Karayolu Geometrik Standartlar 2006

1.
NSZ Karayollar Geometrik Standartlar na ait almalar 1960l yllarda balam olup Bro ve Arazi leri iin Tip ve Tablolar hazrlanarak uzun yllar proje almalarnda kullanlmtr. Daha sonraki yllarda gelien bilim ve teknolojiye uygun yeni standartlarn hazrlanmas iin kurulan Komisyon, 1983 ylnda Karayollar Geometrik Standartlar, Kent D ki eritli Yollar S1 Tablosu nu hazrlamtr. 2000li yllara gelindiinde ise Karayollar Genel Mdrlnn politikalarna uygun daha kapsaml bir alma yaplmas gerei duyulmutur. Bu amala Haziran 2004te oluturulan Komisyon, 2005 ylnda almalarn tamamlayarak Karayollar Tasarm El Kitabn hazrlamtr. Yol kullanclar ve tat teknolojisindeki gelimeler, trafik hacmi, corafya ve toporafyadaki deikenlik ve dier faktrler karayolu tasarmnn standartlamasn zorlatrmaktadr. Hazrlanan El Kitabnda gnmzn ulam ihtiyalarna uygun karayolu sisteminin gelitirilmesi; ncelikli olarak amalanmtr. Karayollar Tasarm El Kitab ders kitab niteliinde deildir. Kitapta yer alan hususlar gerekli durumlarda deitirilebilir. El kitab, ders kitaplarnda yer almayan proje tekniklerinin yannda, grafik ve tablolar da iermektedir. Bu bilgilerle, arazi ve broda ortaya kabilecek problemlere ksa srede zm retilmesi amalanmtr. Giri ve Karayolu Geometrik Tasarm lkeleri, Kavak Tasarm, Drenaj Tasarm ve Yol Gvenlik Elemanlarnn Tasarm bal altnda drt alt komisyon tarafndan hazrlanarak, Teknik niversitelerin ve ilgili sektr temsilcilerinin grlerine de sunulan El Kitabnn, gelecek yllarda; ehir Geileri, Trafik, Kpr, Tnel ve styap konularna ait tasarm bilgilerini de kapsayacak ekilde gelitirilmesi ve geniletilmesinin faydal olaca dnlmektedir. Karayolu Tasarm El Kitab nn hazrlanmasnda emei geen tm komisyon yelerine teekkr eder, tasarm kitabnn kuruluumuza hayrl olmasn ve baar ile uygulanmasn temenni ederim. 01/12/2005
M. Cahit TURHAN Genel Mdr v.
ii
KARAYOLU TASARIM EL KTABI TEKNK KOMSYON YELER 1. Tasarm kriterleri, Karayolu geometrik elemanlarnn tasarm, Enkesit elemanlarnn tasarm alma Grup yeleri Ad soyad Tuba KPER Mehmet TUTA Fahri BATU Ouz SEHTYANCI Yldz TERZOLU mer ERDEN Serin ULUKAN Alper RNOLU Veysel AKKU A.Grkan GNGR Zuhal ETKESEN Murat ZMEN Yavuz ERGNTAV Selim DENER Fatma AHN 2. Pozisyonu Birimi Jeodezi ve Fotorametri b.Md. Ett ve Proje D.Bk. Yol Ett ve Proje b.Md.Yrd. Ett ve Proje D.Bk. Otoyolu Proje b.Md.ef Otoyollar D.Bk. Planlama b.Md.Yrd Proram ve zleme D.Bk. Ulam ve Maliyet Ett.b.Md.Yrd.Proram ve zleme D.Bk. Yol Ett ve Proje b.Md.Yrd. Ett ve Proje D.Bk. Otoyolu Proje b.Md.Yrd. Otoyollar D.Bk. Trafik b.Md.Yrd. Bakm D.Bk. Trafik b.Md.ef Bakm D.Bk. st Yap b.Md. Teknik Aratrma D.Bk. Zemin Mek. ve Tnel.b.Md.Yrd. Teknik Aratrma D.Bk. Jeolojik Hiz.b.Md.Yrd. Teknik Aratrma D.Bk. Jeolojik Hiz.b.Md.ef Teknik Aratrma D.Bk. Tesisler b.Md.ef Yapm D.Bk. Kpr Ett ve Proje b.Md.ef Kprler D.Bk.
Kavak tasarm alma Grup yeleri Pozisyonu Yol Ett ve Proje b. Md.Yrd. Otoyolu Proje b. Md.Yrd. Otoyolu Proje b.Md.ef Trafik b.Md.ef Ulam ve Maliyet Ett.b.Md.ef Planlama b.Md.ef Asfalt b.Md.ef Birimi Ett ve Proje D.Bk. Otoyollar D.Bk. Otoyollar D.Bk. Bakm D.Bk. Proram ve zleme D.Bk. Proram ve zleme D.Bk. Yapm D.Bk.
Ad soyad Serpil YARDIM Sevim TIRA Fahri BATU Veysel AKKU Gnl KARA Kenan KAYACI Erol DKCOLU
3. Drenaj tasarm alma Grup yeleri Ad soyad Pozisyonu Birimi Mcahit AKKO Yol Ett ve Proje b.Md.ef Ett ve Proje D.Bk. Mine SEVNOLU Otoyolu Proje b.Md.ef. Otoyollar D.Bk. lkay TMUR Zemin Mek. ve Tnel.b.Md.Mh. Teknik Aratrma D.Bk Yeim ESAT Kpr Ett ve Proje b.Md.ef Kprler D.Bk. 4. Yol gvenlik elemanlarnn tasarm alma Grup yeleri Ad soyad Atilla BER Fahri BATU brahim KARAKO Kemal TEKN A.Serhat KALAYCI Pozisyonu Yol Ett ve Proje b.Md.ef Otoyolu Proje b.Md.ef Trafik b.Md.ef Kpr Yapm b.Md.ef Planlama b. Md.Mh. Birimi Ett ve Proje D.Bk. Otoyollar D.Bk. Bakm D.Bk. Kprler D.Bk. Proram ve zleme D.Bk
Ayrca, kitabn hazrlanmasnda Sayn Argun Tun da katkda bulunmutur. iii
NDEKLER
1. GR ................................................................................................... 1
1.1. Tanmlar..........................................................................................................1 1.2. Karayolu Tasarm Aamalar ..........................................................................8
2. TASARIM KRTERLER ............................................................... 11

2.1. Birinci ncelikli Tasarm Kriterleri..............................................................11
2.1.1. Karayollar Snflandrmas........................................................................... 11 2.1.2. Toporafik Yap ............................................................................................ 12 2.1.3. Trafik Akmnn Temel zellikleri............................................................... 12 2.1.3.1. Hacim-Akm Oran.......................................................................... 12 2.1.3.2. Hz................................................................................................... 13 2.1.3.3. Younluk......................................................................................... 13
2.2. kinci ncelikli Tasarm Kriterleri ...............................................................14

2.2.1. Tasarm Hz ................................................................................................. 14 2.2.2. Tasarm Tat ............................................................................................... 14 2.2.2.1. Tasarm Tatlar ve Boyutlar ........................................................ 14 2.2.2.2. Tatlarn Hzlanma zellikleri....................................................... 18 2.2.2.3. Tatlarn Frenleme zellikleri ....................................................... 18 2.2.3. Kapasite ve Hizmet Seviyesi ........................................................................ 21 2.2.3.1. Hizmet Seviyesi .............................................................................. 21 2.2.3.2. Hizmet Hacmi ................................................................................. 23
3. KARAYOLU GEOMETRK ELEMANLARININ TASARIMI . 24

3.1. Gr Mesafesi .............................................................................................24
3.1.1. Duru Gr Mesafesi ................................................................................. 24 3.1.2. Gei Gr Mesafesi ................................................................................... 25 3.1.3. ki eritli Karayollarnda Gei Olanaklarn Artrma Yntemleri............... 26 3.1.3.1. Gei eridi .............................................................................. ....... 26 3.1.3.2. Gei Cepleri ...................................................................................27
3.2. Yatay Eksen...................................................................................................28

3.2.1. Aliyman Tasarm ......................................................................................... 28 3.2.2. Dever Tasarm ............................................................................................. 29 3.2.2.1. Maksimum Dever.29 3.2.2.2. Rakordman Boyu..29 3.2.2.2.1. Aliyman-Kurp Dever Rakortman ................................... 33 3.2.2.2.2. Gei Erisi Dever Rakortman....................................... 35 3.2.3. Yatay Kurp Tasarm ...................................................................................... 36 3.2.3.1. Minimum KurpYarap .................................................................. 36 3.2.3.2. Gei Erisi Tasarm ...................................................................... 37 3.2.3.2.1. Spiral ............................................................................... 38 3.2.3.2.2. Klotoid ........................................................................... 39 3.2.3.3. Kurp Geniletme Tasarm .............................................................. 41 3.2.3.4. Yatay Kurplarda Gr Mesafesi.................................................... 43 3.2.4. Yatay Eksen Tasarm iin Genel Kurallar ................................................... 45
3.3. Dey Eksen..................................................................................................47
3.3.1. Toporafik Yap ............................................................................................ 47 3.3.2. Eim.............................................................................................................. 47 3.3.2.1. Tasarm iin Kritik Eimler ............................................................ 47 3.3.2.2. Tasarm iin Kritik Eim Boyu....................................................... 48 3.3.4. Trmanma eritleri........................................................................................ 48 3.3.5. Acil Ka Rampalar .................................................................................... 52 3.3.6. Dey Kurplar............................................................................................... 53 3.3.6.1. Parabolik Dey Kurplar................................................................ 54 3.3.6.1.1. Tepe Dey Kurplar ........................................................ 55 3.3.6.1.2. Dere Dey Kurplar ........................................................ 57 3.3.6.1.3. Parabolik Dey Kurplarda Krmz Kot Hesab ............. 58 3.3.6.2. Alt Geitlerde Gr Mesafesi........................................................ 59 3.3.6.3. Dairesel Dey Kurplar...................................................................60 3.3.7. Dey Eksen Tasarm iin Genel Kurallar .................................................. 61
3.4. Yatay ve Dey Eksen Uyumu .....................................................................64
4. ENKEST ELEMANLARININ TASARIMI ................................. 70

4.1. Karayolu styaps................................................................................................... 70 4.1.1. styap Tipleri .............................................................................................. 70 4.1.2. Enine Eim ................................................................................................... 70 4.2. erit Genilii .......................................................................................................... 70 4.3. Banketler .................................................................................................................. 70 4.4. Dolgu ve Yarma evleri, Drenaj Hendekleri ........................................................... 71 4.4.1. Dolgu evleri................................................................................................. 71 4.4.2.Yarma evleri ................................................................................................ 72 4.4.3.Yarma evi Hendekleri ve Drenaj................................................................. 72 4.5. Orta Refjler ............................................................................................................ 78 4.6. Park Alanlar..............................................................................................................80 4.7. Tipik Yol Enkesitleri................................................................................................ 81 4.8. Dayanma Yaplar (Duvarlar)............................................................................. ......91
5. KAVAK TASARIMI ................................................................... 100

5.1. Giri........................................................................................................................ 100 5.1.1. Kavak Dzenlemelerinin Amac ............................................................... 100 5.1.2. Kavak Tasarmn Etkileyen Faktrler ...................................................... 100 5.1.3. Kavak Tasarm iin Gerekli Veriler ......................................................... 101 5.2. Edzey Kavaklar................................................................................................. 103 5.2.1. Edzey Kavak Tipleri .............................................................................. 105 5.2.1.1. Kollu Kavaklar...................................................................... 105 5.2.1.2. Drt Kollu Kavaklar ................................................................... 106 5.2.1.3. ok Kollu Kavaklar.................................................................... 107 5.2.1.4. Dnel Kavaklar............................................................................ 108 5.2.2. Kavak Kapasite Analizleri ........................................................................ 110 5.2.2.1. Mevcut Kavaklarda Kapasite Analizi Yapmak iin Gerekli ............. Trafik verileri ................................................................................ 110 5.2.2.2. Planlanan Kavaklarda Kapasite Asndan Kavak Tipini ............... Belirlemek iin Yaplacak almalar.......................................... 110 5.2.2.3. Kapasite Asndan Kavak Tipleri............................................... 111 5.2.3. Edzey Kavaklarda Trafik Hareketleri .................................................... 111 5.2.4. Kavaklarda Gzergah ve Profil ................................................................. 114
II
5.2.4.1. Yatay Hat Dzenlemesi................................................................. 114 5.2.4.2. Dey Hat...................................................................................... 116 5.2.4.3. Yatay ve Dey Hat Kombinasyonu ............................................. 117 5.2.5. Kavaklarda Gr Mesafesi Tasarm ....................................................... 118 5.2.6. Tasarm Tatlar ......................................................................................... 123 5.2.7. Kavak Kelerinin Tasarm...................................................................... 123 5.2.7.1. Dnlerde Kaplama Genilikleri ................................................. 123 5.2.7.2. Minimum Dn Yaraplar ve Gei Erileri ............................ 127 5.2.8. Enine Eimler ............................................................................................. 135 5.2.8.1. Dever Deiimi ............................................................................. 136 5.2.9. Yardmc eritler......................................................................................... 140 5.2.9.1. Sa Dn eridi........................................................................... 141 5.2.9.2. Sol Dn eridi ........................................................................... 145 5.2.10. Kanalize Edzey Kavaklar..................................................................... 149 5.2.10.1. Damla Tasarm ........................................................................... 149 5.2.10.2. Ada Tasarm ............................................................................... 156 5.2.10.3. Dnel Kavak Tasarm ............................................................... 163 5.2.10.3.1. Mini Dnel Kavak Tasarm ...................................... 163 5.2.10.3.2. Modern Dnel Kavak Tasarm ................................. 164 5.2.11. Orta Aklklar .................................................................................................. 173 5.2.11.1. U-Dnler.................................................................................. 176 5.2.11.2. Toplayc Yollar .......................................................................... 177 5.3. Farkl Dzeyli Kavaklar ...................................................................................... 179 5.3.1. Farkl Dzeyli Kavak Tipleri .................................................................... 183 5.31.1. Kollu Kavaklar........................................................................ 183 5.3.1.1.1. Trompet ......................................................................... 184 5.3.1.1.2. Yarm Yonca ................................................................. 186 5.3.1.1.3. Direksiyonel ve Yar Direksiyonel................................ 186 5.3.1.2. Drt Kollu Kavaklar .................................................................... 188 5.3.1.2.1. Tek Luplu (Dngl) .................................................... 188 5.3.1.2.2. Diamond........................................................................ 188 5.3.1.2.3. Yonca ............................................................................ 190 5.3.1.2.3.1. Toplayc Yollu Yonca Kavak .................. 191 5.3.1.2.3.2. Yarm Yonca ( Simetrik- Asimetrik).......... 191 5.3.1.2.4. Dnel ............................................................................. 194 5.3.1.2.5. Direksiyonel ve Yar Direksiyonel................................ 195 5.3.1.2.6. Tek Nokta...................................................................... 196 5.3.1.3. Farkl Dzeyli Kavak Kombinasyonlar ...................................... 199 5.3.2. Tasarm Kriterleri ....................................................................................... 201 5.3 2.1. Kavak Yerleimi .......................................................................... 202 5.3 2.2. erit Saylar ve Enkesit Tipi ........................................................ 203 5.3 2.3. Yardmc eritler .......................................................................... 203 5.3 2.4. Rampalar ve Rampa Terminalleri ................................................. 204 5.3.2.4.1. Tasarm Hz ................................................................. 205 5.3.2.4.2. Kurplar .......................................................................... 207 5.3.2.4.3. Gr Mesafesi.............................................................. 209 5.3.2.4.4. Dey Hat Tasarm ....................................................... 209 5.3.2.4.5. Dever ve Enine Eimler ................................................ 210 5.3.2.4.6. Rampa Genilikleri........................................................ 213 5.3.2.4.7. Rampa Terminalleri....................................................... 214
III
5.3.3. Farkl Seviyeli Geileri ............................................................................. 231
6. DRENAJ TASARIMI .................................................................... 233

6.1. Yzeysel drenaj tasarmnn esaslar ...................................................................... 233 6.2. Menfez tasarm...................................................................................................... 234 6.2.1. Rasyonel metot............................................................................................ 240 6.2.2.Mcmath metodu .......................................................................................... 248 6.2.3.Sentetik metot .............................................................................................. 248 6.3. Kentii yollarn yzeysel drenaj ........................................................................... 258 6.4. Kentd yollarn yzeysel drenaj.......................................................................270 6.5. Yzeyalt drenaj .................................................................................................... 272
7. YOL GVENLK ELEMANLARININ TASARIMI.................. 280

7.1. Yol kenar elemanlarnn tasarm esaslar ............................................................. 280 7.1.1. Yol kenar toporafyas ve geometrisi........................................................ 282 7.1.2.Dolgu ve yarma evleri ............................................................................... 283 7.1.3.Yol kenar hendek kanallar ve drenaj yaplar ............................................ 283 7.1.4.Trafik iaret levhalar, aydnlatma direkleri ve mesnetleri . .285 7.1.5.Otokorkuluklar . 286 7.1.5.1.Otokorkuluk gereksinimi .. .287 7.1.5.2.Standart yol kenar otokorkuluklar .. .289 7.1.5.3.Otokorkuluk seimi .. .290 7.1.5.4.Otokorkuluk yerleimi.. .290 7.1.5.5.Blnm yollarda refj otokorkuluklar . .293 7.1.5.6.Otokorkuluklar arasndaki geiler . ...293 7.1.5.7.Otokorkuluklarn u iyiletirmeleri . ..294 7.1.5.8.arpma yastklar.. .294 7.1.5.9.Otokorkuluklarn kprlerde kullanm. 294 7.2. Mevcut yol geometrik zelliklerinin iyiletirilmesi . ..295
KAYNAKA.297
IV
KARAYOLU TASARIM EL KTABI 1. GR
Bu blmde karayollarnn planlama, tasarm, yapm ve hizmete alma aamalarnda kullanlan teknik terimler ve ak emas ile ilgili genel aklamalar yaplmaktadr.
1.1. Tanmlar
Ada: Yayalarn geme ve durmalarna, tatlardan inip binmelerine yarayan, trafik akmlarn dzenleme ve trafik gvenliini salamak amacyla yaplm olan aralarn bulunamayaca, koruyucu tertibatla belirlenmi blm ve alanlardr. Ana Yol: Ana trafie ak olan ve bunu kesen karayolundaki trafiin, bu yolu geerken veya bu yola girerken, ilk gei hakkn vermesi gerektii iaretlerle belirlenmi karayoludur. Ariyet: Yarmadan kan malzemenin dolgu iin yeterli miktarda veya uygun nitelikte olmamas halinde uygun bir malzeme ocandan alnan malzemedir. Aliyman: Yolun proje yatay hattndaki dorusal ksmdr. Alt geit: Karayolunun dier bir karayolu veya demir yolunu alttan gemesini salayan yapdr. Aplikasyon: Yol ekseninin araziye uygulanmasdr. Ayrc (Ayrtman): Tat yollarn veya yol blmlerini birbirinden ayran, bir taraftaki tatlarn dier tarafa gemesini yasaklayan, engelleyen veya zorlatran karayolu yaps, trafik tertibat veya gerecidir. Ayrlma eridi (Yavalama eridi): Bir platformdan ayrlacak olan bir tatn hzl trafik akmndan ayrldktan sonra ilerideki kurba gvenle girmek iin yavalamasn salayan bir hz deitirme erididir. Banket: Yaya yolu ayrlmam karayolunda, tat yolu kenar ile ev ba veya hendek i st kenar arasnda kalan ve olaan olarak yayalarn ve hayvanlarn kullanaca, zorunlu hallerde de aralarn faydalanabilecei ksmdr. Bombe (Yol at Eimi): Yol platformundaki sularn yzeysel drenajn salamak amacyla yol enkesitinde eksenden iki kenara doru uygulanan negatif eimdir. Bordr: Kaplama ile tretuvar veya refj arasndaki kot farkn salamak iin yaplm ayrc elemanlardr. Blnm Yol: Bir yndeki trafie ait tat yolunun bir ayrc ile belirli ekilde dier tat yolundan ayrlmas ile meydana gelen karayoludur. Boykesit (Profil): Yol ekseninin dey dzlemdeki iz dm veya kotlu yol eksenidir. Brkner: Yarmadan dolguya veya ariyetten dolguya ve yarmadan depoya yaplacak en ekonomik tamalarn ve bunlarn mesafelerinin grafik bir gsterimidir. ok eritli yollar (Kent d): Herbir yndeki trafik iin en az iki eridi bulunan ve 3 kmden daha ksa olmamak koulu ile trafiin periyodik olarak kesintiye uratlabilecei eriim kontrolsz veya yar kontroll karayollardr.
KARAYOLU TASARIM EL KTABI
evre yolu: Transit trafiin kent merkezine girmeksizin geiini salamak amacyla yaplan ve kenti kuaklayan karayoludur. Dayanma Yaplar: Yol platformunun tasarm standartlarna uygun olarak yerletirilebilmeleri iin her iki tarafnda yeryz kotlarnda fark yaratmak zere hazrlanan destek yaplar olup, kpr kanat duvarlar, kazlara destek, doal topografyaya dolgu evinin paralel gitmesi veya kamulatrma nedeniyle evi snrlandrmak amacyla tasarlanan destek yaplardr. (Beton, betonarme, harl ta istinat ve iksa duvarlar, donatl toprak duvarlar, gabion duvarlar, zemin ivili duvarlar, bulonlu duvarlar, kazkl perde duvarlar, kazkl ankraj duvarlar, vb.) Debue: Kpr ve menfezlerde suyun geiine ayrlan kesittir. Depo (D): Yarma fazlas veya niteliksiz kaz malzemesinin hacmidir. Dever: Yatay kurplarda merkezka kuvveti nedeniyle tatlarn darya savrulmalarn nlemek iin yol platformuna uygulanan enine eimdir. Drenaj: Yeralt ve yzeysel sularn yol gvdesine zarar vermeden uzaklatrlmasdr. Drenaj alan: Toporafik olarak snrlar belli ve iindeki btn yzey sularn belirli bir ynde boaltan arazi parasdr. Dolgu: Yol gabarisinin proje dey hat (Krmz hat) kotlarna uygun olarak tekil edilebilmesi amacyla yaplan ve doal zemin ile yol styaps arasnda kalan ksmdr. Duru gr mesafesi (DGM): Srclerin bir tehlikeyi fark edip durabilmeleri iin gerekli mesafedir. Dey kurp: Birbirini izleyen farkl eimlerdeki proje dey hatlarn birletiren parabolik veya dairesel dey yol kesimidir. Dzeltilmi proje (As-Built, Uygulanm Proje): Kesin ve uygulama (tatbikat) projelerine gre yapm almalar sonucunda oluan deiiklikleri de iine alan ve en son durumu yanstan projelerdir. Ekonomik Fizibite: Bir yatrmn pozitif ve negatif deerlerinin karlatrlarak, ekonomik adan yaplabilir olup olmadnn aratrlmasdr. Enkesit:Yol gvdesi tabakalar ve elemanlarnn yeterli genilikte bir arazi kullanmn da kapsayacak ekilde eksene dik dey dzlem ile arakesitidir. Erime kontroll karayolu (Otoyol): zellikle transit trafie tahsis edilen, belirli yerler ve artlar dnda giri ve kn yasakland, yaya, hayvan ve motorsuz aralarn giremedii, ancak izin verilen motorlu aralarn yararland ve trafiin zel kontrole tabi tutulduu karayoludur. Eitlik: Ripaj, varyant veya lm farkllklar nedeni ile kotta veya kilometrede yaplan deiikliklerin geri (G) ve ileri () olarak belirtilmesidir. (rnein 6+845.12G/6+840.33 gibi) Ett paftas: Yol projesi yapmnda kullanlmak zere gerekli grlen genilikte ve gzergah boyunca deiik leklerde hazrlanm olan haritalardr. (1/2000 veya 1/1000 lekli gibi). Fotorametri: Objelerin boyut, ekil, konum gibi balca geometrik zelliklerinin fotoraflar yardmyla belirlenmesidir.
Gei erisi: Kurplarda merkezka kuvvetinin tata olan etkisine kar ani olmayan dzenli bir gei salamak amacyla aliynman ile kurp arasna yerletirilen eri parasdr. Geometrik standart:Yolun; genilik, eim, kurp yaraplar, proje hz ve trafik says gibi lleridir. Gr mesafesi: Karayolu gvenlii asndan srclerin, kendi eridinde seyir halinde iken ilerisinde beklemedik bir objeyle karlatklarnda kontroll manevra yapabilmelerini salayacak mesafedir. Gei gr mesafesi: ki eritli yollarda bir tatn dier bir tat gvenli bir ekilde geebilmesi iin zt ynde seyreden tatlar arasndaki emniyetli mesafedir. Gzergah (Geki): Karayolunun harita zerinde takip etmi olduu yatay hattr. Halihazr harita: Yerleme alanlarnn mevcut yap ve arazi kullanm durumlarn gsteren eykselti erili, kot ve koordinatl, detayl ve farkl lekli haritalardr. Hendek: Karayolunda platformdan veya evlerinden gelen yzeysel sular toplayp uygun yerlere dearj eden yzeysel drenaj yapsdr. Hizmet Seviyesi: Bir trafik akmnn genellikle younluk, hz ve seyahat sresi, manevra serbestlii, trafik kesilmeleri ile konfor ve uygunluk alarndan iletme koullarn tanmlayan bir kalite lsdr. Hizmet seviyesi A ile F arasnda 6 farkl seviyede tanmlanmaktadr. A hizmet seviyesi en iyi iletme koullarn F hizmet seviyesi ise en kt iletme koullarn belirtmektedir. mar plan: Halkn saln korumak, sosyal ve kltrel ihtiyalarn, iyi yaama dzenini ve alma artlarn ve gvenliini salamak amacyla, yrede yaayanlarn oturma, alma, dinlenme ve ulam gibi sosyal ihtiya ve fonksiyonlarn salayabilecek, kadastro durumu da ilenmi onayl haritalarn zerine nazm ve uygulama plan olarak dzenlenerek onaylanm planlardr. ntikal ve reaksiyon mesafesi: Srcnn grd engeli alglamas, tanmas ve alnacak nlemi tasarlamas ile fren uygulamas iin gerekli zaman sresinde tatn alm olduu mesafedir. letme hz: Serbest akm koullarnda srclerin yaptklar hzlardr. Kademeli hendekler: Kafa ve topuk hendeklerini arazi eimine uydurma zorunluu nedeniyle ounlukla eimin %25'i at durumlarda, suyun enerjisinin krlarak tanmasn salamak amac ile yaplan basamakl bir ak izgisine sahip beton kaplamal hendeklerdir. Kafa hendei: Yarma kesimlerinde yzeysel sularn yarma evlerine ve yol gvdesine zarar vermesini nlemek amacyla yarma evi ile doal topografyann kesime izgisinden (ev kaz izgisi) yama yukar tarafta alan drenaj yapsdr. Karayolu Kapasitesi: Mevcut yol, trafik ve kontrol koullar altnda verilen bir zaman sresinde, bir erit veya bir platformun belli bir kesiminden kabul edilebilir ller iinde gemesi beklenen maksimum tat saysdr. Karayolu yap yaklama mesafesi: Karayolu kenarnda yaplacak tesislerin nitelik ve nicelikleri kanun ve ynetmeliklere gre deien karayolu snr izgisine yaklaabilecei en ksa mesafedir. Kanalize etme: Tatlarn veya yayalarn dzenli ve gvenli hareketlerini salamak zere birbirleri ile kesien hareketlerin yardmc eritler, ykseltilmi adalar, tarama, izgi ve dier trafik iaretleri gibi elemanlar ile ynlendirilmesi ve dzenlenmesidir.
Katlma eridi (Hzlanma eridi): Bir platforma giren bir tatn zerinde seyredecei ve hzn, transit trafie daha gvenle katlacak dzeye karmasna olanak vermek, gerekli katlma mesafesini salamak ve nihayet ana platformdaki trafie de gerekli olabilecek manevra ve davranlar yapabilmek iin gerekli zaman ve mesafeyi brakmak amacyla tesis edilmi erittir. Kavak: ki veya daha fazla karayolunun kesimesi, birlemesi ve ayrlmas ile oluan ortak alanlardr. Kamulatrma: Bir karayolu iin gerekli belirli genilikteki eritsel bir koridorun ierisinde arazi para ve blmlerinin sahiplerinden satn alnarak kamu hizmetine tahsisidir. Kaplama: Yol styapsnn kaymaya, trafiin andrmasna ve iklim koullarnn ayrtrma etkisine kar koyarken ayn zamanda yk tayan en st tabakasdr. (Asfalt betonu, beton, parke vb.) Kent (ehir):Nfus ounluunun ticaret, sanayi veya ynetimle ilgili ilerle urat, tarmsal etkinliklerin olmad yerleim alandr. Nfusu 5000' den byk yerler kentsel alan olarak kabul edilecektir. Kilometre: Yol zerinde herhangi bir noktann proje balangcna olan uzaklnn kilometre (+) metre olarak ifadesidir (15+225.05 gibi). Koridor: Planlanan veya mevcut bir yolun balang ve bitim mahallerini kapsayan, toporafik snrlamalara gre deiken genilikte olabilen ve eritsel olarak nitelenebilecek bir alandr. Kot: Herhangi bir noktann belirli bir dzleme gre alaklk veya yksekliidir. Kprl kavak: ki veya daha fazla yolun hareket halindeki trafii etkilemeden farkl dzlemde kavak kprs ile meydana getirilmi balant yolu sistemidir. Kpr: Hesap akl 10m'den byk (10m dahil) akarsu, vadi, karayolu, demiryolu gibi engelleri gemek amacyla kullanlan karayolu yapsdr. Kurp (Yatay ve dey kurp): Proje yatay ve dey hattndaki dorusal kesimleri birletiren erisel veya dairesel karayolu kesimidir. Lase: Ksa mesafede ykselmek gerektiinde birbirini ksa aralklarla izleyen ok saydaki kk yatay kurplar ile oluturulan yol kesimidir. Menfez: naas yaplacak yol yaps ile akm izgileri kesilen mecra, dere ve akarsulardaki ak uygun ekilde devam ettirmek ve mcavir alanlardan yola gelecek her trl suyu, yolun iletme sresi boyunca yerine getirecei fonksiyonu zedelemeyecek ekilde yoldan geirerek uzaklatrmak iin yerel trafik ile yaya ve hayvan geileri iin yol gvdesi altnda ina edilen ve akl 10 metreye kadar olan sanat yapsdr. Mcavir alan: mar mevzuatna gre belediyelerin kontrol ve sorumluluu altndaki alandr. Nivelman: Noktalar arasndaki ykseklik farknn belirlenmesidir. Ortalama seyahat hz:Belirli bir yol kesimi uzunluunun, o kesimde seyahat eden tatlarn tm durma ve duraklama sreleri dahil edilerek, belirlenen ortalama seyahat sresine blnmesi ile bulunan hzdr. n Ett (stikaf): Balang ve sonu tespit edilen iki nokta arasnda grecei hizmet (yerleim, sosyal ve ekonomik) bakmndan uzunluk, toprak ileri, drenaj, jeolojik ve toporafik yap ile trafik ve gelime
faktrleri gibi hususlar gznnde tutularak, karayolu geometrik standartlar ile trafik gvenliini teknik ve ekonomik olarak karlayacak yol gzergahnn veya gzergahlarnn haritalar zerinde veya arazide aratrlmasdr. rlme: Ayn ynde hareket eden trafik akmlarnn katlma ve ayrlma sureti ile kesimeleridir. Palye hendekleri: Palyeli olarak yaplan yarma ve dolgularda eve ve palyeye gelen yzeysel sularnn toplanp dearj edildii drenaj yapsdr. Peyzaj: Karayolunun doal evre zerindeki olumsuz etkilerini en aza indirebilmek, ev stabilitesine katkda bulunmak, grlt ve egzos gazlarna kar engel oluturmak, yolun monotonluunu krmak ve yola estetik bir grnm kazandrmak amacyla yaplan tasarm ve uygulama almalardr. Proje gabarisi: Aralarn ykl veya yksz olarak karayolunda gvenli seyirlerini temin amacyla karayolu yaplarnn (kpr, tnel vb.) uzunluk, genilik ve yksekliklerini belirleyen llerdir. Platform: Karayolunun, tat yolu (kaplama) ile yaya yolu (kaldrm) veya banketinden oluan ksmdr. Plankote: Herhangi bir kavak, tesis veya sanat yapsnn yaplaca arazi blmnn kotlu, tesviye erili ve detayl plannn karlmasdr. Proje yatay hatt: Planda yolun doru paralar (aliyman), daire yaylar (kurp) ve/veya gei erilerinden oluan yol eridinin harita zerinde takip ettii izdir. Proje dey hatt: Yolun boyuna kesiti (profil) zerinde yolun bitmi haline ait kotlar belirleyen dey eksen izgisidir. Proje hz (Tasarm hz): Yol tasarm yaplrken tatlarn gvenli ve konforlu hareketlerini salayan (kurp yarap, eim, dever, vb. gibi) karakteristikleri belirlemek iin nceden kabul edilmi olan teorik hz deeridir. Rakm: Herhangi bir noktann deniz seviyesine gre yksekliidir. Rakortman: Yn veya eim deiikliklerini gvenlik ve konfor gereksinimlerine uygun bir sreklilik ve hzda gerekletirmek amacyla kullanlan doru ve eridir. Rampa: Farkl dzeydeki iki platformu birbirine balayan yol kesimidir. Refj: Blnm bir yolda zt ynlerde hareket eden trafii birbirinden ayran ksmdr. Refj hendekleri: Blnm yollarn deverli kesimlerinde refje doru akan platform yzey suyu ile kendi yzey suyunu toplamak amacyla refjde boyuna tekil edilmi olan hendeklerdir. Ripaj: Yap ve toprak ilerini azaltmak amac ile yol ekseninin enine kesit iinde saa veya sola kaydrlmasdr. Rgar: Yol yzey sularnn yer yer ana drenaj kanalna dearj etmek iin bordr kenarna yaplan tesisdir. Rper: Yol boyunca en fazla 500m'de bir dzenlenen ve gidi-dn nivelman ile koordinatlar belirlenmi sabit noktalardr.
Saa dn eridi: Bir kavakta saa dn yapan tatlara ayrlm, platformun normal kaplanm genilii iindeki bir trafik eridi veya transit trafik eritlerinin sanda ve onlara bitiik yardmc bir erittir. Sanat yaplar: Kpr, tnel, menfez, istinat/iksa duvar, tahkimat vb. mhendislik yaplardr. Saysal arazi modeli: Arazi yzeyinin X,Y, Z koordinatlar ile saysal olarak temsil edilmesidir. Serbest akm hz: Dk younluklu bir yol kesiminde herhangi bir kontrol gecikmesi olmakszn srclerin istedikleri hzda seyrettikleri hzlarn ortalamasdr. Seyir hz: Belirli bir yol kesimi uzunluunun, tatn bu kesimdeki seyir zamanna blnmesiyle bulunan hzdr. Seyir zaman tatn hareket halinde olduu sredir. Some noktas: Aliymanlarn kesime noktasdr. erit: Tatlarn bir dizi halinde gvenli seyredebilmeleri iin tat yolunun ayrlm blmdr. ev: Yarma ve dolgularda, platform kenarnn doal zeminle balantsn salamak amacyla oluturulan eimli zemindir. ev deeri: evlerin yatayla yapm olduu eimin a, yatay-dey oran veya yzde olarak ifadesidir. Tali yol: Genel olarak zerindeki trafik younluu bakmndan, baland yoldan daha az nemde olan yoldur. Tat Yolu: Kaplamal veya kaplamasz banketler arasnda kalan ve tatlarn gven ve konforla hareket etmesini salayan yol kesimidir. Trmanma eridi: Karayolunda eimin yksek olduu kesimlerin k ynnde kapasite ve trafik gvenliini artrmak amacyla ar tatlarn kullanmalar iin yaplm olan ilave erittir. Topuk (Dolgu ev dibi) hendekleri: Yolun dolguda tekil edildii kesimlerde; kenar, palye, kafa ve refj hendeklerinden, dren borular ve kollektrlerin enine dearjndan, bordr dm oluklarndan, dolgu evinden ve arazi eiminin dolguya doru olduu kesimlerde araziden gelen sular toplayarak menfezlere veya derelere boaltan drenaj yapsdr. Toplayc yol: Karayolunda daha dzenli ve gvenli bir trafik aknn salanmas amacyla ehir geilerinde yol kenarndaki mlklerden karayoluna ok sk gei ve mdahale yerine, belirli uzunluklarda ve topluca katlma veya ayrlma olana tanmak zere, karayolunun bir veya her iki tarafnda, tek veya iki ynl olarak ve genellikle karayoluna paralel konumda yerletirilen yollardr. st geit: Karayolunun dier bir karayolu veya demiryolunu stten gemesini salayan yapdr. Varyant: Yolun bir ksmnn veya tamamnn eitli nedenler ile deitirilmi ksmdr. Ya alan: Kpr ve menfezlere gelen sular toplayan alandr. Yarma: styap alt kotunun zerinde kalan kaz hacmidir. Yarma hendei: Yarmalarda platform ve evlerden gelen sular toplayp uygun yerlere boaltan yaplardr. Yatay kurp: Yolun aliymanlar birletiren erisel ksmdr.
Yaya kaldrm: Karayolunun tat yolu kenar ile gerek ve tzel kiilere ait mlkler arasnda kalan ve yalnz yayalarn kullanmna ayrlm olan ksmdr. Yllk ortalama gnlk trafik (YOGT): Bir yl boyunca, yolun bir noktasndan veya kesiminden her iki ynde geen toplam trafiin gn saysna blnmesiyle elde edilen trafik hacmidir. Zorunlu (Mcbir) nokta: Geilmesi ve uranlmas zorunlu olan noktadr.

1.2.Karayolu Tasarm Aamalar
Yeni yaplacak yol veya mevcut yolun slah iin ekil 1-1de grlen ak diyagram kullanlr.
ekil 1-1 : Karayolu Planlama, Tasarm ve Yapm Aamalar Ak Diyagram
Karayolu Planlama, Tasarm ve Yapm Aamalar Ak Diyagramnda yer alan, n proje, kesin proje, uygulama projesi, dzeltilmi proje ve trafik gvenlii kontrolleri ana balklar halinde aada verilmektedir: n proje Yol ett ve proje mhendislik hizmetleri iinin durum, ihtiya ve finasman analizleri ile koridor etd almalar (lek: 1/25000) sonucunda (ED ve fizibilite dahil), elde edilen veriler kullanlarak 1/5000 lekli haritalar zerinde en uygun gekinin belirlenmesi amac ile yaplan almalarn tamamdr. n proje aadaki ileri kapsamaktadr: Kesin proje Yol ett ve proje mhendislik hizmetleri iinin, 1/25000 lekli vaziyet plan veya 1/5000 lekli n projelerde belirlenen gekiye ait 1/1000 lekli haritalarn oluturulmas ve tespit edilen gekilerin teknik zelliklerinin belirlenmesi iin gerekli almalarn tamamdr. Kesin proje aadaki ileri kapsamaktadr: 1/1000 veya 1/2000 lekli haritalarn hazrlanmas ve bu haritalar kullanlarak zerinden uygun gekinin (yatay ve dey) belirlenmesi ve raporunun hazrlanmas, Zemin sondaj almalarna dayal jeolojik ve jeoteknik ettlerin yaplmas ve aratrma raporunun hazrlanmas, Hidrolik ve hidrolojik ettlerin yaplmas ve raporunun hazrlanmas, Kk sanat yaplarnn belirlenmesi ve projelendirilmesi, Dayanma yaplar, tahkimat, derivasyon, heyelan nleme tedbirleri, zayf zemin kazs vb. geoteknik tasarmlarnn yaplmas, styap projelendirme raporunun hazrlanmas, 20m veya kritik kesitlerde istenilen aralkta 1/100 veya 1/200 lekli enkesitlerin hazrlanmas (kavaklar dahil), evli planlarn hazrlanarak kamulatrma snrlarnn ve varsa imar snrlarnn belirlenmesi (kavaklar dahil), 1/1000 veya 1/2000 lekli plan (evli) ve profil paftalarnn hazrlanmas, Kavaklar ve balant yollarnn belirlenerek (n proje yoksa) 1/500 veya 1/1000 lekli evli plan ve profillerinin hazrlanmas, Kbaj ve brkner hesaplarnn yaplmas (kavaklar dahil), Brkner diyagramnn izimi ve tama cetvellerinin hazrlanmas, Yol geometrik standartlarnn belirlenmesi, 1/5000 lekli haritalarn alm (mevcut harita yoksa), Gzergah alternatiflerinin, yol geometrik standartlarnn ve enkesit tiplerinin tesbiti ve 1/5000 lekli haritalarda uygun gekinin belirlenmesi (yatay ve dey olarak), n Jeolojik ve jeoteknik ettlerin yaplmas ve raporunun hazrlanmas, Hidrolik ve hidrolojik ettlerin yaplmas ve raporunun hazrlanmas, Kk ve byk sanat yaplarnn yer ve yaklak boyutunun belirlenmesi (kpr, tnel dahil), Kavaklar ve balant yollarnn belirlenerek evli plan ve profillerinin hazrlanmas, Alt ve st geitlerin (yaya dahil) yerlerinin belirlenmesi, 100 m aralkta, istenen aralkta ve kritik kesitlerde enkesitlerin hazrlanmas (1/400 lekli), Dayanma yaplar, tahkimatlar, derivasyonlar ve dier yaplarn belirlenmesi, 1/5000 lekli evli plan ve profil paftalarnn hazrlanmas, Trafik gvenlii kontrolnn yaplmas, n proje raporunun hazrlanmas, n proje metrajnn hazrlanmasdr.

10
Trafik gvenlik elamanlar projesinin, artnamesine ve tekniine uygun olarak hazrlanmas, Kpr ve tnel projelerinin hazrlanmas, Drenaj projelerinin hazrlanmas (kavaklar dahil), ehir geilerinde ve gerektiinde kavaklarda aydnlatma projelerinin artnamesine uygun olarak hazrlanmas, ED raporlarnn artnamesine uygun olarak hazrlanmas (n projede yoksa), Dier kurum ve kurululara ait alt yaplarn deplasman projelerinin teknik artnamelerine uygun olarak hazrlanmas, Peyzaj projelerinin artnamesine uygun olarak hazrlanmas, Yol ileri metrajlarnn hazrlanmas, Yukarda belirtilen tm hususlara ait almalar kapsayan ve alma zelliklerini ieren proje sonu raporunun hazrlanmasdr.
Uygulama projesi Kesin projeye gre her trl mhendislik yaplarna ait imalat ncesi ve imalata ynelik ayrntlarn belirtildii paftalar kapsar. Dzeltilmi proje (As-Built Proje) Yola ait kesin ve uygulama projelerine gre yapm almalar sonucunda oluan deiiklikleri de iine alan ve en son durumu yanstan projelerdir. Karayolu Gvenlii Karayollar Planlama, Tasarm ve Yapm Aamalar ak diyagramnda (ekil 1-1) yer alan trafik gvenlii kontrolleri aada belirlenen drt ana balktan olumakta olup Blm 7de kapsaml olarak ele alnmtr. Trafik Gvenlii Etd. Trafik Gvenlii Kontrol; ehir Geileri, kavaklar, yaya trafii, toplayc yollar, trmanma eritleri, geki tutarll, yolboyu gvenlik alan, trafik gvenlii elemenlar (otokorkuluklar, yatay ve dey iaretleme, kl ve sesli iaretlemeler, vb.), acil durumlar iin geiler ile yolboyu tesislerin denetimi konularnda kontrol amal olarak yaplacak inceleme ve deerlendirmeleri kapsar. Trafik Gvenlii Raporu; Genel proje verileri kapsam dahilinde karayolunun ilevi, trafik durumu, standard ve evre konularnda aratrma ve inceleme yaplacak, trafik gvenlii ynnde sonu bildirir. Mevcut Yollarda Trafik Gvenlii Kontrol; Yol trafie aldktan ve belirlenecek bir sre getikten sonra trafik gvenliini etkileyen faktrlerin tespit edilmesi amacyla yol, evre, iklim ve trafik artlar dikkate alnarak yaplacak inceleme, aratrma ve deerlendirme almalar sonrasnda trafik gvenliini olumsuz ynde etkileyen olumsuzluklarn ortadan kaldrlmasna ynelik olarak yaplacak ileri ve alnacak tedbirleri kapsar.
KARAYOLU TASARIM EL KTABI 2. TASARIM KRTERLER

2.1. Birinci ncelikli Tasarm Kriterleri
11
2.1.1. Karayollar Snflandrmas 5539 sayl Karayollar Genel Mdrlnn Kurulu ve Grevleri Hakknda Kanunun 15. Maddesine gre Karayollar Genel Mdrlne ait yollar 3 snfa ayrlm ve aadaki ekilde tanmlanmtr. Otoyollar: zerinde erime kontrolnn uyguland devlet yollardr. Genel olarak otoyollar cretlidir. Erime kontroll karayolu, zellikle transit trafie tahsis edilen, belirli yerler ve artlar dnda giri ve kn yasakland, yaya, hayvan ve motorsuz tat ve aralarn giremedii ancak izin verilen motorlu tatlarn yararland ve trafiin zel kontrole tabi tutulduu karayoludur. Devlet yollar: nemli blge ve il merkezlerini deniz, hava ve demiryolu istasyon, iskele, liman ve alanlarn birbirine balayan birinci derecede ana yollardr. l yollar: Bir il snr iinde ikinci derece neme haiz olan ve ehir, kasaba, ile ve bucak gibi belli bal merkezleri birbirlerine ve il merkezine ve komu illerdeki yakn ile merkezlerine, devlet yollarna, demiryolu istasyonlarna, limanlara, hava alanlarna ve kamu ihtiyacnn gerektirdii dier yerlere balayan yollardr. Bu snfa ait yol alar kamu yarar, Milli Savunma ihtiyalar ve bu alarn gelimesine tesir eden ekonomik amiller gznnde tutulmak suretiyle Karayollar Genel Mdrl tarafndan tespit ve Bayndrlk Bakanl Yksek Fen Kurulunca incelendikten sonra, Bayndrlk Bakannn onay halinde uygulanr. Dzeltmeler, deitirmeler ve eklemeler de ayn usule bal olarak yaplr. Bu tanmlama idari bir snflandrma olup ok genel olarak yolun ilevini de belirtmektedir. Ancak lkemiz karayolu ann hareketlilik ve eriebilirlik kavramlar esasna gre detayl ilevsel snflandrlmasnn yaplmas gereklidir. Karayolu ilevsel snflandrmas, karayolu a zerindeki tm yollarn verdii hizmet karakterine gre gruplandrlmasdr. Szkonusu snflandrma sistemine gre karayollar standartlar ve hizmet seviyeleri, inceleme altna alnan karayolunun ilevine veya trafik hacmine gre deiiklik gstermektedir. levsel snflandrma karayolu projelendirmesi ve ulam planlamasna sistematik bir yaklam getirebilecektir. Uygulamada yol snfnn seiminde balang ve ekonomik mr sonundaki trafik hacmi en belirleyici unsur olarak gz nne alnsa da yolun karayolu a zerindeki konumu da nemlidir. levsel snflandrma karayollarn hareketlilik ve eriebilirlik kriterlerine gre arterler, toplayc yollar ve blgesel yollar olarak gruplandrmaktadr. Bu kapsamda arter olarak belirlenen yollarda hareket kabiliyeti arttka daha yksek trafik hacmine ve yksek standartlara ulalacak buna karlk dk trafik hacmine sahip blgesel yollarda ise eriebilirlie olanak salayan sosyal nitelikli dk standartlara ihtiya duyulacaktr. Bu almada ise Karayollar Genel Mdrlnn sorumluluundaki yollar, Tablo 2.1 de grld gibi kent d ve kentsel (kent geileri) olmak zere iki gruba ayrlm ve daha nce yaplan almalar esas alnarak geometrik snflamalar yaplmtr. Otoyollar bu El Kitab kapsamna dahil edilmemitir. Tablo 2.1 Karayolu Geometrik Snflamas
KENT DII YOLLAR Otoyollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar 1.Snf Yollar 2.Snf Yollar 3.Snf Yollar 4.Snf Yollar KENTSEL YOLLAR (KENT GELER) evre Yollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar Kent inden Geen Yollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar
ok eritli yollar, her bir yndeki trafik iin en az iki eridi bulunan, 3 kmden daha ksa olmamak koulu ile trafiin periyodik olarak kesintiye uratlabilecei eriim kontrolsz veya yar eriim kontroll karayollardr.
12
ok eritli blnm veya ok eritli blnmemi (fiziki ayrc olmayp izgi ile blnen) yollar olarak iki grupta ele alnacaktr. ki eritli yollar, herbir eridin farkl ynlerdeki trafik akm iin tahsis edildii, gr mesafesi elverdii lde yava giden arac gemek iin kar eridin kullanld karayollardr. Gemite yaplan almalar ve lkemiz artlarna uygunluu dikkate alnarak karayollar ann nemli bir blmn oluturan iki eritli kentd yollar, kendi iinde 4 snfta ele alnmtr. Genel bir ilke olarak Devlet yollarnn en az 1.ve 2. Snf, l yollarnn ise en az 3. ve 4. Snf yol standardnda olmas nerilmektedir. evre yollar ve kent iinden geen yollar yine ok eritli yollar ve iki eritli yollar olmak zere iki gruba ayrlmtr. evre yollar transit trafiin kent iinden geme zorunluluu ya da ihtiyacn kaldrmak amacyla yaplan ve kenti kuaklayan karayollardr. Nfusun ounun ticaret, sanayi ve ynetimle ilgili ilerle uraan tarmsal etkinliklerin olmad ve nfusu 5000den byk yerler kentsel alan olarak kabul edilmitir. 2.1.2. Toporafik Yap Karayollarnn geometrik tasarmnda geilen arazinin kullanm ekli, blgenin fiziki zellikleri ve toporafyas nemli bir yer kaplamaktadr. Arazi durumu, jeolojik zellikler, iklim, zemin ve drenaj durumu yatay ve dey eksen ile enkesit zelliklerine etki etmektedir. Arazi durumu dz, dalgal ve dalk olarak grupta deerlendirilmektedir. Dz Arazi: Dey ve yatay eksenin oluturulmasnda engel tekil etmeyen, dz veya ok az dalgal arazi kesimleridir. Gr mesafesinin yeterli olmas nedeniyle, yapm zorluu dourmamakta ve nemli maliyetler gerektirmemektedir. Dalgal Arazi: Dey ve yatay eksenin tasarmnda baz kstlamalar getiren, dalgal, tepelik, orta derecede alalma ve ykselmenin olduu yksek tepelerin nadiren yerald arazi kesimleridir. Dalk Arazi: Gzergah belirleme ve tasarmnda ciddi olarak kstlamalarn ortaya kt, uzun dik eimler ve snrl gr mesafesine yol aan arzal, tepelik ve dalk arazi kesimleridir. Boyuna ve enine ykseklik deiimleri ok fazla olup, uygun yatay ve dey ekseni salayabilmek iin kademeli (palyeli) yama kazlarna sklkla gerek duyulmaktadr. 2.1.3. Trafik Akmnn Temel zellikleri Trafii tanmlamak iin kullanlan temel deiken Hacim veya Akm Oran Hz Younluk olarak ele alnacaktr. 2.1.3.1. Hacim-Akm Oran Hacim ve akm oran belli bir zaman periyodu iinde yolun belli bir kesiminden veya noktasndan geen trafik miktarnn lmdr. Hacim: Verilen bir sre ierisinde belirlenen bir yol kesiminden veya noktasndan geen toplam tat saysdr. Yllk, gnlk, saatlik veya 15 dakikalk periyotlarla ifade edilebilir. Yllk Ortalama Gnlk Trafik (YOGT): Toplam yllk trafik hacminin bir yldaki gn saysna blnmesiyle elde edilir. Ancak, btn yol kesimlerinde srekli saym imkan olmadndan YOGT deeri mevsimlik saymlardan ve rt saymlarndan belli bir hata oran kabul edilerek hesaplanmaktadr. Akm Oran: Belirli bir yol kesiminden veya noktasndan bir saatten daha ksa sre iinde (genellikle 15 dakika) geen tat saysnn saatlik olarak ifadesidir.
13
Hacim belirlenen bir zaman aralnda gzlenen veya tahmin edilen gerek tat saysdr. Akm oran ise bir saatten daha az bir zaman aralnda o noktadan geen tat saysnn saatlik edeeri olarak ifade edilir. Zirve Saat Faktr: Saatlik en yksek trafik hacminin ayn saat iinde verilen bir zaman periyodundaki (genellikle 15 dakika) maksimum akm deerine orandr. K-Faktr: Yl iinde gzlemlenen saatlik en yksek trafik hacminin (10.,20.,30.,50., veya 100.saat) yllk ortalama gnlk trafie gre deiimi k-faktr olarak ifade edilir. Genel olarak 30. en yksek saat trafii, zirve saat olarak kabul edilir. YOGT artarken K-Faktr genellikle azalmaktadr. En yksek K-faktr genellikle rekreasyon alanlarndaki yollarda meydana gelir. Bunu krsal, kent girii (banliy) ve kentsel yollar takip eder. K-Faktr snr deerleri Tablo 2.2 de verilmektedir. Tablo 2.2 K-Faktr Snr Deerleri Yol Tipi K Faktr Kent d Kent girii (geii) Kent ii 0,12 - 0,25 0,10 - 0,13 0,07 - 0,10
Trafik Kompozisyonu: Trafikte seyir halindeki aralar sahip olduklar farkl boyut ve arlklara gre iletme zellikleri gsterirler. Ar tatlar daha yksek fiziki arlklarnn yansra otomobillerden daha yava hareket edip daha fazla yer igal ederler. letme zelliklerinin ayn birimle ifade edilebilmesi iin ar tatlar binek otomobil edeeri cinsinden dikkate alnr. Edeer binek otomobil says, eime ve gei gr uzaklna bal olarak deiir. Bu nedenle toplam trafik iindeki ar tat oran, yolun kapasitesinin belirlenmesinde nemli bir faktrdr. Trafik Tahminleri: Yeni bir karayolu yapm yada iyiletirilmesinde, mevcut trafik hacminin yannda projenin mr boyunca tayabilecei trafiin tahmin edilmesi esastr. Proje mr genellikle 20 yl olarak kabul edilir. 2.1.3.2. Hz Hz, seyahat edenlerin alternatif gzergah veya tama modu seerken dikkate aldklar en nemli faktrdr. Yeni bir karayolu, yol kullanclar tarafndan zaman, uygunluk ve tasarruf edilen para asndan deerlendirilir. Tat hzlar, srclerin yeteneinin ve aralarnn zelliklerinin yannda karayolunun fiziksel zelliklerine, yol kenarndan yaplan mdahale oranlarna, hava durumuna, dier tatlarn varlna ve hz limitlerine baldr. Kamu tarafndan kullanlacak herhangi bir mhendislik yapsnn tasarmndan beklenen hizmet, gvenli ve ekonomik bir ekilde karlanmaldr. Bu nedenle karayolunun tasarm hz srclerin ounluunun talebine cevap vermelidir. Tasarmn dk oranda ar hz yapan srcleri dikkate alarak yaplmas ekonomik deildir. Bu amala herhangi bir yoldaki tasarm hz belirlenirken o yola veya benzer yola ait iletme hzlar ve seyahat hzlarnn belirlenmesi nem tamaktadr. 2.1.3.3. Younluk Belli bir anda belirli bir yol veya erit uzunluunu igal eden tat saysdr. Younluk kesintisiz akm iin kritik bir parametredir. nk younluk trafik iletimlerinin kalitesini gsterir. Younluk bir aracn dierine olan yaknln belirtir ve trafik ak iinde manevra yapma serbestliini ifade eder. Bu zellikleri ile younluk ok eritli yollardaki hizmet seviyesini tayin eden belli bal kriter durumundadr.

2.2. kinci ncelikli Tasarm Kriterleri
2.2.1. Tasarm Hz
14
Tasarm Hz, karayolunun eitli geometrik elemanlarnn belirlenmesi ve boyutlandrlmasnda etkili olup, yatay kurp, dever, gr mesafesi gibi enkesit elemanlarnn tasarm ile dorudan balantldr. erit genilii, banket genilii ve yanal aklklar gibi dier elemanlarn tasarm ise Tasarm Hz ile dorudan balantl olmasa da tat hzlarn etkilemektedir. Yol snflarna gre tasarm hzlar Tablo 2-3de verilmektedir. Karayolunun yatay ve dey ekseni, standard, arazi ve trafik durumunun src tarafndan farkedilmesi tasarm hz ile direk balantldr. Jeolojik ve toporafik yap, mevcut kamulatrma ve imar durumu ile evresel koullar vb. durumlar gz nnde bulundurularak yoldan kma tr kazalarn youn olduu yatay kurplarda kaza riskini azaltmak amacyla minimum yatay kurp yarapnn ve duru gr mesafesinin hesaplanmasnda tasarmc tarafndan (Vt ) tasarm hzna Vt100 km/s iin 10 km/s, Vt<100 km/s iin 20 km/s ilave edilerek tasarm yaplabilir. Tablo 2.3 Tasarm Hzlar Karayolu Geometrik Snflamas
Kent D Yollar ok eritli Yollar
Tasarm Hzlar (km/saat) Dz 100 100 80 70 50 100 90 80 70 90 80 70 60 40 60 60 60 50 90 80 70 60 40 80 80 70 60 Dalgal 80 70 60 50 30 60 60 50 30 80 70 60 50 30 80 60 60 60 Dalk 60 60 40 30 20 60 50 40 30
1. snf 2. snf ki eritli Yollar 3. snf 4. snf evre Yollar Kent inden Geen Yollar Tasarm Tat ok eritli ki eritli ok eritli ki eritli
Kentsel Yolllar (Kent Geileri)
2.2.2.
Trafikte hakim tat tipinin yol ile uygunluunu salamak amacyla tatlarn boyutlar, arlklar, iletme zellikleri ve trafikteki younluu dikkate alnarak belirlenen tasarm tat, tasarm kriterlerinden birisidir. Karayollar tasarmna etki eden en nemli tat zellikleri n-d tekerin minimum dn yrngesi, i-arka tekerin izdii yrnge ve dingil mesafesidir. Tatlar, yol gvenliinin temel elemanlarndan biri olup, sahip olduklar karakteristik zellikleri ile performanslar, gvenli yol tasarm ilkelerinin belirlenmesinde etkin bir rol oynamaktadr. 2.2.2.1. Tasarm Tatlar ve Boyutlar Yollarn tasarm iin tat tasarm boyutlar ve minimum dn yaraplar Tab. 2.4de verilmekte olup, baz tatlarn boyutlar ek. 2.1de grlmektedir. Ancak tatlarn boyutlar birbirinden ok farkl olsa da gvenli yol tasarmlar iin tasarm tatnn genilii 2,55 m. ve ykseklii 4,00 m. olarak alnp erit genilii ve gabari ykseklikleri belirlenmektedir.
15
Tablo 2.4 Tasarm Tatlar ve Boyutlar

Boyutlar (m) Tasarm Tat Boyutlar Asl Ksm Dingil Mesafesi Sembol Tipi H W L F R WB1 WB2 WB3 3,4 2,1 5,8 0,9 1,5 Otomobil P 1,3 1,8 6,1 3,4-4,1 2,4 9,2 1,2 Kamyon SU 1,9 7,3 1,1 3,7 2,6 12,2 1,8 Otobs BUS-12 3,1 6,7 5,9 3,4 2,6 18,3 2,6 Krkl otobs A-BUS 0,8 3,8 8,4 4,1 2,4 13,9 0,9 Treyler (orta) WB-12 0,6 4,5 10,8 WB-15 4,1 2,6 16,8 0,9 Treyler (byk) 0,8 6,6 12,3 WB-19 4,1 2,6 20,9 1,2 Treyler (byk) 7,0 7,0 0,9 3,4 Treyler (3 kasal) WB-20D 4,1 2,6 22,4 0,7 13,6 34,8 0,7 0,8 4,4 12,2 WB-33D 4,1 2,6 Treyler 1,2 1,8 6,1 Karavan MH 3,7 2,4 9,2 14,8 0,9 3,1 3,4 Oto + treyler P/T 3,1 2,4 12,8 0,9 2,4 3,4 Oto + bot P/B 2,4 16,2 1,2 2,4 6,1 Karavan + bot MH/B 3,7 2,4 3,1 2,7 4,9 Traktr TR 3,1 2,4-3,1 H : Yk., W : Gen., L : Uzun. , F : ndeki asl ksm, R: Arkadaki asl ksm, WB: Dingiller aras mesafe Minimum tasarm dn yarap 7,3 12,8 13,7 12,1 12,2 13,7 13,7 13,7 18,3 12,2 10,1 7,3 15,2 -
AASHTO, A Policy on Geometric Design of Highways and Streets, 2001
a) Otomobil AASHTO 2001
b) Kamyon
c) Otobs
ekil 2.1- Baz Tatlarn Tasarm Boyutlar Tatlarn maksimum genilii 2.6 m iken maksimum ykseklii 4.1 m dir. Uzunluklar ise birbirlerinden ok farkldr. lkemizde kullanlan tat boyutlar iin Karayollar Trafik Ynetmelii 128. Maddesinde belirtilen ller tasarmda dikkate alnmaldr. Tab. 2.4de grlen minimum tasarm dn yarap ok yava hareket eden (genellikle 15 km/sa hzdan daha az) aralar iin kullanlmaktadr. Daha yksek hzlar iin dinamik etkiler gznne alnacandan aracn minimum tasarm dn yarap gznne alnmaz. Ancak U-dn, park sahalar, vb. yerlerde minimum tasarm dn yaraplar kullanlabilir. Kurplarda yksek hzlarda dn yapan aralar iin minimum dn yarap aadaki gibi belirlenir.
R=
0.0079 Vt 2 e+ f
(2.1)
R : Yatay kurp yarap, metre Vt : Tasarm hz, km/sa e : Dever miktar, % veya metre/metre f : Yanal stnme katsays (Tablo 3.12) Aralarn dnme karakteristii ablon olarak ek. 2.2de verilmi olup tasarmlarda aralarn bu dn yaraplar esas alnr. Karayollar Trafik Ynetmeliinin 128. Maddesine gre lkemizde aralarn boyutlar ve arlklar aadaki gibi olmaldr.

a- Azami genilik.............................................................................................. : 2.55 metre, Frigorifik aralarda yalnz frigorifik yap genilii ......................................: 2.60 metre, b-Azami ykseklik ............................................................................................ : 4.00 metre,
16
c- Azami uzunluklar
-Otobs dndaki dier motorlu aralarda: 12.00 m. -Rmorklarda : 12.00 m.
-ki dingilli otobslerde : 13.50 m.
-kiden ok dingilli otobslerde:15.00 m.
-Yar rmorklu aralarda: 16.50 m.
-Mafsall (Krkl) otobslerde: 18.75 m.
-Rmorklu otobslerde : 18.75 m. deerlerini geemez.
-Rmorklu aralarda : 18.75 m.
d-Azami arlklar : 1-Tek dingilde en ok; -Tahriksiz tek dingilde .....................................................................................: 10 ton, -Tahrikli tek dingilde ....................................................................................: 11.5 ton,
2-ki dingilli aks grubu arl en ok ; -Motorlu aralarda aks grubu arl ; -Dingiller aras mesafe 1 m den az ise (1m < d) ...........................................: 11,5 ton, -Dingiller aras mesafe 1 m ile 1.3 m aras ise (1m d < 1.3 m) ................. : 16 ton,

-Dingiller aras mesafe 1.3 m ile 1.8 m arasnda ise (1.3 m d < 1.8m) ....... : 18 -Dingiller aras mesafe 1.3 m ile 1.8 m aras ise (TOY deki artlarla) ( ). : 19 ton, ton,
17
-Rmork ve yar rmorklarda aks grubu arl en ok ; -Dingiller aras mesafe 1 m den az ise (d < 1 m) .........................................: 11 ton, -Dingiller aras mesafe 1 m ile 1.3 m aras ise (1m d < 1.3m)......................: 16 ton, -Dingiller aras mesafe 1 m ile 1.3 m aras ise (1.3m d < 1.8m) .................: 18 ton, -Dingiller aras mesafe 1.8 m den byk ise (1.8 m d ) ............................ : 20 ton,
- dingilli aks grubu arl en ok ; -Dingiller aras mesafe 1 m veya daha az ise ( d 1.3 m) ........................ : 21 ton, -Dingiller aras mesafe 1.3 m ile 1.4 m arasnda ise (1.3 m < d 1.4 m) ... : 24 ton, 3-Toplam arlklar en ok ; -ki dingilli motorlu aralarda ve rmorklarda .............................................. - dingilli motorlu aralarda ...................................................................... - dingilli motorlu aralarda (TOY deki artlarla *) ................................. (*) Tahrikli dingil ift lastik ile donatlm ve haval sspansiyon sistemine sahip ise veya her bir tahrikli dingil ift lastikli ve her bir dingilin azami yk 9.5 tonu amaz ise. - dingilli yar rmorklu aralarla,mafsall otobs ..................................... -Drt dingilli motorlu aralarda ................................................................. -Drt dingilli yar rmorklu aralarda ........................................................ -Drt dingilli yar rmorklu aralarda, yar rmork dingil grubu arl 20 ton olan aralar ................................. -Be veya daha ok dingilli yar rmorklu veya rmorklu katarlarda ......................................................................... -Konteyner tayan yar rmorklu aralarda (ISO Konteynerli 3 - S 2 / 3) : 18 ton, : 25 ton, : 26 ton,
: 28 ton, : 32 ton, : 36 ton, : 38 ton,
: 40 ton, : 44 ton,
18
2.2.2.2. Tatlarn Hzlanma zellikleri Tatlarn hzlanma zellikleri aada belirtilen amalar iin gereklidir. ndeki arac gemek iin gerekli mesafenin tayini Kava gemek iin gerekli srenin tayini Yavalama/hzlanma eritlerinin tasarm Tatlarn hzlanma performans arlk/g oranna bal olarak deiir. Dier bir ifade ile sabit bir gce sahip olan bir aracn arl ne kadar az ise hzlanma yeteneide o kadar fazla olacaktr. ek. 2.3de otomobiller iin belirli bir balang hzndan istenilen bir hza erimesi iin alnan hzlanma veya yavalama mesafeleri tayin edilebilir. Otomobillerin ivmesi 1.83 - 2.74 m/san2 ve kamyonlarn ivmesi ise 0.61-0.91 m/san2 dir. Motor gc, hz ve yolun eimi gibi faktr hzlanma zerinde etkin bir rol oynamaktadr. Aralarn ivmesi dk hzlarda maksimum iken hz arttka bir miktar azalmaktadr. 2.2.2.3. Tatlarn Frenleme zellikleri Tatlarn frenleme zellikleri aadaki faktrlere baldr. Teker ile kaplama arasndaki srtnme kuvveti Yolun boyuna eimi Genel olarak srtnme katsays/srtnme kuvveti, lastik tipi ve anma derecesi kaplamann tipi ve slakl, aracn frenleme gc, vb. hususlara bal olarak deiir. Frenleme ile ilgili olarak aadaki hususlar gznne alnmaldr. a) Srtnme direnci alrsa kayma meydana geleceinden, frenleme veya yavalama ivmesi, kaplama ile lastik arasndaki srtnme direncinden daha fazla olamaz. b) Ani frenleme yapldnda aracn fren sistemi tekerleri kilitleyerek aracn kzaklama yapmasna neden olur. Bu esnada kaplamada fren izleri oluur ve kaymann etkisi ile ara yavalar. Eer kzaklama etkisi ok fazla olursa ara zig zag yaparak hareket eder. Son yllarda ABS (Anti-Block System- Kzaklamay nleyici sistem) fren sistemine sahip aralarn ve drt ekerli (her iki aksda da tahrik kuvveti olan) aralarn retilmesi ile bu sakncalar en aza indirilmitir. c) Frenleme srasnda motorun kilitlenmesi ile oluan motor direnci aracn yavalamasna neden olur. Ayrca aracn yuvarlanma ve hava direncide yavalamaya etki eden unsurlardr. Frenleme mesafesi For. 2.2 ile hesaplanacaktr.
db =
Vi2 Vf2 254 (f g )
(2.2)
db : Frenleme mesafesi, m

Vi : Aracn balang hz, km/sa Vf : Aracn nihai hz, km/sa (Durma iin sfr) f : Teker ile kaplama arasndaki srtnme katsays (Tab. 2-5) g : Eim, (%);Yoku yukar (+) ve yoku aa ( -)
19
Tablo 2.5-Tat hzna gre Srtnme Katsaylar Hz Srtnme (km/sa) katsays (f) 30 0.40 40 0.38
a- Otomobil iin min dn yrngesi b- Otobs iin min dn yrngesi ekil 2.2 Otomobil ve kamyonun minumum dn erileri. Kaynak AASHTO, 20001
20

50 60 70 80 90 100 110 120
AASHTO 1994
21
0.35 0.33 0.31 0.30 0.30 0.29 0.28 0.28
ekil 2.3 Otomobillerin Hzlanma ve Yavalama Erileri

AASHTO 2001
2.2.3.
Kapasite ve Hizmet Seviyesi
Karayollarnn planlama, tasarm ve iletilmesinde ara trafii ile uyum salanmas en nemli gereksinim ve klavuzdur. Kapasite hakim yol ve trafik koullar altnda belirli bir zaman iinde belirli bir erit veya yol kesiminden geebilen maksimum saatlik trafik hacmidir. Bu blm kapsamndaki almalarda Karayolu Kapasite El Kitabndan (Highway Capacity Manual-2000) faydalanlmtr.
22
2.2.3.1. Hizmet Seviyesi Bir trafik akmnn, genellikle hz ve seyahat sresi, manevra serbestlii, trafik kesintileri ile konfor ve uygunluk alarndan iletme koullarn tanmlayan bir kalite lsdr. Hizmet seviyesi A ile F arasnda olmak zere 6 farkl seviyede tanmlanmaktadr. A hizmet seviyesi en iyi iletme koullarn F hizmet seviyesi ise en kt iletme koullarn gstermektedir. ok eritli karayollarnn hizmet kalitesinin llebilmesi iin younluk, hz ve hacim/kapasite oran olmak zere adet performans kriteri mevcuttur. Bu kriter birbiri ile balantl olup, herbir erit iin kilometreye den otomobil says olarak tanmlanan younluk en nemli performans kriteridir. Bu kapsamda ok eritli yollar iin ideal koullar altnda hizmet seviyesi zellikleri Tab. 2.6da verilmektedir. deal koullar ise ok eritli karayollar iin aada zetlenmektedir. Minimum erit genilii 3.60 m.dir Seyehat ynndeki i ve d banket toplam minimum 3.60 m.dir. ve d banketin 1.80 m.den byk olmas durumunda bu genilik 1.80 m. olarak alnr. Trafik akm sadece otomobillerden olumaktadr. Yol platformu boyunca direkt eriim noktalar bulunmamaktadr. Blnm bir yol nitelii vardr. Serbest akm hz 100 km/saat ten daha fazladr. Ulam hiyerarisindeki yeri ve konumuna gre iki eritli karayollar, hareketlilik ve eriebilirlik olarak ifade edilebilecek fonksiyonlar yerine getirirler. Bu yollarda verilen hizmet kalitesinin llebilmesi iin takipte harcanan zaman yzdesi ve ortalama seyahat hz olmak zere iki adet performans kriteri mevcuttur. Takipte harcanan zaman yzdesi manevra kabiliyeti ve konforun gstergesi olup tatlarn gei yetersizliinden dolay konvoyda harcadklar ortalama seyahat sresinin yzde olarak orandr. ki eritli ana akslarda hareketliliin n planda olmas nedeniyle hizmet seviyesi kriteri olarak, takipte harcanan zaman yzdesi ve ortalama seyahat hz, yerel gzergahlarda (kasaba ve ky yollar gibi) ise eriebilirlik ncelikli olmas nedeniyle, takipte harcanan zaman yzdesi nemlidir. Tab. 2.7de hizmet seviyeleri tanmlar maksimum akm oran, ortalama hz ve takipte harcanan zaman yzdesine gre verilmektedir. Ayrca, Tab. 2.7de verilen deerler karayolunun geometrik standartlarnda, yol ve trafik koullarndaki herhangi bir kstlamann olmad aada verilen ideal koullara gre belirlenmitir. Uygulamada dzeltme faktrleri yardm ile ideal koullara gre ayarlamalar yaplarak hizmet seviyesi belirlenmelidir. ki eritli karayollarnda ideal artlar; erit genilii 3.60 m. veya daha fazla, Banketler 1.80 m.ye eit veya daha fazla, gr ak ve temiz (herhangi bir fiziksel engel yok), Gei yaplamayan blge olmamal, Tatlar tmyle otomobillerden olumal, Arazi tmyle dz, Dz giden trafii engelleyecek trafik kontrol veya dnen trafik gibi birtakm engellerin olmad gznne alnacaktr.
ki ynl akmn analizi iin yoldaki trafiin 50/50 orannda her iki yne dald temel koul olarak kabul edilir. Krsal iki eritli karayollarndaki ynsel dalmn tamam 50/50 den 70/30 a kadar dalm gsterebilir. Rekreasyon alanlarndaki yollarda ynsel dalm, zirve zamanlar veya tatil dnemlerinde 80/20 oranna veya daha yksek oranlara kadar kabilir.
v/c : Hacim-Kapasite Oran
Kaynak: (Highway Capacity Manual 2000)
23

Tablo 2.7- ki eritli Yollarda Hizmet Seviyesi zellikleri
Hizmet Seviyesi A En Yksek B Yksek C Orta D Dk E En Dk F Yetersiz Ortalama Hz km/sa 90 ve st Takipte Geen Zaman Yzdesi 35~40 Maksimum Akm Oran oto/sa 490 Trafik zellikleri Trafik Younluu az dolaysyla serbest akm hali vardr.Dier Tatlarn varlndan dolay manevra imkanlarnda kstlama yok denecek kadar azdr. Trafik akm kararl akm grnmndedir. Hz, sollama vb. hususlarda src davranlarndaki serbestlik makul bir ldedir. Kararl akm olmakla beraber hz ve manevra imkanlar trafik younluundan daha ok etkilenir. Srclerin kendi hzlarn semede veya ndeki tat gemedeki serbestlikleri kstlanmtr. Trafik akm kararsz akma yakndr. Srclerin manevra serbestlikleri az, konfor dk fakat ksa mesafeler iin kabul edilebilir llerdedir. Trafik akmnda kararszlk vardr ve ksa sreli duraksamalar grlebilir. Yol kapasitesinde veya kapasiteye yakn hacimde alr. Trafik hacmi yolun kapasitesini amtr ve zorlamal akm sz konusudur. Sk sk ksa ve uzun sreli duraksamalar grlebilir.
24
80
50~55
780
70
65~70
1190
60
80~85
1830
<=60
>=85
3200
Yolun Kapasitesi dolmutur.
Highway Capacity Manual 2000
Karayollar Tasarm El Kitab kapsamnda Karayollar Genel Mdrl sorumluluk alanndaki yol a kentd ve kentsel (kent geileri) yollar olmak zere iki grupta deerlendirilmektedir. Yol snflarna ve arazi durumuna gre hizmet seviyeleri kentd ve kentsel (kent geii) yollar iin Tab. 2.8 ve Tab. 2.9da verilmektedir. Bu hizmet seviyeleri tavsiye niteliinde olup tasarm trafiine ve yolun hizmete girecei yln trafik tahminine gre planlama karar olarak deerlendirilmelidir. Tablo 2.8 Kent D Yollar neri Tasarm Hizmet Seviyeleri
Yol Snflar ok eritli Yollar ki eritli Yollar 1.Snf Yollar 2.Snf Yollar 3.Snf Yollar 4.Snf Yollar Dz B B C C D Arazi Durumu Dalgal B B-C C-D D D Dalk B-C C D D D
Tablo 2.9- Kentsel Yollar (Kent Geileri) neri Tasarm Hizmet Seviyeleri
Yol Snflar evre Yollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar Kent inden Geen Yollar ok eritli Yollar ki eritli Yollar
Not:E Hizmet Seviyesi ok kstl durumlarda kabul edilebilinir.
Dz C C C C-D
Arazi Durumu Dalgal Dalk C C C C-D C C C C -D
2.2.3.2. Hizmet Hacmi ki eritli karayolundan hakim yol ve trafik koullar altnda arazi durumuna gre seilen bir hizmet seviyesinin altna dmeden geirilebilecek maksimum saatlik trafik says hizmet hacmi olarak tanmlanmaktadr.
KARAYOLU TASARIM EL KTABI 3. KARAYOLU GEOMETRK ELEMANLARININ TASARIMI
24
Karayolu geometrik elemanlar kapsamnda gr mesafesi, dever, yatay eksen, dey eksen ve yatay dey eksen kombinasyonu ve/veya uyumu, bunlarn tasarm ilkeleri ve kriterleri ile ilgili hususlar aadaki blmlerde verilmektedir.
3.1. Gr Mesafesi
Tatlarn, karayolunda gvenle hareket edebilmeleri iin srclerin nlerindeki yol kesimini grebilmeleri ok byk nem tamaktadr. Karayollarnda seyir eden motorlu tatlarn takip ettikleri yrnge ve hzlar, yetenei, eitimi ve deneyimi olduka farkl srclerin kontrol altndadr. Yol gvenlii asndan, tm karayollarnda srcnn nnde beklenmeyen bir nesne ile karlatnda, ona arpmadan durabilmesi iin gereken Duru Gr Mesafesi (DGM) ile iki eritli karayollarnda, srclerin nlerindeki tat geerken, kar eridi arpma riski olmadan kullanabilmeleri iin gereken Gei Gr Mesafesi (GGM) tasarmc tarafndan dikkate alnmaldr. 3.1.1. Duru Gr Mesafesi (DGM) Yol gvenliini salamak amacyla srcnn bir tehlikeyi fark edip durabilmesi iin belirli bir sre ve bu srede hza bal olarak katetmesi zorunlu olan bir mesafeye ihtiya vardr. Bu mesafeye duru gr mesafesi denilmektedir. Minimum (veya emniyetli) duru gr mesafesi, reaksiyon sresi ile frenleme sresinin toplam olup For. 3.1 ile hesaplanmaktadr. Duru gr mesafesinin hesaplanmasnda gz ykseklii 1.08 m ve obje ykseklii 0.20 m alnmaktadr.
DGM = 0,278V tt + 0,039

DGM Vt t a
Vt 2 a
(3.1)
: Minimum duru gr mesafesi, m : Tasarm hz, km/sa : Reaksiyon sresi, 2 san : Frenleme ivmesi, 3,4 m/san2
Eimli yollarda dz yollara gre frenleme mesafesi artacandan veya azalacandan DGM For. 3.1den farkl olarak eimi de gznnde bulunduran For. 3.2 ile hesaplanmaktadr.
DGM = 0,278Vt t +
Vt 2 254[(a / 9,81) g ]
(3.2)
g, yolun eimi olup, ondalkl say olarak k eimi iin (+), ini eimi iin (-) alnr. Kaplamann ya olmasna gre hesaplanan DGMleri Tab. 3.1de verilmektedir. Tablo 3.1 Minimum Duru Gr Mesafesi Tasarm Eimsiz Hz Hesaplanan Yuvarlatlan (km/sa) (m) (m) 20 15,70 20 30 27,00 30 45 40,59 40 60 56,48 50 75 74,65 60 100 95,13 70 120 117,89 80 145 142,95 90 175 170,31 100 200 199,95 110 235 231,30 120 270 266,13 130
AASHTO 2001
Aa Eim, m %3 17 28 42 59 79 100 125 151 180 212 246 283 %6 17 30 45 63 83 107 133 162 193 228 265 305 %9 18 31 47 67 89 115 143 175 210 247 288 332
Yukar Eim, m %3 16 27 39 54 71 91 112 135 161 188 218 249 %6 15 26 38 52 69 87 107 129 153 179 207 236 %9 15 25 37 51 66 84 103 124 146 171 197 225

3.1.2. Gei Gr Mesafesi (GGM)
25
ki eritli karayollarnda bir tatn dier tat gvenli bir ekilde geebilmesi iin gerekli olan minimum mesafe Gei Gr Mesafesidir. Minimum GGMnin belirlenii ekil 3.1de ematize edilmi olup, src davranlar ile ilikili olarak aadaki kabller yaplmtr. 1 Geilen tat sabit hza sahiptir. 2 Geme hareketine balamadan nce, geen tat dk hzda ndeki arac takip etmektedir. 3 Geme kesimine ulaldnda, srccnn geme manevrasna balamadan nce kar eridin trafikten arndrlm olduunu anlayabilmesi iin ksa bir zaman srecine ihtiya vardr. 4 Geme ilemi aniden balayarak, geen tatn kar eride gelmesi ile devam etmekte olup gemeyi gerekletiren tatn hz kar eridi kulland zaman iinde giderek art gstermektedir. Geen tatn hz bu sre iinde geilen tatn hzna gre 15 km/saat daha fazladr. 5 Geen tat, geme ilemini tamamlayp kendi eridine getiinde, kar eritten gelen tatla aralarnda belli bir aklk olmaldr (d3).
ekil 3.1 Gei Gr Mesafesinin Tayini ki eritli karayollar minimum GGM ekil 3.1de grld gibi, aada tanmlanan drt ayr uzunluun toplamndan olumaktadr: d1: lk gei uzunluu, intikal ve reaksiyon zaman ile srcnn ndeki arac gemeyi balataca pozisyona getirmesine kadar geen toplam srede gidilen mesafedir, d2: Geen tatn sol eridi igal ettii srede ald mesafedir, d3: Gei eylemi sonunda geen tat ile kardan gelen tat arasndaki mesafedir, d4 (= 2/3 d2) : Geen tatn sol eritte harcad srenin 2/3 kadar srede kardan gelen tatn kat ettii mesafedir. Gei Gr Mesafesini oluturan d1, d2, d3 ve d4 mesafelerinin hesaplanmasnda aadaki formller kullanlmaktadr. d1= 0,278 t1 (V p m) + d2= 0,278 Vp t2 d3= 30 ~ 90 m d4= 2/3 d2 = 0,185 Vp t2 t1 : lk gei zaman, san t2 : Geen tatn sol eridi kulland sre, san Vp : Geen tatn ortalama hz, km/sa
at1 2
(3.3) (3.4) (3.5)

m : Geen tat ile geilen tat arasndaki hz fark, km/sa a : Ortalama hzlanma ivmesi, km/saat/san Tasarm hzlarna bal olarak hesaplanan emniyetli gei gr mesafeleri Tab. 3.2de verilmektedir. Tablo 3.2 ki eritli Karayollarnda Minimum Gei Gr Mesafesi Kabul Edilen Hzlar (km/sa) GGM (m) Tasarm Hz (km/sa) Geilen Vasta Geen Vasta Hesaplanan Yuvarlatlm 200 200 30 29 44 266 270 40 36 51 341 345 50 44 59 66 407 410 60 51 74 482 485 70 59 80 538 540 80 65 88 613 615 90 73 94 670 670 100 79 100 727 730 110 85 90 105 774 775 120 94 109 812 815 130
AASHTO 2001
26
ni eimlerde gemeyi gerekletiren tatn hz dz yoldakine gre daha kolay artacandan geme sresi daha ksa olabilecektir. Buna karn geilen tat hznn da ayn ekilde artma olasl nedeniyle, tehlikeli durumlarn ortaya kmas da mmkndr. k eimli geilerde ise geen tatn gei srasnda hzn fazla artramayaca, ayrca kar ynden gelen tatn hz yoku aa hareket etmesi nedeniyle daha fazla olacandan, emniyetli gei iin dz yolda gerekletirilen geilere gre daha fazla mesafe gerekecektir. k eimli geilerin emniyetli olabilmesi iin Tab. 3.2de verilen minimum gei uzunluunun ekonomik koullar dikkate alnarak artrlmas uygun olabilecektir. 3.1.3. ki eritli Karayollarnda Gei Olanaklarn Artrma Yntemleri Dalk blgelerdeki iki eritli karayollarnda tatlarn gei olanan artrmak amacyla, tasarmc aada belirtilen tasarm yntemlerini dikkate alarak gei eridi, gei cebi, trmanma eridi uygulama olanaklarn aratracaktr. 1. Yatay ve dey eksen mmkn olduunca GGM salayacak ekilde tasarlanmaldr. 2. Tasarm hacmi kapasiteye yaklatnda, tatlarn gei olaslnn azalmas nedeniyle hizmet seviyesindeki d dikkate alnmaldr. 3. Rampa boyu kritik eim boyunu atnda, trmanma eridi yapm dikkate alnmaldr. (Tablo 3.12) 4. 1 ve 3.nc kriterlerin uygulanmasna karn, geme olaslnn skl ve uzunluu halen yeterli deil ise geme eritli kesimlerin yapm dikkate alnmaldr. 3.1.3.1. Gei eridi Gei eritleri, iki eritli karayollarnda gei blgesinin arzu edilen sklkta salanmas veya dk hzl ar tatlarn trafie yapt mdahalenin ortadan kaldrlmas amacyla ekil 3.2de grld gibi veya drt erit geniliinde ina edilir. Gei eridi iin en uygun uzunluk 0,8 ile 3,2 km.dir. Trafik hacminin ok fazla olduu yerlerde daha uzun gei eridi uygulanabilir. lave edilen eridin genilii, iki eritli yollarn erit genilii kadardr. Ancak, geme erit kesitlerinde banketler normal banket geniliinden daha dar tutulabilir. Gei eritlerinde uygulanacak rakortman boyu aadaki formlle hesaplanmaktadr. L=0,6 W S L W S : Rakortman boyu, m : erit genilii, m : Hz, km/saat (3.6)
27
a- Her iki ynde gei eriti konulmas
b- Tek ynde gei eriti konulmas ekil 3.2 ki eritli Dalk Karayollarnda Gei eridi 3.1.3.2. Gei Cepleri ki eritli dalk karayollarnda yaplacak gei cepleri aa, direk, al vb. sabit nesnelerin olmad ve yava hareket eden tatlarn yoldan da doru ekilerek arkasndaki hzl tatlarn gemesine olanak tanmak iin yaplan geniletilmi banket alanlardr. Gei cepleri, yava tatn cebe girmesini ve arkasndaki hzl tatn kendisini getikten sonra tekrar yola katlmasn, ayrca geen tat saysnn bir veya iki tane olmas halinde gei cebine giren tatn cepte durmadan arkasndaki hzl aralarn gemesini salayacak kadar uzun olmaldr. Gei cepleri platolarn nadiren bulunduu ve arazisinin apik olmas nedeniyle ilave erit yapmnn ekonomik olmad dk hacimli yollarda uygulanmaktadr. Bu tr artlar, sklkla ar tat hacminin % 10dan fazla olduu dalk, ok virajl deniz kylar ve rekreasyon alanlarnda oluur. Gei cebi uzunluklar Tablo 3.3de verilmektedir. Tablo 3.3 Gei Cebi Uzunluklar Yaklam Hz Min Uzunluk (km/sa) (m) 30 60 40 60 50 65 60 85 70 105 80 135 90 170 100 185
AASHTO 2001
Gei cebi uzunluu ok dk yaklam hz iin bile 60 mden ksa olmamaldr. Ayn ekilde tatlarn gei cebini, gei eridi olarak kullanmaya ynelebilmeleri nedeniyle gei cebi 185 mden uzun olmamaldr. Gei cebi giri ve kta 15-30 m. uzunlukta uygun bir rakortman ile dzenlenmeli ve genilii minimum 3,60 m. olmaldr. 5 m.den fazla genilikler uygun deildir. Ayrca, gei cepleri her iki ynde de gr mesafesini kstlayan yatay ve dey kurplara bitiik yaplmamal ve gei ceplerine yaklamda minimum 300 m. gr mesafesi salanmaldr.

3.2. Yatay Eksen
28
Yatay eksen tasarmnda gvenlik, seyahat sresi ve kapasite (veya trafik kalitesi) etkin kriterlerden olup tasarm hz (Vt) topografik yap ve arazi artlarna (dere, demiryolu, kanal, vadi, geit, vb.) uyum ve ekonomi gznnde bulundurulmaldr. Yatay eksen elemanlar aliyman, kurp, gei erisi ve dever olarak ele alnacaktr. 3.2.1. Aliyman Tasarm Aliyman yatay eksen eleman olup karayolun dorusal kesimlerini oluturmaktadr. Aliyman, uzunluunun fazla olmas durumunda aadaki olumsuzluklara neden olabilmektedir: Srclerin ar hz yapmasna olanak tanmaktadr. Kardan gelen veya takip eden tatlarn hz ve mesafelerinin tayin edilmesi zorlamaktadr. Gece seyahatlerinde kardan gelen tat farlar sr konfor ve gvenliini olumsuz ynde etkilemektedir. Dou-Bat ynnde sabah gne doarken ve akam gne batarken src gne ndan etkilenmektedir. Monoton sr artlar srcde dikkat dalm ve yorgunlua neden olabilmektedir. Aliyman uzunluunun az olmas durumunda ise aadaki olumsuzluklar sz konusudur: Yeterli gei gr mesafesinin salanmas glemektedir. Aliyman kurp aliyman ilikisinde bamsz aliyman uzunluu salanamamaktadr. Hz azalmakta dolaysyla seyahat sresi artmaktadr. Kapasite azalmaktadr. Aliymanlar, aliyman ve kurplardaki iletme hz fark 20 km/saatten fazla ise bamsz aliyman (kurbun varlnn aliymandaki iletme hzn etkilemedii), 20 km/saatten az ise baml aliyman (kurbun varlnn aliymandaki iletme hzn etkiledii) olarak nitelenebilir. Bu anlamda bir aliymann bamsz olabilmesi iin Tab. 3.4de belirtilen minimum aliyman uzunluuna sahip olmasna allmaldr. Tablo 3.4 Birbirini Takip Eden Kurplar Arasnda Minimum Aliyman Uzunluu Kurpta letme Aliymanda letme Hz (km/sa) Hz (km/sa) 70 75 80 85 90 95 100 105 110 140 175 215 255 295 340 390 434 50 110 155 190 230 270 315 365 410 55 120 165 205 245 290 340 385 60 125 175 220 260 310 360 65 135 185 235 280 325 70 145 200 245 295 75 155 210 260 80 165 220 85 170 90 180 95 100
115 485 465 440 410 380 345 310 270 235 190
120 540 515 490 460 430 400 365 325 285 245 200
Not 1. Kutu iindeki rakamlar bamsz aliyman olarak gz nne alndnda minimum uzunluk veya kurplar arasnda tavsiye edilen minimum uzunluk, m 2. letme hz kurbun erilik derecesine bal olarak tayin edilecektir. 3. Aliymandaki iletme hz 100 km/sa ve 120 km/sa kolonundaki rakamlar uzun aliyman boyu olarak alnabilir. 4. Bamsz bir aliymanda kurptaki ve aliymandaki hz farknn min 20 km/sa olaca kabul edilmitir.
Higway Design and Traffic Safety Engineering Handbook, 1999
29
Yatay eksen tasarmnda bamsz aliymanlarn oluturulmasna zen gsterilmeli, ayn ynde birbirini takip eden kurplarn konulmasndan kanlmal, konulmas gerekli ise ayn yndeki kurplar arasndaki aliyman uzunluunun (m.cinsinden) tasarm hznn 6 kat olmasna allmaldr. Gece sr artlarnda far klarndan srclerin etkilenmemesi iin sabit eimli aliymanlarn uzunluunun tasarm hznn 20 katn gememesine gayret edilmelidir. Baml aliymanlarda minimum aliyman uzunluu Tablo 3.4de belirtilen deerlerden az olmamaldr. 3.2.2. Dever Tasarm Yatay kurpta gvenlik ve konforun salanabilmesi iin uygun dever tasarm gereklidir. Yatay kurpta hareket eden tatlar merkezka kuvvetinin etkisi ile da doru savrulmaya zorlandklarndan, yaplacak uygun dever tasarm ile savrulmann gvenlik ve konfor zerindeki olumsuz etkileri giderilmelidir. 3.2.2.1. Maksimum Dever Yatay kurptaki maksimum dever miktar yol platformunun maksimum yanal eimi olup, Devlet yollar iin kabul edilebilir maksimum dever % 8 olarak alnacaktr. Kar ve donun etkili olduu blgelerde maksimum dever % 6 alnabilir. Ayrca, maksimum dever miktarnn ok eritli yollar iin % 2,5dan ve iki eritli yollar iin % 2den daha az olmas durumunda at eimi dikkate alnacaktr. 3.2.2.2. Rakordman Boyu Kurpta dever uygulamasnn konfor, gvenlik, drenaj ve estetik ihtiyalara cevap verebilmesi iin aliymanda at eimi ile balayp kurbun iinde belirli bir noktada maksimum devere ulaacak ekilde aamal bir gei yaplmaldr. Bu geiin yapld mesafe dever rakortman boyu olarak tanmlanmaktadr. Rakortman boyu ekil 3.3de grld gibi Lt ve Lr mesafelerinin toplamdr.
ekil 3.3 Dever Uygulamas ve Rakortman Boyu Devlet ve l yollarnda kullanlacak dever oranlar ile dever rakortman boylar (Lr) tasarm hz (Vt) ve kurp yarapna (R) bal olarak Tablo 3.5, 3.6 ve 3.7de verilmektedir.
Tablo 3.5 Tasarm hz ve kurp yaraplarna bal olarak uygulanacak rakortman boylar (Lr) ve dever oranlar (e-max : 4%)
Vt=40 km/sa Lr ( m )
e % E E E E E E E E E E E E E TE TE 2.1 2.4 2.6 2.8 2.9 3.1 3.2 3.3 3.4 3.6 3.6 3.7 3.8 3.9 4.0 emax R Vt e Lr E TE = %4 = Kurp yarap ( m ) = Tasarm hz ( km/sa ) = Dever oran = %0 'dan tasarm deverine ulamak iin gerekli mesafe ( m ) = at eimi ( % ) = at eiminin tek ynl dever durumu ( % ) 2 4 erit erit 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 15 10 15 11 18 12 19 13 20 14 22 15 22 16 24 16 25 17 26 17 26 18 27 19 28 19 29 20 29 20 30 21 31 Rmin= 80 e % E E E E E E E E E E TE TE TE 2.1 2.3 2.5 2.8 3.0 3.3 3.5 3.7 3.8 3.8 3.9 4.0 4.0 2 4 erit erit 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11 17 11 17 11 17 12 17 13 19 14 21 16 23 17 25 18 27 19 29 20 31 21 32 21 32 22 32 22 33 22 33 Rmin= 100 e % E E E E E E E E TE TE TE 2.1 2.3 2.5 2.7 3.0 3.3 3.6 3.8 3.9 4.0 2 4 erit erit 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 12 18 12 18 12 18 13 19 14 21 15 23 16 24 18 27 20 30 22 32 23 34 23 35 24 36 Rmin= 150 e % E E E E E TE TE TE TE 2.2 2.4 2.5 2.7 2.9 3.1 3.4 3.8 3.9 2 4 erit erit 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 13 20 13 20 13 20 13 20 14 22 16 24 18 25 18 27 19 28 20 30 22 33 25 37 26 38 Rmin= 215 e % E E E E TE TE 2.1 2.2 2.3 2.5 2.7 2.8 3.0 3.2 3.5 3.7 4.0 2 4 erit erit 0 0 0 0 0 0 0 0 14 22 14 22 15 23 16 24 17 25 18 27 19 29 20 30 22 32 23 35 26 38 27 40 29 43 Rmin= 280 e % E E E TE TE 2.3 2.4 2.5 2.6 2.8 3.0 3.2 3.4 3.6 3.8 4.0 2 4 erit erit 0 0 0 0 0 0 15 23 15 23 16 26 18 28 19 29 20 30 21 32 23 34 25 37 26 39 28 41 29 44 31 46 Rmin= 375 e % E E TE TE 2.2 2.6 2.7 2.8 2.9 3.2 3.4 3.5 3.7 3.9 4.0
2 4 erit erit 0 0 0 0 16 25 16 25 18 27 21 32 22 33 23 34 24 36 25 39 26 42 29 43 30 45 32 48 33 49 Rmin= 490
R (m) 7000 6000 3000 2500 2000 1500 1400 1300 1200 1000 900 800 700 600 500 400 300 250 200 175 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20
e % E E E E E E E E E E E E E E E E E E E E TE TE TE TE TE 2,1 2,2 2,4 2,5 2,6 2,8 3.0 3.3 3.8
2 4 erit erit 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 9 14 9 14 9 14 9 14 9 14 9 14 10 16 11 16 11 17 12 18 13 19 14 20 15 22 17 28 Rmin= 16
e % E E E E E E E E E E E E E E E E TE TE 2.3 2.4 2.5 2.6 2.6 2.7 2.8 2.9 3.0 3.2 3.3 3.5 3.7 3.9
2 4 erit erit 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 14 10 14 11 17 12 17 12 18 12 19 12 19 13 19 13 20 14 21 14 22 15 23 16 24 17 25 18 27 19 28 Rmin= 35
ehir Geilerinde uygulanacak dever oran ( emax = %4)
Tasarm Hzna ve Yarapa Bal Olarak Uygulanacak Dever Oranlar
30
Tablo 3.6 Tasarm hz ve kurp yaraplarna bal olarak uygulanacak rakortman boylar (Lr) ve dever oranlar (emax:6%)
e erit erit % 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11 11 11 12 13 16 18 22 23 26 28 29 30 31 32 32 33 50 48 47 47 45 6.0 38 54 Rmin= 135 44 6.0 38 54 42 5.8 35 52 39 5.5 33 50 6.0 39 58 Rmin= 195 35 5.0 30 45 5.8 38 57 6.0 43 66 Rmin= 250 32 4.6 28 41 5.4 35 53 5.9 42 64 27 4.0 24 36 4.7 31 46 5.3 38 57 5.9 45 68 Rmin= 335 23 3.5 21 32 4.2 27 41 4.6 35 52 5.4 41 62 20 3.1 19 28 3.8 26 37 4.3 31 46 5.0 38 57 5.6 46 17 2.9 17 25 3.4 22 33 4.0 29 43 4.5 35 53 5.2 43 17 2.5 15 23 3.1 20 30 3.6 26 39 4.2 32 48 4.9 40 60 64 69 17 2.3 14 21 2.8 18 27 3.4 24 37 3.8 30 45 4.5 37 55 17 2.1 13 19 2.6 17 26 3.1 22 33 3.6 28 41 4.2 34 52 4.8 5.1 5.4 5.8 0 TE 12 18 2.2 14 22 2.7 19 29 3.2 25 37 3.7 30 45 4.2 37 42 45 47 51 0 TE 12 18 2.1 14 21 2.5 18 27 3.0 23 34 3.5 29 43 4.0 35 0 E 0 0 TE 13 20 2.4 17 25 2.8 21 32 3.3 27 41 3,8 33 50 53 55 63 67 71 76 6.0 53 79 Rmin= 550 0 E 0 0 TE 13 20 2.2 16 24 2.7 21 31 3.1 25 38 3,6 32 47 0 E 0 0 E 0 0 TE 14 22 2.1 18 24 2.5 20 31 2,8 25 37 3.3 4.2 4.4 4.7 5.0 5.5 5.8 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 TE 15 23 TE 16 26 2,3 20 30 2.7 26 31 40 42 46 47 53 55 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 TE 16 25 TE 18 26 2.3 22 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 33 38 47 60 63 67 71 80 82 6.0 57 85 Rmin= 755 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 erit erit % erit erit % erit erit % erit erit % erit erit % erit erit % erit erit % E E 2.5 3.0 3.7 4.7 5.0 5.3 5.5 E E E E E E E E E TE TE TE 2.1 2.4 2.6 3.3 3.9 4.2 4.7 5.0 5.3 5.4 5.6 5.7 5.8 6.0 6.0 33 50 Rmin= 90 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 0 0 26 31 38 48 51 55 58
2 erit erit % 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 10 11 13 16 18 20 21 23 23 24 25 26 27 28 29 30 45 43 42 40 38 37 35 35 34 32 30 27 24 19 16 15 15 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4
Vt=90 km/sa Vt=100 km/sa Vt=110 km/sa Vt=120 km/sa Vt=130 km/sa Lr ( m ) Lr ( m ) Lr ( m ) Lr ( m ) Lr ( m )
4 erit erit 0 0 39 46 67 73 77 82 86 6.0 62 93 Rmin= 950
(m) %
erit erit %
erit erit %
7000 E
6000 E
3000 E
2500 E
2000 E
1500 E
1400 E
1300 E
1200 E
1000 E
900
800
700
TE
600
TE
500
2.1
400
TE
10
14
2.5
5.9 46 72 Rmin= 435
300
TE
10
14
3.1
250
2.3
11
17
3.5
200
2.8
13
20
3.9
175
TE
14
3.0
14
22
4.1
150
TE
14
3.3
16
24
4.4
140
TE
14
3.5
17
25
4.5
130
2.1
14
3.6
17
26
4.6
120
2.2
10
15
3.8
18
27
4.9
110
2.4
11
16
3.9
19
28
5.0
100
2.5
11
17
4.1
20
30
5.2
90
2.7
12
18
4.2
20
30
5.4
80
3.0
14
20
4.5
22
32
5.6
70
3.2
14
22
4.7
23
34
5.8
60
3.3
16
24
5.0
24
35
50
3.8
17
26
5.4
26
39
6.0 31 46 Rmin= 65
emax = %6 R = Kurp yarap ( m ) Vt = Tasarm hz ( km/sa ) e = Dever oran = %0 'dan tasarm deverine ulamak iin gerekli mesafe ( m ) Lr E = at eimi ( % ) TE = at eiminin tek ynl dever durumu ( % )
40
4.2
19
30
5.8
28
42
30
4.7
21
32
20
5.6 25 37 Rmin= 15
6.0 29 43 Rmin= 30
31
Tablo 3.7 Tasarm hz ve kurp yaraplarna bal olarak uygulanacak rakortman boylar (Lr) ve dever oranlar (emax:8%)
e erit erit % 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11 11 11 12 14 17 20 25 28 32 34 37 38 39 41 42 43 44 66 65 63 61 59 8.0 48 72 Rmin= 125 57 7.9 47 71 56 7.6 47 70 52 7.4 44 67 8.0 62 79 Rmin= 175 48 7.0 42 63 7.9 52 78 42 6.2 37 55 7.4 48 73 7.9 67 85 Rmin= 230 37 5.6 34 50 6.7 44 65 7.6 65 82 30 4.7 28 42 5.7 37 56 6.8 48 71 7.5 57 86 Rmin= 305 25 3.9 23 35 4.9 32 48 5.8 42 63 6.7 51 77 7.8 62 22 3.4 20 31 4.3 28 42 5.1 37 55 6.0 46 69 6.9 56 18 3.0 18 27 3.8 25 37 4.5 32 49 5.3 41 61 6.3 52 77 85 93 17 2.7 16 24 3.4 22 33 4.1 30 44 4.8 37 53 5.7 47 70 17 2.4 14 22 3.1 20 30 3.7 27 40 4.4 34 51 5.2 43 64 6.0 6.6 7.2 7.7 17 2.2 13 20 2.8 18 27 3.4 24 37 4.0 31 46 4.8 39 59 5.6 48 53 58 63 68 0 TE 12 18 2.4 16 24 2.8 21 31 3.4 26 39 4.1 34 50 4.7 41 0 TE 12 18 2.2 14 22 2.7 19 29 3.2 25 37 3.8 31 47 4.4 39 58 62 72 79 87 95 101 8.0 70 105 Rmin= 500 0 TE 12 18 2.1 14 21 2.5 16 27 3.0 23 34 3.6 29 44 4.1 36 54 0 E 0 0 TE 13 20 2.4 17 25 2.8 21 32 3.4 25 42 3.9 34 51 4.8 4.9 5.2 6.5 6.6 7.1 7.6 0 E 0 0 E 0 0 TE 14 22 2.2 17 25 2.6 21 32 3.0 26 40 3.9 33 44 48 49 53 62 67 72 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 TE 15 23 2.1 17 28 2.4 21 32 2.9 27 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 TE 16 25 2.1 18 28 2.4 23 34 41 50 65 70 74 80 92 101 105 8.0 76 114 Rmin= 565 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E 0 0 E TE 2.6 3.1 3.9 5.1 5.4 5.8 6.3 7.4 erit erit % erit erit % erit erit % erit erit % erit erit % erit erit % erit erit % E E E E E E E E E TE TE TE 2.2 2.8 3.0 3.8 4.6 5.1 5.8 6.2 6.7 6.9 7.1 7.4 7.6 7.8 7.9 8.0 44 66 Rmin= 60 0 21 27 32 40 52 56 60 65 76 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 4 e 2 4 0 31 40 48 60 79 83 89 97 114 7.9 81 122 Rmin= 830 erit erit
2 erit erit % 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 10 11 14 17 21 24 26 28 29 30 31 32 34 35 37 39 40 60 59 58 53 51 48 46 45 43 42 38 35 31 26 21 17 15 15 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4
Vt=90 km/sa Vt=100 km/sa Vt=110 km/sa Vt=120 km/sa Vt=130 km/sa Lr ( m ) Lr ( m ) Lr ( m ) Lr ( m ) Lr ( m )
(m) %
erit erit %
erit erit %
7000 E
6000 E
3000 E
2500 E
2000 E
1500 E
1400 E
1300 E
1200 E
1000 E
900
800
700
TE
600
TE
500
2.2
400
TE
10
14
2.7
300
2.1
10
16
3.4
8.0 65 98 Rmin= 385
250
2.5
13
18
4.0
200
3.0
14
22
4.6
175
TE
14
3.4
16
24
5.0
150
TE
14
3.8
18
27
5.4
140
TE
14
4.0
19
29
5.6
130
2.2
10
15
4.2
20
30
5.8
120
2.3
10
16
4.4
21
32
6.0
110
2.5
11
17
4.7
23
34
6.3
100
2.7
12
18
5.0
24
35
6.6
90
3.0
14
20
5.3
25
37
6.9
80
3.3
15
22
5.5
26
40
7.2
70
3.6
16
24
5.9
28
42
7.5
60
4.1
18
28
6.1
31
46
7.8
50
4.6
21
31
6.9
33
50
40
5.2
23
35
7.5
35
54
8.0 41 62 Rmin= 50
emax = %8 R = Kurp yarap ( m ) Vt = Tasarm hz ( km/sa ) e = Dever oran Lr = %0 'dan tasarm deverine ulamak iin gerekli mesafe ( m ) E = at eimi ( % ) TE = at eiminin tek ynl dever durumu ( % )
30
5.9
27
40
20
7.1 32 45 Rmin= 10
8.0 36 58 Rmin= 30
32
33
3.2.2.2.1. Aliyman-Kurp Dever Rakortman Konfor ve estetik adan rakortman boyu rotasyon ekseni ile banket kenar arasndaki kabul edilebilir maksimum eim farkna dayandrlmtr. Rakortman boyunun Lr bileeni, d eridin % 0dan tasarm (max.) deverine ulamasn salayacak mesafedir. Bu mesafe rotasyon ekseni ve banket boyuna eimleri arasndaki relatif eime gre hesaplanr. Maksimum relatif eim (G), yksek hzlarda uzun, dk hzlarda ksa mesafe salayacak ekilde tasarm hzna bal olarak deiir. Yolun d eridinin % 0 eimden tasarm deverine ulamas iin gerekli minimum mesafe olan Lr mesafesi, Forml 3.7e gre hesaplanmaktadr.
Lr =
(W n1 ) et bw G
(3. 7)
W : erit genilii, m n1 : Rotasyon yaplan erit says et : Tasarm dever miktar, % G : Maksimum relatif eim, % (Tab. 3.8) bw : Rotasyon yaplan erit says iin dzeltme faktr (Tab. 3.9) Tablo 3.8 Maksimum Relatif Eim Tasarm Hz Max Relatif Eim (km/sa) G (%) 20 0,80 30 0,75 40 0,70 50 0,65 60 0,60 0,55 70 80 0,50 90 0,47 0,44 100 0,41 110 0,38 120 0,35 130
AASHTO 2001
Edeer Max Relatif ev 1:125 1:133 1:143 1:150 1:167 1:182 1:200 1:213 1:227 1:244 1:263 1:286
Tablo 3.9 erit Says Dzeltme Faktr Rotasyon Yaplan Dzeltme Faktr erit Says (bw) (n1) 1 1,0 1,5 0,83 2 0,75 2,5 0,70 3 0,67 3,5 0,64 Not: Tablolardaki deerlerin oluturulmasnda esas alnan erit genilii 3.6 m olup, 3.5 veya 3.0 m erit genilikleri iin de kullanlabilir.
AASHTO 2001
Yolun d eridinin at eiminden % 0 eime ulamas iin gerekli minimum mesafe olan Lt mesafesi, Forml 3.8e gre hesaplanmaktadr.

Lt = en Lr et
34
(3.8)
en : Normal at eimi, % et : Tasarm dever miktar, % Dever tasarmnda kullanlacak minimum Lr ve Lt mesafeleri tasarm hz ve devere bal olarak Tablo 3.10da verilmektedir. Tablo 3.10 Min Lr ve Lt Mesafeleri Tasarm Hz (km/sa) 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130
AASHTO 2001
2 9 10 10 11 12 13 14 15 16 18 19 21 14 14 15 16 18 20 22 23 25 26 28 31
Minimum Lr (m) Dever (%) 4 6 Tek erit Rotasyon 18 27 19 29 21 31 22 32 24 36 26 39 29 43 31 46 33 49 35 53 38 57 41 62 ift erit Rotasyon 27 41 29 43 31 46 32 49 36 54 39 59 43 65 46 69 49 74 53 79 57 85 62 93
8 36 38 41 43 48 52 58 61 65 70 76 82 54 57 62 65 72 79 86 92 98 105 114 124
10 45 48 51 54 60 66 72 77 82 88 95 103 68 72 77 81 90 98 108 115 123 132 142 154
Min Lt (m)
9 10 10 11 12 13 14 15 16 18 19 21 14 14 15 16 18 20 22 23 25 26 28 31
Rakordman (L=Lt + Lr) uzunluu (dever balangc ile bitii arasndaki mesafe) belirlendikten sonra rakordman balangc Tab. 3.11e gre hesaplanmaktadr. Tablo 3.11 Dever Rakortmannn Aliymandaki Blm Tasarm Lrnin Aliymandaki Oran Hz Rotasyon yaplan erit says (km/sa) 1,0 1,5 2,0-2,5 3,0-3,5 20- 70 80 - 130
AASHTO 2001
0,80 0,70
0,85 0,75
0,90 0,80
0,90 0,85
35
3.2.2.2.2. Gei Erisi Dever Rakortman Kurpta gei erisi kullanlmas durumunda Lr uzunluu gei erisi uzunluuna (Ls) eit olmas arzu edilir ve Lr mesafesi gei erisi boyunca uygulanr. at eiminden %0a deiim ise, gei erisinin hemen ncesinde balayarak Lt boyunca gerekleir. Gei erisi boyu (Ls ) yeterli uzunlukta seilmemi ise, relatif eim (G) Tablo 3.8deki deerlerden daha byk olabilecektir. Relatif eimin bir miktar artmas konfor ve estetik asndan olumsuz bir durum yaratmayacaktr. Ancak maksimum relatif eimin, aliyman-kurp geii iin verilen deerlerin (Tablo 3.8) %50sinden fazla olmas durumunda, mininum gei erisi boyunca uygulanacak dever oranlarnn deitirilmesi gerekli olacaktr. Rakortman boyu ekil 3.4de grld gibi Lt ve Lr (=Ls) mesafelerinin toplamdr.
ekil 3.4- Gei Erisinde Dever Uygulamas ve Rakortman Boyu Gei erisi kullanlmas durumunda Lt mesafesi Forml 3.9 ile aliyman-kurp tasarmnda olduu gibi hesaplanr.
Ls et en : at eimi, % et : Tasarm dever miktar, % Ls : Gei erisi uzunluu, m Lt = en
(3.9)
Forml 3.9a gre hesaplanan Lt mesafeleri Tablo 3.10da verilmektedir. Yksek hzlarda, dk dever oranlarnn kullanlmas durumunda, uygulanacak uzun Lt mesafelerinin boyuna eimin yeterli olmad yerlerde yzey drenaj problemi oluturabilecei gz nnde bulundurulmaldr.

3.2.3. Yatay KurpTasarm
36
Yatay eksenlerin yn deitirdii yerlerde yolun toporafik yaps, dey eksen ve estetik zellikler dikkate alnarak oluturulan dairesel yatay kurplar yol gvenlii asndan byk nem tamaktadr. 3.2.3.1. Minimum Kurp Yarap Minimum kurp yarap belirlenen proje hznda yatay kurbu snrlayan bir deerdir. Proje hz, maksimum dever ve maksimum yanal srtnme faktrne bal olarak Forml 3.10ye gre hesaplanan minimum kurp yaraplar Tablo 3.12de verilmektedir.
Rmin =
Rmin Vt emax f
Vt 2 127 (emax / 100 + f )
(3.10)
: Minimum kurp yarap, m : Tasarm hz, km/sa : Maksimum dever oran, % : Maksimum yanal srtnme faktr Yuvarlatlm Yarap (m)
15 35 60 100 150 215 280 375 490 15 30 55 90 135 195 250 335 435 560 755 950 10 30 50 80 125 175 230 305 395 500 665 830
Tablo 3.12 Minimum Kurp Yarap Tasarm emax Hesaplanm (%) fmax Hz Yarap (km/sa) (m)
20 30 40 50 60 70 80 90 100 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 4 4 4 4 4 4 4 4 4 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 0,18 0,17 0,17 0,16 0,15 0,14 0,14 0,13 0,12 0,18 0,17 0,17 0,16 0,15 0,14 0,14 0,13 0,12 0,11 0,09 0,08 0,18 0,17 0,17 0,16 0,15 0,14 0,14 0,13 0,12 0,11 0,09 0,08 14.3 33.7 60.0 98.4 149.1 214.2 279.8 375.0 491.9 13,1 30,8 54,7 89,4 134,9 192,8 251,8 335,5 437,2 560,2 755,5 950,0 12,1 28,3 50,4 82,0 123,2 175,3 228,9 303,6 393,5 501,2 666,6 831,3
AASHTO 2001
Not:Kentii yollarda gvenlik nedeniyle maksimum dever %4 ile snrlandrlmaldr.
37
Yatay kurplarda, DGM, konfor, estetik ve gvenliin salanmas amacyla yeterli kurp boyunun elde edilmesi gerekmektedir. DGMnin salanamad zorunlu hallerde, kurp boyu, tatn tasarm hz ile en az 23 saniyede gidebilecei kadar bir mesafeden az olmamaldr. Tasarmda uygulanacak minimum kurp uzunluklar Tablo 3.13de verilmektedir. Tablo 3.13 Minimum Kurp Uzunluu, m
Vt (km/sa) 50 60 70 80 90 100 110 120 Lmin (m) 30 35 40 45 50 55 60 65
Higway Design and Traffic Safety Engineering Handbook, 1999
3.2.3.2. Gei Erisi Tasarm Dairesel yatay kurba giren veya kan srcnn aliymandan dairesel eriye veya dairesel eriden aliymana geii srasnda uyum salamas ve konfor ile gvenliin artrlmas amacyla kurp ile aliyman arasna gei erisi konulmaktadr. Yatay eksende gei erisi kullanm aada belirtilen faydalar salamaktadr: Uygun olarak tasarlanm gei erisi, tatn kurba giri ve knda yanal kuvvetlerin aamal olarak azalmas ve artmasn salayarak, srclerin ngrlen yrngelerini takip etmelerini kolaylatrmaktadr. Gei erisi, bitiik trafik eridine tecavz nleyerek tat hzlarndaki deikenlii engellemektedir. Spiral gei erisi tatn doal dn yrngesine daha iyi uymaktadr. Gei erisi boyu, dever rakortman iin uygun bir konum salamaktadr. Aliymanda sfr eim veya normal at eiminden, kurpta tam dever uygulamasna gei, gei erisi boyunca, ivmeyarap ilikisi iyi bir uyum iinde gereklemektedir. Gei erisi kullanlmayan kurplarda dever rakortmannn bir ksm aliymanda bir ksm kurpta uygulanmaktadr. Bu durumda, kurba d eritten yaklamakta olan srcnn tatn kendi eridinde tutmas zorlamakta ve tatn kurbun iersine doru ynlendirmesi gerekebilmektedir. Spiral gei erisi, geniletme yaplacak yatay kurbun bulunduu yol kesiminde, geniletmenin uygulanmas iin rakortman olana da salamaktadr. Karayolunun geometrisi, spiral gei erisi uygulamas ile iyilemektedir. Spiral gei erisi kullanldnda, dairesel kurbun balang ve bitiminde src tarafndan alglanan aliymandaki belirgin krklklar nlenmi olmaktadr.
Bu artlar salayan spiral, klotoid, papyon, kbik parabol vb birok gei erisi mevcut olup, Karayollar Tasarm El Kitab kapsamnda Euler spirali de denilen klotoid ele alnmaktadr.
38
3.2.3.2.1. Spiral Konfor, tatlarn izme eiliminde olduklar doal yrnge ve yanal merkezka ivmesindeki deiimin snrlandrlmas ihtiyac gznne alnarak minimum gei erisinin uzunluunda Forml 3.11A ve Forml 3.11Bye gre hesaplanan deerlerin byk olan seilecektir.
Min Ls = 24 p min R
(3.11A) (3.11B)
Min Ls = 0,0214
Min Ls pmin R Vt C
Vt RC
: Minimum gei erisi uzunluu, m : Aliyman ile kurp arasndaki minimum yanal telenme miktar olup, 0,2 m olarak kabul edilecektir : Dairesel kurbun yarap, m : Tasarm hz, km/sa : Yanal ivmenin maksimum deiim oran olup, 1,2 m/san3 olarak kabul edilecektir.
Gvenliin artrlmas asndan maksimum gei erisinin uzunluu Forml 3.12ye gre bulunacaktr.
Max Ls = 24 p max R
(3.12)
Max Ls : Maksimum gei erisi uzunluu, m pmax : Aliyman ile kurp arasndaki maksimum yanal telenme miktar olup, 1,0 m olarak kabul edilecektir. R : Dairesel kurbun yarap, m Gvenlik, konfor ve estetiin salanabilmesi iin gei erisi tasarmnda, hza bal olarak Tab. 3.14de verilen maksimum kurp yaraplar esas alnmaldr. Tablo 3.14 Gei Erisi (Spiral) Kullanm iin Maksimum Kurp Yaraplar Tasarm Max Kurp Yarap Hz (m) (km/sa) 24 20 54 30 95 40 148 50 213 60 290 70 379 80 480 90 592 100 716 110 852 120 1000 130
Not:Tabloda tasarm hzlarna gre verilen maksimum kurp yaraplarndan daha byk yaraplarda gei erisi kullanm emniyet asndan fazla bir kazanm salamayacandan, bu deerlerden daha byk yaraplarda gei erisi kullanlmayabilir.
AASHTO 2001

3.2.3.2. 2. Klotoid Klotoid erisi, zerindeki her noktada Forml 3.13de verilen bantnn saland bir gei erisidir. A2 = R*L A : Klotoid parametresi olup klotoid zerindeki her nokta iin ayn sabit deere sahiptir. R : Klotoidin herhangi bir noktasndaki erilik yarap olup deikendir, m L : Klotoidin herhangi bir noktasnn balang noktasna olan mesafesidir, m ekil 3.5te verilen klotoid elemanlarnn hesaplanmasnda Forml 3.14 -26 kullanlmaktadr.
39
(3.13)
ekil 3.5- Klotoid Elemanlar
X m = X R sin ( ) Ym = Y + R cos ( )
R = Ym R L2 24 R
(3.14) (3.15) (3.16) (3.17) (3.18)
TL = X Y cot ( )
TS =
Y sin ( )
L5 40 A 4
X=L
(3.19)
Y=
L3 6A 2
L7 336A 6
(3.20)

A2 L= = A 2 R R=
2
40
(3.21)
A2 L A = = L 2 2
(3.22)
L2 A = LR = = 2 R 2 L L2 A2 = r (radyan) = = = 2 R 2 A2 2 R 2
(3.23)
(3.24) (3.25) (3.26)
= g ( grad ) = r x 63,6620
= (derece) = r x 57,2958
Xm ve Ym R TL TS X ve Y L R
: Kurp(daire) merkezinin klotoid balangcndaki teet ve normalden oluan sistemdeki koordinatlar : Kurbun (dairenin) balang teet dorusuna dik telenmesi : Uzun teet boyu : Ksa teet boyu : Kurp balancnn ayn sistemdeki koordinatlar : Klotoid uzunluu : Kurp yarap : Klotoid ile kurp birleme noktasndaki teetin as
Klotoid parametresinin snr deerleri; gvenlik, konfor ve estetik kriterler esas alnarak Forml 3.27 ve 3.28e gre hesaplanr.
Amin = Amax
R 3 =R
(3.27) (3.28)
Tasarm hz ve kurp yarapna bal olarak uygulanacak klotoit parametreleri ekil 3.6da verilmektedir.
41
Highway Design and Traffic Safety Engineering Handbook, 1999
ekil 3.6 Hza ve Kurp Yarapna gre Klotoid Parametreleri 3.2.3.3. Kurp Geniletme Tasarm zellikle uzun tatlarn bir yatay kurbu dnerken arka tekerleri, n tekerleri ile ayn yrngeyi takip edememekte ve daha byk erit geniliine ihtiya gstermektedir. Blm 2.2.2de belirtilen karayolu geometrik tasarmlarnda kullanlan byk tasarm tatlarndan WB-15 TIR tipindeki tatlar gznnde tutularak hazrlanan kurp geniletme miktarlar Tablo 3.15de verilmektedir. Yarap 70 m.den kk kurplar Blm-7, Kavak Tasarmnda ele alnmaktadr. Kurp geniletmesi, kurp yaklamnda dzgn srekli bir gei olarak yaplmal, muntazam bir yol kenar elde edilerek kurba giren ve kan aracn yrngesine uyumlu olmaldr. Kurbun her iki ucunda uygulanacak geniletme tasarmnda aadaki hususlara dikkat edilmelidir: Gei erisi kullanlmayan basit kurplarda, geniletme sadece platformun i tarafnda uygulanmaldr. Gei erili kurplarda ise geniletme, kurbun i ksmnda yaplabildii gibi eksenin her iki tarafnda eit olarak da yaplabilir. D tarafta yaplan geniletmede, teet noktasnda nemsiz de olsa ters bir kurp olumas istenmeyen bir durumdur. Her iki durum iin de yolun son ekseni, geniletilmi platform kenarlarnn ortasndan geen hattr. Kurp geniletmelerinin dever rakortman boyunca yaplmas tercih edilir. Fayda ve grn asndan geniletme rakortman boyunca, platform kenar dzgn ve estetik bir yapda olmaldr. Dorusal geilerden ve teet noktalarndaki krklklardan kanlmaldr.
42
Tablo 3.15 Kurp Geniletme Miktar (WB 15 tasarm arac iin, m) Kaplama Genilii = 7,2m Kaplama Genilii = 6,6m R Tasarm Hz (km/sa) Tasarm Hz (km/sa) (m) 50 60 70 80 90 100 50 60 70 80 90 100 3000 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 2500 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 2000 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,4 1500 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 1000 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 900 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2 0,3 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,6 800 0,1 0,2 0,2 0,2 0,3 0,3 0,4 0,5 0,5 0,5 0,6 0,6 700 0,2 0,2 0,2 0,3 0,3 0,4 0,5 0,5 0,5 0,6 0,6 0,7 600 0,2 0,3 0,3 0,3 0,4 0,4 0,5 0,6 0,6 0,6 0,7 0,7 500 0,3 0,3 0,4 0,4 0,5 0,5 0,6 0,6 0,7 0,7 0,8 0,8 400 0,4 0,4 0,5 0,5 0,6 0,6 0,7 0,7 0,8 0,8 0,9 0,9 300 0,5 0,6 0,6 0,7 0,8 0,8 0,8 0,9 0,9 1,0 1,1 1,1 250 0,6 0,7 0,8 0,8 0,9 0,9 1,0 1,1 1,1 1,2 200 0,8 0,9 1,0 1,0 1,1 1,2 1,3 1,3 150 1,1 1,2 1,3 1,3 1,4 1,5 1,6 1,6 140 1,2 1,3 1,5 1,6 130 1,3 1,4 1,6 1,7 120 1,4 1,5 1,7 1,8 110 1,5 1,6 1,8 1,9 100 1,6 1,7 1,9 2,0 90 1,8 2,1 80 2,0 2,3 70 2,3 2,6
1. 2. 3. 4.
Kaplama Genilii = 6,0m Tasarm Hz (km/sa) 50 60 70 80 90 100 0,5 0,5 0,6 0,6 0,6 0,6 0,5 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,6 0,7 0,6 0,6 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7 0,7 0,8 0,8 0,8 0,7 0,7 0,8 0,8 0,8 0,9 0,7 0,8 0,8 0,8 0,9 0,9 0,8 0,8 0,8 0,9 0,9 1,0 0,8 0,9 0,9 0,9 1,0 1,0 0,9 0,9 1,0 1,0 1,1 1,1 1,0 1,0 1,1 1,1 1,2 1,2 1,1 1,2 1,2 1,3 1,4 1,4 1,2 1,3 1,4 1,4 1,5 1,4 1,5 1,6 1,6 1,7 1,8 1,9 1,9 1,8 1,9 1,9 2,0 2,0 2,1 2,1 2,2 2,2 2,3 2,4 2,6 2,9
3-eritli yol iin yukardaki deerleri 1,5 ile arplr. 4- eritli yol iin yukardaki deerleri 2,0 ile arplr. Yukardaki deerler WB-15 arac iin geerli olup dier tatlar iin Tab. 3.16daki dzeltme faktrlerini kullanlr. 0,6 metreden kk geniletmeler dikkate alnmaz.
AASHTO 2001
Kurp geniletme miktar minumum 0,6m olmaldr. Kurp geniletme tasarm iin WB-15den farkl tasarm arac gznne alnacak ise Tab. 3.16de belirtilen dzeltme faktrleri kullanlmaldr.

Tablo 3.16 Kurp Geniletmesi iin Dzeltme Faktrleri Tasarm Arac R (m) SU WB-12 WB-19 WB-20 WB-20D 3000 -0,3 -0,3 0,0 0,0 0,0 2500 -0,3 -0,3 0,0 0,0 0,0 2000 -0,3 -0,3 0,0 0,0 0,0 1500 -0,4 -0,3 0,0 0,1 0,0 1000 -0,4 -0,4 0,1 0,1 0,0 900 -0,4 -0,4 0,1 0,1 0,0 800 -0,4 -0,4 0,1 0,1 0,0 700 -0,4 -0,4 0,1 0,1 0,0 600 -0,5 -0,4 0,1 0,1 0,0 500 -0,5 -0,4 0,1 0,2 0,0 400 -0,5 -0,4 0,2 0,2 0,0 300 -0,6 -0,5 0,2 0,3 -0,1 250 -0,7 -0,5 0,2 0,3 -0,1 200 -0,8 -0,6 0,3 0,4 -0,1 150 -0,9 -0,7 0,4 0,6 -0,1 140 -0,9 -0,7 0,4 0,6 -0,1 130 -1,0 -0,7 0,5 0,6 -0,2 120 -1,1 -0,8 0,5 0,7 -0,2 110 -1,1 -0,8 0,6 0,8 -0,2 100 -1,2 -0,9 0,6 0,8 -0,2 90 -1,3 -0,9 0,7 0,9 -0,2 80 -1,4 -1,0 0,8 1,1 -0,2 70 -1,6 -1,1 0,9 1,2 -0,3
1. 3-eritli yollar iin yukardaki deerleri 1,5 ile arplr. 2. 4-eritli yollar iin yukardaki deerleri 2,0 ilearplr. 3. Dzeltmeler Tab. 3.15deki deerlere yukardaki deerlerin eklenmesi veya kartlamas ile yaplr 4. Dzeltmeler yatay kurp yarap ve tasarm tatna bal olup, platform genilii ve tasarm hzndan bamszdr.
43
AASHTO 2001
3.2.3.4. Yatay Kurplarda Gr Mesafesi Yatay eksenin bir dier eleman da yatay kurbun i ksmndaki yanal gr mesafesidir. Yatay kurplarn i ksmlarnda, duvar, yarma evi, bina ve bariyer gibi gr engelleyen nesneler bulunduunda yol tasarmnda trafik gvenliinin salanmas asndan deiiklik yaplmas gerekecektir. Kurbu dnen tatn srcs ekil 3.7de grld gibi D noktasndaki bir tehlikeyi grebilmesi ve aracn emniyetle durdurabilmesi iin srcnn gr hattnn i erit ekseninden m kadar mesafede yanal gr engeli olmamaldr. Bir S gr mesafesi iin ihtiya duyulan m mesafesi yani yanal gr akl Forml 3.29a gre hesaplanmaktadr.
ekil 3.7 Yatay Kurpta Yanal Gr Mesafesi

28,65 S m = R 1 cos R
m : Yanal gr akl, m R : Kurp yarap, m S : Duru gr mesafesi, m h1=1,08m (gz ykseklii) ve h2=0,20m (nesne ykseklii) olup, Yatay kurplarda Duru Gr Mesafesi ekil 3.8de verilmektedir.
44
(3.29)
28,65S as derece cinsindendir. R
ve kurp yarapna bal olarak yanal gr aklklar
AASHTO 2001
ekil 3.8 Kurp yarap ve duru gr mesafesine bal olarak yanal gr aklklar
erit Eksen Yarap R, (m.)
45
3.2.4. Yatay Eksen Tasarm iin Genel Kurallar Yatay eksen tasarmnda aada belirlenen hususlara dikkat edilmelidir: 1.Gzergah toporafyaya uyma kouluyla mmkn olduunca ana istikamette olmaldr. ek. 3.9da grld gibi yolun yapm ve bakm kadar, estetik adan da arazinin toporafyasna uyup kvrlarak devam eden bir gzergah, ilke olarak arazinin doal durumunu bozarak devam eden uzun aliymanlara tercih edilmelidir. Genellikle ksa kurp says minimumda tutulmaldr. ok sayda ksa kurplarla dalgal bir ekil alm bir gzergahta salkl trafik akn salamak daha gtr.
ekil 3.9 Yatay Eksen Uygulamas 2. Seilen proje hzna bal olarak tespit edilen minimum kurp yarap ancak artlarn zorlad durumlarda kullanlmaldr. artlar elverdii srece byk yarapl kurplar her zaman tercih edilmelidir. 3. Uzun aliymanlarn sonuna kk yarapl kurplarn konulmasndan kesinlikle kanlmaldr. Aksi taktirde uzun aliymanda iyice hzlanma eilimindeki tatn kk yarapl kurpta yoldan kma ve devrilme riski ortaya kacaktr. 4. Keskin yatay kurplarn olmamas iin yatay eksenlerin sapma alar olabildiince kk tutulmaya allmaldr. Sapma alarnn kltlmesi mmkn deilse kurbun yarap byk seilerek bu olumsuzluk bir lde giderilmeye allmaldr. 5. Kk sapma al kurplarda gzergahn krk bir grn vermemesi iin kurp boylar yeterli uzunlukta olmaldr. Sapma as 5 derece olan yatay kurbun uzunluu minimum 150 metre olmal ve her 1 derece azalma iin minimum kurp uzunluu 30 metre artrlmaldr. (ekil 3.10)
46
ekil 3.10 Kk Sapma Al Yatay Kurplar 6. Genel bir kural olarak, yatay kurbun minimum uzunluu devlet yollarnda tasarm hznn 3 kat olmaldr. Estetik kayglarn daha belirgin ve daha byk yarapl kurplarn kullanld yksek standartl (yksek tasarm hzna sahip tam erime kontroll) yollarda arzu edilen minimum kurp uzunluu tasarm hznn 6 kat kadardr. 7. Yatay kurplar arasnda ok uzun ve ok ksa aliymanlarn konulmasndan kanlmaldr. Genel bir kural olarak tasarm hznn 20 katndan daha fazla uzunlua sahip aliymanlar uzun ve 6 katndan daha az olan aliymanlar ise ksa olarak kabul edilmektedir. Uzun aliymanlarda srclerin hzlarn artrmas ve ksa aliymanlarda ise gei olanaklarnn kstlanmas nedenleriyle kaza riski ykselmektedir. 8. Byk yarapl kurplardan kk yarapl kurplara aniden geilmemelidir. Kk yarapl kurp konulacak yere ulalmadan nce kurp yaraplar aamal olarak azaltlmaldr. Bu ekilde src hzn aniden deitirme zorunda kalmayacak ve kaza riski azalacaktr. 9. Uzun ve zellikle yksek dolgu kesimlerinde keskin kurplar kullanlmamaldr. Bu kesimlerde yol kenarnda yarma evi, aa, allk, vb belirleyici nesneler olmadndan, srcnn keskin kurbu alglamas zorlamaktadr. Byle kesimlerde keskin kurbun yaplmas kanlmaz ise birtakm gvenlik nlemlerinin (otokorkuluk, uyar ve keskin viraj iareti, hz azaltma kasisi, vb.) alnmas uygun olacaktr. 10. Birbirini izleyen ayn ynde yatay kurp uygulamasndan olabildiince kanlmaldr. Srclerin byk ounluu tarafndan bir kurptan kldnda takip eden ikinci kurbun da ayn ynde olmas beklenmediinden, kaza olasl artmaktadr. ek. 3.11de grlen bu olumsuz durum ayn ynde iki kurp yerine byk yarapl tek kurp konularak giderilmeye allmaldr.
ekil 3.11 Ayn Ynl ki Yatay Kurp Arasnda Ksa Aliyman Olmas 11. Birbirini izleyen gei erisiz ve zellikle ters kurplar arasnda ksa aliyman boylarnn kullanlmas dever uygulamasn ok gletireceinden byle bir uygulamadan olabildiince kanlmaldr. 12. Kombine (farkl yarapl) kurplarn kullanmnda dikkatli olunmaldr. Toporafya ve kamulatrma nedeniyle kombine kurp kullanm gerekli grldnde byk dairesel kurbun yarap (R1) kk dairesel kurp yarapnn (R2) %50 sinden daha byk olmamaldr. (R1, 1.5 R2yi gememelidir).
47
13. Dou-Bat ynnde ok uzun yatay aliymanlarn yapmndan kanlmaldr. Aksi taktirde gne bat ve douu srasnda srcnn gz gne nn etkisinde kalarak sr konforunu azaltarak tehlike yaratabilecektir.
3.3. Dey Eksen

Karayolunda dey eksen (veya profil), ekonomi, gvenlik, drenaj, konfor ve estetik gibi faktrler ile birlikte yatay eksenle olan ilikileri de gznne alnarak oluturulmaldr. Bu eksen ile sabit eimli dey aliyman ve bunlar arasndaki dey kurp kesimleri belirlenerek istenilen her yerde tatlarn zerinde seyir ettii kaplama ve dier st yap tabakalarnn kotlar tayin edilmi olacaktr. Dey eksenin geirilmesi srasnda gznnde tutulmas gereken en nemli kontrol kriterleri, eim ve dey kurp erilik yarap olup, gzetilmesi gerekli dier baz nemli hususlar aada verilmektedir: Yarma ve dolgu hacimleri dengeli olmaldr. Yeralt su seviyesi dikkate alnarak dey hat yeterince yksek tekil edilmelidir. Yol kotlar menfez ve/veya su kabarma seviyelerinin yeterince zerinde olmaldr. Dey eksen izgisi yan yol, kavak, vb. balant noktalarnn kotu ile uyumlu olmaldr.
3.3.1. Toporafik Yap Arazinin toporafyas karayolunun yatay ve dey eksenini etkilemektedir. Toporafik yap, genellikle dz, dalgal ve dalk olmak zere snfa ayrlmakta olup bunlara ait zellikler Blm-2de aklanmtr. Bu arazi snflamas, belirlenmi karayolu koridorunun genel zelliklerini gstermektedir. Genel olarak, dalgal arazide ar tat hzlar otomobil hzlarnn hissedilir derecede altna derken, dalk arazi bu tatlarn konvoy oluturacak dzeyde yava seyretmesine neden olmaktadr. 3.3.2. Eim Karayolu tasarmnn amac, tatlarn hzl, konforlu ve gvenli olarak hareket etmeleri kadar yol boyunca uygun iletme koullarnn da salanmas olmaldr. Eimli yol kesimlerinin uzunluunun artmasyla zellikle ar tatlarn hzlar nemli oranda dmekte, buna paralel olarak da trafik akm olumsuz ynde etkilenmektedir. Otomobillerin hz %4 - %5 eime kadar pek etkilenmemekte ancak, kamyonlarn hz %3 ve hatta %2den daha fazla eimlerde azalmaktadr. Ar tatlarda gzlenen bu hz azalm artan arlk-g oran ile birlikte iyice belirginlemektedir. Bir karayolunda seyreden tatlarn hzlar arasndaki nemli farkllk ve deiimler dier taraftan, Yolun kapasitesini drmekte, Seyahat sresini ve tat iletim giderlerini artrmakta, Hatal sollama potansiyelinin artmas sonucu yol gvenliini azaltmakta, styap ve kaplamann daha abuk bozulmasna neden olup, src yorgunluunu da artrmaktadr.
Bu nedenlerle, eim ve eim uzunluu dey eksen tasarmnda her zaman dikkat ve nemle gz nnde bulundurmaldr. 3.3.2.1. Tasarm iin Kritik Eimler Bir tasarm kriteri olarak maksimum eim, yol gvenliini, kapasitesini ve tat iletme giderlerini nemli oranda etkilemektedir. Bu nedenle yol snf ve toporafik yapya gre belirlenerek Tab. 3.17de verilen maksimum eimler dey hat tasarm srasnda dikkate alnmaldr.

Tablo 3.17 Maksimum Boyuna Eim Karayollar Geometrik Snflar ok eritli Karayollar 1. Snf 2. Snf ki eritli Karayollar 3. Snf 4. Snf ok eritli evre Yollar ki eritli ok eritli Kentsel Yollar ki eritli 3.3.2.2. Tasarm iin Kritik Eim Boyu Dz 4 4 5 6 10 4 4 4 4 Boyuna Eim (%) Dalgal 5 6 7 8 12 5 6 5 6 Dalk 6 7 8 9 16 6 7 6 7
48
letme asndan eimin bykl kadar eimin uzunluu da nem tamaktadr. Bu nedenle eimin kritik uzunluu, ar tatlarn msaade edilebilir hz kaybna urad maksimum eim uzunluu olarak tanmlanmaktadr. Eimin kritik uzunluunun belirlenmesi iin ekil 3.12de verilen abak kullanlabilir.
AASHTO 2001
ekil 3.12 Kritik Eim Uzunluu Aba 3.3.4. Trmanma eritleri ki eritli karayollarnda, trafik akmnn serbest ve emniyetli iletilmesi asndan, eimden dolay ar tatlarn hz kaybnn fazla olmamas iin eimin kritik uzunluundan daha uzun dey eksenler yaplmamaldr. Aksi halde ar hz kaybeden ar tatlarn arkasndaki aralarn yavalamas sonucunda gecikmeler artacak, iletme hz decek ve hatal sollama potansiyeli nedeniyle yol gvenlii azalacaktr.
49
Ancak, zellikle dalk arazi snfnda yer alan gzergahlarda, kritik eim boyu limiti iinde kalmak her zaman mmkn olmayp, byle durumlarda aadaki artn salanmas iin trmanma eridi yaplmaldr: Trmanan trafik hacmi > 200 ara/sa, Trmanan ar tat trafik hacmi > 20 kamyon/sa, Aadaki artlardan birinin mevcut olmas Kamyonun hz azalmas 15km/sa Hizmet seviyesinin E veya F olmas Eim ncesindeki hizmet seviyesinin eimli kesimde iki veya daha fazla kademe dmesi Bir trmanma eridinin yolun ilk hizmete alnda yaplmas ekonomik olmayabilir. Ancak artan trafik hacmi ile trmanma eridi ihtiyac doabilir. Bu durumda tasarmc hangi ylda trmanma eridinin yaplmasnn gerektiini belirleyecek ve balangta trmanma eridi iin alnabilecek nlemleri (rnein; kamulatrma, sadece ilave platform oluturma, ilave platformda dinlenme parktrafik kontrol alan oluturma, vb.) tespit edecektir. Trmanma eridi uygulamasnda aadaki kriterlere uyulmaldr: Trmanma eridinin uzunluu 500 m.den daha ksa olmamaldr. Birbirine takip eden trmanma eritleri arasndaki mesafe 800 m.den daha az olmamaldr. Rakortman boyunun belirlenmesinde aada verilen forml esas alnmaldr. L= 0.60xVxW L=Rakortman boyu (m) V=Proje hz (km/saat) W=Trmanma erit genilii (m) Trmanma eridi genilii 3 m., trmanma eridine bitiik banket genilii ise yolun snfna gre 1-1,5 m. olmaldr. Arazi enine eimin fazla olduu ksmlarda banket ve hendek genilii, trafik gvenlii, drenaj, toprak hareketleri gz nne alnarak azaltlabilir. Trmanma eritleri ek. 3.14da verilen abak yardm ile belirlenir. ekil 3.13de grlen boykesit iin trmanma eridinin tasarm aadaki ekilde yaplmaldr: ek. 3.14da hz-mesafe abandaki kesik izgi ile gsterilen hat, yol profilinde yaplacak trmanma eridinin balang ve biti km.lerinin tespiti iin izlenen yolu gstermektedir. Ar tatlarn maksimum hznn 88 km/saden daha dk hzlarda hareket ettikleri kabul edilmektedir. Dey kurplardaki eim deiimleri dikkate alnmamaktadr.
ekil 3.13 Trmanma eridi Tasarm
ekil 3.14 - Muhtelif Eimli Yollarda Tipik Ar Tat iin Hz Mesafe Abaklar Kaynak: AASHTO, 1994
50
51
ki eritli karayollarnda Trmanma eritleri ekil 3-15de grld gibi uygulanmaktadr. Trmanma eritleri her bir yn iin birbirinden bamsz olarak tasarlanr. Ancak profile bal olarak, tepe dey kurplarda iki yndeki trmanma eritleri ekil 3.15 (a)da grld zere ayr kalabilecekleri gibi, st ste de binebilir ekil 3.15 (b).
ekil 3.15 ki eritli Yollarda Trmanma eritleri Trmanma eritlerinin enkesitleri yolun snfna bal olarak ekil 3.16deki gibi olacaktr.
Sekil 3.16 Yol Snfna gre Uygulanacak Trmanma eritli Enkesit Tipleri

3.3.5. Acil Ka Rampalar
52
zellikle yksek ini eimli yol kesimlerinde ykl kamyonlarn, ar yklemeden, mekanik arzadan veya uygun yerde uygun vites deiikliini yapmamasndan dolay frenin devre d kalmas ve tat kontrolnn kaybedilmesi gibi durumlarda, acil ka ramplarna ihtiya duyulmaktadr. Acil ka ramplar, srcye makul bir yavalama imkan salayarak kendine, ara ve evreye zarar vermeden tatn kontrol altna almasna olanak salayan yol kesimleri olup, ek eritler olarak ek. 3.17de grld gibi dzenlenir. Kontroln kaybeden tatlarn ciddi kazalara ska sebep olduu yol kesimlerinde; dey eim boyunca ara kesimlerde, yatayda ise aliynmanda veya yatay kurba girmeden inaa edilirler.
ekil 3.17 Acil Ka Rampa Tipleri Mevcut yollarda yukarda sz edilen trden kazalarn artmas durumunda acil ka rampas yol gvenliini artrc bir nlem olarak gznne alnmaldr. Ancak yeni yaplacak yollarda acil ka rampasnn gereklilii ile ilgili bir kriter mevcut olmayp, uygulamas tasarmcnn yargsna baldr. Yolun yatay ekseni, boyuna eimi ve uzunluu, ini hz, ar vasta yzdesi vb. hususlar ar tatlarn kontrol dna kma olaslna etki eden balca faktrlerdir. Acil ka rampasnda tatlarn gvenle durabilmesi iin rampa uzunluu aadaki Forml 3.30a gre bulunmaktadr.
L= V2 254 (R G )
(3.30)
L V R G
: Rampa uzunluu, m : Aracn rampaya giri hz, km/sa : Yuvarlama direnci edeer eimi, % (Tab. 3.18den alnacak) : Rampa eimi, %
53
Rampa uzunluu yeterli deilse ek. 3.17 (a)da grld gibi maksimum 120m uzunluunda kum yn ve rampada gevek kum kullanlarak dzenlenir. Tablo 3.18 Rampa Yzey Malzemesi in Yuvarlanma Direnci Rampa Yzey Yuvarlanma Direnci Edeer Eim * Malzemesi (kg/1000kg ara arl) (%) Beton kaplama 10 1,0 Asfalt kaplama 12 1,2 akl, sktrlm 15 1,5 Toprak-kum, gevek 37 3,7 Krmata, gevek 50 5,0 akl, gevek 100 10,0 Kum 150 15,0
* Yuvarlanma direncinin edeer eim cinsinden ifadesi.
AASHTO 2001
Acil ka rampas ek. 3.18de grld gibi farkl eimlerde ile yaplacaksa, hz kayb Forml 3.31ye gre hesaplanr. V2f = V2i 254 L (R G) Vf : Eim sonundaki hz, Km/sa Vi : Eim balangcndaki hz, Km/sa (hzn sfr olduu uzunluk, tehlike ka rampas uzunluudur). (3.31)
ekil 3.18 Farkl Eimli Acil Ka Rampas Acil ka rampalarnn tasarmnda aadaki hususlar dikkate alnmaldr: Arzulanan rampa genilii 8 metredir. Rampa giri hz 140 km/sa olmaldr. Rampann yatay ekseni srcnn tatn kontrol edebilmesine olanak tanmas amacyla aliyman veya ok kk sapma al kurplar olarak oluturulmaldr. Rampada gerekli uyarc yatay ve dey iaretlemeler yaplmaldr. 3.3.6. Dey Kurplar Birbirini izleyen sabit eimli yol kesimleri arasnda sr konforu ve gvenlii iin dey kurplar tekil edilmektedir. Dey kurplar, byle iki dey aliyman dorusunu birbirlerine balayan eriler olup parabol
54
veya daire eklinde uygulanmaktadr. Dey kurplar, birletirildikleri dey aliyman kesimlerinin eimlerinin cebirsel farkna bal olarak ekil 3.19da gsterildii gibi, dere dey kurp (ak dey kurp) ve tepe dey kurp (kapal dey kurp) olmak zere iki gruba ayrlrlar. Dey kurplar sr konforu ve yol gvenlii gznnde tutularak tasarlanmal ve bu amala aadaki hususlar dikkate alnmaldr: Duru veya gei gr mesafesi (tepe dey kurp iin), Drenaj, Far gr mesafesi (dere dey kurp uzunluu iin).
ekil 3.19 Dey Kurp Tipleri 3.3.6.1. Parabolik Dey Kurplar Sr konforu asndan kurp zerindeki eim deiim hznn kabul edilebilir snrlar iinde kalabilmesi iin kurp uzunluunun yeterli olmas gereklidir. Bu husus dey kurp zerinde iyi bir gr mesafesi salanabilmesi iin de gereklidir. For. 3.32 ile elde edilen ve dey kurp katsays olarak tanmlanan bykln mutlak deeri bir dairenin yarapna ok benzer ileve sahip olup, sz konusu dey kurbun salamakta olduu konfor, emniyet, drenaj, estetik ve benzer zelliklerin tek bana yeterli bir gstergesi veya lsdr. For. 3.32e gre Ky birim yzde eim farklar bana kurp boyu olarak tanmlamak mmkndr. Bir dey kurbun duru gr mesafesini ve gei gr mesafesini salayabilmesi iin gerekli olan minimum K deerleri Tab. 3.19de verilmektedir. K=L/A K : Dey kurp katsays L : Parabolik dey kurp uzunluu, m A : Eimlerin cebrik fark, % (3.32)
55
Tablo 3.19 Dey Kurp Katsays Duru Gr Mesafesi in Gei Gr Mesafesi in Tasarm Hz DGM Tepe Dey Dere Dey GGM Tepe Dey (km/sa) (m) Kurp, K Kurp, K (m) Kurp, K 20 20 1 3 30 30 2 4 200 46 40 50 6 9 270 84 50 65 10 13 345 138 60 80 14 16 410 195 70 100 23 22 485 272 80 125 35 28 540 338 90 150 51 35 615 438 100 180 73 44 670 520 110 210 100 52 730 617 120 240 130 60 775 695 130 270 165 69 815 769 Not : Tepe ve dere dey kurplarn dnm noktalarnn 15 m.lik kesiminde drenaj iin gerekli tetkikler yaplmaldr.
AASHTO 2001
3.3.6.1.1. Tepe Dey Kurplar Parabolik tepe dey kurbun minimum uzunluu gr mesafesi esas alnarak hesaplandnda gvenlik, konfor ve estetik artlar salanm olmaktadr. Tepe dey kurplarda, kurp boyu Duru Gr Mesafesi (DGM) esas alnarak hesaplanmaldr. Ayrca kurp boyunun tasarmnda ekonomik kriterler ve yapm koullar dikkate alnarak mmkn olduunca Gei Gr Mesafesinin (GGM) salanmasna da gayret gsterilmelidir ekil.3.20. Tepe tipi dey kurp boyu, eimlerin cebrik fark ve gr mesafesine bal olarak aada verilen temel Fomller 3.33A ve 3.33B ile bulunmaktadr .
ekil 3.20 Tepe Dey Kurpta Gr Mesafesi
S < L ise L =
AS 2 100( 2h1 + 2h 2 ) 2 200( 2h1 + 2h 2 ) 2 A
(3.33A)
S > L ise L = 2 S -
(3.33B)

L S A h1 h2
: Tepe dey kurp uzunluu, m : Gr mesafesi, m : Eimlerin cebrik fark, % : Src gz ykseklii, m :Yol zerindeki obje ykseklii, m
56
Duru Gr Mesafesi esas alndnda, src gz ykseklii 1.08m. ve yol zerindeki obje ykseklii 0.20m olmas durumunda tepe dey kurp uzunluu Forml 3.34A ve 3.34B kullanlarak hesaplanr.
S < L ise L =
AS 2 442 442 A
(3.34A)
S > L ise L = 2S
(3.34B)
L : Tepe dey kurp uzunluu, m S : Duru Gr mesafesi, (DGM), m A : Eimlerin cebrik fark, %
S >L olmas halinde Ann kk deerleri iin tepe dey kurp uzunluu ok ksa olacaktr. Bu durumda Minimum kurp boyunun Forml 3.35 kullanlarak bulunmas tasarm iin uygun bir kriterdir:
MinL=0.6*Vt L : Dey kurp boyu, m Vt : Tasarm hzr, km/sa
(3.35)
Gece srlerinde yolun grnr uzunluu sadece aracn far ile salanan aydnlatma mesafesi kadardr. Ancak yksek hzlarda gerek sabit eimli dey aliymanda, gerekse erisel tepe veya dere tipi dey kurpta duru gr mesafesi ksa farla aydnlatlan yolun grnr uzunluundan daha uzun olup, bu gr iin de DGMnin salanmas her zaman yeterli olmaktadr. Gei Gr Mesafesi dikkate alndnda, src gz ykseklii 1.08m ve obje ykseklii 1.08m kabul edildiinde tepe dey kurp uzunluu aada verilen Forml 3.36A ve 3.36B kullanlarak hesaplanr.
S < L ise L =
AS 2 yani 864 864 A
Kmin = Lmin/A =
S2 864
(3.36A)
S > L ise L = 2S
(3.36B)
L : Tepe dey kurp uzunluu, m S : Gei Gr mesafesi, (GGM), m A : Eimlerin cebrik fark, % eitli tasarm hzlar iin S yerine gei gr mesafesi konularak Forml 3.36A bantsna gre hesaplanan Kmin deerleri Tablo 3.19da verilmektedir.
57
Minimum gei gr mesafesine gre hesaplanan tepe dey kurp uzunluklar, duru gr mesafesi iin hesaplanandan nemli oranda byktr. Tepe dey kurplarn tasarmnda, yolun snf, gvenlii ve ekonomik kriterler gz nnde bulundurularak DGM veya GGM esas alnmaldr. 3.3.6.1.2. Dere Dey Kurplar Dere tipi dey kurp tasarmnda aadaki hususlar gznne alnmaldr: Far gr mesafesi Konfor Drenaj Estetik
Dere dey kurp uzunluunun hesaplanmasnda ek. 3.21de grld gibi far gr mesafesi esas alnarak far ykseklii 0,6m ve k dorultusunun tat ekseninden yukar doru 1 a yaparak ykseldii kabul yaplmtr. (ekil 3.21.a) Dere tipi dey kurplarn uzunluunun hesaplanmasnda Forml 3.37A ve 3.37B kullanlmaktadr.
ekil 3.21 Dere Dey Kurp Uzunluu

Ad 2 200 (0,6 + d tan 1 ) Ad 2 120 + 3,5 d
S < L ise L =
(3.37A)
S > L ise L = 2d
200 (0,6 + d tan 1 ) 120 + 3,5 d = 2d A A
(3.37B)
L : Dere dey kurp uzunluu, m d : Tat ile yukarda tanmlanm olan k hattnn yol yzeyini kesdii nokta arasndaki mesafe, m A : Eimlerin cebrik fark, % Genel sr emniyeti asndan bir dere tipi dey kurp en az duru gr mesafesine eit bir d far gr mesafesi salayacak ekilde boyutlandrlmaldr. (ekil 3.21.b)
58
Dere dey kurplarda hareket eden tatlarn konforu, dey yndeki merkezka ivmesi ile yerekiminin aksi ynde olmas nedeniyle tepe dey kurplara gre daha fazla olumsuz ynde etkilenmektedir. Dey yndeki merkezka kuvvetinin deiimi 0,3m/sn2den daha fazla deil ise konfor ynnden sakncal bir durum olumad genel olarak kabul edilmi olup, bu artlar salayan dere dey kurp uzunluklar Forml 3.38 kullanlarak hesaplanmaktadr.
L= AV 2 395
(3.38)
L : Dere dey kurp uzunluu, m A : Eimlerin cebrik fark, % V : Tasarm hz, km/sa Konfor kriterine gre hesaplanan uzunluun yaklak yars kadardr. dere dey kurp uzunluu, far gr mesafesine gre hesaplanan
ek. 3.19da grlen TipIII dere tipi dey kurp ehir geii yollarnda olduu gibi bordrl olarak yaplacak ise drenaj asndan en dk kottaki 15mlik kesimde minimum boyuna eimin en az % 0,30 olmas arzu edilmektedir. 3.3.6.1.3. Parabolik Dey Kurplarda Krmz Kot Hesab Parabolik dey kurplarda (ekil 3.22) krmz kot hesab, Forml 3.39 ve 3.40 kullanlarak hesaplanmaktadr.
ekil 3.22 Parabolik Dey Kurp
d= E=
l 2 ( g g 2) 2L GL 8
: Dey eksen eimleri : Dey kurbun yatay izdmndeki uzunluu : Dey kurp zerindeki herhangi bir nokta : N noktasnn en yakn teet noktasna olan yatay mesafe : Dey kurp zerindeki bir N noktasnn dey kurp zerindeki iz dmne olan mesafesi : Eimlerin cebrik fark (g1-g2)
(3.39)
(3.40)
g1 ve g2 L N L D G

3.3.6.2. Alt Geitlerde Gr Mesafesi
59
Alt geitlerde gr mesafesi min DGMni salayacak uzunlukta olmaldr. Ancak daha uzun mesafeler tercih edilmelidir. Dey eksen, ekil. 3.23 te grld gibi yaplar alttan geen dere tipi dey kurplarn baz durumlar dnda karayolunun dier noktalarnda olduu gibi tasarlanr.
ekil 3.23 Altgeitlerde gr mesafesi Alt geitlerde dere tipi dey kurbun uzunluu Forml 3.41A ve 3.41B ile hesaplanr.
S < L iin L =
AS 2 800 [C - (h1 + h2) /2 ] 800 [C - (h1 + h2) /2 ] A
(3.41A)
S > L iin L = 2S
L S A C h1 h2
(3.41B)
: Dere dey kurp uzunluu, m : Gr mesafesi, m : Eimlerin cebrik fark, % : Dey aklk, m (kpr, alt geit, vb. gabari ykseklii min. 5.00m.dir.) : Kamyon srcs iin gz ykseklii : Obje ykseklii
Alt geitlerde kritik kurp boyu, tat olarak kamyon ve obje ykseklii olarak tatn stop lamba ykseklii esas alndnda (h1=2.00m, h2:0.60m) Forml 3.42C ve 3.42D kullanlarak hesaplanr.
S < L iin L =
AS 2 800 (C - 1.3) 800 (C 1.3) A
(3.42C)
S > L iin L = 2S
(3.42D)

3.3.6.6. Dairesel Dey Kurplar
60
Dey kurplar parabolik gibi dairesel de olabilir. Dairesel dey kurp tasarmnda ekil 3.24 aada verilen Forml 3.43A-E kullanlr.
ekil 3.24 Dairesel Dey Kurp
G1 Rv 100 x G(x) = G1 + 100 Rv Xv = G1 x2 Y(x) = x+ 100 2R v T= R v G1 - G 2 2 100

2
(3.43A) (3.43B) (3.43C) (3.43D)
T2 T G1 - G 2 R G1 - G 2 = = v f = 2 Rv 4 100 8 100 G1, G2 Rv T y' x f L V
(3.43E)
: Dey eimler (%) : Dey kurp yarap (m) : Tanjant uzunluu (m) : Dey tanjant ofseti (m) : Yatay mesafe (m) : Some noktasndaki tanjant mesafesinin ofseti (m) : Dey kurp uzunluu (m) : Dey kurp dnm noktas
61
Bir dairesel dey kurbun yarap ile ayn boydaki parabolik erinin K kurp katsays arasnda aada verilen Forml 3.44deki bant mevcuttur. Rv=100 K Rv K : Dairesel dey kurb yarap, (m) : Ayn boydaki parabolik kurbun dey kurp katsays (3.44)
Tepe ve dere tipi dairesel dey kurplarda kullanlacak min kurp yaraplar tasarm hzna bal olarak Tablo 3.20 verilmektedir. Tablo 3.20 Dere ve Tepe Dey Kurplar iin Minimum Kurp Yaraplar Proje Hz DGM Tepe Dey Kurp Dere Dey Kurp Min Kurp Yarap Min Kurp Yarap (km/sa) (m) (m) (m) 900 600 50 40 1300 1000 65 50 1600 1500 80 60 2200 2300 100 70 2800 3500 125 80 3500 5100 150 90 4400 7400 180 100 5200 10000 210 110 6000 13000 240 120 6900 16500 270 130 3.3.7. Dey Eksen Tasarm iin Genel Kurallar
Dey eksen tasarmnda yukarda belirtilen hususlara ek olarak aada zet olarak verilen baz genel kriterlerinde gznnde tutulmas yararldr. 1- Sk sk deien ve ksa uzunluktaki eimler yerine arazi toporafyasna uyumlu eimler tercih edilerek yol gvenlii asndan mmkn olduunca dk eim kullanlmasna allmaldr. 2-Gizlenmi-ni tip profillerden kanlmaldr. Genellikle bu tip profillere, uzun yatay aliymanlarda, dey eksenin dalgal doal arazi izgisini yakndan takip etmesi durumunda rastlanmaktadr. ek. 3.25de grlen boykesitler estetik adan ve sr zorluu yaratmas bakmndan istenmeyen durumlardr. ndeki tad gemek isteyen src ini tesinde kar eridinin bo olduunu grerek yanlabilmektedir. Src tepenin tesinde gizlenmi olarak gelen bir tatn varlndan habersizdir. Bu tip profiller, yatay kurplarla veya yksek dolgu ve yarmalar kullanlarak yava yava deien eimlerin uygulanmas ile dzeltilebilir.
62
ekil 3.25 Gizlenmi ni eklindeki Boykesitler 3-Srekli eim deitiren (ondlasyonlu) boykesitlerden kanlmaldr. ek. 3.26de grlen ondlasyonlu boykesitler zellikle ar tatlarn daha hzl hareket etmesine neden olarak tehlike yaratabilecektir.
ekil 3.26 Ondlasyonlu Boykesit
63
4- ek. 3.27da grld gibi ayn ynl iki dey kurp arasna ksa aliyman konulmasndan kanlmaldr.
ekil 3.27- Ayn Ynde ki Dey Kurp Arasnda Ksa Aliyman Olmas 5-ki dey aliyman arasna ok ksa dere tipi dey kurp konulmasndan kanlmaldr. ek. 3.28de grld gibi gece srlerinde far nn aydnlatma mesafesi ksa dey kurbun grnmesini engelleyerek yol gvenliini olumsuz etkilemektedir. Byle durumlarda dere tipi dey kurbun boyu uzatldnda optik krklk giderilerek yol gvenlii artrlacaktr. Madde 4de irdelenmi olduu gibi kurp boylarnn gerekli Kmin katsays elde edilecek ekilde belirlenmesi bu sakncalar ou zaman nleyecektir.
ekil 3.28 Dere Dey Kurbun Etkisi 6-Uzun ini eimli boykesitlerden kanlmaldr. ok uzun iniin sonunda bir k eimi yoksa zellikle ar tatlarn ar hzlanmalar trafikte tehlike yaratacaktr. 7-Uzun k eimli boykesitlerde daha dik eimlerin alt tarafa konulmasna ve trmann sonuna yaklarken eimin azaltlmasna veya srekli trmanan eim yerine ksa mesafeli yatk eimlerle sreklilii kesilmi dey eksen tasarlanmasna allmaldr. 8-Yarmalarda, yeterli drenajn salanamad yerlerde dere tipi dey kurplardan olabildiince kanlmaldr. 9-Yetersiz drenaj nedeni ile hidroplan ve srtnme direnci gibi problemler ile kaza riski artacandan bordrl yollarda yolun boyuna eimi % 0,5den daha az olmamaldr.
64
3.4. Yatay ve Dey Eksen Uyumu Yatay ve dey eksenler karayolunun temel unsurlar olup zenle tasarlanmaldr. Yol yapm bittikten sonra eksen bozukluklarnn dzeltilmesi ok zor ve maliyetlidir. Yatay ve dey eksen tasarmlar birbirinden bamsz olarak dnlemez. Emniyet ve dzenli trafik ak ile birlikte estetii salamann en gvenilir ve ekonomik yolu yatay ve dey eksenleri iin banda bu bilinle ve iyi bir uyum iinde belirlemekten gemektedir. Yatay ve dey eksenlerin uyumunda gznne alnmas gereken hususlar aada belirtilmektedir. 1. Yatay ve dey geometrinin dengeli ve uyumlu olabilmesi iin yatay kurp yaraplar ve boyuna eimlerin tasarmnda uyum salanmaldr. Aliyman veya byk yarapl yatay eksen ile dik veya uzun eimler, yatk boyuna eimlerle kk yarapl yatay kurplarn birleiminden kanlmaldr. 2. rten ve/veya akan yatay ve dey kurplarn neden olaca trafik etkileri zenle ett edilmelidir. eitli rtme ve/veya akma kombinasyonlar ekil 3.29de gsterilmitir. Bu durumlarda emniyet, konfor ve estetiin olumsuz etkilenmemesi iin aadaki kurallarn gznnde bulundurulmas yararl olacaktr. Tepe tipi dey kurbun balangcnda veya tepe noktasnda kesinlikle keskin yatay kurp kullanlmamaldr. zellikle gece srlerinde srclerin eksendeki yatay deiimi alglama zorluu kaza riskini artracaktr. Dere tipi dey kurbun balangcnda veya en dk noktasnda keskin yatay kurp kullanlmamaldr. Aksi taktirde srcnn yolun ilerisini grebilmesi engellenerek yoldan kma tr kaza riski artacaktr. ok dik eimli dey eksenin sonuna kesinlikle keskin yatay kurp konulmamaldr. Byle durumlarda zellikle gece srlerinde srcnn ilerisini grebilmesi engellenmekte ve ar tatlarn hzlanmas sonucunda keskin yatay kurp girilerinde yoldan kma tr kaza riski artmaktadr. Yatay kurp ile dey kurp akmak zorunda ise, her iki kurbun uzunluu birbirine eit, mmknse kurp balangc ile bitii ayn noktada olmal ve her ikisinin some noktas aktrlmaldr. 3. Yatay kurplarn iinde dey kurp uygulamas gerektiinde, yol gvenlie olan etkisinin incelenmesi kouluyla, dey ve yatay kurplarn aktrlmas genellikle daha iyi grnm salamaktadr. Ancak yatay ve dey kurplarn birleimi bazen arzu edilmeyen dzenlemeler ile sonulanabilmektedir. ek.3.30da grld gibi uzun yatay kurbun sonuna ksa dey kurbun konulmas yola krk bir grn vermektedir. Bu istenmeyen durum dey kurp boyunun uzatlmas ile giderilebilmektedir.
65
ekil 3.29 Yatay ve Dey Kurplarn Koordinasyonu
66
ekil 3.30 Uzun Dey Kurbun Sonuna Ksa Dey Kurp Etkisi 4. Birbirini takip eden yatay kurplar ile dey kurplarn iyi ve kt birleimi ekil 3.31de grlmektedir.
ekil 3.31 Yatay/Dey Kurp likisi
67
5. Yatay ve dey eksenler ayn ynde ok sayda kurp kullanlarak oluturulmamaldr. Yolun grnr uzunluu ekil. 3.32de grld gibi, yeterli gr mesafesi salanmas koulu ile yatay eksende en fazla iki, dey eksende en fazla kurp kullanlarak tasarlanmaldr. Srcnn gr hattnda, yatayda iki ve deyde ten fazla krklk (kurp) olursa, dikkat younlamas nedeniyle yolun daha ilerisini alglayabilmesi zorlaacaktr. Bu husus hem gece hemde gndz srlerinde yol gvenlii asndan nem kazanmaktadr.
ekil 3.32 Yatay ve Dey Eksende Maksimum Krklk Says 6. zellikle gece srlerinde yol gvenlii asndan ekil 3.33de grld gibi far aydnlatma mesafesi iinde yatay ve dey kurplarn grnrl salanmaldr. Dere tipi dey kurbun grnrlnn salanmas iin dey kurp boyunun, gr mesafesine eit veya en azndan gr mesafesinin 0.6 kat olmas gerekmektedir. Yatay kurp boyu (m cinsinden) tasarm hznn kat tercihen bu uzunluun iki kat olmaldr. Bu ifade Tablo 3.13de verilen minimum kurp uzunluklaryla farkllk gstermektedir. Ancak Tablo 3.13deki deerler performans ve gvenlik asndan yeterli sonu salayan minimum kurp boylarn verirken, grnrlk kriteri baz artlarda daha byk standartlara gereksinim duymaktadr.
ekil 3.33 Dere Dey Kurplarda Grnrlk 7. Kavak yaklamlarnda aralarn yavalama ve durma ihtiyalar iin yatay ve dey kurplar mmkn olduunca byk yarapl olmal ve gerekli gr mesafesi salanmaldr.
68
8. Kavaklar grnrlkleri asndan mmkn ise dere tipi dey kurpta dzenlenmelidir. ekil 3.34deki kavan grnrl bitkilendirme, aydnlatma ve trafik iaretleri gibi uygun nlemler ile artrlabilir. Kavaklarda gerekli gr mesafesi nemle dikkate alnmaldr.
ekil 3.34 Kavak Grnrlnn Salanmas 9. Kpr geilerinde, yatay ve dey eksen uyumlar yol gvenlii asndan byk nem tamas nedeniyle aadaki hususlar gznnde tutulmaldr. Kprler gibi mhendislik yaplarnn tasarmlar, ekil 3.35.bde grld gibi yatay ve dey eksen ile uyumlu olmaldr. Ayrca ekil 3.35.ada grlen dz ve bask yerleimlerden mmkn olduunca kanlmaldr. Srcnn yanal rzgar etkisi, kaygan kaplama gibi hkm sren artlar nceden fark edip kendini deien artlara uyarlayabilmesi iin byk kprlerin grnr olmas gerekmektedir. Dey tepe kurplarda yaplcak kpr yerleimlerinde, kpr kndaki yatay kurbun grnmesini engelleyen tasarmlardan kanlmaldr (ekil 3.35.c). Bu artlarda, gr salamak amacyla kpr yerleiminin kurp iine alnmas uygun olacaktr (ekil 3.35.d).
69
ekil 3.35 Kpr Yerleimi
KARAYOLU TASARIM EL KTABI 4. ENKEST ELEMANLARININ TASARIMI
70
Yol enkesiti karayolu kapasitesini ve gvenliini etkileyen nemli bir eleman olup, trafik eritleri, banket, refj, styap, hendek ve yarma ve dolgu evlerinden olumaktadr. Herhangi bir karayolunda uygulanacak enkesit tipinin seimi yolun snfna, toporafik yapsna, tasarm hzna ve trafik hacmine baldr. 4.1. Karayolu styaps styap, trafik ve evre etkilerine kar koyan ve trafik yklerini altyapya (taban zeminine) ileten tabakal (kaplama, temel, alttemel) bir yapdr. Trafik yklerini taban zeminine iletme kabiliyetleri her bir tabakann yk datma zelliine baldr. styaplar, trafik hacmi, trafik kompozisyonu, taban zemini zellikleri, iklim-evre koullar, kullanlan malzemenin cinsi ve bulunabilirlii, enerji tasarrufu, yapm ve bakm maliyetleri gibi kriterlere bal olarak farkl tipte yaplabilmektedir. styap tasarm, zeminin tama gc, trafik yk, malzeme zellikleri, yzey dzgnl-przll ve drenaj zellii, k yansmas, tasarm sresi, blge ve iklim koullar gibi hususlar dikkate alnarak Karayollar Esnek styaplar Projelendirme Rehberinde belirtilen esaslara uygun olarak yaplacaktr. 4.1.1. styap Tipleri styaplar, kullanlan malzemelerin niteliklerine gre esnek veya rijit olmak zere iki ana kategoriye ayrlrlar. Taban zemini, trafik, evre artlar, ekonomi vb. faktrlere bal olarak en uygun styap tipi seilmektedir. styap kalnlklarn belirleyen en nemli faktrlerden biri trafik ykdr. Bu amala trafik yk, karayolu zerinden geecek eitli dingil yklerinin 8.2 ton edeer standart dingil ykne evrilmesiyle, toplam tekerrr says cinsinden ifade edilir. Esnek styaplar hesaplanan trafik ykne bal olarak, sathi kaplama veya beton asfalt (BSK) olarak projelendirilir. styaplarn projelendirilmesi ile ilgili detay bilgiler styap Projelendirme Rehberlerinde yer almaktadr. 4.1.2. Enine Eim Yolun enine eimi ok eritli yollarda %2.5, iki eritli yollarda ise (at eimi veya bombe) deverli kesimler hari, her iki tarafa %2 olacaktr. Ancak, iki eritli yollarda yolun boyuna eiminin az olduu durumlarda, kaplamadaki yzey suyunu daha abuk ve etkin biimde uzaklatrarak kayma direncini azaltmak ve hidroplan (su yata), vb olumsuzluklar nlemek amacyla enine eim %2.5 alnabilir. Boyuna eimin kritik deeri genel olarak %0.50 kabul edilmektedir. 4.2. erit Genilii erit genilii sr konfor ve gvenlii ile karayolu hizmet seviyesini nemli oranda etkilemektedir. erit geniliklerinin seimi trafik hacmi ve kompozisyonu ile tasarm hz kadar yolun fonksiyonel snflandrlmas ve ekonomisi ile de ilgilidir. Bu kriterlere gre ideal erit genilii 3.50 m olup, yolun snfna bal olarak 2.50mye kadar azaltlabilmektedir. Yol snflarna gre belirlenmi erit genilikleri Tablo 4.1de verilmektedir. 4.3. Banketler Banketler, karayolu platformunun, duran veya arzalanan tatlarn acil park eridi olarak kullandklar, temele, alttemele ve kaplamaya yanal destek salayan, tama yoluna bitiik blmdr. Buna ek olarak banketlerin trafik iaretleri ve otokorkuluk iin yanal aklk ile kar krme ve depolama gibi bakm ileri iin yer salamak, yarma kesitlerde gr mesafesini aarak gvenlii artrmak, otobsler iin durak, yaya ve bisikletliler iin de kullanm alan salamak gibi yararlar bulunmaktadr. ok eritli ve iki eritli yollarda ideal banket genilii 3.00m olmakla birlikte ekonomik ve toporafik nedenler ile trafik hacmi dk olan yollarda 0.50mye kadar drlebilmektedir. Yol snflarna gre belirlenen banket genilikleri Tablo.4.1de verilmektedir. Ancak, otokorkuluk kullanlmas durumunda standart banket genilikleri, kullanlan otokorkuluk sisteminin gerektirdii kadar artrlr.
71
Banketler; yol gvenlii, drenaj, yapm, bakm ve ekonomik kriterlere bal olarak kaplamal veya kaplamasz olabilmekte ve genel olarak yol platformu ile ayn eimde tekil edilmektedir. Tablo 4.1 ki eritli Karayollarnda erit ve Banket Genilikleri
ki eritli Yollar 1. Snf 2.Snf 3.Snf 4.Snf Dz Dalgal Dalk Dz Dalgal Dalk Dz Dalgal Dalk Dz Dalgal Dalk 100 90 90 80 80 60 100 80 80 70 70 60 70 60 60 50 50 30 50 40 40 30 30 20 3.5 3.5 3.5 3.5 3.5 3.5 3.5 3.5 3.25 3.25 3.25 3.25 3.00 3.00 3.00 3.00 3.00 3.00 3.00 3.00 2.75 2.75 2.50 2.50 2.5 2.5 2 2 2 2 1.5 1.5 1.5 1.5 1.5 1.5 1 1 1 1 1 1 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Tasarm Hz erit Genilii Banket Genilii
4.4 Dolgu ve Yarma evleri, Drenaj Hendekleri 4.4.1. Dolgu evleri Zemin asndan kritik olan kesimler hari dolgu ev eimleri aadaki gibi olacaktr. Nihai dolgu ev oran, st yap ve yol gvdesinde ayn olacak, farkl deerler kullanlmayacaktr. Konfor ve trafik gvenlii asndan, yol enkesit tiplerinde dolgu ev eimlerinin (h) dolgu yksekliine gre deerleri aada verilmektedir. iin 4:1 iin 3:1 iin 2:1 (4 yatay :1 dey) (3 yatay :1 dey) (2 yatay :1 dey)
0 < h 1.50m. 1.50m. < h 3.00m 3.00m. < h 5.00m
h>5.00m iin uygulanacak ev eimleri, dolgunun tekil edilecei malzemenin cinsine gre belirlenecektir. Ayrca h>8.00m iin dolgu evlerinin stabilite analizleri yaplacaktr. Dolgu yksekliinin h>10.00m olmas halinde ev eimi ve palye durumu ayrca belirtilecektir. Dolgu ev eiminin tespitinde tm dolgu boyunca en yksek dolgu ykseklii esas alnacak ve bu ykseklie gre verilen ev eimi tm dolgu boyunca (sa ve sol dolgu ykseklikleri ayr ayr deerlendirilerek) kullanlacaktr. Ancak tasarmc ksa aralkl ev oran deiikliklerini, ev uyumlarn ve trafik gvenliini salayacak ev dzenlemelerini yapacaktr. Enkesit tasarmnda, yamalarda ve kark (miks) kesitlerde dolgu tekilinde dolgu evi ile yama evi arasnda yatay mesafenin 2.50m ve daha az bulunduu ksmlarda dolgu evinden min 2.50m uzaklamay temin edecek ekilde proje dey hattna paralel 0.40-0.80m. yksekliinde sktrlm kademelerin tekil edilebilmesi iin gerekli di kazlar ngrlecektir. Yama evi ile dolgu evi arasndaki mesafenin 2.50m den fazla olduu yerlerde ise 0.80-1.00m geniliinde di alacaktr. Bu kademeler yama evinin 5/1 den daha dik olduu yerlerde tekil edilecektir. Dolgu evi yzeylerinden ya etkisi ile meydana gelen erozyon ve bozulmalarn nlenmesi iin, suyun banket kenarnda toplanarak boyuna ynde tandktan sonra uygun yerlerde kontroll bir ekilde dearjn salayan (rnein dm oluklar yardmyla), beton ve asfalt bordr veya uygun kanal kesiti tasarlanmaldr. Dolgu zerindeki otokorkuluk tarafnda platform genilii min.1.00m artrlmaldr. Palyeli dolgu enkesit tipi ekil 4.1de verilmektedir.

4.4.2. Yarma evleri Yarma ev oranlar ve palye gereksinimi zemin aratrma raporunda belirtilecektir.
72
Tm kritik zeminler ile H 15m olan yarmalarda stabilite analizleriyle zemin incelenecektir. Yarma evi eiminin verilmesinde 1/5 (1 yatay / 5 dey) ev eimi kesinlikle kullanlmayacak ve ev 1/4 (1 yatay / 4 dey) eimi ise ancak salam yapdaki iyi kalite kaya formasyonlarnda alan s yarmalarda verilebilecektir. Toprak zeminlerde alan yarmalarda minimum yarma evi 3/2 olacaktr. Yksek yarma ve dolgularda palye tekiline ait detaylara uyulacaktr. Salam kayada palye hendei uygulamas yaplmayacaktr. Yarma evi zeminlerin ve kayalarn jeolojik koullarna bal olarak deiebilir. Yksek yarmalarda can ve mal gvenliini salamak amacyla yarma tepesinde yarma boyunca gerektiinde koruyucu engel (it vb.) yaplacaktr. Yzeysel sularn yarma evlerine zarar vermemesi iin ekil 4.2 ve ekil 4.2.bde belirtildii gibi kafa hendei yaplacaktr. Ancak arazi eiminin yola doru olmad kesimlerde kafa hendei uygulanmayacaktr. Palyeli yarma enkesit tipi ekil 4.2de verilmektedir. (3 yatay / 2 dey)
4.4.3. Yarma evi Hendekleri ve Drenaj Yarma hendek kesitleri ekil 4.3deki gibi yaplacaktr. Hendeklerde hz belirli bir deerden fazla olursa oyulma, az olursa kelme olacandan boyuna eimin 0 ile 0.005 arasnda kalmas veya 0.04 amas halinde kaplama uygulanacaktr. Kaplamal hendeklerde beton kalnl 15 cm, snf ise C 20 olacaktr. Ancak hendein harl pere ile kaplamas durumunda pere kalnl 20 cm olarak yaplacaktr. Platform kenarndan itibaren enine bir metrelik alanda bitkisel bant (yeil bant) oluturulur. Ancak yarma evlerinden teressubat gelmesi durumunda bitkisel bant yerine beton kaplama yaplarak styapnn korunmas salanr. Zeminlerde alan sandk yarmalarda su durumu gerektirsin veya gerektirmesin her iki hendekte standart drenaj tipi uygulanacaktr. Ancak kaya sandk yarmalarda su durumunun gerektirmesi halinde Jeolojik-Jeoteknik Ett Raporlarnda belirtilecektir. Yarma hendeklerinde uygulanacak standart yeralt drenaj tipi ekil 4.4de verilmektedir.
ekil 4.1. Dolguda Palyeli Enkesit Tipi
73
74
ekil 4.1.a Palyeli Dolgu Enkesit Tipinde Uygulanacak Beton Kaplamal Palye Hendei Detay
ekil 4.1.b Palyeli Dolgu Enkesit Tipinde Dolgu evi Tarafndaki Banket Kenarnn Beton Hendekli Detay
ekil 4.1.c Palyeli Dolgu Enkesit Tipinde Dolgu evi Tarafndaki Banket Kenarnn Asfalt Bordrl Detay
ekil 4.1.d Palyeli Dolgu Enkesit Tipinde Dolgu evi Tarafndaki Banket Kenarnn Beton Bodrl Detay

75
ekil 4.2. Yarmada palyeli Enkesit Tipi
76
ekil 4.2.a Palyeli Yarma Enkesit Tipinde Uygulanacak Beton Kaplamal Palye Hendei Detay
ekil 4.2.b Palyeli Yarma Enkesit Tipinde Uygulanacak Beton Kaplamal Kafa Hendei Detay
ekil 4.3.a Beton Kaplamal Yarma Hendei Detay
77
ekil 4.3.b Kaplamasz Yarma Hendei Detay
ekil 4.4. Standart Yeralt Drenaj Tipi

4.5. Orta Refjler
78
Farkl ynl trafik hareketlerini ayrmak iin kullanlan enkesit elemanlar olup, ana ilevleri aada belirtilmektedir. Zt ynlerdeki trafik ve tat yollarn ayrmak Kavaklarda ara depolama alan olarak kullanlmak Sola dn ve U dnler iin ana trafik eridi kenarnda ayrlma ve depolama alan yaratmak Far klarnn gz kamatrmasn engellemek veya azaltmak iin bitkilendirilecek ve/veya k engeli yerletirilecek alan salamak Gelecekte yaplabilecek yol geniletmelerine olanak salamak Aydnlatma ve trafik levhalar iin alan yaratmak.
Ayrca, orta refjler; ehirii kesimlerinde yeil alan dzenlenmesi, geni yollarda yaya geilerinin kolaylatrlmas ve kavak blgelerindeki trafik atma alanlarnn kontrol edilmesi gibi ek ilev ve avantajlara da sahiptir. Orta refj genilii, kamulatrma durumuna, trafik hacmine, dn yapacak aralarn cinsine, yolun snfna, konumuna, yapm ve bakm maliyetine bal olarak 1.2m ile 24m arasnda deimektedir. Yeterli genilikte yaplan refjler kamulatrma, yapm ve bakm maliyetlerinde arta neden olmasna karn, kapasite, konfor ve trafik gvenliine salad nemli iyiletirmeler nedeniyle ou zaman ekonomi salayan bir enkesit elemandr. Orta refjler; Hendek kaplamal Bordr ta ile ykseltilmi Otokorkuluk kullanlarak snrlandrlm (Newjersey Beton Otokorkuluk ve elik Otokorkuluk gibi) olarak farkl ekilde tasarlanabilmektedir. Otokorkuluk ile snrlandrlm orta refjler zellikle, daraltlm enkesit uygulamalarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Orta refj genilii, karayolunun kentd ve kavak kesimlerinde mmkn olduunca geni tutulmaldr (min. 4.00m). Yapm ve bakm maliyetlerinin yksek olduu dalk blgeler ile kamulatrma ve imar snrnn sorunlu olduu kentii kesimlerinde daraltlm orta refj uygulanabilmektedir. Yoldan kan aralarn devrilme riskini azaltmak amac ile orta refj hendek evi 1:4 olmaldr. Orta refj hendeklerinin beton kaplamas 15 cm kalnlkta ve C 20 beton snfnda yaplacaktr. Ayrca i banket kenar (i aydnlk kenar) ile hendek kaplama kenar arasnda bitkisel bant (yeil bant) oluturulacaktr. ekil 4.5.a ve bde orta refj hendek detaylar verilmektedir.
79
ekil 4.5.a. Hendek Kaplamal Orta Refj Detay
ekil 4.5. b. Hendek Kaplamal ve Drenajl Orta Refj Detay

4.6 Park Alanlar
80
Devlet ve l yollar zerinde srdrlen iletme ve denetim hizmetleri srasnda, tatlarn trafik gvenliini tehlikeye drmeyecek ekilde park etmeleri ve kar mcadelesi almalarnda aralarn snmalarnn salanmas amacyla kullanlacak park yerleri (i genelge 1997/50) aada belirtilen artlar dahilinde yaplmaldr. 1. Park Alanlar Devlet ve l yollarnda ; YOGT 0-3000 arasnda ise yaklak 15km., YOGT 3000 ve daha fazla ise yaklak 10km. aralkl olarak iki ynl karlkl, apraz uygulama eklinde tanzim edilmelidir. Yeni yaplacak Park Alanlar, meskun mahallere yaklak 5 km.den daha yakn olmayacak ekilde planlanmaldr. Kar mcadelesinin youn olduu yerler ile toporafik artlarn uygun olmad yol kesimlerinde 2. maddede belirtilmi olan mesafe artlar aranmamaldr. na edilecek Park Alanlar yol sath cinsi ile ayn trden kaplanmaldr.
2. 3. 4.
Toporafik yap ve kamulatrmaya bal olarak seilecek park alanlarna ait plan rnekleri ekil 4.6da verilmektedir.
3
ekil 4.6. Park Alanlar iin Tipler (Tip 1, 2 ve 3)
81
4.7. Tipik Yol Enkesitleri Uygulanacak yol enkesit tipleri ekil 4.7 a,b ve cde verilmi olup, erit ve banket genilii gibi parametre deerleri Tablo 4.1den alnacaktr. Ayrca farkl yol snflarna ve tasarm artlarna gre hazrlanm Tipik Yol Enkesitlerinin bazlar ekil 4.7-4.13 verilmektedir. Kent d ve kentsel yollarda, yolun snfna, toporafik yapsna ve tasarm hzna bal olarak, uygulanacak karayollar geometrik standartlarna ait zet tablolar (Tablo-I ve Tablo-II) ekte verilmektedir.

82
ekil 4.7.a ki eritli Karayolu Enkesit Tipi

83
ekil 4.7.b Blnm Karayolu Enkesit Tipi
Not 900 m. ve daha yksek rakmlarda kar ve buz ile mcadelenin youn olduu ksmlarda bu enkesit tipi uygulanmaldr.
ekil 4.7.c Trapez Hendekli ki eritli Karayolu Enkesit Tipi
84

85
ekil 4.8 Blnmemi Yol Enkesit Tipi (PG:12.00m)
ekil 4.9 Orta Refj Bordr ile blnm Yol Enkesit tipi (PG:26.00m)
86
ekil 4.10 Kent D Blnm Yol Enkesit Tipi (PG:26.00m)
87
ekil 4.11 Kent Geii Blnm Yol Enkesit Tipi (PG:26.00m)
88
ekil 4.12 Dalk Kesimlerde nerilen Daraltlm enkesit Tipi (PG:23.00m)
89
ekil 4.13 Kent Geii Blnm Yol Enkesit Tipi (PG:26.00m)
90

4.8. Dayanma Yaplar (Duvarlar)
91
Dayanma yaplar, karayolu tasarmnda sev stabilitesinin salanabilmesi, dolgu veya yarma evlerinin arazi ile kesitirilmesi, istenmeyen byk dolgu ve yarma imalatndan kanlmas, yol kenar insan yapm yaplarn korunmas amacyla ve ayrca dere geii vb. toporafik zorunluluklarn bulunduu kesimlerde, kpr ve menfez gibi sanat yaplarnn kanat duvarlarnda, kamulatrma sorunu olan yerlerde yol platformunun standartlara uygun olarak yerletirilebilmesini salayan enkesit elemanlardr. Uygulamadaki tipleri beton, betonarme, harl ta istinat ve iksa duvarlar, donatl toprak duvarlar, gabion duvarlar, zemin ivili duvarlar, bulonlu duvarlar, kazkl perde duvarlar, kazkl ankraj duvarlar vb.leridir. Karayollarnda yaygn olarak kullanlmakta olan harl ta istinat ve iksa duvarlar ile ilgili detaylar ekil 4.14-20de verilmektedir.
ekil 4.14. Kayalk Zeminlerde Yaplacak Harl stinat Duvar
92
ekil 4.15 Normal Dolgularda Harl stinat Duvar
93
ekil 4.16 Duvar st Dolgusuz ve Dolgulu Tip Kuru stinat Duvarlar
94
ekil 4.17 mla Malzemesinin Toprak Olmas Halinde Kuru ve Harl stinat Duvarlar Arkasnda Yaplacak Uygulamala
95
ekil 4.18 Harl ksa Duvar
96
ekil 4.19 Sert Akmayan Arazide ve Yumuak Akmayan Arazide Kuru stinat Duvarlar
97
ekil 4.20 Kayalkta Harl kaplama ve Kuru Kaplama Duvarlar
98
99
KARAYOLU TASARIM EL KTABI 5. KAVAK TASARIMI
100
5.1. GR
Kavaklar, iki veya daha fazla karayolunun kesimesi, birlemesi ve ayrlmas ile oluan ortak alanlardr. Kavaa giren ve kan yollardan (kavak kollarndan) ayr ayr yaklaldnda, kollardaki geometrik veya fiziki deiikliin balad noktalarn birletirilmesi ile oluan blge ise kavak alann tekil eder. Kavaklar genellikle veya drt kollu olup, drtten fazla kollu olmas arzu edilmez. Kavaklar karayolunun nemli bir unsurudur. Bunun nedeni, yolun performans, gvenlik, hz, iletme maliyeti ve kapasite gibi zelliklerin kavaklarn tasarmna bal olmasdr. Kavaklar iki veya daha ok karayolundaki dorusal veya kesien trafik aklarn kapsad gibi, bu yollar arasndaki dn hareketlerini de ierir. Bu hareketler, kavak tipine bal olarak, eitli geometrik tasarmlar ve trafik kontrol ile salanr. Kesien karayollar genel tip oluturur. Bunlar; edzey kavaklar, farkl dzeyli kavaklar ve seviye ayrml geilerdir. (Rampasz veya birbirine balantsz)
5.1.1. Kavak Dzenlemelerinin Amac

Kavaklar, ana ve tali yollardaki kesien trafik akmlarnn srekliliinin salanmas gvenliin artrlmas hzn kontrol altna alnmas yavalama ve durmalar nedeniyle oluan gecikmelerin azaltlmas yeterli hizmet seviyesinin salanmas tat iletme maliyetlerinin azaltlmas amacyla, arazi artlar, trafik hacmi ve trafik gvenlii dikkate alnarak, edzey veya farkl dzeyli olarak tasarlanrlar. Bir kavak tasarmndaki temel prensipler unlardr: Gvenlik Yeterli hizmet seviyesi Ekonomi Estetik
5.1.2. Kavak Tasarmn Etkileyen Faktrler

nsan Faktr Src alkanl Srcnn karar verme kabiliyeti ve beklentileri Karar ve reaksiyon sresi Hareket yrngesine uyum Yaya alkanlklar ve kava kullanm skl Trafik Faktr Mevcut ve tasarm kapasitesi Dn trafiklerini de ieren trafik hacim deerleri (tat snflarna gre saatlik, gnlk) Zirve saat trafik deerleri Tat boyutlar ve nitelikleri Tat hareketlerinin dalm (ayrlma, katlma, rlme kesime) Tat hzlar Trafik kazalarnn says ve analizi Yaya hareketleri Fiziksel Faktrler Kavak alannn geometrik zellikleri
101
evresel faktrler Mlkiyet ve imar durumu Gvenlik kriterleri Trafik iaretlemeleri ve aydnlatma ekipmanlar Yaya geitleri Ekonomik Faktrler Yapm maliyeti mar ve kamulatrma kstlamalar ve maliyetleri Bakm-iletme maliyeti Sosyal Faktrler Demografik yap Kamuoyu Fonksiyonel Kavak Alan Bir kavak fiziksel ve fonksiyonel alanlaryla tanmlanr. Kesien yollarn akt blge fiziksel alan oluturur. Fonksiyonel alan ise, fiziksel alan da iine alan, yol platformunun kavak nedeniyle deiim gsterdii, kavak giri ve k arasnda kalan tm blgeyi (yardmc eritler, adalar, vs.) kapsamaktadr. Kavak yaklamndaki fonksiyonel alan ana blmden oluur. Alglama-reaksiyon mesafesi Manevra mesafesi Depolama mesafesi
5.1.3.
Kavak Tasarm in Gerekli Veriler
Blgesel Veriler Kavak blgesinin topografik durumu, haritas ve plankotesi Kesien yollarn yatay ve dey geometrileri, enkesit tipleri ve kaplama durumlar Kavak blgesi iin kltrel, tarihi, fiziksel ve hukuki snrlamalar getirecek durumlar Mevcut zemin ve drenaj sistemi Kavak blgesinde bulunan yerel, imar yollar, mevcut veya planlanm kavaklarn kategori ve tipleri Mevcut imar koridoru ve kamulatrma snrlar lgili yerel ynetim, idare ve kurumlarn ihtiyalar zellik tayan tesis ve kurumlarn konumu Trafik Verileri Anayol ve tali yollarn btn ynlerdeki trafik saymlar (tat snfna gre ve saat, gn, YOGT) Zirve saat deerleri Tat karakteristikleri ve cinsleri Btn kesien yollar iin tat hzlar Yaya trafik saymlar ve hareketleri (zellikle kent geilerinde) Kaza raporlar, analizleri ve istatistikleri Mevcut kavaklarn kapasite analizleri (gncelletirilmi yntemlerle) Planlanan kavaklarn kapasite analizleri (gncelletirilmi yntemlerle)
102
ekil 5.1 Edzey Kavak Trafik Bilgileri (3 Kollu)
103
ekil 5.2 Edzey Kavak Trafik Bilgileri (4 Kollu)
5.2. EDZEY KAVAKLAR

Edzey (hemzemin)kavaklar, iki veya daha fazla karayolunun ayn dzlemde kesimesi sonucunda oluan kavaklardr. Kavaa giren ve kan kollardaki trafik hacmi, arazi artlar, yaya ve tat gvenlii kriterlerine gre ncelikli olarak ele alnrlar. Tasarmda, kapasite analiz sonular ve 5.1.2.de belirtilen faktrler dikkate alnmaldr. Edzey kavaklarn tasarmna ait i ak diagram ekil 5.3de verilmitir.
104
ekil 5.3 Edzey Kavakta Ak Diagram

5.2.1. Edzey Kavak Tipleri
105
Kavak tipleri ; faaliyet alan, ekil ve kanalize durumuna bal olarak deikenlik gsterir. Edzey kavaklar, kol saysna gre ana tipte gruplandrlr. kollu kavaklar (T veya Y kavaklar) Drt kollu kavaklar ok kollu kavaklar Trafik kontrol sistemine gre ise; Sinyalize kavaklar Sinyalize olmayan kavaklar olarak gruplandrlr. Ayrca, kapasiteyi artrmak amacyla, iaretleme veya adalar ile yaplan ynlendirmeye gre Kanalize edilmi kavaklar Kanalize edilmemi kavaklar olarak snflandrlr.
5.2.1.1. Kollu Kavaklar

Bu grupta yer alan T tipi kavaklarda tali yolun anayol ile kesime as 60 ile 120 arasnda olmaldr. Kanalize edilmeden, dk trafik hacimli 2x1 eritli krsal yollarda kullanlabildii gibi, ehir ilerinde 2x2 eritli yollarda da uygulanabilir. Daha yksek trafik hacimli anayol - tali yol kesimelerinde, dnen trafii kontrol altna almak ve yeterli dn yaraplarn salamak amacyla kanalize edilerek uygulanr.
ekil 5.4- Kollu Kanalize T Kavak
Kanalize edilmi kavaklarda adalar, fonksiyonel olabilmeleri iin yeterli kesit alanna sahip olmaldr. zellikle, dn hareketlerini kanalize ederek ayran adalarn alan en az 5m2 tasarlanmaldr. Kanalize edilmi kavaklar, kapasite analizi sonularna gre gerekli grldnde, zellikle ehir geilerinde, sinyalize edilerek uygulanr. Y tipi kavaklar ise, anayol - tali yol kesimesinin dar al olduu, tali yolda dik veya dike yakn eksen dzenlemesinin imar, kamulatrma, vb. nedenlerle yaplamad durumlarda tasarlanrlar. Anayoldan sol dn yapacak tatlar ile kar ynden direk gelen tatlarn akma noktasnda (trafik hacminin artmas sz konusu olduunda) kl ikaz sisteminin uygulanmas gerekir. Kollardaki U-dn iin orta ada genilii, dn yapacak tatlarn minimum dn yarapna gre dzenlenmelidir.
106
ekil 5.5- Kollu Kanalize Y Kavak
5.2.1.2. Drt Kollu Kavaklar

kollu edzey kavaklarda olduu gibi, drt kollu edzey kavaklarda da anayol - tali yol kesime as 60 ile 120 arasnda olmaldr. Dar al kesimelerde tali yol eksenlerinin yeniden dzenlenmesi gerekir. Bu kavaklarda, anayolda kesintisiz trafik ak kapasitesini salamak amacyla hz deitirme eritleri tasarlanr. Bu eritlerin paralel blmleri anayoldan ayrlmalarda minimum 45m, anayola katlmalarda ise minimum 60m uygulanmaldr. Anayola katlmalarda hzlanma eritleri yeterli mesafede (min.50m.) kama olarak tasarlanabilir. Kavak kelerindeki yaraplar byk tatlarn dnlerini salayacak ekilde tasarlanmaldr.
107
ekil 5.6-Drt Kollu Kanalize Kavaklar
ekil 5.6 ada, drt kolda sa dnn kanalize edildii kavak konfigrasyonu grlmektedir. Dn trafiinin yksek olduu, yeterli kesit alannn saland ve yaya trafiinin mevcut olduu yerlerde uygun tasarm tipidir. Bununla beraber, kesien kollarn iki erit (2x1) olduu yollarda genellikle uygulanmaz. ekil 5.6 bde, karlkl tali yollarn damla adalarla oluturulduu kavak tipi grlmektedir. Tasarmn basitlii, ekil 5.6 adaki uygulamaya gre tercih edilmesini salar. ekil 5.6.c ise, yksek hzl, tam kapasite ile alan 2x1 eritli anayol iin uygun konfigrasyondur. Anayolda, sol dn trafiinin yksek olduu durumlarda, orta refjde dn cebi tasarlanr. Sa dn trafiinin fazla olduu durumlarda ise, gen adalar ile katlma ve ayrlma eritleri oluturulur. Sol ve sa dn trafik hacimlerindeki arta bal olarak yardmc (ilave) eritlerin says artrlabilir.
5.2.1.3. ok Kollu Kavaklar

Edzey kavaklarda, normalde drtten fazla kol olmasndan kanlr. Ancak tasarlanmak durumunda kalnrsa, trafiin az olduu ve DUR kontrolnn uyguland yerler olmas tercih edilmelidir. Be veya daha fazla kollu kavaklarn, bir veya daha fazla kol eksenlerinin tekrar dzenlenerek oluturulacak ikinci bir kavakla kesimeler azaltlabilir. Baz durumlarda ise bir veya daha fazla kolu tek ynl altrmak uygun zm olabilir.
Yeni Gzergah
Eski Gzergah
(a)

Eski Gzergah
108
Yeni Gzergah
(b) ekil 5.7 ok Kollu Kavaklarn Yeniden Dzenlenmesi ekil 5.7 ada, be kollu kavan yeniden dzenlenmesi gsterilmektedir. Diagonal kol ekseni, ana kavaktan yeterli bir mesafede yeni bir kavak oluturacak ekilde, tali yola birletirilerek yeniden dzenlenir. ekil 5.7 bde ise, alt kollu kavakta, ana kavan sanda uygun bir mesafede yeni bir drt kollu kavak oluturacak ekilde, iki kolun yeniden dzenlenmesi gsterilmektedir. Buradaki tasarm, yukar-aa yndeki kollarn daha nemli yollar (anayol) olarak kabul edilmesine gre yaplmtr. Sol-sa yndeki kollarn daha nemli olmas durumunda ise, diagonal kollar yukar ve aadaki kollara (tali yola) balanaca iin tali yolda ayr kavak oluacaktr. Diagonal kollarn daha dk trafik hacmi olan yola (tali yola) birletirilecek ekilde dzenlenmesi daha uygun olacaktr.
5.2.1.4. Dnel Kavaklar

Daire veya elips adal edzey dnel kavaklar kol saysna gre, Yarm dnel ( kollu kavaklar) Mini dnel ( veya daha fazla kollu kavaklar) Modern dnel ( veya daha fazla kollu kavaklar) olarak gruplandrlr. Mini ve modern dnel kavaklarn drtten fazla kollu tasarlanmalar arzu edilmez. Ada yarap mini dnel kavaklarda en az 8m, modern dnel kavaklarda ise minimum 20-25m olarak tasarlanmaldr. Drtten fazla girii olan modern dnel kavaklarn yarap 60mye kadar tasarlanabilir. kollu kavaklarda yarm dnel orta ada, sol dne uygun olup, U-dn iin kullanlamaz.
ekil 5.8- Kollu Yarm Dnel Kavak
109
Drt kollu kavaklarda mini dnel ada, anayol ve tali yol trafik hacimlerinin birbirine yakn olduu durumlarda daire, birbirinden farkl olduu durumlarda elips olarak tasarlanmaldr.
ekil 5.9-Drt Kollu Eliptik Dnel Kavak
Transit trafiin dn trafik hacmine gre daha az olduu ve yaya hareketleri ile ar tat orannn fazla olduu kavaklarda, kavak giri-k ve kavak iindeki tat hzn drerek trafik gvenliini artrmak amacyla, modern dnel kavaklarn tasarlanmas uygun olacaktr. Bu durumda, tat hzlarnn dmesiyle kavak kapasitesi azalacaktr.Ancak burada kapasite ve trafik gvenliini optimize edecek tedbirlerle istenen kapasite standartlarna ulamak mmkn olabilmektedir.
ekil 5.10- Drt Kollu Mini Dnel Kavak
110
ekil 5.11 Modern Dnel Kavak
5.2.2.
Kavak Kapasite Analizleri
Kavak kapasitesi, hakim yol, trafik ve kontrol koullar altnda, zel bir zaman periyodu boyunca verilen bir kava kullanabilecek tatlarn maksimum saysdr. Kavak kapasite analizi, belirli kabuller temelinde trafik, yol ve kontrol koullar altndaki bir kava inceler. Bu koullar kapasiteyi dorudan etkilediinden hakim koullar farkl olan kesimler farkl kapasitelere sahiptir. Kavak kapasite analizleri iki durumda yaplr: Mevcut bir kavan kollarnda ve tm kavaktaki hizmet seviyesini belirleyerek halihazrdaki kavak kapasitesinin mevcut ve/veya gelecekteki trafik hacmine cevap verip vermediini belirlemek ve eer istenen hizmet seviyesi salanamyorsa, kapasiteyi artrabilecek zmler ortaya koymak iin, Yaplmas planlanan bir kavan hizmete almas dnlen tarih esas alnarak, olumas muhtemel trafik talepleri erevesinde kollarda ve tm kavaktaki kapasitesinin belirlenerek, istenen hizmet seviyesi salanamamsa yeni zm nerileri sunmak iin.
5.2.2.1. Mevcut Kavaklarda Kapasite Analizi Yapmak in Gerekli Trafik Verileri

Kavak kollarna ait sola, saa dn ve direkt giden trafik hacim deerleri (Tat snflarna gre YOGT cinsinden) Kava kullanan yaya ve bisiklet hacim deerleri Kavak kollarnn geometrik zellikleri ve trafik dzenlemeleri (kollarn % eimi, sola dn ceplerinin varl, saa dnler iin geniletmenin varl, kollardaki erit says, ana ve tali yol iaretlemelerinin varl)
5.2.2.2.Planlanan Kavaklarda Kapasite Asndan Kavak Tipini Belirlemek in Yaplacak almalar

Hali hazrda mevcut olmayan ve gelecek yllarda yaplmas planlanan bir kavan tipine karar verebilmek iin ncelikle yaplmas gereken alma, Balang - Son (O-D) ettleridir. Bylece olumas muhtemel trafik talepleri bu alma sonucunda belirlenerek, elde edilen trafik hacimleriyle gerekletirilecek kapasite analizleri sonucunda, istenen hizmet seviyesini salayan kavak tipi tespit edilmektedir. Dier taraftan kavak tipinin tespitinde yegane unsur kapasite deildir. Trafik gvenlii, arazi topografyas, maliyet, imar planlar ve kamulatrma problemleri, yerel talepler, kavak yaplmas dnlen yrenin tarihi, kltrel ve
111
turistik nitelikleri, kamunun gereksinimleri vb. hususlar da kavak tipine karar verilirken gerektiinde yerinde yaplacak incelemelerle tespit edilerek deerlendirilmesi gereken etkenlerdir.
5.2.2.3. Kapasite Asndan Kavak Tipleri
Kapasite Asndan Kavak Tipleri Edzey (Hemzemin) Kavaklar Sinyalize Olmayan - Edzey Kavaklar Sinyalize - Edzey Kavaklar Kontrolsuz Edzey Kavaklar Kontrollu Edzey Kavaklar ki Ynl Dur Kontrollu Edzey Kavaklar Tm Ynler Dur Kontrollu Edzey Kavaklar Dnel Kavaklar Farkl Seviyeli (Kprl) Kavaklar
Kapasite Asndan Kavak Tipine Karar Verme Aamalar

1. adm Mevcut trafik hacim ve geometrik yol koullar ile kavan kapasitesi 2 ynl dur kontrollu hemzemin kavak olarak Tm ynler dur kontrollu hemzemin kavak olarak Modern dnel kavak olarak ayr ayr hesaplanmaldr. Daha sonra tat bana en dk kontrol gecikmesi hangi hemzemin kavak trnde belirlenmise o kavak tipi tercih edilmelidir. Ancak her tip iinde istenen hizmet seviyesi salanamayp kavan genel hizmet seviyesi E/F ye dmse 2. adma geilmelidir.
2. adm Ayn ekilde kavan sinyalize (hemzemin) olarak kapasitesi hesaplanr. Hizmet seviyesi istenen dzeyde ise o zaman kavak sinyalize (hemzemin olarak) inaa edilir. Ancak, hizmet seviyesi E/F dzeyine dmse 3. adma geilir.
3. adm Kavak farkl seviyeli olarak tasarlanr.
5.2.3. Edzey Kavaklarda Trafik Hareketleri

Bir edzey kavakta drt eit olas trafik hareketi bulunabilir. Bunlar: Ayrlma
112
Katlma Kesime rlme Ayrlma, anayol trafiinde ayn yndeki tatlarn anayoldan tali yola geileridir. Katlma, tali yoldaki tatlarn ayn yndeki anayol trafiine geileridir. Ayrlma ve katlmalar saa, sola, atal veya oklu ekilde olabilir. Kesime, farkl yndeki trafik akmlarnn bir noktada akmasdr. Kesimeler dik veya verevdir. rlme ise, ayn yndeki ayrlma ve katlma hareketlerinin kesimesi veya akmas ile oluur.
sa
sol
atal
oklu
Ayrlma
sa
sol
atal
oklu
Katlma
dik, sa
dik, sol
verev, kart
verev
Kesime
basit
tek tarafl
iki tarafl
basit
ift amal
rlme
oklu
ekil 5.12 Edzey kavaklarda trafik hareketleri
113
akmalar ayrlma, katlma ve kesen trafiin karlat noktalardr. Edzey kavaklardaki akmalar drt eittir. Bunlar: Ayrlma Katlma Dorusal geiler Dnler Kavaklardaki akmalarn says; Kavaa yaklaan tek yn veya iki ynl yollarn saysna Her bir yaklamdaki tat saysna Sinyalizasyona Trafik hacmine Sol ve sa dn trafik oranna baldr.
Olas akmalar ayrlma katlma dik kesime dn kesimesi akma says 2 2 1 0 5
Sinyalize 4-Kollu Kavak (Tek-eritli Yol)
ekil 5.13 Hemzemin Kavaklarda akmalar
114
Tat akmalar
ayrlma
katlma
dik kesimesi
dn kesimesi
Tat - Yaya akmalar
iki ynl caddeler
sinyalizasyonsuz kavaklarda
tek ynl caddeler
durum A
sinyalize kavaklarda
durum B
ekil 5.14 akma Tipleri
5.2.4.
Kavaklarda Gzergah ve Profil
5.2.4.1. Yatay Hat Dzenlemesi

Kavaklar tat-tat ve tat-yaya akma blgeleri olmas nedeniyle yol gvenlii asndan kritik alanlardr. Tasarm esnasnda, tat iletme hz kontrol altna alnarak, yeterli gvenlik salanmaya allmaldr.

Hemzemin kavaklarda gvenliin salanmas iin Kavak kollarnn dik veya dike yakn kesimesi Kavak kol saysnn drtten fazla olmamas Yeterli duru gr mesafesi ve gen ( yanal) gr alannn salanmas Kavak iinde yatay ve dey kurplarn olmamas Uygun yatay ve dey trafik iaretlemelerinin yaplmas gibi hususlar dikkate alnmaldr.
115
Kavak kollarnn dik veya dike yakn kesimesi durumunda aada belirtilen avantajlar salanr. Tatlar ve yayalar kavaktan en ksa mesafe ve srede geerler Srclerin min. yanal gr mesafesi ile uygun pozisyon ve hzda seyretmeleri salanr Byk tatlarn dn hareketleri kolaylar Kavak alanlarndaki tat-tat ve tat-yaya akma noktalar daha kolay kontrol altna alnabilir Anayol ile tali yolun dar al kesimesi durumunda ise, ekil 5.15 de .grld gibi tali yol ekseni deitirilerek yeniden dzenleme yaplabilir. Byle durumlarda, tali yolun anayol ile kesime asnn 90 ye yakn olmas pratik ve arzulanan olmakla beraber, kesime as minimum 60 ye kadar uygulanabilir. En az 60 lik a salamak zere bir kavan yeniden dzenlenmesi, dik (90) al bir kavan salad ou faydalar salad gibi kamulatrma maliyetini de dierine gre drr.Bu tip dzenlemelerde yapm maliyeti ncelikle gz nnde bulundurulmaldr.
b- yi zm
L min = 20 mt. = 60 90
116
kabul edilebilir arzu edilen
e- Kabul edilebilir zm
ekil 5.15 Kavak kollarnn yeniden dzenlenmesi Tali yol ekseninin yeniden dzenlenmesi, mevcut tali yolun tek tarafnda kamulatrma imkan varsa ekil 5.15.ada grld gibi, her iki tarafnda kamulatrma imkan varsa ekil 5.15.bde grld gibi yaplabilir. ekil 5.15.cdeki dzenleme, tali yolun olmas durumunda ise, tali yolun anayola teet olarak balanmas yerine, ekil 5.15.ede grld gibi, mmkn olabildii kadar dik balanmas kesime noktasndaki gr artrmakla birlikte eriim srekliliini zayflatacaktr. Tali yolda karya geecek tatlar, anayola kp daha sonra sol dn yaparak tekrar tali yola girebileceklerinden, kavak kollar arasnda tehlikeli bir blge oluacaktr. Bu nedenle ekil 5.15 .c arzu edilmeyen zmdr. ekil 5.15 .dde ise, tali yoldaki DUR kontrol nedeniyle, tatlar sol dnleri daha gvenli yaparak anayola ve sa dn ile tali yolun dier tarafna geebilirler. Bu nedenle kabul edilebilir bir zmdr. Anayolun kurpta olduu kesimlerde dever uygulamas dn trafii iin olumsuz etki oluturacandan, yatay kurbu bytecek veya dever orann drecek almalar yaplmas gerekir.
5.2.4.2. Dey Hat

Kavak civarnda, kesien yollarn boyuna eimlerinin normal artlarda %3den byk olmasndan kanlmaldr. Toporafik ve ekonomik nedenlerle, kavak maliyetini drmek amacyla, zorunlu hallerde %6ya kadar tasarm yaplabilir. Tali yol dey eiminin anayol enine eiminden byk (farkl) olduu durumlarda, ekil 5.16da grld gibi, gr mesafesini azaltmayacak ekilde uygun eimler ve dey kurplarla dzenleme yaplacaktr.
anayol
kaplama
G1: tali yolun balangtaki eimi G2: kavaktaki eimi drmek iin uygulanan eim G3: kavakta anayolun maksimum enine eimi G4: %0.5 ve %2 arasnda bir eim
ekil 5.16 Kavaklarda tali yol eiminin ayarlanmas
117
Anayol enine eiminin (tali yolun kavak blgesindeki dey eimi) pratikte maksimum %4-6 arasnda olmas arzulanr. Bu deer dnel kavaklarda %3 gememelidir. Kavak blgesinde yeterli drenaj salayabilmek iin minimum eimin %0.5 olmas tavsiye edilir.
5.2.4.3. Edzey Kavaklarda Yatay ve Dey Hat Kombinasyonu

Anayol yatay kurbunda edzey kavak tasarlanmas durumunda; anayol enine eiminin tali yol boyuna eimi ile ayn ynde olduunda, tali yol dey hatt ekil 5.17 ada grld gibi, anayol enine eimi uzatlarak dzenlenir. Byle durumlarda, anayolun yukar kenarndaki dn kolunda ters eim oluacaktr.
deverli kaplama
artan eim
ekil 5.17 -a Edzey kavaklarda yatay ve dey hat kombinasyonu Kurptaki anayol enine eiminin tali yol boyuna eimi ile ayn ynde olmad tasarmlardan kanlmaldr. Mecbur kalndnda; tali yol dey hatt ekil 5. 17 b de grld gibi, kabul edilebilir bir tasarm oluturacak yeterli mesafe ve eimler kullanlarak dzenlenmelidir.
deverli kaplama
artan eim
G1: balang eimi , G2: dzeltme eimi, G3: anayolun enine eimi, G4: tali yolun eimi (G3den fark %2den fazla olmayacak)
ekil 5.17-b Edzey kavaklarda yatay ve dey hat kombinasyonu

5.2.5. Kavaklarda Gr Mesafesi
118
Kavaklardaki gvenliin salanmas iin duru gr mesafesinin salanmasna allacaktr. Kavaklardaki gr mesafesi Ufki (yol ekseni boyunca) Yanal (yan kollardaki gen gr alan) olarak ele alnacaktr. Kk yatay kurplar zerinde kavak dzenlenmesinden kanlmal,grn ak olduu byk yatay kurplar aliyman veya dere tipi dey kurplar tercih edilmelidir. Ancak kavan grnrlnn salanmasna azami gayret sarfedilecektir. Tatlarn kava gvenle geebilmesi iin srclerin dier kollardan yaklaan tatlar grebilmesi ve bylece dier tatla arpmamas iin durabilmesi veya hzn ayarlayabilmesi gerekmektedir. Bu nedenle ekil 5.18de grld gibi, kavak kelerinde gen gr alanlar salanacaktr. Yani gen gr alanlar iinde srcnn grn engelleyen herhangi bir nesne (bina, istinat duvar, kpr aya, yarma evi, aalk, vb.) olmayacaktr.
ekil 5.18 Kavaklarda gen Gr Alanlar
119
ekil 5.18de kavaa yaklaan ve kavakta bekleyen tatlar iin gerekli gen gr alannn boyutlar grlmektedir. Ancak ekil 5.18ada sinyalize edilmemi veya YOLVER kontroll kavaa yaklaan tatlarn sa ve sol taraftaki gr mesafesi (b), durmak/yavalamak/hzlanmak iin gerekli karar noktas ile anayol ekseni veya kavaa en yakn eridin ekseni arasndaki mesafeye (a) eit olmas gerekmektedir. ekil 5.18bde kavakta duran aracn (a) mesafesi yaya geidi ile anayol ekseni veya kavaa en yakn eridin ekseni arasndaki mesafe olarak ve(b) mesafesi ise yaklaan tatlar iin gerekli durma/yavalama/hzlanma mesafesi olarak alnmtr. DUR kontroll veya sinyalizasyonlu kavaklarda gen gr alanna ihtiya olmamas dikkate alnacaktr. Kavakta gerekli yanal grn salanmas amacyla nerilen gen gr alannn boyutlar Anayol ve tali yoldaki tasarm hz Kavak trafik kontrol tipi gibi iki hususa bal olarak belirlenirken kavakta ufki duru gr mesafesinin tayini ise gz ve nesne yksekliklerinin 1,08m olaca kabul edilerek yaplacaktr. Kavaklardaki gr mesafesi, akan tatlarn varln alglama ve reaksiyon iin gerekli srede alaca mesafe kadar olacaktr. gen gr alannn kenar aadaki gibi hesaplanacaktr. b = 0,278 Vt tc Burada; b : gen gr alannn kenar, m Vt : akan akmlarn tasarm hz, km/saat tc : Kritik sre, 6,5san Bu formlde Vt iin giri hz ve dnel kavaklarda ada etrafndaki dairesel hzn ortalamas, dairesel akmlarn hz iin sol dn tatlarnn hz esas alnarak, tasarm hz For.5.4 ile hesaplanabilecektir. Kavakta duru gr mesafesi aadaki gibi hesaplanmaldr.
DGM = 0,278 Vt t + 0,039 Vt2 a
(5.5)
(5.6)
Burada; DGM : Duru gr mesafesi, m t : Alglama-Reakasiyon sresi, 2 sn Vt : Balang hz, km/saat a : Yavalama ivmesi, 3,4m/sn2 Yanal gr mesafesinin tayininde Durum A : Kontrolsz kavak Durum B : Tali yol iin DUR kontroll kavak Durum B1 : Tali yoldan sol dn yaplmas halinde Durum B2 : Tali yoldan sa dn yaplmas halinde Durum B3 : Tali yoldan sapmadan gei yaplmas halinde Durum C : Tali yol iin YOLVER kontroll kavak Durum C1 : Tali yoldan sapmadan gei yaplmas halinde Durum C2 : Tali yoldan sa veya sol dn yaplmas halinde Durum D : Sinyalize edilmi kavak
120
Durum E : Tm ynler iin DUR kontroll kavak Durum F : Anayoldan sol dn yaplmas halinde olarak gznne alnmaldr. Yani Durum D ve E iin kavakda yanal gr mesafesi dikkate alnmayacaktr. Kavan trafik kontrol tipine ve anayol veya tali yoldaki tasarm hzna bal olarak gen gr alan boyutlar ile duru gr mesafesi ekil 5.19den alnacaktr. Bunun iin hangi yoldaki gr uzunluu isteniyorsa o yoldaki tasarm hz dikkate alnacaktr. Durum C1 iin deyde anayoldaki tasarm hz ve erilerden ise tali yoldaki tasarm hz esas alnacaktr. Dn yapan tatlarn boyutu arttka gr mesafeside artmakta ve Durum B1, B2, C2 ve F iin otomobil, kamyon ve TIR olmak zere ayr ayr boyutlar verilmektedir. Kavakta yanal gr mesafesinin tayini iin en azndan kamyon iin gerekli gr mesafesi esas alnacak ve trafik kompozisyonunda TIR yzdesi %5 veya daha fazla ise TIR iin gerekli gr mesafesi dikkate alnacaktr. ekil 5.19dan elde edilen boyutlar yolun sahip olduu eime gre Tablo 5.1den alnan dzeltme faktrleri ile arplarak gen gr alannn a ve b boyutlar belirlenecektir. Tablo 5.1 Dzeltme Faktr Tasarm Hz (km/saat) ve Eim (%) iin Dzeltme Eim (%) -6 -5 -4 - 3 ila +3 +4 +5 +6 20 1,1 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 30 1,1 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 40 1,1 1,1 1,0 1,0 1,0 1,0 0,9 50 1,1 1,1 1,1 1,0 1,0 0,9 0,9 60 1,1 1,1 1,1 1,0 0,9 0,9 0,9 70 1,1 1,1 1,1 1,0 0,9 0,9 0,9 80 1,2 1,1 1,1 1,0 0,9 0,9 0,9 90 1,2 1,1 1,1 1,0 0,9 0,9 0,9 100 1,2 1,1 1,1 1,0 0,9 0,9 0,9 110 1,2 1,2 1,1 1,0 0,9 0,9 0,9 120 1,2 1,2 1,1 1,0 0,9 0,9 0,9 130 1,2 1,2 1,1 1,0 0,9 0,9 0,9
AASHTO 2001
gen Gr Alan Kenar, m
Durum A (Kontrolsz Kavak)
121
Durum B1 (DUR Kontroll Sol Dn)
Durum B2 (DUR Kontroll Sa Dn) ve Durum B3 (Sapmadan Gei)
Durum C1 (Sapmadan Gei)
122
Durum C2 (YOLVER Kontroll Sol ve Sa Dn)
Durum F (Anayoldan Sol Dn) ekil 5.19 Kavaklarda Yanal Gr Mesafesinin Tayini Kavak kollarnn dar al (<60) olarak kesimesi halinde gerekli yanal gr mesafesini salamak amacyla ekil 5.20de grld gibi herbir yaklam kolu iin ayr ayr gen gr alan salanacaktr.
123
ekil 5.20 Dar Al Kavakta gen Gr Alan Dar al kavaklarda kavak alan ve yanal gr mesafesi artmaktadr. Kavakta katedilecek mesafe (W2) aadaki gibi bulunacaktr. W2 = W1/ sin Burada kesiim as, W1 ise anayol geniliidir. Dar al kavaklarda kesintisiz gr hattnn tayini iin deal olarak erit eksenlerinin kesim noktasndan itibaren karar gr mesafesi En azndan erit eksenlerinin kesim noktasndan itibaren duru gr mesafesi erit eksenlerinin kesim noktasndan itibaren Durum B1, B3, C1 veya C2 mesafelerinden biri esas alnarak ekil 5.20deki A, B ve C noktalar belirlendikten sonra AC ve BC yanal gr hatt belirlenecek ve herhangibir engel tarafndan kstlanmayacaktr. Ancak bu tip kavaklarda gerektiinde Durum Ada tatbik edilebilecektir. (5.1)
5.2.6.
Tasarm Tatlar
Edzey kavaklarn tasarmnda esas alnacak tat tipleri ve boyutlar, Tasarm Kriterleri Blmnde verilmitir. (Bkz. 2.2.2.1. Tasarm Tatlar ve Boyutlar)
5.2.7.
Kavak Kelerinin Tasarm
5.2.7.1. Dnlerde Kaplama Genilikleri

Kavaklarda sa dn yapan kurbun kaplama genilii Kurp yarap Tasarm tat tipi Sa dn yapan trafik hacmi Tasarm hz gen ynlendirme adasnn varl
124
gibi hususlara bal olarak seilecektir. letme asndan kavak kurplar iin aada belirtilen farkl durum gz nne alnacaktr. Durum I : Tek eritli ve tek ynl akm halinde, ksa balantl orta derecede dn trafik hacmi olan tali yol dn hareketleri iin Durum II: Tek eritli ve tek ynl akm halinde, duran herhangi bir tatn geilebilmesine imkan verecek yeterli akl salayan, dk hz standartlarnda tm dn hareketlerine izin veren orta veya yksek dn trafik hacmi iin Durum III: ki eritli ve tek veya ift ynl akm halinde yksek dn trafik hacmi iin dn kolu kaplama genilikleri aadaki formllerle hesaplanr. Durum I: w=u+c+z Durum II: w=u1+u2+2c+FA+FB Durum III: w=u1+u2+2c+FA+FB+z w u c z FA FB : Toplam kaplama genilii : Tat genilii (lastik dndan), m. : Tat iin yanal aklk, m. : aydnlk mesafesi, m.(sa yanal aklk) : Tatn n knt geniii, m. : Tatn arka knt geniii, m.
Durum I
c/2
Durum II
125
Durum III
z
ekil 5.21 Kavak Kurplarnda Kaplama Geniliinin Tayini Farkl tat tipleri iin kavak kurbunda tekil edilecek gerekli kaplama genilii Tablo 5.2de verilmitir. Burada Durum I ve III iin yanal aklk 1,2m (1m) ve i aydnlk mesafesi (sa yanal aklk) 0,6m (0,5m) alnr. Fakat Durum II iin yanal aklk 0,6m (0,5m) ve i aydnlk 0m olarak alnr. (Duran tat dk hzda geildiinden dolay ilave z geniliine ihtiya yoktur.) Tablo 5.2deki tasarm tatlar P SU BUS 12 WB 12 WB 15 WB 19 : Otomobil, L : 5,8m : Tek dingilli kamyon, L : 9,1m : Otobs, L :11,0m : 2+1+1 dingilli tr, L 13,9m : 2+2+1 dingilli tr, L 16,8m : 2+2+1 dingilli tr, L 20,9m
boyutlarna sahiptir. Kavaklarda sa dn kurbu kaplama genilii hesabnda Durum I iin WB 12 Durum II iin SU Durum III iin WB 12 olarak alnmas uygun olacaktr. Ayrca banket varsa ve genilii 1,2m (1m) veya daha fazla ise aliymandaki kaplama geniliinin Durum I iin 3,6m (3,5m)ye azaltlmas Durum II iin minimum 3,6m (3,5m) olmak kaydyla banket genilii kadar azaltlmas Durum III iin 0,6m (0,5m) azaltlmas uygun olacaktr. Ayrca kaplamann bir kenarnda bordr varsa, kaplama genilii Durum I ve III iin 0,3m artrlmal, Durum II iin ise herhangi bir genilik art yaplmamaldr. ki kenarda bordr varsa, kaplama genilii Durum I ve III iin 0,6m, Durum II iin ise 0,3m artrlmaldr. Kavak kurplarnda olmas gereken yanal aklklar Tablo 5.3de verilmektedir.

Tablo 5.2 Kavak Kurbunda Minimum Kaplama Genilii Kenar Yarap (m) 15 25 30 50 75 100 125 150 Aliyman 15 25 30 50 75 100 125 150 Aliyman 15 25 30 50 75 100 125 150 Aliyman
AASHTO 2001
126
Durum I Tek erit, Tek Yn ve Duran Tat Geii Yok WB 12 WB 15 WB 19 P SU BUS 12 Treyler Treyler Treyler Otomobil Kamyon Otobs (orta) (byk) (byk) 4,0 5,5 6,6 7,0 9,7 13,3 3,9 5,0 5,7 5,8 7,2 8,5 3,8 4,9 5,4 5,5 6,7 7,7 3,7 4,6 5,0 5,0 5,7 6,3 3,7 4,5 4,8 4,8 5,5 5,7 3,7 4,5 4,8 4,8 5,3 5,7 3,7 4,5 4,8 4,8 5,3 5,7 3,7 4,5 4,8 4,8 5,3 5,7 3,6 4,2 4,4 4,2 4,4 4,4 Durum II Tek erit, Tek Yn ve Duran Tat Geii Yok 6,0 9,2 11,9 11,8 17,3 24,7 5,6 7,9 9,6 9,3 12,1 14,9 5,5 7,6 9,0 8,8 11,1 13,3 5,3 7,0 8,0 7,7 9,1 10,4 5,2 6,7 7,4 7,1 8,2 9,0 5,2 6,5 7,2 6,9 7,7 8,3 5,1 6,4 7,0 6,7 7,5 8,0 5,1 6,4 6,9 6,6 7,3 7,7 5,0 6,1 6,4 6,1 6,4 6,4 Durum III ki erit, Tek veya ift Ynl 7,8 11,0 13,7 13,6 19,1 26,5 7,4 9,7 11,4 11,1 13,9 16,7 7,3 9,4 10,8 10,6 12,9 15,1 7,1 8,8 9,9 9,5 10,9 12,2 7,0 8,5 9,2 8,9 10,0 10,8 7,0 8,3 9,0 8,7 9,5 10,1 6,9 8,2 8,8 8,5 9,3 9,8 6,9 8,2 8,7 8,4 9,1 9,5 6,8 7,9 8,2 7,9 8,2 8,2
Tablo 5.3 Kullanlabilir Banket Genilii veya Edeer Yanal Aklk Mesafesi Kavak Kurp zellii Ksa uzunluk, genellikle kanalize edilmi kavak Orta veya byk uzunluk veya yarma yada dolguda
AASHTO 2001
SOL Taraf 0,6 1,2m (0,5 1m) 1,2 3,0m (1 3m)
SA Taraf 0,6 1,2m (0,5 1m) 1,8 3,6m (2 3m)

5.2.7.2. Minimum Dn Yaraplar ve Gei Erileri
127
Kavak kelerinde kullanlacak minimum kurp yarap tasarm hz (70km/saatden daha az), uygulanacak dever oran ve srtnme katsaysna bal olarak aadaki formle gre hesaplanacaktr. V2 RK = (5.2) 127 (emax/100+f) Burada; RK : Min kavak kurp yarap, m V : Kavak kurbundaki tasarm hz, km/saat emax : Max dever, % f : Yanal srtnme faktr Tablo 5.4de kavaklarda minimum kurp yarap iin gerekli parametreler verilmitir. Tablo 5.4 Kavak Kurplarnda nerilen Minimum Kurp Yarap Dn Hz (km/saat) 15 20 30 40 50 60 70
AASHTO 2001
f 0,40 0,35 0,28 0,23 0,19 0,17 0,15
e (%) 0,00 0,00 0,02 0,04 0,06 0,08 0,08
V (km/saat) 15 20 28 35 42 51 57
nerilen Min Kurp Yarap (m) 7 10 25 50 80 115 160
Hemzemin kavaklarda veya farkl seviyeli kavak rampalarnda gerekli yerlerde gei erisi kullanlabilecektir. Dn hz ve yarapna bal olarak karar verilecek ve dn hz tasarm hznn yaklak %50~60 olarak seilebilecektir. Gei erisi aliyman ile dairesel kurp arasnda, iki dairesel kurp arasnda yada farkl kombinasyonlarda spiral veya klotoid kullanlarak oluturulacaktr. Gei erisi olarak spiral kullanlmas halinde minimum uzunluu kavak kurbundaki dn hzna bal olarak Tablo 5.5den alnacaktr. Tablo 5.5 Kavak Kurplarnda Kullanlacak Minimum Spiral Uzunluu Dn Hz (km/saat) Min Spiral Uzunluu (m) 30 20 40 25 50 35 60 45 70 60
AASHTO 2001
Kavak dnleri ke balang ve bitiindeki byk yarapl kurplar arasna ekil 5.22de grld gibi, kk dairesel kurp konularak bileik (kombine) kurplarla tasarlanabilir.
128
ekil 5.22 Kavaklarda Bileik Kurp Uygulamas Kavaklarda bileik (kombine) kurp uygulamas durumunda; iki merkezli kurp yaraplarnn arzu edilen oran 1.75:1dir. Buna gre uygulanan kavak kurplarnn dairesel yay uzunluklar Tablo 5.6da belirtilen deerlerde olacaktr. Bu orann 2:1den fazla olmas halinde merkezli kurp uygulanmaldr. Bu durumda kurp yaraplar arasndaki arzu edilen oran 3:1dir. (Alman standardna gre: R1:R2:R3=2:1:3 olmaldr.) Burada toplam sapma as dikkate alnmakszn Giri Kurbu (R1) sapma as 1=17.5g ve k Kurbu (R3) sapma as 3=22.5g alnacaktr.
ekil 5.23 Kavak Kelerinin Tasarm
ekil 5. 23de bir kavak noktas rnek olarak grlmektedir. Bunlar iin hazrlanm tablolar da mevcuttur Kavak kelerinin basit (saa dn kamas olmayan) yuvarlatma durumu iin ana kurp yarap R2 toplam sapma as ya bal olarak Tablo 5. 1 de verilmitir.

Tablo 5.6 Ana Kurp Yaraplar (Saa dn kamas bulunmayan ke yuvarlatmalarnda) Ana kurp yarap (R2) Sapma as () Saa giri yolu (m) Saa k yolu (m) 80 8 12 100 8 12 (15*) 120 8 8 Aradeerler lineer enterpole edilebilir.R2=7 mden daha dk deerler kullanlmamaldr.
* Sadece damla yaplmas durumunda R2=15m alnacaktr.
129
Saa dn eridi veya kamasnn gerekli olmas durumunda ke yuvarlatmas tek bir kurp ile tekil edilecektir. Kurp yaraplar sapma asna bal olarak Tablo 5.7de verilmektedir. Ara deerler lineer enterpolasyon ile elde edilebilir. Tablo 5.7 Ana Kurp Yaraplar (Saa dn kamas bulunan ke yuvarlatmalarnda) Sapma as () Ana kurp yarap (R) 80 20 100 25 120 25 Ara deerler lineer enterpole edilebilir.ller ada iin min.deerleri oluturmaktadr. Tablo 5.8 Bileik Kavak Kurplarnda Dairesel Yay Uzunluu R Dairesel Yay Uzunluu (m) (m) Minimum Arzulanan 30 12 20 50 15 20 60 20 30 75 25 35 100 30 45 125 35 55 150 45 60
AASHTO 2001
Kavak kurplarnda minimum kurp yarap basit kurp ve rakordmanl basit kurp iin ayr ayr olmak zere Tablo 5.9de verilmitir. Burada P : Otomobil SU : Kamyon WB 12 : TIR ve otobs WB 15 : TIR
tasarm tat olarak alnmas uygun olacaktr. ekil 5.24, 5.25 ve 5.26de ise otomobil, kamyon-otobs ve TIR iin gerekli minimum kaplama genilikleri verilmektedir.
130
ekil 5.24 Otomobil iin Gerekli Minimum Kaplama Genilii
131
ekil 5.25 Kamyon ve Otobs iin Gerekli Minimum Kaplama Genilii
132
ekil 5.26 TIR iin Gerekli Minimum Kaplama Genilii
133
Tablo 5.9 Kavaklarda Basit Kurp Minimum Yaraplar Dn As (Derece) 30 Tasarm Tat P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 Basit Kurp Yarap (m) 18 30 45 60 110 15 23 36 53 70 12 18 28 45 50 11 17 9 15 Rakordmanl Basit Kurp Elemanlar Yarap telenme Rakordman (m) (m) H:V 67 36 43 29 43 8 14 18 20 43 6 12 14 18 36 6 11 12 17 35 6 9 11 14 30 1,0 0,6 1,2 1,0 1,2 0,6 0,6 0,6 1,0 1,2 0,8 0,6 1,2 1,2 1,3 0,8 1,0 1,2 1,2 1,0 0,6 1,0 1,5 1,2 1,5 15:1 15:1 15:1 15:1 15:1 10:1 10:1 15:1 15:1 20:1 10:1 10:1 10:1 15:1 30:1 15:1 15:1 15:1 15:1
45
60
75
90
105
120

135 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 6 9 9 12 24 6 9 9 11 18 5 9 6 8 17 0,5 1,2 2,5 2,0 1,5 0,6 1,2 2,0 2,1 3,0 0,2 0,5 3,0 3,0 3,0 10:1 10:1 15:1 15:1 20:1 10:1 8:1 8:1 6:1 10:1 20:1 10:1 5:1 5:1 15:1
134
150
180
AASHTO 2001
Kavak kelerinde merkezli bileik kurp uygulanmas halinde; minimum kurp yaraplar hem simetrik telenme (yani kurp balangc ve bitiindeki telenme miktar sabit) hem de asimetrik telenme (yani kurp balangc ve bitiinde ayn fakat ortadaki kurpta balangta minimum telenme miktarndan balayp maksimum telenme miktarna kadar artarak) iin ayr ayr olmak zere Tablo 5.10da verilmitir. Tablo 5.10 Kavaklarda Bileik Minimum Kurp Yaraplar 3- Eksenli Bileik Kurp Yaraplar 3- Eksenli Bileik Kurp Yaraplar Dn Tasarm As Kurp Yarap Simetrik Kurp Yarap Asimetrik telenme Tat (Derece) (m) teleme (m) (m) P 30 SU WB12 WB15 WB19 45 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 60-30-60 140-72-140 60-23-60 120-30-120 30-8-30 36-14-36 36-14-36 45-15-45 134-23-134 1,0 0,6 1,7 4,5 0,6 0,6 1,5 2,0 4,5 36-43-150 60-23-84 34-30-67 36-14-60 45-15-69 43-30-165 1,0-2,6 0,6-2,0 3,0-3,7 0,6-2,0 0,6-3,0 1,5-3,6
60
75
135
90
P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19 P SU WB12 WB15 WB19
30-6-30 36-12-36 36-12-36 55-18-55 120-21-120 30-6-30 30-11-30 30-11-30 55-14-55 160-15-160 30-60-30 30-9-30 36-9-36 55-12-55 160-21-160 30-6-30 30-9-30 36-9-36 48-11-48 180-18-180 23-6-23 30-9-30 30-9-30 48-11-48 145-17-145 15-5-15 30-9-30 30-6-30 40-8-40 245-14-245
0,8 0,6 1,5 2,0 3,0 0,8 1,0 1,5 2,5 4,5 0,6 1,0 2,0 2,6 3,0 0,5 1,2 2,0 2,7 3,6 0,6 1,2 2,0 2,1 4,5 0,2 0,5 3,0 3,0 6,0
36-12-60 36-12-60 48-21-110 30-17-60 45-12-64 110-23-180 30-9-55 45-11-67 24-17-160 30-8-55 40-9-56 30-18-195 28-8-48 36-9-55 43-18-170 26-6-45 30-8-55 30-17-275
0,6-2,0 0,6-3,0 2,0-3,0 0,6-2,5 0,6-3,0 1,2-3,2 0,6-2,7 0,6-3,6 5,2-7,3 1,0-4,0 1,0-4,3 2,1-4,3 0,3-3,6 1,0-4,3 2,4-3,0 2,0-4,0 2,0-4,0 4,5-4,5
105
120
135
150
180
AASHTO 2001
5.2.8.
Enine Eimler
Tasarm Kriterleri Blmnde aklanan karayolu iin uygulanacak maksimum dever oranlar kavak blgelerinde de geerli olmakla birlikte, kent geilerinde olduu gibi kavak tasarmnda da maksimum %6 alnmas arzu edilir. Kavaklarda dn kollarndaki serbest trafik akm yarap ve boy ile snrldr. Bileik kurplar, spiraller veya bunlarn kombinasyonu ile oluturulan aamal deien kurplarn tasarmnda istenilen deverin uygulanmasna imkan salanr. Tasarm Kriterleri Blmnde verilen dever oranlar hesaplamalar ve bunlara karlk gelen yaraplarn tasarm iin kullanlmas uygundur. (Bkz. Dever Hesab)
136
Dn kolu terminallerinde (katlmlarnda) ksa uzunluktaki keskin kurp kullanm, deverin beklenmeyen enine eim deiimleri olmakszn uygulanmasnda, pratikte glkle karlalmasna neden olmakla birlikte, bu yzden yksek dever uygulanmasn da engellemi olur. Enine eimlerdeki ani deiimler kamyonlarn ve arlk merkezi yksek dier tatlarn stabilitesini olumsuz ynde etkileyebilir. Tablo 3.5,6, ve 7deki dever oranlar ve karl olan yaraplar, kstl (azaltlm) dever kullanlmasn gerektiren artlarda uygulanabilir.
5.2.8.1. Dever Deiimi

Genelde ka kesimlerindeki dever deiiminde Tablo 3.5de verilen maksimum relatif eimler (G) esas alnr. Buradaki deerler tek eritli dngler iin uygulanabilir. Tablo 3.6daki dzeltme faktrleri (bw), geni dngl yzeylerde etkin eimlerin hassas biimde ayarlanmasn salar. Dn kolu terminallerinde (katlmlarnda) enine eimin gelitirlmesi: Hz ve yarapa bal olarak enine eimin ortaya kmas dn kolu terminalleri iin pratik olmamaktadr. Buralarda dever gelitirme metotlar ematik olarak aada gsterilmektedir.
ekil 5.27- Dn kollarnda serbest akmda basit ve bileik kurp kullanm
137
Kenar 4 Kenar 3
Kenar 1 Eksen Kenar 2
Kenar 4 E-E Kesiti Kenar 3 Kenar 4 D-D Kesiti Kenar 3
C-C Kesiti
Kenar 3
B-B Kesiti
Kenar 3
A-A Kesiti
Kenar 1
Eksen
Kenar 2
ekil 5.28-Dn terminallerinde dever uygulamas ekil 5.28de, anayolun aliyman blmnden ayrlan dn kolu gsterilmektedir. Anayoldaki enine eim yardmc eritin d kenarna uzatlr. B noktasndaki ilave genilik tali olup, 1mden azdr. Enine eim yapm kolayl salar. B noktasndan sonra yardmc erit zerindeki enine eimi bu genilikten uzatmak ile ayn veya biraz daha keskin olmasn salayacak ekilde yeterli genilik bulunmaktadr. C noktasnda daha keskindir. D noktasnda dn kolunun tam geniliine ulalm olur. E noktasndaki burun civarnda anayolun sa kenar ile dn kolunun sol kenar arasnda aaya doru eim yapar.
138
Kenar 4 Kenar 3
Kenar 1 Eksen
Kenar 2
Kenar 4 E-E Kesiti Kenar 4 D-D Kesiti Kenar 3 Kenar 3
C-C Kesiti
Kenar 3
B-B Kesiti
A-A Kesiti
Kenar 1
Eksen
Kenar 2
ekil 5.29. Dn terminallerinde dever uygulamas ekil 5.29 da anayol ile dn kolu kurbunun ayn ynde olduu durum gsterilmektedir. Ayrlma kolunun arzu edilen deveri (anayoldakinden daha belirgindir) olduka ksa bir mesafe iinde gerekletirilir. C noktasnda anayolun enine eimi geniletilen kesime uzatlmtr. D noktasnda ise deiken enkesitler balam olup, tam devere E noktasnda ulalr.
139
Kenar 4 Kenar 3
Kenar 1
Eksen
Kenar 2
Kenar 4 E-E Kesiti Kenar 3
Kenar 4 D-D Kesiti C-C Kesiti B-B Kesiti A-A Kesiti Kenar 1 Eksen Kenar 2
Kenar 3 Kenar 3
Kenar 3
ekil 5.30. Dn terminallerinde dever uygulamas ekil 5.30da grnt ve sr kalitesi nedeniyle anayoldan aksi ynde ayrlan yardmc eritlere (anayoldaki dever oran nedeniyle) enine eim vermek zorlar. Anayoldaki enine eim yardmc eritte uzatlr (B). C noktasnda daha az oranda yukar doru gitmektedir. ki eim arasndaki fark D noktasnda ok belirgin hale gelir. Burunun nnde kaplama kenarndaki enine eim iftli krlma yapar. Deverin byk blm burundan sonra salanr.
140
Kenar 4 Kenar 3
Kenar 1 Eksen Kenar 2
Kenar 4 E-E Kesiti Kenar 4 D-D Kesiti Kenar 3 Kenar 3
C-C Kesiti
Kenar 3
B-B Kesiti
Kenar 3
A-A Kesiti
Kenar 1
Eksen
Kenar 2
ekil 5.31- Dn terminallerinde dever uygulamas ekil 5.31 de Paralel hz deitirme eritlerinin tasarmnda enine eim deiiminin bir ksm bu erit boyu zerinde yaplabilir. Deiimin yardan fazlas D noktasna kadar, tamam ise burun ucuna gelindiinde gerekleir.
5.2.9.
Yardmc eritler
Genellikle anayol orta aklklarndaki sola dnlerde ve tali yol sa dnlerinde kullanlr. Kavan kapasitesini artrmak ve gvenliini gelitirmek iin tercih edilir. ou durumda, sa dn hareketini tamamladktan sonra hzlanarak manevra yapmak ve anayoldan tali yola dnlerde yavalamak iin tasarlanrlar. Yardmc eritler en az 3m genilikte olmaldr. Arzu edilen genilik ise anayoldaki erit genilii kadar olmasdr (3.5m). Yardmc erit refjle ayrlacaksa, uygun bir mesafe salanmaldr. Dn yapacak tatlar iin yardmc erit uzunluu ksmdan oluur: Giri kamas, yavalama-hzlanma ve depolama mesafesi.
141
Anayoldan ayrlmalarda (yavalama eridi) depolamal paralel tip, anayola katlmalarda (hzlanma eridi) ise kama tipi yardmc erit tercih edilmelidir.
5.2.9.1. Sa Dn eridi
Hemzemin kavaklarda sa dn eridi, Anayolda kesintisiz trafik akmnn salanmas Saa dnecek tatlarn dnmeden nce, yksek hzl transit akmdan etkilenmeden, gvenli ve konforlu frenleme ile yavalayabilmeleri Saa dnecek tatlarn depolanmas Durmadan uygun bir hzla saa dnebilmeleri DUR kontroll yaklamlarda saa dnecek tatlarn dier tatlardan ayrlmas amalarndan biri veya daha fazlasn salamay hedeflese de gereklilii ekil 5.32 ile saptanacaktr.
Zirve Saatte Sa Dnler, tat/saat
Zirve Saatte Toplam Trafik Hacmi, tat/saat
a- ki eritli Karayollarnda Sa Dn erit Gereksinimi
142
Zirve Saatte Sa Dnler, tat/saat
Zirve Saatte Toplam Trafik Hacmi, tat/saat
b- Blnm Yollarda Sa Dn erit Gereksinimi ekil 5.32 Edzey Kavaklarda Sa Dn erit Gereksinimi Sa dn eridinin tasarmnda Tablo 5.11de belirtilen uzunluklar esas alnacaktr. Tablo 5.11 Sa Dn erit Uzunluu Yavalama-Frenleme iin Sa dn iin Tasarm Durmak 1 iin Sa dn hz (km/saat Hz (m) (km/saat) 25 30 40 50 50 70 55 50 45 65 95 90 80 70 55 80 130 125 120 110 95 95 160 150 150 140 130 105 170 165 160 150 145 115 190 180 175 170 155
1. DUR iaretine veya trafik sinyalizasyonuna yaklamda 2. DUR kontrol iin
Depolama iin Tasarm saatlik Uzunluk2 trafik hacmi (m) (tat/saat) 60 61-120 121-180 >180 15-25 30 45 60
Sa dn trafik hacminin fazla olmas halinde ve/veya yksek hzl yollarda serbest akmn salanmas gerektiinde ekil 5.33da grld gibi, yavalama ve hzlanma eritleri tasarlanacaktr.
143
Rakordman
Paralel ksm
YAVALAMA ERD
Paralel ksm
Rakordman
HIZLANMA ERD
ekil 5.33 Hz Deitirme eritleri Tablo 5.12 Sa Dn erit Genilemesi

StraBenbau (AZ) RAL-K
144
ekil 5. 34. Yavalama eridi Tasarm Tablo 5.13. Dz veya %1 Eimli YollardaYavalama eridi Vt R LY (m) DUR 30+40 65 km/saat 15-25 30+25 30-45 30+10 DUR 30+45 15-25 30+35+55 70 km/saat 30-45 30+20+55 70 30+10 DUR 30+60 15-25 30+45 80 km/saat 30-45 30+30 70 30+15 90 30+15
Eimli yerlerde K ve LY deerleri Tablo 5. 14deki k ve ini dzeltme faktrleri ile arplr.
K (m) 50 50 50 55 55 55 55 60 60 60 60 60
Tablo 5.14-Yavalama eridi Dzeltme Faktrleri Eim % +g (k) %3 - %4 0.9 %5 - %6 0.8
% -g (ini) 1.2 1.35
ekil 5.35 Hzlanma eridi Tasarm
145
Tablo 5. 15 Dz veya %1 Eimli Yollarda Hzlanma eridi Vt R LH (m) 15 85 25-30 70 65 km/saat 45 55 70 25 15 117 25-30 100 70 km/saat 45 88 70 58 15 150 25-30 135 80 km/saat 45 120 70 90
Eimli yerlerde K ve LH deerleri Tablo 5..16 daki k ve ini dzeltme faktrleri ile arplr.
K (m) 50 50 50 50 55 55 55 55 60 60 60 60
Tablo 5.16 Hzlanma eridi Dzeltme Faktrleri Vt R=15 R=25-30 R=45 (km/saat) 65 70 80 65 70 80 1.3 1.5 1.3 1.5 1.3 1.5 0.7 0.6 0.67 0.57 0.65 0.55 1.3 1.5 1.3 1.5 1.3 1.5 0.7 0.6 0.67 0.57 0.65 0.55 1.3 1.5 1.4 1.6 1.4 1.6 0.7 0.6 0.67 0.57 0.65 0.55
R=70 1.3 1.5 1.4 1.6 1.4 1.6 0.7 0.6 0.67 0.57 0.65 0.55
Eim +g (k) -g (ini) %3-4 / %5-6 %3-4 / %5-6 %3-4 / %5-6 %3-4 / %5-6 %3-4 / %5-6 %3-4 / %5-6
5.2.9.2. Sol Dn eridi

Edzey kavaklarda gvenlik ve kapasitenin artrlmas amacyla sol dn eritlerinin gereksinimi de ett edilecektir. Bunun iin Yksek hzl iki eritli karayolu veya blnm yol olmas Tali yol trafik hacminin yksek olmas Sol dn trafik hacminin yksek olmas Sol dnlerden dolay kavakta tkanklk ve/veya kaza saysnn fazla olmas halinde kent geii kavaklarnda ve blnm yollarda mutlaka sol dn eridi yaplacaktr. Sol dn erit gereksinimi iin ekil 5.36 bir rehber olarak kullanlabilecektir.

Vk km/saat Kavak Hz
146
Saatlik Trafik ekil 5.36 Edzey Kavaklarda Sol Dn erit Gereksinimi a- Kural olarak sol dn eridi gerekli deildir b- Gerekli grldnde, sola dnlerde tehlike yoksa sol dn eridi yaplmayabilir c- Sol dn eridi gereklidir Sol dn eridinin uzunluu tatlarn gvenli ve konforlu bir ekilde yavalamas ve dn ncesi depolanmas hususlar gz nne alnarak belirlenecek ve yoldaki trafik akmn etkilemeyecek ekilde tasarlanacaktr. Sol dn eridinin uzunluu rakordman uzunluu, yavalama uzunluu ve depolama uzunluunun toplam kadar olacaktr. ekil 5.37de tasarm hzna bal olarak uygulanmas gereken minimum uzunluklar verilmektedir.
ekil 5. 37 Edzey Kavaklarda Sol Dn eridi (Cebi) Tasarm ki eritli yollarda sol dn erit elemanlar Yaklam rakordman (Ty) erit rakordman (T) Yavalama erit uzunluu (veya sol dn erit uzunluu) olarak ele alnacaktr. Burada yaklam rakordman yoldaki sapmayan trafii saa ynlendirmek ve sol dn eridi iin yer salamak iken, erit rakordman tatlar sol eride ynlendirmek amacyla ekil 5.37de grld gibi yaplabilecektir. Ancak blnm yollarda yeterli genilikte refj varsa (minimum 4 m), refjde daraltma yaplmak suretiyle sol dn eridi dzenlenecektir. Refj geniliinin yeterli olmad
147
durumlarda ise, sol dn eridini oluturmak iin refj geniletmesi iki eritli yollardakine benzer ekilde yaplr.
Ws
ekil 5.38 ki eritli Yollarda Sol Dn erit Elemanlar Sol dn eridi eksenin sanda veya solunda genileme yaplarak tekil edilebilir. Ancak, mmknse yol ekseninin sol tarafnda ilave sol dn eridi oluturulmaya allmaldr. Dk hzl yollarda ve/veya kamulatrma kst olan yerlerde yaklam ve erit rakordmanlar birletirilerek (yani WL>WS durumu) yaplabilse de, tatlarn tam korunmas salanamadndan dolay zorunlu kalnmadka yaplmamaldr. Ayrlma rakordman kardan gelen (yani kavaktan kan) tatlarn hzlanmalarn salamak amacyla yaplan bir nevi gei erisidir. erit rakordman sol dn eridinin balangcndan itibaren yaplacak ve ayrlma rakordman dndaki kesim mmknse ykseltilmi refj olarak yaplarak sol dn yapan tatlarn kontrol altna alnmas ve korunmas salanacaktr. Yaklam rakordman uzunluu (Ty) Forml 5.3 A ve B ile hesaplanacaktr. Sol dn eridine tatlarn konforlu ve gvenli bir ekilde ynlendirilebilmesi iin yaklam rakordmann belli bir uzunlukta olmas gerekir. Rakordman oran minimum 1:10 olacaktr. Ty = (2/3) W Vt (Vt 70km/saat ise) Ty = W Vt2 /150 (Vt < 70km/saat ise) Burada; Ty : Yaklam rakordman uzunluu, m W : erit genilii, m Vt : Tasarm hz, km/saat (5.3 A) (5.3 B)
148
Yaklam rakordman uzunluu (Ty) 50, 60, 70, 80 ve 90 km/saat tasarm hzlar iin 55, 95, 120, 145 ve 175 mden daha az olmamas arzu edilir. erit rakordman uzunluunun (T) tasarm hzna bal olarak min. 18, 27 veya 36m olmas arzu edilir.Yavalama erit uzunluu tatlarn gvenli ve konforlu yavalamalar ile tatlarn depolanmas iin gerekli uzunluklarn toplam olacaktr. Sol dnler iin yavalama erit uzunluunun tayininde Tablo 5.17 kullanlabilir. Tablo 5.17 Yavalama erit Uzunluu Tasarm Durma iin Gerekli Mesafe Hz (m) (km/saat) 50 65 60 80 70 100 80 125 90 150 100 180 ekil 5.38bde grld gibi sa tarafda genileme yaplarak sol dn eridinin tertiplenmesi halinde yaklam rakordman uzunluu (Ty) ve gei erisinin yarap (R) iin Tablo 5.18deki deerler nerilmektedir. Tablo 5.18 Sa Tarafta Genileme Yaplmas Halinde Yaklam Rakordman Tasarm R Tasarm Hz Ty (m) (m) (km/saat) 50 55 600 60 65 1000 80 85 1800 100 105 2400 120 120 3000
AASHTO 2001
Rakordman uzunluu ve oran tatlarn gvenli ve konforlu manevra yapmalar asndan gerekli olup, refj ve/veya ayrma adas iinde dnlen sol dn eritleri ekil 5.39deki gibi tasarlanacaktr.
149
ekil 5.39 Sol Dn eritlerinde Rakordman Tasarm Dorusal rakordman kullanlmas halinde 50km/saat hza kadar 8:1 ve 80km/saat hza kadar 15:1 rakordman oran gz nne alnacaktr. Kentsel alanda kurptaki kesimlerde ksa dz hatl rakordmanlar (Kamalar) tercih edilmelidir.Ksmi dorusal rakordman her iki uca ksa kurplar konularak yaplacak fakat dorusal ksmn uzunluu, toplam uzunluun 1/3 ila 1/2si arasnda olacaktr.Kurplu kesimlerde simetrik veya asimetrik kurplar ile tekil edilen kamalar yaygn olarak kullanlr. Bu kesimlerde balang ve biti kurp yaraplar ayn veya balang kurbu, biti kurbunun iki kat kadar olacak ekilde seilecektir. Refj iinde sol dn eritlerinin yaplmas halinde, Refj genilii (M) Refj aral (L) Tali yol ekseninde refj burnu dn yarap (R)
3.0m
gibi ana elemanlarn boyutlar, yol gvenlii ve kavak iletmesi asndan byk nem tad dikkate alnarak tasarlanmaldr. Sol erit geniliinin minimum 3m, fakat idealin erit genilii kadar olmas ve refj geniliinin yayalarn korunmas asndan minimum 1m olmas uygun olacaktr. Bu durumda refj geniliinin 4m veya 4,5m olmas gerekecektir. Ancak yaya trafiinin az olmas veya olmamas halinde, refj geniliinin 0,5m yaplarak sol dn erit geniliinin artrlmasyla yol gvenlii ve kapasitenin artmas salanm olacaktr.
5.2.10.
Kanalize Edzey Kavaklar
Kavaa giren tatlarn adalar ile kesin bir ekilde ynlendirilmesi sonucu oluturulan kavak tasarmna kanalize edilmi kavak denir. Bu kapsamda damla, adalar ve dnel kavaklar ele alnacaktr.
5.2.10.1. Damla Tasarm

Tali yol ekseni zerinde trafik ynn ayrmak amacyla ve tali trafiin bekleme zorunluluunun gerei olarak damla tasarm yaplr. Damla tasarm ada byklne ve tali yol ekseninin anayol eksenine balant asna gre iki tip olarak yaplacaktr.
150
Byk Damla Tasarm (Anayol iki eritli ve anayolda sol dn cebi var) A. = 80g <<120g
ekil 5.40 80g <<120g Byk Damla
Tasarm Aamalar: 1. Yan yol ekseninin anayol kenarn kestii noktann tespiti. 2. Yan yol ekseninin sanda Abak 1den alnan mesafede bir paralelin izimi. 3. Deeri Abak 2den alnan, 2deki doruya ve anayolda tatlarn girecei eridin i kenarna teet olan bir kurbun izimi. 4. 3de izilen kurpla ayn merkezli yarap 2m daha byk olan bir kurbun izimi.

5.
151
izilen daire merkezi ile 4de izilen kurbun anayol kenarn kestii noktay birletiren dorunun 3de izilen kurbu kestii noktann tespiti. 6. 5de bulunan noktadan geen ve anayolda sol dn eridinin i kenarna teet olan kurbun izimi. Kurp yarap Abak 2den alnmakla birlikte, damla bann 1.5-5m genilikte olmas iin yarap deitirilebilir. 7. Damla bann anayol kenarndan en az 2m, en fazla 4m mesafede olacak ekilde R=1.5mlik bir kurpla tekili. 8. Yan yol ekseni zerinde anayol kenarndan 40m uzaklkta bir mesafeden 3 ve 6da izilen kurplara teetlerin izimi. 9. Yan yol eksenine dik, 8de izilen teetler arasnda 2.5mlik mesafenin bulunmas. Bu noktada sadaki teetten ie doru 1m alnarak bulunan noktadan 3deki kurba teet izimi. Kalan 1.5mlik genilik R=0.75mlik kurpla yuvarlatlarak damla sonu tekil edilir. 10. 8de bulunan alann damla dnda kalan ksmnn boyanmas. B. <80g
ekil 5.41 <80g Byk Damla Tasarm Aamalar: 1. Yan yol ekseninin R 50mlik bir kurpla anayol kenarna dik olacak ekilde balanmas (Drtl kavaklarda damlalarn karlkl gelmesi iin eksenler damla genilii kadar kaydrlr.) 2. Deeri Abak 2den alnan yan yol eksenine ve anayolda tatlarn girecei eridin i kenarna teet olan bir kurbun izimi. 3. 2de izilen kurpla ayn merkezli yarap 2m daha byk olan bir kurbun izimi. 4. izilen daire merkezi ile 3de izilen kurbun anayol kenarn kestii noktay birletiren dorunun 2de izilen kurbu kestii noktann tespiti. 5. 4de bulunan noktadan geen ve anayolda sol dn eridinin i kenarna teet olan kurbun izimi. Kurp yarap Abak 2den alnmakla birlikte, damla bann 1.5-5m genilikte olmas iin yarap deitirilebilir. 6. Damla bann anayol kenarndan en az 2m, en fazla 4m mesafede olacak ekilde R=1.5mlik bir kurpla tekili. 7. Damla yaklak 25m uzunlukta tekil edilir. Damla sonunun 1m kadar yan yol ekseninden sola kaydrlarak R=0.75mlik bir kurpla tekili.

8. 5de izilen kurba damla sonundan bir teetin izimi. 9. 2de izilen kurba damla sonundan bir teetin izimi. 10. Damla sonunda damlaya ve yan yol eksenine 15mlik bir mesafede teet olan bir kurbun izimi. C. >120g
152
ekil 5.42 >120g Byk Damla Tasarm Aamalar: 1. Yan yol ekseninin R 50mlik bir kurpla anayol kenarna dik olacak ekilde balanmas (Drtl kavaklarda damlalarn karlkl gelmesi iin eksenler damla genilii kadar kaydrlr.) 2. Dzeltilmi yan yol ekseninin anayol eksenine dik olarak anayol kenarn kestii noktann 2.5m sandan bir dorunun izimi. 3. Anayolda sol dn eridinin i kenarna ve 2de izilen doruya teet olan dn kurbunun izimi. 4. ekilde verilen ablonla yan yoldan sola dn eridinin i kenarnn izimi (c noktas 3de izilen kurbun anayol kenarn kestii noktada ve i daire tatlarn girecei eridin i kenarna teet olacak ekilde) 5. Damla bann anayol kenarndan en az 2m, en fazla 4m mesafede olacak ekilde R=1.5mlik bir kurpla tekili. 6. R=30mlik bir kurbun 3de izilen kurba ve yan yol eksenine teet olacak ekilde izimi. 7. Damlann yaklak olarak 25m uzunlukta olacak ekilde tekili ve sonunun R=0.75mlik bir kurpla tekili. 8. 7de bulunan ada sonu ile 4de izilen kurbun bir teetle balanmas. 9. 8de izilen doruya ve yan yol eksenine damla sonundan yaklak olarak 15m uzaklkta teet bir kurbun izimi.

Kk Damla Tasarm (Anayol ve yan yol iki eritli) A. 80g <<120g
153
ekil 5.43 80g <<120g Kk Damla Tasarm Aamalar: 1. Yan yol ekseninin izimi. 2. Yan yol ekseni zerinde anayol kenarndan 10m uzaklkta bir noktann tesbiti. 3. Bu noktadan geen ve yan yol ekseni ile saa doru 6glk bir a tekil eden damla ekseninin izimi. 4. Damla ekseninin 1.5m sanda ve solunda eksene paralel iki yardmc dorunun izimi. 5. Bu yardmc dorulara ve anayol eksenine teet R=12m yarapnda dn kurplarnn izimi. Eer < 100g ise soldaki kurp yarap R=8mye kadar kltlebilir. 6. Damlann n tarafnn R=0.75mlik kurpla yuvarlatlmas. 7. Damla ekseni zerinde anayol kenarndan 20m uzaklktaki bir noktadan 5de izilen dn kurplarna iki teetin izimi. 8. 7de izilen teetler arasnda 1.5mlik bir mesafenin kald noktann tesbiti ve burada R=0.75mlik bir kurpla damla arkasnn tekili. 9. Yan yol ekseninde balayan ve damlann sana teet olan erit kenarnn izimi.

B. <80g
154
ekil 5.44 <80g Kk Damla Tasarm Aamalar: 1. Yan yol ekseninin R 50mlik bir kurpla anayol kenarna dik olacak ekilde balanmas (Drtl kavaklarda damlalarn karlkl gelmesi iin eksenler damla genilii kadar kaydrlr.) 2. Yan yol ekseninin anayol kenarn kestii noktann 3m solundan anayola dik bir dorunun izimi. 3. izilen bu doruya ve yan yol eksenine teet R=12m yarapl dn kurplarnn izimi. 4. Damlann n tarafnn R=0.75mlik bir kurpla yuvarlatlmas. 5. Yan yol ekseni zerinde anayol kenarndan sol dn kurbuna bir teetin izimi. 6. Bu doruyla yan yol ekseni arasnda 1.5mlik bir mesafenin kald yerin tesbiti ve burada R=0.75mlik bir kurpla damla sonunun tekili. C. >120g
ekil 5.45 >120g Kk Damla
155
Tasarm Aamalar: 1. Yan yol ekseninin R 50mlik bir kurpla anayol kenarna dik olacak ekilde balanmas (Drtl kavaklarda damlalarn karlkl gelmesi iin eksenler damla genilii kadar kaydrlr.) 2. Yan yol ekseninin anayol kenarn kestii noktann 3m sandan anayola dik bir dorunun izimi. 3. izilen bu doruya ve anayola teet R=12m yarapl dn kurplarnn izimi. 4. Damlann n tarafnn R=0.75mlik bir kurpla yuvarlatlmas. 5. Yan yol ekseni zerinde anayol kenarndan 20m uzaklktaki bir noktadan yan yoldan sol dn kurbuna bir teetin izimi. 6. 5de izilen doru ile yan yol ekseni arasnda 1.5mlik bir mesafenin kald yerin tesbiti ve burada R=0.75mlik bir kurpla damla sonunun tekili. 7. Yan yol ekseninde balayan ve damlann sana teet olan erit kenarnn izimi. Damlal Kavakta Ke Ada Tasarm
ekil 5.46 Damlal Kavakta Ke Ada Tasarm Tasarm Aamalar: 1. MLA merkezinden RLA+6.0+0.5m yarapnda bir daire yaynn izimi. 2. Damla sonundan 5.5m yarapl bir daire yaynn izim. 3. Anayol kenarndan 3.5m (min. 3.0m) uzakta yol kenarna paralel izimi. 4. 2de izilen daireye ve 3de izilen paralel izgiye teet olan bir kurbun izimi. 5. Bu kurp merkezinden (MRA) RRA+5.5m yarapnda bir daire yaynn izimi ve 1de izilen yay ile kesiim noktasnn tesbiti. 6. 4de izilen yay n bir daire yay veya gei erisi ile tali kavak koluna balanmas. 7. a) 5de bulunan kesiim noktasn merkez alan R=0.5mlik dairenin izimi, bu dairenin merkezini MRA ve MLA merkezlerine birletiren dorularn izimi. b) Bu dorularn 7.ada izilen R=0.5mlik daireyi kestikleri noktadan dikler klarak anayol kenar ile kesitirilmesi. 8. Anayol kenarndan, gen adann kesien kesimi ierisinde 0.5m mesafede bir paralelin izilerek gen adann kenarlar ile kesitirlmesi. 9. gen ada kelerinin R=0.5mlik kurplarla yuvarlatlmas. 10. a) 5de MRA merkezinden izilen RRA+5.5m yarapl daire yaynn anayol kenar ile kesitirilmesi. b) Anayol kenar ile gen ada arasndaki kesimin srekli izgi ile iaretlenmesi. 11. 10.ada belirlenen kesime noktasndan balayan, yavalama eridi iin tasarlanan uzunluun tesbiti.

5.2.10.2. Ada Tasarm
156
Adalar, trafik hareketlerinin kontrol iin kullanlan eritler arasndaki alanlardr. Ayn zamanda, yaya refj ve trafik iaretleri iin gerekli olan alan salarlar. Adalar ykseltilmi bordrle oluturulabilecei gibi, kaplamann boya veya termoplastik ile iaretlenmesi eklinde de yaplabilir.
ekil 5.47 Kavan Adalar ile Kanalize Edilmesi Kavak tasarmnda kanalize adalar genellikle, aadaki amalardan bir veya daha fazlasn salamak amacyla kullanlr. Tat akmalarn ayrmak akma alarn kontrol etmek Kavak blgesindeki byk kaplama alanlarn azaltmak Trafii dzenlemek ve kavan uygun kullanmn gstermek Dn hareketlerini dzenlemek Yayalar korumak ve gei alan salamak Dnen ve kesien trafii korumak ve depolamak Trafik iaret ve sinyalizasyon tatlarnn tesis edilmesini salamak
Adalar stlendii fonksiyona gre temel gruba ayrlr: Ynlendirme (kanalize) adalar: Dnlerde trafik hareketlerini kontrol altna almak ve istenilen yne ynlendirmek iin kullanlr. Kavak blgesindeki kullanlmayan bo alanlarn trafii artmamas iin adalara dntrlmesiyle elde edilir. artlara ve kavan boyutlarna bal olarak farkl ekil ve llerde tasarlanabilir. Dorusal ve dn trafiinin fazla olduu yerlerde uygun biimde yerletirilen kanalize adalar eitli avantajlar salar. Ancak, zellikle kk alanl bordrl adalarn yapld krsaldaki nemsiz iki eritli yollarda kavan kanalize edilmesi gerekmeyebilir. Genellikle krsal alandaki kavaklarda aydnlatma ve trafik iaret tatlarnn ve yaya geiinin olmad durumlarda, bordrl adalar kullanlmamaldr. nemli kavaklarn bulunduu ok eritli karayolu ve caddelerde bordrl adalarn yaplmas uygun olur. Srclerin davran alkanlklarna bal olarak, izgili ynlendirme adalar kavan etkinliini artrmak amacyla yaplabilir. yi dzenlenmi izgili bir kanalize kavak bordrl adalar yaplana kadar geici olarak hizmet verebilir. Fakat kt hava artlar ve kullanclarn davran alkanlklarnn uyumlu olmamas performans azaltaca iin, bu tip kanalize adalarn kullanmn gletirir.
157
ekil 5.48 Ynlendirme Adas Ayrma adalar: ekil 5.,49da grld gibi, blnmemi yollardaki kavaklarda tasarlanr. Kavaa yaklaan srcleri ilerideki kavan varl hakknda uyarr ve kavak iindeki trafii dzenler. Genellikle dorusal trafik akmlarnda zt veya ayn yndeki trafii ayrmak iin kullanlr.
ekil 5.49 Ayrma Adalar Refj adalar: Geni bir caddeyi geen yayalar korumak amacyla ehir geilerinde uzun mesafede yapld gibi edzey kavaklarda yine yayalar korumak, sol dnleri nlemek ve blnm yollarda zt akmlar uzun mesafede ayrmak amacyla da uygulanr.
ekil 5.50 Refj Adas ile Sol Dnlerin nlenmesi
158
Edzey kavaklarda tasarlanan adalarn baz fonksiyonlar ekil 5.51-52 ve 53de grlmektedir.
ekil 5.51 Trafik Kontrol Aralarnn Tesisi
ekil 5.52 Tatlarn Depolanmas
ekil 5.53 Yayalarn Korunmas Edzey kavaklardaki trafik adalarnn tasarm srasnda aadaki hususlara dikkat edilmelidir. Srclerin ayn anda birden fazla karar verme zorunda braklmamas 90 den byk al dnlerin veya keskin kurplarn yaplmamas akma alannn mmkn olduunca kk tutulmas Katlma ve rlme mesafelerinin mmkn olduunca uzun olmas
159
Trafik akmlar mmknse dik al deilse maksimum 60 ila 120 al olmas Dorusal trafik akmn kesintiye uratmamak iin ilave sa/sol eritler ile uygun uzunlukta depolama alan tasarlanmas Yaya geilerinin salanmas Edzey kavaklarda trafik adalarnn muhtelif kullanmlar ekil 5.54de verilmitir.
ekil 5.54 Adalarn Muhtelif Uygulamalar
160
Adalarnn tasarmnda; kesien kollardaki ve kavaktaki dnlerin tasarm hz ve trafik hacmi, kesien kollarn genilikleri ve geometrisi, kullanlacak ada tipi ve bykl gibi hususlar detayl bir ekilde ett edilecektir. Bununla ilgili dikkate alnmas gereken nemli kriterler unlardr: Kavak iindeki tatlarn manevralarn ve ynlendirilmelerini kolaylatrmak amacyla ada says mmkn olduunca az tutulmal Adalarn etkin olabilmesi iin yeterince byk olmal Yanal gr mesafesinin yetersiz olduu ve anayolda keskin yatay kurbun bulunduu yerlerde ada yaplmamal Ada yerleri ve byklkleri, kavak iindeki dn hareketlerinin kolaylkla alglanabilmesini salayacak ekilde dzenlenmeli Adalarn yaklam ve sivri ular, srcler tarafndan kolaylkla grnebilir (trafik iareti, reflektr, vb.) ekilde yaplmal Ayrma ve refj adalar yaklamlar, tercihen 1:15, zorunlu hallerde 1:5 ila 1:15 arasnda rakordman ile ve sivritilmi olarak yaplmal Refj adalar, zt trafii ayrmak iin minimum 1.2m, yayalar korumak ve sol dn eridi oluturmak iin minimum 4-6m olarak tasarlanmal En kk bordrl ynlendirme adas kentii kavaklarda 5m2, krsaldaki kavaklarda 7m2 tasarlanmal. Her ikisi iin tercih edilen alan ise 9m2dir. Ke gen ynlendirme adalarnn kenar uzunluklar (ke yuvarlamalar hari) 3.5mden az olmamal. Minimum 4.5m olmas tecih edilir. Ayrma adalar minimum 1.0m genilikte ve 6~8m uzunlukta tasarlanmal. Yeterli alann olmad zel durumlarda, uzatlm adalar minimum 0.5m genilie kadar dzenlenebilir. Yksek hz yollarndaki kavaklarda trafii ayrmak iin kullanlan bordrl ayrma adalar minimum 30m uzunlukta tasarlanmal Adalar ayn zamanda, byklklerine, yerlerine ve fiziksel fonksiyonlarna bal olarak eitli ekillerde dzenlenirler. Kavan yerletii alan, krsal veya kentii oluu tasarm etkiler. Fiziksel anlamda tipte uygulanr. Ykseltilmi bordrl adalar; genellikle kentilerinde uygulanr. ounlukla kullanlan bordr ykseklii (kaplamadan sonra) 15cmdir. Kaplamann izgilerle veya reflektif malzeme ile iaretlenerek dzenlenmesiyle oluturulan adalar; hzn dk ve alann snrl olduu kentii kavaklarda yaygndr. Kaplama kenarlar ile ekillendirilen, iaret veya klavuz direklerle desteklenen adalar; byk yarapl kurplarn ve geni orta refjlerin bulunduu krsaldaki kavaklarda kullanlr. Ynlendirme amal ykseltilmi ke adalar, kentd yollarda banket, kentii yollarda kaldrm olmasna bal olarak farkl geometrik ekil ve telenme ile yaplacaktr. Ayrca ke adalar dn yapan trafiin hacmine bal olarak byk veya kk tipte tasarlanacaktr. Byk ke adalarnn uzun kenar minimum 30m olacak ve bordrl adalarn burun ular 0.5-1m yarapnda tasarlanacaktr. Ynlendirme amal ykseltilmi gen ke adalarnn kentii yollarda kaldrm yaplmas halinde geometrik boyutlar ve detaylar ekil 5.55de grld gibi dzenlenecektir.
161
ekil 5.55 Kentii Yollarda Ke Adalarnn Tasarm Ynlendirme amal gen ke adalarnn kentd yollarda banket olmas halinde geometrik boyutlar ve detaylar ekil 5.56de grld gibi tasarlanacaktr. gen ada yavalama veya hzlanma eridi ile birlikte tasarlandnda erit bitiminden olan mesafesi banket genilii kadar veya minimum 2m alnmaldr.
162
ekil 5.56 Kentd Yollarda Ke Adalarnn Tasarm
Ke adalar yol eritlerinden ie doru telenecektir. telenme miktar kentd yollarda anayoldaki banket geniliine eit ve sabit iken kentii yollarda yaklam burnunda daha fazla ama biti ucunda daha az olacaktr. Ayrca sa dn veya tali yolda genleme miktar 0,6-1,0m sabit genilikte olacaktr. Ke adas detay ekil 5.57deki gibi olabilecektir.
telenme Miktar: Oa : 0,6 1,8m : 0,3 0,9m Ob Oc : 0,6 0,9m Od : 0,6 1,8m : 0,6 0,9m Oe Of : 0,6 0,3m
Ke Yaraplar: R1 : 0,6 0,9m R2 : 0,6 1,5m R3 : 0,3 0,6m Not: Tasarm hz ve ada bykl artka byk deerler kullanlacak
ekil 5.57 Ke Adas Detay
Ayrma adalarnn zellikle yksek hzl yollarda kullanlmas halinde, ekil 5.58de grld gibi, yaklam burnunda artan bir genileme yaplarak tatlarn adaya arpma riski ortadan kaldrlmaya allacaktr.
163
ekil 5.58 Ayrma Adas Detay
5.2.10.3. Dnel Kavaklarn Tasarm

Dnel kavaklarn birbirinden farkl uygulamalar olup, tasarmlar iki grup altnda deerlendirilecektir: Mini dnel kavaklar Modern dnel kavaklar Bu kapsamda kavak elemanlarnn tasarmnda Dnel ada yarap Dairesel yol platformu genilii Yaklama-ayrlma genilii Giri-k platform genilii ve yarap Enine eimler Yaya geii gibi hususlar ele alnacaktr. Bu elemanlarn boyutlar kavak iletme hz, kapasite ve gvenlik unsurlarna bal olarak belirlenecektir.
5.2.10.3.1. Mini Dnel Kavak Tasarm

Trafik hacmi ve bulunduu yere gre deien tipleri bulunan, kanalize edilmi kavaklardr. Kamulatrma maliyetinin yksek olduu yerlerde ve zellikle kent geilerinde, lkemizde sklkla uygulanan dnel kavak tipidir. Tasarm hz kent geilerinde daha dk, krsalda daha yksek olmak zere ortalama 25-65 km/saat arasnda deiir. Orta ada tekilinde minimum dn yarap (ada etrafnda dnlerde depolanacak tat tiplerine bal olarak) esas alnr. Kavak kollarnda ynlendirme adalar uygulanr. kollu kavaklarda anayolda geri dn yaplmas gerekmiyorsa yarm dnel olarak uygulanr. Ortadaki yarm ada yarapnn minimum 15m olmas arzu edilir. Adann tali yol taraf anayolun dorultusu esas alnarak oluturulur.
164
Keleri kk yaraplar (R=2-4m) ile yuvarlatlr. Orta adann 1m dnda paralel olarak geirilen emniyet kurbuna teet olacak ekilde, anayol ve tali yoldaki ynlendirme adalar tekil edilir.
ekil 5.59 Mini Dnel Kavak Drt veya daha fazla kollu kavaklarda ve anayolda U-dn gerektiren yerlerde uygulanrlar. rlme blgelerinde trafiin ayn veya birbirine yakn olmas durumunda orta ada dairesel, birbirinden farkl olmas durumunda eliptik dnel olarak uygulanacaktr. Anayolun tasarm hz ve yanal srtnme faktrne gre yaraplar belirlenir. Dnel kavaklar konumlar gerei dz veya dze yakn arazilerde uygulanmakta olup, mini dneller byk dnellerin kamulatrma glkleri nedeniyle tercih edilmektedir. Trafiin youn olduu ve yaya geilerinin bulunduu yerlerde, tat-tat ve tat-yaya akmalarnn nlenmesi amacyla sinyalize edilerek uygulanrlar. Ayrca blnm yollarda U-dnler iin yeterli refj geniliinin salanamad durumlarda, kamulatrma gl nedeniyle U-dn iin yolun sa veya sol tarafnda lup oluturulamyorsa bu kesimde refj geniletilerek dairesel veya eliptik orta ada tekili ile U-dnler salanacaktr.
5.2.10.3.2. Modern Dnel Kavak Tasarm

Modern dnel edzey kavaklarda ekil 5.60de grld gibi, tatlarn kavaa giri-knda ve kavak iindeki hzlar nemli lde azaltlabildiinden dolay kavak kapasitesi azalrken trafik gvenlii artmaktadr. Kavaa giri-k ap ve dn uzunluklarnn azalmas, tat iletme hznn dmesi, kavak iindeki tatlarn durma ve park etmesinin kstlanmas ve yaya hareketlerinin kontoll hale getirilmesi gvenlii artrr. Bu nedenle transit trafik hacmi az, sol-sa ve U dn trafik hacmi ve yaya trafii fazla olan kavaklarda tercih edilir. Bu kavaklarn iletme ve tasarm iki temel prensibe dayanr: Kavak yaklamna giren btn tatlarn dnel ada evresinde seyreden tatlara yol vermesi prensibi. Bu uygulamada, serbest trafik akmn salamak ve trafik kapasitesini artrmak iin Yol Ver iareti kullanlr. Bu tip kavaklarn tasarmnda, rlme hareketleri tasarm veya kapasite kriteri olarak dikkate alnmaz. Transit trafiin kavak blgesini dorusal veya buna yakn bir hat ile gemesine izin vermeyip, giriteki kanalize ynlendirme adalar ve merkezi dnel ada vastasyla uygun dairesel yrngelerde saa saptrlmas prensibi.
165
Ada
Dairesel d ap
ekil 5.60 Modern Dnel Kavak Elemanlar Yol Ver prensibi ile tasarlanan modern dnel kavaklarda ekil 5.61de grld gibi ayrlma ve katlma akmalar fazla deimemekle birlikte, kesimeler ortadan kaldrldndan yol gvenlii nemli lde artmaktadr.
a-3 Kollu kavaklar
166
ekil 5.61 Modern Dnel Kavaklarda akmalar ekil 5.62de ise, 4 kollu bir kavakta tat-yaya akmas 16 iken bu kavaklarda 8e indii grlmektedir.
ekil 5.62 Modern Dnel Kavaklarda Yaya-Tat akmas Dnel kavak elemanlarnn dier edzey kavaklardan farkl her bir elemann birbirleriyle etkileim iinde oluu nedeniyle iletme artlar ve geometrik tasarmlar farkl olarak ele alnmaldr. Bu nedenle tasarmlar kavak kollarndaki ve kavak iindeki iletme hzlarnn dk olaca gz nne alnarak yaplmaldr. rnein bu tip kavaklara yaklamdaki 70, 55 ve 40 km/saat olan tat hzlar, kavak iinde 35, 30 ve 25 km/saate dmek zorunda kalacaktr. Hz azalmas, giri yarap ve geniliini etkileyecek olup, tasarm hz aadaki forml ile hesaplanacaktr. Tablo 5.19 nerilen Maksimum Tasarm Giri Hz Kavak Tipi Mini Dnel Kentii kk apl Kentii tek-eritli Kentii ift-eritli Kentd tek-eritli Kentd ift-eritli Vt (km/saat) 25 25 35 40 40 50
167
Vt = 127 R (e + f )
Burada; Vt : Tasarm hz, km/saat R : Yarap, m e : Dever, % f : Yanal srtnme faktr
(5.4)
Kavak giri kollarnda dk hza bal olarak dever orannn azaltlarak uygulanmas arzu edilir (%2). Ada etrafndaki dairesel yol kesiminde yzey drenajn salayacak enine eimin uygulanmas yeterli olacaktr. Yanal srtnme faktr (f) hza bal olarak Tablo 5.20den alnacaktr. Tablo 5.20 Yanal Srtnme Faktr Vt (km/saat) f 10 0,50 20 0,35 30 0,28 35 0,25 40 0,23 45 0,21 50 0,19 60 0,17
AASHTO 2001
R1 : Giri yarap R2 : Dairesel yrnge yarap R3 : k yarap R4 : Sol dn yarap R5 : Sa dn yarap ekil 5.63 Dnel Kavakta Yrnge Yaraplar Kavak geometrisinin oluturulmasnda aadaki hususlar gznne alnmaldr. Giri kurp yarap (R1), ada etrafndaki dairesel yrnge yarap (R2) ve k yarapndan (R3) daha kk veya dairesel yrnge yarapna (R2) eit olmaldr. Tek eritli dnel kavan giri geometrisi, ekil 5.64de grld gibi, giri kurbunun d kenar dairesel yolun d kenarna (yani kaplama kenarna veya yol platformunun d kenarna) teet ve giri kurbunun i kenar ise orta adaya teet olacak ekilde tasarlanmaldr. Bu durumda tatlarn gvenli bir ekilde ynlendirilmesi salanm olacaktr. Ayrca giri yarap, uygun iletme hz iin For.5.4 ile belirlenecek ve R1 R2 olacak ekilde seilecektir.
168
Tablo 5.21 Max R1 Deeri iin Yaklak R4 Deeri Tek-eritli Dnel Kavak ki-eritli Dnel Kavak Dnel Max R1 Yaklak R4 Dnel Max R1 Yaklak R4 Kavak Kavak R V R V R V R V ap ap (m) (km/saat) (m) (km/saat) (m) (km/saat) (m) (km/saat) (m) (m) 30 54 41 11 21 45 65 44 15 24 69 45 17 25 35 61 43 13 23 50 78 47 20 27 40 69 45 16 25 55 26 60 83 48 23 28 45 73 46 19 65 88 49 25 29 70 93 50 28 30
ekil 5.64 Tek eritli Modern Dnel Kavakta Giri Kurbu Tasarm ift eritli dnel kavaklarda tat yrngelerinin akmasn minimize etmek amacyla ekil 5.65 ada grld gibi, nce byk yarapl daha sonra kk yarapl giri kurbu tasarlanacaktr. Birinci byk kurp i kenara paralel olup merkez adasna erisel teet olacak ve ikinci kk kurbu ise giri yol geniliinin d kenarnn konumunu belirlemek amacyla tasarmc izim yoluyla belirleyecektir.
ekil 5.65.a ift eritli Modern Dnel Kavakta Giri Kurbu Tasarm

(Balang giri kurbunun byk yarapl olmas durumu)
169
ift eritli dnel kavakta tat yrngelerinin akmasn nlemek amacyla nce kk sonra byk yarapl kurplar ile alternatif tasarm yntemi uygulanabilecektir.
ekil 5.65.b ift eritli Modern Dnel Kavakta Giri Kurbu Tasarm (Balang giri kurbunun kk yarapl olmas durumu) Her iki durumda da tat hzlarnn dmesi ve tatlarn merkez adasna erisel teet olarak ynlendirilmesi salanacaktr. Ayrca tek eritli dnel kavakta R1 R2 olmas uygun iken ift eritli dnel kavakta ise tat yrngelerinin akmamas iin R1in ok kk olmamas uygun olacaktr. Dnel kavak knda skkl azaltmak iin R3> R1 yaplmas gerekir. Fakat k kurbundaki yaya geiinde yayalarn korunmas iin hzn azaltlmas asndan, k kurp yarapnn kltlmesi gerekeceinden tr bu iki hususun dengelenmesine allmaldr. R3>R2 olmakla birlikte aradaki farkn az olmas arzulanr. ekil 5.65 cde grld gibi, k kurbu dairesel yol platformunun d kenarna teet ve i kenar (sol taraf) merkez adasna erisel teet olacak ekilde yaplacaktr.
ekil 5.65.c Tek eritli Dnel Kavakta k KurbuTasarm
170
ift eritli dnel kavakta da k tasarm tek eritli dnel kavaktakine benzer ekilde yaplacak olup, kurbun i kenarnn devam orta ada yerine i eritin kenarna teet olacaktr. Kentd yollarda yaya trafiinin az olmas nedeniyle k yarap byk tutularak tatlarn kava hzla terketmesi salanacaktr. Ancak kentii yollarda ise yaya gvenlii iin fazla byk olmamas tercih edilir. Modern dnel kavan gvenlik ve performansn artrmak amacyla giri genilikleri minimumda tutulmaldr. Kapasite ihtiyac ve performans her bir giri iin erit says ve geniliini belirleyen nemli etkenlerdir. Ayrca dn trafii de giri geniliklerinde az da olsa ilave genileme gerektirebilir. Neticede, giri genilii ve dairesel yol platformu geniliinin belirlenmesi optimum kapasite ve iletme dengesini salamaya yneliktir.
Tablo 5.22 Kentii Modern Dnel Kavak Tasarm Deerleri Dairesel d ap 26m 35m Dairesel yol platformu genilii 8,00m 6,50m D ap/ ap oran 2,5:1 Giri erit genilii k erit genilii Girite yuvarlatma ap kta yuvarlatma ap Dever Kavak yerinin maksimum eimi Ada (refj) genilii
3,00m 3,50m 3,50m 3,75m 10m 12m 12m 14m -% 2 , -% 2,5 %6 2,00m
Tablo 5.23 Kentd Modern Dnel Kavak Tasarm Deerleri Dairesel d ap 35m 45m Dairesel yol platformu genilii 6,50m 6,00m Giri erit genilii k erit genilii Girite yuvarlatma ap kta yuvarlatma ap Dever Kavak yerinin maksimum eimi Ada (refj) genilii Ada (refj) genilii (yaya kullanm yoksa)
3,50m 4,00m 3,50m 4,50m 12m 14m 14m 16m -% 2 , -% 2,5 %6 2,00m > 1,60m
stenilen kapasiteyi salayabilmek iin erit geniliinin artrlmas gerekiyorsa, ekil 5.66da grld gibi, girilerde ve takip eden klarda paralel erit ilavesi veya tedrici genileme (kama) yaplmaldr.
171
ekil 5.66 Giri Geniliinin Artrlmas Yaya geilerinin nispeten az ama belirli bir kolda sa dn trafik hacminin ok fazla olmas halinde ekil 5.67de grld gibi, dnel kavan bir veya iki kolunda ilave sa dn eriti yaplabilir.
ekil 5.67 Dnel Kavakta lave Sa Dn eridi Tasarm
172
Dnel kavaklarda genellikle, trafik akmlarnn sinyalizasyon ile kontrol altna alnmad kent geilerinde, yaya geilerinin konumu ve boyutlandrlmas kavak tasarmnn nemli bir ayrnts olarak ele alnmaldr. Yayalarn diyagonal ynde gei yapmalarnn nlenmesi ve gvenlii salanm olan yaya geilerine ynlendirilmesi gerekmektedir. Bu amala yayalarn en ksa yry mesafesinde ve tatlar arasnda boluk bulunduunda geebilecek ekilde ynlendirilmesi iin ekil 5.68de grld gibi, yaya gei noktasnn YOLVER izgisinden ok fazla uzak olmayacak ekilde tasarlanmas ve blnm adalar zerinden yaya geilerinin engellenmesini salamak iin gerekli tedbirlerin (bariyer, bitkilendirme, vs.) alnmas uygun olacaktr.
ekil 5.68 Blnm Yaya Adalarnn Geometrik Tasarm Kavak knda srclerin kardan karya geen yayalar grebilmesi ve yayalarn gemesi srasnda kavak k kolundaki tatlarn durabilmesi iin yeterli bir uzunluk gerektiinden yaya geileri kavaktan uzaklatrlmaldr. Bu durumda yaya yrme mesafesi artacandan ideal gei yerinin seilmesine dikkat edilmelidir. Dnel kavak kollarndaki blnm yaya adalarnda ekil 5.68de grld gibi, yanal telenme ve yaklam (u) burunlar oluturulacaktr. Dnel kavak kollarnda blnm yaya adalar yaplarak yaya gvenliinin artrlmas ve zt trafik akmlarnn birbirlerinden ayrlmas salanacaktr. Blnm yaya ada boyutu arttka yaya gvenlii ve kavak ap artacak buna karlk giri-dn yapan tatlarn arpma riski ve hzlar azalacaktr. Bu nedenle blnm ada uzunluu, minimum 15m olmak zere yeterince uzun yaplacaktr. Yksek hzl ( 80km/saat) kentd yollarda yaplan modern dnel kavaklarda tatlarn kavaa yaklamlarndaki hzlarnn azaltlmas iin ekil 5.69da grld gibi, farkl yarapa sahip ayrma adalar kullanlabilir. Ayrma adasnn uzunluu iin konforlu yavalama uzunluu (0,039 V2t / 1,2) kullanlacaktr.
ekil 5.69 Kentd Yollarda Modern Dnel Kavak Yaklamnda Hz Drmek Amacyla Uygulanan Ayrma Adas Tasarm
173
ekil 5.70 Modern Dnel Kavakta gen Gr Mesafesi
5.2.11. Orta Aklklar

Refj veya ayrma adalar iinde yaplacak sol dn eritlerinde, hareket eden tatlarn tali yola dn manevralarn rahatlkla yapabilmesi iin refj aralnn (L) ve refj burun yarapnn (R) yeterli byklkte olmas gerekmektedir. Kontrol kurbu yarap otomobiller iin minimum 12m, kamyon iin minimum 15m ve tr iin minimum 23m alnacaktr. Buna gre refj aralnn (L) Tablo 5.24deki gibi olmas arzu edilir. Tablo 5.24 Minimum Refj Aral
R=12m M (m) 1,2 1,8 2,4 3,0 3,6 4,2 4,8 6,0 7,2 8,4 9,6 10,8 12,0 15,0 18,0 Yuvarlatlm Burun 22,8 22,2 21,6 21,0 20,4 19,8 19,2 18,0 16,8 15,6 14,4 13,2 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Sivriltilmi burun 22,8 18,0 15,9 14,1 12,9 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 M (m) 1,2 1,8 2,4 3,0 3,6 4,2 4,8 6,0 7,2 8,4 9,6 10,8 12,0 15,0 18,0 21,0 R=15m Yuvarlatlm Sivriltilmi burun burun 28,8 28,2 27,6 27,0 26,4 25,8 25,2 24,0 22,8 21,6 20,4 19,2 18,0 15,0 Min 12,0 Min 12,0 28,8 22,8 20,4 18,6 17,4 15,9 15,0 13,2 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 M (m) 1,2 1,8 2,4 3,0 3,6 4,2 4,8 6,0 7,2 8,4 9,6 10,8 12,0 18,0 24,0 30,0 33,0 36,0 R=23m Yuvarlatlm Sivriltilmi burun burun 43,8 43,2 42,6 42,0 41,4 40,8 40,2 39,0 37,8 36,6 35,4 34,2 30,0 27,0 21,0 15,0 Min 12,0 Min 12,0 36,6 34,5 33,0 31,5 30,0 28,8 27,6 25,5 23,4 21,9 20,1 18,6 17,1 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0 Min 12,0
AASHTO 2001
174
Tablo 5.24de belirtilen yuvarlatlm burun ve sivriltilmi burun tipi refjler ekil 5.71de grlmektedir. Sivriltilmi burun, refj aralnda sola dnen tatlarn istenilen yrngede hareket etmeleri asndan yararl olduundan dolay tercih edilecektir. M 3m olduunda sivriltilmi burun daha avantajl olmakla birlikte, M<3m iin her iki burun tipi arasnda pek fark olmad gz nnde tutulmaldr.
R=15miin R2=M/2
ekil 5.71 Refj Burun Tipleri
Sol dn trafik hacminin fazla olduu kavaklarda, ekil 5.72da grld gibi, ayn anda 2 farkl ynde sol dnlerin yaplabilmesi mmkn olmaktadr. Ancak bu durumda refj geniliinin ve aralnn fazla olmas ve her iki yaklam kolunda sola telenme yaplmas gerekecektir.
175
ekil 5.72 Ayn Anda Sol Dn Yaplabilen Kavak Ayn anda iki ynl sol dnlerin yaplabilecei kavaklar, sol dn trafik hacminin toplam trafik hacminin %20 veya daha fazla olmas durumunda nerilmektedir. Ayrca bu tip kavaklarda trafik akmlarnn akmasn nlemek amacyla tat yrngelerinin yer iaretleriyle belirlenmesi gerekecektir. Sol dn trafiinin fazla olmas halinde, ekil 5.73de grld gibi, zel sol dn eritleri dzenlenebilecektir.
ekil 5.73 zel Sol Dn eritleri

5.2.11.1.U-Dnler
176
Sola dn ve kar tarafa gei hareketlerine ilave olarak U-dn yapacak tatlarn depolanabilmesi iin orta refjde aralk braklr. Tali dn hareketlerini kavak kesiim alanndan uzak tutmak ve baz durumlarda ekonomik olmayan rampalarn ve ek yaplarn yapmndan kanmak iin kavan tesine yerletirilirler. Ana akm ve dier hareketleri engelleyecei durumlarda, U-dn hareketi iin kavan banda refjden aralk braklr. Genellikle ar trafie sahip ana akmn tali akmlarla kesildii ve karya geiin izin verilmedii, bu hareketin saa dnerek ve daha sonra karya geile ana akma katlarak U dnlerin salanaca yerlerde tercih edilir.Dzenli olarak, park etmi tatlarn bakm-onarm, dzenleme ilerine hizmet vermek amacyla eriim kontroll, blnm yollarda gelimemi alanlara doru giderken braklan aralklardr. Eriim kontrolnn olmad mevcut gelimelere hizmet eden ayn zamanda gelecekteki younluu alabilecek nitelikte uygun mesafelerde refj aral braklr. Her duruma uymayan sabit aralklar uygun deildir. Arazi durumu ve yerel servis ihtiyacna gre bu aralklara karar verilmelidir. Ancak, blnm yollarn kavak tasarlanmayan kesimlerinde genelde 3~5 km mesafede U dnlerin uygulanmas arzu edilir. Tek ynl i eritten ift ynl d eride dn yaplan, srasyla 5-15m ve daha st genilikteki refjler otomobil ve basit kamyon trafii iin uygundur. Gelimi yerlerde geni refjler pek yaygn deildir. Kamulatrma sorununun ve hzn dk olduu yerlerde sinyalizasyon kontrolyle trafik akn kontrol edebilmek iin yeterli aralklada zel U-dn tasarmlar gerekletirilir. Tek ynl i eritten 4 eritli blnm yolun banketine dn yapan srasyla 2 ve 12m genilikteki refjler binek otomobil ve basit kamyon trafii iin uygundur.
TASARIM TAITLARI N MNMUM M-REFJ GENL (m.)
MANEVRA TP
TASARIM TAITININ UZUNLUU (m.)
i eritten i eride eritten d eride eritten bankete
ekil 5.74 U-Dnleri iin Minimum Refj Genilikleri Sola dn hareketinin de olduu, trafiin ak ynnde, iki kavan tam ortasna U-dn amal aralklar iin 15-30m genilikteki refjler uygundur.
177
Dar refjlerde, yolun platform kenarna bitiik olarak tekil edilen lup ile U-dnler yaplabilir. U-dn yapacak tat says ve kamulatrma durumuna gre iki ekilde tasarlanabilir. U-dn yapacak tat says az ise ayn yndeki eridin sanda, fazla ise kar yndeki eride bitiik tekil edilir. (ekil 5.75 )
ekil 5.75 Dar refjlerde zel dolayl U-dn tipleri Birinci durumda, anayolun d eridinden ayrlan tat lupta sol dn yaparak durur. Anayolda gei iin uygun aral bulduunda normal sol dnle geiini tamamlar. kinci durumda refjdeki sol dn eridinden anayolu geerek luptan sol dnle geiini tamamlar.
5.2.11.2. Toplayc Yollar

Anayola komu arazi sahiplerinin trafik akmn direk kesmelerinin istenmedii durumlarda toplayc yol tasarlanmas dnlebilir. Erime kontrolnn salanmasyla da anayol kapasitesi artar. Anayol akm ve toplayc yol akm kesimeleri ile yanl yn girileri oluabilir. Bu da toplayc yollu tasarmlar sadece ana akml tasarmlara gre daha karmak klar. Tek toplayc yolun olduu bir rnekte iki anayol akm ve bir toplayc yol olmak zere her balantda kesiim olur. Younluun az olduu yerlerde, otomobil trafiinin minimum dn artlarn salayacak ekilde tasarlanabilir. Younluun ve ticari amal tatlardan dolay kesilemelerin ok olduu yerlerde de, belli hareketlerin yasaklanmasyla mininmum geometrik tasarm artlar kullanlabilir. Orta seviyede ar trafik hacminin olduu toplayc yolda salkl bir ileyi iin minimum 50m ayrc yaplmaldr. Bunun iin aadaki kabuller gereklidir: Anayol zerindeki trafii doru ynlendirebilmek iin gerekli iaret ve trafik kontrol aralarnn yerletirilebilmesi amacyla gerekli minimum artlardaki uzunluktur. Bu ana kesiim yerinde toplayc yolu bloke etmeden gerekli depolama yerinin olmasna kanalize eder. Anayoldan toplayc yola olan hareketler gerekleirken akmda ciddi bir kesintinin olmamasn salar. Anayol ve toplayc yol arasnda U-dn imkan verir. Baskn olan yne olabilecek yanl dnleri engeller.
Bu ayrc uzunluu 100myi bulduunda sola dnlerde kesimelere ve byk miktarda tat depolanmasna izin verir.
178
Toplayc yol trafiinin hafif olduu ve kamulatrma kstnn olduu yerlerde dar ayrclar uygulanabilir. Toplayc yoldan anayola sol dn hareketleri, baskn ynden yaplan U-dn hareketleri ve saa dn hereketleri bu ayrclarn geniliinden dorudan etkilenir. Bunlar gz nnde bulundurulduunda, anayola yanl ynde dn risklerini dikkate alarak, ayrc genilii 2-4mye kadar drlebilir. Bu durumda, toplayc yol ift ynl ise, anayola katlma ve ayrlmalar tek ynl ve tek eritli (anayol trafik akm ynnde) kama ile tasarlanmaldr. Bu tip toplayc yollarn anayola katlma ve ayrlmalar kavaktan minimum 150m nce ve sonra olmaldr.
Tali (kesen) yol
Toplayc yol
50m veya daha fazla
50m veya daha fazla
Toplayc yol a-K YNL TOPLAYICI YOL (Geni Ayrc-Refjl) Tali (kesen) yol 50m veya daha fazla Toplayc yol
50m veya daha fazla
Toplayc yol
b-K YNL TOPLAYICI YOL (Kamal Ayrc Refjl )
ekil 5.76 Toplayc yollu kavak
ekil 5.76 b toplayc yol trafiinin hafif olduu ve trafik kontrolnn sinyalizasyonla yapld durumu gstermektedir. ekil 5.76 a ise iki ynl ar toplayc yol trafiine rnektir. ekil 5.76. ada kesimelerdeki uygun yarap, saa dnlerde adalarla salanmtr. ekil 5.76 bde saa dnler, adalardaki bklm kamalarla salanmtr. Kamulatrma nedeniyle daha ok tercih edilen bu tipte ayrc adalarn balarnn bykl, kamulatrma durumu ve dnen trafik hacmine gre belirlenecektir. Hafiften orta dereceli trafik younluuna doru hizmet eden bir toplayc yol iin ayrc genilii minimum 18m olmaldr. Fakat Udnlerin anayoldan toplayc yola olduu seenekler iin bu genilik 50m olmaldr. Saa dnler iin yavalama ve depolama eritleri oluturulmaldr. Bu eritler kaplama iaretleri ile iyice belirginletirilmelidir.
KARAYOLU TASARIM EL KTABI 6. DRENAJ TASARIMI

Karayolu drenaj Yzeysel drenaj yaplar Yzeyalt drenaj yaplar olmak zere iki farkl ekilde tasarlanmaktatr.
233
Yzeysel drenaj tasarm, yol tasarmnn nemli bir aamas olup, yamur sularnn yola zarar vermeden uzaklatrlmas amacyla yaplr. Yzeysel yamur sularnn yola verdii hasarlar aada belirtilmektedir; Yzeysel yamur sularnn kaplama zerinden dren edilmedii takdirde trafiin yavalamasna, hidroplan etkisi ile trafik kazalarnn artmasna ve su sratma ile gr kaybna, Yzeysel yamur sularnn yol gvdesine girmesi nlenemedii takdirde temel/alttemel tabakalar ile dolgularn kayma mukavemetinin azalmasna ve kaplamann daha abuk bozulmasna, Yzeysel yamur sularnn dolgu kesimlerinde dere yataklarndaki suyun engellenmesi halinde suyun yol gvdesinden amasna veya yolun kapanmasna neden olmaktadr. Yolun yanal eimi ile yzeysel sular yol dna dren edilebilse de yollarda boyuna eimin minimum % 0,30 ila %0,50 olmasna allarak teker izi oluklarnda biriken sularn dren edilmesi salanmaldr. Yzeysel yamur sularnn yol gvdesine girmesi veya uzaklatrlmas yol hendekleri ile, dere yataklarndan gelen sularn yol gvdesinin altndan geirilmesi ise menfezler ile salanmaldr. Yamur sularnn yola zarar vermeden uzaklatrlmas iin gerekli yerlerde ve boyutlarda yzeysel drenaj yaplar tasarlanmaldr. Karayolu yzeyalt drenaj yaplar, yeralt su seviyesini kontrol etmek amacyla uygun tip ve boyutta tasarlanmaktadr.
6.1. YZEYSEL DRENAJ TASARIMININ ESASLARI

Yzeysel yamur sularnn yola zarar vermesini tasarlanmaktadr. Dren hendekleri Menfezler Bordr ve dm oluklar Kollektrler. nlemek amacyla aada belirtilen drenaj yaplar
Belirli bir miktar yan veya daha fazlasnn ortalama tekerrr aral (T) kullanlarak, standart olaslk teorisine gre Forml 6.1 ile hesaplanan takn olaslklar Tablo 6.1 de verilmektedir. P = 1 (1 1/T)N P : T yllk frekans peryodunda n yllk ya iddetinin (In) N ylda alma olasl veya takn riski T : Frekans peryodu veya ortalama tekerrr aral, (yl) N : Gznne alnan yl veya risk aral yada yapnn ekonomik mr , (yl) 1/T : T yllk frekans peryodunda tahmin edilen ya iddetinin alma riski 11/T : T yllk frekans peryodunda tahmin edilen ya iddetinin almama riski Tablo 6.1 Tasarm mr inde Takn Olma Olasl N Ylda Bir Takn Olasl, 1- (1-1/T)N Ortalama Her Yl in Tekerrr Ortalama Frekans Sresi (T) (1/T) N=100 N=75 N=50 N=25 N=10 N=5 N=2 100 0,01 0,63 0,53 0,40 0,22 0,09 0,05 0,02 75 0,013 0,74 0,63 0,49 0,29 0,13 0,06 0,03 50 0,02 0,87 0,78 0,64 0,41 0,18 0,09 0,04 25 0,04 0,98 0,95 0,87 0,64 0,34 0,18 0,08 10 0,10 1,00 1,00 0,99 0,93 0,64 0,41 0,19 5 0,20 1,00 1,00 1,00 1,00 0,89 0,67 0,36 (6.1)
N=1 0,01 0,01 0,02 0,04 0,10 0,20
234
Tablo 6.1 e gre ekonomik mr 75 yl olan bir yolun n yllk ya iddetinden daha fazla takn olma olasl aadaki gibi bulunur. I100 den daha fazla takn olasl I75 den daha fazla takn olasl I50 den daha fazla takn olasl I25 den daha fazla takn olasl I10 den daha fazla takn olasl P100 = 0,53 veya %53 P75 = 0,63 veya %63 P50 = 0,78 veya %78 P25 = 0,95 veya %95 P10 = 1,00 veya %100
Drenaj sistemi elemanlarnn tasarmnda kullanlacak takn tekerrr aralklar Tablo 6.2de verilmitir. Tablo 6.2 Drenaj Elemanlarnn Takn Tekerrr Aralklar Drenaj Eleman Takn Tekerrr Aral 10 Yl Refj, Kenar, Kafa, Topuk Hendekleri 10 Yl Palye Hendekleri 10 Yl Kademeli Hendekler 1025 Yl zel Hendekler 2-10 Yl Toplayc Borular (Kollektrler) 210 Yl Enine Dearj Yaplar 10 Yl Asfalt Bordr ve Dk Oluklar 10 Yl tler (Kolektre Dearj Durumunda) 10 Yl tler (Menfeze Dearj Durumunda) nemine Gre Seilecek Menfezler (Projelendirme iin) 10 Yl Menfezler (Kontrol iin) 100 Yl Menfezler (Takn Alannn nemine gre) 10 Yl Menfez Giri ve k Yaplar 100 Yl - 500 yl Kprler
Not : Takn debisinin tayininde belirtilen T sreleri gerektiinde mhendis tarafndan deitirilebilecektir.
In ya iddetinde, yolun getii en yakn meteoroloji istasyonunun verilerine dayal olarak Meteoroloji Genel Mdrl tarafndan hazrlanan Frekans-Ya Sresi-Ya Frekans abaklarnn en son basks esas alnacaktr.
6.2. MENFEZ TASARIMI

Yala aka geen doal dere yataklarnn (kuru derelerin) yolu kesmesi durumunda, yatan dolay yzeysel aka geen yamur sularnn yola zarar vermeden yolun altndan geirilmesi amacyla yaplan drenaj yaplarna menfez denilmektedir. Menfezler uygun boyutta tasarlanmaz ise ar yalardan sonra kuru dere yataklarnda kabaran sular yol gvdesini aarak yolun kapanmasna, yol dolgusunun erezyonuna veya dolgu yada dolgu altndaki zeminin tama gc ve/veya stabilitesinin azalmasna neden olmaktadr. Menfez civarndaki kaplamalardaki oturma, deformasyon, vb. bozulmalarn ounlukla yetersiz menfez tasarmndan kaynakland gznnde bulundurulmaldr. Menfezlerin yatay yerleimi ekil 6.1de grld gibi, doal dere yatann sahip olduu yatay eksen zerinde olmaldr.
235
a- Doal dere yata zerine menfezin yerleimi
b- Doal dere yata dnda menfezin yerleimi
ekil 6.1 Menfezlerin Yatay Yerleimi ekil 6.1ada grld gibi menfez doal dere yata zerine yerletirildiinde, doal dere ak menfezin giriinde ve knda bozulmayacandan, kelti, su kabarmas, vb. gibi sorunlar olumayacaktr. Doal dere yata zerine menfezin yerletirilmesi srasnda ok uzun bir menfezin yaplmas gerekli ise menfezin yol ekseni ile yapt a yani arpklk ekil 6.1bde grld gibi, azaltlarak menfez boyu ksaltlacaktr. Ancak dere yatann eimi ok fazla deitirilirse kelti, oyulma, su birikmesi, vb. sorunlarn oluaca gznnde tutulmaldr. Ayrca, doal dere yatann ok keskin dnler yapt yerlerde, yol gvdesinin erozyonuna neden olaca ve kelti potansiyelinin artabilecei gznnde bulundurulmaldr. Menfezlerin dey yerleiminde ekil 6.2de grld gibi, doal dere yatann sahip olduu dey eksen zerinde yaplmasna gayret edilmelidir. Menfez tabann doal dere yata zerine yerletirmeye allmaldr. Aksi takdirde kelti, oyulma, vb. sorunlarn giderilmesi iin gerekli tedbirler alnmaldr.
ekil 6.2 Menfezlerin Dey Yerleimi Menfezler doal dere yatann ekseninde ve eiminde yapldnda (dere yatann doal yatay ve dey ekseni zerine yerletirildiinde) menfezin memba ve mansap tarafnda ilave bir nlem almak gerekmeyecektir. Ancak doal dere yatann sahip olduu yatay ve dey eksen zerine baz nedenlerden tr menfez oturtulamadnda ilave nlemler gerekecektir. Bu amala membada oyulmay ve/veya mansapta keltiyi nleyecek ilave kaz ve beton veya anroman kaplamal dere yataklar ina edilerek su
236
ak yata salam bir zemine oturtulacaktr. Doal dere yata ok fazla eimli ( %10) ise suyun ak hznn artmas nedeniyle menfez tabannn anmas gznnde tutulmaldr. Bu durumda menfez taban dayankl yaplmal ve memba ksmndaki dere yatanda dinlendirme ukuru, enerji krc, vb. nlemler ile suyun ak hznn azaltlmasna allmaldr. Doal dere yata eiminin azaltlmas gerekli ise menfezin mansabnda dolgunun erezyona uramamas iin beton dearj kanallar yaplmaldr. Menfezin menba ve mansabnda veya ok eimli menfez tabannda alnacak ek nlemler detayl bir ekilde ett edilerek belirlenmelidir. Menfezin boyutunu ve menfezdeki suyun ak hzn tespit etmek iin ncelikle menfez iletme koulunu belirlemek gerekmektedir. Menfez iletme koulu aadaki gibi belirlenmektedir: Menfez giriinde su kabarmas (veya giri kontrol) Menfez knda su kabarmas (veya k kontrol) Menfez giriinde su kabarmas ekil 6.3de grld gibi, iki farkl tipte dnlp menfezin debi ve hz hesab buna bre yaplmaldr. Ancak zorunlu kalnmadka menfezin knda su kabarmasna izin verilmeyecektir. Zorunlu artlarda menfez knda suyun kabarmasna msaade edilmesi durumunda menfez knda gerekli nlemler alnmaldr.
ekil 6.3 Giri Kontroll Menfez letme artlar Menfez knda su kabarmasna izin verilmesi halinde ekil 6.4de grld gibi, iki tip olarak menfez debi ve su ak hz hesab yaplacaktr.
ekil 6.4 k Kontroll Menfez letme artlar
237
ekil 6.3 ve 6.4de grld gibi menfezde akan suyun ykseklii deiiklik gstermektedir. Bu deiiklik giri suyu ykseklii (Hw), k suyu ykseklii (Tw) ve akmn kritik ykseklii (DK) tarafndan belirlenecektir. Ayrca menfezin debisine ve ak hzna bal olarak sabit ak su yksekliine karlk gelen normal su ykseklii (Dn) belirlenecektir. Menfez hidroliine gre kritik kesitteki hz (VK) maksimum debide olumaktadr. Balca menfez iletme artlar aada verilmektedir. Tip I Hw 1,2 a olduundan dolay girite kabarma yok veya az (a= menfez ykseklii) Doal dere yatann nispeten az eimli ve geni olduu durumlardaki menfez akm Giriteki kabarma miktar ekil 6.5 ile bulunur Kritik hz menfez knda Tip II Hw > 1,2 a olduundan girite kabarma var Giriteki kabarma miktar ekil 6.5 ile bulunur Tip III Hw 1,2 a olduundan girite kabarma yok veya az Dalk ve dalgal arazide karlalan akm ekli Giriteki kabarma miktar ekil 6.5 ile bulunur Tip IV Hw > 1,2 a olduundan dolay girite kabarma var Tw > a olduundan dolay kta kabarma var Bu artlar altnda menfez tam dolu akmakta ktaki kabarma miktar ekil 6.6 ile bulunur Betonarme kutu menfezlerde Giri Kayb Katsaylar Tablo 6.3 de verilmektedir.
238
ekil 6.5 Giri Kontroll Menfezlerde Kabarma Tayini
239
(Tablo 6.3)
ekil 6.6 k Kontroll Menfezlerde Kabarma Tayini Kutu menfezlerin boyutlandrlmas iin ekil 6.7(A-E)de verilen abaklar kullanlacaktr. Abaktan menfezin geirecei debi miktarndan dik klp kritik eimi kestii noktadan sola gidildiinde kritik hz (VK) bulunacaktr. Ayn ekilde debi miktarndan dik klp menfez eimi kestirildiinde akmn normal derinlii (Dn) ve sola gidildiinde ise akmn normal derinlikteki normal hz (Vn) bulunacaktr. Ayrca menfez ykseklii ve akm hznn hesab iin Manning forml Q=A*v = A*(R2/3 *m1/2 /n) kullanlabilecektir. Kritik akm ykseklii Forml 6.2 kullanlarak bulunur. Dk= ((Q/B) /g) DK : Kritik ykseklik, m B : Ak genilii, m. Q : Yzeysel ak debisi, m3/san Akmn normal derinlii kritik derinlikten kk ise (dn<dk) menfez giriinde kabarma kontrol gerekir. Akmn normal derinlii kritik derinlikten byk ise (dn> dk) menfez knda da kabarma kontrol yaplmas gerekmektedir.
3 2
(6.2)
240
Menfez eiminin, minimum akm hzlarn gerekletirebilmesi iin en az % 0.5 eimde olmas gerekir. Ar akm hzlarna neden olmamak iin maksimum menfez eimi normal koullarda % 10 olmaldr. Tablo 6.3 Betonarme Kutu Menfezlerde Giri Kayb Katsaylar Drenaj Yaps Giri Kayb Katsays Dolguya Paralel Kafa Duvar (Kanat duvarsz) 3 Kenar dik keli 0,5 Yarap gvde boyutunun 1/12si kadar olacak 0,2 biimde yuvarlanacak veya 3 kenar pahl olacak Gvdeye 30den 75ye kadar a yapan kanat duvarlar Tepe noktas dik keli Tepe kenar yarap gvde boyutunun 1/12si kadar olacak biimde yuvarlanacak veya st kenar pahl olacak Gvdeye 10den 25ye kadar a yapn kanat duvarlar Tepe noktasna dik keli Kanat duvarlar paralel (Kenarlarn uzamas) Tepe noktas dik keli Kenar veya evi daralan giri 6.2.1 RASYONEL METOT Menfez tasarm dearj edilecek suyun miktarna baldr. Dearj edilecek suyun miktar (yatan dolay dere yatanda aka geen yzeysel yamur sular) Rasyonel Metot ile tayin edilecektir. Rasyonel metotda menfezin boyutlandrlmas iin gerekli yzeysel ak debisi Forml 6.3 ile hesaplanacaktr. Q=C*I*A/3.6 Q : Yzeysel ak debisi, m3/san C : Yzeysel ak katsays (Tablo 6.4den) I : Ya iddeti, mm/saat A : Ya sahas, km2 Rasyonel metot ile yaplan menfez tasarmnda, belirli bir ya havzas (yani yamur sularnn topland alan) iin yzeysel aka geen yamur sular gznne alndndan yan meydana getirdii yzeysel ak miktarnn belirlenmesi gereklidir. Yzeysel ak miktar ya iddetine baldr. Ya iddeti aada belirtilen nedenlerle artmaktadr. Frekansn (tekerrr sresi) artmasyla Ya sresinin ksalmasyla Ya alannn klmesiyle Ya iddeti, Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl tarafndan hazrlanan Ya - iddet-Sre Tekerrr Erilerinden alnr. Takn tekerrr aral iin Tablo6.2de belirtilen sre esas alnacaktr. Ya sresi ve ya alann dikkate alan konsantrasyon sresi iin (akn menfeze maksimum eriim sresi) aada belirtilen esaslar gznnde tutulmaldr. Konsantrasyon sresi, ya havzasnn en u noktasna den bir yamur damlasnn menfeze ulamas iin geen sre olup, bu srenin sonunda yzeysel ak debisi maksimum deere ulamaktadr. Menfezin boyutu maksimum yzeysel ak debisine gre belirlendiinde, ya havzasnda biriken yamur sular emniyetle dearj edilmi olacaktr. Konsantrasyon sresi Ana dere yatandaki ak sresi Arazi st (yani dere yatann balangc ile ya havzasnn en u ve/veya en yksek noktas arasnda kalan mesafe) ak sresi toplamna eit olacandan ayr ayr hesaplanacaktr. (6.3) 0,4 0,2
0,5 0,7 0,2
ekil 6.7A Kutu Menfez (b=1,00m)
241
ekil 6.7B Kutu Menfez (b=1,50m)
242
ekil 6.7C Kutu Menfez (b=2,00m)
243
ekil 6.7D Kutu Menfez (b=2,50m)
244
ekil 6.7E- Kutu Menfez (b = 3,00 m)
245

Arazi st ak sresi Forml 6.4 ile bulunacaktr. t1=L1 / (V1*60)
246
(6.4)
L1 : Arazi st ak uzunluu, m
V1 : Arazi st ak hz, m/san Arazi st ak hz, V1, Arazi st eimi < %2 ise 0,08-0,15m/san % 2 < Arazi st eimi < %4 ise 0,15-0,21m/san Arazi st eimi > %4 ise 0,21-0,30m/san olarak alnabilecektir. Ana dere yatandaki mecra ak sresi Forml 6.5 ile bulunacaktr. ti =0,0195*(Li /Hi)
3 0,385
t1
: Arazi st ak sresi, dakika
(6.5)
ti : Dere yatandaki ak sreleri, dakika Li : Dere yata uzunluu, m Hi : Dere yatandaki kot fark, m Konsantrasyon sresi Forml 6.6 ile bulunacaktr. tc = t1 + ti tc : Konsantrasyon sresi, dakika t1 : Arazi st ak sresi, dakika ti : Ana dere yatandaki ak sresi, dakika Belirlenen konsantrasyon sresi ile tasarm yaplacak menfezin en yaknndaki meteoroloji istasyonuna ait Frekans-Ya Sresi-Ya iddeti abandan In deeri mm/saat olarak tespit edilecektir. Ya havzasna den yamur sular zeminin yaps ile eimine bal olarak bir ksm zemine szarken bir ksmda yzeysel aka gemektedir. Yzeysel ak katsays (C), ya havzasna den yamur sularnn yzde kann yzeysel aka getiini ifade eden bir katsaydr. Yzeysel ak katsays Arazinin eimi arttka Arazinin bitki rts azaldka art gstermektedir. Yzeysel ak srasnda yamur sularnn zemine szma miktar aada verilmektedir. Kumlu zemin, yksek permabiliteli : 10 25 mm/saat Lm (kum + kil + silt) : 3 10 mm/saat Killi zemin, dk permabiliteli : 0,3 3 mm/saat Kayalk veya szdrmaz zemin : 0,1 0,3 mm/saat eitli arazi artlarnda yzeysel ak katsaylar Tablo 6.4den alnacaktr. (6.6)
247
Ya havzas (veya drenaj sahas) byk ve farkl zemin yapsna sahip ise yzeysel ak katsays Forml 6.7 ile hesaplanacaktr. Co=(C1*A1+C2*A2+.+Cn*An) / (A1+A2+..An) C0 : Yzeysel ak katsaysnn arlkl ortalamas Ci : Drenaj sahasndaki farkl yzeysel ak katsaylar Ai : Drenaj sahasndaki farkl yzeysel ak katsaysna sahip alanlar Tablo 6.4 Yzeysel Ak Katsaylar Yol Platformu iin Yol Platformu ve Kaplanm Alanlar Yksek Eimli Yarma veya Dolgu evleri ( > 45) Dk Eimli Yarma veya Dolgu evleri ( 45) Dzenlenmi Dk Eimli Alanlar (Refj vs.) Krsal Havzalar in Geirimsiz Dz-plak Dalgal-plak Yumuak-plak Dalgal-ayrlk Yapraklar Dklen Orman am Orman Meyve Aalkl Ziraat Arazisi Kentsel Havzalar in Youn ve Kesintisiz Biimde Yaplam Kentsel Alan Ticari/Kentsel Alan, Yakn Yaplama Kentsel Konut Alan, Snrl Baheler Banliyde Baheli Konut Alan Kum Tabakas zerinde Btnyle Yaplam Banliyo Park Bahe ve ayrlar (6.7)
C Ak Katsaylar 0,9 0,8 0,5 0,3 0,90 0,95 0,80 0,90 0,60 0,80 0,50 0,70 0,40 0,65 0,35 0,60 0,25 0,50 0,15 0,40 0,15 0,40 0,80 0,90 0,70 0,85 0,45 0,75 0,35 0,65 0,25 0,55 0,15 0,45
Yukarda belirtildii gibi I10 ve In , C veya C0 hesaplanan deerler ile Q10 ve Qn deerleri Forml 6.3 ile belirlenecek ve deneme-yanlma ile menfez kesiti tespit edilecektir. Seilen menfez kesiti iin Q10 esas alnarak belirlenen menfezdeki su kabarma miktar, menfez yksekliinden en fazla 20cm ise seilen menfez kesitinin Q10 iin uygun olduuna karar verilecektir. Seilen menfez kesiti iin Qn esas alnarak belirlenen menfezdeki su kabarma miktar, krmz kotun yaklak 1,25 m altnda ve menfez yksekliinin en fazla 3 kat kadar ise seilen menfez kesitinin Qn iin uygun olduuna karar verilecektir. Seilen menfez kesiti Q10 ve Qn iin istenilen artlar salyor ise uygun olduuna karar verilecek aksi halde daha byk kesit seilerek ilem tekrar edilecektir. Ya havza alan 10 15 km2ye kadar olan alanlar iin Rasyonel metot kullanlacaktr. Daha byk alanlar iin ise McMath metodu ve Sentetik Metot kullanlacaktr. Ancak McMath metodu genellikle her byklkteki dz arazide zellikle yzeysel drenaj kanallarnn kapasitelerinin bulunmasnda iyi sonu vermektedir. Dik eimli yamalardan beslenen yan derelere uygulanmamaldr.

6.2.2 MCMATH METODU McMath metodu ile yatan dolay doal dere yatandaki ak debisi Forml 6.8 ile bulunacaktr. Q = 0,0023 C I A4/5 S1/5 Q : Doal dere yatann debisi, m3/san C : Yzeysel ak katsays I : Ya iddeti, mm/saat A : Ya havzas, hektar (=10 000m2) S : Doal dere yata eimi, m/km veya eimin 1000 kat Yzeysel ak katsays Forml 6.9 ile bulunacaktr. C = CB + CZ + CT C : Yzeysel ak katsays CB: Bitki rtsne bal katsay CZ: Zemin cinsine bal katsay CT: Topografik yapya bal katsay CB, CZ ve CT katsaylar Tablo6.5den alnacaktr. Tablo 6.5 Yzeysel Ak Katsays (McMath Metodu) CZ Akm artlar CB Dk ok iyi rtl 0,08 Kumlu 0,08 Dk-Orta yi rtl 0,12 Hafif 0,12 Orta Olduka rtl 0,16 Orta 0,16 Yksek Seyrek rtl 0,22 Ar 0,22 ok yksek plak 0,30 Kaya 0,30 CT Dz Hafif eimli Dalgal ok dalgal Dik
248
(6.8)
(6.9)
0,04 0,06 0,08 0,11 0,15
Ya iddetinin tespiti iin dorudan For. 6.5 ile bulunan konsantrasyon sresi esas alnacak ve tasarm yaplan menfeze en yakn meteoroloji istasyonuna ait Frekans-Ya Sresi-Ya iddeti abandan I10 ve In ya iddeti belirlenecektir. Yatak eimi (S) doal dere yata eiminin 1000 kat veya yatan 1 kmsindeki m cinsinden kot fark (veya d miktar) olarak alnacaktr. Ancak dere yatann harmonik eimi (yani ayn ak sresi ve uzunluuna edeer olan ak eimi) esas alnacak ve Forml 6.10 ile hesaplanacaktr. Sh=(10/ (1/Si)
2
(6.10)
Sh : Dere yatann harmonik eimi, m/km Si : Doal dere yatak uzunluunu 10 eit paraya blndkten sonra her bir parasnn ayr ayr eimi Forml 6.8 ile Q10 ve Qn ayr ayr hesaplanp Rasyonel metotda olduu gibi menfez boyutlar belirlenecektir. 6.2.3 SENTETK METOT Sentetik metot ile yatan dolay doal dere yatandaki ak debisi Forml 6.11 ile hesaplanacaktr. Q=A* qp* ha *10
-3
(6.11)
Q : Ya havzasnn maksimum takn debisi, m3/san A : Ya havza alan, km2 qp : 1 mmlik aka neden olan izafi debi, lt/sn/ km2/mm ha : Yan aka geen miktar,mm

Sentetik metot ile takn debisi hesab yaplrken aadaki hususlar gz nne alnacaktr. Yan iddeti ve sresi Ya havzasnn bitki rtsne bal olarak yan aka geebilen miktar Ya havzasnn topografyas
249
Birim hidrograf kaidesine gre aka geen yamur sularnn ak yksekliinin (ha) sebep olaca debi 1 mmlik aktan bulunan debinin ha kat olduundan A qp ha deeri maksimum takn debisini verecektir. Ya havza alanlar 10 15 km2den 1000 kmye kadar olan byk alanlarn takn tahmin hesaplarnn bu metotla yaplmas uygundur. En uzun akarsu boyu L olmak zere, drenaj alan arlk merkezinin bu dere zerindeki izdm mesafesinden mansaba kadar olan mesafe Lc harita zerinde tespit edilir. Akarsu menbasndan balamak zere toplam mesafe 10 eit paraya blnerek srasyla si, si , 1/si ve 1/si deerleri hesaplanr. Daha sonra S ve S hesapla bulunur. S=[10/(1/si)] 0.225 0.5 0.16 qp = 414/[A x (LxLC/S ) ] forml ile veya Ya havza alan (A) ve L Lc/S bal olarak ile ekil 6.8den elde edilecektir. Buradaki deikenler L : Doal dere yatann uzunluu, km Lc: Ya havza alannn arlk merkezinin dere yatana olan izdm ile menfez arasndaki mesafe, km S : Doal dere yatann harmonik eimi, % ve m/100m si : Ksmi eim A: Ya havza alan , km2 1 mm. ak iin -3 Qp=Ax qp x10 x1mm, m3/sn.
ekil 6.8 Ya Havza Alan Verim Grafii
250
Ha = (Hy 0,2 SC)2 / (Hy + 0,8 SC) Ha : Ak ykseklii, mm Hy : Ya ykseklii, mm SC = (25400 / CN) 254 CN : Ya eri nosu
ekil 6.9 Ya Ak likisi
251
252
ekil 6.10 Ya Ak likisi

Ya saanak sresinin belirlenmesi:
253
1 mm ak iin: a) Birim hacim (m3) V = A x ha x 1000 =Ax1000 b) Hidrografn devam sresi (saat) T = 3.65 x V / Qp c) Hidrografn ykseltme zaman (saat) Tp = T/5 3 0,385 d) Konsantrasyon sresi (saat),Forml 6.5 Tc=0,0195x(Li /Hi) e) D=2x Tc f) ekil 6.11deki kritik ya haritasndan ya sresi belirlenir g) Burada Tp, Tc, D ve kritik ya srelerinden en uzun olan ya saanak sresi olarak kabul edilir. h) Tablo 6.6 yardmyla Sentetik metot boyutsuz birim hidrograf koordinatlar yardmyla birim hidrograf koordinatlar hesaplanr ve birim hidrograf izilir. Ak yksekliinin bulunmas: Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl tarafndan hazrlanm olan ya erisinden saanak srelerine gre I10 ve In ya iddeti deerleri alnarak ya ykseklikleri aadaki forml ile hesaplanr. hy = ya saanak sresi x ya iddeti Ya saanak sresinde belirlenen zaman toplam zaman olarak kabul edilir. Daha sonra ikier saat arayla, zamann toplam zamana oranna bal olarak ekil 6.12den yan toplam yaa oranlar (dalm oranlar) bulunur. Dalm oranlar tespit edilirken ya saanak sresi aralklar eit olacak ekilde 2, 3 veya 4e blnr. Daha sonra bulunan rakamn katlar eklinde olmak zere her bir durum iin ayr ayr hesaplanmaldr. rnek olarak ya saanak sresi 12 saat ise bu 3e bldmzde 4 kacaktr. Bu durumda 4, 8 ve 12 saat iin ayr ayr ikier saat arayla zamann toplam zamana oran hesaplanacak ve yan toplam yaa oran bulunacaktr. Bulunan dalm oranlarnn ya (hy) deeriyle arplmas sonucu drenaj alan ya hesaplanm olur. Tablo 6.7den seilen eri noya bal olarak ak miktarlar ekil 6.9 ve 6.10dan ak deerleri ve bu aklara bal olarak artm aklar bulunur. Ak ykseklii aadaki formlle de hesaplanabilir Ha=(Hy-0,2xSC)2/(Hy+0,8SC) SC=(25400/CN)-254 Ha= Ak Ykseklii , mm. Hy= Ya Ykseklii , mm. CN= Ya Eri No. SC= Ara Deer Debilerin tespiti iin aadaki ilemler yaplacaktr. a) Birim hidrograf koordinatlar (1er saat arayla okunarak) sol kenara, artm aklar ise stte yazlr. b) Birim hidrograf sresince ikier saat kaydrlarak sperpoze edilir c) Her saanak sresi (4, 8, 12) iin Q10 ve Qn tasarm debileri hesap edilir d) Burada her proje tekerrr sresi iin maksimum olan debi deerleri hesap debisi olarak alnr Menfezlerin boyutlandrlmas Rasyonel metotda olduu gibi yaplacaktr.

Tablo 6.6 Sentetik Metot Boyutsuz Birim Hidrograf Koordinatlar T/Tp 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4 2,6 2,8 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 Q/Qp 0,000 0,015 0,017 0,160 0,280 0,430 0,600 0,770 0,890 0,970 1,00 0,980 0,920 0,840 0,750 0,660 0,560 0,420 0,320 0,240 0,180 0,130 0,098 0,075 0,036 0,018 0,009 0,004 T Q
254

Tablo 6.7 Hidrolik Zemin Gruplar ve Bitki rtsne Gre Ak Eri No.lar Hidrolik Arazi Muamele Szma iin toprak grubu kullanmas ve hidrolik rt tatbikat A B C D art NADAS SR ---77 86 91 94 DZ SR Zayf 72 81 88 91 NEBATI SR yi 67 78 85 89 Pancar gibi C Zayf 70 79 84 88 65 75 82 86 C Zayf 66 74 80 82 CT Zayf CT yi 62 71 78 81 UFAK SR Zayf 65 76 84 88 DANEL SR yi 63 75 83 87 Duday gibi C Zayf 63 74 82 85 61 73 81 84 C yi 61 72 79 82 CT Zayf CT yi 59 70 78 81 SIK EKLM SR Zayf 66 77 85 89 58 72 81 85 BAKLYAT SR yi C Zayf 64 75 83 85 VEYA OT RATOSYONU C yi 55 69 78 83 63 73 80 83 CT Zayf 51 67 76 80 CT yi AYIRLIK ---Zayf 68 79 86 89 VEYA ---Msait 49 69 79 84 MEYDAN ---yi 39 61 74 80 C Zayf 74 67 81 88 C Msait 25 59 75 83 C yi 6 35 70 79 DEVAMLI AYIR ------30 58 71 78 ORMAN ---Zayf 45 60 77 83 iftlik ---Msait 36 60 73 79 Aalar ---yi 25 55 70 77 FTLK BNALARI ------59 74 82 86 YOLLAR (Tozlu) ------72 82 87 89 YOLLAR (Sert zeminde) ------74 84 90 92 A. ok kumlu zeminler B. Kumu ok, kili az zemin, derince bitkisel toprak C. Kumu az, kili ok zemin, s bitkisel toprak D. ok ar killi veya kayalk zemin, bitkisel toprak ok ince veya hi yok TCAR VEYA MLL ORMAN HAVZALARI N Hidrolojik Toprak Grubu Hidrolojik Snflar A B C D I. En Zayf 56 75 86 91 II. Zayf 46 68 78 84 III. Orta 36 60 70 76 IV. yi 26 52 62 69 V. En yi 15 44 54 61
255
SR C T CT
= Muntazam sral = Tesviye mnhanilerine paralel = Teraslanm = Tesviye mnhanilerine paralel ve teraslanm
ekil 6.11 Trkiyedeki Kritik Ya Sreleri
256
ekil 6.12 Trkiyede Yan erisindeki Dalm
257

6.3. KENT YOLLARIN YZEYSEL DRENAJI
258
Kentii yollarda kaldrm yaplmas halinde yolun bombe eiminden dolay bordrlerde biriken yamur sular uygun bir ekilde dren edilmelidir. Bu amala kaldrm kenarlarna yaplacak dikey veya yanal zgaralar (veya rogarlar) ile yzeysel yamur sular toplanp bzler ile uygun dearj noktasna iletilerek dren edilecektir. ehirii yollarn yzeysel drenajnn tasarm Toplayc sistem (zgara veya rogar) Tayc sistem (bz veya boru) olarak ayr ayr yaplacaktr. Bordr oluu debisi, yol kenarndaki bordrde gen eklinde biriken yamur sulardr. Yolun yanal eiminden dolay yol stne den yamur sular gen eklinde yol kaplamas zerinde yaylmakta ve ayn zamanda yolun boyuna eimi ile aka gemektedir. Bordr oluundaki suyun debisi ekil 6.13de grld gibi, suyun yaylma genilii (G) ve/veya suyun ak ykseklii (y) bata olmak zere yolun yanal eimi, yolun boyuna eimi, kaplamann Manning przllk katsays, ya iddeti, vb.faktrlere baldr. Bordr oluu debisi Qb Forml 6.12 ile hesaplanr. Qb=0.00175*(1/(m*n))*S
1/2
*Y
8/3
(6.12)
Qb : Bordr oluu debisi, lt/san m : Yolun yanal eimi, (Aliymanda 0,02, deverde deiken) S : Yolun boyuna eimi, % Y : Suyun ak ykseklii, cm n : Manning przllk katsays, 0,015
ekil 6.13 Bordr Su Oluu Yol stne den yamur sular ekil 6.14de grld gibi, suyun yaylma genilii (G), suyun bordrde ykselme miktarna (y) baldr. Ancak suyun yaylma genilii aralarn su sratmas, kayma direnci, kavaklarda kardan karya geen yayalarn suyun zerinden atlamas, vb. nedenlere bal olarak erit geniliinin , veya kadar olmak zere seilir. Ancak su yaylma genilii azaldka rogar ara mesafelerinin azalaca gznnde tutulmaldr. Yol yzeyine den yamur sularnn debisi Forml 6.13 ile bulunacaktr. Qb=C*I*A/3600 Qb : Bordr oluunda toplanan suyun debisi, lt/san A : Su toplanma (kaldrm ve kaplamadan gelen sular) alan, m2 A : a F = Su toplanma genilii x Rogar Aral C : Yzeysel ak katsays (asfalt kaplama iin 0,90~0,95, sathi kaplama iin 0,85~0,90) I : Ya iddeti, mm/saat (6.13)
259
S (boyuna eim)
ekil 6.14 Bordr Oluunda Yamur Sularnn Toplanmas Bordr olduunda yamur sularnn toplanma sresi yolun eimine gre deiim gstermektedir. Yolun eimine gre sularn toplanma zaman 5 ila 15 dakika alnr. Bu srelere boru ak sreleri dahil edilmesi 3 0.385 durumunda daha ekonomik zm elde edilir. Boru ak sresi ti= 0.0195*(Li /Hi) formlyle hesaplanarak balang ak sresine ilave edilir. Eim % 5 ve daha byk 25 2 ve daha kk (tc) Sularn Toplanma Zaman (dakika) 5 10 15
Ya iddetinin tayini iin gerekli frekans Tablo6.8den alnacaktr. Tablo 6.8 Minimum Tasarm Frekans Frekans Suyun Kaplamada Yaylmas Yol (Yl) Emniyet eridi Sa eritde (,,) < 70km/sa 10 70km/sa 10a b Dey kurbda 50
Not: a) Mhendisin talimat ile 10 veya 25 yl b)Vt 70 km/sa iin kaldrm yaplmayacak fakat yksek dolgular iin mhendisin onay ile bordr yaplabilecektir.
Tasarm frekansnn seiminde Yolun nemi Yol gvenlii ve benzer yollardaki kaza says Tasarm hz Mevcut ve gelecekteki trafik hacmi Yolun gelecekteki nemi ve evresinin potansiyel geliimi gibi hususlar gz nne alnacaktr.
260
ekil 6.15 Bordr Oluu Debisi
261
ekil 6.16 Brdralt Izgara Kapasitesi

Suyun kaplamada yaylma genilii ise Yaya trafii hacmi Yolun nemi Trafik hacmi gibi hususlar gz nne alnacaktr. Rogar aral (F) Forml 6.14 ile bulunacaktr. F=3600*Qb/a*C*I F Qb a C I : Rogar aral, m : Bordr oluu su debisi, lt/san : Rogarn suyu toplama genilii, m : Yzeysel ak katsays : Ya iddeti, mm/saat
262
(6.14)
ekil 6.14den grld gibi rogar zgara debisi, (Qb = Q1 + Q2) zgara stndeki suyun debisi ile kaplama stndeki suyun debisinin toplamdr. (4.3.3.4) ekil 6.15den veya For.6.12den su yaylma genilii (G) iin Qb ve (G-g) iin Q2 debileri belirlendikten sonra Q1 = Qb - Q2 ile rogar zgara debisi belirlenir ve buna gre rogar aral (F) hesaplanr. Yolun boyuna eimi % 0.5 yada daha kk olduu durumlarda bordr alt zgara yaplabilir. Bordralt zgara kapasitesi ekil 6.16 ile tayin edilebilir. Dere tipi dey kurblarn en dk noktasndaki biriken sularn rogar zgaralar tarafndan dearj edilecek suyun debisi aadaki gibi hesaplanacaktr. H < 12cm ise Q/P = 0,01655 H 1,5 H > 42cm ise Q/A = 0,02963 H 0,5 12 < H < 42cm ise belirsiz Q : Rogar dearj debisi, lt/san P : Islak evre, cm (=2a +2b) A : Islak alan, cm2 (=8 ae) H : Rogar zgarasnn stndeki su ykseklii, cm H <12cm olacandan dolay a, zgara genilii ve b, zgaralar arasndaki toplam uzunluk olarak alnacaktr. ekil 6.17de grld gibi bordr oluklarnda biriken sular, hesaplanan aralkta yaplacak zgaralar vastasyla nce zgara bacasna daha sonra kontrol bacasna iletilecektir. (6.15) (6.16)
ekil 6.17 Izgara ve Kontrol Bacas
263
Q/P
ekil 6.18 Dere Dey Kurbun En Dk Kotundaki Rogar Izgara Debi Kapasitesi
264
ekil 6.19A 30 Bz
265
ekil 6.19B 40 Bz
266
ekil 6.19C 50 Bz
267
ekil 6.19D 60 Bz
268
ekil 6.19E 70 Bz
269
ekil 6.19F 80 BZ
270
Kontrol bacalar Bz apnn deitii yerde Kollektrn eim deitirdii yerde Maksimum 100m aralkta yaplr. Kontrol bacalarndan gelen sular yola paralel olarak denen kollektr ile yol boyunca iletilerek uygun yerlerde yzeye dearj edilir. Kollektrler minimum 30cm apnda boru olup artan debi miktarna bal olarak boruap deitirilir. Borulardaki su ak hz maksimum 6m/san ve kelmeyi nlemek iin minimum 0,5m/san olmaldr. Kollektr boru aplarnn tayini iin ekil 6.19daki abaklar kullanlacaktr.
6.4. KENTDII YOLLARIN YZEYSEL DRENAJI

Kentd nemli yollarda zellikle yksek dolgularda yol yzeyinden yanal aka geen yamur sularnn dolgu evini erezyona uratmas szkonusudur. Bunu nlemek iin ekil 6.20de grld gibi, bordrler ile yzeysel yamur sular yol platformunda tutularak belli aralkta yaplacak dm oluklar ile araziye dearj edilir.
B
ekil 6.20 KentD Yollarda Bordr Oluu Bordr ykseklii (h) projesine uygun olarak suyun yaylma genilii (B) 200cm veya suyun ykseklii (y) 4 ila 7cm olmas iin gerekli genilikte seilir. Bordr oluunda biriken sularn debisi yine For.6.12 ile hesaplanr. Bordr oluunda toplanan yamur sular geirimsiz kaplamalar zerinde aka gemelidir. Aksi takdirde bordr oluunda toplanan yamur sularnn bir ksm yolun boyuna eimi ile iletilirken bir ksmda yolun gvdesine szarak yol gvdesinin stabilitesini olumsuz ynde etkiler. Bordr oluundaki su y yksekliine eritii noktalarda ekil 6.21de grld gibi, dm oluklar yaplr. Dm oluu bordrlerden gelen yamur sularn dolgu evine zarar vermeden dearj eden yzeysel drenaj yaplardr.
ekil 6.21 Dm Oluu

Dm oluklarnn ara mesafesi aadaki gibi hesaplanr. L=(6.3xS
1/2
271
*Y
8/3
/ C*B*I*m*n)
(6.17)
L : Dm oluklarnn ara mesafesi, m C : Ak katsays (=0,90~0,95) B : Su toplanma genilii, m I : Ya iddeti, mm/saat m : Yolun yanal eimi, % n : Manning przllk katsays (=0,015) S : Yolun boyuna eimi, % y : Bordrde msaade edilen su ykseklii, cm Bu formln esas L aralndaki toplam ya miktarnn (Q) bordr oluundaki su miktarna oran, dm oluklarnn ara mesafesine eit olmaldr. Buna gre aadaki eitlik salanm olacaktr. Qb/L = Q/L (6.18)
Burada Qb, bordr oluu su debisi iken Q, yoldaki ya alanna den ya debisidir. Ya debisi Rasyonel metot kullanlarak aadaki gibi bulunacaktr. Q=C*I*A/3600 Burada; 10 yl Tekerrr sreli yalar dikkate alnmaldr. Q : Ya debisi, lt/san I : Ya iddeti, mm/saat. A : Ya alan, m2 Bordr oluundan iletilen yamur sularnn dm oluuna giriinde (veya azda) suyun kolaylkla alnabilmesi iin Lu genilikte yaplacaktr. Lu genilii aadaki gibi hesaplanacaktr. Lu=Q/(0.386*(dh+Y)
1.5
(6.19)
(6.20)
Lu : Dm oluu giri az genilii, m Y : Bordr oluundaki su ykseklii, m dh : Banket kotu ile rakordman kotu arasndaki fark (yani depresyon derinlii), m (genel olarak 0,06m) Q : Dearj debisi, m3/saat Dm oluu giri az (Lu ) ile dm oluu genilii (b) arasnda uygun bir rakordman erisi uygulanarak suyun dm oluuna ynlendirilmesi salanmaldr. Ancak yolun boyuna eimi fazla olan yerlerde dm oluunun giri azndan suyun tamam alnamadndan tasarm aamasnda suyun %80 ila %90 dearj edilebilecei gznnde tutulmaldr. Dm oluu ile alnan sular, arazi eiminin yola doru olduu durumlarda ev dibi hendekleriyle toplanarak en yakn bir menfeze veya doal dere yataklarna tahliye edilir. Yarma hendeklerinde tanan sularn hendek kapasitesini amas durmunda borulu drenaj yaplarak yarma hendei dna kadar sularn tanmas salanr. Yarma hendei, Palye hendei, Kafa hendei ve tayc borular 10 yl Tekerrr sreli yalar dikkate alnarak Rasyonel metotla bulunan debiye boyutlandrlmaldr.

Hendek veya boru kapasiteleri aadaki gibi bulunacaktr. Q = A* v = A* (R2/3 m1/2 /n) Q : Hendek veya boru kapasitesi, m3/san A : Hendek veya boru kesit alan, m2 v : Su ak hz, m/san R : Hidrolik yarap (=slak alan / slak evre) m : Eim, % n : Manning przllk katsays Hendek tasarm kriterleri Tablo 6.9da verilmitir. Tablo 6.9 Hendek Tasarm Kriterleri Kaplama Tipi Przllk Katsays Beton Kaplama 0,016 Kaplamasz (Toprak, kil) 0,030 Kaplamasz (Sert kaya) 0,040 Ta Kaplama 0,025 PVC Borular 0,013 Hendek Tipi Zemin Cinsi Maksimum Su Hz (m/san) Kaplamasz Sert Kaya Snr yok 6,00 Yumuak Kaya ri Taneli Kohezyonlu 2,50 ri Taneli Kohezyonsuz 1,50 nce Taneli Kohezyonsuz 1,00 Beton Kaplamal 6,00 Ta Kaplamal 3,00
Not: Hendeklerde minimum hz 0,6 m/sn ve minimum hava pay % 10 olacaktr.
272
(6.21)
6.5. YZEYALTI DRENAJI

Karayollarndaki yzeyalt drenaj yaplar Yeralt su seviyesinin yksekliini Yeralt su seviyesinin dey hareketini kontrol altna almak amacyla yaplr. Bu amala Uygun yzeyalt drenaj sisteminin seimi Uygun dren malzemesinin seimi Yeterli boyutlandrma birlikte ele alnarak yzeyalt drenaj yaplarnn tasarm yaplr. Ayrca yzeyalt drenaj stabilizasyon hendekleri, yatay drenler, dey kum drenler, ta drenler, drenaj galerisi, vb. yzeyalt dren yaplar geoteknik aratrma raporlarnda belirtildii gibi yaplr. Karayollarndaki sandk yarma kesitlerde veya kark kesitlerde yeralt suyundan tr zemin tama gc nemli lde azalarak kaplamann abuk bozulmasna neden olmaktadr. Bu amala belirli derinlik ve aralkta yzeyalt dren hendekleri yaplarak su tablasnn seviyesi drlerek yani su tablasnn yksekliini istenilen derinlikte tutulup kontrol altna alnr. Yeralt su seviyesinin drlmesi amacyla yaplacak yzeyalt dren hendekleri iin Yeralt su seviyesi Zeminin permabilite katsays (kz)
273
aratrma raporlarndan temin edilerek ve ekil 6.22den gerekli parametreler tespit edilir. Seilen dren hendekleri ara mesafesi (W) ile dren hendek derinlii (h), yeralt su seviyesini kaplamann en az 150cm altna kadar dmesini salayabiliyorsa yeralt dren yaps yeterli olarak kabul edilir.
ekil 6.22 Yzeyalt Drenaj Hendek Uygulamas Dren hendekleri ara mesafesi aadaki gibi bulunur ve W (PG + 2HG-b) ise yeralt su seviyesinin istenilen seviyeye drlm olur. W=(t*kz*D/y) W t kz y : Yzeyalt dren hendek bz eksenleri ara mesafesi, m : Yeralt su seviyesinin drlmesi iin gerekli sre, gn : Zemin permabilite katsays, m/gn : Dren olabilen porozluk (ekil 6.23den) (6.22)
0.20 0.15 0.10 0.07 0.05
0.03 0.02 0.015 0.01 0,1 0,2 0,5 (kz, m/gn), log 1,0 2,0
ekil 6.23 Paralel Yzeyalt Drenlerde kz y likisi Yeralt su seviyesinin drlmesi iin dren hendeklerinde bzler arasndaki gerekli mesafe hesaplanrken t deeri olarak Tablo6.10da verilen deerler kullanlr.

Tablo 6.10 Drenaj Kriteri Drenaj Kalitesi Suyun Uzaklatrma Sresi Mkemmel < 2 saat yi 1 Gn 1 Hafta Orta Zayf 1 Ay ok zayf Dren yok Buna gre t sresi Otoyollar iin 2 saat 1 gn Blnm yollar iin 1-3 gn Devlet yollar iin 3-7 gn l yollar iin 7-15 gn olarak alnmas uygun olacaktr.
274
ekil 6.23de verilen abak ile yzeyalt dren tasarm iin gerekli hesaplamalar kolaylkla yaplabilecektir. Bunun iin d/D oran ile dik klarak d/D erisi kestirildiinde elde edilen A noktasndan sola gidildiinde t kz D/W2 ve saa gidilerek q/kz D erisi kestirildiinde elde edilen B noktasndan aa inildiinde q/kz D deeri elde edilebilecektir. Burada q, dren debisi/birim zaman/birim uzunluk olarak birim zaman iinde birim dren uzunluundan dren edilebilecek su miktar m3/gn/m cinsinden olacaktr. d ve D, ekil 6.22den grlecei gibi yeralt su seviyesinin azalma miktar ve balang yeralt su seviyesi ile dren borusu taban arasndaki ykseklik olarak alnacaktr.
ekil 6.24 Boyutsuz Oranlar Aba
275
Aratrma raporunda zeminin permabilite katsays belirtilmemi ama zemin snf belirtilmi ise ekil 6.25den yzeyalt dren tasarm iin yeter yaklamda permabilite katsays elde edilebilecektir.
102 101 1 101 102 103 104 105 106 107 108 109
Y DRENAJ ok Hzl Dren GW, SW Hzl Dren GP, SP
KT DRENAJ Yava Dren ML, OL, GM, SM ok Yava Dren GC, SC, CL, MH
Pratik Olarak GERMSZ Dren Beklenmez CL, CH, OH, PT Geirimsiz zeminler
Temiz akl
ok ince kum, organik ve inorganik Temiz kum, Temiz kum ve siltler, kumsiltkil karm, kil akl karm tabakalar 1 101 102 103 104 105 106
102
101
107
108 109
k deeri (cm/san, log lek) ekil 6.25 Zemin Snfna Gre Permabilite Katsays Yol gvdesinin altndaki yeralt su seviyesinin drlmesi amacyla yukarda bahsedilen yntem bugne kadar baar ile uygulanm olup aada bahsedilen ikinci yntem de kullanlabilecektir. Yeralt su seviyesinin drlmesi amacyla yaplacak yzeyalt drenaj yapsnn tasarm iin ekil 6.26da grlen abak kullanlr. Bu abak daha ok belirli derinlikte geirimsiz bir tabakann olmas halinde kullanlmaldr. q1 debisi aadaki gibi bulunur. q1=(kz*(H-Ho) /2Li=(kz*(H-Ho) /(2*3.8*(H-Ho)) q1 : Dren hendei debisi, m /gn/m kz : Zeminin permabilitesi, m/gn H : Yeralt su seviyesinin balang ykseklii, m Ho: Geirimsiz tabaka derinlii, m Li : Etki mesafesi [=3,8 (H-Ho)], m
3
(6.23)
276
ekil 6.26 Yeralt Su Debisinin Tayini Zemine szan yamur sularnn bir ksm yzeyalt dren hendei tarafndan dren (q1) edilirken bir ksmda (q2) kaplama altna szmaya almaktadr. q2 debisi abak ile tayin edilir. Temel veya alttemel tabakasndaki suyun debisi aadaki gibi bulunur. qs=2q2/W qs : Drenaj tabakasndaki (temel veya alttemel) her birim alan iin debi miktar, m3/gn/m W : Dren hendekleri ara mesafesi, m Yarma evi yolun tek tarafnda ise dren borusu sadece yarma evinde olacandan dolay dren borusunun birim uzunluundaki yatay debi miktar aadaki gibi bulunacaktr. qL=2(q1+q2) qs=(q1+q2)/W (6.25A) (6.25B) (6.24)
277
Temel ve alttemel tabakasnn dren sresi yolun snfna gre daha nce belirtildii gibi alnr. Ancak bu sreler % 95 drenajn tamamlanmas iin alnrsa kaplamann stabilitesi iin daha uygun olacaktr. Bu amala ekil 6.27de verilen abak kullanlr.
ekil 6.27 %95 Drenaj iin Zaman Eim Faktr likisi Drenaj tabakasnn (temel veya alttemel) eim faktr ve zaman faktr aadaki gibi bulunur. Sf=L*s/H Tf=(k*H*t95)/(ne*L ) Sf : Eim faktr Tf : Zaman faktr L : Uzunluk, m H : Ykseklik, m S : Eim, % k : Drenaj tabakasnn permabilitesi, m/gn (6m/gn tavsiye olunur) t : Sre ne : Efektif porozite (0,80 e) yani boluk oran, %20 tavsiye olunur. Yeralt su seviyesi yarma kesitli yollarda kapilerite ile zeminin alt ksmndan yukar doru suyun ilerlemesi sonucu beslenerek dey ynde ykselir. Yeralt su seviyesinin dey hareketini kontrol altna almak iin ekil 6.28de grld gibi dren iltesi uygulanr. Dren iltesine gelen kapiler sular dren iltesinin yksek yatay permabilitesi ile dren borularna ynlendirilerek dearj edilir. Dren iltesinin suyu uzaklatrabilmesi iin yeterli bir hidrolik eime (=t/0,5W) ihtiya vardr. Bu nedenle dren iltesinin fazla kaln olmamas iin dren hendeklerinin ara mesafesi ksa olmaldr.
2
(6.26A) (6.26B)
278
ekil 6.28 Kapiler Sular iin Dren ilte Uygulamas zellikle derin sandk yarma kesitlerde yksek yeralt su seviyesi mevcut ise kapilerite ile yol kaplamasna nemli miktarda su gelebilmektedir. Kapiler su ile beslenen su tablasnn ykselmesinin kontrol altna alnabilmesi iin gerekli ilte kalnl (t) ekil 6.29da verilen abak ile belirlenir.
ekil 6.29 Dren iltesi Aba Burada k/kz (dren ilte permabilitesi/zemin permabilitesi) ve h/D (dren stndeki su ykseklii/dren altndaki geirimsiz tabaka ykseklii) ile t/W (dren ilte kalnl/dren hendek ara mesafesi) oran bulunduktan sonra seilen W iin dren ilte kalnl belirlenir. Dren iltesinden dren edilecek suyun debisi aadaki gibi bulunur. q=2t *k/ W
2
(6.27)
q : Dren debisi, m3/gn/m t : Dren ilte kalnl, m k : Zeminin permabilitesi, m/gn W: Dren hendek aral, m Yeralt su seviyesinin dren iltenin zerine kmas istenmiyorsa dren ilte kalnl aadaki gibi hesaplanr. t=0.5*W* ((kz*h/D)/k) t0.5*W* (I/k) t kz ve k h ve D I : Dren ilte kalnl, m : Zemin ve ilte permabilitesi, m/gn : ekil 6.28 : Ya iddeti, m/saat (6.28A) (6.28B)
279
Dren hendeklerinde kullanlan dren borusunun ap sahip olduu przllk, eim ve tayaca suyun debisine (Q) bal olarak aadaki gibi hesaplanr. Q = A xR2/3 xS1/2 / n Q : Dren debisi, m3/saat A : Dren borusu kesit alan, m2 R : Hidrolik ap (= slak alan/slak evre) S : Eim, % n : Boru przllk katsays Kritik akm teorisine gre daire kesitlerdeki maksimum debi, boru apnn 2/3 kadar ykseklikte oluacandan kritik hz (m/san) ve debi (m3/san) olarak aadaki gibi hesaplanr. Q = 1,42 D 1/5 V = 2,47 D 1/2 D=Boru ap ,m (6.30A) (6.30B) (6.29)
Dren borularnda rsubatn birikmesini nlemek amacyla kritik hzn ve kritik eimin zerinde su aknn salanmasna allmaldr. Kritik hz ile eim aadaki gibi bulunur.. VK=(6.10*D) SK = 31,12 n2/D 1/3 kelmenin nlenmesi iin dren borusundaki hzn 0,75m/snden daha fazla olmas gerekir. (6.31A) (6.31B)
KARAYOLU TASARIM EL KTABI 7. YOL GVENLK ELEMANLARININ TASARIMI
280
Karayolu tasarm, yol ve yol yaplarnn tasarm ile birlikte karayolu gvenlik alternatiflerinin deerlendirilmesini ve gelitirilmesini de kapsar. Bir karayolu yapsnn gvenlik standard temel olarak, mevcut kaynaklarn kullanmndaki imkan ve nceliklere baldr. Yapm, iyiletirme ve onarm projelerinin tasarm ve yapmnda gerekli standartlar uygulanmaldr. Bu standartlarn uygulanmas ile yeterli yol geometrileri ve gvenlii salanabilir. Onarm ve iyiletirme projelerinin snrl alanlar nedeniyle, tm standartlarn uygulanmas mmkn olmayabilir. Bu durumda tasarmc, dk standarttaki yol zelliklerini belirlemeli ve onlarn karayolu gvenlii zerindeki potansiyel etkilerini analiz etmelidir. Karayolu tasarmnda yol gvenliinin salanabilmesi iin, aada belirtilen olumsuzluklardan kanlmaldr. Proje hznda ani deiikliklerden Farkl yol kesit tipleri arasndaki ksa geilerden Byk yarapl kurplar serisi veya uzun bir aliynman sonunda kk yarapl bir kurp konulmasndan Tam eriim kontrolnden ksmi eriim kontrolne geilerden Dar kprler veya dier dar yaplardan Yetersiz gr mesafesine sahip yol ve kavaklardan Yol tasarmndaki dier tutarszlklardan Bir tat yoldan ayrldnda, tatn yrngesi zerinde veya yaknndaki herhangi bir nesne, kazann iddetine katkda bulunan bir faktr haline gelebilmektedir. Gvenli yolkenar tasarm, herhangi bir nedenle yol platformunu terkederek dar kan tat tekrar yola dndrebilen, gvenli ekilde durdurabilen yada kazann etkisini hafifletecek ekilde yavalatabilen, ak, geri dndrebilir bir alan salamay hedeflemelidir. Yolkenar tasarm, istemeyerek yol platformundan kan srclerin karlaaca sonularn etkisini en aza indirmek amacyla yaplacandan, tasarmc uygun proje standart ve kriterlerini seerken, tasarm hznn srcler tarafndan geilebileceinin byk olaslk tadn dnmelidir. Bu nedenle tasarm hzn ve standartlarn buna gre semelidir. Trafik gvenliini esas alarak karayolunun gvenli olarak tasarlanmasnn yansra yollarda alnacak birtakm gvenlik tedbirleri ile gerek kaza says (frekans) gerekse kaza iddeti nemli lde azaltlabilmektedir. Bu amala, Yolkenar elemanlarnn tasarm Mevcut yol geometrik zelliklerinin iyiletirilmesi gibi yol gvenlik tedbirleri gznnde tutularak yol gvenliinin artrlmasna allmaldr.
7.1. YOLKENARI ELEMANLARININ TASARIM ESASLARI

Yolkenar (banketlerin i kenarlar ile kamulatrma snr arasnda kalan alanlar) istemd bir nedenden dolay yol dna kan tatlar iin byk tehlike arzetmesi nedeniyle karayolu tasarm srasnda gznne alnmaldr. Yol dna kan tatlarn tekrar yola dnebilmesinin salanmas, geri dnebilmesi mmkn olmayan hallerde, tatlarn yol dna kmasnn engellenmesi, bunun da salanamad durumlarda ise, yol dna kan tatlarn sabit bir nesneye arpmasnn nlenmesi veya kaza iddetinin azaltlmas, vb. birtakm nlemler, yolkenar elemanlarnn tasarm esaslarn oluturmaldr. Affedebilen yolkenar; tatn yoldan ayrlma nedenini dnmeksizin, yol kenarnn kapsad alann, arpmaya neden olacak sabit nesnelerden arnm ve devrilmeye neden olmayacak, dze yakn bir eimde olmasn amalar. Tatlarn yoldan kmasna izin verebildii gibi, byle bir durumun yarataca ciddi sonular da azaltacak bir yol kenar tasarmn destekler. Bu da kaza riskini ve iddetini azaltr. Yol kenarndaki engelleri azaltmak ve temizlemek iin uygulanmas gereken tasarm seenekleri aada verilmektedir: Engeli tanmlayarak ortadan kaldr

281
Engeli gvenle geilebilir ekilde tekrar tasarla Engeli gvenlik asndan daha uygun pozisyonda bulunaca bir noktaya tayarak yerletir Uygun bir oynak-krlabilir sistem kullanarak arpma iddetini dr arpan tatlar tekrar yola ynlendirmek iin tasarlanm otokorkuluk veya arpma yastklar ile engeli siperle Yukardaki alternatiflerin uygulanamad durumlarda engel hakknda srcleri uyar.
AASHTO 2001
ekil 7.1 Yolkenar Engelsiz Blge Genilii Yolkenar elemanlar; Yolkenar toporafyas ve geometrisi Dolgu ve yarma evleri Yolkenar hendek kanallar ve drenaj yaplar Trafik iaret levhalar, aydnlatma direkleri ve mesnetleri Otokorkuluklar olarak ele alnp yol gvenliini artracak ekilde tasarmlar yaplmaldr.
7.1.1. Yolkenar Toporafyas ve Geometrisi
282
Engelsiz yolkenar, banket i kenar ile kamulatrma snrlar arasnda kalan blge olup yol dna kan tatlarn gvenliini salamak yani tekrar yola dnebilmesi veya devrilmesinin yada bir nesneye arpmasnn engellenmesi ile kaza iddetini en aza indirmek amacyla dzenlenmelidir. Bu nedenle engelsiz yolkenar blgesi, yol dna kan tatlarn Tehlikeli sabit nesnelere arpmasn nlemek Gvenle hareket edebilmesini ve tekrar yola dnebilmesini salamak amacyla tm yol boyunca salanmaya allmaldr. Engelsiz blge genilii YOGT, yarma veya dolgu ev eimi ve tasarm hz esas alnarak ekil 7.1den tespit edilir. Engelsiz blge genilii iin ayrca Tab. 7.1deki deerler kullanlabilir. Tablo 7.1 Yolkenar Engelsiz Blge Genilii (m) Tasarm Hz Tasarm DOLGU EVLER (km/sa) OGT 6:1 5:1 4:1 60 750 750 1500 1500 6000 > 6000 70 80 750 750 1500 1500 6000 > 6000 90 750 750 1500 1500 6000 > 6000 100 750 750 1500 1500 6000 > 6000 110 750 750 1500 1500 6000 > 6000 2,0 3,0 3,0 3,5 3,5 4,5 4,5 5,0 3,0 3,5 4,5 5,0 5,0 5,5 6,0 6,5 3,5 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 6,5 7,5 5,0 5,5 6,0 7,5 8,0 9,0 9,0 10,0 5,5 6,0 7,5 8,0 8,5 10,0
1 1
YARMA EVLER 3:1 * * * * * * * * * * * 3:1 2,0 3,0 3,0 3,5 3,5 4,5 4,5 5,0 2,5 3,0 3,0 3,5 3,5 4,5 4,5 5,0 2,5 3,0 3,0 3,5 4,5 5,0 5,0 5,5 3,0 3,5 3,5 4,5 4,5 5,5 6,0 6,5 3,0 3,5 3,5 5,0 5,0 6,0 6,5 7,5 4:1 5:1 2,0 3,0 3,0 3,5 3,5 4,5 4,5 5,0 2,5 3,0 3,5 4,5 4,5 5,0 5,5 6,0 3,0 3,5 4,5 5,0 5,0 5,5 6,0 6,5 3,5 4,5 5,0 5,5 5,5 6,5 7,5 8,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,5 8,0 9,0 6:1 2,0 3,0 3,0 3,5 3,5 4,5 4,5 5,0 3,0 3,5 4,5 5,0 5,0 5,5 6,0 6,5 3,0 3,5 5,0 5,5 6,0 6,5 6,5 7,5 4,5 5,0 6,0 6,5 7,5 8,0 8,0 8,5 4,5 5,0 6,0 6,5 8,0 8,5 8,5 9,0
2,0 3,0 3,5 4,5 4,5 5,0 5,0 5,5 3,5 4,5 5,0 6,0 6,0 8,0 7,5 8,5 4,5 5,5 6,0 7,5 7,5 9,0 8,0 10,0 6,0 7,5 8,0 10,0
1 1 1 1
* * * * * *
10,0 12,0 11,0 13,5 6,0 8,0 8,5 11,0

1
*
1
10,5 13,0
* *
9,0 10,51
11,5 14,01
1. Kaza saysnn fazla olduu hallerde, zel ettler yaplarak 9 mden daha fazla yaplabilir. * Yol dna kan tatn 3:1 evde tekrar yola dnmesi zor olduundan dolay ev eteinde herhangi bir nesne olmamaldr.
AASHTO, 2001
ekil 7.1 veya Tab. 7.1 ile engelsiz blge genilii yol ekseninin kurb yarap iin tayin edildiinden kurbun d kenar iin Tab. 7.2deki katsaylar ile arplarak dzeltilmelidir.
Tablo 7.2 Kurp Dzeltme Faktr Yarap Tasarm Hz (km/sa)

(m) 900 700 600 500 450 400 350 300 250 200 150 100 60 1,1 1,1 1,1 1,1 1,2 1,2 1,2 1,2 1,3 1,3 1,4 1,5 70 1,1 1,1 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,3 1,3 1,4 1,5 80 1,1 1,2 1,2 1,2 1,3 1,3 1,3 1,4 1,4 1,5 90 1,2 1,2 1,2 1,3 1,3 1,3 1,4 1,5 1,5 100 1,2 1,2 1,3 1,3 1,4 1,4 1,5 1,5 110 1,2 1,3 1,4 1,4 1,5
283
7.1.2. Dolgu ve Yarma evleri

Kavaklardaki yan dolgu evleri anayoldaki trafik akmlar iin yolkenar engeli tekil etmektedir. Bu nedenle yan yol balant kesimlerindeki yol dolgu evleri mmkn olduunca yatk yaplmaldr. Yol kenar drenaj yaplar yol gvenliini tehlikeye sokmayacak ekilde tasarlanmaldr. Engelsiz blge iinde kalan yarma evleri otokorkuluk ile siperlenerek yol dna kan aralarn korunmas salanmaldr. Yol eksenine dik olarak yaplm drenaj hendeklerinin eimi mmkn olduunca azaltlarak, yol dna kan tatlarn gvenlii salanmaldr. Yolun dolguda veya yarmada olmasna bal olarak yoldan kan bir tat Dolgu evinde negatif eim Yarma evinde nce negatif sonra pozitif eim ile karlaacaktr. Eer bu evler yeterince dk eimle yaplabilirse, yol dna kan tat devrilmeden tekrar yola dnebilmektedir. Yol gvenlii iin dolgu ve hendek evlerinin aada belirtilen deerlerde olmasna azami gayret sarfedilmelidir. Dolgu evlerinin 4:1 veya daha yatk olmas halinde yoldan kan tatlarn tekrar yola dnebilmesi veya ev dnda devrilmeden emniyetli durabilmesi mmkn olabileceinden, yol gvenlii salanabilecektir. Dolgu evinin 3:1 ila 4:1 arasnda olmas yol gvenlii asndan kritik iken, 3:1den daha dik evlerde yoldan kan tatlarn yola dnebilmesi mmkn olmad gibi, devrilme riskinin ok yksek olmas nedeniyle yol gvenlii azalacaktr. zellikle 3mden daha yksek ve ev eimi 3:1den dik dolgu kesimleri yol gvenlii asndan risk altndadr. Dik, przl ve kayalk yarma evleri normal artlarda engelsiz blgenin dnda balamal yada otokorkuluk ile siperlenmelidir.
7.1.3. Yolkenar Hendek Kanallar ve Drenaj Yaplar

Yarma kesitlerinde yzeysel drenaj salamak amacyla yaplan dren hendeklerinin yoldan kan tatlar iin tehlike oluturmamas asndan uygun evlere ve kesite sahip olmas gerekir. Ayrca yarma dren hendekleri engelsiz blge iinde yer almas nedeniyle yoldan kan tatlarn kaza iddetini artrmaktadr. Yarmalarda gen dren hendei veya taban genilii 1.2 mden daha az olan trapez dren hendei yaplacak ise yol gvenlii asndan uygun ev eimleri ekil 7.2den tespit edilmelidir.
284
ekil 7.2 gen Dren Hendei iin Uygun ev Eimleri Yarma kesitlerde taban genilii 1.2 mden daha fazla olan trapez kesitli dren hendei yaplacak ise yol gvenlii asndan ev eimleri ekil 7.3den tespit edilmelidir.
ekil 7.3 Trapez Kesitli Dren Hendei iin Uygun ev Eimleri Etkin bir drenaj sistemi, karayolu ve caddelerin projelendirmesinde en kritik elemanlardan birisidir. Drenaj yaplar, yol kenar evresine verecei etkiler dnlerek tasarlanmaldr. Yolkenar hendek kanallarndan baka kaldrm bordrleri, paralel ve enine menfezler ile zgaralarn tasarm hidrolik performansa ilave olarak yol gvenliini de salamaldr. Bu konuda dikkat edilmesi gereken hususlar unlar olmaldr: Kullanm d kalan hidrolik sanat yaplar kaldrlmaldr. Sanat yaplar tatlara en az zarar verecek ve geilebilir ekilde tasarlanmaldr.
285
Sanat yaps etkin bir ekilde tasarlanamyor ve yerletirilemiyor veya uygun olmayan bir yerleimde bulunuyor ise, uygun bir otokorkuluk sistemi ile muhafaza edilmelidir.
Kaldrm bordrleri genel olarak, drenaj kontrol, yol kaplamas kenar destei, kamulatrma geniliini azaltma, estetik grnm, yaya kaldrm ve bakm almalarn azaltmak amacyla kullanlr. Genellikle bariyer tipi veya monte edilebilir bordrler olarak snflandrlr. Bariyer tipi bordrler nispeten yksek olup yoldan kabilecek srclerin gzn korkutmak amacyla tasarlanr. ehir ii yollarda, kaldrm bordr ile arkasndaki engeller arasnda minimum 0.5m yatay aklk salanmaldr. Yksek hz yollarnda, kenar bordrlerinin otokorkuluklarn nnde kullanlmalar tercih edilmez. Kullanlmas zorunlu ise arkasnda yerletirilmelidir. zellikle kpr korkuluklar iin, buna dikkat edilmelidir. Drenaj yaplarnn giri (memba) ve k (mansap) blmleri, byk yaplarda beton balk duvarlar ve kanat duvarlarndan, daha kk bzlerde ise al u ksmlardan oluur. Bu tip tasarmlar, hidrolik kapasiteyi artrp, erozyon problemini minimuma indirirken, yoldan kan srcler iin engel tekil edebilirler. Geilebilir bir yol kenar zerinde knt yapan sabit bir nesne oluturabilecei gibi tatlarn iine debilecekleri bir akla da neden olabilirler. Bu engelleri en aza indirmek iin uygulanmas gereken seenekler aada verilmektedir: Geilebilir bir tasarm yaplmal arplma ihtimalini daha aza indirgeyecek ekilde yap uzatlmal Drenaj yaps otokorkuluk ile siperlenmeli Yukardaki alternatifler uygun deilse, yap hakknda srcler uyarlmal Dolgu evi geilebilir nitelikte deil ise, drenaj yaplar iin gerekli olan iyiletirme, yapnn yol dolgusu ile kesiecek ekilde uzatlmas ya da ksaltlmas ve yapnn giri ve k eimlerinin dolgu evine benzetilmesidir. 1 mt.den daha geni drenaj yaplar, u ksmlarndaki akl azaltmak iin demir zgara ya da borular kullanarak, otomobiller iin geilebilir hale getirilebilir. Gvenlik iyiletirmeleri hidrolik kapasiteyi etkilememelidir. Drenaj yaplarnn hidrolik etkinlii asndan, demir zgara kullanmn, daha geni olan al kanat duvarlarna veya al u blmlerine uygulamak daha uygundur. Orta byklkteki bz ve menfezler iin giri ve k ksmlar geilebilir yaplamyorsa, sanat yapsnn engel tekil eden u ksmlar, engelsiz blgenin hemen tesine uzatlmaldr. Uzatma ilemi ekonomik olmayan ve u ksmlar geilebilir yaplamayan byk drenaj yaplarnn u ksmlarn uygun bir otokorkuluk sistemi ile siperlemek ou zaman en etkili gvenlik uygulamasdr. Kent geilerindeki zgaralar, hesap debisine gre boyutlandrlrken tat tekerleinin uygulad yk tayabilecek nitelikte ve yayalara engel oluturmayacak ekilde tasarlanmaldr. Yol d zgaral drenaj sistemleri ise, blnm yollarn refjlerinde ve bazen yol kenar hendeklerinde kullanlr. Amalar yzey suyu akn toplamak olup, srcler iin minimum engel oluturacak ekilde tasarlanmal ve yerletirilmelidir. Bu da, zgaralarn yerletirildikleri kanal taban yada evi ile ayn seviyede olmasyla mmkndr. Izgara aklklar, tat tekerleklerinin, ierisine dmelerini nleyecek biimde iyiletirilmelidir.
7.1.4. Trafik aret Levhalar, Aydnlatma Direkleri ve Mesnetleri

Gvenlik ynnden engelsiz ve geilebilir bir yol kenar arzulanmasna karn, yol platformunun kenarna trafik dey iaret levhalar, yol aydnlatma ve sinyalizasyon direkleri, demiryolu ikazlar, telefon ve elektrik direkleri vb. hizmet aralarnn tesis edilmesi zorunluluu vardr. Oynak-krlabilir mesnet, ekil 7.4de grld gibi trafik iaret levhalarnda ve sinyalizasyon direklerinde kullanlmak zere tasarlanan, tat arpmas annda rijit bir mesnet dayanm gstermeyerek mafsalndan
286
krlmcasna hareketlenen ve bylece arpan tatn daha az zarar grmesini salayan bir sistemdir. Genel olarak oynak-krlabilir mesnetler tasarm hznn orta zeri ve yksek olduu kentii ve devlet yollarnda dnlmelidir.
ekil 7.4 Menteeli oynak-krlabilir mesnet etkisi
7.1.5. Otokorkuluklar
Yolkenar elemanlarndan otokorkuluklarn, tasarm ve uygulamas konusunda, Bakm Dairesi Bakanl tarafndan belirlenen tipler ile tasarm esaslar gz nnde bulundurulacaktr. Otokorkuluklarn banket veya refjde yaplarak, yol dna kan tatlarn arpma sonras gidi istikametine ynlendirilmesi saland gibi, doal veya insan eliyle yaplm engellerden src ve tatlar korumak amacyla da tasarlanmaktadr. Bu nedenle tatlarn yol dna kma riskinin yksek olduu yerlerde, kaldrlamayan engeller, otokorkuluklar ile siperlendiinde kaza iddeti azaltlabilmektedir. Otokorkuluk kullanmn gerektiren yol kenar engellerinin bazlar unlardr: Dik dolgu evleri (1:3den dik evler) Kayalk yarmalar Hendekler Derinlii 0.6mnin zerindeki su birikintileri ap 1mden byk olan geni aalar Derinlii 0.6mden fazla ve 1:1den daha dik olan banket kenar dmeleri Kpr ayaklar, kpr yaklam dolgular stinat duvarlar Sabit iaret direklerinin mesnetleri Yan yolda bulunan menfez ve kpr aklklar Kutu menfezlerin ya da bzlerin balk duvarlar ve u ksmlar
Otokorkuluklarn amac kazay nlemekten ok kaza iddetini azaltmak olup, yolkenar gvenliini salamak amacyla, aadaki seeneklerden birine karar verilir: Yolkenar topografyasn otokorkulua gerek kalmayacak ekilde dzenlemek Otokorkuluk yapmak Otokorkuluk yapmamak 3.seenek dk trafik hacmine sahip yollarda, 1.seenek otokorkuluk yapmndan daha ekonomik olduu durumlarda ve 2. seenek ise zorunlu hallerde tercih edilir.
7.1.5.1. Otokorkuluk Gereksinimi

Dolgularda otokorkuluk yaplmas gereksinimi ekil 7.5 ile tespit edilir.
287
AASHTO 2001
ekil 7.5 Dolgular iin Otokorkuluk Gereksinimi
ekil 7.5 dolgu ev eimi ile dolgu yksekliini esas alarak otorkuluk gereksinimini belirlerken, ekil 7.6 ev eimi, dolgu ykseklii ve ortalama gnlk trafii esas almaktadr. Yolkenar otokorkuluklar, erit kenarndan mmkn olduunca uzaa yerletirilmelidir. Bu durumda yol dna kan tatn otokorkulua arpmadan nce srcs tarafndan kontrol altna alnabilmesi mmkn olabilecektir. Ayrca yanal aklk mesafesi ne kadar fazla olursa, zellikle kavaklarda yanal gr mesafesi de o kadar fazla olacaktr. Yolkenar otokorkuluk yanal mesafesi (akl) mmkn ise Tab. 7.3deki deerlerden daha az olmamaldr.
288
ev Eimi, dey/yatay
AASHTO 2001
Dolgu Ykseklii, m
ekil 7.6 Otokorkuluk Gereksinimi
Tablo 7.3 Yolkenar Otokorkuluk Yanal Mesafesi Banket Kenarlarna Tasarm Hz Mesafesi (km/sa) 130 3,7 120 3,2 110 2,8 100 2,4 90 2,2 80 2,0 70 1,7 60 1,4 50 1,1
AASHTO 2001
Yolkenar otokorkuluklarn yerleimi ekil 7.7de grld gibi olmaldr. Bunun iin tatn otokorkulua arpma anndaki otokorkuluun defleksiyon miktar esas alnr. Defleksiyon miktar (arpmadan sonraki esneme miktar) otokorkuluun rijitliine, tipine, arpma asna, arpma kuvvetine, vb. hususlara bal olarak deise de retici firmann nerdii maksimum dinamik defleksiyon deerleri esas alnarak otokorkuluk konumu belirlenir.

min 0.5 m
289
ekil 7.7 Yolkenar Otokorkuluk Yerleimi
7.1.5.2. Standart Yolkenar Otokorkuluklar

Yolkenar otokorkuluklar genellikle, arpmalardaki sapma zelliklerine ve engele olan mesafelerine bal olarak, esnek, yar rijit ve rijit olarak gruplandrlr. Bu grupta kullanlan sistemler genellikle; halat, elik ve beton otokorkuluklardr. Esnek sistemlerde arpma enerjisinin ou otokorkuluun eilmesi ile datlr ve tat zerine daha az oranda arpma kuvveti yklenir. Rijit sistemler ise ar tat trafiinin fazla olduu yerlerde veya tehlike arzeden yol kesimlerinde tercih edilmelidir. Beton otokorkuluk rnei ekil 7.8de, elik otokorkuluk rnei ekil 7.9da verilmektedir.
a. Donatl ekil 7.8 Beton Otokorkuluk
b. Donatsz
290
ekil 7.9 elik Otokorkuluk
7.1.5.3. Otokorkuluk Seimi

Yolkenar, kpr veya bir nesneyi korumak amacyla yaplacak otokorkuluk tipinin seiminde Tab. 7.4de belirtilen kriterler ve neriler gznnde bulundurulmaldr. Performans yeterlilii, tm kriterler iinde en nemlisidir.
Tablo 7.4 Otokorkuluk Seimi Kriter Gereklilik Performans yeterlilii Yeterli mukavemete sahip olmal Defleksiyon zellikleri Sapma miktar engel mesafesinden az olmal mr maliyeti Performans arttka maliyet artar Bakm Periyodik bakm, arpma sonunda deitirme, depolama, vb. dikkate alnmal Arazi artlar Dolgu evi, banket genilii vb. artlara uygun otokorkuluk tipi seilmeli Uyumluluk Srekli kullanlan ve standart hale gelen tipin tercih edilmesi avantajldr Estetik ve evresel etkenler Doal alanlar, karl blgeler uygun otokorkuluk sistemini gerektirir Arazi tecrbesi Performans kantlanm otokorkuluk tipi her zaman tercih edilmeli
7.1.5.4. Otokorkuluk Yerleimi

Yolkenar engelleri iin yaplacak otokorkuluklar, yaklam ynnde ekil 7.10da belirtildii gibi konumlandrlmaldr. Bu durumda Uzatma mesafesi (LR) Engelin yanal mesafesi (LA) tespiti nem kazanmaktadr.
291
ekil 7.10 Otokorkuluk Yaklam Yerleimi Otokorkuluk uzatma mesafesi (LR) yoldan kan tatn durmas iin gerekli teorik mesafe olup, engele yaklam ynndeki uzants gznne alnarak, deerleri Tab. 7.5den alnr. Tablo 7.5 nerilen LR Uzunluu YOGT Tasarm Hz (km/sa) > 6000 2000 6000 800 2000 135 120 110 145 130 120 105 100 105 95 90 110 80 80 100 90 75 65 70 80 60 70 60 55 50 45 50 50
< 800 110 100 85 75 60 50 40
ekil 7.11 Otokorkuluk Biti Yerleimi Yolkenar engelleri iin yaplacak otokorkuluklar ayrl (veya biti) ynnde ekil 7.11de belirtildii gibi konumlandrlr. Otokorkuluklarn yerleimi srasnda LR ve LA uzunluklar belirlendikten sonra L1 (yola
292
paralel veya teetsel uzunluk), L2 (yol platformu ile otokorkuluk arasndaki yanal mesafe, L2 Ls olmak kaydyla) ve rakordman oran (a:b) Tab. 7.6dan alnr. Tablo 7.6 Otokorkuluk Rakordman Oran Lsnin dndaki otokorkuluk iin Tasarm Hz Ls mesafesindeki (km/sa) otokorkuluk iin Rijit otokorkuluk Yar rijit otokorkuluk 110 30 : 1 20 : 1 15 : 1 100 26 : 1 18 : 1 14 : 1 90 24 : 1 16 : 1 12 : 1 80 21 : 1 14 : 1 11 : 1 70 18 : 1 12 : 1 10 : 1 60 16 : 1 10 : 1 8:1 50 13 : 1 8:1 7:1 Otokorkuluk yerleimi iin gerekli rakordman oran, otokorkuluun balang ve bitiindeki rakordman uzunluunu tespit etmek ve srcnn otokorkulua adaptasyonunu salamak veya uzunluunu azaltmak amacyla gereklidir. Otokorkuluk yerleim tasarm iin gerekli L1 uzunluu 1 mden daha az olmamak kouluyla tasarmc tarafndan belirlenir. Ayrca X ve Y mesafeleri aadaki formllerle hesaplanr.
X= L A + (b : a ) (L1 ) L 2 (b : a ) + (L A / L R ) LA L2 LA / LR
(7.1a)
X=
(7.1b) (7.1c)
Y = L A (L A / L R ) X
Burada For. 7.1a dz veya dze yakn aliynmanlar iin, For. 7.1b otokorkuluun yola paralel olmas (rakordman olmamas) halinde kullanlr. Otokorkuluk kirileri belirli uzunlukta imal edildiinden kiri saysna uygun otokorkuluk uzunluu tespit edilmeye allmaldr. Otokorkuluk uzunluu balang, biti ve nesne uzunluu (L1 dahil) toplamn kapsar. Otokorkuluk u noktas, yol dna kan aralarn otokorkulua arpma annda byk zarar grmemesi iin yuvarlatlm veya zemine doru eimli ve zemine gml olarak yaplmaldr. Ayrca otokorkuluk biti (engelden sonraki) uzunluu, balang (engelden nceki) uzunluu gibi hesaplanr. Ancak kar yndeki trafiin kulland eridin kenarndan (veya yol ekseninden) itibaren yanal mesafesi esas alnr. Ayrca ekil 7.11de grlecei gibi Otokorkuluk engelsiz blge genilii (LC) dnda ise biti ucuna ve u noktasna gerek yoktur. Otokorkuluk engelsiz blge genilii iinde fakat engel alan dnda ise ilave otokorkulua gerek olmasada u noktasna ihtiya vardr. Engel alan engelsiz blge geniliinin dnda (rnein; kpr yaklamda bir nehir varsa) ise LC = LA olarak otokorkuluk ile yolun belli bir kesimi koruma altna alnabilecektir. Otokorkuluklar arasndaki mesafe aadaki deerlerden daha az ise otokorkuluklar arasnda boluk braklmayp birbirine balanmaldr. Hz (km/sa) : 50 Mesafe (m) : 20 70 50 90 90 110 100
7.1.5.5. Blnm Yollarda Refj Otokorkuluklar
293
Refjde kullanlan otokorkuluklar ounlukla blnm yollarda geli ve gidi trafiini birbirinden ayrmak iin yolun sol tarafna yerletirilen uzunlamasna sistemlerdir. Yksek trafik hacimli yollarda, transit trafii yerel trafikten veya dier karayolu kullanclarndan ayrmak amacyla da kullanlr. Blnm yollarda refj otokorkuluu gereksinimi, belirlenmi alan iine den ortalama gnlk trafik ile orta refj geniliinin kombinasyonu olarak ekil 7.12 ile saptanmaldr.
ekil 7.12 Blnm Yollarda Refj Bariyeri Gereksinimi
7.1.5.6. Otokorkuluklar Arasndaki Geiler

Gei blmlerine, nemli derecede farkl sapma zelliklerine sahip otokorkuluklarn birletirilmesi amacyla ihtiya duyulur. Yar rijit otokorkuluk ile kpr otokorkuluu gibi rijit bir sistemi birletirmek iin veya orta refjde kullanlan otokorkuluun refjde bulunan sabit bir nesneyi (yksek iaret direi veya aydnlatma direi gibi) siperlemek iin glendirilmesi gerektiinde, gei blmlerine ihtiya duyulur. Bu konuda dikkat edilmesi gereken hususlar unlardr: Gei blmnn btn ray-parmaklk balant yerleri, daha hafif olan rayn gerilme ve bklme mukavemetini gelitirebilecek yeterlikte olmaldr. Balantlar kar yndeki tat trafii iin knt oluturuyorsa parabolik balant kullanlmaldr. Beton bariyerin, kpr otokorkuluuna veya sabit nesnelere balant geilerinde, glendirilmi gei sistemleri kullanlmaldr. Otokorkuluk boyunca ksa mesafelerde meydana gelecek sapmalarda nemli deiiklikler olmamas iin, gei blm yeterli uzunlukta olmaldr. Genellikle, balant uzunluu iki sistemin yanal sapma farknn 10 veya 12 kat kadar olmaldr. ou durumda, minimum 7.5 m. lik bir gei uzunluu gereklidir. Gei blmnn rijitlii daha hafif sistemden daha glsne doru dzgn ve srekli bir biimde artmaldr.

7.1.5.7. Otokorkuluk U yiletirmeleri
294
Tatlarn iyiletirilmemi u ksmlara sahip bir otokorkulua veya sabit bir cisme arpmas sonucu oluan kazalarda, tatlar genellikle aniden ve sert bir ekilde durdurulur. Byle bir arpmada, otokorkuluk u elemanlarnn tatn yolcu kompartmanna girmesi ve iindekilere zarar vermesi riski artar. Otokorkuluk sonlandrclar ve arpma yastklar, arpan tatn hzn yava yava azaltarak arac durduran veya tehlike alannn dna ynlendireren sistemlerdir. Bir otokorkuluk sistemi, engelsiz blge iinde veya yoldan kan srcler tarafndan kafadan arplma ihtimali olan bir yerde son buluyorsa, arpmaya uygun bir u iyiletirmesi ile sonlandrlmas gereklidir. U iyiletirmesi, tatlar yola tekrar ynlendirici olmas asndan, uyguland standart yolkenar otokorkuluu ile ayn zelliklere sahip olmaldr. U iyiletirmesi mzrak veya zpkn gibi sivri veya tatlara zarar verecek yapda olmamaldr. U ksm uygun ekilde ankrajlanmal ve otokorkuluun standart ray elemannn gerilme mukavemetini tam olarak gelitirebilecek zellikte olmaldr.
7.1.5.8. arpma Yastklar

arpma yastklar veya dier adyla arpma hafifletici amortisrler, yoldan kan tatlarn sabit cisimlere arpmasn nleyen koruyucu sistemlerdir. Bu koruma, kafa kafaya arpmalarda aracn ivmesini yava yava azaltp gvenli bir durua getirerek veya ounlukla sabit cisme yandan arpmalarda tat tekrar yola ynlendirerek baarlr. arpma yastklar, sabit nesnelerin ortadan kaldrlamad, baka bir yere tanamad, oynak-krlabilir hale getirilemedii ve uzunlamasna bir otokorkuluk ile yeterli ekilde siperlenemedii yerlerde ideal olarak kullanlabilir. arpma yastklarnn temel grevi, arpma enerjisini snmleyerek, kazalarn olmasn nlemekten ok iddetini azaltmaktr. arpma yastklarnn seimini etkileyen faktrlerin says ve kompleks oluu, basit bir seim prosedr gelitirilmesini engeller. Yolkenar engelinin siperlenmesi gerektiine ve bunun en iyi yolunun bir arpma yast kullanmak olduuna karar verilmise, son seim yaplmadan nce aadaki faktrler dnlmelidir: Arazi zellikleri Yapsal ve gvenlik zellikler Maliyet Bakm zellikleri
7.1.5.9. Otokorkuluklarn Kprlerde Kullanm

Kprler zerinde kullanlan otokorkuluklar, kpr veya menfez zerindeki tatlarn kenardan aaya dmelerini nlemek iin tasarlanm uzunlamasna sistemlerdir. Normal olarak metal vaya beton kazk ve parmaklk sistemi ile, beton tipi yada metal ve beton birleimi eklinde yaplrlar. Kprler zerinde kullanlan otokorkuluklarn ounluu, yolkenar otokorkuluklarndan farkl olarak yapnn fiziksel olarak balanm- btnleyici bir parasdr. Genellikle, srcler tarafndan arpldnda byk deformasyonlara izin vermeyecek ekilde, glendirilmi tipte tasarlanmaldr (ekil 7.13). Kprde yaya trafii mevcutsa, otokorkuluk sistemi onlar tat trafiinden koruyacak ekilde dnlmelidir. Bu tasarm ise kprdeki trafik hacmi ve trafik hzna, kpry kullanan yaya saysna ve kprnn her iki ucundaki fiziki artlara baldr. Bir kpr otokorkuluunun seiminde dnlmesi gereken faktrler unlar olmaldr: Otokorkuluun performans: Tatlarn arpma tesirlerini nleyecek yeterli mukavemete sahip olmaldr. Uyumluluk: Kpr yaklam kenar otokorkuluklar kpr otokorkuluklarndan mukavemet, ykseklik ve deformasyon zellikleri asndan dikkate deer lde farkl ise, uygun bir gei blm gereklidir. Maliyet: grupta incelenmelidir. Yapm maliyeti, uzun dnem bakm giderleri ve srclerin otokorkuluklara arpmalarndan kaynaklanan giderler. Arazi tecrbesi: Yaygn olarak kullanlan kpr otokorkuluklarnn tasarland gibi alp almadn grmek ynnden nemlidir.
295
Estetik: Park ve orman yollar ile turistik yollarda estetik bir kpr otokorkuluu yaplmas gndeme gelmedike, sistemin gvenliinden taviz verilmemelidir.
Krsalda yaya geiinin az olduu kprlerde, kaldrm ile trafik eridi arasnda otokorkuluk bulunmamas halinde yayalar iin bordrl kaldrm tasarlanmaldr. zellikle dk hz yollarndaki kprler zerinde, bordrsz yaya kaldrmlar otokorkuluk sistemi olmadan yayalar iin kk oranda bir koruma salayabilir. ehir d yollardaki kprlerde, trafik eritleri ve yrme blmleri arasndaki otokorkuluk sistemi yayalara istenilen dzeyde bir koruma salayacaktr. Buralarda, yayalar iin yrme blmnn d tarafnda ayrca bir parmaklk sistemine de ihtiya vardr. Ayn zamanda, kpr otokorkuluklarnn u iyiletirmeleri tat ve yaya gvenlii bakmndan nemlidir.
ekil 7.13 Kprlerde kullanlabilecek glendirilmi otokorkuluk rnei
7.2. MEVCUT YOL GEOMETRK ZELLKLERNN YLETRLMES

Mevcut yollarn iyiletirilmesi veya yeniden yapm srasnda yol gvenliinin artrlmas amacyla aadaki hususlara dikkat edilmelidir: Yol geometrik elemanlarnn iyiletirilmesi Minimum erit ve platform genilii Yatay kurp ve dever Dey kurp ve gr mesafesi Kpr genilii Dolgu evi ve engelsiz blge Banket tipi Kavaklar ve katlmalar Yerleim yerlerinde blnm veya evre yollarnn yapm Trmanma eritlerinin yapm Kavaklarn veya katlmalarn dzenlenmesi veya iyiletirilmesi Kaplamann iyiletirilmesi Ancak mevcut yol iyiletirme almalarnda ekonomi, kamulatrma, evresel etki, mevcut trafik gibi nedenlerle normal tasarm kriterleri her zaman uygulanamayabilir. Yol geometrik zelliklerinin iyiletirilmesi iin, Mevcut yolun geometrik zellikleri Gelecee ynelik trafik hacmi Tasarm ve iletme hz Yol gvenlik ihtiyac ve ncelikleri Trafik ve kaza analizleri Tehlikeli noktalarn belirlenmesi

hususlar tasarmc tarafndan belirlenmelidir.
296
Islah edilecek yollardaki platform geniliklerinin, Geometrik Tasarm Blmnde yer alan Tab. 4.1deki deerlerden az olmamasna gayret edilmelidir. Tepe dey kurblarda Kavak, keskin yatay kurp, dar kpr, vb. varsa, YOGT > 1500 ara/gn olmas durumunda, Tatlarn iletme hznnn tasarm hzndan 30 km/sa daha fazla olmas halinde duru gr mesafesini salamak amacyla tepe dey kurb uzunluu artrlmaldr. Mevcut kpr geniliinin yaklam eritleri geniliinden (banketler dahil) daha az olmas durumunda gvenlik asndan kpr yerinin deitirilmesi veya geniletilmesi dnlmelidir. Kpr yerinin deitirilmesi veya geniletmesi mmkn olamyorsa Kpr yaklam otokorkuluklarnn yaplmas Kpr korkuluklarnn yenilenmesi veya slah Uyar iaretlerinin yaplmas Hz azaltma tedbirlerinin alnmas gibi ilave gvenlik tedbirleri alnmaldr. Mevcut yatay kurp zerindeki iletme hz tasarm hzndan fazla ise, mevcut dever miktar yeterli olmayacandan dolay yol gvenlii asndan deverin artrlmas gerekli olabilir. Ancak, YOGT > 750 ara/gn Mevcut kurp tasarm hz kurba yaklaan tatlarn iletme hzndan veya yeni tasarm hzndan 25 km/sa daha az ise deverin artrlmas yerine kurb yarapnn bytlmesinin daha etkin olaca dikkate alnmaldr. Mevcut kurbun bytlmesi birtakm nedenlerden dolay mmkn olamyorsa erit ve banket geniletmesi Banketlerin kaplanmas Otokorkuluk yapm Keskin viraj uyar trafik iareti konulmas Yolkenar engellerinin kaldrlmas Yatay kurba yaklaan dey eksen eimlerinin azaltlmas gibi birtakm yol gvenlik tedbirlerinin alnmasna allmaldr. Yol gvenlii asndan yolkenar zelliklerinin de iyiletirilmesine allmaldr. Bu amala Keskin kurblarn d kenarndan yoldan kma tr kazalarn ok sk tekrarlanmas halinde dolgu ev eiminin 3:1 eimle dzenlenmeli Yolkenar engellerinin uzaklatrlmas veya bunun mmkn olmad hallerde engeller otokorkuluk ile siperlenmelidir. Mevcut kavaklarn iyiletirilmesi iin yeni yaplacak kavaklarn tasarm kriterleri gznnde bulundurulmaldr. Ayrca kavaklardaki kaza ettleri dikkate alnarak kaza oluum nedenleri saptanarak, buna gre gerekli dzenlemeler yaplmaldr. Mevcut kavaklarda Gr mesafesinin salanmas Hzlanma-yavalama, sa-sol dn, vb. ilave eritlerin yapm Blnm yola dntrlmesi Ynlendirme adalarnn tasarlanmas Trafik iaretlerinin konulmas gibi gvenlik tedbirleri alnmaldr.
297
KAYNAKA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
AASHTO, A policy on Geometric Design of Highways and Streets, 1965-1994-2001 AASHTO, Roadside Design Guide, 1996 Geometric Design Standards for Canadian Road and Streets, 1976 Highway Capacity Manual, TRB, National Reseach Council, Washington, D.C. 2000 Lamm,R.,Psarianos, B., Maillaender, T., Highway design and Traffic Safety Engineering Handbook, 1999 StraBenbau (AZ) RAL-K Traffic Engineering Handbook, ITE, Washington, D.C., 1999

Karayolu Geometrik Standartlar 2006

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Karayolu Geometrik Standartlar 2006

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1.

M. Cahit TURHAN Genel Mdr v.

Ayrca, kitabn hazrlanmasnda Sayn Argun Tun da katkda bulunmutur. iii

2. TASARIM KRTERLER ............................................................... 11

2.2. kinci ncelikli Tasarm Kriterleri ...............................................................14

3. KARAYOLU GEOMETRK ELEMANLARININ TASARIMI . 24

3.2. Yatay Eksen...................................................................................................28

3.3. Dey Eksen..................................................................................................47

3.4. Yatay ve Dey Eksen Uyumu .....................................................................64

4. ENKEST ELEMANLARININ TASARIMI ................................. 70

5. KAVAK TASARIMI ................................................................... 100

5.3.3. Farkl Seviyeli Geileri ............................................................................. 231

6. DRENAJ TASARIMI .................................................................... 233

7. YOL GVENLK ELEMANLARININ TASARIMI.................. 280

KARAYOLU TASARIM EL KTABI 1. GR

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

ekil 1-1 : Karayolu Planlama, Tasarm ve Yapm Aamalar Ak Diyagram

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI 2. TASARIM KRTERLER

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

Tasarm Hzlar (km/saat) Dz 100 100 80 70 50 100 90 80 70 90 80 70 60 40 60 60 60 50 90 80 70 60 40 80 80 70 60 Dalgal 80 70 60 50 30 60 60 50 30 80 70 60 50 30 80 60 60 60 Dalk 60 60 40 30 20 60 50 40 30

Kentsel Yolllar (Kent Geileri)

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

Tablo 2.4 Tasarm Tatlar ve Boyutlar

AASHTO, A Policy on Geometric Design of Highways and Streets, 2001

a) Otomobil AASHTO 2001

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

-Otobs dndaki dier motorlu aralarda: 12.00 m. -Rmorklarda : 12.00 m.

-ki dingilli otobslerde : 13.50 m.

-kiden ok dingilli otobslerde:15.00 m.

-Yar rmorklu aralarda: 16.50 m.

-Mafsall (Krkl) otobslerde: 18.75 m.

-Rmorklu otobslerde : 18.75 m. deerlerini geemez.

-Rmorklu aralarda : 18.75 m.

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

: 28 ton, : 32 ton, : 36 ton, : 38 ton,

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

Vi2 Vf2 254 (f g )

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

0.35 0.33 0.31 0.30 0.30 0.29 0.28 0.28

ekil 2.3 Otomobillerin Hzlanma ve Yavalama Erileri

Kapasite ve Hizmet Seviyesi

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

v/c : Hacim-Kapasite Oran

Kaynak: (Highway Capacity Manual 2000)

KARAYOLU TASARIM EL KTABI

Yolun Kapasitesi dolmutur.

Highway Capacity Manual 2000

Arazi Durumu Dalgal Dalk C C C C-D C C C C -D

KARAYOLU TASARIM EL KTABI 3. KARAYOLU GEOMETRK ELEMANLARININ TASARIMI

DGM = 0,278V tt + 0,039

KARAYOLU TASARIM EL KTABI