bilig K / 2008 say 44: 195-210

Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

Hunlarn Kayp Kitaplar
ve Sutralar
Yrd.Do.Dr. Tilla Deniz BAYKUZU

zet: Tarihte Trklerin bilinen ilk yazl eserleri ta kitabelerdir. Sod-
ca ve Gktrke kullanlarak yazlm olan bu eserler tm Orta Asyaya
yaylm olarak gnmze kadar gelmilerdir. Peki inlilerle yzyllarca
corafi, siyasi ve kltrel adan yakn ilikilerde bulunan Trkler in
yazs kullanmlar myd?
in kaynaklarnn IV-V. yzylda inde kurulan drt Hun devletiyle il-
gili verdii bilgilerde Hunlarn yazya gemi olduklarnn ipularn su-
narlar. Bu devletlerin liderleri eitli sebeplerle yaztlar diktirmilerdir.
Ancak daha da nemlisi bu devletlerin bazlar kanunname, bazlar ise
kendi tarihlerini de kapsayan eitli kitaplar yazdrmlardr. Zaman ie-
risinde Hindistan ve Orta Asya yoluyla ine gelen Budhizmi kabul
eden Hunlar kutsal Budhist metinlerinin tercme edilmesinde ok b-
yk rol oynamlardr.
Tm bu kitap ve sutralarn yazlmasnda ince kullanlm bile olsa bu
eserler Trk yazl edebiyatnn en erken dnemlerini oluturmu olma
ihtimalleri yksektir.

Anahtar Kelimeler: lk Chao, Sonraki Chao; Byk Hsia Devleti,
Kuzey Liang, Kansu, Wu-wei

Giri
Gney Hunlarnn devam olan Hun boylar, IV. ve V. yzylda Merkezi
inde drt devlet kurmulardr. Han veya lk Chao (304-329), Sonraki
Chao (319-352) Hsia (407-431) ve Kuzey Liang (397-439) adl bu devletler,
in topraklarn ele geirmekle kalmam, in ynetimini, 317 ylnda Yang-
tze Nehri gneyine g etmek zorunda brakmlardr. in, bu tarihten itiba-
ren artk kuzey ve gney olarak anlmaya balanmtr. in topraklarn ele
geirir geirmez kendilerini inin yeni hakimleri ilan eden bu Hun devletle-
rinin chan-yleri
1
, chan-ylk unvannn yanna imparator unvan almay
da ihmal etmemilerdir. inin yeni Hun imparatorlar, devletlerinin ksa
mrlerine ramen olaanst saraylar, binalar, kprler yaptrm, birok
blgeyi tarma am, dut aac ekimini desteklemi, yeni kanunlar karm
ve eitime birinci planda yer vermilerdir. Konar ger bozkr kltrnden

Trakya niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm / TRAKYA

realhuns@hotmail.com
bilig, K / 2008, say 44

196
beklenmedik bir ekilde yerleik hayata uyum salayan bu devletler kendi
yaz dilleri olmadndan inceyi kullanarak kendi tarihlerini ve kabul ettikle-
ri Budhizmle ilgili eitli kitaplar yazdrmakta da gecikmemilerdir.
Gelime
Hun imparatoru Liu Yaon lk Chao Devletiyle
2
yollarn ayran eski kuman-
dan Shih Lo, 319 ylnda Chao Blgesinde Sonraki Chao Devletini
3
kur-
mu, ancak Liu Yaon devleti yklp Hun imparatoru lnceye kadar impa-
rator unvan almamaya zen gstermitir. Chao Kral unvanyla yetinen
Shih Lo, baa getii andan itibaren inli okumu ve memur snfn yerle-
rinden almam, onlardan istifade etme yoluna gitmitir. Eitime olduka
nem veren Shih Lo, in kaynaklarnn ifadesine gre ince okuma-yazma
bilmemesine ramen emrindekilere in yllklarn okuturdu. Hatta savaa
gittii zamanlarda bile kendisine bu yllklar okumalar iin mezleri de
yannda gtrr, adrnda zellikle Han Hanedanl ylln dinler, eski in
imparatorlarnn ve komutanlarn hatalarndan dersler karrd (FANG., 648:
105/2735-36; TSU, 386-535: 14/104).
yi bir politikac olan Shih Lo, baa geer gemez bir ok etnik grubu barnd-
ran topraklarnda gerekli grd yeni kurumlar amtr. Bunlar Ekonomi
Bakanl, Hukuk Bakanl ve Tarih Bakanldr (SSU-MA,1084: 2871;
FANG 648: 105/2735; TSU 386-535: 13/97). Yapt bir ok sava sonu-
cunda lke iinde eski kanunlarn deien artlar karlayamadn, hukuk
ve kanunlarn iyi uygulanmadn ve yeterli olmadn farketmitir. stelik
Hun, inli, Mool ve Tibetli gibi deiik milletlere mensup halk sadece tek
tip eski in kanunlarna gre ya da bozkr trelerine gre idare etmenin
mmkn olamayacan dnyordu. Farkl kltrlere ayn anda hitap ede-
cek yeni bir kanunname hazrlanmas gerekiyordu. Bunun iin byk bir
buyruk yazdrarak civarda yaayanlarn adet ve kanunlarnn toparlanarak
yeni bir kanunname yazlmasn emretti. Nihayet Hsin Hai Chih tu adndaki
kanunnameyi yazdrd. Bu kanunname 5000 kelimeden olumaktayd ve
devlet yklncaya kadar 10 yldan fazla zaman yrrlkte kald. erii hak-
knda bilgimiz yoktur.
."

Lo, yine buyruk kard: Bugn byk kargaadan (sava) sonra, kanun-
larda skntlar meydana gelmitir. Dzeni kontrol etmek iin kanunlarn ge-
reksinimleri toplansn. Bylece hukuki iler grevlisi Kuan Chihya 5000
kelimelik Hsin-hai Chih-tuyu yazdrd. Bu kanunlar on yldan fazla yrrlk-
te kald (FANG., 648: 104/2730).
Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

197
Kaynaklarn bize aktard bu ksack bilgi bize Trk tarihinin ilk yazl kanun-
namesinin bilinenden ok daha nceleri, yani IV. yzyln ilk yarsnda yazl-
dnn ak bir ifadesidir.
Ayrca Hun imparatoru Shih Lo, okumu inlileri mesleklerine gre istihdam
etmek ve devlete yeni brokratlar yetitirmek amacyla Hsiang-kuo ehrinin
bat kapsnda yaz, edebiyat, din ve saray memurluu iin eitli dersler
ieren on kadar ilkokul at. Yzden fazla otoriter subay ocuunu retmen
olarak bu okullara tayin etti. Ayrca bir niversite kurarak 300 retmen
idaresinde eitime at (TSU, 386-535: 13/96). Genlerin eitimi iin imkan-
lar salad, onlar eitimli olmaya tevik etti. O, sadece okullar kurmakla
kalmam, yaplan eitimi ve okullarn durumunu yakn takibe almtr. r-
nein Shih Lo, sk sk kurduu ilkokullar ve niversiteyi ziyaret eder ve -
rencilerin snavlarn izler, yksek derece alanlara dller verirdi
(FANG.,648: 105/2741; TSU, 386-535: 14/104). Tarihe duyduu sevgi ve
nemden dolay kendi lkesinin tarihini de yazdrm olduu grlmektedir.
in yllklar kitaptan bahsederler:

Emir vererek Kayt memurlar Tzuo Ming-kai
4
ve Cheng Chi
5
ye Shang-
tang ehri Kaytlar, Saray Mfetti Yardmclar
6
Fu Piao
7
, Chia Pu
8
ve
Chiang Kuei
9
ye Ba Kumandann Gnl, asker toplamakla grevli olan
subay Shih Tung
10
, Shih Chien
11
ve Kung Lung
12
a ise Byk Chan-
ynn Tarihi adl kitaplar yazdrd (FANG 648: 105/2735-2736).
Bu eserler;
1-
Shang-tang ehri Kaytlar
Shang-tang
13
ehri Hun imparatoru Shih Lonun doup byd yer, yani
memleketidir. Hun boylarnn III. yzyln banda in iinde yerletirilmesi
srasnda ailesi, bal olduu Chiang-ch boyuyla birlikte kuzeydeki Shang-
tang ehri Wu-hsiang kasabasnn Chieh blgesine yerletirilmiti (FANG
648: 104/2707; TSU, 386-535: 21/73; SSU-MA 1084: 2709). te bu boy
sonralar in tarihinde Chieh Hunlar olarak anlmtr. Shih Lo ise kayt-
lardan tesbit ettiimiz kadaryla 273 ylnda burada domutur.
Bu eser, Gney Hunlarnn baz boylarnn buralara ne zaman yerletii ve
nelere maruz kaldklarn ieriyor olabilir. nk kaytlardan anladmz
kadaryla bu blgedeki Hunlar inli yneticiler tarafndan kt muameleye
uramlar hatta kle olarak satlmlardr
14
.
bilig, K / 2008, say 44

198
2-
Ba Kumandann Gnl
Burada kastedilen bakumandan Shih Lonun kendisi olmaldr. nk Lo,
kendi devletini kurmadan nce lk Chao devletinde ok gl bir bakuman-
dan olarak n yapmt.
Bu tr tarihi kaytlar aslnda imparatorun konumalarnn kaytlardr. mpa-
ratorun syledii szlerin kayt altna alnmasndan oluurlar. Han hanedan-
l dneminde ve daha sonralar kayt edilmi bu szleri sonradan dzenle-
yen ve dzelten memurlar bulunmaktayd.
Bu kaytlar imparatorun emirleri, protokol kurallar, kabul edilen eli gruplar,
dini trenler, hava durumu, nfusun azalp oalmas gn be gn kayt edil-
diinden tarihilerin bavurduu birinci elden kaynaklar olmutur (YANG,
1986: 790).
3-
Byk Chan-y Kaytlar
Eserin adndan, Lonun Sonraki Chao Devletini kurmasndan sonraki yani
319 ylnda Byk Chan-y unvan almasndan sonraki dnemleri kapsa-
d anlalmaktadr. Eseri yazan grevlilerden bazlar Hun mparatoru gibi
Shih soyad tamaktadrlar. Bundan bu grevlilerin Hun imparatorunun
akrabas olduklar anlalmaktadr.
Bu eser genel olarak bakldnda Hun imparatoru Shih Lonun tm ha-
yatn anlatan eserler olmaldr. Belki de Hunlar Trk tarihinin ilk resmi tarih
yazcln bu eserlerle balatmlard ve yine Trkler ilk kez kendi tarihlerini
kendileri yazmaya balamlard. Bu eserlerin isimden ibaret bile olsa varl-
nn ortaya kmas Trk tarihinde bir ok yanl bilgi ve bundan doan n
yargy ortadan kaldrmaya yetecektir.
Bu Hun Devletinin yaad tarihten yaklak bir asr sonra Kansu Blgesi
civarnda Kuzey Liang Hun Devletini (397-439)
15
kuran Ch-ch Meng-
hsn, in saraynda yetitii iin ok iyi ince bilen, eitimli bir Hun lideriy-
di. Bu yzden rahipleri ve bilim adamlarn himayesi altna alm, bir ok
kitap yazdrmt. Budhizmi kabul eden bu Hun lideri, Kual rahip
Dharmaksema yani ince adyla Tan Wu-chen
16
, sarayn himayesine
almtr. Bu rahip sayesinde Liang-chou Blgesinde bir ok Budist sutra
17

evrilmeye balanm, ksa zamanda Tun-huang
18
ve Ku-tsang
19
ehirleri
birer tercme brosu haline gelmitir (ESN, 1971: 319).
Sutra evirilerinin yan sra tarihilere Liang Tarihi ve Tun-huang Tarihi
gibi kitaplarla kendi tarihini de yazdrmtr. Meng-hsn, zaman zaman eliler
Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

199
gndererek Sung sarayna Budhist Sutra evirileri gndermi, onlardan ise
bir takm tarih kitaplar istetmitir (TSU,386-535: 9/670-671).
Meng-hsn kadar kitaplara dkn olan olu Mu-chien, babasndan sonra tahta
getiinde hem kuzeyin hakimi Tabga imparatoruyla hem de gneydeki inli-
lerin Sung Hanedanl (420-494) yla iyi geinmeye almtr. 436 ylnda,
SLKCC;
...

.
20
.
.
.
...Chou Sheng-tzu, 13 cilt, Shih-wu Lun, 12 cilt, San-kuo Tsung lueh, 20
cilt, Ssu-wen, 11 cilt, Shih-san Chou chih, 10 cilt, Wen-chien, 6 cilt, Ssu-ko
Chuan, 4 cilt, Tun-huang Shih-lu10 cilt, Liang Shu, 10 cilt, Han Huang Te
Chuan 25 cilt, Wang-tien, 7 cilt, Wei-po, 9 cilt, Hsieh Ai Chi, 8 cilt, Ku-chin
tzu, 2 cilt, Sheng Chiu Hsien-sheng, 3 cilt, Chou Pai, 1 cilt, Huang Wang Li
san-ho Chi, 1 cilt, Chao Fei-chih chuan pin-chia. Yuan-li, 1 cilt, Kung-tzu
Tzan, 1cilt
21
; (adl) toplam 154 cilt (kitap)hediye etti.
Ayrca Chin, Chao Gnlkleri ile on deiik konuda kitap istedi.
SS. ise:
....

(http: //win.mofcom.gov.cn/book/htmfile/78/s11935_6.htm, (31-01-2007)
...On drdnc ylda Mu-chien, deiik hayvan ve eyalardan oluan vergi
gnderdi. Bunun yannda ; Chou Sheng-tzu, 13 cilt, Shih-wu Lun, 12 cilt, San-
kuo Tsung lueh, 20 cilt, Ssu-wen, 11 cilt, Shih-san Chou chih, 10 cilt, Wen-
chien, 6 cilt, Ssu-ko Chuan, 4 cilt, Tun-huang Shih-lu, 10 cilt, Liang Shu, 10
cilt, Han Huang Te Chuan, 25 cilt, Wang-tien, 7 cilt, Wei-po, 9 cilt, Hsieh Ai
Chi, 8 cilt, Ku-chin tzu, 2 cilt, Sheng Chiu Hsien-sheng, 3 cilt, Chou Pi, 1 cilt,
Huang-ti Wang Li san-ho Chi, 1 cilt, Chao Fei-chih chuan ve Chia-yen Yuan-
li, 1 cilt, Kung-tzu Tzan, 1cilt toplam 154 cilt hediye edildi. Mu Chien ayrca
bilig, K / 2008, say 44

200
Chin ve Chaolara ait gnlkler ile deiik konularda on eit kitap rica etti.
Tai-tzu yollad. olarak kaydetmitir.
Bu iki kaynakta kitap isimlerinin bazlarnda farkllk gzkmektedir. Bu fark-
llklar ince klasik eserlerdeki noktalama iaretinin olmamasndan kaynak-
lanmaktadr. Sonradan yaplan noktalamalarn hatal yerlere konulmas bu
eserlerinin adlarnn yanl okunmasna sebep olmaktadr. Kanaatimizce bu
iki eser arasnda Sung Shuda
22
verilen eser isimleri daha dorudur. Sung
Shuyu esas alarak toplam 154 cilt olan eserleri yle sralayabiliriz:
1. Chou Sheng-tzu, 13 cilt,
Tun-huangl bir yargtr
(http: //www.cass.net.cn/chinese/s15_wxs/fengcai/other/zhaokf/04.htm,31-
05-2005.
2. Shih-wu Lun, 12 cilt,
3. San-kuo Tsung lueh, 20 cilt,
Devlet Dnemi Genel Tarihi: Dou Han Hanedanl 220de ykldk-
tan sonra topraklar zerinde Wei, Shu han ve Wu adl devlet kurulmu-
tur. 220-265 yllarnda hkm sren bu devlet zamanla birbirlerini ykm,
yerlerini 265 ylnda Chin Hanedanl (265-317) almtr. Bu kitap o dne-
min tarihi olmaldr.
4. Ssu-wen, 11 cilt,
5. Shih-san Chou chih, 10 cilt,
On Eyalet Tarihi: Genel in tarihi olmaldr.
6. Wen-chien, 6 cilt,
7. Ssu-ko Chuan, 4 cilt,
8. Tun-huang Shih-lu, (Tung-huang Tarihi) 10 cilt,
9. Liang Shu, 10 cilt,
Liang Tarihi: Kuzey Liang Hun devleti Liang-chou denilen Liang Blgesin-
de kurulmutur. Bu tarih kitab blgenin tarihini ieren bir kitap olmaldr.
10. Han Huang Te Chuan, (Han mparatorlarnn Erdemi) 25 cilt,
11. Wang-tien, (Kayp Szlkler) 7 cilt,
12. Wei-po, 9 cilt,
13. Hsieh Ai Chi, (Hsieh Ai Klliyat), 8 cilt,
14. Ku-chin tzu, (Dnden Bugne Yaz) 2 cilt,
Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

201
in yaz karakterlerinin geliim tarihinin incelendii kitaplardr. Bir yaz ka-
rakterinin nasl kt ve izledii geliim evreleri sonucu gnmze nasl gel-
diini inceler (YANG 1986: 758).
15. Sheng Chiu Hsien-sheng, (retmen Sheng Chiu) 3 cilt,
16. Chou Pai, 1 cilt,
Chou Kemikleri: Chou Hanedanl (M.. 1050- M.. 247) zamannda
hayvan uyluk kemiine kaznan yazlar sonradan atee atlr ve yandktan
sonra kalan yazlar fal gibi yorumlanrd. in yazsn kmasna ve gelimesi-
ne yol aan bu kemikler fal yaztlar olarak adlandrlmtr. Bundan dolay
in yazsnn tarihi geliimiyle ilgili veya fal yaztlarnn ieriklerinin incelen-
dii bir eser olduu karmn yapabiliriz.
17. Huang-ti Wang Li san-ho Chi, 1 cilt,
18. Chao Fei-chih chuan ve Chia-yin Yuan-li, 1 cilt,
19. Kung-tzu Tzan, (Konfyse Methiye) 1cilt
Mu-chien ayrca Chin ve Chao devletlerinin Gnlkleri ile deiik konu-
lardan oluan on kitap istedi. Tai-tzu gnderdi.
Bu son cmleden ok ilgin bir durum ortaya kmaktadr. Mu-chienin iste-
dii kitaplardan biri Chao Devleti Gnldr. Eer sz geen Chao Devle-
ti, Hunlarn Mu-chienin devleti olan Kuzey Liang Hun Devletinden yaklak
100 yl nce kurmu olduu lk ve Sonraki Chao adndaki iki Hun devleti ise,
Mu-chien kendi soydalarnn kurduu devletin tarihiyle ilgileniyor ve onlarn
kaytlarn topluyor demektir.
Bu kitaplarn akbeti bilinmemektedir. Gnmze kadar ulap ulamad ya
da ulamadysa bile bunlarn ieriinden bahseden eserleri aratrmak son
derece elzem bir almadr, bizce bir an nce Trkologlar tarafndan ele
alnmaldr. Bu eserlerin bulunmas Trk yazl edebiyat tarihinde ok nemli
bir dnm noktas olacaktr.
Bu tr tarih arlkl kitaplarn yansra bu dnemde Sanskriteden tercme
edilen Budhist metinler de olduka nemli bir yer tutarlar. Yabanc kavimle-
rin in Konfyanizmine kar bir yabanc din olan Budhizmi destekleme
politikalar, Budhizm tarihi asndan ok nemli bir dnemin balangcn
oluturur. Sonraki Chao Devletinin kurucusu olan Hun beyi Shih Lo, Kua
asll yal Budhist rahip Buddhachingay
23
gsterdii olaanst kehanet-
lerden dolay himayesine almt. Ksa sre ierisinde hem saray hem de
sradan halkn sevgi ve saygsn kazanan bu rahibin etrafnda binlerce mez
toplanm, onun yetitirdii bu renciler inde balayacak olan Budhizmin
en parlak eviri dneminin temelini atan byk rahipler olmulardr. Bunla-
rn iinden en nemlileri Tao-an
24
(312-385), Chu Fa-ya
25
(IV. yzyln ilk
bilig, K / 2008, say 44

202
yars) ve Hui-yuandir
26
(334-416). Artk tamam Orta Asyal veya Hintli olan
Budhist rahipler yerli halktan renciler yetitirmeye balam, bu renciler
ise Kuzey inin Budhistlemesinde nemli rol oynayarak Budhizmin Sans-
krite metinlerini inceye evirmilerdir. Hun imparatoru Shih Hu zamann-
da bu Hun Devleti Budhizmi resmi din olarak kabul etmitir. Bundan sonra
Buddhachinga ve mridleri imparatordan aldklar destekle evirilere devam
etmilerdir (Jitsuzo 1985: 151).
Erken in Budhizminin by ve kehanetleriyle nl efsanevi rahibi
Budhachinga 348de 117 yanda Hun bakentinde ldnde, ardnda bu
dini in, Kore ve Japonyaya kadar yayacak olan cokulu ve inanl kalaba-
lk bir budhist kitlesi oluturmutu (Fang. 648: 95/2285-2490).
Budhachingann abalar yaklak bir asr sonra kendini gstermi, Budhist
metinler birbiri ardna evrilmi olarak ortaya kmaya balamtr.
Son Asya Hun devleti olan Kuzey Liang devletinin bakentleri Chang-yeh
(397-412) ve Ku-tsang (412-439) ehirleri in'den Bat Blgeleri krallklarna
geite bir kilit noktasyd. Kaytlar bu iki blge arasnda gidi-geli yaparken
buradan geen Budhist rahipler ile ilgili 45 olay ve 83 isim zikreder. Mehur
rahip Dharmamitra, Kua ve Tun-huang zerinden douya seyahat ederken
bir sre yolunun zerinde olan Kuzey Liang Hun Devletinin bakentinde
kalm, 424 ylnda buradan ayrlarak gneye, Ssu-chan eyaletine gitmitir
(SOPER 1949: 34). Ayrca Kuzey Liang Devletinin Budhizmi kabulnde,
bulunduu corafi blgenin stratejik avantajlarndan faydalanarak ticari lke
sfatn korumak istemesinin yan sra Dharmaksema'nn varlnn etkisi de
inkar edilemez (Kiriya 1967: 181).
Erken Budhizm tarihinin en nl rahiblerinden biri olan Dharmaksema,
( / ) (M.S. 385-433) Orta Hindistanda domutur. Alt yanda
babasn kaybedince annesiyle birlikte almak zorunda kalmtr. Onun zeka-
sndan etkilenen Fa-min adl bir Hinayana Rahibinin eitimi altna girmi, fakat
bir sre sonra bir baka rahipten etkilenerek Mahayana Mezhebine girmitir.
Yaad blge halknn Hinayana mezhebinden olmasndan dolay buray terk
ederek Mahayana Mezhebinin merkezlerinden biri olan Dou Trkistann
Kua ehrine geldi (Seng 519: 76-85). Bir mddet burada yaayan
Dharmaksema daha sonra Shan-shan (eren) Krallna geti ve kraln hizme-
tine girdi. Ancak kraln kz kardeiyle zina yaparken yakalannca 412 ylnda
Kuzey Liang Hun Devletinin topraklarna snd. Doast glere sahip ol-
duu, ruhlarla balant kurabildiini ve onlar yardmyla kadnlara ok erkek
ocuk dourtabildiini, hastalklar iyiletirebildiini iddia ediyordu. 429 ylnda
tant Hun kral Meng-hsn' bu zellikleri olduka cezbetmiti. Zamanla onu
hizmetine alarak danman yapt. Ona kar giderek artan hayranl sonucun-
da ona "Aziz"
27
unvan verdi (WE 551: 99/2208).
Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

203
Ancak uzun yllar Ch-ch' ailesinin hizmetinde alan Dharmaksema'nn
sarayda Meng-hsn'n kzlar ve gelinlerine cinsellik dersleri verdii sylenti-
leri ortaya km, Meng-hsn nceleri buna inanmam fakat daha sonra
Tabga kralnn rahibi istemesi ve irkin sylentilerin ispatlanmas zerine
rahibi ldrtmt (Wei 551: 99/3208-3209.; L., 659: 93/3085; SSU-MA,
1084: 3844-3845)
28
.
Dharmaksema yalnzca Kuzey Liang Devletinin Budhizmi kabulnde deil,
Dou Asyann da Budhistlemesinde byk rol oynam kiiydi. Liang-
chou'da birok sutra evirdi, onun sayesinde bu blge Budhist metinlerinin
eviri merkezi haline geldi. evirdii eserler unlardr:
1- 414-421 tarihleri arasnda Mahaparinirvana Sutra ()y ter-
cme etmitir. Byk lm Sutras anlamna gelir. Budhizmin
Mahayana mezhebinin en nemli Sutrasdr. Bu eserin in Budhizmine
etkisi byktr (LU 1969: 94).
2- 414-426 arasnda Mahasamnipata Sutra (). Sutra Byk
Klliyat anlamna gelir. Balam ama bitirememitir. Eseri 566 ylnda
Narendrayashas
29
tamamlamtr.
3- Buddhacharita (). II. Yzylda Hindistanda yazlm olan bir
epik yazdr. Bu eserde Buddhann doumundan lmne dek geen
olaylar yazlmaktadr.
4- 418 ylnda Bodhisattva Bhumi Sutra
30
() tercmesini tamam-
lamtr. Bu sutra Boddhisatvanun Ruhsal Yaplar Sutras olarak bilinir.
5- Suvarnaprabhasa Sutra, () . Altn Ik Sutras
31
anlamna gelir.
6- Upasakasila Sutra ().
7- Karuna Pundarika Sutra
32
(), efkat Lotusu Sutras anlamna gelir.
http: //www.akshin.net/literature/budlitsourcessanskrit.htm 20-03-2005
8- Mahavaipulya Mahasamnipata Sutra. Tercmeyi 414-426 yllar arasnda
Ku-tsang ehrinde yapmtr.
9- Bhadra Kalpika Sutra. Budhann Bin smi anlamna gelir. Bin isimden
300 tanesini evirmitir.
Sutralar Budhizmin kutsal kitabn oluturan blmlerdir. Sakyamuni
Budhann veya dier Budhalarn vaazlarn ierir. Genellikle manzum olan
bu konumalar Buddha ve mridlerinin soru ve cevaplarndan oluur. Bir
mridin sorusuna bazen nazari olarak cevap veren Budha bazen de kendi
hayatndan ya da baka Budhalarn hayatndan hikayeler anlatarak soruyu
aydnlatr. Bu hikayelere Cataka denir (Ercilasun 2004: 248). Ancak daha
sonraki yzyllarda bir ksm byk deiikliklere uramtr. Bu yzden klasik
Budhist metinleri baz blgelerde asl gibi kalmamtr. rnein sutra ad
verilen her metin orjinal sutra deildir (Tezcan 1978: 293). Trkeye su-
bilig, K / 2008, say 44

204
dur adyla giren sutralar Trk edebiyatnda nemli yer tutarlar. Saysz sutra
ve Budhist metin, Uygurlar zamannda Uygurca olarak yazlm ve geen
yzyln banda batl ilim adamlarnca Dou Trkistan ve Kansu eyaletle-
rinde yaplan kaz ve aratrmalarda bulunarak koruma altna alnm, byle-
ce gnmze kadar gelmilerdir.
Hunlarn yazdrd tarih kitaplarnn aksine bu sutralar gnmze kadar
gelmitir. Budhizmin inceye ilk evirileri olan bu sutralar yzyllar ierisinde
defalarca kopya edilmi, baka yabanc dillere yaplan evirilere de temel
tekil etmilerdir. Ayrca kutsal metin olmalar nedeniyle iyi korunmu ve bu
yzden ok az hasarl olarak gnmz dek gelebilmilerdir. Hun dnemin-
de yazlan eserlerin varl kltr ve edebiyat tarihimiz asndan nmze
yeni sayfalar amaktadr. Kayp eserlerin aranmas, yazlan sutralarn evril-
mesi ile tarihimizin bir dnemi daha aydnlanacaktr.
Sonu
Trkler bilinenden ok nce, yani M.S. IV. asrda kendi yaz dilleri olmad iin
in dilini kullanarak tarih yazclna balamlardr. Tarih yazclyla birlikte
kendi devletleri hakknda kayt tutma geleneini de balatmlardr. Gnmze
ulamam, akibetini bilemediimiz bu eserlerin adlar ve yazarlar 1500 yl
nceki in kaynaklarnda gayet ak ve detayl bir ekilde belirtilmektedir. Eser-
leri yazan grevlilerin bazlarnn Hun kkenli olmas, Hunlarda en azndan st
snftan insanlarn ince okur yazar ve eitimli olduunu ortaya karmaktadr.
100 yl sonra bir baka Hun Devletinin nceki Hun Devletlerinin gnln
aratmas, eski Trklerde tarih yazclnn geici bir heves olmadnn ispatdr.
Ayrca birok in kaynanda okur yazar olmamakla, eitime nem verme-
mekle sulanp kmsenen Hunlar, sylenenin aksine daha IV. asrn balarn-
da ilkokullar ve yksek okullar amlar, eitimi desteklemilerdir.
Hunlarn yabanc Budhist rahiplere evirttirdikleri bir ok kutsal metin, ilk kez
inceye tercme edilmi ve Budhizm, Kore ve Japonyaya bu ince eviriler
yoluyla girmitir. Bu dnemde bir ok Budhist kutsal metnin yansra yeni
hikayeler de yazlmtr. Bu hikayelerin elbette ki Hun yaantsndan ve hayat
anlayndan nemli geler iermesi kanlmazdr. O halde gnmze kadar
gelmi olan bu budhist hikayeler Trkeye kazandrlmal ve mteakiben
ierdii Hun kltr aa karlmaldr. Trkler uzun ve byk Trk Edebi-
yatnda Farsa, Arapa gibi yabanc diller kullanarak nadide eserler vcuda
getirmilerdir. Bu yabanc diller iinde Arapa ve Farsadan nce ince ile
yazlm Trk eserleri Trk yazl edebiyatn M.S. IV. yzyla kadar geriye
ekmektedir. Trk tarihi ve kltr alannda yaplacak aratrmalarda Trkle-
rin inceyi de kullandklarnn hatrlanlp aratrmalarmzn o yne doru
alm yapmasna almalyz.
Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

205

Mahaparinirvana - Sutra Kuzey Hanedanlklar, M.S. 386 - 581 H. 27.6
cm. W. 332 cm. Dunhuang Aratrmalar Enstits No. 0228
http: //english.people.com.cn/features/dunhuang/pages/document9.htm 04-
04-2005

Aklamalar
1. Chan-y unvan Milattan nceki dnemlerden M.S. V. yzyla kadar Hun h-
kmdarlarna verilen unvandr. Shan-y olarak da okunur. Chan-y, Shan-yu
(any), tanhu veya daha ge dnemlerde yabgu olarak kullanlm fakat zaman-
la anlam daralmasna uramtr. M.S. V. Yzyldan sonra Tabgalardan itibaren
ise bu unvann yerini Kagan unvan almtr.
2. Liu Yuan-hai tarafndan 304 ylnda kurulan Hun devleti olan Han Devleti 319
ylnda bir sarsnt geirmi ancak Liu Yuan-hain yeeni olan Liu Yaon abala-
ryla bu skntl dnem atlatlmtr. Liu Yao baa getikten sonra devletin adn
Chao olarak deitirmi, ama ayn dnemde Han Devletinin nl generali Shih
Lonun bu devletten ayrlarak daha douda ayn isimde bir devlet kurmasndan
dolay Liu Yaon devletine lk Chao Shih Lonun devletine ise Sonraki Chao
ad verilmitir (BAYKUZU 2003).
3. III. Yzyln balarnda in hkmetince in topraklarna yerletirilen Hunlardan
Chiang Ch boyundan gelen Shih Lo, kle olarak satlm fakat bir sre sonra
kaarak bir eteye katlm, giderek kuvvetlenmiti. Liu Yuan-hain tm Hunlara
yapt birleme arsna uyarak bu yeni devletin ordusuna katld. On yl kadar
ksa bir sre ierisinde bakomutanla kadar ykseldi. Ancak ynetimle arasnda
sorunlar knca 319 ylnda kendi devletini kurdu. 329 ylnda lk Chao devletini
ortadan kaldrd ve imparator unvan ald. Onun lmnden sonra oullarn teker
teker devre d brakan yeeni Shih Hu, iktidar ele geirdi. Onun zamannda a-
aal imar faaliyetlerine giriilmi, budhizm devlet dini olmutur. 349da Hunun
lmnden sonra evlatl inli general Jan Min inli halk kkrtp ynetimi ele
geirerek byk bir Hun katliam yapm ve devleti ykmtr.
4.
5.
6. Genellikle prens ve Kral ailelerine mensup kiiler verilen alt dereceden unvan.
7.
8.
9.
bilig, K / 2008, say 44

206
10.
11.
12.
13. Bugn in Halk Cumhuriyeti Shan-hsi Eyaletinin gney dousunda bulunan eski
bir ehirdir.
14. 288 ylnda inli yetkililer kle olarak kullanmak iin dan dousunda yaayan
Hun topluluunu orduya satt. Kle olarak satlan bu Hunlar aslnda sava esiri
veya sulu olmamalarna ramen haketmedikleri bir ekilde kle muamelesi gr-
mlerdir. stelik satlan bu grup Chou Blgesine sevkedilirken bir ok eziyetle
karlar. Her bir sopann iki ucuna birer Hun balanr. Bu genellikle sava
esirlerine layk grlen bir tutumdu. Bir ksm ise kafesli arabalara konulmutu.
Onurlar krlan Hunlar ayrca eitli hakaretlere de maruz kalyorlard. te bu
grubun iinde o sralar yirmi yanda olan Lo da bulunmaktayd. Shih Lo, nce
grevli Chinin akrabalarna satlmt ama orada salgn hastalk bagsterince
daha gnderilmeden bu sat iptal edildi ve Chih-pingli bir inliye satld. Bu
inli anlaldna gre ziraatle urayordu. Lo, hergn tarla sryordu ve
kenevir ekiyordu (TSU, 386-535:74)
15. Kuzey Liang Hun Devleti Ch-ch Meg-hsn adl Hun beyi tarafndan 397 yln-
da kurulmutur. Dier Hun devletlerinden farkl olarak kendisini in imparatoru
ilan etmemitir. Ku-tsang ehrini bakent yapan Meng-hsn kendini Ho-hsi Kral
ilan etmitir. Zengin ipekyolu ticaret yolunun zerindeki topraklarda hkm sr-
mesi onu kltrel ve ekonomik olarak olaanst zenginletirmitir. Onun 433 y-
lnda lmnden sonra olu Ch-ch Mu-chien tahta km ama o sralar b-
ymekte olan gneyde inli Sung Hanedanl ile Kuzeydeki Trk Tabga ya da
dier adyla Kuzey Wei Hanedanl arasnda pek yaama ans olmamtr. 439
ylnda Tabgalar tarafndan devletleri yklnca Turfana kam ve orada 460 y-
lnda Juan-juan hakimiyetine girinceye kadar yaamlarn devam ettirmilerdir.
(BAYKUZU, 2002: 758-762)
16.
17. Sutra, Budizm'de Buddha'nn retilerinden oluan ve dorudan Buda'nn szle-
rini aktard varsaylan metinlere verilen addr
18.
19.
20. Buradaki karakteri kullandmz eitli szlklerde bulamadk.
21. Eser isimlerinin yanna evirebildiklerimizi yazdk. eviremediklerimiz ya da
kesinliinden emin olamadklarmz ise yazmadk.
22. Sung Shu; Sung Hanedanlnn Ylldr. Liang Hanedanl zamannda (502-
556) Shen Yueh, 487 ylnda imparatorun emriyle yazmaya balamtr. 100
blmden oluur ve 439-494 yllar arasndaki tarihi olaylar kapsar.
23.
24.
25.
26.
27.
28. in kaynaklarnda Dharmaksema'yla ilgili farkl bilgiler bulunur: Meng-hsn bi-
yografilerinde yukarda anlattiimiz gibi Dharmaksema daha ok ahlakszl ve
Baykuzu, Hunlarn Kayp Kitaplar ve Sutralar

207
byclyle anlrken Li-hsn biyografisinde ise daha farkl bilgiler bulunur.
Buna gre Tabga kral adna Dharmaksema'y almaya giden Li-hsn, Meng-
hsn'n rahibi gndermemekte srarl olmas ve Li-hsn tehdit etmesi zerine
Li-hsn n rahibin Meng-hsn tarafndan ldrlmesine gz yumduu, baka bir
kaynakta ise Dharmaksema nn artk batya geri dnmek istedii ancak Meng-
hsn onun baka krallarla kendi aleyhine alaca kukular tamas sebebiyle
ldrtt yazar. (LU 1969: 94)
29. (490-589)
Kuzey Hindistanl olan bu nl rahip Kuzey Chi Hanedanl imparatorunun des-
teini alm, bakent Yeh ehrinde balad evirilerine daha sonra Chang-anda
devam etmitir. http://www.sgilibrary.org/search_dict.php?id=1501 31-01-2007
30. lk kez 402-412 yllar arasnda nl Budhist rahip Kumarajiva tarafndan inceye
evrilmitir.
31. Bu sutra Uygurlar dneminde Trkeye Altun Yaruk Sudur adyla evrilmitir.
Sngku Seli Tutung adl bir Uygur tarafndan inceden Uygurcaya evrilen en
hacimli sudurdur. Burkancln temellerini, felsefesini ve Budhann menkbelerini
ierir. Bunlardan en mehurlar ehzade ile A Pars Hikyesi (Alktan lmek ze-
re olan pars kurtarmak iin kendini feda eden ehzadenin hikyesi), Dantipali
Be hikyesi (Maiyetindeki geyikleri kurtarmak iin kendini feda eden geyikler
beyini Dantipali Be ldrr ve korkun alevler de Dantipali Bei yutar.) ve
atani Be hikyesi (lkesindeki insanlara hastalk ve bela getiren eytanlarla
atani Bein mcadelesini anlatmaktadr.) dir.
Rus bilgini Malov 1909-1911 yllar arasnda Dou Trkistana bir geziye kmtr.
Bu gezi srasnda 1910 yl 3 Mays tarihinde inin Kansu Eyaletinin Sha-chou
ehri yaknlarndaki Budhist Sar Uygurlarn bir ayinine katlr. Ayin yerindeki bir
Buddha heykelinin altnda bulduu dank kat paralarnn Altun Yaruk Sudur
olduu anlalmtr (ERCLASUN 2004:269).; Daha fazla bilgi iin bkz.
(AATAY 1945:197)
32. Tibetllerin inanna gre Bodhisatva Avalokiteshvara onlarn barbarlara has iddet
yanls duygularn sevgi ve aka dntrm ve onlara mutluluu getirmitir.
http://www2.bremen.de/info/nepal/Gallery-1/Bodhisattvas/4-20/Ava-BigMan0.htm
02-03-2005

Ksaltmalar
CS.:Chin Shu (Chin Hanedanl Yll)
KSC: Kao Seng Chuan ( Byk Rahipler Biyografisi)
TCTC: Tse-chih Tung-chien
PS: Pei Shi (Kuzey Tarihi)
SS: Sung Shu (Sung Hanedanl Tarihi)
TSU: Shih-liu Kuo Chun-chiu ( On Alt Devlet Tarihi)
WS.: Wei Shu ( Wei Hanedanl Yll)

bilig, K / 2008, say 44

208
Kaynaka
BAYKUZU Tilla Deniz, (2002) V. yzylda inde Kurulan Bir Hun Devleti: Kuzey
Liang TRKLER, Cilt I, s. 758-762, Ankara.
, (2003) IV. yzylda inde Kurulan ki Hun Devleti, (Baslmam Doktora
Tezi) MS. Sosyal Bilimler Estits, stanbul.
AATAY Saadet ., (1945) Altun Yaruktan ki Para A.. DTCF Yaynlar, No:
46, Ankara.
ERCLASUN Ahmet B., (2004) Balangcndan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi,
Ankara.
ESN Emel, (1971) Gktrklerin Ecdadndan Ts-k Meng-sn (m. 397-433) Dev-
rinde Sanat Trk Kltr Dergisi, say 100.
FANG Hsuan-ling, (648) Chin Shu (Chin Hanedanl Yll) (Ting-wen Shuch
Yaynevi 1987 basks) Taipei.
JTSUZO Tamura, (1985) The Ethnic Migration in Chinese History, Sobunsho
Tokyo.
KRYA, Seiichi, (1967)"Acceptance of Budhizm in the North Liang Dynasty" TOYO-
BUNKO no.122, Tokyo.
L Yen-shou, Pei Shih: (M.S. 659) (Kuzey Tarihi) (Ting-wen Shuch Yaynevi 1987
basks) Taipei.
LU M-t., (1969) Kutscha und Seine Beziehungen zu China vom 2. Jh. Bis zum 6. Jh.
N. Chr, I,II, Weisbaden.
SENG Hui-yao, (519) Kao Seng Chuan: (Byk Rahipler Biyografisi ), (1991 bask-
s) Beijing.
SHENG Yeh, (488) Sung Shu (Sung Hanedanl Tarihi) Ting-wen Shuch Yay-
nevi 1987 basks) Taipei.
SOPER.A.C., (1949), Literary evidence for Early Budhist Art in China, I. Foreign
mages and artist Oriental Art, no:1, volum: II, summer, London.
SSU-MA Kuang, (1084) Tse-chih Tung-chien, , (Hua Shih yaynevi 1935-1987
basks) Taipei.
TEZCAN Semih, (1978) En Eski Trk Dili ve Yazn Bilim Kltr ve retim Dili
Olarak Trke, TTK, Atatrkn Yznc Doum Yl yaynlar, Ankara.
TSU Hung, (M.S. IV-VI yy) Shih-liu Kuo Chun-chiu (On Alt Devlet tarihi).(Ting-
wen Shuch Yaynevi 1987 basks) Taipei.
YANG J-y (1986) Chung-kuo Wen-hua Shi Tse-tien, Shang-hai.
WE Shou, (554 Wei Shu (Wei Hanedanl Yll), (Ting-wen Shuch Yaynevi
1987 basks) Taipei.


bilig Winter / 2008 Number 44: 195-210
Ahmet Yesevi University Board of Trustees

The Lost Books of Hsiung-nus and the Sutras
Assist.Prof.Dr. Tilla Deniz BAYKUZU
*

Abstract: Stone inscriptions are the first written documents belonging
to Turks. These inscriptions, which have been written in Sogd and
Gktrk languages, are still extant in Central Asia. A question that
emerges here is this: did the Turks, who had close geographical,
political, and cultural relationships with the Chinese, ever use Chinese
in their writings?
Chinese sources offer some clues about the use of writing by the four
Hsiung-nu states founded in China in the fourth and fifth centuries.
The leaders of these four states had stone inscriptions set up. More
importantly, some of these states issued books on law and history.
Also, the Hsiung-nus who came to China by way of India and Central
Asia and accepted Buddhism as their religion played an important role
in translating Buddhist sacred texts.
It is highly probable that all these books and sutras though written in
Chinese constitute the earliest examples of written Turkish literature.

Key Words: Former Chao, Later Chao, Great Hsia State, Northern
Liang, Kansu, Wu-wei


*
Trakya University, Faculty of Science and Letters, Department of History / EDRNE
realhuns@hotmail.com

bilig osen# 2008 Vpus: 44: 195-210
Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi


.
*

:
. ,
,
. ,
,
?

4-5 .

. ,
,
.
, ,
.
,
,
.

: , ,
, , , -

*
, , /
realhuns@hotmail.com