Naziv predmeta:

MATERIJALI I NJIHOVO
PONAANJE PRI ZAVARIVANJU

Broj dok.: 2.17.
Datum:oktobar, 2004.
Autor:

Uvod u habanje
Revizija: 0














PROGRAM

Razliite vrste habanja (hidrodinamiko trenje, reaktivno, adheziono, abrazivno, zamorno,
freting, erozija, kavitacija, udarno, termiko, dinamiko), Puterovanje, Ispitivanje habanja.





























Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 1 od 17


Savremeni tehnolo{ki postupci su sve ~e{}e sa slo`enim eksploatacionim uslovima, koji izazivaju
intenzivnije habanje delova ma{ina i ure|aja. Habanjem se postepeno gubi masa sa kontaktnih ele-
menata, menja njihova geometrija i funkcionalne dimenzije, {to vodi otkazu sistema. Popravak, odnosno
zamena istro{enog dela izaziva visoke tro{kove i gubitke, koji su pove}ani izazvanim zastojima i
prekidanjem ciklusa proizvodnje. Intenzitet habanja je razli~it za razne privredne grane. U ukupnom
o{te}enju delova ma{ina i ure|aja habanje u~estvuje sa 11%, sl. 1.

Slika 1. Uzroci o{te}enja ma{ina i ure|aja Slika 2. Model sistema habanja

Ra~una se da su godi{nji gubici usled habanja u svetskim razmerama 20 do 100 milijardi USD.
Samo se u SR Nema~koj godi{nje izdvaja 30 milijardi DEM za za{titu, odr`avanje, popravke, zastoja i
sve vidove borbe protiv habanja i korozije. Pove}anje eksploatacione pouzdanosti i veka delova ma{ina
i ure|aja obezbe|uje se svo|enjem habanja kontaktnih povr{ina delova na najmanju meru, pa treba {to
bolje poznavati mehanizme habanja i postupke njegovog umanjenja.
Habanje mo`e da se defini{e kao nepo`eljna promena povr{ine usled mehani~kog odvajanja
manjih deli}a (DIN 50320), pod uticajem relativnog kretanja povr{ine u kontaktu sa drugom povr{inom
i delovanjem okoline. Proces habanja nastaje ako istovremeno postoji 5 uslova (sl. 2 i 3):
1. nepokretan deo na kojem dolazi do habanja
2. pokretan deo koji izaziva habanje
3. me|umaterijal izme|u pokretnog i nepokretnog dela
4. relativno kretanje pokretnog dela prema nepokretnom i
5. optere}enje.
Tabela 1. Osobine elemenata pri habanju
Pokretan element - nepokretan element Me|umaterijal - okolni medijum
1. Zapremina
1.1. Oblik
1.1.1. Izgled, dimenzije
1.2. Osobine materijala
1.2.1. Hemijske
1.2.2. Fizi~ke
1.2.3. Mehani~ke
2. Osobine povr{ine
2.1. Oblik
2.1.1. Veli~ina tribokontaktne povr{ine
2.1.2. Debljina povr{inskog sloja
2.1.3. Rapavost
2.2. Osobine materijala
2.2.1. Hemijski sastav
2.2.2. Struktura
2.2.3. Tvrdo}a
1. Hemijski sastav, struktura
2. Agregatno stanje
a. ~vrsto:
1. Oblik, dimenzije
2. Koli~ina
3. Tvrdo}a
4. ----------
b. te~no
1. Zapremina
2. Gustina
3. Viskozitet
4. ----------
c. Gasno
1. Pritisak
2. Zapremina
3. Vla`nost



Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 2 od 17


Pri tome uzajamno dejstvo pokretnog i nepokretnog dela (uklju~uju}i i me|umaterijal) naziva se
habanjem para delova u sprezi, a kretanje delova i optere}enje - naprezanjem. Za analizu procesa
habanja je veoma va`no da se ta~no odrede po~etni uslovi. Bitna pote{ko}a proizlazi iz toga {to, npr.
pokretan i nepokretan deo mogu da budu u kombinacijama razli~itih agregatnih stanja, a i odnosi
kretanja i optere}enje su razli~iti.
Uticaj veli~ina na proces habanja kao i promene dejstva delova su kompleksne. Sistematski
prikaz dat je na sl. 4 i 5, a u tab. 1 su prikazane osobine elemenata koje deluju u procesu habanja.


Slika 3. Pregled po~etnih uslova koji uti~u na habanje

Slika 4. Veli~ine koje uti~u na proces habanja





Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 3 od 17


TRIBOLO[KI ASPEKT KVALITETA POVR[INE
Pod pojmom povr{ine podrazumeva se zavr{etak pravilne konfiguracije ili kristalne re{etke
~vrstog tela. [to se ti~e atoma i molekula, uslovi vezivanja se znatno razlikuju od onih u unutra{njosti.
Sa druge strane, povr{ina je dodirna ta~ka u kojoj ~vrsto telo deluje na okolinu. Kvalitet povr{ine mo`e
da se defini{e preko tehnolo{kog i eksploatacionog nasle|a (sl. 6).


Slika 5. Promenljivo delovanje elemenata pri procesu habanja




Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 4 od 17



Slika 6. Osnovne karakteristike kvaliteta povr{ine sa tribolo{kog apsekta
Karakteristike kontaktnog sloja, a time i tre}eg tela (me|usloja) su definisane tehnolo{kim nas-
le|em, eksploatacionim nasle|em i delovanjem ulaznih veli~ina (sl. 7). Po zavr{enom formiranju kon-
taktnih povr{ina u povr{inskom sloju mogu da budu ostvareni razli~ite deformacije i zaostali naponi,
promene oblika kristalne re{etke i stepena naru{avanja kompaktnosti, usled ~ega mogu da nastanu
gre{ke na povr{ini i kontaktnom sloju.

Slika 7. Analiza sistema procesa habanja





Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 5 od 17


Delovanjem temperature u procesu zavr{ne obrade mo`e da se promeni hemijski sastav i struk-
tura u kontaktnom sloju, {to zajedno sa gre{kama smanjuje otpornost na habanje. U ve}ini slu~ajeva
smanjenje otpornosti na habanje je posledica prethodnih, a ne zavr{nih obrada kontaktnih povr{ina. Na
sl. 8 shematski je prikazan kontaktni sloj.

Slika 8. Shematski prikaz gra|e kontaktnog sloja

Pod uticajem spolja{njeg optere}enja u zoni kontakta dolazi do prodiranja i deformisanja
pojedinih neravnina. Na taj na~in se menja deformaciono stanje, a samim tim i priroda procesa trenja.
Jedan od {ire prihva}enih na~ina definisanja deformacionog stanja prikazan je na sl. 9.


Slika 9. Definicija deformacionog
stanja

Legenda:
h - prodiranje neravnina
r - radius vrha neravnine
p
0
- napon na granici te~enja
E - modul elasti~nosti
t - ~vrsto}a atomeske veze
C - konstanta


KLASIFIKACIJA MEHANIZMA HABANJA

Pri osnovnom razmatranju mehanizma habanja naj~e{}e se uzimaju u obzir priroda kontaktnih
elemenata, vrsta relativnog kretanja i priroda interakcije. U tab. 2 prikazana je veza ovih mehanizama
habanja. Svi slu~ajevi habanja mogu da se podele na nekoliko vrsta, ili njihovih kombinacija:
zamorno, abraziono, atheziono i tribohemijsko. Ocenjuje se da habanje abrazijom u~estvuje sa 50%
ukupnog o{te}enja habanjem. Athezija se nalazi na drugom mestu sa u~e{}em od oko 15%, a 35% svih
o{te}enja habanjem se odnose na sve druge oblike.












Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 6 od 17


Tabela 2. Veza mehanizama habanja
Priroda kontaktnih povr{ina Vrste relativnog kret. Mehanizam habanja / Priroda interakcije
Optere}enje Optere}enje i materijal
ZH Ab.H Ath.h THH
^vrsto telo/~vrsto telo sa
sredstavima za podmazivanje ili bez
njih
Klizanje


Kotrljanje


Udar


Oscilovanje





Fre




ting

Abrazija


^vrsto telo/te~nost Te~enje










Kavitaciono




habanje

Kapljanje










Eroziono




habanje

^vrsto telo/fluid sa ~esticama Te~enje





Eroziono




habanje

Legenda: ZH - zamorno habanje; Ab.H - Abraziono habanje; Ath.H - atheziono habanje; THH - tribohemijsko habanje
Ocene 1. 2. 3. 4. 5.

Tabela 4. Izgledi povr{ine i zahtevi za materijal zavisno od mehanizma habanja
Mehanizam habanja Izgled pohabane povr{ine Osnovni zahtev za materijal
Zamorno habanje prsline, jamice Kompatibilnost materijala tribo-sistema
Abraziono habanje ogrebotine, brazde, pruge Prisustvo tvrdih struktunih faza
Atheziono habanje ljuspe, nalepljene ~estice, mikro-
konusi, jamice
Dinami~ka izdr`ljivost povr{ine
Tribohemijsko habanje produkti reakcije (filmovi, ~estice) Nema jedinstvnog zahteva



Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 7 od 17


ABRAZIONO HABANJE
Abraziono habanje je posledica me|usobnog delovanja abrazivnih ~estica i materijala kontakt-
nih delova. Pri relativnom kretanju, abrazivne ~estice u zoni kontakta, zahvaljuju}i svojoj geometriji i
tvrdo}i, dovode do odvajanja materijala sa kontaktnih elemenata, deluju}i kao mali alati za se~enje.
Abraziono habanje nastaje usled:
- kretanja materijala koji sadr`e abrazione ~estice po radnim povr{inama elemenata u kontaktu,
- prisustva slobodnih abrazionih ~estica izme|u kontaktnih elemenata ili utisnutih u mek{i materijal i
- prisustva abrazivnih ~estica u radnom fluidu ili okolini.
Osnovni slu~ajevi abrazivnog habanja prikazani su na sl. 10, a primeri razli~itih oblika abrazi-
onog habanja na sl. 11.


Slika 10. Dodir abraziva i kontaktne povr{ine

a) b) c)
Slika 11. Abraziono habanje (a) kretanjem abraziva po materijalu, (b) kretanjem abraziva izme|u kontaktnih
povr{ina elemenata u dodiru, i (c) kretanjem radnog fluida ili okoline sa abrazivom

Na intenzitet abrazionog habanja uti~u priroda i karakteristike abrziva, agresivnost sredine,
udarno dejstvo ~estice i karakteristike kontaktnih povr{ina. Na sl. 12. prikazana je relativna otpornost
prema abrazionom habanju nekih materijala. O~igledno je da je relativna otpornost prema habanju
tehni~ki ~istih metala (sl. 12a) i nemetalnih tvrdih materijala i minerala (sl. 12b) direktno proporcional-
na njihovoj tvrdo}i. Kod metalnih materijala otvrdnutih hladnim deformisanjem (sl. 12c) relativna ot-
pornost prema habanju ne zavisi od dobijene tvrdo}e. Nasuprot ovom kod termi~kih obra|enih ~elika
sa pove}anjem tvrdo}e raste i njihova relativna otpornost prema habanju (sl. 12d). Podaci sa sl. 12
ukazuju na linearnu vezu izme|u relativne otpornosti prema habanju i tvrdo}e tehni~ki ~istih metala,
odnosno tvrdo}e nemetalnih tvrdih materijala i minerala.

Relativna otpornost prema habanju nekog materijala, predstavlja odnos izme|u habanja (sma-
njenja dimenzije ili te`ine) etalon-materijala i habanja konkretnog materijala, koja se odre|uje
ispitivanjem. Na veli~inu abrazionog habanja veliki uticaj ima i odnos izme|u tvrdo}a materijala i
abraziva. To se mo`e videti na sl. 13, koja prikazuje promenu habanja materiajla sa tvrdo}om H
m
u
zavisnosti od tvrdo}e abraziva (H
a
). Na sl. 13 uo~avaju se tri oblasti:
- oblast I predstavlja habanje niskog intenziteta (H
a
<H
m
);
- oblast II je prelazna (H
a
H
m
) i u njoj se nalaze mnogi slu~ajevi eksploatacije ma{inskih elemenata i



Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 8 od 17


- oblast III predstavlja habanje visokog intenziteta ((H
a
>H
m
) u kojoj se odnos tvrdo}e abraziva i
materijala koji se haba nalazi u granicama 1,4 do 1,6. U ovoj oblasti habanje je konstantno i ne zavisi
od tvrdo}e abraziva (H
a
)

i materijala

(H
m
). Smanjenje abrazionog habanja se posti`e povoljnim
odnosom tvrdo}e abraziva i materijala koji se haba. Preporu~uje se H
a
1,3H
m
. U tab. 4. prikazane su
karakteristike povr{ine i uticajne veli~ine kod abrazionog habanja.


Slika 12. Zavisnost relativne otpornosti
materijala prema habanju od tvrdo}e
Slika 13. Uticaj tvrdo}e abraziva na habanje
(H
m
- tvrdo}a materijala; H
a
- tvrdo}a abraziva)

Tabela 4. Veza karakteristi~ne povr{ine i uticajnih veli~ina kod abrazionog habanja
Tribo-sistem Karakteristika
povr{ine
Uticajne veli~ine Primeri
Metal/~vrsto telo
Metal/te~nost
Trljanje/udaranje
brazde
kanali
rupe
udubljenja
ogrebotine
pruge
tvrdo}a abrazivnih zrna
tvrdo}a materijala
temperatura
`ilavost
otvrdnjavanje naprezanjem
struktura
brzina proticanja
napad korozije
raonik
rubovi `ice bavera
rezne glave
mlinski ~eki}
obodi hidrauli~nog klipa

Abrazionom habanju izlo`eni su elementi poljoprivrednih ma{ina, metalur{ka postrojenja,
transportni ure|aji, alatne ma{ine, oprema za peskarenje, {asije vazduhoplova, radna kola hidrauli~nih i
gasnih turbina, burgije za bu{enje naftnih izvora.
Naj~e{}a metoda koja se primenjuje pri eksperimentalnom odre|ivanju habanja nekog materi-
jala je metoda "suvi pesak - gumeni kolut" 6 (DIN 8556 - Deo II; ASTM G 65-80), koja se sastoji u abra-
zionom bru{enju povr{ine epruvete kvarcnim peskom (sl. 14). Epruvete se mere pre i posle eks-
perimenta, a registrovani gubitak te`ine se prera~unava u gubutak zapremine V
ASTM
. Otporniji na ab-
raziono habanje su oni materijali koji poka`u manji gubitak zapremine. Parametri ove metode su sila
pritiska (F) i broj obrtaja gumenog to~ka (n).




Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 9 od 17



Slika 14. Shema ure|aja za ispitivanje metodom
"suvi pesak - gumeni kolut" prema ASTM G 65-80.


Slika 15. Model za odre|ivanje indeksa
otpornosti prema abrazionom habanju

Pored ove metode ~esto se koristi i metoda "indeksa otpornosti prema abraziji" koja se zasniva
na analizi mikrostrukture, uzimaju}i u obzir zapreminski udeo delova mikrostrukture, i njihove
mirkotvrdo}e kao i mirkotvrdo}e abraziva. Otporniji je materijal koji ima vi{i indeks otpornosti prema
abraziji, R
AB
. Indeks otpornosti odre|uje se prema modelu prikazanom na sl. 15. Svaki materijal
predstavljen je krivama I, II i III. Ta~ka Hm
min
je minimalna tvrdo}a konstituenta materijala, a Hm
max

tvrdo}a najtvr|eg konstituenta u materijalu. Polo`aj ta~ke C odre|en je zapreminskim udelom tvrde
faze (konstituenta). Ukoliko se ispituje otpornost prema abrazionom habanju navarenih spojeva
erpuveta za ispitivanje uzima se iz navara prema sl. 16.


Slika 16. Shema izrezivanja epruvete iz navara za ispitivanja po metodi "suvi pesak - gumeni kolut".
Kao ilustraciju ispitivanja otpornosti prema abrazionom habanju navedenim metodama mogu da
se navedu ispitivanja ~etiri tipa navara, ~iji je hemijski sastav prikazan u tab. 5, a tvrdo}a u tab. 6.
Rezultati ispitivanja navara A, B, C i D metodom "suvi pesak - gumeni kolut" (F-130N; n=6000 obrtaja;
tri epruvete) prikazani su u tab. 7. Dijagrami indeksa otpornosti prema abraziji zavisno od tvrdo}e
abraziva (HV
kvarca
=1200; HV
stakla
-500; HV
dolomita
=370 i HV
vapnenca
=140) za iste navare (A, B, C i D) pri-
kazani su na sl. 17.






Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 10 od 17


Tabela 6. Hemijski sastav ispitivanih navara
Oznaka % mase
navara C Si Mn Cr Ni W Mo V Ti
A
B
C
D
0,22
0,50
3,40
3,86
1,0
1,4
2,5
0,6
2,0
2,0
0,25
0,21
1,2
6,0
28,6
27,5


0,02
0,02


0,05
0,03

0,65
0,05
0,42


0,05
0,03


0,7
0,16
Tabela 7. Tvrdo}a ispitivanih navara
Oznaka HCR
navara 1 2 3 4 5 prosek
A
B
C
D
43
55
42
62
41
57
44
59
37
58
45
58
38
57
44
60
39
58
43
61
40
57
44
60

Tabela 8. Rezultati ispitivanja metodom "suvi pesak - gumeni kolut"
Oznaka V
ASTM/A
'mm
3
X, mm
3

navara 1 2 3
A
B
C
D
88,6
107,5
24,8
18,6
72,6
96,9
28,8
18,3
88,1
108,5
37,9
15,9
83,1
104,3
30,5
17,6


Slika 17. Dijagram "indeksa otpornosti - tvrdo}a abraziva" za navare A, B, C i D




Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 11 od 17


U tab. 8. prikazani su rezultati odre|ivanja indeksa otpornosti prema abraziji navara A, B, C i D.
Tabela 8. Indeks otpornosti prema obraziji za navare A, B, C i D.
Oznaka navara R
AB/vapnenac
R
AB/ dolomit
R
AB/staklo
R
AB/kvarc

A
B
C
D
21780
34800
37560
58020
363
34800
37500
58020
363
32750
37560
5802
363
580
1500
7400

Na sl. 18. prikazani su uporedo rezultati ispitivanja navara A, B, C i D obema metodama. Uo~a-
va se da tvrdo}a nije u korelaciji sa otporno{}u prema abraziji jer tribolo{ki sistem pripada oblasti III sa
sl. 13. Kvalitativno slaganje obe primenjene metode je dobro (sem za navare A i B). Kvantitativno
slaganje je ne{to lo{ije, tj. dobijaju se razli~iti me|usobni odnosi izme|u pojedinih navara primenom
jedne ili druge metode, {to i ne iznena|uje, ako se ima na umu koliko je veliki broj uticajnih faktora kod
abrazionog habanja, od kojih neki nisu obuhva}eni jednom, a drugi drugom metodom.

Slika 18. Uporedni rezultati ispitivanja navara A, B, C i D












Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 12 od 17


ATHEZIONO HABANJE
Atheziono habanje je proces sjedinjavanja metala usled kompleksnog uticaja trenja i deforma-
cija pri temperaturama ni`im od ta~ke rekristalizacije, kada se stvara ~vrst spoj na mestima dodira
vrhova neravnina kontaktnih elemenata. Zbog relativnog kretanja dolazi do odvajanja materijala, obi~-
no po dubini jednog od elemenata, sl. 19. U tab. 9 prikazane su karakteristike povr{ine i uticajne
veli~ine kod athezionog habanja.


Slika 19. Primer athezionog habanja
Tabela 9. Veza izme|u karakteristi~nih povr{ina i uticajnih veli~ina kod athezivnog habanja
Tribo-sistem Karakteristi~ne povr{ine Uticajne veli~ine Primeri
Metal/metal prenos metala
metalna abrazija
hladno zavareni spojevi
dubina hrapavosti 50 mm
kombinacije materijala
osetljivost hladno zavarenih spojeva
osetljivost otvrdnjavanja naprezanjem
otpornost na smicanje
tvrdo}a
medijum me|u kontaktnim elementima
to~ak/{ine
zaptivne povr{ine na zasunima
trenje/vode}e povr{ine bez
podmazivanja
ZAMORNO HABANJE
Do zamornog habanja dolazi zbog cikli~nog promenljivog naponskog deformacionog stanja u
zoni kontakta. Pri ovom habanju odvajanje ~estica iz zone kontakta je posledica tangencijalnih
naprezanja, ~ije amplitude ne prelaze granicu elasti~nosti. Prsline u zamornom procesu su posledica
u~estalosti promene naprezanja. Prisustvo maziva u zoni kontakta smanjuje naprezanje i promene
mikrodeformacija, a sa time i usporava proces obrazovanja prslina (sl. 20, puna linija ozna~ava prisustvo
maziva, a isprekidana odsustvo). U tab. 10 prikazani su karakteristike povr{ine i uticajne veli~ine kod
zamornog habanja.

Slika 20. Zavisnost relativnih elasti~nih deformacija re{etke od broja ciklusa









Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 13 od 17


Tabela 10. Veza karakteristi~ne povr{ine i uticajnih veli~ina kod zamornog habanja
Tribo sistem Karakteristika povr{ine Uticajne veli~ine Primeri
Metal/metal
Toplotno-
mehani~ki
mre`a prslina neure|ena
toplotne prsline prekrivene ogorinama
mre`a prslina upravnih na pomeranje
odvajanje
rupi~asta korozija
otpornost na toplotne udare
koeficijent toplotnog `irenja
~vrsto}a na visokim temp.
otpornost prema zamoru
~isto}a
struktura
kugli~ni le`aj
zup~anik
valjci - rad na toplo
toplo kovani deo

TRIBOHEMIJSKO HABANJE
Tribohemijsko habanje nastaje kao posledica uticaja tre}eg tela odnosno sredine u kojoj se
kontakt ostvaruje. U toku procesa trenja zbog reakcije sa okolinom nastaje modifikacija kontaktnih
slojeva koja se cikli~no stvaraju i razaraju. Intenzitet reakcije raste sa porastom temperature. U tab. 11
prikazana je veza karakteristi~ne povr{ine i uticajnih elemenata kod ove vrste habanja.

Tabela 11. Veza izme|u karakteristi~nih povr{ina i uticajnih elemenata kod tribohemijskog habanja
Tribo sistem Karakteristika povr{ine Uticajne veli~ine Primeri
Metal/reakcijski
sloj/~vrsto telo
oksidni slojevi
oksidna abrazija
dubina hrapavosti do 2 m
oksidni sloj
reakcioni sloj
mazivo
me|usloj
temperatura
transformacija materijala
klipni zaptivni prstenovi
klizni delovi ~aure
valjci za hartiju
le`ajevi
MERE ZA SMANJENJE HABANJA
Iz analize procesa habanja i po~etnih uslova, posebno iz date situacije spregnutog para eleme-
nata i optere}enja, odnosno o{te}enja, odre|uju se prakti~na re{enja problema habanja. Naj~e{}a
prakti~na re{enja su:
- konstrukciona re{enja (izmene);
- povr{inska obrada materijala (bez nane{enih slojeva) i
- primena za{titnih slojeva (nane{eni slojevi).
Prva grupa mera obuhvata:
- izmenu geometrije delova koji se habaju radi eliminisanja ili umanjenja habanja,
- primenu pogodnih materijala i
- primenu principa koncentracije habanja pomo}u upotrebe materijala visoke ja~ine.
Za izbor materijala stoje na raspolaganju dve mogu}nosti:
- kori{}enje nemetalnih materijala otpornih na habanje (tab. 13) i
- kori{}enje metalnih materijala otpornih na habanje (tab. 14).

Tabela 13. Nemetalni materijali otporni na habanje
Grupa Primeri primene
1 Proizveden u rastopu
Rastop bazalta
Troska bakra
Al
2
O
3
, ZrO
2

Oblaganje bunkera, udarnih tela
Oblaganje cevnih lukova
Oblaganje transportera
Oblaganje pe}i za termi~ku obradu
2 Tehni~ka keramika
Al
2
O
3
razne ~isto}e
Oblaganje vo|ice za konce, delovi za izvla~enje `ice,
vode}i prstenovi, delovi pumpi
3 Tvrdi materijali SiN, SiC, B
4
C Le`ajevi, trake za zaptivanje, trake vo|ica, posebne mazalice, drobilice koksa
4 Guma i kau~uk Oblaganje povr{ina izlo`enih udarima: re{etke, mlinovi, transporteri i drobilice







Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 14 od 17






Tabela 14. Metalni materijali otporni na habanje

Br.

Naziv
R
m

(N/mm
2
)
Izdu`enje
(%)
Otpornost na
habanje
1. Niskolegirani austenitni manganski ~elici 600 15 Veoma visoka
2. Austenitni manganski tvrdi ~elici 550 50 Srednja
3. Nelegirani ~elici 420 20 Neznatna
4. Niskolegirani ~elici visoke ja~ine 600 18 Neznatna
5. Finozrnasti perlitni ~elici 500-600 12 Neznatna
6. Martenzitni ~elici 500-600 15-20 Srednja
7. Ledeburitni ~elici 600 2 Visoka
8. Termi~ki obra|eno liveno gvo`|e sa lamelarnim grafitom 250 <0,5 Neznatna
9. Termi~ki obra|eno liveno gvo`|e sa nodularnim grafitom 500 3 Neznatna
10. Perlitno belo liveno gvo`|e 250 <0,5 Visoka
11. Martenzitno belo liveno gvo`|e 350 <0,5 Veoma visoka
12. Belo liveno gvo`|e sa visokim sadr`ajem hroma 500 <0,5 Veoma visoka
13. Co-Cr-W-C legure 500 <0,5 Veoma visoka
14. Tvrdi metal 500 <0,5 Izuzetno visoka

U tab. 15 prikazan je hemijski sastav metalnih materijala navedenih u tab. 14 (brojevi u zagradama odgo-
varaju grupama materijala iz tab. 14. Na sl. 21 dat je pregled otpornosti prema odre|enim vrstama habanja nekih
materijala iz tab. 15 i 16.
Povr{inska obrada povr{ina izlo`enih habanju je ~esta mera smanjenja habanja. Na sl. 22 prikazani su
naj~e{}i postupci, a na sl. 23 postupak obrade elektronskim snopom. Posledica velike gustine snage elektronskog
snopa je brzo topljenje materijala u ta~ki napada mlaza, i njegovo brzo ponovno o~vr{}avanje. Ovim postupkom
se osim obrade povr{ine, posti`e i transformacije zone ispod povr{ine. Obrada povr{ine laserom je veoma sli~na
obradi elektronskim snopom.























Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 15 od 17



Tabela 15. Hemijski sastav metalnih materijala iz tab. 14
Tipi~an sastav (%) Tvrdo}a
Grup
a
Naziv Fe C Cr Mn Mo V W Co Ni B HV HRc
Na bazi `eleza sa legiraju}im elementima H 20% (grupa 1)
1. Ugljeni~ni ~elik R 0,5 250 22
Martenzit.leg.~elik R 0,1 1 0,7 250 22
Martenzit.leg.~elik R 0,1 3,5 1 350 35
Martenzit.leg.~elik R 0,25 1 0,3 350 35
Martenzit.leg.~elik R 0,35 3 1 450 45
Martenzit.leg.~elik R 0,45 5 1 5 0,75 650 56
Martenz.ner|.~elik R 0,1 12 400 40
Martenz.ner|.~elik R 0,25 13 450 45
Brzorezni ~elik R 0,8 4 0,5 5 2 6 650 56
Brzorezni ~elik R 0,7 4 0,5 7 1 1,5 650 56
Brzorezni ~elik R 0,4 4 0,5 7 1 1,5 600 54
Austenitni Mn
~elik
R 0,7 0,5 14 4 600 54
Austenitni Mn
~elik
R 0,7 0,15 14 1 600 54
Na bazi `eleza sa legiraju}im elementima 20% (grupa 2)
2. Austen.Cr-Mn
~elik
R 0,35 14 14 1 0,4 600 54
Brzorezni ~elik R 10 15 2,5 750 60
Brzorezni ~elik R 10 15 2,5 750 60
Austenitni ~elik R 0,1 18 3 500 48
Austenitno gvo`|e R 4 30 700 59
Martenzit. gvo`|e R 2,5 28 1 600 54
Bez `eleza (grupa 3)
3. Co-Cr-W 3 1 1 5 R3 400 40
Co-Cr-W 3 1,4 1 8 R3 500 48
Co-Cr-W 3 2,5 1 12 R3 630 55
Ni-Cr-B 3 0,4 1R 2,5 400 40
Ni-Cr-B 4 0,6 1R 3 530 50
Ni-Cr-B 4 0,8 1R 4 720 60
Ni-Cr-Mo-W 5 0,06 16 R 300 30
Karbidi (grupa 4) Karbidi
4. Cevasta {ipka 50-60% volfram granule >1800 HV Gasno AWS A5 21-70
40-50% Fe El.1. WC-20/40
Sinterovana {ipka 50-80% volfram karbid do 10% >1000HV WC-40/120
Cr ili Ni, 10%Fe >900HV Gasno El.1. WE-40/120




Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 16 od 17


14% Mn ~elik (1)
14% Mn-14%Cr-~elik (2)
Mrtenzitni
legirani ~elici (1)
Elektrolu~no nane{ eni
karbidi (4)
Oksiacetilnski naneseni karbidi (4) i
sinterovane { ipke (4)
Martenzitni ner| aju} i ~elici (1)
18/8 Cr-Ni ner| aju} i ~elik (2) Brzorezni ~elici (1,2) Austenitno i martenzitno gvo` | e (2)
Legure na bazi nikla i kobalta
visoka Otpornost na udar niska
Otpornost na
toplotu
i koroziju
visoka
niska
Otpornost na abraziju visoka niska

Slika 21. Oblast primene legura otpornih na habanje
Povr{ inska obrada
Element
Mehani~ki postupci
(povr{ insko o~vr{ } avanje)
- Zra~enje
- Valjanje
- Poliranje pod pritiskom
Termomehani~ki postupci
(difuzioni postupci)
- Nauglji~enje (a) -
Karbonitriranje (a)
- Boriranje (b)
- Hromiranje (b)
- Vanadiumiziranje (b)
- Nitriranje (c)
- Oskidacija (c)
- Sulfoniranje (c)
Termi~ki postupci
(povr{ insko otvrdnjavanje)
- Indukciono
- Plamenom
- Elektronsikm snopom
- Laserskim snopom
- Elektromagnetnim impulsima
Fizi~ki i hemijski postupci
(gasne faze)
- Fizi~ko talo` enje
- Hemijsko talo` enje
- Polimerizacija plazmom

Slika 22. Tehnologije obrade povr{ina







Legenda:
a)sa pove}anjem tvrdo}e
b)sa delimi~nim pove}anjem
tvrdo}e
c)bez pove}anja tvrdo}e



Naziv dokumenta:
Uvod u habanje
Broj dok.: 2.17.

Strana 17 od 17









a) b)
Slika 23. Elektronski snop (a) Shematski prikaz obrade povr{ine; (b) vrste obrade