HALK KLTRN ARATIRMA DARES YAYINLARI GELENEK - GRENEK VE NANLAR DZS ;10

TRK - SLAM MEDENYETNDE

AHLK

KLTR
VE

FTVVETNMELER

CEMAL ANADOL

AHLK KLTRN ARATIRMA YARIMASI KNCS

KLTR BAKANLII HALK KLTRN ARATIRMA DARESl YAYINLARI : 150 GELENEK-GRENEK VE NANLAR DlZS :10

TRK - SLAM MEDENYETNDE

AHLK

KLTR
VE

FUTUVVETNAMELER

CEMAL ANADOL

AHLK KLTRN ARATIRMA YARIMASI KNCS

ANKARA 1991

IS B N : 975- 17-0820-6 Kltr Bakanl'mn 19 Mart 1991 tarih ve 351-986 sayl Onay ile 2500 adet bastrlmtr.

NDEKLER

Sayfa 1 . 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. S U N U ......................................................... N S Z ......................................................... VII ANSKLOPEDLERE GRE; FTVVET, FET, FTYN VE FtJTVVETNME NE DEM EKTR..................... KUR'N VE HADSLERDE FET VE FTVVET . . . SLMDA FTVVETN GAYES VE TEKLATININ DOU S E B E B .................................................. FTVVETN TARH VE Y A Y IL I I..................... FTVVET NCES SLM DNYASI VE ANADOLU . HALFE NSIR L D N L L A H ................................. FTVVETNMELER........................................... SUHRVERDNN FTVVETNMES VE AH FTVVETNMELER LE L G S ........................ ARAP FTVVETL...................................... SF FTVVETNMELER VE TASAVVUF . . . . OBANOLU FTVVETNMES......................... SEYYD GAYB B. EYH HSEYNN FTVVETNMES............................................. RADAVNN FTVVETNMES.......................... DER TRKE FTVVETNMELER.................. ARAPA VE FARSA FTVVETNMELER . . . . FTVVETNMELERDE ORTAK GRLER . . . FTVVETN K O L L A R I....................................... FTVET VE SAVA O Y U N L A R I.......................... FTVVETTEN AHLE G E ........................... ANADOLU'DA AHL ORTAYA IKARAN SEBEPLER . AH E V R E N ........................................................ SELUKLULAR DNEMNDE A H L K ................... OSMANLI DEVLET NN KURULUUNDA AHLN R O L .................................................................. V

1 2 5 8 10 12 14 1 5 21 25 28 32 32 32 33 37 42 45 46 47 49 52 54

III

Sayfa 25. AHLK VE L K E L E R ......................................... 59 26. AHLN AMACI VE TRK TOPLUM HAYATINA GETRDKLER.................................. 63 27. AHLK, FTVVET LKS VE SFZM . . . . 66 28. AHLN TARKAT LE L G S .......................... 68 29. AHLN BEKTALK VE MEVLEVLK LE L G S ......................................................... 72 30. AH B R L K L E R ................................................. 74 31. AHLK DNCESNN SENTEZ (TAHLL) . . . 76 31. 1 . Anadolunun Trklemesi ve slmlamasnda Ahilerin R o l ........................................... 76 31. 2. Ahiliin Sosyal Y n ................................ 77 31. 3. Ahiliin Sosyo-ekonomik Hayat Dzenlemedeki R o l ........................................................ 79 31. 4. Ahiliin Yurt Savunmasndaki Hizmeti . . . 85 31. 5. Ahilik ve Kltr Hizmetleri........................ 90 32. AHLK, ESNAF VE SANATKRLAR...................... 92 33. FTVVETNMELERDE BULUNAN; AHLERN DER TRE VE G ELE N EK LER ........................ 94 33. 1 . Ahiliin Temel Felsefesi............................ 94 33. 2. Ahilikte Meslee G i r i ............................... 95 33. 3. Ahilik E itim i.......................................... 96 33. 4. raklk T r e n i........................................ 96 33. 5. Usta-rak lik ileri................................... 97 33. 6. ed Balama, Petemal Kuanma, erbet me, alvar G3 n n e ........................................... 98 33. 7. Esnaf Graplan ve P ir le r i.......................... 102 33. 8. Yedi K a p ............................................... 104 34. ESNAF VE SANATKR KURULULARININ GEDK HLNE G E L ...................................... 1 0 5 35. AHLKTEN LONCALARA G E .......................... 106 36. AHLKTE YARGI VE C E Z A ............................... 110 37. AHLK VE D EM O K R AS..................................... 115 38. ANKARA AH CUM HURYET...............................116 39. AH BRLKLERNN BOZULUU VE K . . 116 40. K A Y N A K A ......................................................... 1 1 8

_ IV

S U N U

Kltr Bakanl Halk Kltrn Aratrma Dairesi Bakan l nca Trk Milletinin ahlk ve sosyal nizamn salayan Trk es naf birliini ve ekonomisini dzenleyen unsurlardan Ahilik kltmnn toplumumuzun yapsna olan etkilerinin aratrlmas, incelen mesi, gelenein ortaya karlmas ve tantlmas amacyla 1989 yl iinde Ahilik Kltrn Aratrma Yarmas dzenlenmitir. Bavuru sresi 1990 yl Haziran aynda sona eren yarmaya konu ile ilgili 18 bilim adam, uzman ve aratrmac, 16 eserle ka tlmtr. Bu eserler. Prof. Dr. Neet AATAY, Dr. Mjgn CUNBUR ve Dr. Mehmet NDER'den oluan Deerlendirme Kurulu ta rafndan incelenmitir. Yaplan deerlendirme sonucunda Dr. Halime DORU'nun X V I. Yzylda Sultann Sancanda Ahiler ve Ahi Zaviyeleri adl eseri birinci, Cemal ANADOL'un Trk-slm Medeniyetinde Ahilik Kltr ve Ftvvetnmeler adl eseri ikinci, Merih BAR A N m Ahi Emir Ahmed adl eseri nc olmu; Prof. Dr. Ad nan GLERMAN ile Yrd. Do. Dr. Sevda T A T E K Lin birlikte ha zrladklar Ahi Tekiltnn Trk Toplumunun Sosyal ve Ekono mik Yaps zerindeki Etkileri adl eseri birinci mansiyon, Do. Dr. Mehmet EKER'in bn Batuta'ya Gre Anadolunun SosyalKltrel ve ktisadi Hayat le Ahilik adl eseri ikinci mansiyona, Yaar ALIKAN ile M. Ltfi K Z 'in birlikte hazrladklar K l tr San at ve Medeniyetimizde Ahilik adl eseri nc mansiyona deer bulunmutur. Bu eserlerin, Ahilik Kltr alannda nemli bir boluu dol duracana, yaplacak almalara kaynak tekil edeceine inan yor, emei geenlere teekkr ediyoruz. Kltr Bakanl Halk Kltrn Aratrma Dairesi Bakanl

 N S Z

Ahilik, Anadolu Trklerinin ahlk ve davranlarn dzene sokan bir inan sistemi olduu kadar; tre, tren ve gelenekler ile Trk kltrnn nemli bir parasdr. Fetr el ftva ve M ir't el-Mrvvete, Cemaleddin Muhammed bni brahim Vatvat; Ftvvete Tark ve Kes-el rahik isimli eser den gayri, bn-i Batta Seyahatnmesi ve Muallim Cevdet nanc Alp'in Zeyl-i Al fasi Ahiyet-el fityn et-Trkiyete Rhlete bn-i Battta isimli kitaplar. Hakk Paann Hukuku dre kitabndaki fa sllar ile, Cevdet Bey'in Krehir hakknda hazrlad defter, Fa tih M illet Ktknesindeki ftvvetnmeler ve menkb, son Ahi Baba vekillerinden bir ztn kardei olan ankr'l eyholu Ha an Efendinin kaleme ald kitaplarla, Krehirde Ahi Evran Der neince toplanan ftvvetnme, ecerenme, sancak, alem ve bz berat ve fermanlar ahilii zamanmza ulatran kaynaklardr. Anadolunun hemen her yanna, K rm a, Balkanlar'a yayl m olan bu kurum yelerinin, politik, sosyal ve ekonomik hayat taki rolleri, grevleri acaba ne idi? Bunlarn uyacaklar edepleri, erkn kapsayan ve itzkleri niteliinde grnen ftvvetnmelerde bu hususlara dair hi bir kayda rastlanmyor. Ancak kitbe1er, edeb ve tasavvuf! kaynaklar, birbirini tamamlamayan bilgiler vermektedirler. bn-i Bib nin Anadolu Seluklular Tarihinde, Kerimddin Mahmud'un Msmeret l Ahbarnda, ikr'nin Kara man Tarihinde, Ahmet Eflknin Menkb l Arfninde, Aziz b. Erdeir Esterabadnin Bezm- Rezminde, bn Batutanm ve Evliy elebi'nin Seyahatnmelerinde, k Paazdenin tarihinde. Hoca Sdettin Efendi'nin Tac t-Tevrihinde, Ali'nin Knh lAhbarmda, Trk Tarih Kurumu Kitapl'ndaki yazar belirsiz Hadkat s-Seltn'de ve bunlara benzer eserlerde, Seluklular'm son dnemleriyle Osmanhlar'n kuruluu srasnda Anadoluda sivrilen ve byk bir ksmnn Horasan ve Trkistandan gelmi olduu belirtilen ahi kiilerden sz edilmcktedir.

vn

nceleyebildiimiz kitaplarn bir ou, ahilikte ok ekiller, treler ve uygulamalar zerinde durmulardr. 1970lere gelinceye kadar; gazete, dergi ve birok ansiklopedilerde ahilik ya hi bilin memekte, ya da uslen ksaca sz edilmekte idi. Bir dier deyimle; Trk kamuoyu, ahilikten haberdar deildi. Trk Esnaf Konfederasyonu'nun ve baz evrelerin ahilii ye niden ele alp incelemesi sonras, baz gazete ve dergilerde ahilik ile ilgili yaynlar balarken, Ankara Radyosunun da bu konuya nem vermeye balad grld. KIRSED (Krehir'i Sevenler Dernei)'nin balatt Trkiye Ahi Evran Esnaf ve Sanat Bayram na Esnaf Konfederasyonunca sahip klmaya baland. Ahilik Aratrma ve Kltr Vakf, de erli almalarn baar ile srdryor. Bugne kadar, ahilik hakknda yazlm eserler yannda, ahilii her yn ile yeniden inceleyip yazmak ve yazlanlardan daha derli toplu bir eser hazrlamak gerekmitir. te bu sebeplerle Kltr Bakanl'mzn am olduu ara trma yarmasna katlmak, nemli bir m ill kltr hizmeti olmak tadr.

VIII

2. ANSKLOPEDLERE GRE; FTVVET, FET, FTYN VE FTVVETNME NE DEMEKTR?

Arapa bir kelime olan ftvvet; kerem, seha ve cmertlik ^ bir baka deyile; eli aklk, gz tokluk, vergililik ve yiitlik yani olgun kiilik demektir. Terim olarak ise, kiinin herkese yardm etmesi, hakszl nlemesi, kiinin aybn grmemesi, kt syle memesi, mala, cana, onura el ve dil uzatmamas anlamna gelir. Bu sonuncu anlamda ftvvetin tekiline fe t , ouluna fit yn denilmitir. Bylece; ftvvet ehli fet, fityn, bunlarn eyhleri ab-l-fityn, seyyid-al-futuvva Farsada ftvvet ehli ftvvet-dr, cvanmerd, fet adlaryla anlm ve yollarna Arapada al-futuva, Farsada ftvvet denilmitir. yi, olgun ve huylar herkese beenilen kii demek olan eli aklk, gven vericilik, alak gnlllk, doruluk, iyilik severlik gibi meziyetleri bulunan fetlar, eski alardan beri saygdeer kiilerdir Y iit bir delikanl (fet) da bulunan vlmeye lyk vasflarn btn ve zellikle cmertlik (seha, kerem) olmaktadr^ Demek oluyor ki; ftvvet ehli olan yiit (fet), Allah a itaat eden, ktlklerden ekinendir. nceleri bu nitelikleri bulunan kiiler tek tek, filan yerdeki fet, falan yerdeki fet diye anlyordu. Ftvvet, ncelikle genlerin muhta olduu bir disiplin ifde si olarak karmza kar. Bunun zamanla tekiltlandn gr yoruz
1 M. Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri Szl, C. I. stanbul, 1971, s. 638. 2 Neet aatay, Ftvvetnmeler Nedir, Niin Dzenlenmilerdir? VIII. Trk Tarih Kongresi, C. I l den ayr basm Ankara 1981, s. 565. Ahmet Debbaolu, T ark Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. III, s tanbul 1979, Ftvvet Md. s. 259.

3 slm Ansiklopedisi, s. 983. 4

Bu ekilde ftvvet daha ok ticaret ve sanat erbab arasnda yaayan bir genlik lks hline gelmitir. Esnaf tekilt ile bunlarn riyet etmeleri lzm gelen usl ve kaidelerden bahseden eserlere ise ftvvetnme denilmitir. Bylece ftvvet kelimesi, esas itibariyle tasavvufa dayanan, fakat ayn zamanda ktisdi teekklleri de kavramas ve sanat er babn tekiltlandrmas bakmndan ekonomik bir hviyet de ta yan ehl-i ftvvet tarafndan daha geni anlamlara gelen bir te rim olmutur. Ftvvet ehline gre mrvvet; ftvvetin esasdr, ftvvet ise mrvvetin sonudur. Bu bakmdan her mrvvet ehli, ftvvet sahibi deildir, fakat her ftvvet ehli, mrvvette en ileri dereceye varmtr Bu ftvvet ehli, ahilerdir. Bu yzden ftvvet kelimesi, ahi lik ile birlikte kullanlmaktadr. Prof. Taeschner, ftvveti Genler birlii kooperasyonu diye tarif etmitir. Ftvvetin esaslar; iffet, ecaat, hikmet ve adlet iken, zamanla bunlardan sekiz esas daha ayrlmtr. Bunlar; iffetten tevbe ve cmertlik, ecaatten tevazu ve em niyet, hikmetten doruluk ve hidyet, adletten vef ve nasihat tir ^ Sfye terimlerinde ftuva, eitli alanlarda tecelli eden bir rh hletini ifade eder. Bundan dolaydr ki, bunun bir tek kelime ile ifdesi mmkn deildir. Genel olarak ftuvanm seilmi vasf, bakalarn nefsinden yksek tutmaktr. s r al nefsihi ki, bu da el-Gazl'ye gre en yksek fazilet mertebesini tekil eder. Bu vasf; cmertlik, menfaat endiesinden uzak durma, kendi nefsini unutmak (nefis fergati), hsran karsnda gnl rahatl, bakalarnn kusurlarna gz yumma ile tahakkuk eder 3. K U R N V E HADSLERDE FET VE FTVVET

Kur'n- Kerim'de; brahim Aleyhisselmm Tanr nin birliine inanp, putlar krmak suretiyle azgn Nemruda kar yiitlik ve
5 Abdlbaki Glpnarl, slm ve Trk llerinde Ftv\et Tc.kilut v \ . Kaynaklar, st. niv. ktisat Fak. Mec., C. XI. No. 1-4, stanbul, Ekim 1949 - Temmuz 1950, s. 6. stanbul Kltr ve Sanat Ansiklopedisi, C. III, stanbul 1933, s. 1769 sl;.m Ansiklopedisi, C. 4, Ftvvet Md.

6 7

mertlik gstermesi dolaysyla, bu anlamda kullamimtr Keli me, Ysuf Sresinin 30 ve Kehf Sresinin 60-63 yetlerinde, kle anlamndadr. slm Ansiklopedisindeki aklamada bu kelimenin Arapada Hazreti Peygamber'den evvel bu sonuncu mn ile kullanlmakta olmas pheli grlmektedir. Arapada kle mnsnda kullanlan kelime, slmiyetten nce abd idi Kitb l-marif'de abd ke limesi, hurr kelimesinin zdd olarak grlr. Lisn-l Arapa'da; Hz. Peygambere atfedilerek : Benim abdim deme, benim fet'm de melinde bir hads zikredilmektedir Hz. Peygamber'e isnat olunan, L ft ill 'Al va l sayf ill Zu'l-fakr dier bir rivyete gre, Bedr gn, bir melek tarafn dan, gkten nid edilmitir slmn ilk yzyl ortalarna doru, Arabistan'da siys olayla rn anormal gelimeleri srasnda; Hz. Muhammed'in amcas olu ve damad Ali b. Talib, slmda en iyi fet rnei olarak l fet illa A li yani en iyi fet A li'd ir cmlesi ile tanmlanmtr. Bir gn bir dilenci gelmi, bir ey istemi. slm'n yce Pey gamber'i buna bir ey verin buyurmulard. Hz. Ali kalkp git mi, bir dinar, be dirhem ve bir kap yemek getirm iti: Peygam ber sorunca: (O istedii zaman iimden bir para yemek vermeyi geirdim* derken hatrma be dirhem vermek geldi. Giderken bir dinarm var, onu da vereyim dedim. Hatrma geleni ve iimden geeni vermezlik edemezdim) demiti. Bunun zerine Peygamber (L Fet ll Aliy) A liden baka er yok buyurdu mam arnnin Kef-el esrr ve iddet-el-ebrr adl Farsa tefsirinde de (M. 1126) ftvvet hakknda; brahim, Ms ve Yusuf

8 9 10 11 12 13 14 15

brahim denen bir fetadan, onlardan sz ettiini duyduk K urn X X I, a y e t: 21, 60. slm Ansiklopedisi, s, 700. Meydn, Amsl, Kahire 1342, C. I, s. 179, 414, 437; Haan b. Sbit Divan, Kahire 1929, s. 62. bn Kuteybe, Kitab l-Maarif, Gottingen 1850, s. 146. Buhr, tk. IV; Mslim, Elfz, lads 13-15. Chronique de Tabari, trc. Zotenberg III, s. 27. Tirluhibb-el-Din el Tabari, el-Niyaz el Nazire, Kahire 1327, C. II, s. 190. Sleymaniye Ktphanesi, Yenicmi, Hatice Turhan Sultan kitaplar, nr. 43, v. 613 a.

Peygamberlerle Ashab Kehf'e fe t demitir. Cvan-merdlerin yo lu ve huylar udur : Mustafa, A liye; Y Ali; sz doru, vefal, emniyetli, merhametli, yoksul sfatl; vergili, konua sayg gsterir, iyi ilerde bulunur, utanga erlere Cvan-merd denir dedi. Btn Cvan-merdlerin ba, Ysuf Peygamber'dir. Kendisine cef eden kardelerini Bugn suunuza baklmaz, size soru, ceza yok di yerek balad b n l Arabi'ye gre ftvvet kuvvet makamna ittir. Tanr, havadan kuvvetli olarak ancak insan yaratt. Fetda zaafa it hi bir ey bulunmamak gerektir. Ftvvet ehli, her varlkla, o varln derecesine, kadrine gre muamelede bulunur ve bilhassa gzel huy lara shib olur. Efendisi olan Tanrnn hkm altnda bulunan, fakat tabiat ve nefis lemleriyle detlere st olan kii fetdr. F tvvet ehli olanlar, halka ihsanda bulunurlar, kerem sahibi olurlar. brahim Peygamber'e bu huyundan dolay fet denilmitir ^^. Arap szlklerine iki ciltlik ek yazm olan Dr. R. Dozy, fety; genlik zevkleri (les plaisirs de la jeunesse) eklinde tanmlamakta ve Hz. Muhammed Aleyhisselm'm soyundan gelenlerin soplarn, dip Cetlerine kadar gtrerek kendilerini bir tr yiitlik pyesi ve hay siyeti kazanm olan ftvvetin gerek temsilcileri saydklarn ve f tvvetin, olgunluk, soyluluk ve yksek meziyetler demek olduunu syler Hz. Peygamber ilesi mensuplar, mene'lerini byk atalarna bir nevi yiitlik pyesi haysiyetini kazanm olan ftvanm haki k temsilcileri sayyorlard Yce slm Peygamberi Hazret-i Muhammed Aleyhisselma g re ftvvet; sz doru, vefal, emniyetli, merhametli, yoksul s fatl, vergili, misafirperver, iyi eylerde bulunur, utanga erlerin yoludur
16 17 18 R. Dozy, Supplement au Dictionnaires Arabes, 2. ed. II, Paris, ftvvet maddesi. K urn, X II, Ysuf Sresi, yet : 92. bni Arabi, bu grlerini, Fahreddin-i Rziye yazd M. 1209, drt sayfalk ahlk risalesinde anlatmtr. Dr-l-Ktb-el-Arabiyye, M sr 1329, bap, 42, C. I. s. 241-244. Reinaud, Monumens, C. II, s. 153-307. stanbul Kltr ve Sanat Ansiklopedisi, C. III, stanbul 1983, s. 1769

19 20

4. SLMDA FTVVETN GYES VE TEKLTININ DOU SEBEB

Franz Taeschner, Ortaa slm medeniyetinin ftvvet ile sos yal bir tezahr gelitirip olgunlatrdm syler Ona gre B u eit tekiltlar erkek topluluklarmm tipik rneklerini tekil ederler ve etnoloji, bunlara beeri kltr hayatnm her sa hasnda pek ok rnekler verebilir. Erkek topluluklarmm pek o unda olduu gibi; ftvvetin dou sebebi de; cemiyet iindeki erkeklerin bir araya gelme, topluluk gdsdr ve bu eit cmialarda hkim olan ideal arkadalktr; baka bir deyile gye, be raber olmaktr. Buna benzer dier btn tekiltlarda olduu gibi, burada da ana gye; dier bz din ve ahlk ikinci derecedeki he deflerle rtlmtr. Ancak, bu ikinci derecedeki hedefler ftvvet'i, ana gyeleri baka olan dier bz sosyal kurulularla birle tirir. Ftvvetin ana gyesi ile ikinci derecedeki hedefleri arasn daki mnsebetin nasl ve ne derecede olduu sorusu, ftvvetin esas problemini ortaya karr. Badatda ldrlen Abl-Gys Mugys-el-dn Huseyn bn-el Mansr-el-Hallc el-Beyzavye gre de; Ftvvet, bu sfata sahib olan kiinin btn dileini Yce Yaratana hasretmesi ve O'na y nelmesidir ^^ Byk sf Eb Said Ebl-Hayr ftvvet iin unlar syler^; Peygamber, sana yaplmasn ve eline gemesini dilediin eyi kardeine de dilemelisin demitir. Ftvvetin ne halde ve ne key fiyette olursa olsun, halk ho grmek, mzur saymaktr. Taham mle kuvveti olmayan, ftvvet ehliyle sohbet ederse, rezil olur gider. Ftvvet aratrclar ve limleri, ftvveti bir aaca benzet milerdir. Bunlara gre ftvvetin asl. Tanr sfatdr. Budaklar enbiy sfat, sdk-u safdr. Yapraklar evliy yemileri de m minler sfatdr. Kkl tevhid ve ihls, yni birlik ve samimiliktir.
21 Franz Taeschner, Die slmischen Fuluwwabnde Das Problem hrer Entschung und die grundlinien ihrer Geschihtee. Zeitschrift d. D.M.G., Neue Folge, Bd. X II (Bd. 87), S. 6-49. Veliyeddin Efendi Ktphanesi, mecmua, 3242, evval, 1670, son k sm. Ab-Sid Fazlullah b. Eb/1 Hayr-l-Miheni, Juchov/sky basmas, Petresburg, 1899, s. 386. Hlt ve Suhnan, W

22 23

Suyu Rahmet-i Hd'dr, meyvesi mrifet-ul-lah'dr. Bu sfatlarn tamam ile Hazreti A lide topland kabl edilmitir. Byk sflerin triflerine gre ftvvet; K endini deil; s lm'n yce Peygamberi gibi halk dnmek, halkn derdiyle dert lenmek, nefsi iin istediini fazlasyla bakalar iin de istemek, kusur ve ayplan rtmek, nefse dman olmak, yoksuldan nefret duymamak, zengine halini arzetmemek, eline geen ile elinden kan bir grmek, kimseye dman olmamak, kimseden mrvvet ve ihsan beklememek, fakat herkese kar mrvvet ve ihsan shibi olmak, iki lemden de gemektir. Ab-Abd-el-Rahman-el-Slem (412 h. 1-21-1022) Melmetilie ait en eski metin olan Rislet-el-Melmetiyye isimli eserinde Melmet eyhlerinden bazlarna, sizce ftvvet makamn kim kazanr, fet adn kim hak eder? diye sorulunca; Tanr hepsi ne rahmet etsin, kimde demin zr getirmesi, Nuh'un sebat, b rahim'in vakar, smailin doruluu, Mus'nn ihls, Eyyb'un sabr, Davud'un alay, Muhammedin cmertlii varsa, yine Tan r hepsinden raz olsun, kimde Ebubekr'in acmas, mer'in hamiyyeti, Osmann utangal, Ali'nin bilgisi bulunursa, sonra da b tn bunlarla beraber nefsini horlar, ayplarn grrse o kimse f tvvet sahibidir. Fet adn hakkeder dediklerini syler. Hicr III. yy.da Niburda Fityan adl bir topluluun bulun duunu ve ehirlerde, bunlarn reislerinin olduu Kueyr, Risle'sinde ftvvete bir fasl ayrm ve burada ftvvet-nme'ler24 Tasavvuf tarihinde Melmilii yayan Hamdun Kassar (l. H. 271) adl biridir. Melmi; parltlar, aydnlklar demektir. Melmetiili (melmilik) anlatmak iin gzel szler syleyen Hamdun, bunu kalp ra hatl ierisinde bedenin selmetini terk etmek, rhun huzurlu ol mak iin vcudu skntya sokmak olarak tanmlar. Ona gre Mel milik, halk iin olduka zor bir yoldur. Melmiler, klk ve kyafetleri ile halk arasnda dikkatleri ektikleri iin bu nvan alm ve etki lerini H.V. yya kadar srdrmlerdir. Daha sonra bu tarikatten; Mevleviyye, Kbreviyye, Cmiiyye ve Bayrmyye gibi tarikatler do mutur. Hac, Bayram - Velinin iki halifesinden biri olan mer Sikkin (Bak mer Dede), ilk defa ta ve hrkay yakarak tarikatin d g rn ve trenini atarak, Melmilii benimsemiti. Baki Richard Hartmannn yazd Kprlzde Ahmet Ceml tarafn dan Trkeye evrilen makalesi, Drlfnn, Edebiyt Fakltesi Mec muas, Yl 1924, say. 6, s. 276-322, Ayrca; rislenin kopya nshas, Fatih, Millet Ktphnesi, Reid Efendi kitaplar arasnda 453 nolu mecmudadr, v. 120-124.

25

de olduu gibi Ashb- Kehf hakkndaki yeti ftvvete dehl olarak alp Fuzayi (187 h. 802-803) Aliy-i Hakm-i Tirm iz (255 h. 868-869), Ab-Bekr-al-Varrak (240 h. 854-855), Hris-i Muhsibi (243 h. 857858), Cneyd-i Badd (279 h. yahut 98, 909-910) ve Nasrbd (369 h. 979-980) gibi byk sflerin, bu meslek hakkndaki szlerini nakletmitir. mam Kueyr, kendi ad ile anlan Kueyr Rislesi ndeki f tvvet blmnde Onlar, Rablarna imn etmi genler (fetlar) idiler. Biz onlar doru yolda gitme yeteneklerini artrdk diye balayarak; Ftvvetin asl, kiinin, bakasnn iinde olmas ve onlarn, iini gdp gzetmesidir. Hadste, K u l Mslman karde ine yardm ettike. Tanr da ona yardm eder buyurulmutur der Kueyr; baz (Fet, yannda vel yahud kfirin yemek yediini farketmeyen kimsedir) dediini rivyet eder ve onlara atfen u hi kyeyi nakleder B ir gn, brahim Peygambere bir Mecs konuk geldi. Hz. brahim, Hak dinine girersen, seni konuklarm dedi. Konuk bu s ze gcenerek gitti. Tanrdan Hz. brahime (E lli yldr kfir olduu halde ben onun rzkn veriyorum da, sen bir gececik onu konukla madn. Bir kcrecik olsun doyu^rmadn) diye vahiy geldi. Hz. brahim, perian bir halde hemen konuun peine dt, koa koa gidip ona yetiti, zr diledi. Mecs bu zr dileyiin sebebini anlaynca Hak dinine girdi, Mslman oldu slm ncesi alarda ve slmn ilk devirlerinde Arapada yal nz ve tekil olarak fe t kelimesi kullanlyor ve gen, gl eli ak, yiit anlamna geliyordu. O alarda bu hasletleri kendilerinde bulunduran kiiler bir birlik halinde bulunmuyor, fet denen kiiler tek tek anlyordu. O alar iin bir rnek olarak Arapa edeb eserlerin ounda sz edilen kii. Tay kabilesi bakan prens Hatem Tai olup, konuklarm
26 27 Mntehabt- Nfia-i Risle-i Kueyriye, stanbul, 1307 (1891), ftv vet blm, s. 180-184. Abcllbaki Glpnarl, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt ve K aynrklan stanbul niv. ktisat Fak. Mecmuas, C. XI, no. 1-4, s tanbul, Ekim 1949 - Temmuz 1950, s. 9. Bu hikye, Yunus Emreden sonra gelen Yunuslardan biri tarafndan destanlatrlmtr. Bunun iin Bak; Abdlbaki Glpnarl; Yunus Emre Divan, C. 2-3, stanbul 1948, s. 576; iir. CCLII).

28

ok iyi arlad, yanndan ayrllarnda onlara at ya da deve he diye ettii dillere destandr. O devir iin buna benzer baka tek tk rnekler de bulunmaktadr. 5. F TVVETN T A R H V E Y A Y IL I I

Ftvvete benzer ilk kurulular, Abbs hkmdr-halife so yunun baa geip, Trkistan ve Horasan'dan getirdikleri Trk esir lerden kurduklar asker birliklerin gl ve imtiyazl duruma ge meleri zerine halk arasnda IX . yy'da balayan bir tepki olarak ortaya kmlard. Neet aatay, toplu olarak rgtlenerek karklklarda kun daklk eylemlerinde bulunanlarn ve ayyar, oul olarak ayyarun : kanun tanmayan- kanun d toplum, erba (haydut), tr, oul olarak uttar : kurnaz, Seluklular devrinden yni X I. yydan balayarak da rind, oul olarak rnud adlar ile anldklarn syler Badatta zellikle ayyarlar, devlet otoritesinin gevedii za manlarda ortaya kar, zrhsz, silahsz, sdece ta ve sopalarla sal drya geerlerdi. Bunlar Abbs halifesi Emnin 809-813) ordu sunda kardei Memn'un (813-833) Trklerden oluan ordusuna kar ve daha sonra da Mstain'in (862-866) arkasnda onun amcas olu Mtez'e (866-869) kar dtklerini gryoruz. Bu kuru lular, grld gibi zaman zaman halifelerin, asker vlilerin ve gvenlik kuvvetleri bakanlarmn hizmetine de giriyorlard. IX . yy, tarihilerinden Taber, 817 ylnda trlarm Badatda geni bir kurulua ve etkili bir gce sahip olduklarn, hkmet glerini uratrabilecek durumda bulunduklarn yazar IX . yy. balarnda Irak, ran, Horasan ve Mvernnehir ev relerinde, tasavvuf erbbnm, niteliklerini ve davranlarn been dikleri tr ve ayyarlardan baka, mbeyyizeler, hurremler- cvidnler gibi adlar altnda tekiltlanm ehl-i snnet d (heterodoxe) birliklerinde, eitli blgelerde ve ayr bakanlar ynetimin de faaliyette bulunuyorlard. Bu tr sivil rgtler, yalnz Badat ehrinde deil; yerlerini X I, 3 ^,'dan balayarak, ftvvet kuruluunun daha dzenli bir biim
29 30 Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Alillik, Ankara 1974, s. 9-10. Tarih-i Taberi Msr 1939, s. 13G.

alna kadar; Orta Asya, ran. Irak ve Suriye ehirlerine de yayl m bulunuyorlard. Bu kanun d rgtler, X. yy. X II. yya kadar kardklar ka rklklarda byk baarlar da elde ettiler. Bunlar, gl yneti ciler zamannda pusar, gizlenirlerdi. Byeliler hkmdar Abd d-Devle ve byk Seluklu hkmdr Turul Bey, Alp Arslan ve Melikah zamanlarnda kprdayamadklar gibi. Abbs Halifesi Mut zamannda M. 972 ylnda bunlardan, Bizansa kar mukaddes savaa katlmak isteyenlere silah datld zaman ii aztp, Badatda bir sre karklklar kardlar ve b yk bir felketi nlemek iin bir mahalleyi yaktlar. Durumu elverili grdklerinde yamalara girien bu apulcu lar; isiz, gsz, nemsiz kiilerdi. Bu bakmdan kendilerinin bir devlet hizmetine, zellikle gvenlik tekiltlarna alnmalarn isti yorlard. nk bu yolla hem geim skntsndan kurtulacaklar, hem de hayatlar gven altna girmi olacakt. Bu rgtler, o alarda Trk ve slm devletleri ynetimi al tndaki ehirlerde; zellikle asker ve gvenlik glerinin yetersiz bulunduu yerlerde ve zamanlarda, kaliteleri bir takm asker ve sportif geleneklerle canl tutulmu mahall ve kanlmaz bir milis gcn temsil ediyorlard ki byle durumlarda, bakanlar olsun olmasn; ehir yneticileri, say okluklar ve glkleri dolaysyla bunlara dayanyorlard. Daha sonraki rivyetlere gre; Bveyh Eb Kalicar da bun larla mnsebet hlindedir. Bir yzyl sonra, 1135 ylnda; Ba datda fitynm efi, arkasnda vezirlerin ve hatt sultann aile mensuplarn srkler, gl olduklar sralar yama yaptklar da olur, baz byk kimseler rnei, pazarlarda (s) kurduklar bir nevi hafra, himye vazifesiyle tcirlerin ikyet ve szlanmalarna sebep olurlar. Bunlar, genel olarak belli bir meslei ve belli bir durumu ol mayan kimselerdir. Davran dan da anlalaca zere; yama zev ki ve menfaat temin etmek isterler. Bununla birlikte dikkati eken, urta (polis) birlikleri iine girmek istemeleridir. Bu istek; onlara bir yandan muntazam bir gelir salar, te yandan artk polisi ken di karlarnda bulmazlar. Bu sebeple, baz defalar piman olan ayyrn; hkmet kuvvetleri iinde daha dn dostlar olan kimselere

kar savarlar Daha genel bir ekilde urta bulunmayan ehirlerde, nitelikleri bir takm asker - sportif geleneklerle canl tutulmu bir yre milis gcn temsil ederler. Bu durum ve uygulama, yni bunlardan kamu ilerinde de yararlanlmaya balanmas, bunlarn bir ahlak disipline girmeleri, ya da sokulmalar mecburiyetini ortaya kard. O zaman ken dilerini toplum ahlkm dzenlemekle grevli sayan, ya da al malar o ynde olan baz tasavvuf ve tarikat kurulular, bu ku rallar tesbit etmede bj^k rol oynadlar. O zaman, ftvvet ehli ortaya kt. Ayarlardn yerini; cvanmerd, yiit, er, sabrl, sznde durur, namuslu, z temiz, kim seye ziyan vermez, dostlarn faj^das iin kendi ziyanna rz olup katlanr, esirlere el uzatmaz, resizlere ihsanda bulunur, kt lkten ekinir, bely rahat sayar kiiler ald. te bu rh, Anadolu'nun Trklemesi ve slmlamasn sa layan A lp E ren ler! ortaya kard. Ftvvet hakknda ilk fikir bildirenler; Eb Abdurrahman Slem, mam Kueyr ve bunlardan naklen, Ali b. Hseyin b. Ca'dye (Ca'deviyye)'nin, Ahi Ahmet Mcib b. eyh Muhammed b. Mikil l-Erdeblinin ftvvetnmelerinde ve teki ftvvetnmelerde ad lar geen, Eb Bekr Verrak, Cneyd-i Badad, Nasrbad, akik-i Belh, Srn i Sakat, Eb Muhammed Ryem b. Ahmet b. Yezid vb. gibi byk ounlukla tasavvuf erbab idiler. Kueyr'nin Nuh Ayyar Niburden, tr ayyar'dan, Nesa ve Nibur ayyarlanndan sz etmesi, ayyarlm, trln, ftvvetciliin yksek basamaklar olduu, bunlarn yemek yeme, hizmet ilerine kar davranma ve cmertlik gsterme gibi konularda bir birlerini snamalar, ftvvet edepleri ve gelenekleri, kurallar hak knda esasl fikir vermekte ve tasavvuf erbbmn da, bu nitelik vc kurallar benimsedikleri anlalmaktadr 6. FTVVET NCES SLM DNYASI VE ANADOLU

Selhaddin-i Eyyb olarak bilinen Selhaddin Ysuf b. Eyyb (1138-1139) bamszlm ilan edip evik ve gzpek davra31 32 The Ancyclopedia of slam, New editions, s. 984. Imam Kueyr, Risle-i Kuseyriye, s. 123 vd. Ayasofya kitaplndaki yazma nsha nr. 1712, yaprak 119 a.

10

nlarla 1187 ylna kadar geen ksa srede am, Halep'i, Mu sul'u ve Kuds' ele geirip; Yemen, Msr ve Suriyeyi ynetimi altna almt. O, snrlarn Frat Nehri'nden N il Nehri'ne ve Dou Akdeniz kylarna kadar dayam, te yandan Anadolu blgesi, Sel uklu hkmdar H. zzettin Klarslan (saltanat: 1155-1192) y netiminde byk bir gelimeye ulamt. Dou'da ise 1172 ylnda kardeini indirerek Harzemahlar tah tna oturmu olan Aleddin Teke (saltanat: 1172-1200) Kirman blgesine yryerek. Irak Seluklular hkmdar H. Turulu (Saltanat: 1177-1194) astrp hakimiyetlerine son vermiti. Aleddin Teke ldkten sonra yerine geen olu Aleddin Mu hammed de, babasnn politikasn yrtt. Hatta halife ile aras o kadar almt ki, kendisi 1217 ylnda i mezhebine girip Abbas halifeliini ortadan kaldrmak amacyla, Seyyid mdettin Tirm iz'yi halifelik makamna aday gstermi ve byk bir ordu ile Badat zerine yrm, Azerbaycan Atabeylerini yenilgiye u ratmasna ramen, havalarn bozulmasndan dolay daha ileri gi demeyerek geri dnmt Aleddin'in bu arzusunu nlemek iin Nsr, bir yandan da olu Aleddin Muhammed'le aras ak olan ve asillerle byk kabileler arasnda geni etkisi olan Vlide Sultan Terken Hatun'la iyi ilikiler kurmaya alyordu. Hatta Mool hkmdar Cengizi bile Harzemahlar zerine savaa kkrttn syleyen tarihiler bile vardr Gerekten Cengiz ordusu Harzemahlar zerine y rynce, Nsr iin Harzemahlar korkusu ve tehlikesi ortadan kalk m, fakat dmann yenip datan tehlike, kendinden sonra gelen ler zamannda Abbs Halifeliini de ortadan kaldrmt. te yandan Btmler de; Taberistan, Mzenderan vc Grcan blgelerine yerleerek, evreye yolladklar fedileri ve dvetileri yoluyla halk kandrmaya alyorlard. Anadolu Trkleri'ne sk sk saldran Hal ordularnn, Kuds evresindeki mukaddes yer leri ele geirme abalar srp gitmekte idi.

33 34

Halil Edhem (Eldem), Dvel- slmiye, s. 259. Necip Asm (Balhasanolu) ve Mehmet Arif, Osmanl Tarihi, C. , s. 189. Cemaleddin Ataullah Hseyin, Kavzat l-Ahb.ab, Benlizde e virisi. Mneccimbp, Sahayif l-Ahbar, stanbul 1285, s. 192,

35

11

7. HALFE NSIR LDNLLAH

IX . yy. sonlarnda Nsr Ldinillah tahta getiinde, Abbasoullarnn egemenlik alan, hemen hemen Badad blgesi ile Irak'm kk bir parasn kapsyordu. Bu kk blge bile ekonomi ve gven bakmlarndan dzensiz, dengesiz ve kark bir durumda idi Nsr, ite bu sebeplerle o zamanlar slm dnyasnn birok yerinde yaygn ve beenilen bir kurum olan ftvveti dzene sokup bakanln ele alarak, politik durumu glendirmek istiyordu. Zmrt adl bir Trk anadan domu olan Abbs Halifesi Nsr Ldinillah, o srada o blgede fetalarm bakan ya da eyhi olan Abdlcebbar adndaki bir ftvveti elinden, 1182 3ahnda ftvvet elbisesi giydi, trenle ftvvete girdi Onu bu tekilta girmeye ve ona yeni bir dzen vermeye iten sebep, yalnz ierideki bu g vensizlii nleme dncesi deil, bununla birlikte kendi blgesi s nrlar iindeki politik durumun da olduka kritik olmas idi. Bu srada an byk limi ahbddin Eb Hafs mer elSuhrverd (1145-1234), tasavvuf alannda yazd nl A vrif elM aarif adl eseri ile ve K ef el-Nasih el-mmiye ve Kef el-Fezih el-Ynniye isimli eserlerini Nsra sunarak, halifenin byk saygsn kazanmt. Bylece Suhrverd, Ldinillah vastasyla ftvvete girmi ol du. 3 . Halife Lnidillah, Suhrverd'ye ftvvet esaslarn yeniden d zenletti.
36 Gorci Zeydan, Medeniyet-i islmiye Tarihi, Zeki Megamz evirisi, II, 198 vd. Ravzat-l Ahbab, Benlizde evirisi, IV. 523. Nsrm i ve d poli tikas hakknda bak. Ebl-Ferec Tarihi, II, 518. mer Rza Dorul e virisi, 1950. 37 Encyclopdie de L slmda al-Nsr Lidinillah maddesini yazm olan Franz Taeschner halifenin ftvvet birliine 578/1178 ylnda eyh Abdlcebbar b. Salih aracl ile girdiini kaydetmektedir. o rumlu Dergisi, say 41, s. 8de bu tarih kaynak bildirmeden 566/1170 olarak gsterilmitir. 38 Bak. Ayasofya kitapl no. 2049, yaprak 226 b. bak, ayn No.lu yazma zikr-i seceret l Fevz yazar belirsiz Kitab l-Ftvvet adl eser, Suhrverdinin ayyarha ykseldii hakknda dergi iinde K itb- fi Bahr l-Ftvvet ve adl ftvvetnme, yaprak 202 a.

12

Tasavvufa byk nem veren Suhrverd, bir eserinde ftv vetin, tasavvufun bir paras olduunu syler Bir mutasavvfn davranlarnn ve tutumunun nasl olmas ge rektiini A vrif el-Maarif adl eserinde en ince ayrntlarna kadar anlatmtr. Halife Nsr, Suhrverdye ftvvetnme dzenlettirdikten sonra, komu Mslman devletlerine, kendisinden ftvvet libas giymeleri iin fermanlar yazdrd. Bunlardan bir ou bu arya uydular. Diyr- Elcezire, Meyyafrkn ve Ahlat hkimi Melik leref Ebl-FethMsab. Melik l-dil; Gazne ve Hind hkmdar a hbddin Gr; Ki emri; iraz emri Atabek Sad; Haleb emri Zhir Anadolu Seluklular hkmdar Izzeddin Keykvus I, ve kardei Aleddin Keykubad, bunlar arasnda bulunuyorlard Mevlevi tarikatnn temsilcisi Mevlna Celleddin-i Rm, on be yalarnda iken, babas ile birlikte Belhten Anadolu'ya gelirlerken Badad'a uradklarnda, Suhrverd ile grmlerdi. Suhrverdi'nin Anadolu Seluklu hkmdr I. Aleddin Keykubad'm (12191236) tahta kmas zerine Halife Nsr'n tebriklerini bildirmek iin Konya'ya eli olarak geldiinde d e * ^ Celleddin-i Rm ile g rtn Ahmet Eflk Menkb l-Arfinnde ve ondan naklen Tercme-i Sevkb anlatmaktadr Suhrverd, bu geliinde, Seluklu hkmdarnn ftvvete gir me trenini de yerine getirdi. Esasen I. Aleddin Keykubadtan nce Konya Seluklular hkmdar olan I. zzettin Keykvus da (12101219) 1214 ylna doru Nsr'dan ftvvet elbisesi (alvar) giy miti. Hatta, Halife Nsrn Irakta kendisinden sonra da bu faaliyeti srdrmek zere, Muayye ilesi ni grevlendirdii grlr Suhrverd, Nsr'n lmnden alt yl sonra (1231 de) git tii bir Hac srasnda Mekke'de bulutuu nl Arap iri bn el39 40 41 Sahabddin Eb Hafs mer s-Suhrverdi, idlet l-iyn Alelburhan, stanbul Murat Molla Kitapl, no. 447, yazma yaprak 132-134. El-Irfn, cilt 21, cz 4-5 el-Kessafeti fil-slm adl makale, s. 427. F. Taeschner, slmda Ftvvet Tekiltnn Douu ve Tarihi Ana izgileri, Semahat Yksel evirisi. Belleten, 36. say 142, Ankara, 1972. s. 22, vd. bn Bibi, Houtsma basks, Leiden 1920, s. 220-227. M. Nuri Genosman, Anadolu Seluk Tarihi, s. 92. Terceme-i Saykh, Yazma nsha, v. 7 b. E l-rfan Dergisi, 21, cz 4-5, el-Kessafeti fil-slm m..kalesi, s. 428.

42 43 44

13

Friz (bn el-Frid mer b. Ali-erefddin-el-Msr el-Sa'di: 11821235) iki oluna ftvvet hrkas giydirmitir H life'nin ftvveti kendi ahsnda temsil etme ve onun hi mayesiyle, slm dnyasnda prensip olarak ona bal prensler ara snda yayma abalar geni bir ilgi grm olmaldr. Ftvvete gir me teklifi ile gelen halifenin elilerinin bu teklifi memnuniyetle kabul edilirdi'^ ; hatta kendiliinden bu tekilta girme yollarn arayanlar da vard. Zira o zamanlar, en byk din bakann, A l lahn dnyadaki temsilcisi olan kimsenin eyh olduu byle bir aristokrat tekilta mensup olmak zel bir eref telkki ediliyor du. Ftvvet elbisesi (Libsl-Ftvve)ni bir eit alvar giy dirme deti herhalde, eskiden hkmdarlarn, eref elbisesi dat ma detinden gelmektedir diyen Franz Teascher, Avrupa valye liinin de o srada benzer bir gelime iinde olduunu syler. slm Ansiklopedisinde ftvvet rtbesinin verilii, yle an latlr Kitab l-fahr'ye gre; mmiye mezhebinden olan Halife elNsr l-dinillah (575-622= 1180-1225) bir ok emirlere ve devlet ricline ftva pyesi vermi ve buna ramy albunduk imtiyazn da ilve etmi olduu bilhassa nakledilmektedir. Bu payenin ve rili tresi onlara sarvl el-futva yahut libs l-ftva denilen bir alvarn resmen giyilmesi ve ftva kadehinden (ka's al fatve) iilmesi suretiyle yaphrd. Pyesi evldna da intikal eden ftva sahibi, kadehin veya alvarn yahut her ikisinin tasvirlerini silhla r zerine koymak hakkn hizdi. bn Cubayr, Suriyede bir cemiyetten bahseder ki, bu cemiye tin zas rfzleie aktan-aa ekimek suretiyle, ftva ze rine ettikleri yemine her zaman smsk bah kalmakta idiler.

8. FTVVETNMELER
Ftvvetnmeler, aslnda ok eski alardan balayarak fazi letli ve hm ahsiyetlerin toplum dzenini ve gvenini salamak iin verilen tlerin formlletirilmi eklidir.
45 46 slm Ansiklopedisi, Suhraverdi md. E. Blochet, Mufazzal bn Abil-fazail, Histoire des Sultans Mamlouks in P.atrologia Orientalis, t. XH, Paris 1919, IViakale III, 426/(84); Quatremcre, Historie des Sultans Mamlouks I, I, Paris 1837, s. 59, N. 83. .slm Ansiklopedisi, Ftvvet Md.

47

Bylece yzyllarn tecrbe ve szgecinden gee gee olgun ve ahlkl kiilik kurallar halinde formlletirilen bu ftvvetnmeler, X III. yydan balayarak rgtlenmi baka topluluklar tarafndan ynetmelik veya tzk olarak kullanlmaya balanmtr. Ftvvetnmelerin amac da, topluma iyi yurtta, ahlkl kii yetitir mek olduundan; ayn dorultudaki kurumlarm, ftvvetnmelerin ana ilkelerini alp, kendi yap zelliklerine it kurallar da ek leyerek yeni tipte tzk ya da ynetmelikler meydana getirmi lerdir.

9. SUHRVERDNN FTVVETNMES VE AH FTVVETNMELER LE LGS

Nsr Ldinillah, mamiye Mezhebi'ne Suhrverd ise fi mez hebine balydlar. Byk bir tasavvuf limi olan, Nsr Ldinillah'n Anadolu eliliini yapan Suhrverd, bu yzden devrinde ilk gibi grnen ftvvetnmesine hem tasavvuf, hem de mmiye akidelerini alm, sflerle ia mensuplarn, gerek ftvvet lk s, gerekse halifenin bakanlnda birletiren ortak yolu dzen lemitir. uhrverd, bu dzenlemesinin esaslarn, dlet l-yn Ale'lBrhn isimli risalesinde yle anlatr Tasavvuf saf ile ayakta durur; yce halifelik bir defterdir, tasavvuf onun bir parasdr ve tasavvuf da bir defterdir. Ftv vet onun parasdr. Ftvvet iyi huylara sahip olmak, tasavvuf iyi davranlarn toplam, iyi kaynaklarn birlemesi demektir. anl olan halifelik, iyi davran, iyi ileri ve iyi huylar birletirir. Suhrverdnin ftvvetnmesinin, daha nce yazlm bulu nan Eb Abdurrahman Muhammed b. Hseyin Slemnin (9361021) K itab l-Ftvveti ile Eb smail Abdullah b. Eb Mansur Muhammed el-Ensr'nin (1006-1088) ftvvetnmesinden daha der li toplu olduu grlr^.

48 49 50

Ay.asfya, 2049 nr.l yazma risale iinde, s. 154-181. dalet l-Ayanl-Brhn, Murat Molla, Abdlhamid I, 1447, v. 132 a 134 b. Ayn yazma iinde; N.jet aatay, Ftvvetnmeler Nedir, Niin Dzenlenmiledir?, VIII Tih'k l\\rih Kons'resi, C. I l den ayr l)asm, Ankara 1981, s. 574.

15

Bundan sonra ftvvetin kklerini Ali b. Ebi Tlib'ten Hz. Pey gamber yoluyla Hamler'e, oradan Kurey'e kadar karr ve Emir l-M'minin-Ali b. Ebi Tlib'e hrka giydirmek velyeti (nderlii) verilmitir ki bu gelenek, brdei erifeden gelir. Ftvvet elbisesi giydirmek nderlii de Emir l-M'minin Ali'ye kar. Sflik ve fityn; davran, gidit ve ahlk kendinde toplam olan yce hilafete baldr diyerek, ftvvet ktn (eceresini) Hz. Mu hammed Aleyhisselmdan Ali b. Tlib'e gtrr. Suhrverd, Ftvvetnmesinde ftvve ahdi, yani ftvvete katlma yollarn, kavl, seyf olmak zere iki, ftvvet ana kural larn, alts dtan; alts iten olmak zere onikidir Suhrverdnin Farsa, Rislet el-Ftuvvas faydal, fakat f tvvet erkn bakmndan eksiktir Bununla beraber, ahbddin Suhrverd'nin Farsa Kitab-l Ftuvvas ncekine gre hem ftvveti aklamada, hem de erkn hakkndaki dierinden genilii ile daha olgun ve faydal grnyor. K itb fi bah-el-ftvvetiva zikru ecrt-el-feyz adn ta yan fakat yazar bilinmeyen Farsa rislede bulunan aa res minin yaplnda, Harputlu Ahmedin ecere resmi ile benzerlii kolayca grlmektedir. Sohbetnme yazar Necm-i Zer-kb'un Farsa Kitb l-Ftuvas, Suhrverd dncesinin bir devamdr. Necm-i Zerkbun daha nce yazd bir de Ftvvetnme muhtasar bulunuyor Bayburtlu eydi Hasanolu Ahi A liden istinsah (kopya) edilen ir Nsr'nin Farsa ftvvetnmesinde ftvvetin esaslarn dan, ftvvet verilmeyecek kiilerden, ftvveti bozan ilerden, f tvvet ksmlarndan ve erknndan bahsedilmektedir. Nsr, rislesini Emir Ahi Muhammed iin yazmtr.
51 52 A.g.r, s. 156 a. Millet Ktphanesi, Hekimolu Ali Paa Kitaplar nr. 479, varak 154 a - 158 b. Dier nsha ayn ktphanede nr. 3135, varak 185 a 190 b. A.g.m, 158 b - 181 b. A.g.m, 182 a - 210 a. A.g.m, 183 b. A.g.m, 221 b - 227 a. Kprl Ktphanesi nr. 1597, 89 a - 100 a.

53 54 55 56 57

16

Bunlardan en nenlisi stanbul niversitesi Farsa Yazmalar arasnda bulunan kaytl olan ve byk sf ir Ferid-d-du Attr'a it olduu sanlmaktadr (267 h. 1230). 192 beyitlik bir mesnevi olan ftvvetnmedir. Bu rislede ftvvetin, mrvvet, doruluk, herkesi bir grp sevmek, nefis esaretinden kurtulmak vefa, ktle iyilikle karlk vermek, cmertlik... gibi yetmi iki art olduu bildirilmektedir. Bu mesnevide iki kere ahi, iki yer de de ftvvet mridi demek olan terbiyet (terbiye) kelimesi ge mede, iki beyitte Attr ad anlmada, sonlarnda da bir mnsebet le Nizmnin (592 h. 1195-1196) Pen-genc'ine mracaat tavsiye edilmektedir Ahmed b. Muhammed b. Abdullah b. Yahya b. Abdullah tara fndan istinsah edilen Nzhet-l-arvh ve Ravzat-l-afrhdan ba ka Reid-d-dn Vatvat'n istinsah edilen Hadik-l-sihriyle bera ber ierisinde elliden fazla risle ve saysz faydal nesirler bulunan mecmuadaki ftvvetnme de son derece nemlidir stanbul Murad Molla Ktphanesi'nde bulunan ok dzgn bir Farsa ile yazlm olan manzum ftvvetnmede; mrvvethususta gayret gsterecek iyilii meleke hline getirmektir. M rvvet, ftvvetin temelidir. Fakat mrvvet sahibi, ftvvet sa hibi deildir. Ancak ftvvet sahibi, aym zamanda mrvvete de sahiptir. Mrvvet, ktlklerden kanmay gerekli bilmek ve bu hususta gayret gsterecek iyilii meleke haline getirmektir. M rvvet, ftvvetin bir hazrlk devresidir. Ftvvetse btn te mizlik, erlik, yiitlik ve eitli hikmet ve adlet icabtnn insan lardan fiilen zhir olmasdr. Ftvvet de vilyetin temelidir. M rvveti olmayann ftvveti olmad gibi, ftvvete sahip olma yan da vilyet sahibi (dostluu, sevgisi) olmx8z. Buradaki vilyet, insanln ktlkleri karsnda tam bir kendinden geerek dnyay unutmadr. Bu ftvvetnmenin mukaddimesinde Ashb- Kehf (Yedi ujor1ar) anlatlrken; mrvvetin sonunun ftvvetin balangc, ftv vetin sonunun da vilyetin balangc olduu belirtilir.
st. niv. Kt. nr. 1288, Fr.rsca Yazma. A "n ca Bak. O^man Nuri Eg,in, Mecelle-1 Umr-u Belediye, C. , stanbul 1922. 59 Abdlbaki Glpmarl, slm vo Trk llerinde Ftvvet Tekilat, st. Univ. ktisat I.jc., C. XI, nr. 1-1, stanbul Ekim 1949 - Temmuz 1950. G O ..iarr.d Moll' Kt, Abdlhiimld I kitaplar, nr. 1147. 58

17

Bu sahibi belli olmayan ftvvetnmede; btn faziletler, in sann yaratlnn kendi ihtiyacndan olup bir ka garip ve gelip gei ci aalklar, tabiat yznden meydana gelen eylerdir denilmekte dir. Yine bu deerli mukaddimede brahim Peygamber'in ftvvetinden ve Cebril Aleyhisselmm Tanr adn anmas zerine btn maln ona balamak suretiyle imtihandan yz ak k tndan bahsedilip ftvvetin kutbu olduLi ve gn oru tutup her gn iftar vakti yemeini Tanr sevgisiyle miskine, yetime ve esi re vererek su ile iftar eden Emir-l mminin Hz. Ali'nin (K.A.V) ftvvetinin de brahim Peygamber ftvvetinin ikinci derecede fakat olgunlukta bulunduu ve bu yzden de L fet ill Al-er an cak A lid ir diye ld, son zamanda da ftvvet kutbunun A4ehd olaca sylenilmektedir ki; btn bu grlerle ia dncesine yaklalmaktadr. Bu ftvvetnmede ftvvet ehlinin ahlkna ait anlatlan fk ralardan bazlar unlardr ; Yerm k Savanda, savatan sonra yarallara su gtren, sa va meydannda ileriden bir ses duyar ve gidip yaraly bulur tam su verecei srada o civardan bir yardm sesi gelir. Yaral, suyu ona gtrmesini syler. kinci yaraly bulup su verecei srada bir baka yaralnn sesi gelir. kinci yaral da su imeyip ona getir mesini syler. Fakat su gtren ona varncaya kadar nc yaral lmtr. kincisine dner, onu da lm bulur. ncsne, yani ilkine gelince onun da lm olduunu grr. Hz. Ali, tam krk yl, rastladna nce kendisi selm vermi, sonra bundan vazgee rek bu sevb halka balamtr. Ebl-Hasan Antakye misafir gelmiti. Evde bir para ekmek ten baka bir ey yok. Evsahibi kendisi yerse, misafir a kalacak t. Sofray kurdu, ekmek paralarn koydu ve bir bahane ile mu mu sndrd, sonra yiyor gibi azn aprdatmaya balad, misa firin de az aprtsndan yediini sanyordu. Fakat mum yakln ca, ikisi de ekmeklerin olduu gibi durduunu grdler. kisi de dieri yesin, utanmasn diye azlarm aprdatmlard. stadn rana; edebi, erkn ve btn hususlar ayr ayr gstermesi gerektir
61 62 K urn, LX X VI, Dehr S/resi yet 8. A.g.s. s. 170 b.

18

Sonunda, yemek yemek, toplantda oturmak, herhangi bir ye ri ya da kiiyi grmeye gitmek vb. gibi edepleri sralanmtr Suhrverdden nce bu konuda eser yazanlar, sdece ftvvetciliin ana zelhklerini tesbit etmiler, ancak onun ok deerli tasavvuf eseri olan A varif l-Maarifini kaynak eser olarak kul lanrlarken, ftvvet adbm ok ayrntl ve anlalmas g bir tzk veya du kitab durumuna sokmulardr. Sonraki yazlan btn ftvvetnmelerden de faydalanlmak suretiyle ahi ftvvetnmeleri meydana getirilmitir. Ancak, Prof. Dr. Neet aatay, Franz Taechnerin Encyclopedia of slm m Avrupa'da yaynlanan ikinci basksnn ftv vet maddesinde yazd ftvvetin halk arasnda yaygn ekli ahi lik ifadesine kar kar. Ona gre ftvvetilik de tek bir milletin mal deildir. Her kii veya toplumun bakalarna kar olan davranlar farkldr. Gvenlik, tama ve haberleme ara ve gerelerinin basit ve yetersiz olduu alarda bu deer llerinin ereveledii kurallar, kiiye ve onun can gvenliine sayg demek olan yiitlik, eli ak lk, soyluluk ve konukseverlikte toplanr ve geliir. Bu gibi insn hasletler, ciddiyet, itenlik ve kkllk bakm larndan her millete gre farkllk gsterir. Bu alanda Trklerin, en stn bir seviyeye ulam olduklarn gryoruz. Arap limleri, eitli konular zerine yazdklar eserlede bunu aka belirtiyor lar. Chiz, bn-i Battta ^ ve daha baka bir ok eserlerde de byledir mam Kueyr de nl rislesinde, Cneyd-i Badad'den aktararak ftvvet amda, lisan Irakta ve doruluk Horasan dadr der
63 64 65 A.g.r, s. 175 b. Encyclopedia of Islm, ed. II, ftvvet mad. Ibn -i Battta, 1304 ylnda Tancada domutu. 1325te geziye kt, nce kuzey Afrika, Yukar Msr, Kzl Deniz boylan ve Mekkeyi gez di. Sonra Anadolu, stanbul, Krm, Volga, Buhara, Afganistan, Hin distan Delhide kadlk yapt ve ine kadar gitti. Pekinde Mool Hannm elisi oldu. Dnte Afrika ilerine d:ld, Tombuktaya ka dar gitti. Fasa Agad vadisinden geerek tekrar Tancaya geldi. h retini yazd nl Seyahatnme ile salad. Neet aatay a.g.e, s. 428-429. Abill-Kasm Abdil-Kerim Kueyri, el-Risala el-Kueyriye, Msr 1940. sayfa : 113; Mntabt- Nafial Risale-i Kueyriye, stanbul, 1307/1889 sayfa 181. Kbusnmede de buna benzer bir pararaf vardr. Bak. Orhan ik Gkyayn basna hazrlad nsha, stanbul 1944, s. 388 vd.

66 67

19

Halife en-Nsr'n ftvvetin saraydaki gelimesinin Badat'da ve herhalde btn arkda istilas ile son bulduu anlalyor. Badat'n tahrip edilmesinden (h. 656/m. 1258) sonra Abbs Halifelii'nin Msr'a nakledilmesiyle saray ftvvetinin de merkezi Msr'a nakledilmi oldu ve burada bir mddet daha parlak bir devir geirmiti. M oollarn h. 659/m. 1261'de yaptklar katlim dan kaabilen Abbs neslinden biri, Memlk Sultan Baybars'm saraynda ortaya kp Sultandan el-Mustansr II. adyla kanunen halifelik yetkisi ald. Baybars, bu yeni reis elinde ftvvet elbi sesini giydi Dier bir byk libs giyme merasimi de, Baybars zamannda, el-Hakim, h. 661/m. 1263de Halifelie getii zaman yapld. Bunu takip eden devirlerde, yalnz Msr'n szde halifeleri deil, ayn zamanda bizzat Memlk Sultanlar ftvvet tevsiini ze rine almlard. Memlk armalarnda ftvvet amblemi bulunuyor du Saray ftvveti bir sre sonra, halk tabakasna doru de geti. Memlklular'n nl Hanbel bn-i Teymiyye'si ile (h. 728/m. 1327) rencisi bn-i Bdgm S ayn ekilde filer'den bnl-Verd (h. 749/m. 1349) gibi en belli bal fkh limlerinin ftvvet aley hinde en ar ithamlarda bulunduklar grlr. Btn bu kimse ler, ftvvet tekiltna girmi olan bz kt geleneklere infial duymular ve bu tekilt, toplumdan ayrmak istemelerinden do lay byk Islm cmiasmdan atmak gayreti gstermilerdir. Suhrverdnin dzenledii ftvvetnmenin etkisi, Anadoluda 14. yy'in ilk yarsna kadar srmtr. Ayn yazarn Avrif l-Maa rif adl ve tasavvuftan bahseden bir baka eserindeki ehl-i ribtm uyduu kurallardan sz ettii kesiminde Horasan ve Rm (Ana dolu) sfleri bu kurallar ok beenirler cmlesinden, kendisin den nce de Anadoluda tasavvufun olduka yaygn bulunduu an lalmaktadr.
68 Kalkasendi, Subh el-s, C. XII. Kahire 1336/1918, s. 274 vd. Bak : W. Birkman, Beitrage zur Geschichte der Staatskanzlei i-islamischen Agipten, Hamburg 1928, s. 161. Mayer, Saracenic heraldry, Oxford 1932, s. 19 vd. I. Goldzieher, Ein Fetva gegen die Futuqqa, ZDM G 73, 1919, s. 127 vd. s. 127 vd. J. Schacht, Zwei neue Quellen zur Kennlni.s der Futuwvva, Festr.chr'!; Georg Jacob. Leipzig 1932, s. 283, 287.

69 L.A. 70 71

20

Ftvvet, nceleri tasavvuf dnya gr ile ba kurarken, daha sonra meslek teekkllerin dnce ve tre sistemi olmu tur.

10, ARAP FTVVETL

Eski Araplar'dan bize kalan en gvenilir kaynak olan Arap nazmmda fet kelimesi, dima ar cmert kimseler; kendilerini, ekinmeden hakl m haksz m olduunu sormakszn kabileleri iin feda eken kimseler; erkeke cesret gsteren kimseler iin kullanlmtr. Ad geen son fazilete dayanarak, bu kelime kolay lkla kahraman anlamn da kazanr. Kelimenin oulu fityn ve stnlk ekli fet'l-fityn (en stn fet) da aym anlamda kulla nlr Him b. Huhammed el-Kelb'nin Kitb l-Fityn el-raba isimli ilk drt hlife'yi anlatan eserinin balnn eski Arapadaki mns bu gre temel tekil etmektedir. Buna karlk ftvvetin eski Arap iir dilinde yalnz kullanlmad grlr. Nitekim, el-Chiz, Kitbl-Fityn isimli eserini, cemiyette va sat insanlarn zerine kan bu gibi kimseler iin yazmtr slm iyetten sonraki I. asrda fityn'n giydikleri zel kyafet lerden tannan bir topluluk, bir baka deyile gen erkekler te kilt olduu grlr. Bu eit tekiltlarn gyesi, biraraya gel mek ve elenmekti. Buna iki de dhildi. Daha sonra, el-Chiz'in bunlar ehl el-batle olarak isimlendirmesine baklrsa; fityn'm savan faaliyet sahasna da girdii, bu genlerin savata \e sporda da aktif olduklar anlalmaktadr. Kurnda daha yksek mnda bir fet kavramna rastlanmaz. Bu kelimenin tekil veya oul olarak kullanld yerlerde deli kanl, gen ocuk mnsmdadr Bazan da hizmetkr, esir an lam ile bu ikinci anlam ak olarak iki kere kelimenin d ii ekli kz ocuu yerine kullanlr. Anlam da criye demektir
72 73 Yaquts Dictionary of Learned Men, VIII, s. 253, dip not 11. F. Taeschner, a.g.m. s. 207-208 vd. El-Chizc ait olduu sanlan Kitab el-tac fi Ahlk el-mulk (Ahmed Zeki Paa, Kahire 1322/1914), Yaquts Dictionary of Learned Men. VI Leiden 1913, s. 76-120. K uran, X X I, v. 61, yet 60. K urn, X II, yet 30; X VIII, yet 59, v. 60-62. Kurn, XII, yet 36. K urn, IV, v. 29 yet 29; XX IV, yet 33.

74 75 76 77

21

Buna karlk fet kelimesi, eski Araplar'daki anlam ile, en eski siyer eserlerinde bulunan veciz szlerde rastlanr: (Ali gibi fet yoktur, Zlfikr gibi kl yoktur.) Eski eserlerde bulunan Uhud savanda Hz. Peygamber tarafndan sylendii kabul edilir Ad geen hadsi kendilerine bir eit parola olarak kabul eden son f tvvetnmelerde, bunun sylendii yerin Huneyn olduu kabul edihr. Dier taraftan m rvvet kelimesinden de ile bann, ko ruma (civr) geleneinin ve misafirperverliin dourduu btn va zifeleri yerine getirmek anlalmaktadr. Bir baka anlam ile de; kan davas geleneinin devam ettirilmesidir. Arap detine gre; kabile ile ilgisi olan herkes iin sadkat ve fedakrlk, bu gelene in esasn tekil eder eklinde anlalmasna gre; ftvvet ile paralel olarak kullanld grlr. Hatta mrvvet ftvvet kav ramn da iine alr. Grld gibi; H alife en-Nsr ve haleflerinin idresindeki saray ftvveti ile Anadolu ehirlerinde halk arasnda grlen f tvvet belirli noktalarda ayrlklar gstermektedir^. Ancak; fityn ile ayyrn arasnda bir iliki kurmann glk leri ortadadr. El-Chiz'in Kitabl-Fityn'mda vd gen erkek ler tekiltlarnn Arap ftvveti deil, Trk genlerinden mey dana gelmi olmas pek muhtemeldir. Zira, Arap ftvvetileri, devlet otoritesinin aralk brakt gediklerden ya da merkezi otoritenin gc yetmedii durumlardan faydalanarak ok defalar zengin zorbalara, halk smren kii ve topluluklara kar eyleme geiyorlard. Devletin halk arasndaki itibarn dren bu trl davran larn nlenmesi ve disiplin altna alnmas, bazan hkmdarlar ve komutanlar zor durumlarda brakyordu. in bu yn bir yana, bu rgtler bir elde toplanabilir ve eki dzen verilebilirse zarar yerine yarar da salanabilirdi.
78 79 80 ibn Hisam, T.aberi, ed. De Goeje, I, 3. s. 1402. Mrvvet h.akknda bak : I, Goldzieher, Muhammedanischo Stodien I. Halle, a. s. 1889, s. I, bilhassa s. 13den itibaren : Mrvvet ve din. Franz Taeschner, slmda Ftvvet Tekiltmm Douu Meselesi ve Tarihi Ana izgileri, (ev : Semahat Yksel), Belleten, C. XXXVI. .T -ay 142, Ankara 1972, s. 203-235.

22

te kurnaz bir politikac olan Abbs halifesi Nsr Ldinillah bu gerei sezmi ve btn gcn bu tr topluluklar buyruu altna almaya yneltmitir Bugn bile bunlarn yaptklar Yusf Eb Hacccm Msr avam lehesi ile yazd Mudharat Ftvve adl eserinde tasvir edilmi tir Eski Arap fets ve fityn tekilt gibi iki sosyal grn iin verilen adlar her ne kadar ayn ise de, fityn kavramnn kapsam, kendine has bir ekilde deiiklie uramtr. Eski Araplarda ah lk deer hkm olan fet btn cemiyete it iken- zamanla bu anlamn kaybedip daha basit bir seviyeye drlmtr. Fitynlarn katldklar tekilt, eski Araplar'm fetsmda olduu gibi aile akrabalk ve kabile gibi tabi balara dayanmaktadr. Bu eit ta bi balara dayanan fet topluluklar, uygulamada misafirlik hak k ve misafirleri koruma hakkn iine alm olan sosyal evre gele nei ile en byk insan topluluu haline gelebiliyordu ve bu da hergn misafirperverlik veyahut zellikle himye arayanlara yardm eklinde fetnm faaliyetleri arasna giriyordu. Bunun tam aksine fityn tekilt seim esasna dayanan bir topluluktu; yni gerekte tabi balardan meydana gelmJ topluluklar reddedip, bunun ye rine, ferdi serbest seim esasna dayanan yeni usl tekilt dol duruyordu. Ancak; Trkistan, ran ve Msr gibi merkezden uzak yerlerde din, politik ve ekonomik amal, ou kanun ve eriat d rgt ler, X I. yy1arda halkta gven ve huzu- brakmamt. Kltr ayrlklar, ehirden ve lden gelme farklar ve politik sebeplerle slamn temel ilkelerinin anlalmasnda kan bu an lamazlklarn dorultusu, Arab fthtmm bir ok blgelerde hz la gelimesi ile fikir ayrlklar alanna evrildi. Bu durum devlet otoritesinin sarslmasna, mahalli blnme lere ve trl inanlar temsil eden yeni politik glerin ortaya kmasna yol at. Bu arada Snn-i-Mtezile-Sf guruplarn birbirlerini su lamalar ve bu srtmelerin politik alanda etki gstermesi, halk
81 Neet aatay, Ftvvetilikle Ahiliin Ayrntlar, Belleten, C. L. say 159, Temmuz 1976dan ayr basm, Ankara 1976, s. 425. 82 Schacht, Der slam 19, 1931, s. 51; 1. fasikl, Kahire 1927; 2. fasikl, Kahire 1930.

23

standart bir dnce ve hayat ortamnda birletirme abalanm ar trd. Fetihlerin genilemesi ile kkl bir sosyal yap deiikliine de urayan slm dnj^as V III. yy'dan balayarak byk politik ve sosyal alkantlarla sarsld^. IX . yyda halk arasnda ayyrlar, trlar, cevlaklar, evbalar, rindler vb. gibi adlarla anlan topluluklar rgtlendi. Arap imparatorluunun bir ok blgelerine yaylm bulunan bu kurulular, devlet ynetiminin sk ve gevek oluuna gre ya rarl ya da zararl olabiliyorlard. Bu tr kurulularda mezhep birlii yoktu. Bu niteliklerinden dolay zamanla aralarna i, smail ve benzeri inantaki kiilerden, hatta hristiyanlardan da gi renler oldu O zamanlarda kendilerini toplum ahlakn, sosyal dzeni ve gveni salamakla grevli sayan ya da tutum ve davranlar bu ynde olan lim ve faziletli kiiler bu uurda bireyler yapmaya giritiler. V II. yy'm ikinci yarsndan beri Arap devletinin kknden sar slmasna yol aan mezhep kavgalarna, fikir anlamazlklarna son vermek zere ortaya kan ilk giriimciler olarak, o devrin b yk dnrleri ve aklc kiileri o ln Mtezile kelmclarn gr yoruz teden beri beenilen ftvvet ehli kiilerin oaltlmas, on larn iyi huylarnn halk arasnda yaygnlatrlmas abalar, zel likle mutasavvflar tarafndan ele alnd; nk o zamanki devlet ler ou defa kiinin can, mal ve namus gvenliini, hak ve ada leti her zaman her yerde salayamadklarndan faziletli ve gerek din adamlar kendilerini, toplumun ahlk seviyesini kurmakla g revli gryorlard. Bu dncedeki kiiler, tarihin eski alarndan beri halk doru yola getirmek, saduyu kazandrmak iin ahlk ve eitim alanlarnda yararl eserler yazdlar*^.
83 84 85 86 Neet aatay, Ftvvetnmeler Nedir? Niin Dzenlenmilerdir?, VIII. Trk Tarih Kongresi, C. I l dcn ayr hasm, Ankara 1981, s. 565. Kueyri ad i!e anlan Abdlkerim b. Havazin b. Abdlmelik (986-1027). Nisapurlu olup, Risle-i Kueyriye isimli eserini 1045te yairmtr. Ebul-Ferec Ali b. el-Hseyin b. Muhammed b. Ahmet el-Kurei el-sfahni, Kitab el-Agani, 2. bask, C. II, s. 116-124; C.V, s. 3-46. Neet aatay, a.g.e, s. 566-567.

24

slmiyetin yaylndan yzyzelli yl sonra Arapistanda ran' da ve Horasan'da ortaya kan Lmevcde illallah yani Tanrdan baka varlk yoktur ilkesini temel alan slm tasavvufu, s lm dininin eriat kurallarna kar yeni bir yorum ve anlay ola rak geliti. slm devleti ynetimi iine giren yeni topluluklarn getirdii yeni dncelerin ve inan akmlarnn birbiri ile atmasndan, trl slm mezhepleri dodu. Bu mezheplerin douu srasnda, sfler denen yorumcular kt. lk mutasavvflar, eriatlar yani ehl-i snnet ulems tarafndan tepki ile karlandlar. Mistik yo rumlarn, eriat kurallar, ehl-i snnet ve Kur'n esaslar ile ters dmedii, yz yl sonra kabul edildi. Tasavvufun slma yarar l bir kurum olarak zafer kazanmasnda en byk emek ve pay, p hesiz mam Kueyr'nin oldu X I. yyda, insan topluluklar aralarndaki ilikiler ve davra nlarla ilgili almalar ile tannan ikinci byk lim, Kvus diye bilinen Unsur el-Maal Keykvustur 11. SF FTVVETNM ELER VE TASAVVUF slm Ansiklopedisinin ftvvet maddesine gre; Sfye terimlerinde ftuva muhtelif shalarda tecelli eden bir rh hletini ifde eder; bundan dolaydr ki, bunun bir tek kelime ile ifdesi mmkn deildir. Genel olarak, futvanm nemli vasf, bakalarn nefsinden yksek tutmaktr (isar ',ala nefsihi) ki, bu da el-Gazzl'ye gre sehnm en yksek mertebesini tekil eder. Bu vasf cmertlik, menfaat endiesinden zdelik, kendi nefsini unutmak, nefis feragati hsran karsnda gnl rahatl bakalarnn kusurlarna hogr vb. ile tahakkuk eder. Al-Kueyri, bir takm kssalai naklederek bu mefhmun btn delletini anlat maya alr
87 88 mam Kueyri, Risalei Kueyriyn, 1318 M)sr baskc, ss. 123, st. Aynsofya kitaplndaki yazma nsha no. 1712, yaprak 119 a. Ziyrroullar hkmdar sllesinden gelen Kvus, 1082 ylnda yaz d Kbusnme isimli eserini olu Gilansaha tler vermek irin kaleme almtr. cl-Gazzli, hya-u Ulm -u Din, III. Kahire l292, s. 213. Futvaye dair daha geni bunun ecnai. tarikatleri ile olan ilgisi hak knda bilgi iin bk. H. Thorning, Trkische Billothek, 16.

89 90

25

Bundan baka ftuvann makarim el-ahlk (iyi huylar) ile de mnsebeti olup, bu sonuncu tasavvuf ftva'nm bir unsurunu tekil eder Din ahlk limlerinden el-Tustr, ftva kelimesinin delil getirilmi eklini makrim al-ahlk ile tanm ve snrlam tr Nihyet ftuva slm meslek cemaatleri tekiltmm briz un surlarndan birini tekil eder; bundan dolaydr ki, tasavvuf tarikatlerin bir ok unsurlar, bu cemaatin tekiltnda yer almtr. Bugnk Msr lehesinde fetevva veya ftuvva (oulu, fetevvt veya futuvvt) iriyar anlamna gelir; Fatvana da ftuva j^erine ve daha ziyde ktleyici bir mna ile, tafra satmak tbiri yerine kullanlr. Tasavvuf terimlerini aklayan Trift adl eserin ftvvet mad desinde : halk dnya ve hirette kendi nefsine ye grmektir mam Kueyr, kendi ad ile anlan Kueyr Rislesi 'ndeki ftvvet blmnde Onlar, Rablarna iman etmi genler (fetlar) idiler. Biz onlarn doru yolda gitme yeteneklerini artrdk ye ti ile balayarak ftvvetin triflerini yle sralyor : ftvvetin asl, kiinin, bakasnn iinde olmas ve onlarn iini gdp gzet mesidir. Hdsde : K u l Mslman kardeine yardm ettike Tanr da ona yardm eder buyurulmutur. Cneyd- B adad: ftvvet am'da, dil (fesahat) Irak'ta, doruluk Horasan'dadr der ve f tvveti : kulun kendi nefsini bakasmmkinden stn ve deerli gr memesidir diye tanmlar. Eb Bekr Verraka gre; fet, dman olmayan kiidir. A4. Ali Tirmz'ye gre; ftvvet, kulun. Tanr iin kendi nef sine dman olmasdr. Bir bakas: dostlarn yanllk, eksiklik ve srmelerini ba lamak ve gz yummaktr der. Yine bir bakasna gre; hi kimseye dmanlk duygular beslememektir.
91 92 93 el-Sulami, Kitab-l-Ptva, Ayasofya Ktphanesi, nr. 2049 varak 80. Dr el Kutub, Kahire, Tas.avvuf ve Ahlk- Diniyye, Yazma, nr. 994, Varak, 9. Tarifat- Seyyit erif Grcani, 1318 (1902), stanbul, ftvvet mad desi. Zikreden aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara, s. 5.

0 -1 Mantehabt- Nafia-i Risle-i Kueyriye, 1307 (1891) stanbul, ftv vet blm, s. 180-184. 95 K urn- Kerim, X VIII, yet : 13.

26

mer b. Osman el-Mekk iin ftvvet; iyi huydur iyihk yapmak ve ktlkten sakmmaktn'. Grld gibi; herkes, ftvvet hasletlerinden kendi beendii iyi bir hasleti ftvvet diye tanmlamtr. Ftvvetin slmiyet'e girii, -bilhassa ilk devirlerde- bu te kiltn getirdii faziletlere dayanan bir eit dindarl kendine yol olarak seen tasavvuf, sfizm sayesinde olmutur. Ftvvet, sflik iin bir eref kavramna ulamt. Hallac- Mansur (h. 309/m. 922), ftvvetin (bunun yerine biz domdan doruya eref kelimesini de koyabiliriz) blis ve Peygam ber'den baka hi kimsede doru olmadm ifde eder. Baka bir yerde bunu daha da izah eder : blis bir keresinde; Eer ben Adem'in nnde diz kseydim, ftvvet sfat benden uzaklard; demi, Firavun da yle devam etmi; Eer ben Allah eli lerine inanm olsaydm, ftvvet makamndan derdim; nihyet Halla da unu ilve eder : Eer ben, kendi fikrimi ve beyanm (herhalde bununla mehur Ene'l-Hak szn kasdediyor) inkr et mi olsaydm, ftvvet seccadesinden kayp derdim Franz Taeseher, eski fethm, prensip olarak, sflie pek ya kn olmadn s}der Ancak; bu mcdele ideali, sf ftvvetnmeler'de karmza slm bir kisve ile kmaktadr. Ftvvette eref anlay kadar yaygn olan bir baka fazilet de drstlktr Ali b. Eb Talib; b ir yalancda mertlik (mrvvet) olmaz., ReideddinAbdlcelil Vatvat; doruluk olmayann hareketlerinde de iyilik olmaz; bylece o kimse, mrvvet faziletinden uzaklam ve ftvvet libasn soyunmu olur der ffet de ftvvetin ana faziletleri arasndadr
S6
101

L. Massignon, Recueil des Textes indits concernant L Histoire de la Mystique aux pays dIslam. Paris 1929, s. 69, s. 2. 97 el-Hallac, Kitb l-Tavsin par... L. Massignon, Paris 1913, s. 50. 98 Franz Taeschner, a.g.m, s. 218. 99 Brockelman, I, s. 43. 100 H.L. Fleischer, bak : H. Alis hundert Sprche, Leipzig 1837, Spruch 24, s. 17. 101 The Kashf el-Mahjub ...by al-Hujwiri, transi...by R.A. Nicholson, s. 120; Part I of the Tadhkiratul-Awliya of... Feriduddin Attar, ed...by R.A. Nicholson, s. 288.

27

Ftvvetin mnevi destei, ahlk dsturdur. Bu dsturu ise sflik salamtn'. bn'l-Cevz, Badat'da bulunan bir dolandrclar tekiltmm varln bize nakleder. Bunlarn meslekleri anti sosyal olmalarna ramen ftvvetin iffet ve drstlk prensiplerine riyet ederler di ve bir ftvvet topluluu gibi organize edilmilerdi Avrif l-Maarif'te sflere hizmet edenler yle yorumlanlmlardr : Hdim 'in makam aziz ve mertebesi ycedir. Hatta bir kii, ii hevayi nefisten r olmad halde, kendini hdimlere benzete rek fkaraya hizmet etse, temiz dncelerle hdimlerin girdii ye re girse ve hdimlere tbi olmak kasd ile hdimlerin iledii ii ilese, bu kiinin durumu, sflere inanp, sfilere hizmet etmek niyeti temiz olduundan makbul olur. 12. OBANOLU FTVVETNM ES

obanolu ftvvetnmesi bize, Anadoluda yazlm en eski, Trke ftvvetnme olarak grnmektedir (913). Yahy, bu ftvvet-nme'yi, Frenklerin skenderiye'yi kuat tklarnda onlarn eline geen bir ka kitab satn alarak; tefsir, hds, ksas kitablaryla Tezkiret l-Evliy, Musemm, Vesle Akaid, Esas-el-Arifn menkib kitaplaryla ftvvete gerekli kitapdan istifade ettiini yazar. Yazar Yahya b. Halil b. oban el-Burgaz (baz metinlerde Bulgar) ftvvetnmesinde edeplerin, aslnda 740 tane olduunu, fakat kendisinin bunlardan 124n eserine aldn sylemekte dir obanolu ftvvetnmesinde genleri kuralnca hizmete al trma grevi der beyan- ehl-i hizmet bal altnda, hizmet ma kamnn, yni fikeliin derecesinin yce olduu sylejilmektedir.
102 103 104 el-Cevzininki ile ayn; Telbis blis, Kahire l340 s. 421 (L. Massig non R M M 57, 1924, s. 251, not 1); 2. bask, Kahire 1928, s. 392. Bu kitabn el-Nsr li din-Allahn olu Abul-Hasan Alinin Um det-l Vesilesi olmas kuvvetle muhtemeldir. obanolu ftvvetnmesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi kitapl, nr. 48458 yaprak 98 a; Millet Ktphanesi, Ali Emiri Trke eriye kitaplar arasnda nr. 1154/198.

28

Suhrverdde; eyh ve mrid olarak ikiye ayrlan yiitlik de recesi, yiit, ahi ve eyh olarak e karlmtr. Ftvvete gi recek kiinin, nce yiit yannda yetimesi gerekmektedir. obanolu ftvvetnmesinde aklanan ftvvete girme t reninde; mride ed (kuak) kuatlmas ve bu trende ahinin m ride, ftvvete uyup sayg gsterecei hususlar hakknda syledii szler ve ed vastasyla mridle ahi arasnda kurulan ilikiler, Ava rif l-Maarif'te yle anlatlmtr H rkai tasavvuf oldur ki, mrid an eyhi elinden giyer bir nice maksud (ama) iin. Cmlesinden birisi oldur kim, eyhi k lna girer, ta ki eyhin sfat ile sfatlana. Nitekim grnte nn libs ile ve kisvesi ile libslanp kisvelendiinleyin ve birisi dahi oldur kim, eyhin hrkasn giyer, ta ki kendyile eyh arasnda hrka yoluyla bir ba olup, kalb ba olup kalp ba baaki olup onun sevgisi eyhe dim ola ve dahi ol hrka sebebi ile evkt zre eyhin tar3^knda ve ahlknda ve ef'almda ve ahvlinde eyhe uy ma renip bu saylanlarda eyhe uya ta., rifler makamna ulamcaya dek. m di mrid hrka giyer taki kendyile eyh arasnda muvasala olsun deyu. Ve dahi mrid hrka giyer kendi nefsi ze rine hkim olsun diye. Mrid kendi nefsini eyhe teslim eyleye ann btn dncesini ve btn iini doru grp onun elinden hrka giyer, eyhin kendisinde tasarrufunu izhar etmek iin. m di hrka giymek mrid kendisini eyhe tefviz ve teslim etdinin al metidir. Ve dahi mrid eyhi hkmne girdinin almetidir. Y ce Tanr'nm hkmne Peygamberin girdii gibi' Ebu Byezid; k i min ki std ve eyhi olmasa onun imam (nderi) eytan olur demi mam K u eyr: eyhsiz yetienler, dada yetien aa gibidirler; meyvesi ac olur, halbuki bada yetien aacn yemii lezzeti olur demi m di eyh bir mride hrka giydirse, yle gerektir kim mride hrka giymenin artlarn ve edeplerini deyivere. Ve dahi syliye ki bu edepleri ve artlar yerine getirsin

105 106 107 108

Avarif l-Maarif, Ayasofya kitapl, 1714 nolu yazma, yaprak 33 b. Avarif l-Maarif, yaprak 5l b. Seyyid Aleddin Radavi Ftvvetnmesi, v. 7 a; Sahhaf Raif Yelken ci Kitapl, halen kimde olduu tesbit edilememitir. Avarif-l-M a.aif, Ayc.sofya Kitapl, nr. 1714, v. 52 a - b, 53 a. A.g.e, V. 56 a.

29

Anadolu tasavvuf erbbnca uygulanan obanolu ftvvetnnesinde; buna u)TOayanlara kar engin hogr ise, u satrlarla ifde edilmektedir : Bunlar bir tredir ki fkara-i Horasan ve fkar-i Rm (Ana dolu) beenmektedirler. ou Irak fkars, am ve Marib fkarlar bu trelere (rsma) itibar etmezler, uyanlar uymayanlar sfden saymazlar. Bu iki tife birbirini inkrda ar davranmak tadrlar. nk bu tre eriata aykr deildir, aykr olduuna dir bir kayt yoktur. Belki gzel edeplerdir- fakat bu treye uymayan lar da inkr etmek doru deildir, zr eriatta uyulmas gerekli ya da iyi trelerden deildirler. Bu ifdelerden sf tre ve usllerinin Anadolu tasavvuf erbb tarafndan benimsenildii anlalmaktadr. Ftvvetnmeler zamanla o kadar nem kazanm ki, Stan dard yaama kurallar, bilgi ve terbiye veren bu eserlere herkes iti bar etmeye balam, fakat bu nemi ve yaygnl sebebi ile a bucak dejenere edilmi, ilerine; Alev, Btn vb. tarikatlarn tr l trl fikir ve ideoloji rnleri kartrlmaya balanm, bunun iin zaman zaman ftvvetnmeleri yabanc ilkelerden temizleme ve dorultma abalar yaplmtr Trke ftvvetnmelerin en eskisi olan obanolu ftvvetnmesinde bu durum yle dile ge tirilmektedir ...Amma sebeb-i telif-i kitap budur k i; grdm ki ftvvet ehli tayifesi ok btl ie megul olup fsit izzete marur oldular ve dallet yoluna gendzlerin (kendilerini) sebil kldlar. Yiitlikte sdk ve hidyet yolun koyup tuyan ve dallet ve fitne ve hile dm.n kurdular. Hev ve heves glib olup ehvet bunlara hkim oldu. Dallet birle ok mekrier dzdler ve niz ve gavga ve ratb-u ybis kelimtm adn maani ve m arifet ve feshet kodular. Gkten inen sufrya haram taam koydular ve meskenet ve tevzu yoluna tekeb br ve enniyet kodular ve ftvvet yolunda uruluu ve hyneti bahadrluktur dediler ve drl bid'atlern adn ftvvet kodular ve taat yerine fesat vz ettiler ve edep ve hay yerinde biermlik harcettiler ve evliy ve havs sohbetin terkedip olanlar sohbetin ihtiyar kldlar ve gammazl ftvvete hrmet ve izzet dzdler Allah Taal kapsndan i'razedip mer ve nvb kapsna tevec109 110 Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara i97-. s. 178. obanolu ftvvetnmesi, A.. Dil ve Tarih-Corafya Fak. kitapltndaki yama, nr. 46458 yaprak 3 b. vd.

30

ch ettiler. Hud aslda bu iler cmle hilf- tarikattr ve dahi adab- ftvvette bu ef'al makbul deildir zira ki Allahu Teal erkn- tarikat ve ef'l-i ftvveti aziz ve muhterem ve mkerrem kld ve dahi bnydm yle muhkem ve metin kld cmle nesnelere zevl ve mekr-u hile erer ama ftvvet sdk ve saf ve vef maka mdr ki hi fitne ve mekr ve hile smaz. Pes urtunu yerine ge tirmediklerinden neeler ol aziz ve erf mertebeyi ftvvetten mah rum kldlar ama mmid yledir ki, mahrum klmayalar inallahu taala. Yahya b. Halil b. opan el-Burgz ey dr grdm ki ftv vet kapusunda oturan ahilerde ftvvetnme yok ki annla eryit-i ftvveti ve hakyk- mrvveti gleri yettike reneler ve elle ri erdike tutalar ve baz nshalar dahi ki ellerine dm asl, ftvvet zerine deil yle ki her ktip db- tariykat ihtisar etmekten ilm-i ftvvet metrk oldu ve hemen ad kald. Pes n bu mezheb-i erifin Allah-u Taal ilmini bu kula rz kld, diledim ki ftvvet ilmin beyan klam. Tefsr-i K urn'dan ve hads-i Mustafadan ve ksas l-Enbiy'dan ve Tezkiret l-Evliydan ve Kitab l-Kalyid'den ve Esrr lArfinden ve env ktpten ki bu mezhebe muvafktr ve ftvvete lyktr gereklilerden ihtiyar edip bu kitaba yazdm ve ayn kldm ki ahilik yolu nedir ve ftvvet necedr ve neki tarikatta mkil meseleler vard cevabn bile yazdm ve yledir her ki bu mezhebin shhatine inanmaya mrted olur zira ki hkm- Kurnla ve hads-i Resulullah sbit olmutur ve dahi ehl-i trikt ktmd meruttur ki her cuma gecesi era dibinde ve ahiler huzurunda bu kitb zikrederler t ki bilmeyenler rene ve bilenlerin yakini muhkem ola ve ellerinden geldike edep ve erknn yerine getireler. Ve dahi Trk dilince yazduuma sebep oldu ki Rm (Anadolu) halk ekser Trk diline mensuptur biz dahi Trk stlah zerine yazdk ta ki ekser halayk andan mstefid olalar... obanolu Ftvvetnmesinin bir de tarihsiz nshas bulun maktadr Eserde Nakka Ahmedin Tuhfet-l-Vasy'smdan tercemeler olduu gibi ayn eserde M esneviden de istifde edilmitir. Beyazt Ktphnesinde bulunan ve yazar bilinmeyen bir f tvvetnme ise obanolu ftvvetnmesi esas alnarak yazl mtr (Hicri 1019).
111 112 Beyazt Ktphanesi, nr. 5482. Beyazt Ktphanesi nr. 5482.

31

13.

SE YYD GAYB B. EYH H S E Y N N FTVVETNM ES

Seyyid Gayb b. eyh Hseyinin ftvvetnmesi ise, bu alan daki Trke eserlerin kincisi olup, Fatih devrinde (M. 1451-1481) yazlmtr Eserde ftvvet ananeleri, ftvvet nisbeti, erkn ve db, helva yapmak ve gndermek gibi hususlar geni anlatlmtr. 14. RADAVN N FTVVETNM ES

Anadoluda yazlm bir baka ftvvetnme'de Seyyid Hse yin b. el-Seyyid Aleddin el-Hseyn el-Radav'nin M iftah el-Dekaik fi Beyan el-ftvvet vel-Hakaik adl eesridir Suhrverdde 2, obanolu'nda 3 olan ftvvetiler dereceleri Seyyid Hseyin ve Seyyid Muhammed Radav ftvvetnmesi'nde; Nim tariyk, Mfret, Nakib, Nakib n-nukba, Halife-i dim makam eyh, eyh, eyh yuh olmak zere sekiz olduu halde, bu er kn ehli yedi tifedir, dokuz ksmdr, alts erkn- tariyk, ashb- tariyktr denildii grlr. N im tariyk denilen ikinci basamaktaki kiiye, stad (her halde sanatta ustas), yol atas (ftvvet edeplerini retecek kii) trende, biri sa, teki sol yanma oturan ve bu sebepten sa yol kardei, sol yol kardei denen iki yol kardei atanmaktadr. 15. DER TRKE FTVVETNM ELER

Hseyin b. Mustafa tarafndan istinsah edilmi (Hicri 1061) iki ftvvetnme ile esnaflar hakknda pek ok bgi veren ya zar mehul bir ftvvetnme de bulunmaktadr. kinci eserin Seyyid Muhammedin ftvvetnmesinden kaynakland anlal maktadr.
113 114 nr. 5481, stanbul Belediyesi Ktphanesi. (imdi Atatrk Kitaphgi), M. Cevdet Kitaplar, K. 40 nr. 66 a - 156 b. Seyyid Muhammed b. el-Seyyid Aleddin el-Hseyni el-Rdav. Mifbah l-Dakaik fi Beyan el-ftvvet vel-Hakaik, Dil ve Tarih orafya F a kltesi kitaplndaki yazma nr. 14241 yaprak 84 b. vd. Millet Ktphanesi eriye Ksm, nr. 902. Millet Ktphanesi, eriye Ksrn, nr. 1009.

115 116

32

Bunlardan baka Sleymaniye, Velliyddin Efendi ve Millet Ktphnesi ile baz ahslar elinde baz ftvvetnmelere rastlanlmaktadr Hatta, yalnz bir esnaf zmresine ait ftvvetnmeler de var dr. Bir meemuada bulunan pabueulara ve saralara ait f tvvetnmeler gibi..

16. ARAPA VE FARSA FTVVETNMELER

Suhrverdye gelinceye kadar ftvvet hakknda fik ir bildi renler; Ebu Abdurrahman Slem, mam Kueyr ve bunlardan naklen, Ali b. Hseyin b. Cadye (Cadeviyye)'nin, Ahi Ahmet M cib b. eyh Muhammed b. Mikil l-Erdeblnin ftvvetnmele rinde ve teki ftvvetnmelerde adlar geen; Ebu Bekr Verrak, Cneyd-i Badd, Nasrbd, akik-i Belh, Srni Sakat, Eb Mu hammed Ryem b. Ahmet b. Yezid vb. gibi tasavvuf erbbmdan idiler. 869 ylnda len Chiz'in Kitb l-Fityn isimli ftvvetileri konu alan eseri de bunlardan biridir. Ftvvetilik, Halife Nsr Ldinillahm bakanlk edip, Suh rverd ile ibirlii yapmasndan sonra b3ik bir nem kazand, bir ok ftvvetnme yazld, Anadolu ve ran'da ftvvetnmeler ya zlmaya baland. Bunlarn en eskisi, Hicr drdnc m. X, yya it olan, AbAbd-el-Rahmn Sulemnin Kitb-l-Ftuvvasdr. Bundan sonra Hce Abdullah- Ensr'nin Ftvvetnmesi'si gelir Hce Abdullah Ensr, Menzil l-Sirn adl rislesinde de ftvvetten sz ederken;
117 Sleymaniye Ktphnesi, Hac Mahmud Efendi Kitaplar, nr. 2532. Veliyddin Efendi Ktphnesi, nr. 3225. Millet Ktphnesi, Ali Emiri Trke eriya Kitaplar, nr. 898, 900, 1009. st. niv. Kt., Trke Yazmalar, nr. 3051, 7 a - 8 b. A.g.e, 9 a - 10 a. Ayasofya Ktphnesinde 2049 numarada kaytl olan ve iindeki rislelerin ardnden baka hepsi ftvvete it bulunan ve bu drt risle ile birlikte ierisinde yirmiiki risle bulunan bir mecmuada Slominin rislesi do vardu (78, a - 154 b). Abdullah- EnLrnin Fatvvetnmesi (149. a - 154 b).

118 119 120

33

Ftvvet, nefis sfatlarndan arnm kalbin makamna verilen addr. Bu temizlik, mandan sonra hidyetteki fazlalk ve ilerleyi tir... Ftvvet, kendinde bir fazilet ve hak grmemektir. Bu da derecedir. Birincisi, dmanl terk etmek, kusuru grmezlikten gelmek, eziyeti unutmaktr. kinci derecesi, sana isyan edene yak laman, eziyet edene ihsan etmen, ktlkte bulunana kar zr ler dilemen ve bunlar, kzgnln yenerek deil; sabrederek, ltfeyleyerek seve seve ve af ede ede yapmaldr. nc derecesi, seyrinde ve shdunda hi bir eyin seni durdurmamasdr. unu bil ki; dmanm efate bavurmaya muhta eden ve onun zr dilemesinden utanmayan, ftvvet kokusunu alamaz. Delilden sonu karma yoluyla hakikat nrunu dileyen kiiye ftvvet dvsmda bulunmak, ebediyen hell olm az der Aliyy b. el-Hasan b. Cdveyh'in Arapa Kitbu M irt-el-Mrvvet adl rislesi de mrvvetin ve ftvvetin her hususta esasla rn, yet ve hadslerle, sflerin, pdihlarn, vezirlerin, bilginlerin szleriyle anlatmakta, yer yer irlerin iirlerine yer vermektedir. nl Seluklu veziri Nizm-l-mlk (485 h. 1092) adna yazlm olan bu risle byk bir edeb deer tamakta ise de, ftvvet er knndan sz edilmemektedir Mecmuadaki Ahmed-bn-i-lyas al-Nakka-al-Harput'nin Tuhfat-l-Vasy adl be blmlk Arapa rislesinin birinci faslnda, ftvvetin slm an'anesi anlatlmakta; Tann'nm Kuran'da, f tvveti yedi kere andm ve Ysuf Peygamber'e, kardelerine, Ashb- Kehf'e, Ms ile arkadalk eden Yya fet dediini bildi rilmektedir kinci faslda ftvvet eceresinin resmi yaplm tr. Bu resim, gelenein temsili bir grndr. nc fasl ftvvet artlar, drdnc faslda ftvvet erk n, beinci faslda Hz. Muhammed Aleyhisselm'a kadar ftvvet
121 K u rn, X V III, Kehf Sresi, y e t: 10, istidili (bir delile dayanr.rak sonuca varma). Serh Menzil-l-sirin, Msr 1908, Millet K. Hekimolu Ali P^aa ki taplar, nr. 479, varak 93. b - 101. a. (Bu risleyi Abdl Rzzak K sni, 7 G h. 1335, erh etmitir). 122 Aym mecmua ierisindeki Ahi Ahmed-el-muhibb b. eyh Muhammed b. Mikil-l, Arabili ve bl-Mahmid Ahmed b. Abdl vlelik-l-sarnin Araba risaleleri (99. a - 103, b, 140. a - 147, b) ile mecmuann 106, b - 108. b yapraklarn kaplayan ve kimin olduu belli olmayan mrvvetten sz eden Arapa risalede de tanmlar ve belli bal filerin ftvvet ve mrvvet hakkndaki szleri yer alm''.ktadr. 123 K u rn, X II, Ysuf sresi, y e t: 20, 36; X V III, Kehf sresi, yet : 10. 13, 60, 62; XX, Enbiy sresi, yet : 60.

34

nisbeti vardr. Rislenin drt yapra, bu son iki fasla ayrlm tr Harputlu lyasolu Nakka Ahmed, kitabn Halife el-Nsr l-din-Allh'n (575-622/1179-1225) olu Ebu'l Haan Ali adna yaz mtr Ebu-1 Haan Ali nin de ftvvete it Umdet l vesile adl bir kitab olduunu renmekteyiz Suhrverdnin ftvvetnmesi ve ahi ftvvetnmeleri ile ilgisi bahsinde szn ettiimiz dlet el-ayn al-el-brhn isimli rislesi, Ebl-Fezl el-Hasan b. Mahmud el-Muhaddis tarafndan is tinsah (kopya) edilmi olup, felsefe ve hkemaya (hakimlere) red diye olarak yazlmtr. Bu rislede; Abbasoullar'ndan el-Muntasr-billh ftvvet eh linin imam gsterilmi, bir de ftvvet eceresi konulmutur. Knl Hseyin b. Sheylullah b. Ma'sm'un okunakl tlik yazs ile yazlm ftvvetnmesi, slbunun edeb karakteri, f tvvet ehlinin inanlar, emellerini tahlildeki isabeti ve ierisinde ki doru hadsleri ile byk bir deer ifade etmektedir Knimn, Tuhfet l-ihvn isimli ftvvete dair Arapa bir risalesi de bulunmaktadr. Eserin nsznden anlalaca zere yazar, Arapadan iyi anlamadn gren dostlarnn istei zerine Farsaya evirmitir. Aliyy b. el-Hasan b. Cadveyh, Kitb M irt l-mlk mrv vet isimli eserinde u konulara yer vermitir. 1) Mrvvetin, lfz anlmakszn K urnda zikredilii, 2) M rvvet hakknda ve ftvvet mnlarna it sylenen szler, 3) M rvvet hakknda pdihlarn szleri, 4) Vezirlerin szleri, 5) Akl ve akll kiinin mrvveti, 6) Gleryz, tatl sz, 7) Huy gzellii ve bu hususa it eyler, 8) Cmertlik, ba ve bu husustaki m.rvvet, 9) Evet dem-enin l, hayr demenin kman, 10) Cmertlii , nekeslii knay, 11) yilik ve bu hususta mrvvet, 12) ste meden balama ve mmini sevindirme 13) yilii sevme ve bu hu sustaki mrvvet, 14) Sznde durmak ve iyi sz sylemek, 15) Eh line ve hak edene, iyilikte bulunmak, 16) yilii derhal yapmak ve bu husustaki mrvvet, 17) Kullarla ve hizmetilerle iyi geim.
124 125 126 127 128 A.g.m, 108, a - 117, b, 114, a - 117, b. Tarih-l Kmil, Msr, 1302, C. X II, r,. 142. Muhtasar, N."kka

A^hmed tarafndan yaplmtr.

Murat Molla Ktpnancoi, Abdihamit I. Kitaplar, nr. i:iY . 35". Ayasofya Ktphnesi, nr. 2049, 35, a - 77, b.

35

18) yilie karlkta bulunmak ve kretmek, 19) nsanlarla iyi geinmek, onlara jomuak davranmak, su ilerlerse zrlerini ka bul etmek, 20) Affetmek, sutan gemek ve bu husustaki mrv vet, 21) Gzel koku srnmek ve bu husustaki mrvvet, 22) Elbi se ve buna ait mrvvet, 23) Yemek, imek mrvveti, 24) Nikh ve kadnlar evermek, 25) Kadnlarn mehri (nikh bedeli). 26) Byklerle, ulularla sohbet, 27) Ar kiilerle ve aalk adamlarla sohbetten kanmak, 28) hvana ba, 29) Halkn ge ip gidii, 30) k i ve iki mptellarm knay, imemekteki mrvvet, 31) Kerem (as let) ve cmertlik, 32) Kanaatin yce lii, tamah terkedi, 33) Nmahreme bak ve onlardan gz yu mu hakknda sylenen szlerle bu husustaki mrvvet. 34) Zi yafet, ziyfetin fazileti ve ziyfet verene ait ziyfet mrvveti, 35) Bykler, yceler ve mrvvetleri, 36) Hediye ve bu husustaki m rvvet ve mertebeleri, 37) Ltife, ltife ederken kt sz sylemek 38) Anlmas kt, sylenmesi irkin szlerin fenal, 39) nsanla rn snflar ve mertebeleri, 40) Ftvvet ve ftvvete ait sorulara verilen cevaplar, 41) Dua ve gzel dualarda sylenen szler. Bu eserde de ftvvet erknndan sz edilmemitir, Ahmed b. lyas el-Harput nin Tuhfet-l Vesy isimli eseri, Nakka Ahmet tarafndan Nsriddinullah'm olu Ebul Haan Ali nin Umdet l Vesile isimli eseri zetlenerek onun adna yazl mtr. Tuhfet l-Vasyy tamamlayacak deerdeki yazar mehul Farsa bir ftvvetnme de ayn mecmua ierisindedir Hatf'nin 84 beyitlik manzum ftvvetnmesi, ran'da ftv vet ehlinin kudretinden bahsetmektedir Hzih risletun fi-l-futuvva baln tayan Al-l-Devle-i Semnanye it Farsa ftvvetnmede ftvvet terimleri ve erk nna it ok zengin ve nemli bilgiler bulunmaktadr. Nsrnin manzum ve Farsa ftvvetnmesi. Emir Ali Mu hammed adna yazlmtr. Esas adnn Bayburt'lu Seyd Haan olu Ahi Ali olduunu kaydeden yazarn bu eseri; ftvvet gele neklerindeki deimeler ve ftvvet ehli ile ilgili bilgilerle, bu gibi ftvvetnmeler arasnda deer tamaktadr
129 130 131 132 A.g.m, 118, b. Mecmal-fsaha, 1295, Tahran, C. II, s. 54-55, Ate-kede, 1299, Bom bay, 80-81. Vciiytiddin Efendi Ktphanesi, nr. 1796, i70, b - 174, a. A.g.m, 89, a - 100, a.

36

Farsa ftvvetnmelerin bir bakas da bir ansiklopedi m hiyetinde olan ve Muhammed-bn-i Mahmd-el-Aml 753 h. (1352) den sonra tarafndan yazlm Nefis-l-fnn fi aris-l-yn isimli ftvvete it eserdir Kemal d-Dn Abdrrahman l-Knnin Arapa ftvvetn mesi de deer tam aktadr Bu rislede ftvvet, Peygamberliin znn erhi vardr. 7. gznn nrudur s

FTVVETNMELERDE ORTAK GRLER

Ftvvetnmelerin eitli deiik ynleri yannda, u ortak g rler de bulunm aktadr : Ftvvet iyi huylardr. Nefisle mcdele, Tanr buyruklarn tutm a, deta kendisini halka vakfedip herkese iyilikte bulunma, bilhassa cmert olma, konuk sevme, din ve mezhep fark gzetmek sizin btn insanlara sevgi besleme ve ihtiyalarn gidermeye al ma, herkesi bir grp kendisini herkesten aa tutma. Ftvvetin artlar; vefa, doruluk, emniyet, cmertlik, teva zu, ihvana nasihat, onlar doru yola sevketmek, tvbe, kudreti varken afiv, devleti varken tevazu, yokluktakine minnetsiz ihsan, bir sanat sahibi olmak, ve byle... Ayn zamanda ftvvet nisbetine sahip olmak, akl sahibi bulunmak, ergenlik ama gelmek, dindar olup hay ve mrvvet ehli bulunmak arttr. Fetnn sofrasnn ak, kendisinin bilgi sahibi, cmert olmas. Tanr buyruklarn tutmas, dnyay terk etmesi on sekiz dirhem den fazla gm saklamamas, beylerin kapsna gitmemesi, edeb ve hay shibi olup, ihvann hizmetinde ve terbiyesinde ihmal gs termemesi, bir sanat shibi olmas, ihvann getirdiklerini ortaya koyar, silsilesini Hz. Ali'ye ulatrr.
133 st. niv. Farsa yazmalar, nr. 603, 1031de yazlm nsha, 145, a149, a. Dier Farsa ftvvetnm elerin listesi : Thorning ve J. Schacht, Der slm 19, 1930, s. 50 v.d. I. Goldzieher, Abhandlungen zur arabL.ch en Phiiogie, II. Bd., Leiden 1889, s. LXXVI v.d., Osmanl devri M srndan Araba kk bir lonca belgesini inceler. 134 Veliyddin Efendi Ktphanesi, nr. 3242, s. 32-33.

37

Ftvvet peygamberlerden kalmadr. Bilhassa brahim ve Y suf peygamberlerle Ashb- Kehf'e ve Yya Tanr fet demi tir. brahim 'e olunu kurban etmesi emredilince gocunmam, hatta memnun olmutur. Ziyfet vermek ve konuk arlamak da ondan kalmtr. Hem bunlardan, hem de putlar ku'dndan dolay bu ad kazanm. Ysuf da kendisine ktlk eden kardelerini affet mekle ftvveti hak etmiti. Ashb' Kehf (yedi uyurlar) de btla uymayp Tanr'ya sndklarndan bu ad aldlar. Hz. Msya ar kadalk eden Y peygamber de tamamiyle ona uyduundan fe t adyla anlmtr. Ahilie girite nce adayn ba tra edilir. Tvbe ve telkin verilir; ahd ul-lah okurlar; ta, hrka ve alvar giydirirler. Yol ata ve iki yol karde verirler. Kuak (ed veya petamal) kuatrlar, tu ve bayrak verirler, seccdeye geirirler, helva piirirler, birbir lerine lokma sunarlar ve b ir ehirden baka bir ehirc helva gn derirler. Bylece uzun yllar eitilip denendikten, trenlerden ge irildikten sonra kii en olgun br ahi hline gelmi olur. Ftvvet ehli arasnda ok sk bir birlik vardr. Bir ahiden edd balananlar, birbirlerinin kardeleri olduklar gibi, btn f tvvet ashb ile de kardetirler. arab ien, zina ve livata (homoseksel)'da bulunan, yalan syleyen, kouculuk eden, hile yapan, gybette ve bhtanda bulu nanlar ftvvetten derler, Ftvvet ksmdr : Kavl, Seyf, urb. Ftvvet kl alvar ve edd'dir. edd balanrken; ftvvet yoluna girenin beli ve karn (mi desi) haramdan, dili dedikodu ve yalanla bo szlerden, gz gr mediini hatta grdn, kula duymadm hatta duyduunu sylemekten, eli halk incitmekten, aya Tanr rzasna uymayan yerlere gitmekten, gnl hrs ve emelden balanr. Bunlara karlk cmertlii, keremi, tevazuu, balamas, yokluu ve gerek uya nkl alr. Ahilie ilk giren kii tliptir. Sonra nimtaryk, daha sonra da shib-i tariyk olur. Ftvvetnmelerde; ahilerin neler giyecei, neler giymeyece i, yni giyecei eylerin ekli, rengi ve cinsi yni pamuk mu. yn m, ipek mi ayr ayr gsterilmitir. 38

Ibn-i B attta, ftvvet ehlinin, mahfillerde, yni tekkeye kar lk olan toplant yerlerinde ahilerinin ayaklarmda mest bulundu unu, balarma tepesinde iki parmak enliinde, bir zira uzunluun da b ir taylaan bulunan beyaz ynden bir klh, sn'tlarm a sof cb be giydiklerini, zviyelerinde bu klh karp nlerine koydukla rn, balarnda ssl bir takke kaldn syler Sonradan eyhlerin; gk mderris ve kaldlarla halifelerin; ye il, hatip ve hfzlarn; ak, ahilerin siyah renkli elbise giymelerinin det olduunu, altn yzk taklmadm ve elbiselik kuman m ut laka ftvvet erbb tarafndan dokunmu bulunmas icb ettii es ki ftvvet-nmelerde grlmektedir Ftvvetnmelerdeki dier bir nemli nokta da, insan hayat 740 kurala balanmtr. Bunlardan ne kadarn hangi derecede olan larn bilmesi gerektii kaydedilmitir. Enbiy evliy ve pdihla rn 740 edebi bilmeleri, fakat ahilie intisab etmi herkesin bu edeplerden 124 un bilmesinin gereklilii zerinde de durulm akta dr. Bu asgar 124 edep : yemek, imek, konumak, giyinmek, ev den dar gitmek, mahallede yrmek, oturduu yerden baka bir yere seyahat etmek, pazara gitmek, orada al veri etmek, eve birey gtrmek, misafirlie gitmekle ilgilidir ki bunlardan birinin de belli sayda edepleri vardr. u hususlarn yiidi yiitlikten, ahiyi ahilikten, eyhi eyhlik ten karaca cennetlik kiiyi cehennemlik klaca yazlmtr. Burgz'nin Ftvvetnmesi'nde ftvvet yle anlatlr : Ey kardeler biliniz ki; ftvvet, l ve eriftir, ok ulu bir makamdr, aziz bir derecedir. Ftvvet ok eskidir, ezeldir, ebe ddir, asl mandr. Ftvvete erien temiz kiidir Ayn ftvvetnmenin dier bir blmnde aada saylanlara ftvvetin verilmeyecei aklanmaktadr : 1 Hak dinini brakp btla tapt iin kfire, Allah'n bir liine ve esizliine inanmayana. 2 Grnte insan, aslnda it yaradll olan m nfka, iki yi'
135 Mehmet erif : Tuhfet-l-nuzzr fi garib-l-asm<Lr ve r.cib-l-esfr Tercemesi, stanbul, 1334 - 1337, C. I, s. 312 - 314. 136 lh an Tarus, Ahiler, Ankara 1947, s. 40, Not, l4. 137 Abdlbaki Glpnarl. Burgzi Ftvvetnmesi, st. niv. ktisat Fak. Mec., C. XV, s. 115.

39

3 Her gn yalan syleyen ve halk yalana altran, inand ran mneccime, galipten haber verene. 4 rdesini, lsn kaybedip etrafn incilten sarhoa, a rap iene. 5 Hamama giren kfirle eden dellka, ykayclara. Mslmanlar bir tutup hizmet

6 Her zaman halkn zararna alan ve onun iin dostla d man b ir olan tellla.

7 Zamannda szn yerine getirmeyen, sktnda bugn, yarn diye oyalayan, vadinde durmayana.
8

Kestii hayvanlar inciten, ii kan dkmek olan kasap

lara. 9 Akl fikri, insanlarn gece gndz huzursuz ve rahatsz olmas ynnde bulunan cerraha, operatre.
10 Gnahnn yars kyamete kadar onun olan kt tre koyana, kt kanun yapana.
11 i tuzak kurup, hile ile kular tutan ve yavrularn ana sz, babasz brakan avclara.

12 Herhangi bir ihtiya maddesini saklayp ktlk yaratan ve sonra palial satan muhtekire. Bir ok ftvvetnmede yukardaki gibi 12, Burgz ftvvet nm esinde ise 2 0 ye kadar uzayan meslek sahiplerine ftvvet lyk grlmez, kimde bu sfatlar bulunursa, bunlardan vazgeinceye ka dar ona ed balanmaz. ed balanmayan dier kimseler ise un lardr : Cimriler, gururlu ve kibirliler, kin tutanlar, yalan syleyen ler, kiinin aybm rtmeyip yzne vuranlar, sznde durmayanlar, fhi fiyatla mal satanlar, hrszlar, sert, merhametsiz ve zlimler, zina yapanlar, livata yapanlar, hainler. Gerek obanolu ftvvetnmesi, gerekse el-Radav"nin ftv vetnmesi veya dierleri, Suhrverd nin ftvvetnmesi yahut Av rif l-Maarif isimli tasavvuf eserle karlatrldklarnda; ilke ve kaidelerinin biribirlerinin benzerleri olduklar grlr. Avrif l-Maarif'te Tasavvufun kllisi edeptir. Her vaktin, her hlin ve her makamn edepleri vardr. Bu edeplere uyan bir kii rifler makamna yetiir denilir ve her bahiste bu edeplerden bir ou sylenir
138 A.g.e, yaprak 58, a, 59, a-b.

40

Ribatlarda oturan sfler, ehl-i suffnn yahut ashb- suff, yni Hz. Peygamber ile Mekke'den Medine'ye g eden, bekr, dul ya da karlarn Mekkeden birlikte getirmemi kiilerden oluan fakir ve Peygamberin Mescidi'nin bir kesinde oturan, ibdetle megul kiilerin durumuna benzetilerek yle denilmitir;

Ashb- suffa, kendi maietlerinin teminini ve benliklerini yokedip dnyay terk etmi durum da idiler, Ribat ehli dahi, za hirleri ve btnlar ile birbirleriyle lfet tutup, birbirini sevip ittifak edip toplanmlardr. Bunlar, konumakta, zikr etmekte, nam az klmakta, yem ek yem ekte bir yere toplanp bu topluluk tan bereket bulurlar. Yiitler dahi nefislerini heveslerden ve malyniden men etm ek iin halvete oturmaldrlar. eyh de hli gl olduundan ve halkla dp kalkm aktan sakndn dan ve halkla karmak fetinden kendini kurtarabildiinden ve kendi durumuna hi kimseden zarar yetimedii iin dima o halvette huzur ve vekarla oturmaldr ki, bu sebeple tekiler de vakitlerini zaptedip onun edepleri ile edepleneler. Ribatta oturan, yiyecek aramaya, Tanrya ibdetten dolay vakit bulamaz ve ora da gece gndz T annya ibdetle megul olursa, ribatn va kfn dan yer. Fakat burada oturan, vurdum duym az ve gereksiz ey lerle megul ve ehl-i irdetin uyduu artlara uymazsa, ribat vakfndan yemesin. Sflerin meyihi, yiitleri dima hizm et etmeye altrr ve hizm eti onlara sevdirmeye alr. Bu sebeple onlar da tenbellikten isizlikten, kurtulm u olurlar. Sfilerden bir ihtiyar, mietini temin iin kazanm aktan ciz olursa ribat malndan yemesi caiz olur; fakat yiitlerin yemesi, sfler kuralna gre ciz deildir; ama eriat fetvsna gre, vakf yapan kii, bu va kf gelirlerini, sfler hrkasn giymi olanlar, yni bu yola girenler yesin diye art komusa, bunlarn da bu vakftan ye meleri cizdir; fakat bu ruhsattr, azimet deildir, yni fetvdr, takv deildir.
Avarif l-Maarif'te sf'nin yannda bir de s tamas gerekir.
139 Ribat, at balanacak yer de demektir. Ancak, bu konaklam a tesis leri, ordunun geecei yerlerde bir nevi karakol vazifesi de grrlerdi. R ibatta oturan sfiler zellikle yalar ve kendini ibadete vermi olanlar, ribat vakfndan yerler, yiitler diye adlandrlrlar ve tasav vuf yoluna yeni girmi olanlar dnya ileri ile de megul olurlar ve geimlerini bu j^olla kazanrlard.

41

s tam ak smiettir. Sf yola ktnda beline bir kuak bala nr denilmektedir

Sfilerden bir kii, ribattan kp yola gitm ek istese, sabah kar, nce iki rekt namaz klar, nn kavuturur, sa, sonra sol yenini svar, baman (ayakkabsn) koyaca torbay silker. Ediini (bir eit terlie benzer ayakkab) giyecei yere va rp seccadesini iki kat eder. Ayakkablarnn tozunu sildikten sonra, nce sa sonra sol ayana giyer, yzn yaranlar yn ne dnp vedalar. Vard yerde uyaca edepler, karlanmas treleri de gidiindeki gibi ayrntlar ile tesbit edilmitir
Gerek obanolu ftvvetnmesinde, gerekse ondan sonra ya zlm olanlarda ahilerdeki erkna dhil olanlara (ftvvet yoluna katlanlara) ed kuatm a ve mridin san kesme (mridden makas alma) geleneinin de, slm ve tasavvuf geleneklerden izleri kap sad grlr. 18. FTVVETN KOLLARI

Ftvvet, kavl, seyf ve rb olmak zere ksmdr. Eski ftvvetnmelerin ounda seyf ftvvet yoktur. Fakat kavl ve rbde hepsi birleirler. Necm-i Zer-kbun ftvvetnmesinde, ftvvet erbab ks ma ayrlm aktadr 1 Kavl, Bunlar asker olmayanlar, doruluk, sebat ve vefa dolaysyla ftvvet eshab arasna katlm olan kiiler, daha do rusu ftvvete muhib olanlardr. 2 Seyf, bunlar surette kfirlerle, gerekte nefisleriyle sa vaan erlerdir. Ftvvet erknna alnrlar, erbet ierler, Peygam ber, Hz. Ali'ye nasl kl verdiyse onlara da kl verir. 3 urb, bunlar erbet ienlerdir.

Yazar, bu tasniften sonra erbet ime ananesini yle anla tr : Muhammede peygamberlik gelmeden nce ftvvet mec lisinde arap iilirdi. Ab-cehl, zamannda ftvvet shibi ol makla hret kazanmt. Tam drt y z kii, onun adna arap
140 Avarif l-M aarif, yazma yaprak 69. b, 70. a-b. 141 A.g.e, 69-70. 142 Sleymcniye Ktplnnesi, Ayasofya Ksm, nr. 2049.

42

imiti. Peygamber o zaman genti. Krh gen, Peygamberin yannda bulunurdu. Bir gn, sizin kutlu ayanzn bast top rak bile Eb-cehVin vcudundan ycedir. O ftvet ashabndan geiniyor. Biz de sizin adnza o yini yapalm dediler. Peygam ber, bizim arap imemiz doru deil dedi. arap yerine tuz ve suyu koydu. Onlar, Peygamber adna tuzlu su itiler. Eb-cehl, bunu duyunca; benim babam Arap kabilelerinin ulularm dan, oj^sa, Eb-Tlibin yetimi. Benimle nasl eitlik dvasna giriebilir de yip o drt y z kiiyi yollad.. Fakat Peygamber'in krk dostu, on lar perian edip kardlar. Eb-cehVin kini o zam andan itiba ren kuvvetlendi. Ondan sonra ftvvet sahipleri ikiye ayrld lar. arap ienler, Eb-cehVe mensup oldular, tuzlu su ienler M uham m ede mensup sayldlar. Bu mnsebetle de bu tatl su, u da ac tuz yeti geldi Peygamber, sonradan Hudeybiyyede aa altnda oturup sahabe kendisine biat ettii zaman onlara st verdi. limlerle ftvvet ashabnn pdih Rumelili M ev lna hnd-d-dinden duydum, dedi k i : Bizim eceremizde, yni Tam, ziz ruhunu kutlasn, eriat, tarikat, hakykat ve ftvvet te keml shibi, eyhlerin eyhi, kutuplarn reisi, hakykat yol cularnn mrebbisi olan ftvvette cihan halifesi Nsr Halifeye m ensup bulunan m uhterem eyh ahbddin Suhrverdnin e ceresinde yle denilm iti.- Mminler emri Eb-Talib olu Ali, su ve tuz verirken Eb-Derd, biatta niin st yerine su veriyor ve bu bidat meydana karyorsun? dedi. Ali, fark yok buyur du, bidat ama gzel bidat. Her yerde st bulunmaz. Halk m ah rum. kalr. Fakat st verilirken iine biraz da su kartrlr ve tuz dklrse her ikisi de yerine gelmi olur
Nsr'nin Ftvvetnmesinde ise ftvvet ehli Seyf vc Kavl diye ikiye ayrlmtr

Seyf; Fakat ey reyi gzel er, seyf, klla Tanr yoluna girip Ali gibi gece gndz erlik, yiitlik yolunu aan, adamakll alp terbiye sahibi olan, hr kiiyi kendisine kul eden kii dir diye tarif edilip sonra d a : Ahinin seyf oluuna almaz. Mustafa, kendisine Kl sahibi peygamber dedi.
143 144 145 146 K urn, XX; el-Furkan sresi, yet 53. ahabddin Sulrverd Ftvvetnm esi, 22G, a - 227, b. Kprl Ktphanesi, nr. 1597. Abdlbaki Glpnarl, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt ve kaynaklar, st. niv. k tisat Fak. Mec. C. XI. nr. 1-4, stanbul Ekim 1949 - Temmuz 1950, s. 327.

43

Halkn ileri gelenlerinden, yahut geri olanlarndan seyf olan kiiye art, nce ikrar verm ek sonra ayakta durm aktr. Sonra da tuzlu erbet imek, onun kndr. Ondan sonra belini balamas dorudur; yerindedir. Beli balanan kii, bir miXddet geip yolunda sevilirse, Ahisi belini aar, ona izin verir, der k i : Ey gen, Bundan sonra senin ashb sahibi olman gerek. Terbiye sahi bi olman yarak bir hl alr. Sonra da alvarn karp o iyi adama giydirir Seyf koluna, bir ahiye intisap edilip ed balanmak ve e ra alnmakla girilir. Bu kolun Hz. Aliden geldii sylenir. A hi lerden seyfler asker olanlardr. Bunlar ahiden erbet, yni tuz lu su imiler, ed ile birlikte kl da kuanmlardr.
Burgz Ftvvetnraesinde bu konuda u satrlar yer almak tadr : Her kim ki Seyf ola, hs ve m, gerek kim evvel Kavl ola, andan Seyf ola. Geri Arab, klca seyf'dir, ill Se5^yi ve eyhi gzde, andan terbiye ald, andan dni gn ahye karu hidmet klurd; nitekim Em ir el-m'minn Ali, dni gn Resl hazretine hid met klurd. Pes ol kim Seyfdr, ahsine hidmet kla, ah andan honud ola, n ah andan honud old, bilin balaya, destur vire era vire, anun ii tamm olur. Kavldur era ala, eer ol sdk balad ah dnydan gitse terbiye, ol ahnn makam na vara, on dan era ala, ahnn bir halifesi anun bilini balaya ve eer Kavlnn eli ve gci irmese ah stine varmaya, ya b ir halifesin bilme di, pes ol Kavl terbij'-e ne kla? yle gerek kim ol ehrn kavmi tanklk vireler, bu kii, ol ah yoluna lykdur, pes ol iklmn p dih, ya kads, anun bilin balaya era vire eyh Seyyid Hseyinin Ftvvetnmesine gre Seyflerin edleri Kavs eddir. Buna edd-i Fhirn da deniliyor. Kavs ed ta, kemer, kl shiplerine, ehl-i kabzaya, pdih urunda sava anlara, buyruk yrtenlere balanmaktadr
147 A.g.m, s. 327-328. 148 A. Glpnarl, Burgz ve Ftvvetnmesi, st. niv. ktisat Fak. Mec. 1953-1954; 15. C. nr. 1-1, s. 130. 149 A. Glpnarl, eyh Seyyid Hseyinin Ftvvetnm esi, st. niv. k tisat Fak. Mec. 1955-1966, 17, C. nr. 1-4, s. 45.

44

Seyfi ftvvet ehli, o kiilerdir ki. klla slm kabul et miler, M slm an olmular, nihayet slmn tadn almlar, Tan r yzn tekrim etsin; Emir el-mminin A lin in hizmetini ka bul edip, onun refikliini semilerdir. Bunlar sava ehli ol mulardr. Surette kfirlerle savarlar, mnda kendi nefisle riyle savarlar. Peygamber, Tanr rahmet etsin ve esenlikler versin, <^Kk savatan b y k savaa dnk buyurmu da Ey Tanr elisi, byk sava hangisi? diye sorduklar zaman nefisle savamamzdr demitir. Bu ftvvetin yolu u d u r: Ter biye, shibe sz verir, yahut onun adna tuzlu erbet ierse, ona kl verirler, nitekim Tanr rahmet etsin ve esenlikler versin Peygamber, Emir el-m'minn Aliye Zlfikr verdi denili yor.
19. FTVVET VE SAVA OYUNLARI

Kronikler ve buna benzer kaynaklardaki dardan olan kim selerin hkmlerine gre ftvvet, esas itibari ile, bunduk gibi sava oyunlar ile dier baz spor eitlerinin, mesel posta gver cinlerinin eitimi vb. yapld saraya it spor kulbdr. Fakat, ftvvet mensuplarnn yazlarnda bu eit faaliyetlerden hi bah sedilmez Tarihi Hammer, ftvveti bir eit ata binicilik olarak grur
152

M sr'da Memlk saraylarnda ftvvet ile yay ekme ve spor, biribiriyle sk skya bal idiler Halife Hrun er-Reit, fndk atclarndan kurulu nemel (ka rnca) isimli bir askeri birlik dzenlemi, Abbsler devrinde de, pek ok fndk atc gruplar trem iti Halife Ldinillah, o devirde yaygn olan fndk atmaya b yk ilgi duyuyor ve bunun kendisine an ve eref verdiini syl yordu. Ftvvet alvar giydikten sonra, fndk atclar arasnda da
150 Abdlbaki Glpnarl, slm ve Trk ille/inde Ftvvet Tekilt st. Univ. k tisat Fak. Mec. C. XI. 1949-1950, nr. 14, s. 146-147; Bak. Mjgn Cunbur, Anadolu Tarihinde Ahilerin Seyf kolu, Trk Kltr. Yl : X III, say : 153-154-155, s. 283. 151 Franz Taechner, a.g.m, s. 224. 152 The Encyclop.aedia of slam, New Edition, s. 983. 153 Kalkasendi, XII, Hsn et-Tavassul, s. 269, 154 M edeniyet-i tslm iye Tarihi, Zeki Meamiz evirisi, V. 270 vd.

45

gl balar kurmak iin, yiitlik (ftvvet) erbetini imeyen, al varn giymeyenlerin fndk atmalarm yasaklam ve kendisini fn dk atclarn bakan iln etmiti ylnda halifeliini tanyan meliklere ve emirlere birer mektup yazp, kendisinden ftvvet erbetini imelerini, alvarn giymelerini, fndk atclkta kendisine balanp bakan tanmala rn tavsiye etmiti
1211

20.

FTVVETTEN AHLE GE

Gerek Seluklu hakimiyeti srasnda, gerekse bu im paratorlu un kalnts zerine kurulan Trk beylikleri devrinde ftvvet, ay r bir gelime gsterdi. XHI. yy. ortalarnda Anadolu'daki ftvvet mensuplarnn ken dilerini ahi olarak isimlendirmeleri ile ftvvet tekiltndan ay rlm oldular O zamana kadar ftvvet kurallar diye bilinen, vlen gzel huylara, Trk konukseverliinin de eklenmesi ile Anadolu'daki Trk sanat ve meslek erbbnm ortak ilkeleri ve davranlar olarak ahi lik ad altnda yepyeni bir kurulu ortaya kt. Bu ahilik, btn Anadolu'yu, ele geirililerinden sonra Krm' ve Balkanlar' da iine alan ve kylere kadar yaylan bir kurum hlinde rgtlen di. Ahiliin, XIII. yy. ortalarnda veya daha sonra Anadoluda Ahi Evren eyh Nasirddin Eb'l-Hakayk Mahmut b. Ahmet el-H6 yi (1172-1262) tarafndan kurulduu kabul edilir. Ftvvet'in saray evrelerinden sonra, ehir esnaf zmrelerine nasl intikal ettii henz yeterli bir aklkta olmamakla beraber, ftvvet ve ahiliin ksa bir zamanda birbiri iinde kaynam ol duklar, ahiliin ftvvet esaslar ile beslendii grld. ...Anadolu merkezlerinde daha kuvvetlenmi, devrin genel ei limine ve Anadolu'nun mnevi muhitindeki fikr cereyanlara uya155 Kalkaendi, Subb el-Asa, 1918 Msr basks, XII, s. 269. 156 T arih-i Ebl-Fida, 1325 Msr basks, III, 115, Corel Zeydan, Medcniyet-i slmiye Tarihi, Zeki Maamiz evirisi, V, 270, el-rfn Mec muas, XXI, say 4-5, 1931 el-Kessfet-i fil-slm adl makale, s. 428 vd. 157 F uat Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara, s. 90-91.

46

rak biraz tasavvuf bir renk de alm, bir taraftan esnaf teekklle rine de girerek, onlardan kuvvet ald gibi, kendisi de onlar can landrm, dier taraftan da kylere kadar yaylarak, alp1er teki ltyla da, yni toprak shibi siphlerle de iliki salamtr. XIII. yy'n ikinci yarsndan XIV. asra kadar, Anadoluda bir takm b yk devlet riclinin, kadlarn, mderrislerin muhtelif tarikatlere mensup eyhlerin, byk tcirlerin ftvvet tekiltna dhil ol duklarn gryoruz ki; bu, tekiltn sosyal deerinin ykseldiini gsterir. Ftvvet prensiplerinin bu suretle kuvvetlenerek esnaf tekilt larna girmesi, yni bu tekiltn ftvvet kadrosu iinde yeniden dzenlenilmesi, Anadolu'da X III. yy'm ilk yirmibe ylndan sonra vukua gelmi olmaldr Bu aklamadan da anlalaca zere ftvvet; Mevlev'lik, Bektlik, Babalik, Kadir'lik vb. tarikatlara mensup eyhler d nda; alpler ve esnaf teekklleri, ahiler aracl ile hem aris tokratlar, hem de geni halk kitleleri arasnda yaylmtr. Ahi'lik aracl ile glenen ve esnaf tarafndan temsil olunan orta yap ise; daha sonralar bozulan siys dzene ramen, Anadolu'da sos yal ve iktisadi hayat baar ile devam ettirmi, beylikler ve Osmanl Devleti'nin kuruluunda byk hizmetler f etm itir 21. ANADOLUDA AHL ORTAYA IKARAN SEBEPLER Aratrmaclar, Anadoluda ahiliin ortaya kn sosyo-ekonomik sebeplere balarlar. Gebe Trkler, XI. yy'm ikinci yarsnda Mvernnehir civrndan kalkp, ran' zaptedip, Anadolunun dou snrna ulat lar. Pelerinde srleri, adrlar ve ocuklaryla Kafkas yollan al d. Alparslann ordusu, Malazgirt Ovasnda Bizans ordusunu boz guna uratp (1071) m paratorlarn esir ettikten sonra; cokun Trk seli, Anadoluya dald. Gebe Trkler; kylere, kasaba ve ehirlere yerletiler. Ticret ve sanat, bir sre Trk ve Mslman olmayan halkn elinde kald.
158 Anadolu Ahi Tekilt, Ankara 1966, lahiyat Fak. Yksek Lisans Tezi. 159 F uat Kprl, a.g.e, s. 92, mer Ltf Barkan, Osmanl m paratorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, st. Univ. ktis.at Fak. Mec. C. II, say 1-4, stanbul 1950, s. 536 vd.

47

Anadolu topraklarna geen Trk topluluklarnn pek ou atl gebelerdi. Bu ilk gte; anayurdun byk ve meden ehirlerinin esnaf ve sanatkrlar Trkistan'da kalmlard. Ancak, hkm darlar Cengiz Han (Timuin 1155-1227) idare sindeki Mool istils, nce Uygur Trkleri'ni hkimiyeti altna ahp, in'e girdi (1211), sonra Harezm blgesini ele geirdi. Buhara, Semerkant, Takent, Belh ve Merv gibi byk ve meden Trk ehirleri yerle bir oldu Yalnz Mervden bir defada, Batya g eden Trk ilelerinin says, 70.000 kadard. kinci byk gte; ou esnaf ve sanatkr olan Trk topluluklar, lm korkusu ile nl Venedikli seyyah Marko Polo'nun Trkmeneli dedii Anadolu Seluklular lkesine sndlar Bylece sanat ve ticret, ran ve Anadolu'da canllk kazan* d. Bu yeni gelenler, hem yerli Bizans halkna, hem de kendilerini buraya kadar kovalayan Moollar'a kar tekiltlanmak zorunda idiler. Asya'dan Anadolu'ya gelen ok saydaki esnaf ve sanatkra ko layca i bulmak, yerli Bizans sanatkrlar ile rekabet edebilmek, tu tunabilm ek iin yaptklar mallarn kalitesini korumak, retimi ihtiyaca gre ayarlamak, sanatkrlarda sanat ahlkn yerletirmek; Trk halk ekonomik ynden bamsz hale getirmek; ihtiya sahi bi olanlara her alanda yardm etmek; lkeye yaplacak yabanc sal drlarda devletin silhl kuvvetleri yannda savamak, sanatta, dil de edebiytta, mzikte gelenek ve greneklerde mill heyecan ya ratp ayakta tutm ak gerekiyordu. te bu mecburiyet, din-ahlk kurallar ftvvetnmelerde mevcut olan b ir esnaf ve sanatkrlar dayanma ve kontrol kuru luunun, yni ahiliin kurulmas sonucunu dourdu.
160 W. B arthold, O rta Asya Tarihi H akknda Dersler, ev. Ragp Hulsi (zden), 2-4 dersler. 161 Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1940, s. 204 vd. s. 247 vd,; C. Brockelmann, slm Milletleri ve Devletleri Tarihi. N. aatay evirisi, 2. bask, Ankara 1964, 230 vd. 162 A.g.e, 7. ders.

48

Baka bir deyile de; yurt savunmas ana mesele olduuna gre, btn genlere savalk idman, sava aralarn kullanma yetenei retiliyor, te yandan i gvenliin de salanmas iin; doruluk, ahlkllk, hakszlklara, zorbahklara kar gelmek, adletin salanmasnn yurttan genel grevi olduu dncesinin zi hinlerine yerletirilmesi de gerekiyordu. ve d gvenlik, adlet ve hakseverlik duygularndan sonra bir baka ilke de, konukseverlik ve konua, yabancya yardm etme ii gelir. Bu duygunun da genelletirilmesi gereklidir; nk her kes bir kyden baka bir kye, b ir ehirden baka b ir ehire yolcu luk yapabilir. Herkes bu duyguyu benimserse, kendisi de muhta olduu zaman bu duyguyu benimsemi kiilerin yardmndan fay dalanabilir. O alarda din kurallar, btn toplum haytnn temelini te kil ettiinden, slm terbiye bu gibi ilerden n plnda yer alyor du. Din bilgileri ve kuralar, gerein tam tersine olarak sdece teki dnya iin gerekli sayan bz din adamlar, telkinlerinde bu dnyaya hi nem verilmemek gerektiini -sanki Tanr insanlar yan llkla bu dnyaya yollam gibi- her eyin teki dnya iin oldu unu retmeye ve bu fikri benimsetmeye alyorlard. Ama byle telkin ettikleri halk, btn varlklarn kendilerine verseler zarar yoktur, kendileri bu dnyaya heves etmi olmaz bunlar fiyetle yerlerdi. te bu eliik eitim ve insan yetitirme metodu, daha nce de dediimiz gibi, tarihi ve sosyo-ekonomik mecburiyetler ve Trk mill hasletlerinin bir sonucu olarak ahi kurumunu ortaya kar m tr 22. AH EVREN

Ahiliin Anadolu'da Ahi Evren ad ile birlikte anld grlr. Ahi Evren'in adnn eyh Nasrddin Ahi Evran olduunu, 1274 ylnda len Sadrettin Konev ile ada bulunduunu... syleyen Cevat Hakk Tarm, bu konuda belgelere dayanan cidd aratrm a snda bize, u bilgileri veriyor
163 Bak. mer Ltf Barkan, Bir Isk ij ve Kolonizasion Mrtodu Olv.rak Si'.^nler, st. aiv. ktisat Fak. Der. C. XI, s. 542. 164 C. Hakk Taran, T arihte K rehri-Glsehri, stanbul 1940, s. 73. Ayrca E-'-k; Mikii Bayram, Ani Evren Hakkndaki Ylan (Evren Ejder Efsanelerinin O rtaya k), I. Miiiotleraras Trk Folklor Kon'resi Bildirileri, II, C. Halk Edebiyat, Ankara 1C36, s. 75-79.

49

Ahi Evran neslinden m erhum eyh Saidin kitaplar ara snda bulunan yazm a bir belgede; debbalik A dem Peygam ber den balatld gibi, tarihi geree uygun olarak A hi Evran da Abbasm 13nc gbekten torunu olarak gsterilir. A hi Ev rana kadar gelen pirlerin ad sralandktan sonra da, Krehire yerletirilir. Ejderha hikyesi, A hi M ehm et adnda birine hizmet ettii ve bu zatla aralarnda geen baz m enkbeler ve keramet ler anlatlr. Orhan Gz zamannda (1326-1359) 93 yanda l d; Eb shak. Geyikli Baba, Hac Bekta ve Abdal Ms ile ada olduklar bildirilir. Hac Bekta VelyetnmesVnden de rendiimize gre; A hi Evran, Aleddin K eykubatn adadr. Doduu yer belli deildir. Bir sre Konyada oturmutur. Halk tan kanr, gizli yaarm. Sonra Denizliye gitmi. Orada Bah vanlk yapm ve tekrar Konyaya dnm. ems-i Tebriziye biat ederek tasavvuf dersi alm ve bir dervi olmu. Konya ule ms bu hlden gcenmiler. Aleddine ikyet etmiler. Ahi Evran da ulem ya ve sultana gcenerek, Konyadan yine Deniz liye gitmi. Sultan bu durum dan zlerek, arkasndan Sadrettin Koneviyi yollam. Birlikte Konyaya dnmler. Fakat Ahi Evran Konya halkna gcendii iin ok kalmayp, Kayseriye gitmi. Debbalkla geinmeye balam, renk-renk sahtiyan i lemi. Bu hlini kskanan bir dabak ustas vliye gidip Bu adam dabakhnede konuk olup deri iler, miriye vergi vermez diye ikyette bulunmu. Vli, Ahi Evran yanna armak iin adamlar yollam. Bunlar dabakhneye vardklarnda, A hi Evranm yannda bir ejderha grmler ve korkarak kamkr. Bu ejderin ate gibi parlayan gzlerinden kinaye (Ahi Evran) adn alm. Kayseride de ok durmayp, Krehire gm ve orada lm.
Evliy elebi nl Seyahatnmesinde; Edirne debbalanndan sz ederken, Debbahnede 5 bin kadar Ahi Evran kei, fet ve tevn, serbaz, ehbaz yiitler kar... der. stanbul debba ve saralarn anlatrken de, bunlarn yine Ahi Evran ocana ba l olduklarn yazar. 1651 ylnda stanbul'da esnafn yapt bir ayaklanmay anlatrken de, nce Sarahaneden ahiler bayrak, da vul ve kudm kaldrp, cmle dkknlar kapand ve cmiler kilit lendi denilmektedir. Ahi Evrenin Bekti an'anesindeki yerini de Hac Bekt Menkbnden anlyoruz. Bu kitaba gre; Ftvvetdrlarm serveri ve ser-emesi olan Ahi Evren, Her kim bizi eyh edinse, onun 50

eyhi Hac Bekt Hnkrdr ve her kim bizi grmek ister, ise Ha c Bekta H nkn grsn demitir. Bat ya g eden Trkler arasnda; Mevlna Celleddin Rm, Hac Bekt Vel ve Ahi Evran gibi bilge kiiler vard. Bunlar, Ana dolu'da Trk dilinin, iirinin, mziinin, gelenek ve kltrnn ko runm asnda ve gelimesinde byk rol oynamlardr. Hac Bekt^ Vel'nin; Pri Trkistan, Asya'dan doan gne; Hoca Ahmed Yasev'nin Horasan erenleri dediimiz; gz, aknc ve mutasavvflarnn en nde gelenlerinin yetitirip, Anadolu'yu Trk letirmek ve slmlatrmak iin gnderildiine baklrsa, Ahi Evrenin ve ahilerin bu yoldaki hizmeti kolayca anlalr Mevlna, Konya'da Saray ileri gelenlerine ahlak ve hogr telkinleriyle, Hac Bekt kyl ve gebe halkn dili, iiri, mzi iyle ilgilenmesiyle Ahi Evren de esnaf ve sanatkrlar bir birlik altnda toplayarak; sanat ve ticaret ahlkn, retici ve tketici karlarn gven altna almak suretiyle, halka yaama ve direnme gc vermilerdi. Mevlna Celleddin-i Rmnin ilk ahilik ilikisi Ftvvet n cesi slm Dnyas ve Anadolu blmnde anlatlmtr. Ahiliin kurucusu saylan Ahi Evren, halkn srtndan bedava geinmek iin gnh affettirme ve cennete girme beratlar data rak din smrs yapan karclarn bulunduklar bir dnemde; bunlar nleyip, ahlkla san'at ahenkle birletirerek retici ve t ketici karlarn gven altna alm, btn Trk esnaf ve sanat krlarna itibarl ve erefli bir yn vermitir. Ahiler, asgari yaama, terbiye ve ahlk kurallarn insanlara reterek, Standard bir yurtta yetitirmeyi ama edinmilerdi. Ahiliin fikir babas bir kii deil, btn bir millettir. Ahi Evran bu iin felsefesini yapm, uygulama yollarn gstermitir. akik- Nu'mniyye bu zatn debbalarn pri olduunu sylemesine ramen, ehirlerdeki ahibabalara iczet verenler, ahibabas olmayan yerlere, hatt Bosna-Hersek ve Bulgaristan gibi uzak illere bile gidip; oralarda kalfalk, raklk im tihanlar yapan1G5 Cemal An.adol, Anadoluyu Aydm latanlar, Peygamber Mcizeleri-Evliy Menkibeleri, stanbul 1984, s. 79-81. ICG Takopjlzdo, :tkyk-i Numniyc, Tere : Mecdi Efendi, stanbul 1269, s. 33.

51

1ar ve petamal kuatanlar, Krehir'deki Ahi Evren Tekkesi eyh leriydi. Ahibabanm, m utlka esnaftan olmas art deildi. Memle ketin ileri gelenlerinden ve limlerinden de olabilirdi. Cevat Tanm 'n belirttii ftvvet eceresine gre; Ahi Evren, Hz. Muhammed Aleyhisselm'm amcas Abbas'n oludur. Ad Mahmud'dur. Bir savata Hz. Peygamber tarafndan kendisine bir san cak verilmi ve Ahi Evrensin denmi, bu yzden Ahi Evren adyla anlmaya balanmtr. Savatan sonra sahbeden her biri, ona bir sancak vermi, Hz. Peygamber de kz Rukayyeyi nikhlamtr. Hz. Peygamber, kendisine edd kuatm, o da izniyle otuz iki es naf zmresi pirlerinin bellerini baladktan sonra Rm ilkesine gelip, Krehri'ni yurt edinmi, oradaki ejderhay tutup boynuna zincir takarak karhnesinin kapsna balam, btn bu olaylar dan sonra da yine doksan yanda lmtr Ahi Evren'in ftvvet eceresi yle sralanr : Ahi Sinan - Ahi Muhammed - Hac n^m - Ahi Turud - Ahi erefed-din - Hce Osmn - Sinn-d-din Aksary - Ahi Emirci Karahisr Ahi Nssr-id-din Evrn - Ahi Ahmed Kayser - Ahi Baara - Ahi Kap lan-A hi Hsm-d-din Szenger-Ahi Abd-Allah - Ahi Ferec-i Zengni - Ahi Aliyy-i ryn - Ahi Muhammed hasrbf - Ahi Muhammed Buhr - Ahi Redi-i K br - Hz. Ali (K.V.) - Hz. Hamza (R.A.) Hz. Muhammed (S.A.V). Baz aratrm aclara gre de Ahi Evren, ahiliin kurucusu olmasa bile, Ahi M uhammedden eitim grm; zeks, alkanl , stn yetenei, ahlknn salaml ve hakseverlii ile ahi eyh liine ykselmitir. Tasavvuf ehli ve tarikat mertebesine erdiinden vel olmu, bylece b ir ok esnafn pri saylmtr. 1329'da (1913) 93 yanda iken vefat eden Ahi Evren'in trbesi Krehir'dedir.
23. SELUKLULAR DNEMNDE AHLK

Ahilerin seyf kolu mensuplar Seluklular devrinde ehirlerin huzurunun salanmasnda gvenlik kuvveti olarak almlar, b z merkezlerin dmana kar savunmasnda da ordunun yannda yer almlard
167 Bak. Cevat Tarm, a.g.e, 1938 basks. 168 M jgin Cunbur Anadolu Tarihinde Ahilerin Seyf Kolu. Trk Kl tr, Yl : X III, say : 153-154-155.

52

Moollarn Anadolu'yu istils srasnda, 1243 Kseda boz gunundan sonra Kayseri ehrinin savunmasnda asker yannda te kiltl ahiler de bulunmular, Kayseri kalesinin Moollarn eline gememesi iin direnmiler, kahramanca dayanmlardr. Ancak o tarihte Kayseri idibas (muhafz) olan b ir Erm eni dnmesinin hiyneti yznden bu direnme krlp Kayseri teslim olmu Baycu idresindeki Moollar ehre girerek, Kayseri'yi koruyan ahileri k ltan geirmilerdi. ok sayda kadn ve kz esir edilip, gtrl m, ehir batanbaa yaklp, yklmt. Bu olay, Anadolu ahilii iin bir felket olmutu. Seluklu sultanlarna kar isyan etmek isteyen devlet bykle rinin, ahilerin gl tekiltndan yararlanmak istemelerinin bir rneini, Ebubekir Pervnenin Konya ahi reislerini gizlice topla yarak bir ok vaatlerle isyana tevik etmesinde buluruz. Buna kar lk Ahiler'in ; emseddin Isfahn, Gyaseddin Keyhusrev'in vasiyeti ile b tn din ve devlet ilerini eline alm ve memleketin shibi olarak, her ey onun kefletine teslim edilmitir. Biz aranzda cereyan eden mcadeleye karamaz ve sultana isyan edip, kfrn- nimette bulunamayz dediklerini tarihler yazmaktadr Aksine Konya subalna tyin edilen emsettin Yavta Bey'i ehrin ileri gelenleri ile birlikte Konya ahileri ve bykleri ehrin dndan karlam lar, muhaliflerin ehirden kamamalar iin Konya yollarnda gz clk ve muhfzlk yapmlardr. Cimri vakasnda Karaman'llarm 1277 de Konya'ya hkim ol malar zerine, Seluklu tahtna karlan Aleddin Siyavu'a, Ahi Ahmed ahin, ahileriyle birlikte biat etmiti Ancak, gerek Sel uk Sultan, Konya'ya yrynce Seluklu bakads Sirceddin Mahmud, Urmev'nin fetvsna uyan ahiler, bu defa Karamanllar'a kar ehri mdafaa etmilerdi. Prof. Osman Turan'a gre : ahiler, siys buhran ve hkme tin zayfl zamanlarnda da, asyii ve siyas nizm kendi men suplar ile tesiste, asker bir kuvvet yerine, vazife gryorlard
169 Prof. Dr. Osman Turan : Seluklular Zam annda Trkiye, stanbul 1971, s. 449 vd. 170 A.g.e, s. 461-462. 171 Osm^n Turan, Seluklular zam annda Trkiye, (2. Bask), stanbul 1984, s. 561-562. 172 A.g.e, s. 566-567.

53

Ahi Almed ahm Konya tarihinde unutulmayacak bir yeri var dr. Buhranl yllarda kendine bal birka bin kiilik ahi-asker ile ehr savunmu, asyi salam, Konyann shibi olmu, Gazan H ann zlim elisini ehirden srm, ldrlnce de Konya sa hipsiz kalm, cenzesinde 15.000 kii ba ak yrm tr, Ahi Ahmed ah, Geyhatunun verdii adla; eli kll bir ahi, bir ahiata'dr Ahiliin Seyf kolundan Ahmed ah, ahileriyle birlikte Konya nlerinde konaklayan Mool komutan ehzde Geyhatuya hedi yeler sunmu, Geyhatu da onu kendisine baba yapmt Prof. Osman Turan da bize u bilgileri verir Ahi Ahmed ah, Mool zlmnn artt gnlerde; vezr Fahreddin Kazvn'ye kar direnmi, ahilerin yeni vergiler altnda ezildiklerini bildirmekten ve arkasnda Konyallar alarak Sultana ikyete gitmekten ekinmemiti. K aram anllar, 1291 ylnda Konya Kalesi'ni kuattklar srada yine ehir ahileri, sur kapsndan karak savamlar, ancak; ba ar kazanamayp kaleye dnmlerdi. Bir okul kitabnda da; Seluklular dnemindeki ahilik faali yetleri hakknda, u satrlara rastlamaktayz Anadoluda Ahiler denilen ve ktisdi esaslara dayanan bir e it esnaf dernei, tekilt vard. lhanl ve Seluk feodal beylerinin zulm ve basklarna kar Anadolu ehirlerinde sanayi ve ticaret erbbnm kendi karlarnn korum ak iin yaptklar bu birlik r gt, hkm dra gerek kalmakszn, kendi kendini ynetip gidi yordu. Bu grnten cumhr bir ekle shipti.
24. OSMANLI DEVLETNN KURULUUNDA AHLN ROL

Osmanl Devletinin kuruluunda ve yenieri asker tekilt nn ortaya knda ahilerin byk rol olduunu ilk defa Fuat Kprl belirtmi, bu gr daha sonra baka limlerin bulduu
173 174 175 176 A.g.e, s. 588. A.g.e, s. 593-594. A.g.e, s. 604. Trk Tarih Tetkik Cemiyeti tarafn d an yaylanm ve okutulmu bu lunan Tarih, 1933, C. III, s. 3-24.

54

yeni belgelerle dorulanmtr niformas ahi kyafetiydi.

Osmanllar'da ilk piyde asker

. Hami Dnimend; Erturul Gznin gaz yoldalarndan Gz Abdurrahman, Aka-Koca, Konur-Alp, Turgut-Alp, Hasan-Alp, Saltuk-Alp, Aykut-Alp, Aktimur, Karamrsel, Karatekin, Samsa a vu ve eyh Mahmud'un ahi tekiltna mensup olduklarn ve ahi lerin Osmanl Devleti'nin kuruluunda byk bir rol oynadkla rn syler Prof. Dr. I. Hakk Uzunarh da kpaazde Tarihi ne dayanarak yine ayn k o n u d a : Osmanl Devletinin temeli atlr ken, ahilikten ve ahi reislerinin nfuzlarndan istifde edildiini syler. Uzunarh'ya gre; Osman Gznin kaymbabas eyh Edebali o tarihlerde ahi byklerinden bulunduu gibi, kardei emsddin ile yeeni Haan ve Mahmud ayn tarikatte bulunarak hizmet ediyorlard. Ahi Hasan'n nfuzu ve hizmeti tarihe de bilinmekte dir. Ahilik ordu ile de yakn ilikiler kurdu. Osmanl devlet dzeni ile bu devlette ilk dzenli ordu tekiltnn esaslarn, vezir Hac Kemletdin olu Aleddin ile, zamann filozofu ve Edebali'nin ak rabas olan Candarl Kara Halil tesbit edip uygulattlar. Bunlarn her ikisi de ahi idiler lk piyde askerinin kl, ahi esnaflarn klndan, yenieri balklar ahi balklarndan alnmt. Ahilerin bu nfuzunu XV. yy'm ilk yarsnda da grmekte yiz. Murat Hdavendigr vakfiyesi zerinde aratrm alar yapan Tahsin z, konuyu yle aydnlatyor :
177 F uat Kprl Osmanl Devletinin kuruluu, Ankara 1939, s. 89 vd., F. Taeschner, slm O rta pmda Ftvve Tekilat, tere; Dr. Fik ret Itan, st. niv. k tisat Fak. Mec. C. XV, s. 1-4 ve 23. 178 smail Hmi Danmend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C, I, stanbul, 1952, s. 2. 179 i. Hakk Uzunarh, Osmanl Tarihi, C. I, Ankar? 1947, s. 276. Osman Gznin kaynpederi. Ede Balnn kardei emsddinle yee ni H asann ahilii iin Bak : k Paazde, M atbaa-i mire, 1332, s. 124, Neri, st. niversitesi Kt. Trke yaz. 2438, 39, a. Mehmet Ata : Hammer tercmesi. C. I, s. 77, 115. 180 Ak Paazde Tarihi, stanbul 1332, s. 29-36-110; Neri, st. niv. Kt. Trke Yazma 2438, 39. a; Mehmet Ala, Hammer Tercmesi, C. I, s. 77, 115. 181 A.g.e, s. 40.

55

Ahi tarikat reisliinin eyh Edebaliden sonra kime getiini bilmemekle beraber, bmm daha sonra Birinci M urad'a intikal ey lediini biliyoruz; bu cmleden olarak Murad Gz nin Gelibolu' daki ahi reislerinden Ahi Msya verdii 767 Receb-1366 Mart 14 tarihli iczetnme ve vakf nmede : ...ahilerimden kuandm ku a Ahi Ms'ya (Ms'ya) kendi elmle kuadup Magalkarada (Malkara'da) ahi diktim ve bu Ahi Ms veya evltlarndan kimesneyi ihtiyar idp, ya akrabalarndan veya gyeglcrinden ahilik iczetin virp, bizden sonra yermze ahi sen ol diyeler ki, bunlar fevt olduktan sonra e'ile sbit ve zhir ola... demesi de bunu gstermektedir. Ahi Ynus, Sleyman Paanm sava arkada idi
183

Sultan Murad II zamannda da Kadem Ahi ve Ahi Ya'kub, ileri b ir mevki sahibiydiler Yldrm zamannda da Ankara ahileri ayn nfuza shiptirler. H att dkknlarn kapamak ve silha sa rlm ak suretiyle deta bir grev yapmlar ve yirmi gn sren bu grev sonunda haklarm elde etmilerdi Burgzi, fetnm nce Kavl, sonra Seyf olacan, ahisi memnun olursa belini balayp destur ve era vereceini, ahisi lrse, halifesine varp belini ba latacan, yhut bu selhiyeti kendisinin kazanacan, halife bu lunmazsa ehirdeki ftvvet ehlinin tanklnda fetnm belini o iklimin pdihnn veya kadsnn balayacan ve era verece ini yazmakla ve bn-i Battta, b ir memlekette sultan bulunmaz sa; ehrin ahisinin hakim olup- pdih gibi hkm srdn ve gelip gidenlere ihsanlarda bulunduunu kaydetmekle ahilerin tesir ve nfuzlarnn derecesine iaret eder. Ahmed-ib-i Aliyy-l Kalkaend (756-821 h. 1355-1418), Subh-l A'smda P.emy-i bun duk bahsinde ftvvet hakknda ksaca bilgi verdikten sonra p dihlarn, emirlere ftvvet alvar giydirdiklerini yazar Ahilerin pri Ahi Evren, Krehir'e yerlemiti. Bir taraftan Hac Bektpi Vel, Osmanhb.r'a yardm ederken, Eskiehire yer182 T arih V esikaln, C. say : 17. s. 241 Vd. 1C3 M ehm et Ziya, Asr- tika, Sehbal Mecmuas, stanbul 1328, s'^.y : 58, s. 191. 184 T arih VeMkalrr, C. I, Say : 17, s. 101. 185 lh an Tarus. Ahiler, Ankara 1947, s. 42. 186 Burgzi Ftvvetnmesi, V. 20. b. 187 Ibni Battut'-. Seyahctnm esi, (1875te Franszcaya tercmes. ve Arapa Metin) C. I, s. 312-314. 188 Ahmed b. Ali el-Kalkaendi, Rem g-i bunduk. K ahire 1336-1918, Cz X II, s. 269-273.

56

lemi olan ve ahi ileri gelenlerinden eyh Edebali, smn'da akncla r tevik ediyordu. 1299 da Osmanl Devleti nin kuruluundan Osman Gzye ahi pri Ahi Evrenin al ve kuak balad sylenir. Osman Beyin faaliyeti srasnda Anadolu'da Ahilik, Bahlik ve Mevlevlik olarak nemli tarikat vard Ahi reislerinden olup Eskiehir civnnda tburnu mevkiinde tekkesi bulunan eyh Edebali, o havlinin en itibarl sz geen ulularmdand. Kz Mal Han H tun'u (Mal Hatun Rabia Htn, Bl Htn) Osman Bey alm, bu suretle ahilerin nfuzundan istifde etmiti. Nitekim eyh Mahmut Gz, Ahi emseddin ve olu Haan sonradan Osmanllarda kad, kazasker ve vezr olan Candarllar da ahilerden olup, bunlarn hepsi Osmanh Beyliinin ku rulmasna hizmet etmilerdir. Osmanl Devleti'nin temeli atlrken bu beylik, ahilikten ve ahi reislerinin nfusundan istifde etmiti. Ahilerin bu nfusu XV. 5^ m ilk yarsna kadar srmtr. Yenieri ordusunun kuruluunda, Hac Bekta treleri ile bir likte nemli rol oynam, devlet adamlar, hkm darlar bile bu ku rulua girmeyi eref bilmilerdir. Osmanl hkmdar Orhan (sal tanat : 1326-1359), ed kuanarak ahi olmu, kendisi de bakalarna ed kuatm, yni ahilie sokmutur, Orhan ahi nvanlarmdan htiyarddin nvanm kullanyordu Murat Hdavendigr, Hac Bekta Derghna yardm ederek eski bir ahi zviyesi olabilecek bu derghn Meydanevi kaps ze rindeki taa; (Bedet Bismillahi Rahma-nir-rahim, Amere Hazel Imrete, Meliki, Meayih, Sllet'i Evliy, Ahi Murad, Dame Devletini fi yevme arefe, min Ramazani mbarek, lisene ts'a ve sittine ve seb'e miye) H. 769 kitbesini 3'^azdrmt Grld gibi, ahiler, Osmanllar'n ilk zamanlarnda da ok nemli rol oynamlar; Anadolu'da gvenlii salamaya alarak, bu srada kuvvetlerini d ilerine ynetmek zorunda olan Osm anl'la189 Ord. Prof. . Hakk Uzunarh, Ofjmanl Tnrihi, C. I, Ankara 1982, s. 105-106 ve 530. 190 Abdlbaki Glpnarl, M evlnadan Sonra Mevlevlik, stanbul 1933, s. 275; Tarih Vesikalar Dergisi, C. I, say I, s. 243. 191 Halim Baki Kunter, Kitabelerimiz, Vakflar Dergisi. II, 432 kitabe. 769/1367 tarihlidir.

57

rn ykn hafifletmilerdi Dzmece Mustafa Vakas'nda Bursa ehrini hcumdan kurtarm olmalar bunun gzel bir rneidir. Osmanllar, Ankaray ilk defa 1354 ylnda Orhan Gz adna olu Sleyman Paa tarafndan Ertanaoullar'ndan aldklarn ya zarlar. Sonradan Karam anllar'n teviki ile ahiler, Ankaray igal etmiler, bir sre bu ehrin ynetimini ellerinde tutm ulardr. ehir 1361 de Birinci Murad tarafndan yeniden ele geirilmiti Sultan I. M urad'm ahi olmas, ahilerin ehri kendisine teslim etmeleri ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Ahilerden ed kuanm ve kendisi de hsmlarndan Seyd Sultann kzyla evlendirdii Ahi Msya, kendi eliyle kuak kuatp Malkara'ya atam ve M alkara'da snrlar ve artlar vakfiyesinde yazl bir m iktar yer vakfetmi, eer Ahi Msdan sonra buraya ba ka bir ahi atanrsa, bu mlk, onun tasarruf edeceini art ko m utur Akpaaolu'nun tarihinde, Gelibolulu Alinin Knh l-Ahbar mda, Mneccim Ba Ahmed'in Cmid-Dvel'inde, akyk-i Numniye'de, zellikle Osman I. Orhan, M urat I, Byezid I, Mehmet I, M urat II ve Ftih dnemlerinin limleri ve devlet adamlar arasnda birok ahi olduu yazldr Hatt Osman I in kaymbabas eyh Edebali'nin ve andarl Kara Halilin ahi olduklar bilinmekte dir Anadolu Seluklular'nda ve Osmanllarda olduu gibi Anadolu beyliklerinin bazlarnda da ahilerin sayg ve sevgi grdklerini ve kendilerine nem verildiini, devlet ynetiminde ve asker komu tanlklarda grev aldklarn gryoruz. Karamanoullar ile oldu u gibi, Sivas hkimi Kad Burhanettin ile de yakn ilgileri vard. Kad Burhanettin (1344-1398), Ahi sa, Ahi Nevruz, Ahi Aliah, Ahi Muhammed, Ahi Nasrddin gibi nfuzlu ahilerle daha hkmdr olmadan nce iyi ilikiler kurmutu. Ahi s ile dost olup, kendisi
192 Fredrich Giese, Osmanl hnparatorluunun Teekkl Meselesi, Kp rlzde Ahmed Cemal Tercmesi, Trkiyat Mec. stanbul 1925, C. I, s. 151-171. 193 i. Hmi Dammend, zahl Osmani, T arihi Kronolojisi, C. I, s. 26. Ahilerin burada kurduklar Ahi Cumhuriyeti iin Ahilik ve Demok rasi blmne baknz. 19i Tarih Vesikalar Dergisi C. I, say : 4, s. 243. 195 1. Hakk Uzun?.rl, Osmanl Tarihi, Ankara 1947, I, s. 276; Ce vat Hakk Tarm, tarih te K rehir - Glehri, 3. Bask, stanbul 1948, s. 59.

58

Sivas hkimi olduktan sonra (1381) Ahi s'y, Amasya hkimi Hac adgeldi ye eli gndermi, daha sonra Kayseri'ye saldrdnda as kerinin bir koluna komutan atam Ahi Nevruz'la nce dost iken, sonralar aralar almt 'I Kad Burhanettin, Zilede yap trd medrese ile bu ehrin ynetimini Ahi Aliah'a vermiti
25. AHLK VE LKELER

Ahilik, kelime anlam Araba; kardeim demektir. Seyahatnmesi'nde Ahi tekiltlarn byk bir hayranlkla an latan bn B attta (XIV. yyn ilk yarsnda Anadoluya gelmitir.) Ahilik hakknda bize u bilgileri veriyor mfrid-ahi (karde) sznn tekil birinci ahs eklinde sylemesinden meydana gelmi tir. Bunlar Anadolu'ya yerlemi bulunan Trkmenlerin yaadkla r her yerde, ehir, kasaba ve kylerde bulunm aktadr. Memleketle rine gelen yabanclar karlama, onlarla ilgilenme, yiyeceklerini, ieceklerini, yatacak yerlerini salama, ihtiyalarn giderme, on lar uursuz ve edepsizlerin elinden kurtarm a, u veya bu sebeple bu yaramazlara katlanlar yeryznden temizleme gibi konularda bunlarn e ve rneklerine dnyann hibir yerinde rastlam ak mm kn deildir... Ahi kelimesi, baz dilcilere gre, ak'dan bozularak ahi eklini almtr. Kagarl Mahmud'un Divan Lgati't Trk isimli nl eserinde k harfinin h gibi telffuz edildiini grmekte yiz 200. n l Fransz trkolou. J. Deny, eski Trkede eli ak, c mert, yiit anlamlarna gelen ak kelimesinin syleni ve anlam bakm larndan benzeri Araba ahi szcne evrildiini syler
196 Aziz b. Erdeir Esterabdi, Bezm- Rezm, st. 1928. s. 228, 324, 325, 331. Hseyin H sam ettin (Yaar), Amasya Tarili, III. 103. 197 Aziz b. Erdeir Esterebdi, a.g.e, s. 256, 258, 268, 279, 281. 198 A.g.e, s. 309-315. 199 Ibn B attu ta Seyaliatnm esinden Sekmeler, Hazrlayan : sm et Parmakszolu, stanbul 1971, s. 7. Ayrca Bak ; M ahm ut Tezcan, Sosyal Deime Srecinde ankr Yrn Sohbetleri, Kltrel Antropolojik Yaklam, Ankara 1989, s. 7. 200 M ahm ud- Kgri : Divn Lgatit-Trk, stanbul M atbaa-i Amire basm, C. I, s. 48. 201 Neet aatay, Bir Trk Kurum u Olan Ahilik, Ankar.a, 1971, s. 51-52; M jgn Cunbur, Ahi Gelenek ve Grenekleri zerine, I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildiri, C. IVden ayr basm, Ankara, 1976, s. 61.

59

Uygurca Turfan metinlerinde de; ak kelimesinin cmert anlammda kullanld grlr. Ahi rgt her ehir ve kasabada bamsz olarak kurulmu olan komu ehir ve kasabalarla ilikileri, ortak ilkeler ve tren lerledir. Taeschner de ahi olabilmek iin retici ve yararl nitelikte bir sanat sahibi olmak gereine iaret ederek; Ftvvet bir zamanlar yaad hibir yerde tam anlamyla snmemitir. O yalnz esnaflkla birleerek ve bu suretle loncalarn dzenli prensibi hline gelmek suretiyle baka ekiller almtr. Bu gelimenin ne ekilde olutuu btn Mslman Dou lkele ri iin aka bilinmektedir. Ancak, bu hususta Trkiye iin bil gilerimiz olduka fazladr. Bu da ftvvetin Trkiyede ve bilhassa Seluklu Anadolusunda ehirlerin zenaat erbb arasnda, ftvvet temsilcilerinin ahi kelimesiyle adlandrlmas olayna baldr. Bundan dolay Anadolu'nun bu kendine mahsus ftvvet ekline ahilik adn veriyoruz demek suretiyle akla kavuturtr Ftvvetnmeler'in tarihi geliimi ierisinde ahilii yle ta nmlamak mmkn olabilmektedir

Ahi, vicdann kendi zerine gzc koyan adamdr. Hela linden kazanan, yerine ve yeterince harcayan, l tart ehli olan, yararl eyler reten ve yardm edendir. Kalbi Allaha, kaps yetm i iki millete ak olan; m rv vet ve m erhamet zere olup cmertlii esas alan; ahlk ana sermye edinip akl yolundan yryen; ilim isteyen ve ilmiyle amel edip yararl almay elden brakmayan kiiler ahiler dendir. Ftvvet erknnca yiitlik niteliklerine ulam, ayrca bir sanat renmi; Allahn varlna ve birliine inanm; Yce Islm Peygamberinin eliliini kabul ve snnetlerine uymu; din ehilleri ile sohbet ve muhabbete ynelmi kiiler, ahilikte ilerlemi olanlardr.
202 P. Taeschner : Ein Z unft-Ferm an Sait'in Mustafps, III. von 1773, (Veststliche Abhandlungen, Festcvhrift Rudolf Tschudi, Frits Meir, Wies baden 1954, s. 331-337). 203 Refik Soykut, O rta Yol Ahilik, Ankara 1971. s. 89.

60

Encyclopaedia of slamn ikinci Avrupa basksnda ftv vet maddesinin ikinci blmn yazm olan Fransz Taeschner, bu kelimeyi ftvvenin halk arasnda yaygn ekli ahilik eklin de tanm lar Ahiliin ahlk ve terbiyev ilkelerini, daha nce tasavvufularn gelitirip formlletirdii ftvvetnmelerden ald phe sizdir. Ama ne ftvvetilik gelierek ahilik haline gelmitir, ne de ahilik, ftvvetin halk arasndaki yaygn eklidir. Anadolu'da ftvvet sahibi kii ahi adn almtr. Ahi olma artlar, ana ilke bakmndan ftvvetcilikten farkldr. Ahi olmak iin nce adayn ftvvetilik meziyet ve sfatlarna sahip olmasnn yannda bir meslek ya da sanat sahibi olma zorunluu vardr. Halbuki, ftvvetilikte meslek veya sanat shibi olmak gibi mecburiyet yoktur. te bu sebeplerledir ki; ahilik, Anadoluda 13. yy'da kurulup, belli b ir sre iinde, belli kurallarla ilemi esnaf ve sanatkrlar birliini ifde etmitir. Btn yazl kaynaklardan ve bilhassa ftvvetnmelerden aka anlamaktayz ki ahi, ftvvet mesleine girenlerin eyhle rine denilmektedir. Dier tarikat erbbnm eyhleri gibi ahiler de birer zviyenin reisidirler. Ahi zviyesi, ftvvet erbbmm b ir ku lb, bir toplant yeri olduu gibi, garipler de zviyede konuklan dndan ayn zamanda bir misafirhne mhiyetindedir. Meslein ktisdi hviyeti bakmndan zviye, lonca merkezi vazifesini de grmektedir. Ayrca ftvvet erbbmm seyf kolu dnlrse, ahi zviyesi, b ir spor kulb karakterini de tar Trk kltr tarihinde bylesine yer etmi olan ahiliin ana ilkeleri ise, ksaca drt maddede toplanabilmektedir 1. Kuvvetli ve galipken affetmek,
204 Journal Asiatique, 9. seri, 16, cilt, s. 163. -F. Taeschner, slm Orta amda Ftvve, st. niv. ktisat Fak. Mec., 15. C. nr. 1-4, st. 955, s. 3 vd. -Claud Cahen, Sur les traces des premleeres Akhis, F uat Kp rl Armaan, stanbul 1953, s. 81-91. -Cevat Hakk, Tarm, Tarihte Kn-ehri-Glehri, Konya 1948, s. 61. 205 Abdlbaki Glpnarl, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt ve Kaynaklar, st. niv. ktisat Fak. Mec., C. XI, nr. 1-4, stanbul Ekim 1949 - Temmuz 1950, s. 6-7. lID M jn Cunbur, A.nr.clolu Tarihinde Ahilerin Seyf Kolu, Trk K l tr, Yl : X n i; .'iay : 153-154-155, Temmuz Austos-Eyll 1975, s. 26.

61

. Hiddetliyken yumuak davranmak, Kendi ihtiyac varken, elindekini bakasna vermek.

3. Dmanl dostlukla, ktl iyilikle karlamak, 4.

Kfredenler, ikiyzl olanlar, ortal kartranlar, yalan syle yenler, szn tutmayanlar, kan dkenler, bakalarna tuzak ku ranlar, satt malda ihtikr yapanlar, ahi olamazlard Ahinin eyi ak, eyi kapal olmaldr : Ak olanlar ; 1 Eli ak olmal; yni cmerd olmal. 2 Kaps ak olmal; yni konuk sever olmal, 3 Sofras ak olmal; yni konuksever olmal. Kapal olanlar :
1

Gz kapal olmal; kimseye kt bakmamal ve kimsenin aybn grmemeli,

2 Dili bal olmal; yni kimseye kt sz sylememeli 3 Belli bal olmal; yni kimsenin rzna, namusuna, hay siyet ve erefine gz dikmemeli. Ana ilkelerinden biri birlik olan ftvvet ehli bu zellii y znden devlet nfuzundan uzak kalm, bu nfuza ba ememeye alm, zaman zaman ihvnm (ayn yolun mensuplarnn) resm mahkemelere mracaatna bile izin vermemi, kendi zel tekiltiyle dima devlet iinde bir devlet hlinde yaam, hatt bzan devlete bile szn geirmitir. Yldrm Byezid zamannda esnaf greviyle Mehmet IV. zamannda 1061'deki (1651) esnaf ayaklanmas, bunun en canl rnekleridir. Esnaf, her ikisinde de baarl olmu, hele kincisinde Vezir Melek Ahmet Paa bile azledilmiti. Hatt Ksem Sultan'm boulmasiyle, Bekt Aann ldrlmesi de, bu ayaklanmayla ilgilidir Ahilik nerede ve kimin tarafndan kurulduu bilinmemekle be raber, Samanoullar ve Mslman Trk devleti olan Karahanl207 Prof. M. F uat Kprl, Osmanl m paratorluunun Kurulu.^u, stanbul 1972, s. 153-154. '20^ Nima, Nima Tarihi, stanbul 1280, C. V. s. 97 vd. Evliya elebi. Seyahatnm e, stanbul 1314, C. III, (ev. Zuhuri Dani.sman). s. 27289.

62

1ar devrinden balayarak Osmanl Devletinin son zamanlarna ka dar yaamtr 26. AHLN AMACI VE TRK TOPLUM HAYATINA GETRDKLER Anayurtlarndan kopup gelen Trk boylar, yeni vatanlarnda; baka dillerle konuan, baka dinlere inanan gelenek ve grenek leri farkl olan yerli halkn arasnda; kendilerine, sanatlarna ve ticretlerine yeni bir hayat alan amak zorunda idiler. Bunun iin nce, btn esnaf ve sanatkrlar tek b ir tekilt iinde toplamak gerekiyordu. Sonra, bu birletirilmi rgtn ye leri olan esnaf ve sanatkrlar, ahlk, meslek ve asker b ir ei timden geirilmeli idi. Ahi ftvvetnmelerinde ;esnaf ve sanatkrlar yannda m derrisler, retmenler, kadlar, hatipler, trl bilim dal ile ilgili limler, hkmdrlar, emirler vb. kiilerin, meslek erbbm dan sa yldklar grlr. Ahiliin, tekke ve trbelerde reklenip el aarak, halkn duy gularn smrerek onlarn srtndan bedva geinen asalak tari katlardan fark budur. Ahilik halka dnk bir dzendir. Kendi nefsini hi bir zaman dierinden stn tutm ayan ahi kii, mutluluun byk payn halka hizmet edip yararl olmada arar. Halka dnk olu, Hakk'a dnk olu anlamnda kullanlr. Bu sebeple ahilikte halka gsterilen itibar ok byktr. Halka, Krdr, sardr ya da baka eydir diyenler, en hafif ifdesi ile (Kn gneine veya duvarda asl yaz tablosuna) kanp da soyu nup dknen safdillerden ayrdedilmezler. Ahiler altklar ve halk yolunda yararl olduklar derecede Allah'n rzasn kazanacaklar n ve Allah'a yaklaacaklarn (Hakk'a yakn olacaklarn) mar1ar. te bunun iin; (i ban kutsal, yararl ii namaz derecesin de ibdetten saymak) ahilikte kkl bir inan olmutur. Ve ite bunun iin namaz m'mine, i ba ahiye mira gibi dir. kisi de kusursuz yaplrsa, insanlarn en yararllarndan olu naca umulur.
209 M ithat Grata, U nutulan Adetlerimiz ve Loncalar, Ankara 1975, s. 74.

63

Ahi kiinin gyesi; Allah'n kendisine ihsan buyurduu yce insanlk niteliklerinden ve slm dininin yce ilkelerinden yararla narak ve rhen ve bedenen yararl ekilde alarak; dnyada in sanca yaamak, evresindekileri, milletini ve h att btn insanl yaatm aktr. Bu ama ahilii (yaa-yaat) felsefesine gtrmtr. Bylece, henz Dnya'da iken Ahiretini kazanmak amacndadr. Allah'n aldatlamayacan pek iyi bilen ahi kii, halkn alda tlm asna kesinlikle kar durur. Halk; (gizli-ak) btn karlarn penesinden kurtarm ak ister. Ahilik anlayna gre, dnyamn he men her yerinde halk dima iyidir, doru yolu, bar ve mutlulu u ister. Halk geici bir sre batan karanlar, hislerinin esiri kt yneticiler, art fikirliler ya da satlm nderlerdir. Ahi kii; ftvvet erknnca ahlka, akll olmaya, en geni anlam ile bilime ve yararl almaya byk deer veren kiidir. Ahi kii arlklara iltifat etmez, yklenemeyecei kadar byk i lerin altna girmez. Ahi kiiler, toplumdaki yerini bulan ve haddini bilen kiilerdir. Byle kimselerin benimseyip uygulayacaklar ahilik; Ahlkl, uurlu, retici ve m utlu bir orta yap tekil edip gl tutmak; Yaplar (snflar) arasnda denge salamak amacn gder. Ahilikteki amalar biraz daha ayrntl olarak incelemek ge rekirse; sosyal ve ekonomik adan bakldnda u hususlarla kar lalacaktr : Kiiyi eitip retici ve yararl bir seviyeye ulatrmak. Kiiyi toplum da lyk olduu en uygun yere oturtm ak. Ahlkl, bilinli, retici ve m utlu bir orta yap tekil edip, glln devam et tirmek, Yaplar arasnda, karlkl anlay, gven, rza duygular ile iblm ve ibirlii kurarak toplumda sosyal ve ekonomik denge salamak. Sonu olarak ahiliin gyesi; zenginle fakir, retici ile tketici, emek ile sermaye, halk ile devlet arasnda iyi ilikiler kurarak sos yal adaleti gerekletirmek ve ahlki bir toplum dzeni meydana getirmektir. Ahilikteki bu amalara, salam bir tekilt ve kkl bir eitim ile ulalm tr
210 Refik Soykufc, Ortayol Ahilik, Ankara 1971, s. 86-87.

64

Prof. Dr. Neet aatay, ahiliin bu amalara ularken, Trk toplum hayatna getirdiklerini yle anlatr : Ahi Evran, Anadolu'nun onurlu Trk halkna, aimteri ile ge inme, ba dik, kendine gvenli ve minnetsiz yaama yeteneini kazandrmaya almtr. Ahilikte esnaf ve sanatkrlara i yerlerinde yamak, rak, kalfa ve usta hiyerarisi ile meslein incelikleri retilirken, akamlar toplandklar ahi konuk arlama ve toplant salonlarnda da ah lk ve terbiyev eitim uygulanyordu. te bu yollarla ve metodlarla yetitirilen Trk esnaf ve sanatkrlar hem aralarnda gl bir dayanma ve yardmlama kurmu, hem de yerli Bizans sanat krlar ile yarabUecek bir sanat ve esnaflk yeteneklerine kavu mu oluyorlard. Her ehir, ky ve kasabann zengin ahileri bakanlnda bir lemi olan yeler, akamlar onlarn yaptrd ahi zviyelerinde toplanrlard. Bir ahi topluluunun bulunduu yere baka blge ya da lke lerden bir konuk geldiinde; o konuk evinin yeleri olan esnaf ve sanatkrlar, o gnk kazanlarndan birer m iktar para vererek ak am topluca yenecek yemek iin hazrlk yaplrd. Anadolu'nun bir ok ahi konuk evinde bu biimde arlanan bn-i Battuta, btn ahilerin her gece buralarda topluca yemek yediklerini, bunun iin her gn, gnlk kazanlarn ahi bakanna getirdiklerini sanm, eserine de durum u byle yanstm oldu undan, gnmzdeki bir ok bilginler de bunu gerek olarak be nimsemilerdir. Oysa ki, yirmi be otuz yl ncelere yni, tama ve konuklama ara ve gerelerinin ilkel ve yetersiz bulunduu zamanlara kadar Anadolu'nun hemen her kyndeki bir ok konuk odasnda durum byle idi. Bir kye baka yerden bir konuk geldiinde, konuk oda s sahibi ile onun yakn komular, evlerinden birer ikier kap ye mekle odaya gelip hep birlikte konukla 3 ^erlerdi Anadolu ahilerinin yukarda belirttiimiz amalarnn en nem lilerinden biri de, bu t r konuklara doudan- Asya'nn trl yerlerinden yerlemek zere Anadoluya gelen soydalarna yardm
211 Neet aatay, Ftvvetilikle Ahiliin Ayrntlar, Belleten. C X ^ay : 28. 212 Bak. Ne.et aatay, Ahilik, Ankara 1974.

65

etmekti. Ahi kurulular, bunlarn yerleip i g shibi olmalar na, sknt ekmeden orada rahata yaamaya almalarna kadar yardmda bulunurlard. Ahilerin bu trl yardm lar yzlerce yl srdrlm tr ki, yeni gelenlere kar bu tutum lar onlara byk teselli ve g kayna olmutur. Anadolu ve Krm ahileri zerine en iyi ve ayrntl bilgiyi veren gezgin Ibn-i Batta, seyahatnmesi'nde Trk misafirperverliinin, yardmseverliinin gs kabartc r neklerini bize verek anlatmtr
27. AHLK FTVET LK S VE SFZM

Elimizde bulunan bu tekiltn kendi esas risleleri, Anadolu daki ftvvet'in, Halife N srdan sonraki islh edilmi ftvvetin bir kolu olduunu ve ona uurlu olarak balandn gstermekte dir. Ayrca ahi kitbelerinde; bu tekilt m ensuplarnn sosyal du rum lar hakkndaki belgelerle, dnyay dolam olan bni B att ta 1330 yllar civnnda, Anadolu'da ok m isfirperver olan ahile rin yanndaki konaklamalarndan, onlarn hayatlar ve anlaylar hakknda canl bilgiler vermitir 1524 ylnda Bursa kads tarafndan kaleme alnm bir el yaz mas ftvvetnmeden alman aadaki satrlar ahilik ftvvet ili kisini izah iin herhalde yeterlidir : Ftvvet erbbm dan olmak vasfn kaybetmemek iin, haram dan son derece saknmak gerektir. nk haram yiyen kiide f tvvet vasflar kalmaz. Ftvvet vasflarn zerinde toplayan kii nin esnaflk ya da sanat, buna muhta Tanr kullar iin yapt fikrini benimsemi olmas gerekir. O onlarn ihtiyalarm grp, hizmetlerini yerine getireyim ve yaptm bu hizmet karlnda hellinden kazanacam paralarn bir ksmn kendi geimim iin, bir ksmn da fkara iin harcayaym grnde olmaldr. nk
213 Bak. b n -i B attuta, Seyahatnm e, M. erif (avdarolu) evirisi. 214 Kprlzde Mehmed Fuad, Trk Edebiytmda lk M utasavvflar, s tanbul 1918, s. 237 vd; VI. Gordlevski, Aus dem Zunftleben der Trkei. Zur Geschichte der Achis in Zapiski Kollegi Vostokovcdov, Memories du Comit des orientalistes, II, 2. 1926/1927, s. 235 vd; Voyages dbn B atutah, ed. C. Defremcry et B.R. Sanguinetti, Paris 1077, II, Bd.. s. 260 vd, 215 Prof. Neet aatayn arivinden, es-Seyyid M uhammed b. es-Seyyid Aleddin el-Kseyni el Radavi el Kadi el-Safii bi-B ursa el-Mahrusa. M iftah al-Dekayk fi Beyan al-Futuvvet val-Hakayk (1931).

66

kiinin, kendi el emeiyle kazand lokmadan, daha hell bir lok ma yoktur. Ahilerin kendi yazlarnda koyu bir sf karakter gze arpar, hatt, bz ahi evrelerinde, dier yerlere gre; daha koyu bir der vilik eilimi vardr. Bz ahi messeselerinin yakn zamanlara ka dar dervi tekkeleri olarak varlklarn devam ettirmeleri de bunu gstermektedir. Buna gzel bir rnek de, m ehur ahi velsi Ali Evren'e kadar dayanan Krehir Tekkesi'nin bir Bekt Tekkesi olarak yakn zamana kadar mevcut olmasdr. Burada, Ahi Evren'in mezi Glehr, postnin idi ve Farsa, eski Osmanhca dillerinde tamamen sf anlaynda, zelikle Mevlevi tarikatnn kurucusu Celleddin Rm havasnda eserler vermitir. Bu eserlerde, ftv vet veya imdiki adyla ahilik, sfliin zel b ir dal olarak ortaya kmaktadr. Kendilerine verdikleri ahi ad da, bu teekkln sfliine olan eilimini ortaya koymaktadr. Kardelik ve dostluk sf ya zlarnda nemli bir rol oynam olan ftvvet evrelerinin daya nma idealine de balanr. Bu ahi ad, sadece Anadolu'da kulla nlmaktadr; daha ok ran ve Mezopotamya'da, ksmen de Suri ye'de kullanlr ve hatt bu memleketlerde Nsr zamanna kadar uzanr. Belki bu tekiltn, Seluklulardan itibaren Trkln nasya'da yaylmas ile ayn zamana raslamas tesadfi deildir. Bu kaynaklarn hricindeki yazlarda ise, ahilik; sosyal du rum u iyi olan, politikada nemli rol oynayan refah iindeki belirli bir snf olarak ortaya kar. Sflik burada tamamen kaybolmak la beraber, daha ok arka plnda kalmtr. Mesel, ok mtevazi, hemen hemen fakir denecek bir d grnle hakiki refah belli edilmemeye allr. bn-i B atttanm yazlarndan ve olduka zen gin olan ahi tekkelerindeki, mesel; eski Ankara'da, kitbelerden; Ahi tekiltnn ileri gelenlerinin siysette nemli tesirlerinin ol duuna artk phe yoktur. Burada bir dereceye kadar, Nsr'la ftvvetin saray evrelerinde yapt gelime devam etmitir; fa kat Anadolu'nun eski ehir kltr zemininde zellikle orta halli halk tabakasna ynelmitir. Artk Abbslerin son, Memlklular'n ilk devirlerinde olduu gibi, saray evresi deil de, orta halli halk tabakas ftvvet idealini, yaaylarnda prensip olarak be nimsemilerdir. Faaliyetleri de eskisi gibi, sava oyunlar olmayp, ziraatle megul oluyorlar ve bylece de refahlarn devam ettiriyor lard. Ayrca bu sahada da ftvvet prensipleri tatbik edilmi olu yordu. 67

Trk Anadolu'nun ahi ftvveti X III. ve XIV. yy.larda ftvvet'in parltl ve az belirli ynleri yeniden ortaya karm tr ki, bazan her eyin sflik asndan ele alnd tesirini yapar, bazan da sflikle hi badatnlam ayan dnyev unsurlar ar basyormu intiban verir Ahilik olarak ftvvet'in Anadoluda halk arasnda yapt ge limenin zamanla daha aa halk tabakasna kadar inmesiyle f-^ tvvet tekilt, loncalar hline gelmitir Franz Taeschner; ftvvet kalb altnda loncalarn, daha ok Trkiye'de b3ik bir gelime gsterdiklerini ve Trk lonca teki ltnn dier memleketlerdeki, bilhassa Arap lkelerindeki lonca tekiltlarna tesir ettiini syler Gelimesinin son safhasn loncalarn meydana getirdii hakiki ftvvet tekilt ile sf birlikleri, yni dervi tarikatlar yahut benzeri olan Anadolu ahilerinde dervilie doru b ir kayma gr lr. Daha sonraki devirlerde de bu eilim devam etmi ve her iki tarafn detlerinin biribirine yakn olmas yznden, loncalarn bir ok slm memleketlerinde kaldrlmasndan sonra da, lonca det leri bz dervi tarikatleri tarafndan benimsenmitir. 28. AHLN TARKAT LE LGS Ahilii tetkik edenler, onun bazan esnaf tekilt, bazan da bir tarikat olduunu kabul etmek zorunda kalrlar.
216 Gaziler hakkndaki yabanc kayn,aklar iin bak; P. W ittek, ZDMG 79 (n. F. 4), 1925, s. 288; U aknclnn gelimeleri hakknda ayn yazarn, Jacob-Festschrift, s. 336 vd. Ahilerle, bu U aknclarnn m terek hususiyetlerinin, ayn sosyolojik tezahre, yani ftvvete dayanm^alar olduuna daha nce iaret edilm iti; mesel bn B attu ta II, 264e gre daha sonraki yenieri trbanlarn ahi kyafetinin de ba l olarak anlatlr, Fr. Glese, ZS 2, 1924, s. 258 vd. Yenieriliin, er kekler tekilt karakterine hereyden nce H. Schurtz iaret etmiti. Die Janitscharen, Prcussischen Jahrbchern 112, 1903, s. 450 vd.

217 Ahiliin, Seluklu sonras, A.nadoludaki tarih i artlar iinde yapt gelime ve iktisaden kuvvetli bir ticari tekilt olmaya doru tem ai ln Wittek, Jacob-Festschrift, s. 349 vd., nr.ndrc bir ekilde ortaya kojrmutur. 218 Bak. a.g.m, s. 232, Loncalar iin bak; M ithat Grata, U nutulan det lerimiz ve Loncalar, Ankara 1975.

68

Prof. Fuat K prlye gre; bir ftvvet tarikat bulunmad gibi Anadoludaki ahiler de yalnz bir esnaf tekiltndan ibret deildirler. Ftvvet kelimesinin bir ahlk prensip olarak; ge rek sfler, gerek ayyrlar, gerek esnaf teekklleri arasnda m tereken varl, birok aratrmacy artm tr Ahiler, ftvvet merkezine bah olup, senetlerini Hz. Ali vasta syla Hz. Muhammed Aleyhisselma kadar gtrrler. Dier f tvvet erknnn hrkalarna karlk, ftvvet alvar giyerlerdi. lerinde birok kadlar, m derrisler de bulunan ahilik tekilt, her hangi bir esnaf topluluu deil, o tekilt zerine istinad eden aki delerini, o vastayla yayan bir tarikat saylabilir Ahi tekiltlan, yalnz Trk ehirlerinde bulunmu ve bilhassa Anadoluda hayli gl olmutur. Ahilik, Trklere hastr. bni Batuta, Ahiler Anadolu'ya yerlemi bulunan Trkm enlerin yaad her yerde, ehir, kasaba ve kylerde bulunmaktadr. Gelen yaban clar karlamada, yiyeceklerini temin etmede, ilgilenmede, kt lklerden korumada, ahilerin e ve benzerlerine, dnyamn hi bir yerinde rastlam ak mmkn deildir diyerek, bu gerei gn mze ulatrr. Ord. Prof. . Hakk Uzunarl'ya gre; Osman Bey'in faali yeti zamannda Anadoluda; Ahilik, Babalik ve Mevlevlik olarak nemli tarikat vard Ftvvetin tarikatle ortak yan, mistik oluudur. Fakat; ara daki en nemli ve esasl fark, ftvvet ehlinin dnyaya verdii deer lsdr. Hell kazanmak ve bir sanat ehli olmak, herkesi ken disinden stn tutarak can dostlar ihvana yardmda bulunmak ve birlik, ftvvet yolunun ana artlarndandr. Tarikatlerin ou, ona katlanlar dnyadan ekerken, ftvvet; o yola gireni dnyaya ve dnyalk kazanca sevk eder. Ancak bu evkte gye, ferd menfaat de il, halka ve ihvana yardmdr. Mistik inan, ftvvet ehlinde de, kanaati n plna alm.tr. Ahinin on sekiz dirhemden fazla birikmi parasnn bulunmamas
219 Ahiliin ta rik a t olduu hakknda bak. obanolu ftvvetnm esi b lm. 220 M. F u at Kprl : Osmanl m paratorluunun Kuruluu, Ankara 1959, s. 35-36. 221 M. F uat Kprl : Trk Edebiytmda lk M utasavvflar, stanbul 1918, s. 212-213. 222 sm ail Hakk Uzunarl, Osmanh Tarihi, C. I, s. 105, 106 ve 530

69

artt, bunun elle tutulur bir delilidir. Fakat, bu kanaatte de yine sosyal dnce hkimdir. Ahi, on sekiz dirhem kazanacak deildir. Bu kayt ve l, kazanca it olmadmdan, ne kadar elde edebilirse o kadar kazanr. H att ne kadar kazanrsa, ihvana yardm o nisbette olacandan, ok kazanmaya alr. Yalnz; kazanc, orta nndr. Kendisi; kendisi iin, ancak onsekiz dirhem saklayabilir. Ahilikte; esnaf tekiltiyle m istik inan ve mersim, tamamiyle kaynamtr. phesiz; zaman zaman deiiklikler arzeden rak, usta, yiitba, ahi, nakiyb, nakiyb-l-nukaba, halife, eyh, eyh-l meyih; yahut duac, avu, kethda (khya) gibi snflar, derece lerine gre ayn zamanda ftvvet yoluna girenler ve bykleri dirler. Bir dereceden stn bir dereceye gemek iin ehliyet art olduu gibi, sanatta yetenek ve sabr da arttr. Bu bakmdan f tvvet yolu, disipline fevkalde nem veren bir uzmanlk yoludur. Esnafla giren gencin, becerikli olmadka, hele zamann bekle medike ykselmesine ve dkkn amasna imkn yoktur. Kaynak lardaki bilgilerden anlaldna gre; XVH. yy.da, petemal kuat ma suretiyle ustala yceltme ve dkkn amaya ruhsat verme t reni, baz esnaf zmrelerinde be ve alt ylda ku 5nmcularda ise, yirmi ylda bir kere yaplrd ki, bu mddet, sanattaki titizlii ve ilerleme gln gsterdii gibi, okluun ve ba boluun sa nata vuraca darbe dncesiyle konan bu snrlama, uzmanla saygtyi da gstermektedir. Gen, mensubu olduu sanat veya meslein srrn renince ye kadar ustasna hizmete mecburdur. Bir yol atas ve j^ol kardei edinerek ahilie girmi ve ftvvet artlarna uyacana sz vermi olrn, hayat boyunca yol atasi}4e yol kardei edinerek ahilie gir mi ve ftvvet artlarna uyacana sz vermi olan, hayat bo yunca yol atasiyle yol kardeine saj^g gstererek ve yardm edecei gibi, onlarn da sevgisini, saygsn ve yardmm grecektir. hnet etmedike, hayat ve gelecei gven iindedir. Onun en nemli g revi; nce yol atasna, yol kardeine, ustasna, mesleine ve sana tna, yni ftvvet ehline, sonra da aralarnda hi bir fark gzet meksizin insanlara yardm etmektir. Ahilik yolunda herey, sral dr ve kanuna tbidir. Hi kimse keyf hareket edemez. Bu bakm dan, ahilikte b ir demokrasi ve dzen hkm srer. Yeni ve ciddi durum lar, ancak bu yol ehlinin genel kararlaryle karlanr. Bu yz den de ftvvet ehli yahut ahiler, mmkn olabildii kadar, zama na ve zamann gereklerine uyarak yollarn da yrmeyi baar m lardr. 70

Bir ehirdeki esnaf teekklleri, esnaf eyhleri, khyalar mec lisi ve toplantlar vastasiyle birbirleriyle tem asta bulunduklar gi bi, ayr ehirlerdeki esnaf teekklleri de, birbirlerine helva gn dermek suretiyle temas temin etmilerdir. Bylece bu teekkller ayr ayr alan, fakat aralarnda sosyal bir birlik bulunan uz manlk kurulular idiler eyhin stnde eyh -yh (eyhlerin eyhi) vardr. Ahi likteki bu dereceleri, obanolu ftvvetnmesinde zetlenirken, ahiliin bir tarikat olduu tezi yer alr m an ehli kardeler ki yiitlik ve ahilik ve eyhlik birdir. Yiitlik, heves eylemek tir. Ahilik, balamaktr. eyhlik, tamam eylemektir. Yiitlik, sakai gelmektir. Ahilik, sakala ak dmektir. eyhlik, tamam pir olmak tr. Yiitlik, mminler yolun almaktr ve ahilik evliy yolun al m aktr ve eyhlik, Peygamber dirliin dirlemektir. Ve dahi yiitlik, eriattr ve ahilik tarikattr ve eyhlik, hakikattir. Ve dahi yiitlik, yola gitmeye niyet etmektir ve ahilik yola girip gitmektir ve dahi eyhlik, menzile ermektir. Ve dahi yiitlik, ana rahminden domaktr. Alilik, dnyada dirilmektir. eyhlik, mnla lmektir. Pes yiitlik ve ahilik ve eyh lik birdir... Bat'l yazarlar; ahiliin kklerini Avrupa'da hansalarm , ti cret ve sanat loncalarnn kurulup, rgtlenmesine balamak is temilerdi. Sonra bu teori tutmaynca; Onu ran meneli ve ftv vetin halka yaylm ekli saymlard. Ahi ftvvetnmelerinin bazlarnn Farsa yazlm olmas ve ya Trke ftvvetnmelerde bir ok Farsa deyimlerin ve terim le rin bulunmas, eski ftvvetnme kopya edenlerin, ftvvetnmelerin sonuna eski ftvvetnme yazarlarndan birinin adn ekle meleri gibi hususlar, F. Taeschner'i ve onun gibi dnenleri ya nltmtr. Ahilerin, ftvvetnmeleri, ufak tefek deiikliklerle ve ekle melerle kendilerine tzk olarak aldklar dorudur, ama iki kuru mun nitelikleri ayrdr.
223 Abdlbaki Glpnarl, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt ve Kaynaklar, st. niv. k tisat Fak. Mec., C. XI, nr. 1-4, stanbul Ekim 1949 - Temmuz 1950, s. 89-91. 224 obanolu Ftvvetnm esi, v. 7 a, vd.

71

iyi ahlkn, konukseverliin ve sanatn uyumlu bir birleimi olan ahilik, ftvvetilikten tamamiyle ayn zelliktedir, orijinal dir. Ahilii douran sebepler ve mecburiyetler ne olursa olsun; bylesine gelimi ve mkemmel bir kurum un birdenbire ortaya kmayacana ve Trkistandaki ticret ve sanayi haytnn geli miliini bildiimize gre; bu rgtn, oralardaki Trkler arasn da, onlar daha Anadoluya gelmeden nce yaygn olmas gerekir. Arap leminde ftvvetten ok sz edildii halde, douda Trk lerin yaad blgelerde ftvvet kelimesinin hi gememesi, buna karlk; oralarda yiitlik, eliaklk, konukseverlik anlamna ge len civanmertlikten, siphlerin meziyetlerinden sz edilmesi, ok dikkate deer b ir olaydr. Arap leminde ok eskiden beri ftvvetten sz edilmi ise de, toplum un derdine re olacak bu yaygn ve tesirli bir kurum rgtlenememitir. Nsr Ldinillah'm gayretleri de byle bir sonu ca ulaamamtr. Nsr'n fetlar, hi bir zaman ahilerin kurduu birlik, dayanma, btn ve tam iyilik yapma alkanln benim seyememilerdir. Onlarn yaptklar ey, bunduk atmak dedikle ri, kam iine akl talan yerletirerek veya sapanla ku avlama, arasra yaplan trenlerde ftvvet elbisesi olan alvar giyme ve ftvvet kadehinden ime gibi gsteriten teye geememitir. Essen, alvar giyme de, atl nom at (gebe) Trkler'in icddr 29. AHLN BEKTLK VE MEVLEVLK LE LGS Ahiliin, Bektlik ve Mevlevlik ile ileri derecede ilgili oldu u grlr. Prof. Fuat Kprl; Ahi'lerin VIILinci yy. (Mildi XIV 5^.) sonlarnda Bekt adn alarak silsilelerini Hac Bekt- Velye dayandrdklar ve vardrdklarn... syler Nitekim, Hac Bekt- Vel Vilyet-nmesindeki; kendisine intisab edenlerin bandaki kisveyi tekbir etmesi, tra etmek, bel
225 Neet aatay, Ftvvetnm eler Nedir, Niin Dzenlenmilerdir?, VII Trk T arih Kongresi, C. I l den ayn basm, Ankara 1931, s. 575-576. 226 F u ^t Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, stanbul 1918, s. 242.

72

balamak, el tutma, sofra, era, ta ve alem verme detlerinin, ftvvet ehlinin yin ve usllerinden baka b ir ey olmad gr lr Krehir'e yerleen Hac Bekt Vel (1210-1270), gebe Trk topluluklar arasna girip, onlarn mill duygularm kamlayarak; Trk dilinin, mziinin, folklorunun, edebiytmm ve kltrnn Bizans ve ran tesiri altnda bozulmasna ve eriyip gitmesini nle miti Seluklu bakenti Konya'da oturm akta olan Mevlna Celled din-i Rm (1207-1273)'de, Seluklu saraynda ve ehirde bulunan ay dn ve aristokrat toplumu, ortak bir ama evresinde toplayarak, aydnlatmaya almt. ...Mesneviyi meydana getirmesine sebep olan ve kendisinden sonra, klar tarafndan Kutup tannan elebi Hsameddin, Kon ya Ahilerinin pri Ahi-Trk oluydu. Bylece Mevlna ve Mevlna'nn yanndakiler, ilk zamanlardan itibren ftvvet ehliyle kayna mlard. Mevlna'nm cokunluuna taham ml edemejdp, onu be enmeyen baz ahilerin, j'^ni ftvvet eyhlerinin bulunmasna ra men, ahilerin ounluu ve ftvvet ehli onu sevmede ve kendile rinden saymada idiler Dier taraftan, Krehir Medresesi yannda han-khm kuran ve ad geen medresenin Mevlevlik krssn igl eden eyh S leyman Trkmnnin bir Mevlevi eyhi olmas da, ahilikle Mev levlik arasndaki ilikilerin ileri oluunu dorular. Ahilik; Mevlevlik ve Bekt^likten baka; Bayrm'lik, Melm'lik, Rf'lik gibi tarikatlarla da ilgili olmu, biribirlerine kar lkl tesirleri grlm tr Ahiliin gemiteki tarikatlarda olan ilikileri, ajTi ve geni bir aratrm a konusu yaplmaldr.

227 Millet K tphanesi, eriyyc. nr. 987, 2G3te istinsah edilmi nsha. 228 Anadolunun Trklemesi ve slm lam as iin bak. M. F uat Kprl, Les Origines de LEmpire Ottom ann, Paris 1935. 229 Abdlbaki Glpnarl, M evlnadan Sonra Mevlevlik, stanbul 1953, s. 305. 230 Ftvvetnm e, Sleymaniye K tphnesi, Hac M. hm ut Kitaplar, nr. 2532, Muhammed T ahir b. Abdullah b. slm ail el-m ruf bi-Hcezde, M inhac el-m rdn, isimli (Hicri 1221) eseri ile ayndr. Zik reden : A. Glpnarl, slm ve Trk llerinde Ftvvet Tekilt, s. 71.

73

30.

AH BRLK LER

Ahilerin meydana getirdikleri birlikler; san'atkrlardan mey dana gelen kavl, askerlerden meydana gelen seyf ve bunlarn d nda kalan halktan meydana gelen urb grubu olmak zere e ayrlyordu. Seyyid Hseyinin ftvvetnmesinde ftvvet dereceleri un lardr : Birliin toplantlarna katlan sempatizanlara nzil (konaklayc), birlik ierisinde sempatizan olup, pre balln isbatlam, ye statsndekilere nim-tark (yar yolda), edde balanp libas (elbise) giydirilip ftvvet ksesi iirilmi olanlara mfred, ftv vet ideolojisini reten retmenlere beri, toplant ve ye ka bul trenlerini dzenleyenlere nakb (eyh, dede veya bakann ve kili), ftvvet ierisinde stat, grev ve yetkileri iyi bilenlere nakb-l nukaba (yardmclarm yardimxisi), birlik ynetiminde eyh lere veklet edenlere halife, yelerin kaytsz artsz bal bulun duklar bakana eyh, btn ftvvet eyhlerinin sembolik olarak kendisine bah bulunduklar eyhe, eyh-l yh (eylerin eyhi) deniliyordu Zamann nl seyyah bni Battta; evlenmemi genlerden meydana gelen sanat shiplerinin toplanp kendilerine reis se tikleri adama, ahi baba denildiini... syler Prof. Fuat Kprl; Fakat kitbeler, mezar talar, vakfiye ler, hlasa her trl kaynak da gsteriyor ki; ahiler bni Battuta'mn dedii gibi, yalnz gen ve bekrlar deildir. Bunlarn evli ol duklar byk emirlerin hatta hkmdrlarm hrm et ve nfuzlar n kazandklar, ilerinde yksek adamlarn bulunduu mlmdur der. Bu tekiltn bakan olan ahi baba seimle gelir, bir zviye kurar, burasn gerekli eyalarla derdi. Tekilta mensup olanlar, gndzleri alr, kazancn akam reislerine verirler. Bu kazanla zviyenin her trl ihtiyalar kar-

231 A.. D.T.C. Fak. Kitapl, Yazma nr. 14241, 84 b, vd. 232 Bak; S ab ahattin Glll, Ahi Birlikleri, stanbul 1977, s. 35-36. 233 bni B attta, Seyahatnm esi, s. 20-22.

74

lanr. Beldeye gelen yabanc bu zviyelerde m isfir edilir, arlamrlard. Bu kimse, dnne kadar zviyenin misafiri olurdu Ahi birliklerinde rak, kalfa, usta, pir ilikileri din ve mill hiyerariye gredir. Tarikat ahlknda araya vsta koymadan Hak k'a ve hakikata ulamak nasl mmkn deilse, ahilikte de bir pir ve ustaya balanmadan sanatta olgunlua ermek mmkn de ildir. eitli meslek kurulularnn ustadlar eline, beline, diline salam bir bakan seerlerdi ki, buna pr denirdi. Ahilikte baa gelen reislerin ihtar ve emirleri mutlaka yerine getirilirdi. O kadar sayg deerdiler ki, hkmdarsz yerlerde h kmdar gibiydiler. Ahiler de zviyelerinde ibdet ederlerdi. Ahilerin din ynleri kuvvetli olmakla beraber, her eyhi Hakk'dan bilip, balanp kalmazlard. Bunun iin gen ahiler, bir yandan esnaf te kilt ile gndzleri, bir yandan da sohbet tekiltyla geceleri ei tilirlerdi. Ahiler stn bir ahlk ve i terbiyesi ile yetitirilirlerdi. Hangi sanatta iseler, o sanatta temiz ve salam mal yapp satan ahiler, geni bir alma tekilt kurmulard. Ahilerin Anadolu'da en fazla bulunduklar yer; Ankara, sonra Sivas, Kayseri, Krehir, Denizli idi. Ustalar, pirlerin tleri ve tarikat disiplinince yanlarnda alan rak ve kalfalarn btn dert leri ile megul olur, onlarn iyi bir usta olmalarn salarken gidip geldikleri yerleri konutuklar kimselerin zel hayatn bile kontrol altm da bulundurur, uygunsuz davranlarn grrse nasihatta bu lunurlard. Ahilik yolunda bilgi, ahlk, sayg ve zenginlik bakmlarndan ok ycelmi kiilere (nizmddin, erefddin, fahrddin, ihtiyrddin vb.) gibi nvanlar verilir ve byle kiiler ondan sonra hep o nvanla anlrlard. Mesel; ahiliin kurucusu Ahi Evran'n asl ad M ahmut olduu halde, kendisine Nsrddin lkab verilmiti. Ahilie giren Osmanl hkmdr Orhan da htiyrddin lkab n almt.
234 M ustafa Uslu, Ahi Birlikleri ve Loncalar, Milli Eitim ve Kltr, Yl : 4, M art 1982, s. 32; Bu zaviyelerin nasl yaplmas ve denmesi gerek tii hakknda Bak. Nsr Ftvvetnmesi, stanbul Kprl Kitapl 1597 nr.l Farsa yazma mecmua, yaprak 89 A - 100 A. Burada yap n n drt yannn ak olmas, havuzunun da bulunmas, temiz tu tu l mas, ahisi yce ise Kbrs hals serilmesi ve benzeri eyler yazl dr.

75

Nsrddin Ahi Mahmud Evranm kurduu ve nce kendi sa nat olan deri iiliini rgtlendirmekle balatt ahilie; ancak esnaflar, sanatkrlar ve meslek sahipleri katlabilirlerdi Refik Soykut'a gre Ahiliin douunu, geliimini ve zelli ini; Trk tarihinin derinlikleri ile slm dininin esaslarnda ara mak lzmdr. nk ahilik, her ikisinin katklar ile domutur. Biri olmadan dieri; rhu olmayan bedene, ya da bedeni olmayan rh'a benzer. Bir bakma ahilikte Trklk beden ise, slmiyet o bedene canllk veren rh' olmutur. Trk lemi uzun tarihde kendi z inanc amanlk dahil, he men btn dinlerle temas etmitir. Fakat hi biri, Trk karakterine slmiyet kadar uygun gelmemitir. Keza slmiyet, b ir ok lke de bir ok rklarla karlam, fakat Trk leminde grd sa mimiyeti ciddiyeti ve hasssiyeti, ya onlarn pek aznda bulabilmi ya da bundan tammen m ahrum kalmtr. Trk lemi ile slmiyet, dalga boylar ve frekanslar birbirini tutan elektronik cihazlar gibi tam bir ahenk zere anlam, z ya plar aym olan madenler gibi kaynam ve sonunda ahilik denen dzen ortaya kmtr. 31. AHLK DNCESNN SENTEZ (TAHLL) 31. 1. Anadolunun Trklemesi ve Ahilerin Rol : slmlamasnda

Byk kafileler hlinde Anadoluya gelen Trk boylarnn ilk hedeflerinin blgenin Trklemesi ve slmlamas olduu grlr. Bu bakmdan, esnaf ve sanatkr topluluklar, ahiliin bnyesinde toplanmay dn grevleri gerei, sayarlarken, tarikatlarn dn ve tasavvuf esaslar da, esnaf ve sanatkrlarn prensiplerini tekil et mitir. Ahiliin gcn tasavvuftan alan, esaslar fertlerin rh yk selilerinde en byk sebep olduu iin, bu kuruluun yapt t renler, dn b ir havaya brnyordu. Prof. Dr. Mustafa Akda; Anadolunun ve Rumelinin Trk lemesinde ve slmlamasnda Trk'n stn tekiltlk kabili235 Neet aatay, Ftvvetilikle Ahiliin Ayrmtar, Belleten, C. X. say : 26, s. 435. 236 Refik Soykut, O rta Yol Ahilik, Ankara 1971, s. 66.

76

yeti ve zeksnn esiz aheseri olan Ahi Tekiltlarnn byk rol oynadn syler. Bilhassa Mool istils srasnda; batya Ege ve M arm araya balayan youn Trk gleri dolaysyla bu ralara yerleen Trklerden elbetteki zeneat shibi olanlar da var dr ki, bunlar yerletikleri ehirlerde derhal esnaf tekiltn ku rarak ehrin ktisdi hayatn ellerine geiriyordu. Bylelikle ehre Trklere has, Trk dzeni hakim oluyordu. Dolaysiyle, o ehrin Trklemesinde ve slmlamasnda byk lde baarl olmu tu r 31. 2. Ahiliin Sosyal Yn Anadolu ahilerinde; ftvvetnmelere gre; bu kurum a katlanlarm ou sanatkr olduklarndan, yani dnya ileri ile ura tklarndan, mutasavvflarn ribatlarna benzer biimde vakfh zviyeler yoktu. Ahiler, bakanlarnn yaptrd zel binalarda ak amlar toplanyorlar, bn-i B attta'm n da grd ve ftvvet nmelerde anlatld gibi, ahi mahfillerinde, yni toplant yerle rinde, yemek ve ziyfet giderleri, ahi birliine dahil kiilerin, bir dereceden teki dereceye ykselmeleri ve sanatta kalfalk, ustalk iczetleri almalar trenleri dmda-kendi aralarndan toplanan pa ralardan karlanyordu ehirlerden kylere, lkenin en cr kelerine, da balarna kadar yaylan zviye, yni toplant ve konak evleri kurulm utu ki, bunlar konaklama yerlerinin az bulunduu bir dnemde ok b yk bir sosyal hizmeti yerine getiriyorlard. Ahi tekiltna denen aidatlarn, esnaf tasarruf sandnda bi riktirilerek, tekilt yeleri iin evlenme, doum, hastalk, lm gibi halerde kullanlmas, esnafa sanat, sanat ahlk, hedefleri, ge lenekleri, tre ve nizmnn retilmesi, ahiliin nemini ve sosyal ynn ortaya koyar. bni B attta, ayn zamanda konukevi olan b ir ahi zviyesini yle anlatr
237 M ustafa Akda, Trkiyenin ktisd ve tim i Tarihi, C. I, stanbul 1977, s. 63, 483, 499. 238 Seyyid Muhammed b. el-Seyyid Aleddin el- Hseyni el-Radavi, Meftah l-Dak,a1k fi Beyan l-ftvvet vel-Hakaik, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi kitaplndaki yazma, nr. 14241, yaprak 84 b. vd. 239 erefddin Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah (bn-i Batuta) T uhfet l-Nuzzar fi Garaib l-Ensr ve Acib l-Esfr, C. I, s. 354.

77

Kastamonudan yola karak bu evre kylerinin birinde, bu blgede grdm zviyelerin en gzellerinden biri olan byk bir zviyeye indik. Bunu, Fahrettin admda ulu bir emr yaptrm. Bu kii, bu yap ile iinde oturacak yoksullar hakknda bakm ve de netleme iine olunu grevlendirmi ve kyn gelirini bu :^aviyeye vakfetmi. Zviyenin karsnda bir hamam yaptrm, gelip geen ler; hi bir para demeden ykanrlar. Kyde b ir de ar kurdu rup gelirini cmiye vakfetmi. Mekke, Medine, ya da am, Msr, Irakeyn, Horasan vb. yerlerden gelecek her yoksul iin zviyenin evkafndan bir kat elbise ile geldii gn; 1 0 0 dirhem (o zamanki para birimlerinden), ayrlrken; 300 dirhem ve kald gnlerde geimi iin ekmek, et, ya ile pirin pilav ve tatllar ve Anadolu halkndan her fakire; 1 0 dirhem ile gn ziyafet tyin etmi. bn-i Battta, ahi zviyesinden bahsederken, zviyenin Rm (Anadolu) lkesi hallaryla deli olduunu. Irak camndan bir ok vzelerle bezenmi bulunduunu syler ve misfir odasnda bir ka era yandn anlatr. Bu eralar, bakrdan ve ayakl olup, stnde yine bakrdan ve ortasnda fitil konacak yeri bulu nan genie bir bakr kandilin bulunduunu, buraya erimi iya doldurulduunu, eralarn yanlarnda yala dolu kaplar ve fitili dzeltmeye yarayan bir de makas durduunu, ya bittike kandil lie ya konduunu, cb edince, fitilin makasla dzeltildiini ve ftvvet ehlinden birinin erachk hizmetinde kullanldn anla tr. Ftvvet ehli, gndzk kazanlarn ikindiden sonra zviyedeki ahiye getirirler. Bu parayla, yemek ve meyva alnr. Misafir gelirse, zviyede konuklanr. Esasen zviyedeki topluluk odasnda misfirler iin ayr bir peyke vardr. Ftvvet ehli, yemeklerini hep beraber yerler. Sonra sohbet, sem ve mzikle vakit geirirler. Ahiler, ok cmerttirler. Bu cmertlii, misfiri arlamak ve ko nuklam ak iin birbirleriyle ekiecek kadar ileri gtrm lerdir Ahi zviyeleri hakknda Nsr'nin ftvvetnmesinde ve b n-i B atttada, az da olsa bz bilgilere rastlamaktayz. Nsr, f tvvet erbbnm topluluk yeri olan ahi zviyesine stne (byk tekke demektir) dendiini, stnenin drt tarafl, yani baka bir ya pya bitiik olmayp avlu iinde bulunmas gerektiini, kapsn ve avlusunun iyi bir ekilde yaplmas ve aydnlk olmas iin duvar larnn beyaz olmas lzumunu bildirir. Zviyenin temiz tutulm a s lzmdr. Mutlaka suyu olmaldr. Kapsna hayvan balanmama240 ibni B attta, Seyahatnmesi, (Ter. Muhammed erif), stanbul 1333. C. I. s. 312-313.

78

s iin kapya bakan birisi bulunmaldr. Zviye, ar hallarla, ya hut gzel kilimlerle denmelidir. Ancak ahinin kapsnda perde bulunmaz. nk bu, ululuk almetidir. Bir de zviyede kadn bu lunamaz. nk, kadn bulunursa, thmetten kurtulm ak gtr. Ahi erlerle sohbet etmeli ve zviyede temiz kiiler mihmn edil melidir Ahilerde zviyeyi bakan yaptrr, hallar, kilimler ve baka gerekli eya ile der, kandiller asard. Her zviyeye bal sanat krlar, akam zeri ilerini bitirdikten sonra kazanlarndan bir blmn bakana getirir, bu para ile yemek, meyve ve zviyelerde kullanlan baka gerekli eyler satn alnrd. Akamlar yemek yendikten sonra dn, ahlk ve eitici ki taplar okunur, sonra sem ve raks edilirdi. Bu durum bize, ahile rin din ile dnya ilerini bir arada yrten kiiler oldu-unu gs terir. Akama kadar kafa ve kol gc tketen b ir kiinin, ertesi gn iini ayn istekle srdrebilmesi iin madd ve mnevi des tee, neelenip elenmeye ihtiyac vardr. Zviyenin ve yaplan toplantlarn da bakan olan sanatkr lar topluluunun ahi babas, seimle baa gelirdi. Onun buyrukla rna, uyarlarna kesinlikle uyulurdu. Bu bakanlar; sultann, ya da emrin bulunmad yerlerde; orasnn btn ynetim ilerini de zerlerine alrlar, bu yzden de buyruklar ve yasaklan, davra nlar, ata binilerindeki protokol kurallar hkmdrlarmkine ben zerdi. Zviyelerde trl ileri gren ve yrten kiiler; imamlar, m derrisler, hatipler, vizler, silh tlimcileri, hattatlar, irler, ar kc ve rakkaslar bulunurdu.
31. 3. Ahiliin Sosyo-Ekonomik H ayat Dzenlemedeki Rol

Ahilik, orta alarda Anadolu'nun sosyal hayatnn dzenlen mesinde byk rol oynamtr. 13'nc yy'm ortalarndan balaya rak, Trk genlerini aylak kalm aktan ve kt akmlarn etkisin den kurtarm ak, ahiliin Trk toplumunu sosyo-ekonomik bakm dan dzenlemedeki rolnn nemini ortaya koymaktadr. ehir halklarnn ounluunu meydana getiren esnaf ve sa natkrlar arasnda dayanma ve yardmlama, toplum yararlar241 Veliyddin Efendi Kt., nr. 1796, 104 a.

79

nin bir gerei idi. Bu birlik, dn inan vq ortak deerlerde de birleildii iin, toplumun eitli kesimleri ierisinde kin ve dman lk olmasna frsat vermiyordu. Alilerin kurduu esnaf ve sanatkrlar birliklerinin koyduk lar ana kurallar daha sonralar, bu alanda hazrlanan kanunn melerin, tzklerin temelini tekil etmitir. lk sralarda ahiler, sdece debbalik ve ona bal deri iilii ile urarken, bu sanat kollar sonradan otuz ikiye km, rg tn yerletirdii salam meslek ve ahlk dzen, karlkl daya nma ve yardm, onlarn teki esnaf ve sanatkrlar zerinde etki ve stnlk kurm alar sonucunu dourmu, gitgide, Osmanl lke sindeki btn Trk esnaf, sanatkr ve meslek shipleri; ahi baba lardan, ya da onlarn yetki verdii kiilerden aldklar yeterlik ve izin belgeleri ile i grr duruma gelmilerdir. Bylece, her ehir ve kasabadaki esnaf ve sanatkr guruplar iin, arlar, arastalar, uzunarlar, kapalarlar kuruldu. Her trl i bu esnaf birlikle rince grlmeye baland Ayrca bu esnafn meslek ve sanatlar iin gerekli ham madde alm satm, onlarn ilenmesi, ilendikten sonra alnp satlmas kanunnmeler, tzkler ve narh ayarlamalar ile kontrol edilmeye baland Bildiimiz eski esnaf ve sanat mesleklerinden baka her trl ekmek, unlu madde trnn pimesi, arlklarna kadar grecei ilem kasaplarn, trl kasaplk hayvanlarn zellikleri, fiyat, te mizlii; alarn her trl yemei nasl piirecekleri ve sat fi yatlar, garsonlarn, lokantalarda kullanlan kaplarn, tencerelerin, masalarn temizlii; balarn, ikenbecilerin, tavukularn, brek ilerin halk sal ve fiyatlar bakmndan dikkat edecekleri husus lar; ya ve kuru yemilerin cinsi, nitelikleri, fiyatlar, am balajlan; yourtular, erbetiler, terziler, uhaclar, ipekiler, kle ve criye satclar; kitap ciltileri, kunduraclar kundura onarclar, halla lar, keeciler, baklar, nalbantlar, ine yapclar, kuyumcular, ya p ustalar ve iileri, boyaclar, hamamclar, tabipler, deirmenci242 Neet aatay, Ftvvetilikle Ahiliin Ayrntlar, Belleten, C. XL. say : 159. Temmuz 1956dan ayr b.asm. Ankara 1981, s. 435-436. 243 C um huriyetin 50. ylnda Esnaf ve S anatkr, 1973, Ankara, s. 34 va devam. Ayrca, bak. Ayn yazarn Ahiler adl eseri ahiliin Osmanh esnaf ve sanatkrlar faaliyetlerini dzenlemesi balkl bolm, 74. Ankara.

80

1er vb. ilerin hepsi dzenli kurallarla alm ve sk bir denetim altnda bulundurulmulardr 1695 tarihinde yazlm bir belgede, debbalar pri Sultan Mah mud Ahi Evran'n dzenledii kurala gre ilenmek zere toplanan derilerin sanatkrlar arasnda paylatrlmas yle anlatlyor : ...Pirlerin taksim-i guramas budur ki, ahi baba hisse ala, muhalefet olunmaya, Kethda iki hisse ala muhalefet olunmaya. Yiitba iki hisse ala, muhalefet olunmaya ve 30 yllk stadlar ikier hisse alalar ve yirmi yllk stadlar birer buuk hisse alalar, rnuhlefet olunmaya ve 15 yllk stadlar birer hisse alalar muhlefet olunmaya ve on yllk stadlara hissenin drtte birini vereler ve irleri bu tertib zere halli hlince teselli olunup ve tekkeniin glbenk-i Muhammediye hazr olalar. Dua eyledikte pirlerin adn analar. Glbeng-i Muhammedi ekilip selmetle dalalar. yle bi line ki, 30 yllk ve 20 yllk stadlar nnde ellerin sallanp sz ile mcdele ederse, yakasn kesip brkn alp tekrar akirdlie vereler. Kabul etmeyecek olur ise reddoluna ve 15 yllk kalfa ser kelik ederse, tazir-i hakikat olunup tekrar akirdlie vereler. Ka bul etmezse, merdud oluna ve on yllk kalfa serkelik ederse, tzir-i hakikat denei vurduktan sonra makramasn (sarn) bo azna takp zviye kapsna kurban asp yz srecek olur ise, gnden sonra suu af foluna, meclis edip postuna lyk edip... Ma lm oluna ki, cemi bild- slmiyede vki hnemize lyk olan de riyi ve eer (bir kelime okunamyor) ve eer mz ve eer yaprak vesir eyler gelip... Zviye kapsna yklerin indirip, ahi baba ve kethda ve yiitba ve tekkeniin ellerine teslim oluna. Sonra yiitbalar cmle stadlar dvet edip, sonra herkes hizmetine gideler. Onlar gittikten sonra ahi baba ve kethd ve yiitba ve tekke niin pazarlk edip, parasn versin, sonra taksim oluna, pir lerin buyurduu gibi, stadlar herkes paylarn dkknlarna gtreler. Herkes halli hlince teeslli olunup glbeng-i Muhammedi e kilip selmetle dalalar. yle biline ki baka yerlerden gelen s tadlar, kei, koyun ve olak ve sr ve camus derilerini toplayp.
244 Osman Nuri (Ergin), Mecelle-i um ur-u Belediye, stanbul 1922, s. 393 vd. Sleyman Sdi, D efter-i muktesid, C. III, s. 102 vd. stanbul, 1307 .vi:du-.t.hm an Veijk (Sayn), Teklif Kavidi, 1328, stanbul, C. I, 118 vd. Tosya debbalar esnafna ait 1C95 tarihli seere, Prof. Neet aatay Arivi, Kkreden : Trkiye Esnaf ve Saaatkf.rlar Konfederasyonu, Gamhuriyotin 50. Ylnda Esnaf vc S anatkr Ankara 1973, s. 37-38.

245

81

fkaralara zlmedip ziyde baha ile alrlarm. Tanrm n ve Pey gamberin eriatndan saymyalar, kad efendiler, kutb l-Arfn Sul tan Mahmut Ahi Evran prin seceresi erifi vusl buldukta, eriat meclislerine dhil oldukta, yle sze balayp mezburlar isterim, dedikte o makule kiileri eriat meclisine dvet edip, bu secerei erifte Adem zamanndan beri bir ocaktan bir ocaa alma gelmi deildir. Sultan Mahmut Ali Evran pirimizin ecerei erifinde ya zl olan budur ki eriat icra edeler. Kad efendiler, ecerei erife itimad ederler. Gaflet olunmaya. aban 1107 (Mart 1695) Esnaf ve sanatkrlarn, meslekleri ile ilgili hususlar dzenle yen ve 1630 ylndan nceye it olduu sanlan tze bir gz ata lm 2; ...Ve yalan yere ahdet edenler ve tezvir hccet verenler ve anunla amel edenler, kad katnda sbit olduktan sonra, muhkem haklarndan geline ve eran mumele edenleri (faizcilik) onu on birden ziydeye verdirmeyenler ve riby (tefecilii) dahi kat'a ettirmeyeler. ...Ve ekmekiler iledii ekmei ve girdeclerin ve rekile rin ii ve karas olmaya. Gzlenip eksik l ve dirhemine bir ake cerime alalar. rek ekmein nsf ilene ve b ir m uduna vakkyye zere yedi vakkyye (bir vakkyye 40 dirhem yani 128 gram) ya koyalar ve ar ileyeler. Ve kesap, koyunu geceden temizleye ve ar satalar ve kad dikkat edip tyin olunan narh zere et besle yip, hi bir vehile inad ve tememerd etmeyeler. Semizini sakla yp zifini boazlamayalar. Her zaman koyun tedrik edip keseler, halka et yetitireler. Eer inad ederlerse, cezalar verile. Tyin olu nan narhtan eksik satarlarsa, te'db edeler veya dirhemine bir ak a cerime alma ve inad edip et bulmayan kasaplar hapsedeler, ta et bulmaya rz olup hazr edinceye dein hapisten salmayalar. Ve kuzu ve sr kasaplarna dahi yasak (kanun) oluna ki dikkatlice ve temiz hizmet edeler. Ann piirdii et i olmaya, tuzsuz olmaya ve pak kotaralar ve ksesi ve bezi temiz ola ve kazan kalaysz olmaya ve anaklar eski ve srasz olmaya. Ve hizmetkrlar kfir olmaya ve bellerin de futalar temiz ve yeni ola, ok eski olmaya. i et yahni olunca, det ne ise ona gre satalar. Bir akalk et yahni olunca, nsf iti brna olur. Ve suda pimi kfte ve i kebab det ve kanun nice
246 Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umur-u Belediye, C. I, stanbul Millet Kt., Ali Em iri Efendi Kitaplar, K anunlar Ksm, nr. 224.

82

ise, yle satla. Tavuk buryum nce suda sladrlarm; bu yasaklan m tr, nce halayp sonra kzartmak men olmutur. Kuzu kzart masnn yzne a boya srerlermi; srmeyeler ve suda slatmayalar ve hepsini iyice piireler. Tandr kebab ve yahni, et narhnn yars ola Yourtularn yourdu da gzlene, ykne gre narh vereler, niasta ve su katmayalar. Kaynaklar ve peynirciler dahi gzlene her ne gelirse zamanna gre narh vereler. Turucular gzlene, tur ular insafl satalar, inad edenlerin hakkndan geline. Turu sirke ile kurula, kepek ekisi ile kurulmaya, helvaclar dahi gzlene... drde olunca helva 6 akaya ola. Ve karm a bal helvann okkas 7 akaya ola, ama bal gyet iyi ola ve iyi piireler. zm ve pekmez helvas ere satla. erbetiler dahi gzlene, kuru zmn okkas bir akaya sa tlrsa erbetin okkas bir aka ola, miski ve glbi (kokulu) ola. Eki ve sulu olmaya. Hoaflar dahi gzlene, eki olmaya, aldkla rna gre satalar, hoaflar gayet temiz ola. ukaclarm ukalar gzlene. Erkek uka kaftan ve boazs ve bez kaftan bir boy, etei iki ola. Sanca ekli olmaya, yakas nasl ise, sanca da yle ola ve dmesiz satlmaya, dikii normal ola, eksik olmaya. pekiler de gzlene (kontrol edile), ipekleri dz ola, dyg ol maya. Ve gmlekiler de gzlene, aldklarna gre satalar, salam dikeler, yenleri normal ve bol ola. Kazazlar da gzlene, eritleri ve dmeleri kalp olmaya ve ipliinin eridi, teli iyi ola ve iyi rdreler, iyi dikeler. 7 kenarl bir akaya, 9 kenarl bir buuk akaya, 11 kenarl dmeyi iki akaya satalar ve dellllar da gzleme, hiz m et ve emniyetlilik edeler, doru olalar. Metdan ve kumatan hi bir kii kendinden arttrm aya ve yalan sylemeye ve halka ondan gadirlik ve zarar olmaya. Satt eylerden 100 akadan b ir aka ala, daha fazla almaya. 1000 akal maln dellaliyesi on akadan ok olmaya. Criye ve kuldan, attan ve katrdan satlnca, bu kyas zere verile. At canbazlar, bu lye gre hareket edeler. Eskicilerin iledii i de gzlene, nce yamalar sahtiyan ola, krn ve mein olmaya, dikileri iyi ola ve iki olan tamam iki aka
247 Hayrarxi Altnta, Estetik Adan Ahilik ve Ftvvetnmeler, Trk Kltr, Yl : XXVII, say : 312, Ankara, Nisan 1989, s. 5.

83

ola ziyade olmaya. Ve gn tcirleri dahi gzlenip kz ve tosun derisinin ls 56, ortas 51, aas 21 akaya ola. Ham deriyi debbalardan bakas almaya, yalnz debbalar ala. ...Ve boyaclar her ne rengi boyarlarsa iyi edeler. Kalp etme yeler ve bezi ta stnde dp zarar etmeyeler ve boyal bezi yol stnde asmayalar ve yol zerinde ta zerine dkmeyeler. stanbul kads ve muhtesibine zamann pdih tarafndan gnderilen 1087 (1676) tarihli el yazmas fermanda Sarayn amba lajlanm yiyecek maddeleri konusundaki gr yer almaktadr. Fermanda belirtildiine gre; stanbula getirilen tze arm utlar, k k ambalajlar iinde satlmaktadr. Ancak bz kiiler bundan ikayeti olmaktadrlar. Mesel; fakirler ambalajl arm utlarn da ha pahalya satldn ne srerek, kilo ile akta satlmasn is temektedirler. Zamann pdih tze armutun, kk paketler h linde deil de, byk kutular iinde kilo ile satlmasn stanbul kadsyla muhtesibine yle duyurmaktadr stanbul kadsna ve muhtesibine hkm ki, stanbul kads mektup gnderup bazarba olan veli vesaire m birin bir cemm-i gafir meclis-i er'e gelp, bundan akdem stanbula gelen tze emrud kebir kutular ile gelp vakiyye ile satlmak kann kadim iken, hl kek kutu ile gelp fkara birer ikier akalk almaa ka biliyeti olmayp geldii zre, kebr kutular ile gelp terazu ile narh- cr zre satlmak bbnda emr-i erifim rec eyledklerin arz eyledn ecilden, buyurdum ki, varduk da olugeldii zre, ke bir kutular ile gelp, teraz ile narh- rz zre satturup hilf- emr, olugeldii zre, kebir kutular ile gelp terz ile narh- rz zre satturup hilf- emr, olugeldiince muhlif kek kutu ile satturmayasz. Fazla parayla kalitesiz mal satan, eksik tartan ustann dk kn kapatlr, yardmda m ahrum braklrd. Cezaya arptrlan evre kk olduu iin, tannd iin, kimsenin yzne bakam a yacandan, ehri terk ederdi. Vicdn ve ahi tekilat dnda bir de devlet kontrol var d. Kontrol bizzat tebdili kyfet eden pdih ve vezir tarafndan zaman zaman yaplrd.
248 Babakanlk Devlet Arivi, Mhimme Defteri, 3G.

84

Narl usulyle alc ve satc korunurdu. Narh tesbiti kad ]in iiydi. Bunu ilgililerin grlerine gre tyin e d e rd i: Esnaf tekilt ve ileri gelenlerinin de grleri alnrd. Fermansz art trlp eksilme sz konusu deildi 1524 ylnda Bursa kads tarafndan kaleme alnm bir el yaznas ftvvetnmenin bir yapranda bugnk Trke ile yle denilmektedir Ftvvet erbbmdan olmak vasfm kaybetmemek iin, haram dan son derece saknmak gerektir. nk haram yiyen kiide f tvvet vasflar kalmaz. Ftvvet vasflarn zerinde toplayan ki inin esnaflk ya da sanat, buna muhta Tanr kullar iin yap t fikrini benimsemi olmas gerekir. O onlarn ihtiyalarn gliip , hizmetlerini yerine getireyim ve yaptm bu hizmet kar lnda hellinden kazanacam paralarn bir ksmn kendi gei mim iin, bir ksmn da fkara iin harcayaym grnde olma ldr. nk kiinin, kendi el emeiyle kazand lokmadan, daha hell bir lokma yoktur.
31. 4. Ahiliin Y urt Savunm asndaki H izm eti

Dier taraftan, dman saldrlarna kar hazrlkl olmak gerei; ahileri, askeri bakmdan da tekiltlanmak zorunda brak mt. Gerektiinde fetihlere katlmak, ieride ise, b ir taraftan hu zur ve gveni salarken dier taraftan Anadolunun slmlamasnda faal rol oynamak, ahiliin temel grevleri arasnda yer al mtr. Asyadan Anadoluya gelen Trk esnaf ve sanatkrlarn, sa natlarn ve ticretlerini, bu yeni yurtlarnda srdrebilmek kadar askerlik de nemli idi. nk Moollar, doudaki jortlarm dan sr dkleri Trkleri rahat brakmyorlard. Baycu Noyan komutasn daki Mool ordular, daha ran ele geirip lhanllar Devleti'ni kurmadan, o zamanlar batnn en gl devleti olan Anadolu Sel uklular n ykmak iin bu blgeye girdiler. 1243de Kseda adl yerde yaptklar sava kazanarak, buradaki Seluklular kendileri ne bal klmlard.
249 M ustafa Uslu, Ahi Birlikleri ve Loncalar, Mill Eitim ve Kltr, Yl : 4, s a y : 14, Ankara, M art 1982, s. *14. 250 es-Seyid Muhammed b. es-Seyyid Aleddin el-Hseyni el-Radav, Kadi ei-Safii bi-B ursa el-M ahrusa, Miftab al-Dekayk fi Beyn a-Ftvvet val-H akayk (931), Prof. Dr. Neet aatay Arivi.

85

Bu yenilgi, Anadolu Trklerinin )mzelli yl sre ile Mool zul m altnda inlemesine ve lkenin btn servetinin, bugnk Kazvin ehri yaknndaki lhanl bakenti Sultaniye'ye tanmasna yol at. te bu sebeplerle Anadolu'nun o zamanki byk Trk dnr leri; halk, bu tehlikelere kar glendirme ve rgtlendirme a basna giritiler. Akpaaolu tarihinde ve benzerlerinde, Osmanl ordusu iinde ve onlarla omuz omuza dmanla den gnll yardmc birlikler arasnda, zviyelerde gl mill duygularla ye titirilm i ahi birlikleri de saylmaktadr. Bu gnll birlikleri Gziyn- Rm, Ahiyn- Rm, Baciyn- Rm ve Abdaln- Rm idi ler Osmanh Devleti'nin ilk devirlerinde varl bilinen Bacyn- Rm tekilat, ulardaki Trkmen kabilelerin silahl sava kadnlar idiler Bu tekilatn kurucusu, Hac Bekt- Vel'nin Velyetnmesi sinde Fatma Bac, Fatma Ana, Kadnck veya Kadnck Ana, olarak sz geen bir Trk kadn tarafndan kurulm utur. Erenler ve dervilerin sayg duyduklar. Hac Bekt- Vel' nin ona ilim ve kerametlerini gsterdii Fatma Bac, Ahi Evren'in ei idi Seluklu devletlerinden bahsedilirken, kuvvetli bir sosyal teek kl olan rnd ve Ahiyndan yni rindlerden ve ahilerden veya ftvvet mensuplarndan bahsedilir. Geri ahi tekilt yalnz e hirlerde deil kylerde, ularda da vardr. Bu suretle alp tekil tyla da temas ederek, ona girdii iki zmreye birden mensup kim selere rastlanr. Tpk byk merkezlerdeki esnaf tekiltlaryla f tvvet tekiltm m birbirinin, iine girmeleri gibi. Prof. Dr. mer Ltfi Barkan, Trk esnafnn b ir imparatorluu, nasl gelitirip yaattn yle anlatr
251 Bayram Kodaman, Anadolu Seluklular Devrinde Anadolu Baclar Belleten, XLX. s a y : 180, 2 Ekim 1981, s. 454 (Rm kelimesi, Ana dolu anlam ndadr). k Paazade Tarihi, s. 205; M. F uat Kprl Osmanl m paratorluunun Kuruluu. 252 Bacyn- Rm ve dier kurulular iin Bak; k Paazade Tarihi, s tanbul 1332, s. 205. 253 Tercm an Kadn Ansiklopedisi, C. II, stanbul 1984, s. 504. 254 . Ltfi Barkan, Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar Dergisi, C. II.

86

Esnafn sefer srasnda orduda grev almas kanmdu. Ka pkulu efrd ile stanbulda kurulan asker ve m r imlthnelerde; dikimevi, sarahne, haymehne gibi, ordunun ihtiyac olan malzemeyi hazrlayan ehl-i hiref veya erbb- hiref, seferin gerek tirdii lde bulunmazsa, Dvn- Hmyn karar ile serbest es naf takm da sefere girmek zorunda kalrd ki, bunlara orducu takm ad verilirdi. Osmanl tarihinde ilk defa 1389 da, I.inci Kosova Sava'na katldklar grlen esnafn o tarihte ordudaki mev cutlar 10000 olup, bunlara pazarc deniliyordu. Sefer boyunca as kerin (bozadan naybanda, mumcudan eskiciye) kadar zaruri ih tiyalarna cevap vermek zere stanbul, Bursa ve Edim e esnafn dan bir ksm orducu olarak sefere katlrlard. Sefere gidecek es nafn says- Dvn Hmynda tesbit edilerek, bu belde kadnlar na bildirilir, bunlarda loncalar ihtiyar heyetleri aracl ile isteni len esnaf ayrrlar, sefer donatmlarn grrler, sefer boyunca ile lerinin bakmlarn da lonca orta sandndan karlarlard. Or ducularn sefer iin loncadan aldklar cret, eri mahkemede es naf kethdas, yiitba, usta ve hitler huzurunda tescil olunur du. Orducu esnafna ordu aas veya orducuba nezret ederdi. Bunlar alayla stanbuldan kp, orduya katlrlard. Ayrca ordunun gerek Anadolu'da gerek Rumeli'de gidecei yol zerindeki kasaba ve ehirlerin esnaf da, ordunun ihtiyalarna cevap vermek zere sefere katlrlard ki, bu katlmaya Osmanh devlet tekiltnda sr-sat denilmekte idi Orhan Bursa fethine giderken, babasnn nnde yer pp itaat gsterdi ve yine Kse Mihal ve Turgut Alp'i Orhan Gzye yolda kotu ve anda b ir aziz vard, ana eyh Mahmut dirler idi. Anunla Edebali dedikleri azizin bir karnda var idi. Ahi emsed din dirler idi. Ann olu Ahi Hseyini Orhan Gz atasndan isteyp Osman Gz dahi virdi ve bilece gnderdi Bu kolonizatr Trk dervilerine ve onlarn kylerde tesis et tikleri zviyelere, Trk istilas ile birlikte ilerleyen b ir ekilde, b tn Anadoluda tesadf edilmektedir. Ayn gmen akn batya doru tatka bu aknn ncleri olan derviler ve onlarn
255 Trk Ansiklopedisi, Esnaf m,ad. 256 Mehmed Neri, K itab- Cihannma, Neri Tarihi, C. I, ner: Faik Re it U nat - M, Altay Kymen, Ankara 1949, s. 38.

87

kurduklar mmureler (zaviyeler) batya doru ilerlemi ve oal m tr Fatih Mehmed, III. Selim ve Kanni Sleyman devirlerinde yaptrlm olan genel nfus ve arzi tahrir defterlerinde resm bir belge olarak korunmu bulunmalar, deerlerini bsbtn arttr maktadr. Herhangi bir seyyahn tesadfen naklettii st gzlem lerden veya halk arasnda nakledilen sylentilerin toplanmas su retiyle elde edilen bilgilerden farkl olarak bu defterlerde tahrir eminleri, bir devlet memuru sfatyla bizzat yerinde yaptklar tet kiklerle bu dervileri isimleriyle kaydetmiler ve bilhassa zviyelerin eysn, tarlalarn, deirmen bahe gibi gayrimenkullerini ayr ayr sayp dkmek, mevkiin nemi ile zviyenin if etmekte olduu vazifeler ve bu vazifelere karlk faydalanlan imtiyaz ve mufiyetleri, ayr ayr bildirmek su'etiyle gnmze ulaan ok deerli bilgileri toplamlardr. Tahrir defterlerine gre nceleri bir kolonizasyon hareke tini temsil eden bu zviyelerin temsilcilii ve eyhlii vazifesi, ya va yava devlet teekkl ettike, bir memuriyet ekline girmi vc sonunda bu devlet mmessilleri de soysuzlamlardr. O kadar ki, son devirlerin dilenci dervileri ve tembelhne hline dnm tekke ve trbeleriyle sz geen messeseler arasnda hi bir ilgi kalmamtr. Savaa giden veya yerlerine adam gnderen zviye eyhlerinin bulunmas, daha evvel Osman Gz nin ve vSultan Orhann birok silh arkadalarnn ahi ve dervi nvan tayan sava dervi ler olmalar, artc olmamtr. Ahilerden bahseden bni B att ta da; onlarn, Anadolu'da Trkmenler arasnda her ky ve ka sabada mevcut olup, ekiyay ortadan kaldrm ak iin byk bir kudret temsil ettiklerini snmemektedir. phe yok ki, bu gnk bz kat rejimlerdeki parti milisleri gibi, ahilerin emri altndaki genlik tekilt da, silh kullanm.asm renmi ve gerektiinde Ankara ahilerinin yapt gibi, idr bir bamszla kadar varan salam b ir tekilt kaabiliyetini gsterebilmilerdi. Mehmet Ner Efendi, Sultan I. M urad zamannda Ankara'nn alnn yle anlatr
257 Osmanl m paratorluunda Byk Nfus ve Araz Tahrir Defterleri ve H akana m ahsus statictik Defterleri, st. niv. ktisat Fak. Mec., C. II. 258 A.g.e, K ayt nr. 24, 25, 26, 28, 29, 217. 259 Neri Tarihi, s. 55.

88

Murat Hdavendiar zamannda, dilerki; ol vakit Kala-i Anh.ara ahiler elinde idi. Sultan M urat Han Gz yakn geliyecek ahi ler istikbal edp kalay teslim ettiler. nk Sultan Murat Han G z ehre girdi. zerine akeler nisar ettiler kullar o akeyi yama, ettiler, Osmanh ordularndaki marangoz, dlger ve daha baka eit zanaatkr ve ii says aknlk verecek kadar ok sayda idi. n c ve casuslar oktu. Toplar ve cephneleri ok fazla olduundan, ok defa etraftan da ok sayda ii ve yardmc alrlar, ustalar, zellikle topular, ok defa baka milletlerden kaanlar din de itirerek Mslman olmulardr. Baka milletlerin g yetiremedikleri zor ve ar iler Osmanhya kola)^ gelir. stihkmlar, ok salam ve dayankldr. Metrislerini yrtmekteki hz aknlk ve ricidir. Osmanllara kar; ayak kurundan, el demirden gerek, de miler... Kann Sultan Sleyman'n, Zigetvar Seferi'ne karken Ana dolu Beylerbeyi'ne gnderdii emirle, orducu esnaf 'm beraberin de getirmesini istemesi, ahiHin asker tekilthm nemini orta ya koymaktadr. Esnaflk, Osmanl m paratorluu'nda hkm da dali iine alan bir kurulu olmutur. Osman Gz'den itibaren. Sultan Vahideddin'e kadar btn hanedan mensuplar, bir hirfete balan mlar, bunlarn pek ou bir sanat hakk ile renip, hnerli birer usta olmulardr. Yenieriliin ilk zamannda Osmanl hkmdarlar yenieri bi rinci ortas'nm neferi kaydedilmi, ulfe datmcnda fiilen hazr bulunup, ismi arldnda ileri kp ilk ulfeyi alm, bir yeni eri kl ile yenieriler arasnda karavana bana oturmu, birlik te orba imilerdir. Ahiliin Seyf kolundan Ankaral Seymenlerin ve Ankara es nafnn, Kurtulu Sava'nda Atatrke ve mill harekete ballk ve yardmlar bu temele dayanyordu. mparatorluun devamnca, ahiliin ok yakndan ilgilendii ve balangta bizzat ynettii ordu donatm hizmetleri, btn seferlerde silhl kuvvetlerin peinde deil; nnde bulunduruldu. Ahiler, haber alma hizmetlerini son derece ustalkla yrttler, Bir260 Cevdet Paa, T arih-i Cevdet, ev; Ali Rza Erszen. stanbul 1894. C, II.

89

ok ikml maddelerini mstakbel harektm ana ikml yollan ze rinde hazrlad, bir ok yardmc yollar at, kprler kurdu, kilit noktalarn nceden ele geirdi, ya da ii kolaylayacak baka d zenler aldlar. Ahi derviler yerli halkn arasna katld, onlarla insni yollar dan anlap kaynat ve sonunda o memleket halkn, gelecek is tillar iin olgunlatrm oldular. Btn bunlar ahi dzenini uygulayan esnaf tekilt yapt. Y ni, Osmanl Devleti'nin kurulmasnda ve ktaya yaylm impa ratorluk hlinde yaamasnda; esnaf tekiltlarnn ahi dervileri, ahi babalar, esnaf khyalar, yiitbalar, usta, kalfa ve raklar bu baarlarn isimsiz kahram anlar oldular. nceleri, koloniztr (yol ac) ahi dervileri tarafndan gs terilen adlet, akl ve ahlk stnlkleri gibi gzel rneklerle, son ralar im paratorluun orta yaps tarafndan lkenin her tarafn da uygulanan inanlara sayg, gzetilen eitlik hak ve hrriyet ler gibi davranlarla insan sevgisi, en mkemmel dnemini id rak etti. Din, dil, rk ve cinsiyet ayrm yaplmad iin, lkenin btn insanna m utlu bir haj^at saland. Bu dzen o kadar kkl, o kadar etkili oldu ki, im paratorluk en geni hudutlarn bulup, en byk nfusa ship olduktan sonra, duraklad ve hatta gerilemeye balad zaman dahi, bu etkinin nimetleri, ok uzun yllar kaybolmad. O kadar ki, Kanni Sley man'n ada, Hristiyan leminde Protestanlk mezhebinin kuru cusu Alman rahibi Luther gibi, insanhm mutluluu iin alm olan bir Hristiyan din adamna bile ; Trkler gelip de acaba Al manya'da adilane idrelerini kurmazlar m? dedirtmilerdi
31. 5. Ahilik ve K lt r H izm etleri

Asker istilalarla birlikte, bir ok airetin veya kyl ve as ker halkn kendiliinden gelip yerlemesi ile veyahut mecburi is kn vc srgnlerle birlikte gelen ve ayn cereyann b ir baka e kildeki ifdesi olarak dervi sfatl insanlarn az ok bir tekilta tbi akmlar ve orada bir nevi Trk uzletgh (yalnzlk) m anastr larn tesis ettikleri ve oralarn yava yava bir ky, bir kltr ve tarikat merkezi halinde tekiltlandrdklar grlmektedir.
261 Refik Soyliut, O rta Yol Ahilik, Ankara 1971, s. 131. Trk T arih Kurumu, Tarih III, s. 62.

90

Buralarda yetien ahiler; dkknda, tezghta yamak, rak, kal fa, usta hiyerarisi ile i banda; sosyal alanda ise ahi zviyelerindeki toplantlarda byklerin syleilerini ftvvetnmelerde yaz l belli gnlerde okunan dn, edeb ve eitici kitaplar dinleyerek zviyeleri temizleyerek, sprerek, oca, mumlar yakarak, topluca yenen yemeklerde, piirmeye kotarmaya yardm ederek; asker ve sportif almalarda nianclk, avclk, binicilik ve mill oyunlarda srdryorlard. yelerine okuma yazma retmek, hatta bir oklarn eser ve recek seviyeye ykseltmek, ahiliin kltrle olan bann nemini gstermektedir ki, ir Bk, sara raklndan yetimiti. Kardelik ve insanlk yn ok kuvvetli olan ahilik, dikkatle ve samimiyetle uyguland srece, Osmanh mparatorluu, geni leyip glenmede devam etti. Bu dnemlerde hem genlik, hem dc yetikinler eitimi meselesi devlete klfet olmadan esnafn kendisi tarafndan halledildi. Medreselerin ictihad kaplar, hem dnya hem ahiret bilimleri iin ardna kadar ak tutuldu. Kimse bu ei tim nimetinden mahrum braklmad. Sanat ve ilmin her dalnda an dima ncl yapld. Anadolu'da rastlanan zviyelerin ounun Osmanllar'dan ev velki beyliklerin himye ve nianlaryla kurulm u ahi zviyeleri ol mas lzm gelir. Bu ahiler ve eyhler, biraz sonra Osmanoullarmda olduu gibi, bu devirlerde mevcut hak ve imtiyazlarn Ayende ve Ravendeye hizmet etmek mukabilinde almlardr H att bazlar bu yerlerin kfirin kovub gelb oralarda yerlemilerdir Nitekim nl seyyah bn-i B attta, ahileri (Bild- Rmda skin Trkmen akvmmn her vilyet ve belde ve karyesinde mevcut) ola rak tasvir etmitir Osmanl pdihlarn, Rumelindeki fthatlar ve icraatlar esnasnda da bir takm ahiler, eyhler ile mnsebette gryoruz. Ayn tekilt, ayn akn Rmeline de gemi ve kendisine mahsus usllerde oralar da Trklemeye, slmlatrmaya ve m r etme ye koyulmutur. Da balarn, hli ve orak topraklar ilemek iin yerleen, ev ltlar oahnca kyler tesis eden ve yerletikleri topraklar yava
262 A.g.e, K a y t: 216, 73, 77, 78. 263 A.g.e, K ayt : 82, 91. 264 A.g.e, s. 331.

91

yrva bir kltr ve iktisat merkezi mmure hline sokan bir takm gmenler vard. Da balarnda yerleen bu gmenlerin orada tutunup oalmalar da onlarn kuvvetini gstermektedir. Bunlar, gz pek ve azimkr Trk kolonizatrleri, bu memlekete yalnz bir ftih ve igl ordusu olarak gelmeyen Trklerin, memleket ve toprak aclardrlar. Bu deivilerin, geldikleri yerlerde fevkalde imtiyazlarla kar latn da zannetmek doru deildir. Bir asker gibi savatklar hlde, yine bir kyl gibi alan bu dervilerin ou, bu devirde henz rden bile muaf deillerdir. Mesel; Anadoludan gelip umnuya tbi bir kyde yerleen Hseyin Dede ve yerine geen 5 olu o kyde yaplm olan zviyede; gelene geene hizmet muka bilinde Cem'i rsum dan muaf olmakla beraber, rlerini ky sipa hisine vermekte devam etmektedirler. Bu devirlerde grdmz derviler, henz bizzat ziraatle megl olan ve ba bahe yeti tirmekle zviye ve deirmen ina etmekte m hir olan igzar insanlardr. Vakitlerini yin ve ibdetle geirdiklerine, bakalar nn srtndan yaadklarna dir hibir delile rastlanmamtr. 32, AHLK, ESNAF VE SANATKRLAR Gemite; ahilik ile esnaf ve sanatkrlk, e anlamda kullanl m tr. Esnaf kelimesinin szlk anlam; snflar, zmreler, kate goriler karldr Esnaf kelimesinin slm kltrndeki asl karl ise harif (herif) meslekta, sanat arkada olup, bunlarn meydana getirdik leri i topluluklarna hirfet (meslek), i sahiplerine de ehl-i hiref veya erbab- hiref (veya hirfet) meslek erbab denilmekte idi A^^n kaynakta bu konuda u bilgi verilmektedir : Her esnaf kolunun kendine gre gelenekleri olduu gibi bu i alann bulan, balatan bir pr (stad) da vard. Mesel tarm balatan Hz. Adem iftilerin, Hz. dris terzilerin Bill-i Habe mezzinlerin, Hz. Ynus balklarn, Hz. Muhammed Aleyhisselm tccarlarn, Hz. Dvud dokumaclarn pri saylmakta idi.
265 Ferit Develiolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedi Lgat, Ankara 1978. s. 280. 266 Trk Ansiklopedisi, 1968, C. XV. s. 432.

92

Osmanl mparatorluu, ekonomik dzeni itibariyle esnaf te kiltnda iki grup esnafn domasna imkn vermiti. Bunlardan biri, zel teebbse dayanan serbest halk kurulular olup, devle tin kontrolnde olmakla beraber, esnaf loncalarna bal idiler. tekiler ise, devlet iletmecilii esasna gre dirlik ve ulfeye bal, yni maal esnaf tekilt olup, bunlara ehl-i hiref-i Hassa denir di. Osmanl devleti ehl-i hiref-i Hassa zerinde kesin, esnaf lon calar zerinde ise, dolayl bir kontrol ve idre sistemi kurmu, btn esnaf kurulularn imalt, standartlar, fiat, pazarlama vb. bakm lardan devletin murakabesine alm idi. Gerektike serbest esnaf takmn da devlet hizmetine alma hakkn elinde tutmudu. Ehl-i hiref-i Hassa, bir ikametgh olmaktan ok, bir ordugh m hiyetinde olan Osmanl saraynn eitli ihtiyalarn karlamak zere, brn hizmetleri arasnda yer almt. Bunlar ta b u lem mehterleri, adr mehterleri, a, helvaciyn, habbzn, cameuyan, hayytn ile mrekkepi, kt, kuyumcu, ilingir ve kazan clara kadar 45 eit sanat kapsamaktadr. lerine ve ihtiyaca gre her zaman deiik sayda olan saray esnaf, devirme devrin de saraya alman, kaabiliyet ve istidatlar beliren acemi olanlarn dan yetitirilirlerdi. Bunun yannda aa kapsnda kullukular ve krhane esnaf da, bir devlet iletmesinde i alm bulunuyorlar d. Bu esnafn hepsi yenieri olup, acemi ocandan ehl-i href ola rak buraya verilirler, kapdaki eitli imalthnelere datlrlard. Bunlarn terfi, terakki ve tecziyeleri bunlara nezaret eden keth da yeri ile olurdu. Bu imalthnelerin bir ksm Aa kapsnda, bir ksm da darda bulunur. Sarahne, haymehne vb. gibi. Bunla rn m irleri ise, blkba adn tard. XVHI. yy.dan sonra sarayn ve m r krhnelerin esnaf ihtiyac serbest esnaf arasndan alnarak karlanmt. Halkn geim alanlarndan biri olan esnaflk ise, kendi bn yesi iinde tekiltlanmt. Bir sanata rak olmak, bu sanat ko lunda ilerlemek, sanatkr olmak mutlak b ir itaat, sayg ve bal lk isterdi. rak, girdii sanat kolunun trelerine uymak zorunda idi, Kaabiliyetini gsterdikten sonra sanatnn eskileri arasna ka tlr, baars grld takdirde, kalfa (halife) olurdu. raklk devrinde cret verilmez veya ilev durumuna gre, zarr ihtiya larna yetecek bir para alrd. Eski olunca muayyen bir haftalk almaya balar, kalfalk devresinde ise ustasnn verdii direktiflere gre imalthneyi idre eder, siprileri yetitirirdi. Belirli bir 93

devre geince ve ustas tarafndan sanatnn inceliklerini kavrad kanaati belirince, peteml kuatm a tresi ile ustala ykselir di... rak, kalfa olunurken; hem kalfasnn hem de ustasnn mu vafakati ve rzs aranm; kalfa usta olurken, hem kendi ustas nn, hem de ayn meslei icr eden ustalar meclisinin rzas art koulmutur. Bu kademelerdeki yetki ve sorumluluk hudutlar ile grevler, hi bir tereddde meydana brakmayacak surette yeter li ve kesin olarak tesbit edilmitir. Trk toplumunda esnaf olabilmek iin ahi olmak ve onun ku rallarna uymak zorunlu grlmtr. l, ile ve kasabalarda ahi tekiltlar; ehli hibre (bilirkii), iiba, mtevelli, yiitba, esnaf kethdas, ahi baba (vekili); es naf ise; rak, kalfa ve usta eklinde sralanmlard. Esnaf ve sanatkrlar, uzun bir zaman ve emekle edindikleri bilgileri bir sr halinde saklayp, herkese retmezlerdi. rak ve kalfalarn ustalara ustalarn, ihtiyarlara ve amirlerine hrm etleri vard. Esnaftan birinin ocuu mutlaka esnaf olacak diye bir mec buriyet yoktu. Grd tahsil ve terbiye syesinde istedii mes lee girebilirdi. Kendi mesleklerinde olmasn isteyen baba ocuk okuduktan sonra yanma alrd. Ttillerini babalarnn yannda ge irir, onlardan yol renirdi. Mslman-Trk esnaf ah-verite se net gibi bir belgeye itibar etmemitir. Vazifeye riyet edilirdi. Hi bir esnaf borlu kalmay istemezdi. te bu yzden gayrimslimler ocuklarna verdikleri tlerde : Dkknna gelen adama iyice bak tan. Gelen Mslman Trk ise korkma. Veresiye istese ver. Senet almasan da olur. nk o borcunu, sen istemeden getirir derlerdi. O devirde bir esnaf dierine bor verecei zaman, biri grr de itibar zedelenir diye, bor gnnden evvel gizli denir di.
33. FTVVETNMELERDE BULUNAN; AHLERN DER TRE VE GELENEKLER 1. Ahiliin Temel Felsefesi

33.

Ahiliin temel felsefesi, insanln yce esaslarn tekil eden esaslar; eline, beline, diline sahip olmaktr
267 Ali Rza Sayan, T arihin Getirdikleri, stanbul 1978, s. 381.

94

Elin anlam; elini haram a uzatmamak, hrszlk etmemek, kim seye fenalk ve kimsenin hukukuna tecavz etmemektir. Haklara riyet etmek, kendi kazancna kanaat etmek, kretm ektir. Baka larn krna el uzatmamaktr. Belin anlam; namuslu ve erefli olmaktr. Bakalarnn eref ve nmusuna da tecavz etmemek, hilekr, sahtekr, iffetsiz insan lardan nefret etme, zin ve livta etmemektir. Belini sk tutm ak tr. Dilin anlam; sr saklamaktr. Her duyduunu, bakalarna sylememek, yalanclk ve bilhassa iftira ve dedikodudan sakn maktr. Tatl dilli olmak, yalanclk, dolandrclk yapmamaktr.
33. 2. Ahilikte Meslee Giri

Ftvvetnmelerde meslee giri yle anlatlr : Rehber, eddi, petemal be kat bke, kat dre. Ama ed pamuk bezinden ola. nk Hz. Muhammed Aleyhisselm a gelen drr, ferace pamuk bezinden idi. Sonra bylece drlen ed, hur ma yaprandan rlm bir tepsi stne kona. Sonra seccdeyi e katlayp, tarikata dahil birine vere. Sonra aday, eddi ve sec cdeyi ahp, rehberin arkasnda dura. Rehber diledii b ir beti oku duktan sonra arkasnda duran adayn elinden tutup : -Es-selm aleykm ya ehli ed, es-selm aleykm ya ehli mrvvet; (yni, selm hayr dualar, sulh ve selmet sizin olsun, san'atkr kiiler., selm, hayr dualar, sulh ve selmet sizin olsun iyilik sever kiiler demektir.) Bu mmin karde, siz ulularn aya na gelip, siz hak severlerin nnde durm aktadr : Murad, siz ihtiyarlarn zincirine girip, bel balayp- siz ne'e klarna kul ol mak, hizmetkr olmaktr. Hakknda ne buyurursunuz? diye so rar. Mahfel ba : -Ne ola, gerei yaplmaldr, mbrek ola der. Yine bir takm trenlerden sonra; -Azizler bu m rid iin ne buyurursunuz.. ed sahibi olmaya ehil midir? der. Hazr bulunanlar : -Yeridir, yeri., mbrek olsun derler. Bundan sonra dualar okunur, uzun uzun tler verilir. 95

33. 3. Ahilik Eitim i Ahilerde eitimin ifah (szl) ve seyf (kll yahut asker) olmak zere iki blm hlinde yapld grlr. ifah e itim ; Tekilt dap ve erknnn retildii, Kur'n- Kerm okuma, yemekcilik, tarih, musik, biyorafi, tasavvuf, Trk e, Arapa, Farsa ve edebiyt dersleri okuyarak, dinleyerek, te kilttaki raklarla ve gerektiinde hocalarla birlikte tatbiki ola rak retildii bir eitim eklidir. Buna, sistemli b ir halk eitimi demek de mmkndr. Bugn Anadolunun bz yerlerinde varl n srdren ky ve esnaf odalarnda; tarih, din ve menkbe ki taplarnn ve yemek takmlarnn bulunmas, o gnlerin haytn dan arta kalan esaslardr. Seyf eitim : Bize, esnaf tekiltnn asker ynn gsteren silh ve kl eitimidir. Bu eitime, belli kademeleri aanlar al nrlar ve asker eitime tabi tutulurlard. Esnaf raklar, seyf ei time katlamazlard. Bu eitimi grmek iin; ahi grmek, eyh grmek ve ferd bir talim-terbiye dnemi geirmi olmak gibi art aranrd 33. 4. rakhk Treni Ftvvetnmeler'de rak karma trenlerine ok byk bir nem verildii grlr. ok iyi eitim grm raklarn bile, bu trenlerde baarl olmalar, hi de kolay deildi. Ftvvetnmelerde raklk treni yle anlatlr : Bu trenlerde raklara, ustalar ve eyhleri arasndan, bir ta km yardmclar rehberlik, yol gstericilik eder. Rehber eline bir tas su alr, eyhin nnden geri geri ekilir, elindeki tastan etraf sular, sprgeyi sol koltuunun altnda tu tar. Sonra tekrar eyhin nne gelip bir dizinin zerine ker, ey hin seccadesini ve eteini eliyle sprr. Rehber bu treni yerine getirirken, bir ok dualar da okur. Bundan sonra, rak ile rehberi, ellerinde tas, terazi ve hedi yeleri olduu halde eyhin nnde dururlar, baz beyitler okurlar. Hedij^eleri eyhin ve dier ihtiyarlarn nne koyarlar ve yine geri geri ekilirler.
268 S abahattin Glll, Ahi Birlikleri, stanbul 1977, s. 90.

96

Bu esnada meslek ve sanatla ilgili bz yeti kermeler ve ha dsi erifler okunur, bundan sonra, eyhin duas balar. raa na sihatler verilir, el pme treni yaphr. Ftvvetnmeler'de her esnaf; rann, eyhin ve ihtiyarlarn huzuruna nasl karlaca da anlatlmaktadr. Burada, ksaca, bir rnek vermekte fayda grmekteyiz : Bir terzi rana iczet, izin verilirken eyh, makas ve iplik geirilmi ineyi eline alr ve : - Oull imdiden sonra sana iczet vermi oluyorum. Bu se beple hell kazanmaya alasn. Haramdan saknasn. Kimsenin malna tamah etmeyesin, gz koymayasn. Bu makas gibi, doru sylemekte keskin olasn. Her trl ktlklerden uzak olasn. Bu arn ve ine, Hakk Telnm ztna irettir. Yni Hakk Tely her yerde hzr ve nzr bilip, ona gre hareket edesin. Her def ki, arn eline alasn, doru yolu anasn. Bir gn haktan ve yoldan dar ayak basma ki, hirette Srat Kprs'n doru ge esin. Debbalar, kasaplar, helvaclar, btn dier esnaf rgtleri kendilerine ait usllerle, buna benzer trenler yaparlar, raklarn eline o sanatn letlerinden b ir kan verirler. Dlgelerin eline bir destere, bir eki, bir makkap verilmesi gibi.
33. 5. Usta-rak likileri

Ftvvet ile tarihi balar bulunan ahilik tekiltnn ileyi inde mevcut olan disiplin ve dzen, toplumu ekip eviren bir takm kurallarla salanyordu. yle ki; tekilta giren ocuk iin usta, babalk hakkna e geni haklara sahipti ve usta-rak m nasebetine son derece nem verilirdi. Usta ran deta evltlk edinirdi Usta, dkknda; ocua sanatn, mesleini retirken ayn zamanda ahlken de ona rnek olur ve bal bulunduu tarikatn dbn da retirdi. Ahilerin bal olduu zviyelere de devam eden ocuk, bu zviyelerde b ir insann gnlk hayatnda karla t her eyin nasl yaplacan, madd ve mnevi haytn idmesi iin gerekli olan eyleri renmeye alrd. Lonca zviyelerin de bu bilgileri nazari olmaktan ziyde, amel bir ekilde yaayarak 269 Hilmi Ziya lken, Tarihi Maddecilie, stanbul 1963, s. 185.

97

renen rak, her bakmdan ahlkl ve saygl olmak mecburiyetindeydi. Zira, ustasnn ve ahilik tekiltnn rzsn almayan rak, kalfaha geemedii gibi zviyeye de kabul edilmezdi ran byne saygs ve nezketi o derecede idi ki, bir rak hatta kalfa, ustas tarafndan arnn b ir baka ustasna herhangi bir i iin gnderildii zaman; dkknlarn arka sokana alan ve Terbiye Kaps denen ufak kapdan; kendisinin rak, karsndakinin usta olduunu unutmayan b ir edeb ve hrmetle girerek syleyeceini syleyip ekilirdi ve usta oluncaya kadar da bir rak iin ona n kap kapal, ancak terbiye kaps akt Yemesi imesi ve dier ihtiyalar ustas tarafndan karlanan ve onun ahlk ile mesleini, yllarca yannda kalmak suretiyle elde eden rak, ustasnn takdiriyle ve loncada yaplan zel bir mersimle kalfalk nvanm alrd. Kalfa olan gen, yine senelerce sanatyla atba ahlkn da ilerleterek, son b ir merhalede iiykat gsterirdi. Kalfann liykati tesbit olununca, esnaf yine aralarnda usta olmasna karar verirlerdi. Sonra da, hazrlan diye kendi sine tebligat yaparlard.
33. 6. ed Balama - Petem al K uanm a, erbet me alvar Giyme

Ustalk iin yaplan mersim, kalfala gre daha zengin ve daha mnl olurdu. nk, usta aday, raklk ve kalfalk dnem lerini tamamlayp Petemal kuanaca veya ed balayaca^^ bu gnde diploma almaya, yni ustalk belge ve beratn almaya hak kazanm oluyordu. Onun iin bu mersimde; kalfa, ustalk hnerini isbatlayaca gibi, slm akide ve geleneklerine dayanan esnaflk ahlk ve terbiyesinden de imtihan edilirdi. Kalfalk d neminde hakknda hi ikyet olmamas, kendine verilen grevle ri dikkatle yapp, zellikle rak yetitirme hususunda titiz dav ranmas, teki kalfalarla iyi geinmesi tleniyordu. ed bir petemaldr. Esnaf trenlerinde bundan sk sk sz edilir. Bunun balanmasnda, katlanmasnda ve dier her hlinde bir ok anlam lar vardr.
270 Osman Nuri, Mecelle-i U m r-i Belediye, I, 542-543; Neet aatay, a.g.e, s. 135-140. 271 Sm iha Ayverdi, st,anbul Geceleri, stanbul 1971, s. 38. 272 Osman evki Uluda, petemal kuanmak, alma, say : 4, Ankara, 37: Neet aatay a.g.e, s. 29.

98

Ftvvet'de ed zerine u bilgiler verilir : Cebrail Aleyhisselm, Cennetten bir kuak getirdi, bunun pamuktan, ya da ynden olduu sylenir. dem'e; Y dem; bu kuaa edd vef derler. Szne vefl ol. ey tana uyma, her zaman onunla dman ol. Dnyaya itibar etme. Hakkn kaz ve kaderini sabrla karla.. Tki Allahn rzs h sl olsun diyerek, kua dem'in beline balad ve eline bir tu vererek : -Y dem! nereye gidersen, bu tu seninle olsun Tanr'nm bunda hikmeti, bilgelii vardr dedi. Bu eski ftvvetnmelerde; edd balama, erbet ime ve al var giyme treni yle anlatlr : Ftvvet mahfilinde, yni ftvvet ehlinin topland odada, o rta yerde fetlarm ulusu, ayakta ve Kbleye kar durur, Ez beslemeyle ftvvet hutbesini okur. Nakka Ahmed, ftvvet hut besi olarak u yetleri setiini syler Zinya yaklamayn, zi n, gerekten pek kt bir eydir. Kan, Tanr tarafndan haram edilenlerin kanma girmeyin, adam ldrmeyin, ldrlrse velsi ne, kaatile kar kudret ve tasarruf verdik ama, o kana sahibiz di ye de adam ldrmede ileri gitmeyin. Yetim malna ancak iyi bir niyetle yaklan. Yetim byynceye kadar. O mala dokunmayn. Ahde vef edin, nk ahitten sorulur. Bir ey tartarken hakk gzetin, doru lekle ln. Doru teraziyle tartn. Bu, sizin iin hem hayrl, hem de gzel bir itir. Bilmediin eyde srar etme. nk kulak, gz kalb, bunlarn hepsi, yaptklar eylerden sorguya ekilecekler. Yeryznde bbrlenerek yrme. nk ne dalar delebilirsin, ne boyun ycelere ulaabilir. Btn bunlar, Rabbin ya nnda kt ve nefret edilir eylerdir. te bu, Rahbin sana, hikme te it vahyettii eylerdir. Ona irk koma, onunla beraber baka b ir tanrya ibdete kalkma, yoksa kt halde cehenneme atlr sn. Bu yetleri okuduktan sonra. Peygambere, Ehl-i beyt'ine salvat verilir. Halifeyi, el-Nsr-ldinillah anar, lkenin pdihna dua eder. Tanr, suyu temiz yaratt. Tuzu, her eyi oldurucu ola rak halketti der ve Yce Tanr, u tatl su, bu da ac, kekremsi tuz dedi Onu ahd, bor ve sz verme almeti kld. Tanr lnet et sin, ahdini bozana szlerini ilve eder, tuzu suya atar. Bu sra
273 K u rn, XVII, srail Sresi, yet : 32-39. 274 K urn, XXV, el-Furkan Sresi, yet : 53.

99

tlip (terbiye), sol yanndadr. Sonra nakyb, meclistekilere Ey hazr bulunan ulular, bu tlib-i rgb, cedde ulaan ftvvet ed dini kuanmak ister ve sizinle, ulu Tanrya tevessl eder. Filn e3^h tutm ak diler der. Meclistekilerin rzsndan, onu kardelie ve arkadala kabulnden sonra sra ed (petemal) balama ii ne gelirdi. Bir nevi gayret ve iffet kemeri demek olan petemal usta, Khyya verir, o da, gen ustann beline veya sol omuzu ze rinden atarak sa koltuk alt tarafna hamayl gibi baladktan sonra, sa el sa elle, iki ba parmaklar darda kalmak zere biat ve ahd ederler (sadakat yemini verirler), bu anda khya, gencin kulana yava sesle sanatn srrn sylerdi. Sonra meclisteki gzel seslilerden biri fetih sresinin, onuncu yetleriyle balayan ar- erifi okur; arn sonunda dua edile rek, ftiha ekilir ve el plerek kucaklalr. Mersimin bu blmnden sonra gen, ustann yapt ilerin bulunduu torbay aarken, yiitba da bunlar teker teker bir g m tepsiye koyarak mersimi takip etmekte olanlara gstere gs tere dolatrr ve sonunda glbank ekerdi, Glbank tamamlayp Fatiha okuyan yiitba, -siftah uruna ak ola diye bau'ir, g m tepsideki gen ustann ilerini satmaya balar. Herkes bu i lerden birer ey alp karlnda tepsiye, deerlerinden ok fazla bir bedel koyarlard, Bylece dolatrlan tepsi para ile dolar, bu paralar da yeni ustann aaca dkknnn ilk sermyesini olu tururdu. Mersimin cmide veya ehir dndaki mesirelikteki bir yerde yaplan bir blm, bylece tamamladktan sonra, usta olan gence lonca sandndaki bu i iin ayrlan fondan bir dkkan alrd. Dkkn almas, yeni ustann bir mahlsa kavumasn, bir ad almasn gerektirirdi. Bu i iin de; loncada b ir ar okunarak isim duas yaplr ve lnceye kadar iinde nmus ve sadkatla alaca dkknn da yalnz braklan gen ustay, kdemlilerin hi biri kskanmaz, ticretini baltalamazd Osman Nuri Ergin, Osmanl im paratorlarnn klm kuanma geleneini* ahilerdeki ed, yni kuak veya petemal kuanma ile ayn nitelikte grerek unlar syler
275 MehmetZill, ev : Zuhuri Danman, Evliy elebi Seyahatnmesi, II, stanbul 1969, s. 186-195; Neet aatay, a.g.e, s. 154-156; Smiha Ayverdi, stanbul Geceleri, 39 vd., brahim Efendi Kon . 120-122. 276 O. Nuri Ergin, Mccello-i Umr-u Beiediy, C. I, s. 546.

100

Tahta clus eden Osmanl pdihlarna mc?yihtcn birisi tarafndan kln kuatlmas ile ahi tekiltnn bu gibi niersimi arasnda ikr bir fark grnmektedir. Ancak bu fasln sonunda da biraz izah edildii gibi taklid-i seyf mersimi, bel balamak tan baka bir ey deildir. H atta evlenecek bir kzn beline en son hizmet olmak zere, babas, bulunmad takdirde ilenin en b y tarafndan zel bir trenle balanan kuak ve bu srada ya plan tler hep ftvvet tarikatndan kalmadr. Mesirelerdeki trenler bir baka kalemden yle anlatlr

...stanbulda Veli Efendi, rpc, Kthane, Fenerbahe, amlca, Gksu, Beykoz, Saryer gibi mesirelere yaplan bir ge zinti ile balard. Esnaf teferrcIeri denilen bu gezintid'e adrlar kurulur, yem ekler piirilir, esnaf arasnda greler tutulur, saz lar alnr, oyunlar oynanr, sz ve saz sohbetleri yaplrd. Bu geziler, bzan bir hafta kadar srerdi. Btn gsteriler bittikten sonra, ustalk alacak kalfann yapt iler, bir atlas kese iinde getirilir ve bu iler yiitba tarafndan bir tepsiye konarak sanatn ustalarna sunulurdu. Sanat ustalar, zengin esnaf, bu ileri alrlar ve karlnda uy gun grdkleri bir paray tepsiye brakrlard. Bylece toplanan para yeni usta iin lk sermye aaca dkknn temeli olurdu. Ondan sonra yiitba glbank ve dualarla petemal kuatr ve yeni bir esnaf i hayatn, girmi olurdu.
obanolu ftvvetnamesinde ksaca geen yola girme (ftvvetcilie katlma) treni, Seyyid Hseyin ve Seyyid Muhammed ftvvetnmelerinde der beyn- mahfil ve dab- an bal al tmda, zelikle Radav'de eddin balanmas ve almas dualar, hutbeleri, tercmanlar, ok kark, uzun b ir biimde aklan mtr. Ftvvetnmelerde bahsolunan ed kuanmak ve bel ba latmak yorumlar ile kln kuanmak ve baka b ir deyimle ahi veya, ftvvet tekilt ile saltanat mersimi arasnda sk bir ilgi grlmektedir.
277 Trk Ansiklopedisi, Esnaf mad. 278 obrnolu Ftvvetnmesi, v. 103, b - 108, a. 279 Seyid Muhammed Aleddin el-Hseyini el-Radavi, M ifth l-Dakayk Beyn l-ftvvet vel-Hakyk, Dil ve T arih Corafya Fak. Kitapl, 14241 nr.l j^azma v. 48. b 78 b.

101

33.

7.

E snaf G ru p lan ve P irleri

Hemen hemen her ftvvetnmede deiik ve ok ayrm th r t beler ve trelerden biri de pirlerdir. Baz kiilerin kendilerine, nemli ve soylu kiilerden gster mek iin cedlerini. Peygamber devrindeki nl kiilerden birine balamalar eski bir modadr. Bunu doru imi gibi gstermek iin uydurma soy ktkleri dzerler. te bu modaya teden beri esnaf da uymakta, yapm akta olduklar ve o yzden geimlerini elde ettikleri sanat nce kim yaptysa onu kendilerine p r ya parlar. Ftvvetnmelerde esnaf zmrelerinden her birinin ok defa hayal ve uydurma bir velyi pr saydklar, adna edd baladkla*r, dkkn atklar, dua ve glbanklarda adn andklar, o sana tn hmisi tandklar grlmektedir. Bu esnaf zmreleri ve prleri unlardr
281

ullahlar : Abu-Nars Abd-Allah, Kasaplar : Abu-l-Muhcin, Ek mekiler : mer-i Berber, Bakkallar ve yemi satanlar ; Adiyy-ib n-i Abd-Allah, Sakalar : Selmn-i Kf, Snnetiler : Ubeyd-i Msr; N atrlar : Muhsin-bn-i Abd-Allah, Hamamclar : Mansr-bni-Kaasm-i Badadi; Debbalar : Ahi Evren; Terziler : Dvud-bn-i Abd-alRahmn- Berber, Okular : Ab-Sid, Hafzlar : Akyle, M uarrifler : Mansr-bn-i Abd-Allah, irler : Hassn-bn-i Sbit, Hub-nefesler : Ab-Habib Muhy-al-dn, neciler : Ab-Kaasm Mubrek, Nalbant lar : Ab-Sleyman-ibni Kaasm, Kuyumcular : Nsr-ibn-i Abd-Al lah, Helvaclar : Hseyin (Haan) Bsr, Attarlar : Husm-ibn-i AbdAllah- Kf, Kazzazlar : Abd-Allah-ibn-i Cafer-i Tayyr, Tcirler : Said-ibn-i Ab-Ubeyde, Pam aklar: Muhammed-ibn-i Ekber-i Ye meni, Saralar : Bun-Nsr-ibn-i Himiyy-i Badd, Penbe-duzlar : Ammr-ibn-i Ysr, Kllar : Esr-i Mind B aklar: Abu-lFeth ibn-i Abd-Allah, Hayme-duzlar : Nasr ibn-i Abd-Allah-al Mekk, Ferralar : Nasriyy-i Hind, Siper Duzlar ; Hasan- Kattal, avular : mrn-i Huz, Balklar ; Nasr-Allah Semmk, Cerrahlar : Abu-Ubeyde-i Cerrh, Neccarlar : Ab-l-Kaasm Abd-al-vahidi, krklar : Abd-Allah Habib-i Neccr, Talar : Kaasm-ibn-i Nasr-Allah, Okkular : Sa'd-ibn-i Ab-Vakkas, Yapclar : Ab Muhammed-ibn-i
280 Cemal Anadol-enol Grcanl, Trk Din ve Tasavvuf Msikisi, s tanbul 1984, s. 15. 281 Veliyddin Efendi K tphnesi, 3225 nr.daki Ftvvetnm e, 46. b 48, b.

102

Imrn-al Kavs, B oyaclar: mer-ibn-i Abd-Allhi Sebba, Kiri iler : mer-ibni Nasr-al-Kavs, B ardaklar: Abd-al-Fahhar-al-Medeni, iftiler : Gys-al-Harrn, B ahvanlar: Ab-Zeyd Baba Reten- Hind, B rekiler: Varaka; H urda-frular: Avn bn-i mrn, obanlar : Ab-rib-i Irk, Dellallar : Tayfr- Mekk, Dkm eciler: Vaid-Allah-al-Bahr, Sabuncular : Ahmed-ibn-i Abd-Allah, erbetiler: Muhammed-ibn-i Abd-Allah. Bunlardan baka on yedi kemer-beste (kuak baladklar) ve pri olduklar esnaf tifesi de unlar : 1- Selmn- F ris i: Berberler, 2- mer ibn-i mmeyye; Peyk ler, 3- Bill-i H a b e: Mezzinler; 4- Bride-i E slem : Sancaktar lar, 5- Z-n- Msr : Tabipler, 6- Suheyb-i R m : Ahiler, 7- Haan B sr: eyhler, 8- Kanber : Seyisler; 9- Kmeyl-ibn-i Z iy ad : Baz eyhler, 10- Abd-Allah-ibn-i Abbs : Mfessirler, 11- M lik-al-Eter: Beler, silhtarlar, 12- Muhammed-ibn-i Abu-Bekr: Mimarlar, 13Cmerd Kassb : Kasaplar, 14- Cbir-i A nsr: Nakybier, 15- Abu Zerr-i G ifri: Palan-duzlar, 16- Abul-D erd: Riyzt ehli, 17- AbU beyde: Reisler. Bir baka ftvvetnmede de bunlardan farkl olarak, u sa natlara rastlanlm aktadr Abidler; Abd-Allah Tayyr, Gemiciler : Hacca Beir, Mcellit1er: bn-i mer, H allalar: Mansur- Halla ve onun vastasiyle m ran Beir, Ho-hanlar (gzel okuyanlar) Seyyid Vehbi (1149 h. 1736) nin Sr-nme'si de; iftiler, de irmenciler, ekmekiler, kasaplar, debbalar, mumcular, berberler, saralar eski ve yeni bedesten esnaf, pabuular, bakkallar, tulumcular, ya yemiiler, kavukular, tekkeciler, yorganclar, yeni bedesten tellallr, esirpazar, tccar, halllar, marangozlar, ku yumcular, kazazlar, bezzazlar, alar, terziler, nalburlar, bakrc lar, tacirler, kemankeler, kalemciler, kalayclar, srma-keler, nal bantlar, sandalclar, seraserciler, semerciler, kalayclar, gibi esnaf zmrelerinin geilerini, bunlarn bir ksmnn r de aldn, aa yukar Evliya elebi gibi, fakat tabii daha sanatkrne ve terimli bir ekilde tesbit eder ki bu kitap bu bakmdan Evliy elebinin verdii bilgileri tam am lar
282 TosyalI eyh, Hac brahim olu Hac Baba Ftvvetnmesi. 283 Fakyri (K alkandelenli), Trift, st. niv. Kt. Trke yazmalar nr. 3051, v. 7 a. 284 stanbul niv. Kt. Trke Yazmalar, nr. 3974, 47, b - 53, b, 72, b 76, b, 81, a - 85, b, 89, a - 92, a, 99, b - 102, a.

103

Peygamberlerin hemen hepsinin bir san'at ve ticret ile geim lerini saladklar bilinmektedir. Bu bilgilere gre; baz meslekle rin balandklar peygamber ve evliyy yle sralayabiliriz : Adem : Ekinci, i t : Halla, dris : Terzi, Nuh : Marangoz, Hud : Tccar, Salih : Deveci, brahim : St, s m a il: Avc, shak : o ban, Y u su f: Saati, M s: oban, Z lfikil: Ekmeki, L t: M verrih, Aziz : Bac, lyas : ulhac, Dvud : Zrh, Lokman : He kim, Ynus : Balk, s : Seyyah, Muhammed (A.S.) : Tccar. Evliya elebinin eserinde sayd drtyz seksen esnaf zm resinden; geit resmine itirak eden vezirler, mr-i mirnlar, yn mollalar, muhzrlar, hatipler gibi dn vazife sahipleriyle alay a vular, glmanlar, acemi olanlar, asesler, celltlar, subalar gibi asker ve idr vazife sahiplerini, hatt yankesicileri, gayrimeru m nasebette bulunan delikanllar, siyseti i edinenleri bile say m akta, yalnz cemiyet ahlk- bakmndan kt grlenlerin prle ri olmadn sylemektedir Evliya elebi'nin izahatndan or duya dhil snflar anlald gibi, bugn artk tarihe karm olan muarrifler, n't-hanlar, pdih, vezr ve yan meddahlar, m neccimler, remmller, cenaze peykleri, tutyaclar, macuncular, akkmlar, aslanclar, ayclar, ok ve yay yapanlar, zrhclar, kum saatlar, sorgucular, sedef ileyenler, oymaclar, nakl-bendler, su yolcular, arabaclar, Eyp oyuncaklar, kaklar, hakkkler, kalpaklar, mrekkepiler, divitiler, hillciler vesaire de, bize ocukluumuzu hatrlatan ve bugn izi kalmam bir hale gelen zmreleri bildirmektedir. Bu zmreler arasnda seyyar satclar, dilenci eyhleri, bozaclar, seyyar mej^hneciler gibi bir ksm da cemiyetin zelliklerini belirtir. Ayn geit resminde Yahudi ka saplar, Yahudi attarlar gibi Mslman olmayanlar da var. Bunla rn hepsi ftvvet erknna dahil deildirler.
33. 8. Yedi K ap

Ftvvette olanlarn zerine u yedi kapy balamak ve ^'^edi kapy amak gerekir 1 Hasislik kapsn balaya, cmertlik kapsn aa. 2 Zorla i grdrme kapsn balaya, iyilik kapsn aa.
285 Evliya elebi, Ter : Zuhuri Danman, Seyahatnm e, stanbul 1314, C. II, s. 208 - 338.

104

3 Kzgnlk ve heves kapsn balaya, honutluk ve kanaat kapsn aa. 4 Tokluk ve lezzet kapsn balaya, nefis krm a perhiz ka psn aa. 5 Halktan mid kapsn balaya, haktan yana rec ka psn aa. 6 Faydasz, anlamsz sz syleme kapsn balaya. Tanry anp gzel sesle okuma, konuma kapsn aa. 7 eytanlk kapsn balaya, Allah kaplarn aa. 34, ESNAF VE SANATKR KURU.ULARINN GEDK HLNE GEL X V n. yy'a kadar yalnz slm toplumuna it bulunan ahilik, im paratorluk topraklarnda gayrimslimlerin says oaldka es naf ve sanatkrlar arasnda din ayrm gzetilmeden b ir birlik meydana getirme arzusu domutur. Meydana getirilen yeni ku rulu gedik karl tekel ve imtiyazdr. Anlam; sahiple rinin ileyecei ii bakalarnn ileyememesi ve sataca eyi ba kalarnn satamamas art ile hkmet tarafndan verilen senedin iindeki hkmlerin kullanlmas ve yrtlmesidir. Gedik, eklindeki esnaf ve sanatkrln, 1727-1860 yllar ara snda srd grlr. Prof. Neet aatiiy, gedikler hakknda bize u bilgileri ve riyor Gedik biiminde esnaflk ve sanatklk 1860 ylna kadar sr m tr. O zamanlar, bir sanat ve ticretle ka kii urar ve iinde alan dkkn, maaza, atlye vb. ne kadar yer varsa, bir mec buriyet ortaya kmadka, bulunandan ok ya da eksik olmama s tekelci kural, gerek esnafa ve gerek hkmete korunulduundan bir kii raklktan ve kalfalktan yetiip te boalan ya da ger ek gereklilik zerine yeniden alan bir ustalk yerine gemedik e, yni gedik shibi olmadka dkkn ap sanat veya ticret yapamazd. Ancak ellerinde imtiyaz fermanlar olan kiiler, sanat
286 Bak. Cevat Hakk Tarm, T arihte Kreliir - Glehiri, stanbul 1918. 287 Neet ,a? tay, Ftvvetilikle Ahiliin Ayrm tlan, Belleten, C. XI,, say : 159, Temmuz 1956dan ayr basm, Ankara 1976, s. 437.

10.^

veya ticret yapabilirlerdi. Bu fermanlar, esnafm saylarmm art rlp eksiltmemesi ve mlk shiplerinin eski kiralarm artrm amas ve gedii olmayanlarn sanat ve ticret yapamamas ve boalan ge dikler esnafnn rak ve kalfalarna verilmesi, dardan esnafla kimse kabul edilmeyip raklktan ve kalfalktan yetitirilmesi h kmlerini kapsarlar. zet olarak gedik, sanat ve ticret ile uraabilme yetkisidir. Tanzimat sonras, ticret ve sanayiin gelitirilmesi dncesine karlk esnaf arasnda tekel uslnn kaldrlmas dnlm t. Esnafm gedik senetlerine dayanarak tasarruf ettikleri emlkin ellerinden gidecei korkusu geerli belgelere dayanan gediklerin emlk zerindeki deerinin korunmas yznden bu tasar bir s re gecikti. Ancak, 1860 ylnda; maliye, evkaf hzineleri, Darphne-i mi re, Mekteb-i Tbbiye'den ve mstesna vakflar mtevellileri taraf larndan yeniden gedik senedi verilmemesi ve hav gediklerden boalanlarnn satlmamas hakkndaki emir ve sonraki yl kan bir tzkle sanat ve ticrette tekel usl kaldrld 35. AHLKTEN LONCALARA GE Dou lkeleri ile yaplan ticret geliip geniledikten sonra, talyan ticret merkezleri ile ilikilerin kurulm as, loncalara ilgi yi ortaya kard ve ahiler tekke ve zviyeler yerine loncalar da toplanmaya baladlar. Loncalar ayn meslekten kimselerin b ir prin ynetimi al tnda meydana getirdii zel dernek, yelerinin belli zamanlarda topland yer olarak tanmlanr Esnafn ahi tekke ve zviyelerinden uzaklaarak, loncalarda birlemesi, gedik dncesinden trdr. Lonca ynetimini gs teren temeller unlard Loncalar, genellikle her esnafm adyla anlyordu. Her esnaf kolunun kendileri tarafndan seilen bir ba vard. Buna ncele288 Stk, Gedikler, stanbul 1325, s. 31-41. Osman Nuri (Ergin), Mecellei U m r-u belediye, stanbul 1922, C. I, s. 652 vd. 289 M eydan Larousse, loncalar mad. 290 M ithat G rata, U nutulan Adetlerimiz ve Loncalar, Ankara 1975. s. 102 vd.

106

ri ahi baba, sonra kethda, khya mtevelH deniHyordu. Loncalar, arnn uygun bir dkknnn zerindeki odada bulunurlar, toplan tlar buralarda yaparlard. Her esnafn her eit hizmetleri dorudan doruya mtevelli tarafndan grlrd. Mtevelli, esnafa kar sorumluydu. Mte vellinin yannda stadlar tarafndan seilmi be kiilik bir lonca heyeti vard. Bu heyet, mtevelliyi kontrol ederdi. MtevelH ola cak kimsenin, stdlrda olmas en az std yetitirmi bulun mas iyi hretinin olmas gerekirdi. Lonca Heyetine seilecek ola nn da be senedir stad olmak mahkmiyeti bulunmamak, do ruluu ile tannmas art vard. Lonca idare heyetinde esnafla ilgili olaylar grlrd. Khyalar meclisi, byk meclisti. Her ayn son Cumasmda toplanr, ilerinden biri lnceye kadar bakan seilirdi. Ziyafet h e y eti; Ylda bir defa mesirelerde veya gezinti yerle rinde toplanrd. gnler to p lan ts: Yllk genel toplant olup, gn gece srerdi. Lzum hasl olduunda olaanst toplanlrd. Olaanst toplantda sonu ahnmazsa, memleket toplants yaplrd. Her esnafn bir sand vard. Buna esnaf vakf, esnaf sand, esnaf kesesi de denilirdi. Her esnaf sandnda alt kese, blm hesap bulunurdu. Atlas keseye senetler ve kymetli evrak konulurdu. Esnafa it mlkn ve vakfn tapu senetleri yeil kesede sak lanrd. Belirli bir parann (yedek) saklanmas iin rme kese kulla nlrd. lemeye verilen para ile senetler, krmz keseye konulurdu. Her trl gider belgeleriyle cri hesap, beyaz kesede bulunurdu. Vdesinde tahsil edilemeyen alacaklara it senetler ve bunlar la ilgili dier evraklar siyah kesede saklanrd. 107

Sandn geliri, mlk kirasndan, balardan meslee giri ykselite A^erilen idatlardan, teberrudan, sanda balanan pa ralardan temin edilir; esnaftan dkn olanlara, yardma muh talara, hastalara, lenlere yardm edilirdi. Raphaela Lewis; loncalar hakknda bize u bilgileri vermek tedir Osmanl devrinde yalnz debbalar, eerciler, dericiler ve ayakkabclar ahi derneklerine balydlar; dierleri iin bu der nekler dn nemlerini yar yarya kaybetmi, her meslee mahsus sendika hlini almlard. Her dernekte eyhin altnda nem srasna gre ustabalar, ustalar, kalfalar, kalifiye olan veya olmayan raklar bulunur; bir de dernein erefini korumakla grevli inzibat m emuru veya kh ya olurdu. Kasabalardaki esnaf ve sanatkrlar da bu derneklerin yesi idiler. Fakat bu dernekler, ounlukla ehirlerde bulunur du. Bunlarn mahall ballklar mill sadakattan nce gelirdi. steklerini hkmete kabul ettirmek iin stanbul'daki loncalarda kandrabildikleri vezirlerin yardmna mracaat ederlerdi. Her der nein ehirde bir odas bulunur, lonca denilen bu yerde toplanlp meseleler tartlr, yeler arasndaki anlamazlklar zlrd. Yallar ykseke bir mahlde, dierleri ise yerde otururlar, us taba rtbesinden aa olanlar, ieri alnmazlard. Baz disiplin meseleleri kad'ya gtrlrse dc, bunlarn m.mkn mertebe der nek iinde hlledilmesine allr, yallarn uygun grd ce zay tatbik etmekle grevli olan khyann kam ve denei her kesin grebilecei bir yerde duvara asl dururdu. Dernein ere fini lekeleyecek cinsten su ileyen sanatkrlara ksa karlma cezas verilir, daha ar hallerde dernekten atlarak hayatm kazan ma hakk elinden alnrd. dareciler her aym ilk ve nc cuma gn toplanr, bu toplantlarda 3^elerden duyduklar, grdkleri ve dernein menfaatlerine tesir edebilecek her eyi anlatmalar beklenirdi. Bir de dernek kasasndan yardm isteyenlerin duru munu incelemekle grevlendirilen iki yenin raporu dinlenirdi. Bu her yenin haftalk veya aylk yardmlaryla toplanan mterek bir 3^ardm fonuydu ve ksmen dn iler iin kullanlrd. Mesel; her yl Ramazan'da bir cmide K urn okutulur, fakirlere yiyecek datlr, ksmen de hastalanan veya ml skntya den dernek ye291 R aphaela Lewis, Tere ; Mefkre PoroJ^ Osmanh Trkiyesinde G n delik Hayat, stanbul 1973, s. 151-152.

108

lerinin ihtiyalar iin harcanrd. Paras olmayan ailelerin cenaze m asraflar karlanr, ilerini geniletmek isteyen ustabalara bor verilirdi. Bundan baka mahalle sandna da idat denir, bu radan da bor alnabilirdi. Bu sandk mahalle skinlerinin ba la n adak arayanlarn istekleri yerine gelince baladklar para ve yeni bir ie balarken verilen hediyelerle a3^akta dururdu. Muh ta olanlar bu kasadan bor alabilir, bu para ayrca yanan evle rin yeniden yaplmas, yetimlere yardm etmek maksadyla kulla nlrd. Loncalarda haric ve dahil olmak zeer iki trl yelik varHaricler; emekliler, gszler, sakat ve hastalar olmak zere e ayrlyordu; Emekliler, esnaftan yallk sebebiyle dkknna gidip gele meyenlerdi. Sermyesi olanlarn iini kalfalar grrd. Gszler, esnafn hereyden yoksun olanlar idiler. Bunlar imkn lsnde yardm grrlerdi. Sakat ve hastalar, hangi derecede olursa olsun; sakat olup iyileemez hasta olanlard. Dahiller, derecede toplanmlard; Bunlarn birincisi, yamak ve raklar idiler. Bir esnafa yamak olabilmek iin on yandan kk olma mak ve ie devamnn velisi tarafndan salanmas gerekiyordu. lk yl parasz ve devaml olarak yamaklk eden, rakla yk selir, rak olacak ocuun ustas, kalfalar, velisi o esnaf reisinin dkknnda toplanrlar, reis gerekli tenbihleri yaptktan sonra haf talk creti tayin ederdi. Bu cretin iki haftalk tutar, usta tara fndan esnaf sandna terfi harc olarak yatrlrd. raklk devresini geiren genler kendilerine verilen kesilmi veya hazrlanm ileri cesretle yaparlard. Ustann bulunmad zamanda ustann yetkisine shiptiler. yl raklk eden kalfala ykselirdi. Bir prden renilen sanat yeniden nesilden nesile ulatr lrd. Herhangi bir devirde o sanat en iyi bilen usta saylrd. Us talar ii hazrlar, kalfa ve raklar meydana getirirlerdi.
292 k tisat ve Ticaret Ansiklopedisi, Esnaf Tekilt maddesi.

109

Kalfann ustala geiinde yerine getirilmesi gereken artlar vard. En az yl kalfalk etmi, bu sre iinde kendisinden her hangi bir ekilde ikyet edilmemi, verilen grevleri yapm olmak artt. Bilhassa, yetitirdii rak ve sanatna verdii deer gz nnde bulundurulurdu. Sermyesini hangi yoldan temin ettiine baklrd. Bu durum lar ustas tarafndan lonca ynetim kuruluna aklandktan sonra kalfann ustala kabul trenine karar verilir di. Tren, khyalar kknde yaplrd. Ustalar, dire eklinde iki sral otururlard. Direnin ortasna konulmu yuvarlak sedir ze rinde de, khyalarn en yals yer alrd. Usta olacak kalfa sanda, khyas solunda std olduu hl de salona alnrd. nce yeni usta, sonra stad sonra da khya salondakileri se lmlard. Toplantlardakiler hep bir azdan karlk verirlerdi. nce a duas yaplrd. Sonra, m ft meslekle ilgili aklamala r yapard. Daha sonra yksek sesle her peygamberin meslekleri Hz. brahim tuzcularn, Hz. Adem ekmekilerin, Hz. id halla larn, Hz. dris yazc ve terzilerin, Hz. Nuh tcirlerin ve gemicilerin, Hz. Salih devecilerin, Hz. smail avclarn, Hz. shak obanlarn, Hz. Yunus balklarn, Hz. Yusuf saatilerin, Hz. Zlkf frncla rn, Hz. Muhammed Aleyhisselm bahvan ve tcirlerin pr oldu u sylenirdi Esnafn silsilesi, bu esnafm pirine getirilir ve gerekli tler verilirdi. Sz verilen yeni stad kendisinin stadndan bir hakk olmadn bildirir. stad kalfasnn srtn okayarak Ta tu t altn olsun. Allah seni iki cihanda aziz etsin. Tuttuun iten hayr gr. Erenler, pirler yardmcn olsun. Allah rzkn bol etsin. Yok sulluk gstermesin. Sknt ektirmesin, Allah'n yasaklarndan sa knmaz isen yirmi trnam Ahirette boynuna engel olsun der, sonra da kalfasnn belindeki kalfalk petamahm karp kendi eliyle ustalk petamaln balard.
36. AHLKTE YARGI VE CEZA

Ftvvetnmelerde ahilikteki ceza uygulamas yle anlatl m aktadr;

293 Alblbaki Glpnarl, Trkiyede Mezhepler ve Tarikatlar, stanbul 1969, s. 252-257.

110

Esnafn hile yapmas, halk aldatmas, sanatn kt yolda kullanmas ar ekilde cezalandrlrd. Ceza eklini esnaf lonca snn altlar denilen ihtiyar heyeti tesbit ederdi. Bu cezay ise yiitba uygulard. Cezalar sua gre, dkknn b ir ka gn ka patlmas veya suu ileyen suun nemine gre iten el ektirme olurdu. Bu cezalar bazan kolektif de olurdu. Yni sulu rak veya kalfa iken ceza ustaya, ustann i yerine verilebilirdi. B yk cezalar ise belde kads tarafndan takdir edilir ve uygulanr d. Cezal esnaf, cezasn hapishneye gnderilmeden loncada e kerdi. Esnaf khyalar, en kk yolsuzlua dahi gz yummayp bir gnden gne re'sen dkkn kapatmaya yetkiliydiler. Kald ki, esnaf bu trl cezalar hak edecek bir yolsuzluk etmezdi. Bunun la beraber, b ir yolsuzluk vukuunda stanbul Kadl'nin esnaf ni zm iin tesbit ettii artlara baklr ve loncada, su arsa Ka dlkta yine lonca heyeti ile beraber hkme balanrd. Esnaf iin tyin olunan cezalar unlardr : 1- Tazir, bu dayak demekti. 2Esnafn hakkndan gelme, bu da hapistir. 3- Esnafa siyset, bu dam demektir. Ayrca esnafn uymaya mecbur olduu esaslar, en ince ayrn tlarna varncaya kadar tesbit olunmutu. Mesel Hicr 1040, m. 1630-1631 tarihli nizmnmelerde yle deniliyordu Ekmekiler - rekiler : Ekmekinin ekmei, rekinin rei, i kara, eki ve noksan olmaya; olursa dirheminden bir ake ceza alma (o devrin parasna gre ok ar bir ceza).,. Elekleri sk olup, ekmek kepekli olmaya, olursa ekmekiye muhkem siy set oluna (esasl ve hcre cezs verile)... Yine Evliya elebi'nin bildirdiine gre, o devirde yni XVII. yyda stanbul'da esnf- habbeznm dkknlar 999 olup, nefert onbindir. Esnaf loncas ve khya, eskiden beri devam ede gelen usl ve nizma aykr hareket eden, hilekrl, hrszl huy edinenle ri meslekten terk ettikleri gibi ceza esnasnda da zindan da otur mak yerine, ya krek ektirirler veya tersnede, iplikhnede en ar ilerde amele olarak almaya mecbur tutarlard.
294 Mehmet eker, slm da Sosyal Dayanma Messeseleri, Ankara 1984, s. 126; Ayrca Bak; M ahm ut Tezcan, Sosyal Deime Srecinde an kr Y rn Sohbetleri-K ltrel Antropolojik Yaklam, Ankara 1989, s. 29-33.

111

Esnafn hastalanma, doum, lm balerinde lonca sand, b tn im knlar ile seferber edilir ve esnaf eli, bm nde braklmaz d. Loncalarn, bir gzel sosyal davran da, btn lonca esnaf nn raklar, kalfalar, ustalar, mirleri ve ihtiyarlar ile topluca, senede bir defa lonca sandnn bu i iin tahsis olunan fontmdan mesirelere gidip, bir iki bzan gece 15-20 gn orada kalp elenmeleridir. Genler trl oyunlar, yallar da rifne sohbet ederlerdi. Gidilen yerler arasnda Haydarpaa ayr, Kksu, Bey koz, Bykdere, Florya, Kathne gibi yerlerdi zetle; Trk esnafnn loncalar, gerek sanat disiplini gerek ahlk mesuliyetler ve gerek sosyal bakmdan devrinde en ileri ve mkemmel durumda idi. O kadar ki loncada, doruluk ve hell kazan, hakkna kanaat iki byk meziyet olarak asrlarca hkim olmutur. Esnaf, imltm istenilen, aranlan evsafta yapar; tic ret ehli de tart ve lde zerrece hile etmez ve ancak mer k rn alarak satard. Hile yapmasna lzum yoktu, zr lonca, her trl madd ve mnev ihtiyalarn garanti altna almt. Esnaf teekklleri ierisindeki yle idi dvlar ve yarg usul ise

Esnaf teekklleri veya bir esnaf tarafndan dier ayn esnaf mensubu, yhut dier esnaf mensubu tarafndan ve hatta esnaf te ekkllerine mensup bulunmayanlar tarafndan esnaf mensuplar aleyhine yiitba nezdinde alrd. Yiitbamdan dv, ahi ba baya arz olunurdu. Dv iki esnaf teekkl arasnda olup da taraHardan biri debba esnaf, tekiler stnde rhan ve otoriteyi hizdi. Bu fark, pirlerinin Ahi Evran olmasndan ileri geliyordu. Dv neticesi aleyhine olann, ilk karar veren yiitba ise, ahi babaya (vekili) m racaat ve temyiz edebilirdi. ki tarafnda birer esnaf teekkl olup da tabak esnaf yiitbas karar vermi idiy se, aleyhine karar verilen taraf da ahi baba nezdinde temyiz ede bilirdi. Kendisine arz edilen dvnm icb ise, yiitba; esnaf (Uslu lar, ustalar) mahfeli azasm toplar, onlar huzurunda dv ve m295 Neet aatay, a.g.e, 147-150; R eat Ekrem Kou, stanbul Esnaf, Bar Dnyas, say : 72, s. 45. 290 Hseyin Stk Kker, Tefsir-i MevLna M ustafa ve Vakflar, VakfD.r Dergisi, C. IT, 225.

112

dafaalar tetkik, tahkik eder, oylar olanlarn fikirlerini alr, karar ve hkmn sebeplerini anlatarak tebli ederdi. Mahfelde esnaf eyhi, ahi baba vekili de hazr iseler, yiitba kararsz bulunduu hususlar hakknda kendilerinden fetv mhiyetinde fikirler alrd. K arar ve hkm sonra verilirdi. Fakat bu hl, hkm n temyiz edilmesine mn deildi. Mahall son merci olan ahi baba vekilinin kararn temyizi, bir ka ylda bir yapt ziyreti srasnda; Kr ehir Ahi Evran zviye ve Tekkesi eyhi olan ve Seyyid nvaniyle imza koyan asl byk ahi babaya arz olunabilirdi. Ancak bu hl, sembolikti ve hemen hi vuku bulmazd. Dv sebebi olan olayda; dvcmm ahs zarar grm olmas veya olmamas hlinde uygulanacak cezalarda hafiflik sertlik olur du. Dvc szden zlm idiyse zr diletmek, kahve ve ay sm arlatm ak gibi bartrc usl yeter grlr, genel ve meslek dap dna klm ise, ihtar ve nasihatta bulunulur, aykrlk nemli idiyse, jnkardaki cezalardan birisi verilebilirdi. 1 Suluyu -kendi deyimlerince yolsuzu- m asraf ve ikram yapmaya zorlamak, 2 Dkkn kapatm a kurban kesme, lokma karmaya icbar, 3 Hammadde tevziatndan hari tutma, 4 Mml mal satlarnda hisse ayrmama, 5 Selmlamamak, yardm etmemek -genel boykot- Meslek ve diynete it olmayan kusurlann cezas aypla 3ac nasihatti. Dv olunan herhangi fi'iliyle dvcmm sdece madd bir zararn mcip olmusa, eski hlin idesi veya zararn tazmini ile de mkellef tutulurdu. Dv neticesinde verilen hkm, derhal uymay gerektirirdi. K ararlara uymayanlar aleyhinde cezalarn derece derece tatbiki ne gidilirdi. Boykot bunlarn en serti idi. Buna btn esnaf te ekklleri mensuplar da itirak ederlerdi. Hkm temyiz etmek de, icra ve infaz geciktirmezdi, Aslolan, esnaf nizmna kaytsz uymakt, Hak, yanllk varsa sonradan sahibine dnebilirdi. Hkm tebliinde yumuak bir ekilde; yolsuzsunuz deni lir, mahkm ise; yolumu amak iin ne emir buyurursunuz? diye sorar renir; yolumdaym sz ile itaatini teslimiyetini bildirir 113

ve hemen yolunu amak zeer eezanm tatbikine geerdi. Yolsuz karlmay gerektiren hl, esnaf mmllerinin normu, formu bak mndan kalite drme idiyse, byle mmllerin hepsine el konu lur ve bunlar imh olunurdu. Bir aralk esnaf teekkllerinin ho grl davranmalar yznden bu uygulamann azald, bunlar iin devlet otoritesinin mdhalesi istendii de bz kayt ve bel gelerden anlalmakta ise de Tosya'da, bu ceza son zamanlara kadar yrtlm tr. Bu meyyidenin istisnasz herkese tatbik edildii mddete mml mal rakipsiz kalabilmi, ilerleme devaml ve mterek olmutu. Kayda lzum olmasa gerek ki, devlete el konulmas kanun icb fiiller, esnaf m ercilerinde grlmezdi. Fakat ayn fiiller esnaf nizmna da aykr ise, bu cihetten ayrca tetkik olunur ve karara balanrd. Krehir Ahi Evran Dergh Postniini olan asl Ahi Baba, vard yerde Ahi Baba ve zviyesi varsa oraya, yoksa debba es nafna misfir olurdu. Tosya'da Tefsiri Merhum Zaviyesince ikamet ederdi. Esnaf toplar, ikyetleri olup olmadn sorar, varsa zer verdii hkm taraflar, hatt tekilta mensup olmayanlar iin kaziyye-i muhkeme gibi mer'i ve muteber olurdu. ikyetler ve dvlar grldkten, gn amayan misfirlik bittikten sonra : Sanatnz ilerletin, ykseltin. Birbirinize karde sevgisi ve saygs ile balann. Yolsuz ilere, haksz hrslara sapmayn, n sanlnz, Mslmanlnz unutmayn. Gnl zmeden, canlya ceza vermeden, cema'ati terk etmekten kann, seh ve kerem sahibi, m uhtalar ayrd etmeksizin hizmet ve yardm ehli olun!... yolunda nasihatlar eder, giderdi. Bu nasihatlar, ftvvetnmelerde, ecerelerde yazl olan ahi lik gelenek ve esaslarnn bir zeti idi. ...Ahi babalar (Krehirdeki Ahi Evran Zaviyesi seccade-niinleri) bir ka ylda bir det tefti gezisine karlar, hemen her yere urarlar, esnaf teekklleri ve ahi baba vekileri tarafndan ikram ve sayg grp, arlanrlard. Halli geliine braklm uyu mazlklar ve meseleler var ise, tetkik edilip hkme balarlard. Uradklar yerlerde temsilcileri yok da ehilleri varsa, iczet ve rip, ahi baba vekillii verirler ve berat verilmesi iin Divn H 114

myna arz eylerlerdi. Asl Ahi Bahann gerek esnaftan, gerek vekil lerinden destei yoktu. Sdece seyahat m asraflarn karlasn diye esnaf avarz sandndan yeter m iktarda para verilirdi... Ahiler hakknda verilen ceza kararlarnn, hukuk dvlarndan farkh olduu grlr. Bu zellikler, unlardr; Hkm verme ve hkmn uygulanmasnda adlet byk bir sratle yerine getiriHrdi. Verilen kararlar yaralayc-ykc deil, daha ok eitici ve islh edici nitelik tayordu. Dvlara konu olan sularda, belli bir seviyeye kadar esnaf tekilt, o seviyeden taan sularda ise, devletin resm yarg m er cileri meseleyi ele alyordu. Su ileyen bu suu inkra sapmayarak kabuleniyor, adil ola candan phe etmedii hkmlere gnl holuu ve tam bir itaat le uyuyordu. Hkmn temyiz kaplar ak tutuluyor, uygulama sonucu bir hakszlk,ya da yanllk yaplm ise; esnaf tekilt uranan za rarn mnen ve hatta maddeten telfisi imknlarna sahip bulunu yordu.
37. AHLK VE DEMOKRAS

Ahilikte seim uslne dayanan bir rgtlenme sistemi olduu grlr. Esnaf kethdas, yiitbalar, iibalar, ehl-i hibre (bi lirkii)'1er, st kademelerce tasdik edilir, ya da reddedilirlerdi. Ustala ykselme trenlerinin btn eyhlerin izinleriyle ya plyordu. Bu seim onaylama durum unun Krehir Postniinlii tarafndan bozulmas zerine devlet mdle gereini duymu ve zamanla esnaf mertebelerine kadlar, kaymakam ve vliler ve hat t pdihlar tarafndan tyin usl ile adam lar getirilmilerdi. nl yiitbalar, halk esprisinde ifadesini bulan idiba duru muna drlnce zamanla ahilik kaybolup, gitmitir
297 Prof. Dr. F. Taeschner, K rehirde Ahi Evran Zc.viyc.;in!: rnxvcilisine ait 1238/1822-23 trTihli bir ber.,t, Vakflar Dergisi. C. III.

115

40. 40.

KAYNAKA 1. Basl E serler

1. AB SAD FAZLULLAH B. EBUL-HAYR L-MHEN, Hlt ve Suhnnan, Petersburg 1899. 2. AKDA, Mustafa; Trkiye'nin ktisd ve tim i Tarihi, stanbul 1977. 3. ALYY B. EL-HASAN B. CA'DVEYH, K itb M ir't l-Mlk -Mrvvet, Millet Ktphanesi, Hekimolu Ali Paa K tphnesi, nr. 479, v. 99 a-106 b. Arapa yazma. 4. ANADOL, Cemal; Anadolu'yu Aydmlatanlar, Peygamber Mu cizeleri - Evliy Menkibeleri, stanbul 1984. 5. ANADOL, Cemal - GRCANLI, enol; Trk Din ve Tasavvuf Msiksi, stanbul 1984. 6. AIKPAAZDE DERV AHMED AIK, kpaazde Ta rihi, stanbul 1332. 7. AYVERD, Smiha, brahim Efendi Kona, st. 1964-73-82. 8. AYVERD, Smiha, stanbul Geceleri, stanbul 1971. 9. (Balhasanolu) Necip sim (Yazksz) ve Mehmet Arif, Osmanl Tarihi, stanbul 1335. 10. BARTHOLD, W; ev : Ragp Hulusi (zden); Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul 1926. 11. BLOCHET, E; Histoire des Sultans Mamloucks in Patrolopia Orientalis, Paris 1919. 12. BROCKELMANN, C.; ev : Neet aatay, slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, Ankara 1964. 13. CAHEN, Claud; Sur les traces des premires Akhis, Fuat Kprl Armaan, stanbul 1953. 14. CAHZ, (Ahmed Zeki Paa), Kitb et-tac fi Ahlk el-mulk. Kahire 1914. 15. CEMALEDDN ATAULLAH HSEYN, (Ter: Benlizde), Ravzat l Ahbab, 1-4 cilt. 16. CEVDET PAA, ev : Ali Rza Erszen; Tarih-i Cevdet, s tanbul 1894. 118

17.

18. 19. 20.

21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39.

AATAY, Neet; Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, (Gzden Geirilmi, Ekler ve Dzeltmeler Yaplm) (2. Basm), Kon ya 1981. DANMEND, . Hami; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1952. DEBBAOLU, Ahmet; slm ktisadna Giri, stanbul 1979. EBL FEREC AL B. EL-HSEYN B. MUHAMMED B. MUHAMMET B. AHMET-KURE EL-SBAHN, Kitab elAani, 2. Bask EBL FDA, Tarih-i Eblfid, A/lsr 1325. EKNC, Yusuf; Ahilik, stanbul 1988. (ELDEM) Halil Edhem, Dvel-i slmiye, stanbul 1927. ERGN, Osman Nuri; Mecelle-i Umr-u Belediye, stanbul 1922. ESTEREBAD, Aziz b. Erdeir, Bezm Rest, stanbul 1928. FLESCHER, H. Ali's hundert Spruch, Leipzig, 1837. GAZZL, hya-u Ulm-u Din, Kahire 1282. GBBONS, Herbert Adams; Osmanh m paratorluunun Ku ruluu, eviren : Ragp Hulsi zden, stanbul 1926. GORDLEVSKJ, V.; ev : Mualla Serdem, Trkiyede Es naf Tekiltlar, stanbul 1971. GLPINARLI, Abdlbaki; Mevlnadan Sonra Mevlevlik, s tanbul 1933. GLPINARLI, Abdlbaki; Trkiye'de Mezhepler ve Tarikat ler, stanbul 1969. GLPINARLI, Abdlbaki; Trkiye'de Mezhepler ve Tarikat ler, stanbul 1969. GLPINARLI, Abdlbaki; Yunus Emre Divan, stanbul 1948. GLLL, Sabahattin; Ahi Birlikleri, stanbul 1977. GLEHR, Slej'man; Mantku't-Tayr. Tpk Basm, Anka ra 1957. GRATA, Mithat; Unutulan Adetlerimiz ve Loncalar, Ankara 1975. HALLA, Kitb l-Tavsn, Paris 1913. HAAN B. SABT, Divan, Kahire 1929. BN ARAB, Dr l-ktb el Arabiyye, Msr 1329. BN BATTTA, (Haz ; smet Parmakszolu), Seyahatnmesinden Semeler, stanbul 1971, 119

40. 41. 42.

43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51.

52. 53. 54. 55. 56. 57. 58.

BN BATTUTA; Travels in Asia and Africa (1325-1354). e viren : H.A. London, 1968. BN BATTUTA, Voyages dlbn Batutah, ed. C. Defremery et. B.R. Sanguinetti, Paris 1877. BN BB : Anadolu Seluklu Devleti Tarihi, bni Bibi'den Farsa M uhtasar Seluknamesinden N otlar lave Eden. Fe ridun Nafiz Uzluk. eviren : M. Nuri Genosman, Ankara 1941. BN KUTEYBE, Kitb l-Maarif, Gottingen 1850. stanbul Esnaf ve Sanatkrlar Dernekleri Birlii, Ahilik ve Esnaf, stanbul 1986. KALKAEND, Ahmed b. Ali; Hsn et-Tavassul. KALKAEND, Remy-i Bunduk, Kahire 1336-1918. KALKAEND, Subh el-A, Kahire 1918. KARACABEY, Hsrev; Orta Anadolu'da Ahiler Devri ve Ah lk, stanbul 1965. KOU, Reat Ekrem : Tarihimizde Garip Vakalar. (2. Ba sm), stanbul 1958. KPRL, Fuad; Les origines de I Empire Ottomann, Paris 1935. KPRL, Fuad; Trk Edcbiytmda lk Mutasavvflar, (2. Basm) Ankara 1966; (1. Basm stanbul 1919 Matbaa-i Ami re). KPRL, Fuad; Trkiye Tarihi, stanbul 1923. KPRL, Fuad; Osmanl m paratorluunun Kuruluu, (2. Basm) stanbul 1986. KUTAY, Cemal; Trk Emek Nru, (lkalardan Gnm^ze Esnaf ve Sanatkrlar (Tarihi), stanbul 1975. KTKOLU, M.S. Mbahat (Haz.); Osmanhlarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, stanbul 1983. PTASSGNON, L; Recueil des Textes indits concernant 1' H istoire de la Mystique aux Pays d lslam , Paris 1929. A4AY0R, L.A.; Saracenic herald. Oxford 1932. MEHMED NERI, (F. Reit Unat-Altay Kymen); Kitb-i Ci hannm a Neri tarihi, Ankara 1949.

59. MEHMED ZLL B. DERV,; Evliy elebi Seyahatnmesi, ev : Zuhuri Danman, Istanbul 1314, 1960. 60. 120 A^EYDANl, Amsl, Kahire 1342.

61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71.

MUHBB EL-DN EL TABAR, El-niyaz el-Nazire, Kahire 1327. MNECCMBAI DERV AHMED, Sahyif l-Ahbar, s tanbul 1285. NAMA, Naima Tarihi, stanbul 1280. ZTUNA, Ylmaz; Balangcndan Zamanmza Kadar Tr kiye Tarihi, stanbul 1964. SAYAN, Ali Rza; Tarihin Getirdikleri, stanbul 1978. (SAYIN) ABDURRAHMAN VEFK; Teklif Kavidi, stan bul 1328. SITKI, Gedikler, stanbul 1325. SOYKUT, Refik H.; Ahilik Orta Yol, Ankara 1971. SLEYMAN SUUD, Defter-i Muktesid, stanbul 1307. EKER, Mehmet; slam da Sosyal Dayanma Messeseleri, Ankara 1984. ERAFDDN EBU ABDULLAH MUHAMMED B. ABDUL LAH; (bni Battuta), Tuhfet-l Nuzzar fi Garib l-Ensr ve Acib l-Esfr, stanbul 1333-1335. TABER, Tarih-i Taber, Msr 1939. TESCHNER, F ra n z : Der anatolische Dichter Nairi (um 1300) und sein Ftvvetnme. (Ftvvet-name-i Molla Nsri). Mit Beitragen von Wilhelm Chumacher. Leipzig 1944. Eserin Farsa asl kitabn sonundadr. TAESCHNER, Franz; Ein Zunft-Ferman Mustafa III, von, 1773, Wiesbaden 1954. TAESCHNER, Franz; Glschehris Mesnevi auf Achi Evran, den Heiligen von Krehri und Patron der Trkischen Znf te. Herausgegeben von Franz Taeschner. GMBB. VIII-81-13 S.

72. 73.

74. 75.

76.

TAESCHNER, Franz : Das Futuwwa-Rittertrn des Islamisc hen Mittelalters, Leipzig. 77. TAESCHNER, Franz : Das Futuvvetkapitel in Gulehris al tosmanischer Bearbeitung von Attars Mantk ut-Tayr, Ber lin 1932. 78. TAESCHNER, Franz; Ein FutuvAva-Urkunde des Mamluken -Sultans al-Aschraf Chalil 1292 Tbingen, 1949. 79. TAESCHNER, Franz; Das Futuwwa Kapital in Ibn Gadewaihis M ir'at al-Murmv\vat, Berlin 1952. 121

80. TARIM, Cevat Hakk; Krehir Tarihi zerine Aratrmalar, Ku'ehir 1963. 81. 82. 83. 84. 85. TARIM, Cevat Hakk; Tarihte Krehir, Glehri ve Babailer Ahiler - Bektailer, (3. Basm) stanbul 1948. TARUS, lhan; Ahiler, Ankara 1947. TAKPRZDE, akyk- Nu'maniye, stanbul 1269. TEZCAN, Mahmut; Sosyal Deime Srecinde ankr Yran Sohbetleri-Kltrel Antropolojik Yaklam, Ankara 1989. TOGAN, Zeki Velidi; Umum Trk Tarihine Giri, I. Cilt En Eski Devirlerden 16. Ara Kadar. (2. Basm), stanbul 1970.

86. TURAN, Osman; Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, 1984. 87. TRKYE ESNAF VE SANATKRLAR KONFEDERASYO NU, Cumhuriyetin 50. ci Ylnda Esnaf ve Sanatkr, Ankara 1973. 88. TRK TARH TETKK CEMYET, Tarih III, Ankara 1933. 89. 90. 91. 92. UZUNARILI, . Hakk; Osmanh Tarihi, Ankara 1947. LKEN, Hilmi Ziya; Tarihi Maddecilie, stanbul 1963. (YAAR), Hseyin Hsamettin, Amasya Tarihi, III. Cilt. ZEYDAN, Corci; ev : Zeki Magamiz, Medeniyet-i slmiye Tarihi, Msr 1325.
40. 2. Ftvvetnm eler

93.

ABDULLAH-I EHSR, Ftvvetnme, Ayasofya Ktph nesi, nr. 2049, v. 149. a - 154. b. Araba Yazma.

94. ABDLMELK L-AR, Ftvvetnme, Millet Ktph nesi, Hekimolu Ali Paa Kitaplar, nr. 479, v. 99 a-106 b., V, 140 a -147 b. Araba Yazma. 95. AHMED B. LYAS EL-HARPUT, Tuhfet l-Vesy, iinde Ftvvetnme, Millet Ktphnesi, Hekimolu Ali Paa Ki taplar, nr. 479, V. 108a-117b, v. 114a-118b. Araba Yaz ma. 96. ALA L-DEVLE- SEMNAN, Rislet un-fil-ftvva, Veli yddin Efendi Ktphnesi, nr. 1796, v. 170 b -174 b. Fars a Yazma.

122

97.

98. 99.

100. 101. 102.

103. 104.

105.

106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114.

BURGZ, Yahya b. Hahi b. oban; obanolu ftvvetn mesi, ATCF Kitapl, nr. 4648, 3 b. vd. Ayrca, Byezid Kt., nr. 5482. CAHZ, Kitab l-Fityn. EBU SMAL ABDULLAH B. EBU MANSUR MUHAMMED EL-ENSAR; Ftvvetnme, Murat Molla, Abdlhamit I, nr, 1447 iinde. FERDDDN, A ttar Ftvvetnme, st. niv. Kt., nr. 2085 Farsa Yazma. HSEYN B. MUSTAFA, ki ftvvetnme. Millet Ktp hnesi, eriyye ksm, nr. 902. HSEYN B. SHEYLULLAH B. MASUM-U KAN, Tuh fet l-hvan, Murat Molla Ktphanesi, Abdlhamid I. Ki taplar, nr. 1447, s. 352 a. Araba Yazma. KF, Hseyin Viz, Ftvvetnme-i Suhan, Yayn 1. Muhammed Cafer Mahboub, Tahran 1350, KEMAL D-DN ABDURRAHMAN L-KAN, Ftvvetn me, Veliyddin Efendi Ktphnesi, nr. 3242, v. 32-33, Arab a. KUM, Nuh N a ci: Ahilerin Kitab-Ftvvetnme, Not : Ta mamlanmam Eser. 1942 (Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl nde). KUEYR, Avarif-l Maarif, Ayasofya, nr. 1714, v. 52. a - 53 a. KUEYR, Mntehabt- Nafiai Risle-i Kueyriye, stanbul 1989, 1891. Ayasofya Kt. nr. 1712, v, 119 a. KUEYR, El-Risale el-Kueyriye, Msr 1940. NASIR, Ftvvetnme, stanbul Kprl Kt., nr. 1597, Farsa Yazma. NAR, (air)- Ftvvetnme, Kprl Kt., nr. 1597, 89 a100 a, Farsa Yazma, NECM- ZERKB, Ftvvetnme, Millet Ktphnesi, He kimolu Ah Paa K nr, 479 ve 3135, 221 b - 227 a. NECM- ZERKB; Ftvvetnme, Sleymaniye Ktphne si, Ayasofya Ksm, nr. 2049. NECM- ZERKB; Ftvvetnme Muhtasar, Millet Kt., Hekimolu AH Paa K., nr. 479, 221 b - 227 a. SEYYD GAYB B. EYH HSEYN; Ftvvetnmesi, s tanbul Belediyesi Ktphnesi (imdiki Atatrk Kitapl) M. Cevdet Kitaplar, nr. K. 40, 66 a-156 b (Trke Yazma). 123

115. 116.

117.

118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 124

SEYYH HAAN OLU AH AL (Bayburtlu), Ftvvetn me, Farsa, (stinsah), Kprl Kt., nr. 1597, 89 a -100 a. ZEYYD MUHAMMED ALAADDN EL-HSEYN EL-RADAV, Miftal l-Dakayk fi Beyn l-ftvvet v'el-Hakayk (931), DTCF Kt., nr. 14241. SULAM, EBU ABD R-RAHMAN; Kitab l-Ftvva, Aya sofya Kt., nr. 2049, v. 78 a - 99 b. ehabddin Eb Hafs mer s-Suraverd, dalet l-yn el-Burhan, M urat Molla Kitapl, nr. 1447 Yazma, v. 132-134; Rislet el-Ftvva, Mil let Ktphnesi, Hekimolu Ali Paa K., nr. 3195, 185 a190 b. SUHRVERD; Ftvvetnmesi, Ayasofya Kt., nr. 2049, V . 226 a-227 b. SUHRVERD, Avrif l Maarif, Ayasofya Kt., nr, 2049- v. 58 a -59 a.b. TOSYALI EYH HACI BRAHM OLU PIACI BABA; F tvvetnme. Yazar Mehul; Ftvvetnme, st. Kt., nr. 1288. Yazar Mehul; Ftvvetnme, Murat Molla Kt., Abdlham it I Kitaplar, nr. 1447. Yazar Mehul; Kitb- Bahr l-Ftvvet, Ayasofya Ksm, Nr. 2049, V . 262 a. Yazar Mehul; Kitb l-Ftwet, Ayasofya, nr. 2049 a. Yazar Mehul; eceret l-Fevz, Ayasofya Ksm, nr. 2049. Yazar Mehul; Ftvvetnme, Byezid Kt. nr. 5481. Yazar Mehul; Ftvvetnme, Milet Ktphnesi, er'iyye Ksm, nr. 1009. Trke Yazma. Yazar Aiehul; Ftvvetnme, Sleymaniye Ktphnesi, Hac Mahmud Efendi Kitaplar nr. 2532, Trke Yazma. Yazar Mehuh Ftvvetnme, Veliyddin Efendi K tph nesi, nr. 3225, v. 46 b - 4 8 b. Trke Yazma. Yazar Mehul; Ftvvetnme, Ali Em r Ktphnesi, eriyye Kitaplar, nr. 900. Trke Yazma. Yazar Mehul; Ftvvetnme, AH Emr Kt, eriyye Ki taplar, nr. 898; Trke Yazma. Yazar Mehul; Ftvvetnme, Ali Emr Ktphnesi, eriy}^e Kitaplar, nr. 1009, Trke Yazma. Yazar Mehul; Ftvvetnme, stanbul niv. Ktphanesi nr. 3051, v. 7 a - 8 b, Trke Yazma.

Yazar Mehul; Ftvvetnme- stanbul n. Ktphanesi nr. 3051, v. 9 a - 1 0 b , Trke Yazma. 135. YAHYA B. HALL B. OBAN EL-BURGZ; Ftvvetn me, Byezid Kt. nr. 5481.
40. 3. Dier Yazm alar

134.

136. KAAN, Abd r-Rezzak; erh Menazi l-irin, Millet K tphnesi, Ali Paa Kitaplar, nr. 479, v. 98. b -101 a, Arab a Yazma. 137. FAKIYR (Kalkandereli), Trift, stanbul niversitesi Trk e Yazmalar, nr. 3051. 138. MUHAMMED BN- MAHMUD-L AMUL, Nefis l-fnn fi aris l-uyn, stanbul niversitesi Ktphnesi, nr. 603. Farsa Yazma. 139. MUHAMMED TAHR B. ABDULLAH B. SMAL EL-MARUF B-HACEZDE, Minhac el-Mrdin, Sleymaniye Ktpha nesi, nr. 2532. 140. SEYYD VEHB, Srnme, stanbul niversitesi Ktphne si, Trke Yazmalar, nr. 3974.
40. 4. Szlkler

141. DEVELOLU, Ferid; Osmanlca-Trke Ansiklopedik L gat, Ankara 1978. 142. MAHMUD-I KAGAR; Divn Lgatit-Trk, Ankara 19391941. 143. PAKALIN M. Zeki; Tarih Deyimleri Szl, C. I, stanbul 1971. 144. Supplement au Dictionnaires Arabes, Paris 1927. 145. Yaquts Dictionaray of Learned Men, Leiden 1913.
40. 5. Dergiler

146. Belleten 147. alma Dergisi 148. orumlu Dergisi 149. Drlfnn Edebiyt Fak. Mec. 125

150. 151. 152. 153. 154. 155. 156.

El-rfn Mecmuas Mecmua-i Fsha Mill Eitim ve Kltr ehbal Mecmuas Tarih Vesikalar Dergisi Trk Kltr Vakflar Dergisi
40. 6. Ansiklopediler

157. 158. 159. 160. 161. 162. 163.

ktisat ve Ticaret Ansiklopedisi slm Ansiklopedisi stanbul Kltr ve Sanat Ansiklopedisi Meydan Larousse The Ancyclopedia of slam Trk Ansiklopedisi Trk Dili ve Edebiyt Ansiklopedisi
40. 7. Panel, Kongre, Sempozyum Bildirileri

I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri. IV. Cilt. (Gelenek-Grenek ve nanlar) Ankara 1976. 165. VIII. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 1981. 166. II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, IV. Cilt (Gelenek-Grenek ve nanlar) Ankara 1982. 167. XX. Ahilik Bayram Kongresi Teblileri ve Esnaf ve Sanat krlarn Sosyo - Ekonomik Meselelerinin Tartld Panel Teblileri. (1 Eyll 1984 Krehir). Ankara (t. y). 168. 169. Trk K ltr ve Ahilik XXI. Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri, (13-15 Eyll 1985 Krehir). stanbul 1986. III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, IV. Cilt. (Gelenek - Grenek ve nanlar). Ankara 1987.
40. 8. Dier K aynaklar

164.

170. Kur'n- Kerm 171. Arz Tahrir Defterleri 126

172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179.

Ariv Belgeleri Fermanlar Kad Sicilleri Mhimme Defterleri Sahih-i Buhr Tercmesi Sahih-i Mslim Tercmesi er-iyye Sicilleri Vakfiyeler

127