Divan. Haz. Mine Mengi. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi
Yaynlar, 1995.
Mezk. Mezk Hayat, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkidli Metni. Haz. .
Ahmet Mermer. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, 1991.
Muhammed-i Mun. Ferheng-i Frs I-VI. Tahran: 1985.
Mnif Antak. Mnif Antak. Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri, Divannn
Tenkitli Metni ve ncelemesi. Haz. Muharrem Kl. Yaymlanmam
master tezi. Erzurum: Atatrk niversitesi, 1995.
Nil. Nil Divan. Haz. Haluk pekten. Ankara: Aka Yaynlar, 1990.
Nzm. Nzm (stanbullu) Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii ve Divannn
Tenkidli Metni. Haz. Vesile Sak. Yaymlanmam master tezi.
Konya: Seluk niversitesi, 1994.
Nzik. Nzik Divan (Karlatrmal Metin). Yaymlanmam master tezi.
Haz. Abdlkerim Glhan. Balkesir: Uluda niversitesi, 1989.
Necti Bey. Necat Beg Divan. Haz. Ali Nihat Tarlan. Ankara: Aka
Yaynlar, 1992.
Nedim. Nedm Divan. Haz. Muhsin Macit. Ankara: Aka Yaynlar, 1997.
Nef. Nef Divan. Haz. Metin Akku. Ankara: Aka Yaynlar, 1993
Net. Net Divan. Haz. Mahmut Kaplan. zmir: Akademi Yaynlar,
1996.
90
Nev. Nev Divan. Haz. Mertol Tulum ve Ali Tanyeri. stanbul: stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1977.
Nevi-zde Aty. Nev-zde Atay Divan, Ksm Tahlil-Metin. Haz. Saadet
Karakse. Yaymlanmam doktora tezi. Malatya: nn niversitesi,
1994.
Ocak, Tulga. XVII. Yzyl airi Nef ve Kaside. Trkbilig 3(Nisan 2002):
63-82.
Rid Efendi. Vaka-Nvis Rid Efendi ve Divannn Tenkitli Metni.
Haz. Biltekin, Halit. Yaymlanmam master tezi. Ankara: Ankara
niversitesi, 1993.
Rzy. Divan- Rzy (Tenkidli Metin). Haz. Mmin Topu.
Yaymlanmam master tezi. Malatya: nn niversitesi, 1997.
Sbit. Bosnal Alaeddin Sabit, Divan. Haz. Turgut Karacan. Sivas:
Cumhuriyet niversitesi Yaynlar, 1991.
Sadk. Sadk. Hayat, Edeb Kiilii ve Divannn Tenkitli Metni. Haz.
Sleyman Erolu. Yaymlanmam master tezi. Bursa: Uluda
niversitesi, 1998.
Slik Efendi. Slik Efendi (Kasmpaal) Hayat, Edeb Kiilii, Divannn
Tenkitli Metni ve ncelemesi. Haz. Mzahir Kl. Yaymlanmam
doktora tezi. Erzurum: Atatrk niversitesi, 1998.
Selnikli Esad Efendi. Selnikli Esad Efendi, Hayat, Edeb ahsiyeti ve
Divannn Yeni Harflere evirisi. Haz. Ercan Kayayerli.
Yaymlanmam master tezi. Afyon: Afyon Kocatepe niversitesi,
1997.
91
Simke-zde Feyz. Simke-zde Feyz Divan (nceleme-Metin-ndeks).
Haz. Ali Osman Cokun. Yaymlanmam doktora tezi. Ankara: Gazi
niversitesi, 1990.
ehr. ehr Divan, Metin-Szlk-ndeks. Haz. Mustafa Aslan.
Yaymlanmam master tezi. Kayseri: Erciyes niversitesi, 1990.
eyh Glip. eyh Glip Divan. Haz. Muhsin Kalkm. Ankara: Aka
Yaynlar, 1994.
eyh. eyh Divan. Haz. Mustafa sen ve Cemal Kurnaz. Ankara: Aka
Yaynlar, 1990.
Tci-zde Cfer elebi. The Life and works of Tci-zde Cafer elebi, With
A Critical Edition Of His Divan. Haz. smail Ernsal. stanbul:
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1983.
Tfl Ahmed elebi. Tfl Ahmed elebi (Hayat, Eserleri ve Divannn
Tenkidli Metni). Haz. Vicdan zdingi. Yaymlanmam master tezi.
Konya: Seluk niversitesi, 1991.
Tokatl Kn. Tokatl Kn Divannn Tenkitli Metni. Haz. Muhittin Eliak.
Yaymlanmam master tezi. stanbul: stanbul niversitesi, 1992.
Tolasa, Harun. Seh, Latf, k elebi Tezkirelerine Gre 16. y.y. da
Edebiyat Aratrma ve Eletirisi. smir: Ege niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yaynlar, 1983
Ubeyd. Ubeyd. Hayat-Edeb Kiilii ve Divannn Tenkitli Metni. Haz. M.
ahabettin nl. Yaymlanmam doktora tezi. stanbul: Mimar Sinan
niversitesi, 1991.
nver, smail. vg ve Yergi airi Nef. lmnn yzellinci Ylnda
Nef. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, 1987.
92
skdarl Srr. skdarl Srr Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii ve Divannn .
Tenkidli Metni. Haz. Halime zylmaz. Yaymlanmam master tezi
Konya: Seluk niversitesi, 1995.
Yeniehirli Avni Bey. Yeniehirli Avni Bey Divannn Tahlili (Tenkitli Metin).
Encmen-i uar ve Bat Tesirinde Gelien Trk Edebiyatna Gei
Haz. Lokman Turan. Yaymlanmam doktora tezi. Erzurum: Atatrk
niversitesi, 1998.
93
ZGEM
Tb Insu sen, 1978 ylnda stanbulda dodu. lk ve orta
renimini srasyla Erzurum ve Ankarada tamamlad. Gazi niversitesi Fen
Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnden 1999 ylnda mezun
oldu. Hlen Bilkent niversitesi Trk Edebiyat Blmnde Yksek Lisans
renimini srdrmektedir.