Kemalizmin Model Ders Kitab: Vatanda in Medeni Bilgiler

Kemalism Model Lesson Book: Civilized Knowledges For The Citizen

Fatma Grses*
zet Cumhuriyetin kurulu yllar, ulus-devlet ideolojisinin erevesini belirleyen, tarih ve vatandala ilikin aratrmalarn yapld yllar olmutur. Yurttalk Bilgisi ders kitaplar, ulus-devletin vatandan yaratmada temel metinler olarak Trkiye tarihinde yer almtr. Bu balamda almamz, ilk kez 1931 ylnda yaynlanan, vatandalk kavramnn oluumuna kaynaklk eden Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnn biimlenmesini, kapsamn ve Trk siyasal yaamndaki izlerini gstermeyi amalamaktadr. almada, kitabn yazar Afet nan tantlm, kitabn hangi srelerden ve kaynaklardan yararlanarak derlendii gsterilmitir. Ayrca Kemalizmin model bir ders kitab olarak oluturmay hedefledii vatanda tanm, kitaplardan alnan rneklerle aklanmaya allmtr. Millet tanm erevesinde, Cumhuriyetin kurucu kadrosunun, vatandata temel hangi argmanlar kulland incelenmitir. Elde edilen veriler erevesinde Vatanda in Medeni Bilgilerin, yurttalk kavramn belirlemedeki etkisi deerlendirilmitir. Anahtar Kelimeler: Vatanda in Medeni Bilgiler, Vatandalk/Yurttalk, Kemalizm, Milliyetilik, Eitim Abstract n the first years of Rebuplic, the researches related to history and citizenships and also identifying the frame ofNation-Goverment ideology are made. Citizenship civics lesson boks as main texts in creating Nation-Goverment citizenship are to be in Turkish history. So this study aims to give a shape the Civilized Knowledges for the Citizen book which helps forming concept of citizenship and published to show its embrace and its traces in political life ofTurkish. n this study, the writer of the book, Afet nan, is introduced and it is showed that the book is gathered together by using which sourches and proccesses. t explains the definition of citizenship which Kemalism as a model lesson book aims to form with the help of the examples from the book. According to the definition of nation, it is researched that the founder staff of Republic used which main arguement in the citizenship. According to the gotten datas, it is evaluated the effect of Civilized Knowledges for the Citizen on the identifying citizenship concept. Key Words: Civilized Knowledges for the Citizen, Citizenship, Kemalism, Nationalism, Education.

Akademik Bak
233

Cilt 4 Say 7 K 2010

Giri Trkiye Cumhuriyeti, btn milliyetilikler gibi kendi tarihini yaratma yolunda, 1920ler ve 1930lar boyunca almalar yapmtr. Bu amala, tek parti ynetimini kapsayan 1930lu yllar, ayn zamanda rejime uyumlu yurtta yetitirme misyonunun Cumhuriyet pedagoglar tarafndan ele alnd bir dnemdir. Yurtta, ders kitaplarnda oluturulan sylem araclyla ina edilmeye
*

Yrd.Do.Dr, Cumhuriyet niversitesi letiim Fakltesi, e-mail: fatosgurses@gmail.com

Fatma Grses

allmtr. Bu nedenle Mustafa Kemal Atatrk eitimle, zellikle iki dersin retimi ile yakndan ilgilenmitir. Bu derslerden biri Tarih,1 dieri Yurttalk Bilgisidir. Yazmnda bizzat yer ald ve Afet nan adyla baslan Vatanda in Medeni Bilgiler kitab, Atatrkn yurtta eitimine verdii nemi gsterir. Bu ders kitab, Cumhuriyetin kuruluunda temel argmanlar belirlemek asndan nemli bir metindir. Bu balamda almamz, Cumhuriyet vatandalnn oluumunu ve erevesini belirleyen bu temel metnin hangi sebeplerle ve ierikle yazldn aklamaya alacaktr. almamzn amac, nemli bir kaynak olan Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnda, vatandalk kavramnn snrlarnn nasl belirlendiini ortaya karmak ve kitabn ortaya k servenini tarihsel perspektifte aklamaktr. Vatanda in Medeni Bilgilerin Yazar Afet nan Resmi yurttaln klt metni olan Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnn yazm iin, Afet nann grevlendirilmi olmas ve bunun nedeni, onun yaamyla yakndan ilgilidir. Bu nedenle kitabn oluum aamalarna gemeden nce, yazar Afet nann yaamna deinmek gerektii grndeyiz. Afet nann annesi Makedonyal, babas Bulgaristann umnu kasabasndan ve tahsilini stanbul Ziraat Mektebinde tamamlayan smail Hakk Beydir. smail Hakk Bey, nce Rumeli daha sonra Anadoluda orman memurluklarnda, mdrlklerinde bulunmu ve bir aralk milletvekili olmutur. Geleneki bir aile kkne sahip Afet nan, Bursa Kz retmen okulunu bitirmitir. lk grevi, zmirde ilk mektep retmenliidir. Afet nan, 11 Ekim 1925 ylnda zmirde grevli bulunduu okulda Atatrkle tantrlr. Atatrk, II.Merutiyet yllarnda Afet nann akrabalarndan yardm grmtr. Bu durum Atatrkn Afet nann eitimiyle ilgilenmesine yol aar.2 nce Lozanda daha sonra stanbulda bir Fransz mektebinde eitimine devam eden Afet nan, burada yaad bir olay anlarnda yle anlatmaktadr:
Akademik Bak
234

Cilt 4 Say 7 K 2010

stanbul Fransz Kz Lisesine (Notre Dame de Sion) yatl olarak girdim. Buradaki renim durumu bsbtn baka idi. retmenlerimizin ou ve yneticiler rahibeydi. Almadmz bir disiplin uygulanyordu. Btn derslerden ok fayda salyordum. Fakat baz ders kitaplarnda ulusal hislerimi krc cmleler vard ve bunlar renmek istemiyordum. Onun iin retmene itiraz etmi ve bunlarn bizim tarihimiz bakmndan doru olmadn sylemitim. Rahibe olan retmenimiz, tartmaya girmiyor ve bunlar renmem iin de srar etmiyordu. Bu kitapta Trklerin sar rktan, ikinci derece (secondaire) ve barbar bir kavim olduu yazl idi. Ayn zamanda resimler de vermi ve bizlerin tipine hi benzemeyen kiiler Trk olarak tantlmak istenmiti3
1 2 3 Atatrk Tarih kitaplarnn yazm iine de katlmtr. Liseler iin bu ekilde yazlm olan drt ciltlik Tarih, ilk ve ortaokullarn tarih kitaplarna kaynak olmutur. Ar nan; Prof. Dr. Afet nan, Remzi Kitabevi, 2. Basm, stanbul 2005, s.101. nan, a.g.e., 99-100.

Kemalizmin Model Ders Kitab: Vatanda in Medeni Bilgiler

Devamnda ise Afet nan kitapta, Trklerin sar rka mensup olduunu ve Asyada yaadn ve buna Kk Asya dendiini, eskiden zengin olan bu ktann imdi fakir olduunu ve bunun nedenin de Trkler olduunun yazl olduunu belirtmitir. Ve bu blgenin zenginlemesinin ancak, Avrupa desteiyle olabileceinin anlatldn aklar. Afet nan, bu kitab Atatrke gsterir ve bundan sonra Trk tarihi ile ilgili aratrmalara balanr.4 Ankarada ilk grevi, Musiki Muallim Mektebinde Yurt Bilgisi ve Tarih retmenlii olan nan, Dil Tarih Corafya Fakltesi Tarih blmnde grevlendirilir. Fakat ayrcalkl olarak grev almak istemez. Cenevre niversitesi Sosyal ve Ekonomik Bilimler Fakltesinde Yakn a ve Modern Tarih Blmne kaydolarak 1938de lisans, 1939da doktora, 1942de doent ve 1950de de profesr olur.5 Eitimi srasnda Atatrk ile telgraf ve mektuplar araclyla niversitede yapt faaliyetler(konferans vb.) konusunda Atatrk bilgilendirmi; Atatrkten de kendini destekleyen ve yardm eden telgraflar almtr.6Bu mektuplarn ierii, Afet nann Trkiyeyi temsil eden bir birey olarak en kk davran ve sz biimine dikkat ederek Atatrk bilgilendirmek ve nasl davranmas gerektii konusunda danma niteliinde olmutur. Bu yazmalar, Atatrkn Trk tarihi konusunda gerekli akademik yapy oluturma yolunda Afet nan grevlendirdiini gstermektedir. Afet nan, eitimi srasnda Profesr Pittard ile yakn bir alma iine girer ve daha sonra Pittard, Trkiyeye gelerek Tarih konusunda Atatrk ile alr. Vatanda in Medeni Bilgilerin Oluum Aamalar Daha nce Malumat Vataniye veya Vatani Malumat adlaryla, 1943ten sonra da Yurttalk Bilgisi olarak adlandrlan ders iin yazlan Vatanda in Medeni Bilgiler kitab,7 1931 ylnda iki cilt halinde yaymlanmtr. Mustafa Kemal Atatrk Cumhurbakan sfatyla, smet Paaya resmi bir yaz gndererek bu kitabn basmn istemitir: Bavekil smet Paa Hz.ne, Vatan ocuklarn eyi vatanda olarak yetitirmek iin klasik tahsil programlar arasnda yer alan yurt bilgisinin ehemmiyeti malumdur. Yurt bilgisi notlar olarak muallim Afet Hanm tarafndan imdiye kadar neredilen intihap, vergiler, askerlik ve vatanda iin meden bilgiler kitaplarnn lzumlu ksmlarn bir araya getirerek ve (vatanda iin meden bilgiler) kitabnn birinci cildi olarak yeniden baslmak zere tertibini tavsiye ettim. Devlet tekilatnn, Trkiye Byk Millet Meclisinin, hukmetin, Husus idareler ve belediyelerin nasl olup kurulup, nasl ilediini, irketler ve banka4 5 6 7 nan, a.g.e., 101. evket S. Aydemir, Tek Adam Cilt III, , Remzi Kitabevi, 24.Bask, stanbul 2008, s.463. Bkz. Ar nan; Prof. Dr. Afet nan, Remzi Kitabevi, 2. Basm, stanbul 2005. Atatrkn 30. yldnmnde Afet nan, elindeki notlar da birletirerek Vatanda in Medeni Bilgiler ve Atatrkn El Yazlar adyla yaynlamtr.

Akademik Bak
235

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Grses

larla eski kapitlasyonlar, siyas frkalar ve aile bahislerini ihtiva eden ve Recep Bey tarafndan yeni yazlan kitap da ayn kitabn ikinci cildini tekil eder. Bu iki kitabn Maarif vekletince tesbit edilmi olan mekteplerin muayyen snflarnda okutulmas muvafk olur. Ders programlarna ilve edilmek zere her iki kitabn fihristleri bapl olarak takdim edilmitir. Her iki kitap hibir ey mukabilinde olmakszn sahipleri tarafndan Maarif vekletine terkedilmitir. Kitaplar yazlrken ve yazldktan sonra bizzat alkadar oldum; bunlarn, yazlmalarnda takip edilen maksatlara hizmet edecek kymet ve mahiyette olduklarn bilhassa kaydederim. Bu kitabn okutulaca snflarn yukarsna gemi olan talebeye de mekteplerini bitirmeden evvel programlara ilve olarak okutulmasn ok faydal bulurum. Bundan baka bu kitaplarn memlekette yurtdalara okutulmas iin reva temin edilecek her tetbirin kymetli olaca kanatinde bulunuyorum. Bu mlahazalar Hkmetin takdirine ve Maarif Vekaletinin usul dahilince yapaca tetkikat ve alaca mukarrata terk ediyorum Efendim.8 Atatrkn belirttii zere Vatanda in Medeni Bilgiler, Afet adyla yaynlanan birinci kitap (birinci cilt), Ktahya Mebusu Recep Peker tarafndan hazrlanan ve onun adyla yaynlanan ikinci kitap (ikinci cilt) olarak dnlmtr. kinci kitapta, Trkiye Cumhuriyetinin devlet tekilatnn ileyii; vatandalarn bu tekilat iinde hak ve devleri; bu haklarn nasl kullanacaklar, devleri nasl yerine getirecekleri anlatlmtr. Birinci kitap ise, Atatrkn istei zerine9 Afet adyla Vatanda in Medeni Bilgiler olarak baslm ve okulda yurtta eitimi asndan dnm noktasn oluturmutur. Kitap ilk kez, Maarif Vekaleti Talim ve Terbiye Dairesinin 7.9.1931 tarih ve 2917 numaral emriyle 40 bin adet baslmtr.10 Byk lde Atatrkn dzeltmelerini iermesi ve kendi el yazsyla birok blmn kaleme almas nedeniyle aratrmamz srasnda Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnn gnmz basklarnda, Mustafa Kemal Atatrk adyla ounlukla baslm ve literatrde bu kitabn Atatrkn yazd kitap olarak ifade edildii grlmtr.11 Afet inan, Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnn zah balkl blmnde kitabn nasl yazldn yleaklar:
8 9 Afet, Vatanda in Medeni Bilgiler Devlet Matbaas, stanbul1933, s. 1-2. Belgenin asl iin Bkz. Ek 1. zankayaya gre, okuyucularn tam bir zgrlk ortamnda irdelenip eletirilebilmesi iin kendi adyla deil, iznini ald Prof. Afet nann adyla Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnn yaynlanmasn uygun gren Atatrk, yalnz ortaretim rencilerine de deil tm yetikin yurttalara bu kitabn ulatrlmasn istemitir Bkz., zer zankaya, Yurtta in Medeni Bilgiler ya da ok-Partili Dnemde Rafa Kaldrlan Demokrasi Dersleri, Mlkiye, Cilt:XXVI, Say, 233, Mart-Nisan 2002, Ankara s. 98. 10 Ayn kitap Maarif Vekleti Milli Talim Terbiye Dairesinin 27/6/1933 tarih ve 3113 numaral emriyle nc defa olarak 25.000 adet daha baslr. 11 Atatrkn gerek kendi yazd gerekse Afet nana yazdrd notlarn tmnn kitaba girdii ve kitabn nemli bir blmn oluturduunu gz nnde tutarsak Mustafa Kemalin Vatanda in Medeni Bilgilerin asl yazar olduunu syleyebiliriz. Fakat burada Afet nann da kitabn yazmnda byk lde katksn olduunu unutmamak gerekmektedir.

Akademik Bak
236

Cilt 4 Say 7 K 2010

Kemalizmin Model Ders Kitab: Vatanda in Medeni Bilgiler

nsanlar tandklar bildikleri eyleri severler ve sevdikleri eylerle alkadar olurlar. Bu sebeble Yurtbilgisinin vatandalarda memleket sevgisini beslemek noktasndan ok ehemmiyeti vardr. Yurtbilgisi notlarndan; intihap, vergi, askerlik ksmlarn memleketimizin byk zatlarndan ltufkr yardmlarile birer kitap halinde toplam ve Himayei Etfal Cemiyeti menfaatine ayr ayr bastrmtm. Bunlardan sonra Vatanda in Medeni Bilgiler ismi altndaki kitapta ayni suretle bastrld. Btn bunlar her zaman deien kanunlara ait tafsilttan ayrarak bir araya topladm. Bu sretle esas mefhumlar bir cilt altna girdi. Alkal kanunlar hlasas ayrca lhika olarak bastrlacak ve bunlarda deiiklik olunca lhikalarda tadilt yaplacaktr.12 Kitaptaki fikirlerin pek ou genellikle Atatrkn sofrasnda ve evresinde bulunan davetli devlet adamlar, askerler, hukukular, yazarlar ve dier aydn kiiler tarafndan ortaya atlm veya tartlmtr. Atatrkn istei zerine nan, Fransz Lisesinde okuduu nstruction Civiluque adl kitaptan eviriler yapmtr. Atatrk ayn zamanda, benzer konularla ilgili Cumhurbakan genel sekreteri Tevfik Bykloluna Almancadan eviriler yaptrm, Franszca ve Trkeden okuduu konular da Afet nana ya da genel sekreterine yazdrmtr. Bundan baka Afet nan, konuyla ilgili kitaplar okumu ve eitli eviriler yapmtr. Anlarnda, bu ekilde hazrlanan notlarn derste nasl kullandn yle aklar: Yurt bilgisinin konularna gre yukarda akladm ekilde hazrlanrd. Ben bunlar ders planma uygun olarak dzenlerdim. Bir ksmn ise bror olarak bastrr, rencilerime datrdm. Fakat bu konularn asl ilgi ekici yn, Atatrkn toplantlarnda bulunanlar arasnda tartmalarn yaplmas idi. Devlet adamlar, askeri erkn, hukukular, edipler ve gnn dier aydn kiileri arasnda konu ortaya atlr, herkes dncesini ve bilgisini aklama frsat bulurdu. Bu konumalar ok yararl ve zellikle benim iin ok retici idi. Elimde daima kt kalem bulunduu iin de hemen her eyi not ederdim. Ayrca bir tarif veya bir mesele zerinde daha etrafl konuulmas iin sorular yazdrlr ve davetlilerin ertesi akama hazrlkl gelmeleri salanrd.13 Bylelikle Vatanda in Medeni Bilgiler kitab, 1929-1930 yllarnda Yurt Bilgisine ilikin eviri, eitli notlar, Atatrkn, Tevfik Byklolunun ve Afet nann el yazlaryla tutulmu notlar, daktilo edildikten sonraki notlardan olumutur. Bu belgelerden yararlanlarak hazrlanan bror ve kitaplar ise unlardr: 1. Bror ve risale eklinde.Trk ocuklarna Yurt Bilgisi Notlar (Ankara, 1929). 2. Her konu iin ayr kitap olarak ntihap, Askerlik Vazifesi, irketler ve Bankalar, Vergi Bilgisi. Bu drt kitap 1930da stanbulda baslmtr. Bu kitapla12 Afet, Vatanda in Medeni Bilgiler, Devlet Matbaas, stanbul, 1931. 13 Ar nan; Prof. Dr. Afet nan, Remzi Kitabevi, 2. Basm, stanbul 2005, 102.

Akademik Bak
237

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Grses

rn hepsi Himaye-i Etfal derneine Askeri liselerde okuyan asker yetimlerine ve Musiki Muallim Mektebinden yksek istidat gsterecek iki rencinin renimlerini tamamlamaya ve Sultan Ahmet Fakir ocuklarna Bakm Derneine verilmitir. 3. Btn konularn toplu basm 1930da 141 sayfa olarak Vatanda in Medeni Bilgiler adn tamtr. 1931de baslana ise ntihab-Vergi-Askerlik ilave edilmitir. 4. Vatanda in Medeni Bilgiler adyla baslanlar, Maarif Vekaleti Milli Talim Terbiye Dairesinin emriyle 7.6.1932tarih ve 1908 numaral emriyle 191 sayfa, 27.6.1933 tarih ve 3113 numaral emriyle 302 sayfa olarak baslmtr. 5. 1969-1988-1998 yllarnda Medeni Bilgiler adyla baslmtr.14 Medeni Bilgiler ve M. Kemalin El Yazlar (1998)adl kitabn sonu blmnde Afet nan, Medeni Bilgilerin btn belgeleriyle bu kitapta yaynlanm olduunu belirterek, kitabn yazlma servenini yle zetler: Bylece Atatrkn el yazlaryla ispatlanm konular, Onun fikirleri olarak tarihte yer alacaktr. ahidi olduum konular benim alma hissemi belirterek aklam bulunuyorum. Bu suretle tarihi bir sorumluluu yerine getirmekle mutluyum. Bu mnasebetle unu da sylemek istiyorum ki, meslek hayatmn balang senesinde Atatrk ve arkadalaryla bu konular alm olmak ve nihayet Onun tavsiyesi ile, benim adma bunlarn yaynlanmas bana sonraki yllarda almalarma hz vermek iin olumlu ve itici bir kuvvet nitelii salamtr. Bu bakmdan gerek Atatrkn salnda yksek renimimi tamamlamak, gerekse Onun lmnden sonra doktora yaparak(1939) niversite kariyerimi btn dereceleri ile tamamlamak suretiyle meslek vicdan huzuruna kavutum15 Hasan ndere gre, Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnda dnemin aydnlarnn bizzat yazd ksmlar bulunmaktadr. Bunlar, Trkiyede Cumhuriyet Nasl Oldu? balkl bir blmde(s.34-43)16 Tevfik Byklolu;Askerlik Vazifesi(163-186) adl blmde smet nn ile Fevzi akmakn baz cmle veya paragraflarn sahibi olduuna ilikindir. Kitapta smet nn, Fevzi akmak, Bakan Cemal Hsn Tarayn askerlikle ilgili grleri de yer almtr.

Akademik Bak
238

Cilt 4 Say 7 K 2010

14 nan, a.g.e., 103-104. 15 A. fet nan, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar (haz. Ali Sevim, Azmi Ssl, M. Akif Tural), Atatrk Aratrma Merkezi, 1998, s. 423. 16 Bkz., Afet, Vatanda in Medeni Bilgiler, Devlet Matbaas, stanbul, 1931.

Kemalizmin Model Ders Kitab: Vatanda in Medeni Bilgiler

nder, Afet nann kaynaklar arasnda adn belirtmedii, bir ansiklopediden ve Vatanda in Medeni Bilgilerden nce ortaokullarda hemen hemen tek ders kitab olarak okutulan Mehmet Emin Eriirgilin Yurt Bilgisi17 adl kitabndan sz etmektedir. Goltzun Milleti Msellaha adl kitab, Vatanda in Medeni Bilgilerin baka bir kaynan oluturmaktadr.18 Buraya kadar ders kitabnn oluumunda hangi kiiler, olaylar, belgeler ve metinlerinbelirleyici olduunu incelemi bulunuyoruz. Bundan sonra, ders kitabndaki vatandalk kavramn hangi erevede belirlendiini aklamaya allacaz. Cumhuriyet Yurttal in Temel Metin: Vatanda in Medeni Bilgiler Batl tarih tezlerinin doru kabul edilip okullarda okutulmas yerine, milli bir tarih yazlmas gerektiini savunan Atatrke gre, 15.yzyldan beri rk, Batl tarih yazarlar, BatlTarihTezine gre medeniyetin balangc olarak Yunan Medeniyetini vermektedir. Batl tarih grnde Trkler, Orta Asyadaki gebe airetler olarak anlatlmakta ve rk antropolojik yaklamlarla bir rk aidiyetine oturtulmaya allmaktadr. Buna kar Kemalist sylem lke, din ve etnisiteyi birbirine eklemleyerek Trkle yeni bir tanm getirir. Bu amala Atatrk, Trk ulusunu odak alarak Trk tarihini aratrmak, Cumhuriyetin temel amac olan ulus-devlet yaratma srecine tarihsel bir referans oluturmak iin 1923 ylnda, stanbul niversitesi Profsrler kuruluna Ulusal bamszl bilim alannda da tamamlama grevi verir. Tarih alanndaki bu gelimelerin yan sra, milletin oluum srecinde nemli bir unsur olan dil konusunda da reformlara ynelir.19

17 Maarif Vekleti Msteear olan Mehmet Emin, 1930 ylnda Maarif Vekleti ve Talim Terbiye Dairesinin 16 Austos 1926 tarih ve 1302 numaral karar ile liselerin birinci devreleri ve ortamekteplerin ikinci ve nc snflar ve ks-erkek muallim mekteplerininde okutulmak zere Yurt Bilgisi kitab hazrlamtr. (Bkz. Mehmet Emin, Yurt Bilgisi, Kanaat Ktphanesi, stanbul 1930). Bu kitap aratrmamz srasnda gzden geirilerek Medeni Bilgiler kitabyla byk benzerlikler grld tesbit edilmitir. Ayn zamanda aratrmamz srasnda Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnn yaynlanmasndan nce, Muallim Abdlbaki(1929) tarafndan lkmekteplerin drdnc snflar iin hazrlanm Yurt Bilgisi kitabna da rastlanmtr. 18 Bu konuda Bkz., Hasan nder, Milleti Msellaha ve Medeni Bilgiler, Tarih ve Toplum, Say 192, Aralk 1999, Ankara s. 49-56. 19 Bu gelimelerin balangc, Osmanl dneminde Osmanlca harflerin slahna ilikin ilk kez 1862de Mnif Paann bir konumasnda ortaya atlr. II.Merutiyet dneminde baz Jn Trk yazarlar (Hseyin Cahit Yaln, Cell Nuri leri, Abdullah Cevdet gibi), Latin alfabesinin kabuln savunurlar. Enver Paa ise, Osmanlca harflerin slah edilmi bir eklini orduda dener. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren, dile ynelik almalarn hz kazand grlr. 1923ten sonra zmir ktisat Kongresindeki ve ubat 1924te Millet Meclisindeki tartmalar Latin harflerinin kabulne kar muhalefetin izlerini tar.

Akademik Bak
239

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Grses

Bu balamda oluturulan Vatanda in Medeni Bilgiler kitab 16 blmden oluur: Millet (Trk Milletinin Mtalas); Devlet; Cumhuriyet; Trkiyede Cumhuriyet Nasl Oldu?; lk Hak, lk Vazife ve Hak ile Vazifenin Mnasebeti; Vatandaa Kar Devletin Vazifeleri; Hrriyet, Ballk (Solidarit); almakMeslek; Vatandan Devlete Kar Balca Vazifeleri; ntihap (ntihap Hakknda Umum Bilgiler); Vergi Hakknda Umum Bilgiler; Askerlik Vazifesi; ntihap (Trkiyede Mebus ntihabatnn Kanunen Sureti Cereyean); Vergi; (Trkiye Cumhuriyetinde Vergi Sistemi); Askerlik (Askere Girmeden Evvel ve Girdikten Sonra Askerlik Muamelelerine Dair Ksa Bilgiler) ve Hrriyet.20 Vatanda in Medeni Bilgilerin ulus anlay, szlemeyi temel alan ulus anlayyla kurmak istedii iliki nedeniyle sorunlu bir kavramsallatrmaya dayanr. Szlemeci ulus yaps, farkl kkenden insanlar, yurttalar birlii eklinde alglar. Topraksal adan sreklilik gsterir. Ortak tarihsel gemie gnderme yapar. Snrlar az ok istikrarl topraklardan (vatan) hareket eder. Gemite ve bugnde sahip olunan topraklarn sreklilii, vatan anlatsn ve bu anlatya dayal yurttalar topluluu tasavvurunu nispeten daha tutarl klar. Oysa Trkiye iin szlemeci yurttalk anlaynda, tarihsel vatan olarak Orta Asya gemiine yaplan gnderme, ulusu Trk unsurlardan arndrarak szlemeci/siyasal ulus kavrayn sorunlu klar.21 Vatanda in Medeni Bilgiler kitab millet tanmn, kltr ne alan bir tanmlama biiminde yapar. Kitabn ilk konusunu oluturan Millet blmnde,bir harstan (kltrden) olan insanlardan mrekkep cemiyete millet denir dersek milletin en ksa tarifini yapm oluruz denmektedir. Millet; dil, kltr ve lk birliine bal vatandalarn oluturduu siyasal ve sosyal birlik olarak tanmlanr. Atatrkn millet anlaynn en ak ve ayrntl ekilde ifadesi olan szlemeci olma iddiasndaki bu tanm, onun subjektif ve kltrel millet anlayn benimsemi olduunu ifade eder. Kitabn Trklerin Menei, Teekklleri Tarz blmnde, Trklerin kkeni yle aklanr: Trk milletinin her kiisi, birtakm farklarla ve fakat umum surette birbirine benzer. Baz yapl farklarn ise tabi bulmak gerekir. nk, Mezopotamya, Msr llerinden balyan malm tarihten evvel Sibirya bozkrlarndan balyan Ortaasya, Rusya, Kafkasya, Anadolu, dnk ve bugnk Yunanistan, Girit, Romallardan evel Orta talyada, velhasl Akdeniz sahillerine kadar yaylm ve yerlemi bu baka baka iklimlerin tesiri altnda, baka baka cinslerle22 binlerce sene yaam, kaynam olan bu kadar eski ve bu kadar byk bir insan cemiyetinin bugnk ocuklarnn tam tamamna birbirlerine benzemeleri mmkn mdr.23
20 Vatanda in Medeni Bilgilerin CHP Genel Sekreteri Recep Peker tarafndan hazrlanan ikinci cildinde Tekilat- Esasiye; Trkiye Byk Millet Meclisi; Meclisin lemesi; Heyeti Umumiye; Kanun; Bte; Muhasabet Divan; Devlet ras; Siyasi Frkalar; Hkmet Tekilt; Adliye; Temyiz Mahkemesi; Ticaret Davalar; Avukat ve Baro; Dahiliye; Vilyetlerin Hususi daresi; Belediyeler; Ky; Memurlar; Hariciye; Eski Kapitlasyonlar; Maarif; Maliye; Nafa; ktisat; irketler; Bankalar; Shhiye ve tima Muavenet; Aile, Milli Mdafaa blmleri yer alr. Bkz. Recep Peker, nklab Dersleri, T.C. Maarif ve Derleme Mdrl, 1935. 21 Fsun stel, Makbul Vatandan Peinde: II. Merutiyetten Bugne Vatandalk Eitimi, letiim Yaynlar, stanbul 2005, s. 229. 22 Cins kelimesi burada rk anlamnda kullanlmtr. 23 Afet, Vatanda in Medeni Bilgiler, Devlet Matbaas, stanbul, 1931, s. 9

Akademik Bak
240

Cilt 4 Say 7 K 2010

Kemalizmin Model Ders Kitab: Vatanda in Medeni Bilgiler

Bu aklama, Trk Milletinin eskiye dayanan ve birok uygarlkla karm; rk olarak baz farklara sahip olmakla birlikte, genel olarak benzer zelliklerinin olduunu belirtir. Trkler geni bir corafyaya yaylm, ok eski zamana uzanan bir kkene sahip olarak tasavvur edilir. Trk Milletinin Mtaleas bal ile yer alan blmde, Trk Milletini oluturan etkenlerin Trk dili, Trk yurdu, Trklerin kkeni ve oluum biimleri olarak sraland grlmektedir. Kitapta, genel olarak belirtilen Trk Milletinin oluumu yle betimlenir: a)Zengin bir hatrat mirasna sahip bulunan, b)Beraber yaamak hususunda mterek arzu ve muvakkatte samimi olan; c)Ve sahip olunan mirasn muhafazasna beraber devam hususunda iradeleri mterek olan insanlarn birlemesinden vcuda gelen cemiyete millet nam verilir.24 zetle millet; ortak bir tarih, beraber yaama istek ve inancnda olan topluluk olarak; devlet ise, kendine zg kuvveti olan ve belli bir alanda yerlemi mevcudiyet olarak tanmlanr.25 rencilere milli aidiyet duygusu, lsz ve abartl bir slupla Trklerin eskiden beri en uygar, en sava, en bamsz, ksaca en byk olduuna dair gven duygusu verilerek alanr. Afet nan, Milli His balkl blmde bu durumu yle betimler: Bir iin ahlk bir kymeti olmas, ayr ayr insanlardan daha ulv bir membadan sadr olmasdr. O memba; cemiyettir, millettir. Filhakika, ahlkiyet, husus fertlerden ayr ve bunlarn fevkinde, ancak itima mill olabilir. Milletin itima nizam ve sknui hal ve istikbalde refah, saadeti, selmeti ve masuniyeti, medeniyette terakki ve tealisi iin insanlardan her hususta alka, gayret, nefsin feraatini ve icap ettii zaman seve seve nefsinin fedasn talep eden mill ahlkyet icaplar, o millet efrad tarafndan adeta muhakeme edilmeksizin vicdan, hiss bir saikle yaplr. En byk mill his, mill heyecan; ite budur. Millet analarnn, millet babalarnn, millet hocalarnn millet byklerinin; evde, mektepte, orduda, fabrikada, heryerde ve her ite millet ocuklarna, milletin her ferdine bkmakszn ve mtemadiyen verecekleri mill terbiyenin gayesi ite bu yksek mill hissi salamlatrmak olmaldr Trkler slm dinini kabul etmeden evel de byk bir millet idi. Bu dini kabul ettikten sonra, bu din; ne Araplarn; ne ayni dinde bulunan Acemlerin ve ne de sairenin Trklerle birleip bir millet tekil etmelerine tesir etmedi. Bilkis trk milletinin mill balarn gevetti; milli hislerini, milli heyecann uyuturdu.26 Burada ahlk, dinsel kaynaklarndan koparlarak dnyeviletirilir, daha sonra ise millletirilir. Sz konusu millletirme ilemi, ahlk, sekler bir kutsallkla buluturulur. Baka bir anlatmla milli his, dini hisin yerine geen bir kar kutsallk alan oluturur. Bu hissin salanmasnda ise, ordu, aile, okul
24 Afet, a.g.e., s. 17. 25 Afet, a.g.e., s.20. 26 Afet, a.g.e., 11.

Akademik Bak
241

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Grses

temel grevliler olarak seilir ve toplumun her alannda bu hissin yaratlmas iin milli terbiye yolunda gidilmesi gereklilii vurgulanr. Din birliinin, ulus oluumundaki rol kabul edilmez. Bylece, slamiyet ncesi, slamiyet sonras tarih anlatsndaki Trklerin btn itibariyle Mslman olduu kabul, bir yandan Mslman olmayan ulus tanmndan dlayarak ve Araplarla Acemleri de, modern ncesi mmet ve modern millet hiyerarisine dayal olarak tekiletirilir. Arap27 szcnn kullanm ise, atma dnemlerine saklanr. Uyum dnemlerinde sadece Mslmanlar, Osmanllar hatta Trkler vardr. Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnn yazld dnem ve koullar nedeniyle ayrmclktan uzak durma gayreti iinde, btnletirici ve kapsayc olma iddiasnda olduu sylenebilir. Ulus-devletin kuruluunun gergin ve olduka dikkatli davranlmas gereken bir dnem olmas, bu yaklamn en nemli nedenidir. Meden His balkl blmde, Trk Milleti: a) Siyasi varlkta birlik; b) Dil birlii; c) Yurt birlii; d) Irk ve mene birlii; e)Tarihi karabet; f) Ahlki karabet olarak, zelliklerin bir araya gelmesiyle olutuu belirtilir. Dier milletlerde ise, bunlarn hepsinin birden olmad savunulur. Krtlk, erkeslik gibi yanl adlandrmalar istibdat dneminin bir rn olarak sunulur ve dmann yani d mihraklarn, i dman olan mrteci zerindeki ynlendirmelerinin sonucu olduu belirtilir. te yandan sz konusu unsurlara ilikin bu millet efrad ifadesi; Krtler, erkesler, Lazlar ve Bonaklarn bu kez ulus olarak konumlandn gsterir.28 Cumhuriyetin kurulu dneminin tekisini oluturan ve ders kitaplarnda ayr bir balk altnda yer alan ecnebi belirsizlii, aileye tehdit oluturma potansiyeline sahip olarak grlr. Trk ulusunun tarihsel vatan ve Trklerin kkenine ilikin aklama ve gndermelerle, organik bir ulus anlaynn benimsendii grlmektedir. Buradatarihsel vatann byklyle buluan, Byk Trklk anlatsnn nemli bir katks vardr. Trk Yurduna ilikin olarak kitapta unlar sylenir: Trk milleti Asyann garbnda ve Avrupann arknda olmak zere kara ve deniz snrlar ile ayrt edilmi, dnyaca tannm bir yurtta yaar. Onun adna Trkeli, trk vatan derler. Trk yurdu daha bykt. Yakn ve uzak zamanlar dnlrse Trke yurtluk etmemi bir kta yoktur. Btn dnyada Asya, Avrupa, Afrika trk atalarna yurt olmutur. Bu hakikatler eski ve hususile yeni tarih vesikalar ile malmdur. Fakat bugnk trk milleti, varl iin bugnk yurdundan memnundur. nk; derin ve anl gemiin; byk, kudretli atalarnn
27 Copeaux, tarih ders kitaplarnda Araplarn ayr bir tanm olmad sonucuna varlabileceini, Trk ve Arap halknn ok uzun sre i ie yaam olmasndan dolay Trklerin onlar yabanc ya da komu gibi bile grmediklerini, gl bir kaynama sonucu Araplarn, Trkler tarafndan ayr alglanmadklarn iddia eder. Komu olarak Arap, dman olarak Arap, kkten yabanc gzkmektedir; ama Trkler tarafndan benimsenen slam gemii bu yabancy ayrmakta glk ekmektedir. Bkz., Etienne Copeaux, Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, (ev. Ali Berktay), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2000, s. 242. 28 Afet, Vatanda in Medeni Bilgiler, Devlet Matbaas, stanbul 1931, s. 13-16.

Akademik Bak
242

Cilt 4 Say 7 K 2010

Kemalizmin Model Ders Kitab: Vatanda in Medeni Bilgiler

mukaddes miraslarn bu yurtta muhafaza edebileceine ok fazla zenginletirilebileceine emindir. Vatanmz, Trk milletinin eski ve yksek tarihi ve topraklarnn derinliklerinde mevcudiyetlerini muhafaza eden eserleri ile yaad bugnk siyas snrlarmz iinde yurttur. Vatan hibir kayt ve art altnda ayrlk kabul etmez bir ktledir.29 Vatan/yurtu tahayyl etmek ve oradan hareketle bir ulus ve yurttalar topluluu oluturma konusunda Vatanda in Medeni Bilgiler, dnemin Trk tarihine dnk aratrmalarndan sklkla yararlanmtr. Trkiyede Cumhuriyet Nasl Oldu? adl blmde cumhuriyet ile eski ynetim arasndaki farklar sralanarak yakn tarih zetlenir: btn vatan haric dmanlardan temizlendi. Saltanat ve hanedan, milletin azm fedakrlkla kazand muzafferiyetlerden sora yine tahtlarnda kalmak ve sefahet ve cehaletlerile milleti yeniden felkete atmak istiyorlard. Davet edildiimiz sulh konferansna padiahn hkmeti sfat ile birtakm murahhaslar itirak ettirmek cretinde bulunan adamlar oldu. Artk bir ekilden ibaret kalan saltanat ilga etmek zaman gelmiti. Dier taraftan ise son Osmanl padiah dmanlarn himayesine iltica ve bir dman gemisile memleketten kayordu.30 Cumhuriyetin gelitirilmesi iin devletilik ilkesinin uygulanma gereklilii ise yle aklanr: Cumhuriyetimiz henz ok gentir. Maziden kendine miras kalan btn hayati iler, zamann mecburiyetlerini tatmin edecek derecede deildir. Siyas ve fikr hayatta olduu gibi iktisad ilerde de fertlerin teebbsleri neticesini beklemek doru olamaz. Mhim ve byk ileri ancak milletin umum servetine ve devletin btn tekilat ve kuvvetine istinat ederek; mill hkimiyetin tatbik ve icrasn tanzim ile muvazzaf olan hkmetin mmkn olduu kadar zerine alp baarmas tercih olunur.31. Vatanda in Medeni Bilgiler, devletin vesayet ile lkeyi kurmak ve ynetmek zorunda olduunu ve bunun iin de devletilik ilkesinin sadece ekonomik alanda deil siyas ve fikr alanda da devam ettirilmesi gerektii vurgusunu yapmaktadr. Devamnda da benimsenen devletilik anlaynn mmkn olduu kadar az zaman iinde milletin umum ve yksek menfaatleri iin gerekli grld belirtilir. Demokrasinin tarihesinin anlatld blmde, Trklerin demokrasiye sahip en eski milletlerden biri olduu vurgulanr: Trk milleti en eski tarihlerinde, mehur kurultaylarile, bu kurultaylarda devlet reislerini intihap etmelerile demokrasi fikrine ne kadar merbut olduklarn gstermilerdir. Son tarihi devletlerde, balarna geen padiahlar, bu usulden ayrlarak mstebit olmulardr.32
29 30 31 32 Bu blm metinde, zellikle italik yazlarak vurgulanmtr. Bkz. Afet, a.g.e., s. 8-9. Afet, a.g.e., s.40. Afet, a.g.e., s. 58. Afet, a.g.e., s. 26.

Akademik Bak
243

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Grses

Vatanda in Medeni Bilgilere gre, hkmdarlarn temsil ettii Osmanl gemii demokrasi bakmndan duraklama olmutur. Demokrasinin siyasi ierikte olduunu, Bizim bildiimiz demokrasi, bilhassa siyasidir dncesine ek olarak demokrasinin fikr temeli zerinde de durulur. Demokrasi memleket akdr ayni zamanda babalk ve analktr cmlesi ile vazgeilmez oluu gsterilmeye alr. Demokrasiye Muhalif Asri Cereyanlar bal altndaki blmde ise, Bolevik nazariyesi, ihtillci sendikalizm nazariyesi, menfaatlerin temsili nazariyesi33 olarak tehlikeye iaret edilir ve hrriyetin nemi yle aklanr: Trk, istibdat ve esaret zincirleriniparalayabilmek iin dahil ve haric dmanlar karsnda hayatn ortaya att; saysz fedakrlklara katland; muvaffak oldu; ancak onsan sora hrriyetine sahip oldu. Bu sebeble hrriyet Trkn hayatdr.34 Savatan yeni km ve igalden kurtulmu bir lkenin yaad gerilimin izleri, Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnda grlmektedir. Ulusal kimliin ve yurttalar topluluunun inasnn nihai hedefi olan biz bilincinin yurttalar tarafndan iselletirilmesi, sz konusu bilincin beslenecei bir teki yaratmtr. Ders kitaplarnda yer alan tekinin tarif ve iaretlenmesine dayal gerek ya da kurgusal tehdit temas, ulusal dayanma ve btnl pekitirme yolunda ilevsel bir nem kazanmtr. Cumhuriyetin i dman ya da tekisi yakn gemiin temsilcileri ve ibirlikileridir. Ders kitaplarnda, Cumhuriyetin kuruluu ile birlikte, i dman sorununun zme kavuturulmu olduu grnmektedir. Yeni dmanlar ise haydut, hrsz ve kaaklardr. D dman konusunda egemen sylemde, genelde reel politika gereklerine dayal bir pragmatizm dikkati eker. Dman devletin evleri basan aile yelerine ktlk yapan ve huzurunu karan sngl neferlere vurgu yaparken, Batl devletlerin adlar genelde aka telaffuz edilmez. Batl devletlerin, itilaf devletleri ya da igal ordular gibi genel bir tanmlama iinde yer almasna karlk, Yunan igali ayrntlaryla anlatlr. Erken Cumhuriyet dneminde Kurtulu Sava anlatsyla beslenen d dman temsili, 1930larda giderek anonimleir.35 Kitapta, Fransz ihtilalini getirdii nsan Hak ve Hrriyetlerini ieren hrriyet biimleri sralanarak bu zgrlklerden, Vicdan Hrriyeti vurgulanr: din muhafzl kisvesine brnenlerin, hakikati dnebilenler, syliyebilenler hakknda reva grdkleri zulm ve ikenceler, insanlk tarihinde daima kirli facialar olarak kalacaktr. Trkiye Cumhuriyetinde, her reit dinini intihapta hr olduu gibi, muayyen bir dinin merasimi de serbesttir tekkeler ve zaviyeler ve trbeler kanunla
33 Menfaatlerin temsili nazariyesi ile baz meslek, sanat ve i adamlarnn mecliste ayr ayr kendilerini temsil etmeleri gerektiine dair istekleri olduunu bu yapld takdirde birka grubun birleerek kendi karlar iin alacan ve bunun olmamas gerektiini vurgular. 34 Afet, a.g.e. , s. 67. 35 Fsun stel, Makbul Vatandan Peinde: II. Merutiyetten Bugne Vatandalk Eitimi, letiim Yaynlar, stanbul 2005, s. 209-214.

Akademik Bak
244

Cilt 4 Say 7 K 2010

Kemalizmin Model Ders Kitab: Vatanda in Medeni Bilgiler

kapatlmlardr. eyhlik, dervilik, elebilik, halifelik, memnudur. nk bunlar irtica membalar ve cehalet damgalardr. Trk milleti byle messeselere tahamml edemezdi ve etmedi.36 Bu blmde yeni devletin pozitivizmin gereklerine uygun yurtta anlay ve laiklik vurgusu grlmektedir. Kitabn ilerleyen blmlerinde Ho Grmeklik, Taassupsuzluk bal altnda bu konuya tekrar dnlr. zellikle bu blmde baz insanlarn istikbali mazinin arasnda grmekte olduu, bunu amann yolunun ise terbiyeden getii belirtilir. Kemalistler, lkedeki egemen din syleminde syrlan bir bak sunmaya almlar ve kurulu dneminin kurucu misyonundan dolay mesafeli bir sylemi benimsemilerdir.37 Hegomanyac snf-toplum ilikileri, aslnda devlet, kltrel kurumlar ve sylem olarak dil, benliin kaynaklar, kimlik iaretlerini ierek karmak bir emadr. Cumhuriyeti sistem, bir sylem olarak, toplumun temeli olarak dini tanma yoluyla eliti ve kitleleri birbirine balayan kprler oluturan, eski Osmanl pratiinden ayrlmtr. Cumhuriyet ideolojisi, bir sylem olarak slamiyetin yerini reddederek okumularla dierleri arasndaki aral derinletirmitir.38 Bu durum Vatanda in Medeni Bilgilerde, herkesin serbeste dncelerini aklama hrriyetinin devletin geliimi asndan nemli olduu belirtilerek sabitlenir. Bunun memleketin huzur ve sknunu bozacak surette olmamas gerektii vurgulanr. Gazetelerin mektep kitaplar olmad, en adi yalanlar iaada basnn rol oynad fakat ilk zamanlarda kazan iinden baka bir ey olmayan gazeteciliin lke iin uygun bir duruma dntrlebilecei ifade edilir.39 Gazeteler, dernekler yurttan eitilmesinde rol oynayan konumda betimlenir. Yurttan yaratlmasnda vazgeilmez unsur olan okul konusunda ise, Tedris Hrriyeti bal altnda yer verilir. Devletin vatandalarn eitme konusuda ilkokul zorunlu tuttuunu ve toplumun geneli iin eitim-retimin devlet kontrolnde olmas gerektii yer alr. lk Hak, lk Vazife ve Hak ile Vazifenin Mnasebeti blmnde, bir insann hakknn dieri iin vazife olduu belirtilerek hakkn ve vazifenin birbirinden ayrlamazl savunulur. Devletin herkesin haklarn ve vazifelerini tayin ettii, ihtardan idama kadar giden hukuk meyyideleri ve ahlki meyyidelerle vazifelerin yerine getirtilecei vurgulanr. Vatandan devlete kar vazifeleri bal altnda, devletin ihtiya duyduu vatanda zellikleri yle sralanr: Devlet asayii temin etmek iin, memleketi mdafaa eylemek iin, shhati yerinde, grbz ve anlaylar, milli hisleri, vatan muhabbetleri yksek vatandalar ister.
36 Afet, Vatanda in Medeni Bilgiler, Devlet Matbaas, stanbul 1931, s. 71. 37 Etienne Copeaux, Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, (ev. Ali Berktay), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2000, s. 17. 38 erif Mardin, Modern Trk Sosyal Bilimleri zerine Baz Dnceler, Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik, (edit. Sibel Bozdoan, Reat Kasaba), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, kinci Basm stanbul 1999, s. 56-58. 39 Afet, Vatanda in Medeni Bilgiler, Devlet Matbaas, stanbul 1931, s. 76-77.

Akademik Bak
245

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Grses

Devlet; dhilde ve harite milleti ilerini grdrecek yksek kabiliyetli vatandalara muhtatr.40 Siyasi haklarn, cins, ya ve kabiliyet fark olmakszn milletin her ferdine verilmediinin belirtilmi olmas Afet nann buradaki kiisel bak asn bize gsterir. II.Merutiyet dnemi ders kitaplarndaki teebbs-i ahsi vurgusu erken Cumhuriyet dneminden itibaren yerini toplumun btnn ulusal kalknmac proje temelinde seferber etmeye ynelen bir sorumluluk/grev ahlk temasna brakr. Grev ahlk vurgusu ekonomik azgelimilie gnderme yapmakszn, almay kendinde bir deer, erdem ve son tahlilde bir ahlki varolu biimi olarak sunar. Bir yandan korporatist anlay temelinde toplumdaki snfsal farkllklarn grmezden gelinirken, dier yandan da Cumhuriyetin ekonomik tekisi olan tembele (ekonomi d kategori) iaret eder. Bu anlamda Cumhuriyeti anlatda isiz yoktur, almayan/tembel vardr.41 Vazifeler konusunda ise almann itimai bir vazife olduu, zenginlerin bile almas gerektii belirtilir. Vatandan Devlete Kar Vazifeleri adl blmde vatandan vazifeleri, ntihap etmek, vergi vermek ve askerlik yapmak olarak sralanr. Vergi devlete kar vatandan mukaddes borcu olarak tanmlanmtr. Mukaddes ve bor kelimelerinin seilmi olmas verginin nemini temsil eder. Bu balamda, Vatanda in Medeni Bilgilere gre mill uur olutuka mal mkellefiyet olarak ifade edilen vergi, ortak hayat temsil eden devlet iin bir hak, vatanda iin bir bortur. Kitaba gre kii nasl yakn iin btn servetini harcayabilirse, devlet istediinde de ayn duyguyu hissetmelidir. Bunu hissetmiyorsa, bunun nedeni mterek varl ve ahsi varlndan hari ve ondan ayr ve menfaatleri birbirine zt olarak telkki edilmesindendir. Bu durumun ise, o ferdin noksann ve devletin kendi nimetleri ile ahs varlk arasndaki ba hissettirememi olmasndan kaynakland ifade edilmitir. Verginin devlete hizmeti karlnda denen bir cret veya asayi ve emniyeti muhafaza etsin diye denen bir sigorta creti olmadnn alt izilmekte; devletin yapt btn hizmetlerin btn vatandalarn madd ve manev kar ve mutluluu iin gerekli olduu belirtilmitir.42Btn kitap boyunca, tek grsel malzeme olarak verginin nasl alnd ve nerelere harcand gsterilmitir (Bkz. Ek 2). Vatanda in Medeni Bilgiler kitab, vatanda iin temel vazifelerden biri olarak askerlik yapmay iaret etmitir. Trklerin her ferdinin gebe hayat srerken asker olduu ve yerleik hayatla birlikte orduya ihtiya duyulduu belirtilerek. Ordu Hayat balkl blm ile askerlik vazifesinin istekle lme hazr bulunmak askerliin en cidd almetidir denmektedir. Manevi bir vazi40 Afet, a.g.e., s. 53. 41 Fsun stel, Makbul Vatandan Peinde: II. Merutiyetten Bugne Vatandalk Eitimi, letiim Yaynlar, stanbul 2005, s. 190. 42 Afet, Vatanda in Medeni Bilgiler, Devlet Matbaas, stanbul 1931, s. 99-159.

Akademik Bak
246

Cilt 4 Say 7 K 2010

Kemalizmin Model Ders Kitab: Vatanda in Medeni Bilgiler

fe olarak askerlikte, insanlarn arkadalk ba ile birbirlerine bal olduklar; niformann nemi vurgulanr. Bir milletin ne kadar meden olursa olsun intizam ve asayiin temini iin polis, jandarma ve hatta orduya ihtiya duyduu vurgulanr. Ordunun, dier milletler karsnda bamszl korumak iin gl olmas gerektii belirtilir43 Ordu Mekteptir blmnde milleti oluturan bireylerin terbiyesi iin maariften sonra ordunun nemi yle aklanr: Memleketin her tarafnda nur ocaklar, memleket evldnn dimalarn aydnlatmaya almaktadr. Btn bu ocaklarn yannda asker oca da, ayn vazifeyi grmektedir. yalnz askerlik noktai nazarndan deil, irfan noktai nazarndan da tedris ve talim eden bir mektep, bir terbiye ocadr. Bu ocakta vatandalar, msavat renirler; cesaret ve teebbs fikirlerini inkiaf ettirirler. Bir millet birinci derece milletler srasna her eyden evel askerlerile ve askerlii ile dhil olur.44 Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnda, intihap yani seme hakk ayr blm halinde ele alnmtr. Bu blmde hkmet biimleri dorudan, yar dorudan ve temsili hkmet olarak aklanm, seimin hem hak hem dev olduu belirtilmitir. ntihap Hem Vazife Hem Haktr bal altnda seimin milli hkimiyet prensibinin fiilen tatbiki olmasndan dolay vatanda iin hak olduunu, vatandalar mterek menfaat ve talilerine karar verirken hep beraber dikkatli olmak mecburiyetindedirler ifadesi ile seimin ayn zamanda vazife olduu belirtilmitir. Bu blmde Afet nann saptamas olduka ilgintir: ntihabn hak olduu nazariyesi, mill hkimiyetin ifadesidir; mill hkimiyet, istisnasz vatandalarn umumi heyetindedir. Buna binaen-sabiler ve delilerden baka- btn vatandalar erkek ve kadn intihapta rey hakkna maliktir. nk, milletin her ferdi, kendi mevcudiyeti kadar esasl bir hakka maliktir. Mill hkimiyetin cinsiyet fark gzetmeksizin, milletin btn azasna ait olduunda elbette pheye mahal yoktur. Bundan phe edenler demokrasi ve mill hkimiyetin ne olduunu anlamaktan ciz olan kimselerdir; asl intihap hakkna kabiliyeti, liyakati, olmyacak olan bu gibilerdir. ntihap hakknn btn vatandalarca tatbikna, kanunen hibir mni bulunmamak lzmdr. Mill hkimiyet, cemiyetin yalnz bir ksmnn lehine paralanamaz. ntihabn bir vazife olduu nazariyesi taraftar olanlar da, intihabn umum millete ait bir hak olduunu kabul ederler. Fakat u noktai nazar ileri srerler: Millet umum menfaatte kimlerin faal olmas icap edeceini tayin hakkna maliktir. te bu suretle intihap hakkn bir vazife yapan nazariyeye vsl oluyorlar ve vazifenin en iyi ifa edeceklere tahmilinden bahsediyorlar.45 Burada, yurttalar asndan hem hak, hem de vazife olan seimin, 1930larn muhalefetsiz ortamnn son derece dar snrlar iinde gerekletii olgusu grmezden gelinmitir.
43 Afet, a.g.e., s. 163-184. 44 Afet, a.g.e., s.184-186. 45 Afet, a.g.e., s.125.

Akademik Bak
247

Cilt 4 Say 7 K 2010

Fatma Grses

Sonu Trkiyede yurttan yaratlmasnda Cumhuriyet pedagoglarnn ihtiyac olan, inac bir yurtseverlik forml olmutur. Bu nedenle dil ve tarih eleri, kurucu unsur olarak kullanlmak istenmitir. Vatandalk kavramnn ieriini belirleyen, Cumhuriyetin ilk yllarndan gnmze kadar gelien tarih anlay, bu unsurlar belirleyen temel eler olmutur. Bu elerin kullanld Yurttalk Bilgisi dersi, millet tanmndan yola klarak vatanda ve devletin birbirine kar grevleri, zgrlk, dayanma, seim gibi konular erevesinde retimde yer almtr. Vatanda in Medeni Bilgiler, dersin amac ve konular gerei kurucu kadroya, siyasal kavramlar veya konular hakknda grlerini ifade etme frsat salamtr. Bu niteliiyle kitap, kurucu kadronun zellikle Atatrkn bu konulardaki dncelerinin neler olduunu renebileceimiz nemli bir kaynaktr. Yurttalk Bilgisi dersi alannda nemli bir dnm noktasn oluturan Vatanda in Medeni Bilgiler, 1930dan 1939a kadar ortaokullarda yurttalkla ilgili tek ders kitab olarak okutulmu, ancak Atatrkn lmnden sonra uzun sre ders kitab olmad halde yeni basmlar yaplp genel okuyucu kitlesine de ulatrlmam, sadece bir kuan siyasal eitiminin temel dayana olmutur. Vatanda in Medeni Bilgiler kitabnda, birbiriyle elien iki tasarmn46 kaygs grlr. Bunlardan ilki, Batl eitim sistemiyle ders kitaplarn yazmak ve bunun iin de Mslman, zellikle Osmanl boyutlardan syrlm bir kimlik yaratmak iin Trklerin Asyal kklerini vmektir. kincisi ise, Osmanl dneminden miras kalan tarih yazm alkanlklarndan kopmamaktr. Bunlardan ilki seilerekulus-devlet kurma idealine ulalmaya allmtr. Kitapta yer alan vatandalk anlay, devletin vesayetindeki vatanda ngrm, vazifelerin/ grevlerin ncelikli olduu bir vatandalk anlaynn snrlarn izmitir.
Kaynaklar AFET, Vatanda in Medeni Bilgiler, Devlet Matbaas, stanbul 1931. Akademik Bak
248

AFET, Vatanda in Medeni Bilgiler Devlet Matbaas, stanbul1933. AYDEMR evket Sreyya, Tek Adam Cilt III, , Remzi Kitabevi, 24. Bask, stanbul 2008. COPEAUX Etienne, Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, (ev. Ali Berktay), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2000. NAN A. fet, Meden Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar (haz. Ali Sevim, Azmi Ssl, M. Akif Tural), Atatrk Aratrma Merkezi, 1998.
46 1931in tarih ders kitab, geleneksel bir grnm izmekte ve Antik aa ynelik Batl baka baml kalmakta, slamiyete ilikin tarihsel anlatm ise, yaps ve z bakmndan klasik Mslman tarih yazmna uygun bir izgi izlemektedir. slamiyet hakkndaki sayfalar, klasik yaplarna kar bugnk kitaplarda bulunmayan lik bir anlayn izlerini tamakta ve eski Trkler stne olan blmler, Trklerin ncll ve stnl fikirlerini belirtmektedir. Bkz., Etienne Copeaux, Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, (ev. Ali Berktay), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2000, s. 45.

Cilt 4 Say 7 K 2010

Kemalizmin Model Ders Kitab: Vatanda in Medeni Bilgiler

NAN Ar, Prof. Dr. Afet nan, Remzi Kitabevi, 2. Basm, stanbul 2005. MARDN, erif; Modern Trk Sosyal Bilimleri zerine Baz Dnceler, Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik, (edit. Sibel Bozdoan, Reat Kasaba), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, kinci Basm stanbul 1999, s. 54-70. MEHMET EMN, Yurt Bilgisi, Kanaat Ktphanesi, stanbul1930. ZANKAYA, zer; Yurtta in Medeni Bilgiler ya da ok-Partili Dnemde Rafa Kaldrlan Demokrasi Dersleri, Mlkiye, Cilt:XXVI, Say, 233, Mart-Nisan 2002, Ankara s. 93-99. PEKER Recep, nklab Dersleri, T.C. Maarif ve Derleme Mdrl, 1935. NDER Hasan, Milleti Msellaha ve Medeni Bilgiler, Tarih ve Toplum, Say 192, Aralk 1999, Ankara s. 48-56. STEL Fsun, Makbul Vatandan Peinde: II. Merutiyetten Bugne Vatandalk Eitimi, letiim Yaynlar, stanbul 2005

Ek 1: Vatanda in Medeni Bilgiler Kitabnda Yer Alan Varidatlar ve Masraf Tablosu47

Akademik Bak
249

Cilt 4 Say 7 K 2010

47 Afet, Vatanda in Medeni Bilgiler, Devlet Matbaas, stanbul, 1931, s.145.